TANDRUSTI MAG, NOV-DEC 2014

‫تــنـدرسـتـي‬

“TANDRUSTI” A Monthly E-magazine in Sindhi language for promotion of Science & disseminating information on Health, Environment, Climate change & Biodiversity

2014 ‫ ڊسمرب‬،‫نــومــبــر‬

‫دماغي‬ ‫مـــــوت‬

‫موبائــل فــون‬ ‫جا صحت يت اثر‬

‫مـيـت‬ 01 ‫منـرب‬

8

‫تــــنــدرســتـــي‬ ‫ماهوار‬

‫نومبر ‪ -‬ڊسمبر ‪ ، 2014‬شمارو‪08 :‬‬

‫سرپرست‪:‬‬

‫ماهــوار “تندرســتي” مئگزيــن “ســنڌ ســائنس‬ ‫اڪئڊمــي” (رجســٽرڊ) پــاران فيســبڪ‬ ‫تــان آن الئــن شــايع ڪيــو وڃــي ٿــو‪ .‬هــن‬ ‫جــو مقصــد ســنڌي ٻــويل َء ۾ ســائنيس‬ ‫صحافــت ۽ ســائنيس ادب کــي عــام ڪــرڻ‬ ‫۽ عــوام کــي بنيــادي صحــت جــي ڄــاڻ ڏيــڻ آهــي‪.‬‬

‫جلد‪001 :‬‬

‫ايڊيٽوريل بورڊ‪:‬‬ ‫ڊاڪٽر مرلي ڌر‬

‫؟؟‬ ‫مئنيجنگ ايڊيٽر‬

‫ڊاڪٽر وجي ڪمار‬

‫اعجاز اسد پليجو‬

‫ڊاڪٽر واسديو لوهاڻا‬

‫مرتضي ڌاريجو‬ ‫ڊاڪٽر علي‬ ‫ٰ‬

‫عبدالخالق ميڻو‬

‫ڊاڪٽر فرحان پليجو‬

‫(اعزازي)‪:‬‬

‫دماغي موت‬

‫ڊاڪٽر ڪيشوداس‬

‫ايڊيٽر‪:‬‬

‫مئگزين ڊيزائنر‪:‬‬

‫ي اســپتالن کان بـــ‬ ‫تندرســت معــارشي ال ِء جديــد دوائــن ۽ اعــ ٰ‬ ‫وڌيــڪ رضوري صحــت بابــت بنيــادي ڄــاڻ جــو هجــڻ آهــي‪.‬‬

‫ماهتاب اعجاز پليجو‬

‫هــــــــــن شــــمـــــــــــــــاري ۾‬

‫دماغي موت‬

‫‪3‬‬

‫موبائيل فون جا صحت تي هاڃيڪار اثر‬

‫‪6‬‬

‫تندرسيت مساچار‬

‫‪7‬‬

‫ماهواريء جا مسئال‬ ‫عورتن ۾‬ ‫َ‬

‫‪8‬‬

‫جريي جي ختليق ممڪن آهي‬ ‫اڌ مٿي جو سور‬

‫‪10‬‬

‫ڇلر مرون‬

‫‪9‬‬ ‫‪11‬‬

‫تندرسيت ب ُڪ شيلف ِ(ج ِ‬ ‫ت ويڄ نه طبيب)‬

‫‪14‬‬

‫تندرسيت پوسٽر (وائرسي هيپاٽائيٽس)‬

‫‪15‬‬

‫جھنگلي جيوت (ڪارو ترت )‬

‫‪16‬‬

‫اڳوڻو شمارو‪:‬‬

‫موبائيل فون جا صحت تي هاڃيڪار اثر‬

‫ڇلر مرون‬

‫دماغــي مــوت‬

‫سنڌيڪار‪ :‬ڊاڪٽر علي مرتضيٰ ڌاريجو‬

‫طبــي اصطــاح ۾‪“ ،‬دماغــي مــوت”ان‬ ‫حالــت کــي ســڏجي ٿــو جڏهــن ســڄو‬ ‫دمــاغ (جنهــن ۾ مغــزي ڏانــڊي‪brain /‬‬ ‫‪ stem‬بــه اچــي وڃــي ٿــي) پنهنجــا ســڀ‬ ‫ڪــم ڪــرڻ بنــد ڪــري ڇــڏي ٿــو‪.‬‬

‫ڪيتــرا ماڻهــو ڀائينــدا آهــن تــه‪ ،‬ماڻهــو تڏهــن مــري وڃــي ٿــو جڏهــن دل ڌڙڪــڻ ۽ ڦڦــڙ‬ ‫ســاه کڻــڻ بنــد ڪــري ڇڏيــن ٿــا‪ .‬جڏهــن تــه اهــي ڪــم مشــين رســتي بــه جــاري رکــي ســگھجن‬ ‫ٿــا‪ .‬جيڪڏهــن ڪــو مريــض مشــينن ســان ســلهاڙيل آهــي تــه ان جــو اهــو مقصــد بــه نــه ٿــو‬ ‫ٿئــي تــه هــو ڪــو زنــده آهــي‪ .‬جڏهــن اهــڙي مريــض جــي جســم کــي هــٿ الئــڻ ســان ســندس‬ ‫مائٽــن کــي ان جــو جســم گــرم ڀاســندو آهــي ۽ مشــينن تــي ســهاريندڙ مريــض جــو ســينو‬ ‫هيــٺ مٿــي بــه ٿينــدو رهنــدو آهــي تڏهــن هــو ويســاهي نــه ســگھندا آهــن تــه هــو ڪــو پرلــوڪ‬ ‫پهچــي چڪــو آهــي ۽ چونــدا آهــن‪” ،‬ڄــڻ تــه مــري ويــو آهــي“‪” ،‬مئلــن جيــان لڳــي رهيــو آهــي“‬ ‫يــا ”شــايد تــه مــري ويــو آهــي“ پــر ائيــن چونــدي نــه ٻڌبــو آهــي تــه‪” ،‬فــوت ٿــي ويــو آهــي“‪.‬‬ ‫“دماغــي مــوت“ ڇــا آهــي ۽ اهــو ســڪتي‬ ‫ ‬ ‫(‪ )coma‬يــا دل جــي بنــد ٿــي وڃــڻ يــا دل جــي مــري‬ ‫وڃــڻ کان ڪيئــن مختلــف آهــي؟ ســڀ کان اڳ‬ ‫۾ اهــا ڳالهــه ســمجھڻ ضــروري آهــي تــه هــر فــرد‪،‬‬ ‫”دماغــي مــوت“ ســبب ئــي پنهنجــي زندگــي پــوري‬ ‫ڪــري ٿــو پــوِء چاهــي اهــڙو فــرد ڪــو پيرســن هجــي‬ ‫جنهــن جــي دل بيهجــي وڃــڻ ڪــري ســندس دمــاغ‬ ‫کــي آڪســيجن يــا غذائــي جــزا پهچــي نــه ســگھن‬ ‫يــا ڪــو اهــڙو نوجــوان فــرد هجــي جنهنکــي مٿــي‬ ‫۾ گولــي لڳــڻ ســبب ســندس دماغــي مــوت ٿيــو‬ ‫هجــي‪ .‬اســانجو دمــاغ‪ ،‬جيتوڻيــڪ اســانجي جســم‬ ‫جــي ســڀني ڪمــن تــي ضابطــو رکــي ٿــو پــر تنهــن‬ ‫هونــدي بــه ٽــي ڳالهيــون اهڙيــون آهــن جيڪــي دمــاغ‬ ‫ڪــري نٿــو ســگھي جهــڙوڪ‪ )1( :‬ســڄي جســم يــا‬ ‫جســم جــي ڪنهــن بــه حصــي ۽ عضــوي جــي درد‬ ‫۽ پيــڙا کــي تــه محســوس ڪــري ســگھي ٿــو پــر‬ ‫پنهنجــي کــي محســوس ڪــرڻ کان قاصــر آهــي (‪)2‬‬ ‫دمــاغ‪ ،‬آڪســيجن جــو ذخيــرو ڪــري نٿــو ســگھي‪.‬‬ ‫جڏهــن تــه ڪــو فــرد آڪســيجن جــي اڻــاٺ‪ ،‬ڪجهــه‬ ‫ســيڪنڊن کانپــوِء محســوس ڪــري ســگھي ٿــو‬ ‫جهــڙوڪ‪ :‬جڏهــن ڪــو فــرد تمــام تڪــڙو اٿــي بيهــي‬ ‫ٿــو تــه مٿــي جــي ڦيــري ‪ /‬ڀوانٽــي محســوس ڪــري‬ ‫ٿــو‪ .‬جنهــن جــو مطلــب‪ ،‬دماغ ڏانهــن رت جو وهڪرو‬ ‫نــه ٿيــڻ آهــي جيڪــو هــو محســوس ڪريٿــو (‪)3‬‬ ‫دمــاغ‪ ،‬گلوڪــوس (رت جــي کنــڊ) بــه گــڏ ڪــري نٿــو‬ ‫ســگھي‪ .‬ذيابيطــس جــا اهــڙا مريــض جيڪــي پاڻکــي‬ ‫گھڻــي انســولن ڏيــن ٿــا تــن جــي بــه رت جــي شــگر‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ليــول گھٽجــي وڃــڻ ســبب اهــي بيهــوش ٿــي وڃــن‬ ‫ٿــا ۽ اهڙيــن حالتــن ۾ جيڪڏهــن ســندن جســم کــي‬ ‫هڪــدم گلوڪــوس جــي ســهائتا نــه ڏنــي وڃــي تــه‬ ‫دمــاغ مــري بــه ســگھي ٿــو‪.‬‬ ‫دل جــي بيهجــي وڃــڻ کانپــوِء دمــاغ اٽــڪل‬ ‫ ‬ ‫ڇهــن منٽــن تائيــن زنــده رهــي ســگهي ٿــو‪ .‬اهوئــي‬ ‫ســبب آهــي جــو دل جــي بيهجــي وڃــڻ کانپــوِء‬ ‫جيڪڏهــن ڇهــن منٽــن انــدر‪ ،‬هــوش ۾ آڻــڻ الِء‬ ‫دل جــي آڍ ۽ هٿــرادو طريقــي ســان ســاه کڻائــڻ‬ ‫(‪ )cardiopulmonary resuscitation‬شــروع ڪيــو وڃــي‬ ‫تــه دمــاغ آڪســيجن جــي کــوٽ جــي پــورت ڪــري‬ ‫زنــده رهــي ســگھي ٿــو‪ .‬پــر جــي هٿــرادو طريقــي‬ ‫ســان ســاه نــه کڻايــو وڃــي تــه دمــاغ مــرڻ شــروع‬ ‫ڪــري ٿــو‪ .‬تــرت ســاه کڻائــڻ ســان‪ ،‬هــڪ ڊاڪٽــر کــي‬ ‫ايتــرو وقــت ملــي وڃــي ٿــو تــه جيئــن هــو‪ ،‬دمــاغ‬

‫کــي پهتــل نقصــان جــو انــدازو لڳائــي ۽ عــاج‬ ‫ڪــري ســگھي‪ .‬جيتوڻيــڪ دوائــن ۽ مشــينن ســان‬ ‫ســاه کڻائــڻ رســتي متاثــر حصــن ‪ /‬ٽشــوئن کــي‬ ‫آڪســيجن ملــي ســگھي ٿــي پــر جڏهــن دمــاغ کــي‬ ‫ســخت ڇيهــو رســيو هجــي يــا هــڪ ڊگھــي عرصــي‬ ‫تائيــن آڪســيجن يــا گلوڪــس ملــي نــه ســگھي تــه ان‬ ‫ســبب دمــاغ مــري وڃــي ٿــو‪.‬‬ ‫طبــي اصطــاح ۾‪” ،‬دماغــي مــوت“ ان حالت‬ ‫ ‬ ‫کــي ســڏجي ٿــو جڏهــن ســڄو دمــاغ جنهــن ۾ حــرام‬ ‫مغــز (‪ )brain stem‬بــه اچــي وڃــي ٿــو پنهنجــا ســڀ‬ ‫ڪــم ڪــرڻ بنــد ڪــري ڇــڏي ٿــو‪ .‬اهــڙي مــوت جــو‬ ‫قانونــي وقــت ڊاڪٽــر تعيــن ڪــري ٿــو تــه دمــاغ ۽ ان‬ ‫جــي حــرام مغــز کــي اهــڙو تــه دائمــي نقصــان رســيو‬ ‫آهــي جنهــن ســبب ان جــا ســڀ تنتــي ‪ /‬اعصابــي ڪــم‬ ‫هميشــه الِء مفلــوج ٿــي ويــا آهــن‪.‬‬

‫زخمي دماغ‪:‬‬

‫جڏهــن ڪنهــن بــه ســبب دمــاغ زخمــي ٿــي‬ ‫ ‬ ‫پــوي ٿــو پــوِء چاهــي ان جــو ڪــو قدرتــي ڪارڻ‬ ‫هجــي يــا مصنوعــي ڌڪ‪ ،‬تڏهــن اهــي ٽــن قســمن جــا‬ ‫مســئال پيــدا ڪــري ســگھن ٿــا جيڪــي آهــن‪ :‬رت‬ ‫وهــڻ ‪ /‬رتهيــر (‪ ،)hemorrhage‬ســوڄ يــا ٻئــي‪ .‬دمــاغ‬ ‫جــي تباهــي‪ ،‬جنهــن ســبب دماغــي مــوت اچــي ٿــو‬ ‫تنهــن ۾ هيٺيــون ڳالهيــون شــامل ٿيــن ٿيــون‪:‬‬ ‫زخــم (‪ )trauma‬جنهــن ۾ کليــل زخــم‬ ‫•‬ ‫جهــڙوڪ‪ :‬بنــدوق جــو يــا اندريــون زخــم يــا ڌڪ‬ ‫اچــي وڃــي ٿــو‪.‬‬ ‫آڪســيجن جــي کــوٽ (‪ .)anoxia‬جڏهــن‬ ‫•‬ ‫دمــاغ کــي ڪــن ســببن ڪــري ڪجهــه عرصــي الِء‬ ‫آڪســيجن ملــي نــه ســگھي (جهــڙوڪ‪ :‬ٻــڏي پــوڻ‪،‬‬ ‫ڦاهــو کائــڻ‪ ،‬دونهــون ۽ ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ ســاهه‬ ‫۾ وڃــڻ وغيــره)‪.‬‬ ‫دماغ جي شــريان ڦاٽڻ ســبب دماغ کي رت‬ ‫•‬ ‫نه ملڻ (‪)cerebral vascular accident‬‬ ‫فالج (‪)stroke‬‬ ‫•‬ ‫ڪنهــن شــريان جــي ڀــت جــي گھڻــي ســوج‬ ‫•‬ ‫واري هنــڌ جــو ڦاٽــڻ (‪)Ruptured aneurysm‬‬ ‫روڳ‪ .‬جهــڙوڪ بئڪٽيريائــي‪ ،‬وائــرل يــا‬ ‫•‬ ‫ڦنگــي‬ ‫ڳوڙهيــون (‪ )tumor‬جيڪــي وگھرنــدڙ بــه ٿــي‬ ‫•‬

‫‪ 3‬ڳالهيون‪ ،‬جيڪي دماغ ڪري نٿو سگھي؟‬

‫دمــاغ‪ ،‬جيتوڻيــڪ جســم جــي ســڀني ڪمــن تــي ضابطــو رکــي‬ ‫ٿــو پــر تنهــن هونــدي بــه هيٺيــون ٽــي ڳالهيــون اهڙيــون آهــن‬ ‫جيڪــي دمــاغ ڪــري نٿــو ســگھي‪:‬‬ ‫(‪ )1‬ســڄي جســم يــا جســم جــي ڪنهــن بــه حصــي ۽ عضــوي‬ ‫جــي درد ۽ پيــڙا کــي تــه محســوس ڪــري ســگھي ٿــو پــر‬ ‫دمــاغ پنهنجــي حصــن ۽ پــاڻ کــي محســوس ڪــرڻ کان الچــار‬ ‫هونــدو آهــي‪.‬‬ ‫(‪ )2‬دماغ‪ ،‬آڪسيجن جو ذخيرو ڪري نٿو سگھي‪.‬‬ ‫(‪ )3‬دماغ‪ ،‬گلوڪوس (رت جي کنڊ) به گڏ ڪري نٿو سگھي‪.‬‬

‫‪3‬‬

‫دماغي موت‬

‫دماغي‬ ‫موت جي‬ ‫تپاس ڪيئن‬ ‫ڪئي ويندي‬ ‫آهي؟‬

‫مريــض جــي ڀــرون ســاھ کڻــڻ جــو آواز ســندس اکــن جــي‬ ‫(‪)pupils‬‬ ‫جــي اڀــار کــي آڱوٺــي ٻــڌڻ جــي ڪوشــش ماڻڪــن‬ ‫۾ تيــز روشــني‬ ‫ســان دٻــايئ ڏســبو آهــي ڪئــي وڃــي ٿــي‪ .‬هنئــي وينــدي آهــي‬

‫دماغــي مــوت جــي تپــاس الِء ٻاهرين‬ ‫محرڪــن جــي مــوٽ ڏٺــي وڃــي‬ ‫ٿــي‪ .‬جڏهــن تــه دمــاغ هــڪ اهــڙو‬ ‫عضــوو آهــي جيڪــو ٻاهريــن ســور‬ ‫کــي محســوس ڪــري ســگھي‬ ‫ٿــو تنهنڪــري جڏهــن دمــاغ مــري‬ ‫چڪــو هونــدو آهــي تڏهــن اهــڙو‬ ‫مريــض ڪجهــه بــه محســوس ڪــري‬ ‫نــه ســگھندو آهــي‪.‬‬ ‫دماغــي مــوت جــي حالــت ۾ مريــض‬ ‫جــي تپــاس ۾ هيٺيــون هــاڪاري‬ ‫ڳالهيــون ظاهــر ٿيــن ٿيــون‪:‬‬ ‫مريــض زبانــي ۽ نظــري ‪/‬‬ ‫‪.1‬‬ ‫بصــري هدايتــن يــا ڳالهيــن جــي ڪا‬ ‫بــه مــوٽ نــه ڏينــدو آهــي‪.‬‬ ‫اهــڙي مريــض جــو جســم‬ ‫‪.2‬‬ ‫ڦلهــڙو هونــدو آهــي ۽ ســندس‬ ‫جســم ۾ ڪنهــن بــه قســم جــي‬ ‫چرپــر نــه هونــدي آهــي‪ .‬ٽنگــون ۽‬ ‫ٻانهــون مٿــي کڻــي هيــٺ ڇــڏڻ ســان‬ ‫اهــو ڏســي ســگھبو آهــي تــه اهــي بنــا‬ ‫روڪ ٽــوڪ جــي هيــٺ ڪــري پــون‬ ‫ٿيــون ۽ انهــن جــي ڪــرڻ ۾ ڪجهــه‬ ‫روڪ پيــدا ٿئــي ٿــي يــا نــه‪.‬‬ ‫اکيــن جــون ماڻڪيــون‬ ‫‪.3‬‬ ‫مــوٽ ڏينــدڙ ناهــن رهنديــون‪:‬‬

‫اهــڙي مريــض جــون اکيــون پٽيــل‬ ‫رهنديــون آهــن ۽ جڏهــن ســندس‬ ‫اکيــن جــي ماڻڪيــن (‪ )pupils‬۾ تيــز‬ ‫روشــني هنئــي وينــدي آهــي تــه ان‬ ‫جــي ڪابــه مــوٽ ناهــي ملنــدي‪ .‬عــام‬ ‫رواجــي حالتــن ۾ روشــني‪ ،‬ڏســڻيَء‬ ‫تنــت (‪ )optic nerve‬کــي متحــرڪ‬ ‫ڪــري اهــڙو ســنيهو دمــاغ ڏانهــن‬ ‫موڪلــي ڇــڏي ٿــي جنهــن جي موٽ‬ ‫۾ دمــاغ‪ ،‬اک جــي ماڻڪــيَء کــي‬ ‫ڪوئجــڻ الِء چــوي ٿــو‪ .‬هــڪ مئــل‬ ‫مغــز هــن قســم جــي مــوٽ ڏئــي نٿــو‬ ‫ســگھي‪ .‬هــيَء تپــاس ٻنهــي اکيــن ۾‬ ‫ڪــري ڏســي آهــي‪.‬‬ ‫مريــض جــون اکيــون کليــل‬ ‫‪.4‬‬ ‫هونــدي ســندس منــڍيَء کــي هــڪ‬ ‫پاســي کان ٻئــي پاســي ڦيرائبــو‬ ‫آهــي‪ .‬چســت ۽ ڪــم ڪنــدڙ دمــاغ‬ ‫جــي حالــت ۾ منــڍي‪ ،‬اکيــن کــي بــه‬ ‫هــڪ پاســي کان ٻئــي پاســي ڏانهــن‬ ‫ڦيرائينــدي رهــي ٿــي‪ .‬جڏهــن تــه‬ ‫ڪــم نــه ڪنــدڙ ۽ مــردار دمــاغ ائيــن‬ ‫ڪــري نٿــو ســگھي ۽ اکيــون هــڪ‬ ‫ئــي هنــڌ کتــل رهــن ٿيــون‪.‬‬ ‫قرينــا جــي تپــاس‪ .‬اک کليــل‬ ‫‪.5‬‬ ‫هونــدي ڪپهــه جــو پهــو‪ ،‬قرنيــا (اک‬

‫ســگھن ٿيــون تــه اڻ وگھرنــدڙ به‪.‬‬ ‫ڪنهن دوا جو حد کان وڌيڪ وزن‪.‬‬ ‫•‬ ‫رت ۾ گلوڪــوس جــي ســطح جــو گھٽجــي‬ ‫•‬ ‫وڃــڻ‪.‬‬ ‫دمــاغ ۾ ٿينــدڙ رتهيــر ڀيانــڪ ٿــي ســگھي‬ ‫ ‬ ‫ٿــي‪ .‬جنهــن الِء نيــورو ســرجن ڪوپــري کولــي‬ ‫رتهيــر کــي ضابطــي ۾ رکــڻ جــي ڪوشــش ڪنــدا‬ ‫آهــن‪ .‬جڏهــن دمــاغ ســجڻ شــروع ڪــري ٿــو تــه دل جــا‬ ‫خانــا (‪ )ventricles‬ڍرڪــي پــون ٿــا جنهــن ســبب ڪــو‬ ‫پــريَء ۾ آهســتي آهســتي دٻــاُء وڌڻ شــروع ٿئــي‬ ‫ٿــو‪ .‬ڪوپــري انــدر اهــڙي وڌنــدڙ دٻــاَء کــي الزمــاً‬ ‫گھٽائڻــو پويٿــو نــه تــه ڪيترائــي مکيــه اعصابــي‪/‬‬ ‫تنتــي مســئال پيــدا ٿــي پــون ٿــا‪ .‬ڊاڪٽــر مريــض کــي‬ ‫ســوج گھٽائينــدڙ دوائــون ۽ اهــڙي تــازي رت ڏئــي‬ ‫ٿــو جيــڪا آڪســيجن ســان ڀرپــور هجــي‪ .‬ائيــن‪،‬‬ ‫دمــاغ کــي ملنــدڙ اهــڙي رت وڌ ۾ وڌ الڀائتــي ثابــت‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ڪپهـــ جــو پهــو‪ ،‬قرنيــا مريــض جــون اکيــون کليــل ڪن نــايل َء ۾ انجيڪشــن‬ ‫يت هــڪ پــايس کان هونــدي ســندس منــڍي َء رســتي ٿــڌو پاڻــي وجھــڻ‬ ‫ٻئــي پــايس ڏانهــن کــي هــڪ پــايس کان‬ ‫گســايئ ڏســبو آهــي ٻئــي پــايس ڦريائبــو آهــي‬

‫جــي تــاري) تــي هــڪ پاســي کان‬ ‫ٻئــي پاســي ڏانهــن گســائي ڏســبو‬ ‫آهــي‪ .‬ســالم دمــاغ هجــڻ جــي حالــت‬ ‫۾ اهــو اک کــي ڇينڀــڻ چاهينــدو‬ ‫آهــي پــر مئــل دمــاغ نــه‪ .‬هــيَء تپــاس‬ ‫ٻنهــي اکيــن ۾ ڪئــي وينــدي آهــي‪.‬‬ ‫مريــض جــي ڀــرون جــي‬ ‫‪.6‬‬ ‫اڀــار کــي آڱوٺــي ســان دٻائــي ڏســبو‬ ‫آهــي‪ .‬دٻــاَء جــي مــوٽ ۾ پيــدا ٿينــدڙ‬ ‫تحــرڪ‪ ،‬زنــده دمــاغ جــي حالــت ۾‬ ‫ســندس ٽنگــن ٻانهــن ۾ حرڪــت‬ ‫پيــدا ڪنــدو آهــي پــر مــري ويــل‬ ‫دمــاغ ائيــن ڪــري نــه ســگھندو آهي‪.‬‬ ‫مريــض جــي ڪــن نالــيَء جــو‬ ‫‪.7‬‬ ‫مشــاهدو ڪــري پــڪ ڪئــي وينــدي‬ ‫آهــي تــه ان جــي دهلــڙي )‪membrane‬‬ ‫‪ (tympanic‬صحيــح ســامت آهــي ۽‬ ‫ڪــن مـ ُـر کان آجــو آهــي‪ .‬اک پٽيــل‬ ‫حالــت ۾ هونــدي ڪــن نالــيَء ۾‬ ‫ٿــڌو پاڻــي (انجيڪشــن رســتي)‬ ‫وڌو وينــدو آهــي‪ .‬ڪــن جــي گرمــي‬ ‫پــد ۾ پيــدا ٿينــدڙ اهــڙي وڏي‬ ‫تبديلــي‪ ،‬اک ۾ زبردســت ڦڙڪــو‬ ‫پيــدا ڪنــدي بشــرطيڪ دمــاغ‬ ‫صحيــح ســامت هجــي‪ .‬جڏهــن تــه‬ ‫مئــل دمــاغ جــي حالــت ۾ اک ۾‬

‫ٿئــي ٿــي‪.‬‬ ‫جيتوڻيــڪ رتهيــر ۽ ســوج گھٽائــڻ الِء هــر‬ ‫ ‬ ‫ممڪــن ڪوشــش ڪئــي وڃــي ٿــي پــر تنهــن هونــدي‬ ‫بــه ڪنهــن بــه عــاج رســتي ڪــو پــري انــدر وڌنــدڙ‬ ‫دٻــاَء کــي گھٽائــي نٿــو ســگھجي‪ .‬ڇــو تــه‪ ،‬ڪوپــري‬ ‫اندر دٻاَء وڌڻ ســان ســوج ســبب‪ ،‬واڌ ڪندڙ ٽشــوئن‬ ‫کــي ڪوپــري جــي هــڏي ســبب ايتــري جــاِء ملــي‬ ‫نٿــي ســگھي تــه اهــي پاڻکــي ماپائــي ســگھن‪ .‬اهڙيــن‬ ‫حالتــن ۾ ورلــي ڊاڪٽــر (نيوروســرجن) ڪوپــري ۾‬ ‫هــڪ ســوراخدار بولــٽ وجھــي انکــي هــڪ نلڪــي‬ ‫ســان ڳنــڍي ڇــڏي ٿــو جنهــن رســتي ڪوپــري جــي‬ ‫اندريــن ڪجهــه پاڻيــٺ خــارج ٿينــدي رهــي ٿــي‪،‬‬ ‫ســوج کــي وڌڻ جــي جــاِء ملــي ٿــي ۽ ڪوپــري انــدر‬ ‫دٻــاُء جاچــي ســگھجي ٿــو‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن ڪوپــري انــدر دٻــاَء کــي هــٿ‬ ‫ ‬ ‫وس رکــي نــه ســگھجي تــه اهــو دٻــاُء آهســتي آهســتي‬

‫هــن قســم جــي ڦڙڪــو پيــدا ٿــي نٿو‬ ‫ســگھي‪ .‬اهــا تپــاس ٻنهــي اکيــن ۾‬ ‫ڪئــي وينــدي آهــي‪.‬‬ ‫نڙگھــٽ ۾ انــدر ٻاهــر ٿينــدڙ‬ ‫‪.8‬‬ ‫چرپــر يــا منجھــس ڪا ننــڍڙي‬ ‫نلڪــي انــدر وجهــڻ ســان ســڪتي‬ ‫واري مريــض ۾ ُ‬ ‫گھــٽ پيــدا ٿينــدي‪.‬‬ ‫جڏهــن تــه دماغــي مــوت ســبب اهڙي‬ ‫ڪا چرپــر پيــدا ٿــي نــه ســگھندي‬ ‫آهــي‪.‬‬ ‫اهــڙي مريــض کــي ٿــورڙي‬ ‫‪.9‬‬ ‫وقــت الِء ســاهه کڻائينــدڙ مشــين‬ ‫(‪ )ventilator‬کان الــڳ ڪــري ڏســبو‬ ‫آهــي‪ .‬مشــين جــي ســاه نــه کڻائــڻ‬ ‫ســبب جســم هڪــدم رت ۾‪،‬‬ ‫ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ جــي غالظت‬ ‫گــڏ ڪــرڻ شــروع ڪنــدو‪ .‬جڏهــن‬ ‫ڪاربــان ڊاِء آڪســائيڊ جــي ســطح‬ ‫‪ 55‬م م (‪ )mm Hg 55‬کــي رســندي‬ ‫آهــي تــه‪َ ،‬ســگھو دمــاغ مريــض کــي‬ ‫پنهنجــو ســاه پــاڻ کڻــڻ الِء مجبــور‬ ‫ڪنــدو آهــي‪ .‬جڏهــن تــه مئــل دمــاغ‬ ‫اهــڙي مــوٽ ڏئــي نــه ســگھندو آهــي‪.‬‬

‫ايتــرو وڌنــدو رهنــدو جيســتائين اهــو مريــض جــي‬ ‫بلــڊ پريشــر جيتــرو ٿــي نٿــو وڃــي‪ .‬جڏهــن اهــڙي‬ ‫حالــت پيــدا ٿئــي ٿــي تڏهــن رت‪ ،‬دمــاغ ۾ داخــل‬ ‫ٿــي نٿــي ســگھي ۽ دمــاغ مــري وڃــي ٿــو‪ .‬ڪيتريــن‬ ‫حالتــن ۾ اهــو دٻــاُء ايتــريَء حــد تائيــن وڌي وڃــي‬ ‫ٿــو جــو حــرام مغــز کــي مغــزي ڏوري جــي ڪالــم‬ ‫ڏانهــن ڌڪــي ڇــڏي ٿــو‪ .‬تڏهــن اهــڙيَء حالــت کــي‬ ‫دماغــي هرنيــا (‪ )brain herniation‬ســڏجي ٿــو‪ .‬جنهــن‬ ‫جــي نتيجــي ۾ دمــاغ اڦــٽ مــري وڃــي ٿــو‪ .‬دماغــي‬ ‫مــوت وارا مريــض ســڪتي (‪ )coma‬۾ نــه ٿــا هجــن‪.‬‬ ‫جڏهــن تــه ســڪتي واري حالــت ممڪــن ٿــي يــا نــه بــه‬ ‫ٿــي ســگھي ٿــي تــه دماغــي مــوت ۾ مٽجــي وڃــي‪.‬‬ ‫مغــز‪ ،‬هــڪ تمــام پيچيــده عضــوو آهــي‪ .‬ڇــو‬ ‫ ‬ ‫تــه اهــو مغــز ئــي آهــي جيڪــو ڪنهــن فــرد جــي نــه‬ ‫رڳــو خيالــن پــر تابعــدار چرپر‪/‬حرڪــت بــه ڪرائــي‬ ‫ٿــو تــه خــود مختيــار ۽ جســم جــا ٻيــا تمــام اهــم بــه‬

‫‪4‬‬

‫دماغي موت‬

‫ڪرائينــدو رهــي ٿــو‪ ،‬جــن ۾ ٻــڌڻ‪ ،‬ســنگھڻ‪ ،‬ڏســڻ‪،‬‬ ‫ڇهــڻ‪ ،‬جســم جــو گرمــي پد برقــرار رکڻ‪ ،‬بلڊپريشــر‪،‬‬ ‫ســاه کڻــڻ ۽ دل جــو دهڪــو بــه اچــي وڃــي ٿــو (جڏهــن‬ ‫تــه دل‪ ،‬دمــاغ جــي مرضــيَء کانســواِء ازخــود حالتــن‬ ‫۾ بــه ڌڙڪــي ســگھي ٿــي)‪ .‬انهــن ســڀني ڳالهيــن‬ ‫کانســواِء دمــاغ اهــڙا هارمــون بــه پيــدا ڪــري ٿــو‬ ‫جيڪــو هــر عضــوي جــي ڪــم تــي ضابطــو رکــن‬ ‫ٿــا‪ .‬جنهــن جــو هــڪ عــام مثــال‪ ،‬دمــاغ جــو انٽيــڊاِء‬ ‫يوريٽــڪ هارمــون (‪ )ADH‬پيــدا ڪــرڻ آهــي جنهــن‬ ‫جــو ڪــم بڪيــن ۾ پيشــاب گــڏ ڪــرڻ آهــي تــه جيئن‬ ‫جســم ســوڪهڙي جــي خطــري کان بچيــل رهــي‪.‬‬ ‫ســڪتي وارا مريــض‪ ،‬گنڀيــر ســڪتي يــا‬ ‫ ‬ ‫هــڪ اهــڙي حالــت ۾ بــه وڃــي ســگھن ٿــا جنهــن‬ ‫کــي ”مــردي جھــڙي حالــت“ ســڏجي ٿــو‪ .‬جڏهــن تــه‬ ‫انهــن ٻنهــي حالتــن ۾ رڳــو فــرق هــي آهــي تــه گنڀيــر‬ ‫ســڪتي وارن مريضــن جــي عــام طــور تــي اســپتال‬ ‫۾ پرگھــور لــڌي وينــدي آهــي ۽ ”مــردي جھــڙي‬ ‫حالــت“ ۾ آيــل مريــض کــي مالڪــن جــي حوالــي‬ ‫ڪيــو وڃــي ٿــو تــه جيئــن ســندس گھــر ۾ پرگھــور‬ ‫لهــي ســگھجي‪.‬‬ ‫بهرحــال‪ ،‬اهڙيــن ٻنهــي حالتــن وارن مريضــن‬ ‫ ‬ ‫کــي قانونــي طــور تــي ”زنــده“ ســمجھيو وينــدو‬ ‫آهــي‪ .‬ســڪتي وارن مريضــن ۾ ڪجهــه اعصابــي‬ ‫نشــانيون موجــود ٿيــن ٿيــون‪ .‬ســندن دماغــي‬ ‫ســرگرمي مختلــف ٿــي ســگھي ٿــي‪ .‬اهــڙن مريضــن‬ ‫جــو تفصيلــي تپاســون ڪيــون وڃــن ٿيــون‪ .‬ڊاڪٽــر‬ ‫اهــڙن مريضــن جــي برقي تحــرڪ (‪)electrical impulse‬‬ ‫جــي نشــانين جــو مشــاهدو ڪــن ٿــا جيڪــي ٻاهريــن‬ ‫محــرڪ جــي مــوٽ ۾ مغــز پيــدا ڪــري ٿــو‪ .‬ســڪتي‬ ‫وارن مريضــن ۾ ان قســم جــون نشــانيون پيــدا ٿيــن‬ ‫ٿيــون پــر نــه ڪــي ان مريــض ۾ جيڪــو دماغــي‬ ‫فــوت ٿــي چڪــو آهــي‪.‬‬ ‫دماغــي مــوت جــي تپــاس الِء ٻاهريــن‬ ‫ ‬ ‫محرڪــن جــي مــوٽ ڏٺــي وڃــي ٿــي‪ .‬جڏهــن تــه دمــاغ‬ ‫هــڪ اهــڙو عضــوو آهــي جيڪــو ٻاهريــن ســور کــي‬ ‫محســوس ڪــري ســگھي ٿــو تنهنڪــري جڏهــن‬ ‫دمــاغ مــري چڪــو هونــدو آهــي تڏهــن اهــڙو مريــض‬ ‫ڪجهــه بــه محســوس ڪــري نــه ســگھندو آهــي‪.‬‬ ‫هــن قســم جــي تپــاس ڪــرڻ کان اڳ ۾ ڊاڪٽــر‬ ‫هــڪ ٻــي تپــاس ڪــري ڏســندو آهــي جنهــن کــي‬ ‫ٽاڪســاڪولوجي (‪ )toxicology‬تپــاس ســڏبو آهــي‪.‬‬ ‫هــن تپــاس ڪــرڻ جــو مقصــد اهــا پــڪ ڪــرڻ هونــدي‬ ‫آهــي تــه مريــض جــي بدنــي سرشــتي ۾ ڪــي بــه تــاڻ‬ ‫گھٽائينــدڙ (‪ )relaxant‬مــادا موجــود ناهــن ۽ اهــو بــه‬ ‫ڏٺــو وينــدو آهــي تــه مريــض جــو جســماني گرمــي پــد‬ ‫ڪــو گھڻــو غيرمعمولــي تــه ناهــي‪ .‬ڇــو تــه‪ ،‬انهــن‬ ‫ٻنهــي ڳالهيــن هجــڻ جــي حالــت ۾ اعصابــي تحــرڪ‬ ‫(‪ )neurological reflexes‬گھٽجــي وينــدا آهــن‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن هــن قســم جــي تفصيلــي‬ ‫ ‬ ‫تپــاس کانپــوِء بــه مريــض ڪنهــن بــه قســم جــي تنتــي‬ ‫‪/‬اعصابــي مــوٽ نٿــو ڏئــي ۽ اهــا بــه ڄــاڻ هجــي تــه‬ ‫ڪهــڙي ســبب ســندس دمــاغ کــي ڇيهــو رســيو‬ ‫آهــي تڏهــن مريــض کــي ”دماغــي مئــل“ قــرار ڏئــي‬ ‫ســگھجي ٿــو‪ .‬جڏهــن تــه اميريــڪا جــي ڪــن رياســتن‬ ‫۾ هــڪ کان وڌيــڪ ڊاڪٽــرن کــي اهــڙو فيصلــو‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ڏيڻــو پــوي ٿــو تــه‪ ،‬مريــض واقعــي دماغــي فــوت ٿــي‬ ‫چڪــو آهــي ۽ ان کــي پــوِء قانونــي لحــاظ کان مئــل‬ ‫ســمجھيو وڃــي ٿــو‪.‬‬ ‫جيتوڻيــڪ اهــڙي مريــض جــو دمــاغ ۽ حــرام‬ ‫ ‬ ‫مغــز مــري چڪــو هونــدو آهــي پــر تنهــن هونــدي‬ ‫بــه مغــزي ڏوري ڪــي تحــرڪ پيــدا ڪــري ســگھي‬ ‫ٿــي (جهــڙوڪ گــوڏي جــو جهٽڪــو)‪ .‬جڏهــن تــه ڪــن‬ ‫دماغــي فــوت ٿــي ويــل مريضــن جــي جڏهــن هــٿ يــا‬ ‫پيــر کــي ڪنهــن مخصــوص انــداز ســان ڇهبــو آهــي‬ ‫تــه اهــي هلڪــو تحــرڪ پيــدا ڪنــدا آهــن‪.‬‬ ‫ڪيتــرا ڊاڪٽــر ڪنهــن بــه مريــض جــي‬ ‫ ‬ ‫دماغــي فــوت هجــڻ جــي حالــت ۾ اهــڙو فيصلــو ڏيــڻ‬ ‫کــي اڳ ۾ ان جــي پــڪ ڪــرڻ الِء ڪــي تپاســون بــه‬ ‫ڪرائينــدا آهــن ۽ اهڙيــون ٻــه عــام تپاســون آهــن‪،‬‬ ‫اِي اِي جــي (اليڪٽــرو انســيڦيلوگرام) ۽ ســي بــي‬ ‫ايــف (ســيريبرل بلــڊ فلــو)‪ .‬اي اي جــي رســتي دمــاغ‬ ‫جــي وولٽيــج جــي مــاپ ڪئــي وينــدي آهــي جيــڪا‬ ‫مائڪــرو وولٽــن ۾ هونــدي آهــي‪ .‬هــيَء تپــاس ايتري‬ ‫حســاس ٿئــي ٿــي جــو اهــڙي فــرد جــي ڪپــڙن جــي‬ ‫ســاڪن (‪ )static‬بجلــي اِي اِي جــيَء تــي ڪــي لهــرون‬ ‫پيــدا ڪــري ٿــي (جيــڪا فالــس پازيٽــو هونــدي آهي)‪.‬‬ ‫اهــڙي قســم جــا حاصــل ٿينــدڙ ســڀ هــاڪاري جــواب‬ ‫اهــو ئــي ظاهــر ڪنــدڙ هونــدا آهــن تــه دمــاغ ڪــم‬ ‫ڪــري ٿــو‪ .‬ٿلهــي ليکــي تــه‪ ،‬گنڀيــر ســڪتي وارو‬ ‫مريــض اِي اِي جــي جــي ڪجهــه نــه ڪجهــه برقــي‬ ‫ســرگرمي پيــدا ڪــري ٿــو جڏهــن تــه دماغــي فــوت‬ ‫ٿــي ويــل مريــض نٿــو ڪــري‪.‬‬ ‫جڏهــن تــه‪ ،‬ســي بــي ايــف يعنــي ســيريبرل‬ ‫ ‬ ‫بلــڊ فلــو هــڪ اهــڙي قســم جــي تپــاس آهــي جنهــن ۾‬ ‫رت جــي دوري ۾ هــڪ هلڪــو تابــڪار آئســوٽوپ‬ ‫هنيــو وينــدو آهــي‪ .‬مٿــي ۾ اهــڙو وزن ڏيــڻ ســان‬ ‫دمــاغ ڏانهــن ٿينــدڙ رت جــي وهڪــري جــو مقــدار‬ ‫ماپــي ســگھبو آهــي‪ .‬هــن قســم جــي تپــاس ڪــرڻ ۾‬ ‫اٽــڪل ‪ 20‬کان ‪ 30‬منــٽ لڳــي وينــدا آهــن‪ .‬جيڪڏهــن‬ ‫تپــاس مــان‪ ،‬دمــاغ ڏانهــن رت جــو وهڪــرو ٿينــدو‬ ‫ڏســڻ ۾ نــه اينــدو آهــي تــه دمــاغ کــي مئــل ســمجھيو‬ ‫وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫اهــڙي‪ ،‬هــڪ قســم جــي ٻــي بــه تپــاس آهــي‬ ‫ ‬ ‫جنهــن ۾ مريــض کــي ايٽروپــن ‪ IV‬جــو هــڪ ملــي‬ ‫گــرام هنيــو وينــدو آهــي‪ .‬ســالم دمــاغ هجــڻ جــي‬ ‫حالــت ۾ ايٽروپــن‪ ،‬مريــض جــي دل جــي رفتــار‬ ‫ڊرامائــي انــداز ۾ وڌائــي ڇڏينــدي آهــي‪ .‬جڏهــن تــه‪،‬‬ ‫دماغــي فــوت ٿيــل فــرد جــي حالــت ۾ ائيــن ٿــي نــه‬ ‫ســگھندو آهــي‪.‬‬ ‫مٿيــن تپاســن جــي بنيــاد تــي ئــي ڪنهــن‬ ‫ ‬ ‫مريــض ‪ /‬ڌڪــيَء کــي دماغــي مئــل ســڏيو وينــدو‬ ‫آهــي ۽ انهــن جــي ئــي بنيــاد تــي ڪنهــن کــي مئــل‬ ‫يــا زنــده ســمجھي ســگھجي ٿــو‪ .‬جڏهــن تــه دمــاغ جــي‬ ‫حالــت ۾ ڪڏهــن بــه ائيــن چئــي نٿــو ســگھجي تــه‪،‬‬ ‫”جهڙوڪــر دماغــي مئــل“ يــا ”بلــڪل دماغــي مئــل“‬ ‫آهــي‪ .‬ڇــو تــه‪ ،‬ڪنهــن حمــل جيــان اهــو “هــا” يــا “نــه”‬ ‫۾ ٿــي ســگھي ٿــو‪ .‬ســاڳئي طــرح ســان دماغــي مــوت‬ ‫جــي ســڃاڻپ ڪــرڻ الِء انتهائــي احتيــاط ۽ خبرداري‬ ‫کان ڪــم وٺڻــو پونــدو آهــي‪.‬‬ ‫مــوت جــي فيصلــي ڏيــڻ جــي ڪســوٽي‬ ‫ ‬

‫دمــاغ جــي مغــزي ڏانــڊي ‪( Brain Stem /‬جنهــن ۾ حرام‬ ‫مغــز بـــ اچــي وڃــي ٿــو) جــا ڪيـرايئ اهــم ڪــم آهــن جــن ۾‬ ‫ســاھ کڻائــڻ ۽ دل جــي ڌڙڪــڻ کــي ظابطي ۾ رکــڻ اهم آهن‪.‬‬

‫هميشــه ڊاڪٽــرن وٽ ئــي رهــي آهــي‪ .‬جڏهــن تــه‬ ‫”دماغــي مــوت“ جــي ســڃاڻپ بــه رڳــو ان ســبب‬ ‫ممڪــن آهــي جــو جديــد طــب رســتي‪ ،‬دمــاغ جــي‬ ‫وڌيــڪ ِجــي نــه ســگھندڙ حالــت ۾ جســم کــي ســهائتا‬ ‫ڏينــدڙ عضــون جــي ڪمــن کــي ســوالئيَء ســان کيــن‬ ‫روان دوان رکــي ســگهجي ٿــو‪.‬‬ ‫جســم کــي اهــڙي ســهائتا ڏيــڻ ان ســبب‬ ‫ ‬ ‫ضــروري ســمجھي وڃــي ٿــي تــه جيئــن مريــض جــي‬ ‫زنــده رکــڻ جــي تــڪ تــور ڪــري ۽ دمــاغ کــي وري‬ ‫زور وٺائــي ســگھجي‪ .‬دمــاغ تپاســڻ ســان جڏهــن اهو‬ ‫پتــو پئجــي وڃــي ٿــو تــه اهــو زنــده رهــڻ الئــق نــه‬ ‫رهيــو آهــي ۽ اهــڙي ڪا اميــد بــه ڪونهــي تــه ان کــي‬ ‫ڪارائتــو بڻائــي ســگھجي ٿــو تڏهــن ”دماغــي مــوت“‬ ‫هجــڻ جــو فيصلــو ڏنــو وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫ڪنهــن مريــض جــي اهــڙي حالــت ۾ هجــڻ‬ ‫ ‬ ‫ســبب ســندس الِء وڌيڪ ڪجهه به ڪري نه ســگھبو‬ ‫آهــي‪ .‬جڏهــن تــه کيــس‪ ،‬ســاه کڻائينــدڙ مشــين رســتي‬ ‫پســاه تــه کڻائــي ســگھجي ٿــو پــر ســندس وري نئيــن‬ ‫بنــي ٿيــڻ جــي ڪا اميــد باقــي نٿــي رهــي‪.‬‬ ‫جســم ۾ دمــاغ‪ ،‬ڪيترائــي ڪــم ڪــري‬ ‫ ‬ ‫ٿــو جهــڙوڪ ســوچڻ‪ ،‬چرپــر ڪــرڻ ۽ ســڀيئي تنتــي‬ ‫اعصابــي ڪــم جــن رســتي جســم پنهنجــو گرمي پد‪،‬‬ ‫بلــڊ پريشــر‪ ،‬دل جــو دهڪــو ۽ عضــون جــي ڪــرت‬ ‫قائــم ۽ برقــرار رکــي ٿــو‪ .‬جڏهــن دمــاغ مــري وڃــي‬ ‫ٿــو تــه جســم جــا ســڀ عضــوا بــه ڍيــري ٿــي وڃــن ٿــا‪.‬‬ ‫اهڙيــن حالتــن ۾ وڏي پئمانــي تــي مصنوعــي طــرح‬ ‫ســان طبــي اپــاَء وٺــي عضــون جــي ڪمــن ڪاريــن‬ ‫کــي برقــرار رکيــو وڃــي ٿــو‪ .‬جڏهــن تــه ماهــر هٿــن‬ ‫۾ هونــدي بــه اهــي ســڀ ســانگ اجايــا ۽ مصنوعــي‬ ‫ثابــت ٿيــن ٿــا‪.‬‬ ‫هــڪ انــدازي مطابــق اســپتالن ۾ مرنــدڙ‬ ‫ ‬ ‫‪ 200‬فــردن مــان هــڪ فــرد‪ ،‬دماغــي مــوت جــو شــڪار‬ ‫ٿــي وڃــي ٿــو (اميريــڪا ۾)‪ .‬دماغــي مــوت مرنــدڙن‬ ‫جــي وڌيــڪ ڇنڊڇــاڻ ڪــري انهــن جــا عضــوا عطيــه‬ ‫طــور حاصــل ڪيــا وڃــن ٿــا‪ .‬جڏهــن تــه ان انــگ‬ ‫مــان اڌ اهــڙن مئلــن جــو هجــي ٿــو جيڪــي صحــت‬ ‫جــي ڪــن اهــڙي مســئلن ســبب جهــڙوڪ‪ :‬ڪينســر‬ ‫۽ روڳــن ڪــري ســندن عضــوا عطيــه طــور حاصــل‬ ‫ڪــرڻ بيــڪار ســمجھيا وڃــن ٿــا‪ .‬جڏهــن تــه اڌ تــي‬ ‫جــن جــا عضــوا طبــي لحــاظ کان ڪارائتــا ســمجھيا‬ ‫وڃــن ٿــا تــن جــا ڪٽنــب ســندن عضــوا‪ ،‬عطيــه طــور‬ ‫ڏيــڻ انــڪار ڪــن ٿــا‪ .‬نتيجــي ۾ اســپتالن ۾ مرندڙن‬ ‫‪ 800‬مريضــن مــان رڳــو هــڪ فــرد جــا عضــوا عطيــي‬ ‫طــور حاصــل ڪــري ســگھجن ٿــا‪.‬‬

‫‪5‬‬

‫موبـــائيل فــون‬ ‫جـــا صــــحت تــي‬

‫هاڃيــڪار اثــر‬ ‫)‪(Cell Phone and Radiations‬‬

‫فــون گهــٽ وڌ ســگنل جــي صــورت ۾ ســگنل انٽينــا‬ ‫(ســوئچنگ ٽــاور) جــي الڳيتــي ڳــوال ۾ بيٽــري‬ ‫جــا وولــٽ تمــام گهڻــا اســتعمال ڪنــدي آهــي‪ ،‬تــه‬ ‫هاڃيــڪار لهــرون پــڻ گهڻــي تعــداد ۾ خــارج ڪنــدي‬ ‫آهــي‪.‬‬ ‫ڊگهــي ڳالهــه ٻولهــه جــي الِء بهتــر آهــي تــه‬ ‫• ‬ ‫روايتــي فــون (‪ )Land Line‬اســتعمال ڪئــي وڃــي‪،‬‬ ‫جيــڪا تــار جڙيــل ســيٽ (‪ )Corded / Wired Set‬ســان‬ ‫هجــي‪ .‬ڇــاڪاڻ تــه بــي تــار ســيٽ (‪Wire / Cord less‬‬ ‫‪ )Set‬پــڻ موبائيــل فــون وانگــر هاڃيــڪار لهــرون‬

‫اســان وڏي چاهــه ســان موبائيــل فــون اســتعمال ڪــري رهيــا آهيــون‪ ،‬پر ان جــي هاڃيڪارڪ‬ ‫ ‬ ‫اثــرن کان اڻ ڄــاڻ آهيــون‪ .‬موبائيــل فــون ۽ انهــن جــا اينٽينــا ٽــاور ‪ /‬ســوئچنگ ٽــاور الڳيتــو‬ ‫بــرق _ مقناطيســي لهــرون (‪ )Electro-Magnetic Radiations / EMRs‬پيــدا ڪنــدا رهنــدا آهــن‪ ،‬جيڪــي‬ ‫انســاني صحــت الِء نقصــان ڀريــون ثابــت ٿيــون آهــن‪ .‬اســان هيــٺ ٻڌايــل ڪجهــه اپــاَء وٺــي موبائيــل‬ ‫فــون ســان الڳاپيــل صحــت جــي هــن اڻ ڏٺــي نقصــان کان گھڻــي حــد تائيــن بچــي ســگھون ٿــا‪.‬‬ ‫ترجمو ۽ ترتيب‪ :‬عبدالخالق ميڻو‬

‫موبائيــل فــون ضــرورت آهــر اســتعمال‬ ‫• ‬ ‫ڪئــي وڃــي‪.‬‬ ‫اســتعمال وقــت‪ ،‬ڪوشــش ڪــري فــون‬ ‫• ‬ ‫کــي پنهنجــي جســم کان پــري رکــو‪ ،‬ڇــاڪاڻ تــه ان‬ ‫مــان پيــدا ٿيــل بــرق _ مقناطيســي لهــرن (‪Electro-‬‬ ‫‪ )Magnetic Radiations / EMRs‬کــي انســاني جســم‬ ‫جــذب ڪنــدو آهــي‪.‬‬ ‫فــون تــي ڳالهائــڻ کان بهتــر آهــي تــه لکتــي‬ ‫• ‬ ‫پيغــام (‪ )Text / SMS‬موڪليــا وڃــن‪ ،‬ڇــاڪاڻ تــه‬ ‫پيغــام موڪلــڻ ِء حاصــل ڪــرڻ ۾ موبائيــل فــون‬ ‫گهــٽ لهــرون(‪ )Radiation‬خــارج ڪنــدي آهــي‪.‬‬ ‫هميشــه هيــڊ ســيٽ يــا ايئرفــون اســتعمال‬ ‫• ‬ ‫ڪريــو تــه جيئــن موبائيــل فــون مــان خــارج ٿينــدڙ‬

‫ڳورهاري عورتن کي موبائل فون سان گھڻو‬ ‫لهوچڙ ۾ اچڻ نه کپي‪ ،‬جو ان سان سندن پيٽ‬

‫۾ پلجنــدڙ ٻــار تــي اگــرا اثــر پئجي ســگھن ٿا ‪.‬‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫موبائيــل فــون جــو هــر هــر ۽ ڊگهــي عرصــي‬ ‫تائيــن اســتعمال‪ ،‬تنتــي جيــو گهــرڙن جــي‬ ‫مٺــاڻ ۽ گلوڪــوز جــذب ڪــرڻ واري‬ ‫صالحيــت کــي پــڻ متاثــر ڪــري ٿــو‪.‬‬

‫ســمهڻ وقــت موبائــل وهاڻــي هيٺيــان بلــڪل نــه‬ ‫رکــو ڇــاڪاڻ تــه موبائيــل فــون ســوئچنگ ٽــاور‬ ‫کــي مسلســل ســگنل موڪلينــدي رهنــدي آهــي‪،‬‬ ‫جنهــن ســان لهــرون خــارج ٿينديــون رهــن ٿيــون‪.‬‬ ‫هاڃيــڪارڪ لهــرن ســان وائکائــپ ‪ /‬لهــه وچــڙ‬ ‫(‪ )Exposure‬گهــٽ ٿئــي‪.‬‬ ‫ڳالهــه مڪمــل ڪــرڻ کان پــوِء ايئــر فــون‬ ‫• ‬ ‫ڪنــن تــان الهــي ڇڏيــو‪.‬‬ ‫هيــڊ ســيٽ يــا ايئــر فــون نــه هجي تــه موبائيل‬ ‫• ‬ ‫فــون کــي اســپيڪر مــوڊ ۾ اســتعمال ڪيــو‪.‬‬ ‫ڪمــزور ســگنل جــي صــورت ۾ فــون هرگــز‬ ‫• ‬ ‫اســتعمال نــه ڪريــو‪ ،‬ڇــاڪاڻ تــه تحقيــق مــان ظاهــر‬ ‫ٿيــو آهــي تــه گهــٽ ســگنل هجــڻ جــي صــورت ۾‬ ‫فــون مــان خــارج ٿينــدڙ هاڃيــڪارڪ لهــرن ســان‬ ‫وائکائــپ ‪ /‬لهــه وچــڙ (‪ )Exposure‬تمــام گهڻــي ٿينــدي‬ ‫آهــي‪.‬‬ ‫تيــز رفتــار ڪار‪ ،‬بــس يــا ٽريــن ۾ ســفر‬ ‫• ‬ ‫وقــت موبائيــل فــون اســتعمال نــه ڪريــو‪ ،‬ڇــاڪاڻ تــه‬

‫خــارج ڪنــدو آهــي‪.‬‬ ‫موبائيــل فــون کــي پنهنجــي کيســي‬ ‫• ‬ ‫(‪ )Pocket‬۾ ضــرورت آهــر رکــو‪ .‬بهتــر آهــي تــه جســم‬ ‫کان ٿــورڙو پــري رکــي وڃــي‪.‬‬ ‫ســمهڻ وقــت موبائــل وهاڻــي هيٺيــان بلڪل‬ ‫• ‬ ‫نــه رکــو ڇــاڪاڻ تــه موبائيــل فــون ســوئچنگ ٽــاور‬ ‫کــي مسلســل ســگنل موڪلينــدي رهنــدي آهــي‪،‬‬ ‫جنهــن ڪــري لهــرن(‪ )Radiation‬جــو اخــراج ٿينــدو‬ ‫رهنــدو آهــي‪.‬‬ ‫تحقيــق مــان ثابــت ٿيــو آهــي تــه موبائيــل‬ ‫• ‬ ‫فــون جــو تمــام گهڻــو اســتعمال ڪينســر جهــڙي‬ ‫مــوذي مــرض جــو ســبب بڻجــي ٿــو‪.‬‬ ‫تحقيــق مــان اهــو بــه ظاهــر ٿيــو آهــي تــه‬ ‫• ‬ ‫موبائيــل فــون جــو هــر هــر ۽ ڊگهــي عرصــي تائيــن‬ ‫اســتعمال‪ ،‬دماغــي جيــو گهــرڙن (‪ )Brain Cells‬جــي‬ ‫مٺــاڻ ۽ گلوڪــوز جــذب ڪــرڻ واري صالحيــت کــي‬ ‫پــڻ متاثــر ڪــري ٿــو‪.‬‬ ‫ٻــارڙن جــو موبائيــل فــون وارو اســتعمال‬ ‫• ‬ ‫محــدود هئــڻ گهرجــي؛ ڇــاڪاڻ تــه انهــن جــي‬ ‫ڪيپراٽــي(‪ ، )Skull‬بالغــن جــي ڀيــٽ ۾ گھڻــي ســنهي‬ ‫ٿئــي ٿــي جنهڪــري هاڃيــڪار لهــرن ســان وائکائــپ‬ ‫‪ /‬لهــه وچــڙ (‪ )Exposure‬آســاني ســان ٿينــدي آهــي‪.‬‬ ‫(روزانــي ”ڊان“ تــان ورتــل)‬

‫‪6‬‬

‫پنهنجن ۾ ڪيل پرڻا‪ ،‬ٻارن ۾ معذوري جو سبب بڻجن ٿا!‬

‫برطانيــا ۾ رهنــدڙ‪ ،‬پاڪســتاني‬ ‫ ‬ ‫ڪميونٽــي ۾ ٻــارن جــي جســماني معذوريــن ســان پيــدا ٿيــڻ جــو‬ ‫هــڪ وڏو ســبب رت جــي رشــتن ســان ڪيــل پرڻــا آهــن‪ .‬هــڪ تــازي‬ ‫تحقيــق ۾ ٻڌايــو ويــو آهــي تــه برطانيــا ۾ نــون ڄــاول ٻارن جــي موت ۽‬ ‫معــذوري جــو ســبب ٻــارن ۾ پيدائشــي جســماني خرابيــون آهن‪ .‬جڏهن‬ ‫تــه پاڪســتاني ڪميونٽــي ۾ نــون ڄــاول ٻــارن جــي مــوت جــي شــرح‬ ‫برطانيــه ۾ رهنــدڙ ٻيــن ڪميونٽيــن جــي ڀيــٽ ۾ وڌيــڪ ٻڌائــي وئــي‬ ‫آهــي‪ .‬جتــي ‪ 12‬ســالن کان گهــٽ عمــر وارن ٻــارن جــي مــوت جــو ســبب‬ ‫پيدائشــي معــذوري آهــي‪.‬‬ ‫هــن نئيــن تحقيــق ۾ طبــي ماهرن‬ ‫ ‬ ‫انهــن ســڀني ڳالهيــن جــو جائــزو‬ ‫ورتــو آهــي جيڪــي ٻــارن‬ ‫۾ پيدائشــي طــور تــي‬ ‫معــذوري جــو ســبب‬ ‫بڻجــي ســگهن ٿيــون‪.‬‬ ‫ســندن چــوڻ آهــي تــه‬ ‫پاڪســتاني خاندانــن‬ ‫۾ جســماني نقصــن يــا‬ ‫ايبنارمــل ٻــارن جــي پيــدا‬ ‫ٿيــڻ جــي ٻيــن ســببن ۾‬ ‫هــڪ وڏو ســبب ســئوٽاڻيون‬

‫شــاديون ڪــرڻ آهــن‪ .‬اهوئــي ســبب آهــي جــو رڳــو بريــڊ فــورڊ شــهر‬ ‫۾ پاڪســتاني ڪميونٽــي ۾ پيــدا ٿينــدڙ معــذور ٻــارن جــو تعــداد ‪31‬‬ ‫ســيڪڙو آهــي‪.‬‬ ‫سائنســي جرنــل ”دي النســٽ“ ۾ شــايع ٿيــل هــن تحقيــق الِء‬ ‫ ‬ ‫بريڊفورڊ رائل انفرمري اسپتال ۾ ‪2007‬ع کان ‪2011‬ع جي وچ واري‬ ‫عرصــي دوران ڄــاول ‪ 11،500‬ٻــارن جــي صحــت جــي بابــت تفصيــل گــڏ‬ ‫ڪيــا ويــا‪ ،‬جــن مــان ‪ 45‬ســيڪڙو پاڪســتاني ٻــار ۽ ‪ 40‬برطانــوي ٻــار‬ ‫شــامل هئــا‪.‬‬ ‫جڏهــن تــه ڳورهاريــن عورتــن کان پڇيــل ســوالن جــي جوابــن‬ ‫ ‬ ‫کــي بــه انهــيَء تحقيــق ۾ شــامل ڪيــو ويــو‪ .‬تحقيــق مــان پتــو پيــو تــه‬ ‫پيدائشــي طــور تــي جســماني خرابيــن ســان پيــدا ٿينــدڙ ٻــارن ۾‪ ،‬دل‬ ‫جــي خرابيــن يــا تنتــي سرشــتي ۾ خرابيــن پيــدا ٿيــڻ جــو خطــرو هجــي‬ ‫ٿــو جيڪــو موتمــار بــه ٿــي ســگهي ٿــو‪ .‬جڏهــن تــه اهــو خطــرو انهــن‬ ‫مائــرن ۾ ٻيــڻ تــي ڏٺــو ويــو آهــي‪ .‬خــاص ڪــري ‪ 34‬ســالن کان وڏي‬ ‫عمــر جــي برطانــوي عــورت ۾ اهــو خطــرو وڌيــڪ هجــي ٿــو‪ .‬جڏهــن‬ ‫تــه پاڪســتان ۾ اهــو خطــرو ‪ 3‬ســيڪڙو ڏٺــو ويــو آهــي‪ .‬ماهــرن چواڻــي‬ ‫تــي‪ ،‬بريڊفــورڊ ۾ پيدائشــي جســماني خرابيــن وارن ٻــارن جــو تعــداد‬ ‫پــوري برطانيــا ۾ ڄمنــدڙ ٻــارن جــي تعــداد کان ٽيڻــو آهــي‪ .‬هــن تحقيق‬ ‫جــو مقصــد‪ ،‬پنهنجــن ۾ شــادين کان روڪــڻ هرگــز ناهــي پــر اهــي‬ ‫ماڻهــو جيڪــي مســتقبل ۾ والديــن بڻجــڻ چاهيــن ٿــا تــن کــي اهــڙن‬ ‫خطــرن کان آگاهــه ڪــرڻ آهــي‪( .‬بي‪.‬بي‪.‬ســي جــي ٿــورن ســان)‬

‫لوڻ هر حالت ۾ هاڃيڪارڪ آهي‪ :‬آمريڪي تحقيق (‪)Salt and Heart‬‬

‫آمريڪــي ماهــرن پــاران جــاري ڪيــل‬ ‫ ‬ ‫هــڪ رپــورٽ موجــب لــوڻ جــو وڌيــڪ ۽‬ ‫پوٽاســيم (‪ )potassiun‬جــو گهــٽ اســتعمال ڪرڻ‬ ‫ســان مــوت جــو خطــرو وڌي ســگهي ٿــو‪ .‬جڏهــن‬ ‫تــه بيماريــن کان بچــاَء واري آمريڪــي اداري‬ ‫سي‪.‬ڊي‪.‬ســي ان تحقيــق جــي نتيجــن کــي رد‬ ‫ڪــري ڇڏيــو آهــي‪ ،‬جنهــن موجــب اهــڙو ثبــوت‬ ‫ناهــي ملــي ســگهيو تــه لــوڻ گهــٽ اســتعمال‬ ‫ڪــرڻ ســان دل جــي بيماريــن جــو خطــرو‬ ‫گهٽجــي وڃــي ٿــو يــا وقــت کان پهريــان مــوت‬ ‫جــو خطــرو ٽــري ســگهي ٿــو‪.‬‬ ‫”پــر تنهــن هونــدي بــه لــوڻ توهانجــي‬ ‫ ‬ ‫الِء هاڃيــڪار آهــي“ اِهــا ڳالهــه ڊاڪٽــر ٿومــس‬ ‫فارلــي چئــي آهــي جيڪــو نيويــارڪ جو هيلٿ‬ ‫ڪمشــنر پــڻ آهــي‪ .‬ان ســبب نيويــارڪ شــهر‬ ‫۾ اينــدڙن ‪ 5‬ســالن دوران‪ ،‬هوٽلــن ۽ پيڪيٽــن‬ ‫وارين کائڻ پيئڻ جي شــين ۾ لوڻ جي مقدار‬ ‫۾ ‪ 25‬ســيڪڙو ڪمــي ڪــرڻ جــو منصوبــو‬ ‫آهــي‪.‬‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫صحــت کاتــي جــا ماهــر‪ ،‬فارلــي جــي ڳالهــه ســان‬ ‫اتفــاق ڪــن ٿــا تــه گهڻــي مقــدار ۾ لــوڻ جــو‬ ‫اســتعمال صحــت الِء فائديمنــد ناهــي‪ .‬لــوڻ جــي‬ ‫گهــٽ مقــدار ســان هــاِء بلڊپريشــر ۽ دل جــي‬ ‫بيماريــن جــو خطــرو پــڻ گهٽجــي ســگهي ٿــو‪.‬‬ ‫‪ 1970‬کان آمريــڪا ۾ لــوڻ جــو اســتعمال وڌندو‬ ‫رهيــو آهــي ۽ اڄڪلهــه آمريڪــي پهريــان کان‬ ‫ٻيڻــي مقــدار ۾ لــوڻ اســتعمال ڪــري رهيــا‬ ‫آهــن‪.‬‬ ‫بيماريــن جــي روڪ الِء ڪــم ڪنــدڙ‬ ‫ ‬ ‫اداري موجــب‪ ،‬جنهــن کاڌي ۾ لــوڻ وڌيــڪ‬ ‫۽ پوٽاســيم گهــٽ هجــي ُاهــو هاڃيــڪار ٿــي‬ ‫ســگھي ٿــو‪ .‬ماهــرن ‪ 15‬ســالن جــي هــڪ ڊگھــيَء‬ ‫ريســرچ دوران ‪ 12‬هــزار کان وڌيــڪ ماڻهــن تــي‬ ‫لــوڻ ۽ پوٽاســيم جــا اثــر ڏٺــا ۽ ان ريســرچ ختم‬ ‫ٿيــڻ تائيــن ‪ 2270‬ڄڻــا گــذاري ويــا جــن مــان ‪825‬‬ ‫فــرد دل جــي بيماريــن ۽ ‪ 433‬فــرد بلــڊ ڪالٽــس‬ ‫(رت جــي دڳ پيــدا ٿيــڻ) ۽ اســٽروڪس (فالــج)‬ ‫ســبب گــذاري ويــا‪.‬‬

‫روزانــو تــازا ميــوا ۽ ســايون ڀاڄيــون‬ ‫ ‬ ‫جھــڙوڪ‪ :‬پالــڪ‪ ،‬انگــور‪ ،‬گجــر ۽ گهــٽ ســڻڀو‬ ‫کيــر ۽ ڏهــي اســتعمال ڪــرڻ ســان پوٽاســيم‬ ‫جــو وڌيــڪ مقــدار لــوڻ جــي اثــر کــي گهــٽ‬ ‫ڪــري ڇڏيٿــو‪ .‬جيڪڏهــن ماڻهــو هوٽلــن وڃــي‬ ‫اهــڙا کاڌا جــام کائينــدا تــه اِهــو تــوازن خــراب‬ ‫ٿــي وينــدو‪ .‬ســندس چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬ســوڊيم‬ ‫بلڊپريشــر وڌائــي ٿــو جڏهــن تــه‪ ،‬پوٽاســيم بلــڊ‬ ‫پريشــر کــي ضابطــي ۾ رکيٿــو‪ .‬جيڪڏهن لوڻ‬ ‫جســم ۾ پاڻــي برقــرار رکــي ٿــو تــه پوٽاســيم‬ ‫هــن کان نجــات ڏيــاري ٿــو‪ .‬ڪولينــا جــو چــوڻ‬ ‫آهــي تــه‪ ،‬نــه رڳــو لــوڻ تــي ڌيــان ڏيــڻ گهرجــي‪،‬‬ ‫پــر ٻنهــيَء جــي مقــدار ۾ تــوازن بــه برقــرار‬ ‫رکــڻ گهرجــي‪.‬‬

‫‪7‬‬

‫مــــــــاهــــــــواريَء‬ ‫جــا مـسـئـال ۽ ان جـو عــــالج‬ ‫عــام رواجــي يــا نارمــل ماهــواري نــه تــه ڪا بيمــاري آهــي ۽ نــه ئــي انــاِء ڪنهــن عــاج‬ ‫ڪرائــڻ جــي ضــرورت ٿئــي ٿــي‪ .‬پــر بيقاعــدي يــا ماهــواري جــو صحيــح‬ ‫نمونــي نــه اچــڻ هــڪ مســئلو آهــي جنهــن جــو عــاج ڪرائــڻ ضــروري‬ ‫ٿئــي ٿــو‪.‬‬ ‫ماهواري جو بند ٿي وڃڻ‪:‬‬ ‫ماهــواري جــو بنــد ٿــي وڃــڻ عورتــن جــو هــڪ عــام مســئلو آهــي‬ ‫جنهــن ۾ يــا تــه ماهــواري اينــدي ناهــي يــا اچــي بنــد ٿــي وينــدي آهــي‪.‬‬ ‫سبب‬ ‫حمــل دوران ســخت محنــت ڪــرڻ‪ ،‬رحــم ۾ پيدائشــي نقــص‪،‬‬ ‫نشــي جــو اســتعمال‪ ،‬رت جــي گھٽتائــي يــا رتوڻائــيَء ســبب ٿينــدڙ‬ ‫ڪمــزوريَء ســميت ڪــن بيماريــن ڪــري بــه ماهــواري تــي اثــر پــوي‬ ‫ٿــو جھــڙوڪ‪ :‬مٿــي جــو ســور يــا الرجــي وغيــره‪.‬‬ ‫ماهواري جو گھڻو اچڻ‪:‬‬ ‫عــام طــور تــي عورتــن کــي ماهــواري هــر ‪ 4‬هفتــي يــا ‪ 28‬ڏينهــن اچــي ٿــي‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن ماهــواري وقــت تــي نــه اچــي تــه ان ۾ بيقاعدگــي پيــدا ٿئــي ٿــي‪ .‬ماهــواري ‪5‬‬ ‫يــا ‪ 6‬ڏينهــن هلــي ٿــي پــر ان کان وڌيــڪ وقــت هلــي يــا ‪ 10‬ڏينهــن تائيــن اينــدي رهــي تــه اهــا عــورت جــي صحــت تــي‬ ‫خــراب اثــر ڇــڏي ٿــي‪.‬‬ ‫سبب‪:‬‬ ‫ماهــواريَء ۾ بيقاعدگــي جــو ســبب يــا تــه جنمــي عضــون جــي ڪا اندرين ســوڄ جھــڙوڪ‪ :‬ٻچيداني ‪ /‬ڳڀيــرڻ (‪)Uterus‬‬ ‫۾ ســوزش يــا حمــل دوران ڪنهــن خرابــي ســبب رت جــو گھڻــو ضايــع ٿــي وڃــڻ ٿــي ســگھي ٿــو‪ .‬معــدي ۾ تيزابيــت‬ ‫جــي ڪــري بــه هــيَء تڪليــف ٿــي ســگھي ٿي‪.‬‬ ‫ماهواري جو عالج (دوائن ذريعي)‪:‬‬ ‫مريضــه کــي آرام ۽ ســڪون ڏيــڻ گھرجــي‪ ،‬کيــس ڪا بــه پريشــاني نــه هجــي‪ ،‬ڪــم ڪار نــه ڪــرڻ گھرجــي‪ ،‬جــي‬ ‫گھڻــي رت وهــي رهيــو هجــي تــه انکــي بنــد نــه ڪجــي پــر ان جــو ڪنهــن ڊاڪٽرياڻــي کان عــاج ڪرائجــي‪ .‬رت جــي‬ ‫ڪمــي هجــي تــه ان کــي ڊاڪرياڻــي جــي صــاح ســان وٽامــن بــي ڪمپليڪــس يــا هيماٽائيســين ڏجــي‪.‬‬ ‫ماهواري جو عالج (غذا ذريعي)‬ ‫مريضه کي سٺا طاقتور کاڌا کارائجن‪ ،‬کير‪ ،‬مکڻ‪ ،‬۽ تازيون ڀاڄيون‪ ،‬تازه ميوا‪ ،‬موسمبي ۽ مالٽا وڌيڪ ڏجن‪.‬‬ ‫سور سان گڏ ماهواري اچڻ (ڊائيسمينوريه)‪:‬‬ ‫عــورت کــي عــام طــور تــي ماهــواري ســور ســان اچــي ٿــي جيڪــو ڪڏهــن گھــٽ تــه ڪڏهــن وڌيــڪ ۽ ٻــن طــرح جــو‬ ‫هونــدو آهي‪:‬‬ ‫پرائيمري سور‬ ‫ •‬ ‫سيڪنڊري سور‬ ‫ •‬ ‫ماهــواري جــا ســور ڍونگــريَء ۾ ڪنهــن بيمــاري جــي ڪــري ٿــي ســگھندا آهــن‪ .‬پهريــن قســم ۾ ڍونگــريَء ۾ ســور‬ ‫نــه ٿينــدو آهــي ۽ نــه ئــي ڪا بيمــاري ٿينــدي آهــي‪ .‬ٻئــي قســم ۾ ڍونگــريَء ۾ ڪا نــه ڪا بيمــاري هونــدي آهــي‪.‬‬ ‫پرائمــري ســور نوجــوان‪ ،‬بالــغ‪ ،‬ڇوڪريــن کــي ماهــواري شــروع ٿيــڻ کان ‪ 6‬مهينــن کان هــڪ ســال جــي‬ ‫ ‬ ‫انــدر شــروع ٿينــدا آهــن ۽ ‪ 72‬ڪالڪ تائيــن هلــي ســگھندا آهــن‪ .‬هــي ســور آنجــڻ (‪ )ovolution‬جــي ڪــري جنهــن‬ ‫وقــت ڇوڪريــن جــي عمــر ‪ 20‬کان ‪ 24‬ســال جــي انــدر هونــدي آهــي پونــدو آهــي‪ .‬ان ۾ ڪابــه بيمــاري نــه ٿينــدي آهــي‪.‬‬ ‫سيڪنڊري سورن ۾ عورتن کي ڍونگريَء ۾ ڪنهن بيماري سبب سور ٿيندا آهن‪ .‬هي بيماري آنيدانيَء (‪)ovary‬‬ ‫۾ ڳوڙهــي يــا ٽيومــر‪ ،‬ڳڀيــرڻ (‪ )uterus‬جــي فائيبرائــڊ ٽيومــر‪ ،‬ڳڀيــرڻ ۾ ڪو پيدائشــي نقص ۽ ڳڀيرڻ جي اســتر جي‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ســوزش (‪ )endometriosis‬وغيــره آهــن‪.‬‬ ‫هــن ۾ شــديد ســور ٿينــدو آهــي‬ ‫پرائمــري ســور ۾ پروســٽاگالنڊنز‬ ‫(‪ )prostaglandins‬وڌيــڪ ٿينــدا آهــن‬ ‫جنهــن ڪــري ڳڀيــرڻ جــون ديــوارون‬ ‫ســوس کائينديــون آهــن ۽ رت جــي‬ ‫رســد گھــٽ ٿينــدي آهــي جنهن ســبب‬ ‫ســور ٿينــدو آهــي‪ ،‬چڪــر اينــدا آهــن‪،‬‬ ‫قبضــي ٿينــدي آهــي‪ ،‬دل ڪچــي‪،‬‬ ‫الٽــي‪ ،‬دل جــي ڌڙڪــن تيــز ٿــي‬ ‫وينــدي آهــي ۽ جســم جــو هــر حصــو‬ ‫ســور ڪنــدو آهــي‪.‬‬ ‫ليبارٽري ٽيسٽ‪:‬‬ ‫اهڙيــن حالتــن ۾ مريضــه جــو رت‬ ‫ٽيســٽ ڪرائجــي‪ .‬ڍونگــري جــي‬ ‫بايوپســي ۽ الٽراســائونڊ ڪــري‬ ‫پرائمــري ۽ ســيڪنڊري ســورن جــي‬ ‫عالمتــن جــو معائنــو ڪجــي‪ .‬اگــر‬ ‫ٻچيدانــي ۾ ڳوڙهــي هجــي تــه ان‬ ‫جــي چــڪاس ۽ پيشــاب جــي مڪمل‬ ‫ٽيســٽ ڪرائجــي‪.‬‬ ‫عــاج‪ :‬ســڀ کان بهتــر ڪنهــن ماهــر‬ ‫ڊاڪٽرياڻــيَء کان پــاڻ تپاســرائڻ‬ ‫آهــي‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫ـن بڻجي ويو‬ ‫ـرو تخليق ڪرڻ ممڪـ‬ ‫ـاني جيـ‬ ‫ـيلز) مان انسـ‬ ‫ـٽيم سـ‬ ‫ـادي گھرڙن (اسـ‬ ‫بنيـ‬ ‫سائنســدانن‪ ،‬انســاني جســم جــي بنيــادي گهــرڙن (اســٽيم ســيلز)‬ ‫مــان انســاني جيــرو پيــدا ڪيــو آهــي‪ .‬چمــڙي ۽ رت مــان ورتــل‬ ‫خــاص قســم جــي گهــرڙن (اســٽيم ســيلس) مان پهريــون ڀيرو ڪم‬ ‫ڪنــدڙ جيــرو پيــدا ڪيــو آهــي‪ .‬ســندن چــوڻ آهــي ته کيــن ڪاميابي‬ ‫هڪ اهڙي مستقبل جو ڏس ڏئي ٿي جنهن ۾ جيرا ۽ ٻيا عضوا‬ ‫ليبارٽــري ۾ ٺاهــي اهــڙن ضرورتمنــد ماڻهــن ۾ پيونــدڪاري‬ ‫ڪئــي وينــدي جنکــي عضــون جــي ســخت ضــرورت ٿئــي ٿــي‪.‬‬

‫ ‬ ‫ ‬

‫ٿــي ســگھي ٿــو تــه ليبارٽــري‬ ‫۾ جيــرا ٺاهــي مريضــن جــي عــاج‬ ‫ڪــرڻ ۾ اڃــا ‪ 10‬ســال لڳــي وڃــن پــر‬ ‫جاپانــي سائنســدان چــون ٿــا تــه هنــن‬ ‫ان تصــور جــو ثبــوت هــٿ ڪــري‬ ‫ورتــو آهــي‪ .‬جنهــن جــو مطلــب آهــي‬ ‫تــه‪ ،‬انســاني عضــوا پيــدا ڪــرڻ جــي‬ ‫سلســلي ۾ وڌيــڪ بامقصــد تجربــا‬ ‫ڪــري ســگهجن ٿــا‪ ،‬بلــڪ پــڪ آهــي‬ ‫تــه‪ ،‬ديــر ســوير اهــڙي پيونــدڪاري جــو‬ ‫سلســلو هلــي پونــدو‪ .‬ڪنگــس ڪاليــج‬ ‫لنــڊن ۾‪ ،‬اســٽيم ســيل جــي هــڪ ماهــر‬ ‫ڊســڪوالڪ موجــب ”جيــري ٺاهــي‬ ‫ســگهڻ جــي هــاڻ اميــد ان کان گهڻــي‬ ‫ويجھــي آهــي جيــڪا هــڪ ســال اڳ‬ ‫ڪــري پئــي سگھياســين“‪ .‬ان سلســلي‬ ‫۾ ســندس اهــو بــه چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬اهــا‬ ‫ٽيڪنــڪ اميــد وڌائــي ٿــي ۽ ان طــرح‬ ‫اســان وک اڳتــي وڌائــي آهــي‪ ،‬ان‬ ‫هونــدي بــه اڃــان گهڻــو ڪجهــه اڄاتــل‬ ‫آهــي ۽ نئيــن پيــدا ڪيــل جيــري جــي‬ ‫پيونــدڪاري شــروع ٿئــي‪ ،‬ان کــي‬ ‫ســال لڳــي ســگھن ٿــا‪ .‬هــڪ ڏهاڪــي‬ ‫کان وڌيــڪ عرصــي کانوٺــي ســڄي‬ ‫دنيــا جــا سائنســدان مختلــف ذريعــن ۽‬ ‫پهلوئــن کان اســٽيم ســيل جــو اڀيــاس‬ ‫ڪنــدا رهيــا آهــن‪ .‬جيئــن ٻيــن قســمن‬ ‫جــي جيوگهــرڙن کــي بــه بدالئــي‬ ‫صحــت جــي حالتــن ۾ هــاڪاري‬ ‫تبديليــون آڻــي ســگھجن‪ .‬اســٽيم‬ ‫ســيلن جــون مکيــه ٻــه صورتــون ٿيــن‬ ‫ٿيــون‪ .‬جنهــن جــي هڪــڙي صــورت‬ ‫آهــي‪ ،‬اســرندڙ گهــرڙي واري‪ ،‬جيڪــو‬ ‫مــاُء جــي پيــٽ ۾ ســرجندڙ ٻــار مــان‬ ‫حاصــل ڪيــو وڃــي ٿــو ۽ ٻــي عــام‬ ‫طــور تــي ماڻهــوَء جــي چمــڙي ۽ رت‬ ‫مــان ورتــو وينــدو آهــي جنهــن کــي آِء‬ ‫پــي ايــس (‪ )IPS‬ســيل چــون ٿــا‪.‬‬ ‫دنيــا جــي گهڻــن ئــي ملڪــن‬ ‫ ‬ ‫۾ اهــڙا اڻ ڳڻيــا مريــض هونــدا جــن‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫جــو جيــرو‪ُ ،‬بڪــي‪ ،‬دل يــا ٻيــا عضــوا‬ ‫ڪــم ڪــرڻ ڇــڏي ڏيــن ٿــا‪ ،‬انهــن‬ ‫ضرورتمنــدن الِء اڪيلــو رســتو ٻيــن‬ ‫ماڻهــن کان عضــوا حاصــل ڪــرڻ جــو‬ ‫آهــي‪ .‬هونئــن بــه عضــوو ڪهــڙو بــه‬ ‫هجــي ان جــي عطيــي جــي ضــرورت‬ ‫وڌي رهــي آهــي پــر عضــون جــو‬ ‫عطيــو ڏينــدڙ ماڻهــو بنهــه ٿــورڙا آهــن‪.‬‬ ‫ان ڪــري سائنســدانن کــي ضــرورت‬ ‫محســوس ٿئــي ٿــي تــه انســاني عضــوا‬ ‫پيــدا ڪجــن‪.‬‬ ‫جاپــان ۾ يوڪوهامــا ســٽي‬ ‫ ‬ ‫يونيورســٽي گريجوئيٽ اسڪول آف‬ ‫ميڊســين جــي جاپانــي ٽيــم گهــرڙن جــا‬ ‫‪ 3‬مختلــف قســم ٺاهــڻ الِء‪ ،‬آِء‪.‬پي‪.‬ايــس‬ ‫ســيل ڪتــب آنــدا يعنــي اهــڙا قســم‬ ‫ٺاهــڻ الِء جيڪــي‬ ‫مــاُء جــي پيــٽ‬ ‫۾ وڌنــدڙ ٻــار ۾‬ ‫ٿيــن ٿــا‪ .‬هيپاٽــڪ‬ ‫َ‬ ‫ســيل‪،‬‬ ‫اينــڊوڊرم‬ ‫ميســينڪا ئمل‬ ‫اســٽيم ســيلس ۽‬ ‫اينڊوٿيليــل ســيل‬ ‫انســاني جيــري جي‬ ‫فطــري جوڙجــڪ‬ ‫۾ عــام طــور ملــي‬ ‫جلــي هــڪ ٿيــا‬ ‫آهــن جــن کــي هــڪ‬ ‫ڪــري سائنســدانن‬ ‫جاچيــو تــه اهــي‬ ‫واڌ ڪــري گهربــل‬ ‫صــورت وٺــن ٿــا يــا‬ ‫نــه‪.‬‬ ‫هــي‬ ‫ا‬ ‫ ‬ ‫وڌيــا ۽ جيــري‬ ‫جــي هڪــڙن ٽــه‬ ‫ٽڪــرن‬ ‫رخــن‬ ‫وانگــر ٿيــڻ لــڳا‪.‬‬ ‫يعنــي جيــري جــي‬ ‫گهــرڙن جــو اهــڙو‬

‫مجموعــو جنهــن جــي وڌي جيــري ٿيــڻ‬ ‫جــا امــڪان آهــن‪ .‬پــوِء هنــن ان جــي‬ ‫ڪوئــي ۾ پيونــدڪاري ڪئــي تــه اهــو‬ ‫ســاڳيو ئــي ڪــم ڪــرڻ لڳــو جنهــن‬ ‫جــي سائنســدانن کــي اميــد هئــي‪.‬‬ ‫”نيچــر“ رســالي ۾ انهــن محققــن‬ ‫ڄاڻايــو آهــي تــه پليوريوٽينــٽ اســٽيم‬ ‫ســيلر (آِء‪.‬پي‪.‬ايــس) مــان هــڪ فعــال‬ ‫انســاني عضــوي جــي پيــدا ٿيــڻ جــي‬ ‫اهــا پهريــن رپــورٽ هئــي‪ .‬اڳ ۾ اهــڙو‬ ‫ڪــم اســان نــه ڏٺــو نــه ٻــڌو‪.‬‬ ‫ُ‬ ‫پريڪئيــن ميــري‬ ‫ان تجربــي کانســواِء‬ ‫يونيورســٽي آف لنــڊن ۾‪ ،‬اســٽيم‬ ‫ســيلن جــي هــڪ ماهــر‪ ،‬مئلغــم اليســن‬ ‫چواڻــي تــه‪” ،‬جيــري جــي بيــڪار ٿيــڻ‬ ‫ســبب مرڻينــگ مريــض جــي چمــڙيَء‬ ‫جــي گهــرڙن مــان ننــڍڙا جيــرا ٺاهــڻ‬ ‫الئــق ٿيــڻ جــو هــڪ پرانهــون امــڪان“‬ ‫ان اڀيــاس مــان ملــي ٿــو‪ .‬ان طــرح‬ ‫جڏهــن اهــو ڪــم ڪاميــاب وڃــي ٿــو‬ ‫تــه جيــري جــي مريضــن الِء اهــا هــڪ‬ ‫وڏي خوشــخبري هونــدي‪.‬‬ ‫ان اڀيــاس جــي اڳواڻــي‪،‬‬ ‫ ‬ ‫تاڪانــوري تاڪيبــيَء ڪئــي‪ .‬هــن هڪ‬ ‫ٽيليڪانفرنــس ۾ چيــو تــه ان ڪم جي‬

‫ڪاميابــيَء مــون کــي ايتــرو همٿايــو‬ ‫آهــي جــو مــان ِپتــي ۽ ڦڦــڙن جــي‬ ‫سلســلي ۾ بــه اهــي تجربــا ڪنــدس‪.‬‬ ‫اپريــل ۾ هــڪ اميريڪــي ٽيــم دعــوا‬ ‫ڪئــي هئــي تــه‪ ،‬هنــن ليبارٽــي ۾‬ ‫ڪوئــي جــي بڪــي پيــدا ڪئــي آهــي‬ ‫پــر ســندن تجربــو گھڻــو ڪاميــاب نــه‬ ‫ٿيــو‪ .‬گذريــل ســال مئــي ۾ برطانــوي‬ ‫محققــن ٻڌايــو تــه‪ ،‬هنــن چمــڙيَء جــي‬ ‫گهــرڙن کــي هــڪ ڌڙڪنــدڙ دل جــو‬ ‫ٽشــو (مــاس) بڻايــو جيڪــو ٿي ســگھي‬ ‫ٿــو تــه اڳتــي هلــي دل جــي مريضــن الِء‬ ‫ڪارائتــو ثابــت ٿــي ســگھي‪.‬‬ ‫ڪارڊيــو يونيورســٽيَء جــي‬ ‫ ‬ ‫يورپيــن ڪينســر اســٽيم ســيل‬ ‫ريســرچ انســٽيٽيوٽ جــي‪ ،‬ميٿيــو‬ ‫ســمئلي جــو چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬آِء‪.‬پي‪.‬ايــس‬ ‫گهــرڙن مــان جيــري ۽ ٻيــن عضــون‬ ‫پيــدا ٿيــڻ جــو امــڪان اتســاهيندڙ‬ ‫آهــي‪ .‬يونيورســٽي ڪاليــج لنــڊن ۾‬ ‫هــڪ ريجنريٽــو ميڊيســن جــي ماهــر‬ ‫ڪــرس ميســن موجــب اهــا پــڻ دوائــون‬ ‫ٺاهــڻ ۾ ترقــي الِء ســٺي خبــر آهــي‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫اڌ مٿي جو سور‪:‬‬ ‫)‪(Migraine‬‬

‫سـبـــب‪،‬‬

‫نـشـانـيون‬ ‫۽ ا حتيا طــي‬ ‫تد بــر ون‬

‫جديــد دور جــي “ســوکڙين” ۾ مائيگريــن يــا اڌ مٿــي جــو ســور هــڪ‬ ‫نهايــت ئــي ايذائينــدڙ بيمــاري آهــي‪ .‬هــر ٽيــون ماڻهــو ڪنهــن نــه ڪنهــن‬ ‫طــرح مائيگريــن جــي عالمتــن ۾ ورتــل آهــي‪ .‬جــن ۾ حســاس قســم جــون‬ ‫اعصابــي عالمتــون بــه ظاهــر ٿيــن ٿيــون‪ .‬مثــال روشــنين جــا تــرورا‪ ،‬ڪارا‬ ‫داغ‪ ،‬ڄنگهن ۽ ٻانهن ۾ ُســين چڀڻ جو احســاس ۽ الٽي کانســواِء روشــني‬ ‫۽ آواز جــي معاملــي ۾ بــه حــد کان وڌيــڪ حســاس ٿيــڻ شــامل آهــن‪ .‬مٿــي‬ ‫جــي ســور جــا اهــي احســاس ڪالڪــن کانوٺــي ٻــه ٽــي ڏينهــن تائيــن بــه‬ ‫هلــي ســگهن ٿــا‪ .‬مائيگريــن مٿــي جــو ســور‪ ،‬رت جــي نســن ۽ اعصــاب‬ ‫ســان انهــن ڪيميائــي مــادن جــي انهــن نســن ۾ ملــڻ ســان پيــدا ٿئــي ٿــو‪.‬‬

‫ان جــي دوري جــي دوران ٿينــدو هيئــن‬ ‫آهــي تــه‪ ،‬لونــدڙي وٽ کل جــي انــدر‬ ‫نــس وڏي ٿــي وڃــي ٿــي‪ .‬نتيجــي ۾‬ ‫ڪجهــه ڪيميائــي مــادا پيــدا ٿي‪ ،‬ســوڄ‬ ‫۽ ســور جــي ذريعــي ان نــس کــي اڃــا‬ ‫وڏو ڪريــو ڇڏيــن ٿــا‪ ،‬جنهنڪــري پيٽ‬ ‫جــي خرابــيَء ۽ الٽــي جــو احســاس ٿئــي‬ ‫ٿــو‪ .‬ان کانســواِء کاڌي جــي هضــم ٿيــڻ‬ ‫جــو عمــل بــه سســت ٿــي وڃــي ٿــو‪ .‬رت‬ ‫جــي دوري جــي سســت رفتــاري ســبب‬ ‫هــٿ ۽ پيــر ٿــڌا ٿــي ســگهن ٿــا ۽ آواز‬ ‫جي حساســيت وڌي ســگهي ٿي‪ .‬جســم‬ ‫کــي هــڪ پاســي ڪمــزوري ۽ ســاڻائي‬ ‫جــو احســاس بــه ٿئــي‪.‬‬ ‫هــن تڪليــف ۾ ورتــل ڪجهــه‬ ‫ ‬ ‫ماڻهــو تــه پنهنجــي ســور کــي ســمجهيو‬ ‫وڃــن پــر ســڀ نــه‪ .‬هــيَء تڪليــف‪،‬‬ ‫الرجــي جــي اثــر ڪــري بــه ٿــي ســگهي‬ ‫ٿــي ۽ تيــز روشــنين ڪــري بــه‪ .‬حــد‬ ‫کان وڌيــڪ گــوڙ ۽ ڪــن اڻوڻنــدڙ‬ ‫خوشــبوئن جــو اســتعمال‪ ،‬جســماني‬ ‫۽ جذباتــي دٻــاُء يــا ننــڊ جــي عــادت ۾‬ ‫تبديلــي‪ ،‬ســگريٽ پيئــڻ يــا ان جــي‬ ‫دونهيــن ۾ رهــڻ‪ ،‬مانــي کائــڻ جــو وقت‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫وســري وڃــڻ يــا روزو بــه هــن جو ســبب‬ ‫ٿــي ســگهي ٿــو‪ ،‬ماهــواري ۾ گهــٽ‬ ‫وڌائــي‪ ،‬حمــل روڪ گوريــون واپرائــڻ‬ ‫کانســواِء فاســٽ فــوڊ جــا ڪجهــه جــزا بــه‬ ‫هــن جــو ڪارڻ ٿــي ســگهن ٿــا‪ .‬دماغــي‬ ‫صدمــي ۽ مائيگريــن جــو پــاڻ ۾ گهــرو‬ ‫تعلــق آهــي‪ .‬اعصابــي تعلــق جــي آڌار‬ ‫تــي ڏنــدن تــي بــه هــن جــا ڪجهــه اثــر‬ ‫پــون ٿــا‪ .‬مثــال طــور؛ جيڪڏهــن اوهــان‬ ‫ڏنــد ڀرايــو ٿــا تــه اوهــان کــي مٿــي ۾‬ ‫ســور پئجــي ســگهي ٿــو‪ .‬اولهــه وارن‬ ‫سائنســدانن جــي هــڪ ٽيــم‪ ،‬جينــس‬ ‫(‪ )genes‬۽ مائيگريــن جــي الڳاپــي جــو‬ ‫بــه جائــزو ورتــو آهــي‪ .‬انکانســواِء‬ ‫ڪوئــن تــي بــه تحقيــق ڪئــي وئــي‬ ‫آهــي‪ .‬مائيگريــن جــون نشــانيون مٿــي‬ ‫جــي ســور شــروع ٿيــڻ کان اڳ‪ ،‬وچ‬ ‫۾ تــه پڇــاڙي ۾ بــه محســوس ڪــري‬ ‫ســگهجن ٿيــون‪ .‬ڇــو تــه مائيگريــن جــي‬ ‫ســڀني عالمتــن ۾ فــرق ٿــي ســگهي‬ ‫ٿــو‪ ،‬پــر عــام طــور تــي هــڪ پاســي کان‬ ‫شــديد ســور رڳ ُڏکــڻ ۽ ڦڙڪــڻ وارو‬ ‫ســور جيڪــو گهڻــي ڪــم جــي ڪــري‬ ‫وڌي بــه ســگهي ٿــو‪ ،‬هــر هــر پيشــاب‬

‫اچــڻ جــون نشــانيون ٿــي ســگھن ٿيون‪.‬‬ ‫ڪنــڌ ۽ اک هيٺــان بــه ســور ٿي ســگهي‬ ‫ٿــو‪ .‬اکيــون ڳاڙهيــون رهــڻ‪ ،‬نظــر گهــٽ‬ ‫(ڌنڌالئــپ) پــوڻ يــا شــيون ٻٽيــون نظــر‬ ‫اچــڻ‪ ،‬جســم جــي تــوازن کــي قائــم‬ ‫رکــڻ ۾ ڏکيائــي پيــش اچــڻ بــه ٿــي‬ ‫ســگھن ٿيــون‪.‬‬ ‫مائگريــن جــي مريضــن ۾‬ ‫ ‬ ‫اهــو بــه ڏٺــو ويــو آهــي تــه اڌ مٿــي جــو‬ ‫ســور کان پهريــان ماڻهــو حيــرت انگيــز‬ ‫طــور تــي هــڪ وڻنــدڙ مــوڊ (ڪيفيــت)‬ ‫محســوس ڪــرڻ لڳــي ٿــو يا مٺــو کائڻ‬ ‫تــي دل چويــس ٿــي يــا وري ڊپريشــن‬ ‫محســوس ڪــري ٿــو‪ .‬مائيگريــن جــي‬ ‫عــاج الِء ڊاڪٽــر‪ ،‬ميڊيــڪل ۽ فيملــي‬ ‫هســٽري جــو مطالعــو ڪــري ٿــو‪ .‬هــڪ‬ ‫تحقيــق موجــب پنجــن يــا وڌيــڪ دورن‬ ‫پــوڻ جــي صــورت ۾ چئــن ڪالڪــن‬ ‫کانوٺــي ٽــن ڏينهــن جــي عرصــي تائيــن‬ ‫تڪليــف هلــي ســگھي ٿــي‪ .‬عــام مٿــي‬ ‫جــي ســور ۽ مائيگريــن ۾ فــرق هيئــن‬ ‫محســوس ڪــري ســگهجي ٿــو تــه‪،‬‬ ‫عــام مٿــي جــو ســور اهــو ســور آهــي‬ ‫جيڪــو ڪڏهــن ڪڏهــن پونــدو آهــي‪،‬‬ ‫اهــو بيمــار ناهــي هونــدو‪ .‬پــر مائيگرين‬ ‫۾ ورتــل ‪ 85‬ســيڪڙو مريــض دل‬ ‫جــي هــر ڌڙڪــڻ ســان مٿــي ۾ ٺــڪاَء‬ ‫محســوس ڪنــدا آهــن‪ .‬ڄــڻ ڪــو ســندن‬ ‫مٿــي ۾ چاقــو هڻــي رهيــو هجــي‪ .‬هــي‬ ‫بيمــاري مــردن جــي ڀيــٽ ۾ عورتــن‬ ‫۾ وڌيــڪ ڏٺــي وئــي آهــي‪ .‬اهڙيــون‬ ‫عورتــون جنکــي روشــنين جــا تــرورا‬ ‫نظــر اينــدا هجــن انهــن کــي دل جــي‬ ‫دوري پــوڻ جــو وڌيــڪ خطــرو هجــي‬ ‫ٿــو‪ .‬اهــڙي ريــت حمــل روڪ دوائــون‬ ‫واپرائينــدڙ عورتــن ۾ رت ڄمــڻ جــو‬ ‫خطــرو هجــي ٿــو‪ .‬ڪجهــه عورتــن کــي‬ ‫مائيگريــن جــا دورا ماهــواري دوران‬ ‫يــا ان جــي شــروعات يــا پڇــاڙيَء ۾‬ ‫پــون ٿــا‪ .‬جنهــن جــو واســطو ايســٽروجن‬ ‫هارمــون جــي ســطح جــي گڙٻــڙ ســان ٿي‬ ‫ســگھي ٿــو‪ .‬خــاص ڪــري جيڪڏهــن‬ ‫برســات پــوي ۽ ڪنهــن عــورت کــي‬ ‫ماهــواري دوران مٿــي ۾ ســور پــوي‬ ‫تــه اهــو حقيقــي ســور هجــي ٿــو (اســان‬ ‫وٽ گهڻــا مــڙس‪ ،‬عورتــن جــي مٿــي ۾‬ ‫ســور کــي روايتــي بهانــو چونــدا آهــن‬ ‫کيــن ايئــن نــه چــوڻ گهرجــي)‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن مائيگريــن جــي‬ ‫ ‬ ‫نشــانين جــو رڪارڊ رکيــو وڃــي تــه‬ ‫ان ســان عــاج ڪــرڻ ســولو ٿــي پــوي‬

‫ٿــو‪ .‬مخصــوص نشــانين جــو وقتائتــو‬ ‫عــاج تڪليــف کــي گهــٽ ڪــري ڇڏي‬ ‫ٿــو‪ .‬هــن قســم جــي ســور جــي عــاج‬ ‫الِء‪ ،‬پيراســٽامول اســپرين ۽ ڪيفيــن‬ ‫جــي مرڪبــن رســتي ڊپريشــن کــي بــه‬ ‫روڪــي ســگهجي ٿــو‪ .‬جڙيــن ٻوٽيــن ۾‬ ‫ڀنــگ‪ ،‬خشــخش‪ ،‬ســڪل ڌاڻــا‪ ،‬ســائي‬ ‫هريــڙ‪ ،‬ڪارا مــرچ ڪٽــي انهــن جــي‬ ‫ڦڪــي طــور بــه واپرائــڻ ســان فائــدو‬ ‫ٿئــي ٿــو‪ .‬ڪارن مرچــن کــي تتــل تئــي‬ ‫تــي ســيڪي انهــن جــي ٻــاڦ کــي ســاهه‬ ‫ذريعــي انــدر اماڻــڻ ســان بــه فرحت ملي‬ ‫ٿــي‪ .‬اڪوپنڪچــر کانســواِء ڪرنگهــي‬ ‫تــي تيــل جــي مالــش ۽ گهريلــو الڳاپــن‬ ‫کان پاســو ڪــرڻ بــه عــاج وانگــر ئــي‬ ‫آهي‪ .‬جيڪڏهن ڪافي جو هڪ ڪوپ‬ ‫ملــي وڃــي تــه اهــو ســڀ کان آســان ۽‬ ‫سســتو عــاج ڀانئيــو وڃــي ٿــو‪ .‬ڪافــي‬ ‫جــي رت جــي نســن کــي دٻائــڻ ســان‬ ‫ســور جــي شــدت گهٽجــي ٿــي‪ .‬رمضــان‬ ‫جــي پهرئيــن روزي ۾ مائيگريــن جــو‬ ‫حملــو ٿــي ســگهي ٿــو‪ .‬ڇــاڪاڻ ته ســڄو‬ ‫ڏينهــن بــک ۾ رهــڻ جــي عــادت نٿــي‬ ‫هجــي‪ .‬جــن ماڻهــن کــي اڳــي بــه مٿــي‬ ‫جــي ســور جــي شــڪايت هجــي ٿــي‬ ‫تنکــي رمضــان دوران مائيگريــن جــي‬ ‫حملــي جــا وڌيــڪ امــڪان ٿــي ســگھن‬ ‫ٿــا‪ .‬اهــڙي حالــت ۾ ماڻهــو روزي‬ ‫جــي نيــت کان پهريــان ڪــڙڪ چانهــه‬ ‫يــا ڪافــي پــي ڇڏينــدا آهــن‪ .‬جيڪــي‬ ‫ماڻهــو صبــح جــو ناشــتو نــه ڪنــدا آهــن‬ ‫اهــي بــه هــن حملــي ۾ وٺجــي ســگهن‬ ‫ٿــا‪ .‬برنــچ ڪلچــر (ناشــتي ۽ مانجهاندي‬ ‫وچ ۾ اٽــڪل يارهيــن وڳــي مانــي‬ ‫کائــڻ جــو فيشــن عــام ٿيــڻ لڳــو آهــي)‬ ‫۽ ويــڪ اينــڊ تــي ديــر تائيــن ســمهڻ‬ ‫وارا بــه هــن کان بچــي نــه ٿــا ســگھن‪.‬‬ ‫هــڪ تحقيــق موجــب جيڪڏهــن هفتــي‬ ‫۾ ٻــه ڀيــرا مالــش ڪرائــي وڃــي تــه‬ ‫مائيگريــن جــا حمــا اڌ رهجيــو وڃــن‬ ‫ٿــا‪ .‬يــوگا تــوڙي نمــاز بــه هــن ســور جــي‬ ‫حــل ۾ مــددگار ثابــت ٿــي ســگھن ٿــا‪.‬‬ ‫جيڪڏهــن ٽيبــل ورڪ (ڪمپيوٽــر‪،‬‬ ‫فائــل ورڪ) ڪنــدڙ مــرد ۽ عورتــون‬ ‫هــر ڪالڪ کانپــوِء ڪنــڌ کــي اڳتــي‬ ‫پوئتــي‪ ،‬کاٻــي ۽ ســاڄي پاســي آرام‬ ‫ســان ڦيرائينــدا رهــن ۽ گهمندي ڦرندي‬ ‫چانهــه يــا ڪافــي جــا چســڪا بــه ڀرينــدا‬ ‫رهــن تــه اهــي بــه هــن بيمــاري کان بچــي‬ ‫ســگهن ٿــا‪ .‬انکانســواِء ســائي چانهــه ۾‬ ‫ادرڪ ذري اوٻــاري واپرائــڻ ســان بــه‬ ‫مائيگريــن ۾ آرام اچــي ٿــو‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫ڇلومرون‪َ /‬ڇليرو‪/‬ڇلرو(‪)Pangolin‬‬ ‫مرتيض ڌاريجو‬ ‫زوفني ابراهيم‪ /‬ڊاڪٽر عيل‬ ‫ٰ‬ ‫ڪيتــرن ســالن جــي ڳالهــه آهــي تــه جڏهــن ميڊيــا رســتي خبــر‬ ‫ ‬ ‫پيــم تــه حيدرآبــاد جــي چڙيــا گهــر ۾ هــڪ عجيــب بــا پڪــڙي رکــي‬ ‫وئــي آهــي‪ .‬جيئــن تــه بــا جــو ڪــو فوٽــو ڏنــل نــه هيــو‪ ،‬ان ســبب بــا‬ ‫کــي ڏســڻ جــو تجســس وڌنــدو رهيــو‪ .‬نيــٺ هــڪ ڏينهــن اهــا بــا ڏســڻ‬ ‫الِء چڙيــا گهــر ويــس‪ .‬ڏســي پريشــان ٿيــس تــه اهــا بــا ٻيــو ڪجهــه نــه پــر‬ ‫ســنڌ جــو ڪنهــن دور ۾ هــڪ عــام ٿينــدڙ جانــور هيــو‪ ،‬جنهنکــي ڏســڻ‬ ‫الِء مــون ســميت ڪيتــرا ماڻهــو اتــي پهتــل هيــا‪ .‬ان بــا کــي ســنڌيَء‬ ‫۾ ڇالمــرون تــه انگريــزيَء ۾ پينگولــن (‪ )Pangolin‬يــا اســڪيلي اينــٽ‬ ‫ايٽــر (‪ )Scaly anteater‬ســڏجي ٿــو‪ .‬بدقســمتيَء ســان اهــا بــا خــون ٿيــڻ‬ ‫کان بچــي وئــي هئــي نــه تــه اســانوٽ اهــڙن قســمن جــي جانــورن کــي‬ ‫ٿــڏي تــي مــاري ختــم ڪيــو وينــدو آهــي‪ .‬بلــڪل ايئــن جيئــن ڪجهــه‬ ‫ڏينهــن اڳــم رهڙڪــيَء ويجهــو ڳوٺاڻــن ٻلهــڻ کــي پاڻــيَء جــي بــا‬ ‫ســمجهي لٺيــون هڻــي مــاري ڇڏيــو‪.‬‬ ‫اهــڙن جانــورن ۾ ڇالمــرون‪ ،‬ٻلهــڻ‪ ،‬نانــگ‪ ،‬ســيڙه ۽ ڄاهــي کــي‬ ‫ ‬ ‫بــه هروڀــرو ماريــو وڃــي ٿــو‪ .‬جنهــن جــو هــڪ ســبب اســان ۾ اهــڙن‬ ‫جانــورن جــي‪ ،‬ماحــول ۾ اهميــت ۽ انهــن جــي اقتصــادي ڪارج جــي‬ ‫ڄــاڻ جــو نــه هجــڻ آهــي‪ .‬جڏهــن تــه اهــڙن جانــورن ۽ انهــن جــي جوئيــن‬ ‫کــي بچائــڻ ان ڪــري ضــروري آهــي جــو اهــي ماحــول جــو هــڪ اڻٽــٽ‬ ‫حصــو ٿيــن ٿــا جــن جــي فنــا ٿيــڻ ســان ســڄو ماحــول ڊانــواڊول ٿــي‬ ‫وڃــي ٿــو ۽ ان جــو انســانن تــي بــه اثــر‬ ‫پويٿــو‪.‬‬ ‫هــن وقــت پاڪســتان ۾‬ ‫ ‬ ‫جنهــن رفتــار ۽ بــي درديَء‬ ‫ســان جھنگلــي جيــوت‬ ‫ســميت ڇالمــرونَء جو‬ ‫شــڪار ڪيــو وڃــي‬ ‫ٿــو اهــا اســانجي‬ ‫ڪٺورائــپ جــي‬ ‫انتهــا جــو هڪ‬ ‫مثــال آهــي‪.‬‬ ‫چنــد روپيــن‬ ‫خاطــر هــن‬ ‫ماٺيڻــي‬ ‫۽‬

‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫بــي ضــرر جانــور جــو قتــل عــام ۽ واپــار ڪــري ملــڪ جــي گوناگــون‬ ‫جيــوت کــي تبــاه ڪيــو پيــو وڃــي‪ .‬ڇالمــرون جــو شــڪار رڳــو ان‬ ‫ســبب ڪيــو وڃــي ٿــو جــو ان جــا ڇلهــڙ ۽ گوشــت دنيــا جــي ڪيتــرن‬ ‫ملڪــن ۾ گهڻــا مهانــگا وڪامجــن ٿــا بقــول طــارق محمــود‪ ،‬اسســٽنٽ‬ ‫پروفيســر ايــرڊ ايگريڪلچــرل يونيورســٽي راولپنــڊيَء جــي تــه‪ ،‬رڳــو‬ ‫ڊســمبر ‪2011‬ع کان مــارچ ‪2012‬ع تائيــن کيــن پنجــاب جــي پوٺوهــار‬ ‫ضلعــي مــان ‪ 50‬ڇالمــرن جــا لــوٿ هــٿ آيــا‪ .‬جيتوڻيــڪ ســائيٽ (‪)CITE‬‬ ‫معاهــدي هيــٺ ايشــيا جــي ڇالمــرن جــي واپــار ۽ شــڪار تــي بنــدش‬ ‫آهــي پــر تنهــن هونــدي انهــن جــو بناهٽــڪ شــڪار ڪيــو وڃــي ٿــو جــو‬ ‫هــڪ ڇالمــرون چيــن ۽ ڏکــڻ اوڀــر ايشــا جــي ملڪــن ۾ ‪ 125‬ڊالــرن ۾‬ ‫وڪــرو ٿئــي ٿــو‪.‬‬ ‫چيــن‪ ،‬جيڪــو هــن وقــت ڇالمــرن جــو هــڪ وڏو مارڪيــٽ‬ ‫ ‬ ‫آهــي‪ ،‬اتــي هــن جانــور جــي گوشــت کــي هــڪ لذيــز طعــام ســمجهيو‬ ‫وڃــي ٿــو تــه ان جــي رت‪ ،‬ڇلهــڙ ۽ جســم جــا ٻيــا عضــوا لــوڪ عــاج‬ ‫۾ اســتعمال ڪيــا وڃــن ٿــا‪.‬‬ ‫جيتوڻيــڪ پاڪســتان ۾ ڇالمــرونَء کــي هــڪ بــي ضــرر جانور‬ ‫ ‬ ‫ســمجهيو وڃــي ٿــو ۽ اهــا بــه خبــر آهــي تــه هــن جانــور جــي موجودگــي‬ ‫فصلــن ۽ ٻوٽــن کــي ڪيتــرن قســمن جــي جيتــن جڻيــن کان بچائــي‬ ‫ٿــي پــر تنهــن هونــدي بــه هــن جانــور کــي بخــش نٿــو ڪيــو وڃــي‪.‬‬ ‫پينگولــن بچائــڻ جــي رٿــا تــي ڪــم ڪنــدڙ هــڪ ماهر خاتــون جو چوڻ‬ ‫آهــي تــه‪ ،‬جيتــن جڻيــن جهــڙي آزار کــي ختــم ڪــرڻ الِء ڇالمــرون هــڪ‬ ‫قدرتــي وســيلو آهــي ۽ هــڪ ڇالمــرون هــڪ ســال ۾ اٽــڪل ‪ 70‬مليــن‬ ‫جيــت کائــي چــٽ ڪــري ڇڏيٿــو‪ .‬جيڪڏهــن اســان پنهنجــيَء ڌرتــيَء‬ ‫تــان ڇالمــرون ختــم ڪــري ڇڏينداســين تــه اســانکي جيتــن جڻيــن کــي‬ ‫ضابطــي ۾ رکــڻ الِء جيتمــار دوائــن جــي مقــدار ۾ واڌارو ڪرڻــو‬ ‫پونــدو تــه جيئــن انهــن جــي وڌنــدڙ انــگ تــي ضابطــو رکــي ســگهون‪.‬‬ ‫مــوٽ ۾ اهڙيــن جيتمــار دوائــن جــا ماحــول ســميت ماڻهــن جــي‬ ‫صحــت تــي اگــرا اثــر پونــدا‪ .‬ســندس وڌيــڪ اهــو بــه چــوڻ‬ ‫آهــي تــه‪ ،‬اهــو رڳــو پاڪســتان ناهــي جتــي ڇالمــرن جــا‬ ‫ڇلهــڙ حاصــل ڪــرڻ الِء انهــن جــو شــڪار ڪيــو‬ ‫وڃــي ٿــو پــر اهــڙو باقاعــدي شــڪار زمباوي‪،‬‬ ‫ڪينيــا‪ ،‬موزمبيــق ۽ يوگنــڊا ۾ بــه هلــي‬ ‫رهيــو آهــي‪ .‬ان سلســلي ۾ ڇالمــرون‬ ‫پراجيڪــٽ تــي ڪــم ڪنــدڙن جــي‬ ‫هــڪ انــدازي مطابــق رڳــو ســال‬ ‫‪2011‬ع ۾ ســڄي دنيــا مــان‬ ‫‪ 50000‬ڇالمــرن جــو شــڪار‬ ‫ڪيــو ويــو آهــي‪.‬‬ ‫ڊبليــو ڊبليــو‬ ‫ا يــف ‪-‬‬

‫‪11‬‬

‫ڇلــر مــرو پنهنجــي‬ ‫ڊگھــي زبــان ســان جيــت‬ ‫جھــي کائينــدو آهــي‪.‬‬

‫پاڪســتان جــي اعجــاز احمــد جــو چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬هــن جانــور ۾ ســنگهڻ‬ ‫جــي حــس ايتــري تــه زبردســت ســگهاري آهــي جــو ڪيتــرن ســوين‬ ‫ميٽــرن جــي دوريَء تــان بــه اڏوهــيَء جــي موجودگــيَء جــي خبــر پئجــي‬ ‫وڃيــس ٿــي‪.‬‬ ‫محمــود جــو چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬پاڪســتان جــا ڪــي فائيــو اســٽار‬ ‫ ‬ ‫هوٽلــن وارا پينگولــن جــو فــي داڻــو ‪ 105‬ڊالــرن ۾ پنهنجــي چينــي‬ ‫ريســٽورانٽن الِء خريــد ڪــن ٿــا‪ .‬نــه رڳــو ايتــرو پــر هــو اهــو بــه ٻڌائــي‬ ‫ٿــو تــه‪ ،‬جهلــم دريــاَء جــي آســپاس وارن عالئقــن ۾ ڇالمــرون خريــد‬ ‫ڪــرڻ الِء هيليڪاپٽــر رســتي اشــتهار بــه‬ ‫اڇاليــا ويــا جــن تــي ڏس پتــو بــه‬ ‫لکيــل هــو تــه اهــي ڪهــڙن‬ ‫هنــڌن تــي آڻــي ڪنهنکــي‬ ‫وڪــرو ڪــري ســگھجن‬ ‫ٿــا‪ .‬پاڪســتان ۾ اهــڙا‬ ‫انــگ اکــر بــه موجــود‬ ‫ناهــن تــه انهــن جــو هــت‬ ‫ڪيتــرو تعــداد باقــي‬ ‫موجــود آهــي‪ .‬ڇــو تــه‪ ،‬هــي‬

‫پيــٽ يت ڇلهــڙ نـــ هجــڻ‬ ‫ســبب خطــري جــي حالــت ۾ بــال‬ ‫وانگــي گــول ٿــي پنهنجــو بچــا ُء‬ ‫ڪــري ٿــو‪ .‬ان دوران پنهنجــا ڇلهــڙ‬ ‫بـــ اڀــا ڪــري ڇــڏي ٿــو‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ـون‬ ‫ـپ ڳالهيـ‬ ‫ـھ دلچسـ‬ ‫ـت ڪجـ‬ ‫ـرن بابـ‬ ‫ڇالمـ‬ ‫• ڇالمــرون اصــل ۾ هــڪ جيتخــور جانــور آهــي ۽ عــام طــور‬ ‫تــي ماڪوڙيــون ۽ اڏوهــي کائــي ٿــو‪.‬‬ ‫• هن جون ست جنسون ٿين ٿيون‬ ‫• سائيز ۽ ٽن کان ڇهن فوٽن جيترو ٿي سگھي ٿو‬ ‫• هنــن جــون جوئيــون ختــم ٿيــڻ ۽ شــڪار ڪــرڻ ســبب چينــي‬ ‫۽ ســونڊا جنســون ناپيــد ٿيــڻ تــي آهــن‬ ‫• هــي هــڪ راتوڻــو جانــور آهــي ۽ ڪيتــرن لحاظــن کان اڃــان‬ ‫تائيــن عجيــب جانــور ســمجھيو وڃــي ٿــو‪ .‬ڇــاڪاڻ تــه سائنســدان‬ ‫هــن جھنگلــي جانــور جــي ســڀاَء کــي مڪمــل طــور ســمجھي نــه‬ ‫ســگھيا آهــن‬ ‫• چيــن ۾ ڇالمــرون جــي گوشــت کــي هــڪ لذيــذ غــذا ســمجھيو‬ ‫وڃــي ٿو‬ ‫• ڇالمــرون جــا ڇلهــڙ ســاڳي قســم جــي ڪيريٽــن مــادي جــا‬ ‫ٺهيــل ٿيــن ٿــا جنهــن مــان ســڱ‪ ،‬نهــن ۽ وار پيــدا ٿيــن ٿــا جيڪــي‬ ‫چينــي ۽ آفريڪــي پنهنجــي لــوڪ عــاج ۾ ڪتــب آڻيــن ٿــا‬ ‫انڊيــن نــر ڇالمــرون‪ ،‬مــاديَء کان ‪ 90‬ســيڪڙو وڏو ٿــي‬ ‫•‬ ‫ســگھي ٿــو‬ ‫• ســونڍ‪ ،‬اکيــن‪ ،‬ڪنــن ۽ پيــٽ تــي ڇلهــڙ نــه هجــڻ ســبب خطــري‬ ‫جــي حالــت ۾ بــال وانگــي گــول ٿــي پنهنجــو بچــاُء ڪــري ٿــو‪ .‬ان‬ ‫دوران پنهنجــا ڇلهــڙ بــه اڀــا ڪــري ڇــڏي ٿــو‬ ‫• سونڊ سوڙهي ۽ چهنبياري ٿئيس ٿي‪.‬‬ ‫• دشــمن کــي ٽاهــڻ الِء مقعــد ۾ موجــود غــدودن مــان ڪنــي‬ ‫تيزابــي بانســدار پاڻيــٺ خــارج ڪريٿــو‬ ‫• ڇالمــرون کــي ڏنــد نٿــا ٿيــن ۽ نــه ئــي چٻــاڙي ســگھي ٿــو‪.‬‬ ‫ســڄو جســم زميــن ڏانهــن جھڪيــل‪ ،‬وڏن‪ ،‬ٽڪنــڊن‪ ،‬هڪٻئــي تــي‬ ‫وريــل ڇلهــڙن ســان پيــر‪ ،‬پاســن‪ ،‬ٽنگــن جــي ٻاهريــن حصــن ســميت‬ ‫ســڄي پــڇ کــي ڍڪينــدڙ ٿئــي ٿــو‪.‬‬ ‫• پيٽ تي ڇڊا وار ٿينس ٿا‪.‬‬ ‫• کيــس لچڪــدار پــڇ ٿئــي ٿــو جيڪــو نــه رڳــو جســم کــي‬ ‫تــوازن ۾ رکــڻ الِء تــه وڻــن جــي ٽاريــن تــان لڙڪــن الِء بــه اســتعمال‬ ‫ڪريٿــو‬ ‫• پنهنجــن طاقتــور چنبــن رســتي وڏا وڏا بنــڊ کولــي ســگھي‬ ‫ٿــو‪.‬‬ ‫• ڪن قسمن جا وڻن تي رهن ٿا‪.‬‬ ‫• سڀ ڇالمرون ٿڻائتا ٿين ٿا‪.‬‬ ‫• هــن جــا وڏي ۾ وڏا دشــمن انســان ســميت شــينهن‪ ،‬چيتــو ۽‬ ‫واگــھ آهــن‬ ‫• جيتوڻيــڪ جديــد دور جــو ڇالمــرون‪ ،‬آفريــڪا ۽ ايشــيا ۾ ٿئــي‬ ‫ٿــو جڏهــن تــه هنــن جــا پندپهــڻ يــورپ ۽ اتــر آمريــڪا مــان لــڌا ويــا آهن‬ ‫• ڇالمــرون جــي ديــد تمــام ڪمــزور ٿئــي ٿــي جنهنڪــري ســڄو‬ ‫مــدار ســنگھڻ جــي حــس تــي رکــي هلــي چلــي‪ ،‬رســتو لهــي ۽ شــڪار‬ ‫ڳولهــي ســگھي ٿــو‬ ‫• اڳيــن پيــرن ۾ تمــام ڊگھــن نهــن هجــڻ ســبب انهــن رســتي هلــي‬ ‫چلــي نٿــو ســگھي‪ ،‬جنهنڪــري گھمــڻ الِء پويــون ٽنگــون اســتعمال‬ ‫ڪريٿو‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫هــڪ راتوڻــو ۽ ڊڄڻــو جانــور آهــي تنهنڪــري پــڪ ســان ٻڌائــي نٿــو‬ ‫ســگهجي تــه انهــن جــو ڪيتــرو تعــداد باقــي بچيــو آهــي‪.‬‬ ‫پاڪســتان جــي حوالــي ســان ماهــرن جــو اهــو بــه چــوڻ آهــي تــه‬ ‫ ‬ ‫هــت‪ ،‬رڳــو ڇالمــرون خطــري ۾ ناهــي پــر جانــدارن جــون اهڙيــون‬ ‫‪ 100‬ٻيــون بــه جنســون ناپيــد ٿيــڻ جــي خطــري ۾ آهــن‪ .‬ڇــو تــه جڏهــن‬

‫آهــي‪ .‬اهــڙو ويچــار‪ ،‬ماحوليــات جــي ماهــر منــاف قائمخانــي جــو آهــي‪.‬‬ ‫ڊبليــو ڊبليــو ايف‪-‬پاڪســتان جــي هــڪ انــدازي موجــب ســال ‪2006‬ع‬ ‫۾ ســنڌوَء ۾ ٻلهڻيــن جــو ‪ 1200‬انــگ موجــود هيــو‪ .‬جڏهــن تــه بقــول‬ ‫ســيڊ ڊائريڪٽــر‪ ،‬ناصــر پنهــور جــي‪ ،‬هــر ســال اٽــڪل ٻــه ڊزن ٻلهڻيــون‬ ‫چئنلــن ۾ پاســي پــون ٿيــون‪.‬‬ ‫قائمخانــي جــو اهــو بــه چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬برفانــي چيتــو‪ ،‬ڳجهــه‪،‬‬ ‫ ‬ ‫بــاز‪ ،‬تلــور‪ ،‬مارڪوپولــو رڍ‪ ،‬چلتــن مارخــور‪ ،‬فالئنــگ نوريئــڙو ۽‬ ‫مشــڪ هــرڻ پاڪســتان جــا ڪجهــه اهــڙا جانــور آهــن جيڪــي هتــي‬ ‫پنهنجــي جياپــي جــي جنــگ جوٽــي رهيــا آهــن‪.‬‬ ‫جهنگلــي جيــوت جــي ســانڍ ڪنــدڙ ان ڳالهــه ســبب پريشــان آهــن تــه‬ ‫ســرڪار کــي‪ ،‬ملــڪ جــي گوناگــون جيــوت جــو ڪــو اونــو ڪونهــي‬ ‫پــر اهــي سياســي ۽ ســفارتي مســئلن ســبب مصلحــت کان ڪــم وٺنــدڙ‬ ‫آهــن‪.‬‬ ‫ڪســٽم آفيســر راجــا ظهــور جــو چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬ڪيتــرا‬ ‫ ‬ ‫پرڏيهــي ماڻهــو شــيل شــڪار خاطــر ملــڪ جــي جانــورن ۽ پکيــن جــو‬ ‫قتــل عــام ڪــن ٿــا جــن الِء کيــن خــاص پرمٽــون ڏنيــون وڃــن ٿيــون‬ ‫وســطي جــي بااثــر ماڻهــن ســان ســٺا الڳاپــا قائــم‬ ‫تــه جيئــن مشــرق‬ ‫ٰ‬ ‫رکــي ســگهجن‪ .‬ان سلســلي ۾ ســندس وڌيــڪ چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬ٻاهريــان‬ ‫ڪــوڙن ڪاڳــرن تــي بــازن جــون نايــاب جنســون ۽ تلــور جهــڙا پکــي‬ ‫عــرب رياســتن ڏانهــن کڻــي وڃــن ٿــا‪.‬‬ ‫بــازن رســتي شــڪار ڪنــدڙ‪ ،‬بيــن االقوامــي ســطح تــي تحفــظ‬ ‫ ‬ ‫ڏنــل تلــور جــو‪ ،‬منســٽري آف فاريــن افيئــرس پــاران جــاري ٿينــدڙ‬ ‫پرمٽــن جــي آڌار تــي شــڪار ڪــن ٿــا‪ .‬جڏهــن اچــن ٿــا تــه پنهنجــا‬ ‫شــڪاري بــاز آڻيــن ٿــا پــر جڏهــن هتــان واپــس ورن ٿــا تــه پاڪســتان‬ ‫جــا نايــاپ پکــي کنيــو وڃــن ٿــا‪ .‬ڇــو تــه بقــول ناصــر پنهــور جــي‪ ،‬بــازن‬ ‫جــي مــٽ ســٽ ڪــرڻ تمــام ســولي ٿئــي ٿــي‪.‬‬ ‫اســانکي خبــر آهــي تــه اهــو ســڄو ڪــم ناجائــز ۽ غيــر قانونــي‬ ‫ ‬

‫دنيــا ۾ ٿينــدڙ مختلــف قســمن جــا ڇــا مــرون‪ ،‬جيڪــي قدبــت ۾ هڪٻئــي کان مختلــف ٿــن‬

‫ٻيلــن ۽ ســاوڪ جــي تباهــي ڏســجي ٿــي‪ ،‬خــاص طــور تــي ســوات ۽‬ ‫خيبرپختونخــواه جــي پائيــن فاريســٽ جــي تڏهــن چئــي ســگهجي ٿــو‬ ‫تــه هتــان جــي گوناگــون جيــوت کــي ســنگين نقصــان رســيو آهــي جنهن‬ ‫جــي تالفــي ٿــي نٿــي ســگهي‪ .‬ڊبليــو ايف‪-‬پاڪســتان جــي احمــد جــو‬ ‫وڌيــڪ چــوڻ آهــي تــه‪ ،‬جيئــن تــه ماحــول ۾ هــر جانــدار شــئي ٻــيَء جــي‬ ‫محتــاج ٿئــي ٿــي تنهنڪــري هــن ڌرتــيَء تــي هــڪ متــوازن گوناگــون‬ ‫جيــوت جــو هجــڻ الزمــي آهــي‪ .‬ڇــو تــه‪ ،‬گوناگــون جيــوت هــن ڌرتــيَء‬ ‫تــي ســڀني جانــدارن جــو ســت‪-‬تت ٿئــي ٿــي‪ .‬ســاڳئي حالــت سيســر‬ ‫جــي آهــي جيڪــو ‪1970‬ع جــي ڏهاڪــي تائيــن پاڪســتان ۾ ســوالئيَء‬ ‫ســان ڏســي ســگهبو اهــو هــاڻ ناپيــد ٿــي ويــو آهــي ۽ انکــي هــڪ اهــڙو‬ ‫اشــارو ســمجهڻ کپــي تــه اســانکي هــر حالــت ۾ ســڀ حيــا وســيال‬ ‫ڪتــب آڻــي اهــڙي جهنگلــي جيــوت جــو بچــاُء ڪرڻــو آهــي‪ .‬ســنڌوَء‬ ‫جــي ٻلهــڻ بــه پوئيــن پســاهن ۾ آهــي‪ .‬اســان دريــاَء تــي ڊيــم اڏي ٻلهــڻ‬ ‫جــون جوئيــون ختــم ڪــري ڇڏيــون آهــن‪ ،‬کيــن ڄــارن ۾ ڦاســايو وڃــي‬ ‫ٿــو‪ ،‬گهربــل مڇــي جــي غــذا نــه ملــڻ ســبب بــک مــري رهــي آهــي ۽‬ ‫اســان انکــي پاڻــيَء جــي وڌنــدڙ گــدالڻ ۾ زنــده رهــڻ مجبــور الِء ڪيــو‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫آهــي پــر اســان بيــوس آهيــون‪ .‬ڇــو تــه جيڪــي ڪســٽم آفيســر پنهنجــا‬ ‫ملڪــي بــاز ٻاهريــن ملڪــن ڏانهــن ســمگلنگ ٿيــڻ نٿــا ڏيــن تــن کــي‬ ‫ڏکيــا ڏينهــن ڏســڻا پــون ٿــا ظهــور ٻڌائــي ٿــو‪ .‬ان سلســلي ۾ ســندس‬ ‫وڌيــڪ چــوڻ آهــي تــه ڪســٽم وارا جيڪــي جانــور ۽ پکــي جهليــن‬ ‫ٿــا تنکــي رکــڻ جــون ڪــي بــه معيــاري ســامتيَء واريــون ســهوليتون‬ ‫موجــود ناهــن تــه جيســتائين ڪــورٽ اهــڙن ڪيســن جــو اڪالُء ڪــري‬ ‫تيســتائين انهــن کــي صحتمنــد حالــت ۾ رکــي ســگهجي نتيجــي ۾‬ ‫اهــڙا نايــاب پکــي ۽ جانــور قيــد ۾ ئــي مــري وڃــن ٿــا‪.‬‬

‫‪13‬‬

‫“تندرســتي” بــڪ شــيلف‬ ‫سنڌيَء ۾ ڇپيل صحت ۽ سائنس بابت ڪتابن جو تعارف‬

‫“جت ويڄ نه طبيب” ڊاڪٽر علي مرتضيٰ ڌاريجي جو ترجمو ڪيل هڪ اهم ڪتاب‬ ‫تبصرو‪ :‬شوڪت چاچڙ‬ ‫ طبــي دنيــا جــو هــڪ جــڳ مشــهور انگريــزي ڪتــاب‪” ،‬ويئــر‬ ‫ديئــر از نــو ڊاڪٽــر“ (‪ )Where There Is No Doctor‬جنهــن‬ ‫کــي پنهنجــي اهميــت جــي لحــاظ کان دنيــا ۾ ”صحــت جــي بائيبــل“‬ ‫جــي نالــي ســان پــڻ ســڏيو وڃــي ٿــو‪ ،‬ان جــو ســليس ســنڌي ترجمــون‪،‬‬ ‫سائنســي ادب جــي ناميــاري ليــکڪ ۽ مترجــم ڊاڪٽــر علــي مرتضـيٰ‬ ‫ڌاريجــي ”جــت ويــڄ نــه طبيــب“ جــي نالــي ســان ڪيــو آهــي‪ .‬ڪتاب‬ ‫جــي ايڊيٽنــگ ڊاڪٽــر محمــد بخــش ڀرڳــڙي ڪئــي آهــي‪ .‬هــي‬ ‫ڪتــاب تــازو ســنڌي ٻولــي اٿارٽــيَء پــاران شــايع ڪيــو ويــو آهــي‪.‬‬ ‫هــن ڪتــاب جــو خالــق‪’ ،‬ڊيــوڊ ورنــر‘ هــڪ اهــڙو انســان دوســت‬ ‫آهــي‪ ،‬جنهــن ‪ 1970‬۾ جڏهــن ميڪســيڪو جــي ماڻهــن جــي‬ ‫صحــت جــي حالــت زار ڏٺــي تــه ســندن الِء اســپئني ٻولــي ۾‬ ‫اهــو ڪتــاب لکــڻ تــي مجبــور ٿيــو تــه جيئــن بيــوس ۽ الچــار‬ ‫ڳوٺاڻــا‪ ،‬جــن وٽ ڊاڪٽــر ۽ اســپتال جــي ســهولت موجــود‬ ‫ناهــي ۽ هــو پنهنجــو عــاج‪ ،‬مقامــي ريتــن رســمن ۽ ســاٺن‬ ‫َســوڻن ســان ڪنــدا رهــن ٿــا تــن جــي جديــد طبــي‬ ‫سائنســي بنيــادن تــي مــدد ڪــري کيــن ان الئــق ڪــري‬ ‫ســگھجي تــه ڊاڪٽــر ۽ اســپتال نــه هونــدي بــه هــو پنهنجــي مــدد‬ ‫پــاڻ ڪــري ســگھن‪ .‬هــن ڪتــاب ۾ هــر عــام پڙهنــدڙ الِء ننڍيــن وڏيــن بيماريــن بابــت‬ ‫باتصويــر ڄــاڻ‪ ،‬بيماريــن جــي عالمتــن ۽ عــاج جــو ڏس بــه ڏنــل آهــي‪ .‬اســپيني ٻولــي ۾ لکيــل هــي‬ ‫ڪتــاب ايتــرو مشــهور ٿيــو جــو اڳتــي هلــي ان جــو انگريــزيَء ۾ ترجمــو ڪيــو ويــو جيڪــو ســڄيَء دنيــا ۾ مشــهور ٿيــو‪.‬‬ ‫هــن وقــت تائيــن هــي ڪتــاب دنيــا جــي ‪ 100‬ٻوليــن ۾ ترجمــو ٿــي چڪــو آهــي‪.‬‬ ‫مجموعــي طــور هــي ڪتــاب ســنڌ جــي ڳوٺــن تــوڙي شــهرن ۾ رهنــدڙ ســڀني پڙهنــدڙن کــي ڪيتريــن مختلــف بيماريــن‬ ‫ ‬ ‫بابــت آگاهــي ۽ درســت عــاج بابــت رهنمائــي ڪــري ٿــو‪ .‬هــن ڪتــاب جــي مــدد ســان ننڍيــن آباديــن ۾ ڪــم ڪنــدڙ دايــون‪،‬‬ ‫ليــڊي هيلــٿ ورڪــر‪ ،‬نرســون‪ ،‬ميڊيــڪل پڙهنــدڙ نوجــوان شــاگرد‪ ،‬ڪميونٽــي ميڊيســن جــي حوالــي ســان ڪــم ڪنــدڙ‬ ‫ڪارڪــن ۽ صحــت تــي ڪــم ڪنــدڙ غيــر ســرڪاري ادارن وارا وڏي ڄــاڻ حاصــل ڪــري ســگھن ٿــا‪ .‬عــام پڙهنــدڙن‬ ‫ڏکيــن طبــي اصطالحــن جــي ســولي ســنڌيَء ۾ معن ـيٰ بــه ڏنــي ويئــي آهــي‪ .‬انگريــزيَء ۾ هيســپيرين‬ ‫الِء ڪتــاب جــي آخــر ۾ َ‬ ‫(‪ )Hesperi‬فائونڊيشــن‪ ،‬آمريــڪا جــي ڇپيــل هــن ڪتــاب ۾‪ ،‬دنيــا جــا مختلــف ماهــر ڊاڪٽــر هــر ٻئــي ٽئيــن ســال‪ ،‬واڌارا‬ ‫ســڌارا بــه ڪنــدا رهــن ٿــا‪ .‬جڏهــن تــه ”جــت وي ــڄ نــه طبيب“ڪتــاب هيســپيرين فائونڊيشــن جــي ويــب ســائيٽ تــي پڙهــي ۽‬ ‫ڊانــون لــوڊ بــه ڪــري ســگھجي ٿــو‪.‬‬ ‫‪ 507‬صفحــن جــي پڪــي جلــد ســان ڊبــل ڪرائــون ســائيز ۾ ڇپيــل هــن ڪتــاب جــي قيمــت ‪ 600‬روپيــا آهــي‬ ‫ ‬ ‫جيڪــو اٿارٽــيَء جــي بــوڪ اســٽال ســميت ســنڌ جــي ســڀني وڏن ڪتــاب گھــرن تــان ملــي ســگھي ٿــو‪ .‬اميــد تــه اڳتــي بــه‬ ‫ســنڌي پڙهنــدڙن کــي اهــڙا ڪارائتــا ڪتــاب ملنــدا رهنــدا‪.‬‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫‪14‬‬

‫وائرسي هيپئٽائيٽس جي پکڙڻ جا عام ذريعا‬ ‫اي ۽ جــي) کان بچــڻ جــي بهرتيــن واٽ انهــن‬ ‫(وائــريس هيئٽائيٽــس (اي‪ ،‬يب يس‪ ،‬ڊي‪ِ ،‬‬ ‫ذريعــن‪ ،‬رســن ۽ ڪارڻــن کان بچــڻ ۽ پاســو ڪــرڻ آهــي جــن رســتي اهــا پکــڙي ٿي‪).‬‬

‫وائـــــــرس ورتـــــل فــــــرد جـــــي‬

‫منــي (‪)Semen‬‬ ‫رت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫۽ ٻيــن جســماني پاڻيٺــن‬

‫ســـــان لــــھـ وچـــــڙ ۾ اچــــڻ رستـــي‬ ‫سئين ۽ سرنجن‬ ‫وڌيــڪ‬ ‫کان‬ ‫هــڪ‬ ‫جــو‬ ‫ماڻهــن ۾ اســتعمال ڪــرڻ‬ ‫هـ‬ ‫ڪ‬ ‫ب‬ ‫يما‬

‫وار الهينــدڙ ريــزر‪،‬‬ ‫ـدن‬ ‫ـن ۽ ڏنـ‬ ‫ـڊن ۽ پاڪيـ‬ ‫بليـ‬ ‫جــي برشــن جــو مريــض‬ ‫ســان ڏي وٺ رســتي‬

‫ر‬ ‫م‬ ‫ـ‬ ‫ا‬ ‫ُء کا‬

‫وقــــت‬

‫وائرســي هيئٽائيٽــس ٻــار‬ ‫۾ منتقــل ٿــي ســگھي ٿــي‬ ‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫و ا ئـــــر س‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫ـظ‬ ‫ـبب غليـ‬ ‫سـ‬ ‫عالئقــن‬ ‫اهــڙن‬ ‫۽ ملڪــن جــو‬ ‫ســفر ڪــرڻ جتــي‬ ‫هيئٽائيٽــس عــام‬ ‫هجــي‬

‫ٿيــل کاڌي ۽‬ ‫پيتــي جــي‬ ‫شــين رستي‬

‫ڊزائن‪ :‬اعجاز اسد پليجو‬

‫ويــــم‬

‫ن‬

‫‪15‬‬

‫سنڌ جي جھنگيل جيوت‬

‫)‪(Black francolin Partridge‬‬

‫تِــر‬

‫ ڪارو تــر پوکــن‪ ،‬کيٽــن‪ ،‬وڏي گاه‪ ،‬واهــن‪،‬‬ ‫نديــن جــي وهڪــرن‪ ،‬ميــدان ۽ ٽڪريــن ۾ ملنــدو‬ ‫آهــي‪ .‬اڪــر اڪيلــو‪ ،‬جــوڙي ۾ يــا ننــڍڙي گــروه‬ ‫۾ رهــي ٿــو‪ .‬آرام ال ِء گھاٽــن ٻــوڙن ۾ رهــن پســند‬ ‫ڪنــدو آهــي ۽ ڊپ جــي حالــت ۾ ڀڙڪــو ڏيئــي‬ ‫اڏامــي وينــدو آهــي‪.‬‬ ‫هــي ســهڻو تــر مڪمــل ڪارو نـــ آهــي پــر مٿــس‬ ‫اڇــا ۽ اخروٽــي هئيــڊي رنــگ جــا چٽــا هونــدا آهــن‪.‬‬ ‫ڳچــي َء جــو پٽــو‪ :‬نَـ َر جــي ڳچــي َء يت تيــز اخروٽــي‬ ‫نــايس پٽــو ٿئــي ٿــو‪.‬‬ ‫ســي‪ :‬ســي مڪمــل ڪاري پــر اک هيٺيــان ۽‬ ‫ڪنــن مٿــان پاپــڙي جــا اڇــا کنــڀ ٿــن ٿــا‪.‬‬ ‫ڪارو تــر صبــح ســوير يــا شــام جــو رسگــرم رهنــدو‬ ‫آهــي‪.‬‬

‫ترتيب‪ :‬اعجاز اسد پليجو‬

‫ ‬

‫مــادي‪ :‬مــادي لــڳ ڀــڳ ســاڳي‬ ‫ٿئــي پــر ســي ڪاري نـــ پر گــري اڇي‬ ‫۽ مٿــس اڇــي پاپــڙي بـــ ڪونـــ ٿئــي‪.‬‬ ‫ڳچــي اڇــي ۽ ڪنــڌ يت اڻپــورو نــايس‬

‫پٽــو آهيــس‪ .‬مــادي َء کــي “ڪَٻــي” يــا‬ ‫“ڪٻوهــڙي” ســڏيندا آهــن‪.‬‬

‫بنيادي ڄاڻ‬ ‫سائنسي نالو‪Francolinus francolinus :‬‬

‫‪ 9‬کان ‪ 16‬انچ‬

‫قد بُت‪:‬‬

‫‪ 453‬گرام‬

‫وزن‪:‬‬

‫کان ‪14‬‬

‫آنا‪:‬‬ ‫کاڌو‪:‬‬

‫ٻج ۽ جيت‬

‫آواز‪:‬‬

‫ڪــر ‪. . .‬‬ ‫ڪر ‪َ . . .‬‬ ‫َ‬ ‫ڪي ‪ِ . . .‬‬ ‫ڪــي ‪. .‬‬ ‫َ‬

‫ماهوار تندرستي مئگزين‬

‫نومرب‪ ،‬ڊسمرب ‪2014‬‬

‫‪16‬‬