ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ _ΤΕΥΧΟΣ 75

Θωρηκτό «ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ» 1911 - 2011 ΤΕΥΧΟΣ 75 • ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2011

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

75

ΑΠΡΙΛΙΟΣ // ΜΑΡΤΙΟΣ // ΙΟΥΝΙΟΣ 2011

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 02

ΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΤΗ

04

Θωρηκτό “ΑΒΕΡΩΦ”. Εoρτασμός Επετείου 100 Χρόνων από την Ύψωση Σημαίας και Παραλαβής του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ • Χαιρετισμός Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού Αντιναυάρχου Δ. Ελευσινιώτη Π.Ν.

• «Αβέρωφ» - Κουντουριώτης. Ναυτικά Σύμβολα της Ελληνικότητας του Αιγαίου. Πανηγυρική ομιλία του Ιωάννη Παλούμπη Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

• Ομιλία Υπουργού Εθνικής Άμυνας κ. Ευάγγελου Βενιζέλου • Θωρηκτό ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ και η Μουσική του Πολεμικού Ναυτικού | Εμμανουήλ Α. Λούζης, Υπάλληλος Υπ. Πολιτισμού, Υπεύθυνος Μουσείου Σπετσών • Τα Τεχνικά Χαρακτηριστικά του Θωρηκτού Αβέρωφ Του Παναγιώτη Αλούρδα, Αρχιπλοίαρχου Π.Ν. ε.α.

• Ταμείο Εθνικού Στόλου | Υποναυάρχου (Ο) Χρήστου Λύγουρη Π.Ν.

38

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ Tου Γεωργίου Εμμανουήλ Χαραμή, Καθηγητού Πανεπιστημίου, Γεν. Γραμματέως του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος (ΝΟΕ)

46

Θαλασσινές απεικονίσεις στη λαϊκή εικονογραφία του Ελληνο-Ιταλικού Πολέμου 1940-41 Tης Άννας Ευσταθιάδου, Ιστορικoύ, Υπ. Δρ. Παν/μίου Oueensland Αυστραλίας

50

ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΗΝ ΑΝΤΑΡΚΤΙΚΗ Του Δημήτριου Μηνδρινού, Πλοίαρχου Ε.Ν., Μέλους του ΝΜΕ

54

ΠΑΓΚΟΣΜΙΑ ΗΜΕΡΑ ΕΘΕΛΟΝΤΙΚΟΥ ΚΑΘΑΡΙΣΜΟΥ ΑΚΤΩΝ

56

ΔΙΕΘΝΗΣ ΗΜΕΡΑ ΜΟΥΣΕΙΩΝ. 18 ΜΑΙΟΥ 2011

58

Το βραβείο “Man of the Sea of 2010” στOν Δημήτριο Μητσάτσο

58

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ | ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΝΗΣΩΝ Έκθεση χαρτών 16ου-18ου αιώνα από τα αρχεία του ΝΜΕ

60

ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ & ΘΑΛΑΣΣΑ • Βιβλιοπαρουσιάσεις • Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

Γραμματεία: Ελένη Γαστεράτου

64

ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΙ: Λεωνίδας Παληογιώργος

Εκτύπωση: Ι.Ν. ΠΑΛΛΗΣ ΑΕΒΕ

66

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ

74

ημερολογιο μουσειου

75

ΕΝΑ ΣΥΓΚΙΝΗΤΙΚΟ ΚΕΙΜΗΛΙΟ

76

ΒΑΡΟΜΕΤΡΟ

Θωρηκτό «ΓΕωρΓΙόΣ ΑΒΕρωΦ» 1911 - 2011 ΤΕΥΧΟΣ 75 • ΑΠΡΙΛΙΟΣ-ΜΑΙΟΣ-ΙΟΥΝΙΟΣ 2011

ΤΡΙΜΗΝΙΑΙΑ ΕΚΔΟΣΗ ΝΑΥΤΙΚΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΕΛΛΑΔΟΣ ΜΑΡΙΝΑ ΖΕΑΣ - ΠΕΙΡΑΙΑΣ 185 37

Επιχορηγείται από ΥΠ.ΠΟ. - YEN - ΥΕΘΑ/ΓΕΝ-ΝΑΤ

Εξώφυλλο Λιθογραφία Β. Αυλής Ε. Λοβέρδου και Γ. Γρύσπου. Εν Πειραιεί. Εκδ. Βιβλιοπωλεία Ανδρέα Πασχά. Εν Αθήναις και Πάτραις. Η ΑΓΑΛΛΙΑΣΑ ΠΑΣΑΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΚΑΙ ΦΙΛΕΛΛΗΝΙΚΗΝ ΝΙΚΗΝ ΨΥΧΗΝ ΜΕ ΤΑ ΑΓΙΑΣΜΕΝΑ ΝΕΡΑ ΕΝΔΟΞΩΣ ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΠΡΟ ΤΩΝ ΔΑΡΔΑΝΕΛΛΙΩΝ ΤΗΣ 5ΗΣ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ 1913 ΥΠΟ ΤΟΝ ΑΤΡΟΜΗΤΟΝ ΚΟΥΝΤΟΥΡΙΩΤΗΝ ΜΑΣ. Αρ. Συλλ. 2583 Τριμηνιαία Έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Κωδ. 2528 Ιδιοκτήτης: Ναυτικόν Μουσείον της Ελλάδος Μαρίνα Ζέας, Πειραιάς 185 37 Τηλ.: 210 45 16 264 • Fax: 210 45 12 277 E-mail: nme@ath.forthnet.gr Website: www.hmm.gr

04

38

Εκδότης - Διευθυντής: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος Διεύθυνση Σύνταξης: Γιάννης Παλούμπης Επιμέλεια Έκδοσης: Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πηνελόπη Βουγιουκλάκη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Ιωάννα Μπερμπίλη Αρχαιόλογος Μ.Δ.Ε. Βυζαντινής Αρχαιολογίας Xαράλαμπος Τορτορέλης Παιδαγωγός - Μουσειολόγος Διαφημίσεις: Ν. Νικολαϊδης Τηλ./Fax: 210 24 35 075

46

50

Στα μέλη του Μουσείου διανέμεται Δωρεάν Οι απόψεις που εκφράζονται στον ΠΕΡΙΠΛΟΥ είναι προσωπικές των συγγραφέων και δε δεσμεύουν το ΝΜΕ, ούτε ερμηνεύουν την πολιτική ή τις αποφάσεις του.

56

100 χρόνια Θωρηκτό “ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ”

2

XΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ αγαπητεσ φιλεσ και φιλοι,

Οι Έλληνες γιορτάζουν φέτος τα 100 χρόνια από την άφιξη του θωρηκτού «Γεώργιος Αβέρωφ» στις ελληνικές θάλασσες και την ανάληψη της αρχηγίας του ελληνικού στόλου. Ο λαός μας γιορτάζει για το καράβι που αγάπησε περισσότερο απ’ οποιοδήποτε άλλο και το ανύψωσε στη συνείδησή του στο επίπεδο του θρύλου. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος στο πλαίσιο της αποστολής του συμμετέχει στους εορτασμούς για την επέτειο του ιστορικού πλοίου προγραμματίζοντας πολύπτυχο εκδηλώσεων για να τιμήσει τον θρυλικό «Μπάρμπα Γιώργο», όπως αποκαλούσαν χαϊδευτικά το θωρηκτό οι χιλιάδες μόνιμοι και κληρωτοί, που υπηρέτησαν σ’ αυτό εδώ και έναν αιώνα. Καταρχήν αφιερώνει το μεγαλύτερο μέρος αυτού του τεύχους του «Περίπλου», στον Αβέρωφ και την επίδρασή του στη διαμόρφωση της ελληνικής ιστορίας αυτά τα 100 χρόνια διαδρομής του. Κεντρική εκδήλωση όμως θα είναι η έκθεση ζωγραφικής με τίτλο Το θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» (19112011). Ιστορία και Τέχνη. Πρόκειται να παρουσιαστούν πίνακες ζωγράφων όπως ο Βασίλειος Χατζής, ο Αιμίλιος Προσαλέντης, ο Λυκούργος Κογεβίνας, ο Κωνσταντίνος Αλεξανδρής κ.α. που επέβαιναν στα πλοία του στόλου και με τον χρωστήρα τους απαθανάτισαν μεγάλες στιγμές της ελληνικής ιστορίας στις οποίες πρωταγωνίστησε ο «Γ. Αβέρωφ». Μαζί με τα εικαστικά έργα θα παρουσιαστούν ιστορικά ντοκουμέντα, φωτογραφικό και αρχειακό υλικό από τις συλλογές του Μουσείου, με βασικό έκθεμα το ναυπηγικό πρότυπο-μοντέλο του θωρακισμένου καταδρομικού που κατασκευάσθηκε στο ναυπηγείο Orlando την ίδια περίοδο ναυπήγησης με τον «Γ. Αβέρωφ». Φυσικά έχουμε ήδη αποταθεί σε πινακοθήκες, μουσεία και ιδιώτες που έχουν ανάλογους πίνακες, ή ενδεχομένως σχετικά αντικείμενα και έχουμε ζητήσει την παραχώρησή τους για την περίοδο της έκθεσης. Παράλληλα φροντίζουμε και για την έκδοση του επιστημονικού καταλόγου της έκθεσης με την προοπτική ότι αυτός θα είναι μία μοναδική μελέτη και σημαντικό συμπλήρωμα στην βιβλιογραφία για την ελληνική θαλασσογραφία. Όπως διαφαίνεται από τα προηγούμενα, υπάρχει ένας οργασμός αλληλογραφίας και ενεργειών στο Μουσείο που δεν αφήνει κανένα να πλήξει. Είμαστε λίγοι... ελάχιστοι, αλλά θα τα καταφέρουμε. Την επιστημονική επιμέλεια της έκθεσης και φυσικά της επιλογής του υλικού και των πινάκων που θα εκτεθούν, είχε την ευγενική καλοσύνη να αναλάβει, προσφορά στο ΝΜΕ, ο Ιστορικός Τέχνης και τέως καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μανόλης Βλάχος. Εμείς όλοι φιλοδοξούμε η έκθεση να αποτελέσει ένα από τα σημαντικά εικαστικά γεγονότα της χρονιάς. Τα εγκαίνια θα τελεσθούν την 5η Οκτωβρίου, ημέρα απόπλου του ελληνικού στόλου από τον όρμο του Φαλήρου για τους Βαλκανικούς Πολέμους που διπλασίασαν την Ελλάδα. Σας περιμένουμε όλους να δώσετε το παρόν, όπως άλλωστε και γίνεται κάθε φορά! Παράλληλα με την έκθεση στις 12 Νοεμβρίου του 2011 θα πραγματοποιηθεί ημερίδα στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος με θέμα : «Το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό μεταξύ εθνικής ολοκλήρωσης και τεχνολογικής εξέλιξης. 1821-1940». Η ημερίδα θα διοργανωθεί σε συνεργασία με καθηγητές της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων και πανεπιστημιακούς. Θεωρούμε ότι, στις τραγικές στιγμές που η χώρα μας περνά, προβάλει ως αδήρητη ανάγκη, να αναμοχλεύσουμε στις μνήμες μας και να διδάξουμε στα παιδιά μας, ότι

και στο παρελθόν υπήρξαν δύσκολες στιγμές για την πατρίδα μας και οι πρόγονοί μας χρειάστηκε να δώσουν τις περιουσίες τους, την ψυχή τους ακόμα και την ζωή τους για να μεγαλώσουν και να ενισχύσουν γεωπολιτικά την Ελλάδα. Να καταδείξουμε ότι και τώρα μπορούμε να νικήσουμε τις δυσκολίες και να ξεπεράσουμε την παρούσα κρίση, αρκεί να υποσχεθούμε ότι δεν θα αφήσουμε την χώρα μας να μικρύνει, ούτε κατά μία σπιθαμή. Η δύναμη για να τα καταφέρουμε βρίκεται στα αίμα μας. Και όσον αφορά το Μουσείο μας η εθελοντική σας προσφορά θα βοηθήσει στη συνέχιση της λειτουργίας του. Μια πολύ ενδιαφέρουσα πρόταση με βάση το στοιχείο της προσφοράς και προβολής του ΝΜΕ έγινε από τον κ. Θεμιστοκλή Βώκο, πρόεδρο της εταιρείας «Εκθέσεις Ποσειδώνια» Α.Ε. που διοργανώνει την ομώνυμη, διεθνή ναυτιλιακή έκθεση στη χώρα μας. Στην έκθεση του 2012 θα συμμετέχουν πλέον των 86 χωρών, που αντιπροσωπεύουν τις μεγαλύτερες ναυτιλιακές επιχειρήσεις του κόσμου. Ο κ. Βώκος, συνοδευόμενος από το εκλεκτό μέλος και φίλο μας, ναυπηγό κ. Μίκη Καπαϊτζή, ξεναγήθηκε στις αίθουσές μας, ενθουσιάστηκε από τον πλούτο των εκθεμάτων και συγκινημένος από τα κειμήλια της ναυτικής μας ιστορίας, μας πρότεινε την δωρεάν παραχώρηση χώρου στα «Ποσειδώνια» του 2012 για την ανάπτυξη έκθεσης με στόχο την ανάδειξη και προβολή του Μουσείου αλλά και των 100 αιώνων ελληνικής ναυτικής κληρονομιάς και παράδοσης. Παράλληλα με τις ανωτέρω δραστηριότητές μας, δεν παραλείπουμε να μεριμνούμε για την καλή κατάσταση διατήρησης των πολύτιμων εθνικών κειμηλίων που μας εμπιστεύτηκαν οι πάμπολοι ιδιώτες δωρητές και φυλλάσσονται στις συλλογές μας. Καθώς οι εργασίες συντήρησης είναι εν γένει πολυδάπανες, όλο αυτό τον καιρό βρισκόμαστε σε συνεννοήσεις με τη Διεύθυνση Συντήρησης του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού, καθώς και με τα εργαστήρια άλλων κρατικών μουσείων προκειμένου να ανάλαβουν τις σχετικές εργασίες, χωρίς οικονομική επιβάρυνση του Μουσείου. Είναι θετικό ότι όλες οι υπηρεσίες ανταποκρίθηκαν θετικά στα σχετικά μας αιτήματα και η Διεύθυνση Συντήρησης του ΥΠΠΟΤ, παρόλη την οικονομική δυσπραγεία που υπάρχει, θα συμπεριλάβει στο πρόγραμμα δράσης της για το 2012 σημαίες, στολές, χάρτινα και ξύλινα αντικείμενα των συλλογών του Μουσείου που χρήζουν συντήρησης. Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος σε δύσκολους και χαλεπούς καιρούς εξακολουθεί να ονειρεύεται. Παρόλο που δεν ξέρουμε αν θα βρισκόμαστε στους χρόνους που προγραμματίζουμε τις εκδηλώσεις, εμείς παλεύουμε, σχεδιάζουμε και ελπίζουμε. Στο κάτω, κάτω της γραφής η αισιοδοξία αποτελεί παράδοση στο Μουσείο μας, ακόμα κι όταν όλα γύρω είναι σκοτεινά και δεν προοιωνίζεται καμιά θετική εξέλιξη. Κάποιοι ονειροπόλοι στήσανε το Μουσείο και χάρις στην επιμονή και την καρτερικότητά τους καλύψανε ένα κενό που θα έπρεπε να ήταν από τα πρώτα μελήματα της κρατικής προσοχής και της εφοπλιστικής κοινότητας. Έχοντας μέσα μας εδραιωμένη την πεποίθηση ότι αγωνιζόμαστε όλοι, εργαζόμενοι και εθελοντές, τον αγώνα τον καλό, της αξιοπρέπειας και της ανιδιοτέλειας, προχωρούμε με σύνεση, έστω και σε ανεδαφικά μονοπάτια... Εύχομαι σε όλες και όλους καλό καλοκαίρι. Αναστασία Αναγνωστοπούλου-Παλούμπη Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε.

Στην φωτογραφία της απέναντι σελίδας: H καθέλκυση του ΑΒΕΡΩΦ στα ναυπηγεία του Ορλάντο, στο Λιβόρνο, το 1910.

Θωρηκτό “ΑΒΕΡΩΦ” 4

Εoρτασμός Επετείου 100 Χρόνων από την Ύψωση Σημαίας και Παραλαβής του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ 5

Το

2011 συμπληρώνονται 100 χρόνια από την άφιξη του Θωρακισμένου Καταδρομικού «Γεώργιος Αβέρωφ» στις ελληνικές θάλασσες και την ένταξή του στον ελληνικό στόλο. Ήρθε σε μια Ελλάδα μικρή που δεν υπερέβαινε προς βορράν τη γραμμή των ΤεμπώνΜελούνας Άρτας και σ’ αυτήν ανήκαν τα μισά απ’ τα νησιά του Αιγαίου, δηλαδή οι Κυκλάδες και οι Σποράδες. Στη διάρκεια του 20ου αιώνα, οι πόλεμοι, στους οποίους το Θωρηκτό Αβέρωφ έβαλε τη σφραγίδα της συμμετοχής τους, υπερδιπλασίασαν την έκταση της χώρας προσαρτώντας τα εδάφη της Ηπείρου (εκτός της Βορείου), της Μακεδονίας, της Θράκης (Δυτικής), των νησιών Βορείου και Ανατολικού Αιγαίου, της Κρήτης και

6

τέλος της Δωδεκανήσου. Ήρθε σε μια Ελλάδα ταπεινωμένη από τον ατυχή πόλεμο του 1897 και συνετέλεσε ως πρωτεύων παράγοντας, στη δημιουργία μιας Ελλάδας σεβαστής σε φίλους και εχθρούς, μέλους του σκληρού Ευρωπαϊκού πυρήνα, μιας Ελλάδας που την υπολήπτονται, έστω κι αν κατά καιρούς περνά περιόδους ύφεσης. Η καταλυτική του παρουσία επηρέασε τη ροή της ιστορίας κατά τρόπο θετικό για τον ελληνισμό και δίκαια στην κοινή ελληνική συνείδηση έχει καθιερωθεί να θεωρείται ως ένα ναυτικό κειμήλιο, ένα εθνικό σύμβολο. Τo Γενικό Επιτελείο Ναυτικού και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος προγραμμάτισαν μια σειρά εκδηλώσεων μέσα στο 2011 για να υπενθυμίσουν τη συμπλήρωση των 100 χρόνων

και βέβαια τη συνεισφορά του Αβέρωφ στη διαμόρφωση της ελληνικής ιστορίας. Την Δευτέρα, 16 Μαΐου, στις 19.00, έγινε η έναρξη αυτών των πανηγυρικών εκδηλώσεων επί του Αβέρωφ με προσκεκλημένους πολιτειακούς και πολιτικούς παράγοντες και φυσικά στην ηγεσία των Ενόπλων Δυνάμεων. Κατά την εκδήλωση ο Α/ΓΕΝ Αντιναύαρχος Δημήτριος Ελευσινιώτης Π.Ν. απηύθυνε χαιρετισμό και την κυρία ομιλία εξεφώνησε ο Αντιναύαρχος (ε.α.) Ιωάννης Παλούμπης Π.Ν. Η μαθήτρια του Λυκείου Βέροιας Αντιγόνη Άλυπου, ανέγνωσε την μαθητική της εργασία για το θωρηκτό αναδεικνύοντας έτσι περίτρανα την απήχηση που έχει ακόμα το εθνικό σύμβολο Αβέρωφ σε ευρέα στρώματα της Ελληνικής κοινωνίας.

Τέλος την εκδήλωση έκλεισε ο Υπουργός Εθνικής Άμυνας κ. Ευάγγελος Βενιζέλος, με τη δύσκολη συγκυρία που διέρχεται η χώρα μας και υποσχέθηκε εκ μέρους της κυβέρνησης ότι θα ξεπερασθεί η σημερινή κρίση και αυτό θα αποτελέσει έμπρακτη απόδοση τιμής προς το Θωρηκτό Αβέρωφ αλλά και προς όλο το πάνθεο των ηρώων που πολέμησαν και έδωσαν τη ζωή τους για το μεγάλωμα της Ελλάδας. Παρατίθενται ο χαιρετισμός του Α/ΓΕΝ, ο πανηγυρικός του Αντιναυάρχου Ι. Παλούμπη και η παρέμβαση του ΥΕΘΑ, με τη σειρά που εκφωνήθηκαν ενώ ακολουθεί σειρά άρθρων για το αφιέρωμα στα 100 χρόνια ΑΒΕΡΩΦ. «Περίπλους»

7

Χαιρετισμός Αρχηγού Γενικού Επιτελείου Ναυτικού Αντιναυάρχου Δ. Ελευσινιώτη Π.Ν.

Το

Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, με πίστη και ευλάβεια στις παραδόσεις του, τιμά σήμερα την εκατονταετία από την ένταξη του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ στον ελληνικό στόλο. Τιμά ένα πλοίο που άφθαρτη δόξα το στέφει, και στοχάζεται τα όσα έγιναν τότε για την αύξηση δύναμης του ελληνικού πολεμικού στόλου και την αγάπη του λαού για το Αβέρωφ. Ο αναστοχασμός αυτός, οδηγεί στη συνειδητοποίηση της σημαντικής στρατηγικής και ιδεολογικής ομοιότητας της εποχής μας, με τα χρόνια που αποκτήθηκε το πλοίο αυτό. Πριν από έναν αιώνα η περιοχή της μικρής μας πατρίδας εγκυμονούσε πολλές προκλήσεις και κινδύνους. Η εγγενής κρίση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και οι βλέψεις Μεγάλων Δυνάμεων στα εκτεταμένα εδάφη της καλλιεργούσαν μιαν αίσθηση αβεβαιότητας που δεν απέχει πολύ από αυτή που καθημερινά εισπράττουμε από τις ραγδαίες γεωπολιτικές εξελίξεις στον ευρύτερο χώρο μας. Παρ’ όλα αυτά, η ωρίμανση της στρατηγικής σκέψης των Ελλήνων, όπως εκφράστηκε τότε με την εισαγωγή του θεσμού του Γενικού Επιτελείου και σήμερα με την θέσπιση της διακλαδικότητας

8

στις Ένοπλες Δυνάμεις, έδωσε λύσεις που διακρίθηκαν για τη στρατηγική και οικονομοτεχνική τους αρτιότητα. Κορυφαίο επίτευγμα της ωρίμανσης της στρατηγικής σκέψης των Ελλήνων των αρχών του εικοστού αιώνα αποτέλεσε η αγορά του θωρακισμένου καταδρομικού Γεώργιος Αβέρωφ. Η σχετικά χαμηλή του τιμή, η βλητική του υπεροχή και η μεγάλη του ταχύτητα λειτούργησαν πολλαπλασιαστικά υπέρ της ευόδωσης των εθνικών δικαίων κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913 αλλά και πολύ αργότερα. Η αγορά αυτή εμπνέει και σήμερα την πολιτική και στρατιωτική ηγεσία των ελληνικών ενόπλων δυνάμεων στη δύσκολη προσπάθειά της να συναρμόσει τον απαιτητικό χαρακτήρα των καιρών και τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους του κράτους μας, με την ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη των οπλικών συστημάτων. Αν όμως στρατηγικά και οικονομοτεχνικά η αγορά του Αβέρωφ αποτέλεσε την ενδεδειγμένη λύση δε συνεπαγόταν αυτόματα ότι η αδιαμφισβήτητη ναυτοσύνη του Έλληνα θα μπορούσε να αφομοιώσει, άμεσα και από μόνη της, τη ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη που έφερε η ένταξη του Αβέρωφ

στο ελληνικό πολεμικό ναυτικό. Το επίτευγμα αυτό οφειλόταν, κατά βάση, στη σιωπηλή επανάσταση που είχε γνωρίσει η ναυτική παιδεία στην Ελλάδα από την εποχή του Τρικούπη και μετά, μια επανάσταση που έχει το ανάλογό της, στις καινοτόμες πρωτοβουλίες που λήφθηκαν στο χώρο της ελληνικής ναυτικής εκπαίδευσης πρόσφατα. Οφειλόταν επίσης στην αξιοκρατία που επέβαλαν στις τάξεις του Πολεμικού Ναυτικού τόσο ο πολιτικός προϊστάμενός του Ελευθέριος Βενιζέλος όσο και ο ναυτικός του ηγήτορας Παύλος Κουντουριώτης, που αδιαφόρησαν για την πολιτική τοποθέτηση των στελεχών του στόλου, αξιοποιώντας τους αρίστους στις κατάλληλες θέσεις. Αυτή η κατεύθυνση εμπνέει και σήμερα την προσπάθειά μας για τη βέλτιστη δυνατή αξιοποίηση του στελεχιακού δυναμικού του Πολεμικού Ναυτικού. Το Αβέρωφ πέρασε στην ιστορία κι έγινε θρύλος όχι, βέβαια, μόνο γιατί αποτέλεσε μνημείο ορθολογισμού στον σχεδιασμό της ελληνικής αμυντικής πολιτικής αλλά, κυρίως, γιατί εξέφρασε την ακάθεκτη ορμή των Ελλήνων και το παράτολμο θάρρος μιας εποχής που το όραμα της Βασιλίδας των Πόλεων ήταν ακόμα ζωντανό. Από την τελετή του γάμου που έλαβε χώρα στο κατάστρωμά του, καταμεσίς των πολεμικών επιχειρήσεων, ως το φαινόμενο των ναυτών του, που στις ναυμαχίες με τον Τουρκικό Στόλο «ζητωκραυγάζοντες έβαινον προς τον θάνα-

τον», υπό πλήρη συνείδηση του βάρους της ναυτικής κληρονομιάς του Έλληνα. Αυτό προσέδιδε μια άγια μέθη. Της ίδιας μέθης κοινωνός υπήρξε και ο ελληνικός λαός ο ενθουσιασμός του οποίου δεν είχε προηγούμενο κατά την υποδοχή του Αβέρωφ στην Ελλάδα το Σεπτέμβρη του 1911. Μια φρενίτιδα ενθουσιασμού που δεν της έλειψε και χρονικό βάθος όπως φανερώνουν άλλωστε οι πάμπολλες ζωγραφιές του πλοίου, σε έργα υψηλής και μαζικής τέχνης, ποιήματα και τραγούδια που γράφτηκαν για αυτό, γραμματόσημα και λαχεία που έφεραν τη φιγούρα του Αβέρωφ και τόσα άλλα. Σήμερα η αγνότερη και πειστικότερη ένδειξη του πατριωτικού συναισθήματος που διαχρονικά το Αβέρωφ γαλβάνισε προέρχεται, ίσως, από το πλήθος των επισκεπτών του. «Δέος», «νιώθουμε υπερήφανοι που δεν κατέβηκε ποτέ η ελληνική σημαία από το Αβέρωφ», «μια βουτιά στην ιστορία της Ελλάδας», είναι μερικές από τις τόσο όμορφες σκέψεις που το υποβλητικό περιβάλλον του θωρηκτού γεννά στη νέα γενιά της πατρίδας μας, μια νέα γενιά που μέσα από το στόμα τριών συμπατριωτών μας, μαθητών Δημοτικού της Κομοτηνής, επισημαίνει χαρακτηριστικά «πρέπει να το προστατέψουμε, είναι το μέλλον μας»! Το πλοίο αυτό είναι πράγματι το μέλλον μας κι όχι ένα ακόμα μουσειακό έκθεμα που προσφέρει ευχάριστες αναμνήσεις. Πρέπει να είναι το μέλλον μας αν θέλουμε να προσβλέπουμε σε ένα μέλλον

εθνικά υπερήφανο, αυτόνομο και δημιουργικό. Ένα μέλλον που τα στελέχη του Πολεμικού Ναυτικού έχουν ενστερνιστεί και αναπροσαρμόζονται με αυτό συνεχώς. Σήμερα η Μεγάλη Ιδέα του Έθνους μας μπορεί να έχει αλλάξει περιεχόμενο αλλά δεν έχει σε τίποτα χάσει την ευγένειά της. Η προάσπιση των χωρικών μας υδάτων, η ανθρωπιστική προσφορά σε χειμαζόμενες χώρες αλλά και στην ίδια τη χώρα μας και η διατήρηση και επαύξηση της ήδη αποδεδειγμένης συμμαχικής μας αξιοπιστίας, η προστασία εμπορικών πλοίων μεταφοράς σίτισης σε μακρινές χώρες, αποτελούν τις κυριότερες από την πλειάδα των αποστολών που έχει αναλάβει με συνέπεια το Πολεμικό μας Ναυτικό. Η συνέχιση της επιτυχούς προσφοράς του, όμως, εξαρτάται, ως ένα βαθμό, από την τακτή ανανέωση των απαραίτητων για την αποστολή του μέσων. Άλλωστε, κι αυτό ακόμα το θρυλικό καράβι που σήμερα τιμούμε κάποια στιγμή γέρασε τεχνολογικά και δε μπόρεσε αντίστοιχα να αποδώσει. Ελπίζουμε λοιπόν ότι όπως και μέσα στην έσχατη φτώχεια της Ελλάδας των αρχών του εικοστού αιώνα εξοικονομήθηκαν οι αναγκαίοι πόροι για την αγορά του Αβέρωφ έτσι και τώρα η πολιτεία και ο λαός μας θα ενστερνιστούν τις ανάγκες της ναυτικής τους ασπίδας. Μιας ασπίδας που μπορεί να γίνει και τρίαινα, αν χρειαστεί, για την αξιοπρέπεια του Έλληνα, το μεγαλείο και τα ιδανικά της Πατρίδας μας.

9

Πανηγυρική ομιλία του Ιωάννη Παλούμπη Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α.

«Αβέρωφ» - Κουντουριώτης

Ναυτικά Σύμβολα της Ελληνικότητας του Αιγαίου

K

υρίες και Κύριοι Φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από τον κατάπλου του Θωρακισμένου Καταδρομικού «Γεώργιος Αβέρωφ» στα ελληνικά πελάγη και την ένταξή του στον ελληνικό στόλο. Το πλοίο έμελλε να επηρεάσει αποφασιστικά την εθνική μας ιστορία του 20ου αιώνα και ως απόρροια αυτού του ρόλου έχει καθιερωθεί στην κοινή συνείδηση ως ένα από τα εθνικά ιερά σύμβολα της πατρίδας μας. Αισθάνομαι ιδιαίτερα υπερήφανος και συγκινημένος που έτυχε σε μένα να μιλώ σήμερα γι αυτή την επέτειο και φυσικά ο χώρος, το ίδιο το πλοίο, προσθέτει στην συγκίνηση και αυξάνει την ευθύνη.

10

Κυρίες και Κύριοι. Το τέλος του 19ου αιώνα βρήκε τη μικρή Ελλάδα να προσπαθεί να επουλώσει τις πληγές της από τον καταστροφικό ελληνο-τουρκικό πόλεμο του 1897 τον οποίο ουσιαστικά η ίδια είχε προκαλέσει στην προσπάθειά της να συνδράμει την Κρητική επανάσταση. Στην αυγή του 20ου αιώνα η χώρα παρουσιαζόταν ηττημένη, ταπεινωμένη, σε άθλια οικονομική κατάσταση, που γινόταν εντονότερη τόσο από τις πολεμικές αποζημιώσεις που έπρεπε να πληρωθούν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, όσο και από τον επιβληθέντα στυγνό Διεθνή Οικονομικό Έλεγχο. Παράλληλα δύο μεγάλα εθνικά θέματα το Κρητικό και το Μακεδονικό

βρίσκονταν σε έξαρση και κρίσιμη φάση. Τον Αύγουστο του 1909 οι ζυμώσεις των ιδεών και οι κοινωνικές διεργασίες κατέστησαν ώριμες τις συνθήκες για την εκδήλωση στρατιωτικού κινήματος από τον «Στρατιωτικό Σύνδεσμο». Οι απαιτήσεις των επαναστατών εξαντλήθηκαν στην προβολή κάποιων λογικών και μετριοπαθών αιτημάτων ενίσχυσης των Ενόπλων Δυνάμεων. Το μεγάλο όμως επίτευγμα του στρατιωτικού κινήματος υπήρξε η πρόσκληση από την Κρήτη και η καθιέρωση στην κεντρική πολιτική σκηνή του Ελευθερίου Βενιζέλου ως μόνου γνησίου εκφραστή των αναγεννητικών σκοπών του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» και κατ’ επέκταση της ελληνικής κοινωνίας. Η συμμετοχή στη διοικούσα επιτροπή του «Στρατιωτικού Συνδέσμου» του Υποπλοιάρχου, τότε, Κωνσταντίνου Αλφονσάτου Τυπάλδου, ώθησε την κυβέρνηση προς την κατεύθυνση απόκτησης ενός Θωρακισμένου καταδρομικού που βρισκόταν υπό ναυπήγηση για λογαριασμό της ιταλικής κυβέρνησης στα ναυπηγεία Ορλάντο του Λιβόρνου. Αρχικά το ναυπηγείο απευθύνθηκε στην

Τουρκία, η οποία όμως ανέβαλε συνεχώς τη λήψη αποφάσεως στο πλαίσιο ενός ανατολίτικου παζαριού. Στη συνέχεια το ναυπηγείο απευθύνθηκε στην Ελλάδα και έπεισε την ελληνική κυβέρνηση να αγοράσει το πλοίο αντί τιμήματος 25,5 εκατ. δρχ. Οι δύο πρώτες δόσεις ύψους 7 εκατ. δρχ πληρώθηκαν από το κληροδότημα, που είχε αφήσει ο εθνικός ευεργέτης Γεώργιος Αβέρωφ για αγορά πλοίου, υπό τον όρο να φέρει το όνομά του. Το Θωρακισμένο Καταδρομικό ονομάσθηκε «Γεώργιος Αβέρωφ» και η ένταξή του στον ελληνικό στόλο το 1911 απετέλεσε τη σημαντικότερη, αναλογικά, ενίσχυση του ελληνικού ναυτικού που έγινε ποτέ στα 190 χρόνια ελεύθερης ζωής του ελληνικού κράτους. Λόγω του περιορισμένου χρονικού πλαισίου της παρούσης ομιλίας δεν θα αναφερθούμε λεπτομερώς στα τεχνικά στοιχεία του πλοίου που το καθιστούσαν μια εξαιρετική ναυτική μονάδα της εποχής. Θα αναφέρουμε μόνον ότι το πλοίο είχε εκτόπισμα 10.000 τόνων και ήταν ιταλικό σε ό,τι αφορούσε το σκάφος και τις κύριες μηχανές, ο οπλισμός

του, νεοτάτου τύπου, προερχόταν από τους αγγλικούς Οίκους ARMSTRONG και VICKERS, οι λέβητες ήταν γαλλικοί τύπου BELLE VILLE, οι δε ιστοί και οι ηλεκτρομηχανές, γερμανικής προελεύσεως, NURNBERG και MANN αντίστοιχα. Οι δύο παλινδρομικές μηχανές τύπου ANSALDO, του έδιναν μια ταχύτητα 23 κόμβων μεγίστη και 17,5 κόμβων οικονομική. Ευτυχής συγκυρία υπήρξε η, μετά ένα χρόνο από τον κατάπλου του, ανάληψη της Αρχηγίας του ελληνικού στόλου από τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη, τα έξοχα ψυχικά χαρίσματα του οποίου συνετέλεσαν στην αξιοποίηση και εκμετάλλευση των εξαιρετικών δυνατοτήτων του πλοίου, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων. Ο Κουντουριώτης γεννήθηκε το 1855 στην Ύδρα, μόλις 30 χρόνια μετά την κορύφωση της ελληνικής επανάστασης. Στην Ύδρα, τότε, ζούσαν ακόμη πολλοί ναυτικοί του ’21 και το λιμάνι της έσφυζε από ιστιοφόρα, πολλά από τα οποία ανήκαν στους θρυλικούς ναυμάχους της επανάστασης και είχαν κυβερνηθεί απ’ αυτούς.

Γενική κλήση πληρώματος του Θ/Κ "ΑΒΕΡΩΦ" στην πρύμνη. Διακρίνονται μεταξύ άλλων ο Ναύαρχος Π. Κουντουριώτης, ο Κυβερνήτης, Αντιπλοίαρχος Σ. Δούσμανης και ο ιερέας του Στόλου, Αρχιμανδρίτης Δ. Δάφνος. Περίοδος Βαλκανικών Πολέμων. Φωτογραφία Α. Γαζιάδη.

11

2

1

3

4

Σε αυτή τη σελίδα: 1. Ελευθέριος Βενιζέλος (1864-1936). Πρωθυπουργός της Ελλάδος κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Βαθύς γνώστης της αρχαιοελληνικής γραμματείας ο πρωθυπουργός σημειώνει τον 41ο στίχο του 4ου Θεοκριτείου ειδυλλίου “Νομείς”. “Θαρσείν χρή ταχ’ αύριον έσσετ’ άμεινον”. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. 2. Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης (1855-1935). Αρχηγός του Ελληνικού Στόλου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους. Στη φωτογραφία υπάρχει ιδιόχειρη αφιέρωση του Ναυάρχου προς τον Aρχιμανδρίτη του Στόλου Δ. Δάφνο σε ανάμνηση των ναυμαχιών της Έλλης και της Λήμνου. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. 3. O μέγας εθνικός ευεργέτης, Γεώργιος Αβέρωφ (1818-1899). Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. 4. Το Θ/Κ «Γ. Αβέρωφ» πλέει στον Ινδικό Ωκεανό. 1942-1943. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ. Στην απέναντι σελίδα: Ο Ελευθέριος Βενιζέλος και ο ναύαρχος Π. Κουντουριώτης επί του αντιτορπιλικού «Σφενδόνη» κατευθύνονται προς Θεσσαλονίκη, όπου θα σχηματισθεί η κυβέρνηση της Εθνικής Άμυνας. Σεπτέμβριος 1916. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ.

12

Ο πατέρας του Θεόδωρος, ήταν γιος του Γεωργίου Κουντουριώτη που είχε διατελέσει Πρόεδρος του Εκτελεστικού για μεγάλο χρονικό διάστημα τα δύσκολα χρόνια της δεκαετίας του ’20, όταν ο ελληνισμός πάλευε για τη λευτεριά του. Εκεί, στο αρχοντικό του παππού του, που δεσπόζει ψηλά στη δυτική πλευρά της Ύδρας ταυτίστηκε με το Υδραίικο περιβάλλον κι έγινε η προσωποποίηση της παράδοσης των ηρωικών χρόνων, συνεχιστής των μπουρλοτιέρηδων, κληρονομώντας όλες τις αρετές και τις αδυναμίες της μεγάλης εκείνης γενιάς, που συνδύαζε τα ασυμβίβαστα. Τη φρόνηση, με τη γενναιότητα που άγγιζε τα όρια του παράλογου, το μυαλό με την καρδιά. Η καταγωγή και η οικογενειακή παράδοση τον οδήγησαν φυσιολογικά στις τάξεις του Πολεμικού Ναυτικού. Στη διάρκεια της επαγγελματικής του διαδρομής φανέρωσε τα τεράστια ψυχικά του προσόντα και την επίδραση που είχε η οικογενειακή παράδοση στη διαμόρφωση του χαρακτήρα του. Η ορμητικότητά του ήταν ανάλογη εκείνης των ναυμάχων του ’21. Πίστευε και πρότασσε τη συνδρομή του Θεού σε όλες τις πράξεις της ζωής του. Προικισμένος με βαθύ στρατηγικό και τακτικό ένστικτο, πολιτικός, διπλωμάτης, ανθρωπιστής με διαίσθηση και ενόραση υπήρξε μία από τις ευγενέστερες φυσιογνωμίες του πανθέου των θαλασσινών ηρώων του ελληνισμού. Οι Βαλκανικοί είναι ίσως οι ενδοξότεροι πόλεμοι τους οποίους έχει διεξαγάγει το ελληνικό κράτος από της απελευθερώσεώς του, ενώ ο «Αβέρωφ» και ο Παύλος Κουντουριώτης αναδείχθηκαν αναμφίβολα ως τα υψηλότερα ναυτικά σύμβολα της νεώτερης Ελλάδας. Η περιγραφή των γεωπολιτικών συνθηκών που οδήγησαν τις τρεις Σλαβικές Χριστιανικές χώρες των Βαλκανίων να συμπήξουν συμμαχία εναντίον της κυριάρχου Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εκφεύγει των ορίων της παρούσης ομιλίας. Ο μόνος στρατηγικός παράγοντας που έλειπε από τους συμμάχους και για τον οποίον έγινε δεκτή η Ελλάδα στη συμμαχία ήταν το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό. Ήταν η μόνη συμμαχική δύναμη που μπορούσε να αποκόψει τις οθωμανικές στρατηγικές εφεδρείες και να τις ακινητοποιήσει στα λιμάνια της Μικράς Ασίας. Εάν οι περίπου 250.000 Οθωμανοί έφεδροι κατόρθωναν να διαπεραιωθούν στη Μακεδονία και να αντιπαρατεθούν στα μέτωπα των μαχών είναι πολύ πιθανόν ότι θα ήταν διαφορετική η εξέλιξη του πολέμου. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα υποτυπώδη έως ανύπαρκτα οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα της εποχής δεν επέτρεπαν την έγκαιρη μετακίνηση μεγάλων στρατιωτικών μονάδων και ρεύματος εφοδίων δια ξηράς. Αξιοσημείωτος υπήρξε ο ευφυής διπλωματικός ελιγμός του Ελευθερίου Βενιζέλου που αποφάσισε να ενταχθεί στη Βαλκανική συμμαχία, παρά τις αντικρουόμενες επιδιώξεις που είχε καθένας σύμμαχος για τα εδάφη της Μακεδονίας, που θα απελευθερώνονταν από την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Είναι δίκαιο να αναφερθεί ότι παρά την οικονομική δυσπραγία της πρώτης δεκαετίας του 20ου αιώνα, η φτωχή και καθημαγμένη Ελλάδα εκείνης της εποχής βρήκε τις

δυνάμεις να ενισχύσει ουσιαστικά το Ναυτικό της. Αυτός ο σχεδιασμός εκσυγχρονισμού του ναυτικού και η υλοποίησή του δείχνει πόσο πολύ πίστευαν στην ύπαρξη ισχυρής ναυτικής δύναμης για την άμυνα της χώρας. Έτσι εκτός του «Αβέρωφ» που απετέλεσε την κορωνίδα του ναυτικού εξοπλιστικού προγράμματος θα πρέπει να αναφερθούν πολύ περιληπτικά οι ακόλουθες αγορές πλοίων που έλαβαν χώρα μετά το 1905: Η Μοίρα των Θηρίων «Αετός» «Λέων» «Πάνθηρ» «Ιέραξ». Τα δύο αντιτορπιλικά «Κεραυνός», «Νέα Γενεά». Τα τέσσερα αντιτορπιλικά-τορπιλοβόλα «Σφενδόνη», «Λόγχη», «Θύελλα», «Ναυκρατούσα». Τα τέσσερα αντιτορπιλικά-τορπιλοβόλα «Ασπίς», «Βέλος», «Νίκη», «Δόξα». Τα δύο υποβρύχια «Δελφίν», «Ξιφίας». Τέλος τα πέντε τορπιλοβόλα Τ 11-12-14-15-16 κατά τη διάρκεια του 1905 εκτέλεσαν εκτεταμένη μετασκευή και αναλεβήτωση στο εργοστάσιο «John Mac Dowel and Varvour» στον Πειραιά. Νομίζω ότι για πολλούς λόγους, μεταξύ των οποίων και η επικαιρότητα, πρέπει να αναφερθεί, ότι το τεράστιο αυτό ναυτικό εξοπλιστικό πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε, σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα από το Ταμείο Εθνικού Στόλου, το οποίο προ του 1900 ονομαζόταν κατ’ αρχάς «Σύλλογος» και μετά «Εταιρεία προς σχηματισμόν Εθνικού Στόλου». Η ίδρυση του Συλλόγου ήταν έμπνευση του Ψαριανού Ναυάρχου Κωνσταντίνου Νικόδημου από το 1866 και στηρίχθηκε αποκλειστικά στις συνεισφορές των ευπόρων ελλήνων του εξωτερικού και του

εσωτερικού, αλλά και στους εράνους που συγκέντρωναν τον οβολό των μη ευπόρων. Εκεί άφησε το κληροδότημά του και ο Γεώργιος Αβέρωφ. Από το 1871 και μετά, ένας από τους κύριους πόρους του ταμείου ήταν και το «Λαχείο Εθνικού Στόλου». Επρόκειτο ασφαλώς για άλλους καιρούς, τότε που οι εύποροι προσέφεραν ανιδιοτελώς για το καλό της πατρίδας, αλλά και το κράτος με την αξιοπιστία του ενέπνεε το λαό για εθελοντικές θυσίες. Εάν στα ανωτέρω πλοία προσθέσουμε και τα τρία Θωρηκτά «Ύδρα», «Σπέτσαι» και «Ψαρά» που είχαν ναυπηγηθεί τα έτη 18891890, έχουμε πλήρη εικόνα του αξιόμαχου τμήματος του ελληνικού στόλου, το οποίο απέπλευσε την 5η Οκτωβρίου 1912 από το Φάληρο, υπό την αρχηγία του Παύλου Κουντουριώτη, παίρνοντας μαζί του βαρύ το φορτίο της ευθύνης υλοποίησης των ελπίδων του ελληνικού λαού. Η πρόσφατη επιλογή του Παύλου Κουντουριώτη ως Αρχηγού του Στόλου και η προαγωγή του σε Υποναύαρχο μετά τον απόπλου από το Φάληρο, εν πλω προς Μούδρο, ήταν ίσως μία από τις πλέον επιτυχημένες επιλογές του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. Ήταν εκείνος που διέβλεψε ότι πίσω από το επιβλητικό και ατάραχο παρουσιαστικό του Υδραίου αριστοκράτη σιγόκαιγε ένα ηφαίστειο ορμητικότητας και ενθουσιασμού, που είχε τις καταβολές του στην πατρογονική κληρονομιά ναυτοσύνης και ανδρείας. Είναι γεγονός ότι παρά την ενίσχυση του στόλου που αναφέρθηκε παραπάνω, ακόμη

και πέραν των ορίων αντοχής της οικονομίας της χώρας, η επιτελική σύγκριση δυνάμεων με το πολύ αξιόλογο οθωμανικό ναυτικό κατέληγε σαφώς υπέρ του τελευταίου. Σε πολεμικό συμβούλιο που συγκλήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1912 υπό την Προεδρία του Ελευθερίου Βενιζέλου, ο Πρωθυπουργός επηρεάσθηκε από την παράθεση των δυσμενών στοιχείων σύγκρισης των δύο στόλων και πείσθηκε να συνεχίσει την εφαρμογή των σχεδίων του, μόνον όταν ο Κουντουριώτης εξέφρασε την εδραιωμένη πεποίθησή του ότι ο ελληνικός στόλος θα έβγαινε νικητής σε απ’ ευθείας αντιπαράθεση με τον τουρκικό, διότι τα στελέχη του θα αγωνίζονταν με αυταπάρνηση και υψηλό ηθικό. Για την επίδραση που είχε στον Πρωθυπουργό η στάση του Κουντουριώτη εκείνη την ημέρα, είναι χαρακτηριστική η επιστολή που του έστειλε ο Ελ. Βενιζέλος 21 χρόνια μετά, στην επέτειο της ναυμαχίας της Έλλης, την 3η Δεκεμβρίου 1933. Του έγραφε: «Φίλτατε Ναύαρχε. Είκοσι ένα χρόνια κλείουν σήμερα από την ημέρα, που με την ναυμαχία της Έλλης εξησφάλισες την κατά θάλασσαν υπεροπλίαν της Ελλάδος και των συμμάχων της και έτσι εξησφάλισες την τελικήν νίκην των. Όλοι οι Έλληνες σου είμεθα ευγνώμονες διά την νίκην σου αυτήν. Περισσότερον από όλους εκείνος, που γνωρίζει, ότι χωρίς την αδάμαστον αποφασιστικότητά σου και την πίστιν σου εις την κατά θάλασσαν νίκην μας, δεν θα απεφασίζαμεν να λάβωμεν μέρος εις 13

Ο απόπλους του Ελληνικού Στόλου από τον όρμο του Φαλήρου την 5η Οκτωβρίου του 1912. Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ.

τον πρώτον Βαλκανικόν Πόλεμον, με αποτέλεσμα ότι, αν μεν νικούσαν οι Σέρβοι και οι Βούλγαροι, τα όριά μας θα έμεναν οριστικώς εις την Μελούνα ή το πολύ θα έφθαναν στον Αλιάκμονα, αν δε νικούσαν οι Τούρκοι, η ζωή των ομογενών της Αυτοκρατορίας θα απέβαινεν ανυπόφορος. Με εξαίρετον τιμήν και αγάπην Ελευθ. Κ. Βενιζέλος» Η επιλογή της νήσου Λήμνου ως θέσεως αναμονής του στόλου στο ασφαλές αγκυροβόλιο του κόλπου του Μούδρου, μόλις 40 μίλια από την έξοδο των Δαρδανελίων κατέστησε σαφές το επιθετικό πνεύμα του έλληνα αρχηγού και την πρόθεσή του να συγκρουσθεί άμεσα με τον οθωμανικό στόλο, όποτε επιχειρούσε να βγει από τα Στενά στο Αιγαίο. Από το προκεχωρημένο αυτό αγκυροβόλιο εγκατέστησε αδιάλειπτες περιπολίες ελαφρών σκαφών μπροστά στην έξοδο των Στενών ώστε να ειδοποιηθεί έγκαιρα σε περίπτωση εμφανίσεως του τουρκικού στόλου εξερχομένου. Έχοντας εγκλωβίσει κατ’ αυτόν τον τρόπο τον τουρκικό στόλο στην Προποντίδα και στον Εύξεινο για ένα αδικαιολόγητο διάστημα περίπου δύο μηνών μετέτρεψε ουσιαστικά το Αιγαίο σε ελληνική θάλασσα μέσα στην οποία κανένα πλοίο δεν μπορούσε να κινηθεί για λογαριασμό της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Χαρακτηρίζω το διάστημα ως αδικαιολόγητο διότι κατά τη διάρκειά του το τουρκικό ναυτικό δεν εκτέλεσε καμία επιχείρηση, έστω στον Εύξεινο, που να δικαιολογεί την αδράνειά του. Ήταν προφανές πως η κωλυσιεργία εξόδου οφειλόταν στην έλλειψη αποφασιστικότητας να αντι14

μετωπισθεί το ελληνικό ναυτικό που περίμενε στην έξοδο των Στενών. Στο μεταξύ ο Κουντουριώτης σχεδίασε και εκτέλεσε μια σειρά πλόων και επιχειρήσεων απελευθερώσεως όλων των, υπό τον Οθωμανικό ζυγό, τελούντων νήσων του βορείου και του ανατολικού Αιγαίου και υποστηρίξεως των συμμαχικών επιχειρήσεων ξηράς στα παράλια της Μακεδονία και της Θράκης. Οι τουρκικές φρουρές των νήσων νιώθοντας εγκαταλελειμμένες από το δικό τους ναυτικό παραδίδονταν στα ελληνικά ναυτικά αγήματα χωρίς να αντιτάξουν αντίσταση εκτός από τα νησιά της Λέσβου και της Χίου, όπου οι μάχες ήταν αιματηρές και διήρκεσαν περίπου από ένα μήνα σε κάθε νησί. Η τυπική επικύρωση της καταλήψεως των νησιών γινόταν με τον διορισμό επιτρόπου του Αρχηγού Στόλου και δημοσίευση σχετικής προκηρύξεως. Έτσι εκτός της Λήμνου που κατελήφθη πρώτη ώστε να εξασφαλισθεί το προκεχωρημένο αγκυροβόλιο και των νήσων Λέσβου και Χίου που αναφέρθηκαν ανωτέρω ακολούθησαν τα νησιά: Ίμβρος, Άγιος Ευστράτιος, Θάσος, Σαμοθράκη, Ψαρά, Τένεδος, Ικαρία. Τον Νοέμβριο του 1912 ενώνεται με την Ελλάδα η Σάμος που είχε αυτονομηθεί μετά τη δική της επανάσταση από τον Μάιο του ’12, καθώς και η Κρήτη που επιτέλους βλέπει τις ατέλειωτες πολυαίμακτες εξεγέρσεις της να δικαιώνονται με την ένωσή της με την μητέρα πατρίδα. Την 1η και 2α Νοεμβρίου ο στόλος με επικεφαλής τον «Αβέρωφ» καταλαμβάνει το Άγιον Όρος και έρχεται πρώτος στον αγώνα δρόμου με τον βουλγαρικό στρατό που επί-

σης έσπευδε προς την περιοχή. Η κιβωτός της Ορθοδοξίας γλιτώνει έτσι από περιπέτειες και περιπλοκές που θα μπορούσαν να δημιουργηθούν μεταξύ των ορθοδόξων συμμάχων. Οι διαδοχικές απελευθερώσεις νησιών πλην της ουσιαστικής των σημασίας προκάλεσαν φρενίτιδα ενθουσιασμού στην ελληνική κοινωνία που πληροφορείτο ότι ο στόλος της επετύγχανε τον ένα μετά τον άλλο τους αντικειμενικούς του σκοπούς. Οι πληθυσμοί των νήσων, στην πλειοψηφία τους ελληνικοί υποδέχονταν τα ναυτικά αποβατικά αγήματα με ενθουσιασμό ως απελευθερωτές. Την 18η Οκτωβρίου το τορπιλοβόλο Τ11 με κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση διεισδύει στο τουρκοκρατούμενο λιμάνι της Θεσσαλονίκης και βυθίζει με τορπίλες την εκεί ναυλοχούσα τουρκική Θωρακοβάριδα Φετχί Μπουλέν. Την 9η Νοεμβρίου, σε παρόμοια κίνηση, το τορπιλοβόλο Τ14 με κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Περικλή Αργυρόπουλο επαναλαμβάνει τη διείσδυση στο λιμάνι των Κυδωνιών αυτή τη φορά και βυθίζει την εκεί ναυλοχούσα τουρκική κανονιοφόρο Τραπεζούντα. Ήταν φανερό πλέον ότι το ελληνικό ναυτικό προκαλούσε και αδημονούσε να συγκρουσθεί με το τουρκικό. Είναι άξιο μνείας το γεγονός ότι και οι δύο κυβερνήτες ενήργησαν χωρίς προηγούμενη έγκριση των προϊσταμένων αρχών εξ ιδίας πρωτοβουλίας. Άλλοι καιροί άλλα ήθη. Στις 3 Δεκεμβρίου επιχειρείται η πρώτη έξοδος του τουρκικού ναυτικού. Στις ιστορίες όλων των λαών υπάρχουν κάποιες στιγμές που καθορίζουν κατά πολύ αποφασιστικό τρόπο τις μετέπειτα εξελί-

ξεις. Τις περισσότερες φορές είναι η έκβαση μιας μάχης ή μιας ναυμαχίας που κρίνει την τύχη ενός πολέμου και σφραγίζει τη ροή της ιστορίας. Πίσω από τα γεγονότα αυτά καθ’ εαυτά υπάρχει συχνά η προσωπικότητα ενός ανθρώπου που με την ευφυΐα ή την αποκοτιά του, τη στρατηγική του σκέψη ή την τύχη του, την πίστη του στις αξίες του γένους του ή την εμπιστοσύνη προς τους άνδρες που διοικεί ή και όλα μαζί, αφήνει ανεξίτηλο το αποτύπωμα της ιδιοσυγκρασίας του στην ιστορική διαδρομή του λαού του, με τα αποτελέσματα που προκαλεί. Για την Ελλάδα και τους συμμάχους της η μεγαλύτερη μέρα των Βαλκανικών Πολέμων ήταν ασφαλώς η 3η Δεκεμβρίου 1912. Ήταν η μέρα που επικύρωσε την εκδίωξη των Οθωμανών από τη χερσόνησο των Βαλκανίων, ύστερα από περίπου 6 αιώνες που παρέμειναν ως κατακτητές. Τέλος απετέλεσε ένα ακόμα παράδειγμα στην παγκόσμια ιστορία, του δόγματος που πρεσβεύει, ότι οι θαλασσοκράτειρες δυνάμεις διατηρούν στρατηγικό πλεονέκτημα, το οποίο μεταφράζεται σε άμεσο και απτό εδαφικό αποτέλεσμα. Η ναυμαχία εξελίχθηκε σε ναυτική αψιμαχία μισής περίπου ώρας, γιατί μπροστά στην ακατάσχετη ορμή του Ναυάρχου Κουντουριώτη, ο οποίος επετέθη με τη ναυαρχίδα και έθεσε την τουρκική στήλη μεταξύ των πυρών του «Αβέρωφ» και των λοιπών Θωρηκτών, η τουρκική στήλη ανέστρεψε με αταξία και τα πλοία της έσπευσαν να καλυ-

φθούν μέσα στα Στενά υπό τα επάκτια πυροβολεία, έχοντας κάποιες σοβαρές ζημιές από τα ελληνικά πυρά και ένα αριθμό νεκρών και τραυματιών. Η επόμενη φορά που επιχειρήθηκε έξοδος του τουρκικού ναυτικού ήταν ένα μήνα μετά, στις 5 Ιανουαρίου του 1913 και αφού είχε προηγηθεί την 1η Ιανουαρίου η διαφυγή του τουρκικού Ευδρόμου Χαμηδιέ, που ενήργησε επιδρομικό αντιπερισπασμό στο Αιγαίο. Εύλογα θεωρείτο ότι σε καταδίωξή του θα αποσπάτο ο Αβέρωφ, το μόνο ελληνικό πλοίο που λόγω ταχύτητος θα μπορούσε να τεθεί σε καταδίωξή του. Με αυτή τη βεβαιότητα ο τουρκικός στόλος εξήλθε και έπλευσε προς τη Λήμνο βέβαιος ότι θα συναντούσε τον ελληνικό, αποστερημένο του Αβέρωφ. Πράγματι η ελληνική κυβέρνηση θορυβηθείσα είχε διατάξει την απόσπαση του Αβέρωφ για την καταδίωξη του Χαμηδιέ. Ο Κουντουριώτης όμως έχοντας αντιληφθεί το τουρκικό τέχνασμα και εφαρμόζοντας την αρχή του πολέμου, εμμονή στον σκοπό, έπεισε την κυβέρνηση ότι έπρεπε να παραμείνει. Η ναυμαχία της Λήμνου ολοκλήρωσε το έργο της ναυμαχίας της Έλλης και εξασφάλισε για την Ελλάδα την κυριαρχία του Αιγαίου και της ανατολικής Μεσογείου. Τα τουρκικά Θωρηκτά μετά από 20 λεπτά ανταλλαγής πυρών τράπηκαν σε φυγή και κατέφυγαν στα Στενά μόλις επιπλέοντα, έχοντας σε εξέλιξη πυρκαγιές και σημαντικές ζημιές από τα

εύστοχα ελληνικά πυρά. Τα δύο ναυτικά σύμβολα ο «Αβέρωφ» και ο Κουντουριώτης, όπως και όλος ο στόλος γίνανε δεκτοί από τα παραληρούντα από ενθουσιασμό πλήθη στον Φαληρικό όρμο την 5η Αυγούστου1913 όταν επέστρεψαν ύστερα από 10 μήνες θαλασσίων επιχειρήσεων στο Αιγαίο. Είχαν συμβάλλει καθοριστικά στον διπλασιασμό σχεδόν της εδαφικής επικράτειας της Ελλάδας η οποία παραμένει σε μεγάλο ποσοστό αναλλοίωτη μέχρι σήμερα. Το κυριότερο όμως επίτευγμα ήταν ότι είχαν εξασφαλίσει την αδιαφιλονίκητη κυριαρχία του Αιγαίου την οποία ποτέ μέχρι σήμερα το τουρκικό Ναυτικό δεν επιχείρησε να αμφισβητήσει. Η επίδραση όμως των δύο ναυτικών συμβόλων δεν σταμάτησε να είναι ισχυρή και να καθορίζει αποφασιστικά τη διαδρομή της ελληνικής ιστορίας. Έτσι όταν ο Ναύαρχος θεώρησε το 1916 ότι το καθήκον προς την πατρίδα τον καλούσε να λάβει θέση στο πλευρό του μεγάλου πολιτικού Ελευθερίου Βενιζέλου δεν δίστασε στιγμή και τάχθηκε ολόψυχα με το μέρος της Δημοκρατικής Άμυνας στην επαναστατική κυβέρνηση της Θεσσαλονίκης. Στο σημείο αυτό είναι επιβεβλημένο να παρατεθεί ένα απόσπασμα από επιστολή του Ελευθερίου Βενιζέλου που γράφτηκε την 30η Αυγούστου 1916 και στην οποία διαφαίνεται η εκτίμηση που έτρεφε ο Εθνάρχης στο πρόσωπο του Ναυάρχου, όπως άλλωστε και ολόκληρος ο ελληνικός λαός:

2

1

3

4

1. Λαϊκή λιθογραφία που απεικονίζει τουςπρωταγωνιστές της “τετραπλής βαλκανικής συμμαχίας”, τους βασιλείς της Ελλάδος Γεώργιο τον Α΄, του Μαυροβουνίου Νικόλαο, της Σερβίας Πέτρο και της Βουλγαρίας Φερδινάνδο. Στο κέντρο εικονίζονται ο στρατηλάτης διάδοχος Κωνσταντίνος και ο πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος. Συλλογή ΝΜΕ. 2. Ο Κυβερνήτης του τορπιλλοβόλου “11” κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, Υποπλοίαρχος Ν. Βότσης. Φωτογραφία Α. Γαζιάδη. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ. 3. Ο Υποναύαρχος Π. Αργυρόπουλος. Κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ως Υποπλοίαρχος διετέλεσε Κυβερνήτης του τορπιλλοβόλου “14”. Φωτογραφία Nellys. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ. 4. Ο Αβέρωφ εν πλω στον Καφηρέα. Μεσοπόλεμος. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ

15

Λυκ. Κογεβίνας (Κέρκυρα 1887 - Αθήνα 1940), Το Θ/Κ Γ. Αβέρωφ στην Κων/λη. Γκουάς σε χαρτί, 30x47 εκ. Συλλογή: ΝΜΕ.

«Αθήναι 30 Αυγούστου 1916. Φίλτατε Ναύαρχε. ......................................................................................... Κάμε τον σταυρόν σου εις το όνομα του Θεού. Σε εξορκίζω προς τούτο. Άλλη οδός σωτηρίας δεν έμεινε δια την Ελλάδα. Δεν έχομεν το δικαίωμα ούτε σεις ούτε εγώ ν’ αφήσωμεν να συμπληρωθή η καταστροφή, χωρίς να επιδιώξωμεν την σωτηρίαν. Εάν, φίλτατε ναύαρχε, αρνηθήτε να κινηθήτε, εν καθήκον μου υπολείπεται. Να καταγγείλω εις το έθνος τον όλεθρον εις τον οποίον σύρεται και να δηλώσω ότι, μη έχων την δύναμιν να αποτρέψω τον όλεθρον, αλλά και μη θέλων να παρίσταμαι σιωπηλός μάρτυς της καταστροφής και της ατιμώσεως, φεύγω οριστικώς από την Ελλάδα. Ναύαρχε ! Εις χείραν πάλιν Κουντουριώτη κρέμεται η σωτηρία του έθνους, εφ’ όσον είνε ακόμη καιρός. Με αισθήματα εξόχου τιμής και αδελφικής αγάπης, υμέτερος (Υπογραφή) Ελευθέριος Βενιζέλος» Μεγάλες και ιστορικές στιγμές του έθνους, όπως διαγράφονται από την ιδιωτική αλληλογραφία δύο μεγάλων ανδρών, που ζούσαν, αγωνίζονταν και ανέπνεαν για το έθνος και την ελληνική πατρίδα. Έτσι έγινε συμπαραστάτης του δημιουργού της μεγάλης Ελλάδας καθ’ όλη τη μέχρι το 1920 επική περίοδο των ελληνικών θριάμβων προσφέροντας στο κίνημα της Θεσσαλονίκης την πανελλήνια αποδοχή του. Ούτε προσωπικές συμπάθειες, ούτε οικογενειακές καταβολές, τον εμπόδισαν μπροστά σ’ 16

αυτό που πίστεψε ύψιστο συμφέρον για την πατρίδα. Η Συνθήκη των Σεβρών του 1920 σήμανε το τέλος του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και καθόρισε στην Ελλάδα τη μεγαλύτερη γεωγραφική έκταση που είχε ποτέ. Τον Νοέμβριο του 1918 οι συμμαχικοί στόλοι εισέπλευσαν στην Κωνσταντινούπολη και μεταξύ αυτών ο ελληνικός με επικεφαλής τον Αβέρωφ. Εκεί κάτω από την Αγιά Σοφιά και τα τείχη της βασιλεύουσας ο ελληνισμός αντίκριζε ριγώντας, για πρώτη φορά μετά από 466 χρόνια, τις σημαίες και τους επισείοντες των ελληνικών πολεμικών πλοίων. Η αγκυροβολία του «Αβέρωφ» στα νερά του Βοσπόρου δημιούργησε την εντύπωση ότι η Μεγάλη του Έθνους Ιδέα έπαιρνε σάρκα και οστά. Ο εθνοκτόνος όμως διχασμός που συνεχιζόταν, οι λανθασμένες εκτιμήσεις για τις στρατιωτικές δυνατότητες της χώρας, αλλά και για τις διαθέσεις των συμμάχων, η επιθυμία να απελευθερωθούν οι ελληνικές πατρίδες της Ιωνίας και του Πόντου, οδήγησαν στην τρίχρονη περιπέτεια της Μικρασιατικής εκστρατείας και τη μεγαλύτερη καταστροφή του ελληνισμού από το 1821. Παράλληλα ολοκληρώθηκε η μέθοδος της εθνικής κάθαρσης δια των γενοκτονιών, που είχε εγκαινιάσει η Τουρκία για τις Χριστιανικές μειονότητες της Μικράς Ασίας από την δεύτερη δεκαετία του 20ου αιώνα. Η επίδραση του Ναυτικού σ’ αυτόν τον πόλεμο δεν θα μπορούσε να ήταν σημαντική. Είχε όμως καθοριστική συμβολή στην ανάσχεση της προέλασης των τουρκικών στρατευμάτων.

Στις 12 Δεκεμβρίου του 1940 σε Πολεμικό Συμβούλιο παρουσία όλων των πολιτειακών, πολιτικών και στρατιωτικών αρχών της χώρας ο Α/ΓΕΝ Ναύαρχος Σακελλαρίου έλεγε: «Το Ναυτικό όταν είναι παρόν δεν καθιστά την παρουσίαν του απαραίτητη, μόνον όμως όταν λείψει θα αντιληφθεί όλος ο κόσμος τι του προσέφερε. Κανένας δεν αισθάνθηκε την παρουσία του το 1922. Κανένας όμως δεν σκέφθηκε ότι ο Κεμάλ θα υπέγραφε στην Αθήνα τους όρους ειρήνης τους οποίους θα μας επέβαλλε μετά την καταστροφή.» Ο «Αβέρωφ» και ο στόλος με την παρουσία τους κράτησαν το Αιγαίο ελληνικό ακόμα και μετά το τεράστιο πλήγμα. Ο Παύλος Κουντουριώτης αποστρατεύθηκε το 1920 λόγω ορίου ηλικίας και ήταν ο δεύτερος αξιωματικός του Ναυτικού που έγινε Αντιναύαρχος εν ενεργεία, ως Αρχηγός Στόλου, με πρώτο τον Ψαριανό Κωσταντή Κανάρη. Η γενική εκτίμηση και η αποδοχή προς το πρόσωπό του τον ανέβασαν δύο φορές στο αξίωμα του Αντιβασιλέα και του πρώτου Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας. Υπηρέτησε με την ίδια αφοσίωση και τους δύο θεσμούς, παρά το γεγονός ότι οι πολιτικοί του αντίπαλοι, το 1921, αποπειράθηκαν να τον δολοφονήσουν. Ήταν τα σημάδια εκείνων των καιρών που η ψύχραιμη σκέψη ήταν ζητούμενο, μη ευρισκόμενο στην πολιτική σκηνή της χώρας. Τον Μάιο του 1929 η εθνοσυνέλευση τον εκλέγει τακτικό Πρόεδρο της Δημοκρατίας. Σε πολύ λίγο χρονικό διάστημα έχουμε ένα ακόμα δείγμα του ιδεαλισμού του Παύλου Κουντουριώτη. Μόλις αντιλαμβάνεται τα

Ο Ελληνικός Στόλος εν πλω. Φωτογραφικό Αρχείο ΝΜΕ.

πρώτα συμπτώματα προσβολής του από ασθένεια Πάρκινσον παραιτείται την 10η Δεκεμβρίου 1929, επτά μόνο μήνες μετά την εκλογή του, διότι εκτιμά, όπως ο ίδιος εξομολογείται αργότερα προς τον Βενιζέλο, ότι οι ενδείξεις της ασθενείας του δεν θα μπορούσαν να συνυπάρχουν με το αξίωμά του. Αποσύρεται οριστικά από τα κοινά περιοριζόμενος σε απλή ζωή μεταξύ του σπιτιού του στο Παλαιό Φάληρο και της αγαπημένης του Ύδρας. Στις 22 Αυγούστου 1935 έδυσε ήσυχα και ήρεμα και κατά την επιθυμία του η σορός του μεταφέρθηκε στον πέτρινο τάφο που είχε ο ίδιος ετοιμάσει κάτω από το αρχοντικό του στην Ύδρα. Ο «Αβέρωφ» συνέχισε τη διαδρομή του στο Πολεμικό Ναυτικό κι εξακολούθησε να πλέει στο Αιγαίο επικεφαλής του ελληνικού στόλου, χωρίς ποτέ να υπάρξει αμφισβήτηση για την ελληνικότητά του Αρχιπελάγους, παρά την ήττα της Μικρασιατικής εκστρατείας. Ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τον βρήκε χρήσιμο μεν, αλλ’ υπέργηρο να είναι ναυαρχίδα επικεφαλής του ελληνικού στόλου. Δεν ήταν τόσο η ηλικία που τον χαρακτήριζε ως ξεπερασμένο, όσο η αλματώδης εξέλιξη της τεχνολογικής προόδου των συστημάτων μάχης των σύγχρονων πολεμικών πλοίων της εποχής. Η ανάπτυξη του αεροπορικού όπλου και η ουσιαστική έλλειψη σύγχρονης και αποτελεσματικής αντιαεροπορικής άμυνας του πλοίου, τον καθιστούσαν εύκολο στόχο των αεροπορικών επιδρομών. Αυτός ήταν και ο λόγος που τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1941, όταν οι γερμανικές φάλαγγες πλησίαζαν στα πρόθυρα της Αθήνας, το Υπουργείο Ναυτικών διέταξε την αυτοβύθισή του.

Ένα μεγάλο όμως μέρος του πληρώματος αρνήθηκε να εκτελέσει την εντολή επιμένοντας πως ο «Αβέρωφ» έπρεπε να αποπλεύσει και να συνεχίσει τον πόλεμο. Οι λεπτομέρειες του μυθιστορηματικού απόπλου εκφεύγουν κι αυτές των ορίων της παρούσας ομιλίας. Μετά μια πρώτη στάση στον όρμο της Σούδας απέπλευσε ανήμερα το Πάσχα με τη συνοδεία μιας μεγάλης νηοπομπής για την Αλεξάνδρεια. Κατά τον πλουν δέχθηκε «συνεχείς επιθέσεις βομβαρδιστικών JU 88 και τορπιλοπλάνων τις οποίες απέκρουσε δια των πυροβόλων του» όπως έγραφε στο ημερολόγιό του. Η μάχη και η τελική κατάληψη της Κρήτης αποτέλεσε το ορόσημο της γερμανικής κυριαρχίας σε όλη την Ευρώπη. Οι έλληνες συνέχισαν να μάχονται χωρίς να έχουν πλέον γη. Είχαν όμως πατρίδα, όπως διέσωσε ο Θουκυδίδης το λεχθέν από τον Θεμιστοκλή. Η πατρίδα αποτελείτο από ένα Θωρηκτό, έξι αντιτορπιλικά, τρία τορπιλοβόλα, πέντε υποβρύχια και όλα τα πλοία της εμπορικής ναυτιλίας, στις πρύμες των οποίων κυμάτιζε ελεύθερη η γαλανόλευκη χωρίς γεωγραφικά όρια. Υπ’ αυτή την έννοια η συμβολή του «Αβέρωφ» στον πόλεμο ήταν σημαντική, έστω και όχι στην πρώτη γραμμή των συγκρούσεων. Εκτέλεσε ένα αριθμό συνοδειών νηοπομπών στον Ινδικό ωκεανό μακριά από την ακτίνα δράσεως της γερμανικής αεροπορίας. Ο επανάπλους όμως αποτέλεσε γεγονός υψίστου εθνικού συμβολισμού καθώς έφερε μαζί του και αποβίβασε στον Φαληρικό όρμο στις 18 Οκτωβρίου 1944 την ελληνική

κυβέρνηση, συμβολίζοντας την ελεύθερη Ελλάδα που συνενωνόταν με την απελευθερωμένη της γη. Τα δύο ναυτικά σύμβολα της χώρας ο «Αβέρωφ» και ο Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης παραμένουν εκεί που ο χρόνος τα έταξε. Ο «Αβέρωφ» εξακολουθεί να κυματίζει τη γαλανόλευκη και να λικνίζεται στα γαλανά νερά του Αιγαίου, ως πλοίο Μουσείο πλέον και ο Ναύαρχος από το πέτρινο μνήμα του στην Ύδρα ατενίζει το πέλαγος μέσα στο οποίο μεγαλούργησε και το οποίο απελευθέρωσε. Για μας τους αξιωματικούς του Ναυτικού αλλά και για όλους τους νεώτερους έλληνες αποτελούν τα ναυτικά σύμβολα που μας παρέδωσαν το Αιγαίο ελληνικό και η υποχρέωσή μας είναι να συνεχίσουμε έτσι. Άλλωστε δε φεύγει ποτέ από τη μνήμη μας η εικόνα που διδαχθήκαμε μικροί. Ο Ναύαρχος ασκεπής και ακάλυπτος στην κόντρα γέφυρα του «Αβέρωφ» εν μέσω πιδάκων νερού και καπνών από τα εχθρικά πυρά να οδηγεί την επική καταδίωξη των «εχθρών του γένους». Όπως ο ίδιος ομολόγησε αργότερα, έβλεπε εκείνη τη στιγμή, πάνω στους κάβους της Έλλης και του Κουμ Καλέ της εισόδου των Στενών, να διαγράφονται οι μορφές του πάππου του και του Ανδρέα Μιαούλη και να του γνέφουν να τους πλησιάσει. Το διαχρονικό του δίδαγμα εξακολουθεί να οιστρηλατεί τις νεώτερες γενιές των αξιωματικών του Ναυτικού: «Κύριοι, ουδέν έθνος δύναται να λέγη ότι θαλασσοκρατεί, εάν δεν δεχθή ότι τα πολεμικά πλοία ναυπηγούνται δια να κινδυνεύουν» Σας ευχαριστώ.

17

Ομιλία Υπουργού Εθνικής Άμυνας κ. Ευάγγελου Βενιζέλου

K

ύριοι συνάδελφοι στη Βουλή των Ελλήνων, Σεβασμιώτατε, κ. Αρχηγέ του ΓΕΕΘΑ, κ. Αρχηγέ του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, κύριοι επίτιμοι Αρχηγοί, εκλεκτοί προσκεκλημένοι μας από το εξωτερικό, κυρίες και κύριοι. Το Έθνος τιμά σήμερα την ίδια την ιστορία του. Τιμά το Πολεμικό του Ναυτικό και στην πραγματικότητα βρίσκεται αντιμέτωπο με το σκληρό και επιτακτικό ερώτημα, εάν εμείς, οι Έλληνες του 21ου αιώνα, εν μέσω μια βαθιάς δημοσιονομικής αλλά και ηθικής κρίσης, διατηρούμε αλώβητη τη μνήμη μας, έχουμε ενεργό ιστορική συνείδηση και μπορούμε να δώσουμε μια θετική απάντηση στην αγωνία του ελληνικού λαού που περιμένει στηρίγματα αισιοδοξίας και φώτα προοπτικής. Το Θωρηκτό Αβέρωφ δεν είναι ένα μουσείο, είναι ένα μνημείο, είναι μία κιβωτός. Είναι ακριβώς η κιβωτός της ιστορικής μνήμης του Έθνους. Αντιλαμβάνομαι πόσο υπερήφανη είναι η ηγεσία του Πολεμικού μας Ναυτικού, η σημερινή και η παλαιότερη, πόσο υπερήφανα είναι όλα τα στελέχη του. Αυτό το αίσθημα της υπερηφάνειας δεν ανήκει μόνο στο Πολεμικό Ναυτικό, ανήκει σε όλες της Ένοπλες Δυνάμεις που εκπροσωπούνται εδώ από τον Αρχηγό του Γενικού Επιτελείου Εθνι-

18

κής Άμυνας. Ανήκει σε όλους τους Έλληνες που περιβάλουν το Πολεμικό μας Ναυτικό και όλους του κλάδους των Ενόπλων Δυνάμεων με αγάπη, με στοργή, με αναγνώριση. Οι καιροί βεβαίως έχουν αλλάξει. Το Θωρηκτό Αβέρωφ και ο Ναύαρχος Κουντουριώτης έλαμψαν σε μία περίοδο γενικευμένου αναθεωρητισμού όταν ξαναχαράχτηκαν τα χερσαία και θαλάσσια σύνορα στην ευρύτερη περιοχή μας. Τώρα, το ζητούμενο δεν είναι ο αναθεωρητισμός, αλλά η προστασία της σταθερότητας και της ειρήνης στην περιοχή μας. Και σήμερα, οι ελληνικές Ένοπλες Δυνάμεις, το ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό, ο στόλος μας είναι εγγυητής ακριβώς αυτής της σταθερότητας και της ειρήνης που προσπαθούμε να κατοχυρώσουμε με την αποτρεπτική μας ισχύ. Και επιπλέον, όπως ορθά επεσήμανε ο Αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού, το Πολεμικό μας Ναυτικό πρωταγωνιστεί σε πολλές διεθνείς αποστολές, πάντα στο πλαίσιο των εντολών του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών και υπό τη σημαία του ΝΑΤΟ ή της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μετέχει σε αυτές τις αποστολές γιατί έτσι –το έχουμε πει πολλές φορές στη Βουλή των Ελλήνων- συμβάλει στο να διαμορφώνονται στην περιοχή μας, στο Αιγαίο και την Ανατολική Μεσόγειο, εκείνοι οι συσχετισμοί δυνάμεων που είναι απολύ-

τως αναγκαίοι προκειμένου η πατρίδα μας να διατηρεί την αξιοπρέπειά της, την υπερηφάνεια της, την ακεραιότητά της, την κυριαρχία της, τα κυριαρχικά της δικαιώματα, τις δικαιοδοσίες που απορρέουν από το Διεθνές Δίκαιο και τις αρμοδιότητές που απορρέουν από τις διεθνείς συμβάσεις ή αποφάσεις διεθνών οργανισμών. Τίποτα από αυτά δεν είναι εύκολο, τίποτα δεν είναι αυτονόητο. Τα τελευταία, μάλιστα, χρόνια, τα προβλήματα, οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουμε στη θάλασσα βαίνουν αυξανόμενες, σε αντίθεση με μια σταθεροποιημένη κατάσταση στον αέρα. Έχει λοιπόν πάρα πολύ μεγάλη σημασία, εν μέσω αυτής της κρίσης, αυτός ο λαός, ο υπερήφανος, ο αξιόμαχος, που έχει την ικανότητα να υπερβαίνει τα προβλήματα, να στείλει παντού ένα πολύ απλό μήνυμα: Μπορεί μεν να περιορίζεται κατ’ ανάγκη η δημοσιονομική μας κυριαρχία, μπορεί μεν να προσφεύγουμε στην βοήθεια των εταίρων και φίλων μας και των διεθνών οργανισμών, αλλά αυτό δεν σημαίνει τίποτα σε σχέση με τον πυρήνα της εθνικής μας κυριαρχίας, με την άσκηση της εξωτερικής και αμυντικής μας πολιτικής, γιατί αυτή δεν είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης, αυτή δεν περιορίζεται και δεν συμπιέζεται. Και αυτό έχει ιδιαίτερη σημασία να το λέμε τώρα που μπορεί κάποιοι που δεν γνωρίζουν τα πράγματα να υποθέσουν ότι ενδέχεται μία θέση αδυναμίας στην οικονομική διαπραγμάτευση να με-

τατραπεί και σε θέση αδυναμίας και σε μία πολιτικο-διπλωματική διαπραγμάτευση ή σε έναν στρατιωτικό συσχετισμό. Δεν ισχύει αυτό, ισχύει το τελείως αντίστροφο. Έχει επίσης πολύ μεγάλη σημασία - τώρα που ακούσαμε την ομιλία του Αρχηγού του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού και την εξαιρετική ομιλία του Ναύαρχου κ. Παλούμπη που ασχολείται τόσο πολύ συστηματικά με τη ναυτική μας ιστορία - να κάνουμε ορισμένες αναψηλαφήσεις της ιστορικής μνήμης και ορισμένες συγκρίσεις: αν οι καταστάσεις οι σημερινές μας παραπέμπουν σε καταστάσεις παλιότερες, αν κάτι μας θυμίζουν τα περιστατικά σε σχέση με τη ναυπήγηση των πλοίων του Πολεμικού Ναυτικού, σε σχέση με την απόκτηση των αναγκαίων οπλικών συστημάτων, σε σχέση με τη διακίνηση των αμυντικών δαπανών. Γιατί το έθνος μας είναι γεμάτο προσόντα. Το κράτος μας, όμως, έχει ορισμένα εγγενή διαρθρωτικά μειονεκτήματα που όλα εμφανίζονται ταυτόχρονα με τη γέννηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους. Είναι όλα καταγεγραμμένα στην ιστορία του 19ου αιώνα. Η πατρίδα μας, όπως και να το κάνουμε, γεννήθηκε ιστορικά με δημόσιο χρέος. Και το δημόσιο χρέος –συνέχεια των δανείων της ανεξαρτησίας– συνδέεται με την απόκτηση των πρώτων πολεμικών πλοίων του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, πριν ακόμα αναγνωριστεί διεθνώς η ανεξαρτησία του. Κάθε μεγάλο απόκτημα του Πολεμικού

Ναυτικού, αλλά και των άλλων κλάδων των Ενόπλων Δυνάμεων, συνδέεται με μία αχλή μυστηρίου. Θωρακίζουμε, λοιπόν, την αξιοπρέπεια και την εθνική ισχύ του τόπου μας, όταν επιβάλουμε κανόνες διαφάνειας με τη βοήθεια όλων των κομμάτων και της αρμόδιας κοινοβουλευτικής επιτροπής, η ηγεσία της οποίας παρίσταται σήμερα εδώ, στην τελετή αυτή. Έχει πολύ μεγάλη σημασία, ενωμένο το έθνος, συνεκτική η κοινωνία και υπεύθυνοι και υπερήφανοι όλοι οι Έλληνες, να αφήσουμε πίσω τα μικρά, να επιδείξουμε τη γενναιοδωρία που επιβάλει η Ιστορία και η συγκυρία για να μπορέσουμε να ξεπεράσουμε την κρίση. Αυτός είναι ο δικός μας πόλεμος. Αυτός ο οικονομικός και ηθικός πόλεμος είναι ο πόλεμος της περιόδου αυτής, είναι ο πόλεμος της δικής μας γενιάς. Και χρειαζόμαστε το δικό μας «Θωρηκτό Αβέρωφ» που πρέπει να είναι η ενότητα, η συναίνεση, η συνοχή, η επινοητικότητα και κυρίως η δουλειά όλων των Ελλήνων και όλων των Ελληνίδων. Με τη δουλειά μας, με το μυαλό μας, με τη γνώση, με την αυτοπεποίθηση και με την αισιοδοξία που απαιτείται θα ξεπεράσουμε την κρίση, θα κερδίσουμε τον πόλεμο αυτό και θα τιμήσουμε εμπράκτως το Θωρηκτό Αβέρωφ και όλους τους ήρωες που συγκροτούν το απόθεμα της ιστορικής μνήμης του τόπου μας. Σας ευχαριστώ πολύ.

19

Θωρηκτό ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ και η Μουσική του Πολεμικού Ναυτικού 40 χρόνια κοινής πορείας (1911-1951)

Τον

Εμμανουήλ Α. Λούζης

Υπάλληλος Υπ. Πολιτισμού, Υπεύθυνος Μουσείου Σπετσών

φετινό Σεπτέμβριο συμπληρώνονται εκατό χρόνια από την ένταξη στον ελληνικό Στόλο της πλέον δοξασμένης μονάδας του, του θωρακισμένου καταδρομικού ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ. Η γενική ιστορία του θωρηκτού είναι αρκετά γνωστή. Εμείς θα εξετάσουμε μια πτυχή της η οποία, αν δεν είναι άγνωστη στους περισσότερους, το βέβαιο είναι ότι δεν έχει αναφερθεί με επάρκεια. Η πτυχή αυτή της ιστορίας του είναι η σαραντάχρονη κοινή πορεία του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ και του Μουσικού Τμήματος του Πολεμικού Ναυτικού. Με την αποπεράτωση το 1911, του νεότευκτου θωρηκτού ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ, η Μουσική του Π.Ν. εγκαταστάθηκε επί του πλοίου. Η Μουσική μάλιστα, στις 8 Μαΐου 1911, ταξίδευσε μαζί με το υπόλοιπο πλήρωμα στο Λιβόρνο της Ιταλίας, προκειμένου να επιβεί του πλοίου από την ημέρα που υψώθηκε σ’ αυτό η ελληνική Σημαία, στις 16 Μαΐου 1911. Από τότε και για μια περίοδο σαράντα χρόνων, η ιστορία του θωρηκτού και της Μουσικής Π.Ν. είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Χαρακτηριστικό είναι ότι η Μουσική του Π.Ν., αν και δεν ανήκε στην οργανική δύναμη του θωρηκτού1, αποκαλούταν ως «η Μπάντα του ΑΒΕΡΩΦ».

20

Σε αυτή τη σελίδα: «Ιούλιος του έτους 1911. Η Μουσική του Β. Ναυτικού εις ένα πάρκο της Πλυμούθης κατά μίαν φιλανθρωπικήν εορτήν». (ΕΒΕ, Μοτσενίγειο ιστορικό αρχείο νεοελληνικής μουσικής). Στην απέναντι σελίδα, πάνω: Δεδεαγάτς 1913. Οι αξιωματικοί, το πλήρωμα και η Μπάντα (επάνω αριστερά, βλ. και λεπτομέρεια ένθετης φωτογραφίας) του ΑΒΕΡΩΦ, σε παράταξη για την λήψη αναμνηστικής φωτογραφίας. (Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, φωτογραφικό αρχείο). Κάτω: 7 Αυγούστου 1924. Η Μουσική Π.Ν. παιανίζει κατά την άφιξη του ΑΒΕΡΩΦ στο Βαθύ Σάμου. (Φωτογραφικό αρχείο ΕΡΤ).

Σύντομο ιστορικό της Μουσικής Π.Ν. Στο σημείο αυτό, θα κάνουμε μια παρέκβαση από το θέμα μας, για να παραθέσουμε ένα σύντομο ιστορικό του Μουσικού Τμήματος του Π.Ν., το οποίο συμπληρώνει φέτος 130 χρόνια από την έναρξη των εργασιών για τη συγκρότησή του, το 1881. Το Μουσικό Τμήμα του Π.Ν. άρχισε να συγκροτείται μόλις το 1881. Μέχρι τότε, οι εθιμοτυπικές ανάγκες στις εκδηλώσεις του Ναυτικού (π.χ. ανάκρουση του Εθνικού Ύμνου), καλύπτονταν από τη Στρατιωτική Μουσική της Φρουράς Αθηνών. Οι υπηρετούντες υπαξιωματικοί και ναύτες τυμπανοσαλπιγκτές δεν συγκροτούσαν ενιαίο τμήμα, αλλά ήσαν κατανεμημένοι ανά δύο έως τέσσερις στα πλοία και στις υπηρεσίες ξηράς, προκειμένου να σημαίνουν τις κινήσεις του ημερήσιου προγράμματος του πληρώματος και να αποδίδουν τιμές στη Σημαία και στους υψηλόβαθμους επισκέπτες. Στις 6 Ιουλίου 1881, κατατάχθηκε ο Ζακύνθιος στην καταγωγή μουσικός Άγγελος Καλαμάς, μετέπειτα πρώτος αρχιμουσικός και αξιωματικός με την ειδικότητα μουσικού του Π.Ν., για τον οποίο γράφεται ότι υπήρξε «ο πρώτος συστήσας και οργανώσας την μουσικήν του ναυτικού»2. Η πρώτη καταγεγραμμένη–τεκμηριωμένη εμφάνιση της ναυτικής μουσικής πρα- γματοποιήθηκε τον Μάρτιο–Ιούνιο 1884, κατά τον εκπαιδευτικό πλού —στην ουσία επίδειξη της ελληνικής Σημαίας— του ευδρόμου ΝΑΥΑΡΧΟΣ ΜΙΑΟΥΛΗΣ, σε λιμάνια της, υπό τουρκική κατοχή, Β. Ελλάδας, των νησιών του Β.Α. Αιγαίου, των παραλίων της Μικράς Ασίας, της Κύπρου και σε λιμάνια της Βόρειας Αφρικής. Από την συγκρότησή της, η Μουσική του Π.Ν. χωρίς να υστερεί σε μάχιμη δράση καθώς ακολούθησε τον Στόλο σε όλους τους αγώνες 1

2

Β.Δ. 1/4/1912 «περί εγκρίσεως των πινάκων της συνθέσεως της οργανικής δυνάμεως του πληρώματος των πολεμικών πλοίων Γ. ΑΒΕΡΩΦ, θωρηκτών τύπου ΨΑΡΩΝ και των αντιτορπιλικών», ΦΕΚ αριθ.

108/6.4.1912. Λεωνίδα Χ. Ζώη, Λεξικόν Ιστορικόν και Λαογραφικόν Ζακύνθου, έκδ. Εθνικού Τυπογραφείου, Αθήναι, 1963, τ. Α΄, σ.251. Ο Άγγελος Καλαμάς γεννήθηκε στη Ζάκυνθο το 1851. Στις 6 Ιουλίου 1881, κατατάχθηκε στο Π.Ν. Στις 13 Ιουνίου 1890, προήχθη στο βαθμό του Αρχιμουσικού α΄ τάξεως. Ο εξαίρετος αυτός αρχιμουσικός, ο οποίος έθεσε τα στέρεα θεμέλια για την ανάπτυξη του μουσικού τμήματος του Π.Ν., αποστρατεύθηκε λόγω συμπλήρωσης του ορίου ηλικίας στις 13 Δεκεμβρίου 1909. Για την προσφορά του τιμήθηκε με ελληνικά και ξένα παράσημα. Πέθανε το 1917.

του, εκπροσωπεί επάξια το Πολεμικό Ναυτικό συμμετέχοντας σε εθνικές, τοπικές και θρησκευτικές εορτές και σε πολιτιστικές εκδηλώσεις σε όλη την χώρα, αποτελεί έναν από τους σπουδαιότερους συνδετικούς κρίκους μεταξύ του Πολεμικού Ναυτικού και των Πολιτών, ενώ με την παρουσία της σε διεθνή φεστιβάλ στρατιωτικών μουσικών έχει αναδειχθεί σε έναν από τους καλύτερους πρεσβευτές των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων στο εξωτερικό. Ο πρώτος χρόνος (1911-1912). Αμέσως μετά την παραλαβή του, το θωρηκτό Γ. ΑΒΕΡΩΦ με κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Ιωάννη Δαμιανό, εκτέλεσε πλου προς την Αγγλία για να εφοδιασθεί με πυρομαχικά και για να πάρει μέρος στις εορτές στέψης του βασιλιά Γεωργίου Ε΄. Η Μουσική κατά την επιθεώρηση των πολεμικών πλοίων στο Πόρτσμουθ από τον Γεώργιο Ε΄ στις 12 Ιουνίου 1911, απένειμε τις προβλεπόμενες τιμές κατά τη διέλευση της βασιλικής θαλαμηγού προ του ΑΒΕΡΩΦ. Κατά το ταξίδι της επιστροφής, ο ΑΒΕΡΩΦ σε μεθόρμησή του στο λιμάνι του Πλύμουθ στις 19 Ιουνίου, προσάραξε σε αμμώδη έξαρση του βυθού και χρειάσθηκε να δεξαμενισθεί για επισκευές στο Ναύσταθμο του Devonport (Ντέβονπορτ). Κατά τη διάρκεια της δίμηνης παραμονής του πλοίου στον αγγλικό Ναύσταθμο, η Μπάντα Π.Ν.

21

Πάνω: Η Μουσική ΠΝ παιανίζει κατά τον κατάπλου του θωρηκτού στο λιμάνι του Πορτ Σάιδ. (Α-πό το λεύκωμα, Αγώνες των Ελλήνων 1897-1947, τ.Β΄, σ.219). Κάτω, αριστερά: Ο δοξασμένος Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης είτε ως Αρχηγός του Στόλου, ή ως υπουργός Ναυτικών και Πρόεδρος της Δημοκρατίας αργότερα, περιέβαλε με στοργή την Μπάντα του Ναυτικού και εισηγήθηκε ή υπέγραψε τα σπουδαιότερα νομοθετήματα και διατάγματα που αφορούσαν στην οργάνωση, στην εκπαίδευση και τη βαθμολογική εξέλιξη των μουσικών. (Φωτογραφικό αρχείο Μουσείου Σπετσών). Κάτω, μέση: Ο Αρχιμουσικός α΄ τάξεως (Υποπλοίαρχος) Μιχαήλ Σπινέλλης. Γεννήθηκε στην Κεφαλονιά το 1871. Κατατάχθηκε στη Μουσική Π.Ν. μετά από διαγωνισμό στις 27.10.1903 με το βαθμό του Αρχικελευστή. Τον Δεκέμβριο 1909, ανέλαβε τα καθήκοντα του αρχιμουσικού Π.Ν. Ήταν ο αρχιμουσικός του Στόλου του Αιγαίου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912-1913 και τις επιχειρήσεις της περιόδου μέχρι το 1922. Υπήρξε ικανότατος αρχιμουσικός. Χάρη στις δικές του προσπάθειες ιδρύθηκε το 1923/1925 η Σχολή Μουσικών Π.Ν. της οποίας διετέλεσε πρώτος διευθυντής. Αποστρατεύθηκε στις 19.2.1927 λόγω της συμπλήρωσης του ορίου ηλικίας, μετά από ευδόκιμη υπηρεσία 17 ετών στη θέση του αρχιμουσικού Π.Ν. ( Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Μοτσενίγειο ιστορικό αρχείο νεοελληνικής μουσικής). Κάτω, δεξιά: Ο αρχιμουσικός Ανθυποπλοίαρχος Στ. Καγκελάρης (στο μέσο), επί του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ στη Μέση Ανατολή. (Από το λεύκωμα Αγώνες των Ελλήνων 1897-1947, τ.Β΄, σ.219).

22

Πάνω: «Β.Ν. Μουσική Θωρηκτού ΑΒΕΡΩΦ. Ενθύμιον Κωνσταντινουπόλεως, 15.08.1921». Στην τελευταία σειρά, διακρίνεται ο αρχιμουσικός Υποπλοίαρχος Μ. Σπινέλλης (πρώτος δεξιά από τον ιερέα). Πολλοί από τους εικονιζόμενους μουσικούς βρήκαν τραγικό θάνατο μετά από δύο χρόνια, στο ναυάγιο του ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ζ΄.(Από το λεύκωμα Πολεμούσαμε και Τραγουδούσαμε, σ.38).

με επικεφαλής τον Αρχιμουσικό γ΄ τάξεως (Σημαιοφόρο) Μιχαήλ Σπινέλλη, έδωσε συναυλίες συμμετέχοντας σε φιλανθρωπικές και άλλες εκδηλώσεις στο Πλύμουθ, αποσπώντας τα επαινετικά σχόλια της τοπικής κοινωνίας. Το θωρηκτό με νέο κυβερνήτη τον Πλοίαρχο Παύλο Κουντουριώτη, κατέπλευσε στον Πειραιά την 1η Σεπτεμβρίου 1911. Στην αποθεωτική υποδοχή του από την Ηγεσία αλλά και από σύσσωμο τον λαό, συνέβαλε με την εκτέλεση εθνικών εμβατηρίων η Μπάντα Π.Ν.3. Μετά τον κατάπλου στην Ελλάδα, το πρώτο ταξίδι του ΑΒΕΡΩΦ στο εξωτερικό, ήταν στην Αλεξάνδρεια τον Απρίλιο 1912. Εκεί, η Μουσική και αντιπροσωπείες αξιωματικών και του πληρώματος συμμετείχαν στις εκδηλώσεις των «Παναιγυπτίων καί Πανελληνίων Αγώνων». Μια γλαφυρή περιγραφή για ένα από τα καθήκοντα της Μουσικής επί του ΑΒΕΡΩΦ, πέραν της συμμετοχής της σε τελετές και άλλες εθιμοτυπικές εκδηλώσεις, μας δίνει ο κυβερνήτης του θωρηκτού και αρχιεπιστολέας του Στόλου του Αιγαίου τότε Αντιπλοίαρχος και μετέπειτα Ναύαρχος Σοφοκλής Δούσμανης: «ΑΝΘΡΑΚΕΥΣΙΣ. Δεν υπάρχει απαισιωτέρα εργασία από εκείνην της ανθρακεύσεως. Όλοι και όλα μαύρα! Και όλοι εις κίνησιν! Οι μηχανικοί και οι θερμασταί κάτω εις τας ανθρακαποθήκας, εις τα ανθρακοφόρα ή τας φορτηγίδας, οι 3

Βλ. δημοσιεύματα Παρασκευής 2 Σεπτεμβρίου 1911, στις εφημερίδες της εποχής ΕΜΠΡΟΣ και ΣΚΡΙΠ.

υπαξιωματικοί και οι ναύται επάνω. Ούτε δε και οι μουσικοί εξαιρούνται. Καί αυτοί παιανίζουν καθ’ όλην την διάρκειαν της ανθρακεύσεως, διά να παρασύρουν τους άνδρας εις την εργασίαν. Εις το τέλος καταντούν και αυτοί αράπηδες όπως και όλοι οι άλλοι»4.

Βαλκανικοί Πόλεμοι 1912 – 1913.

Η έναρξη στις 5 Οκτωβρίου 1912 των Βαλκανικών Πολέμων, βρήκε την Ελλάδα, υπό την φωτισμένη ηγεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου, να έχει συμπληρώσει τις πολεμικές προπαρασκευές της. Ο ελληνικός Στόλος ειδικότερα, με αρχηγό τον Υποναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη επιβαίνοντα της ναυαρχίδας Γ. ΑΒΕΡΩΦ, ενισχυμένος με νέες μονάδες και άριστα προετοιμασμένος, ανέλαβε το βαρύ καθήκον της υπεράσπισης της ελληνικής θαλάσσιας κυριαρχίας και κυρίως της απελευθέρωσης των υπόδουλων νησιωτικών και παράλιων περιοχών του Αιγαίου. Στο Ιόνιο είχε συκροτηθεί ολιγάριθμη Μοίρα υπό τον Πλοίαρχο Ι. Δαμιανό, προκειμένου να υποστηρίξει τις στρατιωτικές επιχειρήσεις του Μετώπου της Ηπείρου. Η Μουσική επιβαίνουσα πάντα του ΑΒΕΡΩΦ, ακολούθησε τον Στόλο. Η όλη δραστηριότητά της κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων 1912-1913, προκύπτει μέσα από τα κείμενα των ναυτικών 4 Ν. Σταθάκη, Θ/Κ Γ.ΑΒΕΡΩΦ. Χρονικό του θωρηκτού της νίκης, έκδ. Π.Ν., Αθήνα 21999, σ.391, απ’ όπου και το απόσπασμα από το βιβλίο του Ναυάρχου Σ. Δούσμανη, Το ημερολόγιον του κυβερνήτου του ΑΒΕΡΩΦ κατά τους πολέμους 1912-1913, Αθήναι, 1936, σ.68.

23

1937. Η Μουσική και άγημα ναυτών του ΑΒΕΡΩΦ, αποδίδει τιμές στον βασιλιά Γεώργιο Β΄ την στιγμή της επιβίβασής του στο πλοίο. (Από το βιβλίο Θ/Κ ‘Γ. ΑΒΕΡΩΦ’. Χρονικό του θωρηκτού της νίκης, σ.193).

ιστορικών συγγραφέων. Θα παραθέσουμε μερικά στιγμιότυπα από τη ναυτική εποποιΐα του 1912-1913, στα οποία φαίνεται καθαρά η αντίληψη την οποία είχε ο δοξασμένος Αρχηγός του Στόλου του Αιγαίου Ναύαρχος Παύλος Κουντουριώτης για την καθοριστική συμβολή της Μουσικής στην ανύψωση του ηθικού των πληρωμάτων: «5 Οκτωβρίου 1912.

1ω 30λ μ.μ. Ο στόλος εκκινεί. […] Η μουσική του ΑΒΕΡΩΦ παιανίζει το αγαπητόν θούριον του Ναυάρχου «Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά». »8 Νοεμβρίου 1912. [Απελευθέρωση Μυτιλήνης]. Το συγκεντρωμένον πλήθος εις την θέαν της ατμακάτου της ναυαρχίδος αναταράσσεται και εκσπά εις ενθουσιώδεις ζητωκραυγάς και αλαλαγμόν χαράς […]. Η μουσική της ναυαρχίδος παίζει γοργά εμβατήρια και καταλήγει με το «Μαύρ’ είν’ η νύχτα στα βουνά» που ωθεί τον ενθουσιασμόν εις αληθινόν παραλήρημα εθνικής συγκινήσεως και χαράς. »3 Δεκεμβρίου 1912. [Ναυμαχία Έλλης]. Την 10:25΄ τα εχθρικά πλοία γεμάτα καπνούς και φλόγες έμπαιναν μέσα στα Δαρδανέλλια και ο Ναύαρχος διέταζε ‘παύσατε πυρ’. Σε λίγο ο ΑΒΕΡΩΦ με την μπάντα του πλοίου στο πρυμναίο κατάστρωμα να παιανίζη εμβατήρια, συνενώνετο με τα υπόλοιπα πλοία, των οποίων τα παρατεταγμένα πληρώματα ζητωκραύγαζαν. »5 Ιανουαρίου 1913. [Ναυμαχία Λήμνου]. «… Ο ναύαρχος Κουντουριώτης, ευθύς από τας πρώτας ειδήσεις περί εξόδου του εχθρού, διέταξεν άμεσον άπαρσιν του στόλου του, ο οποίος την 9ω 45λ εξήρχετο του εσωτερικού όρμου του Μούδρου. Η μουσική του ΑΒΕΡΩΦ επαιάνιζε κατά την άπαρσιν το αγαπητόν θούριον του ναυάρχου 24

«Μαύρ’ είν’ η νύχτα στά βουνά»…5. Αρχιμουσικός εξακολουθούσε να παραμένει ο Μιχαήλ Σπινέλλης με το βαθμό του Αρχιμουσικού β΄τάξεως (Ανθυποπλοιάρχου)6.

Μικρασιατική Εκστρατεία - Μεσοπόλεμος.

Τη δόξα των Βαλκανικών Πολέμων ακολούθησε ο Εθνικός Διχασμός (1915-1917) και αυτόν τον διαδέχθηκαν η δημιουργία της «Μεγάλης Ελλάδος των δύο ηπείρων και των πέντε θαλασσών», η περιπέτεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας και η Καταστροφή του 1922. Σε όλα αυτά τα πολεμικά και πολιτικά γεγονότα, η παρουσία του ΑΒΕΡΩΦ υπήρξε έντονη και πολλές φορές καθοριστική. Στις 31 Οκτωβρίου (13 Νοεμβρίου με το νέο ημερολόγιο) 1918, το Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ ηγούμενο τιμητικά συμμαχικής ναυτικής Μοίρας του ελληνικού, αγγλικού και γαλλικού Στόλου, σε εφαρμογή των όρων της Συνθήκης Ανακωχής που είχε υπογραφεί μεταξύ των Συμμάχων και της Τουρκίας στον Μούδρο, κατέπλευσε στην Κωνσταντινούπολη. Ας παρακολουθήσουμε την αποθεωτική υποδοχή που έγινε από τον ελληνικό πληθυσμό της Πόλης: «Τα πλοία των δυνάμεων ηγκυροβόλησαν την ιστορικήν εκείνην ημέραν εις Βόσπορον από των σουλτανικών ανακτόρων του Ντολμά Μπαξέ μέχρι του «Πύργου του Λεάνδρου». Εις την εκτεταμένη παραλίαν άπειρα πλήθη κόσμου συνωθούντο και παρακολουθούσαν εν συγκινητική σιγή τον μεγαλο5

6

Δημητρίου Γ. Φωκά, Υποναυάρχου ε.α., Ο Στόλος του Αιγαίου 19121913. Έργα και Ημέραι, Αθήναι 1940, σσ.28,77,189. Η εγγραφή για τη Ναυμαχία της Έλλης από το βιβλίο Γεωργίου Κρέμου Πλοιάρχου ΠΝ & Richard Arnold-Baker, ΑΒΕΡΩΦ. Το πλοίο που άλλαξε την πορεία της ιστορίας, εκδ. Ακρίτας και Ναυτικό Μουσείο Χίου, χ.τ., 1990, σ.40. Δ. Φωκά, Ο Στόλος…, ό.π., σ.291, όπου παρατίθεται ο πίνακας των αξιωματικών του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων.

πρεπή είσπλουν του νικητού συμμαχικού στόλου. Αι μυριάδες των ομογενών της Κωνσταντινουπόλεως από ετών αποκλεισμένοι δεν εφαντάζοντο καν ποίαν θέσιν μεταξύ των Κρατών της Αντάντ είχε καταλάβει η Ελλάς χάρις εις τον Βενιζέλον, ούτε τολμούσαν να φαντασθούν ότι και ελληνική μοίρα κατέπλεε στην Πόλι δια να επιβάλη τους όρους της ανακωχής εις τους ηττημένους Τούρκους. Ξαφνικά όμως αι χιλιάδες εκείνες ελληνικές καρδιές παρ’ ολίγον να διαρραγούν από απότομον συγκίνησιν. Πριν ακόμη να ξεχωρίσουν κατά την ομιχλώδη εκείνην πρωΐαν του Νοεμβρίου τας σημαίας των διαφόρων πλοίων, μετά τον αγγλικόν ύμνον, μετά την αθάνατη Μασσαλιώτιδα ακούστηκαν αιφνιδίως οι πρώτες στροφές του Εθνικού Ύμνου της Ελευθερίας. Τον επαιάνιζεν η μουσική του ιστορικού ΑΒΕΡΩΦ. «Οι αυτόπται αφηγούνται ότι τις πρώτες στιγμές οι συνωθούμενοι σιωπηλά εις την παραλίαν Έλληνες έμειναν σαν αποσβολωμένοι. Εμβρόντητοι, ήταν αδύνατον να πιστεύσουν τ’ αυτιά τους. Αλλά η μεγάλη μπάντα του θωρηκτού εξακολουθούσε εις την διαπασών ν’ ανακρούη το «Σε γνωρίζω από την κόψη…» και οι φθόγγοι του θείου εμβατηρίου δονούσαν την ατμόσφαιραν. Την πρώτην βουβήν έκπληξιν διεδέχθη ένα κύμα χαράς και πλημμύρισε τα πρόσωπα όλων, ένα αλληλοκύταγμα σκλάβων που ξαναγεννιώνταν και μόλις η μουσική έφθασεν εις την διακήρυξιν: «Χαίρε, ω χαίρε ελευθεριά» τα πλήθη ξέσπασαν. Ένα ομαδικό παραλήρημα ενθουσιασμού, ένα μυριόφωνο ζήτω, μια ασύλληπτος και απερίγραπτος φρενίτις διεχύθη εις όλα τα κύματα της έξαλλης πιά ανθρωποθάλασσας»7. Μεγαλειώδεις στιγμές της ιστορίας μας, με τις οποίες έχει συνδεθεί το Πολεμικό μας Ναυτικό και ο θρυλικός ΑΒΕΡΩΦ που ενσάρκωναν το «Όραμα της Μεγάλης Ελλάδας» όπου επίσης φαίνεται, και η συμβολή της Μουσικής Π.Ν. στην ανύψωση του εθνικού φρονήματος. Κατά την Μικρασιατική Εκστρατεία, το θωρηκτό ήταν η έδρα του Μοιράρχου Υποναυάρχου Ιωάννη Ηπίτη με βάση την Κωνσταντινούπολη και μεταξύ άλλων υποστήριξε την απόβαση της ελληνικής Μεραρχίας στη Ραιδεστό και στην Καλλίπολη. Παρά τις περιπέτειες των πολεμικών επιχειρήσεων η Μουσική, —η οποία επιβαίνουσα του ΑΒΕΡΩΦ συμμετείχε σ’ αυτές—, υπό την καθοδήγηση του ικανότατου αρχιμουσικού της Μ. Σπινέλλη, βελτίωσε εντυπωσιακά την απόδοσή της και έφθασε σε υψηλά επίπεδα ώστε να καθιερωθεί ως μια από τις καλύτερες ορχήστρες πνευστών της Ελλάδος. Αυτή η επιτυχημένη πορεία της Μουσικής ανακόπηκε ξαφνικά στις 10 Μαρτίου 1923. Το απόγευμα της αποφράδας για το Π.Ν. εκείνης ημέρας, λόγω των άσχημων καιρικών συνθηκών που επικρατούσαν στη θαλάσσια περιοχή μεταξύ Ναυστάθμου Σαλαμίνας και Ψυτάλλειας, το επίτακτο ναυαγοσωστικό(!) ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ Ζ΄ που χρησιμοποιούταν σαν «ευκαιρία» δηλαδή για την μεταφορά των εξοδούχων του Στόλου ανατράπηκε, με τραγικό επακόλουθο τον πνιγμό 262 αξιωματικών, υπαξιωματικών και ναυτών. Οι απώλειες του ΑΒΕΡΩΦ ανέρχονταν σε 96 νεκρούς, ανάμεσά τους και 21 μουσικοί8. Η Μπάντα τότε, το πιθανότερο είναι ότι συγκροτείτο από περίπου 30 μόνιμα στελέχη9. Απωλέσθηκε δηλαδή το σύνολο σχεδόν των μουσικών, με εξαίρεση εκείνους που είχαν υπηρεσία «ένδον». Το κενό που δημιουργήθηκε καλύφθηκε σύντομα, ύστερα από μια σειρά Διαταγμάτων, με τα οποία η Μουσική του Πολεμικού Ναυτικού, ουσιαστικά επανιδρύθηκε. Σε εκτέλεση των Διαταγμάτων αυτών, η Μουσική διαιρέθηκε σε δύο τμήματα, το Τμήμα Μουσικής 7

8 9

Δημ. Βακά, Αντιστρατήγου, Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος Πολεμικός Ηγέτης, Αθήναι, 21964, σ.225. Αρχηγός της ελληνικής ναυτικής Μοίρας ήταν ο Πλοίαρχος Γεώργιος Κακουλίδης. Κυβερνήτης του ΑΒΕΡΩΦ ήταν ο Πλοίαρχος Αλέξανδρος Χατζηκυριάκος.

Eφημερίδα ΕΜΠΡΟΣ 17ης και 20ης Μαρτίου 1923, όπου δημοσιεύονται οι επίσημοι κατάλογοι του Υπουργείου Ναυτικών. Από τους μουσικούς που βρίσκονταν στο πλοίο γλύτωσε μόνον ο Κελευστής Ιωάννης Σίμος. Δεν γνωρίζουμε τον ακριβή αριθμό των μουσικών που υπηρετούσαν το 1923, γιατί δεν έχει διασωθεί η πιο έγκυρη πηγή, δηλαδή η Επετηρίδα των Υπαξιωματικών του έτους αυτού, αλλά και των προηγούμενων ετών μέχρι του 1919 στην οποία φαίνεται ότι υπηρετούσαν 22 μουσικοί. Βεβαίως, σε Διατάγματα της περιόδου αυτής, οι οργανικές θέσεις των μουσικών ορίζονταν σε 66. Εάν όμως λάβουμε υπόψη μας το γεγονός ότι είχαν μειωθεί οι οργανικές θέσεις στο Π.Ν., λόγω των τεράστιων οικονομικών και άλλων προβλημάτων που είχαν προκύψει ως συνέπεια της ήττας στην Μικρά Ασία, μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι το 1923, στην Μπάντα υπηρετούσαν το πολύ 30 μουσικοί.

Ναυστάθμου και το Τμήμα Μουσικής Στόλου. Το Τμήμα Μουσικής Στόλου με επικεφαλής τον Αρχικελευστή α΄ τάξεως (Ανθυπασπιστή) Ιωάννη Σίμο, παρέμεινε επί του ΑΒΕΡΩΦ για την κάλυψη των αναγκών της ναυαρχίδας. Ένα χαρακτηριστικό στιγμιότυπο της εποχής εκείνης, μας περιγράφει ο συγγραφέας ανώτατος αξιωματικός ΠΝ ε.α. αείμνηστος Νικόλαος Σταθάκης στις ακόλουθες γραμμές: «11 Μαΐου 1924. Τιμή. Ο Αβέρωφ αγκυροβολημένος στον Αστακό. Είναι Κυριακή. Το καράβι ετοιμάζεται για επίσημη δεξίωση στη πρύμνη. Η μουσική είναι στη θέση της για να παιανίζει κατά την άνοδο στο καράβι των προσκεκλημένων. Η φρουρά σε παράταξη, οι αξιωματικοί στη γραμμή. 11:05΄ Άφιξη των προσκεκλημένων. Απόδοση για όλους «τιμών ανωτέρου». […] Η σκάλα γεμίζει, το ανέβασμα είναι αργό … και αυτό είναι φυσικό, γιατί αυτοί που ανεβαίνουν έχουν δεκανίκια ή άδειο το ένα μανίκι του φτωχού τους σακακιού. Είναι οι τραυματίες πολέμου. […] Είναι οι απλοί στρατιώτες που με το αίμα τους, λευτέρωσαν τόσους σκλαβωμένους. […] Κι ανεβαίνουν στο καράβι και απλώνονται στη πρύμνη, κάτω από τη σκιά των κανονιών του πρυμνιού πύργου και με μάτια π’ αστράφτουν, με φωνή που πάλλεται, βροντοφωνούν και ψέλνουν τον εθνικό ύμνο, όλοι. Και οι μουσικοί συνεπαρμένοι μαζί τους, ανακρούουν…»10. Τον Απρίλιο – Μάιο 1937, το Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ, με επιβαίνουσες τη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων και τη Μουσική του Π.Ν., αντιπροσώπευσαν την Ελλάδα στους εορτασμούς (5-20 Μαΐου) για τη στέψη του βασιλιά της Μ. Βρετανίας Γεωργίου ΣΤ΄ κι έλαβαν μέρος στην επιθεώρηση του αγγλικού στόλου και των ξένων πολεμικών πλοίων από τον νέο βασιλιά (20 Μαΐου). Κατά τον πλου προς Αγγλία ο ΑΒΕΡΩΦ προσέγγισε το λιμάνι του Αλγερίου όπου στις 25 Απριλίου, άγημα της ΣΝΔ και η Μουσική πραγματοποίησαν παρέλαση στην πόλη. Κατά την επιστροφή, στις 26 Μαΐου, άγημα και η Μπάντα έλαβαν μέρος σε τελετή στην Λισσαβώνα. Την ίδια χρονιά, ο ΑΒΕΡΩΦ, με την Μπάντα επιβαίνουσα, πραγματοποίησε άλλο ένα ταξίδι στο εξωτερικό, συναισθηματικά φορτισμένο —όπως είναι ευνόητο— αυτό: Στις 22 Οκτωβρίου στην Κωνσταντινούπολη, κατά την επίσημη επίσκεψη του πρωθυπουργού Ιωάννη Μεταξά στη Τουρκία.

Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος.

Τον Απρίλιο του 1941, μετά την κατάρρευση του Μετώπου παρά τους ηρωικούς αγώνες στα οχυρά της Μακεδονίας και της Θράκης, ο Στόλος αναχώρησε για την Μέση Ανατολή. Στην περιπετειώδη διαφυγή του ΑΒΕΡΩΦ, συμμετείχε και η Μουσική με επικεφαλής τον Ανθυποπλοίαρχο Σταύρο Καγκελάρη. Στην Αίγυπτο, αρχικά η Μουσική εγκαταστάθηκε στο επίτακτο επιβατηγό ΙΩΝΙΑ και αργότερα το 1942 επανήλθε στον ΑΒΕΡΩΦ. Σε όλη τη διάρκεια του πολέμου, η Μουσική του Ναυτικού επιτέλεσε με άψογο τρόπο τα καθήκοντά της συμβάλλοντας στην ανύψωση και στη διατήρηση του εθνικού φρονήματος αλλά και στη ψυχαγωγία των πληρωμάτων του Στόλου και των ομογενών μας. Εδώ θα μεταφέρουμε ένα μικρό δείγμα της συμβολής της: «4 Μαΐου 1941. Ο ΑΒΕΡΩΦ στην Αλεξάνδρεια. Κυριακή των Μυροφόρων. Στη πρύμνη του θωρηκτού γίνεται τελετή […] μνημόσυνο για τους νεκρούς του πολέμου. Η τελετή αρχίζει. Εκεί, μακριά στην Αλεξάνδρεια η Ελλάδα ξαναζεί! Λέφτερη μνημονεύει τους νεκρούς του αγώνα, τα παιδιά της που έτρεξαν στην πρόσκληση του καθήκοντος, […] που της έφεραν τόσες δάφνες[…] Η μουσική τώρα του δοξασμένου καραβιού ακολουθεί, και μαζί με τις ψαλμωδίες, ανεβαίνει ψηλά στον ουρανό κι αγκαλιάζει τις ψυχές των παλληκαριών[…]»11. Μεταπολεμική περίοδος. Μετά την απελευθέρωση η Μουσική συνέχισε να παραμένει επί του ΑΒΕΡΩΦ. Τελευταίες αποστολές του θρυλικού θωρηκτού ήσαν τα εθνικής σημασίας ταξίδια στη Θεσσαλονίκη τέλη Φεβρουαρίου — αρχές Μαρτίου 1945 και στα Δωδεκάννησα από 13 μέχρι 18 Μαΐου 1945, μεταφέροντας τον αντιβασιλέα αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό. Μετά το ταξίδι στη Ρόδο, ο ΑΒΕΡΩΦ τέθηκε στην εφε- δρεία, 10 11

Ν. Σταθάκη, Θ/Κ Γ.ΑΒΕΡΩΦ…, ό.π., σσ. 351-352. Στο ίδιο, σ. 371.

25

Φεβρουάριος 2010. Η Μουσική Π.Ν. με αρχιμουσικό τον Πλωτάρχη Γεράσιμο Βασιλάκη,(σήμερα Αντιπλοίαρχο ε.α.), σε αναμνηστική φωτογραφία επί του Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ.

εξακολούθησε όμως να είναι η έδρα του αρχηγού Στόλου και του επιτελείου του. Στις 23 Ιουλίου 1945, σύμφωνα με την εγγραφή στο Ημερολόγιο του πλοίου: «Εξήλθεν τμήμα της μουσικής μετατιθέμενον εις Σκαραμαγκά (Κ.Ε. ΠΑΛΑΣΚΑΣ) προς εκπαίδευσιν των κληρωτών…». Έτσι η Μουσική Π.Ν. επανήλθε στην προπολεμική δομή της με δύο μουσικά τμήματα, το Τμήμα Μουσικής Αρχηγείου Ναυτικής Εκπαιδεύσεως (σημερινής Δ.Ν.Ε.) και το Τμήμα Μουσικής Αρχηγείου Στόλου επί του ΑΒΕΡΩΦ. Το 1948, η ηγεσία του Π.Ν. αποφάσισε τον παροπλισμό του θωρηκτού. Η απόφαση αυτή υλοποιήθηκε τον Ιούλιο 1951, όταν εντάχθηκε στο Π.Ν. το Κ/Δ ΕΛΛΗ πρώην ιταλικό ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΣΑΒΟΪΑΣ, που είχε δοθεί από την Ιταλία στο πλαίσιο των πολεμικών αποζημιώσεων. Με την ένταξη του ΕΛΛΗ μεταφέρθηκε σ’ αυτό η έδρα και το επιτελείο του αρχηγού Στόλου. Ο παροπλισμός του γηραιού ΑΒΕΡΩΦ, σήμανε και την μετεγκατάσταση του Τμήματος Μουσικής Στόλου στη νέα ναυαρχίδα. Η Μουσική έκτοτε επιβαίνει περιστασιακά στο θωρηκτό, για την κάλυψη επετειακών εκδηλώσεων. Ο ΑΒΕΡΩΦ χωρίς πλήρωμα πιά, μετακινήθηκε σε απομακρυσμένο όρμο του Ναυστάθου Σαλαμίνας. Από εκεί, ρυμουλκήθηκε τον Ιούλιο 1957, στον Πόρο μπροστά από την Σχολή Υπαξιωματικών μέχρι το 1984, οπότε λήφθηκε από την Ηγεσία του Π.Ν. η από-

φαση για την επισκευή του και την μετατροπή του σε Μουσείο. Μετά από την πραγματοποίηση επισκευών αρχικά στο Ναύσταθμο και στη συνέχεια στα ναυπηγεία Σκαραμαγκά και Ελευσίνας, το δοξασμένο θωρηκτό από τον Οκτώβριο 1985, αγκυροβόλησε στη νέα μόνιμη θέση του στο Τροκαντερό Π. Φαλήρου, όπου το Άλσος Ναυτικής Παράδοσης. Το πλοίο, το όνομα του οποίου έχει γίνει συνώνυμο της ελληνικής ναυτικής δόξας στη νεότερη ιστορία μας, από τη νέα θέση του έχει αναλάβει την εθνική αποστολή να μας υπενθυμίζει—διδάσκει ότι η ναυτική ισχύς αποτελεί, διαχρονικά, τον κύριο παράγοντα για την απόλαυση του ύψιστου αγαθού της ελευθερίας.

Επίλογος.

Το Θ/Κ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΑΒΕΡΩΦ και η Μουσική του Πολεμικού Ναυτικού συνεχίζουν την πορεία τους και στις μέρες μας, με παρεμφερές καθήκον–αποστολή: Ο μεν ΑΒΕΡΩΦ με την «ζωντανή μνήμη» της ένδοξης ιστορίας του, η δε Μουσική με την επίδραση της μουσικής επί του ανθρώπινου ψυχισμού, συμβάλλουν καθοριστικά στην διατήρηση της ναυτικής μνήμης του Έθνους και στην εξύψωση του φρονήματος, όχι μόνο του προσωπικού του Πολεμικού Ναυτικού, αλλά και ολόκληρου του ελληνικού λαού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦIΑ Εφημερίς της Κυβερνήσεως 1911-1951. | Εφημερίδες Εμπρός και Σκριπ 1911-1930. | Δημητρίου Γ. Φωκά, Υποναυάρχου ε.α., Ο Στόλος του Αιγαίου 1912-1913. Έργα και Ημέραι, Αθήναι, 1940. | Δημητρίου Βακά, Αντιστρατήγου, Η Μεγάλη Ελλάς. Ο Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος Πολεμικός Ηγέτης, Αθήναι, 21964. | Γεωργίου Κρέμου Πλοιάρχου ΠΝ και Richard Arnold-Baker, ΑΒΕΡΩΦ. Το πλοίο που άλλαξε την πορεία της ιστορίας, εκδ. Ακρίτας και Ναυτικό Μουσείο Χίου, χ.τ., 1990. | Νικολάου Σταθάκη, ανωτ. αξιωματικού ΠΝ ε.α., Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ. Χρονικό του θωρηκτού της νίκης, έκδοση Π.Ν., Αθήνα, 21999. | Εμμανουήλ Α. Λούζη, Μουσική Πολεμικού Ναυτικού. Ιστορική ανασκόπηση (1881-2010), Σπέτσες 2011, (αδημοσίευτη μελέτη). ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, φωτογραφικό αρχείο. | Εθνική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος, Μοτσενίγειο Ιστορικό Αρχείο Νεοελληνικής Μουσικής, Φ.678: Ιστορικά Μουσικής Πολεμικού Ναυτικού, Λιμενικού Σώματος και Πολεμικής Αεροπορίας. | Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση, φωτογραφικό αρχείο. | Λεύκωμα, Πολεμούσαμε και τραγουδούσαμε, έκδ. Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, χ.τ., χ.χ. | Γεωργίου Π. Μαλούχου, Αντώνη Δ. Παπαγιαννίδη, Αγώνες των Ελλήνων 1897-1947. Ο μισός αιώνας που ολοκλήρωσε την Ελλάδα μέσα από το φωτογραφικό αρχείο του Πολεμικού Μουσείου, έκδ. Ελεύθερου Τύπου, Αθήνα, 2008.

26

ΤΑ ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ

ΤΟΥ ΘΩΡΗΚΤΟΥ ΑΒΕΡΩΦ Του Παναγιώτη Αλούρδα | Αρχιπλοίαρχου Π.Ν. (ε.α.)

Η περίοδος του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα είναι η περίοδος κατά την οποία η ναυπηγία από εμπειρική τέχνη εξελίσσεται σε τεχνολογία και περιλαμβάνει όλους τους τομείς της εφηρμοσμένης επιστήμης που απαιτούνται για την σχεδίαση και την κατασκευή πλοίων. Είναι η εποχή που η μηχανή αντικαθιστά το ιστίο και ο χάλυβας αντικαθιστά το ξύλο. Στις αρχές του 20ου αιώνα, όταν κατασκευάσθηκε το Θωρηκτό Αβέρωφ, η ναυπηγία έχει προχωρήσει σημαντικά και χρησιμοποιεί πλέον υπολογισμούς αντί εμπειρικούς κανόνες και εικασίες.

Άνευ δέ ευψυχίας ουδεμία τέχνη πρός τούς κινδύνους ισχύει. Φόβος γάρ μνήμην εκπλήσσει, τέχνη δε άνευ αλκής ουδέν ωφελεί. Θουκυδίδου Ιστορία - Β’ 87

27

Κωνσταντίνου Αλεξανδρή, Ναυμαχία της Λήμνου. Ακουαρέλα, 37x40εκ. Αρ. Συλλογής: 401.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το Θωρηκτό (battleship) Γεώργιος Αβέρωφ, αν και είναι γνωστό ως θωρηκτό, ανήκει στην πραγματικότητα στην κατηγορία των θωρακισμένων καταδρομικών (armored cruiser), incrociatore corazzato όπως αναγράφεται στα ιταλικά σχέδια του. Το Αβέρωφ ναυπηγήθηκε στα Ναυπηγεία Orlando στο Livorno της Ιταλίας. Σχεδιαστής ήταν ο μηχανικός Giuseppe Orlando. Το θωρηκτό είναι της κλάσης Pisa με αδελφά πλοία τα Amalfi και Pisa, τα οποία υπηρέτησαν στο Ιταλικό Ναυτικό (Regia Marina). Οι Ιταλοί ναυπηγοί ήταν πρωτοπόροι στην σχεδίαση των πρώτων θωρακισμένων ατμοπλοίων (ironclad - θωρακοβάρις), και των θωρηκτών πλοίων pre-dreadnought και dreadnought. Το Αβέρωφ ανήκει στην μεγάλη κατηγορία των πλοίων pre-dreadnought. ΣΧΕΔΙΑΣΗ ΠΟΛΕΜΙΚΩΝ ΠΛΟΙΩΝ ΣΤΙΣ ΑΡΧΕΣ ΤΟΥ 20ΟΥ ΑΙΩΝΑ

Η σχεδίαση πολεμικών πλοίων στις αρχές του 20ου αιώνα ήταν, όπως και σήμερα, μία επαναληπτική διεργασία, η οποία βασιζόνταν σχεδόν πάντοτε σε μία προγενέστερη επιτυχημένη σχεδίαση. Το σημείο εκκίνησης ήταν ο οπλισμός που έπρεπε να φέρει το νέο πλοίο, δηλαδή κυρίως ο τύπος, το διαμέτρημα και ο αριθμός των πυροβόλων, και ο οποίος αντιστοιχούσε σε ένα συγκεκριμένο βάρος. Η σχεδίαση της κλάσης Pisa βασίσθηκε στην προγενέστερη σχεδίαση του θωρηκτού Regina Elena (14.317 tons – 144,5 m). Όλα τα πλοία γραμμής, θωρηκτά ή καταδρομικά, χαρακτηρίζοταν από δύο εκτοπίσματα, το κανονικό (normal) και το εκτόπισμα πλήρους φόρτου (full load). Το κανονικό εκτόπισμα που ήταν και το εκτόπισμα δοκιμών περιλάμβανε μέρος μόνο του φόρτου καυσίμου, το 30% μέχρι το 50% της μεγίστης ποσότητας που μπορούσαν να χωρέσουν οι αποθήκες (δεξαμενές) του πλοίου. Το βάρος αυτό του καυσίμου αναφερόταν ως ονομαστικό (legend). Το κανονικό εκτόπισμα του Αβέρωφ αναφέρεται στα σχέδια του ως 10.200 tons και αποτελεί στρογγύλευση του εκτοπίσματος των 10.118 tons που αντιστοιχεί στην ίσαλο σχεδίασης. Το ονομαστικό βάρος καυσίμου που έφερε ήταν 660 tons άνθρακα, και το συνολικό 1.542 tons. Στον παρακάτω Πίνακα 1 φαίνεται ενδεικτικά, για λόγους αναγωγής και σύγκρισης, η κατανομή των βαρών του εκτοπίσματος πλήρους φόρτου ενός θωρηκτού της αρχής του 20ου αιώνα και μίας φρεγάτας του τέλους του 20ου αιώνα. Στο βάρος του οπλισμού της φρεγάτας περιλαμβάνεται το σύνολο του συστήματος μάχης.

28

Πίνακας 1

Κατανομή Βαρών Πλήρους Φόρτου Σκάφος (hull) Θωράκιση (armor) Οπλισμός (armament) Εγκατάσταση Πρόωσης (propulsion plant) Εξοπλισμός (outfit) Καύσιμο (fuel)

ΣΧΗΜΑ ΠΛΟΙΟΥ - ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ

Θωρηκτό 32,0 % 24,0 % 17,0 %

Φρεγάτα 35,0 % 0,0 % 8,0 %

9,5 %

20,0 %

3,5 % 14,0%

22,0 % 15,0 %

Το σχήμα του Αβέρωφ είναι χαρακτηριστικό της εποχής, έχει εμβολοφόρο πρώρα, πρύμνη καταδρομικού και ελαφρά ελάττωση του πλάτους άνω της ισάλου γραμμής (εσοχή - tumble home). Οι ναυπηγικές γραμμές (εγκάρσιες τομές) φαίνονται στο Σχέδιο 1 και οι κύριες διαστάσεις και τα υδροστατικά χαρακτηριστικά στον Πίνακα 2. Ληφθεί υπόψη ότι η πρωραία κάθετος ορίζεται στην αρχή της ισάλου σχεδίασης και η πρυμναία κάθετος ορίζεται στον άξονα του πηδαλίου. Το Αβέρωφ είναι κατασκευασμένο από κοινό ναυπηγικό χάλυβα, πλην της θωράκισης. Οι συνδέσεις μεταξύ ελασμάτων και ενισχυτικών γίνονταν εξ ολοκλήρου με καρφώσεις και τα υλικά κατασκευής (ελάσματα, ενισχυτικά και καρφιά) υποβάλλονταν σε δοκιμές αντοχής. Για τα πολεμικά πλοία της εποχής γίνονταν υπολογισμοί διαμήκους αντοχής σε κάμψεις θετικές και αρνητικές (hogging, sagging) και χρησιμοποιούνταν διαμήκη ενισχυτικά, κυρίως εντός των διπυθμένων.

Froude. Για τα πλοία γραμμής, θωρηκτά ή καταδρομικά ταχύτητες άνω των είκοσι κόμβων (20 knots) θεωρούνταν υψηλές. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι το Βρετανικό θωρηκτό HMS Dreadnought (18.110 tons - 160,6 m) είχε ταχύτητα 21 knots. Όπως θα δούμε παρακάτω ο Αβέρωφ στο κανονικό εκτόπισμα επετύγχανε ταχύτητα 22,5 knots. Ληφθεί υπόψη ότι στις αρχές του 20ου αιώνα η έντονη ρύπανση των υφάλων, λόγω της μη ύπαρξης αποτελεσματικών αντιρρυπαντικών χρωμάτων, προκαλούσε σημαντική μείωση της ταχύτητας (η αύξηση της αντίστασης λόγω της ρύπανσης έφθανε το 50% σε ένα χρόνο παραμονής του πλοίου στην θάλασσα). Επίσης η μέτρηση της ταχύτητας γινόνταν με αναμέτρηση ή σε συγκεκριμένη απόσταση, συνήθως ενός μιλίου, η λεγόμενη μέτρηση μιλίου.

ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΡΟΩΣΗΣ Σχέδιο 1: Εγκάρσιες Τομές Θ/Κ Αβέρωφ Το Αβέρωφ έχει τρία συνεχή καταστρώματα, το άνω ή εξωτερικό κατάστρωμα (piano di coperta), το κύριο ή κατάστρωμα μάχης (piano di batteria) και το κάτω ή κατάστρωμα διαδρόμου (corridoio). Το κάτω κατάστρωμα, που αποτελεί την οροφή του μηχανοστασίου και των λεβητοστασίων, κάμπτεται στα άκρα του κατά το εγκάρσιο και κατά το διάμηκες για λόγους προστασίας του εσωτερικού του πλοίου, όπως θα δούμε παρακάτω. Τα διπύθμενα αποτελούν βασικό στοιχείο της κατασκευής, φέρουν διαμήκη ενισχυτικά, έχουν ύψος 1,10 m και είναι στεγανά σε μήκος 57,0 m. Το στεγανό τους τμήμα χωρίζεται σε 36 δεξαμενές συνολικής χωρητικότητας 1093 m3, κάποιες από τις οποίες χρησιμοποιούνταν ως δεξαμενές τροφοδοτικού ύδατος για τους λέβητες. Στο Σχέδιο 2 φαίνεται η διαμήκης τομή του Αβέρωφ, στο Σχέδιο 3 η μέση τομή του, που είναι εντός του πρυμναίου λεβητοστασίου (φαίνονται τέσσερις λέβητες, η πλευρική θωράκιση και η κλίση στα άκρα του κάτω καταστρώματος) και στο Σχέδιο 4 η τομή του μηχανοστασίου (φαίνονται οι δύο κύριες μηχανές και δύο από τα τέσσερα ψυγεία των κυρίων μηχανών).

ΕΥΣΤΑΘΕΙΑ – ΣΤΕΓΑΝΗ ΥΠΟΔΙΑΙΡΕΣΗ

Το μετάκεντρο, το μετακεντρικό ύψος και οι πρώτοι υπολογισμοί ευστάθειας εμφανίζονται στα βιβλία της ναυπηγικής τέχνης και επιστήμης την δεκαετία του 1730. Την δεκαετία του 1860 άρχισε να διαπιστώνεται η σημασία της καμπύλης στατικής ευστάθειας στην ευστάθεια και αξιοπλοΐα των πλοίων. Στις αρχές του 20ου αιώνα γίνονταν συστηματικοί υπολογισμοί της καμπύλης στατικής ευστάθειας και του μετακεντρικού ύψους σε όλες τις πιθανές καταστάσεις φόρτου ενός πολεμικού πλοίου. Δεν υπήρχαν κριτήρια, αλλά γινόνταν σύγκριση των καμπύλων στατικής ευστάθειας του πλοίου με αυτές άλλων πλοίων που είχαν ικανοποιητική συμπεριφορά κατά την λειτουργία τους. Οι επιτυχημένες σχεδιάσεις είχαν καμπύλες στατικής ευστάθειας που εκτείνονταν μέχρι τις 70 μοίρες, ο μέγιστος μοχλοβραχίονας επαναφοράς ήταν 1 m και εμφανιζόνταν στις 35 μοίρες και το μετακεντρικό ύψος ήταν 1 m (όλες οι τιμές είναι μέσοι όροι). Στις αρχές του 20ου αιώνα οι υπολογισμοί για την ευστάθεια των πλοίων μετά από βλάβη ήταν περιορισμένοι λόγω της πολυπλοκότητάς τους. Η εκπόνηση τέτοιων υπολογισμών έγινε δυνατή μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο με την βοήθεια υπολογιστών. Βέβαια όλα τα πολεμικά πλοία κατασκευάζονταν με στεγανή υποδιαίρεση ικανή να αντιμετωπίζει, όχι μόνο ναυτιλιακούς κινδύνους, αλλά και τις ζημιές της μάχης. Το Αβέρωφ έχει δεκατρείς (13) στεγανές εγκάρσιες φρακτές που εκτείνονται από την τρόπιδα μέχρι το κάτω κατάστρωμα, επίσης έχει στεγανές διαμήκεις φρακτές (μία σε κάθε πλευρά) μεταξύ της πλευρικής θωράκισης και των αποθηκών άνθρακα. Τα διπύθμενα, όπως προαναφέρεται, αποτελούν μέρος της στεγανής υποδιαίρεσης του θωρηκτού και παρέχουν προστασία σε περίπτωση ζημιάς του εξωτερικού περιβλήματος.

ΑΝΤΙΣΤΑΣΗ - ΠΡΟΩΣΗ

Στις αρχές του 20ου αιώνα ο υπολογισμός αντίστασης των πλοίων γίνεται πλέον με την χρήση μοντέλων με βάση τον νόμο του

Από την δεκαετία του 1880 οι λέβητες, οι παλινδρομικές ατμομηχανές και οι έλικες αποτελούν πλέον την εγκατάσταση πρόωσης κάθε πολεμικού πλοίου. Η εγκατάσταση πρόωσης του θωρηκτού αποτελείται από είκοσι δύο (22) λέβητες BELLEVILLE και δύο (2) παλινδρομικές ατμομηχανές. Οι λέβητες BELLEVILLE, γαλλικής προέλευσης, ήταν οι πρώτοι υδραυλωτοί λέβητες της εποχής και μπορούσαν να αναπτύξουν πιέσεις μέχρι και 21 ατμόσφαιρες (21 atm = 309 PSI). Οι λέβητες είναι τοποθετημένοι σε τρία λεβητοστάσια (6 στο πρωραίο, 8 στο μεσαίο και 8 στο πρυμναίο). Οι κύριες μηχανές (ANSALDO ιταλικής κατασκευής) είναι κατακόρυφης διάταξης, τριπλής εκτόνωσης με τέσσερις (4) κυλίνδρους, έναν υψηλής πίεσης, έναν μέσης πίεσης και δύο χαμηλής πίεσης και είναι τοποθετημένες στο μηχανοστάσιο η μία δίπλα στην άλλη. Η συνολική ενδεικτική ισχύς των μηχανών είναι 19.000 IHP (14.168 kW). Λαμβανομένου υπόψη ότι οι μηχανές αυτές έχουν μηχανικό βαθμό απόδοσης 0,94, προκύπτει ότι η μεγίστη ισχύς ανά άξονα είναι 8.930 SHP (6.659 kW). Οι κύριες μηχανές μέσω αξόνων μήκους 35 m και διαμέτρου (ελαχίστη) 420 mm στρέφουν κατευθείαν, χωρίς την παρέμβαση μειωτήρων, έλικες διαμέτρου 5,2 m. Μεταξύ κυρίων μηχανών και αξόνων παρεμβάλλονται ωστικοί τριβείς. Ο μέγιστος αριθμός στροφών ανά λεπτό (RPM) των κυρίων μηχανών και των ελικοφόρων αξόνων είναι 130. Η περιστροφή των ελίκων είναι της δεξιάς δεξιόστροφη και της αριστερής αριστερόστροφη.

ΕΛΙΚΕΣ

Το σχήμα της πρύμνης και οι χαμηλές στροφές των παλινδρομικών ατμομηχανών επέτρεπαν την εγκατάσταση των αξόνων με μηδενική κλίση και την χρήση ελίκων μεγάλης διαμέτρου και μικρής επιφάνειας, με αποτέλεσμα υψηλές αποδόσεις ελίκων, που ξεπερνούσαν το 70%. Τα τρία πτερύγια των ελίκων συνδέονταν πάνω στη πλήμνη με κοχλίες που έδιναν την δυνατότητα αντικατάστασης του πτερυγίου σε περίπτωση βλάβης.

Πίνακας 3

Στοιχεία Ελίκων Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ Διάμετρος Έλικας Αριθμός Πτερυγίων Μέσο Βήμα Λόγος Μέσου Βήματος προς Διάμετρο Επιφάνεια Πτερυγίων Ανεπτυγμένη Λόγος Επιφάνειας Πτερυγίων

5,200 m 3 6,394 m 1,23 8,115 m2 38,2 %

Επισημαίνεται ο πολύ χαμηλός λόγος ανεπτυγμένης επιφάνειας (38,2%), κάτι το οποίο ήταν τότε σύνηθες. Οι έλικες σε συνδυασμό με τις παλινδρομικές ατμομηχανές είχαν λόγο ανεπτυγμένης επιφάνειας από 35% έως 40%, με την εισαγωγή των ατμοστροβίλων, την αύξηση των στροφών και την μείωση της διαμέτρου, ο λόγος ανεπτυγμένης επιφάνειας αυξήθηκε στη περιοχή του 60%. Επίσης η χρήση ελίκων με τρία πτερύγια ήταν σχεδόν ο κανόνας. Στο κανονικό εκτόπισμα του πλοίου οι έλικες απορροφούσαν την μεγίστη ενδεικτική ισχύ των μηχανών (19.000 IHP) στις 125 RPM και έδιναν στο πλοίο ταχύτητα 22,5 knots. Οι καμπύλες ισχύος του θωρηκτού (ενδεικνυμένη IHP και ρυμουλκήσεως EHP) για το κανονικό εκτόπισμα φαίνονται στην Εικόνα 1. Η ισχύς ρυμουλκήσεως είναι για γυμνή γάστρα (άνευ των παρελκομένων).

29

Πίνακας 2: Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ ΚΥΡΙΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ Εκτόπισμα-Διαστάσεις Εκτόπισμα κανονικό (σχεδίασης) 10.118 t Μήκος ολικό 140,06 m Μήκος μεταξύ καθέτων 130,00 m Πλάτος ολικό 21,06 m Ύψος εξωτερικού καταστρώματος 12,30 m στο μέσον Βύθισμα σχεδίασης στο μέσον 7,18 m Πρόωση Υδραυλωτοί λέβητες 22 με πίεση λειτουργίας 21 atm Κύριες μηχανές 2 κατακόρυφης διάταξης, τριπλής εκτόνωσης με 4 κυλίνδρους κάθε μία και συνολική ενδεικνυμένη ισχύ 19.000 IHP Άξονες 2 και έλικες 2 διαμέτρου 5,2 m τριών πτερυγίων Μέγιστη ταχύτητα 22,5 knots στο κανονικό εκτόπισμα στις 125 RPM αξόνων Μέγιστος φόρτος άνθρακα 1.542 tons Μέγιστη ακτίνα ενεργείας 8.416 nm στους 14 knots

Θωράκιση Θωράκιση από χάλυβα KRUPP Πλευρική στη μέση πάχος 203 mm (8 in) Πλευρική στα άκρα πάχος 83 mm (3,25 in) Κατάστρωμα πάχος 50 mm (2 in) Γέφυρα και πύργος πυροβολικού πάχος 178 mm (7 in) Πύργοι πυροβόλων πάχος 203 mm (8 in) Οπλισμός Πυροβόλα 4 (2Χ2) - 9,2 in (234 mm), 45 διαμετρημάτων Πυροβόλα 8 (2Χ4) - 7,5 in (190,5 mm), 45 διαμετρημάτων Ταχυβόλα 18-3 in (76 mm), 40 διαμετρημάτων Ταχυβόλα 8-1,85 in (47 mm), 50 διαμετρημάτων Μυδραλιοβόλα 2 - 0,5 in Υποβρύχιοι τορπιλοβλητικοί σωλήνες 3 - 18 in (457 mm)

Εικόνα 1: Καμπύλες Ισχύος Θ/Κ Αβέρωφ

30

ΚΑΤΑΝΑΛΩΣΕΙΣ – ΑΚΤΙΝΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Οι καταναλώσεις των πολεμικών πλοίων με παλινδρομικές ατμομηχανές και καύσιμο τον άνθρακα στις αρχές του 20ου αιώνα κυμαίνονταν περί τις 1,50 lbs/IHP-hr (0,90 kg/kW-hr). Οι ακτίνες ενεργείας του θωρηκτού έχουν υπολογισθεί με βάση την μεγίστη ποσότητα άνθρακα που μπορούσαν να χωρέσουν οι 38 αποθήκες του, που είναι 1.542 tons (3.400.000 lbs) και φαίνονται στον Πίνακα 4. Ο Αβέρωφ μέχρι το τέλος της ενεργού ζωής του χρησιμοποιούσε ως καύσιμο τον άνθρακα.

Πίνακας 4

Ταχύτητα knots 14,0 18,0 22,5

Ακτίνες Ενεργείας Θ/Κ ΑΒΕΡΩΦ Ειδική Ισχύς κατανάλωση Ενδεικτική IHP lbs/IHP-hr 1,60 1,42 1,50

3.535 8.204 19.000

Ακτίνα Ενεργείας nm 8.416 5.253 2.684

ΠΗΔΑΛΙΟ - ΠΑΡΕΛΚΟΜΕΝΑ

Ο Αβέρωφ έχει ένα πηδάλιο μη ζυγοσταθμισμένο. Για τα θωρηκτά και τα καταδρομικά της εποχής ο λόγος της πλευρικής επιφάνειας του πηδαλίου προς την πλευρική επιφάνεια του πλοίου κάτωθεν της ισάλου κυμαινόταν από 1/40 έως 1/50. Για τον Αβέρωφ με πλευρική επιφάνεια πηδαλίου 20 m2 και πλευρική επιφάνεια πλοίου κάτωθεν ισάλου σχεδίασης 924 m2 ο λόγος αυτός είναι 1/46. Ο Αβέρωφ έχει παρατροπίδια τριγωνικού σχήματος πλάτους 550 -600 mm που εκτείνονται σε μήκος 40 m στο μέσον τμήμα της γάστρας. Οι τριβείς των ελικοφόρων αξόνων του θωρηκτού εκτός πλοίου στηρίζονται σε δύο βραχίονες (struts) που έχουν εσωτερική γωνία 72 μοιρών.

ΘΩΡΑΚΙΣΗ

Από το τέλος της δεκαετίας του 1890 η θωράκιση των περισσοτέρων πλοίων γινόταν με χάλυβες που είχαν κατασκευασθεί με την μέθοδο KRUPP. Οι χάλυβες KRUPP ήταν δύο φορές πιο αποτελεσματικοί από τους κοινούς χάλυβες, δηλαδή είχαν την ίδια αντοχή σε διείσδυση με κοινούς χάλυβες διπλάσιου πάχους. Η θωράκιση του Αβέρωφ είναι από χάλυβα KRUPP.

Τα πάχη της θωράκισης στα πλευρά είναι 203 mm (8 in) στη μέση και 83 mm (3,25 in) στα άκρα, στο κατάστρωμα 50 mm (2 in), στους πύργους των πυροβόλων 203 mm (8 in) και στην γέφυρα μαζί με τον πύργο πυροβολικού 178 mm (7 in). Το κατάστρωμα που έχει θωράκιση είναι το κάτω, όπως φαίνεται και στα σχέδια των εγκαρσίων τομών, και η θωράκιση καλύπτει τα κεκλιμένα κατά τριάντα μοίρες (30 degrees) άκρα του καταστρώματος. Το κεκλιμένο τμήμα του καταστρώματος τερματίζεται εκεί που τελειώνει η πλευρική θωράκιση κάτωθεν της ισάλου, για να παρέχει επιπλέον προστασία στους εσωτερικούς χώρους του πλοίου σε περίπτωση διάτρησης της πλευρικής θωράκισης. Επί του κυρίου καταστρώματος και επί του κάτω καταστρώματος η πλευρική θωράκιση κάμπτεται προς τα έσω και σχηματίζει ένα περίκλειστο προστατευμένο χώρο, το οχυρό (citadel), που παρείχε προστασία στο προσωπικό κατά τη διάρκεια της μάχης.

ΟΠΛΙΣΜΟΣ

Τα πυροβόλα αποτελούσαν τον κύριον οπλισμό των πλοίων της εποχής. Η χρησιμοποίηση κραμάτων χάλυβος υψηλής αντοχής (η αντοχή τους σε εφελκυσμό έφθανε τα 1700 N/mm2) και πυρίτιδος προοδευτικής καύσεως δίνει τη δυνατότητα κατασκευής πυροβόλων μεγάλων διαμετρημάτων και υψηλών επιδόσεων. Όλα τα πυροβόλα έχουν πλέον τον μηχανισμό του κλείστρου (breech block), ένα μηχανικό επίτευγμα με διακοπτόμενα σπειρώματα. Στην Εικόνα 2 φαίνεται το κλείστρο ενός πυροβόλου 9,2 in παρόμοιου με αυτά του Αβέρωφ. Οι κάνες έχουν εσωτερικές ραβδώσεις που περιορίζουν την φθορά και δημιουργούν γυροσκοπικές δυνάμεις που βελτιώνουν την βαλλιστική του βλήματος. Η πυρίτιδα που χρησιμοποιείται είναι ο κορδίτης. Το 1911 μετά την παραλαβή του ο κύριος οπλισμός του Αβέρωφ αποτελείτο από: 1. Τέσσερα (4) πυροβόλα 9,2 in (234 mm), 45 διαμετρημάτων, τοποθετημένα σε δύο δίδυμους πύργους. Τα πυροβόλα αυτά, (κατασκευής ARMSTRONG), χρησιμοποιούν βλήματα βάρους 172 kg και έχουν μέγιστο βεληνεκές περίπου 27 km.

2. Οκτώ (8) πυροβόλα 7,5 in (190,5 mm), 45 διαμετρημάτων, τοποθετημένα σε τέσσερις δίδυμους πύργους. Τα πυροβόλα αυτά, (κατασκευής ARMSTRONG), χρησιμοποιούν βλήματα βάρους 91 kg και έχουν μέγιστο βεληνεκές περίπου 13 km. Ο δευτερεύων οπλισμός του Αβέρωφ αποτελείτο από: 1. Δεκαοκτώ (18) ταχυβόλα 3 in (76 mm), 40 διαμετρημάτων. Τα ταχυβόλα αυτά, (16 κατασκευής ARMSTRONG και 2 κατασκευής VICKERS), χρησιμοποιούν βλήματα βάρους 5,4 kg και έχουν μέγιστο βεληνεκές περίπου 11 km.

2. Οκτώ (8) ταχυβόλα 1,85 in (47 mm), 50 διαμετρημάτων. Τα ταχυβόλα αυτά, (κατασκευής VICKERS), χρησιμοποιούν βλήματα βάρους 1,5 kg και έχουν μέγιστο βεληνεκές περίπου 5 km.

3. Δύο (2) μυδραλιοβόλα 0,5 in (κατασκευής VICKERS) μοντέλο MAXIM. Ο Αβέρωφ επίσης έφερε τρεις (3) υποβρύχιους τορπιλοβλητικούς σωλήνες 18 in (457 mm), δύο στο ύψος της γεφύρας κατά το εγκάρσιο και ένα στην πρύμνη κατά το διάμηκες. Η πρόωση των τορπιλών γινόταν με πεπιεσμένο αέρα και είχαν ταχύτητες μέχρι 40 knots. Κατά την μετασκευή του Αβέρωφ την περίοδο 1925-27 στην Τουλώνα αφαιρέθηκαν οι τορπιλοβλητικοί σωλήνες και έγιναν οι παρακάτω μετατροπές στα δεκαοκτώ (18) ταχυβόλα των 3 in (76 mm):

31

Σχέδιο 3: Μέση Τομή Θ/Κ Αβέρωφ Εικόνα 2: Κλείστρο Πυροβόλου 9,2 in 1.

Οκτώ (8) ταχυβόλα 76/40 (κατασκευής ARMSTRONG) παραμένουν ως είχαν.

2. Πέντε (5) ταχυβόλα 76/40 (κατασκευής ARMSTRONG) μετατρέπονται σε αντιαεροπορικά ΑΑ με αύξηση της γωνίας ύψωσης μέχρι 105 μοίρες.

3. Τοποθετούνται ή μετατρέπονται πέντε (5) ταχυβόλα 76/40 (κατασκευής VICKERS) σε ΑΑ. Στο μητρώο του πλοίου χαρακτηρίζονται ως «αντιαεροπλοϊκά». Επίσης προστίθενται δύο προβολείς 36 in. Κατά την περίοδο 1939-40 γίνανε μετασκευές για να ενισχυθεί η αντιαεροπορική άμυνα με αποτέλεσμα πέντε (5) ταχυβόλα 76/40 ΑΑ (κατασκευής VICKERS) να παραμείνουν ως είχαν και στη θέση των υπολοίπων να τοποθετηθούν έξη (6) πολυβόλα 37 mm 60 διαμετρημάτων (37/60) RHEINMETALL και επτά (7) μονόκανα πολυβόλα 40 mm 60 διαμετρημάτων BOFORS (40/60).

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η προσπάθεια από ελλιπή στοιχεία να δώσω μία περιγραφή των ναυπηγικών χαρακτηριστικών του Θωρηκτού Αβέρωφ με ανάγκασε να ανατρέξω στα τεχνικά βιβλία του τέλους του 19ου και της αρχής του 20ου αιώνα. Η αναδρομή αυτή μου δημιούργησε θαυμασμό για τα επιτεύγματα των μηχανικών της εποχής εκείνης, μέσα από τα οποία η σχεδίαση και η κατασκευή των θωρηκτών πλοίων είναι

Σχέδιο 4: Τομή στο Μηχανοστάσιο Θ/Κ Αβέρωφ αναμφίβολα το μεγαλύτερο. Αλλά χωρίς ανδρεία καμιά τέχνη δεν ωφελεί μπροστά στον κίνδυνο, γιατί ο φόβος παραλύει τη μνήμη και η τέχνη δίχως θάρρος δεν χρησιμεύει σε τίποτα.

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

Ευχαριστώ τον Κυβερνήτη του Θ/Κ Αβέρωφ Πλοίαρχο Σ. Χαραλαμπόπουλο Π.Ν. και το προσωπικό του πλοίου για την βοήθειά τους και την διάθεση των σχεδίων, επίσης ευχαριστώ τους ναυπηγούς κ. Ν. Βουτυρά και κ. Ε. Στάθη για την βοήθειά τους στους υπολογισμούς και την επεξεργασία των στοιχείων.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

32

On the Stability of Monitors Under Canvas, E. J. Reed, Chief Constructor of the Navy, Transactions of Institution of Naval Architects, Vol. 9,1868 Shipbuilding in Iron and Steel: A Practical Treatise, E. J. Reed, Chief Constructor of the Navy, John Murray,1869 Our Iron-Clad Ships, E. J. Reed, Chief Constructor of the Navy, John Murray, 1869 A Treatise on Naval Architecture and Ship-Building, Commander Richard W. Meade USN, J. B. Lippincott & Co., 1869 The Modern Warship, Edward L. Attwood, Cambridge University Press, 1913 Structural Design of Warships, William Hovgaard, E. & F. N. Spon, Ltd., 1915 War-Ships - A Text-Book on the Construction, Protection, Stability, Turning, etc., of War Vessels, Edward L. Attwood, Longmans, Green and Co., 1917 The Naval Constructor, George Simpson, D. Van Nostrand Company, 1918 Steam Engines, E. M. Shealy, McGraw-Hill Book Company Inc., 1919 General Design of Warships, William Hovgaard, E. & F. N. Spon, Ltd., 1920 Modern History of Warships, William Hovgaard, Conway Maritime Press Ltd.,1920 Detail Design of Marine Screw Propellers, Douglas H. Jackson, Sir Isaac Pitman & Sons, Ltd., 1920 Marine Propellers, S. W. Barnaby, E. & F. N. Spon, Ltd., 1921 The Speed and Power of Ships, D. W. Taylor, Press of Ransdell Incorporated, 1933 B.R. 298(42) Stability of Ships, Naval Construction Department, Admiralty, 1942 Technical Memorandum No. 1, Subdivision of Ships and Stability after Extensive Flooding, Bureau of Ships, U.S. Government Printing Office, 1947 Ship Design, Resistance and Screw Propulsion – Volume I. The Design of Ship Forms and Their Resistance, G. S. Baker, Charles Birchall & Sons, Ltd., 1948 Ship Design, Resistance and Screw Propulsion – Volume II. The Marine Screw Propeller and Propulsion of Ships, G. S. Baker, Charles Birchall & Sons, Ltd., 1951 Wake of Merchant Ships, Svend Aage Harvald, The Danish Technical Press, 1950 A Reanalysis of the Original Test Data for the Taylor Standard Series, Morton Gertler, Navy Department – The David W. Taylor Model Basin, 1954 Propeller Cavitation : Further Tests on 16in. Propeller Models in the King’s Col-

22.

23.

24.

25.

26.

27.

28.

29.

30.

31.

32.

33.

34.

35.

36.

37.

38.

39.

lege Cavitation Tunnel, L. C. Burrill and A. Emerson, Transactions of the North East Coast Institution of Engineers and Shipbuilders, Vol. 79, 1963 Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Πρώτος, Ναυπηγία, Βασ. Ε. Φραγκούλη, 1966 Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Δεύτερος, Ναυτικαί Μηχαναί, Βασ. Ε. Φραγκούλη, 1967 Τεχνική του Πλοίου, Τόμος Τρίτος, Λέβητες, Βασ. Ε. Φραγκούλη, 1968 Italian Warships of World War 1, Aldo Fraccaroli, Ian Allan Ltd., 1970 Strategy of Propeller Design, T. E. Hannan, Thomas Reed Publications Limited, 1971 The 3-Bladed JD-CPP Series, C. Chu, Z. L. Chan, Y. S. She and V. Z. Yuan, 4th Lips Propeller Symposium, October 1979 A Review of Intact Ship Stability Research and Criteria, C. Kuo and Y. Welaya, Ocean Engineering Vol. 8, pp. 65-84, Pergamon Press Ltd.,1981 Conway’s All the World’s Fighting Ships 1860-1905, Conway Maritime Press Ltd., 1979 Τα Σύγχρονα Ναυτικά Όπλα και Οπλικά Συστήματα, Μύρωνος Θ. Ματσάκη, 1982 Conway’s All the World’s Fighting Ships 1906-1921, Conway Maritime Press Ltd., 1985 Θ/Κ «Γ. Αβέρωφ» Χρονικό του Θωρηκτού της Νίκης, Νίκου Α. Σταθάκη, Π.Ν.,1987 The Evolution of Engineering in the Royal Navy – Volume 1: 1827-1939, Peter M. Rippon, Spellmount Ltd., 1988 Τα Πλοία του Πολεμικού Ναυτικού 1829 – 1999, Αντιναυάρχου ε.α. Κ. Παΐζη–Παραδέλλη Π.Ν., Αστραία, 1999 Θουκυδίδου Ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου, Μετάφραση Άγγελος Σ. Βλάχος, Εστία 2001 Warships – From the Galley to the Present Day, Angus Konstam, Leo Marriot, George Grant, Gramercy Books, 2001 Birth of the Battleship – British Capital Ship Design 1870-1881, John Beeler, Caxton Editions, 2003 Warrior to Dreadnought – Warship Development 1860-1905, D. K. Brown, Caxton Editions, 2003 Ships and Science – The Birth of Naval Architecture in the Scientific Revolution 1600-1800, Larrie D. Ferreiro, The MIT Press, 2007

Piraeus Greece, 10 Akti Poseidonos 185 31

Tel.: +30

210 422 1000

+30 6976 444 100/103 +30 210 422 1008/417 4885 E-mail: salvage@tsavliris.com London United Kingdom, 38 Bruton Place, Mayfair W1J 6NX Tel.: +44 (0) 207 629 7373 Telefax: +44 (0) 207 629 7379 E-mail: tsav@globalnet.co.uk A.O.H:

Telefax:

www.tsavliris.com

ΤΑΜΕΙΟ ΤO ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ Του Υποναυάρχου (Ο) Χρήστου Λύγουρη Π.Ν.

Κάτω: O όρμος του Ν. Φαλήρου πλημμυρισμένος από κόσμο που έχει προσέλθει για την υποδοχή του Στόλου. Φωτογραφικό αρχείο ΝΜΕ. Στην απέναντι σελίδα: O Γεώργιος Αβέρωφ.

34

1866 συστήθηκε με ιδιωτική πρωτοβουλία μη κερδοσκοπική εταιρεία με την επωνυμία «ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΓΙΑ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ» με σκοπό την συγκέντρωση κεφαλαίων για τη ναυπήγηση πολεμικών μονάδων. Πρώτος πρόεδρος της εταιρείας εκλέχθηκε ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης, εγγονός του Αρχιστρατήγου των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων κατά την επανάσταση του 1821. Μεταξύ των μελών της επιτροπής ήταν ο Άγγλος φιλέλλην αγωνιστής Richard George, τότε αρχηγός στρατού, και οι ναύαρχοι ο Κωνσταντίνος Κανάρης και Κωνσταντίνος Νικόδημος. Στα μέλη της Εταιρείας περιλαμβάνονταν επίσης ο Σπυρίδων Τρικούπης, ο Γεώργιος Σταύρου της Εθνικής Τραπέζης Ελλάδος, ο Γ. Ψύλλας, ο Θρασύβουλος Ζαΐμης, ο Ανδρέας Κουντουριώτης, ο Ευστάθιος Ηλιόπουλος, ο Ιωάννης Σούτσος, ο Εμμανουήλ Τομπάζης, ο Κωνσταντίνος Φρεαρίτης, ο πρώτος δήμαρχος Πειραιά Λουκάς Ράλλης και ο Δημήτριος Μαυροκορδάτος. Στην προεδρία διαδέχθηκαν τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη, οι Κωνσταντίνος Νικόδημος, Δημήτριος Καλλιφρονάς και ο Πρίγκιπας της Ελλάδος Γεώργιος. Τα έσοδα της εταιρείας προήρχοντο από δωρεές που έκαναν διάφοροι γνωστοί και εύποροι Έλληνες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Στο σύνολό της, η προσπάθεια της εταιρείας να συγκεντρώσει οικονομικούς πόρους ήταν επιτυχής. Μέχρι το 1892 το ποσό που συγκεντρώθηκε από δωρεές και χορηγίες ανερχόταν σε 963.235,86 δραχμές. Επιπλέον η εταιρεία «Forges et Chantiers da la Mediterranee” προσέφερε στο Σύλλογο το ποσό του ενός εκατομμυρίου δραχμών (1.000.000 δρχ). Από το 1871 και έπειτα τα έσοδα της εταιρείας αυξήθηκαν με την κυκλοφορία του Λαχείου του Εθνικού Στόλου. Το έτος 1900 διαλύθηκε η παραπάνω ΕΤΑΙΡΕΙΑ και συστήθηκε με το νόμο ΒΨΟΔ το «ΤΑΜΕΙΟ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΤΟΛΟΥ» στο οποίο περιήλθε όλη η κινητή και ακίνητη περιουσία της ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ, καθώς και το υπό του μεγάλου εθνικού ευεργέτου Γεωργίου Αβέρωφ καταληφθέν για τη ναυπήγηση καταδρομικού πλοίου κληροδότημα σύμφωνα με την από 30-3-1898 διαθήκη του, που δημοσιεύτηκε στο Ελληνικό Προξενικό Δικαστήριο της Αλεξάνδρειας την 16-7-1899. Με τον ίδιο νόμο καθορίσθηκε ότι σκοπός του Ταμείου είναι η συμπλήρωση των Ναυ-

τικών δυνάμεων του Κράτους με τη διάθεση της περιουσίας του για ναυπήγηση Μαχίμων πολεμικών Πλοίων, αγορά ή μετασκευή Μαχίμων Πολεμικών Πλοίων, η χορήγηση Δανείων αποκλειστικά για τους σκοπούς αυτούς, η ανέγερση εγκαταστάσεων και ο εφοδιασμός της επάκτιας άμυνας της χώρας, καθώς και η ανέγερση εγκαταστάσεων ξηράς καθαρά Πολεμικού προορισμού και προμήθειες παντός είδους Πολεμικού Υλικού. Το 1931 με το ΠΔ 24-10/2-11-1931 (ΦΕΚ Α 337), κωδικοποιήθηκε σε ενιαίο κείμενο η μέχρι τότε νομοθεσία περί ΤΕΣ με τον τίτλο «Κωδ.Νόμος 4944/1931 περί Ταμείου Εθνικού Στόλου» η οποία ισχύει μέχρι σήμερα. Άλλα κυριότερα νομοθετήματα είναι: 1. το ΠΔ της 2 Μαρτίου/16 Απριλίου 1934 (ΦΕΚ Α 130), Περί εκτελέσεως του Κωδ.Ν.4944 «Περί Ταμείου Εθνικού Στόλου», 2. ο ΑΝ της 24/25 Ιανουαρίου 1936 (ΦΕΚ Α 59), «Περί Διοικήσεως και Λειτουργίας του Ταμείου Εθνικού Στόλου», όπως τροποποιήθηκε με το άρθρο 8 παράγραφος 2 του Νόμου 2109/29-12-1992 (ΦΕΚ 205 Α) και με το άρθρο 12 του Ν.2448/17-121996 (ΦΕΚ 279 Α), 3. το ΝΔ υπ.αριθμ.769 της 14/21 Δεκ 1970 (ΦΕΚ Α 280) «Περί κυριότητας των υπέρ του Δημοσίου και δαπάναις των Ταμείων Εθνικής Αμύνης, Εθνικού Στόλου και Αεροπορικής Αμύνης απαλλοτριωθέντων ακινήτων» και η Νομοθεσία περί εθνικών κληροδοτημάτων, σε ό,τι αφορά τις καταλειπόμενες κληρονομιές και δωρεές. Το Τ.Ε.Σ. αποτελεί Δημόσια αποκεντρωμένη Υπηρεσία και λειτουργεί με τη μορφή Ειδικού Ταμείου υπάγεται στο Υ.ΕΘ.Α μέσω Γ.Ε.Ν.. Στεγάζεται δε στον 6ο όροφο ιδιόκτητου κτιρίου (κληροδότημα Δ. Πλατύκα) επί της οδού Φειδίου 10 Αθήνα ΤΚ 10678 τηλ.

210-3829575. Ο Δντής του ΤΕΣ είναι Ανώτατος Αξιωματικός του Οικονομικού ο οποίος αναφέρεται στα Όργανα διοικήσεως του Τ.Ε.Σ. δηλαδή το Γνωμοδοτικό Συμβούλιο και την Ανωτάτη Διοικούσα Επιτροπή. Το Γνωμοδοτικό Συμβούλιο συγκροτείται από τους: Αρχηγό Γ.Ε.Ν., Νομικό Σύμβουλο Υ.ΕΘ.Α., Διευθυντή Γ’ Κλάδου Γ.Ε.Ν., Διευθυντή Τ.Ε.Σ., από έναν (1) Πλοίαρχο Μηχανικό και από έναν (1) Πλοίαρχο Οικονομικό. Γνωμοδοτεί σε πρώτο βαθμό για τη σύνταξη και υλοποίηση του Προϋπολογισμού του και για κάθε ενέργεια, που αφορά εκποίηση ή μετατροπή της περιουσίας του Ταμείου, μίσθωση ακινήτων, συμβιβασμό, απαλλο-

τρίωση και γενικά περί αναλήψεως υποχρεώσεων ή απαλλαγών από αυτές. Για τα σοβαρά θέματα που αναφέρονται στην περιουσιακή κατάσταση του Ταμείου (αγοράπώληση-ανοικοδόμηση ακινήτων, διάθεση κεφαλαίων για αγορά χρηματιστηριακών τίτλων, διάθεση πιστώσεων για υλοποίηση του σκοπού του Τ.Ε.Σ., έγκριση του προϋπολογισμού) απαιτείται και η έγκριση της Ανωτάτης Διοικούσας Επιτροπής η οποία συγκροτείται από τους Υπουργό Εθνικής Άμυνας, Υπουργό Οικονομικών και Αρχηγό ΓΕΝ. Τα κυριότερα έσοδα του ΤΕΣ προέρχονται από τη διαχείριση της ακίνητης περιουσίας του Ταμείου και από την εκποίησή της. Άλλα έσοδα είναι η εκμετάλλευση των κτημάτων που ευρίσκονται στις ζώνες των Ν. Οχυρών, οι τόκοι των καταθέσεων στις Τράπεζες, τα μερίσματα και τα τοκομερίδια, το αντίτιμο από την εκποίηση των αχρήστων υλικών και εφοδίων του Π. Ναυτικού, γενικά (50% Τ.Ε.Σ., 50% Μ.Τ.Ν), το αντίτιμο από εργασίες που εκτελούνται για λογαριασμό τρίτων στα συνεργεία του Π. Ναυτικού, τα δικαιώματα που εισπράττονται για την χρησιμοποίηση των πλωτών δεξαμενών του Π. Ναυτικού από ιδιώτες καθώς και οι δωρεές, κληρονομιές και κληροδοσίες. Η περιουσία του θεωρείται Εθνική και διέπεται από τις διατάξεις περί Δημοσίου Λογιστικού και Δημοσίων Κτημάτων και Εθνικών

Κληροδοτημάτων απολαμβάνει κάθε προνομίου που έχει θεσπιστεί για τη δημόσια περιουσία. Περιλαμβάνει δε ακίνητα, μετρητά και χρεόγραφα. Η διαχείριση των κεφαλαίων του Τ.Ε.Σ. γίνεται από την Τράπεζα της Ελλάδος, στην οποία φυλάσσονται και τα χρεόγραφά του πλην των μετοχών που φυλάσσονται στην Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος. Επιβάλλεται να επισημανθεί ότι ήταν συγκινητική η προσφορά των απανταχού Ελλήνων, οι οποίοι στις κρίσιμες για την πατρίδα στιγμές ανταποκρίθηκαν από όλα τα μήκη και πλάτη της γης, δείχνοντας έτσι την ευαισθησία και την αγάπη τους στο Πολεμικό Ναυτικό. Ενδεικτικά αναφέρονται δωρεές από ομογενείς της Αιγύπτου, της Ινδίας, της Κίνας, της Αιθιοπίας, και Νέας Ζηλανδίας. Σημαντικές ήταν οι προσφορές των Ι. Βαρύκα, Κ. Νικόδημου, Γ. Αβέρωφ, Σ. Σιδερίδη, Θ. Πετούση, Χ. Σπηλιόπουλου, Μ. Κοργιαλένιου, Δ. Πλατύκα, Γ. Αθανασούλη, Ε. Κέκεση και άλλων, που χαρακτηρίζονται Ευεργέτες του Ταμείου Εθνικού Στόλου. Από την περιουσία του Ταμείου αγοράσθηκαν προπολεμικά το θωρηκτό ΑΒΕΡΩΦ (κληροδότημα ΑΒΕΡΩΦ), τα αντιτορπιλικά «Νέα Γενεά» και «Κεραυνός», 3 τορπιλοβόλα τύπου «Yulkan», το παλαιό εκπαιδευτικό «Άρης», 2 αντιτορπιλικά τύπου «Ύδρα», το βοηθητικό «Κοργιαλένιος», τορπιλάκατοι, τα αντιτορπιλικά «Β. Όλγα» και «Βασιλεύς Γεώργιος» και σημαντικής αξίας πολεμικό υλικό. Με τη συμπληρωματική ενίσχυση του κρατικού προϋπολογισμού το ΤΕΣ συνέβαλε στην απόκτηση και άλλων πολεμικών μονάδων του Ναυτικού όπως 6 Υ/Β τύπου «Παπανικολής». Ακόμη συνέβαλε στην επισκευή πολεμικών μονάδων όπως για παράδειγμα του καταδρομικού «Έλλη», του θωρηκτού «Κιλκίς» κ.λ.π. Μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο ανεγέρθηκαν και επισκευάστηκαν οι Ναυτικές Σχολές, οι Ναυτικές Διοικήσεις και τα κτίρια του Ναυστάθμου Σαλαμίνας. Το έτος 1974 με τα γεγονότα της Κύπρου οι Έλληνες εφοπλιστές πρόσφεραν αυθόρμητα 44 εκατομμύρια δολάρια για ενίσχυση του προγράμματος κατασκευής 6 πυραυλακάτων και του εξοπλισμού τους. Αλλά και οι Έλληνες του εξωτερικού μέσω των σωματείων που τους εκπροσωπούσαν για το ίδιο πρόγραμμα πρόσφεραν από το υστέρημά τους το ποσό των 10 εκατ. δολαρίων. Έκτοτε το ΤΕΣ έχει δαπανήσει χωρίς κρατική

ενίσχυση μεγάλα ποσά για τη δημιουργία των Ναυτικών Σταθμών στα νησιά του Αιγαίου, τη βελτίωση της υποδομής των Ναυστάθμων και της Ναυτικής Βάσης Νοτίου Ευβοϊκού (ΝΒΝΕ) και των Ναυτικών Νοσοκομείων και ιδία του Ναυτικού Νοσοκομείου Αθηνών. Από τις δωρεές και τις κληροδοσίες των τελευταίων ετών αναφέρονται η κληρονομιά το 2005 μιας μεζονέτας συνολικού εμβαδού 168 τ.μ. σε προνομιακή θέση στον Πειραιά (Γρ. Λαμπράκη 120) από την Σταματίνα Σκαρμούτσου σύντροφο του ήρωα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου Εφέδρου Σμρου (ΜΗΧ) Ι. Περράκη και του Σοφοκλή Κρασαδάκη στο Ηράκλειο της Κρήτης ο οποίος κατέλειπε το 2009 όλη την περιουσία του μετά τον θάνατο της συζύγου του στα ΤΕΣ-ΤΕΘΑ και ΤΑΑ «διότι δεν έκαμε άρρεν τέκνον να υπηρετήσει την πατρίδα» και το 2010 η χήρα Ανδρέα Παναγιώτου κληροδότησε στο ΤΕΣ την ψιλή κυριότητα ενός διαμερίσματος 120 τ.μ. στο Κολωνάκι Αθηνών (οδός Σούτσου αρ.20). Το ΤΕΣ προκειμένου να τιμήσει τους ευεργέτες και δωρητές του την 27η Μαϊου 2011 πραγματοποίησε μνημόσυνο υπέρ αναπαύσεως των ψυχών τους στο Α΄Νεκροταφείο Αθηνών όπου ευρίσκονται και οι οικογενειακοί τάφοι μερικών εξ αυτών (Γεωργίου Αβέρωφ, Δ.Βαρύκα και Δ.Πλατύκα) στο οποίο παρευρέθησαν ο Αρχηγός του Στόλου Αντιναύαρχος Π.Ευσταθίου ΠΝ ως αντιπρόσωπος του Α/ΓΕΝ, μέλη του Ανωτάτου Ναυτικού Συμβουλίου (ΑΝΣ), ο Δντής και το προσωπικό του ΤΕΣ και οι Δντες των ευεργετηθεισών από το ΤΕΣ Υπηρεσιών του ΠΝ. Σημείωση: Υπάρχει μια μακρά λίστα «Δωρητών του ΤΕΣ» η οποία περιλαμβάνει ατομικές και συλλογικές δωρεές. Στις συλλογικές δωρεές από το 1971 έως το 1991 περιλαμβάνονται όλες σχεδόν οι ελληνικές ναυτιλιακές εταιρείες, καθώς και προϊόντα εράνων σε μεγάλα διαμερίσματα της χώρας όσο και κοινότητες ελλήνων στις πέντε ηπείρους. Στον πίνακα περιλαμβάνονται 94 εγγραφές. Στον πίνακα των ατομικών δωρεών περιέχονται 116 εγγραφές μέχρι το 2009. Όσοι τυχόν θα επιθυμούσαν να διερευνήσουν ή να επεξεργαστούν τις λίστες των πατριωτών που προσέφεραν δωρεές υπέρ της δημιουργίας και συντήρησης του Εθνικού Στόλου, μπορούν να απευθύνονται είτε στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος, είτε στο ίδιο το Ταμείο Εθνικού Στόλου.

35

NΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Έ κ θ ε σ η

ζ ω γ ρ α φ ι κ ής

Το θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» (1911-2011) Ιστορία & Τέχνη

Διάρκεια Έκθεσης

6 Οκτωβρίου 2011 - 14 Ιανουαρίου 2012 Εγκαίνια

5 Οκτωβρίου 2011

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Tου Γεωργίου Εμμανουήλ Χαραμή | Καθηγητού Πανεπιστημίου, Γεν. Γραμματέως του Ναυτικού Ομίλου Ελλάδος (ΝΟΕ)

Η

εργασία αυτή σκοπεί εις την αποκατάσταση της ιστορικής αληθείας, ως προς το ποιός ήταν ο αναμφισβήτητος αρχηγός των Ελλήνων στην Σαλαμίνα και εμμέσως σκιαγραφεί τους χαρακτήρες, αφενός του σεμνού και λιτού Σπαρτιάτη και αφ’ ετέρου του διαρκώς “ελισσομένου” Αθηναίου. Όλοι οι ιστορικοί παραδέχονται ότι η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, τον 5ο π.Χ. αιώνα έσωσε τον Ευρωπαϊκό Πολιτισμό, όπως η Ναυμαχία της Ναυπάκτου, τον 16ο μ.Χ. αιώνα έσωσε τον Χριστιανισμό. Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος όμως διεξήχθη μέσα σε ένα ιδιαίτερα φορτισμένο συγκινησιακό πλαίσιο. Οι σκηνές που έβλεπαν από κοντά τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες της Αθήνας από την παραλία της Σαλαμίνος, όπου είχαν καταφύγει, πρέπει να είναι από τις πλέον συγκινητικές στην ιστορία της ανθρωπότητος. Με την αγωνία του θανάτου στο βλέμμα και στην ψυχή τους, παρακολουθούσαν την τρομερή σύγκρουση των δύο στόλων. Την ίδια αγωνία είχαν οι κάτοικοι της Αιγίνης και των Μεγάρων, μόνο που εκείνοι δεν είχαν την δυνατότητα να παρακολουθούν την ναυμαχία. Εγνώριζαν όμως ότι σε περίπτωση

νίκης των Περσών η καταστροφή των πόλεών τους θα ήταν θέμα ωρών. Οι κάτοικοι της Πελοποννήσου πρέπει να ένοιωθαν κάπως καλύτερα με τον ελληνικό στρατό στον Ισθμό. Οι κάτοικοι των πόλεων, που είχαν ήδη κατακτηθή θα έτρεφαν μια μικρή ελπίδα για την νίκη των ελληνικών πλοίων και την πιθανή απελευθέρωσή τους από τον μηδικό ζυγό. Και πόσο μεγάλη, πόσο απερίγραπτη θα ήταν η χαρά όλων μετά την νίκη. Ο Λόρδος “Βύρων” (Δον Χουάν, ΙΙΙ, 86, “Ο Ελληνικός Ύμνος”) κατάφερε σε λίγους στίχους να αποδώσει τέλεια την εικόνα της ναυμαχίας: «Στην κορφή του βράχου, στην θυγατέρα όλων των θαλασσών, στη Σαλαμίνα, αντικρυστά, κάθεται ένας βασιλιάς. Τα πάντα είναι δικά του, ο μαχητές, οι στόλοι του, στα πόδια του, μπροστά του. Μόλις χαράζει η μέρα τους μετράει. Μα σαν ο ήλιος βασιλεύει το ερώτημα “που πήγαν άραγε” τον τυραννάει».

Ομοίωμα αθηναϊκής τριήρους του 5ου αιώνα π.Χ. Κατασκευή: Γ. Μαργαρώνης (Εργαστήριο Ναυπηγικής Ε.Μ.Π.). Έρευνα και σχέδια: J. Morrison και J.F. Coates. Αρ. Συλλογής: 1.310

38

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

------------------------------------------------------------------------------------------

1.

Κακεντρεχής Υποκειμενικότης.

-----------------------------------------------------------------------------------------Έναυσμα για την εργασία αυτή απετέλεσε το ακόλουθο κείμενο της σελίδος 480 του Η΄ τόμου του Νεωτέρου Εγκυκλοπαιδικού Λεξικού “ΗΛΙΟΣ” «Ευρυβιάδης ο Ευρυκλείδου, Σπαρτιάτης Ναύαρχος (5ος αιώνας π.Χ.). Μολονότι ούτε βασιλεύς ήτο ούτε εκ βασιλικού γένους η Σπάρτη ανέθεσε εις αυτόν κατά την εισβολήν του Ξέρξου (480 π.Χ.) την αρχηγίαν του Σπαρτιατικού στόλου. Αν και ο Σπαρτιατικός στόλος απετελείτο μόνο εκ 10 τριήρεων εις το Αρτεμίσιον και 16 εις την Σαλαμίνα, εις τον Ευρυβιάδη ανετέθη το αξίωμα του αρχιναυάρχου όλων των Ελληνικών ναυτικών δυνάμεων. Ασθενούς χαρακτήρος και περιωρισμένης αντιλήψεως παρεσύρετο ότι δε υπό του πείσμονος Αδειμάντου Ναυάρχου των Κορινθίων. Δια να παραμείνη και να ναυμαχήση εις το Αρτεμίσιον εδωροδoκήθη υπό του Θεμιστοκλέους αντί 5 ταλάντων (και ο Αδείμαντος αντί 3 άλλων) εκ των 30 ταλάντων που προσέφερον οι Ευβοείς εις τον Αθηναίον Ναύαρχον. Ως ελέγετο κατά το πολεμικόν συμβούλιον προ της ναυμαχίας της Σαλαμίνος υψώσας την ράβδον του, δια να κτυπήση τον Θεμιστοκλή επιμένοντα να μείνη εκεί ο ελληνικός στόλος και να πολεμήση τον περσικόν ήκουσε την παροιμιώδη απάντησιν “Πάταξον μεν άκουσον δε”. Μετά το τέλος του αγώνος εις τον Ευρυβιάδη απενεμήθη επιμονή των Λακεδαιμονίων και των άλλων Πελοποννησίων το αριστείον εις δε τον Θεμιστοκλή μόνον το βραβείον “Σοφίας και δεξιότητος”». Είναι καταφανής η μεροληψία υπέρ του Θεμιστοκλή. Εάν είναι δυνατόν να πιστέψουμε ότι η Σπάρτη, της οποίας ο βασιλεύς Λεωνίδας ειχε σταλή στις Θερμοπύλες, ο αδελφός του Κλεόμβροτος εις τον Ισθμό ως αρχιστράτηγος των Ελλήνων, και ο ετερος βασιλεύς Λεωτυχίδας επρεπε να φυλάττη την Σπάρτη, δεν ειχε ένα μη «ασθενούς χαρακτήρος και περιωρισμένης αντιλήψεως» ηγέτη να στείλη στην Σαλαμίνα !!! Η αναζήτηση σε άλλες πηγές απέδωσε περίπου τα ίδια αποτελέσματα. Εις το Επίτομον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ελευθερουδάκη, σελ. 1235 αναφέρεται: «Ευρυβιάδης, Σπαρτιάτης Ναύαρχος αρχηγός του ελληνικού στόλου το 480 π.Χ. κατά την εις Ελλάδα εκστρατείαν του Ξέρξου». Αυτά τα ολίγα μόνο, ενώ για τον Θεμιστοκλή αφιερώνεται περισσότερον από μια πυκνογραμμένη σελίδα. Το ίδιο συμβαίνει και με όλες σχεδόν τις σύγχρονες εγκυκλοπαιδείες. Ο W.Durant εις την Παγκόσμιον Ιστορίαν του Πολιτισμού, Τόμος Β’, σελ. 250-253, εις το Κεφάλαιον “Σαλαμίς” δεν αναφέρει ούτε το όνομα του Ευρυβιάδη. Επίσης εις το Λεξικόν της Ελληνικής Αρχαιολογίας, του Αλ. Ραγκαβή, Εκδ. Αν.Κωνσταντινίδης 1888, Τομ. Α΄, σελ. 317 αναφέρεται: «Ευρυβιάδης, υιός του Ευρυκλείδου, Σπαρτιάτης αρχηγός του Ελληνικού στόλου κατά του Ξέρξου. Μετά την εν Σαλαμίνι ναυμαχίαν, εις ην ολίγον συνετέλεσεν, οι Σπαρτιάται τω απέδωκαν τα πρωτεία της ανδρείας, τα δε της φρονήσεως εις τον Θεμιστοκλήν».

Σε αντίθεση με τα ανωτέρω και κυρίως για την “δωροδοκία” του Ευρυβιάδη και την “προφοράν” των 30 ταλάντων εις τον Θεμιστοκλή, αξίζει να παρατεθή η άποψη του Ηροδότου (από την Ηροδότου Ιστορία, Βιβλίον Η’ 4 και 5, σε μετάφραση Αδ.Θεοφίλου): «Οι Έλληνες λοιπόν που είχαν έλθει στο Αρτεμίσιον, όταν είδαν, ότι πολλά πλοία κατέβηκαν στις Αφέτες, ότι η χώρα ήταν γεμάτη στρατεύματα, κι ότι τα σχέδια των βαρβάρων πετύχαιναν περισσότερο παρ’ όσο είχαν υποθέσει, φοβήθηκαν και λογάριαζαν να φύγουν από το Αρτεμίσιο στο εσωτερικό της Ελλάδος. Όταν όμως οι Ευβοείς κατάλαβαν ότι γίνονταν τέτοιες σκέψεις παρακάλεσαν τον Ευρυβιάδη να περιμένη λίγο ακόμα, ωσότου στείλουν σε ασφαλές μέρος τα παιδιά τους και τους υπηρέτες τους. Επειδή όμως δεν τον έπεισαν, πήγαν στο στρατηγό των Αθηναίων, τον Θεμιστοκλή και τον έπεισαν δίνοντας τριάντα τάλαντα, να μείνη ο στόλος μπροστά στην Εύβοια και να ναυμαχήση.

εκστρατεία. Για να του δοθεί η ναυαρχία, πρέπει να ήταν άνθρωπος αναγνωρισμένης αξίας. Πάντως, το επόμενο έτος τη διεύθυνση του στόλου ανέλαβε ο Λεωτυχίδας». Συνήθως, αν όχι πάντοτε, η επιτυχία δοξάζει τον αρχηγόν και η αποτυχία χρεώνεται εις αυτόν. Μεγάλη εξαίρεση σ’ αυτόν τον κανόνα αποτελεί η Ναυμαχία της Σαλαμίνος.

------------------------------------------------------------------------------------------

2.

Αρχαίοι Ιστορικοί και η Αξιοπιστία τους.

-----------------------------------------------------------------------------------------Η κυριώτερη και πλέον αξιόπιστη πηγή για τους περσικούς πολέμους είναι ο Ηρόδοτος. Ο Ηρόδοτος ανέθεσε εις τον εαυτό του την αποστολή να είναι ο ιστορικός αυτών των πολέμων. Δυστυχώς όμως το έργον του επολεμήθη υπό πολλών. Ο Πλούταρχος εις την πραγματείαν του “Περί της Ηροδότου κακοηθείας”

Το μνημείο της Σαλαμίνας.

Να τι έκαμε κατόπιν ο Θεμιστοκλής για να κρατήση εκεί τους Έλληνες. Από τα τριάντα τάλαντα δίνει πέντε στο Ευρυβιάδη, λέγοντας δήθεν πως είναι από τα δικά του... Θαμπωμένοι από τα δώρα όλοι αυτοί άλλαξαν γνώμη, έτσι που και η επιθυμία των Ευβοέων εκπληρώθηκε κι ο Θεμιστοκλής κέρδισε, χωρίς να ξέρη κανένας ότι αυτός κράτησε τα υπόλοιπα. Γιατί όλοι όσοι πήραν χρήματα, πίστευαν ότι τα είχαν στείλει από την Αθήνα γι αυτό τον σκοπό». Εις την σύγχρονη εποχή ο Σ. Καργάκος εις την Ιστορίαν του της Αρχαίας Σπάρτης, Τομ. Β΄, σελ. 333 κ.επ. αναφέρει: «Οι αρχαίες πηγές δεν παρέχουν άλλες πληροφορίες για τον Ευρυβιάδη. Ξέρουμε μόνο ότι ήταν γιός του Ευρυκλείδα. Ακόμη εντύπωση προκαλεί το γεγονός ότι ενώ δεν ήταν βασιλιάς, βρέθηκε να διοικεί το στόλο της Σπάρτης στο Αρτεμίσιο και στη Σαλαμίνα. Τούτο μάλλον οφείλεται στο ότι ένας βασιλιάς έπρεπε να βρίσκεται απαραιτήτως στη Σπάρτη (Λεωτυχίδας Β’), ενώ ο άλλος (Λεωνίδας) μετείχε στην

αγωνίζεται να αποδείξη ότι ο Ηρόδοτος έχει πέσει σε πολλά λάθη και λέγει και πολλά ψέματα. Κυρίως αγανακτεί για τα όσα ιστορεί ο Ηρόδοτος για τους Θηβαίους. Ο Ηρόδοτος ήταν σύγχρονος της Μάχης των Θερμοπυλών και της Ναυμαχίας της Σαλαμίνος. Ο Πλούταρχος ήταν Βοιωτός (Χαιρωνεύς), έζησεν 6 αιώνες μετά και προσπάθησε να αποκαταστήση την τιμήν των προγόνων του υποστηρίζοντας μεταξύ άλλων ότι αρχηγός των Θηβαίων εις τις Θερμοπύλες δεν ήταν ο Λεοντιάδης, αλλά ο Ανάξανδρος, και ότι ήταν τελείως παράλογον ο Ξέρξης να επιβάλη εκείνο το όνειδος της στίξεως εις τους φίλους του. Δυστυχώς το γεγονός της αμφίβολης διαγωγής και της παραδόσεως των Θηβαίων είναι γεγονός ιστορικώς αναμφισβήτητον και σε καμμία περίπτωση δεν μπορεί ο Πλούταρχος να θεωρηθή περισσότερον αξιόπιστος από τον πατέρα της ιστορίας. Επίσης το περίφημον «Πάταξον μεν άκουσον δε» το αναφερόμενον υπό του Πλουτάρ39

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

1

2

κούς πολέμους. Δεν μπορεί να είναι όμως αξιόπιστος ένας ιστορικός, που ισχυρίζεται ότι είδε με τα μάτια του στην αυλή του Αρταξέρξη τον Μαρτιχόρα, ένα τέρας με κεφαλή ανθρώπου, σώμα λέοντος και ουρά σκορπιού3. Ο Ηρόδοτος βγήκε νικητής από όλες τις δοκιμασίες. Ο ιστορικός Ιώσηπος4 λέει ότι ο Ηρόδοτος εδέχθη επίθεση από όλους ανεξαιρέτως. Από τον 4ο αιώνα υπήρξε στόχος της κακεντρεχείας πολλών ιστορικών, φιλοσόφων και λογίων, ενώ στην σύγχρονη εποχή η κριτική υπήρξε μερικές φορές, πιο σκληρή από το γεμάτο κακία λιβελογράφημα του Πλουτάρχου5. Παρ’ όλα αυτά, ο χρόνος και η πρόοδος της ιστορικής κριτικής κατέληξαν να τον αποκαταστήσουν σχεδόν πλήρως και να τον δικαιώσουν προς μεγάλη μας ευγνωμοσύνη6.

1. Πιθανή αναπαράσταση του βασιλιά Ξέρξη από τοίχο της Περσέπολης. 2. Χάρτης και παράταξη των στόλων στη Ναυμαχία της Σαλαμίνας από το Πανεπιστήμιο της Σαραγόσας. 3. Ο Ευρυβιάδης από τον λαικό ζωγράφο Διμαντάκη (2005).

χου και στην συνέχεια και υπό πολλών άλλων, δεν αναφέρεται πουθενά εις την Ιστορίαν του Ηροδότου, οπότε συμπεραίνεται ότι δεν ελέχθη ποτέ. Και δεν θα μπορούσε να έχη συμβεί ένα τέτοιο γεγονός γιατί η προσωπικότης του Ευρυβιάδη δεν θα το επέτρεπε. Σχετικώς ο Παπαρρηγόπουλος1 λέει: «Αλλ’ο Ηρόδοτος είναι πάλιν αξιοπιστότερος του Πλουτάρχου, όχι μόνον διότι, ως πλησιέστατος εις τα πράγματα και τα πρόσωπα, ηδύνατο να γνωρίζη αυτά ασφαλέστερον, αλλά και διότι η ολιγώτερον τραγική έκθεσίς του είναι καθ’ εαυτήν πιθανωτέρα. Τωόντι αφ’ όλων των περιστάσεων της συζητήσεως ταύτης εξάγεται ότι ο Ευρυβιάδης ουδεμίαν είχεν αφορμήν προσωπικής δυσαρεσκείας κατά του Θεμιστοκλέους, και εξ εναντίας μάλιστα εφαίνετο μάλλον πάντοτε αποκλίνων προς την γνώμην αυτού. Οθεν αναγκαζόμεθα, αν και με λύπην μας, να συμπεράνωμεν ότι το πολυθρύλητον εκείνο “πάταξον μεν, άκουσον δε” δεν ερρήθη πιθανώτατα ποτέ υπό του Θεμιστοκλέους και επανερχόμεθα εις την αφήγησιν ημών, ακολουθούντες κατά γράμμα τον πατέρα της ιστορίας». Κύριο γνώρισμα του αληθινού / δυνατού ηγέτη, είναι η αυτοπεποίθηση και η αταραξία / ηρεμία, και ο Ευρυβιάδης ήταν αληθινά δυνατός ηγέτης. Οι “απίθανες” λεπτομέρειες του Πλουτάρχου και η προσπάθειά του να κάνη τους μύθους της εποχής του να συμφωνήσουν με το ιδανικό της ηρωικής εποχής των μηδικών πολέμων, μειώνουν κατά πολύ την αξία της ιστορίας του. Ο Θουκυδίδης σε κανένα σημείο των έρ1

40

Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδ. Ελευθερουδάκη, Αθήναι 1925, Εκδ. 5η, Βιβλίον Τρίτον, σελ. 89.

------------------------------------------------------------------------------------------

3.

3

γων του δεν αντικρούει τον Ηρόδοτο, όσον αφορά τα γεγονότα των Περσικών Πολέμων. Ο Διόδωρος πήρε αυτούσια την ιστορία της ναυμαχίας από τον Έφορο, μαθητή του Ισοκράτη. Ο Έφορος δεν ενδιαφέρεται να μελετήση ή να επιβεβαιώση τα γεγονότα και απλώς κάνει μια κακή αντιγραφή της ιστορίας του Ηροδότου. Ο Αισχύλος συμμετείχε σε όλες σχεδόν τις μάχες των Περσικών Πολέμων. Ήταν παρών στον Μαραθώνα με τον αδελφό του τον Κυναίγειρο, στην Σαλαμίνα και στις Πλαταιές και σύμφωνα τον Παυσανία και στην Ναυμαχία του Αρτεμισίου. Όταν λοιπόν ο Αισχύλος έγραψε την τραγωδία του, οι αναμνήσεις του από τους πολέμους ήταν έντονες. Ο Σίλερ έχει δίκιο όταν λέει ότι ο Ηρόδοτος γράφοντας την ιστορία του, είχε μπροστά του τους “Πέρσες” του Αισχύλου2. Ο Κτησίας ο Κνίδιος κατά πάσα πιθανότητα δίδει την περσική παράδοση για τους Περσι2

Κ. Ράδος, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, Εκδ. Ενάλιος, Αθήναι 2004, σελ. 31.

Ανωτάτη Διοίκηση των Στόλων.

-----------------------------------------------------------------------------------------Το Ασιατικό ναυτικό δεν είχε ομοιογένεια. Αντίθετα εις το Ελληνικό επικρατούσε απόλυτη πειθαρχία και αφοσίωση προς τους ναυάρχους της πόλης τους. Τα πληρώματα της Αθήνας, της Σπάρτης, της Κορίνθου, της Αιγίνης, κλπ επίστευαν απολύτως εις το ότι υπακούοντας εις τον ναύαρχό τους υπακούουν εις τις προσταγές της πόλεώς τους. Εις τα Ελληνικά πληρώματα το ηθικόν ήταν πολύ υψηλό. Δεδομένου ότι οι ψυχές και όχι τα όπλα κερδίζουν τις μάχες, η μεγάλη δύναμη του Ελληνικού στόλου ήταν τα επίλεκτα πληρώματα. Εις την θάλασσα, πιο πολύ από την στεριά, αυτό που μετράει πιο πολύ είναι οι άνθρωποι και όχι τα μέσα. Ο αρχιναύαρχος των Ελλήνων έπρεπε να πείση τους ναυάρχους όλων των συμμαχικών πόλεων για τις αποφάσεις του. Αυτό και μόνο δείχνει τις μεγάλες δυσκολίες που είχε 3 4 5 6

Κτησίας, Ινδικά, 67. Αιλιανος Περί ζώων ιδιότητος, IV, 21. Ιώσηπος, Κατά Απίωνος, 1.3. Πλούταρχος, Περί της Ηροδότου κακοηθείας. Κ. Ράδος, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, σελ. 21.

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

να υπερκεράση ο Ευρυβιάδης. Ο Ευρυβιάδης ηγείτο εις ένα συμβούλιο, που δεν ήταν το πειθήνιο επιτελείο που “εσυμβούλευε” τον Ξέρξη. Η ανωτάτη διοίκηση των Περσών είχε απόλυτη συνοχή, αφού επικεφαλής ήταν ο ίδιος ο Ξέρξης, που διευθύνει τον στόλο του μέσω των ναυάρχων του, οι οποίοι είναι εκτελεστικά όργανα των λεπτομερών διαταγών του. Ο Ευρυβιάδης παρά τους περιορισμούς που αναφέρθηκαν προηγουμένως ήταν ο πραγματικός αρχιναύαρχος των Ελλήνων και τονίζεται ότι ούτε μια κίνηση του στόλου δεν έγινε ποτέ χωρίς διαταγή του. Επίσης είναι απολύτως παραδεκτό ότι όλοι οι ναύαρχοι του Ελληνικού στόλου ήταν αξιοθαύμαστοι από την στιγμή που ξεχνούσαν τις διαφορές τους λόγω των ιδιαίτερων συμφερόντων των πόλεών τους και αποδεικνύονταν ικανοί και τολμηροί αρχηγοί στη μάχη.

------------------------------------------------------------------------------------------

4.

Συνοπτική Περιγραφή (Αποσπάσματα από την Ηροδότου Ιστορία, Βιβλίον Η’ - Ουρανία)

-----------------------------------------------------------------------------------------42....Ναύαρχος πάλι ήταν ο ίδιος που ήταν και στο Αρτεμίσιο, ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης του Ευρυκλείδα, μολονότι δεν καταγόταν από βασιλικό γένος, κι ενώ οι Αθηναίοι είχαν δώσει πολύ περισσότερα και καλύτερα πλοία. …

49. Όταν έφτασαν από τις παραπάνω πόλεις οι στρατηγοί στη Σαλαμίνα, έκαμαν σύσκεψη. Ο Ευρυβιάδης πρότεινε να πή ο καθένας τη γνώμη του, ποιο μέρος απ’ όσα κατείχαν ακόμα, νόμιζε καταλληλότερο για να γίνη η ναυμαχία. Γιατί είχαν αφήσει πια την Αττική και γινόνταν λόγος για τ’ άλλα μέρη. Οι περισσότεροι που μίλησαν πρότειναν τον Ισθμό, για να ναυμαχήσουν μπροστά στην Πελοπόννησο. Το υποστήριζαν δε γιατί αν νικώνταν στη Σαλαμίνα, θα πολιορκούνταν σε νησί, χωρίς να ελπίζουν σε καμμία βοήθεια, ενώ από τον Ισθμό θα μπορούσαν να καταφύγουν στους δικούς των.

50. Κι ενώ αυτά σκεφτόταν οι Πελοποννήσιοι στρατηγοί, ήρθε κάποιος από την Αθήνα φέρνοντας την είδηση ότι ο βάρβαρος έφτασε στην Αττική κι έβαλε παντού φωτιά….... Έκαψε δε ο βάρβαρος τις πόλεις των Θεσπιέων και των Πλαταιέων, αφού έμαθε από τους Θηβαίους ότι εκείνοι δεν εμήδισαν. …

56. Οι Έλληνες που ήταν στη Σαλαμίνα, μόλις έμαθαν το τι έγινε στην ακρόπολη, τόσο ταράχτηκαν, που μερικοί από τους στρατηγούς δεν περίμεναν να ληφθή απόφαση πάνω στο ζήτημα που συζητούσαν, αλλά έτρεξαν στα πλοία τους κι έκαναν πανιά για να φύγουν. Όσοι απόμειναν, αποφάσισαν να ναυμαχήσουν μπροστά στον Ισθμό. Στο μεταξύ νύχτωσε, κι οι στρατηγοί μετά τη διάλυση του συνεδρίου πήγαν στα πλοία τους.

σο, είπε: “Αν απομακρύνουμε τα πλοία από τη Σαλαμίνα, δεν θα ναυμαχήσης πιά για καμμιά πατρίδα, γιατί όλοι τότε θα το σκάσουν στις πόλεις τους, και ούτε ο Ευρυβιάδης ούτε κανένας δε θα μπορέση να τους συγκρατήση ώστε να μη σκορπίση ο στρατός. Κι έτσι η Ελλάδα θα χαθή από την ανοησία των αρχηγών της. Αν υπάρχη ακόμα τρόπος, τρέξε και προσπάθησε να ματαιώσης την απόφαση, κάμε ότι μπορείς να πείσης τον Ευρυβιάδη ν’ αλλάξη γνώμη και να μείνουν αυτού”.

58. Η συμβουλή αυτή άρεσε εξαιρετικά στο Θεμιστοκλή, και χωρίς ν’ αποκριθή τίποτε, πήγε στο πλοίο του Ευρυβιάδη. Όταν έφτασε, είπε ότι ήθελε να του μιλήση για κάποια κοινή υπόθεση. Ο Ευρυβιάδης του είπε ν’ ανέβη στο πλοίο, αν ήθελε να του μιλήση. Ο Θεμιστοκλής κάθησε κοντά του και διηγήθηκε όσα άκουσε από το Μνησίφιλο..….. ώσπου τον έπεισε να βγή από το πλοίο και να συγκαλέση τους στρατηγούς σε νέα σύσκεψη. Εις την Ιστορία του Ελληνικού Έθνους της Εκδοτικής Αθηνών αναφέρεται το ακόλουθο σχόλιο8: «Ο Θεμιστοκλής ακολούθησε, κατά τον Ηρόδοτο, τη συμβουλή του Μνησιφίλου και πέτυχε να μεταπείση τον Ευρυβιάδη, ο οποίος συνεκάλεσε νέα συνεδρίαση των στρατηγών. (Η έκδοχη αυτή δεν είναι δυνατόν να γίνη δεκτή, γιατί αποδίδοντας την ιδέα στον Μνησίφιλο αφαιρεί από τον Θεμιστοκλή μέρος από τη δόξα και την τιμή για το σχέδιο της ναυμαχίας)». Μια ακόμη μεγαλύτερη μεροληψία στην σύγχρονη εποχή υπέρ του Θεμιστοκλή. Και πάλιν εις τον Ηρόδοτο: 59. Όταν συγκεντρώθηκαν, προτού εκθέση ο Ευρυβιάδης το λόγο για τον οποίο τους κάλεσε, ο Θεμιστοκλής άρχισε να μιλάη πολλά για να επιτύχη το σκοπό του. Ενώ μιλούσε, ο Κορίνθιος στρατηγός Αδείμαντος του Ωκύτου του είπε: “Θεμιστοκλή, στους αγώνες όσοι ξεκινούν προτού δοθή το σύνθημα, τρώνε ξύλο”. Κι ο Θεμιστοκλής του αποκρίθηκε: «Κι εκείνοι όμως που μένουν πίσω, δεν παίρνουν στέφανο”.

57. Όταν ο Θεμιστοκλής ήρθε στο πλοίο, τον ρώτησε ο Αθηναίος Μνησίφιλος7, τι αποφασίσθηκε στο συνέδριο. Μόλις άκουσε ότι αποφασίσθηκε να φέρουν τα πλοία στον Ισθμό και να ναυμαχήσουν κοντά στην Πελοπόννη-

60. Απάντησε βέβαια κάπως μαλακά στον Κορίνθιο, στον Ευρυβιάδη δε, δεν είπε τίποτε πιά από κείνα που έλεγε προηγουμένως, ότι δηλαδή αν φύγουν από τη Σαλαμίνα, θα διασκορπιστούν εδώ κι εκεί γιατί δεν θεώρησε πρέπον να κατηγορήση τους συμμάχους που ήταν παρόντες. Μεταχειρίστηκε λοιπόν άλλα επιχειρήματα και είπε: α’ Στο χέρι σου είναι τώρα να σώσης την Ελλάδα, αν πεισθής στα λόγια μου και ναυμαχήσης μένοντας εδώ, χωρίς ν’ ακούσης εκείνους που σου προτείνουν να φέρουμε τα πλοία στον Ισθμό. Άκου και σύγκρινε τις δύο γνώμες. Αν ναυμαχήσης στον Ισθμό, θα ναυμαχήσης σε ανοιχτό πέλαγος, πράγμα που βέβαια καθόλου δεν συμφέρει σε εμάς. Γιατί, ακόμα κι αν έχουμε καλή έκβαση, θα χάσουμε όμως τη Σαλαμίνα, τα Μέγαρα και την Αίγινα. Κι έπειτα το εχθρικό πεζικό θ’ ακολουθήση το στόλο. Έτσι θα τους τραβήξης στην Πελοπόννησο και θα θέσης σε κίνδυνο όλη την Ελλάδα. β’ Αν κάμης όμως αυτά που λέω, να τι ωφέ-

7

8

Ο Μνησίφιλος ήταν φίλος του πατέρα του Θεμιστοκλή.

Ιστορία Ελληνικού Εθνους, Εκδοτική Αθηνών, Αθήναι 1971, Τόμος Β΄, σελ. 336.

λειες θάχης. Πρώτα – πρώτα ναυμαχώντας σε στενό μέρος με λίγα πλοία εναντίον πολλών, αν ο πόλεμος πάρη την εξέλιξη που παίρνει σε τέτοιες περιστάσεις, εμείς θα υπερισχύσουμε πολύ, γιατί σε μας συμφέρει να ναυμαχήσουμε σε στενό μέρος, όπως συμφέρει σ’ εκείνους να ναυμαχήσουνε σε ανοικτή θάλασσα. Επί πλέον έτσι σώζεται η Σαλαμίνα, όπου έχουμε τα παιδιά και τις γυναίκες μας, και εξ άλλου πετυχαίνουμε κι εκείνο που τόσο επιθυμείς. Μένοντας εδώ θα ναυμαχήσης και για την Πελοπόννησο, όπως θα τοκανες στον Ισθμό, αν σκέπτεσαι λογικά, και δεν θα φέρης τους βαρβάρους στην Πελοπόννησο. γ’ Αν μάλιστα γίνουν και όσα ελπίζω εγώ, και νικήσουμε με το ναυτικό μας, ούτε στον Ισθμό θα σας έρθουν οι βάρβαροι, ούτε θα προχωρήσουν πέρα από την Αττική, αλλά θα φύγουν άτακτα και θαχουμε κέρδος ότι θα σωθούν τα Μέγαρα, η Αίγινα και η Σαλαμίνα, όπου καθώς λέει κι ο χρησμός, θα νικήσουμε τους εχθρούς. Όταν οι άνθρωποι σκέπτονται λογικά, η επιτυχία τις περισσότερες φορές είναι βεβαία, ενώ όταν δεν σκέπτονται σωστά, τότε ούτε ο Θεός δεν θέλει να τους βοηθήση.

61. Ενώ μιλούσε ο Θεμιστοκλής, ο Κορίνθιος Αδείμαντος καταφέρθηκε πάλι εναντίον του, λέγοντας ότι πρέπει να σωπάση ο άνθρωπος που δεν έχει πατρίδα….... Και αυτά τα έλεγε, γιατί η Αθήνα είχε κυριευθή και κατεχόταν από τους βαρβάρους. Τότε ο Θεμιστοκλής δε μπόρεσε πια να κρατηθή,….. υπογράμμισε ότι, όσο οι Αθηναίοι, έχουν διακόσια πλοία με τέλεια πληρώματα, και πόλη έχουν και γη μεγαλύτερη από τη δική τους, γιατί κανένας από τους Έλληνες δεν θα μπορέση ν’ αποκρούση την επίθεσή τους.

62. Ύστερα απ’ αυτά γύρισε πάλι προς τον Ευρυβιάδη…: “Αν μείνης εδώ, θα φανής δίκαιος άντρας. Αν όχι, θα χάσης την Ελλάδα, γιατί η τύχη του πολέμου εξαρτάται απ’ αυτά τα πλοία. Πρόσεξε όμως, αν δεν τα κάμης αυτά, εμείς όπως είμαστε, παίρνοντας τα παιδιά και τις γυναίκες μας, φεύγουμε για τη Σίρι της Ιταλίας που είναι από παλιά δική μας και οι χρησμοί λένε πως πρέπει να αποικιστή από μας, όσο για σας, όταν χάσετε τέτοιους συμμάχους, θα θυμηθήτε τα λόγια μου”.

63. Σαν είπε αυτά ο Θεμιστοκλής, άλλαξε γνώμη ο Ευρυβιάδης, γιατί φοβήθηκε, νομίζω, μήπως, αν φέρη τα πλοία στον Ισθμό, τους αφήσουν οι Αθηναίοι και φύγουν. Κι αν τους άφηναν οι Αθηναίοι, οι υπόλοιποι δεν θα ήταν πια ικανοί ν’ αντιταχθούν στους εχθρούς. Κι έτσι δέχτηκε τη γνώμη να μείνουν αυτού και να ναυμαχήσουν.

64. Έτσι λοιπόν μετά τις λογομαχίες αυτές προετοιμάζονταν να ναυμαχήσουν στη Σαλαμίνα, αφού το ενέκρινε ο Ευρυβιάδης..... …

71. Την ίδια νύχτα το πεζικό των βαρβάρων βάδισε προς την Πελοπόννησο, αν και είχαν παρθή όλα τα μέτρα για να μην περάσουν σ’ αυτήν από την ξηρά. Πραγματικά, μόλις έμαθαν οι Πελοποννήσιοι το θάνατο του Λεωνίδα και των άλλων στις Θερμοπύλες, σπεύδοντας από τις πόλεις στρατοπέδευσαν στον Ισθμό. Επικεφαλής στρατηγός ήταν ο Κλεόμβροτος του Αναξανδρίδα, αδελφός του Λεωνίδα. Μόλις στρατοπέδευσαν στον Ισθμό, αμέσως 41

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

περιχαράκωσαν τη Σκιρωνίδα οδό. Κατόπιν αποφάσισαν κι άρχισαν να χτίζουν τείχος από το ένα ως το άλλο άκρο του Ισθμού……... …

74. …….Κι εκείνοι πάλι στη Σαλαμίνα, αν και μαθαίνανε αυτές τις ετοιμασίες, ήταν όλο φόβο, όχι τόσο γι’ αυτούς τους ίδιους όσο για την Πελοπόννησο. Και στην αρχή μεν περιοριζότανε η γκρίνια μεταξύ τους..….. Στο τέλος όμως η αγανάκτηση ξέσπασε, κι έγινε συνέλευση, όπου τα είπαν όλα φανερά. Άλλοι έλεγαν ότι έπρεπε να φύγουν για την Πελοπόννησο και να πολεμήσουν γι’ αυτήν, κι όχι να μείνουν στη Σαλαμίνα και να πολεμήσουν για κατακτημένη χώρα. Οι Αθηναίοι όμως, οι Αιγινήτες και οι Μεγαρείς έλεγαν ότι έπρεπε να μείνουν εκεί να πολεμήσουν.

75. Τότε ο Θεμιστοκλής, επειδή επικρατούσε η γνώμη των Πελοποννησίων9, έφυγε κρυφά από την συγκέντρωση και βγαίνοντας στέλ-

να τους κλείσουν στην Σαλαμίνα και να τους τιμωρήσουν για όσα έπαθαν από αυτούς στο Αρτεμίσιο10……... …

79. Κι ενώ οι στρατηγοί φιλονικούσαν, ήρθε από την Αίγινα ο Αριστείδης του Λυσιμάχου….. Μόλις ήρθε στον τόπο του συνεδρίου, κάλεσε έξω το Θεμιστοκλή..….. Μόλις βγήκε ο Θεμιστοκλής, ο Αριστείδης του είπε τα εξής: “Ας αφήσουμε τις έχθρες μας για άλλη περίσταση, κι ας αγωνιστούμε τώρα ποιος από τους δύο μας θα μπορέση να ωφελήση περισσότερο την πατρίδα. Σου λέω λοιπόν ότι είτε λίγα είτε πολλά ειπούνε οι Πελοποννήσιοι για την φυγή τους από δω, είναι το ίδιο, γιατί το είδα με τα ίδια μου τα μάτια και σε βεβαιώνω ότι οι Κορίνθιοι και ο Ευρυβιάδης, είτε το θέλουν είτε όχι, δεν θα μπορέσουν να φύγουν. Περικυκλωθήκαμε από τους εχθρούς. Έμπα μέσα λοιπόν, και πές τους ολ’ αυτά τα νέα”.

81. Τότε μπήκε ο Αριστείδης και διηγήθηκε πως ήρθε από την Αίγινα χωρίς να τον δούν τα εχθρικά πλοία που είχαν περικυκλώσει τον Ελληνικό στόλο. Τέλος, τους συμβούλεψε να ετοιμαστούν για άμυνα. Αυτά είπε ο Αριστείδης κι έφυγε, αλλά εκείνοι τ’ αμφισβητούσαν, γιατί πολλοί στρατηγοί δεν πίστευαν την είδηση.

82. Ενώ λοιπόν αυτοί δεν πίστευαν τα όσα τους είπε ο Αριστείδης, ήρθαν μερικοί Τήνιοι αυτόμολοι, που αρχηγός τους ήταν ο Παναίτιος του Σωσιμένη, και τους είπαν όλη την αλήθεια11. Για την εκδούλευσή τους αυτή τ’ όνομά τους γράφτηκε στον τρίποδα που αφιερώθηκε στους Δελφούς, ανάμεσα στα ονόματα εκείνων που κατάστρεψαν το βάρβαρο. Με το πλοίο των Τηνίων και το άλλο από τη Λήμνο που αυτομόλησε πρωτύτερα, ο αριθμός του Ελληνικού στόλου συμπληρώθηκε σε τριακόσια ογδόντα πλοία.

83. Δίνοντας πίστη στους Τηνίους, ετοιμάστηκαν να ναυμαχήσουν.

------------------------------------------------------------------------------------------

5.

νει άνθρωπο με πλοίο στο στρατόπεδο των Μήδων δίνοντας εντολή τι έπρεπε να πη. Ο άνθρωπος αυτός ονομαζότανε Σίκιννος κι ήταν οικέτης και παιδαγωγός των παιδιών του Θεμιστοκλή, που μετά τα γεγονότα αυτά τον έκαμε Θεσπιέα (επειδή οι Θεσπιείς δεχότανε νέους πολίτες) και τον πλούτισε. Μόλις έφτασε αυτός στους βαρβάρους, είπε τα εξής στους στρατηγούς τους: “Ο στρατηγός των Αθηναίων μ’ έστειλε κρυφά από τους άλλους στρατηγούς γιατί ενδιαφέρεται για τον βασιλιά, και θέλει να νικήσετε εσείς κι όχι οι Έλληνες για να σας πώ, ότι οι Έλληνες φοβήθηκαν κι αποφάσισαν να φύγουν. Τώρα είναι ευκαιρία να πετύχετε λαμπρότατο κατόρθωμα, αν δεν τους αφήσετε να φύγουν……...”

76. …….Ο σκοπός τους (των Περσών) ήταν να μην αφήσουν διέξοδο στους Έλληνες, αλλά 9

42

Δεν είχε όμως ληφθεί απόφαση, η οποία να έχη εγκριθεί από τον Ευρυβιάδη.

80. Ο Θεμιστοκλής αποκρίθηκε: “Οι συμβουλές σου είναι ωφέλιμες και οι ειδήσεις σου εξαιρετικές, γιατί με βεβαιώνεις πως είδες εκείνο που ήθελα για γίνη. Να ξέρης όμως, βοήθησα και γω να κάμουν αυτό οι Μήδοι….. Έμπα μέσα τώρα ο ίδιος και πες τους νέα, γιατί, αν τους τα πω εγώ, θα υποθέσουν ότι ταφτιασα με το μυαλό μου, και θα νομίζουν ότι οι βάρβαροι δεν έκαμαν τίποτα. Πέστους το λοιπόν, κι αν πεισθούν, έχει καλώς, αν δεν το πιστέψουν, το ίδιο μας κάνει, γιατί δεν θα μπορέσουν πια να φύγουν, αφού, όπως λες, είμαστε περικυκλωμένοι”.

10 Οι Πέρσες, σύμφωνα με το σχέδιό τους, επεχείρησαν να αιφνιδιάσουν τους Έλληνες. Κινητοποίησαν τη νύκτα τον στόλο τους και μπήκαν στο στενό. Οι κινήσεις εκτελέσθηκαν αθόρυβα μέσα στο σκοτάδι, γιατί η σελήνη ήταν στο τελευταίο τέταρτο και θα ανέτελλε στις 2 μετά τα μεσάνυκτα.

Επιλογή του Χώρου της Ναυμαχίας.

-----------------------------------------------------------------------------------------Στην ξηρά η ανωτερότης των Ελλήνων ήταν ακαταμάχητη· στην θάλασσα όμως φαίνεται ότι Έλληνες και Πέρσες είχαν σχεδόν ισότιμες γνώσεις και ικανότητες, και ο οπλισμός ήταν σχεδόν ο ίδιος. Όταν τα Περσικά στρατεύματα άρχισαν να βαδίζουν εναντίον των Αθηνών ο αρχιστράτηγος του Ελληνικού στρατού ο Κλεόμβροτος, αδελφός του Λεωνίδα, αποφασισμένος να αμυνθή, οχυρώθηκε εσπευσμένα στον Ισθμό. Πράγματι, μετά την πτώση των Θερμοπυλών, η μόνη αμυντική γραμμή για τους Έλληνες ήταν ο Ισθμός καθ’ όσον αυτό επέβαλαν οι στρατηγικές αντιλήψεις της εποχής. Ο Ευρυβιάδης σχεδιάζει να παρατάξη τον στόλο κοντά στον Ισθμό, ώστε ο στρατός της ξηράς να είναι κοντά του για να τον στηρίξη από την παραλία. Αυτή η παράκτια μάχη συναντάται κάθε στιγμή στους πολέμους των αρχαίων12. Ο αρχιστράτηγος των Περσών Αχαιμένης τονίζει εις τον Ξέρξη “Το ναυτικό, θα βοηθήση τον στρατό ξηράς, και ο στρατός 11 Αν δεν έρχονταν ο Αριστείδης ή οι Τήνιοι ο ελληνικός στόλος θα αιφνιδιαζόταν. Πιθανόν να αιφνιδιαζόταν και ο Θεμιστοκλής γιατί δεν θα περίμενε τόσο άμεση ανταπόκριση των Περσών στο μήνυμά του μέσω του Σίκιννου. Αλλά και στην περίπτωση που ο Θεμιστοκλής ήταν βέβαιος για την άμεση κίνηση των Περσών, πάλιν ο αιφνιδιασμός των Περσών θα επετυγχάνετο γιατί ο Θεμιστοκλής δεν θα μπορούσε να ενημερώση τους Έλληνες για την αποστολή του Σίκιννου.

12 Ο Κόνων δεν τολμά να επιτεθή εις τον Λύσανδρο, στην Λάμψακο, επειδή αυτός είχε εκεί την στήριξη του στρατοπέδου του, και γυρίζει άπρακτος, κάθε φορά, εις τους Αιγός ποταμούς. Παρομοίως ο Αγαθοκλής κατά την περίφημη εκστρατεία του στην Καρχηδόνα, όταν συναντά τον εχθρό στ’ ανοικτά αποφεύγει να τον αντιμετωπίση.

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

το ναυτικό, αφού και τα δύο πορεύονται αντικρυστά13”. Σε αυτή την τακτική, της παράκτιας μάχης, κάθε παράταξη προσπαθεί να αφαιρέση από την άλλη το παραπάνω πλεονέκτημα. Έτσι υποστηρίζεται ότι ο Ξέρξης πολιορκεί και επιτίθεται στον ελληνικό στόλο στην Σαλαμίνα για να εμποδίση την ένωσή του με τον στρατό του Κλεομβρότου στις Κεγχριές14. Εάν αυτή η άποψη είναι ορθή, τότε ήταν αχρείαστες όλες οι προσπάθειες του Θεμιστοκλή για να γίνη η ναυμαχία στην Σαλαμίνα. Η Αρτεμισία, η βασίλισσα της Αλικαρνασσού, στο συμβούλιο που συνεκάλεσε ο Ξέρξης στο Φάληρο, πρότεινε το εξής σχέδιο15. «Αν δεν βιασθής να δώσης ναυμαχία, αλλά κρατήσης τα πλοία σου εδώ μένοντας κοντά στη στεριά ή προχωρήσης στην Πελοπόννησο, εύκολα θα επιτύχη ο σκοπός της εκστρατείας σου. Γιατί οι Έλληνες δεν μπορούν να αντισταθούν πολύ χρόνο, αλλά θα τους διασκορπίσης και ο καθένας θα φύγη στην πόλη του, γιατί ούτε τροφές έχουν σε αυτή τη νήσο, όπως έχω πληροφορηθή, ούτε είναι φυσικό, αν συ προχωρήσης με τον στρατό σου εναντίον της Πελοποννήσου, να μείνουν ακίνητοι όσοι έχουν έλθει από εκεί, ούτε θα ενδιαφερθούν να ναυμαχήσουν για τους Αθηναίους. Αν όμως βιασθής και πολεμήσης αμέσως, φοβούμαι μήπως, αν πάθη κακό ο στόλος, ζημιωθή το πεζικό». Ο Ξέρξης όμως υιοθέτησε άλλο σχέδιο, γιατί πιθανώτατα βιαζόταν να αποσπάση τη νίκη, προτού έλθη ο χειμώνας, και γιατί θεώρησε ως μοναδική ευκαιρία το γεγονός ότι οι Έλληνες κλείσθηκαν μόνοι τους στη Σαλαμίνα. Από την ξηρά ήδη οι Πελοποννήσιοι, που στρατοπέδευσαν στον Ισθμό έφραξαν τον δρόμο που ωδηγούσε από τα Μέγαρα στον Ισθμό (“συγχώσαντες την Σκιρωνίδα οδόν”) και άρχισαν να τειχίζουν τον Ισθμό. Αλλά και τα Μέγαρα δεν ήταν εύκολο να καταληφθούν, γιατί είχαν ισχυρό τείχος και ήταν ενωμένα με τείχος με το επίνειό τους τη Νίσαια. Πάντως οι Πέρσες δεν επεχείρησαν να τα καταλάβουν. Έτσι αν μπορούσε να αποδειχθή ότι πράγματι η προέλαση από ξηράς προς τον Ισθμό ήταν δύσκολη ή αδύνατη επιχείρηση, τότε η απόφαση του Ξέρξη να ναυμαχήση στην Σαλαμίνα ίσως ήταν μονόδρομος γι’ αυτόν. Η κατάληψη της Σαλαμίνος από τους Πέρσες, μετά την καταστροφή του ελληνικού στόλου, θα άνοιγε ασφαλώς τον δρόμο για τον Ισθμό. Ο διπλός αντικειμενικός σκοπός των Περσών, δηλαδή από το ένα μέρος η καταστροφή του ελληνικού στόλου με αιφνιδιασμό και από το άλλο η κατάληψη της Σαλαμίνος, εξηγεί την είσοδο του περσικού στόλου στο στενό τη νύκτα16.

13 Ηροδότου Ιστορία, Μεταφρ. Αδ.Θεοφίλου, Εκδ.Επιστημονική Εταιρεία των Ελληνικών Γραμμάτων ‘Πάπυρος΄, Αθήναι 1976, Βιβλίο VII, 236: και πας ο ναυτικός στρατός τω πεζω αρήξει και ο πεζός τω ναυτικώ ομού πορευόμενος.

14 Διόδωρος, ΧΙ, 17, 2.

15 Ηρόδοτος, VII, 68.

16 Εκδοτική Αθηνών, Ιστορία του Ελληνικού

Όπως ορθά παρατηρεί ο R. Custance17, για να μπορέση ο στόλος του βασιλέως να φθάση στον Ισθμό έπρεπε ή να καταστρέψη τον ελληνικό στόλο που είχε συγκεντρωθή στη Σαλαμίνα, ή να αφήση στον Σαρωνικό μια δύναμη για να εξουδετερώση την δράση του, αφού αλλιώτικα ο πολύ σημαντικός ανεφοδιασμός των Περσών από τη θάλασσα θα μπορούσε να διακοπή. Αν όμως εδίχαζε τον στόλο, θα έχανε την μεγάλη αριθμητική υπεροχή. Δεν απέμενε λοιπόν άλλη λύση από την αναμέτρηση στην Σαλαμίνα. Οι δύο προηγούμενες παράγραφοι συνηγορούν και πάλιν εις το ότι ίσως δεν ήταν αναγκαίες οι προσπάθειες του Θεμιστοκλή για να γίνη η ναυμαχία στη Σαλαμίνα. Εις το ερώτημα, εάν ο Θεμιστοκλής ήταν Πελοποννήσιος θα επέλεγε την Σαλαμίνα, η πλέον πιθανή απάντηση είναι όχι. Αυτό ίσως δείχνει ότι δεν ήταν μόνον η στρατηγική σκέψη το κριτήριο για την επιλογή του (δηλ. την επιλογή του Μνησίφιλου), αλλά κυρίως η αγάπη για την πόλη του. Σε αυτό συνηγορεί και το ότι πριν την συνάντησή του με τον Μνησίφιλο (στην πρώτη σύσκεψη των Ελλήνων ναυάρχων) δεν είχε φέρει αντίρρηση για την μετάβαση του στόλου εις τον Ισθμό. Μετά τους σκληρούς λόγους του Θεμιστοκλή για αποχώρηση των Αθηναίων18 όλοι οι ναύαρχοι έμειναν άναυδοι. Ακόμη και ο Κορίνθιος Αδείμαντος εσιώπησε. Περισσότερον όμως όλων ο Ευρυβιάδης. Ο ευγενής και συνετός Σπαρτιάτης έβλεπεν εις την απειλήν του Θεμιστοκλή την καταστροφήν της Ελλάδος, και απεφάσισεν την παραμονή του στόλου στην Σαλαμίνα˙ πιθανώς ο Δωριεύς αρχιναύαρχος θα εκοινοποίησε την απόφασή του εις τους ναυάρχους μονολεκτικώς “Μένομεν”. Κατά τον Βολωνάκη19 ο Ευρυβιάδης «Ως Ελλην αρχηγός, εξεγερθείσης της φιλοτιμίας του υπέρ της Ελλάδος, και καταπεισθείς από τα επιχειρήματα του Θεμιστοκλέους, αυτοπροαιρέτως, χωρίς να ζητήση μηδενός άλλου την γνώμην ενέκρινε την πρότασιν του Αθηναίου αντιπροσώπου και διέταξεν ότι θα μείνουν εις την Σαλαμίνα και ότι εις αυτήν θα αγωνισθούν δια το έπαθλον της Ελλάδος.Μεθ’ ο δε έλυσεν την συνεδρίασιν.….» Οπωσδήποτε ο Ευρυβιάδης20, έχοντας πλήρη συνείδηση της ευθύνης του, αντί να παρασυρθή σε κινήσεις ασυλλόγιστες, δείχνει συναινετικό πνεύμα και ξέρει πώς να χειριστή τον Θεμιστοκλή. Φοβούμενος δε ότι θα έβλεπε τον στόλο που είχε υπό τις διαταγές του να μειώνεται κατά το ήμισυ, απεφάσισε να μείνη και να πολεμήση στη Σαλαμίνα. Και τότε έδωσε τις διαταγές να ετοιμαστούν για τη μάχη. Oλοι προσευχήθηκαν στους ήρωες της Σαλαμίνος, Αίαντα και Τελαμώνα, ενώ μια τριήρης απέπλευσε για την Αίγινα για να ζητήση τη συνδρομή των Αιακιδών. Έθνους, Τομ. Β’, σελ. 334.

17 Ομοίως, ως άνω.

18 Ηρόδοτος, VIII, 62.

19 Ι.Βολωνάκης, Της Αρχαίας Ελλάδος οι Μεγάλοι Ηγέται, Εκδ. Γεωργιάδη, Αθήναι 1997, σελ. 117.

20 Κ.Ράδος, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, σελ.

269-71.

------------------------------------------------------------------------------------------

6.

Μετά την Ναυμαχίαν

-----------------------------------------------------------------------------------------Τα μετά την ναυμαχίαν περιγράφονται λεπτομερώς υπό του Ηροδότου (Βιβλίον Η’) ως ακολούθως: 97. Όταν ο Ξέρξης είδε τη μεγάλη καταστροφή, φοβήθηκε μήπως κανένας από τους Ιωνες συμβουλεύση τους Έλληνες, ή αυτοί μοναχοί το σκεφθούν, να πάνε στον Ελλήσποντο για να λύσουν τις γέφυρες, κι έτσι αυτός αποκλεισμένος στην Ευρώπη θα κινδύνευε να χαθή. Γι’ αυτό αποφάσισε να φύγη……... …

108. Άμα ξημέρωσε κι είδαν οι Έλληνες το πεζικό να μένη στις θέσεις του, νόμιζαν ότι και τα πλοία ήταν στο Φάληρο, και με την ιδέα ότι θα ναυμαχήσουν, ετοιμάζονταν για άμυνα. Όταν όμως έμαθαν ότι έφυγαν, αποφάσισαν αμέσως να τα καταδιώξουν, αλλά δεν τα

Ο Λεωνίδας, μνημείο στις Θερμοπύλες.

βρήκαν, μ’ όλο που έφτασαν ως την Άνδρο. Όταν έφτασαν εκεί συγκρότησαν συμβούλιο. Ο Θεμιστοκλής υποστήριξε τη γνώμη να πλεύσουν ανάμεσα από τα νησιά και κυνηγώντας τα εχθρικά πλοία να πάνε κατ’ ευθείαν στον Ελλήσποντο και να καταστρέψουν τις γέφυρες. Ο Ευρυβιάδης όμως υποστήριξε τα αντίθετa21, λέγοντας ότι αν χαλάσουν τις γέφυρες, αυτό θα ήταν το μεγαλύτερο κακό 21 Σύμφωνα με την Σπαρτιατικήν τακτική, να μην καταδιώκεται ο αντίπαλος, όταν εγκαταλείπη το πεδίον της μάχης. (Αυτό εγένετο για δύο λόγους, πρώτον γιατί ο καταδιωκόμενος θα αναγκασθή να σταματήση και να πολεμήση για την ζωή του, και τότε θα είναι διαφορετικός από πριν και δεύτερον γνωρίζοντας ο αντίπαλος, ότι εάν εγκαταλείψη το πεδίον της μάχης δεν θα καταδιωχθή, πιο εύκολα θα έπαιρνε την απόφαση για εγκατάλειψή του).

43

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

που θα μπορούσαν να κάμουν στην Ελλάδα. Γιατί αν ο Πέρσης, αποκλεισμένος, αναγκαστή να μείνη στην Ευρώπη, δεν θα καθήση βέβαια ήσυχος, γιατί αν μείνη άπρακτος, δεν θα μπορέση να έχη καμία επιτυχία, και η απραξία θα του αφαιρούσε την ελπίδα της επιστροφής και θα έφθειρε το στρατό του από την πείνα. Αν όμως προβή σε στρατιωτικές επιχειρήσεις και ενεργήση αποφασιστιστικά, είναι δυνατόν να υποτάξη την Ευρώπη ολόκληρη, πόλη προς πόλη και έθνος προς έθνος, είτε κυριεύοντας αυτά είτε με συνθηκολογήσεις. Τότε θα έχη στη διάθεσή του για τη διατροφή του στρατού του τη χρονιάτικη σοδειά των Ελλήνων. Τώρα όμως που νικήθηκε στη ναυμαχία δεν θα μείνη βέβαια στην Ευρώπη, και πρέπει να τον αφήσουν να φύγη ωσότου φτάση στο βασίλειό του. Μετά, τους συμβούλευε, να φροντίσουν να συνεχίσουν τον αγώνα για να βλάπτουν την χώρα του. Τη γνώμη αυτή του Ευρυβιάδη την ενέκριναν και οι στρατηγοί των άλλων Πελοποννησίων22.

109. Όταν ο Θεμιστοκλής είδε ότι δεν θα πείση τους περισσότερους να πλεύσουν στον Ελλήσποντο, άλλαξε σχέδιο κι είπε τα εξής στους Αθηναίους….. “Κι από την πείρα μου ξέρω και πολλές φορές έχω ακούσει να λένε ότι άνθρωποι που απελπίστηκαν, ύστερα από την ήττα τους, πολέμησαν για δεύτερη φορά κι επανόρθωσαν την αρχική ζημιά. Λοιπόν κι εμείς, αφού για ανέλπιστο καλό μας, σώσαμε τους εαυτούς μας και την Ελλάδα, απομακρύνοντας ολόκληρο σύννεφο από ανθρώπους, ας μη τους κυνηγήσουμε τώρα που φεύγουν. Δεν τα κατορθώσαμε εμείς αυτά αλλά οι Θεοί και οι ήρωες που ζήλεψαν, γιατί ένας άνθρωπος θέλησε να βασιλεύση και στην Ασία και στην Ευρώπη... Τώρα λοιπόν που βελτιώθηκε η κατάσταση, ας μείνουμε στην Ελλάδα κι ας φροντίσουμε για μας τους ίδιους και για τις οικογένειές μας, ας χτίσουμε πάλι τα σπίτια μας, ας σπείρουμε τα χωράφια μας, αφού διώξαμε εντελώς το βάρβαρο. Και μόλις έρθη η άνοιξη, πλέουμε για τον Ελλήσποντο και την Ιωνία. Τα έλεγε αυτά για να υποχρεώση τους Πέρσες, ώστε, αν του συμβή ποτέ τίποτα από τους Αθηναίους, να βρη εκεί καταφύγιο. Πράγμα που συνέβη”.

110. Ενώ ο Θεμιστοκλής λέγοντας αυτά εξαπατούσε τους Αθηναίους, εκείνοι επείσθηκαν. Γιατί, αφού από πριν πίστευαν ότι είναι σοφός και φάνηκε πραγματικά με νου και φρόνηση, ήταν πρόθυμοι, χωρίς να πονηρεύωνται, να πιστεύουν σ’ όσα έλεγε. Όταν λοιπόν βεβαιώθηκε ότι τα πίστεψαν, έστειλε με πλοιάριο ανθρώπους που τους είχε κάθε εμπιστοσύνη, ότι όσο σκληρά βασανιστήρια κι αν υποστούν, 22 Την επομένη της ήττας του στη Σαλαμίνα, ο Ξέρξης διέθετε ακόμη στο Φάληρο ένα αριθμό πλοίων μεγαλύτερο, από εκείνον του ελληνικού στόλου. Γι’ αυτό οι στρατηγοί δεν θεώρησαν φρόνιμο να διακινδυνεύσουν εκτός των στενών τα κεκτημένα αποτελέσματα. Άλλωστε, τα ελληνικά πλοία και τα πληρώματα ήταν πολύ καταπονημένα, κι όταν μετά από μερικούς μήνες, όταν πέρασε ο χειμώνας, αποφάσισαν να επιχειρήσουν μια εκστρατεία επιθετική, δεν κατάφεραν να συγκεντρώσουν υπό τον Λεωτυχίδα, πάνω από 110 καλές τριήρεις.

44

θα κρατήσουν μυστικά όσα τους παράγγειλε να πουν στο βασιλιά. Μ’ αυτούς ήταν πάλι κι ο δούλος του ο Σίκιννος. Όταν αυτοί έφτασαν στην Αττική έμειναν στο πλοιάριο, εκτός από το Σίκιννο που ανέβηκε στον Ξέρξη και του είπε: “Ο Θεμιστοκλής του Νεοκλή, στρατηγός των Αθηναίων κι απ’ όλους τους συμμάχους ο ανδρειότερος κι ο σοφώτερος, με στέλνει να σου διαβιβάσω ότι επιθυμώντας να σου φανή χρήσιμος εμπόδισε τους Έλληνες που ήθελαν να καταδιώξουν τα πλοία σου και να χαλάσουν τις γέφυρες στον Ελλήσποντο. Τώρα μπορείς να φύγης με την ησυχία σου”. Ύστερα οι απεσταλμένοι γύρισαν πίσω.

την Ελλάδα εν Σαλαμίνι, όχι διότι ηνάγκασε τους Ελληνας να ναυμαχήσωσιν ενταύθα. Τούτο του Θεμιστοκλέους το πολίτευμα είναι δεκτικόν συζητήσεως, το δ’ αναμφισβήτητον είναι ότι αυτός κατεσκεύασεν εγκαίρως τας πολλάς των Αθηναίων τριήρεις». Ο δε ναύαρχος Jurien de la Graviere25 υποστηρίζει ότι «Αν κάποιος είχε μια ευφυή έμπνευση τη μεγάλη ημέρα της Σαλαμίνας, πρέπει να την αναζητήσουμε εκεί όπου υπήρξε πραγματικά, δηλαδή στην απόφαση του Αριστείδη». Αληθώς, η πορεία των γεγονότων ωδήγησε στην κατάληψη της

Σχέδιο Τριήρους.

------------------------------------------------------------------------------------------

Επίλογος

-----------------------------------------------------------------------------------------Σχετικώς με τον Θεμιστοκλή, ο Παπαρρηγόπουλος23, σημειώνει: «Ο Θεμιστοκλής επολιτεύθη επί του προκειμένου εις τρόπον τοσούτον ακροσφαλή, ώστε από λεπτού νήματος εξηρτάτο να αναδειχθή σωτήρ της πατρίδος ή προδότης αυτής. Τωόντι, επειδή οι Έλληνες ενίκησαν, το στρατήγημα αυτού επηνέθη και εθαυμάσθη. Εάν όμως ενικώντο, όπερ δεν ήτο αδύνατον, είναι πρόδηλον ότι ο Θεμιστοκλής ήθελε λογισθή ως αίσχιστος προδότης. Δεν λέγομεν, ως άλλοι τινές, ότι εν τη απελπιστική ταύτη των ελληνικών πραγμάτων καταστάσει ηθέλησε πιθανώτατα, δια της διφορουμένης εκείνης αποστολής να εξασφαλίση εαυτόν καθ’ εκατέραν της τύχης ροπήν. Αλλ’ είναι βέβαιον ότι ο άνθρωπος όστις περί Αρτεμίσιον εδωροδοκήθη ίνα εκπληρώση το καθήκον, και πάλιν ο άνθρωπος όστις εν Σαλαμίνι επροσποιήθη προδοσίαν ίνα σώση την πατρίδα βραδύτερον κατηγορήθη, και δικαίως, ότι πραγματικώς επρόδωσε την Ελλάδα. Τοσούτον ολισθηρά είναι η οδός ην βαδίζουσι πολλάκις οι άνθρωποι οι έχοντες τας ηθικάς του Θεμιστοκλέους αρχάς». Συμπληρώνει δε24: «Ο Θεμιστοκλής έσωσε 23 Κ. Παπαρρηγόπουλος, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Βιβλίον Τρίτον, σελ. 92.

24 Ομοίως ως άνω, σελ. 96.

νησίδος και εβελτίωσε την θέση των Ελλήνων που περίμεναν μια νέα επίθεση. Είναι γνωστόν ότι ο Θεμιστοκλής εκλήθη εις την Σπάρτην σε πανελλήνιο συνέδριο για να απολογηθή αλλά δεν επαρουσιάσθη. Οι Αθηναίοι απεφάσισαν ερήμην να καταδικάσουν τον “προδότην” φυγάδα26. Τον κατεδίκασαν εις θάνατον και του εδήμευσαν την περιουσίαν, η οποία ανήρχετο εις το τεράστιον ποσόν των 100 ταλάντων. Εάν λοιπόν ληφθή υπ’ όψιν ότι ήρχισε το πολιτικόν του στάδιον με μόνον 3 τάλαντα αντιλαμβάνεται κανείς πόσον μεγάλες ήσαν οι δωροδοκίες και αι καταχρήσεις τις οποίες επραγματοποίησεν. Αδυναμία του ο πλούτος και η εξουσία. Ο Θεμιστοκλής εις την Έφεσον εζήτησεν αναγκαστικώς προστασίαν από τον Αρταξέρξην, τον υιόν του Ξέρξη. Ο Αρταξέρξης όχι μόνον του προσέφερεν άσυλον και προστασίαν διαμονής. αλλά και τον προσεκάλεσε δια να τον τιμήση και εις τα Σούσα. Ο Αρταξέρξης τόσον τον εθαύμαζε ώστε τον διώρισε σατράπην και του παρεχώρησε πάντα τα αγαθά της Μαγνησίας, της Λαμψάκου, και της Μυούντος˙ τον είχε ομοτράπεζον του, τον έπαιρνε μαζί του εις τα κυνήγια και εξέφραζε τον θαυμασμόν του με την 25 Κ. Ράδος, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, σελ. 352.

26 Ι. Βολωνάκης, Της Αρχαίας Ελλάδος οι Μεγάλοι Ηγέται, σελ. 134-5.

ΕΥΡΥΒΙΑΔΗΣ: “ΜΕΝΟΜΕΝ” ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΗΣ ΣΑΛΑΜΙΝΟΣ

Η Ναυμαχία της Σαλαμίνας σε παλαιά λιθογραφία.

φράση27 “Έχω Θεμιστοκλήν τον Αθηναίον”. Ο Θεμιστοκλής μέχρι το 460 π.Χ. ήταν σατράπης της Μαγνησίας28. Τότε όμως επανεστάτησεν η Αίγυπτος εναντίον της Περσίας και προς βοήθειάν της ήλθαν οι Αθηναίοι. Ο Αρταξέρξης εζήτησε την βοήθειαν του Θεμιστοκλή και ο Θεμιστοκλής δια να μην στραφή εναντίον του Κίμωνος, ο οποίος ηγείτο του στόλου των Αθηναίων και δια να μην φανή αχάριστος προς τον Αρταξέρξην ηυτοκτόνησε. Αντιθέτως με τον Θεμιστοκλή, ο Ευρυβιάδης μετά την ναυμαχίαν έζησεν ήρεμα εις την Σπάρτη τιμώμενος μέχρι τον θάνατό του από τους Σπαρτιάτες και όχι μόνον. Ο Κ.Ράδος29 σημειώνει «Ο Ευρυβιάδης είχε το προσόν ότι ήξερε να ακούει και να χειρίζεται τους Αθηναίους. Άλλωστε και ο Θεμιστοκλής απευθύνεται σ’ αυτόν ως σε αρχιστράτηγο. Ούτε για μια στιγμή δεν σκέπτεται να αμφισβητήσει το υψηλό του αξίωμα». Δεν πρέπει επίσης να παραβλέπεται το ότι για τον Θεμιστοκλή η Σαλαμίνα ηταν μοναδική επιλογή, καθόσον εάν η ναυμαχία εγένετο στον Ισθμό, και στις δυο περιπτώσεις, νίκης ή ήττας, ο πληθυσμός της Αθήνας εις την Σαλαμίνα θα εξολοθρεύετο, κατά το πέρασμα των Περσών προς τον Ισθμό, ενώ για τον Ευρυβιάδη προείχε η ευθύνη για την σωτηρία της Ελλάδος, και έπρεπε να ‘ζυγίζη’ τις προτάσεις των ναυάρχων πριν από την λήψη της αποφάσεώς του.

27 Πλούταρχος, Θεμιστοκλής, 28.

28 Θουκιδίδης, Α 138.

29 Κ. Ράδος, Η Ναυμαχία της Σαλαμίνος, σελ. 167.

Ο Παυσανίας εις τα μέσα του 2ου μ.Χ. αιώνος, κατά την περιήγησή του εις την Σπάρτη διεπίστωσε ότι οι Σπαρτιάτες διατηρούσαν ζωντανή την ανάμνηση των Μηδικών Πολέμων. Εις τα “Λακωνικά” (Βιβλίον Γ’, 14-16) περιγράφει: «Εκ δε της αγοράς προς ήλιον ιόντι δυόμενον τάφος κενός Βρασίδα τω Τέλλιδος πεποίηται, απέχει δε ου πολύ του τάφου το θέατρον, λίθου λευκού, θέας άξιον, του θεάτρου δε απαντικρύ...μνήμα έστι, το δε έτερον Λεωνίδου...Λακεδαιμόνιοι δε και Λυκούργω τω θεμένω τους νόμους οία δη θεώ πεποιήκασι και τούτο ιερόν,...του ναού δε απαντικρύ μνήμα Θεόπομπου του Νικάνδρου, το δε Ευρυβιάδου Λακεδαιμονίων τριήρεσιν επ’ Αρτεμισίω και Σαλαμίνι ναυμαχήσαντος προς Μήδους... Ο ασθενούς χαρακτήρος και περιωρισμένης αντιλήψεως(!) Ευρυβιάδης, κατά το Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν “ΗΛΙΟΣ” και κατά κάποιους από τους αρχαίους και συγχρόνους ιστορικούς, ετιμάτο ακόμη υπό των Σπαρτιατών 6 αιώνες μετά και ο τάφος του ήταν “δίπλα” εις τον “ναόν” του Λυκούργου και εις το Λεωνιδαίον. Πιστεύεται ότι όλες οι προαναφερθείσες αναφορές έχουν ήδη σκιαγραφήσει τις προσωπικότητες του Ευρυβιάδη και του Θεμιστοκλή˙ έχουν αναδείξει τον αναμφισβήτητον ηγέτη του ελληνικού στόλου και έχουν αποδείξει την κυρίαν συμβολήν του Θεμιστοκλή, η οποία συνίσταται εις την ναυπήγηση, κατόπιν επιμονής του, των 180 τριήρεων, που παρέταξε η Αθήνα εις το σύνολο των 380 του ελληνικού στόλου30.

Prof. George Emmanuel Haramis Secretary General Yacht Club of Greece EURIVIADES (“MENOMEN”) (SALAMIS’ SEA-BATTLE) Abstract: This paper aims at reestablishing the historical truth in regard to who the indisputable leader of the Greeks in Salamis was and at second hand it outlines the characters; that of the modest and frugal Spartan and that of the constantly “diverting” Athenian.

The following unities aswell as an Introduction and the Epilogue are included throughout this paper: 1. Malicious Subjectivity.

2. Ancient Historians and their Credibility.

3. Supreme Fleets’ Command.

4. Concise Description (Necessary Extracts from Herodotus’ History).

5. Selection of the Sea-Battle Place.

6. After the Sea-Battle.

It is believed that through this essay, Euriviades is restored where he should be by the Hellenic History and not where he was placed by many ancient historians who, sadly, were also followed by many historians of subsequent and contemporary time as well.

30 Έναντι των 1207 του περσικού στόλου.

45

Θα λ α σ σ ι ν έ ς α π ε ι κ ο ν ί σ ε ι ς σ τ η λ α ϊ κ ή ε ι κ ο ν ο γ ραφ ί α

του Ελληνο-Ιταλικού Πολέμου 1940-41 Tης Άννας Ευσταθιάδου | Ιστορικoύ, Υπ. Δρ. Παν/μίου Oueensland Αυστραλίας

Η

απόδοση του Ελληνο-Ιταλικού πολέμου στην ελληνική λαϊκή εικονογραφία έχει κυρίως εστιάσει στον χαρακτήρα του ως ορεινού αγώνα και συγκεκριμένα σε μάχες που έλαβαν, ως επί το πλείστον, χώρα γύρω και επί του ορεινού όγκου της Πίνδου. Αν και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα δείγματα λαϊκής εικονογραφίας με θέμα τον θαλασσινό αγώνα να υστερούν αριθμητικά, οι θρύλοι της Έλλης και του Παπανικολή ενέπνευσαν τους λαϊκούς καλλιτέχνες και οδήγησαν στη δημιουργία αφισών που έχουν συνδεθεί με τον ρόλο του ελληνικού ναυτικού κατά την διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η συγκεκριμένη μελέτη παρουσιάζει ένα μικρό δείγμα λαϊκών εικόνων από την συλλογή του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου που εστιάζονται σε ναυτικά θέματα, υπογραμμίζοντας τον ρόλο αυτών των εικόνων στην τόνωση του ηθικού του ελληνικού λαού αλλά και της κινητοποίησής του για την απόκρουση της ιταλικής εισβολής. Όπως εξηγεί ο Ιωάννης Μελετόπουλος, η ελληνική λαϊκή εικονογραφία ιστορικών και επικαίρων γεγονότων εμφανίζεται το 1840, μεσουρανεί κατά το 1912-13 και παύει οριστικά το 1941: «Η μεγάλη σημασία της ελληνικής λαϊκής εικονογραφίας έγκειται

46

κυρίως εις το ότι υπήρξε δημιούργημα ιδιωτικής πρωτοβουλίας, και δεν είχε σκοπούς προπαγανδιστικούς, ούτε κατευθύνετο ή ελέγχετο από τας κρατικάς αρχάς... Εξ άλλου οι ελληνικές έντυπες εικόνες από της αρχής των μέχρι του τέλους των (1840-1941), παρήγοντο από μικράς βιοτεχνίας, τας οποίας θα ηδυνάμεθα να χαρακτηρίσωμεν ως οικογενειακάς, ενώ αλλαχού είχε βιομηχανοποιηθεί η παραγωγή των, επί προφανεί ζημία της ποικιλίας και της πρωτοτυπίας των».1 Συγκεκριμένα για τις αφίσες που καλλιτεχνήθηκαν κατά την διάρκεια του Ελληνοϊταλικού πολέμου, αξίζει να σημειωθεί πως ο ίδιος ο Μεταξάς δεν επιδίωξε ούτε την απόλυτη καθοδήγηση της τέχνης ούτε και την επικράτηση κάποιου συγκεκριμένου ρεύματος ή καλλιτεχνικής τάσης.2 Ωστόσο, η λαϊκή τέχνη, ίσως λόγω της στενής της σχέσης με την ελληνική παράδοση, την λαϊκή ψυχή, την ελληνική φύση, και τον ανώνυμο δημιουργό της, προβλήθηκε και σχετίστηκε έμμεσα με τον λαϊκισμό και την λαοκρατία που 1 2

Ιωάννης Μελετόπουλος, Η Ιστορία της Νεότερης Ελλάδος εις την Λαϊκήν Εικονογραφία (Αθήνα: ΙΕΕΕ, 1968): 9-10. Βαγγέλης Αγγελής, Γιατί χαίρεται ο κόσμος και χαμογελάει πατέρα; (Αθήνα: Βιβλιόραμα, 2006): 48-49.

επιδίωκε το Μεταξικό καθεστώς.3 Έτσι, οι λαϊκές εικόνες αναβιώνουν κατά τον πόλεμο του 1940-41 και γίνονται φορείς ενημέρωσης του κοινού σχετικά με σημαντικά γεγονότα και πολεμικές επιχειρήσεις του πολέμου. Πηγή έμπνευσης των δημιουργών τους αποτελεί ο τύπος, δηλαδή εφημερίδες με ανταποκρίσεις από το μέτωπο: ‘οι τίτλοι, τα άρθρα, οι περιγραφές, εμψύχωναν τον πληθυσμό, δόξαζαν τους μαχητές, έπλεκαν το θρύλο... και συμπορεύονταν ως προς το πνεύμα με τη λαϊκή εικονογραφική παραγωγή’.4 Μια από τις εικόνες που μεταφέρουν με δραματικό τρόπο ένα συγκεκριμένο γεγονός που έλαβε χώρα πριν από την έναρξη του πολέμου είναι η απόδοση του τορπιλισμού του ευδρόμου Έλλη στο λιμάνι της Τήνου από το ιταλικό Υ/Β Delfino. Η λιθογραφία (ΙΕΕΕ αρ. 4955/8) με τίτλο Ο άνανδρος τορπιλλισμός του ενδόξου πολεμικού μας Έλλη την 15ην Αυγούστου 1940 εις τον λιμένα της νήσου Τήνου είναι ένα από τα παραδείγματα λαϊκής εικονογραφίας με έντονο προπαγανδιστικό τόνο και διάθεση να επιρρεάσει στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης προς φιλοπόλεμη τοποθέτηση. Η συγκεκριμένη σύνθεση, έργο του Ν. Νείρου από τις εκδόσεις Άγκυρα, είναι μια διηγηματική εικόνα που δεν αρκείται μόνο στο κεντρικό θέμα του τορπιλισμού αλλά διηγείται τι προηγήθηκε και τι επακολούθησε της βύθισης του καραβιού στις τέσσερις ένθετες μικρότερες σκηνές που πλαισιώνουν τις γωνίες της εικόνας. Στην άνω αριστερή ένθετη σκηνή διακρίνεται ο ναός της Μεγαλόχαρης με τίτλο Άποψις του Ιερού Ναού της Τήνου, ενώ άνω δεξιά στο ίδιο μοτίβο και σε μορφή καρτ-ποστάλ Μερική άποψις της Νήσου. Η εικαστικά έγκυρη απόδοση του γεγονότος επιβεβαιώνεται και από αφηγήσεις αυτοπτών μαρτύρων, όπως του Νικολάου Γρανά και του Αλεξάνδρου Σκληβανιώτη, οι 3 4

Αγγελής, 2006:51-53. Το Έπος το 40: Λαϊκή Εικονογραφία (Αθήνα: ΙΕΕΕ, 1987): 22.

οποίοι και επισημαίνουν τις φοβερές εκρήξεις που συγκλόνισαν το πλοίο, τις στήλες καπνού και τα μέλη του πληρώματος που εκτοξεύτηκαν στην θάλασσα.5 Επίσης, όπως βλέπουμε και στην εικόνα, όταν ο σαλπιγκτής με εντολή του κυβερνήτη σήμανε την εγκατάλειψη του πλοίου, τα Έσπερος και Αρτένε έσπευσαν να βοηθήσουν. Οι ναυαγοί μεταφέθηκαν στο νησί όπου ο κόσμος τους παραχώρησε τις πρώτες βοήθειες. Η ένθετη σκηνή στην κάτω αριστερή πλευρά της εικόνας αναφέρεται στην συμβολή των νέων της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας που προσέφεραν την βοήθειά τους στην μεταφορά των τραυματιών. Αποτυπώνεται δηλαδή αποτελεσματικά στην συγκεκριμένη αφίσα η άποψη του Μεταξά για την Εθνική Οργάνωση Νεολαίας, «τον στρατό των παιδιών της Ελλάδος, τα οποία θα αποτελέσουν τον μέλλοντα μάχιμον στρατόν αυτής, μέσα εις τον οποίον γίνεται η κατεργασία ψυχών και σωμάτων δια να γίνουν Έλληνες και Ελληνίδες».6 Η σπουδαιότητα του τορπιλισμού της Έλλης και ο σημαντικός αντίκτυπος της επιθετικής ενέργειας στην κοινή γνώμη φαίνεται και από το γεγονός πως μετά την κήρυξη του πολέμου κυκλοφορεί και μια δεύτερη αφίσα από τον ίδιο εκδοτικό οίκο με το ίδιο θέμα, ανασύνθεση της πρώτης με κάποιες αλλαγές. Η βασική διαφορά μεταξύ της πρώτης και της δεύτερης εικόνας (συλλογή Ν. Πουλάκου) με τον τίτλο «Ο άνανδρος τορπιλισμός του ενδόξου πολεμικού μας Έλλη υπό των δολοφόνων Ιταλών την 15η Αυγούστου 1940 εις τον λιμένα της νήσου Τήνου. Τα έθνη που λησμονούν τους ήρωάς των είναι ανάξια να ζήσουν», είναι πως 5

6

Ανάργυρος Σκληβανιώτης, «Ο Τορπιλισμός του ευδρόμου – καταδρομικού Έλλη 15 Αυγούστου 1940» Περίπλους 63, Μάιος 2008, σελ. 26-27 και Νικόλαος Γρανάς, «Ο Τορπιλισμός του ευδρόμου Έλλη, 15 Αυγούστου 1940», Περίπλους 60, Ιούλιος 2007, σελ. 48-49. Ιωάννης Μεταξάς, «Λόγος προς τους γονείς και διδασκάλους (19 Οκτωβρίου 1939)» στο Ιωάννης Μεταξάς, Λόγοι και Σκέψεις 1936-1941, τ. Β΄Αθήνα (Ίκαρος), 1969, 158.

47

κατονομάζονται επίσημα πλέον οι αυτουργοί του εγκλήματος ενώ στην πρώτη εικόνα αποκρύπτεται η ταυτότητα των Ιταλών. Επίσης οι δύο άνω ένθετες σκηνές με απόψεις της πόλης και του λιμανιού της Τήνου έχουν αντικατασταθεί από το ποίημα του Αχιλέα Παράσχου «Κάτω το ξίφος Ιταλοί» και την προσθήκη ενός ακόμη τίτλου «Τα Έθνη που λησμονούν τους ήρωάς των είναι ανάξια να ζήσουν». Η επανέκδοση αφίσας που αναφέρεται σε παλαιότερο γεγονός επιβεβαιώνει την μεγάλη σημασία του τορπιλισμού της Έλλης και αποσκοπεί στο να ξεσηκώσει τον ελληνικό λαό, ειδικά με το κείμενο του Παράσχου, να κινητοποιήσει και να προκαλέσει για την άναδρη Ιταλική επίθεση που έλαβε χώρα ημέρα εθνικής και θρησκευτικής εορτής. Μια διαφορετικού ύφους και θέματος λαϊκή εικόνα είναι Ο εξευτελισμός των Ιταλών από μια χούφτα Ελλήνων νησιωτών. Η πανωλεθρία και αιχμαλωσία της Ιταλικής φρουράς του Αγαθονησίου υπό του Βάσου Βεργή (18 Νοεμβρίου 1940). Οι ηρωϊκοί νησιώται στα πολυπαθή Δωδεκάνησα (ΙΕΕΕ αρ.

4957/66), η οποία και αναφέρεται στην ιταλική κατοχή της Δωδεκανήσου και στην ένταση των ελληνοϊταλικών σχέσεων. Η συγκεκριμένη εικόνα υπενθυμίζει στο ελληνικό κοινό πως εκτός από το έπος της Πίνδου, παράλληλοι αγώνες κατά των Ιταλών λαμβάνουν χώρα και στην νησιωτική Ελλάδα. Για παράδειγμα, ο ήρωας Βεργής, οι συνεργάτες του και η βάρκα τους που κατέχει περίοπτη θέση στο κέντρο της εικόνας ανεβάζουν το ηθικό και εξιστορούν ένα ακόμα ανδραγάθημα. Η εικόνα διηγείται την ιστορία του Δωδεκανήσιου γιατρού Βάσου Βεργή και των δεκατεσσάρων φίλων του, που με ένα βενζινοκάϊκο έπλεσαν από την Σάμο στο Αγαθονήσι ή Αρχάγγελο, ένα μικρό νησάκι μόλις ένα μίλι από την Λέρο. Επιτέθηκαν στην μικρή ιταλική φρουρά που βρισκόταν στο νησί, σκοτώνοντας, απαγάγοντας και γενικότερα γελιοποιώντας τους Ιταλούς στον τοπικό και διεθνή τύπο. Δυστυχώς τα αντίποινα των Ιταλών για αυτήν την πράξη εθνικής αντίστασης του Βεργή και των συντρόφων του κατέληξαν στον βομβαρδισμό του Τηγανίου Σάμου και της νήσου Κινάρου.7 Όπως αναφέρει και ο Philip John Carabott τέτοιου είδους επεισόδια έμειναν αποτυπωμένα στην μνήμη και των δύο λαών και δεν κατάφερναν να εξαλειφθούν όταν οι Ιταλοί στο πλάι των Γερμανών έγιναν οι «επίσημοι» κατακτητές, προκαλώντας ακόμα μεγαλύτερη ένταση στις σχέσεις τους: «Οι Ιταλοί έχοντας γελιοποιηθεί και «πεταχθεί» μέσα στην θάλασσα κατά την διάρκεια του Ελληνοιταλικού πολέμου 1940-41, δεν κατάφεραν να γίνουν αποδεκτοί από τον εγχώριο πληθυσμό σαν «νικητές». Οι μετέπειτα προσπάθειές τους να «ιταλοποιή7

48

Μεσημβρινή 26.10.1985, «Για τη μεγάλη επέτειο του ΟΧΙ» στο Το Έπος το 40: Λαϊκή Εικονογραφία (Αθήνα: ΙΕΕΕ, 1987).

σουν» το νησί της Σάμου και να προσφέρουν στους κατοίκους του «τα φώτα του πολιτισμού» δεν έγιναν καν αποδεκτές. Κάτω από τέτοιες συνθήκες δεν αποτελεί έκπληξη το ότι αντίσταση προς τους Ιταλούς κατακτητές αναπτύχθηκε στο νησί της Σάμου σε τέτοιο βαθμό που δεν μπορεί να συγκριθεί με κανένα άλλο ελληνικό νησί παρά μόνο με πιθανή εξαίρεση την Κρήτη (κατά των Γερμανών)».8 Επίσης, παρατηρούμε πως οι λαϊκοί καλλιτέχνες δείχνουν ιδιαίτερη προτίμηση στην προσθήκη ένθετων σκηνών που διηγούνται με λεπτομέρειες το γεγονός, δίνοντας συνοδευτικές πληροφορίες. Έτσι, η πρώτη σκηνή με τίτλο Η Δωδεκάνησος υπό την μάστιγα του απεχθούς τυράννου ενημερώνει τον θεατή για την σκληρότητα του κατακτητή, προετοιμάζει και δικαιώνει την πράξη του ήρωα. Η δεύτερη σκηνή υπογραμίζει το έντονο θρησκευτικό στοιχείο της λαϊκής εικονογραφίας, δείχνοντας τον Βεργή να ζητά την καθοδήγηση της Παναγίας προ του τολμήματός του (Ο Βάσος Βεργής προσεύχεται στην Παναγία προ της επιδρομής του). Η τρίτη σκηνή δίνει πληροφορίες για την κατάληξη του γεγονότος καθώς ο ήρωας πιο ικανός από τους διώκτες του, καταφέρνει να διαφύγει μετά την γελιοποίηση της ιταλικής φρουράς (Η διαφυγή του ήρωος δια μέσου του Ιταλικού στόλου). Ένα ακόμα γεγονός που τράβηξε την προσοχή των λαϊκών καλλιτεχνών, πληροφορώντας παράλληλα το κοινό πως ο ρόλος των ελληνικών αντιτορπιλικών και υποβρυχίων δεν περιοριζόταν μόνο στην προστασία των θαλάσσιων μεταφορών αλλά και στην εκτέλεση θαλάσσιων επιδρομικών επιχειρήσεων, αποτέλεσε η δράση τους στην Αδριατική και ο βομβαρδισμός του αλβανικού λιμένα του Αυλώνα. Η μεγάλης στρατηγικής σημασίας «πύλη της Αδριατικής» είναι ένας πορθμός πλάτους 50 χιλιομέτρων που σχηματίζεται ανάμεσα στην ιταλική πόλη Οτράντο και την παραλιακή πόλη της Αλβανίας στην Αδριατική θάλασσα, Αυλώνα – Βλιόνε ή Βλιόρε στα Αλβανικά – η οποία καταλήφθηκε το 1939 από τους Ιταλούς και έγινε ορμητήριό τους με σύγχρονο αεροδρόμιο επαρκώς εξοπλισμένο και σε μικρή απόσταση από το αλβανικό μέτωπο.� Ελληνικά αντιτορπιλικά βομβάρδισαν τον Ιταλικό στρατό στην Σαγιάδα και εκτέλεσαν και τρείς ριψοκίνδυνες επιχειρήσεις στο στενό του Οτράντο, 14-15 Νοεμβρίου, 15-16 Δεκεμβρίου 1940 και 5-6 Ιανουαρίου 1941, η οποία και συνδυάστηκε με τον βομβαρδισμό του Αυλώνα.� Αν και τα κατορθώματα του ελληνικού ναυτικού οφείλονται σε συλλογικές επιτυχίες υποβρυχίων (π.χ. Κατσώνης, Πρωτεύς, Νη8

Philip John Carabott,“British military occupation, under a British military governor, without a British military administration: the case of Samos, 8 September to 18 November 1943”, Journal of Modern Greek Studies, 7 (1989): 289.

ρεύς), αντιτορπιλικών και τορπιλοβόλων, ο κλήρος του θρύλου έπεσε στον Παπανικολή. Σε μια από τις επιτυχίες του ελληνικού στόλου στην Αδριατική αναφέρεται η συγκεκριμένη αφίσα Το Υποβρύχιο Παπανικολής καταβυθίζει τρία Ιταλικά οπλιταγωγά εις την Αδριατικήν 24 Δεκεμβρίου 1940 (Συλλογή Πολεμικού Μουσείου). Στις 24 Δεκεμβρίου 1940 ο Παπανικολής με κυβερνήτη τον Μίλτωνα Ιατρίδη βύθισε το ιταλικό εμπορικό πλοίο ‘Firenze (3952 BRT) στην Αδριατική κοντά στο νησί Saseno. Ωστόσο δημοσιεύματα τύπου ανακοίνωναν πως τα μεταγωγικά που καταβυθίστηκαν ήταν τρία μαζί με το Liguria και το Lombardia, παραπέμποντας στην συγκεκριμένη απεικόνιση. Ο καλλιτέχνης ακολουθεί «την παλαιότερη εικονογραφική παράδοση, που αριθμεί ουσιαστικά σημεία σύνθεσης και κάνει υπομνηματισμό τους»� στην κάτω δεξιά γωνία της εικόνας: 1. Κόλπος Αυλώνος, 2. Ιταλικά πολεμικά, 3. Ιταλικά οπλιταγωγά, 4. Ιταλικά βυθιζόμενα, 5. Ιταλικά αεροπλάνα, 6. Το περισκόπιο του υποβρυχίου, 7. Η αύλαξ της τορπίλλης. Επίσης σε ένθετο άνω δεξιά παρουσιάζεται το υποβρύχιο Παπανικολής ως Ο Εκδικητής της Έλλης, το ένδοξον υποβρύχιο Παπανικολής. Υπερτονίζεται η αριθμητική υπεροχή των Ιταλών που όμως δεν αρκεί να ανακόψει την φόρα του Παπανικολή ο οποίος περνάει στην σφαίρα του μύθου. Αξίζει να σημειωθεί πως υπάρχουν τουλάχιστον πέντε λαϊκές εικόνες στην έκδοση του Εθνικού Ιστορικού Μουσείου Το Έπος του 40 στην Λαική Εικονογραφία που πραγματεύονται την καταβύθιση ιταλικών οπλιταγωγών από τον θρυλικό Παπανικολή. Κοινό χαρακτηριστικό είναι πως επιδιώκουν αφενός να προβάλλουν με περηφάνεια, λεπτομέρεια και γλαφυρότητα την ηρωική πράξη των ελλήνων ναυτών, να καλλιεργήσουν ένα κλίμα δικαίωσης καθώς ο Παπανικολής εκδικείται τον άνανδρο τορπιλισμό της Έλλης τον Αύγουστο του 1940 και αφετέρου να προβάλουν σύμβολα και ιδανικά του ελληνικού έθνους, όπως ανδρεία, πατρίδα, και θρησκεία με απεικονίσεις της Παναγίας να προστατεύει τον ελληνικό στόλο. Ολοκληρώνοντας, να σημειωθεί πως αν και το έπος του 1940

είναι οπτικά συνδεδεμένο με την Πίνδο και την σειρά μαχών που διεξήχθηκαν στα Ελληνοαλβανικά σύνορα, υπάρχουν δείγματα λαϊκής εικονογραφίας που εστιάζονται σε γεγονότα που έλαβαν χώρα στην νησιωτική Ελλάδα και στα παράλια της Μεσογείου. Οι αφίσες της εποχής παροτρύνουν τους Έλληνες να ελπίζουν σε ένα νικηφόρο αποτέλεσμα αφού οι σκληρές θυσίες του στρατού και του ναυτικού τους δικαιώνουν με μια σειρά λαμπρών επιτυχιών. Επίσης, ο τρόπος παρουσίασης, τα χρώματα και η συχνή χρήση ένθετων σκηνών στις αφίσες παραπέμπουν στην βυζαντινή εικονογραφική παράδοση όπου το χρώμα γίνεται μια πεμπτουσία από φωτεινές διακυμάνσεις και αυθόρμητες αφηγηματικές τάσεις. Ο ηρωισμός και ο μύθος ωραιοποιούν καταστάσεις, τρέφουν την φαντασία του κοινού και συμβάλλουν στην διαιώνιση μιας εικαστικής ελληνικότητας που δύει αφού ο ελληνοϊταλικός πόλεμος θα αποτελέσει και το κύκνειο άσμα της ελληνικής λαϊκής εικονογραφίας.

49

Ταξίδι στην Ανταρκτική Του Δημήτριου Μηνδρινού | Πλοίαρχου Ε.Ν., Μέλους του ΝΜΕ

Έ

χουν περάσει αρκετά χρόνια από τότε που επισκέφτηκα την Ανταρκτική και τα γύρω νησιά της. Όμως στη μνήμη μου είναι βαθιά χαραγμένη η πρωτόγνωρη ομορφιά και οι εμπειρίες από τα εκεί ταξίδια μου, σαν πλοίαρχος του κρουαζιερόπλοιου “ILLIRIA”. Στις 14 Δεκεμβρίου 1987 μία ώρα πριν τα μεσάνυκτα σαλπάραμε για την πρώτη μας κρουαζιέρα από το Montevideo της Ουρουγουάης με Αμερικανούς επιβάτες και προορισμό τα Falkland isl (Carcass, West Point, Stanley) South Georgia isl (Crytvikan, Husvik, Rozita Harbour) Admizalty Bay, Hope Bay, Cuiverville, Paradise Bay, Lemaire Channel, Deception isl, Maxweel Bay, Harmony Cove και επιστροφή Cape Horn, Puerto Willians, Punta Azenas (Χιλή). Από εκεί άρχισαν οι επόμενες κρουαζιέρες για Ανταρκτική που κράτησαν μέχρι την 11η Φεβρουαρίου 1988. Το ταξίδι μας από το Montevideo μέχρι τα Falkland isl δεν παρουσίασε ιδιαίτερες δυσκολίες ούτε από καιρικές συνθήκες ούτε από πλευράς ναυσιπλοΐας. Ο καιρός ήταν καλός και το ρεύμα ευνοϊκό. Φθάσαμε μετά τρεις ημέρες στο Carcass isl και αγκυροβολήσαμε σε υπήνεμο όρμο. Μας υποδέχτηκαν εκατοντάδες πιγκουίνοι και άσπρα δελφίνια. Με zodiac του καραβιού μεταφέραμε από την ξηρά στο πλοίο τις τοπικές αρχές που είχαν έλθει ειδικά για μας από την πρωτεύουσα –το Stanley– για να πρατιγάρουν (ελευθεροκοινωνήσουν) το πλοίο. Το νησί δεν κατοικείται παρά μόνο από ένα ζευγάρι Άγγλών μέσης ηλικίας τότε. Το ίδιο συνέβη και στο West Point. Εδώ υπήρχαν δύο ζευγάρια Άγγλων, που όμως μου είπαν ότι αισθάνονται πολύ ευτυχείς στην ησυχία και ηρεμία που τους προσφέρει η φύση. Μου εξομολογήθηκαν ότι κάθε φορά που είναι υποχρεωμένοι να μεταβούν στην πρωτεύουσα - Stanley –των δύο χιλιάδων κατοίκων– περνούν ώρες μαρτυρικές μέχρι να γυρίσουν πάλι στην ηρεμία των νησιών τους. Μετά το Stanley μια μικρή πόλη κατά τα Αγγλικά πρότυπα, με εξαγωγή μαλλιού από χιλιάδες πρόβατα που υπάρχουν στο νησί, βάλαμε πλώρη για τα νησιά South Georgia. Τώρα οι καιρικές συνθήκες αλλάζουν, η ορατότητα είναι περιορισμένη, επικρατεί πολλή υγρασία που μουσκεύει τα πάντα.

50

Ταξιδεύουμε με περισσότερη προσοχή και με την βοήθεια των Radars του πλοίου, ανακαλύπτουμε κοντά στις βραχονησίδες Shag Rig τέσσερα πλοία ψαράδικα, τα πλησιάζουμε και βλέπουμε ότι είναι Ρωσικά. Στις κλήσεις μας μέσω V.H.F. δεν απαντούν. Συνεχίζομε την πορεία μας και φθάνομε στο Crytviken, εδώ μας υποδέχονται οι Άγγλοι στρατιώτες της βάσης που μένουν μόνιμα για να προστατεύουν τον όρμο και την γύρω περιοχή από τυχόν νέα επιδρομή των Αργεντινών. Εδώ όπως είναι γνωστό έγινε η πρώτη απόβαση των στρατευμάτων της Μεγάλης Βρετανίας κατά τον πόλεμο των Falklands. Από το καράβι βλέπομε αρκετά κτίρια στην παραλία και στα ενδότερα, είναι ένα μεγάλο χωριό. Ανυπομονούν επιβάτες και πλήρωμα να το επισκεφθούν, έτσι σε λίγο όλα τα Zodiacs του πλοίου είναι στη θάλασσα και αρχίζει η αποβίβαση, με επιδέξιους χειρισμούς των κυβερνητών των Zodiacs μέσα από τους επιπλέοντες πάγους και φύκια, αποβιβαζόμεθα και βρισκόμεθα σε μια νεκρή πόλη που δεν υπάρχει άνθρωπος (η Αγγλική βάση είναι στην απέναντι πλευρά του όρμου). Μας υποδέχονται δεκάδες φώκιες, που δείχνουν να διαμαρτύρονται γιατί ήλθαμε να τους χαλάσουμε την ησυχία τους, προχωρούμε και μπαίνουμε στο χωριό. Σπίτια με πόρτες ανοιχτές, μερικά σε πολύ καλή κατάσταση, που σου δίνουν την εντύπωση ότι εδώ κοντά πρέπει να βρίσκεται ο νοικοκύρης, εργοστάσια με μηχανές, μηχανήματα, σχοινιά, συρματόσχοινα και στην μισοκατεστραμμένη ξύλινη προβλήτα δύο εγκαταλελειμμένα φαλαινοθηρικά πλοία. Στο πιο ψηλό σημείο του χωριού υπάρχει η εκκλησία που κάποιος από τους επιβάτες μας είναι ήδη εκεί και κτυπά τα πλήκτρα του Αρμονίου που όπως αργότερα διαπίστωσα βρίσκετο σε πολύ καλή κατάσταση. Το Crytviken υπήρξε πριν από αρκετά χρόνια χωριό φαλαινοθηρών Νορβηγών, εδώ έζησαν δεκάδες οικογένειες ασχολούμενες με το κυνήγι της φάλαινας. Όμως όπως είναι γνωστό απαγορεύθηκε το κυνήγι της φάλαινας και οι Νορβηγοί γύρισαν στην πατρίδα τους εγκαταλείποντας σπίτια και υπάρχοντα. Έτσι έμεινε πίσω η νεκρή τους πόλη για να εξάπτει την φαντασία του επισκέπτη. Στα νησιά South Georgia επισκεφτήκαμε ακόμη άλλες δύο το-

[ ταξίδι στηΝ ΑΝΤΑΡΚΤΙΚΗ ]

ποθεσίες από θαλάσσης, το Husvik και το Rozita Harbour. Εδώ συναντήσαμε εκατοντάδες άγριες φώκιες, sea lions και sea elephants, που είχαν καταλάβει όλη την παραλία και έβγαζαν δυνατές κραυγές. Ήταν η εποχή του ζευγαρώματος και τα ζώα αυτά ήταν επικίνδυνα, έτσι οι επιβάτες μας δεν βγήκαν στη στεριά, αλλά τα κινηματογράφησαν από μικρή απόσταση μέσα από τα Zodiacs. Ακόμη μία επίσκεψη και αγκυροβολία του πλοίου μας στο κοντινό μικρό νησί Albatros που κατοικείται από τα μεγάλα θαλασσοπούλια τα Albatros εξ’ ου και η ονομασία του νησιού. Υπάρχουν εδώ εκατοντάδες Albatros. Ήταν και γι αυτά εποχή επωάσεως των αυγών τους γεγονός που έκανε επικίνδυνο να πλησιάσεις τις φωλιές τους, υπήρχε κίνδυνος να σου επιτεθούν και να σε τραυματίσουν με το τεράστιο ράμφος τους και τη δύναμη που διαθέτουν (το άνοιγμα των πτερύγων τους φθάνει τα δύο μέτρα). Οι λίγες μέρες πέρασαν εδώ ευχάριστα με συνεχώς εναλλασόμενες εικόνες και εντυπώσεις. Καιρός τώρα να χαράξουμε πορεία για την Ανταρκτική. Το ταξίδι γίνεται δύσκολο τώρα, υπάρχει ομίχλη που περιορίζει την ορατότητα στο μηδέν. Τα Radars του πλοίου εργάζονται συνεχώς. Συναντούμε πολλά παγόβουνα στην πορεία μας πράγμα που μας αναγκάζει να εκτελούμε συνεχείς ελιγμούς για να τα αποφύγουμε. Η προσοχή των αξιωματικών και οπτήρων είναι τεταμένη, οι μηχανές του πλοίου σε ετοιμότητα και ο πλοίαρχος συνεχώς “stand by”, όλο το πλήρωμα βρίσκεται σε υπερένταση. Τότε που επισκεφτήκαμε την Ανταρκτική (1987-1988) στην περιοχή δεν υπήρχε δελτίο καιρού (μετεωρολογικό) ούτε χάρτες ενημερωμένοι, ούτε λιμάνια, ούτε βοήθεια να σου παρασχεθεί σε περίπτωση ανάγκης, τα πλοία που ταξίδευαν στην περιοχή ήταν ελάχιστα. Θα πρέπει να λάβεις τα μέτρα σου για να αντιμετωπίσεις μόνος σου οποιαδήποτε κατάσταση σου παρουσιασθεί κάτι που το γνώριζαν όλοι οι Αξιωματικοί και το πλήρωμα. Έτσι δικαιολογείται και η υπερένταση που μας κατείχε (όλοι εδώ περιμένουν τα πάντα από τον πλοίαρχο και ο πλοίαρχος από τον Θεό). Σε κάποια στιγμή σκέπτομαι ότι ο Captain Cook με το ξύλινο τότε ιστιοφόρο του είχε ταξιδέψει μέχρις εδώ και τους το υπενθυ-

μίζω, τους υπενθυμίζω τα πρωτόγνωρα μέσα που διέθεταν τότε σε σχέση με τα σύγχρονα και τέλεια όργανα που διαθέτουμε εμείς και με ένα σιδερένιο σίγουρο σκαρί. Βλέπω στα μάτια όλων να λάμπει τώρα η πεποίθηση ότι θα φέρουμε και αυτή την φορά την αποστολή μας σε πέρας, όπως άλλωστε και πριν μερικούς μήνες στο ταξίδι μας στο Βόρειο Πόλο SPITZBERGEN και Γροιλανδία, θα κυματίσει και εδώ η Ελληνική Σημαία και θα ‘μαστε οι πρωτοπόροι Έλληνες με το πρώτο υπό ελληνική σημαία κρουαζιερόπλοιο που φθάνει στην Ανταρκτική. Οι επιβάτες μας ζούνε στον κόσμο τους, χαίρονται το ταξίδι και όταν η ορατότητα μας το επιτρέπει μου ζητούν να πλησιάσω όσο πιο κοντά γίνεται τα παγόβουνα για να τα θαυμάσουν και να τα φωτογραφίσουν. Άλλοτε πάλι να πλησιάσω όσο πιο αθόρυβα (με κράτηση των μηχανών του πλοίου) κάποια φάλαινα που βρέθηκε κοντά στην πορεία μας. Αν και όλοι τους είναι κάποιας ηλικίας, κάνουν σαν μικρά παιδιά και χαίρονται την απεραντοσύνη του ωκεανού με τις μικρές και μεγάλες εκπλήξεις του. Όσο προχωρούμε προς Νότο η διάρκεια της ημέρας μεγαλώνει και πριν ακόμη φθάσουμε στο Hope bay έχουμε όλο το εικοσιτετράωρο ημέρα. Το φως μας διευκολύνει καλύτερα στο ταξίδι μας, ώστε να εντοπίζουνε τα παγόβουνα με το μάτι και προπάντων τα κομμάτια πάγου που λόγω του μικρού τους μεγέθους πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας μπορεί να μην εντοπισθούν από τα Radars και να προξενήσουν ζημιά στις έλικες του πλοίου, εδώ επισκεφτήκαμε το Hope bay, Curveville, Paradise bay, Le maire channel και εν συνεχεία τα νησιά Deception και Nelson. Για να περιγράψει κανείς ξεχωριστά το καθένα από αυτά, χρειάζεται πολύς χρόνος και χώρος. Έτσι θα αρκεστώ σε μια γενική συνοπτική περιγραφή της Ανταρκτικής που επισκεφτήκαμε. Όπως προανέφερα εδώ λιμάνια δεν υπάρχουν, ούτε πόλεις, ούτε χωριά. Προσεγγίζουμε σε όρμους με τις ονομασίες που προανέφερα, που είναι οι πλέον υπήνεμοι και προσφέρονται κατά το δυνατό για την αποβίβαση των επιβατών. Παντού παγόβουνα (ice bergs) κατακλύζουν την περιοχή, με διά-

Πλησιάζοντας την είσοδο στο Le maire channel της Ανταρκτικής, ένα πέρασμα αρκετά επικίνδυνο και γεμάτο πάγους.

51

[ ταξίδι στηΝ ΑΝΤΑΡΚΤΙΚΗ ]

Πάνω αριστερά: Εκατοντάδες πιγκουίνοι που σε λίγο θα αρχίσουν να διαμαρτύρονται με την παρουσία μας... Κάτω αριστερά: Αποβίβαση επιβατών προς επίσκεψη στο Paradise Bay της Ανταρκτικής.Δεξιά: Βασιλικός πιγκουίνος και στο βάθος το κρουαζιερόπλοιο ILLIRIA κάτω από τον παγετώνα.

φορα μεγέθη και σχήματα, που μοιάζουν με πύργους ή φρούρια, αλλά και με μυθικά παλάτια. Τα περισσότερα είναι επίπεδα στην κορυφή (χαρακτηριστικό των παγόβουνων του Νοτίου Πόλου) αυτά είναι τα μεγαλύτερα. Συναντήσαμε μάλιστα ένα που είχε μήκος ενός περίπου μιλίου. Το μεγαλύτερο μέρος του παγόβουνου είναι βυθισμένο μέσα στη θάλασσα και μόνο το 1/7 ξεχωρίζει από την επιφάνεια. Σε καλές καιρικές συνθήκες και με ήρεμη θάλασσα πλησιάζοντας ένα παγόβουνο βλέπεις το βάθος μέχρι που φθάνει. Εδώ παρουσιάζονται άλλοι απίθανοι σχηματισμοί, πάνω στα παγόβουνα υπάρχουν συνήθως πιγκουίνοι και στα πιο χαμηλά σημεία φώκιες.

52

Καθώς οι ακτίνες του ήλιου πέφτουν πάνω στα παγόβουνα δημιουργούν ποικίλους χρωματισμούς και το όλο θέαμα κάνει και τον πιο αδιάφορο επισκέπτη να μεταφέρεται σε φανταστικούς κόσμους. Ένα άλλο υπερθέαμα είναι οι παγετώνες που εκτείνονται σε έκταση αρκετών χιλιομέτρων και παίρνουν τη κλίση του εδάφους που καλύπτουν. Ξεκινούν από ψηλά και φθάνουν μέχρι την ακτή. Είναι πάγος πολλών δεκάδων ετών, που δεν λιώνει και η μία χιονόπτωση καλύπτει την άλλη. Έτσι δημιουργούνται τεράστια στρώματα πάγου που φθάνοντας στην ακτή, λόγω του βάρους των και της κλίσεως του εδάφους αποκόπτονται τεράστια κομμάτια και πέφτουν στη θάλασσα.

[ ταξίδι στηΝ ΑΝΤΑΡΚΤΙΚΗ ]

Τα κομμάτια αυτά θα αποτελέσουν από εδώ και πέρα ένα καινούργιο ice berg, bergy bit, growler, κλπ, ανάλογα με το μέγεθός τους. Οι ακτές της Ανταρκτικής ανάλογα με τις χιονοπτώσεις και με τους επιπλέοντες πάγους κοντά στην ακτή, αλλάζουν συνεχώς σχήμα με αποτέλεσμα να μην συμφωνεί η ακτή με τους ναυτικούς χάρτες. Στους όρμους που καταπλεύσαμε συνέβη πολλές φορές να φύγουμε πριν από την καθορισμένη ώρα, γιατί ο αέρας ή το ρεύμα παρέσυραν τα παγόβουνα προς τον όρμο με κίνδυνο να αποκλεισθούμε και να μην είναι δυνατή η αναχώρησή μας. Άλλες φορές συνέβη το αντίθετο κατά την άφιξή μας να μην μπορούμε να προσεγγίσουμε λόγω των παγόβουνων που είχαν κατακλύσει τον όρμο. Κάθε γωνιά, κάθε όρμος, κάθε βουνοκορφή έχει και τη δική της πρωτόγονη ομορφιά. Όμως το υπερθέαμα το συναντάς προσεγγίζοντας το Le maire channel, το στενό πέρασμα με τις πανύψηλες χιονισμένες βουνοκορφές και τα υπέροχα σχήματα που παρουσιάζουν. Το πλάτος του καναλιού είναι γύρω στα 500 μέτρα και το μήκος του γύρω στα δύο ναυτικά μίλια. Σπάνιες είναι οι φορές που μπορείς να το διαπλεύσεις με το καράβι, διότι κατακλύζεται συνήθως από μικρά και μεγάλα παγόβουνα που καταλαμβάνουν το πλάτος του καναλιού. Η ηρεμία που επικρατεί εδώ είναι απόλυτη, πράγμα που συμβαίνει και σ’ όλη την Ανταρκτική. Μόνο ο παφλασμός από το πέσιμο κάποιας φώκιας στη θάλασσα, το σπάσιμο ενός παγόβουνου σε μικρότερα κομμάτια ή η κατολίσθηση από κάποιο παγετώνα – που σε αυτή την περίπτωση δημιουργείται φοβερός θόρυβος – μπορούν να ταράξουν την ηρεμία της φύσεως. Σύντροφός σου εδώ, τα χιλιάδες θαλασσοπούλια, οι φώκιες, οι φάλαινες και οι πολυάριθμοι πιγκουίνοι. Ατμόσφαιρα καθαρή χωρίς μόλυνση, χωρίς θορύβους και χωρίς στρες. Η Ανταρκτική είναι η μόνη Ήπειρος που παραμένει ακόμη σε παρθένα μορφή. Δεν είναι υπερβολή να πω ότι σ’ αυτό το παρθένο περιβάλλον νοιώθεις πιο κοντά στο Θεό και έχεις ανάγκη περισσότερο τη βοήθειά Του μιας που όλα πρέπει μόνος σου να τα προβλέψεις, να τα εκτελέσεις και να είσαι έτοιμος να αντιμετωπίσεις, όποιο κίνδυνο σου παρουσιαστεί. Τα θαλασσοπούλια, οι πιγκουίνοι, οι φώκιες και οι φάλαινες που συναντούμε εδώ ζουν στην περιοχή μόνο κατά τη διάρκεια του καλοκαιριού, δηλαδή Δεκέμβριο – Φεβρουάριο, και στη συνέχεια μεταναστεύουν σε μικρότερα νότια πλάτη προς εξέρευση τροφής. Από τα μέσα Φεβρουαρίου αρχίζει σιγά σιγά να μικραίνει η διάρκεια της ημέρας, καθώς και η νότια κλίση του ήλιου μικραίνει. Από νότια θα γίνει βόρεια και τελικά έρχεται η πολική νύχτα με το πολικό ψύχος. Η νύχτα αυτή διαρκεί τρεις μήνες επί 24ώρου βάσεως. Τότε στο απόλυτο σκοτάδι και στο βαρύ χειμώνα κάποια φώτα λάμπουν σε αρκετά χιλιόμετρα απόσταση το ένα από το άλλο. Είναι τα φώτα των βάσεων με τους εθελοντές επιστήμονες των διαφόρων κρατών που κλεισμένοι στα παραπήγματά τους συνε-

χίζουν το έργο της μελέτης για τα μεταλλεύματα της Ανταρκτικής και για τυχόν κοιτάσματα πετρελαίου. Η Ανταρκτική όπως είναι γνωστό, δεν ανήκει προς το παρόν σε κανένα κράτος. Όμως πολλά κράτη, γύρω στα δώδεκα (Αμερική, Ρωσία, Πολωνία, Αγγλία, Γερμανία, Αργεντινή, Χιλή, Βραζιλία, Κίνα, Ιαπωνία, Αυστραλία, κλπ) έχουν ιδρύσει εδώ και πολύ καιρό επανδρωμένους σταθμούς με σκοπό να μελετήσουν τον ορυκτό πλούτο της Ανταρκτικής. Κατά τη διάρκεια των ταξιδιών μου στην περιοχή, συναντήθηκα με αρκετούς επιστήμονες των παραπάνω χωρών και συνομίλησα μαζί τους. Με πληροφόρησαν ότι παραμένουν στις βάσεις οκτώ με δέκα μήνες το χρόνο και στη συνέχεια επιστρέφουν με άδεια στην πατρίδα τους, αφού αντικατασταθούν από άλλους, προς συνέχιση των επιστημονικών τους ερευνών, των οποίων –να σημειωθεί– όσο και αν προσπάθησα, δεν κατάφερα να μάθω τα αποτελέσματα. Με πληροφόρησαν ότι αισθάνονται ευτυχείς στην ηρεμία που προσφέρει η Ανταρκτική. Όπως προανάφερα η ήπειρος αυτή δεν ανήκει σε κανέναν, όμως σε κάθε βάση υψώνεται η σημαία της χώρας στην οποία ανήκει και οι ένοικοί της θεωρούν την περιοχή δικό τους έδαφος. Στις ερωτήσεις μου γιατί, δεν έλαβα απάντηση... Τότε μου δημιουργήθηκαν τα πιο κάτω ερωτήματα. Τι άραγε να κρύβει η Ανταρκτική εκτός από μεταλλεύματα; Γιατί το ενδιαφέρον τόσων κρατών, ώστε να έχουν εγκαταστήσει βάσεις; Γιατί η απαγόρευση της επισκέψεως στο Arctowski; Πρέπει να υπάρχουν πολλά και με ενδιαφέρον μελλοντικά συμφέροντα που ήδη μερικά τα γνωρίζουν αυτοί που έχουν επανδρώσει σταθμούς εδώ. Όμως πρέπει να υπογραμμίσω ότι και από τουριστικής πλευράς το ενδιαφέρον ολοένα μεγαλώνει και γίνονται πλέον περιζήτητα τα ταξίδια στην Ανταρκτική. Υπό την επήρεια των προαναφερόμενων γεγονότων και από όσα γενικά έζησα σαν Έλληνας έκανα τη σκέψη μήπως η χώρα μας θα ήταν σκόπιμο να ενδιαφερθεί όσο είναι ακόμη καιρός για έναν επανδρωμένο σταθμό στην εκεί περιοχή. Είναι μία σκέψη που την έχω ξαναγράψει παλαιότερα στην «Πλοιαρχική Ηχώ» και στο «Ναυτέλληνα» και την επαναλαμβάνω και σήμερα (αν και γνωρίζω τη δύσκολη οικονομική κατάσταση της χώρας μας). Οι προοπτικές και τα ενδιαφέροντα είναι μεγάλα για την περιοχή. Καθ’ όλη τη διάρκεια των κρουαζιέρων μας στην Ανταρκτική κυματίζει υπερήφανη η Ελληνική Σημαία στο πιο ψηλό κατάρτι του πλοίου μας. Οι αξιωματικοί και το πλήρωμα, όλοι Έλληνες, είμαστε γεμάτοι περηφάνια που βρεθήκαμε στο πρώτο Ελληνικό κρουαζιερόπλοιο που μετά το SPITZERGEN και τη Γροιλανδία (Νanortalik) φθάσαμε πρώτοι στην Ανταρκτική. Σίγουρα όμως θα ήταν πολύ ενδιαφέρον αν και η δική μας Σημαία αποκτούσε τη δική της μόνιμη βάση στη μακρινή και μυστηριώδη Ανταρκτική.

53

54

55

ΔΙΕΘΝΗΣ ΗΜΕΡΑ 18 Μαΐου 2011 ΜΟΥΣΕΙΩΝ ΜΟΥΣΕΙΑ & ΜΝΗΜΗ «Ένα μπαούλο γεμάτο ιστορία. Πλέοντας με το θωρηκτό Αβέρωφ» στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος

Το

Ναυτικό Μουσείο Ελλάδος, στο πλαίσιο του εορτασμού της Διεθνούς Ημέρας Μουσείων, που έχει θέμα για το 2011 «Μουσεία και Μνήμη» οργάνωσε εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά με τον ειδικό τίτλο «Ένα μπαούλο γεμάτο ιστορία. Πλέοντας με το θωρηκτό Αβέρωφ». Το Μουσείο επέλεξε αυτήν την ειδική θεματική καθώς φέτος συμπληρώνονται 100 χρόνια από την ένταξη του ένδοξου θωρηκτού στο Πολεμικό Ναυτικό. Το πρόγραμμα απευθυνόταν σε παιδιά ηλι-

56

κίας 10-15 ετών και πραγματοποιήθηκε την Τετάρτη 18 Μαΐου και το Σάββατο 21 Μαΐου. Η ιστορία δύο παιδιών που ανακάλυψαν ένα παλιό μπαούλο στην αποθήκη του σπιτιού τους, το οποίο περιείχε προσωπικά αντικείμενα και ενθυμήματα προγόνου τους, που υπηρέτησε στο θωρηκτό «Γεώργιος Αβέρωφ» κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους, αποτέλεσε το έναυσμα ώστε οι μικροί επισκέπτες να έρθουν σε επαφή με κειμήλια της εποχής (στολές, φωτογραφίες, επιστολές, ημερολόγια κ.α.). Τα παιδιά, μέσα από τη δράση και την ιστο-

ρία του ελληνικού θωρηκτού, ταξίδεψαν στο χρόνο και ξεδίπλωσαν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου. Ύψωσαν την ελληνική σημαία στα νησιά του Αιγαίου που απελευθέρωσαν οι Έλληνες, έζησαν την ένταση των δύο νικηφόρων ναυμαχιών, της Έλλης και της Λήμνου, ενώ γνώρισαν τους πρωταγωνιστές αλλά και τους ανώνυμους ήρωες των επιχειρήσεων. Παράλληλα, είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν το πλήρωμα ενός πολεμικού πλοίου την εποχή των Βαλκανικών πολέμων και τις καθημερινές ναυτικές τους δραστηριότητες πάνω σ’αυτό.

Share our Passion for Shipping

Capital Product Partners L.P. 3 Iassonos St., Piraeus 18537, Greece, Tel: +30 210 4584950, Fax: +30 210 4284285, E-mail: info@capitalpplp.com, www.capitalpplp.com

Το βραβείο “Man of the Sea of 2010” στOν Δημήτριο Μητσάτσο

Το

βραβείο “Man of the Sea of 2010” του θεσμού Lloyd’s List Greek Shipping Awards απονεμήθηκε στο Γενικό Διευθυντή της HELMEPA Δημήτριο Μητσάτσο, σε επίσημο δείπνο στην Αθήνα τη 10η Δεκεμβρίου 2010. Την απονομή του Βραβείου προλόγισε ο ανταποκριτής του Lloyd’s List στην Ελλάδα Nigel Lowry με τα ακόλουθα λόγια: «Το βραβείο αυτό έχει στο παρελθόν απονεμηθεί σε έναν αθλητή, ένα συνθέτη, ένα γενναιόδωρο πλοιοκτήτη, σε ένα θύμα κακής απονομής δικαιοσύνης. Απόψε πηγαίνει σε έναν στρατιώτη, ο οποίος έγινε μαχητής για το περιβάλλον. Ο τίτλος Man of the Sea, πιστεύω, είναι ένας που ταιριάζει πολύ καλά στο Δημήτριο Μητσάτσο. Ως γενικός διευθυντής της HELMEPA σχεδόν από τη σύλληψή της, ο κ. Μητσάτσος έχει δώσει τον ιδρώτα και την ψυχή του σε ένα σκοπό τον οποίο λίγοι είχαν στον ορίζοντά τους όταν εκείνος ξεκινούσε. Τον θαυμάζουν διεθνώς για την ηγετική του ικανότητα σε έναν από τους οργανισμούς που προσδίδουν στη ναυτιλία καλό όνομα». Ο Δημήτριος Μητσάτσος μπήκε στη Σχολή Ναυτικών Δοκίμων το 1952 σε ηλικία μόλις 15 χρονών. Το 1956 αποφοίτησε ως μάχιμος Σημαιοφόρος και ακολούθησε τη συνήθη σταδιοδρομία των Αξιωματικών του Ναυτικού υπηρετώντας σε Πλοία και Υπηρεσίες αναλόγως του βαθμού του. Το καλοκαίρι του 1964 ως κυβερνήτης της Κυπριακής ακταιωρού ΦΑΕΘΩΝ έπλευσε στην Κύπρο για να αποτελέσει μαζί με την ακταιωρό ΑΡΙΩΝ τον πρώτο πυρήνα του Κυπριακού Ναυτικού που άρχισε να δημιουργείται γύρω από τα δύο αυτά τα πλοία. Την 8η Αυγούστου του 1964 στα ανοιχτά της Μανσούρας, το πλοίο του δέχτηκε επανειλημμένες επιθέσεις τουρκικών αερο-

ΝΑΥΤΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΛΙΤΟΧΩΡΟΥ

ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ΝΗΣΩΝ Έκθεση χαρτών 16ου-18ου αιώνα από τα αρχεία του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος

Τα ελληνικά νησιά όπως τα κατέγραψαν και τα αποτύπωσαν μεγάλοι χαρτογράφοι και θαλασσοπόροι της εποχής.

2 Ιουλίου - 28 Αυγούστου 2011 (καθημερινά 20.00-23.00)

Εγκαίνια: Κυριακή, 10 Ιουλίου 2011, 20.30 58

σκαφών και υπέστη σημαντικές ζημιές. Αν και σοβαρότατα τραυματισμένος ο Ανθυποπλοίαρχος Δημήτρης Μητσάτσος οδήγησε το πλοίο του προς την ακτή και επικάθισε στο Καραβοστάσι του όρμου Ξηρού με στόχο να διασώσει όσους άντρες μπορούσε από το 23μελές πλήρωμά του. Από την επίθεση φονεύθηκαν έξη άντρες και τραυματίσθηκαν άλλοι έξη. Ο ίδιος έχασε τον δεξιό του βραχίονα. Μετά τον τραυματισμό του, φοίτησε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο από το 1965 έως το 1970 και έλαβε το δίπλωμά του Ηλεκτρολόγου-Μηχανολόγου. Από το 1983 μέχρι σήμερα είναι Γενικός Διευθυντής της Ελληνικής Ένωσης Προστασίας Θαλασσίου Περιβάλλοντος (Hellenic Maritime Environment Protection Association -HELMEPA). Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος τον συγχαίρει για την σημαντική βράβευσή του.

Ο ΣΤΟΛΟΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ 1912-13

Από την ποιητική συλλογή «Ο Ναυτικός Σάκκος» του Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α. κ. Κωνσταντίνου Καταγά Ένα απόγευμα του Οκτώβρη βγαίνανε εν πλω τα νερά έσκιζε η πλώρη επλέατε γιαλό. Η ευχή όλων μαζί σας. Με τη Νίκη! Στο καλό!

Τις ημέρες τ’ Αη Νικόλα Ναυμαχίας γραμμή ’λεύθερα τα πυροβόλα, ήρθε η στιγμή του Ναυάρχου: Να εκπληρώσει του Έθνους προσταγή.

Στου Αβέρωφ την πλώρη η λαλιά ταξιδεύει του μπροστάρη η λαλιά, εντολή της Πατρίδας του Εθνάρχη φωνή νέος παιάν συνοδεύει του Αιγαίου τον Στόλο, στο Αιγαίο ως πορεύει.

Ήρθε η ώρα του Αβέρωφ, της τόλμης η ώρα Κουντουριώτη η στιγμή, Ιστορίας η κόρη του Κανάρη η ψυχή αναγάλιαζε τώρα ως ο Στόλος με νίκες στο Αιγαίο επροχώρα.

Τα οράματα ’κείνων που χθες σας μιλούσαν τις Σημαίες ριπίζαν ψηλά στα κατάρτια κατευόδιο, ευχές τα πηδάλια κρατούσαν σε πορείες τιμής στο Αιγαίο ωδηγούσαν.

Λευτεριά στα νησιά μέχρι πέρα στο Ίλιο και την άνοιξη φέραν σε αιώνων χειμώνα τα καράβια που είδες να λάμπουν στον Ήλιο και να πλέουν κοντά στον οικείο Ποσειδώνα.

Ο Οκτώβρης, ο Νοέμβρης πλέοντας σε συναγερμό στα νησιά θε να σας εύρει δίνοντάς τους λυτρωμό δώρο αντάξιο θυσιών τους στης Πατρίδας το βωμό. Οι καιροί του χειμώνα, βορηάς και τ’ αγιάζι δεν μετράει για σας για το Στόλο του Αιγαίου του Αρχηγού σας η τόλμη ειν’ αυτή που προστάζει και του Ναύτη η ψυχή τον χιονιά δεν λογιάζει. Η ξαγρύπνια στο κύμα, εν πλω η καρτερία τ’ αναμμένα καζάνια βδομάδες και μήνες αρμυρή ναυτοσύνη ειν’ η κάθε πορεία και καταπλώρα ορθή του Αιγαίου η Ιστορία.

60

Ένα απόγευμα του Οκτώβρη βγαίνανε εν πλω τα νερά έσκιζε η πλώρη επλέατε γιαλό. Η ευχή όλων μαζί σας. Με τη νίκη! Στο καλό! Το πρωί της καλοσύνης σε σχηματισμό λεβεντιάς και ναυτοσύνης πλέετε τον γυρισμό. Χαράς δάκρυα σας προσμένουν, η Τιμή, ο Ελληνισμός.

Βιβλιοπαρουσιάσεις Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. Αναστάσιος Δημητρακόπουλος,

Β΄ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ. Οι πολεμιστές του Ναυτικού θυμούνται...

Ο

αγαπητός συμμαθητής και φίλος Τάσος Δημητρακόπουλος παρουσιάζει μια νέα πρωτοβουλία του με το πεντάτομο έργο «Οι πολεμιστές του Ναυτικού θυμούνται...». Καταγράφει τις αναμνήσεις των βετεράνων πολεμιστών του Ναυτικού που έζησαν τον Β΄ Π.Π. και αγωνίστηκαν έως την απελευθέρωση της χώρας. Το βιβλίο δεν αποβλέπει σε μια επανάληψη ή καινούργια καταγραφή της ιστορίας του Ναυτικού κατά τον Β΄ Π.Π., αλλά κυρίως να παρουσιάσει την απλή ανθρώπινη πλευρά των ηρώων, που έγραψαν, με τη συμβολή του ο καθένας, εκείνη την ιστορία. Πως δηλαδή βίωσαν τα γεγονότα, πώς τα αισθάνθηκαν και τις εμπειρίες και αναμνήσεις που τους άφησαν. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται 160 αφηγήσεις αναμνήσεων βετεράνων διαφόρων βαθμίδων και εξελίξεων μέσα στις τάξεις του Ναυτικού. Από μονίμους αξιωματικούς που εξελίχθηκαν μέχρι το βαθμό του Ναυάρχου, στελέχη της τάξεως των υπαξιωματι-

κών που δίνουν και τη χαρακτηριστικότερη άποψη της διαβίωσης μέσα στα πλοία στον πόλεμο, μέχρι τέλος από στρατεύσιμους αξιωματικούς και ναυτοδιόπους, που διατήρησαν τις πολεμικές αναμνήσεις τους σαν όσιο φυλαχτό και ήρθε τώρα η στιγμή να τις διηγηθούν στον Τάσο. Η δουλειά του Τάσου του Δημητρακόπουλου δεν νομίζω πως χρειάζεται συστάσεις. Άλλωστε επ’ αυτή έχει αποφανθεί η Ακαδημία Αθηνών που τον τίμησε με το βραβείο της για το προηγούμενο έργο του, το «Βιογραφικό Λεξικό των Αποφοίτων της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων». Ο Τάσος με τη γνωστή του λεπτομερειακή επιμέλεια, την γνώση των τεχνικών πληροφορικής, με την απέραντη υπομονή του, δούλεψε τέσσερα χρόνια και μαγνητοφώνησε έναν απίθανο όγκο στοιχείων και αφηγήσεων. Έφτασε μέχρι του σημείου να βρει και να παραθέσει τις αφηγήσεις δύο λοχαγών που είχαν διατελέσει κυβερνήτες των ημιολιών του Ανδρέα Λόντου. Όπως είναι φυσικό το Ναυτικό Μουσείο της

(...) «Στις αφηγήσεις περιλαμβάνονται και κείμενα ανδρών που δεν είναι πια μαζί μας, όπως τα βρήκα δημοσιευμένα σε παλιά περιοδικά ναυτικού ενδιαφέροντος, καθώς και άλλα ανέκδοτα τα οποία ευγενώς μου παραχώρησαν συγγενείς τους ή συνάδελφοι. Σε αυτές έχω διατηρήσει τον πρωτότυπο τρόπο γραφής (καθαρεύουσα, μεικτή ή και απλοϊκή). Τέλος, σημειώνω ότι σε πίνακα στην αρχή του πρώτου τόμου παραθέτω τα βιβλία στα οποία άνδρες του Ναυτικού κατέγραψαν τις αναμνήσεις τους από τον πόλεμο, καθώς και άλλα στα οποία αναφέρεται η δράση του Ναυτικού στη διάρκεια του πολέμου». (...) «Διαβάζοντας τις αναμνήσεις βλέπει κανείς το κλίμα πατριωτικού ενθουσιασμού και των πανηγυρισμών που έζησε η Ελλάδα με την κήρυξη του πολέμου και ύστερα, ενώ μεγαλουργούσε την περίοδο του 1940 – 1941, προκαλώντας το θαυμασμό φίλων και εχθρών. Ήταν η «Πρώτη Νίκη» εναντίων των δυνάμεων του Άξονα. Και ύστερα, βλέπει την οδύνη της κατάρρευσης όταν στους Ιταλούς προστέθηκαν και οι Γερμανοί. Οδύνη που στο Ναυτικό ενίσχυσε η απουσία στιβαρής ανώτατης διοίκησης έως την ανάληψη της πολιτικής ηγεσίας του Ναυτικού από τον ναύαρχο Α. Σακελλαρίου. Οι περιγραφές της καταβύθισης των αντιτορπιλικών Ψαρά και Ύδρα είναι γεμάτες πόνο. Πόνο για τα ωραία καράβια τους που χάθηκαν και, κυρίως, για τους συναδέλφους που έπεσαν. Ακολούθησε η Αποδημία του Στόλου. Εδώ οφείλω να σταθώ με σεβασμό. Είναι γνωστό ότι όσα καράβια επέζησαν από τις λυσσώδεις γερμανικές αεροπορικές προσβολές έφυγαν για τη Μέση Ανατολή προκειμένου να συνεχίσουν από εκεί τον αγώνα μέχρι το τέλος. Ωστόσο, δεν έφυγαν απλώς «καράβια», αλλά «Ναυτικό», με τον αρχηγό του Γενικού Επιτελείου, τον αρχηγό του Στόλου, τους διοικητές, τους κυβερνήτες, τους αξιωματικούς, τους υπαξιωματι-

Ελλάδος υιοθέτησε άμεσα την πρόταση του Τάσου να εκδοθεί το βιβλίο υπό την αιγίδα του και, είναι γεγονός που πρέπει να αναφερθεί, ο Τάσος παρεχώρησε στο Μουσείο τα πνευματικά του δικαιώματα. Η οικονομική κάλυψη της έκδοσης προήλθε από χορηγία του ομίλου των εταιρειών του κ. Βίκτωρα Ρέστη. Όπως είναι φυσικό ο Τάσος και το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος εξέφρασαν τις θερμές τους ευχαριστίες τόσο προς τον κ. Ρέστη, όσο και προς τον εκλεκτό συνάδελφο κ. Ευάγγελο Κοροβέση που συνέβαλε καθοριστικά προς αυτή την κατεύθυνση. Το βιβλίο θα παρουσιαστεί τέλος Οκτωβρίου ή αρχές Νοεμβρίου στο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου και φυσικά όλα τα μέλη του Ναυτικού Μουσείου θα ειδοποιηθούν εγκαίρως. Κλείνοντας τη μικρή μας παρουσίαση θα επιθυμούσα να αφήσω τον Τάσο να μιλήσει μέσα από ένα απόσπασμα του προλόγου του εν είδει προδημοσιεύσεως. Ιωάννης Παλούμπης

κούς και τα πληρώματα. Δηλαδή, Ναυτικό ολόκληρο, συντεταγμένο. Καταπονημένο, αλλά όχι νικημένο. Δεν έχει υπάρξει ανάλογο στη διεθνή ιστορία. Τούτο είναι κάτι που δεν πρέπει να παραγνωρίζεται ούτε να ξεχνιέται. Ναυτικό σημαίνει, κυρίως, άνθρωποι. Και όταν κάποιος προσπαθήσει να φέρει στο μυαλό του εκείνες τις μέρες της πλήρους αποδιοργάνωσης και να βάλει τον εαυτό του στη θέση των ανδρών που υπηρετούσαν στα πλοία, δεν μπορεί παρά να διερωτηθεί: πού πήγαιναν αυτοί οι άνθρωποι; Τί ήταν εκείνο που τους έκανε να κινήσουν τα καράβια με νότια κατεύθυνση; Δεν σκέφτηκαν ότι πιθανόν να μην επέστρεφαν ποτέ στον τόπο τους, όχι γιατί θα σκοτώνονταν – αυτό στην τραγικότητά του θα ήταν το λιγότερο – αλλά επειδή, ενδεχομένως θα υπερίσχυε ο Άξονας; Για τους νεότερους, παιδιά ακόμη, τα πράγματα ήταν ευκολότερα. Ρόλο έπαιξε και ο νεανικός ενθουσιασμός και η περιπετειώδης διάθεση της ηλικίας. Ωστόσο, για τους μεγαλύτερους σε ηλικία αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, τα διλήμματα πρέπει να ήταν τρομερά. Εγκατέλειψαν συζύγους, παιδιά, την πατρίδα τους στη χειρότερη στιγμή της, την ώρα που σκλαβωνόταν. Θα τους ξανάβλεπαν; Και, όμως, έφυγαν...Οι αφηγήσεις είναι γεμάτες από τέτοιες σκέψεις, πόνο και αγωνίες. Πάνω στη συζήτηση με τους βετεράνους έκανα την προκλητική ερώτηση: «και γιατί έφυγες;». Ήξερα την απάντηση, αλλά ήθελα να την ακούσω από το στόμα τους. μου την έδωσαν και την παραθέτω στα κείμενα που ακολουθούν. Ένας ναύτης πρόσθεσε ότι ντρεπόταν να διαφοροποιηθεί από τους άλλους. Πίσω από αυτή την απάντηση διέκρινα την έννοια του καθήκοντος και την ντροπή για τη μη εκτέλεσή του. Αναμφίβολα, υπήρξαν κάποιες λιποψυχίες, σε μερικές περιπτώσεις – ελάχιστες– από άτομα που θα έπρεπε να δώσουν το παράδειγμα. Οι αδυναμίες είναι ανθρώπινες...».

* H παρουσίαση της έκδοσης θα πραγματοποιηθεί στο τέλος Οκτωβρίου 2011. Θα σας αποσταλούν προσκλήσεις.

61

Γιάννης Αντ. Χειλάς,

Το έπος των σφουγγαράδων της Καλύμνου, Γ΄ έκδοση, Κάλυμνος 2010

T

ο πρώτο μου θερινό ταξίδι ως Ναυτικός Δόκιμος το καλοκαίρι του ’56 το έκανα με το Ναρκαλιευτικό ΑΡΜΑΤΟΛΟΣ που είχε μετασκευασθεί κατάλληλα ως εκπαιδευτικό πλοίο και με κυβερνήτη τον Αντιπλοίαρχο, τότε, Γ. Μόραλη. Περάσαμε, όπως ήταν προγραμματισμένο άλλωστε, από τον ευρύτατο κόλπο της Σύρτης της Λιβύης, όπου πρωτοσυναντήσαμε σφουγγαράδες. Ο κόλπος της Σύρτης έχει σε μεγάλη έκταση αβαθή νερά λίγων μέτρων και, σε συνδυασμό με τις υψηλές θερμοκρασίες που ευνοούν την ανάπτυξη υδρόβιας ζωής, αποτελεί ιδεώδη τόπο για ανάπτυξη σφουγγαριών και φυσικά για αλιεία τους. Ήταν εκεί σε αρκετές ομάδες των 2 – 3 καϊκιών, ένα έως δύο μίλια μακριά η μία από την άλλη και ψαρεύανε μέσα στον ήλιο, σε μια θάλασσα ακύμαντη, σαν καθρέφτης και θερμοκρασία 40 – 45 υπό σκιάν, που στον ήλιο θα έφτανε άνετα τους 60 – 65. Ήταν όλοι τους κατράμι πίσσα από τον ήλιο, φορούσαν κάποια τριμμένα πουκάμισα, εκτός απ’ αυτούς που βουτούσαν, για να μην εκτίθενται άμεσα στις ακτίνες, προσπαθούσαν να καλυφθούν στον ίσκιο των πανιών που ήταν σηκωμένα μόνο για ίσκιο και όχι φυσικά για την κίνηση των σκαφών καθώς δεν φύσαγε ούτε πνοή ανέμου και η θάλασσα ούτε που ρυτίδιαζε. Το πλοίο μας σταματούσε δίπλα σε κάθε ομάδα καϊκιών και προσπαθούσαμε να τους εμψυχώσουμε με το να βλέπουν και να μιλούν με ανθρώπους από την πατρίδα, να τους φιλέψουμε λιγοστά πράγματα από τις τροφαποθήκες κι από την καντίνα, να τους δώσουμε κάποιες εφημερίδες και περιοδικά που είχαν μπαγιάτικα νέα μιας περίπου εβδομάδας. Έβλεπαν από μακριά τη σημαία στον ιστό του πλοίου και σταμάταγαν τη δουλειά, ανέβαιναν τα σκάφανδρα, σταμάταγαν οι βουτηχτάδες, παύανε να τρομπάρουν οι κολαουζιέρηδες, ενώ εμείς μικρά παιδιά 17-18 ετών κρεμόμαστε στα ρέλια του πλοίου, γυμνοί από τη μέση κι απάνω προσπαθώντας να ανταλλάξουμε μαζί τους λίγες κουβέντες. Η αρμύρα είχε διαμορφώσει άσπρες στρώσεις πάνω στα κορμιά και τις μαύρες γενειάδες. Τα μαλλιά μακριά, ακούρευτα, σαν τζίβα από τη θάλασσα σκέπαζαν τους γυμνούς ηλιοψημμένους σβέρκους και πλάτες. Ήταν πολλοί από την Κάλυμνο, αλλά ήταν κι άλλοι από τη Σύμη, από τη Νίσυρο, το Γυαλί, την Τήλο κι ακόμα αν θυμάμαι καλά, κι απ’ την Αστυπάλαια και την Κω. Είχαν έρθει με τα καΐκια τους, που αργότερα μάθαμε πως ήταν όλων των ειδών τα σκαριά. Τρεχαντήρια, Συμιακές σκάφες, Βαρκαλάδες, Καραβόσκαρα, Γαΐτες κι είχαν του κόσμου τα πανιά με περισσότερο συνηθισμένη τη Σακολέβα με ένα ή δύο φλόκους, αλλά και απλά λατίνια, μπούμες, ψάθες, που σχημάτιζαν σχεδόν όλες τις Αιγαιοπα-

λαγίτικες ιστιοφορίες Μπρατσέρες, Γολέτες, Τσερνίκια κλπ. Μια ατέλειωτη ποικιλία άσπρων αποδημητικών γλάρων που μόλις γιορταζόταν στο νησί η Ανάσταση, κάνανε το Σταυρό τους και ξεκινάγανε για να εξοικονομήσουν το εισόδημα της χρονιάς. Γιατί τώρα τα θυμήθηκα όλα αυτά;; Στο Μουσείο μας έφτασε ένα έξοχο βιβλίο «Το έπος των σφουγγαράδων της Καλύμνου» του αγαπητού κ. Γιάννη Χειλά Διευθυντού του Ναυτικού Σπογγαλιευτικού Μουσείου Καλύμνου. Το βιβλίο τιμήθηκε με το «Πανδωδεκανησιακό Βραβείο» του 2001 και προτάθηκε από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Υπουργείου Παιδείας ως πηγή για το μάθημα της τοπικής ιστορίας Γ΄ Γυμνασίου. Πρόκειται για μια εκπληκτική πραγματεία του θέματος που διακρίνεται τόσο για την βαθειά γνώση όλων των λεπτομερειών όσο και για την ικανότητα χρήσης της τοπικής γλώσσας με τους ασυνήθιστους, αλλά τόσο όμορφους όρους που χρειάζονται ειδικό γλωσσάρι για να γίνουν αντιληπτοί. Πριν κλείσω θα ήθελα να παραθέσω την τελευταία παράγραφο του προλόγου του Γιάννη Χειλά, μόνο και μόνο για να καταδείξω την ευαισθησία και την αγάπη του συγγραφέα για το επάγγελμα που αποτελούσε σχεδόν κατ’ αποκλειστικότητα την μοναδική πηγή βιοπορισμού του νησιού του. «Ήταν πράγματι κάθε σφουγγαράς (Καπετάνιος, Δύτης, Κουπάς, Μούτσος) κι ένα σύγχρονος Αργοναύτης που αρμενίζοντας τις πελαγίσιες στράτες ανάμεσα σε Συμπληγάδες, έψαχνε να βρει την κολχίδα του –μήπως δεν έφτασαν ως εκεί;;– τους σφουγγαρότοπους για να φέρει στο νησί το χρυσόμαλλο δέρας, το πυρόξανθο σφουγγάρι. Ήταν πράγματι κάθε Σφουγγαράς κι ένας σύγχρονος Οδυσσέας, που βολόδερνε ξυλάρμενος στη μάνητα των κυμάτων, έχοντας σε νου και καρδιά την Ιθάκη, το νησάκι του. Μια κι ήταν γι αυτόν η ωραία Ελένη η πλανεύτρα η θάλασσα με τους μεστούς της κόρφους. Ένα το κούρσος, το Σφουγγάρι, λαμπηδόνα του βυθού. Μια κι η Πηνελόπη, η Καλοτίνα του, η Καλυμνά που ύφαινε στον αργαλειό τα όνειρά της, προσμένοντας καρτερικά, μια ζωή, τον άντρα Οδυσσέα – Σφουγγαρά, στο πηγαινέλα απ’ το Σφουγγάρι» Ιωάννης Παλούμπης

ΜΙΑ ΕΥΓΕΝΙΚΗ ΧΕΙΡΟΝΟΜΙΑ & ΕΝΑ ΑΞΙΟΛΟΓΟ ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΟΥ ΝΜΕ

Η

κυρία Άννυ Ραγιά ιδιοκτήτρια του γνωστού για τις άρτιες εκδόσεις του οίκου «Μέλισσα» ανταποκρινόμενη θετικά σε σχετικό αίτημα του Μουσείου, έκανε δωρεά για τη Βιβλιοθήκη του το τετράτομο έργο «Λεξικό Ελλήνων Καλλιτεχνών. Ζωγράφοι-Γλύπτες-Χαράκτες, 16ος – 20ος αιώνας.» Πρόκειται για μία εξαιρετική, μοναδική στο είδος της έκδοση γραμμένη από ομάδα έγκριτων επιστημόνων, ιστορικών και τεχνοκριτικών, η οποία παρουσιάζει με επιστημονικά τεκμηριωμένο και εύληπτο τρόπο την ελληνική καλλιτεχνική ζωή και παραγωγή από τους πρώτους χρόνους μετά την Άλωση της Κωνσταντινούπολης μέχρι και τις μέρες μας. Το Λεξικό περιλαμβάνει αλφαβητικά τις βιογραφίες εικαστικών καλλιτεχνών (ζωγράφων, γλυπτών, χαρακτών, κεραμιστών, καλλιτεχνών του θεάτρου σκιών, σκηνογράφων, σκιτσογράφων, δημιουργών κατασκευών, καλλιτεχνών που κινούνται στο χώρο της video art, των happenings, 62

των performances κ.α.). Λεξικογραφούνται Έλληνες και Κύπριοι καλλιτέχνες, ομογενείς αλλά και ξένοι που εργάζονται στην Ελλάδα. Τέλος στον τέταρτο τόμο υπάρχει παράρτημα με βιογραφικά Ελλήνων ιστορικών και θεωρητικών της τέχνης. Η συγκεκριμένη έκδοση θα αποτελέσει ένα σημαντικό βοήθημα για την πληρέστερη τεκμηρίωση των εικαστικών έργων της συλλογής του Μουσείου αλλά και εν γένει είναι μία πολύτιμη πηγή πληροφοριών για την ιστορία της νεοελληνικής και σύγχρονης τέχνης που θα είναι πλέον διαθέσιμη και για το φιλόμουσο αναγνωστικό κοινό της Βιβλιοθήκης μας. Για άλλη μιά φορά απευθύνουμε θερμές ευχαριστίες στην διοίκηση του εκδοτικού οίκου «Μέλισσα» και ειλικρινή συγχαρητήρια για το εξαιρετικό έργο τους. Ιωάννα Μπερμπίλη, αρχαιολόγος

Δωρεές βιβλίων & περιοδικών

Δώρησαν στη βιβλιοθήκη του Μουσείου και ευχαριστούμε θερμά τους: ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μασούρα, Τιμ.: 1. «Οι μεγάλες δίκες: 1. Η δίκη του Ντρέυφους. 2. Η δίκη του Γαλιλαίου. 3. Η δίκη του Κολοκοτρώνη. 4. Η δίκη του Λουδοβίκου ΙΣΤ’. 5. Οι δίκες της Μόσχας. 6. Η δίκη των «έξι».

7. Οι δίκες του Μακαρθισμού. 8. Η δίκη της Νυρεμβέργης.Εκδόσεις της « Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας». 2. «Το Θ/Κ «Γεώργιος Αβέρωφ» της Ε. Γαρδίκα και Γ. Χαρωνίτη. 3. «Ιστορία της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων & συναφών γεγονότων (1971-2010) του Μ. Μάστρακα.

4. «Επίτομη ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης» Κάρλ Μέντελσον 5. «Μπάιρον. Τα χειρόγραφα του Μεσολογγίου» Φρεντερίκ Πρόκου.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Λούζη, Εμμ.: 1. «Σπετσιώτες Ναυμάχοι» του π. Ανδρέα Κουμπή τομ. 1ος,2ος. 2. «Το ελληνικό ναυτικό κατά την Καποδιστριακή περίοδο: Tα χρόνια της προσαρμογής» του Κ. Βάρφη. 3. «Η σταδιοδρομία στο Πολεμικό Ναυτικό του Γεωργίου Ανδρούτσου» του Ε. Λούζη (ανάτυπο).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μάστρακα, Μάρκο: «Ιστορία της Σχολής Ναυτικών Δοκίμων & συναφών γεγονότων (1971-2010) δικής του συγγραφής.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κυρία Τόμπρου, Αλίκη: 1. «Θράκη, εν αρχή ην.... Οδοιπορικό Νο 6» 2. «Τα ισκιωμένα βήματα. Μοναστήρια της Μολδαβίας, Τρανσυλβανία».

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κυρία Γρηγορίου Μανόλια: 22 τόμοι σχετικών με την ιστορία των αεροπλάνων της σειράς “ The Epic of flight” έκδοσης του Time Life Books.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ανάργυρο Ταμπάκη: 1. « Οι θησαυροί του Αγ. Όρους» Ι. Μ. Χατζηφώτη 2. «Η πόλη της Σαλαμίνας στη δεκαετία του 1940» Χ. Πατάπη 3. «Πλοίαρχος και αρχαί διοικήσεως» Ι. Τότσης. 4. «Οδηγίαι συντάξεως στρατιωτικών εγγράφων» Αρχηγείο Ενόπλων Δυνάμεων.

5. «Επετηρίς των Μονίμων εν ενεργεία Αξιωματικών» 1973, [1981].

6. “Greek Naval Strategy and Policy, 1910-1919” Zisis Fotakis.

7. «Θωρηκτό Γ. Αβέρωφ: ναυτική εκστρατεία 1912-1913». 8. «Φάκελος Ν.Σ. Πολέμου (ιστορικό, οδηγίαι επί λειτουργίας Σχολείων) 9. Πρόγραμμα Σπουδών – Γενικαί Οδηγίαι Σχολείου Κατωτέρων 1951.

10. «Ναυτική Παράδοση» περ. Νο 5, 1988.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μπερεδήμα, Δημ.: Πλήθους βιβλίων ναυτικού και ιστορικού περιεχομένου, όπως η έκδοση της εφημ. «Έθνος της Κυριακής» με τίτλο: «πατριδογνωσία» Νο 1-84.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Πιομεσίνο, Φοίβο: «Το Ημερολόγιον του «Φιλοκτήτου» Ψαριανής Μοιραρχίδος 1821-1824» του Γ. Σκανδάλη (ανάτυπο εκ του Δελτίου της Ιστορικής και Εθνολ. Εταιρείας της Ελλάδος).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Αλαφασό, Νικ.: «Συμβουλευτικός οδηγός ναυτιλλομένων» εκδ. της Greek Shipping Co-Operation Committee.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Ανδριάνα, Δημ.: «100 χρόνια Φάρου Ψαρών: 1909-2009. Ερανίσματα Ψαριανής ιστοριογνωσίας» δικής του συγγραφής.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μασούρα, Τιμ.: 1. Ελ Γκρέκο. Σιατόπουλος, Δημ. 2. Ιστορία της σύγχρονης Ελλάδας. Γρηγοριάδης, Σ. Τομ. 1-7ος. 3. Κινήματα – Πραξικοπήματα. Τζούκας / Λυμπεράτος. 4. 1936-1946. Richter, Heinz. Τομ. α’,β’. 5. Τορπίλες και συρματοπλέγματα. Πηγαδάς, Ν. 6.

70 χρόνια από τη μάχη της Κρήτης. Καλογρηάς /Βάϊος κ.α.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Χειλά, Ιωάννη: «Το Έπος των Σφουγγαράδων της Καλύμνου» δικής του συγγραφής.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Φιλίππου, Κων/νο: 1. Καταγραφή «Χρονολόγιο του ναυπηγού Αλεξ. Η. Φιλίππου» σε έντυπη και ψηφιακή μορφή. 2. Ένα αντίγραφο της ομιλίας του στο ΕΜΠ με τίτλο «Ατμός, ατμομηχανή, η μηχανή του «Χριστίνα» σε έντυπο και ψηφιακή μορφή. 3. Greek Sea Bridges. Katerina & Stanley Sturmey. 4. Μεγάλο αριθμό επιστολικών δελταρίων/ φωτογραφιών από ταξίδια ανά τον κόσμο.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Κίκιρη, Χρήστο: 1. «Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος» Ουίνστον Τσώρτσιλ τομ. Α,Β,Γ,Δ. 2. «Η Ελληνική Επανάστασις» του Δ. Κόκκινου τομ. 1-6ος. 3. «Ψυχολογία του παιδός» Σακελλάριος, Γ.

4. περ. «Ναυτική Ελλάς» 1945-1946-1947, 1948-1968 (διάφ. Τεύχη) ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Μιχαήλ, Σοφοκλή: «Εγχειρίδιον του ναύτου-πυροβολητού» Κ. Πεταλά του 1892.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Τζάλα, Χάρη: «International Symposium on Ship Construction in Antiquity. Tropis I, II, III, IV, V, VII (vol i ,ii) (2 copies).

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Κύριον Βλαχόπουλο, Νικ.: 1. «Όλυμπος: Κείμενα και εικόνες δύο αιώνων» επιμ. Σ. Κουρουζίδης 2. «Olympus: Two centuries of texts and pictures” edit. S. Kourouzidis.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Περιοδικά και έντυπα που εστάλησαν στο Ν.Μ.Ε.: ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ 1. SHIPPING (τ. 472-474) 2. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ (τ. 931-933) 3. NATIONAL GEOGRAPHIC – Αγγλική έκδοση (Απρίλιος 2011) 4. ΙΣΤΙΟΠΛΟΪΚΟΣ ΚΟΣΜΟΣ (τ. 93-94) 5. ΝΑΥΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 138-139) 6. ΕΛΝΑΒΙ (τ. 448-449) 7. ΝΕΑ ΥΔΡΑΪΚΗ ΠΝΟΗ (τ. 101) 8. ΛΑΜΠΡΟΣ ΚΑΤΣΩΝΗΣ (τ. 114) 9. ΠΕΙΡΑΪΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ (τ. 225 - 227) 10. Ο ΑΠΟΜΑΧΟΣ ΠΛΟΙΑΡΧΟΣ (τ. 80 - 81) 11. ΝΕΑ ΣΚΕΨΗ (τ. 514) 12. ΣΠΕΤΣΙΩΤΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 115) 13. ΗΧΩ ΤΗΣ ΠΕΣΜΕΝ (τ. 142) 14. ΛΙΜΕΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ (τ. 85) 15. ΖΗΝΩΝ (τ. 217) 16. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΚΟΣΜΟΥ (τ. 45) 17. TA NEA THΣ HELMEPA (τ. 201) 18. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΠΕΜΜΕΚΕΝ (τ. 15) 19. ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ (τ. 575)

20. ΟΙ ΦΙΛΟΙ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ ΓΟΥΛΑΝΔΡΗ ΦΥΣΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ (τ. 103) 21. ΙΠΠΙΚΟ ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΑ (τ. 70) 22. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΟΡΟΣΗΜΟ (τ. 34) 23. ΠΕΙΡΑΪΚΟ ΕΜΠΟΡΙΟ (τ. 38) 24. ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΗ ΣΤΕΓΗ (τ. 27) 25. ΒΙΒΛΙΟΦΙΛΙΑ (τ. 132) 26. ΘΑΛΑΣΣΑ & ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ (τ. 26) 27. ΣΤΗΝ ΕΡΜΙΟΝΗ ΑΛΛΟΤΕ & ΤΩΡΑ (τ. 7) 28. ΑΓΙΑΣΟΣ (τ.182-183) 29. Η ΦΩΝΗ ΤΟΥ ΔΗΜ.ΣΧΟΛΕΙΟΥ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΠΕΙΡΑΙΩΣ (τ. 38) 30. ΠΛΟΙΑΡΧΙΚΗ ΗΧΩ (τ. 416) 31. ΘΑΛΑΣΣΙΝΟΙ ΑΠΟΗΧΟΙ (τ. 101-102) 32. ΕΞΑΝΤΑΣ (τ. 39) 33. ΚΩΠΗΛΑΤΙΚΑ ΝΕΑ (τ. 23) 34. ΛΙΜΑΝΙ (τ.213-215) 35. SIGNALS-AUSTRALIAN NATIONAL MARITIME MUSEUM (τ. 95) 36. OIL (τ. 172) 37. ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΓΛΩΣΣΑ (τ. 82)

38. ΧΕΛΩΝΟΚΑΤΑΔΥΣΕΙΣ (τ.35) 39. EUROPEAN MARITIME HERITAGE (τ. 27) 40. JAMBO = ΓΕΙΑ ΣΟΥ (τ. 6) 41. ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ (τ. 173) ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ 1. ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΝΑΥΤΙΛΙΑΚΗ (φ. 178-179) 2. ΚΑΣΤΕΛΛΑ (φ. 172) 3. ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΒΡΟΝΤΑΔΟΥ (φ. 1069-1070) 4. ΚΥΚΛΑΔΙΚΟΝ ΦΩΣ (φ. 686) 5. Ο ΕΠΙΒΑΤΗΣ ΤΗΣ ΑΙΓΙΝΑΣ (φ. 56) 6. Η ΦΩΝΗ ΤΩΝ ΠΕΙΡΑΙΩΤΩΝ (φ. 213-223) 7. ΤΑ ΝΕΑ ΤΗΣ ΙΘΑΚΗΣ (φ. 82-83) 8. ΚΡΗΤΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 489-490) 9. ΕΦΕΔΡΙΚΑ ΝΕΑ (φ. 12) 10. Η ΦΛΟΓΑ ΤΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ (φ. 50) 11. ΞΙΦΙΑΣ (φ. 150-51) 12. ΟΙΝΟΥΣΣΑΙ (φ. 553) 13. H ΧΙΟΣ ΜΑΣ (φ. 73) 14. Η ΦΩΝΗ ΑΠΟΦΟΙΤΩΝ ΣΜΥ (φ. 70) 15. ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΗ ΙΔΕΑ (φ. 68, 69)

63

Λεωνίδας Παληογιώργος

Σ

ε πονάει να γράφεις για κάποιον που έφυγε και σε πονάει ακόμα περισσότερο όταν τον είχες αγαπήσει σαν συνάδελφο, σαν συνεργάτη, σαν φίλο. Δεν θάθελα να γράψω δυο λόγια τυπικά για κάτι που με αγγίζει βαθύτερα γιατί με τον Λεωνίδα είχαμε ζήσει μαζί αρκετές περιόδους της υπηρεσιακής μας ζωής κυρίως στις τορπιλακάτους και πυραυλακάτους. Γνωριστήκαμε το ’58 όταν μπήκε στη Σχολή Δοκίμων, ένα συνεσταλμένο παιδί απ’ τη Βόνιτσα, με εμφανή στη συμπεριφορά του τα όμορφα χαρακτηριστικά του ήθους και της συστολής με τα οποία προίκιζε τότε η ελληνική επαρχία τα παιδιά της. Ήταν εκείνα ακριβώς τα στοιχεία του χαρακτήρα με τα οποία έγινε αργότερα γνωστός και αγαπητός σ’ όλους τους συναδέλφους του Ναυτικού αρχαιότερους και νεότερους. Μετριοπάθεια, ήρεμη αντιμετώπιση των καταστάσεων, καλοζυγισμένες σκέψεις και απόψεις προβαλλόμενες με σταθερότητα και επιχειρήματα, ήταν ορισμένα μόνο από τα στοιχεία της προσωπικότητας του Λεωνίδα, που τον συνόδευσαν μέχρι τις ανώτατες βαθμίδες της ιεραρχικής κλίμακας του Ναυτικού τις οποίες επαξίως κατέλαβε. Παραθέτοντας τα ανωτέρω ίσως νομισθεί ότι ήταν κάποιος σοβαρός, μουρτζούφλης, σκοτεινός κι απλησίαστος. Αντίθετα ήταν χαρούμενος άνθρωπος, γελαστός κι ευδιάθετος, με πολύ καλή αίσθηση του χιούμορ. Αγαπούσε τη ζωή και τις χαρές της και την απολάμβανε πάντα με το μέτρο που του υπαγόρευε η σωφροσύνη του. Μετά τη Σχολή ξανασυναντηθήκαμε στη Διοίκηση Ταχέων Σκα-

64

φών που τότε λεγόταν ΣΤΑΣ (Στολίσκος Ταχέων Σκαφών). Εκείνος ένας από τους πρωτοπόρους κυβερνήτες των τορπιλακάτων τύπου NASTY, στον ΤΟΞΟΤΗ, που τότε αποτελούσαν ό,τι καλλίτερο διέθετε η Διοίκηση, μέχρι τουλάχιστον την άφιξη από τη Γαλλία των πυραυλακάτων Combattante II. Τότε ήμουν κυβερνήτης στον Δελφίνα μια από τις παλιές γερμανικές Möve και συνάμα Διοικητής της Μοίρας τορπιλακάτων. Μετά βρεθήκαμε στο Χερβούργο στην παραλαβή των πυραυλακάτων τύπου ΛΑΣΚΟΣ, στο κλιμάκιο εγώ, κυβερνήτης της ΜΥΚΟΝΙΟΣ ο Λεωνίδας. Η ζωή στο Χερβούργο προσέφερε ευκαιρίες σε όλους μας να εκτιμήσουμε τον χαρακτήρα του Λεωνίδα, τον απλό, τον ευχάριστο, τον σώφρονα. Γυρίσαμε και συνεχίσαμε τη συνυπηρεσία στο πλαίσιο της Διοίκησης Ταχέων Σκαφών. Ξανασυναντηθήκαμε αργότερα στο ΓΕΝ. Είναι ακατανόητο να σκέπτεσαι πως δεν θα ξαναδείς ποτέ τον Λεωνίδα. Κι είναι αυτό το ποτέ που κάνει τον πόνο βαθύτερο και περισσότερο έντονο. Όπως ο ίδιος είχε καθορίσει γύρισε στη Βόνιτσα. Ο αποχαιρετισμός που του επιφυλάχθηκε από τον τεράστιο όγκο των συγκινημένων συναδέλφων απέδειξε την καθολική εκτίμηση που τον συντρόφευε σ’ όλη του τη ζωή. Ο γυρισμός στη Βόνιτσα συμβόλισε την επιστροφή στα χώματα της ιδιαίτερης πατρίδας, κάτι σαν την επιστροφή στην Ιθάκη μετά το περιπετειώδες ταξίδι στη ζωή, που τον ανέβασε στις ψηλότερες κορυφές της σταδιοδρομίας που διάλεξε και αγάπησε. Στη Σοφία και τον Χρήστο ευχόμαστε ο χρόνος να γλυκάνει τον πόνο, γιατί είμαστε βέβαιοι πως μέσα τους ο Λεωνίδας θα ζει πάντοτε, όπως θα ζει μέσα και σε μας, που τον γνωρίσαμε. Σου κουνάμε το μαντήλι με αγάπη, Λεωνίδα κι ίσως, ποιος ξέρει ;; μπορεί να ξαναβρεθούμε κάπου. Καλό σου ταξίδι και, θυμάσαι τι λέγαμε ;; πρόσεχε τους καιρούς στην πλώρη γιατί η πλωριά πόρτα που βγάζει στο καμπούνι, δεν αντέχει. Ιωάννης Παλούμπης

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΤΩΝ ΜΕΛΩΝ του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος | 10 Aπριλίου 2011

Την

Κυριακή, 10 Απριλίου 2011, πραγματοποιήθηκε η Ετήσια Τακτική Γενική Συνέλευση των Μελών του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος. Η Πρόεδρος του Μουσείου κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη καλωσόρισε τους παρευρισκόμενους και παρουσίασε το πρόγραμμα της εκδηλώσεως, τονίζοντας κάποια βασικά στοιχεία για την λειτουργία του Μουσείου. Παράλληλα παρουσίασε την οικονομική δυσχέρεια στην οποία έχει περιέλθει το Μουσείο και ζήτησε την τοποθέτηση του σώματος των μελών επί λύσεων περί

«Κ

υρίες και κύριοι. Σας καλωσορίζω στη φετινή μας Γενική Συνέλευση και είμαι ιδιαίτερα ευτυχής που βλέπω και πάλι να παρακολουθείτε τις εξελίξεις του σωματείου μας και συμμετέχετε στη λήψη αποφάσεων που θα καθορίσουν το μέλλον του. Το πρόγραμμα της Συνέλευσης σε γενικές γραμμές θα ακολουθήσει την εξής σειρά: Πρώτος θα λάβει τον λόγο ο Γενικός Γραμματέας, Ναύαρχος κ. Τιμόθεος Μασούρας, ο οποίος θα σας παρουσιάσει τα πεπραγμένα της ετήσιας παρελθούσας περιόδου. Στη συνέχεια θα σας διαβάσω το απαύγασμα της έκθεσης των ορκωτών λογιστών της εταιρείας «Deloitte Χατζηπαύλου, Σοφιανός & Καμπάνης Α.Ε.» μιας και οι ίδιοι δεν μπορούν να παρευρεθούν. Επ’ ευκαιρία θα ήθελα να σας αναφέρω ότι είναι η πρώτη φορά στην 62 ετών ζωή του Μουσείου που προσφεύγουμε στις υπηρεσίες ορκωτών λογιστών για τον έλεγχο της οικονομικής μας διαχείρισης και τούτο συμβαίνει για τρεις λόγους: 1. Η νομική μορφή του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος, όπως όλοι γνωρίζετε, είναι Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου και πλέον συγκεκριμένα Σωματείο μη κερδοσκοπικού χαρακτήρα. Η μορφή αυτή δεν επιβάλλει τον έλεγχο των οικονομικών από ορκωτούς λογιστές. Έτσι κάθε χρόνο τον έλεγχο διενεργούσε σύμφωνα με το Καταστατικό εξελεγκτική επιτροπή από το σώμα των μελών που εκλεγόταν από την προηγούμενη Γ. Σ. Τα αποτελέσματα αφού παρουσιάζονταν στη Γ. Σ. υποβάλλονταν μαζί με όλα τα παραστατικά στην Νομαρχία Πειραιά χωρίς και αυτή η διαδικασία να είναι υποχρεωτική.

2. Βέβαια έλεγχος της οικονομικής διαχείρισης έχει νόημα 66

του προβλήματος. Συμφωνήθηκε η περαιτέρω διερεύνηση προτάσεων και η επικοινωνία του σώματος όλων των μελών για εξεύρεση λύσης προκειμένου το Μουσείο να συνεχίσει την λειτουργία του. Ο Γενικός Γραμματέας του Δ.Σ. του Ν.Μ.Ε. Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Τιμόθεος Μασούρας παρουσίασε την έκθεση πεπραγμένων για το 2010. Ακολουθούν ο αρχικός χαιρετισμός της Προέδρου, η ομιλία του κ. Μασούρα και η τελική τοποθέτηση της Προέδρου για το οικονομικό πρόβλημα του Μουσείου: εκεί που υπάρχουν χρήματα και υπάρχει περίπτωση να συμβούν οικονομικές ατασθαλίες. Στη δική μας περίπτωση, όπως όλοι γνωρίζετε, το κύριο μέλημα και πρόβλημα επί πολλά χρόνια είναι η εξασφάλιση της δυνατότητας πληρωμής των υπαλλήλων και των ασφαλιστικών εισφορών τους. Επομένως δεν υπάρχουν διαθέσιμοι πόροι, η διαχείριση των οποίων θα μπορούσε να δημιουργήσει ερωτηματικά.

3. Το ήθος και το κύρος των διατελεσάντων Προέδρων μέχρι το 2003 ήταν τέτοιο που δεν επέτρεπε να δημιουργηθεί ούτε ίχνος υποψίας στη διαχείριση των πόρων του Μουσείου. Φέτος επιθυμώντας να εφαρμόσουμε το γνωστό ρητό «Η γυναίκα του Καίσαρα πρέπει όχι μόνον να είναι αλλά και να φαίνεται τιμία» (λέγοντας Καίσαρα δεν εννοώ τον Παλούμπη) επέμεινα να διενεργηθεί έλεγχος ορκωτών λογιστών. Με την παρέμβαση του Α΄ Αντιπροέδρου κ. Λασκαρίδη εκλήθη η εταιρεία ορκωτών λογιστών Deloitte που σας προανέφερα και διενήργησε τον έλεγχο. Επ’ ευκαιρία θα ήθελα και από του βήματος αυτού να ευχαριστήσω για μια ακόμη φορά την εταιρεία «Deloitte Χατχηπαύλου, Σφιανός & Καμπάνης Α.Ε.» διότι ευαισθητοποιήθηκαν τόσο πολύ από το οικονομικό μας πρόβλημα που απεφάσισαν να αποδεχθούν σχετικό αίτημά μας και να μας προσφέρουν τον οικονομικό έλεγχο ως συνδρομή στο Μουσείο για τη συνέχιση της λειτουργίας του. Μετά την παρουσίαση των αποτελεσμάτων της οικονομικής διαχείρισης θα λάβω και πάλι τον λόγο για να σας παρουσιάσω κάποιες σκέψεις και συζητήσεις που έγιναν στο Διοικητικό Συμβούλιο σχετικά με την περαιτέρω συνέχιση της λειτουργίας του Μουσείου. Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε.

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΜΕΛΩΝ

Λογοδοσία πεπραγμένων Ναυτικού Μουσείου Ελλάδος για το 2010 -----------------------------------------------------------------------------«Πριν παρουσιάσω τους διαφόρους τομείς των δραστηριοτήτων του Μουσείου θα ήθελα να αναφέρω ονομαστικά τα μέλη μας που έφυγαν το 2010: 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

Γρανάς Νικόλαος (8/2/1996) Καραγιώτης Θεόδωρος (22/6/1976) Κοντογιάννης Ιωάννης (18/3/1991) Κουρής Ευάγγελος (12/2/2004) Μεθενίτης Μελέτιος (6/10/1983) Μπαλέρμπας Αθανάσιος (3/2/2005) Παπαγιάννης Γεώργιος (14/4/1993) Παπασπύρου Ιωάννης (11/6/2003) Χριστοπούλου Ελένη (8/2/1996) Παπαθεοφάνους Γεώργιος (23/6/1988)

Η μνήμη τους ας μένει πάντα κοντά μας.

5. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Την Τρίτη 23 Μαρτίου 2010 πραγματοποιήθηκε στο αμφιθέατρο του Πολεμικού Μουσείου κοινή εκδήλωση με το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος για τον εορτασμό της Εθνικής επετείου της 25ης Μαρτίου με θέμα την συμβολή του Ναυτικού στην Επανάσταση του 1821. Η εκδήλωση περιλάμβανε ομιλία του αντιναυάρχου Π.Ν. εα κου Ιωάννη Παλούμπη, προβολή επετειακής ταινίας σε σενάριο του ιδίου και σκηνοθεσία –μοντάζ του κου Γιάννη Κοροδήμου, έκθεση με πίνακες ζωγραφικής και κειμήλια σχετικά με την Ελληνική Επανάσταση από τις συλλογές των δύο Μουσείων.

2. Στις 19 Απριλίου 2010 πραγματοποιήθηκε η παρουσίαση του βιβλίου «Απ’ τα πελάγη στους αιθέρες. Η ιστορία της Ναυτικής Αεροπορίας». στο Ζάππειο Μέγαρο. Το βιβλίο παρουσίασαν οι κ.κ. Παύλος Ιωαννίδης, Επίτιμος Αντιπρόεδρος Κοινωφελούς Ιδρύματος Αλέξανδρος Σ. Ωνάσης, ο Σπήλιος Χαραμής, Γενικός Διευθυντής του Ομίλου ΑΝΤΕΝΝΑ και ο ίδιος ο συγγραφέας αντιναύαρχος ΠΝ εα κος Ιωάννης Παλούμπης, ενώ χαιρέτισε την εκδήλωση ο Υπουργός Εθνικής Αμύνης κ. Ευάγγελος Βενιζέλος με παρούσα όλη η στρατιωτική ηγεσία.

Σε αυτό το σημείο αξίζει να αναφέρουμε ότι η συγκεκριμένη έκδοση του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος τιμήθηκε με το

6.

7.

8.

βραβείο της Ακαδημίας Αθηνών στις 28 Δεκεμβρίου 2010.

3. Από τις 12 Μαΐου έως τις 10 Ιουλίου 2010, πραγματοποιήθηκε, στο πλαίσιο των εορτασμών για τα ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΑ, περιοδική έκθεση ζωγραφικής του Νομάρχη Πειραιά Γιάννη Μίχα στην αίθουσα εκδηλώσεων του Μουσείου, με τίτλο «Βίοι Πλοίων».. Πλήθος κόσμου παρευρέθηκε στα εγκαίνια και ανάμεσά τους πολλοί εκπρόσωποι της πολιτικής ηγεσίας, της διανόησης, του δημοσιογραφικού και του καλλιτεχνικού κόσμου.

4. Στις 21 & 22 Αυγούστου 2010 πραγματοποιήθηκε στο Αργοστόλι της Κεφαλλονιάς η Ή Πανελλήνια Σύνοδος των Ναυτικών Μουσείων της χώρας, παράλληλα με επιστημονικό συνέδριο που είχε ως ειδική θεματική «Η συμβολή της Ιονίου Ναυτιλίας στη νεώτερη και σύγχρονη ελληνική ιστορία.» Το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ως Προεδρεύον της Συντονιστικής Επιτροπής των Ναυτικών Μουσείων επωμίστηκε τον συντονισμό και την γραμματειακή υποστηρίξη του Συνεδρίου. Το Μουσείο συμμετείχε με αποστολή εκθεμάτων στην έκθεση με θέμα το «Ατμόπλοιο ΠΑΤΡΙΣ» που πραγματοποιήθηκε στο Βιομηχανικό Μουσείο της Ερμούπολης Σύρου και διήρκησε από τις 7 Αυγούστου έως τις 7 Οκτωβρίου 2010. Στις 24, 25 και 26 Σεπτεμβρίου 2010 το μουσείο συμμετείχε στον διεθνή εορτασμό Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομίας που είχαν ως θέμα τη μαγεία στον αρχαίο κόσμο με δωρεάν είσοδο και σχεδιασμό νέων εκπαιδευτικών δράσεων. Στις 27 Νοεμβρίου 2010 πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο ημερίδα με θέμα «Η ακμή της ελληνικής ιστοφόρου ναυτιλίας τον 18ο και 19ο αιώνα.». Η εκδήλωση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο της συνεργασίας του Ναυτικού Μουσείου της Ελλάδος με την καθηγήτρια Ναυτιλιακής Ιστορίας κα Τζελίνα Χαρλαύτη και το Τμήμα Ιστορίας του Ιονίου Παν/μίου. Οι εξαιρετικά ενδιαφέρουσες εισηγήσεις της ημέρας ήταν 4 και οι ομιλητές μας ήταν διδάσκοντες και διδάκτορες του Πανεπιστημίου Ιονίου. Συμμετοχή στη πανελλήνια διοργάνωση «Περιβάλλον και Πολιτισμός». Όπως και τις προηγούμενες χρονιές έτσι και φέτος το μουσείο ανταποκρινόμενο στην πρόσκληση του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού έλαβε μέρος στις συντονισμένες για την οικολογία και τον πολιτισμό δράσεις που είχαν ως κοινό τίτλο «Φωνές νερού μυριάδες» με την προβολή ενός εκθέματός του, του ομοιώματος του ατμομυοδρόμωνα «Ευρώτας».

67

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΜΕΛΩΝ

1

2

Κατά την διάρκεια της Γενικής Συνέλευσης έλαβαν τον λόγο τα μέλη του Ν.Μ.Ε.: 1. Ο Ναυπηγός κ. Μίκης Καπαϊτζής 2. Ο Στρατηγός ε.α. κ. Αριστείδης Προκοπίου 3. Ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Κωνσταντίνος Ζωγραφάκης 4. Ο Ιατρός Παθολόγος κ. Παντελής Καλογεράκος 5. Ο Αναπληρωτής Δήμαρχος και Αντιδήμαρχος Πειραιά κ. Αναστάσιος Κάρλες 6. Ο Α΄ Αντιπρόεδρος του Ν.Μ.Ε. κ. Πάνος Λασκαρίδης και Πρόεδρος του Ιδρύματος ΑΙΚ. ΛΑΣΚΑΡΙΔΗ.

ΣΥΛΛΟΓΕΣ - ΑΡΧΕΙΑ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Το Ναυτικό Μουσείο βρίσκεται διαρκώς σε αναζήτηση νέου υλικού για τον εμπλουτισμό των συλλογών και των αρχείων του. Σημαντικές ήταν και τη χρονιά που μας πέρασε οι δωρεές κειμηλίων καθώς και φωτογραφικού και αρχειακού υλικού.

1. Ιδιαίτερη μνεία θα πρέπει να γίνει στο μέλος μας, Αντιναύαρχο Π.Ν. ε.α. κ. Γεώργιο Μόραλη, Επίτιμο Αρχηγό Στόλου, ο οποίος μας δώρισε αναρίθμητες φωτογραφίες από τη σταδιοδρομία του στο Πολεμικό Ναυτικό (άνω των 600), αριθμό στολών και εξαρτημάτων τους, πληθώρα ιστορικών και προσωπικών ενθυμημάτων. Πολλές και αξιόλογες δωρέες ιστορικών κειμηλίων έγιναν από τον Ναύαρχο Δούση, των Ναύαρχο Αλέξανδρο Παπαδόγκωνα και πολλούς άλλους.

2. Δύο ομοιώματα, της Τριήρους και του Βυζαντινού Δρόμωνα κατασκευασμένα από την Εταιρεία Μελέτης Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας και την εποπτεία του καθηγητή του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνίου κου Θεοδοσίου Τάσιου, από τον Νοέμβριου του 2010 έχουν συμπεριληφθεί στη μόνιμη έκθεση του μουσείου, ως μόνιμα δάνεια.

3. Η έκθεση μας επίσης εμπλουτίστηκε με ένα μεγάλο έκθεμα, το παλαιό κάτοπτρο του φάρου της Σαπιέντζας. Γαλλικής κατασκευής του 1885. Παραχώρηση της Υπηρεσίας Φάρων του Π.Ν. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ Ν.Μ.Ε.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Κατά την διάρκεια του έτους 2010, η βιβλιοθήκη του Ν.Μ.Ε. εμπλουτίστηκε από 510 νέους τίτλους βιβλίων, κυρίως ναυτικού και ιστορικού περιεχομένου. Τα βιβλία που περιήλθαν στην βιβλιοθήκη το προηγούμενο έτος, είναι κυρίως μέρος της δωρεάς του ναυάρχου κ. Γεωργίου Μόραλη, όπου δώρισε στην βιβλιοθήκη περισσότερους από 1.300 τόμους βιβλίων. Την βιβλιοθήκη επισκέφτηκαν πάνω από 340 άτομα, κυρίως φοιτητές, ερευνητές και ιστορικοί αντλώντας πληροφορίες σχετικά με θέματα που έχουν σχέση κυρίως με το εμπορικό και πολεμικό ναυτικό αλλά και την ελληνική ναυπηγική και λογοτεχνία. ΠΕΡΙΠΛΟΥΣ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Κατά το 2011 συνεχίστηκε κανονικά η κυκλοφορία του περιοδικού του Μουσείου «Περίπλους Ναυτικής Ιστορίας», καλύπτοντας το κόστος της έκδοσής του από τις διαφημιστικές καταχωρήσεις εταιρειών στις σελίδες του. Αξίζει να σημειωθεί ότι μέχρι τώρα έχει επιτευχθεί το περιοδικό να είναι και προσοδοφόρο. Το πρώτο τεύχος της χρονιάς, αριθμός 70, παρουσίασε αφιέρωμα στο διεθνές έτος βιοποικιλότητας, όπως είχε οριστεί το 2010 από τα Ηνωμένα Έθνη. Το αφιέρωμα πραγματοποιήθηκε σε συνεργασία με το Υπουργείο Περιβάλλοντος, Ενέργειας και 68

Κλιματικής Αλλαγής. Δημοσιεύθηκε χαιρετισμός της Υπουργού στο αφιέρωμα ενώ παρουσιάστηκε το έργο των περιβαλλοντολογικών Μη Κυβερνητικών Οργανώσεων MEDASSET, HELMEPA και ΔΙΚΤΥΟ ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ SOS. Παράλληλα στο τεύχος συμπεριλήφθηκε αφιέρωμα στον αείμνηστο ζωγράφο Γιάννη Μόραλη καθώς και στον δικό μας Μόραλη, το βετεράνο ναύαρχο Γεώργιο Μόραλη, αδελφό του ζωγράφου και ενεργό μέλος του Μουσείου με σημαντική πολυετή στήριξη και προσφορά σε αυτό. Το τεύχος 71 κυκλοφόρησε ένα μήνα νωρίτερα, τον Μάιο του 2010, αφού ήταν αφιερωμένο στην Διεθνή Έκθεση Ναυτιλίας ΠΟΣΕΙΔΩΝΙΑ και μοιράστηκε από το περίπτερο του τότε Υπουργείου Οικονομίας, Ανταγωνιστικότητας και Ναυτιλίας στην έκθεση. Στο αφιέρωμα αρθρογράφησαν σχετικά με τις προοπτικές της εμπορικής μας Ναυτιλίας εκτός από τους αρμόδιους Υπουργούς, ο Γενικός Γραμματέας του Διεθνή Οργανισμού Ναυτιλίας κ. Ευθύμιος Μητρόπουλος, εφοπλιστές και όλοι οι εκπρόσωποι φορέων της Ναυτιλίας και των τοπικών αρχών του Πειραιά, κ.α. Το τεύχος 72 παρουσίασε μία ενδιαφέρουσα σειρά εργασιών και πρωτότυπης αρθρογραφίας σχετικά με την παγκόσμια και ελληνική ναυτική ιστορία και το θαλάσσιο περιβάλλον. Συγκεκριμένα ο Γενικός Γραμματέας του Διεθνή Οργανισμού Ναυτιλίας κ. Ευθύμιος Μητρόπουλος έγραψε για την κλιματική Αλλαγή και τις πρωτοβουλίες του Οργανισμού σχετικά, ο Εφοπλιστής και Α΄ Αντιπρόεδρος του Μουσείου κ. Πάνος Λασκαρίδης για την Ναυμαχία του Trafalgar και τις τελευταίες διαταγές του Νέλσωνα, ο κ. Χάρης Τζάλας, υπεύθυνος της ελληνικής εναλίας αρχαιολογικής αποστολής στην Αλεξάνδρεια για τα ευρήματα της ομάδας του στο λιμάνι της πόλης κ.α. Παράλληλα παρουσιάστηκαν οι εργασίες του 8ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Ναυτικών Μουσείων στην Κεφαλονιά. Το τελευταίο τεύχος της χρονιάς, αριθμός 73, κυκλοφόρησε για πρώτη φορά με 106 σελίδες, 26 περισσότερες από κάθε μας άλλη έκδοση, αφού συμπεριέλαβε έναν πλούτο δημοσιεύσεων και επίκαιρων θεμάτων. Συγκεκριμένα συμπεριλήφθηκαν μικρά αφιερώματα σχετικά με τους εορτασμούς «Φωνές Νερού Μυριάδες» και «16 Οκτωβρίου-Παγκόσμια Ημέρα Διατροφής» σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και Τουρισμού, οι ομιλίες της ημερίδας του Μουσείου σε συνεργασία με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, με θέμα «η ακμή της ελληνικής ιστιοφόρου ναυτιλίας τον 18ο και 19ο αιώνα, κ.α. Παράλληλα παρουσιάστηκε μια πρωτότυπη μελέτη για την ιστορία του λιμανιού του Πειραιά του Νίκου Μπελαβίλα από το Εργαστήριο Αστικού Περιβάλλοντος και Σχολής Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του Εθνικού Μετσόβιου Πανεπιστημίου. Στην αρθρογραφία του τεύχους ένα μικρό άρθρο του μέλους μας κ. Αριστείδη Πετρόπουλου έμελλε να αποδειχτεί προφητικό. Έγραψε για τα 65 χρόνια που συμπληρώνονταν από την ρίψη των ατομικών βομβών στη Χιροσήμα και το Ναγκασάκι και την υπενθύμιση του κινδύνου, λίγους μήνες πριν η Ιαπωνία και η ανθρωπότητα ξαναβρεθεί στην απειλή μιας πυρηνικής απειλής.

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΜΕΛΩΝ

3

4

ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Για 17η χρονιά το Μουσείο συνέχισε απρόσκοπτα την εκπαιδευτική του προσφορά στην ελληνική κοινωνία με την υλοποιήση των ειδικά σχεδιασμένων εκπαιδευτικών του προγραμμάτων και ξεναγήσεων τα οποία παρακολούθησαν πλέον των 15.000 μαθητών, φοιτητών και ευρύτερου κοινού. Παράλληλα η εκπαιδευτική ομάδια του Μουσείου συμμετείχε στις δράσεις της ομάδας εκπαιδευτικών προγραμμάτων του ελληνικού τμήματος του ICOM με συμμετοχή σε σεμινάρια και ημερίδες και προχώρησε στον σχεδιασμό επετειακών εκπαιδευτικών δράσεων για διεθνείς και εθνικούς πολιστικούς εορτασμούς. ΚΟΙΝΟΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------1. Το Ναυτικό Μουσείο έκανε όλες τις απαραίτητες ενέργειες προκειμένου να λάβει –και έλαβε– πιστοποίηση διαχειριστικής επάρκειας σύμφωνα με το πρότυπο ΕΛΟΤ 1429 «Διαχεριστική Επάρκεια Οργανισμών για την υλοποίηση έργων δημοσίου χαρακτήρα». Η ανωτέρω πιστοποίηση εφεξής θα αποτελεί προϋπόθεση για την ανάληψη προγραμμάτων με συγχρηματοδότηση από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

2. Το Μουσείο σύμφωνα με τι νέες επιταγές του Υπουργείου Πολιτισμού και Τουρισμού υπέβαλε τα απαραίτητα δικαιολογητικά και εγγράφηκε στο Μητρώο των Πολιτιστικών Φορέων. Σύμφωνα με τις εξαγγελίες η απόκτηση του αριθμού Μητρώου θα είναι αναγκαία προυπόθεση για την χρηματοδοτηση πολιτιστικών δράσεων από το εν λόγω υπουργείο.

3. Ύστερα από πρόσκληση του Υπουργείου Πολιτισμού το Μουσείο ανταποκρίθηκε άμεσα και είναι ένας από τους 25 μέχρι σήμερα ελληνικούς φορείς που εμφανίζονται στην ευρωπαϊκή διαδικτυακή πύλη MICHAEL, που έχει στόχο την προβολή των ευρωπαϊκων μουσείων.

4. Το πρόγραμμα ATHENA. Πάλι ύστερα από πρόσκληση του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού το μουσείο καταχώρησε 50 ψηφιοποιημένα αντικείμενα των συλλογών του στην βάση ΑΤΗΕΝΑ τα οποία θα προβάλλονται στην Ευρωπαϊκή Ψηφιακή Βιβλιοθήκη EUROPEANA (Γιουροπεάνα).

5

6

ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Παρά τη δύσκολη οικονομική συγκυρία προχωρήσαμε και φέτος στην έκδοση Ημερολογίου του Μουσείου για το 2011 με την οικονομική υποστηρίξη του Ιδρύματος «Αικατερίνης Λασκαρίδη». Το ημερολόγιο είναι αφιερωμένο στη Ναυμαχία του Ναβαρίνου και παρουσιάζονται οι 12 επιχρωματισμένες λιθογραφίες της συλλογής του Μουσείου που απεικονίζουν φάσεις της ιστορικής ναυμαχίας, φιλοτεχνημένες από τον βρετανό ζωγράφο και αυτόπτη μάρτυρα των γεγονότων George Philip Reinagle. Το ημερολόγιο συνοδεύεται απο εγχειρίδιο που περιλαμβάνει αποσπάσματα από βιβλία και άρθρα διαπρεπών ελλήνων και ξένων ιστορικών τα οποία διαπραγματεύονται το χρονικό της ναυτικής συγκρουσης που καθόρισε την ευνοϊκή για τους Έλληνες κατάληξη της Επαναστάσης του 1821. Την επιμέλεια της έκδοσης είχαν ο Αντιναύαρχος Π.Ν. εα κος Ιωάννης Παλούμπης και ο ομιλών (Μασούρας). ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ ----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------Η συνεργασία με το περιοδικό «ΝΑΥΤΙΚΗ ΕΛΛΑΣ» που ξεκίνησε στο τέλος του 2003, συνεχίζεται ως σήμερα. Η Ε.Θ.Ε. παραχωρεί σε κάθε περιοδικό 4 σελίδες στις οποίες παρουσιάζονται οι δραστηριότητες του Μουσείου, ενώ μέσα από αφιερώματα σε ιστορικές επετείους του Πολεμικού Ναυτικού προβάλλεται υλικό από το Φωτογραφικό και Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου». Τιμόθεος Μασούρας Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α., Γενικός Γραμματέας

«Κ

υρίες και κύριοι. Όπως συμβαίνει κάθε χρονιά, μετά τις ενδιαφέρουσες και ευχάριστες ανακοινώσεις του Προέδρου και του Γραμματέα για τις δραστηριότητες του Μουσείου μας, έρχεται η ανιαρή στιγμή της παράθεσης αριθμών και οικονομικών στοιχείων που όπως παρ’ όλη τους την άχαρη εμφάνιση και έλλειψη δροσιάς, προσδιορίζουν την ουσιαστική καταγραφή της διαδρο69

ΕΤΗΣΙΑ ΤΑΚΤΙΚΗ ΓΕΝΙΚΗ ΣΥΝΕΛΕΥΣΗ ΜΕΛΩΝ

Διακρίνονται από αριστερά η κα Αντιγόνη Καραπάνου και ο κ. Δημήτριος Καραπάνος, η κα Θεοδώρα Πατρινού, ο Γενικός Γραμματέας του Δ.Σ. του Ν.Μ.Ε. Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Τιμόθεος Μασούρας, η κα Άννα Νικολοπούλου και η Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε. κα Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη.

μής του Μουσείου το χρόνο που πέρασε και προδιαγράφουν τη ζωτικότητά και αντοχή του για την χρονιά που έρχεται. Η οικονομική κρίση που έχει πλήξει τη χώρα, έχει επιβαρύνει όπως είναι ευνόητο και την οικονομική κατάσταση του Μουσείου, διότι έχει μειώσει τις όποιες χορηγίες κρατικές ή ιδιωτικές, στις οποίες το Μουσείο στηριζόταν, και έχει καταστήσει τη συνέχιση της λειτουργίας του δύσκολη επιχείρηση χωρίς ελπίδα, φοβούμεθα, βελτίωσης στο άμεσο τουλάχιστον μέλλον. Το θέμα τέθηκε στο Δ. Σ. του Σωματείου κατά τη συνεδρίασή του της 8ης Μαρτίου, όπου κατ’ αρχήν διαπιστώθηκε για πολλοστή φορά ότι το πρόβλημα δημιουργήθηκε από την Πολιτεία με την αψυχολόγητη τροπολογία του 1992, με την οποία αφαιρούνταν τα 9/10 του πόρου του ΝΑΤ. Έκτοτε παρά τις ενέργειες που έγιναν προς τους εκάστοτε Υπουργούς Εμπορικής Ναυτιλίας δεν κατορθώθηκε μέχρι τώρα η επαναφορά του πόρου του ΝΑΤ, εν όλω ή εν μέρει. Στην παρούσα όμως χρονική συγκυρία έχουμε βάσιμες ελπίδες ότι κάτι ενδέχεται να κινηθεί προς αυτή την κατεύθυνση, αλλ’ επειδή στο παρελθόν έχουν αρκετές φορές διαψευσθεί οι προβλέψεις μας ως προς αυτό το θέμα, αποφασίσαμε να εισαγάγουμε προς συζήτηση στο Δ.Σ. τη γενικότερη πορεία του Μουσείου εν όψει των παραγόντων που διαμορφώνουν την παρούσα και μελλοντική οικονομική του κατάσταση. Κατ’ αρχήν θα ήθελα να αναφέρω ότι ιδιαίτερα τον χρόνο που διανύουμε, προσφεύγουμε κατά κύριο λόγο στη χορηγία του Α΄ Αντιπροέδρου κ. Πάνου Λασκαρίδη, για τη διατήρηση του Μουσείου σε λειτουργία. Σε περίπτωση που συνεχιστεί η υποχρηματοδότηση του Μουσείου από τους θεσμικούς χορηγούς του, που ήταν επί 60 χρόνια τα τρία συναρμόδια Υπουργεία Αμύνης, Ναυτιλίας και Πολιτισμού, συζητήθηκαν στο Δ. Σ. τα όποια ενδεχόμενα εμφανίζονται ως πιθανά και το πρακτικό της συζήτησης πολύ περιληπτικά ήταν το ακόλουθο: 1. Αποκλείεται η οριστική διακοπή λειτουργίας του Μουσείου.

2. Διαπιστώθηκε ότι η παρούσα οικονομική κατάσταση οδηγεί στην πιθανή μείωση προσωπικού ή/και ωραρίου με στόχο την αντίστοιχη περικοπή της δαπάνης μισθοδοσίας. Έχει ήδη απολυθεί μία υπάλληλος και κατόπιν αιτήσεώς της θα συνταξιοδοτηθεί μία δεύτερη. Συμφωνήθηκε ότι η προσφυγή σ’ αυτή τη διαδικασία διατηρεί σε λειτουργία το Μουσείο ελπίζοντας σε μελλοντική βελτίωση της οικονομικής του κατάστασης.

3. Συζητήθηκε να ζητηθεί από την Γενική Συνέλευση εξουσιοδό70

τηση έκδοσης επιστολής προς τα τρία συναρμόδια Υπουργεία με την οποία να ζητείται η πιθανή υπαγωγή του Μουσείου σε ένα εξ αυτών ως ενδεχόμενη λύση στο οικονομικό του πρόβλημα. Μετά το Δ. Σ. και κατά τη διάρκεια διερεύνησης δυνατότητας υλοποίησης αυτής της απόφασης ήλθαμε σε επαφή με την αρμόδια Διεύθυνση του Υπουργείου Πολιτισμού η οποία μας γνώρισε ότι: «Αναμένεται υπογραφή Υπουργικής Απόφασης απορρέουσας από τον Νόμο 3028 / 2002 άρθρο 45 για την ταυτοποίηση των Μουσείων. Προ της δημοσιεύσεως αυτής της απόφασης θα είναι περιττή η αποστολή τέτοιας αίτησης που να ζητεί την υπαγωγή του Μουσείου σε όποιο από τα συναρμόδια Υπουργεία διότι η μη προς το παρόν επίσημη πιστοποίηση του ΝΜΕ ως Μουσείου, σύμφωνα με τις απαιτήσεις της Υπουργικής Απόφασης, θα καθιστά αδύνατη την υπαγωγή σε οποιοδήποτε Υπουργείο».

4. Στη συνέχεια συζητήθηκε η πρόταση ενημέρωσης της Γενικής Συνέλευσης για τη διερεύνηση της διαδικασίας αλλαγής του νομικού καθεστώτος του Μουσείου από Σωματείο σε Ίδρυμα. Η πρόταση αυτή θα έχει σαν στόχο την έρευνα προς εξεύρεση χορηγού ιδιώτη ο οποίος να αναλάβει την κάλυψη των εξόδων του Ιδρύματος. Η ιδρυματική μορφή του Μουσείου πιθανόν να διευκολύνει προς αυτή την κατεύθυνση. Παρά την ύπαρξη σχετικών πλειοψηφιών των μελών του Δ.Σ. για κάθε μία από τις παραπάνω εκτεθείσες πιθανές λύσεις, επειδή το θέμα είναι πολύ ζωτικό για την περαιτέρω ζωή και λειτουργία του Μουσείου αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε όλες τις εκδοχές στη Γενική Συνέλευση, με στόχο να αντιληφθούμε το πνεύμα του σώματος των μελών, το οποίο και θα μας οδηγήσει στις περαιτέρω ενέργειές μας. Προς το παρόν η μείωση του προσωπικού από 9 σε 7 μας εξυπηρετεί και μειώνει τις ανελαστικές μας δαπάνες κατά περίπου 70 χιλ. Ευρώ ετησίως και αυτό χωρίς να στενοχωρήσουμε κανένα ή να δημιουργήσουμε πρόβλημα σε κάποια οικογένεια. Αυτομάτως βέβαια το βάρος της εργασίας γίνεται επαχθέστερο για το παραμένον προσωπικό το οποίο βρίσκεται κάτω από τα ελάχιστα επιτρεπτά όρια και βέβαια όλους εμάς τους εθελοντές. Οίκοθεν νοείται ότι ουδεμία μεταβολή δεν θα γίνει χωρίς τη δική σας έγκριση». Αναστασία Αναγνωστοπούλου Παλούμπη Πρόεδρος του Ν.Μ.Ε.

ΕΤΗΣΙΟΣ ΑΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 2010

ΠΡΟΫΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ 2011

71

Εκθεση deloitte

72

Hìåñïëïãßï Ìïõóåßïõ TO NME HTAN EKEI Έκθεση Δημοτικής Πινακοθήκης Αθηναίων | 5 Μαΐου 2011

Την Πέμπτη, 5 Μαΐου 2011, πραγματοποιήθηκαν τα εγκαίνια της έκθεσης της συλλογής του Γιώργου Οικονόμου, στο νέο κτίριο της Δημοτικής Πινακοθήκης του Δήμου Αθηναίων, στο Μεταξουργείο (Λεωνίδου και Μυλλέρου). Τους προσκεκλημένους υποδέχτηκαν η Διευθύντρια της Πινακοθήκης και Μουσείων του Δήμου Αθηναίων κα Νέλλη Κυριαζή και ο ίδιος ο συλλέκτης κ. Γιώργος Οικονόμου. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Εκδήλωση Λέσχης Λιμενικού Σώματος | 27 Μαΐου 2011

Την Παρασκευή, 27 Μαΐου 2011, η Λέσχη του Λιμενικού Σώματος πραγματοποίησε δείπνο προς τιμήν του νέου Αρχηγού Λ.Σ. Αντιναυάρχου Κωνσταντίνου Σούλη στη Λέσχη Αξιωματικών Ενόπλων Δυνάμεων. Στην εκδήλωση παραβρέθηκε η Πρόεδρος του Μουσείου και ο Αντιναύαρχος Π.Ν. ε.α. κ. Ι. Παλούμπης.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

ΧΡΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΩΡΕΕΣ Εκφράζουμε τις θερμές μας ευχαριστίες στους κάτωθι για την οικονομική τους συνεισφορά προς το Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος ούτως ώστε αυτό να συνεχίσει την λειτουργία του.

• Η εταιρεία LASKARIDIS SHIPPING COMPANY Ltd προσέφερε 20.000,00 ευρώ.

• Η εταιρεία LAVINIA CORPORATION προσέφερε 15.000,00 ευρώ.

• Η εταιρεία GRIFFIN TRAVEL MARINE S.A. προσέφερε 5.000,00 ευρώ.

• Η κα Αλίκη Παϊζη Παραδέλη προσέφερε το ποσόν των 100,00 ευρώ εις μνήμη Αντιναυάρχου ΠΝ Παληογιώργου Λεωνίδα.

ΝΕΑ ΜΕΛΗ Χαμαριάς Ηλίας

Δικηγόρος (Ιστιοπλόος)

Μιχαήλ Σοφοκλής

Απόστρατος Αξιωματικός Π.Ν.

Αγριτέλη Αδαμαντία

Νηπιαγωγός

Μπολοβίνος Δημήτριος

Ιδ. Υπάλληλος

Μάγγου Αντιόπη

Ιδ. Υπάλληλος

Κονδυλοπούλου Σταματίνα

Ιδ. Υπάλληλος

Μαστροκούκου Μαρία

Ιδ. Υπάλληλος

Αναγνωστάκου Παναγιώτα

Δασκάλα χορού - Χορογράφος

Σαντορινάκη Κυπαρισσία

Ιδ. Υπάλληλος

Καμπανάκη Θεοδώρα

Ιδ. Υπάλληλος

ΔΩΡΕΕΣ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ ΚΑΙ ΑΡΧΕΙΑΚΟΥ ΥΛΙΚΟΥ Δώρησαν στο Μουσείο και τους ευχαριστούμε θερμά:

74

•

Ο κ. Παναγιώτης Φραγκούλης, ένα παλαιό ναυτικό όργανο (παρκέτα ή δρομόμετρο).

•

Ο κ. Νίκος Αλαφασός, μια λάμπα σημάτων (Aldis lamp), έναν δείκτη στροφών μηχανής, ένα φως ατομικού σωσιβίου κι έναν τηλέγραφο κινήσεως μηχανής.

•

Ο κ. Κωνσταντίνος Φιλίππου, την καταγραφή «Χρονολόγιο του ναυπηγού Αλεξάνδρου Η. Φιλίππου» σε έντυπη και ψηφιακή μορφή, ένα αντίγραφο της ομιλίας του στο ΕΜΠ με τίτλο «Ατμός, ατμομηχανή, η μηχανή του «Χριστίνα» σε έντυπη και ψηφιακή μορφή, την έκδοση των Katerina & Stanley Sturmey, Greek Sea Bridges, καθώς και μεγάλο αριθμό επιστολικών δελταρίων/φωτογραφιών από τα ταξίδια του ανά τον κόσμο. Επίσης, τον ευχαριστούμε για τη δωρεά μιας εξωτερικής συσκευής αντιγραφής CD/DVD-ROM για την διευκόλυνση των εργασιών του Μουσείου.

•

Η κα. Πέγκυ Στεργίου, ένα φωτογραφικό λεύκωμα με τίτλο «Ένας αιώνας αναμνήσεων από τη Βάρη, τον Φοίνικα και της Ποσειδωνία», το οποίο περιλαμβάνει υλικό από τα αρχεία της. Ιδιαίτερα την ευχαριστούμε για τη διάθεση αρχειακού και φωτογραφικού υλικού από την εποχή που ο πατέρας της, Στέργιος Στεργίου, υπηρετούσε ως ναύτης στο Ναυτικό Αποβατικό Άγημα Κίου το 1921, με σκοπό την παραγωγή ψηφιακών αντιγράφων για τον εμπλουτισμό των Αρχείων του Μουσείου.

Ένα συγκινητικό κειμήλιο

Κ

ατά τις εργασίες καθαρισμού που έγιναν στην στολή Ανθυποπλοιάρχου Νικολάου Ρίτσου, που έχασε τη ζωή του στις επιχειρήσεις απελευθέρωσης της Χίου (16 Νοεμβρίου 1912) βρέθηκε σε μία τσέπη το μαντήλι του με μία μεγάλη σκουρόχρωμη κηλίδα αίματος στο κέντρο. Η ανακοίνωση της εύρεσης άλλα και η θέα του συγκινητικού αυτού κειμηλίου, φόρτισε συναισθηματικά όλους μας και φροντίσαμε για την άμεση συντήρηση του αντικειμένου από επαγγελματίες συντηρητές και την ένθεσή του σε ειδικό πλαίσιο. Το αιματοβαμμένο μαντήλι τώρα είναι τοποθετημένο στη μόνιμη έκθεση μαζί με την διάτρητη στολή, το ξίφος και τα τουρκικά λάφυρα που συνθέτουν το σύνολο των αναμνηστικών κειμηλίων από τον ήρωα των Βαλκανικών Πολέμων. Η συλλογή των κειμηλίων του ανθυποπλοιάρχου Νικολάου Ρίτσου δωρήθηκε στο Ναυτικό Μουσείο της Ελλάδος από τον εγγονό του, αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού κύριο Γεώργιο Ρίτσο.

1

1. Αιματοβαμμένο μαντήλι. 2. Διάτρητος στολή και ξίφος. 3. 4. Λάφυρα των πολέμων του1912. Σκούφος, πόρπη και σημαία Τούρκου αξιωματικού. Συλλογή ανθυποπλοιάρχου Νικολάου Ρίτσου.

2

3

4

75

BAPOMETPO Γράφει ο Σκάπουλος

Το

σημερινό τεύχος του Περίπλου είναι αφιερωμένο στην επέτειο των 100 χρόνων από τον κατάπλου του Θωρακισμένου καταδρομικού Γ. Αβέρωφ στις ελληνικές θάλασσες και την ένταξή του στο ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό ως έδρα του εκάστοτε Αρχηγού του Στόλου. Είναι λοιπόν φυσικό ότι θα προσπαθήσουμε κι εμείς να προσαρμοστούμε στην πολιτική του περιοδικού και να γράψουμε δυο λόγια γι αυτό το γεγονός. Η έκβαση των Βαλκανικών Πολέμων στα πεδία των μαχών της Μακεδονίας και της Θράκης είναι αλήθεια πως οφείλει πολλά στο ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό και ειδικότερα στην ορμητικότητα του Αρχηγού Ναυάρχου Παύλου Κουντουριώτη και στις εξαιρετικές μαχητικές δυνατότητες του Αβέρωφ. Όλοι γνωρίζουν ότι η πλήρης κυριαρχία που επιτεύχθηκε στο Αιγαίο κράτησε αδρανοποιημένες τις Οθωμανικές εφεδρείες και δεν επέτρεψε να κινηθούν δια θαλάσσης προς τα λιμάνια της Βόρειας Ελλάδας. Από την άλλη πλευρά η κίνηση δια ξηράς με τα υποτυπώδη οδικά και σιδηροδρομικά δίκτυα δεν ήταν καθόλου εύκολη και για να περάσουν οι εφεδρείες στα μέτωπα της Μακεδονίας, έπρεπε πρώτα να διασπάσουν το μέτωπο της Θράκης, πράγμα καθόλου εύκολο. Αφήνοντας όμως κατά μέρος τη στρατηγική σημασία της παρεμβολής του ελληνικού Ναυτικού, που ενδεχομένως δεν έγινε άμεσα κατανοητή από όλο τον ελληνικό λαό, τα κατορθώματα του στόλου του Αιγαίου τροφοδότησαν την λαϊκή φαντασία, η οποία τα περιέγραψε με δόσεις υπερβολής και ακράτητου ενθουσιασμού. Ο Κουντουριώτης και ο Αβέρωφ ανυψώθηκαν σε ύψιστα σύμβολα λαϊκής ιστορικής διήγησης και τα ονόματά τους συνδέθηκαν με πραγματικά και σε μερικές περιπτώσεις φανταστικά περιστατικά, εξιστορούμενα κατά φανταστικό τρόπο, παραγεμισμένα με υπερβολές που γεννούσε η, μεθυσμένη από ενθουσιασμό, λαϊκή φαντασία. Έτσι ο Κουντουριώτης έγινε κάτι σαν τον Αϊ Γιώργη τον τροπαιοφόρο που σκοτώνει το δράκοντα κι αντί για κοντάρι στο χέρι, κατευθύνει τον Αβέρωφ στο μαλακό υπογάστριο του τέρατος. Ή, αν θέλετε, στα θαλασσινά στοιχειά του ελληνισμού, τους Τρίτωνες και τις Νηρηίδες, στη γοργόνα την αδελφή του Μέγα Αλέξαντρου που καταποντίζει τους δύστυχους ναυτικούς που δεν γνωρίζουν πως πρέπει να της λένε στους αιώνες καλά μαντάτα από τον στρατηλάτη αδελφό της, σ’ αυτά, προστέθηκε ο άτρωτος Αβέρωφ, έχοντας στην πλώρη του τον ατρόμητο Ναύαρχο, να κυνηγούν όποιο τούρκικο καράβι τολμήσει να εμφανιστεί στο Αιγαίο. Σύμβολα της λαϊκής φαντασίας, αντικείμενα αμέτρητων έργων λαϊκής ζωγραφικής σε λιθογραφίες, σε βιβλία, στον περιοδικό τύπο της εποχής, ακόμη και σε τοιχογραφίες νεοκλασικών νησιώτικων σπιτιών που αναδείκνυαν το θωρηκτό που τους απελευθέρωσε. Δεν θα επιχειρήσουμε να επαναλάβουμε σ’ αυτό το σημείωμα τα

76

γεγονότα και τις πληροφορίες εκείνης της εποχής των Βαλκανικών Πολέμων, που φαντάζομαι θα περιλαμβάνονται σε πολλά άλλα σημεία αυτού του τεύχους. Θα προσπαθήσουμε να αφήσουμε να διηγηθούν τις ιστορίες οι ίδιοι οι πρωταγωνιστές εκείνων των γεγονότων. Οι παππούδες μας, που με αφάνταστο ηρωισμό, καρτερικότητα και αντοχή στις κακουχίες έζησαν για δέκα συνεχείς μήνες μέσα στα πλοία του ελληνικού στόλου. Ένοιωσαν στο πετσί τους τις ναυμαχίες, τις κακοκαιρίες, τις παντοειδείς ελλείψεις, τις ανθρακεύσεις, τις ατέλειωτες βάρδιες τόσο στα καζάνια που θύμιζαν κόλαση, καθώς οι ορθάνοιχτες καυτές εστίες ζητούσαν όλο και περισσότερα φτυαρίσματα κάρβουνου, όσο και στις παγωμένες ανοιχτές γέφυρες που προσπαθούσαν με τα πονεμένα από κρύο μάτια να τρυπήσουν το σκοτάδι και το σεντόνι του χιονιού και να ανιχνεύσουν την έξοδο από τα Στενά του τουρκικού στόλου. Θα αλιεύσουμε λοιπόν λίγα λόγια από προσωπικά ημερολόγια των αξιωματικών και ναυτών πολεμιστών που περιγράφουν με άφθαστη γλαφυρότητα και εξαιρετική χρήση της όμορφης ελληνικής γλώσσας, που είχε μάθει εκείνη η γενιά στα υποτυπώδη σχολεία της εποχής. Νομίζω πως έτσι μεταφέρεται καλλίτερα το πνεύμα εκείνης της περιόδου και κάνει βαθύτερο το σεβασμό και το θαυμασμό μας για τους πρωταγωνιστές της ναυτικής εκείνης εποποιίας, όλους, από τον Ναύαρχο μέχρι τον τελευταίο ναύτη θερμαστή. Ο Δημήτρης Μπαλέρμπας κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους ήταν Δίοπος πυροβολητής στο Θωρηκτό Ψαρά. Λίγα χρόνια νωρίτερα είχε υπάρξει Μακεδονομάχος στο σώμα του Υποπλοιάρχου Δεμέστιχα, όπως και πολλοί άλλοι από κείνη τη γενιά. Από την υπηρεσία του στο Θωρηκτό άφησε ένα λεπτομερέστατο ημερολόγιο που ξεκινά την πρώτη μέρα απόπλου του στόλου από το Φάληρο, 5 Οκτωβρίου 1912, μέχρι τη δοξολογία της νίκης στη Μητρόπολη της Αθήνας, την 6η Αυγούστου 1913. Περιγράφει τη ναυμαχία της Έλλης ως εξής: «Ώρα 09:25. Ακάθεκτος τότε ώρμησε ο Αβέρωφ μετά των τριών Θωρηκτών και των Ανιχνευτικών κατά του εχθρού εις απόστασιν 5.100 μέτρων. Αφού επροχώρησεν ο εχθρικός στόλος επί τινα χρόνον προς την διεύθυνση ημών εστράφη ολίγον δεξιά μη θέλων προφανώς να απομακρυνθή πολύ από της ξηράς. Τότε ο Ναύαρχός μας, ένεκεν τούτου, έταξε τα ανιχνευτικά αριστερά των θωρηκτών μας και επί μιάς γραμμής καλυπτομένης υπό των θωρηκτών. Μόνον ο Ιέραξ ήτο αποκεκαλυμμένος και παρασυρόμενος υπό της οσμής της πυρίτιδος ολίγον ήλθεν όπισθεν σχεδόν των Ψαρών και συνηνώθη και ούτος με τα πυρά κατά του Μεσουδιέ από 7.000 μέτρα και τοιουτοτρόπως ηνάγκαζεν αυτό να ανακατανέμη τας βολάς του. Εν τω μεταξύ το πυρ των Τουρκικών Θωρηκτών εξηκολούθη. Και των μεν ιδικών μας Θωρηκτών καθίστατο πυκνότερον και κανονικώτερον των δε Τουρκικών αραιότερον και επί μάλλον ακανόνιστον.

Ο Ανάργυρος Αναργύρου γεννήθηκε στη Μύκονο μοναδικός γιος με επτά αδελφές. Στον πόλεμο του 1912-13 στρατολογήθηκε και υπηρέτησε στο Θωρηκτό Ύδρα ως ναύτης θερμαστής. Κράτησε λεπτομερές ημερολόγιο το οποίο εν μέρει διασώθηκε και από το οποίο είναι η ακόλουθη περιγραφή της ναυμαχίας της Λήμνου: «Προ της ναυμαχίας ο Ναύαρχος ετηλεγράφησε προς πάντα τα πλοία τα εξής ενθουσιωδέστατα: Υπενθυμίζομεν σήμα 3ης Δεκεμβρίου. Το παν εξαρτάται από την σημερινήν ημέραν δια την αγαπητήν μας Πατρίδα. Φανήτε λέοντες. Υποναύαρχος Κουντουριώτης

1. Ο υποπλοίαρχος Δημήτριος Μπαλέρμπας. Κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων υπηρετούσε ως δίοπος πυροβολητής στο Θ/Κ Ψαρά (αρχείο ΝΜΕ). 2. Ο ναύτηςθερμαστής του Θ/Κ Ύδρα Ανάργυρος Αναργύρου. Η φωτογραφία και το απόσπασμα του ημερολογίου του το οποίο αναφέρεται στο «Βαρόμετρο» προέρχονται από την έκδοση «Ανάργυρος Αναργύρου. Ημερολόγιο Ναυτικού Αγώνα 1912-1913. Τα απομνημονεύματα ενός Ναύτη πολεμιστή», εκδ. Ι. ΣΙΔΕΡΗΣ, σε επιμέλεια του Αντιναυάρχου Π.Ν. ε.α. Κ. Καταγά. 3. Ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος. Φονεύθηκε στις επιχειρήσεις καταλήψεως της νήσου Χίου. Φωτογραφία αγνώστου (αρχείο ΝΜΕ).

Ώρα 09:55 Ο Αβέρωφ αυξήσας ταχύτητα απεσπάσθη της γραμμής των άλλων Θωρηκτών και ελθών εις την επέκτασιν της εχθρικής γραμμής ήρχισε να ρίπτη κατά του Βαρβαρόσσα βολάς διαμήκεις. Το αποτέλεσμα αυτών δεν εβράδυνε να φανή. Ώρα 10:05 Ο Βαρβαρόσσας έπαυσε να πυροβολεί και εξελθών της γραμμής ετράπη αποτόμως δεξιά εις άτακτον φυγήν. Τα λοιπά Τουρκικά Θωρηκτά εμιμήθησαν τον χειρισμόν του και ετράπησαν προς το στόμιο των στενών εις άτακτον φυγήν καταδιωκόμενα υπό των ημετέρων. Όταν πλέον πάντα τα εχθρικά πλοία ετράπησαν ατάκτως προς το στενόν τότε τα μεν τρία Θωρηκτά μας εστράφησαν (κι αυτά) ως και τα λοιπά ανιχνευτικά τα καταδιώκοντα μακρόθεν δια ταχέως πυρός τα εχθρικά. Ο δε Αβέρωφ αυξήσας ταχύτητα 22 μιλίων ώρμησεν ακάθεκτος προς τα εμπρός και ήρχισε να πυροβολεί και μετά των πλευρικών πυροβόλων του. Το θέαμα της τελευταίας ταύτης καταδιώξεως ήτο μεγαλοπρεπέστατον. Τότε εφάνη πραγματικώς η δύναμις του Θωρηκτού μας Αβέρωφ. Ήτο υπέροχος ταύτην την στιγμήν. Ώρα 10:25 Η ναυμαχία ετελείωσε και ο εχθρός κατετροπώθη. Το πλήρωμά μας έδειξε διαγωγήν θαυμασίαν, ζήλον απαράμιλλον. (Ακόμη) και οι θερμασταί οι οποίοι παρέμειναν εις τους λέβητας εζητωκραύγαζαν όταν ήκουον το πλοίον μας να πυροβολεί. Επίσης ο Αρχηγός μας έδειξεν ανδρείαν ανυπέρβλητον ήταν εκτεθειμένος διαρκώς απ’ αρχής μέχρι τέλους του αγώνος όπως επισκοπεί πάντα τον στόλον αυτού»

Ο εχθρός ολοέν πλησιάζει. Μετ’ ολίγον δίδεται το παράγγελμα της πληρώσεως των πυροβόλων με την διαταγήν να περιμένωμεν την έναρξιν του πυρός υπό του εχθρού, ίνα ούτω πλησιάση έτι μάλλον προς ημάς και τούτο διότι ένεκα του παλαιού συστήματος των πυροβόλων μας δεν ηδυνάμεθα να βάλωμεν από αποστάσεως μεγαλυτέρας των 8.000 μέτρων ενώ τουναντίον ο εχθρός ηδύνατο να μας πυροβολή από αποστάσεως 12 χιλιομέτρων. Η στιγμή είναι κρισιμωτάτη! Πάντες μετά συγκινήσεως και ανυπομονησίας αναμένομεν την έναρξιν του αγώνος. Εποιήσαμεν πάντες το σημείον του Σταυρού, επικαλούμενοι την εξ ύψους βοήθειαν, εγώ δε ήρχισα να ψάλλω μυστικώς τα τροπάρια της εορτής της ημέρας ήτοι το εν Ιορδάνη... και το υπό την Σην προστασίαν καταφεύγομεν Θεοτόκε τας ημών ικεσίας μη παρίδης εν περιστάσει, αλλ’ εκ κινδύνου λύτρωσαι ημάς μόνη Αγνή, μόνη Ευλογημένη. Μετά παρέλευσιν ολίγων λεπτών, ότε πλέον ο εχθρός έφθασεν εις απόστασιν 7.800 μέτρων, υπέστειλε το σήμα η Τουρκική Ναυαρχίς, συγχρόνως δε ήρχισαν να βάλωσιν εναντίον μας δια σφοδροτάτου πυρός. Την έναρξιν δε αυτού υπεδέχθημεν εν παρατεταμέναις ζητωκραυγαίς, όπως και κατά την

πρώτην ναυμαχίαν. Αμέσως τότε ήρχισε να βάλει ο Αβέρωφ συγχρόνως δε και τα άλλα θωρηκτά. Το πυρ γενικεύεται. Θαυμασία ήταν η ταχυβολία των εχθρικών πλοίων, αλλ’ ως εκ θαύματος ουδεμία βολή εγγίζει τα πλοία μας. Αι οβίδες διαρκώς διέρχονται άνωθεν των κεφαλών ημών, τρομερά συρίζουσαι και πίπτουσαι εις την θάλασσα γύρωθεν των πλοίων μας, εκρηγνυόμεναι δε μετά φοβερού πατάγου και εκτινάσσουσαι τα ύδατα εις πολλών μέτρων ύψος. Η ατμόσφαιρα και η θάλασσα μηκάται εκ του εκκωφαντικού κρότου των πυροβολισμών και εκ της τρομεράς εκρήξεως των οβίδων. Μεγαλοπρεπέστερον και συγκινητικώτερον, άμα δε και φοβερώτερον θέαμα, δεν είναι δυνατόν άνθρωπος να συναντήσει εις τον βίον του. Μετά παρέλευσιν τετάρτου τα πυροβόλα του Μεζουδιέ εσίγησαν και ήρχισεν να υποχωρή ακανονίστως. Δεν παρήλθον περί τα 20 λεπτά ή ολίγα λεπτά από της αποχωρήσεως του Μεζουδιέ, ότε δι αθρόας στροφής και τα λοιπά θωρηκτά στρέφουσι πρώραν προς τα στενά και πανικόβλητα τρέπονται εις άτακτον φυγήν, αναπτύσσουσι δε πάσαν την δυνατήν ταχύτητα, όπως όσον το δυνατόν τάχιστα, φθάσωσιν εις το κρυσφύγετον αυτών. Πάραυτα καταδιώκομεν μετά του Αβέρωφ λυσσωδώς τα εχθρικά 77

Προσωπική επιστολή μέλους του πληρώματος του Θ/Κ “ΑΒΕΡΩΦ”, στην οποία περιγράφει με τρόπο γλαφυρό, τη ναυμαχία της Έλλης ή της Λήμνου (αρχείο ΝΜΕ).

πλοία και αναπτύσσομεν πάσαν την δυνατήν ταχύτητα 16 περίπου μιλίων, πράγμα λίαν ασύνηθες δια τα παλαιά θωρηκτά μας. Μετ’ ολίγον η καταδίωξις εξακολουθεί υπό μόνου του Αβέρωφ διαρκέσασα επί 3 ολοκλήρους ώρας, κατά το διάστημα των οποίων η Ναυαρχίς μας εξετέλη θαυμασίους ελιγμούς βάλλουσα κατά του εχθρού πότε εκ της δεξιάς και πότε εκ της αριστεράς πλευράς αυτού. Πολλάκις επροξένησεν εις αυτά πυρκαϊάς σβησθείσας. Είναι αδύνατον να περιγραφή η μεγαλοπρέπεια και το μεγαλείον της καταδιώξεως. Συγκίνησιν και υπερηφάνειαν επροξένει η αντίθεσις του πλήθους των καταδιωκομένων σκαφών και του καταδιώκοντος. Κατάπληκτος θα έμενεν πας είς βλέπων εν μόνον πλοίον να καταδιώκη ολόκληρον στόλον, όστις μετά τρίωρον αγωνιώδη καταδίωξιν έφθασεν εν τελεία συγχύσει εις τα στενά και ετέθη υπό την προστασίαν των επακτίων φρουρίων.» Τα επιστολικά δελτάρια αποτελούσαν τον τρόπο που οι στρατευμένοι μέσα από τα πλοία έστελναν ειδήσεις στου δικούς τους στα μετόπισθεν. Ήσαν ανοικτά για λόγους λογοκρισίας και επιτρεπόταν να γράφονται μόνο αδιαβάθμητες πληροφορίες. Απαγορευόταν να αναγράφονται σχόλια για τον τόπο και τον χρόνο ελλιμενισμού του πλοίου. Ένα τέτοιο επιστολικό δελτάριο από κάποιον ανώνυμο ναύτη του Αβέρωφ απευθύνεται στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. «Αγαπητέ κ. Μαραγκόπουλε Χαίρε. Μετ’ αφάτου χαράς έλαβον την επιστολήν σας και εχάρην δια την υγείαν σας. ……………………………………………………………………… Το καραβάκι μας είναι αθάνατο και δοξασμένο. Έπρεπε να ήσουν μέσα αγαπητέ Μήτσο να θαυμάσης το μεγαλείον της ναυμαχίας να ιδής δε πως εχώρει ο Αβέρωφ εναντίον του εχθρού ακάθεκτος εξεμμών εκ των πυροβόλων του κεραυνούς και θάνατον εναντίον των απίστων. Το δε πλήρωμα από τας μηχανάς ως τους ιστούς εζητωκραύγαζε εις εκάστην ομοβροντίαν εις εν μόνον αποβλέποντες εις την νίκην και την δόξαν του Ελληνικού Ναυτικού. Θεωρώ δε εμαυτόν ευτυχή διότι υπηρετώ εν τω ενδοξοτέρω πλοίω του Στόλου μας το οποίον κατεδίωξε δίκην προβάτων ολόκληρον τον Τουρκικόν Στόλον.» Ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος μετείχε στο Ναυτικό Αποβατικό Άγημα το οποίο ήταν από τα πρώτα τμήματα που 78

αποβιβάστηκαν και απελευθέρωσαν τη Μυτιλήνη στις 8 Νοεμβρίου 1912. Την επομένη ακριβώς γράφει ένα βιαστικό σημείωμα στη γυναίκα του: «Μυτιλήνη 9 Νοεμβρίου 1912 Αγαπητή μου Μαρία Ηυτύχησα σήμερον να πατώ επί του προσφιλούς εδάφους της Μυτιλήνης. Είναι αφάνταστος η υποδοχή ην ετύχομεν. Άνθη, κουφέτα, ρύζι μας κατέβρεχαν επί μισή ώρα κατά την έξοδόν μας. Εγώ τιμητικώς όπως διετάχθην να επιβώ του Αβέρωφ μετά του αγήματος και ήμην ο πρώτος όστις έστησα τη Σημαία επί του διοικητηρίου. Σου στέλλω και την εφημερίδα η οποία γράφει εκεί όπου έχω χρωματίση με κόκκινο μολύβι. Ο Τουρκικός στρατός έφυγε καταδιωκόμενος υφ’ ημών του υποφαινομένου ευρεθέντος μετά του Δεμέστιχα του οποίου είμαι υπαρχηγός εις την πρώτην γραμμήν. Ευρισκόμεθα εστρατοπεδευμένοι μακράν της πόλεως εις την μαγευτικήν θέσιν Γέρα. Οι Τούρκοι ετοιμάζονται να παραδοθούν. Είναι αδύνατον να σου περιγράψω την λατρείαν του κόσμου. Ως εδώ φιλοδοξώ να στήσω τη Σημαία και εις την Χίο. Να δόση ο Θεός γρήγορα διότι ο πόλεμος λήγει μετά ολίγας ημέρας. Αυτή τη στιγμή μου αναφέρει αξιωματικός μου ότι ανεκαλύφθη αποθήκη γεμάτη τρόφιμα και πολεμοφόδια εδώ πλησίον, πηγαίνω να τα κατάσχω. Αγαπητή μου Μαρία φρόντισε δια φόρεμα αρχίζουν τώρα τρελά τα γλέντια με το νέο γαλόνι. Απ’ εδώ αναχωρώ δια Χίον αφού αιχμαλωτισθούν οι τούρκοι. Νίκος Εν βία, Στρατόπεδον Γέρας.» Αξίζει τον κόπο να αναφερθεί ότι ο Ανθυποπλοίαρχος Νικόλαος Ρίτσος επικεφαλής του Ναυτικού Αποβατικού αγήματος έπεσε ηρωικώς μαχόμενος στις επιχειρήσεις καταλήψεως της Χίου. Ναι, πράγματι, ήταν άλλες εποχές. Ο Ελληνισμός οιστρηλατημένος από μια δημιουργική πολιτική ηγεσία και μια αποτελεσματική στρατιωτική, μεγαλουργούσε κι έβλεπε το στόχο της Κόκκινης Μηλιάς να μην είναι μακριά. Είναι βέβαιο πως αυτός ο λαός καθοδηγούμενος από κατάλληλες ηγεσίες θα μπορούσε και σήμερα να επιτελέσει ανάλογα επιτεύγματα.

1, Palea Leoforos Posidonos & 3 Moraitini str. • Delta Paleo Faliro, Athens, Greece, 17561 Tel.: +30 210 946 5000, Fax: +30 210 946 5099 Website: www.atlasmaritime.eu

•

E-mail: info@atlasmaritime.eu

ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ ÍÁÕÔÉÊÙÍ ÌÏÕÓÅÉÙÍ ÖÏÑÅÙÍ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ ÊÁÔÁËÏÃÏÓ ÐÏËÉÔÉÓÔÉÊÙÍ ÖÏÑÅÙÍÊÁÉ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÍÏÌÉÊÇ ÌÏÑÖÇ

ÊÁÔÇÃÏÑÉÁ

Ôçë.: 210 33 68 518 Fax: 210 32 53 680

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

856 00 ÄùäåêÜíçóá

22460 72363 22460 72569

Ä.

Åéäéêü

Óêñá 94

176 63 ÊáëëéèÝá

210 89 57 234

Í.Ð.É.Ä.

-

4. ÈÙÑÇÊÔÏ Ã. ÁÂÅÑÙÖ

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü

-

210 98 36 539 210 98 52 578

Êñáôéêü

-

5. Á/Ô ÂÅËÏÓ Ìïõóåßï Áíôéäéêôáôïñéêïý Áãþíá 6. ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÁÑ×ÅÉÏ - ÌÏÕÓÅÉÏ ÕÄÑÁÓ

¼ñìïò Ðáëáéïý ÖáëÞñïõ -Ôñïêáíôåñü ¾äñá Âéèõíßáò 2

-

210 98 88 457

Êñáôéêü

Åéäéêü

180 40 ¾äñá 632 00, Í. ÌïõäáíéÜ ×áëêéäéêÞò

22980 52355 23730 26166

Í.Ð.Ä.Ä. Ä.

Ôïðéêü Åéäéêü

ÔóéëéâÞ

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 42436

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Ïäüò Ìïõóåßïõ 3

330 52 Ãáëáîßäé

22650 41558 22650 41795

Ä.

Ôïðéêü

Ìðü÷áëç, Óôáõñüò

291 00 ÆÜêõíèïò

26950 28249

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

Ðáñíáóóïý 2 & Ëåùö. Êçöéóßáò ÄÞìïò ¢íäñïõ Ìðïõìðïõëßíáò 31-33

151 24 Ìáñïýóé 845 00, ¢íäñïò 185 35 ÐåéñáéÜò

210 81 25 547 210 98 11 581 22820 22264 210 42 96 815

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

Í.Ð.Ä.Ä. Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü Ôïðéêü

ÄÞìïò Êáëýìíïõ

852 00 ÊÜëõìíïò

22430 51361

Ä.

Åéäéêü

15. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÑÇÔÇÓ

ÁêôÞ Êïõíôïõñéþôç

731 31 ×áíéÜ

Ôçë.: 28210 91875 Fax: 28210 74484

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

16. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ËÉÔÏ×ÙÑÏÕ

Áã. Áðïóôüëùí 35

602 00 Ëéôü÷ùñï Ðéåñßáò

23520 81402

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

17. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÏÉÍÏÕÓÓÙÍ ÏÉÍÏÕÓÓÅÓ ×ÉÏÕ

Ïéíïýóóåò

821 01 Ïéíïýóóåò

22720 51582

Í.Ð.É.Ä.

Ãåíéêü

ÓôÝöáíïõ Ôóïýñç 20

821 00 ×ßïò

22710 44139

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

ÊáñáïëÞ & Äçìçôñßïõ 28

188 63 ÐÝñáìá

210 44 19 083

Ä.

Åéäéêü

20. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÂÁËÁÓ

-

-

Ôçë.: 2510 835826 Fax: 2510 226850

Ä.

Åéäéêü

21. ÌÏÕÓÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ & ÓÐÏÃÃÁËÅÉÁÓ ÍÅÁÓ ÊÏÕÔÁËÇÓ

-

814 00 ËÞìíïò

Ôçë.: 22540 51790 22540 51362 Fax: 22540 51763

Ä.

Åéäéêü

-

ÖÜñóá Áñãïóôüëé ÊåöáëëïíéÜ

Ôçë.: 26710 87260 Fax: 26710 25656

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

-

ÊáñäÜìõëá, ×ßïò

Í.Ð.É.Ä.

Ôïðéêü

Êñõïíåñßïõ 14 Ðïýíôá ÆÝæá

Áã. ÍÜðá, Êýðñïò Ëáýñéï

Ôçë.: 2510 835287 Êéí: 6936 136 145 00357 23816366 Ôçë.: 210 4133709

Ä. É.

Ãåíéêü Ãåíéêü

-

166 74, ÃëõöÜäá

É.

Ãåíéêü

ÏÍÏÌÁ

1. ÁËÓÏÓ ÅËËÇÍÉÊÇÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ 2. ÄÇÌÏÔÉÊÏ ÍÁÕÔÉÊÏ & ËÁÏÃÑÁÖÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÓÕÌÇÓ 3. ÅËËÇÍÉÊÏ ÉÍÓÔÉÔÏÕÔÏ ÐÑÏÓÔÁÓÉÁÓ ÍÁÕÔÉÊÇÓ ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ

7. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ & ÅÑÃÁËÅÉÙÍ 8. ÌÉËÁÍÅÉÏ ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ 9. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÃÁËÁÎÅÉÄÉÏÕ 10. ÍÁÕÔÉÊÏ & ÉÓÔÏÑÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÆÁÊÕÍÈÏÕ 11. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÉÃÁÉÏÕ 12. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÁÍÄÑÏÕ 13. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÈÇÑÁÓ 14. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁËÕÌÍÏÕ

18. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ×ÉÏÕ 19. ÌÏÕÓÅÉÏ ÁËÉÅÉÁÓ & ÁËÉÅÕÔÉÊÙÍ ÓÊÁÖÙÍ ÓÔÏ ÐÅÑÁÌÁ

22. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÉÏÍÉÏÕ 23. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÊÁÑÄÁÌÕËÙÍ 24. ÌÏÕÓÅÉÏ “ÈÁËÁÓÓÁ” ÊÕÐÑÏÕ 25. ÍÁÕÔÉÊÏ ÌÏÕÓÅÉÏ ÔÅ×ÍÇÓ & ÐÁÑÁÄÏÓÇÓ «ÁÅÉÍÁÕÔÅÓ» 26. ÍÁÕÔÉÊÇ ÓÕËËÏÃÇ Ì. ÌÅÈÅÍÉÔÇ

80

ÄÉÅÕÈÕÍÓÇ

Ô.Ê.

ÔÇËÅÖÙÍÁ

Ðáðáññçãïðïýëïõ 2

105 61 ÁèÞíá

Ãéáëüò Óýìçò