Verwachtingen van beslissers

Wat wordt het thema van 2022?

Belangrijke beslissers in het Nederlandse vastgoed delen hun verwachtingen en vertellen over meevallers. De beslissers selecteert PropertyNL traditioneel op basis van harde gegevens uit verschillende marktonderzoeken: naar private beleggers, institutionele beleggers, projectontwikkelaars van commercieel vastgoed en woningontwikkelaars. Wat waren voor hen meevallers in het afgelopen jaar, en wat wordt hét thema van 2022 volgens hen? Naast corona en duurzaamheid is dat toch vooral de woningmarkt. Ook deelden zij hun favoriete gebouwen, die uiteenlopen van de Johan Cruijff Arena tot het Sydney Opera House.

Heleen Aarts Ceo van Amvest

Wat was uw grootste meevaller in 2021?

‘Allereerst was het heel fijn dat we elkaar binnen Amvest zijn blijven ontmoeten, zowel digitaal toen het moest als fysiek toen het kon. We hebben hiermee de teamspirit hoog gehouden. Daarnaast liep de bouw van veel van onze ontwikkelingen goed door, ondanks de vele uitdagingen in de markt. En natuurlijk zijn we blij dat er een minister voor Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening komt!’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Bouwen, bouwen, bouwen. Ik ben hoopvol dat de nieuwe minister van Volkshuisvesting & Ruimtelijke Ordening met stimulerende maatregelen komt om snelheid te creëren in het realiseren van bereikbare woningen voor iedereen. In combinatie met oplossingen voor het stikstofprobleem, vastlopende procedures en uitvoeringskracht bij alle partijen.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Als jurylid van de Brabanste Stijlprijs heb ik veel mooie initiatieven gezien waar mensen een fijn thuis vinden. De winnaar van deze prijs, het gebied Kloostervelden, is mijn favoriete plek, met het markante klooster als favoriet gebouw. Hier werken en wonen mensen met en zonder beperking samen in een bijzondere gemeenschap.’ Michiel Assink Algemeen directeur WDP Nederland

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Mede vanwege de enorme inzet van het team en onze partners heeft WDP heeft zich ondanks de enorme impact van corona verder kunnen ontwikkelen en professionaliseren. De stabiliteit, de verdere professionalisering en de groei van de logistieke (vastgoed) sector hebben ook een positieve bijdrage geleverd.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Verdere groei van WDP, onder andere door het uitrollen van ons klimaatplan; verdere verduurzaming van onze portefeuille en activiteiten.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Sydney Opera House.’ Gertjan van der Baan Ceo Vesteda

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘De grootste meevaller in 2021 is voor mij dat de Nederlandse economie ondanks de coronapandemie goed is blijven draaien. Onze economie bleek namelijk vrij goed bestand tegen de gevolgen van de coronacrisis. Uiteraard met uitzondering van een paar sectoren, die harde klappen kregen. Wat mij betreft hadden die sectoren vanuit de overheid wel wat ruimhartiger ondersteund mogen worden.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘De coronapandemie blijft in 2022 een heel groot thema, misschien wel het grootste. Dit gaat wat mij betreft niet alleen om het indammen van de verspreiding van het virus en allerlei varianten van dat virus. Vooral het goed oplossen van de enorme verdeeldheid tussen verschillende groepen mensen zal in 2022 veel meer aandacht moeten krijgen.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Daar hoef ik niet lang over na te denken: de Johan Cruijff Arena. Ik was eind september voor het eerst weer in de Arena bij de wedstrijd tussen Ajax en Besiktas. Bij de entree kreeg ik meteen al het vertrouwde gevoel van thuiskomen. Eenmaal binnen was de sfeer weer als vanouds. Heerlijk. Ook fantastisch dat Ajax won overigens.’

Ralph Caspanni Co-ceo Heylen Warehouses

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘De positieve economische groei. De recordgroei van online e-commerce verkopen, die ervoor heeft gezorgd dat veel van onze huurders een zeer succesvol jaar achter de rug hebben.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Er spelen vele thema’s. Op sommige hebben we geen directe invloed, zoals inflatie- en renteontwikkelingen. Op andere zetten we pro-actief in, zoals CSR, de impact van onze gebouwen op de omgeving. Dit gaat onder andere over het debat rond ‘verdozing’, maar ook over onze rol in de energietransitie. Gebouwtechnologie, de toepassing van vele online sensoren om het gebruik en de prestaties van gebouwen te meten, te delen en real-time bij te sturen en te optimaliseren. Robotisering. Door schaarste aan personeel in combinatie met de exponentiele toename van e-commerce neemt de toepassing van robotisering in logistieke processen een enorme vlucht. Wij vervullen hierbij steeds vaker de rol van investeringspartner voor onze klanten.’ Richard Dallinga Ceo Green Real Estate

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Dat we onder complexe omstandigheden de energie in het team hoog hebben gehouden. In onze organisatie hebben we altijd veel aandacht voor elkaar en voor onze partners, en dat hebben we ook onder de moeilijke omstandigheden van 2021 weten vast te houden.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Verbinding. De samenleving is steeds meer tegenover elkaar komen te staan in plaats van naast elkaar. Ook in vastgoed: we zullen de stenen moeten verbinden met de behoeften van de mensen die het gebruiken. Dat maakt plekken relevant en aantrekkelijk.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Het Forum in Groningen: spectaculair en laagdrempelig tegelijk en voor veel doelen op veel momenten interessant.’ Martijn Dirks Partner bij Provast

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Provast heeft een uitstekend jaar achter de rug en kijkt vol vertrouwen naar 2022. We hebben de afgelopen tijd veel nieuwe woon- maar ook kantoorprojecten geïnitieerd en gaan een aantal grote projecten in aanbouw nemen in 2022. De bestendigheid van de Nederlandse economie is ondanks de pandemie groot gebleken. De vraag naar slimme ruimtelijke oplossingen in de Nederlandse steden is nog nooit zo groot geweest.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Er is heel veel vraag naar woningen, maar ook naar moderne, gezonde kantoren – zakelijke clubhuizen in Provast-jargon. De kantorenmarkt zal in het teken staan van deze modernisering en verduurzaming. Wonen blijft de grote motor voor projectontwikkelaars. Ook daar geldt dat mixed-use en 24/7 centraal staan.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘De gebiedsontwikkeling rond het Kings’ Cross station in Londen is een prachtig voorbeeld van mixed-use en 24/7: moderne appartementen, grote gezonde kantoren en een groot aantal ondersteunende functies (cultuur, horeca, sport, etc.).’

Ewald Dudok Directeur/eigenaar Dudok Real Estate

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘2021 was het jaar van stijgende bouwkosten, langere levertijden en tekorten in bouwmaterialen. Door te werken met de juiste partners hebben we onze nieuwbouwproductie aanzienlijk verhoogd met een verbeterd rendement.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘De groei van de logistieke sector gaat versnellen. Een belangrijk thema is beter uitleggen wat we bijdragen, banenmotor, aanleg miljoenen vierkante meters zonnepanelen, etc. E-commerce is onomkeerbaar, een van de belangrijkste economische dragers. De Rotterdamse haven en alle Europese logistieke aders worden steeds belangrijker. Meer controle over productie en distributie is noodzakelijk. Partnerships met de overheid zijn cruciaal voor gestructureerde groei. Het goede nieuws is dat de nieuwe minister van RO, Hugo de Jonge, door goede regie kan zorgen voor minder proceduretijd.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘In de categorie transformatie vind ik The Terraced Tower van Provast een van de mooiere binnenstedelijke herontwikkelingen van Rotterdam.’

Dick Gort Ceo ASR Real Estate

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Met onze gediversifieerde portefeuille hebben we, ondanks alle coronaperikelen, de mooie rendementen weten vast te houden.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Vlak voor de jaarwisseling kochten wij een groot windpark in de Wieringermeer. Met deze 32 turbines creëren we een gezamenlijk vermogen van 118 megawatt (goed voor 114.000 huishoudens per jaar). Deze acquisitie sluit mooi aan op de zon- en windparken die we al eerder kochten. In 2024 wil ASR € 4,5 mrd aan investeringen op de balans hebben die een bijdrage leveren aan een duurzamere wereld.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Voor mij is dat het hoofdkantoor van Triodos aan de rand van landgoed De Reehorst in Zeist. Een fantastisch gebouw in een prachtige omgeving. Wie zou daar niet willen werken?’ Dick van Hal Ceo Bouwinvest

Grootste meevaller in 2021? ‘De grootste meevaller in 2021 was het rendement. Onze laatste forecast is 12% voor internationaal vastgoed en 7% voor Nederlands vastgoed. Omdat het rendement in het eerste coronajaar naar omstandigheden meeviel, was de verwachting dat de pijn nog niet genomen was. Toch komen we ook dit jaar hoger uit dan verwacht, door de sneller dan verwachte economische opleving wereldwijd.’

Grootste thema van 2022? ‘Het grootste thema voor 2022 wordt de beheersing van de klimaatrisico’s. Smeltende ijskappen, het IPPC-rapport, de Glasgow-conferentie, de voorgenomen investeringen van ons kabinet in klimaat en onze eigen Paris-proof ambities wijzen allemaal in dezelfde richting: het is nog niet te laat, maar de tijd dringt zeer.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Als ik echt moet kiezen: De Meester in Haarlem. Deze monumentale ambachtsschool wordt getransformeerd naar 178 huurappartementen in verschillende prijsklassen. Gunstige locatie en een gebouw met een ziel dat een geheel nieuw en duurzaam leven krijgt. Altijd een hele uitdaging om dit te realiseren, maar in meerdere opzichten vastgoed met een grote maatschappelijke bijdrage.’ Alex Huges

Algemeen directeur Segesta Groep

Grootste meevaller in 2021? ‘De veerkracht van de Nederlandse economie.’

Grootste thema van 2022? ‘Schaarste en kostenstijgingen. Daarnaast het thema duurzaamheid, dat al jaren een rol speelt.’

Favoriete gebouw?

‘Valley in Amsterdam, als iconisch en gedurfd ontwerp.’

Ronald Huikeshoven Directievoorzitter AM

Wat was uw grootste meevaller in 2021?

‘Voor AM was het ook in het afgelopen jaar goed om te ervaren dat we onze visie op maatschappelijke thema’s zoals duurzaamheid, gezondheid en inclusiviteit hebben kunnen doorvertalen in concrete en vernieuwende (gebieds) ontwikkelingen.

Corona zorgde ervoor dat onze aanpak en visie op nog meer belangstelling konden rekenen bij opdrachtgevers en klanten.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘In 2022 gaan we de nieuwe gebiedsontwikkeling als belangrijk thema terugzien in ons vakgebied. Met het aantreden van het nieuwe kabinet kunnen nu stappen gezet worden om de woningmarkt te versnellen en de grote vraag beter te beantwoorden. Hieraan zullen nieuwe gebiedsontwikkelingen een belangrijke bijdrage gaan leveren.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Spaardammerhart in Amsterdam heeft wat mij terecht de Zuiderkerkprijs 2021 gewonnen. De ontwikkelaar en de architect hebben een prachtig project opgeleverd dat past in zijn omgeving en waarin verschillende maatschappelijke groepen samenleven. Dit laatste spreekt me enorm aan, omdat het ontwikkelen van inclusieve leefomgevingen, voor verschillende groepen bewoners en vastgoedgebruikers die elkaar aanvullen en versterken, een van de speerpunten is van AM.’

Ton van de Klok Algemeen directeur KlokHolding

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Dat na het uitbreken van de coronapandemie de woningmarkt niet stagneerde, wat we wel verwacht hadden. Diverse door ons gemaakte scenario’s kwamen gelukkig niet uit. Integendeel: de vraag naar woningen nam alleen maar toe.’

Wat wordt de grootste uitdaging in 2022? ‘Dat is diezelfde woningmarkt: hoe gaat het ons lukken om voldoende woningen/appartementen in alle prijsklassen te realiseren, rekening houdend met de schaarse beschikbare grond, ambtelijke capaciteit, politieke (on)wil, explosief stijgende bouwkosten en de noodzakelijke (maar ook kostprijsverhogende) verduurzamingsopgave?’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Het Guggenheim Museum in Bilbao van architect Frank Gehry. Recent bezocht: enorm gedurfde, eigenwijze architectuur en toch heel functioneel als museumgebouw.’

Bart Meijer Ceo en eigenaar van ontwikkelaar MRP

Grootste meevaller in 2021? ‘De vastgoedmarkt bleef sterk, ondanks de wereldwijde pandemie. Wijzelf konden, ondanks de coronabeperkingen, volop doorgaan met de planning en uitvoering van nieuwbouwprojecten. Onze medewerkers konden in een coronaproof omgeving werken of thuiswerken, en zijn gelukkig allemaal gezond gebleven.’

Grootste thema van 2022? ‘Het realiseren van betaalbare, modulaire en snel gebouwde woningen. We hebben momenteel op de woningmarkt een buitengewoon probleem, en dat vraagt om een manier van bouwen die sneller, flexibeler en duurzamer is. De grote uitdaging is of het huidige proces van vergunningen kan worden vereenvoudigd om aan de grote vraag van nieuwe woningen te voldoen.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Westfield Mall of the Netherlands, een ontwerp van MVSA, dat ondanks de beperkingen van corona in maart 2021 opende. Het is een iconisch gebouw, het resultaat van een grootschalige renovatie en uitbreiding van winkelcentrum Leidsenhage. In deze tijden van pandemie geeft het entertainment, is het een belevingswereld, een plek waar je wilt verblijven voor de periode van een dag, een dagdeel, en ook ’s avonds. Het is voor MRP een inspiratie voor de transformatie van WFC Amsterdam.’

Paul Oremus Managing director CBRE Investment Management

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Ondanks de pandemie heeft de economie zich goed ontwikkeld en waren zelfs sterke waardestijgingen zichtbaar in zowel de logistieke als in de residentiele sector.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Het grootste thema is en blijft verduurzaming en inmiddels ook de energieprijzen. Ik ben ervan overtuigd dat de oplopende energieprijzen de verduurzaming een boost zullen geven, omdat dit het bewustzijn zal versterken dat we onze afhankelijkheid van fossiele brandstoffen snel moeten afbouwen. Daar komt bij dat dit ook in het nieuwe regeerakkoord zeer hoog op de agenda staat.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Depot Boijmans Van Beuningen in Rotterdam.’

Enno Otten Directeur van COD en Borghese Real Estate

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘De markt heeft zich ondanks de coronasituatie goed ontwikkeld, de vastgoedsegmenten waarin wij voornamelijk actief zijn (wonen, zorg en logistiek) blijven voor gebruikers en beleggers interessant.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Versnellen van de woningbouw, ondanks stijgende bouwkosten en almaar complexere vergunningprocedures. We zullen als ontwikkelaars samen met bouwers en overheden moeten zoeken naar manieren om de huidige hoge ambities wat betreft kwaliteit, betaalbaarheid en duurzaamheid waar te maken en toch de productie te verhogen.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘The Valley: mixed-use, gedurfd ontwerp, toplocatie.’

Frank Pieper DGA Sustay Group

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Dat we elkaar weer konden ontmoeten, het blijft mensenwerk. De Provada ging weer door en daardoor konden we eindelijk de eerste Middenhuur Award uitreiken. Daarmee konden we aandacht vragen voor betaalbare woningen om zodoende de lage en middeninkomens te helpen.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Betaalbare woningen voor iedereen. Wij zwemmen graag tegen de stroom in en realiseren al jaren voornamelijk in het betaalbare segment voor lage- en middeninkomens. Het is alleen nog complexer geworden om dat mogelijk te maken. Wij gaan deze uitdaging in de woningmarkt echter graag aan met nieuwe, creatieve en slimme oplossingen. Sterker, we gaan die woningen ook nog eens zoveel mogelijk in hout realiseren! Dit doen wij niet alleen; we werken graag samen, dus wie gaat deze geweldige uitdaging nu ook weer met ons aan?’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Fallingwater van Frank Lloyd Wright, een architectonisch wonder dat opgaat in de natuur. Dat werd overigens toen al (1939) gerealiseerd met materialen uit de omgeving. Daar kunnen we hier ook een goed voorbeeld aan nemen.’

Bart van Twillert Country manager Unibail-Rodamco-Westfield

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Voor mij is dat onmiskenbaar het zeer succesvolle openingsjaar van Westfield Mall of the Netherlands, zelfs ondanks de coronabeperkingen. Na 12 jaar ploeteren is eindelijk de eerste echte Mall in Nederland een feit!’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Thema’s als klimaat, de wooncrisis, het nieuwe werken en de retailtransitie vragen een enorme creativiteit van de sector om tot nieuwe en integrale antwoorden te komen voor een gebalanceerde ruimtelijke ontwikkeling van ons mooie land.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Dat zijn niet de lelijke distributiedozen die overal verschijnen. Wel de eeuwenoude gebouwen die onze steden karkater geven en behouden moeten blijven, zoals de 700 jaar oude Domtoren in Utrecht, die momenteel gerestaureerd wordt.’

Bas van Veggel Managing partner Timeless Investments

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Ondanks de grote impact van corona vond ik dat mensen heel snel de weg weer naar kantoor weten te vinden. Mensen blijken veel meer behoefte te hebben aan fysieke ontmoeting dan menig ‘onheilsprofeet’ of futuroloog dacht.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘Ik hoop dat het centrale thema zal zijn dat we in Nederland wat minder met de waan van de dag gaan leven en eindelijk eens plannen gaan maken waarmee we duurzaam investeren in de toekomst. Veel meer gericht op de lange termijn in plaats van continu reactief beleid en elkaar vliegen afvangen.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Hearst Tower, New York.’ Arthur van der Wal Directievoorzitter Syntrus Achmea Real Estate & Finance

Wat was uw grootste meevaller in 2021? ‘Ik ben er trots op dat we erin zijn geslaagd om met onze partners invulling te geven aan de vraag van onze klanten naar financieel en maatschappelijk rendement. Coronacrisis of niet, wij Beleggen met Betekenis.’

Wat wordt het grootste thema van 2022? ‘De komende jaren zullen in het teken staan van Duurzaam Samen Leven. Of het nu gaat om het woningtekort, de klimaatcrisis, het stikstofdossier of de sociale ongelijkheid: we zullen nieuwe antwoorden moeten vinden. Met elkaar.’

Wat is uw favoriete gebouw? ‘Wij zijn geïnspireerd door Haut in Amsterdam. Het laat zien dat je met houtbouw ook de lucht in kunt gaan. We hebben afgelopen jaren fors ingezet op kennisontwikkeling op dit gebied. Door meer gebruik te maken van biobased materialen kan de CO2uitstoot van nieuwbouw worden geminimaliseerd.’