#3 2021
Stap voor stap Energiecoaches
EnergiePlus 3-2021 Cover.indd 1
Verduurzamen gespikkeld bezit
Café Mediterrané
22-10-21 11:02
Partners
+ Partners van Energie Energie+ is hét kennisplatform voor duurzame wijken van de toekomst. En richt zich op de energietransitie in de wijk. Dat netwerk bouwen we samen met onze partners. Om die reden bieden we partijen die deel uitmaken van ons partnernetwerk onder meer een flinke korting op het lidmaatschap van Energie+. Omdat het partnerschap in overleg wordt ingevuld, sluiten de voordelen precies aan bij de behoeftes van de partner.
Heb je ook interesse om partner te worden, neem dan contact op met Marjolein Heijmans via telefoonnummer 06 576 763 51 of via email m.heijmans@aeneas.nl
Meer informatie over onze partners staat op energie+.nl/partners
2 Energie+ nr 3 november 2021
Energie+3-2021_Partnerpagina.indd 2
22-10-21 11:07
Voorwoord
GEEN BENUL Z
Inhoud
oals je misschien hebt meegekregen heb ik deze zomervakantie een oproep gedaan om een ‘klankbordgroep’ voor Energie+ te
starten. De reactie was overweldigend. Er meldden zich binnen een week meer dan tien (!) mensen die of als professional met de energietransitie van doen heeft, of als particulier bij deze transitie betrokken is. Een ‘actieve’ bewoner en uitstekend op de hoogte. Dus ook een professional maar dan onbetaald en precies het beeld bevestigend: witte, hoogopgeleide mannen met pensioen. En wat ben ik blij met ze! Naast hun ervaring met het verduurzamen van hun eigen woning en buurt, hun kennis van beleid, wet- en regelgeving in hun gemeente, zijn zij vooral mensen die observeren, vanuit een zekere rust en ontspannenheid. En wat observeren ze zoal? Dat ambtenaren en professionals in de bouw geen aansluiting weten te maken met de
Energiecoaches in de wijk 4
beleving, laat staan belangen van inwoners. En ook dat communi catiespecialisten nauwelijks kunnen voorkomen dat er onbegrijpelijke brieven de deur uit gaan en processen in de wijk of buurt deuken oplopen die zich moeilijk laten herstellen. De professionals in de nieuwe klankbordgroep voelden zich niet beledigd. Ze waren het roerend eens en daarmee is een mooie mix van mensen ontstaan die niet naar elkaar wijzen maar proberen elkaar te helpen. Een van hen (bouwkundige) verwoordde het treffend: “Ik merk het zelf ook. Ik ben zo gauw geneigd te praten vanuit mijn perspectief en rol als bouwkundige. Het gaat haast vanzelf. Ik heb moeten leren om vanuit de bewoner te denken.” Een ander zei: “Mijn ervaring is dat veel professionals geen benul hebben hoe nuttig en essentieel de bijdrage van bewoners is. Hun ogen moeten echt geopend worden.”
En verder... Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte
8
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit
12
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, deel 3
18
Van bouwval naar duurzaam droomhuis
22
Cafe Mediterrane
26
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam
28
Verduurzamingstraject krijgt een dikke 8 van Dylan
32
Service
35
Daarmee was spontaan de missie van Energie+ verwoord: we willen professionals helpen de bril van bewoners op te zetten. Alleen dan kan deze transitie slagen. Door aan te sluiten bij behoeften, belangen, problemen, mogelijk klachten van ‘gewone’ mensen in buurten die veilig, gezond en gezellig willen leven. Wanneer je aansluit op de leefwereld van mensen, zorg je ervoor dat zij er beter van worden. Dat is sociaal. En vergeet niet, die bewoners, dat zijn geen vreemde wezens van een andere planeet; dat zijn jij en ik. Al pratend kwam er nog een wezenlijk aspect op tafel: de positie van burgers. Die is vooralsnog niet geborgd. “Ik zit in een klankbordgroep van de gemeente. Ze zetten ons in de positie om mee te denken en te praten maar het blijkt niets voor te stellen. Bijna alles is al
Coverfoto: Firan
bepaald.” Wat is er nodig om dat te veranderen? Te veel om hier nog te noemen maar professionals zouden al kunnen beginnen, morgen, om te oefenen met het bewonersperspectief. Om een stapje terug te doen. Om eens stil te staan, te luisteren en vragen te stellen. Die houding lijkt me een mooie onderlegger voor het democratiseringsproces waar we feitelijk voor staan. Evamarije Smit, Conceptmanager Energie+.
nr 3 november 2021 Energie+
Energie 3-2021 Inhoud_voorwoord.indd 3
3
22-10-21 13:41
Community Building Auteur Dionne Verstegen
Energiecoaches in de wijk
Energiecoach Klaas Hofman reikt de LED-box uit aan één van de inwoners.
4 Energie+ nr 3 november 2021
Energiecoaches in de wijk.indd 4
22-10-21 11:05
In Leeuwarden worden energiecoaches ingezet om mensen met een zogenaamde smalle beurs te helpen om hun energierekening omlaag te krijgen. Jasper van Commenee, Beleidsmedewerker Duurzaamheid bij de gemeente, en Klaas Hofman, energiecoach, vertellen wat dit de burgers oplevert.
H
et begon in de wijk Oud-Oost, waar het wijkteam een initiatief startte om mensen te helpen hun lasten te verlagen. Al snel
raakte de gemeente erbij betrokken en werd er een plan geschreven om energiecoaches breed in te zetten in wijken. Klaas Hofman werd door de gemeente als energiecoach ingehuurd om mensen te helpen. “Vaak hebben mensen veel zorgen, over geld of over andere zaken. Ik ga bij hen langs om te praten over hun energierekening en hoe ze hierop kunnen besparen. Maar vaak gaat het over veel meer dan dat. Zo kwam ik eens bij een man binnen die de hele tafel vol had liggen met enveloppen. Hij vertelde dat hij zoveel rekeningen binnenkreeg, dat hij op een gegeven moment maar gestopt was ze te openen. Ik bood hem aan om samen de enveloppen te openen en toen we alles gesorteerd hadden, kwamen we erachter dat slechts een klein deel echt rekeningen waren en dat driekwart van de enveloppen een betalingsherinnering betrof. Vervolgens heb ik samen met hem besproken waar hij terecht kan voor hulp met zijn schulden. De man was ontzet-
tend opgelucht en vervolgens heb ik zelfs nog een gesprek over energie besparen gehad met hem.”
“ Door mensen stap voor stap mee te nemen worden ze steeds bewuster dat ze zelf aan de knoppen zitten.” Om bewoners mee te nemen in de mogelijkheden om energie te besparen is er een boekje gemaakt met 15 bespaartips. “Dit boekje lopen we helemaal door tijdens het gesprek, en kunnen mensen achteraf nog eens rustig nalezen. Er staan bijvoorbeeld vragen in als ‘Douchte u met warm of met koud water? Hierbij vertel ik meteen dat hoe langer ze met warm water douchen, hoe meer gas ze verbruiken. En ik vertel ook hoeveel gas kost. Zo creëer je een stukje bewustwording.” In het boekje worden ook de vijf grootste energieslurpers genoemd, zoals witgoed en verlichting. De bewoners krijgen van de gemeente een gratis LED lamp. Hofman: “Samen kijken we welke lamp ze het meest gebruiken en die vervangen we dan. Ook hier maak ik ze meteen bewust door een vergelijking te maken. Stel de oude lamp is 60 Watt en de nieuwe lamp 2 Watt, dat kan al snel zo’n € 14,- per jaar schelen op de energierekening. Voor deze mensen is dat veel geld. Terwijl als ze in de winkel moeten kiezen tussen een traditionele lamp van 1 euro en een LED-lamp van 2 euro, kiezen ze voor de goedkoopste. Door ze stap voor stap mee te nemen worden ze steeds bewuster dat ze zelf aan de knoppen zitten.”
nr 3 november 2021 Energie+
Energiecoaches in de wijk.indd 5
5
22-10-21 11:05
Community Building
De energiecoaches (5 van de 6) van de gemeente Leeuwarden.
Traject naar werk
sen opgeleid tot cv-monteur bij Energiewacht Groep en werkt de
In het eerste jaar komt Hofman drie keer bij mensen over de vloer. “Na
gemeente samen met de Werkplaats Oud-Oost, waar mensen met een
het eerste gesprek met de uitleg vragen we bewoners om alle appara-
afstand tot de arbeidsmarkt werken. “Wij laten hen bij bewoners
ten te noteren waar een stekker aan vast zit. In het tweede gesprek
langsgaan om radiatorfolie te plaatsen achter verwarmingen. Zo
gaan we hier verder op in. We kijken samen hoe oud de koelkast is bij-
wordt de carrousel waar je hulp biedt steeds groter”, aldus Hofman.
voorbeeld. En ik leg uit hoe de meterkast werkt en vraag mensen deze elke week te bekijken. Waarom verbruiken ze in de ene week 15 kWh
Samenwerking tussen domeinen
en in de week daarna 25 kWh? Wat hebben ze in die tweede week extra
Het mooie aan dit project is dat er meerdere domeinen samenkomen.
gedaan hebt ten opzichte van de eerste week? Welke apparaten heb-
Allereerst is er de lastenverlichting voor mensen met een laag inko-
ben ze gebruikt, etc.? Als ze dat een tijdje bijgehouden hebben kom ik
men, het sociaal domein. Echter wordt het project uitgevoerd vanuit
nog een keer langs om het samen te bespreken en te kijken hoe ze ook
het fysieke domein. Het gaat namelijk om het besparen van energie,
hierbij weer kunnen besparen.”
iets wat onder de noemer duurzaamheid valt. Jasper van Commenee, beleidsmedewerker duurzaamheid bij de gemeente Leeuwarden ver-
“ Door met betaalde energiecoaches te werken kunnen we echt continuïteit bieden.”
telt: “Duurzaamheid staat vaak niet bovenaan het lijstje bij mensen, en de energietransitie al helemaal niet. Daarom proberen de energiecoaches het zo concreet mogelijk te maken en in kleine stapjes toch
Al snel kreeg Hofman het te druk om alle mensen in zijn eentje te kun-
het onderwerp aan de snijden. In eerste instantie gaat het over geld
nen helpen. Zodoende werd er ook een traject naar werk gestart,
besparen en het aanpassen van gedrag. Maar ze maken mensen ook
waarbij verschillende bewoners vanuit de bijstand werden opgeleid
bewust dat ze op deze manier eigenlijk ook bezig zijn met de verduur-
tot energiecoach. Deze mensen hebben eerst een tijdje meegelopen
zaming van hun huis, al is het in kleine stapjes. We gaan niet meteen
met Hofman om te kijken hoe de gesprekken met bewoners verlopen
kijken of het huis van het aardgas af kan, maar door het juist heel con-
en waar je allemaal aan moet denken. Inmiddels zijn er zes energie-
creet te hebben over de aanpassingen die bewoners zelf kunnen doen
coaches actief in Leeuwarden. Daarnaast zijn er ook een aantal men-
is de energietransitie al wat minder ver weg.”
6 Energie+ nr 3 november 2021
Energiecoaches in de wijk.indd 6
22-10-21 11:05
Het is bijzonder dat het fysieke en het sociale domein zo nauw samenwerken in dit project. “We hebben er bewust voor gekozen om het zo professioneel aan te pakken. Zoals gezegd komen de energiecoaches in het eerste jaar drie keer langs. Maar ook daarna komen ze elk jaar terug om samen met de bewoners de energienota te bespreken en te kijken naar mogelijke besparingen. Door niet met vrijwilligers, maar met betaalde energiecoaches te werken kunnen we ook echt die continuïteit bieden. Klaas en zijn collega’s komen hun afspraken na en de bewoners kunnen volgend jaar en het jaar daarna nog steeds op ze rekenen. Samen hebben ze zo’n 1500 bewoners geholpen. In eerste instantie zijn er brieven verstuurd aan mensen als uitnodiging om bij ze langs te komen. Inmiddels geven de coaches aan het eind van een gesprek twee kaartjes waarmee bewoners iemand anders kunnen aanmelden voor een gesprek. Zo creëren we steeds meer ambassadeurs”, vertelt Van Commenee.
In de actiestand De hoogste besparing tot nu toe was 800 euro op jaarbasis. Hofman: “Dat is natuurlijk gigantisch, maar wel een uitschieter. Ook een besparing van 50 euro is voor veel mensen al heel welkom. Het belangrijkste is dat we mensen in de actiestand zetten. Ze gaan er zelf over nadenken wat ze kunnen doen om energie te besparen en dat is natuurlijk de grootste winst.”
“ Het belangrijkste is dat we mensen in de actiestand zetten.” De gemeente Leeuwarden wil dit project graag verder uitbreiden en in de toekomst ook graag samenwerken met woningcorporaties. “Zo hopen we steeds meer mensen te bereiken en te activeren om aan de slag te gaan met energiebesparing. We kunnen gebruik maken van de Regeling Reductie Energiegebruik Woningen (RREW), een vergoeding voor het geven van advies en het aanbrengen van eenvoudige energiebesparende maatregelingen. Het zou mooi zijn als er ook de komende jaren een soortgelijke uitkering komt waarmee we nog meer mensen van advies kunnen voorzien”, aldus Van Commenee. Tot slot heeft Van Commenee nog een belangrijke tip voor andere organisaties die met energiecoaches aan de slag willen gaan: “Hou het simpel. Mensen begeleiden van bijstand naar werk kan ook stap voor stap door bijvoorbeeld te beginnen met het aanbieden van een snuffelstage. En betrek de mensen waar je het voor doet bij je plannen. Door hun doelen met die van jou te combineren kun je voor beide partijen veel bereiken. De samenwerking opzoeken binnen verschillende afdelingen van de gemeente speelt hier ook een hele belangrijke rol in.”
nr 3 november 2021 Energie+
Energiecoaches in de wijk.indd 7
7
22-10-21 11:05
Warmtenetten Auteur Harmen Weijer
Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte Nog een paar maanden en dan moeten gemeenteraden in Nederland hun Transitievisies Warmte hebben vastgesteld. Deze visies zijn voor de gemeenten en hun stakeholders, zoals netbeheerders, waterschappen, woningcorporaties maar zeker ook inwoners, een eerste grote stap van een veel langer traject. Want als er dan een visie ligt, is de volgende stap het Wijkuitvoeringsplan. En hoewel het plannen zijn, blijkt dat toch voor koudwatervrees te zorgen, vertelt Edwin Veldkamp van adviesbureau TAUW die voor meer dan 20 gemeenten het proces rondom de aardgastransitie heeft verzorgd. 8 Energie+ nr 3 november 2021
Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte.indd 8
22-10-21 11:06
Aanleg warmtenet. Bron Programma Aardgasvrije Wijken. Foto Kick Smeets
nr 3 november 2021 Energie+
Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte.indd 9
9
22-10-21 11:06
Warmtenetten
O
m de doelstelling uit het Klimaatakkoord van Parijs (49% CO2
-reductie in 2030) te bereiken, is in ons Klimaatakkoord bepaald dat
alle gebouwen in 2050 door duurzame warmtebronnen moeten worden verwarmd. Om dit te bereiken heeft elke gemeente de taak om een Transitievisie Warmte en (Wijk)uitvoeringsplannen op te stellen. Gemeenten
Dit artikel is eerder verschenen op: Stichting Warmtenetwerk. Stichting Warmtenetwerk is een platform voor spelers uit de duurzame warmtesector, van gemeente tot leverancier. Met elkaar zetten zij zich in voor de energietransitie. Voor meer informatie: www.warmtenetwerk.nl.
hebben de regie in deze opgave, en dat wringt, weet Veldkamp uit ervaring. “We hebben de gemeenten de afgelopen anderhalf jaar daarin bij
gehele regio en provincie te delen en te gebruiken. Ook hebben pro-
de hand genomen, en we hebben gemerkt dat de ene gemeenten wat
vincies meer middelen en een bredere blik.”
makkelijker de regie in handen neemt dan de andere. Dat heeft vaak met
Dat wordt zeker belangrijk als de wijkuitvoeringsplannen gemaakt en
tijd en capaciteit te maken. In zo’n proces kijken we naar allerlei zaken,
uitgevoerd worden. “Dat gaat immers de komende tien jaar wel con-
zoals welke bronnen zijn beschikbaar, wat is de bebouwingsdichtheid en
creet worden. En dat vraagt capaciteit.”
wat is de warmtevraag? Na anderhalf jaar zien we dat gemeenten zo aan het eind van dit eerste traject voor de visie het aanvankelijke enthousi-
Bronnen
asme is gedraaid naar meer terughoudend. Dat is enerzijds koudwater-
De gemeenten waarvoor TAUW geadviseerd heeft, liggen voornamelijk
vrees voor de te nemen maatregelen, maar anderzijds ook onzekerheid
in Friesland, Drenthe, Overijssel en Gelderland. “Dat zijn over het alge-
over het toekomstbeeld. Gemeenten komen dankzij dit proces tot het
meen middelgrote en plattelandsgemeenten, waar warmtenetten niet
besef dat bewoners heel hard nodig zijn om de omschakeling te maken
direct in beeld zijn. Nu kijken we wel naar de gemeenten aan de Hoog-
van aardgas naar duurzamere bronnen. En dat vinden ze wel spannend.”
eveense vaart, in het zuidelijke deel van Drenthe, en onderzoeken of warmte uit dit kanaal (thermische energie uit oppervlaktewater-TEO)
Bijeenkomsten in corona-tijd
gebruikt kan worden voor warmtenetten in de aangrenzende gemeen-
In het proces om tot de Warmtevisies te komen zijn bijeenkomsten met
ten. Wat we verder zien is dat gemeenten nog niet altijd een duidelijke
stakeholders waaronder bewoners essentieel. Op dat vlak heeft zich
keuze maken voor een alternatieve bron, maar tijd investeren om bewo-
afgelopen corona-jaar wel een bijzondere ontwikkeling voorgedaan,
ners mee te nemen en te laten participeren in de zoektocht naar de uit-
vertelt Veldkamp. “Door corona waren alle bijeenkomsten digitaal, en
eindelijke oplossing.”
daardoor kwam het minder vaak voor dat de bijeenkomsten gebruikt werden als ‘protestmomenten’. Daarnaast kan men tijdens de presen-
Enschede
taties via de chat onderling tips en trucs uitwisselen en is het bereik
Hoe belangrijk het is om bewoners mee te krijgen bij de keuze voor een
vaak ook groter. Een ander voordeel is dat de meeste bijeenkomsten
warmtenet, blijkt ook uit de reacties die de gemeente Enschede vanuit
zijn opgenomen en dus nog zijn terug te zien.”
de wijk Twekkelerveld ontving. Onderzoek wees uit dat aansluiten op het bestaande warmtenet van Ennatuurlijk, dat wordt gevoed door bio-
“ In het proces om tot de Warmtevisies te komen zijn bijeenkomsten met bewoners essentieel”
massa van Twence, het meest voor de hand lag. Toen deze plannen
Financiering
duurzaamheid van de bronnen, evenals de onduidelijkheid over de
Daarnaast is bij veel gemeenten onduidelijkheid over de financiering van
kosten. “Vanuit de inwoners is er behoefte aan meer maatwerk en
de warmtetransitie. “Dat geldt voor zowel de gemeenten in hun proces,
onderzoek naar alternatieven voor een warmtenet. TAUW is door de
hoe zorgen ze ervoor dat initiatieven van onderop ontstaan. Maar ook is
gemeente ingeschakeld om onderzoek te doen naar alternatieve sce-
er onduidelijkheid over de financiering van maatregelen die hun inwo-
nario’s en de inwoners meer inzicht te geven in de afweging van tech-
ners zouden moeten treffen. En in dat kader merken wij dat steeds meer
nieken en de duurzaamheid van deze technieken. Het leidt tot proble-
gemeenten noodgedwongen op de rem trappen en eigenlijk wachten op
men als je de bewoners niet vanaf het begin meeneemt en ze zonder
rijkssubsidies. Ik verwacht ook wel dat dit nodig is, maar ons advies is
inspraak een oplossing presenteert. Daarop heeft de gemeente
dat men hierop niet moet wachten. Beter is zelf met energiecoaches en
Enschede gezegd: we doen een stap terug en we gaan eerst met de
-loketten aan de slag te gaan om mensen nu al in beweging te krijgen.”
bewoners in gesprek. Bewoners krijgen nu zelf de mogelijkheid om
gepresenteerd werden door de gemeente, kwam er veel protest van bewoners. Zij vrezen voor de mogelijkheid van keuzevrijheid en de
mogelijke oplossingen aan te dragen en van daaruit gaan wij weer
Provincies
trechteren. Bewoners vragen zich bijvoorbeeld op dit moment af of het
Een andere mogelijkheid is dat provincies een meer faciliterende en
niet beter is eerst vol in te zetten op isoleren en pas in 2030 te kijken
financierend rol op zich zouden kunnen nemen. “Dat is op dit moment
wat er dan qua bronnen mogelijk is. Denk aan waterstof of andere tech-
gaande in Zuid-Holland, maar ook wij proberen bij de provincie Dren-
nieken. Twekkelerveld is ook de voorbeeldwijk qua warmtetransitie
the voor elkaar te krijgen dat ze voor meerdere gemeenten deze rollen
voor de rest van Enschede. Daarom is het goed van de gemeente om in
kunnen vervullen. In deze provincie adviseren we namelijk meerdere
deze fase tijdelijk pas op de plaats te maken, in de hoop dat de overige
gemeenten en het is efficiënter om de ervaringen en de kennis in de
wijken soepeler uitgerold kunnen worden”, aldus Veldkamp.
10 Energie+ nr 3 november 2021
Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte.indd 10
22-10-21 11:06
Lagetemteratuur warmte. Energie-agenda Rijksoverheid. Bron Ministerie van Economische Zaken.
nr 3 november 2021 Energie+ 11
Bewoners in de hoofdrol bij Transitievisies Warmte.indd 11
22-10-21 11:06
Duurzaam wonen Auteur Frances van Berkel en Dionne Verstegen
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit?
Voor de verduurzaming van gespikkeld woningbezit bestaan in de praktijk vier strategieën. Bepalend is wie de regie heeft en op welke schaal en in welk tempo de verduurzaming wordt uitgevoerd. Dat concluderen onderzoekers van Het lectoraat Nieuwe Energie in de Stad van de Hogeschool Utrecht en het Lectoraat Gebouwde Omgeving van Avans Hogeschool. In dit artikel delen we de verschillende strategieën en komen ook twee voorbeeldprojecten aan bod.
B
duurzamingsaanpak van een hele wijk sociale huurwoningen vaak in een keer een flinke energielabel verbetering voor alle woningen wordt gerealiseerd is dit bij gespikkeld bezit lastiger. De corporatie is verantwoordelijk voor de huurwoningen maar mag rechtstreeks geen aanbod doen aan de verkochte woningen en de mogelijkheden voor particulieren om (gedeeltelijk) mee te doen zijn meestal beperkt. Gespikkeld bezit belemmert dan de beoogde grootschalige woningrenovaties waarbij alle woningen tegelijk aangepakt worden. Dat leidt tot vertraging van de energietransitie in de bestaande bouw. Het lectoraat Nieuwe Energie in de Stad van de Hogeschool Utrecht en het Lectoraat Gebouwde Omgeving van Avans Hogeschool hebben een onderzoek uitgevoerd om mogelijke strategieën voor het verduur-
ij gespikkeld bezit staan particuliere koop- en sociale huurwonin-
zamen van gespikkeld bezit in beeld te brengen. De inzichten uit het
gen door elkaar in appartementencomplexen of rijtjeswoningen.
desk- en fieldresearch zijn vertaald naar vier typen strategieën voor
Dit levert een minder eenvormig straatbeeld dan wanneer alle wonin-
het verduurzamen van gespikkeld bezit. Het onderzoek is onderdeel
gen in het bezit zijn van woningcorporatie en ook op eenzelfde manier
van het landelijke programma Integrale Energietransitie Bestaande
worden onderhouden en opgeknapt.
Bouw (IEBB), gesubsidieerd door RVO, dat werkt aan het schaalbaar en betaalbaar maken van de energietransitie in bestaande bouw,
De energietransitie vraagt om een grondige renovatie van bestaande
gericht op het bereiken van 200.000 renovaties per jaar vóór 2030.
woningen. In Nederland gaat het onder meer om miljoenen rijtjeshui-
Omdat bewoners in appartementencomplexen en flats vaak al georga-
zen, die van origine vaak volledig in het bezit waren van woningcorpo-
niseerd zijn in een VVE focust dit onderzoek zich op de verduurzaming
raties, maar inmiddels veelal gespikkeld bezit zijn. Waar bij een ver-
van gespikkelde rijtjeswoningen.
12 Energie+ nr 3 november 2021
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 12
22-10-21 11:06
Regie en schaal Uit het onderzoek blijkt dat er in de praktijk met vier verschillende verduurzamingsstrategieën wordt gewerkt. Allereerst zijn er twee assen te onderscheiden: een partij (vaak de corporatie) heeft de volledige regie of de verduurzaming vindt plaats in een bepaalde mate van coöperatieve ontwikkeling en afstemming: co-creatie. Daarnaast kunnen projecten op ofwel in de vorm van een uniforme, gelijktijdige en grootschalig aanpak van alle woningen uitgevoerd worden, ofwel in kleine stappen, gefaseerd per woning. Dit levert vervolgens vier kwadranten met verschillende strategieën op (zie figuur 1). Het vaakst ligt de regie volledig bij de woningcorporatie en is er sprake van een grootschalige, uniforme en gelijktijdige aanpak (zie kwadrant linksonder in figuur 1). Particuliere woningeigenaren kunnen zich aansluiten bij het project, maar hun invloed op de planning en uitvoering is beperkt.
“ Gespikkeld bezit belemmert grootschalige woningrenovaties” Woningcorporaties onthouden zich er (veelal) van om initiatieven te nemen naar de particuliere eigenaren, of hen vroegtijdig te betrekken bij het proces dat gaande is met huurders. De praktijk is dat de aannemer, die de opdracht heeft om de sociale huurwoningen te renoveren, soms in contact treedt met de particuliere eigenaren. Veelal worden die contacten pas gestart en wordt de precieze aanbieding pas gecommuniceerd als het plan voor de sociale huurwoningen helemaal in kan-
Rudolphous
nen en kruiken is. De aanbieding voor de particuliere eigenaren is gebaseerd op hetgeen wordt gedaan voor de sociale huurwoningen.
manier van aanpakken wordt in de praktijk centraal (kwadrant rechts-
Vooral als de planning van de koopwoningen tegelijkertijd met de
onder in figuur 1) of juist in co-creatie (kwadrant rechtsboven in figuur 1)
huurwoningen is, betekent dit dat particuliere eigenaren op heel korte
geregisseerd. In het eerste geval gaat het om een vraag- en behoefte-
termijn een keuze moeten maken om wel of niet mee te doen. Daarmee
gestuurde aanpak. Bij een mutatie of een behoefte van de huurder of
samenhangend is er weinig tijd voor het uitzoeken en rondkrijgen van
eigenaar-bewoner kan een maatregel worden doorgevoerd. De huurder
de financiering. In deze opzet is vaak nauwelijks keuzevrijheid. Hoe-
betaalt een aan de klus gekoppelde (beperkte) huurverhoging; de eige-
wel aangenomen wordt dat deze manier van werken (kosten)efficiënt
naar-bewoner rekent de klus af. Een paar jaar later kan een volgende
is, blijkt in de praktijk dat er veel tijd en afstemming nodig om ieder-
klus worden aangepakt. Het voordeel kan zijn dat ieder op zijn eigen
een mee te krijgen. Regelmatig lukt dat zelfs helemaal niet.
moment en in zijn eigen volgorde tot verduurzaming komt.
Co-creatie
In het laatste geval fungeert bijvoorbeeld een wijkbureau of lokale
Een alternatief is een grootschalige aanpak in co-creatie van particu-
energiecoöperatie als aanspreekpunt of loket. De co-creatie betreft
lieren (kwadrant linksboven in figuur 1), woningcorporatie(s) en
een gezamenlijk proces, waarin de corporatie, particuliere eigenaren
andere betrokkenen zoals gemeentes en lokale energiecoöperaties.
en andere stakeholders allen een bijdrage leveren. Tijdens de staps-
Corporaties gaan daarbij strategische verbindingen aan en zoeken
gewijze en langgerekte verduurzamingstransformatie van de wonin-
verduurzamingspartijen die dichtbij particuliere woningeigenaren
gen wordt ernaar gestreefd samen steeds weer synergie-effecten en
staan. Als min of meer gelijkwaardige partners werken zij samen. Men
win-win situaties te realiseren en elkaar te helpen waar dat kan.
is op zoek naar win-win situaties die rekening houden met de wensen en beperkingen van zowel particuliere eigenaren als van de woning-
Financiën, verbinders en inclusieve communicatie
corporatie om zo meer woningen tegelijkertijd aan te kunnen pakken.
Andere belangrijke factoren voor de succesvolle verduurzaming van gespikkeld bezit volgens de onderzoekers zijn aandacht voor finan-
In de overige twee strategieën wordt niet grootschalig, maar juist in
ciën, verbindende mensen en organisaties, en inclusievere communi-
kleine stappen, gefaseerd en per woning verduurzaamd. Ook deze
catie. De benodigde investering kan een obstakel zijn om mee te doen,
nr 3 november 2021 Energie+ 13
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 13
22-10-21 11:06
Duurzaam wonen
maar aannemers en corporaties gaan er te vaak bij voorbaat vanuit dat
daarom niet moeten blindstaren op één enkele aanpak. In de toekomst
particuliere eigenaren niet genoeg geld hebben. Terwijl uit de praktijk
moet worden onderzocht wat noodzakelijke randvoorwaarden zijn om
blijkt dat juist zij vaak méér of sneller willen verduurzamen. Alle parti-
de verschillende strategieën succesvol te maken. Daarbij gaat het met
culiere eigenaren over een kam scheren sluit simpelweg niet aan bij de
name om rolverdeling, samenwerkingsvormen en governance.
grote diversiteit van deze groep. Van essentieel belang zijn verbindende mensen en organisaties. Denk
“ Inclusieve communicatie gaat ook over woongenot, wijkgevoel, burencontacten en sociale cohesie”
aan lokale energiecoöperaties en aannemers die in opdracht van de corporatie werken maar ook oog hebben voor het wooncomfort en de
Hoe gaat de aanpak van gespikkeld bezit er in de praktijk aan toe? Om
keuzemogelijkheden van particulieren. Ook zouden corporaties er
een concreet beeld te geven worden hieronder twee projecten toege-
goed aan doen om particulieren uit de wijk direct in hun communicatie
licht, een grootschalige aanpak door de corporatie (kwadrant linkson-
te betrekken. Door aan te sluiten bij de leefwereld en behoeften van
der in figuur 1) en een grootschalige co-creatie (kwadrant linksboven).
zowel huurders als eigenaar-bewoners, neemt de kans op succes aanzienlijk toe. Inclusievere communicatie gaat ook over sociale cohesie.
Grootschalige aanpak
Actieve buurtbewoners, energiecoaches en lokale energiecoöperaties
In sommige gevallen kan het noodzakelijk zijn om grootschalig
kunnen daarin een belangrijke rol spelen.
bepaalde verduurzamingsklussen uit te rollen. Dit betreft bijvoorbeeld het van de buitenkant isoleren van schuine daken. Het dak
Randvoorwaarden voor succes
wordt hierbij hoger dan het was en sluit niet aan op de daaraan gren-
De resultaten illustreren volgens de onderzoekers duidelijk dat er ver-
zende daken als die niet ook worden opgehoogd. Een praktijkvoor-
schillende manieren zijn om gespikkeld bezit succesvol te verduurza-
beeld is een renovatieproject van Ymere in Amsterdam. Hier worden
men. De onderzoekers benadrukken dat betrokken partijen zich
circa 300 woningen verduurzaamd, waarbij dakisolatie het belangrijk-
Ermelo west
14 Energie+ nr 3 november 2021
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 14
22-10-21 11:06
co-creatie rol bewoners, woningcorporaties en anderen
co-creatie en samenwerking gericht op een renovatie voor huurders en eigenaren
co-creatie en samenwerking verschillende klussen & verschillende tijdspaden
grote sprong uniform, gelijktijdig, grootschalig
kleine stappen gefaseerd en individueel niet allle woningen tegelijk
grootschalige aanpak door woningcorporatie
Figuur 1 Verduurzaming gespikkeld bezit
vraag- en behoeftegestuurde aanpak
volledige regie bij een partij woningcorporaties (of andere partij)
nr 3 november 2021 Energie+ 15
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 15
22-10-21 11:06
Duurzaam wonen
ste onderdeel is. Zo’n 60% van de woningen is in particulier bezit en aangezien de wijk een monumentenstatus heeft, was het vanaf het
Luctor IV – BeumerMakelaars (reserve)
begin duidelijk dat het beeld zoveel mogelijk gelijk moest blijven. Vanuit corporatie Ymere werd zodoende in samenspraak met de gemeente al snel besloten om ook de particulieren te betrekken bij het project. Bij alle huurwoningen wordt een dakisolatiepakket en spouwmuurisolatie aangebracht en worden de kozijnen en de mechanische ventilatie vervangen. Vaste samenwerkingspartner technisch bureau Klomp voert de werkzaamheden uit en TPAHG architecten werd aangehaakt voor het ontwerpen van een oplossing voor het dak. “Aangezien het in dit geval niet zeker is dat elke woning meedoet met de verduurzaming, hebben we gekozen voor een oplossing die niet helemaal tot de dakrand komt, maar iets verder terug ligt. Zo ontstaan er geen sprongetjes in het aanzicht”, vertelt architect Linda Miedema.
“ Het is soms wel lastig te bepalen wanneer je particulieren meeneemt in de plannen” De kopers die mee willen doen met het project krijgen sowieso het dakisolatiepakket. De spouwmuurisolatie is optioneel en ook de kozijnen en mechanische ventilatie kunnen ze laten vervangen, maar daarvoor moeten ze zelf de aannemer benaderen. Bij de presentatie van het plan gaven 41 particulieren aan interesse te hebben om mee te doen. Op dit moment is nog onduidelijk hoeveel bewoners daadwerkelijk hun woning zullen verduurzamen.
Wanneer informeren? Het is de eerste keer dat TPAHG architecten te maken heeft met zo’n enorm gespikkeld bezit. Miedema: “Het is soms wel lastig te bepalen wanneer je particulieren meeneemt in de plannen. Je wil ze het liefst zo vroeg mogelijk informeren over de verduurzaming, zodat ze voldoende tijd hebben om hun financiën te regelen. Echter is pas duidelijk welke kosten erbij komen kijken als een concreet plan door de
Een groot voordeel bij dit project is dat Ymere met vaste partners zoals
gemeente is goedgekeurd. Maar op zo’n moment kun je eigenlijk met-
Klomp samenwerkt. “Omdat er zoveel gespikkeld bezit is in de wijk is
een beginnen met renoveren”, aldus Miedema. In Amsterdam werd
iedereen heel erg zoekende hoe dit nu aan te vliegen. Vraag je bijvoor-
ervoor gekozen om alle bewoners helemaal aan het begin van het pro-
beeld een vergunning aan voor zowel de huur- als de koopwoningen,
ject te informeren. “Er is toen een brief gestuurd om aan te geven dat
of twee losse vergunningen? Hierbij heb je ook veel te maken met
we plannen gingen maken en dat ze verder geïnformeerd zouden wor-
standaardprocedures en dat maakt het in de praktijk soms lastig. Uit-
den zodra er meer bekend was. Daarnaast hebben we een proefop-
eindelijk is in overleg met de gemeente besloten om twee aparte ver-
stelling gemaakt op het dak om aan te tonen dat je deze oplossing niet
gunningsaanvragen te doen en voor alle 41 geïnteresseerden ook
ziet. In december vorig jaar zijn we gestart, maar door de beschermde
alvast een vergunning aan te vragen. Dit soort zaken vragen toch wel
status duurde de vergunningsaanvraag wat langer. Uiteindelijk kre-
extra inspanningen van alle betrokken en als vaste partners weet je
gen we in mei van dit jaar akkoord van de gemeente en het plan was
beter wat je aan elkaar hebt en zijn de lijntjes ook korter.”
om na de bouwvak te starten met de werkzaamheden. Dat is natuurlijk een heel kort tijdsbestek voor particulieren om hun financiering te
Grootschalige co-creatie
rond te krijgen”, vertelt Miedema. Uiteindelijk loopt het project iets
In de Rivierenbuurt in Goirle werken corporatie Leystromen, Enpuls
achter op de planning en is het streven nu om dit najaar te starten. De
(onderdeel van Enexis Groep), stichting Duurzaam Riel Goirle (DRG) en
woningen worden per blok aangepakt.
de gemeente samen in een pilotgebied van 145 woningen, waarvan er
16 Energie+ nr 3 november 2021
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 16
22-10-21 11:06
gevallen het moment van de werkzaamheden niet goed uit en had een aantal particulieren zelf al maatregelen getroffen. “Ik had verwacht dat er in elk geval wel een aantal mensen voor spouwmuurisolatie zouden kiezen. Uiteraard gaan we dit nog evalueren, maar wellicht ligt het ook aan welke maatregelen je aanbiedt. We gaan binnenkort een aanbod doen voor zonne-energie. De huurders kunnen dan zonnepanelen huren, maar leverancier Kemkens zal met stichting DRG ook bij particulieren inventariseren of zij willen meeliften op een aanbod om panelen te kopen. Wellicht spreekt dit wel aan”, vertelt De Rooij.
Koppelen van kansen In de pilot staan met name twee leerpunten centraal. Allereerst wordt gekeken naar de samenwerking op bestuurlijk vlak. Hoe kun je de verschillende betrokken partijen het beste organiseren? In dit geval is ervoor gekozen om Stichting Duurzaam Riel Goirle als voorzitter aan te wijzen, aangezien zij onafhankelijk zijn. Voor De Rooij was het de eerste samenwerking met een lokale stichting. “De professionals in deze stichting komen uit deze gemeente. Ze ontmoeten hun buurtbewoners in de supermarkt, zijn daardoor vertrouwde gezichten en zijn goed op de hoogte wat er lokaal speelt. Daarnaast kunnen zij, als onafhankelijke partij, de belangen van zowel de particulieren als de huurders waarborgen. Je merkt dat lokaal draagvlak erg belangrijk is. Zo kwamen we er bijvoorbeeld achter dat de buurtbewoners graag de wijk willen vergroenen en een buurttuin tot stand willen brengen. Ook dit is weer een mooi voorbeeld van het koppelen van kansen. Ook hier gaan we samen met de stichting en de gemeente mee aan de slag.”
“ Het is fijn om een lokale partij aan tafel te hebben” Het tweede leerpunt uit de pilot betreft het aanbieden van Product-asa-Service. De Rooij: “Dit sluit aan bij het circulair denken. Je bent geen eigenaar meer van producten, maar betaalt voor het gebruik ervan en dus niet voor de aankoop. Hierdoor blijft de verantwoordelijkheid bij 83 particulier eigendom zijn. De Rivierenbuurt stond bij Leystromen al
de producent en zal er ook meer gestuurd worden op kwaliteit. In de
op het programma om in 2021 te verduurzamen. Hierbij stonden onder
pilot wordt gekeken of duurzame energie naast andere duurzame
andere dakisolatie, spouwmuurisolatie, nieuwe beglazing en kozijnen
woondiensten zoals circulair witgoed met succes aangeboden kan
op het programma. Toen Enpuls en Leystromen met elkaar in gesprek
worden. Binnenkort gaan we testen of er belangstelling is voor deze
raakten over een pilot rondom gespikkeld bezit leek dit MT-lid
propositie.”
Machlon de Rooij van Leystromen een mooie gelegenheid om verschillende kansen te koppelen. Zodoende werd er een pilot opgezet waar-
Tot slot werd er ook nog gekeken naar de energetische verbeteringen.
bij de woningbouwcorporatie als startmotor kon dienen om ook parti-
“Met behulp van een andere pilot, genaamd ‘Energie besparen doe je
culieren mee te krijgen in de verduurzaming. Aannemer Coen
zo’, hebben we verschillende woningtypes gedefinieerd en testen we
Hagedoorn maakte voor hen een menukaart met de verschillende ver-
wat bepaalde maatregelen doen in een bepaald woningtype. Zo heb-
duurzamingsopties die ook bij de huurwoningen werden uitgevoerd.
ben we de Rivierenbuurt op de voor ons gebruikelijke wijze verduurzaamd op twee woningen na. Bij deze woningen wordt gebruik
Hoewel er zo’n 10 particulieren geïnteresseerd waren, heeft uiteinde-
gemaakt van een lage temperatuurverwarming. Zo kunnen we de
lijk niemand meegedaan aan de verduurzaming Als belangrijkste
komende tijd kijken in hoeverre deze verschillende maatregelen
redenen werden de financiering of een persoonlijke situatie (“Ik sta op
invloed hebben op het energieverbruik en ook de gebruikerservarin-
het punt te verhuizen”, etc.) genoemd. Daarnaast kwam in enkele
gen ophalen met deze andere verwarming.”
nr 3 november 2021 Energie+ 17
Hoe verduurzaam je gespikkeld bezit.indd 17
22-10-21 11:06
Duurzaam wonen Auteur Erik van Stokkom
“Zo’n grote investering was spannend, maar wat wonen we nu toch fijn”
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, deel 3 “Op de bank zaten we vaak in de tocht en boven was het op zonnige dagen te heet om te werken. De kozijnen bleken rot en waren aan vervanging toe.” Joris van Boxtel woont met zijn vrouw en twee kinderen in een modern jaren negentig huis in Goirle. Hij is projectleider van het kennis- en leertraject ‘Thuis energie besparen doe je zo’ en wilde zelf ook ervaren wat het betekent om met je woning aan de slag te gaan. “Practice what you preach.”
Heerlijk wonen “Zes jaar geleden zijn mijn vrouw en ik hier komen wonen, in dit mooie huis uit 1998. Mijn vrouw was toen hoogzwanger van onze dochter, dus we zijn er ingetrokken zonder iets aan het huis te doen. Na een aantal jaar hebben we de badkamer vervangen, maar verder hadden we nog niks gedaan. Toen ik in 2019 voor mijn werk in contact kwam met huisfluisteraars Felix van Gemen en Lars Boelen zijn we opnieuw over ons huis gaan nadenken. Zij lieten ons zien hoe belangrijk de combinatie is van goede ventilatie en isolatie. Nu hebben we nieuwe kozijnen met triple glas en balansventilatie met warmteterugwinning. En boven hebben we een automatisch screen tegen de zon. Het is nu heerlijk wonen: stil, comfortabel en gezond.”
18 Energie+ nr 3 november 2021
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, dee.indd 18
22-10-21 13:42
7 succesfactoren De warmtetransitie speelt zich grotendeels achter de voordeur af. Hoe krijgen gemeenten de inwoners mee? Deze vraag staat centraal in het project Thuis energie besparen doe je zo van het programma Sociale Innovatie in de Energietransitie van de provincie Noord-Brabant en Enpuls. De oplossing ligt bij de mensen zelf. Wat drijft hen? Op basis van de opgedane ervaringen en lessen uit de gedragswetenschappen zijn 7 succesfactoren voor een haalbare en betaalbare warmtetransitie geformuleerd, waarmee gemeenten de inwoners in beweging kunnen krijgen: 1 De gemeente werkt in het belang van de inwoners. 2 In de buurt komt alles samen. 3 Organiseer een bondgenoot voor de bewoners die aan de slag willen. 4 Het beste plan maakt de bewoner zelf. 5 Vertraag om te versnellen. 6 Organiseer betaalbaarheid en wees eerlijk over geld. 7 Goed voorbeeld doet volgen.
“ Bewoners herkennen zichzelf in het verhaal” naar dat ‘gehuisfluister’. Zo ontstonden er kennis- en leertrajecten in vijf Brabantse gemeenten. De deelnemers kregen geen standaard energieadvies maar een goed gesprek; geen standaard adviesrapport maar een persoonlijk verslag vol ideeën. Een blog noemen ze het zelf. Het is een wezenlijk onderdeel van het succes: het blog is het verslag van de metingen en gesprekken met de bewoners. Het bevat een overzicht van kleine klussen en grotere oplossingen, waarmee de bewoners hun eigen plan kunnen maken om stapsgewijs hun huis te verbeteren. Het verslag is geen adviesrapport, maar een weergave van de inzichten die de bewoners en de huisfluisteraars samen hebben opgedaan. Bewoners herkennen zichzelf in het verhaal.
Geen losse maatregelen Van Boxtel: “Het belangrijkste voordeel van deze aanpak is dat we de Joris van Boxtel koos voor balansventilatie
hele woning bekijken. Mensen kunnen zo een integraal plan maken voor de komende jaren. Daarbij focussen we ons op de totale woonlasten. De stappen die ik persoonlijk gezet heb, verdienen we niet terug
Thuis energie besparen doe je zo is een project van het programma
met de energierekening. Maar wanneer ik kijk naar alle woonlasten,
Sociale Innovatie in de Energietransitie van de provincie Noord-Brabant
inclusief onderhoud, dan is het plaatje ineens een stuk rooskleuriger.
en Enpuls. Hierin onderzoeken Joris en zijn collega’s wat er gebeurt als
Het was heel spannend om zo’n grote investering te doen in ons huis,
je mensen inzicht geeft in hun woning en het gesprek aangaat over hun
maar het resultaat mag er zijn: we wonen nu heerlijk, in een gezond en
woonwensen. Het blijkt dat het helpt als mensen de oorzaak kennen van
comfortabel huis. En onze energielasten zijn een stuk lager.”
tochtklachten, muffe luchtjes of hittestress. Met dit inzicht komen ze sneller in beweging. En als ze dat op een slimme manier doen, verbete-
Omgekeerde wijkaanpak
ren ze ook de energieprestaties van hun woning.
Gemeenten zijn druk bezig met de warmtetransitie. Per wijk willen zij de gemeente aardgasvrij maken. Met dit kennis- en leertraject wil het
Geen standaard adviesrapport
programma SIE aantonen dat er een nieuwe aanpak nodig is waarbij
Samen met de huisfluisteraars ging Van Boxtel op zoek naar bewoners
de gemeente in gesprek gaat met de bewoners. “Een topdown inge-
die actief met hun woning aan de slag wilden en nieuwsgierig waren
richte wijkaanpak werkt niet. Wij willen ervaring opdoen met een
nr 3 november 2021 Energie+ 19
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, dee.indd 19
22-10-21 13:42
Duurzaam wonen
omgekeerde aanpak. We beginnen bij enthousiaste individuen. We
Van Boxtel heeft ook een eigen kijk op het subsidiëren van losse maat-
helpen hen om een eigen plan te maken. Daarna raken hun buren
regelen. Dat kan ook anders vindt hij. “Premier Rutte heeft ons ooit
enthousiast en vervolgens de hele buurt. Samen groeien we ergens
duizend euro beloofd. Laten we die gebruiken om mensen te helpen
naar toe. Comfort, gezondheid, veiligheid, betaalbaarheid en duur-
om een persoonlijk plan te maken. Ik ben er van overtuigd we zo meer
zaamheid zijn allemaal onderdeel van een goed woningverbeterplan.
mensen kunnen motiveren om de mouwen op te stropen en aan de
Voor iedereen.”
slag gaan.”
Huis voor huis
Olievlek
Om de klimaatdoelstellingen van het kabinet te bereiken, moeten de
Na de eerste vijf woningen is het kennis- en leertraject uitgebreid.
komende jaren duizend huizen per dag van het aardgas af. “Prima, maar
In vijf gemeenten pakken ze nu vijf veel voorkomende huizen aan.
doe het niet per wijk, maar individueel. De focus op aardgas vind ik ook
De bewoners krijgen professionele begeleiding van huisfluisteraars.
niet goed. We moeten woningen klaar maken voor lage temperatuur
Die geven inzicht in het energieverbruik en energieverlies. Ze luisteren
verwarming, daarmee komt duurzame verwarming binnen bereik: elek-
naar de wensen en dromen van de eigenaren. En ze denken mee over
trisch, waterstof, een warmtenet of met koeienscheten, ons maakt het
oplossingen. Dit loopt nu in Eindhoven, Veldhoven, Terheijden,
niet uit, wij hebben een plan. Het helpt om eerst vragen te stellen voor-
Laarbeek en Roosendaal.
dat je met allerlei plannen komt: Wil ik hier blijven wonen? Wat is er fijn aan mijn huis? Wat wil ik veranderen? Zo kom je tot een plan voor je huis.
In Terheijden zijn de inzichttrajecten voor de woningen al afgerond.
Hetzelfde kun je doen met de hele wijk. Dat kost tijd en lijkt duurder,
Energiecoöperatie TEC en de gemeente zijn zo enthousiast dat ze nog
maar uiteindelijk levert het betere keuzes op.”
eens vijfentwintig woningen gaan doormeten met de blowerdoortest (een methode om de luchtdichtheid van een huis te meten, zie de vorige artikelen in dit drieluik). De kosten worden gedeeld door de gemeente en het programma SIE. Het doel is om uiteindelijk alle inwoners van Terheijden inzicht te geven in hun woningen. Zo verspreidt de aanpak zich als een olievlek over de gemeente.
Bondgenoot Het is voor veel bewoners een uitdaging om in actie te komen, zelfs wanneer duidelijk is wat ze willen. Er zijn nog altijd vragen en knopen die doorgehakt moeten worden. In deze fase zouden ze graag hulp krijgen van een onafhankelijke begeleider. Een bondgenoot noemt Van Boxtel dat. “Ik heb zelf hulp gehad van de huisfluisteraars, maar het had ook iemand van de energiecoöperatie kunnen zijn. Ik schat dat je met vijftien uur begeleiding een heel eind komt. Met hun hulp kon ik de juiste vragen stellen aan installatiebedrijven en de beste offertes uitkiezen. Dat heeft me geholpen om de juiste keuzes te maken en kosten te besparen. We kozen voor balansventilatie en nieuwe kozijnen met HR+++ glas. Boven hebben we een automatisch scherm om de zon buiten te houden. De cv-ketel staat nu op 45 graden. Alleen als het buiten tien graden vriest, hebben we het winterzonnetje nodig of trekken we een warme trui aan. Met deze stappen hebben we al dertig procent bespaard op ons gasverbruik. We moeten nog één stap zetten voor we klaar zijn om van het aardgas af te gaan: een afgiftesysteem dat past bij lage temperatuurverwarming. Maar eigenlijk ging het ons daar niet om. We willen gewoon comfortabel en gezond wonen.”
Het venijn zit in de start Boelen: “Het venijn zit in de start. Ik weet niet precies wie dit heeft gezegd, maar het klopt heel goed. Als je niet weet wat je wilt, krijg je geen goede resultaten.” Lars Boelen heeft genoeg bewijzen voor deze Chantal en haar man Rob druk aan het klussen in hun nieuwe huis
stelling: “Een huurder kreeg een nieuwe woning toegewezen van de woningcorporatie. Zij moest nog een half jaar wachten omdat het huis
20 Energie+ nr 3 november 2021
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, dee.indd 20
22-10-21 13:42
Aanbrengen van schuimbeton in de woonkamer
1 maart wonen we hier. Nu nog zonder de twee kinderen van mijn man. Die komen als het beneden klaar is. Beneden is de vloer eruit gehaald. De grond eronder is vijftig centimeter afgegraven en vervangen door schuimbeton, isolatie en een nieuwe vloer met vloerverwarming.
Geitenwollensokkentype Chantal werkt voor de gemeente Halderberge. “Ik ben verantwoordelijk voor de transitievisie warmte, dus ik heb wel iets met wonen en verwarmen, ja. Maar ik ben geen geitenwollensokkentype. Ik bedoel, ik rijd nog in een diesel. Toch draag ik graag mijn steentje bij aan het klimaat. Ons doel is een comfortabel huis dat we straks kunnen verwarmen zonder aardgas.”
“ Een topdown wijkaanpak werkt niet. Begin bij enthousiaste individuen” Chantal en Rob kwamen huisfluisteraar Lars Boelen tegen toen ze net hun hele huis hadden gestript. “Alleen de buitenmuren stonden nog voor 20.000 euro opgeknapt werd. Daarbij zijn totaal verkeerde keu-
overeind. De rest hebben we weggehaald. Lars liet ons zien waar de
zes gemaakt. De radiatoren werden vervangen door te kleine radiato-
isolatie niet in orde was. En hij overtuigde ons om alle ruimten aan te
ren die in de jaren tachtig al verouderd waren. Het huis kan nu alleen
sluiten op een nieuw ventilatiesysteem. Dat soort adviezen is veel
met een aanvoertemperatuur van tachtig graden verwarmd worden,
waard. Wij zijn klussers en kunnen veel zelf doen, maar we zijn geen
want het grootste probleem is niet aangepakt: de gevels en het dak
kenners.”
bleken een gatenkaas. Alle warmte waait meteen naar buiten. Tijdens de verbouwing stond het huis een half jaar lang leeg. In die tijd is
Toch een CV-ketel
3.000 kuub gas verbruikt. Bizar veel. Waarom heeft de woningcorpo-
“Aanvankelijk wilden we meteen een warmtepomp, maar toen we om
ratie niets gedaan met de gapende gaten in het dak en gevel? En
offertes gingen vragen, kregen we hele rare reacties. Leveranciers wil-
waarom is bespaard op de radiatoren? Echt onbegrijpelijk.”
den geen prijzen opgeven en vroegen ons hoeveel het ons waard was. Daarom besloten we om toch maar een CV-ketel te kopen. Die hebben
Leren door te doen
we alleen nodig voor de vloerverwarming beneden en voor het warm
Huisfluisteraar Felix van Gemen is enthousiast over het kennis en leer-
water. Boven hangen we airconditioners, voor de enkele keren dat het
traject: “We hebben veel geleerd, bijna teveel om op te noemen, zoals
te koud is op de slaapkamer.”
het belang van inzicht voor bewoners of het nut van een onafhankelijke bondgenoot die je kan helpen.” Joris vult aan: “De gemeente
Chantal heeft ook nog een paar tips voor mensen die hun huis gaan
moet in gesprek gaan met mensen en gebruik maken van natuurlijke
verbouwen: “Ga niet af op de verhalen van aannemers of leveran-
momenten, zoals verhuizingen, verbouwingen en groot onderhoud.
ciers, want die zijn vaak nog erg traditioneel. Zoek mensen die je
Stapsgewijs verduurzamen van je woning werkt goed.”
goed advies kunnen geven, zoals de huisfluisteraars. Of maak gebruik van het energieloket van je gemeente. Met een eenvoudig
“Wij zijn klussers, geen kenners”
boerenverstand kom je een heel eind. Je kunt heel veel zelf doen.
Chantal van de Heuvel (43) en Rob (49) wonen sinds kort in hun jaren
Gebruik internet om informatie te vinden, want dat is er genoeg. Hoe-
zestig huis in Etten-Leur. Wonen is wel een groot woord trouwens,
wel: over isoleren is nog weinig beschikbaar. Daar heb je een deskun-
want hun caravan gebruiken ze als woonkamer en keuken. De bene-
dige voor nodig.”
denverdieping is een grote bouwplaats. Het telefonische interview wordt regelmatig verstoord door hak- en breekgeluiden, want de schoorsteen moet er nog uit. Publicaties Op het moment van interviewen is de nieuwe keuken in aantocht. En vijfentwintig zonnepanelen. Chantal vertelt vrolijk over al het werk dat verzet wordt: “Op 21 december kregen we de sleutel. Toen zijn we meteen gaan verbouwen. We hebben eerst de eerste verdieping en de zolder aangepakt: slaapkamers, nieuwe badkamer en werkkamer. Sinds
Over de 7 succesfactoren heeft het programma Sociale Innovatie in de Energietransitie een digitaal magazine gepubliceerd en een webinar georganiseerd. Het magazine is te vinden op https://publicaties. brabant.nl/warmtetransitie. Het webinar is terug te kijken op Energiewerkplaatsbrabant.nl, onder het thema Sociale innovatie.
nr 3 november 2021 Energie+ 21
Stap voor stap naar een duurzame en comfortabele woning, dee.indd 21
22-10-21 13:42
Binnenkijken Auteur Laura de Jong Fotografie Caroline Coehorst
22 Energie+ nr 3 november 2021
Van bouwval naar duurzaam droomhuis.indd 22
22-10-21 13:43
Van bouwval naar duurzaam droomhuis Liefde op het eerste gezicht: een jaren ‘30 huis aan de rand van Den Haag. Jeroen en Laura gingen de uitdaging aan: de woning van top tot teen verduurzamen met natuurlijke en lokale materialen.
“W
e waren hard op zoek in de oververhitte Haagse woningmarkt. Onderweg van de ene naar de andere bezichtiging reden we
ineens langs ons droomhuis. Jeroen maakt een noodstop”, vertelt Laura. Een vrijstaande jaren ‘30 woning met een te koop bord in de tuin. Het huis is ingeklemd tussen de weilanden aan de rand van Den Haag. “Familie en vrienden waren bezorgd, of we dat nou wel moesten doen. De staat is slecht, schimmel op de muren en rotte kozijnen. De laatste onderhoudsbeurt dateert uit de jaren ‘70: overal schrootjes op de muur. Maar Jeroen en ik wisten het meteen: dit wordt ons thuis.”
“ Energie die je niet nodig hebt, dat is pas echt duurzaam” “Onze kluservaring ging niet verder dan een kastje schilderen of de muur behangen. Toen we op zoek gingen naar een nieuwe woning voor ons gezin, zochten we dan ook geen klushuis. Het doel was om zo duurzaam mogelijk te wonen. Een nieuw huis lijkt de beste optie. Daar krijg je bij aankoop automatisch een goed energielabel cadeau. Maar vele bezichtigingen later zien we onszelf daar niet wonen. Buiten weinig groen en binnen vooral veel plastic. We passen onze zoekopdracht aan: van instapklaar nieuwbouwhuis naar een oud huis met ziel. Een klushuis blijkt dé kans om alles aan te pakken en gelijk te verduurzamen.” “Er is geen kant-en-klaar plan om een jaren ‘30 huis te verduurzamen. Achteraf snappen we ook waarom: ieder huis is anders en vraagt om een plan op maat. Ieder probleem kent meerdere oplossingen, alle
nr 3 november 2021 Energie+ 23
Van bouwval naar duurzaam droomhuis.indd 23
22-10-21 13:43
Binnenkijken
keuzes worden getoetst aan onze missie: een duurzame, authentieke
muren zijn voorzien van 20 centimeter dikke voorzetwanden, gevuld
jaren ‘30 woning met natuurlijke & lokale materialen. We lezen alles
met jute. En onder de vloer zit isolatiemateriaal gemaakt van gerecy-
wat los en vast zit over het verduurzamen van ons huis. De aannemer
cled textiel. Het hele huis heeft een warme jas aangekregen, waardoor
heeft veel ervaring met renoveren van jaren ‘30 huizen. Samen zijn we
we van het gas af kunnen. De woning wordt nu verwarmd door een
een goed team: Hij de technische toets, wij het groene geweten.”
lucht-warmtepomp.”
“Bij duurzaam wonen denken mensen vaak aan zonnepanelen of
“De geschiedenis van het huis is inspiratie voor het interieur. Vroeger
koken op inductie. Maar dat is de laatste stap. Isoleren is de basis.
was het een conrectorswoning, de naastgelegen school is helaas
Want energie die je niet nodig hebt, dat is pas echt duurzaam. Alle
gesloopt. Foto’s uit het Haags Gemeentearchief geven een prachtig
kozijnen zijn vervangen en overal hebben we triple glas. De buiten-
tijdsbeeld, met schoollampen van opaalglas, schoolplaten van M.A.
24 Energie+ nr 3 november 2021
Van bouwval naar duurzaam droomhuis.indd 24
22-10-21 13:43
Koekoek aan de wand en tegelwanden met karakteristiek jaren ‘30 patroon. In de hal hangen nu dezelfde lampen en het tegelpatroon komt terug in de nieuwe badkamer met duurzame tegels van het Maastrichtse merk Mosa.” “Ook voor de vloer kiezen we bewust voor een Nederlands product: Marmoleum. Deze vloeren waren in de jaren ‘30 al populair en ruim 100 jaar later zijn de ingrediënten niet veranderd. Het is de enige CO2-neutrale vloerbedekking ter wereld. Boven kiezen we voor Rosemary Green uit de Walton-lijn, genoemd naar de uitvinder van linoleum. Beneden ligt de Cocoa-lijn waar cacaoschillen in zijn verwerkt. Deze schillen zijn een restproduct uit de chocoladefabrieken die in de buurt van de Marmoleum-fabriek staan. De lichtgrijze en donkerblauwe vloer heeft een bruine chocoladespikkel. Een jaren ‘30 knipoog naar de originele granito vloer in de gang. Lokaal, natuurlijk en authentiek, check!”
“ Dit avontuur begon vanuit de wens om zo duurzaam mogelijk te leven. Dat is gelukt”
“Dit avontuur begon vanuit de wens om zo duurzaam mogelijk te leven. Dat is gelukt: een jaar na de sleuteloverdracht gingen we van energielabel G naar A++. Maar de beloning blijkt groter dan een lage energierekening. Het triple glas zorgt voor rust in huis, de drukke weg voor de deur is amper te horen. De leem op de muren maakt het binnenklimaat extra prettig. Door de lagetemperatuur-vloerverwarming is de temperatuur binnen constant en hebben we geen loeiende radiatoren meer. En het Marmoleum is heerlijk aan je voeten, de kinderen spelen uren op de vloer. Dus ja, het was een uitdagend project, met daarnaast ons werk en 2 kleine kinderen. Maar het was het 100% waard.”
nr 3 november 2021 Energie+ 25
Van bouwval naar duurzaam droomhuis.indd 25
22-10-21 13:43
Dag van de bewoner Auteur Wikke Peters Fotografie Ben van Veelen
Café
Dag van de Bewoner 2021 Hoe betrek je bewoners bij de buurt of bij een verduurzamingsproject? Welke activiteiten sluiten aan op hun behoeftes? Hoe ga je om met kwetsbare mensen? Hoe kom je achter de voordeur? Kom op 25 november naar de Dag van de Bewoner en ontdek nieuwe, creatieve manieren om met al deze vragen aan de slag te gaan. Lees meer op www.energieplus.nl/dagvandebewoner2021.
MEDITERRANÉ
Leefbaarheidsvraagstukken en maatschappelijke opgaves aanpakken met behulp van de inzet van de creatieve industrie. Klinkt mooi, maar misschien ook nog een beetje vaag. Daarom presenteren we in de aanloop naar de Dag van de Bewoner een aantal concrete voorbeelden, in de vorm van projecten. Projecten die inspireren, prikkelen, verleiden, uitnodigen tot contact, ontmoeting tot stand brengen en informatie uit de haarvaten van de buurten boven tafel krijgen. Vandaag uitgelicht: Café Mediterrané.
W
at vinden mensen van hun buurt? Wonen ze prettig, voelen ze zich veilig? Hebben ze veel contact met andere buurtbewoners?
Missen ze activiteiten of voorzieningen? En zo ja, willen ze daar dan zelf iets in betekenen? Dat zijn de vragen die beantwoord worden in het project Café Mediterrané. Dit project brengt de sociale opgaves van een buurt op microniveau in kaart, en gaat op zoek naar concrete aanknopingspunten om de leefbaarheid in de buurt te verbeteren. Het concept richt zich op kwetsbare buurten, en heeft als doel juist de mensen die zich nooit laten horen, te verleiden en te prikkelen om in gesprek te gaan. En, ook niet onbelangrijk, het is leuk, toegankelijk, laagdrempelig, verrassend en leidt tot nieuwe ontmoetingen van buurtbewoners onderling.
Een gesprek in Italiaanse sferen Café Mediterrané speelt zich letterlijk af voor de voordeur. Het idee: een Italiaanse familie strijkt neer in de straat, en bouwt in korte tijd een pop up Italiaanse ijssalon op. Compleet met ijsjes scheppende ‘mama’, twee charmante Italiaanse obers die mensen aan de voordeur
26 Energie+ nr 3 november 2021
Café Mediterrané.indd 26
22-10-21 11:05
verleiden om te komen, straatmuzikanten, acrobaten en een fotostudio waarop bewoners mooi op de foto worden gezet. Deze foto krijgen ze later als ansichtkaart thuisgestuurd. Aan tafeltjes in de straat zitten gesprekspartners klaar, die aan de hand van een mooie menukaart met bewoners in gesprek gaan over de buurt. Die menukaart kan per buurt verschillen, en is afhankelijk van de doelstelling. De ene keer gaat het over activiteiten in de buurt, de andere keer over verduurzaming, maar ook over (een gezonde) leefstijl of over gewenste keuzes rondom bijvoorbeeld aanstaand groot onderhoud van een buurt.
Iedereen wordt gehoord Het succes van Café Mediterrané zit in de laagdrempeligheid van de actie. Omdat bewoners letterlijk bij de voordeur opgehaald en gerustgesteld worden – ja, dit is óók voor jou – en mensen daarmee over een drempel worden geholpen, bereiken we ook diegenen die normaalgesproken niet naar bewonersavonden of andere activiteiten komen. Voor buurtbewoners is het een bijzondere ervaring dat hun eigen straat voor één avond transformeert tot een andere plek, waar zij elkaar op een andere en ongedwongen manier ontmoeten, en waarin alles uitstraalt dat iedereen welkom is en dat iedereen gehoord wordt. Binnen Café Mediterrané werkt de creatieve sector samen met andere professionele partners in de buurten, zoals de gemeente, corporaties en welzijnswerk. De opgehaalde informatie wordt gedeeld en besproken met deze partners, aan de hand waarvan vervolgstappen worden bepaald. Zo werden er op twee van deze avonden in een sociale woningbouwbuurt maar liefst 24 potentiële nieuwe vrijwilligers gevonden: al deze mensen gaven aan wel met professionals in gesprek te willen over hun ideeën voor de buurt. Ook bij de uitvoering van deze ideeën is het creatieve netwerk weer een betrokken partij: denk aan het organiseren van activiteiten, of ingrepen in de openbare ruimte.
Tussen straattheater en buurtfeest Benne Holwerda, communicatieadviseur bij de gemeente Ameland, raakte geïnteresseerd in de inzet van de creatieve industrie rondom leefbaarheidsvraagstukken tijdens een Masterclass van Energieplus en Renda, en maakte Café Mediterrané een avondje mee. Zijn ervaring: “Het was een mooie zomeravond. Wat zich op het grasveldje in de wijk afspeelde hield een beetje het midden tussen straattheater en een buurtfeestje. De verrassing en dat theatrale randje deden wonderen. Ik was verbaasd hoe effectief dat is als je mensen achter hun voordeuren vandaan wilt lokken. Buurtbewoners aarzelen eerst, dat zou ik ook doen. Ze dralen, blijven nog even op afstand, doen alsof ze toevallig langskomen of komen informeren voor de kinderen. Maar de muzikanten en de acteurs zijn als een magneet. En als de kat uit de boom is gaat het bijna vanzelf. Ook het gesprek komt spontaan op gang. Omdat er geen boodschap ‘gezonden’ wordt, zijn er ook geen dikke meningen. Mensen stellen zich open en vertellen wat hen bezighoudt. Er wordt gekletst en gevoetbald en gedanst. Ik vond het ontroerend en krachtig.”
nr 3 november 2021 Energie+ 27
Café Mediterrané.indd 27
22-10-21 11:05
Warmtenetten
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam
Woningcorporatie Plavei, de gemeente Montferland en infraspecialist Firan maken woningen in de Bloemenbuurt in Didam stapsgewijs aardgasvrij. De eerste mijlpalen van het project laten zien dat er veel enthousiasme is over de modulaire aanpak.
“G
oed je best doen, hè jongen!”, zegt Roos, terwijl ze drie ferme klappen geeft op een van de warmtebuizen op het grasveldje aan
de Anemonenstraat in Didam. Met een watervaste stift schrijft ze:
‘Roos was hier 11-09-2021’. De datum verwijst naar de Open Energiedag, een initiatief van de Nederlandse Vereniging Duurzame Energie (NVDE).
28 Energie+ nr 3 november 2021
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam.indd 28
22-10-21 13:47
Didam in vogelvlucht. Foto Jack Tillmanns -www.fotofocus.nl
Op 11 september openden duurzame projecten in het hele land tijdens
Samen met de gemeente Montferland en woningcorporatie Plavei
de Open Energiedag de deuren voor het publiek, om te laten zien hoe
werkt Firan aan een modulair warmtesysteem voor de Bloemenbuurt.
er wordt gewerkt aan de energietransitie. In de Bloemenbuurt in
Daarmee worden in eerste instantie ruim tweehonderd corporatie
Didam vond een wijksafari plaats: een wandeling langs speciale
woningen aardgasvrij gemaakt. Op termijn kunnen ook vierhonderd
plekken met informatie over de vernieuwende aardgasvrije warmte-
koopwoningen in de wijk gebruik maken van het open warmtenet, dat
oplossing die er wordt gerealiseerd.
in de toekomst slim en efficiënt is uit te breiden naar andere buurten.
nr 3 november 2021 Energie+ 29
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam.indd 29
22-10-21 13:47
Warmtenetten
Open warmtenet Het modulaire warmtesysteem van Firan combineert een wijkproductiestation met een collectieve luchtwarmtepomp. Gasgestookte ketels worden alleen tijdelijk ingezet, op piekmomenten en als back-up. Met de ontwikkeling van het warmtenet wordt de inzet van de gasketels uitgefaseerd door elektriciteit en groen gas – en op termijn mogelijk zelfs waterstof – in te zetten. De open infrastructuur van het warmtenet betekent dat er steeds nieuwe bronnen, gebouwen en buurten aan het systeem kunnen worden toegevoegd. Dat zorgt voor een duurzame, betrouwbare en betaalbare warmte-oplossing. In augustus is het wijkproductiestation van het modulaire warmtesysteem, dat via een convoi exceptionnel in de Bloemenbuurt is afgeleverd, in de Wijk van de Toekomst geplaatst. In het najaar worden ruim tweehonderd gerenoveerde woningen van Plavei dankzij het systeem voorzien van warmte en warm tapwater. Als in de toekomst ook andere Didamse wijken volgen, dan kan het wijkproductiestation ter plekke worden uitgebreid. Maar de extra luchtwarmtepompen kunnen ook op een andere locatie worden geplaatst.
Enthousiasme van bewoners Wat er tot nu toe al gedaan is aan voorbereidende werkzaamheden voor het warmtenet, is tijdens de Open Energiedag goed in beeld gebracht. De aanwezige experts van Firan en Qirion beantwoordden vragen van mensen uit Didam en ver daarbuiten. Loopt drinkwater ook door de warmtebuizen? Hoe haalt een warmtepomp warmte uit de lucht?
Firan realiseert modulair warmtesysteem in Didam
Firan realiseert modulair warmtesysteem in Didam
Er zijn ook veel nieuwsgierige woningeigenaren langsgekomen om te kijken naar de werking van een warmtenet. Wat is ervoor nodig om de overstap te maken? Wat kost het? Wat zijn de stappen die een woningeigenaar kan nemen ter voorbereiding op aardgasvrije warmte? De algemene indruk na de Open Energiedag in Didam, is dat een warmtenet door huurders én woningeneigenaren enthousiast wordt ontvangen.
30 Energie+ nr 3 november 2021
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam.indd 30
22-10-21 13:47
Modulair warmtesysteem
nr 3 november 2021 Energie+ 31
Mijlpalen voor open warmtenet in Didam.indd 31
22-10-21 13:47
Duurzaam wonen Auteur Bas Goedvolk
Verduurzamingstraject
krijgt een
DIKKE 8
van Dylan
Het dak van Wienebrink met zonnepanelen
32 Energie+ nr 3 november 2021
Verduurzamingstraject krijgt een dikke 8 van Dylan.indd 32
22-10-21 11:03
Nu de werkzaamheden achter de rug zijn, is het tijd om terug te kijken. Desgevraagd geeft Dylan het verduurzamingsproces van zijn flat aan de Wienebrink een dikke 8. “Er is altijd ruimte voor verbetering, maar ik ben tevreden over de resultaten.”
V
In deze driedelige serie volgen we Dylan Becker, een 24-jarige jongeman, tijdens het verduurzamingsproces van zijn huurflat in Enschede. We spreken hem voordat de werkzaamheden beginnen, tijdens de renovatie en achteraf. Het proces wordt namens woningcorporatie Domijn (be)geleid door het verduurzamingsplatform Reimarkt. Vandaag de laatste aflevering.
anaf de dag dat het nieuwe HR++ glas werd geplaatst, bespeurde
Dylan bij zijn nieuwe voordeur
Dylan vooruitgang. Het lawaai van buiten - zoals dat van auto’s die
voorbijrijden - is opmerkelijk veel minder dan toen er nog enkel-laags glas in de kozijnen zat. Dat geeft rust. Dylan is verder blij met de nieuwe ventilatieroosters in de woonkamer. “Nu kan ik met een gerust hart het huis luchten. Hiervoor was ik bang om de ramen open te zetten omdat mijn katten, Mira en Maya, er misschien uit zouden springen.” Daarnaast ziet het appartementencomplex er volgens Dylan een stuk frisser en vernieuwd uit met bijvoorbeeld de witte, geïsoleerde voordeuren en de antraciet geschilderde kozijnen. Zelfs de oude buren, die niet zo houden van verandering, heeft hij horen zeggen dat ze blij zijn dat de ouderwetse voordeuren zijn vervangen. Met betrekking tot zuinig stoken, merkt Dylan nog weinig voordelen, vooral omdat hij zijn thermostaat zelden hoger dan 20 graden heeft staan. Hij verwacht aan het eind van het jaar wel een klein verschil te zien op de energieafrekening. Grosso modo heeft Dylan weinig last gehad van het renovatieproces en de verbouwing. De uitvoerders zijn een aantal keren in zijn woning en berging aan het werk geweest. Meestal liet hij de sleutels achter zodat de uitvoerders rustig hun werk konden doen.
“ Je gaat er met z’n allen op vooruit en het klimaat ook.”
in een zeer korte tijd. Dat heeft wat druk op ons en onze partners gelegd, maar dus ook overlast veroorzaakt bij de bewoners.” Het was
Toch is er volgens Dylan wel ruimte voor verbetering. Tijdens zo’n
de eerste keer dat de aannemer, Domijn en Reimarkt een flat/hoog-
alomvattend verduurzamingsproces gaat er soms iets mis en de Wie-
bouw complexmatig verduurzaamden en dat bleek een uitdaging. Sil:
nebrink was geen uitzondering. Zo moest Dylan een aantal weken
“Wij hebben veel geleerd tijdens dit proces zoals het ruimer inplannen
wachten op de nieuwe voordeur. Gelukkig gaf de aannemer dat wel
van de werkzaamheden per dag.” Gelukkig is het eindresultaat goed,
netjes van tevoren door. Daarnaast bleken de nieuwe plafonds in de
aldus Sil. “De huurders zullen - zeker op de langere termijn - veel pro-
bergingen opnieuw te moeten worden bevestigd omdat de gebruikte
fijt hebben van de verduurzaming en de onderhoudswerkzaamhe-
lijm niet sterk genoeg bleek. Ook moest de aannemer terugkomen om
den.” Dylan is het daarmee eens. Hij raadt andere bewoners dan ook
enkele draairamen en voordeuren opnieuw en juist af te stellen. Pro-
aan dezelfde weg te bewandelen en hun woningen te laten verduurza-
jectleider Sil Lenferink van Exterio/Lenferink: “Wij hadden te maken
men als die kans zich voordoet. Dylan: “Je gaat er met z’n allen op
met veel disciplines en werkzaamheden die verricht moesten worden
vooruit en het klimaat ook.”
Reimarkt Reimarkt heeft als missie om de woningverduurzaming in Nederland te
zaamt Reimarkt samen met woningcorporatie Domijn en aangesloten
versnellen en op te schalen. Uitgangspunt is het afstappen van eenmalige,
ketenpartners ruim 400 woningen per jaar via deze werkwijze. De praktijk
complexe (aanbestedings-)projecten die veel tijd en geld kosten. Met
wijst uit dat deze aanpak tot wel 34 procent tijd- en kostenreductie kan
opschaalbare pakketten in een uitgekiend proces worden elk jaar meer
leiden. Budget waarmee méér woningen verduurzaamd kunnen worden,
sociale huurwoningen verduurzaamd binnen dezelfde tijd en het gestelde
méér huurders profiteren van comfortabel wonen en waarmee de nodige
budget. In de pakketten staat niet alleen CO2-reductie centraal, maar ook
versnelling behaald kan worden. Voor veel meer info zie www.reimarkt.nl.
milieubelasting, comfort en natuurlijk woonkwaliteit. Inmiddels verduur-
nr 3 november 2021 Energie+ 33
Verduurzamingstraject krijgt een dikke 8 van Dylan.indd 33
22-10-21 11:03
34-adv.indd 4
22-10-21 11:08
service Energie+ expertblog
#20203
#20202
Een groep representatieve professionals uit de energiesector vormt het expertpanel van Energie+. Regelmatig leest u een nieuw blog van een van de experts online. De redactie is nog op zoek naar nieuwe leden voor het blogpanel. Dus wilt u graag een paar keer per jaar schrijven over energiegerelateerde onderwerpen binnen uw vakgebied? Stuur dan een mail naar energieplus@aeneas.nl.
#20211
#2023 1
Betrekken bewonders is cruciaal
Stimuleer bewonersinitiatieven
Ecowijk Mandora
Comfortabel en duurzaam wonen
Energietransitie Klimaatvriendelijke keuzes
Een donut-project
01_Energie+2_cover.indd 1
29-05-20 08:36
De Buurtmolen
Kom in beweging
Project Boschgaard
01_Energie+3_cover.indd 1
Verbouwing als leerproces
22-10-20 16:13
Buurtwarmte WG-terrein
Keukentafelgesprek
EnergiePlus 1-2021 Cover.indd 1
01-03-21 09:44
Stap vo or s
Energieco aches
Lees de blogs door het scannen van de QR-code, of ga naar www.energieplus.nl/expertblogs.
EnergieP
lus 3-2021
tap
Verduurza men gespikkel d bezit
Café Me diterrané
Cover.in
dd 1
22-10-21
Meest geraadpleegde artikelen mei 2021 t/m oktober 2021 1. Nieuwe speler in de energietransitie 2. Iedereen kan meedoen 3. Groene tuinen als ideaal
Verder op www.energieplus.nl • Het complete online archief van Energie+ • Het laatste nieuws • Aankomende evenementen
• Interessante WebTV-uitzendingen • Energie+ op Twitter: @energie_plus
11:02
Reageren? Heeft u een vraag of opmerking over Energie+? Neem dan contact met ons op. Aeneas Media Afdeling Lezersservice Veemarktkade 8, Ruimte 4121 5222 AE ’s-Hertogenbosch
T 073-2051020 E lezersservice@aeneas.nl
Aanmelden voor de nieuwsbrief? Stuur een e-mail o.v.v. ‘Nieuwsbrief Energie+ ’ naar lezersservice@ aeneas.nl of ga naar www.energieplus.nl/lezersservice.
Colofon Team Energie+
Lidmaatschappen in 2021
Marjolein Heijmans Yvette Vierhout
Aan dit nummer werkten mee:
Jaarlidmaatschap vakblad + online 128,50 Jaarlidmaatschap online 112,50 Alle prijzen zijn exclusief btw. Buiten Nederland geldt een toeslag voor extra porto. Abonnementen lopen per jaar en kunnen elk gewenst moment ingaan. Opzeggen moet altijd schriftelijk gebeuren, uiterlijk twee maanden voor de vervaldatum. ISSN 1871-9627
Erik van Stokkom, Bas Goedvolk, Harmen Weijer, Laura de Jong, Frances van Berkel, Dionne Verstegen, Wikke Peters, Evamarije Smit
Voorwaarden
Media-advies Leo Nijs L.Nijs@aeneas.nl
Uitgave Aeneas Media, Veemarktkade 8, Ruimte 4121, 5222 AE ’s-Hertogenbosch www.aeneas.nl, 073-2051010
Lezersservice lezersservice@aeneas.nl, T 073-2051020 www.energieplus.nl
Vormgeving
© Aeneas Media 2021. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder toestemming van de uitgever. De algemene publicatievoorwaarden van de uitgever worden verondersteld bij de auteur bekend te zijn en zijn op aanvraag beschikbaar. Hoewel de grootst mogelijke zorg wordt besteed aan de inhoud van het blad, zijn redactie en uitgever van Energie+ niet aansprakelijk voor de gevolgen, van welke aard ook, van handelingen en/of beslissingen gebaseerd op de informatie in deze uitgave. Niet altijd kunnen rechthebbenden van gebruikt beeldmateriaal worden achterhaald. Belanghebbenden kunnen contact opnemen met de uitgever.
Inpladi bv, Cuijk
nr 3 november 2021 Energie+ 35
EnergiePlus 3-2021 Service-colofon.indd 35
22-10-21 13:50
Versterk jouw rol als sociaal werker in de energietransitie kom naar de training ‘introductie in de energietransitie’
4 bijeenkomsten • 29 november | online • 20 januari | online • 17 februari | online • 24 maart | Den Bosch
de energietransitie lijkt vooral over geld en techniek te gaan. terwijl het juist een sociale opgave is. als opbouwwerker kun je een groot verschil maken. Hoe je dat doet leren wij je graag in onze training. ga aan de slag met vraagstukken als ‘‘Hoe vertaal ik het grote klimaatplaatje naar mensen’’ en ‘‘Hoe kom ik aan tafel bij gemeenten’’, maar ook ‘‘Hoe wordt de energietransitie een strategisch pijler binnen mijn eigen organisatie’’.
scan de Qr-code of ga naar www.energieplus.nl voor meer informatie en om je aan te melden.
36-adv.indd 4
22-10-21 11:08
