De maxi-challenges van ondertiteling

Door Teuntje Gevers en Lola van Scharrenburg

In deze editie van Dragazine wordt de focus gelegd op de meest gebruikte vorm van audiovisuele vertaling: ondertiteling. In Nederland is ondertiteling heel gebruikelijk bij anderstalige media, maar dat is lang niet in elk land het geval. Kijk bijvoorbeeld naar Duitsland, waar nasynchronisatie, of dubben, heel normaal is. Maar wat is het nou precies dat ondertitelen zo lastig maakt? In deze theoretische uitdieping van het vakgebied leggen we hier de focus op.

Net als bij andere vormen van ‘intertalige’ vertaling, draait het er bij ondertiteling vooral om dat een tekst van de ene taal naar de andere wordt omgezet. Toch zijn er nog andere factoren, of eerder beperkingen, die meespelen bij ondertiteling. Allereerst dient er rekening gehouden te worden met twee verschillende signs en twee verschillende ‘kanalen’ op het gebied van communicatie. Er zijn audio-verbale signs, ofwel de gesproken tekst, en audio-nonverbale signs, ofwel alle andere geluiden. De twee kanalen zijn visueel-verbaal, ofwel geschreven tekst, en visueel-nonverbaal, ofwel alle andere visuele kenmerken (alles dat in beeld is). Ter vergelijking: bij de vertaling van bijvoorbeeld een roman is er sprake van slechts één kanaal, namelijk de geschreven tekst. Dit maakt dat ondertitelen een stuk complexer is.

Een andere grote uitdaging van ondertitelen is dat het originele audiovisuele materiaal intact blijft. Hierdoor dient de ondertiteling meer als een supplement dan als een vervanging van de originele tekst. Ondertitelde media bevat daarom altijd drie basiscomponenten: de gesproken tekst, het beeld en de ondertiteling. Het is van groot belang dat deze drie basiscomponenten in met elkaar balans zijn. Daarnaast dient de ondertitelaar rekening te houden met het feit dat het publiek op hetzelfde moment de ondertiteling moet kunnen lezen én moet kunnen zien wat er gebeurt op het scherm én moet kunnen horen wat voor andere geluiden er zijn. Het zou heel jammer zijn als je iets belangrijks mist in een spannende film doordat je druk bezig was met het lezen van de ondertiteling. Veel ondertitelaars gaan uit van de ‘zes-secondenregel’: twee regels van ongeveer 35 karakters zijn zonder haast te lezen binnen zes seconden. Ook is de snelheid waarmee iets gezegd wordt van belang bij ondertitelen, omdat dit invloed heeft op het aantal seconden dat de ondertiteling in beeld kan zijn. Wat vertaald wordt moet tegelijk in beeld zijn met de gesproken tekst, en niet korter of langer. Het timen van de ondertitels wordt spotting genoemd.

Een derde uitdaging in het ondertitelen is de mogelijkheid dat de kijker de gesproken taal in het audiovisuele programma beheerst. Dit betekent dat de kijker, in theorie, volledige toegang heeft tot de brontekst terwijl die de doeltekst ontvangt. Ter vergelijking: als je een vertaald boek leest, leg je er niet een exemplaar in de originele taal naast om dit tegelijk te lezen. Met andere woorden: het is bij ondertiteling veel waarschijnlijker dat de ontvanger de vertaalde tekst onder een vergrootglas legt, en kritiek levert op de tekst. Het werk van de ondertitelaar kan op elk moment vergeleken worden met de gesproken tekst.

Over gesproken tekst gesproken: dat is nog een element dat ondertiteling uniek maakt. Spreektaal is heel anders opgebouwd dan schrijftaal. Zo zullen elementen van bijvoorbeeld straattaal, jongerentaal of dialecten veel eerder in spreektaal terugkomen dan in schrijftaal. Ook worden taalfouten doorgaans genegeerd in

spreektaal, maar in schrijftaal zijn deze veel opvallender en minder gewenst. Bij ondertiteling zet je spreektaal over in schrijftaal, en dat zorgt ervoor dat in de vertaling niet alle taalfouten en cultuureigen termen meegenomen worden.

Vertaalstrategieën bij ondertiteling

Ondertitelen brengt dus veel specifieke uitdagingen met zich mee, maar hoe kan de ondertitelaar deze aanpakken? De Deense ondertitelaar en universitair hoofddocent Henrik Gottlieb beschrijft 10 verschillende strategieën die gebruikt kunnen worden bij ondertiteling.

1. Expansie

Het uitbreiden van een uiting, bijvoorbeeld met een specificering. Expansie wordt onder andere gebruikt bij cultuurspecifieke verwijzingen.

2. Parafrase

Het anders verwoorden van een uiting. Deze strategie wordt toegepast wanneer de bewoording van de brontekst zich niet goed leent voor een één-op-één vertaling.

3. Transfer

Het volledig vertalen van een uiting. Gottlieb geeft aan dat deze strategie vaak kan worden toegepast wanneer er relatief langzaam gesproken wordt en er een ‘neutraal’ gesprek wordt gevoerd, zonder bijvoorbeeld cultuurspecifieke verwijzingen.

4. Imitatie

Het gebruik van een identieke uiting. Deze strategie wordt bijvoorbeeld toegepast bij eigennamen.

5. Transcriptie

Transcriptie wordt gebruikt bij ongebruikelijk, bijvoorbeeld regionaal, taalgebruik. Het doel van transcriptie is om een adequate weergave van de brontekst te bereiken.

6. Dislocatie

Het aanpassen van een uiting. Deze strategie wordt toegepast wanneer het effect van de uiting belangrijker is dan de inhoud, bijvoorbeeld bij een grappig liedje in een tekenfilm.

7. Condensatie

Het bondig verwoorden van de uiting. Hierbij worden de betekenis en de meeste stilistische kenmerken van de brontekst behouden. Deze strategie wordt meestal toegepast bij een gemiddeld spreektempo.

8. Decimatie

Het verkorten van een uiting door elementen weg te laten. Deze strategie wordt vaak toegepast wanneer er snel wordt gesproken, maar de uiting wel van enig belang is.

9. Weglating

Het weglaten van een uiting wordt vaak toegepast wanneer er snel wordt gesproken en de uiting niet van groot belang is.

10. Resignatie

Het veranderen van de uiting, bijvoorbeeld omdat de brontekst een ‘onvertaalbaar’ element bevat.

Strategie 7, condensatie, wordt vaak als het ‘prototype’ ondertitelen gezien. Normaal gesproken gaan bij condensatie, zeker in het geval van spontane uitingen, enkel overbodige elementen verloren die specifiek zijn voor gesproken taal, zoals ‘ehm’-geluiden of het herhalen van woorden tijdens het nadenken over wat men gaat zeggen. Waar strategieën 1 tot en met 4 en 10 niet specifiek zijn voor audiovisuele vertaling, komen strategie 5 tot en met 9 vaker voor in ondertiteling dan in andere vormen van vertaling.

De regels en reputatie van Netflix-ondertitels Elke opdrachtgever heeft andere regels en richtlijnen voor ondertiteling, bijvoorbeeld over de duur waarop de ondertitels in beeld mogen zijn en het opsplitsen van regels. In de rest van dit magazine staat ‘The Bag Ball’ centraal, een aflevering van RuPaul’s Drag Race seizoen 13, die te zien is op Netflix. Voor de analyse van deze aflevering hebben we dus ook gebruik gemaakt van de ondertiteling zoals die beschikbaar is op de streamingdienst. Netflix hanteert onder andere de volgende regels rondom ondertiteling: Een subtitle event dient minimaal ⅚ van een seconde, en maximaal 7

seconden in beeld te zijn. De tekst wordt bij voorkeur afgebeeld op één regel, tenzij deze over de karakterlimiet gaat. In dat geval moet de tekst in twee regels opgedeeld worden, na interpunctietekens en voor voegwoorden en voorzetsels. Het regeleinde mag onder andere geen lidwoorden en zelfstandig naamwoorden, en voor- en achternamen uit elkaar halen.

De manier waarop Netflix met ondertiteling omgaat is niet volledig zonder controverse. Zo blijkt er vaak sprake te zijn van hoge tijdsdruk, meerdere ondertitelaars die onafhankelijk van elkaar aan dezelfde serie werken, en zeer lage vergoedingen. Ook kon tot een aantal jaar geleden iedereen die succesvol een online ondertitelingstoets aflegde, aan de slag als ondertitelaar voor de streamingdienst. Bij het lezen van de rest van deze editie van Dragazine is het dan ook goed om in het achterhoofd te houden dat de kwaliteit van de ondertiteling van ‘The Bag Ball’ niet noodzakelijkerwijs hoog is.

Referenties

• Ghaemi, F., & Benyamin, J. (2011). Strategies used in the translation of interlingual subtitling. Journal of English Studies, 1(1), 39-49. • Gottlieb, H. (1991). Subtitling - A New University Principle. In C. Dollerup & A. Loddegaard (red.), Teaching Translation and Interpreting. Amsterdam: John Benjamins. • Díaz Cintas, J. (2010). Audiovisual translation. In Y. Gambier & L. van Doorslaer (red.), Handbook of Translation Studies (pp. 344-349). Amsterdam: John Benjamins. • Kruger, H. (2001). The creation of interlingual subtitles: Semiotics, equivalence and condensation. Studies in Translation Theory and Practice, 9(1), pp. 177-196. https://doi-org.proxy.library.uu.nl/10.1080/0 907676X.2001.9961416 • Remael, A. (2010). Audiovisual translation. In Y. Gambier & L. van Doorslaer (red.), Handbook of Translation Studies (pp. 12-17). Amsterdam: John Benjamins. • Poort, F. (29 april 2019). ‘Slechte ondertitels Netflix door tijdsdruk en lage lonen’. RTL Nieuws. Geraadpleegd op 7 november 2021 via https://www.rtlnieuws. nl/tech/artikel/4693896/slechte-ondertitelsnetflix-gevolg-van-tijdsdruk-en-lage-lonen • Smothers, T. (2021, 29 jan). The bag ball (Seizoen 13, aflevering 5) [Aflevering TVserie]. In Palazzola (Executive Producer), RuPaul’s Drag Race. World of Wonder Productions, Inc.

H E T H A A R V O O R H I J , D I E E N H A A R

A L S E C H T E D R A G K E N N E R D U R F I K M E T Z E K E R H E I D T E Z E G G E N : W I G S F O R D A Y S I S D E B E S T E I N H A A R V A K ! - D R S . J A A P V A N V R E D E N D A A L