Tertulia literaria en Rialeda 2022-23

Page 1

As «virtudes» do narrador

Por Ramón Nicolás (Fugas, 2021)

Non me sorprendeu a concesión do Premio Nacional de Narrativa 2021 á recente novela de Xesús Fraga. Albergaba a convicción de que Virtudes (e misterios) fora unha das propostas máis salientables que se editaron entre nós o ano pasado. Outra cousa é que conseguise alzarse entre outras propostas a nivel estatal: algo que nunca é doado. Curiosamente, semellaba que o feito de acadar o premio Blanco Amor de Novela en 2019 xa fora abondo como confirmaba tanto a escasa, por veces distante, recepción da súa edición en lingua galega como a súa ausencia, cando menos na categoría de finalista, nos galardóns que recoñecen pública e anualmente o máis salientable da nosa narrativa. Fariña doutra muiñada.

Non me sorprendeu -insisto- o feito de que esta novela se sume á nómina de voces que, escribindo en lingua galega, se galardoaron en diferentes edicións deste premio e léase Alfredo Conde, Manuel Rivas e Suso de Toro. Sen dúbida, a escolla traduce, para quen gozou da fortuna de coñecela, a vontade de autoesixencia que veu impoñéndose o Xesús Fraga narrador desde hai tempo, como testemuñan as

páxinas daquela peza saudosa titulada Tute para catro (2000), pasando por A-Z (2003) e Solimán (2004) ata a presente, sen esquecer esoutras obras da literatura infantoxuvenil como foron Reo (2012) e O elefante branco (2013). En todas elas latexan motivos que, en diferente medida, se modulan, maduran ou agroman poderosamente en Virtudes (e misterios).

Xesús Fraga persegue -paréceme- a identificación emocional co que conta e neste caso o deseño, honesto e

sincero, que exhiben os personaxes -ou persoas- que poboan este exercicio de non ficción así o fai pensar. Ademais, cunha multiplicidade de recursos, abraza esa rara capacidade de guiarnos, mentres quedamos perplexos pola súa transparencia, a través dese universo que supón a realidade migratoria, en que nada queda fóra, ou nesa recreación vívida do mundo dos sentimentos e das enguedelladas relacións familiares, entre outros moitos trazos que se poderían sinalar, entre outras lecturas que se poderían facer. Proben a entrar nel: non sairán decepcionados.

Os ríos da vida, do Támese ao Mandeo

Por Ramón Nicolás (Fugas, 2020)

Se cadra, para entender a dimensión deste último libro de Xesús Fraga, galardoado na última convocatoria do Premio Blanco Amor de novela, podería ser útil trazarmos unha liña imaxinaria que se estende do Mandeo ata o Támese, ou talvez ata esoutro río londiniense menos coñecido que é Counter’s Creek: ríos, símbolos da vida, que nos redescobren as terras orixinarias e familiares do autor e a cidade de Londres, cualificada con acerto como «obra en perpetua función» .

Fonte: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/fugas/2021/10/22/as-virtudes-do-xesus-fraga-narrador/ 0003_202110SF22P3992.htm Foto: La Voz de Galicia

Virtudes (e misterios), abeirada ao xénero de novela sen ficción, condúcenos por un período duns sesenta anos en que atravesamos certezas e dúbidas, valoramos afectos e esforzos, sentimos as esperanzas e percibimos as dificultades e ausencias, deseñando, en suma, unha singradura alimentada por un tránsito continuo que se proxecta na reconstrución das vicisitudes do mundo da emigración reflectido na poderosa figura de Virtudes, ese «lume inextinguible» que foi a avoa do autor. Ademais, canda ela, agroma o papel heroico das mulleres na busca de novos horizontes, focalizando a ollada no perfil das persoas que un día retornan, sen esquecer outros misterios de proxenie familiar que, coma se fose unha novela, tamén se desvelan.

Dono dun innegable exercicio de estilo, exhíbese un músculo poderoso para contar ben e claro, moi patente na reconstrución desa memoria para o que Fraga se serve de documentos, obxectos, diarios cartas e fotografías: moitas delas incorporadas á edición, operativas para dialogar e interrogarse e erixir unha cartografía íntima que é, ao tempo, unha psicoxeografía propia e intransferible, que transmite asemade a experiencia vital e familiar nucleada

Foto: La Voz de Galicia

na realidade da emigración. É este un valioso testemuño de vidas e de vida deseñada baixo a vontade de apreixar o pasado: unha procura de respostas que, se atopen ou non, esperta en quen o le indubidables asociacións e paralelismos que animo a descubrir.

Fonte: https://www.lavozdegalicia.es/noticia/fugas/2020/04/03/os-rios-da-vida-do-tamese-ao-mandeo/ 0003_202004SF3P7992.htm

Centro Galego de Londres

Foto: https://tercerojodecristal.files.wordpress.com

Virtudes Sánchez, o empoderamento dunha emigrante galega que sostivo á súa familia durante décadas

Por Juan Oliver (Luzes-Público, 2022)

A vida é o que construímos cos nosos recordos. E se algún día alguén se interesa polas nosas vidas, serán eses recordos os que a relaten. Convertan vostedes as pantasmas en fantasía, e non deixen nunca que o espello lles devolva unha imaxe baleira do que son.

A vida é o que narra Xesús Fraga (Londres, 1971) en Virtudes (e misterios), a novela que lle valeu o premio Nacional de Narrativa 2021. Editada en español por Xordica, a versión orixinal en galego publicada por Galaxia obtivo o Premio Blanco Amor no 2019.

Virtudes é a vida de Virtudes Sánchez, unha emigrante galega de orixe campesiña que se ve obrigada a deixar o seu país a mediados do século pasado porque o seu marido a abandona. Empuxada pola necesidade de sacar adiante ás súas tres fillas, Virtudes falsifica o permiso conxugal que toda esposa debía portar nas viaxes longas por aquela España franquista que convertía ás mulleres en seres inferiores dependentes dos homes, e marcha a Londres.

Aeroporto de Heathrow. Londres. Anos 60

Cando chega non sabe nin unha palabra do idioma nin da forma de vida que empeza a desenvolverse na cidade, que acabaría convertida na capital pop do mundo. Virtudes permanece alí case tres décadas, construíndo un universo propio desde o seu pequeno cuartiño alugado, traballando como empregada doméstica, aforrando o seu soldo e enviando alimentos e bens ás súas fillas, renunciando á súa vida para que elas e os seus netos poidan acabar construíndo as súas.

A vida de Virtudes son os recordos que dela ten o seu neto. E o seu neto é o propio Xesús Fraga, quen naceu e viviu os seus primeiros anos en Londres porque os seus pais tamén tiveron que emigrar. Pero non se enganen, que esta non é só unha novela autobiográfica. É máis ben un libro de memorias e de viaxes, de deliciosas aventuras da alma, que reflexiona sobre o amor e a soidade, sobre a amizade e a redención, sobre o abandono e a solidariedade, para concluír que a nosa existencia nin ten sentido nin pode explicarse fronte ao espello sen recorrer á pegada que deixamos en quen nos rodea.

«De neno chegaba os luns ao colexio, en Betanzos, e todo o mundo dicía ‘esta fin de semana estiven na aldea’», lembra o autor. «E eu preguntábame que era iso da aldea, un concepto novo para min. Respondíanme que a aldea era o sitio onde viven os avós, así que se a miña avoa vivía en Londres, a miña aldea era Londres».

Viviendas municipais. Londres. Anos 60 Foto: Alamy

O autor fala na terraza cuberta dun pequeno café de Betanzos, a súa outra aldea, a trinta quilómetros da Coruña, onde vive coa súa muller, a súa filla e o seu fillo, bisnetos de Virtudes e tamén, en certo sentido, protagonistas do libro. Aínda que para entendelo haxa que chegar, literalmente, ata a última frase da novela.

Fraga é un conversador exquisito, cultivado e atento, unha delicia para o interlocutor. Conta que tardou dez anos en armar negro sobre branco a historia desa coraxuda e humilde muller anónima que se fixo dona da súa vida nun ambiente hostil e descoñecido; a da súa filla, que puido acceder en Londres á cultura e ás oportunidades de formación que España lle negaba para acabar sendo profesora de inglés; e a súa propia, como narrador máis prudente que omnisciente, quen describe a cidade e os seus recunchos. Por eles deambulan os personaxes da novela, que Fraga ve con ollos de adolescente inquedo pola fortuna da súa dobre condición: Xesús en Galicia e Tony (a Fraga bautizárono como Jesús Antonio) en Londres, do

mesmo xeito que a súa avoa era Virtudes na aldea e Betty en Inglaterra.

«A idea era escribir esta historia coma se fose unha novela, a pesar de que non estaba a me inventar nada. Aí é onde intervén o xornalista», explica. Fraga é sobre todo escritor, pero tamén tradutor – Kerouac, Nabokov, Barnes, Dahl– e xornalista, profesión que desenvolve desde 1996 en La Voz de Galicia. Na redacción do xornal, e tamén fóra dela, hai quen pensa que é a súa pluma máis relevante no últimos corenta dos case 140 anos de historia do diario.

Aludindo ao oficio de informar, Fraga asegura que se fixo moitas preguntas pero que non esperaba que as respostas o levasen a outra cousa que a facerse máis preguntas, como lle sucede a todo (bo) xornalista. Non quixo nin inventar, nin cambiar, nin transformar datos, feitos nin declaracións que puidesen embelecer o relato literario ou facelo máis fluído. «Tiña que contar esa historia verídica coma se fose unha novela, cos seus puntos de xiro, o seu suspense, as súas expectativas… A novela é un xénero marabilloso porque che dá total liberdade para iso», sinala.

Foto: El País

Aínda que non o pretenda, o seu libro é unha obra feminina e feminista. Os feitos que relata responden o significado dese concepto tan sobado do empoderamento da muller. A batalla diaria e anónima, inquebrantable e demasiadas veces solitaria e esquecida. a concatenación de loitas cotiás que parecen minúsculas e que acaban sendo inmensas e universais.

«A miña avoa e a miña nai tiñan esa mirada, esa determinación, ese carácter e esa forza de vontade que se cadra os homes emigrantes que eu coñecín non tiñan», expón. «Non digo que non houbese homes que non o tivesen, pero na miña familia foron elas as que tiveron esa visión, ese plan, e as que trataron de executalo por todos os medios. E acabaron lográndoo».

Virtudes tamén é unha novela de emigrantes, pero non está contada desde a morriña, senón desde a esperanza. A súa lectura ofrece moitos máis descubrimentos que queixumes ou perdas. Por parafrasear a Fraga, máis fantasía que pantasmas. Máis virtudes que misterios.

Isabel, nai do autor

Aínda que habelos, hainos, claro. Como o do mesmo Londres da segunda metade do século XX, capital desa nación que construíu e derruíu en poucas décadas un sistema de benestar exemplar que atraeu e expulsou poboación ao ritmo que marcaba o thatcherismo. Ou como a pantasma de Marcelino Fraga, o zapateiro avó do autor e marido de Virtudes, quen sobrevoa toda a novela tras converterse en detonante da historia cando decide emigrar a Venezuela coa inxenua esperanza de converterse nun home rico, aparcando á súa familia para abandonala poucos anos despois.

Poida que a súa historia teña outra novela. Só Fraga o sabe. Pero o misterio desta desvélao Virtudes con outro xesto de empoderamento que resolve a narración da maneira máis esperanzadora e fermosa. A máis feminina, feminista e virtuosa. En serio. Por moito que digan, non pasa tantas veces que a realidade supere á ficción.

Fonte: https://luzes.gal/06/01/2022/luzes-publico/virtudes-sanchez-o-empoderamento-dunha-emigrantegalega-que-sostivo-a-sua-familia-durante-decadas/

“No se puede renunciar al pasado, hay que mirarlo para entenderlo” Entrevista con Xesús Fraga

Hacía casi veinte años que el Premio Nacional de Narrativa no recaía en una obra escrita originalmente en gallego. Lo ha logrado “Virtudes (y misterios)” (Galaxia/Xordica), una historia familiar marcada por la emigración en la que el autor sigue los pasos de su abuela Virtudes, emigrada desde su Betanzos natal hasta Londres en 1961.

Virtudes emigra a Londres cuando tiene 27 años y deja tres hijas en Galicia, una de ellas Isabel, la madre de Xesús Fraga. El marido de Virtudes se había marchado a Venezuela y de él apenas se volvió a saber. Su historia es la de la clase trabajadora gallega que puso rumbo a Europa entre 1951 y 1975 en busca de una vida mejor y a la que, en este caso, la cultura le abrió otros horizontes.

Xesús Fraga es redactor de la sección de Cultura en La Voz de Galicia, ha publicado tres libros anteriormente y ha traducido del gallego al castellano a Nabokov, Jack Kerouac o Sylvia Plath. Es una persona tímida, introvertida y reflexiva, que ha tenido que hacer un ejercicio mayúsculo de introspección para escribir un relato muy personal en el que desvela algunas intimidades de su historia familiar. Ese mismo tono íntimo domina nuestro encuentro, salpicado, como en toda conversación con él, por notas de erudición, anécdotas asombrosas y toques de fino humor.

¿Qué sentiste cuando recibiste la llamada del ministro comunicándote el premio?

Llevaba unas horas de jornada laboral cuando recibo la llamada del Ministerio de Cultura. Como ya se habían fallado todos los otros galardones de ámbito cultural de este año, tuve la certeza de que había ganado el premio. Me pareció un sueño pero que este sueño obedecía a una lógica por el trabajo bien hecho. Me inundó un gran alivio, una euforia tranquila. Era la confirmación de que tantos años dedicados a este libro, con una inversión emocional tan grande, había merecido la pena. Me sentí un poco como Nadal después de un largo partido lleno de tensión. Me liberé de tanta presión tirándome en la moqueta del periódico con los brazos en cruz y las piernas abiertas. Había conseguido lo que cualquier escritor anhela.

Esta historia te llevaba rondando desde hacía mucho tiempo, tanto como corresponde a una historia que es la de tu propia vida. ¿Cuándo decides que tienes que ponerte con ella?

Xesús Fraga en Londres Foto: La Voz de Galicia

Tuvo que ser la muerte de mi padre la que me situó ante el espejo y me hizo consciente de la fragilidad de nuestras vidas y me dio el impulso definitivo de la escritura. Tardé mucho tiempo en decidirme, pero todos estos años de espera me sirvieron para reflexionar más hondamente sobre todas estas vivencias familiares. Desde que me pongo con el proyecto definitivo me paso cuatro o cinco años dándole forma, aunque la idea estaba en mi cabeza desde mucho antes.

¿Desvelar algunos episodios incómodos de tu historia familiar fue un freno durante el proceso creativo? En una ocasión te escuché contar que Julian Barnes te había aconsejado que guardases la historia en un cajón y que la publicases solo cuando ya no estuvieran vivas las personas de tu familia a las que pudiera afectar lo narrado en este libro.

Yo tenía claro que era una historia que solo podía contar yo, que tenía que tratar de contarla lo mejor posible. Me cargué seguramente con un exceso de responsabilidad que

Julian Barnes, autor de “Arthur & George”, traducida ao galego por Xesús Fraga

paralizaba y me impedía seguir adelante. Era excesivamente riguroso con lo que llevaba escrito. Esta fue una de las grandes dificultades que tuve al empezar con este libro. Cuando hablaba con mi familia sobre los avatares de su vida y me relataban algunos episodios para mí desconocidos de la historia familiar, me daba cuenta de que el abandono y la ausencia de mi abuelo habían creado un trauma profundo en la familia, sobre todo en mi madre y en mis tías. Si yo escarbaba en esas heridas corría el riesgo de que se volviesen a abrir. No quería causar un dolor gratuito a mi familia, ni hacer un ajuste de cuentas ni juzgar a nadie. Tampoco quería hacer de mi abuela una heroína y de mi abuelo un demonio. Yo solo pretendía entender lo que había pasado y contarlo de la manera más sencilla y digna posible, sin caer en sensacionalismos ni en sensiblerías. No se puede renunciar al pasado, hay que mirarlo para entenderlo.

En esta historia aparecen tus abuelos, tus padres, tus tías, junto con una cantidad de personajes

Foto: JotDown

secundarios también fascinantes. También estás tú mismo, pero el eje de la narración será tu abuela.

Realmente, ella fue el motor de la familia, ella fue la que dio el impulso para que la familia saliese adelante. Mi abuela Virtudes asumió el rol que se entendía que tenía que haber asumido mi abuelo. Emigra a Londres pensando en la familia. Como es una presencia habitual en tu vida y además es tu abuela, no eres consciente de sus posibilidades como personaje literario. Ella tenía una mezcla de mal genio y sentido del humor que la convertía en una persona irresistible. Cuando empiezo a tomar notas y a reflexionar sobre lo que tengo entre manos, me doy cuenta de que era una mujer excepcional. Y entonces, por derecho propio, sabes que tiene que asumir el protagonismo de la historia.

La historia de la emigración está repleta de epopeyas, historias de hombres hechos a sí mismos, de triunfadores y también de algún fracasado. Pero yo quería incorporar al repertorio de la emigración un relato más doméstico, basado en las emociones de esas mujeres que renunciaron a tantas cosas por ayudar a su familia y se incorporaron a la vida de urbes tan grandes como Londres. Ese fue el caso de mi abuela y de mis padres. La emigración gallega a Europa, acontecida mayormente en los años sesenta y setenta del pasado siglo, apenas estaba narrada. Me propuse hablar también de la emigración del retorno y contar el desajuste con el que se encuentra el emigrante que retorna a su lugar de origen y no encuentra la Arcadia con la que había soñado y que tantas veces había recreado en su imaginación. La emigración, con todo lo dura que es y las problemáticas que acarrea, tuvo sus ventajas y permitió reinventarse a muchas personas. A mi abuela le dio unas oportunidades laborales que aquí no tenía. Ella obtuvo un

¿Cómo encaraste escribir una novela sobre la emigración siendo este un tema tan presente en la literatura gallega?

respeto por parte de sus patrones que aquí no alcanzó. Le dio la oportunidad de volver a empezar y de llevar una vida digna. Mi madre, gracias a la adquisición de otro idioma, pudo acceder a una cultura globalizada que la reafirmó en su idea sobre el poder transformador de la cultura y de las artes. Y todo esto me lo transmitió a mí. Para mi madre fue una llave de oro. También están latentes las circunstancias de la siguiente generación emigrante, la de los hijos de los emigrantes, que nacen con un pie en una cultura y otro pie en la otra.

Suburbio en Whitechapel. Londres. 1969

No sé si podemos decir que este libro es una novela, una historia autobiográfica… ¿en qué molde genérico lo encuadrarías?

Cuando comencé este proyecto me planteé si escribir una novela o utilizar otro género narrativo. La novela implicaba recrear, fabular, crear una ficción a partir de hechos reales, lo que me daría más libertad creativa. También pensé en una novela sin ficción que recorriese no solo esos años de mi infancia londinense, sino todas las circunstancias que

desembocaron en que yo naciese allí. Una historia de tanta entidad y fuerza como esta requería un registro más apegado a la realidad, así que finalmente se impuso este modelo. Al principio del libro digo que no quiero inventar porque sería un falso ejercicio de fabulación, pero luego admito que tiro de la memoria y eso también es fabular.

¿La historia de tu familia ha quedado definitivamente cerrada después de Virtudes…?

Como dijo Sean Connery, a quien mi familia conoció porque le limpiaba la casa, “nunca digas nunca jamás”, aunque por ahora ya he contado lo que tenía que contar. Quizás queden ángulos nuevos que varíen la historia familiar o nuevos episodios que puedan cambiar mi perspectiva de los hechos y me hagan replantear esta decisión. Hay historias maravillosas que tienen que ver con mi fascinación por la ciudad de Londres que quizás deban esperar porque no quiero escribir dos libros seguidos tan emparentados temáticamente. Desde la ficción he pensado en otras historias que tienen que ver con la familia. El tema de la familia es un entorno muy propicio para un narrador por ser un microcosmo donde está reflejado en miniatura el mundo. Todos los temas de la literatura están incluidos en una historia familiar. Muchos de nuestros libros favoritos tienen que ver con la familia. Desde la Biblia, la historia de muchas familias, o la Odisea. El comienzo de Virtudes (y misterios) es un homenaje a un libro para mí fundamental, Léxico familiar de Natalia Ginzburg.

¿Cómo piensas que cambiará tu vida de escritor después de este premio?

Por un lado, me abre perspectivas con las que no contaba. Ahora voy a llegar a más lectores y me va a abrir puertas que antes estaban cerradas. Para mí es la confirmación de que el esfuerzo ha valido la pena y de que hay un camino que merece la pena explorar. Ahora tengo la garantía de afrontar con garantías este camino. Si antes me atenazaba la responsabilidad de hablar de mi familia, ahora tendré la responsabilidad de llevar el premio conmigo y lo que eso supone. La literatura consiste en afrontar siempre nuevos retos.

Versión en castelán editada por Nórdica Fonte: https://librujula.publico.es/xesus-fraga-no-se-puede-renunciar-al-pasado-hay-que-mirarlo-paraentenderlo/
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.