The City as a License

Hoe nieuwe technologieën het beheer en gebruik van publieke ruimtes veranderen The City as a Licence

Sub-Hubs

BRON DOMINIQUE PERRAULT ARCHITECTURE + DPA-X

Volgt na de smart city nu de blockchain-stad? Nieuwe technologieën als distributed ledgers (decentraal beheerde databases) luiden mogelijk een nieuwe fase in voor de manier waarop digitale media en big data worden ingezet om publieke ruimtes en stedelijke infrastructuren te beheren, gebruiken en vorm te geven. The City as a License is een perspectief, dat die ontwikkeling belicht vanuit het vertrekpunt van de stad als een moderne, open gemeenschap met democratische en inclusieve publieke ruimtes.

Martijn de Waal

Op de architectuurbiennale van Shenzhen die afgelopen winter plaatsvond, presenteerde architectenbureau Kohn Pedersen Fox Associates een interessante visie op de toekomst van de openbare ruimte. In de installatie The Autonomous Street: a Day in the Life of Future Shenzhen was een maquette te zien van een straat die zich voortdurend aanpast aan de behoeftes van dat moment. Zo is er geen duidelijk onderscheid tussen stoep en rijbaan. Op werkdagen wordt in de spits extra ruimte vrijgemaakt voor het gemotoriseerde verkeer, in het weekeind verschijnen er juist schaduwrijke bomen of een sportveldje. Achterliggend idee is een modulair systeem van zelfrijdende elementen met daarop bijvoorbeeld een kiosk, een basketbal hoepel, bankjes, of groen. Het systeem wordt aangestuurd door de analyse van verschillende databronnen zoals sensoren die de verkeersintensiteit meten. Op basis van die input wordt er meer oppervlakte vrijgemaakt voor het verkeer, of verschijnen er pop-up winkeltjes waar de plaatselijke bevolking een goeie latte macchiato of een kom noodles kan bestellen. Bijna een halve eeuw nadat het avantgarde Britse architectencollectief Archigram haar visie van de Plug-In City introduceerde, is het scenario van een adaptieve stad die snel inspeelt op veranderende omstandigheden doorgedrongen tot het repertoire van commerciële projectontwikkelaars.

Eyes of the City

De installatie paste mooi bij een van de centrale thema’s van de biennale, dat - met een knipoog naar Jane Jacobs – Eyes of the City luidde. Door de opmars van sensoren en communicatietechnologieën als RFID en 5G kunnen steeds meer data over het stedelijk leven in real time worden verzameld. Wat betekent het voor het stedelijk leven, vroeg curator Carlo Ratti zich af, als de stad op die manier ‘ogen’ krijgt? Het antwoord van Kohn Pedersen Fox op die vraag past naadloos in talloze smart city scenario’s die de afgelopen jaren zijn gepresenteerd waarin dankzij het verzamelen en analyseren van data allerlei diensten op maat aangeboden kunnen worden aan consumenten. The City as a Service, wordt die visie ook wel genoemd. Het lijkt een aantrekkelijk scenario, waarin allerlei diensten efficiënter georganiseerd kunnen worden, met als uitkomst een meer persoonlijke dienstverlening, een hogere kwaliteit van leven, en een aantrekkelijke publieke ruimte die meebeweegt met het ritme van de stad.

Tegelijkertijd roept de installatie op de biënnale van Shenzhen ook veel vragen op. Welke data wordt er precies gebruikt voor de analyses die het systeem aansturen? Op basis van welke onderliggende regels wordt bepaald welke diensten er worden aangeboden, en wie bepaalt die regels eigenlijk? Op wiens voorkeuren wordt het aanbod precies afgestemd? Wie hebben er toegang tot al die diensten, en wie krijgt er voorrang?

Om de mogelijke dynamiek van de publieke ruimte in zo’n slimme stad te begrijpen is dan ook een ander perspectief nodig: niet dat van de stad als verzameling gepersonaliseerde diensten, maar dat van The City as a Licence. De introductie van digitale technologieën als sensoren, communicatietechnologieën en databases kan leiden tot nieuwe regimes, waarmee het recht om stedelijke infrastructuur en openbare ruimtes te gebruiken via algoritmes georganiseerd worden. Door deze combinatie van nieuwe technologieën te bekijken als een ‘rights management system’, kunnen belangrijke vragen gesteld worden over het gebruik van openbare ruimtes en publieke infrastructuren in de stad van de toekomst.

“The city as a license biedt perspectief om ontwikkeling van deze technologieën te blijven volgen”

MARTIJN DE WAAL

Database Cities

Vragen rond ‘rechten’ op het gebruik van en betrokkenheid bij de vormgeving van de publieke ruimte zijn opnieuw urgent aan het worden door de opkomst van een aantal nieuwe ‘general purpose’ technologieën die scenario’s als dat van The Autonomous Street mogelijk maken. General purpose technologieën zijn technologieën die op verschillende manieren toegepast kunnen worden, en kunnen leiden tot nieuwe basisinfrastructuur en bijbehorende ordening van de stedelijke samenleving. Denk aan de elektriciteit, de auto en het internet. Op dit moment is het niet zo zeer één enkele technologie die zo’n sturende kracht kan hebben op de ontwikkeling van publieke ruimtes, maar juist een combinatie van verschillende technologieën. Om het scenario van de autonomous street mogelijk te maken is het nodig dat er met sensoren data verzameld wordt, dat algoritmes die data volgens specifieke regels interpreteren en besluiten nemen (minder rijbanen, meer ruimte voor basketbal vandaag), en zijn er software en actuatoren nodig die het besluit uit kunnen voeren (sloten die op afstand open springen, zelf bewegende straatelementen), en uiteraard communicatietechnologieën als 5G, Wifi en RFID die communicatie tussen al die onderdelen mogelijk maken.

In toenemende mate is er daarbij nu aandacht voor een tot nog toe onderbelicht element: de databases waarin een boekhouding wordt bijgehouden van identiteiten (welke personen of andere actoren hebben toegang tot het systeem, wat is hun status of reputatie), de beschikbaarheid van hulpbronnen en middelen (welke deelfietsen staan er op welke plek in de stad, wat is de account balance van persoon X), en rechten (wie mag er tegen welke voorwaarden gebruik maken van de hulpbronnen). De manier waarop dergelijke databases worden ingericht lijken nu niet meteen een belangrijk onderwerp voor stedenbouwers en planners. Toch kan de manier waarop de boekhouding voor de slimme stad wordt ingericht grote gevolgen hebben voor de organisatie van de publieke ruimte.

Van Smart City naar Blockchain Stad

Tot nu toe is in de verhalen over de smart city de aandacht vooral gericht op het organiseren van een centrale boekhouding. De stad als geheel wordt dan gepresenteerd als een systeem dat we beter kunnen monitoren en organiseren als we de database maar vullen met zoveel mogelijk gegevens. Archetypisch voorbeeld van zo’n benadering is het Smart City Operations Center uit Rio de Janeiro. Een jaar of vijf geleden ontbrak in geen enkele presentatie over de toekomst van de stad een beeld van de Control Room waarin alle infrastructuur van de stad kon worden overzien en gemanaged. Technologiebedrijven boden in het verlengde daarvan ook aan om ‘operating systems’ voor de stad te gaan bouwen. De nadruk in zo’n systeem ligt op het verzamelen en analyseren van zo veel mogelijk gegevens. Big data is het buzzword dat bij die aanpak hoort.

Maar zo’n centrale gerichte aanpak heeft ook nadelen. Ze is gevoelig voor storingen en aanvallen van hackers. De opschaling van dergelijke systemen kan door de enorme toename van verschillende soorten data ook tot traagheid leiden. Bovendien is zo’n centraal systeem als het eenmaal is ingericht lastig bij te stellen, wat al snel leidt tot de wet van de remmende voorsprong. Vandaar dat er in de wereld van de technologie meer en meer aandacht is voor decentrale databasestructuren.

Enter de blockchain. De blockchain is een voorbeeld van wat wel distribruted ledger technology (DLT) worden genoemd. Deze databasetechnologie is zeer complex, en er

zijn verschillende soorten en maten blockvoorwaarden worden ingebouwd. Denk chains. Daarbij is de technologie ook nog aan voorrang of korting op de tarieven voor lang niet uitontwikkeld. Het voert te ver om carpoolers of dokters. dat hier in detail uit te leggen. Wel kunnen we een aantal eigenschappen aanwijzen die Urban commons huidige en naar alle waarschijnlijkheid ook Het is de combinatie van deze factoren die altoekomstige distributed ledgers interessant lerlei nieuwe mogelijkheden opent voor de maken voor dit verhaal. Blockchains zijn organisatie van stedelijke processen. Het gedecentraliseerde databasesystemen. Er gaat niet zo zeer om het verzamelen en analywordt niet een kopie bewaard op een hoofdseren van zo veel mogelijk data, maar eerder kantoor, maar iedereen in het systeem heeft om het opzetten van decentrale transactieeen kopie en kan mutaties doorvoeren die netwerken waarin betrokkenen onderlinge door de anderen worden gecheckt en bevesboekhoudingen en rechtenadministraties bij tigd. Door de checks en verificaties in het kunnen houden. Denk aan het gebruik van systeem wordt de blockchain gezien als een deelauto’s, de productie van energie, uren betrouwbare database, die iedereen in staat vrijwilligerswerk, gebruik van een sportacstelt om met elkaar transacties uit te voeren commodatie enzovoorts. Distributed ledgers zonder elkaar te kennen. Dat kan handig zijn ook geschikt voor het uitvoeren van mizijn, bijvoorbeeld voor de ontwikkeling van VANETs – Vehicular Ad Hoc Networks. Dat zijn netwerken van auto’s en “Het scenario van een andere voertuigen die aan elkaar data doorgeven over hun adaptieve stad speelt snel positie, snelheid, en bestemming zodat ze rekening met in op veranderingen” elkaar kunnen houden. Een blockchain systeem kan zo snel overzicht bieden van de status van een systeem: welke actoren zijn cro-transacties, het is doorgaans geen proer waar actief, over welke resources bebleem om zeer kleine bedragen of andere schikken ze, en wat is hun status of reputatransacties te administreren en af te rekenen. tie. Sommige distributed ledger systemen Het interessante is dat dergelijke boekhoumaken het mogelijk om aan zo’n statusoverdingen niet per se in traditioneel geld uitgezicht ook een of meerdere smart contracts te drukt hoeven worden. Er kunnen alternatiekoppelen. Dat zijn kleine stukjes software ve lokale munten worden geïntroduceerd. die een bepaalde taak automatisch uitvoeOok kunnen er onderlinge verrekensleutels ren wanneer aan een vooraf bepaalde voorafgesproken worden. Een uur vrijwilligerswaarde wordt voldaan. Bij een automobilist werk staat dan gelijk aan twee uur gebruik wiens voertuig door een sensor aan de rand van een deelauto. Vooral vanuit progressieve van de binnenstad wordt herkend, wordt hoek wordt veelvuldig de hoop uitgesproken dan automatisch een congestion charge afdat automatische boekhoudsystemen gebageschreven. Daarbij kunnen er speciale seerd op Distributed Ledger-technologie

The Autonomous Street. FOTO KPF, KOHN PEDERSEN FOX ASSOCIATES

nieuwe vormen voor lokale economieën mogelijk maken, die zijn gebaseerd op het principe van de commons. Groepen burgers nemen dan gemeenschappelijk een hulpbron in beheer, van energie die ze collectief opwekken en verdelen tot de gemeenschappelijke exploitatie en beheer van woonruimte. Zowel gebruik als productie van hulpbronnen kunnen precies worden bijgehouden, en ook bijdragen aan het onderhoud van het systeem als geheel kan worden verrekend.

Micro-regulering

Smart contracts brengen nog een nieuwe mogelijkheid met zich mee. Er kunnen allerlei voorwaarden worden gekoppeld aan transacties. Theoretisch is het mogelijk om bijvoorbeeld vrijwilligerswerk uit te betalen in een lokale munt die alleen in de eigen wijk uitgegeven kan worden, of alleen aan specifi eke producten of diensten. Of het is denkbaar dat de navigatiesystemen gebruikt in een Ad hoc vehicle network worden gekoppeld aan specifi eke voorwaarden. Bijvoorbeeld: straten met scholen verdwijnen tussen half drie en half vier als optionele route uit de GPS-systemen. Wetten, regels of afspraken kunnen zo worden gekoppeld aan uiteenlopende situaties. Iedere lokale commons-gemeenschap kan zijn eigen

‘munt’ of verrekeningssysteem uitgeven, elke autonome straat kan zijn eigen voorrangsregels vast leggen in smart contracts. De stad verandert daarmee in een complex ‘rights management system’.

Algoritmische regulering en de rule of code

De invalshoek van The city as a license verlegt het perspectief in de discussie over deze scenario’s naar het vraagstuk van het beheer van de openbare ruimte. Verschillende auteurs spreken in dit verband van algoritmische regulering. Wat betekent het, wanneer uiteenlopende partijen zeer gedetailleerde lokale regels op kunnen stellen die worden vastgelegd in volautomatische technologische systemen? Op die vraag is geen eenvoudig antwoord, maar drie aspecten zijn in het bijzonder een discussie waard. Ze kunnen leiden tot nieuwe vormen van ‘governance’ waarvan het nog onduidelijk is hoe die zich tot onze democratie verhoudt. Ze kunnen bijdragen aan een verschuiving van sociaal naar economisch kapitaal als ‘motor’ van sociale interactie. En ze kunnen leiden tot nieuwe vormen van manipulatie en machtsuitoefening.

Laten we eerst naar het governance-vraagstuk kijken. Om te beginnen spelen er vanuit het vertrekpunt van democratisch beheer rond openbare ruimtes vragen rond transparantie en verantwoording. Stel dat een burger Kohn Pedersen Fox Associates’ autonome straat binnenwandelt, hoe weet hij dan met welk rechtenregime hij te maken krijgt? Hoe kan zij inzicht krijgen in de onderliggende principes waarin rechten met betrekking tot toegang of voorrang zijn geregeld? Wie heeft eigenlijk de macht om die regels op te stellen, of ze ter discussie te stellen? Welke rol spelen lokale wetgevers straks in zo’n systeem? Moeten zij een onderliggende platformstructuur bouwen waarin gemeentewetten en regulering zijn vastgelegd? Zodat bijvoorbeeld een ad hoc vehicle netwerk of deelautosysteem zelf kan checken wat de centraal, democratisch vastgestelde snelheidsbeperkingen of parkeerregels op een specifi eke locatie zijn? Of moeten ze vooral een aantal algemene spelregels opstellen waarbinnen lokale commonsgroepen, projectontwikkelaars en andere partijen hun eigen regelset kunnen ontwikkelen?

Een meer fundamentele verschuiving ontstaat wanneer software afspraken, regels en zelfs wetten automatisch uit gaat voeren. In hun boek Blockchain and the Law zien

De Filippi en Wright hierin een belangrijke maatschappelijke verschuiving: door overheden vastgestelde regels die zijn vastgelegd in wetten maken plaats voor regels die worden bepaald door de organisaties die de digitale platforms en boekhoudsystemen inrichten. Daarbij worden die regels vastgelegd in software die de regels ook automatisch uitvoert. Van een ‘rule of law’ komen we zo terecht in een ‘rule of code’. Daarmee verdwijnt de flexibiliteit en interpretatie die traditionele wetten toelaten. Computers zijn geprogrammeerd om regels op een specifieke manier uit te voeren. Er is nog geen staande praktijk over de manier waarop uitzonderingen of onderhandelingen over de interpretatie van een regel mogelijk gemaakt kunnen worden.

Kwantificatie

Een tweede punt van aandacht is dat decentrale transactienetwerken bijdragen aan een verdere kwantificatie van allerlei processen in de stad. Woongemeenschappen in een buurt of appartementengebouw die gebruik maken van een dergelijk administratiesysteem kunnen bijvoorbeeld een onderlinge boekhouding bijhouden van wie er hoeveel tijd stopt in het beheer of onderhoud van het gebouw, om energiegebruik te verrekenen van de collectieve zonnepanelen of om bewoners zaken in collectief beheer te laten organiseren, denk bijvoorbeeld aan deelauto’s of een gemeenschappelijke ruimte. Dit betekent dat veel interactie die normaal gesproken informeel plaatsvindt tussen buurtbewoners opeens geformaliseerd wordt in een systeem met expliciete regels die zijn vastgelegd in software, waardoor het lastig is om bijvoorbeeld een keer een uitzondering te maken.

Het expliciet vastleggen en belonen van informele activiteiten als burenhulp of inzet voor de gemeenschap als geheel kan aan de ene kant stimulerend werken. Maar er is ook een risico: informeel sociaal kapitaal wordt in zo’n systeem omgezet in een formeel economisch kapitaal. Inzetten op extrinsieke motivatie (de beloning) kan de intrinsieke motivatie ondermijnen, en sociale verhoudingen juist minder sterk maken. Bewoners helpen elkaar dan niet meer uit sympathie, of omdat ze vinden dat dat nu eenmaal hoort als buren, maar omdat ze er expliciet voor worden beloond. Het risico is dat ze elkaar meer gaan zien als klanten en leveranciers en minder als buren – eerste onderzoeken naar motivatie in de deeleconomie wijzen in deze richting. Het is een aanpak die goed past bij een libertaire wereldvisie, waarin de samenleving vooral bestaat uit individuen die ieder proberen hun eigen nut te maximaliseren. Maar minder bij een visie op de samenleving die collectiviteit, solidariteit en sociale verbindingen belangrijker vindt. Een rights-management-system dat reputatie-scores bijhoudt lijkt misschien een oplossing om een tekort aan vertrouwen op te lossen, maar kan heel goed averechts werken doordat het de noodzaak om onderling vertrouwen op buurtniveau op te bouwen via sociaal kapitaal ondermijnt.

Campbell’s Law

Een derde punt dat vanuit de lens van ‘the city as a licence’ naar voren komt, is dat decentrale transactienetwerken ook kunnen leiden tot nieuwe ongelijkheden. De naar de Amerikaanse sociaal wetenschapper vernoemde ‘Campbell’s law’ stelt dat hoe meer een kwantitatieve sociale factor wordt gebruikt in besluitvormingsprocessen, des te meer deze onderhavig wordt aan pogingen de data te beïnvloeden om een gunstige uitkomst af te dwingen. Dat betekent dat de

dynamiek in het politieke proces verschuift Conclusie van beslissingen over wenselijke uitkomDe opkomst van decentrale transactienetsten naar beslissingen over welke data al werken die mogelijk is door de introductie dan niet als input mogen worden meegenovan nieuwe general purpose technologieën men in het opstellen van indicatoren. als distributed ledgers kan voor een aantal

Een voorbode van dergelijke strijd is inbelangrijke verschuivingen zorgen in de middels te zien rond de navigatiedienst manier waarop openbare ruimte wordt geWaze, die automobilisten kortere routes bruikt, beheerd en vormgegeven. Het is beaanraadt op basis van de verkeersdrukte. langrijk ons daarbij te realiseren dat scenaMet als resultaat dat rustige buurten in de rio’s als dat van de autonome straat niet buurt van doorgaande wegen opeens een precies zo uit zullen komen. De hier geenorme toename zagen in sluipverkeer. Als noemde technologieën staan grotendeels gevolg daarvan probeerden sommige inwonog in de kinderschoenen, en hun adaptatie ners het systeem te ‘gamen’ door zelf fictiezal van veel verschillende factoren afhanve wegblokkades en niet-bestaande vergen. The city as a license biedt een perspeckeersongelukken te rapporteren bij Waze. tief om de ontwikkeling van deze technoloAnderen spanden zelfs rechtszaken aan om gieën in de komende jaren te blijven volgen. te voorkomen dat hun straat wordt opgenomen in de algoritmes van Waze. In Los Angeles gaat de gemeente de “Wetten of regels kunnen strijd aan met Waze, omdat ze vindt dat de algoritmes worden gekoppeld aan van Waze in strijd zijn met de verkeersplanning van de uiteenlopende situaties” stad. Als decentrale transactienetwerken toe gaan nemen in populariteit is het te verwachten dat dergelijke strijd over welke geHet stelt ons in staat om vragen te stellen gevens (en onderliggende resources die ze die voorbijgaan aan winst op het gebied van vertegenwoordigen) al dan niet gebruikt efficiëntie of zelfs kwaliteit van leven van mogen worden in dergelijke systemen. Het specifieke groepen. In plaats daarvan is niet ondenkbaar dat bemiddelde groepen dwingt het perspectief ons te focussen op met goede connecties bij zowel het bedrijfsde vraag wat al deze nieuwe technologieën leven als de overheid het makkelijker vinbetekenen voor het voortbestaan van de den deze weg te bewandelen. Dit kan leiden moderne, democratische stedelijke cultuur tot nieuwe vormen van ongelijkheid met van de open stad, waarin voor iedereen toebetrekking tot het gebruik van openbare gankelijke publieke ruimtes altijd zo’n beruimte. Of andersom: de kans is aanzienlijk langrijke hebben rol hebben gespeeld. dat bepaalde groepen er in slagen om publieke voorzieningen als privéonderneming of collectief met beperkte toegang te gaan organiseren.