ΠΟΝΤΟΣ αρ. 15

=52 ΣΕ ΚΟ Λ Ι Δ

ΕΣ ΙΔ

πόντος 4€

ιστορία=λαογραφία=πολιτισμός

Τεύχος 15 / 2ο τρίμηνο 2020 / Λ. Δημοκρατίας 57 ΤΚ. 57013 Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκη

ΠΕΡΙ

Ο

Πόντος

Ας λέω ‘σας την ορθίαν...

Εγγραφείτε συνδρομητές Εγγραφείτε συνδρομητές για να σας στέλνουμε το περιοδικό ταχυδρομικά στον χώρο σας με 20 ευρώ το έτος (για την Ελλάδα) τέσσερις εκδόσεις, μία για κάθε εποχή του χρόνου. Επικοινωνείστε μαζί μας: τηλ. 2310 537290, 6946 333578 trapezous@gmail.com www.pontos.info

Το περιοδικό μας “Πόντος” οργανώνει επίσκεψη στον Πόντο εαν το επιτρέψουν οι συνθήκες. Θα επισκεφθούμε μεταξύ άλλων Αμάσεια, Σινώπη, Σαμψούντα, Κοτύωρα, Ακ Νταγ Ματέν, Νικόπολη (Γαράσαρη), Απές, Τραπεζούντα, Παναγία Σουμελά, Σούρμενα, Καρς, Σάντα, Κρώμνη, Ιμερα, Σταυρίν, Αργυρούπολη, Σαφράνμπολη και πολλά ακόμη μέρη του Πόντου. Ελάτε μαζί μας! Χαμηλό κόστος συμμετοχής στην εκδρομή. Επικοινωνία: τηλ.

2310 537290 και 6946 333578 Δείτε το πρόγραμμα της εκδρομής στην ιστοσελίδα μας www.pontos.info

Για το ταξίδι στον Πόντο Επικοινωνείστε μαζί μας στο τηλ. 2310 537290 & 6946 333578

Φωτογραφία εξωφύλλου: Εμμονή στις ιστορικές μνήμες

ΕΣ ΙΔ

=52 ΣΕ ΚΟ Λ ΔΙ

Δεν είναι η Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης ο μοναδικός βυζαντινός ναός που μετατράπηκε από μουσείο σε τζαμί. Προηγήθηκε ο ιστορικός ναός Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα ο οποίος ήταν προηγουμένως μουσείο. Η απόφαση για μετατροπή της είχε ληφθεί το 2013 για το εξαιρετικό αυτό οικοδόμημα που χρονολογείται από τον 13ο αιώνα, επί βασιλείας του Μανουήλ Α΄ Μεγάλου Κομνηνού στην Αυτοκρατορία της Τραπεζούντας. Μεταβιβάστηκε από το υπουργείο Πολιτισμού στην Διεύθυνση Βακουφίων για να λειτουργήσει ως τέμενος. Στην περίπτωση της Αγία Σοφίας «ευτυχήσαμε» τουλάχιστον να δούμε προοδευτικούς πολίτες της Τραπεζούντος να εκφράζουν τις έντονες διαμαρτυρίες τους για την μετατροπή και να διαδηλώνουν κάποιοι έξω από τον Ναό με πλακάτ. «Έχουμε τόσα τζαμιά τι να το κάνουμε άλλο ένα», έλεγαν. Έντονη ήταν η αντίδραση και του οικουμενικού Πατριάρχη Βαρθολομαίου ο οποίος εκείνες τις ημέρες είχε επισκεφτεί την Ματσούκα αλλά και τον ίδιο τον ναό: «Εμείς σεβόμεθα όλα τα τζαμιά, όλους τους χώρους προσευχής, όμως στο θέμα της Αγίας Σοφίας Τραπεζούντας δεν βλέπουμε κάποια ανάγκη» σημείωσε ο Οικουμενικός Πατριάρχης και συνέχισε: «Είμεθα υπέρ του να συνεχίσει τη λειτουργία της ως μουσείο». Ο Οικουμενικός Πατριάρχης δεν παρέλειψε να υπενθυμίσει την έντονη αντίδραση του οικείου Κοινοτάρχη Ζεκί Μπεϊτάρ, ο οποίος απείλησε ακόμα και με ξεσηκωμό σε μια τέτοια προοπτική, επισημαίνοντας ότι υπάρχουν πολλά τζαμιά, αλλά άδεια. «Πρώτα να γεμίσουν εκείνα τα Τζαμιά και κατόπιν, αν υπάρχει ανάγκη, Γράφει ο δημοσιογράφος Φωκίων Γεωργίου Φουντουκίδης μπορεί να γίνει και η Αγία Σοφία» υπενθύμισε τα λόγια του Κοινοτάρχη ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος. «Όμως, τώρα δεν υπάρχει ανάγκη, υπάρχει πολιτική σε αυτό το θέμα» πρόσθεσε. Η τουρκική ηγεσία όμως είχε κάνει το χατίρι των φανατικών για ψηφοθηρικούς λόγους και τώρα, με την Αγία Σοφία Κωνσταντινούπολης συνεχίζει το έγκλημα της ενάντια στην ιστορία και τον πολιτισμό...

Ελάτε μετ’ εμάς σον Πόντον!

Ο

Τρίμηνο περιοδικό Εκδόσεις “Τραπεζούς” Λ. Δημοκρατίας 57 Ωραιόκαστρο θεσσαλονίκη τηλ. 2310 537290, 6946 333578 trapezous@gmail.com

Διεύθυνση έκδοσης: Φωκίων Φουντουκίδης, δημοσιογράφος Ανατολική Μακεδονία-Θράκη Γιώργος Πεζιρκιανίδης τηλ. 23210 50598, 6977270921

Συνδρομές: Ετήσια 20 ευρώ, Σύλλογοι 35 ευρώ Ευρώπη - Κύπρος 40 € Η.Π.Α. 55 δολλάρια Αυστραλία 70 δολλάρια Καναδάς 70 δολλάρια Ρωσία 3.500 ρούβλια

ΠΕΡΙ

Αγία Σοφία Τραπεζούντος

πόντος 4€

ιστορία=λαογραφία=πολιτισμός

Υποδοχή διαφήμισης 2310-537290, 6946333578

Τεύχος 15 / 2ο τρίμηνο 2020 / Λ. Δημοκρατίας 57 ΤΚ. 57013 Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκη

ταξιδεύω στον Πόντο

3

Φωκίων Φουντουκίδης

www.pontos.info

Τραπεζικοί Λογαριασμοί: ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΙΒΑΝ: GR2701107410000074100211726 ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ: ΙΒΑΝ: GR25 0172 2650 0052 6504 6893 176

Πόντος

4

Επιστολές

Πόντος

5

-Εμ, ασήν Κομεράν τη Τραπεζούντας...

Το εσωτερικό του ισογείου της οικίας των Φουντουκιδαίων στο χωριό Κομερά της Τραπεζούντος (Φωτογραφία Φωκίων Φουντουκίδης)

Αναθιβάλω (θυμάμαι, αναπολώ) και γράφω. Εύδηλος Ικαρίας 1-7-2020

1968. δυσμενής μετάθεση του Πατέρα για Ταμπούρια Πειραιά, αντί για Σταυρούπολη Θεσσαλονίκης. Για μένα ένας μικρός ξεριζωμός. Αφήνω πίσω φίλους, γνωστούς, αγαπημένα πρόσωπα (ο παππούς, η γιαγιά, οι θείοι, τα ξαδέλφια, ο Παναγιώτης… ο αδελφός που δεν είχα). Ο παππούς έβλεπε πως πίσω δεν ξαναγυρνούσαμε (βλέπεις ο γαμπρόν ‘κι έτον τ’εμέτερον, ξένος έτον, ασήν Ικαρία) και μούμαθε σαν με ρωτούν από πού είμαι, να απαντώ: -Εμ, ασήν Κομεράν τη Τραπεζούντας και εγεννέθα σην Τριάδα Σερρών -Πόντιος είσαι; -Ποντιος και μ’έναν ομμάτ. Μέχρι σήμερα που ζω στην Ικαρία, 34 χρόνια τώρα, κάθε που θα γνωρίσω Πόντιο (μόλις ακούσω την προφορά κάνω γνωριμία γιατί το ‘’αίμαν νερό ‘κι ίνεται’’) και με ρωτήσουν από πού είμαι, η απάντηση μου αυθόρμητα είναι μία: - Εμ, ασην Κομεράν τη Τραπεζούντας και εγεννέθα σην Τριάδα Σερρών. Εχ, καημός και πίκρα... Κι αν η μισή μου καρδιά στην Ικαρία βρίσκεται η άλλη μισή ανάμεσα σας βρίσκεται και κτυπάει δυνατά στους ρυθμούς της ποντιακής φλέβας- μουσικής τόσο δυνατά, που αν αφουγκραστείς θα την ακούσεις Φωκίων να κρούει ‘’άμον νταούλ’’, κρατώντας το τέμπο του αγαπημένου μου τραγουδιού που πρωτοέμαθα από τον παππού τον Παναγιώτη Φουντουκίδη: ‘’ σκοτία πίσσα έτονε ο καιρόν λιβωμένον…» Συγχαρητήρια για το περιοδικό, Καλή συνέχεια… Χαιρετώ σας και φιλώ σας. Ιωάννης ο Διογενεύς Ο εκ της Τριάδας Σερρών ορμώμενος. (Ο Πόντιος Ικαριώτης που λέει κι’ ο Παναγιώτης)

Πόντος

6

Πόντος

7

Κοτύωρα 1911

“Εν καιρώ εργασίας απαγορεύται το φλυαρείν”

Επιμέλεια Γιώργος Πεζιρκιανίδης

Εργασιακές συνθήκες πολύ διαφορετικές από τις σημερινές επικρατούσαν στον Πόντο. Εντεκα ώρες εργασίας τις καθημερινές και δέκα ώρες εργασίας το Σάββατο ήταν το ωράριο για τα επιπλοποιεία των Κοτυώρων στον Πόντο. Οποιος απουσίαζε 15’ από την εργασία του έχανε το μισό του ημερομισθίου του (μερκόν)! Και φυσικά εν ώρα εργασίας απαγορευόταν “το φλυαρείν”! Από το βιβλίο του Ξενοφώντα Ακογλου ‘’ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΑ ΚΟΤΥΩΡΩΝ’’ δημοσιεύουμε τον κανονισμό του επιπλοποιείου του Ζαζόπουλου που ίσχυε το 1911.

Αριστερά στην φωτογραφία επιπλοποιείο στην αγορά των Κοτυώρων με τον μάστορα και όλο το προσωπικό. Δεξιά διακρίνεται ένας λυράρης. Στον Πόντο πολλοί εργοδότες φρόντιζαν να υπάρχει λυράρης κατά την ώρα της εργασίας για είναι πιο ευχάριστη η εργασία των εργατών!

8

Πόντος

Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Δημήτριος Νικολαΐδης:

Απόγονος του Ευκλείδη βρίσκε

«Αρνιόμουν το ταξίδι γιατί ένιωθα ότι δεν θα άντεχα να αντικρύσω, να περπατήσω, να δω και να αγγίξω, τη γη των παππούδων μας, τη γη των προγόνων μας που με τόσο άδικο και βίαιο τρόπο… ξεριζωθήκαν»

Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Πόντος

ει το σπίτι των Κουρτιδαίων... ...στην ηρωϊκή Σάντα Ονομάζομαι Δημήτριος Νικολαΐδης… Στην πατρίδα θα με έλεγαν Δημήτριο Κουρτίδη, από την πλευρά του πατέρα μου κατάγομαι από την Σάντα, από το χωριό Ισχανάντων και είμαι εγγονός του Καπετάν Ευκλείδη Κουρτίδη (ο παππούς μου ο Αβραάμ ήταν αδελφός του Καπετάνιου, από τον ίδιο πατέρα και διαφορετική μητέρα) και από την πλευρά της μητέρας μου από την Τραπεζούντα, το γένος Καζαντζίδου, εδώ όταν ήρθαν το αλλάξανε, τους το αλλάξανε και έγινε Χαλκίδη… Όσο εύκολα μπορεί κάποιος να μιλήσει για ένα ταξίδι, τόσο δύσκολα είναι όταν πρέπει να γράψει τις εικόνες, τα αρώματα, τα χρώματα και ότι έζησε σε αυτό, γιατί το ταξίδι μου στα πατρώα χώματα των προγόνων μου, ήταν και παραμένει για εμένα… ταξίδι ζωής. Ένα ταξίδι που δε θα το ξεχάσω ποτέ, από την ημέρα που γύρισα, κάθε στιγμή περνάει από μπροστά μου καρέ – καρέ...

9

10

Πόντος Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Ε

Το σπίτι όπως φαίνεται από την πλευρά της εκκλησίας Αγίας Κυριακής

δώ και χρόνια όταν συναντιόμουν με τον φίλο και συνάδελφο Φωκίωνα Φουντουκίδη, μιλούσαμε (και μιλάμε ), για την «πατρίδα», για τον πως ζούσαμε εκεί, τα ήθη και τα έθιμα αλλά και τους αγώνες, τις θυσίες και για τον ξεριζωμό… την Γενοκτονία. Όλα αυτά τα χρόνια ο Φωκίωνας με παρακινεί για να κάνω κι εγώ το ταξίδι στις ρίζες μας, το ταξίδι της επιστροφής, όμως, αρνιόμουν, και εκεί διέκοπτα την κάθε μας συζήτηση. Αρνιόμουν γιατί ένιωθα ότι δεν θα άντεχα να αντικρύσω, να περπατήσω, να δω και να αγγίξω, τη γη των παππούδων μας, τη γη των προγόνων μας που με τόσο άδικο και βίαιο τρόπο… ξεριζωθήκαμε, εκδιωχτήκαμε, βασανιστήκαμε και ευτυχώς ( για εμάς), μας αγκάλιασε η μητέρα πατρίδα, η ΕΛΛΆΔΑ. Δυστυχώς όμως, για 353.000 και όχι μόνο, η ιστορία δεν φάνηκε τόσο «φιλική» και αφήσανε με τον έναν ή άλλο τρόπο, τη ζωή τους στην πατρίδα. Δεν είναι μόνο οι νεκροί μας, αλλά και οι ζωντανοί που υποχρεώθηκαν να αλλαξοπιστήσουν, να σκλαβωθούν, τα κορίτσια μας να ατιμαστούν, να υποχρεωθούν να παντρευτούνε …τους άλλους, αυτούς που βασάνισαν και σκότωσαν, τον άντρα τους, τα παιδιά τους, τους γονείς στους. Όλα αυτά και άλλα τόσα και πιο πολλά, με κρατούσαν μακριά… από τον Πόντο. Σαν μνημόσυνο για τα 100 χρόνια..

Δημήτρη, μου είπε το πρωί ο Φωκίωνας, σήμερα πάμε στο σπίτι σου… ταράχτηκα, ανατρίχιασα… ήρθε η στιγμή ψέλλισα και όση δύναμη μου είχε μείνει, ανασυντάχτηκα και χωρίς να δείξω την αγωνία μου, αλλά και τη συγκίνηση, ξεκίνησα…

Φέτος ( Αύγουστος 2019), άλλαξα γνώμη, πες ότι ήταν τα 100 χρόνια από την Γενοκτονία, πες ότι όλα αυτά τα χρόνια η φωνή και τα λόγια του Φωκίωνα Φουντουκίδη ρίζωσαν στην καρδιά και στο μυαλό μου, ίσως και να ήρθε η ώρα και η στιγμή, να κάνω το βήμα και να περάσω απέναντι, να επιστρέψω για να ανάψω ένα κεράκι στην πατρίδα… και το έκανα. Όταν μου ανακοίνωσε όλος χαρά και περηφάνια ότι… Δημήτρη, βρήκαμε το σπίτι σας στην Σάντα, το σπίτι του καπετάν Ευκλέιδη Κουρτίδη, του αδελφού του Παππού σου του Αβραάμ …εκεί σταμάτησαν όλα, με αγωνία περίμενα να δω τις φωτογραφίες και το βίντεο που μου έδειξε… ε, αυτό ήταν, πήρα τη μεγάλη απόφαση… θα πάω στον Πόντο, θα πάω στην πατρίδα να ανάψω ένα κεράκι στους προγόνους μου, να δω από κοντά το σπίτι, να περπατήσω και να πατήσω τα άγια χώματα μας. Έτσι λοιπόν ξεκίνησαν όλα, ένα ταξίδι γνώσης και μνήμης, ένα ταξίδι επικοινωνίας όλων των συνταξιδιωτών, ένα ταξίδι επιστροφής στα χρόνια εκείνα, στα χρόνια τα παλιά και ο κάθε ένας μας είχε κάτι στο μυαλό του, είχε κάτι στην σκέψη του, κάτι στην ψυχή του, ήθελε κάτι να δει, να συναντήσει, να πιάσει, να προσκυνήσει, να ανάψει ένα κεράκι, να έχει κάτι να πει όταν θα γυρίσει πίσω… Ήταν κάποιοι που ερχόταν για πολλοστή φορά, άλλοι για πρώτη (όπως εγώ), άλλοι από το εξωτερικό από την Αυστραλία, τη Γερμανία, αρκετοί από τη Θεσσαλονίκη, άλλοι από την Αθήνα, άλλη από τη ΔΥΤΙΚΉ Μακεδονία, άλλοι από την Ανατολική Μακεδονία και άλλοι από τη Θράκη, ήμασταν ( και συνεχίζουμε να είμαστε), μία παρέα διαφορετική, μα και τόσο ενωμένη, μας ένωνε ο στόχος… να πάμε στην πατρίδα.

Πόντος Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

11

Η είσοδος του σπιτιού των Κουρτιδαίων στο Ισχανάντων της Σάντας

Δημήτρη, μου είπε το πρωί ο Φωκίωνας, σήμερα πάμε στο σπίτι σου… ταράχτηκα, ανατρίχιασα… ήρθε η στιγμή ψέλλισα με όση δύναμη μου είχε μείνει...

12

Πόντος

Πόντος

Η ενορία Ισχανάντων της θρυλικής Σάντας στέκεται σαν αετοφωλιά σε υψόμετρο 1700 μέτρων. Στο κέντρο η εκκλησία της Αγίας Κυριακής, όπου είχαν συγκεντρώσει τους κατοίκους του χωριού την ημέρα της εξορίας της Σάντας 21 Σεπτεμβρίου τυ 1921. Κάτω δεξιά από την εκκλησία το σπίτι του ηρωϊκού οπλαρχηγού Ευκλείδη (Φωτογραφία Φωκίων Φουντουκίδης)

13

14

Πόντος Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

...να αυτό είναι το χωριό σου, το χωριό Ισχανάντων, στην κορυφή, σαν αετόπουλο εκεί ψηλά να στέκει, δίπλα στα σύννεφα, δίπλα τους δηλαδή, κοντά τους, όλοι ήταν εκεί, τους έβλεπα και με έβλεπαν κι εγώ πήγαινα να τους συναντήσω,

Το σπίτι είναι διώροφο, στο ισόγειο ήταν ο στάβλος για τα ζώα όπως όλα τα αγροτικά σπίτια στον Πόντο

Σην στράταν για την πατρίδα Από την πρώτη στιγμή ακούγαμε και βλέπαμε την Ελλάδα να περνάει από μπροστά μας, τον αρχαίο ελληνισμό, το βυζάντιο, τα ήθη και τα έθιμα μας, τα λάθη μας και τις καλές στιγμές. Περάσαμε τα σύνορα, πήγαμε στην Πόλη (κάναμε μια στάση) και φύγαμε βιαστικά, με την υπόσχεση ότι θα τα πούμε στην επιστροφή. Μετά την Κωνσταντινούπολη, ξεκίνησε το ταξίδι για όλους μας, από τη στιγμή που περάσαμε τα γεωγραφικά σύνορα του Πόντου, σαν κάτι να άλλαξε μέσα μας, όλοι κοιτούσαμε για να ρουφήξουμε με τα μάτια μας τις εικόνες και τις στιγμές , ότι απλόχερα προβάλλοντας μπροστά μας, σε συνδυασμό με τις αφηγήσεις των ειδικών ( του Φωκίωνα, του Δημήτρη, της Δώρας, του Γιώργου, του Μάκη), συνταξιδιωτών που τους είχε δοθεί η ευκαιρία αλλά και η δύναμη να ξανά ταξιδέψουν στην πατρίδα. Μιλούσαν και τους ακούγαμε, τους ακούγαμε και δεν θέλαμε να τελειώσουν, όμως, κι αυτή η ελληνική ιστορία δεν τελειώνει ποτέ, κάθε χιλιόμετρο και ένα γεγονός, κάθε μέτρο και μία στιγμή, κάθε βλέμμα και έβλεπες με τα μάτια της ψυχής τους ανθρώπους που με τις πράξεις τους έγραψαν το παρελθόν μας. Έτσι περάσαμε από πόλη σε πόλη, είδαμε και μας είπαν πράγματα πού μέχρι τότε μόνο τα ακούγαμε από διάφορους ομιλητές και τα διαβάζαμε στα βιβλία, αλλά, όλων η σκέψη ήταν στο στόχο μας, πότε θα φτάσουμε ό κάθε ένας μας ξεχωριστά ή και μαζί , στο χωριό, να δούμε ότι έχει απομείνει, τα σπίτια μας, την εκκλησία, τους τάφους αν υπάρχουν, να πάρουμε λίγο χώμα, να ανάψουμε ένα κεράκι… ακούγαμε, βλέπαμε και ¨καταπίναμε τα χιλιόμετρα», ένα ταξίδι που πηγαίναμε – πηγαίναμε και όμως η κούραση δεν μας άγγιζε, γιατί είχαμε τον στόχο μας. Στην ηρωική Σάντα Όταν ξεκινήσαμε για τη Σάντα… Δημήτρη, μου είπε το πρωί ο Φωκίωνας, σήμερα πάμε στο σπίτι σου… ταράχτηκα, ανατρίχιασα… ήρθε η στιγμή ψέλλισα και όση δύναμη μου είχε μείνει, ανασυντάχτηκα και χωρίς να δείξω την αγωνία μου, αλλά και τη συγκίνηση, ξεκίνησα… πηγαίναμε, πηγαίναμε και κοιτούσα αριστερά και δεξιά το θαύμα της φύσης, το μεγαλείο του έλληνα, που ξέρει να διαλέγει, όμως δυστυχώς δεν ξέρει να προστατεύει και να κρατάει « για την πάρτη του», τα αφήνει, του τα παίρνουν, τα δίνει απλόχερα σε όλους, φίλους και εχθρούς. Η φύση συγκλονιστική, το ποτάμι, τα βουνά τα καταπράσινα σαν να είσαι στις Άλπεις… ποιές Άλπεις, τα βουνά της Σάντας είναι ωραιότερα, μεγαλύτερα, καλύτερα, είναι γίγαντες με ψυχή, που στα μάτια μου φαίνονταν ως Πόντιοι, εκείνοι Πόντιοι με ψυχή, με την φλόγα στα χέρια και το βλέμμα το δυνατό, να στέκουν και να τερούν, να βλέπουν εμάς, «τους τουρίστες» που γυρνάμε πίσω, στα άγια χώματα του Ποντιακού αντάρτικου, στη λεβεντογέννα Σάντα, με τα παλικάρια της, τους άντρες και τα μαρτυρικά παιδιά της, τις γυναίκες και τα κορίτσια της που είχαν να ζηλέψουν τίποτα από τη

...έτρεμα σε κάθε μου βήμα, αντικρίζοντας το σπίτι, τους είπα… γεια σας, ήρθα … και τα δάκρυα από τα μάτια χύθηκαν στην γη της Σάντας, στα χώματα του χωριού μου, σαν καταρράκτες που ποτίζουν τη γη για να καρπίσει..

Πόντος Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

15

Ο Δημήτριος Νικολαϊδης φωτογραφίζει το σπίτι από την πίσω πλευρά όπου υπήρχε ο φούρνος, σήμερα μισογκρεμισμένος...

...η θέα ήταν ονειρική, έβλεπες το απέραντο πράσινό των βουνών και γαλάζιο του ουρανού, δεν σταματούσε το μάτι και την σκέψη της ψυχής, τίποτα, όλα ήταν μπροστά σου, για αυτό ήταν ελεύθεροι οι Σανταίοι και δεν αντέχανε τη σκλαβιά, τώρα αρχίζω και τους καταλαβαίνω...

λεβεντιά των αντρών τους… την Σάντα μου. Όταν μεγαλώνεις με τις ιστορίες του παππού Ευκλείδη, του αδελφού του παππού σου του Αβραάμ, νιώθεις κάπως, θέλεις να συστηθείς, να ξανά ξεκινήσεις από την αρχή, να ξαναγεννηθείς κι αυτό ένιωσα πατώντας στα χώματα της Σάντας… τον παππού μου δεν τον γνώρισα, δυστυχώς έφυγε πολύ νέος, γλύτωσε από του τούρκου το σπαθί, μα όχι του Έλληνα την… βλακεία, κακία, ζήλια …τον εμφύλιο. Όμως είχα ακούσει πολύ λίγα από τον αδελφό του τον «μπάρμπα Λάζαρο» , από τον πατέρα μου και από τον αδελφό μου ( που τα ψάχνει αυτός ), για τον Ευκλείδη και για τον Κώστα, που το σπίτι του ήταν εκεί παρά δίπλα στο χωριό μας… και τώρα ήρθα να συστηθώ, να γνωρίσω, να συστηθώ, να τους πω ήρθα, να σας πω ένα ευχαριστώ, για όλα όσα κάνατε… χωρίς να ζητήσετε από την πατρίδα κάτι, έτσι για την πατρίδα, για την Ελλάδα, για την πίστη, όπως κάνει ο Έλληνας …πάντα. Η Συγκινητικότερη στιγμή της ζωής μου... Να αυτό είναι το χωριό σου! Η στιγμή ήταν συγκινητική, μόλις μου είπε ο Φωκίωνας… να αυτό είναι το χωριό σου, το χωριό Ισχανάντων, στην κορυφή, σαν αετόπουλο εκεί ψηλά να στέκει, δίπλα στα σύννεφα, δίπλα τους δηλαδή, κοντά τους, όλοι ήταν εκεί, τους έβλεπα και με έβλεπαν κι εγώ

16

Πόντος ...αντικρίζοντας το σπίτι, τους είπα… γεια σας, ήρθα …και τα δάκρυα από τα μάτια χύθηκαν στην γη της Σάντας, στα χώματα του χωριού μου, σαν καταρράκτες που ποτίζουν τη γη για να καρπίσει, έκλαιγα σαν μικρό παιδί...

Η πίσω πλευρά με τον φούρνο

Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας πήγαινα να τους συναντήσω, έτρεμα σε κάθε μου βήμα, αντικρίζοντας το σπίτι, τους είπα… γεια σας, ήρθα …και τα δάκρυα από τα μάτια χύθηκαν στην γη της Σάντας, στα χώματα του χωριού μου, σαν καταρράκτες που ποτίζουν τη γη για να καρπίσει, έκλαιγα σαν μικρό παιδί, σαν να ήθελα να δικαιολογηθώ, να πω ένα συγνώμη που τόσα χρόνια δεν έκανα το βήμα για να έρθω, που τόσα χρόνια δεν τόλμησα κι αυτοί εκεί, εκεί στην κορυφή με περιμένανε, μας περιμένανε… έκλαψα, φίλησα το χώμα των προγόνων μου, αγκάλιασα τις πέτρες, σαν να ήταν άνθρωποι, σαν να τους έβλεπα κι εγώ έκλαιγα και έκλαιγα …που βρέθηκε τόσο δάκρυ , τόσος λυγμός . Ήταν δάκρυα λύπης, χαρά, πόνου, τι ήταν άραγε; Ήταν όλα αυτά μαζί και άλλα τόσα, ήταν το… ήρθα, γεια σας, από όλους μας, από όλα αυτά τα χρόνια που δεν τολμήσαμε να γυρίσουμε πίσω κι εγώ ήρθα, έκανα το βήμα, το έκανα και θα το ξανακάνω, τώρα που έμαθα το δρόμο, δεν γυρίζω πίσω, στο φόβο… θα έρθω ξανά… τους είπα… θα τα ξαναπούμε… θα δώσω χαιρετίσματα σε όλους , θα πάω να αφήσω από λίγο χώμα στην τελευταία κατοικία του Αβραάμ, του Λάζαρου, του Κώστα, θα αφήσω και από μία πέτρα… Ψάλαμε όσοι ήμασταν μαζί εκεί, ανάψαμε κεράκια για τις ψυχές, σταυρώσαμε την πόρτα για αυτούς και …για εμάς. Βγαίνοντας από το κατώι του σπιτιού, που είναι καλό συντηρημένο, κάποιος το έχει για εξοχική κατοικία, δεν μένουν πλέον στο χωριό, έρχονται τα καλοκαίρια, μας είπαν 2-3 κάτοικοι του χωριού… όχι

Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Πόντος

Ρωμαίοι, από αυτούς, που ήρθαν και μας τα πήρανε, άλλοι ξέρουν και άλλοι κάνουν πως δεν ξέρουν. Δεν πειράζει, ο Έλληνας έχει πολλά και τα μοιράζει… Τώρα αρχίζω και τους καταλαβαίνω...

«Κλείνω τα μάτια και γυρίζω πίσω, εκεί στην κορυφή της Σάντας, στο τελευταίο χωριό, στο χωριό Ισχανάντων. Περπατάω, αγγίζω, στέκομαι να ξεκουραστώ… τώρα ξέρω, τώρα ξέρω που να πάω, που να σταθώ, που να κοιτάξω, τώρα ξέρω ποιός είμαι...

Βγαίνοντας από το σπίτι, η θέα ήταν ονειρική, έβλεπες το απέραντο πράσινο των βουνών και γαλάζιο του ουρανού, δεν σταματούσε το μάτι και την σκέψη της ψυχής, τίποτα, όλα ήταν μπροστά σου, για αυτό ήταν ελεύθεροι οι Σανταίοι και δεν αντέχανε τη σκλαβιά, τώρα αρχίζω και τους καταλαβαίνω… Σανταίοι είμαστε εμείς, λέει ο πατέρας μου αγύριστα κεφάλια, όχι πατέρα, δεν είμαστε αγύριστα κεφάλια, είμαστε ελεύθερα μυαλά, με καθαρό οξυγόνο, με μάτια που βλέπουν και δεν τα καλύπτει καμία σκιά… βλέπουμε μακριά. Για μένα εκεί, στο χωριό μου, τελείωσε το ταξίδι, ο στόχος και ο προορισμός μου, όλα τα άλλα, φυσικά και με συγκίνησαν, με ταρακούνησαν, με συγκλόνισαν, όμως, το χωριό μου χαράκτηκε στην ψυχή και στο μυαλό μου και από τότε όταν θέλω να ξεκουράσω τη σκέψη μου, κλείνω τα μάτια και γυρίζω πίσω, εκεί στην κορυφή της Σάντας, στο τελευταίο χωριό, στο χωριό Ισχανάντων. Περπατάω, αγγίζω, στέκομαι να ξεκουραστώ… τώρα ξέρω, τώρα ξέρω που να πάω, που να σταθώ, που να κοιτάξω, τώρα ξέρω ποιός είμαι και όταν μιλάω για εμάς, μιλάω με σιγουριά , γιατί τόλμησα και θα ξανατολμήσω. Υ.Γ. Όλο το ταξίδι ήταν συγκινητικό, όλοι είδαμε και συναντήσαμε ένα κομμάτι από εμάς. Εκεί που όλοι μαζί, μία αγκαλιά κλάψαμε, ψάλαμε, συγκινηθήκαμε, ανατριχιάσαμε ήταν στην Παναγία του Πόντου, στην μητέρα μας, στην Παναγία Σουμελά… τα λόγια είναι φτωχά, πρέπει να το ζήσεις, να το νιώσεις… Ευχαριστώ για μία ακόμα φορά, στον φίλο και αδελφό, το συνάδελφο Φωκίωνα Φουντουκίδη, για την επιμονή του, που μου βγήκε σε καλό, γιατί, Πόντιος που δεν έχει πάει στην πατρίδα έστω και μία φορά, είναι μισός …Πόντιος.

17

18

Πόντος Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Δημήτριος Νικολαΐδης:

φωτο γραφήματα

Απόγονος του καπετάν Ευκλείδη βρίσκει το σπίτι των Κουρτιδαίων...

Φωτογραφικά στιγμιότυπα από τις συγκινητικές στιγμές που ζήσαμε στην ενορία Ισχανάτων της Σάντας από την επίσκεψη προσκύνημα του Δημήτρη Νικολαίδη στο σπίτι του προγόνου του Καπετάν Ευκλείδη, θρυλικού οπλαρχηγού της Σάντας

Βρήκα το σπίτι μου στον Πόντο / Ισχανάντων Σάντας

Πόντος

Ο δημοσιογράφος Φωκίων Φουντουκίδης καταγράφει με την κάμερα του τις συγκινητικές στιγμές...

19

20

Πόντος

«Ελληνική Επιχείρηση» Οι σταλινικές διώξεις των Ποντίων

Αξημέρωτα σε όλη τη χώρα καμιόνια και ανέκφραστοι κομισάριοι εκτελούν εντολές. Συλλαμβάνουν το άνθος των ελληνικών κοινοτήτων. Κάποιοι μάλιστα υπερβάλλουν σε αριθμούς και αγριότητα για να φανούν αρεστοί

Μέρες του χειμώνα του 1937. Σκοτάδι μαύρο. Κάποιοι ανθρωπόμορφοι λύκοι με μάτια σαν κάρβουνο ακούνε τον αδίστακτο και βλοσυρό αρχηγό τους που δεν αφήνει περιθώριο για οτιδήποτε άλλο. Οι αντιρρήσεις του οποιοδήποτε θα πληρωθεί με τη ζωή του..... Είναι τέτοια η θεοποίηση του «Πατερούλη» που σε όλη τη χώρα έχουν αναρτήσει πορτρέτα του και έχουν τοποθετήσει προτομές του. Πάρθηκε απόφαση. Πρέπει να ετοιμαστούν κατάλογοι. Πόσοι πρέπει να εκτελεστούν, πόσοι να εξοριστούν και για πόσα χρόνια. Οι κατηγορίες και η αλήθεια τους αδιάφορο. Δεν υπάρχει γιατί. Είναι διαταγή του «Πατερούλη» που την υλοποιεί ο Γιεζώφ. Ξεκινάει η Ελληνική Επιχείρηση…

του Βασίλη Κωνσταντινίδη “Κερατσινιώτη”

Πόντος Το χρονικό της Πολιτικής Καταστολής Η Επανάσταση τον Οκτώβριο του 1917 καθόρισε όχι μόνο την τύχη του ίδιου του ρωσικού κράτους, αλλά επηρέασε και την πορεία όλης της παγκόσμιας ιστορίας. Είκοσι χρόνια αργότερα, τα γεγονότα του 1937, επηρέασαν άμεσα την τύχη των δεκάδων λαών στη Σοβιετική Ένωση που σχηματίσθηκαν στο χώρο της πρώην Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Τα τέλη του 1920 χαρακτηρίστηκαν από τη σοβαρή συμμετοχή του κράτους στην πολιτιστική και κοινωνικο-πολιτική αυτοδιάθεση των λαών της ΕΣΣΔ. Αλλά οι Έλληνες σαν δραστήριος λαός που ήταν γρήγορα δημιούργησε σχολεία, θέατρα, πολιτιστικούς συλλόγους, αθλητικά σωματεία και εκδοτικούς οίκους που εμφανίστηκαν όπου ζούσαν. Λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του ελληνικού πληθυσμού της ΕΣΣΔ υπήρχαν ακόμη και Ελληνικά συμβούλια των χωριών σε περιοχές όπου θεωρείτο αμιγώς ελληνική εθνική περιοχή.

Ξεκινούν μαζικές συλλήψεις Στις 30 Ιουλίου του 1937 όμως εκδίδεται μια επιχειρησιακή διαταγή της NKVD αρ.00447 σύμφωνα με την οποία ξεκίνησαν μαζικές συλλήψεις εκπροσώπων ξένων εθνικοτήτων, αλλά και Σοβιετικούς πολίτες εκείνων των εθνικοτήτων που κατείχαν εθνικά κράτη. Την 1η Δεκεμβρίου του 1938 σε άκρως απόρρητη συνεδρίαση της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κόμματος τα μέλη της (Στάλιν, Καγκάνοβιτς, Βοροσίλωφ, Καλίνιν, κ.λ.π.), αποφασίζουν ότι τα ειδικά εθνικά σχολεία (Φινλανδικά, Εσθονικά, Λετονικά, Γερμανικά, Αγγλικά, Ελληνικά, κ.λπ.) στις αντίστοιχες δημοκρατίες είναι επιβλαβή και πρέπει να κλείσουν. Σε όλη τη χώρα 4.598 σχολεία με περισσότερους από 400.000 μαθητές έκλεισαν γρήγορα. Στη Γεωργία, την περιοχή του Κρασνοντάρ, την Κριμαία και τον Καύκασο περίπου 250 ελληνικά σχολεία παύουν να λειτουργούν. Μαζί τους κλείνουν και οι παιδαγωγικές σχολές των δασκάλων τους στις πόλεις: Βατούμ, Σοχούμι, Αλκχατσίκε, Σάντα, Τσάλκα, Μαριούπολη, Ροστόφ Ον Ντον και Κριμσκ. Tο Ελληνικό τμήμα στο ραδιοφωνικό σταθμό της Οδησσού, τα Ελληνικά εθνικά θέατρα στη Μαριούπολη, στο Σοχούμι (υπήρχαν δύο από αυτά), στο Βατούμ, οι ελληνικές εφημερίδες (Κολεκτιβιστής, Κόκκινος Καπνάς) που εξέδιδαν οι νεοφερμένοι Πόντιοι στη καινούργια πατρίδα τους. Στις 11 Δεκεμβρίου του 1937, ο Γιεζώφ υπέγραψε την οδηγία αρ. 50215, η οποία αναφέρει ότι οι Έλληνες είναι ενεργοί κατάσκοποι - σαμποτέρ και επιθυμούν την εξέγερση στην ΕΣΣΔ, για την εξυπηρέτηση των Βρετανικών, Γερμανικών και Ιαπωνικών συμφερόντων. Προκειμένου να περιοριστούν οι δραστηριότητες των Ελληνικών κοινοτήτων στην ΕΣΣΔ, έπρεπε: Στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 όλοι οι Έλληνες (Έλληνες υπήκοοι και Ελληνικής ιθαγένειας πολίτες της ΕΣΣΔ), να θεωρηθούν ύποπτοι για κατασκοπεία, σαμποτάζ, εξέγερση και εθνικιστικό αντισοβιετικό έργο και να συλληφθούν ταυτόχρονα σε όλες τις δημοκρατίες, τις πόλεις και τις περιφέρειες.

Οι Σταλινικές διώξεις των Ποντίων και των υπολοίπων λαών της ΕΣΣΔ Οι Πόντιοι δεν απετέλεσαν ιδιαίτερη εθνική ομάδα μέσα στις υπόλοιπες στην ΕΣΣΔ. Ακολούθησαν τη μοίρα των υπολοίπων. Πληροφορίες για τη τύχη των εκτελεσθέντων, των εκτοπισμένων και των βασανισθέντων δίνονται τμηματικά και αποσπασματικά σε διαφορετικά αρχεία και δεν αφορά όλους παρά μόνον συγκεκριμένους. Πολλές φορές μάλιστα κατά δήλωση του Γιάννη Μισαηλίδη, προέδρου της Ελληνικής Κοινότητας του Γκρόζνυ, οι κρατούμενοι περιφέρονταν από γκουλάγκ σε γκουλάγκ και με αστεία επιχειρήματα παρατεινόταν ο χρόνος

Ποδοσφαιρική ομάδα Σπάρτακ 1934, αποτελούμενη από Ποντίους. Τέταρτος από αριστερά ο Χαράλαμπος Πολυματίδης. (Ευγενική παραχώρηση της φωτογραφίας Ελισάβετ Πολυματίδου - Ψωμιάδου)

21

22

Πόντος κράτησης τους. Δεν υπάρχει Ποντιακή οικογένεια που είτε παρέμεινε στη Ρωσία είτε ήρθε στην Ελλάδα και να μην έχει θύμα αυτών των διώξεων…. Χιλιάδες ερευνητές και επιστήμονες μέχρι σήμερα προσπαθούν να καταγράψουν νέες περιπτώσεις θυμάτων, ένα έργο τεράστιο μιας και η χώρα είναι αχανής. Η τέταρτη έκδοση της βάσης δεδομένων “Θύματα της πολιτικής τρομοκρατίας στην ΕΣΣΔ” πραγματοποιήθηκε το έτος της 70ης επετείου της Μεγάλης Τρομοκρατίας - η εκστρατεία των πιο βάναυσων και σφαγών στη ρωσική ιστορία με υπεύθυνο του έργου τον Y.Z. Rachinsky και Επιστημονικό σύμβουλο τον A.B. Roginsky.

Το κράτος σκότωνε χίλιους από τους πολίτες του κάθε μέρα

Προμηθέας - Το Ελληνικό σχολείο του Βλαδικαυκάζ. Ιδρυθέν το 1901

Για πάνω από δύο χρόνια (1937-1938), πάνω από 1.700.000 άνθρωποι συνελήφθησαν με πολιτικές κατηγορίες και τουλάχιστον 725.000 από αυτούς εκτελέσθηκαν, κατά μέσο όρο το κράτος σκότωνε χίλιους από τους πολίτες του κάθε μέρα. Αλλά η Μεγάλη Τρομοκρατία δεν είναι μόνο μία, αν και ήταν η πιο αιματηρή τρομοκρατική εκστρατεία της σοβιετικής κυβέρνησης. Σε ελαφρώς μικρότερη κλίμακα, με λιγότερη σκληρότητα, τέτοιου είδους εγκλήματα διαπράχθηκαν για όλα τα εβδομήντα χρόνια, από το ίδιο το πραξικόπημα του Οκτωβρίου του 1917. Στην 90η επέτειο στις ίδιες μέρες βγαίνει ο δίσκος με τη βάση δεδομένων. Φαίνεται ότι μετά την απαλλαγή από το κομμουνιστικό καθεστώς, οι λαοί της πρώην ΕΣΣΔ δεν έχουν άλλο πιο σημαντικό καθήκον παρά να κατανοήσουν τους λόγους και να συνειδητοποιήσουν την κλίμακα της καταστροφής που τους έπληξε. Μια απαραίτητη προϋπόθεση για την εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος είναι η πλήρης αποκατάσταση της μνήμης της τρομοκρατίας, οι λεπτομέρειες της οποίας έχουν κρυφτεί και συγκαλυφθεί εδώ και δεκαετίες. Και ειδικότερα, η διαιώνιση της μνήμης των θυμάτων. Τέτοιες εργασίες συνεχίζονται εδώ και σχεδόν δύο δεκαετίες. Τα αποτελέσματα, ωστόσο, δεν είναι πολύ παρήγορα. Αντί για τα μνημεία στα θύματα των πολιτικών καταστολών που υποτίθεται ότι πρέπει να ανεγερθούν, στις περισσότερες περιπτώσεις εξακολουθούν να υπάρχουν τοιχογραφίες που τοποθετούνται στα τέλη της δεκαετίας 1980-1990. Δεν δημιουργήθηκε στη Ρωσία εθνικό Μουσείο Πολιτικής Καταστολής. Και στις εκθέσεις των τοπικών ιστορικών και τοπικών μουσείων, το θέμα των καταστολών, αν υπάρχει, δίνεται κατά κανόνα σαν το πιο ασήμαντο. Στις πλάκες που εγκαταστάθηκαν προς τιμήν των απλών πολιτών που είτε εκτελέσθηκαν ή πέθαναν στα στρατόπεδα, δεν υπάρχει καμία αναφορά για τον τραγικό θάνατο τους. Μόνο ένα μικρό μέρος των μαζικών ταφικών χώρων των εκτελεσθέντων εντοπίστηκαν και σηματοδοτήθηκαν με αξιοσημείωτες ενδείξεις. Και χιλιάδες νεκροταφεία κοντά σε πρώην στρατόπεδα και εργασιακούς οικισμούς χάθηκαν ανεπανόρθωτα: μετατράπηκαν σε ερημιές, οργωμένα χωράφια, κατάφυτες εκτάσεις με δάση, νέες κατοικίες ή βιομηχανικά συγκροτήματα που χτίστηκαν στη θέση τους. Μέχρι τώρα, εκατομμύρια άνθρωποι δεν γνωρίζουν που θάφτηκαν οι γονείς τους και οι παππούδες τους. Αλλά ίσως το πιο σημαντικό από τα ανεκπλήρωτα χρέη του Ανθρώπου είναι τα ίδια τα ονόματα των θυμάτων…. Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι χρειάζονται αυτά τα πιστοποιητικά που προκύπτουν από τις έρευνες τόσο στη Ρωσία όσο και σε άλλες χώρες του κόσμου όπου ζουν οι απόγονοι τους για να βρουν τουλάχιστον κάποιες πληροφορίες σχετικά με τη μοίρα των συγγενών τους. Χρειάζεται συνεργασία των ιστορικών, τοπικών αξιωματούχων, καθηγητών και δημοσιογράφων. Αλλά ακόμα κι αν η βιογραφία ενός ατόμου περιλαμβάνεται σε ένα από τα Βιβλία της Μνήμης, είναι πολύ δύσκολο να ανακαλυφθεί: τέτοια βιβλία συνήθως εκδίδονται σε μικρές εκτυπώσεις (από 100 έως 1000 αντίτυπα) και σχεδόν ποτέ δεν πωλούνται.

Πόντος Συνολικά, από το 1930-1933, σύμφωνα με διάφορες εκτιμήσεις, από 3 έως 4,5 εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους

23

Για να διατηρηθεί η μνήμη των θυμάτων και να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αποκαταστήσουν την ιστορία των οικογενειών τους, η Memorial Society (Κοινωνία της Μνήμης) άρχισε το 1998 να δημιουργεί μια ενοποιημένη βάση δεδομένων, συγκεντρώνοντας πληροφορίες από περιφερειακά Βιβλία Μνήμης που έχουν ήδη δημοσιευθεί ή έχουν προετοιμαστεί μόνο για δημοσίευση.

Τα στοιχεία που συλλέχθηκαν κατηγοριοποιούνται ως εξής: 1. Η πρώτη μαζική κατηγορία αφορά άτομα που συνελήφθησαν με πολιτικές κατηγορίες από κρατικές υπηρεσίες ασφαλείας (VChK - OGPU - NKVD - MGB - KGB) και καταδικάστηκαν από δικαστική ή οιονεί δικαστική αρχή (CCA, “τρόικα”, εκτελέσεις, διάφοροι όροι φυλάκισης σε στρατόπεδα και φυλακές. Σύμφωνα με διάφορες προκαταρκτικές εκτιμήσεις, από το 1921 έως το 1985, 5 έως 5,5 εκατομμύρια άνθρωποι εμπίπτουν σε αυτήν την κατηγορία. Στο δίσκο αυτή η κατηγορία των καταπιεσμένων εκπροσωπείται ευρύτερα. Υπάρχουν περίπου ένα εκατομμύριο από αυτούς. Λιγότερο αντικατοπτρίζονται στη βάση δεδομένων τα θύματα της καταστολής της προγενέστερης περιόδου μέχρι το 1929: Οι πρώτες καταστολές της σοβιετικής κυβέρνησης, που αφορούν το 1917-1918 και η εποχή του εμφυλίου πολέμου είναι λιγότερο τεκμηριωμένη, πολύ κατακερματισμένη και ασαφής. Και είναι απίθανο να μπορούν να γίνουν οι σωστές εκτιμήσεις των στατιστικών στοιχείων της «Κόκκινης Επανάστασης», γιατί κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου υπήρξαν συχνά μαζικά αντίποινα εναντίον της «τάξης εχθρών», τα οποία φυσικά δεν καταγράφηκαν στα έγγραφα. Τα αριθμητικά στοιχεία που αναφέρονται στη βιβλιογραφία κυμαίνονται από 50-100 χιλιάδες έως περισσότερα και από ένα εκατομμύριο άτομα.

2. Μια άλλη μαζική κατηγορία πολιτικά καταπιεσμένων ανθρώπων είναι οι χωρικοί που είχαν εκτοπιστεί διοικητικά από τον τόπο διαμονής τους κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του καθεστώτος διότι έπρεπε να «καταστραφούν οι κουλάκοι ως τάξη». Συνολικά, από το 1930-1933, σύμφωνα με διάφορες εκτιμήσεις, από 3 έως 4,5 εκατομμύρια άνθρωποι αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα χωριά τους.

3. Η τρίτη μαζική κατηγορία των θυμάτων της πολιτικής καταστολής είναι οι άνθρωποι που απελάθηκαν πλήρως από τους τόπους παραδοσιακής εγκατάστασης τους στη Σιβηρία, την Κεντρική Ασία και το Καζακστάν. Η πιο διαδεδομένη από αυτές τις διοικητικές απελάσεις ήταν κατά τη διάρκεια του πολέμου, το 1941-1945. Μερικοί εκδιώχθηκαν προληπτικά ως δυνητικοί συνεργοί του εχθρού (Κορεάτες, Γερμανοί, Έλληνες, Ούγγροι, Ιταλοί, Ρουμάνοι), άλλοι κατηγορήθηκαν για συνεργασία με τους Γερμανούς κατά τη διάρκεια της κατοχής (Τάταροι, Καλύκοι, λαοί του Καυκάσου κλπ). Ο συνολικός αριθμός των ατόμων που απελάθηκαν και εντάχθηκαν στον “εργατικό στρατό” ανήλθε σε 2,5 εκατομμύρια άτομα. Σήμερα σχεδόν δεν υπάρχουν βιβλία μνήμης αφιερωμένα σε απελαθείσες εθνικές ομάδες. Ως σπάνια παραδείγματα, μπορεί κανείς να ονομάσει το βιβλίο της μνήμης του Kalmyk, το οποίο συντάχθηκε όχι μόνο από έγγραφα, αλλά και από προφορικές έρευνες και το βιβλίο της μνήμης, Συγκρίνοντας τις 2,6 εκατομμύρια αναφορές που συγκεντρώθηκαν έως σήμερα με προσεκτικές και μετριοπαθείς γενικές στατιστικές εκτιμήσεις, φτάνουμε στο θλιβερό συμπέρασμα ότι σύμφωνα με τις πιο αισιόδοξες εκτιμήσεις, αποδείχθηκε ότι καταγράφηκαν τα ονόματα περίπου του 20% του συνολικού αριθμού των θυμάτων του κρατικού τρόμου στην ΕΣΣΔ. Ο όρος αυτός απορρέει από το νόμο της Ρωσικής Ομοσπονδίας «για την αποκατάσταση των θυμάτων της πολιτικής καταπίεσης» της 10/8/1991. Τον Μάρτιο του 1940 υπήρχαν τουλάχιστον 456 στρατόπεδα καταναγκαστικής εργα-

Ελληνες Πόντιοι στην τ. ΕΣΣΔ θρηνούν θύματα των σταλινικών διώξεων

24

Πόντος σίας στη σοβιετική επικράτεια. Ο Σολτζενίτσιν υποστηρίζει ότι μεταξύ 1928 και 1953 «περίπου σαράντα με πενήντα εκατομμύρια άνθρωποι κλείστηκαν στο Αρχιπέλαγος των στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας με βαριές ποινές». Σύμφωνα με πιο εμπεριστατωμένες εκτιμήσεις, ο αριθμός αυτός υπολογίζεται σε 6.000.000 με 15.000.000 για την περίοδο 1934-1953. Την ίδια περίοδο 1.053.829 πέθαναν στα στρατόπεδα των Γκουλάγκ («Главное управление исправительныхтрудовых лагерей»), Γενική Διεύθυνση Διορθωτικών Στρατοπέδων Εργασίας), σύμφωνα με τα σοβιετικά αρχεία που μελετήθηκαν από ερευνητές τη δεκαετία του ‘90.

Σε όλη τη χώρα υπήρχαν πάνω από 30.000 στρατόπεδα Εκτίμηση είναι ότι σε όλη τη χώρα υπήρχαν πάνω από 30.000 στρατόπεδα, χωρισμένα σε τρεις κατηγορίες ανάλογα με τον αριθμό των κρατουμένων που κρατούνταν. Τα μεγαλύτερα στρατόπεδα αποτελούνταν από περισσότερους από 25.000 κρατούμενους το καθένα, τα μεσαίου μεγέθους στρατόπεδα που κρατούνταν από 5.000 έως 25.000 κρατούμενοι, και τα μικρότερα αλλά και τα πιο πολλά στρατόπεδα εργασίας που λειτουργούσαν με λιγότερους από 5.000 ανθρώπους το καθένα κάτω από απάνθρωπες συνθήκες.

Η κομματική ταυτότητα του «Πατερούλη»

Εκατομμύρια χωρικοί - αγρότες που αντιδρούσαν αποτέλεσαν τα πρώτα «τάγματα εργασίας» για την εξόρυξη των φυσικών πόρων στα ορυχεία του μακρινού Βορρά, όπως η περιοχή της Σιβηρίας (Κολίμα) που είναι πλούσια σε αποθέματα χρυσού, ασημιού, χαλκού, πετρελαίου, ξυλείας και άνθρακα, όπου οι θερμοκρασίες τον χειμώνα έφταναν κάτω από τους -50 βαθμούς Κελσίου. Τις συνθήκες διαβίωσης της περιγράφει η Άννα Αχμάτοβα: «Σε αυτούς τους καιρούς μόνον οι νεκροί, μπορούσαν να χαμογελούν λυτρωμένοι. Από τα βάσανά τους» («Ρέκβιεμ» 1935-1940).

Το επίσημο έγγραφο εκτοπισμού και η μετάφρασή του

Πόντος

Στον Αρχάγγελο, 250 χιλιόμετρα βόρεια του αρκτικού κύκλου εκτοπίστηκαν οι Ελληνες Πόντιοι εξόριστοι

Στον Αρχάγγελο που βρίσκεται 250 χιλιόμετρα βόρεια του αρκτικού κύκλου η ψυχρή περίοδος διαρκεί περίπου 280 μέρες τον χρόνο. Οι χιονοθύελλες την σφυροκοπούν για περισσότερες από 130 ημέρες και το απόλυτο σκοτάδι την καλύπτει για δύο μήνες. Για σημαντικό μέρος του χρόνου το λιμάνι ήταν κλειστό από τους πάγους, αν και σήμερα λόγω βελτιώσεων στα παγοθραυστικά, μένει ανοικτό όλο το χρόνο. Η μέση θερμοκρασία κινείται στους -13 βαθμούς Κελσίου, με το ιστορικό χαμηλό να αγγίζει τους -53. Η πόλη αντιστάθηκε στην μπολσεβίκικη κυριαρχία από το 1918 έως το 1920 και ήταν προπύργιο του Λευκού (Τσαρικού) Στρατού που υποστηριζόταν στρατιωτικά από την υπό βρετανική ηγεσία μιας συμμαχικής αποστολής, συμπεριλαμβανομένου ενός βορειοαμερικανικού αποσπάσματος γνωστού ως Πολική Αρκούδα. Κοντά στη πόλη ήταν επίσης το στρατόπεδο συγκέντρωσης Mudyug. Εκτός από την περιοχή του Αρχάγγελου και του ποταμού Κολίμα οι Πόντιοι εξόριστοι βρέθηκαν και στις περιοχές της Βορκουτά, του Μουρμάνσκ, και του Μαγκαντάν.

25

Ο δρόμος Μ56 που συνδέει την πόλη με το Γιακούτσκ, μήκους 2.032 χιλιομέτρων, αποκαλείται Δρόμος των Οστών, επειδή όσοι κατάδικοι πέθαιναν κατά την κατασκευή του θάβονταν επί τόπου κάτω από το χωμάτινο οδόστρωμα

Η Βορκούτα (ρωσ.: Воркута) είναι πόλη της Ρωσίας, βόρεια από τον αρκτικό κύκλο. Το 1937 το Σταλινικό καθεστώς ολοκλήρωσε εδώ την εκκαθάριση της τροτσκιστικής αριστερής αντιπολίτευσης. Το 1941 η πόλη και το σύστημα στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας που ήταν γύρω από την πόλη συνδέθηκε με τον υπόλοιπο κόσμο με σιδηρόδρομο. Η Βορκουτά έγινε πόλη στις 26 Νοεμβρίου 1943. Ήταν το μεγαλύτερο κέντρο στρατοπέδων Γκουλάγκ στην ευρωπαϊκή Ρωσία.

Ο δρόμος των Οστών... Το Μαγκαντάν (ρωσικά: Магадан) είναι ρωσικό λιμάνι στην Οχοτσκική θάλασσα (ΒΔ Ειρηνικός), ευρισκόμενο ακριβώς 5.900 χιλιόμετρα ανατολικά της Μόσχας Το κλίμα στο Μαγκαντάν είναι υποαρκτικό. Το χειμώνα συνήθως συμπληρώνον ται μέχρι και έξι μήνες με το θερμόμετρο συνεχώς κάτω του μηδενός. Ως συνέπεια αυτού, το λιμάνι κλείνει τους τέσσερις πρώτους μήνες του έτους αφού η θάλασσα παγώνει (σε περίπτωση ανάγκης, χρησιμοποιούνται παγοθραυστικά). Η μέση θερμοκρασία κυμαίνεται από -22 °C το Γενάρη μέχρι

Το Μαγκαντάν

26

Πόντος +12 τον Ιούλιο. Στο εσωτερικό της ενδοχώρας της περιφέρειας οι κατώτατες θερμοκρασίες είναι ακόμα πιο ακραίες. Η πόλη ιδρύθηκε το 1933 από τον Εντουάρντ Μπέρζιν, διευθυντή της Ντάλστροϊ. Η Ντάλστροϊ ήταν ο οργανισμός που διαχειριζόταν τα προϊόντα των σταλινικών στρατοπέδων καταναγκαστικής εργασίας και σκοπός της νέας πόλης ήταν να αποτελέσει πύλη εισόδου (για τους κρατούμενους) και εξόδου (για τα πολύτιμα μέταλλα) των γκούλαγκ. Η τραγική ιστορία του Μαγκαντάν εξακολουθεί να στοιχειώνει το ρωσικό συλλογικό υποσυνείδητο. Ο δρόμος Μ56 που συνδέει την πόλη με το Γιακούτσκ, μήκους 2.032 χιλιομέτρων, αποκαλείται Δρόμος των Οστών, επειδή όσοι κατάδικοι πέθαιναν κατά την κατασκευή του θάβονταν επί τόπου κάτω από το χωμάτινο οδόστρωμα.

Το Μούρμανσκ (ρωσικά: Му́рманск) είναι πόλη στο βορειοδυτικό τμήμα της Ρωσίας που βρίσκεται 125 μίλια (200 χιλιόμετρα) βόρεια του Αρκτικού Κύκλου και είναι ένα σημαντικό λιμάνι στον Αρκτικό ωκεανό. Είναι κτισμένο 12 χλμ. από τη θάλασσα Μπάρεντς κοντά στα σύνορα της Ρωσίας με τη Νορβηγία και τη Φινλανδία. Το Μούρμανσκ ιδρύθηκε το 1915 κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου με το όνομα «Μούρμαν» (Мурманами), δηλαδή Νορβηγικό ή βόρειο στα ρωσικά, ως λιμάνι ανεφοδιασμού στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ήταν μια βάση για τις βρετανικές, γαλλικές και αμερικανικές εκστρατευτικές δυνάμεις ενάντια στους Μπολσεβίκους το 1918. Στο Β ‘ Παγκόσμιο Πόλεμο το Μουρμάνσκ χρησίμευσε ως το κύριο λιμάνι για αγγλοαμερικανικές νηοπομπές που μετέφεραν πολεμικές προμήθειες στις ΗΠΑ μέσω του Αρκτικού Ωκεανού.

Οι δημοσιευμένες λίστες περιλαμβάνουν πληροφορίες από σχεδόν όλα τα βιβλία μνήμης που δημοσιεύονται στα ρωσικά, καθώς και ένα μεγάλο μέρος των πληροφοριών που δεν έχουν ακόμη δημοσιευθεί. Παρ’ όλα αυτά, τα δεδομένα που παρουσιάζονται είναι τόσο ελλιπή ώστε να μην μιλάμε για ελλείψεις, αλλά για κατακερματισμό. Στις λίστες αυτές, δηλαδή στο Ελληνικό Μαρτυρολόγιο, περιλαμβάνονται και 10267 ονόματα (μέρος του συνολικού αριθμού των θυμάτων), κατά κύριο λόγο Ποντίων που επιβάλλεται να τύχουν έρευνας από Ελληνικές και Ρωσικές αρχές. Οι Ποντιακοί σύλλογοι σε πόλεις όπως το Πιατιγόρσκ και το Βλαδικαυκάζ προσπαθούν να συντάξουν καταλόγους συμπολιτών τους που υπήρξαν θύματα του καθεστώτος. Οι Ελληνικοί σύλλογοι όλης της Ρωσίας, αλλά και η Ελληνική Κυβέρνηση έχουν την υποχρέωση να ζητήσουν επίσημα την έκφραση της συγνώμης για τα θύματα από το κράτος που διαδέχτηκε την ΕΣΣΔ. Δηλαδή τη Ρωσία.

Οι Ελληνικοί σύλλογοι όλης της Ρωσίας, αλλά και η Ελληνική Κυβέρνηση έχουν την υποχρέωση να ζητήσουν επίσημα την έκφραση της συγνώμης για τα θύματα από το κράτος που διαδέχτηκε την ΕΣΣΔ. Δηλαδή τη Ρωσία.

27 Ιβάν Τζουχά: Ο ερευνητής με το τεράστιο έργο Πόντος

Ο Ιβάν Τζουχά γεννήθηκε το 1952 στην περιοχή του Ντόνετσκ. Αποφοίτησε από το Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας με την ειδικότητα του γεωλόγου και εξειδίκευση στη γεωμορφολογία. Είναι ο συντάκτης του έργου “Greek Martyrology” («Ελληνική Μαρτυρολογία», δηλαδή η Ιστορία της Καταστολής των Ελλήνων στην ΕΣΣΔ κατά τη Σταλινική περίοδο). Έχει συγγράψει 8 βιβλία αντίστοιχου περιεχομένου στα ρωσικά, ενώ έργα του έχουν μεταφραστεί σε ξένες γλώσσες και δημοσιεύθηκαν στην Ελλάδα, τη Γερμανία, την Ουκρανία και τη Πολωνία. Με βάση το βιβλίο του “Ελληνική Επιχείρηση” το ελληνικό τηλεοπτικό κανάλι “Mega” έκανε ένα ντοκιμαντέρ. Πραγματοποίησε 13 ταξίδια στο ποταμό Κολιμά, όπου στα αρχεία του στρατοπέδου βρέθηκαν τα ονόματα περισσότερων από 930 Ελλήνων που εξορίσθηκαν εκεί. Με πρωτοβουλία του για 4 χρόνια υπήρξε Έρανος για την ανέγερση ενός Μνημείου, αφιερωμένο στους Έλληνες στο κέντρο του Μάγκανταν. Επισκέφθηκε πρώην στρατόπεδα στις περιοχές: Νορίλσκ, Βορκουτά, Ίντα, Ούχτα, Αρχάγγελσκ, Κεμέροβο, Μινσκ, Βόλογκντα, Κρασνογιάρσκ, της Καρελίας και της Δημοκρατίας του Καζακστάν. Ταξίδεψε για την έρευνα του στις εσχατιές της γης όπως στο Maldyak, στο Turukhansk, στο Hadjigair, στους ποταμούς Γενεσέι και Κολιμά. Έχει αφιερώσει μεγάλο μέρος της ζωής του στην έρευνα για τη παρουσία των Ελλήνων σε αυτές τις περιοχές και ειδικά στα θύματα της Σταλινικής περιόδου. Ξεκίνησε να δημοσιεύει τα αποτελέσματα των ερευνών του εκδίδοντας βιβλία από το 1993 και μέχρι το 2019 έφερε στο φως τη μαρτυρική ύπαρξη Ποντίων σε γκουλάγκ λόγω των διώξεων από τη NKVD τη περίοδο 1937-1938 και τις απελάσεις των Μαυροθαλασσιτών Ελλήνων από το 1942 έως το 1949 στη Κεντρική Ασία. Η προσφορά του ανεκτίμητη και μάλιστα χωρίς καμία υστεροβουλία ή προσωπικό όφελος. Η έρευνα του πρέπει να βρεθεί τρόπος να γίνει γνωστή στο ευρύτερο Ελληνικό κοινό.

Στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 όλοι οι Έλληνες να θεωρηθούν ύποπτοι για κατασκοπεία, σαμποτάζ, εξέγερση και εθνικιστικό αντισοβιετικό έργο και να συλληφθούν ταυτόχρονα σε όλες τις δημοκρατίες

Η έρευνα του Τζουχά για τους Πόντιους της Αμπχαζίας Μετά το διάταγμα του Γιεζώφ σε όλες τις περιοχές της Αμπχαζίας και της γειτονικής Ατζαρίας, ξεκίνησαν οι συλλήψεις. Προκειμένου να περιοριστούν οι δραστηριότητες των Ελληνικών κοινοτήτων στην ΕΣΣΔ έπρεπε: Στις 15 Δεκεμβρίου του 1937 όλοι οι Έλληνες (Έλληνες υπήκοοι και Ελληνικής ιθαγένειας πολίτες της ΕΣΣΔ), να θεωρηθούν ύποπτοι για κατασκοπεία, σαμποτάζ, εξέγερση και εθνικιστικό αντισοβιετικό έργο και να συλληφθούν ταυτόχρονα σε όλες τις δημοκρατίες, και τις περιφέρειες. Με αυτή την εντολή σε όλες τις περιοχές της Αμπχαζίας και της γειτονικής Ατζαρίας, οι συλλήψεις ξεκίνησαν τη νύχτα της 14ης προς την 15 Δεκεμβρίου και σχεδόν ολοκληρώθηκαν μέχρι τον Ιανουάριο του 1938. Το «σχέδιο» για τους Έλληνες της Γεωργίας εφαρμόστηκε κατά γράμμα. Οι πρώτες τρεις ημέρες ήταν η αιχμή των συλλήψεων: 15, 16 και 17 Δεκεμβρίου. Ο αριθμός των ατόμων που συνελήφθηκαν ταυτίζεται με τον αριθμό των ενταλμάτων σύλληψης. Η NKVD κάθε Δημοκρατίας της Ένωσης είχε τη δική της συνεχή αρίθμηση των ενταλμάτων. Στη Γεωργία οι αριθμοί από το 2001 έως και το 4000 δόθηκαν στη NKVD της Αμπχαζίας.

Ταυτότητα κρατουμένου: Καλαϊδόπουλος

28

Πόντος

ποντιακή λογοτεχνία

Το Tιλισίμ… ...εφουκρούμ’νε ντ’ έλεγαν, ώσπου εκοιμέθα κ’ επέμ’να κ’ είδα, εείνο το φοβερόν έναν όρωμαν, το «Τιλισίμ», ντ΄εσουμαδεψεν άγρεα τη ζωή μ’!

Χ

ειμωγκονί’ τα νύχτας, όλ’ οι γραιάδες τη γειτονίας, με τα κλεφτοφάναρα σ’ έναν το χέρ’ και το παστόν σ’ άλλο, ετοπλαεύκουσαν σ’ εμέτερον τ’ οσπίτ’, για το βραδενόν το παρακάθ’! Έλεγαν κ’ έλεγαν, τη πατρίδας φοβερά ιστορίας! Δάκρε, δάκρε και μοιρολογίας…

-Αιματωμέν’, γεραλήδες, λώματα τσερισμένα, Μεγάλ’ Παρασκευής τα λόγια! -Θεού θέλημαν ντ’ έζησαμ’ εμείς!

-Σο χωρίον τ’ εμέτερον, σο Γαράπυρ, έλεπα τ’ αραπάδας φορτωμένα, Αρμενάντ χωρίς κιφάλε, να δεά’νε! Πη τσιλτεύ’ σουμά σο κρενίν βλάφκεται ας σοι μαϊσάδες και πρεπ’ να πάει κυλίεται απάν’ σο προσκεφάλ’ τη ταφί’, ντο ΄κ’ έχ’ σταυρόν! Ο Πεχλιβάν’ Γιώρ’ς, το παλληκάρ’ν εμουν, έκοψεν το σκοινίν σ’ Αμάσειαν, άμα, ΄ξάν’ εκρέμασαν ατον, άτυχος, ’κ’ επρόφτασεν να ζει με τ’ εμάς, αδά, ανάμεσά μουν!

-Ο πλάνον Οδυσσέας, με τ’ έναν χοντρόν γαζούχ’, ξαμένον, ξημυτόν, εκόρωσεν τον ΄ρδάκον, «Τεπεκιόζ» Αρ’ αΐκα χάλε και χαψία με κιφάλε…Διπλωμένος απο πίσ’ μερέαν, σο σιδερένον το κρεβάτ’ τη μάνας Μαραντάβας, εφουκρούμ’νε ντ’ έλεγαν, ώσπου εκοιμέθα κ’ επέμ’να κ’ είδα, εείνο το φοβερόν έναν όρωμαν, το «Τιλισίμ», ντ΄εσουμαδεψεν άγρεα τη ζωή μ’! Ο, «Τσάπαν- Ογρασεύ’ς». Η μπάλα εκυλίεν κ’ ερούξεν, ας σο στάδιον τη στρατώνας, σο βαθύν αφ’κά τ’ ορμίν! Εκατήβα να φέρ’ατεν οξωπίσ’! Τα δέντρα ψηλά, τα λεβόρε και τα μασούρας, ταραγά με τα φτερία, εσκέπαζαν το υγρόν το χώμαν! Επατουρεύτα! Άμον κοσσού ντ’ εβγών σ’ αλών’ και σο τσαμούρ’ γομούται, αραεύω τη μπάλαν! Έναν τρανόν λαλίαν ας σον καταρράχτεν, τη «Θεία Δέσποινας», εθαρρείς και χίλε γιουλτουρούμε σο μίαν, ερούξαν σουμά μ’! Τα σύμπαντα εσείαν, το νερόν εθόλωσεν κι άμον τη θάλασσας έναν τρανόνταλγά εσκώθεν! Τα δέντρα ελαταρίγαν, τα λιθάρε γιαν γιανά τη ραχί’, εκατρακυλίγαν, θα σκεπάζ’νεμεν! Η γη μ’, εσκοτεινάεν! Εφάθεν ο ρδάκον, έναν τρανόν τσαναβάρ’! Τ’ ομμάτε τ’ γόκκινα, τσιλιδοφορτωμένα, τα δόντε, αραιά και τρανά άμον σκεπάρε, το στόμαν, αχερών’, με τ’ έναν βούκαν, θα κουρτά με! Τσαΐζω, βαρκίζω, κουίζω, κοχλάζω, σύγκορμος τρομάζω κι απολεμώ τεάμ να τρέχω…Έπλωσεν τα χοντρά τα κοπάλε τα χέρε τ’ και γαΐμε, θυμωμένα ετσάιξεν: - Κανείς ΄κί γλυτών’ ας σον «Τσάπαν-Ογρασεύ΄ς» -Μάνααα, ετσάιξα κ’ εγώ κ’ ετινάγ’α κ’ εσκώθα ας σο κρεβάτ’, ιρδωμένος! Λουλούτσ’! Ετρόμαξεν κι η γιάγια μ’! Έγκεν ας σο ΄κονοστάσ’ τον Αεσμόν και τρία κούρτας έπ’α! Ερρώστεσα, εκρεβατώθα, κανείς κ’ εγροίξεν, το αίτιον! Τοι παρακαθίων οι γραιάδες, εσκάλωσαν απ’ υστερ’νά, τα γιατροσόφε!

-Άμον ντο τσάκλιζ’ το άλας ντο σύρουμ’ σ’ οτζάχ’, αραέτσ’ να τσακλίζ’ και

Πόντος σπάν’ το κακόν τ’ ομμάτ’! Ενέβ’σαν τα τσιλίδε κι ας σο νερόν, έπ’α, ενίφτ’α! Σην εγκλεσίαν έπλωσαν’ εμε ανάσκελα κ’ εδέεν απο πάν’-ι-μ’ ο ποπάς, με τ’ ευαγγέλεον και τα ξεφτέρε! Πελιστερί’ καρδίαν πιλέμ έγ’καν, φρέσκον και σο μίαν με το νερόν, εκούρτεσα! Τσάτσαλος πα κ’ άξαφνα, έκ’χαναπάν-ι-μ’ πούζ’ κρύον νερόν, τεάμ, για ν’ αποχπαράουμαι! Τιδέν! Ο «Τσάπαν-Ογρασεύ’ς», ατός ελάλ’ν εμε: -Τσάπαν όλε ευτάς, εγώ ορίζω τη ζήση σ’, εγώ είμαι το Τιλισίμ-ι-ς… Εχάσα τη χρονίαν σο σχολείον΄κ’ επόρ’να ολόρθος να λέω το μάθεμαν! Άμον κουτσόν πρόγατον, οπίσ’ ντ’ απομέν’! Εθέλ’να να χορεύω, κάθ’κα, έλεε με! Εγάπανα την μπάλαν, τσάπαν τρέχ’ς, ενεγκάσκουμ’νε! Σ’ ωμία μ’ εθαρρείς κ’ ετσόκευαν σιδέρτα, εφτά καράβε! Παντού, ο «Τσάπαν Ογρασεύ’ς», ελάλ’ν’ εμε! Ατσάπα, για τ’ όποιον, τυραννίζ’ με; Αμον μαεμένος, εκοιμέθα! Έρθαν τα «Καλά τα Ημέρας», Χριστούγεννα, Νεοχρονία, Φώτα! Οι γραιάδες τη χωρί’, ετοπλαεύταν΄ξάν’, σο παρακάθ’! Άμα, ατώρα εσκάλωσαν έμορφα γλυκέα ιστορίας και μεσέλε να λέγ’νε!

-Οι Θυμιστάντ’, όντες εβραδύν’νεν ση πατρίδαν, έμορφα τα Κάλεντα εψάλ’ναν, με τα χάρτενα φενέρε και τ’ αλειμμοκέρ’! -Ώι, τ’ ευλοημένον, έστραφτεν απάν’ σο χιόν’! «Χριστός γεννέθεν, χαράν σον κόσμον…

-Τα Φώτα, αγιάσκεται ο κόσμον και τα Κοντζολόζε, φογούνταν, φεύ’νε! Αμον μαεμένος, εκοιμέθα! Έθαρρείς κ’ εθέλ’να απέσ’ ιμ, να ελέπω σ’ όρωμα μ’, ατώρα πα το Τιλισίμ, ντ’ έδεσεν τη ζωή μ! Να λογαρεάουμε μαζί ατ’! Για θα χάται, για θα χάμαι! Σον καταρράχτεν, σ’ άλλ’ τη μερέαν, τη χωρί’, τ’ «Αβησσυνίας» ντ’ έλεγαμ’, έφραξαν κ’ εφούσκωσαν το νερόν, να σύρ’ ο ποπάς, τον Σταυρόν! Ας σ’ έναν κασ’ απάν’, εντώκα μακροβούτ’ να πιάνω τον Σταυρόν! Από ψηλά τη ραχί’, συνόρ’ τη Βουλγαρίας, έρθεν΄ξάν’ το βοετόν και τα σύμπαντα σείουν! Το φράγμαν, ετάσεψεν, ο κόσμον ετρόμαξεν, έφυεν…Ο Σταυρόν, ν’αηλί’ ξύλενον, θα ρούζ’ σον καταρράχτεν! Εκολύμπεσα δυνατά, επίασ’ ατο, εφίλεσ’ατο, έσκωσ’ατο ψηλά, εχάρα, άμα, τα νερά απότομα εθόλωσαν! Τα πατημασέας τη «Τσάπαν-Ογρασεύ’ς»! Γελά δυνατά το τσαναβάρ’ κι όσον ντο πάει, σουμών’! Ξάι΄κ’ εφογώθα, εθέριεψα, ο Σταυρόν, τη Πελιστερί’ η καρδία… Αδά…με τα δύο καρδίας αναμέν’ ατον! Όσον ντο τερώγ’ατον, μικραίν’, λιφτάζ’ και έρται! Γελώ εγώ, γελά κι ατός! Μω τ’ έργος και την πίστης, ατός εμέν ωμαίζ’! Εσούμωσεν, έρθεν κ’ εχάθεν, έμπαισεν απέσ’-ι-μ’! Ατόσα ντ’ έσυρα εγώ με τ’ ατόν, εγώ τεμέκ, έμ’νε; Ο φοβητσέας; Π’ εθέλ’νεν πάντα να τρέχ’, να φεύ’! Ατώρα, πρέπον έν’, να φροντίζ’ ατον, ατός τ’ εμόν έν’! Εντάμαν να πάμε σα γλέντε, σα χαράντας, να πίνουμ’ ρακήν, να μεθούμ’, να γελούμ’…Ατός τ’ εμόν έν! Η ζωή μ’ άλλαξεν, καν’νάν΄κί φογούμαι, καν’νάν΄κί ζηλεύω, καν’νάν΄κί προσκυνώ! Δύο φοράς ντ’ ετράκαρα, ασθενοφόρα έρθαν, εγέλανα, και ψηλά επαίγ’να! Ήντσαν έχ’ απ’ εσάς ’ίναν ρδάκον, ας φέρ’εατον οσήμερον και ξαμών’ατον με τ’ εμόν και λάχ’ ωμαίζ’ε ατον, γιατί εβαφτίεν οσήμερον τα Φώτα σο νερόν, με τη Πελιστερί την καρδίαν, την Καρδίαν, με το Τιλισίμ’, το Μαγικόν, το Φυλαχτόν το Πνέμαν! Εγέντον: «Ο Τολμών-Νικά»…!!!

SpAma

29

Ερρώστεσα, εκρεβατώθα, κανείς κ’ εγροίξεν, το αίτιον! Τοι παρακαθίων οι γραιάδες, εσκάλωσαν απ’ υστερ’νά, τα γιατροσόφε!

30

Πόντος

ΑΓΙΟΙ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

Άγιος Ιωάννης Νεομάρτυς Τραπεζούντος ο εν Ασπροκάστρω αθλήσας της Δέσποινας Στεφανίδου Μέλος της Επιτροπής για τη Διεθνοποίηση και την Αναγνώριση της Γενοκτονίας «Εύξεινος Λόγος». Εικόνες από το διαδίκτυο. Πληροφορίες από τα συναξάρια στο www. saint.gr

Ο

Άγιος Ιωάννης καταγόταν από την Τραπεζούντα και ήταν λόγιος πρόκριτος της πόλης αυτής και πολύ ευσεβής. Ασχολούμενος με το εμπόριο, κάποτε επιβιβάσθηκε σ’ ένα τούρκικο πλοίο και συνόδευε τα εμπορεύματα του. Κατά τη διάρκεια του ταξιδιού, η προσευχή, η νηστεία και η ελεημοσύνη που εκδήλωσε ο Ιωάννης, κίνησε τον φθόνο του Τούρκου πλοιάρχου, ο οποίος με μακρές συζητήσεις προσπαθούσε να τον προσηλυτίσει. Ο Ιωάννης έμπειρος σχετικά με τις Γραφές, νίκησε τον πλοίαρχο στις θρησκευτικές αυτές συζητήσεις.

Ο ηγεμόνας διέταξε και τον βασάνισαν σκληρά Όταν αποβιβάστηκαν στο Άκκερμαν (Ασπρόκαστρο), ο πλοίαρχος συκοφάντησε τον Ιωάννη στον Τούρκο ηγεμόνα, ότι δήθεν έδωσε λόγο να γίνει μωαμεθανός. Μετά από λίγο οδηγούσαν με τιμές τον Ιωάννη, μπροστά στον ηγεμόνα, που με κολακείες και υποσχέσεις προσπαθούσε να επιτύχει τον σκοπό του. Αλλά ο Ιωάννης περίτρανα ομολόγησε πώς ήταν, είναι και θα παραμείνει χριστιανός, όσα πλούτη και αξιώματα και αν του προσφέρουν. Θυμωμένος ο ηγεμόνας, διέταξε και τον βασάνισαν τόσο σκληρά, ώστε το αίμα του έτρεχε σαν ποτάμι. Κατόπιν έτσι αιμόφυρτο τον έριξαν στη φυλακή. Την επόμενη ήμερα, όταν τον ξαναπαρουσίασαν στον ηγεμόνα, ο Ιωάννης ομολόγησε με περισσότερο θάρρος την πίστη του. Εξοργισμένος ακόμα περισσότερο ο τύραννος, διέταξε και τον μαστίγωσαν τόσο βάρβαρα, ώστε άρχισαν να πέφτουν κομμάτια οι σάρκες του, μέχρι που φάνηκαν τα εντόσθια του. Στη συνέχεια τον έδεσαν στην ουρά ενός αγρίου αλόγου, που τον έσερνε μέσα στους δρόμους της πόλης. Τη στιγμή δε που περνούσε από την εβραϊκή συνοικία, οι Εβραίοι έβριζαν και κακοποιούσαν τον Μάρτυρα. Ένας μάλιστα, πήρε ένα σπαθί και του έκοψε το κεφάλι, στις 12 Ιουνίου 1492 μ.Χ. (Κατά τον Άγιο Νικόδημο τον Αγιορείτη το 1642 μ.Χ. ή κατά άλλες πηγές το 1330 μ.Χ.).

Ο Ιωάννης περίτρανα ομολόγησε πώς ήταν, είναι και θα παραμείνει χριστιανός, όσα πλούτη και αξιώματα και αν του προσφέρουν

Ο ηγεμόνας φοβήθηκε και έδωσε την άδεια στους χριστιανούς Από τα θαύματα που έκανε το εγκαταλελειμμένο λείψανο του Αγίου, ο ηγεμόνας φοβήθηκε και έδωσε την άδεια στους χριστιανούς να το παραλάβουν και να το κηδεύσουν με τιμές σε κάποιο Ναό, όπου παρέμεινε 70 χρόνια θαυματουργώντας. Αργότερα, με βασιλικές τιμές, μετακομίστηκε στη Σουτσεάβα της Μολδαβίας υπό του βοεβόδα της Μολδαβίας Αλεξάνδρου του Αγαθού. Το 1686 μ.Χ., κατά την εκστρατεία του Ιωάννου Σομπιέσκι κατά των Τούρκων, παραληφθέν μεταφέρθηκε στην πόλη Ζιολκίεβ της Πολωνίας. Το 1783 μ.Χ., επανήχθη και πάλι στη Σουτσεάβα με διαταγή του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β’.

Άκκερμαν, πόλη της Βεσσαραβίας, παρά τις εκβολές του Δνείστερου

Πόντος

Τι απέγιναν οι μοναχές του Αγίου Γεωργίου του Ζαντού; Ήμουν έφηβος όταν άκουσα τον πατέρα μου Φίλιππο Στεφανίδη να αναφέρει ότι σε κάποιο σημείο του χωριού (Πέντε Βρύσες Λαγκαδά), είναι θαμμένες κάποιες καλόγριες...

Αγαπητέ Φωκίωνα Συγχαρητήρια για την έκδοση του περιοδικού Πόντος που μας διδάσκει τόσα πολλά πράγματα σχετικά με την ιστορία , την λαογραφία και τον πολιτισμό του αλησμόνητου και ηρωικού Πόντου. Αποφάσισα να σας στείλω αυτή την ηλεκτρονική επιστολή μετά την ανάγνωση του άρθρου στη σελίδα 22 του 12ου τεύχους, ‘’Πόντιες μοναχές & μοναχοί στον Πόντο” που αφορά την εισήγηση της συγγραφέως-ερευνήτριας της ποντιακής ιστορίας Θεοδώρας Ιωαννίδου Στην παράγραφο “Οι δώδεκα καλόγριες του Αγίου Γεωργίου του Ζαντού” , αναφέρεται ότι δεν είναι γνωστό αν έφθασαν ποτέ στην Ελλάδα μετά από το λοιμοκαθαρτήριο του Σελιμιέ. Ήμουν έφηβος όταν άκουσα τον πατέρα μου Φίλιππο Στεφανίδη να αναφέρει ότι σε κάποιο σημείο του χωριού (Πέντε Βρύσες Λαγκαδά), είναι θαμμένες κάποιες καλόγριες που ήρθαν πρόσφυγες με την ανταλλαγή από την Τσιμερά του πατέρα μου όταν διάβασα το άρθρο στο χωριό. Θυμήθηκα την αναφορά του πατέρα μου (δεν βρίσκεται κοντά μας πια) μόλις διάβασα το άρθρο σας. Αμέσως μίλησα με τον πατέρα Παύλο Καρατζίδη, ο οποίος κάνει αναφορά σχετική στο βιβλίο του “ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΧΡΥΣΟΚΕΦΑΛΟΣ ΤΗΣ ΤΡΑΠΕΖΟΥΝΤΑΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΣΗΜΕΡΑ ΠΑΝΑΓΙΑ ΠΕΝΤΕΒΡΥΣΙΩΤΙΣΣΑ’’. Μου είπε λοιπόν ο Π.Παύλος ότι απο το μοναστήρι του αγίου Γεωργίου του Αερμούχου (Ζανταέρτς) Μούζενας της Χαλδίας ήρθαν το 1922 τρεις από τις δώδεκα μοναχές, οι οποίες ονομάζονταν Πολυξένη, Ανατολή και Αντιγόνη. Οι δύο πρώτες είχαν καταγωγή από την Τσιμερά. Η πρώτη μάλιστα (Σ.Σ. η Ανατολή μάλλον) ήταν αδερφή του μακαριστού πατρός Ιγνατίου Γεωργιάδη εφημερίου της Τσιμεράς που και αυτός είναι θαμμένος στα κοιμητήρια του χωριού. Επισυνάπτω φωτογραφία του εξωκλησιού των Αγίων Πολυξένης Ανατολής και Αντιγόνης που τοποθετήθηκε στη μνήμη των τριών μονασουζών Με εκτίμηση Γιώργος Στεφανίδης

Η Μονή του Αγίου Γεωργίου του επονομαζόμενου «ζαντού» στην περιοχή Μούζενας Αργυρούπλης Πόντου σε σημερινή φωτογραφία (Ιμπραήμ Ελμαχτί)

31

32

Πόντος

ΞΕΧΑΣΜΕΝΟΙ ΗΡΩΕΣ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΑΝΤΑΡΤΙΚΟΥ

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ Πηγή: Terra Pontus

Ο

ι Έλληνες του Πόντου ήταν οι μοναδικοί από τον Ελληνισμό της Ανατολής που οργανώθηκαν δυναμικά και ανέπτυξαν αντάρτικη δράση κατά της Τουρκικής θηριωδίας. Τον σκληρότερο διωγμό τον υπέστη ο Δυτικός Πόντος, με τις εννέα αποστολές εκτοπισμών και πλήρωσε βαρύ φόρο αίματος, λόγος για τον οποίο αναπτύχθηκε το αντάρτικο του Πόντου ως δύναμη αυτοάμυνας και αυτοπροστασίας του Ελληνισμού της περιοχής. Στο ανεκτίμητης αξίας βιβλίο του “Γη του Πόντου” ο δημοσιογράφος και θεατρικός συγγραφέας Δημήτρης Ψαθάς γράφει: “Δεν υπάρχει καμία υπερβολή στον χαρακτηρισμό του άνισου και πρωτόφαντου εκείνου αγώνα στα βουνά” - στη ματωμένη αντίσταση, στην κορυφαία έκφραση της αντίστασης του Πόντου, το αντάρτικο. Αξιόλογη θέση ανάμεσα στο πάνθεο των Οπλαρχηγών κατέχει και ο οπλαρχηγός Δημήτριος Χαραλαμπίδης (Τσιμενλή Τιμίτ) ο οποίος ήρθε στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε στο χωριό Ποντολίβαδο Καβάλας όπου μετά από έξι Μήνες από την άφιξή

Υπήρξε μία γενναία ηγετική προσωπικότητα, η οποία συνδύαζε τον ανιδιοτελή πατριωτισμό, την πίστη στον χριστιανισμό και τον Ελληνισμό, δεν δίστασε να αφήσει όλη του την περιουσία, χρηματοδοτώντας των αγώνα για την ελευθερία των Ποντίων.

Πόντος Ο Γιώργος Χαρπαντίδης με τον εγγονό του Δημήτριου Χαραλαμπίδη (Τσιμενλή Τιμίτ) Χρήστο Χαραλαμπίδη του Ναθαναήλ στο Ποντολίβαδο Καβάλας τον Ιούνιο του 2020

του, από την ελονοσία άφησε την τελευταία του πνοή.

ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΧΑΡΑΛΑΜΠΙΔΗΣ - (Τσιμενλή Τιμίτ)

Η Αμισός (Σαμψούντα) το 1918

Γεννήθηκε στο Τσιμενλή της Σαμψούντας και απεβίωσε στο χωριό Ποντολίβαδο Καβάλας το 1921. Έδρασε ως Αρχικαπετάνιος στον ορεινό όγκο του Αγιού Τεπέ, στον Δυτικό Πόντο. Υπαρχηγοί του ήταν οι Αιμίλιος Κατόγλου (Καδήογλου), Αλέξης Νίκου, Παντελής Αναστασιάδης (Παντέλ Αγάς) και οι αδελφοί Ιωάννης (Γιάγκον) και Αθανάσιος Αμπατζόγλου. Υπήρξε μία γενναία ηγετική προσωπικότητα, η οποία συνδύαζε τον ανιδιοτελή πατριωτισμό, την πίστη στον χριστιανισμό και τον Ελληνισμό, δεν δίστασε να αφήσει όλη του την περιουσία, χρηματοδοτώντας των αγώνα για την ελευθερία των Ποντίων. Σαν εύπορος καπνέμπορος ο Δημήτριος Χαραλαμπίδης,

Με ηρωική αυτοθυσία κατόρθωσε να διαφύγει από τον κλοιό των Τούρκων στρατιωτών, σώζοντας έτσι 2.500 γυναικόπαιδα, με απολογισμό 4 νεκρούς αντάρτες , μεταξύ των οποίων ήταν και ο γιός του Δημοσθένης και 119 Τούρκους στρατιώτες και 4 αξ/κούς

33

34

Πόντος

Αξιοσημείωτες οι μάχες του στην οροσειρά Αγιού Τεπέ και Αγιαχλάλαν. Στην τοποθεσία Αγιού Τεπέ , υπό τις διαταγές του 47 αντάρτες, έχοντας υπό την προστασία τους 2.500 γυναικόπαιδα, στις 16 Νοεμβρίου αντιστάθηκαν στην δύναμη 8000 στρατιωτών, αποκρούοντας διαδοχικές επιθέσεις

αρχές του Θέρους του 1913 παρ’ όλο που είχε κινήσει τις υποψίες των Τουρκικών αρχών, χρηματοδοτεί τις πρώτες ένοπλες ομάδες των Ποντίων, με αποτέλεσμα να επικυρηχθεί από τις Τουρκικές Αρχές και χάρη της προσωπικής του φιλίας με τον Διοικητή χωροφυλακής Σαμψούντος, Αμπντούλ Αχμάν, αρχές Ιανουαρίου του 1914 φυγαδεύτηκε από την πόλη, γλυτώνοντάς από την σύλληψη και τις συνέπειες. Το επόμενο διάστημα ο Χαραλαμπίδης μαζί με τον Οπλαρχηγό Βασίλη Τσαουσίδη (Πίτς Βασίλ), έρχονται σε επαφή με τους Ρώσους, οι οποίοι ήταν σε εμπόλεμη κατάσταση με τους Τούρκους, φέρνοντας μαζί τους 50 τουφέκια και μεγάλο αριθμό φυσιγγίων και χειροβομβίδων. Ήταν τα πρώτα σημαντικά εφόδια του Ποντιακού αντάρτικου.

Ηρωϊκές μάχες Αξιοσημείωτες οι μάχες του στην οροσειρά Αγιού Τεπέ και Αγιαχλάλαν. Στην τοποθεσία Αγιού Τεπέ , υπό τις διαταγές του 47 αντάρτες, έχοντας υπό την προστασία τους 2.500 γυναικόπαιδα, στις 16 Νοεμβρίου αντιστάθηκαν στην δύναμη 8000 στρατιωτών, αποκρούοντας διαδοχικές επιθέσεις μέχρι τις απογευματινές ώρες όπου κλονίσθηκε το ένα άκρο της γραμμής άμυνας το οποίο υπερασπιζόταν ο γιός του Δημοσθένης με τους άνδρες του και έπεφτε νεκρός από θραύσμα βλήματος που τον χτύπησε στο μέτωπο. Με ηρωική αυτοθυσία κατόρθωσε να διαφύγει από τον κλοιό των Τούρκων στρατιωτών, σώζοντας έτσι 2.500 γυναικόπαιδα, με απολογισμό 4 νεκρούς αντάρτες , μεταξύ των οποίων ήταν και ο γιός του Δημοσθένης και 119 Τούρκους στρατιώτες και 4 αξ/κούς. Στην περιοχή Αγιαχλάλαν τον Ιούνιο του 1915 ο Δημήτριος Χαραλαμπίδης έδωσε μία σπουδαία μάχη εναντίων μίας ληστοσυμμορίας υπό τον διαβόητο Τσακίρ Ογλού που καταδυνάστευαν τους Έλληνες του Χούζαρλι. Στην μάχη αυτή στους ληστοσυμμορίτες προσέτρεξε τάγμα του τουρκικού στρατού. Στην ολοήμερη μάχη απογευματινές ώρες, τραυματίζεται ο Οπλαρχηγός, όταν σφαίρα σφηνώθηκε κάτω από το αριστερό του αυτί, διαλύοντάς του την οδοντοστοιχία (του

Η Αμισός (Σαμψούντα) το 1910

έγινε χειρουργική επέμβαση από πρακτικό γιατρό, για την αφαίρεση της σφαίρας με ξυράφι και της κρεμούσης οδοντοστοιχίας με τανάλια), ενώ την ίδια ώρα περίπου δέχθηκε πυρά στην κοιλιακή χώρα και εξέπνευσε από ακατάσχετη αιμορραγία ο υπαρχηγός καπετάν Χατζή Λεβέντης. Με την έλευση της νύχτας ο εχθρός διέκοψε τις επιθέσεις και έτσι βρήκαν την ευκαιρία να εγκαταλείψουν την περιοχή και να φθάσουν στο μεγάλο δάσος του Σαλτούχ, όπου οι εχθροί έχασαν τα ίχνη τους.

To Φθινόπωρο του 1916 μαζί με τον Οπλαρχηγό Βασίλειο Ανθόπουλο (Βασίλ Ουστά), έρχονται κρυφά στην Τραπεζούντα και μετά την συνάντησή τους με Ρώσους Αξιωματούχος, επέστρεψε φέροντας 50 τουφέκια και πυρομαχικά. Σε μία επιδρομή των Τούρκων στο Τσιμενλή γενέτειρά του, μετά από προδοσία, ο Στρατός εισβάλει νύχτα στο χωριό, όπου βρισκόταν ο αδελφός του Θεόδωρος Χαραλαμπίδης τραυματισμένος, αρνούμενος να παραδοθεί, μετά από μάχη έπεσε νεκρός. Τον Οκτώβριο του 1916 με μια ομάδα ανταρτών 50 ατόμων, επεχείρησε αποκατάσταση της επαφής με τους Αρμένιους της περιοχής Γιαπασάν. Κυκλώθηκαν από ισχυρές Τουρκικές μονάδες και στην μάχη που ακολούθησε, σκοτώθηκε το πρωτοπαλίκαρο Στέλιος Επαρλής και τραυματίζεται ο ίδιος, όπου διέφυγε στο χωριό Αζμάν, διατάσσοντας να διαδώσουν ότι φονεύθηκε. Έτσι αναλαμβάνει την αρχηγεία ο γαμπρός του Παντελής Αναστασιάδης, (Παντέλ Αγάς) ο οποίος είχε παντρευτεί την κόρη του Φωτεινή.

Στην Ελλάδα Ο Δημήτρης Χαραλαμπίδης καταφεύγει στην Κωνσταντινούπολη, όπου έρχεται σε επαφή με τον Μητροπολίτη Αμάσειας Γερμανό Καραβαγγέλη και τον Λοχαγό Χρυσόστομο Καραίσκο απεσταλμένο της Ελληνικής κυβέρνησης και με τους επιζώντες αντάρτες και γυναικόπαιδα, επιβιβάζονται σε αντιτορπιλικό του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού και φθάνουν στην Ελλάδα, όπου παρέμεινε στο χωριό Ποντολίβαδο Καβάλας μέχρι τον θάνατό του. Ο Δημήτριος Χαραλαμπίδης απέκτησε πέντε (5) παιδιά: 1/ Τον Δημοσθένη ο οποίος σκοτώθηκε στην μάχη του Αγιού Τεπέ, τον Ναθαναήλ, τον Ανέστη, τον Χαράλαμπο και την Φωτεινή, οι οποίοι έχουν αποβιώσει άπαντες και εν ζωή είναι τα εγγόνια του που διαμένουν στην Θεσσαλονίκη, Γερμανία και Καβάλα. Στις φωτογραφίες ο Οπλαρχηγός Δημήτριος Χαραλαμπίδης (Τσιμενλή Τιμίτ) και ο γράφων με τον εγγονό του Χρήστο Χαραλαμπίδη του Ναθαναήλ στο Ποντολίβαδο Καβάλας τον Ιούνιο του 2020, που όπως με ενημέρωσε κατά το έτος 1941-42 έγινε η μεταφορά των νεκροταφείων του χωριού χωρίς την μεταφορά των οστών και έτσι ο Καπετάνιος του Ποντιακού αντάρτικου, το αδάμαστο σύμβολο της ποντιακής αντίστασης να είναι θαμμένος στο χωριό Ποντολίβαδο, χωρίς να γνωρίζουμε το ακριβές σημείο, ώστε να μπορούμε να του αποδώσουμε τις οφειλόμενες τιμές και να ανάψουμε ένα κερί στην μνήμη του σε ένδειξη ευγνωμοσύνης. ΑΘΑΝΑΤΟΣ ΚΑΙ ΑΓΕΡΑΣΤΗ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΝΗΜΗ ΤΟΥ Γιώργος Χαρπαντίδης Kαβάλα

36

Πόντος Για την επέτειο μνήμης και την απόδοση τιμής και ευγνωμοσύνης στον στον μεγάλο Πόντιο Θεοφύλακτο Θεοφύλακτο, η Εύξεινος Λέσχη Θεσσαλονίκης μας έστειλε ένα εξαιρετικό αφιέρωμα

Θεοφύλακτος Θεοφύλακτος Η μεγάλη προσφορά του στην ποντιακή υπόθεση

Φωτογραφία, με αφιέρωση στη «μάννα» (γιαγιά Άννα), από το Παρίσι (1908)

Στις 12 Αυγούστου του 1961, πριν από 59 χρόνια, έφυγε από τη ζωή ο «μεγάλος Πόντιος» Θεοφύλακτος Θεοφύλακτος, εμβληματική προσωπικότητα, με ανεκτίμητη προσφορά στα κοινά των Ποντίων, αλλά και ειδικότερα στην Εύξεινο Λέσχη Θεσσαλονίκης.

Πόντος

Η γιαγιά Άννα («αγία μάννα»), η αδελφή και ο πατέρας του Θεοφύλακτου

Ο

Θεοφύλακτος Θεοφύλακτος γεννήθηκε το 1884 στο χωριό Μεγάλη Τσίτη της επαρχίας Άρδασσας (περιοχή Αργυρούπολης). Σε ηλικία μόλις πέντε χρόνων έχασε τη μητέρα του. Λόγω και της συνεχούς απουσίας του πατέρα του εξαιτίας των επαγγελματικών του υποχρεώσεων (στο Βατούμ, κυρίως), την ανατροφή του ανέλαβε η γιαγιά του Άννα Θεοφυλάκτου, μητέρα του πατέρα του. Αυτήν αποκαλεί ο Θεοφύλακτος «αγία Κάτω: Ο Θεοφύλακτος μαθητής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος (1901) μάννα» και αυτήν αναγνωρίζει ως εξαίρετη τροφό και πρότυπο στην κατοπινή ζωή του όπου, πιστός στις αρχές και αξίες που του δίδαξε «η Θεοφυλακτίνα», έβαλε και ο ίδιος στο επίκεντρο την αγάπη προς το συνάνθρωπο, τη φιλαλληλία και την ανιδιοτελή προσφορά στο κοινωνικό σύνολο. Παρότι αγράμματη η ίδια, η γιαγιά Άννα τον παρακίνησε επίμονα να μάθει γράμματα. Μικρόν, τον οδήγησε «σονδέσκαλον τον Σαλονίκ’», ο οποίος προφήτεψε το λαμπρό μέλλον του μικρού Θεοφύλα-κτου στα γράμματα και στην επιστήμη. Στη

Ο Θεοφύλακτος αρχίζει και την εθνική του δράση, μετά την ανακωχή του 1918. Διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση των Πολιτικών Επιτροπών των Ποντίων

37

38

Πόντος

Πάνω: Ο Θεοφύλακτος με την οικογένεια του

Ο Θεοφύλακτος σε κινητο χειρουργείο στο Καύκασο

39

Πόντος

συνέχεια, μαθήτευσε στο Σχολαρχείο και στο Φροντιστήριο Τραπεζούντας από όπου, αριστούχος σε όλα τα έτη σπουδών, αποφοίτησε το 1903.

Στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών Ακολουθεί η φοίτησή του στην Ιατρική Σχολή του Εθνικού Πανεπιστημίου (Αθήνα). Άριστος και ως φοιτητής, συμπληρώνει τις πανεπιστημιακές του σπουδές και αναγορεύεται διδάκτωρ της Χειρουργικής και Μαιευτικής (Οκτώβριος 1907). Ολοκληρώνει τον κύκλο των ιατρικών σπουδών του στο Παρίσι, ειδικευόμενος στην οφθαλμολογία και την ωτορινολαρυγγολογία, κοντά σε κορυφαίους καθηγητές Ιατρικής. Το 1910, αποκτά την άδεια άσκησης του ιατρικού επαγγέλματος, μετά από εξετάσεις που έδωσε στην Αθήνα και στην Κωνσταντινούπολη. Η πρώτη του επαγγελματική δραστηριότητα, ως ιατρού (και κλινικάρχη) γίνεται στην Τραπεζούντα, συνεχίζεται δε και σε άλλες περιοχές (Κωνσταντινούπολη, Βατούμ, Πετρούπολη, Αικατερινοντάρ), αφού ήταν αναγκασμένος, με την οικογένειά του, να μετακινείται αναλόγως με την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε κάθε φορά στην περιοχή του Πόντου, κατά την ταραγμένη εκείνη περίοδο, με τις διαδοχικές καταλήψεις και ανακαταλήψεις από ρωσικά και τουρκικά στρατεύματα. Διακεκριμένος γιατρός, επιλέχθηκε και σε διευθυντικές θέσεις και διορίστηκε διευθυντής σε δημόσια νοσοκομεία, στην Πετρούπολη, στο Αικατερινοντάρ, στον Καύκασο και στην Τραπεζούντα, όπου διετέλεσε και Γενικός Αρχίατρος της περιφέρειας Τραπεζούντας. Εν τω μεταξύ, το 1913, έχει παντρευτεί την Ιφιγένεια (το γένος Κογκαλίδη). Προσηλωμένος στις ανθρωπιστικές αρχές που του δίδαξε η «αγία μάννα» του, ο Θεοφύλακτος, ήδη από τα φοιτητικά του χρόνια, και ως γιατρός αργότερα, αφιέρωσε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του σε κοινωνικές δράσεις. Λάτρης της παιδείας και φιλομαθέστατος ο ίδιος, έγινε Πρόεδρος του φιλεκπαι-δευτικού συλλόγου «ΞΕΝΟΦΩΝ» που είχε σκοπό την ενίσχυση της εκπαίδευσης στην ύπαιθρο και την εποπτεία των σχολείων της εκκλησιαστικής επαρχίας Τραπεζούντας. Επίσης, πρωτοστάτησε στην ίδρυση του «Λυκείου Γουμεράς», που λειτούργησε μέσα στο ομώνυμο μοναστήρι και, ως γραμματέας της «Φιλοπτώχου Αδελφότητος», ανέλαβε σημαντικές πρωτοβουλίες υποστήριξης, ηθικής και οικονομικής, των φτωχών οικογενειών. Ακόμη, ως μέλος της «Επιτροπής Προσφύγων», αφιέρωσε χρόνο και χρήματα για την υγειονομική προστασία και την εν γένει φροντίδα ορφανών παιδιών και την οργάνωση συσσιτίων για άπορες οικογένειες.

Ο Θεοφύλακτος αρχίζει την εθνική του δράση

Το Εθνικό Συμβούλιο του Πόντου στο Βατούμ

Παράλληλα με την επαγγελματική και κοινωνική δράση, ο Θεοφύλακτος αρχίζει και την εθνική του δράση, μετά την ανακωχή του 1918. Διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση των Πολιτικών Επιτροπών των Ποντίων, μέσα από την αναδιοργάνωση των υφισταμένων και την ίδρυση νέων Προσφυγικών Οργανώσεων, στο Βατούμ, στο Αικατερινοντάρ

Στον αγώνα για τη δημιουργία της «Ανεξάρτητης Δημοκρατίας του Πόντου», ο Θεοφύλακτος προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες. Με το κύρος του, τη βαθύτατη παιδεία του, το φλογερό εθνικό του φρόνημα και τον χειμαρρώδη λόγο του, περιήλθε όλες τις μεγάλες πόλεις του Πόντου και της νότιας Ρωσίας

40

Πόντος

Ο Θεοφύλακτος στον ρωσικό στρατό

Την εθνική και κοινωνική του δράση του Θεοφύλακτου, συμπληρώνει η έκδοση του περιοδικού «Οι Κομνηνοί» και της εφημερίδας «Ελεύθερος Πόντος» που ο ίδιος διηύθυνε και χρηματοδοτούσε την έκδοσή τους

και σε όλες σχεδόν τις παραλιακές πόλεις, αλλά και στο εσωτερικό. Από το συντονισμό των Οργανώσεων αυτών, προέκυψε η «Εθνοσυνέλευση» και, από αυτήν, το «Εθνικό Συμβούλιο του Πόντου», στο οποίο πρώτος Πρόεδρος διετέλεσε ο μέγας ευπατρίδης Βασίλειος Ιωαννίδης (θείος της συζύγου του Ιφιγένειας) και Αντιπρόεδρος ο ίδιος ο Θεοφύλακτος. Την εθνική και κοινωνική του δράση του Θεοφύλακτου, συμπληρώνει η έκδοση του περιοδικού «Οι Κομνηνοί» και της εφημερίδας «Ελεύθερος Πόντος» που ο ίδιος διηύθυνε και χρηματοδοτούσε την έκδοσή τους. Στον αγώνα για τη δημιουργία της «Ανεξάρτητης Δημοκρατίας του Πόντου», ο Θεοφύλακτος προσέφερε ανεκτίμητες υπηρεσίες. Με το κύρος του, τη βαθύτατη παιδεία του, το φλογερό εθνικό του φρόνημα και τον χειμαρρώδη λόγο του, περιήλθε όλες τις μεγάλες πόλεις του Πόντου και της νότιας Ρωσίας, του Καυκάσου και Αντικαυκάσου, προκειμένου να ενημερώσει, διαφωτίσει και πυκνώσει

Πόντος

41

τις τάξεις των αγωνιστών για την επίτευξη του πολυπόθητου στόχου. Έλαβε μέρος σε όλες τις επαφές με τις ελληνικές κυβερνήσεις, συνέταξε πλήθος υπομνημάτων, εκφώνησε πύρινους λόγους και διαλέξεις. Το πάθος και η αφοσίωσή του στον αγώνα για την ανεξαρτησία του Πόντου, καταδεικνύονται μέσα από την πυκνή αλληλογραφία και τις περιγραφές που υπάρχουν στο αρχειακό υλικό ποντιακών οργανώσεων και, κυρίως, στο Αρχείο του Εθνικού Συμβουλίου του Πόντου.

Στην Θεσσαλονίκη το 1922 Μετά τη μικρασιατική καταστροφή, ο Θεοφύλακτος με την οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη (το 1922). Οργάνωσε εδώ την οικογενειακή και επαγγελματική του ζωή, ανοίγοντας ιατρείο και ιδρύοντας οφθαλμολογική κλινική. Δεν παύει, όμως, να εργάζεται για την προσφυγική αποκατάσταση, σε συνεργασία με προσφυγικές οργανώσεις και σωματεία που ιδρύθηκαν για την υποστήριξη των προσφύγων και την επίλυση των ποικίλων προβλημάτων που αντιμετώπιζαν, μετά τον βίαιο ξεριζωμό από τις πατρογονικές τους εστίες και τον ερχομό τους στην, ανέτοιμη να τους υποδεχθεί, Ελλάδα. Ακαταπόνητος εργάτης της ποντιακής ιδέας, αρθρογραφεί για το προσφυγικό ζήτημα σε εφημερίδες και περιοδικά, δίνει διαλέξεις, εκφωνεί βαρυσήμαντες ομιλίες, έρχεται σε επαφή με παράγοντες της τοπικής αυτοδιοίκησης και της κυβέρνησης για να υποστηρίξει θέματα αποκατάστασης των προσφύγων, αλλά και διάσωσης σημαντικών ιστορικών στοιχείων. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με την επανεκλογή του το 1928, εκτιμώντας το επιστημονικό κύρος και την προσωπικότητα του Θεοφύλακτου, τον διορίζει (εξωκοινοβουλευτικό) Υπουργό, επιφορτισμένο με τα καθήκοντα του Διοικητή Θράκης. Στη σύντομη θητεία του ως Υπουργού ( Ιούλιος 1928 – Ιούνιος 1929), ο Θεοφύλακτος προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες σε όλους τους τομείς της ζωής των κατοίκων της Θράκης. Η προσωπικότητα του Θεοφύλακτου άφησε ανεξίτηλα τα ίχνη της και στη ζωή της Ευξείνου Λέσχης Θεσσαλονίκης. Πρωτοστάτησε στην προεργασία ίδρυσης του Σωματείου, διετέλεσε μέλος του πρώτου εκλεγμένου Δ.Σ. και, στη συνέχεια, για πολλές θητείες μέλος και Πρόεδρος του Δ.Σ., από το 1934 μέχρι το 1944. Αφοσιωμένος στην υπηρεσία της «Ευξείνου Εστίας», όπως την ονόμαζε, ήταν ο εμπνευστής πολλών καινοτόμων δράσεων του Σωματείου, πρωτοποριακών για την εποχή, όπως η ίδρυση και λειτουργία του Λαϊκού Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, η δημιουργία δανειστικής φοιτητικής βιβλιοθήκης, η ίδρυση Τμήματος Νεολαίας, η σύσταση Επιτροπών παροχής βοήθειας σε άπορους και ασθενείς, η ποικιλότροπη συμπαράσταση σε δεινοπαθούσες οικογένειες κατά την περίοδο της γερμανικής κατοχής, η αγορά ιδιόκτητης στέγης. Ο Θεοφύλακτος, μαζί με άλλους άξιους συνεργάτες στο Δ.Σ., φλογερούς Ποντίους, προσανατόλισαν τη λειτουργία της Ευξείνου Λέσχης στην κατεύθυνση που απαιτούσε το ιδρυτικό καταστατικό της, δηλαδή ως ένα πρότυπο σωματείο με πνευματική, μορφωτική, πολιτιστική και κοινωνική αποστολή. Ο Θεοφύλακτος, διαπρύσιος κήρυκας της ανάγκης περισυλλογής και διάσωσης των ζώντων μνημείων της ιστορίας και του πολιτισμού του Πόντου, πρωτοστάτησε και στην ίδρυση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών και του «Αρχείου του Πόντου», ανέλαβε δε αυτοβούλως, εκ μέρους του Δ.Σ. της

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος, με την επανεκλογή του το 1928, εκτιμώντας το επιστημονικό κύρος και την προσωπικότητα του Θεοφύλακτου, τον διορίζει (εξωκοινοβουλευτικό) Υπουργό, επιφορτισμένο με τα καθήκοντα του Διοικητή Θράκης

42

Πόντος

Μνημειώδες είναι το σύγγραμμα του Θεοφύλακτου «Γύρω στην άσβεστη φλόγα», όπου καταγράφει προσωπικές μνήμες, παραθέτει στοιχεία της προσωπικής του ζωής και ιστορικές περιγραφές, καθώς και ανεκτίμητης ιστορικής αξίας αρχειακό υλικό

Ευξείνου Λέσχης, το καθήκον της επίβλεψης της συντήρησης, ταξινόμησης και αρχειοθέτησης του Αρχείου του Εθνικού Συμβουλίου του Πόντου, το οποίο είχε δωρίσει στην Εύξεινο Λέσχη ο Λεωνίδας Ιασονίδης το 1934, με τη συνδρομή του Αρχιμανδρίτη Πανάρετου Τοπαλίδη. Στα πρακτικά των συνεδριάσεων του Δ.Σ. αποτυπώνονται οι καινοτόμες ιδέες και οι οραματισμοί του Θεοφύλακτου, μέσα από τις τοποθετήσεις και εισηγήσεις που, με πείσμα και επιμονή, μετουσίωσε σε πράξεις. Παραθέτουμε μερικά σχετικά αποσπάσματα πρακτικών.

«Γύρω στην άσβεστη φλόγα» Μνημειώδες είναι το σύγγραμμα του Θεοφύλακτου «Γύρω στην άσβεστη φλόγα», όπου καταγράφει προσωπικές μνήμες, παραθέτει στοιχεία της προσωπικής του ζωής και ιστορικές περιγραφές, καθώς και ανεκτίμητης ιστορικής αξίας αρχειακό υλικό (αλληλογραφία, υπομνήματα, ομιλίες κλπ.) που φωτίζει εναργώς την πολύπαθη ιστορία του Πόντου και των Ποντίων προσφύγων. Στο βιβλίο του αυτό, 500 σελίδων, ο Θεοφύλακτος καταλήγει με την παρακάτω παράγραφο: « Και ας κάμω μιαν εξομολόγηση : ώρες και ώρες, η ψυχή που δεν υπακούει στον φυσικό νόμο της φθοράς της ύλης, πετά με ταχύτητα πυραύλου στα κάστρα του Πόντου ... σιγομιλά με τον αετό των Κομνηνών ... προσεύχεται στους τάφους εκείνων που πέθαναν ή σφαγιάστηκαν με τον καϋμό ανεκπλήρωτων εθνικών πόθων ... κάθουμαι σε μυστικό ακρογιάλι και με ματιά νοσταλγική ρεμβάζω, ονειρεύομαι τη θρυλική Αργώ της επιστροφής στα ένδοξα, αλλά και πολυστέναχτα εκείνα μέρη ...».

Η Άννα Θεοφυλάκτου Η Άννα Θεοφυλάκτου, κόρη του Θεοφύλακτου, επίσης γιατρός, εμπνευσμένη από την αγάπη του πατέρα της για τον Πόντο, στρατεύτηκε στην υπηρεσία του ιστορικού σωματείου της «Μέριμνας Ποντίων Κυριών Θεσσαλονίκης» και υπήρξε για πολλά χρόνια μέλος του Δ.Σ. και Πρόεδρος, με πολυτιμότατη συνεισφορά στη διατήρηση της ιστορικής μνήμης μέσα από το πλουσιότατο υλικό (φωτογραφίες, έγγραφα κλπ.) που διέσωσε από το οικογενειακό της αρχείο. Την προσφορά του παππού και της μητέρας της, συνεχίζει η εγγονή του Θεοφύλακτου, Ιφιγένεια Πανίδου, η οποία διετέλεσε επίσης Πρόεδρος της «Μέριμνας Ποντίων Κυριών» και παραμένει ενεργό μέλος του Δ.Σ.. * Το Διοικητικό Συμβούλιο της Ευξείνου Λέσχης, όταν το επιτρέψουν οι υγειονομικές συνθήκες, έχει σχεδιάσει ειδική εκδήλωση για να τιμήσει τη μνήμη του Θεοφύλακτου Θεοφύλακτου και τη μέγιστη προσφορά του στο Σωματείο. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης θα γίνει και η δημόσια ονοματοδοσία της αίθουσας συνεδριάσεων σε «Αίθουσα Θεοφύλακτου Θεοφύλακτου», σύμφωνα με προειλημμένη απόφασή του. Για το Διοικητικό Συμβούλιο της Ε.Λ. Θεσσαλονίκης Ο ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΥΣΑΡΙΔΗΣ Η ΓΕΝ. ΓΡΑΜΜΑΤΕΑΣ ΑΝΑΤΟΛΗ ΜΕΝΤΕΣΙΔΟΥ

Πόντος

Πάνω: Ο Θεοφύλακτος με τον Λεωνίδα Ιασονίδη

«...ώρες και ώρες, η ψυχή που δεν υπακούει στον φυσικό νόμο της φθοράς της ύλης, πετά με ταχύτητα πυραύλου στα κάστρα του Πόντου ... σιγομιλά με τον αετό των Κομνηνών ... προσεύχεται στους τάφους εκείνων που πέθαναν ή σφαγιάστηκαν με τον καϋμό ανεκπλήρωτων εθνικών πόθων...»

43

44

Πόντος Yπό ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΤΣΟΥΛΕΑ ΚΟΜΝΗΝΟΥ

Η καταγωγή του Κωστή Στεφανόπουλου σπό τους Μεγάλους Κομνηνούς της Τραπεζούντος ΚΟΜΝΗΝΟΙ ΣΤΕΦΑΝΟΠΟΥΛΟΙ ΣΤΗΝ ΖΑΤΟΥΝΑ, ΣΤΗΝ ΤΡΙΠΟΛΗ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΑΤΡΑ

Η

ιστορία αρχίζει στο Οίτυλο του 1690. Ένα βράδυ, σε ένα Στεφανοπουλιάνικο σπίτι του κλάδου των Κατσουρμπαίων, δύο Στεφανόπουλοι Κομνηνοί, οι αδελφοί Στέφανος και Κων/ νος κάνουν, τις τελευταίες προετοιμασίες για ένα μεγάλο ταξίδι. Έχουν πάρει την μεγάλη απόφαση εδώ και καιρό, να αφήσουν το αγαπημένο τους Οίτυλο και να ανηφορίσουν στα ορεινά της Αρκαδίας για να κάνουν προκοπή. Σαν χαράζει η μέρα όλοι οι Στεφανόπουλοι Κομνηνοί έχουν μαζευτεί στην γειτονιά των Κατσουρμπαίων για να αποχαιρετίσουν τους ανθρώπους τους. Δεν έχει περάσει πολύς καιρός, μόλις 15 χρόνια, που ένα μεγάλο μέρος της μεγάλης οικογένειας των Στεφανόπουλων Κομνηνών έχει αποχαιρετίσει την πατρική γη του Βιτύλου για την Κορσική και ο πόνος του μισεμού είναι ακόμα νωπός. Από το πλήθος ξεπροβάλει ένας πιτσιρικάς με ένα μπόγο στην πλάτη και πλησιάζει τα αδέρφια Στέφανο και Κωνσταντίνο είναι ο ανιψιός τους ο Γιώργης γιός του μεγάλου τους αδερφού του Γιάννη που έχει κληρονομήσει το παρατσούκλι του προπάππου τους Παλυβός, ο οποίος θα ακολουθήσει τους θείους του στο μεγάλο ταξίδι. Αφού γίνουν οι τελευ-

Πόντος ταίοι αποχαιρετισμοί, άνθρωποι και υποζύγια παίρνουν τον δρόμο του μισεμού. Μετά από πολυήμερο ταξίδι φτάνουν στον προορισμό τους στην Ζάτουνα της επαρχίας Καρύταινας της Αρκαδίας, εκεί εγκαθίστανται και ανοίγουν επιχείρηση εμπορίου δερμάτων. Εκεί ο Στέφανος και ο Κωνσταντίνος νυμφεύονται και κάνουν προκοπή αποκτώντας κτήματα και στανοκόπια. Ο Στέφανος αποκτά τρείς γιούς τον Αθανάσιο τον Ιωάννη και τον Κων/ντίνο . Ο Κωνσταντίνος αποκτά τέσσερις γιούς, τον Αθανάσιο , τον Γεώργιο , τον Απόστολο και τον Στέφανο. Δεν έχουμε στοιχεία για την εξέλιξη αυτών των οικογενειών. Το μόνο που γνωρίζουμε είναι ότι απόγονος του Στέφανου και συγκεκριμένα ο εγγονός του Ιωάννη Στεφ. Στεφανόπουλου εγκατεστάθει στην Ζάκυνθο σε συγγενή του Στεφανόπουλο ο οποίος είχε εγκατασταθεί εκεί από το Οίτυλο. Κάποιος απόγονος του Κων/ντίνου εγκατεστάθει στην Δίρβη (Λάμπια) της Ηλείας όπου απόγονός του ήταν και ο παλαιός πολιτικός Στέφανος Στεφανόπουλος.

α.Ιωάννης Στεφ. Στεφανόπουλος Ο Απόγονος του Στέφανου, ο Ιωάννης Στέφ. Στεφανόπουλος (1765), που έχει εγκατασταθεί στην Ζάκυνθο γύρω στα 1802 αποφασίζει να την εγκαταλείψει και εγκαθίσταται στην Τρίπολη με την οικογένεια του. Έχει 4 παιδιά, 3 θηλυκά και 1 Αρσενικό τον Στέφανο (1798) γεννημένα στην Ζάκυνθο. Στην Τρίπολη ο Ιωάννης Στέφ. Στεφανόπουλος αποκτά το πέμπτο του παιδί τον Χρήστο (1810). Ο πρωτότοκος Στέφανος σε ηλικία 10 ετών μαγεύεται απο την τέχνη της ωρολογοποιίας, που ασκεί ένας Ιταλός απο την Ραγούζα, στον οποίο μαθητεύει 1 έτος, είναι τόσο επιμελής που ο εργοδότης του τον στέλνει να σπουδάσει την τέχνη στην Ιταλία για άλλα 4 χρόνια. Επιστρέφει στην Τρίπολη στα 1813, 15 χρονών παλικάρι, ασχολείται με την τέχνη του ωρολογοποιού και το εμπόριο ωρολογίων απο το οποίο κάνει μεγάλη περιουσία. Λόγω της μεγάλης αγάπης του γιά την τέχνη του αποκτά το προσωνύμιο “Ρολογάς”. Μυείται στα 1819 σε ηλικία 21 ετών στην φιλική εταιρεία και συμμετέχει στην επανάσταση του 1821 με δικό του ένοπλο σώμα το οποίο συντηρεί με δική του δαπάνη (από αυτόν αναπτύσσεται οι οικογένεια των Ρολογάδων). Τον αδελφό του Χρήστο, το στερνοπούλι της οικογένειας έστειλε στην Πίζα να σπουδάσει Νομικά. Ο Χρήστος επιστρέφει στην ελεύθερη Τριπολιτσά όπου ασκεί το νομικό επάγγελμα. Αποκτά δύο γιούς τον Ιωάννη και τον Σπύρο. Γιοί του Σπύρου είναι ο Χρήστος και ο Δημήτρης Δικηγόροι στην Πάτρα. Ανήμερα της Παναγίας 15 Αυγούστου στα 1926 γεννήθηκε από τον Δημήτριο Στεφανόπουλο, δικηγόρο και πολιτικό και την Βρισηίδα Φιλοπούλου, θυγατέρα του δημοσιογράφου Κωνσταντίνου Φιλόπουλου, αφού πρώτα έχουν αποκτήσει τον πρωτότοκο Σπυρίδωνα, ο δεύτερος γιός ο Κωνσταντίνος (Κωστή). Είναι ο μετέπειτα Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας.

45

Αφού γίνουν οι τελευταίοι αποχαιρετισμοί, άνθρωποι και υποζύγια παίρνουν τον δρόμο του μισεμού. Μετά από πολυήμερο ταξίδι φτάνουν στον προορισμό τους στην Ζάτουνα της επαρχίας Καρύταινας της Αρκαδίας, εκεί εγκαθίστανται...

46

Πόντος Από την φιλόλογο συγγραφέα Γιώτα Ιωακειμίδου

Λέξεις της Πριν έναν χρόνο κυκλοφόρησε το συντακτικό της Ποντιακής Διαλέκτου.. Νιώθω πως έβαλα ένα μικρό λιθαράκι στην διάσωσή της... Σύντομα ακολουθεί και το Λεξικό μας “Ξένες λέξεις στην Ποντιακή Διάλεκτο”. Αφιερώνεται στη νέα γενιά των Ποντίων, που ενσυνείδητα κοπιάζει να κρατήσει στητή κι ολόρθη τη διάλεκτο των προγόνων μας, απομακρύνοντας τον κίνδυνο να καταστεί αυτή ευτελές έκθεμα του Μουσείου της λήθης.

Φραντάλα, η χαρούμενη γυναίκα όχι η αφράτη Η λέξη φραντάλα προέρχεται από το αρχαίο ουσιαστικό ευφραντός που σημαίνει τον ευχάριστο, αυτός που προσφέρει χαρά...πριν λίγες μέρες διαβάζοντας Διογένη Λαέρτιο την συνάντησα ( Τιμοκράτης εν τοις επιγραφομένοις Ευφραντούς 10,6 )... ευφραντός -ευφραντάλαφραντάλα η πρόσχαρη ,χαρούμενη γυναίκα ..και η ποντιακή μούσα : ” ο κύρης ‘ς΄ εν΄ ο παλαλόν και η μάνα΄σ΄η παλάλα, πως εγροίκξαν κι εποίκαν άμον εσέν φραντάλα” ( ο πατέρας σου είναι τρελός και η μάνα σου τρελή πως τα κατάφεραν και έκαναν εσένα την φραντάλα)...και το ρήμα φρανταλίζω =ευφραίνομαι. Τώρα υπάρχει η αίσθηση ότι η λέξη σημαίνει την αφράτη, ίσως η λέξη φωνητικά παραπέμπει εκεί, αλλά δεν έχει αυτή τη σημασία... επειδή όμως την έχω ακούσει και με αυτή τη σημασία πολλές φορές, ίσως να έχει διευρυνθεί η σημασία της, συμβαίνει αυτό συχνά...

Αβρωτος ..μια λέξη της ποντιακής από την αρχαία ελληνική Αβρωτος στα αρχαία σημαίνει ο ακατάλληλος προς βρώση (βιβρώσκω) ..την ίδια σημασία διατήρησε και στην ποντιακή πχ τα χορτάρε άβρωτα είναι ..Η ποντιακή χρησιμοποιεί το επίθετο και μεταφορικα.άβρωτος =αυτός που δεν έχει τροπους, χοντροκομμένος, απλησίαστος ..αλλά λέμε και “άβρωτα λόγια¨= χοντροκοπιές ..

Οι συγγραφείς Γ. Κ. Χατζόπουλος Γιώτα Ιωακειμίδου

αίρω...αιρώ και η ποντιακή αιρετικός Αίρω και αιρώ δύο λέξεις που ανταγωνίζονται η μια την άλλη: αίρω =σηκώνω κεφάλι,υψώνω αιρώ=συλλαμβάνω και υποδουλώνω Ζούμε στη χώρα του αιρώ, στη χώρα των εξ-αιρέσεων των υπεξαιρέσεων, των αυθ-αιρεσιών και αν κάποιος πολίτης ζητήσει ριζικές αλλαγές τον λένε ...αιρετικό ... Η λέξη αιρετικός στα ποντιακά διατήρησε την αρχαία σημασία και σημαίνει τον ισχυρογνώμονα,τον απειθή, τον άτακτο. Μεταφορικά σημαίνει και τον φθονερό, τον κακεντρεχή.

Καρτ ποστάλ σταλμένη από την Τραπεζούντα στις 6 Σεπτεμβρίου του 1900 με την Παναγία Σουμελά

Πόντος

Ποντιακής Διαλέκτου Ποντιακά ερωτικά δίστιχα ..επικαλούνται τη βοήθεια της Παναγίας Σουμελά Η Παναγία Σουμελά ήταν πέρα από την πιο σημαντική γιορτή στον Πόντο, το Πασχα του καλοκαιριού, αλλα και τόπος κοινωνικής συνάντησης και μέρος όπου γνωρίζονται και ερωτεύονταν οι νέοι...πολλά ερωτικά δίστιχα έπικαλούνται την Παναγία να βοηθήσει τον έρωτα τους... Σουμελά λέν’ την Παναγιά, Σουμέλα λέν’ κι’εσέναν, θα προσκυνώ την Παναγιάν και θα φιλώ κι’εσέναν Κρωμέτες σκύλ’ υιός είμαι, κανέναν ’κί φοούμαι, σή Σουμελά την Παναγιάν, θα πάγω στεφανούμαι. Ση Σουμελά την Παναγιάν, θα παίρω κοινωνίαν, ν’έρχουμ’ αρνί μ’ ελέπω’σε με καθαρόν καρδίαν. Σουμέλα λέν την Παναγιάν, και ’σύ είσ’η Σουμέλα ο άντρας σ’ πάει σήν Σουμελά, εσύ έλα με τ’εμέναν. Σην Σουμελάν εγνώρτσα’σε, κ’εσέβες σό καρδόπο μ’, σην Κρώμ’ άλλον εγάπεσες και έκαψες το ψόπο μ’. Σην Σουμελάν την Παναγιάν θ’άφτω έναν κερόπον, φώτισιν σό γιαβρί μ’ να δεί, και έρται σ’εγκαλόπο μ’. Τη Σουμελάς το Μοναστήρ’ εβζύεν κ’εχαλάγεν η Παναΐα ’πέταξεν, σα λείβια εταράγεν. . Αχπάσκουμαι σην Παναγιάν, ση Σουμελάν θα πάγω, και για τ’εσέν’ παντέμορφον, τα παλαλά ντ’εφτάγω. Ση Σουμελά την Παναγιάν, βαρέα ρούζ’ η δείσα, την κόρ’ τιναν εγάπανα εξέβεν σεβταλίσσα. Η Σουμελά η Παναγιά έχει μακρέας σκάλας, η κόρ’ τινάν εγάπανα μακρέα έχ τα τσάμας. Αέρη μ’ κι’Αε-Θόδωρε μ’, Σουμέλα Παναΐα, εμέν να δίτε υπομονήν, τα’αρνί μ’ καλλιγνωμίαν. Τέσσερα ομμάτια θλίφκουνταν, δύο κάρδιας ματούνταν, αν θέλ’ ο Θεόν κ’η Παναγιά, έρχουνταν κ’ανταμούνταν

47

Τα γυναικεία μάτια σε ποντιακά δίστιχα Τα μάτια είναι αυτά που μαγνητίζουν τους ερωτευμένους, έτσι και η ποντιακή μούσα τα εξυμνεί: Τ όμματ΄ασ΄ σον ουρανόν αστρόπα κατηβάζ΄ νε πόσα καρδόπα έκαψαν και πόσα αναστενάζ΄ νε Ατό τ΄εσόν το πρόσωπον, ίλλε μ΄ ατά τ΄ ομμάτε σ΄ τογραεύ΄νε το καρδόπον και εφταγ΄να το κομμάτε Κορη τ΄ ομματε σ΄ λαμπουνε άμον μαργαριτάρε με τ΄ ατα επαλάλωσες ολε τα παλληκάρε

48

Πόντος

Το πρώτο ελληνικό σχολείο της Αργυρούπολης

Η ενορία του Αγίου Γεωργίου στην Αργυρούπολη

Το 1723 ιδρύεται το πρώτο σχολείο στην Αργυρούπολη. Ο επίσκοπος Χαλδίας Ιγνάτιος ο Σκρίβας προβαίνει στην σύσταση δημοσίας συστηματικής σχολής με το όνομα Σχολή Ελληνικών μ α θ η μ ά τ ω ν, Σχολή Μουσικής. Το πρώτο αυτό ελληνικό σχολείο εγκαταστάθηκε στο αρχοντικό της οικογένειας Καλογεράντων στην ενορία του Αγίου Γεωργίου της Αργυρούπολης με πρώτο δάσκαλο τον Θεόδωρο Παύλου Βουζάνον και με μαθητές από όλη την επαρχία Χαλδίας. Ως τότε μαθήματα πραγματοποιούνταν μονο σε μονές και κυρίως στην Ι.Μ. Χουτουράς κοντά στην Αργυρούπολη.

Γνωρίζετε ότι...

Εχασε τα βιβλία του στην... Σάμο Για την ομιλία του (πανηγυρικό της ημέρας) ο καθηγητής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος Αριστείδης Ιεροκλής, κατά την πρώτη ημέρα των εγκαινίων του νέου κτιρίου του Φροντιστηρίου, το Σάββατο 14 Σεπτεμβρίου 1902 δεν χρησιμοποίησε κανένα βιβλίο για τη σύνταξη του λόγου του, επειδή είχε χάσει όλα του τα βιβλία στην Σάμο από την οποία πολύ πρόσφατα έφτασε στην Τραπεζούντα! Για την ιστορία τα εγκαίνια του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος κράτησαν δύο ημέρες.

Τα επτά Δουκάτα της Χαλδίας Ο Αυτοκράτωρ Τραπεζούντος Αλέξιος Γ’ Μεγάλος Κομνηνός (1349-1390) χώρισε την Χαλδία σε επτά Δουκάτα με επικεφαλής ισχυρούς οίκους της Χαλδίας: -Κάνεως υπό τους Τζανηχήτας -Μεσοχαλδίας ή Τυρολίας υπό τους Καβασίτας -Χαιριάννων υπό τους Δορανίτας -Κοασίου υπό τους Μουρούζους (Μουρούζηδες) -Αχαίας ή Κελκετίου υπό τους Μαρουλάδας -Βαϊβέρτης (Μπαϊπούρτ) υπό τους Μειζομάτους -Αρσίγγης (Ερζιγκιάν) υπό τους Ταχταρίνους Υποχρέωσε δε τους άρχοντες αυτούς να διατηρούν τακτικόν στρατόν από παλληκάρια για να διαφυλάττουν την επαρχία της Χαλδίας από τις εισβολές βαρβάρων φυλών.

Ο Αλέξιος Γ’ Κομνηνός

Εξι φορές περισσότεροι οι Ελληνες μαθητές

Μαθητές του Φροντιστηρίου Τραπεζούντος με καθηγητές τους την σχολική χρονιά 1902-1903

Ενώ η ελληνική κοινότητα της Τραπεζούντος αριθμούσε 15.000 περίπου κατοίκους και ο πληθυσμός των Μουσουλμάνων κατοίκων της ήταν σχεδόν διπλάσιος, ο αριθμός των Ελλήνων μαθητών στην πόλη ήταν τριπλάσιος σε σύγκριση με τους Οθωμανούς. Δηλαδή, οι Έλληνες της Τραπεζούντας είχαν σχεδόν εξαπλάσια ποσοτική εκπαιδευτική ανάπτυξη σε σχέση με τους Μουσουλμάνους.

Γνωρίζετε ότι...

Πόντος

49

Η ετυμολογία της λέξης “μαρτέν” Επιμέλεια Φωκίων Φουντουκίδης

Σ

υχνά ακούμε σε ποντιακά τραγούδια την λέξη “μαρτέν” ένα είδος πυροβόλου όπλου το οποίο έφεραν μαζί τους Πόντιοι αγωνιστές. Ποιά είναι όμως η ετυμολογία της λέξης αυτής; Το μαρτέν πήρε το όνομα του από τον Ελβετό σχεδιαστή του Friedrich von Martini *.

Την συναντάμε σε παραδοσιακά ποντιακά τραγούδια Την λέξη συναντάμε στο παραδοσιακό τραγούδι για την γενναιότητα των Σανταίων: Μάνα δώσ’ με την ευχή σ ‘ και τη κυρού μ’ το μαρτέν σην Σάνταν που θα γεννά σο ρασίν πρεπ’ να εβγαίν’ Επίσης ο αείμνηστος ποιητής Κων/νος Ανδρεάδης από το Λιποχώρι Πέλλας έγραψε ένα ποίημα για τον φημισμένο οπλαρχηγό από το Κιζίκ του Απές Βασίλη Ανθόπουλο:

2011, οι πεζοναύτες των Ηνωμένων Πολιτειών ανακάλυψαν τέτοια όπλα στους Ταλιμπάν)

Στην Οθωμανική Τουρκία Μη μπορώντας να αγοράσει τουφέκια Martini – Henry από τους Βρετανούς επειδή ολόκληρη η παραγωγή τους επρόκειτο να οπλίσει τα βρετανικά στρατεύματα, η Οθωμανική Τουρκία αγόρασε όπλα όμοια με το Mark I από την Providence Tool Company (Ηνωμένες Πολιτείες) και τα χρησιμοποίησε ενάντια στους Ρώσους στον Ρωσοτουρκικό πόλεμο (1877-1878) . Το τουφέκι αναφέρεται ως Aynalı Martin στην Τουρκία και εμφανίζεται σε πολλά διάσημα λαϊκά τραγούδια. Πηγές: Χ.Π. Συμεωνίδης Αρχείον Πόντου Επιτροπής Ποντιακών Μελετών Γεώργιος Παναγιωτίδης, πολιτικός επιστήμονας Βικιπαίδεια

Βασίλ Αγάς με τ΄ όνεμαν πάντα μαρτέν εκράτνεν... Εκεί σα μέρα τα Άγια εφέκεν την ζωήν ατ΄ με το μαρτέν πάντα σο χερ΄ παρέδωκεν την ψην ατ΄ Το Martini-Henry είναι ένα τουφέκι που χρησιμοποιήθηκε από τον βρετανικό στρατό για πρώτη φορά το 1871 Οι παραλλαγές Martini – Henry χρησιμοποιήθηκαν σε ολόκληρη τη Βρετανική Αυτοκρατορία για 47 χρόνια. Αναπτύχθηκε για πρώτη φορά από τον Henry O. Peabody και βελτιώθηκε από τον Ελβετό σχεδιαστή Friedrich von Martini. Το τουφέκι Mark IV Martini – Henry τερμάτισε την παραγωγή το 1889 αλλά παρέμεινε σε λειτουργία σε όλη τη Βρετανική Αυτοκρατορία μέχρι το τέλος του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Χρησιμοποιήθηκε μεταξύ άλλων στους πολέμους: Βρετανοί αποικιακοί πόλεμοι Ρωσο-τουρκικός πόλεμος (1877-1878) Ελληνοτουρκικός πόλεμος (1897) Βαλκανικοί Πόλεμοι Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος Ελληνοτουρκικός πόλεμος (1919–22) και στο Αφγανιστάν από το 1978 έως και σήμερα από τους Ταλιμπάν! (Στις αρχές του 2010 και του

Ο φημισμένος οπλαρχηγός από το Κιζίκ του Απές Βασίλης Ανθόπουλος

50

Πόντος

10

Η

πασίγνωστες λέξεις της ποντιακής διαλέκτου, τις οποίες πήραμε από την τουρκική, αλλά είναι ...περσικές!

ποντιακή διάλεκτος στο πέρασμα των αιώνων δέχθηκε επιρροές από την γλώσσα των κατακτητών. Πολλές λέξεις εισχώρησαν στην ποντιακή διάλεκτο και αντικατέστησαν προγενέστερες οι οποίες όμως δεν αλλοίωσαν την αρχαιοελληνική της δομή. Η φιλόλογος καθηγήτρια κα Γ. Ιωακειμίδου εκτιμά πως το 15% των λέξεων της ποντιακής διαλέκτου προέρχονται από την τουρκική. Είναι όμως τουρκικές όλες αυτές οι λέξεις; Η απάντηση είναι όχι καθώς η τουρκική γλώσσα είχε ήδη δεχτεί επίδραση από άλλες γλώσσες και μάλιστα πολύ μεγαλύτερη. Οπότε συναντούμε στην ποντιακή, και στην νεοελληνική, πολλές λέξεις που τις πήραμε από την τουρκική αλλά δεν είναι τουρκικές. Για παράδειγμα σας παραθέτουμε 10 πασίγνωστες λέξεις, που υπάρχουν και στην ποντιακή και στην νεοελληνική, τις οποίες θεωρούμε τουρκικές αλλά δεν είναι! Πρόκειται για περσικές λέξεις οι οποίες εισχώρησαν στην τουρκική και κατόπιν στην ποντιακή (και νεοελληνική):

Μεζές = ο μεζές, περσικά: μεζέ Ομούτιν = Ελπίδα, περσικά: ουμούτ Παζάρι = η αγορά, περσικά: μπαζάρ πατσάς = ο πατσάς το φαγητό (σούπα), περσικά: πατσά παχτσίσι = το φιλοδώρημα, περσικά: μπαχτσίς μπαξές = ο κήπος, περσικά: μπαχτσέ Περισάνης = ο άθλιος, ο δυστυχής, περσικά: περισάν Μπερμπέρης = ο κουρέας περσικά: μπερμπέρ Πεχλιβάνος = παλαιστής, περσικά: Πεχλεβάν Τσιγκέλι= το άγκιστρο, περσικά: Τσεγκέλ

Πηγή: Ποντιακά έτυμα ανατολικής προελεύσεως, Χ.Π. Συμεωνίδη, Επιτροπή Ποντιακών Μελετών