ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ_ΤΕΥΧΟΣ 111

ΤΕΥΧΟΣ 111 • ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2020

ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37 Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

On time - any time!

A globally integrated shipping group

- Transportation (dry bulk, wet, reefer)

LASKARIDIS SHIPPING CO. LTD.

- Shipyards

HEAD OFFICE

- Ship Agency

5, Xenias str. & Ch. Trikoupi

- Logistics

14562, Athens, Greece

- Terminals

Tel.: +30 210 62 84 200

- Fuel Supplies at High Seas - Pelagic Fish Trading

e-mail: athens@laskaridis.com www.laviniabulk.com

111

ΑΠΡΙΛΙΟΣ // ΜΑΙΟΣ // ΙΟΥΝΙΟΣ 2020

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εξώφυλλο Ναυτικός χάρτης του λιμανιού της Κέρκυρας του Jacques-Nicolas Bellin (1703-1772). "Description, Géographique Du Golphe de Venice et De la Morée avec des Remarques pour la Navigation & des Cartes & Plans des Cotes, Villes Ports & Mouillages Bellin J.N." Τυπογραφείο Μ. Didot 1771. Συλλογή Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: info@hmmuseum.gr, hellenicmaritimemuseum@gmail.com Website: www.hmmuseum.gr Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

6

20

26

Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας

42

Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Διαφημίσεις: Ν. Νικολαΐδης-Ε. Σ. Σύρος Τηλ./Fax: 210 24 35 075 Γραμματεία: Κλεοπάτρα Ρηγάκη Εκτύπωση: ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ ΣΤΕΡΓΙΟΥ Μον. ΙΚΕ Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

64

02

Χαιρετισμός του Εκδότη

04

Λίγα λόγια για... το θέμα του εξωφύλλου

06

Η καραντίνα ως μέσο επιτήρησης της Δημόσιας Υγείας διαχρονικά Tου Δρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή

18

Συνάντησα τον Σωτήρη Tου Παναγιώτη Λασκαρίδη

19

Μια μέρα σταθμός για τον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση του ελληνικού πολεμικού στόλου Η νέα δωρεά του Πάνου Λασκαρίδη στο Πολεμικό Ναυτικό

20

Αυτόνομη Κατάδυση και Επιστήμη των Πολιτών με την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, ΑΠΘ Tων Κίμωνα Παπαδημητρίου και Κωνσταντίνου Τοκμακίδη

25

Αποκαλυπτήρια ανδριάντος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στον Καθεδρικό Ι. Ναό της Αγίας Τριάδος, Πειραιά

26

Το «Κυρήνεια II», η «Τριήρης Ολυμπιάς», η «Παπυρέλλα» Tου Χάρη Τζάλα

34

Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες. Η Ομηρική κλίμακα των Ανέμων Του Κώστα Αντύπα

40

ΨΑΘΟΝΗΣΙ – (ΦΟΙΝΙΚΑΣ) Tης Μαίρης Ρώτα

42

4+1 πλοία. Οι κορβέτες τύπου Flower Tου Ηλία Νταλούμη

46

Η Καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα Tου Ιωάννη Κατσαβού, Ανθυπασπιστή Π.Ν.-Νοσηλευτή, Ερευνητή-Συγγραφέα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας

52

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας Tου Άρη Μπιλάλη

63

Θαλασσινές Αναμνήσεις από την Αίγινα Tης Μαρίας Συμνιανάκη, Δόκιμου Οικονομικού Αξιωματικού Ε.Ν.

64

Ο Μέγας Αλέξανδρος ως πολιτικός ηγέτης, πρότυπο για τους Ρωμαίους και Μακιαβελική Θεώρηση Του Πλωτάρχη Εμ. Χ. Μουρτζάκη Π.Ν.

68

Χατζή Χαλίλ Εφέντης. Ο άγγελος σωτηρίας των Ρωμιών Tου Γεωργίου Βλαχόπουλου, Νομικού-Μέλους του ΝΜΕ

71

λογοτεχνια & θαλασσα

73

Ημερολoγιο Μουσεiου

78

βαρομετρο

Τραπεζικός λογαριασμός για την κατάθεση συνδρομής μελών: Εθνική Τράπεζα/Δικαιούχος: Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος Aρ. Λογ/σμου: 072/482020-74/ IBAN: GR13 0110 0720 0000 0724 8202 074 Παράκληση η κατάθεση να γίνεται ΕΠΩΝΥΜΩΣ, ώστε να αποστέλλεται ακολούθως και η σχετική απόδειξη.

Α

γαπητοί αναγνώστες, αγαπητές φίλες και φίλοι, Λήξη της καραντίνας, αλλά όχι και του κορωνοϊού, δυστυχώς! Το παρόν σημείωμα όπως και το αντίστοιχο του προηγούμενου τεύχους κυριαρχούνται από τις αλλαγές που έφερε στις ζωές μας ο COVID 19. Από το «Μένουμε Σπίτι» περάσαμε στο σύνθημα που εκφράζει περισσότερο από οτιδήποτε άλλο το βασικό ζητούμενο της καθημερινότητάς μας, το «Μένουμε ασφαλείς». Δηλαδή επαναφορά στην κανονικότητα αλλά υπό όρους που υπαγορεύoνται από την ανάγκη αποτροπής νέας εξάπλωσης του επικίνδυνου για τη δημόσια υγεία ιού. Το Μουσείο μας σύμφωνα με τις επιταγές της πολιτείας και στο πλαίσιο των μέτρων κατά της πανδημίας ήταν σε αναστολή λειτουργίας από της 15 Μαρτίου έως την 1η Ιουνίου. Ύστερα από απαραίτητες εργασίες καθαρισμού και συντήρησης του εσωτερικού και εξωτερικού χώρου του κτιρίου του μουσείου, έγιναν οι κατάλληλες προετοιμασίας ώστε στις 16 Ιουνίου να μπορέσει να υποδεχθεί και πάλι

Σπάρτο Αιτωλοακαρνανίας. Φωτογραφία Anag.

το κοινό στους εκθεσιακούς χώρους για την προστασία της υγείας των επισκεπτών και των εργαζομένων σε αυτό. Στο ενδιάμεσο διάστημα χρησιμοποιώντας τις ευκολίες της τεχνολογίας προσπαθήσαμε να συνεχίσουμε κάποιες λειτουργίες κι έτσι επιτύχαμε την ολοκλήρωση του προηγουμένου τεύχους του «Περίπλου» (τεύχος 110) και την απ’ αρχής συγκρότηση του παρόντος (τεύχος 111), τα οποία ελπίζουμε να σας κρατήσουν ευχάριστη συντροφιά τους προσεχής μήνες της καλοκαιρινής ραστώνης. Στο μεταξύ ακυρώθηκε η κατ’ εξοχήν ναυτιλιακή εκδήλωση των Ποσειδωνίων που ήταν προγραμματισμένη για τις αρχές Ιουνίου και βέβαια αναβλήθηκαν ή ακυρώθηκαν και οι εκδηλώσεις και οι ξεναγήσεις που ήταν προγραμματισμένες για το καλοκαίρι και το Σεπτέμβριο. ‘Όπως θα γνωρίζεται ήδη, υπάρχει σχεδιασμός η έκθεση των Ποσειδωνίων, θεσμός της παγκόσμιας ναυτιλιακής επιχειρηματικότητας, να πραγματοποιηθεί 26 με 30 Οκτωβρίου του 2020.

Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος θα έχει παρουσία σε αυτήν την γιορτή της ναυτιλίας, ύστερα από πρόσκληση και σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού. Βασική μας προτεραιότητα αυτήν την περίοδο είναι να επαναπρογραμματίσουμε ό,τι είχαμε σχεδιάσει για τα 2.500 χρόνια από τη Ναυμαχία της Σαλαμίνας. Λόγω των συνθηκών που διαμορφώθηκαν από την πανδημία του κορονοϊού, και τους περιορισμούς που επιβλήθηκαν στην πρόσβαση στους μουσειακούς χώρους, προχωρούμε στην υλοποίηση του σχεδιασμού τους και τις προσαρμόζουμε κατάλληλα ώστε αυτές να γίνουν προσβάσιμες και μέσω διαδικτύου, με διαδραστικούς τρόπους, αίροντας τους φυσικούς περιορισμούς. Τέλος πρέπει να επισημάνουμε ότι ταυτόχρονα σχεδιάζουμε δράσεις για το 2021 που αφορούν την επέτειο των 200 χρόνων της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας. Σε αυτές φιλοδοξούμε να αναδείξουμε σημαντικές ιστορικές ναυτικές παραμέτρους που καθόρισαν την

θετική για εμάς τους Έλληνες έκβαση της Επανάστασης του 1821. Έχει γραφεί ότι τα γεγονότα που ζούμε θυμίζουν ταινία επιστημονικής φαντασίας. Ωστόσο κοιτάζοντας πίσω στο παρελθόν διαπιστώνουμε ότι οι πανδημίες αποτελούν ένα επαναλαμβανόμενο φαινόμενο, με το οποίο η ανθρωπότητα αναμετρήθηκε πολλές φορές και το οποίο επέφερε σημαντικές ανατροπές στις κοινωνίες και οικονομίες του παρελθόντος. Παρόμοια γεγονότα βιώνουμε και σήμερα. Με σύμμαχο την επιστήμη, τη γνώση, την αλληλεγγύη και την υπευθυνότητα που μέχρι τώρα έχει επιδείξει η ελληνική κοινωνία, είμαστε αισιόδοξοι ότι θα κατορθώσουμε να μετριάσουμε, όσο το δυνατόν περισσότερο, τις αρνητικές συνέπειες της επιδημίας που ενέσκηψε στην εποχή μας.

Εύχομαι καλό καλοκαίρι με υγεία σε όλο τον κόσμο! Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος ΝΜΕ

Περιπλους 111 3

Λίγα λόγια για... το θέμα του εξωφύλλου

Ο

Περίπλους εναρμονισμένος με την επικαιρότητα αφιέρωσε το εξώφυλλό του σε ένα από τα πιο οργανωμένα λοιμοκαθαρτήρια της προ του 1821 εποχής, αυτό της Κέρκυρας. Στο σπάνιο ναυτικό χάρτη του Jacques-Nicolas Bellin (1703-1772) Γάλλου χαρτογράφου, υδρογράφου και μηχανικού του Γαλλικού Βασιλικού Ναυτικού απεικονίζεται το λιμάνι της Κέρκυρας και η νησίδα Λαζαρέττο, δηλαδή το ενετικό λοιμοκαθαρτήριο του νησιού που λειτουργούσε σχεδόν αδιάκοπα από το 16ο αιώνα μέχρι την Ένωση των Επτανήσων με την Ελλάδα. Τα πληρώματα των καραβιών που προέρχονταν από χώρες όπου είχε εμφανιστεί πανώλη ή άλλη λοιμώδης ασθένεια, παράμεναν εκεί για 40 μέρες. Στο κείμενο που δημοσιεύεται εδώ υπάρχει μια περιγραφή των μέτρων που λαμβάνονταν σε περίπτωση προσέγγισης μολυσμένου πλοίου στο λιμάνι. Θα είναι ευκταίο οι αναγνώστες να συγκρίνουν την τότε συμπεριφορά του λιμανιού που υποδεχόταν ένα προσβεβλημένο πλοίο με τα σημερινά μέτρα που λαμβάνουν οι κυβερνήσεις σε όλο τον πλανήτη. (Απόσπασμα από την εισήγηση της Έφης Πουλάκου – Ρεμπελάκου με τίτλο «Εντυπώσεις των ξένων περιηγητών από τα λαζαρέττα των Ιονίων Νήσων κατά τη διάρκεια της βρετανικής Προστασίας (1815 – 1864)» στην Ημερίδα Ιστορίας Ναυτικής Ιατρικής Ναυτικό Νοσοκομείο Σαλαμίνας 2007) Το λοιμοκαθαρτήριο των Βρετανών στεγάσθηκε στο παλαιό Ενετικό φρούριο που είχε κτισθεί το 1588 στο μικρό νησί του Αγίου Δημητρίου που μέχρι σήμερα λέγεται Λαζαρέττο, κοντά στο νησάκι Βίδο. Δεν υπάρχουν πολλές πληροφορίες για τα Επτάνησα και την καθημερινότητά τους πριν από τον 19ο αιώνα αλλά την έλλειψη αυτή αντισταθμίζει το χρονικό του Γάλλου Andre Grasset de Saint Sauveur που έζησε 17 χρόνια στα Ιόνια Νησιά, τα περισσότερα με την ιδιότητα του προξένου της Γαλλίας. Ο ίδιος παρακολούθησε από κοντά τα δρακόντεια μέτρα κατά της πανώλους στην περίπτωση ενός μολυσμένου πλοίου από την Αλεξάνδρεια που έφθασε στην Κέρκυρα. Ο καπετάνιος και ένα μέλος του πληρώματος είχαν πεθάνει κατά τη διάρκεια του ταξιδιού: «Μια γαλιότα σταμάτησε το καράβι στ’ ανοιχτά κι εμπόδισε κάθε επικοινωνία. Ύστερα από λίγες μέρες βγήκε το πλήρωμα στο νησάκι όπου λειτουργούσε το λαζαρέττο, μαζί με όλο το φορτίο του καραβιού. Οι ναύτες έβγαλαν τα ρούχα τους και φόρεσαν ένα πουκάμισο από χοντρο ύφασμα ποτισμένο πίσσα. Δυο φορές την ημέρα έκαναν λουτρό μπροστά στους υγειονομικούς επιθεωρητές και τον αρχίατρο. Τέσσερις πέθαναν. Έκαψαν οι σύντροφοί τους όλα τα υπάρχοντά τους κι αφού έρριξαν τα πτώματα σε βαθύ λάκκο, τον σκέπασαν με ασβέστη. Έπειτα ξαρμάτωσαν το καράβι και το βούλιαξαν για απολύμανση. Σε 20 μέρες το ανέλκυσαν. Αλλά σε κανένα δεν επέτρεψαν να πλησιάσει επί 8 μέρες. Επειδή το πλήρωμα είχα αποδεκατισθεί από την πανούκλα, ελευθέρωσαν 4 Περιπλους 111

μερικούς καταδίκους από τις γαλέρες και τους ανέβασαν στο καράβι για να αναπληρώσουν τα κενά. Κι έτσι σαλπάρησε το πλεούμενο για τη Βενετία. Το συνόδευσε μια φρεγάτα κι ο καπετάνιος της δεν το άφησε από τα μάτια τουώσπου να αράξει μπροστά στο Ενετικό λαζαρέττο όπου άρχισε την καραντίνα.» Η μαρτυρία του αποτελεί σπάνιο ντοκουμέντο για την αυστηρότητα που επικρατούσε σε θέματα προφύλαξης από επιδημίες και επιπλέον συνηγορεί υπέρ της υπευθυνότητας και της καλής οργάνωσης των Ενετών. Ως γνώστης των Επτανησιακών θεμάτων και έχοντας προσωπική εμπειρία από υγειονομικά μέτρα, περιγράφει με μοναδικό τρόπο τον χειρισμό ενός προσβεβλημένου από πανώλη πληρώματος και τη μέθοδο απολύμανσης του πλοίου και των εμπορευμάτων του. Περίπλους

Η καραντίνα ως μέσο επιτήρησης της Δημόσιας Υγείας διαχρονικά Διάλεξη τελετής έναρξης που πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της 8ης Επιστημονικής Διημερίδας Ναυτικής Ταξιδιωτικής Ιατρικής του Μεταπτυχιακού Προγράμματος «Διεθνής Ιατρική-Διαχείριση Κρίσεων Υγείας» της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Αίγινα 26-27 Μαΐου 2017. Δημοσιεύεται εξαιτίας της επικαιρότητας του θέματος, λόγω της πανδημίας του νέου κορωνοϊού (SARS-CoV-2) που πλήττει σήμερα ολόκληρο τον πλανήτη.

του Δρος Αριστείδη Γ. Διαμαντή* «Το μόνο που ξέρω είναι πως σ’ αυτήν τη γη υπάρχουν πανούκλες κι υπάρχουν και θύματα και πως από μας εξαρτάται να μη συμμαχούμε, όσο περνάει από το χέρι μας, με τις πανούκλες»

A

υτό ενδεχομένως είναι και το μόνο αισιόδοξο μήνυμα στο αλληγορικό μυθιστόρημα του νομπελίστα, φιλόσοφου και συγγραφέα Albert Camus (1913-1960) «Η πανούκλα» (La peste), που κυκλοφόρησε το 1947, στο οποίο ο μεγάλος Γάλλος λογοτέχνης περιγράφει ανάγλυφα τη νοσηρότητα της πόλης, τον αποκλεισμό και τον περιορισμό των ανθρώπων, την απομόνωση και την αλλαγή της συμπεριφοράς τους εξαιτίας του φόβου και της απελπισίας. Η εξιστόρηση των μεγάλων επιδημιών του παρελθόντος παραπέμπει στην απαρίθμηση θανάτων με σοκαριστικές

Albert Camus (Η πανούκλα) περιγραφές πτωμάτων που συσσωρεύονται σε πόλεις και χωριά, αναστατώνοντας τον δημόσιο βίο. Όλοι αντιλαμβάνονταν την ιδέα της μόλυνσης, η ιατρική όμως της εποχής παρέμενε σχεδόν αδύναμη για την αντιμετώπισή της. Τα μέτρα, τα οποία σταδιακά άρχισαν να εφαρμόζονται για την αντιμετώπιση της μετάδοσης μιας αρρώστιας, είχαν κυρίως κατασταλτικό χαρακτήρα. Στόχευαν στο να απομονώνουν τους αρρώστους και ύστερα να αποκλείουν χωριά και συνοικίες πόλεων που είχαν προσβληθεί από «θανατικό», όπως ονομάζονταν εκείνη την εποχή οι θανατηφόρες επιδημίες.

«Η πανώλη» (ελαιογραφία, Nicolas Poussin, 1594-1665), Mουσείο Λούβρου, Παρίσι.

* Ο Αριστείδης Γ. Διαμαντής είναι Πλοίαρχος Ιατρός-Κυτταρολόγος του Πολεμικού Ναυτικού, αριστούχος Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Διευθυντής Ιατρικής Υπηρεσίας του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών και του Γραφείου Μελέτης Ιστορίας Ελληνικής Ναυτικής Ιατρικής.

6 Περιπλους 111

O

ι θεσμοί της υγειονομικής επιτήρησης κατά το παρελθόν αποτέλεσαν, κατά κάποιο τρόπο, ένα είδος συμβιβασμού ανάμεσα στη διαφύλαξη της δημόσιας υγείας και στην προστασία των συμφερόντων των διαφόρων χρηματοοικονομικών και εμπορικών δραστηριοτήτων, ανάμεσα δηλαδή στις καταστροφικές κοινωνικές και δημογραφικές συνέπειες εξαιτίας της ταχύτατης εξάπλωσης των μεταδοτικών νοσημάτων και στα πιθανά δυσάρεστα επακόλουθα εξαιτίας της οικονομικής απομόνωσης. Η συγκρότηση και λειτουργία υγειονομικών υπηρεσιών, όπως ήταν τα λοιμοκαθαρτήρια, αποτέλεσε σταθμό στην ιστορία της πρόληψης των ασθενειών. Τα λοιμοκαθαρτήρια δεν λειτούργησαν ποτέ ως νοσοκομειακοί σχηματισμοί, έστω και μικροί, αλλά ως τόποι ελέγχου και περιορισμού της αρρώστιας, η οποία εξαπλωνόταν μέσω της επαφής των ανθρώπων ή των εμπορευμάτων που διακινούνταν στη θάλασσα. Η μεταφορά σε αυτά των υπόπτων κρουσμάτων από τα αμπάρια των πλοίων όπου αρχικά είχαν απομονωθεί, αποτέλεσε ρηξικέλευθη πρόταση περιφρούρησης της υγείας του κοινωνικού συνόλου, η οποία υιοθετήθηκε με ενθουσιασμό από τα ευρωπαϊκά κράτη της εποχής. Επομένως, η διαμόρφωση της λειτουργίας των λοιμοκαθαρτηρίων και η εφαρμογή καραντίνας υποδείκνυε αφενός μεν τον τρόπο της αντίληψης των επιδημιών αλλά και τη φιλοσοφία της αντιμετώπισής τους αφετέρου. Παρά το γεγονός της επανάστασης που επέφερε η ατμήλατη ναυτιλία, συμβάλλοντας σημαντικά στη μείωση του χρόνου των θαλασσίων ταξιδιών, εντούτοις η αυστηρή τις περισσότερες φορές εφαρμογή καραντίνας εμπόδιζε το χρονικό πλεονέκτημα, με αποτέλεσμα να ασκούνται έντονες πιέσεις στο σύστημα της επιτήρησης. Η αλματώδης πρόοδος της μικροβιολογίας αποτέλεσε τον καλύτερο σύμμαχο των νομοθετών εναντίον των επιδημιών και συνετέλεσε στη σταδιακή παρακμή των συστημάτων λοιμοκάθαρσης και την οριστική τους εγκατάλειψη. Μπορεί τα λοιμοκαθαρτήρια να έπεσαν στη λήθη, η λογική όμως της

Αριστερά: «Ο θρίαμβος του θανάτου» (ελαιογραφία, Pieter Bruegel the Elder, 1525-1569), Μουσείο del Prado, Μαδρίτη. Πάνω: «Ο Φιλοκτήτης στη Λήμνο» (αττικός ερυθρόμορφος λήκυθος), The Metropolitan Museum of Art, Nέα Υόρκη.

καραντίνας εξακολουθεί να υφίσταται κάθε φορά που η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ένα νέο βιολογικό κίνδυνο. Η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος, που τόσο πολύ ωφέλησαν τον άνθρωπο και συνέβαλαν στην καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής του, δημιούργησαν την απατηλή εντύπωση ότι έννοιες, όπως «καραντίνα», «απομόνωση» και «λοιμοκαθαρτήρια» είναι ταυτισμένες με το παρελθόν. Σήμερα, η πρόληψη και αντιμετώπιση των μεταδοτικών ασθενειών αποτελεί βασική υποχρέωση κάθε ευνομούμενης Πολιτείας για την προάσπιση και διασφάλιση της Δημόσιας Υγείας. Η ανάπτυξη και επέκταση των συστημάτων επιτήρησης και καταγραφής των λοιμωδών κρουσμάτων καθώς και η συλλογή έγκαιρης και έγκυρης πληροφορίας έχουν στόχο την άμεση παρέμβαση και πρόληψη των επιδημιών. Καθώς η παγκοσμιοποίηση καλά κρατεί, οι προσφυγικές ροές, η ανεξέλεγκτη διέλευση των συνόρων, η πλημμελής φροντίδα των μεταναστών και η σχεδόν παντελής απουσία εμβολιασμού που διευκολύνουν τη διάδοση των μεταδοτικών νοσημάτων και την επανεμφάνιση ξεχασμένων ασθενειών, η λογική του αποκλεισμού, του ελέγχου των επικοινωνιών και της επιτήρησης μας επαναφέρει στη μνήμη κατά τρόπο ίσως τραγικό την αρχέγονη αναμέτρηση του ανθρώπου με την αρρώστια. Στο παρόν άρθρο, επιχειρείται μια σύντομη ιστορική ανασκόπηση της καραντίνας ως μέσο επιτήρησης της Δημόσιας Υγείας. Τι εννοούμε, όμως, όταν λέμε καραντίνα; Με τον όρο «καραντίνα» αναφερόμαστε στο σύνολο των υγειονομικών μέτρων, που συνίστανται στην προληπτική απομόνωση πλοίων, ατόμων, ζώων ή ολόκληρων περιοχών, όταν υπάρχουν υποψίες ή ενδείξεις ότι είναι φορείς μεταδοτικών ασθενειών. Ετυμολογικά, η λέξη «καραντίνα» προέρχεται από την ενετική παραλλαγή των ιταλικών λέξεων «quaranta giorni» ή τη γαλλική έκφραση «une quarantaine de jours» που σημαίνει σαράντα ημέρες και συμβολίζει τη χρονική περίοδο σαράντα ημερών (quarantina ή quarantaine), στην οποία έμπαιναν τα πλη-

ρώματα και οι ταξιδιώτες των πλοίων προτού τους επιτραπεί να αποβιβαστούν στη στεριά, όταν υπήρχαν υποψίες ή ενδείξεις ότι είναι φορείς μεταδοτικών νοσημάτων. Οι σαράντα ημέρες θεσπίστηκαν όχι με βάση κάποια επιδημιολογικά ή άλλα επιστημονικά κριτήρια αλλά με βάση τη χρονική διάρκεια που κρατούσε ο φιλοσοφικός μήνας των Αλχημιστών, σύμφωνα δε με άλλες θεολογικές δοξασίες επειδή αυτές αντιστοιχούσαν στις μέρες που είχε απομονωθεί ο Μωυσής στο βουνό και ο Χριστός στην έρημο. Στην ιστορία της ανθρωπότητας, μορφή καραντίνας υπό την έννοια της απομόνωσης ατόμου συναντούμε πρώτη φορά στον Τρωικό Πόλεμο. Στον κόσμο της Ιλιάδας, στο μεγάλο αυτό ομηρικό έπος, ο Φιλοκτήτης εγκαταλείπεται από τους συντρόφους του έξω από τη Λήμνο για εννέα ολόκληρα χρόνια εξαιτίας των θρήνων του από τους φοβερούς πόνους και της κακοσμίας της πληγής στο πόδι του που είχε προκληθεί από δάγκωμα φιδιού. Στα αρχαία χρόνια, η νοσολογική αντίληψη και η άσκηση της ιατρικής είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα. Οι αρρώστιες θεωρούνταν θεόσταλτες ως τιμωρία αμαρτήματος ή προσβολής κάποιου θεού και για πολλούς αιώνες εμφανίζονταν με τη μορφή επιδημιών. Η απομόνωση των αρρώστων και ο κοινωνικός τους αποκλεισμός αποτελούσαν τα κύρια μέτρα προφύλαξης. Οι αντιλήψεις για τη μεταδοτικότητα των ασθενειών και την απομόνωση των λεπρών, που πέρασαν στον σύγχρονο πολιτισμό από τους αρχαίους Εβραίους, έλκουν την καταγωγή τους από την αρχαία Μεσοποταμία και την Αίγυπτο. Ο Μωυσής, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, είναι αυτός που πρώτος διέταξε καραντίνα για την απομόνωση των λεπρών. Η θεραπεία των λεπρών από τον Χριστό ανέδειξε εμμέσως πλην σαφώς το κοινωνικό στίγμα των άτυχων αυτών αρρώστων. Στο «Δεκαήμερον» (Decameron) του Ιταλού ουμανιστή, ποιητή και συγγραφέα Giovanni Boccaccio (1313-1375), η «θεωρία των μιασμάτων» της Ιπποκρατικής Συλλογής και του Γαληνού, του μολυσματικού δηλαδή αέρα που Περιπλους 111 7

1

2

1. Giovanni Boccaccio (1313-1375). 2. Η πανούκλα της Φλωρεντίας, το 1348 (χαρακτικό Luigi Sabatelli, 1772-1850), Wellcome Collection, Λονδίνο. 3. «De contagione et contagiosis morbis et eorum curatione», Wellcome Collection, Λονδίνο. 4. Hieronymus Fracastorius (1478-1553).

3

θεωρούταν υπεύθυνος για τον λοιμό (μιασματική αιτιολογία), θα τεθεί υπό αμφισβήτηση για πρώτη φορά. Ο Ιωάννης Βοκάκιος, όπως είναι γνωστός με το εξελληνισμένο του όνομα, στο κλασικό αυτό αριστούργημα του πρώιμου ιταλικού πεζού λόγου που έγραψε με αφορμή την πανούκλα που ξέσπασε στη Φλωρεντία στα μέσα του 14ου αιώνα, τη χαρακτήρισε- αν και ο ίδιος δεν ήταν γιατρός- «Μαύρο Θάνατο», εξαιτίας των μαύρων και σκούρων μπλε κηλίδων που παρατήρησε στους βουβώνες, κάνοντας έτσι λόγο για πρώτη φορά το ενδεχόμενο της άμεσης μεταφοράς του «μιάσματος» από άνθρωπο σε άνθρωπο. Ο Μεσαίωνας θα στιγματιστεί από την πανδημία πανούκλας, που αποδεκάτισε από το 1347 έως το 1349 το ένα τρίτο του ευρωπαϊκού πληθυσμού, αφήνοντας στο πέρασμά 8 Περιπλους 111

της 25 εκατομμύρια νεκρούς. Η πανώλη θα επηρεάσει όχι μόνο την ιατρική αντίληψη της εποχής αλλά θα επιφέρει και σωρεία κοινωνικών και οικονομικών αλλαγών. Οι γιατροί θα αναπτύξουν μια καλύτερα σχηματισμένη εικόνα όσον αφορά στη μεταδοτικότητα της νόσου από εκείνη που επικρατούσε στα τέλη της αρχαιότητας. Στα μέσα του 16ου αιώνα, ο διάσημος Ιταλός γιατρός και ποιητής Hieronymus Fracastorius (1478-1553), γνωστός από τις μελέτες του πάνω στη σύφιλη, στη ρηξικέλευθη επιστημονική του πραγματεία «Γύρω από τη μόλυνση και τα μολυσματικά νοσήματα και τη θεραπεία τους» (De contagione et contagiosis morbis et eorum curatione) διατυπώνει τη «θεωρία της μεταδοτικότητας», σύμφωνα με την οποία για τη μετάδοση μιας αρρώστιας υπεύθυνη θεωρείται η ανθρώπινη επαφή. Οι απόψεις του Φρακαστόρο θα λειτουργήσουν συμπληρωματικά προς τις θεωρίες, που αναγνώριζαν τον αέρα ως το κύριο μέσο μετάδοσης μιας νόσου. Σε μια εποχή, που ακόμη δεν είχε ανακαλυφθεί το μικροσκόπιο, οι οξυδερκείς παρατηρήσεις του Ιταλού επιστήμονα γύρω από τη μεταδοτικότητα των νοσημάτων οδήγησαν την ιατρική επιστήμη στην υιοθέτηση συγκεκριμένων οδηγιών για την πρόληψή τους. Η επαφή, η συνεύρεση και ο συγχρωτισμός με τον άρρωστο και το περιβάλλον του θεωρήθηκαν και μέχρι σήμερα θεωρούνται εξαιρετικά επικίνδυνες καταστάσεις, που επιβάλλουν την απόρριψη, την απομόνωση, τον αποκλεισμό και τέλος τον εγκλεισμό του αρρώστου. Παρόλο, που η λέπρα αντιμετωπίστηκε για πολλούς αιώνες με την απομάκρυνση και τον αποκλεισμό των λεπρών εκτός των ορίων των πόλεων και αργότερα με τον εγκλεισμό τους στα λεπροκομεία που ιδρύθηκαν για τον σκοπό αυτό, εντούτοις η μεσαιωνική πανούκλα ήταν αυτή που θα οδηγήσει στην επέκταση του ελέγχου με τη θεσμοθέτηση

υγειονομικών κανονισμών προστασίας στις πύλες εισόδου της νόσου και τη δημιουργία λοιμοκαθαρτηρίων καθώς και την εφαρμογή μέτρων αστυνόμευσης κατά τις περιόδους εκδήλωσης των επιδημιών. Όπως ήταν επόμενο, η καραντίνα θα αναδειχθεί μέσο προφυλακτικής επιτήρησης, δικαίως δε θεωρείται ως μια από τις κυριότερες συνεισφορές του Μεσαίωνα στην εξέλιξη της Δημόσιας Υγείας. Καραντίνα με την έννοια της απομόνωσης των πλοίων αρχίζει να εφαρμόζεται, για πρώτη φορά, κατά τη διάρκεια του 6ου αιώνα στις θαλάσσιες συγκοινωνίες από τους βυζαντινούς αυτοκράτορες, ιδίως μετά τον μεγάλο λοιμό του Ιουστινιανού (483-565), το 542, για να συστηματοποιηθεί αργότερα από τη ναυτική δημοκρατία της Γαληνοτάτης στη Βενετία και να παραμείνει μέχρι τον 20ό αιώνα ως η μόνη ασπίδα για τον περιορισμό των επιδημιών. Οι περιγραφές της «ιουστινιάνειας πανώ-

4

λης» στα κείμενα των Πατέρων της Εκκλησίας αλλά και των Βυζαντινών ιστορικών και χρονικογράφων που έζησαν από κοντά τα γεγονότα του λοιμού αποτελούν σημαντική πηγή πληροφοριών. Σύμφωνα με τον επιφανή λόγιο και ιστορικό Προκόπιο τον Καισαρέα (500-565), ο οποίος υπήρξε αυτόπτης μάρτυρας του μεγάλου λοιμού που σκόρπισε τον θάνατο στην Κωνσταντινούπολη και τον περιέγραψε αναλυτικά, το αρχικό σημείο που ξέσπασε η αρρώστια ήταν στην Αίγυπτο από όπου μέσω των πλοίων μεταφέρθηκε στη Βασιλεύουσα και από εκεί σε όλη τη λεκάνη της Μεσογείου, την Ευρώπη και την Κίνα. Για τα συμπτώματα της νόσου αναφέρει σχετικά: «Εκείνα τα χρόνια έπεσε μεγάλος λοιμός, από τον οποίο κινδύνευσε να εξαφανιστεί όλο το ανθρώπινο γένος. Ξεκίνησε από τους Αιγυπτίους που κατοικούν στο Πηλούσιο. Από εκεί η αρρώστια απλώθηκε σ’ όλη τη γη και δεν άφησε ούτε νησί, ούτε σπηλιά ή βουνοκορφή όπου να ζούσε κάποιος άνθρωπος. Τους ανθρώπους τους έπιανε ξαφνικά πυρετός. Ο πυρετός ήταν χαμηλός από την αρχή ως το βράδυ, ώστε δεν έδινε την εντύπωση πως ήταν κάτι επικίνδυνο. Την ίδια μέρα, σε μερικούς ασθενείς, σε άλλους την επομένη και στους υπόλοιπους ύστερα από λίγες μέρες, παρουσιαζόταν πρήξιμο, που αρχικά περιοριζόταν στη βουβωνική χώρα. Ύστερα επεκτεινόταν στη μασχάλη, σε ορισμένες, μάλιστα περιπτώσεις και στο πίσω μέρος των αφτιών και σε διάφορα σημεία των μηρών. Σε μερικές περιπτώσεις ο θάνατος ερχόταν αμέσως, ενώ σε άλλες ύστερα από μέρες. Σε μερικούς ασθενείς το σώμα γέμιζε με μαύρες φουσκάλες, μεγάλες σαν σπυριά φακής, αυτοί δεν ζούσαν ούτε μια μέρα, αλλά πέθαιναν αμέσως. Μερικοί, πάλι, έκαναν εμετό με αίμα, χωρίς καμιά φανερή αιτία, και αμέσως πέθαιναν». Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του εξέχοντα εκκλησιαστικού ιστορικού και συγγραφέα Ιωάννη της Εφέσου (περ. 507588), από το 541, που εμφανίστηκε η πανδημία της πανώλης και για μικρό σχετικά χρονικό διάστημα, αφανίστηκε ο μισός πληθυσμός της Κωνσταντινούπολης. Ο ίδιος κάνει λόγο για 230.000 θύματα, όταν ο πληθυσμός της Πόλης, σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορικούς, δεν ξεπερνούσε τις 400.000. Το 583, το Υγειονομικό Συμβούλιο της Λυών στη Γαλλία επέβαλε σε περιορισμό τους πάσχοντες από λέπρα και προχώρησε στον έλεγχο της ελεύθερης επικοινωνίας τους με τα υγιή άτομα. Η ανάπτυξη του διαμετακομιστικού εμπορίου με τα πλοία στη θάλασσα είχε ως αποτέλεσμα τη γρήγορη εξάπλωση των διαφόρων μολυσματικών νόσων-επιδημιών από τα λιμάνια της Ανατολής στην Ευρώπη. Η συγκέντρωση πλούτου μετέφερε και αρρώστιες… Σύντομα, οι υπεύθυνοι θα αντιληφθούν ότι μόνο μέσα από τον έλεγχο των πλοίων, των εμπορευμάτων, των πληρωμάτων τους και των ταξιδιωτών θα μπορέσουν να προστατευθούν. Η Κίνα, το 600, καθιερώνει συγκεκριμένη πολιτική, σύμφωνα με την οποία παρεμποδίζονταν οι προσβεβλημένοι ναυτικοί και ταξιδιώτες που έφθαναν στα κινέζικα λιμάνια να ταξιδέψουν. Στη Γαλλία, στα τέλη του 11ου αιώνα, θεσπίζονται κανόνες διαβίωσης των λεπρών, σύμφωνα με τους οποίους απομονώνονται από την υπόλοιπη κοινωνία. Γύρω στα 1200, η Ευρώπη απαριθμεί 19.000 ιδρύματα και οικήματα για λεπρούς, ενώ μόνο στη Γαλλία ο

Πάνω: Ένας γιατρός και οι βοηθοί του φροντίζουν ασθενή που πάσχει από πανώλη (ξυλογραφία, 1512). Κάτω: Λοιμοκαθαρτήριο στο San Lazaro degli Armeni, Venezia (ζωγραφική απεικόνιση, Giacomo Guardi, 1764-1835).

αριθμός τους ανέρχεται στα 2.000, τον αριθμό. Είναι αξιοσημείωτο ότι στις αρχές του 14ου αιώνα αρκετές ευρωπαϊκές και ασιατικές χώρες θέτουν σε καραντίνα «μολυσμένες» περιοχές, χρησιμοποιώντας ενόπλους για τη διασφάλιση της απομόνωσης. Έχουν καταγραφεί ακόμη και περιπτώσεις εκτελέσεων για παραδειγματισμό όσων συλλαμβάνονταν να επιχειρούν να αποδράσουν. Όπως κανείς εύκολα μπορεί να αντιληφθεί, ο φόβος του θανάτου αναδείχθηκε ως ο πλέον καθοριστικός παράγοντας, ώστε πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις να προχωρήσουν στη θέσπιση υγειονομικών μέτρων. Οι ιταλικές πόλεις θα εφαρμόσουν «Κανονισμούς Καθάρσεως» για τον έλεγχο της εξάπλωσης των μεταδοτικών νοσημάτων. Ο Δόγης της Βενετίας, το 1348, αναθέτει την εφαρμογή των κανόνων αυτών στους «προβλεπτές της υγείας» και, το 1374, απαγορεύεται η είσοδος στο λιμάνι πλοίων που προέρχονταν από περιοχές, στις οποίες είχε ξεσπάσει επιδημία ή

υπήρχαν ύποπτα κρούσματα. Ο «προβλεπτής της υγείας» υπήρξε για πολλούς αιώνες ο κατεξοχήν υπεύθυνος για την πρόληψη και αντιμετώπιση των επιδημιών. Οι δικαιοδοσίες του διευρύνονταν βαθμιαία, καθώς οι επιδημίες διαδέχονταν η μία την άλλη στην εκτεταμένη τότε επικράτεια της Βενετίας. Οι «προβλεπτές» επιτηρούσαν ανθρώπους και ζωντανά, παρακολουθούσαν το έργο των γιατρών, είχαν την ευθύνη για τη λειτουργία των λαζαρέτων, εξέταζαν ναυτικούς και πλοία και επέβαλαν καραντίνα. Μπορούσαν να καταστρέφουν ακόμη και τα φορτία των πλοίων. Είχαν δίκτυο μέσω του οποίου συγκέντρωναν πληροφορίες για τους τόπους όπου εκδηλωνόταν η αρρώστια, ιδίως η πανούκλα, η οποία εσφαλμένα αντιμετωπιζόταν μόνον ως εισαγόμενη πάθηση και μόνον από τη θάλασσα. Το 1377, η Δημοκρατία της Ragusa (σημερινό Dubrovnik της Κροατίας), ακμάζουσα τότε πόλη της Ιταλίας, έθεσε σε εφαρμογή για πρώτη φορά την απολύμανση υπόπτων πλοίων για τριάντα ημέρες (trentina), που αργότερα επεκτάθηκε στις σαράντα, προκειμένου να ακολουθηθεί η χρονική περίοδος των σαράντα ημερών για όσους αφικνούνταν οδικά, επειδή πίστευαν ότι απαιτούταν μεγαλύτερο χρονικό διάστημα για τον περιορισμό του κινδύνου της μόλυνσης. Το παράδειγμα της Ragusa θα ακολουθήσει, το 1383, η Μασσαλία, που θα εφαρμόσει μέτρα καθάρσεως για σαράντα ημέρες. Με τη γενίκευση των σαράντα ή ακόμη και περισσοτέρων ημερών επικράτησε ο όρος «καραντίνα» (quarantina), που στις μέρες μας έγινε ταυτόσημη με την έννοια του «περιορισμού», ανεξάρτητα από τη χρονική διάρκεια της εφαρμογής του. Δέκα χρόνια μετά τους Μαρσεγέζους, το 1393, στη Βενετία θα λειτουργήσει το πρώτο λοιμοκαθαρτήριο στην ιστορία της ανθρωπότητας στο μικρό νησάκι της Santa Maria di Nazareth, το οποίο ονομάστηκε «λαζαρέτο» (lazaretto) από την παραφθορά του ονόματος Nazareth. Σύμφωνα με ορισμένους, η ονομασία προέρχεται από την παρακείμενη νησίδα San Lazaro degli Armeni, αρκετοί όμως είναι αυτοί που πιστεύουν ότι προέρχεται από το όνομα του Αγίου Λαζάρου, ο οποίος σύμφωνα με την Καθολική Εκκλησία θεωρείται ο προστάτης των λεπρών και γενικά όλων των ασθενών που πάσχουν από μεταδοτικά νοσήματα. Η άποψη αυτή σήμερα θεωρείται

Περιπλους 111 9

Αριστερά: Δύο γυναίκες νεκρές σε δρόμο του Λονδίνου κατά τη διάρκεια της μεγάλης επιδημίας της πανώλης του 1665 (χαρακτικό Robert Pollard, 1755-1838), Wellcome Collection, Λονδίνο. Δεξιά: «Ο γιατρός της πανούκλας» με τη χαρακτηριστική φορεσιά που τον προφύλασσε από την πανώλη (χαλκογραφία, Ρώμη, περίπου το 1656).

επικρατέστερη και για έναν επιπλέον λόγο∙ ταιριάζει με την ευαγγελική περικοπή του Ευαγγελιστή Λουκά «…πτωχός δε τις ονόματι Λάζαρος εβέβλητο προς τον πυλώνα αυτού ειλκώμενος…». Πρέπει επίσης να τονιστεί ότι στα τέλη του 15ου αιώνα είχε απαγορευτεί η είσοδος ταξιδιωτών στις ιταλικές πόλεις, αν δεν ήταν εφοδιασμένοι με πιστοποιητικό πρόσφατης ιατρικής εξέτασης. Κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, οι απανωτές επιδημίες που θα πλήξουν σχεδόν όλα τα μέρη του κόσμου, όπως η επιδημία της πανώλης στη Νάπολη, το 1656, που θα σκοτώσει 100.000 ανθρώπους και της ευλογιάς στη Νέα Υόρκη, το 1663, θα ενεργοποιήσουν μηχανισμούς ελέγχου. Η Αγγλία, το 1663, εκδίδει βασιλικό διάταγμα για εφαρμογή μόνιμης καραντίνας∙ όλα τα πλοία, αγγλικά ή ξένα, έπρεπε να σταματούν στις εκβολές του Τάμεση για χρονική περίοδο σαράντα ημερών και ορισμένες φορές για ογδόντα. Παρά την εφαρμογή, όμως, των αυστηρών αυτών μέτρων, η καραντίνα σχεδόν απέτυχε να ξορκίσει την αρρώστια που επιτέθηκε στη χώρα από το 1665 έως το 1666 και άφησε στο πέρασμά της πολλά θύματα. Όταν η πανούκλα κτύπησε και την πόρτα της Μόσχας την ίδια εποχή, κάτω από την απειλή του θανάτου, εφαρμόστηκε καραντίνα, που απαγόρευε την είσοδο στην πόλη ανθρώπων από άλλες χώρες και πόλεις της ρωσικής επικράτειας. Ένα χρόνο αργότερα, το 1666, οι Αρχές της Φρανκφούρτης θα προχωρήσουν στην έκδοση απαγορευτικού διατάγματος, το οποίο απαγόρευε σε άτομα που ζούσαν σε σπίτια μολυσμένα από πανώλη να επισκέπτονται εκκλησίες και αγορές. Στις αρχές του 17ου αιώνα, σε όλες τις πόλεις της Ανατολικής Ακτής της Αμερικής οι νόμοι της καραντίνας εφαρμόζονταν μόνο σε περιπτώσεις επικείμενης επιδημίας. Στη Μασαχουσέτη, σύμφω10 Περιπλους 111

Πάνω: Η χαρακτηριστική κίτρινη σημαία (yellow jack) που θεωρείται το διεθνές σύμβολο της καραντίνας. Αριστερά: Γελοιογραφία του νομπελίστα γιατρού Theodore E. Woodward (1914-2005), Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου του Maryland, Baltimore.

να με κάποια υγειονομική οδηγία προστασίας του 1701, όλα τα άτομα που έπασχαν από πανώλη, ευλογιά ή άλλες μεταδοτικές αρρώστιες έπρεπε να απομονώνονται σε ξεχωριστά οικήματα. To ξέσπασμα νέας επιδημίας πανώλης στην Αγγλία, το 1712, θα οδηγήσει στην εφαρμογή αυστηρής υποχρεωτικής καραντίνας σαράντα ημερών για όλα τα πλοία που έπιαναν λιμάνι καθώς και απαγόρευση της απομάκρυνσης των μεταφερομένων εμπορευμάτων και αγαθών, ενώ σοβαρές παραβιάσεις των υγειονομικών οδηγιών μπορούσαν να οδηγήσουν ακόμη και στη θανατική ποινή. Από το 1721 και μετά, όλα ανεξαιρέτως τα πλοία που εισέρχονταν στα αγγλικά χωρικά ύδατα ήταν υποχρεωμένα να αναρτούν χαρακτηριστική κίτρινη σημαία

(yellow jack), που από τότε θεωρείται το διεθνές σύμβολο της καραντίνας. Κατά την περίοδο της Αγγλικής Προστασίας (1810-1864), που ακολούθησε τους χρόνους της Ενετοκρατίας στα Ιόνια νησιά (από τα μέσα του 14ου έως τα τέλη του 18ου αιώνα), τα μέτρα προφύλαξης που απέβλεπαν στη διασφάλιση των κατοίκων από τις επιδημίες που μάστιζαν Μεσόγειο και Ανατολή, όχι μόνο θα διατηρηθούν αλλά και θα ενισχυθούν. Οι «νόμοι της καραντίνας» εφαρμόστηκαν αυστηρά σε όλη τη διάρκεια της Αγγλοκρατίας στα Επτάνησα. Από μαρτυρίες ξένων περιηγητών και Βρετανών υγειονομικών αξιωματικών πληροφορούμαστε ότι τα ήδη υφιστάμενα λοιμοκαθαρτήρια από την εποχή της Ενετοκρατίας ανακαινίστηκαν και η τήρηση των κανονισμών έγινε αυστηρότερη, γεγονός που συνέβαλε σημαντικά στη μείωση των κρουσμάτων. Οι κανονισμοί ήταν δρακόντειοι. Από την καραντίνα δεν θα εξαιρεθούν ούτε και οι σημαίνουσες προσωπικότητες της εποχής. Η εφαρμογή της καραντίνας ήταν τόσο αυστηρή, ώστε από αυτή δεν θα ξεφύγει ούτε

Πάνω: George Sandys (1577-1644). Κάτω: Γεώργιος Τυπάλδος Κοζάκης (1790-1867).

ο Λόρδος Αρμοστής των Ιονίων Νήσων, στα 1816, Sir Thomas Maitland (1760-1824): «…η Αυτού Εξοχότης, ο Λορδ Μέγας Απόστολος εμβήκεν εχθές εις την Πόλιν ταύτην (εννοεί τη Ζάκυνθο), αφ’ ού ετελείωσε την Κουαραντίναν του». Την ίδια εποχή, εφαρμόζονται για πρώτη φορά οι «υγειονομικές πιστοποιήσεις», τα επίσημα δηλαδή έγγραφα που χορηγούσαν οι Αρχές μιας περιοχής σε εκείνους που αναχωρούσαν, με τις οποίες βεβαιωνόταν ότι η περιοχή ήταν ελεύθερη μεταδοτικών νοσημάτων. Οι «υγειονομικές πιστοποιήσεις» παρέμειναν σε ισχύ μέχρι το 1951, οπότε καταργήθηκαν με την εφαρμογή του νέου «Διεθνούς Υγειονομικού Κανονισμού». Αξιοσημείωτο είναι ότι η καραντίνα και οι απολυμάνσεις εφαρμόζονταν ακόμη και σε επιστολές. Η ενδιαφέρουσα μαρτυρία του Άγγλου περιηγητή George Sandys (1577-1644) στα «Ταξιδιωτικά» του, που δημοσιεύτηκαν το 1615 μετά την επίσκεψή του στη Ζάκυνθο, μας μεταφέρει τη σκληρή πραγματικότητα της εποχής: «…Εδώ τηρούν με σχολαστικότητα ένα έθιμο∙ όπως σ’ όλες τις χριστιανικές χώρες δεν επιτρέπεται να βγει κανείς στη στεριά χωρίς την άδεια της Υγειονομικής Αρχής. Η έξοδος επιτρέπεται σαράντα ημέρες μετά την άφιξη- ιδίως όταν το καράβι προέρχεται από την Τουρκία- και δεν είναι εφοδιασμένο με 12 Περιπλους 111

ειδική βεβαίωση, ότι στο λιμάνι της προελεύσεώς του δεν υπάρχει επιδημία. Για τα καράβια που έχουν πιστοποιητικό ο χρόνος περιορίζεται. Κατά τη διάρκεια αυτών των σαράντα ημερών οι επιβάτες επιτηρούνται από φρουρούς. Απαγορεύεται η επίδοση επιστολής κλεισμένης με βουλοκέρι αν δεν ανοιχθεί προηγουμένως για να αερισθεί. Η έξοδος στη στεριά χωρίς άδεια τιμωρείται με θάνατο. Όσοι επιθυμούν, μπορούν να βγουν από το καράβι και να εγκατασταθούν στο Λαζαρέτο ώσπου να συμπληρωθούν οι καθορισμένες μέρες. Μα αν στο μεταξύ αρρωστήσουν η καραντίνα παρατείνεται αναλόγως…». Η αυστηρότητα, με την οποία αντιμετωπιζόταν η μη συμμόρφωση στους υγειονομικούς κανονισμούς, είναι εμφανής και σε άλλα ταξιδιωτικά χρονικά. Ο Άγγλος William Biddulph, ιερέας της βρετανικής εμπορικής εταιρείας Levant Company στο Χαλέπι, σε κάποιο ταξίδι του το 1611 με προορισμό τη Ζάκυνθο, σημειώνει τα παρακάτω: «…Αν κανένας αποτολμήσει να βγει στη στεριά χωρίς να περάσει από το Λαζαρέτο κινδυνεύει να απαγχονιστεί ή να υποστεί κακομεταχείριση. Κι αν ακόμη έχει υγειονομικό πιστοποιητικό πάλι δεν μπορεί να βγει στη στεριά πριν δείξει τα χαρτιά του σε τρεις αξιωματικούς που ονομάζονται Άρχοντες της Υγείας». Για την απολύμανση των διαμερισμάτων των πλοίων,

των εμπορευμάτων και των επιστολών χρησιμοποιούταν η μέθοδος του υποκαπνισμού, που πραγματοποιούταν με την καύση διαφόρων μιγμάτων που περιείχαν θειάφι, ρητίνη, πίσσα, καμφορά, λιβάνι και άλλες αρωματικές ουσίες. Ο υποκαπνισμός αποτελούσε παραλλαγή της πανάρχαιας γνωστής μεθόδου απολύμανσης με την καύση του θείου, που πρώτη φορά περιέγραψε ο Όμηρος. Σύμφωνα με τον επικό ποιητή της «Οδύσσειας», η Ευρύκλεια, η πιστή δούλα του Οδυσσέα, του πήγε φωτιά και θειάφι για να καθαρίσει τις αίθουσες και την αυλή του παλατιού από το μίασμα του φόνου των μνηστήρων. Ο Κεφαλλονίτης γιατρός και πρωτεργάτης της Ελληνικής Επανάστασης Γεώργιος Τυπάλδος Κοζάκης (1790-1867), φοιτητής ακόμη της ιατρικής στο Παρίσι, το 1815, συντάσσει κείμενο με τίτλο «Περί του καθαρισμού του αέρος διά του αλικού οξέος», το οποίο φιλοξενήθηκε στις τελευταίες σελίδες της διατριβής του φίλου του γιατρού Ιωάννου Σεραφείμ «Περί των χολερικών πυρετών», το οποίο είχε μεταφράσει από τα γαλλικά. Ο νεαρός εκκολαπτόμενος Ληξουριώτης γιατρός στο κείμενό του, απευθυνόμενος προς τον αδελφό του Ιεράρχη Τριπόλεως Συρίας Αγαθάγγελο, πρότεινε δική του μέθοδο προστασίας από την πανώλη με τη χρήση υδροχλωρικού οξέος. Η

μέθοδός του ήταν βασισμένη πάνω στις απόψεις του διάσημου, εκείνη την εποχή, Γάλλου χημικού Guyton de Morveau (1737-1816), ο οποίος έκανε χρήση χημικών ατμών για το καθάρισμα των χώρων από τα μιάσματα των επιδημικών ασθενειών. Κατά τη διάρκεια του 18ου και στις αρχές του 19ου αιώνα, στις περισσότερες περιοχές της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας είχαν υιοθετηθεί χαλαρά μέτρα υγειονομικής πολιτικής, γεγονός που αποδίδεται στα ήθη της ισλαμικής θρησκείας, η οποία απαγορεύει την εναντίωση στη θεϊκή θέληση και αποδέχεται μοιρολατρικά το κισμέτ. Σύμφωνα με τον Βρετανό γιατρό, συγγραφέα και σοβαρό μελετητή των επιδημιών της Ανατολής και της καραντίνας Charles MacLean (1788-1824), η πιθανότερη αιτία εφαρμογής των χαλαρών υγειονομικών μέτρων είχε να κάνει με καθαρά οικονομικά κίνητρα. Ο Σουλτάνος κληρονομούσε ένα μεγάλο ποσοστό από τις περιουσίες των υπηκόων του που πέθαιναν από πανώλη και καθίστατο κληρονόμος της περιουσίας τους όταν η αρρώστια αφάνιζε όλα τα μέλη της οικογένειας. Άλλοι λόγοι, που συνέτειναν στη χαλαρή εφαρμογή καραντίνας, οφείλονταν στον κίνδυνο περιορισμού του εμπορίου, εξαιτίας της απώλειας σημαντικού χρόνου που απαιτούσε η κάθαρση. Τα φαινόμενα, όμως, αυτά της χαλαρής εφαρμογής υγειονομικών μέτρων δεν θα

ισχύσουν σε ολόκληρη την τουρκική επικράτεια. Σε περιοχές, όπως η Ήπειρος, την εποχή του Αλή πασά (1744-1822), θα καταβληθεί ιδιαίτερη προσπάθεια για την καθιέρωση σοβαρού υγειονομικού ελέγχου. Στην Εθνική Βιβλιοθήκη απόκειται κείμενο κανονισμού λειτουργίας λοιμοκαθαρτηρίου της Ηπείρου με χρονολογία 9 Μαΐου 1816, σφραγισμένο με τη σφραγίδα του Μουχτάρ πασά, γιού του Αλή, που επιγράφεται «Ο τρόπος με τον οποίον συσταίνεται το Λαζαρέττον». Στο βαθμό που υιοθετήθηκαν κάποια υγειονομικά μέτρα, κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας, η εφαρμογή τους ανατίθετο σε σημαίνουσες ελληνικές προσωπικότητες ή και σε ξένους προξένους που εκτελούσαν χρέη «καραντίνατζη», επόπτη δηλαδή υπεύθυνου για την εφαρμογή καραντίνας. Σε πολλά νησιά, όπως στην Ύδρα, τις Σπέτσες, τα Ψαρά, τη Χίο, τη Σύρο κ.ά., τα λαζαρέτα συντηρούνταν με μέριμνα των Κοινοτήτων. Μία από τις πρώτες ενέργειες του νεοσύστατου ελληνικού κράτους ήταν και η σύσταση λοιμοκαθαρτηρίων. Ο τρόμος, που είχαν προκαλέσει στο παρελθόν οι επιδημίες της πανώλης, ήταν τόσο βαθιά χαραγμένος στη μνήμη, ώστε ακόμη και μια ανεπιβεβαίωτη πληροφορία για πιθανή εκδήλωσή της σε περιοχές εκτός των ελληνικών συνόρων αρκούσε για να δημιουργήσει πανικό και να θέσει σε επιφυλακή τις Αρχές, διακόπτοντας κάθε επικοινωνία μαζί τους. Η εντύπωση της ξενόφερτης αρρώστιας πυροδοτούσε μηχανισμούς διάκρισης και επέρριπτε τις ευθύνες σχεδόν πάντοτε στους άλλους, προκειμένου να μειωθεί στο ελάχιστο η ευθύνη των ελλιπών μέτρων αντιμετώπισης. Η καραντίνα, επομένως, θα αποτελέσει το πιο σπουδαίο μέτρο προφύλαξης για την αναχαίτιση της αρρώστιας, με την οποία επεβλήθη η διακοπή της επικοινωνίας ανάμεσα στους ανθρώπους των διαφόρων περιοχών. Τον ρόλο του γιατρού αναλαμβάνει πλέον ο φύλακας, ο οποίος καθίσταται υπεύθυνος για τον περιορισμό και την απομόνωση των ατόμων, προβαίνοντας στην καταγραφή και επιτήρησή τους, υποβάλλοντας σε κάθαρση και εκδίδοντας πιστοποιητικά υγείας. Έτσι, ο γιατρός από πρωταγωνιστικό αναλαμβάνει δευτερεύοντα ρόλο και προχωρεί στην άσκηση των ιατρικών του καθηκόντων, αφού πρώτα εμφανιστεί η αρρώστια, ανίσχυρος να προσφέρει θεραπεία, περιορισμένος μόνο στα θλιβερό καθήκον της πιστοποίησης της νόσου ή του θανάτου. Τα λοιμοκαθαρτήρια δεν υπήρξαν ποτέ χώροι με νοσοκομειακή αποστολή. Ακόμη και σε περιπτώσεις που διέθεταν έστω και κάποιες στοιχειώδεις υποδομές νοσηλευτικής φροντίδας, λειτουργούσαν περισσότερο ως τόποι απομόνωσης, όπου μάλλον μια αστυνομική παρά ιατρική αρχή υπέβαλλε σε κάθαρση ταξιδιώτες και εμπορεύματα, εφαρμόζοντας εμπειρικές κυρίως μεθόδους αναχαίτισης της νόσου, όπως αερισμό, πλύσιμο και υποκαπνισμό. Ο ισχύων προεπαναστατικός υδραίικος νόμος του 1818 καθόριζε ότι «οι ρηθέντες καπετάνιοι είναι εις χρέος να μην αφήσωσι να αναχωρήση από του καραβιού καμμιά βάρκα, ούτε άνθρω-

Sir Thomas Maitland (1760-1824).

πος χωρίς της αδείας του καπετάνιου και χωρίς τον βαρδιάνον». Βαρδιάνος ονομαζόταν ο επιστάτης της υγείας. Για ένα τέτοιο βαρδιάνο, ο μεγάλος μας Σκιαθίτης διηγηματογράφος Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης (1851-1911) γράφει με αριστοτεχνικό τρόπο, το 1893, στο εκτεταμένο του διήγημα «Βαρδιάνος στα Σπόρκα», στο οποίο διηγείται την ιστορία της γριάς Σκεύως που μεταμφιέζεται σε άντρα και γίνεται φύλακας στα σπόρκα, στα μολυσμένα δηλαδή καράβια, προκειμένου να σώσει τον ναυτικό γιο της που έχει προσβληθεί από χολέρα και είναι σε καραντίνα. Με φόντο τη χολέρα, που έπληξε την Ευρώπη το 1865 και τα αυστηρά μέτρα προφύλαξης που έλαβε τότε η ελληνική κυβέρνηση, ο «άγιος των γραμμάτων» μας αφηγείται με ιδιαίτερη λογοτεχνική χάρη την υγειονομική οργάνωση και την κινητοποίηση του κρατικού μηχανισμού καθώς και τον τρόπο λειτουργίας των λοιμοκαθαρτηρίων, εστιάζοντας στις ανθρώπινες ιστορίες που εκτυλίσσονται γύρω από την αρρώστια Περιπλους 111 13

Πάνω: «Ο John Howard επισκέπτεται λαζαρέτο» (μολύβι σε χαρτί, George Romney, 1734-1802). Ο Howard (1726-1790) ήταν Άγγλος φιλάνθρωπος και αναμορφωτής των φυλακών και των λοιμοκαθαρτηρίων. Κάτω: Λοιμοκαθαρτήριο της Αγίας Μαύρας στη Λευκάδα (επιχρωματισμένη γκραβούρα Joseph Cartwright, 1789-1829), Views in the Ionian Islands, London 1821.

και καθιστούν το έργο συμβολικό, μια και η χολέρα εκπροσωπεί το κακό που δοκιμάζει τις ανθρώπινες σχέσεις. Ο 19ος αιώνας, μαζί με τη βιομηχανική επανάσταση και τις αλλαγές που επέφερε στις συνήθειες των ανθρώπων, εγκαινίασε τη διεθνή διπλωματία, θεσμό που κρίθηκε απαραίτητος για την αντιμετώπιση των επιδημιών, ιδιαιτέρως μετά το ξέσπασμα της χολέρας του 1830 στην Ευρώπη. Στην κίνηση αυτή πρωτοστάτησε η Μεγάλη Βρετανία, η οποία ως μεγάλη ναυτική δύναμη απέδιδε μεγάλη σημασία στην προστασία των συνόρων της. Το 1848, το Κοινοβούλιο της Αγγλίας ψηφίζει νόμο για τη Δημόσια Υγεία (Public Health Act) και ιδρύει την Κεντρική Υπηρεσία Δημόσιας Υγείας, η οποία αργότερα, το 1919, θα ενσωματωθεί στο νεοσύστατο Υπουργείο Υγείας. Την πρωτοβουλία της Μεγάλης Βρετανίας θα ακολουθήσουν και άλλες ευρωπαϊκές χώρες και το 1851 πραγματοποιείται στο Παρίσι η Α΄ Διεθνής Υγειονομική Σύσκεψη με σκοπό τον συντονισμό εθνικής πολιτικής κάθε κράτους για τη λήψη μέτρων που απέβλεπαν στην προστασία πληρωμάτων και ταξιδιωτών των πλοίων καθώς και στην προφύλαξη των λιμένων από τη μετάδοση των νόσων. Το 1893, το Αμερικανικό Κογκρέσο εφαρμόζει εθνικό νόμο καραντίνας, σύμφωνα με τον οποίο θεωρούταν απαραίτητη η ιατρική εξέταση των οικονομικών μεταναστών στη χώρα καθώς και ο υγειονομικός έλεγχος πλοίων και εμπορευμάτων. Θα προηγηθεί, το 1878, η εφαρμογή καραντίνας στο νησάκι Έλις (Ellis Island) έξω από τη Νέα Υόρκη. Κάθε ναυτικός και επιβάτης πλοίου, μετανάστης ή επισκέπτης έπρεπε υποχρεωτικά να περάσει από εκεί, προτού αποβιβαστεί στη στεριά. Στο μικρό αυτό νησάκι, λίγα μόλις εκατοντάδες μέτρα μακριά από τη μητρόπολη του Νέου Κόσμου, πάτησαν το πόδι τους από τα τέλη του 19ου μέχρι τα μέσα του 20ού αιώ14 Περιπλους 111

να περισσότεροι από 12.000.000 άνθρωποι, που αναζητούσαν μια καλύτερη τύχη στη ζωή τους. Κάποιοι και κάποιες από αυτούς δεν θα φύγουν ποτέ από το νοσοκομείο που υπήρχε εκεί, για να συναντήσουν την ονειρεμένη «Γη της Επαγγελίας» τους σε κάποια γωνιά της Αμερικής είτε γιατί ήταν φορείς μεταδοτικών νοσημάτων είτε γιατί ήταν άρρωστοι. Το 1903, συγκροτείται Μόνιμη Διεθνής Επιτροπή Υγείας και το 1923, μετά το πέρας του Α΄ Παγκοσμίου Πόλεμου, η Κοινωνία των Εθνών προχωρεί στη σύσταση Οργανισμού Υγείας, ο οποίος θα καταρτίσει τη Διεθνή Υγειονομική Συμβάση της 21ης Ιουνίου του 1926, σύμφωνα με την οποία προβλεπόταν η λήψη μέτρων για την πρόληψη των επιδημικών νόσων, όπως η πανώλη, η χολέρα, ο κίτρινος πυρετός, η ευλογιά, ο εξανθηματικός τύφος και ο δάγκειος πυρετός, που από τότε ονομάζονται «νόσοι καθάρσεως». Πρέπει επίσης να

σημειωθεί ότι ο Οργανισμός Υγείας θα μετεξελιχθεί σταδιακά στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (World Health Organization), το 1948. Το 1986, η πρώτη απόπειρα της αντιμετώπισης ασθενών με Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσοανεπάρκειας (Acquired Immune Deficiency Syndrome /AIDS) στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής θα θεωρηθεί, για τα δεδομένα της εποχής, εφαρμογή σχεδίου έκτακτης ανάγκης για την προστασία της Δημόσιας Υγείας. Την ίδια εποχή, η Κούβα υπέβαλε υποχρεωτική καραντίνα αορίστου διαρκείας στους κατοίκους, στους οποίους είχε ανιχνευτεί ο ιός της Ανθρώπινης Ανοσοανεπάρκειας (Human Immunodeficiency Virus /HIV). Τρία χρόνια αργότερα, οι αυστηρές διατάξεις αποκλεισμού θα χαλαρώσουν και θα επιτραπεί στους αρρώστους να εγκαταλείψουν τα απομονωτήρια, ενώ σταδιακά από το 1993 να μπορούν να επιλέξουν να ζουν στο σπίτι τους μετά από εκπαίδευση που περιελάμβανε σειρά ενημερωτικών διαλέξεων και μαθημάτων για τη νόσο και τα μέτρα προστασίας έναντι αυτής, χρονικής διάρκειας οκτώ εβδομάδων. Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 που άλλαξαν τα δεδομένα στη διεθνή γεωπολιτική σκακιέρα και προκάλεσαν αλλαγές στην κοινωνική και πολιτική ζωή όλου του κόσμου, καθιερώνοντας νέες ασύμμετρες απειλές, νέες διεθνείς ισορροπίες, νέους τρόπους σκέψης, νέες πολιτικές και νέες μεθόδους στην αντιμετώπιση των κρίσεων, οι Αρχές των ΗΠΑ θα θέσουν σε εφαρμογή σχέδιο νόμου, σύμφωνα με το οποίο οι υπεύθυνοι ανώτεροι υπάλληλοι Δημόσιας Υγείας εξουσιοδοτούνται να αποφασίζουν για τη λήψη εκτάκτων μέτρων και εφαρμογή καραντίνας, ιδιαιτέρως σε περιπτώσεις τρομοκρατικής απειλής ή επίθεσης με θανατηφόρους ιούς και μικρόβια. Στην Κίνα, τον Μάιο του 2003, 25.000 άτομα τέθηκαν σε καραντίνα σε μια προσπάθεια των Υγειονομικών Αρχών να περιορίσουν την εξάπλωση της επιδημίας της άτυπης πνευμονίας, που ήδη είχε στοιχίσει τη ζωή σε 214 άτομα στη χώρα και είχε προσβά-

λει άλλα 4.400. Στο Πεκίνο, όπου είχαν χάσει τη ζωή τους από τη νόσο 107 άνθρωποι, οι Αρχές έθεσαν σε καραντίνα εκατοντάδες ανθρώπους που παρουσίασαν ύποπτα συμπτώματα της νόσου. Συνολικά, στην κινεζική πρωτεύουσα εκείνο το χρονικό διάστημα είχαν μπει σε καραντίνα 16.000 άτομα και άλλα 10.000 στην πόλη Νανζίγκ της ανατολικής Κίνας. Τον Οκτώβριο του 2014, οι Αρχές της Νέας Υόρκης και του Νιού Τζέρσεϊ προχώρησαν αυτομάτως σε υποχρεωτική καραντίνα των εργαζομένων στον τομέα υγείας, οι οποίοι επέστρεφαν από τις χώρες της Δυτικής Αφρικής που πλήττονταν από την επιΑστυνομικοί στο Σιάτλ δημία ιογενούς αιμορραγικού κατά τη διάρκεια της πανδημίας πυρετού από τον ιό Έμπολα. της ισπανικής γρίπης του 1918-1919. Αν στα τέλη του 19ου αιώνα, ο γύρος του κόσμου αποτελούσε πραγματικό άθλο να πραγμα- θε από την Άπω Ανατολή ή την πολιτεία του τοποιηθεί μέσα σε ογδόντα ημέρες από τον Κάνσας των ΗΠΑ και προσέβαλε το ένα τρίτο Φιλέα Φογκ (Phileas Fogg), τον ήρωα του του παγκόσμιου πληθυσμού, προκαλώντας Ιουλίου Βερν (Jules Verne, 1828-1905) στο περίπου 50 εκατομμύρια θανάτους, το τριομότιτλο διήγημά του «Ο γύρος του κόσμου πλάσιο δηλαδή αυτών που είχε προξενήσει ο σε ογδόντα ημέρες», σήμερα υλοποιείται σε Μεγάλος Πόλεμος. Η επιστήμη δεν είχε απα36 ώρες, δηλαδή μέσα σε χρονικό διάστημα ντήσεις για την αιτία της ασθένειας ή για τον μικρότερο από τη διάρκεια επώασης των τρόπο με τον οποίο εξαπλωνόταν αυτή. Επιπερισσοτέρων μεταδοτικών ασθενειών, γεβλήθηκαν αυστηρά μέτρα για την προστασία γονός που καταδεικνύει την ανεπάρκεια του της Δημόσιας Υγείας. Στα λιμάνια εφαρμόστηπεριορισμού μιας επιδημίας. Κάθε μέρα πεκε καραντίνα, οι κινηματογραφικές αίθουσες, ρίπου 2½ εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον οι ναοί, τα σχολεία, τα καφενεία και άλλοι κόσμο μετακινούνται με αεροπλάνο και κάθε χώροι συγκέντρωσης του κοινού έκλεισαν. απόπειρα περιορισμού μετάδοσης μιας επιΣε κάποιες πόλεις της Αμερικής οι Αρχές διέδημίας φαντάζει προβληματική. Καθημερινά ταξαν όλους τους πολίτες να φορούν μάσκες το αποδεικνύουν διάφορα γεγονότα, όπως η χολέρα που ενέσκηψε στη Λατινική Αμερική, από γάζα. Οποιοσδήποτε συλλαμβανόταν σε το 1991. Ένοχο θεωρήθηκε κάποιο ασιατικό πλοίο που άδειασε τα μολυσμένα του νερά στις ακτές του Περού. Η αρρώστια εισήλθε στις ΗΠΑ «χωρίς διαβατήριο» από κάποιο ταξιδιώτη που μετέφερε στις αποσκευές του μολυσμένα καβούρια. Στην εκστρατεία για την καταπολέμηση των επιδημιών η εργαστηριακή έρευνα παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο∙ όταν ενέσκηψε η επιδημία της φονικής άτυπης πνευμονίας, ο υπεύθυνος ιός SARS εντοπίστηκε μέσα σε χρονικό διάστημα μόλις δύο εβδομάδων. Τον Οκτώβριο του 1918, ο κόσμος ήταν ακόμη βυθισμένος στη δίνη του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Παρόλο, που πλησίαζε ο τερματισμός των εχθροπραξιών, εντούτοις οι ειδήσεις εξακολουθούσαν να λογοκρίνονται. Ο Τύπος στην Ισπανία, η οποία δεν συμμετείχε στον πόλεμο, υπήρξε ο μοναδικός διακινητής πληροφοριών που μπορούσε να αναφέρει ότι πολίτες πολλών χωρών αρρώσταιναν και πέθαιναν με ανησυχητικό ρυθμό. Αυτός ήταν και ο λόγος που δόθηκε σε εκείνη την αρρώστια το όνομα, με το οποίο θα έμενε γνωστή στην ιστορία της ανθρωπότητας η πανδημία της ισπανικής γρίπης, που πιθανότατα προήλ-

δημόσιο χώρο να μη φοράει μάσκα αντιμετώπιζε πρόστιμο ή φυλάκιση. Τα μέτρα, όμως, ελάχιστα βοήθησαν στον περιορισμό της νόσου∙ θεωρήθηκαν ανεπαρκή και αργοπορημένα. Ο φόβος ήταν παντού διάχυτος, επειδή η γρίπη χτυπούσε αδιακρίτως. Για λόγους που ακόμη μέχρι και σήμερα παραμένουν αδιευκρίνιστοι, η πανδημία του 1918-1919 δεν έπληξε τους ηλικιωμένους, όπως θα περίμενε κανένας λογικά. Προσέβαλε υγιείς και νέους ανθρώπους και τους σκότωσε. Η ηλικία των περισσοτέρων αυτών, που πέθαναν από την ισπανική γρίπη, κυμαινόταν μεταξύ 20 και 40 ετών. Κατά διάρκεια της επιδημίας του SARS, εκατομμύρια άνθρωποι κυκλοφορούσαν με μάσκες. Ο υπουργός Υγείας του Οντάριο Tony Clement (γεν. 1961) ανακοίνωνε για τους πολίτες που δεν ακολουθούσαν την επιβληθείσα καραντίνα, πως «μπορούμε να τους αλυσοδέσουμε στα κρεβάτια τους αν αυτό χρειαστεί…». Η προσπάθεια κάθε χώρας να προασπίσει τη Δημόσια Υγεία, εγκυμονεί σοβαρό κίνδυνο να οδηγήσει στην απώλεια της ατομικότητας των πολιτών της και να δημιουργήσει αλυσιδωτές αντιδράσεις στην κοινωνική τους ζωή. Πολλές φορές, η αντιμετώπιση ενός δημόσιου κινδύνου για την υγεία παραγκωνίζει τις δημοκρατικές διαδικασίες και τα προσωπικά δεδομένα, όπως εύκολα μπορεί κάποιος να αντιληφθεί από τη δήλωση του Καναδού υπουργού. Η απουσία επαρκούς επιστημονικής τεκμηρίωσης ή η παρουσίαση αντιφατικών επιστημονικών δεδομένων και η σκόπιμη συγκάλυψή τους μπορεί να οδηγήσουν σε ανάπτυξη θεωριών και σεναρίων συνωμοσιολογίας και αποπροσανατολισμό της κοινής γνώμης. Η πρόκληση υπέρμετρου φόβου και αδικαιολόγητου πανικού μπορεί να επιφέρει ισχυρότατα πλήγματα στην αξιοπιστία και εμπιστοσύνη του κόσμου προς τις υπηρεσίες της ΔημόΠεριπλους 111 15

Πάνω: Ιατρικό προσωπικό και εργαζόμενοι στο Σίδνεϋ, τον Απρίλιο του 1919 κατά τη διάρκεια της πανδημίας της ισπανικής γρίπης. Κάτω & αριστερά: Οδηγίες προφύλαξης από την ισπανική γρίπη του 1918-1919. Κάθε ομοιότητα με το σήμερα καθόλου τυχαία...

νας και των λοιμοκαθαρτηρίων, απειλώντας να αναστήσει τα φαντάσματα της ιστορίας, ενδεχομένως σε επίπεδο ολόκληρων πόλεων ή και κρατών. Ανατρέχοντας κανείς στην ιστορία της ανθρωπότητας, μπορεί ίσως να πλάσει με τη φαντασία του εικόνες και από το μέλλον της. Οι πανδημίες του παρελθόντος απέδειξαν το πόσο ευάλωτος είναι ο σημερινός άνθρωπος απέναντι στα μικρόβια και τους ιούς. Η συστηματική καταστροφή βιοτόπων, οι κλιματικές αλλαγές και οι αλλαγές στις διατροφικές συνήθειες του ανθρώπου έχουν συμβάλει στη δημιουργία πρόσφορου εδάφους για να έρθουν οι παθογόνοι μικροοργανισμοί πιο κοντά στους ανθρώπους και να καταστήσουν την ανθρωπότητα περισσότερο ευάλωτη στις μέχρι πρότινος άγνωστες

σιας Υγείας. Ενδεχομένως, η παραγωγή ιών και βακτηρίων, στο πλαίσιο της κατασκευής καταστροφικής ισχύος όπλων βιολογικού πολέμου, μπορεί να αποδειχθεί μοιραία∙ αν τυχόν κάποιο σφάλμα απελευθερώσει τέτοιους εργαστηριακούς ιούς στη φύση, τότε η πανώλη του Μεσαίωνα μπροστά τους θα φαντάζει απλό κρυολόγημα! Πριν λίγα χρόνια, η πανδημία της γρίπης των χοίρων επανέφερε δυναμικά στο προσκήνιο έννοιες ξεχασμένες, όπως αυτές της καραντί16 Περιπλους 111

επιδημίες και πανδημίες. Στον σημερινό κόσμο της παγκοσμιοποίησης, όπου τα σύνορα καταρρέουν μέρα με τη μέρα, η καραντίνα αποτελεί απαγόρευση βγαλμένη από το χθες, τότε που οι άνθρωποι αποδεικνύονταν αδύναμοι μπροστά στη θανατηφόρα αρρώστια. Μπορεί οι ιοί και τα μικρόβια να δικαίωσαν την αποτελεσματικότητά της, ωστόσο δεν είναι λίγοι οι προβληματισμοί και οι ενστάσεις για τις τυχόν νέες νομοθετικές ρυθμίσεις, που απειλούν ευθέως την ελευθερία του ατόμου και παραπέμπουν σε εποχές αποικιοκρατίας, τότε που υπήρχε μηδενικός σεβασμός στα προσωπικά δεδομένα ακόμη και στην ανθρώπινη ζωή. Η χρυσή τομή αποδεικνύεται γρίφος ακόμη και για δυνατούς λύτες!

Του Παναγιώτη Λασκαρίδη

Συνάντησα τον Σωτήρη

Κ

λεισμένος κι εγώ, όπως όλοι οι συμπατριώτες μου, στο σπίτι λόγω των προφυλάξεων για τον κορωναιό, είναι φυσικό να βγαίνω έξω μόνο για μικρά διαστήματα και μόνο για σοβαρούς λόγους και τις απαραίτητες προμήθειες. Μετά από σχεδόν ένα μήνα κλεισμένος μέσα, έχω αναπτύξει κι εγώ μια ιδιαίτερη ικανότητα να βλέπω και να καταλαβαίνω πράγματα που προηγουμένως ήταν χαμένα στην πολύβουη καθημερινότητα και στο άγχος της πόλης, Έχοντας στειλει το κατάλληλο μήνυμα στο απρόσωπο κράτος, η πρώτη μου επίσκεψη ήταν στο φαρμακείο. Αφού αγόρασα τα φάρμακα μου, ρώτησα το όνομα του φαρμακοποιού - μου απάντησε Σωτήρης. Επόμενη στάση στον φούρνο για ψωμί και γλυκά. Με χαρά για την καλή υποδοχή και την ωραία μυρωδιάτου αχνιστού ψωμιού ρωτάω και τον φούρναρη τ΄όνομά του. Κι αυτός Σωτήρης. Στην συνέχεια πήγα στην Τράπεζα και στήθηκα στην σειρά των συνταξιούχων –και όχι μόνο– που τηρούσαν ευλαβικά την απόσταση των δύο μέτρων μεταξύ τους. Ούτε χάος ούτε άγχος, ούτε καβγάδες. Ακούω τον μπροστινό μου να ρωτάει ευγενικά τον υπάλληλο: «Σωτήρη, τι ώρα κλεινει η τράπεζα?» Άρχισα να ψυλλιάζομαι ότι κάτι δεν πάει καλά... τι στο καλό, όλους Σωτήρη τους λένε? Γυρίζω στα γρήγορα έξι παρά δέκα η ώρα να δω τον αληθινό Σωτήρη. Αυτόν τον άνθρωπο που πριν τον κορωναϊό αν τον βλέπαμε στο δρόμο εμείς οι Ελληνάρες θα πέρναγε απαρατήρητος για την απλή του εμφάνιση, τους αδέξιους απλούς τρόπους του, το αγαθό του βλέμμα, την προσήλωσή του σε αρχές και σε αξίες που έχουμε ξεχάσει από δεκαετίες... Τώρα όμως μέσα στην καταχνιά με την μιζέρια του ιού ανακαλύψαμε ότι ο Σωτήρης αυτός αντιπροσωπεύει ότι πιο σωστό, τίμιο και άξιο έχουμε να επιδείξουμε σαν κοινωνία. Ξεχάστηκαν οι ποδοσφαιριστές, οι τηλεπερσόνες, οι πολιτικάντηδες, οι μεγαλοσχήμονες και μας εμεινε ο Σωτήρης. Να μας εξηγεί, 18 Περιπλους 111

να μας καθοδηγεί, να μας εμψυχώνει, να μας δείχνειπου βρίσκεται και πως βρίσκεται η αλήθεια, η ψυχραιμία, η υπομονή και η πίστη. Και ξαφνικά μου ήρθε η φλασιά για του πολλούς Σωτήρηδες που είδα έξω στον δρόμο και στα μαγαζιά και δεν μπορούσα να καταλάβω γιατί τους έλεγαν όλους με τοίδιο όνομα που έχει και ο Καθηγητής. Και συνειδητοποίησα ότι υπάρχει ένας Σωτήρης μέσα σ’ όλους μας, όπως κι αν μας λένε στη (μη) κανονική ζωή μας. Στην «κανονική» ζωή του εγωισμού, της ανοησίας, της επίδειξης, της φιγούρας, της «ελληναριάς» και όλων αυτών των καταπληκτικών ικανοτήτων του Νεοέλληνα, έχουμε όλοι τα κανονικά μας ονόματα. Όταν όμως ήρθε η καταστροφη της πανδημίας, ανακαλύψαμε όλοι ότι στην βάφτισή μας είχαν δώσει κι ένα δεύτερο όνομαπράγμα άλλωστε συνηθισμένο. Έτσι κι εγώ είμαι ο ΠαναγιώτηςΣωτήρης, ο Πρωθυπουργός ο Κυριάκος-Σωτήρης κ.λπ. Αν λοιπόν για μια φορά αφήσουμε το πρώτο και συνηθισμένο μας όνομα με το οποίο συνήθως κυκλοφορούμε, και χρησιμοποιήσουμε το δεύτερο όνομά μας, το Σωτήρης, θα μπορέσουμε να ψηλώσουμε, να ωριμάσουμε, να σοβαρευτούμε, να φύγουμε μπροστά και να μεγαλουργήσουμε. Και έτσι, αντί να θεοποιούμε τον σοβαρό, έντιμο, ανεξάρτητο, αξιοθαύμαστο Καθηγητή Σωτήρη, να ανακαλύψουμε μέσα μας το Σωτήρη που κρύβουμε όλοι μας και να σκεφτούμε τι θα μπορούσαμε να κατακτήσουμε αν μας έλεγαν όλους Σωτήρη. Άλλωστε δεν είναι η πρώτη φορά - έχουμε το παράδειγμα της ελληνικής μας ναυτιλίας και των Ελλήνων ναυτικών μας που μας έχουνε διδάξει εδώ και πολύ καιρό πως γίνεται να είναι κανείς παράδειγμα προς μίμηση και πρώτος στη δουλειά του σε όλο τον κόσμο. Εμείς τώρα ακούμε τους ξένους –που κι αυτοί φυσικά δεν πιστεύουν στα μάτια τους– να μας εξυμνούν για το πόσο καλά χειριστήκαμε αυτήν την πανδημία, εκεί που κράτη κολοσσοί, δεκαετίες μπροστά από μας, απέτυχαν παταγωδώς, και δυσκολευόμαστε κι εμείς να πιστέψουμε ότι τα λένε για μας. Αν λοιπόν δεν βοήθησε το κλίμα μας, ο μεγάλος Θεός της Ελλάδας, η εξυπνάδα και η μαγκιά μας, τότε δεν μένει άλλος από τον... Σωτήρη! ■

Μια μέρα σταθμός

για τον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση του ελληνικού πολεμικού στόλου Η νέα δωρεά του Πάνου Λασκαρίδη στο Π.Ν.

Π

αρουσία της ΑΕ της Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας Κατερίνας Σακελλαροπούλου, του υπουργού Εθνικής Αμύνης κ. Νικόλαου Παναγιωτόπουλου, του τ. Α’ Αντιπροέδρου της Βουλής των Ελλήνων κ. Ιωάννη Τραγάκη, του Αρχηγού ΓΕΝ Αντιναύαρχου Στυλιανού Πετράκη ΠΝ, του Αρχηγού ΓΕΕΘΑ Στρατηγού Κωνσταντίνου Φλώρου και πλήθος προσωπικοτήτων πραγματοποιήθηκε η τελετή ονοματοδοσίας του Πλοίου Γενικής Υποστήριξης «ΗΡΑΚΛΗΣ», δωρεάς του κυρίου Πάνου Λασκαρίδη προς το Πολεμικό Ναυτικό. Το συγκεκριμένο πλοίο είναι το 2ο κατά σειρά Πλοίο Γενικής Υποστήριξης που δώρισε στο Πολεμικό Ναυτικό ο πατριώτης κος Λασκαρίδης. Το πρώτο πλοίο έφερε το όνομα «ΑΤΛΑΣ Ι» και δωρίστηκε τον Δεκέμβριο του 2019. Ο δωρητής, γνήσιος άνθρωπος της θάλασσας, πρόεδρος του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, στον χαιρετισμό του επεσήμανε ότι «ο εξοπλισμός του ΠΝ τα τελευταία χρόνια έχει παραμεληθεί σε επικίνδυνο βαθμό και πρέπει επειγόντως να εκσυγχρονιστεί, προκειμένου να δοθούν περισσότερες δυνατότητες στο Πολεμικό Ναυτικό να κάνει τη δουλειά του με καλύτερο τρόπο». Ο κ. Λασκαρίδης, επεσήμανε ακόμη την ανάγκη απεμπλοκής των πολεμικών μας πλοίων από τη δαιδαλώδη γραφειοκρατία, η οποία τα καταδικάζει σε ακινησία, όταν μάλιστα θα έπρεπε να δρουν επιχειρησιακά, ενώ δεν παρέλειψε να ευχηθεί στο πλήρωμα του ΠΓΥ «ΗΡΑΚΛΗΣ» «ήρεμες θάλασσες και ο Άγιος Νικόλας πάντα στην πλώρη σας». Στο πλαίσιο της τελετής ονοματοδοσίας και με αφορμή την πολύτιμη προσφορά του στο Πολεμικό Ναυτικό και στην πατρίδα, απονεμήθηκε στον κύριο Λασκαρίδη η Διαμνημόνευση Αστέρα Αξίας και Τιμής, καθώς και ο βαθμός του Υποναύαρχου επί τιμή. Το ΠΓΥ «ΗΡΑΚΛΗΣ ναυπηγήθηκε το 2002 στη Νορβηγία και αναμένεται να συμβάλλει

σημαντικά στον εκσυγχρονισμό του στόλου του Πολεμικού μας Ναυτικού, καθώς προσδίδει νέες δυνατότητες, συμπεριλαμβανομένης της Έρευνας και Διάσωσης Υποβρυχίων. Μπορεί να αντέξει σε αντίξοες καιρικές και θαλάσσιες συνθήκες, διαθέτει μέγιστη επιχειρησιακή ευελιξία, καθότι μπορεί να μεταφέρει βαρέα άρματα και οχήματα μάχης και υποστήριξης, γερανούς, βαριές κατασκευές και εμπορευματοκιβώτια με διαμόρφωση και δυνατότητες ανάλογα με τις ανάγκες της εκάστοτε αποστολής. Επιπλέον, το πλοίο διαθέτει σύστημα σταθεροποίησης σε ακινησία (Dynamic Positioning) με οποιεσδήποτε καιρικές συνθήκες, προσδίδοντας έτσι στο Πολεμικό Ναυτικό δυνατότητες για επιχειρήσεις τις οποίες μέχρι σήμερα δεν μπορούσε να αναλάβει. Σημειώνεται πως το ΠΓΥ «ΗΡΑΚΛΗΣ» έχει και τη δυνατότητα εκτόξευσης κατευθυνόμενων βλημάτων αεροπορικής προστασίας stinger. Στον χαιρετισμό του ο Αρχηγός ΓΕΝ Αντιναύαρχος Στυλιανός Πετράκης ΠΝ δήλωσε: «η σημερινή ημέρα είναι μια ημέρα σταθμός

για τον εκσυγχρονισμό και την ανανέωση των μονάδων του στόλου του Πολεμικού μας Ναυτικού καθώς και των πλοίων υποστήριξής του» τονίζοντας πως ο εκσυγχρονισμός των μονάδων του στόλου του Πολεμικού Ναυτικού είναι αναγκαία συνθήκη για την αντιμετώπιση των γεωπολιτικών προκλήσεων της ευρύτερης περιοχής. Επιπλέον, ο Αρχηγός ΓΕΝ δεν παρέλειψε να ευχαριστήσει τον «γνήσιο πατριώτη Παναγιώτη Λασκαρίδη για μια ακόμη γενναιόδωρη προσφορά του στο Πολεμικό Ναυτικό και στην πατρίδα». Ο υπουργός Εθνικής Αμύνης κ. Νικόλαος Παναγιωτόπουλος επεσήμανε πως το νέο πλοίο «ΗΡΑΚΛΗΣ» «εκσυγχρονίζει τις εν πλω δυνατότητες υποστήριξης του στόλου μας, με άμεση ισχύ» κάτι το οποίο αποδείχθηκε άλλωστε και με τη συμμετοχή του προσφάτως δωρισθέντος ΠΓΥ «ΑΤΛΑΣ I» σε πρόσφατη άσκηση του Πολεμικού Ναυτικού, ενώ επεσήμανε πως ο εκσυγχρονισμός του στόλου είναι κρίσιμης σημασίας, λόγω των έντονων γεωπολιτικών προκλήσεων στην περιοχή του άμεσου ενδιαφέροντος της χώρας μας.

Των Κίμωνα Παπαδημητρίου και Κωνσταντίνου Τοκμακίδη

Αυτόνομη Κατάδυση και Επιστήμη των Πολιτών με την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, ΑΠΘ Μόνον κάτι που είναι γνωστό και έχει αξία μπορεί να διαφυλαχθεί. Όσα βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια του νερού παραμένουν μέχρι σήμερα αρκετά “αόρατα” ώστε να μπορούν να αποκτήσουν νόημα για τον καθημερινό άνθρωπο. Η ενημέρωση για την Ενάλια Πολιτιστική Κληρονομιά (ΕΠΚ) μπορεί να ευαισθητοποιήσει την κοινωνία και να προκαλέσει το ενδιαφέρον της για προστασία και περαιτέρω μελέτη. Το 2018 συστάθηκε στο Τμήμα Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ΑΠΘ) η Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων1 (ΟΕΑ). Σκοπός της είναι η τεκμηρίωση (εικ. 1) και η ανάδειξη χαρακτηριστικών που είναι “κρυμμένα” κάτω από την επιφάνεια του νερού με ειδικότερο αντικείμενο ενασχόλησης τα σύγχρονα ναυάγια (www.wreckhistory.com) και την επιστήμη των πολιτών (sepianiche.org).

1. ΝΑΥΑΓΙΑ ΣΤΙΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΘΑΛΑΣΣΕΣ Από το 2003, με τον χαρακτηρισμό των ναυαγίων πλοίων ή αεροπλάνων άνω των 50 ετών ως πολιτισμικών αγαθών (ΦΕΚ 1701/Β/19-11-2003), συμπεριλαμβάνονται στην ΕΠΚ και αυτά. Σύμφωνα με την Υδρογραφική Υπηρεσία του Πολεμικού Ναυτικού, καταγράφονται περί τις 700 θέσεις ναυαγίων πλοίων και αεροσκαφών στις ελληνικές θάλασσες. Στην διαδικτυακή πλατφόρμα EMODnet εμφανίζονται περί τις 2000 θέσεις (portal. emodnet-bathymetry.eu) και η μελέτη του Χρ. Ντούνη για τα Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες αναφέρει περί τις 2500 βυθίσεις για το διάστημα 1900-2000. Παράλληλα σε σχετικό ιστοχώρο (wrecksite.eu) εμφανίζονται περισσότερα από 2500 ναυάγια στον θαλάσσιο χώρο που περιβάλλει την Χώρα μας. Με ένα τέτοιο σύνολο θέσεων στο ήδη πλούσιο πολιτισμικό τοπίο των ελληνικών θαλασσών δίνεται μια καλή αφορμή για ενημέρωση, ευαισθητοποίηση, εκπαίδευση, και ενεργή συμμετοχή του κοινού στις διαδικασίες για την προστασία της ΕΠΚ. Δύο βασικά ερωτήματα που προκύπτουν για την διαχείριση των σύγχρονων ναυαγίων είναι: “σε ποιόν ανήκουν;” και “ποιά είναι η αρμόδια υπηρεσία για αυτά;”. Στα παραπάνω έρχεται να απαντήσει η σχετική μελέτη του Π. Τριπόντικα, “Ναυάγια στις Ελληνικές Θάλασσες 1830-1951. Η υποβρύχια περιουσία των Μ.Τ.Ν. & Ν.Α.Τ.” (www.seathewrecks.com).

1.1. Κατάδυση και ΕΠΚ Οι ιστορίες που σχετίζονται με τα σύγχρονα ναυάγια προκαλούν την περιέργεια των πολιτών και οι θέσεις όπου βρίσκονται τα βυθισμένα υπολείμματα (πλοίων ή αεροπλάνων) προσελκύουν τους αυτοδύτες. Καθώς αυτά αποτελούν βυθισμένα πολιτισμικά αγαθά, μέσω της σχετικής πληροφόρησης, το ευρύ (καταδυόμενο ή μη) κοινό μπορεί αρχικά να ενημερωθεί για την ΕΠΚ. Αναμενόμενο επακόλουθο της ενημέρωσης είναι η ευαισθητοποίηση των πολιτών, τόσο για την προστασία των ναυαγίων ως τεκμήρια, όσο και για την διατήρηση της ιστορίας και της σημασίας τους ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά. Βάσει του Ν.3049/2005 (ΦΕΚ 273/Α, 4-11-2005) οι καταδύσεις αναψυχής επιτρέπονται σε όλη την επικράτεια εκτός από τις περιοχές όπου ισχύουν απαγορεύσεις ή άλλου είδους περιορισμοί (π.χ. λιμενικές εγκαταστάσεις, αρχαιολογικοί χώροι κ.α.). Η προσέγγιση των ναυαγίων με φυσική παρουσία προϋποθέτει κατάλληλη καταδυτική εκπαίδευση, ενώ στις περιπτώσεις κατά τις οποίες αυτά βρίσκονται σε θαλάσσιες περιοχές με ειδικό καθεστώς διαχείρισης απαιτείται ειδική άδεια. Εφόσον αυτά έχουν βυθιστεί προ των τελευταίων 50 ετών, επιτρέπεται βάσει του Ν.4688/2020 (ΦΕΚ 101/6, 24-5-2020) αποκλειστικά και μόνον η καθοδηγούμενη ή οργανωμένη κατάδυση. Σε κάθε περίπτωση, η παρακολούθηση ενός σχετικού προγράμματος καταδυτικής εκπαίδευσης (ως βασική προϋπόθεση για την δυνατότητα πρόσβασης στα ναυάγια) γίνεται αφορμή για ανάπτυξη επιπλέον γνώσεων και δεξιοτήτων που έχουν εφαρμογή στην ενεργή συμμετοχή πολιτών στις διαδικασίες προστασίας και διατήρησης της ΕΠΚ.

Στην αριστερή σελίδα: Αυτοδύτες της ΟΕΑ, κατά την διάρκεια μετρήσεων σε ναυάγιο. Σε αυτή τη σελίδα & πάνω: Σκαρίφημα περιοχής ναυάγησης άγνωστου πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

γραφή και την μελέτη των σύγχρονων ναυαγίων καθώς και του αρχειακού υλικού που σχετίζεται με αυτά, ενώ στην συνέχεια παρουσιάζοντας την ιστορία τους ενημερώνει και ευαισθητοποιεί το καταδυόμενο ή το ευρύτερο κοινό σε θέματα σχετικά με την ΕΠΚ. Συντονίζοντας ή προσφέροντας εξειδικευμένα προγράμματα εκπαίδευσης και καταδυτικών δραστηριοτήτων, προωθείται αφ’ ενός η ασφαλής και υπεύθυνη προσέγγιση στα βυθισμένα πολιτισμικά αγαθά και αφ’ ετέρου η ενεργή συμμετοχή των πολιτών στις διαδικασίες για την ανάδειξη και την προστασία του ιστορικού πλούτου των ελληνικών θαλασσών. Ένα σημαντικό μέρος του έργου της ΟΕΑ σχετίζεται με την σύγχρονη ναυτική ιστορία του τόπου μας. Η προστασία των ναυαγίων (ως υλικά αγαθά) και η διατήρηση της ιστορίας ή της σημασίας τους (ως άυλη πολιτιστική κληρονομιά) υποστηρίζεται από τους εξής τομείς δραστηριοτήτων της ομάδας: Μέλη του Εργαστηρίου Τοπογραφίας (αριστερά: Παναγιώτης Τοκμακίδης, δεξιά: Κίμων Παπαδημητρίου) κατά την προετοιμασία για κατάδυση. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)ο λέβητας κίνησης και η πρύμνη του πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

Λαμβάνοντας υπ’ όψη: α) ότι η προστασία των περίπου 150 κηρυγμένων ενάλιων αρχαιολογικών χώρων με τα αγνώστου πλήθους ναυάγια σύγχρονων πλοίων ή αεροπλάνων άνω των 50 ετών, είναι αρμοδιότητα μιας μόνον υπηρεσίας, της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων (ΕΕΑ), β) ότι την ίδια στιγμή για τους χερσαίους αρχαιολογικούς χώρους και μνημεία (www.culture.gr) η αρμοδιότητα κατανέμεται σε 53 περιφερειακές εφορείες αρχαιοτήτων και γ) συγκρίνοντας την θαλάσσια έκταση (494,172 km2) που αναλογεί στην ΕΕΑ, με την συνολική χερσαία (133,012 km2) που αναλογεί στις 53, αναδεικνύεται η επιτακτική ανάγκη για ειδική διαχείριση της ΕΠΚ. Τα θετικά αποτελέσματα, τόσο στις τοπικές κοινωνίες όσο και στην επιστημονική κοινότητα, έχουν ήδη φανεί σε χώρες που υπάρχει εμπλοκή του καταδυόμενου κοινού στις διαδικασίες διαχείρισης της ΕΠΚ. Στην χώρα μας, αν και υπάρχουν οργανωμένες δράσεις για την ενημέρωση, ευαισθητοποίηση και συμμετοχή των πολιτών σε θέματα θαλάσσιου περιβάλλοντος (www.pelagosinstitute.gr, isea. com.gr, www.aegeanrebreath.org, www.thalassafoundation. com, www.mom.gr) δεν έχει δοθεί η ανάλογη βαρύτητα σε ζητήματα για τα πολιτιστικά αγαθά της θάλασσας.

2. Η ΟΜΑΔΑ ΕΝΑΛΙΩΝ ΑΠΟΤΥΠΩΣΕΩΝ Ο σχηματισμός της ΟΕΑ ήταν αποτέλεσμα μια μακροχρόνιας άτυπης συνεργασίας μεταξύ μελών του Εργαστηρίου Τοπογραφίας με την καταδυτική κοινότητα και με ανεξάρτητους μελετητές της σύγχρονης ναυτικής ιστορίας. Αφορμή για αυτήν τη πρωτοβουλία ήταν το κοινό ενδιαφέρον του μετέπειτα πυρήνα της ομάδας με την αυτόνομη κατάδυση και τα σύγχρονα ναυάγια, το οποίο οφείλεται στους παρακάτω λόγους: α) οι πολίτες έχουν την περιέργεια να μάθουν το “τί είναι”, το “πού βρίσκεται” και το “τί συνέβη”, β) οι ιστορικοί θέλουν να τα μελετήσουν ως απτές πηγές πληροφοριών που παρέχουν άμεση σύνδεση με το παρελθόν (ευρήματα = “χρονοκάψουλες”), γ) οι βιολόγοι έχουν την δυνατότητα να παρακολουθήσουν εκεί διάφορα είδη ζωής που συγκεντρώνονται καθώς τα ναυάγια με τον χρόνο μετατρέπονται σε τεχνητούς υφάλους, δ) για τους αυτοδύτες, στο σύνολό τους ή μεμονωμένα, οι παραπάνω λόγοι αποτελούν βασικά κριτήρια επιλογής ενός καταδυτικού προορισμού. Η ΟΕΑ, αναλαμβάνοντας τόσο τον ερευνητικό της όσο και τον εκπαιδευτικό της ρόλο, μέσα από την συνεργασία των μελών της με αυτοδύτες ή καταδυτικά κέντρα, επιδιώκει αρχικά την κατα22 Περιπλους 111

2.1. Τοπογραφική τεκμηρίωση Με τον όρο τοπογραφική τεκμηρίωση, περιγράφεται η διαδικασία που επιτρέπει την πλήρη καταγραφή της ακριβούς θέσης, αλλά και των γεωμετρικών χαρακτηριστικών ενός ναυαγίου. Αποτελεί τη βάση οποιασδήποτε εργασίας συντήρησης και ανάδειξης του ναυαγίου και επιτρέπει την διάσωση των στοιχείων αυτών στο χρόνο, ώστε η διάβρωση και η φθορά (φυσική ή ανθρωπογενής) που θα επέλθει να μην αποκρύψει τα ιστορικά στοιχεία από τους ερευνητές του μέλλοντος. Η ΟΕΑ του ΑΠΘ χρησιμοποιεί φωτογραμμετρικές μεθόδους για την αποτύπωση των ναυαγίων, ώστε από εκατοντάδες φωτογραφίες να μπορεί να παράγει ένα γεωμετρικά ακριβές, τρισδιάστατο μοντέλο του ναυαγίου με στόχο την ιστορική του συνέχεια και διάσωση.

2.2. Συλλογή αρχειακού υλικού Αφορά την διαδικασία εύρεσης στοιχείων για την τεκμηρίωση και την μελέτη της ιστορίας ενός ναυαγίου σύγχρονου πλοίου. Με αυτόν το τρόπο επιτυγχάνεται η ένταξη του ναυαγίου σε ένα ιστορικό πλαίσιο, η καταγραφή της “ζωής” του αλλά και τυχόν δομικών αλλαγών που έγιναν για τις λειτουργικές ανάγκες που εξυπηρέτησε. Ο κύκλος της ζωής ενός πλοίου ολοκληρώνεται με το χρονικό της βύθισής του.

2.3. Ταυτοποίηση Με την ταυτοποίηση ένα ναυάγιο εντάσσεται στον χάρτη της ενάλιας πολιτιστικής κληρονομιάς ως αυτοτελής οντότητα, επιτρέποντας την αξιολόγηση των συλλεγόμενων δεδομένων, όχι μόνο σε σχέση με το ναυάγιο ως απομεινάρι, αλλά και μέσα στο πλαίσιο ενός ευρύτερου θαλάσσιου τοπίου. Παίρνει τη θέση του στην Ιστορία και τοποθετείται έτσι τόσο στον χώρο όσο και στον χρόνο. Η μέθοδος ταυτοποίησης ναυαγίων που ανέπτυξε η ΟΕΑ βασίζεται στην σύγκριση της αποτύπωσης με τα κατασκευαστικά σχέδια (ή αυτά των τροποποιήσεων) του πλοίου. Τα οφέλη αυτής της διαδικασίας γεωμετρικής ταυτοποίησης είναι η αναγνώριση του ναυαγίου, η εκτίμηση των ζημιών του και η δυνατότητα ψηφιακής του αναδόμησης.

2.4. Φιλμογραφική ανάδειξη Η ανάγκη να δημοσιοποιηθεί η γνώση που αποκτήθηκε από την έρευνα, οδήγησε την ΟΕΑ στην φιλμογραφία (και όχι στην απλή βιντεοσκόπηση και παρουσίαση στιγμιότυπων). Μέσω της φιλμογραφίας παρουσιάζεται η ζωή, το περιβάλλον και οι “γείτονες” του ναυαγίου που δεν είναι άλλοι από τους σημερινούς ανθρώπους και τον σύγχρονο κόσμο. Η παρουσία του εκάστοτε ναυαγισμένου πλοίου γίνεται ένα με το σύνολο του περιβάλλοντος χώρου και αποδεικνύει ότι ζει και προσφέρει. Προσφέρει στην οικονομία μέσω του τουρισμού αλλά κυρίως γεμίζει με φαντασία τον βυθό και μας καλεί να το επισκεφτούμε. Η μουσική σύνθεση επενδύει τον φανταστικό κόσμο του ναυαγίου ενώ, με μια ρομαντική διάθεση, το όνομα του ναυαγίου παραμένει ζωντανό ως τίτλος του έργου.

Άποψη 3Δ μοντέλου άγνωστου ναυαγίου. Διακρίνονται (από αριστερά προς τα δεξιά), τμήμα της πλώρης, ο βοηθητικός λέβητας, ο λέβητας κίνησης και η πρύμνη του πλοίου. (Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων ΑΠΘ)

3. ΠΡΟΟΠΤΙΚΕΣ Μια πρόσφατη ευρωμεσογειακή συνεργασία για την προστασία και την ανάδειξη της ενάλιας κληρονομιάς επικεντρώθηκε, εκτός από το θαλάσσιο φυσικό περιβάλλον, στα πολιτισμικά αγαθά που σχετίζονται κυρίως με την αρχαιότητα (bluemed.interreg-med. eu). Καθώς στο παραπάνω πρόγραμμα συμμετείχαν με καθοριστικό ρόλο φορείς από την Ελλάδα, οι οποίοι σχετίζονται άμεσα με την διαχείριση της ενάλιας φυσικής και πολιτισμικής κληρονομιάς (όπως η ΕΕΑ και η Περιφέρεια Θεσσαλίας), μπορεί να θεωρηθεί ότι αυτή ήταν η πρώτη συντονισμένη προσπάθεια για την ενημέρωση και ευαισθητοποίηση του κοινού σε θέματα ΕΠΚ. Με αφορμή αυτό το πρόγραμμα η ΟΕΑ έχει αναλάβει, μέσω σχετικού μνημονίου συνεργασίας, την δημοσιοποίηση υλικού και αποτελεσμάτων από τις ερευνητικές της δραστηριότητες με σκοπό την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση των πολιτών. Τα μέλη της ΟΕΑ του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, αναλαμβάνοντας τον εκπαιδευτικό ή τον ερευνητικό τους ρόλο, προσβλέπουν στην ενεργή εμπλοκή των αυτοδυτών και στην ανάδειξη της επιστήμης των πολιτών (citizen science) ως δύο στρατηγικής σημασίας στοχεύσεις για την διαφύλαξη του πλούτου των ελληνικών θαλασσών.

3.1. Εκπαίδευση Η αξιοποίηση μεθόδων αποτύπωσης υποβρυχίως αποτελεί βασική προϋπόθεση για την πραγματοποίηση έρευνας στο ενάλιο περιβάλλον και η πρόσβαση επιστημονικού προσωπικού στο πεδίο μελέτης εξασφαλίζεται με την εφαρμογή τεχνικών κατάδυσης. Για να καλυφθεί η παραπάνω ανάγκη, σχεδιάστηκε και παρέχεται από τα μέλη της ΟΕΑ, ένα πρόγραμμα Δια Βίου μάθησης (www. diaviou.auth.gr) με τίτλο “Εισαγωγή στις Μεθόδους και στις Διαδικασίες Εναλίων Αποτυπώσεων”. Σκοπός του προγράμματος είναι να παρέχει τις βασικές γνώσεις και δεξιότητες, σε ερευνητές ή σε αυτοδύτες με ειδικό ενδιαφέρον για τα φυσικά και πολιτιστικά χαρακτηριστικά του ενάλιου περιβάλλοντος, ώστε να μπορούν να συμμετάσχουν στην προετοιμασία και στην πραγματοποίηση εναλίων αποτυπώσεων, με ασφάλεια και υπευθυνότητα.

3.2. Έρευνα Οι μέχρι τώρα (Οκτώβριος 2019) δραστηριότητες της ΟΕΑ έχουν πραγματοποιηθεί χωρίς κάποια χρηματοδότηση. Στην χρονιά που πέρασε υποβλήθηκαν μια σειρά προτάσεων (για τις οποίες αναμένονται τα αποτελέσματα αξιολόγησης) ώστε να χρηματοδοτηθεί εφαρμοσμένη έρευνα σε τομείς ενδιαφέροντος του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, όπως η τεκμηρίωση βυθισμένων αρχαιολογικών θέσεων και μνημείων, οι τεχνολογίες 3Δ αποτυπώσεων υποβρυχίως και η ψηφιακή ανάδειξη του ενάλιου περιβάλλοντος.

24 Περιπλους 111

Τον Νοέμβριο του 2019, μέλη της ΟΕΑ ανέλαβαν τον συντονισμό του προγράμματος, ScienceDIVER (www.sciencediver.eu), με σκοπό την σύνδεση των πανεπιστημίων με την αγορά εργασίας στον τομέα της Γαλάζιας Οικονομίας, δια μέσου της τυποποιημένης εκπαίδευσης και επαγγελματικής αποκατάστασης καταδυόμενων επιστημόνων. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Η άτυπη συνεργασία που προηγήθηκε μεταξύ μελών της ακαδημαϊκής κοινότητας του ΑΠΘ με τους ερασιτέχνες ή επαγγελματίες αυτοδύτες και τους μελετητές της σύγχρονης ναυτικής ιστορίας, έγινε αφορμή για την δημιουργία της ΟΕΑ. Αυτό αποτελεί ένα “καλό παράδειγμα” ενεργού εμπλοκής στις διαδικασίες για την προστασία και την διαφύλαξη της ΕΠΚ που θα μπορούσε να αναπαραχθεί και σε άλλα θεματικά πεδία. Η λεγόμενη “Γαλάζια Ανάπτυξη” (Blue Growth), η οποία στηρίζεται στην αξιοποίηση του θαλάσσιου πλούτου, θεωρεί την ΕΠΚ ως βασικό στοιχείο τόσο για τον επαναπροσδιορισμό μιας κοινής ευρωπαϊκής ταυτότητας όσο και για την ανάπτυξη παράκτιων οικονομικών δραστηριοτήτων. Τα χαρακτηριστικά του θαλάσσιου περιβάλλοντος της Ελλάδας (διασπορά νησιών, μορφολογία ακτογραμμής, κλιματικές συνθήκες, βιοποικιλότητα κ.α.), σε συνδυασμό με το βάθος της ναυτικής ιστορίας που τα συνοδεύει, συνοψίζουν μια βιώσιμη πρόταση για την χώρα μας και την διαμόρφωση του επερχόμενου “Γαλάζιου Πολιτισμού”. ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΗ 1. Η ΟΕΑ συστάθηκε αρχικά (τέλη του 2017), από τους Αναστάσιο Κτίστη, Κίμωνα Παπαδημητρίου, Νικόλαο Σιδηρόπουλο, Σταύρο Τσιούμα και Παναγιώτη Τοκμακίδη. Με το ξεκίνημά της (αρχές του 2018) εντάχθηκαν σε αυτήν ο Νίκος Σιδηρόπουλος, ο Πόλυς Πολύζος και ο Κωνσταντίνος Τοκμακίδης. Στην συνέχεια οι δραστηριότητες της ομάδας ενισχύθηκαν από τους Άγγελο Μαγκλή, Κώστα Ντάνη, Γιάννη Τάλλη, Πάνο Τοκμακίδη, Βασίλη Βούκαλη, Θεόφιλο Κωφίδη και Άρη Μπιλάλη. Κατά το διάστημα που ακολούθησε μέχρι σήμερα (τέλη 2019), στην εξέλιξη της ομάδας έχουν συμμετάσχει οι Παναγιώτης Τριπόντικας, Στέλλα Βακαλοπούλου, Γιάννα Αντωνιάδου, Αλέξης Τούρτας, Δημήτρης Μανιόπουλος, Κώστας Βάττης, Δημήτρης Γιουζέπας, Ελπίδα Κατωπόδη, Στέλιος Γογάδης, Ross Robertson και Κώστας Μενεμένογλου. Στην διετή αυτή πορεία, λειτουργώντας χωρίς χρηματοδότηση, το έργο της ΟΕΑ στο απαιτητικό θαλάσσιο πεδίο υποστηρίχθηκε από τους μόνιμους πλέον συνεργάτες της ομάδας AegeanBoard, Καταδυτικό Κέντρο Σκοπέλου Ι.Κ.Ε., Aqua Core Divers, Dolphin Kalamitsi Diving Center, Dolphin Diving Center Skiathos και ZouboSub.

Αποκαλυπτήρια ανδριάντος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου στον Καθεδρικό Ι. Ναό της Αγίας Τριάδος, Πειραιά

Ι

Πηγή: Piraeus365.GR

ερουργούντος του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Πειραιώς κκ. Σεραφείμ τελέστηκε τη Δευτέρα 8/6/2020, του Αγίου Πνεύματος, η Θεία Λειτουργία στον πανηγυρίζοντα Καθεδρικό Ιερό Ναό Αγίας Τριάδος Πειραιώς. Ακολούθως σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης, πραγματοποιήθηκαν τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του τελευταίου Αυτοκράτορα της Βασιλίδος των Πόλεων, Κωνσταντίνου του Παλαιολόγου, ο οποίος βρίσκεται στον αύλειο χώρο του Καθεδρικού Ιερού Ναού Αγία Τριάδος Πειραιώς, είναι δωρεά των επιχειρήσεων-μελών του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς και φιλοτεχνήθηκε από τον γλύπτη κ. Γεώργιο Ρούσση. Για τις τελευταίες στιγμές πριν την τελική Άλωση της Πόλεως, μίλησε ο Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς, ιστορικός και συγγραφέας κ. Στέφανος Μίλεσης ο οποίος αναφέρθηκε στα σημαντικά αυτά γεγονότα, αλλά και στο σθένος του μεγάλου Αυτοκράτορα να μην παραδώσει την Πόλη. Αμέσως μετά την τελετή των αποκαλυπτηρίων του Ανδριάντα, ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πειραιώς κ. Σεραφείμ τέλεσε επιμνημόσυνη δέηση «υπέρ μακαρίας μνήμης και αιωνίου αναπαύσεως του Αυτοκράτορος Κωνσταντίνου Παλαιολόγου και των συν αυτώ μαρτυρικώς πεσόντων κατά την άλωση της Βασιλίδος των Πόλεων». Κατά τον σύντομο χαιρετισμό του ο Σεβασμιώτατος αναφερόμενος στην αρνητική απάντηση του Αυτοκράτορα Κωνσταντίνου προς τον Μωάμεθ να παραδώσει την Πόλη επεσήμανε πως αυτό το γεγονός «έθεσε τις βάσεις για την Εθνική μας Παλιγγενεσία, γιατί με την ηρωική του θυσία και τον μαρτυρικό του θάνατο διεκράτησε της αυτοσυνειδησίας και της ιδιοπροσωπίας του Γένους μας. Την Ελληνική Κυβέρνηση εκπροσώπησε ο Υπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων κ. Άδωνις Γεωργιάδης ο οποίος αναφέρθηκε στα όσα οι ιστορικές πηγές και οι ιστορικοί καταγράφουν για τα γεγονότα της Άλωσης και την ανδρεία όσων πολέμησαν στα τείχη. «Πόσο διαφορετική θα ήταν η μοίρα μας, εάν αυτός ο ήρωας Κωνσταντίνος ο Παλαιολόγος του οποίου την μνήμη σήμερα τιμούμε, είχε αποδεχθεί την πρόταση του Μωάμεθ; Το Γένος έμεινε όρθιο τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, γιατί είχε να θυμάται τον μαρμαρωμένο βασιλιά που έδωσε την ζωή του στα τείχη του Αγίου Ρωμανού σαν ένας απλός στρατιώτης, αγνοώντας πλούτη, αγνοώντας αξιώματα, αγνοώντας απολαύσεις, αλλά τιμώντας την μνήμη του Γένους, της πίστης και του λαού», είπε χαρακτηριστικά ο κ. Γεωργιάδης. Στην συνέχεια τον λόγο έλαβε ο, Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς κ. Βασίλειος Κορκίδης ο οποίος εξέφρασε την μεγάλη του χαρά για το γεγονός. Ευχαριστώντας τόσο τον Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Πειραιώς κ. Σεραφείμ για την συνεργασία, όσο και τα μέλη του ΕΒΕΠ που πρόσφεραν οικονομικά με την καρδιά τους για την δημιουργία του έργου, σημείωσε ότι «στην ψυχή των Ελλήνων είναι βαθιά χαραγμένη η ιστορία.Ο εορτασμός για τα διακόσια χρόνια της Παλιγγενεσίας, ξεκινά σήμερα στο μεγάλο λιμάνι του Πειραιά» είπε χαρακτηριστικά ο κ. Κορκίδης, τονίζοντας ότι στο βάθρο βρίσκεται «ένα γεγονός ελευθερίας, αξιοπρέπειας και πατριωτισμού. Και αυτές είναι αξίες που ούτε λησμονούνται, ούτε χαρίζονται». Μετά το πέρας της τελετής των αποκαλυπτήριων ο Υπουργός Ανάπτυξης κος Άδωνις Γεωργιάδης και ο Πρόεδρος του ΕΒΕΠ κος Βασίλειος Κορκίδης μετέβησαν στην έδρα της εταιρείας "Δ. Κορωνάκης Α.Ε." όπου παρατέθηκε μικρή δεξίωση. Ο Πρόεδρος κος Κωνσταντίνος Κορωνάκης και η Διευθύνουσα Σύμβουλος κα Ελένη Κορωνάκη προσέφεραν στον Υπουργό τη βραβευμένη από την Ακαδημία Αθηνών έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος "Ελλήνων Πλόες". Η ανάπλαση στον Πειραιά Ο Υπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων, κ. Άδωνις Γεωργιάδης, συνοδευόμενος από τον Πρόεδρο του Εμπορικού & Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιώς, κ. Βασίλη Κορκίδη, επισκέφθηκαν την μεγαλύτερη αστική ανάπλαση που επιχειρείται, στην παρούσα φάση, στην ευρύτερη περιοχή του Αγίου Διονυσίου, από την Dimand, ενημερώθηκαν για την πρόοδο των εργασιών στα κτήρια Παπαστράτου και συναντήθηκαν με επιχειρηματίες της περιοχής. Η ανάπλαση, το σχέδιο της οποίας είχε παρουσιαστεί στα μέσα Ιανουαρίου στον Πειραιά παρουσία του πρωθυπουργού κ. Κ. Μητσοτάκη, αφορά σε τέσσερα μεγάλα οικοδομικά τετράγωνα, την ανακατασκευή των πρώην εγκαταστάσεων της «ΠΑΠΑΣΤΡΑΤΟΣ» την ανάπτυξη χώρων πρασίνου και αθλητικών εγκαταστάσεων με πρόβλεψη για επιπρόσθετα οικιστικά έργα στην ίδια περιοχή που εξελίσσεται το πρόγραμμα.

1

1. Ο Πρόεδρος του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Πειραιά κ. Βασίλειος Κορκίδης στο βήμα. 2. Από αριστερά διακρίνονται ο γλύπτης κ. Γεώργιος Ρούσσος, ο Πρόεδρος του ΕΒΕΠ κ. Βασίλειος Κορκίδης, ο Μητροπολίτης Πειραιώς κκ Σεραφείμ, ο Υπουργός Ανάπτυξης κ. Άδωνις Γεωργιάδης, ο βουλευτής Πειραιώς κ. Ιωάννης Τραγάκης και ο Πρόεδρος της Φιλολογικής Στέγης Πειραιώς κ. Στέφανος Μίλεσης. 3. Από αριστερά η Πρόεδρος του ΝΜΕ κ. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη, η Διευθύνουσα Σύμβουλος της Δ. Κορωνάκης Α.Ε. κ. Ελένη Κορωνάκη και η Διευθύντρια Δημοσίων Σχέσεων του Υπουργού Ανάπτυξης κ. Ρένα Βασιλάκη. 4. Από αριστερά ο Αντιναύαρχος ΠΝ εα κ. Ιωάννης Παλούμπης, ο Υπουργός Ανάπτυξης και Επενδύσεων κ. Άδωνις Γεωργιάδης, η κ. Ελένη Κορωνάκη και ο Πρόεδρος της «Δ. ΚΟΡΩΝΑΚΗ α.ε.» κ. Κωνσταντίνος Κορωνάκης.

2

3

4

Περιπλους 111 25

Το «Κυρήνεια II», η «Τριήρης Ολυμπιάς», η «Παπυρέλλα» Τρεις προσπάθειες ναυτικής πειραματικής αρχαιολογίας Tου Χάρη Τζάλα Σ’ αυτό το άρθρο δεν σκοπεύω να αναλύσω τις τρείς προσπάθειες ναυτικής πειραματικής αρχαιολογίας που πραγματοποιήθηκαν στην Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1980. Αυτό θα απαιτούσε πολλή περισσότερο από τον περιορισμένο χώρο ενός άρθρου. Τα αποτελέσματα του προγράμματος του «Κυρήνεια ΙΙ», της «Παπυρέλλας» και της «Αθηναϊκής Τριήρους Ολυμπιάς» έχουν δημοσιευθεί εκτενώς. Αυτό που εγώ σκοπεύω να παρουσιάσω είναι μια σύντομη ιστορία για το πώς και σε ποιο βαθμό συμμετείχα και στις τρεις προσπάθειες. ΤΟ ΚΥΡΗΝΕΙΑ II Το καλοκαίρι του 1981, μετά από προσεκτική αξιολόγηση όλων των πληροφοριών που συγκεντρώθηκαν από το αρχαίο ναυάγιο της Κυρήνειας, αποφάσισα να διερευνήσω τις δυνατότητες ναυπήγησης ενός, πλήρους κλίμακας αντιγράφου αυτού του αρχαίου ελληνικού εμπορικού πλοίου. Πρώτα ήρθα σε επαφή με τον Μανώλη Ψαρρό, ένα φημισμένο ναυπηγό στο Πέραμα, του οποίου η οικογένεια προέρχεται από τη Σύμη και έχει επί γενεές κατασκευάσει παραδοσιακά ξύλινα σκάφη. Περιέγραψα στον Μανώλη τι θα απαιτείτο για την κατασκευή ενός «αρχαίου πλοίου» τηρώντας αυστηρά τους κανόνες της πειραματικής αρχαιολογίας. Η απάντησή του ήταν θετική. Στη συνέχεια ήρθα σε επαφή με τον Michael Katzev, τον ανασκαφέα του αρχαίου ναυαγίου της Κυρήνειας και τη σύζυγό του Susan Womer Katzev, που είχε συμμετάσχει σε όλες τις φάσεις του έργου. Μετά επικοινώνησα με τον Richard Steffy, που είχε συναρμολογήσει το συντηρημένο αρχαίο σκαρί και είναι παγκοσμίου φήμης ειδικός στην αρχαία ναυπηγική. Όλοι με ενθουσιασμό αποδέχθηκαν να θέσουν στη διάθεση του προγράμματος όλες τις πληροφορίες που είχαν αποκτήσει για περισσότερο από μια δεκαετία από την μελέτη του αρχαίου πλοίου και να βοηθήσουν στην κατασκευή του ομοιώματος. Γνώριζα καλά τις δυσκολίες που θα αντιμετωπίζαμε, με τη μεγαλύτερη να έγκειται στη συναρμολόγηση του σκαριού με τη μέθοδο «πρώτα το κέλυφος». Πρέπει να τονιστεί ότι οι καραβομαραγκοί ήταν δύσπιστοι ως προς τη δυνατότητα ναυπήγησης πλοίου τοποθετώντας πρώτα τις σανίδες του πετσώματος και αργότερα στερεώνοντας τους νομείς στο σανίδωμα. Η πρόκληση ήταν μεγάλη αφού τα τελευταία 1.500 χρόνια τα πλοία στη Μεσόγειο κατασκευάζονταν με τη μέθοδο «πρώτα οι νομείς». Αλλά υπήρχαν ακόμα πολύ περισσότερα ερωτήματα που έπρεπε να απαντηθούν: πώς θα συμπεριφερόταν ένα πλοίο με καμπυλωτή και όχι ίσια καρίνα, τι θα γινόταν με την έλλειψη καλαφατίσματος, πως θα χειριζόταν ο καπετάνιος τα κουπιά-πηδάλια και το μονό τετράγωνο πανί; Αυτό που με οδήγησε να αποφασίσω τελικά την προσπάθεια κατασκευής πιστού ομοιώματος του συγκεκριμένου πλοίου ήταν ότι περί26 Περιπλους 111

που το 75% της ξυλείας του σκαριού του αρχαίου πλοίου είχε διασωθεί, πράγμα σπάνιο για αρχαίο ναυάγιο. Είχαν διατηρηθεί, ολόκληρη η καρίνα, οι περισσότερες σανίδες του πετσώματος από την πλώρη μέχρι την πρύμη, καθώς και μικρά τμήματα του πρωραίου και του πρυμναίου ποδοστήματος. Πολλές λεπτομέρειες κατασκευής ήταν ορατές. Η συναρμολόγηση του πετσώματος του σκαριού είχε γίνει με μια περίπλοκη μέθοδο με «μόρσα και καβίλιες» ενώ οι νομείς στηρίζονταν στο πέτσωμα με χάλκινα σφυρήλατα καρφιά. Αντίθετα με την παραδοσιακή ναυπηγική μέθοδο, οι νομείς των αρχαίων πλοίων δεν στερεώνονταν στην καρίνα. Με εξαίρεση τα πλοία της Ρωμαϊκής εποχής της λίμνης Νέμι, κοντά στη Ρώμη, τα οποία δυστυχώς καταστράφηκαν από φωτιά στο τέλοςτου Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν υπήρχε άλλο αρχαίο πλοίο στη Μεσόγειο τόσο καλά διατηρημένο όσο το σκαρί του πλοίου της Κυρήνειας. Κατά συνέπεια, η κατασκευή ενός ομοιώματος σε φυσική κλίμακα, σύμφωνα με τους κανόνες ενός επιστημονικού πειράματος, θα βοηθούσε όχι μόνο στην απάντηση των πολυάριθμων ερωτημάτων σχετικά με τη μέθοδο κατασκευής «πρώτα το κέλυφος», αλλά θα εμπλούτιζε και τις γνώσεις μας για το πώς αυτά τα πλοία συμπεριφέρονταν στη θάλασσα με τα δυο πλευρικά κουπιά-τιμόνια, το τετράγωνο πανί και την αρματωσιά που ήταν τελείως διαφορετική από εκείνη των καϊκιών. Θα προέκυπταν σίγουρα περισσότερα ερωτηματικά που θα έπρεπε να απαντηθούν, όπως το στοίβαγμα φορτίου σχεδόν 400 αμφορέων, η χρήση των μεγάλων κουπιών για ελιγμούς σε λιμάνια και σε μικρές αβάλες και ο τρόπος αγκυροβόλησης. Πώς θα μπορούσε ο καπετάνιος και το πλήρωμα τεσσάρων ανδρών να ζήσουν σε έναν τόσο περιορισμένο χώρο που στερείτο ευκολιών; Πώς θα χάραζαν την πορεία τους, μεταβαίνοντας από το ένα νησί στο άλλο στερούμενοι βοηθημάτων πλοήγησης; Υπήρχε βάσιμη ελπίδα ότι αυτά τα ερωτήματα θα εύρισκαν απαντήσεις κατά τη διάρκεια των μακρών πειραματικών πλόων. Μπορεί κανείς να αναρωτηθεί γιατί ανέλαβα ένα τόσο περίπλοκο, τολμηρό επιστημονικό έργο, μια πρωτοποριακή προσπάθεια στον τομέα της Μεσογειακής ναυτικής πειραματικής αρχαιολογίας. Εξ αιτίας του επαγγέλματός μου ως ναυτικός εμπειρογνώμων, ήμουν κοντά σε

Αριστερά: Η παπυρέλα κατά την τελευταία μέρα της κωπηλασίας. Στο βάθος φαίνεται η Λαυρεωτική. Πάνω: Κωπηλατώντας με την παπυρέλα στο δοκιμαστικό της ταξίδι. Κάτω: Η αρχαιολόγος Μαριλένα Βαβούρη στην Καβουρολίμνη της Κέρκυρας, όπου ενδημεί ενα είδος πάπυρου το «παπύρι».

μια ποικιλία από διαφορετικούς τύπους θαλαμηγών αλλά είχα επίσης ερευνήσει τις τεχνικές κατασκευής των παραδοσιακών ελληνικών ξύλινων σκαφών. Το 1967, όταν ο Ανδρέας Καριόλου, ένας Κύπριος δύτης, βρήκε το ναυάγιο ενός εμπορικού πλοίου του 4ου αιώνα π.Χ. στον βυθό κοντά στο λιμάνι της Κυρήνειας, εγώ ήμουν στην Σύμη επιβλέποντας την κατασκευή πέντε παραδοσιακών καϊκιών στο χαράνη του μάστρο-Δημήτρη Σαρρή, του τελευταίου ξυλοναυπηγού του νησιού. Η κατασκευή αυτή ήταν μέρος μιας απέλπιδας προσπάθειας αναβίωσης της ναυπηγικής παράδοση της Σύμης. Τα Συμιακά τρεχαντήρια που κατασκευάζαμε είχαν μήκος 15 μέτρα, ακριβώς το ίδιο μήκος με το αρχαίο πλοίο που μόλις είχε ανακαλυφθεί στην Κύπρο. Και τα δύο πλοία είχαν ομοιότητες καθώς και μεγάλες διαφορές. Πριν εγκατασταθώ στην Ελλάδα, είχα γοητευτεί από τις παραδοσιακές φελούκες (Feluccas) του Νείλου με τους πανύψηλους ιστούς τους και τα τεράστια τριγωνικά πανιά, και το 1954 είχα τη μοναδική ευκαιρία να βιώσω ένα ταξίδι με ένα τέτοιο σκάφος που με πήγε από το Κάιρο στους καταρράκτες και από εκεί στο Χαρτούμ και πίσω. Ωστόσο, ήταν κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου στη βόρεια Βραζιλία, από το 1956 έως το 1959, που ήρθα για πρώτη φορά σε επαφή με την εθνοαρχαιολογία. Μελέτησα την κατασκευή της «jaganda» της Fortaleza, μιας πρωτόγονης ιστιοφόρου σχεδίας και στη συνέχεια ανακάλυψα τα μονόξυλα του Αμαζονίου. Αυτές ήταν οι εμπειρίες που καθόρισαν τη ζωή μου. Η ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ Η κατασκευή του «Κυρήνεια ΙΙ, του ομοιώματος του αρχαίου πλοίου, παρουσίασε πολλές επιστημονικές καθώς και πρακτικές δυσκολίες. Η κατασκευή του αρχαίου πλοίου μπορεί να έγινε σε μόνο τρεις μήνες, αλλά χρειάστηκαν σχεδόν τρία ολόκληρα χρόνια για τον επικεφαλής ναυπηγό του Ψαρρού, Μιχάλη Οικονόμου, και έναν αριθμό βοηθών, να κατασκευάσουν το ομοίωμα. Το πλοίο καθελκύστηκε τελικά τον Ιούνιο του 1984 και μετά από μια σειρά δοκιμαστικών ταξιδιών, ξεκίνησε το μεγάλο ταξίδι προς και από την Κύπρο. Η κατασκευή προχώρησε πολύ αργά επειδή υπήρχαν πολλά ερωτή-

ματα που έπρεπε να απαντηθούν. Πρέπει να ανάλωσα περισσότερο χρόνο σε αρχαιολογικές βιβλιοθήκες παρά στο ναυπηγείο. Οι αρχαίες πηγές ήταν πολύτιμες, ο Θεόφραστος συγκεκριμένα, καθώς και η ευρεία βιβλιογραφία που σχετίζεται με την εικονογράφηση πλοίων της Ελληνικής Κλασικής και Ελληνιστικής περιόδου. Όπως συμβαίνει με τα περισσότερα αρχαία ναυάγια και με το ναυάγιο της Κυρήνειας το μεγαλύτερο μέρος του εξοπλισμού και των εξαρτημάτων έλειπαν. Δεν βρέθηκε ο ιστός, τα ξάρτια, το πανί. Δεν υπήρχαν καταστρώματα και πλήθος άλλων λεπτομερειών που έπρεπε να αναπαραχθούν χρησιμοποιώντας τα ίχνη των ελάχιστων μαρτυριών που διασώθηκαν, συμπληρωμένα από αρχαία εικονογραφικά στοιχεία. Ας αναφέρω ότι το πανί το αντιγράψαμε από το περίφημο αγγείο του Εζεκία που δείχνει τον Διόνυσο να ταξιδεύει σε πλοίο. Όλος ο περίπλοκος μηχανισμός της βάσης του ιστού βρέθηκε στο ναυάγιο, οπότε έγινε σαφές ότι υπήρχε ένας ιστός που είχε ρυθμιζόμενη κλίση. Ένας μακαράς, καθώς και πολλά μολύβδινα δαχτυλίδια και άλλα μικρά ξύλινα εξαρτήματα από τα ξάρτια βρέθηκαν και έπρεπε να ερμηνευθούν και να αντιγραφούν. Το σκαρί του αρχαίου πλοίου ήταν φτιαγμένο όλο από «αιγαιοπελαγίτικο πεύκο»,«Aegean pine» το ίδιο πεύκο που έχουμε στη Σάμο. Έτσι, αντιγράφοντας τη μέθοδο που χρησιμοποιούνταν στην αρχαιότητα και που διασώθηκε μέχρι τις αρχές του 20ού αιώνα, ο Μανώλης Ψαρρός και ο επικεφαλής ναυπηγός του, ταξίδεψαν στη Σάμο για να επιλέξουν πεύκα με κλαδιά που είχαν την προαπαιτούμενη καμπυλότητα, για να γίνουν σανίδες και νομείς. Χρειάστηκε και χρόνος για την αποξήρανση της ξυλεία προτού πελεκηθεί με το παραδοσιακό σκεπάρνι. Περιπλους 111 27

Το «Κυρήνεια II», η «Τριήρης Ολυμπιάς», η «Παπυρέλλα» Για τον ιστό, λάβαμε ειδική άδεια από τη Δασική Υπηρεσία για να κοπεί ένα κυπαρίσσι ύψους πάνω από 10 μέτρα από δάσος των Μετεώρων, στην κεντρική Ελλάδα. Μία από τις πάμπολλες λεπτομέρειες που έπρεπε να διερευνηθούν ήταν η κατασκευή χάλκινων καρφιών: εκατοντάδες χειροποίητα σφυρηλατήθηκαν, έγιναν ένα προς ένα από έναν παραδοσιακό τεχνίτη γεννημένο στην Κωνσταντινούπολη, τον Ναπολέοντα Κρυσταλλίδη. Μετά έπρεπε να αντιμετωπίσουμε το πρόβλημα να βρούμε το υλικό για την κατασκευή του πανιού. Δεν δεχθήκαμε την εύκολη λύση να χρησιμοποιήσουμε σύγχρονο συνθετικό καραβόπανο, αλλά ήταν και αδύνατο να υφάνουμε σε αργαλειό βαρύ καραβόπανο από λινό πανί. Ο Michael Katzev μας βρήκε ένα κομμάτι χειροποίητο καραβόπανο από λινό στις αποθήκες του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού: ήταν μέρος του υλικού από το οποίο φτιάχτηκαν τα πανιά για το αναμνηστικό ταξίδι του Mayflower II. Ταίριαζε απόλυτα στο σκοπό μας. Καθώς η κατασκευή του σκαριού προχωρούσε, ένα επίμονο ερώτημα που μας απασχολούσε ήταν η απουσία καλαφατίσματος στο αρχαίο πλοίο. Ο Michael Katzev και ο Richard Steffy ήταν σαφέστατοι: το αρχαίο σκαρί δεν είχε ούτε ίχνος καλαφατίσματος. Ωστόσο το αρχαίο πλοίο, ήταν «γέρικο», ηλικίας πάνω από μισό αιώνα και είχε χάσει με τα χρόνια τη στεγανότητά του και όπως συμβαίνει και με άλλα αρχαία ναυάγια, το είχαν πετσώσει με φύλλα μολύβδου μέχρι τη γραμμή φόρτωσης. Σύμφωνα με τον ανασκαφέα, το μολύβδινο πέτσωμα ήταν μια μεταγενέστερη επισκευή για να στεγανοποιήσουν το σκαρί που είχε δεχθεί επίθεση από θαλάσσια σκουλήκια και άλλα παράσιτα (teredo). Έτσι, αποφασίστηκε να μη καλαφατιστεί με την ελπίδα ότι μετά τη βύθιση του στη θάλασσα, θα «στανιάριζε» η ξυλεία, θα κλείνανε οι αρμοί και θα εξασφαλιζόταν η απαραίτητη στεγανότητα. Το «στανιάρισμα» είναι γνωστό στους Έλληνες καραβομαραγκούς, αλλά επιτυγχάνεται σε μικρές βάρκες. Ο μάστρο-Γιώργος Ψαρρός, ο πατέρας του Μανώλη, επέμενε, ότι αυτό δεν μπορούσε να εφαρμοστεί σε ένα δεκαπεντάμετρο σκάφος. "Σίγουρα θα κάνει νερά", είπε. Και πράγματι βυθίστηκε μέχρι την κουπαστή και παρέμεινε ημιβυθισμένο για 48 ώρες. Τότε παρατηρήσαμε ότι η ξυλεία φούσκωσε, και κλείσανε οι αρμοί του πετσώματος. Αντλήσαμε το νερό από το κύτος, και το Κυρήνεια II έπλευσε πάλι περήφανα. Δεν χρειάστηκε ποτέ καλαφάτισμα και κατά τα επόμενα χρόνια των επαναλαμβανόμενων ταξιδιών μια αντλία στάθηκε αρκετή για να αποστραγγίζει την ελάχιστη εισροή νερού. Όλα τα ξύλινα σκάφη είναι εξοπλισμένα με κάποια αντλία, και στην αρχαιότητα οι αντλίες ήταν χειροκίνητες αλλά πολύ αποτελεσματικές.. ΘΑΛΑΣΣΙΕΣ ΔΟΚΙΜΕΣ ΚΑΙ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΗ ΠΛΟΗΓΗΣΗ Κατά το 1984 και το 1985 το Κυρήνεια ΙΙ βγήκε για πολλές σύντομες δοκιμές, πλέοντας κυρίως στα νερά του Αργοσαρωνικού: ελλιμενιζόταν στην Μαρίνα της Ζέας. Δοκιμάστηκαν πλόες με διαφορετικούς ανέμους και με διαφορετικό κυματισμό. Μας απασχόλησε και η αγκυροβολία και χρησιμοποιήθηκαν διάφορες λίθινες και σύνθετες άγκυρες και τρόποι ελλιμενισμού. Έγιναν και ομοιώματα των αμφορέων που αποτελούσαν το φορτίο του αρχαίου πλοίου και έγινε το στοίβαγμα. Στη συνέχεια, κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου του 1986 και του 1987, πραγματοποιήθηκαν δύο μεγάλα ταξίδια προς και από την Κύπρο. Η εξεύρεση του καπετάνιου και του σωστού πληρώματος καθώς και η σχεδίαση του δρομολογίου αυτών των εκτεταμένων ταξιδιών ήταν μεγάλη ευθύνη. Η ανακάλυψη του αρχαίου πλοίου και η κατασκευή ενός αντιγράφου σε φυσικό μέγεθος είχαν γίνει πρωτοσέλιδα στον ελληνικό τύπο, ενώ το γεγονός ότι το λιμάνι της Κερύνειας είχε καταληφθεί από τις τουρκικές ένοπλες δυνάμεις από το 1974 μεταμόρφωσε τις προγραμματισμένες θαλάσσιες δοκιμές και τον πλου προς την Κύπρο σε ένα μυθικό εγχείρημα. Κάθε Έλληνας ναυταθλητής και ιδίως εκείνοι που είχαν συμμετάσχει και κερδίσει Ολυ28 Περιπλους 111

Έκθεση της πειραματικής παπυρέλας μετά τα ταξίδιά της.

μπιακούς τίτλους, θεωρούσαν ότι θα έπρεπε να επιλεγούν για αυτή τη μεγάλη τιμή και να γίνουν μέλη του πληρώματος. Το πλοίο είχε γίνει έμβλημα της ελληνικής ναυτοσύνης και κάθε νησί του Αιγαίου ανέμενε να συμπεριληφθεί στο δρομολόγιό του. Υπάρχουν εκατοντάδες ιστορικά νησιά, των οποίων η ναυτοσύνη έχει ρίζες στα ομηρικά έπη και αυτές οι θάλασσες έχουν βιώσει ταξίδια ηρώων και θεών από την αυγή της ιστορίας. Έτσι, η επιλογή του καπετάνιου και του πληρώματος, όσο και η σχεδίαση της διαδρομής παρουσίαζαν δυσκολίες. Κατά τη διάρκεια των πολυάριθμων και μακρών συνεντεύξεων με υποψηφίους καπετάνιους και ναύτες, προσπάθησα να καταστήσω σαφές ότι αυτό δεν ήταν μια περιπέτεια, ένα κατόρθωμα, αλλά μια επιστημονική προσπάθεια: το πλήρωμα έπρεπε πάει πίσω στο χρόνο κάνοντας ένα άλμα προς τα πίσω περίπου 2.300 ετών. Ήταν απολύτως απαραίτητο να ξεχάσουν όλες τις καινοτομίες που έχουν σταδιακά καταστήσει το θαλάσσιο ταξίδι ασφαλέστερο και πιο άνετο. Κατά τις «συνεντεύξεις» είχα δίπλα μου ένα μοντέλο υπό κλίμακα του Κυρήνεια ΙΙ με το οποίο εξηγούσα τις διαφορές στην κατασκευή, στην αρματωσιά, στην πλοήγηση και τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε ο καπετάνιος ιδιαίτερα με το τετράγωνο πανί. Στην ερώτησή μου, «πώς θα χρησιμοποιήσετε αυτό το τετράγωνο πανί κάτω από διαφορετικές κατευθύνσεις ανέμου;» η απάντηση, «θα το μουδάρω και θα το κάνω τριγωνικό» ήταν αρκετή για να αποκλείσει τον υποψήφιο. Είναι γνωστό ότι το «λατίνι», το τριγωνικό πανί, είναι μια μεταγενέστερη εφεύρεση κατά περίπου έξι αιώνες. Επομένως το άλμα κατά 600 χρόνια προς τα μπρος θα νόθευε το πείραμα. Το ταξίδι των 600 ναυτικών μιλίων από τον Πειραιά στην Κύπρο τον Σεπτέμβριο του 1986 διήρκεσε συνολικά 25 ημέρες, αλλά καθώς το πλοίο σταμάτησε σε πολλά νησιά, στην πραγματικότητα έπλευσε για μόνο 15 ημέρες. Ο μακρύς συνεχής πλους από το Καστελόριζο προς την Πάφο επιβαλλόταν από το γεγονός ότι η πολιτική κατάσταση της εποχής απαγόρευε μια επίσκεψη σε τουρκικό λιμάνι. Αποφασίστηκε ότι ο Αντώνης Βασιλειάδης, ένας πολύ έμπειρος ιστιοπλόος του οποίου το βιογραφικό περιελάμβανε έναν μοναχικό Ατλαντικό διάπλου, θα ήταν ο κυβερνήτης για το ταξίδι προς την Κύπρο. Έξι μέλη του πληρώματος επιλέχθηκαν, αλλά μόνο τρία με τέσσερα επάνδρωναν το σκάφος στην κάθε διαδρομή. Το ταξίδι επιστροφής από την Κύπρο στην Ζέα ήταν αποκλειστικά πειραματικό. Ξεκίνησε από την Πάφο στις 8 Σεπτεμβρίου 1987 και κατέληξε στη Ζέα μετά από 19 ημέρες. Το πλοίο κάλυψε συνολικά απόσταση 660 μιλίων σε 12 ημέρες: επτά ημέρες παρέμεινε σε λιμάνια. Κυβερνήτης ήταν ο Γλαύκος Καριόλου, γιος του Κύπριου δύτη που είχε βρει το αρχαίο πλοίο και το πλήρωμα αποτελούνταν από δυο Κυρηνειώτες και δυο Έλληνες. Ο Γλαύκος που ήταν μέλος του πληρώματος στο ταξίδι από την Ελλάδα προς την Κύπρο είχε αποκτήσει την απαραίτητη εμπειρία για το πώς να χειρίζεται τα περίπλοκα κουπιά - πηδάλια και το τετράγωνο πανί. Και στα δύο ταξίδια υπήρχαν επιστήμονες παρατηρητές που από το

του Χάρη Τζάλα

Ο John Morrison μπροστά από το ανάγλυφο με την απεικόνιση πλάγιου τμήματος τριήρους γνωστό ως Λένορμαντ στο παλιό μουσείο της Ακρόπολης Αθηνών.

πλοίο συνοδείας τηρούσαν σχολαστικά το ημερολόγιο πλεύσης και κατέγραφαν όλες τις λεπτομέρειες του πειράματος, τις συνθήκες της θάλασσας, τον άνεμο την συμπεριφορά του πλοίου και του πληρώματος. Όταν ο καιρός το επέτρεπε επιβιβάζονταν στο Κυρήνεια ΙΙ. Η κατανόηση της κατασκευής του KυρήνειαII με τη μέθοδο «πρώτα το πέτσωμα» shell-first, καθώς και άλλων κατασκευαστικών λεπτομερειών ήταν πολύ χρήσιμη, ενώ τα πάνω από 2000 ναυτικά μίλια που καλύφθηκαν σε θαλάσσιες δοκιμές και πειραματικά ταξίδια βοήθησαν στην συγκέντρωση πληροφοριών σχετικά με τη συμπεριφορά ενός πλοίου που κατευθυνόταν από δύο κουπιά-τιμονιά και προωθείτο από ένα τετράγωνο πανί. Αποδείχθηκε αναμφίβολα ότι ένα πλοίο μπορεί να κατασκευασθεί με τη μέθοδο «πρώτα το κέλυφος» και ότι αυτή η μέθοδος παράγει ένα ανθεκτικό καλοτάξιδο σκάφος. Αυτή η μέθοδος κατασκευής, όπου πρώτα τοποθετούνται οι σανίδες του πετσώματος, ξεκινώντας από την καρίνα προς τα πάνω, μέχρι την κουπαστή και μόνο μετά στερεώνονται οι νομείς, ως αντισταθμίσματα στη δράση της θάλασσας, έχει βρεθεί σε όλα τα αρχαία σκάφη στην ανατολική Μεσόγειο μέχρι την ύστερη αρχαιότητα. Το Κυρήνεια ΙΙ αποδείχθηκε εξαιρετικά αξιόπλοο, κινούμενο με μέση ταχύτητα από 3 έως 4 κόμβους. Υπήρξαν περιπτώσεις που με καλό ούριο άνεμο και ιδανικές συνθήκες θαλάσσης επιτεύχθηκε η μεγίστη ταχύτητα των 10 κόμβων. Εκτός από τις επιστημονικές πτυχές του προγράμματος κατασκευής και τα πειραματικά του ταξίδια, υπήρχαν αρκετές πρακτικές ανάγκες που απαιτούσαν προσεκτικό σχεδιασμό και συντονισμό. Ήταν ένα δαπανηρό έργο παρά το γεγονός ότι πολλή δουλειά γινόταν εθελοντικά. Περιελάμβανε μια ποικιλία δραστηριοτήτων, ενώ ο συντονισμός ήταν περίπλοκος και χρονοβόρος. Τα ταξίδια απαιτούσαν πολυάριθμες γραφειοκρατικές διατυπώσεις και ένα πλήθος διοικητικών θεμάτων έπρεπε να αντιμετωπίζονται καθημερινά. Η υπομονή και η επιμονή ήταν εξίσου σημαντικές με την τήρηση των κριτηρίων ενός επιστημονικού πειράματος. Στο τέλος του άρθρου παραθέτω ένα κατάλογο με τους επιστήμονες, τους τεχνίτες και τα μέλη του πληρώματος με τους οποίους συνεργάστηκα για την κατασκευή του πλοίου και για τα δοκιμαστικά του ταξίδια. Θέλω να τονίσω τη μεγάλη συμπαράσταση που είχαμε από το Υπουργείο Πολιτισμού, την τότε υπουργό αείμνηστη Μελίνα Μερκούρη και τον Σπύρο Μερκούρη. Χωρίς την

βοήθεια του Πολεμικού Ναυτικού και του Λιμενικού Σώματος τα δοκιμαστικά ταξίδια δεν θα ήταν τόσο εκτεταμένα. Περιττό να πούμε ότι το πρόγραμμα έγινε εφικτό χάρη στα επιστημονικά δεδομένα που συνέλεξε μετά από χρόνια έρευνας η ομάδα των Αμερικανών επιστημόνων που διεξήγαγε την ανασκαφή και συντήρησε και συναρμολόγησε το αρχαίο ναυάγιο. Χωρίς την επιστημονική συνεισφορά των Michael Katzev, Richard Steffy και Susan Katzev, δύσκολα θα είχα επιχειρήσει ένα τέτοιο εγχείρημα. Τα πειραματικά ταξίδια προς και από την Κύπρο ολοκλήρωσαν το επιστημονικό πρόγραμμα και ακολούθησε ένα άλλο δύσκολο έργο, εκείνο των επιστημονικών δημοσιεύσεων. Τα αποτελέσματα μιας προσπάθειας πειραματικής αρχαιολογίας πρέπει να τύχουν προσεκτικής και λεπτομερούς δημοσίευσης, και η αποκτηθείσα γνώση να μοιράζεται. Εδώ θα ήθελα να τονίσω ότι η ναυτική πειραματική αρχαιολογία δεν είναι μια περιπέτεια, δεν αφορά ένα κατόρθωμα που πραγματοποιείται μια φορά και το θεωρούμε μοναδικό, δύσκολο να επαναληφθεί. Ένα επιστημονικό πρόγραμμα που περιλαμβάνει την κατασκευή και το ταξίδεμα ενός αρχαίου πλοίου πρέπει να βασίζεται σε ένα γνωστό πλοίο, ένα πλοίο που υπήρξε και όχι ένα μυθικό, θρυλικό καράβι. Θα πρέπει να έχουμε στον νου μας ότι προσπαθούμε να επαναλάβουμε ένα ταξίδι που γινόταν τακτικά, ξανά και ξανά, για δεκαετίες, για αιώνες. Τέτοια δοκιμαστικά ταξίδια πρέπει να πραγματοποιούνται εξασφαλίζοντας την μεγίστη ασφάλεια για το πλοίο, το πλήρωμα και τους παρατηρητές. Προκειμένου να διασφαλιστεί η ασφαλής πλεύση από τον Πειραιά προς την Κύπρο, το Κυρήνεια ΙΙ συνοδεύτηκε από έναν ναρκαλιευτικό του Ελληνικού Πολεμικού Ναυτικού, το «Αηδών», για το σκέλος Πειραιάς-Ρόδος. Ακολουθούσε και το τρικάταρτο εκπαιδευτικό «Ευγένιος Ευγενίδης» του Ελληνικού Εμπορικού Ναυτικού που μετέφερε τους παρατηρητές. Από τη Ρόδο στην Πάφο, συνοδεύτηκε από ένα Αντιτορπιλικό, το «Αιγαίο». Στο ταξίδι επιστροφής από την Πάφο στον Πειραιά το συνόδευσαν το ίδιο Αντιτορπιλικό και ένα μεγάλο ωκεανοπόρο ρυμουλκό διάσωσης, το «Ελλάς», προσφορά του Ιωάννη Λάτση. Παράλληλα με το επιστημονικό του πρόγραμμα, θεώρησα ότι το Κυρήνεια ΙΙ μπορούσε να συμβάλλει στην προβολή της μακρότατης ελληνικής ναυτικής μας παράδοσης. Έτσι, το πλοίο χρησιμοποιήθηκε ως έκθεμα σε διάφορες μεγάλες διοργανώσεις στο εξωτερικό καθώς και στην Ελλάδα. Μεταφέρθηκε στη Νέα Υόρκη στο κατάστρωμα ενός εμπορικού πλοίου το 1986 και έλαβε μέρος, επί κεφαλής, της εντυπωσιακής ναυτικής παρέλασης για τον εορτασμό της εκατονταετίας του αγάλματος της Ελευθερίας. Στη συνέχεια, το πλοίο εκτέθηκε στο γειτονικό Mystic Seaport Μuseum για δύο μήνες. Ακολούθησε ένα ταξίδι στην παλιά πρωτεύουσα της Ιαπωνίας, τη Νάρα, με την ευκαιρία της έκθεσης Silk Road το 1988. Ένα χρόνο αργότερα μεταφέρθηκε στο Αμβούργο για τον εορτασμό της 700ης επετείου από την ίδρυση της πόλης. Η τελευταία του εμφάνιση στο εξωτερικό ήταν στη Σεβίλλη, όπου εκτέθηκε στο περίπτερο της Κύπρου κατά την Παγκόσμια Έκθεση του 1992. Πίσω στην Ελλάδα το πλοίο επισκέφθηκε διάφορες

Η τριήρης «Ολυμπίας» κατά την καθέλκυσή της.

Περιπλους 111 29

Το «Κυρήνεια II», η «Τριήρης Ολυμπιάς», η «Παπυρέλλα» το 1938. Είχεαποφασιστεί ότι, με τη συνεργασία του John Coates, του απόστρατου Αρχιναυπηγού του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού και μιας ομάδας Βρετανών μελετητών που περιελάμβανε τον Eric Mc Kee ο οποίος ειδικευόταν στη ναυτική πειραματική αρχαιολογία, θα επιχειρείτο η κατασκευή στην Αγγλία μιας Αθηναϊκής τριήρους. Η συνάντηση του Greenwich είχε σαν σκοπό να παρουσιασθεί το πρόγραμμα σε ένα ακροατήριο ειδικών, να εξηγηθεί τι θα επιχειρείτο και να ακουστούν τα σχόλιά τους. Μετά τη συνάντηση, μας παρουσιάστηκε αντίγραφο πλήρους κλίμακας ενός τμήματος της προτεινόμενης τριήρους που περιελάμβανε τις θέσεις για έξι κωπηλάτες που κάθονταν σε τρία σέλματα (έδρανα κωπηλασίας). Οι παλάμες των κουπιών κινούνταν σε μια μικρογραφία κυκλικής λιμνούλας. Αυτό το πρόγραμμα ήταν πολύ διαφορετικό από εκείνο του Κυρήνεια ΙΙ, καθώς κανένα αρχαίο πολεμικό πλοίο δεν έχει ποτέ βρεθεί στη Μεσόγειο. Η περίπλοκη μελέτη για την κατασκευή της προτεινόμενης Τριήρους –που προωθείτο από 170 κωπηλάτες, οι οποίοι κάθονταν σε τρία σέλματα– δεν βασίζονταν σε αρχαιολογικά στοιχεία αλλά σε αρχαίες πηγές καθώς και σε ελάχιστες εικονογραφικές παραστάσεις. Πάνω: Το ναυάγιο του αρχαίου πλοίου της Κερύνειας όπως το πρωτοαντίκρυσε ο Ανδρέας ΚαΤο πρόγραμμα ήταν σχεδόν έτοιμο να ξεκινήσει και είχαν ριόλου. Κάτω: Μετά την ολοκλήρωση του πετσώματος τοποθετούνται οι νομείς. Η κατασκευή του αντίγραφου του πλοίου της Κερύνειας επιβεβαίωσε τη μέθοδο «πρώτα το κέλυφος». εξασφαλισθεί οι απαραίτητοι πόροι στην Αγγλία με τη συνεργασία του Βρετανικού Βασιλικού Ναυτικού. Πριν από τη συνάντηση του Greenwich δεν γνώριζα τις λεπτομέρειες του προγράμματος. Ήξερα όμως ότι προσπάθειες να κατασκευαστεί ένα τόσο περίπλοκο πλοίο είχαν αποτύχει στο παρελθόν. Η πιο γνωστή ήταν εκείνη του Ναπολέοντα ΙΙΙ, που είχε καταλήξει σε τρανή αποτυχία και υποχρεώθηκαν να το βουλιάξουν τιμητικά με κανονιοβολισμούς! Αντιλήφθηκα την μεγάλη σημασία και την πρόκληση να κατασκευαστεί μια τριήρης και να ξεπεραστούν κυρίως τα προβλήματα της διάταξης των κουπιών που είχαν οδηγήσει σε αποτυχία τις προγενέστερες προσπάθειες. Στο τέλος της συνάντησης, είχα την ευκαιρία να μιλήσω ιδιαιτέρως με τον John Morrison και να τον ρωτήσω εάν θα ήθελε να χτίσει την Αθηναϊκή Τριήρη στην Ελλάδα. Υπήρχαν σίγουρα πλεονεκτήματα στο να κατασκευαστεί το πλοίο στην Ελλάδα όπου εξακολουθούσαν τα καρνάγια να κτίζουν ξύλινα σκάφη, ενώ ένα επιπλέον σημαντικό στοιχείο ήταν τα πειραματικά ταξίδια. Άλλο είναι να κωπηλατείς στα νερά της Σαλαμίνας και άλλο στην Βόρεια Θάλασσα. Ο John Morrison προβληματίστηκε και ασφαλώς κατάλαβε τα πλεονεκτήματα να μεταφερθεί το πρόγραμμά του στην Ελλάδα. Το πρόβλημα βεβαίως ήταν η μεγάλη δαπάνη, καθώς η Αγγλική τράπεζα που ήταν ο κύριος χορηγός δεν θα δεχόταν να χρηματοδοτήσει ένα έργο εκτός Αγγλίας. Με την επιστροφή μου στην Αθήνα, ενημέρωσα αμέσως την Υπουργό Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη για τη μεγάλη σημασία, πόλεις όπου οργανώθηκαν ναυτικές εκδηλώσεις. Στη συνέχεια αποεθνική και επιστημονική, που θα είχε για την Ελλάδα ένα τέτοιο πείραφασίστηκε το πλοίο να παροπλιστεί και να μεταφερθεί στην Κύπρο μα. Η Μελίνα το κατάλαβε αμέσως και τηλεφώνησε στον ναύαρχο Ν. όπου εκτίθεται μόνιμα στην Αγία Νάπα σε ένα νέο μουσείο, το ΜουΠαπά, τότε αρχηγό του Πολεμικού Ναυτικού, ζητώντας την τεχνική σείο Thalassa, το οποίο χτίστηκε ειδικά για να το υποδεχτεί. του βοήθεια για την επίβλεψη του έργου. Μου ζήτησε να προσκαλέσω Τα τελευταία τρία χρόνια της παραμονής του στην Ελλάδα και ανατους John Morrison, John Coates και Erik Mc Kee να έρθουν στην μένοντας να ολοκληρωθεί το Κυπριακό Μουσείο, το Κυρήνεια ΙΙ μεΑθήνα για να συζητήσουμε τη δυνατότητα ναυπήγησης της αθηναϊκής ταφέρθηκε διαδοχικά σε δυο θεραπευτικές Κοινότητες του Κέντρου τριήρους στην Ελλάδα, πράγμα που έγινε. Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων «ΚΕθΕΑ», την ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ στην Η συμφωνία επετεύχθη, το όνειρο του John Morrison έγινε πραγματιΡαφήνα και το ΝΟΣΤΟ στα Σελίνια της Σαλαμίνας. Με μεγάλο ενδιακότητα και η Τριήρης χτίστηκε από τους αδελφούς Τζακάκου στο Κεφέρον τα μέλη το φρόντισαν και το συντήρησαν ενώ το θεραπευτικό ρατσίνι, μεταξύ 1985 και 1987 με ελληνικά κεφάλαια και την εποπτεία πρόγραμμα συμπεριλάμβανε και σεμινάρια σχετικά με την ελληνική του British Trireme Trust σε συνεργασία με το Ελληνικό Πολεμικό ναυτική παράδοση. Ναυτικό. Ήταν το καλοκαίρι του 1987 όταν ο John Morrison κάθισε Το πρόγραμμα ΚυρήνειαII ήταν η αφετηρία για άλλες δυο Ελληνικές υπερήφανος στο κάθισμα του Τριηράρχου, ενώ η Τριήρης του κωπηπροσπάθειες ναυτικής πειραματικής αρχαιολογίας: την Αθηναϊκή Τριλατείτο στον κόλπο του Πόρου για την πρώτη επιστημονική δοκιμή. ήρη «Ολυμπιάς», που περιελάμβανε την κατασκευή, την κωπηλασία Κυβερνήτης ήταν ο Πλωτάρχης Δ. Παπαδάς που είχε συμμετάσχει σε και την ιστιοπλοΐα ενός 37μετρου πολεμικού πλοίου των Ελληνικών πολλά πειραματικά ταξίδια του Κυρήνεια ΙΙ και το συνόδευσε και στο κλασικών χρόνων, και την «Παπυρέλλα» μια παπυρένια 5μετρη σχεταξίδι του στη Νέα Υόρκη. Είχα την ευκαιρία σαν εκπρόσωπος του δία που είχε σαν σκοπό να διερευνήσει τη δυνατότητα μεταφοράς Υπουργείου Πολιτισμού να παρακολουθήσω όλα τα στάδια της καταοψιδιανού της Μήλου στα Μεσολιθικά χρόνια. σκευής και πολλά από τα πειραματικά του ταξίδια. Το 1982 και ενώ προχωρούσε η κατασκευή του Κυρήνεια ΙΙ, προΑκολούθησαν πολλές εκτεταμένες δοκιμές που απέδειξαν ότι οι κωσκλήθηκα από τον καθηγητή John Morrison, πρόεδρο του Trireme πηλάτες μπορούν άνετα να κωπηλατήσουν καθισμένοι σε τρία επίπεTrust, να συμμετάσχω σε μια συμβουλευτική συνάντηση στο Ναυτικό δα και ότι τα δύο τετράγωνα πανιά μπορούν να εξασφαλίσουν, κάτω Μουσείο του Greenwich. Ο καθηγητής John Morrison ήταν ο κορυαπό καλές καιρικές συνθήκες, μια ταχύτητα έως και 9 κόμβους. Τα φαίος ειδικός στις Aθηναϊκές Τριήρεις και το πρώτο του άρθρο σχεαποτελέσματα αυτής της εξαιρετικά σημαντικής προσπάθειας στη τικά με αυτές τις πολύπλοκες πολεμικές μηχανές χρονολογείτο από 30 Περιπλους 111

ναυτική πειραματική αρχαιολογία έχουν δημοσιευθεί εκτενώς σε άρθρα και βιβλία. Το 1993 η αθηναϊκή Τριήρης μεταφέρθηκε στο Λονδίνο και κωπηλατήθηκε στον Τάμεση για να σηματοδοτήσει τον εορτασμό των 2.500 ετών από την Αθηναϊκή Δημοκρατία. Θυμάμαι με συγκίνηση το λόγια ενός Άγγλου βουλευτή που ήταν καθισμένος δίπλα στην Μελίνα Μερκούρη και παρακολουθούσε την τελετή: Εάν εσείς οι Έλληνες δεν είχατε κατασκευάσει τέτοια πλοία τώρα δεν θα βλέπαμε τον τρούλο του St. Paul Cathedral, αλλά στη θέση του θα ορθωνόταν ένας μιναρές! Ας κλείσω το σύντομο αυτό κεφάλαιο αναφέροντας ότι κατά την έναρξη των Ολυμπιακών αγώνων της Αθήνας του 2004, η τριήρης «Ολυμπιάς» συμμετείχε στη λαμπαδηδρομία που μετέφερε την Ολυμπιακή φλόγα, ενώ το «Κυρήνεια Ελευθέρια», το ακριβές αντίγραφο του Κυρήνεια ΙΙ, με κυβερνήτη τον Γλαύκο Καριόλου, ταξίδεψε από την Κύπρο για να τη συνοδεύσει τιμητικά. Η τριήρης «Ολυμπιάς» εκτίθεται στο Άλσος Ναυτικής Παράδοσης στο Παλαιό Φάληρο όχι μακριά από τον θρυλικό «Αβέρωφ». ΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΤΗΣ ΠΑΠΥΡΕΛΛΑ Το 1987, όταν η κατασκευή της Τριήρους είχε σχεδόν ολοκληρωθεί, αποφάσισα να μελετήσω την «παπυρέλλα», μια πρωτόγονη σχεδία από πάπυρο που για γενιές κατασκευάζονταν στην Κέρκυρα. Ήλπιζα να μπορέσω να απαντήσω στο ερώτημα που μου είχε θέσει ο καθηγητής Thomas Jacobsen, ο ανασκαφέας του σπηλαίου Φράνχθη στην Ερμιονίδα: Πώς ο κατεργασμένος οψιδιανός που βρέθηκε σε αυτό το σπήλαιο, και που οι αρχαιότερες λεπίδες χρονολογούνται στα τέλη της Παλαιολιθικήςπεριόδου, δηλαδή κάπου 11.000 χρόνια από σήμερα, μεταφέρθηκεαπό το ηφαιστειογενές νησί της Μήλου στη στερεά Ελλάδα; Το ότι ο οψιδιανός, ή οψιανός προερχόταν από τη Μήλο είναι βέβαιο, όπως βέβαιη είναι και η χρονολόγηση των λεπίδων. Υπάρχει μέθοδος που μας δίνει αξιόπιστη χρονολογία για μια λεπίδα από την στιγμή που «απολεπίστηκε» από τον πυρήνα. Κοίταξα τον χάρτη, και η πιο σύντομη διαδρομή από τη Μήλο προς το κοντινότερο σημείο της ηπειρωτικής χώρας είναι η Λαυρεωτική,που απέχει κάπου 70 ναυτικά μίλια. Το ότι πέντε νησιά οριοθετούν τη διαδρομή διευκολύνει το ταξίδι. Οι άνθρωποι που τότε ζούσαν στο νότιο άκρο της βαλκανικής χερσονήσου είχαν ήδη από τα παλαιολιθικά χρόνια μια ποικίλα λίθινων εργαλείων. Αλλά η ανακάλυψη του οψιδιανού από τον οποίο γίνονταν οι αιχμηρότερες και πιο κοφτερές λεπίδες έφερε μια πραγματική επανάσταση. Με ποιον τρόπο αυτοί οι νομάδες, καρποσυλλέκτες, κυνηγοί και ψαράδες μπόρεσαν να μεταφέρουν το πολύτιμο πέτρωμα μέχρι τον κόλπο της Κοιλάδας, όπουβρίσκεται το σπήλαιο του Φράνχθι; Με τα πρωτόγονα λίθινα εργαλεία που διέθεταν, ήταν αδύνατο να κατασκευάσουν κάποιο έστω και πρωτόγονο βαρκάκι. Θαμπορούσαν όμως να φτιάξουν ένα μονόξυλο ή μια σχεδία από πάπυρο. Έφτιαξα ένα μονόξυλο με τον απλό πρωτόγονο τρόπο, αλλά με το πρώτο δοκιμαστικό στη θάλασσα του Λαυρίου κατάλαβα, ότι ενώ μπορούσε να πλεύσει σε λίμνες και ποτάμια, δεν θα άντεχε στον κυματισμό μιας ανοιχτής θάλασσας. Η μονή επιλογή που μου έμενε ήταν η παπυρένια σχεδία. Το ότι υπήρχε πάπυρος στην Ελλάδα κατά την αρχαιότητα είναι δεδομένο. Μου το επιβεβαίωσε και ο γνωστός αρχαιολόγος Χρήστος Ντούμας. Έπρεπε όμως να ερευνήσω εάν υπήρχε ακόμα τέτοιο φυτό στην χώρα μας. Τελικά εντόπισα έναν «καχεκτικό» πάπυρο, πολύ λεπτότερο από τον Αφρικάνικο στην Βορειοδυτική Κέρκυρα, κοντά στο χωριό Λιαπάδες, στην Καβουρολίμνη. Είναι το τελευταίο σημείο της Ελλάδας όπου φυτρώνει αυτό το φυτό. Η πειραματική προσπάθεια της «παπυρέλλα» ήταν όμως μια εντελώς διαφορετική πρόκληση από την κατασκευή και το ταξίδεμα του Κυρήνεια ΙΙ, καθώς για ένα τόσο πρώιμο πλεούμενο ούτε προϊστορικές παπυρένιες σχεδίες έχουν βρεθεί, ούτε γραπτές και εικονογραφικές μαρτυρίες υπάρχουν. Η τελευταία «παπυρέλλα» της Παλαιοκαστρίτσας που χρησίμευε για την αλιεία του αστακού, ήταν μια «μισή παπυρέλλα» μόλις 2,50 μ μήκος. Από τις πληροφορίες που συνέλεξα από τον τελευταίο κατασκευαστή, τον Σπύρο Τσαμί Μιχαλά, έναν υπέργηρο Κερκυραίο, οι «παπυρέλλες» ήταν πεντάμετρες αμφίπλωρες σχεδίες που οι τελευταίες είχαν κατασκευαστεί κατά τη διάρκεια του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου. Ο παλιός τεχνίτης προθυμοποιήθηκε, παρότι δυστυχώς ήταν τυφλός, να υποδείξει σε έναν συμπατριώτη

Το «Κυρήνεια II» ταξιδεύοντας με ούριο άνεμο.

του ναυτικό, τον Σπύρο Αγάθο-Γιανητσέλλι την πολύπλοκη μέθοδο κατασκευής του. Με την άδεια του ιδιοκτήτη της Καβουρολίμνης, που ανήκε στο κτήμα Γιαλινά, κόψαμε αρκετό «παπύρι» για να κατασκευάσουμε μια σχεδία. Πολύ σύντομα να εξηγήσω ότι πρώτα δημιουργείται έναςσκελετός από έξι ανθεκτικά κλαριά, σφιχτοδεμένα στα δυο τους άκρα, που διαπλατύνεται στο κέντρο δίνοντας ένα μέγιστο πλάτος 1,65 μ. Πάνω του τοποθετούνται εγκάρσια ξύλινες τάβλες που δέχονται τις δέσμες παπύρου. Από πάνω σφιχτοδένονται άλλες ξύλινες σανίδες, που δημιουργούν το κατάστρωμα. Η κατασκευή ολοκληρώνεται με παχιές δέσμες παπύρου που τοποθετούνται στις δυο πλευρές δημιουργώντας την «κουπαστή» της σχεδίας. Εκατοντάδες μέτρα φυτικού σχοινιού συγκρατούν τις δέσμες παπύρου και τις ξύλινες τάβλες, σχηματίζοντας ένα πλεούμενο μήκους 5,37μ με εξαιρετική πλευστότητα, που είναι τελείως αβύθιστο. Κατά τη διάρκεια του προγράμματος, επικοινώνησα με τον διάσημο θαλασσοπόρο, Thor Heyerdahl, που τα θρυλικά του ταξίδια με το Κον Τiκη και το Ρα Ι και Ρα ΙΙ έμειναν στην ιστορία των θαλάσσιων κατορθωμάτων.Τον συνάντησα στο Όσλο και έμαθα πολλά ενδιαφέροντα για τα δυο του πλεούμενα από πάπυρο με τα οποία διέπλευσε ωκεανούς. Ο Χαιερτάλ μου έδωσε δυο χρήσιμες συμβουλές.Πρώτα να βεβαιωθώ ότι το «παπύρι» της Καβουρολίμνης ήταν πάπυρος και όχι ψάθα. «Πρόσεχε», μου είπε, «γιατί αν γελαστείς και είναι ψάθα, μετά από λίγες μέρες η σχεδία θα εμποτιστεί νερό και θα βουλιάξει». Δεύτερη συμβουλή:«να έχεις κατά το ταξίδεμα ένα σχοινί / εντατήρα σφιχτοδεμένο στα δυο άκρα της σχεδίας. Εγώ στο πρώτο ταξίδι με το Ρα Ι δεν το είχα σκεφθεί, και η «πλώρη» κρέμασε. Αναγκάστηκα να διακόψω το ταξίδι και να κτίσω το Ρα ΙΙ». Ακολούθησα και τις δυο συμβουλές. Έστειλα στο Πανεπιστήμιο της Ινδιάνα, στις ΗΠΑ, όπου ήταν καθηγητής ο Tom Jacobsen τη ρίζα, το στέλεχος και το άνθος του κερκυραϊκού παπύρου και η καθησυχαστική απάντηση που έλαβα με βεβαίωσε ότι επρόκειτο για ScirpuslacustrisL.,ssp. lacustri της οικογένειας των Cyperaceae, πραγματικό πάπυρο και όχι Ferula CommunisL., δηλαδή κοινή ψάθα. Το σχοινί / εντατήρας συγκράτησε τελικά τα δυο άκρα της σχεδίας όρθια, χωρίς να προκύψει κανένα πρόβλημα.. Η «παπυρέλλα» μεταφέρθηκε οδικώς στο Λαύριο, όπου πραγματοποιήσαμε δοκιμές στον ευρύ κόλπο της Πούντα Ζέζα. Χρησιμοποίησα ωςπλήρωμα ναύτες ενός θαλαμηγού σκάφους και εκεί προέκυψε ένα πρόβλημα με την κωπηλασία. Υπάρχουν δυο τρόποι κωπηλασίας. Εκείνος που το κουπί στηρίζεται σε σκαρμό, και η «ελεύθερη» κωπηλασία που οι Γάλλοι αποκαλούν pagayer και οι Άγγλοι paddling. Όσοπερίεργο και αν φαίνεται δεν υπάρχει ελληνική λέξη που να αποδίδει το paddling. Αναζητώντας κάποια αρχαία λέξη ανακάλυψα ότι ο Σπυρίδων Μαρινάτος, χρησιμοποίησε τον όρο «ταρσοπλοΐα» για να περιγράψει αυτή τη μορφή κωπηλασίας στην περίφημη παράσταση της πομπής πλοίων που βρέθηκε στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης. Επειδή η «ταρσοπλοΐα» είναι πολύ κουραστική, επέλεξα μια ομάδα ορειβατών με μεγάλη εμπειρία στην κωπηλασία «kayak». Χρησιμοποίησα έτοιμα κουπιά του τύπου Metzler που αντιγράφουντα πρωτόγονα. Το πλήρωμα αποτελείτο από έξη κωπηλάτες, που κωπηλατώντας κατά τη διάρκεια της ημέρας και αναπαυόμενοι σε νησί το βράδυ, κατάφεραν να μεταβούν από νησί σε νησί και να καλύψουν την απόΠεριπλους 111 31

Το «Κυρήνεια II», η «Τριήρης Ολυμπιάς», η «Παπυρέλλα» Συντομογραφίες • ΑJA = American Journal of Archaeology • Tropis I = H. Tzalas (ed.), Proceedings of the 1st International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Piraeus, 1985, Athens,1989, Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition.

• Tropis II= H. Tzalas (ed.), Proceedings of the 2nd International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Delphi, 1987, Athens, 1990, Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition.

• Tropis III = H. Tzalas (ed.), Proceedings of the 3rd International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Athens, 1989, Athens. 1995.

• Tropis VI = H. Tzalas (ed.), Proceedings of the 6th International Symposium on Ship Construction in Antiquity, Lamia, 1996, Athens, 2001, Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition. Το «Κερύνεια ΙΙ» • Katzev, M. L., “An Analysis of the Experimental Voyages of Kyrenia”, Tropis II, pp..245-255.

• Katzev-Womer. S., “The Ancient Ship of Kyrenia, Beneath Cyprus Seas”, P. Valavanis (ed.), Great Moments in Greek Archaeology, Athens, 2007, pp.286-299.

• Katzev, M.L., Katzev- Womer, S. “«Kyrenia II»: building a replica of an Ancient Greek merchantman”,Tropis I, pp.163-175.

• Steffy, R. J., ”The Kyrenia Ship: An Interim Report on its Hull Construction”, AJA, 38.1, 1985, pp.71-101.

• Steffy, R.J., Wooden Ship Building and the Interpretation of Shipwrecks, College Station, Texas A&M University Press, 1994.

• Tzalas H. E.., 2007 The Kyrenia II. “An Attempt of Experimental Archaeology”, P. Valavanis (ed.), Great Moments in Greek Archaeology, Athens, 2007,pp. 300-305.

Πάνω: Το ναυάγιο του αρχαίου πλοίου της Κερύνειας συντηρημένο όπως εκτίθεται στο μεσαιωνικό κάστρο της πόλης.

σταση των 78 ναυτικών μιλίων που χωρίζει το Λαύριο από τη Μήλο σε 7 ήμερες. Το πείραμα τεκμηριώθηκε σχολαστικά, και τα αποτελέσματα δημοσιεύθηκαν με κάθε λεπτομέρεια. Το ταξίδι αυτό σίγουρα δεν απέδειξε ότι ο οψιδιανός της Μήλου, που έφερε επανάσταση στην κατασκευή εργαλείων κατά τα πρώιμα Παλαιολιθικά και Μεσολιθικά χρόνια, μεταφέρθηκε με σχεδίες. Η προσπάθεια απλά απέδειξε, ότι με μια απλή σχεδία από «παπύρι» που μπορούσε να κατασκευαστεί με τα εργαλεία που διέθεταν τότε οι πρόγονοι μας, θα μπορούσε να μεταφερθεί ο οψιδιανός από τη Μήλο στην κοντινότερη στεριά και από εκεί οδικώς στο μακρινό σπήλαιο Φράνχθι. Η «παρυρέλλα» εκτίθεται στο Μουσείο «Θάλασσα» στην Αγία Νάπα, κοντά στο Κυρήνεια ΙΙ. Ας προσθέσω ότι λίγα χρόνια αργότερα κατασκεύασα με Αιγύπτιο τεχνίτη μια «παπυρέλλα» στο «Φαραωνικό χωριό» του Καΐρου, χρησιμοποιώντας αφρικανικό πάπυρο. Με τον ίδιο πάπυρο και τον ίδιο τεχνίτη, τον Γαζάλ, κατασκευάστηκε και ένα Φαραωνικό πλοιάριο 10 μέτρων. Την Αιγυπτιακή «παπυρέλλα» την ταξιδέψαμε στη θάλασσα της Αλεξάνδρειας, ενώ το Φαραωνικό πλοιάριο στον Νείλο ποταμό. Και τα δυο πλεούμενα εκτίθενται στο «Φαραωνικό Χωριό». ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Το «Κυρήνεια ΙΙ», η «Αθηναϊκή Τριήρης Ολυμπιάς» και η «Παπυρέλλα», αποτελούν τρεις προσπάθειες ναυτικής πειραματικής αρχαιολογίας με τρία πολύ διαφορετικά θαλασσινά σκάφη. Το «Κυρήνεια ΙΙ» έδωσε απαντήσεις στο ερώτημα για τη δυνατότητα κατασκευής με τη μέθοδο «Shell first», «πρώτα το κέλυφος», η «Αθηναϊκή Τριήρης» έλυσε το πρόβλημα της διάταξης των κουπιών σε τρία επίπεδα, ενώ η «Παπυρέλλα» απέδειξε ότι μια μικρή σχεδία από «παπύρι» μπορεί να πλεύσει με κωπηλάτες στις συχνά ταραγμένες θάλασσες των Κυκλάδων.

32 Περιπλους 111

Η Αθηναϊκή Τριήρης • Coates, J. F. “The Trireme, its design and construction”, Tropis I, Athens, 1989, pp. 83-90.

• Coates, J. F., Platis, S. K., Shaw, J. T. The Trireme Trials 1988, Oxford, Oxbow books, 1990.

• Ιωαννίδου, Κρίστυ, Εμίλιο, Τριήρης, Τακτική και Επιχειρησιακό Περιβάλλoν στην αρχαία Ελλάδα, Υπηρεσία Ιστορίας Πολεμικού Ναυτικού, Αθήνα, 2016, σσ. 128-134.

• Lehmann, L. Th. “Remarks on the hypozoma”, Tropis VI, Athens, 2001. pp. 389-395.

• Morrison, J.S., “The Trireme reconstruction; values and authenticity; the nature of the evidence”,Tropis I, 1989, pp. 211-216.

• Morrison, J.S., Greek and Roman Oared Warships, 399-30 B.C., Oxford, Oxbow books, 1996.

• Morrison, J. S., Coates, J. F., The Athenian Trireme, The History and Reconstruction of an ancient Greek Warship, Cambridge, University Press,1986.

• Morrison, J. F., Williams, R.T., Greek Oared Ships 900-322 B.C., Cambridge, Cambridge, University Press (1st.edition 1968), 1997.

• Platis S.,”The shipbuilding work of the Trireme; Problems facedLessons learned”, Tropis II,1990, p..273.

• Robert, O.T.R., “Rigging the Athenian Trireme”, Tropis II, 1990,pp..287-300.

• Shaw, T. (edit), The Trireme Projects: Operational Experience 19871990, Lessons Learnt, Oxford, Oxbow books, 1993.

• Tilley, A., Seafaring on the Ancient Mediterranean, New Thoughts on Triremes and Other Ancient Ships, Oxford, British Archaeological Reports (BAR, Int. Series, 1268) 2004. Η Παπυρέλλα • Tzalas,H.E., “On the obsidian trail: With a Papyrus craft in the Cyclades”, Tropis III, 1989, pp. 441-469.

• Tzalas, H.,“The ships of the Greeks –.From the rafts and dugouts to the giants of the sea of Hellenistic Times”, The Voyage from Ancient Time to Modern Age, Athens, Research National Foundation Athens, 2003, pp..37-46.

• Tζάλας, Χ.,“Η πρώιμη θαλάσσια μεταφορά Οψιανού της Μήλου”/”Der Transfer von Obsidian aus Milos in der prähistorischenZeit”, A. Kyriatsoulis (ed.), Tagung –_Austausch von Gütern, Ideen undTechnologien in der Ägäis und imöstlichenMittelmeer von derprähistorischenbiszu der archaischenZeit, Ohlstadt/Obb. Deutschland, 2006, Weilheim, Obb.:VereinzurFörderung der Aufarbeitung der Hellenischen Geschichte, 2008, pp.157-162.

• Tzamtzis, A. I., “Papyrella: Remote descendant of a Middle Stone Age craft”,Tropis II, 1990, pp..329-332.

Quality around the clock and against the elements Around the clock, against the elements, Thenamaris delivers a wide variety of cargoes for clients worldwide: safely, securely and efficiently.

Combining fresh energy with over 48 years of shipping experience, we manage a world-class fleet of ocean going vessels, ensuring high quality performance and a service you can trust.

Find out more about us at www.thenamaris.com

Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες Η Ομηρική κλίμακα των Ανέμων1 Του Κώστα Αντύπα

Στις αρχές του 18ου αιώνα, ο William Defoe κατέγραψε μια δωδεκάβαθμη κλίμακα έντασης του ανέμου, την οποία χρησιμοποιούσαν οι εγγλέζοι ναυτικοί πιθανώς από τον Μεσαίωνα2.

καθιερώθηκε λατρεία των ανέμων στους Δελφούς6. Το ανεμολόγιο του Ομήρου περιλαμβάνει τέσσερις ανέμους: βορέης, νότος, ζέφυρος και εὖρος. Η λέξη βορέης μάλλον σχετίζεται με την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *g er- ή *g or («βουνό»)7. Αν δεχτούμε την υπόθεση αυτή, τότε ο βορέης σημαίνει ό,τι και η σημερινή τραμουντάνα (tramontana): ο άνεμος που πνέει από το βουνό. Αναλογικά, οι Ὑπερβόρειοι, μια λέξη που συναντάται για πρώτη φορά στον επικό κύκλο8, πρέπει αρχικά να είχε την σημασία «εκείνοι που ζουν πέρα από τα [βόκλίμακα αυτή ήταν καθαρά εμπειρική και όριζε με λέξεις ρεια] όρη». την ισχύ του ανέμου. Ένας αιώνα αργότερα, ο ναύΟ νότος είναι ο υγρός άνεμος· η λέξη προέρχεται από αρχος Beaufort κωδικοποίησε τη ναυτική τη ρίζα *sn-et- ή *sneh2 («πλέω», «κολυμπώ») εμπειρία σε μια παρόμοια κλίμακα, χρησιμοκαι είναι ετυμολογικώς συγγενής με τα ποιώντας αριθμούς και όχι λέξεις για τις ρήματα νάω και νέω9. Από το δυτικά, βαθμίδες της. Η κλίμακα Beaufort από το ζόφος (σκοτάδι), πνέει ο ζέαναφερόταν όχι μόνο στην ισχύ φυρος10. Σε επιγραφή της Γραμτου ανέμου, αλλά στις συγκεμικής Β υπάρχει αναφορά σε κριμένες επιπτώσεις κάθε γυναίκες από τη Ζεφύρα της βαθμίδας έντασης στα παΜικράς Ασίας, που αργόνιά των πλοίων: έτσι στη τερα ονομάστηκε Αλικαρβαθμίδα 0 τα πανιά κρένασσός11 (ze-pu2-ra-ο12). μονται αδρανή πάνω στις Αν δεχτούμε ότι η Ζεφύαντένες, στα 5 μποφόρ το ρα-Αλικαρνασσός πήρε καράβι ταξιδεύει με όλα το όνομά της από την τα πανιά ανοιχτά, στα 6 χαρακτηριστικά δυτική μποφόρ αρχίζει να μειώθέση της στον Κεραμεινει την ιστιοφορία του και κό Κόλπο, τότε μπορούμε στην τελευταία σκάλα, στα να υποθέσουμε ότι ήδη 12 μποφόρ, κανένα πανί από τη Μυκηναϊκή Εποχή δεν μπορεί να αντέξει τη δύο άνεμος του δυτικού τεταρναμη του ανέμου3. τημορίου ονομαζόταν με λέξη Κάτι αντίστοιχο με την κλίμακα συγγενή προς το ζέφυρος. Το Μποφόρ διακρίνουμε αμυδρά και ν ομ Τέλος, ο εὖρος πιθανώς προέρχεται ω μ ηρι στο ομηρικό έπος. Φυσικά, σε καμία ανέ κό α από το ρήμα εὕω13 («ψήνω», «καψαλίζω», ν ω νεμολ ρ ά περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε σ σ όγιο των τε «ξηραίνω») με τη δασεία να χάνεται σε για κωδικοποίηση· όπως θα προσπαθήσουαναλογία προς το αὔρη, την «πνοή του ανέμε να δείξουμε παρακάτω, στην ομηρική ποίηση μου»14. Ο εὖρος είναι ένας ξηρός (και στο Ιόνιο πέλαγος, υπάρχει κάποια στοιχειώδης κατάταξη της ισχύος των ανέμων πολύ θερμός κατά το θέρος) ανατολικός άνεμος. ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στην ιστιοφορία.

6 Ηρόδoτος, 7.178. Η γνώση σχετικά με τους ανέμους και τα ατμοσφαιρικά φαινόμενα 7 Pokorny, 477-8· Chantraine, λήμμα Βορέας, 185. Πάντως, ο Beekes, χωρίς αποτελούσε και αποτελεί βάση της ναυτικής τέχνης. Ήδη σε επινα απορρίπτει την άποψη αυτή, εκφράζει έντονες αμφιβολίες ακόμη και για γραφές της Γραμμικής Β από την Κνωσό αναφέρονται προσφορές την ινδοευρωπαϊκή προέλευση της λέξης (Beekes, 2010, λήμμα βορέας, 227). Σχετικά με τις επιφυλάξεις του Beekes, θα πρέπει να σημειώσουμε σε κάποια a-ne-mo i-je-re-ja (ἀνέμων ἱέρεια)4. Στην Αίγυπτο, κατά ότι για ένα κάτοικο των παραλίων της βόρειας Μεσογείου θα ήτα πολύ την εποχή του Νέου Βασιλείου, καταγράφεται μια θεά και ένας δύσκολο να δώσει στον Βοριά όνομα που να μην τον συσχετίζει με την θεός των ανέμων5. Στην Ελλάδα, μετά την εκστρατεία του Ξέρξη, προέλευσή του από «βορινά βουνά».

Η

1 Εισήγηση στο ΚΘ Σεμινάριο Ομηρικής Φιλολογίας, Ιθάκη, 28-30 Αυγούστου 2015.

2 Defoe, 1704, κεφ. 2. Σχετικά με μια προγενέστερη καταγραφή αυτής της εμπειρικής κλίμακας, αλλά χωρίς κωδικοποίηση σε συγκεκριμένες βαθμίδες, βλ. το βιβλίο που εξέδωσε το 1697 ο θαλασσοπόρος, εξερευνητής και πειρατής William Dampier, A New Voyage Round the World, (Dampier, 1927).

3 Σχετικά με τις εμπειρικές κλίμακες ισχύος του ανέμου κατά τη σύγχρονη εποχή, βλ. Lamb, 1991, 71, πίνακας 9.

4 Σχετικά με το θέμα, η πληρέστερη πραγματεία είναι Hampe, 1967· βλ. επίσης, Ventris-Chadwick, 1973, 127 και 304-8· Bartoněk, 128.

5 Budge, 1960, 632.

34 Περιπλους 111

8 Ὁμηρικός Ὕμνος Εἰς Διόνυσον (Ι), 29. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, 4.32, οι Υπερβόρειοι αναφέρονται στους Ἐπιγόνους και στον Ησίοδο.

9 Pokorny, 971-2· Chantraine, 1968, λήμμα Νότος, 758· Hofmann, 1974, λήμμα νότος, 265· Beekes, 2010, λήμμα νότος, 1025.

10 Chantraine, 1968, λήμμα Ζέφυρος, 399. Πιθανώς, προέρχεται από κάποια μη ινδοευρωπαϊκή ρίζα.

11 Στράβων, 14.16.

12 Σύμφωνα με τον Uchitel, 1984, 258, πρόκειται για γυναικείο κύριο όνομα. Όμως, θα παρατηρήσουμε ότι ο τύπος ze-pu2-ra-o είναι, μάλλον, γενική πληθυντικού.

13 Στο εὕω διακρίνουμε την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *h1eus- (= καίω) (Beekes, 2010, 486, λήμμα εὕω).

14 Chantraine, 1968, λήμμα Εὖρος, 387· Hoffmann, 1974, λήμμα Εὖρος, 111.

Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες

1

3

2

4

1. Βορέας, Πύργος των ανέμων. 2. Εύρος, Πύργος των ανέμων. 3. Ζέφυρος, Πύργος των ανέμων. 4. Νότος, Πύργος των ανέμων.

Συνεπώς, οι τέσσερις ομηρικοί άνεμοι σχετίζονται μόνο έμμεσα με τα σημεία του ορίζοντα: ο καθένας προέρχεται από ένα διαφορετικό τεταρτημόριο, αλλά το όνομά τους εκφράζει κυρίως ιδιότητες και όχι απλώς προέλευση από κάποιο σημείο του ορίζοντα. Είναι πολύ σημαντικό να κατανοήσουμε τη διαφορά αντίληψης περί ανέμων ανάμεσα στη σημερινή εποχή και στις εποχές προ πυξίδας και ναυτικού χάρτη. Στη σημερινή ναυτιλία ο άνεμος ταυτίζεται ανάλογα με το συγκεκριμένο σημείο του ορίζοντα από το οποίο πνέει: για παράδειγμα, ως «βόρειος» ορίζεται ο άνεμος που πνέει από τις 3600+11,250 του ανεμολογίου. Όμως, στη ναυτιλία χωρίς όργανα τα πράγματα είναι διαφορετικά: ο ναυτικός κατανοεί ποιος άνεμος φυσάει από τις ιδιότητες και ιδιαιτερότητές του. Ο συλλογισμός του ναυτικού της ομηρικής εποχής δεν ήταν «ο άνεμος φυσάει από τα ανατολικά, άρα είναι εὖρος», αλλά «φυσάει εὖρος, άρα ο άνεμος έρχεται από τα ανατολικά». Στο θέμα αυτό, πρέπει να σημειώσουμε ότι η εξέλιξη της τεχνολογίας του πλοίου έδωσε τη δυνατότητα στα καράβια να ανεβαίνουν περισσότερο στον άνεμο ή, με άλλα λόγια, να εκμεταλλεύονται για την πρόωσή τους ευρύτερο τόξο του ανεμολογίου. Καθώς η ονοματοθεσία ακολουθεί την τεχνολογική εξέλιξη, ένα πιο εξελιγμένο σύστημα πλεύσης και ιστιοφορίας απαιτούσε ακριβέστερο προσδιορισμό της κατεύθυνσης του ανέμου και όχι ένα γενικό χωρισμό του ορίζοντα σε τέσσερα τεταρτημόρια. Έτσι, στην ομηρική εποχή ονομάζονται μόλις τέσσερις άνεμοι, αλλά λίγους αιώνες μετά, ο Αριστοτέλης κατέγραφε ένδεκα ανέμους15, ενώ ένα σημερινό ανεμολόγιο περιλαμβάνει δεκαέξι ανέμους. Η απόλυτη νηνεμία ονομάζεται γαλήνη στα ομηρικά έπη. Η λέξη γαλήνη αναφέρεται αποκλειστικά στον άνεμο και στη θάλασσα16. Αν κρίνουνε από τα συγγενή ουσιαστικά γέλως και γλήνη17, καθώς και από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *ĝel-18, η γαλήνη βρίσκεται εντός του εννοιολογικού πεδίου που καλύπτει τις έννοιες «γελώ» και «λάμπω». Συνεπώς, η γαλήνη δεν είναι απλώς νηνεμία, αλλά η λάμψη της ακύμαντης θάλασσας· αυτή η έννοια είναι εμφανής στην περιγραφή ενός λιμανιού όπου επικρατούν ιδανικές συνθήκες για το άραγμα των καραβιών: στο λιμάνι των Λαιστρυγόνων, η θάλασσα του όρμου όπου αράζουν τα ένδεκα καράβια των εταίρων του Οδυσσέα λάμπει με μια εξωπραγματική λευκὴν γαλήνην (Οδ. κ94). Η γαλήνη, πραγματική ευχή για ένα αραγμένο καράβι ή για ένα ναυαγό (Οδ. ε452), είναι παγίδα για τα ιστιοφόρα στην ανοιχτή θάλασσα: Ἔτι οὖν σοι λέγω νηνεμίας τε καὶ γαλήνας καὶ ὅσα τοιαῦτα, 15 Αριστοτέλης, Μετεωρολογικά, 363a21-365a13.

16 Για τον άνεμο: γαλήνη νηνεμίη, Οδ.ε391, μ168· για τη θάλασσα: οἱ δ’έλόωσιν γαλήνην, Οδ. η319 κ.α.

17 Chantraine, 1968, λήμμα γαλήνη, 208, και λήμμα γελάω, 214· Hofmann, 1974, λήμμα γαλήνη, 47.

18 Pokorny, 429-34· Beekes, 2010, λήμμα γαλήνη, 257-8.

ὅτι... σήπουσι καὶ ἀπολλύασι…19 λέει ο Σωκράτης στον μάντη Θεαίτητο, μάλλον απηχώντας σκέψεις των ναυτικών συμπολιτών του. Όταν ο άνεμος πέσει εντελώς και η γαλήνη ακινητοποιήσει το πλοίο μεσοπέλαγα, πιάνουν δουλειά οι κωπηλάτες: σηκώνονται από τους πάγκους τους, κατεβάζουν και τυλίγουν το πανί (μηρύσαντο ἱστία, Οδ.μ170), όμως αφήνουν στημένο το κατάρτι· πιάνουν τα κουπιά και αρχίζουν να λάμνουν (Οδ.μ168-180), ελπίζοντας να συναντήσουν γρήγορα ένα ευνοϊκό ρεύμα στη θάλασσα ή μια πνοή ανέμου. Στην αντίθετη άκρη της ομηρικής κλίμακας βρίσκεται η ἄελλα20 (Ιλ. Β293, Οδ. γ320 κ.α.), ο δυνατός άνεμος21. Η άποψη περί ετυμολογίας της λέξης από το θέμα ἀFη-22, σήμερα δεν γίνεται αποδεκτή και προτείνεται η προέλευση από ένα θέμα h2uel-, αν και με πολλές επιφυλάξεις23. Στην Ιλιάδα οι ἄελλαι συνδέονται με το χειμώνα (Ιλ. Β203), με τον άνεμο που σηκώνει σκόνη (Ιλ. Π374), με τις θαλασσινές θύελλες (Ιλ. Τ377) και, μεταφορικά, με την ορμή του πολεμιστή (Ιλ. Ν795)· αντίθετα, στην Οδύσσεια, οι ἄελλαι έχουν σχέση μόνο με τη θάλασσα και τα καράβια. Το όνομα μίας από της Άρπυιες, Ἀελλώ, δείχνει ότι το η λέξη ἄελλα έχει σαφώς αρνητική διάσταση. Ο Ησύχιος καταγράφει το ουσιαστικό ἀελλός, το οποίο ερμηνεύει ως «μαινόμενος, καὶ ὄρνεόν τι»24, ενώ στο Μέγα Ετυμολογικόν το επίθετο ἄελλον αποδίδεται ως «ταχύ»25. Τέλος, από το ουσιαστικό ἄελλα σχηματίζεται το άπαξ λεγόμενον επίθετο ἀελλής (Ιλ. Γ13), το οποίο αναφέρεται στην πυκνή σκόνη που σηκώνει ο άνεμος. Όλα τα παραπάνω δείχνουν ότι η ἄελλα είναι ορμητικός άνεμος, πέρα από τα όρια της ασφαλούς πλεύσης. Ποια όμως είναι τα όρια αυτά; Τα πειραματικά ταξίδια του Κερύνεια ΙΙ έδειξαν ότι ένα ιστιοφόρο της αρχαιότητας μπορεί να πλεύσει και να κρατηθεί στην πορεία του ακόμη και με άνεμο 8 μποφόρ26. Όμως, η ἄελλα είναι άνεμος που, όταν ξεσπάσει, χρειάζεται όλη η ικανότητα του κυβερνήτου (Οδ. γ283) όχι για να κυβερνηθεί το καράβι, αλλά για να μη βυθιστεί. Το πλεούμενο δεν ταξιδεύει πλέον: παρασύρεται από τη θύελλα (Ιλ,Β293, Τ377 κ.α.). Η ἄελλα, στην ομηρική κλίμακα των ανέμων ανήκει στη βαθμίδα όπου το πλοίο πρέπει να βρει αμέσως ασφαλές αγκυροβόλιο· αν δεν καταφέρει να αράξει με ασφάλεια για να αποφύγει την ἄελλαν, η σωτηρία του έγκειται στην ικανότητα του πληρώματος και στην καλή ναυπήγηση του καραβιού. Από τo ουσιαστικό ἄελλα σχηματίζεται το επίθετο της Ίριδος ἀελλόπος, το οποίο συναντάται μόνο στην λογοτυπική φράση ὦρτο δὲ Ἶρις ἀελλόπος ἀγγελέουσα (Ιλ. Θ409 =Ω77=Ω159). Η Ίρις, αγγελιαφόρος των θεών και ειδικότερα της Ήρας, είναι η θεότητα του ουρανίου τόξου· αδελφές της είναι οι Άρπυιες. Όλες είναι θυγατέρες θαλάσσιων θεοτήτων, του Θαύμαντος και της ωκεανίδος Ηλέκτρας27. Οι αδελφές της Ίριδος, οι Ἅρπυιαι, δεν είναι οι θύελλες, όπως υποθέτει ο Λορεντζάτος28, ούτε είναι οι προσωποποιήσεις της θύελλας, όπως θεωρεί το LSJ29· μάλλον θα έπρεπε να τις δούμε ως τα πνεύ19 Πλάτων, Θεαίτητος, 153c.

20 Στα ομηρικά έπη η λέξη συναντάται μόνο μία φορά στην ονομαστική ενικού ως ἀέλλη (Ιλ. Π374). Όμως, τόσο από τη μεταγενέστερη παράδοση της λέξης όσο και από την αιτιατική ενικού (ἄελλαν), γίνεται σαφές ότι στον στίχο Π374 ο τύπος ἄελλᾰ μετετράπη σε ἀέλλη για λόγους καθαρά μετρικούς.

21 Cunliffe, λήμμα ἀέλλη (sic)· Λορεντζάτος, 1925, λήμμα ἄελλα, 9· LSJ, λήμμα ἄελλα.

22 Chantraine, 1968, λήμμα ἄελλα, 23.

23 Beekes, 2010, λήμμα ἄελλα, 25· σχετικά με τη ρίζα *h2uel- βλ. MalloryAdams, 1997, 639.

24 Ησύχιος, 1354 25 ΕΜ, 20.7.

26 Katzev, 1989, 252 27 Morfon-Lenadron, 2003, 153· Grimal, 1991, 323.

28 Λορεντζάτος, 1925, λήμμα ἅρπυια, 63.

29 LSJ, λήμμα ἅρπυιαι. Περιπλους 111 35

Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες

Με το όνομα Αέρηδες καθιερώθηκε να λέγεται αρχαίο μνημείο που βρίσκεται στους βόρειους πρόποδες της Ακρόπολης Αθηνών, στον χώρο της Ρωμαϊκής Αγοράς στην Πλάκα. Η επίσημη ονομασία του είναι Ωρολόγιο του Κυρρήστου και θεωρείται πως το ανήγειρε ο Ανδρόνικος ο Κυρρήστης (ή Κύρρηστος). Πρόκειται για οκταγωνικό μαρμάρινο κτίριο, χωρίς κίονες, όπου στις ισάριθμες μετόπες του φέρονται ανάγλυφοι οι οκτώ κύριοι άνεμοι, εξ ου και η ονομασία «Αέρηδες». Φέρει δύο θύρες, μία προς βορρά και μία προς δύση.

ματα, τους δαίμονες της θύελλας30. Στην Ιλιάδα, αναφέρεται μόνο η Άρπυια Ποδάγρη, η μητέρα των αθάνατων αλόγων του Αχιλλέα (Ιλ. Π150)· όμως, στην Οδύσσεια αυτά τα δαιμονικά όντα είναι ταυτισμένα με τις θαλασσινές καταιγίδες (Οδ. α241=ξ371, υ77). Και πάλι, η έννοια «θαλασσινές καταιγίδες» δεν αρκεί ως απόδοση. Οι Ἅρπυιαι είναι τα όντα που τρομοκρατούν τους ναυτικούς· δεν είναι ο άνεμος, αλλά οι δαίμονες του ανέμου και εκφράζουν εκείνο που πραγματικά φοβάται το πλήρωμα ενός ιστιοφόρου: το αναπάντεχο και την αταξία του ριπιαίου ανέμου, την καταστροφή που μπορεί να προέλθει από μια ξαφνική σπιλιάδα που ξεσκίζει το πανί και αρπάζει τα κουρέλια του. Το όνομά των Ἁρπυιῶν, προερχόμενο είτε από τη ρίζα του ἁρπάζω είτε του ἐρέπτομαι31, δηλώνει τον φόβο της «αρπαγής». Μέσα από το όνομα των Ἁρπυιῶν και τους μύθους γύρω από αυτά τα δαιμονικά όντα, διακρίνουμε μία ακόμη ταξινόμηση των ανέμων, όχι πλέον σε σχέση με την ισχύ τους, αλλά σε σχέση με την τάξη και την κανονικότητα: ο «ορθός» άνεμος μπορεί να αντιμετωπιστεί· αν είναι υπερβολικά ασθενής, υπάρχει η λύση των κουπιών (Οδ. μ168-180)· αν είναι υπερβολικά ισχυρός, το πλοίο μπορεί να συνεχίσει την πορεία του με μειωμένη ιστιοφορία, περιμένοντας κάποια βελτίωση του καιρού (Οδ. ι80-83) ή ο κυβερνήτης θα υποχωρήσει συνετά και θα κρυφτεί σε κάποιον όρμο· κι αν ο άνεμος εξακολουθήσει να πνέει σε μη επιθυμητή κατεύθυνση ή σε μη επιθυμητή ένταση, το πλήρωμα θα περιμένει υπομονετικά 30 Caldwell, 1993,153.

31 Chantraine, 1968, λήμμα Ἅρπυια, 115. Ο Beekes, 2010, λήμμα Ἅρπυια, 139, απορρίπτει πειστικά την προέλευση της λέξης από το ἐρέπτομαι, ενώ θεωρεί την προέλευση από το ἁρπάζω ως αβέβαιη. Πάντως, η κρατούσα λαϊκή ετυμολογία ή παρετυμολογία από το ἁρπάζω ήταν τόσο ισχυρή, ώστε στην αντίληψη των ακροατών των επών οι Ἅρπυιαι είναι κάποια δαιμονικά όντα «που αρπάζουν».

36 Περιπλους 111

στο αγκυροβόλιο (Οδ. ι67-75). Όμως, οι «παρεκβατικοί» ριπαίοι άνεμοι ανάμεσα στα νησιά των αρχιπελάγων στο Αιγαίο, στο Σαρωνικό και στο Ιόνιο, δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν: χτυπούν αιφνίδια, από απρόβλεπτη κατεύθυνση, αρπάζουν το πανί και αφήνουν το καράβι ξυλάρμενο στο κύμα. Κατά την Αργοναυτική εκστρατεία ο Ζήτης και ο Κάλαϊς, τα δυο παιδιά του Βορέα, προσπάθησαν μάταια να εξοντώσουν αυτούς τους δαίμονες του ανέμου, τις Ἅρπυιες· τις κυνήγησαν μέχρι τις Εχινάδες, στο Ιόνιο, χωρίς να καταφέρουν να τις προφτάσουν· η προσπάθειά τους απέτυχε, η ευταξία του Βοριά που φυσά πάντα από μία κατεύθυνση δεν κατάφερε να επιβληθεί στην αταξία των σπιλιάδων και οι ριπαίοι άνεμοι εξακολουθούν να τρομοκρατούν τους ναυτικούς32. Στον ίδιο περίπου εννοιολογικό χώρο με την ἄελλαν βρίσκονται και οι λέξεις θύελλα και λαῖλαψ. Η θύελλα, προερχόμενη από ρίζα33που σχηματίζει λέξεις όπως θύω («κινούμαι ορμητικά», «εφορμώ») ή θυιάς34 (Βάκχη), πρόκειται για κατάσταση ανέμου απαγορευτική για τη ναυσιπλοΐα. Η έκφραση θύελλα μισγομένων ἀνέμων Οδ. ε317) ή ἄελλαι παντοίων ἀνέμων (Οδ.ε304-5) δηλώνει μια «παρεκβατική» κατάσταση των ανέμων, σπιλιάδες που πνέουν από κάθε κατεύθυνση, κάτι συνηθισμένο σε θαλάσσιες περιοχές όπως εκείνες των Εχινάδων ή των Κυκλάδων. Η λαῖλαψ είναι λέξη αβέβαιης ετυμολογίας. Διακρίνουμε έναν επιτατικό αναδιπλασιασμό (λαι–λαψ), όμως η υπόθεση του Hofmann περί συγγένειας με το ρήμα λαπίζω («καυχώμαι», «κομπάζω»)35 32 Απολλώνιος Ρόδιος, Αργοναυτικά, 2.273 κ.ε.

33 Πιθανώς, *dhū- (Strunk, 1967, 125 κ.ε.) ή *dheu2- (Beekes, 2010, λήμμα θύελλα, 562).

34 Αισχύλος, Ἑπτὰ ἐπὶ Θήβας, 498.

35 Hofmann, 1974, λήμμα λαῖλαψ, 201.

του Κώστα Άντυπα είναι δύσκολο να γίνει αποδεκτή, αφού το λαπίζω προέρχεται από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα lap- ή lep- που ανήκει στο εννοιολογικό πεδίο του «φλυαρώ», «ψιθυρίζω»36. Η λαῖλαψ έρχεται μαζί με μαύρα σύννεφα (λαῖλαψ κελαινή, Ιλ. Π384) και προκαλείται από τον Βορέην (Οδ. ι67-8) ή τον Ζέφυρον (Ιλ. Δ276-8). Πρέπει να σημειώσουμε ότι η λέξη θύελλα χρησιμοποιείται συνήθως κυριολεκτικά, ενώ η λαῖλαψ περιέχεται συχνά σε μεταφορές (λαίλαπι ἶσος, Ιλ.,Υ51). Στον ωφέλιμο χώρο ανάμεσα στις δύο απευκταίες καταστάσεις, την γαλήνην και την ἄελλαν, ο άνεμος παίρνει διάφορα ονόματα προερχόμενα από τη ρίζα ἀFη-. Ἀήτης (Ιλ. Ξ254, Ο626· Οδ., δ139, δ567) είναι το πιο γενικό από αυτά. Η λέξη αυτή έχει μάλλον ουδέτερο εννοιολογικό φορτίο και δηλώνει απλώς την πνοή του ανέμου: οἱ ποιηταὶ τὰ πνεύματα ἀήτας καλοῦσι, λέει ο Σωκράτης στον Κρατύλο37 και δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε κάποια διαφορετική σημασία στον Όμηρο και στην αρχαϊκή ποίηση· κυρίως, δεν μπορέσαμε να εντοπίσουμε ούτε την ερμηνεία του Cunliffe, που θεωρεί ότι ο ἀήτης είναι η σπιλιάδα38, ούτε εκείνη του LSJ, που αποδίδει τη λέξη ως «θύελλα»39. Επίσης, οι ἀῆται, στον πληθυντικό, δεν είναι γενικώς ο άνεμος, αλλά ειδικότερα οι πνοές του ανέμου. Για παράδειγμα, στη φράση ζεφύροιο λιγὺ πνείοντος αἰήτας (Οδ. δ5678), ο ζέφυρος είναι ο άνεμος γενικά και ἀῆται οι πνοές του. Το ρήμα ἄημι (Ιλ. Ε256, Οδ., γ176 κ.α.) ανήκει σε μια οικογένεια λέξεων η οποία συναντάται συχνά στην επική ποίηση, αλλά σπανίως στα κείμενα της Κλασικής Εποχής. Η ρίζα ἀFη-, προερχόμενη από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή ρίζα *h2ueh1-40, αποτελεί τη βάση αυτής της οικογένειας. Στο ρηματικό κλάδο της οικογένειας του ἀFη-, εκτός από το ἄημι, βρίσκουμε το ἀΐω και το σύνθετο διάημι. Το ἀΐω, το οποίο συναντάται μόνο στον άπαξ λεγόμενον τύπο ἄιον (Ιλ.Ο252), σημαίνει «εκπνέω»· το διάημι (Οδ. ε478=τ440) χρησιμοποιείται για τον άνεμο που περνά μέσα από τις φυλλωσιές. Στον ονοματικό κλάδο της οικογένειας βρίσκουμε τα ουσιαστικά ἄελλα, ἀήτης, και τα επίθετα ἀκραής, ἁλιαής, δυσαής, εὐαής, ζαής, ὑπεραής, λέξεις που όλες έχουν σχέση με την έννοια «πνοή του ανέμου». Το επίθετο ἀκραὴς προέρχεται, σύμφωνα με τους λεξικογράφους, από τα θέματα των λέξεων ἄκρος και ἄημι41. Προσδιορίζει πάντοτε ανέμους (Οδ. β421, ξ253, ξ299) και, μάλιστα, δηλώνει τον ιδανικό άνεμο: ο ἀκραὴς ζέφυρος που φέρνει το καράβι του Τηλέμαχου από την Ιθάκη στην Πύλο δεν πνέει μόνο από το απολύτως επιθυμητό σημείο του ορίζοντα, αλλά επίσης προσφέρει την ανώτατη δυνατή ταχύτητα στο πλοίο, χωρίς να αποκτά επικίνδυνη ισχύ. Με τους σημερινούς όρους και για μια ξύλινη βάρκα με πανί, θα λέγαμε ότι ἀκραὴς είναι ένας ούριος, σταθερός άνεμος ανάμεσα στα 5 και στα 6 μποφόρ. Αντίστοιχα, έχουμε τα επίθετα δυσαὴς, «άνεμος με μη επιθυμητές ιδιότητες», (Ε865, Ψ200, ν99) και ὑπεραής, «άνεμος πάνω από τα ανεκτά όρια». Το επίθετο ὑπεραὴς δεν αναφέρεται πλέον σε ἀήτην, αλλά σε ἀέλλην (Ιλ. Λ297). Ακόμη πιο ισχυρός είναι ο ζαής, «ο άγριος άνεμος», που συνδέεται πλέον με την λαίλαπα (Οδ.ε368, μ313) . Τέλος, ο ἁλιαὴς άνεμος είναι εκείνος που οδηγεί το καράβι από τη στεριά στη θάλασσα ή, καλύτερα, ο άνεμος που επιτρέπει τον απόπλου (δ361). Ο οὖρος άνεμος είναι εκείνος που επιτρέπει την κίνηση του καραβιού (Ιλ. Α479, Οδ.β420 κ.α.). Πνέει από την πρύμη του πλοίου ή δευτερόπρυμα, μέσα στα όρια ανοχής του συστήματος ιστιοφο36 Pokorny, 677. Ο Beekes, 2010, λήμμα λαπίζω, 834, αμφιβάλλει για την ινδο-ευρωπαϊκή προέλευση του θέματος λαπ-.

37 Πλάτων, Κρατύλος, 410b.

38 Cunliffe, λήμμα ἀήτης.

39 LSJ, λήμμα ἀήτης.

40 Benveniste, 1938, 155· Chantraine, 1968, λήμμα ἄημι, 26· Beekes, 2010, λήμμα ἄημι, 27.

41 Λορεντζάτος, 1925, λήμμα ἀκραής, 20· Cunliffe, λήμμα ἀκραής· LSJ, λήμμα ἀκραής. Chantraine, 1968, λήμμα ἀκ-, 44· Hofmann, 1974, λήμμα ἀκραής, 11· Beekes, 2010, λήμμα ἄκρος, 57.

ρίας. Η λέξη προέρχεται από το ουσιαστικό *ὄρFος και το θέμα του συναντάται στο ρήμα ὄρνυμι (κινώ, ξεσηκώνω)42. Συνεπώς, ο οὖρος άνεμος είναι συγκεκριμένα «ο άνεμος που κινεί το πλοίο». Ο ήχος του ανέμου έχει έμμεση σχέση με τη ναυσιπλοΐα: ο ιδανικός άνεμος είναι λιγύς, «με μουσικό ήχο». Στην Ιλιάδα, το επίθετο λιγύς, όπως και το αντίστοιχο λιγυρός, εκτός από τον συριγμό του ανέμου (Ιλ. Λ352, Ν334 κ.α), προσδιορίζουν τον καθαρό ήχο της ανθρώπινης φωνής (Ιλ. Α248 κ.α.), τον ήχο της λύρας (Ιλ. Ι186 κ.α.), αλλά και την οξεία φωνή των αρπακτικών πουλιών (Ιλ. Ξ190). Στην Οδύσσεια, το επίθετο λιγυρός χρησιμοποιείται μόνο για το τραγούδι (Οδ.μ44, μ183), ενώ η έννοια του λιγὺς μετακινείται από το «καθαρός ή συριστικός [ήχος]» στο «ευχάριστος, γλυκός [ήχος]»· με την έννοια αυτή χρησιμοποιείται ως επίθετο των Μουσών (Οδ.ω62), της φόρμιγγος (Οδ.θ67 κ.α.) και του ούριου ανέμου (Οδ.γ176 κ.α.). Εκτός από τα προηγούμενα, οι ιδιότητες των ανέμων ορίζονται με διάφορα ρήματα (βρέμω, ἐπιβρέμομαι, ἠπύω, ὄρνυμι, πνέω, σπέρχω, φυσάω, χαλεπαίνω), ουσιαστικά (ἀυτμή, ἰωή, πνοιή, ῥιπή) και, κυρίως, επίθετα (ἀργαλέος, ἐλαφρός, ζαχρηής, θεσπέσιος, κάλλιμος, καλός, κελαδεινός, κραιπνός, λάβρος, λιαρός, νηνέμιος, νήνεμος), άλλοτε με κυριολεκτική και άλλοτε με μεταφορική σημασία. Όμως, οι λέξεις αυτές έχουν γενική χρήση και δεν εντάσσονται στο λεξιλόγιο της κατάταξης των ανέμων σε μια στοιχειώδη κλίμακα. Ιδιαίτερη περίπτωση αποτελεί το ρήμα ἐπαιγίζω. Η ρίζα αιγ- δημιουργεί ερωτηματικά, καθώς εντοπίζεται σε τρία μη όμορα εννοιολογικά πεδία. Η αἴξ και, πιθανώς, η αἰγὶς αποτελούν τη βάση της μίας ομάδας εννοιών· λέξεις σχετιζόμενες με τη θάλασσα, όπως αἰγιαλός, Αἴγινα, Αἰγαί, Αἰγαῖον, σχηματίζουν τη δεύτερη ομάδα· και, τέλος, η τρίτη ομάδα αποτελείται από λέξεις σχετικές με τον ισχυρό άνεμο, όπως το ρήμα ἐπαιγίζω (Ιλ. Β148, Οδ.ο293) και το ουσιαστικό καταιγίς, που συναντάται για πρώτη φορά στα τέλη της Κλασικής Εποχής43. Στη βάση όλων των προηγουμένων, ίσως μπορούμε να διακρί42 Chantraine, 1968, λήμμα οὖρος, 839· Beekes, 2010, λήμμα οὖρος1, 1129.

43 Έχουν διατυπωθεί διάφορες υποθέσεις σχετικά με τις σχέσεις που μπορεί να συνδέουν αυτά τα εννοιολογικά πεδία χωρίς όμως να έχει δοθεί κάποια πειστική απάντηση στο ερώτημα αν υπάρχει κοινός εννοιολογικός τόπος και για τις τρεις αυτές ομάδες. Ας δούμε μερικά παραδείγματα των υποθέσεων σύνδεσης: σύμφωνα με τη μυθική παράδοση, η αἰγὶς των θεών ήταν ασπίδα ή πανοπλία κατασκευασμένη από το δέρμα της Αμάλθειας (Grimal, 1991, 80)· επίσης, έχει υποστηριχθεί ότι η αἰγὶς με την έννοια της καταιγίδας αποτελεί μεταφορά, επειδή η αἰγὶς του Διός προκαλεί την κακοκαιρία (Chantraine, 1968, λήμμα αἰγίς, 30). Θα μπορούσαμε, να προσθέσουμε ότι θα έπρεπε να εξεταστεί η σχέση της αἰγὸς με τον αἰγιαλόν και κατ’ επέκταση με κύρια ονόματα, όπως Αἰγαῖον, Αἴγινα ή Αἰγαί: οι αἶγες είναι τα μοναδικά εκτρεφόμενα ζώα που μπορούν να πιουν θαλασσινό νερό (ακόμη και σήμερα γίνεται εκτροφή κοπαδιών από γίδες σε ξερονήσια, όπως τα Ίμια, ανοιχτά της Καλύμνου, ή η Άτοκος, στο Ιόνιο πέλαγος, όπου τα ζώα επιβιώνουν με το νερό της θάλασσας ή με νερό εξαιρετικά γλυφό- Σχετικά με το θέμα της αιγοτροφίας σε νησίδες του Αιγαίου, βλ. Constantacopoulou, 2007, 200-14). Ας υπογραμμίσουμε ότι αυτός ο τρόπος αιγοτροφίας είναι αρχαιότατος και, πιθανώς, αποτελεί ένα από τα ενδιάμεσα στάδια του περάσματος από την κοινωνία των τροφοσυλλεκτών κυνηγών στην κοινωνία των κτηνοτρόφων. Μια δεύτερη, μάλλον πιθανότερη υπόθεση συνάγεται από την πληροφορία του Αρτεμίδωρου ότι στην καθημερινή γλώσσα της ύστερης αρχαιότητας τα μεγάλα κύματα ονομάζονταν αἶγες, όπως σήμερα τα αφρισμένα κύματα ονομάζονται «προβατάκια»( Αρτεμίδωρος, Ονειροκριτικόν, 2.12: καὶ γὰρ τὰ μεγάλα κύματα ‘αἶγας’ ἐν τῇ συνηθείᾳ λέγομεν), ενώ σύμφωνα με τον Ησύχιο (λήμμα αἶγες) οι Δωριείς ονόμαζαν αἶγας τα κύματα. Εδώ, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι η λέξη αἴξ προέρχεται από την πρωτο-ινδοευρωπαϊκή (;) ρίζα *h2eiģ- (Beekes, 2010, 40, λήμμα αἴξ), που σημαίνει απλώς και μόνο «γίδα». Συνεπώς, μπορούμε να υποθέσουμε οι αἶγες-κύματα ονομάστηκαν από τις αἶγες-ζώα και όχι το αντίστροφο, όμως το ουσιαστικό πολύ γρήγορα έχασε τη μεταφορική σημασία του (Για παράδειγμα, στις πινακίδες της Γραμμικής Β εντοπίζουμε τόσο τη σημασία «γίδα» - στον τύπο a3-ki-pa-ta-=αἰγιπά(σ)τας (γιδοβσκός)· βλ.

Beekes, 2010, 40, λήμμα αἴξ- , όσο και τη σημασία «κύμα» - στον τύπο aj-ki-a2-ri-jo = αἰγιαλίο(υ)· βλ. DM, 134. Στη βάση αυτή θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι ο αἰγιαλός, όπου διακρίνουμε σαφώς τη λέξη ἅλς, στο δεύτερο συνθετικό, είναι ο χώρος όπου σκάει το κύμα της θάλασσας, ενώ Αιγαῖον είναι η «κυματώδης θάλασσα». Περιπλους 111 37

Από την Λευκή Γαλήνη στις Άρπυιες νουμε μια κατάταξη των ανέμων ανάλογα με τις επιπτώσεις τους στο θαλασσινό ταξίδι (βλ. πίν. 3.3) Η «ΚΛΙΜΑΚΑ»ΤΩΝ ΟΜΗΡΙΚΩΝ ΑΝΕΜΩΝ

Όνομα

Επίπτωση στη ναυσιπλοΐα

γαλήνη

Τα πανιά κρέμονται· κίνηση μόνο με κουπιά

ἁλιάης

Το πλοίο αποπλέει και κινείται στη θάλασσα

ἀκραής

Άνεμος με τις επιθυμητές ιδιότητες κατεύθυνσης και ισχύος

δυσαής

Άνεμος με μη επιθυμητές ιδιότητες

ἄελλα, ὑπεραής

Καταιγίδα κατά την οποία το πλήρωμα πρέπει να ποδίσει για να βρει καταφύγιο ή, τουλάχιστον, να προσπαθήσει να μη βυθιστεί το πλοίο.

θύελλα, ζαής

Τα πανιά καταστρέφονται· το πλήρωμα πρέπει αμέσως να κινήσει το πλοίο με τα κουπιά για να ποδίσει.

λαῖλαψ, ζαής

Πλοίο και πλήρωμα στο απόλυτο έλεος της καταιγίδας

Φυσικά, σε καμία περίπτωση δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κλίμακα ανέμων με τη σημερινή έννοια. Διακρίνουμε, πάντως, μια εμπειρική κατάταξη, που προσδιορίζει όχι μόνο ενδείξεις έντασης, αλλά και διάφορα άλλα χαρακτηριστικά, ανάλογα με την περίπτωση. Έτσι, ο ἁλιάης και ο ἀκραής άνεμος δηλώνουν: Α) Την ένταση του ανέμου: τόση ώστε το πλοίο μπορεί να πλεύσει άνετα Β) Την κατεύθυνση του ανέμου: τέτοια ώστε το πλοίο να λάβει την επιθυμητή πορεία Γ) Το στάδιο του ταξιδιού: ο ἁλιάης σχετίζεται μόνο με τον απόπλου, ενώ ἀκραὴς με το κυρίως ταξίδι.

Αήτης

38 Περιπλους 111

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Αντύπας, 2014: Αντύπας Κ., 2014, Ὑγρὰ Κέλευθα: Πλοία και Ρότες στην Ομηρική Εποχή, διδακτορική Διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών.

• Bartoněk, 2003: Bartoněk Α., 2003, Handbuch des mykenischen Griechisch, Heidelberg, Universitätsverlag C. Winter. • Beekes, 2010: Beekes R., 2010, Etymological Dictionary of Greek, LeidenBoston, Brill. • Benveniste, 1938: Benveniste É., 2006 [1938], Origins de la formation des noms en indo-e ropéen, Paris, Maisonneuve. • Budge, 1960: Budge E.A.W, 1960, The Book of Dead: The Hieroglyphic Transcript of the Papyrus of ANI, New York, University Books. • Burnet, 1900: Burnet J., 1900-1902, Platonis Opera, Oxford, Clarendon Press. • Caldwell, 1993: Caldwell R. 1993, The Origin of the Gods, Oxford-New York, Oxford University Press. • Chantraine, 1968: Chantraine. P., 1968, Dictionnaire Étymologiq e de la Lang e Grecque, Paris, Klincksieck. • Constantakopoulou, 2007: Constantakopoulou C., 2007, The Dance of the Islands: Insularity, Networks, the Athenian Empire and the Aegean World, Oxford, Oxford University Press. • Cunliffe, 1963: Cunliffe, R. G., 1963, A Lexicon of the Homeric Dialect, University of Oklahoma Press, Oklahoma, και ηλεκτρονική έκδοση στο Thesaurus Linguae Grecae-TLG, http://www. tlg.uci.edu/cunliffe. • Dampier, 1927: Dampier W., 1927, A New Voyage Round the World, London, Argonaut Press. • Defoe, 1704: Defoe W., 1704, The Storm: or, a collection of the most remarkable casualties and disasters, which happen'd in the late dreadful tempest, both by sea and land, London, Sawbridge. • DM: Aura Jorro Francisco, 1985-1993, Diccionario micénico, Madrid, CSIC. • EM: Lassere F. και Livadaras Ν, 1976 (τόμος Ι), 1992 (τόμος ΙΙ) Etymologicum magnum genuinum. Symeonis etymologicum una cum magna grammatica.

Etymologicum magnum auctum, τόμος Ι, Ateneo, Roma - τόμος ΙΙ, Αθήνα Φιλολογική Εταιρεία Παρνασσός. • Fobbs, 1919: Fobbs F.H, 1919, Aristotelis meteorologicorum libri quattuor, Cambridge, Harvard University Press. • Fraenkel, 1970: Fraenkel H., 1970, Apollonii Rhodii Argonautica, Oxford, Clarendon Press. • Grimal , 1992: Grimal N., 2005 [1992], A History of Ancient Egypt (αγγλ. μετάφρ.), MaldenOxford-Victoria, Blackwell. • Hampe, 1967: Hampe R., 1967, Kult der Winde in Athen und Kreta, Heidelberg, Winter. • Hofmann, 1974: Hofmann, J. B., 1974, Ετυμολογικόν Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής (ελληνική μετάφραση), Αθήνα. • Hude, 1921: Hude C., 1970 [1921], Herodoti Historiae, Oxford, Clarendon Press. Humbert, 1937: Humbert J., 1937, Homère. Hymnes, Paris, Belles Lettres. • Jones, 1949: Jones H. L., 1982 [1949], The Geography of Strabo, Loeb Classical Library, Harvard University Press-Heinemann, Cambridge-London. • Katzev, 1989: Katzev M., 1987, An Analysis of the experimental Voyages of Kyrenia II, στο Tzalas, 1989, 245-256. • Lamb, 1991: Lamb H.H., 1991, Historic Storms of the North Sea, British Isles and the Northwest Europe, New York – Melbourne, Cambridge University Press. • Λορεντζάτος, 1925: Λορεντζάτος Π., 1925, Ομηρικόν Λεξικόν μετά Εικόνων, Θεσσαλονίκη, Τριανταφύλλου. • LSJ: Liddell, H. G., Scott, R., Stuart Jones, H., Mackenzie, R. (εκδ.) A Greek–English Lexicon, 9η έκδ., με αναθεωρημένο συμπλήρωμα, Oxford, 1996, και ηλεκτρονική έκδοση στα πλαίσια του προγράμματος Thesaurus Linguae Grecae-TLG. • Mallory-Adams, 1997: Mallory J.P. και Adams D.Q., 1997, Encyclopedia of Indo- European Culture, Chicago, Fitzroy Dearborn. • Morfon-Lenadron, 2003: Morfon L.P.O. και Lenadron R.J, 2003, Classical Mythology, 7η έκδοση, New York-Oxford, Oxford University Press. • Pack, 1963: Pack R.A. 1963, Artemidori Daldiani onirocriticon libri v., Leipsig, Teubner. • Page, 1972: Page D., 1972, Aeschyli Tragoediae, Oxford, Clarendon Press. • Pokorny, 1959: Pokorny, J., 2005 [1959], Indogermanisches etymologisches Wörterb ch, Bern, Francke. Ηλεκτρονική έκδοση με προσαρμογή σε νεότερα δεδομένα από το Κέντρο Γλωσσολογικής Έρευνας του Πανεπιστημίου του Τέξας (Austin) (http://www.utexas.edu/cola/centers/lrc/). • Schmidt, 1867: Schmidt M., 1867, Hesychii Alexandrini Lexicon, 2η έκδοση, Jena, Libraria Maukiana.

• Strunk, 1967: Strunk K., 1967, Nasalpräsentien nd Aoriste: ein Beitrag z r Morphologie de Verbums in Indo-Iranischen und Griechischen, Heidelberg, Winter. • Tzalas, 1989: Tzalas H. (εκδ.), 1989, Tropis I: 1st International Symposium on Ship Construction in Antiquity. Πειραιάς 1985, Hellenic Institute for the Preservation of Nautical Tradition, Athens 1989. • Uchitel, 1984: Uchitel A., 1984, Women at Work, Pylos and Knossos, Lagash and Ur, Historia 33, 257-92. • VentrisChadwick, 1973: Ventris M. και Chadwick J., 1973, Documents in Mycenaean Greek, 2η έκδ., Cambridge University Press, Cambridge.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

ΨΑΘΟΝΗΣΙ – (ΦΟΙΝΙΚΑΣ) Έχει την μεγαλύτερη διαύγεια και φωτεινότητα τις περισσότερες ώρες του χρόνου της Μαίρης Ρώτα

Π

ήρα βόλτα τα μικρά νησιά της Ελλάδας και ταξίδεψα πρώτα απ’ όλα στο στεφάνι απ’ τα νησιά, τις κυκλάδες. Η φύση σε γοητεύει. Η γυμνή, πειθαρχημένη ομορφιά των νησιών, τα χρώματα, το φτερούγισμα της ιστορίας τους, οι Ναοί (τα μικρά ξωκκλήσια) πάνω στη θάλασσα, όλα αυτά ασκούσαν μια έλξη πάνω μου, που δεν ήθελα να με αφήσει. Τα νησιά των Κυκλάδων είναι γεμάτα με χαμόγελα και ρομαντισμό. Έτσι όπως αναδύονται από την Ομηρική θάλασσα σε μια σκισμένη ομορφιά, παρμένα απ’ τον αγέρα, μοναχικά σημάδια στην πλατιά θάλασσα, είναι πρώτα απ’ όλα φωτεινά. Το φως! Ένα υπέροχο φως! Και τα χρώματα; Απίστευτη η φωτεινή λάμψη πάνω στα νησιά. Κι η φωτεινή ασπράδα των σπιτιών σε γοητεύει. Είναι μονάχα το φως που τα κάνει όλα τούτα; Το Ελληνικό φως του Αιγαίου που μεταλλάζει τα πάντα σε μύθους και ονείρατα;… Πόσα πολλά τα μικρούτσικα ακατοίκητα νησάκια σπαρμένα εδώ και εκεί. Και τα περισσότερα είναι σε απόσταση μια πετριάς από την πόλη και τα χωριά του διπλανού νησιού. Έφυγα. Και ξαναγύρισα. Γιατί ξαναγυρίζω στις Κυκλάδες; Λες και μπορώ να δώσω μια ικανοποιητική απάντηση; Είναι το φως; Το άπιαστο φως; Είναι τα σταματημένα από τον αγέρα αρμυρίκια που σκύβουν πάνω στις παραλίες και τους βράχους; Είναι το πιτσίλισμα της καθάριας σαν το γυαλί θάλασσας πάνω στις αμμουδιές ή… ο ήλιος, ο ήλιος, ο ήλιος; Κι εκεί μες τη μέση των Κυκλάδων ειν’ ο Απόλλωνας ήταν ο Φοίβος Απόλλωνας, θεός που σκόρπισε το φως, τον ήλιο στους ανθρώπους. Μα το πιο πολύ φως το χάρισε στους Κυκλαδίτες... Ένα ωραίο «φωτεινό» σχόλιο για το φως των Κυκλάδων από το Νορβηγό Φέρτιναντ Φίννε στο βιβλίο του «Στεφάνι από Ελληνικά νησιά»

Ταξίδι στο Ψαθονήσι

Ήταν… (δεν θυμάμαι πόσα χρόνια πριν) ένα καλοκαιρινό απόγευμα όταν είδα το μικρό καΐκι του Μανώλη του ψαρά να περνάει εκεί κοντά στον φάρο του Φοίνικα. Δεν ήταν η πρώτη φορά βέβαια αφού συχνά πήγαινε για ψάρεμα.

40 Περιπλους 111

Εκείνη τη μέρα όμως, το σκάφος είχε πολλούς ανθρώπους και σε λίγη ώρα επέστρεψε άδειο. Αργά το βράδυ ξαναείδα να περνάει και επέστρεψε με τους… επιβάτες του. Τι πιο απλό, βέβαια. Κάπου εκεί κοντά θα πήγαν μια εκδρομούλα και το βράδυ γύρισαν πίσω. Όμως αυτό συνέβη και την επόμενη και την μεθεπόμενη και δεν ήταν μόνο οι αρκετοί επιβάτες μέσα στο σκάφος. Επειδή περνούσε κοντά στο σπίτι μας, έβλεπα και μερικά μεγάλα χαρτοκιβώτια που… «πήγαιναν» και αυτά κάθε πρωί και «γύριζαν» το βραδάκι. Είχα την περιέργεια και ρώτησα τον Μανώλη που πήγαιναν κάθε πρωί. Και εκείνος μου είπε: «Δεν ξέρω κ. Μαίρη ούτε ποιοι είναι, ούτε τι κάνουν. Έρχονται στο καΐκι κάθε πρωί με κάτι μηχανήματα που ούτε ξέρω τι είναι. Τους πηγαίνω στο Ψαθονήσι τους αφήνω και πάω πάλι τ’ απόγευμα να τους πάρω πίσω. Και δεν μιλάνε Ελληνικά, είναι ξένοι...» Πράγματι. Όταν πήγα στην πίσω πλευρά προς τα Κόκκινα που φαίνεται το Ψαθονήσι, είδα μια δραστηριότητα πάνω στο μικρό έρημο νησάκι. Τι έκαναν εκεί; Ένα απόγευμα, λοιπόν, που επέστρεψαν, πήγα στην προβλήτα και μόλις βγήκαν απ’ το καΐκι τους χαιρέτησα και τους ρώτησα τι κάνουν εκεί, στο νησάκι. Μου είπαν ότι είναι ειδικοί τεχνικοί για τους δορυφόρους (δεν κατάλαβα ακριβώς την ειδικότητά τους) και ότι εδώ και πέντε χρόνια ερευνούν τη Μεσόγειο προσπαθώντας να ανακαλύψουν ένα σημείο που να έχει την μεγαλύτερη διαύγεια τις περισσότερες ώρες το χρόνο; Και; Το βρήκαν. Ήταν το Ψαθονήσι μας. Είχαν σκοπό, λοιπόν, να εγκαταστήσουν εκεί πάνω στο νησάκι τα μηχανήματα τους αλλά… μετά από έρευνες και ερωτήσεις που έκαναν στους ντόπιους κατάλαβαν ότι αυτό δεν γίνεται γιατί στον πρώτο νοτιά, το κύμα σκεπάζει όλο το νησάκι. Απορία δική μου: Γιατί δεν έβαζαν τα μηχανήματα πάνω στον κάβο στον ψήλο βράχο που δεν κινδυνεύει από τα κύματα. Και μου είπαν ότι εκεί δεν έχει την ίδια διαύγεια!!! Κι ας ήταν μόλις 700 ή 800 μέτρα πιο πέρα … Απίστευτο. Τους ευχαρίστησα για την πληροφορία και έφυγα. Εγώ...στον δικό μου κόσμο. Είναι δυνατόν; Οι

αρχαίοι Έλληνες, όπως λέει η Μυθολογία, θέλησαν να γεννηθεί ο Απόλλωνας ο θεός του φωτός στη Δήλο! Λίγα χιλιόμετρα πιο κει απ’ το Ψαθονήσι… Άνοιξα χάρτες, ρώτησα, έμαθα την απόσταση (ναυτικά μίλια) και άρχισα να διηγούμαι σε φίλους και γνωστούς όσα μου είπαν οι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί επιστήμονες. Κι όταν, αργότερα, ένας καθηγητής από την Πάτρα τηλεφώνησε και ρώτησε αν είχαν κάποιο όνομα, αν ήταν απ’ τη ΝΑΣΑ κ.λ.π. Τι να του πω. Δεν είχα ρωτήσει ούτε γιατί έκανα όλη αυτή την επιστημονική έρευνα, (μετά έμαθα ότι γινόταν για τους δορυφόρους), ούτε τα ονόματά τους, ούτε πια πανεπιστήμια εκπροσωπούσαν. Είχα άλλες σκέψεις στο μυαλό μου. Γιατί οι αρχαίοι επέλεξαν την Δήλο για τη γέννηση του θεού του φωτός. Παντού στην Ελλάδα υπάρχουν ναοί του Απόλλωνα, αλλά όλοι οι αρχαιολόγοι του κόσμου συμφωνούν ότι με την γέννηση του στη Δήλο ο κόσμος γέμισε φως!

Ψαθονήσι

Είναι ένα μικρό νησάκι έξω από τον όρμο του Φοίνικα που «φιλοξενεί» πάνω του ένα φάρο για την ασφάλεια της νυχτερινής πλεύσης μικρών ή μεγάλων σκαφών. Το Ψαθονήσι πήρε τ’ όνομά του από το ποώδες φυτό που φυτρώνει εκεί εν αφθονία την Ψάθα ή Ψάθι. Το επίσημο όνομά του είναι Τύφη η Πλατύφυλλος (Typha Iatifolia). Η Ψάθα ή Τύφη είναι ένα πολυετές φυτό, ελοχαρές, αρκετά υψηλό με φύλλα πράσινα λογχοειδή. Φυτρώνει σε υγρότοπους (ποτάμια, λίμνες) και βάλτους. Όπως αναφέρεται στη Βίβλο, αλλά και στην ιστορία της αρχαίας Ελλάδας το φυτό Τύφη (Ψάθα) ήταν γνωστό και σε εκείνες τις εποχές. Κάποτε ο Φαραώ της Αιγύπτου διέταξε να θανατωθούν όλα τα άρρενα τέκνα των Εβραίων. Τον Μωυσή, τον μετέπειτα ελευθερωτή και νομοθέτη του Ισραήλ, η μητέρα του για να τον σώσει από τον θάνατο, τον έβαλε σε ένα καλάθι και τον άφησε στον ποταμό Νείλο ανάμεσα στα ελώδη φυτά που ήταν τόσο πυκνά ώστε δεν φαινόταν το καλάθι. Αυτά τα ελώδη φυτά που ήταν και είναι σε αφθονία στον ποταμό είναι μια ποικιλία της Τύφης, που υπάρχει στην Ελλάδα και στο... Ψαθονήσι. Βέβαια όπως λένε οι γραφές, η κόρη του Φαραώ περισυνέλεξε το μικρό παιδί, τον Μωυσή, τον υιοθέτησε και τον ανέθρεψε μέσα στο ανάκτορο… Στην «έξοδο» β3-5 αναφέρεται: «...Επεί δε ουκ ηδύνατο αυτό έτι κρύπτειν, έλαβεν αυτώ η μητήρ αυτού και ενέβαλε το παιδίον εις την…(κάλαθον) και έθηκεν αυτήν εις το έλος παρά τον ποταμόν». Ο Μωυσής υπήρξε μία από τις μεγαλύτερες θρησκευτικές προσωπικότητες της ιστορίας.

ΨΑΘΟΝΗΣΙ: Ποιος θα πίστευε ότι αυτό το νησάκι θα είχε τόση φωτεινότητα, την μεγαλύτερη στην Μεσόγειο! Υ.Γ. 1 Είχα ρωτήσει κάτοικους του Φοίνικα μήπως γνώριζαν για το όνομα αυτής της μικρής νησίδας με την τόση φωτεινότητα. Όλοι μου είπαν: μα… απ’ το χόρτο την Ψάθα. Αν κάποιος αναγνώστης έχει αντίθετη άποψη θα χαρώ να το μάθω. Υ.Γ. 2 Ευχαριστώ θερμά τον π. Χρ. Παπανικολάου για τις χρήσιμες πληροφορίες του.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ High Performance Ropes

Δένουμε γερά σε όλο τον κόσμο! Με τα υψηλής αντοχής σχοινιά πρόσδεσης, αγκυροβολίας και ρυμουλκήσεως.

ΟΜΙΛΟΣ ΕΤΑΙΡΕΙΩΝ ΚΑΤΡΑΔΗΣ Σας προσκαλούμε να επισκεφθείτε το περίπτερό μας Hall 3, Stand No 3.110 στην έκθεση “Ποσειδώνια 2018”. 4-8 Ιουνίου.

Κάβοι και Σχοινιά Προσδέσεως, Αγκυροβολίας και Ρυμουλκήσεως (Υπερ-υψηλού Μοριακού Βάρους Πολυαιθυλενίου, Αραμιδικά, Πολυμερών Υγρών Κρυστάλλων και Μικτά Πολυεστέρα-Πολυπροπυλενίου), Συρματόσχοινα, Ανόδια Καθοδικής Προστασίας, Αλυσίδες, Άγκυρες, Εξοπλισμός Λιμένων και Καταστρώματος Πλοίων Ψαρών 11, 18648, Πειραιάς, T: +30 2104060300 - F: +30 2104626268 E: info@katradis.com - www.katradis.com

Ο Κριεζής ως HMS Compass Rose K49, στην ταινίαThe Cruel Sea.

4 + 1 πλοία

Οι κορβέτες τύπου Flower Του Ηλία Νταλούμη

Ο

William Reed (Γουίλιαμ Ρίιντ) υπήρξε ένας πετυχημένος ναυπηγός κι επικεφαλής ναυπηγικής επιχείρησης στην Μ. Βρετανία. Το παράξενο στην υπόθεση είναι ότι ελάχιστα στοιχεία μπορούν να βρεθούν γι’ αυτόν. Και είναι παράξενο επειδή όντας ο άνθρωπος που σχεδίασε όχι μόνον τις κορβέτες τύπου Flower (Φλάουερ), αλλά και τις Castle (Κάσλ) και τις River (Ρίβερ). Επίσης είχε σχεδιάσει και πολλά φαλαινοθηρικά, κάποια από τα οποία χρησιμοποιήθηκαν ως ανθυποβρυχιακά κατά τον Α΄ Παγκ. Πόλεμο. Από το 1898 – είχε γεννηθεί το 1875 – εργαζόταν στο ναυπηγείο Smith’s Dock Co. Ltd, του Middlesbrough (Μίντλσμπρο). Το 1909 ανέλαβε ως επικεφαλής των εγκαταστάσεων της εν λόγω εταιρείας στο South Bank (Σάουθ Μπανκ), στα περίχωρα του Middlesbrough. Το 1917 ανέλαβε διευθυντής ολόκληρης της εταιρείας Smith’s Dock. Κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκ. Πολέμου είχε συνεργαστεί στενά με το Admiralty (Αντμίραλτι= Ναυαρχείο) ήτοι το βρετανικό Γενικό Επιτελείο Ναυτικού και μάλιστα με τον εμβληματικό ναύαρχο Fisher (Φίσερ). Κάποια στιγμή – άγνωστο πότε – του απονεμήθηκε το παράσημο / τίτλος του OBE (Officer of British Empire Όφισερ οβ Μπρίτις Εμπάιαρ = Αξιωματούχος του Τάγματος της 42 Περιπλους 111

Βρετανικής Αυτοκρατορίας). Ο τίτλος αυτός αν και αρκετά υψηλός, δεν δίνει στον κάτοχό του τη δυνατότητα να αποκαλείται Sir (Σερ). Και αυτό το λέμε επειδή στο Διαδίκτυο σε κάποιους ιστότοπους, προφανώς γραμμένους από μη Βρετανούς, ο Reed αναφέρεται ως Sir William Reed, πράγμα που δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα και μάλλον μπερδεύει τα πράγματα. Αλλά ας γυρίσουμε στο θέμα μας. Με αυτές λοιπόν τις περγαμηνές που είχε ο William Reed, δεν είναι καθόλου παράξενο που στις 2 Ιανουαρίου 1939 κλήθηκε από το Admiralty να παρουσιάσει την άποψή του για ένα ανθυποβρυχιακό σκάφος –συνοδό νηοπομπών – το οποίο όμως θα μπορούσε να εκτελεί και ναρκαλιεία. Πράγματι, μετά από λίγες ημέρες υπέβαλε ένα πρόχειρο σχέδιο, το οποίο εγκρίθηκε στις 27 Φεβρουαρίου 1939. Το σχέδιο αυτό βασιζόταν σε ένα φαλαινοθηρικό, που είχε ναυπηγηθεί το 1936, φυσικά στο Smith’s Dock και λεγόταν «Southern Pride» (Σάουδερν Πράιντ = Καμάρι του Νότου). Τελικά στις 25 Ιουλίου 1939, μόλις 37 ημέρες πριν αρχίσει ο Β΄ Παγκ. Πόλεμος, το Admiralty έδωσε την πρώτη παραγγελία για 26 πλοία που έμειναν στην ιστορία ως κορβέτες τύπου Flower (Φλάουερ = λουλούδι).

Γιατί αυτή η ονομασία; Μα επειδή σε όλα τα πλοία –και ήσαν πολλά καθώς μόνο στην Μ. Βρετανία και την Β. Ιρλανδία ναυπηγήθηκαν 145– δόθηκαν ονόματα λουλουδιών! Απίθανο; Όχι και τόσο. Αφενός αυτό δεν ήταν κάτι καινούργιο για το Royal Navy. Και κατά τον Α΄ Παγκ. Πόλεμο υπήρξε τύπος πλοίων με την ίδια ονομασία. Ένα μάλιστα από αυτά επιβιώνει στο κεντρικό Λονδίνο –στον Τάμεση– με το όνομα «President» (Πρέζιντεντ -Πρόεδρος). Αφετέρου, με τον τόσο μεγάλο αριθμό πλοίων που ναυπηγήθηκαν κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκ. Πολέμου, τα «συνήθη» ονόματα είχαν εξαντληθεί. Και στο τέλος-τέλος δεν πρέπει να μας διαφεύγει ότι πλοία με ονόματα λουλουδιών, διαχρονικά, μόνο σπάνια δεν ήσαν στο Royal Navy. Στο Ναυτικό παραχωρήθηκαν «επί δανεισμώ» από το Royal Navy τέσσερις κορβέτες Flower. Κατά σειρά παράδοσης ήσαν: HMS Peony Κ40, στις 24.01.1943. HMS Hyacinth Κ84, στις 28.10.1943. HMS Coreopsis Κ32 στις 10.11.1943 και HMS Tamarisk K216 στις 03.01.1944. Σε εμάς πήραν αντίστοιχα τα ονόματα: Σαχτούρης, Αποστόλης, Κριεζής και Τομπάζης. Οι δύο πρώτες παραδόθηκαν στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, ενώ οι άλλες δύο στο Chatham (Τσάταμ) της ΝΑ Αγγλίας. Όπως είναι φυσικό ο Σαχτούρης και ο Αποστόλης έδρασαν στην Μεσόγειο. Αντίθετα ο Κριεζής με τον Τομπάζη συνόδευαν νηοπομπές στον Β. Ατλαντικό. Επίσης πήραν μέρος – «εκπροσωπώντας» το Ναυτικό– στην απόβαση στη Νορμανδία. Ο μεν Κριεζής μετέχοντας ως συνοδό πλοίο στην Assault Convoy G17, ο δε Τομπάζης ήταν ένα από τα πλοία συνοδείας κατά την πόντιση του αγωγού PLUTO. Ο PLUTO (Pipe Line Under The Ocean=Αγωγός κάτω από τον Ωκεανό) ήταν ο υποθαλάσσιος αγωγός που μετέφερε καύσιμα από την Αγγλία στη Γαλλία για τις δυνάμεις των Συμμάχων. Δύο ακόμα αξιοσημείωτα γεγονότα που σχετίζονται με τις ελληνικές Flower μπορούν να αναφερθούν. Το πρώτο είναι ότι επί του Αποστόλη, κατά την καταστολή της στάσης των Ενόπλων Δυνάμεων στη Μέση Ανατολή, στις 23.04.1944, τραυματίστηκε θανάσιμα ο υποπλοίαρχος Νικόλαος Ρουσσέν, ο οποίος μετείχε στο «Άγημα Εμβολής». Το δεύτερο αφορά τον Κριεζή. Μετά τον παροπλισμό του και την παράδοσή του στο Royal Navy –το 1952 ενώ ήταν στη Μάλτα καθ’ οδόν προς διάλυση στο Sunderland (Σάντερλαντ)– πρωταγωνίστησε σε μια κινηματογραφική ταινία. Μια ταινία που βέβαια είχε ως θέμα τον πόλεμο, και ιδιαιτέρως τις νηοπομπές, στον Β. Αντλανικό. Ο τίτλος της είναι The Cruel Sea (Δε Κρούελ Σι=Η Σκληρή Θάλασσα). Ο Κριεζής «παίζει» την κορβέτα HMS Compass Rose K49 το όνομα της οποίας είναι φανταστικό, αφορά όμως λουλούδι… Πρόκειται για μια καλή πολεμική ταινία –ασπρόμαυρη φυσικά– με πρωταγωνιστές γνωστούς Βρετανούς ηθοποιούς. Αξίζει κάποιος να την δει, αν και είναι λίγο δύσκολο να βρεθεί με ελληνικούς υπότιτλους. Και περνάμε στο…+1 του τίτλου μας. Πρόκειται για το Πλοίο Φάρων Λυκούδης. Ξεκίνησε τη ζωή του ως γαλλική κορβέτα La Paimpolaise (Λα Πεμπολέζ= Η κάτοικος της κωμόπολης Paimpol της Βρετάνης, στην Γαλλία αλλά και διάσημο τραγούδι στα τέλη

του 19ου – αρχές 20ου αιώνα). Λόγω όμως της κατάληψης της Γαλλίας από τους Γερμανούς, τελικά εντάχθηκε στο Royal Navy με το όνομα Nasturtium K107 (νεροκάρδαμο). Με αυτό το όνομα πήρε μέρος στον Β΄ Παγκ. Πόλεμο, για να παροπλιστεί τον 10.1945. Το 1946 αγοράστηκε, μαζί με άλλα παροπλισμένα πλοία, από τον ΟΔΙΣΥ (Οργανισμός Διαχείρισης Συμμαχικού Υλικού). Του αφαιρέθηκε ο οπλισμός και του έγιναν κάποιες τροποποιήσεις ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως ακτοπλοϊκό επιβατικό. Του δόθηκε το όνομα «Χανιά» και εκτελούσε δρομολόγια στο Αιγαίο και κυρίως στις Κυκλάδες. Κάποιες προσπάθειες που έγιναν να πωληθεί μέσω δημοπρασία σε ιδιώτες δεν ευδοκίμησαν κι έτσι συνέχισε τα δρομολόγιά του. Στις αρχές του 1950 παραχωρήθηκε στην Υπηρεσία Φάρων και

διευκρινιστεί ποτέ προς τιμήν ποιου από τους αδελφούς Τομπάζη, έχει ονομαστεί. Του ναυάρχου της Ύδρας Ιάκωβου (Γιακουμάκη) (1782-1829) ή του επί Καποδίστρια διευθυντή Ναυτικών Υποθέσεων δηλαδή υπουργού Ναυτικών, Εμμανουήλ (Μανόλη) (1784-1831). Τέλος έχουμε την περίπτωση του Κριεζή. Βεβαίως και φέρει το όνομα του αντιναυάρχου, γραμματέα επί των Ναυτικών και πρωθυπουργού του Όθωνα, Αντωνίου Κριεζή (1796-1865), ο οποίος υπήρξε ο πρώτος αξιωματικός του Ναυτικού που του απονεμήθηκε ο βαθμός του αντιναυάρχου. Είχε πάρει μέρος στις επιχειρήσεις του Αγώνα της Ανεξαρτησίας, χωρίς όμως να διακριθεί, τουλάχιστον όσο οι άλλοι αγωνιστές πχ ο επίσης Υδραίος Αναστάσιος (Αναστάσης) Τσαμαδός (1774-1825) που έχασε τη

1

1. Ο Σαχτούρης, εδώ με πλευρικό αριθμό 80. 2. Ο Αποστόλης, με πλευρικό F10, έχει μόλις αποπλεύσει από τον Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Αριστερά διακρίνονται οι δεξαμενές καυσίμων που βρίσκονται στο Νέο Ικόνιο.

2

στις 05.03.1950 εντάχθηκε στο Ναυτικό με το όνομα Λυκούδης. Και μια και μιλάμε για ονόματα. Για ένα Πλοίο Φάρων δεν υπάρχει πιο πετυχημένη ονομασία από αυτήν του αντιναυάρχου, ακαδημαϊκού, Στυλιανού Λυκούδη (18781958), θεμελιωτή του φαρικού δικτύου στις ελληνικές θάλασσες. Ο Αποστόλης ονομάστηκε προς τιμήν του ναυάρχου του στόλου των Ψαρών κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, Νικολάου (Νικολή) Αποστόλη (1770-1827). Ο Σαχτούρης του ναυάρχου του στόλου της Ύδρας κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, αντιναυάρχου του Ναυτικού της ανεξάρτητης Ελλάδας και διοικητή του Ναυστάθμου του Πόρου, Γεωργίου Σαχτούρη (1783-1841). Με τον Τομπάζη υπάρχει κάποιο πρόβλημα καθώς δεν έχει

ζωή του κατά τη μάχη της Σφακτηρίας, που έφτασε εκεί κυβερνώντας τον ιδιοκτησίας του θρυλικό Άρη. Ο Αντώνιος Κριεζής ανήκε στον «σκληρό πυρήνα» των προκρίτων της Ύδρας. Ήταν επικεφαλής των ομάδων που καταδίωξαν, συνέλαβαν και τελικά εκτέλεσαν τον Αντώνιο Οικονόμου, τον άνθρωπο που, κυριολεκτικά, έσυρε την Ύδρα στην Επανάσταση του 1821 και οι πάντες έχουν ξεχάσει. Ήταν επίσης ένας από τους ηγέτες της ανταρσίας των Υδραίων και Μανιατών κατά του Καποδίστρια το 1831, που κατέληξε στον αποδεκατισμό του Στόλου. Είναι προφανές λοιπόν ότι εκμεταλλεύτηκε τις θέσεις που κατέλαβε προκειμένου να δημιουργήσει ένα «θρύλο», που ανενδοίαστα έγινε αποδεκτός από τους κατοπινούς και τελικά καθιερώθηκε. Περιπλους 111 43

Τεχνικά Χαρακτηριστικά Flower Διαστάσεις:

62.5x10.1x4.14 m.

Εκτόπισμα: Πρόωση: Όπλισμος*: Radar*:

1,170 τόνοι.

1 παλινδρομική ατμομηχανή τριπλής εκτόνωσης, με 2 λέβητες και ισχύ 2,750 hp. Έλικες: 1, Ταχύτητα: 16 κόμβοι. Πυροβόλα: 1 MkIHA των 76mm/40, 1 pom-pom των 40mm/39, 4 Oerlikon των 20mm/70. Βόμβες βάθους: Έως 40 MkVI και MkVII σε 2 αφετήρεςMkIX και 2 εκτοξευτές. Έρευνας αέρα: Type 290. Έρευνας επιφανείας: Type 268.

Sonar*:

ASDIC Type 123A.

Πλήρωμα**:

85 άτομα. * Ο Λυκούδης δεν έφερε. **65 ο Λυκούδης.

1

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ Flower Σαχτούρης Πλευρικός Αριθμός*: 80, F80, Κ80, Κ89, Κ40. Πρώην: HMS Peony Κ40 (06.08.194024.10.1943). Ναυπήγηση: Harland & Wolff Ltd, Belfast, Β. Ιρλανδία, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 24.02.1940, Καθέλκυση: 04.06.1940, Ένταξη: 24.10.1943. Παροπλισμός: 09.1951.

1. Ο Κριεζής, με πλευρικό Κ32. Η φωτογραφία πιθανό να έχει τραβηχτεί στη Μ. Βρετανία. 2. Ο Τομπάζης, με πλευρικό F89, καταπλέει στον Ναύσταθμο Σαλαμίνας. Στο βάθος φαίνεται καθαρά το Πέραμα. Θα ήταν ενδιαφέρον αν γνωρίζαμε: 1) Από πού έχει τραβηχτεί η φωτογραφία. 2) Γιατί το πλήρωμα βρίσκεται σε «Ακινησία αριστερά» και 3) Ποιοι είναι οι επιβαίνοντες, καθώς όλοι αυτοί οι ναύτες που βρίσκονται στο κατάστρωμα, από το μεσόστεγο και πίσω, αποκλείεται να είναι μέλη του πληρώματος. 3. Ίσως αυτή να είναι η μοναδική φωτογραφία του Λυκούδη Α481, που σώζεται. Οι εξωτερικές του διαφορές από τις υπόλοιπες Flower είναι εμφανείς.

2

Αποστόλης Πλευρικός Αριθμός*: 28, Κ28, F10, Ρ10, Κ84. Πρώην: HMS Hyacinth Κ84 (04.10.194024.10.1943). Ναυπήγηση: Harland & Wolff Ltd, Belfast, Β. Ιρλανδία, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 20.04.1940, Καθέλκυση:19.08.1940, Ένταξη: 28.10.1943. Παροπλισμός: 20.01.1961. Κριεζής Πλευρικός Αριθμός*: F49, Κ49, Κ32. Πρώην: HMS Coreopsis Κ32 (23.04.194010.11.1943). Ναυπήγηση: A & J Inglis Ltd, Glasgow, Σκοτία, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 19.09.1939, Καθέλκυση: 23.04.1940, Ένταξη: 10.11.1943. Παροπλισμός: 09.1951. Τομπάζης Πλευρικός Αριθμός*: 89, F89, C89, K216. Πρώην: HMS Tamarisk K216 (26.12.1941– 11.1943). Ναυπήγηση: Fleming & Ferguson, Paisley, Σκοτία, Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 10.02.1941, Καθέλκυση: 28.07.1941, Ένταξη: 03.01.1944. Παροπλισμός: 31.08.1961.

3

Λυκούδης Πλευρικός Αριθμός: Α481. Πρώην: HMS Nasturtium K107 (03.07.1940– 10.1945), La Paimpolaise (25.07.1939– 03.07.1940). Ναυπήγηση: Smiths Dock Co., Ltd., South Bank-on–Tees, Middlesbrough. Ην. Βασίλειο. Έναρξη: 23.05.1940, Καθέλκυση: 04.07.1940, Ένταξη: 05.03.1950. Παροπλισμός: 30.07.1973. * Οι πλευρικοί αριθμοί άλλαξαν αρκετές φορές κατά τη διάρκεια του επιχειρησιακού βίου. Η αναφορά είναι από το τέλος προς την αρχή.

44 Περιπλους 111

Του Ιωάννη Κατσαβού Ανθυπασπιστή Π.Ν.-Νοσηλευτή, Ερευνητή-Συγγραφέα της Νεότερης Ελληνικής Ιστορίας

Η Καταστροφή του Μεσολογγίου μέσα από την αφήγηση ενός αυτόπτη μάρτυρα Μετάφραση από τα Ιταλικά, οδοιπορικού Ιταλού ιατρού Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο, στην υπηρεσία του Ιμπραήμ

Πρόλογος Μεταφραστή

Στα χρόνια της Εθνικής μας Παλιγγενεσίας, κατά την τελευταία πολιορκία του Μεσολογγίου (15 Απριλίου 1825-10 Απριλίου 1826) και τη δεύτερη περίο­δο των επιχειρήσεων (12 Δεκεμβρίου 1825-10 Απριλίου 1826), συνέπραξαν με τις ορδές του Τούρκου σερασκέρη Ρεσίτ πασά (Κιουταχή) και τα στρατεύματα του Αιγυπτίου Ιμπραήμ πασά. Σε αυτά, συμμετείχε μικρό υγειονομικό σώμα, ε­πανδρωμένο κυρίως από μισθοφόρους νεαρούς Ιταλούς γιατρούς, μεταξύ των οποίων συγκαταλεγόταν και ο Αλφόνσο Νούτσο Μάουρο. Ο Μάουρο παρακο­λούθησε από κοντά την εξέλιξη της δεύτερης περιόδου (12 Δεκεμβρίου 1825-10 Απριλίου 1826) της πολιορκίας και ιδίως την τελευταία φάση, την Έξοδο των πολιορκημένων, τα διατρέξαντα μέσα στην πόλη, καθώς και το σκλαβοπάζαρο και κατέγραψε με αρκετές λεπτομέρειες τα κυριότερα από τα συ­γκλονιστικά συμβάντα, που υπέπεσαν στην αντίληψη του, όπως και αυτά που πληροφορήθηκε από αφηγήσεις αιχμαλώτων. Κατόπιν, όταν επέστρεψε στην Ι­ταλία, εξέδωσε στη Νάπολι το 1830 συνοπτικό χρονικό ανωνύμως "ως αυτόπτης μάρτυρας" (testimonio oculare) στην ιταλική γλώσσα, που περιλαμβάνει δύο μέ­ρη: την καταστροφή του Μεσολογγίου και τη σκλάβα του παζαριού. Αργότερα κυκλοφόρησε επωνύμως στο Παρίσι, στη γαλλική γλώσσα, το χρονικό αυτό πιο διευρυμένο (La Ruine de Missolonghi, Temoin oculaire, Paris, 1836. Alfonso Nuzzo Mauro), του οποίου κατ’ επιλογήν αποσπάσματα χρησιμοποίησαν ο Φάνης Μιχαλόπουλος ("Οι τελευταίες στιγμές του Μεσολογγίου", Αθήναι, 1957) και ο Κυριάκος Σιμόπουλος ("Πώς είδαν οι Ξένοι την Ελλάδα του 21", τ. 5ος, Αθήνα, 1984). Πρόκειται, γενικά, για ένα συγκινητικό και ευαίσθητο κείμενο, αλλά και ιστορικό ντοκουμέντο, που δημιουργεί την εντύπωση ότι ο Ιταλός για­τρός, αισθανόμενος προφανώς τύψεις για τη συμμετοχή του ως μισθοφόρος σε αυτήν την ανίερη εκστρατεία στο πλευρό των αλλοθρήσκων Οθωμανών και προσπαθώντας κατά κάποιον τρόπο να εξιλεωθεί, εξιστορεί με πόνο ψυχής τα τρομερά γεγονότα, των οποίων υπήρξε ακούσιος συνεργός και αυτόπτης μάρτυ­ρας. Η ιταλική έκδοση του 1830, κατά το μέρος που αφορά την "Καταστροφή του Μεσολογγίου", παρουσιάζεται για πρώτη φορά μεταφρασμένη αυτοτελώς και χωρίς περικοπές, με τις απαραίτητες διευκρινιστικές σημειώσεις. Αυθεντικό αντίγραφο της παραπάνω σπάνιας έκδοσης αποκτήθηκε πρόσφατα και 46 Περιπλους 111

«Η Έξοδος του Μεσολογγίου». Αντίγραφο του ομώνυμου πίνακα του Θ.Π. Βρυζάκη, φιλοτεχνημένο από τον Άγγελο Κασόλα (Πινακοθήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου).

φυλάσσε­ται στην "Πινακοθήκη Σύγχρονης Τέχνης Αιτωλοακαρνανίας" Χρήστου και Σο­φίας Μοσχανδρέου στην Ιερή Πόλη του Μεσολογγίου: Ακολουθεί η μετάφραση του κειμένου.

Εισαγωγή Συγγραφέα

Ενώ οι πολεμοχαρείς Άραβες ήταν συγκεντρωμένοι γύρω από τις φωτιές που είχαν ετοιμάσει για να ψήσουν την πίττα τους και να μαγειρέψουν τη μανέ­στρα τους με τα χόρτα1 και ενώ οι μπέηδες και οι αγάδες και οι άλλοι αξιωματούχοι2 κάθονταν στο λιτό τους τραπέζι, ο αρχηγός τους Ιμπραήμ πασάς, ξα­πλωμένος στο μαλακό του ντιβάνι, αποζητούσε την ανάπαυση μετά τις ταλαιπω­ρίες της ημέρας. Διακατεχόταν από έντονο εκνευρισμό και στριφογύριζαν στο μυαλό του τα σχέδια για τις μελλοντικές πολεμικές επιχειρήσεις, ενώ κουνώντας απειλητικά το δάκτυλο του ήταν σαν να διέγραφε από το βιβλίο των ζωντανών τον πληθυσμό του Μεσολογγίου και φοβέριζε με εξόντωση μια ατρόμητη και γενναία φρουρά, η οποία, έχοντας μέχρι τώρα ματαιώσει τα απάνθρωπα σχέδιά του καταστροφής και εκδίκησης, ανυπόμονη προετοιμαζόταν για να επιχειρήσει την ύστατη προ­ σπάθεια προς τη σωτηρία. Ο θάνατος απλωνόταν στον αέρα πάνω από την κατα­δικασμένη πόλη και μετρούσε χαιρέκακα με τα σκελετωμένα δάκτυλά του τα πολυάριθμα θύματά του. Μόλις τα πέπλα της νύκτας την δεύτερη ημέρα3 είχαν σκεπάσει την όψη της γης και ο αποσπερίτης έριχνε το φως του προς το Μεσολόγγι, ξαφνικά ένας ανε­μοστρόβιλος κάλυψε τον ορίζοντα με μαύρα σύννεφα, που σχιζόταν από αδιάκο­πες αστραπές, χύνοντας καταρρακτώδεις βρόχινες ριπές. Και ήλθε η μοιραία ώρα να συνεδριάσει το τραγικό συμβούλιο. Το Βασιλάδι4 είχε ήδη πέσει στα χέρια του εχθρού. Η στενή πολιορκία είχε επιβάλλει από μήνες μια άγρια πείνα και ο απλός λαός διατρεφόταν με φύκια, τα οποία η θά­λασσα ξέβραζε στις ακτές του Μεσολογγίου5. Ο οθωμανικός στόλος είχε κλείσει τις διόδους από τις οποίες περνούσαν ε­φόδια οι τολμηροί ναυτικοί από τα Ιόνια νησιά. Ωστόσο, η φρουρά δεν έκανε καμιά σκέψη για μια συνθηκολόγηση6, η οποία θα την ατίμαζε στα μάτια της Ευρώπης και ήταν πανέτοιμη για την ύστατη αναμέτρηση. Οι γενναίοι Σουλιώτες ήταν έτοιμοι από τα χαράματα, αναμένοντας την κατάλληλη στιγμή για την ένδοξη και μοιραία Έξοδο. Οι ατρόμητοι Mεσολογγίτες, με το ένα χέρι κρατούσαν το τουφέκι και με το άλλο ήταν έτοιμοι να ανάψουν τον δαυλό, που θα έβαζε φωτιά στο σπίτι τους, ενώ ταυτόχρονα έδιναν κουράγιο στην οικογένειά τους, που ήταν συγκεντρωμένη τριγύρω τους, προσμένοντας ψύχραιμα το σύνθημα για την εξόρμηση. Αραιές σκοπιές είχαν τοποθετηθεί αυτήν την ημέρα στις βορεινές τάπιες. Όλα ήταν σιωπηλά. Η αναταραχή, οι διάτορες κραυγές, οι υβριστικές προκλή­σεις7 είχαν σταματήσει, όπως και οι εκτυφλωτικές λάμψεις των εκρήξεων και ο εκκωφαντικός κρότος των κανονιών. Η 1 Η μανέστρα με χόρτα είναι συνηθισμένο φαγητό του Άραβα στρατιώ­τη. Οι Με-

2 3 4

5 6

7

σολογγίτες θα έκαναν την Έξοδο περίπου μια ώρα αφού νύχτωνε, ενώ οι Άραβες θα δειπνούσαν. Γενικώς οι μουσουλμάνοι έτρωγαν το βραδινό τους αμέσως μετά τη δύση του ήλιου. (ΣΣ). Οι στρατηγοί, οι συνταγματάρχες, οι διοικητές ταγμάτων και οι λοχα­γοί. (ΣΣ). Στο στρατόπεδο των Αράβων είχε γίνει γνωστό ότι οι Μεσολογγίτες, έχοντες περιέλθει στην έσχατη στέρηση, είχαν αποφασίσει μέσα σε τρεις ημέρες να πραγματοποιήσουν έξοδο με τα όπλα στα χέρια. (ΣΣ). Το Βασιλάδι είναι μια μικρή οχυρωμένη θέση επάνω σε ένα νησάκι στη μέση της λιμνοθάλασσας, τρία τέταρτα του μιλίου δυτικά από το Μεσολόγγι. Σε αυτό το σημείο ξεφορτώνονταν τα λιγοστά τρόφιμα κατά τη διάρκεια της νύ­κτας, που κατόρθωναν να περάσουν από τον ναυτικό αποκλεισμό και (το ίδιο) χρησίμευε σαν αποθήκη εφοδίων της πόλης. Το νησάκι αυτό είχαν καταλάβει οι Άραβες 45ημέρες πριν από την έξοδο του Μεσολογγίου. (ΣΣ). Ομολογίες διαφόρων αιχμαλώτων, που συνελήφθησαν μετά την κατα­στροφή της πόλης τους, προς τον συντάκτη του παρόντος, αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων. (ΣΣ). Επί αρκετούς μήνες η πόλη, μη μπορώντας να βοηθηθεί από την ελ­ληνική διοίκηση, υποστηριζόταν με λιγοστά εφόδια από τους κατοίκους της Λευκάδας, της Κεφαλονιάς και της Ζακύνθου, που τα έστελναν νύκτα με πλεού­μενα, ναυπηγημένα γι' αυτόν το σκοπό, από κανάλια (αυλαίμονες) της λιμνοθά­λασσας στο φρούριο του Βασιλαδιού και από εκεί προωθούνταν στην πόλη. Οι κυριότεροι πόροι αυτών των καναλιών προσχώθηκαν με άμμο από ένα τμήμα τολμηρών σκαπανέων, κάτω από τα πυρά των κανονιών της πόλης. (ΣΣ). Οι Μεσολογγίτες, που επί πέντε χρόνια είχαν αντισταθεί στις επιθέσεις διαφόρων Τούρκων πασάδων, προκαλούσαν συνεχώς τους Άραβες, αποκαλώντας τους δειλούς. Τα παιδιά στη σιγαλιά της νύκτας, με οξεία φωνή και στριγγλίζοντας, κραύγαζαν ψηλά από τα τείχη: «Κιαρατά Ιμπραήμ πασά, Κιαρατά Ιμπραήμ πασά». Ο πασάς, οργισμένος "απαντούσε", στέλνοντας είκοσι με τριάντα μπάλες με τα κανόνια της «Φατουμάς» και του «Χατζή Μπεκήρ». (ΣΣ).

Η ηρωική αντίσταση του Μεσολογγίου συγκίνησε την ευρωπαϊκή κοινή γνώμη. Ποιητές, γλύπτες και ζωγράφοι έσπευσαν να αποθανατίσουν με τα έργα τους τη δόξα της «Ιερής Πόλης». Στον συγκεκριμένο πίνακα του Ντελακρουά απεικονίζεται η Ελευθερία (κατ’ άλλους, η Ελλάδα) στα ερείπια του Μεσολογγίου (Παρίσι, Εθνική Βιβλιοθήκη).

πόλη απ' έξω έμοιαζε με έναν τεράστιο σωρό ερειπίων, χωρίς ίχνος ζωντανής ψυχής. Η θάλασσα, που την όριζε κατά τα δύο τρίτα, δεν παρουσίαζε πλέον κατά τη νύκτα τις φωσφορίζουσες ανταύγειές της, παρά μόνο ένα αδιαπέραστο και σκού­ρο δάσος από εχθρικά πλεούμενα. Σαν από σιωπηρή συναίνεση, οι αγέρωχοι πο­λιορκητές είχαν σταματήσει να εκτοξεύουν τα φονικά πυρά των κανονιών τους. Η τρομερή «Φατουμά» και ο θορυβώδης «Χατζή Μπεκήρ»8 έμεναν αδρανείς, καθ' όλη τη διάρκεια αυτής της ημέρας. Ο δαίμονας του πολέμου με το αιμόχαρο χαμόγελό του, καραδοκούσε ηδονικά την άφθονη λεία, που θα 'πέφτε στα χέρια του με τη δύση του ήλιου. Άτυχο και ένδοξο Μεσολόγγι! Εσύ, που για πέντε ολόκληρα χρόνια κουρέ­λιασες το γόητρο του αλαζόνα Μουσουλμάνου! Εσύ, που προτιμάς τον θάνατο από την ατίμωση, εσύ, τώρα δεν βλέπεις την επικείμενη σφαγή ενός μέρους των δικών σου ανδρείων τέκνων και τη σκληρή δουλεία που περιμένει τα υπόλοιπα;

Η Έξοδος της Φρουράς

Οι άγρυπνοι Άραβες σκοποί αφουγκράζονται τώρα τα βήματα των πρώτων γενναίων παλικαριών. Μόλις που πρόφθασαν να αδειάσουν τα όπλα τους και να δώσουν το σύνθημα συναγερμού στις κοντινές κανονιοστοιχίες, βρέθηκαν κάτω από τα γιαταγάνια των Ελλήνων, που δεν χρησιμοποιούν πια τουφέκια, αλλά σφάζουν όποιον απαντήσουν στον δρόμο τους. Σαν τίγρεις τινάζονται και ρίχνο­νται μ' ένα πνιχτό μουγκρητό πάνω στους εχθρούς που κατέφθαναν μιλιούνια. Τα τύμπανα καλούν τους στρατιώτες στα όπλα.

8 Όνομα δύο τεράστιων τουρκικών Ολμοβόλων. Με ένα από αυτά, ο Γιουσούφ πασάς των φρουρίων του Μόριά (Ρίου και Αντιρρίου) εκτόξευσε στον αέρα έναν άτυχο Έλληνα γιατρό, ύποπτο για κατασκοπεία. (ΣΣ).

Περιπλους 111 47

Δραματική σκηνή από την Έξοδο. Έχοντας σκοτώσει τον εχθρό που αποπειράθηκε να τη βιάσει και έχοντας φονεύσει το παιδί της, η Μεσολογγίτισσα αυτοκτονεί για να μη πέσει στα χέρια των Τούρκων (Πίνακας του E. De Lansac, Πινακοθήκη Δήμου Ι. Π. Μεσολογγίου).

Τα τμήματα κινούνται. Οι μουσουλμάνοι Αλβανοί στο στρατόπεδο του Κιουταχή9, που πρόσφατα είχαν αποστατήσει από τη χριστιανική θρησκεία, τρέ­χουν γρήγορα να ενταχθούν στις γραμμές τους, παρακινούμενοι τόσο από την ιδέα της λείας, όσο και από το μίσος της θρησκείας. Σαν άγρια θηρία, δεν ζούσαν παρά μόνο με τη σκέψη της λαφυραγώγησης και το πάθος της εξόντωσης των παλαιών ομοθρήσκων τους. Στο μεταξύ, τα αραβικά τάγματα προχωρούν με σχη­ματισμούς εφόδου. Τα πρόσωπα των ανδρών λάμπουν από μια άγρια χαρά, που πλησιάζουν στη στιγμή, την οποία τόσο καιρό πρόσμεναν, για να εκδικηθούν για τις συνεχείς προσβολές, για τις συχνές οχλήσεις από αυτούς, οι οποίοι, μολονότι πέθαιναν στα χαντάκια της πόλης, με τις πράξεις τους εξόργιζαν τον Ιμπραήμ, τον αδιαφιλονίκητο κυρίαρχο της ερήμου. Η φωνή των επικεφαλής, των τουρκο-αιγυπτιακών τμημάτων, ανακόπτει την προχώρησή τους. Οι στοίχοι τους ανοίγουν σκόπιμα, για να αφήσουν ελεύθερη δίοδο στους τολμηρούς εξερχόμενους. Επιδέξιοι ελιγμοί επιβάλλουν στους στρα­τιώτες να σταθούν μακριά, από τα ορύγματα που ήταν απέναντι από τα σημεία της Εξόδου. Ταυτόχρονα, εφεδρικά τάγματα σκαρφαλώνουν στα αφύλαχτα πλέον τείχη στη δυτική πλευρά. Οι Μεσολογγίτες, αφού υπονόμευσαν10 τα κατάλληλα σπίτια, εξέρχονταν μαζικά, γέροντες, νέοι, παιδιά, γυναίκες ξοπίσω απ' τους άνδρες τους, αρραβωνι­αστικιές πιασμένες χέρι-χέρι με τους μέλλοντες συζύγους τους, μητέρες που με­τέφεραν λίγα χρειώδη. Όλοι προσπαθούσαν ασθμαίνοντας, να ακολουθήσουν τους πυκνούς σχημα­τισμούς των παλικαριών και των Σουλιωτών. Άτυχοι σταματήστε! Ο εχθρός επίτηδες άνοιξε τις γραμμές του, για να σας ο­δηγήσει πιο εύκολα στον θάνατο! Την ίδια στιγμή ο αδιάκοπος κρότος των τουφεκιών, προαναγγέλλει την εξόντωση των εξοδιτών. Όλα τα πυροβόλα σκορπούν αδιάκριτα τον θάνατο. Σαν το δρεπάνι του επιδέξιου θεριστή, που θερίζει τα στά­χια του σταριού, έτσι και τα φονικά βόλια κόβουν το νήμα της ζωής εκατοντά­δων ηρώων και αμέτρητων άοπλων θυμάτων. Οι πεισματάρηδες Σουλιώτες πολεμιστές κάνουν μάταιες προσπάθειες. Με την αριθμητική τους δύναμη οι γενναίοι αυτοί άνδρες έγιναν για λίγο ασπίδα, πριν πέσουν πρώτοι αυτοί νεκροί, κάτω από τα κοντινά καταιγιστικά πυρά του εχθρού. Οι κολώνες των εξοδιτών σταματούν και υποχρεώνονται να αλλάξουν πορεία και να στραφούν προς τον ενδιάμεσο χώρο μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης σειράς των 9 Εκτός από τη στρατιά του Ιμπραήμ πασά, που αριθμούσε περίπου 18.000 άνδρες, στη δυτική πλευρά της πόλης βρισκόταν το τουρκικό στρατόπεδο του σερασκέρη ρούμελη βαλεσί (Ρεσίτ πασά) με 20.000 περίπου άνδρες, των ο­ποίων το μεγαλύτερο μέρος αποτελούσαν Αλβανοί μισθοφόροι. (ΣΣ). Για τη στρατιά του Ιμπραήμ που έλαβε μέρος στην πολιορκία της πόλης, έγκυρες πληροφορίες αναφέρουν 15.250 άνδρες. (ΣΜ).

10 Οι Μεσολογγίτες είχαν υπονομεύσει διάφορα από το πιο ισχυρά κτί­ρια. Η είδηση αυτή είχε επιβραδύνει τη γενική έφοδο από την πλευρά των Αρά­βων. Όμως, οι υπονομεύσεις είχε υπολογισθεί να πυροδοτηθούν μετά από ορι­σμένο χρόνο γύρω στα ξημερώματα, όταν ο εχθρός θα είχε μπει μέσα στην πόλη (ΣΜ).

48 Περιπλους 111

χαρακωμάτων. Εκεί η σφαγή είναι τρομερή. Ο αφανισμός, των αποδιοργανωμένων Μεσολογγιτών, είναι πλήρης. Κάθε τουφεκιά κι ένα θύ­μα. Σε λιγότερο από μια ώρα τα χαντάκια γεμίζουν πτώματα από τους πιο θαρ­ραλέους, που τόλμησαν να ορμήσουν για να σκαρφαλώσουν στην αντίθετη όχθη, αψηφώντας τα εμπόδια, που είχαν τοποθετηθεί από τις πυκνές τάξεις του εχθρού. Το υπόλοιπο πλήθος, βαδίζοντας αναστατωμένο, φθάνει στον δρόμο της ανατολικής πύλης, που περικλειόταν δεξιά από τη λιμνοθάλασσα και αριστερά από τα έλη. Εκεί γίνεται το τελευταίο μακελειό. Οι γυναίκες και τα παιδιά γυρί­ζουν πίσω προς τη θάλασσα. Άλλοι, οι πιο τολμηροί, ρίχνονται προς την ελώδη περιοχή, περνώντας κάτω από τις μπούκες των κανονιών, σύρριζα από τα παρα­πέτα τους. Αλίμονο! Από δεκατέσσερις χιλιάδες κατοίκους, που βγήκαν πριν από μια ώρα από τα τείχη, οι μισοί δεν μπόρεσαν να συνεχίσουν τον δρόμο τους11. Όλες σχεδόν οι γυναίκες, που γλίτωσαν τον θάνατο, παραμέρισαν, για να δώσουν την ευχέρεια στους άνδρες τους να μάχονται απερίσπαστοι, για να μπορέσουν να σω­θούν12. Αυτές με μια ενστικτώδη κίνηση κατευθύνονται προς το βαλτωμένο α­κρογιάλι και τα ξημερώματα πέφτουν λεία στα χέρια του άπληστου νικητή. Οι Μεσολογγίτες και οι Σουλιώτες, τώρα, πετούν τα ντουφέκια, άχρηστα πλέ­ον13, πίσω τους, βγάζουν τα γιαταγάνια και με φωνή που την πολλαπλασίαζε η απόγνωση κραυγάζουν «έμπροσθεν, έμπροσθεν» (Emprosten, emprosten). Στην απροσδόκητη και τρομερή ορμητικότητά τους οι Άραβες, που πυροβολούσαν απένα­ντι τους, κλονίζονται. Πάνω από τριακόσιοι Άραβες ξαπλώθηκαν νεκροί στην πρώ­τη επίθεση, ενώ οι άλλοι υποχώρησαν, χωρίς, ωστόσο, να διασπασθεί η παράταξή τους. Στο μεταξύ, οι Μεσολογγίτες κερδίζουν τόσο χώρο, που τους επιτρέπει να δια­σχίσουν μια διαγώνιο σχεδόν δύο μίλια μέχρι τον Εύηνο. Ο Αιγύπτιος αρχηγός, με χίλιους διαλεγμένους ιππείς, περίμενε το υπόλοιπο των άτυχων εξοδιτών και τους κατεδίωξε κατά την επίπονη πορεία τους μέχρι τις όχθες του ποταμού. Στο σημείο αυτό έγινε τρομερή σφαγή και η κοίτη του γέμι­σε από θύματα. Πολλοί, ελπίζοντας να βρουν ένα εύκολο πέρασμα στον ποταμό, βρήκαν τον θάνατο και άλλοι έπεσαν κάτω από τα τουρκικά γιαταγάνια. Μερικές εκατοντάδες άνδρες και ανάμεσα τους αρκετές θαρραλέες γυναίκες, άνοιξαν τελικά δρόμο και κατόρθωσαν να σκαρφαλώσουν στο βουνό και να σω­θούν. Εκείνη τη στιγμή η καταιγίδα κόπασε, τα σύννεφα απομακρύνθηκαν και ολόκληρο το φεγγάρι με τον δίσκο του έριχνε τον απαίσιο φωτισμό του, πάνω στην εκτεταμένη πεδιάδα του Μεσολογγίου, την ποτισμένη με αίμα και διάσπαρ­τη από πτώματα14.

Η Σφαγή στον Κάμπο

Τί είναι αυτές οι μάζες της φωτιάς, που ορμάνε και στριγγλίζουν και οι ο­ποίες υψώνονται από διάφορα σημεία μέχρι τ' αστέρια, προσπαθώντας να ανα­ταχθούν στο φως του ήλιου, που ανατέλλει στον ορίζοντα για να διαλύσει τα σκοτάδια; Τι είναι αυτός ο μαύρος καπνός, που εξακοντίζεται στα ύψη; Τι είναι αυτές οι συχνές εκτυφλωτικές αστραπές, που συνοδεύονται από τρομερές εκρή­ξεις, οι οποίες συγκλονίζουν το έδαφος; Τι είναι αυτός ο συνεχής πάταγος των δοκαριών που θρυμματίζονται και ξαναφουντώνουν κατά διαστήματα τη φωτιά; Τι είναι, τέλος πάντων, αυτή η θάλασσα της φωτιάς, που καταυγάζει αυτό το α­ποτρόπαιο θέαμα; Αλίμονο! Αυτό είναι μια ολάκερη πόλη, παρανάλωμα της φωτιάς. Αυτό είναι το Με­σολόγγι!

11 Οι Οθωμανοί είχαν ως έθιμο να κόβουν τα κεφάλια των επιφανών επα­ναστατών

και τα αυτιά των αντιπάλων, που σκοτώνονταν με τα όπλα στα χέρια τους. Για κάθε ζευγάρι αυτιών ο Ιμπραήμ πασάς έδινε ως δώρο 50 τουρκικά πιάστρα (περίπου 7δουκάτα). Αυτά τα αυτιά, αλατισμένα και τοποθετημένα σε βα­ρέλια, στέλνονταν στην Κωνσταντινούπολη ως λάφυρα του θριάμβου. Την επό­μενη ημέρα της Εξόδου 7.000 ζευγάρια αυτιών στάλθηκαν κλεισμένα ερμητικά, σε δέκα βαρέλια. (ΣΣ). Το ακριβές ήταν 3500 ζευγάρια αυτιών (ΣΜ).

12 Οι αριθμοί που αναφέρει ο συγγραφέας κρίνονται ως υπερβολικοί. Σύμφωνα με έγκυρες πηγές, μέσα στην πόλη οι πολιορκημένοι δεν υπερέβαιναν τους 10.500, ενώ στην Κωνσταντινούπολη στάλθηκαν 3.500 ζευγάρια αυτιών. (ΣΜ).

13 Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη, ότι οι Έλληνες δεν είχαν ξιφολόγχες στα τουφέκια τους, γι' αυτό κατά τις αναμετρήσεις τους σε ανοικτό πεδίο με τους Άραβες σώμα με σώμα, οι τελευταίοι κατά κανόνα υπερείχαν. (ΣΣ).

14 Παρατηρήθηκε ότι η βροχή, οι αστραπές και οι βροντές, που μεγέθυ­ναν αυτή την τρομερή σκηνή, διήρκεσαν περίπου τέσσερις ώρες, δηλαδή από την έναρξη της Εξόδου, που πραγματοποιήθηκε μια ώρα μετά την επέλευση του σκό­τους, μέχρι πέντε ώρες που κράτησαν οι συγκρούσεις. Τότε σταμάτησαν οι μάχες των αντιπάλων. Αμέσως ο ουρανός έγινε καθαρός και το φεγγάρι ξαναφάνηκε ακτινοβόλο και λαμπερό. Κατά τη διάρκεια αυτής της θύελλας ναυάγησαν μια κορβέτα κι ένα βρίκι του τουρκικού στόλου που ήταν αραγμένα μπροστά από το Μεσολόγγι. Ο Ιμπραήμ πασάς διάλεξε τρία σπαθιά από τα λάφυρα και σκότωσε με τα δικά του χέρια δύο Τούρκους λιποτάκτες. (ΣΣ).

1

2

3

4

1. Ο επίσκοπος Ρωγών Ιωσήφ υπήρξε εθνομάρτυρας εφάμιλλος του Καψάλη. Στον συγκεκριμένο πίνακα ετοιμάζεται να ανατινάξει τον Ανεμόμυλο, όπου έχουν συγκεντρωθεί γυναικόπαιδα, ασθενείς και τραυματίες (Πινακοθήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου). 2. Η ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης κατά την άλωση του Μεσολογγίου από τον Χρήστο Καψάλη. Λάδι. Θεόδωρος Βρυζάκη (Πινακοθήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου). 3. Ο Ιμπραήμ και οι άνδρες του συγκλονίζονται από την ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης του Μεσολογγίου από τον Καψάλη (Πινακοθήκη Δήμου Ι.Π. Μεσολογγίου). 4. Ο Λόρδος Βύρων.

Τι θλιβερή εικόνα, μεγαλόπρεπη, επιβλητική και ταυτόχρονα φοβερή, που παρουσιάζει μια πόλη παραδομένη στις φλόγες! Πλησιάζουμε, διατρέχοντας την αριστερή πλευρά του αραβικού στρατοπέδου15. Αλίμονο! Το άλογο σταματάει χρεμετίζει και ξεφυσάει! Ακόμη και τα ζώα νιώθουν φρίκη μπροστά στο θέαμα της καταστροφής και της θανάτωσης τόσων ανθρώπων, Χλιμιντρίζει από πόνο! Ω! Τι μεγάλη έκταση γης είναι σκεπασμένη από ακρωτηριασμένα άψυχα κορμιά κάθε ηλικίας! Εδώ, ένας άντρας πεσμένος στη γη, βουτηγμένος στο αίμα με τα δασιά μαλλιά του ανάκατα, με τα γκρίζα μουστάκια του παγωμένα, με ένα νέο παιδί στο πλευρό του, που μόλις διακρίνεται το πρώτο χνούδι στο σαγόνι του! Είναι ένας πατέρας, θύμα της πατρικής αγάπης και του πατριωτισμού του. Εκεί, μια ομάδα ανδρών, γυναικών, παιδιών. Είναι μια ολόκληρη 15 Αρκετοί Ευρωπαίοι αξιωματικοί στην υπηρεσία του πασά της Αιγύπτου παρα-

βρέθηκαν στην πολιορκία του Μεσολογγίου και το επόμενο πρωί μετά την Έξοδο, δηλαδή στις 22 (10) Απριλίου, διέτρεξαν έφιπποι τη διαγώνιο που οδηγεί από τον ποταμό Εύηνο στην πόλη, που θα μπορούσε να αποκληθεί ο μα­τωμένος δρόμος του μεσολογγίτικου κάμπου, τον οποίο διέσχισε ο άτυχος πλη­θυσμός. Ένας από αυτούς λίγο έλειψε να πληρώσει ακριβά την περιέργειά του, έναν μήνα αργότερα στη Μεθώνη. Ο Ιμπραήμ ήθελε να του κόψει τα αυτιά, ε­ξοργισμένος επειδή έγραψε στο ημερολόγιό του ότι τα 3.500 ζεύγη αυτιών που έστειλαν στην Κωνσταντινούπολη δεν ήταν όλα Ελλήνων. Ένα σημαντικό πο­σοστό ήταν Αράβων. Κάποιος, από αντιζηλία, τον μαρτύρησε στον Ιμπραήμ και εκείνος από πληγωμένο εγωισμό αγρίεψε τόσο, που λίγο έλειψε να θανατώσει τον Ευρωπαίο. Τελικά, τον απέλυσε από την υπηρεσία. Πάντως, η αλήθεια είναι πως αυτός δεν είχε ολότελα άδικο. Πολλά από τα πτώματα των Αράβων στρατιωτών, που είδα, ήταν χωρίς αυτιά, απόδειξη ότι σωστά έγραψε, πως πολλοί Αιγύπτιοι στρατιώτες, παρακινούμενοι από απληστία, είχαν προβεί στην ενέργεια αυτή για να εισπράξουν τα 50 τουρκικά πιάστρα ανά ζευγάρι αυτιών. Και τα αυτιά δεν είχαν γλώσσα να αποκαλύψουν την απάτη. (ΣΣ).

οικογένεια που θερίστηκε από τα πυρά μιας ομοβροντίας! Την ίδια στιγμή διάβηκαν στο βασίλειο του θανάτου και σου προξενούν το βαθύ αίσθημα της συμπόνιας! Ω! Ένας Αιγύπτιος γρεναδιέρος νεκρός, πλάι σ' ένα νεαρό ζευγάρι. Ένα πα­λικάρι που κρατά σφιχτά από το χέρι μια κοπέλα, ντυμένη με μεταξωτή πουκαμίσα16. Έπεσε υπερασπίζοντάς την από τον επίδοξο Άραβα απαγωγέα της. Προ­τίμησε να πεθάνει παρά να υποκύψει. Βλέποντάς τον, με το υπερήφανο μάτι του προσηλωμένο σε αυτήν, έρχεται στο μυαλό σου η ιστορία του Βιρτζίνιους Γκρέσος17 ή σου επιβάλλει ακόμα να σεβαστείς την πράξη του. Η νέα γυναίκα έχει μια εκτεταμένη πληγή στο μισόγυμνο στήθος της. Αυτή πέθανε πρώτη και είχε την ικανοποίηση να δείξει στον σύντροφο της, μέσα από το τραύμα της, μια καρ­διά αμόλυντη, η οποία φλεγόταν από την πιο αγνή αγάπη γι' αυτόν. Το αυτί αφουγκράζεται τώρα ένα κλαψούρισμα και το μάτι αποκαλύπτει μια μητέρα νεκρή, με την όψη της στραμμένη στον ουρανό, σαν να τον ικετεύει την ύστατη στιγμή. Ακόμα κρατά σφιχτά στα ξυλιασμένα της χέρια ένα μωρό με σγουρά ξανθά μαλλιά, που ωστόσο είναι ζωντανό18 και προσπαθεί να βυζάξει το αλαβάστρινο στήθος της. Ο θάνατος σεβάστηκε την αθωότητα! Θέαμα απο­τρόπαιο, αλλά συνάμα και τρυφερό.

16 Οι ευκατάστατες Ελληνίδες και Τουρκάλες συνήθιζαν να φορούν, σε κοινωνικές εκδηλώσεις, μεταξωτές πουκαμίσες. (ΣΣ).

17 Ο Βιρτζίνιους Γκρέσος (Virginius Gressos), πληβείος, έσφαξε, σύμ­φωνα με τον

μύθο, την κόρη του, για να προστατεύσει την αγνότητά της από τον τύραννο Άππιο Κλαύδιο. (ΣΣ).

18 Χάρη στην ιστορική αλήθεια είμαι υποχρεωμένος να ομολογήσω, ότι οι Άραβες έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στην περίθαλψη των νηπίων. Πολλοί προσλάμβαναν παραμάνες (τροφούς), για να τα αναθρέψουν. (ΣΣ).

Περιπλους 111 49

Αριστερά: Το μνημείο Ηρώων της πρώτης και της τελευταίας πολιορκίας του Μεσολογγίου (Κήπος Ηρώων Μεσολογγίου). Δεξιά: «Κάθε ελεύθερος άνθρωπος είναι πολίτης του Μεσολογγίου», αναγράφεται στη στήλη που ορθώνεται στην είσοδο της πόλης.

Ιδού και το σημείο που έγινε η τρομερή έφοδος. Φαίνεται από τον μεγάλο αριθμό των σκοτωμένων Αράβων, που φορούσαν κόκκινα ταρπούσια19 και έπε­σαν νεκροί20, κάτω από τα απεγνωσμένα πλήγματα των εξοδιτών. Βλέποντας κανείς την περιοχή αυτήν από κάποια απόσταση, νομίζει ότι αντικρίζει ένα λιβά­δι σπαρμένο με παπαρούνες. Ω! Πώς όλοι τους κοιμούνται τώρα τον αιώνιο ύπνο σαν φίλοι, οι μεν δίπλα στους δε, οι οπαδοί του Ισλαμισμού, πλάι σ' αυτούς του Χριστιανισμού! Ας στρέψουμε, όμως, τώρα την προσοχή μας στα χαρακώματα. Τα θύματα είναι αναρίθμητα, στοιβαγμένα σε σωρούς και η λάσπη έχει καλύψει τα χαρα­κτηριστικά τους, σε βαθμό που είναι δύσκολο να διακρίνεις το πρόσωπο, το φύ­λο και την κοινωνική τους θέση. Ωστόσο, από τα λευκά σεβάσμια γένια του, ανα­γνωρίζεις τον αρχιερέα21 της άτυχης πόλης. Αυτός παρέδωσε το πνεύμα, ενώ έδινε κουράγιο στους αγαπημένους του πιστούς.

Η Ερειπωμένη Πόλη

Το μεσημέρι μπαίνουμε μέσα στην πόλη. Αψηφούμε την αποπνικτική ζέστη και ανεβαίνουμε στα τείχη. Τι αδύνατες οχυρώσεις! Τι απαρχαιωμένο πυροβολι­κό! Τι ασήμαντη θέση! Και όμως στάθηκε απόρθητη. Μια διπλή σειρά από σπαρτιατικά22 στήθη υποκαθιστούσαν τις ασθενείς αμυντικές οργανώσεις. Τι καταθλιπτική μοναξιά, όπου δεν ακούγεται παρά μόνο το κροτάλισμα από τις φλόγες, καθώς και ο αντίλαλος στα τείχη από την κατάρρευση των σπιτιών! Κάθε τόσο διασταυρώνονταν στους δρόμους περιπολίες Αράβων λαφυρα­γωγών. Φορώντας στα πόδια τα μαρκούμπ23, έμοιαζαν με ληστές της νύκτας και δεν τάραζαν καθόλου τη σιωπή. Τα σπίτια συνέχιζαν να καίγονται αλλά οι φλό­γες τους ξεθώριαζαν κάτω από το φως του ήλιου. Ωστόσο ήταν δύσκολο να δια­κρίνεις στα σπίτια, που καταβρόχθιζε η φωτιά, τα καταστροφικά ίχνη του πυρο­βολικού. Εδώ κι εκεί είχαν δημιουργηθεί βαθιοί κρατήρες από τις μπάλες των κανονιών, σαν να είχαν ξεριζωθεί πελώρια δένδρα. Είχαν πλημμυρίσει από τη νυκτερινή νεροποντή και από τα στεκούμενα νε­ρά αναδυόταν ένας αχνός σαν καταχνιά. Φριχτές αναθυμιάσεις διαχέονταν στην ατμόσφαιρα από τα πτώματα, που έμεναν άταφα κατά τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας24. Ο αριθμός των λάκκων που διακρινόταν στη γυμνή έκταση, ανάμε19 (Ταρπούσι: είδος κόκκινου φεσιού, που φορούσαν οι Αιγύπτιοι στρα­τιώτες. (ΣΣ).

20 Κατά την Έξοδο, όπου χάθηκαν περίπου 7.000 Έλληνες (ΣΜ: είναι υπερβολικός

ο αριθμός. Έπεσαν περίπου 1.500-1.800 από τη Φρουρά και 1.500 άμαχοι), σκοτώθηκαν περίπου 600 Μουσουλμάνοι. (ΣΣ).

21 Προφανώς δεν πρόκειται για τον Επίσκοπο Ιωσήφ των Ρωγών, αλλά μάλλον για τον βοηθό Επισκόπου Παντολέοντα Βάλβη. Ο θρυλικός Επίσκοπος βρήκε μαρτυρικό θάνατο στις 12 Απριλίου 1826, μετά την ανατίναξη του Ανεμόμυλου, στο ομώνυ­μο νησάκι, όπου είχε κλειστεί με πλήθος αμάχων, (ΣΜ).

22 Η Σπάρτη ποτέ δεν έκτισε τείχη και δεν κατασκεύασε οχυρώσεις. Στήριζε την άμυνα της πόλης στα στήθη των κατοίκων της. (ΣΣ) 23 Μαρκούμπ είναι τα υποδήματα του Αιγυπτίου στρατιώτη. Παντόφλες, πολύ ελαφρές, από κόκκινο ή κίτρινο δέρμα. (ΣΣ).

24 Η βροχή της νύκτας είχε γεμίσει τους κρατήρες των οβίδων, από τους οποίους ανέβαινε ένας αχνός με έντονη δυσοσμία. Σε αυτό, χωρίς αμφιβολία, εί­χε συντελέσει και ο μεγάλος αριθμός των άταφων πτωμάτων κατά τις τελευταίες δεκαπέντε μέρες της πολιορκίας, οπότε τα πυρά πυροβολικού των πολιορκητών είχαν γίνει πιο πυκνά και έπεφταν ακατάπαυστα (ΣΣ).

50 Περιπλους 111

σα στους καταυλισμούς των αγωνιστών δίπλα στα τείχη και στα πρώτα σπίτια της πόλης, μαρτυρούσε τον τεράστιο αριθμό των βλημάτων που είχε πέσει στο Μεσολόγγι και ο οποίος σε υποχρέωνε σε κάθε βήμα να παραμερίζεις. Σε αυτόν ακριβώς τον χώρο, οι αμυνόμενοι αποφάσισαν να πεθάνουν, αντί να παραδώσουν την πόλη και να καταθέσουν τα όπλα25. Σε φιλώ ω γη, ποτισμένη με αίμα από αυτούς που μαρτύρησαν για τη θρησκεία και την αγάπη για την πατρίδα! Σε λιγότερο από μια ώρα περιδιάβασα την πόλη, τουλάχιστον τους κύριους και πιο φαρδείς δρόμους. Πόσα σπίτια ερειπωμένα, στέγες γκρεμισμένες, τοίχοι διάτρητοι από βλήματα! Τα πάντα σκέπαζε η μελαγχολία και η δυστυχία. Οι δρόμοι κακά χαραγμένοι, οι κατοικίες ακανόνιστα χτισμένες και ανομοιόμορφα οικοδομημένες, καμιά συμμετρία δεν υπήρχε που να ευχαριστεί τη θέα, καμιά στοά κάτω από τα σπίτια, κανένα δημόσιο μνημείο, καμιά έστω και στοιχειώδης αρχιτεκτονική γραμμή. Τίποτα που να μαρτυράει έναν λαό που αγαπάει τις καλές τέχνες! Και όμως, γνωρίζοντας τα απαράμιλλα μνημεία των ένδοξων προγόνων τους, δεν δυσκολεύεσαι να αντιληφθείς, ότι η ζοφερή αυτή εικόνα είναι απόρροια των θηριωδιών που διέπραξαν σε βάρος τους για αιώνες οι Οσμανλήδες. Ας σταθούμε τώρα για λίγο σε αυτόν το δρόμο. Εδώ, η ατμόσφαιρα είναι λι­γότερο αποπνικτική. Η αύρα από τη γειτονική θάλασσα ανανεώνει την ατμό­σφαιρα. Και να ένα σπίτι απομονωμένο, που γλίτωσε από τη φωτιά και τις βόμ­βες! Ένας μαντρότοιχος περιβάλλει την αυλή και τον κήπο. Είναι γοτθικής αρχι­τεκτονικής αλλά χονδροειδούς κατασκευής. Ένα μέτριο σπίτι σε κάποιο χωριό του πολιτισμένου κόσμου, συγκρινόμενο θα ήταν καλύτερο. Αλλά είναι κατα­σκευή σε μια πόλη, που βρισκόταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό. Ανήκε προφα­νώς σε κάποιον εύπορο κάτοικο. Μπαίνουμε για να δούμε το μοναδικό διαμέρι­σμα. Η θλίψη και ο ζόφος μας καθηλώνουν. Στους τοίχους ήταν κάποτε ζωγρα­ φισμένα διάφορα θέματα, χωρίς ιδιαίτερη σημασία, αλλά τώρα είναι 25 Για την ακρίβεια, τρεις φορές ο Ιμπραήμ πασάς προσέφερε μια έντιμη παράδοση στους Μεσολογγίτες, υποσχόμενος να τους μεταφέρει στην Άρτα, στο Ανατολικό (Αιτωλικό) ή σε άλλη πόλη της αρεσκείας τους, αλλά έθετε ως πρώτο όρο, ότι η φρουρά έπρεπε να καταθέσει τα όπλα. Οι Σουλιώτες τρέφουν τέτοια αγάπη για τα όπλα τους, ώστε προτιμούσαν να χάσουν τη ζωή τους. Αυτοί θεω­ρούν, ως μεγάλη ντροπή να παραδώσουν τα όπλα τους. Η συνθηκολόγηση απορρίφθηκε γι' αυτούς τους λόγους. Πολλοί, ωστόσο, κάτοικοι είχαν θελήσει να υποταγούν στους όρους που υπαγόρευσε ο Ιμπραήμ και φαίνεται ότι οι συζητή­σεις που έγιναν με τον Άγγλο κυβερνήτη των Ιονίων Νήσων, λόρδο Άνταμς, λί­γες ημέρες πριν, είχαν ως αντικείμενο να επιτραπεί η έξοδος σε μια κατηγορία κατοίκων, που ήταν υποταγμένοι στη δεσποτική θέληση των άγριων Σουλιωτών και οι οποίοι απειλούσαν με θάνατο οποιονδήποτε εκδήλωνε την επιθυμία να παραδοθεί. Το πρωί της 22ας (10ης) Απριλίου αποβιβάστηκαν δύο Άγγλοι ανώτεροι αξιωματικοί κομιστές νέων προτάσεων και ίσως θα μπορούσε να αποφευ­χθεί τόση αιματοχυσία. Όμως επειδή είχε προδιαγραφεί η μοίρα των αμάχων, οι αξιωματικοί αυτοί, αφού εκδήλωσαν τη μεγάλη τους θλίψη, επέστρεψαν χωρίς να παρουσιάσουν τις έγγραφες προτάσεις στον Ιμπραήμ. (ΣΣ). Το περιστατικό αυτό δεν επιβεβαιώνεται ούτε από Έλληνες, ούτε από ξένους ιστοριογράφους. Οι Μεσολογγίτες ούτε καν είχαν σκεφτεί να παραδώσουν την πόλη. Μάλιστα για να αποτρέψουν την ενέργεια αυτή, όταν κάποιοι επιφανείς, μη Μεσολογγίτες, οπλαρχηγοί έκαναν τέτοιες σκέψεις το θέρος του 1825, ο αρχηγός των Μεσολογγιτών, Αθ. Ραζηκότσικας, έσπευσε να προσεταιριστεί, ακόμη και δωροδοκώντας, μικρότερους οπλαρχηγούς κι έτσι αποφεύχθηκε η ανίερη αυτή πράξη. (ΣΜ).

1

1. Σημερινό τείχος και τάπιες. 2. Μνημείο και ερείπια στο σημερινό Βασιλάδι. 3. Είσοδος Μεσολογγίου.

2

ξε­θωριασμένα από την κάπνα και τον χρόνο. Διακρίνονται, ωστόσο, από αυτά μια ψαρόβαρκα, μια βόμβα τη στιγμή της έκρηξης (μακάβρια έμπνευση), ένα παλι­κάρι στη σκοπιά... Μήπως ήταν ένας μικρός στρατώνας; Όμως, μια επιγραφή που δεν ήταν στα ελληνικά, τραβάει την προσοχή μας! Διαβάζουμε... Ω! Τι ση­μαίνουν αυτά τα γράμματα... Εδώ ήταν η τελευταία διαμονή του φιλέλληνα βάρ­δου της Αλβιόνας26. Η ώρα προχωρούσε, η περιέργεια είχε ικανοποιηθεί. Αποχωρούμε από έναν τόπο, που ανέδιδε το πνεύμα της απογοήτευσης και του τρόμου.

Το Σκλαβοπάζαρο

Με τη νυχτερινή έξοδο, τη σφαγή στον κάμπο και τη μέχρι αυτοθυσίας αντίσταση μέσα στο Μεσολόγγι, τελείωσε η πρώτη φάση του ολέθρου και άρχισε η σκοτεινή τραγωδία των γυναικόπαιδων. Την άλλη κιόλας μέρα στήθηκε σκλα­βοπάζαρο. Θα το επισκεφθεί ο γνωστός μας πλέον Ιταλός γιατρός Nuzzo Mauro. Η αγοραπωλησία γινόταν στο στρατόπεδο του Κιουταχή, σε απόσταση ενός μι­λίου από τους καταυλισμούς των Αράβων. Είδε μια ατέλειωτη φάλαγγα από γυ­ναίκες και παιδιά να οδηγούνται στη δουλαγορά και διηγείται: Ήταν τόπος πόνου και απελπισίας. Εκεί εξεταζόταν το ανθρώπινο εμπό­ρευμα σε όλα τα σημεία του σώματος, ακόμα και στα απόκρυφα, πριν καθορι­στεί η τιμή. Ο αγοραστής πασπάτευε το εμπόρευμα για να βεβαιωθεί για την ποιότητα της σάρκας. Αν του άρεσε το εμπόρευμα, πλήρωνε και το έπαιρνε. Έτσι η αδελφή χωριζόταν από τον αδερφό και το παιδί από τη μητέρα. Τα παιδιά αρ­πάζονταν δυνατά από τα φορέματά τους. Ο αγοραστής έπαιρνε βίαια τη μάνα και ένας άλλος το παιδί. Με τα μάτια στεγνά πια από τα δάκρυα η μητέρα, αγκομαχώντας από την εξάντληση, το φόβο και την κακομεταχείριση, έβλεπε με ένα πνιχτό λυγμό το παιδί της, που έκλαιγε απελπισμένα. Μια όμορφη 26 Στο τρίτο δωμάτιο στο δεξί μας χέρι ήταν γραμμένα στα λατινικά με μεγάλα στοιχεία: «Hie e vita decessit Lord Byron». (Εδώ πέθανε ο λόρδος Βύ­ρων). (ΣΣ).

3

Μεσολογγίτισσα αγοράσθηκε ακριβά για να ξαναπουληθεί σε κάποιο μπέη. Δεν ήταν σπά­νιο να πουληθεί μια αιχμάλωτη τέσσερις και πέντε φορές την ίδια μέρα σε τέσσερες ή πέντε αγοραστές, που αφού ικανοποιούσαν τις ιδιοτροπίες τους, την ξαναπουλούσαν με κέρδος. Όσο για τις τιμές, μια γυναίκα αγοραζόταν όσο ένα άλογο, ένα όμορφο α­γόρι σε διπλή ή τριπλή τιμή. Τις γριές και τις άσχημες, τις πουλούσαν σε ευτελείς τιμές. Και όταν οι βάρβαροι στρατιώτες δεν έβρισκαν αγοραστή, τις σκότωναν μερικές φορές, για διασκέδαση και για να δείξουν την δεξιοτεχνία τους στον α­ποκεφαλισμό με ένα μόνο χτύπημα του σπαθιού.

Επίλογος

Φεύγοντας ο νεαρός γιατρός από την κατεστραμμένη πόλη και κλείνοντας το οδοιπορικό του, θα αναφωνήσει συντετριμμένος: Addio, addio per sempre citta infelice, culla di Eroi, ma abisso d’ infortunio, e di desolazione. (Αντίο, αντίο για πάντα άτυχη πόλη, λίκνον ηρώων, αλλά άβυσσος δυστυχίας και ερήμωσης). Περιπλους 111 51

του Άρη Μπιλάλη

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά

100 χρόνια

συμπληρώνονται από τον καταστροφικό Μικρασιατικό πόλεμο. Ένας πόλεμος που επιχειρησιακά εκτυλίχτηκε στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας και έχει λογικά συνδεθεί με την εκεί δράση του Ελληνικού Στρατού. Ωστόσο δεν πρέπει να παραγνωρίζεται τόσο ο ρόλος του Πολεμικού Ναυτικού όσο και της Αεροπορίας στην έκβαση του πολέμου. Το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό δεν είχε να αντιμετωπίσει κάποιο συντεταγμένο εχθρικό Πολεμικό Ναυτικό. Ωστόσο έπρεπε να διασφαλίσει τους όρους που θα επέτρεπαν στον Στρατό να αντιμετωπίσεις τις εχθρικές δυνάμεις. Και ήταν μια εξαιρετικά δύσκολη προσπάθεια, δεδομένου των αποστάσεων που έπρεπε να διανυθούν από τα πλοία του Στόλου, του τεράστιου εύρους των ακτών που χρειαζόταν να επιτηρηθούν αλλά και των περιορισμών που του έθετε η εσωτερική και η εξωτερική πολιτική σκηνή. Το Ναυτικό μας διενήργησε βομβαρδισμούς παράκτιων εχθρικών θέσεων, υποστήριξη χερσαίων επιχειρήσεων, μεταφορές στρατευμάτων και εφοδίων και στο βαθμό που του επιτρεπόταν προσπάθησε να διενεργήσει νηοψίες για να αποκλείσει τις θαλάσσιες οδούς μεταφοράς πολεμοφοδίων στις δυνάμεις των Τούρκων εθνικιστών. Η παρούσα καταγραφή των πεπραγμένων του Πολεμικού Ναυτικού δεν αποσκοπεί στην εκφορά κρίσεων επί των αποφάσεων της πολιτικής και της στρατιωτικής ηγεσίας. Σκοπός του γράφοντος είναι να παρουσιαστεί ένα χρονολόγιο, όσο γίνεται πιο πλήρες, των ναυτικών γεγονότων που έλαβαν χώρα κατά τον Μικρασιατικό Πόλεμο. Στις 30 Οκτωβρίου/12 Νοεμβρίου 1918 το θωρηκτό1 ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ μαζί με άλλα πλοία από τον συμμαχικό στόλο απέπλευσαν από τον Μούδρο και διέπλευσαν τα Στενά της Έλλης. Σύμφωνα με τους όρους της ανακωχής του Μούδρου, που είχε συναφθεί στις 17/30 Οκτωβρίου επί του καταστρώματος του βρετανικού θωρηκτού AGAMEMNON, ο τουρκικός στόλος θα παραδινόταν για να διαμοιραστεί στη συνέχεια στις νικήτριες δυνάμεις. Η ελληνική μοίρα, αποτελούμενη από τον ΑΒΕΡΩΦ και τα ανιχνευτικά2 ΑΕΤΟΣ, ΙΕΡΑΞ και ΠΑΝΘΗΡ, έφθασε στην Κωνσταντινούπολη στις 31 Οκτωβρίου/13 Νοεμβρίου, όπου πραγματοποίησε μαζί με τις αντίστοιχες, βρετανική, γαλλική και ιταλική, μοίρες ολιγόωρη ναυτική επίδειξη προ του ανακτόρου στο Ντολμά Μπαχτσέ. Εκείνη την ώρα ένας Οθωμανός υποστράτηγος ονόματι Μουσταφά Κεμάλ διέσχιζε τον Βόσπορο επί του 1 Το ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ ήταν θωρακισμένο καταδρομικό αλλά καθώς στην Ελλάδα καθιερώθηκε ο χαρακτηρισμός του ως θωρηκτό, εφεξής θα αναφέρεται ως θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ.

2 Τα αποκαλούμενα και «θηρία» εξαιτίας των ονομάτων τους, χαρακτηρίστηκαν αντιτορπιλικά μετά τη δεκαετία του 1920.

52 Περιπλους 111

ρυμουλκού ENTERPRISE3. Αντικρίζοντας τον παρατεταγμένο συμμαχικό στόλο σχολίασε λέγοντας «θα φύγουν όπως ήρθαν». Κατόπιν τα 46 πολεμικά σκάφη κατευθύνθηκαν στο αγκυροβόλιο τη Νικομήδειας όπου ήδη είχε καταπλεύσει απευθείας από τον Μούδρο το αντιτορπιλικό4 ΒΕΛΟΣ. Το πρώτο ελληνικό πλοίο που πρόσδεσε στην Κωνσταντινούπολη ήταν το ΒΕΛΟΣ, με κυβερνήτη τον Πλωτάρχη Πέτρο Βούλγαρη, στις 2/15 Νοεμβρίου. Οι εκδηλώσεις λατρείας του ελληνικού πληθυσμού προς το πλήρωμα του ΒΕΛΟΣ περιγράφονται από τον Πλωτάρχη Βούλγαρη: «Ό,τι είδον κατά την άφιξην του στόλου μας εις την Κωνσταντινούπολη υπερβαίνει πάσαν περιγραφήν. Ουδέποτε παρέστην μάρτυς τοιούτου παράφορου ενθουσιασμού. Ήτο κάτι εντελώς αφάνταστον. […] Οι Έλληνες με λέμβους είχαν περικυκλώσει το τορπιλλοβόλον, ανερριχήθησαν επί του σκάφους και το κατέκλυσαν. Εφιλούσαν με δάκρυα τα κανόνια, τας σημαίας και τα σχοινιά ακόμη.» Όταν έφτασαν τα συμμαχικά πλοία, ο τούρκικος στόλος είχε ήδη υποστείλει τις σημαίες των πλοίων και τις επόμενες εβδομάδες ξεκίνησε ο αφοπλισμός του. Τα τουρκικά πλοία παρέμειναν δεμένα, με εξαίρεση πέντε σκάφη που το Φεβρουάριο του 1919 τους επετράπη από τη Συμμαχική Διοίκηση να περιπολούν για να παρεμποδιστεί το λαθρεμπόριο όπλων. Παράλληλα με την εμφάνιση των ελληνικών πλοίων στην Κωνσταντινούπολη, πραγματοποιήθηκε υπέρπτηση ελληνικών αεροσκαφών υπό τον Πλωτάρχη Αριστείδη Μωραϊτίνη που είχαν απογειωθεί από τη Λήμνο και προσγειώθηκαν στο αεροδρόμιο του Αγίου Στεφάνου. Κατόπιν η Κωνσταντινούπολη τέθηκε υπό τον έλεγχο Άγγλων, Γάλλων και Ιταλών, ενώ δημιουργήθηκαν Ναυτικές Βάσεις. Σε αυτά τα πλαίσια συγκροτήθηκε τον Ιούλιο του 1919 η ελληνική Ναυτική Βάση στην Κωνσταντινούπολη που αποτέλεσε την αφετηρία για τα περισσότερα ελληνικά πολεμικά πλοία που στάλθηκαν να συνδράμουν την εκστρατεία στη Μεσημβρινή Ρωσία. Η δράση του Στόλου στο βόρειο τμήμα του Εύξεινου Πόντου δεν αποτελεί αντικείμενο του παρόντος κειμένου και καλύπτεται πλήρως από το εξαιρετικό βιβλίο «Η πρώτη επέμβαση» του Στυλιανού Χαρατσή. Η παρουσία του ελληνικού θωρηκτού ΑΒΕΡΩΦ μπροστά από το τουρκικό ανάκτορο στο Ντολμά Μπαχτσέ αποτέλεσε μια πρόκληση για τους Τούρκους εθνικιστές. Σύμφωνα με αναφορές στον τουρκικό 3 Το ρυμουλκό που είχε ναυπηγηθεί το 1911 εντοπίστηκε το 2017εγκαταλειμμένο με το όνομα KARTALII και αναπαλαιώθηκε για να εκτεθεί στο Ναυτικό Μουσείο της Κωνσταντινούπολης λόγω της συσχέτισής του με τον Κεμάλ.

4 Τα πλοία των κλάσεων ΑΣΠΙΣ και ΘΥΕΛΛΑ είχαν αρχικά χαρακτηριστεί στην Ελλάδα ως αντιτορπιλικά. Στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όσα παρέμεναν στις τάξεις του Π.Ν. χαρακτηρίζονταν πια τορπιλοβόλα.

τον πόλεμο της Μικράς Ασίας Παροπλισμένα τουρκικά πολεμικά πλοία στον Κεράτιο το 1919. Δεξιά το καταδρομικό HAMIDIYE. (Imperial War Museum)

τύπο μια ομάδα αξιωματικών του τουρκικού Π.Ν. σχεδίαζε να βυθίσει το σκάφος προσκρούοντας σε αυτό με μια βενζινάκατο στην οποία θα είχαν προσκολλήσει μια τορπίλη. Σύμφωνα με τα δημοσιεύματα, το σχέδιο τους έγινε αντιληπτό από τη Βρετανική Ναυτική Διοίκηση και τους ενημέρωσαν πως σε περίπτωση απώλειας του ΑΒΕΡΩΦ, θα παραχωρούσαν στην Ελλάδα το τουρκικό καταδρομικό μάχης YAVUZ SULTANE SELIM (το πρώην γερμανικό GOEBEN). Αυτό αποτέλεσε το λόγο που δεν προχώρησαν στην υλοποίηση του σχεδίου τους. Σύμφωνα με άλλα δημοσιεύματα, ένας Βρετανός συνταγματάρχης είχε προσφερθεί να βυθίσει τον ΑΒΕΡΩΦ αν οι Τούρκοι του κατέβαλαν πεντακόσιες χιλιάδες τουρκικές λίρες. Στις 11/24 Δεκεμβρίου 1918, το ανιχνευτικό ΛΕΩΝ κατέπλευσε στη Σμύρνη και έγινε αντικείμενο λατρείας του ελληνικού στοιχείου της πόλης. Ο τύπος της εποχής καταγράφει σχετικά: «Άνθρωποι ανέβησαν εις τα κατάρτια του πλοίου και εις την καπνοδόχο και ζητωκραύγαζαν και έκλαιγαν από ενθουσιασμό. Και ο ΛΕΩΝ επί δυο μήνας παραμείνας εις τον λιμένα της Σμύρνης, εγένετο αντικείμενον καθημερινών εκδηλώσεων των Ελλήνων, οι οποίοι τον κατέκλυζαν κυριολεκτικώς καθ’ ημέραν.» Το Μάρτιο του 1919 ο ΑΒΕΡΩΦ προέβη σε περιπολία στον Εύξεινο Πόντο και κατόπιν αναχώρησε για το Αιγαίο. Στις 3/16 Απριλίου κατέπλευσε για πρώτη φορά στην σημαιοστολισμένη Σμύρνη όπου δέχθηκε τις εκδηλώσεις χαράς. Λίγο αργότερα, στις 27 Απριλίου/10 Μαΐου, το αντιτορπιλικό ΝΕΑ ΓΕΝΕΑ μετέβη σε οχυρά σημεία της

Το ΑΒΕΡΩΦ στην Κωνσταντινούπολη. Πίνακας του Λυκούργου Κογεβίνα.

χερσονήσου της Ερυθραίας όπου ύψωσε ελληνικές σημαίες, ενώ τοποθετήθηκαν φρουρές ευζώνων που είχαν αποβιβαστεί από το σκάφος στα Βούρλα (Βρυούλα). Στο μεταξύ η Συνδιάσκεψη Ειρήνης των Παρισίων κάλεσε την Ελλάδα να αποβιβάσει στρατεύματα στη Σμύρνη για να αποκατασταθεί η έννομος τάξη. Σε άμεση εφαρμογή της απόφασης, τα ελληνικά μεταγωγικά πλοία ξεκίνησαν από τις Ελευθερές στις 30 Απριλίου/13Μαΐου, συνοδευόμενα από τα ελληνικά αντιτορπιλικά ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ και ΛΟΓΧΗ, τα τορπιλοβόλα ΑΙΓΛΗ και ΘΕΤΙΣ και τρία αγγλικά, μεταφέροντας στη Σμύρνη την 1η Ελληνική Μεραρχία. Η νηοπομπή με το ανιχνευτικό ΛΕΩΝ ως προπομπό αγκυροβόλησε στις 12.40 της 1ης Μαΐου στον κόλπο της Γέρας προκειμένου να γίνουν οι τελικές προετοιμασίες για την αποβίβαση στη Σμύρνη. Στις 02.20 τα πλοία αναχώρησαν και κατά το μεσονύκτιο πλου συνάντησαν το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ, που επίσης κατευθυνόταν προς τη Σμύρνη. Ο κυβερνήτης της ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑΣ απηύθυνε στο ΚΙΛΚΙΣ το σήμα «Χριστός Ανέστη» για να λάβει την απάντηση «Αληθώς Ανέστη». Στις 07.15 της 2/15 Μαΐου 1919 η ελληνική Μοίρα καταπλέει στον κόλπο της Σμύρνης, όπου βρίσκονται ήδη τα ΑΒΕΡΩΦ και ΛΗΜΝΟΣ καθώς και διάφορα συμμαχικά πολεμικά πλοία. Τα συναισθήματα πλημμυρίζουν τους Έλληνες της Σμύρνης και τα περιγράφει5 ο Μανόλης Μεγαλοκονόμος: «Όταν έφυγε η πρωινή άχνα φάνηκε στο βάθος ο θρυλικός ΑΒΕΡΩΦ, ακολουθούσε το ΠΑΤΡΙΣ με το 34ο Ευζωνικό Σύνταγμα. ΕΡΧΟΝΤΑΙ ακούστηκε μια μυριόστομη φωνή […] Χιλιάδες μάτια δακρυσμένα βλέπουν τα πλοία να πλησιάζουν. Καθαρά φαίνονται οι τσολιάδες. Να και η πολεμική ελληνική σημαία, όλος ο κόσμος μαζί με τον Χρυσόστομο ψέλνουν «Τῇ ὑπερμάχῷ στρατηγῷ τὰ νικητήρια». Τι συγκινητική στιγμή, χιλιάδες μάτια δακρυσμένα βλέπουν για πρώτη φορά ευζώνους και την ένδοξη πολεμική ελληνική σημαία.» Ναυτικά αγήματα από τον ΑΒΕΡΩΦ κατέλαβαν θέσεις στην κορυφογραμμή Πάγος που δεσπόζει της Σμύρνης, στην είσοδο του κόλπου και το παράκτιο φρούριο. Αντίστοιχα αγήματα του ΛΗΜΝΟΣ κατέλαβαν την παραλιακή οδό και δημόσια κτίρια ενώ διενέργησαν περιπολίες στην πόλη. Ακολούθως πλεύρισαν τα μεταγωγικά ΑΤΡΟΜΗΤΟΣ και ΠΑΤΡΙΣ και αποβίβασαν τα τμήματα του Στρατού που κατέλαβαν την περιοχή. Τα ραδιοτηλεγραφήματα που απέστειλε εκείνες τις ώρες ο ΑΒΕΡΩΦ είναι ενδεικτικά: «Ώρα 8.30’ π.μ. Ατμόπλοιον Πατρίς αποβιβάζει ευζώνους. Λαός πανηγυρίζει. Το πρώτο οπλιταγωγόν επλεύρισε. Πλήθος άπειρον κόσμου ζητωκραυγάζει.» Ταυτόχρονα προσγειώθηκε στο αεροδρόμιο Παράδεισος της Σμύρνης και ένα αεροσκάφος της ελληνικής Ναυτικής Αεροπορίας. Σύντομα συγκεντρώθηκαν 25 αεροσκάφη που αποτέλεσαν τη Ναυτική Αεροπορική Μοίρα Σμύρνης και παρείχαν αναγνωρίσεις, βομβαρδισμούς 5 Στο βιβλίο του «Η Σμύρνη. Από το αρχείο ενός φωτορεπόρτερ». Περιπλους 111 53

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας To Aντιτορπιλικό ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ στη Σμύρνη το 1919. (Ναυτική Eπιθεώρηση)

και πυροβολισμούς προσφέροντας σημαντικά στις πολεμικές επιχειρήσεις. Στο λιμάνι της Σμύρνης παρέμεναν η τουρκική κανονιοφόρος ΗΙΖΙRREIS, η ναρκοθέτιδα NUSRET6, η ακταιωρός Νο.14 και ένα μεταγωγικό. Στη ναρκοθέτιδα, στην ακταιωρό και στο μεταγωγικό θα δοθεί μετά από μερικές εβδομάδες η άδεια να αναχωρήσουν, αλλά το ΗΙΖΙRREIS παρέμεινε υπό κράτηση. Το πλήρωμά του συνελήφθη από τους Άγγλους και οδηγήθηκε επί του ΛΗΜΝΟΣ, καθώς εκτιμήθηκε ότι προετοιμαζόταν να βάλει εναντίον των ελληνικών πλοίων. Στις 3/16 Μαΐου ένα ναυτικό άγημα αποβιβάστηκε από τη ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ και κατέλαβε το Λιμεναρχείο της Σκάλας Βούρλων και συνέλαβε πέντε Τούρκους στρατιώτες ενώ την επομένη αποβιβάστηκε εκ νέου για να συλλάβει κακοποιά στοιχεία. Λίγες ημέρες αργότερα, στις 6/19 Μαΐου, αποβιβάζεται από το ατμόπλοιο BANDIRMA στην Τραπεζούντα ο Υποστράτηγος Μουσταφά Κεμάλ με σκοπό να διαλύσει το 3ο Σώμα Στρατού. Αντ’ αυτού προσπαθεί να εξασφαλίσει γαιάνθρακες για τις κανονιοφόρους AYDINREIS και PREVEZE που παρέμεναν ακινητοποιημένες εξ αιτίας έλλειψης καυσίμου και να δημιουργήσει ένα στολίσκο ακταιωρών που θα καταπολεμούσε την πειρατεία. Το τελευταίο έτυχε της άρνησης των Συμμάχων, αλλά οι δυο κανονιοφόροι θα περάσουν στον έλεγχο του Κεμάλ, ο οποίος άμεσα προχώρησε στην οργάνωση ενός μετώπου αντίστασης ενάντια στις Συμμαχικές δυνάμεις. Έκτοτε ο κύριος ρόλος του Πολεμικού Ναυτικού μας ήταν ο θαλάσσιος αποκλεισμός των παραλίων της Μικράς Ασίας προκειμένου να περιοριστεί ο ανεφοδιασμός των δυνάμεων του Κεμάλ. Δυστυχώς οι οδοί ανεφοδιασμού δεν βρίσκονταν μόνο στα παράλια του Ευξείνου αλλά ξεκινούσαν και από τα νότια και νοτιοδυτικά παράλια της Μικράς Ασίας τα οποία τότε ελέγχαν οι Γάλλοι και οι Ιταλοί, κατ’ όνομα σύμμαχοι της Ελλάδας. Η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ κατέπλευσε στις 7/20 Μαΐου στο Αϊβαλί προκειμένου να ενισχύσει το τορπιλοβόλο ΔΑΦΝΗ στην τήρηση της τάξης. Στις 15/28 Μαΐου κατέπλευσε εκεί και το ανιχνευτικό ΑΕΤΟΣ συνοδεύοντας τα μεταγωγικά ΕΣΠΕΡΙΑ και ΥΠΕΡΟΧΗ τα οποία αποβίβασαν την 6 Πρόκειται για την ίδια ναρκοθέτιδα (ναυπηγηθείσα το 1911 στην Γερμανία) της οποίας οι νάρκες προκάλεσαν τον Φεβρουάριο του 1915 τη βύθιση τριών Συμμαχικών θωρηκτών στα Στενά. Το 1962 εκποιήθηκε και μετασκευάστηκε σε φορτηγό πλοίο, το οποίο βυθίστηκε στη Μερσίνα το 1989. Τμήματα του κύτους του χρησιμοποιήθηκαν το 2003 για την ανέγερση ενός κακής ποιότητας αντίγραφου.

54 Περιπλους 111

ίδια ημέρα στρατεύματα στα Μοσχονήσια και την επομένη στο Αϊβαλί. Τα ελληνικά τμήματα βρέθηκαν αντιμέτωπα με τουρκικές δυνάμεις και στις 18/31 Μαΐου ο ΛΕΩΝ, υπό τον Πλωτάρχη Περικλή Ρουσσέν, έβαλε με τα πυροβόλα του εναντίον των εχθρικών θέσεων. Στις 24 Μαΐου/6 Ιουνίου η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ δέχθηκε πυρά ενώ εξέταζε θέσεις σε έναν ελαιώνα στο Χαρέμ-κιοΐ καί τα ανταπέδωσε. Τις επόμενες δύο εβδομάδες το σκάφος υποστήριξε την κατάληψη του Δεκελί και στις 2/15 Ιουλίου κατέπλευσε στο Χαρέμ-κιοΐ όπου ήδη το ΛΕΩΝ και το καταδρομικό ΕΛΛΗ υποστήριζαν την αριστερή πτέρυγα του ελληνικού στρατού. Την επομένη η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ έβαλε εναντίον τουρκικών θέσεων στο Καραγάτς και στο γειτονικό χωριό Γκιουμέτο. Στις 24 και 25 Ιουνίου το ΕΛΛΗ ανέλαβε την κάλυψη με πυρά της προέλασης αποσπάσματος του Στρατού από το Αϊβαλί προς το Μουρατλή και το Αραπλάρ, την οποία και πραγματοποίησε με επιτυχία. Στις 4/17 Ιουλίου το πρωί, η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ έβαλε 86 βλήματα εναντίον των τουρκικών θέσεων στο Γκιουμέτο και το Γιαγιά-κιοΐ. Το ίδιο απόγευμα η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ ενεπλάκη με τουρκικό πυροβολικό που έβαλε από το Καραγάτς. Περί τα επτά βλήματα πυροβόλων έπεσαν σε αποστάσεις 30 έως 150 μέτρων από το πλοίο, το οποίο έβαλε επί τρείς ώρες εναντίον θέσεων στο Καραγάτς σε υποστήριξη του ελληνικού πυροβολικού. Από την 27 Απριλίου μέχρι την 3 Δεκεμβρίου, οπότε και επέστρεψε στο Ναύσταθμο Σαλαμίνος, η ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ διένυσε 6.203 μίλια ενώ οι μηχανές του λειτούργησαν επί 457,7 ώρες καταναλώνοντας 102,260 τόνους κάρβουνο. Πέρα από την υποστήριξη που παρείχαν με τα πυροβόλα τους, τα ελληνικά πλοία σκοπίμως έπλεαν κοντά στις εμπόλεμες ακτές προκειμένου να προσελκύσουν τα εχθρικά πυρά και με αυτό τον τρόπο να αποκαλυφθούν οι εχθρικές θέσεις.

Toν Φεβρουάριο του 1920 έλαβε χώρα η Διάσκεψη του Λονδίνου κατά την οποία αποφασίστηκε ο διαμελισμός της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Στις 2/15 Μαρτίου, βρετανικά στρατιωτικά αποσπάσματα και ναυτικά αγήματα κατέλαβαν καίριες θέσεις στην Κωνσταντινούπολη, σε εφαρμογή του σκεπτικού για τη σύσταση ενός διεθνούς ελέγχου «Κράτους των Στενών»7. Το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ που ναυλοχούσε στον 7 Η Συνθήκη των Σεβρών προέβλεπε τη δημιουργία της Ζώνης των Στενών υπό διεθνή επιτροπεία, η οποία θα περιελάβανε τα Στενά των Δαρδανελίων, του Βοσπόρου και τις ενδιάμεσες περιοχές συμπεριλαμβανομένης της Κωνσταντινούπολης, με σκοπό τον έλεγχο της ναυσιπλοΐας από τις νικήτριες δυνάμεις.

Tου Άρη Μπιλάλη

Αριστερά: Σμύρνη 2 Μαΐου 1919. Εορταστικοί κανονιοβολισμοί από τον ΑΒΕΡΩΦ. (Imperial War Museum) Δεξιά: Ένα αντιτορπιλικό και ο ΛΕΩΝ. (Imperial War Museum)

Βόσπορο, ανέλαβε περιπολία κατά μήκος των ακτών προς προστασία των ελληνικών συνοικιών. Το δε αντιτορπιλικό ΘΥΕΛΛΑ εισήλθε στον Κεράτιο και αγκυροβόλησε έναντι του Πατριαρχείου και του παρακείμενου τουρκικού ναυστάθμου. Ναυτικά αγήματα από το πλήρωμα του ΚΙΛΚΙΣ ανέλαβαν να περιπολούν τη συνοικία του Πέραν, ενώ τρείς ημέρες αργότερα κατέπλευσε και το τορπιλοβόλο ΑΡΕΘΟΥΣΑ στον Κεράτιο. Η επιχείρηση «προσωρινής» κατάληψης της Κωνσταντινούπολης από τις συμμαχικές δυνάμεις ολοκληρώθηκε εντός λίγων ημερών με πρόφαση την αναχαίτιση του τουρκικού εθνικισμού. Στις 26 Απριλίου/5 Μαΐου 1920 το ανιχνευτικό ΙΕΡΑΞ έπλευσε στο Βατούμι το οποίο κατείχαν από τον Δεκέμβριο του 1918 βρετανικές δυνάμεις8. Στα παράλια του Καυκάσου συνέρρεαν κατά χιλιάδες Έλληνες πρόσφυγες στην προσπάθεια τους να μεταφερθούν σε ασφαλές έδαφος. Το ΙΕΡΑΞ παρέμεινε στο Βατούμι επί δυο εβδομάδες και μετά κατέπλευσε στο Σοχούμι και συνέχισε να κινείται ανά λίγες ημέρες μεταξύ των δυο λιμένων. Τελικά επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη στις 17/30 Μαΐου μεταφέροντας και ορισμένους πρόσφυγες. Το Μάιο του 1920 ο ελληνικός Στρατός ξεκίνησε την προώθηση των δυνάμεών του πέρα από τα όρια της ζώνης που του είχε παραχωρηθεί κατά τη Συνδιάσκεψη των Παρισίων. Ένα μέρος των δυνάμεων κινήθηκαν βόρεια από το Αϊβαλί προς το Αδραμύττιο με σκοπό να προωθηθεί έως την Πάνορμο. Την παράκτια πορεία την κάλυπτε το αντιτορπιλικό ΝΙΚΗ μιας και οι στρατιωτικές δυνάμεις δεν διέθεταν πυροβολικό. Στις 12 Μαΐου το ΝΙΚΗ έβαλε 45 βολές με τα πυροβόλα των 76 και 58 χιλ. κατά τουρκικών θέσεων πέριξ του Καραγάτς. Ο εντοπισμός των εχθρικών θέσεων και ο υπολογισμός της απόστασης βολής γινόταν με δυσκολία μιας και δεν υπήρχε ασύρματη επικοινωνία με τις επίγειες δυνάμεις. Στις 28 Ιουνίου/11 Ιουλίου το ελληνικό πετρελαιοκίνητο ΦΙΛΙΑ9υπό τον πλοίαρχο Μάρκο Μαρκίδη κατέπλευσε στην Κερασούντα για να επιδιορθωθεί μηχανική βλάβη. Εκεί το σκάφος κυριεύθηκε από όχλο Λαζών, ενώ το επταμελές ελληνικό πλήρωμα μεταφέρθηκε στις φυλακές και μετά από πάροδο δέκα ημερών δολοφονήθηκε. Το δε σκάφος, που αποτέλεσε την πρώτη απώλεια του εμπορικού μας ναυτικού κατά την Μικρασιατική εκστρατεία, περιήλθε στους Κεμαλικούς και με το όνομα του αποδιδόμενο πλέον σε FILYA χρησίμευσε σε μεταφορές τους στην Μαύρη Θάλασσα.

8 Χαρακτηριστική της κατάστασης που επικρατούσε στον Καύκασο είναι η εναλλαγή στην κατοχή της περιοχής. Μετά τη συνθηκολόγηση της Τουρκίας, το Βατούμι εκκενώθηκε από τα στρατεύματά της, που το είχαν καταλάβει τον Απρίλιο του 1918, βάσει της Ρώσο-Τουρκικής ανακωχής. Ωστόσο το διεκδικούσαν η Αρμενία, η Γεωργία και η φιλοτουρκική αυτό-ανακηρυχθείσα Δημοκρατία του Νοτιο-Δυτικού Καυκάσου μέχρι που αυτή καταλύθηκε τον Απρίλη του 1919 από τις βρετανικές δυνάμεις. Οι Βρετανοί στήριζαν την Δημοκρατία του Βατούμι που λειτούργησε από τον Ιανουάριο του 1919 έως τον Ιούλιο του 1920 οπότε η Δημοκρατία της Γεωργίας ανέλαβε τον έλεγχο της περιοχής που πέρασε τελικά τον Μάρτιο του 1921 στους Σοβιετικούς.

9 Ναυπηγήθηκε το 1917 στα D. & J. Bootτης Ολλανδίας ως STEEN WIJKERDIEP (265 κ.ο.χ., 39,8 x7,1 μ.). Αγοράστηκε το 1919 από την Κεντρική Τράπεζα της Ελλάδος και αποτέλεσε ένα από τα πρώτα ελληνικά πετρελαιοκίνητα σιδηρά πλοία. Μετά τη σύλληψή του εντάχθηκε στο τουρκικό Π.Ν. Παροπλίστηκε το 1933 και αναφέρεται τελευταία φορά το 1935 ως πλωτή αποθήκη. Μια αναφορά ότι εκποιήθηκε το 1977 σε ιδιώτες ως MEMERKAPTEN είναι μάλλον αναληθής.

Παράλληλα, οι βρετανικές ναυτικές δυνάμεις που είχαν συγκεντρωθεί στην Προποντίδα ανέλαβαν δράση προκειμένου να διασφαλίσουν ορισμένες στρατηγικές τοποθεσίες. Τον Ιούνιο του 1920 τα θωρηκτά RAMILLIES και REVENGE υποστήριξαν με τα πυροβόλα τους των 15 ιντσών την άμυνα της Νικομήδειας, που δεχόταν έντονη πίεση από τις Εθνικιστικές επιθέσεις. Τα θωρηκτά ROYAL OAK και RESOLUTION και το καταδρομικό CERES αποβίβασαν ένα απόσπασμα στρατού στη Λάμψακο με σκοπό να διατηρήσουν τον έλεγχο της πόλης, μέχρι να φθάσουν ελληνικές δυνάμεις. Στις 18 Ιουνίου 1920 τα ανιχνευτικά ΑΕΤΟΣ και ΛΕΩΝ συνόδευσαν στην Προποντίδα μοίρα μεταγωγικών πλοίων με τα οποία μεταφερόταν η Μεραρχία Ξάνθης. Εκεί σχηματίστηκαν δυο νηοπομπές. Η μια με επικεφαλής το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ και υποστηριζόμενο από το τορπιλοβόλο ΑΛΚΥΟΝΗ και αγγλικά πολεμικά10 κάλυψαν την απόβαση στην Πάνορμο. Η δεύτερη νηοπομπή είχε ως αρχηγίδα το ΑΕΤΟΣ που μαζί με άλλο ένα αγγλικό πολεμικό κινήθηκαν προς την Αρτάκη. Οι δυο αποβάσεις προχώρησαν χωρίς ουσιαστική αντίσταση μιας και οι Εθνικιστικές δυνάμεις είχαν ήδη εγκαταλείψει την περιοχή. Στις 22 Ιουνίου/5 Ιουλίου τα βρετανικά θωρηκτά REVENGE, ROYAL SOVEREIGN με τα αντιτορπιλικά WESTCOTT και VENETIA συναντήθηκαν στα ανοιχτά των Μουδανιών και την επομένη αποβίβασαν ναυτικά αγήματα σε αποβατικά σκάφη που τα μετέφεραν στη στεριά. Εκεί συνάντησαν έντονη αντίσταση από τις Εθνικιστικές δυνάμεις αλλά κατόρθωσαν να καταλάβουν την πόλη με αποτελεσματικά πυρά από τα πυροβόλα των 6 ιντσών. Παράλληλα κατέλαβαν και την Κίο, αλλά λίγο αργότερα αντικαταστάθηκαν από τμήματα του ελληνικού στρατού, που έφτασαν στην περιοχή στις 27 Ιουνίου/10 Ιουλίου. Στο λιμάνι της Σμύρνης παρέμεναν επί ένα χρόνο η κανονιοφόρος HIZIRREIS και μια μικρή κανονιοφόρος, μέχρι που στις 11/24 Ιουνίου 1920 τις κατέλαβε ένα άγημα του θωρηκτού ΛΗΜΝΟΣ. Κατά την κατάληψη του HIZIRREIS, μέλη της φρουράς και ένας Τούρκος αξιωματικός πυροβόλησαν με αποτέλεσμα να τραυματιστεί ένας ναύτης του αγήματος και ο Τούρκος αξιωματικός. Η επιχείρηση πραγματοποιήθηκε επειδή παρέμεναν στη θέση τους τα κλείστρα των πυροβόλων του HIZIRREIS ενώ έφερε βλήματα και πολεμοφόδια, σε αντίθεση με όσα όριζε η συνθήκη ανακωχής περί αφοπλισμού των τουρκικών πολεμικών. Στις αρχές Ιουλίου 1920 τα ΑΒΕΡΩΦ και ΚΙΛΚΙΣ συνοδευόμενα από τα τέσσερα «θηρία» και μαζί με βρετανικά πολεμικά πλοία έφθασαν στην Πάνορμο για να επιβλέψουν την επιβίβαση της Μεραρχίας Σμύρνης σε μεταγωγικά πλοία. Σκοπός της κίνησης αυτής ήταν η αντιμετώπιση του κινήματος που είχε εκδηλωθεί από τον διοικητή του τουρκικού Σώματος Στρατού Ανατολικής Θράκης, Τζαφέρ Ταγιάρ, με έδρα την Αδριανούπολη. Η ναυτική δύναμη απέπλευσε στις 6 Ιουλίου και χωρίστηκε σε δυο δυνάμεις με προορισμούς την Ηράκλεια και τη Ραιδεστό στα βόρεια παράλια της Προποντίδας. Η αποβατική δύναμη έφτασε στην Ηράκλεια της βραδινές ώρες και ανέμενε μέχρι το χάραμα στις 7 Ιουλίου για να ξεκινήσει την απόβαση. Είχαν προηγηθεί αναγνωρίσεις από το ανιχνευτικό ΛΕΩΝ και το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ καθώς και από τρία υδροπλάνα του βρετανικού υδροπλανοφόρου ARK ROYAL. Η κατάλη10 Τα θωρηκτά REVENGE, ROYAL SOVEREIGN, MARLBOROUGH και αντιτορπιλικά. Περιπλους 111 55

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας To ΑΣΠΙΣ και ένα ανιχνευτικό αγκυροβολημένα προ του Ντολμά Μπαχτσέ. (Ναυτική Επιθεώρηση)

ψη της πόλης έγινε χωρίς καμία αντίσταση, κάτι που δεν ίσχυσε στην περίπτωση της Ραιδεστού. Η νηοπομπή των τεσσάρων μεταγωγικών που συνοδευόταν από το ΙΕΡΑΞ και δυο αγγλικά αντιτορπιλικά αποβίβασε τους στρατιώτες με βάρκες και δυο αποβατικά σκάφη11 σε δυο σημεία της ακτής εκατέρωθεν της Ραιδεστού. Στην ανατολική πλευρά η απόβαση εξελίχτηκε ομαλά, στη δυτική πλευρά όμως οι στρατιώτες του 3ου Συντάγματος Πεζικού συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από τις τουρκικές θέσεις και έτσι χρειάστηκε η παρέμβαση του ΑΒΕΡΩΦ και των βρετανικών θωρηκτών ROYAL SOVEREIGN και RAMILLES τα οποία εξαπέλυσαν σφοδρό πυρ. Στον παράκτιο βομβαρδισμό προς υποστήριξη της αποβάσεως στη Ραιδεστό συμμετείχε και το ανιχνευτικό ΙΕΡΑΞ. Τότε μπόρεσαν να μεταφερθούν οι υπόλοιποι στρατιώτες από τα μεταγωγικά στις φορτηγίδες, που τους μετέφεραν στη ξηρά. Το μεσημέρι της ίδιας μέρας η γαλανόλευκη κυμάτιζε στη Ραιδεστό όπου αποβιβάστηκε και ο Βασιλιάς Αλέξανδρος που είχε παρακολουθήσει την επιχείρηση από το κατάστρωμα του ΑΒΕΡΩΦ. Στις 17 Ιουλίου το ανιχνευτικό ΠΑΝΘΗΡ ανήγγειλε την κατάληψη της Αίνου, ολοκληρώνοντας έτσι τις επιχειρήσεις στην Ανατολική Θράκη. Με την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών από την Οθωμανική Κυβέρνηση, στις 28 Ιουλίου/10 Αυγούστου 1920, το Πολεμικό Ναυτικό της χώρας περιοριζόταν σε μια δύναμη επτά κανονιοφόρων και έξι τορπιλοβόλων, ενώ τα υπόλοιπα πολεμικά πλοία θα παραδίδονταν στους Συμμάχους12. Το τουρκικό Ναυτικό δεν θα μπορούσε να αποκτήσει νέες μονάδες παρά μόνο να αντικαταστήσει τα παραπάνω σκάφη με ισάριθμα παρόμοιου μεγέθους. Οι εξελίξεις αυτές οδήγησαν τα πληρώματα ορισμένων μικρών και βοηθητικών σκαφών να αποσκιρτήσουν και να ενωθούν με τις δυνάμεις του Κεμάλ, που ήδη από τα μέσα Ιουλίου είχαν δημιουργήσει το Διευθυντήριο Ναυτικών Υποθέσεων με κύριο αντικείμενο την οργάνωση θαλάσσιων μεταφορών στη Μαύρη Θάλασσα. Η ατμοτελωνίδα13 RUSUMAT 4, εξοπλισμένη με 2 πολυβόλα των 37 χιλιοστών, εντάχθηκε στους Κεμαλικούς στις 6 11 Πρόκειται για τα αποβατικά, τύπου X-lighter, Κ-20 και Κ-30 τα οποία είχαν ναυπηγηθεί στην Αγγλία για τις ανάγκες των επιχειρήσεων στην Καλλίπολη. Μετασκευάστηκαν κατόπιν σε υδροφόρες και αγοράστηκαν στην Κωνσταντινούπολη από το ελληνικό Π.Ν. Δεν μεταφέρθηκαν στην Ελλάδα και εκποιήθηκαν το 1922 στην Κωνσταντινούπολη. Το Κ-20 αγοράστηκε από Έλληνες και υπηρέτησε την εμπορική ναυτιλία ως το 2014 οπότε και διαλύθηκε. Για το Κ-30 δεν είναι γνωστό το τι απέγινε.

12 Όλα θα παραδίδονταν στους Βρετανούς προκειμένου να διαλυθούν, πλην του θωρηκτού TURGUD REIS που θα το λάμβανε η Ιαπωνία μόνο με δυνατότητα διάλυσης του και μιας κανονιοφόρου που θα λάμβανε η Πορτογαλία με δυνατότητα ένταξης στο Ναυτικό της.

13 Είχε ναυπηγηθεί το 1901 στην Αγγλία ως το 143 κ.ο.χ. βρετανικό ατμοκίνητο αλιευτικό NEW CENTURY και αποκτήθηκε από την Τουρκία το 1914.

56 Περιπλους 111

Σεπτεμβρίου 1920, όπως και το 105 τόνων ρυμουλκό SAMSUN. Στις 23 Σεπτεμβρίου προστέθηκε το 90 τόνων βοηθητικό MEBRUKE και το 182 τόνων ρυμουλκό GAZAL και ακολούθησε ένας μεγάλος αριθμός μικρότερων σκαφών και ιστιοφόρων. Κατόπιν μιας συμφωνίας στρατιωτικής συνεργασίας που σύναψε ο Κεμάλ με τους Σοβιετικούς τον Αύγουστο, το AYDINREIS και το PREVEZE εστάλησαν στο Νοβοροσίσκ για να επισκευαστούν. Το πρώτο θα φτάσει στις 19 Σεπτεμβρίου και το δεύτερο στις 30, πλέοντας κατά διαστήματα με χρήση ιστίου εξαιτίας βλαβών της μηχανής του. Η δημιουργία αυτού του εμβρυακού στολίσκου των Εθνικιστών αρχικά έτυχε χλευασμού από τον ελληνικό Τύπο. Στις 18/31 Οκτωβρίου Κεμαλικοί επιβιβάστηκαν επί του ελληνικού φορτηγού ατμοπλοίου ΔΑΦΝΗ14 που είχε προσορμίσει στην Ποντοηράκλεια εξ αιτίας της θαλασσοταραχής. Οι Τούρκοι μετονόμασαν το σκάφος EREGLI με σκοπό να το οικειοποιηθούν ωστόσο μετά από τέσσερις ημέρες παρενέβη γαλλικό αντιτορπιλικό που ανέκτησε το ΔΑΦΝΗ και το συνόδευσε ως την Κωνσταντινούπολη. Από το 15μελές πλήρωμα διασώθηκε μαζί με το πλοίο ο Α’ μηχανικός, ενώ οι υπόλοιποι είχαν μεταφερθεί στο στρατόπεδο αιχμαλώτων της Καισάρειας και έκτοτε αγνοείτο η τύχη τους. Τον Οκτώβριο του 1920, ελληνικό αντιτορπιλικό προχώρησε στον κανονιοβολισμό τουρκικών πλοίων στο Καραμουσάλ (μεταξύ Γιάλοβα και Κίου) και στη σύλληψη ενός ατμοπλοίου αναφερομένου ως ΑPANA, το οποίο οδηγήθηκε στο ορμητήριο του ελληνικού Στόλου. Την ίδια περίοδο ήταν έντονες οι πληροφορίες ότι στρατιώτες που απολύονταν από τις δυνάμεις του Ταγιάρ επέστρεφαν με βουλγαρικά πλοία στην Τουρκία με απώτερο σκοπό να ενισχύσουν τους Εθνικιστές. Στις αρχές Φεβρουαρίου του 1921 προστέθηκε στις δυνάμεις του Κεμάλ και το 363 τόνων ρυμουλκό ALEMDAR. Πρόκειται για το πρώην δανέζικο ναυαγοσωστικό DANMARK, ναυπήγησης 1898, με πλούσια δράση στον ελληνικό χώρο, που είχε κατασχεθεί από τους Τούρκους το 1914. Το ALEMDAR έφθασε αρχικά στην Ποντοηράκλεια που ήλεγχε ο Κεμάλ αλλά κατά την μετάβασή του σε πιο ανατολική περιοχή έγινε αντιληπτό από γαλλικό πολεμικό που το σταμάτησε. Γάλλοι ναύτες επιβιβάστηκαν στο ALEMDAR και υπό τη συνοδεία του γαλλικού πολεμικού έβαλαν ρότα για την Κωνσταντινούπολη. Καθ’ οδόν το τουρκικό πλήρωμα ανέλαβε ξανά τον έλεγχο και υπό τον φόβο να μη τραυματίσουν τους συντρόφους τους, οι Γάλλοι του πολεμικού σκάφους έκαναν χρήση ελαφρών μόνο όπλων, οπότε το ALEMDAR κατάφερε να φθάσει εκ νέου στην Ποντοηράκλεια. Εκεί απελευθερώθηκαν οι Γάλλοι με τη συμφωνία ότι θα επιτραπεί στο σκάφος να πλεύσει 14 Είχε ναυπηγηθεί το 1892 στην Βρετανία ως HUNZEIX (280 κ.ο.χ.) για ολλανδική εταιρία. Αποκτήθηκε το 1919 από τους Αφούς Παντελή ως ΔΑΦΝΗ. Το 1930 πουλήθηκε ως ΕΛΕΝΗ και το 1938 μετονομάστηκε σε ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΩΡΙΟ. Βυθίστηκε τον Σεπτέμβριο του 1943.

Tου Άρη Μπιλάλη ανατολικά. Πράγματι το ALEMDAR μετέβη στην Τραπεζούντα όπου και ενώθηκε με τις δυνάμεις του Κεμάλ, κάτι που προκάλεσε ενθουσιασμό στις τάξεις των Εθνικιστών. Ένα χρόνο αργότερα το ALEMDAR εξοπλίστηκε με τέσσερα πυροβόλα και αποτέλεσε μια από τις πιο ισχυρές μονάδες του Κεμαλικού Στόλου. Ταυτόχρονα οι Σοβιετικοί συμφώνησαν να προμηθεύσουν τον Κεμάλ με πολεμοφόδια, σε συνέχεια του Σύμφωνου Φιλίας που υπέγραψαν μεταξύ τους τον Μάρτιο του 1921. Κάθε διαθέσιμο σκάφος χρησιμοποιείται για τη μεταφορά όπλων και πυρομαχικών από το Βατούμι στην Τραπεζούντα. Έτσι, το AYDINREIS και το PREVEZE επανήλθαν σε ενεργό υπηρεσία το Μάιο του 1921 και χρησιμοποιήθηκαν για τη μεταφορά πολεμοφοδίων από τη Σοβιετική Ένωση. Στις 26 Φεβρουαρίου/11 Μαρτίου το ελληνικό πλοίο ΠΕΤΡΟΣ15 με 60 επιβάτες και πλήρωμα 31 ατόμων, έπλεε από το Βατούμι προς την Κωνσταντινούπολη, όταν αναγκάστηκε εξ’ αιτίας της σφοδρής κακοκαιρίας και μηχανικών προβλημάτων να καταφύγει σε όρμο πλησίον της Τραπεζούντας. Δυο ημέρες αργότερα κατασχέθηκε μαζί με το φορτίο του από τους Εθνικιστές που το μετονόμασαν σε BATUM και το ενέταξαν στον στολίσκο των εφοδιαστικών τους. Ο πλοιοκτήτης του ΠΕΤΡΟΣ, 18 επιβάτες και 12 μέλη του πληρώματος αιχμαλωτίσθηκαν, ενώ οι υπόλοιποι επέστρεψαν στην Κωνσταντινούπολη. Για την τύχη των αιχμαλώτων δεν υπήρξαν περαιτέρω πληροφορίες. Όμως και οι δυνάμεις της Αντάντ δημιουργούσαν προβλήματα στην προσπάθεια που κατέβαλε το Πολεμικό Ναυτικό για τον περιορισμό του ανεφοδιασμού του Κεμάλ. Οι Γάλλοι ζήτησαν και πέτυχαν την αντικατάσταση του Αντιπλοιάρχου Χορς από κυβερνήτη ενός βοηθητικού ευδρόμου διότι όταν συναντώντας στον Εύξεινο δύο γαλλικά ατμόπλοια έμφορτα με πολεμικό υλικό στο κατάστρωμα τόλμησε να ρωτήσει με σήμα που κατευθύνονταν. Και αυτό παρά το ό,τι δεν προέβη σε κάποια άλλη πράξη, όταν έλαβε την απάντηση πως είχαν ως προορισμό την Ινέμπολη που κατείχαν οι Κεμαλικοί. Οι «σύμμαχοι» μας θεωρούσαν ότι από τη στιγμή που η οθωμανική κυβέρνηση είχε συνθηκολογήσει και ο πόλεμος είχε λήξει, δεν επιτρεπόταν να ελέγχονταν τα πλοία τους που κατευθύνονταν προς την Τουρκία. Έτσι ο πρεσβευτής της Γαλλίας στην Ελλάδα επέδωσε διακοίνωση στον Υπουργό Εσωτερικών με την οποία ζητούσε να μην ενεργηθούν ξανά νηοψίες επί γαλλικών πλοίων. Το Μάρτιο του 1921 το τορπιλοβόλο ΔΑΦΝΗ διατάχθηκε να διεξάγει περιπολίες στον Αδραμυτηνό κόλπο, από τις έναντι της Τένεδου ακτές μέχρι το Αϊβαλί, με σκοπό την παρεμπόδιση της καθόδου Τσετών στις παράκτιες περιοχές. Κατόπιν αντικαταστάθηκε από τον ατμομυοδρόμωνα ΑΛΦΕΙΟΣ που είχε παραχωρηθεί στην Υδρογραφική Υπηρεσία για να χαρτογραφήσει τις Μικρασιατικές ακτές. Στις 30 Μαρτίου/12 Απρίλιου το ΔΑΦΝΗ συνόδευσε στον Ναύσταθμο το ιαπωνικό φορτηγό πλοίο HEIMEIMARU16 το οποίο συνελήφθη τη νύχτα της 24-25ης Μαρτίου από το δραστήριο ΙΕΡΑΞ στα ανοιχτά της Μυτιλήνης. Στο ιαπωνικό ατμόπλοιο επέβαιναν εκατοντάδες Τούρκοι αξιωματικοί και στρατιώτες που μεταφέρονταν στην Κωνσταντινούπολη από το Βλαδιβοστόκ, όπου είχαν παραμείνει αιχμάλωτοι από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το HEIMEIMARU παρέμεινε για μήνες στον Πειραιά προκειμένου να αποφασιστεί η τύχη των επιβατών του. Στα τέλη του Ιουλίου, 350 από τους Τούρκους κρίθηκαν ως άμαχοι και επετράπη η μεταφορά τους στην Κωνσταντινούπολη, ενώ για τους υπόλοιπους προκρίθηκε η λύση μεταφοράς τους στην Ιταλία, όπου θα κρατούνταν ως το τέλος του πολέμου. Η Ιταλία είχε ήδη υπογράψει στις 13 Μαρτίου συμφωνία με τον Κεμάλ με βάση την οποία εκκένωσε την ζώνη ελέγχου που της είχε παραχωρηθεί στην Μικρά Ασία με αντάλλαγμα οικονομικές παραχωρήσεις. Στις 4/18 Απριλίου 1921 το ανιχνευτικό ΙΕΡΑΞ διεξήγαγε νηοψία ανοιχτά της ανατολικής εξόδου του Βοσπόρου επί του 509 κ.ό.χ. βουλγα15 Αναφέρεται ως ανηολόγητο τροχήλατο ατμόπλοιο 80 κ.ο.χ. με ιδιοκτήτη των Χιώτη Εμμ. Μεσολλογίτη. Η προέλευση του σκάφους παραμένει αδιευκρίνιστη.

16 Είχε ναυπηγηθεί το 1919 στην Οζάκα (4.366 κ.ο.χ.). Βυθίστηκε στις 4.1.1944 από αμερικανικά αεροσκάφη στις Φιλιππίνες.

ρικού ατμοπλοίου KYRIL και ανακάλυψε ότι μετέφερε 159 στρατιώτες και έναν συνταγματάρχη από το διαλυθέν στράτευμα του Ταγιάρ. Οι πληροφορίες που είχαν φθάσει στις ελληνικές αρχές τους ήθελαν να προορίζονταν προς ενίσχυση του Κεμάλ και έτσι τέθηκαν υπό κράτηση. Όμως κατόπιν ενεργειών της συμμαχικής Αρμοστείας της Κωνσταντινούπολης αφέθηκαν ελεύθεροι καθώς είχαν θεωρημένες άδειες επιστροφής στην Τουρκία. Στα τέλη Μαΐου, οι ελληνικές ναυτικές δυνάμεις που δρούσαν στη Μικρά Ασία χωρίστηκαν σε δυο στόλους. Ο Στόλος Α’ είχε ως βάση την Κωνσταντινούπολη και αποτελείτο από τα θωρηκτά ΑΒΕΡΩΦ και ΚΙΛΚΙΣ, τα ανιχνευτικά ΙΕΡΑΞ, ΠΑΝΘΗΡ, ΑΣΠΙΣ, τα αντιτορπιλικά ΝΙΚΗ, ΛΟΓΧΗ, τα τορπιλοβόλα ΔΩΡΙΣ, ΑΡΕΘΟΥΣΑ, ΑΛΚΥΩΝ και από μια μοίρα εξοπλισμένων ευδρόμων, με αρχηγό τον υποναύαρχο Ι. Ηπίτη. Ο Στόλος Β’ με έδρα τη Σμύρνη αποτελείτο από το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ, το ελαφρύ καταδρομικό ΕΛΛΗ, τα ανιχνευτικά ΛΕΩΝ, ΑΕΤΟΣ, τα αντιτορπιλικά ΒΕΛΟΣ, ΘΥΕΛΛΑ, ΣΦΕΝΔΟΝΗ, τα τορπιλοβόλα ΔΑΦΝΗ, ΘΕΤΙΣ, ΑΙΓΛΗ και από μια μοίρα εξοπλισμένων ευδρόμων, με αρχηγό τον υποναύαρχο Γ. Καλαμίδα. Τα τορπιλοβόλα του Στόλου Α’ περιπολούσαν στον κόλπο της Νικομήδειας και τα τορπιλοβόλα που υπάγονταν στο Στόλο Β’ περιπολούσαν στον Κόλπο της Σμύρνης, του Αδραμυττίου και στα παράλια έναντι της Χίου και της Σάμου μέχρι το Στενό της Μυκάλης. Κατόπιν περαιτέρω ενισχύσεων η Ναυτική Αεροπορική Υπηρεσία - το εναέριο τμήμα του Ελληνικού Πολεμικού

Τα AYDINREIS, ALEMDAR και SAHIN στην Τραπεζούντα. (αρχείο A. Guleryuz)

Ναυτικού - επάνδρωσε τέσσερα αεροδρόμια στις πόλεις Σεβδίκιοϊ, Αϊδίνιο, Πέργαμο και Μαγνησία, συνεχίζοντας να υποστηρίζει σθεναρά τις επιχειρήσεις στην πρώτη γραμμή του μετώπου. Χαρακτηριστική περίπτωση ήταν ο βομβαρδισμός της Κιουτάχειας στις 9 Ιουνίου από επτά αεροσκάφη με σημαντικά αποτελέσματα. Οι περιπολίες στον Κόλπο της Νικομήδειας είχαν ως σκοπό την παρεμπόδιση του ανεφοδιασμού των εχθρικών δυνάμεων αλλά περιορίζονταν σε νηοψίες τουρκικών ιστιοφόρων και πλοιαρίων ενώ δεν μπορούσαν να ελέγξουν τα εμπορικά πλοία των λεγόμενων συμμάχων που σε πολλές περιπτώσεις μετέφεραν εφόδια στις Εθνικιστικές δυνάμεις. Στις αρχές Ιουνίου το αντιτορπιλικό ΑΣΠΙΣ υπό τον Αντιπλοίαρχο Γ. Ράλλη ανέπτυξε δράση στα νερά του κόλπου συλλαμβάνοντας εντός τεσσάρων ημερών δυο βενζινοκίνητα σκάφη, ένα ατμοκίνητο ρυμουλκό17 και τρία ιστιοφόρα καθώς όλα τους συμμετείχαν σε λαθρεμπόριο πολέμου προς τις εχθρικές περιοχές. Τους επόμενους μήνες τα πλοία του Πολεμικού Ναυτικού παρέμειναν στην περιοχή διενεργώντας δεκάδες νηοψίες, κατάσχοντας τα σκάφη και τα φορτία εφόσον εντοπιζόταν λαθρεμπόριο πολέμου. Της 10/23Ιουνίου 1921 πραγματοποιήθηκε αποβίβαση στρατιωτών και πεζοναυτών στην υπό διασυμμαχικό έλεγχο περιοχή της Νικομήδειας 17 Το σκάφος αναφέρεται ως DARDANELLES αλλά καθότι τουρκικό πιθανότατα ονομαζόταν CANAKKALE που είναι η τουρκική ονομασία των Δαρδανελίων. Πιθανώς πρόκειται για το ρυμουλκό CANAKKALE που ανήκε στον πρώην Υπουργό Πολέμου Ali Riza Pasha. Περιπλους 111 57

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας Το μισοβυθισμένο RUSUMΑT 4 στην Ορδού.

προς αντικατάστασης της ΧΙ Μεραρχίας που κινήθηκε προς την Προύσα. Λόγω κακής συνεννόησης, οι ελληνικές δυνάμεις αποχώρησαν από τη Νικομήδεια πριν καταλάβουν τις θέσεις τους οι νεοαφιχθέντες κάτι που εκμεταλλεύτηκαν αμέσως οι Κεμαλικές δυνάμεις θέτοντας σε άμεσο κίνδυνο τη ζωή των Ελλήνων κατοίκων που παρέμεναν εκεί. Οι κάτοικοι πήραν τα όπλα για να υποστηρίξουν τους Έλληνες στρατιώτες, ενώ το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ έβαλε με τα πολυβόλα του κατά των τουρκικών θέσεων αναγκάζοντάς τους να απομακρυνθούν και δίνοντας έτσι την δυνατότητα εκκένωσης με τάξη της πόλης από τους 30.000 χριστιανούς που είχαν συγκεντρωθεί εκεί για να αποφύγουν τις τουρκικές θηριωδίες. Στις εκεί χερσαίες επιχειρήσεις έλαβε μέρος και ναυτικό άγημα του οποίου τρείς ναύτες τραυματίστηκαν. Στις 10/23 Ιουλίου το ΑΣΠΙΣ καθαίρεσε μια λέμβο για να μεταβεί προς νηοψία τουρκικού ιστιοφόρου στον όρμο της Γιάλοβα. Η λέμβος δέχθηκε τα πυρά Τούρκων που βρίσκονταν στη ξηρά με αποτέλεσμα ο ανθυποπλοίαρχος Εμμανουήλ Φακίδης και ο ναύτης Θ. Μιχαλόπουλος να τραυματιστούν θανάσιμα. Στις αρχές Ιουλίου ο ελληνικός Στρατός είχε καταλάβει την γραμμή Εσκί Σεχίρ - Κιουτάχεια – Αφιόν Καραχισάρ, υποστηριζόμενος με συνέπεια από τα αεροσκάφη των «Προκεχωρημένων Σμηνών Μετώπου» του πλωτάρχη Περικλή Μπούμπουλη. Το καλοκαίρι του 1921 το Ελληνικό Π.Ν. θα δραστηριοποιηθεί πιο έντονα στον Εύξεινο Πόντο. Μια μοίρα από ελαφρά σκάφη υπό τον πλοίαρχο Βρυάκο με επικεφαλής το ανιχνευτικό ΙΕΡΑΞ προχώρησε τον Ιούλιο του 1921 σε βομβαρδισμό εχθρικών θέσεων στο φρούριο της Τραπεζούντας. Το τουρκικό πυροβολικό απάντησε και η συμπλοκή διήρκησε σαράντα λεπτά, ενώ δυο ναύτες που βρισκόντουσαν στο κατάστρωμα του ΙΕΡΑΞ τραυματίστηκαν ελαφρά. Κατά την ίδια επιχείρηση, στις 8/21 Ιουλίου, και ενώ ο στολίσκος έπλεε σε απόσταση 5 μιλίων από τα παράλια της Σαμψούντας, συνάντησε το 264 κ.ο.χ. τουρκικό ατμόπλοιο KΙRIM (στον ελληνικό τύπο αποδόθηκε ως «Κριμαία»). Το υπερήλικο πλοίο (είχε ναυπηγηθεί το 1851) βρέθηκε να μεταφέρει εμπορεύματα, χρήματα και αλληλογραφία από τους Σοβιετικούς για τον Κεμάλ και έτσι συνελήφθη από το βοηθητικό εύδρομο ΝΑΞΟΣ18 και το φορτίο του κατασχέθηκε. Το KIRIM ρυμουλκήθηκε από το ΝΑΞΟΣ στον Πειραιά όπου έφτασε στις 16/29 Ιουλίου. Από τις σοβιετικές αρχές έγινε τον ίδιο μήνα διαμαρτυρία που έκανε λόγο για τη σύλληψη δυο σκαφών που έφεραν σημαία Αζερμπαϊτζάν από ελληνικά πολεμικά. Δεν έγινε γνωστό αν αναφερόντουσαν στο KΙRIM πάντως το ελληνικό Υπουργείο Εξωτερικών τους απάντησε αρνητικά.

18 Είχε ναυπηγηθεί το 1888 ως βρετανικό επιβατηγό LADY MARTIN. Όταν αγοράστηκε το 1914 από την Εθνική Ατμοπλοΐα της Ελλάδος ονομαζόταν PUR FLEET BELLE και μετονομάστηκε σε ΝΑΞΟΣ. Επιτάχθηκε τον Απρίλιο του 1921 για χρήση ως βοηθητικό εύδρομο και εξοπλίστηκε με 3 πυροβόλα των 88 χιλ., 1 των 75 και 4 δίκαννα των 25,4 χιλ. λαμβάνοντας το διακριτικό «Εύδρομο Β». Αποτέλεσε την αρχηγίδα της Μοίρας Ευδρόμων της Μαύρης Θάλασσας (Στόλος Α’). Η επίταξη λύθηκε στα τέλη του 1922. Το 1928 πουλήθηκε στην Ιονική Ατμοπλοΐα και μετονομάστηκε σε ΜΙΑΟΥΛΗΣ. Το 1932 μετονομάστηκε εκ νέου σε ΝΑΞΟΣ έχοντας ήδη περιέλθει στην Ακτοπλοΐα της Ελλάδος. Διαλύθηκε το 1934.

58 Περιπλους 111

Τον Μάρτιο του 1923 το λειοδικείο εξέδωσε απόφαση βάσει της οποίας το KIRIM και το φορτίο του κατοχυρώθηκαν στην κυριότητα του ελληνικού Δημοσίου.19 Σε συνέχεια της επιχείρησης στην Τραπεζούντα τα ελληνικά σκάφη συνέχισαν να περιπολούν στα παράλια του Πόντου βυθίζοντας ένα πλοιάριο στο οποίο επέβαιναν Λαζοί πειρατές και κατάσχοντας τέσσερις τουρκικές βενζινακάτους που διεξήγαγαν λαθρεμπόριο πολέμου. Παράλληλα, ένα από τα πολεμικά μας βομβάρδισε τις παράκτιες οχυρώσεις του τουρκικού στρατού στην Ινέμπολη. Επίσης, στις 20 Ιουλίου/3 Αυγούστου το βοηθητικό εύδρομο ΔΑΦΝΗ20 συνέλαβε στα ανοιχτά της Ορδού (Κοτύωρα) το τουρκικό ατμόπλοιο KIRESSUN21 (αποδόθηκε στον ελληνικό τύπο ως Κερασούς) στο οποίο βρέθηκε λαθρεμπόριο πολέμου που κατασχέθηκε, ενώ το πλοίο αφέθηκε αργότερα ελεύθερο. Το Πολεμικό Ναυτικό επέμενε για την αναγκαιότητα διενέργειας νηοψιών σε πλοία φέροντα αγγλική, γαλλική και ιταλική σημαία, ωστόσο οι διπλωματικές προσπάθειες δεν έφεραν αποτέλεσμα στην περίπτωση της Γαλλίας και της Ιταλίας που δεν αναγνώρισαν στην Ελλάδα το δικαίωμα αυτό. Στις 6/19 Αυγούστου 1921, το ελληνικό ανιχνευτικό ΠΑΝΘΗΡ και το βοηθητικό εύδρομο ΔΑΦΝΗ θα εντοπίσουν την ατμοτελωνίδα RUSUMAT 4 στο λιμάνι της Ορδού. Είχε ήδη προλάβει να ξεφορτώσει δύο πυροβόλα και 354 κιβώτια με πυρομαχικά που είχε μεταφέρει από το Βατούμι. Θα την κανονιοβολήσουν με αποτέλεσμα να αναφλεγεί και θεωρώντας ότι έχει καταστραφεί τα ελληνικά πλοία απομακρύνθηκαν. Το πλήρωμα της ακταιωρού θα καταφέρει να κατασβήσει την πυρκαγιά και ακολούθως να οδηγήσει το σκάφος στην Τραπεζούντα για επισκευές. Οι εθνικιστές ενισχύονταν διαρκώς και από τις διαρρέουσες στρατιωτικές αποθήκες της Κωνσταντινούπολης των οποίων η φύλαξη είχε ανατεθεί στους Γάλλους. Στις 14/27 Αυγούστου η Ναυτική Βάση της Κωνσταντινούπολης πληροφορήθηκε ότι το υπό γαλλική σημαία ατμόπλοιου LAZAREV απέπλεε για την Τραπεζούντα μεταφέροντας 50 κιβώτια όπλα και πυρομαχικά. Αναγκάστηκε δε να ενημερώσει το βοηθητικό εύδρομο ΥΠΕΡΟΧΗ22 που περιπολούσε στην περιοχή να μην προβεί σε νηοψία καθώς ακόμη απαγορευόταν ο έλεγχος των «Συμμαχικών» πλοίων. Δυο ημέρες αργότερα το αντιτορπιλικό ΣΦΕΝΔΟΝΗ συνέλαβε δυο τουρκικά ιστιοφόρα να πλέουν στα μικρασιατικά παράλια πλησίον της Αλικαρνασσού. Το μεν ένα σύντομα αφέθηκε ελεύθερο, αλλά για το άλλο, ονόματι ISKENDER,υπήρξαν υπόνοιες ότι διενεργούσε λαθρεμπόριο πολέμου και οδηγήθηκε στον Ναύσταθμο μαζί με το πλήρωμα του. Καθώς όμως ήταν Μουσουλμάνοι της Κω παρενέβη η ιταλική πρεσβεία ένεκα των πιέσεων της οποίας το σκάφος και το πλήρωμα απελευθερώθηκαν. Στις 22 Αυγούστου/4 Σεπτεμβρίου το βοηθητικό εύδρομο ΜΑΡΙΑ ΣΟΦΙΟΥ23 αποπειράθηκε να διενεργήσει νηοψία σε τρία ιστιοφόρα κοντά στο Καπακλί της 19 Έξι χρόνια μετά την λήξη του πολέμου, τον Αύγουστο του 1928, έγινε γνωστό πως η Ελλάδα θα επέστρεφε στους ιδιοκτήτες τους δυο παρήλικα τουρκικά ατμόπλοια που είχε κατάσχει κατά τον τελευταίο πόλεμο. Πιθανώς το ένα από αυτά να ήταν το προαναφερθέν KIRIM.Το σκάφος έμεινε ανενεργό υπό την επίβλεψη του Π.Ν. και τελικά προσαράχτηκε στην περιοχή του Ε΄ φυλακίου του Ναυστάθμου Σαλαμίνος για να τεθεί το 1937 σε δημόσιο πλειστηριασμό. Όντας ήδη 86 (!) ετών και εγκαταλειμμένο επί δεκαπέντε έτη είναι προφανές ότι θα πουλήθηκε ως παλιοσίδερα.

20 Το 1.543 κ.ο.χ. σκάφος ναυπηγήθηκε το 1888στην Αγγλία ως το βρετανικό επιβατηγό SEAMEW. Το 1914 αποκτήθηκε από την εταιρία Ελληνική Ατμοπλοΐα Τζών Μακ Δούαλ & Βαρβούρ και μετονομάστηκε ΔΑΦΝΗ. Επιτάχθηκε τον Μάιο του 1921 για χρήση ως βοηθητικό εύδρομο εξοπλισμένο με 1 πυροβόλο των 101 χιλ, 3 των 65 χιλ. και 4 δίκαννα των 25,4 χιλ. Η επίταξη λύθηκε στα τέλη του 1922. Το 1924 πουλήθηκε σε Τούρκους, μετονομάστηκε ISMETPASHA και διαλύθηκε το 1929.

21 Mάλλον επρόκειτο για έναμικρό ατμόπλοιο και όχι για το 3.000 κ.ο.χ.

GIRESUN (πρώην WARWICK CASTLE)που είχε παροπλιστεί από το 1919 στον Κεράτιο.

22 Το 688 κ.ο.χ. σκάφος είχε ναυπηγηθεί το 1892 στην Αγγλία ως το βρετανικό επιβατηγό-φορτηγό ατμόπλοιο VICTORIA. Το 1899 περιήλθε σε Γάλλους ως INSULAIRE και το 1910 στους Δεστούνη-Γιαννουλάτο ως ΥΠΕΡΟΧΗ. Το 1929 περιήλθε στην Ακτοπλοΐα της Ελλάδος και το 1932 μετονομάστηκε σε ΖΑΚΥΝΘΟΣ. Βυθίστηκε από γερμανικά αεροσκάφη στις 26.4.41 στη Μονεμβασιά.

23 Ναυπηγήθηκε το 1918 ως το αλιευτικό CHARDONNERET του γαλλικού Π.Ν. (318 κ.ο.χ.). Αγοράστηκε το 1920 από τον Γ. Καλλίτση ως ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ και κατόπιν περιήλθε στον Δ. Κολυμπά ως ΜΑΡΙΑ ΣΟΦΙΟΥ. Επιτάχθηκε τον Ιούνιο του 1921 και εξοπλίστηκε με 2 πυροβόλα των 47 χιλ. Η επίταξη λύθηκε πριν το τέλος του 1922 και συνέχισε να ταξιδεύει ως ακτοπλοϊκό φορτηγό. Βυθίστηκε το Νοέμβριο του 1959 ως ΕΥΑΓΓΕΛΙΣΤΡΙΑ νοτίως της Σαντορίνης.

Tου Άρη Μπιλάλη Νικομήδειας αλλά δέχθηκε πυρά από το ένα σκάφος καθώς και από πλοίαρχο του Κεμαλικού Ναυτικού και δύο ακόμα άτομα προσπάθησε την ξηρά. Το εύδρομο ανταπόδωσε τα πυρά και βύθισε το τουρκικό να φτάσει στο σκάφος για να το κατασχέσει, αλλά ανατράπηκε εξαιτίας ιστιοφόρο ZEBOURDERYA. Στα ελληνικά πολεμικά δεν επιτρεπόταν η του υψηλού κυματισμού με αποτέλεσμα να πνιγεί ο αξιωματικός και διενέργεια νηοψιών σε τουρκικά σκάφη που έπλεαν εντός της «ουένας στρατιώτης. Αυτή ήταν η μοναδική απώλεια του ναυτικού σώδέτερης ζώνης» των Στενών και αναγκάζονταν να τα αναζητούν στο ματος που είχε δημιουργήσει ο Κεμάλ, κατά το Μικρασιατικό Πόλεμο. τελικό σκέλος των πλόων τους προς τους όρμους της Νικομήδειας Το ΑΡΤΕΜΙΟΣ τελικά αιχμαλωτίστηκε από τις Κεμαλικές δυνάμεις στις και της Κίου. Οι μεταφορές πυρομαχικών προς τον Κεμάλ ήταν αθρό17/30 Ιανουαρίου και εντάχθηκε στο Κεμαλικό Ναυτικό χωρίς ωστόες. Ενδεικτικά, στις 11/24 Σεπτέμβρη αναχώρησε από την Κωνσταντισο να ενεργοποιηθεί ενώ αργότερα πουλήθηκε σε ιδιώτες. νούπολη το υπό γαλλική σημαία ατμόπλοιο ARARAT μεταφέροντας Στις 23 Ιανουαρίου/5 Φεβρουαρίου 1922ανακοινώθηκε η σύλληψη πυροβόλα στην Τραπεζούντα και το ιταλικό CARNIOLA μεταφέροντας του υπό αιγυπτιακή σημαία ατμόπλοιου BERKSHIRE26 από το βοηοχήματα στην Ινέμπολη. Στις διαμαρτυρίες της ελληνικής Ναυτικής θητικό εύδρομο ΝΑΞΟΣ. Το εξοπλισμένο επιβατηγό περιπολούσε στα Βάσης, ο Βρετανός Λιμενάρχης απάντησε ότι «δυστυχώς το γνωρίανοιχτά της Μερσίνας όταν εντόπισε το αιγυπτιακό σκάφος και προζει» ενώ ο Ιταλός Λιμενάρχης απάντησε απροκάλυπτα ότι αυτές είναι χώρησε σε νηοψία. Τότε διαπιστώθηκε ότι το BERKSHIRE που είχε οι διαταγές της κυβερνήσεώς του. ως προορισμό την Αλεξανδρέττα, μετέφερε γαιάνθρακες και πετρέΣτις 17/30 Σεπτεμβρίου 1921, το RUSUMAT 4 γίνεται ξανά στόχος των λαιο τα οποία προορίζονταν για τις δυνάμεις του Κεμάλ. Επομένως ΠΑΝΘΗΡ και ΔΑΦΝΗ στα ανοιχτά του ακρωτηρίου Gurell. Το σκάφος το πλοίο συνελήφθη και οδηγήθηκε στο ναύσταθμο της Σαλαμίνας πλήττεται και φλεγόμενο προσαράζει ενώ το πλήρωμά του ανοίγει συνοδεία αντιτορπιλικού. Πάντως το BERKSHIRE σύντομα αφέθηκε τους κρουνούς κατάκλυσης για να αποτρέψει την εξάπλωση της πυρελεύθερο και επανήλθε σε εμπορικούς πλόες. Έξι ημέρες αργότερα καγιάς. Το ναυάγιο έγινε ξανά στόχος των δυο ελληνικών πολεμικών συνελήφθη και δεύτερο σκάφος με φορτίο γαιανθράκων, αυτή τη στις 14 Οκτωβρίου και καταστράφηκε ολοσχερώς. Αυτή ήταν και η φορά κοντά στη Σάμο. Συνοδεία του βοηθητικού ευδρόμου ΝΑΞΟΣ το μόνη μονάδα του Ναυτικού των Εθνικιστών που απωλέσθηκε κατά φορτηγό πλοίο οδηγήθηκε στις 30 Ιανουαρίου στον ναύσταθμο Σαλατις εχθροπραξίες. Στις έντεκα αποστολές μεταφορές που είχε ολομίνος όπου κατασχέθηκε το φορτίο του. Επρόκειτο για το υπό γαλλική κληρώσει το RUSUMAT 4 μετέφερε από το Βατούμι σε λιμάνια του σημαία φορτηγό ΕSPOIR, 1.470 τόνων, το οποίο καθώς εξακριβώθηΠόντου 1.070 τουφέκια, 7.459 κούτες σφαίρες, 993 ξιφολόγχες, 8 κε ότι μετέφερε λαθρεμπόριο πολέμου αποφασίστηκε να παραπεμπυροβόλα και 2.244 οβίδες. Ο στόλος των ευδρόμων αδυνατούσε να φθεί στο Δικαστήριο των Λειών. Το γαλλικό υπουργείο εξωτερικών ελέγξει το εξαγόμενο από τις σοβιετικές ακτές λαθρεμπόριο λόγω της εγγύτητάς τους με τις Κεμαλικές βάσεις, τη στιγμή που τα πλοία μας Το Tουρκικό TRABZON, δρούσαν σε απόσταση 500 μιλίων από την πρώην Ελληνικό φορτηγό ΕΝΩΣΙΣ. (αρχείο J. Kruesmann) Κωνσταντινούπολη και σχεδόν 1.000 μιλίων από το Ναύσταθμο Σαλαμίνος. Λίγες εβδομάδες νωρίτερα ο Κεμάλ είχε παραλάβει από τους Σοβιετικούς δυο νέες ακταιωρούς εκτοπίσματος 35 τόνων και οπλισμένες με ένα πυροβόλο των 47 χιλ. και ένα των 37 χιλιοστών. Τα δυο σκάφη ενεργοποιήθηκαν τον Οκτώβριο και ονομάστηκαν Νο.1 και Νο.2.Τον Οκτώβριο ολοκληρώθηκε και η συμφωνία μεταξύ του Κεμάλ και των Γάλλων με βάση την οποία θα αποχωρούσαν από την Κιλικία έναντι οικονομικών παραχωρήσεων. Η έντονη δράση του Τούρκου ηγέτη οδήγησε τις ελληνικές αρχές να συλλάβουν ένα σχέδιο για την αιχμαλωσία του. Το Δεκέμβριο του 1921 έφτασε στην Αθήνα η πληροφορία ότι ο Κεμάλ θα μετέβαινε από την Μερσίνα στην Αμμόχωστο και το πλάνο τέθηκε σε εφαρμογή. Το ανιχνευτικό ΙΕΡΑΞ και το βοηθητικό εύδρομο ΝΑΞΟΣ κατέπλευσαν στα κυπριακά χωρικά ύδατα τη νύχτα της 1-2/14-15 Ιανουαρίου οπότε ο υποπλοίπροχώρησε σε διαβήματα και τελικά το πλοίο αποδόθηκε στους ιδιαρχος Εμμ. Κορτέσης και ο ναύτης Κ. Βογιατζίδης μετέβησαν στην οκτήτες του. Ένα μήνα αργότερα η κυβέρνηση υπέκυψε στην πίεση ακτή με σκοπό να επιβιβαστούν στο ιταλικό επιβατηγό πλοίο που θα των ξένων πρέσβεων και επέστρεψε και το φορτίο του πλοίου. μετέφερε τον Κεμάλ. Όταν το πλοίο έφθανε στα διεθνή ύδατα θα το Στις 26 Φεβρουαρίου/11 Μαρτίου 1922, το βοηθητικό εύδρομο ΝΑσταματούσαν τα ελληνικά πλοία και ο Κεμάλ θα μεταφερόταν σε ένα ΞΟΣ που περιπολούσε στα Μικρασιατικά παράλια, προχώρησε σε από αυτά. Τελικά η έρευνα των δυο ανδρών κατέληξε στο ότι ο Κεμάλ νηοψία του ιταλικού φορτηγού πλοίου ABBAZIA που κατευθυνόταν δεν είχε μεταβεί στο νησί και έτσι την επομένη επέστρεψαν στα πλοία στο λιμάνι της Αττάλειας. Το 3.800 τόνων πλοίο διαπιστώθηκε ότι ήταν που τους περίμεναν στα ανοιχτά, κωπηλατώντας επί τρία μίλια. πλήρες πολεμοφοδίων, τα οποία προφανώς προορίζονταν για τις δυΗ ενίσχυση του Κεμάλ από τις κατ’ ευφημισμό συμμαχικές μας δυνάμεις του Κεμάλ, καθώς και ότι επέβαιναν σε αυτό αρκετοί Τούρνάμεις συνεχιζόταν αμείωτη και περιελάβανε και προμήθειες αεροκοι αξιωματικοί. Δυο ημέρες αργότερα το ABBAZIA οδηγήθηκε στον σκαφών. Τον Δεκέμβριο του 1921 το καταδρομικό ΕΛΛΗ εντόπισε24 Ναύσταθμο Σαλαμίνος, ενώ στον τύπο γινόταν λόγος για το «απόλυτο λαθρεμπόριο πολέμου». Για την απελευθέρωση του σκάφους παρεεπί του ιταλικού ατμόπλοιου MADRID οκτώ καινούργια καταδιωκτικά νέβη ο Ιταλός πρέσβης στην Αθήνα και τις επόμενες ημέρες υπήραεροσκάφη, τα οποία κατασχέθηκαν και μεταφέρθηκαν στο Τατόι. ξε ανακοίνωση της ελληνικής κυβέρνησης όπου γινόταν λόγος για Στις 14/27 Ιανουαρίου 1922 το ελληνικό ιστιοφόρο ΑΡΤΕΜΙΟΣ25, παρέ«ασήμαντο πολεμικό υλικό». Τόσο το πλοίο όσο και το φορτίο του πλεε την μικρασιατική ακτή έναντι της Ρόδου. Εξαιτίας των δυσμενών αποδόθηκαν στους ιδιοκτήτες τους, ενώ επιδικάστηκε και αποζημίκαιρικών συνθηκών το σκάφος εξόκειλε σε θέση βορειοδυτικά της ωση που κατέβαλε η χώρας μας. Μάκρης (Fethiye). Την επομένη μια λέμβος με επιβαίνοντα έναν υποΟι περιπολίες των ελληνικών πολεμικών στις Μικρασιατικές ακτές 24 Ο εντοπισμός βασίστηκε σε πληροφορία που παρείχε ο ανθυποπλοίαρδεν ήταν άμοιρες κινδύνων. Έτσι όταν στις 13/26 Απριλίου εντοπίστηχος αεροπόρος Σταύρος Ψαρουδάκης ο οποίος είχε συλληφθεί από τους κε μεγάλος αριθμός προσφύγων να έχουν συγκεντρωθεί στην Άκρα Ιταλούς λόγω προσγείωσης του εξαιτίας αποπροσανατολισμού στην ιταΜονοδένδρι, διατάχθηκε να πλεύσει εκεί το κρατικό ατμόπλοιο ΚΩΝλική ζώνη ελέγχου πλησίον της Νέας Εφέσου. Κρατήθηκε στη Ρόδο αλλά

κατόρθωσε να δραπετεύσει παρέχοντας και την εν λόγω πληροφορία.

25 Το διαστάσεων 41,75 x 9 μέτρων και χωρητικότητας 448 κόρων σκάφος είχε ναυπηγηθεί το 1892 στη Σύρο ως ΆΓΙΟΣ ΑΡΤΕΜΙΟΣ και ανήκε στον Μ. Χαλκιά.

26 Ναυπηγήθηκε τo 1881στη Φιλαδέλφεια των ΗΠΑ (2.000 κ.ο.χ. 76,2 x 11,7 μ.). Το 1920 περιήλθε στον Κ. Δ .Πασχάλη που είχε την έδρα του στην Αλεξάνδρεια. Μετονομάστηκε σε LUXOR το 1925 και διαλύθηκετο 1926. Περιπλους 111 59

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας

Το πλωτό νοσοκομείο ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ (εφημερίδα Σφαίρα)

ΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ, το οποίο είχε προέλθει από τις γερμανικές επανορθώσεις του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Το πλοίο απέστειλε λέμβους για να παραλάβει τους πρόσφυγες από την ακτή και παρακείμενη νησίδα, όμως αυτές δέχτηκαν τα πυρά ατάκτων με αποτέλεσμα των τραυματισμών δυο ναυτών. Τελικά περισυνελέχθησαν 860 πρόσφυγες και μεταφέρθηκαν στις Κλαζομενές, ενώ το ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ διασκόρπισε τους ατάκτους με χρήση πυρών. Δέκα ημέρες αργότερα, ανακοινώθηκε ότι το βοηθητικό εύδρομο ΑΚΤΙΟΝ27 βλήθηκε από Τσέτες ενώ έπλεε προς τις εκβολές του Μαιάνδρου ποταμού και ότι ένας ναύτης τραυματίστηκε από τα πυρά τους. Στις 26 Απριλίου/10 Μαΐου οι τουρκικές ακταιωροί Νο.1 και Νο.2 σταματούν στα ανοιχτά του Νοβοροσίσκ με χρήση προειδοποιητικών βολών το ελληνικό φορτηγό ΕΝΩΣΙΣ28 που κατευθυνόταν από το ρωσικό λιμάνι στην Κωνσταντινούπολη με φορτίο που συμπεριελάμβανες πλάκες χρυσού και αργύρου καθώς και εβδομήντα επιβάτες, Έλληνες εμπόρους και πρόσφυγες εκ Ρωσίας. Οι δυο ακταιωροί καιροφυλαχτούσαν στον λιμένα Γκελεντζίκ της Ρωσίας, αναμένοντας τον απόπλου του ΕΝΩΣΙΣ. Το πλοίο οδηγήθηκε στην Τραπεζούντα όπου εντάχθηκε στην Κεμαλική δύναμη ως μεταγωγικό με το όνομα TRABZON. Δεκαέξι άτομα από το πλήρωμα και τους επιβάτες του ΕΝΩΣΙΣ που είχαν ουδέτερη υπηκοότητα αφέθηκαν ελεύθεροι, ενώ οι υπόλοιποι 71 παρέμειναν αιχμάλωτοι των Τούρκων. Η ελληνική κυβέρνηση προσπάθησε να γίνει ανταλλαγή των αιχμάλωτων Ελλήνων του ΕΝΩΣΙΣ με τους Τούρκους ναυτικούς που είχαν συλληφθεί στο ΚIRIM και σε άλλα μικρότερα σκάφη, με την αρωγή του Ερυθρού Σταυρού και της Ερυθράς Ημισελήνου. Η δράση των Κεμαλικών σκαφών είχε προκαλέσει το ενδιαφέρον του Τύπου που ανέφερε ότι οι Κεμαλικοί σχεδίαζαν να συστήσουν δυο στολίσκους στον Εύξεινο Πόντο με σκοπό την καταδίωξη και σύλληψη ελληνικών εμπορικών πλοίων. Σε κάθε στολίσκο θα ηγείτο ένα εκ των δυο τορπιλοβόλων που φέρεται να είχαν μόλις αποκτηθεί και τα οποία θα ονομάζονταν BURSA και EDIRNE. Είναι άγνωστο αν ο συντάκτης του άρθρου αναφερόταν στις προαναφερθείσες ακταιωρούς Νο.1 και Νο.2 ή σε άλλα σκάφη τα οποία όμως δεν υφίσταντο. Σε άλλο άρθρο καταγράφονται διαδόσεις για τον απόπλου δυο σοβιετικών υποβρυχίων από την Οδησσό προς τη Σαμψούντα, ενώ άλλες πληροφορίες ήθελαν δυο αντιτορπιλικά ονομαζόμενα POBEDA και SUVAROV να καταπλέουν στο Αιγαίο προς ενίσχυση των Κεμαλικών. Καμία από αυτές τις διαδόσεις δεν ευσταθούσε, ούτε το σοβιετικό Ναυτικό διέθετε αντιτορπιλικά ή άλλα σκάφη με αυτά τα ονόματα. Στις 29 Απριλίου/11 Μαΐου το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό κατέγραψε και την μοναδική απώλεια μονάδος του κατά την Μικρασιατική εκστρατεία. Επρόκειτο για το βενζινοκίνητο πλοιάριο «Β 3» το οποίο βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη και χρησιμοποιείτο για την καταδίωξη του λαθρεμπορίου. Η απώλεια όμως δεν οφειλόταν σε εχθρική ενέργεια αλλά σε ατύχημα. Το ξύλινης κατασκευής σκάφος βυθίστηκε όταν ανεφλέγη δεξαμενή βενζίνης με αποτέλεσμα να προκληθεί έκρηξη. Τρία μέλη του πληρώματος υπέστησαν εγκαύματα.

27 Είχε ναυπηγηθεί το 1915 ως γερμανικό ναρκαλιευτικό Μ-10. Αγοράστηκε το 1919 από την Πειραϊκή Ατμοπλοΐα Γ. Κοτσοβίλη και μετασκευάστηκε σε επιβατηγό. Το 1924 περιήλθε στην Α.Ε. Ελληνικών Θαλασσίων Επιχειρήσεων (Α. Παληού) και το 1929 πουλήθηκε στον Καναδά μετονομαζόμενο σε PRINCE WILLIAM. Διαλύθηκε το 1945 στο Βανκούβερ.

28 Είχε ναυπηγηθεί το 1891 στα Kockums MVστο Μάλμο της Σουηδίας ως FRANS (632 κ.ο.χ., 52,3 x 8,1 μ.). Αγοράστηκε το 1921 από το Γ. Α. Δρακούλη και νηολογήθηκε στον Πειραιά (υπ.αρ.447) ως ΕΝΩΣΙΣ. Μετά τη σύλληψή του μετονομάστηκε σε TRABZON και κατόπιν εντάχθηκε στο Τουρκικό Π.Ν. Παροπλίστηκε το 1924 και διαλύθηκε το 1934.

60 Περιπλους 111

Από τις 23 έως τις 27 Μαΐου 1922, το θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ υποστηριζόμενο από τα ανιχνευτικό ΠΑΝΘΗΡ και ΙΕΡΑΞ καθώς και από τα βοηθητικά εύδρομα ΑΔΡΙΑΤΙΚΟΣ και ΝΑΞΟΣ, εκτέλεσαν περιπολία στον Εύξεινο Πόντο. Σκοπός της επιχείρησης ήταν η καταστροφή της Κεμαλικής βάσης στη Σαμψούντα από την οποία έρεαν εφόδια στο βόρειο τμήμα του μετώπου. Κατά την περιπολία το ΙΕΡΑΞ βύθισε δυο τουρκικά ιστιοφόρα, ενώ στις 25 Μαΐου/7 Ιουνίου τα πλοία έφθασαν μπροστά στη Σαμψούντα και αφού ενημέρωσαν τις αρχές ξεκίνησαν το βομβαρδισμό. Έπληξαν μεταξύ άλλων το διοικητήριο της πόλης, την κατοικία του διοικητή, το τελωνείο, τις παρακείμενες αποθήκες όπλων και πυρομαχικών, τις δεξαμενές καυσίμων, τις αποβάθρες και ένα μεγάλο στρατώνα στον λόφο Τσαρτσαμπά. Ο ΑΒΕΡΩΦ και το ΝΑΞΟΣ συγκέντρωσαν τα πυρά τους κατά των πεδινών πυροβολαρχιών και κατέστρεψαν ολοσχερώς έξι από αυτές καθώς και μία συστοιχία ολμοβόλων. Οι Τούρκοι αντέδρασαν στέλνοντας κατά των ελληνικών πλοίων, τρία αεροσκάφη αλλά τα πυρά του ΙΕΡΑΞ κατέρριψαν ένα από αυτά τρέποντας τα άλλα δυο σε φυγή. Τον Ιούνιο του 1922, το Υπουργείο Ναυτικών αποφάσισε τον ναυτικό αποκλεισμό του κόλπου της Νικομήδειας σε μια προσπάθεια περιορισμού του λαθρεμπορίου πολέμου που διενεργείτο εντόνως από την Κωνσταντινούπολη ενισχύοντας τις Κεμαλικές δυνάμεις. Ήδη στις 17/29 Μαΐου είχε συλληφθεί η βενζινοφορτηγίδα ΧΙΚΜΕΤ από το τορπιλοβόλο ΔΑΦΝΗ στον κόλπο της Νικομήδειας και οδηγήθηκε στην Κίο. Στη 15 τόνων ΧΙΚΜΕΤ βρέθηκαν δυο πυροβόλα των 88 εκ., πολυβόλα, όπλα τύπου Μάουζερ και 400 οβίδες, που προέρχονταν από τις τουρκικές αποθήκες της Κωνσταντινούπολης. Κατά τις ανακρίσεις προέκυψε ότι τα πολεμοφόδια είχαν μεταφορτωθεί στο σκάφος παρουσία Γάλλων αξιωματικών. Στην Κίο οδηγήθηκε και το συλληφθέν κατά τον Μάιο τουρκικό ατμόπλοιο INEBOLU29, έμφορτο με ξυλεία. Εκεί αφέθηκαν ελεύθεροι οι επιβάτες πλην υπόπτων και στρατεύσιμων Τούρκων που παρέμειναν σε κράτηση. Το INEBOLU απελευθερώθηκε τον Ιούλιο κατόπιν συμμαχικών διαβημάτων που υποδείκνυαν ότι τα πλοία της κρατικής τουρκικής ατμοπλοϊκής εταιρίας αποτελούσαν κοινό ενέχυρο έναντι του τουρκικού χρέους και δεν έπρεπε να παρενοχλούνται. Τον Ιούλιο του 1922 το καταδρομικό ΕΛΛΗ παρέμεινε επί ένα περίπου μήνα στη θαλάσσια περιοχή νότια της Αττάλειας προκειμένου να διενεργεί νηοψίες. Στις 6/19 Ιουλίου συνέλαβε στα ανοιχτά της Μερσίνας το ιταλικό φορτηγό πλοίο ARTHUR SERENA (1.219 κ.ο.χ) έμφορτο με πενήντα φορτηγά οχήματα. Το πλοίο οδηγήθηκε στον Πειραιά αλλά σύντομα αφέθηκε ελεύθερο με τον όρο, σύμφωνα με πληροφορίες του Τύπου, να επιβιβαστούν σε αυτό αξιωματικοί του Π.Ν. οι οποίοι θα επιβλέψουν την εκφόρτωση του φορτίου του στα επόμενα λιμάνια. Η ενίσχυση των Κεμαλικών συνεχιζόταν με αμείωτους ρυθμούς. Τον Ιούλιο του 1922 μεταφέρθηκαν σιδηροδρομικώς από την Αγία Πετρούπολη στο Νοβοροσίσκ 29 αεροσκάφη που είχαν αποκτηθεί στη Γερμανία. Στη συνέχεια τα μετέφερε από εκεί στις Κεμαλικές βάσεις του Πόντου το υπερήλικο φορτηγό πλοίο SAHIN30 που μπορούσε να κινηθεί με ταχύτητα μόλις 7-8 κόμβων. Μεγάλη ήταν και η προσφορά των βοηθητικών και επίτακτων σκαφών. Το ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ μετετράπη σε νοσοκομειακό με δυνατότητα να μεταφέρει σε κάθε ταξίδι του περισσότερους από χίλιους ασθενείς και τραυματίες. Καθήκοντα νοσοκομειακού πλοίου είχε αναλάβει και η άλλοτε βασιλική θαλαμηγός ΑΜΦΙΤΡΙΤΗ καθώς και το επίτακτο ακτοπλοϊκό επιβατηγό ΕΛΣΗ. Άλλα επίτακτα ακτοπλοϊκά χρησίμευσαν στη μεταφορά στρατευμάτων προς την Μικρά Ασία, στη μεταφορά αδειούχων προς τις ιδιαίτερες πατρίδες τους, καθώς και στη μεταφορά Τούρκων αιχμαλώτων. Η πιεστική κατάσταση στο μέτωπο της Μικράς Ασίας, οδήγησε τον Αύγουστο του 1922 στην απόφαση να ενταχθούν μια σειρά από σκάφη στη Μοίρα Ευδρόμων. Πέρα από τα ΝΑΞΟΣ, ΑΚΤΙΟΝ, ΜΥΚΑΛΗ, ΑΔΡΙΑΤΙΚΟΣ και ΜΥΚΟΝΟΣ που είχαν ήδη εξοπλιστεί από το προηγούμενο έτος, εντάχθηκαν και τα εκ των γερμανικών επανορθώσεων προερχόμενα ατμόπλοια ΒΑΣΙΛΕΥΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ, ΒΑΣΙΛΙΣΣΑ ΣΟΦΙΑ, ΑΙΓΑΙΟΝ, ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ και ΕΡΜΗΣ. Επίσης τα μικρότερα ατμόπλοια ΜΑΡΙΑ ΣΟΦΙΟΥ, ΦΛΩΡΕΝΤΙΑ και ΡΑΦΑΗΛ ονομάστηκαν αλιευτικά ενώ ως βοηθητικά χαρακτηρίστηκαν τα επιβατηγά ΚΥΚΝΟΣ 29 Είχε ναυπηγηθεί το 1884 στα Murdoch&Murray της Γλασκώβης ως TROJAN για βρετανούς ιδιοκτήτες (233 κ.ο.χ., 39,8 x8,2 μ.). Αγοράστηκε το 1891 από Τούρκους και διαλύθηκε το 1926.

30 Είχε ναυπηγηθεί το 1881 στην Αγγλία ως LADY MOSTYN (809 κ.ο.χ). Αγοράστηκε από Έλληνες το 1907 ως ΟΛΓΑ και πουλήθηκε σε Τούρκους το 1916. Κατασχέθηκε από τους Κεμαλικούς στην Ποντοηράκλεια στις 6.11.20. Ναυάγησε στις 25.10.23 στην Ασμάρα του Πόντου.

Tου Άρη Μπιλάλη (πρώην ΕΛΣΗ) και ΜΕΤΕΩΡΑ (πρώην ΝΑΥΚΡΑΤΟΥΣΑ). Στα τέλη Αυγούστου, το Υπουργείο των Ναυτικών ανακοίνωσε ότι ελληνικό πολεμικό πλοίο βύθισε ένα τουρκικό υποβρύχιο. Υποτίθεται ότι επρόκειτο για ένα υποβρύχιο που είχαν προμηθεύσει οι Σοβιετικοί τον Κεμάλ, γεγονός το οποίο δεν ήταν όμως πραγματικότητα. Ήδη από τα τέλη του προηγούμενου έτους το ΓΕΝ λάμβανε πληροφορίες περί ύπαρξης τουρκικών υποβρυχίων και φαίνεται ότι είχε εντυπωθεί η πεποίθηση ότι υφίσταντο. Σύμφωνα με εγγραφή του Νηολογίου Πειραιώς, στις 3 Σεπτεμβρίου βενζινάκατοι των Κεμαλικών συνέλαβαν στη Μαύρη Θάλασσα το ελληνικό φορτηγό πλοίο ΟΥΡΑΝΙΑ31, μια σύλληψη που δεν αναφέρεται ωστόσο σε άλλες πηγές. Παρά τις προσπάθειες των ελληνικών πολεμικών πλοίων, τα σκάφη των Εθνικιστών κατάφεραν να μεταφέρουν από τα ρωσικά λιμάνια περισσότερους από 220.000 τόνους πολεμικού υλικού κατά τη διάρκεια των εχθροπραξιών. Οι τελευταίες πολεμικές επιχειρήσεις του Π.Ν. είχαν να κάνουν με την υποστήριξη της αποχώρησης των ελληνικών στρατευμάτων και του άμαχου πληθυσμού που τα ακολουθούσε. Την 1/14 Σεπτεμβρίου ξεκίνησε η επιβίβαση στρατιωτών στην Πάνορμο και στην Αρτάκη που συνεχίστηκε και το βράδυ υπό το φως των προβολέων των πολεμικών πλοίων. Δυο ημέρες αργότερα τα αντιτορπιλικά ΑΕΤΟΣ και ΒΕΛΟΣ έβαλαν εναντίον τουρκικών θέσεων προς υποστήριξη δυο συνταγμάτων που συμπτύσσονταν προς τον Λαιμό της χερσονήσου Αρτάκης. Την επομένη, ο ΑΒΕΡΩΦ δέχτηκε πυρά από το τουρκικό πυροβολικό και απάντησε βομβαρδίζοντας τουρκικές θέσεις στα υψώματα της Πανόρμου και στο χωριό Κουρουκόι. Ο ΑΒΕΡΩΦ έγινε και πάλι στόχος του εχθρικού πυροβολικού στις 5/19 Σεπτεμβρίου, με αποτέλεσμα να τραυματιστούν από θραύσματα οβίδας ο υποπλοίαρχος Γ. Σκληβανιώτης και ο Ανθυποπλοίαρχος Αλ. Ζήζηλας, και απάντησε με ομοβροντίες συνεπικουρούμενος από τα ΙΕΡΑΞ και ΠΑΝΘΗΡ. Στις 6/20 Σεπτεμβρίου είχαν σειρά να βληθούν εχθρικές θέσεις στο λαιμό της χερσονήσου της Αρτάκης και υψώματα γύρω από το χωριό Αϊντιτζίκ. Τον ΑΒΕΡΩΦ συνέδραμαν τα ΑΕΤΟΣ, ΒΕΛΟΣ και ΛΟΓΧΗ που βρίσκονταν στην άλλη πλευρά του λαιμού επιτυγχάνοντας να διασκορπίσουν τα εχθρικά τμήματα. Έχοντας ολοκληρώσει την επιβίβαση των ελληνικών δυνάμεων, τα πολεμικά προβαίνουν στην βύθιση δυο φορτηγίδων με πυρομαχικά και δυο μικρών σκαφών που είχαν εγκαταλειφθεί στην Πάνορμο. Στο Δικελί έσπευσαν το τορπιλοβόλο ΘΕΤΙΣ και εμπορικά πλοία και διεκπεραίωσαν στη Μυτιλήνη στρατιώτες καθώς και τους Έλληνες και Αρμένιους κατοίκους της περιοχής. Την ελληνική υποχώρηση κάλυψαν τα πολεμικά πλοία που έλαβαν θέσης βόρεια και νότια της χερσονήσου της Ερυθραίας προκειμένου να καλύπτουν τα στρατιωτικά τμήματα που θα κατέληγαν στο Τσεσμέ. Το θωρηκτό ΛΗΜΝΟΣ και το βοηθητικό εύδρομο ΝΑΞΟΣ κάλυπταν τη νότια οδό από τον όρμο Σιγκατζίκ όπου είχαν αγκυροβολήσει. Τη βόρεια οδό κάλυπταν από τα Βούρλα όπου αγκυροβόλησαν, το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ, το καταδρομικό ΕΛΛΗ και τα αντιτορπιλικά ΑΣΠΙΣ και ΝΙΚΗ, τα οποία είχαν αναχωρήσει από τη Σμύρνη στις 26 Αυγούστου/8 Σεπτεμβρίου. Την μεθεπόμενη, η εμπροσθοφυλακή του Κεμάλ έφθασε στη Σμύρνη και ξεκίνησαν τα μαρτύρια του εκεί χριστιανικού στοιχείου. Τα μεσάνυχτα της 29ης Αυγούστου/10ης Σεπτεμβρίου τα πλοία του βόρειου τομέα έβαλαν εναντίον τουρκικής φάλαγγας με αποτέλεσμα να τη διασκορπίσουν, ενώ το επόμενο πρωινό έβαλαν με επιτυχία εναντίον διακοσίων περίπου ατάκτων Τσετών ιππέων. Το ΑΣΠΙΣ και το ΕΛΛΗ δέχθηκαν πυρά από θέσεις που κατέλαβε η τουρκική ορειβατική πυροβολαρχία στην κορυφογραμμή από το φρούριο της Σμύρνης έως την κορυφή «Δύο Αδέλφια». Τα πλοία πραγματοποίησαν τους κατάλληλους χειρισμούς για να αποφύγουν τυχόν πλήγματα ενώ το ΕΛΛΗ και το θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ ανταπέδωσαν τα πυρά. Στο Τσεσμέ και στη γύρω περιοχή είχε καταφύγει ένας μεγάλος όγκος των υποχωρούντων ελληνικών στρατευμάτων. Στις 31 Αυγούστου/13 Σεπτεμβρίου το αντιτορπιλικό ΑΣΠΙΣ δέχθηκε ανεπιτυχή πυρά από τουρκικά πυροβόλα ενώ βρισκόταν στον όρμο Γιουλ Μπαξέ και μαζί με το ΕΛΛΗ ανταπέδωσαν τα πυρά με επιτυχία. Στην προκυμαία της Σμύρνης δεκάδες χιλιάδες χριστιανών περίμεναν μάταια να έρθουν τα πλοία που θα τους μετέφεραν στη σωτηρία.

31 Είχε ναυπηγηθεί το 1895 στα R. Duncan&Co της Γλασκώβης ως θαλαμηγός DOROTHY (141 κ.ο.χ., 36,6 x 5,5 μ.) και το 1913 μετατράπηκε στην πιλοτίνα SAXON. Αγοράστηκε το 1919 από τον Αν. Ματσατσίνη και μετονομάστηκε σε ΟΥΡΑΝΙΑ (Νηολόγιο Πειραιά 383). Κατά το Lloyd’s Register το πλοίο ναυάγησε στη Μαύρη Θάλασσα τον Ιούλιο του 1921. Η εγγραφή του Νηολογίου είναι λάθος, πιθανώς προϊόν σύγχυσης εξαιτίας της σύλληψης του ετέρου φορτηγού ΟΥΡΑΝΙΑ στις 7.10.22.

Αποχώρηση των ελληνικών δυνάμεων από την Αρτάκη.

Αντ’ αυτού ακολουθώντας το πνεύμα και τις οδηγίες της ελληνικής κυβέρνηση ο Ναύαρχος Γ. Καλαμίδας διατάζει τα ελληνικά πολεμικά που παρέμεναν στη Χίο να μην επιτρέψουν σε κανένα πλοίο που δεν φέρει άδεια, να κινηθεί από και προς την απέναντι ακτή και σε περίπτωση ανυπακοής να το βυθίσουν. Πράγματι, στις 2/15 Σεπτεμβρίου ο ατμομυοδρόμωνας ΑΛΦΕΙΟΣ έβαλε εναντίον του επίτακτου επιβατηγού ΤΗΝΟΣ όταν αυτό παρέκκλινε της πορείας του. Στη γέφυρα του ΤΗΝΟΣ ο συνταγματάρχης Ν. Πλαστήρας υπό την απειλή όπλου υποχρέωσε τον κυβερνήτη του ΤΗΝΟΣ να πλεύσει στην Χίο αντί της Μυτιλήνης προκειμένου να οργανώσει το εκκολαπτόμενο κίνημα, όπερ και έγινε. Τη νύχτα της ίδιας μέρας ολοκληρώθηκε η επιβίβαση στο Τσεσμέ του τελευταίου τμήματος του ελληνικού στρατού, υπό την κάλυψη των πυρών του θωρηκτού ΚΙΛΚΙΣ, οριοθετώντας το τέλος της Μικρασιατικής εκστρατείας αν και το δράμα των προσφύγων και αιχμαλώτων συνεχίστηκε επί μακρόν. Ανατολικά από τα Καράμπουρνα βρισκόταν το αντιτορπιλικό ΝΙΚΗ, προκειμένου να βοηθήσει στην απομάκρυνση προσφύγων κοντά στη νησίδα Σαχίμπ, όταν στις 4/17 Σεπτεμβρίου εντοπίστηκαν ένοπλοι Τούρκοι σε απόσταση περί τα 350 μέτρα. Το ΝΙΚΗ έβαλε με το πρυμναίο πυροβόλο τέσσερις βολές και οι Τούρκοι απάντησαν με πυρά από τρία πολυβόλα. Το ένα έβαλε από την πλώρη ως τη γέφυρα, το δεύτερο από τη γέφυρα ως την πρυμναία καπνοδόχο και το τρίτο είχε επικεντρωθεί στη γέφυρα. Η ανταπόδοση από το αντιτορπιλικό δεν κατέστη δυνατή για αρκετή ώρα, καθώς οι πυροβολητές δεν μπορούσαν να καλυφθούν αφού τα πυροβόλα του ήταν απροστάτευτα. Κατά τη διάρκεια της ανταλλαγής πυρών έχασαν τη ζωή τους ο κυβερνήτης πλωτάρχης Δημήτριος Χατζίσκος και άλλα 7 μέλη του πληρώματος, ενώ τραυματίστηκαν άλλοι 14. Σε αντίθεση με την εντολή Καλαμίδα τo θωρηκτό ΚΙΛΚΙΣ επέστρεψε έξω από το λιμάνι της Σμύρνης στις 10/23 Σεπτεμβρίου. Ο Κυβερνήτης του πλοίαρχος Ι. Θεοφανίδης ήρθε αυτοβούλως σε συνεννόηση με τον αμερικανικό πάστορα Asa Jennings και από κοινού οργάνωσαν την απομάκρυνση δεκάδων χιλιάδων επιζώντων αμάχων από την καταστραμμένη Σμύρνη αξιοποιώντας κάθε διαθέσιμο πλωτό μέσο. Στα μέσα Σεπτεμβρίου οι Άγγλοι ισχυρίστηκαν ότι ο Κεμάλ τους είχε προειδοποιήσει πως αν δεν αποχωρήσει το θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ από την Κωνσταντινούπολη θα διατάξει αεροπορική επίθεση εναντίον του. Η συμμαχική Ύπατη Αρμοστεία που διοικούσε την Κωνσταντινούπολη και τη Ζώνη των Στενών επεδίωκε την απομάκρυνση Περιπλους 111 61

Ναυτικές Επιχειρήσεις κατά τον πόλεμο της Μικράς Ασίας του Ελληνικού Στόλου από τη Θάλασσα του Μαρμαρά. Ο Υποναύαρχος Ηπίτης αντέδρασε και πρόβαλε ως λόγο παραμονής των ελληνικών πολεμικών, την προστασία των εμπορικών πλοίων που ταξίδευαν από και προς τον Εύξεινο Πόντο. Ωστόσο οι Βρετανοί επέμεναν και προφασίσθηκαν ότι θα αναλάβουν τα δικά τους πλοία τις περιπολίες στον Εύξεινο. Ο ΑΒΕΡΩΦ απέπλευσε στις 14/27 Σεπτεμβρίου για τελευταία φορά από την Κωνσταντινούπολη έχοντας προσχωρήσει στο κίνημα που είχε ήδη ξεσπάσει στις 11/24 Σεπτεμβρίου και μαζί με άλλα πλοία του Στόλου κατέπλευσαν στον Πειραιά. Ωστόσο σύντομα αποδείχθηκε η ορθότητα των ελληνικών θέσεων καθώς στις 24 Σεπτεμβρίου/7 Οκτωβρίου 1922, το ελληνικό φορτηγό πλοίο ΟΥΡΑΝΙΑ32 συνελήφθη από το τουρκικό εξοπλισμένο ρυμουλκό GAZAL, ενώ έπλεε από το Γαλάζιο προς την Κωνσταντινούπολη με φορτίο ξυλείας και δημητριακών. Το σκάφος οδηγήθηκε στην Ποντοηράκλεια ως λεία πολέμου και αργότερα εντάχθηκε στο τουρκικό Πολεμικό Ναυτικό με το όνομα SAMSUN, ενώ το πλήρωμά του, που απαρτιζόταν από 24 Έλληνες αιχμαλωτίσθηκε. Ακολούθησε η σύλληψη δυο ελληνικών ιστιοφόρων που έπλεαν από τη Βάρνα προς την Κωνσταντινούπολη και τα οποία οδηγήθηκαν στην Ποντοηράκλεια, όπου τα πληρώματα τους επίσης φυλακίσθηκαν. Μετά το τέλος του πολέμου, ακολούθησε ο επαναπατρισμός των απολυομένων στρατιωτών από τα νησιά και τον Έβρο. Έτσι τον Αύγουστο του 1923 το ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΣ μετέφερε σε ένα μόνο ταξίδι 3.200 αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και στρατιώτες από την Αλεξανδρούπολη στον Πειραιά. Επίσης πολλά επίτακτα σκάφη χρησίμευσαν το επόμενο διάστημα για τη μεταφορά στρατιωτών, αιχμαλώτων και τελικά των ανταλλασσομέ32 Ναυπηγήθηκε το 1882 στα Swan&Hunter της Αγγλίας ως KLYDE (1.531 κ.ο.χ, 80,2 x10,6 μ). Αγοράστηκε το 1901 από Έλληνες και μετονομάστηκε σε ΒΡΥΣΗΙΔΑ και το 1905 σε ΟΥΡΑΝΙΑ υπό ιδιοκτησία Ανδρ. Βαλσαμάκη &Σια. Έφερε Ρωσική σημαία ως το 1919 οπότε και εγράφη στο νηολόγιο Πειραιά υπ. αρ. 372. Μετά τη σύλληψή του μετονομάστηκε SAMSUN και κατόπιν εντάχθηκε στο Τουρκικό Π.Ν. Εκποιήθηκε σε ιδιώτες το 1927 ως GALATA και ναυάγησε την πρωτοχρονιά του 1939 κοντά στην Ποντοηράκλεια.

Πάνω: Άφιξη στην Ραιδεστό. Κάτω: Το τουρκικό GALATA, πρώην ελληνικό φορτηγό ΟΥΡΑΝΙΑ. (αρχείο J.Kruesmann)

νων χριστιανών της Μικράς Ασίας και του Πόντου προς την Ελλάδα.

O μετέπειτα Αρχηγός Στόλου ναύαρχος Επαμεινώνδας Καββαδίας, ο οποίος υπηρέτησε στην Μικρασιατική εκστρατεία ως κυβερνήτης των αντιτορπιλικών ΝΙΚΗ και ΘΥΕΛΛΑ, αναφέρει σχετικά με τον πόλεμο της Μικράς Ασίας: «το Ναυτικό σε αυτόν τον αχάριστο πόλεμο θα εκτελέσει όπως πάντοτε το καθήκον του. Θα βοηθήσει αποτελεσματικώς τον Στρατό στις παραθαλάσσιες επιχειρήσεις του, θα δυσχεράνει τον από θαλάσσης ανεφοδιασμό, βομβαρδίζοντας τις βάσεις του Κεμάλ και εκτελώντας περιπολίες στη Μαύρη Θάλασσα […] Ο πόλεμος αυτός δεν θα γραφεί ποτέ. Τόσο θελήσαμε όλοι να τον λησμονήσουμε.»

Ενδεικτική βιβλιογραφία: Καββαδία Επαμεινώνδα, «Ο Ναυτικός Πόλεμος του 1940 όπως τον έζησα», Αθήνα, 1950. • Μεγαλοκονόμος Μανώλης, «Η Σμύρνη. Από το αρχείο ενός φωτορεπόρτερ» εκδοτική Ερμής, Αθήνα, 1979. • Νταλούμης Ηλίας, Τα πλοία του Ναυτικού 1826-2017, Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, 2017. • Πλατσούκα Σταμάτιου, επιμέλεια Δημητρακόπουλου Αναστάσιου, "Ταξείδια και Πολεμικά Γεγονότα. Αναμνήσεις ενός παλαιού Ναυάρχου 1892-1920, Υ.Ι.Ν., Αθήνα, 2019.• Φιλίππου Κωνσταντίνος, «Διαδρομή ενός αιώνα, 1900-2000», J&J Hellas, Αθήνα, 2007. • Χαρατσής Στυλιανός, «Η πρώτη επέμβαση», Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, Αθήνα,1997. • Langenspiepen Bernd&Guleryuz Ahmet, Τhe Ottoman Steam Navy 1828-1923, Conway, London, 1995. • Βλάσσης Κ., «Ο Μουσταφά Κεμάλ στόχος του Ελληνικού Ναυτικού», Στρατιωτική Ιστορική Έρευνα, Σεπτέμβριος 2013, Αθήνα. • Γέροντας Παναγιώτης, «Το Ατμόπλοιο ΕΝΩΣΙΣ και η Αιχμαλωσία του από Κεμαλικές Κανονιοφόρους το 1922», περιοδικό Ναυτική Επιθεώρηση, τεύχος 595 (Μάρτιος-Μάιος 2016). • Ευδωρίδου Αγάπη, Ο Ελληνισμός στην Νικομήδεια και την περιφέρειά της, διπλωματική εργασία Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2010. • Κοντογιάννης Κωνσταντίνος, «Σελίδες από τας Πολεμικάς Επιχειρήσεις του Στόλου εις τον Κόλπον της Σμύρνης», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 35, Αθήνα, Ιαν.-Φεβ.1923. • Κώνστας Παναγιώτης, «Η κατάληψις της Σμύρνης και η Συμμετοχή της Λήμνου εις αυτήν», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 74, Αθήνα, Μάι.1928. • Μελισσηνός Ιωάννης, «Το Κιλκίς κατά τους μήνας Ιούνιον-Ιούλιον και Αύγουστον του 1920», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 78, Αθήνα, Οκτ.1928. • Παπαβασιλείου Αθ., «Η δράσις της Έλλης κατά τας πολ. επιχειρήσεις του Στόλου εις τον κόλπον της Σμύρνης», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 76, Αθήνα, Ιουλ.1928. • Παπαδημητρίου Χρ., «Η Ασπίς κατά τα έτη 1919-20, Ναυτική Επιθεώρηση», τ. 85, Αθήνα, Μάι.1929. • Παπαδημητρίου Χρ., «Το τορπιλλοβόλον Δάφνη κατά τα έτη 1921-1922», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 71, Αθήνα, Φεβ.1928. • Πεζόπουλος Κ., «Το αντιτορπιλλικόν Ναυκρατούσα κατά το έτος 1919», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 77, Αθήνα, Σεπ.1928. • Παλούμπης Ιωάννης, «Η συμβολή της Ναυτικής Αεροπορίας στη Μικρασιατική Εκστρατεία», Ναυτική Επιθεώρηση τ.582, Αθήνα, 2012.

• Πολυζώης Αχιλλεύς, «Σημειώσεις εκ του Μεγάλου Πολέμου, Ναυτική Επιθεώρηση», τ. 50, Αθήνα, Απρ.-Μαι.1925. • Σίμψας Μάριος, «Ο Αβέρωφ και οι Τούρκοι», Ιστορία Εικονογραφημένη, Οκτώβριος 1977, Αθήνα. • Χατζόπουλος Α., «Η Νίκη κατά τας επιχειρήσεις του Μαΐου 1920», Ναυτική Επιθεώρηση, τ. 79, Αθήνα, Νοε.1928.•Atabey Figen, «Turkish Sailors in the period of national struggle», International Journal of Social Studies, No.31, Winter II, 2015 • The Naval Review, Minor war service in peace - Turkey, 1920. H. H. Mc.W. • Αρχείο Υπουργείου Εξωτερικών, Κεντρική Υπηρεσία, Έτος 1921, Αρ. Φακέλου 2, Αρ. Υποφακέλου 8. - Έτος 1921, Αρ. Φακέλου 15, Αρ. Υποφακέλου 5.- Έτος 1922, Αρ. Φακέλου 14, Αρ. Υποφακέλου 2. - Έτος 1923, Αρ. Φακέλου 19, Αρ. Υποφακέλου 2.

62 Περιπλους 111

Θαλασσινές Αναμνήσεις από την Αίγινα Γράφει η Μαρία Συμνιανάκη | Δόκιμος Οικονομικός Αξιωματικός Ε.Ν.

Κι έτσι ξεκίνησα να γράφω…να γράφω σε μια κόλλα χαρτί τις αναμνήσεις μου. Με αυτές ταξιδεύω στα πέλαγα του ονείρου. Εδώ ξεκινά η ιστορία. Η αγάπη μου για τη θάλασσα και την καραβολατρεία. Το πρώτο μου ταξίδι. Η πρώτη μου κρουαζιέρα με τους γονείς μου πραγματοποιήθηκε το 1997 με το ΓΙΩΡΓΗΣ (πρώην ΠΟΡΤΟΚΑΛΗΣ ΗΛΙΟΣ) στα νησιά του Αργοσαρωνικού. Τελευταίος σταθμός ήταν η Αίγινα. Ήμουν μικρή αλλά δε γνώριζα ότι θα γινόταν ο αγαπημένος μου προορισμός. Κι εδώ λοιπόν αρχίζουν όλα. Στην Αίγινα περνούσα τα παιδικά μου χρόνια κυρίως τα καλοκαίρια. Απολάμβανα εκείνα τα κρυστάλλινα νερά της Αγίας Μαρίνας. Ένα μικρό γραφικό ψαροχώρι που μόνο ηρεμία νιώθεις. Θυμάμαι το πρώτο μου μπάνιο. Την πρώτη επαφή με τη θάλασσα. Περνούσαν τα χρόνια. Άρχιζα να μεγαλώνω. Να μεγαλώνω και να δένομαι ολοένα και περισσότερο με το νησί. Το πρώτο μου ταξίδι με το ferry-boat. Ήταν το ΑΙΑΣ. Εκείνη την εποχή τα πλοία ανοιχτού τύπου εκτελούσαν δρομολόγια στον Αργοσαρωνικό. Μετά ταξίδευα με τους γονείς μου με το ΑΓΙΟΣ ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ, το ΦΟΙΒΟ και τον ΑΧΑΙΟ. Ξαναγυρίζουμε πίσω στην Αγία Μαρίνα. Σε εκείνο το χωριουδάκι κοντά στο Μεσαγρο. Από εκεί που ξεκίνησε όλη μου η ζωή. Μια ιστορία αγάπης. Δεν υπήρχε απόγευμα που να μην κατέβαινα στο λιμάνι να δω το πλοίο της γραμμής, τις ψαροβαρκες που ερχόντουσαν γεμάτες ψάρια και θαλασσινά. Η αλμύρα με "ποτιζε". Ίσως να ήταν προφητικό. Ποιος ξέρει; Όταν ήμουν μικρή λάτρευα τις βόλτες στο λιμάνι με τον παππού μου. Άρχιζα να καταλαβαίνω ότι θα είναι ένα Σταθμός της ζωής μου το νησί. Οι ρίζες μου. Ο παππούς μου καταγόταν από την Αίγινα. Όλη η οικογένεια του παππού μου υπηρέτησε την Εμπορική Ναυτιλία. Ο πατέρας του παππού μου, ο Γεώργιος Καλαμακης ήταν ναυτικός.

Αριστερά: Γεώργιος Δ. Καλαμακης, Θερμαστης Ε.Ν. Δεξιά: Δημήτριος Γ. Καλαμακης, Α' Μηχανικός Ε.Ν.

Ήταν Α' Μηχανικός όπως και ο αδελφός του παππού μου ο Δημήτριος Καλαμακης. Ήταν κι αυτός Α' Μηχανικός του Εμπορικού Ναυτικού. Μαθαίνοντας την ιστορία, μέσα μου ένιωσα υπερηφάνεια. Το ένστικτο μου δεν με ξεγέλασε. Άρχισα να συνειδητοποιω ότι η ζωή μου θα γεμίσει αλμύρα, ταξίδια και λιμάνια. Όσο περνούσαν τα χρόνια, το "αμπάρι" μου το γέμιζα με ότι πολυτιμότερο έβρισκα. Πως θα περνούσε ο χειμώνας μέχρι το επόμενο καλοκαίρι; σκεφτόμουν. Η καραβολατρεια. Ένα εφόδιο ζωής. Γεννήθηκε μέσα από το ΕΛΒΙΡΑ. Ήταν ένα σκαρί με μεγάλη ιστορία στο νησί. Ήταν ένα πλοίοστρατιώτης όπου συνηθίζουμε να αποκαλούμε εμείς οι ναυτικοί. Υπηρετούσε τη γραμμή Πειραιάς-Αγία Μαρίνα-Σουβαλα.Ήταν επιβατηγό. Το θυμάμαι έντονα μετά το 2000. Χρονολογικά, το 2005 αντικατασταθηκε από το ΔΗΜΗΤΡΑ. Για ένα χρόνο, από το 2006 έως το 2007 αντικατασταθηκε από το SARONIC ROUND. Μετέπειτα, από το ΑΛEΞΑΝΔΡΟΣ. Σήμερα έχει μετονομαστεί σε ΑΓΙΑ ΜΑΡΙΝΑ ΑΙΓΙΝΗΣ. Αξίζει να αναφερθεί εδώ πως ήταν Επιβατηγά. Τα χρόνια κυλούσαν σα νερό, άρχιζα να δένομαι ελοενα και περισσότερο με το ΕΛΒΙΡΑ. Δεν είχα την τύχη να ταξιδέψω, αλλά για εμένα ήταν ορόσημο. Όταν άκουγα τη μπουρού ήθελα να τρέξω στο λιμάνι. Ποτέ δεν έφευγε το βλέμμα μου από πάνω του. Το καράβι μου έλεγα. Τα βράδια που ήταν δεμένο σε εκείνο το μικρό ντοκο, εγώ ως παιδί ανέβαινα στις σιδερένιες κλίμακες μαζί με τα άλλα παιδιά. Ήταν το παιχνίδι μας να υποδυομαστε το πλήρωμα και τους επιβάτες. Παρεμπιπτόντως, οι κλίμακες αυτές χρησιμοποιούνταν για τα υδροπτερυγα που εκτελούσαν δρομολόγιο μιαν εποχή. Σε εκείνο το παιχνίδι ανακάλυψα ένα μυστικό μου. Να γίνω ναυτικός. Επειτα, αναπτύχθηκε μια φιλία… μια αγάπη για τη θάλασσα και τα πλοία. Στο σχολείο πάντα μιλούσα για το νησί, τη θάλασσα και την αγάπη μου για τα πλοία. Όσα χρόνια κι αν πέρασαν ακόμη θυμάμαι εκείνες τις ναυτικές ιστορίες που άκουγα από τους ψαράδες και τους ναυτικούς κάτω από το αυγουστιατικο φεγγάρι. Ήθελα να φύγω στη θάλασσα έλεγα. Μαγευομουν. Ήταν μια αληθινή μου επιθυμία. Μια εμπειρία που δε θα ξεχάσω ποτέ… Σας ευχαριστώ! Περιπλους 111 63

Του Πλωτάρχη Εμ.Χ.Μουρτζάκη Π.Ν.

Ο Μέγας Αλέξανδρος ως πολιτικός ηγέτης, πρότυπο για τους Ρωμαίους και Μακιαβελική Θεώρηση

Α

υτό που πολλοί αγνοούν είναι ότι ο Αλέξανδρος δεν είναι Μέγας μόνο για τα στρατιωτικά του κατορθώματα, που αναμφίβολα είναι τεράστια. Δεν είναι Μέγας μόνο για τις κατακτήσεις του, για τις καινοτομίες που εισήγαγε στον οπλισμό, την εκπαίδευση και την τρόπο δράσης του στρατού του, για την διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού στα βάθη της Ανατολής, αλλά είναι Μέγας κυρίως για την πολιτική του ιδυοφυία και το στρατηγικό του νού. Η πολιτική του μεγαλοφυία άρχισε να διακρίνεται μετά την νίκη του επί του βασιλιά Δαρείου1 και την κατάλυση του Περσικού κράτους οπότε και έγινε «Κύριος της Ασίας». Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι οι λαοί που κατέκτησε δεν εξεγέρθησαν εναντίον του ενώ ούτε οι διάδοχοι του αντιμετώπισαν ανάλογα προβλήματα. Επιπρόσθετα, η Περσική στρατιωτική, πολιτική , οικονομική και κοινωνική ελίτ αποδέχτηκε την εξουσία του και δεν δημιούργησε σημαντικά προβλήματα στα μελλοντικά του σχέδια για περαιτέρω κατακτήσεις.

Ο Αλέξανδρος ως Μέγας Βασιλέας2

Ο Μέγας Αλέξανδρος νίκησε διαδοχικά τον Δαρείο ΄Γ στην Ισσό το 333 π.Χ. και στα Άρβυλα το 331 π.Χ. με αποτέλεσμα να γίνει κύριος της Περσικής Αυτοκρατορίας. Η στρατιωτική του μεγαλοφυία ήταν 1 Δαρείος Γ΄ ο Κοδομανός, βασιλιάς της Περσίας. Νικήθηκε από τον Μέγα Αλέξανδρο στην Ισσό και στα Άρβυλα και τελικά δολοφονήθηκε από τον αυλικό του Βήσσο.

2 Τίτλος που αποδίδονταν στον βασιλιά της Περσίας.

64 Περιπλους 111

μοναδική και αναγνωριστηκε καθολικά. Ο Ναπολέων μάλιστα, συχνά ανέφερε ότι «δεν ήταν η μακεδονική φάλαγγα που διείσδυσε στην Ινδία αλλά ο Αλέξανδρος3» για να τονίσει τις ικανότητες του. Με την κατάληψη του Περσικού κράτους αρχίζει να διακρίνεται και η πολτική μεγαλοφυία του Μ.Αλεξάνδρου όπως φαίνεται από τον τρόπο που συμπεριφέρθηκε στους λαούς που κατέκτησε.H πολεμική του δράση δεν ήταν λυστρική ούτε είχε σκοπό μόνο την συγκέντρωση λαφύρων και επιστροφή στην Ελλάδα. Κατανόησε πολύ νωρίς ότι για την διατήρηση του αχανούς βασιλείου δεν απαιτούνταν μόνο στρατιωτικά μέσα. Αντίθετα, ένα πλέγμα πολιτικών ενεργειών θα του εξασφάλιζε αποδοτικότερα και μακροχρόνια αποτελέσματα. Σε αυτό το πακέτο μέτρων εντάσσεται και η υιοθέτηση περσικών εθίμων όπως ρούχα, διάδημα κεφαλής –τα οποία χρησιμοποιήθηκαν αργότερα από τους Ρωμαίους και τους Βυζαντινούς Αυτοκράτορες– σκήπτρο και περσικός τρόπος απόδοσης τιμών. Επιπρόσθετα, και αντίθετα με την συνήθη πρακτική, ο Αλέξανδρος δεν είχε ως σκοπό την λεηλασία πόλεων ενώ προσπαθούσε να αποτρέψει τους στρατιώτες του με την συμβουλή, σύμφωνα με τον Ιουστίνο, «πρέπει να διατηρείτε την περιουσία σας και να μην καταστρέφετε αυτά που αποκτάτε» ενώ παράλληλα τους έκανε συχνά πλούσια δώρα. Με την «μέθοδο» αυτή περιόριζε την λεηλεσία των κατεκτημένων περιοχών στο ελάχιστο ενώ σύμφωνα με τον Fuller «σκοπός της 3 Memoires ecrits a Sainte-Helene, Montholon, 1822-25, τομ.ΙΙ, σ.90.

Αριστερά: Άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου (Μουσείο Κωσταντινούπολης). Πάνω: Οι κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου7.

στρατηγικής του ήταν να κερδίζει μεγάλες μάχες, ενώ σκοπός της πολιτικής του ήταν να ειρηνεύει και να μην εξοργίζει τον εχθρό, ούτως ώστε να περιορίζει τον αριθμό των μαχών που έπρεπε να δώσει4». Ουσιαστικά ο Αλέξανδρος έκανε κάτι εξαιρετικά πρωτοποριακό για την εποχή του χαράσσοντας μια σαφή γραμμή μεταξύ περσικού στρατού και των λαών της αυτοκρατορίας. Από την μία πλευρά, έπρεπε να νικήσει τον περσικό στρατό, διότι χωρίς αυτή την αποφασιστική νίκη είναι αμφίβολο κατά πόσο οι υπήκοοι του περσικού κράτους θα τον αποδεχόταν ως τον νέο ηγεμόνα. Από την άλλη πλευρά, έπρεπε να πάρει με το μέρος του τους λαούς αυτούς προκειμένου η εξουσία του να εδραιωθεί και να μακροημερεύσει.

1. Η πολιτική ηγεσία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και η εφαρμογή της

Κατά την διάρκεια της σύντομης βασιλείας του, ο Μέγας Αλέξανδρος είχε να διαχειριστεί μια σειρά από πολιτικά θέματα και θέματα διακυβέρνησης πέραν τον αυστηρά στρατιωτικών θεμάτων. Οι βασικές αρχές της πολιτικής που ακολούθησε ήταν:

(1). Πολιτική συμφιλίωσης.

Ο Αλέξανδρος αντιλήφθηκε από πολύ νωρίς ότι η καλή θέληση του πληθυσμού είναι η ηθική βάση της στρατιωτικής ισχύος. Υπό το πρίσμα αυτό μπορούν να δικαιολογηθούν μια σειρά από πράξεις, όπως η επίσκεψη του στα ναό του Άμμωνα στην Αίγυπτο διαμορφώνοντας θετικά την δημόσια εικόνα του προς τον Αιγυπτιακό λαό, η διατήρηση Περσών σατραπών σε επαρχίες του περσικού κράτους που καταλάμβανε, η ανταμοιβή Περσών που δεν αντιστάθηκαν στην δύναμη του με υψηλά αξιώματα5 και η προώθηση της ανάμιξης Ελλήνων και Περσών μέσω γάμων που ο ίδιος υποστήριξε υλικά και ηθικά. Καθώς ο Αλέξανδρος γνώριζε ότι οι Πέρσες υπερτερούσαν αριθμητικά των Ελλήνων σε αναλογία πιθανόν είκοσι προς ένα προσπάθησε να αναμείξει τα καλύτερα και ευγενέστερα στοιχεία των δύο λαών με άμεσο και πρακτικό τρόπο.

νίκες και την κατάληψη πόλεων και περιοχών απέφυγε να επιβάλλει την Ελληνική θρησκεία των Δώδεκα Θεών. Αντίθετα, σεβάστηκε σε απόλυτο βαθμό τα θρησκευτικά και λατρευτικά δεδομένα των περιοχών υπο την κυριαρχία του. Ο Αλέξανδρος χρησιμοποίησε ουσιαστικά τον θρησκευτικό συγκριτισμό ως πολιτικό εργαλείο πέραν από τις δικές του προσωπικές αναζητήσεις. Εξάλλου, ο συγκριτισμός ως εργαλείο είναι υπέρτερος του μονοθεισμού. Ο τελευταίος δεν αναγνωρίζει παρά έναν θεό και απορρίπτει όλους τους υπόλοιπους. Επομένως, είναι μια μη συνεργατική και επιθετική θρησκεία. Αντίθετα, ο πολυθεισμός και ο θρησκευτικός συγκριτισμός επιτρέπει στους οπαδούς του να βρουν ομολόγους των θεών τους και στους θεούς του εχθρού. Εξαιτίας αυτού στην Τύρο, στη Μέμφιδα και στη Βαβυλώνα ο Αλέξανδρος μπορούσε να θυσιάσει στους τοπικούς θεούς χωρίς υποκρισία αποκτώντας ένα τεράστιο πολιτικό πλεονέκτημα6. Διαπιστώνουμε λοιπόν ότι με με τις κινήσεις αυτές ο Αλέξανδρος απέφυγε ένα θρησκευτικό πόλεμο ο οποίος θα του δυσκόλευε ακόμα περισσότερο την επίτευξη των στρατηγικών του στόχων ενώ θα δημιουργούσε ποικίλα προβλήματα στο εσωτερικό του μέτωπο προκαλώντας βλάβη στην στρατηγική του.

(3). Εθνολογικά προσαρμοσμένη πολιτική.

Πέραν του βαθιά μυστικιστικού χαρακτήρα του Αλέξανδρου ως ατόμου, ο πολυθεισμός και η ατομική θρησκευτική ελευθερία ήταν βασικό στοιχείο της πολιτικής του. Μετά τις στρατιωτικές του

Ο χάρτης των κατακτήσεων του Αλέξανδρου χωρίζεται εθνολογικά σε δύο μεγάλες περιοχές, δυτικά και ανατολικά του ποταμού Τίγρη, στο σημερινό Ιράκ. Δυτικά του Τίγρη ο ντόπιος πληθυσμός ήταν μη Ιρανικός, ενώ μεγάλο μέρος ήταν Ελληνικό ή Ελληνόφωνο. Συνεπώς, σε αυτές τις περιοχές ο Αλέξανδρος μπορούσε –όπως και έκανε– να παίξει τον ρόλο του ελευθερωτή από την Περσική δεσποτεία και κυριαρχία. Αποκατέστησε τα παλαιά δημοκρατικά πολιτεύματα ενώ συμπεριφέρθηκε στις Ελληνικές πόλεις ως σε ελεύθερους συμμάχους και ως πατέρας που βρίσκει ξανά τα χαμένα παιδιά του πράγμα που λειτούργησε καταλυτικά στην ψυχολογία των Ελληνικών αυτών πληθυσμών. Αντίθετα, ανατολικά του Τίγρη βρίσκονταν Ιρανικοί πληθυσμοί πιστοί στον Πέρση Βασιλέα. Στις περιοχές αυτές μια πολιτική απελευθερωτή δεν θα είχε κανένα νόημα και θα ήταν καταδικασμένη να αποτύχει. Η λύση δόθηκε με ένα ιδιοφυή πολιτικό ελιγμό εκ μέρους του. Ο Αλέξανδρος, προσπάθησε και κατάφερε να προσεταιριστεί την περσική ηγεσία, τους σατράπες των περσικών περιοχών. Όμως ο προσεταιρισμός αυτός δεν έγινε μέσω δωροδοκίας, το οποίο μάλ-

4 Η ιδιοφυής στρατηγική του Μεγάλου Αλεξάνδρου, J.F.C. Fuller, εκδόσεις Ποιότητα, Δ΄ έκδοση, σελ.535.

5 Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του Μιθρήνη, διοικητή της περσικής φρουράς των Σάρδεων της Λυδίας ο οποίος του παρέδωσε την πόλη χωρίς μάχη και τον οποίο ο Αλέξανδρος μεταχειρίστηκε έντιμα. Παράλληλα, παραχώρησε στους Λυδούς τους παλιούς τους νόμους τους οποίος είχε καταργήσει ο βασιλιάς Κύρος.

6 Η ιδιοφυής στρατηγική του Μεγάλου Αλεξάνδρου, J.F.C. Fuller, εκδόσεις Ποιότητα, Δ΄ έκδοση, σελ.503.

7 h ttp://histoirehistoire.weebly.com/omicroniota-kappaalphataualphakappatau942sigmaepsiloniotasigmaf-tauomicronupsilon-muepsilongamma940lambdaomicronupsilon-alphalambdaepsilonxi940nudeltarhoomicronupsilon.html

(2). Πολιτική θρησκευτικής ελευθερίας και θρησκευτικού συγκριτισμού.

Περιπλους 111 65

Πάνω: Ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Καρακάλλας11. Δεξιά: Νόμισμα της εποχής των Πτολεμαίων στο οποίο απεικονίζεται ο Μέγας Αλέξανδρος με τριχωτό κεφαλής ελέφαντα, σύμβολο κατάκτησης της Ινδίας.

λον θα ήταν εξευτελιστικό για τον Αλέξανδρο, εκλεκτό του θεού Άμμωνα κατά τον ίδιο. Αντίθετα, χρησιμοποίησε αριστοτεχνικά την δημόσια εικόνα του, την στρατιωτική του φήμη του και την στρατιωτική του ικανότητα για να υπονομεύσει τον Δαρείο εκ των έσω. Απευθύνθηκε στα εγωιστικά συμφέροντα της ηγετικής ελίτ της Περσικής Αυλής η οποία προτιμούσε να διατηρήσει τα προνόμια και την εξουσία της κάτω από την εξουσία άλλου ηγεμόνα αντί να υπερασπιστεί την εξουσία του Δαρείου που κατέρεε. Τελικώς, το σχέδιο του ήταν επιτυχές κάτι που φαίνεται από την μη εμφάνιση στάσεων, επαναστάσεων ή ανατρεπτικών κινήσεων κατά την βασιλεία του και την βασιλεία των διαδόχων του για μεγάλο χρονικό διάστημα.

(4). Πολιτική διατήρησης και εκσυγχρονισμού.

Ο Αλέξανδρος διατήρησε σε σημαντικό βαθμό τον διοικητικό μηχανισμό των Περσών στον οποίο το δομικό στοιχείο ήταν οι σατραπείες. Είχε κατανοήσει ότι ο δεσμός λειτουργούσε σχετικά αποτελεσματικά για πολλά χρόνια παρά τις αρκετές αδυναμίες του. Έτσι περιόρισε την δύναμη των σατραπών και παράλληλα τοποθέτησε μακεδόνες δίπλα τους υπεύθυνους για τα στρατιωτικά θέματα προκειμένου οι πρώτοι να μην απολαμβάνουν πλήρη εξουσία και να ελέγχονται αποτελεσματικότερα.

(5). Αναπτυξιακή πολιτική.

Θεμελίωδες στην σταδιοδρομία του Αλέξανδρου ως βασιλιά και πολιτικού ηγεμόνα ήταν η εμμονή του σε αναπτυξιακά έργα για την βελτίωση των συνθηκών των πολιτών του. Μόνο η ίδρυση τόσων πόλεων σε όλη την επικράτεια του βασιλείου του, το επιβεβαιώνει8. Οι πόλεις αυτές ξεκίνησαν ως στρατιωτικοί οικισμοί 8 Πολλοί ιστορικοί κάνουν λόγο για συνολικά εβδομήντα (70) πόλεις.

66 Περιπλους 111

και εξελίχθηκαν σταδιακά σε κέντρα εμπορίου της εποχής με χαρακτηριστικότερο το παράδειγμα της Αλεξάνδρειας της Αιγύπτου. Η συντριπτική τους πλειοψηφία βρίσκεται στο ανατολικό ιρανικό τμήμα της αυτοκρατορίας καθόσον στην περιοχή αυτή οι πόλεις ήταν ελάχιστες. Παράλληλα, και προκειμένου να καλλιεργήσει το εμπόριο αποκατέστησε τις θαλάσσιες επικοινωνίες μεταξύ Ινδίας και Περσίας ενώ επέκτεινε το λιμάνι της Βαβυλώνας. Η πιο σημαντική του όμως αναπτυξιακή πολιτική υπήρξε η χρηματοοικονομική (με την σημερινή έννοια του όρου). Παρά το γεγονός ότι οι Πέρσες ευγενείς και βασιλείς συνέλεγαν πολύτιμους λίθους και μέταλλα οι εμπορικές συναλλαγές δεν γινόταν με νόμισμα αλλά με ανταλλαγή σε είδος. Ο Αλέξανδρος δημιούργησε άφθονο νόμισμα με τον χρυσό που βρήκε στο Περσικό αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εκτόξευση των εμπορικών συναλλαγών, την καλύτερη και μαζικότερη κυκλοφορία των αγαθών, την ανάπτυξη των πόλεων και την ανύψωση του βιοτικού επιπέδου των κατοίκων. Συνέπεια αυτής της οικονομικής ανάπτυξης και ευημερίας ήταν και η διάδοση του Ελληνικού πολιτισμού και της Ελληνικής γλώσσας σε όλο τον γνωστό τότε κόσμο, καθόσον Έλληνες έμποροι, τεχνίτες, καλλιτέχνες, φιλόσοφοι και μισθοφόροι συννέρεαν στην Ανατολή για την αναζήτηση της τύχης τους. Η κίνηση αγαθών συνέβαλλε και εν πολλοίς καθόρισε και την «ώσμωση» μεταξύ των λαών ενώ δεν δημιούργησε προστριβές και εξεγέρσεις, καθόσον η εμπορική άνθηση βελτίωσε την ποιότητα ζωής των πολιτών οι οποίοι προτιμούσαν την πρόοδο και την ευημερία από τις πολεμικές περιπέτειες. Τέλος, θα πρέπει να τονίσουμε ότι όλα τα παραπάνω μέτρα δεν ήταν αποπασματικά ή σταδιακά. Αντίθετα, εφαρμόστηκαν όλα άμεσα, παράλληλα και με επιτυχία πράγμα που φαίνεται από την αποδοχή της από το σύνολο των λαών της Περσικής Αυτοκρατορίας και μάλιστα σε σύντομο χρόνο.

2. Ο Μέγας Αλέξανδρος ως πρότυπο των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων

Πολλοί Ρωμαίοι Αυτοκράτορες και στρατηγοί μιμήθηκαν τον Αλέξανδρο στην κίνηση και την εξωτερική εμφάνιση (αναστολή κόμης, τυπική ελαφριά κλίση κεφαλής προς τα αριστερά κλπ). Παράλληλα, αρκετοί υιοθέτησαν τον θεσμό της θεοποίησης τους κατά τα πρότυπα της θεοποίησης του Αλέξανδρου. Όμως εκεί που η μίμηση ή αλλιώς η συνέχιση της Αλεξανδρινής παρακαταθήκης ήταν πιο έντονη είναι στην ηγεσία, την στρατηγική και φυσικά στην στρατιωτική οργάνωση και εξέλιξη ακολουθώντας το imitatio Alexandri (δλδ μίμηση του Αλέξανδρου). Τον 1ο π.Χ αιώνα και αφού οι Ρωμαίοι έχουν ολοκληρώσει την κατάκτηση της Ανατολής ήρθαν σε επαφή άμεση με την ιστορία και τον θρύλο του Έλληνα βασιλέα. Ο Πομπήιος9, ο Καίσαρας, ο Μάρκος Αντώνιος και ο Καρακάλλας10, καθένας μετά τα δικά του ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, υιοθέτησαν τις Αλεξανδρινές πρακτικές. Για παράδειγμα, ο Πομπήιος απέκτησε πρώτος τον τίτλο «Magnus» ενώ στα νομίσματα του χρησιμοποίησε σύμβολα των κατακτήσεων του παρόμοια με αυτά των νομισμάτων του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Παράλληλα, ακολούθησε πολιτική άκρως αναπτυξιακή προστατεύοντας το εμπόριο και κτίζοντας πόλεις στις πιο φτωχές επαρχίες της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας. Το ίδιο έκαναν και άλλοι αυτοκράτορες ιδρύωντας πόλεις όπως ο Ανδριανός με τις Ανδριανουπόλεις κ.λπ.

9 O Γναίος Πομπήιος ο Μέγας ( 29 Σεπτεμβρίου 106 π.Χ. - 29 Σεπτεμβρίου 48 π.Χ.), γνωστός συνήθως ως Πομπήιος ή Μέγας Πομπήιος, ήταν στρατιωτικός και πολιτικός ηγέτης της ύστερης Ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Καταγόταν από πλούσια ιταλική επαρχιακή οικογένεια και ο πατέρας του ήταν ο πρώτος που την ενέταξε στις τάξεις της ρωμαϊκής αριστοκρατίας.

10 Ο Καρακάλλας ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας από το 198 έως το 217. O Καρακάλλας γεννήθηκε στο Λούγδουνο (σημερινή Λυών) της επαρχίας της Γαλατίας το 188. Yιοθέτησε το όνομα Καρακάλλας εξαιτίας του μανδύα με κουκούλα που φορoύσαν οι συμπατριώτες του.

11 https://el.wikipedia.org

Ο Καρακάλλας από την άλλη, πέραν των στρατιωτικών αλλαγών έκανε μια σπουδαία και ριζοσπαστική πολιτική πράξη. Έκδοσε την περίφημη Constitutio Antoniniana με την οποία χορηγήθηκε η civitas Romana (το καθεστώς του Ρωμαίου πολίτη) σε ολους του υπηκόους του Ρωμαικού κράτους. Αυτό που προσπάθησε έμμεσα να κάνει ο Μέγας Αλέξανδρος το έκανε άμεσα μέσω νόμου ο Ρωμαίος Καρακάλλας δίνοντας μεγαλύτερη και βαθύτερη ενότητα μεταξύ νικητών και ηττημένων, μεταξύ των Ρωμαίων και των υπόλοιπων λαών της Ρωμαικής Αυτοκρατορίας.

3. Ο «ηγεμόνας» Αλέξανδρος κατά την Μακιαβελική Θεώρηση.

Στο βιβλίο του Νικολό Μακιαβέλι12 "Ο Ηγεμόνας" ο συγγραφέας αφιερώνει ολόκληρο το Κεφάλαιο ΙV για να απαντήσει στο ερώτημα «για ποιο λόγο το βασίλειο του Δαρείου το οποίο κατελήφθη από τον Αλέξανδρο δεν επαναστάτησε εναντίον των διαδόχων του μετά τον θάνατο του Αλέξανδρου». Έτσι σημειώνει χαρακτηρηστικά «ο Μέγας Αλέξανδρος έγινε μέσα σε λίγα χρόνια κύριος της Ασίας, της οποίας μόλις ολοκλήρωΠάνω: Ο Αλέξανδρος και ο δάσκαλος του, Αριστοτέλης. σε την κατάκτηση, πέθανε. Επομένως φαινόταν λογικό ότι όλο εκείνο το κράτος θα εξεγειρόταν. Αντίθετα,οι επίγονοι του Αλέξανδρου διατήρησαν την εξουσία». ρός και σημαντικός. Το άτομο υπήρχε και αναπτύσσονταν μέσα Για τον Μακιαβέλι αυτό δεν οφείλεται τόσο στις ικανότητες του στην οικογένεια από την οποία αντλούσε δύναμη και ισχύ αλλά Αλέξανδρου όσο στο σύστημα διακυβέρνησης της Περσικής Αυ- και στην οποία προσέφερε μέρος των δυνάμεων του. Το άτοτοκρατορίας που έδινε αυτή την δυνατότητα ευκολότερα. Πιο μο από μόνο του δεν μπορούσε να υπάρξει, δεν μπορούσε να συγεκριμένα υπάρχουν –σύμφωνα με τον ίδιο– δύο διαφορετικοί αμυνθεί αλλά και ούτε να επιβιώσει. Όλα τα μέλη της οικογένειας τύποι ηγεμονιών13. Η πρώτη κατηγορία είναι αυτές που έχουν ήταν υποχρεωμένα να ταυτίζονται και να υπερσπίζονται την οιένα ηγεμόνα με όλους τους άλλους υποτελείς και οι οποίοι έχουν κογένεια από την οποία καταγόταν. Επομένως, καταστρέφοντας χριστεί αξιωματούχοι με βάση την εύνοια και την συγκατάθεση αυτή την δομή η επιβολή της νέας εξουσίας θα ήταν ευκολότου. Στην κατηγορία αυτή ανήκε το Περσικό κράτος. Η δεύτε- τερη. Όμως, ο Αλέξανδρος δεν εφάρμοσε αυτό τον κανόνα αν ρη κατηγορία είναι οι ηγεμονίες οι οποίες έχουν ένα ηγεμόνα και συνηθισμένο στην εποχή του. Αντίθετα, όχι μόνο τίμησε τον και ευγενείς οι οποίοι όμως αντλούν την εξουσία και την θέση νεκρό Δαρείο αλλά προστάτεψε την ακεραιότητα και την τιμή της τους από την καταγωγή τους (κληρονομικό δικαίωμα). Κατά τον οικογένειας του16. Πιθανόν σε αυτό να έπαιξε ρόλο ότι πέρα από Μακιαβέλι η κατάκτηση ενός κράτος με το πρώτο σύστημα δια- τους φίλους του και συμπατριώτες του η δική του οικογένεια κυβέρνησης είναι δύσκολη αλλά όταν κατακτηθεί η διατήρηση ήταν πολύ μακριά, στην Μακεδονία και με την πράξη του αυτή του είναι σχετικά εύκολη. Αντίθετα, στην δεύτερη περίπτωση η να επιθυμούσε να κερδίσει τον σεβασμό της οικογένειας του κατάκτηση του είναι εύκολη αλλά η διατήρηση απαιτεί καταβολή Δαρείου. Από άποψη όμως πολιτικής ήταν απόλυτα μεγαλοφυής περισσότερων δυνάμεων. Επομένως, ο Αλέξανδρος χρειάστηκε κίνηση καθώς παρουσίασε τον εαυτό του ως συνεχιστή της ένπρώτα να επιτεθεί στον Δαρείο και να τον νικήσει κατά κράτος νομης τάξης (Περσικής βασιλικής οικογένειας) εναντίον πιθανών στο πεδίο της μάχης. Στη συνέχεια και έχοντας νικήσει και λόγω σφετεριστών εντός της Περσικής Αυλής. της δολοφονίας του Δαρείου, ο Αλέξανδρος μπορούσε να έχει Παράλληλα, και στα πλαίσια της παραπάνω συμπεριφοράς του αυτό το κράτος εξασφαλισμένο14. Αλέξανδρου περιλαμβάνεται και η απουσία του από λεηλασίες, Όμως μέσα στο βιβλίο του Ηγεμόνα υπάρχουν και άλλα στοι- καταστροφές και γενικά πράξεις που θα προσέβαλαν την τιμή των χεία-συμβουλές προς τον ηγεμόνα και την πολιτική διοίκηση σε υπηκόοων του και των οικογενειών τους. Αυτή την στάση την μια κατεκτημένη περιοχή. Κάποια εφαρμόσθηκαν από τον Αλέ- επέβαλλε και στα στρατεύματά του. ξανδρο χιλιάδες χρόνια πριν και μάλιστα πολύ αποτελεσματικά. Κάποιες άλλες πάλι όχι. Αναλυτικότερα, στο Κεφάλαιο ΙΙΙ του Επίλογος Ηγεμόνα, ο Μακιαβέλι θεωρεί ότι ο νέος κυρίαρχος –κατακτη- Ο δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου, Αριστοτέλης θεωρούσε τής ενός κράτους για να διατηρήσει με ασφάλεια την εξουσία του τους Πέρσες βάρβαρους. Ο νικητής πλέον Αλέξανδρος δεν θα αρκεί να εξαλείψει την δυναστεία του προηγούμενου ηγεμόνα15. έπρεπε να τους παραχωρήσει κανένα δικαίωμα και ούτε φυσικά Στην περίπτωση Αλέξανδρου-Δαρείου αρκούσε η φυσική εξό- να προσπαθήσει να τους προσεταιριστεί. Ο "μαθητής" προχώρησε ντωση της οικογένειας του δεύτερου. Φυσικά, στις παραδοσια- όμως ένα βήμα παραπέρα από τον δάσκαλο, ακολουθώντας διακές κοινωνίες της εποχής ο δεσμός αίματος ήταν αρκετά ισχυ- φορετική μορφή εξουσίας με τις προαναφερόμενες πολιτικές. Η 12 Ιταλός δημόσιος λειτουργός, διπλωμάτης και συγγραφέας. Γεννήθηκε αξία αυτών, παρά την διαφορετική γνώμη του Μακιαβέλι, φάνηκε το 1469 στη Φλωρεντία από οικογένεια μέσου οικονομικού επιππέδου τόσο στα Ρωμαικά χρόνια όσο και σήμερα. Οι λαοί που κατέκτησε αλλά με αρχοντική καταγωγή. Γνώριζε άπταιστα Λατινικά και είχε λάβει έχουν περιλάβει τον Αλέξανδρο στην ιστορική τους μνήμη όχι ως ουμανιστική παιδεία. Έγραψε αρκετά έργα με θέμα την διοίκηση και τις κατακτητή εισβολέα αλλά ως βασιλέα τους. Αυτό και μόνο αρκεί διπλωματικές σχέσεις.

13 Ο όρος ηγεμονία χρησιμοποιείται με την σύγχρονη έννοια του πολιτεύματος. για να ονομαστεί Μέγας.

14 Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, μετάφραση Άμπυ Ράικου-Σταύρου, εκδόσεις Μίνωας, σελ.55.

15 Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, μετάφραση Άμπυ Ράικου-Σταύρου, εκδόσεις Μίνωας, σελ.41.

16 Ο Μέγας Βασίλειος, ένας από τους Τρείς Ιεράρχες, εγκωμιάζει την εγκράτεια του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Μέγας Αλέξανδρος, Ο Βασιλεύς των Ελλήνων, Θεοφάνης Μαλκίδης, εκδ. Ενωμένη Ρωμιοσύνη, σελ 86. Περιπλους 111 67

H οικία του Χατζη Χαλιλ, Τριπόδων 32

Χατζή Χαλίλ Εφέντης

Ο άγγελος σωτηρίας των Ρωμιών Tου Γεωργίου Βλαχόπουλου, Νομικού-Μέλους του ΝΜΕ

Περιδιαβαίνοντας τα σοκάκια της Παλιάς Αθήνας, στη ρίζα του Ιερού Βράχου στα Αναφιώτικα και συγκεκριμένα στην οδο Τριπόδων αρ. 32 συναντάμε στο βάθος ενός παλαιού κήπου ένα από τα ελάχιστα αρχοντικά της οθωμανικής περιόδου, το λεγόμενο «σπίτι του Καδή».1 Πρόκειται για την διώροφη κατοικία του θρυλικού τελευταίου Καδή (δικαστή) της Αθήνας, του Χατζή Χαλήλ Εφένδη (Hacı Halil Efendi).

1 Το κτίσμα έγινε γνωστό από την ελληνική ταινία «Η δε γυνή να φοβήται τον άνδρα» ( Γ. Κωνσταντίνου, Μ. Κοντού) σαν σπίτι του κινηματογραφικού ζεύγους «Κοκοβίκου», όμως είναι ένα από τα παλαιότερα οικήματα της οθωμανικής Αθήνας που σώζονται μέχρι σήμερα. Μετά από πολλές περιπέ-τειες και απειλή δημοπρασίας πρόσφατα αποφασίστηκε να ανακαινιστεί.

68 Περιπλους 111

Η

πληροφορία αυτή ίσως να ήταν παντελώς αδιάφορη και να μην γινόταν καν αφορμή κάποιας αναφοράς σε αυτήν –άλλωστε η Αθήνα της Τουρκοκρατίας έχει πληθώρα μνημείων από την περίοδο της σκλαβιάς– αν στα Αρχεία του Δήμου Αθηναίων δεν εκκρεμούσε μέχρι τις μέρες μας μια αναπάντητη πρόταση-αίτηση του μοναδικού Αναδρομάρη της Αττικής και Ιστορικού Λαογράφου της Αθήνας, Δημητρίου Καμπούρογλου και του Συλλόγου των Αθηναίων (με πρόεδρο τον Δημήτριο Γέροντα) προς τον Δήμο Αθηναίων για απόδοση ιδιαίτερης τιμής στον μεγάλο αυτόν ανθρωπιστή, έντιμο και δίκαιο Οθωμανό, προσφέροντας το όνομα του σε ένα μικρό δρόμο της Αθήνας, μια «πρόταση που

Αριστερά: Σεϊχ-ουλ-ισλάμης Αθηνών σε συμβούλιο. Δεξιά: Ωρολογοθήκη Χατζη Χαλιλ.

περιέχει ιπποτισμό και αναγνώριση ευγνωμοσύνης»2. Πιστεύω λοιπόν ότι αξίζει τον κόπο, σε μια προσπάθεια να σταθούμε με σεβασμό και ευθυκρισία πάνω στην πονεμένη Ιστορία του σκλαβωμένου Γένους, παραμερίζοντας κάθε ιδεοληψία και τάση «πολιτικής ορθότητας» των κρίσιμων ημερών που διέρχεται πρόσφατα η κοινωνία μας κάτω από την πρωτοφανή παρουσία του ισλαμικού προσφυγικού στοιχείου, να εξετάσουμε τον ρόλο που έπαιξε στην αρχή του αγώνα της Παλιγγενεσίας ο θρυλικός Καδής της Αθήνας Χατζή Χαλήλ, για την εξαίρετη και ευγενική προσωπικότητα του οποίου μαθαίνουμε ότι «ο Χαλήλ ήταν γέννημα θρέμμα της Αθήνας. Είχε κάνει σοβαρές μουσουλμανικές σπουδές στα καλύτερα πανεπιστήμια της Ανατολής και σε ξακουστούς μενδρεσέδες. Είχε ταξιδέψει για πολλά χρόνια, έως τα σύνορα του κόσμου! Κι ένιωθε μεγάλο σεβασμό προς την ορθόδοξη Εκκλησία. Αφού μαζί με το Κοράνι και την Χαντίθ διάβαζε σημαντικά και την Αγία Γραφή».3 Αλλά ας ανατρέξουμε για λίγο στις τραγικές ώρες του ελληνικού Έθνους που διαγράφονται στον ορίζοντα με την κήρυξη της επαναστατικής δράσης από τον Υψηλάντη. Με τίτλο «Απόφαση γενικής σφαγής των Ορθοδόξων και αποσόβησή της» στο σχετικό λήμμα της Ιστορίας του Ελληνικού Έθνους4 μας πληροφορεί ό λόγιος καθηγητής Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος για την προσωπικότητα και το ηθικό ανάστημα του ανώτατου αυτού αξιωματούχου του θεοκρατικού οθωμανικού Κράτους, ο οποίος κατείχε την θεσμική θέση του Σεϊχ-Ουλ-Ισλάμ, του Ανώτατου Θρησκευτικού Αρχηγού και Ιεροδικαστή Χατζή Χαλήλ Εφέντη.5 Την 1η Μαρτίου 1821 φτάνει στην Κωνσταντινούπολη η είδηση για το κίνημα του Υψηλάντη. Η αντίδραση του Σουλ2 Αρτεμις Σκουμπουρδή, Μοναστηράκι/Πλάκα - Οι γειτονιές των θεών, Εκδόσεις Πατάκη, 2016, σελ. 456.

3 Δημητριος Φερούσης, «Ο τελευταίος Καδής της Αθήνας», σελ. 16.

4 Ιστορία Ελληνικού Έθνους, τόμος ΙΒ, 1975, Εκδοτική Αθηνών, σελ. 3133.

5 Πρόκειται για το ύψιστο αξίωμα, τρίτο σε σημασία μετά τον Σουλτάνο (Μαχμούτ Β΄) και τον Μέγα Βεζύρη. Αρμοδιότητα του ήταν η τήρηση του Ισλαμικού Ιερού Νόμου και η Γνωμάτευση πριν από κάθε απόφαση του Σουλτάνου με την έκδοση «φετφάδων» που θα την επικύρωναν.

τάνου ήταν βίαια «μεχρι μανίας», αφού στην συνείδησή του το γεγονός αυτό σήμαινε αυτή τη φορά Επανάσταση των «ραγιάδων» με κίνδυνο τόσο της ζωής του, όσο και της οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Συγκαλεί συμβούλιο στο πρώτο 10ήμερο του Μαρτίου και αποφασίζει ΓΕΝΙΚΗ ΣΦΑΓΗ όχι μόνο των Ελλήνων αλλά και όλων των Ορθοδόξων που κατοικούσαν στην Οθωμανική αυτοκρατορία και κατά συνέπεια και των Αθηναίων χριστιανών. Επειδή όμως η Οθωμανική αυτοκρατορία ήταν Θεοκρατική, κάθε νόμος δηλαδή του κράτους έπρεπε να είναι σύμφωνος με το Ισλάμ όπως αυτό είχε καταγραφεί στο ιερό Κοράνι, ο Σουλτάνος ζήτησε από τον ανώτατο θρησκευτικό αρχηγό των Οθωμανών, τον σεϊχουλισλάμη, την έγκριση της γενικής σφαγής με την έκδοση σχετικού «φετφά».6 Σεϊχουλισλάμης και Καδής (Κριτής) των Αθηνών την εποχή εκείνη έτυχε να είναι η ευγενική και δίκαιη μορφή του Χατζή Χαλίλ εφέντης της οικογένειας των Αλφερανιδών, η οποία είχε την φήμη πως ήταν πιστοί τηρητές του Ιερού Νόμου. Γενναίος ο ίδιος και φιλάνθρωπος, με αποφασιστικότητα και θάρρος, όπως αποδείχθηκε από την στάση του, αρνήθηκε την άμεση έκδοση του φετφά και ζήτησε από τον Σουλτάνο προθεσμία να σκεφθεί το θέμα. Κάλεσε αμέσως τον γιατρό του Πατριάρχη και αρχιμανδρίτη Διονύσιο Πύρρο τον Θεσσαλό και τον ερώτησε, αν ο Πατριάρχης διέκειτο φιλικά προς την ενέργεια του Υψηλάντη ή είχε γνώση των σχεδίων των Επαναστατών. Εκείνος βεβαίωσε ότι ο Πατριάρχης ήταν αμέτοχος και αντέκρουσε τις υπόνοιες περί συνεργίας του, ενώ παράλληλα γνωστοποίησε το περιεχόμενο της συζήτησης στον ηρωικό Πατριάρχη Γρηγόριο Ε’ . Με συνοδεία του πατριάρχη Ιεροσολύμων Προκοπίου και άλλων αξιωματούχων (τον ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρλάτο Καλλιμάχη, το μεγάλο δραγουμάνο Κωνσταντίνο Μουρούζη και τον αδερφό του Νικόλα, δραγουμάνο του στόλου) ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε´ επισκέπτεται τον Σεϊχουλισλάμη για να τον διαβεβαιώσει ότι το Γένος ήταν αμέτοχο στην 6 Φετφάς –αραβικής προέλευσης λέξη– ονομάζεται στο Ισλάμ η απόφαση ή το διάταγμα που εκδίδει μια θρησκευτική αρχή. Περιπλους 111 69

Το «σπίτι του Καδή» σήμερα…

εξέγερση του Υψηλάντη και να τον ικετεύσει να το προστατεύσει. Ο Χατζή Χαλήλ τον καθησύχασε ότι δεν θα ενέδιδε στις πιέσεις και του ζήτησε να τον ενισχύσει απέναντι στον σουλτάνο με αποδεικτικά στοιχεία, ότι η επανάσταση δεν είχε γενικό χαρακτήρα και ότι ολόκληρο το Γένος δεν ενεχόταν σε αυτή.7 Ας αφήσουμε στο σημείο αυτό την γραφίδα του ιστορικού και συγγραφέα Σπύρου Μελά να μας περιγράψει τα γεμάτα λεβεντιά λόγια του Χατζή Χαλίλ εφέντη: «Ακούστε, τους λέει ο άγιος άνθρωπος, η φαμίλια μου κρατάει από τους Αλφερανίδες είμαστε πιστοί στα λόγια του προφήτη μας. Το κοράνι δεν επιτρέπει να τιμωρούνται αθώοι για τις πράξεις ενόχων συγγενών τους. Φέρετε μου μια και μόνη απόδειξη πώς ή επανάσταση δεν έχει γενικό χαρακτήρα· πείστε με ότι σεις δεν ξέρατε τίποτα· αποδείξτε μου ότι όλο το γένος σας δεν είναι ένοχο και τ’ αλλά είναι δική μου δουλειά: Ούτε τη θέση μου θα λογαριάσω, ούτε τη ζωή μου. Θα υπερασπίσω μ’ όλες μου τις δυνάμεις έθνος αθώο που κινδυνεύει να χαθεί».8 Και πράγματι ο άγιος αυτός άνθρωπος, όταν με θλίψη μεγάλη και πόνο ψυχής ο Πατριάρχης του προσκόμισε –τον πολυσυζητημένο και παραμένοντα μέχρι σήμερα ακόμα αίνιγμα– αφορισμό των επαναστατών, αρνήθηκε να εκδώσει τον φετφά, με νομική κατοχύρωση από το Κοράνι, που δεν επέτρεπε την τιμωρία αθώων για πράξεις ενόχων συγγενών τους. Έτσι αποτράπηκε μία από τις μεγαλύτερες σφαγές των Ορθοδόξων πληθυσμών στην Οθωμανική αυτοκρατορία. «Ο ήρωας αυτός της αθηναϊκής ελπίδας»9 έσωσε με την άρνησή του μεταξύ άλλων και 3.000 Έλληνες Αθηναίους περίπου (όλοι οι άρρενες άνω των 17 ετών) που επρόκειτο να θανατωθούν προληπτικώς, ώστε σε τυχόν σύρραξη να μην υπερτερούν των ολιγότερων Τούρκων της Αθήνας. Ο Κριτής των Αθηνών και Σεϊχουλισλάμης Χατζη Χαλίλ Εφέντης, δεν είχε ανάγκη και υποχρέωση να επωμισθεί την ευθύνη της σωτηρίας του επαναστατημένου Γένους.

7 Κάτω από αυτό το πρίσμα της φρικτής και υπαρκτής απειλής σφαγιασμού των Χριστιανών εκδίδει «εν θλίψει» ο Πατριάρχης Γρηγόριος Ε’ τον γνωστό «Αφορισμό» εναντίον των επαναστατών. Την ακόμα και σήμερα αμφιλεγόμενης εγκυρότητας πατριαρχική απόφαση αλλά και την πράξη αυτοθυσίας του ανώτατου Ιεροδικαστή Χατζη Χαλήλ ως Άγγελου Σωτηρίας των Ρωμιών μνημονεύει και ο αείμνηστος Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος σε συνέντευξη του στο Διαδίκτυο βλ. σχετικά https://www.youtube.com/ watch?v=yBAzUrbtCnI 8 Σπύρος Μελάς, Ματωμένα Ράσα 9 Α. Σκουμπουρδή, ό.α., σελ. 455

70 Περιπλους 111

Γνώριζε απόλυτα τις συνέπειες του τολμήματός του. Με την υπέρβασή του αυτή υπέγραψε την θανατική του καταδίκη. Οργισμένος ο Σουλτάνος τον καθαίρεσε και τον εξόρισε μαζί με την γυναίκα του στη Λήμνο, όπου όμως δεν έφτασε ποτέ, αφού κάτω από καθεστώς συνεχών και φρικτών βασανισμών, υπέκυψε στα τραύματα του και άφησε έτσι την τελευταία του πνοή στην Κωνσταντινούπολη. Δεν γύρισε ποτέ στην αγαπημένη του Αθήνα, αφού (ας μου επιτρέψει εδώ τον παραλληλισμό ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης από τον «Φτωχό Άγιο») οι άγγελοι μετέφεραν την αγαθή ψυχή του στον Ουρανό «επί πτίλων ανέμων». Στην τουρκική ιστοριογραφία η ηρωική πράξη του Καδή της Αθήνας δεν μνημονεύεται παντελώς. Παράλειψη ή σκοπιμότητα; Ο Αχμέτ Τσεβντέτ πασά (1822-1895), ένας κορυφαίος, θεωρούμενος «εθνικός», Τούρκος ιστορικός, που χρησιμοποίησε και δυτικές πηγές, στη 12τομη ιστορία του που εκδόθηκε από το 1854 (1ος τόμος) έως το 1884: Ahmet Cevdet Paşa: «Tarih-i Cevdet» (Ιστορία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μεταξύ των ετών 1774-1825), δίνει μερικές ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες.10 Ο Χατζή Χαλίλ Εφέντης αποτελεί μια από τις ευγενέστερες μορφές της επανάστασης του 1821 από την… αντίπερα όχθη. Και όσο υπάρχουν ψυχές σαν τον Χατζή Χαλίλ εφέντη το «παιχνίδι» για την ανθρωπότητα δεν έχει χαθεί και η φλόγα «της αγάπης προς τον εχθρό» θα παραμένει άσβεστη.11 Τολμώ να ισχυριστώ ότι δεν θα ήταν αδόκιμο να τιμάται η μνήμη του δίκαιου αυτού Κριτή στις 10 Απριλίου, μαζί με του Πατριάρχη, αφού είναι ή ίδια μέρα στην οποία συναντήθηκαν στον δρόμο της θυσίας για την Ελευθερία ο ένας, για την Δικαιοσύνη ο δεύτερος, οι δύο ανώτατοι θρησκευτικοί Ιεράρχες. Στην συλλογική ιστορική συνείδηση των Αθηναίων αν κάτι μένει από την προσωπικότητα του Χατζή Χαλίλ είναι το διώροφο σπίτι της οδού Τριπόδων 32, με τον κήπο του και το ηλιόλουστο χαγιάτι. Ή ακόμα και η Πράσινη μεταξωτή χρυσοκέντητη ωρολογοθήκη του Σεϊχ-ουλ-Ισλάμ Χατζή Χαλίλ Εφέντη, που εκτίθεται στο Ιστορικό Εθνικό Μουσείο...12 Αλλά η πράξη του Καδή των Αθηνών έχει μια ιδιαίτερη δυναμική για την Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης αλλά και της πόλης των Αθηνών ειδικότερα, αφού έτσι αποφεύχθηκε να ξεκληρισθεί ο ελληνικός πληθυσμός της πόλης μας δια παντός. Και ίσως μόνο γι αυτό είναι ο Χατζη Χαλίλ άξιος ευγνωμοσύνης.

10 Ενδιαφέρουσα γενική Βιβλιογραφία μπορεί να αναζητήσει κανείς στο έργο: Οι «Οθωμανικές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση: Από τον Γιουσούφ Μπέη στον Αχμέτ Τζεβντέτ Πασά» είναι ένα από τα τρία πρώτα βιβλία της επιστημονικής σειράς «Ιστορική Βιβλιοθήκη 1821»-σε επιμέλεια της Μαρίας Χριστίνας Χατζηιωάννου, διευθύντριας ερευνών και διευθύντριας του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ). Παρουσιάζει για πρώτη φορά την πρόσληψη της Επανάστασης από την οθωμανική πολιτική ελίτ. Ετσι, στην ακαδημαϊκή συζήτηση για την Ελληνική Επανάσταση από την οποία σε μεγάλο βαθμό απουσίαζε η οθωμανική πλευρά, προστίθεται μια ολοκληρωμένη πλέον ιστορική εργασία. Αυτό το έργο, όπως και ολόκληρη η σειρά, εντάσσεται στο ερευνητικό και εκδοτικό πρόγραμμα που αφορά επιμέρους και λιγότερο γνωστές από την υπάρχουσα βιβλιογραφία όψεις της Επανάστασης του 1821. Υλοποιείται με τη στήριξη του Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.

11 Τον Χατζη Χαλίλ αναφέρει και ο π.Φιλόθεος Φάρος, στο εξαιρετικό βιβλίο του «Η Εκκλησία ως σκάνδαλο και ως σωτηρία» (Αρμός-2002).

12 Αριθμός Εκθέματος Inventory Nr. 2250/2250, του 19ου αιώνα.

«Ένα αληθινό παραμύθι. Ο ΚΟΡΩΝΟΪΟΣ» Συγγραφέας Χριστίνα Μπόγλου Δαμιανού, Επιστημονική Ομάδα ΚΕΦΠΝ

H

κυρία Χριστίνα Μπόγλου Δαμιανού είναι συγγραφέας με πλούσιο φιλανθρωπικό έργο και καθώς μοιράζεται με τον αδελφό της παιδίατρο, Υποναύαρχο (ΥΙ) Δημοσθένη Δαμιανό ΠΝ, Διευθυντή Υγειονομικού την ίδια ευαισθησία για τα παιδιά, δεν φείδεται πρωτοβουλιών και εθελοντικών δράσεων που έχουν ως σκοπό την φροντίδα και την υποστήριξη μικρών ασθενών και των οικογενειών τους. Στην πρόσφατη πανδημία που ενέσκηψε και άλλαξε σημαντικά την καθημερινότητα μας, η κυρία Χριστίνα Μπόγλου Δαμιανού και η επιστημονική Ομάδα του Κέντρου Ειδικής Φροντίδας Παιδιών του Πολεμικού Ναυτικού επιμελήθηκαν την έκδοση ενός παιδικού βιβλίου που εξηγεί με απλά λόγια στους μικρούς αναγνώστες το πώς πρέπει να δράσουμε για να αντιμετωπίσουμε τον «απρόσκλητο, αγενέστατο και καθόλου ευγενικό επισκέπτη, τον κορωνοϊό… ώστε όλοι να ζήσουν καλά και ευτυχισμένοι και εμείς καλύτερα». Η διδακτική ιστορία συνοδεύεται από όμορφη εικονογράφηση και είναι διαθέσιμη δωρεάν στο διαδίκτυο. Πολλά συγχαρητήρια στην κυρία ΜπόγλουΔαμιανού και στην επιστημονική Ομάδα του ΚΕΦΠΝ για την ωραία έκδοση.

Δράττομαι της ευκαιρίας να ευχαριστήσω την αγαπητή κυρία Χριστίνα Μπόγλου Δαμιανού, η οποία συνεχώς μας εκπλήσσει με το καλλιτεχνικό της τάλαντο, για το ιδιαίτερο δώρο που μας προσέφερε. Ένα αυγό ζωγραφισμένο στο χέρι από την ίδια, με τη μικροσκοπική απεικόνιση ενός ιστιοφόρου που ταξιδεύει με φουσκωμένα τα «φλογισμένα» του πανιά σε ένα χρυσαφένιο φόντο. Απεικόνιση γεμάτη αισιοδοξία, ότι οι δυσκολίες είναι πίσω μας και τα καλύτερα μπροστά μας. Είναι ένα από τα δώρα που ζεσταίνουν την καρδιά και γλυκαίνουν τη θλίψη της φυσικής απουσίας. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Περιπλους 111 71

Νέα της Βιβλιοθήκης • Βιβλιοπαρουσιάσεις • Δωρεές Βιβλίων & Περιοδικών

Βιβλιοθήκη «Αθηνούλα Μαρτίνου» και Δίκτυο Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών

T

ο δίκτυο Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών συμμετείχε στο 12ο Διεθνές Συνέδριο QQML (Ποιοτική και Ποσοτική Μέθοδος στις Βιβλιοθήκες ), με θέμα την αξιολόγηση της επίδρασης των οργανισμών Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Λόγω της βαθιάς ανησυχίας για την ανάπτυξη του κοροναϊού σε σχέση με τις δραστηριότητες συνεδρίων, αποφασίστηκε η μετατροπή του σε εικονικό και πραγματοποιήθηκε από τις 26 έως τις 30 Μαΐου 2020.

Στο συνέδριο έγινε παρουσίαση των ιστορικών συλλογών των Βιβλιοθηκών - Μελών του Δικτύου Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών (Ίδρυματος Λασκαρίδη, Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος και Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού). Η παρουσία της Βιβλιοθήκης «Αθηνούλα Μαρτίνου» στο συνέδριο ήταν ουσιαστική με την παρουσίαση σε power point των ιστορικών συλλογών του Ναυτικού Μουσείου ( Μόνιμη Έκθεση-Αρχεία-Βιβλιοθήκη).

Ναυάγια Που συγκλόνισαν τον κόσμο.

Αναμνήσεις ενός ναυπηγού. Συγγραφέας Μίνος Δ. Κομνηνός

O

Ο εκλεκτός φίλος του Μουσείου κ. Γιώργος Χάλαρης χάρισε στη βιβλιοθήκη του Μουσείου το βιβλίο του Αλεξανδρινού ναυπηγού Μίνου Κομνηνού «Ναυάγια». Οι ναυτικοί όλων των βαθμών όλων των ειδικοτήτων βρίσκουν ενδιαφέρον να διαβάζουν ιστορίες τραγικών ατυχημάτων που συνέβησαν στη θάλασσα, γιατί μέσα από αυτές τις εξιστορήσεις βλέπουν τις παραμέτρους εκείνες που απέβησαν μοιραίες, βλέπουν τη δουλειά τους μέσα στο πλοίο να ξετυλίγεται και ανακαλύπτουν την ενέργεια ή τις ενέργειες που οδήγησαν στο μοιραίο. Το βιβλίο περιέχει σημαντικά ναυτικά ατυχήματα με πολλά ανθρώπινα θύματα επιβατηγών, φορτηγών, δεξαμενοπλοίων, πλωτών γεωτρύπανων κ.α. με έμφαση σε ατυχήματα ελληνικού ενδιαφέροντος τον 20ο και 21ο αιώνα. Τα παραδείγματα των ναυτικών ατυχημάτων γίνονται ακόμα σημαντικότερα καθώς παρουσιάζονται μέσα από το φίλτρο της επιστήμης του

συγγραφέα. Ο Μίνος Κομνηνός γεννημένος στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, γόνος εφοπλιστικής οικογένειας και διαπρεπής ναυπηγός ξέρει να αξιολογήσει τις παρουσιαζόμενες περιπτώσεις ναυαγίων όχι μόνο ως θαλασσάνθρωπος αλλά και ως επιστήμονας. Μέσα στο πνεύμα των ναυτιλιακών αναμνήσεων του συγγραφέα κατονομάζονται πλοία που ταξίδευαν στη Μεσόγειο και μετέφεραν Αγυπτιώτες Έλληνες από και προς τη γενέτειρά τους Αλεξάνδρεια από όλα τα λιμάνια της Μεσογείου. Αναφέρονται επίσης πλοία ελληνικής και ξένης πλοιοκτησίας τα οποία ο συγγραφέας επισκέφθηκε, επιθεώρησε, ή διάβασε γι αυτά. Τέλος στο βιβλίο περιέχεται σπάνιο φωτογραφικό υλικό των οικογενειακών πλοίων που ανήκαν στον πατέρα του συγγραφέα την περίοδο 1943-1962. Ευχαριστούμε τον κ. Χάλαρη για το πολύτιμο κόσμημα της βιβλιοθήκης του Μουσείου. Γιάννης Παλούμπης

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: Κυρία Σταυρούλα Φωτοπούλου: Διατροφική πολιτιστική κληρονομιά της Ελλάδας. Η πίτα. = Culinary cultural heritage of Greece. The pie.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Κύριον Γεώργιο Χάλαρη: Ναυάγια που συγκλόνισαν τον κόσμο: Αναμνήσεις ενός ναυπηγού / Μίνου Δ. Κομνηνού ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Υδρογραφική Υπηρεσία: 1. Ναυτιλιακές οδηγίες των ελληνικών ακτών "Πλοηγός": τ. 2 νοτιοανατολικές ακτές, 2. Ευρετήριο: ναυτικών χαρτών & ναυτιλιακών εκδόσεων = Catalogue of Nautical Charts & Nautical Publications.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Κυρία Μαρία Συμνιανάκη: Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς: Διαχείριση φορτίου / Συστήματα διαχείρισης περιβαλλοντικών προτύπων και ενός εγχειρίδιου πλοίων με τίτλο: Dry-docking Specification.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------14 βιβλία ιστορικού περιεχομένου: Πίσω από τα γεγονότα: βιωματικές αναμνήσεις της Αναστασίας ΑζίναΠενταρά από την προεπαναστατική περίοδο του αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. / Νικόλαος Χαρ. Πενταράς • Γεώργιος Ν. Παπανικολάου: Το επιστημονικό του έργο μέσα από τα μάτια ενός σύγχρονου Κυτταρολόγου / Αριστείδης Γ. Διαμαντής • Η Μαρτυρία μου (Μνήμες από την προεπαναστατική περίοδο και τον αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-59)/ Νικόλας Γεώργιος Μαυρονικόλας 1η, 2η έκδοση • Μάργκαρετ Θάτσερ: η σιδηρά κυρία / Robin Harris • Φρανσουά Μιτεράν: ο σοσιαλιστής που δίχασε / Philip Short • Αγαπητές Ελληνίδες!: Γράμματα από το αλβανικό μέτωπο προς το Λύκειον των Ελληνίδων / Επιμέλεια: Θεοφάνη Κοπανιτσάνου • Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ: ο “πατέρας των Τούρκων” / Ryan Gingeras • John Fitzgerald Kennedy: ο δρόμος προς τη δολοφονία / Bill O’ Reilly & Martin Dugard • Διπλωματία/Henry Kissinger, τ. Α’. • Βλαντιμίρ Πούτιν: ο νέος τσάρος / Steven Lee Myers, τ. Β’ -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

72 Περιπλους 111

Περιοδικά & έντυπα που εστάλησαν στο ΝΜΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING. International Monthly Review 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ 3. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 4. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ 5. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ 6. ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 7. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ 8. ΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΗ 9. ΗΧΩ ΤΗΣ Π.Ε.Σ.Μ.Ε.Ν.

10. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ 11. SHIP MANAGEMENT International 12. ΛΙΜΕΝΙΚΗ ΗΧΩ 13. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΣΩ.Ν.Π.Α.Π. ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ 2. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ



Ημερολoγιο Μουσεiου ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ ΤΟΥ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ Τρίτη 25 Μαΐου 2020

Ομιλία Προέδρου ΝΜΕ Αναστασίας Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη

Η Πρόεδρος στο βήμα.

Ε

κλεκτά μέλη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, Αισθάνομαι ειλικρινά ευτυχής που για μια ακόμη φορά καλούμαι να απευθυνθώ στη Γενική Συνέλευση των μελών του Μουσείου, το ανώτατο διοικητικό όργανο του φορέα και να θέσω στην κρίση σας τον απολογισμό των ενεργειών του χρόνου που έφυγε και τον προγραμματισμό των δράσεων για τον χρόνο που ήδη διανύουμε. Αρχικά ο Γενικός Γραμματέας θα παρουσιάσει τις δράσεις του Μουσείου για το χρόνο που μας πέρασε. Στη συνέχεια θα ακολουθήσει ο ταμειακός απολογισμός και η έκθεση της Εξελεγκτικής Επιτροπής. Μετά την ανάγνωσή τους θα σας ζητηθεί η έγκριση των ανωτέρω και η απαλλαγή του Διοικητικού Συμβουλίου από κάθε ευθύνη. Το Μουσείο μας τη χρονιά που πέρασε προχώρησε στο σχεδιασμό πολλαπλών πολιτιστικών δράσεων με στόχο την ενίσχυση της σχέσης μας με το υπάρχον κοινό μας και παράλληλα την προσέλκυση νέων κατηγοριών κοινού. Το Μουσείο οργάνωσε και συμμετείχε σε περιοδικές εκθέσεις, συνέδρια, ημερίδες, επετειακές εκδηλώσεις, εκδηλώσεις για παιδιά. Στο πλαίσιο αυτό, συνεργαστήκαμε με άλλους πολιτιστικούς και ερευνητικούς φορείς, όπως το Πολεμικό Μουσείο, το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά, την Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος», την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας, το Σωματείο «Διόνυσος» κ.α. Ο Γενικός Γραμματέας θα σας μιλήσει για αυτές τις δράσεις αναλυτικά. Επιτρέψτε

μου, όμως, να σταθώ ιδιαίτερα στη συνεργασία μας με την Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος», που μετρά, ήδη, πολλά χρόνια… και σημαντικές δράσεις και εκδηλώσεις. Επιγραμματικά αναφέρω την πραγματοποίηση εκπαιδευτικού προγράμματος με τίτλο «Σφουγγαράδες της Καλύμνου και το φυσικό σφουγγάρι» σε μαθητές Δημοτικού, Γυμνασίου και Λυκείου τη σχολική χρονιά 20182019 στο χώρο του Μουσείου, την εκδήλωση για τους Σφουγγαράδες της Καλύμνου στο πλαίσιο του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2019, την εκδήλωση αφιερωμένη στο θρυλικό αντιτορπιλικό «ΑΔΡΙΑΣ» στο Πολεμικό Μουσείο τον Απρίλιο του 2019. Τους ευχαριστούμε θερμά για αυτή τη συνεργασία. Είχαμε την πρόθεση να τιμήσουμε τα ιδρυτικά μέλη της Ομάδας, Νίκο Παπαδόπουλο και Ευδοκία Βουβάλη για την προσφορά τους υπέρ των σκοπών του Μουσείου και την πολύτιμη συμβολής τους στην προβολή της ναυτικής μας κληρονομιάς και παράδοσης. Όπως επίσης και τους μοντελιστές Αντώνιο Βλασσόπουλο και Εμμανουήλ Ζώρζο. Στη Συνέλευση είχαμε επίσης, σκοπό, όπως και κάθε χρόνο να τιμήσουμε όσες και όσους διατηρούν την ιδιότητα του ενεργού μέλους του σωματείου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος για τριάντα χρόνια. Φέτος θα τιμούσαμε τους Ματθαίο Λω και Ιωάννη Μαραγκουδάκη, δύο σημαντικούς ανθρώπους της ναυτιλίας. Οι συνθήκες, όμως, μας αναγκάζουν να μεταφέρουμε τις βραβεύσεις εν ευθέτω χρόνω … Θα ήθελα επίσης, να αναφερθώ στη συνεργασία μας με την Ομάδα Εναλίων Αποτυπώσεων του Εργαστηρίου Τοπογραφίας του Τμήματος Αγρονόμων και Τοπογράφων Μηχανικών της Πολυτεχνικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, με την οποία συνεργαστήκαμε για πρώτη φορά τον Μάρτιο που μας πέρασε στην πραγματοποίηση μίας ημερίδας με θέμα «Αυτόνομη Κατάδυση και Επιστήμη Πολιτών» Στην ημερίδα αναδείχθηκαν καλές πρακτικές που αφορούν σε διαδικασίες ενημέρωσης, ευαισθητοποίησης, εκπαίδευσης ή ενεργού συμμετοχής αυτοδυτών, ενώ παρουσιάστηκαν παραδείγματα και προοπτικές ατομικών ή ομαδικών πρωτοβουλιών για την άμεση ή την έμμεση υποστήριξη επιστημονικού έργου που διεξάγεται στον ενάλιο χώρο. Το έργο αυτής της Ομάδας είναι πράγματι πολύ σημαντικό και ευελπιστούμε να συνεργαστούμε στο μέλλον και σε άλλες δράσεις. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, ως γνωστόν, προεδρεύει στη συμβουλευτική επιτροπή του Υπουργείου Πολιτισμού για την Προστασία και την Ανάδειξη των Παραδοσι-

ακών Σκαφών και της Ξυλοναυπηγικής Τέχνης του Ελληνικού Χώρου και πρωταγωνιστεί σε μία σειρά δράσεων για την αποτροπή της καταστροφής των ξύλινων αλιευτικών σκαφών σύμφωνα με το πρόγραμμα και τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Στο πλαίσιο αυτό, το χρόνο που μας πέρασε το τεύχος 107 του περιοδικού μας «Περίπλους» ήταν αφιερωμένο στα ξύλινα παραδοσιακά σκάφη και τη ξυλοναυπηγική τέχνη του ελλαδικού χώρου. Το Μουσείο, όπως γνωρίζετε, δίνει ιδιαίτερη βαρύτητα επίσης, στον τομέα των εκδόσεων, με στόχο να προωθήσει την επιστημονική έρευνα για τη ναυτική ιστορία και παράδοση. Τα τελευταία χρόνια έχει εκδώσει ιστορικού περιεχομένου βιβλία που έχουν τιμηθεί πολλές φορές από την Ακαδημία Αθηνών. Πρόσφατα μία ακόμα έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος απέσπασε το βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών στην κατηγορία «Θετικών Επιστημών Γραμμάτων και Τεχνών». Πρόκειται για το τελευταίο βιβλίο του Αντιναυάρχου Ιωάννη Παλούμπη «Ελλήνων Πλόες. Η πορεία της Ελληνικής Εμπορικής Ναυτιλίας δια μέσου των αιώνων». Από τα σημαντικότερα, ωστόσο έργα του Μουσείου είναι η πραγματοποίηση εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε πλέον των 19.000 μαθητών όλων των βαθμίδων, με σκοπό να έρθουν τα παιδιά σε επαφή με τη ναυτική παράδοση και ιστορία και να μελετήσουν τη δημιουργία, ανάπτυξη και εξέλιξη της ελληνικής ναυτιλίας. Τα τελευταία χρόνια της οικονομικής κρίσης το Μουσείο έχει γίνει δέκτης συνεχών αιτημάτων από δημόσια σχολεία της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης για συμμετοχή στα εκπαιδευτικά προγράμματα χωρίς καταβολή αντιτίμου. Το Μουσείο, έχοντας ως γνώμονα ότι η διασφάλιση της προτεραιότητας, η παροχή δηλαδή της δυνατότητας στο μαθητικό κοινό να συμμετέχει ισότιμα και ενεργά στα προγράμματα πρέπει να αποτελεί προτεραιότητα όλων μας, έχει αναλάβει όλα αυτά τα χρόνια τη κάλυψη αυτών των αντιτίμων. Σήμερα, που η πανδημία έχει δημιουργήσει νέα δεδομένα, το Μουσείο σκοπεύει να σχεδιάσει ψηφιακές δράσεις για παιδιά ώστε το Μουσείο να «φτάσει» και στην πιο απομακρυσμένη περιοχή της χώρας. Ελπίζουμε να βρούμε τους ανθρώπους που θα ευαισθητοποιηθούν και θα συνδράμουν οικονομικά τις δράσεις αυτές. Άλλωστε, το Μουσείο ήδη στο πλαίσιο των σκοπών του να καταστήσει ευρύτατα προσιτές τις ποικίλες συλλογές του Μουσείου αλλά και τις δράσεις του μέσα από κάθε δίαυλο επικοινωνίας και έκθεσης προχώρησε μέσα

Περιπλους 111 73



Ημερολόγιο Μουσείου

στο 2019 στο σχεδιασμό της αγγλικής έκδοσης της ιστοσελίδας του Μουσείου, η οποία είναι πλέον στον «αέρα». Όπως γνωρίζετε για το 2020 είχαμε σχεδιάσει πολλές εκδηλώσεις για τα 2.500 χρόνια από την ιστορική ναυμαχία της Σαλαμίνας, μεταξύ των οποίων την οργάνωση δύο σημαντικών εκθέσεων. Το υποχρεωτικό κλείσιμο του Μουσείου δεν ακύρωσε τους σχεδιασμούς μας, μας ανάγκασε, ωστόσο, να επαναπροσδιορίσουμε το χρόνο πραγματοποίησής τους. Εφαρμόζοντας όλα τα μέτρα που προβλέπονται από τα πρωτόκολλα του ΕΟΔΥ και από τις οδηγίες που μας έχει στείλει το Υπουργείο Πολιτισμού οι εκθέσεις θα ανοίξουν για το κοινό τον Νοέμβριο και τον Δεκέμβριο του 2020. Συγκεκριμένα, στις 2 Νοεμβρίου θα ανοίξει η ομαδική, εικαστική έκθεση που θα φιλοξενηθεί στο Δημοτικό Θέατρο Πειραιά. 20 – 25 διακεκριμένοι Έλληνες εικαστικοί έχουν προσκληθεί να δώσουν μία σύγχρονη ερμηνεία μέσα από το προσωπικό τους καλλιτεχνικό ιδίωμα στο ιστορικό αφήγημα της μεγάλης ναυμαχίας. Στην έκθεση θα παρουσιαστεί επίσης, το έργο του μεγάλου θαλασσογράφου του 19ου αιώνα, Κωνσταντίνου Βολανάκη με τίτλο «Ναυμαχία της Σαλαμίνας», το οποίο θα αποτελέσει σημείο αναφοράς και διαλόγου με τα έργα των σύγχρονων

δημιουργών. Επιμελήτρια της έκθεσης είναι η ιστορικός τέχνης Λουΐζα Καραπιδάκη, επιστημονικός σύμβουλος είναι ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης, Μανόλης Βλάχος, υπεύθυνη οργάνωσης είναι η Δέσποινα Κατσαρού Μοσχονά, ενώ στην οργάνωση συμμετέχει και η εικαστικός Ιωάννα Βλάχου. Η δεύτερη έκθεση προγραμματίζεται να εγκαινιαστεί στις 2 Δεκεμβρίου στο χώρο του Μουσείου. Η έκθεση αυτή φιλοδοξεί να αφηγηθεί την ιστορία και να παρουσιάσει την ιστορική σημασία του γεγονότος που καθόρισε τη διαμόρφωση του ελληνικού και κατ’ επέκταση του δυτικού πολιτισμού. Με τη χρήση νέων τεχνολογιών και ψηφιακών διαδραστικών εφαρμογών θα σκιαγραφηθεί μία συνεκτική και πιστή στις πηγές αναπαράσταση της ναυμαχίας, των πλοίων και της εποχής για πρώτη φορά σε μία έκθεση. Παράλληλα, με την έκθεση θα εκδοθεί επιστημονικός κατάλογος που θα περιλαμβάνει μελέτες ειδικών που θα παρουσιάζουν το ιστορικό γεγονός της ναυτικής σύγκρουσης αξιοποιώντας αρχαιολογικά, επιγραφικά, γεωλογικά και ιστορικά δεδομένα, πολλά από τα οποία θα παρουσιαστούν για πρώτη φορά. Την συνολική επιστημονική ευθύνη της έκδοσης έχει ο καθηγητής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και Πρόεδρος του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευ-

νών κος Γιάννος Λώλος. Κυρίες και κύριοι θεωρώ πρέπον να μην παραλείψω να εξάρω τη δουλειά που επιτελείται στο Μουσείο από τα ελάχιστα παιδιά που υπηρετούν εδώ, 6 τον αριθμό, με τόσες δραστηριότητες που σε άλλους οργανισμούς και ιδρύματα απασχολούν πολλαπλάσιους υπαλλήλους. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους του εθελοντές, οι οποίοι προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στα διάφορα τμήματα του Μουσείου, την ιστορικό κα. Βαρβάρα Μπαλαμπανέρη-Ξάνθη, τον ναυπηγό κ. Δημήτρη Σγουρέλη, τον μηχανικό κ. Γεώργιο Χάλαρη, τα μέλη της Πολιτιστικής Ομάδας «Αρχιπέλαγος», κ. Νίκο Παπαδόπουλο και κα. Ευδοκία Βουβάλη, την αρχιτέκτονα κα. Βέλβετ Καρατζά, τους ζωγράφους-μέλη μας Μαρίνα Ζωγραφάκη, Σωτήρη Τζαμουράνη, Ιωσήφ Ντεμίρη και Δημοσθένη Χοζό για τη διάθεση έργων τους υπέρ των σκοπών του Μουσείου. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους εσάς που με την παρουσία σας στηρίζετε την προσπάθεια να διατηρούμε ένα Μουσείο που αντιπροσωπεύει το σημαντικότερο εθνικό χαρακτηριστικό τη «ναυτοσύνη» και παρουσιάζει την ανεπανάληπτη ναυτική μας ιστορία. Σας ευχαριστώ

Λογοδοσία πεπραγμένων για το έτος 2019 Ομιλία του Γεν. Γραμματέα του Δ.Σ. Αρχιπλοιάρχου (Ο) Ιωάννη Λιναρδάκη ΠΝ ε.α.

Μέλη που «έφυγαν» το 2019. Η μνήμη τους ας μένει πάντα κοντά μας...

• Αλικαμπιώτης Τίτος (1977) • Γωγιός Νικόλαος (1995) • Δούσης Δημήτριος (1976)

ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ Από 19 Μαρτίου έως 21 Απριλίου το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετείχε στο πρόγραμμα δράσεων του Δημοτικού Θεάτρου Πειραιά με τίτλο «Το λιμάνι ως θέατρο αλλαγής: Αθήνα – Πειραιάς, μια σχέση αμφίδρομη ». Το πρόγραμμα ήταν συνδιοργάνωση με την «Αθήνα 2018 - Παγκόσμια Πρωτεύουσα Βιβλίου». Συγκεκριμένα, στο Μουσείο δημιουργήθηκε μία ειδική εκθεσιακή διαδρομή μέσα στη μόνιμη έκθεση με σκοπό την ανάδειξη της τοπικής ιστορίας του Πειραιά όπως αυτή καθορίστηκε από τη λειτουργία του λιμανιού της από την αρχαιότητα έως σήμερα. Επίσης, στο ίδιο πλαίσιο πραγματοποιήθηκε στις 7 Απριλίου 2019 ομιλία του αρχαιολόγου και μέλους της ερευνητικής ομάδας Zea Harbour Project κ. Παναγιώτη Αθανασόπουλου με θέμα: Αναζητώντας το ναυτικό παρελθόν του Πειραιά. Οι αρχαιολογικές έρευ-

74 Περιπλους 111

• Καπαϊτζής Δημήτριος (2002) • Κούσουλα Μαρία (2002) • Λυκούρης Βασίλειος (1972)

Ο Γενικός Γραμματέας στο βήμα.

• Μπουροπούλου Αγνή (2007) • Στεπάνωφ Λεωνίδας (1983)

νες στα λιμάνια της Ζέας και της Μουνιχίας 2001-2012». Την 1η Απριλίου 2019 πραγματοποιήθηκε στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών εκδήλωση αφιερωμένη στο θρυλικό Αντιτορπιλικό “ΑΔΡΙΑΣ” και τον ιστορικό επανάπλου του στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Η εκδήλωση ξεκίνησε με ομιλία του Αντιναυάρχου ε.α. κ. Ιωάννη Παλούμπη για την προσωπικότητα του Ναυάρχου Ιωάννη Τούμπα και στη συνέχεια προβλήθηκε το ντοκιμαντέρ με τίτλο “Ελεύθερον το Εύψυχον”, παραγωγής της Πολιτιστικής Ομάδας “Αρχιπέλαγος”. Η εκδήλωση ήταν συνδιοργάνωση του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος, του Πολεμικού Μουσείου και της Πολιτιστικής Ομάδας “Αρχιπέλαγος”. Στις 5 Μαΐου 2019 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετέχοντας στους εορτασμούς του Δήμου Πειραιά «Ημέρες Θάλασσας



2019» παρουσίασε παράσταση Καραγκιόζη από το Θέατρο Σκιών Αθανασίου. Ο κος Ανάργυρος Αθανασίου από τον ομώνυμο ιστορικό πειραιώτικο θίασο με τους συνεργάτες του παρουσίασε στους μικρούς και μεγάλους φίλους που πήραν μέρος στην εκδήλωση την παράσταση «Ο Καραγκιόζης Ψαράς». Οι μικροί μας φίλοι άκουσαν επίσης, από τον κύριο Αθανασίου πληροφορίες για την ιστορία και την τεχνική του θεάτρου σκιών, κατασκεύασαν από μία φιγούρα και τέλος κεράστηκαν με γλυκά. Η εκδήλωση ήταν του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, του Σωματείου ΔΙΟΝΥΣΟΣ και του Θεάτρου Σκιών Αθανασίου. Στις 18 Μαΐου 2019 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος συμμετέχοντας στον εορτασμό της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων 2019 παρουσίασε, όπως ήδη ακούσατε από την Πρόεδρο, σε συνεργασία με τη μη κερδοσκοπική Πολιτιστική Ομάδα «Αρχιπέλαγος» ειδικό αφιέρωμα στους Σφουγγαράδες της Καλύμνου. Στις 28 Σεπτεμβρίου 2019 φιλοξενήσαμε στους χώρους μας εκδήλωση των τμημάτων ΑΗΕPΑ Πειραιώς & Ψυχικού-Φιλοθέης για τον εορτασμό της «Παγκόσμιας Ημέρας Ναυτιλίας» που είχε ως θέμα την «Ενδυνάμωση της Γυναίκας στη Ναυτιλιακή Κοινότητα». Συγκεκριμένα πραγματοποιήθηκαν ομιλίες του Διευθυντή της Υπηρεσίας Ιστορίας Ναυτικού Πλοιάρχου κ. Ιωάννη Διαμαντάκη Π.Ν., του cpt κ. Δημήτριου Ματθαίου CEO της Arcadia Shipmanagement & Chairman of the «Green Award Foundation» και του κ. Γεώργιου Ξηραδάκη, Προέδρου του U.S. Propeller Club of Piraeus. Στις 14 Οκτωβρίου 2019 σε συνεργασία με το Δημοτικό Θέατρο Πειραιά παρουσιάστηκε στο Ναυτικό Μουσείο το πρώτο μέρος της τριλογίας/ performance το «Πανόραμα ενός μελαγχολικού» του συγγραφέα Μανώλη Τσίπου. Στα τρία μέρη (ερωτική απώλεια -η απώλεια του θανάτου -η αναγέννηση κάποιο καλοκαίρι μέσα σε αίθουσα της πινακοθήκης Ουφίτσι) ακούστηκαν αποσπάσματα από τη νουβέλα «Πανόραμα ενός μελαγχολικού» του Μανώλη Τσίπου και κείμενα της Βίκυς Κυριακουλάκου. Η είσοδος για το κοινό ήταν ελεύθερη. Στις 7 Δεκεμβρίου 2019 μέλη και φίλοι του Μουσείου αντάλλαξαν ευχές σε μια ζεστή ατμόσφαιρα εν όψει των εορτών των Χριστουγέννων. Στις 15 Δεκεμβρίου 2019 το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος φιλοξένησε για μία ακόμη φορά την εορταστική εκδήλωση του Κέντρου Ειδικής Φροντίδας Παιδιών (ΚΕΠΦ) με την ευκαιρία των εορτών των Χριστουγέννων και του Νέου Έτους. Την εκδήλωση χαιρέτισαν ο Αρχηγός ΓΕΝ Αντιναύαρχος Νικόλαος Τσούνης ΠΝ και ο Διευθυντής Διεύθυνσης Υγειονομικού ΓΕΝ, Υποναύαρχος Δημοσθένης Δαμιανός ΠΝ. Κατά τη διάρκεια της εκδήλωσης λειτούργησε χριστουγεννιάτικη αγορά με γλυκά, είδη δώρων και βιβλία τα οποία προσέφεραν υποστηρικτές του έργου

του ΚΕΠΦ και μέλη του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Τα κέρδη από τις πωλήσεις διατέθηκαν για τους σκοπούς του ΚΕΦΠ. Εκδόσεις Το Ναυτικό Μουσείο προχώρησε στην έκδοση ημερολογίου για το έτος 2020 με τίτλο «Κιβωτός της Ναυτοσύνης-ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ». Το ημερολόγιο μάς ταξιδεύει, μέσα από τις σελίδες του, στη ναυτική παράδοση και πορεία των Ελλήνων από την αρχαιότητα, το Βυζάντιο, τη Λατινοκρατία, την Τουρκοκρατία, τα Προεπαναστατικά χρόνια, την Επανάσταση του 1821, τους Παγκόσμιους πολέμους, μέχρι και την Εμπορική Ναυτιλία του σήμερα, με πλούσιο υλικό από την εκπληκτική συλλογή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Παρουσιάζονται κειμήλια, έργα τέχνης, χάρτες και μοντέλα πλοίων, που δίνουν την ευκαιρία στους αναγνώστες να περπατήσουν στους θαλασσινούς δρόμους στους οποίους καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε η ναυτική παράδοση των Ελλήνων. ΣΥΛΛΟΓΕΣ-ΑΡΧΕΙΑ Σημαντικές ήταν και τη χρονιά που μας πέρασε οι δωρεές κειμηλίων και αρχειακού υλικού. Μεταξύ άλλων θα θέλαμε να αναφερθούμε στις δωρεές μοντέλων πλοίων των εταιρειών Capital Ship Management Corp. και Metrostar Management Corp. με τις οποίες εμπλουτίζεται η συλλογή των σύγχρονων εμπορικών πλοίων καθώς και η δωρεά παραδοσιακών εργαλείων καραβομαραγκού του Αντ. Βλασσόπουλου καθώς κάτι ανάλογο δεν υπήρχε στη συλλογή του Μουσείου. Όσο αφορά τα αρχεία ιδιαίτερα σημαντική ήταν η δωρεά της κας. Βασιλικής Ραμπατζίκου που δώρισε στο Μουσείο το αρχείο του πατέρα της, του ηρωικού καπετάνιου Βαγγέλη Λουκά Κουταλιανού, ο οποίος έδρασε στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και στον Κυπριακό Αγώνα. Θα θέλαμε επίσης, να ευχαριστήσουμε θερμά τον Πρόεδρο του Ελληνικού Ινστιτούτου κ. Χάρη Τζάλας που συνεχίζει να παραδίδει στο Μουσείο το Αρχείο του. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΑΘΗΝΟΥΛΑ ΜΑΡΤΙΝΟΥ Κατά τη διάρκεια του έτους 2019, η βιβλιοθήκη «Αθηνούλα Μαρτίνου» του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος εμπλουτίστηκε με περισσότερους από 600 νέους τίτλους βιβλίων κυρίως ναυτικού και ιστορικού περιεχομένου, οι οποίοι προήλθαν από δωρεές μελών και φίλων του Μουσείου. Αξίζει να σημειωθούν οι δωρεές της κυρίας Έλενας Λεμπεσοπούλου, η οποία δώρισε πλήθος συλλεκτικών εκδόσεων από τη βιβλιοθήκη του αειμνήστου πατρός της, μέλους του Μουσείου Θέμη Λεμπεσόπουλου, της κυρίας Σαμπία Θεοδωρουλάκη από τη βιβλιοθήκη του αειμνήστου συζύγου της Ναυάρχου Γεωργίου Θεοδωρουλάκη καθώς του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.

Mε ποικιλία δράσεων συμμετείχε η Βιβλιο-

Ημερολόγιο Μουσείου

θήκη «Αθηνούλα Μαρτίνου» του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στο 85ο Συνέδριο της Διεθνούς Συνομοσπονδίας Ενώσεων Βιβλιοθηκών (IFLA WLIC 2019) με θέμα: "Libraries: dialogue for change", που πραγματοποιήθηκε για πρώτη φορά στην Ελλάδα, στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, από τις 24 έως τις 30 Αυγούστου 2019. Το Συνέδριο της IFLA αποτελεί το σημαντικότερο γεγονός στον χώρο των βιβλιοθηκών και της πληροφόρησης διεθνώς. Φέτος προσέλκυσε πάνω από 3.300 συνέδρους από 130 διαφορετικές χώρες. Η παρουσία της Βιβλιοθήκης μας στο συνέδριο αυτό ήταν ουσιαστική, μέσω των παρακάτω δράσεων: •Σ υμμετοχή στα poster sessions, τη Δευτέρα 26 και την Τρίτη 27/8, με παρουσίαση του Δικτύου Ναυτιλιακών Βιβλιοθηκών (ΔΙ-ΝΑΥΒΙ - MarLiNet), στο οποίο η Βιβλιοθήκη του Ναυτικού Μουσείου είναι μέλος.

•Σ υμμετοχή στο πρόγραμμα «Επισκέψεις στις ελληνικές βιβλιοθήκες-Library visits». Την Παρασκευή 30 Αυγούστου ομάδα συνέδρων επισκέφθηκε τη Βιβλιοθήκη του Μουσείου και είχαν την ευκαιρία να ενημερωθούν για τη συλλογή, την οργάνωση, τη λειτουργία και τις δράσεις της από την βιβλιοθηκονόμο κυρία Κάτια Καρανιώτου. Ολοκληρώνοντας την επίσκεψή τους οι σύνεδροι περιηγήθηκαν στις μόνιμες συλλογές του Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος.

•Π αρουσίαση της Βιβλιοθήκης στο συνέδριο με banner στο Library boulevard, με ενημερωτικά φυλλάδια καθώς και στο Ημερολόγιο 2020 που διανεμήθηκε σε όλους τους συνέδρους, σε δισέλιδο αφιέρωμα.

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ Το Μουσείο συνέχισε για 25η χρονιά το εκπαιδευτικό του έργο με την διενέργεια εκπαιδευτικών προγραμμάτων και ξεναγήσεων στις μόνιμες συλλογές του. Αξίζει να σημειωθεί ότι προς μεγάλη μας ικανοποίηση, πέραν των λοιπών ιδιαίτερα πολλών επισκεπτών, το Μουσείο επισκέφθηκαν τον προηγούμενο χρόνο πλέον των 19.000 μαθητών ξεναγηθέντες στις εγκαταστάσεις και στα εκθέματά μας. Τέλος, η εκπαιδευτική ομάδα του Μουσείου συνέχισε να συμμετέχει στις δράσεις της ομάδας εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ελληνικού τμήματος του I.C.O.M. με συμμετοχή σε σεμινάρια και ημερίδες. ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ Η συνεργασία με το περιοδικό «ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ» συνεχίζεται ως σήμερα. Σε κάθε περιοδικό παραχωρούνται 2-3 σελίδες στις οποίες παρουσιάζονται οι δραστηριότητες του Μουσείου, ενώ μέσα από αφιερώματα σε ιστορικές επετείους του Πολεμικού και Εμπορικού Ναυτικού προβάλλεται υλικό από τις συλλογές και τα Αρχεία του Μουσείου. Στη συνέχεια ακολουθεί η παρουσίαση των οικονομικών στοιχείων της παρελθούσης χρήσεως.

Περιπλους 111 75



Ημερολόγιο Μουσείου

76 Περιπλους 111



Ημερολόγιο Μουσείου

Σημαντική Δωρεά για τη βιβλιοθήκη «Αθηνούλα Μαρτίνου» του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Η

Αστική Μη Κερδοσκοπική Εταιρεία Πολιτιστικού και Κοινωφελούς Έργου ΑΙΓΕΑΣ, διαχειριστής της οποίας είναι το επίτιμο μέλος του Μουσείου κ. Αθανάσιος Μαρτίνος, ανέλαβε για ένα ακόμη έτος την κάλυψη της μισθοδοσίας και των ασφαλιστικών εισφορών, ύψους 25.000 ευρώ, της μοναδικής υπαλλήλου της Βιβλιοθήκης «Αθηνούλας Μαρτίνου» του Μουσείου για την απρόσκοπτη λειτουργία της. Εκφράζουμε και δημοσίως τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας προς την ΑΙΓΕΑΣ ΑΜΚΕ και τον κ. Αθανάσιο Μαρτίνο για την επί σειρά ετών έμπρακτη στήριξή τους στους σκοπούς του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος.

Χρηματικές Δωρεές

Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες και την ευγνωμοσύνη μας για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Το Κοινωφελές Ίδρυμα "Μαρία Τσάκος"- Κέντρο Ναυτικής Έρευνας & Παράδοσης € 1.000,00 (χιλίων ευρώ) για την ενίσχυση των σκοπών του Μουσείου.

Νέα Μέλη Καλωσορίζουμε τα νέα μέλη του Μουσείου Τα Μέλη του Διοικητικού Συμβουλίου του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος στην υπ’ αριθμ. 734 συνεδρίασή του την 11η Ιουνίου 2020, απεφάσισαν ομόφωνα την ανακήρυξη των Ναυάρχων Ευάγγελου Αποστολάκη και Νικολάου Τσούνη, ως επιτίμων μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος για την συνεχή και ανιδιοτελή προσφορά τους προς τους σκοπούς του Μουσείου. Ηλίας Ευαγγέλου - Απόστρατος Π.Α.

Αλκιβιάδης Λεμπέσης - Έμπορος

Στυλιανός Παπανδρεόπουλος - Δικηγόρος

Αργύριος Πετρής - Ελεύθερος Επαγγελματίας

Μαρία Σαραντίτη - Συνταξιούχος Δημοσίου

Μαρία Συμνιανάκη - Δόκιμος Οικονομικός Αξιωματικός Ε.Ν.

Φίλιππος Σύρμας - Ναυτικός Δόκιμος

Ιωάννης Τριφύλλης - Μέλος Διοικούσας Επιτροπής ΝΕΕ

Δωρεές Εκθεμάτων και Αρχειακού Υλικού Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμα: Ο κ. Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ένα ομοίωμα του πλοίου Catalina Star, τύπου 3.400 TEU Container, το οποίο ανήκε στο στόλο της εταιρείας METROSTAR MANAGEMENT CORP. Το μέλος μας κ. Χρήστος Κούσουλας ένα πηλίκιο, ένα χιτώνιο υποναύαρχου με διεμβολές και ένα παντελόνι χειμερινής στολής του Ναυάρχου Γρηγορίου Μεζεβίρη. Επίσης, μία χειμερινή στολή Α/Ν Διευθύνουσας (πίλος, χιτώνιο και φούστα) της αειμνήστου συζύγου του και εκλεκτού μέλους του Μουσείου Μαρίας Κούσουλα. Ο κύριος Αντώνιος Βλασσόπουλος, μία σειρά παλαιών εργαλείων ξυλοναυπηγικής. Ο κύριος Γεράσιμος Μαράτος, πλήθος χαρτών της Υδρογραφικής Υπηρεσίας από το αρχείο του πατρός του Σπυρίδωνα Μαράτου, ο οποίος είχε διατελέσει Διοικητής Υδρογραφικής Υπηρεσίας κατά τα έτη 1956-1961. Ο κύριος Ηλίας Μιχ. Ξυλάς, ένα άλμπουμ με φωτογραφίες λειφθήσες τη δεκαετία του 1980 από τον ίδιο κατά την επίσκεψή του στον χώρο έκθεσης του ιστορικού καϊκιού «Άγιος Γεώργιος», σύμβολο του Απελευθερωτικού Αγώνα της ΕΟΚΑ 1955-1959. Ο κύριος Μιχαήλ Η. Ξυλάς φωτογραφίες της δεκαετίας του 1950 από το προσωπικό του αρχείο.

Γράφει ο Σκάπουλος

Α

γαπητοί αναγνώστες το Βαρόμετρο δεν θα μπορούσε και βέβαια δεν θα ήταν και επιτρεπτό, να ξεφύγει από την πραγματικότητα της επικαιρότητας και να μην αναφερθεί στα τόσα σημαντικά και πρωτόγνωρα που συνέβησαν στον κόσμο στο διάστημα από την τελευταία επικοινωνία μας. Τώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές (τέλη Ιουνίου) η χώρα, ο πληθυσμός, η κοινωνία, έχουμε απαλλαγεί από το άχθος της καραντίνας και η ζωή έχει αρχίσει να ξαναμπαίνει στις ράγες της ομαλότητας. Βέβαια ο τουρισμός είναι δραματικά πεσμένος, η οικονομία σέρνεται, ο κορονοϊός εξακολουθεί να μας δείχνει τα δόντια του και να μας θυμίζει ότι οποιαδήποτε παρέκκλιση από τα μέτρα προφύλαξης μπορεί να αποβεί μοιραία. Πολύς θόρυβος έγινε για τη διάρκεια του εγκλεισμού μας, που επιβλήθηκε από τους ειδικούς και που διήρκεσε περίπου 50 ημέρες. Δεν λέει κανείς πως είναι ένα μικρό διάστημα, αλλά εν πάση περιπτώσει δεν ήταν και για θάνατο. Εμείς οι παλιότεροι ναυτικοί που είχαμε ταξιδέψει στην παλιά ναυτιλία, δηλαδή στο τέλος της δεκαετίας του ’40 με αρχές της δεκαετίας του ’50 είχαμε συνηθίσει τα ταξίδια μας να διαρκούν πολλές φορές πάνω από δύο μήνες και αν τότε αντέχαμε τα ταξίδια μας, ο τωρινός περιορισμός μας στο σπίτι δεν μας πείραξε καθόλου. Μάλιστα ένας εγκλεισμός με τα βιβλία μας, τις τηλεοράσεις, με την άνεση να ζεις δίπλα στους δικούς σου, δίπλα στους αγαπημένους, να μπορείς να τηλεφωνείς οπουδήποτε, όποια στιγμή επιθυμούσες.

78 Περιπλους 111

Πρωτομπάρκαρα σ’ ένα Liberty στο Κάρντιφ της Ουαλίας, όπου με είχε στείλει η Οινουσιώτικη εταιρεία στην οποία έπιασα δουλειά, για να «πιάσω» το βαπόρι. Φορτίο, τι άλλο;; κάρβουνο!!. Προορισμός;; Η Γιοκοχάμα στην Ιαπωνία. Απελπιστικό φορτίο. Ξεθεωνόμαστε να καθαρίσουμε τα αμπάρια μετά το ξεφόρτωμα, για να φορτώσουμε κάτι άλλο για την Ευρώπη. Μπαίναμε με μάσκες και γάντια στο αμπάρι και η καρβουνόσκονη έμπαινε στα ρουθούνια, στα νύχια, στο δέρμα, κάτω από τα ρούχα, μέσα στα παπούτσια. Ναι, βέβαια, εμείς τις μάσκες και τα γάντια τα είχαμε ανακαλύψει από τότε. Το ταξίδι, Βισκαϊκός, Μεσόγειος, Σουέζ, Ερυθρά, Ινδικός, Θάλασσα της Νότιας Κίνας, Δυτικός Ειρηνικός. Πάνω από μήνα το κάθε σκέλος, φυσικά με θάλασσα μπουνάτσα, γιατί αν είχαμε τίποτε «Μουσώνες» να κατεβαίνουν από το Μπανγκλαντές, διαρκούσε περισσότερο, καθώς έπρεπε να κόψουμε ταχύτητα και μερικές φορές να «τραβερσάρουμε» περιμένοντας να περάσει ο Μουσώνας. Η ζωή στο βαπόρι μια ατέλειωτη μονοτονία: βάρδια, φαΐ, δουλειά, ύπνος, πάλι βάρδια κ.ο.κ. Ένα συνεχές γκάπα-γκούπα από την παλινδρομική μηχανή που άλλες φορές σε κούφαινε και σου ερχόταν να ουρλιάξεις από την απελπισία κι άλλες φορές το συνήθιζες και δεν το άκουγες καθόλου, αλλά πάντα ήταν εκεί, ύπουλο σαν τους χτύπους της καρδιάς σου, σαν το αίμα που χτυπούσε στις φλέβες σου. Κι όλη αυτή η φασαρία για να δώσει 9-10 μίλια την ώρα στο βαπόρι. Ατέλειωτες ώρες, μέρες, βδομάδες, μήνες εσύ κι η θάλασσα, χωρίς ειδήσεις από την πατρίδα, παρά μονάχα ό,τι έπιανε και κατέβαζε ο Μαρκόνης από τα διεθνή Ειδησεο-

γραφικά Πρακτορεία, χωρίς νέα από τους δικούς σου, την οικογένεια, τους αγαπημένους. Το ίδιο πρόγραμμα ζωής, οι ίδιες κινήσεις κάθε μέρα, κάθε νύχτα, και το βαπόρι να καταπίνει τα μίλια του ωκεανού πλέοντας προς το λιμάνι προορισμού του. Η βάρδια μου ήταν Σκάπουλος στη γέφυρα, αλλά αρκετές φορές κατέβαινα στη μηχανή για να δω τους συναδέλφους και να ζήσω για λίγο τις συνθήκες που εκείνοι βίωναν στα έγκατα του βαποριού. Στο Λεβητοστάσιο, κλειστού τύπου με διπλές πόρτες, με το που έμπαινες σε έπαιρνε η ζέστη και η μυρουδιά πετρελαίου, που ανέβαινε από τις κούτσες κάτω από τα ελάσματα του δαπέδου. Σε όλες τις σεντίνες του κύτους υπήρχαν νερά στα οποία επέπλεε πετρέλαιο, προερχόμενα όλα από διαρροές στους ατμαγωγούς και στα δίκτυα πετρελαίου. Οι συνάδελφοι είχαν μια μεριά που την είχαν βαφτίσει «ο πλάτανος» εκεί με έβαζαν να κάθομαι και ήταν η δροσερότερη θέση του λεβητοστασίου καθώς εκεί έπεφτε η εξαγωγή του κυρίου ανεμιστήρα. Λίγο πιο εκεί η θερμοκρασία ανέβαινε στα απίστευτα ύψη των 50-55 βαθμών. Και να φανταστεί κανένας ότι θεωρούσαμε ευτύχημα που το βαπόρι έκαιγε πετρέλαιο. Σκέψου να έπρεπε να φτιαρίζεις κάρουνο στην εστία του λέβητα, όπως συνέβαινε σε παλαιότερα βαπόρια. Στο μηχανοστάσιο έβλεπες τα τεράστια έμβολα να ανεβοκατεβαίνουν και να γυρίζουν τον στροφαλοφόρο. Στο κάτω μέρος της διαδρομής βουτούσαν σε μια ελαιολεκάνη για να χάνουν λίγη από τη θερμοκρασία που αναπτυσσόταν. Ακουμπούσες το χέρι πάνω στη μεταλλική επιφάνεια που ανεβοκατέβαινε (βιζιτάριζες). Αν η θερμοκρασία ήταν τέτοια που κρατούσες το χέρι σου, όλα ήταν εν τάξει. Αν καιγόταν το χέρι σου θα έπρεπε να ψάξεις το αίτιο (χαμηλή στάθμη λαδιού ή ό,τι άλλο). Κι όλα αυτά μόνο και μόνο για να αλλάξεις παραστάσεις. Στη γέφυρα η κατάσταση ήταν ασφαλώς καλύτερη, τουλάχιστον από ζέστη και οσμές. Εκτός βέβαια από τα τσιγάρα του καπτάν Γεράσιμου από την Κεφαλονιά, όλα τα άλλα ήταν καλά. Εκεί, αν δεν υπήρχε άλλο βαπόρι κοντά, δεν είχες τίποτε να προσέξεις, ούτε να δεις όργανα για θερμοκρασίες πιέσεις, λάδια, αντλίες, ιππάρια κλπ. Μια ατέλειωτη μονοτονία και μόνο ο τιμονιέρης είχε ρόλο να κυνηγάει την ένδειξη της πορείας στον ενδείκτη της γυροσκοπικής, που δεν έμενε ποτέ σταθερή. Ένας αμύητος ποτέ δεν καταλάβαινε, αν ήταν ο μπούσουλας που έστριβε ή το βαπόρι, αυτή άλλωστε ήταν και η απορία

του μεγάλου ναυτικού μας ποιητή του Νίκου Καββαδία. Δικαιολογημένα να απορεί αφού ο ίδιος ήταν Μαρκόνης. Το ιθυντήριο σημείο ήταν το κοράκι που φαινόταν από τη γέφυρα, αλλά όλοι μας ασυναίσθητα βλέπαμε την πλωριά μπίγα να στέκει μπροστά μας και όταν μποτζάριζε το βαπόρι, την έβλεπες να κουνιέται λίγο όσο της επέτρεπαν οι διατάξεις στερεώσεώς της. Κάποιες συγκεκριμένες ώρες ο Καπετάνιος ή ο Γραμματικός ανέβαιναν στη γέφυρα, με τον εξάντα του ο καθένας, και υπολόγιζαν μια ευθεία θέσεως κατεβάζοντας τον ήλιο ή κανένα γνωστό αστέρι. Δεν είχα ποτέ δει να χρησιμοποιούν το φεγγάρι. Όταν ρώτησα μου είπαν ότι το φεγγάρι απαιτεί ένα σωρό διορθώσεις και γενικά ο υπολογισμός με το ύψος του είναι αναξιόπιστος. Όταν φτάναμε στο λιμάνι, μαζί με τις δουλειές του βαποριού, περιμέναμε με λαχτάρα τον ατζέντη που έφερνε και το ταχυδρομείο που αφορούσε το πλήρωμα. Όλοι από τον Καπετάνιο μέχρι τον τελευταίο μούτσο

ανοίγαμε τα γράμματα και ρουφούσαμε το περιεχόμενο, από τη μάνα, την αδελφή, τη γυναίκα, τα παιδιά, τους παππούδες την αγαπητικιά. Οι ειδήσεις καθρεφτίζονταν στα πρόσωπα όλων μας, χαρά, λύπη, ενθουσιασμός, κατήφεια. Φορτώναμε οτιδήποτε στη Γιοκοχάμα και γυρίζαμε. Ξεφορτώναμε στο Ρότερνταμ, στην Αμβέρσα, ή στο Λίβερπουλ και πάλι στο Κάρντιφ για κάρβουνο. Περισσότερο από ενάμισι χρόνο κάναμε το ίδιο δρομολόγιο. Μη μου λέτε λοιπόν εμένα ότι μας πείραξε ο εγκλεισμός για 40 ή 50 μέρες στο σπίτι μας. Αντίθετα μας δόθηκε η ευκαιρία να γνωριστούμε καλύτερα με τα βιβλία μας, τις μουσικές μας και να εξοικειωθούμε με γωνιές του σπιτιού μας, που δεν επισκεπτόμαστε σχεδόν ποτέ σε κανονικές μέρες. Ας ελπίσουμε και ας ευχηθούμε ότι αφήσαμε πίσω μας τα χειρότερα και δεν θα ξαναδούμε τέτοια επιδημία στην πατρίδα μας. Περιπλους 111 79

Ναυτικά Μουσεία και Πολιτιστικοί Φορείς της Ναυτικής Παράδοσης ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Θεμιστοκλέους, 185 37 Μαρίνα Ζέας-Πειραιάς, Τηλ: 210 4516264, 210 4516822, Fax: 210 4512277E-mail: info@hmmuseum.gr • Website: www.hmmuseum.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΡΗΤΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Ακτή Κουντουριώτη, 731 33 Χανιά, Τηλ: 28210 91875, Fax: 28210 74484, E-mail: mar-mus@otenet.gr • www.mar-mus-crete.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΓΑΛΑΞEΙΔΙΟΥ (Δημοτικό) Μουσείου 3 & Σταύρου Νιάρχου, 330 52 Γαλαξείδι, Τηλ/Fax: 22650 41795 ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ - ΜΟΥΣΕΙΟ ΥΔΡΑΣ (ΥΠ.ΕΘ.Π.Θ- ΓΕΝΙΚΑ ΑΡΧΕΙΑ ΤΟΥ ΚΡΑΤΟΥΣ) 180 40 ΥΔΡΑ, Τηλ: 22980 52355, 54142, Fax: 22980 52355, E-mail: mail@gak-ydras.att.sch.gr • www.iamy.gr ΠΛΩΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ-Θ/Κ «Γ. ΑΒΕΡΩΦ» (Κρατικό) Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ/Fax: 210 9888211, E-mail:averof@navy.mil.gr, Website: www.averof.mil.gr/ Α/Τ ΒΕΛΟΣ (Κρατικό) Μουσείο Αντιδικτατορικού Αγώνα, Μαρίνα Φλοίσβου, Τροκαντερό, 175 10 Παλαιό Φάληρο, Τηλ: 210 9888457 ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΥΜΗΣ 856 00 Γιαλός Σύμης, Δωδεκάνησα, Τηλ: 22460 72363, 22460 72569 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΙΑΣ ΚΑΙ ΝΑΥΠΗΓΙΚΗΣ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ ΤΟΥ Δ. ΠΕΡΑΜΑΤΟΣ (Δημοτικό) Λ. Δημοκρατίας & Μ. Κιουρί (δίπλα στα Τ.Ε.Ε), 188 63 Ν. Ικόνιο, Πέραμα, Τηλ. 210 4014896, 210 4414700 ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΛΙΕΥΤΙΚΩΝ ΣΚΑΦΩΝ & ΕΡΓΑΛΕΙΩΝ Ν. ΜΟΥΔΑΝΙΩΝ ΧΑΛΚΙΔΙΚΗΣ (Δημοτικό) Βιθυνίας 2, 632 00 Ν. Μουδανιά Χαλκιδικής, Τηλ/Fax: 23730 26166, E-mail: mfbem@hotmail.com ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Αστική μη κερδοσκοπική εταιρία) Τέρμα Αναπαύσεως, (Πύλη ΠΑΛΑΣΚΑ), 188 63 ΠΕΡΑΜΑ, Τηλ: 210 4284270, Fax: 210 4284276, E-mail: info@maritime-museum.gr • Website: www.maritime-museum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΚΑΙ ΣΠΟΓΓΑΛΕΙΑΣ ΝΕΑΣ ΚΟΥΤΑΛΗΣ (Δημοτικό) Λήμνος 81 400, Τηλ. 22540 92383, 51790, 51362, Fax: 22540 51763, E-mail: dimkout@otenet.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΖΑΚΥΝΘΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Μπόχαλη, Σταυρός, 29100 Ζάκυνθος, Τηλ.: 26950 83223/28249, Fax: 26950 83748 ΜΙΛΑΝΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Τσιλιβή, Ζακύνθου ΤΤ 22100. Τηλ. 26950 42436/ Κιν. 6974 065 776 ΝΑΥΤΙΚΟ - ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΘΑΚΗΣ (Δημοτικό) Πρώην Ηλεκτρικός Σταθμός, Βαθύ Ιθάκης, Τηλ. 2674033398 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Ενόπλων Δυνάμεων 10, 846 00 Μύκονος, Τηλ.: 22890 22700/210 81 25 547, Fax: 22890 22700, E-mail: museum@emproslines.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΝΔΡΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Άνδρου, 845 00 Χώρα Άνδρου, Τηλ: 2282 0 22275, 2282 360223, Fax: 2282024166, E-mail: npdd@andros.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΘΗΡΑΣ (Ν.Π.Ι.Δ) Οία Θήρας, 847 00, Τηλ.: 22860 71156 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΙΟΝΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Δημοτικό Διαμέρισμα Φάρσων Δήμου Αργοστολίου, 28100 Φάρσα Κεφαλληνίας, Τηλ: 26710 87260, Fax: 26710 25656 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΒΑΛΑΣ (Δημοτικό) Ραψάνη, Χρυσοστόμου Σμύρνης 1, Τηλ: 2510 240 668, 6977 391 605, Ε-mail: nmkav.gr@gmail.com • Website:www.nmkav.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΛΥΜΝΟΥ (Δημοτικό) Δήμος Καλύμνου, 852 00 Κάλυμνος, Τηλ: 2243 0 51361 ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΠΗΓΙΚΩΝ ΚΑΙ ΝΑΥΤΙΚΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΑΙΓΑΙΟΥ (υπό ίδρυση) Πληροφορίες: Πνευματικό Ίδρυμα Σάμου "Νικόλαος Δημητρίου" Τηλ.: 22730 62286 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΚΑΡΔΑΜΥΛΩΝ ΧΙΟΥ (υπό ίδρυση) Καρδάμυλα 82 300 Χίος, Τηλ. Πληροφοριών: 2510835287/ Κιν.: 6936136145 ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ.) Αγ. Νικολάου 15, 60200 Λιτόχωρο Πιερίας, Τηλ. 2352082711, E-mail: nmlitohorou@yahoo.gr • Website: www.nmlitohorou.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΟΙΝΟΥΣΣΩΝ (Ν.Π.Ι.Δ) Avra-Ship Management SA, Κολοκοτρώνη 116, 18535 Πειραιάς, Τηλ: 210 4181601-6, Οινούσσες, 821 01 Οινούσσες Χίου, Τηλ: 22720 55182, E-mail: elachl@gmail.com ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΧΙΟΥ (Ν.Π.Ι.Δ) Στέφανου Τσουρή 20, 821 00 Χίος, Τηλ: 22710 44139, Fax: 22710 44141, E-mail: naftmusi@otenet.gr • Website: www.chiosnauticalmuseum.gr ΜΟΥΣΕΙΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ ΣΚΙΑΘΟΥ Παλιό Λιμάνι, Σκιάθος 37 002, Τηλ και Fax: 24270 23504, E-mail: skiathosmaritime.m@gmail.com ΛΑΟΓΡΑΦΙΚΟ & ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΣΑΛΑΜΙΝΑΣ (Ν.Π.Δ.Δ.) Κων/νου Καραμανλή 1, Δημαρχιακό Μέγαρο, ΤΤ18900, Σαλαμίνα. Τηλ.-fax: 213-2027316 E-mail: museum@0165.syzefxis.gov.gr

ΣΥΝΕΡΓΑΖΟΜΕΝΑ ΝΑΥΤΙΚA MOYΣΕΙΑ

ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΑΓΙΑΣ ΝΑΠΑΣ ‘’THALASSA’’ Κρυού Νερού 14, 30707Αγία Νάπα,Κύπρος, Τηλ. 00357 23816366, Fax: 003523816369, E-mail: thalassa.museum@agianapa.org.cy • Website: www.thalassamuseum.org.cy/el/

Φορείς (Ιδρύματα - Ινστιτούτα - Ναυτικές Συλλογές) ΙΔΡΥΜΑ ΑΛΣΟΥΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Παπαρηγοπούλου 2, 105 61 Αθήνα, Τηλ. 2103368517, Fax: 2103253680, E-mail:info@alsosnautikisparadosis.gr • Website: www.alsosnautikisparadosis.gr ΙΔΡΥΜΑ «ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΗ ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ» - ΝΑΥΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ 2ας Μεραρχίας 36 & Ακτής Μουτσοπούλου, 185 35 Πειραιάς, Τηλ: 210 4297 540-1-2, Fax: 210 4296024, E-mail: info@laskaridou.gr • Website: www.laskaridou.gr/naftiki-sillogi ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ (Ν.Π.Ι.Δ.) Σκρα 94, 176 73 Καλλιθέα, Αθήνα, Τηλ. 2108957234 ΙΔΡΥΜΑ ΜΑΡΙΑ ΤΣΑΚΟΣ - ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΕΝΤΡΟ ΝΑΥΤΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΚΑΙ ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ Μιχαήλη Λιβανού 51, 82100 Χίος, Τηλ: 22710 82777, Fax: 22710 81979, E-mail: contact@mariatsakosfoundation.gr • Website: mariatsakosfoundation.gr ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΕΜΠΟΡΙΚΗΣ ΝΑΥΤΙΛΙΑΣ Γρηγορίου Λαμπράκη 154, 185 33 Πειραιάς, Τηλ: 2104191358, 2104297616, Fax: 2104281665, E-mail: museum@yen.gr ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΕΧΝΗΣ & ΠΑΡΑΔΟΣΗΣ "ΑΕΙΝΑΥΤΕΣ" Πούντα Ζέζα, Λαύριο, Τηλ.: 210 4133709 80 Περιπλους 111