Khagol Vishwa

खगोलीय ज्ञान उलगडणारे

खगोल विश्व अंक ९, जानेिारी ते मार्च २०२०

(छायावर्त्र: वमवलदं बाबर)

खगोल मंडळ, मंबईर्ी वनयवमत सत्रे: साधना विद्यालय, सायन, पूिच, मंबई ४०० दर बधिारी सायंकाळी ६ ते ८ खगोलीय ज्ञान उलगडणारे

खगोल मंडळ, नाविकर्ी वनयवमत सत्रे: विद्या प्रबोवधनी प्रिाला, भोसला वमलीटरी िाळे जिळ, डॉ. मंजे रोड, नाविक ४२२००५ दर रवि​िारी सायंकाळी ६.१५ ते ७.४५

खगोल विश्व अंक ९, जानेिारी ते मार्च २०२०

खगोर भंडऱ तपे प्रकाशळत

वंऩादक भंडऱ: वुजाता फाफय आणण डॉ. अबम दे ळऩा​ांडे

वंऩादकीम भागगदळगन: ददरीऩ जोळी

भनोगत

वध्मा

वगऱीकडे कोयोना व्शामयवच्मा कशयाच्मा फातम्मा आऩण लाचत आशोत. माचा प्रबाल वगळ्माच

गोष्ीांलय ऩडरा आशे . दै नांददन जीलन तय शादयरेरे आशे च शळलाम अन्म अनेक व्मलसथा​ांलय प्रबाल झारा आशे . अथा​ातच मात अनेक अलकाळभोदशभा ऩढ ु े ढकरण्मात आल्मा आशे त. अळाच एका व्शामयवची कथा ज्मेषठ खगोरळासरस डॉ. जमांत नायऱीकया​ांनी तमा​ांच्मा ‘अांतयाऱातीर बसभावुय’ मा कथावांग्रशाभध्मे ‘अथेन्वचा प्रेग’ मा नालाने शरदशरेरी शोती. ततच्मात आणण आजच्मा ऩरयस्सथतीभध्मे वलरषण वाम्म आशे . शी ऩरयस्सथती जाईर अळी आळा करुमा. १२ नोव्शें फय २०१९ योजी प्रा. भोशन आऩ्े म्शणजेच भशायाषरातल्मा खगोर अभ्मावका​ांचे राडके ल आदयणीम आऩ्े वय कारलळ झारे. तमा​ांच्मा अनेक आठलणी अनेका​ांच्मा रृदमात आशे त. तमा आठलणीांचा शा वलळेऴा​ांक! तमा​ांच्मा जलऱच्मा ककांफशुना तमा​ांना जलऱून अनब ु लणाऱ्मा काशी श्रेषठ भांडऱीांचे मात रेख

आशे त. आऩ्े वय तमा​ांच्मा कामा​ातून आणण ऩुसतका​ांभधन ू ऩुढच्मा अनेक वऩढमा​ांना बे्त याशणाय आशे त. आजशी अनेका​ांना आऩ्े वया​ांना प्रतमष बे्ण्माची वांधी जयी प्राप्त झारी नवरी तयी तमा​ांना आऩ्े वय जलऱचे ला्तात ते प्राभुख्माने तमा​ांच्मा शरखाणाभुऱे. खगोर भांडऱावाठी ते एक प्रेयणासथान शोते, शभर शोते, भागादळाक शोते. आम्शी अनेकजण तमा​ांच्मा वशलावातून फऱ्माच गोष्ी शळकरो आशोत. तमा​ांना खगोर भांडऱातपे आदया​ांजरी!

खगोल विश्व, अंक ९

2

प्रा. भोशन आऩ्े : अष्ऩैरू व्मस्क्तभत्त्ल! शी

गोष् आशे २००५ वारातीर! खगोर भांडऱातपे ‘बासकय ऩुयसकाय’ प्रदान कयण्माचा वलऴम

कामाकारयणीवभोय आरा तेव्शा प्रा. भोशन आऩ्े मा​ांचे नाल उतसपुताऩणे सलीकायरे गेरे. तमाप्रभाणे ऩदशरा बासकय ऩुयसकाय प्रा. भोशन आऩ्े मा​ांना ददरा गेरा. प्रवन्न भुद्रा, तनश्चमी सलय, खणखणीत लाणी आणण अभ्मावऩूणा वललेचन म्शणजे आऩ्े वया​ांचां व्माख्मान. वलऴम कोणताशी अवो, तमा ताव-दोन तावा​ांत वायां वबागश ृ तन्भमतेने वया​ांचां बाऴण ऐकत अवामचां. वया​ांचां बाऴण कधी ‘ळब्द फाऩड ु े केलऱ लाया’ अळा धतीचां शोत नवे. प्रतमेक भद्द ु द्दमावाठी तमा​ांच्माकडे वफऱ ऩुयाला अवामचा. जे ठाऊक नाशी तमाचा उच्चायच ते कयीत नवत. १९८५ भध्मे ‘खगोर भांडऱा’ची सथाऩना झाल्माऩावून प्रा. भोशन शरय आऩ्े मा​ांच्मा बे्ीचा मोग अनेकदा आरा शोता. वया​ांच्मा अभ्मावाचे वलऴम अनेक अवरे तयी भांडऱाचा वांफांध पक्त खगोरीम घ्ना​ांऩयु ताच अवामचा. भार तमा तनशभत्ताने बे् झाल्मालय अला​ांतय गप्ऩा व्शामच्मा. वया​ांळी अळा गप्ऩागोष्ी म्शणजे ऐकणाऱ्माच्मा सानात बय .....आणण कदातचत वया​ांच्मा लेऱेचा अऩव्मम अवे!). वाध्मा फोरण्मातशी तमा​ांच्मातरा अभ्मावक दयू शोत नवे. म्शणूनच तमा​ांना अनौऩचारयक फोरतां कयणां तवां कठीण काभ. ऩण एकदा तळा गप्ऩा यां गल्मा शोतमा. वय तमा​ांचा जीलनऩ् वा​ांगत यादशरे शोते. ‘५ डडवेंफय १९३८ मा ददलळी .कुलेळी) यतनातगयी इथे भाझा जन्भ झारा. तमालेऱचां ऩांचा​ांगवुद्दधा जऩून ठे लरांम! ळारेम जीलनातरी एक गांभत वा​ांगतो. भी तीन लऴा​ांचा अवताना लडीर वैन्मात गेरे. तमानांतय चाय लऴा​ांनी भी तमा​ांना प्रथभ ऩादशरे. १९४६ भध्मे वैतनका​ांची फो् भुांफईत ‘गे् ले ऑप इांडडमा’ मेथे मेणाय अवां वभजल्मालय आई भरा ततथे घेऊन गेरी. लडीर फो्ीतून उतयरे ऩण भी तमा​ांना ओऱखणां ळक्मच नव्शतां. तमालेऱी आम्शी काशी ददलव भांफ ु ईत तगयगालात याशत शोतो. याजाऩूयची ळाऱा वु्ल्मालय भाझां शळषण यडखडरांम शे लडीरा​ांना वभजरां. म्शणून तमा​ांनी भरा एक ददलव ळाऱे त नेऊन फवलरां. तमा ददलळी कुठरा तयी वण शोता. ळाऱा अधा​ा ददलवच शोती. भी भनातून पाय तचडरो शोतो. यागाच्मा बयात ळाऱा वु्ल्मालय घयी न जाता एका लेगळ्माच यसतमाने चारत यादशरो. वकाऱी नऊ लाजता चारामरा वुरुलात केरी आणण ककती लेऱ गेरा

खगोल विश्व, अंक ९

3

कोणाव ठाऊक! इकडे लडीरा​ांनी ऩोशरवात यीतवय तक्राय नोंदलरी. ळोधाळोध वुरु झारी. भार भी एकाच वयऱ यसतमाने चारत शोतो. तमाभऱ ु े वाऩडरो.’ आऩल्मा भागा​ानेच जामचां आणण वयऱ जामचां शे सलबाललैशळष्म कदातचत वया​ांच्मा व्मस्क्तभत्त्लात तेव्शाऩावूनच रुजरां अवालां. भनारा जे ऩ्े र ते तमा​ांनी तनधा​ायाने केरां. ऩढ ु च्मा आमषु मात भागा चक ु ण्माची लेऱ आरी नाशी. उर् अनेका​ांना भागादळान कयण्माचां श्रेम तमा​ांच्माकडे जातां. रषकयातून तनलत्त ृ झाल्मालय वया​ांचे लडीर ऩोस् खातमात नोकयी करू रागरे. वय वा​ांगतात, ‘तमालेऱी आभचां बफऱ्शाड वाताऱ्मारा शोतां. ततथल्मा ळाऱे त अवताना भरा व्मामाभाची आलड रागरी. थत्ते गुरुजी आम्शा भुरा​ांना कुसतीचे धडे दे त. डफर फाय, शवांगरफाय व्मामाभ प्रकायात भरा फषीवांशी शभऱारी. .तमा काऱात शे रशवांकी .जभानी) ऑरीस्म्ऩक्वभध्मे बाग घेणाये श्रीयां ग जाधल आभच्माच ळाऱे तीर व्मामाभ शळषका​ांचे वलद्दमाथी शोते.)’ ळयीयवांलधान आणण तनमशभतऩणाची वलम लमाच्मा ६७ व्मा लऴीशी तळीच शोती. एकेकाऱी ते योज ५०० वम ा भसकाय घारत. अगदी आताऩमांत ते योज थोडा व्मामाभ आणण मोगावनां कयत शोते. तरुण भर ू न ु ा​ांनी व्मामाभ कयामराच ऩादशजे अवा तमा​ांचा आग्रश तमा​ांच्माफयोफय कॎम्ऩरा गेरेल्मा वलद्दमार्थमा​ांच्मा नक्कीच रषात मेत अवाला. जगातीर अनेक नाभलांत भाणवे डालखयु ी आशे त. आऩ्े वयशी डाव्मा शाताने पळ्मालय बयबय गणणती वभीकयणां भा​ांडामचे. एखादी व्मकी डाव्मा शाताने का शरदशते? मालय तमा​ांनी ‘डालखऱ्ु मा​ांची दतु नमा’ नालाचां ऩस ु तक शरदशरांम. तमा​ांच्मा मा ‘डाव्मा’ शाताची तचरकरा भार ‘उजली’ आशे . ळारेम आणण कॉरेज जीलनात तमा​ांनी अनेक ऩेस्न्वर तचरां

.सकेचेव)

तमालेऱच्मा

तचत्तायरी.

जादशयातीचां

तमाऩैकी

तचरां

‘राईपफॉम’च्मा

रेखावोफत

ऩशामरा

शभऱे र. नांतयच्मा काऱात तचरकरा का वोडरी अव वलचायल्मालय वय म्शणारे शोते, ‘भुद्ददाभ नाशी ऩण नांतय शळषण आणण इतय व्माऩात तचरकरेची आलड फाजूरा यादशरी खयी.’

खगोल विश्व, अंक ९

4

वया​ांनी तचरकरेत प्रावलण्म शभऱलामचां ठयलरां अवतां तय ते ध्मेम तन्वांळम वाध्म केरां अवतां. तचरकराच नव्शे तय अनेक वलऴमा​ांची वया​ांना आलड शोती. शामककांग-रे ककांग तय ते लमाच्मा वत्तयीऩमांत कयत शोते. तरुणा​ांना कामाप्रलण कयणां शे तमा​ांचां व्रत शोतां. तमावाठी वलवलध

उऩक्रभ,

अनेक

वांसथा​ांवाठीचां

वांसथेची सथाऩना अळा अनेक प्रकाये

कामा,

नव्मा

वया​ांनी नव्मा

वऩढीरा वतत कामा​ास्न्लत केरां शोतां. भुांफईत वलरेऩारे मेथे यशात अवरेल्मा रोकभान्म वेला वांघाचे ते एक वलश्लसत शोते. उतकऴा भांडऱ मा वांसथेवाठी तमा​ांनी बयील काभ केरां शोतां. यामपर ळदू ्ांग क्रफ, वलश्ललेध आणण जनवेला वशभती अळा वांसथा​ांची सथाऩना केरी शोती. भार, वांसथेभध्मे ऩदातधकाय कामभ आऩल्माकडेच अवाला अवां तमा​ांनी कधी भानरां नाशी. उर्, रलकयात रलकय वांसथेची वर ू ां तरुण लगा​ाकडे द्दमाली शे तमा​ांनी कृतीने दाखलन ू ददरां शोतां. उक्ती आणण कृती मातीर पयक तमा​ांच्मा सलबालारा भानलणाया नव्शता. माऩैकी ‘वलश्ललेध’ शी खगोरळासराचा अभ्माव कयणायी वांसथा. गणणत आणण ऩदाथावलसानाचां दीघाकाऱ अध्माऩन केरेल्मा वया​ांना खगोरळासराची वलळेऴ आलड शोती. शी आलड शीच ‘खगोर भांडऱ’ आणण तमा​ांच्मातीर

भशत्त्लाचा

दल ु ा

ठयरी.

खगोरळासरातशी

तमा​ांना वलळेऴत्त्लाने

‘वैद्दधा​ांततक

खगोरळासर’

(तथओये ्ीकर अॎसरोनॉभी) जासत आलडत शोती. अवां अवरां तयी तमा​ांनी प्रतमष आकाळदळानाचे कामाक्रभ केरे. वलवलध खगोरीम वलऴमा​ांलय वोप्मा ळब्दात व्माख्मानां ददरी. अनेक ऩस ु तके शरदशरी. खगोरवलऴमक वांभेरनाचां आमोजनशी ऩारे मेथे केरां शोतां. भयाठीत खगोरवलऴमक वला​ातधक ऩुसतकां शरदशण्माचा भान फशुदा वया​ांकडेच जातो. खग्राव वूमग्र ा शणावायख्मा खगोरीम वशरीचां तमा​ांनी नेतत्त्ृ ल केरां शोतां. जमऩूयच्मा ‘जांतय-भांतय’ मा प्राचीन लेधळाऱे रा बे् दे ऊन तेथीर मांरा​ांच्मा वाकल्माने अभ्माव केरा. तमा​ांचे ततथे एलढी ओऱख झारी, की लाऩयात नवरेरी मांरशी ततथरे व्मलसथाऩक तमा​ांना दाखलू रागरे. १९९३ भध्मे वलख्मात बायतीम खगोरळासरस बासकयाचामा मा​ांच्मा ९०० व्मा ऩुण्मसभयणाच्मा तनशभत्ताने बासकयाचामा​ांच्मा

अभ्मावाचां

दळान

घडलरां.

‘खगोर

भांडऱा’च्मा

आम्शी

काशी

कामाकतमा​ांनी

चाऱीवगालजलऱच्मा बासकयाचामा​ांच्मा प्राचीन बभ ू ीरा बे् दे ऊन एक भादशतीऩ् तमाय केरा शोता. वया​ांनी मा उऩक्रभाचां कौतुक केरां शोतां.

खगोल विश्व, अंक ९

5

प्राचीन बायतीम खगोरवलसान आणण आधतु नक खगोर अभ्मावातीर प्रभेमां शा वया​ांच्मा अभ्मावाचा वलऴम शोता. तमातन ू च तमा​ांनी ‘गणणत शळयोभणी बासकयाचामा’ शे ऩुसतक शरदशरां. आमाब्​्ीम मा आमाब्​् मा​ांच्मा ऩुसतकाचां भयाठीत रुऩा​ांतय केरां आशे . ‘ळतक ळोधा​ांचे’ शा याजशां व प्रकाळनाने प्रशवद्दध केरेरा ७०० ऩाना​ांचा ग्रांथयाज शे वया​ांच्मा अभ्मावू लत्त ृ ीचे प्रततक आशे . आऩल्मा

प्राचीन

वलसानाचा

वाथा अशबभान

फाऱगणाऱ्मा

आऩ्े वया​ांना आधतु नकतेचां लालडां नव्शतां. १९८१ भध्मे तमा​ांना बि्ीळ कौस्न्वरतपे इांग्रांडभधीर वलद्दमावऩठा​ांच्मा कामाऩद्दधतीचा अभ्माव कयण्मावाठी वलळेऴ ऩाठ्मलत्त ृ ी शभऱारी शोती. तमा काऱात तमा​ांनी केलऱ इांग्रांड नव्शे तय अभेरयकेचा दौया केरा शोता. वय तमावलऴमी म्शणारे शोते, ‘बि्ीळ कौस्न्वरभधल्मा एका भाणवाची एका कामाक्रभात ओऱख झारी. आज तमाचां नालशी नी्वां आठलत नाशी. ऩण तमाने सलत्च बि्ीळ कौस्न्वररा भाझ्मावलऴमी वा​ांतगतरां आणण तमा​ांच्माकडून अभ्मावदौऱ्माची वलचायणा झारी. ऩयदे ळी वलद्दमाऩीठातरी शळसत, भुक्त लातालयण आणण एखाद्दमा वलऴमाचा ध्माव घेऊन अभ्माव कयणाये वलद्दमाथी ऩादशरे. २० ददलवा​ांच्मा मा दौऱ्मारा भी रांडन आणण ग्रॎ सगो मेथे यादशरो. तमानांतय सलखचा​ाने तमालेऱचा वलबक्त जभानी, शॉरांड, फेस्ल्जमभ, स्सलतझरांड मा दे ळा​ांत १५ ददलव कपयरो. तमानांतय दीड भदशना अभेरयकेरा गेरो. अभेरयकेतल्मा एका वलद्दमाऩीठाच्मा प्रलेळद्दलायाळीच एक ‘ओऩन फॉक्व’ ठे लरेरा शोता. तमात वलद्दमार्थमा​ांनी, शळषका​ांफद्ददरची आऩरी भतां तनबीडऩणे शरशून तचठ्ठीच्मा सलरूऩात ्ाकामची शोती. एका प्राध्माऩकानेच भरा तो ‘फॉक्व’ दाखलरा शे वलळेऴ.’

ऩयदे ळात एका लगा​ात ककती भर ु ां अवतात, वलद्दमाथी शळषका​ांचां भल् ू मभाऩन कयीत अवरे तयी ते सलीकायरां जातां, एका अभ्मावळाखेतून दव ु ऱ्मा अभ्मावळाखेत वशज जातां मेतां शे ऩादशल्मालय वया​ांचा शळषण वलऴमक दृस्ष्कोन फदररा. ते वा​ांगतात, ‘मुयोऩ-अभेरयकेशून ऩयतल्मालय भी आभच्मा कॉरेजभध्मे .बलन्व वोभाणी, भुांफई) प्रदे ळात कम्मुतन्ी कॉरेजभध्मे ३ लऴा​ांचे अभ्मावक्रभ अवतात तवे ४ कोवेव वुरु केरे. तमात इरेक्रोतनक्व, सक्रीन वप्रां्ीांग अवे वलऴम शोते.’ वतमऩूणा प्रमोगळीरता शा आऩ्े वया​ांच्मा व्मस्क्तभत्त्लाचा आणखी एक ऩैरू शोता. इां्यने्चां भाध्मभ उऩरब्ध झाल्मालय तमा​ांनी तमात प्रावलण्म शभऱलरांच शोतां ऩण वलावाभान्मा​ांवाठी तमालय एक ऩस ु तकशी

खगोल विश्व, अंक ९

6

शरदशरां. वलद्दमाथी वांघ्नेचां कामा कयताना तमा​ांचा लक्ततृ ल वुसऩष् आणण ऩरयणाभकायी शोत गेरां. तमा​ांचा प्रतमेक कामाक्रभ ‘सराईड-ळो’वश यां गत अवामचा. कामाक्रभावाठी तचरऩ् ऩडद्दमाचा लाऩय कयणाऱ्मा वया​ांनी १९५८ ऩावन ू एकशी दशांदी आणण भयाठी शवनेभा ऩादशरा नव्शता. १९६९ भध्मे इांस्ग्रळ शवनेभा ऩशामरा प्रायां ब केरा शे लाचन ू आश्चमा ला्े र. ‘शवनेभा ऩशामची तेलढी आलड नाशी आणण लेऱशी नाशी’ अवां ते वा​ांगतात. फारगांधला​ांचां ना्क ऩदशल्माचां भार तमा​ांना चा​ांगरां आठलतां शोतां. वया​ांनी १९७४ – ७५ भध्मे ‘्ीआमएपआय’ वायख्मा वांसथेत डेप्मु्ेळनलय काभ केरां शोतां. ते भुांफई वलद्दमाऩीठाच्मा

फदश्ळार

वलबागाच्मा

कामाक्रभात

व्माख्माता

म्शणून

जामचे.

वलवलध

वांसथा​ांच्मा

कामाकतमा​ांना भागादळान कयामचे, आणण ‘नव्मा ऩुसतका​ांच्मा रेखनात ददलव कवा जातो वभजतच नाशी.’ अवां म्शणामचे. योज वकाऱी ११ ऩावून रेखनारा वुरुलात कयामचे ते वरग ऩाच-वात ताव चारत अवे. वया​ांच्मा ऩाल्मा​ाच्मा घयी, काशी शजाय ऩुसतका​ांची नुवती आयाव नव्शे तय तमाऩैकी प्रतमेक ऩुसतकाच्मा अभ्मावाची तमा​ांची आव जाणलामची. इां्यने्लरून लेगलेगऱी लैसातनक भादशती ते जभा कयत अवामचे. व्मस्क्तगत जीलनात अवललादशत अवरेल्मा वया​ांना कौ्ुांबफक ऩातऱीांलय अनेक चढ-उताय अनब ु लाले रागरे शोते. तरुण ऩुतण्माचा अकारी असत शी वला​ात क्रेळकायक घ्ना शोती. प्राध्माऩक म्शणून तनलत्त ृ ी सलीकायरी तयी कामायत याशणे शी वया​ांची प्रलत्त ृ ी शोती. तनलत्त ृ ीनांतय लैसातनक रेखन-लाचन शाच ऩुढचा कारक्रभ अवां वया​ांनी ठयलरां शोतां. आऩरी भतां ते कधीच इतया​ांलय रादत नवामचे. इतया​ांचां म्शणणां ते ळा​ांतऩणे ऐकून घेत अवतां. भोजक्मा ळब्दात ऩण सऩष् भत व्मक्त कयत. मा चाय दळकात मा ज्मेषठ वलसान-अभ्मावकाचां ‘खगोर भांडऱा’रा लेऱोलेऱी भागादळान राबरां. अव्मालवातमक खगोर अभ्मावकारा ‘बासकय ऩुयसकाया’ने वन्भातनत कयण्माचा वलऴम भांडऱात चचेरा आरा तेव्शा आऩ्े वया​ांचां नाल उतसपुताऩणे वला​ांच्माच भनात आरां शोतां. नव्मा वऩढीळी वया​ांचां अत् ू नातां आशे तमाचा प्रतमम मातून शभऱारा शोता. प्रा. भोशन शरय आऩ्े मा​ांना ‘बासकय ऩुयसकाय’ प्रदान कयताना आभच्मा वांसथेराशी सलत्चा गौयल झाल्मावायखां ला्त शोतां. ददरीऩ जोळी khagoldilip@gmail.com

खगोल विश्व, अंक ९

7

प्रा. भोशन आऩ्े : आठलणीांचा जागय! भंगऱलाय

ददना​ांक १२ नोव्शें फय २०१९ योजी वकाऱच्मा प्रादे शळक फातम्मा​ांभध्मे कै. प्राध्माऩक भोशनयाल

आऩ्े मा​ांच्मा द्ु खद तनधनाची फातभी ऐकरी आणण भन असलसथ झारे. काशी ददलवा​ांऩल ू ी फदशणाफाई चौधयी उत्तय भशायाषर वलद्दमाऩीठाच्मा एका फैठकीच्मा तनशभत्ताने आम्शी ठाणे मेथे जभरो शोतो. तमा फैठकीव डॉ. वुधाकय आगयकय, ऩांचा​ांगकते दा. कृ. वोभण, बासकयाचामा गणणत नगयीच्मा प्रततषठानचे अध्मष प्रा. रऺभीका​ांत ऩाठक, लन्मजील यषक आणण वऩाशभर याजेळ ठोंफये , प्रा. भोशनयाल आऩ्े आणण भी अवे एकर जभरो शोतो. फैठकीचा वलऴम प्राचीन बायतीम गणणताच्मा प्रशळषणावाठी अभ्मावक्रभ तनशभातीचा शोता. तमालेऱी तमा​ांच्मा प्रकृतीच्मा वांदबा​ातरी स्सथती जाणलरी शोती. ऩण ते इतक्मा रलकय इशरोकाची मारा वांऩलतीर अवे ला्रे नाशी. बयऩूय आणण तनमशभत व्मामाभाने कभावलरेरी दे शमष्ी, वदै ल तगयीभ्रभणाचा छां द अवल्माने भजफत ू कक्रमाळीरता, बायदसत आलाज माभऱ ु े आजाय तमा​ांना घाफयत अवाला अवेच ला्े . कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े आणण भाझा ऩदशरा ऩरयचम वन १९७१ भध्मे झारा शोता. तमालऴी प्रा. भोशनयाल आऩ्े शे अणखर बायतीम वलद्दमाथी ऩरयऴदे च्मा भशायाषर प्रदे ळाचे अध्मष म्शणून तनलडरे गेरे शोते आणण भाझी तनलड प्रदे ळ कामाकारयणी वदसम म्शणून झारेरी शोती. अबावलऩच्मा काभावाठी तो काऱ थोडा प्रततकूर अवाच शोता. वलद्दमाथी ऩरयऴदे चा ऩवायाशी थोडावा आ्ोऩळीय शोता. फैठका​ांचे लातालयणशी खऩ ू च अनौऩचारयक अवे. वलाच

वदसमा​ांभध्मे

कोणतमाशी

कामाक्रभाचे

ऩारयलारयक तनमोजन

आतभीमता

शोती.

का्े कोयऩणे

झारे

ऩादशजे अवा प्रा. आऩ्े मा​ांचा आग्रश अवे. तमाभुऱे कामाक्रभाच्मा तऩशळराफाफतच्मा फायीकवायीक भुद्दद्दमा​ांलयशी ते कामाकतमा​ांना वालधानता याखण्माफाफतच्मा वच ू ना कयत अवतां. तमा​ांची शळसतवप्रमता भनारा बालणायी अळीच शोती. तमा​ांचे तनमोजन कौळल्म भरा नेशभीच प्रोतवादशत कयणाये आणण अनुकयणीम ठयरेरे आशे . भी १९७२ भध्मे फी.एसवी. उत्तीणा झाल्मालय ऩेठे वलद्दमारम, नाशळक मा ळाऱे त गणणत-वलसान शळषक म्शणून रुजू झारो आणण भाझा अबावलऩच्मा कामा​ाळी वांऩका कभी झारा. तमाभुऱे प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्माळी वाधरा जाणाया वांऩका खांडडत झारा. भी तमानांतय काशी काऱ नाशळकच्मा भयाठी वलसान

खगोल विश्व, अंक ९

8

ऩरयऴदे चा वेक्रे्यी शोतो. ऩण तमालेऱी प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांचे व्माख्मान ऐकण्माची वांधी शभऱारी नाशी. वन १९७८ भध्मे भशायाषर गणणत अध्माऩक भशाभांडऱाच्मा नाशळक ळाखेचे अध्मष शोते गरु ु लमा कै. या. गो. कांु ्े . तमालेऱी भशायाषर गणणत अध्माऩक भशाभांडऱाने “गणणत-शळषण” शे रैभाशवक वुरु कयण्माचा तनणाम घेतरा. तमा तनमतकाशरकेचे वांसथाऩक वदसम शोते कै. याभबाऊ कांु ्े आणण भी वांऩादक भांडऱ वदसम शोतो. तमाभुऱे गणणत शळषण मा तनमतकाशरकात रेखन कयण्माची काशी जफाफदायी भाझ्माकडे आरी. तमालेऱी भाझ्मा प्रथभ रषात आरेरी फाफ म्शणजे भयाठी भाध्मभात गणणत रेखन कयणे शे खऩ ू च अलघड काभ आशे . तमालेऱी भयाठी भाध्मभातीर गणणत वांदबा ग्रांथा​ांची खऩ ू च कभतयता शोती. तमाकाऱी भयाठीतून गणणत रेखन कयणाये पायच थोडे गणणत रेखक भरा सात शोते. गुरुलमा कै. या. गो. कांु ्े , कै. ऩु.ग. तथा बैय्मा लैद्दम, कै. रां. ला. गज ु या , कै. ला. के. लाड, श्माभ भयाठे ,...अवे काशी भोजकेच रेखक भयाठी भाध्मभातून गणणत रेखन कयत शोते. तमालेऱी कै. भोशनयाल आऩ्े मा​ांची तीन ऩुसतके भाझ्मा लाचनात आरी .१) अवलबाज्म वांख्मा​ांची कुऱकथा .२) लतऱ ुा ाचे गवु ऩत आणण .३) गणणताच्मा ऩाउरखण ु ा. शी ततन्शी ऩस ु तके डोंबफलरी मेथीर ‘अश्लभेध प्रकाळन’ मा​ांनी प्रकाशळत केरेरी आशेत. शी ऩस ु तके गणणत भनोयां जनाचा अभल् ू म ठे ला आशे त. मा ऩस ु तका​ांभऱ ु े गणणत वलऴम भनोयां जकऩणे शरदशण्माची प्रेयणा भरा प्राप्त झारी. ते रेखन कोणतमाशी इमत्तेतीर गणणतप्रेभीरा आकवऴात कयणाये अवेच आशे . गणणताचे वांफोध आऩण ऩाठ्मऩुसतका​ांभधन ू शळकत अवतो. तमा​ांचे वलवलध सानळाखा​ांभधीर उऩमोजन अतमांत भनोयां जकऩणे गणणत अभ्मावकारा कवे कयता मेऊ ळकेर माचा लसतुऩाठच प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा ऩुसतका​ांभधन ू प्राप्त शोतो. गणणत शा वलऴम प्रथभदळानी रुष ला्णाया वलऴम आशे . ऩयां तु शवद्दधशसत रेखक कै. भोशनयाल आऩ्े मा​ांनी भयाठी भाध्मभातन ू केरेरे रेखन शे जनवाभन्मा​ांळी वशज वांलाद वाधणाये अवेच आशे . ते प्रखय फद्द ु तधलान शोते. ऩदाथा वलसानावायखा अभत ू ा वलऴम तमा​ांनी रीरमा आतभवात केरेरा शोता. तमालय तमा​ांचे प्रबुत्त्ल शोमे आणण तो वलऴम वोऩा करून शळकलण्माचे कौळल्मशी शोते. खगोरळासरातशी तमा​ांची ऩायां गतता शोती. ‘कारगणना’ शे तमा​ांचे याजशां व प्रकाळनाने प्रकाशळत केरेरे ऩुसतक शे ऩांचा​ांगाच्मा अभ्मावका​ांवाठी वांदबा ग्रांथच आशे . तमा​ांची रेखनळैरी भाझ्मावाठी खऩ ू च प्रेयक ठयरी. तमा​ांचा आदळा घेऊन भी दै तनक गालकयी, दै . वकाऱ, वाप्तादशक छो्ा दोसत मा तनमतकाशरका​ांभधन ू दय आठलड्मारा गणणताचा सतांब शरदशण्माचे काभ अनेक लऴे तनमशभतऩणे केरे. दै . वकाऱभध्मे भी शरदशरेल्मा फालन्न रेखा​ांचे वांकरन करून नाशळकच्मा भुक्ता​ांगण प्रकाळन मा वांसथेने एक ऩस कामाकते श्री. यघल ु तक प्रकाशळत कयण्माचे ठयवलरे, भक् ु ता​ांगण प्रकाळन वांसथेचे प्रभख ु ु ीयजी अतधकायी मा​ांच्मा वलनांतीनव ु ाय भी तमा फालन्न रेखा​ांचे इांग्रजीतशी बाऴा​ांतय केरे. तमानुवाय .१) वोडलून तय

खगोल विश्व, अंक ९

9

ऩशा आणण .२) Try to solve this शी दोन ऩुसतके तमाय झारी. तमा ऩस ु तका​ांना प्रसतालना शरदशण्माची वलनांती कयण्मावाठी आम्शी दोघे वलरेऩारे मेथीर कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा तनलावसथानी गेरो शोतो. तमा​ांनी एका आठलड्मात दोन्शी ऩुसतका​ांवाठी प्रसतालना शरशून तमा द्रत ु गती ्ऩार वेलेने ऩाठवलल्मा.

तमा प्रसतालना दोन्शी ऩस ु तका​ांच्मा भरऩषृ ठालय प्रकाशळत केरेल्मा आशे त. वलनावलरांफ आणण ऩदयभोड करून गणणत कामा​ारा वशकामा कयण्माची तमा​ांची प्रलत्त ू च अनुकयणीम ठयरी. ृ ी भरा खऩ नाशळक मेथे दीघाकाऱ .वन १९३० ते १९८६) लासतव्मात अवरेल्मा थोय बायतीम गणणती कै. दत्तारम याभचांद्र काऩये कय मा​ांच्मा सभत ृ ीप्रीतमथा नाशळक मेथीर ‘कक्रएद्व्श ग्रुऩ” ने प्रततलऴी गणणत सऩधा​ा ऩयीषा आमोस्जत कयण्माचा कामाक्रभ काशी लऴे मळसलीऩणे याफवलरा. मा सऩधेचा ऩदशरा ऩारयतोवऴक वलतयणाचा कामाक्रभ शां .प्रा.ठा. भशावलद्दमारमाच्मा ऩोपऱे वबागश ृ ात आमोस्जत कयण्मात आरा शोता. तमालेऱी प्रभुख अततथी शोते कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े . तमा​ांनी मा कामाक्रभारा मेण्मावाठी तातकाऱ वांभती ददरी शोती. जाण्मामेण्माचा प्रलाव खचा सलीकायरा ऩण भानधन वांसथेरा दे णगी सलरूऩात ऩयत ददरे. जानेलायी २००५ भध्मे कै. दत्तारम याभचांद्र काऩये कय मा​ांच्मा जन्भळताब्दीतनशभत्त नाशळक योड मेथीर वेठ ध. वा. कोठायी कन्मा ळाऱे भध्मे ‘अवोशवएळन ऑप भॎथेभॎद्क्व ्ीचवा ऑप इांडडमा .AMTI)’ अतधलेळन नाशळकच्मा गणणत अध्ममन-अध्माऩन–वलकवन वांसथेने आमोस्जत केरेरे शोते. तमा अतधलेळनातीर याधाचयण गुप्ता एांडोव्शभें ् रेक्चय’चे लक्ता शोते प्रा. भोशनयाल आऩ्े . तमालेऱी ते भाझ्मा घयी भुक्काभारा शोते. वन २००७ भध्मे नाशळक मेथीर अळोक एज्मुकेळन पाउां डेळन मा वांसथेचा ऩदशरा ऩारयतोवऴक वलतयण वभायां ब कै. दादावाशे फ गामकलाड वबागश ृ ात वांऩन्न झारा. मा कामाक्रभाचे प्रभुख अततथी कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े शे शोते. तमा​ांच्मा शसते ऩारयतोवऴक वलतयण कामाक्रभ वांऩन्न झारा.

वन २०१२ शे लऴा थोय बायतीम गणणती श्रीतनलाव याभानुजन मा​ांचे १२५ ले जमांती लऴा शोते. ततकारीन ऩांतप्रधान डॉ. भनभोशन शवांग मा​ांनी ते याषरीम गणणत लऴा म्शणन ू जाशीय केरे शोते. मा तनशभत्ताने नाशळकच्मा आकाळलाणी केंद्राच्मा वौजन्माने भी ‘वपयनाभा गणणताचा’ शी एक भाशरका तमाय केरी शोती. ततचे प्रवायण जन ू , जर ु ै ल ऑगस् २०१२ मा तीन भदशन्मा​ांभध्मे प्रतमेक आठलड्मात दोन ददलव माप्रभाणे कयण्मात आरे. तमाभध्मे बायतातीर अनेक थोय व्मावांगी गणणतसा​ांचा वभालेळ शोता. मा भाशरकेच्मा चौर्थमा ल ऩाचव्मा बागात कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांची भुराखत प्रवारयत कयण्मात आरी शोती. भी नाशळकच्मा आकाळलाणी केंद्रात ल भोशनयाल ऩाल्मा​ाच्मा तनलावसथानी अळी शी भुराखत झारी. तमाचे ये कॉडडांग कयताना एकदाशी रय्े क कयण्माचा प्रवांग आरा नव्शता. मा वांऩूणा भाशरकेवाठी प्रा. भोशनयाल आऩ्े , आकाळलाणीचे केंद्रवांचारक श्री. ळैरेळ भाऱोदे , कामाक्रभ तनशभाती प्रभख ु श्रीभती ळैरा वयदे ळभुख, अऩणा​ा षेभकल्माणी आणण श्री. वदानांद जोळी मा​ांचे खऩ ू च भौशरक वशकामा राबरे शोते. मा

खगोल विश्व, अंक ९

10

भाशरकेतीर काशी लक्तमा​ांचा वांऩका प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा भाध्मभातन ू च शोऊ ळकरा शोता. तमाभुऱे मा भाशरकेच्मा मळसलीतेभध्मे काशी श्रेम प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांचश े ी आशे . ठाणे मेथीर ऩयभशभर ऩस्ब्रळवा मा प्रकाळन वांसथेने भाझी तीन ऩुसतके आणण ऩषी शभर आदयणीम श्री. ददगांफय गाडगीऱ मा​ांचे एक ऩस ु तक अळा चाय ऩस ु तका​ांचे प्रकाळन कयण्माचे ठयवलरे. आम्शी दोघेशी रेखक नाशळकचे अवल्माने ऩुसतका​ांचा प्रकाळन वभायां ब नाशळकरा व्शाला अळी वलनांती ऩयभशभर ऩस्ब्रळवाचे श्री. भाधल जोळी मा​ांना केरी. तमानव ु ाय ददना​ांक १० जुरै २०१३ योजी कवललमा कुवभ ु ाग्रज सभायकातीर वलळाखा वबागश ृ ात शा कामाक्रभ वांऩन्न झारा. मा चाय ऩुसतका​ांचे प्रकाळन कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा शसते कयण्मात आरे. तमा तनशभत्ताने केरेल्मा बाऴणात प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांनी वन २०१४ शे थोय बायतीम गणणत

शळयोभणी

बासकयाचामा

मा​ांची

९००ले

जमांती

लऴा

अवल्माचे

वुतूलाच

केरे.

मा

तनशभत्त

बासकयाचामा​ांचे जन्भसथान आणण कभाबूभी अवणाऱ्मा दठकाणी तमा​ांचे सभायक अवाले अवेशी वुचवलरे. चाऱीवगाल .स्जल्शा जऱगाल) तारक् ु मात, चाऱीवगालाऩावन ू वभ ु ाये १७ कक.भी. अांतयालय ऩा्णा शे एक गाल आशे .तमाचे प्राचीन नाल वलज्जरलीड). तमा ऩरयवयात आज एक ये णुका दे लीचे भांदीय आशे . जलऱच वऩतऱखोऱ्माची रेणी आशे त आणण गौताऱे अबमायण्म आशे . मा ऩरयवयात वन १११४ भध्मे .ळके १०३६) बासकयाचामा​ांचा जन्भ झारा शोता. तमा आधायाने ददना​ांक १८ जानेलायी २०१४ मा ददलळी तमा दठकाणी एका कामाक्रभाचे आमोजन कयण्मात आरे शोते. मा कामाक्रभाचे प्रभुख अततथी आणण भागादळाक म्शणून कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े उऩस्सथत शोते. भीशी वशकु्ुांफ-वशऩरयलाय मा कामाक्रभाव उऩस्सथत शोतो. तमालेऱी प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्माळी बयऩूय वांलाद झारा. तमा​ांनी अवे वा​ांतगतरे की बासकयाचामा मा​ांनी लमाच्मा छत्तीवाव्मा लऴी म्शणजे वन ११५० भध्मे ‘शवद्दधा​ांत शळयोभणी’ शा ग्रांथ शरदशरा. मा ग्रांथाचे चाय वलबाग आशे त. .१) रीरालती .२) फीजगणणत .३) गणणताध्माम ल .४) गोराध्माम. माऩैकी रीरालती मा ग्रांथा वांदबा​ात डॉ. ना. श. पडके मा​ांनी भयाठीतन ा ’ शा ग्रांथ शरदशरा आशे . भार ू ‘रीरालती ऩन ु दा ळन फीजगणणताफाफत पायवे वभाधानकायक काभ उऩरब्ध नाशी म्शणून भी बासकयाचामा​ांच्मा फीजगणणताचे भयाठीत बाऴा​ांतय कयाले अवे भरा वच ु वलरे आणण भी ते ततकाऱ भान्म केरे. भी बासकयाचामा​ांच्मा फीजगणणताचे भयाठीत बाऴा​ांतय केरे अवून ते ऩुसतक ठाण्माच्मा ऩयभशभर ऩस्ब्रळवा मा​ांनी वप्​्ें फय २०१६ भध्मे प्रकाशळत केरे आशे . भाझ्माकडून एक चा​ांगरे गणणत काभ कयलून घेता मेईर अवा वलश्लाव व्मक्त कयणाऱ्मा आणण वलातोऩयी वशकामा, भागादळान ल प्रेयणा सरोत ठयरेल्मा प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांना भी शे ऩुसतक वभवऩात केरे आशे . ददना​ांक १९ जानेलायी २०१४ योजी कलमरी फदशणाफाई चौधयी उत्तय भशायाषर वलद्दमाऩीठ, जऱगाल आणण सथातनक भयाठी वलसान ऩरयऴद मा​ांच्मा वांमुक्त वलद्दमभाने बासकयाचामा​ांच्मा ९००व्मा जमांतीतनशभत्ताने एका

खगोल विश्व, अंक ९

11

कामाक्रभाचे आमोजन जऱगाल मेथे कयण्मात आरे शोते. मा कामाक्रभात डॉ. भांगराताई नायऱीकय मा​ांनी रीरालती मा ग्रांथाफाफत भनोगत व्मक्त केरे, भी फीजगणणत मा वलऴमात बासकयाचामा​ांनी केरेल्मा कामा​ाची भादशती ददरी. प्रा. जमांतयाल नायऱीकय मा​ांनी बासकयाचामा​ांच्मा खगोरळासरीम काभाफाफतची भादशती वा​ांतगतरी आणण कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांनी गोराध्माम आणण बासकयाचामा​ांचे वांळोधन शा वलऴम भा​ांडरा शोता. मा कामाक्रभावाठी वलद्दमाऩीठाचे कुरगुरू प्रा. ऩी. ऩी. ऩा्ीर शे शी उऩस्सथत शोते. ददना​ांक १० ल ११ जानेलायी २०१५ योजी ऩण् ु माच्मा डेक्कन एज्मक ु े ळन वोवाम्ीच्मा पग्मव ुा न कॉरेजभध्मे प्राचीन बायतीम वलसान आणण तांरसान मा वलऴमालय एका वांगोष्ीचे आमोजन कयण्मात आरे शोते. .ASTRA – 2015). मालेऱी बौततकळासर आणण गणणत मा वलऴमालयीर ळोधतनफांध वदय कयणाऱ्मा​ांची वांख्मा कभी अवल्माने दोन्शी वलऴमा​ांच्मा ळोधतनफांधाचे वादयीकयण एकाच कषात आमोस्जत केरे शोते. तेव्शा बौततकळासरावाठी ‘चेअयऩवान’ शोते कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े आणण गणणत वलऴमावाठी भी ‘चेअयऩवान’ शोतो. इवलीवन २०१६ भध्मे जानेलायी भदशन्मात चाऱीवगालचे तमालेऱचे आभदाय आणण आज जऱगालचे खावदाय अवरेल्मा भा. उन्भेळदादा ऩा्ीर मा​ांच्मा प्रमतनाने एका गणणत कामाळाऱे चे आमोजन कयण्मात आरे शोते. कामाक्रभाचे सथान शोते ऩा्णा मेथीर गौताऱे अबमायण्म. दे ळबयातून वुभाये १५० गणणतप्रेभी मा कामाळाऱे व उऩस्सथत शोते. मा कामाळाऱे व भागादळाक शोते ्ी.आम.एप.आय. भधीर वेलातनलत्त ृ लैसातनक डॉ. वुधाकय आगयकय, ऩांचागकते श्री. दा. कृ. वोभण, वलद्दमा बायतीचे अ. बा. भशाभांरी कै. ळांतनुयाल ळेंडे आणण गणणतवूमा बासकयाचामा​ांच्मा सभायकाचा ध्माव घेतरेरे कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े . दोन ददलव चाररेल्मा कामाळाऱे त बासकयाचामा​ांचे सभायक उबे कयाले अवे तनस्श्चत कयण्मात आरे. मा मोजनेनुवाय कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा नेतत्त्ृ लाखारी तमालेऱचे भशायाषराचे याज्मऩार आदयणीम वलद्दमावागय याल मा​ांची बे् घेण्मात आरी. मा प्रमतना​ांना मळ आरे. ददना​ांक १८ भाचा २०१६ योजी भशायाषर याज्माच्मा अांदाजऩरकात ‘गणणतवूमा बासकयाचामा गणणत नगयीच्मा’ उबायणीची घोऴणा कयण्मात आरी. गौताऱे अबमायण्मात ‘बासकयाचामा गणणत नगयी’चे काभ कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांच्मा प्रेयणेनेच वुरु झारेरे अवून तमा काभाचा कोनळीरा अनालयण वभायां ब ददना​ांक १८ वप्​्ें फय २०१९ योजी वांऩन्न झारा. .मा कामाक्रभाव प्रा. भोशनयाल आऩ्े शे प्रकृती असलासर्थमाभुऱे उऩस्सथत याशू ळकरे नव्शते.)

कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े शे भयाठीतून आणण भनोयां जकऩणे गणणत रेखन कयण्मावाठी भाझ्मावाठी आदळा व्मस्क्तभत्त्ल आशे त. तमा​ांचा जन्भ ५ वप्​्ें फय १९३८ योजी कोकणातीर याजाऩयू तारक् ु मातीर ‘कुलेळी’ मा गाली झारा. तमा​ांचे लडीर वैन्माभध्मे नोकयीव शोते. प्रा. भोशनयाल आऩ्े शे काशी काऱ याषरीम

खगोल विश्व, अंक ९

12

सलमांवेलक वांघाचे प्रचायक शोते. दे ळवेलेचे व्रत घेतल्माने ते आजीलन अवललादशत यादशरे . तमा​ांनी वाभास्जक काभा​ांवाठी सलत्रा लाशून घेतरे शोते. रोकभान्म वेला वांघ, उतकऴा भांडऱ, जनवेला वशभती, वलरेऩारे इतमादी

अनेक

वाभास्जक

आणण

वा​ांसकृततक

काभा​ांभध्मे

तमा​ांचा

वक्रीम

वशबाग

शोता.

तमा​ांच्मा

ऩांचाशत्तयीच्मा कामाक्रभाच्मा तनशभत्ताने तमा​ांची ‘ऩुसतक तुरा’ कयण्मात आरी शोती, अनेक कामाकतमा​ांचे प्रेयणा सरोत अवणाऱ्मा कै. प्रा. भोशनयाल आऩ्े मा​ांना वलनम्र श्रद्दधा​ांजरी लाशताना भरा अवे म्शणालेवे ला्ते की, तुझे तेज अांगी ळता​ांळी जयीशी, उजऱून दे ऊ ददळा दाशी दाशी प्रा. ददरीऩ गोटखखंडीकय, नाशळक वंऩादक, गखित: छं द आनंद

प्रा. भोशन आऩ्े : शाच खया अगसती! आकाळदळानाचा

एक कामाक्रभ. भोकळ्मा भैदानात वगऱे जभरेरे. प्रभुख भागादळाकाच्मा शातात कभा​ांडो

्ॉचा. तमा​ांनी ्ॉचाचे फ्ण दाफतच भोठ्माने घोऴणा केरी - “शा ऩशा अगसती” - आणण चक ु ू न ्ॉचा उर्ा धयल्माभुऱे तो प्रकाळझोत तमा अगसती .Canopus) ताऱ्माकडे न जाता वला​ांना ददवरा तो उजऱून तनघारेरा आऩ्े वया​ांचा चेशेया! दोन व्रातम खोडकय वलद्दमार्थमा​ांनी आऩल्मा आलडतमा शळषकाच्मा ऩाठी तमा​ांचे ककसवे आणण गभती वा​ांगत ऩो्बय शवन ू घ्मालां नेभकां तवांच नेशभी भी आणण .तमा​ांचा ऩ्​्शळषम) ऩयाग भशाजनी बे्रो की शभखाव शा ककसवा ऩयागच्मा तोंडून ऐकून दोघेशी रो्ऩो् शोत अवतो. कॎनोऩव मा दक्षषण आकाळातीर अततळम तेजसली ताऱ्माचे बायतीम नाल अगसती. वलांध्मेच्मा दक्षषणेकडून शा ताया ददवतो. वलांध्माच्मा दक्षषणेचा भशान ऋऴी म्शणून अगसतीची ओऱख. भशाबायतातीर एका प्रवांगानव ु ाय वभद्र ु प्राळन कयण्माची षभता अवरेरा शा ऋऴी. आऩ्े वया​ांची खगोरळासर, वलसान, तांरसान आणण गणणत मा वलऴमा​ांतीर वलावाभान्मा​ांना वभजतीर अळी भयाठी ऩुसतके लाचन ू भाझ्मावायखे शजायो वलद्दमाथी घडरे आशे त. वांऩूणा भशायाषरात खगोरळासर, वलसान, गणणत मा वलऴमा​ांलय तमा​ांची व्माख्माने नेभाने शोत अवत. केलऱ ऩुसतकी वलसानच नव्शे तय वलसान वलऴमात वलवलध प्रकल्ऩ, प्रातमक्षषका​ांवश वलसान, तमावाठी लेगलेगऱी भॉडेल्व फनलण्मावाठी तमा​ांनी ककतमेक वलद्दमार्थमा​ांना प्रलत्त ृ केरे. अळाप्रकायच्मा कामाळाऱा घेण्माफाफत आणण तमाद्दलाये वलसान रोका​ांऩमांत ऩोशोचलण्मावाठी ते आग्रशी अवत. वलसानातरा कोणताशी वलऴम तमा​ांना लज्मा नव्शता. आधतु नक तांरसान वलावाभान्मा​ांऩमांत ऩोशोचलण्माचे काभ तमा​ांनी प्रोतवाशन ददरेल्मा अनेकवलध कामाक्रभा​ांतून शोत यादशरे.

खगोल विश्व, अंक ९

13

तमा​ांच्माळी लैमस्क्तक ऩरयचम झारा तो १९९७ भध्मे भी चौऩा्ीच्मा बलन्व भशावलद्दमारमात बौततकळासर वलबागात रूजू झारो तेव्शा. तमाच लऴी ते वलबागप्रभख झारे. कोणाळी पारतू गप्ऩा​ांभध्मे लेऱ न ु घारलता आऩल्मा काभात आणण लाचनात ते भग्न अवामचे, ऩण तयीशी तमा​ांनी खऩ ू भाणवे जोडरी शोती. भाणवे जोडण्माचे तमा​ांचे कौळल्म तमा​ांच्मा उभदे ऩणारा वाजेवे शोते. तमा​ांचा वऩांडच शाडाच्मा शळषकाचा. तमाभुऱे भाझी लाचनाची आलड ऩाशून तमा​ांनी रगेच भरा ककतीतयी जफाफदाऱ्मा वोऩलल्मा, तमाफाफत भागादळान केरे, ककती लेऱा वलवलध वलऴमा​ांलय भुद्ददाभ चचा​ा करून भाझी भतां आजभालरी, भी ककती ऩाण्मात आशे शे दे खीर ऩादशरे अवेरच. खगोरळासरात खाव आलड अवल्माचे ऩाशून भुद्ददाभ तमा​ांनी

भरा भुांफई वलद्दमाऩीठाच्मा फदश्ळार शळषण वलबागाभापात खगोरळासराचा प्रभाणऩर अभ्मावक्रभ ऩूणा शळकामरा रालरा. भी तमा​ांना म्श्रां शोतां की वय भी मा वलऴमालयचां खूऩ लाचरां आशे , भरा गयज नाशी ला्त. “तुम्शी शे कयाच, तमाभुऱे तुम्शारा अभ्मावाची शळसत रागेर” अवां ते म्शणारे आणण तो अभ्मावक्रभ कयामराच रालरा. नांतय ऩढ ु च्मा लऴी तमा​ांनी भाझां नाल तमात शळकलण्मावाठी वच ु लरां. तमाच दयम्मान बायतात आांतययाषरीम खगोरळासर ऑशरस्म्ऩमाडरा आऩरा चभू ऩाठलामचे ठयत शोते. तमालेऱी शळबफयात भागादळान कयण्मावाठी आऩ्े वया​ांनी भाझेशी नाल वच ु लरे. तमाभऱ ु े दोन लऴा​ांत बलन्व जयी वु्रे तयी तमा​ांचा सनेश तवाच यादशरा – खाव करून फदश्ळार शळषण वलबागात कणणाक भॎडभच्मा नेततृ लाखारी वलवलध उऩक्रभ याफलताना आऩ्े वया​ांचे वलचाय, तमा​ांची बवलषमाकडे ऩाशण्माची दृष्ी, तमा​ांची गुणग्राशकता, तमा​ांचे तनमोजन मा वगळ्मातून आम्शी ककतमेका​ांनी एकप्रकाये व्मलसथाऩन अभ्मावक्रभच ऩूणा केरा. एकेकाऱी वांघाचे ऩूणल ा ेऱ प्रचायक म्शणून काभ केल्माने तमा​ांची इतय व्मक्तीांना आऩरेवे कयण्माची शातो्ी शळकण्मावायखी शोती. रोका​ांना जोडून तमा​ांच्मात नेततृ लगण तनभा​ाण कयामचे काभ वतत तमा​ांनी केरे. ु वांघाळी वांफांतधत अवरे तयीशी वला प्रकायच्मा वलचायवयणीच्मा रोका​ांना तमा​ांच्माफद्ददर खऩ ू आदय अवामचा कायण तमा​ांनी वलसान प्रवायाच्मा काभात आऩल्मा वलचायवयणीरा कधी भध्मे मेऊ ददरे नाशी. भी नेशरूप्रेभी आशे शे भाशीत अवल्माभऱ ु े भाझ्माळी प्रततलाद कयण्मावाठी ते इतय नेतमा​ांची बरालण न कयता उदाशयण द्दमामचे ते शरांकनवायख्मा जागततक नेतमाचे. वलऴम वभजून वा​ांगतानाची उदाशयणे ककांला उऩभा कधीशी अधाल् ककांला गैयरागू नवल्माभुऱेच तमा​ांची वलसानवलऴमक ऩुसतके केलऱ रोकवप्रमच झारी नाशीत तय तमा​ांनी आऩरा दजा​ाशी उत्तभच ठे लरा. वलसानप्रवायाच्मा काभात तमा​ांनी आऩरे याजकीम भतबेद कधीशी आणरे नाशीत. वलसान शा तमा​ांचा खया धभा शोता. प्राचीन बायतीम वलसान, गणणत, खगोरळासर मा वलऴमा​ांत तमा​ांचा दा​ांडगा अभ्माव शोता. तमाभधीर गणणताच्मा ककतमेक कामाळाऱा केलऱ वलद्दमार्थमा​ांवाठीच नव्शे तय तमा वलऴमा​ांत नले शळषक तमाय व्शालेत मावाठीवद्द ु धा तमा​ांनी घेतल्मा. ज्मोततऴ शे काशी वलसान नाशी, तमाभधीर वलवलध

खगोल विश्व, अंक ९

14

ठोकताळ्मा​ांचे नव्मा ग्रशा​ांच्मा ळोधानांतय काम शोईर इतमादी प्रश्न ते वलचायत आणण ते आधतु नक लैसातनक कवो्ीलय द्कत नाशीत शे उघडऩणे वा​ांगत. शौळी खगोरतनयीषका​ांना ऩॎदरक भयू , कारा वगान, जमांत नायऱीकय लगैये जागततकसतया​ांलयीर ऋऴीतल् ु म व्मक्तीभतले भाशीत आशेतच. वलांध्माच्मा दक्षषणेकडच्मा भयाठी रोका​ांवाठी भोशन आऩ्े वय शे तततकेच ऋऴीतल् ु म. तमा​ांच्माकडे शळकरेल्मा प्रतमेक खगोरप्रेभीवाठी “शाच खया अगसती”. भशे ळ ळेट्टी मांच्मा पेवफक ु लॉरलरून वाबाय

प्रा. भोशनयाल आऩ्े : एक वांदबा-ग्रांथ! प्रा.

भोशनयाल आऩ्े वय खगोरळासर आणण गणणत मा वलऴमा​ांचे जणू वांदबा ग्रांथ शोते. मा वलऴमा​ांलय

तमा​ांनी शरदशरेल्मा ऩस ु तका​ांची वांख्मा जलऱजलऱ तमा​ांच्मा लमाइतकी शोती. ऩण तमा​ांचे रेखन केलऱ वांख्मातभक दृष्ीने भोठे नाशी तय गुणातभक दृष्ीनेशी भोठे आशे . वाभान्म लाचकावाठी चा​ांगरे वलसानरेखन कयणे शी रेखकावाठी एक ताये लयची कवयत अवते. ते रेखन अगदी अचक ू ऩद्दधतीने केरे तय अनेकदा ते फोजड फनते. मा उर् ते अगदी वुरब ऩद्दधतीने केरे तय वलसानाच्मा दृष्ीने तमात गपरती शोण्माची ळक्मता अवते. तमाभुऱे वोऩे वलसान-रेखन कयणे शे नेशभीच अलघड अवते. शी करा आऩ्े वया​ांना वाधरी शोती. वया​ांनी वलसान-रेखनाची वरु ु लात तळी उळीयाच म्शणजे १९८५ भध्मे केरी. तमा​ांची वुरुलातीची ऩुसतके म्शणजे – ‘अस्ग्ननतृ म’ आणण ‘अण्लसरा​ांचा भतृ मुघोऴ’. ऩदशल्मा ऩस ु तकात दशयोशळभा आणण नागावाकी मा ळशया​ांलय अणुफॉम्फ ऩडल्मानांतय झारेल्मा वलध्लांवाचे भन वुन्न करून ्ाकणाये लणान आशे तय दव ु ऱ्मा ऩुसतकात जगबय चाररेल्मा अण्लसर-सऩधेचा आढाला घेऊन अण्लसरे ककती वांशायक आशे त माचा

बमकांवऩत कयणाया तऩळीर ददरेरा आशे .

तमा​ांचा प्राचीन बायतीम खगोरळासराचाशी गाढा अभ्माव शोता. ते वांसकृतचे चा​ांगरे जाणकाय शोते. तमा​ांनी खऩ ऩरयश्रभ करून ू बासकयाचामा मा​ांच्मालय एक ग्रांथ शरदशरा आशे . मा ग्रांथावाठी केरेल्मा वांळोधनातन ू तमा​ांनी बासकयाचामा मा​ांचे लासतव्म चाऱीवगाल जलऱ अवरेल्मा ऩा्ण मा गाली अवाले अवा तनषकऴा काढरा. मा गालाच्मा

खगोल विश्व, अंक ९

15

आवऩाव अवरेरा तनवगा आणण बासकयाचामा मा​ांनी तमा​ांच्मा ग्रांथात केरेरे तनवगा-लणान शभऱतेजुऱते अवल्माचे प्रततऩादन आऩ्े वया​ांनी केरे. ऩा्ण गालात अवरेल्मा एका शळरारेखातीर भजकुयाचाशी अथा तमा​ांनी रालरा. मा भजकुयाने तमा​ांच्मा भतारा ऩुष्ी शभऱारी. आऩ्े वया​ांचे शे वांळोधन आता फशुतेक वला अभ्मावका​ांना भान्म झारे अवन ू ऩा्ण मेथे गणणत नगयी उबायण्माचे काभ चारू आशे . ‘खगोरीम शळलकार’ शे वया​ांचे .फऱ्माच जणा​ांना भाशीत नवरेरे) ऩस ु तक एका अततळम लेगळ्मा वलऴमालय आशे . ग्रेगयी नालाच्मा ऩोऩने १६व्मा ळतकात ददनदशळाकेत भोठा फदर केरा. .आऩण आज तीच ददनदशळाका लाऩयत आशोत). मा फदराभुऱे शळलचरयरातीर तायखा कळा फदरतात मालय वया​ांनी मा ग्रांथात प्रकाळ ्ाकरा आशे . आऩ्े वया​ांचा ‘चांद्ररोक’ शा ग्रांथ म्शणजे चांद्रालयचा सानकोळच म्शणाला रागेर. शा ग्रांथ प्रतमष चांद्राइतकाच वांद ु य आशे . Astronomy Projects for Amateurs शे वया​ांचे छो्े खानी ऩुसतक वलरेऩारे मेथीर जनवेला वशभतीने प्रशवद्दध केरे आशे . मा ऩस ु तकात ळारेम आणण भशावलद्दमारमीन वलद्दमाथी करू ळकतीर अळा अनेक प्रकल्ऩा​ांची चचा​ा केरेरी आशे . वया​ांचा व्मावांग जफयदसत शोता. ऩण तमा​ांची लागणूक अततळम वाधी शोती. तमा​ांच्मा तचत्तारा अशां कायाचा लाया कधीच रागरा नाशी. दव ु ऱ्मारा ते ततऩयतेने भदत कयत अवत. तमा​ांचे लागणे अकृबरभ अवे. भाझा तमा​ांच्माळी वुभाये ३० लऴा​ांचा ऩरयचम शोता. मा काऱात तमा​ांनी भरा आणण भाझ्मावायख्मा अनेका​ांना वलसान-रेखनावाठी वतत भागादळान केरे. आऩ्े वय एक वलसान-व्रती शोते. आऩल्मावाठी ते सानाचा प्रचांड भोठा खस्जना ठे लून गेरे आशे त. अळा व्मक्ती आता दभ ु ीऱ शोत जाणाय आशे त शी गोष् खऩ ू असलसथ कयणायी आशे . डॉ. गगयीळ पऩंऩऱे , नाशळक.

Email : gpimpale@gmail.com

भाझी GMRT वशरा! खगोर

भांडऱाच्मा यवललायच्मा कामाक्रभात Giant Meter wave Radio Telescope (GMRT) शे

वलसान ददनाच्मा औतचतमाने दोन ददलव वाभान्मा​ांवाठी उघडे याशीर अवे जेव्शा वा​ांतगतरे गेरे तेव्शा भाझ्मा ल भाझ्मा शभरा​ांनी ठयवलरे की आऩण वगऱमा​ांनी तमाव नक्की बे् द्दमामरा शली. ऩढ ु े ळारेम ऩयीषा अवल्माभुऱे आणण तोशी गणणताचा ऩेऩय अवल्माकायणाभुऱे भाझ्मा शभरा​ांचे काशी जभरे नाशी.

खगोल विश्व, अंक ९

16

ऩण भी भनाळी ऩक्के केरे शोते, काशीशी झारे तयी भी जाणायच! मोगामोगाने वुजाताताई ल शभशरांदकाका​ांनी आम्शा सलमांवेलका​ांवाठी GMRT रा वशर आमोस्जत केरी शोती. वकाऱी

रलकय

उठरो

ते

भोठमा

ये डडओ दबु फाणी ऩाशण्माच्मा उतवक ु तेने. आईने डफा फनलरा ल आभची गाडी इांददयानगय

जलऱ

ऩोशोचरी.

आम्शी

ऩुण्माच्मा

ददळेने

प्रसथान

केरे.

जाताजाता एका दठकाणी था​ांफा घेतरा. वलाजण गोर करुन न्माशायी कयण्माव फवरो. वला​ांनी जे-जे आणरे शोते ते शभऱून शभवऱून आम्शी खात शोतो. केक,

डोवा,

वगऱमा​ांनी आणण

ऩयाठे ,

कॉपीचा

प्रलावारा

वगऱमा​ांची काकू,

ओऱख

तमा​ांचा

इडरी

इ.!

आसलाद

घेतरा

वुयलात

केरी.

झारी.

अचाना

भुरगा

तनयां जन,

ओभकाय, शऴा, आणण नतचकेत दादा शे वला जण नले तय प्रमागदादा, अथला, आशळऴ

काका,

लयद,

वलनमदादा,

प्रततभा ताई, नऩ ु यु ताई आणण शभरीांद काका

शे

ओऱखीचे

खगोर

भांडऱ

ऩरयलायाचे वदसम शोते. यसतमात एका जागी ऩोरीवा​ांनी अडलरे तेव्शा ळारेम वशर आशे अवे वा​ांतगतरे. खगोर भांडऱ शी आभची ळाऱा, आभचे प्राध्माऩक म्शणजे शभरीांद वय...! आणण वोफत अचाना काकू ल आशळऴ काका आभचे शळषक...! तमा गोष्ीने फ-माच शळा वऩकलरा. शे नक्कीच सभयणाथा याशीर. वगऱमा​ांच्मा गप्ऩा चारू अवता​ांना आशळऴ काका​ांनी भयाठी ळब्द कोडे वोडलामरा ददरे, ऩढ ु े वलाजण ते वोडलण्माव जांऩ ु रे आणण आऩल्मा ळब्दवांऩत्तीचे ऩरयषण कयत फवरे. नांतय आम्शी अांताषयी खेऱरो तमात खऩ ु भजा आरी. ‘र’ चा ‘ऱ’ कयणे ‘ळ’ चा ‘ऴ’ कयणे गाणे गाण्मात भजाच लेगऱी शोती. तमात शी गाणी अततयवाऱ, फारगाणी, कवलता आणण जन ु ी गाणी, म्शणन ू लातालयण

खगोल विश्व, अंक ९

17

आणखीनच प्रवन्न झारे ल भाझ्मा तचांता​ांना तमाने दयू केरे. गणणताचा ऩेऩय आशे शे भी वलवयरोच, शळलाम भाझ्मा शभरा​ांची शी कभतयता भरा बावु ददरी नाशी. जाताजाता णखडकीफाशे य ऩलनचक्क्मा, वल्ा​ांची ब्​्ी, वाखये चे कायखाने आदद अांतयाअांतयालय ददवरे. ळेल्ी आम्शी नायामणगालाव ऩोशोचरो ल अलाढव्म अळी डडळ द्व्शीच्मा आकायाची ऩदशरी दफ ु ीण आम्शाव ददवरी. गालाचा ऩरयवय ऩाशून भी शफकून गेरो शोतो. योजच्मा तणालग्रसत जीलनाऩावून आऩण ळशयलावीम जेव्शा गालाकडीर जीलनळैरी

फघतो, तेव्शा थक्क कयामरा शोते ल तमा​ांचा शे ला ला्तो. रा​ांफऩमांत ऩवयरेरे ळेत, गाई-गुय, छो्े छो्े घय ऩण तमा घयात भोठी भन अवणायी भाणवां, आरी ना गालची आठलण..!

भी यसतमात रशान भुरा​ांना

खेऱता​ांना ऩादशरे, अनेक ऩषी ददवरे ल कुरी-भा​ांजयशी ददवरी. तेव्शा ला्रे लेगलेगऱमा गाली जालां, तेथीर रोका​ांळी बे्ालां, भुरा​ांळी फोरालां शी रशान-रशान भुरांच तय बायताचे बवलषम अवतात. तमा​ांची सलप्न जाणालीत ल तमा​ांच्मातून ती सलप्न गाठण्मावाठी आबाऱा ऐलढी तचका्ीची प्रेयणा घ्माली शा वलचाय भाझ्मावाठी भनाव स्सतशभत कयणाया शोता. आम्शी जीएभआय्ीच्मा भख् ु म केंद्रालय ऩोशोचरो ल खारी उतयरो. सलागतसथऱाजलऱीर परकाच्मा इथे छामातचरण केरे ल आभचे तेथे नोंदणी करुन ऩुढे तनघारो तेलढमात एका बोंग्मातन ू आलाज आरा, “खगोर भांडऱ, नाशळक मा​ांचे मेथे सलागत!” एकदभ बायालन ू व्शामरा आरे. शभशरांदकाका भरा म्शणारे, “तुझच े सलागत ते कयत आशे त.” प्रदळानारगत ऩयतबे्लसतु (souvenirs) आणण ऩुसतके शोती. आम्शी वगऱमा​ांनी तेथन ू ्ोऩी घेतरी. प्रदळानाच्मा वुयलातीव आम्शी जीएभआय्ी फद्ददर भादशती जाणून घेतरी. तेथे आम्शी वगऱमात आधी जीएभआय्ी लयीर तचरकपत फतघतरी. तमात ये डडमो ळासरस कारा जॉन्सकी मा​ांची मा षेराकडे ऩाऊरला् ल ऩुढे डॉ. गोवलांद सलरुऩ मा​ांनी केरेरे बायतातीर कामा माची भादशती शभऱारी. ये डडओ दबु फाणीची यचना, ततचे काभकाज, जीएभआय्ीची सथाऩना, तमात आरेरे अडथऱे ल तमालय केरेरी मळसली भात माफद्ददर जाणून आश्चमा ला्रे. शभरीांद काका​ांनी भरा वा​ांतगतरे की १९९५ भध्मे ते शशभयऩयू रा वम ा शण ऩशाण्माव गेरे शोते तेव्शा ू ग्र डॉ. गोवलांद सलरुऩ खगोर भांडऱावोफत ग्रशण ऩाशण्माव आरेरे शोते. नक ा शण ऩशाण्मावाठी आम्शी कोईभतयु , उ्ी मेथे बे् ददरी शोती. ु तेच डडवेंफय 2019 भध्मे वम ू ग्र तेथीर ये डडओ दबु फाण शी दे खीर डॉ. सलरुऩ वया​ांचीच काभगीयी शोती. तमा​ांच्मा अळा अवीभ कामा​ाफाफत भादशती शभऱाल्माने भरा वभाधान ला्रे. ळेजायी ऩांडारभध्मे रशान भुरा​ांच्मा वलसानवलऴमक प्रकल्ऩा​ांची भा​ांडणी केरेरी शोती. वलद्दमुतलय चारणायी वामकर, रे नच्मा रुऱा​ांचा लाऩय करुन वलद्दमुत तनशभाती इ. कल्ऩनातभक प्रमोग भुरा​ांनी केरे शोते. तमानांतय आम्शी ये डडओ दबु फाण ऩशामरा गेरो. तेथीर वुचनेनुवाय तमा ऩरयवयात जांगरी प्राण्मा​ांचा लालय शोतो. ये डडओ दबु फाण फळीच्मा आकायाची, अलाढव्म..! शफकून वोडणायी..! बयऩूय ळारेम वलद्दमार्थमा​ांची ततथे ळाऱाच बयरेरी, तेतथर वौयघडमाऱ तय खयच नलर ला्े र अवे शोते. अगदी चोखऩणे ते लेऱ दाखलत शोते. भी तमाभागचे तांरसान वभजन ू घेतरे ल घयी जाऊन

खगोल विश्व, अंक ९

18

सलत: एक वौय घडमाऱ फनलण्माचे भनोभन ठयलरे. तेथे अजून एक ऩांडार शोता, ‘तुभचे प्रश्न खगोरळासरसा​ांची उत्तये ’! तेथे जाऊन आम्शाव बयऩूय भादशती शभऱारी. ऩो्ातीर कालऱे काल-काल कयामरा रागरे म्शणून आम्शी जेलामचे ठयलरे. झाडाच्मा वालरीखारी भसत जेलामरा फवरो. वाभूदशक बोजन शी कल्ऩना भुऱीच वुांदय. भसत जेलण करुन ऩुढे आम्शी इस्रो मा वांसथेच्मा गाडीभधीर खाव प्रदळान फतघतरे. भग ऩाण्माच्मा फराचा लाऩय कयणाये यॉके् शी फतघतरे. तमा गोष्ीने वला​ांच्मा डोऱमाचे ऩायणे पेडरे गेरे. खगोर भांडऱाच्मा बे्ीवाठी तीन इवभ ऩुण्माशून आरे शोते. तमा​ांच्माळी चचा​ा करुन

आम्शी ऩयतीच्मा प्रलावारा रागरो. गाणे ऐकत, ळब्दकोडी वोडलत, शवत खेऱत प्रलाव अांताव मेत शोता. णखडकीतून मेणायी ला-माची झुऱुक अांगाव सऩळा कयत शोती. वभोय वूमा भालऱत शोता आणण भनात शोतमा पक्त GMRT भधीर तजेरदाय आठलणी, ककांभती षणा​ांच्मा!! ओभकाय ततडके ashtrosnvt.dp7@gmail.com

खगोल विश्व, अंक ९

19

Heuristic derivation of Power Spectrum by Radio Receiver used for Noise reduction in Radio Astronomy. !

INTRODUCTION:

To visualise a radio telescope, the first picture that comes in our mind is gigantic antenna pointed out in endless sky. The antenna aperture is main tool to collect the radiations. It collects the radiation, converts them into electrical signals and then feed it to computational unit to fetch useful results out of all collected data. Thus, we can infer that in collection prospect, antenna is backbone of the entire process.

PHENOMENON OF RESISTANCE: Let us now recapitulate at this point of time some basics that we learn in class 9th or 10th. The first thing that we will briefly discuss about is the property of resistance. By definition it goes as the property of material to resist the flow of charge or abstractly as property to resist the flow of current.

To understand resistance let’s get our imagination to atomic scale and think about that the current is flow of electrons. In a conductor, when electrons move they face obstacle of atoms and other electrons, which tend to resist its motion in desired direction of electronic current. This will lead to collision of electron with atom and other electrons leading it to reduce its velocity.

Whenever velocity comes into picture, the energy associated with it is kinetic energy. Thus, the kinetic energy of electrons in their collision with atoms and other electron gets decreased and the lost kinetic energy is dissipated as heat energy. This phenomenon occurs into resistor and hence after some time it gets heated up in a circuit.

RELATION SETUP:

OF

RESISTANCE

PHENOMENON

AND

ANTENNA

Now let’s come back again to the antenna part. Antenna facilitates the process by conversion of radiations into electric signals. So don’t you think that it can also have its own resistance? To answer this, Yes it has its own resistance. Next question comes is that having its resistance can obstruct its ideal process of conversion of radiation to electric signal? The answer is that it affects the process of conversion by adding thermal noise to electric signal

खगोल विश्व, अंक ९

20

as resistors can only cause thermal noise or disturbances as we discussed in earlier paragraph. Therefore the term ‘Warm resistor’ comes in the context for thermal noise. For calculation purpose of this thermal noise, we calibrate our antenna with reference to the resistor who creates the same thermal noise as that of receiver antenna at a particular physical temperature.

ANTENNA SETUP AND EQUIVALENT RESISTANCE DIAGRAM: Antenna can be thought of a system consisting of a receiving end and an output end. Both the stages that are input and output stage contribute to resistance in the processing. So, we show two resistances in equivalent diagram owing to input and output side. Both the resistances are accounted to have the same value pertaining to the fact that temperature is same at both the end. (thermal resistance heavily depends on temperature) The receiving end and output delivering end are connected by lossless wire of length ‘a’ which is much greater than wavelength that is received.

ANALYSIS FOR POWER SPECTRUM (NYQUIST FORMULATION) : Before moving towards the analytical and rigorous derivation let us recapitulate some terminologies that are essential in derivation.

1] Lossless transmission system is a system that is having no net flow of energy. Standing waves are waves that do not transfer any energy. So, we assume that transmission line has induced standing waves in it. Condition for length of transmission line to have standing wave is that it should be integral multiple of half the wavelength (λ).

2] For electromagnetic radiations, we have following relation valid:

Where: v is velocity, λ is wavelength and f is frequency.

3] Classical average thermal energy is calculated using following expression:

Where, <E>= Energy, k= Boltzmann constant and T = temperature.

खगोल विश्व, अंक ९

21

4] Velocity is rate change of distance or distance/time.

Now we are all set for analysis part……!

Fig: Two resistors connected by a lossless transmission line of length a>> λ, the longest wavelength of interest.

In equilibrium, the transmission line can support only those standing waves having zero voltages at the ends; other modes are suppressed by the lossy resistors.

From standing wave assumption we get, As,

-------(1)

---------(2)

Substituting (2) in (1) we get,

Where,

.

As thermal energy of single mode is kT therefore energy of single mode per unit frequency. Therefore for n/f modes we have, ---------------(3) Also,

-----------(4)

As ‘a’ is the distanced travelled across wire.

--------(substituting values from 3 and 4)

Therefore power spectrum by a single resistor is kT .

Hence, this is how we obtain power spectrum per unit frequency in Radio antennas.

खगोल विश्व, अंक ९

22

This is used to calibrate system for proper noise reduction and hence enhance analysis. This was all about power spectrum analysis related to thermal noise caused by receiver in Radiometer!

Prasad Rathod prasadvrathod5@gmail.com

अवे अनब ा शण, २६ डडवेंफय २०१९ ! ु लरे अग्नीकांकण - कांकणाकृती वम ू ग्र

At Radio Astronomy Centre, Ooty

पोटोग्रापी

खगोल विश्व, अंक ९

23

ग्रशिात खाण्माचा आनंद

ग्रशिाचा आनंद रुटताना कामगकते

ये डडओ अॅस्ट्रोनॉभीपलऴमी भादशती जािून घेताना

ये डडओ अॅस्ट्रोनॉभी वेंटय मेथन ू ग्रशि

ऩशामरा गेरेरे खगोर भंडऱाचे वदस्ट्म

खगोल विश्व, अंक ९

24

खगोर भांडऱ: तीन दळका​ांचा प्रलाव! - खगोरीम प्रततकृती खगोर

भांडऱाच्मा कामाकतमा​ांची वांख्मा जवजळी लाढू रागरी तवतळी उतवाशी कामाकतमा​ांभध्मे अनेक

खगोरीम वलऴमा​ांलय चचा​ा शोऊ रागरी. ठाणे , डोंबफलरी, ऩनलेर, नाशळक, फदराऩयू इथरे कामाकते खगोर वलसान

प्रवायाच्मा

वलवलध

वलऴमा​ांलय

वलचाय

करू

रागरे.

तमाऩैकी

एक

भशत्त्लाची

गोष्

शोती

खगोरवलऴमक घ्ना स्सथय अथला चरत प्रततकृतीच्मा वाशाय्माने सऩष् कयणे. भरा आठलतां मावाठी अगदी प्रायां बीच आम्शी वांगणकाच्मा भदतीने खगोरीम वांकल्ऩना सऩष् कयण्माचा प्रमतन

केरा.

याजील

तच्णीव

मा​ांनी

आऩल्मा

‘आकाळगांगा’ दीतघाकेच्मा तनशभातीचे सलरूऩ प्रोग्रॎशभांगद्दलाये वांगणकालय दाखलन ू ददरां. तमा काऱात शा प्रमतन वलळेऴ शोता आणण तमाभागचा वलचायशी भशत्त्लाचा शोता. तमाच लेऱी आम्शी खगोरीम प्रदळानावाठीचे तक्ते, पो्ो आणण भॉडेरचा वखोर वलचाय करू रागरो. १९९५चां खग्राव वूमग्र ा शण शी तमा दृष्ीने चा​ांगरी वांधी शोती. ऩनलेर वलबागाचे याजेळ नामक मा​ांनी तमा​ांच्मा वशकामा​ांच्मा भदतीने ‘वूमग्र ा शणा’चां काडाफोडाचां छो्ां वां भॉडेर फनलरां शोतां. तमात ददला रालन ा शणाचा आबाव तनभा​ाण ू ऩढ ु े वयकणाऱ्मा चकतीद्दलाया खग्राव वम ू ग्र केरा शोता. तमाऩूलीशी याजेळने रोणाय वयोलयाचां प्रॎ स्य ऑप ऩॎरयवभधरी एक प्रततकृती तमाय केरी शोती. तमानांतय व्शॉमेजय मान, ये डडओ ्े शरसकोऩ, ऩर्थ ृ लीची ऩया​ांचन गती सऩष् कयणायी तवेच कृषणवललयाचीशी प्रततकृती याजेळने फनलरी. वलवलध दठकाणच्मा प्रदळाना​ांभध्मे आम्शी मा प्रततकृती ठे लत शोतो. तमा ऩाशून रोका​ांचा चा​ांगरा प्रततवाद शभऱामचा आणण कामाकतमा​ांचां कौतुकशी व्शामचां. १९९५च्मा वूमग्र ा शणावांफांधी जनजागत ृ ीची भोशीभ भांडऱाने शाती घेतरी. अनेक ळाऱा कॉरेज, वांसथा मेथे वूमग्र ा शणाफाफतच्मा ऩायदशळाका दाखलून तमालय आभच्मा कामाकतमा​ांनी वलनाळुल्क व्माख्माने ददरी. तमालेऱी

याजेळ

नामक

मा​ांच्मा

ग्रशण

प्रततकृतीचा

खऩ ू च पामदा झारा. तमानांतय

अनेका​ांनी

लेगळ्मा

प्रकायच्मा

प्रततकृती

फनलण्माचा तनधा​ाय केरा. फदराऩूयचे अबीय जोळी मा​ांनी तय अतमांत कल्ऩकतेने वम ू -ा ऩर्थ ृ ली-चांद्र मा​ांची चरत प्रततकृती तमाय केरी. मा प्रततकृतीद्दलाया वूमा ल चांद्राची

ग्रशणे,

चांद्राच्मा

करा,

वूमा​ाचां

उत्तयामण-

खगोल विश्व, अंक ९

25

दक्षषणामण अळा अनेक गोष्ी सऩष् शोत शोतमा. अबीयचा शभर श्रीयाभ माने तमारा मा काभात वाशाय्म केरां शोतां. मा भॉडेरचे अनेक कामाक्रभ दठकदठकाणी वादय झारे. प्रा. जमांत नायऱीकय, प्रा. ळळीकुभाय तचरे अळा ज्मेषठ खगोर लैसातनका​ांनी आणण प्रा. भोशन आऩ्े मा​ांच्मावायख्मा ज्मे षठ अभ्मावका​ांनी प्रततकृतीचां खऩ ू कौतक ु केरां. अबीयने मा प्रततकृतीत अनेक वध ु ायणा करून तमारा दे खणां रूऩ ददरां. कानऩूय मेथीर आम. आम. ्ी. भध्मे तमा प्रततकृतीरा ऩदशरां ऩारयतोवऴक शभऱारां. ककचक् ला्णाऱ्मा खगोरीम वांकल्ऩनाशी ककती वोप्मा करून वा​ांगता मेतात माचां शे उत्तभ उदाशयण आशे . अळा प्रकायची चरत प्रततकृती एखाद्दमा वलद्दमाथीदळेतीर शौळी खगोर अभ्मावकाने तमाय कयणे दशु भाऱच म्शणाले रागेर. १९९९च्मा वूमग्र ा शणाच्मा लेऱी ळैरेळ वांवाये मा​ांनी अबीयच्मा वशकामा​ाने खग्राव वम ा शण दाखलणायी चरत प्रततकृती वाकाय केरी. तमाच लेऱी ू ग्र वभीय कदभ मा​ांनी कुठे शी वशज दाखलता मेईर अळी काडाफोडाची वम ा शण प्रततकृती फनलरी शोती. दोन्शीरा उत्तभ प्रततवाद राबरा. ू ग्र २००७भध्मे ऩेण मेथे आददलावी वलद्दमार्थमा​ांवाठी आमोस्जत केरेल्मा करा-वलसान

प्रदळानात

ठे लण्मावाठी

वभीय

कदभ

मा​ांनी

बायतीम

फनाल्ीच्मा यॉके्ची २० पू् उां चीची अप्रततभ प्रततकृती फनलरी. शे एक शुफेशूफ ‘सकेर भॉडेर’ शोते. रोखांडी स्ॅं ड ल वलशळष् प्रकायचा कागद

मा​ांचा लाऩय करून फनलरेरां शे यॉके् तमा प्रदळानातरां भोठां आकऴाण ठयरां. तमानांतय ठाणे मेथीर वादशतम वांभेरनातशी शी प्रततकृती ठे लण्मात आरी. ती ऩाशून अनेक भान्मलय वादशस्तमका​ांनी भांडऱाच्मा कामा​ावलऴमी गौयलोद्दगाय काढरे.

भांफ ु ईच्मा आमभॎक्व तथए्यभधीर एका कामाक्रभात ठे लण्मावाठी वभीय कदभ मा​ांनीच अॎल्मशु भतनमभच्मा ऩातऱ ऩत्र्माचा लाऩय करून, चांद्रालय प्रथभ भाणूव घेऊन उतयरेल्मा ईगर मा मानाची अततळम बव्म ल दे खणी प्रततकृती फनलरी. ळेकडो रोका​ांना प्रबावलत कयणायी शी लैसातनक कराकृती शोती. अशरकडच्मा काऱात ्े शरसकोऩचे भाऊां् ककांला फामनॉक्मुरय फववलण्माचा स्ॅं ड अळा लसतूशी लेऱोलेऱी कामाकतमा​ांनी तमाय केल्मा. अनांत ठाकूय मा​ांनी फनलरेरा आमऩीव प्रोजेक्ळन ऩद्दधतीने भोफाईरने पो्ो काढण्मावाठीचा शोल्डयफनलरेरे तमाय केरा. तवेच अभोर बाईंदयकय ल अनुयाग ळेलडे मा​ांनी राकडी फाना डोअय भाऊां् फनलन ू पो्ोग्रापी वरु ु केरी. हमाशळलाम वांऩण ू ा ्े शरसकोऩशी .ऩदाथीम आयळावश) अनेक कामाकतमा​ांनी फनलरे आशेत.

खगोल विश्व, अंक ९

26

आगाभी काऱात खगोर प्रततकृतीांची सऩधा​ा भांडऱाने आमोस्जत केरी तय अनेक खगोर अभ्मावका​ांच्मा कल्ऩकतेरा लाल शभऱे र आणण लैसातनक अभ्मावाफयोफयच करागण ु ा​ांचाशी वलकाव शोईर. ददरीऩ जोळी khagoldilip@gmail.com (क्रभळ्) तीन दळका​ांचा प्रलाव शी रेखभाशरका ऩल ू ी खगोर लत्त ू ृ नालाच्मा खगोर भांडऱाच्मा ऩबरकेभध्मे छाऩन

आरेरी आशे . नलीन लाचका​ांना आणण कामाकतमा​ांना शा प्रलाव वभजाला मावाठी शी भाशरका खाव आग्रशासतल ऩन् ु शा दे त आशोत.

खगोर पलश्ल अंकावाठी आऩिशी रेख ऩाठलू ळकता. रेख भयाठी तवेच इंग्रजी अळा दोन्शी बाऴांभध्मे स्ट्लीकायरे जातीर. ळब्द भमागदा ७५० अवाली. आऩरा रेख मतु नकोडभध्मे टाईऩ करून ऩाठलाला. रेख स्ट्लीकायिे ल छाऩिे शे वलगस्ट्ली वंऩादक भंडऱाच्मा शाताभध्मे आशे . रेखावंफध ं ी काशी चचाग कयालमाची अवल्माव रेखकांळी ददरेल्मा ई-भेरलय वंऩकग कयाला. वज ु ाता फाफय: sujatababar@khagolmandal.com डॉ. अबम दे ळऩांड:े abhay@khagolmandal.com

रेख ऩाठपलण्मावाठी: khagolmandal.nashik@gmail.com

तायांगि शे ऩस्ट् ु तक इंग्रजी बाऴेभध्मे उऩरब्ध आशे . शले अवल्माव कृऩमा वंऩकग वाधा.

खगोल विश्व, अंक ९

27