Τεύχος 6

L. arci a s NE ij fi.

le Πι .irr ii \T. 3* Ν tlucoicpni

m

Eçiiip vu du Houillag-c

ΠΕΡΙΟΔΙΚΗ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ

ΤΕΥΧΟΣ

6

ΕΚΔΟΣΗ

Ε Ρ Ω Μ A Τ A

1ΓΓΜΔΚΗ-Ρ0Ύ.Κ ΑΙΓΙΝΑ

%,éML Ph

•ft

r

' ιv t

1. '&*'

• ν · •"..'<*• IJ ι*

fe^sr·;

ill & & & &«Ι«λ«14&* ΕΦΗΜΕΡΙΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ, EïfISTÏIMOSÏÏÏM KAt TJSXKOM>rlSJJ f

tuo r. ia-oïTOAisoï EGEMHIOÎ.

«'Ονομάζεται δε ή έφημ,ερίς αυτή, ΠΡΟΑΓΓΕΑΙΑ.

•::J;:,U »({.ι— : • s • |ΐ!ϊ^':-.-;:-. 3m , ι-.νβ'ϊιίξϋ ï i ï «CUBS«, ';--; iVti Vi ••• J:^. ,χ'ιι. it, -,„- 'l.iOiSii'.; τ.ίν-ν, mt :LT-.-.crr, ti-.

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ώς υπό παροικούντων εις Αιγιναν εκδιδομένη»

Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ Περιοδική πολιτιστική έκδοση

Καλλιτεχνική Επιμέλεια: Ξανθίππη Μίχα Μπανιά

Τεύχος 6ο. Αίγινα, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2002

Ιδιοκτήτης - Εκδότης: Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία «Η Αιγιναία». Έδρα: Ιωάννου Σακκιώτου 8, Κυψέλη Αιγίνης, 180 10 Αίγινα. ΑΦΜ: 099119847

Παραγωγή:

ΠΗΓΕΣ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΩΝ

Memigraf, Βαλτετσίου 13, 106 80 Αθήνα

Φωτογραφικά Αρχεία:

τηλ.: 2103636358

- Γιάννη Μαΐλλη

Συνδρομές:

- Λίνας Πετρίτου

Εσωτερικού: 20 ευρώ

- Σωκράτη Αλυφαντή

Φοιτητές-Μαθητές: 15 ευρώ

- Γιώργου Μπόγρη

Εξωτερικού: 30 ευρώ

- Αννας Χάρρισσον

Οργανισμών-Τραπεζών: 60 ευρώ

- Βασίλη Πλάτανου

- Γιάννη Σανταντόνιο

- Πολιτιστικού Συλλόγου Υπεύθυνος συνδρομών:

Παχείας Ράχης

Διευθυντής:

Γιάννης Πούντος

«Το Ελλάνιον Όρος»

Γεώργιος Ι. Μπόγρης

τηλ. 2297026278-6932648020

Αρτιου ντάκχη ς: Αχιλλεύς Γ. Χαλδαιάκης

Οι φωτογραφίες Επιταγές-Εμβάσματα:

της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ

Διαχειριστής:

Γεώργιος Μπόγρης,

είναι της Πηνελόπης

Γιάννης Φ. Πούντος

Μητροπόλεως 9, 180 10 Αίγινα,

Μασούρη, από το βιβλίο

Συντακτική επιτροπή:

τηλ.: 2297026625-61876-6944370587

του Γιάννη Σολδάτου

Αννη Βρυχέα,

Γιώργος Γουλάκος,

διά του κατόπτρου.

Κώστας Γαβρόγλου,

Βαλαωρίτου 12, 106 71 Αθήναι,

150 έλληνες

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού,

τηλ.: 2103628501

εκδόσεις Κοχλίας (2002).

Γιώργος Κουλικούρδης,

Αριθμός τραπεζικού λογαριασμού:

Βασίλης Λύκο ύρ ης,

241/47005110

Φωτογραφία εξωφύλλου:

Μιχάλης Μουτσάτσος,

Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος

Αρχείο Πολιτιστικού

Γεώργιος Μπόγρης,

συγγραφείς, ο

Συλλόγου Παχείας Ράχης

Γιάννης Πούντος,

Επιστολές- Σ υ νεργασί ες

Δημήτρης Σαραντάκος,

στη διεύθυνση:

Αχιλλεύς Χαλδαιάκης,

Αστική μη κερδοσκοπική Εταιρεία

Το κόσμημα του εξωφύλλου

«Η Αιγιναία».

της Αιγιναίας είναι

Τ.Θ. 38, 180 10 Αίγινα

του Γιάννη Μόραλη.

Αννα Χάρρισσον.

Διόρθωση κειμένων:

Ηλεκτρονική διεύθυνση: www.aiginaia.gr

Άρτεμις Σ. Πατίστα

e-mail: pountosj@aig.forthnet.gr

«Το Ελλάνιον Όρος» ο

ISSN 1108-748Χ

ΤΕΎίΖ«

t

ιγιναια

U [F1ElFD®ÄaGCKl 1Π]©ΛοΥΒΣΤί Κ Η

ΕΚΔΟΣΗ

ΑΙΓΙΝΑ, ΙΟΥΛΙΟΣ-ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2002

για το περιβάλλον

της Αίγινας

•Sii:- .

Π

Ε

Ρ

Ι

Ε

Χ

Ο

Μ

Σημείωμα της συντακτικής επιτροπής

Ε

Ν

Α

4

Ανδρέας Κούνδουρος Ιδού η Αίγινα... ιδού και το πήδημα...

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ

4

10-27

Διονύσιος Χ. Καλαμάκης Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ

12

Αλέξης Ζήρας Μεταξύ γήινου και θεϊκού

15

Άντεια Φραντζή Κοιτάζοντας τη ορωτογραφία της

19

Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ Ποιήματα 1986-1996

24

Γιάννης Σανταντόνιο Ήτανε... ένα μικρό καράβι

28

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

42-109

Κώστας Μ. Σταμάτης Πολιτισμός και Περιβάλλον

45

Άννα Χάρρισσον Πεζοπορία, ελεύθερες διαδρομές και πολιτισμικοί φράχτες...

53

Γιάννης Σανταντόνιο Ρύπανση και εικόνα ή οπτική ρύπανση

59

Γεώργιος Μπήτρος Η Αίγινα που πληγώναμε

63

Μαρία Χατζηγιάννη Τοπικές παραγωγικές δραστηριότητες της Αίγινας Κοήλης Μοίρας Ο διαχωρισμός της Επαρχίας Αίγινας στην Τοπική Αυτοδιοίκηση Θ. Δε Χελδράϊχ Η Χλωρίς της Αιγίνης Κώστας Μιχ. Σταμάτης Μαύρα Πουλιά

108

100

87

71

AiriNHTIKA ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ

110-136

Δημήτρης Κοπανίτσας Λειδινός, Λίνος αίλινος 111 Βασίλης Πλάτανος Αιγενήτες σφουγγαράδες

118

Λίζα Διονυσιάδου Η Γαρούφω της Αίγινας 133 Λίνα Μπόγρη-Πετρίτου «Το άδικο, δε βλογιέται 134

ΧΡΟΝΙΚΆ

137-153

Άννα Μαίλλη Δύο μέρες με τον Gerard Philipe 138 Ντόρα Ηλιοπούλου-Ρογκάν «Οδοιπορικό» ενός Αιγινήτη 140 Γεώργιος Σωτ. Αλυφαντής

143

Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Βραδιά μνήμης Γιώργου Αλυφαντή 144 Διονύσιος Χ. Καλαμάκης Παναγιώτης Γ. Λεούσης. Αποχαιρετισμός σ' ένα διαπρεπή Αιγινήτη 146 Αλεξάνδρα Αντωνίου Για την κυρία Γωγώ των Ουρανών 149 Μαίρη Γαλάνη-Κρητικού Το νησί μας κατευόδωσε τη Γωγώ Κουλικούρδη 150

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

156-159

154-155

Emilie vu ( Αγαπητοί φίλοι και φίλες, Το καλωσόρισμα μας για την καινούρια χρονιά, για την οποία ευχόμαστε υγεία, χαρά και ευτυχία σε σας και τις οικογένειες σας, δυστυχώς σκιάζεται από το θλι­ βερό γεγονός της απώλειας της αγαπημένης μας Γωγώς Κουλικούρδη στις 8 Νο­ εμβρίου 2002. Είχε σχεδόν κλείσει η ύλη του παρόντος τεύχους όταν μας άφησε η αξέχαστη Γωγώ, όπως και η ίδια της άρεσε να την αποκαλούμε. Η προσφορά της στο νησί υπήρξε πολύπλευρη και ανεκτίμητη. Το έργο της και η καθημερινή της παρουσία και δράση, διαπνεόταν από ένα κυρίως βασικό στοιχείο: την αγάπη της προς τη γενέθλια γη και προς τη μαθητιώσα νεολαία. Για την ποιότητα και τον όγκο του έργου της θα μπορέσουμε κάποια άλλη στιγμή να κάνουμε λόγο. Όμως εκείνο που δεν μπορεί να εκτιμηθεί ούτε και να εκφραστεί είναι η ίδια η προσωπική της παρουσία. Το ηθικό βάρος της προσωπικότητας της, που σε άγγιζε και σε περιτύ­ λιγε αβίαστα και αδιόρατα. Και που είχε τη μοναδική ικανότητα να το διαχέει και να διαποτίζει τους πλησίον της. Υποσχόμαστε σε προσεχές τεύχος της Αιγιναίας να πα­ ρουσιάσουμε ειδικό αφιέρωμα σε αυτή τη σπάνια γυναίκα και διδασκάλισσα. Προς το παρόν περιοριζόμαστε σε μία νεκρολογία σε άλλο σημείο του περιοδι-

ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΟΥΝΔΟΥΡΟΣ

Ιδού υ Αίγινα.,« ώντας τα τελευταία είκοσι χρόνια στην Αίγινα τη γνώρισα, την αγκάλιασα, έγι­ νε το σπίτι μου. Είναι ένα μικρό νησί με πολύ ευαίσθητες ισορροπίες. Παρατηρώ πως το περιβάλλον κακοποιείται συστηματικά. Αυτή η Ελλάδα μάς πληγώνει... Επικρατεί, πώς να το πω, μια εχθρική στάση, μια μανία καταστροφής. Ο άνθρωπος είναι σίγουρα σε πόλεμο με τη φύση του νησιού. Από πού ν' αρχίσει και πού να τελειώσει κανείς; Ας ξεκινήσουμε μια περιή­ γηση απ' το γιαλό. Μπαζώματα στα ακρογιάλια σε όλο το νησί (μια και δεν έχουν επίσημα πού αλλού να τα ρίξουν!). Μπαζώματα για να γίνουν πάρκινγκ, διαπλατύνσεις ή για να καλύψουμε τα φύκια, όταν δεν τα μαζεύουμε με τις μπουλντόζες. Οι βορινές παραλίες, απ' το Λεόντι ως τις αμμουδιές στον Τούρλο, 4

κού, του οποίου το παρόν τεύχος και αφιερώνουμε στη μνήμη της. Η Αψναία σαν ελάχιστο φόρο τιμής και ευγνωμοσύνης προς την εξέχουσα Γωγώ, που υπήρξε και επιστημονική διευθύντρια του περιοδικού, κατέθεσε για τους σκοπούς του Λαογρα­ φικού Μουσείου, δικού της δημιουργήματος, το ποσό των 300 ευρώ. Και κάτι ακό­ μα που δείχνει το μεγαλείο της εκλιπούσης και την απέραντη αγάπη της προς την Αίγινα. Την κατοικία της στην Αίγινα και τα έσοδα από την ακίνητη περιουσία της τα διέθεσε με τη διαθήκη της για τη δημιουργία Πνευματικού Ιδρύματος στο νησί. Είχαμε προαναγγείλει ότι τα υπ' αριθμ. 6 και 7 τεύχη θα έχουν αφιέρωμα στο θέμα Αίγινα και Περιβάλλον. Ήδη στο ανά χείρας τεύχος περιέχονται άρθρα που άπτονται του περιβάλλοντος, με την υπόσχεση για μία πιο ολοκληρωμένη και τεκ­ μηριωμένη προσέγγιση του θέματος στο τεύχος του καλοκαιριού. Αντί να προβούμε στην καθιερωμένη γενικά θεώρηση του θέματος περιβάλλον απ' αυτό εδώ το προλογικό σημείωμα, προτιμήσαμε την παράθεση ενός κειμένου του φίλου Ανδρέα Κούνδουρου. Κι αυτό γιατί εκφράζει με απλό και εναργή λόγο και τρόπο κάποιες κοινές διαπιστώσεις που η απλή καθημερινή ματιά του καθενός μας προσλαμβάνει μέσα από μία νοερή και σωματική περιδιάβαση στην Αίγινα.

ιδού και το πήδημα στενάζουν απ' το πλαστικό και το σκουπίδι, αυθαίρετα παλιά και νέα, καταλήψεις. Η Μονή κακοποιημένη απ' το παλιό κάμπινγκ. Οι παραλίες για ένα ήσυχο μπάνιο λιγόστεψαν, οι άλλες με τις ομπρέλες και τα θορυβώδη αναψυκτήρια-μπαρ περίσ­ σεψαν. Προβολείς λέιζερ που πάνε να γίνουν μόδα κουρελιάζουν το σκοτάδι και η φωτορράπανση έρχεται αργά και σταθερά. Σκουπίδια στα ρέματα και το τσιμέντο να βασιλεύει. Μέσα στην πόλη άνθρωποι και οχήματα αγωνίζονται να συνυπάρξουν. Τα πε­ ζοδρόμια έχουν καταληφθεί από διαφημιστικές πινακίδες, απ' τα ενοικιαζόμενα και σε μεγάλο βαθμό από τις καρέκλες των κέντρων. Άθλος για ένα γονιό με το παι­ δί του ή μ' ένα καροτσάκι να τη διασχίσει με ασφάλεια. Το πρόβλημα θα οξύνεται

με τη ραγδαία αύξηση του αριθμού των οχημάτων. Δεν είναι μόνο το «κυκλοφο­ ριακό», είναι και ότι διαταράσσεται σοβαρά η σχέση με την πόλη που ζούμε. Μό­ νο αν φύγουν τ' αυτοκίνητα απ' το «ιστορικό κέντρο» και δούμε τις ανθρώπινες ανάγκες σαν κεντρικό άξονα θα δούμε πόλη σωστή. Η περιήγηση συνεχίζεται στα βουνά όπου η συνεχής ανοικοδόμηση και η συ­ στηματική οικοπεδοποίηση, όπου οι πληγές απ' τα παλιά (και νέα) νταμάρια είναι ανοιχτές. Κεραίες κάθε λογής και στύλοι σπαρμένοι παντού, καρφιά στα μάτια μας. Ύστερα, η Αγία Μαρίνα στο μπετόν και προς την Πέρδικα και το Κλειδί γκαζόν και μεζονέτες. Άραγε δεν υπάρχουν όρια; Βαλθήκαμε μέσα σε μια γενιά να καταστρέφουμε τα πάντα; Ξαναθυμάμαι εκεί­ νο το κλασικό: τον κόσμο δεν τον κληρονομήσαμε απ' τους γονείς μας αλλά τον δανειστήκαμε απ' τα παιδιά. Μελέτησα τα πολυσέλιδα προγράμματα τεσσάρων συνδυασμών στις πρόσφα­ τες δημοτικές εκλογές και συχνά έφριξα με τις αναπτυξιακές προτάσεις των υπο­ ψηφίων. Η αβάσταχτη ελαφρότητα τους και η ανυπαρξία κάποιου ολοκληρωμέ­ νου σχεδιασμού θα οδηγήσουν μοιραία σε αδιέξοδα. Ο τουρισμός δεν είναι η μό­ νη «σανίδα σωτηρίας». Ή δ η στην Κρήτη, απ' όπου κατάγομαι, η αλόγιστη ανάπτυξη των προηγουμέ­ νων δεκαετιών δημιούργησε έναν προβληματικό τουρισμό με αβέβαιο μέλλον. Στο μεταξύ έχει αλλοιώσει σοβαρά το περιβάλλον και η ζωή για τους ντόπιους έγινε δύ­ σκολη, αν όχι αφόρητη. Διαπίστωση μου είναι πως οι δήμαρχοι μας αυτό το πρό­ τυπο έχουν κατά νου, μιας δηλαδή ανάπτυξης ήδη εφαρμοσμένης και αποτυχημέ­ νης. Όμως βρισκόμαστε ήδη σ' ένα νέο αιώνα, που φέρνει σαρωτικές αλλαγές. Βε­ βαιότητες του χθες καταρρέουν. Μαζί με την παγκοσμιοποίηση ήρθε και το κίνημα κατά της παγκοσμιοποίησης. Τα αναπτυξιακά μοντέλα αμφισβητούνται, γιατί κατα­ ναλώνουν τους φυσικούς πόρους και τους θυσιάζουν για την ικανοποίηση της πα­ ραγωγής και της κατανάλωσης και όχι πια για απλή ικανοποίηση ζωτικών αναγκών. Επιστήμονες, διανοητές και κινήματα σε όλη τη γη κραυγάζουν να πάρουμε σοβα­ ρά υπόψη το περιβάλλον, ν' αλλάξουμε πορεία. Ο μέσος άνθρωπος έχει ακούσει πολλές φορές για την καταστροφή του περιβάλ­ λοντος, την τρύπα του όζοντος, τη θαλάσσια και την ατμοσφαιρική ρύπανση, την κα­ ταστροφή των δασών, την εξάντληση μη ανανεώσιμων φυσικών πόρων, για τα λιπά­ σματα και τα φυτοφάρμακα στις τροφές, για το μέγα κίνδυνο των πυρηνικών. Στις πόλεις ξέρουν για χο νέφος, το κυκλοφοριακό χάος, το άγχος, το τρέξιμο, την «τσιμεντοποίηση», την έλλειψη πρασίνου και ελεύθερων χώρων. Βιώνουν την αποξένωση μεταξύ των ανθρώπων. Οι άνθρωποι υποφέρουν, όπως και το περι­ βάλλον, γιατί είμαστε αναπόσπαστο μέρος του. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο μπαίνει το ερώτημα: Η Αίγινα, ως μικρό νησί, μπο­ ρεί ακόμα «να τη γλιτώσει»; Ανάπτυξη εδώ θα ήταν αν σκεφτόμαστε πως πρέπει να διατηρήσουμε με νύχια 6

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

και με δόντια ό,τι καλό μάς έχει απομείνει, να δώσουμε προοπτικές μακρόπνοες, να ποντάρουμε στο όραμα. Θα ξαναζωντανέψει η γεωργία του τόπου με βιολογικές καλλιέργειες, για υγιεινά λαχανικά και λάδι. Η Αίγινα μπορεί να γίνει αυτάρκης σ' αυτά. (Στη Μάνη οι ελαιώνες είναι πια βιολογικοί και το λάδι τους περιζήτητο.) Μια και οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις είναι μικρές, η νέα αυτή κατεύθυνση μπορεί να συμβάλει ουσιαστικά και στην οικονο­ μία του νησιού. Οι αμυγδαλιές ξεραίνονται και πάνε. Τ' αμπέλια, οι συκιές και ντόπιες ποικιλίες (βερίκοκα π.χ.) θα συμβάλουν κι αυτά. Οι φιστικιές, που σιγά σιγά περιβάλ­ λονται από σπίτια, επιβάλλεται ν' αρχίσουν να καλλιεργούνται με βιολογικό τρόπο. Τα κέρδη θα τα μοιραστούμε με τις γενιές που έρχονται. Η αλιεία, βασικός τομέας της τοπικής ζωής και οικονομίας, φθίνει, σπάνε τα ξύλινα σκαριά, δε δίνουν νέες άδειες, οδηγούν τους ψαράδες στον αφανισμό πα­ ραμερίζουν τα καΐκια για να δέσουν τα κότερα. Μήπως και τα ψάρια θα τ' αγορά­ ζουμε αύριο απ' τα σούπερ μάρκετ; Ας αναδασώσουμε τα βουνά όλοι μαζί (περιο­ ρίζοντας ταυτόχρονα τη βόσκηση). Μπορεί να υπάρξει ενθάρρυνση προς την κατεύθυνση ενός «υγιούς» τουρι­ σμού που θα 'ρχεται στην Αίγινα για τη φύση της, για να κάνει ποδήλατο ή κά­ ποιο σπορ, για πεζοπορίες στα όμορφα μικρά βουνά της, τα γεμάτα από πευκο­ δάση και εντυπωσιακά βράχια. Εκεί που η αξεπέραστη γλυπτική της φύσης συνα­ ντά τα σκίνα, τα κεδράκια και τους ασπαλάθους και τ' αγριολούλουδα, απ' το Νο­ έμβρη κιόλα. Αλλά, για ν' αγαπήσουμε κάτι, πρέπει πρώτα να το γνωρίσουμε. Πό­ σοι γνωρίζουν τη φύση της Αίγινας πραγματικά; Εισάγουμε νερό - εξάγουμε σκουπίδια! Ας φανταστούμε την Αίγινα σαν ένα ζωντανό οργανισμό που δεν είναι αυτάρ­ κης. Πάσχει. Εμείς όμως εναποθέτουμε τις ελπίδες μόνο στη σύνδεση με την ΕΥΔΑΠ. Ας μην ξεχνάμε όμως πως, έτσι που αυξάνονται οι ανάγκες της Αθήνας για νερό, γράφτηκε ήδη στα ψιλά των εφημερίδων, σε κάποια χρόνια θα έχει πρόβλη­ μα και η ίδια. Στο νησί η υπεράντληση έχει καταστρέψει τα πηγάδια. Άλλα είναι ακατάλληλα πια για πόσιμο νερό (...) Όμως, αν ο υδροφόρος ορίζοντας εμπλουτιστεί με χαμηλά φράγματα σ' όλους τους χείμαρρους (ήδη δεκατρία έχουν επιτέλους προγραμματιστεί για τη Σκοτει­ νή), αν κάθε σπίτι χτίζεται με τη στέρνα του (όπως επιβάλλεται ήδη σ' άλλα νησιά), αν εντέλει αλλάξουμε στάση... το θέμα νερό θα είναι το πιο σημαντικό στα χρόνια που έρχονται. Στον τομέα του πολιτισμού τα πράγματα δεν είναι καλύτερα. Λες και είναι «άλλο ένα» θέμα περιθωριακής δηλαδή σημασίας και όχι ανάσα ζωής. Κανένα παράθυρο προς τις τέχνες. Κάποιες λαϊκίστικες ή φολκλορικές «εκδηλώσεις», αλλά καμιά σκέψη να καταστεί ο πολιτισμός «άξονας ανάπτυξης». Η μακρόχρονη ύπνωση των αρχών δεν μπορεί ν' αντισταθμιστεί απ' τις «ηρω­ ικές» προσπάθειες κάποιων ιδιωτών, που ευτυχώς υπάρχουν και νοιάζονται. ΟύΙΔΟΥ Η ΑΙΓΙΝΑ... ΙΔΟΥ ΚΑΙ ΤΟ ΠΗΔΗΜΑ

τε καν να μιμηθούμε άλλους δήμους που έχουν με επιτυχία ιδρύσει ως και εται­ ρείες σε αυτόν τον τομέα, που σιγά σιγά ακόμα και στην οικονομία του νησιού μπορεί να προσφέρει. Έχουμε πλεονεκτήματα, και επειδή γειτονεύουμε με την Αττική, και κυρίως για­ τί τόσοι καλλιτέχνες ζούνε στο νησί. Υπάρχει μεγάλο δυναμικό. Όμως ούτ' ένα ερ­ γαστήρι ζωγραφικής στο νησί του Μόραλη, του Νικολάου, του Παπά, του Βουρλούμη, του Καπράλου. Ούτε ένα εργαστήρι αγγειοπλαστικής, ούτε μια σχολή για παραδοσιακή ιστιοπλοΐα, μια υδρέικη βάρκα ή ένα καΐκι με τα πανιά του. Για την παραδοσιακή μας μουσική δεν έγινε τίποτα, αν και πρόθυμα ξοδεύουμε για φανφά­ ρες και γιορτές. Κακόηχες ηλεκτρικές ορχήστρες στα πανηγύρια. Θυμάμαι: πόσο μ' άρεσε όταν πρωτοδιάβασα πως στο χορό της Λαμπρής στην Παλιοχώρα «ο Θωμάς παίζει τη λύρα Γιάκωβος την ψαλιτήρα» (το κανονάκι δηλαδή). Κάποιους καλούς φαλτάδες στις εκκλησίες. Ο απόηχος απ' τα σαντουροβιόλια ήταν ζωντανός. Πώς να διατηρήσουμε μια ισορροπία του παλιού με το καινούριο, που εισβάλ­ λει χωρίς αντίσταση στ' όνομα ενός ήδη ξεπερασμένου μοντερνισμού; Η παλιότερη γενιά έχει παραδοθεί αμήχανα στον τηλεοπτικό «πολιτισμό» και οι νέοι έχουν απ' τη μια το σχολείο να τους προετοιμάζει για την παραγωγή και όχι για τη ζωή και απ' την άλλη το άγχος για το μέλλον, χωρίς ούτ' ένα χώρο να εκφραστούν δημιουργικά, λες και οι καφετέριες έχουν στα χρόνια μας αναλάβει αυτό το ρόλο. Ίσως στους χώρους των φυλακών εκτός από άλλο ένα μουσείο η Αίγινα να μπο­ ρούσε ν' αποκτήσει και ένα ζωντανό χώρο πολιτισμού. Αν όχι εκεί, κάπου αλλού. Ιδέ­ ες υπάρχουν πολλές, μα πρέπει ν' ανοίξει ο διάλογος. Η ουσιαστική συμμετοχή των κατοίκων στη διαμόρφωση των αποφάσεων θα βοηθήσει πολύ και θα αξιοποιήσει τους πρόθυμους για συμμετοχή και προσφορά πολίτες. Ο πολιτισμός δεν είναι θέμα μόνο του Δήμου. Αλλά ο Δήμος μετά από τόση αδράνεια θα πρέπει να «πληρώσει» για τα χρέη του στην τοπική κοινωνία, όπως και για τα χρέη στο περιβάλλον ελέγχο­ ντας σχολαστικά πια τη σκοπιμότητα των προτεινόμενων έργων και τις μελέτες περι­ βαλλοντικών επιπτώσεων στην ουσία τους και όχι απλά στη «νομιμότητα» τους. Ας σταματήσω όμως εδώ, αν και υπάρχουν τόσα να ειπωθούν. Φυσικά, σ' ένα άρ­ θρο που γράφεται «από καρδιάς» και έχει περιορισμένο χώρο -όπως περιορισμένες είναι και οι γνώσεις του γράφοντος- δεν μπορούν να καλυφθούν όλα τα θέματα. Ο Αϊνστάιν έγραφε: «Δεν μπορούμε να λύσουμε ένα πρόβλημα με τον ίδιο τρό­ πο σκέψης που το δημιούργησε». Ας δούμε με ειλικρίνεια τα προβλήματα που έχει δημιουργήσει η συμπεριφορά μας και ας βρούμε το κουράγιο να κάνουμε μακρό­ πνοες επιλογές. Αν, πάλι, αντί γι' αυτό συνεχίσουμε με «μεγάλα» έργα και ξερή αναπτυξιακή γραμμή, πικρά θα μετανοήσουμε. Αίγινα, Δεκ. 2002

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑ1Α,

τ. 6

iiÜSi -M is

9

'Ονόμαζα γαλήνη το χειμώνα, την τρέλα καλοκαίρι καί μεταμορφωνόμουν σε άγγελο χειμερινό, σε σατανά της ζέστης.

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Χ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ

" ^τε1άκη-Ροϋκ Χαιρετισμός χοΰ Προέδρου τοϋ Συνδέσμου τών έν Αθήναις Αιγινητών καί Γενι­ κού Γραμματέα τοϋ Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» Διονύση Χ. Καλαμάκη, την 16.12.2002, στην αίθουσα τελετών τοϋ Παρνασσού, κατά την πανηγυρική εκδήλωση που οργανώθηκε προς τιμήν της ποιήτριας. Μετά τον χαιρετισμό, ό αντιπρόεδρος τοϋ Παρνασσού καθηγητής Κ. Μητσάκης προσφώνησε τήν τιμώ­ μενη καί της απέδωσε το δίπλωμα, το μετάλλιο καί τό σήμα τοϋ 'Αντεπιστέλλοντος Μέλους τοϋ «Παρνασσού». Στή συνέχεια è Πρόεδρος τοϋ Συνδέσμου τών έν Αθήναις Αιγινητών της επέδωσε τήν τιμητική πλακέττα τοϋ Συνδέσμου. Ακολού­ θησαν στο βήμα ό κριτικός καί λογοτέχνης Αλέξης Ζήρας καί ή άν. καθηγήτρια τοϋ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης Άντεια Φραντζή, οί όποιοι παρουσίασαν τό έργο της ποιήτριας. Ποιήματα επιλεγμένα άπήγγειλε ή ηθοποιός Άννίτα Δεκαβάλλα. Ή εκδήλωση έκλεισε μέ ερμηνεία μελοποιημένων ποιημάτων γνωστών ποι­ ητών άπό τήν Αλίκη Καγιαλόγλου. "Ολοι οί συντελεστές τής εκδηλώσεως προ­ σφέρθηκαν οικειοθελώς. Τήν πρωτοβουλία για τη διοργάνωση τής βραδιάς είχε τό Διοικητικό Συμβούλιο τοϋ Συνδέσμου τών έν Αθήναις Αιγινητών καί τον συ­ ντονισμό ό πρόεδρος του Δ. Χ. Καλαμάκης. Ή Αίγιναία δημοσιεύει ευχαρίστως τα κείμενα τών ομιλιών τής παραπάνω τι­ μητικής εκδηλώσεως, μαζί μ' ένα ανθολόγιο αίγινητικοΰ χαρακτήρος ποιημάτων τής Κατερίνας Αγγελάκη-Ρούκ, ώς ελάχιστο αντίδωρο αγάπης στην ποιήτρια που διακηρύττει δημοσίως ότι στην Αίγινα καί στο περιβάλλον της οφείλει τό σύνολο, σχεδόν, τής ποιητικής δημιουργίας της.

Γράφει ό Τόμας Μάν: «Θαυμάζομε την ποίηση, γιατί ξέρει νά μιλάη σαν τη ζωή, άλλα μας συγκινεί διπλά ή ζωή πού, χωρίς να το ξέρη, μιλάει σαν τήν ποίηση».

Ε

χω την εντύπωση ότι, συς τελευταίες δεκαετίες του 20ου αίώνα καί μέχρι τα χρόνια μας, h ποίηση είναι αποστασιοποιημένη άπα το ευρύ κοινό. Συγκεκρι­

μένα, στην πατρίδα μας, αναδείχθηκαν όντως μεγάλες μορφές στον ποιητικό χώρο, δεν νομίζω, όμως, ότι τό έργο τους άγγιξε τό ευρύτερο κοινό, έκτος άπό τίς γνωστές περιπτώσεις της μελοποιημένης ποίησης, όπως τίς κατέγραψε ό καθηγητής Κ. Μη­

τσάκης στο έργο του Νεοελληνική Μουσική και Ποίηση. 'Ανθολογία (έκδ. Γρηγό­ ρη, Αθήνα 1979). Τί σημαίνει ν' άγγίξη η ποίηση το κοινό; Καί είναι αυτό εφικτό στους πεζούς 12

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΠΈΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

καιρούς μας; Ή ποίηση μπορεί να έχη θέση «στη ζωή μας» για να θυμηθούμε τον Γιάννη Αποστολάκη ( Ή ποίηση στη ζωή μας, β' έκδ., Αθήνα, Βιβλιοπωλεϊον «ΕΣΤΙΑ»), η μήπως οι δυο αυτές δυνάμεις ευρίσκονται σέ διάσταση; Κατά τον Τόμας Μάν, οτήν καθημερινή μας ζωή μπορούμε να συναντήσουμε ποιητικές εικό­ νες, που έκπηγάζουν μέσα άπα τον αγώνα και την αγωνία είτε του άπλοϋ άνθρω­ που της καθημερινότητας, εϊτε τοϋ πνευματικού οδοιπόρου στίς ατραπούς της έρευνας και της γνώσης, εϊτε εκείνων των ολίγων που ανήκουν στον κύκλο της élite καί των esthètes. Άλλα, οϊ εικόνες που συναντούμε στη ζωή, για να μεταπλα­ σθούν σέ ποιητικές, έχουν ανάγκη άπο τον δημιουργο-ποιητή. Καί δημιουργοίποιητές, ιδιαίτερα στην Ελλάδα, υπάρχουν λίγοι ' στίχο πλοκοί, στιχογράφοι, επί­ δοξοι ποιητές, πολλοί. Μια δημιουργο-ποιήτρια τιμούμε σήμερα. Την κυρία Κατερίνα Άγγελάκη-Ρούκ. Είναι βέβαιο ότι δέν έχει ανάγκη άπα τη δική μας αναγνώριση. Έργα της έχουν με­ ταφρασθεί σέ περισσότερες άπο δέκα γλώσσες καί ποιήματα της έχουν συμπεριλη­ φθεί σέ μεγάλες ανθολογίες της παγκόσμιας ποίησης. Γεννήθηκε στην Αθήνα, σπούδασε στη Γαλλία καί στην Ελβετία λογοτεχνία, μετάφραση καί διερμηνεία. Πο­ λύγλωσση, γνωρίζει αγγλικά, γαλλικά καί ρωσικά. Άρθρα καί δοκίμια για την ελλη­ νική καί την ξένη ποίηση δημοσίευσε καί δημοσιεύει σέ ελληνικά καί ξένα περιοδικά καί εφημερίδες. Τά μέχρι το 1996 ποιήματα της κυκλοφορούν σέ τρεις τόμους άπο τίς εκδόσεις Καστανιώτη. Γνωστά ονόματα της διεθνούς κριτικής έχουν γράψει δι­ θυράμβους για το έργο της. Το όνομα της θεωρήσαμε δτι αξίζει και πρέπει νά κο­ σμεί τίς σελίδες της Ιστορίας αύτοΰ τοϋ πρεσβυγενοΰς φάρου των 'Ελληνικών Γραμ­ μάτων, του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός», πλάι στα ονόματα των μεγάλων ποιητών καί πεζογράφων του 19ου καί του 20οϋ αιώνος, τοϋ Αλεξάνδρου Ρίζου Ραγκαβή, τοϋ Γεωργίου Σουρή, τοϋ Γεωργίου Δροσίνη, τοϋ Κωστή Παλαμά, του Νικηφόρου Βρεττάκου, τοϋ Θάνου Κωτσόπουλου, τοϋ Στράτη Μυριβήλη, τοϋ Τά­ σου Αθανασιάδη, τοϋ Αγγέλου Βλάχου, για νά αναφέρω μόνον ελαχίστους άπο τους μεγάλους της ποίησης καί της πεζογραφίας που κόσμισαν αυτό το βήμα. Ή ποίηση της είναι μια μαχαιριά στην καθημερινότητα, άλλα παράλληλα καί μιά ευαίσθητη ματιά στον πονεμένο καί προβληματισμένο άνθρωπο της εποχής μας. Σκληρή πολλές φορές, μέχρις ώμότητος, αλλά καί τρυφερή, μέχρις εκπλήξε­ ως. Γήινη καί χοϊκή, αλλά καί αιθέρια και πνευματική. Δυσκολεύονται οί κριτικοί νά εντοπίσουν ποιες οί πηγές της, ποια τά πρότυπα της, άν υπάρχουν, ποιοί οί δά­ σκαλοι της. Οί κανόνες της κλασσικής κριτικής δέν μπορούν νά εφαρμοσθούν στην κυρία Ρούκ. Ή ψυχή της πέλαγος τρικυμισμένο, πού, δταν γαληνεύη, καλεί στα νε­ ρά του τον νησιώτη βαρκάρη η τον άστο επισκέπτη τοϋ νησιού, για νά τοΰ αποκά­ λυψη τά μυστικά του. Αυτές οί μεταπτώσεις εικόνων καί καταστάσεων ίσως νά οφείλουν κάτι στον αξεπέραστο, στον μέγιστο τών μεγάλων πνευματικό της πατέρα, στον νονό της Νίκο Καζαντζάκη, αν δεχθούμε την παραδοσιακή λαϊκή πίστη δτι το παιδί κάτι παίρνει άπ' τον νονό. Ανάγλυφα αυτές οί διαπιστώσεις φαίνονται σ' ένα ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ

13

ποίημα που ξεχωρίζω μέσ' άπο την ποιητική συλλογή «Επίλογος αέρας», αφιερω­ μένη στην Ελένη Καζαντζάκη: Αίγινα Ι 'Ονόμαζα γαλήνη το χειμώνα, την τρέλα καλοκαίρι και μεταμορφωνόμουν σε άγγελο χειμερινό, σε σατανά της ζέστης. Ή μάνα μου έτρόμαζε μ' αυτές τίς δυό μου φύσεις, θα φταίνε, έλεγε, οί δυο κόσμοι, ή πολυκατοικία και το νησί, μα όπου νά 'ναι χειμωνιάζει, ποϋ θα πάει κι αυτή... θα μαζευτεί.1

«'Ονόμαζα γαλήνη το χειμώνα, την τρέλα καλοκαίρι». Αυτός ό στίχος, κυρία Κα­ τερίνα, δπως το χώμα τής αγαπημένης σου Αίγινας, τοϋ νησιού που αγάπησες καί αγαπάς δσο καί ό νονός σου καί ό πατέρας σου. Αυτό το νησί για σένα ήταν γη τής χαράς, μα καί «Λυπιού». Έκεϊ γέλασες καί έκλαψες, είδες καί κατεϊδες, άνέγνως καί έννως. Καί σήμερα, οί κάτοικοι αύτοϋ τοϋ νησιού χαίρονται, γιατί δέχτηκες την τιμή που σοϋ προσφέρουν, ως μικρό αντίδωρο για το έργο σου, για δσα «έκόμισες εις τήν τέχνη», καί για τίς απολαύσεις που μ' αυτό τους χάρισες καί τους χα­ ρίζεις. Γιατί ή ανάγνωση ένας καί μόνο δικού σου ποιήματος είναι ερέ­ θισμα, είναι μούδιασμα σωκρατικό. Σ' ευχαριστούμε καί σου ευχόμαστε για πολλά πολλά χρόνια νά κομίζης στην τέχνη, νά απολαμβάνεις τη χαρά τής ποιητικής δημιουργίας, δπως γευόσουν τή χαρά κάποτε στην αγαπημένη σου ταβέρνα τοϋ παπποϋ μου τοϋ «Πελαΐσου» στην Αίγινα, νά μένης αισθαντική καί φίλη, κοντά σ' αυτούς που ο' άγαποϋν καί αγαπάς, και νά χαρίζης στην πατρίδα σου άλλα καί στον κόσμο τήν «απόλαυση τοϋ κειμένου», τήν απόλαυση των κειμένων σου, για να κλείσω με τον τίτλο ενός έργου τοϋ Roland Barthes.

1. Κατερίνα Άγγελάκη-Ρούκ, Ποιήματα

1996-1996, Έκδ. Καστανιώτη, Αθήνα 1999,

σσ. 20-21.

14

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.6

ΑΛΕΞΗΣ ΖΗΡΑΣ*

Μεταξύ γήινου και θεϊκού

Τ

ο ποιητικό έργο της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ διαφοροποιείται σημαντικά από των υπολοίπων συνομηλίκων της. Αν και τυπικά ανήκει, όπως η Νανά Ησαΐα και ο Τάσος Δενέγρης, στους μεταβατικούς ποιητές που κλείνουν την ομά­ δα της Δεύτερης Μεταπολεμικής Γενιάς και εισάγουν ο' αυτήν του 70, ουσιαστι­ κά παίρνει από νωρίς ένα μοναχικό δρόμο. Η μοναχικότητα της έχει να κάνει με τις καταβολάδες της, ήδη ευδιάκριτες από τα τέλη της δεκαετίας του '60, στην αγ­ γλοσαξονική και ειδικότερα στην αμερικανική ποίηση των αμέσως μεταπολεμικών χρόνων. Πιστεύω μάλιστα ότι η εκ του σύνεγγυς και εξακολουθητική συνανα­ στροφή της με το έργο ποιητών όπως η Μάριαν Μουρ, η Έμιλυ Ντίκινσον και η Σύλβια Πλαθ, καθόρισε αρκετά πρώιμα την ποιητική της γενεαλογία, την ποιητι­ κή της οικογένεια, συνδέοντας τη με μια παράδοση ποιητών-μυστών, στους οποί­ ους και θα αναφερθούμε πιο κάτω. Έτσι, αν ατενίσουμε το γλωσσικό της φάσμα, διακρίνουμε πρώτα πρώτα ότι δεν επηρεάζεται ουσιαστικά η διαμόρφωση του λόγου της από τον τρόπο της πυ­ κνής και σκοτεινής έκφρασης, όπως αυτή είχε σχεδόν κυριαρχήσει ως γλωσσικός κανόνας στα μετά το '60 χρόνια, ακολουθώντας, τη σεφερική συμβολιστική ποιη­ τική διατύπωση. Για τούτο και, αν ξεχωρίσουμε στο σύνολο του έργου της τις βα­ σικές θεματικές της γραμμές, θα παρατηρήσουμε αμέσως την «εύφορη» διάθεση της να ανοίγεται σε μια πολλαπλά σημαίνουσα φύση. Πουθενά δε διακρίνεται εδώ ο εσωστρεφής σπειροειδής μινιμαλισμός που κυριάρχησε είτε ως επιγενόμενο της μετεμφυλιακής ήττας ως γραφή ενός γενικευμένου, αν και απροσδιόριστου αι­ σθήματος υπαρξιακής ενοχής. Το στοιχείο που επικρατεί στο έργο της Ρουκ είναι η πνοή, ο φλοίσβος της θά­ λασσας, ο ψίθυρος των δέντρων, η πρωινή δροσιά, η θερμή αύρα του καλοκαι­ ριάτικου μεσημεριού. Ως τέτοια, η πνοή περιβάλλει -και λικνίζει- τη φαντασία της ποιήτριας, αν και αυτό που ξετρυπώνει και ξεδιπλώνεται από αυτήν, ως ποί­ ημα, δεν είναι εικόνες ονειρικές και ασύλληπτες. Όλα γεννιούνται σε μια διάστα­ ση μυστηριακή, σ' ένα όραμα μαγευτικών χρωμάτων ή στην πυκνότητα και στην ένταση ενός κόσμου παράδοξα μεταιχμιακού. Είναι απολύτως γήινα και απολύτως /

,ς

, ,r

r,

/

r,r

ρευστά, την lòia στιγμή, hxai, η Ρουκ μπορεί και μας μεταδίδει τόσο παραστατικά τη φαινομενική διάσταση μιας κατά τα λοιπά «χαμηλής» ζωής: το πόσο, λόγου χάΜΕΤΑΞΥ ΓΗΙΝΟΥ ΚΑΙ ΘΕΪΚΟΥ

* Ο Αλέξης ZnpQC

6 και λογοτέχνης.

15

piv, το σώμα νιώθει τη μοναξιά του σ' εκείνες τις στιγμές όπου συνεργούν οι αι­ σθήσεις, περιμένοντας το κρεσέντο τους. Αυτό το κομμάτι που δεν υπάρχει σε μια πανοραμική θέα φωτός, ήχων και οσμών, η μοναξιά δηλαδή, μ' έναν τρόπο απο­ λύτως φυσικό, εγκαθίσταται σ' έναν κόσμο σωμάτων, σ' ένα σύμπαν σαρκικό, που τώρα ξαφνικά ανεβαίνει λίγο πάνω ή κατεβαίνει λίγο κάτω από την επιφάνεια της γης, όπως στα ποιήματα του Ελύτη, του Καρούζου ή του Παπαδίτσα, και εκεί ορχείται, κινείται ρυθμικά. Αναμφίβολα, το σώμα είναι πάντοτε ο βασικός χάρτης της ποιητικής φαντασίας της Ρουκ, αλλά ήδη μέσα στο ποίημα φαίνεται πως έχει πά­ ψει να είναι ένα συμπαγές σχήμα. Η πνοή γίνεται έτσι ένα δίχτυ ανεπαίσθητα υπαρκτό και στην υφή του δέχεται τις εικόνες που η ζωή βγάζει σαν φυσαλί­ δες/ενδείξεις της ίδιας της ύπαρξης της.

Αυτό το ποίημα γράφει αυτό το ποίημα κι η γραμμή της ζωής μου

αυτοδιαγράφεται.

Ρωτάω ανθρώπους καθαρούς

σαν το νερό

για την ησυχία των προβάτων στα παιδικά

τοπία

το θόρυβο που κάνει η νύχτα όταν μπαίνει Πλατάνια μες στο σύννεφο κι ο φοβισμένος να λικνίζεται

χαμένα

βοσκός

στο αέρα

θαρρώντας ότι τραγουδάει

[...}

«Όσο και αν θεωρείται ερωτική ποιήτρια ή και το υποκείμενο ενός λυρισμού αφο­ σιωμένου στη μεταφυσική του τοπίου, η Ρουκ, κατ' ουσίαν, είναι ποιήτρια υπαρ­ ξιακή» λέει ο Ευγ. Αρανίτσης, ένας από τους κριτικούς που πιστεύω ότι διάβασε αναδημιουργικά το έργο της. «Το βαθύτερο θέμα της, οριακά εξαρτημένο από μια σχεδόν υποσυνείδητη ανάγκη οξυγόνωσης του ψυχισμού, είναι το αίνιγμα του θα­ νάτου. Σε έναν τέτοιο καλειδοσκοπικό τύπο ποίησης, που διατηρεί αενάως πα­ ρούσα μιαν αύρα από τις υπερρεαλιστικές φωταψίες και μια ακόρεστη λατρεία για το μεσογειακό καλοκαίρι, σε μια λογοτεχνία τόσο ηλιόλουστη, τόσο φιλόξενη στις εκπλήξεις της διαύγειας των υπαίθριων ρεμβασμών, ο θάνατος είναι πάντοτε το ερώτημα. Η Ρουκ δεν προσεγγίζει αυτό το "πλάσμα", το θάνατο δηλαδή, φιλοσο­ φικά αλλά εμπειρικά. Λες και ο θάνατος να μπορούσε ν' "αναλυθεί" κι έτσι να γί­ νει κατανοητός, λιγότερο απειλητικός σε πολλούς μικρούς καθημερινούς θανάτους των σπόρων της ψυχής». Αυτή η στερεότητα, που είναι αμέσως ορατή ως προς τον τρόπο διάπλασης των μελών του ποιήματος, ασφαλώς και σχετίζεται με τις δόο συνισταμένες της ποιητικής της Ρουκ που ήδη αναφέραμε: τη γλωσσική και τη θεματική. Κάτι τέΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

τοιο δε σημαίνει πως έχουμε να κάνουμε με ένα έργο συναισθηματικής ευδίας. Κάθε άλλο. Ό μ ω ς την ήρεμα στοχαστική βεβαιότητα για το άφευκτο της φθοράς, που υπάρχει ως υπόκρουση βιοθεωρητικού χαρακτήρα σε όλες τις συλλογές της, τουλάχιστον μετά το '80, την αντισταθμίζει και την ισορροπεί ο εκθειασμός ενός πάθους για το ουσιώδες της ζωής. Με τον ίδιο τρόπο άλλωστε, της αντιστικτικής κίνησης δηλαδή, διαμορφώνεται και το μυθοποιητικό σύστημα της ποιήτριας. Ζωογονεί τη φαντασία και επιτρέπει τη μνήμη σε χλωρές εποχές, ξεκινώντας ακριβώς από την κεραυνοβόλα αποκάλυψη του τίποτε της ύπαρξης μέσα στη ροή του χρόνου. «Εγώ εκείνο που επισήμαινα» έχει πει η Κατερίνα Αγγελάκη σε μια συνέντευξη της «είναι η θρησκευτική μου προσήλωση στη φύση, σαν δάσκαλο μου, σαν προα­ γωγό συγκίνησης, σαν παρηγοριά μου. Αφήνομαι στα χέρια της. Λέω ξέρει-αυτή». Και λίγο πιο κάτω: «Εμένα μ' αρέσει η ιδέα του χώματος. Ότι θα θρέψω φυτά. Ότι κάτω ή δίπλα ή πάνω τους θα κοιμηθούν ή θα ξεκουραστούν ζώα. Αυτό για μένα είναι μια νοητή αθανασία». Από τους σύγχρονους μεταπολεμικούς μας ποιητές, μαζί με το Μάρκο Μέσκο, τον Τάσο Πορφυρή, την Κική Δημουλά, η Ρουκ ξανάβαλε στα κρατούμενα της ποίησης το στοιχείο της ενόρασης. Και η διαπίστωση αυτή έχει ακόμα μεγαλύτε­ ρη σημασία αν σκεφτούμε ότι την εποχή εκείνη, και εννοώ εδώ τα χρόνια του '60 και του 7 0 , η ενόραση ήταν περίπου ταυτισμένη με την παρανάγνωση της πολιτι­ κής ποίησης ή με το έργο του Γιάννη Ρίτσου, του Οδυσσέα Ελύτη, του Νίκου Γκά­ τσου. Από αυτή την πλευρά το έργο της διαπνέεται από το άνοιγμα προς τον κό­ σμο, από μια μυστικιστική αναγωγή σε μια διέπουσα κοσμική αρχή, η οποία πά­ ντως δεν κατανοείται βέβαια με τον ορθό λόγο, αλλά μας προσφέρεται γνωστικά. Αυτό το άνοιγμα της ύπαρξης τελικά επιχειρεί να μας περιγράψει, όχι όμως με τη θλίψη του σκοτεινού λόγου, αλλά με το βηματισμό, την ανάσα και τη βιωματική σοφία εκείνων των λυρικών μας που χαιρέτισαν τη διάχυση του ανθρώπινου είναι στον κόσμο ή, αντίστροφα, είδαν το απελπισμένο γάντζωμα στην ατομικότητα ως θανατηφόρο σύμπτωμα του ποιητικού λόγου. Και εδώ εννοώ, μεταξύ άλλων, το Σικελιανό, τον Παπαδίτσα ή τη Μελισσάνθη. Ό π ω ς η Μελισσάνθη, η Ρουκ χρησιμοποιεί ευρύτατα την περίφραση, σκο­ πεύοντας, προφανώς, στην ολοκλήρωση μιας εικόνας και αναδεικνύοντας καλύ­ τερα το στοχαστικό της βάθος. Αναμφισβήτητα υπάρχει πίσω από την ποιητική εκφορά του λόγου μια ανάγνωση των προσωκρατικών και πιο πέρα μια ανά­ γνωση των ανατολικών θεοσοφικών «συστημάτων» που από άλλο δρόμο διέπλασαν το βιοθεωρητικό υπόβαθρο πολλών εκπροσώπων της αμερικανικής ποί­ ησης των «μπιτ». Όσο, μάλιστα, το έργο της μπαίνει στην περίοδο της απόγευσης, τόσο περισσότερο η ανάγκη προσφυγής στη μνήμη (που τώρα μεταμορφώ­ νεται συχνά σε καθρέφτη ενός ονείρου για τη ζωή) είναι εντονότερη σωματικά και αισθησιακά. ΜΕΤΑΞΥ ΓΗΙΝΟΥ ΚΑΙ ΘΕΪΚΟΥ

Δε θα 'μαστέ ποτέ αυτό που είμαστε στιγμιαία αλλά είναι θρίαμβος αυτή η σταθερή απώλεια. Σώζεται μόνο η σιωπή του φύλλου σκουραίνει το σώμα μαζί με τη μέρα ως της νόχζας την απρόσμενη λάμψη του μαύρου [...] λέει χαρακτηριστικά στη συλλογή της Ο θρίαμβος της σταθερής απώλειας. Με τη μνημονική λειτουργία να διαστέλλεται, ανατρέχοντας σε μια πρώιμη ηλικία, όπου ήταν ακόμα αξεδιάλυτα τα αντιθετικά ζεύγη καλό-κακό, ηθικό-ανήθικο, η ποιητική ενόραση προσπαθεί να επανακτήσει την αίσθηση του ακέραιου, του συ­ νολικού, του πρωτεϊκά ωραίου. Όμως η ενεργοποίηση της αναπαραστατικής φα­ ντασίας θα ήταν ατελέσφορη ή αναποτελεσματική, ως πράξη της ποίησης, εννοώ, αν ο στοχαστικός λόγος δε συνοδευόταν από ένα ζυγισμένο σωστά λυρισμό, ένα λυ­ ρισμό που δεν ξεφεύγει ούτε προς τη μελοδραματική παθητικότητα ούτε προς τη συναισθηματική απογείωση. Υπάρχει αναμφισβήτητα μια δαιμονική αναζήτηση της ζωοποιού, αρχέγονης δύναμης, όχι μόνο στο πρόσφατο αλλά και στο νεανικό έργο της Αγγελάκη-Ρουκ. Όμως αυτές οι αναδρομές της, οι «επιστροφές» σ' ένα παρελ­ θόν, κοντινό ή μακρινό, που με την πάροδο των ετών έχει ενσωματωθεί ο' ένα μυ­ θικό κόσμο, δε συνδυάζουν τη δαιμονική αναζήτηση με μια μοιραία, καταραμένη πλευρά του ανθρώπου. Η δαιμονικότητα εδώ στοιχειώνει την αναζήτηση των ου­ σιωδών που θέλει να περισώσει η φαντασία: το πνεύμα, τον έρωτα, τη φύση ως ακέραιο σώμα, το πάθος, τη σιωπή, ό,τι το ζωικό και ταυτόχρονα θεϊκό.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

ΑΝΤΕΙΑ ΦΡΑΝΤΖΗ*

Κοιτάζοντας τη φωτογραφία της Σαν αίμα έτρεχε απ τα μάτια μου η εικόνα τους στο στρώμα Το πρόσωπο φαίνεται να κολυμπά σ αόρατα δάκρυα ' έχει στραπατσαριστεί και σαν μαραμένο

το γυαλιστερό χρυσάνθεμο

κρέμεται έξω η καρδιά

της.

Όρμησε στο μέσα μαύρο κι άλλο περισσότερο Εκεί εμφανίστηκε

χαρτί

θάλαμο

σκοτάδι. μαχαιρωμένη

η ζωή της.

Μ

ε τους στίχους της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ θέλησα να ξεκινήσω τη ση­ μερινή μου ομιλία 1 , καθώς πιστεύω ότι απεικονίζουν, με τον τρόπο της

φωτογραφικής τέχνης, τη σταθερή ποιητική που διέπει το έργο της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ και που είναι μια κίνηση διαρκής από έξω προς τα μέσα και πάλι προς τα έξω ' ποιητική περιγραφή που ξεκινά από το φανερό για να εισχωρήσει στο αφανές, από τη φωτεινή στη σκοτεινή πλευρά του εαυτού. Η ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ χαρακτηρίζεται από την ενότητα ύφους και θεματικών επιλογών' μοιάζει σαν να γράφει διαρκώς ένα συνθετικό ποίημα σε πολλά μέ­ ρη. Μπορεί κανείς να αναγνωρίσει, στο σύνολο του έργου της, την εμμονή σε ένα σταθε­ ρό θεματικό πυρήνα, που είναι κατά κάποιο τρόπο η αφήγηση του ίδιου του σώματος, ως υλική αλλά και ως πνευματική υπόσταση. Πρόκειται για μία ποιητική αυτοβιογραφία, υπό την έννοια της ταύτισης με το ποιητικό εγώ' αλλά σε καμία περίπτωση δεν έχουμε αφήγηση του ιδιωτικού χώρου. Κατ' αυΓ Λ Γ - Ύ Ι Af τό τον τρόπο ο στοχασμός διατηρεί την υλικότητά του και δε με-

* „,. ^ ,, , *Η Αντεια Φραντζή είναι αν. καθηγήτρια ίου Πανεπιστημίου Θεσσα-

τατρέπεται σε αφηρημένο νόημα' το σώμα, αν και φθαρτό, μετέ-

λονίκης.

χει στη συμπαντική αιωνιότητα, η οποία όμως χαρακτηρίζεται από φυσικές ιδιότητες. Η φύση στην ποίηση της Αγγελάκηη

ι

ι

/

τ

τ

/

,

,r\

rouK είναι πάντοτε κυρίαρχη. Η απουσία μεταφυσικής πεποιθη7

σης συνδυάζεται άριστα με τον έντονα βιωματικό και κατ επέκταση υπαρξιακό πυρήνα που συνέχει την ποίηση της. ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ

*• OTnv

Το

κείμενο αυτό διαβάστηκε

εκδήλωαη n

P°S Ήμήν ™S Καίε-

ρίνας Αγγελάκη-Ρουκ που πραγματο-

,

_ .

'

ποίησε ο «Σύνδεσμος των εν Αθήναις

Αιγινητών», αίθουσα Παρνασσός, 16.2.2002.

19

Η

Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ παρουσιάστηκε στα νεοελληνικά γράμματα από σχε­

τικά νεανική ηλικία. Είναι μόλις δεκαεπτά χρονών όταν δημοσιεύει στο περιοδικό Καινούρια εποχή το πρώτο της ποίημα και είκοσι τριών χρονών όταν εκδίδει την πρώτη ποιητική της συλλογή, Λύκοι και σύννεφα. Η ποίηση της, από την πρώτη εμφάνιση της, ξεχώρισε για το συμβολικό τόνο σε συνδυασμό με μία αμεσότερη ποιητική ομιλία, που διατηρούσε τη ρευστότητα του προφορικού λόγου. Παράλ­ ληλα, ο διάχυτος συναισθηματισμός που χαρακτηρίζει την εργασία της δεν κάνει παραχωρήσεις στη μελοδραματικότητα' αυτή ακριβώς η λεπτή ισορροπία είναι που δημιουργεί την ποιητική συγκίνηση: Μέσ' απ' τα φύλλα σ' είδα μέσ' απ' τα νερά ο' είδα στο φως των

φύλλων

στα φύλλα των νερών μέσ' απ' τα

νερά-φεγγάρια

στις λίμνες στους καταρράχτες

σ' είδα

στις λίμνες που φτιάχνει το φως στους καταρράχτες που κατρακυλάει

το φως

το φως γύρω απ' το σώμα σου. Η

ευθέως αναγνωρίσιμη λυρική πνοή του λόγου της ξεπερνά το μονοφωνικό χα­

ρακτήρα της ποίησης και αποκτά μια ιδιάζουσα δραματικότητα ωσάν λόγος απευ­ θυνόμενος αλλά και απαντητικός σε αόρατες ερωτήσεις/φαντάσματα. Αλλά συγχρό­ νως διαλέγεται και με κοινά ερωτήματα και αγωνίες, διατυπώνει απόψεις και συχνά οδηγείται σε συμπεράσματα, γεγονός που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί και εν μέ­ ρει ως αδυναμία του έργου της, καθώς συχνά φαίνεται να υποτιμά τον έμμεσο τρό­ πο λειτουργίας της ποίησης και να επιδιώκει τη μετατροπή του ποιητικού νυγμού σε στέρεη ιδέα που αποφαίνεται και διδάσκει. Το ιδιαίτερο όμως που συντελείται είναι ότι η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ κατορθώνει να μετατρέψει αυτή την εκ πρώτης όψε­ ως εμφανιζόμενη αδυναμία στη δύναμη που έχει πάντοτε η αθωότητα' προσφέρει την αίσθηση της ανακάλυψης του κόσμου απ' την αρχή: Μιλάω σήμερα στη γη και της λέω: Γη καλή, με τα πουλιά της νύχτας σιωπηλά με μαύρα

φτερά

και τα πουλιά της μέρας τα ομιλητικά με τα νερά τα αλμυρά και τα γλυκά που ζούνε τη δική τους τη ζωή φλύαρη, και φυσικά

θωπευτική αδιάφορη ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

γη που 'σαι όλη κι όλη ό,τι ξέρω από τη φύση -κι ο ουρανός δικό σου πράγμα

είναι-

και θα στρωθείς απάνω μου σαν μαλακή

κουβέρτα

με λίγες φωτογραφίες

μου χωμένες στα

μίλα μου, συμβούλεψε

συρτάρια

και πες μου.

L2στόσο, η καίρια συμβολή της ποίησης της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ σχετίζε­ ται με την πρώιμη συνειδητοποίηση της γυναικείας ιδιαιτερότητας και του συ­ γκροτημένου, από αυτή την άποψη, ποιητικού προβληματισμού της τόσο στο πε­ δίο των θεματικών επιλογών όσο και στην αγωνιώδη προσπάθεια για τη χειραφέ­ τηση της γλώσσας: δεν πρόκειται πια για μια ποίηση που καταθέτει απλώς θεματι­ κά τη διαφορά του γένους υποτασσόμενη στην ανδρική πρωτοκαθεδρία, αλλά για μια ποίηση πάσχουσα από τη συνειδητοποίηση της ερημίας που συνεπάγεται η αυτοτέλεια της: «Οι πόνοι της καρδιάς Ι υψώνουν το οικοδόμημα της

εσωτερικής

ερημίας», όπως καταθέτει σε ένα ποίημα της. Και η έλλειψη του «άλλου» που πη­ γάζει από αυτή ακριβώς την απόσχιση εγγράφεται με έντονο τρόπο στην ποίηση της καθώς η αίσθηση της ματαιότητας γίνεται κυρίαρχη:

Κι η Πηνελόπη

που ακούει τώρα

την υποβλητική

μουσική

τα κρουστά της

του

φόβου

παραίτησης

το γλυκό άσμα μιας ήσυχης

μέρας

χωρίς απότομες αλλαγές καιρού και τόνου τις περίπλοκες

συγχορδίες

μιας άπειρης

ευγνωμοσύνης

για ό,τι δεν έγινε, δεν ειπώθηκε, δεν λέγεται νεύει όχι, όχι, όχι άλλο έρωτα όχι άλλο μιλιές και ψιθυρίσματα αγγίγματα και

δαγκώματα

φωνούλες

σκοτάδια

μυρωδιά

στα

•

από σάρκα που καίγεται στο φως.

Ο πόνος ήταν μνηστήρας

ο πιο εκλεκτός

και του 'κλείσε την πόρτα.

Γ Ι ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ, ενώ παραμένει μέσα στην παράδοση της Δεύτερης Μεταπολεμικής Γενιάς, κατ' ουσίαν την υπερβαίνει. Υπ' αυτή την έν­ νοια, δεν είναι τυχαίο το γεγονός ότι συχνά συγκαταριθμείται με τη λεγόμενη Γενιά του 7 0 , καθώς ο προβληματισμός της συνάδει με αρκετά από τα ζητήματα που θέ­ τει η νεότερη αυτή γενιά, όπως, λ.χ., η σχέση της με την αμερικανική ποίηση, και ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ

21

ιδίως η αναγνώριση κοινών τόπων με την ποίηση της Sylvia Plath, και ο Αλέξης Ζήρας έχει επίσης αναφερθεί στη «δαιμονική αναζήτηση μιας αρχέγονης δύνα­ μης»2. Η κριτική αποτίμηση του έργου της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ έχει, επί­ σης, συνδέσει τις ποιητικές της επιλογές με το έργο του Καρούζου, όπως έχει επι­ σημάνει ο ποιητής Βασίλης Στεριάδης,3 ενώ ο Ευγένιος Αρανίτσης4 έχει υποστη­ ρίξει ότι η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ ανήκει στην κατηγορία εκείνη των ποιητών «που μένουν σταθερά προσηλωμένοι στη μορφή και που η εξέλιξη τους αφορά το νόημα μόνον». Ο Αντώνης Φωστιέρης5, συσχετίζει την ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ με «τη λειτουργία του αρχέγονου λόγου, όταν η έκφραση της γνώ­ σης και του αισθήματος ήταν ακόμα μία, όταν ποίηση, φιλοσοφία, θρησκεία και επιστήμη δεν είχαν ζητήσει το μερίδιο τους από την πατρική περιουσία, αλλά ζού­ σαν αξεχώριστα και καλλιεργούσαν το κοινό τους έδαφος». Ωστόσο, θα ήθελα να τονίσω ότι η Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ είναι μία κατεξο­ χήν υπαρξιακή ποιήτρια, η οποία εντοπίζεται θεματικά κυρίως μέσα από τον τρό­ πο που θέτει το σώμα στο επίκεντρο του ποιητικής της' το σώμα μέσα από τη φύ­ ση και το κατά φύσιν' το γυναικείο οώμα μέσα από την αυτεξούσια λειτουργία του και τη στέρηση που αυτή ακριβώς η αυτεξουσιότητα επιβάλλει. Παράλληλα, αξιο­ ποιεί θαυμάσια την προφορικότητα της ποίησης με τις εκτενείς συνθέσεις της και μετατρέπει τις όποιες πτώσεις της λυρικής έντασης σε δύναμη αλήθειας. Ωστόσο, οι έξοχες λυρικές της κορυφώσεις αναιρούν το αίσθημα της ματαίωσης που δια­ περνά την ποίηση της και οδηγούν στην εναγώνια αναζήτηση κατανόησης της ζω­ ής που δεν έχει άλλη βεβαιότητα παρά αυτή του θανάτου. Και ιδού πώς συντελείται η υπέρβαση του εφιάλτη μέσα από τη διαδικασία με­ τάλλαξης του σε ποίημα: Ο εφιάλτης για να γίνει ποίημα 2. Susan Bohandy, «Defining the Self through the Body in Four

θέλει η σιωπή να 'ναι χωρίς τριγμούς ψυχής, καρδιάς ή άλλων οργάνων

Poems by Katerina Anghelaki-Rooke

της ανόργανης χημείας της ύπαρξης.

and Sylvia Plath», Journal of Modern

Στη σιωπή επιτρέπεται να κατοικούν χρώματα

Greek Studies (1994) και Αλέξης Ζήρας, «Η δαιμονική αναζήτηση μιας αρχέγονης δύναμης», Ελευθε­ ροτυπία (7.8.1998).

3. Βασίλης Στεριάδης, «Θέμα η απουσία», Η Καθημερινή (17.11.1977) και Ευγένιος Αρανίτσης, «Η άμμος και το φως», Ελευθεροτυπία (31.1.1996).

4. «Κύκλοι έρωτα και θανάτου», Ελευθεροτυπία (11.8.1993).

5. «Λειτουργία του αρχέγονου λό­ γου», Η Καθημερινή (9.8.1979).

22

απαγορεύονται όμως οι χτυπητές αντιθέσεις: μαύρο με ροδαλό ή με το πολυτραγοσδισμένο μπλε των ματιών. Λίγο χωματί ίσως χάλκινο μαραμένου φύλλου ή άσπρο με βούλες καφετιές από σβέρκο σκύλου. Αφού ο εφιάλτης έχει πάρει πια όσο είναι να πάρει μπόι υποβάλλεται σε σειρά εγχειρήσεων. Με μεγάλη λεπτότητα πρέπει να του αφαιρεθεί η λογική υποψία ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

κι έπειτα χωρίς αναισθητικό να του μεταμοσχευθεί κάτι από την έμφυτη καλοσύνη των ανθρώπων. Η πιο δύσκολη επέμβαση είναι να τον αποκόψεις απ τον τρόμο. Αυτό το πετυχαίνεις με το να βουτάς αδιάκοπα το κακό όνειρο στην αγιότητα της φύσης. Και τότε βλαοταίνει το ποίημα ' φυλλαράκι το φυλλαράκι ανθό τον ανθό ασθενικό στην αρχή, τρεμάμενο ανεβαίνει απ' το μαύρο χώμα που το 'θρέψε και τολμά. Τολμά να ονειρεύεται το αντίδοτο της αγωνίας τον Λόγο. Μ ε το πρόσφατο ποιητικό της; βιβλίο, που τιτλοφορείται Η ύλη μόνη, η Κατερί­ να Αγγελάκη-Ρουκ αναδράμει στο παρελθόν' μια επιστροφή στην αρχή των πραγ­ μάτων, στην αρχή της ύπαρξης που είναι και το τέλος της και είναι ύλη. Η ποίη­ ση της δίνει πάντα την αίσθηση της ζωής όπως ακριβώς ένας κυκλικός στρόβιλος' μια κίνηση αέναη που συμπαρασύρει στη δίνη του εικόνες, πρόσωπα, πράγματα: «Κοίτα, μου είπε, προς το τέλος Ι είναι πάλι όπως στην αρχή. Ι όταν αραιά είναι τα πρώτα και τα τελευταία δέντρα Ι κι απ' αυτά προσπαθείς να συλλάβεις το δάσος». Αυτή η διακριτή επιθυμία να συλλάβει την ολότητα είναι την ίδια ώρα και η επι­ θυμία να συλλάβει το κέντρο, τον πυρήνα από όπου εκπορεύεται η ίδια η ορμή της ζωής. Τις πιο πολλές φορές διαισθητικά αντιλαμβάνομαι πως αυτό είναι φύση και μόνο φύση. Άλλοτε πάλι ξεπηδά ένα απροσδιόριστο «άλλο» που ακυρώνει το χρόνο και την περατότητα της ύπαρξης. Είναι, άραγε η «μελωδική φωνή που ποτέ δεν θα την ακούσεις να σε καλεί...»; Το βέβαιο είναι πως η σχέση με την ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ δεν είναι απλώς η οχέση με την τέχνη. Μέσα στα ποιήματα της υπάρχει ένας φιλόπονος τεχνίτης αλλά και ένας μυστικός, που γυρεύει μέσα από την αλχημεία των λέξεων να κάνει το χώμα χρυσάφι. Υπάρχει όμως κι ένας αυστηρός κριτής που αναγνωρίζει συχνά το αδύνατο του εγχειρήματος, μα ωστόσο επιμένει στη δημιουργία της δικής του μοναδικής ύλης. Η ποίηση της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ κατασκευάζει τον εαυτό της ως πρόσωπο που πάσχει για την αυθεντικότητα με επίγνωση της μάταιης αυτής ενέργειας. Αλλά δεν είναι μάταιο το χνάρι που αφήνει σε όλους εμάς.

ΚΟΙΤΑΖΟΝΤΑΣ ΤΗ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ ΤΗΣ

Κατερίνα Αγγελάκη-Ρουκ Ποιήματα 1986-1996

Εκδόσεις Καστανιώτη, Αθήνα 1999

Επιλογές της ποιήτριας για τους αναγνώστες της

Αιγιναίας

Τό κόκκινο φεγγάρι Πίσω απ' τους μουντούς μπερντέδες των δέντρων -κάτι στό χώμα ανάμεσα στή βίαιη γονιμότητα καί στό σάπιο κρέας- κόκκινο τό φεγγάρι ανεβαίνει σάν φόβος πιά καί μόνο. Ό σκύλος, μέ τό στομάχι του βαρύ άπ' όλη τήν τρυφερότητα της άσπορης καρδιάς μου, αδειάζει τά σωθικά του στό μαύρο χώμα. Τό σπίτι μουγκό, φιμωμένο μέ γάζες-ένοχές, γάζες-μνημες' ξανθές γυναίκες χαμογελούν καί χάνονται κάτω άπό πεσμένους σοβάδες. Άντρες γυμνοί μελαγχολούν στό άδειο της νύχτας. "Ολα ανασαίνουν βαριά σάν νά 'χαν καταπιεί τό κώνειο κι η παραλυσία νά προχωρούσε αργά, όπως τό ασημένιο φως στις πλάκες. Ξαφνικά σάν μπουντρούμι φαίνεται ή ζωή κι ή κάθε εποχή ν' αρχίζει μιά νέα, τή δικιά της καταστροφή. Μέσ' άπ' τόν άλογο πόνο του ζώου, τρεμουλιαστά ανέβαινε ή ώρα' σπάνια είχε ποτέ κανείς τόση μικρή ελπίδα. Μύρισαν δάκρυα τά χόρτα κι δπως έμπαινε μιά άνοιξη κάπου... άπό κάπου, τό πεϋκο, στό σκοτεινό του μέλλον βυθισμένο, έλάχιστ' άπό τους κίτρινους ανθούς θελγόταν. Κάποιος άνεμος σηκώθηκε βάρβαρος σάν βιαστικός εραστής χωρίς φαντασία κι όλα τά ποιήματα πού είχα ακούσει στή ζωή μου ξανάρχονταν άπό μακριά νά μέ κηδέψουν. Κι ήταν σάν νά ταξίδευα μέ τρένο, ν' άφηνα πίσω μου τή γη κάποιου κεφιού καί νά 'μπαίνε τό σώμα μου σέ μελανό δρυμό. "Εφταιγε ό σκάλος πού υπόφερε, έφταιγαν κι εκείνα τά ποιήματα, πού σάν φαντάσματα τριγύριζαν στον κήπο' αλλιώς τά ήξερα, όταν ένας άγγελος, πού θά 'χει κιτρινίσει πιά, τά σκέπαζε μέ δάχτυλα μακριά κι έχυνε μιά άλιωτη μυρωδιά στά πρόσκαιρα στιχάκια.

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Τώρα μοιάζει με παραίσθηση πώς πράγματα αιώνια σάς τίς πέτρες, στίς ρομαντικές σκηνές της ζωής μας, καταδέχτηκαν νά παίξουν ένα ρόλο. Ανάτειλε ό φόβος μιά κόκκινη σήψη. Λές: έχει προχωρήσει κι έσύ έχεις κλείσει τά μάτια.

Αϊγινα Ι Γυρνώντας απ' τή θάλασσα μέ τή μάνα μου, καθόμαστε νά ξαποστάσουμε κάτω άπ' τήν ίδια πάντα ελιά. Μου διηγόταν τότε τήν ιστορία του μέρμηγκα καί του τζίτζικα, πρώτα μαθήματα εγκράτειας, σωφροσύνης, μά πάνω άπ' τό κεφάλι μας ξεφώνιζε ό ποιητής μέ πάθος στό λιοπύρι. "Ε, μάνα, γιά ποιο χειμώνα μοϋ μιλάς, τί δυστυχίες, τί πάγους καί ποια πείνα; Τοϋτο είναι τό θαύμα εδώ, αρχίζει μέ τήν κάψα, τελειώνει μόλις στά σκούρα μπεϊ ή μέρα' τά σπόρια ζώνονται άπό παντού, τά βρίσκει τό μερμήγκι, ένώ ό γκρίζος άσυλλόγιστος βουβαίνεται, παγώνει. 'Λχ, μάνα μου κακότυχη, πού γέννησες μιά τζίτζικα, δέν ξέρει νά μαζώνει! Μόλις ξημέρωνε, τό 'σκαγα άπ' τό κρεβάτι, τή νυχτικιά μου έσερνα σε χόρτα, ποτιστάδες, ò κήπος μοϋ φαινότανε απέραντη εξουσία κι οι κότες πρόσωπα σημαντικά, προσηλωμένα νά τσιμπάνε... Δέν ήξερα ώρες μές στό θέρος' αιωνιότητα τό χωράφι, τό μαγκάνι γύριζε στον άπειρο χρόνο, βουτούσα στά σανά, χωνόμουνα, κυλιόμουνα ανάμεσα στά πόδια τοΰ άλογου' δλες οι χαρές τελείωναν στή θάλασσα κι έκεϊ άρχιζαν άλλες. Είχα άπό τότε φτιάξει δύο εαυτούς' ό ένας γαλήνιος κούρνιαζε, άγάπαγε τά γύρω του καλά διατεθειμένος, τόν άλλο τόν ερέθιζε ό γλυκός κίνδυνος πού κρύβει άγνωστο σώμα. 'Ονόμαζα γαλήνη τό χειμώνα, τήν τρέλα καλοκαίρι ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1986-1996)

καί μεταμορφωνόμουνα σε άγγελο χειμερινό, σε σατανά της ζέστης. Ή μάνα μου έτρόμαζε μ' αυτές τίς δύο μου φύσεις, θά φταίνε, έλεγε, oi δυό κόσμοι, ή πολυκατοικία καί τό νησί, μά όπου νά ναι χειμωνιάζει, που θά πάει κι αυτή... θά μαζευτεί.

Αίγινα II Μέ φωτοστέφανο τίς πρώτες συννεφιές ό άγιος ό Σεπτέμβρης ερχόταν κι έλαμπε μέ τήν ωραία Ισορροπία του ανάμεσα στή σοφία της σοδειάς καί στην τρελή καλοκαιριά τιίς θάλασσας ακόμα. Άπ' τά χαράματα ήμαστε στά δέντρα καί τ' άπόγεμα καθαρίζαμε ό,τι φιστίκι είχαμε μαζέψει τό πρωί, ή Άργυρώ, ή Βαγγελιώ κι ή θεια Γιωάννα. Γύρω άπ' τό μακρύ τραπέζι ιστορίες γι' αρραβωνιάσματα, προίκες κι άβασκαμοάς... Οί άντρες κάθονταν καμιά φορά μαζί μας, ό Γιώργος, ό Μήτσος, ό Νεκτάριος, κι άρχιζαν τ' αστεία καί τά υπονοούμενα, πού τά κατάλαβα μετά. Ή γεροντοκόρη έλεγε: Τί τή θέλω τή σκοτούρα τοΰ άντρα, τήν παντρειά; "Εχω τώρα τό κεφάλι μου ήσυχο. Καί μιά νιόπαντρη μέ μάτια πού γελούσαν: Δίκιο, τί δίκιο πού 'χεις, 'Άννα! Σουρούπωνε, μύριζε ρετσίνι κι ό ουρανός. Αλλάζαμε καί κατεβαίναμε στό λιμάνι γιά λουκουμάδες. Μέ κλαρωτά τσιτάκια ή μαμά κι h θείτσα, «ωραία ώρα», τά ψωνάκια τους καί μετά στην Άρτεμίτσα γιά πρόβα. "Ετριζαν τά σανίδια τά φαρδιά, δλο τό πάτωμα έκλινε στή μιά μπάντα, η ντουλάπα μέ τόν καθρέφτη σάν νά 'πλέε στό κύμα. Είχε κάποτε ή μοδίστρα μας άνιρα σφουγγαρά κι έπειτα μόνο μιά μαυρόασπρη φωτογραφία, τό βελόνι της καί δύο κορίτσια «ν' αναστήσω' άλλα, κυρα-Λένη μου, η μεγάλη μου αρίστη, πάντα αρίστη!» Βραδινή επιστροφή, άσπρη ή φυλακή κι οί φρουροί ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΚΑΤΕΡΙΝΑ ΑΓΓΕΛΑΚΗ-ΡΟΥΚ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

μελαγχολικοί μες στ' άνοιγα κλουβιά τους νά παίζουν νευρικά τό κουμπί οτό ραδιοφωνάκι τους. Ακουμπισμένη πάντα στον ίδιο μαντρότοιχο, ή Λιλή μιλάει στή νύχτα' τρελάθηκε σάν ήτανε κορίτσι κι ό άρραβωνιαστικός της τήν άφησε μιά ώρα πρίν τό γάμο, γιατί ό πατέρας άλλη προίκα είχε υποσχεθεί κι άλλη του 'δίνε. Παντρεύτηκε ό καλός της τήν ίδια μέρα μιά φτωχιά μέ τό πουκάμισο, έτσι άπό πείσμα, είπαν. Μικρή μαθητευόμενη της θλίψης, στό μαξιλάρι μου έλεγα τήν ιστορία της παραλοϊσμένης καρδιάς κι έκλαιγα γιά πάθη πού δεν είχα γνωρίσει ακόμη.

Ή Γιαννούσα μετράει τά υπάρχοντα της Φαίνομαι στό φως ή στό σκοτάδι καλύτερα; Ή φύση παλιώνει σιγά σιγά μέσα στην δράση της γυναίκας πού ακίνητη κάθεται στην καρέκλα σάν τή στάλα πάνω στό φύλλο. Ή Γιαννούσα είναι στό σημείο εκείνο πού τίποτε δεν προχωρά καί τίποτε δέ συμβαίνει ακαριαία. Είναι σε δλα μέσα καί παντού άπ' έξω' δλα τή θρέφουν καί πιά δέ θρέφεται.

Ποιος έφυγε; Ποιος θά 'ρθει; Σιωπή. Μετράει λοιπόν. "Ενα περιβόλι έχει. Απέναντι άπ' τά δέντρα τό Γυμνάσιο καί πέρα ή θάλασσα. Καί τό σκύλο έχει. Καί τό συγγενή της. Οι μέρες περνούν. Λεφτά βγάζει πολύ λίγα. Πίνει, πίνει ή γη σήμερα. Βροχή καλή. θ ά δέσει ό κόμπος, συλλογίζεται, θά βαρύνουν οί κλώνοι η πόσες φορές αυτό θά τό δεϊ ακόμη, ετών σαράντα εννιά, παλιά δαιμονισμένη.

ΠΟΙΗΜΑΤΑ (1986-1996)

27

'''• : »::ι

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

x.6

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΝΤΑΝΤΟΝΙΟ

Ήτανε... ένα μικρό καράβι

ΤΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ

Ο κυρ Νίκος: Άντρας γύρω στα σαράντα με σαράντα πέντε. Ξερακιανός, ηλιοκαμένος, με λεπτό μουστάκι. Ψαράς στο επάγγελμα. Φοράει άσπρο μακρυμάνικο πουκάμισο, κοινό μαύρο παντελόνι και μαύρα παπούτσια. Η κυρα-Μάρθα (σύζυγος του κυρ Νίκου και μητέρα του Νεκτάριου): Φοράει ένα μαύρο φαρδύ φόρεμα καλύπτοντας το χοντρό της σώμα. Κοντή, καλομαθημένη, ναζιάρα. Μαύρο μαντίλι στο κεφάλι και γυαλιστερά μαύρα παπούτσια. Κρατάει δυο τρεις πλαστικές σακούλες, προφανώς με τρόφιμα. Ο μικρός Νεκτάριος: Χοντρός, λαίμαργος, ιδιαίτερα κακομαθημένος. Φοράει ένα φανε­ λάκι κι ένα μπουφάν με τα χρώματα του Ολυμπιακού. Αθλητική φόρμα, παντελό­ νι, παπούτσια αθλητικά με λυμένα κορδόνια. Κρατάει πάντα το τρανζίστορ στα χέ­ ρια του, ακούγοντας μουσική στο διαπασών. Η κυρία Χριστίνα: Γύρω στα σαράντα με σαράντα πέντε. Από την Αθήνα, στιλ κουλτουριάρας. Προφανώς γεροντοκόρη, υστερική. Ντυμένη απλά, με μπλουτζίν κι ένα εκδρομικό σα­ κίδιο ακουμπισμένο δίπλα της. Κρατάει ένα «σοβαρό» βιβλίο και το «σκυλάκι» της στα πόδια της. (Το σκυλί είναι ηθοποιός.) Ο Κώστας (νεαρός φοιτητής): Ντυμένος απλά, μπουτζίν κτλ. Κρατάει ένα μπουκάλι νε­ ρό στο χέρι, καπνίζει με το άλλο. Στο κάθισμα του πλοίου δίπλα του ένα πακέτο κρακεράκια, τα τσιγάρα του με τον αναπτήρα του και μια αθλητική εφημερίδα. Ο υπάλληλος του πλοίου: Φοράει άσπρο πουκάμισο και μαύρο παντελόνι και παπού­ τσια. Κόβει τα εισιτήρια, μοιράζει χαρτοσακούλες την κατάλληλη στιγμή και είναι υπεύθυνος και για την καθαριότητα του πλοίου. Δύο σκυλιά: Τα υποδύονται ηθοποιοί. Φοράνε λουράκια στο λαιμό και μιμούνται τις κι­ νήσεις των σκύλων! Ένας μεσήλικας επιβάτης (προαιρετικά): Κάθεται απόμερα μόνος του και διαβάζει την εφη­ μερίδα του. Αμίλητος, αλλά με πλάγια βλέμματα παρακολουθεί τα πάντα γύρω του.

ΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

29

Στη σκηνή οι επιβάτες κάθονται σε δύο πάγκους. Δίπλα τους ένας σκουπιδοτενεκές απ τον οποίο εξέχει μια μαύρη πλαστική σακούλα. Πιο πέρα φαίνεται η κουπαστή του πλοίου (όχι συμ­ μετρική, αλλά ακανόνιστη). Το έργο ανοίγει με τη φωνή από το μεγάφωνο του πλοίου: «Όσοι εκ των κυρίων επιβατών δεν έχουν προμηθευτεί εισιτήριο παρακαλούνται να προσέλθουν στο λογιστήριο του πλοίου. Το πλοίο αναχωρεί σε λίγα λεπτά. Ευχαριστώ». Ο Κώστας δείχνει ενδιαφέρον για την κυρία Χρι­ στίνα. Αδιαφορεί για τους άλλους. Παίρνει ένα κρακεράκι και το πετάει στο σκυλί της κυρίας Χριστίνας. Αυτό, καλομαθημένο όπως είναι, αδιαφορεί πλήρως για τα κρακεράκια του νεαρού. Προσφέρει πάντα φωτιά στην κυρία Χριστίνα, ενώ όταν καπνί­ ζει αυτός της προσφέρει, βεβαίως, τσιγάρο. Ο μικρός Νεκτά­ ριος έχει βάλει δυνατά το τραντζίοτορ, εκνευρίζοντας όλο τον κόσμο γύρω του. ΜΙΚΡΌς ΝΕΚΤΆΡΙΟς Μπαμπά, δώσε μου λεφτά να πάρω κρουασά και μια κόκα κόλα. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Νεκτάριε, πάλι κρουασά θέλεις; Έχουμε κεφτεδάκια στην τσάντα. Πά­ ρε και φάε και άσε τα κρουασά. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Τώρα βρήκες να κάνεις οικονομία, σε βάρος του παιδιού; Δώσ' του να πάρει κρουασά. ΜΙΚΡΌς ΝΕΚΤΆΡΙΟς Ναι, θέλω κρουασά. ΚΥΡ ΝΊΚΟς .. .και τη ΔΕΗ ποιος θα την πληρώσει αύριο; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Εσύ βέβαια, και να κόψεις το λαιμό σου! ΚΥΡ ΝΊΚΟς (δείχνοντας ένα χιλιάρικο στον μικρό) Θα σ' το δώσω άμα χαμηλώσεις το ρα­ διόφωνο... Ο μικρός Νεκτάριος, το αρπάζει απ' τα χέρια του, χωρίς να χα­ μηλώσει το ράδιο, και φεύγει τρέχοντας προς το μπαρ. ΚΥΡ ΝΊΚΟς (προς τη γυναίκα του) Ήταν ανάγκη να πάρει κι άλλο κρουασά; Τα λεφτά δεν τα σκέφτεσαι καθόλου; ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Παρακαλώ, χαμηλώστε το ραδιόφωνο... κι όταν λέτε κρουασά, εν­ νοείτε βέβαια... κρουαοάν. ΚΥΡ ΝΊΚΟς (χαμηλώνοντας το ράδιο) Εμείς, κερά μου, έτσι το λέμε το κρουασά, εσείς ας το λέτε όπως θέλετε! Η κυρα-Μάρθα αγριοκοιτάζει

το σκυλί, σαν να ήθελε να

υπερασπιστεί τον άντρα της. Ο σκύλος

αντιδρά...γρ.,.γρ...

Η κυρία χριστίνα βγάζει τσιγάρο. Ο Κώστας σηκώνεται αμέ­ σως και της προσφέρει φωτιά. Απρόσεκτος όμως, πατάει το σκυλί, το οποίο βγάζει μια κραυγή πόνου... και γυρίζει από­ τομα και δαγκώνει τον Κώστα στη γάμπα. Ο Κώστας με τη σειρά του βγάζει φωνή πόνου. ΚΟςΤΑς Ά ν τ ε . . . τ ώ ρ α π α τ σ ί σ α μ ε . . . ο χ . . . οχ. Ο σκύλος απομακρύνεται προς το βάθος του πλοίου.

30

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ (επωφελείται της στιγμής και κάνει παρατήρηση στη Χριστίνα): Πώς σε αφή­ νουν, κυρά μου, να φέρνεις το σκυλί σου στο κατάστρωμα; Στο γκαράζι πρέ­ πει να το δέσεις! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ .. .στο γκαράζ, θέλετε να πείτε!

Ο σκύλος γυρίζει με το κρουασάν του μικρού Νεκτάριου στο στόμα του. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Πάντως κατάλαβες τι λέω και μην αλλάζεις θέμα. (Ανοίγει νευριασμένη την τσάντα της με τα φαγώσιμα κι αρχίζει να μααουλάει κάτι, πετώντας το χαρτί κάτω στο κατάστρωμα, με πολύ φυσικό τρόπο. Ο σκύλος, κρατώντας το κρουασάν στο στόμα, πλη­ σιάζει την κυρα-Μάρθα, ζητιανεύοντας μεζεδάκι.) ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Ουστ, παλιόσκυλο... και τα κρουασά πού τα βρήκες; Πολύ δε σου πάει; Η Κυρία Χριστίνα, οργισμένη, αφήνει το βιβλίο της, σηκώ­ νεται και μαζεύει το χαρτί από κάτω, παίρνει και το κρουα­ σάν απ' το στόμα του σκύλου και τα πετάει στα σκουπίδια. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ν α . . .

εδώ πρέπει να τα πετάτε!

ΚΏΣΤΑς (παίρνοντας το μέρος της κυρίας Χριστίνας) Έχει δίκιο η κυρία, εκεί πρέπει να τα πετάτε, γιατί τα παίρνει ο αέρας και πάνε μέσ' στη θάλασσα. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Εσύ, νεαρέ, να μη φυτρώνεις εκεί που δε σε σπέρνουν. Άσε λοιπόν τις

παρατηρήσεις... ορίστε μας! Το μεγάφωνο του πλοίου αναγγέλλει: «Προσοχή, παρακαλώ, σε λίγα λεπτά αρχίζει ο έλεγχος των εισιτηρίων, ευχαριστώ. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, πού είναι το παιδί; Πήγαινε να το βρεις. Εκείνη την ώρα εμφανίζεται ο μικρός Νεκτάριος, κλαίγοντας, γιατί ο σκύλος τού είχε αρπάξει το κρουασάν απ' το χέρι. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Α! δικό σου ήταν το κρουασάν που είχε ο Τσούτης (το όνομα του σκύ­ λου); Βλέπετε, ούτε στο σκύλο μου δε δίνω τέτοια παλιοπράματα. Η ζάχαρη του χαλάει τα δόντια. (Προς το μικρό Νεκτάριο:) Έλα, μην κλαις, θα πάω να σου πάρω άλλο κρουασάν απ' το μπαρ. (Ηκυρία Χριστίνα σηκώνεται, παίρνει το σακίδιο της και πάει προς το εσωτερικό του πλοίου.) ΚΥΡ ΝΊΚΟς Νεκτάριε, ξάπλωσε στο παγκάκι να κοιμηθείς, γιατί αρχίζει και κουνά­ ει το καράβι... μπας και ζαλιστείς. Έλα... η κυρία πάει να σου φέρει άλλο κρουασά. Οι ηθοποιοί αρχίζουν σιγά σιγά να κουνιούνται με τον ίδιο ρυθμό - το ρυθμό τον δίνει κάποια μουσική, συγχρονίζοντας έτσι το «κούνημα» των επιβατών. Η κυρα-Μάρθα ξαπλώνει με αργές κινήσεις, κάνοντας το σταυρό της. Ο άντρας της τη σκεπάζει με μια κουβέρτα και ξανακάθεται δίπλα της. ΚΥΡΙΑ ΧΡΙΣΤΙΝΑ (επιστρέφει κρατώντας ένα κρουασάν και το δίνει του Νεκτάριου. Αυτός το παίρνει, σκουπίζοντας συγχρόνως τα δάκρυα του) Ορίστε, μικρέ, πάρε το δηλητήΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

piò σου... αλλά, βέβαια, δε φταις εσύ... (Ξανακάθετω στη θέση της, παίρνοντας το βιβλίο της στα χέρια. Εμφανίζεται ο υπάλληλος του πλοίου. Πάει στον κάλαθο των αχρήστων. Παίρνει τη μαύρη πλαστική σακούλα με τα σκουπίδια, τη δένει μ' ένα σπάγκο στο επάνω μέρος της και με πολλή άνεση... την πετάει στη θάλασσα). ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ (αγανακτισμένη) Καλά, δεν ντρέπεσαι λίγο να μολύνεις τη θάλασσα; Θα σ' αναφέρω στον καπετάνιο σου! ΥΠΆΛΛΗΛΟς ...Βρε, δε μας παρατάς, κυρά μου, κι ο καπετάνιος το ίδιο κάνει. Σου 'πε κανείς να κολυμπήσεις ή μήπως είναι δική σου η θάλασσα; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Βέβαια, νομίζει ότι είναι δική της η θάλασσα! Κι εμείς, καλέ, τι να πούμε που ζούμε απ' αυτή; Ο άντρας μου, κυρά μου, αν θες να ξέρεις, είναι ψαράς κι έχουμε δικιά μας τράτα και το παιδί εδώ (δείχνοντας τον υπάλληλο του πλοίου), κι αυτό απ' τη θάλασσα ζει! (μετά από λίγη σκέψη) ...Και στο κάτω κά­ τω εσύ δεν τρως ψάρι; ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Και βέβαια τρώω. Εσείς όμως, αφού ζείτε απ' τη θάλασσα, γιατί δεν την κρατάτε καθαρή; Νομίζετε ότι στα ψάρια αρέσει η βρομιά και το πετρέ­ λαιο; Και να σας πω και κάτι άλλο, οι ανεμότρατες που χτενίζουν το βυθό δεν αφήνουν τίποτα ζωντανό. Άμα καταστρέψετε τα αυγά, πώς θα 'χετε αρ­ γότερα ψάρια να ψαρεύετε; Δε βαριέσαι, έτσι είμαστε εμείς οι Έλληνες, ό,τι αρπάξουμε σήμερα, και αύριο δε μας ενδιαφέρει! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Κυρά μου, ωραία φαίνεται να τα λες! Αλλά, αν ο άντρας μου βγάλει λίγα ψάρια, ούτε τα έξοδα του καϊκιού δε βγάζει. Αλλά πού ξέρεις εσύ απ' αυτά! Ξέρεις πόσες φουρτούνες έχουν φάει και στο τέλος γυρίζουν και μ' άδεια δίχτυα; ΚΏΣΤΑς Μα ακριβώς, γυρίζουν μ' άδεια δίχτυα, γιατί ο βυθός δεν έχει ψάρι και δεν έχει ψάρι για τους λόγους που σας είπε η κυρία πριν. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Εσύ, πάλι, πετάγεσαι σαν... άντε μην πω τη λέξη, εμ βέβαια, κι εσύ σπουδαγμένος δε θα 'σαι, πού να μας καταλάβετε εμάς του αγράμματους. Νίκο, χαμήλωσε το ράδιο... δε βλέπεις ότι μιλάω με τους ανθρώπους; ΜΙΚΡΌς ΝΕΚΤΆΡΙΟς Μαμά, πες του μπαμπά να μου δώσει να πάρω ένα κρουασά και μια κόκα κόλα! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, δώσε του παδιού να πάρει ό,τι θέλει. (Προς την Κυρία Χριστίνα-.) Βλέπεις, κυρά μου, εμείς έχουμε παιδιά και κοιτάμε να μην τους λείψει τί­ ποτα, άμα θα κάνεις κι εσύ παιδιά, θα μας καταλάβεις... ή μπας κι έχεις; ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ευτυχώς, δεν

έχω.

ΚΥΡ ΝΊΚΟς Έχει δίκιο η γυναίκα μου... τότε θα μας καταλάβετε! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, μη λες τα ίδια πράματα με μένα. (Μετά από λίγη σκέψη) .. .και ξέρεις κάτι, άμα δεν έχει παιδιά η κυρία μέχρι τώρα.. .ε δεν την βλέπω να κάνει ποτέ. Άρα, Νίκο μου, ποτέ δε θα μας καταλάβει του λόγου της! Το πλοίο συνεχίζει να κουνάει ακόμα πιο έντονα. Εκείνη τη στιγμή εμφανίζεται ένας άλλος σκύλος, με λουράKEIMENA, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. δ

κι στο λαιμό. Μυρίζει τον Τσούτση στο κεφάλι κι από... πί­ σω. Φλερτάρουν έντονα, με προφανώς ερωτικές διαθέσεις. Πάνε πιο πέρα, πίσω από κάπου. Βλέπουμε μόνον την πλάτη του αρσενικού να κουνιέται ρυθμικά και γρήγορα. Ο προβο­ λέας φωτίζει την πλάτη του σκύλου. ΚΏΣΤΑς (προς την κυρία Χριστίνα) Εσάς σας πειράζει η θάλασσα; ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Όχι

βέβαια!

ΚΏΣΤΑς .. .κι εγώ δε ζαλίζομαι, εκτός αν ακούσω κάποιον δίπλα μου να κάνει εμε­ τό, τότε επηρεάζομαι! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Πολύ φοβάμαι ότι σύντομα θα επηρεαστείς από τους διπλανούς μας (δείχνοντας με το κεφάλι της την οικογένεια). ΚΏΣΤΑς ...λέτε;

Ο Κώστας συνεχίζει να μάάει με την κυρία Χριστίνα. Η φωνή του όμως δεν ακούγεται. Μάάει, «μπλα μήλα», και κάνει μόνο χειρονομίες, γελάκια κτλ. Τη φλερτάρει έντονα, ενώ τα σκυλιά έχουν φτάσει στο σκοπό τους ήδη, χωρίς πολλούς προλόγους. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Όχι, όχι, το παρατραβάς, νεαρέ μου... δε βλέπεις επιτέλους ότι θα μπορούσα να 'μουνα και μητέρα σου; ΚΏΣΤΑς Δε μ' ενοχλεί αυτό... ίσα ίσα. Ο έρωτας δεν κοιτάζει ηλικίες! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Εντάξει... όμως το κόβεις τώρα το καλαμπούρι, σε παρακαλώ! Ο Κώστας, απογοητευμένος, ανάβει τσιγάρο, χωρίς να προ­ σφέρει στην κυρία, και πιάνει την αθλητική του εφημερίδα. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, πολύ δεν κουνάει το ρημάδι το καράβι; .. .Άγιε μου Νεκτάριε... (κάνοντας ξαπλωμένη το σταυρό της). Και αυτά τα βρομόσκυλα, τώρα βρήκαν να «κολλήσουν»... μπροστά στα πόδια μας. Ουστ από δω! Ο μεσήλικας κύριος διαβάζει ατάραχος την εφημερίδα του, λίγο ωχρός. Εμφανίζεται ο υπάλληλος του πλοίου. ΥΠΆΛΛΗΛΟς Τα εισιτήρια σας, παρακαλώ. Όλοι οι επιβάτες κάνουν μια κίνηση προς μια τσέπη ή μια τσάντα. Ο κυρ Νίκος βάζει το χέρι του στην τσέπη και βγά­ ζει τα τρία εισιτήρια. Ο ελεγκτής τα παίρνει, τα κοιτάζει και τα σκίζει. Δίνουν και οι υπόλοιποι τα εισιτήρια τους. Ο ελε­ γκτής πάει προς την κυρία Χριστίνα, που ψάχνει ακόμα μες στο σακίδιο της. Το βρίσκει τελικά και του το δίνει. Αυτός το κοιτάζει κάνοντας μια γκριμάτσα δυσαρέσκειας. ΥΠΆΛΛΗΛΟς Αυτό το εισιτήριο είναι με την παλιά τιμή! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ποια παλιά τιμή... αφού χτες το αγόρασα! ΥΠΆΛΛΗΛΟς Χτες μπορεί... σήμερα όμως ακρίβυνε κι έπρεπε να το ξέρατε. Πρέπει να πληρώσετε τη διαφορά.

ΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Δεν πληρώνω καμία διαφορά, αφού το εισιτήριο ισχύει για τρεις μήνες μετά την έκδοση του. ΥΠΆΛΛΗΛΟς Αφήστε τις φιλοσοφίες, παρακαλώ. Οι άλλοι που πλήρωσαν πιο ακρι­ βά κορόιδα είναι; ΚΏΣΤΑς (προς την κυρία Χριστίνα) Θα μου επιτρέψτε να πληρώσω εγώ τη διαφορά; ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Σε παρακαλώ, νεαρέ μου... δε σου ζήτησα τίποτα και μην ανακα­ τεύεσαι, έτσι; ΚΏΣΤΑς Συγνώμη, δεν ήθελα να σας προσβάλω, αλλά έλεγα μήπως δεν έχετε ψιλά! ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ (προσπαθώντας να μείνει κάθετος στο κατάστρωμα) Παρακαλώ να 'ρθετε στο λογιστήριο, μαζί μου. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Δεν πάω πουθενά. Αν θέλει... να 'ρθει ο λογιστής σας εδώ. Έτσι, για το «γαμώτο», δε θέλω να πληρώσω. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ (ακούγοντας το διάλογο με κλειστά μάτια): Ποιο γαμώτο; ΚΥΡ ΝΊΚΟς Εσύ κοιμήσου!

ΥΠΆΛΛΗΛΟς (προς την κυρία Χριστίνα) θ α κάτσω πολλή ώρα εδώ ακόμα. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Πόσο είναι η διαφορά; ΥΠΆΛΛΗΛΟς 250

δρχ.

ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ορίστε, παρ' τα για να μ' αφήσεις ήσυχη. Αλλά να το ξέρεις, θα κά­ νω παράπονα στην εταιρεία! ΥΠΆΛΛΗΛΟς (παίρνοντας τα χρήματα) Κάνε παράπονα όπου θέλεις. Δικό σου πρόβλη­ μα. (Φεύγει τρικλίζοντας.) Ο μικρός Νεκτάριος, που έδειχνε να κοιμάται, ανοίγει από­ τομα τα μάτια του. ΜΙΚΡΌς ΝΕΚΤΆΡΙΟς (υστερικά) Μαμά... ζαλίζομαι! Η μητέρα του ανοίγει διάπλατα τα μάτια της, αλλά πάντα ξα­ πλωμένη. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο... το παιδί... το παιδί (υστερικά). Άσε με μένα και πρόσεξε το παιδί. (Ο Κυρ Νίκος χαϊδεύει το γιο του στο κεφάλι, με τρυφερότητα. Ο υπάλληλος εμ­ φανίζεται, φορώντας στη μέση του ένα σωσίβιο και μοιράζει σ' όλους χαρτοσακούλες. Η κυρία Χριστίνα μόνο αρνείται να πάρει. Στην οικογένεια δίνει μόνο μία και φεύγει βια­ στικά.) ΚΥΡ ΝΊΚΟς Πού 'σαι, παλικάρι, δώσε μας ακόμα κάνα δυο σακούλες. (Σηκώνει το χέ­ ρι του να τις πάρει, ο υπάλληλος όμως δεν έχει ήδη απομακρυνθεί...) Μάρθα, πάω μέσα να πάρω καμιά σακούλα ακόμα. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Πήγαινε όπου θες, αλλά έλα πάλι γρήγορα. Καλέ, τον είδατε τον καμαρότο; (υστερικά) Φόραγε σωσίβιο και, καλά, φοράει σωσίβιο... αλλά γιατί το φοράει;... θ ε ό ς φυλάξοι! Έλα, Παναγία μου! (Κάνει πάλι το σταυ­ ρό της.) Για τις σακούλες μη μου μιλάς, μόνο που τ ακούω, ζαλίζομαι. Άγιε μου Νικόλα, βοήθα μας!... Άκου σωσίβιο! ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 6

ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ

Ναι, .. .ο Aï-Νικόλας θα μας σώσει!

ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Ναι, εμάς αυτός θα μας σώσει, εσένα, να δούμε ποιος θα σε σώσει. Σηκώνεται όρθια προς το κοινό. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ναι, πράγματι, εμένα ποιος θα με σώσει; Κάποιος από τους θεατές-ηθοποιούς σηκώνεται κι αυτός. ΘΕΑΤΉς Εγώ... εγώ... είμαι νέος, ωραίος κι έχω και λεφτά! Ο κυρ Νίκος πάει στο εσωτερικό του πλοίου να φέρει χαρ­ τοσακούλες. Ο μεσήλικας κύριος αρχίζει να κάνει εμετό! Ο μικρός Νεκτάριος σηκώνεται καθιστός. ΜΙΚΡΌς ΝΕΚΤΆΡΙΟς Μαμά, θα κάνω κι εγώ εμετό, βοήθα με! Η κυρα-Μάρθα σηκώνεται και του κρατάει τη σακούλα μπροστά στο στόμα του και με τ' άλλο χέρι το κούτελο. Ο μι­ κρός Νεκτάριος αρχίζει κι αυτός να ξερνάει. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Αχ, Παναγιά μου. Πού ναι αυτός ο πατέρας σου; Τώρα βρήκε να φύ­ γει; Νίκο... Νίκοοο! Όλοι οι επιβάτες κάνουν εμετό εκτός απ' την κυρία Χριστίνα. Εμφανίζεται ο κυρ Νίκος με δυο τρεις χαρτοσακούλες στα χέρια. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, πού ήσουν τόση ώρα; Κάθε φορά που σε χρειάζομαι λείπεις! Νίκο, δεν μπορώ. Δώσε μου και μένα μια σακούλα. Αφήνει τον μικρό κι αρχίζει με τη σειρά της να ξερνάει. Ο άντρας της της πιάνει το κούτελο, κρατώντας το κεφάλι της όρθιο. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Άντε να δούμε πότε θα τελειώσει αυτή η συναυλία, σας σιχάθηκα πια! Ο μικρός Νεκτάριος σηκώνεται τρικλίζοντας και πάει και πιάνεται στην κουπαστή, σκύβοντας με το κεφάλι προς τη θάλασσα, για να συνεχίσει τον εμετό του. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νεκτάριε (υστερικά)... Έλα δω αμέσως, θα πέσεις στο νερό. Έλα δω, είπα! Νεκτάριε... Το πλοίο παίρνει μια απότομη κλίση, που φαίνεται απ' τις κι­ νήσεις των επιβατών. Ο Νεκτάριος πέφτει με το κεφάλι στη θάλασσα. Η μητέρα του τον βλέπει κι αρχίζει να ουρλιάζει... ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ ΤΟ παιδί... το παιδί, Παναγιά μου και Αγιε μου Νεκτάριε... το παι­ δί. .. αλίμονο μας! Ο πατέρας, που κοίταγε αλλού, γυρνάει απότομα και δε βλέ­ πει το γιο του! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Μάρθα... πού είναι το παιδί; Πού ναι το παιδί, σου λέω!

ΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ ΤΟ βλέπεις εσύ πουθενά; Στη θάλασσα έπεσε, αλίμονο μας... ΚΥΡ ΝΊΚΟς Στη θάλασσα... στη θάλασσα... και δεν ξέρει και κολύμπι. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Να ειδοποιήσουμε τον καπετάνιο να σταματήσει το πλοίο. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Ό χ ι . . . όχι μ' αυτό τον καιρό δεν μπορεί να κάνει «κράτη» τη μηχανή. Θα βουλιάξουμε όλοι... μα όλοι, σας λέω! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Έχει δίκιο ο άντρας μου, και μετά το ρεζίλι πού το βάζεις; Όλο το κα­ ράβι εμάς θα κοιτάει. Όλοι θα πουν ότι εγώ έφταιγα, που δεν το πρόσεχα... κα­ ταλαβαίνετε! Μια μάνα που δεν προσέχει το παιδί της δεν είναι για μένα μάνα! Ο μικρός Νεκτάριος εμφανίζεται στην επιφάνεια του νε­ ρού... τσαλαβουτάει, προσπαθώντας να μην πνιγεί. Οι γο­ νείς του σηκώνονται και πάνε στην κουπαστή, αλλά απ' την αντίθετη μεριά που έπεσε ο μικρός. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Γυναίκα... βλέπεις τίποτα; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Ό χ ι . . . τίποτα! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Α, να τος, είδα το κεφάλι του. Μάρθα... το κεφάλι του! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Καλέ, ποιο κεφάλι του, στραβώθηκες τελείως; Πλαστική σακούλα εί­ ναι, χριστιανέ μου. Ξανακάθονται απογοητευμένοι στον πάγκο. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Έχεις δίκιο, γυναίκα. Ρεζίλι θα γίνουμε... τι θα με ρωτήσουν όλοι; Πού ήσουνα, Νίκο, την ώρα που το παιδί σου έπεφτε στη θάλασσα; (Μετά από λί­ γη σκέψη:) Στο κάτω κάτω όλοι μας θα πεθάνουμε άμα έρθει η ώρα μας! Το παιδί μας τώρα αποφάσισε να το πάρει ο Θεός. Αυτή ήταν η θέληση Του! Μπορούμε εμείς να Του πάμε κόντρα; (Ο μικρός Νεκτάριος ξαναβγάλει το κεφά­ λι του στην επιφάνεια, κουνώντας άτσαλα τα χέρια του... Οι γονείς του ξανασηκώνονται, πάνε στην κουπαστή, κοιτάνε το νερό.) ΚΥΡ ΝΊΚΟς Βλέπεις τίποτα; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Τίποτα!

Ξανακάθονται, το ίδιο απογοητευμένοι. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Για όνομα του Θεού! Μεγάλη η Χάρη Του! (Κάνει το σταυρό της.) Φα­ ντάσου, ρε άντρα, να το μεγαλώναμε με κόπους και βάσανα, με θυσίες, με πολλά έξοδα, να τον σπουδάζαμε... μετά να πήγαινε φαντάρος και να τον χάναμε... στο στρατό! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Έτσι είναι! Και το άλλο πού το βάζεις, τώρα μικρό που έφυγε ήταν αγνό, αναμάρτητο και θα πάει σίγουρα στον Παράδεισο! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Σωστά... φαντάσου... θα μεγάλωνε... θα 'φεύγε απ' το σπίτι των γονιών του. Θα εγκατέλειπε τη μάνα του, υπάρχει πιο μεγάλη αμαρτία απ' αυτό; Θα πή­ γαινε με τη μια και την άλλη τσούλα, με κίνδυνο να πιάσει και καμιά σιχαμερή αρρώστια. Φορτωμένος με τόσες αμαρτίες, πώς θα αντίκριζε το Θεό;... Ενώ τώ­ ρα, λευκός σαν κρίνος, το αγγελούδι μου θα κάτσει εκ δεξιών του Πλάστη του! ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

ΚΥΡ ΝΊΚΟς Κι ο Θεός είναι φιλέσπλαχνος και γενναιόδωρος! Θα του δίνει και κανέ­ να κρουασά παραπάνω, να μην πεινάει το παιδί, εκεί που θα 'ναι!... Και σκέ­ ψου, ρε γυναίκα... είπες ότι μπορεί να τον χάναμε φαντάρο. Αδικο δεν έχεις. Άμα όμως πήγαινε δεκαέξι δεκαεφτά χρονών, δε θα ζήταγε να του πάρουμε μηχανάκι, όπως όλα τα παιδιά; Τι, αυτός θα υστερούσε; Τόσα και τόσα όμως γίνονται με τα μηχανάκια. Κάθε μέρα... τα βλέπουμε στην τηλεόραση... για φαντάσου, μόνο που το σκέφτομαι...! Ο μικρός Νεκτάριος ξαναβγάζει το κεφάλι έξω, ενώ με τα χέ­ ρια του κάνει πάντα άτσαλες κινήσεις. Οι γονείς του πια δεν τον αντιλαμβάνονται,

ΚΟςΤΑς (που έχει παρακολουθήσει την κουβέντα) Σωστά μιλάτε. Κι εγώ έχω κάτσει δύο μήνες στο ΚΑΤ, από ατύχημα με μηχανή. Άγιο είχα! Τι είναι η ζωή εξάλ­ λου... ένα μικρό ταξίδι είναι, είτε το κάνεις με μηχανή είτε με καράβι. Του παιδιού σας ήταν το τελευταίο. Θέλημα Θεού. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νεκτάριε, κανακάρη μου! Γιατί μου τον θύμισες πάλι; Αλίμονο μας, Παναγιά μου... για σκέψου να τον χάναμε από μηχανάκι στα δεκαεφτά του. Και καλά να πήγαινε και δεκαεφτά χρονών. Άμα σου άρχιζε απ' τα δώδεκα δεκατρία τα ναρκωτικά; Εκεί να δεις ρεζίλι στο νησί! Και ξέρεις πώς γίνεται; Λίγη δόση παραπάνω... και θα τον βρίσκαμε νεκρό κατάχαμα, με μια σή­ ραγγα στο μπράτσο... όπως τα βλέπουμε στην τηλεόραση. Ντροπής, ντρο­ πής, το παιδί μας με μια σύραγγα στο χεράκι του! Θα πέθαινα απ' την ντρο­ πή μου. Ε Νίκο! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Ν' ανοίξει η γης να με καταπιεί. Δε θα 'χω μούτρα να βγω στην αγορά ούτε στο καφενείο... Το παιδί μου, ένας πρεζάκιας, για το Θεό! Ξανά η εμφάνιση

του μικρού

Νεκτάριου. Αυτή τη φορά

βουλιάζει αργά αργά... και δε θα ξαναβγεί στην επιφάνεια!

ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ .. .και τα λεφτά πού θα τά 'βρίσκε για ν' αγοράσει την πρέζα του, πού; Εμείς δε θα 'χαμέ να του δίνουμε... φτωχοί άνθρωποι είμαστε. Καλά... τα κρουασά, η πρέζα όμως κοστίζει, απ' ό,τι ξέρω. (Παύση).. .Αχ, αγόρι μου, τι κακά γλίτωσες... Τώρα όμως είσαι ευτυχισμένος στον Παράδεισο... Αμήν, Παναγιά μου! Η Μάρθα σκύβει και ψαχουλεύει μέσα στις πλαστικές σα­ κούλες για κάτι φαγώσιμο. Ο σκύλος την πλησιάζει και πάει να βάλει τη «μουσούδα» του μες στη σακούλα. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Ο υ σ τ , β ρ ο μ ό σ κ υ λ ο ! (Δίνοντας μια κλοτσιά στο σκύλο.)

ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Σας παρακαλώ, μην κλοτσάτε το σκυλί μου. Τσούτση, έλα δω, χρυ­ σό μου. Αυτή μπορεί να σε σκοτώσει κιόλας! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Να σας κεράσουμε ένα καφεδάκι κι ένα κονιακάκι; Το απαιτεί κι η πε­ ρίσταση... ΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Άντε, για να σας συλλυπηθούμε...

Το πλοίο όμως αρχίζει να κουνάει πιο έντονα. Ο κυρ Νίκος δυσκολεύεται να σταθεί όρθιος και ξανακάθεται. Οι επιβάτες κουνιούνται, παίρνοντας μεγάλη κλίση κάθε φορά. Η μουσική δίνει πάντα το ρυθμό της κίνησης του πλοίου. Εμφανίζεται ο υπάλληλος του πλοίου, φορώντας πάντα το σωσίβιο του. ΥΠΆΛΛΗΛΟς (πανικόβλητος) Το πλοίο βυθίζεται! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ ΤΙ βυθίζεται; Δηλαδή θες να πεις ότι βουλιάζει; Παναγία μου! Τους επιβάτες τους πιάνει όλους υστερία, πανικός, φωνά­ ζουν, τρέχουν αριστερά δεξιά, πέφτει ο ένας πάνω στον άλλο. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Πρέπει να πηδήξουμε στη θάλασσα! Μάρθα, μη φοβάσαι, θα τα κατα­ φέρουμε! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Ναι, αγόρι μου. Θα 'ρθουμε κι εμείς να σε βρούμε εκεί που είσαι! Τα φώτα σβήνουν, οι φωνές απελπισίας συνεχίζονται ν' ακούγονται. Πάντα σκοτάδι. Οι ηθοποιοί βγάζουν στη σκηνή ένα φουσκωτό θαλάσσης και μπαίνουν, όλοι μέσα -πλην του μεσήλικα κυρίου και του υπαλλήλου του πλοίου- Τα φώτα ξαναφωτίζουν λιγότερο τη σκηνή. Ο κυρ Νίκος τραβάει κου­ πί. .. και κάποιος άλλος. Οι ναυαγοί είναι κολλημένοι ο ένας πάνω στον άλλο σαν σαρδέλες. Το φουσκωτό είναι μικρό για όλους τους. Βλέπουμε το σκυλί της κυρίας Χριστίνας να κο­ λυμπάει μες στο νερό και βέβαια πλησιάζει τη βάρκα. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Τσούτση μου, Τσούτση μου... έλα δω, χρυσό μου. Έλα να σε βάλω κι εσένα στη βάρκα. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Καλέ, τρελάθηκες, πού χωράει ο σκύλος να μπει; Θες να βουλιάξου­ με όλοι για το βρομόσκυλο; Άσ' το να το φάνε τα μαύρα τα ψάρια! ΚΎΡΙΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Δε σου έφταιξε σε τίποτα το ζωντανό! Γιατί να μην το σώσουμε, αφού μπορούμε; Κανείς λοιπόν δεν έχει καταλάβει ότι από δω και πέρα έχουμε κοινή μοίρα; Ή θα σωθούμε όλοι ή κανείς. Γιατί λοιπόν να τρωγό­ μαστε αντί να κοιτάμε το κοινό όφελος! ΚΏΣΤΑς Έχει δίκιο η κυρία. Σκοπός μας είναι να σωθούμε όλοι μας, ακόμα κι ο σκύλος! Μην κάνετε απότομες κινήσεις και κρατάτε τις δυνάμεις σας γι' αρ­ γότερα, μέχρι να μας βρουν ή να φτάσουμε σε κάποια στεριά. Εκτός από μέ­ να, έχει άλλος νερό μαζί του; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Εμείς νερό δεν έχουμε, αλλά κεφτεδάκια έχουμε αρκετά, τουλάχιστον για μένα και τον άντρα μου. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Δεν κατάλαβες, εδώ ό,τι έχουμε ανήκει σ' όλους. Δεν υπάρχουν δι­ κά σου και δικά μου. Έχω κι εγώ ένα μικρό μπουκάλι νερό στο σακίδιο μου. Βγάζει από το σακίδιο το μπουκάλι και το δείχνει στους άλ­ λους. Βλέπει τη φωτογραφική της μηχανή επίσης, τη βγάζει κι αρχίζει να τους τραβάει φωτογραφίες. ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

ΚΥΡ ΝΊΚΟς Έχουμε και τουρίστες στο σκάφος, βλέπω (τραβώντας πάντα κουπί.) Φακό έχει κανείς, μπας και μας δει κανένα πλεούμενο; ΚΏΣΤΑς Πού να τον βρούμε το φακό! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Παναγία μου, τι πάθαμε, Άγιε μου Νικόλα, βοήθα με! (Κάνει το σταυ­ ρό της.) ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Είπαμε, όχι ιδιοκτησίες εδώ πέρα. Παρακαλά λοιπόν να μας βοη­ θήσει όλους μαζί, ο Αϊ-Νικόλας! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Μπα, τώρα ζητάς τη βοήθεια του! Τώρα άρχισες να πιστεύεις, βλέπω! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Πιστεύω ξεπιστεύω, αν είναι να βοηθήσει ο Άγιος, ας μας βοηθή­ σει όλους. Χάνουμε και τίποτα να το ζητήσουμε στο κάτω κάτω; (Η κυρία Χριστίνα τραβάει μια φωτογραφία την κυρα-Μάρθα, την ώρα που κάνει το σταυρό της - με φλας.) ΚΥΡ ΝΊΚΟς Το φως της μηχανής σου είναι καλό, γιατί μπορεί να μας δει κάποιος μες στο σκοτάδι. Μην το σπαταλάς λοιπόν άδικα! ΚΏΣΤΑς Έχει δίκιο ο «καπετάνιος». Κάποιος μπορεί να μας δει! Ας μη χάνουμε την ελπίδα μας. Ο Θεός είναι μεγάλος! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Μεγάλη η χάρη Σου, Χριστέ μου! (Κάνει πάλι το σταυρό της κι αρχίζει να μοι­ ράζει τα κεφτεδάκια σ' όλους.) Τουλάχιστον ν' αντέξουμε και να πεθάνουμε όλοι μα­ ζί. Να μη φάει ο ένας τη σάρκα του άλλου στο τέλος! Ο Κώστας δίνει την μπουκάλα με το νερό σε όλους, συγχρό­ νως κι από ένα κρακεράκι, ήδη βρεγμένο! Η κυρία Χριστίνα γυρίζει προς όλες τις κατευθύνσεις, ανάβοντας το φλας της, ζητώντας βοήθεια μες στο σκοτάδι. Κάποιος κολυμπάει στη θάλασσα, βλέπει το φλας και κατευθύνεται προς το φουσκω­ τό, φωνάζει βοήθεια στ' αλβανικά. ΝΑΥΑΓΌς Ντιχμ, ντιχμ, βοήθεια, βοήθεια! ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Καλέ, αυτός γι' Αλβανός μού φαίνεται! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ναι, μάλλον Αλβανός είναι. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, τράβα κουπί πιο γρήγορα, μπας και μας προλάβει! ΚΥΡ ΝΊΚΟς Βρε Μάρθα, εδώ μαζέψαμε το σκυλί, τον άνθρωπο θα αφήσουμε να πνιγεί; ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Άντε, ας τον πάρουμε... αλλά φάτε τα κεφτεδάκια γρήγορα! ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Γιατί;

ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Μα θέλει ρώτημα; Θα μας τα φάει όλα ο Αλβανός. ΚΥΡΊΑ ΧΡΙΣΤΊΝΑ Ο Αλβανός... ο Αλβανός, αν ζούσε ο γιος σου, θα μας τα 'χε φάει όλα ήδη αυτός. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Σε παρακαλώ, μη λερώνεις τη μνήμη του παιδιού μου. Εξάλλου ο Νε­ κτάριος προτιμούσε τα κρουασά από τα κεφτεδάκια! Ο Αλβανός ανεβαίνει στο φουσκωτό λαχανιασμένος και έντρομος. Η κυρία Χριστίνα τον βοηθάει.

ΉΤΑΝΕ... ΕΝΑ ΜΙΚΡΟ ΚΑΡΑΒΙ

39

ΑΛΒΑΝΌς (λαχανιασμένα)

Α, ευχαριστώ πολύ!

(Η κυρία Χριστίνα του δίνει το μπουφάν της να το ρίξει στην πλάτη του). Ευχαριστώ. ΚΥΡΑ-ΜΑΡΘΑ Νίκο, δώσε στο παιδί (εννοώντας τον Αλβανό) να τραβήξει κουπί, αρκε­ τά τράβηξες εσύ. ΚΥΡ ΝΊΚΟς Ε, καλά, άσε τον άνθρωπο να πάρει μια ανάσα και μετά... βλέπουμε. ΚΏΣΤΑς Έτσι, πολύ καλά. Πρέπει να δείξουμε ψυχραιμία και ανθρωπιά, αν θέ­ λουμε να σωθούμε. Μη σκέφτεστε κακά πράγματα και όλα θα πάνε καλά. Θα δείτε! Ο Κώστας αρχίζει μόνος του να σιγοτραγουδάει, για να δώ­ σει κουράγιο στους άλλους αλλά και στον εαυτό του. ΚΏΣΤΑς Ήταν ένα μικρό καράβι... ήταν ένα μικρό καράβι, που ήταν α.,.αταξίδευτο... οεοέ κτλ... (Σιγά σιγά όλοι αρχίζουν να τραγουδάνε μαζί του) και τότε ρί­ ξανε τον κλήρο... να δούνε ποιος, ποιος θα φαγωθεί! κι ο κλήρος έπεσε στη Μάρθα (δις) Όταν ακούει το όνομα της, σηκώνεται απ τη βάρκα, βγαίνει όρθια στη σκηνή (ο προβολέας τη φωτίζει), κάνει μια μικρή υπόκλιση προς το κοινό κι αποχωρεί προς τα παρασκήνια. Και οι υπόλοιποι, ο καθένας ακούγοντας το όνομα του, ση­ κώνεται, χαιρετά το κοινό κι απομακρύνεται. Τα φώτα ανά­ βουν στο μάξιμουμ.

ΤΕΛΟΣ

ΚΕΙΜΕΝΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

ι

"

"•••"

Λ,_;,

41

MM

^

'

A Φ I E P-XÏM À'-

. ΑΙΓΙΝΑ 'ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

ΚΩΣΤΑΣ MIX. ΣΤΑΜΑΤΗΣ

Πολιτισμός και Περιβάλλον την πορεία του ανθρώπου μέσα στο χρόνο η κάθε γενιά ολοκληρώνει την mmum προσφορά

της στον πνευματικό, στον τεχνολογικό και στον υλικό στίβο και

φεύγει, αφήνοντας την κληρονομιά της στη γενιά που ακολουθεί. Αφήνει δηλαδή πίσω της πολιτιστικά, λαογραφικά, λογοτεχνικά, τεχνολογικά, καλλιτεχνικά, κοι­ νωνικά, λαϊκά, θρησκευτικά, εθιμικά στοιχεία και γνωρίσματα, τα οποία, στο σύ­ νολο τους, συνθέτουν τη φυσιογνωμία της μέσα στο χρόνο, τον πολιτισμό της. Μέχρι τώρα οι γενιές που ολοκλήρωσαν τον κύκλο τους στο χρόνο και έφυγαν μας προσφέρουν αμέτρητες υποθήκες, τη μια σοβαρότερη και σπουδαιότερη από την άλλη' μάλιστα, σε κάποιες περιπτώσεις η κληρονομιά τους ήταν τόσο αξιόλογη και βάρυνε τόσο, ώστε κράτησε, τους κληρονόμους της δέσμιους της αξίας των επι­ τευγμάτων της' υπήρξαν εποχές, που οι γενιές έμειναν στενά προσκολλημένες στην αυθεντία της γενιάς που κληρονόμησαν και, κάτω από τη σκιά της, δεν κατόρθω­ σαν να δημιουργήσουν καθαρά δική τους ανεξάρτητη πνευματική και κοινωνική ζωή. Αλλες γενιές, πάλι, οδηγήθηκαν από τις προηγούμενες σωστά και διαμόρφω­ σαν τη δική τους αυτοτελή παράδοση και χάραξαν αυτόνομη πορεία. Γενικότερα τα κληρονομικά στοιχεία των προηγούμενων άσκησαν ποικιλόμορφη επίδραση πάνω στη δημιουργία των νεότερων γενεών. Αυτά συνέβησαν ως τώρα, με μικρές προς τη μια ή προς την άλλη μεριά παρεκκλίσεις. Ας δούμε όμως τι πρόκειται να αφήσουμε εμείς ως κληρονομιά για τις επερχόμε­ νες γενιές και εάν επιτελέσαμε το ρόλο μας, καθώς όλοι οι προηγούμενοι. Μιλάμε βέ­ βαια για τρεις τέσσερις γενιές, που η πορεία τους σημαδεύει, εδώ και εβδομήντα χρό­ νια, έντονα την εποχή μας. Τις γενιές αυτές αποτελούν άτομα, τα οποία φέρουν μέσα τους κλεισμένη ζωντανή την πικρή γεύση του Α' πολέμου, έζησαν άμεσα τη φρικαλεότητα του Β' πολέμου και δοκίμασαν το βουερό τράνταγμα των παγκόσμιων ανα­ κατατάξεων, τη λαίλαπα της τεχνολογικής εξέλιξης και άκουσαν ξαφνικά να πλησιά­ ζουν τα βαριά βήματα του πολιτισμού. Μιλάμε δηλαδή για άτομα με βαθιές εμπειρίες της ζωής και με επίγνωση των πολύπλοκων μεταμορφώσεων της. Ακόμη, τα νεότερα από τα άτομα αυτά ανατράφηκαν και έζησαν μέσα στον απόηχο και τις δίνες των πο­ λέμων και έγιναν, άθελα τους, δέκτες όλων των σύγχρονων αντιφατικών μηνυμάτων. Οι σύγχρονες αυτές γενιές, που είναι οι φορείς της ταυτότητας της εποχής μας, ακολούθησαν και αυτές το δρόμο της δημιουργίας και έχουν, ανάμεσα στις τόσες ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

άλλες, να μας δείξουν, ενδεικτικά βέβαια, και τις ακόλουθες ανεπανάληπτες υπο­ θήκες τους: α) Το υψηλό επίπεδο του πολιτισμού στο οποίο, με τον αγώνα τους, οδήγησαν την κοινωνία μας' και δεν αμφιβάλλει κανείς για τα επιτεύγματα τους στη ζωή μας. Καμιά περίοδος της ιστορίας δεν έχει το σθένος να διεκδικήσει την πολιτιστι­ κή άνοδο του σημερινού κόσμου, τα αγαθά του και την ασύλληπτη ποικιλία των μορφών και εκφράσεων του πολιτισμού και των προεκτάσεων του. β) Τη διεύρυνση και την άνοδο του πνευματικού μας επιπέδου σε χώρους που ούτε καν φαντάζονταν οι παλαιότεροι' μας. Κατακτήσαμε, στον τομέα του πνεύμα­ τος, όλες τις νίκες και έχουμε να καυχιόμαστε πως σήμερα όλοι οι άνθρωποι μπο­ ρούν να έχουν γνώμη πάνω στα πνευματικά και τα γενικότερα προβλήματα μας. Στο λόγο, η ποίηση, το διήγημα, η νουβέλα, το μυθιστόρημα, το δοκίμιο, το θέα­ τρο, το χρονογράφημα, ο στοχασμός, βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο αναζήτη­ σης. Οι τέχνες: ζωγραφική, κεραμεική, γλυπτική, πλαστική, χειροτεχνία, διακο­ σμητική, χαρακτική κ.λπ. προσφέρουν το αγλάισμα της δύναμης τους σε ένα χώ­ ρο επίμονης έρευνας και ρωμαλέου προβληματισμού. Βιβλία γράφονται, κυκλο­ φορούν σε χιλιάδες αντίτυπα, αγοράζονται από το κοινό, έγιναν προσιτές οι τιμές τους και σε κάθε σπίτι καθιερώθηκε, αρχικά, σαν έπιπλο, η βιβλιοθήκη. Οι μετα­ φράσεις ξένων βιβλίων και αρχαίων κλασικών κειμένων έφεραν κοντά μας κό­ σμους υπέροχους και άγνωστους, ενώ η γνώση ξένων γλωσσών έδωσε στον ανα­ γνώστη την υπέροχη μαγεία της απόλαυσης του πρωτότυπου. γ) Στην κοινωνία μας επικρατεί η ευγένεια, οι καλοί τρόποι, η «ενσυνείδητη πει­ θαρχία στους Νόμους της Πολιτείας», ο σεβασμός της προσωπικότητας των συναν­ θρώπων, τα δικαιώματα τους και οι υποχρεώσεις μας απέναντι τους. Όλοι μαζί, χω­ ρίς κοινωνικές διακρίσεις, διασκεδάζουμε σε κοινούς τόπους ξεφάντωσης, συγκρο­ τούμε συντροφιές, τρέχουμε στους αρρώστους και τους αναξιοπαθείς, ιδρύουμε ποικίλα «ευαγή ιδρύματα» και χαμογελάμε καλοπροαίρετα. Όταν όμως πρόκειται για τα προσωπικά μας συμφέροντα, τότε δεν εξετάζουμε αν και ο διπλανός μας έχει και αυτός παρόμοια συμφέροντα. Ενδιαφερόμαστε για τους εδώ και για τους άλλους, που ζουν σε μακρινά κράτη συνανθρώπους μας και υποστηρίζουμε τα δίκαια τους. Κοντολογίς, μες στην ευγένεια μας μπορούμε και δαγκώνουμε απαλά, όμορφα, χω­ ρίς να φαινόμαστε, γιατί έτσι το θέλουν οι καλοί τρόποι. δ) Στον τομέα των ηθών και των εθίμων έχουμε μεγάλη ευαισθησία' μας αρέσει να μαθαίνουμε πώς ζούσαν, τι έκαναν και τι έλεγαν χθες' μελετάμε τη λαογραφία τους, γράφουμε μελέτες για την αξία τους, είναι όμως ζήτημα αν χαράζουμε εμείς τη δική μας λαογραφική παράδοση και ξεχωριστή συνείδηση. Πολλοί κυνηγούν και συγκεντρώνουν στοιχεία, τυπώνουν ογκώδεις τόμους, ελάχιστοι όμως διαβά­ ζουν τα έργα τους' οι κριτικοί γράφουν δυο τρεις καλές κουβέντες και τα βιβλία σε λίγο ξεχνιούνται στα ράφια. Καθολικό είναι το ενδιαφέρον για τις εξοχές, που συν­ δυάζονται άριστα με τις ακόρεστες γαστριμαργικές τάσεις και εξόδους μας.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΙΙΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

ε) Ιδιαίτερος λόγος πρέπει να γίνει για τη σύγχρονη τεχνολογική εξέλιξη και την πρόοδο, η οποία αποτελεί το επιστέγασμα των αγώνων των σύγχρονων γενεών. Τεχνολογία: Η αρχή και το τέλος του σήμερα. Το φεγγάρι έπεσε πλέον στα πό­ δια μας. Εξερευνώνται τα ουράνια σώματα, που βρίσκονται στα απέραντα χάη του ηλιακού μας συστήματος και όχι μόνο, και αποστάσεις εκατομμυρίων ετών φωτός διανύονται από απίθανες, πολύπλοκες μικροσυσκευές και χιλιάδες κατασκόπουςδορυφόρους ή διαστημόπλοια, που τηλεκαθοδηγούνται από τη γη. Ακόμη δεν εί­ ναι μακριά η στιγμή, που οι άνθρωποι, φορώντας ατσάλινες πανοπλίες, με κατάλ­ ληλα κουμπιά και αυτόνομες μπαταρίες, θα μπορούν να μεταφέρουν, κατά βούλη­ ση, τη μοναξιά τους στο διάστημα, με ασύλληπτες ταχύτητες, ή όσοι έχουν βαρύ βαλάντιο θα αποτελέσουν τους λησμονημένους ταξιδιώτες των διαστημοπλοίων. Πάνω στη γη μας όλα έχουν τη σφραγίδα της τέλειας τεχνολογικής αντίληψης: δορυφόροι ορατοί και αόρατοι κατασκοπεύουν τις ατέλειωτες νύχτες ανάμεσα από τα αστέρια, μιλάμε μέσα από τους δορυφόρους άμεσα με όλα τα σημεία της γης, λες και μιλάμε με το γείτονα μας, το φωτοκύτταρο ξεπεράστηκε, οι ακτίνες λέιζερ αντικατέσησαν τα χειρουργικά εργαλεία και τα εργατικά χέρια, οι ηλεκτρονικοί υπολο­ γιστές παραμέρισαν τον ανθρώπινο εγκέφαλο και γιγάντωσαν τις στρατιές των ανέργων, ενώ τα ογκώδη αρχεία καταργήθηκαν και συσσωρρεάτηκαν σε μικροφίλμς ή σε δισκέτες. Τα βιβλία τυπώνονται μαζικά μέσα σε λίγες ώρες και οι λέιζερ δια­ βάζουν και φωτογραφίζουν χιλιάδες σελίδες σε κλάσμα δευτερολέπτου. Οι απο­ στάσεις πάνω στη γη μηδενίστηκαν. Με το αεροπλάνο μπορείς αυθημερόν να πίνεις τον καφέ σου σε όποια γωνιά της γης επιθυμείς. Στη θάλασσα μπορείς να επιλέξεις πώς θέλεις να ταξιδεύεις: μέσα ή πάνω από τα νερά, ορατά ή αόρατα, νύχτα ή μέ­ ρα. Πλοία μεγαθήρια, κινητά πολυτελή ξενοδοχεία οργώνουν τους ωκεανούς και τις θάλασσες, ενώ όσα διαθέτουν πυρηνικό αντιδραστήρα μπορούν να κάνουν εν­ νιά φορές το γύρο της γης χωρίς ανεφοδιασμό. Και οι πόλεμοι με κατευθυνόμενους πυραύλους-κατασκόπους, με αόρατα τηλεκατευθυνόμενα αεροπλάνα, χωρίς πιλότο και οι εκτοξεύσεις των φονικών βλημάτων από μεγάλες αποστάσεις ασφαλείας. Η ραδιενέργεια δηλητηριάζει τον άνθρωπο, το περιβάλλον και το έδαφος και ξεχύνε­ ται από τις γομώσεις των πυραύλων, σκορπίζοντας τον καρκίνο. Δε χρειάζεται να ξέρεις τις τέσσερις πράξεις της πρακτικής αριθμητικής ή ανώτερα μαθηματικά. Μια ελάχιστη συσκευή σ' τα λύνει όλα, και μάλιστα με ταχύτητα φωτός. Πύργοι και ου­ ρανοξύστες ατσάλινοι στήνονται σε λίγες μόνο μέρες και μέσα στους χώρους τους φιλοξενούν ανθρώπους μιας ολόκληρης πολιτείας. Απρόσιτα ηλεκτρονικά μονομπλόκ, ερευνώντας τα πάντα, φιλοξενούν προγράμματα για την αντιμετώπιση των ανίατων ασθενειών, ανακαλύπτουν το ένα φάρμακο και ταυτόχρονα εμφανίζονται δεκάδες νέες αρρώστιες, οι άνθρωποι χαρίζουν ο ένας στον άλλο τα όργανα τους και η επιστημονική έρευνα της γενετικής μέσα από την κλωνοποίηση αναζητάει την κατασκευή ανταλλακτικών για να επισκευάσει τις φθαρμένες ανθρώπινες μηχανές! Έχουμε την αίσθηση πως ξαναχτίζεται τώρα ψηλότερος ο πύργος της Βαβέλ! ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

Μπορείς να μιλάς ξένες γλώσσες χωρίς ποτέ να καθίσεις στο θρανίο, χρησιμο­ ποιώντας έναν πολύγλωσσο υπολογιστή, ή έχεις τη δυνατότητα να μιλάς με όλο τον κόσμο μέσα από το διαδίκτυο και να προσεγγίζεις κάθε γνώση, χωρίς ποτέ να ανοί­ ξεις βιβλίο. Έχεις τη δυνατότητα να παγιδεύεις το συνάνθρωπο σου και να ακούς τα λόγια του από πολύ μακριά, αλλά και από διπλανό δωμάτιο, φτάνει να του στήσεις έναν κοριό ή να μπλοκάρεις την τηλεφωνική συσκευή του ή να χρησιμοποιήσεις ει­ δικό κινητό τηλέφωνο. Τα μπορείς όλα, νόμιμα και παράνομα, κοντινά ή μακρινά, εθνικά ή διεθνή, κρυφά ή φανερά, όλα! Και αναρωτιέσαι: αυτό είναι το ζητούμενο; Ανασηκώνεις τους ώμους και πας πιο πέρα. Για να κάνεις το ίδιο λίγο αργότερα! Η τεχνολογία στην υπηρεσία του ανθρώπου! Μεγάλη νίκη ή ολέθρια ήττα! Πού πάει ο ανθρώπινος εγκέφαλος; Σε τι θα χρησιμεύσει στο μέλλον! Τα βουνά, οι ρεματιές, οι λίμνες, τα δάση, οι πέτρες, όλα ισοπεδώνονται, μό­ λις διατάξει ο άνθρωπος τις συσκευές της τεχνολογίας του. Το τοπίο κλονίστηκε και οι ισορροπίες του με το περιβάλλον ανατράπηκαν, καθώς ο ανθρώπινος πα­ ράγοντας μπήκε δυναμικά και άλλαξε τη φυσική ροή των πραγμάτων στον κόσμο. Η σημερινή τεχνολογία είναι ένας λαβύρινθος στην υπηρεσία του ανθρώπου, πι­ στή σαν σκλάβα και τυρρανική σαν δυνάστης του. Όσα ενδεικτικά επισημάναμε πιο πάνω, καλά ή άσχημα, εμείς θα τα παραδώ­ σουμε υποχρεωτικά στους επερχόμενους και μαζί με αυτά θα διανύσουμε μαζί τον ανεξέλεγκτο πλέον γιγαντισμό της τεχνολογίας. Η τεχνολογία είναι το σημαντικό­ τερο επίτευγμα του σύγχρονου ανθρώπου και ταυτόχρονα το πιο φονικό όπλο της αυτοκαταστροφής του, η οποία πλησιάζει μυστικά και ύπουλα και συντελείται αρ­ γά με την αδήριτη νομοτέλεια και την επικίνδυνη σταθερότητα του αχόρταγου παι­ διού, που στη λαιμαργία του και στην ανάγκη για να επιβιώσει, δε διστάζει να κα­ τασπαράξει και αυτούς τους ίδιους τους γονείς του. Σε όλους τους προσιτούς και όχι μόνο τομείς συντελέστηκε η βίαιη ανθρώπι­ νη επέμβαση, η μανία της αλλαγής της φυσικής κατάστασης και η εναρμόνιση της με τις δικές μας απόψεις, η παραβίαση του ιερού ασύλου της φύσης και ο απάν­ θρωπος βιασμός της συντελέστηκαν χωρίς αιδώ, φανερά, κάτω από τον αστρα­ φτερό ήλιο. Ό,τι ακόμη υπάρχει στη φυσική του κατάσταση πρέπει να μεταβάλλει δομή, θέση και αξία. Γκρεμίζοντας τα πάντα στο όνομα κάποιου άλλου, ανώνυ­ μου, απρόσωπου και όχι σπάνια ακόμη άγνωστου. Η εικόνα που ξέραμε σβήνει, αλλοιώνεται, μεταβάλλεται, χάνεται, ο ρυθμός της ζωής αποκτά άλλον παλμό, γί­ νεται γοργός, γεμάτος νεύρο, συντρίβει τα είδωλα και υπόσχεται να τα πλάσει όλα πιο καινούρια και πιο τέλεια. Κυρίαρχο γνώρισμα η σπουδή' πρέπει να προλά­ βουμε να μην αφήσουμε τίποτα όρθιο, να το χαλάσουμε, πριν το προλάβουν εκεί­ νοι που θα έρθουν. Στο μέτρημα του χρόνου πάντα ένα αεροπλάνο εκκωφαντικά τροχιοδρομεί στο διάδρομο και πρέπει εμείς να μην το χάσουμε. Αλλιώς χαθήκα­ με εμείς οι ίδιοι. Όμως η επέμβαση αυτή στο περιβάλλον έχει τα όρια της' η φάση έχει τη δύναΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

μη να αμύνεται ως ένα σημείο, που, μόλις το υπερβούμε, εκείνη αφήνεται στη μοί­ ρα της και καταρρέει στο βάραθρο του αφανισμού. Από τη στιγμή αυτή, που η ισορ­ ροπία ανάμεσα στον άνθρωπο και σε αυτήν κλονίζεται, η καταστροφή του περιβάλ­ λοντος είναι ραγδαία, γιατί από τούτο το σημείο και μετά τα αποθέματα αντίστασης έχουν ανεπίστρεπτα εξαντληθεί και δεν μπορούν να αναπληρώσουν τις ελλείψεις, να επουλώσουν τις πληγές, στο τόσο γρήγορο και βίαιο σφυροκόπημα, που δέχεται ανελέητα και χωρίς διακοπή. Εκείνο το οποίο δεν ξέρουμε ακόμη είναι το είδος και το μέγεθος της εκδίκησης, πούμας επιφυλάσσει κάθε φορά η φύσα. Ωστόσο δείγ­ ματα αυτής της φυσικής εκδίκησης-αντίδρασης σημειώνονται κάθε μέρα στη ζωή μας: ακραία καιρικά φαινόμενα, πλημμύρες, τυφώνες, καταρρακτώδεις βροχές, θυελλώδεις άνεμοι, δηλητηριώδη νέφη πάνω από τις πόλεις, τρύπες όζοντος, ρα­ διενέργεια, υπερβολική τήξη των πάγων, ανησυχητική άνοδος της θερμοκρασίας κατά τα τελευταία χρόνια, γιγαντισμός θαλάσσιας χλωρίδας, εμφάνιση στην επιφά­ νεια του θαλάσσιου νερού έγχρωμων υλικών και ουσιών, αιφνίδιοι θάνατοι εκατομ­ μυρίων ψαριών κ.ά. Αυτό που ονομάζουμε σήμερα περιβάλλον αποτελείται από το τοπίο, την ατμό­ σφαιρα, το έδαφος, τα ποτάμια, τις λίμνες, τις θάλασσες και τους ωκεανούς, με ένα λόγο ολόκληρη η φυσπίά φυσιογνωμία του κόσμου η οποία μας περιβάλλει. Γνω­ ρίζουμε άριστα πόσο βάρβαρα η εποχή μας έπληξε και τραυμάτισε ανεπανόρθωτα όλα αυτά τα στοιχεία μαζί με το καθένα ξεχωριστά. Μέσα μας υπάρχει διάχυτο το κρυφό δέος πως ο κόσμος που μας περιζώνει μαστίζεται από ανίατη αρρώστια, ακρωτηριάστηκε, λεηλατήθηκε, καταστράφηκε, αφανίστηκε. Και γι' αυτό νιώθουμε βαθιά ενοχή και το βαθύ δέος του ένοχου να μας βομβαρδίζει νύχτα και μέρα. Ειδικότερα: Το τοπίο, που το συνθέτουν οι πόλεις, τα χωριά, τα πάρκα, τα δάση, οι καλ­ λιέργειες, η φυσιογνωμία και το σύστημα λειτουργίας όλων μαζί ως φυσική και κοινωνική ζωή, έχουν υποστεί τέτοια ανατροπή, που σήμερα έχει εξαφανίσει την πρωτινή μορφή τους. Οι πόλεις και τα χωριά, πάνω στα ίδια θεμέλια, αλόγιστα πολλαπλασίασαν τους ορόφους και τα κτίσματα, κτίρια θεόρατα, σκοτεινά, τσιμε­ ντένια, ατσάλινα, παγερά, φυλακές πολυτελείας για τον σύγχρονο άνθρωπο και συ­ νάμα νεκροταφείο για τον αυριανό συνάνθρωπο του. Για να επαρκέσει ο περιορι­ σμένος χώρος, ξερριζώθηκαν τα δέντρα στα πάρκα, κάηκαν τα δάση, πέθαναν οι φυσικοί πνεύμονες και στη θέση τους ορθώθηκαν κτίρια μαμούθ, μεγαθήρια, στρώθηκαν ασφαλτόδρομοι και έπεσε βαριά η γύμνια και η ερημιά. Το αυτοκίνη­ το κυρίαρχο στοιχείο ζωής, γρήγορο, φθηνό, έτοιμο να λύσει προβλήματα χρόνου και ταχύτητας, να μεταφέρει αστραπιαία, να δολοφονήσει τους ανύποπτους στους δρόμους και να στείλει στον τάφο και αυτό τον οδηγό του. Μπήκε στη ζωή μας σαν σίφουνας και την αλλοτρίωσε βάναυσα. Έτσι ο άνθρωπος ή είναι φυλακισμέ­ νος στο στενό διαμέρισμα του ή βλαστημάει αγχωμένος μέσα στο αυτοκίνητο. Ήταν το αυτοκίνητο μια έξυπνη λύση: προστέθηκε ακόμη μια κινούμενη φυλακή, ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

σαν αντίδραση στη φυλακή του διαμερίσματος. Έτσι, για ποικιλία, να κινείται ανά­ μεσα σε δυο διαφορετικές φυλακές. Κάποτε μέσα από τα δέντρα και την εξοχική απλοχωριά μετρούσαμε αμέριμνοι τα αστέρια και νιώθαμε ευτυχισμένοι την ύπαιθρο να φωλιάζει μες στη γλυκιά μαρ­ μαρυγή τους. Σήμερα ψιχαλισμένα λαμπιόνια απλώνονται στον ουράνιο θόλο και όπως στέκεσαι τρομαγμένος μπροστά τους σε πνίγει ο αέρας γύρω σου και σε πιέ­ ζει ασφυχτικά, σαν ασήκωτο λιθάρι, η ατμόσφαιρα. Οι ουρανόφταστες καμινάδες των εργοστασίων των βιομηχανικών ζωνών και της κεντρικής θέρμανσης από τα μεγαθήρια των πολυκατοικιών, τα χιλιάδες κυβικά καυσαερίων που αποβάλλουν καθημερινά οι εξατμίσεις των εκατομμυρίων αυτοκινήτων, οι χιλιάδες τόνοι των δηλητηριωδών αερίων των αεροπλάνων, που διασχίζουν όλο το εικοσιτετράωρο τους ουρανούς, οι τσιμινιέρες των κάθε λογής καραβιών και προπαντός η αδυνα­ μία παραγωγής οξυγόνου από τα ελάχιστα πάρκα και δάση και τη βαριά μολυσμέ­ νη θάλασσα, έδωσαν τη χαριστική βολή στην ατμόσφαιρα, την οποία μόλυναν ολο­ κληρωτικά και της αλλοίωσαν τη σύνθεση. Η επαφή της με το τοπίο μεγεθύνει το πρόβλημα και από εδώ ξεκινάει άμεσος ο κίνδυνος δηλητηρίασης για τον άνθρω­ πο. Εδώ πρέπει ακόμη να προστεθούν τα βαριά τοξικά, δηλητηριώδη και πυρηνι­ κά υλικά και αέρια, που εκτοξεύονται με πυραύλους ή με βόμβες από αεροπλάνα κατά τη διάρκεια πολέμων, ή ραδιενεργά νέφη, που διαρρέουν καθημερινά από πα­ λαιού τύπου πυρηνικούς αντιδραστήρες και τις κεφαλές πυραύλων. Εδώ πρέπει να τονίσουμε ιδιαίτερα τη σημασία που έχει ο θόρυβος και οι επι­ πτώσεις του στο περιβάλλον. Βασικά ο θόρυβος με υψηλά ντεσιμπέλ διαταράσσει την ηρεμία και τη γαλήνη της φάσης, προκαλώντας σε αυτή τη δυσαρμονία της αναγκαίας ησυχίας για ανάπαυση και του χρόνου ενεργού δράσης των στοιχείων της. Αποτέλεσμα είναι η ανατροπή αυτής της τεράστιας σπουδαιότητας σχέσης νε­ κρού και ενεργού σημείου και η λειτουργία του φυσικού κόσμου κατά έναν τρό­ πο άχρηστο και ξένον προς τους νόμους της. Η συνέπεια: η δημιουργία παράξε­ νων και ανεξήγητων φαινομένων, όπως βίαια μετεωρολογικά φαινόμενα, μη ερμηνευόμενα, μετατόπιση λειτουργιών του φυσικού κόσμου, κατάργηση ή συγχώ­ νευση εποχών κ.λπ. Εξάλλου, ειδικότερα ο θόρυβος επηρεάζει την ομαλή διαβίω­ ση των ζώων και των φυτών, καθώς με την παρεμβολή του τα εκτρέπει από τη φυ­ σιολογική τους ζωή. Σε στενή συνάρτηση με το τοπίο και την ατμόσφαιρα βρίσκεται το έδαφος, στο οποίο καταλήγουν όλα τα άχρηστα υλικά, που δεν μπορούν να φτάσουν στις θά­ λασσες, στα ποτάμια και στις λίμνες ή να σκαρφαλώσουν στην ατμόσφαιρα. Τοξι­ κά κατάλοιπα, δηλητηριώδεις ουσίες, καυστικά προϊόντα, μαζί με την εντατική καλλιέργεια και την απουσία συστηματικής αγρανάπαυσης, μολύνουν το έδαφος, που δυστυχώς η σταθερότητα της μάζας του δεν του παρέχει πολλά περιθώρια απαλλαγής του από όλα αυτά τα καταστρεπτικά παράσιτα. Έτσι το έδαφος μολύ­ νεται, καταστρέφεται σταθερά και αχρηστεύεται, μην μπορώντας να επιτελέσει τον 50

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΗΛΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

προορισμό του. Επηρεάζεται σοβαρά από το δηλητήριο (μόλυβδος, θειάφι κ.λπ.) της ατμόσφαιρας, που το βομβαρδίζει συνεχώς και το αδυνατίζει επικίνδυνα' το έδαφος γρήγορα θα πεθάνει και θα μεταβληθεί σε μια γκρίζα σκόνη, σαν εκείνη του σεληνιακού εδάφους, που δεν είναι σε θέση να κρατήσει μέσα της ούτε έναν κόκκο ζωής. Τότε όμως η ζωή μας θα έχει την τύχη, που είχε και η ζωή στο φεγ­ γάρι πριν από κάποια εκατομμύρια χρόνια. Αλλά αν ο κίνδυνος από τα προηγούμενα στοιχεία του περιβάλλοντος είναι τό­ σο άμεσος, αμεσότερος, επικείμενος και θανατηφόρος είναι ο κίνδυνος, που προ­ έρχεται από τις θάλασσες, τα ποτάμια και τις λίμνες. Οι θάλασσες και οι ωκεανοί, αυτά τα ανεξερεύνητα λίκνα προέλευσης της ανθρώπινης ζωής, η μέχρι σήμερα ακένωτη πηγή συντήρησης του ανθρώπινου γένους και το μελλοντικό καταφύγιο ελπίδας, όταν πάνω στις στεριές θα εκλείψουν οι πρώτες ύλες, αυτές οι πολύτιμες πηγές έχασαν πλέον τις απεριόριστες δυνατότητες αφομοίωσης των ξένων ουσιών, που καταλήγουν σε αυτές. Εκατομμύρια τόνοι από λήμματα, χρώματα, λάδια, πε­ τρέλαια, σκουπίδια, πλαστικά κ.λπ., προκάλεσαν στο θαλάσσιο περιβάλλον κορε­ σμό και ασφυξία και το εξέτρεψαν βίαια από τη φυσιολογική του πορεία και χρή­ ση" από την ώρα, που το νερό, έπαψε να είναι κατάλληλο για τις συνηθισμένες φυ­ σικές του χρήσεις, η μόλυνση έχει γίνει πλέον επικίνδυνη και αλλοιώνει τη σύστα­ ση του, μεταβάλλοντας την σε φονικό όπλο εναντίον της υγείας και της ζωής του ανθρώπου, των ενάλιων ζώων και των φυτών, εναντίον του συνόλου των οικοσυ­ στημάτων της γης. Άλλοτε ο άνθρωπος υπολόγιζε τη θάλασσα σαν το έσχατο καταφύγιο αναζή­ τησης πρώτων υλών (φύκια, σάργασα, έμβια όντα κ.λπ.), όταν όλες οι επίγειες πη­ γές θα στέρευαν. Σήμερα και αύριο αυτή η ελπίδα σβήνει σιγά-σιγά με όλο πιο επιταχυνόμενο ρυθμό. Και αυτό συνέβη γιατί η θάλασσα, δεχόμενη καθημερινά με­ γατόνους ουσιών με τοξικές και δηλητηριώδεις ιδιότητες, για ένα διάστημα αντέ­ δρασε, απορροφώντας και εξαφανίζοντας τις ουσίες αυτές, ενώ ταυτόχρονα τραυ­ ματιζόταν βαριά το ζωοπλαγκτό και το φυτοπλαγκτό' η συνέχιση της ρύπανσης όμως προκάλεσε, όπως ήταν αναμενόμενο, τον κορεσμό των φυσικών δυνατοτή­ των του υγρού στοιχείου και από εκεί και πέρα άρχισε η μόλυνση και η δηλητη­ ρίαση της. Ο απειράριθμος θαλάσσιος κόσμος των φυτών και των ζώων, καθώς και οι θέσεις αναπαραγωγής του, με τον καιρό αλλοιώθηκαν, καθώς τα δηλητήρια και τα πετρέλαια επικάθονταν στο βυθό και διέλυαν τις φυτοκοινωνίες και απομά­ κρυναν ή δολοφονούσαν τα ζώα και τον ιχθυόκοσμο γενικά. Η πανίδα και η χλωρίδα της θάλασσας βρίσκονται σε άμεσο κίνδυνο. Ήδη πει­ ράματα απέδειξαν ότι κατά τα τελευταία 20-30 χρόνια η έκταση της ζωής στον θα­ λάσσιο χώρο έχει μειωθεί κατά 30%. Τα λήμματα και τα απόβλητα και κυρίως το πετρέλαιο είναι οι βασικότερες αιτίες μόλυνσης του νερού. Μέσω του φυτοπλαγκτού έχει εξακριβωθεί πως η θάλασσα παράγει το 70% της ποσότητας του οξυγό­ νου της ατμόσφαιρας' η ανθρώπινη παρέμβαση και η μόλυνση απελευθερώνει αντί ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ

οξυγόνου το ανθρακικό οξύ, που μπορεί κάποια ώρα να προκαλέσει στον άνθρω­ πο θάνατο από ασφυξία. Ιδιαίτερα η απόρριψη πετρελαίου στη θάλασσα κατανα­ λώνει αλόγιστα το οξυγόνο και ταυτόχρονα αφήνει ελεύθερο το ανθρακικό οξύ. Γι' αυτό τα ζώα, που αιωρούνται μέσα στη θάλασσα (πλαγκτό), οι φυτικοί και ζωικοί οργανισμοί, που ζουν σταθερά οτο βυθό (βένθος) και τα έμβια (νηκτό), που μπο­ ρούν να κολυμπούν στο νερό βρίσκουν καθημερινά το θάνατο κατά εκατομμύρια. Τέλος, ας πάψουμε να ελπίζουμε ότι η αναζήτηση πρώτων υλών στη θάλασσα είναι δυνατόν να εξασφαλιστεί με έρευνες σε μεγάλα βάθη της, εκεί όπου χάσκουν οι τεράστιες χαράδρες του σκοτεινού και αβυσσαλέου χάους, με την απόλυτη νε­ κρική σιωπή, γιατί εκεί ούτε οι πηγές είναι πλούσιες, ούτε είναι βέβαιο πως είναι χρήσιμες και εκμεταλλεύσιμες και ούτε φυσικά θα μπορέσει να φτάσει σε αυτές εύ­ κολα ο άνθρωπος, χωρίς να δοκιμάσει την απογοήτευση, που ένιωσε όταν πάτησε το αφιλόξενο σεληνιακό έδαφος και το γκρίζο τοπίο του Άρη. Η σοβαρότητα αυτής της διαταραχής του περιβάλλοντος, που πολό συνοπτι­ κά σκιαγραφήσαμε και οι τραγικές συνέπειες της στο άμεσο μέλλον, και μιλούμε για δυο τρεις γενιές μετά από μας, αποτελεί το κυριότερο γνώρισμα της δικής μας γενιάς, το οποίο είμαστε έτοιμοι να παραδώσουμε, ως κληρονομιά, στα παιδιά μας. Όλα αυτά αποτελούν το τίμημα των αλμάτων της σύγχρονης προόδου, που δυστυχώς δεν το πληρώνουν μόνο όσοι το δημιούργησαν, αλλά κυρίως όσοι έρ­ χονται μετά ανύποπτοι για την καταστροφή και ανυπόμονοι βιάζονται να απολαύ­ σουν τα αγαθά του πολιτισμού των πατέρων μας. Και όλα αυτά έγιναν γιατί αγνοή­ σαμε το γεγονός ότι η φύση έχει τους δικούς της αυστηρούς νόμους, και πως δεν μπορεί να τους καταστρατηγήσουμε χωρίς βαριές κυρώσεις. Η φύση απέδειξε ότι υπήρξε τρυφερή και μακρόθυμη μάνα για τον άνθρωπο, αλλά μεταμορφώνεται σε τρομερή Ερινύα όταν διαπιστώνει το βιασμό της από τα ίδια της τα παιδιά. Εμείς είμαστε η τραγικότερη από τις νεότερες γενιές στον κόσμο αυτό. αλόγιστα έναν ολέθριο κόσμο και αντί να υποστούμε ρές του συνέπειες

Δημιουργήσαμε

εμείς οι υπαίτιοι τις

τις παραδίνουμε με αλαζονεία, ως κληρονομιά

αγαπήσαμε με όλη τη δυναμό της καρδιάς μας: Τα παιδιά

σε αυτούς,

φοβε­ που

μας! Αθήνα, Άνοιξη 2002

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

Μα η Ελλάδα μας, οι ρίζες σου είναι απ' τα ερείπια της θύελλας του πολέμου! Στο διαυγή βυθό είναι θρονιασμένες της κρυσταλλένιας

σκέψης,

που τη λεν αιωνιότητα. ΣΕΛΛΕΥ

But Greece and her foundations Are built below the tide of war, throned on crystalline sea of thought, and its eternity.

SHELLEY

ANNA ΧΑΡΡΙΣΣΟΝ

Πεζοπορία - ελεύθερες διαδρομές και πολιτισμικοί φράχτες...

Μ

ε τον απόηχο των στίχων του μεγάλου φιλέλληνα ποιητή για τη διαύγεια της σκέψης και την αιωνιότητα, μακριά από τη φοβερή πολεμική ατμόσφαιρα

της σύγχρονης καθημερινότητας, ξεκινήσαμε τον απογευματινό μας περίπατο. Ο ήλιος της γαλήνιας απριλιάτικης μέρας έγερνε προς τη δύση του και τα ρό­ δινα συννεφάκια χοροπηδούσαν σαν πουλιά φλαμίνγκο πάνω από το Σαρωνικό. Τα πλάσματα της φύσης, φοβισμένα από τον ερχομό της νύχτας, γλίστρησαν στις κοίτες της ξερολιθιάς των πανάρχαιων φυσικών φραχτών της παλαιάς Αίγινας για να κοιμηθούν... Ανάμεσα τους τα αρχαία σκίνια σμίγουν με τους τοίχους που 'χτισαν οι φημισμένοι τεχνίτες της πέτρας, για να συγκρατήσουν τη στέρφα δύσκολη γη και να καλλιεργήσουν με αντίξοες συνθήκες συχνής ανομβρίας και στέρησης. Ο ναός της Αφαίας έμοιαζε να λάμπει από το φως του δειλινού, σαν εικόνα από το όνειρο, αλλά η σκληρή πραγματικότητα του μόχθου πάντα σε κάνει να ανα­ λογίζεσαι τις σκληρές μέρες της στέρησης αποδιωγμένων ανθρώπων, που βρήκαν αγκυροβόλιο στο νησί αυτό του Σαρωνικού. Εκεί που παρόμοιο απόγευμα μπορεί οι πρώτοι παλιοί της άποικοι και ν' ακούσουν την ψυχή της αρχαίας Αίγινας να χτυπά στις άκρες αυτών των χέρσων χωραφιών. Εκεί που σμίγουν τα σημερινά υπολείμματα των σπασμένων αγγείων με τα που­ λιά που κλωσούν τα αυγά τους και που ανάμεσα στις πρασινάδες, τα ερπετά, οι σκα­ ντζόχοιροι, οι χελώνες, τα αγριοβότανα, μάχονται με τη βοήθεια της βροχής τον αι­ ώνιο αγώνα της επιβίωσης, όμοια με τους ανθρώπους. Όμως το θαύμα του πολιτισμού, που άνθησε για πάνω από τέσσερις χιλιετίες, επιτελέστηκε ενάντια στις αντίξοες συνθήκες, το φόβο και τον τρόμο των πειρατών ΠΕΖΟΠΟΡΙΑ: ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΦΡΑΧΤΕΙ

και των διαφόρων άλλων επιδρομέων του Αιγαίου. Βυθισμένοι στις σκέψεις μας, επιταχύναμε το βήμα μας, γιατί θα 'πρεπε να 'μαστέ στο σπίτι του ελληνιστή συ­ νταξιούχου καθηγητή Τζέραλντ Τόμπσον στις επτά. Σκοπός μας ήταν, εκτός από την ανταπόκριση στη φιλική του πρόσκληση για τσάι, να μας μιλήσει για τον εαυ­ τό του, δίνοντας μας μια γεύση από την τελική του απόφαση, εδώ και μερικά χρό­ νια, να χτίσει το σπίτι του στην Αίγινα και να εγκατασταθεί εδώ. Απ' ό,τι ξέραμε, στην αρχή οι περίοικοι και οι ντόπιοι κυνηγοί τον έβλεπαν με ακόρεστη περιέργεια και σχεδόν με δυσπιστία, ενώ περπατούσε σε ατέλειωτες δια­ δρομές, πότε ανάμεσα στα χωράφια τους ακολουθώντας τα αχνάρια των αρχαίων ατραπών οι πρώτοι, πότε στα βουνά και στα δασωμένα ρουμάνια οι δεύτεροι. Ποιος θα είναι άραγε, αναλογίζονταν, ετούτος ο ξένος άνθρωπος ανάμεσα μας και τι αποζητάει μοναχικός και ακούραστος; Ή δ η η φήμη του είχε αρχίσει να απλώνεται παντού και στην κοντινή ταβέρνα του Αργύρη είχε γίνει το καθημερινό ζήτημα συζήτησης, μιας και δεν ήταν και τό­ σο κατανοητό, γιατί κάποιος μπορεί να περπατάει ολόκληρη τη μέρα, χωρίς να έχει σαν σκοπό κάποια αγροτική εργασία ή το μάζεμα χόρτων, εκτός από μια μέρα που έβγαζε βόλτα τα σκυλιά! Ποια να είναι τελικά η επιρροή της νύμφης Βριτομάρτυδος, που κάνει τόσους κοι­ νούς θνητούς να αποφασίσουν να κάνουν την Αίγινα το τελικό αραξοβόλι τους, όπως έγινε και με τον ελληνιστή Άγγλο καθηγητή μας; Μήπως λοιπόν στις αρχές της και­ νούριας χιλιετίας ανατρέπεται η θεωρία της μελέτης του DNA, που λέει ότι δεν είναι τα κύτταρα σου μόνο που σε κάνουν Έλληνα από βιολογική άποψη, αλλά, όπως λέει ο με­ γάλος φιλέλληνας λόρδος Ράνσιμαν, η έννοια του να είσαι Έλληνας θα μπορούσε να πε­ ριέχει και οποιονδήποτε κατανοεί τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τη φιλοσοφία... Τη στιγμή εκείνη, και ενώ πλησιάζαμε στον προορισμό μας, το σπίτι του, ξαφ­ νικά θυμήθηκα κάτι που πρόσφατα είχα ακούσει από άσπονδο φίλο του, σχετικά με το βιβλίο που έχει συγγράψει για τα μονοπάτια του νησιού και την αμηχανία που μου είχε προκαλέσει ένα σχόλιο που άκουσα, σχετικά με το περιεχόμενο του. Ο «πεζοπορικός οδηγός» του Τόμπσον είναι πολά ενδιαφέρον βιβλίο, αλλά με την αγάπη που τρέφει ο συγγραφέας του για τις λεπτομέρειες το κάνει συχνά βαρετό. Σχεδόν όπως και τα «οδοιπορικά» του Παυσανία, που έζησε το 2ο μ.Χ. αιώνα και περιόδευσε σε ολόκληρη την Ελλάδα. Το βιβλίο ήδη το αγοράσαμε και το είχαμε διαβάσει αρκετές φορές. Οι χάρτες και τα σχόλια είχαν εξαιρετικό ενδιαφέρον, τώ­ ρα έμενε να μάθουμε και τι ώθησε το δημιουργό του να το γράψει. Και να τος εκεί στην είσοδο του σπιτιού του, ψηλός, αδύνατος και ευθυτενής, κρατώντας το οδοιπορικό του μπαστούνι στο χέρι, μιας και μόλις είχε επιστρέψει από τον απογευματινό περίπατο με τα δυο δίδυμα σκυλιά του, τον Ερμή και την Ήρα. Σε λίγα λεπτά, απλώναμε τα ταλαιπωρημένα πόδια μας στις αναπαυτικές φιλό­ ξενες ξύλινες πολυθρόνες, κάτω από τον εξώστη, την ξύλινη κυκλική κατασκευή, το «γκαζίμπο» του, με τα κατακόκκινα κεραμίδια στη μέση του κήπου και με τη θέα ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

του ναού οτην άκρη του ορίζοντα ανάμεσα στα πεύκα. Το μαγικό ταξίδι, πάνω από τέσσερις δεκαετίες πίσω, είχε ξεκινήσει.

«Την πρώτη έμπνευση να επισκεφτώ την Ελλάδα την είχα από μικρός. Αφορμή υπήρξε η παιδική μου πρώτη γνωριμία με τον Αίσωπο και τον Όμηρο και η λατρεία που απέκτησα για την κλασική παιδεία. Αυτό, βέβαια, είχε και σαν αποτέλεσμα να ακολουθήσω τις κλασικές σπουδές στην Οξφόρδη». «Κάτι σαν πετριά που λέμε εμείς οι Νεοέλληνες», είπα στα ελληνικά. Ο Τζέραλντ γέλασε δυνατά, μιας και μιλά άπται­ στα ελληνικά και, όπως όλοι οι Βρετανοί, έχει έμφυτο το χάρισμα του χιούμορ και τους κατάλληλους «αισθητήρες» που πιάνουν τα αστεία σε όποια γλώσσα και αν λέ­ γονται. «Στην Αίγινα έφτασα για πρώτη φορά το 1996, εντελώς τυχαία, συνοδεύοντας ένα γκρουπ φοιτητών μου σε κάποια εκπαιδευτική επίσκεψη μας στη χώρα σας, με τον ταξιδιωτικό, τότε, οργανισμό, τον "ΑΙΓΙΝΑ". Όμως, "ΟΥΔΕΝ ΚΑΚΟΝ ΑΜΙΓΕΣ ΚΑΛΟΥ"! Δηλαδή, μια μαζική τροφική δηλητηρίαση από πλανόδιο σουβλάκι στο Μοναστηράκι προώθησε την απόφαση να συνεχίσουμε τις δεκαήμερες διακοπές μας στο πιο κοντινό νησί του Αργοσαρωνικού. Λόγος, επίσης, ήταν και μια ενδόμυχη μου σκέψη, γιατί γνώριζα την ιστορική σημασία του νησιού αυτού. Όμως η θεά Τύχη υπήρξε σημαντικός παράγων για την τροπή που έφερε αυτή η επίσκεψη στη ζωή μου. Μέσα σε μερικές ημέρες ένας πολύχρωμος χάρτης φυσικού αλλά και πνευματι­ κού περιβάλλοντος ανοιγόταν μπροστά στα έκθαμβα μάτια μας. Έδινε στα πόδια μας φτερά, έτσι ώστε, σε μερικές μέρες, αν και υπήρχε έλλειψη τακτικής οδικής συγκοι­ νωνίας ή σε μερικά δύσβατα μέρη δεν υπήρχε το παραμικρό άλλο μεταφορικό μέσο εκτός από το γάίδουράκι, κυριολεκτικά οργώσαμε ολόκληρο το νησί, αφήνοντας τις κατσίκες και τα γίδια να... μας κοιτάζουν με ακόρεστη περιέργεια και θαυμασμό για τις πεζοπορικές μας ικανότητες, υπό την επίβλεψη του μυστακοφόρου τσομπάνη. Αυτή η ιδιομορφία της γεωλογικής μορφής του Νησιού, μετά δηλαδή από κορυ­ φές που φτάνουν τα 530 μέτρα να συναντάς τη θάλασσα πίσω από απότομους απαλούς λόφους, το κάνει έναν καταπληκτικό τόπο για αθλητική ή κάθε άλλη δραστηριότητα. Έτσι, για να μην τα πολυλογώ, εισχώρησε στο μυαλό μου η ιδέα ότι εγώ και η θεά Αφαία κάποτε θα ξανασυναντηθούμε και ένα μικρό φως άναψε μέσα στην ψυχή μου, μια ελπίδα που γεννήθηκε ότι κάποτε θα ξαναγύριζα για να ζήσω σ' αυτόν τον τόπο». Ο ήλιος είχε δώσει τώρα τη θέση του στην καινούρια Σελήνη, που ανέτελλε πίσω από τη διαυγή γαλάζια, σαν από μετάξι, νύχτα. Η ανοιξιάτικη δροσιά μάς ανάγκασε να μεταφερθούμε στο εσωτερικό του σπιτιού, όπου μας περίμενε ένα άσπρο τραπεζομά­ ντιλο, μια φλάσκα ρετσίνα και φασολάδα με μεσαγρίτικες ελιές. Ιδανική ατμόσφαιρα για κάποιον που σχεδόν έχει αφομοιωθεί με την ελληνική παράδοση και έχει αποξενω­ θεί πια από τη δική του, εδώ και δυο περίπου δεκαετίες. Όμως αυτό γίνεται συνήθως σε πολά συντομότερο χρόνο, αυτή η καταπληκτική μετάλλαξη που δεν ισοπεδώνει αλ­ λά βελτιώνει την προσωπικότητα κάθε ξένου, που δεν είναι κατ' ανάγκη βάρβαρος, σε μια οντότητα που μπορεί πια να απολαμβάνει και τις γήινες χαρές της ζωής. ΠΕΖΟΠΟΡΙΑ: ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΦΡΑΧΤΕΣ

Ενώ σηκώναμε το ποτήρι για να τσουγκρίσουμε και να αλληλοευχηθούμε για υγεία και τα υπόλοιπα, ο Τζέραλντ Τόμπσον, πάντα πολύ γήινος και αληθινός, ψι­ θύρισε με μια υποψία συγκίνησης που έκανε τη φωνή του να πάλλεται: «Δε θα το πιστέψεις! Για δυο συνεχείς εβδομάδες κάθε Κυριακή βλέπω διά­ φορες γειτονικές οικογένειες να περπατούν στις διαδρομές του βιβλίου μου, ενώ εγώ τις διασχίζω με τις παρέες των ξένων περιπατητών που συ­ νοδεύω και ξεναγώ. "Πού πάτε λοιπόν, παιδιά;" τους ρώτησα. Η απάντη­ ση που πήρα ήταν στερεότυπη: "Σήμερα πήγαμε βόλτα για δυο ώρες, ανεβήκαμε στο Όρος και μας άρεσε πολύ. Ιδιαίτερα άρεσε στα παιδιά. Από εκεί πάνω, όταν φτάσεις στην κορυφή, βλέπεις ολόκληρο τον κόσμο!"» Αυτό μας εμπιστεύτηκε, κατεβάζοντας τον τόνο της φωνής του και σαν να μιλούσε στον εαυτό του και το πρόσωπο του έλαμψε από την ενδόμυχη χαρά του εκπαιδευτή, του δασκάλου που βλέπει τον εκπαιδευόμενο να αριστεύει. «Ουδέποτε οι ντόπιοι δεν πήγαιναν να κουραστούν τις Κυριακές και να σκαρφαλώνουν βουνά, χωρίς να υπάρχει η αιτία μιας αγροτικής δουλειάς ή ενός πανηγυριού. Ο στόχος λοιπόν έχει επιτευχθεί. Κάτι έχει αλλάξει κι εδώ προς το καλύτερο. Τα πράγματα έχουν αρχίσει να βελτιώνονται, όπως και το βιοτικό τους επίπεδο. »Όμως εγώ, σαν την Κασσάνδρα που δεν πιστεύω ότι η ταχεία ανάπτυξη και η οικολογική ισορροπία δε συμβιβάζονται, αναρωτιόμουν αν θα συνέβαι­ νε το ίδιο και με το φυσικό περιβάλλον στην Αίγινα». Αλληλοσυμφωνήσαμε ότι αξίζει να προσπαθήσουμε. Από κοινού ακόμα συμ­ φωνήσαμε για την ανάγκη μελλοντικού ποιοτικού τουρισμού με ήπιες μορφές και το θέμα σταμάτησε εκεί. Στη σκέψη μας ήρθε τότε ο στίχος του ποιητή: «Ν' ανεβούμε λίγο ψηλότερα», που ταιριάζει και με την ορεινή πεζοπορία. Εκείνη τη στιγμή, σαν να διάβασε τη σκέψη μας, ο Τζέραλντ μάς είπε: «Όταν πρωτοήρθαμε από την Οξφόρδη το 1961, και ενώ ξεκινούσαμε την αναρρρίχηση στα αιγινήτικα βουνά, θυμάμαι ότι τους είχα συμβουλέψει: 'Όταν οδοιπορείτε και βρίσκεστε σε υψώματα να ανεβαίνετε πάντα στο ψηλό­ τερο σημείο. Δεν μπορείς να κατανοήσεις έναν τόπο, αν δε φτάσεις ψηλά... "

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Ο Τζέραλντ Τόμπσον γεννήθηκε στη Βρετανία και σπούδα­ σε φιλολογία στο Τμήμα Κλασικών Σπουδών του Πανεπι­ στημίου της Οξφόρδης. Δίδαξε κλασική φιλολογία στον το­ μέα της Δημόσιας Εκπαίδευσης, μέχρις ότου αποφασίσει να εγκατασταθεί στην Ελλάδα, θέτοντας τέρμα στην εκπαιδευ­ τική του καριέρα. Ζει μόνιμα στο Μεσαγρό και έχει αφιε­ ρωθεί στο γράψιμο. Η μουσική αποτελεί μια άλλη ενασχό­ ληση του που με πάθος καλλιεργεί, παίζοντας πιάνο και συνθέτοντας, ενώ διαθέτει και μια θαυμάσια φωνή τενόρου. Το κυριότερο μέλημα του όμως είναι η καλλιέργεια της αγάπης για τη φύση και τον πολιτισμό της Αίγινας, μέσα από τη δική του φιλοσοφική άποψη, του περιηγητή που γνωρίζει τον κόσμο περπατώντας. Το εγχειρίδιο του Πεζο­ πορικός οδηγός για την Αίγινα αποτελεί ένα εκπληκτικό βοήθημα για όλους όσους επιθυμούν να εισχωρήσουν στον κόσμο της σωστής προσέγγισης ενός πολιτισμού που κινδυ­ νεύει να εκλείψει και μέσα από την προτροπή μιας αέναης κίνησης που δίνει η διαρκής πεζοπορία.

ΠΕΖΟΠΟΡΙΑ: ΕΛΕΥΘΕΡΕΣ ΔΙΑΔΡΟΜΕΣ-ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΙ ΦΡΑΧΤΕΣ

58

ΑΦΙΕΡΟΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΑΝΤΑΝΤΟΝΙΟ*

Ρύπανση και Εικόνα ή οπτική ρύπανση Μιλάμε όλοι για όμορφες και καθαρές ακτές! Τα επίθετα όμορφη και καθαρή είναι προφανώς δύσκολο να διαχωρι­ στούν σαν έννοιες, ίσως και αδύνατον. Λέμε ότι ένα όμορφο λουλούδι είναι σαν ψεύτικο! ή ένα τέτοιο πλαστικό ότι είναι σαν αληθινό!

Σ

την πρώτη περίπτωση θα εννοούμε ότι τη φυσική ομορφιά ο άνθρωπος θα μπο­ ρούσε να την αναπαράγει με δικά του τεχνικά μέσα, δηλαδή να μιμηθεί την ίδια

τη Φύση ή . . . το Θεό. Η δεύτερη περίπτωση -το ψεύτικο σαν αληθινό- επιβεβαιώνει κατά κάποιον τρόπο την περίπτωση, ότι δηλαδή κατάφερε όντως το ψεύτικο να φαί­ νεται αληθινό. Μια απλή επιβεβαίωση και απόδειξη του ανθρώπινου εγωκεντρισμού, του ανθρώπου «Δημιουργού». Αν όμως ο άνθρωπος δεν είναι Δημιουργός ή Θεός, θα 'πρεπε να σέβεται περισσότερο αυτό που δεν μπορεί να κατασκευάσει ο ίδιος, άρα και να μην το καταστρέψει. Αναμφίβολα ο άνθρωπος είναι σίγουρα δημιουργός, όταν εκφράζει τον εαυτό του διαμέσου των τεχνών και όχι μόνο. Το «δημιουργός», το γρά­ φω με μικρό δέλτα, έτσι για λόγους... μετριοφροσύνης! Σε πολλές περιπτώσεις η μη κατασκευή κάποιου άσχημου έργου είναι η καλύ­ τερη... απόδειξη σεβασμού προς το περιβάλλον, δηλαδή η μη ρύπανση του. Η κατασκευή π.χ. της εκκλησίας του Αγίου Νεκταρίου Αίγινας... τεράστιος και νεοπλουτίστικος όγκος! Αντ' αυτού, με πολύ λιγότερα χρήματα, θα μπορούσε η εκκλησία να αναστήλω­

νε και συντηρούσε τα ετοιμόρροπα εκκλησάκια της Παλιαχώρας. Είναι γνωστό πόσο η ηχορρύπανση επιδρά αρνητικά στα αισθητήρια όργανα μας και στη συνέχεια στον ψυχισμό μας. Την ένταση αυτού του ήχου τη μετράμε με d.b. (ντεσιμπέλ). Την ασχήμια όμως της εικόνας, δηλαδή την οπτική ρύπανση, πώς τη μετράμε άραγε; Ο Γερμανός φιλόσοφος Νίτσε συσχετίζει άμεσα την έννοια της αισθητικής με την ηθική, δηλαδή φτιάχνει μια εξίσωση: Αισθητική = Ηθική Ηθική = Αισθητική * Ο Γιάννης

Διευκρινίζω ότι η «Ηθική» του Νίτσε διαφέρει αρκετά από τη χριστιανική έν- Σανταντόνιο VOia της ηθικής. είναι ζωγράφος. ΡΥΠΑΝΣΗ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ: ΟΠΤΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ

59

Με την εξίσωση αυτή θα ασχοληθώ στη συνέχεια. Το παιδί, το ξέρουμε όλοι, εκτός από τους Νόμους Κληρονομικότητας, που το καθορίζουν, επηρεάζεται και διαμορφώνει ίο χαρακτήρα του από το σχολειό, το οικογενειακό του περιβάλλον κ.λπ. Πέρα από την όποια παιδεία δώσει ο γονιός στο παιδί του, θα δώσει και μια εικόνα του εαυτού του. Δε μιλάω για την εικόνα του «Πατριάρχη», του «Αφέντη» ή του «καλού φίλου» κ.λπ. αλλά για μια καθαρά οπτική εικόνα τους. Π.χ. το πώς ντύνονται ή το πώς κινούνται γενικά μέσα στον περιβάλλοντα χώρο τους. Τα έπιπλα και όλα τα αντικείμενα του σπιτιού σκηνογραφούν ένα χώρο ψυχολογικής ασφάλειας ή μη. Αυτά τα απλά και καθημερινά δεδομένα γίνονται αξίες συναισθηματικές (ηθικές-αισθητικές) που θα καθορίσουν τον μελλοντικό ψυχικό κόσμο του νέου ανθρώπου. Το παιδί εξοικειώνεται με τη μορφή και το υλικό του κακόγουστου αντικειμένου-παιχνιδιού, με αποτέλεσμα, στη συνέχεια, να μην ενοχλείται με το πλαστικό μπουκάλι που θα δει, πεταμένο στη φύση. Ίσως το παιδί που έχει μεγαλώσει παίζο­ ντας με ξύλινα παιχνίδια να ενοχληθεί περισσότερο! Ξαναδείτε πάλι την προηγούμενη εξίσωση: Αισθητική = Ηθική Ηθική = Αισθητική ή Εικόνα-Περιβάλλον-Φύση (διάπλαση του παιδιού) Φύση-περιβάλλον-Εικόνα (δεδομένο στον ενήλικα) Η γλώσσα μας, τόσο πλούσια ετυμολογικά, μας δίνει η ίδια απαντήσεις σε πολλά ερωτήματα υπαρξιακά και φιλοσοφικά. Επιτρέψτε μου να χρησιμοποιήσω ένα πα­ ράδειγμα που θεωρώ ενδιαφέρον για την περίπτωση αύτη. Το απαρέμφατο αορίστου του ρήματος ορώ είναι: ιδείν, εξ ου και ιδέα. Θέα-Θεά-Θεός = ορατοί (Η ελληνική μυθολογία, θεωρεί τους θεούς του Ολύμπου ορατούς!) Η οπτική συλλογή εικόνων διαμορφώνει τελικά την ιδέα και την ιδεολογία. Ο αντι-κειμενικός κόσμος του παιδιού διαπλάθει και διαμορφώνει την ηθικήαισθητική του. Η εσωτερική οικιακή ασχήμια επιδρά πάνω στο παιδί, ώστε στη συνέχεια η εξωτερική ασχήμια και η ρύπανση του περιβάλλοντος να το ενοχλεί, προφανώς λι­ γότερο. Η διαμορφωμένη πια ψυχολογική κατάσταση του ανθρώπου, τα Οιδιπό­ δεια συμπλέγματα του, αν υπάρχουν, θα επηρεάσουν την άμεση συμπεριφορά του, όχι μόνο προς τους συνανθρώπους του, αλλά και προς το περιβάλλον-φόση. Σαν παράδειγμα θα μεταχειριστώ αυτό του πυροσβέστη εμπρηστή ή του πυροσβέστη πυρομανούς! Ο γνωστός Γάλλος συγγραφέας και φιλόσοφος André Malraux είχε γράψει ότι «σκοτώνω» δεν είναι μόνο «δολοφονώ». Χωρίς λοιπόν να δολοφονήσουμε κάποι­ ον άμεσα, μπορούμε να τον σκοτώσουμε περιστασιακά και σταδιακά, είτε το θύμα λέγεται άνθρωπος είτε φύση.

60

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Είναι γνωστό ότι κατά κανόνα το οικονομικό συμφέρον, η διάθεση αύξησης των κερδών και οι βιομηχανίες ρυπαίνουν το περιβάλλον. Το φυσικό περιβάλ­ λον όμως αντιδρά όπως το σώμα μας. Όταν το παραμελούμε, αυτό μας εκδικεί­ ται ανάλογα -ψυχοσωματικές ασθένειες. Το ίδιο κάνει και το μπαζωμένο ρέμα, πνίγοντας κόσμο, κάνοντας υλικές ζημιές κ.λπ. Αυτός ο παραλληλισμός μάς κά­ νει να σκεφτούμε ότι, κι αν ακόμα η φύση δεν είναι σώμα μας, είναι το λιγότερο προέκταση του! Φύση - όμορφη Περιβάλλον - Ά-μορφη Εικόνα - Δύσ-μορφη Όταν αυτή η δύσμορφη εικόνα δεν ενοχλεί το ανθρώπινο μάτι, τότε μπορούμε να μιλήσουμε για οπτική αλλοτρίωση. Εφόσον η ιδέα εξαρτάται και διαμορφώνεται αναλόγως των εικόνων που το μάτι μας δέχεται, ας συλλογιστούμε πόσο τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, επιδρούν μέσα μας και ιδιαίτερα στο παιδί και τον έφηβο! Η φωτογραφία, σε οποιαδήποτε μορφή της, -TV. - αφίσσες κ . λ π - , έχουν κατα­ λάβει τη ζωή μας. Η φωτογραφική γλώσσα έχει γίνει κοινή κοινωνική γλώσσα επικοινωνίας. Η φωτογραφία αναπαριστά την πραγματικότητα (επισήμως). Μπορεί όμως η φωτογραφία να απεικονίσει την πραγματικότητα, και ποια! Μήπως μια φωτογραφία, με θέμα τη φύση, όχι μόνο δε μας πλησιάζει προς αυ­ τήν, αλλά τουναντίον μας απομακρύνει. Γιατί πολύ απλά βλέπουμε τη φύση από «απόσταση» - μέσ' στην απόσταση αυτή βάζω και την τεχνική επεξεργασία της. Για να διαβάσει το μάτι αυτή την τεχνική απεικόνιση της πραγματικότητας, πρέπει να αποκωδικοποιήσει τη φωτογραφία ή, αν θέλετε, έχει μάθει να βλέπει όπως ο φωτογραφικός φακός. Φύση και καρτ-ποστάλ! Δεν είναι πραγματικά παράλογο ο τουρίστας που ανεβαίνει να δει την Ακρό­ πολη να παίρνει φωτογραφίες της, για να τις δει με την ησυχία του στο σπίτι του και... ν' απολαύσει την ομορφιά της! Το μάτι, σαν αισθητήριο όργανο μας, μήπως έχει γίνει «υποτονικό» δηλαδή μήπως πολλές δυνατότητες του, όπως η παρατηρητικόητα, έχουν πέσει σε χειμε­ ρία νάρκη; Άνθρωποι που δεν έχουν δει ποτέ φωτογραφία, π.χ. οι ιθαγενείς της Αφρικής ή του Αμαζονίου, όταν τους δώσανε να κοιτάξουν μια φωτογραφία δεν μπόρεσαν να ανακαλύψουν και να δουν τι απεικόνιζε αυτή. Γι' αυτούς η φωτογραφική γρα­ φ ή δεν έχει καμία σχέση, με τη δική τους αντίληψη της πραγματικότητας. Την αντανάκλαση του προσώπου τους μέσα στην επιφάνεια του νερού δεν τη βλέπουν καθόλου όπως εμείς το πρόσωπο μας σ' έναν καθρέφτη. Το μάτι, του σύγχρονου αστού, έχει μάθει και θέλει να «καταναλώνει» εικόνες με αστραπιαία ταχύτητα. Έχει φτάσει επιπλέον να αισθάνεται ότι γίνεται μέσα του κάποια ψυχολογική «κάθαρση» - με τη Φροϋδική ερμηνεία της λέξης. Για παρά­ δειγμα, όταν βλέπαμε στην τηλεόραση τις φριχτές εικόνες απ' το βομβαρδισμό της ΡΥΠΑΝΣΗ ΚΑΙ ΕΙΚΟΝΑ: ΟΠΤΙΚΗ ΡΥΠΑΝΣΗ

Γιουγκοσλαβίας, είχαμε την αίσθηση ή την ψευδαίσθηση ότι παρευρισκόμαστε κα­ θημερινά δίπλα στους αμάχους και ότι τους συμπαραστεκόμαστε κιόλας. Το θέμα της «απόστασης» που παραπάνω ανέφερα. Όσο, κατά τη γνώμη μου, πιο «έξυπνα» είναι τα όπλα που κατασκευάζει ο άνθρωπος, τόσο πιο πολύ αποδει­ κνύει ο ίδιος την κουταμάρα του! Η ομορφιά λοιπόν και η ασχήμια είναι υποκειμενική, εφόσον ο καθένας μας προβάλλει με διαφορετικό τρόπο προς τα έξω το ένα ή το άλλο. Αυτό όμως που εί­ ναι σίγουρο είναι ότι όσο ο άνθρωπος σέβεται τον εαυτό του, όσο περισσότερο δη­ λαδή είναι «ηθικός», τόσο περισσότερη ομορφιά εκπέμπει γύρω του, στους συναν­ θρώπους του και προς το περιβάλλον.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

ΓΕΩΡΓΙΟΣ Μ Π Η Τ Ρ Ο Σ *

Η Αίγινα που πΐηγώνουρε [Μια αναφορά στα Προγράμματα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης που έχουν πραγματοποιηθεί τα τελευταία εφτά χρόνια στο 2ο Γυμνάσιο Αίγινας]

Αίγινα... ένα ωραιότατο ειδυλλιακό μέρος, με αίγλη πρωτεύουσας, θάλασσες γαλήνιες και φιστικιές.

Ε

να ευχάριστο ξάφνιασμα νιώσαμε όσοι διαβάσαμε την παραπάνω φράση στη σελίδα 478 του βιβλίου της κας Μάρας Μεϊμαρίδη: Οι Μάγισες me, Σμύρνης, του οποίου η εξιστόρηση -σύμφωνα με τη συγγραφέα- ξεκινά από την ανακάλυψη κάποιων χειρογράφων σε ένα σκονισμένο μπαουλάκι ενός παλιού αιγινήτικου αρχοντικού. Μια κρυφή ευχαρίστηση καταλαμβάνει τον Αιγινήτη αναγνώστη, όταν βλέπει ότι και σήμερα γράφονται μυθιστορήματα που η δράση τους εκτυλίσσεται στην Αίγινα. Μια αναπάντεχη ανακούφιση διακατέχει όλους μας, καθώς διαπιστώνουμε ότι και σήμερα η Αίγινα εξακολουθεί να προκαλεί και να προσκαλεί πνευματικούς ανθρώ­ πους, όπως περιηγητές, ζωγράφους, γλύπτες, ποιητές, συγγραφείς, με το φυσικό πε­ ριβάλλον της, με τις ήσυχες θάλασσες και τους αργούς, ανθρώπινους, καθημερινούς ρυθμούς. Τους οδηγεί να εργαστούν ακουμπώντας στην αιγινήτικη πέτρα, εμπνεόμε­ νοι από το καθάριο φως του ορίζοντα της και το γαλήνιο και ήρεμο περιβάλλον της. Ιδιαίτερα στις μέρες μας, όταν το τελευταίο καλοκαίρι το σημάδεψε η δυσφήμι­ ση του νησιού από την άναρχη κυκλοφορία και στάθμευση των οχημάτων, την προ­ χειρότητα και επιπολαιότητα των υπευθύνων, τον όγκο των σκουπιδιών στις ακτές, αλλά κυρίως από την παρουσίαση της Αίγινας από τα Μ.Μ.Ε. ως τόπου καταλύμα­ τος τρομοκρατών και χώρο δράσης μυστικών πρακτόρων και ειδικών δυνάμεων. Η εικόνα αυτή αδικεί το νησί και το πληγώνει, και μαζί τους ανθρώπους που ζουν σε αυτό και όσους το έχουν ερωτευτεί και το επισκέπτονται τακτικά. Η Αίγινα, ένας τόπος με φυσικές ομορφιές, με απροσδόκητη εναλλαγή τοπί­

* Ο Γεώργιος Μπήτρος είναι Καθηγητής Θεολόγος στο 2ο Γυμνάσιο Αίγινας.

ου, με αδιάλειπτη ιστορική παρουσία, με σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους, με βυζαντινά μνημεία, μοναστήρια και προσκυνήματα, με παραδοσιακούς οικισμούς, Τα σκίτσα του άρθρου μουσεία, Καποδιστριακά κτίρια που πιστοποιούν τη θέση της ως πρώτης πρωτεύ­ ουσας του νεότερου ελληνικού κράτους, να απαξιώνεται και να υποβαθμίζεται στα Η ΑΙΓΙΝΑ ΠΟΥ ΠΛΗΓΩ.ΝΟΥΜΕ

είναι της Ευγενίας Εξάρχου και της Μαρίας Κρατημένου.

63

δελτία ειδήσεων στο όνομα της ενημέρωσης, χωρίς κανείς να αντιδρά, χωρίς κα­ νείς να διαμαρτύρεται, χωρίς κανείς να απαιτεί την αποκατάσταση της πραγματι­ κής εικόνας του και του ονόματος της. Το φαινόμενο δεν είναι καινούριο. Χρόνια τώρα, κανείς δεν τολμά -εκτός με­ μονωμένων μοναχικών ηρωικών περιπτώσεων- να αρθρώσει ουσιαστικό, αποτελε­ σματικό λόγο διαφωνίας και παρέμβασης στη συνεχιζόμενη υποβάθμιση του νησι­ ού, από την άναρχη, ακατάστατη και ακαλαίσθητη ανοικοδόμηση, από την πλαστι­ κή αξιοποίηση των ακτών, την απρογραμμάτιστη εκτέλεση δημόσιων έργων, την κακή συντήρηση του οδικού δικτύου, την εγκατάλειψη των παραδοσιακών καλ­ λιεργειών και επαγγελμάτων, τη μόλυνση του υδροφόρου ορίζοντα, την εγκατάλει­ ψη των ιστορικών μνημείων, τη ρηχή αντιμετώπιση των πνευματικών ανθρώπων. Δεκαετίες τώρα, κανείς δεν αποφασίζει να αναλάβει την πρωτοβουλία μιας αξιόλογης και σοβαρής παρουσίασης και προβολής της Αίγινας. Κανείς δε μιλά για την αποκατάσταση του πληγωμένου τοπίου της, που, αν συμβεί, θα σημάνει την αρχή μιας βιώσιμης και φιλικής προς το περιβάλλον ανάπτυξης. Τα τελευταία χρόνια, μια αχτίδα φωτός σε αυτό τον τομέα ξεπήδησε από τα σχο­ λεία της Δευτεροβάθμιας και Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του νησιού, όταν πή­ ραν την πρωτοβουλία να αναπτύξουν, εκτός σχολικού ωραρίου, προγράμματα Πε­ ριβαλλοντικής Εκπαίδευσης με σκοπό: 8

τη μελέτη των περιβαλλοντικών προβλημάτων της Αίγινας,

s

τη γνωριμία με την πανίδα και τη χλωρίδα του νησιού, την ιστορία του τό­ που, τα ήθη και τα έθιμα, την πολιτιστική κληρονομιά.

• Συγχρόνως τα παιδιά της Αίγινας, οι αυριανοί ενεργοί πολίτες, να δραστη­ ριοποιηθούν, να ευαισθητοποιηθούν, να προβληματιστούν για τον τόπο τους, ψ

να μην εφησυχάσουν και στο μέλλον συμπεριφερθούν ως κακοί διαχειριστές και καλοβολεμένοι επαγγελματίες.

Μέσα από την έκδοση και παρουσίαση των εργασιών τους να παρέμβουν με ιδέες και προτάσεις, ώστε να συμβάλουν: 9

στην καλύτερη διαχείριση του φυσικού πλούτου,

s

στην έγκαιρη και συντονισμένη αντιμετώπιση των προβλημάτων,

• στην ανάδειξη της τοπικής ιστορίας και της πολιτιστικής κληρονομιάς. Μ ε καταγεγραμμένη τη γενικότερη αδράνεια και αδιαφορία και με πυξίδα τις πα­ ραπάνω σκέψεις, ξεκινήσαμε τη σχολική χρονιά 1996-1997, το πρώτο πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης, στο 2ο Γυμνάσιο Αίγινας, στην Κυψέλη, με θέμα: Τα βουνά της Αίγινας, σε συνεργασία με τον καθηγητή κ. Γαβρίλη Παντελή. Όσο κι αν φάνταζε άπιαστο όνειρο η πραγματοποίηση ενός τέτοιου προγράμ­ ματος στο σχολείο μας, χωρίς προηγούμενη ανάλογη εμπειρία, τελικά οι πρώτοι δισταγμοί ξεπεράστηκαν από τη μεγάλη προσέλευση των μαθητών και τη συγκι­ νητική ανταπόκριση τους σε κάθε στάδιο εργασίας του προγράμματος. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, χ.6

Στα βουνά αντικρίσαμε μια άλλη -άγνωστη σε πολλούς- Αίγινα. Ανηφορήσαμε στον Μποριατάδο, στη Δραγουνέρα, στη Παλιαχώρα, στο Βουνό του Δένδρου, στη Χρυσολεόντισσα, στο Ανιτσαίο, στους Λαζάρηδες, στην Αφαία, στο Ελλάνιο Όρος. Γρήγορα καταλάβαμε ότι, αν και νησί η Αίγινα, το μεγάλο της ενδιαφέρον βρί­ σκεται στα βουνά. Και αυτό αποδεικνύεται από τη μακραίωνη ιστορία της, που εί­ ναι συνδεδεμένη με τα βουνά της. Εκεί έχτισαν στην αρχαιότητα ναούς οι πρώτοι κάτοικοι, για να λατρέψουν τους θεούς τους (Αφαία, Ελλάνιος Δίας). Εκεί έχτισαν τη μεσαιωνική τους πρωτεύουσα (Παλαιά Χώρα). Από τα δάση αυτών των βου­ νών πήραν την ξυλεία και τα υλικά (πετρώματα) για τις εργασίες τους και για οι­ κιακή χρήση. Εκεί μάζευαν το νερό τους (σουβάλες). Εκεί έχτισαν τα μοναστήρια, και τους μικρούς παραδοσιακούς οικισμούς. Σήμερα τα βουνά της Αίγινας μονοπωλούν το ενδιαφέρον των τουριστών, των προσκυνητών, των καλλιτεχνών, των οικολόγων αλλά και όσων θέλουν να απο­ κτήσουν εξοχική κατοικία. Ακόμα, η εικόνα των τηλεοπτικών καναλιών, ο ήχος της κινητής τηλεφωνίας που έχουν οι Αθηναίοι αλλά και εμείς οφείλονται στις κε­ ραίες που είναι τοποθετημένες πάνω στα αιγινήτικα βουνά. Από αυτό το σημείο ξεκινά ο προβληματισμός και ο διάλογος, τόσο για τη σω­ στή αξιοποίηση των βουνών, όσο και για το σεβασμό και τη διαφύλαξη της φυσι­ κής ομορφιάς τους.

Γ Ι επιτυχία του πρώτου προγράμματος μάς οδήγησε στην πραγματοποίηση δύο προγραμμάτων την επόμενη σχολική χρονιά, 1997-1998. Το πρώτο με τίτλο: Κυψέλη, ιστορία - πολιτισμός - φυσικό περιβάλλον - σύγ­ χρονη ζωή, σε συνεργασία με την καθηγήτρια κ. Πυρουνάκη Σοφία, και το δεύ­ τερο με τίτλο: Υδάτινη οικονομία - πηγές - πηγάδια, σε συνεργασία με το διευθυ­ ντή του σχολείου κ. Τύλλιο Παντελή. Ο τόπος του σχολείου μας - η Κυψέλη- μας αποκαλύφθηκε μέσα από τις συ­ νεντεύξεις που πήραμε, τις εξορμήσεις, τους περιπάτους, τις επισκέψεις. Και πραγματικά έκρυβε πολλά. Είναι αλήθεια ότι ο τόπος, όπως κάθε τόπος, κάθε γωνιά τούτης τη όμορφης πατρίδας, έχει την ιστορία του, την παράδοση του, τον καημό του, το δάκρυ του, τις ανάσες του, τους παλμούς του. Πολλές φορές ζούμε σε έναν τόπο, αλλά δεν μπαίνουμε στον κόπο να τον γνω­ ρίσουμε, να τον περπατήσουμε, να τον ψηλαφίσουμε, να τον σκάψουμε. Δεν απο­ φασίζουμε να ανοίξουμε το παράθυρο μας και να τον δούμε, να αναπνεύσουμε τις οσμές του, να σηκώσουμε τις πέτρες του, που μπορεί να κρύβουν θησαυρούς. Και εμείς ανακαλύψαμε θησαυρό. Και θησαυρός είναι η γνώση του τόπου. Και αν αυτός ο τόπος είναι το μέρος που γεννηθήκαμε και μεγαλώσαμε, τότε ένας λόγος παραπάνω να τον μάθουμε σε βάθος, για να «καλύψουμε» τα κενά, να τον νιώ­ σουμε πιο δικό μας και να απολαύσουμε αυτά που μας προσφέρει. Εμπειρία μοναΗ ΑΙΓΙΝΑ ΠΟΥ ΠΛΗΓΩΝΟΥΜΕ

δική να μαθαίνουμε βήμα βήμα, να γνωρίζουμε, να αγαπάμε κάθε πετραδάκι, κάθε σπίτι, κάθε εκκλησάκι, κάθε λουλουδάκι. Στα μάτια της ομάδας μας, η Κυψέλη έγινε η πιο όμορφη, mo ανθρώπινη, πιο ζεστή. Ένας τόπος που έχει τα πάντα, που τα χωράφια του επιμένουν κάποιοι να τα οργώνουν, να τα σπέρνουν, να τα θερίζουν. Ένα κεφαλοχώρι με ιστορία και πνευματικούς ανθρώπους, με ανάπτυξη αλλά και προβλήματα.

1 ο δεύτερο πρόγραμμα έστρεψε την προσοχή μας στα παλιά πηγάδια, στα ποτάμια, στις πηγές του Κουρέντη και του Αγίου Παντελεήμονα, στα ξεχασμένα υδραγωγεία, σας σουβάλες, στις θερμές πηγές, στη γνωριμία με το παλιό επάγγελμα του νερουλά. Συνειδητοποιούμε πως η Αίγινα ακολουθεί τη μοίρα πολλών νησιών της πα­ τρίδας μας και ιδιαίτερα του Αιγαίου πελάγους, που αντιμετωπίζουν πρόβλημα ύδρευσης, αλλά, έχοντας το πλεονέκτημα της εγγύτητας με την πρωτεύουσα, αυτό μπορεί να ξεπεραστεί με προγραμματισμό και συνεχή δουλειά.

Ι ην επόμενη χρονιά, 1998-1999, την ιδέα να συνεχίσουμε μας την έδωσαν δύο χτυπη­ μένα δελφίνια που βγήκαν στην παραλία της Παναγίτσας στην Αίγινα, αναζητώντας προστασία και ένα τρυφερό ανθρώπινο χάδι. Μέχρι τότε παρόμοια γεγονότα τα βλέπα­ με στις ειδήσεις των οκτώ και τα προσπερνούσαμε. Όμως τούτη τη φορά είχε έρθει η σει­ ρά μας. Τα δελφίνια «βγήκαν» στην αυλή μας, χτύπησαν την πόρτα της καρδιάς μας και έκλεψαν την προσοχή και το ενδιαφέρον μας για ένα μήνα, ενώ μας έβαλαν σε σκέψεις. Σκέψεις σοβαρές για τη θάλασσα μας, για το Σαρωνικό, για την ποιότητα και καθαρότητα των νερών του, για τη ζωή μέσα σε αυτόν, για τις ακτές, τα ακρογιά­ λια, τα ξερονήσια του. Έτσι οδηγηθήκαμε πάλι σε δύο προγράμματα. Το πρώτο με τίτλο: Η θάλασσα, τα ξερονήσια και οι ακτές της Αίγινας, και το δεύ­ τερο με τίτλο: Η αλιεία στην Αίγινα, με συνεργάτες το διευθυντή κ. Τύλλιο Παντελή και την καθηγήτρια κ. Αλυφαντή-Παυλινέρη Καλλιρρόη. Ο Σαρωνικός έχει όμορφες, γραφικές γωνιές, διαθέτει παραλίες και ακρογιά­ λια που μαγεύουν, διαθέτει υγροβιότοπους, πανέμορφα νησιά και ξερονήσια γε­ μάτα ζωή. Μας δόθηκε η ευκαιρία να περπατήσουμε όλες σχεδόν τις παραλίες της Αίγινας. Ο πρώτος ενθουσιασμός κάθε φορά μετατρεπόταν σταδιακά σε πίκρα, απογοήτευση, αγανάκτηση, θυμό, οργή. Περιπλεύσαμε τα Διαπόρια [Κουρμουλοόδες - Μολάδα - Πρασσού - Κλειδού - Τραγονήσι - Θωμά - An Γιάννη], την Πλατιά, την Ψηλή, το Σταχτορόι. Γνωρί­ σαμε τις Λαούσες [Παναγιά - Παναγίτσα - Γάιδαρο - Κουρελιάρη], την Κυρά, τη Δούλα, τη Δορούσα, τη Μετόπη, τη Νησίδα. Ακούσαμε για το ρήγμα της Αίγινας. Επισκεφτήκαμε ταρσανάδες, συζητήσαμε με ψαράδες για την ανεμότρατα, την τράτα, το γρι γρι, το πυροφάνι, το παραγάδι, το υποβρύχιο ψάρεμα, για το μέλλον των παραδοσιακών σκαφών, για το ναυτικό επάγγελμα και τους σφουγγαράδες. ΑΦΙΕΡΟΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ.6

Τα συμπεράσματα αυτής της χρονιάς είχαν να κάνουν με την επιπόλαιη συ­ μπεριφορά μας απέναντι στις ακτές, με την ανυπαρξία ενδιαφέροντος για τα ξε­ ρονήσια, με την εγκατάλειψη του ναυτικού επαγγέλματος. Καταλήξαμε ότι θα πρέπει να γίνει τρόπος ζωής η προστασία των ακτών, όχι μόνο από τα σκουπίδια, αλλά και από κάθε ασυνείδητο, που επιθυμεί να στήσει εκεί απερίσκεπτα και πρόχειρα το «μικρομάγαζο» του. Ότι πρέπει να αγωνιστούμε για να αποτρέψουμε κάθε καιροσκόπο και ασυνείδητο που μολύνει το περιβάλλον και υποθηκεύει έτσι το μέλλον του νησιού μας. Ότι πρέπει να αναδείξουμε τις ακτές, τα αξιοθέατα, τα μνημεία, τους αρχαιολογικούς χώρους, τα ξωκλήσια που βρίσκονται στις παραλίες, να προστατεύσουμε τα ξερονήσια - ως χώρους σπάνιας ομορφιάς και ιδιοκτησίας αποκλειστικά των γλάρων, των θαλασσοπουλιών, των αγριοκούνελων, των αγριοκάτσικων. Να δημιουργηθούν οι υποδομές εκείνες και τα σύγχρονα προγράμματα που θα λειτουργήσουν ως κίνητρα για να επιστρέψουν οι νέοι στα παραδοσιακά ξύλινα αλιευτικά σκάφη που κομίζουν σε μας τους νεό­ τερους, τη ναυτοσύνη και την πανάρχαιη ναυτική παράδοση των Ελλήνων. Και όλα αυτά γιατί καταλάβαμε ότι ο Σαρωνικός είναι το σπίτι μας, η αυλή μας, το παρελθόν, το παρόν, το μέλλον μας, η ζωή μας.

Nie

τη θάλασσα όμως δεν ξεμπερδεύει κανείς εύκολα. Άλλωστε, μην ξεχνάμε ότι

η θάλασσα μαγεύει, είναι πλανεύτρα και σε προσκαλεί σε ταξίδια. Μην μπορώντας να αντισταθούμε σε αυτό τον πειρασμό, συμφωνήσαμε όλοι να συνεχίσουμε και την επόμενη σχολική χρονιά με δύο θέματα που συμπλήρωσαν τα δύο προηγούμενα. Το πρώτο με τίτλο: Η θάλασσα του Σαρωνικού και το δεύτερο: Το νησί της Μονής, σε συνεργασία με το διευθυντή κ. Τΰλλιο Παντελή και την καθηγήτρια κ. Πάγκου Άννα. Αξιοποιώντας τις μελέτες και τα συμπεράσματα της προηγούμενης χρονιάς, προ­ χωρήσαμε σε πιο ενδελεχή έρευνα, με μετρήσεις στις παραλίες και στις ακτές, με στα­ τιστικά σχεδιαγράμματα. Σε αυτή την προσπάθεια μας βοήθησαν η ενημέρωση που είχαμε κατά την επίσκεψη μας στο Εθνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών, καθώς και η μελέτη των προγραμμάτων που εκπονούνται για τη διάσωση του Σαρωνικού και την αποτελεσματική επίδραση που έχει για τη ζωή του Σαρωνικού κόλπου η λει­ τουργία του Κέντρου Βιολογικού Καθαρισμού Λυμάτων στην Ψυττάλεια. Για άλλη μια φορά καταλήξαμε ότι οφείλουμε πολλά στο Σαρωνικό. Συνεχίζει να είναι πηγή ζωής για χιλιάδες ανθρώπους και θα πρέπει να συνεχίσει να είναι. Η επιλογή της Μονής ως δεύτερου θέματος γι' αυτή τη χρονιά οφειλόταν στο γεγονός ότι δεν είχαμε προλάβει να την επισκεφτούμε την προηγούμενη χρονιά. Η επιλογή αυτή μας αποζημίωσε πολλαπλώς. Η Μονή είναι ένας πνεύμονας, μια όαση πρασίνου, ένα καταφύγιο για ξεκούραση, μια ξεχωριστή γωνιά του Σα­ ρωνικού με πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Το νησί διαθέτει ένα σπάνιο οικοσύστη­ μα, που δυστυχώς οι περισσότεροι το αγνοούν και γι' αυτό το καταστρέφουν. Η ΑΙΓΙΝΑ ΠΟΥ ΠΛΗΓΩΝΟΥΜΕ

Σωροί σκουπιδιών, χαλάσματα, μισογκρεμισμένα κτίρια, πλαστικές βάρκες, σκουριασμένες μπουκάλες οξυγόνου, κάθε είδους βρομιά, πυροβολημένοι γλάροι, ψόφια κρι κρι μαρτυρούν το πέρασμα του ανθρώπου από το νησί και την «αξιο­ ποίηση» του τις προηγούμενες δεκαετίες. Στο πευκοδάσος του νησιού βόσκουν ελάφια και κρι κρι, τριγυρνούν ανέμελα αγριοκούνελα και πεινασμένα παγόνια. Στις σπηλιές θα συναντήσει κανείς φώκιες. Η Μονή, από τις πιο όμορφες και γαλήνιες ψηφίδες στο τοπίο του Σαρωνικού, αποτελεί συγχρόνως αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινής ζωής των κατοίκων της Αίγινας. Ένα νησί στην αυλή της Αίγινας, σημείο αναφοράς για τα ταξίδια και τις καλοκαιρινές αποδράσεις. Την κορφή και το δάσος της θα αντικρίσει η νοικοκυρά ανοίγοντας το πρωί το παράθυρο της, την ακτογραμμή της θα χαζέψει ο μαθητής περπατώντας για το σχολείο του, το σχήμα της θα θαυμάσει ο θαμώνας του καφενείου της παραλίας, την άκρη της θα κοιτάζει σχολαστικά ο ταξιδιώτης για να διακρίνει το πλοίο που περιμένει από τα Μέθενα, το ακρωτήρι και το φάρο της θα βάλει σημάδι ο ψαράς, για να ρίξει τα δίχτυα του και ο καπετάνιος για να χαράξει πορεία. Το γερμανικό παρατηρητήριο χα­ ζεύει ο γέροντας στο ταβερνάκι της Πέρδικας ανασκαλεύοντας κατοχικές μνήμες. Ένας τόπος που πρέπει να διαφυλαχθεί για τη μοναδικότητα και τη σπανιότη­ τα του από τους απρόσεκτους επισκέπτες του Σαββατοκύριακου.

Μ ε τη βεβαιότητα ότι με τη θάλασσα δεν έχουμε κλείσει τους λογαριασμούς μας, σκεφτήκαμε να ξεφύγουμε για λίγο και να ασχοληθούμε με κάτι διαφορετικό και πρωτότυπο. Το θέμα μας λοιπόν για τη σχολική χρονιά 2000-2001 είχε τίτλο: Τα ναυτικά οχυρά και παρατηρητήρια

της Αίγινας.

Το πρόγραμμα μας οδήγησε σε νέες αναβάσεις στα παρατηρητήρια της Μονής, του Αγίου Αντωνίου, της Κυψέλης και στην επίσκεψη των οχυρών και πολυβολεί­ ων της Πέρδικας και του Τούρλου. Σ' αυτά τα μέρη η ιστορία γράφεται στους τσιμεντένιους τοίχους των οχυρών και των παρατηρητηρίων, στα σκοτεινά υπόγεια, στα πολυβολεία, στους θαλάμους και στις στοές. Η ιστορία που γράφεται με το αίμα αυτών που πάτησαν τις νάρκες, επειδή έψαχναν για τροφή... γιατί πεινούσαν, με το αίμα των εκτελεσθέντων στα χρόνια που ακολούθησαν την Κατοχή, με τον ιδρώτα και τον πόνο αυτών που ερ­ γάστηκαν στο χτίσιμο και στη διάνοιξη τους. Σήμερα στους χώρους αυτούς απλώνεται σιωπή. Είναι η ίδια που συναντάς σε κά­ θε ιερό χώρο που καθαγιάστηκε από τις θυσίες των μεγάλων ανθρώπων της ιστορίας: των ηρώων. Η σιωπή αυτή επιβάλλεται από τα πρώτα βήματα του επισκέπτη στους χώρους αυτούς. Έρχεται και σε αγκαλιάζει, σε ταξιδεύει σε χρόνους περασμένους αλ­ λά όχι αξέχαστους, σε μνήμες, σε ιστορίες, σε αφηγήσεις και διηγήσεις που πονούν ακόμα και ματώνουν. Χωρίς να το καταλάβεις, μετατρέπεται σε ευλαβή προσκυνητή σε μονοπάτια, τόπους και χώρους λησμονημένους πλέον και εγκαταλελειμμένους. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Τα ναυτικά οχυρά και παρατηρητήρια της Αίγινας, περήφανα και αγέρωχα, όρθια με πείσμα και αντοχή μοναδική, αν και δαρμένα από τους ανέμους, φθαρμένα από τη βροχή, πληγωμένα από τα γκράφιτι, τα σκουπίδια, τις ακαθαρσίες, σημαδεμένα από τη αδιαφορία και τη λήθη των Νεοελλήνων, επιμένουν να μας θυμίζουν το χρέος μας, τον οφειλόμενο σεβασμό, την τιμή και το ενδιαφέρον που τους αναλογεί. Γιατί τα οχυ­ ρά και παρατηρητήρια στέκονται σεμνά και διακριτικά εκεί στις άκρες του νησιού κρα­ τώντας τους τελευταίους κρίκους στην αλυσίδα της ανέναης ιστορίας της Αίγινας.

Γ Ι περιπλάνηση μας συνεχίστηκε την περσινή χρονιά, 2001-2002, με το πρό­ γραμμα Το Όρος της Αίγινας, τόπος αρχαίων θεών και αγίων. Η ανάβαση στο ψηλότερο σημείο της Αίγινας (532 μ.) μας επιφύλαξε εκπλήξεις, που είχαν νά κάνουν τόσο με την πανίδα και χλωρίδα, τα κτίσματα, τον αρχαιολογι­ κό χώρο του Ελλανίου Διός, τον Ελαιώνα στους πρόποδες και τους οικισμούς, όσο και με το χιονισμένο τοπίο που με θαυμασμό αντικρίσαμε τον Ιανουάριο. Το ενδιαφέρον μας για το Όρος δεν εξαντλήθηκε με αυτή την εργασία. Αντί­ θετα, η επιλογή του καινούριου προγράμματος επηρεάστηκε από το γενικότερο πε­ ριβάλλον του Όρους, με αποτέλεσμα να καταλήξουμε στο θέμα: Παραδοσιακοί

οι­

κισμοί στα βουνά της Αίγινας.

νί/α ήταν παράλειψη στο σημείο αυτό να μην αναφερθούμε στις παράλληλες δρα­ στηριότητες που αναπτύχθηκαν αυτά τα χρόνια στο πλαίσιο των προγραμμάτων Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης. Σε συνεργασία με την ανάλογη ομάδα Περιβαλλο­ ντικής Εκπαίδευσης του Ιου Γυμνασίου Αίγινας πραγματοποιήθηκαν δάο διήμερες εκπαιδευτικές εκδρομές στην Πελοπόννησο σε χώρους σπάνιας φυσικής ομορφιάς και ιστορικής σημασίας. Το Μάιο του 1999 τολμήσαμε το γύρο της Πελοποννήσου και επισκεφτήκαμε το Μιστρά, τα Σπήλαια του Διρού, τη Μάνη, την Καλαμάτα, την Αρχαία Ολυμπία, τα λουτρά Καϊάφα και το Κέντρο Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης Λάλα. Τον Απρίλιο του 2002 επισκεφτήκαμε τα Καλάβρυτα, ανηφορίζοντας με τον οδοντωτό σιδηρόδρομο, συλλέγοντας εικόνες και οσμές από το Χελμό, συνεχίσα­ με στην Ι. Μονή Μεγίστης Λαύρας, στο Μέγα Σπήλαιο, στα Σπήλαια των Λιμνών, στην Τρίπολη, στην Αδρίτσαινα, στην Καρύταινα, στη Στεμνίτσα, στην Ι. Μονή Προδρόμου Αρκαδίας. Τον ίδιο μήνα αναρριχηθήκαμε στο ηφαίστειο των Μεθάνων. Μια περιοχή που ελάχιστοι γνωρίζουν και έχουν επισκεφτεί, παρά το γεγονός ότι είναι τόσο κο­ ντά στην Αίγινα. Τον Απρίλιο του 2000, είχαμε το «θράσος» να φυτέψουμε εκατό δενδρύλια που μας παραχώρησε ο Δήμος της Αίγινας, κατά μήκος του δρόμου από το νεκροτα­ φείο της Παχειοράχης, μέχρι το σημείο που ξεκινά ο δρόμος για τους Λαζάρηδες. Με θλίψη αντικρίσαμε την επόμενη μέρα ότι δεν υπήρχε ούτε ένα δενδρύλιο! Η ΑΙΓΙΝΑ ΠΟΥ ΠΛΗΓΩΝΟΥΜΕ

69

Οι καταγγελίες και τα δημοσιεύματα μας που ακολούθησαν έπεσαν στο κενό. Διότι κάποιοι επιμένουν να πληγώνουν την Αίγινα. Εμείς επιμένουμε να την αγαπούμε. Και πλέον δεν είμαστε μόνοι. Έχουμε συνοδοιπόρους σε άλλα σχολεία και σε άλλους χώρους. Το ταξίδι λοιπόν και η σπουδή συνεχίζεται. Ο δρόμος δείχνει να είναι μακρύς. Η Αίγινα προκαλεί και προσκαλεί. Τα θέματα της ανεξάντλητα. Τα προβλήματα της αμέτρητα. Η αδιαφορία απύθμενη. Το ενδιαφέρον το δικό μας και των παι­ διών αμείωτο. Γι' αυτό θα επιμείνουμε να βαδίζουμε σε κακοτράχαλα μονοπάτια και να γνωρίζουμε στους νέους μαθητές μας -όσο κουραστικό και επίπονο κι αν είναι- την άλλη Αίγινα. Αυτή που δε μας επιτρέπουν να βλέπουμε και να απολαμ­ βάνουμε τα ντουβάρια των πολυτελών εξοχικών κατοικιών, οι πλαστικές καρέκλες, η θέα των παρκαρισμένων αυτοκινήτων και ο θόρυβος των εξατμίσεων. Δε θα σταματήσουμε να εμπνέουμε στα νέα παιδιά την αγάπη και το σεβασμό για τον τόπο. Δε θα σταματήσουμε να προτρέπουμε τους μαθητές μας να ονειρεύ­ ονται και να παλεύουν για μια... Αίγινα ειδυλλιακή, με αίγλη πρωτεύουσας, με θά­ λασσες γαλήνιες και πολλές... πολλές

φιστικές.

Μια Αίγινα που δε θα πληγώνουμε, αλλά που θα ξανατραγουδηθεί από ποιη­ τές και συγγραφείς, που θα εμπνεύσει ζωγράφους και γλύπτες. Άλλωστε δε μας χωρίζουν πολλά χρόνια από τότε που ο Ν. Καζαντζάκης έγρα­ φε δίπλα στο κύμα στο σπίτι του στο Λιβάδι. Από τότε που ο Ο. Ελύτης μαζί με το Ν. Νικολάου και το Γ. Μόραλη αγνάντευαν τη θάλασσα καθισμένοι και οι τρεις στο πεζούλι του σπιτιού και την ησυχία του απογεύματος διέκοπτε ο θόρυβος της μηχανότρατας που περνούσε πηγαίνοντας για ψάρεμα. Και ο ποιητής έλεγε: «Είναι η μοναδική μηχανή που αποδέχεσαι, γιατί έχει το χτύπο της καρδιάς».

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ. Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

ΧΑΤΖΗΠΑΝΝΗ ΜΑΡΙΑ

Τοπικές παραγωγικές δρασχηριότηχες ιης Αίγινας Διαχωρισμός βάσει του υποβάθρου της νησιωτικής ανάλυσης

Εισαγωγή Η οπτική αντίληψη του τοπίου συγκροτείται βασικά από εικόνες ή σκηνές που διαδέχονται η μια την άλλη. Στην ουσία είναι μια προσπάθεια ανεύρεσης σχέσεων μεταξύ μορφών και του πλαισίου τους, όπου απότομες ακμές ορίζουν αντικείμε­ να μέσα στο φόντο τους. Στο μικρό νησί του Σαρωνικού κόλπου, την Αίγινα, η ανάγνωση του τοπίου παίρνει τη μορφή της ανάλυσης ενός πολυσύνθετου πορ­ τρέτου που αναδεικνύει μια σειρά γεωγραφικοπολιτισμικών στοιχείων. Η Αίγινα του Αιακού 1 , των Μηδικών πολέμων, του Σώστρατου και των άλλων δαιμόνιων εμπόρων (που την ανέδειξαν και την έκαναν να επικρατήσει στο Αιγαίο, τη Μεσόγειο και τον Εύξεινο πόντο), αλλά και του πολιτισμού, των μεγάλων ποι­ ητών (Πίνδαρος και Βακχυλίδης), των γραμμάτων , του πνεύματος, των καλλιτε­ χνικών αναζητήσεων (Εργαστήρι της Αίγινας), των μεγάλων μνημείων (ναός Αφαίας, Κολόνα κτλ.) και του πρώτου νομίσματος. Η πλούσια αυτή ιστορική και πολιτισμική πορεία τόσων αιώνων συνεχίζεται συνθέτοντας τη βαριά κληρονομιά της Αίγινας με τον Ιωάννη Καποδίστρια και το μεταρρυθμιστικό του έργο 2 , αλλά και με τους μεγάλους αγωνιστές που ανέδειξε το νησί (τόσο κατά το 1821 όσο και μετέπειτα, στο Β' Παγκόσμιο πόλεμο), καθώς και με την κουλτούρα που διαμόρ­ φωσε στην καλλιτεχνία, την πνευματική ζωή, την κοσμική κίνηση, την κοινωνική ζωή, τα ήθη και τα έθιμα, την αρχιτεκτονική, τις παραδοσιακές παραγωγικές ειδι­ κεύσεις, τις γιορτές, τη λαϊκή μουσική και το τραγούδι. Η Αίγινα, βάσει όλων όσων αναφέρθηκαν παραπάνω, έχει καταφέρει να καταλά­ βει μια εξέχουσα θέση στην πορεία της Ελλάδας' στη συγκε­ κριμένη μελέτη μάς ενδιαφέρει να επικεντρωθούμε στο πώς

ι. Γιος του Δία και της Αίγινας,

διαμορφώθηκε το πολιτισμικό τοπίο της παραγωγής και της

που στη συνέχεια βασίλευσε και εκεί

κατανάλωσης (στη συγκεκριμένη περιοχή) μέσα από τις τόπι-

κα

κές παραγωγικές ειδικεύσεις που εμφανίστηκαν ή συνεχίζουν ,τ

c

,

™

τη Ζ

μυθολογία, Ku

f V d o > Ορφανοτροφείο,

Εθνική βιβλιοθήκη, στρατιωτική

να εμφανίζονται οιαμεσου των αιώνων, καΗως και να στρε'

Γ

ψουμε την προσοχή μας στους τρόπους με τους οποίους σόμβολα, τυπικές διαδικασίες, συμπεριφορές και καθημερινές ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

, , _η

,

,

σρλη, Εθνική χρηματιστική τραπεζα> ν ο μ ι σ μ α τ 1 κ ο

καπο

διστριακό σύ-

στημα.

71

κοινωνικές πρακτικές καταλήγουν σε μια κοινή ομάδα ή ομάδες σηματοδοτήσεων που είναι λίγο ή πολύ χαρακτηριστικές ενός τόπου. Όπως πιστεύει ο Sauer3, το κύ­ ριο ενδιαφέρον είναι οι τρόποι με τους οποίους οι άνθρωποι αφήνουν το στίγμα τους στο τοπίο μέσα από τις παραγωγικές δραστηριότητες και τις εγκαταστάσεις τους (δια­ μορφώνοντας έτσι έναν αυστηρά γεωγραφικό τρόπο σκέψης για την κουλτούρα). Στην οικονομική θεωρία του χώρου (όπου συμπεριλαμβάνονται και η περιφε­ ρειακή οικονομική), η ταυτότητα των τόπων, που συνήθως ονομάζονται περιφέ­ ρειες (ή περιοχές, ή ζώνες κ.ο.κ.) προσδιορίζεται σε σχέση με ορισμένες γεωγρα­ φικές, δημογραφικές, οικονομικές και γενικά ποσοτικοποιημένες μεταβλητές. Κα­ τά κανόνα οι μεταβλητές αυτές σχετίζονται με τη διαδικασία παραγωγής και δια­ νομής του κοινωνικού προϊόντος. Αυτές οι μεταβλητές και οι συνδυασμοί τους μας δίνουν την απαιτούμενη κάθε φορά αντίληψη της ενότητας ή της ταυτότητας του συγκεκριμένου χώρου. Υπάρχει όμως και μια αντίληψη της ταυτότητας ενός τόπου, που είναι αρκετά σημαντική, αλλά δύσκολα συλλαμβάνεται με άμεση λε­ κτική περιγραφή. Πρόκειται για τη βιωματική αντίληψη. Βιωματική αντίληψη ονομάζουμε εδώ την ιδιαίτερη αίσθηση που ένας συγκεκριμένος τόπος δημιουρ­ γεί σε αυτούς που τον βιώνουν, είτε επειδή ζουν σ' αυτόν, είτε επειδή τον επισκέ­ πτονται, είτε επειδή απλώς τον σκέφτονται. Στα πλαίσια της έρευνας μας, η ανά­ λυση της τοπικής παραγωγικής ταυτότητας της Αίγινας θα γίνει με υπόβαθρο τους τρεις όρους της νησιωτικής ανάλυσης. Η περιγραφή της Αίγινας μέσω των εννοιών της, «νησότητας», του «νησοτισρου» και της «νησιωτικότητας,». Κατά την καθηγήτρια Anne Codaccioni4 στα πλαίσια της ερευνητικής δουλειάς της5 υπάρχουν τρεις διακεκριμένοι όροι ως εννοιολογικό υπόβαθρο της νησιωτι­ κής ανάλυσης: η νησότητα, ο νησοτισμός και η νησιωτικότητα. Η έννοια των πα­ ραπάνω όρων ορίζεται ως εξής: 1. Η «νησότητα» σημαίνει το συνδυασμό του συνόλου των γεωγραφικών και οικο­ νομικών ιδιοτήτων και χαρακτηριστικών που περιγράφουν με επαρκή πληρότητα την έννοια του νησιού. Το σύνολο αυτό περιλαμβάνει δηλαδή όλα εκείνα τα στοιχεία της νη­ σιωτικής πραγματικότητας που μπορούμε να προσδιορίσουμε με μέτρα και αριθμούς και για τα οποία μπορεί κανείς να κατασκευάσει δείκτες. Χρησιμοποιούμε τον όρο «νη­ σότητα», ειδικότερα σήμερα, στα συμφραζόμενα και τη θεματολογία που αφορά την οι­ κονομική ανάπτυξη των νησιών.

3. Μορφολογία του τοπίου,

2. Ο «νησοτισμός» υποδηλώνει το σύνολο των κοινωνικών, πολιτικών και γεωπολιτικών φαινομένων που σχετίζονται με το καθεστώς, την κατάσταση και τους θεσμούς των νησίών.

,

4. Καθηγήτρια ίου Πανεπιστη-

L- .'

..

..

,

μιου Pascal Paoli της Κορσικής.

5. Institute du développement des iles Mediterraneennees.

72

3. Η «νησιωτικότητα» αναφέρεται στο Βίωμα των νησιωτ

L

ι

ι

™v, τον πολιτισμό τους, τους κόσμους φαντασίας τους και γενικά όλα εκείνα τα στοιχεία της συμπεριφοράς τους που εκΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

πηγάζουν από την ιδιαίτερη φύση του νησιωτικού χώρου, χρόνου και της νησιωτι­ κής κοινωνίας και που διαπερνά ή στηρίζει όλα τα υπόλοιπα φαινόμενα της νησιω­ τικής ζωής. Επιγραμματικά κατά την Codaccioni, «η νησιωτικότητα είναι εκείνη η συγκεκριμένη ποιότητα της αντίληψης και της συμπεριφοράς που έχει επηρεαστεί από την ιδιαίτερη μορφή του νησιωτικού χώρου». Το νησί της Αίγινας έχει μια σειρά από τοπικές παραγωγικές ειδικεύσεις που βά­ σει των παραπάνω εννοιών χωρίζονται σε τρεις κατηγορίες, οι οποίες είναι παράγω­ γες από την ιδέα του νησιού και έχουν σκοπό να αναδείξουν τρεις διαφορετικές προ­ σεγγίσεις, τρεις διαφορετικές όψεις της «ταυτότητας» του νησιού, που δεν είναι κατ' ανάγκη εντελώς διακριτές ματαξύ τους. Στην κατηγορία της νησότητας ανήκουν η ναυτιλία, το εμπόριο, η αλιεία, ο τουρισμός και τα ναυπηγεία (στοιχεία που ευνοούν την οικονομική ανάπτυξη του νησιού, ακόμα και σήμερα, και για τα οποία μπορούν να κατασκευαστούν δείκτες). Ο νησοτισμός περιλαμβάνει φαινόμενα που σχετίζο­ νται με κοινωνικοπολιτικά και γεωπολιτικά φαινόμενα τα οποία χαρακτηρίζουν και πάλι τη ναυτιλία, την αλιεία αλλά και τη γεωργία, την κτηνοτροφία και την πασπάρα (ή τα άλλα πετρώματα, όπως πωρόλιθο, ανδεσίτη). Οι δύο παραπάνω προσεγγί­ σεις της ταυτότητας του νησιού αναφέρονται, αντίστοιχα, σε στοιχεία που απεικονί­ ζουν άμεσα κάποια αντικειμενικά χαρακτηριστικά των νησιών, όπου ο ερευνητής μπορεί να στηριχτεί σε στοιχεία τρίτων, στοιχεία μετρήσιμα και σε ενδείξεις μηχανών ή εργαλείων προκειμένου να τα περιγράψει, ενώ μια τοπική παραγωγική εξειδίκευ­ ση ως στοιχείο της ταυτότητας του νησιού μπορεί να χαρακτηρίζεται τόσο από τη νησότητα όσο και από το νησοτισμό. Η τρίτη άποψη της ταυτότητας, η νησιωτικό­ τητα, βρίσκεται πέρα από τις παραδοσιακές περιγραφές και συμπληρώνει την εικό­ να και την έννοια του νησιού με τη βοήθεια βιωματικών καταγραφών που προφα­ νώς έχουν έντονο ψυχολογικό και πολιτιστικό (ανθρωπολογικό) περιεχόμενο, όπως την καλλιέργεια της φιστικιάς, τη βαφική, την κεραμική (κανάτια), τους αμαξάδες, τη σπογγαλιεία, το άλεσμα και τους ανεμόμυλους, τα ελαιοτριβεία και τα πατήματα, τους ρετσινάδες, την υφαντική, τα κεντήματα, τα κοπανέλια, την πλεκτική και τους καραβομαραγκούς, στοιχεία στενά συνδεδεμένα με την κουλτούρα του νησιού. Νησότητα και νησοτισμός Εμπόριο

-

Ναυτιλία

Το εμπόριο και η ναυτιλία στην αρχαία αλλά και στη νεότερη Αίγινα είναι άρρηκτα μεταξύ τους δεμένα. Η θάλασσα αποτέλεσε τη λύση ανάγκης για τους Αιγινήτες, γενικότερα η φυσική περιοχή είναι ένα θεμελιώδες στοιχείο κάθε γεωγραφικής μελέτης, επειδή αυτή προμηθεύει τα υλικά με τα οποία ο άνθρωπος διαμορφώνει ,

,

, ,

_

τοσο την πολιτιστική οσο και την οικονομική του ανάπτυξη. Γ

:

Η ορεινότητα του εδάφους^, οι περιορισμένες (πλην όμως σημαντικές) καλλιέργειες και η φυσική κλίση των κατοίκων ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

6 που

· Km

α υ τ ή είναι η K U

κατατάσσο

»μ

ε

ra

P1Q mBa παραπάνω

επαγγέλματα στη νησότητα, αφού

, ,

c

αποτελούν το συνουασμο του συνολ ο υ τ ω ν γ ε ω γ ρ α φ ι κ ω ν και 01κονομι

.

κών ιδιοτήτων του νησιού.

73

προς τη θάλασσα έστρεφαν από τα πανάρχαια χρόνια τους Αιγινήτες προς το θα­ λάσσιο εμπόριο. Η στροφή τους προς τη θάλασσα τους έκανε ναυτικούς, εμπόρους και ναυπηγούς, απέκτησαν δικά τους πλοία και ανοίχτηκαν πρώτα στις κοντινές θά­ λασσες και έπειτα στα πέρατα της Μεσογείου και του Εύξεινου πόντου. Ανέπτυξαν μια οργανωμένη παγκόσμια ναυτιλία, που έφερε στο νησί ευημερία και δόξα. Κατά το πρώτο μέρος του 16ου αιώνα το νησί πρέπει να είχε πυκνό πληθυσμό και οικονομική άνεση, γεγονός που εμμέσως διαπιστώνεται από τον αριθμό των αιχμαλώτων κατά την καταστροφή του Βαρβαρόσσα. Αργότερα, κατά το 17ο αιώ­ να η Αίγινα ακμάζει οικονομικά και οι ναυτικοί της ήταν οι καλύτεροι από τους νησιώτες, λόγω του έμπειρου εργατικού δυναμικού της, που διακρίθηκε για την αντοχή, την επαγγελματική κατάρτιση, την αγάπη στη δουλειά και την πίστη στην εργοδοσία. Ο Αιγινήτης ναυτικός έχει ιδιαίτερα προσόντα: είναι τέλεια εξοικειω­ μένος με το υγρό στοιχείο από τη γέννηση του, αφού καθημερινά σπουδάζει αδιά­ κοπα τα ναυτικά επαγγέλματα 7 , ανάμεσα στη στενή παραλία του νησιού και τη θά­ λασσα, ενώ αποκτά αξιοσημείωτη ναυτοσύνη αρχίζοντας από τη σκληρή δουλειά στο καΐκι και στο ψαράδικο. Έπειτα περνάει σε μεγαλύτερα πλοία και έχοντας σκληρή προπαίδεια εξελίσσεται σε περιζήτητο ναυτικό στα ποντοπόρα πλοία. Οι τουρκοβενετικοί πόλεμοι των μέσων του 17ου αιώνα, οι καταστροφές και οι αιχμαλωσίες και οι αδιάκοπες επιδρομές πειρατών εξασθένησαν δημογραφικά και οικονομικά τον πληθυσμό. Έτσι οι Αιγινήτες δεν επωφελήθηκαν από τις διεθνείς συνθήκες 8 και τελικά δεν ανέπτυξαν μεγάλη ναυτική κίνηση. Η ναυτική κίνηση του λιμανιού αυξήθηκε μέχρι το 1829, καθώς εκείνη την εποχή στην Αίγινα εδρεύει η τότε κυβέρνηση, τα καΐκια πηγαινοέρχονται στην Πελοπόννησο, τη Στερεά, τις Κυ­ κλάδες και ιδίως στη Σάρο. Επειδή από τα προϊόντα της Αίγινας λίγα περίσσευαν για εξαγωγή (λόγω του ότι αυξήθηκε ο πληθυσμός με την εγκατάσταση της κυβέρνησης και των κρατικών υπαλλήλων, αλλά και ευρωπαϊκών πλοίων που ναυλοχούσαν συ­ χνά στο νησί, αυξήθηκε η ζήτηση σε ρουχισμό και τρόφιμα), το νησί αρκέστηκε τό­ τε στο διαμετακομιστικό εμπόριο. Μετά τη μεταφορά της κυβέρνησης Καποδίστρια στο Ναύπλιο (μετά το 1829) και τη βαθμιαία επιστροφή των προσφύγων στην πα­ τρίδα τους, ο πληθυσμός μειώθηκε και η οικονομική δρα­ στηριότητα περιορίστηκε κάπως. Κατά τα μέσα του 20ού αι7. Στοιχείο γεωγραφικού ντεΛ /

'

lr

Ύ

,

,

,

,

η

Λ

,η

,

,

, η

ώνα η κατάσταση βελτιώθηκε αρκετά και έφερε την άνθηση

τερμινισμού (πώς ο φυσικός χώρος

επηρέαζε, τη δ,αμόρφωση της ζωής των ανθρώπων).

8. Στο συγκεκριμένο χρονικό διάστημα οι αλλαγές στη ναυτιλία και το εμπόριο δεν είναι μόνο απατέ-

<™ νησί, χρησιμοποιούνται ιστιοφόρα και αργότερα καΐκια και ατμοκίνητα (μεγαλύτερα και γρηγορότερα) με κάρβουνο και μετά με πετρέλαιο, . ι

,

λεσμα γεωγραφικών χαρακτηριστι-

, κων άλλα και γενικότερων πολιτι-

κών, κοινωνιών καταστάσεων, θεσμών και καθεστώτων.

74

,

Ano τις κυριότερες πηγές Βιοπορισμού για τους κατοίκους '

Γ

-

* '

\ '

ι

•.

του νησιού (εκτός από το εμπόριο και τη ναυτιλία) ήταν από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα η αλιεία. Η γεωγραφική ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΠΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

θέση της Αίγινας στην καρδιά του Σαρωνικού ευνοεί την αλιεία (νησότητα), που για το νησί είναι πια επάγγελμα θεσμός (νησοτισμός), το οποίο στήριξε τους κα­ τοίκους του σε δύσκολες στιγμές. Το 1835-50 ναυπηγήθηκαν 26 βάρκες, οι πιο πολλοί ψαράδες -μερικοί παλιοί ναυτικοί- είχαν δικές τους βάρκες και ψάρευαν με δίχτυα, καμάκια ή παραγάδια. Οι επαγγελματίες δούλευαν στις τράτες ή στα γρι γρι. Το 1971 οι ψαράδες και οι ναυτικοί αποτελούσαν το 40% του εργαζόμενου πληθυσμού. Η αλιεία έδινε το 52% στο συνολικό ακαθάριστο εισόδημα του πρω­ τογενούς τομέα. Και σήμερα η αλιεία παίζει ένα σημαντικό ρόλο στην οικονομία, υπάρχουν 4-5 τράτες, 4-5 ανεμότρατες, 4-6 γρι γρι, καθώς και ένας μεγάλος αριθ­ μός από βάρκες. Η αλιεία προμηθεύει τόσο την τοπική αγορά όσο και την αγορά του Πειραιά, όμως η ρύπανση της θάλασσας εξαφάνισε μερικά είδη οστρακοειδών και ψαριών, προκαλώντας έτσι καταστροφή στην οικολογική αλυσίδα.

Ναυπηγεία Αρκετά πριν το '21 η Αίγινα αποτέλεσε πρώτης τάξης ναυπηγικό κέντρο ξύλινων κα­ ραβιών 9 , που ναυπηγούσε μικρά, ως 50 τόνους σκάφη. Είχαν εκπαιδευτεί στο ναυ­ τικό των Βενετσιάνων και ήταν οι προνομιούχοι ναυπηγοί των Τούρκων. Η απα­ σχόληση στην ναυπηγική εντάθηκε γενικά κατά την Επανάσταση λόγω της εισροής εργατικού δυναμικού (εγκατάσταση προσφύγων) Ψαριανών, Γαλαξιδιωτών, Στυλιδιωτών, οι οποίοι εργάστηκαν στα ναυπηγεία. Μετά την Επανάσταση όμως απαγο­ ρεύτηκε να γίνονται ναυπηγικές εργασίες στην περιοχή του λιμανιού (αποτέλεσμα πολιτικών φαινομένων, άρα νησοτισμός). Στις αρχές του αιώνα μας τα ναυπηγεία αρχίζουν να περιορίζονται στις μικρές εργασίες, καθώς οι Αιγινήτες παραγγέλνουν τα μεγάλα καράβια τους από τη Σύρο. Εξακολουθούσαν όμως να λειτουργούν τα παλιά ναυπηγεία ως τα μέσα του αιώνα μας και τα κρατούσαν παλιές οικογένειες των ναυπηγών. Σήμερα υπάρχει ένα μόνο μεγάλο ναυπηγείο στην Κυψέλη.

Τουρισμός Ως τις αρχές του 19ου αιώνα η κίνηση ήταν μεμονωμένη και ανοργάνωτη. Από τα 1811 όμως, που βρέθηκαν τα αγάλματα των αετωμάτων της Αφαίας, τα ταξίδια έγιναν πυκνότερα και πιο οργανωμένα, κυρίως από τα μέσα του 19ου αιώνα και ύστερα. Για την εποχή αυτή οι περιηγητές γράφουν ότι υπήρχαν πολλοί οδηγοί, ξεναγοί, που πληρώνονταν με την ημέρα. Οι οδηγοί συνεργάζονταν με καϊξήδες και αγωγιάτες, που αναλάμβαναν να μεταφέρουν τους ταξιδιώτες στην Αίγινα και από εκεί στην Επίδαυρο, απ' όπου τους πήγαιναν με άλογα στις αρχαιότητες της Αργολίδας. Τα ταξίδια ήταν δύσκολα, επικίνδυνα και η διαμονή προβληματική, επειδή υπήρχαν λίγα και ακατάλληλα ξενοδοχεία και δωμά­ τια χωρίς άνεση. Παλαιότερα φαίνεται ότι φιλοξενούσαν Γ Τ Τ ^ τους περιηγητές 0 1 πρόκριτοι. Αργότερα αναζητούσαν κάποιο ξενοδοχείο ή σπίτι. Η κίνηση των περιηγητών αυξήΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

. _ ,„, „, 9. Στα 1825 η κυρερνηση ζητούσε κ α ρ α β ο μ ΰ ρ α γ κ ο υ ς για κατα. σκευή και επισκευή πυρπολικών.

75

θηκε μετά το 1900 με την ευκαιρία των ανασκαφών του Thiersch και του 10

Furtwangler . Η τουριστική κίνηση σταμάτησε με τον πόλεμο και την Κατοχή. Αυξήθηκε πολύ μετά τα 1950. Τα τελευταία χρόνια η ανάγκη για καθαρότερη ατμόσφαιρα και ένα περιβάλλον με όλες τις ανέσεις έφερε στην Αίγινα πολλούς παραθεριστές, που αναζητούν μια μικρή απόδραση από την καθημερινότητα. Η κοντινή της απόσταση από τον Πειραιά, οι αρχαιότητες και η ιστορία της, το ήπιο κλίμα, οι όμορφες ακρογιαλιές, η πυκνή συγκοινωνία, η αυτοδυναμία της δια­ βίωσης και το κοσμοπολίτικο της περιβάλλον οδήγησαν την Αίγινα στην επικαι­ ρότητα του διεθνούς και του εσωτερικού τουρισμού, με ιδιαίτερα ευνοϊκές προο­ πτικές. Σημαντικός παράγοντας για την προώθηση του τουρισμού της Αίγινας εί­ ναι μέσω της διαφήμισης από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Επιβάλλεται να συ­ στηματοποιηθεί και βελτιωθεί το ταχύτερο δυνατό η ποιότητα των εξυπηρετήσεων και να σταθεροποιηθεί το κόστος ζωής. Πολλοί έχτισαν παραθεριστικά σπίτια. Η νέα μορφή των πραγμάτων και ο τουρισμός σύντομα μετέβαλλαν και τις ασχολίες των Αιγινητών. Άλλαξε η νοοτροπία που είχαν ως το 1948, κάθε εκδρομέας στην Αίγινα είναι «ξένος», αντιλήφθηκαν ότι αυτοί «οι ξένοι εκδρομείς» θα άλλαζαν το νησί τους. Έτσι, ενώ πριν οι Αιγινήτες ήταν κατά 50% ψαράδες και ναυτικοί, 30% αγρότες και εργάτες και κατά 20% έμποροι, επαγγελματίες και βιοτέχνες, με την ει­ σβολή του τουρισμού, οι αναλογίες αυτές ανατράπηκαν και το 50% του πληθυ­ σμού ακολούθησε τα τουριστικά και παρατουριστικά επαγγέλματα. Αυτό είχε ως συνέπεια τη μείωση των εργατών, των αγροτών, των ψαράδων, αλλά εν μέρει και των ναυτικών. Μερικοί από αυτούς, που παλιότερα είχαν καΐκια πετρελαιοκίνητα, επένδυσαν χρήματα στα πρώτα επιβατηγά/οχηματαγωγά από το I960 και έπειτα. Από τότε μέχρι σήμερα η ναυτιλιακή και τουριστική ανάπτυξη της Αίγινας υπήρ­ ξε αλματώδης. Άνοδος της οικονομίας, άνθηση στο εμπόριο, εμβάσματα ναυτικών και έσοδα από τον τουρισμό έφεραν την οικονομία του νησιού ανάμεσα στις πιο εύρωστες. Η Αίγινα συγκεντρώνει το 5 5 % σχεδόν της τουριστικής κίνησης των νησιών του Αργοσαρωνικοΰ, εξυπηρετείται χειμώνα καλοκαίρι από ταχύπλοα σκά­ φη, επιβατηγά-οχηματαγωγά πλοία και πολυάριθμα τουριστικά σκάφη.

Γεωργία Κατά το 19ο αιώνα στη γεωργία απασχολούνταν ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυ­ σμού και αυτό για δυο λόγους: την οικονομική και δημογραφική υποβάθμιση του νησιού εξαιτίας των πολέμων και των επιδρομών και στο γεγονός ότι το νησί δια­ θέτει αρκετά μεγάλη καλλιεργήσιμη έκταση 1 1 . Στις πεδινές περιοχές έβαζαν αμπέλια, ελιές, συκιές, αμυγδαλιές. Στις 10. Στους όρμους Βαγίας - Αγ. „.,

,

,,„„„

„Ια^

76

βουνών έσπερναν κριθάρι, όσπρια, λαθούρι,

αρακά, ρεβίθια, κουκιά, βίκο. Εξαιτίας του κλίματος τα σύ-

11. Καλή γεωργική γη 26.900

στρέμματα, βοσκότοπο! 29.900 στρέμματα, δάση 11.200 στρέμματα.

τ ω ν

r

r

r

κα

-, τα όσπρια και οι ντομάτες ωρίμαζαν πιο πρώιμα και γινόταν μια μικρή εξαγωγή. (Θ. Χελδράιχ, 1898). Σήμερα δεν ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. δ

καλλιεργούνται πια στάρι, κριθάρι, μπαμπάκι, λινάρι. Οι συκιές και τα αμπέλια έχουν σχεδόν εγκαταλειφθεί. Η καλλιέργεια της φιστικιάς έχει εκτοπίσει όλα τα άλ­ 12

λα είδη . Στις ορεινές περιοχές φυτεύουν ακόμα ελιές και κάποιες αμυγδαλιές. Ένα μεγάλο μέρος από τα παλιά ορεινά χτήματα μένει ακαλλιέργητο από την έλ­ λειψη νερού, συγκοινωνίας και εργατικών χεριών. Μια προσπάθεια έχει αρχίσει τα τελευταία χρόνια για την καλλιέργεια οπωροκηπευτικών, αλλά είναι λίγα και δεν αρκούν ούτε για την εγχώρια παραγωγή. Ξεχωριστή σημασία στην ιστορία του νησιού είχε η καλλιέργεια της πατάτας. Πρόκειται για μια κρατική επιχείρηση, που οργάνωσε ο Καποδίστριας με σκοπό να απασχολήσει και να θρέψει τον προσφυγικό πληθυσμό της Αίγινας και του κράτους γενικότερα που λιμοκτονούσε. Το φυτώριο της πατάτας αγοράστηκε από την Αγγλία, ο κατάλληλος χώρος βρέθηκε από δημογέροντες και τα έξοδα για την καλλιέργεια τα είχε αναλάβει η κυβέρνηση. Οι εργάτες έπαιρναν 600 δράμια ψωμί την ημέρα και από δύο γρόσια την εβδομάδα οι ενήλικες και ένα τα παιδιά. Ό μ ω ς οι φυτείες της πατάτας απέτυχαν, ίσως επειδή ο καιρός της σποράς και το έδαφος ήταν ακατάλληλα. Στην Αίγινα η παραγωγή ήταν μικρή και ακατάλληλη για σπορά. Η κυβέρνηση αποφάσισε να μελετηθεί περισσότερο το έδαφος και η εποχή της σποράς και διέταξε να φυτευτούν πατάτες σε διάφο­ ρες επαρχίες και διάφορες εποχές. Απέδωσαν περισσότερο οι καλλιέργειες στην πεδιάδα της Μεθώνης και του Αργούς. Στην Αίγινα εξακολουθεί να καλλιεργεί­ ται η πατάτα περιορισμένα, μέσα σε δενδροφυτείες, επειδή χρειάζεται πότισμα. Στα 1971 αναφέρεται ότι ήταν φυτεμένα με πατάτες 341 στρέμματα που απέδω­ σαν 407 τόνους.

Κτηνοτροφία Η κτηνοτροφία ήταν πάντα περιορισμένη, επειδή οι κοινόχρηστοι βοσκότοποι ήταν λίγοι. Παλαιότερα υπήρχαν κάποια κοπάδια από πρόβατα και γίδια στο Λιβάδι 1 3 και στις ορεινές περιοχές. Κοπάδια είχε και το μοναστήρι της Χρυσολεόντισσας που διέθετε μεγάλες ορεινές εκτάσεις. Γενικά υπήρχε μια αρκετά εκτεταμένη οικιακή κτηνοτροφία από βοηθητικά ζώα (άλογα, μουλάρια, γαϊδούρια, λιγότερα βόδια) και κατοικίδια, όπως κότες, γάλοι, χοίροι, κατσίκες για τις ανάγκες του σπιτιού και για μικρό εισόδημα, κυρίως των γυναικών, που τα φρόντιζαν και πουλούσαν τα κοτόπουλα, αυγά και γάλα. Μέχρι τις αρχές του αιώνα μας μερικές γυναίκες έκα­ ναν μεταξοσκωληκοτροφία, που σήμερα έχει εκλείψει. Υπήρχε ακόμα μικρή μελισ­ σοκομία, κάπως περιορισμένη σήμερα. Στην εποχή μας η κτηνοτροφία είναι πάρα πολύ περιορισμένη και εξυπηρετεί μόνο οικογενειακές και τοπικές ανάγκες. Υπάρχουν μερ 1 Κ ά ,c

,η

„ ,

.

η

η

κοπαοια προρατα, καΗως και ελαγιστα ροοειδη και πτηνο7 _ τροφία στο Παγόνι, στους Τζίκηδες, στο Σφεντούρι, στο Ανιτσαίο και στον Κυλίντρα. ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

1 Ζ

Μ ε την K a } A

Wia

xn

S Ψ1"

στικιάς θα ασχοληθούμε στη νησιω-

τικοτητα.

1 3 . Περιοχή κοντά στην Κυψέλη και τις Πολλές Ελιές.

77

Πασπάρα

- πωρόλιθος

-

ανδεσίτας

Στην περιοχή του εμπορικού λιμανιού στο Λεόντι υψωνόταν ένας μικρός λόφος, του οποίου το χώμα ήταν κατάλληλο ως πρώτη ύλη για τσιμέντο. Η περιοχή αυτή, που έμεινε γνωστή με το όνομα «Πασπάρα», τράβηξε το ενδιαφέρον της εταιρίας τσιμέ­ ντων (ΑΓΕΤ) «Ηρακλής», και «Τιτάν». Την εποχή που άνοιξε η «Πασπάρα» το 1931, η Αίγινα, όπως και όλη η Ελλάδα, περνούσε μια δύσκολη περίοδο φτώχειας. Οι άν­ θρωποι ασχολούνταν με την καλλιέργεια TCJV χωραφιών, των αμπελιών, το χτίσιμο και γενικά με βαριές χειρωνακτικές δουλειές, χωρίς αξιόλογες απολαβές. Το ημερο­ μίσθιο τους, στην πιο βαριά εργασία, το σκάψιμο, δεν ξεπερνούσε τις 30-35 δρχ. Ξαφνικά η εργοδοσία της «Πασπάρας», ιδίως με τη δικτατορία του Μεταξά, αύξη­ σε τα τοπικά ημερομίσθια στις 60 δρχ. Οι εργάτες ήταν όλοι από την Αίγινα, οι οποί­ οι εγκατέλειψαν τα χωράφια και έπιασαν δουλειά στην «Πασπάρα». Δούλευαν 100120 εργάτες σε δύο βάρδιες, η εργασία άρχιζε στις 7 το πρωί και τελείωνε στις 4 το απόγευμα, με δύο μισάωρα διακοπή, στις 9 για το «κολατσιό» και στις 12 για το γεύ­ μα, δηλαδή ένα πλήρες οκτάωρο. Οι εργάτες ήταν ασφαλισμένοι στο «Ταμείο Με­ ταλλευμάτων», είχαν ιατρική περίθαλψη και πήραν αργότερα συντάξεις. Το βιοτικό επίπεδο των Αιγινητών βελτιώθηκε, η ζωή των εργατών, αν και ήταν, όπως πρώτα, σκληρή, οργανώθηκε καλύτερα. Η δουλειά το χειμώνα, οπότε ανέβαινε και η παρα­ γωγή, γινόταν ιδιαίτερα σκληρή, ιδίως όταν έβρεχε. Οι εργάτες, επειδή βάραιναν τα παπούτσια τους, εργάζονταν ξυπόλυτοι και, όταν τελείωναν, κατέβαιναν στη θάλασ­ σα, πλένονταν και επέστρεφαν στα σπίτια τους. Τις Κυριακές είχαν αργία, οπότε όσοι ήταν παλαιότερα ψαράδες απασχολούνταν στο ψάρεμα. Αργότερα οι Αιγινήτες ερ­ γάτες άρχισαν να ζητούν αυξήσεις στα ημερομίσθια, διεκδικούσαν καλύτερες συν­ θήκες εργασίας, διατυπώνοντας παράπονα ότι ο τόπος εργασίας ήταν μακριά από τα σπίτια τους, η απόδοση άρχισε να μειώνεται και η χαριστική βολή ήταν η ανακάλυ­ ψη στο Χαϊδάρι της Αττικής ίδιας ποιότητας χώματος. Η ΑΓΕΤ θεώρησε τελικά ασύμφορη την Αίγινα και το 1951 σταμάτησαν οριστικά οι εργασίες εκεί, ενώ πολ­ λοί εργάτες έφυγαν και συνέχισαν τη δουλειά τους στην Αττική. Η εικοσαετία που λειτούργησε η «Πασπάρα», πρόσφερε σημαντικά οφέλη στους Αιγινήτες εργάτες, σε μια δύσκολη εποχή. Καλυτέρεψε και οργάνωσε τη ζωή των εργαζομένων και των οι­ κογενειών τους, βελτίωσε την οικονομική τους κατάσταση και απασχόλησε ένα ση­ μαντικό μέρος των εργατών του νησιού. Για συγκεκριμένη περίοδο υπήρξε μια πη­ γή χρημάτων, αλλά και εξοικείωσης των Αιγινητών σε σημαντικές εργασίες, ενώ το νησί έγινε φημισμένο κέντρο καθώς προμήθευε σχεδόν όλη την Ελλάδα. Παράλλη­ λα όμως με αυτή τη δραστηριότητα συνέτεινε η παραμέληση των ως το 1931 επαγγελμάτων, όπως του ψαρέματος, της 14. Ανάγλυφο το οποίο έχε. διαμορφωθεί ως συνισταμένη δράσεων

τριών παραγόντων, της τεκτονικής δράσης, της λ.θολογικής σύστασης και του κλίματος.

78

καλλιέργειας των αμπελιών και των χωραφιών, με συνέπεια m

ι

ι

ι

το νησί να στερηθεί τα αγαθά απο αυτούς τους τομείς. ' Εκτός από την «Πασπάρα», το γεωμορφολογικό ανάγλυφό της Αίγινας 1 4 ευνοεί τη δημιουργία πωρόλιθου (πουΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, τ.6

pi) και ανδεαίτη (μαυρόπετρα), που έδωσαν άλλη μια μορφή απασχόλησης των Αιγινητών. Ο ανδεσίτης ήταν φημισμένος από αρχαιοτάτων χρόνων και τον πή­ γαιναν στην Κρήτη, όπου έχτιζαν φρούρια. Σήμερα λίγοι ασχολούνται με την κο­ πή και την επεξεργασία της για μύλους και άλλες μηχανές. Ο πωρόλιθος βγαίνει στη ΒΔ πεδιάδα και έχει χρησιμοποιηθεί από τον Πόρο για να χτιστούν φρούρια και αποθήκες. Το εμπόριο του πουριού έδινε ένα σημαντικό εισόδημα στους Αιγι­ νήτες, συντηρώντας μια σειρά από επαγγέλματα όπως νταμαριτζήζες, καροτσέρηδες (μεταφορείς), καϊξήδες. Με τη χρήση του τσιμέντου το πουρί αχρηστεύτηκε και τα νταμάρια έπαψαν να λειτουργούν. Νη σιω τικό τη τα Η βίωση του νησιωτικού περιβάλλοντος προκαλεί δυνατά και παλλόμενα συναι­ σθήματα. Ο νησιώτης αισθάνεται βαθιά και ξεκάθαρα τη σημασία του ορίου, τη «δική» του ακτή που σμίγει με τη θάλασσα. Την ίδια στιγμή, καθώς αγναντεύει το πέλαγος, αυτό το ίδιο το σύνορο του μεταβάλλεται σε αρχή της απεραντοσύνης. Παύει να είναι όριο και γίνεται το πρώτο βήμα προς τον ατελείωτο ορίζοντα. Αυ­ τή η απέραντη ελευθερία πέρα από το νησί, η δίψα για περιπέτεια και για το άνοιγ­ μα σε άλλες θάλασσες, ήταν που έκαναν το επάγγελμα του σφουγγαρά μέρος της κουλτούρας των Αιγινητών, παρ' όλο που σήμερα δεν υπάρχει. Πριν από το 1950 η σπογγαλιεία, μεγάλη εθνική πλουτοπαραγωγική πηγή, υπήρξε σπουδαία πηγή πλούτου και για την Αίγινα. Δεν ήταν μόνο το χρήμα που έμπαινε στο νησί, αλλά το ίδιο σημαντικός ήταν και ο αριθμός των απασχολουμέ­ νων ναυτικών και δυτών. Η άνθηση της σπογγαλιείας, που παρατηρήθηκε στα προπολεμικά χρόνια, για την Αίγινα σταμάτησε εντελώς με την Κατοχή και ξανάρ­ χισε μετά τον τελευταίο πόλεμο, αλλά χωρίς ποτέ να φτάσει στα προπολεμικά επί­ πεδα. Η Ελλάδα προ και μετά του πολέμου είναι χώρα εισαγωγική, δηλαδή οι ει­ σαγωγές καλύπτουν τις εξαγωγές. Υπάρχουν όμως προϊόντα όπως ο καπνός, η σταφίδα και το λάδι που μπορούν να εξαχθούν. Σημαντικό όμως προϊόν για εξα­ γωγή είναι και οι σπόγγοι. Η σπογγαλιεία είναι σπουδαίος πλουτοπαραγωγικός παράγοντας και από άποψη οικονομική αλλά και κοινωνική. Από κοινωνική άπο­ ψη γιατί προσφέρει εργασία σε σημαντικό αριθμό εργατών, ναυτικών και μικροκεφαλαιούχων. Από τις υπάρχουσες επίσημες στατιστικές τα έτη 1928-1939 βρέ­ θηκε ότι χρησιμοποιήθηκαν συνολικά: 3.763 δύτες, 6.475 ναύτες και 1.196 κυ­ βερνήτες. Επίσης πρέπει να συνοψίσουμε και άλλους εργαζόμενους που έχουν σχέση με τη σπογγαλιεία, όπως τους εργάτες των ναυπηγείων και μηχανουργείων που ασχολούνται με το σπογγαλιευτικό πλοίο και τα μηχανήματα, τους εκτελωνι­ στές, τους εργάτες μεταφοράς, τους ειδικούς τεχνίτες και εργάτες της κατεργασίας και επεξεργασίας και ειδικής συσκευασίας τους, τους ξυλουργούς για την κατα­ σκευή κιβωτίων, τους φορτοεκφορτωτές και άλλους. Οι άντρες το έπλεναν στη θάλασσα και το καθάριζαν, οι γυναίκες το ψαλίδιζαν, ενώ άλλοι έκαναν τη συΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

σκευασία. Οι δε αμοιβές, ειδικά στους δύτες, είναι ικανοποιητικές, ίσως εξαιτίας της επικινδυνότητας του επαγγέλματος. Φήμες έλεγαν για τις υψηλές αμοιβές των 15

σφουγγαράδων , ότι έστριβαν τα τσιγάρα τους με χαρτονομίσματα, διαμορφώνο­ ντας έτσι ξεχωριστά πρότυπα και συμπεριφορές. Ο πλούτος όσων ασχολούνταν με τους σπόγγους τους έκανε να φτάνουν σε υπερβολές και αυτό ως αντίδραση ή σε αντιστάθμισμα με τη σκληρή ζωή που περνούσαν στη θάλασσα. Τα σπίτια των εμποροσφουγγαράδων και των εφοπλιστών που ξεκινούσαν τις μηχανές ήταν με­ γάλα, είχαν κάτω αποθήκες για την επεξεργασία του σφουγγαριού και γραφεία για τις επιχειρήσεις τους. Την εποχή αυτή (μέχρι το 1930 περίπου) χτίστηκαν τα με­ γάλα νεοκλασικά σπίτια της πόλης και τα διώροφα με κεραμίδια, μεσοαστικά τό­ σο της πόλης όσο και της Κυψέλης, απ' όπου ήταν οι περισσότεροι σφουγγαρά­ δες. Η εργασία αυτή ακολουθούσε οικογενειακή παράδοση 1 6 . Σχετικά με τη φορολογία των σπόγγων, οι σπογγέμποροι της Αίγινας παραπο­ νούνται αφενός ότι τους έχει επιβληθεί μεγαλύτερη φορολογία επί των σπόγγων απ' όσο έχει επιβληθεί στους Υδραίους, αφετέρου ότι η νομαρχιακή Επιτροπή όρι­ σε την τιμή των σπόγγων διά την επιβολή της φορολογίας σε 250.000 δρχ. για τους κατεργασμένους και σε 150.000 δρχ. για τους ακατέργαστους. Ένα σημαντικό κεφάλαιο της σπογγαλιείας είναι σχετικό με την ασφάλιση των ατυχημάτων, ιδιαίτερα συχνών εκείνη την εποχή. Οι σπογγαλιείς διακρίνονται σε δυο κατηγορίες: στους κεφαλαιούχους ή εκκινητές και τους μισθωτούς, δηλαδή τους κυβερνήτες, το πλήρωμα και τους δύτες. Οι μισθωτοί αντιμετωπίζουν κινδύ­ νους που αφορούν την υγεία και τη ζωή τους και γι' αυτό επείγει η ρύθμιση όσων αφορούν την ασφάλεια τους. Το άρθρο 357 του Εμπορικού Νόμου προβλέπει ότι σε περίπτωση ασθένειας τους, οι ναυτεργάτες δικαιούνται και έξοδα νοσηλείας και μισθοτροφοδοσίας μέχρι τεσσάρων μηνών προ της αποβιβάσεώς τους. Για τα ατυ­ χήματα, περί των οποίων προνοεί ο νόμος 551 περί εργατικών ατυχημάτων, ίσχυ­ ε! ότι οι παθόντες ναυτεργάτες από εργατικό ατύχημα δικαιούνται την αποζημίω­ ση την οποία χορηγεί οι νόμος 551, μόνον εφόσον το NAT χορηγεί σύνταξη στον ατυχήσαντα ναυτεργάτη και εφόσον η σύνταξη αυτή, κεφαλοποιούμενη κατά την κρίση του δικαστή, συμπληρώνει το ποσό της αποζημίωσης, ο δε νόμος 5511 ισχύει για το υπόλοιπο ποσό. Για τα ατυχήματα τα επερχόμενα στο δύτη, τα οφειλόμενα στις ειδικές συνθή­ κες εργασίας του, ο νόμος 560/1937 ορίζει ότι: ο κυβερνήτης οφείλει να μεριμνή­ σει για τη μεταγωγή του παθόντος, ώστε να του παρασχεθεί 15. Οι ναύτες πληρώνονταν 600 δραχμές το μήνα, αε πεντάμηνα, εξάμηνα ταξίδια, ενώ οι δύτες έπαιρναν νια τα ποσοστά ενός ολόκληρου τα' „ ξιδιού περίπου 100.000 δραχμές.

16. Όπως είναι η παράδοση της οικογένειας Μαΐλλη.

80

η αναγκαία νοσοκομειακή και ιατρική περίθαλψη, της οποία(

-

η

^ ^

σ

^ ε τ ι κ η δαπάνη βαρύνει τον εφοπλιστή. Εδώ παρατη-

^ ν ι κ ό ς περιορισμός των τεσσά, α -e_ ,„„„,„„/, ρων Ρμηνών που υπάρχει στο άρθρο 35/ του ν ϋμπορικου Ρ r A r r όχι

& γ

υ π α ρ χ ε ι

0

,

'.

Νόμου. Συνεπώς ο εφοπλιστής βαρύνεται με τα έξοδα μεχρις ότου πιστοποιηθεί ιατρικά ότι ο δύτης θεραπεύτηκε. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

Αν όμως ο δύτης καταστεί ανίκανος για την άσκηση του επαγγέλματος, δικαιούται αποζημίωση. Σύμφωνα με το νόμο 551 για τον καθορισμό της αποζημίωσης, εθε­ ωρείτο προπολεμικά ως μηνιαίος μισθός το ποσό των 5.000 δρχ. Κατά το 1948 τα σφουγγάρια κατέλαβαν την τρίτη ή τέταρτη θέση στο εξαγω­ γικό εμπόριο της Ελλάδας, μετά τον καπνό, τις ελιές, το λάδι και την σταφίδα, ενώ το 1947 «εισέρρευσε» στην Ελλάδα συνάλλαγμα 1.500.000 δολαρίων από το εξα­ γωγικό εμπόριο των σπόγγων. Η σπογγαλιεία δεν οργανώθηκε σωστά, δεν επιδο­ τήθηκε όσο έπρεπε, δεν ελήφθησαν αποφασιστικά μέτρα, δε μεθοδεύτηκε καλά ο τρόπος προβολής και εξαγωγής του προϊόντος και γι' αυτό, με την καθολική χρή­ ση του σύνθετου σπόγγου, το φυσικό σφουγγάρι εξαφανίστηκε. Η αντιμετώπιση αυτή της σπογγαλιείας έπληξε καίρια και την Αίγινα, η οποία σήμερα δε διαθέτει πια σφουγγαράδικα. Η σπογγαλιεία δεν ήταν η μόνη που άφησε το σημάδι της στους κατοίκους του νησιού. Η ιδιαίτερη ικανότητα της Αίγινας στην παραγωγή ενός προϊόντος όπως το φιστίκι τής έδωσε το έναυσμα της δημιουργίας μιας σειράς ξεχωριστών συμπε­ ριφορών και σχέσεων. Ο χρόνος εισαγωγής της φιστικιάς στην Αίγινα δεν ξεπερ­ νά τα 150 χρόνια. Έχουν φυτευτεί πάνω από 120.000 δέντρα, ιδίως στην περιφέ­ ρεια του δήμου Αίγινας και στην κοινότητα Κυψέλης. Το φιστίκι ως τώρα αποτε­ λεί το κατεξοχήν προϊόν του νησιού και συμπληρώνει βασικά το ετήσιο εισόδημα του Αιγινήτη 1 7 . Οι κάτοικοι καλλιεργούν τη φιστικιά, όχι τόσο αποκλειστικά, ως επαγγελματίες αγρότες, όσο ως συμπλήρωμα στις άλλες επαγγελματικές τους δρα­ στηριότητες. Για την ετήσια παραγωγή δεν υπάρχουν ακριβή στατιστικά στοιχεία. Ωστόσο υπολογίζεται ότι η ετήσια συνολική παραγωγή, από χρόνο σε χρόνο, κυ­ μαίνεται από 1.000 έως 1.500 τόνους. Το 1/8 περίπου αυτής της παραγωγής δια­ κινείται μέσω του τοπικού συνεταιρισμού, ενώ το υπόλοιπο διοχετεύεται στην αγο­ ρά από το ελεύθερο εμπόριο. Τα φιστικόδεντρα έχουν ως τώρα σταθεί εμπόδιο στην πλήρη οικοπεδοποίηση του νησιού και την υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Διατηρούν το πράσινο, ιδίως γύρω από την πόλη και απέτρεψαν την ολοκληρωτι­ κή εξάρτηση της οικονομίας από τον τουρισμό, όπως έγινε σε άλλα νησιά. Τα τελευταία χρόνια όμως παρουσιάζει κάμψη στην καλλιέργεια, επειδή τα έξοδα έχουν πολύ αυξηθεί τ

,

Λ

/

/

\

/

εςαιτιας του υψηλού κόστους των λιπασμάτων και του νε-

17· Γεγονός που σημαίνει ότι, επειδή

"

Τ

'

r l

Λ

r

~

r

'

κάθε

Al

Y l v n ™ S έχει έστω

και 10 ρίζες, ένει ένα επιπρόσθετο ειc

e

σόδημα που δε δηλώνεται. Υπάρ-

ρού, της έλλειψης εργατικών χεριών και της κρατικής αδιαΓ

°

,

·τ

\·

χουν άτομα που εργάζονται ελάχιστα

φορίας για τη σωστή τοποθέτηση και εξαγωγή του φιστίκι-

όλο το χρόνο, αλλά, έχοντας στην

ού. Αυτή η κρατική αδιαφορία είναι που δημιουργεί μια

ιδιοκτησία τους χωράφια με καλ-

κοινή ιδέα για συσπείρωση των δυνάμεων μεταξύ των Αιγι-

λιέργειες φιστικιάς (τα οποία και πε­

νήτων με σκοπό την προώθηση των συμφερόντων τους.

Ρ'πο.ούντα: όλο το χρόνο με κλάδε-

,,..

,

,.

„

μα, πότισμα, λίπασμα κτλ.), την επο-

Αλλα τοπικά επαγγέλματα που δημιούργησαν κάστες 1

1

1

i l i

->

ανθρώπων με κοινή κουλτούρα και ιδεολογία είναι οι ρετσινάδες και οι ξυλοκόποι. Στο Μεσαγρό και γενικά στις ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

, ^η

„, τη(

.,.

,

- συγκομιοης κεροιςουν οσα

^ {κ01νων1κό κτηρισακό της περιοχής).

για ολο το

χαρα

_

81

ορεινές περιοχές, που ήταν πευκόφυτες, οι κάτοικοι ασχολούνται με το εμπόριο του ρετσινιού, που εκτός των άλλων το έβαζαν και στο κρασί τους, τη ρετσίνα. Κα­ τά την Επανάσταση έπαιρναν ρετσίνι για τα καΐκια και προπαντός τα πυρπολικά από τα Μέγαρα, την Αίγινα, το Αγκίστρι. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι στην Αίγινα μέχρι το 1966 η ποσότητα ρετσινιού που παραγόταν έφτανε μέχρι 9 τόνους. Αξιοσημείωτο είναι ότι όσοι ασχολούνταν με το επάγγελμα αυτό ήταν ασφαλισμέ­ νοι στο ΙΚΑ. Έβαζαν δηλαδή τα ένσημα τους, τα οποία ήταν αρκετά. Ξεπερνού­ σαν ακόμα και τα μεροκάματα. Για παράδειγμα, αναφέρω ότι 30 ένσημα αντιστοι­ χούσαν σε κάθε τόνο. Η Αίγινα στάθηκε και πάλι το κέντρο σ' αυτό το δρόμο εφοδιασμού. Έβγαζαν ακόμα ναυπηγική ξυλεία. Οι πρόσφυγες πουλούσαν κάρβουνα και στάχτη. Επάγγελμα σπάνιο που χάθηκε σήμερα ήταν και οι βαφείς. Μέχρι το 1900 περί­ που, αναφέρεται ότι οι Αιγινήτες απασχολούνταν και με τη βαφική. Βαφεία είχαν τρία μόνο άτομα 18 . Έβαφαν μέσα σε μεγάλα καζάνια με φυτικά χρώματα όπως το ριζάρι. Τα αιγινήτικα κανάτια (που τόσο καλά ξέρουμε από τις ελληνικές ταινίες, όπως «τη θεία από το Σικάγο») έγιναν πασίγνωστα τόσο γίατί διατηρούσαν δροσερό το νερό, όσο και για τα καταπληκτικά τους σχέδια και ήταν και είναι μορφή πολιτι­ σμού για το νησί (μεράκι και κέφι λένε πως είναι η συνταγή γι' αυτό το αποτέλε­ σμα). Στην αρχαιότητα αυτό το επάγγελμα ήταν καθαρά γυναικείο. Στη συνέχεια όμως μετατοπίστηκε στους άντρες εξαιτίας των δύσκολων καταστάσεων και συν­ θηκών. Έτσι στις γυναίκες παρέμεινε μόνο το τελευταίο στάδιο της διακόσμησης. Όμως η όλη διαδικασία παρέμεινε, παραμένει και θα παραμένει η ίδια. Αυτή η πανάρχαιη τέχνη ακόμα και στην εποχή μας εξακολουθεί να ασκείται με πρωτόγονα μέσα, που δίνουν έργα τέχνης. Στα νεότερα χρόνια κέντρα αγγειοπλαστικής υπάρ­ χουν στο Μεσαγρό και στους Αγίους (όπου υπάρχει το κατάλληλο αργιλόχωμα). Υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν οικογένειες κανατάδων (Κουλικοάρδηδες, Γκαρήδες) που κρατούν την τέχνη έως σήμερα. Περίφημος στις μέρες μας ο κανατάς Γκαρής έπλαθε ιδιόρρυθμα κανάτια (το κανάτι της Δικαιοσύνης) και κα­ τά την παράδοση έκοψε το δάχτυλο του για να μην τον ενοχλεί στο πλάσιμο. Η πα­ ραδοσιακή αγγειοπλαστική στην Αίγινα διατηρήθηκε ως την εποχή μας, αλλά τώ­ ρα έχει καθαρά τουριστικό χαρακτήρα. Παράδοση επίσης στο νησί ήταν και το άλεσμα και οι ανεμόμυλοι, τα λιοτρί­ βια και τα πατήματα. Σε όλους τους οικισμούς της Αίγινας σε ψηλά σημεία που να τα χτυπάει ο άνεμος υπήρχαν ανεμόμυλοι για το άλεσμα των σιτηρών. Κατά την επανάσταση άλεθαν συχνά στην Αίγινα σιτάρι και κριθάρι για τις ανάγκες του στρατού. Οι ανεμόμυλοι έπαψαν να λειτουργούν από τις πρώτες δεκαετίες του αι­ ώνα μας και αντικαταστάθηκαν με μηχανές, ώσπου έκλειΠΑ s '

Γ Ί «

Μ

σ α ν

κ α ι

α υ τ

^

ο τ α ν

έπαψαν οι καλλιέργειες σιτηρών. Στα

χάλης και Παναγιώτης Εμμανουήλ,

σπ

που ύστερα χειροτονήθηκαν ιερείς.

τρα. Εκεί άλεθαν το λαθούρι, το πλιγοΰρι και το αλεύρι.

82

ί τ ι α , τα παλιά χρόνια, υπήρχαν χερόμυλοι από μαυρόπε-

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

Η Αίγινα είχε μεγάλη παραγωγή λαδιού, γι' αυτό είχε αρκετά λιοτρίβια, όπως και σήμερα. Τα λιοτρίβια ήταν χειροκίνητα. Αναφέρεται ότι ένα παλιό λιοτρίβι βρι­ σκόταν στην παραλία, ενώ τα μεγάλα ήταν στο μοναστήρι της Παναγίας. Σήμερα υπάρχουν στο Μεσαγρό, στην Πέρδικα και στην Κυψέλη. Παλαιότερα, που η Αί­ γινα είχε πολλά αμπέλια, σε κάθε σπίτι, αφού ο ιδιοκτήτης του είχε αμπελώνες, υπήρχε και το πάτημα. Τα σταφύλια τα πατούσαν άνθρωποι. Στην εποχή μας τα πατήματα έχουν αχρηστευτεί. Η γυναίκα στην Αίγινα έχει και αυτή τις δικές της δραστηριότητες, άλλες φο­ ρές υποστηρίζουν πως αυτό που κάνουν είναι χόμπι και τις ευχαριστεί και άλλες φορές λένε πως είναι δουλειά. Οι γυναίκες παλιά έγνεθαν, επεξεργάζονταν το λινάρι, μαλλί, μπαμπάκι και ύφαιναν κουρελούδες. Κεντούσαν άσπρα και χρωματι­ στά κεντήματα στο χέρι (αργότερα στη μηχανή), έπλεκαν δαντέλες και κουβέρτες. Μερικές ασχολούνταν επαγγελματικά. Κατά τις αρχές του αιώνα οι Αιγινήτισσες κοπέλες διδάχθηκαν την τέχνη του πλεξίματος με κοπανέλια δαντέλες 19 . Πριν πολ­ λά χρόνια ασχολούνταν με το κοπανέλι πολλές γυναίκες, που αποτελούσε μάλιστα γι' αυτές μέσο βιοπορισμού και εξελίχθηκε σε μια μεγάλη οικοτεχνία, η οποία όμως παρέμενε ανοργάνωτη. Καθώς όμως τα χρόνια περνούσαν, άρχισαν να λιγο­ στεύουν οι γυναίκες που ασχολούνται μ' αυτό. Από την άλλη όμως πλευρά, άρχι­ σε να αναγνωρίζεται η ποιότητα του αιγινήτικου κοπανελιοά και η τιμή του άρχι­ σε να ανεβαίνει. Σήμερα λιγοστές είναι οι γυναίκες που ασχολούνται με αυτό και οι περισσότερες είναι μεγάλης ηλικίας. Καταβάλλονται όμως προσπάθειες από όλους για τη διάδοση και την άνθιση ξανά του κοπανελιού στην Αίγινα. Οι καροτσέρηδες των ασπρόμαυρων ταινιών, που δίνουν στο νησί έναν πιο ευ­ αίσθητο και ρομαντικό τρόπο θέασης των πραγμάτων είναι για την Αίγινα αναπό­ σπαστο κομμάτι. Το βραδινό σουλάτσο στην παραλία με τη στολισμένη άμαξα, η αργή μα κλασική αυτή βόλτα, θεωρείται αναγκαία για κάθε τουρίστα. Οι αμαξά­ δες με δύο, τρία και τέσσερα άλογα ξεκίνησαν αυτό το επάγγελμα, στολίζοντας τις καρότσες τους και τα άλογα τους κατάλληλα. Οι αμαξάδες προσφέρουν τις υπη­ ρεσίες στους ταξιδιώτες που έχουν ανάγκη άλλοτε τη μεταφορά και άλλοτε την ψυ­ χαγωγία ή τη βόλτα.

Επίλογος Μέσα λοιπόν από τους αιώνες (όπως φαίνεται από την παραπάνω μελέτη), με το συσσωρευμένο μόχθο του, την τόλμη και την αποφασιστικότητα των εγχειρημά­ των του, ο άνθρωπος απέδειξε ότι αποτελεί έναν από τους πιο αποφασιστικούς πα­ ράγοντες στη μεταβολή της επιφάνειας της γης. Δεν υπάρχει δύναμη που να μη χρησιμοποιεί κατά βούληση, δεν υπάρχει περιοχή που να μην έχει τα σημάδια της επέμβασης του. Επιδρά στο έδαΛ r ΓΓ r ' ' φος ως άτομο, επιδρά επίσης (με συλλογικές διαδικασίες) μέσα απ' όλες τις ομάδες που συμμετέχει, από τις μικρότε-

L

ΤΟΠΙΚΕΣ ΠΑΡΑΓΩΓΙΚΕΣ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

,„ . , , IC _ 19. Ano τη λαιοη Egerton, γυναίκα του Άγγλου πρέσβη που αγόρασε το σπίτι του Σπυρίδωνα Τρικούπη.

83

ρες ως τις μεγαλύτερες, και από τις επαγγελματικές ως τις οικογενειακές, κοινωνι­ κές, πολιτικές. Και η επίδραση αυτή ακριβώς του ανθρώπου στο περιβάλλον είναι που συνιστά το ρόλο που αυτός διαδραματίζει στην πολιτισμική γεωγραφία (Febvre, 1924). Αλλά και τα έθιμα και οι ικανότητες των λαών, οι αγορές για τα προϊόντα τους, οι τιμές, οι παρεχόμενες υπηρεσίες και τα έξοδα μεταφοράς, η αξία της γης, η δια­ θεσιμότητα και το κόστος των εργατικών χεριών, ο συναγωνισμός από άλλες πε­ ριοχές, οι νόμοι και οι κυβερνητική πολιτική (όλοι αυτοί και πολλοί άλλοι) είναι παράγοντες που μπορούν να προκαλέσουν μια συγκεκριμένη ρύθμιση οτο περι­ βάλλον. Η γεωγραφία δεν ενδιαφέρεται τελικά μόνο για το ανθρώπινο στοιχείο, ούτε μόνο για το περιβαλλοντικό στοιχείο, αλλά για τη σχέση που μπορεί να υπάρ­ χει ανάμεσα τους, διαμορφώνοντας έτσι μια βιωματική αντίληψη του χώρου.

^': ύ

*

Ι*

•i-.ri

·:,..

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

Λ>-

iVK Λβ-ννΛ.??

t ," ' ·>.

85

,

86

;

•

"

:

.

.

•

;

·

;

•

.

.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, ΗΛίΓ/ΚΑΓΑ τ. 6

ΚΟΥΛΗΣ ΜΟΙΡΑΣ*

0 διαχωρισμός της επαρχίας Αίγινας στην Τοπική Αυτοδιοίκηση Από το 1833 μέχρι και την έναρξη ισχύος του Ν. 2539/97 (Καποδίστρια)

ατά την πρώτη διοικητική διαίρεση της Νεότερης Ελλάδος, άρθρο 10 του Κατάγματος της 3.4.1833 ΦΕΚ 2/6/4/1833, η Αίγινα και το Αγκίστρι απο­ τελούν την Επαρχία Αιγίνης, υπαγόμενη στη Διοίκηση Αττικής ως Υποδιοίκηση Αιγίνης με τις εξής τοποθεσίες: 1) Αιγίνης - Με τις τοποθεσίες Αίγινα, Άγιος Ιωάννης Βαθύς (εδώ, εννοείται το Κοκαλάκι), Κάλινδρας, Κύκκεσι, Μεσαγρός, Παχειά Ράχη, Χαλασμένη.

2) Αγκιστρίου - Με τις τοποθεσίες Αγκίστρι (εδώ εννοείται το Μεγαλοχώρι ή Μύλος), Λιμενάρια, Μετόχι, Πυτιούσα, Παλαιοχώρι. Την 27/12/1833 με Νόμο της Οθωνικής Βασιλείας αποφασίστηκε η διαίρεση όλου του Βασιλείου της Ελλάδος σε Δήμους, για την πιο εύκολη διοίκηση από την κεντρική εξουσία. Την 15/4/1834, το Υπουργείο Εσωτερικών (η τότε Γραμματεία επί των Εσωτε­ ρικών) εξέδωσε οδηγίες με ανάλυση του σκοπού της δημιουργίας Δήμων -Τοπι­ κής Αυτοδιοίκησης-, ξεκινώντας με Β. Διατάγματα για την κάθε περιφέρεια. Πρώτα εκδόθηκε Β. Διάταγμα την 28.4.1834 για τη δημιουργία Δήμων στην Επαρχία Ναυπλίας, όπου και η πρωτεύουσα του κράτους, που πρόσφατα είχε με­ ταφερθεί από την Αίγινα. Στη συνέχεια, με το Β. Διάταγμα της 1/101835 ΦΕΚ 17/1835 καθορίστηκαν οι Δήμοι του Νομού Αττικής και Βοιωτίας, μεταξύ αυτών και της Επαρχίας Αιγί­ νης ή Υποδιοίκησης Αιγίνης (Αίγινα-Αγκίστρι). Όλοι οι Δήμοι της τότε Ελλάδος που συστήθηκαν το 1836 ανήρχοντο σε 457 αρχικά, μετά μέχρι το 1841 μειώθηκε σημαντικά ο αριθμός τους, άρχισαν αυξα­ νόμενοι ως εξής: Το 1836 οι Δήμοι ήσαν 457 Το 1841 οι Δήμοι ήσαν 270 Το 1851 οι Δήμοι ήσαν 272 Το 1861 οι Δήμοι ήσαν 280 Το 1870 οι Δήμοι ήσαν 351 ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

* Ο Κούλης Μοίρας είναι Δημοσιογράφος, μέλος του Δ.Σ. της Ένωσης Συντακτών Επαρχιακού Τύπου 87

To 1879 οι Δήμοι ήσαν 366 Το 1889 οι Δήμοι ήσαν 439 Το 1896 οι Δήμοι ήσαν 443 Το 1911 οι Δήμοι ήσαν 445 Στις 28/4/1911 ο Υπουργός Εσωτερικών Εμμανουήλ Ρέπουλης, εισηγείται το Νομοσχέδιο ΔΝΖ (4057), που από όλες τις τότε κομματικές παρατάξεις που υπήρχαν χαρακτηρίζεται ως ο σημαντικότερος σταθμός στην ιστορία της Τοπικής Αυτοδιοίκησης, η δε ισχύς του Νόμου αυτού άρχισε στις 14/2/1912. Με το νόμο αυτό, ΔΝΖ (4057)71912, η Τοπική Αυτοδιοίκηση επεκτείνεται μέ­ χρι και του τελευταίου και απομακρυσμένου χωριού της επικράτειας της χώρας μας. Στην εισήγηση του νόμου αυτού, μεταξύ των άλλων αναφέρονται και τα εξής: «...εις την κοινή των πολιτών δράσιν, την έχουσαν ακτίνα την ακτίνα του μικρού των χωρίου, εκεί μορφούται και διαπλάσσεται ο πολιτικός χαρακτήρ και η ιδέα της φιλοπατρίας. Ο τοπικός πατριωτισμός παράγει και προάγει τον Εθνικόν πατριωτισμόν, ο δε βωμός και η εστία του χωρίου δίδουν την ιδέαν και την συνείδηση του μεγάλου βωμού της Μεγάλης Πατρίδος». Από το 1912 μέχρι και τα προπολεμικά χρόνια του Β' Παγκοσμίου πολέμου, το 1939 οι κοινότητες αυξάνονται ως εξής: Με τον Νόμο του 1912 οι κοινότητες γίνονται 2.554. Το 1922 οι Κοινότητες είναι 3.909. Το 1923 οι Κοινότητες είναι 4.055. Το 1924 οι Κοινότητες είναι 4.116. Το 1925 οι Κοινότητες είναι 4.129. Το 1926 οι Κοινότητες είναι 4.716. Το 1927 οι Κοινότητες είναι 4.821. Το 1928 οι Κοινότητες είναι 4.920. Το 1929 οι Κοινότητες είναι 4.990. Το 1930 οι Κοινότητες είναι 5.207. Το 1931 οι Κοινότητες είναι 5.326. Το 1932 οι Κοινότητες είναι 5.361. Το 1933 οι Κοινότητες είναι 5.371. Το 1934 οι Κοινότητες είναι 5.530. Το 1935 οι Κοινότητες είναι 5.573. Το 1936 οι Κοινότητες είναι 5.579. Ο Νόμος ΔΝΖ (4057)/10.2.1912 ΦΕΚ 58 και 59/1912 βρήκε την Επαρχία της Αίγινας, ως προς την Τοπική Αυτοδιοίκηση, με το Δήμο Αιγινητών και το Δή­ μο Αγκιστρίου, που είχαν καθοριστεί με τον Νόμο ΚΕ75.12.1845 όπου: Στο Δήμο Αιγινητών φέρεται ότι υπάγονται οι περιοχές: Αίγινα, Αγ. Ασώματοι, Ανιτσάκι, Βαθύ, Μεσαγρός, Πέρδικα, Παχειά Ράχη, Χαλασμένη, Μονή Θεοτόκου, Ανιτσαίου, Αποσπόρηδες, Γκίκα Ράχη, Δοξαπέτη, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

Θέρμαι, Καπότηδες, Κόλινδρας, Ξένου Ράχη, Προφήτης Ηλίας, Πλακάκια και Σφεντούρι. Στο Δήμο Αγκιστρίου, σύμφωνα με το Νόμο ΚΕ' της 5.12.1845, φέρεται, του­ λάχιστον μέχρι την ισχύ του ΔΝΖ/10.2.1912, ότι υπάγονται οι περιοχές: Μεγαλοχώριο (ή Αγκίστρων ή Μύλος), Λιμενάρια, Μετόχι, Παλαιοχώριον, Μετώπη, Δωρούσα, Κυρά, Τραγονήσι (νησίδες). Για πρώτη φορά σε επίσημο πίνακα (ΦΕΚ 80/28.12.1836) οικισμών του ελλη­ νικού κράτους, αναφέρονται οι οικισμοί: Αγκίστρι, Πυτιούσα, Παλαιοχώρι, Μετό­ χι και Λιμενάρια. Της νήσου Αίγινας αναφέρονται οι οικισμοί: Βαθύ Αιγινητών και Θέρμαι (Λουτρά Σουβάλας), ενώ πολλοί κατοικημένοι οικισμοί δεν αναφέρονται. Στα «Αρχεία συστάσεως και εξελίξεως Δήμων και Κοινοτήτων της Ελλάδος» εκδόσεως του 1939, βλέπουμε να αναφέρεται για πρώτη φορά επίσημα ο Συνοι­ κισμός των Αγίων Αιγίνης, ο Συνοικισμός Πόρται Αιγίνης και ο Συνοικισμός Αγ. Παρασκευής Αιγίνης, πιθανώς εννοείται ο οικισμός Λαζάρηδων. Με το Διάταγμα της 31/8/1912 ΦΕΚ 262/1912 συνιστάται η Κοινότητα Αγκι­ στρίου με έδρα το Μεγαλοχώρι ή Μύλος, συμπεριλαμβάνουσα και τους οικισμούς Λιμενάρια και Μετόχι. Ο Συνοικισμός και η κοινότητα Μεγαλοχωρίου μετονομάστηκαν σε Κοινότη­ τα Αγκιστρίου (με την απόφαση Υπουργείου Εσωτερικών 31440/6.9.1926 ΦΕΚ 74/1926). Με το Διάταγμα αυτό της 31/8/1912 ΦΕΚ 262/1912 συνιστάται η Κοινότητα Αιγίνης, όπου στην Κοινότητα αυτή υπάγονται και οι συνοικισμοί: Μονή Κοιμή­ σεως Θεοτόκου, Παχειά Ράχη, Ανιτσαίου, Αγ. Ασώματοι. Ο συνοικισμός Παχειά Ράχη προσηρτήθη αποσπασθείς τελικά από την Κοινό­ τητα Μεσαγρού που υπήγετο, με το Διάταγμα της 23.2.1915 ΦΕΚ 475/1915 στην Κοινότητα της Αίγινας. Η Κοινότητα της Πέρδικας δυνάμει του άρθρου 48 του Νόμου 641/17 συγ­ χωνεύθηκε με την Κοινότητα της Αίγινας ως εγγύτερα αυτής, Διάταγμα της 3.4.1917 ΦΕΚ 76/1917. Ο Συνοικισμός Ανιτσαίου αποτελούσε ιδίαν Κοινότητα, ενώθηκε βάσει του Διατάγματος της 25/1/1926 ΦΕΚ 34/1926, με την Κοινότητα της Αίγινας. Ο Συνοικισμός Πέρδικας και ο Συνοικισμός Σφεντουρίου απεσπάστηκαν της Κοινότητας της Αίγινας με το Διάταγμα της 4.9.1933 ΦΕΚ 260/1933 για να απο­ τελέσουν την Κοινότητα της Πέρδικας. Το Βαθά Αιγινητών (όπως αναφέρεται σε ορισμένα έγγραφα των Αρχείων Δή­ μων και Κοινοτήτων) με το Διάταγμα της 31.8.1912 ΦΕΚ 262/1912 αποτελεί πλέ­ ον ιδίαν Κοινότητα (με τους συνοικισμούς Κοκαλάκι, Θέρμαι (Σουβάλα) Αγίους. Ο Συνοικισμός Ανεσταίου ή Ανιτσάκη ή Ανιτσαίου με το Διάταγμα της 12.3.1919 ΦΕΚ 61/1919 αποσπάται της Κοινότητας, αναγνωρισθείς εις ιδίαν Κοι­ νότητα η οποία καταργήθηκε στην συνέχεια, προσαρμοσθείσα στην Κοινότητα Αιγίνης. ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

89

Βάσει του Διατάγματος της 31.8.1912 ΦΕΚ 262/1912 συνιστάται η Κοινότη­ τα Μεσαγρού, αλλά στοιχεία που να αναφέρουν ότι στην Κοινότητα Μεσαγρού υπάγεται η Βαγία και οι Αλωνες δεν ευρέθηκαν, όσο αφορά την Αγ. Μαρίνα μέχρι την εποχή του 1950 δεν υπάρχουν διότι τότε δεν ήτο καν οικισμός. Ο Συνοικισμός Παχεία Ράχη αποσπάται από την Κοινότητα Μεσαγρού με το Διά­ ταγμα της 23/12/1915 ΦΕΚ 475/1915 και προσαρτάται στην Κοινότητα Αιγίνης. Βάσει του Διατάγματος της 31/8/1912 ΦΕΚ 262/1912, η περιοχή της Χαλα­ σμένης αποσπάται της Κοινότητας της Αίγινας και το έτος 1917 γίνεται ιδία κοι­ νότητα με την ονομασία Χαλασμένη. Πολύ αργότερα, με το Β.Δ. της 1.9.1950 ΦΕΚ 196/1950, η Κοινότητα αυτή μετονομάζεται σε Κοινότητα Κυψέλης. Με το από 4.7.1929 Διάταγμα ο Συνοικισμός των Αγίων Ασωμάτων αποσπάται από την Κοινότητα Αιγίνης και συνιστάται η Κοινότητα των Αγίων Ασωμάτων, η οποία όχι μόνο δε λειτούργησε, αλλά δεν φέρεται ότι έχει καταργηθεί μέχρι σήμερα. Τον Ιούλιο του 1986 ψηφίζεται ο Νόμος 1622/14.7.1986 και δίδει την δυνα­ τότητα της προαιρετικής συνένωσης κοινοτήτων σε Δήμο. Ακολουθούν συμπληρωματικοί νόμοι στο θέμα της προαιρετικής συνένωσης, όπως ο Ν. 2130/93, ο Ν. 2307/95 και το Προεδρικό Διάταγμα 410/1995 που με το άρθρο 4 παρ. 5, δίδει τη δυνατότητα σε γειτνιάζουσες κοινότητες με συνολικό πληθυσμό άνω των 2.500 κατοίκων να συνενωθούν προαιρετικά σε Δήμο. Τότε με δεδομένο ότι ουδείς κάτοικος, σε όλες τις Κοινότητες της Αίγινας θέ­ λει τη συνένωση της κοινότητας του με το Δήμο της Αίγινας, η Κοινότητα Βαθέος με την 33/1.4.97 απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου και η Κοινότητα Κυψέλης με την 21/21.3.97 απόφαση του Κοινοτικού Συμβουλίου ζητούν από το Υπουρ­ γείο Εσωτερικών (Αριθ. Πρωτ. Υπουργείου 511/Π/10.4.97) τη συνένωση τους, αλλά το αίτημα τους αυτό παραμένει αναπάντητο. Ο Γενικός Διευθυντής -E. Landaburu- της Περιφερειακής Πολιτικής και Συ­ νοχής της ΓΕΝ.Δ/ΝΣΗΣ XVI της Ευρωπαϊκής Επιτροπής σε έγγραφο παράπονο για τη μη συνένωση των Κοινοτήτων Κυψέλης-Βαθέος σε ένα Δήμο, απαντά με το 98100101/16.1.1998 έγγραφο του ότι «...το θέμα αυτό δεν μπορεί να αποτελέσει αντικείμενο παράβασης...». Ακολουθεί στο τέλος του 1997 ο Νόμος 2539/97 ο επονομαζόμενος «Καποδί­ στριας» (που καμμιά σχέση δεν έχει με τον Ι. Καποδίστρια), δηλαδή εννέα μήνες με­ τά το αίτημα των δύο Κοινοτήτων της Α'γινας και καταργεί όλες τις Κοινότητες της Αίγινας, οι οποίες από 1/1/1999 μαζί με το Δήμο Αίγινας αποτελούν ένα Δήμο για όλο το νησί με όλα τα κακά επακόλουθα που υπήρχαν σε όλο το νησί, πλην της πό­ λης, προ του 1912 και τα κακά επακόλουθα εις βάρος των κατοίκων και της ανά­ πτυξης της περιοχής, μετά το 1912 σε όσες περιοχές δεν είχαν δική τους κοινότητα. Από το 1836 έως και το Νόμο ΔΝΖ (4057)/1912 ολόκληρο το νησί ήταν ένας Δήμος, όπου βάσει του νόμου αυτού αρχίζουν οι διάφοροι οικισμοί της Αίγινας ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

να συνιστούν ίδιες κοινότητες και να μπαίνουν στο δρόμο της ανάπτυξης των, βα­ σιζόμενες στην αυτοδιοίκηση τους. Το 1923 η εναπομείνασα περιοχή του Δήμου Αίγινας, με υπουργική απόφαση μετατρέπεται σε Κοινότητα Αιγίνης από Δήμος Αιγίνης που ήταν, ο δε τελευταίος δήμαρχος ήταν μάλλον ο Πέππας Νικόλαος και πρώτος πρόεδρος της Κοινότητος Αιγίνης ήταν ο φαρμακοποιός, Ρόδης Σπυρίδων. Την 1/2/1946, ο τότε Υπουργός Εσωτερικών Ρέντης, μετά από ενέργειες του Τότη Χατζή, μετατρέπει την Κοινότητα Αιγίνης σε Δήμο και διορίζει δήμαρχο τον Τότη Χατζή, εξαναγκάζοντας τον πρόεδρο, Μοίρα Ιωάννη (Μπότο) σε παραίτηση. Από τα Αρχεία Συστάσεως Δήμων και Κοινοτήτων, την ιστορία Κ. Σταμάτη, τα ενυπόγραφα άρθρα των Τότη Χατζή-Ν. Ζωγράφου-Δ.Κ. Πετρίτη- τον Τ. Τύπο ετών 1946-1956 κτλ. στοιχεία, βρέθηκαν μόνο είκοσι εννέα πρόεδροι και δήμαρ­ χοι της Κοινότητας-Δήμου Αίγινας, με την πιο κάτω περίπου χρονολογική σειρά: Δημάρχων-Προέδρων και ξανά Δημάρχων Αίγινας

1) Λογιωτατίδης (Οικονόμου) Γεώργιος του Παντελάκη: Δήμαρχος το 1836 και επί σειρά ετών βουλευτής Αιγίνης. 2) Κάλαβρος Ανδρέας: Δήμαρχος από το 1837 μέ­ χρι το 1839. Αξιωματικός του Αγώνα, γεννηθείς στην Αίγινα το 1799. 3) Λογιωτατίδης (Οικονόμου) Σωκράτης του Παντελάκη: Δήμαρχος το 1839-1840 και 1863-64 (Κήρυξ Αιγίνης, 1948, σ. 197). 4) Κάτσας Νικόλαος: Δήμαρχος το 1844. 5) Λογο­ θέτης Ιωάννης: Δήμαρχος το 1846. 6) Λογιωτατίδης Γεώργιος: Δήμαρχος το 1862 και 1863. 7) Λογιωτατίδης Σπ.: Δήμαρχος το 1865. 8) Πρωτονοτάριος Ζαφείρης: Δήμαρχος το 1865. 9) Μάρκελλος Π.: Δήμαρχος το 1867. 10) Πρωτονοτάριος Γε­ ώργιος: Δήμαρχος το 1869. 11) Πέππας Π. Αριστοτέλης (ο Σγαρίλιος): Δήμαρχος, το 1886 έχτισε το Δημαρχείο Αίγινας, το 1887 έχτισε το Κοινοτικό Γραφείο Κυψέλης, Δήμαρχος φέρεται και το 1888 (ιστορία Κ. Σταμάτη). 12) Πέππας Νικόλαος του Σω­ τηρίου: Δήμαρχος το 1903 (Κ. Αιγίνης, 3-4/1950 σελίς 44), που, ως γιατρός αλλά και δήμαρχος, ήταν ο αγαπημένος του λαού - κυρ Νικολάκης. Ο Δήμαρχος Πέππας Νικ. φέρεται να είναι και ο τελευταίος δήμαρχος του Δήμου Αιγίνης το 1923, αφού από το έτος αυτό, ο Δήμος μετατρέπεται σε Κοινότητα Αιγίνης (Εφημ. Ν. Πορεία).

13) Ρόδης Σπυρίδων: Φαρμακοποιός, γίνεται Πρόεδρος Κοινότητος Αιγίνης, μετά τη μετατροπή του δήμου σε κοινότητα το 1923, όπου παρέμεινε πρόεδρος επί αρκετά χρόνια. 14) Γιάννέλης Ιωάννης: Πρόεδρος (κτηματίας-ξενοδόχος) Κοινότητος Αιγί­ νης 1927-1928. 15) Μοίρας Ιωάννης (Μπότος): Πρόεδρος 1928-1929, το 1945 και δήμαρχος από 1954-1964. 16) Μαρίνης Ευάγγελος (Τρπσιμπίδας): Πρόεδρος εντός της Δε/τίας του 1930. 17) Μπήτρος Γεώργιος του Νικ. (Στρατηγός): Πρόεδρος Αι­ γίνης εντός της Δεκ/τίας του 1930. Το μόνο γνωστό είναι ότι ο Μπήτρος Γεώργιος πέ­ θανε στις 5/11/1952 την ίδια ημέρα με το δήμαρχο Τότη Χατζή. 18) Πετρίτης Πα­ ναγιώτης (Στρατηγός): Πρόεδρος Αιγίνης από το 1939 μέχρι και 5/12/1941, όταν ο Γερμανός διοικητής, μετά από υπόδειξη του γερμανού αρχαιολόγου Γαβριήλ Βέλτερ,

ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

91

κάλεσε στο Φρουραρχείο είκοσι τέσσερις πολίτες της Αίγινας και ζήτησε τη γνώμη τους για τον πρόεδρο Αίγινας Πετρίτη Παν. Όλοι τους δε ζήτησαν την αντικατάστα­ ση του με τον: 19) Παπαλεονάρδος Παναγιώτης (Τάκης) του Δημητρ. (Φαρμακο­ ποιός), που παρέμεινε πρόεδρος Κοινότητος Αιγίνης από 5/12/1941 μέχρι και το 1944, μετά πρόεδρος αναλαμβάνει ο προαναφερθείς Μοίρας Ιωάννης. 20) Χατζής Παναγιώτης (Τότης), αναλαμβάνει δήμαρχος (διορίζεται) από την 1/2/1946-1948 και ξανά δήμαρχος μέχρι το 1952 όπου την 5/11/1952 πέθανε. 21) Π ό λ ο ς Πέτρος διορίζεται δήμαρχος Αίγινας από 1948-1949, μετά πάλι δήμαρχος ο Χατζής. 22) Χελιώτης Γεώργιος (Στούλιος - επιχειρηματίας) Δήμαρχος το 1952-54. 23) Λεούσης Σπυρίδων, διορίζεται δήμαρχος Αιγίνης από το 1964 έως το 1971. 24) Πετρίτης Κων/νος (Στρατηγός), διορίζεται δήμαρχος από τον εκ Κορίνθου καταγόμενο νομάρ­ χη Αττικής Πωλιουδάκη Ιωάννη, από το 1971 μέχρι το 1974. 25) Διαλυνάς Ιωάννης, διορίζεται δήμαρχος Αίγινας εντός του 1974 μέχρι τις εκλογές, που αναδείχθηκε ο αι­ ρετός Δήμαρχος. 26) Αξιώτης Χρήστος, επιχειρηματίας, δήμαρχος από το 1975 έως 1978. 27) Γιαννούλης Γεώργιος, Αξ. Αεροπορίας, δήμαρχος εκλεγμένος από 19791986. 28) Τζίτζης Γεώργιος, εκλεγμένος δήμαρχος, Επιχειρηματίας, από 1987-1990.

29) Γκότσης Τρύφων, εκλεγμένος δήμαρχος, δημοτικός υπάλληλος, από 1991-2002. Οπωσδήποτε βέβαια ο συνολικός αριθμός των διατελεσάντων Δημάρχων και Προέδρων της πόλης της Αίγινας ή ολοκλήρου της Αίγινας, όταν κατά περιόδους η πολιτεία καταργούσε τις Κοινότητες του νησιού, δεν ήσαν μόνο οι είκοσι εννέα που προαναφέρονται, αλλά οπωσδήποτε περισσότεροι. Και αυτό επειδή, από το 1836 μέχρι το 1869, δηλαδή για χρονική περίοδο τριάντα τριών ετών υπάρχουν στοιχεία για δέκα δημάρχους, γεγονός που δεν είναι και τόσο πολύ ορθό. Από το 1869 έως και το 1923 δηλαδή για πενήντα τέσσερα χρόνια, υπάρχουν στοιχεία για την ύπαρξη μόνο δύο δημάρχων, και αυτό γεγονός οπωσδήποτε αδύ­ νατο, δηλαδή του Πέππα Αριστοτέλη το 1886-1888 και του Πέππα Νικολάου το • 1903 και ξανά το έτος 1923. Επίσης υπήρχαν και Δήμαρχοι που έμειναν μόνο στα χαρτιά. Το 1950, ο δήμαρχος Τότης Χατζής αντικαθίσταται απόTOδιευθυντή των Φυ­ λακών Βουτσινά, αλλά ο Χατζής φρόντισε για τη μετάθεση του Βουτσινού και δή­ μαρχος παρέμεινε ο Χατζής, τότε το Υπουργείο διορίζει δήμαρχο τον Ειρηνοδίκη Αιγίνης Δ. Γιανούτσο (φίλος του Χατζή), ο οποίος λόγω... φόρτου δικαστικής ερ­ γασίας δεν αναλαμβάνει καθήκοντα δημάρχου και παραμένει δήμαρχος ο Χατζής. Κατά την έρευνα της συνεχούς ανακατάταξης (νομοθετημένης) της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Αίγινας δε βρέθηκαν όλα τα ονόματα των προσώπων που κα­ τά καιρούς κρατούσαν το τιμόνι της Τοπικής Αυτοδιοίκησης της Αίγινας. Η αναφορά στα ανευρεθέντα ονόματα των διαφόρων αυτών προσώπων, ας θε­ ωρηθεί ένα διηνεκές μνημόσυνο για τους ανθρώπους αυτούς, που μέχρι το τέλος ' του 1982 προσέφεραν τις υπηρεσίες τους στον τόπο αυτό χωρίς κάποια οικονομι-

92

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΠΊΝΑΙΑ, τ. 6

κή αμοιβή, και σκόπιμο είναι, για όλους αυτούς τους ανθρώπους που υπηρέτησαν το νησί μας ανιδιοτελώς, κάποιος ερευνητής στο μέλλον να γράψει για τη θετική, έστω και την αρνητική, προσφορά τους, γιατί αυτό θεωρείται ιστορία της Αίγινας. Στους θητεύσαντας από το 1983 και μετά δεν μπορούμε να χαρίσουμε τη λέξη ανιδιοτέλεια στην προσφορά τους στον τόπο τους, γιατί οι πρόεδροι κοινοτήτων, οι δήμαρχοι, αντιδήμαρχοι, πρόεδροι Δημ. Συμβουλίων λαμβάνουν τα έξοδα πα­ ραστάσεως, των οποίων το ΰψος είναι πολύ σεβαστό. Δυστυχώς, κατά την έρευνα των ονομάτων των Προέδρων δε βρέθηκαν στοι­ χεία για Προέδρους που διετέλεσαν για μικρά χρονικά διαστήματα σε κοινότητες όπως η Κοινότητα Ανιτσαίου-Κοινότητα Αγ. Ασωμάτων κ.λπ. Επίσης δεν υπάρχουν στοιχεία ποιοι πρόεδροι υπήρχαν στην Κοινότητα Μεσαγρού από τη σύσταση της το 1914 μέχρι το 1927. Και ενώ η σύσταση της έγινε βάσει του από της 31/8/1912 Διατάγματος Φ.Ε.Κ. 262/1912, η λειτουργία της Κοινότητας Μεσαγροά ξεκίνησε το 1914 και βρίσκουμε στοιχεία ονομάτων των Προέδρων μόνο από το 1928 και μετά ως εξής: 1) Μπόγρης Δημήτριος το 1928-1933 και επανεμφανίζεται το 1948-1949. 2) Ροδάκης Αναστάσιος 1934-1935 και μετά, το 1943, καθώς και το 1946. 3) Χαλδαίος Νικόλαος 1936-1942. 4) Κρομμυδας Θεόδωρος το 1944. 5) Γάλαρης Διο­ νύσιος το 1945. 6) Χρυσοχόος Γεώργιος το 1947. 7) Καλαμάκης Θεόδωρος το 1950 και μετά το 1957-1959. 8) Ροδάκης Δημήτριος το 1951 και 1953-1956. 9) Λαλαούνης Αναστάσιος το 1952. 10) Λαλαούνης Παναγιώτης το 1960 μέχρι 1973.

11) Λυκούρης Παναγιώτης το 1974. 12) Λαλαούνης Μιχάλης το 1975 μέχρι και 1982, και τελευταίος 13) Γάλαρης Θωμάς από το 1983 μέχρι τη διάλυση (διά του Ν. 2539/97), την 31/12/1998. Οι πρόεδροι Κοινότητος τ. Χαλασμένης και μετά Κυψέλης Από τη σύσταση της το 1917, βάσει των διατάξεων του Διατάγματος της 31.8. του 1912 ΦΕΚ 1912 μέχρι και της διαλύσεως της την 31/12/1998.

1) Μουτσάτσος Διονύσιος. 2) Σακκιώτης Νικόλαος. 3) Πούντος Γεώργιος. 4) Σακκιώτης Ιωάννης. 5) Καλαμάκης Γεώργιος. 6) Μοίρας Χρήστος. 7) Μούρτζης Γεώργιος. 8) Μαρίνης Γεώργιος. 9) Λορέντζος Δημήτριος. 10) Σακελλίων Νικό­ λαος και τελευταίος 11) Μούρτζης Δημήτριος. Οι διατελέσαντες πρόεδροι στην Κοινότητα Βαθέος Από τη σύσταση της το 1914, μέχρι και της διάλυσης της την 31/12/1998 1) Γκαρής Αργΰριος. 2) Μπήτρος Νικόλαος. 3) Κουλικούρδης Δημήτριος. 4) Σπυριδάκης Δημήτριος. 5) Γκαρής Ιωάννης του Ν. 6) Πετρίτης Γεώργιος. 7) Χρυσοχόος Αντώνιος. 8) Κουκοόλης Κωνσταντίνος. 9) Πάλλης Αλέξανδρος. 10) Πετρίτης Ιωάννης του Παντ. 11) Κάτσας Νεκτάριος του Δημ., και τελευταίος, μέ­ χρι την 31/12/1998, 12) Λυκούρης Φώτιος του Νικ. ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

Οι Δήμαρχοι και μετά πρόεδροι του Αγκιστρίου Με το Β. Δ/γμα του Όθωνα της 20/6/1836 και με το Παράρτημα του Δ/τος, που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 80/28.12.1836, πιθανότατα μετά από ενέργειες των Ψαριανών που βρίσκονταν την εποχή αυτή όχι μόνο στην Αίγινα, αλλά και στο Αγκίστρι, το νησί του Αγκιστρίου, παρά τους λίγους κατοίκους του, ονομάστηκε Δήμος Γ' κατηγορίας (σύνολο κατοίκων περίπου 400). Δήμος Α χαρακτηριζόταν από 10.000 κατοίκους και άνω, από 2.000 μέχρι και 10.000 ήταν Δήμος Β και από 2.000 κατοίκους και κάτω ήταν Γ.

1) Πρώτος δήμαρχος ήταν ο Πάνου Γεώργιος το 1836, άγνωστο μέχρι πότε.

2) Δεύτερος δήμαρχος ήταν ο Ψαριανός την καταγωγή, γεννημένος στο Αγκί­ στρι και αξιωματικός του αγώνα Βαλούρδος ή Μπαλούρδος Ηλίας μέχρι το 1857.

3) Τρίτος δήμαρχος Αγκιστρίου φέρεται να είναι ο Βελούδης Δημήτριος από το 1857 περίπου και πιθανόν μέχρι το 1867, ήταν δε αγαπητός στα ανάκτορα και αναφέρεται ότι συμμετείχε στους βασιλικούς χορούς, και μάλιστα ότι χόρευε με την Βασίλισσα Αμαλία.

4) Τέταρτος δήμαρχος στο Αγκίστρι φέρεται να είναι ο Πάνου Ιωάννης (ο Ντουρντενέζης) μάλλον από το 1868 και μετά και πιθανολογείται ότι παρέμεινε δήμαρχος περισσότερο από μια εικοσαετία. Ο Δήμαρχος Πάνου Ιωάννης ήταν της περιόδου του μεγάλου εθνικού δωρη­ τή Ανδρέα Συγγρού, ο οποίος μάλιστα βοήθησε το δήμαρχο στο να απαλλάξει το Αγκίστρι από τη σχέση που υπήρχε με ασθενείς από μολυσματικές δερματικές νό­ σους, που βρίσκονταν ακόμη τότε στο νησί. Από τα πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου Αγκιστρίου, ο Πάνου Ιωάννης του Γ. έμεινε δήμαρχος μέχρι της μετατροπής του Δήμου σε κοινότητα το 1912. Από της 1/1/1913 πρόεδρος Κοινότητος γίνεται ο Γεώργιος Ν. Αθανασίου ή Χατζής, ο οποίος παραμένει πρόεδρος μέχρι 15/12/1925 (Πρακτικά Συμβουλίου). (Στο υπάρχον πιστοποιητικό Δήμου Αγκιστρίου,

17/14.1.1911 του Δέδε

Ευαγγέλου, έτος γεν. 1889, η υπογραφή του δημάρχου είναι του Πάνου Ιωάννου.) Στοιχεία άλλων δημάρχων, που ασφαλώς υπήρχαν στο Αγκίστρι, δε βρέθηκαν.

4) Πρώτος Πρόεδρος Αγκιστρίου, μετά από τη μετατροπή του δήμου σε κοι­ νότητα κατόπιν του Δ/τος της 31/8/1912 ΦΕΚ 262/1912 φέρεται να ήταν ο Αθα­ νασίου Γεώργιος και πιθανόν έμεινε μέχρι το 1925, όταν ανέλαβε ο Δέδες Ι. Διαβάζουμε στον Τ. Τύπο του 1950, αλλά και από πληροφορίες συμπατριω­ τών του Δέδε Ιωάννη περίπου τα εξής: Δεν είχε γραμματικές γνώσεις και στον πόλεμο του 1912 και μετέπειτα που υπηρέτησε ως λοχίας και ανδραγάθησε τα γράμματα που έστελνε σπίτι του του τα έγραφαν οι στρατιώτες, αυτό ίσως να ήταν η αφορμή που με επιμονή και μόνος του όχι μόνο έμαθε να διαβάζει, αλλά και να γράφει ως ένας από τους καλύτερους καλλιγράφους. Η καλλιγραφία-ορθογραφία και ορθή σύνταξη που είχε μάθει, προκύπτουν ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΠΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΛΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

και από τα 482/10.11.1949 και 9/14.1.1963 χειρόγραφα πιστοποιητικά που εκ­ δόθηκαν υπ' αυτού, ως προέδρου της Κοινότητος Αγκιστρίου. Λέγεται μάλιστα ότι τα ψηφοδέλτια των πρώτων κοινοτικών εκλογών ήταν χει­ ρόγραφο έργο του με σήμα τον αετό και τα οποία δε διέφεραν ούτε επί ελάχιστο το ένα από το άλλο, ουδείς δε κατόρθωσε να τον κερδίσει έστω και σε μία εκλογι­ κή αναμέτρηση, όπου και παρέμεινε πρόεδρος Αγκιστρίου συνεχώς τριάντα χρό­ νια, από το 1926 μέχρι το 1956. Επρόκειτο για έναν πανύψηλο, χαμογελαστό και καλοκάγαθο λεβέντη με τις πελώριες μουστάκες του, που αγαπούσε και τον αγαπούσε όλος ο κόσμος, όχι μό­ νο του Αγκιστρίου και της Αίγινας αλλά και όσοι τον γνώριζαν. Αξίζει να σημειωθεί ο αγώνας που έκανε ο πρόεδρος Αγκιστρίου Δέδες Ιωάν­ νης για την κατασκευή κρηπιδώματος -ενός απάνεμου μόλου- στο Μεγαλοχώρι (Μύλος), για να προσεγγίζουν και να ελλιμενίζονται άνετα τα καΐκια που έκαναν τη γραμμή Αίγινα-Αγκίστρι. Αυτό δυστυχώς μέχρι σήμερα 2002, παρά τις προσπάθειες όλων των προέ­ δρων του Αγκιστρίου, δεν έχει ολοκληρωθεί. Τότε, στις αρχές του αιώνα μας, επί προέδρου Δέδε Ιωάννη ή, όπως ήταν το παρα­ τσούκλι του, «Κοτσιμάδας» ούτε σκέψη δεν υπήρχε για την απευθείας συγκοινωνιακή σύνδεση Αγκίστρι-Πειραιάς, όπως έφτασε να είναι σήμερα μετά από την ιδιωτική πρω­ τοβουλία, αφού η προσφορά από κρατικής πλευράς είναι μηδαμινή έως μηδενική. Όπως προκύπτει από τον τοπικό τύπο, ειδικά μετά τη γερμανική Κατοχή, όλοι ο πρόεδροι του Αγκιστρίου έχουν φροντίσει για την κατασκευή του υποτυπώδους αυτού λιμανιού του Μεγαλοχωρίου. Επειδή πολύ αξιόλογος ήταν ο πρόεδρος Δέδες Ιωάννης (Κοτσιμάδας) ο οποί­ ος δεν είχε πατήσει ούτε στην πόρτα του σχολείου ως μαθητής, πρέπει να αναφερ­ θεί ο τρόπος που έγινε από τους πιο γραμματισμένους κατοίκους του Αγκιστρίου. Όταν επέστρεψε από τους Βαλκανικούς πολέμους, που υπηρέτησε ως λοχίας, με­ ταξύ των άλλων αισθημάτων και αναμνήσεων του 1912-1914 ήταν ότι δεν μπορούσε να διαβάσει τα γράμματα που του έστελναν στο μέτωπο οι γονείς του από το Αγκίστρι. Αποφάσισε τον καημό που του στέρησε τη χαρά να διαβάζει να τον ξεπεράσει μαθαίνοντας γράμματα έστω και μόνος του, αν και μεγάλος στην ηλικία. Τότε στράφηκε στα βιβλία της Εκκλησίας, ίσως γιατί γνώριζε και πολλούς ψαλμούς από τις εκκλησιαστικές λειτουργίες, ζητώντας από τον παπά και τον ψάλ­ τη να του δείξουν σε ποιο σημείο του βιβλίου γράφει το «Κύριε ελέησον» και τις άλλες λέξεις των διαφόρων ψαλμών, που ήξερε. Με την υπομονή και την επιμονή, όπως φαίνεται και από τα υπάρχοντα πι­ στοποιητικά (όπως το 482/10.11.1949), βλέπουμε όχι μόνο την ορθογραφία, αλ­ λά την καλύτερη, που θα μπορούσε να υπάρχει καλλιγραφία και προπάντων στην ορθή σύνταξη των προτάσεων. Όλα δε τα ομοιόμορφα, σε κάθε λεπτομέρεια, χειρόγραφα ψηφοδέλτια των ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

κοινοτικών εκλογών έφεραν πάντοτε την ονομασία του Συνδυασμού του Δέδε Ιω­ άννη, που ήταν «Ο αήττητος αετός». Ο πρόεδρος Δέδες Ιωάννης ουδέποτε ηττήθηκε σε εκλογική αναμέτρηση του, αλλά σε μεγάλη ηλικία έμεινε οικειοθελώς εκτός εκλογικού αγώνα. Μέχρι και της αναλήψεως της προεδρίας Αγκιστρίου από το Δέδε Ιωάννη, η έδρα του τότε Δήμου Αγκιστρίου, μεταφερόταν, με ιδιωτική πρωτοβουλία, στην περιοχή κατοικίας του δημάρχου. Αυτό είχε γίνει επί δημάρχου Αθανασίου Κωνσταντίνου και δημάρχου Χατζή Γε­ ωργίου, που μετέφεραν το Δημαρχείο στα Λιμενάρια, που ήταν και η κατοικία τους, λέγεται δε ότι πολύ αργότερα, επί προεδρίας Τζάννου Ευαγγέλου, έγινε το ίδιο. Αυτά εγένοντο, λόγω της έριδας που υπήρχε μεταξύ Μεγαλοχωρίου και Λιμεναρίων για τα πρωτεία, σήμερα η έριδα αυτή ξαναζεί κάπως πιο αφανής μεταξά Μεγαλοχωρίου και της νεοαναπτυχθείσας Σκάλας. Έτσι, την 31η Οκτωβρίου 1956 και σε ηλικία εξήντα επτά (67) ετών ο Δέδες Ιωάννης (Κοτσιμάδας) σταμάτησε την πολύχρονη προεδρία του από την Κοινότη­ τα Αγκιστρίου. Μετά από δέκα χρόνια, στις 17 Μαρτίου 1966 πέθανε αφήνοντας κληρονόμο του το θετό του γιο Γεώργιο (Καραγιάννη) Δέδε. Πρόεδρος του Αγκιστρίου από της 1ης Νοεβρίου 1956 ανέλαβε ο Κοτζιάς Δη­ μήτριος (Σαραγιούλης), μέχρι και της 30 Απριλίου 1959. Από 1η Μαΐου 1959 την Προεδρία του Αγκιστρίου, αναλαμβάνει ο Αναστασί­ ου Ιωάννης (Μπούλας) και παρέμεινε μέχρι 30 Ιουνίου 1964. Από 1η Ιουλίου 1964 πρόεδρος γίνεται ο απόστρατος σημαιοφόρος του Ναυ­ τικού, Ευάγγελος Μήτρου ή Μακάριος, μέχρι και 31 Μαϊου 1966. Στην 1η Ιουνίου 1966 πρόεδρος αναλαμβάνει ο Πουλάκης Ευάγγελος ή Ρογγές μέχρι το Πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967. Και στις 22 Απριλίου 1967 Πρόεδρος Αγκιστρίου διορίζεται ο Πάνου Γεώρ­ γιος, που παραμένει μόνο μέχρι και 31 Μαΐου 1967. Στην 1 Ιουνίου 1967, διορίζεται πρόεδρος Αγκιστρίου ο Τζάννος Ευάγγελος (Κανάρης), που παραμένει μέχρι και 31 Μαΐου 1968. Στην 1 Ιουνίου 1968 πρόεδρος Αγκιστρίου διορίζεται ο Οικονόμου Ηλίας (Μπίγκος), που παραμένει μέχρι και της 31ης Ιουλίου 1974. Την 1η Αυγούστου 1974 από την Κυβέρνηση διορίζεται πρόεδρος Αγκιστρίου ο δάσκαλος του σχολείου Δημητρακάκης Δημήτριος, που παραμένει μέχρι και 30 Απριλίου 1975, οπότε με τις εκλογές αναδεικνύεται πρόεδρος Αγκιστρίου ο Αναστα­ σίου Ιωάννης (Μπούλας) από 1η Μαΐου 1975 έως και την 31η Δεκεμβρίου 1978. Τις επόμενες εκλογές κερδίζει ο Πουλάκης Ευάγγελος (Ρογγές), που ξαναήταν πρόεδρος από 1/6/66-21/4/67, έτσι από 1/1/1979 πρόεδρος είναι, εκλεγμένος τώ­ ρα, ο Πουλάκης Ευάγγελος. Επειδή όμως ο Πουλάκης Ευάγγελος δεν ήταν μόνιμος κάτοικος Αγκιστρίου, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

αρχίζει δικαστικός αγώνας από αντιπάλους κοινοτικούς συμβούλους, που ακυρώ­ νουν την εκλογή του Πουλάκη. Τότε Πρόεδρος αναλαμβάνει ο Τζάννος Ιωάννης (Νταβέλης), από 1/5/1981 που παραμένει μέχρι και τις εκλογές το τέλος του 1982, τις οποίες κερδίζει ο Δέδες Αναστάσιος (Γκουρκούνης). Ο Δέδες Αναστ. παραμένει πρόεδρος μέχρι 31/12/1998, αφού συνεχώς κέρδι­ ζε τις εκλογές του 1982, του 1986, του 1990 και του 1994 και στις εκλογές του 1998 δεν έλαβε μέρος, οπότε στις εκλογές αυτές Πρόεδρος Αγκιστρίου από 1/1/1999 εκλέγεται ο Αντωνίου Γεώργιος (Θερής).

Οι διατελέσαντες κατά περιόδους πρόεδροι στην Κοινότητα Πέρδικας Από τη σύσταση της το 1934, μέχρι και της διάλυσης της, την 31/12/1998 1) Το 1934 έως το 1938 πρόεδρος ο Μωραΐτης Γεώργιος.

2) Το 1939 έως το 1941 πρόεδρος ο Τρίμης Ιωάννης.

3) Το 1941 έως το 1947 πρόεδρος ο Στρόμπλος Χρήστος.

4) Το 1948 έως το 1951 πρόεδρος ο Τρίμης Ιωάννης (Κ. Αιγίνης, 1949).

5) Το 1951 έως το 1974 πρόεδρος ο Τρίμης Διονύσιος.

6) Το 1974 (1/8-31/12) πρόεδρος ο Στεφανής Κων/νος (διορισμένος).

7) Το 1975 έως το 1998 πρόεδρος ο Μαλτέζος Αλέξανδρος (τελευταίος). Στο πέρασμα των χρόνων, βλέπουμε τη συνεχή εναλλαγή στην Τοπική Αυτο­ διοίκηση της Αίγινας, στις περιοχές του νησιού μας, άλλοτε με αποφάσεις νομο­ θετικού περιεχομένου, άλλοτε με νομαρχιακές αποφάσεις, χωρίς να λείπουν μετα­ τροπές των εκτάσεων των Κοινοτήτων από κομματικό ενδιαφέρον, ορισμένων πα­ ραγόντων του νησιού μας, από τοπικές επιτροπές. Μια τέτοια Έκθεση Τοπικής Επιτροπής ανακαθορισμού ορίων των Κοινοτή­ των Αιγίνης και Χαλασμένης είναι αυτή που συντάχθηκε στις 2 Ιουλίου 1928 που αποτελείτο από 1) το Μαραγκόπουλο Αναστάσιο, ειρηνοδίκη Αιγίνης ως πρόεδρο, 2) το Γιαννέλη Ιωάννη, πρόεδρο Κοινότητος Αιγίνης, 3) το Μουτσάτσο Διονύσιο, πρόεδρο Κοινότητος Χαλασμένης, 4) το Δημουλιάκα Παναγιώτη, δ/ντή Δημοτι­ κού Σχολείου Αρρένων Αίγινας και 4) τον Κάππο Αναστάσιο, δ/ντή Δημοτικού Σχολείου Αρρένων Χαλασμένης ως μελών. Με την έκθεση αυτή, της ως άνω Επιτροπής, επικυρωθείσης με την 14404/28 Νομαρχιακή απόφαση (άγνωστο το νομικό υπόβαθρο) αφαιρείται από την Κοινό­ τητα Χαλασμένης και προστίθεται στην Κοινότητα Αιγίνης το κτήμα του Αθανασί­ ου Ζωγράφου (Θανασάκη, νυν Παπακωνσταντίνου) και η κατοικία του, που βρί­ σκεται στην περιοχή των Αγίων Αναργύρων Κυψέλης. Η κίνηση αυτή έγινε επειδή ο Θανασάκης ήταν ένας από τους γνωστούς τότε τόπους παλικαράδων και ανήκε στο Βενιζελικό κόμμα και τον ήθελαν στις κομμα­ τικές εκδηλώσεις της Κοινότητας της Αίγινας. Μετά από το 1935 (της σύστασης της Κοινότητας Πέρδικας) και για διάστημα ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

63 ετών μέχρι το 1999, όπου άρχισε η ισχύ του ατυχέστατου Νόμου 2539/97 και που πιο ατυχέστατα ο Νόμος αυτός τιτλοφορήθηκε με το ιστορικό όνομα ενός με­ γάλου ανδρός της Νεότερης Ελλάδος «Ι. Καποδίστριας», η Τοπική Αυτοδιοίκηση της Αίγινας είχε αφεθεί ήσυχη από την πολιτεία και βάδιζε -όπως βάδιζε- στην πρόοδο της οικονομικής ανάπτυξης. Η δε κάθε Κοινότητα είχε τις εξής περιοχές στη δικαιοδοσία της. Η Κοινότη­ τα και μετά Δήμος Αίγινας συμπεριλάμβανε: 1) την πόλη Αίγινας, 2) το Λιβάδι, 3) τμήμα της Χλόης, 4) Περίβολο, 5) Βροχεία, 6) Μαραθώνας, 7) Κακοπέρατο, 8) Λεύκη (Μαύρη), 9) Αγ. Δημήτριος, 10) Τζίκηδες, 11) Καπότηδες, 12) Π. Ράχη, 13) Ανιτσαίου, 14) Αποσπόρηδες, 15) Βλάχηδες, 16) Κανάκηδες ,17) Πόρτες, 18) Κύλινδρος, 19) Λαζάρηδες, 20) Γιαννάκηδες, 21) Μπενάκηδες, 22) Ψαχνή, 23) Κοντός, 24) Άγ. Ασώματοι, 25) Παγώνι. Η Κοινότητα Κυψέλης αποτελείτο από τις περιοχές: Λεόντι-Αγ. Μαρίνα-Αγ. Νικόλαος-Χλόη και φυσικά του κέντρου της Κυψέλης. Η Κοινότητα Πέρδικας αποτελείτο από την Πέρδικα, το Σφεντούρι και την πε­ ριοχή από Κακοπέρατο μέχρι Πρ. Ηλία (Αιγινήτισσα). Η Κοινότητα Βαθέος αποτελείτο από τις περιοχές: 1) Κοκαλάκι, 2) Σουβάλα ή (Θέρμα) και 3) Αγίους. Η Κοινότητα Μεσαγροά είχε τις περιοχές: Μεσαγρού-Βαγίας-Βλυχάδας-Αλώνων και της νεότερης περιοχής της Αγ. Μαρίνας. Ο Δήμος και μετά Κοινότητα Αγκιστρίου είχε και εξακολουθεί να έχει τις πε­ ριοχές: Μεγαλοχώριον (ή Αγκίστρι ή Μύλος), Λιμενάρια, Μετόχι τη νέα περιοχή της Σκάλας και την πολύ νεότερη περιοχή Απόνησος.

Τα μικρά ακατοίκητα νησάκια του Σαρωνικού ανήκουν: Στην Κοινότητα Αγκιστρίου ανήκουν η Μετόπη, η Κυρά και η Δωρούσα. Στον τ. Δήμο της Αίγινας ανήκουν οι Διαπόριοι νησίδες (Αγ. Θωμάς-Τραγονήσι-Λεδού-Πρασού-Αγ. Ιωάννης-Μολάδι), το Σταχτορόι, η Πλατιά και η Ψηλή. Στην τέως Κοινότητα Πέρδικας ανήκε η νησίδα Μονή. Στην τέως Κοινότητα Μεσαγρού ανήκε η Νησίδα του Τούρλου. Στην τέως Κοινότητα Κυψέλης ανήκε το σύμπλεγμα της Λαούσας, που αποτε­ λείται: από τη Λαούσα ή Λαγούσα, το Γάιδαρο, την Παναγίτσα, το Μακρυόνι και τον Κορδελιάρη. Θα ήταν παράλειψη αν στην έρευνα αυτή δεν αναφερθούν στοιχεία γύρω από τοπωνύμια και ονομασίες περιοχών και αυτής της Κοινότητας Βαθέος. Κατ' αρχήν πρέπει να αναφερθεί ότι σε όλα τα Νομοθετικά Διατάγματα, Νό­ μους κ.λπ. από τη σύσταση του Νεότερου Ελληνικού Κράτους την 26η Ιανουαρί­ ου 1828 και μέχρι της έναρξης της ισχύος του Νόμου 2539/97, την 1η Ιανουαρί­ ου 1999, ουδαμού αναφέρεται η τοπική ονομασία της πασίγνωστης περιοχής Κο­ καλάκι, που είναι η μεγαλύτερη περιοχή της Κοινότητας Βαθέος. ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

Μέχρι και το 1940 η ονομασία Βαθύ αναφερόταν μόνο στα επίσημα χαρτιά, ενώ στη σκέψη και στο στόμα όσων είχαν σχέση με την Αίγινα ακούγονταν οι τοπονυμίες Κοκαλάκι-Άγιοι-Θέρμα. Ερευνώντας στα Γεν. Αρχεία του Κράτους, βρέθηκαν δυο έγγραφα, στο στοι­ χείο Κ 10/84 31, που έχουν ημερομηνία 15/6/1829 και στο ένα αναφέρονται τα ονόματα αρχηγών των οικογενειών, κατοίκων της Ενορίας Κοκαλάκι που έχουν δικαίωμα ψήφου. Το δε δεύτερο έγγραφο αναφέρει τους εκλεγέντες εκπροσώπους, μετά από την εκλογή, κατοίκους της Ενορίας Κοκαλάκι - γιατί τότε δεν υπήρχε Δήμος ή Κοινό­ τητα σε όλο το νησί της Αίγινας. Η δε ονομασία της Ενορίας του Κοκαλακίου ήταν ο «Άγιος Ιωάννης ο Βαθύς» λόγω του χαμηλού υψομέτρου της τοποθεσίας που βρίσκεται ο Ναός του Αγίου Ιωάννου και σήμερα νεκροταφείο της Κοινότητας Βαθέος, από τον οποίο πήρε τυ­ χαίως, και από τις εγγραφές στα δημόσια έγγραφα, την ονομασία της η σημερινή Κοινότητα Βαθέος. Η σημερινή ονομασία της παραθαλάσσιας περιοχής της Σουβάλας αρχικά ήταν «Θέρμα» από τις θερμές πηγές των σημερινών λουτρών της περιοχής. Το όνομα Σουβάλα, πάλι, προέρχεται από τις λαξευμένες δεξαμενές λουτήρων δίπλα στα σημερινά λουτρά, που έκαναν λουτρά κατά τους π.Χ. αιώνες οι προγο­ νοί μας και που πήραν τη σλαβική ονομασία «Σουβάλα». Η μετονομασία της Χαλασμένης σε Κυψέλη Έχει γραφεί ότι η ονομασία της περιοχής της Κοινότητας Χαλασμένης οφείλε­ ται στην κατεστραμμένη-χαλασμένη εκκλησία της περιοχής που βρισκόταν περί­ που διακόσια μέτρα από το κέντρο της σημερινής Κυψέλης, επί της οδού Κυψέλης-Αίγινας αυτά κατά την εποχή Καποδίστρια-Όθωνα. Το 1950 με πρωτοβουλία του τότε Προέδρου της Κοινότητος, Μητσάκη Λορέντζου και με το Β.Δ. της 1/9/1950 ΦΕΚ 196 Α τ. μετονομάστηκε σε Κυψέλη. Για το από πού προέρχεται η ονομασία του Μεσαγρού και της Πέρδικας, δεν ανευρέθηκαν γραπτά στοιχεία που να δικαιολογούν τις ονομασίες των περιοχών αυτών. Το Αγκίστρι, ενώ στην αρχαιότητα (458 π.Χ.) ονομαζό­ ταν Κεκρυφάλια, μετά από την αιώνες ερήμωση του το Με-

Βοηθήματα

σαίωνα εποικείται και παίρνει την ονομασία του από το όνο-

Εθνική Βιβλιοθήκη

μα της παραθαλάσσιας περιοχής Αγκίστρι, που βρίσκεται κοντά στο χωριό Μεγαλοχώρι ή Μύλος.

βλιοθήκη Βουλής Αρχεία Δήμου Αίγινας

Αρχεία Κοινοτήτων Αίγινας Αρχείο Τοπικών Εφημερίδων Αρχείο Δήμων και Κοινοτήτων 1836-1939 των Α. Δρακάκη και Στυλ. Κούνδουρου Ιοτορία Ντίνου Σταμάτη και Γωγώς Κουλικούρδη

ΔΙΑΧΩΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ ΣΤΗΝ ΤΟΠΙΚΗ ΑΥΤΟΔΙΟΙΚΗΣΗ

99

Η ΧΛΩΡΙΣ ΤΗΣ ΑΪΓΙΝΗ ΥΠΟ θ . ΔΕ ΧΕΛΔΡΑΪΧ (Απόσπασμα έκ της Έπετηρίδος του Παρνασσού) Έν Αθήναις Έκ τοϋ τυπογραφείου της Εστίας Κ. Μάϊσνερ καί Ν. Καργαδούρη 1898

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Expédition scientifique de Morée. Section des Sciences physiques. Tome II. Relation par Bory de Saint-Vincent, Paris 1836 καί Partie. Botanique, Paris 1832. avec Atlas.

Nouvelle Flore du Péloponnèse et des Cyclades, entièrement revue, corrigée et augmentée par M. Chaubard pourt les Phanérogames et Bory de Saint - Vincent pour les Cryptogames etc.

Paris 1838 avec 41 Tables. Fol. Friedrichsthal, E. R., Reise in den südlichen Theilen von Neu-Griechenland. Mit einem botanischen Anhange. Leipzig. 1838. 8o.

Boissier, Edmond, Flora Orientalis sive Enumeratio plantarum in Oriente a Graecia et Aegypto ad Indiae fines hucusque observatàrum. Vol. I-V. Genevae et Basileae 1867-1881, et Supplementum editore Buser. 1888. 8o. Ώ ς άφορα την γεωλογίαν καί πετρογραφίαν.

Reisss, Ψ., und Α. Stübel, Ausflug nach den vulkanischen Gebürgen von Aegina und Mediana im Jahre 1866, nebst mineralogischen Beiträgen von K. v. Fritsch. Mit einer Karte.

Heidelberg 1867, 8o.

Washington, Henry S., A patrographical Sketch of Aegina und Methana. Reprinted from the Journal of Geology, vol. II-III. Chicago 1895. 8o.

Philippson, D. Alfred, Geologisch-Geographische Reiseskizzen aus dem Orient (Sitzungsberichte der Niederrheinischen Gesellschaft für Natur-u. Heilkunde zu Bonn 1896 Bonn 1897. (Εις σελ. 28-29 περί Αίγίνης).

100

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

Τοίσιν Αϊγιναν προφέρει στόμα πάτραν Διαπρεπέω νασον. ΠΊΝΔΑΡΟΥ "Ισθμια Κ, 55.

Ταν πολυξέναν... ...Δωρίδα νασον Αϊγιναν. Του αυτού Νέμεα Ι, 1. ... φίλαν ξένων αροσραν. Του αύτοΰ Νέμεα Ε, 12.

Εισαγωγή

Η

Αίγινα είνε νήσος τριγωνικού σχήματος; κειμένη έν τω Σαρωνικφ η Αίγινητικώ κόλπω μεταξύ της 'Αττικής καί της Αργολίδος, έχουσα εκτασιν 83

τετρ. χιλιομέτρων, ανήκουσα δε εις τον Νομον Αττικής και Βοιωτίας. Το έδαφος της νήσου είνε κατά το πλείστον μέρος πετρώδες καί ηφαιστειακής διαπλάσεως, τραχύ καί άνυδρον. Προς νότον της νήσου άνυψοϋται το άψηλότερον όρος αυτής, το καλούμενον νυν « "Ορος» κατ' εξοχήν, fi "Αγιος Η λ ί α ς κατά το έπί της κορυφής αΰτοϋ έκκλησίδιον τοϋ Προφήτου 'Ηλία. Είνε δε τούτο το ΰπο των αρχαίων 1 « "Ορος τοϋ Πανελληνίου

Διός» η απλώς «Πανελλήνιον» καλούμε­

νον, διότι κατά την κορυφήν αυτού ύπήρχεν ιερόν του Διός, όπερ κατά την παράδοσιν ò αυτός ήρως καί πρώτος βασιλεύς της νήσου Αιακός τω ΔΗ έποιήσατο. 'Έχει δε το όρος υψος 531 μέτρων υπέρ την έπιφάνειαν της θαλάσσης. Προς το νότιον καί άνατολικόν μέρος, ήτοι προς τα ακρωτήρια Περδίκας, Πύργου καί Αγίου Αντωνίου αϊ κλιτύες του Ό ρ ο υ ς είσί λίαν απότομοι καί κρημνώδεις. Προς βορραν δε καί είς υψος 250 περίπου μέτρων υπάρχει όρεινον λεκανοπέδιον, έν ω κείται ή Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Δια τής κοιλάδος Μεσαγροϋ χωρίζεται ή άπό της Μονής προς βορραν ώς συ­ νέχεια του Ό ρ ο υ ς έκτεινομένη σειρά υψωμάτων άπ' άλλης σειράς ταπεινότερων λόφων καί βουνών, ήτις παραλλήλως προς την βόρειαν άκτήν τής νήσου μεταξύ τών ακρωτηρίων Πλάκα καί Τουρλοϋ λήγει ανατολικώς είς τον λόφον, έπί τοϋ οποίου κείται ό ναός τής Αθηνάς. 'Εν τω μέσω τής σειράς ταύτης καί προς νότον κείται ή Παλαιοχώρα, ή κατά τους μέσους αιώνας μέχρι τοϋ τέλους τοϋ Ι Θ ' αιώνος πρωτεύουσα ούσα τής νήσου. Αί έν τώ τμήματι τούτω κοι­ λάδες καί το προς βορραν παράλιον τής νήσου μέχρι της μεΗ ΧΛΟΡΙΣ ΤΗΣ ΑΙΠΝΗΣ

1. Βλ Παυσανίου Κορινθ

σημβρινώς είς την δυτικήν άκτήν κειμένης νέας πόλεως είοί τα όμαλώτερα καί ευφορώτερα μέρη, δπου ένιαχοϋ καί λειψυδρέοντες ρύακες άρδεύουσι τάς γαίας. Τοϋτά είαι τα κυρίως εργάσιμα μέρη της νήσου, δπου άπαντώσι κήποι καί δενδροφυτεϊαι, ώς είς τα λεγόμενα «Περιβόλια», το «Κοντό», «Ποταμό», «Μαρίνα», «Πηγαδάκια» κτλ. Μικρά παράλιος πεδιάς εκτείνεται καί προς νότον της πόλεως, δπου κήποί τίνες, ίδίως ή «Περιβόλα»1. Ί ο έδαφος είς τα μέρη ταύτα σύγκειται έκ στρωμάτων νεογενοΰς διαπλάσεως. Καλλιεργούνται ενταύθα ίδίως λαχανικά, οπωροφόρα δένδρα καί ένιαχιου ό βάμβαξ' εύδοκιμοϋσι δε καί τα εσπεριδοειδή. Ουχ ήττον όμως καί τα άλλα πετρώδη καί κατάξηρα μέρη της νήσου καλλιεργούνται, καθ' δσον μάλιστα δυνατόν, υπό των λίαν φιλόπονων κατοίκων, καί το ηφαιστειακον έδαφος χάριν της φυσικής ευφορίας αυτοΰ ανταποκρίνεται κατά το μάλλον η ήττον είς τάς προσδοκίας. Ή άμπελος, ή έλαία, ή συκή καί ή άμυγδαλέα σχεδόν απανταχού ευβλαστοϋσΓ σπείρονται δε καί αϊ πετρώδεις κλπύες καί τα οροπέδια των λόφων καί ορέων, ίδίως περί τήν Μονήν καί έπ! τοϋ Ό ρ ο υ ς δια κριθής καί οσπρίων, μάλιστα δύο ειδών Λαθύρου (τοϋ κοινώς λεγομένου Λαθοϋρι καί τής Άφάκης), Έρεβίνθου καί Βί­ κου. Ί α άνω είρημένα είσίν εν συντόμω τά κύρια φυτικά προϊόντα τής νήσου. 'Επειδή το κλίμα τής Αίγίνης εινε κατά τι γλυκύτερον του τής Στερεάς (δυστυχώς τακτικά! μετεωρολογικά! παρατηρήσεις έλλείπουσι), τά σϋκα καί άλλαι όπώραι, καθώς καί τά λάχανα ίδίως ή ντομάτα, είσί πρωιμώτερα έν τη νήσω, δθεν καί άντικείμενον μικρός εξαγωγής άποτελοϋσιν. Έν γένει δμως ή γεωργία δεν επαρκεί ν' άπασχολή τους κατοίκους, η δ' εύπορία αυτών προέρχεται Ιδίως άπο τής θαλάσ­ σης, τής αλιείας δηλαδή καί τής σπογγαλιείας. Άντικείμενον εμπορίας είσί καί τά πεφημισμένα «αίγινητικά κανάτια» ήτοι τά γνωστά πορώδη αγγεία, τά κατασκευα­ ζόμενα έξ ιδίου καταλλήλου πηλοϋ, έξ ου αποτελείται το λεγόμενον «Κανατοßoüvi». - Ό πληθυσμός τής όλης νήσου ανήρχετο κατά τήν τελευταίαν τοϋ 1896 άπογραφήν είς 8221 2 , ό δε τής πόλεως είς 4714 κατοίκους. Περί τής γεωλογικής κατασκευής τής Αίγίνης αρκούμαι νά προσθέσω δσα μο! άνεκοίνωσε φιλοφρόνως καί έν συντόμω ό πολύς περί τήν Έλληνικήν γεωολογίαν ειδήμων Dr Α. Philippson, στηριζόμενος καί είς τάς έαυτοϋ αντιλήψεις καί εις το νεώτατον περί Αίγίνης καί Μεθάνων πόνημα τοϋ Αμερικάνου γεωλόγου Henry S. Washington. Κατά τάς σημειώσεις ταύτας το θέμεθλον τής νήσου σχηματίζεται έξ ασβεστόλιθου 1. Γνωστόν υπό το όνομα τούτο κτήμα τοϋ Γ. Βούλγαρη. 'Εκεί πλησίον εϊνε καί ό κήπος του Χ. Τρικούπη è νΰν είς τον πρεσβεύων της Μεγάλης Βρεττανίας Sir Edwin Egerton

' ,

Τουδιστών τής Κρητιδικής διαπλάσεως,

όστις παρουσιάζεται είς τήν έπιφάνειαν είς τά προς βορράν τής Παλαιοχώρας υψώματα καί έπ! τής κορυφής τοϋ λόffl0U) ε ω ' η ς ε | σ 1 τ α ερείπια τοϋ ναοΰ τής Αθηνάς. Έκ τοϋ ^ ^ ά σ β ε σ τ ο λ ί θ ο υ ο υ ν ί σ τ α ν τ α ι καί τά πλησίον τής Αίγί„,

~

* ,

^

* >Λ

/

>r >

~ > ο

νης νησυδρια Μετωπι, Μονή και Αγκίστρι. Επί του ασρε-

άνήκων.

2. Κατά τήν άπογραφηντοΰ 1879 άνήρχετο μόνον εις 6.122 ψυχάς.

102

στολίθου τούτου αναπαύονται έτεροκλινώς στρώματα νεογενών (πιθανώς πλειοκαινικών) ασβεστόλιθων, πωρόλιθων, ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

μάργων και κροκαλοπαγών, άτινα ένεκα μεταπτώσεων είσί λίαν τεταραγμένα καί άνωρθωμένα. Τα τριτογενή πετρώματα ταύτα κατέχουσι το μεγαλείτερον μέρος του βορείου τμήματος της νήσου, δπου σχηματίζουσι λόφους, τα μόλα ομαλούς μετά κλιτύων εύφορων, μέχρις δτου ολίγον κατ' ολίγον προς τα κατώτερα μέρη καλύπτονται υπό των γενικών προσχώσεων. Το μέγιστον μέρος της νήσου δμως, ιδίως το κεντρικόν καί το προς νότον, συνίσταται έκ τοϋ ηφαιστειακού πετρώμα­ τος τοϋ άλλοτε «τραχύτης» καλουμένου. Ό Washington διακρίνει επί της Αίγίνης τα έξης πετρογραφικώς διαφέροντα άπ' αλλήλων ηφαιστειακά πετρώματα, ήτοι τον Κεροστιλβικδν Άνδεσίτην τον κυρίως εις τα πέριξ της Παλαιοχώρας εΰρισκόμενον, τον Κεροστιλβομιγή αυγιτικδν Άνδεσίτην εις τα πέριξ της Μονής καί καθ' δλον το κεντρικόν μέρος της νήσου, τον Ύπερσθενικον Άνδεσίτην, εξ ου σύγκει­ ται δλος ό δγκος τοϋ Όρους καί τέλος ό Κεροστιλβικος Δακίτης, δστις σχηματί­ ζει τρεις μικρότερους δγκους κατά το νότιον μέρος της νήσου. Ό Washington υποθέτει καί αποπειράται ν' άποδείξη έκ των πραγμάτων, δτι αϊ εκρήξεις εν Αίγίνη έγένοντο διαδοχικώς προβαίνουσαι άπδ νότου προς βορραν, ούτως ώστε πρώτος έσχηματίσθη ό δγκος τοϋ Όρους, μετά ταϋτα τα πέριξ της Μονής καί τελευταΐον τα παρά την Παλαιοχώραν. Βεβαίως αί αρχαιότεροι εκρήξεις, καί ί'σως πάσαι ελαβον χώραν κατά την νεογενή διάπλασιν, διότι τα της τελευταίας ταύτης στρώματα καλύπτουσιν έν μέρει τα ηφαιστειακά. Αί εκρήξεις της Αίγίνης προήλθον έκ θο­ λωτών ηφαιστείων (Domförmige Massenvulkane), διότι ούτε κρατήρες, ούτε εκκρίσεις λάβας, ούτε άλλα τοιαύτα παρατηρούνται έν Αίγίνη. Είνε δε πιθανόν κατά τον Washington δτι τά της Αίγίνης ηφαιστειακά φαινόμενα προηγήθησαν τών εκρήξεων, εις ας όφείλουσι τά Μέθανα τήν ύπαρξίν των. Καί ταϋτα περί τοϋ εδάφους καί της φυσικής διαμορφώσεως της νήσου Αίγίνης, ης δημοσιεύω κατωτέρω τήν Χλωρίδα, ήτοι τον κατάλογον τών έν αύτη αυτοφυών άγγειωδών φυτών. Προτού εκθέσω δμως τά γενικά περί τής Χλωρίδος ταύτης συμπεράσματα, δέον δπως μνημονεύσω τάς πηγάς καί τάς έρευνας, καί παρατηρήσεις άλλων τε καί έμοϋ, εφ' ών βασιζόμενος συνέταξα τον έν λόγω κατάλογον. Καί οι μεν αρχαίοι συγγραφείς πολλά περί Αίγίνης πραγματευόμενοι, σχεδόν ουδέν μνημονεύουσι λόγου άξιον άναφορικώς προς τήν φύσιν καί ιδίως τήν βλάστησιν τής νήσου, τοϋθ' δπερ αποκλειστικώς ενδιαφέρει ημάς ενταύθα. Μόνον ό Θεόφραστος έν τω «περί Όσμών» άποσπασματίω αύτοϋ (27) λέγει: «"Απαντα δε συντίθενται τά μόρα τά μεν άπ' ανθών τά δε άπδ φύλλων... καί προς τούτοις το κρόκινον' βέλτιστος δ' έν Αίγίνη καί Κιλικία» (δηλ. ό Κρόκος). Φαίνεται δ' έκ του χωρίου τούτου δτι εξαίρει ό Θεόφραστος ώς προς τήν μυρεφικήν έπιτηδειότητά του τον αίγινητικδν Κρόκον. Ό αυτός Θεόφραστος έν τη «περί σημείων, υδάτων και πνευμάτων, και χει­ μώνων και εΰδιών» πραγματεία αύτοϋ (Ι, 24) μνημονεύει το έν Αίγίνη Όρος ώς μετεωρολογικον σημείον, γράφων τάδε: Η ΧΛΩΡΙΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

103

«Καί εάν έν Αίγίνη έπί του Διός τοϋ 'Ελλανίου νεφέλη καθίζηται ώς τα πολλά ύδωρ γίνεται 1 . Ό Ζευς irto, ώς γνωστόν, ό θεός ό πέμπων τον ομβρον εκ τής υψηλής αύτοϋ κατοικίας. Ώ ς εκ τούτου οτενήν σχέσιν μετά τοϋ άνω ρηθέντος χωρίου τοϋ Θεο­ φράστου έχει το έξης τοϋ Παυσανίου (Κορινθ. 29, 6), έν ω γίνεται λόγος καί περί των έν τω περιβάλω τοϋ έν Αίγίνη Αιακείου φυομένων ελαίων. «Πλησίον δε τοϋ λιμένος, έν ω μάλιστα όρμίζονται, ναός έοτιν Αφροδίτης, έν έπιφανεστάτω δε της πόλεως το Αίάκειον καλούμενον, περίβολος τετράγωνος λευ­ κού λίθου, έπειργασμένοι δέ είσι κατά την έσοδον οί παρά Αίακόν ποτέ υπό των Ελλήνων σταλέντες. αίτίαν δέ την αυτήν Αίγινήταις καί οί λοιποί λέγουσιν. αίχμος την Ελλάδα έπί χρόνον έπίεζε, καί ούτε την έκτος Ίσθμοϋ χώραν ούτε Πελοποννησίοις δεν ό Θεός, ές δ ες Δελφούς απέστειλαν έρησομένους το αίτιον δ τι εϊη αίτήσοντας άμα λύσιν τοϋ κακού, τούτοις η Πυθία είπε Δία ΐλάσκεσθαι, χρήναι δέ, εϊπερ ύπακούση σφίσιν, Αίακόν τον ίκετεύσαντα είναι, ούτως Αίακοΰ δεησομένους άποστέλλουσιν άφ' εκάστης πόλεως καί ό μεν τω Πανελληνίου Διί θύσας καί εύξάμενος την Ελλάδα γήν έποίησεν υεσθαΓ των δέ έλθόντων ώς αυτόν εικόνας ταύ­ τας έποιήσαντο οί Αίγινήται. τοϋ περιβόλου δέ εντός έλαϊαι πεφύκασιν έκ παλαιοΰ, καί ό βωμός εστίν où πολύ άνέχων έκ της γης. ώς δέ καί μνήμα ούτος ό βωμός εϊη Αίακοΰ λεγόμενόν έστι έν άπορρήτω». Έκ δέ των νεωτέρων φυσιοδιφών ό Pitton de Tournefort ό έπισκεψάμενος καί έξετάσας άπο Αυγούστου 1700 μέχρις 'Ιανουαρίου 1701 λεπτομερώς και καθ' έκάστας τάς τοϋ Αιγαίου Πελάγους νήσους δέν έπισκέφθη την Αί'γιναν, ούτε δ' αργότερα (1786-87 καί 1794-95) ό διάσημος συγγραφεύς της Ελλη­ νικής Χλωρίδος (Flora Graeca) Sibthorp, καίπερ διατριβών k a v ò v χρόνον έν Αθήναις προς έξέτασιν των φυτών της Αττικής. Αλλ' ούτε ό Dumont d'Urviile, ό σταθμεύων κατά το 1818 καί 1820 μετά πλοίου τοϋ γαλλικού στόλου εις δια­ φόρους λιμένας τοϋ Αιγαίου Πελάγους καί συλλέγων φυτά έπί τών νήσων καί παραλίων, δέν έπεσκέφθη την Αί'γιναν. Έκ δέ τών μελών της Γαλλικής επιστημονικής είς Πελοπόννησον αποστολής μόνον ό διευθύνων αυτήν Bory de Saint - Bincent μετά τοϋ γεωλόγου Puillon Boblaye επε­ σκέφθησαν τήν Αϊγιναν κατά το φθινόπωρον τοϋ 18292, έξετά1. Δέν έδυνήθην να έξακριβώ-

,

λ

_Λλ

λ

,c

ν

\

,<·

.

π

ι

, , σω, έαν καί την σήμερον οί κάτοικοι „ ., , . „ , , , , της Αιγινης η των πλησιοχωρων ετηρησαν ώς έκ παραδόσεως το αυτό

σαντες αυτήν μάλλον γεωλογικως. Εν τη ΧΛωριοι της 1 Ιελο, „ ποννήσου καί τών Κυκλάδων μόλις δις μνημονεύεται η Αίγινα, Γ J£ ι ' ' Το εαρ τοϋ 1835 έξητάσθη κατά πρώτον ή Αίγινα άκριβέ-

σημεϊον. Έν τη Άττικη 6 'Υμηττός,

στερον υπό έπιστήμονος βοτανικοΰ τοϋ E. R. Friedrichsthal,

δταν καλύπτηται υπό νέφους, θεω-

g^^

ρεϊτα. τούτο ώς ώφαλές τον υετον προμηνϋον σημεΤον. , „ „ , 2. Βλ. Expédition scientifique de Morée Tom. I. Rektion par Bory de Saint-Vincent p. 469.

104

εν

παραρτήματι τής περιγραφής τοϋ έν Ελλάδι ταξειδί-

κ α τ άλθγον τών κατ' αυτό συλλεχθέντων „ ,., ,, , λ < , ορυτων. Εν Αίγίνη, οπού εροτανολογησεν επί τρεις ημέρας Ύ r ' '' ' r -, r Γ ι (26-28 Μαρτίου), συνέλεξε κατά τον άνω κατάλογον 133 εϊδη φανερογάμων φυτών.

QU

^ ,

έ δ η μ ο σ ί ε υ σ ε

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Tò αυτό έτος κατά τονΜάϊον έποίησεν ό αείμνηστος φίλος μου Ίωσηφ Sartori, φαρμακοποιός του Βασιλέως Όθωνος, την πρώτην εις Αϊγιναν βοτανικήν έκδρομήν του. 'Άλλας δε τοιαύτας επεχείρησε τον Όκτώβριον του 1852 καί τον Ίούλιοντοϋ 1856. Ό δέ W. von Spruner, φαρμακοποιός του Ελληνικού στρατού, έξέδραμεν εις Αϊγιναν μίαν ή δύο φοράς, δεν γνωρίζω ακριβώς, κατά την άπο 1840 μέχρι 1843 έν Ελλάδι διαμονήν αυτοΰ, συλλέγων ιδίως τα Όρχειώδη της Αίγίνης. Τα υπό Σαρτώρι και Σπροϋνερ συλλεχθέντα δείγματα ευρίσκονται έν ταϊς βοτανικαΐς συλλογαΐς του Boissier καί της έμής. Κατά τον Δεκέμβριον του 1857 έξέδραμεν ό Giacomo Guicciardi - Barazetti είς Αί'γιναν καί έπανεϋρε τότε είς τον Κρόκον, περί ου γράφει ό Θεόφραστος. Καί ò πρώην καθηγητής της Βοτανικής Θ. Όρφανίδης έπεσκέφθη την Αϊγι­ ναν κατά τον Αυγουοτον του 1858 καί τον Νοέμβριον τοϋ 1858. "Οσα συνέλεξεν είς τάς έκδρομάς ταύτας, φυλάττονται έν τη βοτανική συλλογή αυτού, τη άπαρτιζούση μέρος τοϋ φυτολογικοΰ Μουσείου τοϋ Πανεπιστημίου. Έγώ δ' έπεσκέφθην την νησον έξάκις' καί κατά πρώτον μεν τον Ίούνιον τοϋ 1848 επί δύο ημέρας, εϊτα δέ κατά τον Νοέμβριον τοϋ 1855 επί τρεϊς ημέρας, δύο φοράς δέ κατά Μάϊον καί Ίούνιον τοϋ 1860 καί 1865, καί πάλιν τον Μάϊον τοϋ 1870 επί δύο ημέρας καί τέλος τω 1881 επί οκτώ ημέρας ήτοι άπο 18ης μέχρι 25ης Απριλίου μετά τοϋ αγαπητού μου φίλου Τιμολέοντος Χόλτσμαν, τοϋ ζηλωτοΰ έραστοΰ της φύσεως καί συνεταίρου μου εις τοσαϋτα ταξείδια καί έκδρομάς. Κατά τάς έκδρομάς ταύτας έπεσκέφθημεν πάντα τα μέρη της νήσου, εξετάζοντες λεπτομερώς τήν βλάστησιν αυτής. Τω 1881 έπεσκέφθημεν επίσης τα παρακείμενα νησύδρια Μετώπι καί Αγκίστριον. Προσετέθησαν ούτω δια τών εκδρομών μου τούτων περί τα 380 εϊδη είς τον κατάλογον τών ηδη un' άλλων ευρεθέντων καί γνωστών έξ Αίγίνης φυτών. Τέλος οι φίλοι μου κ.κ. Μάρκος Μίνδλερ καί Βασίλειος Τούντας κατά παράκλησίν μου έξέδραμον τον Νοέμβριον 1897 είς Αϊγιναν, καί ό μεν πρώτος προς λύσιν γεωλογικού ζητήματος, ò δέ κ. Τούντας δίς δπως συμπληρωθώσι κενά τίνα έν τη ΧλωρίδΓ εκφράζω δ' άμφοτέροις τήν άκραν εύγνωμοσύνην μου διά τάς συμβολάς ταύτας, δι' ων σπουδαίως μοί συνέδραμον είς το έργον μου. Έπί τη βάσει τών επανειλημμένων καί πολλαπλών παρατηρήσεων μου και βοή­ θεια τών διαφόρων άλλων συμβολών, ως ανωτέρω έξέθηκα, έδυνήθην να συντάξω κατάλογον τών αυτοφυών άγγειωδών φυτών της Αίγίνης, δν θεωρώ ώς σχεδόν πλή­ ρη, ελαχίστου δντος βεβαίως τοϋ άριθμοϋ τών διαφυγόντων τήν προσοχήν κατά τοσαύτας έρευνας. Ό αριθμός τών φυτών τών καταλεγομένων ανέρχεται είς 576 αυτο­ φυή, τοΰθ' δπερ αποτελεί συγκριτικώς προς τήν έκ 1557 ειδών συνισταμένην Χλω­ ρίδα της Αττικής τήν άναλογίαν 37, 12:100. Όπως έκ τών προτέρων δύναται τις νά είκάση, ή Χλωρίς της Αίγίνης ώς έκ τής γεωγραφικής θέσεως της νήσου αποτελεί Η ΧΛΩΡΙΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

μεσάζοντα κρίκον μεταξύ των Χλωρίδων της Στερεάς Ελλάδος, ιδίως δε της Αττικής, της Πελοποννήσου καί των Κυκλάδων. Επειδή όμως το μέγιοτον υπερθαλάσοιον υψος των αίγινητικών ορέων δεν υπερβαίνει τα 531 μ., έλλείπουσιν ώς εικός έκ της Χλωρίδος αυτής τα φυτά τα χαρακτηρίζοντα την όρεινήν η ύλώδπ ζώνην, ήτις εκτείνεται εν τη Στερεά καί τη Πελοποννήσω άπα 700 μέχρι 1400 μ. τουλά­ χιστον ΰπερθαλάσσιον υψος. Αντιπροσωπεύεται δ' εν Αίγίνη μόνον η παράλιος καί πεδινή ζώνη μετά των υποδιαιρέσεων αυτής, ήτοι το ιδίως παραθαλάσσιον μέρος, καί το των ξηροβούνων, δπου πρωτεύει ή διάπλασις των φρύγανων 1 . Ενδιαφέρει δε τας φυτογεωγραφικάς μελετάς όποΐά τίνα είδη φυτών ή Αίγινητική Χλωρίς έχει κοινά μετά πασών τών είρημένων τριών Χλωρίδων καί όποΐά τίνα μετά της μιας η μετά δύο έξ αυτών, ή αντιθέτως όποΐά τινά είσι τα ελλείποντα εν τη Αίγινητική Χλωρίδι. Έ ν τω καταλόγου οσάκις είδος τι της Αίγινητικης Χλω­ ρίδος φύεται σύναμα έν τε τη Αττική, τη Πελοποννήσω καί έν τισι νήσοις τών Κυ­ κλάδων ουδέν διακριτικον σημείον προσέθηκα εις αυτό' οσάκις όμως είδος τι ανή­ κει μόνον εις μίαν η δύο τών έν συγκρίσει Χλωρίδων, έσημείωσα τούτο δια του Άττ. Πελ., Άττ., Κυκλ. η Πελ. Κυκλ. η δια τοϋ Άττ., η Π ε λ , η Κυκλ. μόνον. Έξελέγχοντες ούτω τον ήμέτερον κατάλογον έξάγομεν τα έξης συμπεράσματα' δτι δη­ λαδή έκ τών 576 ειδών της αίγινητικης Χλωρίδος 472 είσί κοινά εις αυτήν καί τας άλλας τρεις Χλωρίδας.

24 είδη φύονται σύναμα έν τη Αττική καί τη Πελοποννήσω.

22 είδη έν τη Αττική καί ταϊς νήσοις τών Κυκλάδων.

20 εί'δη μόνον έν τη Αίγίνη καί τη Αττική.

12 εί'δη έν Αίγίνη καί έν τη Πελοποννήσω.

6 σύναμα έν τη Πελοποννήσω καί ταΐς νήσοις τών Κυ­ 1. Βλ. Heldreich, l'Attique au point de vue des caractères de sa , , _ . , végétation dans le Compte rendu du Congrès international de botanique et d'Hortic. tenu à Paris en 1878 καί έν τω Έγκυκλοπαιδικω Λεξικω τω έκδοθέντι ΰπο Μπαρτ καί Χίρστ το όπα Χελδράϊχ άρθρον Χλωρίς της Ελλάδος, τόμ. Γ', σελ. 784.

- ~ - , ι Γ», ι 2. Ταύτα είσι Dianthus tripunctatus.Phagnolonsaxatile.Carthamus

κλάδων 2 . g τέλος φυονται . c Κυκλάδων^.

μ ο ν ο ν

^ ν Αίγίνη καί ταϊς νήσοις τών <

Έ ν

Υ έ ν ε ι § λ έ π ε ι T1S ^ περ,σσοτέρας σχέσεις έχει η Χλωρίς της Αίγίνης μετ' εκείνης της Αττικής καί κατά δεότερον λόγον μετ' εκείνης τής Πελοποννήσου, όλιγωτέρας δε μ ε τ > έ κ ε { ν ης τών Κυκλάδων. ^ £ ^ χ χ ω ρ ί δ ο ς , τα οποία μέχρι φ ΜψΎητ1κ&(. „ τούδε οεν παρετηρηϋησαν εις τας ΛΑωριοας της Αττικής, r r -> -> r -> > της Πελοποννήσου καί τών Κυκλάδων, άλλα μόνον έν

leucocaulus, Sideritis lanata, Iris

άλλαις έπαρχίαις τής 'Ελλάδος είτε έκτος αυτής είσί τα εξής'

Germanica καί Allium trifoliatum.

3. Ταυτά είοι Delphinium Hirschfeldianum, Velezia quadridentata Ruta

Conringia Orientalis (φυτον τής Ανατολής, τής Θράκης καί -^^ R Ε ό ρ ώ π η ς ) ; Lythrum tribracteatum (φυτον τής Ν. ,. , .. rt, ••,' ,. , _„ /\/~>L L L • Ι: Ευρώπης, ευρεθεν και εν τη Βοιωτία) ürobancne hyalina

bracteosa, Trigonella cormculata, raronychia echinata, Anthémis Cretica, Rosmarinus officinalis καί Orchis sanctus.

106

r

(™P^ μόνον έν Κεφαλληνία) ' Statice Thouini (φυτον τής Β. Αφρικής καί Συρίας) ' Ornithogalum Pyrenaïcum (φυτον ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

της μέσης Ευρώπης εύρεθέν εν Μακεδονία καί Κρήτη)' Bellevalia trifoliata (φυτον της Νεαπόλεως, του Βυζαντίου, της Κρήτης κτλ.) καί Avena fatua (έν Ελλάδι κατά Sibthorp καί έν τη λοιπή Ευρώπη). Τινών δε έξ αυτών θεωρώ την έν Αίγίνη ΰπαρξιν ώς άμφίβολον. Φυτά ενδημικά, δηλαδή ανήκοντα αποκλειστικώς εις την αίγινητικήν Χλωρίδα, τουλάχιστον έφ' δσον γνωρίζομεν μέχρι τοϋδε, είσίν όλίγιστα, ήτοι τα έξης: Cyclaminos Mindleri, Scilla Holzmannia, Leopoldia graminifolia καί Colchicum Tuntasium, ατινα περιέγραψα ώς νέα είδη. Ποικιλίας δε καί παραλλαγάς νέας καί ώς ενδημικής της Αίγίνης θεωρητέας περιέγραψα τάς έξης: Rubus ulmifolius forma Aeginensis. Salvia Horminum varietas comosula καί Phalaris minor var. comosula. Χαρακτηριστική δια τήν Χλωρίδα τής Αίγίνης εινε ή έλλειψις φυτών τίνων, ιδίως θάμνων καί φρύγανων κοινότατων έν τη Αττική καί τη Πελοποννήσω καί ώς τα πολλά έν ταΐς νήσοις τών Κυκλάδων. Ώ ς τοιαύτα σημειώνομεν τα έξης: Cleamatis Flammula, Rhamnus Craecus, Pistacia Terebinthus, Spartium junceum, Medicago arborea, Coronilla emeroides, Rosa sempervirens, Mytrus communis, Sambucus nigra, Arbutus Unedo, Arbutus Andrachne, Phillyrea media, Marsdenia erecta, Nerium Oleander (πικροδάφνη), Satureia Thymbra, Atriplex Halimus, Thymelaea Tartonraia, Thym, hirsuta, Osyris alba, Platanus Crientalis, Salix alba καί Juniperus Oxycedrus. Έκ δε τών οικογενειών δεν αντιπροσωπεύονται έν τη Χλωρίδι τής Αίγίνης αϊ τών Ιωδών, τών Όξαλιδωδών, τών 'Ραμνωδών, τών 'Ρηξιπετρωδών, τών Άσκληπιαδωδών, τών Άποκυνωδών, τών Θυμελαιωδών, τών Ίτεωδών, τών Τυφωδών, τών Αλισμωδών καί τών Γνητωδών. Τέλος ώς άφορα τήν έπίδρασιν τοϋ ηφαιστειακού εδάφους επί τής βλαστήσεως, παρετήρησα δτι όλίγιστα εϊδη φυτών φύονται αποκλειστικώς μόνον επί ηφαι­ στειακών πετρωμάτων, τα πλείστα δε αδιακρίτως επί τε τών ηφαιστειακών άνδεσίτων καί επί τών ασβεστόλιθων τής κρητιδικής καί επί τών πετρωμάτων τής τριτο­ γενούς διαπλάσεως. Ώ ς φυόμενα αποκλειστικώς έπί ηφαιστειακού εδάφους γνω­ ρίζω μόνον τα έξης πέντε εϊδη, ήτοι Phagnolon saxatile (δπερ καί έν Μεθάνοις καί έν Πόρω έπί του άνδεσιτικοϋ πετρώματος φύεται), Cyclaminos

Mindleri,

Leopoldia graminifolia, Scilla Holzmannia καί Colchicum Tuntasium και ταύτα μόνον κατά τας μέχρι τούδε σχετικός παρατηρήσεις.

Η ΧΛΩΡΙΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΗΣ

107

Μπι'τηπ ττηιτλιη

Ο τρελός προφήτης ήταν πολύ ανήσυχος... Στεκόταν ολόρθος στην πλατεία, αντίκρυαπό το εργατικό κέντρο, και συνεχώς παρακολουθούσε τον ορίζοντα, εκεί οτο βάθος, που οι καμινάδες της «βιομηχανικής ζώνης» σώριαζαν βαριά τα καυσαέρια. Φοβόταν, λέει, ο προφήτης τα μαύρα πουλά και τ' απαίσια κραξίματα τους. Τρόμαζε, άκου ο αθεόφοβος, τον ίσκιο των μαύρων φτερών τους όταν θα πέταγαν ανάμεσα στο χλωμό φως του ήλιου και α αυτόν. Ολοι τον ειρωνεύονταν και πίσ' από την πλάτη του γελούσαν - Να ένας ακόμα τρελός προφήτης... Μα εκείνος γύριζε τα μάτια του ολοένα -θα έπασχε φαίνεται από φοβίακαι διηγόταν, ίδια και απαράλλαχτη την ιστορία των μαύρων πουλιών, των φτερωτών δαιμόνων, που πρόσμενε με τόση αγωνία, να φανούν, αλλά κανένας δεν του έδινε σημασία. Ο τ α ν κι αυτός μες στους πολλούς, ένας τρελός προφήτης. Ώσπου πια πέρα, ςαωνικά, τα εργοστάσια, τα αεροπλάνα, τα αυτοκίνητα, η κεντρική θέρμανση, μα πιο γενναιόδωρα η «βιομηχανική ζώνη», 108

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΑΙΓΙΝΑ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ, Η ΑΙΠΝΑΙΛ

έσμιξαν αθόρυβα το μαύρο τους χνότο... Θόλωσε απότομα ο ορίζοντας και το εργατικό κέντρο -το κυριότερο σημείο προσανατολισμούχάθηκε μέσα στην αηρόοκλατη σκοτεινιά.,:,

:

Οι περαστικοί έβλεπαν να χαμηλώνουν πάν· από τις στέγες το μαύρα που) ιά,

π

άφωνα, σαν μαύρα συννεφάκια, όμοια με το αφιονισμένο χνώτο των καμινάδων.., Ο αέρας σκαρφάλωσε ψηλότερα και οι ανάσες βάθυναν;,.

2^αν αστραπή πετάχτηκε στη μέση ο πανικός. ; Κάποιος θυμήθηκε τον τρελό -προφήτη. Δεν τον βρήκε όμως στη θέση του, εκεί μπροστά στο εργατικό κέντρο.

;

Είχε ανεξήγητα εξαφανιστεί, κυνηγημένος από το φόβο των μαύρων πουλιών.; Ένας απ' τους περαστικούς απόρησε: - Για κοίτα τι παράξενος που ήταν ο γέρος! Τόσον καιρό πρόσμενε τα μαύρα πουλιά και τώρα, που φάνηκαν, εκείνος δ ρ απέ χειρ. Είναι ή δεν είναι ένας ακόμα τρελός προφήτης; Είχε.βουνό, το δίκιο ταυ-ο άνθρωπος. Πάντοτε οι προφήτες είχαν με τους τρελούς συγγένεια και όλοι οι τρελοί ξεπήδησαν από τα σμήνη του ανθρώπου και της σοφίας του...

ΚΏΣΤΑς Mix. ΣΤΑΜΆΤΗς

από τη συλλογή «Τα ποιήματα 1966-1995»

110

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Δ Η Μ Η Τ Ρ Η Σ ΚΟΠΑΝΙΤΣΑΣ

Λειδινός, Λίνος αϊλινος

Η τελετή του Λειδινού, που κατά παλαιό έθιμο της Αίγινας γίνεται στις 14 Σεπτεμ­ βρίου, ημέρα του Σταυρού, πιθανόν να προέρχεται από τη λατρεία του Λίνου στους αρχαίους χρόνους. Επίσης το όνομα Λειδινός δεν αποτελεί, νομίζω, αναγραμματι­ σμό της λέξης δειλινός ή δειλινό, όπως συνήθως αναφέρεται, αλλά παραφθορά του εκφωνήματος «αϊλινος» ή «αϊ Λίνον» κατά την αρχαία εκείνη λατρεία1. Την υπόθεση αυτή βασίζω κυρίως σε ένα θρήνο του Πινδάρου (διασωζόμενο απόσπασμα 139), αλλά και στην αναφορά στο Λίνο και τον αίλινο που γίνεται σε άλλα αρχαία κείμενα. Ότι ο Λειδινός είναι επιβίωση αρχαίας λατρείας είναι μια υπόθεσις γενικότερα δεκτή, αλλά εσφαλμένως, νομίζω, γίνεται λόγος για τον Άδωνι. Η λατρεία του Λίνου, όπως και του Άδωνι, ανήκε στον αρχαίο κύκλο μύθων και τελετουργιών για το θάνατο και την ταφή, που ακολουθεί η βλάστηση και η ανάστασις. Όσον αφορά το Λειδινό, τα αρχαία κείμενα βοηθούν στο να δοθεί πιο συγκεκριμένο περιεχόμενο στη γενικότερη υπόθεση. Παραθέτω τον Πινδαρικό θρήνο σε μετάφραση του. Υπάρχουν βέβαια παιάνες για της Λητώς με τη χρυσή ρόκα τα παιδιά, που τραγουδιούνται στην ώρα τους Υπάρχουν, μέσ από θαλλερού κισσού στεφάνια, και διθύραμβοι που για τον Διόνυσο τραγουδιούνται. Σ' αυτό όμως το τραγούδι τρεις νανουρίζανε θεές των πεθαμένων παιδιών τους τα σώματα. Η μια το Λίνο υμνούσε με αίλινο ηχερό. Η άλλη τον Υμέναιο, που μέσ' από του γάμου τ' αγκαλιάσματα η μοίρα στην πρώτη νιότη του τον πήρε, με ύμνους πενθεί στερνούς. Κι η άλλη τον Ιάλεμο που μια ωμοψάγα νόσος τού δάμασε το σθένος. Αλλά του Οίαγρου το γιο, τον Ορφέα με το χρυσό σπαθί...

L Τ η ν άπ

°Ψη α υ τ ή είΧα πΡ°Ρά"

λει και παλαιότερα σε άρθρο μου «Ο Λειδινός της Αίγινας» στη μηνιαία εφημερίδα Η Μάχη

της Αίγινας,

Απρίλιος 1997. ΛΕΙΔΙΝΟΣ, ΛΙΝΟΣ ΑΙΛΙΝΟΣ

111

2

Ο Λίνος ήταν γιος του Απόλλωνα και μιας από τις Μούσες. Εκδοχές για την κατα­ 3

γωγή του υπήρχαν κατά τον Παυσανία σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και άλλες . Λίνος αίλινος ή μόνον αίλινος (αϊ Λίνος) ήταν η πένθιμη κραυγή που θα επα­ ναλαμβανόταν κατά την τελετή ρυθμικά ή τραγουδιστά. Με την πάροδο των αιώ­ νων η σημασία και η καταγωγή των λέξεων ξεχάστηκε, η άρθρωσίς τους μπερ­ δεύτηκε, το «Λίνος αίλινος» επαναλαμβανόμενο κατέληξε ν' ακούγεται Λειδινός.

Σύμφωνα με το αιγινήτικο παραμύθι, ο Λειδινός ήταν το ένα από τρία «ομόκοιλα» τρίδυμ' αδέρφια, που το «μοιράνανε» τρεις μοίρες. Στον Πινδαρικό θρήνο έχουμε δύο αντίστοιχες τριάδες. Η μια τριάδα Λίνος, Υμέναιος, Ιάλεμος και η άλλη οι τρεις μάνες, θεές, που θρηνούν το θάνατο των τριών παιδιών τους «<θεαί υίών> σώματ' άποφθινομένων». Ό π ω ς στο παραμύθι του Λειδινού, γίνεται και στον Πινδαρικό θρήνο αναφο­ ρά στη Μοίρα, αν και με άλλους βέβαια συσχετισμούς. Η τελετή, το μοιρολόι και το παραμύθι για το Λειδινό είναι γνωστά. Η τελετή είχε, φαίνεται, πάψει το 1940 με τον πόλεμο και την επανέφερε στην Κυ­ ψέλη το 1994 η κοινοτική αρχή. Αρκεί εδώ να υπενθυμιστεί ότι ο Λειδινός παριστά­ νεται από το ομοίωμα ενός νέου, υποτίθεται, άνδρα, με εμφανή τα γεννητικά του όρ­ γανα, σε ένδειξη ίσως ότι θα γονιμοποιηθεί η γη όπου θα ταφεί. Το ανδρείκελο είναι φτιαγμένο έτσι που να ναι μάλλον κωμικό. Αλλά το φαλλικό σύμβολο γονιμότητας είχε βέβαια κατά την αρχαιότητα θρησκευτική σημασία. Ο ίδιος ο Λειδινός στο μοι­ ρολόι του είναι ο σπόρος ο διαλεχτός, ο ψιλοκρισαρισμένος, που στον κύκλο της ανα­ παραγωγής θάβεται στη γη για να ξανάρθει αργότερα σαν καινούρια βλάστηση.

Αειδινέ μου, λειδινέ τσαί κλισαρωμένε

μου, μου,

όπου σε κλισαρώσανε με την ψιλή

κλισάρα!

Φεύγεις πάεις, Λειδινέ μου, το' εμάς αφήνεις πεινασμένους, διψασμένους τα' όχι λίγο 2. Όπως και ο Υμέναιος και ο Ιάλεμος ήταν γιοι του από Μούοες.

3. The Oxford Classical Diction­ ary, 1957, στο άρθρο Linus.

4. Παναγ. Ν. Ήρειώτου, « Ό Λειδινος έν Αΐγίνη» (1925), καθώς και δημοσιεύματα της Γωγώς Κουλικούρδη και του κ. Κούλη Μοίρα για το Λειδινό. Ο κ. Μοίρας είχε την κα­ λοσύνη να μου τα δώσει μαζί με το δικό του και τα άλλα άρθρα, όταν διάβασε το δικό μου του 1997.

112

Λειδινέ μου, Λειδινέ πάλι θα ρθεις... με τ' Απρίλη

κρύους,

μαραμένους!

μου,

με του Μάρτη τις δροσιές

τα λουλούδια

τσαί του Μάη τις δουλειές

Το Λειδινό τον στολίζουν με άνθη και καρπούς και το μοι­ ρολόι το λένε ψευτοπενθώντας και κρυφογελώντας. Τον θά­ βουν κι έπειτα από δύο τρεις μέρες τον ξεθάβουν φωνάζο­ ντας «ο Λειδινός αναστήθηκε». Την εποχή εκείνη φυτρώνει στην Αίγινα ένα λουλούδι, που κι αυτό το λένε λειδινό. 4 ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

Τελετή σαν κι αυτή του Λειδινού θα είχε νόημα σε μία κοινωνία ανθρώπων που ήσαν στενά συνδεδεμένοι και εξαρτημένοι από τη γη και τη μεταβολή των εποχών. Το θάνατο και τη συμβολική ταφή ενός νέου άνδρα, ενός ημίθεου, θα ακολουθήσει η γονιμοποίηση της γης, η βλάστηση, η ανάσταση. Το καλοκαίρι έχει μόλις περάσει με τα σταφύλια και τους καρπούς του και έρχεται το γυμνό φθινόπωρο και ο χειμώνας. Η γη οργώνεται και σπέρνεται και με αγωνία και ελ­ πίδα περιμένουν οι άνθρωποι την άνοιξη. Λύπη και χαρά, γνήσια ίσως κάπου ή κάποτε, συνηθέστερα όμως συμβολική ή κατά μίμηση, που ακολουθεί την πα­ ράδοση, συμπλέκονται σε οργιαστική ή ψευτοοργιαστική συμπεριφορά (μαινά­ δες, διθύραμβος, κωμωδία, τραγωδία κτλ.). Με την πάροδο του χρόνου εκτοπί­ στηκαν από το χριστιανισμό - «ως εύσχημόνως περιπατήσωμεν, où κόμω, où μέθη, ούκ υμνώ βακχικω» (αν θυμάμαι σωστά). Τη θέση τους πήραν τελετουρ­ γίες χριστιανικές. Απογυμνωμένες από το θρησκευτικό τους χαρακτήρα οι αρχαίες τελετές διατηρήθηκαν παραλλαγμένες σε λαϊκές γιορτές και ξεφαντώματα, με έμφαση στο κωμικό στοιχείο. Σιγά σιγά κατέληξαν να απομείνουν λαογραφικά κατά­ λοιπα, με ρομαντική και τεχνητή αναβίωση ενός αόριστου και υποθετικού πα­ ρελθόντος.

* ** Η τελετή για το Λίνο γινόταν την εποχή του τρύγου, που δεν απέχει πολύ από την ημέρα του Λειδινού της Αίγινας. Ένα άλλο κοινό στοιχείο. Στον τρύγο και το Λίνο αναφέρεται μια σκηνή που περιγράφεται στην Ιλιάδα (Σ 561-573). Απεικονίζεται πάνω στην ασπίδα που κατά παράκληση της Θέτιδος ο Ήφαιστος κατασκεύασε για τον Αχιλλέα. Μεταφράζω: Κι έβαλε μέσα εν' αμπέλι, σταφύλια κατάμεστο, όμορφο, ολόχρυσο. Και μαύρα ανάμεσα ήσανε τσαμπιά, και με πάσσαλους παντού στηριζόταν ασημένιους. Και πλάι μια τάφρο σκοτεινή και γύρω γύρω έναν τοίχο έβαλε από κασσίτερο. Ένα μόνο μονοπάτι σ αυτό πήγαινε, κι από κείνο οι κουβαλητάδες φεύγανε, όταν τ' αμπέλι τρυγούσαν. Και παρθένες και νιες, στην ψυχή απαλές, σε πλεχτά μέσα τελάρια φέρνανε το γλυκό σαν μέλι καρπό. Και σ αυτούς ανάμεσα, ένα παιδί λύρα οξύφωνη με πόθον έκρουε και αυτήν για συνοδεία έχοντας το λίνο τον ωραίο με ψιλή φωνούλα τραγουδούσε. Και οι άλλοι, ξεσπάζοντας όλοι μαζί. με τραγούδι και ξεφωνητά χοροπηδώντας ακολουθούσαν. * * *

ΛΕΙΔΙΝΟΣ, ΛΙΝΟΣ ΑΙΛΙΝΟΣ

113

«Τον αίλινον, τον αίλινον πες, αλλά ας νικήσει το καλό» («αϊλινον, αίλινον είπε, το δε εϋ νικάτω») με βαρύ προαίσθημα για ό,τι θ' ακολουθήσει λέει και επαναλαμβάνει ο χορός στο πρώτο χορικό του Αγαμέμνονα

του Αισχύλου (στ. 121 και 138).

Με τον αίλινο θρηνούν το κακό, αλλά ελπίζουν στο καλό. Ό π ω ς και στο μοι­ ρολόι του Λειδινού. Ο Παυσανίας, ο περιηγητής του 2ου μ.Χ. αιώνα (Θ' Βοιωτικά 19, 5-8), μας πλη­ ροφορεί ότι κοντά στο δάσος των Μουσών στον Ελικώνα ο Λίνος ήταν ή απεικονίζετο σε ή σαν (το νόημα δεν είναι σαφές) μια σπηλιά σκαλισμένη σ' ένα μικρό βράχο. Αναφέρει ακόμα ότι τον ύμνησε μαζί με τον Άδωνι η Σαπφώ, υπό το όνο­ μα Οιτόλινος. Το όνομα αυτό του είχε δώσει πρώτα ο Πάμφως, που είχε γράφει για τους Αθηναίους τους «αρχαιότατους» μύθους. Η λέξις «οίτος» σημαίνει «μοί­ ρα αναπόφευκτη» και το όνομα Οιτόλινος χρησιμοποίησε ο Πάμφως, λέει ο Παυ­ σανίας, όταν «το πένθος για τον Λίνο ήταν στην ακμή του». Τα οστά του Λίνου βρί­ σκονταν στη Θήβα (πατρίδα και του Πίνδαρου», δωρική όπως και η Αίγινα. Το πένθος για το Λίνο έφτασε κατά τον Παυσανία και στους βαρβάρους. Οι Αιγύπτι­ οι γι' αυτόν, υπό άλλο όνομα, είχαν κάνει και ένα τραγούδι (άσμα).

Σύμφωνα με άλλη εκδοχή το επιφώνημα «αίλινον» δεν αποκλείεται να προέρχεται από το φοινικικό «αϊ λανού», που, φαίνεται, σημαίνει «αλλοίμονό μας». 5

Δεν αποκλείεται, ίσως, η φθινοπωρινή τελετή για το Λίνο να είχε κάποια σχέση με τα Λήναια, τη διονυσιακή εορτή που ετελείτο στην Αθήνα κατά το τέλος Ιανουα­ ρίου, αρχές Φεβρουαρίου, τον αττικό μήνα Γαμηλιώνα. Τότε γιορταζόταν ο γάμος του Δία και της Ήρας. Τα αθηναϊκά όμως Λήναια εγράφοντο με ήτα και η λέξη ετυμολογικά συνήθως αποδίδεται στις βακχικές μαινάδες που ελέγοντο και «λήναι». «Ληναΐζω» σήμαινε συμμετέχω σε βακχικό χορό. Ήταν η εποχή των Ληναίων, αγώνων της κωμωδίας, των διονυσιακών πομπών, των εξ αμάξης σκωμμάτων κτλ., μια εποχή που ο κόσμος μπορούσε να ξεσπάσει6. Τόσον η τελετή του Λίνου όσο και τα διονυσιακά Λήναια είναι συμπλέγματα τε­ λετών και μύθων για πένθος και χαρά, θάνατο και ελπίδα. Η τελετή της άνοιξης ταιριάζει με του φθινοπώρου. Η διαφορά μεταξύ του ήτα 5. The Oxford ClassicalDiccionarv, 1957, άρθρο Linus. ' ' ' r e 6. The Oxford Classical Diction,„„ , „ . ary, on.π., 1957, αρορο Lenaea. Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικοό Έθνους, Γ2 ο. 256-257.

114

. μ1(Κ, κ α Ι τ ο υ γ 1 ω τ α τ η ς άλλης γραφής δεν είναι βέβαιον / / ο τ ι ε ι ν α ι αποφασιστικής σημασίας. ,,,.,..„,> v Στον Κρατύλο του Ιΐλατωνος (418 D1U-L3) ο Σωκράτης Γ λ ' ' λέε1: Μάθε ό τ ι 01 π α λ ι ο ί 01 δ ι κ ο ί « ¥% χρησιμοποιούσαν Π0λύ το ιώτα και το δέλτα, και μάλιστα οι γυναίκες, που πολύ τη£

/

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, ι.6

περισσότερο διασώζουν αρχαίες εκφράσεις («την άρχαίαν φωνήν»). Και τώρα αντί του ιώτα αλλάζουν και στρέφονται προς το έψιλον ιώτα ή το ήτα και αντί του δέλτα προς το ζήτα, γιατί αυτά είναι πιο εντυπωσιακά («ως δη μεγαλοπρεπέστερα όντα»). Τους αγώνες των Διονυσιακών Ληναίων στην Αθήνα λέγεται ότι εγκαινίαζε ένας 7 δαδούχος από την Ελευσίνα . Διόνυσος και Δήμητρα. Κρασί και σιτάρι. Τρύγος, σπορά, βλάστηση. Ο Δειλινός είναι ο σπόρος.

7. The Oxfrord Classical Diction­ ary, ό.π., Lenaea.

ΛΕΙΔΙΝΟΣ, ΛΙΝΟΣ ΑΙΛΙΝΟΣ

115

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Στο παράρτημα παρατίθενται τα κείμενα στο πρωτότυπο του Πινδάρου και του Ομήρου που σε μετάφραση δόθηκαν πάρα πάνω, καθώς και το μοι­ ρολόι και το παραμύθι του Λειδινού.

ΠΙΝΔΑΡΟΣ 139 (Bergk) "Εντι μεν χρυσαλακάτου τεκέων Λατοϋς άοιδαί ώριαι παιανίδες' εντι <δέ καί> Βάλλοντος έκ κισσού στεφάνων Διονύσου <διθύραμβον μ>αιόμεναι' το δε κοιμίσσαν<το>τρεΐς <θεαί υίών> σώματ' άποφθψένων' ά μεν άχέταν Λίνον αίλινον υμνεί, ά δ' Ύμέναιον, <δν> έν γάμοισι χροϊξόμενον

<Μοϊρα> σύμπρωτον λάβεν, έσχάτοις δμνοισιν' ά δ' Ίάλεμον ώμοβόρω νοήσω πεδαθέντα σθένος' uiòv Οίάγρου <δ'> Ό ρ φ έ α χρυσάορα...

ΟΜΗΡΟΥ, Ίλιάς Σ 561-572 Έν δ' έτίθει σταψυλησι μέγα βρίθουσαν άλωήν καλην χρυσείην' μέλανες δ' άνά βότρυες ήσαν, έστήκει δε κάμαξι διαμπερές άργυρέησιν. άμφί δε κυανέην κάπετον, περί δ' έρκος έλασσε κασσιτέρου' μία δ' οϊη άταρπιτος ηεν έπ' αυτήν, τη νίσοντο φορηες, δτε τρυγόωεν άλωήν. παρθενικοί δε και Αΐθεοι άταλα φρονέοντες πλεκτοΐς έν ταλάροισι φέρον μελιηδέα καρπόν. τοϊσιν δ' έν μέσσοισι πάϊς φόρμιγγι λιγείη ίμερόεν κιθάριζε, λίνον δ' υπό καλόν αειδε λεπταλέη φωνή' τοί δε ρήσσοντες άμαρτίί μολπη τ' ίυγμω τε ποσί σκαίροντες έποντο.

Λειδινέ μου, Λειδινέ μου. Τσαί κλισαρωμένε μου. όπου σε κλισαρώσανε με την ψιλή κλισάρα! Τσαί όπου σε περνούσανε αφ' την Αγια Βαρβάρα! Λειδινέ μου, Λειδινέ μου, Φεύγεις πάεις, Λειδινέ μου, τσ' εμάς αφήνεις κρύους πεινασμένους διψασμένους τσ' όχι λίγο μαραμένους! ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑ1Α, τ.6

Λειδινέ μου, Λειδινέ μου. Πάλι θάρθεις λειδινέ μου με του Μάρτη τις δροσιές με τ' Απρίλη τα λουλούδια τσαί του Μάη τις δουλειές. Ήρθε η ώρα να μας φύγεις, πάεινε εις το καλό τσαί με το καλό να έρθεις τσ' όλους να μας βρεις γερούς Λειδινέ μου, Λειδινέ μου, τσαί κλισαρωμένε μου!

Π. Ν. ΗΡΕΙΩΤΟΥ

Ό Λειδινος έν Αίγίνη Ό περί τούτου μύθος έχει ώδε. Το Κολατσό (άριστον), το Γέμα (γεϋμα) καί το Λειδινο (δειλινον γεϋμα) είναι τρεις αδελφοί όμόκοιλοι, τρίδυμοι. Πρώτος έκ τούτων έγεννήθη το Κολατσό, δεύτερος το Γέμα καί τρίτος το Λειδινό (ό Λειδινός).

Ή

μητήρ του 1 την τρίτην ημέραν από της γεννήσεως των κατά τα είωθότα έβανε καί τους τρεις 'ςτοϊς μοίραις 2 καί ηκουσεν αύτας μοιραινούσας τούτους. Το Κολατσό καί το Γέμα έμοιράνανε να βοηθώσι, να συντρέχωσι τους ανθρώπους είς δλην των την ζωήν, να φροντίζωσι περί αυτών καί να είναι αθάνατοι. "Οταν δε έστρεψαν τα • βλέμματα των είς τον Λειδινόν, όστις ητο βρέφος καχεκτικόν, ισχνό ν, είπαν' αυτό το άποζούζουλο, το νιάνιαρο τί θα το κάμωμε, αυτό γλήγορα θα πεθάνη. Ή μεγάλη μοίρα τότε είπε' Το βλέπω κι εγώ πώς γλήγορα θα πεθάνη, μα που είναι χρήσιμο είς τους ανθρώπους, που πρέπει να είναι συντρεχτικο εις αυτούς πάνω κάτω σαν τα άλλα του τ' αδέλφια - Τότες τί θα γίνη; είπον αϊ δύο άλλαι μοΐραι. Θα τον μοιράνωμεν, είπεν ή μεγάλη μοίρα, εξ μήνους να ζη κι εξ μήνους να είναι πεθαμένος, γιατί πιο πολύ δε χρειάζεται. Μα κι αν έχρειαζότανε πιο πολύ, αυτό δε μπορεί, δεν έχει άνάκαρα να κάνη τη δουλειά του καθώς πρέπει. Τόσο σώσει δεν χρειάζεται καί πιο πολύ να βοηθη καί να συντρέχη τους ανθρώπους είς τη ζωή τους, είς τη δουλειά τους. Πρέπει να ήσυχάζη, να καταλαγιάζη εξ μήνους. Δεν βλέπετε τα χάλια του; Για τούτο ό Λειδινος ζη μονάχα εξ μήνους. Τον πρώτον χρόνο τοϋ θανάτου τοϋ Λειδινοϋ άνέφυ εν πολύ ώραΐον καί εύοσμον άνθος επί του τάφου του, ο ώνόμασαν έκ τοϋ ονόματος του. Είναι το γνωστόν άνθος δειι \ ·, ο < \ > ~eτ λινον και αυτή η περί αυτού δόξα.... _ ^ Ο μΰθος είναι απλούς καί εύληπτος' είνα! καλοφτειασμένος. Ό Λειδινος καί τα του Λειδινοϋ δεν δύνανται κατ' αναλογίαν να παραβληθώσι προς τον Άδωνιν καί τα Άδώνια;

ΛΕΙΔΙΝΟΣ, ΛΙΝΟΣ ΑΙΛΙΝΟΣ

*· Το όνομα της μητρός εϊναι ή Πεϊνα

Ä M]la

h

Β λ ο ύ

1 " α $ 0 U V°-) elicat lector! Έρωτήσας τον διηνού, Λ μενόν μοι τον μΰθον γέροντα περί τοϋ ο ν ό μ α τ ο ς τ ο δ π α τ ρ ό ς ΐ ω ν »λαβον ώ ν άπάντησιν: ή μάννα τους ξέρει! παίζ ω ν οϋτω, έκάλυψε την άγνοιάν του.

2. Περί τοΰ εθίμου τούτου έχω γράψει έν Προγράμματι τοϋ έν Αίγίνη 'Ελλ. σχολ. έπί τω τέλει τοϋ σχ. ετ.

1887-1888. Ό κακομοφαμένος κλπ.

117

ΒΑΣΙΛΗΣ ΠΛΑΤΑΝΟΣ

Αιγενήιες σφουγγαράδες

«Οί καταβαίνοντες εις τίιν θάλασσαν με πλοία, κάμνοντες εργασίας έν ϋδασι πολλοίς, αυτοί βλέπουσι τα έργα τοϋ Κυρίου και τα θαυμάσια αύτοϋ τα γινόμενα είς τα βάθη» Ψαλμός ρζ' 23-24

Σ

υναξάρι για τον Αιγενήτη σφουγγαρά-βουτηχτή Νικόλα Φωστιέρη, με πατέρα του το Φώτη και μάνα του την Αγγελική, τώρα στα ογδονταεφτά του χρόνια.

Ο μοναδικός σφουγγαράς-βουτηχτής στη ζωή, που είναι πια θρύλος στην Αίγενα. Οχτώ αδέρφια Φωστιέρηδες στα αιγενήτικα κι υδρέικα σφουγγαράδικα. Ο Νι­ κόλας πρωτομπήκε στα σφουγγαράδικα σύντροφος και συνέχισε βαρκάρης. Κα­ θώς μου ομολόγησε, βουτηχτής είναι το χειρότερο επάγγελμα. Είσαι συνέχεια μου­ σκεμένος, έχεις πληγές στον κώλο, τρως σάπια γαλέτα με σκουλήκια και σκορπιούς. Την περνούσε με ελιές που έτρωγε από το «ντεπόζιτο». Στα 1934 δούλεψε στην Ύδρα με τον μπαρμπα-Σάββα Μάτση. Δυο χρονιές χειμωνιάπκο-καλοκαιριάτικο στην Μπιγγάζα μ' έξι μηχανοκάικα κι ένα «ντεπόζιτο». Μετά πήγε με το Φραντζέ­ σκο Κόκο και με το Δημήτρη Υδραίο, που γέμισε το καΐκι με μαριχουάνα από τη Βεγγάζη σε σπιρτοκούτια. Η Βεγγάζη είναι πόλη στη Λιβύη, πρωτεύουσα στην Κυρηνάϊκή. «Δεν την έβαλα στο στόμα μου, μετά δεν ξαναπήγα» μου είπε ο Νικόλας. Στα 1937 ήτανε βουτηχτής με το Θοδωρή Γενίτσαρη. Πήγανε δεκατέσσερις και γυρίσανε δώδεκα. Ο βουτηχτής Νικόλας Αμοργιανός πνίγηκε στη Βεγγάζη και δούλευε στην Τριπολίτιδα, στη Λιβύη, από το 1915. «Μετά των αγίων άνάπαυσον, Χριστέ τάς ψυχής των δούλων σου, ένθα ουκ εστί πόνος, ου λύπη, où στεναγμός, άλλα ζωή ατελεύτητος». τροπάριο εξοδϊου ακολουθίας.

Στα 1930 ο Νικόλας Φωστιέρης ξεκίνησε βοηθητικός, βαρκάρης. Στα 1933 συ­ χωρέθηκε η μάνα του Αγγελική, δέκα Οκτώβρη. Την ίδια ημερομηνία στα 1946 ΑΙΠΝΗΤΊΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η Α1ΠΝΑΙΑ, χ.6

συχωρέθηκε ο πατέρας του Φώτης. Την ίδια ημερομηνία απολύθηκε από το πολε­ μικό πλοίο «Αβέρωφ», στην τρίτη επιστράτευση του. Βουτηχτής άρχισε με σκά­ φανδρο στα 1937 με το Θοδωρή Γενίτσαρη, σε βάθος τριάντα οργιές κι έξω (1,80 μ. η οργιά). Στα 1936 εκπαιδεύτηκε δύτης στο Σκαραμαγκά, ήρθε πρώτος με αστέρα και με σκάφανδρο στην Ύδρα, στις Σπέτσες, στα Ψαρά. (Σκάφανδρο-σκάφος και άντρας-ειδική συσκευή στο βουτηχτή για τις βουτιές.) Υπηρέτησε στο πο­ λεμικό πλοίο «Κουντουριώτης», ναρκοθέτης στην Κούλουρη. Φουντέρνανε νάρ­ κες ένα μέτρο κάτω από τη θαλασσινή επιφάνεια, βάζανε αγκίστρι και κοτσέρνανε. Μετά υπηρέτησε στη βάση για τα υποβρύχια, στον «Παπανικολή», στον «Κα­ τσώνη», στο «Νηρέα», στον «Πρωτέα», στο «Γλαύκο», στο ναύσταθμο. Ντυνότανε κι έπεφτε, του γράφανε ώρες, κι όταν περνούσε τις δυο πληρωνόταν υπερωρίες. Στον «Κατσώνη» έκανε κατάδυση στον Κορινθιακό. Απολύθηκε από τη βάση για τα υποβρύχια στα 1937, όπου διοικητής ήταν ο Σακελλαρίου. Στον πόλεμο το 1940 υπηρέτησε στο πολεμικό πλοίο «Αβέρωφ» βουτηχτής-δΰτης. Το Μάη 1945 πήγε στο «Αβέρωφ», απ' όπου απολύθηκε στις δέκα Ιούνη 1946. Όταν απολύθηκε από τη βάση για τα υποβρύχια στα 1937, βρήκε τα αιγενήτικα καΐκια στο Γαϊδουρονήσι. Έκανε δυο μήνες με το Γενίτσαρη, ήτανε κι ο Αιγενήτης Αλέκος Αποσπόρης και βγάζανε ναυτούρα, καλόγνωμες, στρείδια, φού­ σκες, πίνες. Πήγανε και στην Ιεράπετρα. Από Τρίκερι ήταν ο Τρικεριώτης. Ο αδερφός Γενίτσαρη, ο Μήτσης, έδωσε τον «Άη Γιώργη» στη Λαούσα και πήγανε στην Πλατιά. Μηχανικός ήταν ο Φώτης Πούντος. Βγάζανε σφουγγάρια κι αστα­ κούς. Δυο τσουβάλια αστακούς φορτώσανε στην Πλατιά και τα πήγανε στη Σουβάλα, για να μη μάθουνε τον τόπο. Το ήμερο σφουγγάρι κάνει στάχτωμα, το άγριο είναι μαύρο, κατάμαυρο, τα ρουθούνια του δεν είναι στρωμένα. Με σιτζίμια, ψιλό σχοινί περνάγανε τα σφουγ­ γάρια. Δουλεύανε με μερτικό από τριάντα τοις εκατό και πάνω ως σαράντα πέντε. Ο Νίκος Φωστιέρης έπιανε μόνος του σφουγγάρια, όσα πιάνανε πέντε βουτηχτάδες. Ως το 1950 δούλευε στα σφουγγαράδικα, με το καΐκι «Δήμητρα» που είχε ο Ηλίας Πέππας, τον «Κωνσταντίνο», τον «Αϊ Γιώργη» και το «Σπυρίδωνα» που είχε ο Θοδωρής Γενίτσαρης. Μετά πήγε ναύτης στα ποντοπόρα βαπόρια ως το 1973. Με σφουγγαράδικο αιγενήτικο πήγε το 1967 ένα ταξίδι στην Μπεγγάζα, με το Μανώλη Τρικεριώτη, που έμενε στην Αίγενα κι ήτανε λοστρόμος. Το σφουγγαράδικο είναι τρεχαντήρι (μικρό και γρήγορο ιστιοφόρο, με μυτε­ ρή πρύμη), υδρέικο, κι ένα «ντεπόζιτο», βοηθητικό σκάφος. Στο καΐκι δουλεύανε ο κολαουζέρης, ο μηχανικός, δυο ναύτες κι ένα παιδί για τα μαρκούτσια. Ο κολαουζέρης βαστούσε το σχοινάκι. Ο μηχανικός συντηρούσε τις μηχανές στα καΐκια. Δυο σύντροφοι ναύτες ντύνανε τους βουτηχτάδες και καθαρίζανε το καΐκι. Το παιδί είχε το νου του στα μαρκούτσια. Κοιτάγανε το ρολόι, από είκοσι οργιές τριάντα πέντε λεπτά. Στις σαράντα δυο οργιές έπεφτε χαστούκι. Ο κολαουζέρης Στέλιος Λαζάρου άφηνε το βουτηχτή δυόμισι λεπτά στο βυθό κι ό,τι αρπάξει στην ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

τσακωνιά. Ο Νικόλας ήτανε σβέλτος, με γυμνά χέρια μάζευε τα σφουγγάρια, που είχανε αχινάκια. Δούλευε και το γρατζούνι, μια πιρούνα, για να ξεκολλήσουν από τα βράχια και τα φύκια και πάγαινε με το σώμα μπροστά. Στη Βεγγάζη είχε «μπαλιάδα», μούχλα. Λαίμαργη δουλειά, για να μαζέψεις σφουγγάρια σε μισή ώρα. Τα 'βάζε στην απόχη και την έστελνε πάνω. Σε τρεις βουτιές έστελνε τρεις φορές τη μέρα την απόχη πάνω, αν καταλαβαίνεις πως είσαι καλά. Πριν τη βουτιά φούμαρε τσιγάρο. Όταν δεν αισθανότανε καλά, καθότανε στο «σκαντάγιο», με σχοινί σε δέκα οργιές, μισή ως μια ώρα για να βγει το μού­ διασμα, η ζαλάδα. Στην καταδυτική μηχανή ο μηχανικός, με επίβλεψη από τον κολαουζέρη, κατέβαζε φυσικό αέρα με σωλήνα. Από δύναμη κι απόδοση καταλά­ βαινε ο κολαουζέρης, όταν δούλευε η ρόδα που κατέβαζε τον αέρα. Η χειρότερη δουλειά γινότανε με τη ρόδα. Μετά με τροχαλία καταδυτική και τρία ποτήρια. «...άπεκάλυψας τα θεμέλια έως βάθους». Διάψαλμα.

Αββακούμ κεφ. γ ' , 13.

Με σχοινάκι δούλευε ο κολαουζέρης. Πολλές χτυπιές σήμαινε πως «κολλάει». Από πάνω μια χτυπιά «εν τάξει». Δυο από κάτω σήμαινε «τράβα με». Δυο και πολλές χτυ­ πιές σήμαινε «είναι ανάγκη». Όταν υπήρχε ψάρι και τέζαρε, χτύπαγε μια δυο και πολλές. Την μπουρμπουλήθρα έφερνε δίπλα στη σκάλα. Το καλοκαίρι 1940 στο Πετροκάραβο, σε είκοσι εφτά οργιές, με το γύρισμα είχε ξέρα, κι έπιασε αστακούς, που ζυγώνανε με τα κέρατα, ρίξανε τσαμαδούρα, σημάδι πως ο τόπος είναι καλός. Χτύ­ πησε τη «Βαρβάρα», τη βαλβίδα, μια δυο τρεις, κόπηκε ο αγέρας στο Πετροκάραβο, έσκασε το λάστιχο. Κατεβήκανε και τα ενώσανε. Τα μάτια του είχανε πεταχτεί όξω. Ήτανε τότε δεκαπέντε μέρες αρραβωνιασμένος ο Νικόλας. Του ρίξανε κάποιες ξυ­ ραφιές στο σβέρκο και του βάλανε μια κότα ζεστή που έβγαλε το μαύρο αίμα. Στην Ελάσα, Κάβο Σίδερη στην Κρήτη, νοτιοανατολικά, στη Ζάκρο, πέρασε ένας ίσκιος, χτύπαγε τα σβάραχνα. Έγινε ο Νικόλας ένα με τα βράχια, πέρασε, ξα­ ναπέρασε, δίνει σημάδι, μια δυο και πολλές «είναι ανάγκη», μια δυο και πολλές, βγήκε στην επιφάνεια, τον έχασε το βουτηχτή, ψάρι θηρίο δυο φορές από το καΐκι. «Ελευθέρωσαν με άπα πηλού, δια να μη βυθισθώ' ας ελευθερωθώ εκ τών μισούντων με, καί έκ τών βαθέων τών υδάτων». Ψαλμός ξθ', εις τον πρώτον μοιιοικόν επί Σοσαμίν. Ψαλμός ίου Δαβίδ, 14.

Το καΐκι ήτανε τρεχαντήρι, στο «ντεπόζιτο» επεξεργάζανε τα σφουγγάρια και μαγειρεύανε το φαγητό. Βουτούσανε στην Κρήτη, στη Μάνη (πύλη για τον Άδη, στο Ταίναρο), στα Δωδεκάνησα, στη Βεγγάζη, στη Λιβύη. Το «ντεπόζιτο» ήτανε βοη­ θητικό σκάφος. Άλλοι κοιμότανε στο μηχανοκάικο κι άλλοι στο «ντεπόζιτο», σε κουκέτες. Στην Ελλάδα προσεγγίζανε στο Γέρακα, στο Λιμένι, στην Κορώνη, στη Μεθώνη, στο Πόρτο Κάγιο. Το μεγαλύτερο σφουγγάρι το 'βγάλε ο Νικόλας Φωστιέρης στο Κάβο Κρύο, Κρήτη, σε τριάντα εφτά οργιές, δυο οκάδες (τότε) στεΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

γνό. Ήτανε σαν ρόδα σε φορτηγό όταν το ξεκόλλησε από το βυθό, τ' αγκάλιασε κι ανέβηκε. Το πατούσανε τρεις για να βγάλει το γάλα του. «Όπου γης και πατρίς» μου είπε ο Νικόλας όταν ήτανε σπιτωμένος με γκόμε­ να στη Μύκονο. «Νικολό ακριβοθώρητος έγινες», δεν πήγαινε καλά η δουλειά και τόνε ζήτησε ο Νικ. Σταματιάδης, έμπορος. Είχε έξι πλήρωμα στο «ντεπόζιτο». Ο μάγερας τους έστελνε έξω για ξύλα και νερό, με το μηχανικό. Έξω επεξεργαζότα­ νε και τα σφουγγάρια. «Άμα πέσεις στη θάλασσα, να βάλεις τη σημαία πάνω και θα 'ρθω». Έπεσε, κι όσα έπιασαν οι πέντε, έπιανε μόνος του και πήρε ογδόντα πέ­ ντε χιλιάδες ρέστα, στις δεκαπέντε Οκτώβρη 1940 στην Αίγενα. Η περικεφαλαία βιδωνότανε. Είχε τέσσερα τζάμια μπροστά και δυο στα πλά­ για. Πάνω «Βαρβάρα», η βαλβίδα που ερχόταν ο αέρας, από τη μηχανή. Πα να βγει έξω σ' εμπόδιζε κι άφηνε ένα κενό. Από χαλκό η περικεφαλαία και ο θώρα­ κας. Στη μέση κρεμότανε τα μολύβια, δυο κιλά, ένα μπρος, πίσω, περασμένα με σχοινί. Περνούσανε στο θώρακα φόρεμα με λάστιχο ως τους αστραγάλους, όλο το πόδι μέσα σε σιδερένια παπούτσια, σίδερο με πετσί-δέρμα. Έβαζε το πόδι μέσα κι έδενε με λάστιχο. Το παπούτσι σε κάθε πόδι είχε δυο με τρία κιλά βάρος. Όλο το βάρος δεκαπέντε οκάδες (τότε) για να πατώσεις. Ο Ηλίας Παπάς είχε τέσσερα καΐκια, ο Θοδωρής Γενίτσαρης δυο. Ο βουτηχτής Γιάννης Λεβεντόπουλος έβγαλε εκατόν πενήντα οκάδες επεξεργασμένα. Πρώ­ το σφουγγάρι έφερνε πενήντα με εξήντα οκάδες, δεύτερο και τρίτο τριάντα οκά­ δες, το 1944, που η λίρα είχε εκατό είκοσι δραχμές, κι έπαιρνε το σαράντα πέντε τοις εκατό (1.200-1.300 δραχμές). Έκανε είσπραξη διακόσιες πενήντα χιλιάδες. Βουτάγανε ένας ένας. Τα σφουγγάρια περνάγανε στο «σιτζίμι», σχοινάκι ως το τσιγάρο πάχος. Τα βουτούσανε τρεις οργιές στη γάσα, τα πετάγανε στη θάλασσα για να βγει το γάλα, τα πατούσανε μετά από δυο ώρες, δεύτερο πάτημα, δυο το βράδυ, στη θάλασσα και μια το πρωί. Τα καθαρίζανε, τα ξεπαιρνούσανε από το «σιτζίμι». Ο καπετάνιος τα καθάριζε με το μεγάλο ψαλίδι. Ο καθένας είχε το τσουβάλι του ση­ μαδεμένο. Μετά δεκαπέντε μέρες τα βγάζανε στη στεριά, στον ήλιο. Όταν στεγνώνανε και παίρνανε χρώμα, τα βάζανε σε τσουβάλια και τα πατάγανε, τα κάνανε πίτα. Τ' αφήνανε μια μέρα στον ήλιο. Στο τσουβάλι είχε ο καθένας το δικό του αριθμό. Ο Νικόλας πήρε σύνταξη από το Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο (NAT), εκατό τριά­ ντα χιλιάδες το μήνα για είκοσι δύο χρόνια δουλειάς. Ως το 1970 δούλευε στα σφουγ­ γαράδικα με το Μανώλη Τρικεριώτη και το Νικόλα Καλαμαρά, μετά σταματήσανε. Όταν ήτανε φαγωμένο ή κούφιο, το σφουγγάρι άρρωστο. Από το 1965 και με­ τά το καλύτερο σφουγγάρι έβγαινε στη Βεγγάζη. Το σφουγγάρι «λαφίνα» είναι το καλύτερο. Δεύτερο το «ψιλό» και τρίτο ο «σπόγγος». Το «λαφίνα» είναι σαν κου­ νουπίδι με φύλλα, ψιλό σαν δάχτυλο και βαρύ. Ο μπακάλης κι ο μανάβης παίρ­ νανε σφουγγάρια με το φυλλάδιο. Ψωνίζαν αυτά που είχαν ανάγκη τα καΐκια. Έδινε ο φούρναρης εκατό με τριακόσιες οκάδες γαλέτα ψωμί, τα 'γράφε στο φυλ­ λάδιο και πληρωνόταν, ακόμα κι οι παπάδες. Ψωμί όλο σκουλήκια και κοριούς. ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

121

Ζωή γρουσούζικη, η σφουγγαράδικη. Νερό είχανε σε αποθήκευση, δυο τρεις στέρνες, ένα νερουλάδικο για πολλά καΐκια. Παίρνανε άδεια από το προξενείο για να βγάλουνε σφουγγάρια από ξένες χώ­ ρες, ύστερα από συμφωνία που έκανε το κράτος. Βγάζανε σφουγγάρια από ξένες χώρες, που τους φορολογούσε σε χρήματα ελληνικά (εκατό δραχμές η οκά φόρος). Όταν πήγαινε κι ανεμότρατες σε ξένα νερά, πονηρέψανε. Από Λαύριο ως Μαρα­ θώνα ψαρεόανε, βγάζανε αγγείο. Στη Μάνη και στην Τσακωνιά βγάζανε περίεργα κοχύλια. Στην Πάρο, στο Κάβο Ντόρο και Καστρί βγάζανε πολλούς αστακούς. «Εισήλθες έως των πηγών της θαλάσσης; η περιεπάτησας είς έξιχνίασιν της αβύσσου;». Ιώβ κεφ. λη', 16.

Στη Μονεμβασιά τους πιάσαν οι αντάρτες το 1945. Από τα Μουδανιά φέρνανε λά­ δι για την Αίγενα κι από τη Λευκάδα. Το 1942-43 τους πιάσανε στο Λεωνίδιο οι Ιταλοί. Παντρεύτηκε πρώτη γυναίκα τη Μαρία Μαρδικούλα κι έκανε ένα κορίτσι κι ένα αγόρι, Φώτης κι Αγγελική. Αιγενήτες βουτηχτάδες ήτανε: Φώτης Φωστιέρης (πατέρας του), Γρηγόρης Χρυσοχόος ή Τσαπέκος, Σωτήρης Χρυσοχόος, Αριστείδης Πολυνιάδης, Κωνστα­ ντίνος Κλώνος, Βασίλης Σάββας, Κυριάκος Λαζάρου, Τάσος Μπήτρος, Αντώνης Μπήτρος ή Κουνάκος, Αντώνης Μαρίνης, Γιώργος Τρίμης (από Πέρδικα), Αντώ­ νης Τρίμης, Τάσος Μπήτρος (τόνε χτύπησε το ρέμα), Κυριάκος Γενίτσαρης (παρά­ λυτος), Διονύσης Λορέντζος (παράλυτος), Κυριάκος Λαζάρου (τόνε χτύπησε το ρέ­ μα, η μηχανή), Νικολάκης Τρίμης ή Στόύκας (παράλυτος), Νικόλας Διδυμιώτης. «.. .θέλω επαναφέρει τον λαόν μου έκ των βαθέων της θαλάσσης». Ψαλμός ξη', είς τον πρώτον μουσικόν. Ψαλμός ωδής του Δαβίδ, 22.

Μετά τη δουλειά, κοντά στη στεριά, κάπου να βουτήξει ο ήλιος βουτούσανε κου­ ρασμένοι, νηστικοί. Πίνανε κάπου κάπου καφεδάκι. Το 1910 ο Δημήτρης Πούντος, στο Τάρπον Σπρινγκς, σε Κόλπο Μεξικάνικο (ΗΠΑ) κι ένας Αιγενήτης, Βουτέρης, από το Λεωνίδιο, με σύνεργα αιγενήτικα, μετά πήγανε και Καλάμνιοι. Όταν γύριζαν από τα σφουγγάρια, ανεβάζανε τη σημαία με την Αγία Αικατερίνη. Γινότα­ νε πανηγύρι, βγάζανε λάβαρα, ήταν ο Αργύρης Λαζάρου ή Κρητικός (βουτηχτής), Νικόλας Λορέντζος, Ιωάννης Λ_ορέντζος (βουτηχτής), οι περισσότεροι Κυφελιώτες. Αρχές Μάρτη φεύγανε και γυρίζανε τον Οκτώβρη. Και ξαναφεύγανε τη μέρα που γιόρταζε ο απόστολος Φίλιππος, στις δεκατέσσερις Νοέμβρη, και τρώγανε ψάρια. «'Ιχθύων άφωνων καταλιπών την άγραν, ίχθύας έοαγήνευσας λογικούς, τούτους τω Κυρίω όψώνιον προσάγων, Φίλιππε θεηφόρε, όθεν ύμνοΰμέν σε». Μεγαλυνάρι ατον άγιο ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΠΆΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, χ.6

Κοντά στα Χριστούγεννα, είκοσι Δεκέμβρη γυρίζανε. Ήτανε χειμωνιάτικη καλάδα. Βγάζανε σφουγγάρια και αστακούς. Κόβεται το φύκι και κάνει σφουγγάρι. Σαν περιβόλι με κουνουπίδια φαίνονται τα σφουγγάρια στο βυθό. «'Ιδού, έφαπλώνει το φως αύτοϋ έπ' αυτήν, καί σκεπάζει τους πυθμένας της θαλάσσης». Ιώβ, κεφ. λστ', 30.

Την περικεφαλαία ο Νικόλας δώρησε στο μουσείο, το θώρακα έχει η κόρη του. Οι Γεωργιλάκηδες κάνανε περικεφαλαίες. Ο Χαρτοφύλακας τις έριχνε σε χυτήριο. Σε μια δουλειά πήρε δυο χιλιάδες μπροστάντζα και ογδόντα πέντε χιλιάδες ρέστα, με­ ταξωτά πεντοχίλιαρα με τη «Βλάχα», παντούφλες. Όταν γυρίζανε, γλέντια, χαρές, τραγούδια, πανηγύρι. Όμως, ο Νικόλας βασανίζεται τώρα με κυκλοφορικό, ζάχαρο και στομάχι, ύστερα από εκατοντάδες βουτιές που 'κάνε για σφουγγάρια κι αστακούς*.

Με τον διευθυντή στην «Αιγιναία» Γιώργο Μπόγρη πάμε στην Κυψέλη, στην ταβέρ­ να «Κόκορας», που 'ναι ζωγραφισμένος στην ταμπέλα, και βρίσκουμε τον Αντώνη Γριπαίο, που 'κάνε μαρκουτσιέρης στα σφουγγαράδικα. Στο ναυτικό μιλάγανε πάνω στο «μαρκοότσι». Στις Φλέβες, με σκάφανδρα από το ναυτικό, βουτούσανε στα ρη­ χά. Ο Γεωργιλάκης έκανε πατέντα «από τη ρόδα στο κουπί κι απ' το κουπί στη ρό­ δα», «πάρε έν' αυγό, εσύ μου 'φαγες τ' αυγό». Δούλευε καλά, στα κάργα. Τα σφουγ­ γαράδικα πέδιλα ήταν από λαμαρίνα. Ο θώρακας είχε δεκάξι βίδες. Μια πεταλούδα για κλειδί, βιδούρι. Μπαρκάρανε με διακόσια «παλαμαριάτικα» και πήρανε από χί­ λιες ως εννιά χιλιάδες προκαταβολή. Οι βουτηχτάδες παίρνανε τα περισσότερα χρή­ ματα. Κάθε Πέμπτη και Κυριακή τρώγανε κρέας. Έξι βουτηχτάδες κατεβαίνανε μό­ νο στις είκοσι έξι οργιές στους Φούρνους, στην Ικαρία, στη Σάμο. Βρίσκανε σφουγ­ γάρια σε ξέρα, στις είκοσι πέντε οργιές. Κατεβαίνανε στις είκοσι έξι οργιές για να βά­ λει κρέας τ' αφεντικό να φάνε. Πολλοί βουτηχτάδες δεν ξέρανε κολύμπι. Ήταν ελε­ εινοί, παλιάνθρωποι, παλιοχαρακτήρες, γεμάτοι αντιζηλία. Βάζανε σκαντάρι, κλού­ βες στην προπέλα για να προφυλάξουν το μαρκούτσι. Ο βουτηχτής προχωρούσε στο βυθό όρθιος με το στήθος μπροστά και το πόδι πίσω, σε λίγο σκυφτή στάση. Το πόδι στη λαμαρίνα, σχοινάκι στη μέση, μπότσο με δυο γάπες. Το σχοινί ήτανε δεμέ-

« £

νο από το θώρακα, για να βαστά το σώμα σκυφτό. Οι βουτηχτάδες φορούσανε μάλ­ λινα σώβρακα για να μην κρυώνουνε. Προκαταβολή παίρνανε «απλάπκα». Το «ντε­ πόζιτο» ήτανε μπρατσέρα. Τα σφουγγάρια πατούσανε με γυμνά πόδια. Παίρνανε τε­ τρακόσιες δραχμές, με φαγητό, στη Βεγγάζη. Σφουγγοπόθηκαν η «Αφαία» κι άλλα μαγαζιά. Στις τριάντα Ιούνη, που μα•- ,

c

/

C

A

/

^

,τ

e-

(,ευονται οι οωοεκα Απόστολοι και τους γιορτάζουμε, οε '

'

L

'

L

δουλεύανε. Ο βουτηχτής Φώτης από την Κάλυμνο πήρε δέκα λίρες στην Τέρνα να κάνει λειτουργία για την Παναγιά. ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

* Σημείωση της συντάξεως: Κατ

ό-την

διαδικασία της τυπογραφικής

, ετοιμασίας του παρόντος τεύχους ο Φ ω σ τ ι έ ρ η ς έ ( ρ ο γ ε mó κο. ντά μας, τα Χριστούγεννα του 2002.

Νικόλαος

123

•

•

;

•

: : : • - • . : : ' ; ;

Έφυγε ο βουτηχτής από το καλυμνιώτικο το 1952 και πήγε στην Τζια, όπου κάηκε στο στήθος. Όταν κοτζέρνανε το βουτηχτή, πήδαγε από το καΐκι. Βρισκότανε «απίκο» στη ρόδα. Έλεγχος γινότανε σία μαρκούτσια αν ήτανε καλά. Τα τέσσερα τζάμια στην περικεφαλαία τα πλένανε με «ρουκούτα», άγριο χορτάρι. Τραγουδιστά χτύπαγε τον κολαούζο. Άμα κάρπιζε, μπάρνα μόλα για ένα λεπτό. Έδινε φόρα στο κολαούζο, για να κλέψει κι άλλα σφουγγάρια ο βουτηχτής. Όταν ξέ­ ρανε πως ήτανε στραβόξυλο ο βουτηχτής, τόνε βγάζανε από τα μαρκούτσια, δε χρει­ αζότανε να τόνε ρεφάρεις. Ο τιμονιέρης τρεχαντιέρης πρόσεχε το βουτηχτή στη δε­ ξιά μεριά με τις φυσαλίδες, κοντά στη σκάλα για να τόνε πάρει πάνω. Οι βουτηχτάδες βρισκότανε στην πλώρη. Το «καρατέλο» ήτανε ξυλοβάρελο που είχανε το νερό για να πίνουνε και να μαγειρεύουνε. Σε καραβάνα τρώγανε τη φασολάδα. Στη χερσόνη­ σο, στην Κρήτη, χτυπήθηκε βουτηχτής από το «ρέμα», τόνε βγάλανε και τόνε θάψα­ νε στην άμμο με το κεφάλι απ' όξω, σε μεγάλη θερμοκρασία, και ξαναπρήστηκε. Ατέλειωτα τα βάσανα «σ' αυτή τη θάλασσα τη μεγάλη κι ευρύχωρη». Η Αίγενα στάθηκε ανάμεσα στις ελληνικές περιοχές που το σφουγγαροψάρεμα ήτανε πολύ σπουδαία στην ελληνική οικονομία. Όταν αρχίσανε τα δεκάχρονα στα 1980, το ελληνικό σφουγγαροψάρεμα ξεκίνησε να ξεπέφτει. Το σφουγγαροψάρεμα γινότανε με ξεχωριστά πλεούμενα, που είχανε μικρή χωρητικότητα και πλήρωμα πέντε με δέκα νοματαίους. Προπολεμικά σφουγγαράδικα κατατόπια στο βυθό ήταν η Αίγυπτος, η Λιβύη, η Τύνιδα, η Συρία, η Τουρκία, η Κύπρος. Χρόνο με το χρόνο τα ξένα σφουγγάρια στη συνολική παραγωγή λιγόστευε, όταν το 1948 τα ξένα σφουγγάρια ήτανε 59% και το 1963 το 35%. Οι απαιτήσεις από τις ξένες χώρες πληθαίνανε σιγά σιγά, κι έτσι σταμάτησαν οι βουτιές σε ξένα νερά για πάντα το 1971. Καλά σφουγγαράδικα κατατόπια στην Ελλάδα είναι τα κατάγιαλα στη Λήμνο, στη Μήλο, στη Σκύρο, στην Κρήτη. Παλιότερα μέθοδοι για να ψαρέψουνε σφουγ­ γάρια είχανε τα σκάφανδρα, τις γαγκάβες (γκαγκάβες), τα καμάκια και τους γυ­ μνούς βουτηχτάδες. Το σκάφανδρο, επειδή δημιουργούσε πολλά θάματα, το παρατήσανε. Κι έδωσε θέση στο ναργιλέ και στο φερνέζ. Ναργιλές είναι σκέτος σωλήνας με βαλβίδα στην άκρη που βαστιέται με το στόμα και γεμίζεται με αγέρα από τη θαλασσοεπιφάνεια. Το φερνέζ έχει κι αυτό σωλήνα που τελειώνει στο στόμα, αλλά κο­ ντά στην άκρη του διακλαδίζεται σε μια βαλβίδα για να φεύγει ο αγέρας που πε­ ρισσεύει. Η γκαγκάβα (σαν δράγκα, κοινά ντράγγα, χουφτιά, γαγγάβα, γαγγάμη, σαν δίχτυ με γερό συρματένιο σάκο, για να μαζεύονται τα στρείδια, τα σφουγγάρια, τα κοράλλια, «μέγα δουλείας γαγγάμον» γράφει ο Αθηναίος τραγικός ποιητής Αι­ σχύλος, 525-456 π,Χ., ένας από τους τρεις μεγαλύτερους στην αρχαιότητα) δε δου­ λεύεται πολύ συχνά, για τις ζημιές που κάνει στα σφουγγάρια, γιατί τα μαζεύει όλα, δεν αφήνει αποθέματα, όποιο μέγεθος κι αν έχουνε. Κάποτε απαγορεύτηκε. Τα κα­ μάκια, αβλαβές εργαλείο, δε δουλεύεται συχνά, γιατί θέλει μεγάλο χρόνο. Συνεχίζε­ ται κατόπι το σφουγγαροψάρεμα με γυμνούς βουτηχτές, που δίνει ευκινησία, κι αυ124

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΛ, χ. 6

τό έχει μεγάλη σημασία. Ο βουτηχτής, με μεγάλη οικονομία στο χρόνο να βουτήξει με μεγάλη, βαριά πλάκα δεμένη με σχοινί, σε μεγάλα βάθη, προσπαθεί να μαζέψει σε σάκο μεγάλα σφουγγάρια και να τόνε «τραβήξουνε» πάνω. Οι σφουγγαράδες ξεχωρίζουνε τα σφουγγάρια σε πέντε με έξι κατηγορίες: τα χοντρά (καπάδικα) είναι το 60-80% στην ολική παραγωγή, τα φίνα, τα μελάτια, τις τσιμούχες, τα λαγόφυτα. Αλλά τα σφουγγάρια ξεχωρίζονται και σε τρεις δομικούς τύπους: 1) Τα ασκώδη, σφουγγάρια με απλή πρωτόγονη μορφή, που έχει σχήμα μακρουλό ασκό. 2) Τα συκώδη, πιο πολύπλοκη μορφή, με σχήμα που θυμίζει σύ­ κο. 3) Τα λευκώδη, πιο σύνθετη μορφή, όπου τα χοανοκύτταρα ντύνουνε σχεδόν σφαιρικές κοιλότητες, που «κρέμονται» σαν ρόγες από τσαμπιστάφυλλο, σωληνά­ ρια το 'να πάνω στ' άλλο, με λαβύρινθο από κοιλότητες. Τα σφουγγάρια ξεχωρί­ ζουν και σε μεγάλη ποικιλομορφία: τα κυπελλόσχημα, τα σφαιροειδή, κυλινδρικά, τα δακτυλιοειδή, τα ανώμαλα ή επίπεδα, που σχηματίζουνε κρούστα πάνω στο υπόστρωμα. Έχουνε χτυπητούς ή κρυπτικούς χρωματισμούς, με μέγεθος που αρ­ χίζει από λίγα χιλιοστά και φτάνει κάμποσα μέτρα. Ανάμεσα στις πιο γνωστές μορ­ φές είναι τα εμπορεύσιμα σφουγγάρια (για υγεία και καθαρισμό), τα γένη «σπόγγια» και «υποσπόγγια», που η αξία τους ξεχωρίζεται από τ' αρχαία χρόνια. Σφουγ­ γάρια αναπαράγονται με «αμφιγόνια» με ετερογονιοποίηση γαμέτους και «μονογόνια» με αποβλαστήματα. Τα κοινά σήμερα λεγόμενα αγριοσφοόγγαρα είναι τα σφουγγάρια «απλυσίαι», που αναφέρει ο Αριστοτέλης (Ιστ. ζω. 5, 16) «Κάλαμος, σπόγγος και δξος. Φυτού λίμνης ό κάλαμος, άνθος θαλάσσης ο σπόγγος, κτηνών μέλος ή χολή καί αϊμα ξύλου ό δξος!». Στιλπ. Π. Κυριακίδου, «Άσματα και αινίγματα», Λαογραφία, τμ< Η ' , 1921.

Προτού βγούνε τα σφουγγάρια στο εμπόριο περνάνε από επεξεργασία (πάτημα, πλύσι­ μο, ξήραμα, λεύκεμα). Οι λεπτομέρειες τους κρατούνται μυστικές. Νομοθετικά το μά­ ζεμα σε χοντρά σφουγγάρια, με διάμετρο μικρότερη από δέκα εκατοστά, και φίνα, με­ λάτια, τσιμούχες, με διάμετρο μικρότερη από πέντε εκατοστά απαγορεύτηκε αυστηρά. Το σφουγγαράδικο είναι ειδικά διαμορφωμένο κι εξοπλισμένο πλεούμενο για σφουγγαροψάρεμα. Ανάλογα με τον ειδικό τρόπο για ψάρεμα δουλεύεται σφουγ­ γαράδικο καμακατζίδικο, γαγγάμη (ή γαγγάβα), μηχανοκάικο ή ντεπόζιτο, δεν εί­ ναι καθαυτό σφουγγαράδικο, αλλά αποθήκη για τρόφιμα, σφουγγάρια. Το σφουγγαροψάρεμα αφήνει πολλά στον εθνικό μας πλούτο -άφηνε, γιατί τώρα τα πράγματα έχουν αλλάξει- απασχολούσε ναυτικούς, βουτηχτές, σφουγγαροεργάτες, σφουγγαρεμπόρους, πωλητές με τουριστικά είδη. Στις Σποράδες, στη Σκύρο, στον Αϊ-Στράτη, στη Σαμοθράκη, στην Τένεδο μαΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

ζεύανε χοντρά, λαγόφυτα, σκάρτα, τζιμοόχες. Σκάρτα και τζιμουχες βρίσκανε πολλά σε μέτριο βάθος στον Ευβοϊκό κόλπο και στις Σποράδες. Στο Κρητικό και στην Κάρ­ παθο πολύ καλά «χοντρά». Στην Κάσο, στην Κάρπαθο, στην Κρήτη «ψιλά για τουα­ λέτα» και «μπψπερόν». Στα Δωδεκάνησα, σε μικρασιατικούς κόλπους, σε βραχώδεις βυθούς «ριζάδικα» και σε βυθούς με φύκια «μελάτια», «φορμάτα». Τα σφουγγάρια μαζεύονται με καμάκια (καμακατζίδικα). Στα συριακά παράλια σφουγγάρια πολύ κα­ λά, «φορμίτες», «χοντρά», «ψιλά». Στ' αφρικάνικα παράλια Καρκάνες, Μαχέδια, Μανδρούχα, Τύνιδα, Τριπολίτιδα, Κυρηνάίκή πηγαίνανε σφουγγαράδες από την Αίγενα, την Κάλυμνο, την Ύδρα. Είχανε δυσκολίες ώσπου να φτάσουνε και περνοάσανε κακουχίες. Το μάζεμα ήτανε πλούσιο και σε πολύ καλή ποιότητα. Σφουγγάρια σε άριστη ποιότητα μαζεύανε στους νησιώτικους και συριακούς βυθούς, που αναλαβάνανε ξεχωριστοί Αιγενήτες καπετάνιοι σε σφουγγαράδικα και σφαυγγαρέμποροι. «Χιλιοτρύπητο λαήνι και σταλιά νερό δε χύνει» το σφουγγάρι, κυθηραϊκό αίνιγμα.

Όταν άλλαξε ο χάρτης στην Ευρώπη, φέρανε περιορισμούς που πειράξανε τους Αιγενήτες και τους Υδραίους σφουγγαράδες. Η αυστριακή αυτοκρατορία μοίρασε την ανα­ τολική Αδριατική σε σπογγαλλιευτικές ζώνες, που η εκμετάλλευση με σειρά στη διαδο­ χή επιτρεπότανε κι έκανε κατάσχεση κάθε σφουγγάρι, που είχε μέγεθος κάτω από ένα ορισμένο όριο, ία αυστηρές ποινές σ' αυτούς που τα μαζεύανε και τα πουλούσανε. Ωραία σφουγγάρια βρισκότανε στην Λίσσα, στην Πελαγκόζα, στα νησιά Τρεμίτι, στο Τυρρηνικό πέλαγος, πολλά σε αριθμό και σε κατηγορίες. Στις σικελικές ακτές, Λιπαρές, Κόλπους Αγίας Ευφημίας, Σαλέρνο, Νεάπολη ξεχωριστά σφουγγάρια, στα νησιά, στο Τοσκανικό αρχιπέλαγος ο βυθός ήτανε «σπανός», δεν είχε σφουγγάρια. Για να μαζέψουνε σφουγγάρια στις Βαλεαρίδες υποδέχτηκαν Αιγενήτες και Υδραίους βουτηχτάδες, που βρήκανε την ποιότητα ξεχωριστή, αλλά ποσότητα πο­ λύ λίγη. Τρεις Αιγενήτες σφουγγαράδες, στα 1933, πήγανε στη Φλόριντα και κα­ θώς είδανε πως υπήρχε κέρδος γράψανε και σ' άλλους Αιγενήτες και πήγανε με τον Ελληνοάγγλο Γ. Μπράουν, που ήτανε διευθυντής στο σπογγεμπορικό οίκο στην Αίγενα Greswell Brown and Co, που θέλανε να μάθουνε οι ίδιοι για τα σφουγγάρια. Πρώτοι οι Έλληνες χρησιμοποιήσανε το σκάφανδρο σαν σπογγαλι­ ευτικό μέσο στις μακρινές θάλασσες, στα 1903-1904, όπου το σφογγαροψάρεμα γινότανε με καμάκια ή καταδύσεις-βουτιές, και σ' αυτούς ανήκει η τιμή. Ανάμεσα τους και οι Αιγενήτες βουτηχτάδες. «Χιλιοτρύπ' το σκουτέλ' κρατεί νερό και πηγαίν' στην Πόλη». Το σφουγγάρι, θρακικό αίνιγμα από τις Σαράντα Εκκλησιές.

Αλίσια για σφουγγάρια γίνεται με σκάφανδρο, με γυμνό βουτηχτή με καμάκι και ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΑΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ.6

γαγγάμη. Ολοσχερή βύθιση, βούλιαγμα, βούλιασμα, φουντάρισμα, κατάδυση δύ­ τη, βουτιά, δύτης, βουτηχτής, δεινός δύτης, Αιγενήτης βουτηχτής, καταδυτικός κώδωνας, σκάφανδρο. «Βω δε χολιώ τομ μισεμό, μηδέ τον ερκομό σου, μόνο χολιώ τοθ θώρακαν πα βάλεις σ τολ λαιμό σου. Νά 'μουν κλειδίν της μηχανής, που βγάλλει τον αέρα, να γέμπω (πέμπω) τολ λεβέντη μου τοδ δροσερόν αέρα. Όσα τσιννίδια (στίγματα) πέφτουσι στημ μηχανήν απάνω, τόσην αγάπη σ' έχω βω

Νικόλαος Φωοτιέρης (t Χριστούγεννα 2002)

τσ' ακόμα παραπάνω». σφουγγαράδικα τραγούδια από το Καστελλόριζο.

Καμάκι με τέσσερα πέντε δόντια σε κοντάρι από έξι ως εφτά μέτρα, που καταλήγει στο σιδερένιο περιαυχένιο να ορμά με λόγχη (μπαγιονέτα), με άλλο κοντάρι ως εί­ κοσι μέτρα. Το χειμώνα σταματούσανε τα σφουγγαράδικα και οι βουτηχτάδες βγά­ ζανε πίνες και μαλακόστρακα για τις θρησκευτικές νηστείες. Από το Φλεβάρη άρ­ χιζε η ζωή στην Αίγενα. Οι σφουγγαρέμποροι «τραβοόσανε συνάλλαγμα» από τους ανταποκριτές στην Ευρώπη, το εμπόρευμα γύριζε σε δραχμές κι αν ήταν οι ίδιοι «ξεκινητές», εφοδιάζανε τα σφουγγαράδικα με τρόφιμα κι εφόδια. Δίνανε στους πλοιάρχους και στα πληρώματα προκαταβολές τα «πλοιάτικα». Με τα μελ­ τέμια πηγαίνανε νότια, στη Τριπολίτιδα και Κυρηνάίκή. Τους συνοδεύανε τα πο­ λεμικά πλοία «Κρήτη», «Πάραλος», «Σαλαμινία» στ' αφρικάνικα κατάγιαλα με νο­ σοκομείο για τη «νόσο των δυτών» (χτύπημα από ρέμα). «Πανερημιώτη Συμιατσέ με τ' ασημένα ρούχα, να γλέπεις τολ λεβέντη μου που ναιν εις τημ Μαντρούχα. Στην Παρμπαριά, στο Τούνεζιν, Καραμανιάν τσ' Αλτζέρι,

g*

ετσεί βρίσκετ' αϊ κρίνος μου τώρα το καλοτσαίρι. Της μηχανής τα βάσανα, να τάχουν οι Εβραίοι, εθέλαν να δαφτίζουνταν, ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

127

να γίνουνταν Ρωμαίοι. Της μηχανής τα σίδερα, μιαν τσεριατσή σκολούσι, τσάι τηδ δευτέραν την αυγή, σταις ιιλάτες τους χτυποάσι. Την Παναΐαν έταξα, μαντίλιν με τις φούντες, όντας βουτάς λεβέντη μου, να παύγουν αϊ φουρτούνες. Με την καρδιάν παρακαλώ, τον άη Χαραλάμπη, να γλέπεί τολ λεβέντη μου, στημ μηχανή σαν θάμπει». σφουγγαράδικα τραγούδια από το Καστελλόριζο.

Τα σφουγγάρια καθαρίζονται από την «τσίπα» με το πάτημα με τα πόδια στο κα­ τάστρωμα, για να βγάλουνε το γαλακτερό υγρό που κολλάει. Πλένονται με μπόλι­ κο θαλασσινό νερό και πάνε στο «ντεπόζιτο», όπου τα σακιάζουνε σε μπούρδες, με μυρουδιά από ιώδιο. Τον Ιούνη γυρίζανε τα «ντεπόζιτα» στα λιμάνια κι αρχές Σε­ πτέμβρη ψαρεύανε, όταν φύσαγε «κουφονότια». Το σφουγγαράδικο «καμακατζίδικο», η «γκαγκάβα» (γαγγάμη), ή το μηχανοκάικο, το σφουγγαροψάρεμα γινότανε με καμάκι ή σκάφανδρο, ή γρίπο που σά­ ρωνε το βυθό. Το «ντεπόζιτο» είναι μπρατσέρα μεγάλη, αποθήκη για εφόδια, σφουγγάρια, ξεκουραστήρι για τα πληρώματα και πρόχειρο νοσοκομείο για τους άρρωστους. Συνηθισμένος εξαρτησμός στα μηχανοκάικα και στα καμακατζίδικα ήτανε σακκολαίφη και στις γκαγκάβες το λατίνι. «.. .τον ποιήσαντα την θάλασσαν... ...τοϊς πλέουσι σόμπλευσον». Ψαλμός ρμε' «Ήρθε πάλι ο Μάιος, ήρθε το καλοκαίρι, πάλι θα ταξιδέψετε, στης Μπαρμπαριάς τα μέρη». Λέξεις σφουγγαράδικες: Σπογγαλιεία σηογγαλιεύς σφουγγαράς βολκός σπόγγων σπογγαλιευτικό

σφουγγαράδικο σπογγώδιι σπόγγος σφουγγάρι σπογγάρίο

σφουγγαράκι σπογγοειδής σπογγώδης

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑίΠΝΑΙΑ, τ.6

Γλωσσάρι απόχη: μεγάλη διχτυωτή σακούλα όπου οι βουτηχτές βάζουνε τα σφουγγάρια που μαζεύουνε στο βυθό. αχταρμάς: ένα είδος καΐκι για τη σπογγαλιεία. γυαλί: κυλινδρικό δοχείο από λαμαρίνα με γυάλινο πάτο, για να βρίσκουν από τη βάρκα σφουγγάρια στο βυθό. καγκάβα: μέθοδος για τη σπογγαλιεία με συρόμενο δίχτυ. κολαουζέρης: ο υπεύθυνος για την κατάδυση και ανάδυση των βουτηχτάδων. μαρκούτσο: σωλήνας από λάστιχο που δίνει αέρα στο βουτηχτή. ναργιλές: μέθοδος για σπογγαλιεία. ντεπόζιτο: μεγάλο βοηθητικό πλεούμενο, που ακολουθεί τα σφουγγαράδικα καΐκια. σκανδαλόπετρα: η πελεκημένη πέτρα που βαστούνε για βάρος οι γυμνοί βουτηχτές. σκάφανδρο: α) μέθοδος για σπογγαλιεία, β) ειδική στολή που φορά ο βουτηχτής. τσίπα: μαύρη μεμβράνη, που περιτριγυρίζει εξωτερικά το σφουγγάρι. φερνέζ: μέθοδος για σπογγαλιεία.

«Θάλασσα με τα ψάρια σου, και τα πολλά σφουγγάρια, για τους δικούς σου θησαυρούς, φεύγουν τα παλικάρια».

Στο έβδομο βιβλίο, με 748 επιτάφια επιγράμματα, στην Παλατινή ή Ελληνική Ανθολογία, βρήκα κάποια από αυτά, που θα ταιριάζανε στους σύγχρονους μας σφουγγαράδες. Τα παρουσιάζω με αριθμητική σειρά, όπως δημοσιεύονται στο βι­ βλίο, με το αρχαίο κείμενο και σε μετάφραση μου: .φ ν

j , , ·-

»

.-*

-jêap φ

-•

214

τοϋ αυτού (Άρνίου) Ούκέτι παφλάζοντα διαΐσσων βυθον άλμης,

*.

δελφίς, πτοιήσεις είναλίων άγέλας, ούδε πολυτρήτοιο μέλος καλάμοιο χορεύω ν

35"

ύγρον άναρίψεις άλμα παρά σκαφίσιν,

,

-, ,,^,ουδέ συ γ', άφρηστά, Νηρηίδας ώς ρίν άείρων νώτοις πορθμεύσεις Τηθύος εις πέρατα. Τ

Η γαρ ίσον πρηώνι Μαλείης ώς έκυκήθη

κϋμα πολυψήφους ώσέ σ' έπί ψαμάθους. Ι

Ανάμεσα στα παφλάζοντα θαλασσοβάθη,

::".

'"

δελφίνι, καθώς τρομάζεις τα ψαροκοπάδια, δε θα πηδάς, σα πρώτα, "*"'': j .

ούτε και οτη μελωδία του σουραβλιού θα χορεύεις, ~ ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

>

4

^ _

"

,

νερά να ρίχνεις στα σκάφη, ούτε στα νώτα καθώς ξεσηκώνεις ως πριν τις Νηρηίδες πορθμεύσεις στης Τηθύος τα πέρατα. Σαν του Μαλέα το ακρωτήρι, κύμα ψηλόστητο πετάχτηκε στους άμμους και στα χαλίκια σ' έρριξε. Παρατήρηση: Τα δελφίνια κυνηγάνε τα μικρόψαρα, τα κοπάδια τους, που ο Αργίας τα λέγει «είναλίων άγέλας». Ούτε και στη μελωδία του σουραβλιού. Από την αρχαιότητα είναι γνωστή η παράδοση πως τα δελφίνια μαγεύονται με τη μουσική. Ο Πλίνιος λέγει πως το δελφίνι δεν εί­ ναι μόνο φίλος στον άνθρωπο, αλλά καταλαβαίνει και τη μουσική. Ευχάριστα ακούει τη συμ­ φωνική μελωδία και περισσότερο τον ήχο από τον ύδραυλο. Τηθύς, η γυναίκα του Ωκεανού.

269

Πλοίων Πλωτηρες, σώζοισθε και αλί καί κατά γαϊαν' ϊστε δε ναυηγοϋ σήμα παρερχόμενοι. Ναύτες, νάστε γεροί και στη θάλασσα και στη στεριά' να ξέρετε πως ναυαγού τάφο προσπερνάτε.

274

Ονεστου Βιιί,αντιου Οονομα κηρύσσω Τιμοκλέος, είς όλα πικρήν πάντη σκεπτόμενη που ποτ' άρ' εστί νέκυς. Αίαϊ, τόν δ' ήδη φάγαν ίχθύες, ή δε περισσή πέτρας εγώ το μάτην γράμμα τορευθέν εχω. Τόνομα κράζω του Τιμοκλή, καθώς λογιάζω γύρω ν' αντικρίσω, εδώ κι εκεί, το πτώμα σου στο κύμα. Αλίμονο, τον φάγανε τα ψάρια, η ταφόπετρα εγώ το μάταιο όνομα του χαραγμένο έχω.

276

Ήγησίππου Έξ άλας ήμίβρωτος άνηνέγκατο σαγηνεϊς άνδρα, πολύκλαυτον ναυτιλίας σκύβαλον, κέρδεα δ' ουκ έδιωξαν α μη θέμις, άλλα συν αΰτοϊς, ίχθύσι τήδ' όλίγη θηκαν υπό φαμάθω. Ώ χθων, τον ναυηγον έχεις όλον' αντί δέ λοιπής σαρκός τους σαρκών γευσαμένους επέχεις.

130

Από τη θάλασσα χα δίχτυα μ' έχουν τραβήξει, ω άνδρα, πολύκλαυστο σκύβαλο - αποκοσκινίδι πλεούμενου, κέρδη ασεβή να πάρουν δε δέχτηκαν οι ψαράδες με τα ψάρια μαζί με θάψανε κάτω από την άμμο. Ω γη, το ναυαγό έχεις όλο, αντί την υπόλοιπη σάρκα του τους γευσαμένους από τις σάρκες του έχεις. Παρατήρηση: Μαζί με τα ψάρια, που είχανε φάει σάρκες από το νεκρό, θάψανε, για να μη πέ­ σουν σε ασερεια.

277

Καλλιμάχου «Τίς ξένος, ώ ναυηγέ; - Λεόντιχος ένθάδε νεκρον εύρε μ' έπ αίγιαλοΐς, χώσε δε τώδε τάφω, δακρύσας έπίκηρον έον βίον' ουδέ γαρ αυτός ήσυχον, αίθυϊνη δ' ϊσα, θλασσοπορεΐ».

Ποιος ξένος είσαι, ω ναυαγέ; Ο Λεόντιχος εδώ νεκρό σε βρήκε στο κατάγιαλο και σε τάφιασε σ' αυτό τον τάφο, δακρύζει το βιό του' γιατί ούτε αυτός είναι ήσυχος ο δυστυχισμένος, θαλασσοπορεύεται.

278

Άρχίου Βυζαντίου Ουδέ νέκυς, ναυηγος επί χθόνια θ ή ρ ι ς έλασθείς κύμασιν, άγρυπνων λήσομαι ήϊόνων. Ή γαρ άλιρρήκτοις ποτί χοιράσιν, άγχόθι πόντου δυσμενέος, ξείνων χερσίν έκυρσα τάφου' αίεί δε βρομέοντα, και έν νεκύεσσι, θαλάσσης ò τλήμων άίω δοϋπον άπεχθόμενον. Μόχθων οάδ' Άΐδης με κατεΰνασεν, ή νίκα μοΰνος ουδέ θανών λείη κέκλιμαι ήσυχίη. Ο Θήρις είμαι, ναυαγός που πέταξε το κύμα στο κατάγιαλο, που και νεκρός τον πόνο να θυμάμαι. Ξένος με μάζεψε και τάφο μου ύψωσε εδώ στους πρόποδες του θαλασσόδαρτου πόντου. Έτσι ποτέ της θάλασσας, που οι αγέρηδες ταλαντεύουν θα πάψω το μισσύμενο μούγκρισμα ν' ακούγω. Ο Άδης, ούτε κι αυτός κατεύνασμα στους πόνους μου θα δώσει γιατί ούτε στο θάνατο μου θα βρω ησυχία.

ΑΙΓΕΝΗΤΕΣ ΣΦΟΥΓΓΑΡΑΔΕΣ

131

279

'Άδηλον

Παϋσαι νηος έρετμά καί έμβολα τώδ' έπί τύμβω αίείν έτι ψυχρή ζωγραφέων σποδιη. Ναυηγοϋ το μνήμα. Ti της ένί κύμασι λώβης αύθις άναμνησαι τον κατά γης έθέλεις; Δε θα πάψεις πια και από πλεούμενα κουπιά και έμβολα να ζωγραφίζεις με την ψυχρή την τέφρα. Ναυαγού είναι το μνήμα' γιατί θέλεις να θυμίζεις σ' αυτόν που είναι ταφιασμένος κάτω από τη γη το σαλάγισμα από τα κύματα.

Το αρχαίο ελληνικό επίγραμμα ήτανε στην αρχή μονόστιχο, όπως αυτό από την Κόρινθο, στον 6ο π.Χ. αιώνα: Δενία τόδε (σαμα), τον όλεσε πόντος αναιδές. Του Δενία αυτό το μνήμα, που τόνε χάλασε ο πόντος ο άσπλαχνος.

Γ/κανα μεγάλη έρευνα ν' ανακαλύψω κάπου σκάφανδρο (καταδυτική συσκευή, καταδυτικό κώδωνα), στα παλαιοπωλεία, στο Ναυτικό Μουσείο Ελλάδας, στο Λα­ ογραφικό Μουσείο Αίγενας, πουθενά δε βρήκα. Στο μικρολίμανο, στον Πειραιά, σε κάποια ταβέρνα είδα μια περικεφαλαία σιδερένια σα διακόσμηση και τη φωτο­ γράφισα. Όμως δεν ήταν αυτό που ήθελα για το κείμενο μου. Οπότε, ο διευθυντής στην Αψναία Γιώργος Μπόγρης, αναπάντεχα, μου λέει το περασμένο καλοκαίρι πως βρήκε πραγματική σφουγγαράδικη περικεφαλαία στο σπίτι, που έχει ο Δη­ μήτρης Θανόπουλος στο Κλειδί, στην Αίγενα, και το φωτογράφισε. Πήγαμε κά­ ποια μέρα μαζί και το φωτογράφισα κι εγώ για το αρχείο μου. Μας καλοδέχτηκε κι ευχάριστα μου επέτρεψε να περάσω στο σπίτι του και να φωτογραφίσω το σκά­ φανδρο, ο Δημ. Θανόπουλος, που κι απ' αυτή τη θέση τον ευχαριστώ πάρα πολύ. Η περικεφαλαία αυτή κατασκευάστηκε στην Αγγλία, είναι χάλκινη κι αγοράστηκε σε παζάρι στην Κωνσταντινούπολη. Δεν ξέρουμε αν χρησιμοποιήθηκε από Έλλη­ νες σφουγγαράδες. Ωστόσο βρίσκεται σ' ελληνική συλλογή κι αυτό είναι σημαντι­ κό, ξεχωριστό.

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, ΗΛΙΓΙΝΑΙΑ,

τ.6

ΛΙΖΑ ΔΙΟΝΥΣΙΑΔΟΥ

Η Γαρούφω της Αίγινας

«Φιλιά και χαιρετίσματα από τη γαϊδουρίτσα που την τραβολογούσατε κι έγινε δελφινίτσα. Να ζήτε, να θυμώσαστε, στα όμορφα νησιά σας, ο πόλεμος είναι ντροπή στα μέρη τα δικά σας. Λυπάται ο ήλιος, την αυγή, τη νύχτα, το φεγγάρι όταν δεν τους θαυμάζετε πως λάμπουν όλο χάρη»

Μ

αυτούς τους στίχους τελειώνει το παραμύθι Η Γαρούφω που γράφτηκε πάνω στο λαϊκό έπος της Γαρουφιάδας

της Αίγινας,

του Ν. Λίσβα.

Είναι ένα χαριτωμένο, χιουμοριστικό παραμύθι, με μηνύματα αγάπης για τη ζωή και την ομορφιά των όμορφων νησιών μας, της Αίγινας και του Αγκιστρίου, ενά­ ντια στις μικρότητες και τις κουτές κακίες των ανθρώπων και, βέβαια, ενάντια στις διαμάχες και τους πολέμους κάθε είδους. Το παραμύθι γράφτηκε: Πρώτα, για τα παιδιά της Αίγινας και του Αγκιστρί­ ου, παιδιά που μπορούν να μεγαλώνουν με έρωτα για το φυσικό κόσμο των νη­ σιών τους. Μετά για το Λενάκι μου (που ήταν και σύμβουλος παραμυθάς) και για τα παιδιά που γνωρίζουν ή θα γνωρίσουν τα νησιά αυτά, που έχουν το προνόμιο εκτός από την ομορφιά τους να βρίσκονται τόσο κοντά στον Πειραιά και την Αθή­ να. Ύστερα για όλα τ' άλλα παιδιά που θα τους αρέσει. Μα ακόμη γράφτηκε: Για τους μεγάλους που είναι σαν παιδιά και για τους υπόλοιπους μεγάλους, για να γίνουν λίγο παιδιά, ώστε να είναι πιο ευτυχισμένοι. Η Γαρούφω της Αίγινας θα κυκλοφορήσει από τις εκδόσεις ΡΟΕΣ στην αρχή της καινούριας χρονιάς.

24.10.02

Η ΓΑΡΟΥΦΩ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ

ΛΙΝΑ ΜΠΟΓΡΗ-ΠΕΤΡΙΤΟΥ

«Το άδικο, δε βλογιέται» Σαν κόκκινη κλωστιι δεμένη... με αλήθειες τυλιγμένη... κείνα τα αξέχαστα καλοκαίρια της «Περιβόλας» ήταν μαγεία τις ζεστές νύ­ χτες κάτω απ' τη μουριά, μ' ένα ολόγιομο φεγγάρι να φωτίζει τον ουρανό, και τον παππού, το «γεροντάκο», καθισμένο στην «κοντοπόδαρη» καρέκλα, με την πλάτη πάντα ανάμεσα στις δυο πόρτες του σπιτιού, δίπλα στην κληματαριά, ακούραστο, να λέει ιστορίες από ταξίδια θαλασσινά, σε δικές μας θάλασσες και μέχρι... την «Αραπιά». Ό σ α έζησε εκείνος και όσα ο «Τανάμπασης» ο φυλαχτής του «ντεπόζιτου». Πάνω στο ξύλινο τραπέζι, μέσ' στην «απλάδα» με την μπλε μπορντοάρα -από τα λιγοστά κομμάτια που απέμειναν του «καλού» σερβίτσιου της γιαγιάς Βασιλικώς-, φρεσκοπλυμένα τα σταφύλια της κληματαριάς, «συρίκια» κι άσπρα, ανά­ μεικτα με τα «σαββατιανά» και τους «ροϊδίτες» του αμπελιού. Στην εμαγέ γαβάθα με τα κόκκινα λουλούδια, «μαντουλάδικα» και «βασιλικά» σύκα. Κρίθινα κουλουράκια ραντισμένα με δροσερό νερό που έφερε, η θεία Ζωή με το «γλουγλούνι» να τα βουτάμε στο «γκερεμέζι»... κι όλ' αυτά απ' τα «καλούδια» που μας έδινε το χτήμα. Πρόθυμο ακροατήριο, μαζί με μένα, και η Νικολέτα απ' το Γαλλικό Κογκό με το μικρό αδελφό της, που φοβάται τις νυχτερίδες! Και να που ο φόβος του μικρού γίνεται ιστορία στο στόμα του παππού: --...Τότες, που ταξίδευα μακριά απ' τα δικά μας τα «νερά», ήτανε μερόνυχτα και μήνες μακριά το να λιμάνι απ' τ' άλλο... Άκουγες ιστορίες μ' αληθινά «συβάντα»... από τους πιο παλιούς που 'χαμέ στο πλήρωμα... Τούτη την ιστορία θα σας την πω όπως την άκουσα και γω... Και θυμηθείτε μου... «ό,τι γράφει δεν ξεγράφει». Ήτανε άλλοτε, κείνα τα χρόνια τα παλιά, τρεις «κακορίζικες» ψυχές, που πριν τους εύρει το κακό ήτανε πρώτα άνθρωποι... κι οι τρεις από το ίδιο μέρος... έμπο­ ροι που ναυλώσανε καράβι με τις πραμάτειες τους και «καζαντήσανε»... Είχανε ακουστά πως κάτω κατά την «Αραπιά», τα «μυρωδικά», τα μεταξωτά και τα «μπακίρια», είχανε «τρεις πεντάρες... δέκα»! Δυο άντροι και μια γυναίκα -χήρα του συνεταίρου τους-, που για να κάνει «συρμαγιά» και να τη βάλουνε στην «κουμπανία» δανείστηκε από άλλους τα λεφτά.

ΑΙΓΙΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ. 6

Βρήκανε λοιπόν τον καραβοκύρη... κλείσανε το «ναύλο»... κάνανε ταξίδια στις ξένες αγορές... βρήκανε τι θέλανε... παζαρέψανε... παγαποντέψανε... φορτώσανε το καράβι και κινήσανε για το γυρισμό... Αρμένιζε το πλεούμενο, χαρές και γέλια και πιοτί οι έμποροι, «καμάρι» για το τι «γελάσανε» τους «πραματευτάδες. και τους τα πήρανε «μπιρ-παρά», τα μπακίρια, τα λινά, τα μεταξωτά, τα μυρωδικά και όλα τ' άλλα -κι απ' ό,τι μου 'λέγε ο Τανάμπασης, ήτανε πολλή η «ζημιά» και με το «ζύγι»- δώσ' του λοιπόν λογαριασμοί για το σεντούκι, που θα γέμιζε φλουριά κωνσταντινάτα! Το «τσούρμο» άκουγε για τους παράδες... γούρλωνε αυτιά και μάτια... κι έβα­ λε κακιά «βουλή» Και μια νύχτα... κατεβάσανε τις βάρκες... σουρθήκανε με την κοιλιά... φορτώσανε τους μπόγους με τα υφάσματα κι όσα άλλα, αφήσανε τα μπακίρια που κάνουνε φασαρία... κι έμεινε μόνο του... κατάμονο το καράβι ν' αρμενίζει στη θάλασσα!... Αγρίεψε ο καιρός... παράδερνε χωρίς καραβοκύρη το καράβι... ανήμποροι κι αμάθητοι από θάλασσα κι από πλεούμενα οι έμποροι... Να! και οι ξέρες και τα βουνά απ' τα κύματα!... Κι όσα φέρνει η ώρα, δεν τα φέρνει ο χρόνος όλος, κορικάτσι μου, κι ό,τι γρά­ φει δεν ξεγράφει! Θες γιατί ήτανε η ώρα η κακιά... θες γιατί ο Θεός δε σχωρνάει την αδικία γε­ λάσανε, και κλέψανε, βλέπεις, τους φουκαράδες, βρεθήκανε μες στη θάλασσα, πιασμένοι απ' τα ξύλα του καραβιού, που κομματιάστηκε! Και τους λυπήθηκε ο Θεός... αλλά και τους τιμώρησε μαζί! Εκείνος που 'χε τα μπακίρια έγινε γλάρος, για τούτο πετάει πάνω απ' τις θά­ λασσες. .. κι όλο βουτάει και κοιτάζει στα βαθιά μπας και δει τα βουλιαγμένα του χαλκώματα... Ο άλλος, με τα υφάσματα, έγινε βάτος κι από τότε όποιος περάσει από κοντά του αρπάζει με τ' αγκάθια του το ρούχο, μήπως κι έτσι πιάσει ναύτη που τα 'χε κλέψει... Η άλλη έγινε νυχτερίδα, που κρύβεται τη μέρα για να μην τη βρούνε οι δανει­ στές της και πετάει μόνο τη νύχτα... Γλιτωμό -και δεν πνιγήκανε- είχανε κι οι τρεις, αλλά και τιμωρία, αφού τους πήρε την ανθρώπινη θωριά. Ό,τι γράφει δεν ξεγράφει, κορικάτσι μου, και το άδικο, μα με τη μια, μα με την άλ­ λη θα 'ρθει και θα πληρωθεί... δε βλογιέται ούτε από το Θεό ούτε από ανθρώπους... Κι όπως χαμήλωνε η φωνή του παππού του «γεροντάκου» και η γιαγιά Μαρία μάς έγνεφε πως πέρασε η ώρα, καθώς ξεκρέμαγε τη λάμπα απ' το χοντρό καρφί του τοίχου, ξαφνιασμένες οι νυχτερίδες απ' το φως, φτερούγιζαν από πάνω μας, ανάμεσα στα φυλλώματα της μουριάς, κάνοντας το μικρό αδελφό της Νικολέτας να σφίγγεται κοντά μας... Και μεις γελώντας με το φόβο του, νανουριζόμαστε με το «γουργούρισμα» των πιτσουνιών και το γλυκόηχο καμπανάκι του μόνιππου, κα­ θώς περνούσε αργά τον κάτω δρόμο του «Φάρου» ή τον επάνω της «Περιβόλας»... ΤΟ ΑΔΙΚΟ, ΔΕ ΒΛΟΓΙΕΤΑΙ

Από τότε, παππού, τα χρόνια που πέρασαν είναι πολλά οι δρόμοι της Νικολέ­ τας και του αδελφού της άλλαξαν... δεν τους ξανάδα... και δεν κατάφερα να μά­ θω αν ο φόβος του μικρού για τις νυχτερίδες έφυγε ή θέριεψε εκείνο το βράδυ με την ιστορία σου... Δεν τις βλέπω πια τόσο συχνά όσο τότε, λες να ξεθάρρεφαν; Οι γλάροι ακόμα βουτάνε, ψάχνοντας στα κύματα... Και να σου πω κάτι, παππού; Όποτε από τότε μ' άρπαξε βάτος... και αυτός και εγώ, γνωρίζουμε ότι: δεν έχω καμία σχέση με το τσούρμο του πλεούμενου! Κι αν δεις τον... Τανάμπαση, πες το και σ' αυτόν! Καλή σου νύχτα, παππού!

Πω

σσάρι

απλάδα: στρογγυλή πιατέλα βασιλικά: μαύρα σύκα γκερεμέζι: μαλακό, σπιτικό τυρί γλουγλούνι: στάμνα με ψηλό λαιμό και με χαρακτηριστικό ήχο, καθώς αδειάζει το νερό καξαντίσανε: βγάλανε λεφτά (ειρων.) κακορίζικες: κακότυχες καλούδια: δώρα, αγαθά κουμπανία: ομάδα ανθρώπων, παρέα μαντουλάδικα: άσπρα σύκα μπακίρια: χάλκινα σκεύη μόνιππο: άμαξα με ένα άλογο μπιρ-παρά: τα φτηνά ναύλος: αντίτιμο για μεταφορά ανθρώπων ή εμπορευμάτων ντεπόζιτο: καΐκι-αποθήκη τροφίμων, που συνόδευε τα σφουγγαράδικα παράδες: χρήματα πιτσούνια: μικρά περιστέρια ροϊδίτες: ποικιλία ρόδινων σταφυλιών, αμπελιού σαββατιανά: ποικιλία άσπρων σταφυλιών, αμπελιού συβάνχα: επεισόδια συρίκια: μαύρα σταφύλια κληματαριάς συρμαγιά: κεφάλαιο για τη δημιουργία επιχείρησης Τανάμπασης: όνομα ναυτικού τσούρμο: πλήρωμα καραβιού

136

ΑΙΠΝΗΤΙΚΑ ΛΑΟΓΡΑΦΗΜΑΤΑ, Η ΑΙΠΝΑΙΑ, τ.6

ί

\ 4

: -..-·

Η Άννα Μαΐλλη με την εγγονή της Αννα Μαίλλη πάνε στην «Χρυσολεόντισσα» με μουλάρι, το μεταφορικό μέσο εκείνης της εποχής. Φωτογραφία Γιάννη Μαΐλλη.

137

ΑΝΝΑ ΜΑΪΛΛΗ

Mo p s '< \

lyGemrc! J IMI ρ

To 1956 ήρθε οτο Γαλλικό θέατρο Τ.Ν.Ρ. του Vilar στην Αθήνα, για να δώσει πα­ ραστάσεις, με τον Vilar και τον Gerard Philipe. Ήρθαν μια εβδομάδα μετά το Πά­ σχα. Ο Γιάννης Μαΐλλης με την οικογένεια του ετοιμάζονταν να γυρίσουν στην Αθήνα. Τον ειδοποιούν να πάει στο Τηλεφωνικό Κέντρο (μόνο εκεί υπήρχαν τη­ λέφωνα). Του τηλεφωνούσαν από τη Γαλλική Πρεσβεία, ότι ο διάσημος τότε ηθο­ ποιός Gerard Philipe, το ίνδαλμα, ο ήρωας όλης της νεολαίας της Ευρώπης, επι­ θυμούσε να γνωρίσει ένα ελληνικό νησί. Είχε στη διάθεση του δύο μέρες ελεύθε­ ρες, γιατί αυτές τις δύο μέρες, έπαιζε ο Vilar Don Juan στην Αθήνα. Παρακαλού­ σαν τον κ. Μαϊλλη να δεχθεί τον Gerard Philipe και τη γυναίκα του Anne, να πε­ ράσουν αυτές τις δύο μέρες στην Αίγινα. Τότε η Αίγινα ήταν πολύ διαφορετική, ήταν απλή, γοητευτική, ανέγγιχτη. Με φράχτες από φραγκοσυκιές, με ελαιόδενδρα, αμυγδαλιές, συκιές, με σοφά χτισμέ­ να χωριάτικα σπιτάκια, με πανέμορφα αστικά Νεοκλασικά σπίτια, αρμονική συ­ νύπαρξη Φύσης και ανθρώπινου χεριού. Ήταν μια εβδομάδα μετά το Πάσχα, τα χωράφια κι οι χωματένιοι δρόμοι δεξιά και αριστερά, στρωμένοι με κόκκινα και κίτρινα χαλιά, από παπαρούνες και μαρ­ γαρίτες. Τα απλά μεταφορικά της μέσα δεν μόλυναν την ατμόσφαιρα. Υπήρχε μόνο ένα μικρό λεωφοριάκι που ξεκινούσε από το λιμάνι, κι έφτανε στο γραφικό μονα­ στήρι του Αγίου Νεκταρίου, μαζεύοντας στο δρόμο του τον όποιο επιβάτη εύρισκε. Τότε υπήρχε ένα και μοναδικό αυτοκίνητο, το jeep του Φριτζαλά, τα μουλάρια και τα κακοτράχαλα βουνά μας, και για την πόλη υπήρχαν τα αμαξάκια και τα κάρα. Αυτή ήταν η Αίγινα μας, με το μοναδικό της φως, και τη διάφανη ατμόσφαιρα. Το διάσημο ζευγάρι έφθασε. Γνωριστήκαμε, και τελικά ο ενθουσιασμός ήταν αμοι­ βαίος. Ο G. Philipe και η Anne, ο Γιάννης και η Άννα, τα παιδιά τους, ο Μιχάλης και η Ελένη, και ο φίλος τους Ηλίας Γούναρης (νυν πρέσβης), έγιναν μια χαρούμενη συ­ ντροφιά, που η ανεπανάληπτη ομορφιά της Αίγινας τους έδεσε με μια παντοτινή φι­ λία. Αμέσως μετά το τηλεφώνημα της πρεσβείας, ειδοποιήθηκαν τα μέσα μεταφοράς - το τζιπ του Φριτζαλά, και τα μουλάρια της Παχιο-Ράχης! για το βραδινό φαγητό ει­ δοποιήθηκε το ταβερνάκι του Βασιλάκη του Σκοτάδη (το τωρινό «Μαριδάκι»). Η πα­ ραγγελία δόθηκε: κακαβιά με φρέσκα ψαράκια, γαρίδες, καραβίδες, κι ένα μεγάλο ψά­ ρι, για να μείνει αξέχαστο το δείπνο στο ωραίο νησί μας, και η ελληνική φιλοξενία μας! ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ,

τ. 6

Το πρώτο απόγευμα αφιερώθηκε στο Ναό της Αφαίας. Επίσκεψη προσκύνη­ μα. Δύσκολο να περιγράψει κανείς τη μοναδική πρώτη εντύπωση των φίλων μας! Ήταν λίγο πριν δύσει ο ήλιος, διάφανη η ατμόσφαια μ' ένα ελαφρό αεράκι, ο πώρινος Ναός χρύσιζε, τα καταπράσινα πεύκα μοσχοβολούσαν, στο βάθος η γα­ λάζια θάλασσα, κι ο γαλάζιος ουρανός έλαμπαν! Δεν εντυπωσιάστηκαν μόνο οι ξέ­ νοι μας, αλλά κι εμείς. Ο μεγάλος ηθοποιός ξάπλωσε σε μία πέτρα, κι άρχισε ν' απαγγέλλει χαμηλόφωνα με την ξεχωριστή, βαθιά φωνή του. Μοναδική στιγμή που είχαμε την τύχη να ζήσουμε. Ο γυρισμός από την Αφαία έγινε ο' ένα παραλήρημα ενθουσιασμού και χαράς, που ξαναζήσαμε ύστερα από λίγες ώρες στο ταβερνάκι του Β. Σκοτάδη, αυτή τη φορά, με το βραδινό φαγητό. Μοναδικοί πελάτες της ταβέρνας, οι φίλοι μας κι εμείς σ' ένα τραπέζι, και τα παιδιά μας με το φίλο τους σ' ένα άλλο. Εν τω μεταξά είχε κυκλοφορήσει η απίστευτη είδηση: «Ο Gerard Philipe, στην Αίγινα, τρώει στο ταβερνάκι του Σκοτάδη με τους Μαΐλληδεςϋ!» Ποιος; Το αστέρι του κινηματογρά­ φου που μεσουρανούσε τότε στην Ευρώπη! Η κακαβιά, το φρέσκο ψάρι του Σαρωνικού, εντυπωσίασε τους φίλους. Απο­ φάνθηκαν ότι η κακαβιά ήταν απείρως ωραιότερη απ' την μαρσεγέζικη μπουγιαμπέσα. «Oh! Si Vilar savait» έλεγε και ξανάλεγε ο Gérard για τον φίλο του τον Vilar, που εκείνη την ώρα έπαιζε Don Juan στο Rex, στην Αθήνα. Η δροσερή ρετσίνα που γεόονταν για πρώτη φορά οι φίλοι, και το ενθουσιώδες επαναλαμβανόμενο «έρρωσθε» -ο συνηθισμένος χαιρετισμός του Μαΐλλη-, συνετέλεσαν να ζεσταθεί πιο πολό η ατμόσφαιρα. Την άλλη μέρα με το τζιπ του Φριτζαλά φθάσαμε στο Μαραθώνα, και από κει με μουλάρια στην Παχιο-Ράχη. Εκεί έγινε μία μικρή στάση, να ξεδιψάσει η χα­ ρούμενη παρέα, μ' ένα ποτηράκι δροσερή ρετσίνα, και να δοθεί η παραγγελία στο μπακάλικο-ταβερνάκι του προέδρου του χωριού, για το μεσημεριανό φαγητό: κό­ κορας κοκκινιστός, τηγανητές πατάτες, αυγά, τυρί, ελιές, ζυμωτό ψωμί, όλα τ' αγαθά του Θεού που υπήρχαν στο φτωχικό του. Κι από εκεί στο Ελλάνιον Όρος. Ψιλόβρεχε, κι η θέα θεϊκή! Γυρισμός στην Παχιο-Ράχη για το μεσημεριανό φαγητό. Εκεί βρήκαμε το στρωμένο τραπέζι, δίπλα στο ανοιχτό παράθυρο, που έφερνε τις μυρωδιές της γης, φυσούσε δροσερό αεράκι, και λίγο πιο μακριά έβλεπες να ορθώνεται επιβλη­ τικό το Όρος. Ο γυρισμός στην Αίγινα έγινε με καθυστέρηση. Ο Φριτζαλάς άρ­ γησε να 'ρθει να μας πάρει. Βιαστικά η παρέα έτρεξε να προλάβει το μοναδικό απογευματινό δρομολόγιο, με το «Αίγινα» («Αιγινάκι», όπως το αποκαλούσαμε τό­ τε), που έφευγε για Πειραιά. Η παράσταση του Ruy Blas, εκείνο το απόγευμα του 1956, έγινε με μία ώρα καθυστέρηση. Το κοινό αδημονούσε, όλοι βρίσκονταν σε αμηχανία, κανείς δεν ήξερε την αιτία για την καθυστέρηση του πρωταγωνιστή. Ξαφνικά, μαυρισμένος και χαρούμενος, παρουσιάστηκε στη σκηνή ο Gérard GERARD PHILIPE

139

. .

Philipe, ζητώντας συγγνώμη, και λέγοντας ότι η αιτία της καθυστέρησης, ήταν το ωραίο νησί που γνώρισε, η Αίγινα, και οι καλοί φίλοι που απέκτησε. Σείστηκε το θέατρο από χειροκροτήματα και η παράσταση άρχισε. Μεταξύ των Philipe και των Μαΐλληδων είχε γεννηθεί μία θερμή φιλία, που δυστυχώς διακόπηκε με τον πρόωρο θάνατο του διάσημου φίλου. Κάποτε ο Παλαμάς είχε μιλήσει για «τους ανθρώπους που χαίρονται την αρε­ τή του ενθουσιασμού...» Ένας από αυτούς ήταν και ο Γιάννης Μαίλλης. Η Αίγινα που τον κρατάει στην αγκαλιά της, και που ζει με όλη την ομορφιά της, στις φωτογραφίες του, θα τον θυμάται πάντα.

ΝΤΟΡΑ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΥ-ΡΟΓΚΑΝ* με την άμεση συνεργασία και καθοδήγηση της Άννας Μαΐλλη

ιπορικο» ενός Αιγινήτη

Χ

αρισματική προσωπικότητα ο Γιάννης Μαίλλης, βίωνε αν και επιστήμων -αφού ήταν νομικός και, μάλιστα, διαπρεπής— την κάθε στιγμή με την ευ­

αισθησία του αυθεντικού καλλιτέχνη. Δημιουργός ο ίδιος αφού από τα πρώτα του, κιόλας, εφηβικά χρόνια ήταν μα­

νιώδης φωτογράφος, αντιμετώπιζε τη ζωή, στην καθημερινότητα της, πλέρια με το πάθος του ταγμένου καλλιτέχνη. Δοσμένος ολόψυχα σε ότι κι αν ερέθιζε την αντίληψη, την φαντασία, τον απλό ή σύνθετο επιστημονικό προβληματισμό, συνέτρεχε φίλους και γνωστούς με μιαν αυταπάρνηση σπάνια, ίσως και μοναδική, όχι μόνο στον επαγγελματικό, αλλά και στον ανθρώπινο χώρο. Συνέπασχε με τους φίλους και τους πελάτες του με μιαν ένταση ανάλογη με εκείνην με την οποία βίωνε τα καλλιτεχνικά ζητήματα. Και αυ­ τό τόσο από τη σκοπιά του δημιουργού όσο και από εκείνην του συλλέκτη. Σημαντικός και, κυρίως διορατικός, συλλέκτης, ο Μάίλλης με πρώτα σημαδιακά αποκτήματα, τα εμπνευσμένα από τη γενέτειρα του, την Αίγινα, ζωγραφικά έργα του Φινλανδού καλλιτέχνη Α. Μπαρκώφ είχε μετατρέψει το σπίτι του των Αθηνών, και το παλαιό Αιγινήτικο σπίτι του -κτισμένο στα τέλη του 19ου αιώνα- σε ανεπίσημα πολι­ τιστικά κέντρα, ολοζώντανες καλλιτεχνικές κυψέλες και χώρους σύναξης εξεχουσών μορφών των γραμμάτων και των τεχνών όπως ήταν οι: Μπουζιάνης, Απάρτης, Καβ­ βαδίας, Νικολάου, Μόραλης, Τάσσος, Ανδρέου, Αργυράκης, Μολφέσης Τέτσης, Παππάς, Δεκουλάκος, Μοσχίδης και τόσοι άλλοι ακόμη. Χώροι που αποκαλύφθηκαν Η Ντόρα ΗλιοπούλουΡογκάν είναι Δρ ιστορικός της τέγνης-τεγνοκριτικός.

140

προφητικοί-πρωτοποριακοί, εξαιτίας όσων ωρίμασαν εδώ, ή δικαιώθηκαν αργότερα. Ευρύτερα καλλιεργημένος άνθρωπος ο Μαΐλλης, ουμανιστής με όλη τη σημασία του όρου, ήταν, πέρα από τη νομική και τις καλές τέχνες, εξοικειωμένος με την κλασική και ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΠΊΝΑ1Α, τ.6

τη βυζαντινή μουσική, την ελληνική και την ξένη λογοτεχνία που διάβαζε αδηφάγα. Λάτρης της γενέτειρας του, της Αίγινας, εξεδήλωσε την παροιμιώδη αγάπη του με χίλιους δυο τρόπους, πάντοτε αποτελεσματικούς και εμπνευσμένους. Και αυτό, απο­ θανατίζοντας κατ' αρχήν με τον φακό του: Τα χαρακτηριστικά τοπία, τους αρχαιολο­ γικούς χώρους και τα νεότερα μνημεία του νησιού. Τις γραφικές μορφές, τους «τύ­ πους» της Αιγινήτικης κοινωνίας. Τις κοινωνικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις (γιορ­ τές και πανηγύρια, λιτανείες, παρελάσεις κ.ά.). Τις ιδιαίτερες, σύγχρονες του, ιστορι­ κές στιγμές, όπως εκείνην της επιστράτευσης για τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Τα σπίτια-ατελιέ των δημιουργών που αποτελούσαν την καλλιτεχνική παροικία της Αίγινας (Νικολάου, Ανδρέου, Μοφέσης, Μόραλης, κ.ά.) καθώς και τους δημιουργούς που Εποχιακοί επισκέπτες είχαν αγαπήσει το νησί και εμπνευσθεί από αυτό, όπως οι Σπ. Βασιλείου και Μ. Αργυράκης στους οποίους, μάλιστα ο Μαΐλλης είχε οργανώσει πα­ ρουσιάσεις της δουλειάς τους (δύο εκθέσεις στον πρώτο, και τρεις στον δεύτερο) στο σπίτι του, δίνοντας για πρώτη φορά στους Αιγινήτες την ευκαιρία να δουν στον τόπο τους μιαν έκθεση ζωγραφικής. Στον ίδιο πάντοτε χώρο είχε οργανώσει και εκθέσεις Αιγινητών δημιουργών, όπως της ζωγράφου Στέλλας Κάπου, και πρωτοπαρουσιάσει τις δικές του φωτογραφίες με τον τίτλο: Μνήμες - 50 χρόνια Αίγινα. Φωτογραφίες που απετέλεσαν και τη δημιουργικό αφετηρία για το πολύτιμο αρχείο που συγκροτή­ θηκε από τότε και πέρα, και που αφορά όπως θα δούμε: την Ελλάδα που έφυγε, εκεί­ νην που υπήρχε πριν από 40 χρόνια, μουσειακό στην κυριολεξία, ντοκουμέντο. Εξεδήλωνε ακόμη ο Μαΐλλης την αγάπη του για τη γενέτειρα του με το αμέριστο ενδιαφέρον του για τα κοινά του νησιού, και τη μοίρα ορισμένων χώρων και ιστο­ ρικών κτιρίων, όπως π.χ. στην περίπτωση του ορφανοτροφείου που είχε κτίσει ο Ι. Καποδίστριας και όπου είχαν στεγασθεί οι περιώνυμες φυλακές της Αίγινας, κτίριο για το οποίο έδωσε κι αυτός έναν πολύχρονο αγώνα ώστε να ανακαινισθεί και να χρησιμεύσει σαν πολιτιστικό κέντρο πολλαπλών χρήσεων. Ή ακόμη να δημιουργη­ θεί ένα δεύτερο λιμάνι στην Πασπαρά ώστε να αποσυμφορηθεί εκείνο της πόλης. Η πληθωρική αγάπη του για το νησί φαινόταν και στις γενναιόδωρες φιλοξενίες που παρείχε με τη σύζυγο του Άννα, σε φίλους αλλά και, γενικότερα σε γνωστούς, κα­ θώς και σε περιώνυμους επισκέπτες της Αίγινας όπως ο Ζεράρ Φιλίπ ο Jean Dafadier και τόσοι άλλοι ακόμη. Πάσχιζε όντως ο Μαΐλλης γνωρίζοντας τους, πέρα από τα αρ­ χαία και τα χαρακτηριστικά τοπία, οτιδήποτε άλλο ήταν γραφικό και γοητευτικό, όπως το πιο ταπεινό ξωκλήσι, το σχεδόν οικογενειακό ταβερνάκι με την ωραία μακαρονάδα, να τους μεταδώσει τον πηγαίο και πάντοτε στις επάλξεις ενθουσιασμό του, ώστε να τους καταστήσει, με τη σειρά τους, λάτρεις του νησιού. Και ειδικότερα ακόμη λάτρεις «της Αίγινας του Μαΐλλη», καθώς ταυτιζόταν απόλυτα όχι με το χρέος, αλλά με τη χα­ ρά που ένιωθε βλέποντας τους γοητευμένους με τη σειρά τους από το νησί. Ας μην ξεχνάμε ακόμη ότι η Αίγινα είναι εκείνη που έδωσε στον δημιουργό, το έναυσμα μέσ' από τα τοπία και τις γραφικές της γωνιές, τους εξίσου χαρακτηριστικούς «τύπους», τις παραδόσεις και τα έθιμα να μεταφέρει τον φακό του και σε άλλα μέρη ΓΙΑΝΝΗΣ ΜΑΪΛΛΗΣ

141

της Ελλάδας (τη Μακεδονία, τη Θράκη, τη Θεσσαλία, την Πελοπόννησο, την Αττική), και να τα αποκρυπτογραφήσει ή καλύτερα να τα σφυγμομετρήσει, ώστε να μας παρα­ δώσει μαζί με τα εκπληκτικά πορτρέτα προσωπικοτήτων αλλά και γραφικών τύπων της χώρας μας: ένα φωτογραφικό αρχείο μοναδικό σε ποιότητα, σε έμπνευση, σε θε­ ματολογία αλλά και σε αισθαντικότητα. Και αυτό, γιατί οι φωτογραφίες του Μαΐλλη ξεχωρίζουν όχι μόνο με τις τεχνικές λύσεις ποιότητας, αλλά κυρίως εξαιτίας του αντι­ δραστικού σε κάθε περιγραφή ή ανάλυση τρόπου με τον οποίο δεν έβλεπε απλά, αλλά βίωνε το εκάστοτε οπτικό ερέθισμα του ώστε στη συνέχεια να μας αποκαλύψει και να μας μεταγγίσει, με έναν τρόπο μοναδικό, κάτι από αυτό καθεαυτό το DNA του. Διττά καλλιτέχνης ο ίδιος ως προς το αντικείμενο της τέχνης του: τη φωτογρα­ φία, πέρα από τις συνθέσεις με υψηλές αισθητικές προδιαγραφές και θέμα την Ελλά­ δα, συνέλαβε και δημιούργησε μια χαρισματική, στην ουσία, ενότητα από αυτοδύνα­ μες δημιουργίες εμπνευσμένες από τον βυθό και τον κόσμο της θάλασσας. Συνθέσεις που πρωτοπαρουσιάσθηκαν στην Αθήνα, στη γκαλερί της κόρης του Ελένης πριν τις εκθέσει στη Βοστόνη, στο Αμβούργο, στην Τουρ με επιστέγασμα την παρουσίαση στο ANTIKEN SAMMLUNGEN MUSEUM του Μονάχου, και την εκδήλωση που επηκολούθησε προς τιμήν του στην Γλυπτοθήκη, υπό το βλέμμα των αρχαϊκών γλυπτών της Αφαίας, τους άμεσους προάγγελους της κλασικής γλυπτικής στην Ελλάδα. Έκθεση που απέσπασε κατεξοχήν ευμενή σχόλια τόσο από την πλευρά του Τύ­ που όσο και των ειδικών γιατί πάνω απ' όλα απεκάλυψε, διεθνώς, έναν, όντως ση­ μαντικό, πολυδιάστατο, καλλιτέχνη-ποιητή. Τελικά αυτές οι φωτογραφίες βρίσκο­ νται μονίμως στο: Φωτογραφικό Μουσείο της πόλεως του Μονάχου. Ποιητής στην ουσία, με την έννοια μιας αυτής καθεαυτής, αυθεντικής, από τα γεννοφάσκια της, κιόλας, δημιουργίας είναι όντως ο Μαΐλλης μέσ' από τις εμπνευ­ σμένες από τον βυθό και τον κόσμο της θάλασσας συνθέσεις του που αποτελούν και από έναν χαρισματικό «μικρόκοσμο» κατ' εικόνα και ομοίωση του μακρόκοσμου. Πράγματι, εδώ μέσ' από τη δυναμική και την ενέργεια του χρώματος, την ευκινη­ σία και τη συνεχή μεταλλαγή των όποιων οργανικών, με ταυτότητα σχηματισμών που διαβάζονται, κάθε φορά, διαφορετικά, τόσο από τα μάτια μας όσο και από την ψυχή μας, ο Μαΐλλης υπερσκελίζει κάθε προηγούμενο εαυτό του προσφέροντας μας ένα αυτούσιο, μοναδικό σε υπόσταση και σε αίσθηση καλλιτεχνικό έργο. Έργο ζωής που αποθανατίστηκε στο λεύκωμα υψηλών προδιαγραφών του οί­ κου PRESTEL VERDAG και που αποκαλύπτει στις επάλξεις την καλλιτεχνική ευ­ αισθησία ή καλύτερα «ψυχή» του Γιάννη Μαΐλλη. Ψυχή περιβλημένη μιαν εξαιρετικά έντονη αύρα που εν ζωή τη μετέδιδε με ανεξάντλητους σε έρμα δημιουργικούς τρόπους στην αγαπημένη του Άννα -ου­ σιαστικό συναισθηματικό του στήριγμα- στα παιδιά του, την Ελένη και τον Μιχά­ λη, στα εγγόνια του αλλά και στους φίλους του και, σε λιγότερο γνωστούς, ακό­ μη, χάρη στον παλμό και στον πηγαίο ενθουσιασμό με τον οποίο όχι απλά βίωνε αλλά διαισθανόταν «εκ των ένδον« την κάθε στιγμή. ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

Γεώργιος Σωκ. Αλυφανιής Γεννήθηκε το 1910 στην Αίγινα. Είχε καθηγητή το μεγάλο Αιγινήτη φιλόλογο και λα­ ογράφο Παναγή Ηρειώτη (σχολάρχη) και εφοίτησε στη συνέχεια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, παίρνοντας το πτυχίο του μαθηματικού το 1935. Από το 1935 μέχρι το 1943 εργάστηκε ως γραμματέας στο Δήμο της Αίγινας. Τα χρόνια αυτά έκανε μεγάλες προσπάθειες για την ίδρυση και λειτουργία του πρώτου Γυμνασίου στην Αίγινα. Οι προσπάθειες αυτές έφεραν αποτέλεσμα το 1945, οπότε και λειτούργησε το Γυμνάσιο στο οποίο ο Γ. Αλυφαντής εδίδαξε αμισθί για αρκετό χρονικό διάστημα, όχι μόνο μαθηματικά, αλλά ακόμη και φιλολογικά μαθήματα προ­ κειμένου να διατηρηθεί σε λειτουργία το Γυμνάσιο. Υπηρέτησε ως καθηγητής στην Αίγινα, στον Πόρο, στην Ύδρα, στο Πωγώνι Ηπείρου. Το 1965 έγινε γυμνασιάρχης στην Αίγινα, μετά στη Μύκονο, στο Κοπανάκι Μεσσηνίας και τέλος γυμνασιάρχης στο 5ο Γυμνάσιο Θηλέων Αθηνών, απ' όπου και συνταξιοδοτήθηκε το 1974. Υπήρξε ένας εκ των ιδρυτών και γραμματέας του Μορφωτικού Συλλόγου Αιγίνης, ιδρυτής και τοπικός έφορος της ομάδας Ναυτοπροσκόπων, ιδρυτικό μέλος της Δημ. Φιλαρμονικής, ταμίας του Π.Κ.Π.Α. Αιγίνης, μέλος της επιτροπής του Δημοτι­ κού Γυμναστηρίου και ένας εκ των ιδρυτών και πρόεδρος της εφορείας της Καποδιστριακής Βιβλιοθήκης. Ως συνταξιούχος, πρόσφερε υπηρε­ σίες αμισθί στο Νοσοκομείο της Αίγινας «Ο Άγιος Διονύσιος» επί σειρά ετών και έφυγε για πάντα πλήρης ημερών τον Αύγουστο του 2001, έχοντας εκπληρώ­ σει τα καθήκοντα και τις υποχρεώσεις του στην οικογένεια του, στην πατρίδα του και στους μαθητές του με αυστηρό­ τητα, με λογική και δικαιοσύνη.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΛΥΦΑΝΤΗΣ

143

ΜΑΙΡΗ

ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ

Βραδιά μνήμης Γιώργου Aliiipawii

Σ

το τέλος του περασμένου Αυγούστου, σε μια σεμνή τελετή στην αυλή του Λα­ ογραφικού Μουσείου της Αίγινας και παρουσία του Σεβασμιωτάτου Μη­

τροπολίτη Εφραίμ, φίλοι εκπαιδευτικοί και πρώην μαθητές τίμησαν με τις ομιλίες τους τη μνήμη του παλιού μας καθηγητή των μαθηματικών Γιώργου Αλυφαντή. Στα παιδιά του Μάρθα και Σωκράτη δόθηκαν τιμητικές πλακέτες από τον πρό­ εδρο των Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου Κώστα Γαλάνη, που υπήρξε και πρώην μαθητής του. Χαμηλών αλλά σταθερών τόνων ο παλιός μας καθηγητής, είχε στολίσει πολλές δεκαετίες την Αίγινα με την ποικίλη παρουσία του ως καθηγητής, αργότερα γυ­ μνασιάρχης στο Γυμνάσιο του νησιού μας, ως μέλος ενεργητικό πληθώρας αιγινήτικων συλλόγων, όπως του Μορφωτικού, του οποίου υπήρξε και ιδρυτικό μέ­ λος, των Προσκόπων, της Βιβλιοθήκης και άλλων. Ήταν παρών όπου του ζητούσαν τη βοήθεια του. Είτε επιστρατευμένος από τη Γωγώ για τον καθαρισμό της Παληαχώρας, είτε για να βοηθήσει στο ανέβασμα ερα­ σιτεχνικών θεατρικών παραστάσεων από μαθητές, μα και από άλλους συλλόγους. Ο Γιώργος ο Αλυφαντής ήταν μια ενεργός παρουσία στην Αίγινα. Νομίζω πως σε όλους μας, όταν σκεφτόμαστε τα γυμνασιακά μας χρόνια, η πρώτη εικόνα που μας έρχεται είναι ο Αλυφαντής κρατώντας μια βέργα στο χέρι που ποτέ δε χρησι­ μοποίησε. Κάποια αυθόρμητα του «μπράβο, παιδιά» όταν «εκτελούσαμε» εκείνες τις περιβόητες παρελάσεις γεμάτοι ενθουσιασμό και συγκίνηση έχοντας τον ίδιο πλάι μας, την ερώτηση του γεμάτη ειρωνικό χαμόγελο στους συμμαθητές μας: «Αλήθεια! Τι ώρα ξεκινήσατε το εωθινό» ξέροντας ότι τα παιδιά είχαν παραβεί τα ωράρια. Όπως είπε πολύ σωστά ο καθηγητής Πανεπιστημίου Γιώργος Ρηγόπουλος, που υπήρξε καθηγητής θρησκευτικών στο Γυμνάσιο Αίγινας έχοντας τον Αλυφαντή γυ­ μνασιάρχη, ο τελευταίος δεν προκαλούσε αρρωστημένους θαυμασμούς στα παιδιά ούτε άλλα συναφή συναισθήματα - απλά στεκόταν πλάι τους με σταθερότητα. Είπε ακόμα ο κύριος Ρηγόπουλος ότι, παρ' όλο που ως γυμνασιάρχης ήταν συ­ νεργάσιμος, προσιτός, ευγενής δεν επέτρεπε περιττές οικειότητες. Τη βραδιά της μνήμης για τον Γιώργο τον Αλυφαντή μίλησαν επίσης ο Σώζων ο Βελιώτης και οι παλιοί του μαθητές Φλώρα Αλυφαντή και Μιχάλης Μουτσάτσος. Και μίλησα κι εγώ στο τέλος. Θυμήθηκα ένα τεστ που μας είχε κάνει παλιά ο παλιός μας γυμνασιάρχης ο αείμνηστος Θάνος. «Σας αφήνω -μας είπε- δέκα λεπτά να σκεφθείτε τι σας θυμίζει η λέξη "λεμόνι"». Κι ο καθένας έκανε το ταξίδι του. Άλλος σε λεμονοδάσος κι άλλος σε γάμους και σε επιταφίους με λεμονανθούς. ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

Και τους είπα τι μου θύμιζε εμένα ο Αλυφαντής. Πρώτα πρώτα στο τέλος του πολέμου που τον νομίσαμε χαμένο. Τον κλάψαμε, του κάναμε επίσημο μνημόσυνο στη Μητρόπολη, στα Δημοτικά σχολεία μάς έδω­ σαν θέμα έκθεσης «Ο ήρωας μας ο Γιώργος ο Αλυφαντής» και να, ω του θαύμα­ τος, παρουσιάζεται ο Αλυφαντής σαν Φαντομάς και τα κλάματα γίνονται γέλια. Κι επακολουθεί μια δύσκολη περίοδος, την εποχή που ο πατέρας μου με πολύ λίγους Αιγινήτες, με παρόντα τον Αλυφαντή, προσπαθούν να δημιουργήσουν το γυμνάσιο της Αίγινας. Χτυπούν πόρτες, ικετεύουν πολιτικούς και στο τέλος τα καταφέρνουν. Μα πρέπει να υπάρξει ένας αρκετά μεγάλος αριθμός παιδιών για το γυμνάσιο. Η ομάδα ξαναχτυπάει πόρτες, στην Αίγινα πια τους λένε πόσο απαραίτητη εί­ ναι η μόρφωση για τους νέους. Και τότε κατεβαίνουν Αιγινήτες με μπαστούνια, στο σπίτι μας να δείρουν τον πατέρα μου, λέγοντας του: «Γιατρέ, πας ν' ανοίξεις μπορντέλο στην Αίγινα». Κι όταν δασκάλα -Θεός σχωρέσ' την- ήρθε απειλητική στο σπίτι μας κι είπε στον πατέρα μου: «Γρηγοράκη, θέλεις να μη βρίσκουμε υπηρέτριες πια στην Αίγινα», ο Αλυφα­ ντής με σταθερό πόδι τον στήριξε λέγοντας: «Γιατρέ, προχώρα κι άσ' τους να λένε». Ο Αλυφαντής έπρεπε επίσης να βοηθήσει την επιτροπή του γυμνασίου να μα­ ζέψουν τους μισθούς των καθηγητών. Στην επιτροπή ήταν ο πατέρας μου, ο Νί­ κος ο Μαργαρώνης, ο Γρηγόρης ο Μπήλιος ο δάσκαλος, ο Τάκης ο Παπαλεονάρδος κι άλλοι, δε θυμάμαι πια. Κι όταν ήταν παιδιά φτωχά, ο Αλυφαντής μεσολαβούσε να πληρώνουν λιγότερα. Θυμάμαι, ήρθε ο Αλυφαντής στο σπίτι μια μέρα με το Νίκο το Μαργαρώνη κι είπαν στον πατέρα μου πως κάποιος εξαφάνισε τους μισθούς της τριμηνίας. Τους πλήρωσαν από την τσέπη τους ο πατέρας μου κι ο Μαργαρώνης με τα φτωχά τους τότε βαλάντια. Όλ' αυτά κι άλλα πολλά μού θυμίζει ο Αλυφαντής. Και πρέπει να πω πως στις εποχές που ένας σκληρός γυμνασιάρχης μάς μετα­ χειρίστηκε φρικτά, φυλακίζοντας μας, ντύνοντας μας σαν καραγκιόζηδες, απαγο­ ρεύοντας μας κάθε ελευθερία, κάθε φορά που παραβιάζαμε τους κανόνες είχαμε τη σιωπηρή υποστήριξη του Αλυφαντή! Ποτέ του δε μας πρόδωσε. Τον θυμάμαι στα τελευταία χρόνια, συνταξιούχο πια, να πίνει το κρασάκι του στην παραλία με τον Γιωργάκη τον Πάνο (Χειλαρά), το φούρναρη, και να με φω­ νάζει να κάτσω, ευθυτενής, θαλερός, γελαστός... Έτσι κι έφυγε. Ένας ακόμα πολυ-εργάτης στην υπηρεσία της Αίγινας που άφησε μεγάλο κενό.

ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΛΥΦΑΝΤΗΣ

145

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ Χ. ΚΑΛΑΜΑΚΗΣ*

Αποχαιρετισμός σ ενα οιαπρεπη Αιγινήτη

Τ;

ην 11.10.2002 έφυγε άπο κοντά μας για πάντα ό Παναγιώτης Γ. Λεούσης (1909-2002). Σπούδασε την ιατρική στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, μετεξεπαι-

δεύθη στο Παρίσι καί είδικεύθηκε στην ουρολογία. Εργάσθηκε στο Ζάννειο Νο­ σοκομείο, στο ΙΚΑ καί σε ιδιωτικές κλινικές. Το 1952 ίδρυσε ιδιόκτητη κλινική στον Πειραιά, την οποία διατήρησε μέχρι το 1973. Έζησε καί έδρασε στον Πειραιά καί στην Αίγινα. Εξελέγη Γραμματεύς του Ίατρικοϋ Συλλόγου Πειραιώς, μέλος

του Δ.Σ. τοϋ Πανελληνίου Ίατρικοϋ Συλλόγου καί μέλος του Ανωτάτου Πειθαρ­ χικού Συμβουλίου τοϋ Πανελληνίου Ίατρικοϋ Συλλόγου. Από τον Αύγουστο τοϋ 1940 μέχρι την 6.4.1941 υπηρέτησε ώς έφεδρος άνθυπίατρος στο Γ' Στρατιωτικό Νοσοκομείο Θεσσαλονίκης καί στα οχυρά της Μακεδονίας. Μετά την κατάρρευση τοϋ μετώπου καί μετά από περιπέτειες στίτν πορεία, μέσω Στρυμόνος, Σιδηροκά­ στρου, Καβάλας, Θάσου, Λήμνου καί Μυτιλήνης, έφτασε στην ελεύθερη Κρήτη για να συνδεθεί με τίς ελεύθερες ελληνικές δυνάμεις. Συνελήφθη αιχμάλωτος άπα τους Γερμανούς καί απελευθερώθηκε τα Χριστούγεννα τοϋ 1941. Επέστρεψε στον Πειραιά, δπου συμμετείχε στην Εθνική Αντίσταση κατά τών Γερμανών, οργανώ­ νοντας την έκδοση καί κυκλοφορία τοϋ μυστικού τύπου της ομάδας «ΆντωνακέαΝικοτσάρα» κατά την διάρκεια της Κατοχής. Ή διάθεση του για κοινωνική προσφορά τον οδήγησε να αναμειχθεί στα κοι­ νά. Έπί 20 χρόνια καί σε πέντε δημαρχιακές περιόδους εξελέγη δημοτικός σύμ­ βουλος Πειραιώς (1952-1967, 1983-1986). Στίς εκλογές * Ό Διονύσιος Χ. Καλαμάκης είναι

της 5.4.1959 ετέθη έπίκεφαλης τοϋ «Έθνικοΰ Συνδυασμού

Πρόεδρος τοϋ Συνδέσμου τών έν

τη(

Αθήναις Αιγινητών.

~ Δημοτικής Άνορθώσεως», ό όποιος καί έπλειοψήφισε. ^

„ ,

_ ,

~ ν

η

Λ /

, 1. Λεπτομερείς πληροφορίες για , e . ~π Λ ' την οραστηριοτητα του 11. Λεουση

y Κατά την συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου της

οτονΔήμο Πειραιώς βλ. έν Γ.Ε. Χα-

χία τοϋ Πειραιά άπο τον αντίπαλο του Π. Ντεντιδάκη, μέ

14.6.1959 ό Π. Λεούσης εγασε πάνω στο νήμα την δημαρ~ Λ Γ r Γ

τζημανωλάκη, Οί δήμαρχοι τοϋ νεότερου Πεφαια, Πειραιάς 1999, σο.

225-244. Ευχαρκπίες εκφράζονται στον δικηγόρο κ. Βασ. Λυκούρη για

,

.

,

, - «

τις πληροφορίες που μας εοωσε σχε-

ταώ μέ τον βίο καί το έργο τοϋ έκλιπόντος.

146

ιρήφους 16 έναντι 15. Στίς εκλογές της 5.7.1964 ηγήθηκε ^ μ ε ί 0 ψ η φ ί α ς στον Δήμο Πειραιώς καί άπα 12.5. μέχρι 3.8.1967 άσκησε καθήκοντα δημάρχου Πειραιώς',

τ

η ν

/

/r

r*

/

t

Μαθητής της γ τάξεως τοϋ Γυμνασίου, συμμετείχε ως '

' '

'

'

λ

"·

L

.•"·

·•

ιδρυτικό μέλος της «Χριστιανικής Ενώσεως Νέων» τοϋ Α' Γυμνασίου Πειραιώς. Το 1934 ανέλαβε την 'Εφορεία τοϋ ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΛ, τ.6

Κολυμβητικού Τμήματος του Έθνικοϋ Όμίλου Φιλάθλων Πειραιώς-Φαλήρου, τοϋ οποίου διατέλεσε καί πρόεδρος. 'Ιστιοπλόος άπα νεαρή ηλικία, υπήρξε μέλος του Δ.Σ. καί Πρόεδρος τοϋ Ιστιοπλοϊκού 'Ομίλου Πειραιώς. Ήταν μεταξύ εκείνων που συνέλαβαν την ιδέα της ιδρύσεως τοϋ Ναυτικού 'Ομίλου 'Ελλάδος, τοϋ οποίου διετέλεσε μέλος τοϋ Δ.Σ. καί ταμίας έπί ΙΟετία. Διετέλεσε Πρόεδρος της Ενώσεως Έφεδρων Αξιωματικών, Πρόεδρος τοϋ Ρο­ ταριανού Όμίλου Πειραιώς, μέλος τοϋ Δ.Σ. της Εταιρείας Προστασίας Ανηλίκων Πειραιώς, παρείχε δε την προσωπική βοήθεια καί συνδρομή του σε πλήθος συλλό­ γων καί σωματείων με πατριωτικούς, φιλανθρωπικούς καί κοινωνικούς σκοπούς. Έκεϊ που ή παρουσία του απετέλεσε φωτεινό ορόσημο ήταν στον Πειραϊκό Σύνδεσμο, το γεραρο πνευματικο-πολιτιστικο σωματείο τοϋ πρώτου λιμανιοϋ της χώρας. Μέλος περίπου 50 χρόνια, Έφορος Καλλιτεχνικού Τμήματος, "Εφορος Τμήματος Σωματικής Αγωγής καί Πρόεδρος επί πολλά έτη. Οι δραστηριότητες καί οί εκδηλώσεις τοϋ Συνδέσμου έπί προεδρίας του αποτελούν σημαντικό κεφά­ λαιο στην Ιστορία τοϋ Συνδέσμου, ό οποίος, ανταποδίδοντας την ευγνωμοσύνη, τον άνεκήρυξε επίτιμο πρόεδρο του. Έπί 35ετία καί μέχρι τοϋ θανάτου του ήταν πρόεδρος τοϋ Συνδέσμου τών εν Πειραιεϊ Αιγινητών. Για τους σκοπούς τοϋ Συνδέσμου εργάσθηκε άοκνα. Εκδη­ λώσεις, ομιλίες, χοροεσπερίδες, εκδρομές, συνεστιάσεις καί το αμέριστο προσω­ πικό ενδιαφέρον του για. αναξιοπαθούντες συμπατριώτες του Αιγινήτες φέρουν την σφραγίδα της ευγενούς προσωπικότητας του. Πολλές φορές στο Νοσοκομείο της αγαπημένης του γενέτειρας Αίγινας εξέτασε αφιλοκερδώς ασθενείς, δώρισε χειρουργικά εργαλεία, πραγματοποίησε εγχειρήσεις καί περιποιήθηκε τραύματα. Διέθεσε το σπίτι του στην Αίγινα, πίσω άπα το Κυβερνείο, για να δεξιωθεϊ τις αρχές καί τους συμπατριώτες του, έπ' ευκαιρία γεγονότων η επετείων. 'Υπήρξε αστείρευτη πηγή ιδεών. Μιά άπο τίς τελευταίες του ιδέες καί επιθυ­ μίες ήταν ή ανέγερση μνημείου στη νησίδα Λαούσα, εις μνήμην τών θυμάτων τοϋ αντιτορπιλικού «Ύδρα», μεταξύ τών οποίων ήσαν καί τέσσερις Αιγινήτες. Με την συμμετοχή τοΰ Πολεμικού Ναυτικού έγινε μεγαλοπρεπής τελετή στην νησίδα καί τέθηκε ό θεμέλιος λίθος. Ό Παναγιώτης Λεούσης υπήρξε εξαιρετικά εργατικός, δραστήριος, έντιμος καί ειλικρινής. Άριστος πατριώτης, αθλητής, πολιτικός καί φίλος. Με μια λέξη, άξιος Αιγινήτης. Τιμήθηκε μέ πολλές διακρίσεις, καθώς καί με ελληνικά καί ξένα παράσημα. Κηδεύτηκε τήν 14.10.02 άπα τον Καθεδρικό Ναό τής Αγίας Τριάδος Πειραιώς σε πάνδημη τελετή, μέ τήν παρουσία τοΰ Σεβ. Μητροπολίτη Πειραιώς Κυρίου Καλ­ λινίκου, τών βουλευτών, τής νομάρχου καί τοϋ δημάρχου Πειραιώς, αντιπροσωπεί­ ας τοΰ Δημοτικού Συμβουλίου Πειραιώς, ένώ τιμές απέδιδε ή Μουσική τοΰ Δήμου. Ενταφιάσθηκε στον οικογενειακό τάφο του στο Κοιμητήριο τής Αναστάσεως. ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΛΕΟΥΣΗΣ

Αποχαιρετώντας τον ό υπογράφων είπε μεταξύ άλλων τα έξης: «Με μεγάλη συγκίνηση αποχαιρετούμε σήμερα άπο τον μάταιο κόσμο τον προκείμενο νεκρό καί τον προπέμπομε άπο τα φθαρτά προς τά άφθαρτα καί άπο τα γήινα προς τά ουράνια. Ό Παναγιώτης Λεούσης διήλθε τον βίο του ευεργετών καί ίώμενος. Γι' αυτόν, το κοινό συμφέρον ήταν πάνω κι άπο την οικογένεια του, πάνω κι άπο τον εαυτό του. Κρατώ στην μνήμη μου την καλωσύνη, την δραστηριότητα, την πίστη του στίς ελληνορθόδοξες αξίες (υπήρξε μεταξύ τών πρώτων που απέστειλε τηλε­ γράφημα συμπαράστασης στον Αρχιεπίσκοπο Αθηνών κ. Χριστόδουλο για το θέ­ μα τών ταυτοτήτων), τις ώρες της πολύτιμης συνεργασίας που περάσαμε μαζί για τά θέματα καί προβλήματα της ιδιαίτερης πατρίδος μας, της Αίγινας, την αγάπη του για τον Πειραϊκό Σύνδεσμο καί τον Σύνδεσμο τών έν Πειραιεϊ Αιγινητών, του οποίου μέχρι της αποδημίας του υπήρξε πρόεδρος. Σεβαστέ κι αγαπημένε μας, ιατρέ, πρόεδρε καί συμπατριώτη, ό Σύνδεσμος τών έν Αθήναις Αιγινητών, ως πρεσβύτερος αδελφός, καταθέτει στην σορό ένα δάφνινο στεφάνι, ελάχιστο δείγμα σεβασμού καί τιμής στο πρόσω­ πο σου. Ή Αίγινα, που τόσο αγάπησες, σήμερα πενθεί. Οί καμπάνες τοϋ Μητρο­ πολιτικού Ναού της χτύπησαν πένθιμα το πρωί καί μετέφεραν το μήνυμα της απώλειας σου στους αγαθούς ανθρώπους τοϋ Σαρωνικού, οί όποιοι είθε νά εμπνευσθούν άπο το παράδειγμα της ανιδιοτελούς προσφοράς σου. Ό Κύριος της ζωής καί τοϋ θανάτου είθε νά αναπαύσει την ψυχή σου έν σκηνοίς δικαίων».2

2. Κατά τραγική μοίρα, ενα μήνα μετά τον θάνατο τοϋ Παναγιώτη Λεούση, τήν 12.11.02 απεβίωσε αιφνι­ δίως σε νεαρή ηλικία καί ό γιος του Γεώργιος. Ή σύνταξη της Αίγιναίας εκφράζει τήν βαθύτατη θλίψη της στην σύζυγο καί μητέρα κυρία Ευγε­ νία Λεοΰση καί στους οικείους των.

148

ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

ΑΛΕΞΑΝΔΡΑ ΑΝΤΩΝΙΟΥ*

Πα την Κυρία Γωγώ ίων Ουρανών Λοιπόν, η καθηγήτρια που μπήκε στην τάξη μας δεν είναι σαν τις άλλες. Το πρόσωπο της είναι άβαφο, δεν πάει στο κομμωτήριο και φοράει μια χειροποίητη πλεκτή, κίτρινη μπλούζα. Βγάζει από το καλάθι της την Οδύσσεια: - Αυτή η παρομοίωση είναι του Ομήρου - Αυτός ο κόσμος είναι της Ναυσικάς (Αυτή η συγκίνηση είναι όλη δική σου. Κι ο κόσμος που ανοίγεται μπροστά στα θαμπωμένα μάτια σου κι αυτός δικός σου είναι). Αυτή η καθηγήτρια σίγουρα δεν είναι σαν τις άλλες. «Τέλος Κι οι μνήμες παν κι αυτές πίσω απ' τα πράγματα να τα προφτάσουν Όπου τα παλαιά φαίνονται πάλι κι εκείνα σαν καινούρια» Οδ. Ελύτης, Το Φωτόδεντρο - Αυτές είναι οι ιδέες του Διαφωτισμού - Έτσι ζωγράφιζε ο Θεοτοκόπουλος «Ό,τι χρειαστείς, παιδί μου, εδώ είμαστε». (Χαμογελάει ντροπαλά και κοκκινίζει λίγο, αλλά το βλέμμα της, σί­ γουρο, στηρίζει τη ματιά σου.)

- Αυτά είναι τα δικαιώμαα του ανθρώπου - Έτσι μπορεί και πρέπει να είναι η ζωή

1 ην είδαμε τη ζωή. Και τώρα ξέρουμε πόσο τυχερές ήμασταν εκείνα τα χρόνια που η καλο­ σύνη, η πίστη στον άνθρωπο και η δίψα για τη γνώση είχαν πρόσωπο. Το πρόσωπο της Γωγώς Κουλικούρδη.

ΓΟΓΩ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ

* Η Αλεξάνδρα Αντωνίου είναι φιλόλογος, καθηγήτρια της Ελληνογαλλικής σχολής «Άγιος Ιωσήφ».

149

ΜΑΙΡΗ ΓΑΛΑΝΗ-ΚΡΗΤΙΚΟΥ Μας έφυγε η «ζωντανή ιστορία» της Αίγινας.

Το νησί μας καιευόδωσε τη Γωγώ Κουλικούρδη αφήνει το σπίτι της με το πνευματικό υλικό στην Αίγινα.

Τ

ην Κυριακή το πρωί στις 10 Νοεμβρίου ένα πλήθος συγκινημένο και αμή­ χανο μέσα στη Μητρόπολη της Αίγινας κατευόδωσε στο τελευταίο της ταξί­

δι τη «ζωντανή ιστορία» της Αίγινας: τη Γεωργία (Γωγώ) Κουλικούρδη. Για τον πιθανόν αδαή αναγνώστη του περιοδικού μας, το οποίο απευθύνεται σε

Αιγινήτες αλλά και πολλούς άλλους ημεδαπούς και αλλοδαπούς φίλους ως προς την ταυτότητα της Γεωργίας Κουλικούρδη, είμαι υποχρεωμένη να επαναλάβω εν συντομία αυτά που γράφουμε στο τεύχος No 3 της Αιγιναίας (Ιανουάριος - Ιού­ νιος 2001). Η Γ. Κουλικούρδη γεννήθηκε το 1920 στην Αίγινα. Τόσο α αυτήν όσο και στην αδελφή της τη Στέλλα, οι γονείς Παντελής και Ελένη έδωσαν τη δυνατότητα να κάνουν ανώτερες σπουδές στην Αθήνα. Η Γωγώ (όπως τη λέγαμε όλοι με αγάπη και σεβασμό) ήταν πτυχιούχος του Ιστορικού και Αρχαιολογικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών και διδά­ κτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως εκπαιδευτικός στην Ελληνογαλλική Σχολή Αθηνών «Άγιος Ιωσήφ» επί τριάντα έξι χρόνια στο Αμερικανικό Κολλέγιο Θηλέων. Δούλεψε με πάθος για τη διατήρηση της πνευματικής μας κληρονομιάς και ει­ δικότερα για την ιστορία της Αίγινας. Ανάμεσα στις δημοσιεύσεις της είναι: - η Αίγινα, οδηγός για την ιστορία και τα μνημεία της σε συνεργασία με το Σπόρο Αλεξίου.

- Ο Αλέξανδρος του Χατζή Αλεξανδρή το πολεμικό καράβι των Ψαρών, το ημερολόγιο και π δράση του, που αποτελεί τη διδακτορική της διατριβή.

- Η Νεότερη Ευρωπαϊκή Ιστορία (διδακτικό βιβλίο για τη Γ' Γυμνασίου, Αθήνα 1975).

-Αίγινα Ι, παρατηρήσεις γεωφυσικές, οικονομικές, δημοσιογραφικές Αθήνα 1990.

- Η Αίγινα στην Ελληνική Επανάσταση, Αιγινήτες αγωνιστές.

- Δημοτικά τραγούδια από την Αίγινα. (Τυπώθηκαν σε ένα μεγάλο δίσκο και σε δυο κασέτες με την επιμέλεια του Μάρκου Δραγούμη). Εκτός των άλλων, η Γωγώ η Κουλικούρδη επιμελήθηκε τα βιβλία του Γαβριήλ Βέλτερ, Ιστορία της Ελλάδος κατά περιοχής Ι, 77τόμοι. ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ. 6

Γ Ι Γωγώ είχε τεράστιο λαογραφικό και ιστορικό υλικό προς δημοσίευση αλλά δυ­ στυχώς δεν την πήρε ο χρόνος. Παρ' όλο που στα εβδομήντα πέντε της χρόνια έμαθε κομπιούτερ για να φέρει σε πέρας το τεράστιο έργο της, το ζεστό σπιτάκι της κοντά στη Μητρόπολη της Αίγινας είναι γεμάτο από ατέλειωτες εργασίες, πολύτι­ μο υλικό που προσφέρεται στην έρευνα των ενδιαφερομένων. Έμαθα με συγκίνηση ότι το σπίτι αυτό με όλο το πνευματικό του υλικό το αφή­ νει στο λαογραφικό μουσείο της Αίγινας ώστε να εξακολουθήσει να αποτελεί την κυ­ ψέλη που ήταν κι όταν ακόμα ζούσε η Γωγώ Καλικούρδη. Σ' αυτήν χρωστάμε επίσης την εγκατάσταση του Λαογραφικού Μουσείου της Αίγινας στο νεοκλασικό αρχοντι­ κό της Πολυμνίας Ηρειώτη. Η τελευταία το δώρησε στο Δήμο της Αίγινας με την προτροπή της Γωγώς. Και παρ' όλο που το μουσείο δεν έχει ανοίξει ακόμα, οι ισό­ γειες αίθουσες του φιλοξενούν κάθε πνευματική και εικαστική κίνηση του νησιού. Με την έμπνευση της Γωγώς, εργαστήκαμε ακάματα για την Αίγινα μια μεγά­ λη ομάδα ανθρώπων (μας έλεγε παιδιά της). Με ενθουσιασμό, με αυταπάρνηση, με ανιδιοτέλεια, ερχόταν με το ολύμπιο ύφος της και έριχνε το σύνθημα: «Σήμερα θ' αδειάσουμε το κτίριο για να 'ναι έτοιμο για την επισκευή» ή «Πάμε να καθαρίσουμε την αυλή του Μουσείου, να βάλουμε πινακίδες στις εκ­ κλησιές της Παληαχώρας», αυτό, στα άγρια χρόνια του '50-'55 που λίγοι ξέρανε τι τεράστια κληρονομιά ήταν για την Αίγινα ο μικρός αυτός μεσαιωνικός «Μιστράς». Δική της η έμπνευση ν' αναπαραστήσουμε τα έθιμα της Αίγινας, δική της επι­ μονή να απαγγείλουμε κομμάτια από αρχαίες τραγωδίες στο ναό της Αφαίας. Και όταν ένας από μας, λόγω φόρτου προσωπικής εργασίας σημείωνε μερικές απου­ σίες, η Γωγώ περνούσε από το σπίτι μας. «Τι έγινες, βρε παιδί μου; Σε χρειαζόμαστε». Δε θα ξεχάσω ποτέ τη συνεργασία μου μαζί της κάτι παραπάνω από πενήντα χρόνια. Δε θα ξεχάσω το ήθος της, την ευπρέπεια της, την ολύμπια γαλήνη της, την παιδική της απλότητα αλλά και τη σταθερή επιμονή της όταν ήθελε να φέρουμε σε πέρας ένα έργο. Είμαι μία από τις επιστρατευμένες της Γωγώς. Μέσα στις δεκαετίες της συνεργασίας μας, έδωσε στη ζωή μου στόχους, ιδανικά και δράση σε μια άχα­ ρη περίοδο της Αίγινας, όπου η μοναξιά βάραινε πολύ τα νεανικά μας χρόνια. Μας πήρε από αδιέξοδα ονειροπολήματα και μας έδωσε στόχους για το σύνο­ λο και τον τόπο μας. Μας έκανε πιο συνειδητοποιημένους πατριώτες, με τη σωστή έννοια της λέξης. Χάρη σ' αυτή ζήσαμε μια Ερόικα, μια εποχή γεμάτη κοινωνική και πνευματική δράση. Γι' αυτό με συγκλόνισε ο θάνατος της. Γιατί η ζωή της ήταν μέχρι τέλος πάρα πολύ χρήσιμη, απαραίτητη. Σκέφτομαι ποιος θα συνεχίσει τώρα το έργο της. Ήταν αυτό που συζητούσα­ με αμήχανοι με φίλους, ανάμεσα σ' αυτούς η Εύη η Τουλούπα, η αρχαιολόγοςπρώην διευθύντρια της Ακρόπολης που πήγαινε συχνά στο σπίτι της Κουλικούρδη και ήξερε τον αγώνα της για το πνευματικό της έργο. ΓΩΓΩ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ

151

Στην εκκλησία κατευόδωσαν τη Γωγώ με συγκινητικούς λόγους. Πρώτος ο Σεβασμιότατος Δεσπότης μας Εφραίμ. Ο δικός μας άνθρωπος, γέν­ νημα και θρέμμα της Αίγινας, που ξέρει ανθρώπους και γεγονότα. Μετά ο Σώζων ο Βελιώτης, που ήταν φίλος της και που με τις νεανικές του ανησυχίες είχε πλη­ σιάσει τους πνευματικούς ανθρώπους της Αίγινας. Τρίτος ο Κώστας ο Γαλάνης, ως πρόεδρος των Φίλων του Λαογραφικού Μουσείου, που παρουσίασε τον άνθρωπο και την επιστήμονα με ιδιαίτερη συγκίνηση. Ύστερα ο Αχιλλέας Χαλδαιάκης εκ μέ­ ρους τους περιοδικού μας της Αιγιναίας, λίγα λόγια μεστά, συγκινημένα μ' αυτή την ωραία ελληνική γλώσσα που τόσο καλά χειρίζεται. Και συνέχισε η Σοφία Γιαννακοπούλου, παλιά μαθήτρια της Γωγώς, η πιστή της που έγινε μετέπειτα και λυ­ κειάρχης της Σχολής Καλογραιών. Η Σόφη ακολούθησε τη Γωγώ την Κουλικούρδη με αγάπη και με αφοσίωση, της έκανε συντροφιά στην Αθήνα και στην Αίγινα. Γι' αυτήν, η απώλεια πληγώνει βαθιά! Μετά από τη Σόφη μίλησαν δύο παλιές μαθήτριες της Γωγώς, επίσης φορτισμέ­ νες συναισθηματικά. Με τη σειρά μου, της απηύθυνα ένα χαιρετισμό εκ μέρους όλων των «επιστρατευμένων παιδιών της» και εκφράζοντας την ευχή κι άλλοι πνευ­ ματικοί άνθρωποι της Αίγινας να πάρουν τη σκυτάλη από τη Γωγώ και να συνεχί­ σουν το έργο της. Τελευταίος μίλησε ένας νέος, δικό μας παιδί, ο Διονύσης ο Καλαμάκης, επίκουρος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος των εν Αθήναις Αιγινητών. Συγκινημένος, απέριττος, κρατώντας ένα δάφνινο στεφάνι στο χέρι του, έκλεισε σεμνά τις ομιλίες του κατευόδιου της Γωγώς. Όταν τον είδα, τό­ σο νέο, κι όταν ένιωσα ότι τον αφορούσε η ζωή της Γωγώς, σκέφτηκα με συγκί­ νηση: Υπάρχει λοιπόν συνέχεια, άδικα ανησυχούσα... Όταν πεθαίνει ένας νέος άνθρωπος, μιλάμε για τραγωδία. Μιλάμε επίσης έτσι για γονείς που φεύγουν κι αφήνουν μικρά ορφανά. Όταν πεθαίνουν πολύ ηλι­ κιωμένοι άνθρωποι, παρ' όλη τη θλίψη μας, λέμε πως έκαναν την τροχιά τους στη ζωή. Υπάρχουν όμως άνθρωποι όπως η Γωγώ η Κουλικούρδη που αφήνουν τε­ ράστιο, αναντικατάστατο κενό φεύγοντας. Όχι μόνο στην οικογένεια και στους φίλους. Αλλά σ' ένα πολύ μεγάλο σύνολο. Στην περίπτωση που μας αφορά, στην Αίγινα! Γι' αυτό, μπροστά σ' αυτή την απώλεια αισθανόμαστε αμήχανοι, θλιμμένοι και ανήσυχοι, αισθανόμαστε πολύ πιο φτωχοί και το μόνο που μας μένει είναι να κρα­ τήσουμε ζωντανή τη μνήμη της σαν παράδειγμα προς μίμηση, να βρούμε τρόπο να εκδώσουμε τα υπόλοιπα βιβλία της και να αξιοποιήσουμε όλο το υλικό που εκείνη συνέταξε και που αποτελεί ένα τεράστιο μέρος της πνευματικής και ιστορι­ κής κληρονομιάς της Αίγινας.

152

ΧΡΟΝΙΚΑ, ΗΑΙΠΝΑΙΑ,

τ.6

' :

•

v

I

ΓΩΓΩ ΚΟΥΛΙΚΟΥΡΔΗ

:

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ Σοφία Σφυρόερα

Αίγινα Πρώτη πρωτεύουσα της νεότερης Ελλάδας

Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2002, σσ..

Η συγγραφέας, κάτοικος και θαυμάσιρια του αιγινήτικου κόσμου, είχε την καλή έμπνευση να γράψει ένα βιβλίο για το νησί, που ταυτοχρόνως αποτελεί και πολυτελές λεύκωμα. Πρόκειται για το πιο περιζήτητο και διεξοδικότερο από τα έρ­ γα που γράφτηκαν τα τελευταία χρόνια για το θαυμάσιο αυτό τόπο, εκδοτικό κατόρθωμα του ρέκτη εκδοτικού οίκου «Ελληνικά Γράμματα». Το έργο αυτό είναι διαρθρωμένο συστηματι­ κά και δεν αφήνει περιοχή του χώρου, του χρό­ νου, και του μακραίωνου πολιτισμού του νησι­ ού αδιευκρίνιστη. Σ' αυτό εκτίθεται ο μύθος και η ιστορία, που καλύπτει και τον 20ό αιώνα, η τοπιογραφία και τα διάσπαρτα αρχαία και νεότε­ ρα μνημεία, η αγιολογία του νησιού (Αιγινήτες και μη άγιοι που η ζωή και η δράση τους συνά­ πτεται με τον τόπο), η λαογραφία (ήθη και έθι­ μα), οι οικονομικές παράμετροπι μέσα από την προβολή δυο γηγενών προϊόντων (της πατάτας και του φιστικιού).

τερο είναι η επιστημονική τεκμηρίωση της εργα­ σίας, η οποία γίνεται κατά τρόπο διακριτικό, χω­ ρίς την ενοχλητική συχνά επίδειξη επιστημονι­ κής σπουδαιοφάνειας. Κοντολογίς η Αίγινα της φιλολόγου-σκηνοθέτιδας κ. Σοφίας Ν. Σφυρόερα καλύπτει κενό στην ιστοριογραφία και στα άλλα πνευματικά φα­

Σ' όλα τα θέματα που διαπραγματεύεται η

νερώματα του ερασμιώτερου από τα νησιά του

συγγραφέας εμφανίζεται επαρκής γνώστης

Αργοσαρωνικού, την Αίγινα, και οι έπαινοι που

τους. Κι ο τρόπος που τα διαπραγματεύεται

διεκδικεί η συγγραφέας είναι εύλογοι και δίκαιοι.

γλωσσικά βατός, προσηνής και ευανάγνωστος, ακόμη και από αναγνώστες περιορισμένης παι­

ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς Βαγία Αίγινας, 18-9-2002

δείας. Εκείνο όμως που εντυπωσιάζει περισσο­ ί 54

ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΛ, χ.6

Λίνα Κάοδαγλη

Τα Ποιήματα Εκδόσεις Αγρα (2002), σα 208.

Ολόκληρη τη λυρική της παραγωγή από το 1941 ως σήμερα στεγάζει στον καλοτυπωμένο τόμο των εκδόσεων «Άγρα» η κ. Λίνα Κάοδα­ γλη. Άνθρωπος σημαντικής πνευματικότητας, ασχολήθηκε πρωτίστως με την ποίηση, αλλά και με άλλα είδη του λόγου, καθώς και με με­ ταφράσεις ξένων λογοτεχνικών έργων. Ο τόμος που παρουσιάζουμε εδώ καλύπτει τις τρεις ποιητικές συλλογές που δημοσίευσε η ίδια κατά καιρούς, αλλά και όλα τα μετά το 1975 ποιήματα της. Η γραφή είναι ευανάγνωστη, χωρίς λεκτικά πυροτεχνήματα στα οποία συνήθως καταφεύ­ γουν οι ατάλαντοι, και τα συναισθήματα που εξωτερικεύει ευκρινή. Η γλώσσα της λυρικής εκφοράς του εσωτερικού της κόσμου παρου­ σιάζεται ενιαία, χωρίς εκφραστικά ή άλλα ρήγ­ ματα. Η ποιήτρια παρακολουθεί την εποχή της, ζει τον παλμό της εποχής αυτής και κάποτε εμ­ φανίζεται και ως μέρος του αδιεξόδου της. Ωστόσο ελπίζει, αντιστέκεται στη δουλειά της φθοράς. Στη σκληρότητα του καιρού απαντά

Ωστόσο η έκφραση των συναισθημάτων της και η συχνή καταφυγή της στους όμορφους κόσμους παλαιών καλών αναμνήσεων κάποτε την απορρυθμίζει προκαλώντας της λύπη, όπως όταν ψάχνει να βρει την ταυτότητα «εκεί­ νου του κοριτσιού» που γνώρισε κάποτε (δηλα­ δή του νεανικού εαυτού της) και που το όνομα του «δεν αναφέρεται σε κανένα ληξιαρχείο».

με την τρυφερότητα και την κατανόηση. Δεν εί­

ΘΑΝΆΣΗς ΠΑΠΑΘΑΝΑςΟΠΟΥΛΟς

ναι η ψυχοσύνθεση των βλαπτικών αντιπαρα­

Βαγία Αίγινας, 17/9/2002

θέσεων. Είναι το πνεύμα της λυρικής καταλο­ γής και της ψυχικής αποφόρτισης. ΒΙΒΛΙΟΠΑΡΟΥΣΙΑΣΕΙΣ

155

Ε Π Ι Σ Τ Ο Λ Ε Σ Αίγινα, Γενάρης 2003 Αγαπητή Αιγιναία Πρώτα απ' όλα, θα θέλαμε να σ' ευχαριστήσουμε για την πολύτιμη συμβολή σου στο πολιτιστικό «γίγνεσθαι», στο νησί μας. Κάθε τεύχος το διακρίνει η σοβαρότητα, το άμεσο ενδιαφέρον θεματολογικά και η άψογη αισθητική του εμφάνιση. Ο Αιγινήτης πρέπει να ναι υπερήφανος για την ύπαρξη σου! Μάθαμε ότι σ' αυτό το τεύχος σου υπάρχει ένα αφιέρωμα στο περιβάλλον. Θεωρήσαμε λοιπόν σκόπιμο και επίκαιρο να σου στείλουμε αυτή την επιστολή, εφόσον κι η δική μας ομάδα θέλει να δουλέψει προς αυτή την κατεύθυνση. Η Ομάδα Εικαστικής Επέμβασης πιστεύει ότι η ομορφιά δεν πρέπει να είναι μόνο ιδιωτικό φαινόμενο, π.χ. η κατοχή ενός έργου τέχνης, αλλά πρέπει να βγαίνει προς τα έξω, δηλαδή την πόλη, το χωριό ή και τον οικισμό. Ο εξωτερικός χώρος πρέπει και μπορεί να είναι όμορφος, έτσι ώστε ο άνθρωπος να ζει, να κινείται και να μεγαλώνει ευτυχισμένος! Η Ομάδα Εικαστικής Επέμβασης αποτελείται από καλλιτέχνες που κατά κανόνα ζουν και εργά­ ζονται στην Αίγινα. Ζωγράφοι, διακοσμητές, τοιχογράφοι, αγιογράφοι, γραφίστες, επιγραφοποιοί, συγκεντρωμένοι, είμαστε έτοιμοι να επέμβουμε μέσα στην πόλη, ακόμα και αφιλοκερδώς, προκειμέ­ νου η πόλη μας να γίνει πιο όμορφη. Η Ομάδα Εικαστικής Επέμβασης θέλει να κάνει συγκεκριμένες προτάσεις-μακέτες προς την καινούρια δημοτική αρχή, διότι δυστυχώς η προηγούμενη δεν έδειξε το αναμενόμενο ενδιαφέ­ ρον. Η τοιχογράφηση ενός τυφλού τοίχου, μέσα στην πόλη της Αίγινας, θα μπορούσε να είναι ήδη η πρώτη πρόταση. «Επέμβαση» επίσης προς τον ιδιωτικό τομέα, όπως π.χ. η κατασκευή μιας καλλιτεχνικής επιγρα­ φής, σε αντικατάσταση, ίσως, κάποιας φωτεινής! Η δημιουργία αφισών και γενικά ό,τι αφορά τις γρα­ φικές τέχνες, μια άλλη ακόμα δυνατότητα της Ομάδας. «Επέμβαση» για την αναπαλαίωση και συντήρηση ζωγραφισμένων τοίχων σε νεοκλασικά κτί­ ρια και όχι μόνο. «Επέμβαση» για την αγιογράφηση εκκλησιών και τη συντήρηση τους. «Επέμβαση» σε εξωτερικούς χώρους, όπως π.χ. για τη μελέτη των χρωμάτων ενός κτιρίου κ.λπ. Πιθανή συνεργασία με το Δημοτικό Θέατρο Αίγινας, όπου ο σκηνοθέτης της Ομάδας θα μπορούσε να φτιάξει τα σκηνικά, για κάποιο θεατρικό έργο. Οι δυνατότητες «επεμβάσεων» προς αυτό το σκοπό είναι, όπως καταλαβαίνετε, άπειρες. Γι' αυτό θα θέλαμε να παρακαλέσουμε, τους αναγνώστες σου, αγαπητή Αιγιναία, να πάρουν την πρωτοβουλία και, αν έχουν συγκεκριμένες ιδέες και προτάσεις, να επικοινωνήσουν μαζί μας. Θερμά σας ευχαριστούμε.

Για κάθε σχετική πληροφορία ή πρόταση τηλ. 22970-26585

156

/ I ^ Z ^ T * ^ eueàotoK e-rt£j4füöljc

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

Αίγ1να 15/1/2003 Μία επιστολή για τον κινηματογράφο στην Αίγινα Η αίθουσα βουβή, βουτηγμένη στο μαύρο σκοτάδι, λίγο πριν το φως δώσει ζωή στα γοητευτι­ κά ταξίδια της έβδομης τέχνης. Με μια τέτοια διάθεση ξεκινάμε τη νέα προσπάθεια μέσα από τον κι­ νηματογράφο «ΤΙΤΙΝΑ» να προσθέσουμε ένα ακόμη πετραδάκι στα τόσα άλλα που έχουν βάλει οι προηγούμενοι στη μακριά ιστορία του κινηματογράφου στον τόπο της Αίγινας. Ο στόχος της διά­ σωσης, που ήταν και είναι κοινός για όλους, πρέπει να περάσει από την καθιέρωση της κινηματο­ γραφικής συνήθειας, η επιτυχία και η αντοχή της οποίας δεν εξαρτάται από τις δικές μας μόνο προ­ σπάθειες να διαμορφώσουμε κινηματογραφική συνήθεια, αλλά και από τους θεατές, οι οποίοι πρέ­ πει να αποδείξουν πώς είναι ένα κοινό με ανοιχτή ματιά που σιγά σιγά θα αποδεχθεί τον κινηματο­ γράφο δίχως προκαταλήψεις και φόβους. Βασικό μέλημα η αποκατάσταση της χαμένης σχέσης του Αιγινήτη με τον τοπικό κινηματογράφο και τον κινηματογράφο γενικότερα, που θα προσθέσει μια νέα ποιότητα στην κοινωνική ζωή του και μία ακόμη επιλογή για ψυχαγωγία και επικοινωνία. Απαραίτη­ τη προϋπόθεση για το παραπάνω η απελευθέρωση του από τη συνήθεια της τηλεόρασης, που ευθύ­ νεται στο μεγαλύτερο μέρος για: α) την αλλοίωση των κριτηρίων από τα οποία εξαρτάται η προσέγγι­ ση θεατή και ταινίας, β) την απομόνωση στην οποία τον καταδικάζει στερώντας του το νόημα της κι­ νηματογραφικής ταινίας που είναι η ανθρώπινη διάσταση, αφού συνυπάρχει και ανταλλάσει απόψεις με άλλους ανθρώπους. Γι' αυτούς τους λόγους πρόθεση μας είναι να κάνουμε τον Κινηματογράφο «ΤΙΤΙΝΑ» χώρο ελκυστικό, ώστε να μεταγγίσουμε νέους θεατές και καινούριο ενδιαφέρον γι' αυτόν. Χωρίσαμε το πρόγραμμα των προβολών σε τρεις (3) ζώνες. α) Κινηματογραφική Λέσχη, β) Ταινίες Α προβολής και γ) Παιδικό Πρόγραμμα. α) Η Κινηματογραφική Λέσχη έχει ως σκοπό να προβάλλει για ένα κοινό που απαιτεί να βλέ­ πει ταινίες με προβληματισμό, πρωτότυπες μυθοπλασίες και νέας μορφής αναζητήσεις. Το ζη­ τούμενο και εδώ είναι να αυξήσουμε τον αριθμό των μελών για να αντιμετωπίζουμε τα λειτουρ­ γικά έξοδα και να μπορούμε να οργανώνουμε συζητήσεις με ανθρώπους από το χώρο του Κινη­ ματογράφου, Φεστιβάλ ταινιών μικρού μήκους, το οποίο έχει ήδη προγραμματιστεί να γίνει μέ­ σα στον μήνα Μάρτιο καθώς και άλλες εκδηλώσεις. Ακόμα περισσότερο φιλόδοξο θα ήταν να κα­ ταφέρουμε να καθιερώσουμε ένα φεστιβάλ. β) Στον αντίποδα στέκεται η ζώνη με ταινίες Α' προβολής, πρόσφατης παραγωγής, περισσό­ τερο βατές και ξεκούραστες, που απευθύνονται στους νέους και σε όλους αυτούς που πιστεύουν πως δεν είναι τόσο εξοικιωμένοι με ταινίες προβληματισμού. Εγώ πιστεύω πως ο διαχωρισμός αυτός είναι περισσότερο μία ιδέα, διότι οι ταινίες είναι είτε καλές είτε κακές. Και η Γ' ζώνη θα αφορά Παιδικό Πρόγραμμα, όπου σε συννενόηση με καθηγητές και δα­ σκάλους οι προβολές θα γίνονται παρουσία πολλών παιδιών μαζί, έτσι ώστε με έναν εισαγωγικό πρόλογο να εξοικειώσουμε τα παιδιά μ' αυτό που λέγεται κινηματογράφος. Τελειώντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω όσους στηρίζουν την προσπάθεια αυτή και ειδικά το πε­ ριοδικό Αιγιναία και να υποσχεθώ πως θα επιμείνω για όλα αυτά, με τον ενθουσιασμό που διαπερ­ νάει καθετί καινούριο και την αγάπη μου για το αντικείμενο. Εύχομαι οι κάτοικοι της Αίγινας να νιώ­ σουν τη γοητευτική εμπειρία του ταξιδιού που προσφέρει ο κινηματογράφος. ΣΠΎΡΟς ΔΟΜΑΖΑΚΗς

Σκηνοθέτης ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

157

20 Μαρτίου 2002 Προς τη Συντακτική Επιτροπή του περιοδικού

ΑΙΓΙΝΑΙΑ

Αγαπητοί φίλοι, Θα ήθελα να εκφράσω τις ευχαριστίες μου για το αφιέρωμα στη μεγαλοθειά μου Ιουλία Περσάκη, που δημοσιεύσατε στο προηγούμενο τεύχος του περιοδικού (Ιούλιος-Δεκέμβριος 2001), κα­ θώς και για την τιμή που μου κάνατε να περιλάβετε ένα δικό μου κείμενο με βιογραφικά και προ­ σωπικά στοιχεία πάνω στη συγγραφέα. Ό π ω ς επισημαίνετε, το κείμενο αυτό γράφτηκε για μια εκ­ δήλωση του Συλλόγου «Οι Φίλοι του Μουσείου» που έγινε στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας τον Ιούλιο του 1998. Στην εκδήλωση αυτή, εκτός από μένα, είχε μιλήσει η Karen Van Dyck, Κα­ θηγήτρια Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ, η οποία είχε κάνει μια προσωπική προσέγγιση στο έργο της Ι. Περσάκη, καθώς και την ανθολόγηση των κειμένων που διαβάστηκαν με περίσσια ευαισθησία από την ηθοποιό Αννίτα Δεκαβάλλα. Θα ήθελα να ευ­ χαριστήσω τις δύο φίλες δίχως τη συμβολή των οποίων εκείνη η βραδιά δε θα είχε την επιτυχία που γνώρισε και να ευχηθώ ότι σε κάποιο επόμενο τεύχος σας θα υπάρξει αφιέρωμα στο έργο αυ­ τών των δύο σημαντικών νεότερων γυναικών, που και αυτές είναι, η καθεμία με τον τρόπο της, στενά συνδεδεμένες με την Αίγινα. Με φιλικούς χαιρετισμούς ΦΑΙΗ ΖΗΚΑ

Κυμαίων 11, 11851 Αθήνα

Αίγινα 9 - 18 Μαΐου 2003

ΦΩΣ - ΕΙΚΟΝΑ η Ακαδημία Αιγίνης είναι ένα ευρωπαϊκό δημόσιο φόρουμ που εστιάζει στην καλλιτεχνική διερεύνηση και παρουσίαση, στον επιστημονικό λόγο και τη διεπιστημονική ανταλ­ λαγή ιδεών και πληροφορίας. Τέσσερις ευρωπαϊκοί θεσμοί/φορείς συνεργάζονται επί ένα χρόνο και προσεγγίζουν το θέμα, ΦΩΣ - ΕΙΚΟΝΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ, σύμφωνα με το δικό τους τομέα. Το φόρουμ προσδιορί­ ζει τον τρόπο επικοινωνίας και τη μέθοδο της ανάλυσης. Οι φορείς, συνδεδεμένοι σταθερά μέσω του διαδικτόου, θα συνεργαστούν σε μια διαδικασία ανταλλαγής και αμοιβαίας παρακίνησης που θα οδηγήσει στη διαμόρφωση νέων αντιλήψεων. Το προϊόν αυτής της συνεργασίας θα παρουσιάσουν καλλιτέχνες και επιστήμονες από την Ελ­ λάδα και την Ευρώπη με εκθέσεις, προβολές ταινιών, σεμινάρια και εργαστήρια που θα λάβουν χώρα ταυτοχρόνως επί δέκα μέρες στην Αίγινα. Συνδιοργανωτές είναι η Ανωτάτη Σχολή Καλών Τεχνών Αθηνών, το Μεταπτυχιακό Πρό­ γραμμα στις Ψηφιακές Τέχνες του Πανεπιστημίου Friedrich Schiller Γερμανίας, Έδρα Ιστορίας

158

ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ, Η ΑΙΓΙΝΑΙΑ, τ. 6

και Αισθητικής των MME του Ολλανδικού Μουσείου Κινηματογράφου, η Σχολή Χιλλ (Αθήνα) και ο Δήμος Αίγινας. Στην καλλιτεχνική διεύθυνση είναι ο Gustav Deutsch και η Hanna Schimek και θα συμμετέχουν καλλιτέχνες και επιστήμονες από την Ελλάδα και την Ευρώπη. Εννέα τρόποι να ερμηνεύσουμε το ΦΩΣ - ΕΙΚΟΝΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ: • ΦΩΣ - ΕΙΚΟΝΑ - άτλαντας ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑΣ - μια κινητή έκθεση για την εικόνα της πραγματικότητας / την πραγματικότητα της εικόνας.

• ΦΕΡΕ ΤΟ ΚΑΘΙΣΜΑ ΣΟΥ - ένας κινητός θερινός κινηματογράφος που καλύπτει το φάσμα από το θέατρο σκιών έως το πειραματικό σινεμά. (Παχειά Ράχη, Πέρδικα) • ΤΟ ΚΑΤΕΥΘΥΝΟΜΕΝΟ ΒΛΕΜΜΑ - γύρω από το νόημα της ανάπτυξης οπτικού εξοπλι­ σμού για την αναπαραγωγή εικόνας / μια ανταλλαγή ψηφιακών επιστολών.

• ΕΚΤΑΚΤΗ ΕΠΙΚΑΙΡΟΤΗΤΑ - διαρρηγνύοντας την πραγματικότητα των ειδήσεων, (εργα­ στήριο και DVD) • ΑΚΑΔΗΜΙΑ ΑΙΓΙΝΑΣ online - www.light-image.net • ΦΩΣ - ΕΙΚΟΝΑ - ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ επιτόπου - καλλιτεχνικές εγκαταστάσεις και δρά­ σεις σε δημόσιους χώρους της Αίγινας.

• ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ - μια διδακτική και μεθοδολογική πρόταση που ενσωμα­ τώνει το θέμα σε αντικείμενα που διδάσκονται στη διάρκεια της σχολικής χρονιάς στην Αίγινα.

• ΣΥΜΠΟΣΙΟ - για τη δυνατότητα πρόσβασης μας στην πραγματικότητα «πίσω» από την ει­ κόνα και την «αλήθεια» της εικόνας.

• CAMERA OBSCURA - προσωρινή κατασκευή κτιρίου. (Πέρδικα)

Διαχείριση Προγράμματος στην Αίγινα: Ρένα Παππά, Τηλ. 6944-553343

Η Camera Obscura και η 360° εικόνα που σχηματίζεται ΕΠΙΣΤΟΛΕΣ

ι_

__

•159

»Η ΝΑ ιϋτερη παγκόσμκ όλον τον κόάμι ωιας νε,ας εποχή |änk θα στηρίξ </À0HNA2OÒ4ó< οτη«πιτυχή πρ ι των .{3λυμίαακ( ράμματ%και υπη