Psalmy

Biblia Psalmy

Geneza utworu

„Psalmy” powstawa³y przez ponad 7 wieków, od ok. XI wieku p.n.e. do IV w p.n.e. Pisane by³y przez ró¿nych autorów w jêzyku hebrajskim. Tradycja przypisuje autorstwo wiêkszoœci psalmów z „Ksiêgi Psalmów” (oko³o 73) królowi Dawidowi. „Psalmy” tworz¹ Ksiêgê Psalmów (czyli inaczej: Psa³terz Dawida), która jest czêœci¹ Starego Testamentu. Obejmuj¹ 150 utworów.

Znaczenie utworu Psalmy wyra¿aj¹ uniwersalne i ró¿norodne uczucia, jakie cz³owiek wypowiada w czasie modlitwy. Utwory te maj¹ te¿ wyj¹tkow¹ wartoœæ poetyck¹. Sta³y siê wzorem poezji wznios³ej, poruszaj¹cej istotne problemy cz³owieka wierz¹cego. Wykorzystywane s¹ w rozmaitych Koœcio³ach (katolickich, wschodnich, protestanckich) oraz w ¿ydowskich domach modlitwy, w ró¿nych obrzêdach.

Gatunek literacki

Psalm (z gr. psalmos — pieœñ wykonywana przy wtórze instrumentu psalterionu) to gatunek poezji lirycznej o treœci religijnej, o charakterze modlitewno-hymnicznym. Typy psalmów: — b³agalne (okreœlanete¿ jako lamentacje) wyra¿aj¹ proœbê do Boga o odpuszczenie kary lub o inne ³aski.

Jest ich 58: 3, 5–7, 11, 13, 16, 17, 22, 23, 25–28, 31, 35, 38, 39, 41–44, 51, 54–62, 64, 69, 70, 71, 74, 77, 79, 80, 82, 83, 85, 86, 88, 90, 102, 108, 109, 120, 125, 130, 131, 137, 140–143. — dziêkczynne, w których psalmista w swoim albo w imieniu ca³ego ludu sk³ada Bogu podziêkowania za dobrodziejstwa. Jest ich 18: 4, 9, 18, 30, 32, 34, 40, 63, 65–67, 92, 107, 116, 118, 124, 129, 138. — pochwalne(uto¿samiane zhymnami)wychwalaj¹cedobroæiwielkoœæ Boga.Jestich 21:8,19,29,33,68, 100, 103, 104, 111, 113–115, 117, 135, 136, 145–150. — królewskie,którychbohateremjest królifunkcja,jak¹onpe³ni.Jestich 10: 2, 10, 21, 45, 72, 89, 101, 110, 132, 144. Psalmy królewskie s¹ w wiêkszoœci psalmami mesjañskimi (zapowiadaj¹cymi pojawienie siê wybawiciela). — m¹droœciowe (dydaktyczne, pouczaj¹ce) mówi¹ce o godnoœci cz³owieka i jego obowi¹zkach wobec

Boga, pokazuj¹ cechy cz³owieka cnotliwego, wskazuj¹ winy grzeszników. Jest 19 psalmów m¹droœciowych: l, 9, 12, 14, 15, 17, 36, 37, 49, 52, 53, 73, 91, 94, 112, 119, 127, 128, 139. —psalmy syjoñskie (pieœnip¹tnikówwêdruj¹cychdo Syjonu). Zachowa³o siê siedempsalmów syjoñskich: 24, 46, 48, 76, 84, 87, 122. — psalmy o innych funkcjach: piêæ psalmów: 78, 81, 95, 105, 107 zawiera zasadnicze myœli Ksiêgi Powtórzonego Prawa; jestte¿ piêæ psalmów stanowi¹cych konkretne nawi¹zanie domodlitewnych obrzêdów: 121, 123, 126, 133, 134. Psalmy 47, 98, 99 to psalmy o królowaniu Jahwe. Powy¿szy podzia³ jest umowny. Czêsto w obrêbie jednego psalmu ³¹cz¹ siê ró¿ne w¹tki. (Uwaga: istniej¹ dwie tradycje numerowania psalmów. Zamieszczona tu numeracja zosta³a oparta na Biblii Tysi¹clecia, a ta z kolei wykorzysta³a oznaczenia oryginalnego tekstu hebrajskiego. Wszystkie cytaty zosta³y tak¿e zaczerpniête z Biblii Tysi¹clecia).

Cechy gatunku widoczne w utworach Naj³atwiej rozpoznawaln¹ cech¹ psalmu jest jego zrytmizowanie. Jego podstawê stanowi werset (numerowany i wyodrêbniony graficznie), bêd¹cy ca³oœci¹ treœciow¹, zbudowan¹ z dwóch lub trzech cz³onów.

Cz³on drugi powtarza, uzupe³nia lub przeciwstawia siê myœli wyra¿onej w cz³onie pierwszym. W wersetach trójcz³onowych cz³on trzeci stanowi zazwyczaj zakoñczenie dwóch poprzednich. Budowê wersetu ³atwo mo¿na zaobserwowaæ na przyk³ad na podstawie wersetu pi¹tego koñcz¹cego „Psalm 15”: ten, kto nie daje swoich pieniêdzy na lichwê/ i nie da siê przekupiæ przeciw niewinnemu./ Kto tak postêpuje, nigdy siê nie zachwieje.

Spoœród u¿ywanych w psalmach œrodków stylistycznych, sprzyjaj¹cych ³atwiejszemu zapamiêtaniu tekstu i u³o¿eniu muzyki, pojawiaj¹ siê powtórzenia, anafory (rozpoczêcie tekstu od tego samego wyrazu), paralelizmy (powtórzona budowa wersów), wyliczenia, asonanse (stosowanie tych samych samog³osek), aliteracje (stosowanie tej samej g³oski lub grupy g³osek, najczêœciej na pocz¹tku wyrazu), refreny. Podstaw¹ gatunku jest apostroficznoœæ (przewa¿aj¹ zwroty do Boga).

Analiza i interpretacja

Kto mówi? Podmiot liryczny to cz³owiek wierz¹cy, który dziêkuje Bogu, chwali go, b³aga o opiekê. Wie, ¿e jest grzeszny i dlatego ¿a³uje za swoje winy, wierz¹c jednoczeœnie w ich odpuszczenie przez Boga. Do kogo? Adresatem jest Bóg — stwórca, potê¿ny, silny, wszechmocny, wieczny, surowy. Ale przy tym m¹dry, sprawiedliwy i mi³osierny. Wyznacza cz³owiekowi wa¿ne miejsce na ziemi, patrz¹c z nieba na jego poczynania. Co? Psalmy poruszaj¹ ró¿norodne sprawy cz³owieka: od religijnych, przez historyczne i obywatelskie do osobistych. Jak? W zwi¹zku z tym, ¿e psalmy wyra¿aj¹ ludzkie emocje i kierowane s¹ do Boga, uznawane s¹ za indywidualn¹ lub zbiorow¹ rozmowê z Bogiem.

Psalm 2 Mesjasz Królem

Psalm ten nale¿y do grupy psalmów królewskich — mesjañskich. Tego typu utwory pokazuj¹ wa¿n¹ rolê króla — wybrañca Boga, oraz zapowiadaj¹ przybycie na ziemiê Mesjasza.

Psalm zaczyna siê od analizy dramatycznej sytuacji na ziemi: bunty, knucia, spiski przeciw Bogu i w³adcy. Król w religii izraelskiej mia³ szczególn¹ rolê: by³ uznawany za przedstawiciela Boga i za poœrednika miêdzy Bogiem i ludŸmi. Dlatego bunt przeciw królowi i przeciw Bogu jest tak samo naganny. Podmiot liryczny, zastanawiaj¹c siê nad przyczyn¹ takich postaw, cytuje s³owa ludzi t³umacz¹cych swoje zamiary: Stargajmy Ich wiêzy i odrzuæmy od siebie Ich pêta!

Niepokoi taki obraz œwiata, w którym dominuje ludzka pycha, buntowniczoœæ, sk³onnoœæ do samowoli i czynienia z³a. Bóg dziwi siê, dlaczego cz³owiek siê tak zachowuje, skoro On sam ustanowi³ dla niego m¹dre i jasne zasady. Ludzka chêæ zaw³adniêcia œwiatem, zmierzenia siê z Bosk¹ potêg¹, zaskakuje.

Postawa Pana jest pocz¹tkowo ¿artobliwa, pe³na ³agodnoœci: Œmieje siê Ten, który mieszka w niebie, Pan siê z nich naigrawa. Potem staje siê jednak gniewna i budz¹ca lêk.

Bóg zapowiada oddanie narodów pod surowe rz¹dy Mesjasza: ¯elazn¹ rózg¹ bêdziesz nimi rz¹dziæ i jak naczynie garncarza ich pokruszysz. Ludzkoœæ musi zrozumieæ, ¿e jest grzeszna i musi d¹¿yæ do zmiany zachowañ. Jeœli jej siê to nie uda, zginie.

Bóg wie, ¿e cz³owiek zrozumie swoje b³êdy i siê poprawi. Dlatego ostatni fragment utworu pokazuje sytuacjê, jaka zapanuje pod rz¹dami Mesjasza. Ludzie ufnie przyjm¹ jego w³adanie.

W zakoñczeniu osoba mówi¹ca przestrzega przedstawicieli ludzkoœci: królów i sêdziów, aby s³u¿yli Bogu, przyjêli postawê pokory i uni¿enia, bo inaczej spadnie na nich Jego gniew. Ludzie powinni siê obawiaæ reakcji Pana, bo jest ona szybka i gwa³towna: gniew Jego prêdko wybucha. Jednak ludzie wierz¹cy, bogobojni mog¹ siê nie obawiaæ kary. Ci, którzy oddadz¹ siê pod opiekê Bogu, zaufaj¹ mu, bêd¹ bezpieczni i szczêœliwi.

Utwór podkreœla szczególn¹ rolê Boga: on ustanawia zasady œwiata, on mianuje swoich namiestników, on karze i nagradza. To Pan potê¿ny, gniewny, bezlitosny. Ale jest sprawiedliwy. Przestrzega ludzkoœæ, uczy, a dopiero na koñcu karze niewiernych.

Psalm wykorzystuje emocjonalne s³ownictwo, by wp³yn¹æ na postawy ludzi. Zdanie: ludy knuj¹ daremne zamys³y wyra¿a z³oœæ i pogardê psalmisty wobec niemoralnych ludzkich poczynañ. Zacytowana wypowiedŸ winnych buntu przedstawia z kolei ich racje: stargajmy Ich wiêzy. Ludzie czuj¹ siê uwiêzieni, ograniczeni w swoich dzia³aniach i chc¹ to zmieniæ. Jednak ich walka z Panem bêdzie nierówna, bo Bóg: w swej zapalczywoœci ich trwo¿y […] bo zap³onie gniewem i poginiecie w drodze. Jak kruchy jest cz³owiek, podkreœla u¿yte porównanie: i jak naczynie garncarza ich pokruszysz. ¯eby nauczyæ ludzi m¹drej postawy wobec Pana, psalmista u¿ywa form trybu rozkazuj¹cego.

Psalm 15 Kto godzien stan¹æ przed Bogiem?

Jest to przyk³ad psalmu m¹droœciowego, którego autorstwo przypisywane jest Dawidowi. Psalmista podkreœla warunki, jakie cz³owiek musi spe³niæ, by staæ siê godnym bycia blisko Boga.

Utwór rozpoczyna siê apostrof¹ do Boga. Podmiot liryczny pyta, kto bêdzie móg³ przebywaæ z Bogiem (w Twym przybytku, Panie, kto zamieszka na Twojej œwiêtej górze?). OdpowiedŸ jest oczywista: tylko cz³owiek dobry. Utwór wymienia zalety takiej osoby. Powinna cechowaæ j¹: g³êboko moralna postawa, niewinnoœæ, sprawiedliwoœæ, szczeroœæ, uczciwoœæ, szacunek dla bliŸniego, poszukiwanie prawdy i bogobojnoœæ.

Psalmista omawia te¿, jak powinien siê zachowywaæ prawdziwy wyznawca Boga w stosunkach z innymi ludŸmi. Wierz¹cy cz³owiek: dotrzyma, choæ przysi¹g³ ze swoim uszczerbkiem; […] nie daje swoich pieniêdzy na lichwê, i nie da siê przekupiæ przeciw niewinnemu. To dla innych nale¿y siê poœwiêciæ, ich szanowaæ, walczyæ o bezstronnoœæ i sprawiedliwoœæ oraz nie uznawaæ przekupstwa.

Psalm koñczy siê zapewnieniem, ¿e jeœli ludzie bêd¹ spe³niaæ wymienione kryteria, bez trudu osi¹gn¹ spokój i pewnoœæ, ¿e bêd¹ mogli przebywaæ w Twym przybytku, Panie.

Psalm ten nazywa siê te¿ liturgicznym, poniewa¿ pokazuje, co powinniœmy wzi¹æ pod uwagê, zanim uznamy siê za godnych wst¹pienia do œwi¹tyni.

Warto podkreœliæ przejrzystoœæ kompozycji: tekst zaczyna siê pytaniem, na które wyczerpuj¹co odpowiadaj¹ kolejne, paralelne, wersy. Ostatnie zdanie (Kto tak postêpuje, nigdy siê nie zachwieje) jest potwierdzeniem, wzmocnieniem pozytywnej argumentacji.

Psalm 91 O Bo¿ej opiece

Psalm zawiera cechy psalmu m¹droœciowego: pokazuje, za jakie zachowania cz³owiek zyska uznanie Pana. Jest te¿ psalmem ufnoœciowym: wierz¹cy oddaj¹ siê z pe³nym oddaniem pod Bosk¹ opiekê.

Utwór przedstawia obraz Boga i szczêœcie cz³owieka, który mu zaufa³. Bóg jest Najwy¿szy i Wszechmocny, jest ostoj¹ i twierdz¹. Jego cechami s¹: opiekuñczoœæ, troskliwoœæ, wiernoœæ.

Tekst pokazuje, jakie niebezpieczeñstwa czyhaj¹ na cz³owieka w czasie jego d³ugiego ¿ycia. Ludzie, porównani do ma³ych ptaszków, mog¹ byæ nara¿eni na sid³a ptasznika lub na zarazê. Bóg ukryje ich jednak pod swoimi skrzyd³ami i zapewni bezpieczeñstwo. Zaopiekuje siê nami w dzieñ i w nocy. Ochroni przed koszmarami sennymi oraz niebezpieczeñstwami zranienia w ci¹gu dnia.

Psalmista kontrastuje sytuacjê ludzi bogobojnych i niewiernych. Ci drudzy bêd¹ tysi¹cami karani za wystêpki. Wierz¹cy w tym czasie bêd¹ noszeni na rêkach przez anio³y, by nie urazili sobie nogi o kamieñ. W zakoñczeniu utworu zacytowane s¹ s³owa Pana, który chce ocaliæ cz³owieka za jego mi³oœæ i wiernoœæ.

Bóg deklaruje, ¿e wys³ucha cz³owieka, wesprze w razie potrzeby, uwolni i zapewni s³awê. Da mu d³ugie i szczêœliwe ¿ycie na ziemi oraz mo¿liwoœæ przebywania w raju.

Psalm 130 Z otch³ani grzechu ku Bo¿emu mi³osierdziu (De profundis clamavi…)

Tekst jest przyk³adem psalmu b³agalnego, nazywanego szóstym psalmem pokutnym. Uznawany jest za najbardziej przejmuj¹cy z psalmów.

Podmiot liryczny korzy siê przed Bogiem, b³aga o wys³uchanie. Stwierdza z pokor¹, ¿e jest cz³owiekiem grzesznym, s³abym, z³ym. Zaznacza te¿ swoj¹ ciê¿k¹ sytuacjê: z g³êbokoœci wo³am…. Podkreœla, ¿e jego wo³anie jest g³oœne, i ¿e Bóg powinien nadstawiæ uszu. Œwiadczy to o wielkiej potrzebie dotarcia do Pana, uzyskania jego ³aski, wys³uchania, wybaczenia grzechów. Psalmista jest pe³en wiary w mo¿- liwoœæ uzyskania pomocy: W Panu pok³adam nadziejê,/ nadziejê ¿ywi moja dusza.

Ma jednak œwiadomoœæ, ¿e Bóg wspiera tylko tych, którzy okazuj¹ swoim zachowaniem bojaŸñ Bo¿¹. Podmiot liryczny podkreœla wiêc, jak jest pe³en lêku, s³aboœci, bezradnoœci, uleg³oœci. Ratunkiem jest dla niego wiara w m¹droœæ Boga, zaufanie mu.

Utwór jest pochwa³¹ Boga potê¿nego, sprawiedliwego, ³askawego i hojnego.

Autor skupia siê na swoim osobistym stosunku do Pana, ale w zakoñczeniu wyra¿a emocje zbiorowe. Zachêca Izrael do pe³nego nadziei oczekiwania na Boga, który jest mi³osierny i wyzwoli wierny mu naród od grzechów.

Pierwszy fragment utworu, czyli wersety 1–2, zawieraj¹ elementy lamentacji. Podmiot liryczny, przera¿ony swoja sytuacj¹, b³aga o ocalenie. Podstaw¹ drugiego fragmentu jest pytanie retoryczne: Jeœli zachowasz pamiêæ o grzechach, Panie, Panie, któ¿ siê ostoi? Podkreœla ono grzeszn¹ naturê cz³owieka, któr¹ na szczêœcie Bóg rozumie i wybacza: Ale Ty udzielasz przebaczenia,/ aby Ciê otaczano bojaŸni¹. „Psalm 130” jest utworem oszczêdnym w s³owach. Decyduje o tym przyjêta przez podmiot liryczny postawa: pokory, poddania siê, nieœmia³oœci, ukorzenia siê przed Panem. Jest to -podobnie jak pozosta³e psalmy — wiersz bia³y, bezrymowy, a wersy maj¹ ró¿n¹ iloœæ sylab. Podstaw¹ rytmicznoœci jest paralelnoœæ cz³onów, czyli powtarzalnoœæ budowy zdañ. Psalm ma podtytu³ pieœñ stopni, poniewa¿ by³a œpiewana przez pielgrzymów wêdruj¹cych do Jerozolimy. Ale informacja ta zawiera te¿ sugestiê budowy: wers nastêpny podejmuje ostatnie s³owo z wersu poprzedniego: Z g³êbokoœci wo³am do Ciebie, Panie,/ o Panie, s³uchaj g³osu mego!

Koœció³ wykorzystuje ten psalm w obrzêdach pogrzebowych. Zadecydowa³a o tym jego tematyka: powszechnoœæ grzechów i przebaczenie Pana, oraz przejmuj¹cy nastrój.

Psalm 146 Szczêœliwy, kto ufa Bogu

Utwór jest przyk³adem hymnu pochwalnego. Pokazuje wielkoœæ Boga, ale te¿ przestrzega, ¿e szczêœliwi s¹ tylko ci, którzy mu zaufaj¹.

Podmiot liryczny na wstêpie deklaruje, ¿e bêdzie chwaliæ Pana ze wszystkich si³, z ca³ej duszy, przez ca³e ¿ycie. Ostrzega ludzi, ¿eby nie powierzali swoich spraw ziemskim w³adcom lub innym ludziom. S¹ oni œmiertelni i przemin¹, a wówczas przepadaj¹ jego zamiary. Natomiast powierzenie swojego ¿ycia Bogu daje nam wieczn¹ gwarancjê bezpieczeñstwa: On wiary dochowuje na wieki. Nastêpna czêœæ utworu jest pochwa³¹ Boga. Podkreœlone s¹ jego wielkie czyny: stworzenie œwiata i rz¹dzenie nasz¹ codziennoœci¹, polegaj¹ce na ci¹g³ej pomocy ludziom. Broni on skrzywdzonych, karmi g³odnych, daje wolnoœæ uwiêzionym, przywraca wzrok œlepym, wynosi pokonanych ponad innych ludzi, chroni bezbronnych. Ale te¿, jako Pan sprawiedliwy, karze tych, którzy na to zas³uguj¹. Jak widaæ na podstawie tych przyk³adów, Bóg jest surowy, ale sprawiedliwy, opiekuñczy, mi³osierny i litoœciwy. Psalmista zwraca siê wprost

do ludu wybranego (Syjon to biblijne okreœlenia Jerozolimy, Ziemi Obiecanej lub — symbolicznie — narodu ¿ydowskiego) s³owami: Pan króluje na wieki,/ Bóg twój, Syjonie — przez pokolenia.

Wyra¿aj¹ one radoœæ z wiecznego panowania tak m¹drego i dobrego Stwórcy. Tê radoœæ podkreœla okrzyk Alleluja (chwalcie Pana) rozpoczynaj¹cy i koñcz¹cy utwór.

Wizja œwiata przedstawiona w tym psalmie daje cz³owiekowi poczucie bezpieczeñstwa. S³aby i œmiertelny cz³owiek mo¿e liczyæ na pomoc Boga we wszystkich sytuacjach. Ma pewnoœæ, ¿e Pan stworzy³ dla niego nie tylko doskona³y œwiat: który stworzy³ niebo i ziemiê, i morze ze wszystkim, co w nich istnieje, ale nadal dba o jego m¹dre funkcjonowanie, anga¿uje siê, pomaga, zw³aszcza potrzebuj¹cym.

Psalm 150 Alleluja!

Jest to ostatni, podsumowuj¹cy cykl, psalm. Jego celem jest zachêcenie wiernych do g³oszenia chwa³y Pana. Utwór przyjmuje formê radosnego hymnu pochwalnego.

Ram¹ kompozycyjn¹ utworu jest okrzyk Alleluja (Chwalcie Pana). Temu wezwaniu podmiotu lirycznego, który przyjmuje rolê nauczyciela, powinno siê podporz¹dkowaæ wszystko, co ¿yje (Wszystko, co ¿yje, niech chwali Pana!). Utwór uczy, jak mamy okazywaæ Bogu czeœæ. Nale¿y Go s³awiæ w ró¿nych miejscach: w Jego œwi¹tyni, […] na wynios³ym Jego niebosk³onie! Jak widaæ, Bóg jest z jednej strony odleg³y, niedosiê¿ny, zamieszkuj¹cy dalekie niebo. Z drugiej strony mo¿emy siê z nim spotkaæ w œwi¹tyni lub podziwiaj¹c Jego dzie³a. Pana mo¿na chwaliæ na wiele sposobów: dŸwiêkiem rogu, […] na harfie i cytrze! […] bêbnem i tañcem, […] na strunach i flecie! […] na cymba³ach dŸwiêcznych, […] na cymba³ach brzêcz¹cych. Psalmista sugeruje, ¿e nie tylko treœæ modlitwy jest wa¿na. Wierni powinni dbaæ, by ich modlitwa by³a te¿ wznios³a, piêkna, doskona³a.

S³uchacze dowiaduj¹ siê te¿, czym Pan zas³u¿y³ na chwa³ê. Powinniœmy go czciæ: za potê¿ne Jego czyny […] za wielk¹ Jego potêgê! Zastosowana hiperbolizacja s³u¿y podkreœleniu wielkoœci Boga, jego wszechmocy.

W budowie tego psalmu zosta³ wykorzystany paralelizm sk³adniowy. Ka¿dy werset zaczyna siê od zwrotu: Chwalcie Go…, a potem nastêpuje rozwiniêcie myœli: podanie sposobów i powodów do takich zachowañ.

Wprowadzenie powtórzeñ wp³ynê³o na podnios³y charakter utworu. Spotêgowa³a go wyszukana metafora: chwalcie Go na wynios³ym Jego niebosk³onie!

Narastanie pozytywnych emocji podkreœlone jest u¿yt¹ gradacj¹. Pocz¹tkowo podmiot liryczny namawia do u¿ycia instrumentów cichych, np. harfy i liry. Potem zachêca do dodania tañców, a w zakoñczeniu do s³awienia Pana na cymba³ach grzmi¹cych. Jak silnym emocjom uleg³ psalmista, widaæ w ostatnich s³owach utworu, które sugeruj¹, ¿e nastrój entuzjazmu powinien udzieliæ siê ka¿dej istocie ¿ywej, nie tylko ludziom.

Charakterystyczne motywy W psalmach pojawiaj¹ siê rozmaite motywy. Najwa¿niejszy z nich to motyw Boga. Wa¿ny jest te¿ topos kondycji ludzkiej. Ciekawie wykorzystany jest w tych utworach obraz wody (przewija siê a¿ w 45 psalmach). W psalmie 150 pojawia siê motyw tañca, jako sposobu wyra¿enia uznania dla Boga.

Problematyka Psalmy zawieraj¹ obraz Boga, cz³owieka i wszechœwiata. Rozwa¿ania maj¹ charakter religijno-moralny i s¹ ponadczasowe.

Jêzyk, styl, œrodki artystyczne Jêzyk psalmów jest podnios³y. Wykorzystywanych jest wiele œrodków stylistycznych. Bóg w utworach jest antropomorfizowany, wyobra¿any na podobieñstwo ludzi, opisuj¹ go liczne epitety. Z innych œrodków