Жинақ 11 11 2016 by bekzhan_arystanov

Пікір жазған: М.А.Галимжанова- «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты директоры п.ғ.к.профессор, академик Үштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың алғашқы сатысы: республикалық ғылыми-тәжірибелік on-line семинар жинақ,- Атырау, 2016-126 б

Бұл жинаққа «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институт базасында біліктілік арттыру курсынан өткен, шығармашылықпен жұмыс жасайтын педагогтарының іс-тәжірибесі көрсетілген. Жинақта бәсекеге қабілетті ұрпақтың тілді меңгеруі туралы баяндамалары жинақталған. Жинақ білім беру ұйымдарының педагог қызметкерлеріне арналған.

АЛҒЫСӨЗ Ташмуханова Орал Матжанқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ директордың оқу – әдістемелік жұмыстары жөніндегі орынбасары, доцент

Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария еткеніне он жылға жуықтады. Осы уақыт ішінде үш тілділік саясатын жүзеге асыру мақсатында бірқатар шаралар жасақталып, іске асырылып келеді. «Үш тұғырлы тіл» саясаты әлемдегі дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылуды мақсат еткен егемен еліміздің еңселі ертеңі үшін аса маңызды екені белгілі. Үш тұғырлы тіл саясатының сара жолы ұлтымыздың бәсекеге қабілеттілігін үнемі арттырып отыратынын басты назарда ұстаған жөн. Үштұғырлы тіл жай ғана әдемі тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ, ол– өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Бүгінгі таңда ТМД мен Орталық Азияның көшбасшы мемлекетіне айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты–бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу– әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр. «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл – өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет, делінген «Қазақстан-2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында. Бұдан шығатын түйін біреу-ақ: қазақ тілі мемлекеттік тіл ретінде ең бірінші орында дамып, өркендей береді. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Жедел қарқынмен дамып, өзгеріп жатқан бүгінгі заманда, тілдің үштұғырлылығы саясаты жаһандану талаптарына төтеп беруді міндеттейді. Біздің елдегі үштұғырлы тіл – Қазақстанның бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына қосылуының кепілі әрі мүмкіндігі. Әлеуметтік-экономикалық өзгерістер, білім беру саласындағы жаңа бағыттар ағылшын тілін оқытуды үнемі жетілдіруді, оқытудың ғылыми және әдістемелік деңгейін көтеру міндеттерін жүзеге асыруды талап етуде. 3

Қазіргі уақытта «Үш тұғырлы тіл» идеясы еліміздің білім беру жүйесіне зор қарқынмен ене бастады. Атап айтсақ, Назарбаев Зияткерлік мектептерінде үштілді білім беру саясаты бойынша бағдарлама мазмұнына тілдің кіріктірілуі, командалық оқыту және тілдік ортаға енгізу негізінде үш тілді білім берудің жоспарлануы мектептерде үш тілде оқыту жүйесін енгізу маңыздылығының арта түскенін нақтылайды. Бұл - Елбасының үштұғырлы тіл саясатын қолдаудың білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отырғанының дәлелі. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында үш тілде білім беруді ілгерілету жөніндегі 2015-2016 жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жасақталып, үштұғырлы тіл саясатын жүзеге асыруда көптеген шаралар, ғылыми-практикалық конференция, семинарлар, дөңгелек үстел т.б. өткізуді жоспарлы жүргізуде.Осындай шараның бірі-бүгінгі өткізіліп отырған семинардың мақсаты - жан-жақты дамыған, шығармашылығы мол, бірнеше тілді меңгерген кәсіби құзыретті тұлға қалыптастыру, үштұғырлы тіл ұстанымын жүзеге асыру, өзара тәжірибе алмасу. Семинар жұмысына қатысушылардың осы мақсатқа бағытталған ғылыми жұмыстары мен құнды пікірлері нәтижелі ізденіске жетелейді деген сенімдемін. Құрметті әріптестер! Бүгінгі семинар жұмысына сәттілік тілей отырып, баршаңызға шығармашылық табыс тілеймін!

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ САЛАСЫНДА КӨПТІЛДІЛІКТІ ЕНГІЗУДІҢ ЖАҒДАЙЫ МЕН ПРОБЛЕМАЛАРЫ Суюндыкова Баян Сабитқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақмола облысы бойынша ПҚБАИ «Жаратылыстану(гуманитарлы) ПОӘ және ИТ» кафедрасының аға оқытушысы

Қазақ елі қазіргі таңда көп ұлтты мемлекеттің дәрежесінде бейбітшілікте, бірліктің берекесінде, татулықтың қазанында бірге қайнап жатыр. Бір үйдің баласындай халықтардың достығында шек жоқ. Бұл туралы Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқы ассамблеясының ХХ съезінде сөйлеген сөзінде: Қазақ жері 100-ден астам ұлтты біріктіріп отыр. «Біздің елімізде бірде-бір этнос өзінің тілін жоғалтқан жоқ. Біз ең кіші деген этникалық топтардың тілі мен мәдениетінің де дамуына бар мүмкіндікті жасап отырмыз. Әрине, осы этникалық көпшілік бір ұлтқа айналу үшін өте мықты цемент керек. Ол –мемлекеттік тіл қазақ тілі»-деп шегелеп берген болатын. [1] Ал енді қоғам, өмір бір орында тоқтап қалмайтыны баршамызға белгілі. Қазақ елі де, оның эканомикасы, саясаты, білімі, идеясы, мемлекеттің қажеттілігі күннен күнге дамуда.Халықтың сұранысына қарай, халықтың қажеттілігіне қарай, халықтың болашағына көз жүгірте отырып, заман талабы, әлемдік деңгейде дамуды қажет етіп отыр. Әлемдік деңгейде дамудың бірден-бір жолыүш тілді меңгеру. Қазақстандағы көпұлтты халықтардың мемлекеттік тілі-қазақ тілі. [3]Мемлекеттік тілді меңгермей жатып, басқа тілді меңгеру ол да қазір қай жерге барсаңызда толыққанды білімді болмай жататындығын жұмыс барысында байқалып жатады. Қазақстанда тұрып туған жердің тілін білмеу, дәстүрін,салтын, тарихын білмеу,әрине, толыққанды білімді азаматтыққа жатпайды. А.Тойғанбаев та қазақ тілінің қоғамдағы орны туралы былай дейді: «Қазақстан халқына ХХІ ғасырдағы қазақ мәдениеті өте қажет. [2] Ал ол тек қазақ тілінде ғана креативті»- деген ойы тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні. Қазақ тілінің креативтілігін әлемге таныту, әлемді қызықтыру, әлем адамдарының қазақ тілінде сөйлеуіне ынталандыратын қадамдарды жасау қазақ елінің, Қазақстан адамдарының бірінші міндетіне айналуы елдігіміздің бірлігі деп ойлаймын. Қазақстандағы қазіргі білім берудің маңызды бөлігі- осы үштұғырлы тілде білім беру. Ол дегенің білім алушылардың басқа ұлттардың мәдениетін білуі,өмір сүру салтын, дәстүрін білу, халықтардың рухани құндылықтарын тану, өзге ұлттардың мәдени құндылықтарын сыйлау, қадірлеу жүйесі. Қазіргі таңда Қазақстандағы халықтар үшін қазақ тілі мен қатар орыс тілі және ағылшын тілі де маңызды.Ел үшін Ежелден келе жатқан ұлттардың достық қарым-қатынас тілі орыс тілі болып келді. Орыс тілі қазақ жерінде сыйластықтың, ынтымақтасқан қарым-қатынас тілі ретінде екінші тіл болып әбден қалыптасты.

Ал енді үшінші тіл ағылшын тілі әлемдік деңгейдегі қарым-қатынастың тілі, мәдениеті дамыған, өз тілдерін қалыптастырып алған мемлекеттердің барлығы осы ағылшын тілін меңгеріп, осы тіл арқылы басқа мемлекеттердің табиғатымен, тарихымен, салт-дәстүрімен алмасуда. Еліміз тілдің үштұғырлы саясаты мәселесін көтергенде мәдениетаралық тілдер тоғысында мәдениеттер сұхбаттастығы мәселесіне де айрықша назар аударады. Бұл халықтың өзара түсінісуі мен ынтымақтастық жағдайында өмір сүруі үшін аса қажет өркениет талабы. Әлем мойындап отырған функционалдық сауаттылықтың негізі де осы үш тілді меңгеру арқылы дамитындығына халықтың көзі жетіп отыр деп ойлаймын. Ал білім беру ұйымдары осы үштілділікті меңгерудің тиімді жолдары мен инновациялық әдіс-тәсілдерін зерттеп, анықтап білім беру саласына енгізуді бастап кетті. Үш тұғырлы тілді меңгеруде туындайтын мәселелер де бар, жоқ емес. Ол мәселелерді атап айтатын болсам: - Оқушылар үшін тілді меңгерудің маңыздылығын барлық ата-аналардың түсіне бермеуі; - Лауазымды қызметтегі азаматтардың үш тілді меңгерудің қажеттілігі неде? сұрағына мән бермеуі; - Қазақ тілін білмей жатып, басқа тілдіің қажеттілігі неде? -деген пікірлердің туындауы; - Орыс тілінде сөйлей аламын, ағылшын тілін білемін,қазақ тілі міндетті емес деп қарайтындардың пікірлері немесе қазақ тілінде сөйлей аламын басқа тілдің маған не қажеті бар деген ойлардың бар болуы; Жоғарыда айтылған мәселелерді шешу үшін қазір білім беру ұйымдарында жаңартылған бағдарлама аясында білім алу жүйесі басталды.Бұл жүйе оқушының өмір сүруіне, өмірде биік шыңдарға қол жеткізе алуына демеу болатын мұғалімнің әдістері мен тәсілдерін өзгерту. Оқушының табыстылғын, табысқа өз қабілетімен жетуіне мүмкіндік беретін мұғалімдердің білімін жетілдіру. Оқушының оқуын бағалау, өзін-өзі бағалауы, белгілі, түсінікті критерилерді белгілей отырып мақсатқа жетуін қадағалау арқылы оқушының «МЕН»-і қалыптасуына, өмір сүруде өз қажеттілігін жасай алатын, тығырықтан шығудың амалдарын тауып, өз мәселесін шеше алатын тұлға дайындау. Оқушы тұлғасы бір тілмен шектелмей, өзінің тұлғалық қабілетін осы үш тілді меңгерген жағдайда жүзеге асыра алады. Қазақ елі әлеммен қарым-қатынаста өмір сүріп жатыр. Әлемдік деңгейде білім алу дегеніміз де осы үш тұғырлы тілді меңгерген жағдайда сауатты білім болатынын өмір дәлелдеп отыр. Тілді үйреніп, түсініп қолдану үшін сөйлесімді дамытудың маңыздылығы бар. Зерттеу парадигмаларының өзгерісі бойынша айтатын болсақ, тіл сөйлеу үстінде ашыла түседі. Ал танымдық парадигмада тіл қабылдаумен, түсінумен тіл мен мәдениетті байланыстыра оқытқанда,сөздің немесе ұғымның қалтарысындағы өзге әлем бейнесі мағынасымен тең түсіндіріледі. Және сол қалтарыстағы мағына тіл арқылы жарыққа шығады. Сондықтан қазіргі кездегі 6

негізгі оқыту тәсілі ойлап сөйлеу әрекетін дамытуға бағытталған. Содықтан үштұғырлы тілді меңгеруде күнделікті қолданып жүрген дәстүрлі әдістерді қолданғаннан гөрі, табиғи әдістердің негізінде тірек сөздерді пайдалану, дидактикалық жаттығуларды гипермәтіндік бағытта түсіну, ғылыми ұғымдарды фреймдік тұрғыда қабылдауды міндеттейді. Үш тұғырлы тілдерді оқыту үшін қолданылатын әдістің тиімділігі адам мінезіне, әңгімелесудің өзара қарымқатынасын,тілдесімнің негізгі мәселелеріне, мазмүнын ескеру қажет деп ойлаймын. Тілді меңгерудің тағы бір тиімді әдісі табиғи әдіс, бұл әдіс сөз мағынасын түсінуі үшін қолмен ұстап, көзбен көріп, дәмін татқан жағдайда түсінікті, Сөздерді есінде сақтай алады,өмірінде қолдана алады. Өмірде қолданылатын, мәселені шеше алатын, іскерлік қарымқатынастарды ұйымдастыра білу, ынтымақтастық қарым-қатынас әдісі деп айтар едім. Сондықтан қазіргі жас ұрпақтың бойында әлем бейнесі туралы білімінің болуы, өзге ел мәдениетінен хабарының болуы басты міндетке айналғаны анық. Үштұғырлы тілді елімізде дамытудың бірден-бір тағы бір табысты жолы, жас ұрпақтың келешегін ойлау, жағдай жасау, дамыту жолдарын жүйелеп қарастыру болатын. Сонымен қатар тілді меңгерудің мәселелерін шешудің ең тиімді жолы-білім беру мекемесінде жұмыс жасайтын педагогтардың біліктілігін арттыру, қайта даярлауды қажет ету. Осы мақсатты негізге ала отырып, 2016 жылы Ақмола облысы бойынша «Өрлеу»БҚБА ҚД институты жаңартылған білім беру бағдарламасы аясында бастауыш сынып мұғалімдері мен сол бастауышқа беретін 1349 қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі мұғалімдерін қайта даярлықтан өткізді. Даярлықтан өткен мұғалімдер қыркүйектен бастап жаңартылған бағдарлама бойынша сабақ жүргізуде. Бұл бағдарламадан күтетін нәтиже жоғарыда айтылған мәселелерді шешуге, жетістікке жетуге мүмкіндік болды. Ақмола облысы бойынша БҚБА ҚД институты педалогтардың білімін жетілдіруді ұйымдастыруда өзіндік ерекшелігі бар. Ерекшелігі- институт қызметкерлерінің ынтымақтастық қарым-қатынасы, тыңдаушыларға деген жылы лебіздері, аудиториядағы барлық топтардың бірлесіп жұмысқа жұмылдырылуы, тренингтерді ұйымдастыруда мұғалімдердің белсенді жұмыс жасауына көмек беру, демеу, бағыттау жұмысының ең маңыздысы топта жиналған тыңдаущылардың қажеттіліктері мен қабілеттерін анықтап алу, оны дамыту, өз қабілеттерінің арқасында курс мазмұнын қабылдауына жағдай жасау. Осындай орта құрылған жағдайда жаңа бағдарлама мазмұнындағы үштілді меңгерудің тиімді жолдарының бірі осы ынтымақтастық атмосфераның орнауында ғана тиімді болатынын тәжірибе көрсетуде. Үш тұғырлы тілді меңгеруде туындайтын мәселелерді жоюда ата-аналар үшін, оқушының қабілетін дамытуда осы педагогтардың ықпалы, бағыт-бағдары, ұйымдастыруы белсенді болуы шарт. Ал педагогтарды дайындауда институт көп жұмыстарды атқаруға тура келеді: - Үштілді меңгеруді ендіру аясында барлық білім беру ұйымдарының педагогтары үшін тұжырымдамалық тәсілдер бойынша стратегиялық бағыттарды ұйымдастыру; 7

- сапалы білім берудің қолжетімділігін қамтамасыз ету үшін, ғылымипедагогикалық негізді қалыптастыру; - Мектепке дейінгі, орта мектептері, кәсіби-техникалық колледждер үшін ағылшын тілінде оқытатын педагог кадрларды дайындау; - Білім беру ұйымдарының ұжымы мен мұғалімдері үшін желілік қауымдастықтың ақпараттық кеңістігін құру; - Мұғалімдердің мектептегі тәжірибесін жақсарту бойынша болашақ білімдерін белсендіру, қабілеттерін қолдана білуіне мүмкіндік жасау; - Қазақстан мектебі оқушыларының бәсекеге қабілеттілігі мен оқудағы табыстылығын дамыту мақсатында мектеп тәжірибесінде үш тілді ендіруде түйінді идеяларын ендіруде курсаралық мониторингтерін өткізу, ұйымдастыру. Білім берудің барлық деңгейлерінде үштілділікті ендіру бойынша педагог қызметкерлердің білімін жетілдірудің ең негізгі міндеттері мен мақсаттарының бірі- Қазақстан республикасының үш тұғырлы тілді оқытудың саясатын жүзеге асыру.[4] Білім берудің барлық деңгейлерінде үш тілділікті ендіру аясында педагогтардың білім жетілдіруде негізгі міндеттері: - Білім беру ұйымдарында үш тілділікті ендіру бойынша педагогтардың білім алу мен білім беру деңгейіне жағдай жасау; - Білім беруде қазіргі қажеттіліктерді ескере отырып педагогтардың білім беру үрдісін оқу-әдістемелік және ақпараттық-техникалық құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуді жүзеге асыру; - Педагогтардың кәсіби шеберлігін дамыту, ынталандыру қабілетінің дамуына жағдай жасау; - Қазіргі заман талабына сай жаңа кәсіби педагогикалық біліммен, жаңа педагогикалық технологиялармен қарулану; - Педагогтардың білімін көтеруде жеке бағдарламалар жасау; - Барлық білім беру ұйымдарының үш тілділікті оқытуды жүзеге асырудың тиімді жақтарын бағалау; - Барлық білім беру ұйымдарында үш тілді білім беруді ендіру аясында үздіксіз білім беру мен жүйелілігін жүзеге асыруды ұйымдастыру; - Барлық педагогтар үшін білім беру бағдарламасының ашықтығы мен қолжетімді болуына мүмкіндік жасау; - Қазіргі білім беруді дамыту жүйесін есепке ала отырып, оқу-әдістемелік және ақпараттық-технологиялық білім беруді жүзеге асыруда кешенді тәсілдерді қолдану; - Мамандарды дайындау мақсатында үш тілді еркін меңгеретін тілді оқытудың кәсіби бағыттылығын дайындау; Үш тілді білім беру бағдарламасының Қазақстанда ендірілуі білім берудің жаңа модельдерін құру үшін өскелең ұрпақтың жахандық жағдайында бәсекеге қабілетті болуына мүмкіндік береді. Қазақстанда болып жатқан білім беруді модернизациялау жүйесі қазіргі нарықтық еңбектің коммуникативтіқұзіреттіліктің,кәсіби-жинақылықтың,шығармашыл сыни ойлайтын 8

мамандардың сұранысы. Сондықтан қазіргі педагогтардың алдында ең маңызды міндеттердің бірі - әлемдегі халықтардың мәдениетін, салт-дәстүрлерін білу, жалпы адамгершілік құндылықтар мен әлемдік мәдениетті білу бойынша білім беру ортасын құруда әлеуетті-белсенді тұлғаны қалыптастыру. Міне, жоғарыда айтылған мәселелерді шешуде педагогтардың алдында көп міндеттер бар. Ол тек педагогтардың ғана міндеті емес, қазақ азаматының міндеті деп ойлаймын. Мәселелерді шешеміз. Барлық қазақ халқының қолынан келетіні белгілі. Қандай жағдайда бұл мәселелер шешіледі? Білім беру ұйымдарының бірлесіп жұмыс жасаған жағдайында. Аққу, Шортан һәм шаянның ісін жасамай, бірлескен жүйенің, бірлескен бірауыздылықтың арқасында, түсіністіктің, адамгершіліктің, жас ұрпақты қолдаған жағдайда жаһандық бәсекеге қабілетті бола аламыз. Бірлік болған жағдайда нәтиже көреміз. Бірлігі жарасқан Мәңгілік Ел болуымыздың маңызды жолы осы жас ұрпақтың, педагогтардың қолында дер едім. Қолданылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Президенті Н.А. НазарбаевтыңҚазақстан халықтары ассамблеясының ХХII сессиясы, Астана, 23 сәуір 2015 жыл; 2.Э.Д.Сулейменова, Ж.С.Смагулова.Языковая ситуация и языковое планирование в Казахстане. Алматы: Казақ университетi, 2005; 3. Мақала №6 «Тілдер туралы Заң».

КӨПТІЛДЕ БІЛІМ БЕРУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ Қылышбекова Нұрсәуле Ұқанбайқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Алматы облысы бойынша ПҚБАИ «Мұғалімнің кәсіби дамуын психологиялық-педагогикалық тұрғыдан қолдау» кафедрасының аға оқытушысы, филология ғылымдарының магистрі

Бүгінгі технология және жаһандану заманында өскелең ұрпақты көпмәдениеттілікке тәрбиелеу үдерісін іздестіру қарқынды жүргізіліп отырғанын байқауға болады. Қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара тәуелділігі басым әлемде жас ұрпақты бәсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы көптілді мәдениетке тәрбиелеу болып табылады.Қазір көптілді білім беру –мектептегі оқу пәндерін екі немесе одан да көп тілде оқыту, жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік. Көптілді білім беру–көптілді тұлғаны қалыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық қатынас жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін-өзі жүзеге асыра алуына, бәсекеге қабілеттілігіне және әлеуметтік ұтқырлығына тікелей байланысты.

Қазақстан Республикасының шет елдермен халық-аралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін шет тілін білетін мамандар қажет-ақ. Елбасы Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің–мемлекеттік тіл ретінде- қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде- орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз -оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет аясын кеңейту бізде шешімін таппай жатқан мәселе. Ол ұлттық келісім мен Қазақстандық патриотизмді нығайтудағы рөлін арттыру ең басты мәселелердің бірі. Орыс тілінің лингвистикалық белсенділігін сақтау және ағылшын тілін жаhандану экономикасындағы ғылыми – ақпарат алудағы желісін кеңейту негізгі тақырыбына айналды.Еліміздің басқа мемлекеттермен қарымқатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару–біздің қазіргі кездегі міндетіміз. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап, жас маманның кәсіби білімділігін, біліктілігі мен дағдысын қойып отыр.Мектептегі білім беру міндеттерінің негізгілерінің бірі–оқушыны шынайы әлем жағдайындағы өмірге дайындау.Қазіргі кезде оқушыларға ағылшын тілін оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, бейне кешені – оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады.Сондай-ақ оқыту үдерісінде мультимедиа бағдарламасының көмегімен, ғаламтордан алынған әлемдік жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі әдіс–тәсілдері,комуникативтік бағыттағы оқыту элементтері кең қолданылады. Тілге байланысты оқу процесінде жүйелі жетілдіру жұмыстары жүргізіліп отырады, атап айтсақ ашық сабақтар, пікір-сайыстар, семинар, конференциялар, практикалық сабақтар, дөңгелек үстелдер, кездесулер, өзара сабаққа қатынасып талдау, оқушылардың зерттеу жұмысымен айналысулары, сонымен қатар студенттердің жеке ізденіс жұмыстарына басшылық ету. Кәсіби педагогикалық шеберлікті, шынайылықты талап ететін қазіргі заманда ұстаздың әрбір ісін, жоспарын мұқият зерделеуін қажетсінеді. Яғни, 10

жаңаша білім беруде оқытушыларға қойылатын талаптар. Сондықтан көптілді білім берудің мақсаты: -әлем бірлестігінің жағдайында бәсекеге түсе алатын көптілді тұлғаны дамыту. Міндеттері: -әр оқушының жеке қабілеттерін көптілді дамытуды қамтамасыздандыратын жағдай жасау; -әртүрлі деңгейдегі мәселелерді шешуге бағытталған оқушылардың жобалары. Күтілетін нәтиже, көптілді меңгерген, өзін-өзі әлеуметтік және кәсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге қабілетті тұлға. Бүгінде елімізде ағылшын тілді мамандарды даярлау ісіне ерекше мән берілуде. Алайда, бізде қазақ және орыс тілдерін игеру сияқты ағылшын тілін үйрену, сондай-ақ осы тілде сабақ беруде көптеген кемшіліктер бар. Оның салдарын барлығымыз сезініп отырмыз. Көптілді білім беру жүйесі аясында білім саласындағы оқуәдістемелік құралдар қайта қарастырылады. Себебі, осы саладағы ағылшын тілін оқыту жұмысы әлемдік талапқа сай емес. Осыған байланысты келешекте осы мәселені шешу үшін нақты іс-шаралар өткізілу керек. Сондықтан жоғары білім беруді жаңартудың негізгі құжаттарында ең негізгі мақсат білікті маман даярлау деп көрсетілген болатын. Ол жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы, әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген тұлға болуы тиіс. Бұл міндетті шешудің маңыздылығы Қазақстанның жаhандану жағдайында ұлттық білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасы септігін тигізді деп айтар едім. Қазақстандықтардың үш тілді еркін меңгеруі туралы идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру бүгінде отандық мектептен маманның шығармашылық өзін-өзі жетілдіру саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығыйту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталған көптілді білім беруді енгізуді талап етеді. Бұл мәселенің бүгінде мемлекеттік деңгейде талқыланып, білім реформалары аясында қарастырылып отырғандығы қуантады.Қазіргі таңда оқушыларға компьютермен, интернетпен,интербелсенді тақтамен сабақ өткізу толығымен жолға қойылып отыр. Көптеген мұғалімдер осы уақытқа дейін техникалық құралдармен сабақ өтіп, оның қаншалықты тиімді екенін дәлелдеді. Компьютермен сабақ өткізу арқылы оның қолданылуын үйрене отырып телесабақтарды тың, жаңа деңгейде өткізуге, оқытушы мен оқушының қарымқатынасының педагогикалық және методикалық тұрғыдан сараланып алынған алуан түрлі қызмет түрлерінің қолданылуы жүзеге асады. Компьютерді қолдану 11

барысында өздерін қызықтыратын әр түрлі мәселелерді шешуге болады және талқылайды. Компьютермен бала жазады,оқиды,түрлі тестер орындайды. Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағы уақытты ұтасың, дәл, тиянақты оқу-материалдарын алдын-ала дайындап, оқушыға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай,үлгермей отырған оқушы болмайды, себебі оның алдында бәрі дайын тұр. Сонымен қатар мұғалім қазіргі мектептегі ақпараттық құралдарды жетік меңгеру, Power Point, Active Studio бағдарламаларымен жұмыс істеп қана қоймай үнемі интернет жүйесіндегі жаңалықтар мен өзгерістерді өзінің кәсіби шеберлігіне қолдана білу, білім кеңістігін кеңейту, ашу бағытындағы өзгерістер мен әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге талпыну керек. Соңғы кезде уақыт көрсетіп отырғандай, мұғаліммен салыстырғанда оқушыда көп ақпарат болатыны кейінгі көрсетілген тәжірибелер дәлелдеп отыр. Сондықтан әрбір мұғалім өз қызметіне ақпараттық технологияны пайдалана білуі кажет.Бұл мәселе білім беруді ақпараттандырудың қажетті шартына айналып отыр.Қазіргі кезде адамның кәсіби шеберлігіне, білім өрісіне, зиялылық және таным деңгейіне өмірдің өзі биік талаптар қойып отыр. Көптілділікті дамыту мәселесінің туындаған себебі мемлекет дамуымен тікелей байланысты. Осы тұрғыда ең маңызды істің бірі – жалпыға міндетті білім беру стандартын оқушылар мен студенттерге меңгерте отыра, оларды көптілді тұлға ретінде қалыптастыру. Бұл кезде «оқыту технологиясы» ұғымына сүйенеміз. Оның мағынасы: қысқа уақыт ішінде күшқуат пенен құралдарды аз жұмсай отырып, алға қойылған оқыту мақсатына жетуді қамтамасыз ететін ғылыми ұйымдастырылған еңбектің неғұрлым тиімді тәсілдерінің жиынтығы. Технология қолданбаса, стандартта берілген сағатты пәннің мазмұнымен қосымша мемлекеттік немесе ағылшын тілді меңгеру мүмкін емес: немесе стандарт оқыту тілінде ғана меңгеріледі, немесе екінші тілмен шұғылданып, стандарт мазмұны толық меңгерілмей қалуы мүмкін. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік әріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қ.Р «Тілдер туралы» Заңы 2.Қ.Р «Білім туралы» Заңы 3.12 жылдық көшуге арналған білімді дамыту бағдарламасы.

KAZAKHSTANI SCHOOLS IN THE FRAMEWORK OF TRILINGUALISM Рахметова Сәуле Саиновна Атырау қаласы, Назарбаев зияткерлік мектебінің ағылшын тілі мұғалімі

Multilingualism is now becoming a critical factor in modern, multicultural world. Development of multicultural and fully harmonious personality is one of the main goals of education of the Republic of Kazakhstan. The state educational policy in the field of teaching foreign languages is based on the recognition of the importance of promoting multilingualism on the territory of Kazakhstan.In our country the program of trilingualism is successfully used in "Nazarbayev Intellectual Schools». The aim of trilingual education is the formation of a citizen with a sense of respect and understanding for other cultures able to live in peace and harmony with people of different nationalities. The effectiveness of the trilingual education is that students are more highly motivated, show high academic performance in all subjects develop communicative skills and knowledge of students through the study of the three languages. Multilingual education is the basis of formation of the polycultural personality. Kazakh language is the state language, knowledge of Russian language and one foreign language broadens the mind to know the students, contributes to the multilateral development, the development of culture of interethnic communication, influences the formation of planetary thinking and tolerance. In-depth study of the Kazakh language, and training in three languages is one of the main directions of the pedagogical process in secondary education today. Trilingualism is declared, but in the society yet has not received it.. Because first we have to solve the problem with the Kazakh language, as it exists, and then to make steps towards the two and trilingualism. The purpose is beautiful, but very hard to teach the three languages to all students in schools. Today, the state and each person understands how important the knowledge of languages. To speak the same language is not enough, because we live in a certain geopolitical space. The modern young man, not knowing the languages will lag behind in getting the information that is necessary for professional growth. An integral part of the educational program in Nazarbayev Intellectual schools (NIS) is the policy of trilingual education. It is implemented through a parallel study of subjects in Kazakh, Russian and English. The project on creation of Nazarbayev Intellectual schools were initiated by the President Nursultan Nazarbayev in 2008. Currently across the country there are 20 NIS, with an enrollment of 510 students . Kazakhstan should be perceived worldwide as a highly educated country which population can use three languages.They are :Kazakh language which is the state language, Russian as the language of inter-ethnic communication, and English as the language of successful integration into the global economy.In order to integrate into the global inspection space of the Republic of Kazakhstan has chosen the strategic course of orientation to the world standards of inspection practices taking into account preservation of the best traditions and standards of national education. There is a need 13

of revision of curriculum of secondary education as it contributes to the development of thinking skills. High education is overloaded with academic subjects ,when it is excessively focused on theory. In the framework of the transition to teaching in three languages in the model curriculum of primary education there was increased the number of hours devoted to the study of the target languages .In 2016- 2017 academic year in primary and secondary schools will be begun preparatory work for the transition to teaching in three languages.National Academy of Education named after Altynsarin developed the program of additional education in three languages and a program of extra-curricular work in subjects of the senior classes which is planned to be studied in English. In 2023-2024 academic year there will be a transition to the trilingualism of all secondary schools in the country as part of the transition to the study of trilingualism it is planned learning of the following subjects: The history of Kazakhstan in Kazakh; The World history in Russian; Computer science, physics, biology, chemistry in English. the choice should be based on a joint decision of the educational organization The model of trilingual learning involves a gradual transition to English language learning in high school. Since 2013-2014 school year English is taught from the first grade in Kazakhstan. For learning English in 1-4 grades it is given an hour per week and from 5th till 11th classes it is dedicated two hours. Đ&#x2020;n the 2017-2018 academic year into the 5th class there will come the students ,who started learning English from the first grade, so fifth grade will begin preparing for the transition to English language learning in high school. in the primary school preparation of students is carried out according to the methods of subject-integrated education with the increase of hours of English for one hour. Subject integrated learning means that teaching material on English lessons is based on the content of subjects studied in English. the preparation for the transition to the study of terminology has been started in the subjects as computer science, physics, biology , conducting extra-curricular activity and studying of selected topics on elective courses in the English language from the fifth to the ninth grade. after the ninth grade there will be conducted external assessment of the language competence of students . It is planned to organize summer language schools for students in the fifth-eleventh grades with the third -fourth year students. The main aim of education in NIS is the formation of polylingual personality of a graduate who speaks three languages ,knows the subject area in those languages,is able successfully to engage in dialogue on different fields of activities ,appreciate the culture of his people and understands and respects other cultures.the effectiveness of the trilingual education .International studies show that students enrolled in programs trilingual education:Firstly,more highly motivated, attentive to the work and clearly see the benefits of learning multiple languages,secondly,the best learning outcomes for all subjects ,in all the spoken languages than group education only in their native language. According to teachers participating in the research, there is no negative consequence in the development of learning skills and academic performance of 14

students. "NIS is the experimental platform for the development, implementation and testing of innovative educational models. It combines the best traditions of the Kazakh education and advanced experience of the world pedagogical practice". In order the teacher will be able to cope with the task of trilingualism it is necessary to seriously revise the content of training and improve the quality of training of future teachers and strengthen the skills,enhancement the level of teachers already in surroundings of CLIL approach. Content and language Integrated Learning is a subject and language integrated learning .Method which integrates the teaching of curriculum content with teaching a second or third language. The obvious advantages of CLIL methodology :1formation of cross-cultural knowledge ; Developing students ' intercultural communication skills; improve language competence ,opportunities to explore the subject through different points of view,increasing motivation and confidence of students in foreign language and the subjects taughtAn important feature of the educational process in such schools is the study of objects in three languages. The introduction of trilingual education suggests: 1.Ensuring the full preservation and development of national identity of students through strengthening the priority of Kazakh as the state language. 2. The feasibility of learning in 3 languages in terms of schools with profound studying of English language. 3. The development of model curriculum based on common core curriculum. 4.Creating public and private methods of multilingual education. 5. The definition of human, material, technical and methodical conditions for the gradual transition to learning in 3 languages Experts recommend several techniques consistent usage of the language: parallel translation, the message preliminary information, synthesis of information in their native language, as well as the transition from language to language. Parallel translation in the system of our education is replaced by the so-called technical transfer. These techniques assume unlimited use of various teaching materials, conducting innovative and creative lessons. We can already state some visible results of the program. The Ministry of Education and Science has promoted publishing trilingual dictionaries of terms (English-KazakhRussian), textbooks, workbooks; it monitors the implementation of the national budget program of professional training and retraining of teachers in public education institutions. The Daryn National center holds seminars and workshops, national English Olympiads, participates in developing English courses for schools with intensive English learning. Realization of Bologna Process principles in the Kazakhstani higher education is monitored which enables one to state the main achievements and gaps and develop a strategy for improvements. Regional programs of developing trilingualism have been designed. Links of universities with Kazakhstani and foreign organizations, enterprises and educational institutions have been reinforced. The number of English-speaking guest lecturers and professors who work in higher education institutions is rapidly increasing. More students participate in academic mobility and work programs abroad. In universities trilingual education centers which coordinate university policy in trilingual education and provide for the 15

training and professional development of trilingual specialists, have been established. Several schools and universities of Kazakhstan have developed trilingual education programs and a number of integrated courses taught in English.. The implementation of trilingualism in Kazakhstani higher education institutions has been further enhanced by the A Hundred Steps to Realize Five Institution Reforms Plan of the Nation (20.05.2015) [7] and the Plan of Enhancement of Trilingual Education for 2015-2016, as of October 30, 2015 [8]. In Part III of the A Hundred Steps to Realize Five Institution Reforms Plan of the Nation a gradual transition to English language education in high school and higher educational institution education (Article 79) was stated, in Part IV Identity and Unity – development and implementation of the “Nurly Bolashak” National Program and development of the mangilik el values in the school education programs were mentioned (Article 89) [7]. The Plan of Enhancement of Trilingual Education for 2015-2016, approved by the State Secretary of the Republic of Kazakhstan G. Abdylkalikova [8] is a set of organizational and informative measures taken in order to motivate Kazakhstani people of all age to learn Kazakh, Russian and English languages. Based on the analysis of the results of multilingual education, we can draw the following conclusions: 1.Such education is elitist. It is effective when training-trained and developed students. So in secondary school it is advisable to form on a competitive basis, special classes or groups. Language training involves introductory training at the primary education stage. 2.Studying all the subjects starts in the native language and is based on the cultural heritage of the country. 3.In the course of a partial inclusion of educational material in a foreign language is comparative analysis of the phenomena under consideration in the context of different cultures. The theme of ethnic unity and harmony relevant in the world. Language is in this saturated society plays a huge role. In a pluralist society there is always the question of language. As world practice shows, it often happens that the language disputes lead to disastrous situations. In our country this problem does not exist. Timely and wise decision of the President on the implementation of the policy Trinity of languages – became the proper permission of the language policy in the country. On the topic of development and strengthening of Kazakh, Nursultan Nazarbayev noted that for his people, we may share the history, culture, customs only in their own language. However, he noted that in the modern world it is impossible to maintain a policy of prohibition of languages other than the state. The President once again drew attention to the fact that tolerance and multilingualism – is a necessary condition for the development of modern states including multinational Kazakhstan. Trinity of languages, which constantly urges the Head of state, the most optimal variant of the language policy and the development of our country in conditions of globalization. "No one is to blame for the fact that we are a multiethnic country. Historically. Our 16

task is to preserve the unity of the society",-stressed the Head of state. After all, language is the development of nation and to convey its history, culture, customs to the next generations we can only their language, because each language has its own unique features. Trilingualism carries some advantages.According to the most recent scientific discoveries,the study of languages forms new neural connections in the brain.Further development of mental abilities is important in the twenty-first century.But because the new educational system opens up brilliant prospects of Kazakhstan in the world space community and within the country in terms of communication,remove cultural barriers and forging new relations in all spheres of life.Knowledge of different languages enriches the world,as the ability to understand another language and therefore another culture gives a person the opportunity to think more broadly. .The challenge in trilingualism is design and development of integrated courses as for that not only good language proficiency, but teaching techniques used in the formation of language skills are required. Therefore, school and university teachers who are to give integrated courses should be trained both in the language and in methods of teaching a foreign language as it is the only way to make a language integrated course effective. These are only some of many challenges Kazakhstani educators face, yet there is hope that support of the state, greater autonomy of the schools and competence of educators will help realization of trilingual educational system in the Republic of Kazakhstan. List of reference: 1.Долгосрочная стратегия развития Казахстана «Казахстан-2030» 2.Ж.Жилбаев.Об особенностях образовательного процесса в общеобразовательных школах Республики Казахстан в 2016- 2017учебном году.Білімді Ел-№15(52) 3. http://kafu.kz/en/three-language-education/1650-trilingualism-in-kazakhstanihigher-education-prospects-and-challenges.html

КӘСІБИ ШЕТ ТІЛІ ПӘНІ САБАҚТАРЫНДА МҰНАЙ-ГАЗ САЛАСЫ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫН ТЕХНИКАЛЫҚ МӘТІНДЕРДЕ ҚОЛДАНУ Исатаева Арайлым Қобландықызы Орал газ, мұнай және салалық технологиялар колледжінің шет тілі пәнінің оқытушысы

Мақсаты: Елбасының үштілділік бағдарламасының негізінде жұмыс жасай отырып, нәтижесін келешекте жұмыста, өмірде пайдалану, пән бойынша сөздік қорды байыту. Проблеманың өзектілігі: 1.Оқу орындарында мұнай-газ саласына арналған арнайы кәсіби ағылшын тілі оқулықтарының болмауы; 2.Оқу орындарының кітапханаларында қазақ-ағылшын техникалық сөздіктерінің жетіспеуі немесе мүлдем қамтылмауы; 17

3.ҚР мұнай-газ саласында шетелдік компаниялардың жұмыс жасауы. 4.Жастардың ағылшын тілі бойынша сауатсыздығы. Ғылыми-ізденіс жұмысының әдістері: 1.Сөздіктермен жұмыс жасау 2.Техникалық мәтіндерді құрастырып, аудару 3.Ғаламтор желісі және ақпарат құралдарымен жұмыс жасап, аудармаларды табу. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту–заман талабы десек, оның негізгі мақсаты-бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев: “Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі” деген болатын. Жалпы қазіргі таңда жастардың тілге деген, соның ішінде ағылшын тіліне деген сауатсыздығы елеулі орында. Жаңа дәуірдегі ғылыми-техникалық өрлеу әр елдің әр түрлі тілде сөйлесетін мамандарымен ақпарат алмаспай ілгері жүрмейтіндігін білеміз. Ғылым мен техниканың даму шеңберіндегі шет елдердегі күнделікті өзгерістерді бақылап отыруы қажет. Сол ақпараттарды қабылдауда техникалық аударма мәселесіндегі терминологиялық аударма өте маңызды. Техникалық мәтіндер терминологияға өте бай.Сондықтан техникалық құжаттар мен әдебиеттерді аударуда терминдердің маңызы өте зор. Термин – маңызды кәсіби қарым-қатынас құралы болып есептеледі. Терминдерді дұрыс қолданбау мамандардың арасындағы түсінуспеушілікке алып келуі мүмкін. Техникалық аудармалардың ішінде қиындық туғызатыны– мұнай-газ саласындағы терминдер. Жаңа мұнай-газ саласындағы кәсіпорындардың өзінде құрылғылардың, өнімдердің маркалары шет тілінде беріледі. Біздің колледжіміздегі «Кәсіби шет тілі» пәнінен алынып отырған мәтіндердегі терминдермен танысып, зерттеу жұмыстарын жүргізу, келешекте сол өндіріс орындарында көпгеген жеңілдіктер туғызады. Олардың барлығында дерлік техникалық терминдер берілген және сол терминдерді арнайы сөздіктерден алуға болады. Кей жағдайда, арнайы білімі бар маманға да бір сөздің әртүрлі мағыналары бар екендігі қиындық туындатып жатады. Терминнің теріс аударылуы технологиялық мәтіндердің мағынасының өзгеруіне әкеліп соғады. Мұнай-газ саласындағы лингвистикалық мәселелерді шешу және анықтау үшін: -«термин», «терминология» ілімдерінің анықтамасын білу; -Ағылшын тіліндегі техникалық терминдерді аударудың лингвистикалық мәселелерін ажырату; 18

-Мұнай-газ саласындағы техникалық мәтіндердің жалпы мінездемесін анықтау; -Мұнай-газ саласындағы терминдерді аудару барысындағы қиындықтарды анықтау; Осы тұрғыда мәтіндерді үш түрге бөлуге болады: 1)арнайы терминдерге негізделген тілдік білімге қарағанда пәндік білімнің маңыздылығын көздейтін техникалық мәтіндер және жаратылыстану ғылымдарын қамтитын мәтіндер; 2)арнайы терминологиялық білімнен басқа аудармашының автордың негізгі ойына негізделген философиялық мәтіндер; 3)мазмұнынан басқа аударма барысында пайда болатын көркемдік формадағы әдеби мәтіндер; Жоғарыдағы мәтін түрлері негізінде аударылатын материалдың мінездемесінің әртүрлілігі де жатады:1)ақпараттық мәтіндер, құжаттық мәтіндер (сауда және іскери бағыттағы) және ғылыми мәтіндер; 2) қоғамдық-саяси мәтіндер; 3)көркем-әдеби мәтіндер; Аудару барысында мәтіннің мазмұнынан тайқымайтын жазба жұмысындағы синтаксистік құрылымдары негізгі талап болып табылады. Арнайы фразеологиялық білім болмаған жағдайда мәтіннің мазмұны сапасыз болады. Ағылшын тілінің күрделі эволюциясына сәйкес көбіне синонимдер кеңінен дамыған соның ішінде лексика жағы. Бір мағынаны бірнеше сөздермен жеткізуге болады және олардың көбі англосаксондық немесе латындық негізі бар сөздер. Техникалық тілде көбіне латындық вариант қолданылады. Мысалы: to say етістігінің орнына to assert, to state, to declare, to replay сөздері қолданса, to soil сөзінің орнына to contaminate, to clean - to purify қолданылады. Техникалық мәтіндер терминдерге бай болғандықтан, оларды дәлірек қарастырайық. Мысалы: table сөзі қарапайым жағдайда үстел болып аударылса, термин ретінде «тығыздық» деп аударылады. Сонымен қатар оның «тақтай, кесте, плита, табель,» деген аудармалары да бар. Техникалық тілде жағдай аздап басқаша, мұндағы басты талап әртүрлі талқылауларды қажет етпейтін мәтінде берілген ойдың дәлділігі. Бірақ бұл жерде де ерекшеліктер бар. Мысалы: engine – машина, қозғалтқыш, паравоз, oil – жақпа материалы, мұнай деп аударылады. Бұл жағдайлар кейде қиындықтар туғызып жатады. Техникалық мәтіндердің грамматикасына келетін болсақ, көркем-әдеби мәтіндерге қарағанда, техникалық мәтіндер нақты фактілерге сүйенеді. Бірақ тезникалық мәтіндер құрылымы жағынан күрделілеу болып келеді. Олар есімшелерге, герундийге бай болып келеді. Техникалық әдебиеттерде етістіктің етістіктің жеке түрі тек ырықсыз етісте ғана қолданылады. Сөздіктің көмегімен oxygen, ionosphere сөздерін аудару қиын емес, керісінше, бір ағылышын тіліндегі сөзге бірнеше қазақ немесе орыс тілінедегі аудармалар түсіп жатырса қиынға соғады. Мыс: switch – сөндіру, қайта қосу, комутатор деп аударылады. 19

Адам шет тілін оқу барысында оны өзінің ана тілімен байланыстырып отырады, кейде бұл сәйкестендіру халықаралық лексиканы тез игеруге септігін тигізсе, екініші жағынан аудармашының жұмысына кеселін тигізеді. Сонымен қатар оқып жатырған тілдің елін, мәдениетін білмеу де аударма барысында қиындықтар туғызады. Қиын сәттерде сөздіктерден басқа аудармашының ойлау қабілеті, ой өрісі, сол тілді сезу қабілеттері де өз рөлін алып жатады. Аудару барысында сөздіктен белгілі бір сөздерді таба алмай жатамыз, ол терминнің кеңінен таралмағандығын білдіреді. Сапалы аудармалар жасау үшін тек ағылшын тілін жақсы меңгеріп қоймай, ғылыми-техниканың тілін, оның заңдылықтарын білу шарт. Аударманы бастамастан бұрын терминология сұрақтары мен тақырыпқа сай құжаттармен танысқан жөн. Ғылым әлеміндегі терминдердің аудармасы тұрғысындағы сұрақтар жылдан-жылға өсіп келеді. Risers сөзі «стадиондағы мінбелер» деген ұғымды білдірсе, мұнай-газ саласында «суажыратқыш колонна» деп аударылады. Extrimities сөзі тұрмыста «соңғы жағы» деген ұғымды білдірсе, термин ретінде құбырлардың ұзындығы деген сөзді білдіреді. Christmas tree – жаңа жыл шыршасы деген ұғымды емес мұнай мен газдың құбырының аузындағы қақпақты айтады. To drill a well on the field –кен орындарындарында сважиналарды бұрғылау деп аударылады. Бұрғылау қондырғысы кейбір атаулар жануарлардың атауымен аталған: Doghouse – бұрғылау шеберінің тұрмыстық вагоны Monkey board – жоғары қабаттағы жұмыс алаңы Mousehole – бұрғылау мұнараларындағы бұрғылау құбырларын уақытша сақтайтын орын Pig – құбыр ішіне орнатылған мұнай –газ құбырларын тазалайтын құрал Rabbit – құбырлырды тазалайтын құрал. Wildcat – ізденіс-барлау скважинасы Go devil – мұнай құбырларын тазалайтын құрал Graveyardtour- бұрғылаудағы түнгі аусым Stripper – ескірген сважина Берілген сөздер бір жағынан қызық болғанымен аудармашыдан өз білімін шыңдап отыруды талап етеді. Ал шет тіліндегі техникалық мәтіндер әсіресе, мұнай-газ саласындағы мәтіндер анық, шырмалаң сөздерінсіз болуы шарт. ІІІ. Проблеманы шешудің жолдары Елбасының үштілділік бағдарламасына сәйкес,Мемлекеттік тілді дамытып, орыс тілін қолдап, ағылшын тілін үйренуіміз керек. Шет тілін үйренудегі басты мәселелер келесі жағдайларды шешу нәтижесінде жүзеге асады. Арнайы кәсіби шет тілінен оқулықтар әсіресе қазақ тіліндегі оқулықтар санын көбейтіп, таратылса деймін. Кей жағдайда жалпы сөздіктер болып жатады, ал ағылшын – қазақ кәсіби сөздіктері жоқтың қасы. Сонымен қатар арнайы орта оқу орындарында оқу сағаты санының аздығы болып келеді. Ол да оқушының тілді 20

меңгеруіне өз кедергісін тигізеді деп ойлаймын. Ағылшын тіліне үйрететін курстардың көбі ақылы оған көбінің материалдық жағдайы келмей жатады. Тегін курстар көп болса, бұл проблема өз шешімін табады деп ойлаймын. ІҮ. Қорытынды Техникалық мәтінді дұрыс түсіну үшін берілген пәнді және онымен байланысты терминологияны білу керек. Сонымен қатар аударылатын тілді де жақсы меңгергені жөн. Оқып жатырған тілдің елін, мәдениетін білу керек. Қиын сәттерде сөздіктерден басқа аудармашының ойлау қабілеті, ой өрісі, сол тілді сезу қабілеттері де өз рөлін алып жатады. Сапалы аудармалар жасау үшін тек ағылшын тілін жақсы меңгеріп қоймай, ғылыми-техниканың тілін, оның заңдылықтарын білу шарт. Аударманы бастамастан бұрын терминология сұрақтары мен тақырыпқа сай құжаттармен танысқан жөн. Әдебиеттер: 1.Авдеева И.Ю.Критический коментарий к некоторым лексическим заимствониям / И.Ю. Авдеева // Перевод и проблемы русской филологии; Сборник научн. Трудов. – М. МГЛУ, 2005.стр. 116-121 2.Алимов В.В. Явление лингвистической интерференции при изучении специального перевода: М. МГУ, 2008—24с 3.Ахманова С.Н. Некоторые вопросы построения словарей специальной терминологии. Международные отношения, 2004-241с 4. Кауфман С.И. Специфика перевода технического текста: учебник / - М, Просвещение, 2007-213 с 5.Англо-русский химико-технологический словарь – Москва, 1993,706 с 6.Кедринский В.В.Англо-руский словарь по химии и переработке нефти – 2001767с ПОЛИЯЗЫЧИЕ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ – ОСНОВА ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ Жаналина Л.Е. Нуржанова Р.М. филиал АО НЦПК «Өрлеу» город Костанай

Наше молодое государство вырастет и возмужает, наши дети и внуки вырастут вместе с ним. Они будут одинаково хорошо владеть казахским, русским и английским языками. Н.А. Назарбаев В своём Послании к народу в 2009 году «Новый Казахстан в новом мире» Президент Республики Казахстан Н.А. Назарбаев отметил, что в целях обеспечения конкурентоспособности страны и ее граждан предложена поэтапная реализация культурного проекта «Триединство языков», согласно 21

которому необходимо развитие трех языков: казахского как государственного языка, русского как языка межнационального общения и английского как языка успешной интеграции в глобальную экономику. Формирование «полиязычия»-процесс сложный и длительный, очень важный с позиции сложившихся политических и экономический реалий современности. Полиязычие помогает сохранить исчезающие языки и культуры, Ч. Айтматов писал о «полилингвизме» следующее: «бессмертие народа – в его языке. Каждый язык велик для своего народа. У каждого из нас есть сыновий долг перед народом, нас породившим, давшим нам самое большое свое богатство – свой язык: хранить чистоту его, приумножать богатство его. Но вот мы сталкиваемся с новой диалектикой истории. Современное человеческое общество находится в постоянно всевозрастающем контактировании, что все более становится общей жизненной и культурной необходимостью. В этих условиях каждому человеку надо владеть несколькими языками». В настоящее время, когда контакты с другими странами становятся всё теснее, знания иностранных языков играет важную роль. Невозможно представить, что существуют страны, люди которых владеют только одним языком. И в реальности нет цивилизованных государств, где жила бы только одна нация, говорящая на одном языке. Европейцы говорят: «Каждый из нас говорит на своем родном языке, но мы понимаем друг друга». Полиязычие, как одно из важнейших направлений развития человечества осознавалось давно. Современные молодые люди, как правило, владеют несколькими языками или хотят изучать языки. Это все веление времени. В эпоху глобализации и тесного сотрудничества с цивилизованными государствами мы должны демонстрировать миру свои национальные ценности, овладевать достижениями передовых технологий. Для достижения этих целей нам необходимо знание языков, обогащающих нашу жизнь. Они делают возможным чтение иностранной литературы, общение с представителями других стран, знакомство с их культурой, экономикой, наукой и техникой.Итак,история общества показывает,что процветание общества зависит не только от экономики и техники и даже не от общей культуры, а от культуры слова, а значит, для нормального формирования и развития любого многонационального государства необходимо полиязычие. Исторически сложилось, что Казахстан – страна многонациональная. Люди разных национальностей, живущих в Казахстане, знакомятся с языками представителей других национальностей. Сегодня уделяется большое внимание изучению языков народов, населяющих Казахстан. По государственной программе учебники нового поколения издаются в стране на шести языках: казахском, русском, уйгурском, узбекском, турецком и немецком. На данный момент казахский язык является государственным, а русский язык – язык межнационального общения.Русский язык начал получать широкое распространение в Казахстане в начале 20 века, после установления советской власти, депортации и переселения различных этнических групп. Тогда 22

основополагающим на всей территории Советского Союза был русский язык, он и стал языком межнационального общения. Русский язык используется практически во всех сферах жизнедеятельности страны: устном бытовом общении; письменном официальном и неофициальном общении: на нем созданы и создаются художественные произведения различного жанра и общественнополитическая литература; письменном научном общении: пишутся научные труды, защищаются докторские и кандидатские диссертации; средствах массовой информации всех видов: пресса, телевидение, радио, Интернет; официальный статус русского языка в Казахстане закреплен «Законом о языках»; используется на уровне межгосударственного общения. Если учесть, что обучение осуществляется на государственном, казахском, и языке межнационального общения, русском языках в школах, колледжах и вузах, а в учебных планах всех учебных заведений предусмотрено изучение, кроме русского, еще, как минимум, одного иностранного языка, то можно говорить, что в Казахстане уже сформировалась двуязычная ситуация и имеется тенденция полиязычного образования. «Сейчас в Казахстане в основном утвердилось двуязычие как важнейшее направление культуры межнационального общения. Человек, владеющий кроме родного языка языком другого народа, получает возможность общаться с большим количеством людей, приобщаться к материальному и духовному богатству, выработанному носителями языка другого народа, ближе и глубже знакомиться с его историей, культурой» По мнению Президента:«...Казахстан уникален и силен своей многонациональностью.На его земле сформировалось уникальное поликультурное пространство…Поликультурность Казахстана-это прогрессивный фактор развития общества. Евразийские корни народов Казахстана позволяют соединить восточные, азиатские, западные, европейские потоки и создать уникальный казахстанский вариант развития поликультурности». Сегодня в Казахстане внедряется Программа полиязычного образования, являющаяся уникальной и подразумевает, в отличие от западных аналогов, параллельное и одновременное обучение на трех языках. Мы всё чаще сталкиваемся с тем, что знание иностранного языка становится жизненной необходимостью. В наше время изучение иностранных языков является важным аспектом жизни современного человека. Самым востребованным языком в настоящее время является английский язык. Он является родным для более чем 600 000 000 человек, но это по скромным подсчетам. Некоторые источники называют более впечатляющие цифры (до 1,2 миллиарда). В более чем в 30 странах мира, таких, например, как Австралия, Гана, Индия, Барбадос, Багамы и многих других, он является государственным. Владение английским языком становится нормой для научно-технической интеллигенции большинства развитых стран. Без английского языка практически невозможно в наше время претендовать на более высокий 23

служебный статус, и тем более устроиться на престижную, высокооплачиваемую работу, отсюда и огромное желание у учащихся овладеть речевой деятельностью на иностранном языке. В этом им должны помочь практические занятия по иностранному языку в общеобразовательных школах. Английский язык занимает 1 место в мире среди иностранных языков, изучаемых в средней и высшей школах. В Казахстане, например, английский язык изучают порядка 70 % учащихся и студентов средних и высших учебных заведений. Поликультурное образование в Республике Казахстан на сегодняшний направлена на развитие и реализацию политики трехъязычия. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной личности, этапом, когда осознанно формируются основные ценности и жизненные принципы. Организация образования республики Казахстан внедряют политику трехъязычия через обучение казахскому, русскому и английскому языкам с 1 класса.Обучение в школах будет преподаваться через активные методы обучения, которые приучают школьника творчески мыслить, самостоятельно планировать свои действия, прогнозировать возможные варианты решения стоящих перед ним задач, реализуя усвоенные им средства и способы работы. Обновленная образовательная программа позволяет использовать разные формы работы (индивидуальные, парные, групповые, коллективные), поэтому она является одним из самых действенных способов организации речевого взаимодействия учащихся на уроке. Учащиеся будут одновременно развивать 4 вида речевых навыков: слушание, говорение, чтение и письмо. Учащимся предлагается определенная, взятая из реальной жизни проблема, знакомая и значимая для них. Работа над учебным проектом превращает образовательный процесс из скучной «принудиловки» в результативную, созидательную, творческую работу. Речевое общение на уроках вплетено в интеллектуально-эмоциональный контекст другой деятельности (игры, путешествия и т.п.). При изучении английского языка учащемуся приходится оперировать другой системой знаков. Синтаксические конструкции и грамматика развивают способности к анализу и синтезу, запоминание лексических единиц–оперативную память, изучение не только отдельных слов, но и контекста в целом – языковую догадку, сообразительность и внимание. Язык учит ребёнка мыслить логически, а также выбирать правильный вариант из множества значений каждого отдельно взятого слова. Полиязычие–основа формирования поликультурной личности. Полиязычным можно назвать человека, говорящего, понимающего и умеющего в различных ситуациях общения пользоваться иностранными языками. Изучение иностранного языка еще не говорит о получении образования. О полиязычном образовании можно говорить в тех случаях, когда на изучаемом иностранном языке преподаются еще другие учебные дисциплины, например, литература изучаемого языка, страноведение и т.п. Обучение иностранному языку является одним из основных элементов системы профессиональной подготовки 24

специалистов на всех уровнях в Республики Казахстан, в том числе в учебных заведениях среднего и высшего профессионального образования. Современное образование предъявляет высокие требования к учащимся в овладении иностранными языками. Система принципов обучения в системе полиязычия: казахский язык – русский язык – английский язык; -изучение языков идет параллельно, языки не пересекаются, опорой является родной язык; - обучение иностранному языку это обучение речевому мышлению, овладение новыми средствами выражения мыслей и мира изучаемого языка; Развитие полиязыкового сознания личности; - алгоритм развития речи; мысленная, устная – письменная; коммуникация. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна,—неоднократно подчёркивал Президент,—население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык— государственный язык, русский язык— как язык межнационального общения и английский язык—язык успешной интеграции в глобальную экономику». Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована была Президентом страны как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в глобальный мир.Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками. Итак, изучение иностранного языка–это не просто дань моде или чья-либо прихоть,а процесс получения знания, которое жизненно необходимо в современном обществе, развивающемся в направлении ко всеобщей глобализации. БІЛІМ ЖҮЙЕСІН МОДЕРНИЗАЦИЯЛАУ- ҮШ ТІЛДЕ ОҚЫТУ Балапанова Ж.Т, Сарсекенова А.Б. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ кафедра меңгерушісі, аға оқытушы

Тілден биік асқар жоқ, Тілден асқан байлық жоқ, Тілден терең теңіз жоқ.

Ғ. Мүсірепов

Тілді білу – оңай шаруа емес. Ешкім тумысынан қостілді болып тумайды. Бұл үрдіс қажеттіліктен туындайды. Қазіргі уақытта көп тілді білу – өмір қажеттілігі. Осы қажеттілік негізінде қостілділік (көптілділік) пайда болып қалыптасады және қоғамда ұлт саны қаншама көп болса, ол үшін қостілділік пен көптілділік соншама қажет. 25

Бірнеше тілді меңгеру арқылы жас ұрпақ білім кеңістігінде еркін самғап, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік алады. ҚР «Білім туралы» Заңының 5-бабында «Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі және бір шетел тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс» деп көрсетілген. Осыған орай, білім ұйымдарының үш тілде оқытуды қолға алудағы негізгі мақсаты – бірнеше тілді меңгерген, жан-жақты білімді, бәсекеге қабілетті, мәдениетті тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Елбасымыздың ―Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Жолдауында―«Тілдердің үштұғырлылығы» мәдени жобасын жүзеге асыруды ұсына отырып: «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар:қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі», – деген болатын. Сондай-ақ, ҚР Президентінің "Қазақстан–2050" стратегиясында еліміздің әлемдік интеграцияға кірігуі үшін көптілділікті дамыту міндеті қойылды. Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 20162019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында үш тілде білім беруді дамыту бойынша кең ауқымды іс-қимыл жүргізу үшін 2015-2020 жылдарға арналған жол картасы әзірленді делінген болатын. Сонымен қатар үш тілде оқытудың бірыңғай тілдік стандартына сәйкес тілдік пәндер бойынша отандық оқулықтар мен ОӘК әзірленетін болады және жаратылыстану-математика циклінің тқрт пәнін ағылшын тілінде оқытатын педагог кадрларға және үштілділікті енгізуге деген қажеттілік: 1)білім беру ұйымдарында оқытуға тарту тетігі арқылы «Болашақ» бағдарламасының түлектерінің; 2) жоғары оқу орындарында және колледждерде мұғалімдерді мақсатты даярлау; 3) физика, химия, биология және информатика пәндерін ағылшын тілінде оқыту әдістемесі бойынша мектеп мұғалімдерінің біліктілігін арттыру; 4)студенттер алмасу және волонтерлерді тарту бағдарламасы есебінен шешілетін болады делінген. Қазіргі уақытта аталған нормативтік негіздемелерге сәйкес көптілділікті дамыту жөніндегі шаралар кешені қолға алынып отыр. Білім жүйесін модернизациялау бойынша тапсырмалардың бірі – бұл балабақшадан бастап үш тілде оқыту. Жоғарыда қойылған міндеттерді орындай және қазіргі заманғы атааналардың тілегін есепке ала отырып, облыстың мектепке дейінгі мекемелерінің басты мақсаттары белгіленді: балаларда көптілділікті дамыту үшін тілдерді оқып үйрену процесін жетілдіретін ыңғайлы жағдайлар жасау, пәндік-кеңістік орта құру, орыс, қазақ және ағылшын тілі бойынша кабинеттерін жасақтау, дидактикалық материалдарды, оқу-көрнекі құралдарын, қазіргі заманға сай технологияларды жинақтау.Мектеп жасына дейінгі балалардың қостілділігі/көптілділігі ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады. Себебі бала отбасында бір тілде сөйлесе, балабақшада немесе аулада бірнеше тілдерді игеруі мүмкін. Мәселен, қазір өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілді 26

балабақшаларға өз балаларын беру жағдайы көп кездеседі. Көп балабақшаларда қазақ, орыс және ағылшын тілі ерте жастан бастап оқыту қажеттілігі, бүлдіршіндердің қабілеттері мен тілдік ерекшеліктері ескеріле отырып, мектепке дейінгі ұйымдарда ағылшын тілін үйрету енгізіліп келеді. Сонда бала мектепке дейінгі жасында-ақ бірнеше тілді қатар үйрене бастайды. Ағылшын тіліне ерте жастан оқытудың тиімділігі тілді жақсы әрі еркін меңгеруге тигізер әсері мол. Ол баланың интеллектуалдық, тәрбиелік және рухани әлеуетін жақсартады. Ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы және тілдік дамуын реттейді, балаларды өзге ұлт мәдениетін білуге және құрметтеуге үйретеді. Ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, үлкен адамға қарағанда кішкентай бала шет тілін тез меңгереді. Ал өсе келе шет тілін үйренуге деген қабілеттілігі бәсеңдейді. Қазақстан Республикасында Көптілді білімнің дамуына байланысты қазір қазақ-орыс-ағылшын тілді ортаны кеңейту қажеттілігі туындап отыр. Сондықтан бүгінгі білім беру жүйесі заман сұранысына лайықты азаматтар тәрбиелеуді көздейді. Дегенмен де көтеріліп отырған тіл мәселесіне орай, әркімнің өз пікірлері өзгеше. Бірі баланы ерте жастан оқытқан тиімді десе, енді бірі ағылшын ерте жастан бастау ұлттық тілімізге нұқсан келтіре ме деген күдігін алға тартуда. Келесі бірі шет тілін балабақшадан бастап оқытуға кейбір мектепке дейінгі ұйымдардың дайын еместігін айтуда. Қалай десек те, бүгінгі заманның ағымы көптілділікті қолдайды, жастарды болашаққа бүгінгі күннен бейімдеу үшін ағылшын тілін балабақшадан бастап меңгерту қажеттігін меңзейді. Мектепке дейінгі жастағы бүлдіршіндерімізді алда үш тілді де меңгеру сынағы күтіп тұр. Бүгінгі күні көптілді білім беру тек балабақша мен жалпы білім беретін мектептерге ғана емес, жоғары оқу орындарына да белсенді енгізілуде. Осыған қарап үштілділік–заман талабы екендігін мойындамауға еш қақымыз жоқ. Көптілділік заман талабына айналып отырған кезеңде ана тілімізді ардақтай отырып, өзге тілдерді білгеніміз әлемдік мәдениетке, өркениетке, білім кеңестігіне еркін кірігіп, болашақта алдыңғы қатардағы бәсекелестікке қабілетті дамыған 30 елдің қатарына енуімізге, жаһандану үрдісінде өмірдің барлық жағынан бәсекелестікке төтеп беруге мүмкіншілігімізді арттырады. Мектепке дейінгі ұйымдарда көптілді тұлға тәрбиелеу Қазақстан Республикасы Мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартындағы «Қатынас» білім беру саласының мақсатында: «ана тілінің базалық құндылықтарын меңгерген, мемлекеттік және басқа тілдерде мәдени-әлеуметтік өзара қатынасқа дайын, айналасындағы ортамен ауызша және ауызша емес құралдардың көмегімен қатынас жасауға қабілетті мектеп жасына дейінгі көптілді тұлғаны тәрбиелеу» деп көрсетілген. Жалпы кеңес және шетел лингвистерінің еңбектерінде тілдік қарымқатынас мәселелері үш түрлі: лингвистикалық, әлеуметтік және психологиялық тұрғыдан қарастырылады. А.Е. Карлинский тілдік қатынастарды зерттеудің әрбір әдісінің ерекшелігін былай анықтайды: «Тілдердің қарым- қатынасының әлеуметтік-лингвистикалық мәселелері қостілділіктің туындауы себептерін, ал 27

психолингвистикалық факторлар – тілдік қарым-қатынастың механизмін ашса, лингвистикалық аспекті тілдік қатынастың нәтижелерін қарастырады. Алайда бұл нәтиже екі түрлі жолмен: қостілді адамның пайдаланатын екі тілінің кезкелгенінде сөйлеуі (мұны сөйлеу мутациясы деп атайық) немесе тілдік жүйедегі белгілі бір себептер арқылы (құбылысты диффузия делік) көрінуі мүмкін» [3]. Көптілділікті дамытудың психологиялық-физиологиялық жағдайына тоқталатын болсақ, билингвизм (қостілділік) және полилингвизм (көптілділік) – қазіргі таңда ғалымдар тарапынан қызығушылық тудырып отырған өзекті мәселелердің бірі. Бүгінгі күні қостілділік өзара қарым-қатынас жасаудың негізгі факторына айналып отыр. Ғылыми әдебиеттерге сүйенсек, билингвизм – жеке адамның екі тілде ұдайы қарым-қатынас жасауы, сөйлеу, жазу тәжірибесі дегенді білдіреді, полилингвизм – үштілділік қарым-қатынас, қазақ-орысағылшын тілдік ортаны кеңейту дегенді білдіреді. Билингвизм түсінігін және екі тілді меңгеру деңгейі туралы толық анықтаманы Е. Ю. Протасова береді: «Қостілділік жағдайда, көптілділік жай мағынада–екі тілде қатар сөйлеу мүмкіндігі, яғни екінші тілді білу деңгейінің ана тілін меңгеру деңгейіне жақын болуы, ал ғылыми тұрғыда - күнделікті өмірде екі тілді жүйелі пайдалану. Тұрақты тілдік жағдайда қоғамда мәртебесі жоғары беделді тіл және мәртебесі төмен беделсіз тіл қатар өмір сүреді. Оның біріншісі–грамматикасының күрделілігімен ерекшеленіп, көбінесе ресми жағдайларда және жазбаша жазуларда қолданылады. Ал екінші – күнделікті өмірде, көбінесе, ауызекі сөйлей тілінде қолданылады», - деп, қостілділікті құрайтын тілдердің қоғамдағы қызметі мен қолдыну аяларын атап өтеді [6]. Лингвистердің көпшілігі У. Вайнрайхтың ізімен қостілділікті «екі тілді кезек қолдану тәжірибесі» деп таниды [7].Ал осы тілдік қатынастың жүзеге асырылатын жері, У. Вайнрайхтың пайымдауы бойынша, қостілді индивид: сол тілдердің нормаларының сақталуына не сақталмауына қарамастан, индивид өз ойын екі тілдің мәнерлі құралдарымен жеткізе алғанда қостілділік орын алады. «Білімді ұрпақ – болашақтың кепілі»,- демекші, қазіргі таңда елдің болашақ азаматтарын қалыптастыру бағытындағы білім беру мәселесі – мемлекетіміздің басты саясатының бірі. Тіл мәдениетінің өзектілігі әрқашан ескеріліп, қай халық болса да бұл мәселені айналып өткен емес. Қорыта келе, айта кететініміз «Өнер алды – қызыл тіл» деп қазақ халқы да сөйлеу шеберлігіне үлкен мән берген. Әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасы президенті Н.А.Назарбаевтың 2014 жылғы 17 қаңтардағы Қазақстан халқына Жолдауы «Қазақстан жолы – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» http: akorda.kzт. 2.Қазақстан Республикасында білім беруді және ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын бекіту. 2016 ж 1 наурыз 3.Карлинский А.Е. Основы тео///рии взаимодействия языков и проблема интерференции: автореферат. ….докт.филол.наук. - Киев, 1980. - 48с

4.Проблемы языкового образования в Казахстане на современном этапе // Материалы международной науч.-практ.конф. в области языкового образования 2007 г. / КарГУ, том 2 – Караганда: Изд-во КарГУ, 2007. – С.63-66. 5.Концепция развития полиязычного образования в Республике Казахстан. – Караганда: Изд-во КарГУ, 2008. – 19 с. 6.Становление и функционирование двуязычия // Материалы по исследованию билингвизма. - М.: Изд.: МГУ, 1999. -С.3-15. 7. Вайнрайх У. Языковые контакты. Состояние и проблемы исследования // перев. Ю.А. Жлуктенко. - Киев, 1979. - 263 с. ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Жалмуханова Балауса Хоныспаевна

«ӨРЛЕУ»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Тұлғаны тәрбиелеу және әлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Әлемде қанша ұлт, нәсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тұратын басты бойтұмары–туған тілі.«Әр халықтың ана тілі–білімнің кілті»,-деп Ахмет Жұбанов тілдің адамзат өміріндегі маңызын аша түскен [4]. «Адамзаттың Айтматовы» атанған, әлем әдебиетіндегі көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматовтың мына бір пікірі: «Тіл– халықтың автопортреті. Әр тіл -өз орнында ұлы, әр тіл-бүкіл адамзат қазынасының ортақ палитрасындағы өз өрнегімен қымбат»,-деп ана тілінің ұлылығын дәлелдей түседі [1]. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын-жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды.Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз әлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. «Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде. Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуіне өз үлесімізді қосу. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»[3],-деген еді. Қазақстандағы тәуелсіз жолындағы күресі қазақ тілінің қоғамдағы лайықты орнын талап етуден басталған болатын. Қазақ тіліне мемлекет мәртебесіне әперу 29

оңай болған емес.Осы жолда қаншама тар жол, тайғақ кешулерден өтті. Сөйтіп,елім,тілім деп күрес майданына шыққан көптеген асыл азаматтардың зор қажыр-қайратының арқасында туған тіліміз өз тұғырына қонды. Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі– мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі–жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. [2] Дәлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің әр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Биылғы жылғы Елбасының дәстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын әзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дәлірек айтқанда–үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу және тағы басқалар.[1] “Үш тілдің бірлігі” мәдени жобасы–үш тілді, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты–мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, әлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең әуелі мән беріп, ұлықтайтын тілі, әрине, мемлекеттік тілі.Өйткені, мемлекеттік тіл әлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне, осы бағытта еліміз, ең әуелі, мемлекеттік тіліміздің мәртебесін арттыруға күш салып отыр. Бұл мәселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев-өзінің стратегиялық ойлау қабілетімен, саяси-экономикалық батыл қадамдарымен Қазақстанды дамыған 50 елдің қатарына енгізген, енді алғашқы 30-дың қатарына кіргізуді мақсат еткен әлемдік деңгейдегі, ірі саясаткер. Жалпы Мемлекет басшысы қойған негізгі мақсат-2050 жылға дейін Қазақстан әлемдегі 30 дамыған мемлекеттің қатарына қосылуы керек. Бұл әрине өте үлкен мақсат. Бірақ бұл жетуге болатын мақсат екеніне көзіміз жетеді. Бұған «Қазақстан-2030» даму стратегиясы куә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы бұл болашақ ұрпақтың қамы. Болашақ бүгіннен басталады, ел болашағы–ертеңгі азамат, бүгінгі жас ұрпақ. «Бала тәрбиелеу–болашаққа ең үлкен инвестиция. Біз бұл мәселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек»- деген болатын Елбасы. [3] Білім берудің мектепке дейінгіден бастап жоғары білімге дейінгі барлық деңгейлерін түбегейлі жаңғыртуға бағытталған Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы іске асырылып, сондай-ақ жалпы барлық жеткіншек 30

ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлініп жатқаны жасырын емес. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясында жаңа қазақстандық патриотизм туралы ой қозғайды. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды.«Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сәйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. Сондықтан да өз бойымызда және балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуіміз керек.» Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын,жан-жақты дамыған,бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілді оқыту–заман талабы.Үштілділік–бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. Пайдаланған әдебиеттер : 1. Америка ғалымының көзқарасы. Идея триединства языков в Казахстане правильна и будет способствовать развитию страны. // Казинформ.-15.05.2008. 2. Тен Т.Трудности перевода. //«Карав» газеті. 3. Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан». Астана, 28 сәуір.-2007 . 4. Қалиев Ж.,Мальцев В.С.,Очаковская З.Н.. English–Ағылшын тілі. «Мектеп» баспасы, 1981. АКТУАЛЬНОСТЬ ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ В ДОШКОЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ Ажигалиева Саясат Урынбасаровна методист детском саду Мангистауская область, город Жанаозен

«Триединство языков - это прекрасная возможность познать мир, и в тоже время сплотить общество» Н.А. Назарбаев, стратегия «Казахстан – 2050». Дошкольное воспитание и обучение как первый уровень системы непрерывного образования создаёт условия для формирования и развития личности ребёнка, способного успешно адаптироваться в современном постоянно меняющемся мире. Вопросы развития детей дошкольного возраста неразрывно связаны со стратегией национального развития и являются 31

неотъемлемой частью государственной политики.Внедрение в образовательную сферу три язычного обучения стало на современном этапе одной из задач для дошкольных организаций. «Для современного казахстанца владение тремя языками-обязательное условие собственного благополучия»,-это слова Президента страны из Послания 2011 года. [1] Хотя о триединстве казахского, русского и английского языков Лидер нации говорил в своих выступлениях неоднократно. Впервые эта идея была озвучена в октябре 2006 года на ХІІ сессии Ассамблеи народа Казахстана. Глава государства отметил, что знание, как минимум, трех языков важно для будущего наших детей. Поэтому, считаем, что сегодня мы должны заложить своеобразный фундамент у подрастающего поколения по изучению трех основных языков. В детстве ребенок легче усваивает теоретические основы знаний. Руководствуясь этим, педагоги дошкольных организаций стараются внести в образовательный процесс наиболее легкий способ изучения языков через сказку. В процессе постановок различных сценок из любимых сказок дети разговаривают на разных языках. К примеру, дети из русскоязычной группы говорят на государственном языке, дети из групп с государственным языком обучения, наоборот, говорят на русском, а когда сценический образ ребенок запоминает основательно, в ход идут фразы на английском языке. Знание языков для любого гражданина-богатство,- чем больше ты знаешь языков, тем ты богаче. [2] Нашей целью является привить детям искреннее желание и интерес к изучению основных языков и могу сказать, что мы успешно поэтапно осуществляем задуманное. Новизна предлагаемой программы состоит в том, что при обучении трехязычию пристальное внимание уделяется выработке коммуникативных способностей (навыков свободного общения и применения казахского, русского и английского языка). В современных условиях наиболее актуальной задачей образования является формирование коммуникативной культуры дошкольников. Трехязычие сегодня становится в большей мере средством жизнеобеспечения общества. Данная программа заключается в том, что она рассматривается как система использования казахского, русского и английского языка в развитии индивидуальности дошкольника. Ведущая идея: Глава государства Н.А.Назарбаев считает, что в обозримом будущем казахстанцы должны стать носителями не двух, а трех языков, а именно казахского, русского и английского языков вкупе со здоровым образом жизни и качественными медицинским обслуживанием и образованием должны стать залогом конкурентоспособности каждого гражданина страны. [5] Цель: Продолжать развивать интерес к изучаемому языку и желание говорить на нем; закреплять те умения и навыки разговорной речи, которые дети получили на занятиях; проводить индивидуальную работу с детьми; вводить некоторые новые слова и выражения в естественной ситуации. 32

Привить детям дошкольного возраста искреннее желание, преодолеть более сложные этапы на пути к совершенству в овладении трехязычием. Одним из важнейших факторов в воспитании гражданственности и патриотизма в любом обществе является чувство глубокого уважения к языку своего государства. Чем раньше ребенок начинает изучение языка, тем легче ему усвоить язык. В связи с обновлением содержания дошкольного воспитания и обучения особое внимание уделяется созданию условий для развития ключевых компетентностей и расширению возможностей углубленного образования, в том числе языкового обучения детей дошкольного возраста. Внедрение в образовательную сферу трехъязычного обучения стало на современном этапе одной из задач для дошкольных организаций. Государственный общеобязательный стандарт дошкольного воспитания и обучения предусматривает, как ожидаемый результат обучения, готовность детей к школе как совокупность двух составляющих: готовность учиться и готовность к школе. Каждая образовательная область государственного общеобязательного стандарта образования: «Здоровье», «Коммуникация», «Познание», «Творчества», «Социум» – ориентирована на формирование компетентностей в рамках культурного многообразия. Образовательная область «Коммуникация» нацелена на воспитание полиязычной личности дошкольника, освоившего базовые ценности родного языка, готового к социокультурному взаимодействию на государственном и других языках. По стандарту, языковая компетентность ребенка к шести годам заключается в свободном владении родным языком в рамках требований к лексико-грамматическому и фонетическому уровню развития для своей возрастной группы, основами других языков. Наши сегодняшние малыши – это завтрашние хозяева страны. И поэтому уже сегодня необходимо заботиться о воспитании маленьких граждан РК. Чем раньше ребенок начинает изучение языка, тем легче ему усвоить язык. Обучение детей разных национальностей другим языкам представляет собой сложный и многоаспектный процесс формирования новой системы языкового сознания. У детей дошкольного возраста хорошо развита произвольная память, поэтому запоминание происходит произвольно. Смоделированная иноязычная среда, посредством билингвального содержания, использования яркого наглядного материала помогает восприятию и пониманию речи на слух, способствует осознанному применению детьми полученных знаний и усвоенных способов действий в самостоятельной речевой деятельности. Кроме того, развиваются умственные способности, их словесно– логическое мышление. Проект «Триединства языков»-один из смелых и решительных стратегических проектов Президента Казахстана. Он направлен на то, чтобы поднять до мирового уровня казахский язык. Програма направлена на полноценное развитие трех языков, но здесь важно понять, что изучение любого иностранного языка начинается с совершенного знания родного языка. В нашем детском саду №23 «Айзере» созданы благоприятные условия для развития трехязычия детей. Сформирована предметно-пространственная среда 33

– имеется кабинет который назван «Дружба народов», «Тілдер достығы». Дети средней, старшей и подготовительной группы обучаются в кабинетах казахского и английского языков. Собран богатый дидактический материал, учебно-наглядные пособия, современные технические средства, позволяющие усовершенствовать процесс изучения языков. [4] Для реализации больших положительных возможностей дошкольников в обучении трехъязычию работу необходимо строить на основе четко продуманной методической системы, учитывающей возрастные особенности детей. В процессе обучения дети должны научиться воспринимать и понимать русскую, казахскую и английскую речь на слух, и говорить на трех языках в переделах доступной им тематики, усвоенных слов, грамматических форм, синтаксических конструкций и несложных образцов связной речи. В каждой группе детского сада оборудованы этнические центры, оснашенные игровым и иллюстративным материалом: куклы в национальном костюмах, предметы быта, произведения народно-прикладного творчества. В условиях предметно-развивающей среды дети имеют возможность закреплять полученные знания и применять их в свободной деятельности, игре. Мы строим свою работу по формуле: дети + семья + педагоги = Сообщество. Работа с родителями. Рекомендации для родителей по изучению трехязычия. 1. Если Ваш ребенок начал изучать казахский, русский и английский язык, то необходимо помнить следующее: показывайте важную роль изучаемого языка в жизни. 2. Ребенку нужна ваша заинтересованность в его успехах, период накопления знании у всех разные. 3. Если при изучении казахского и русского языка, у ребенка равные трудности, ищите помощи у специалиста, не зная правильного произношения, не пытайтесь этому учить, это только навредит. 4. Поощряйте желание говорить на трех языках, даже если вы видите, что у ребенка пока не все получается, если вы знаете три языка, играйте с ребенком на казахском, и на русском и на английском языках. 5. В том случае, когда ребенок заметно проявляет способности в изучении казахского, русского и английского языках, помогите ему в развитии этих способностей. Памятка для родителей «Развитие речи ребенка зависит от нас взрослых» 1.Постоянно разговаривайте с ребенком. Рассказывайте ребенку о том, чем вы заняты, комментируйте его действия. Все, что происходит вокруг описывайте кратко, понятным ребенку языком, доступно и просто, но не сюсюкайте, не искажайте речь, говорите грамотно! 2.Если ребенок говорит лишь часть слова, мягко поправьте его. Например, ребенок говорит: «Би-би», - поправьте его, сказав: «Да, машина!» 34

3. Поощряйте ребенка, если он начал говорить!!! Никогда не говорите фразы типа: «Помолчи, закрой рот, перестань болтать». 4. Больше читайте ребенку, особенно народные сказки, поскольку они способствуют также культурному и нравственному воспитанию.. Рассматривайте картинки, обсуждайте, анализируйте. 5.Развивайте память, тогда речь ребенка будет связной, а высказывание полным. Для этого разучивайте с ним разнообразные потешки, умывалочки, одевалочки, скороговорки, чистоговорки, и конечно, любимые всеми стихи детских писателей. 6.Развитие мелкой моторики способствует активному речевому развитию, поэтому в данном возрасте рекомендуются занятия лепкой, игры с крупами, с песком. 7.Играйте почаще в пальчиковые игры под музыку и без, рассказывайте пальчиковые сказки. Такие занятия развивают мелкую моторику, что способствует речевому развитию, а также через движения и жесты помогают ребенку проще и быстрее запоминать небольшие стихи и рифмовки. 8.Учите ребенка мыслить логически. Вместе описывайте предметы по нескольким заданным признакам (форма, величина, цвет). Просите его отгадать предмет по описанию. Рассматривая картинки учите находить причину и следствие. Это поможет в дальнейшем сделать речь последовательной, реальной. Ребенку будет проще научиться делать вывод из сказанного. 9.Развивайте воображение. Можно разложить перед ребенком несколько зимних фотографий, отражающих разное состояние природы, включить классическую музыку, пусть ребенок попробует объединить зрительный и звуковой образы. 10. Звуковая сторона речи имеет немаловажное значение. Обращайте внимание на то, как ваш ребенок произносит звуки, какие ему даются легко, а какие требуют упорной работы, которая для ребенка должна быть всего лишь игрой. В этом вам помогут специальные упражнения артикуляционной гимнастики. Веселый массаж органов речи, а также артикуляционные сказки. Наша миссия — счастливые дети и их родители! [3] Триединство языков, как утверждают многие авторы, - это прекрасная возможность познать мир, и в тоже время сплотить общество. Н.А Назарбаев в стратегии «Казахстан-2050» говорит о важности развития казахского, русского и английского языков. Президент поручил внедрять триединство на дошкольном уровне. Об этом глава государства сообщил в ходе интерактивной лекции в стенах университета, носящее его имя. «Первое»- на основе передового международного опыта внедрять современные методы обучения в дошкольных воспитательных учреждениях, они должны быть инновационными, с образованием технологии и креативности,-считает президент Назарбаев. «Второе» - детально разработать системное предложение на предмет охвата дошкольным образованием детей. 35

«Третье» - на уровне дошкольного образования обеспечить повсеместное внедрение триязычия. В нашей стране выработана уникальная формула развития культуры и языков всех этносов, который мы можем и должны гордиться. [5] Идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована была Главой государства как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в глобальный мир.Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками. Благодаря инициативе Президента наше государство приступило к реализации концепции полиязычие в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана. Литература: 1.Закон РК «Об образовании» от 07.06.1999 № 389 - Алматы: Юрист, 2007г. 2.Государственная программа развития языков в Республике Казахстан на 20112020 годы. 3.Развивающие занятия с детьми 5-6 лет. Под ред. Л.А.Парамоновой.– М.: Олма Медиа групп, 2008. 4.Орыс тілінде жұмыс істейтін балабақшаларға арналған қазақ тілі Программасы және «Суретті сөздік» оқу құралы методикалық нұсқау Алматы «Мектеп» 1990 ж. 5.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. 2012.—№ 218-219.—10 июля. PEDAGOGICAL APPROACHES FOR ENGLISH. DIFFERENT WAYS OF TEACHING Nurmukhanova Bibigul Sarsenovna Trainer "NCPD "Orleu" Institute for professional development in Atyrau region Atyrau, Kazakhstan

The desired outcomes for the Kazakhstan school curriculum are that pupils will be equipped to be able to learn how to learn as part of the process of education so that they can be become independent, self-motivated, engaged, confident, responsible and critical reflective learners who are able to communicate in Kazakh, Russian and English [1.235]. What is the definition of pedagogy and pedagogical approaches? Pedagogy is the how teachers teach, includes the styles of teaching. Pedagogy is the science and art of teaching. 36

Science– the knowledge of theories of learning and instructional strategies for teaching. Art-correctly putting theories into practice and the building up teaching experiences. Pedagogical approaches – the overall perspectives used to plan and implement one or more instructional strategies. According to the literatures, there are different types of pedagogical approaches. They are relating to aspects of pedagogy, in particular: active learning, learner-centred pedagogies, reflective learning and cooperative learning. All of these aspects of pedagogy are consistent with constructivist theories of learning. Constructivist approaches to teaching lead to higher learning gains when compared with ‘traditional’ knowledge transmission approaches (Hattie, 2011). Constructivist approaches are based on the concepts that learners develop understanding of new knowledge and concepts as they interact with prior knowledge. An important point here is that learners’ prior experiences have an impact upon the way they receive new concepts and if this is not taken into account, knowledge may be surface rather than deep. Such shallow learning will prevent the application of knowledge, critical thinking and reflection, the very areas highlighted above as important for learners to be successful in the modern world. In order to construct meaning and to take full ownership of knowledge learners need to be actively involved in lessons rather than passively receiving information. It is important that learners have the opportunity to engage in activities which allow them to work with and process their newly acquired knowledge and to develop their skills [2.6]. Every teacher develops his/ her own way of teaching, he/she uses a personal pedagogy to engage all learners to the learning process. This is often defined as the way teachers teach their learners. Some types of pedagogical approaches I find interesting, are: - Active learning - Collaborative and cooperative learning - Learning conversations - Cross-curricular links - Modelling - Differentiation All these pedagogical approaches are the ways of effective teaching and learning. Researchers define effective teaching as that which leads to improved students’ achievement using outcomes that matter to their future success. Defining effective teaching is not easy. The research keeps coming back to this critical point: student progress is the yardstick by which teacher quality should be assessed. Ultimately, for a judgment about whether teaching is the effective, to be seen as the trustworthy, it must be checked against the progress being made by students [3]. Active learning is a process whereby students engage in activities, such as reading, writing, speaking, discussion, or problem solving that promote analysis, evaluation of class content. Active learning refers to a number of approaches to 37

teaching and learning which involve learners doing more than passively listening to the teacher. In active learning process students are engaged in activities. There is less emphasis placed on information transmission and greater emphasis placed in developing student skills. Students can receive immediate feedback from their teachers. Students are involved higher order thinking skills, such as analysis, synthesis and evaluation. Active learning is giving learners something to do and try around to do something and they try to discover something. It is learning by own experiences. Active learning allows learners to experiment, construct meaning and develop understanding. It is learning by doing, learning by making. Making mistakes makes us refine our understanding. What is learning by doing? Learning by doing is the kind of a ‘hands-on experience’ so it is the very practical form of learning. This kind of learning is often adopted in science studies where students gain their knowledge in laboratories. They practice their skills and test their knowledge in a very practical setting. The ‘learning by doing’ pedagogy is the most effective in a traditional setting where students can create their own things. Collaborative learning is the method of teaching and learning in which student team together to explore to significant questions or create a meaningful project. A group of students discussing a lecture or students from different schools working together over the Internet on a shared assignment are both examples of collaborative learning. Cooperative learning, which will be the primary focus of this workshop, is a specific kind of collaborative learning. In cooperative learning, students work together in small groups on a structured activity. They are individually accountable for their work, and the work of the work as a whole is also assessed. Cooperative groups work face-to-face and learn to work as a team. In small groups, students can share strengths and also develop their weaker skills. They develop their interpersonal skills. They learn to deal with conflict. When cooperative groups are guided by clear objectives, students engage in numerous activities that improve their understanding of subject explored. Learning conversations focus on the perspective of the learner, rather than that of the teacher. They validate the learner’s experiences and ideas, allowing the learning process to start from where learner is, rather than where the teacher thinks they should be. Learning conversations can take many forms, but all share a common theme: the learner is as the heart of the process. The purpose of the learning conversations is to: • Keep the learner at the centre and to work with their agenda • Challenge and motivate learners to improve • Enable learners to explain their progress and how far this deepens their understanding of the topic, theory or concept • Keep the learners actively engaged in analyzing learning information and using it to plan their own learning and development, for example, they are able to set targets, to reflect on feedback and to carry-out self-assessment 38

• Enable the individual to become an expert learner, self-motivated and able to manage their own learning independently • Encourage the individual to become a reflective learner and to transfer skills. Why cross-curricular teaching is essential? “Cross-curricular learning: When the skills, knowledge and attitudes of a number of different discipline and applied to the single experience, theme or idea…We are looking at the experience of learning on a macro level and with the curriculum as the focus” Barnes, J (2007). Teachers, for the most effective teaching, should believe the things what they teaching here the learners can take away and use in another place. So, if you teach how to tie a tie, the idea you teach something is transferable and the power is to teacher to make it good. Why is it really good for teachers? Because, you are at school and staff is in the next door. Teacher can go to next door and get Art staff or another staff. Teacher can go to the Geography teacher and get magic geography things, etc. Teachers can use all the things that they get from another subject. The kids understand it because they have used it before. Now, they have chance to do it again in English. It is helpful to think about cross-curricular links in two ways. First, there are the links where children use and apply aspects of learning from one subject in another. The second type of link where one subjects provides in context for developing learning in another. This is useful because it helps engage learners in their learning and provides a mechanism for teachers to adapt activities so all learners can make good progress. Also it helps to motivate learners to learn. Modeling is the most important approaches in teaching. Research has shown that modeling is an effective instructional strategy in that it allows students to observe the teacher’s thought processes. Using these types of instruction, teachers engage students in imitation of particular behaviors that encourage learning [3]. There are two key lines in this structure. One of them made it earlier or to do the first one together with students. Effective ‘differentiated’ learning is more about noticing how different learners react to different techniques...responding and adapting to this…modifying and varying activities within the teaching mix, keeping all learners involved in lesson outcomes. We can differentiate by three ways: Differentiation by support, differentiation by task and differentiation by outcomes. In differentiation by support varying amount of support can be offered to learners in a variety of ways. Weaker learners can be supported through instruction/prompt modification. The more able learners will need to feel challenged too. Their input could provide support for weaker learners, they could be given more challenging instructional tasks or they could be given additional contextualised problems. Differentiated tasks are set according to learners’ abilities. They may differ in content or structure. This may be as simple as having a choice between a variety of questions getting progressively more difficult, or learners attempting completely different tasks covering the same topic. 39

In differentiation by outcomes each learner is set the same investigative, creative and/or open-ended task. Learners produce a variety of solutions/designs dependent on their ability, strengths and preferences in learning. Simple examples would be for learners to design and answer their own problems/questions about a topic being studied. Learners being given investigations may just test and report results, whilst the more able may be able to generalise and justify more easily. Differentiation in the classroom is all about understanding that we are dealing with a group of diverse individuals and adapting our teaching to ensure that all of them have access to learn. It should be an on-going and flexible process which not only profiles students initially but also recognises progress and areas for improvement and adjusts accordingly to ensure learning needs continue to be met. It is important to recognize that teaching and learning are not two distinct activities but related elements of a single process. The most teachers understand how learners learn and improve their teaching practice, the better able they are to encourage effective learning [2]. The pedagogical approaches have explained before have the biggest impact on learner achievement. They help teachers to create a positive learning atmosphere, to ensuring involvement of all learners, to set up, manage and time hole –class and individuals, pair and group activities. Also it is important when teachers monitor learners and provide individuals feedback. It provides the learners’ construction of the knowledge and the ideas that is critical. References 1. Handbook for teachers. Third (basic) level. University of Cambridge, 2013 2. Handbook for teachers. Second edition. Center of Excellence and NIS, 2016 3.Bandura, A. Social Foundations of Thought and Action: A Social Cognitive. Englewood Cliffs, NJ: Prentice Hall, 1986 4.Charles C. Bonwell, Ph.D. “Active Learning: Creating Excitement in the Classroom” Active Learning Workshops 5. Gareth Pimley. Teach primary. Making cross-curricular links 6. “Methods of differentiation in the classroom”, BBC Active 7. Robert Coe, Cesare Aloisi, Steve Higgins and Lee Elliot Major. What makes great teaching? Review of the underpinning research. October 2014 8. “Workshop: Cooperative and collaborative learning” WNET EDUCATION Internet resources https://www.ydae.purdue.edu/lct/HBCU/documents/Active_Learning_Creating_Excite ment_in_the_Classroom.pdf http://marlijnenoordink.blogspot.com

ТҰҒЫРЫ БИІК ЕЛІММЕН МАҚТАНАМЫН Тойжанова Луара Утемисовна Елек орта мектебінің география пәнінің мұғалімі Ақтөбе қаласы

Қазіргі ақпараттың дамыған қоғамында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,- деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз», деген еді [1]. Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті. Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол – біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен» [1],деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Жаһандану жағдайында қоғамдық өмірдің тілдік саласы елеулі өзгерістерге бейім.Оны саяси, экономикалық және мәдени жүйелерінің ауысу қарқыны мен сипаты,басым жағдайда, әрбір жеке алынған ел үшін ерекше тілдік, этно-мәдени, әлеуметтік және өзге де нақты-тарихи жағдайларға байланысты болатынымен түсіндіруге болады. Қазақстанның тілдік ахуалына қатысты мәселе Қазақстан Республикасы Президентінің «Мәңгілік ел» ұлттық идеясында нақты көрсетілген. Елдің және оның азаматтарының бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мақсатымен «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын кезеңімен іске асыру ұсынылған, оған сәйкес үш тілді дамыту қажет: мемлекеттік тіл ретінде – қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде–орыс тілін және жаһандық экономикаға табысты кірігу тілі ретінде – ағылшын тілін. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы Президенттің 41

Қазақстан халқына арнаған соңғы екі Жолдауында: 1) «Мәңгілік Ел» патриоттық актісін жасау және қабылдау туралы сөз болған «Қазақстан жолы – 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» (17 қаңтар, 2014 ж.). Мемлекет басшысы «Мәңгілік Елді» ұлттық идея деп атай отырып, барша қазақстандықтарды «Қазақстан – 2050» Стратегиясының негізгі бағыттарын жүзеге асыру бойынша жұмыстарға өз жұмыс орнында белсене атсалысуға шақырды; 2) «Мәңгілік Ел» жалпыұлттық идеясы тек «Қазақстан-2050» Стратегиясының идеялық тұғырнамасы ғана емес, ХХІ ғасырдағы Қазақ мемлекеті қалыптасуының мызғымас идеялық негізіне айналуы керек екендігі туралы сөз болған «Нұрлы жол–болашаққа жолдауы» (11 қараша, 2014 ж.) [2].«Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының негізгі стратегиялық бағыттарына сәйкес қоғам сұранысына сай ұлттық сана-сезімі жоғары деңгейде қалыптасқан кадрларды дайындау саласында үштілділік білім беруді өзектілігі артып келеді. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясының халық дәстүрі мен отандық мүдде туралы толық түсінікті қалыптастыратын, әлеуметтік-мәдени кеңістіктегі қазақ болмысының мәнмағынасын ашып беретін, атамекенде еркін де бірдей өмір сүретін адамдардың ішкі рухани және қоғамдық өмірін айқындайтын ұстанымдар құрайды. Бұл нысан қазақ елін тұлғалық, ұлттық, мeмлeкeттік, қоғамдық құндылықтармен толықтыруды міндет тұтады. «Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы ұстанымдарының құндылығы: ұлыс пен ұлттың қалыптасуы контекстінде қазақ халқының өткен жолын жүйелі жете ұғыну; тарихи және әлеуметтік контексте қазақ мәдениетінің даму кезеңдерін әдіснамалық қорытындылау; қазақ халқының қоғамдағы және адамзаттық өркениеттегі орны мен рөлін айқындау. «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы негізінде қазақ тілінің дамуы және тілдердің үш тұғырлылығы жауапкершілікті тіл саясаты қазақ ұлтын біріктіруші басты факторлардың бірі болып табылады. Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз және оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту керек. Биылғы жылғы Елбасының дәстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын әзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дәлірек айтқанда–үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу және тағы басқалар.“Үш тілдің бірлігі” мәдени жобасы–үш тілді,қазақ,орыс және ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты– мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, әлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең әуелі мән беріп, ұлықтайтын тілі, әрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл әлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. 42

«Үштілділік-нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарымқатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы»,- Б. Хасанұлы анықтама бергендей, бүгінде оны қолдануға жанжақты күш салынуда. Бұл жағдайда біз басты назарды нақты мәдени жобаның педагогикалық құрамдасына түсіреміз, ал ол болса толық көлемінде білімнің көптілділігін білдіре алады. Қазақстандағы тілдік ахуал айналасындағы пікірталастың белсенуі оның үйреншікті болған қостілділігіне емес, атап айтқанда тілдік білімнің жаңа межелерін білдіретін көптілділікке байланысты. Бұл межелер, ең алдымен, педагогикалық терминологияның білімнің көптілділігінің мәні келесідей ұғымдарды ашуына, байытылуына байланысты: -тілдік білім–қазіргі заманның барлық тілдері (туыс және туыс емес) және мәдениеті аясындағы білім (Н.Д. Гальскова, Н.И. Гез); -шет тілдік білім–жеке тұлғаны тілді және мәдениетті қатар өзара байланыстырып зерделеумен шет тілі құралдарымен жеке тұлғаны дамыту (С.С. Кунанбаева); -тілдік көпмәдениетті білім-шет тілі құралдарымен қазіргі заманғы ана тілі және зерттеліп отырған тілдердің көпмәдениетті қоғамдастықтарында мәдениеттердің қатар және өзара дамуының нормасы ретінде мәдени көптүрлілік туралы түсініктерін қалыптастыру (П.В.Сысоев); -көптілді білім–көптілді жеке тұлғаны қалыптастыруда үш және одан астам тілдерді қатар меңгеруге негізделген мақсатты үрдіс (Б.А.Жетписбаева); - тілдік тұлға– құрылымдық-тілдік күрделілігімен, шынайылықты бейнелеудегі терең ойымен және дәлдігімен, белгілі бір мақсатқа бағынуы дәрежесімен ерекшеленетін тілдік туындыларды (мәтіндерді) тудыру және қабылдауы шарт болатын адамның қабілеттері мен сипаттамаларының жиынтығы (Ю.Н. Караулов); -екінші тілдік тұлға – адамның мәдениетаралық деңгейде қатынас құру қабілеті (И.И. Халеева); -көптілді тұлға– бірнеше тілдің иесі: ана тілінің, тұрғын әлеуметінде қолданыста жүрген тілдердің; бір немесе бірнеше шет тілінің (Б.А.Жетписбаева) [3]. «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыруда ұлт зиялыларына да жүктелер міндет өте ауыр. Сол зиялы қауымның бірі - ұстаздар. Ұрпақтың жұлдызын жағып, мәртебесін биіктететін де, тағылымын қалыптастырып, танымын кеңейтетін де– білім. Ілім мен ғылым - бұл қоғамдық мүдде. Өркениеттің өлшемі де, мемлекеттің келешегі де қашан да қоғамдағы білім деңгейіне тәуелді. Жастарымызды білім машығын игеріп, алған білімдерін күнделікті өмірде және «Мәңгілік Ел» идеясын жүзеге асыру барысында тиімді пайдалана алуға баулу жолында еліміздің жарқын болашағы үшін аянбай қызмет етіп, ХХІ ғасыр Қазақстанның «Алтын ғасырына» айналуына сүбелі үлес қосып келе жатқанымызға мақтанамыз.

Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік әріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие қажет деген ойдамыз. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан жолы-2050: бір мақсат,бір мүдде, бір болашақ» Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 2015. 2. Назарбаев Н.Ә. «Нұрлы жол-болашаққа бастар жол» Қазақстан халқына жолдауы. Астана. 2015. 3. Садықов Т.С., Әбiлқасымова А.Е. Жоғары мектепте бiлiм берудiң дидактикалық негiздерi. -Алматы: Ғылым, 2003.- 168 б. 4. Исмагилова Л.Р. Полилингвизм как компонент экономической культуры. дис., канд.соц.наук. Казан.гос.фин-экон. Институт, Казань, 2005.

ПОЛИЯЗЫЧНОЕ ВОСПИТАНИЕ В СОВРЕМЕННЫХ УСЛОВИЯХ Бертлеуова Гульбану Махсатовна

Учитель английского языка, Государственное казенное коммунальное предприятие детский сад № 23 «Айзере» Мангистауская область г.Жанаозен

Прошло двадцать пять лет независимого развития Казахстана, и можно подвести некоторые итоги, оценить достигнутое. Один из безусловных успехов страны- выработанная уникальная модель мирного сосуществования множества различных этносов и культур. Не последнюю роль в этом сыграл русский язык - язык коммуникации различных социальных групп. При этом казахский язык продолжает оставаться государственным и дает титульной нации возможность самоидентификации. Язык-это ключевое явление культуры, вероятно, главный механизм национального единения, инструмент возникновения и воспроизводства нации как социальной структуры. В конечном счете,язык - это стержень национального государства. И поэтому вопрос о языке оказывается не только культурным, но и политическим. И в начале XXI века вопрос этот стоит острее, чем когда бы то ни было прежде. Структура современных - национальных - государств пришла из века XIX. Но сегодня практически не осталось стран, в которых проживала бы лишь одна нация. Потому зачастую возникает противоречие между государственной структурой и национальным составом общества. Важнейшим выражением этого противоречия является вопрос о языке. 44

Казахстан идет дальше: от двуязычия к трехъязычию (казахский, русский, английский). И это также вполне естественно. И русский и английский язык являются не только средствами общения, но оптимальными каналами получения мировых знаний. Но в трехъязычии, как и в двуязычии, главное - давать возможности учиться, ни к чему не принуждая, и это основа решения языковой проблемы в Казахстане. Любая нация в государстве–это, прежде всего, ее уникальный язык. Родители, которые с детского сада приучают детей говорить на языке своей родины - казахском, создают фундамент для сплочения и создания единого гражданства. «Развитие казахского языка никогда еще не знало таких масштабов и темпов», - отметил Глава государства. При этом в Казахстане русский язык широко используется как язык межнационального общения. Государство заботится о развитии языков всех этнических групп казахстанцев. «Мы наращиваем темпы внедрения триязычия. Это не выдумка, не пожелание, это необходимость, уже 20% казахстанцев владеют английским языком. Знание трех языков– эта путевка в глобальную жизнь, это принцип успешности человека в жизни», - подчеркнул Президент. В этом ключе Глава государства поручил правительству разработать специальную программу развития трёхъязычия. «Министерству образования и науки РК совместно с Министерством культуры и спорта необходимо разработать Дорожную карту развития трёхъязычного образования», - сказал Нурсултан Назарбаев в ходе своего выступления. Окружающий нас мир меняется, и меняемся мы. И сегодня, как никогда, от детей требуется умение жить в мире разных людей и идей, способность иметь права и свободы, при этом не нарушая прав и свобод других людей. А как мы знаем толерантность не передается по наследству. Изменения в мировом сообществе, большой объём информации требуют от учителя постоянного повышения квалификации. Современный педагог должен войти в мировое информационное образовательное пространство. Для этого ему следует владеть иностранными языками.Разногласия по поводу раннего изучения детьми английского языка длятся уже тысячелетиями: «Не рано ли изучать английский язык в детском саду?». Одни считают, что нужно начинать заниматься с ребенком в тот момент, пока еще он в животике: смотреть и слушать фильмы на английском, а также читать маленькие детские рассказы. Дошкольный возраст особенно благоприятен для начала изучения иностранного языка: дети этого возраста отличаются особой чуткостью к языковым явлениям, у них появляется интерес к осмыслению своего речевого опыта, «секретов» языка. Они легко и прочно запоминают небольшой по объему языковой материал и хорошо его воспроизводят. С возрастом эти благоприятные факторы теряют свою силу. Есть еще одна причина, по которой ранний возраст предпочтителен для занятий иностранным языком. Чем моложе ребенок, тем меньше его словарный запас в родном языке. Но при этом меньше и его речевые потребности: сфер общения у 45

маленького ребенка меньше, чем у старшего, ему еще не приходится решать сложные коммуникативные задачи. А значит, овладевая иностранным языком, он не ощущает такого огромного разрыва между возможностями в родном и иностранном языке, и чувство успеха у него будет более ярким, чем у детей старшего возраста. Обучение малышей – это очень непростое дело,которое требует совсем иного методического подхода, чем обучение школьников и взрослых. Если взрослый владеет иностранным языком, то это совсем не означает, что он может обучать других. Столкнувшись с методически беспомощными уроками, дети могут надолго приобрести отвращение к иностранному языку,разувериться в своих возможностях. В своей практике придерживаюсь принципа триединства языков. Детский сад- это ступенька основное звено всей системы образования. Именно здесь надо подготавливать почву для обучения и воспитания поликультурной личности, создать учебную базу, необходимые условия и среду для реализации формирования полиязыковой личности. Педагог должен реализовать все планы и программы. К нему предъявляются высокие требования. Считаю, что учитель должен начинать с себя, а не ждать помощи. Перед современным педагогом стоит задача поликультурного образования. Одна из годовых задач нашего дошкольного учреждения - формировать основы патриотизма и толерантного отношения к другим народам. Выбор данной годовой задачи был обусловлен не только требованиями времени, но и внедрением в практику программы поликультурного образования. В нашем детском саду «Айзере» воспитываются дети разных национальностей из разных семей и все они должны чувствовать себя одинаково комфортно. Мы приобщаем детей к основам национальной культуры, быта и развиваем межличностные отношения. Методическая работа детском саду осуществляется в трех взаимосвязанных направлениях: - совершенствование профессиональной подготовки педагогов к работе по приобщению дошкольников к народной культуре разных народов. В нашем детском саду емеется кабинет, который оснащен аудиозаписями и дидактическими материалами на трех языках, учителя английского языка для обучения детей используют теле-видео уроки, преподносят новый материал в виде диалогов со сказочными героями. Игра ведущий вид деятельности дошкольника, что именно игра в этот период ведет за собой развитие дошкольника. Притом, что о детской игре написано уже очень много, вопросы теории ее так сложны, что единой классификации игр до сих пор не существует.Методика проведения непосредственной образовательной деятельности должна строиться с учетом возрастных и индивидуальных особенностей структуры лингвистических способностей детей и быть направлена на их развитие. Непосредственная образовательная деятельность иностранным языком должны быть осмыслены преподавателем, как часть общего развития личности ребенка, связаны с его сенсорным, физическим, интеллектуальным воспитанием. Общение на иностранном языке должно быть мотивированным и целенаправленным. 46

Необходимо создать у ребенка положительную психологическую установку на иноязычную речь. Способом создания такой положительной мотивации является игра. Игры в непосредственной образовательной деятельности не должны быть эпизодическими и изолированными. Необходима сквозная игровая методика, объединяющая и интегрирующая в себя другие виды деятельности в процессе обучения языку. В основе игровой методики лежат создание воображаемой ситуации и принятие ребенком или преподавателем той или иной роли. Все больше современных людей стремятся изучать иностранные языки. В необходимости этого сейчас, пожалуй, уже никто не сомневается. Семья и дошкольное учреждение– два важных института социализации детей. Их воспитательные функции различны, но для всестороннего развития ребенка необходимо их взаимодействие. И все больше родителей стремятся приобщить своих детей к иностранным языкам уже с рождения, особенно это касается английского языка в детском саду. Споры по поводу столь раннего приобщения детей к иностранным языкам длятся уже столетия. Одни говорят, что начинать заниматься с ребенком надо, когда он еще не родился, слушая правильную музыку разговаривая с ним на различные темы. Каждый учитель английского языка, должен стремиться к этому и иметь желание. Наша главная цель - это формирование поликультурной личности, знающей историю и традиции своего народа, владеющей несколькими языками и умеющими результативн применять знания языков в жизни. Важно, чтобы актуальность полиязычного обучения поняли и педагоги, и родители, и общественность. Литература: 1. Послание Президента Республики Казахстан – Лидера нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь – 2050»: единая цель, единые интересы, единое будущее». - Астана, 2014. 2. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2011-2020 гг., Государственная программа развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011-2020 годы. Утверждена Указом Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110–Астана,2011. 3. Концепция развития образования Республики Казахстан до 2015 года. 4. Буланкина Н.Е.Проблема эффективного культурного самоопределения личности в полиязыковом образовательном пространстве.–Москва:Изд-во АПКиПРО, 2002. ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Мамбетова Жибек Каршигаевна

О.Тұрмағанбетұлы атындағы Жаңаөзен мұнай және газ колледжінде «Ағылшын тілі» пәнінің мұғалімі, Жаңаөзен қаласы

Бүгінгі таңда «Тіл» мәселесі өзекті тақырыптардың біріне айналды. Халық «Үш тұғырлы тіл» дегенге үрке қарайды. Ол сондай қорқынышты дүние емес. Біз бұл мәселені дұрыс түсінуіміз керек. 47

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» – деп ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасы бар екенін көпшілік ұғына алмауда.Одан бөлек,Президентіміз 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететініне кепілдік берді. Сондықтан, өзге тілді үйренсек, өз тілімізден айырылып қаламыз деген теріс ойдан арылуымыз керек. Бала жастайынан қанша тілді меңгеріп өссе, есейе келе кез келген ортаға тез бейімделді. Бабаларымыз «бір тіл білген бір адам, екі тіл білген екі адам» деп бекерге айтпаса керек… Сол үшін білімнің артықтығы болмайды… Ал шет тілін үйрену бүгінгі заманның талабы… Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы мен Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баулу, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдеп-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған. Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі, діні, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын–тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құралы. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтып өткен. 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы» – «Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынған еді. Ал 2008 жылғы ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында:Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі қолға алды. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді»,– деді[1]. Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берді, қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі –жаhандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі. Қазақстанның қазіргі кезеңдегі қарқынды даму жолындағы елді демократияландыру, әлеуметтік өркендеу саласындағы талпыныстары білім беру жүйесін жаңаша өркендетіп оқыту, тәрбие үрдісін жетілдіруді талап етіп отыр. Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңінде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саясиэкономикалық,мәдени қатынастарды қалыптастыруы, ҚР Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің ролін көтеруді қажет етеді.Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, 48

технологиялық өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде.Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген елдермен саясиәлеуметтік, экономикалық және мәдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мәні күн сайын арта түсуде.Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің пәнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын тілдерін де сол деңгейде меңгеруде. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталды. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылып отыр. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді. Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»–деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырады. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі–ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге міндеттіміз. Ал, қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді»,–деді [2]. Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Осы жолдауда білім мен ғылымның модернизациясын жалғастыру қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%ды құрауы тиіс делінген. Әрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші сыныптан бастап оқу 49

бағдарламасына еңгізіледі.Бүгінгі әлемде мыңдаған адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста немесе оқуда пайдаланады және оны ана тілі ретінде меңгерген.Қазіргі заманда ағылшын тілі « 21 ғасырдың », халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі – дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі-бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.Ағылшын тілі – бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық технологияның, компьютер технологисының кілті деуге болады. Бүгінгі күні зерттеушілер әлем бойынша ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны 1,2-1,5 млрд. арасында деп тұжырымдайды. Ағылшын тілі әлемнің 75 елінде ерекше орын алады, ал 19 елде ол мемлекеттік тіл болып табылады.ХХ ғ.60 жылдардан бастап ағылшын тілі кеңінен тарала бастады және көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі болып табылады.Оның ішінде: БҰҰ, ЮНЕСКО, әлемдік Денсаулық сақтау ұйымы және т.б.Ағылшын тілін оқыпүйренемін деушілердің саны күннен-күнге көбейуде.Осы орайда, шет тілінің еліміздің оқу жүйесінде айрықша мәртебеге ие болатыны айқындалғандай. Жалпы білім беретін орта мектепте шетел тілін практикалық тұрғыда меңгеруге үйреткенде оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға кездескен кезде, шығармашылықпен қолдана білуге көзделеді. Шетел тілін оқыту мақсаттары қоғамның мұқтаждығына қарай өзгеріп отырады. Бұрын шетел тілінен білім беруге баса көңіл бөлінбесе, қазіргі кезде алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алу, пайдалануға қажетті білік пен дағдыларсыз білім алып, білу ғана жеткіліксіз екендігіне баса назар аударылуда. Жеке тұлғаның мәнді іс-әрекеті процесін ескере отырып білім беру көзделуде. Қазіргі таңда, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы курстар, мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. «Тіліміздің үштұғыры» мәдени жобасын жүзеге асыру аясында академик С.С.Құнанбаева шет тілін оқытудың инновациялық теориялық-методологиялық негіздерін еңгізді [3]. Қазіргі кезде шет тілін оқыту мынадай төрт мақсат көздейді: коммуникативтік мақсат, білімдік, тәрбиелік және жетілдіру мақсаты. Осы аталған мақсаттардың ішінде коммуникативті мақсат жетекші рөл атқарады. Ағылшын тілі сабақтарында көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Белгілі бір тақырыптарды оқытуда біріккен сабақтарда интеграция арқылы жүзеге асады. Интеграция дегеніміз – пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде нақтылы түрде іске асыру. Интеграция тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі ғылымдарды біріктіреді, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді. Үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді: үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану, заманауи 50

интерактивтік және иновациялық технологияларды қолдану, үш тілде де қарымқатынас жасауға, сөйлеуге үйрету, оқушының тілдік қабілетін толық ашу, сөздік қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу, танымдық қызығушылығын арттыру. Оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында ағылшын тілі сабақтарында әр түрлі қосымша материалдарды қолдануға үш тілде бірдей қолдануға болады. Тақырып бойынша диалогтар, мақал-мәтелдер, мәтіндерді аудару, жаңа сөздерді жаттау және лингафон арқылы мәтіндерді тыңдауға болады. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені – оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады. Мұндай қосымша материалдар сабақты жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізеді, оқушылардың тідік қорын дамытып, толықтырады. оқушылар сабақта белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне атсалысады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, адыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру және бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ХХІ ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ. Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2012 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» жолдауында «өмір бойы білім алу» әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» делінген. ХХІ ғасыр білімді де, білікті, бәсекеге қабілетті, көптілді, көпмәдениетті тұлғалар ғасыры болмақ. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Еліміздегі жүріп жатқан өзгерістердің мәнін пайымдау бірінен бұрын жастарды тәрбиелеп отырған ұстаздарға жүктейді. Ел басмыздың жолдауында көреткендей кәзіргі шәкірт ертеңгі күні әлем кеңістігіне еркін ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Сондықтан да жиырма бірінші ғасырда ағылшын тілін үйрететін ұстаздарға қойылатын талаптар ауқымы үлкен. Ағылшын тілін меңгерудегі ана тілінің рөлі туралы академик Л.В.Щерба, М.В.Ляховский, атақты педагог К.Д.Ушинский өз еңбектерінде кеңінен тоқталған. Жалпы теориялық негіздері бір-біріне ұқсас Л. В. Щерба «Ана тілін шетел тілі сабағынан аластатуға болады. Ал мектеп жағдайында оқушылардың санасынан аластату мүмкін емес» деп жазады. Қоғамдағы соңғы кезеңде болып жатқан өзгерістер ағылшын тілін оқып үйренуге мәжбүрлік ахуалын туғызып отырғаны бәрімізге белгілі. Интерактивті әдіс-тәсіл арқылы шетел тілінде компьютер арқылы әлемдік ақпараттар кеңестігіне шығу, әлемдегі озық технологияларды жаңалықтарды меңгеру, өмір ағымына ілесу. Білім алушыларға ана тілінің негізінде ағылшын тілін үйрету, олардың өз ойын ауызша және жазбаша дұрыс, еркін, келістіре баяндау білуіне дағдыландыру. Кітаптарды өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдыларын қалыптастыру және ғасырлар бойы жаңа рухани мәдениетімен, білімімен қаруландыру және егемен еліміздің ұлттық 51

мәдениетін, салт-дәстүрін шетел тілі арқылы таныту.Тіл арқылы өзге елдің мәдениетін, тарихын білуге болады.Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жәрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі - осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік» – деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кезкелген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік әріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне тікелей ықпал етеді. Көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Назарбаев Н.Ә.«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 ж. 2.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», «Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3.Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 4.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы 5.Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012 6.Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005ж. ТРИЕДИНСТВО ЯЗЫКОВ: ПЕРВОНАЧАЛЬНЫЙ ЭТАП СТАНОВЛЕНИЯ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ НАЦИИ Бисембиева А. С., Аманова Г. С. преподаватель русского языка языка и литературы Атырауский колледж энергетики и строительства

В современном обществе тема межнационального единства и согласия актуальна.Язык–в таком насыщенном мире играет огромную роль. В многонациональном обществе всегда возникает вопрос языка. Ведь именно в языке заключается развитие этноса и передать свою историю, культуру, обычаи последующим поколениям мы можем только на своем языке, потому что у каждого языка есть свои неповторимые особенности. У каждого языка своя история, своя судьба, связанная с судьбами других языков. Через язык люди находят друг друга и учатся понимать духовную культуру, обычаи народа. В 52

основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами страны казахского языка. Особое значение в языковой политике Казахстана придается русскому языку, который является одним из мировых языков и имеет широкое распространение в современном мире. Третьим элементом является английский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процессы и контакты. Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является необходимым звеном для профессионального роста человека. Трехъязычие–одно из приоритетов нашей страны, где главную роль играет государственный язык. Глава государства не раз отмечал, что казахский язык должен стать объединяющим фактором для всего общества и для подрастающего поколения страны созданы все условия для изучения, казахского, русского и английского языков. Для них открываются прекрасные перспективы для получения достойного образования, получения любимой профессии, и самореализации в любой сфере. В послании «Новый Казахстан в новом мире» Нурсултан Абишевич Назарбаев предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Наряду с духовным развитием народа Казахстана он был выделен как отдельное направление внутренней политики. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык–государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику»,– сказал Президент. Иными словами, идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский. Триединство как важное направление развития человечества осознавалось давно. Сегодня невозможно представить себе, что где-то ещё существуют страны, люди которых владели бы только одним языком. И в реальности нет цивилизованных государств, где жила бы только одна нация. Для нормального функционирования любого многонационального государства весьма существенно формирование полиязычия. Формирование «полиязычия»-процесс сложный и длительный, очень важный с позиции сложившихся политических и экономический реалий современности.Полиязычие способствует укреплению и обьединению общества, помогает сохранить исчезающие языки и культуры, Ч. Айтматов писал о «полилингвизме» следующее: «бессмертие народа – в его языке. Каждый язык велик для своего народа. У каждого из нас есть сыновий долг перед народом, нас породившим, давшим нам самое большое свое богатство – свой язык: хранить чистоту его, приумножать богатство его. Но вот мы сталкиваемся с новой диалектикой истории. Современное человеческое общество находится в постоянно всевозрастающем контактировании, что все более становится общей жизненной и культурной необходимостью. В этих условиях каждому человеку 53

надо владеть несколькими языками». Обучение языкам, связанное с ознакомлением с культурными, историческими, социальными ценностями каждого языка должно служить средством взаимопонимания между народами. Формирование языковой компетенции представляет ценность в обогащении своей собственной культуры в целом. Поликультурное образование в Республике Казахстан является одним из приоритетных направлений в системе образования,в том числе и профессионального образования; является важной частью современного образования, способствующей приобретению знаний о духовных и культурных ценностях, традициях других народов. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной личности, которая уважает не только свою, но и культуру других народов; этапом, когда осознанно и целенаправленно формируются ценностные ориентиры, жизненные принципы и приоритеты молодого поколения. Важнейшей задачей образования Казахстана является, с одной стороны, сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, с другой, обеспечение выпускников колледжа международными квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в основе которого– овладение государственным, родным и иностранными языками. Программа полиязычного обучения предусматривает создание новой модели образования, которая способствует формированию конкурентоспособного в условиях глобализации поколения, владеющего языковой культурой. Знание казахского, английского и русского языков даст молодежи ключ к мировым рынкам, науке и новым технологиям, создаст условия для формирования мировоззренческой установки на конструктивное сотрудничество на основе приобщения к этнической, казахстанской и мировой культурам. В этом году делаются первые шаги к внедрению новой модели образования в колледжах: реформируются стандарты образования, планируются проведение уроков по спецпредмета, где преподавание будет вестись на трех языках.Целью данной программы является реализация полиязычного образования, направленного на подготовку высококвалифицированных, конкурентоспособных специалистов различных специальностей, обладающих языковой компетенцией на основе параллельного овладения казахским, русским и английским языками, мобильных в международном образовательном пространстве и на рынке труда, способных к межкультурной коммуникации. Целью образования на современном этапе становятся не просто знания, но и формирование ключевых компетенций, которые должны вооружить студентов для дальнейшей жизни в обществе. Перед педагогом стоит важнейшая задача использовать весь уникальный опыт и знания культурных традиций народов, общечеловеческих ценностей и мировой культуры в создании благоприятной образовательной среды, способствующей формированию социально-активной личности. Именно для формирования конкурентоспособного специалиста крайне необходимо 54

полиязычное образование. И в решении главной проблемы современного мира согласия и взаимопонимания между людьми, преодоления трудностей межэтнического общения, межкультурной коммуникации может способствовать в большей мере и в большей степени именно сохранение и поддержка ситуации полиязычия в каждом государстве и в отношениях между государствами. Одной из долгосрочных стратегий развития Казахстана считается культурный проект «Триединство языков», предложенный Президентом Республики Казахстан Н.А. Назарбаевым. Реализация данного проекта во многом обусловит становление нового поколения казахстанцев, владеющих несколькими языками, имеющих широкие возможности позитивного роста своих сущностных сил и формирования конкурентоспособности, как в профессиональной сфере, так и в личностной самореализации. В рамках данной задачи предусмотрено сохранение широкого образовательного пространства процесса обучения иностранным языкам. Расширение международного сотрудничества в целях взаимодействия с иноязычной культурой предполагает проведение культурно-массовых мероприятий в рамках межправительственных соглашений, Дни культуры иностранных государств, выставки, показ художественных и документальных фильмов на языке оригинала. Изучение иностранных языков изменит картину мира, мышление перестроится на новый лад, изменится мировоззрение и самоощущение, не говоря уж о практических преимуществах знания иностранных языков. Годы развития суверенного Казахстана показывают, что триязычие в обществе не только не ущемляет права и достоинства казахского языка, но и создаёт все необходимые условия для его развития и прогресса. Но это зависит от глубоко продуманной языковой политики Президента Назарбаева и государства и способности национальной интеллигенции сохранить и развить культуру, историю и язык казахского народа. Концепция языковой политики Республики Казахстан определяет русский язык как основной источник информации по разным областям науки и техники, как средство коммуникации с ближним и дальним зарубежьем. Развитие государственного,казахского,языка,сохранение и развитие русского, осуществление политики полиязычного образования – задача важнейшая, но трудная. Решить эту задачу можно только сообща, усилием всех членов общества. Список литературы: 1.Назарбаев Н. А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. — № 33(25278). — 2007; 2.Назарбаев Н. А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. 2012. — № 218-219.; 3.Послание Н. А. Назарбаева «Новый Казахстан в новом мире», 2009 г. 4.Абсатмаров Р. Б., Садыков Т. С. Воспитание культуры межнационального общения студентов. – Алматы, 1999. 5.Большая советская энциклопедия: Языкознание, 1998. 55

ҮШТІЛДІЛІК – ПОЛИМӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒА ҚАЛЫПТАСТЫРУ НЕГІЗІ Жапақова Гүлдана Қаныбекқызы Нұрмұханбетова Мөлдір Шағылбайқызы «Өрлеу»БАҰО АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚБАИ, кафедра аға оқытушылары

Әр халықтың тағдырына табиғатпен тартылған сыйы: біріншісі – жері, екіншісі – тілі. Тіл – қай ұлттың болмасын тарихы мен тағдыры, тәлімі мен тәрбиесінің түп тамыры, қатынас құралы. Ал, үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Осыған орай Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дәстүрлі жолдауларында: “Қазақстан халқы бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын жоғары білімді, мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі — ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі —жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі”, — деген болатын.Үш тілде оқыту–заманның қажеттілігі десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыруболып табылады.Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Көптілді болу – уақыт талабы. Мемлекет басшысы: “Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды.Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. және оған қамқорлық та сондай дәрежеде болады” деп сендірді. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тіл адам өміріндегі ең шешуші рөл атқарады. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы. Ал үш тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарымқатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының шет елдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін көп тіл білетін жас ұрпақ тәрбиелеу қажет-ақ. Ендеше үш тілді білу бүгінгі заман талабы. Елбасы Н.Ә.Назарбаев тілдерді меңгерудің қисынды жүйесін қалыптастыру қажет: әліпбиі – балабақша деңгейінде, мектепте – базалық деңгей, университет пен колледжде – мамандық бойынша кәсіби тіл», - деп, көптілді білім беруді дамытуға басымдық танытты. Сондай-ақ, білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсетті. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсат – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете 56

алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8-бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті - оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық коммуникациялық желілерге шығу, ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға және кәсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде әрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі - оқытудың әдіс - тәсілдерін үнемі жетілдіріп отыру және жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Ал білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап инновациялық технологиялар мен әдістемелерді көптеп қолдану болып табылады. Бүгінгі таңда мектептерде шет тілін бастауыш сыныптардан бастап оқыту енгізілуде. Себебі, ағылшын тіліне ерте жастан оқытудың тілді жақсы әрі еркін меңгеруге тигізер әсері мол. Ол адамның интеллектуалдық, тәрбиелік және рухани әлеуетін жақсартады. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей, ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы және тілдік дамуын реттейді, бастауыш мектепте тәрбиенің жалпы білімдік құндылығын көтереді, балаларды өзге ұлт мәдениетін білуге және құрметтеуге үйретеді. Ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, үлкен адамға қарағанда кішкентай бала ағылшын тілін тез меңгереді. Баланың ағылшын тілін үйренуге деген қабілеттілігі өсе келе бәсеңдейді. Дегенмен, сол көптілділік іргетасы ана тілден қалануы керек. Еліміздің кемел келешегі үшін өскелең ұрпақтың кәсіби маман болуына мемлекет тарапынан барлық жағдай жасалып отыр. Мұндай мүмкіндікті мүлт жібермей, өз тілін құрметтеп, өзге тілдерді меңгерген маманның болашағы жарқын болмақ. Сондықтан көптілділіктің іргетасы ана тілінен қаланады. Ол үшін көп ізденіп, кітаптарды көп оқудан бастау керек. Бұл біздің жастарымыз үшін аса қажет. Бұл балаларды өзге ұлт мәдениетін білуге және құрметтеуге үйретеді. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын тілімен айтқанда, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,деген Елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынудамыз. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиешіұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі орасан зор.Осыған орай, мектебімізде түрлі байқаулар,іс- шаралар өткізіліп тұрады. Байқауға үш тілді: қазақ, орыс және ағылшын тілдерін жақсы меңгерген оқушылар қатысып, бақ сынасуда. Сонымен қатар мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Қазақ тілі сабағын үш тілде әртүрлі көрнекі құралдарды – 57

интерактивті тақта,электронды оқулықтар, кесте пайдалана отырып, ағылшын тілінде қазақ тілін пәнін меңгереді. Осыдан күтілетін нәтиже: - Үш тілде ауызекі және маманданған стильдегі мәтінді түсінеді; -Ғылыми сөздерді үш тілде меңегере алады; - Әр тілде үлгісіз, өз бетінше сөйлеуге, қазақ тілінде сөйлей алуына, терминдерді жазуға, оқып айтуға дағдыланады; -Үш тілде де қарым – қатынас жасауға үйренеді. Жалпы адам неғұрлым көп тілдерді білген сайын, соғұрлым мүмкіндіктері де арта түседі.Ұлтқа тілінен қымбат еш нәрсе болмасқа тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Сондықтан, орыс тілі әр елге, ағылшын тілі әлемге есік ашатынын ұмытпауымыз керек және де үш тілдік оқыту жүйесі әлеуметтік және кәсіби бағытталған қарым- қатынас аясында, тілдерді белсенді түрде меңгеруге ынта-ықылас туғызып, болашағымыздың біліктілігін арттыруға көмектеседі. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16 2.Хасенов Ә. Ті л білімі.- Алматы: Ер-дәулет, 2003. 3.Әлімбек Г. Қазақтілі.- Астана: Ер-дәулет, 2007. 4.Тіл туралы толғам.Құраст./ Д.Дүйсебай.- Астана:Ер дәулет, 2007. 5.Қапасова Б.Қ. т.б. Қазақ тілін жедел оқыту.- Астана: «Арман-ПВ»,2009. 6.Қазақстан Республикасындағы «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» ВНЕДРЕНИЕ И РАЗВИТИЕ ПОЛИЯЗЫЧНОГО ОБРАЗОВАНИЯ КАК ОДИН ИЗ ФАКТОРОВ ПОТРЕБНОСТИ ОБЩЕСТВА И КОМПЕТЕНТНОСТНЫЙ ПОДХОД В ОБРАЗОВАНИИ Турганова Бибигуль Калимуллиевна АО «Өрлеу» НЦПК» ИПК ПР по Атырауской области, начальник отдела методического обеспечения и инновационного развития

Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев на ХІІ сессии Ассамблее народов Казахстана в октябре 2006 года отметил важность обучения детей трем языкам.Язык-достояние народа,как его история,обычаи и традиции. Формирование и развитие полиязычной и поликультурной личности в учебном процессе понимается как воспитание учащегося, ориентированного через свою культуру и язык на другие языки и культуры. Язык–один из инструментов общения, возможность осуществления коммуникативной функции, выражение своих мыслей и желаний.Изучение языка значит сформировать лингвистическую, языковую, коммуникативную компетентность. Использование 58

человеческого языка, - это и есть предмет изучения лингвистики либо языкознание. Развитие компетентностей как лингвистическая, языковая и коммуникативная предполагает знание системы языка и правил оперирования языковыми средствами в процессе речевой деятельности, умение выбирать варианты, обусловленные ситуативными, социальными или иными внеязыковыми факторами. Языковая компетентность носителя языка – знание языка и коммуникативные навыки, которые обеспечивают носителю языка возможность создавать и понимать речь разной степени и разного целевого направления. Таким образом, языковое образование выступает в качестве важного инструмента успешной жизнедеятельности человека в поликультурном и мультилингвальном сообществе людей. Языковое образование выступает также в качестве значимого средства, которое формирует сознание личности, её способность быть социально мобильной в обществе и свободно «входить» в открытое информационное пространство. Ярко выраженная потребность современного общества в качественном языковом образовании находит поддержку на государственном уровне. Иностранный язык как учебный предмет предлагается изучать с начальных классов. Язык– является международным средством общения. Государственный язык играет важную роль. Президент Казахстана подчеркнул, что: «Государственный язык – это такой же символ, как флаг, герб, гимн, с которых начинается Родина. И он призван объединять всех граждан страны». Поэтому граждане Республики Казахстан осознают свой патриотический долг – учиться казахскому языку. Работа должна быть глубокой, последовательной и, обучение должно начинаться еще в дошкольных учреждениях, а также использоваться инновационные методы обучения в виде игровых моментов с учетом современных требований. Русский язык– язык межнационального общения. В информационном мире русский язык играет значимую роль. В Конституции РК закреплено, что:«в государственных организациях и органах местного самоуправления наравне с казахским официально употребляется русский язык». Поэтому необходимо осуществить компетентностный подход к обучению русского языка в преподавании учебного предмета в условиях нового подхода к обучению с учетом растущих требований эффективного учебного процесса. И третья, иностранный язык, в Национальном Плане действий по развитию функциональной грамотности школьников ясно определена цель обучения иностранному языку:«Совершенствование иноязычной компетенции – способности и готовности школьников использовать язык для решения коммуникативных задач». При традиционной системе обучение иностранного языка велась таким образом, что регионы и школы в нашей республике обучались разным языкам, например, моя школа, где я училась обучалась французскому языку. Обучение начиналось с 5 класса и по мере поднятия по ступени класса, программа усложнялась. Мне очень нравится этот язык, хотя в моей жизни пока не нашла своего применения. В ВУЗе получили первые азы английского языка и, в данное время овладение языка только на базовом уровне. 59

Понимание того, что английский язык- это язык мирового общения, для обучения и освоения этого языка необходимо использовать ИКТ в образовании, создание комфортной, языковой среды. Программа по английскому должна содержать 2 этапа: начинающий и продолжающий; и из 3-х частей: первый этап– достижение элементарной грамотности (начальная база или звено), второй этап– функциональная грамотность (среднее звено), использование общеучебных умений, навыков при решении познавательных задач, развитие критического мышления на основе аналитических заданий, ведение диалога (работа в паре); третий этап – дальнейшее развитие иноязычной коммуникативной компетенции, развитие и воспитание к личностному и профессиональному самоопределению, социальной адаптации. Основные цели и задачи, поставленные перед учителем иностранного языка: -знание национально-культурных особенностей изучаемой страны; -применение этих знаний в различных ситуациях формального и неформального межличностного и межкультурного общения; -применение в речи основных норм речевого этикета (клише, фразы). Чтобы решить поставленные задачи, необходимо организовать курсы повышения учителей по иностранным языкам, включить волонтеров-носителей языка, проводить мастер-классы, семинары, выездные заграничные курсы. Чтобы внедрить и развить полиязычное образование, Министерство образования, мы т.е. АО «Өрлеу» Национальный центр повышения квалификации» института повышения квалификации педагогических работников, центры Международных программ и другие образовательные учреждения должны формировать полиязычную личность в контексте межкультурной коммуникации. Такие программы, как Болашак —целью которой является подготовка кадров и специалистов для приоритетных секторов экономики страны. Программа включает в себя как получение научной степени высших учебных заведений, так и научные и производственные стажировки в ведущих компаниях и университетах мира. Международная стипендия «Болашақ» учреждена 5 ноября 1993 года Программа «Болашак» АО «Центр международных программ» в рамках реализации международной стипендии Президента РК «Болашак» приступил к реализации проектов по программно-целевому методу подготовки научных, педагогических, инженерных и медицинских кадров за рубежом. Постановлением Президента Республики Казахстан Нурсултан Назарбаева на заре независимости Республики Казахстан требовались высококвалифицированные кадры, которым предстояло проводить дальнейшие реформы. Впервые в истории государств постсоветского пространства талантливой молодежи была предоставлена возможность получать образование за рубежом. Наиболее значимыми с точки зрения образовательных и социальных возможностей личности в современном мире являются языки глобального общения. Вместе с тем государство и общество должны создать благоприятные 60

условия и для изучения локальных языков. Государственная и общественная ценность языкового образования должна подкрепляться его личностноориентированной ценностью. Последняя выражается в том, насколько учащиеся осознают важность любого неродного языка как средства общения в современном мультилингвальном и поликультурном мире и есть ли у них потребность в изучении языков и их практическом использовании. Требования государства и общества к результатам лингвокультурной подготовки учащихся выражаются в умении использовать изучаемые языки в реальной межкультурной коммуникации. Важно при этом формировать положительную мотивацию и интерес к иноязычному общению, а также готовность изучать его в дальнейшем. Общество и школа должны создавать условия для самовыражения и самореализации учащихся - представителей различных этнических и языковых групп, но живущих и обучающихся рядом друг с другом. Сегодняшний Казахстан — государство с полиэтническим составом населения, в котором 63,1 % казахов, помимо казахов проживают представители многих других национальностей, сохраняющие свои языковые, исторические, культурные ценности. Поэтому проблема развития поликультурного образования занимает центральное место в образовательной практике многих стран, где сосуществуют носители разных культурных традиций, представители разных этнических и конфессиональных групп. Полиязычное образование как процесс направлено на приобщение обучающихся к новому для них средству общения, на познание ими чужой культуры и осмысление своей культуры, привитие им готовности к диалогу и толерантности по отношению к иным языкам и культурам. Согласно антропоцентрическому принципу, который является одним из ведущих при определении особенностей современного языкового образования как процесса, учащийся выдвигается в ранг субъекта учебной деятельности и субъекта межкультурной коммуникации. Это значит, что именно он является центральным элементом системы школьного языкового образования. Утверждение о том, что процесс обучения должен быть «разумным», основано на убеждении в том, что культура и ценности личного опыта учеников выступают значимым контекстом, существенным образом определяющим успешность процесса обучения. Во-первых, речь идёт о создании в учебном процессе ситуации, в которой учащимся необходимо проявлять собственную активность для решения коммуникативнопознавательных задач. Последние должны носить творческий и проблемный характер. Во-вторых, важно исключать из процесса обучения возможные манипуляции учащимися со стороны учителя, их малоосознанную речемыслительную активность. У учащихся необходимо развивать способность самостоятельно осуществлять коммуникативную деятельность, свободно и раскрепощено реализовывать свои коммуникативные намерения, а также умение бесконфликтно взаимодействовать в различных ситуациях общения, в том числе с помощью изучаемого ими неродного языка. В-третьих, школьник овладевает не только коммуникативной компетенцией в области устного и письменного 61

иноязычного общения, но и предметно-когнитивной компетенцией и социальноаффективной компетенцией. Первый вид компетенции предполагает знания школьниками чужой культуры, общего и отличного в этой культуре и своей собственной. В свою очередь, под социально-аффективной компетенцией понимается система ценностей, воспитываемая на базе чужой культуры (терпимости, открытости), а также на базе собственного культурного пространства (развитие личностных качеств и социальной ответственности). При этом важными являются, с точки зрения государства, непрерывность языкового образования на всех ступенях обучения и его направленность на реализацию перспективных задач развития личности, а именно: рост среднего уровня образованности граждан страны, повышение требований к их общей культуре, формирование у них готовности к межнациональному и межкультурному сотрудничеству. Используемая литература: 1.Конституция РК 2.Закон РК от 11 июля 1997 г. «О языках в Республике Казахстан» 3.Доктрина национального единства 4.Закон РК «Об образовании» от 27 июля 2007 года №319-ІІІ (с изменениями и дополнениями по состоянию на 04.12.2015 г.) ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ - ӨСКЕЛЕҢ ҰРПАҚ ҮШІН БҮГІНГІ ЗАМАННЫҢ ТАЛАБЫ Асемжанова Зейнеп Зикрияновна

«Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Алматы облысы бойынша ПҚБАИ, «Басқару және білім сапасы» кафедрасының аға оқытушысы.

Тіл білу–байлық. Әсіресе, өркениеттік өрелік алға шығып, жаһанданудың лебі есіп тұрғанда көп тілді игергенге ешкімнің таласы бола қоймайтыны анық. Сондықтан қазақ, орыс және ағылшын тілдерін жетік меңгерген ұрпақ қалыптастырып, бәсекеге қабілетті болу мақсатында мемлекетіміз аямай қаржы бөліп, түрлі іс - шаралар ұйымдастырып келеді. «Үштұғырлы тіл» туралы жобаны Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария еткен болатын. Ал, 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа жолдауында «Тілдердің үш тұғырлылығы» атты мәдени жобаны кезең - кезеңмен іске асыруды ұсынды. Яғни, бұл бағдарламалардың басты идеясы Қазақстанды бүкіл әлем халықтарына үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде таныту керек. Атап айтатын болсақ, олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – қарым - қатынас тілі және ағылшын тілі– дамыған мемлекеттермен терезе теңестіріп, солардың қатарына қосылу үшін қажет. Қарапайым тілмен айтқанда, қазақ тілді дамыту керек, орыс тілін қолданамыз және ағылшын тілін үйренеміз. Осы мақсатта бүгінгі күні қаншама бағдарламалар қабылданып, қаншасы жүзеге 62

асырылып үлгерді. Барлық мекемелердің қызметкерлерін үш тілге үйрету қолға алынып, қазіргі таңда ол талапқа айналып бара жатыр. Елдегі барлық білім ордаларында ағылшын тілі тереңдетіліп оқытыла бастаса, орыс тілі бірнеше жылдан бері ҰБТ сынағында тапсырылатын міндетті пәндердің қатарына енді. Тіпті, мектептің бастауыш сынып оқушыларының сабақ кестесіне шетел тілін енгізсе, кей балабақшаларда көштен қалыспай, алты жасқа да толмаған бүлдіршіндердің тілін ағылшынша сөйлетуге күш салып жатқаны белгілі. [1] Бүгінгі таңда еліміздің Президенті Н.Назарбаев отандық білім берудің алдына жоғары талап қойып отыр. Білім беру бәсекеге қабілетті, жоғары сапалы болуының нәтижесінде қазақстандық мектептердің түлектері өз білімін шетелдік ЖОО-да жалғастыра алатындай болуы қажет.Сондықтан білім берудің маңызды стратегиялық міндеті,бір жағынан,үздік қазақстандық білім дәстүрлерін сақтау болса, екінші жағынан мектеп бітірушілердің халықаралық біліктілік сапасын, лингвистикалық білімін жетілдіру,ең негізгісі-мемлекеттік ана және шетел тілдерін меңгеруді қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек.Олар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тіліұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Әлемдік білім кеңістігіндегі озық тәжірибеге негізделген 12 жылдық білім беруге көшудегі негізгі нысана–адамзат тарихында уақыт озған сайын өзектілігі арта түсетін білімді де білікті, тәжірибелі де текті ұрпақ қалыптастыру.Ұлтымызды дәріптейтін,рухымызды биіктетіп, ұлттық сенімімізді жігерлендіретін ұрпақтың болашағы бізге, яғни ұстаздарға үлкен міндет. Ол үшін мұғалім кәсіби біліктілігін жаңа бағытта арттырып, білім мазмұның жаңартып,тиісті әдіс–тәсілдерді қолданып, әдістемелік негіздерді қалыптастыруы керек.Өйткені, білім әр адамға өмір бойы қажет екенін күнделікті тәжірибе дәлелдеп отыр. «Мұғалім өз ісіне деген сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен ұштастыра алғанда ғана шын мәніндегі мұғалім болмақ» дегендей, әр педогог әрбір баланың ойынан шығып, қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс.Оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс еңгізе алатын ұстаз ғана бүгінгі қоғамның мүддесінен шыға алады. Ойы жүйрік, саналы, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны тек қана жаңа тұрпатты педагог қалыптастыра алады. Өйткені, жақсы мұғалім ғана жақсы оқушыларды тәрбиелей алады. Еліміздің білім беру жүйесін жетілдіруде көзделіп отырған мақсаттардын ең негізгісі –әрбір жеке тұлғаға білім алудың өмірлік жолын еркін таңдауына мүмкіндік туғызу. [2] Қазақстан Республикасының тілін жүзеге асыру ,тілді меңгеруге деген қызығушылықты ынталандыру, жан-жақты дамыған,бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу,үш тілді–қазақ,орыс және ағылшын тілдерін жетік меңгерген қабілетті жастарды тәрбиелеу. 63

Көптілділік–заман талабы. Бір халықтың мәдениетін басқалармен салыстыру арқылы ғана әлем суретін әр алуан және әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мәдениеттің барлық ерекшеліктерін және құндылықтарын сезінуге болады. [1] Бүгінгі таңда еліміздің Президенті Н.Назарбаев отандық білім берудің алдына жоғары талап қойып отыр. Білім беру бәсекеге қабілетті ,жоғары сапалы болуының нәтижесінде қазақстандық мектептердің түлектері өз білімін шетелдік ЖОО-да жалғастыра алатындай болуы қажет. Сондықтан білім берудің маңызды стратегиялық міндеті, бір жағынан, үздік қазақстандық білім дәстүрлерін сақтау болса, екінші жағынан мектеп бітірушілердің халықаралық біліктілік сапасын, лингвистикалық білімін жетілдіру, ең негізгісі-мемлекеттік , ана тілін және шетел тілдерін меңгеруді қамтамасыз ету болып табылады. Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Әлемдік білім кеңістігіндегі озық тәжірибеге негізделген 12 жылдық білім беруге көшудегі негізгі нысана– адамзат тарихында уақыт озған сайын өзектілігі арта түсетін білімді де білікті, тәжірибелі де текті ұрпақ қалыптастыру.Ұлтымызды дәріптейтін, рухымызды биіктетіп, ұлттық сенімімізді жігерлендіретін ұрпақтың болашағы бізге, яғни ұстаздарға үлкен міндет.Ол үшін мұғалім кәсіби біліктілігін жаңа бағытта арттырып,білім мазмұның жаңартып, тиісті әдіс–тәсілдерді қолданып, әдістемелік негіздерді қалыптастыруы керек. Өйткені, білім әр адамға өмір бойы қажет екенін күнделікті тәжірибе дәлелдеп отыр.[2] «Мұғалім өз ісіне деген сүйіспеншілікті оқушыға деген сүйіспеншілікпен ұштастыра алғанда ғана шын мәніндегі мұғалім болмақ» дегендей, әр педогог әрбір баланың ойынан шығып, қажеттілігін қанағаттандыра білуге дайын болуы тиіс.Оқушының рухани өсуіне жағдай туғыза алатын, жаңалықтарды қабылдауға даяр, өз әрекетіне өзгеріс еңгізе алатын ұстаз ғана бүгінгі қоғамның мүддесінен шыға алады. Ойы жүйрік, саналы, бәсекеге қабілетті жеке тұлғаны тек қана жаңа тұрпатты педогог қалыптастыра алады. Өйткені, жақсы мұғалім ғана жақсы оқушыларды тәрбиелей алады. Еліміздің білім беру жүйесін жетілдіруде көзделіп отырған мақсаттардын ең негізгісі – әрбір жеке тұлғаға білім алудың өмірлік жолын еркін таңдауына мүмкіндік туғызу. Сындарлы ойлайтын, өз мүмкіндіктеріне сенімді, әр түрлі әлеуметтік және өндірістік проблемаларды өз бетінше шешуге қабілетті тұлғаны дайындау үшін оқытудын сапасын жетілдіру - аса маңызды мәселе болып табылады. Осы мақсатта білім негіздерін өз еркімен үйренетін, іс – әрекет мақсатын, мәндетін, түрін, тәсілін, жағдайын өзінше түсініп, алған білімін өмірде қолдана алатындай жағдайға оқушыны жеткізуіміз керек. Оқытудың ұтымды технологиясын пайдалану арқылы шәкірттің тұлғалық болмысын дамытуға мүмкіндік туады. [3] 64

Бүгінгі күні білім сапасы үлкен мәселе болып тұрғаны шыңдық. Білім сапасы–мұғалімдер жұмысының көрсеткіші және мұның бәрі пәндік олимпиададан, ғылыми жоба жарыстарынан көрініс табады. Осы жерде ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсыновтын: «Ең әуелі мектепке керегі – білімді, педогогика, методикадан хабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші, керек құралдар, құралсыз іс істелмейді» - деген сөзі ойға оралады. Бұл өткен ғасырдың басында айтылғанымен, жүз жыл өтсе де бағыт – бағдар болып тұр. [4] «Кез келген білім бағдарламасының табысты орындалуы мұғалімге байланысты. Оның кәсіби шеберлігі нысаналы бағдарламаны да, оқу жоспарын да биік деңгейде жүзеге асыруға ықпал ете алады, ал кәсіби дәрменсіздігі істі құлдыратады»- делінген ҚР–сы орта білім беру жүйесін дамытудың мемлекеттік тұжырымдамасында. Орынды айтылған пікір. Жеке тұлғаны тәрбиелейтін адам– мұғалім,мұғалімге сенім білдірмесе, оқу жеміс бере алмайды, сондықтан қоғамымыз мұғалімге үлкен сенім артып отыр. Білім беру реформасы-Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ету мүмкіндік беретін маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттілігіне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет.Адамның өмір бойы білім алуы үшін жағдай туғызуымыз қажет делінген.Ендеше,бүгінгі таңда мектепке енгізілп жатқан білім мазмұнына өзгеріс енгізу барысында жаңартылған бағдарламамен жұмысты жүргізуге мұғалімдер қауымын қайта даярлау жұмыстарын іске асырудамыз. Бастауыш сыныптан бастап, үштілділік мәселесі басшылыққа алынуда. Әрине, бұл қоғамда әртүрлі пікірлер туғызуда. Алайда, оның ұрпағымыздың болашағы үшін алатын орны ерекше екендігіне көзім жетеді. Бастауыш сыныптың әр сабағында оқушылардың жас ерекшеліктеріне сай түрлі ойын элементтерін, білім беру технологияларының әртүрлі стратегияларын пайдалана отырып, сабақты белгілі бір мақсатпен оқушының ойлау қабілетін дамытатындай етіп ұйымдастыра алу мұғалім шеберлігіне байланысты. Оқушылардың ойлау қабілетін арттыру мақсатында жұмыстар ойластырып, ұйымдастырмас бұрын оқушыларда ойлау деңгейлері қандай екенін бақылап алып алып жоспарлау жетістіктер бастамасы болмақ. Атап айтсақ, «Шытырмандар», «Бұл жерде не артық?» «Топтарға бөл», «Равен матрицасы» әдістемелерін көркемлогикалық ойлау деңгейін анықтауда «Лабиринт арқылы өт», «Фигураларды кес», «Сызықтармен қорша», «Рубик кубигі» әдістемелерін көрнекі–қимылдық ойлау деңгейін анықтауға пайдалануға болады. [5] Сөздік–логикалық ойлау қабілетін дамытуда «Ұғымды анықтау айырмашылығы мен ұқсастығын табу» әдістемесін пайдалануға болады. Бұл әдістеме арқылы оқушының интелектуалдық жүйесінің даму деңгейінің жетістігін анықтауды жүзеге асыруға болады. Ол үшін мынадай сұрақтар қоюға болады: Қай жануар үлкен? Ат па, жоқ ит пе? (Дұрыс жауабы – ат) 65

Таңертең адамдар таңғы асын ішеді? Ал, күндіз және кешке қандай тамақтарын ішеді?(Дұрыс жауап – түскі,кешкі) Күндіз дала жап-жарық,ал түнде ше? (Қараңғы) Аспан көкпенбек, ал шөп ше? (Жасыл) Осындай тапсырмаларды беруде әртүрлі әдіс-тәсілдерді пайдалану арқылы оқушының қызығушылығын арттыруға болады.Сол арқылы жас жеткіншектердің тілдерін, сөйлеу дағдыларын (айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым) жетілдіруге болады. Сабақ барысында тақырыптың аты мен жаңадан енген сөздерді басқа тілдерге аудара отырып, пайдалану олардың тілге деген қызығушылығын арттырады. Ендеше, бүгінгі білім саласына қойылып отырған талапты жетілдіру, оны орындау барысында талмай қызмет етуіміз қажет. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.«Қазақстан мектеп» журналы 2.«Қазақстан-Zaman» газеті; 15 қазан 2015 жыл. 3.«Қоғам және мұғалім» 2011 жыл №5 4. «Бастауыш мектеп» журналы: 2014 жыл №6.9 5.«Бастауышта білім беру әдістемесі»: 2015 жыл №5

ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ- ИГІЛІК КЕПІЛІ Таджибаева Тенге Таджикараевна

№12 жалпы білім беру орта мектебінің ағылшын тілі пәні мұғалімі, Маңғыстау облысы, Мұнайлы ауданы

«Үштұғырлы тіл» туралы идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын, жоғары білімді мемлекет ретінде таныту мақсатына негізделген. Мемлекеттік тіл-қазақ тілі, ұлтаралық қарым-қатынас тілі-орыс тілі ал, ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі екендігі белгілі. Демек, біз мемлекеттік тілді дамытып, орыс тілін қолдаймыз, ағылшын тілін үйренеміз. Әрбір қазақ баласы әуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек.Сондықтан да, алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайды, адасып қалмауы тиіс! Сондықтан да,«үштілділік» саясатын қайта қарау қажет деген әртүрлі пікірлер жиі айтылып жүргені жасырын емес. Мұндағы көптің көкейіндегі айтпақшы болған сөзі,өз ана тіліміздің еңсесі түсіп, кенжелеп қалмайды ма?деген қорқынышынан туындаған ой.Дегенмен, елбасының: «Қазақ тілі, үш 66

тілдің біреуі болып қалмайды, керісінше, үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы болып қала береді»- деп қадап айтуы,көптің көңілінен шықты. Сонымен қатар, Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе: «Қазақ тілі біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз- оны барлық салада белсенді пайдалана отырып,әрі қарай дамыту керек екендігін атап кетті. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың жылдар бойы сақтап келген,қиын қыстау жылдарда жоғалмай, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіс ұрпақ екенімізді айтып өтті. Дегенмен, «Көп тіл білу-заман талабы». Адам көп тіл білген сайын оның көкірек көзі ашылып,өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түсетін болады. Әлемдегі дамыған алпауытты елу елдің қатарына қосылу үшін «үштұғырлы тілді» үйрену қиындық тудырмайтын сыңайлы,себебі осындай технологияның дамыған заманында,барлық мүмкіндіктер қарастырылған. Сондықтан да, үштілділік өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл–елдің бәсекеге, қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін Қазақстандықтар өз елінде де,шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналары сөзсіз. Демек, Қазақстан Республикасының «Білім беру» және «Тіл туралы» Заңдарының қабылдануы болашақ ұрпақ тәрбиесіне жаңаша көзқараспен қарауды талап етеді. Халыққа білім беру жүйесін қайта құру, мектепке дейінгі мекемелердегі тәрбиелеу және мектептегі білім беру жұмысының мазмұнын жаңартуды, балаларды мектепте оқуға дайындауды,одан әрі мектеп оқушыларының білім, тәрбие сапасын арттыруды көздейді. Әрине, бұл талаптар тәрбиелеу жұмысындағы сабақтастық, бірізділік принципін сақтау арқылы жүзеге асырылады. Осыған орай,оқытудың басты құралы – бағдарлама. Бағдарлама жаңартылып, оқу-тәрбие жұмысының мазмұнына елеулі өзгерістер енгізіліп отыр.Өткен оқу жылында Республика бойынша, отыз пилоттық мектеп жұмыс алып барған болса,осының нәтижесіне орай, биылғы оқу жылында барлық мектептердің бірінші сынып оқушылары жаңа білім мазмұнын жаңарту бағдарламасы бойынша білім алып жатыр.Әрине айта кетсек,ағылшын тіліне басымдық беріліп, апталық сағат саны екіге өсті.Осындай назар аударылып жатқан таңда біздің мектебімізде де жоспарлы бірқатар жұмыстар атқарылып жатыр.Қыркүйек айында өткізілген «Қазақстан халықтарының тілдер күніне» орай «Өзге тілдің бәрін біл,өз тіліңді құрметте» атты тілдер апталығы болып өтті.Апталыққа бірінші сыныптан бастап, жоғары сыныпқа дейінгі оқушылар қатысты.Іс шара жоспарына сәйкес үш тілде мақал- мәтел айту, мәнерлеп оқу, эссе жазу,сахналық көріністер қойылды.Шара соңында үш тілде де ерекше көзге түскен оқушылар марапатталды. 67

Сондай ақ, мектебімізде «Үш тілді меңгеру-уақыт талабы» бірлестігі жұмыс жасайды.Бірлестік жоспарлы түрде жұмыс алып барады.Бағдарламада көрсетілгендей,білім мазмұнына өзгерістер енгізу кезең-кезеңімен алып бару көзделген.Мамандардың біліктілігін арттыруға аса мән беру,курстарға жіберу кестесі жасақталған,ашық сабақтар,іс шара өткізу,жаратылыстану бағытындағы мамандармен бірге жұмыс жасау жолға қойылған.Себебі,жаңа бағдарламаның жаңа талаптары осыларға аса мән береді. Жаңа білім мазмұнын жаңарту бағдарламасының негізі, мектепке дейінгі және мектеп жасындағы баланың ойөрісін, дүниетанымын кеңейту, өмірге қажетті білім-дағдыларды меңгерту, өздігінен әрекет жасауға, еңбек ете білуге үйрету, сын тұрғысынан ойлай білуге бағыттау,өзіндік ой пікірге ие бола алатын, саналы жас ұрпақты жетілдіру болып саналады. Ақыл-ойды жетілдірудің негізі болып табылатын, тағы бір мәселе: бұл баланың тілін, сөз қорын молайту, еркін, дұрыс сөйлей білуге үйрету,шет тілдерін жетік меңгеру негізгі нысана- деп қарауда. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» Қазақстан халқына арнаған жолдауында «Біздің жас мемлекетіміз өсіп, жетіліп, кемелденеді. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз ұрпағының жігерлі, білім өрісі биік, денсаулықтары мықты, өз елінің өкілдері болады» деп көрсетілгендей-ақ, ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш білімге тән екендігін атап өтті. Жас мемлекетіміздің болашағы — бүгінгі ұрпақ. Оларға бірдей талап қойып, олардың табиғи қабілетін, нақты мүмкіншілігін анықтап, ана тілінде еркін сөйлеуге, сауатты жаза білуге, жүйелі дамыту мен бірге орыс және ағылшын тілдерін оқып үйрену—бүгінгі күннің өзекті мәселесі болып отыр.Өзекті мәселеге айналып отырған,үш тілділік идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Енді алдағы асу –ағылшын тілі. Ал біздің мақсат – ағылшын идеологиясын сіңіріп, ағылшын болып өмір сүру емес, ағылшынның тілін ғана үйрену емес пе? Балаларымызды әлемге қанат жайған ағылшын тілімен қаруландыру ғана... Ал, ағылшын тілі әлем мойындаған жаһандану тілі. .Бұл әрине заңдылық. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағымына ілесу деген сөз. Іс жүзінде тілдердің үш тұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір Қазақстандық үшін үш тілді білу әркімнің жеке дамуының міндетті шарты 68

екендігін әрдайым есте ұстауды қолдап отыр. Адам жеке басын қалыптастыру үшін төмендегі талаптарды қанағаттандыру керек: - баламен шынайы көз қараста болуы тиіс; - үлкен шыдамдылық пен жан сезімінің жомарттылығы қажет; - өз отанының патриоты; - шеберлігін үнемі жетілдіріп отыруы тиіс; - ғылымның озық тәжірибесінің жетістігін үнемі пайдалануы; - жан жақты болуы керек. Біз осындай талаптарды жүзеге асырған да ғана,әлемдік аренаға шығатын ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айнала аламыз. Мәңгілік ел дегеніміз не? Мәңгілік ел дегеніміз- еліміздің ғасырлар бойы армандап, аңсап келген,ірі- ірі держабалардың арасынан бәсекеге төтеп беріп,өз саясаты мен ұстанымдарына ие болған біздің қазақ елі деп білемін. «Мәңгілік ел» ұлттық идеясы Қазақстан халқын біріктіретін,елдің басты мақсатынан шығатын және соған толық жауап беретін идея,- деп есептеймін. Қорыта айтқанда,бұл идеяны жүзеге асыратын және одан әрі дамытатын бүгінгі күннің жастары екені белгілі.Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Бүгінгі дүниенің күн санап тез өсуі білім беруге деген талапты күшейте түсуде. Жаңа идеялар, білім берудің жаңаша мазмұны, кәсіби біліктілік біздің бұрынғыдан да жаңа жоғары сатыға көтерілгеніміздің белгісі. Міне, мұның бәріне қол жеткізуде әр ұстаздың шығармашылығы, жұмыс істеу ерекшелігі, қажет деп есептеймін. Өз тілің бірлік үшін, ал өзге тілді тірлік үшін демекші, әуелі өз ана тілімізді қүрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық! Пайдаланылған әдебиеттер: 1.ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі-жаңа Қазақстан» атты Жолдауы.-2007; 2.«Қазақстан мектебі» журналы, 2016 - №8; 3.«Қазақстанның Білім және ғылым әлемі» журналы, 2016-№ 4; 4. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050:«Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа Жолдауы. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: ҰЛТТЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ АЛҒАШҚЫ КЕЗЕҢІ Габдуллина Асия Кисметовна жоғары санатты қазақ тілі және әдебиеті пәнінің оқытушысы Атырау энергетика және құрылыс колледжі

«Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі - мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» атап көрсетілді. ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаевтің 69

«Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында Нарық жағдайындағы жоғары білікті, бәсекеге қабілетті мамандарды даярлау және олардың біліктілігін арттыруға бағытталған еліміздегі білім беру жүйесінің бүгінгі бет алысы, оқыту мен тәрбиелеу үрдісіндегі орын алған жағдайлар жалпы қоғам болып ойласуды, қоғам болып түбегейлі бетбұрыстар жасауды қажет етіп отыр. Болашақ маманның өз кәсібінің білгірі болуы өз алдында, оның қызмет барысында адамдармен қарым – қатынас жасауы да, сөйлеу дағдысының қалыптасу деңгейі де өте жоғары болуға тиіс. Бұл бағытта, әсіресе, тілдің рөлі ерекше екендігін ешкім жоққа шығара алмаса керек. Себебі, тіл – қашаннан әп дегеннен көзге түсетін адамдардың интеллектуалдық дәрежесінің, ішкі жан – дүниесінің көрінісі. Тіл – қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, құдіретті. Ол әрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады. Тілдің ең негізгі, яғни бірінші қызметі-адамдардың бір-бірімен сөйлесу, бір нәрсе жайында пікір алысу үшін қызмет етуі. Екінші қызметі-адамдардың қоршаған орта жөніндегі өз ойларын тіл арқылы жеткізуі. Үшінші қызметі- адам өзінің бір нәрсе туралы көзқарасын, күйініші мен сүйінішін, жақсы көру, жек көру сезімдерін тіл арқылы білдіруі. Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр.«Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз. Біздің ендігі міндетіміз – егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз» -деген еді. Ол – біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз» Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін 70

таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Көптілділік мәселесі – Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл әлемнің алдында тұрған көкейтесті мәселелердің бірі, себебі, жаһандандыру және киберкеңестікке шыққан заман тілдерді білуді талап етеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға жіті назар аударып «…еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі. Президент жүктеген тапсырмаларға сәйкес, «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2020 жылға қарай «... барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін меңгеруі тиіс» делінген. Көпұлтты Қазақстан жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы қоғамдық өзара келісімді нығайтатын маңызды фактор болып табылады. Тілдердің үштұғырлығы идеясы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін құруға және дамытуға бағытталған ұлттық идеологияның бөлігі болып табылады. Жаңа ғасырдың жас жеткіншектері интернет жүйесі арқылы әлемдік ақпараттар ағынын еркін пайдалана алуы үшін өздерінің ана тілімен қатар шетел тілдерін де жетік меңгерулері керек.Ана тілі оқушының дүниетанымдық ойөрісін кеңейтіп,өзге тілдер қарым-қатынас жасау және әлемдік деігейде білім алу үшін оқытылады.Қарым-қатынас біліктілігі (коммуникативтік компетенция) тіл арқылы жүзеге асатындықтан,оқушылырға бірнеше тілді меігерту қажеттілігі туындайды.Осы тұрғыдан келгенде көптілді тұлғаны қалыптастыру қазіргі білім беру жұйесінің өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Тілдердің үштұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берген, қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу;ағылшын тілін меңгерту;орыс тілін жетік білу;әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып 71

отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050 » стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер–бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей , жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер–болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,-деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр.. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін әлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кәсіптіктехникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Мен жұмыс істейтін Атырау энергетика және құрылыс колледжінің гуманитарлық пәндер бірлестігінің оқытушылары өз іс-тәжірибелерінде үштұғырлы білім беру бағдарлама аясында болашақ маманның заман талабына сай құзыретті маман болып қалыптасуына өз үлестерін қосуда. Пән оқытушылары сабақ беру кезінде студенттердің интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологияларын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізуге тырысады. Мысалы: қазақ, орыс, ағылшын тілдер сабақтарында жиі пайдаланатын « Полиглот»,«Эрудит»,«Тілмаш» сынды ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Студенттерді ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болады. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да студенттер қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, кәсіптік қазақ, орыс, ағылшын тіл сабақтарында өздерінің мамандығы бойынша терминдерді үш тілде пайдалынады. Мәтіндерді үш тілде оқып, үш тілде аудармасын ұсынып отырады. Бұл жерде студенттердің сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады.» Бұл тапсырмалар студенттердің ізденушілік әрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дәлелдеу дағдыларына түрткі болды. 72

Ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерін дамытады. Пәнаралық байланыстың негізінде оқушылар әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланады. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Елбасының сындарлы саясатының астары өте тереңде.Біз әлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айналумыз керек.Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін,өзге тіл тірлік үшін керек екенін ұмытпайық. Сондықтан «Ана тілің ‫ ــ‬арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді қүрметте» деп, ақын Қадыр Мырза-Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді қүрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Оразбаева Ф.Ш. Тілдік қатынас: теориясы және әдістемесі. А: РБК, 2000. 2. Қазақстан мектебі 04.2004. 3. Мәңгілі Ел: бір ел – бір тағдыр. 4. Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде 04.2010. 5. Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл №5 (17) мамыр 2010. 6. Қазақ тілі мектепте, колледжде және ЖОО – да оқыту. №4 – 5. 2010. CLIL КАК МЕТОД РЕЗУЛЬТАТИВНОГО РАЗВИТИЯ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧАЩИХСЯ Айнабекова Зульфия Ахметовна старший преподаватель «Өрлеу НЦПК» АОФ ЮКО ИПКП, город Шымкент

Сегодня образовательная отрасль в нашей стране вступила в сложный и противоречивый процесс реконструкции, выпускники общей и профессиональной школы должны еще более гибко адаптироваться к изменяющимся социально-экономическим условиям, обладать самостоятельностью, оперировать значительными объемами научной информации, критически мыслить и генерировать идеи, успешно включаться в высокотехнологичные производства. Одной из основных задач Государственной программы развития образования и науки Республики Казахстан на 2016 - 2019 годы [1] является обновление содержания среднего образования, которое требует разработку и реализацию программ развития систем образования, обеспечивающих пошаговый переход на компетентностно-ориентированную модель обучения. Одной из таких программ является «Дорожная карта развития трехъязычного образования на 2015-2020 годы», из основных направлений которой выступает обучение естественно-математических предметов на английском языке. Речь идет об интегрированном обучении предметам 73

«Информатика», «Физика», «Химия», «Биология», «Естествознание» и английскому языку. Создаваемые в настоящее время системные педагогические технологии, ориентированные на познание, переживание и оценку осваиваемых знаний, на использование информационных технологий, является ответом на главные тенденции современного отечественного и зарубежного образования – гуманистическую направленность на развитие личности учащихся в процессе образования и усиление целостности формируемой картины мира. В этом плане, для повышения уровня владением иностранным языком при ограниченном времени, отведенном на его изучение, одним из весьма успешно применяемых методов является предметно-языковое интегрированное обучение (Content and Language Integrated Learning - CLIL), дающее возможность объединить изучение иностранного языка (в нашем случае – английского) и специального предмета, т.е. расширить общеобразовательное пространство за счет функционального подхода к обучению иностранному языку. Специфика данной методики заключается в том, что знание языка становится инструментом изучения содержания предмета. При этом внимание акцентируется как на содержании специальных текстов, так и на необходимой предметной терминологии. При этом язык интегрирован в программу обучения, а необходимость погружения в языковую среду для возможности обсуждения тематического материала значительно повышает мотивацию использования языка в контексте изучаемой темы. Данная методика включает большую работу по стимулированию освоения знаний и развитию необходимых умений по предмету. Этому способствуют тщательно подобранные аутентичные учебные материалы для чтения специальных текстов не только для изучения конкретного предмета, но и для обучения языку: лексических и грамматических единиц и структур, всех видов речевой деятельности: чтению, говорению, письму и аудированию. Объем языкового материала, который учащиеся пропускают через себя в процессе работы, достаточно большой, словарный запас пополняется необходимой предметной терминологией. Учитель должен продумать предметное содержание занятий, согласовать со структурой учебного курса и, используя различные ресурсы, тщательно отобрать материал, который может дополнять или повторять уже изученное по конкретному предмету. Типы заданий разработаны по уровню сложности, построены с акцентом на предметное содержание, его понимание, проверку и последующее активное обсуждение. При чтении данного фрагмента текста: Basic principles of electrostatics are introduced in order to explain how objects become charged and to describe the effect of those charges on other objects in the neighboring surroundings. Charging methods, electric field lines and the importance of lightning rods on homes are among the topics discussed in this unit. - у учащегося есть возможность не только получить определенные знания по специальному предмету либо закрепить уже пройденное, но и усовершенствовать владение 74

иностранным языком. На различных этапах работы с текстом внимание обучаемые фокусируется на специальной тематической лексике, на содержании текста, а затем на конкретном грамматическом материале. В приведенном выше фрагменте можно рассмотреть следующие предметноязыковые единицы: electrostatics, in order to explain how objects, size, charged and to describe, сharging methods, lightning rod; словосочетания: basic principles of, become charged, in the neighboring surroundings, the importance of lightning rods on homes; академические единицы: introduced, to explain, to describe; функцию предлога of в английском языке, причастие I, сложное предложение, настоящее время (Present Simple Tense). На этапах while- и post- reading включаем достаточное количество различных самостоятельных и творческих заданий (например, описать, сравнить, противопоставить, задать вопрос, высказать свою точку зрения, сделать презентацию…) по развитию умений устного и письменного общения обучаемых в образовательном и жизненном пространстве. Без этих умений учащимся в старших классах (например, в профильной школе – 11-12 классах) приходится сталкиваться с большими сложностями в ситуациях необходимого профессионального общения, им часто оказываются недоступны важные для них иноязычные информационные ресурсы. Устранению этих трудностей может способствовать также выполнение проблемных заданий (на основе специальных текстов), для решения которых учащиеся вынуждены активно использовать междисциплинарные знания. Эта многоплановая работа требует соответствующего руководства со стороны учителей-предметников, их творческого сотрудничества. Так как привлечение специалистов различных предметов к работе по проведению занятий на иностранном языке (профилизация преподавания) могло бы значительно повысить мотивацию учащихся к поисковой деятельности для работы в глобальном контексте и к более глубокому изучению специальных предметов и иностранного языка. Методика CLIL направлена на активное развитие мыслительных способностей учащихся, практического применения изученных средств английского языка для получения знаний по неязыковым предметам и дальнейшей профориентации. Вместе с тем, для эффективной социализации в современном поликультурном пространстве будущие выпускники общеобразовательной школы должны владеть и культурологическими знаниями. На интегрированных уроках также активно должны использоваться материалы по страноведению на основе лексико-тематических ресурсов. Эффективная работа со специальными текстами на английском языке помогает сформировать у учащихся необходимые лингвистические и коммуникативные компетенции на неродном языке и способствует продолжению развития их общенаучных знаний и умений по естественно-математическим предметам. Учитывая, что CLIL направлено на развитие языковых умений и предметных знаний, чаще всего такой урок рекомендуется основывать на четырехступенчатой схеме: 75

1. Обработка текста. Идеальный текст должен содержать иллюстрации для визуализации прочитанного. Работая с иностранным текстом, ученикам необходима структурная маркировка текста (нумерация строк, абзацы, заголовки, подзаголовки), что делает работу с текстом гораздо легче. 2. Осознание и организация полученных знаний. Тексты чаще всего представлены схематически, что помогает ученикам определить идею текста и представленную в нем информацию. 3. Языковое понимание текста. Ожидается, что ученики смогут передать идею текста своими собственными словами. Ученики могут пользоваться как простыми языковыми средствами так и более продвинутыми, здесь не должно существовать четкой градации какой лексикой пользоваться, но учителю все же необходимо обратить внимание учеников на определенные лексические единицы, подходящие по теме и предмету. Но учитель должен обращать внимание не только на какую-то специальную лексику, а так же на какие-то универсальные языковые единицы: фразовые глаголы, устойчивые выражения, степени сравнения, которые пригодятся вне зависимости от темы урока или предмета. 4. Задания для учеников должны зависеть от уровня обученности учеников, от цели и задач обучения, а так же от предпочтений или потребности учеников. Вот примерный список заданий при аудировании: - Прослушайте и составьте диаграмму, таблицу, карту и т. д. - Прослушайте и заполните таблицу. - Прослушайте и найдите конкретную информацию (дата, место,время). - Прослушайте и расставьте абзацы в правильном порядке. - Прослушайте и определите, например кто говорит, где происходит действие и т. д. - Прослушайте и определите порядок действий (например инструкция). - Прослушайте и заполните пропуски в тексте. Тексты должны быть предметно ориентированы, только в этом случае происходит развитие предметной и языковой компетенции. Примерные задания «говорения»: - Постановка проблемы: вопрос-ответ, термин-определение, часть-целое. - Задания, где нужно заполнить пропуски, часто раздаются листы с вопросами. - Задания на поиск конкретной информации. - Игры, в которых нужно угадывать слова. - Анкетирование класса. - Задайте 20 вопросов по тексту, при этом существует наглядная схема различных видов вопросов. - Устная презентация работы, подкрепленная визуальным рядом и т.п. CLIL позволяет учителю в процессе обучения активизировать долгосрочную память учащихся и полученные знания, которые во время занятия должны перейти из пассива в актив. Здесь один из основных принципов 76

интегрированного обучения, принцип устойчивого обучения имеет первостепенное значение, так как учитель способствует как изучению предметного содержания, так и непосредственно второго и третьего/иностранного языков. Благодаря тому, что язык становится инструментом изучения содержания предмета, осуществляется целенаправленное погружение в языковую среду с применением предметной терминологии для возможности обсуждения специального тематического материала, что, в свою очередь, повышает как языковую, так и предметнокоммуникативную компетентность учащихся в аонтексте изучаемой темы. При соблюдении указанного принципа изучение языка становится более целенаправленным, так как язык используется для решения конкретных коммуникативных задач. Кроме того, обучающиеся имеют возможность лучше узнать и понять культуру изучаемого языка, что ведет к формированию социокультурной компетенции учащихся. Обучающийся пропускает через себя достаточно большой объем языкового материала, что представляет собой полноценное погружение в естественную языковую среду. Необходимо также отметить то, что работа над различными темами позволяет выучить специфические термины, определенные языковые конструкции, что способствует пополнению словарного запаса обучающегося предметной терминологией и подготавливает его к дальнейшему изучению и применению полученных знаний и умений. Таким образом, предметно-языковое интегрированное обучение является дополнительным средством для достижения образовательных целей и имеет положительные стороны как для изучения иностранного языка, так и неязыкового предмета. Безусловно, такое изучение не может полностью заменить изучение соответствующего предмета на родном языке, однако оно может существенно его дополнить. Поэтому учебный материал по предмету должен быть подобран на уровне сложности чуть ниже актуального уровня знаний учащихся по данному предмету на родном языке. При этом выбор учебных материалов зависит от структуры и специфики предмета. Задания по обработке текста должны быть построены с акцентом на предметное содержание, вовлекая учащихся в процесс понимания, обсуждения главной мысли текста и проверки. Задания должны показывать особенности лингвистических форм, отрабатывать умение в их создании и употреблении. А также задания должны стимулировать самостоятельную и творческую деятельность учащихся, чтобы при оценивнии знаний учащихся использовать различные виды проверки и оценки. Все задания должны иметь, прежде всего, коммуникативную направленность, т.е. развивать навыки устного и письменного общения на английском языке. Библиографический список:

1.Bentley, Kay (2010) TKT Course CLIL Module CUP 2.Mehisto, P., Marsh D., Frigols, M.J. (2008) Uncovering CLIL. Content and Language Integrated Learning in Bilingual and Multilingual Education. Macmillan Books for Teachers. Macmillan Education 3.https://translate.googleusercontent.com/translate_c

ЖАҺАНДЫҚ БӘСЕКЕЛЕСТІК ЖАҒДАЙЫНДА КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ Юсупова Индира Төлегенқызы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің жетекші маманы, магистр

Көптілді білім беру мәселесінің өзектілігі жаһанданудың жаңа мыңжылдығында қазақстандық қоғамның барлық салаларында болып жатқан көптеген өзгерістермен байланысты. Бұл өзгерістердің барлығы да қоғамдық жаңару мен әлемдік интеграциялық процестерге ұмтылумен сипатталады. Қазақстан экономикасының қарыштап дамуы елімізде шетел тілдерін меңгерген мамандарға деген сұранысты үдетуде. Шетел тілін кәсіби меңгеру макроэкономикалық және маңызды әлеуметтік факторға айналуда. Үш тілді жетік меңгерген жағдайда көптеген қоғамдағы жастарға мүмкіндіктер пайда болуда. Нарықтық экономика кезеңінде өзгермелі қоғамда интеграциялану, мамандық иесі болу, әлемдік мәдениетпен танысу, әлемдік мәселелерді кеңінен ұғыну. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, Бір мүдде, Бір болашақ» атты жолдауында ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсартуда педагог мамандар алдында ауқымды жұмыс күтіп тұрғандығын, мектеп түлектері қазақ, орыс және ағылшын тілдерін білуге тиіс екендігін, оларды оқыту нәтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру барысында білікті мамандар ұсыну маңыздылығын ерекше атап айтылып, міндеттер жүктелуде [1]. «Халқы үш тілді қолданатын: бұл қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі ғаламдық экономикада табысты ықпалдасу тілін меңгерген Қазақстан халқы барлық əлемде жоғарғы білімді ел ретінде танылу керек деп», – Елбасымыз бірнеше рет атап көрсетті Ғаламдық экономикада белсенді ықпалдасушы,Елбасы атап көрсеткендей, қазақстандықтар үшін үштұғырлы тіл идеясы уақыт талабына сай аса маңызды [1]. Еліміздің тəуелсіздігі нығайып, қоғамдағы демократияның өрісі кеңейген шақта адамның қоғамдық та, тұлғалық та рөлі жаңа сипатқа ие болуда. Соған орай рухани құндылықтар жаңарып, адамның зияткерлік əлеуетін 78

қалыптастырудағы білімнің маңыздылығы туралы қағидалар түбегейлі өзгерді. Жалпы білім беретін мектепте оқытылатын əрбір пəн оқушы тұлғасын жетілдірумен қатар оның шығармашылық қабілеттерін дамытуды көздейді. Оқушының жан-жақты білім алуына бағыт-бағдар беруші мұғалім мəдениеттілік, шығармашылық, инновациялық тұрғыдан ойлай алатын жəне бірнеше тілді меңгерген маман болуы шарт. Бүгінгі технология жəне жаһандану заманында өскелең ұрпақты көпмəдениеттілікке тəрбиелеу үдерісін іздестіру қарқынды жүргізіліп отырғанын байқауға болады. Қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара тəуелділігі басым əлемде жас ұрпақты бəсекелестікке дайындаудың бірден бір жолы көптілділік болып табылады. Қазір көптілді білім беру– мектептегі оқу пəндерін екі немесе одан да көп тілде оқыту, жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін ең басты қажеттілік.Көптілді білім беру–көптілді тұлғаны қалыптастырудың негізі. Қазіргі кезде қоғамдық қатынас жағдайында тұлғаның қалыптасу деңгейі көбінесе адамның өзін-өзі жүзеге асыра алуына, бəсекеге қабілеттілігіне жəне əлеуметтік ұтқырлығына тікелей байланысты. [2]. Қазіргі таңда жалпы білім беру ұйымдарында жаратылыстану– математика бағытындағы пәндерді химия, биология, физика, математика және т.б. пәндерді қазақ, орыс тілдерімен қатар ағылшын тілінде оқыту, меңгерту үшін педагог мамандарға үлкен күш жігермен мінттер артылуда. Көптілді білімді ұрпаққа жетік меңгерту үшін ұстаздарымызда лайықты білім алу қажет. Өзара пәнаралық байланысты үштілде нығайту, игеру, білім беру жүйесінің басты міндеттері. Жеке тұлғаның бір пәнді бірнеше тілде игеруі жан-жақты дамуына, қалыптасуына және болашақ мамандық таңдауда зор үлес қосады. Көптілді білім саласына енгізу жолдары жалпы мектепке дейінгі ұйымдардан басталса, мектеп табалдырығын аттаған оқушының әрі қарай білім алуына септігі болары сөзсіз. Көптілділікке оқытуды қалыптастыру саласындағы ізденуші ғалымдардың пікірінше, тілдік емес мамандықтар жағдайында көптілділікті қалыптастыру мүмкіндігі мен қажеттілігі бірнеше тілді қатарынан немесе сабақтастық негізде үйренуге ғана емес, білім алушылардың көптілділік құзыреттілігіне де келіп тіреледі. Көптілділік құзыреттілігі - бұл, сөзсіз, лингвистикалық білім жүйесін меңгеру, түрлі тілдердің лингвистикалық дамуындағы ұқсастықтар мен айырмашылықтарды ажырата білу қабілеті, тіл қызметінің механизмдері мен сөйлеу әрекетінің алгоритмдерін түсіну болып табылады. Аталмыш құзыреттілік нақты тілдерді білудің санын емес, сол тілдерді қолданушыға тірек болатын біртұтас күрделі, көбінесе, ассиметриялық конфигурация құзыреттілігі жүйесін құрайды, тілдерді үйрену процесі мен әдістерін түсінуді жетілдіреді және жаңа жағдайлардағы қарым79

қатынас пен іс-әрекет қабілетін дамытады. [3]. Түйіндей келе, көп тіл меңгеру – әрбір қоғам мүшесінің білімділігінің мәдениеттілігінің негізгі белгісі. Көптілді меңгерген тұлғалардың танымы жоғары болады. Үздіксіз білім алу нәтижесінде өскелең ұрпақ ана тілін құрметтей отырып, өзге тілді жетік меңгерсе, сапалы да саналы тұлға болып қалыптасады деп сенемін. Қорыта айтқанда, көп тілді білім беру аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгей шыңына шығымуыз қажет. Әдебиеттер: 1.«Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 2014. 2. «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасы 3.Жаһандық бәсекелестік жағдайындағы білім беру жүйесі: мәселелері, басымдылықтары, даму болашағы: халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдар жинағы/ Атырау, 2016.

ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИЯЗЫЧНОЙ ЛИЧНОСТИ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Тухтарова Алмагуль Сахташовна Учитель русского языка и литературы Средняя школа имени М.Ауэзова Курмангазинский район

Образование–один из ключевых аспектов качественной оценки и жизнеспособности общества. Будущее того или иного государства зависит от того,как и на сколько разумно решены в нём проблемы образования Мировое сообщество пришло к пониманию,что от качества и уровня образования зависят перспективы развития любого государства. «Качественное образование должно стать основой индустриализации и инновационного развития Казахстана»подчеркивает Президент нашей страны Н.А.Назарбаев в своих выступлениях. Основной задачей политики нашего государства в сфере образования является повышение уровня интеллектуальных способностей нации. Как считают учёные,залогом устойчивости,взаимопонимания этносов, рационального развития языков, политической стабильности для современного казахстанского общества является формирование полиязычных личностей. Полиязычие в Казахстане на сегодня является необходимым навыком, характеризующим образованную и преуспевающую личность. Здесь хочется обратиться к высказываниям Главы нашего государства Н.А.Назарбаева: «Мир и согласие в многоязычном и многоконфессиональном обществе–это наша с вами заслуга, уважаемые казахстанцы. Отрадно отметить,что казахстанцы с уважением и достоинством стали изучать государственный казахский язык,давший название родной земле,на которой мы 80

живём и ведём к благополучию нашу страну. Мы также будем развивать русский язык и языки других казахстанских этносов. Я всегда говорил ,что для современного казахстанца владение тремя языками – это обязательное условие собственного благополучия.» Думаю, что эти слова Президента особенно близко воспринимаются учителями – языковедами.Ведь именно нам доверяется внедрение обучения на трёх языках. И мы можем сказать, что, несмотря на ряд трудностей, с которыми приходится сталкиваться, мы уверенно идём по пути становления новой школы. Язык по своей специфике и социальной значимости - явление уникальное: он является средством общения и формой передачи информации, средством хранения и усвоения знаний, частью культуры народа. Владение родным языком, умение общаться, добиваться успеха в процессе коммуникации являются теми характеристиками личности, которые во многом определяют достижения человека практически во всех областях жизни, способствуют его социальной адаптации к изменяющимся условиям современного мира. Главная задача русского языка–способствовать межнациональному общению,взаимопониманию,расширению возможностей ученика в плане его перспективности.Отсюда видится основное направление деятельности учителярусоведа–работа по развитию коммуникативной компетенции каждого учащегося. Если мы хотим и ставим цель сформировать и воспитать в школе идеальную полиязычную личность, которая будет владеть тремя языками в равной степени свободно ,нам следует внести инновации в систему школьного языкового образования. Но родной язык должен быть опорным, основным при обучении и формировании полиязычной личности. Своеобразной спецификой языкового пространства Казахстана начала нового столетия явилось активное вторжение английского языка. Благодаря этому наблюдается процесс формирования полиязычных личностей. Коммуникативная компетенция–способность к реальному общению адекватно целям,ситуациям общения, готовность к речевому взаимодействию и взаимопониманию. На каждом уроке педагоги нашей школы реализуют задачи, направленные не только на усвоение учебного материала и развитие интеллекта, но и на формирование мировоззренческих идей,воспитание полиязычной и поликультурной личности, казахстанца 21 века. Деятельность учителя характеризуется постоянным совершенствованием учебного процесса,поиском новых приёмов обучения языку и использованием их в сочетании с традиционными методами./1,стр41/ Достижение результата на уроке возможно только при условии развития творческой активности учащихся,самостоятельности в решении поставленных перед ними задач. О прочности знаний можно судить после того,как учитель 81

видит заинтересованность детей в процессе урока и поддерживает творческую активность учащихся, как во время урока,так и в процессе подготовки к нему. Одним из важнейших принципов обучения является воспитывающее обучение.Преподавание русского языка,так же как и других учебных предметов, строится на основе этого принципа. Изучение русского языка само по себе воспитывает, поскольку даёт учащимся в руки незаменимое ничем средство познания мира, формирования мысли,общения с людьми и на этой основе формирования мировоззрения. /2,стр 17/ На уроках русского языка и литературы особое внимание уделяется формированию лучших человеческих чувств:патриотизма, целеустремлённости в достижении поставленных целей.Эту работу можно проиллюстрировать фрагментом урока по русскому языку в 7 классе. Лексическая тема данного урока: «Звёзды Казахстана». В начале урока на этапе “Ассоциация» задаю вопрос: - Что вы себе представляете,когда слышите это слово? /звезда- жұлдыз – star \ Ответы учеников:1)геометрическая фигура; 2)небесное тело; 3)популярный человек; 4) герой,совершивший подвиг во имя Родины «Круг друзей» Пожелания друзьям «Ты будешь звездой….» Учитель:-Говорят,что когда учитель приходит в этот мир,то на небе зажигается звезда,когда у человека всё хорошо складывается,то говорят: «Родился под счастливою звездою….»А я,ребята,желаю,чтобы ваша звезда горела ярко,указывала путь к мечте,к достижению цели.И мы сегодня на уроке узнаем о жизни и становлении «звезды» нашей космонавтики–Тохтара Аубакирова. Особенно удачно было проведено внеклассного мероприятия в 7 классе на тему «Поэзия в единстве трёх языков».Цели проведения данного мероприятия были такие: 1.Совершенствование речевых умений и навыков в письме,чтении,слушании,говорении;установление взаимосвязи трёх языков:казахского,русского,английского; 2.развитие навыков связной речи,памяти; 3.воспитание чувства уважения и любви к языкам,чувства ответственности и патриотизма у молодого поколения. Ход урока. 1.Организационный момент. 2.Вступительное слово учителя -Добрый день,уважаемые гости и учащиеся!Добро пожаловать на наш праздник! Наш Президент Н.А.Назарбаев уделяет большое внимание образованию и науке.В его проекте «Триединство языков» сказано: «Казахстан должен восприниматься во всём мире как высокообразованная страна,население которой пользуется и должно пользоваться тремя языками.Это казахский язык 82

государственный язык нашего народа,русский язык как язык межнационального общения, английский язык–язык успешной интеграции в глобальную экономику нашей страны. Великие деятели своего народа,такие как Пушкин,Абай,Байрон воспевали могучую роль родного языка в образовании и воспитании человека.Слова выявляют воспитание говорящего.Язык – оружие сердца,он охраняет человека. 3.Сообщения учащихся 1-ый ученик «Пушкин – зеркало русской поэзии» 2-й ученик «Абай Кунанбаев–великий казахский поэт, переводчик,композитор,переводчик» Великий казахский поэт Абай Кунанбаев,обращаясь к грядущему поколению,говорил: Пойми меня сердцем своим – Для тебя загадкой предстану. С бесправьем боролся,в бездорожье путь искал, С тысячью один бился – не осуждай Абай рано проникся чувством глубокого уважения к великому наследию русской культуры,жил сознанием общности идеалов и раскрепощения народов России от многовекового гнёта и темноты.Позже в своих «Гаклиях» («Словах назидания») он писал: «Изучай культуру и искусство русских.Это ключ к жизни.Если ты получил его,жизнь твоя станет легче….» 4.Инсценирование Абай и своих детей,а их было трое,отдал учиться в русскую школу. Учитель: - Абай высоко поднял светильник разума в темноте степи. В юрте сидят Абай,Улжан.Айгерим,дети Абая – Абиш,Магаш,Гульбадан. Абиш: Я теперь и по-русски учусь.Как только с зимовки уехали,начал учиться. Абай: Ого! У кого же ты учишься?Кто здесь учит по-русски?(притягивает к себе мальчика) Улжан: Весной,как ты уехал в город,к нам в Жидебай приехал молодой русский жигит,Он год служил в городе толмачом,его так и зовут балатолмач.Пришёл ко мне,говорит,что болен,приехал в аул кумысом лечиться,попросился жить у нас и учить детей по-русски.Я вспомнила,что ты этого хотел…Не только Абиш – и Магаш,и Гульбадан учатся у этого балатолмача 5.Выразительное чтение Стремясь познакомить свой народ с образами романа А.С.Пушкина «Евгений Онегин» Абай в 1887-1889 г.г. переводит несколько отрывков: «Портрет Онегина», «Письмо Татьяны» и др. Чтение отрывков из романа «Евгений Онегин» на русском и казахском языка 6.Сообщение учащегося 83

Одним из первых среди европейских поэтов к восточной теме обратился Дж. Байрон.Он призывал народ к борьбе за свободу,ему была не безразлична судьба русского народа.С болью в сердце он рассказывает о событиях войны в России с Наполеоном. Москва, Москва!Был грозен и жесток Врагу тобой преподанный урок! Крылом пурги смела ты вражий строй, И падал в снег развенчанный герой. Ученик читает отрывок из поэмы «Бронзовый век» 7.Слово учителя - В наш век, век технологии,современный человек должен владеть тремя языками обязательно.Это жизненная необходимость. Как сказал Гете: «Кто не знает иностранного языка,тот ничего не знает о своём языке» - К какому мы пришли выводу,ребята? /Да,в мире литературы ни один поэт не может быть оторванным от других,в этом вы убедились на уроке/ 8.Подведение итогов урока -В завершение урока хочется сказать: «Дружба и братство дороже всякого богатства» Главная цель таких уроков– подвести учащихся к выводу, что «личным кредо каждого казахстанца должно стать «образование в течение жизни».В перспективе мы должны достигнуть поставленную цель обучения языкам:наши выпускники школ должны стать коммуникативно компетентными полиязычными личностями, а это на сегодняшний день является государственной задачей системы образования Республики Казахстан. Список использованной литературы: 1.Сигуан М.,Макки У.Образование и двуязычие.- М.:Педагогика,1990 2.Мурзалинова А.Ж. Методические основы формирования функциональной грамотности учащихся казахов при обучении русскому языку в 10-11 классах школы нового типа.-Алматы,2002

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ТЕАТРЛАНҒАН ОЙЫНДА АРҚЫЛЫ (ШЕТ ТІЛІ ЭЛЕМЕНТТЕРІМЕН) ҚАЛЫПТАСТЫРУ Байжигитова Гаухар Наралиевна №81 «Әсемгүл» балабақша, тәрбиеші, Астана қаласы, Алматы ауданы

Республикамыздың тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың халыққа жолдауында «Ұлттық бәсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімділік деңгейімен айқындалады» деп айтылған. Сонымен бірге болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі мектепке дейінгі балалар, тәрбиеші оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан ұстазға жүктелетін міндет ауыр» деген болатын. Қазіргі қоғамдық, әлеуметтік-мәдени жағдайлардың өзгеруі оқу-тәрбие үдерісінде де көрініс тапты, білім беру саласының бүгінгі міндеті - ерекше ойлау қабілеті бар, шығармашыл шешімдер қабылдай алатын тұлғалар қалыптастыру. Білім берудің мемлекеттік стандартының жаңа талаптарына сай, басым бағыттардың бірі оқу үдерісінің коммуникативтік бағдары болып отыр. Бұл өте маңызды мәселе, өйткені тұлғааралық өзара әрекетті ұйымдастыруға, коммуникативтік міндеттерді шешуге қабілетті тұлғаны қалыптастыру оның қазіргі әлеуметтік-мәдени кеңістікте бейімделуін қамтамасыз етеді. Қазақстан Республикасындағы 2015 жылға дейінгі білім беруді дамытудың тұжырымдамасы білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасында білім берудің негізгі міндеті–білімдік шоғырланудан нәтижеге бағытталған құзыреттілік тұрғыға көшу деп көрсетілген. Мектепке дейінгі ұйымдардағы білім жаңа мазмұнмен байытылып, бала қабілеттерін дамыту, оның бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру міндетін шешуге бағытталған. Баланың бейімділіктері мен қабілеттерін есепке ала отырып, білім беру траекториясын барынша даралау мақсатында білім беретін ұйымдардын жоғары сатысында бейімдік оқыту енгізілген. Мектеп жасына дейінгі бала болашақта еңбек қызметіне және топта қарым-қатынасқа дайын болуы тиіс. Қазіргі әлемдік өркениетте экономикалық жағдайға сәйкес білімдік мақсаттарды стандарттау, білім берудің бағыты тұлғаның құзыретін жалпы дамыту және жеке жағдайда түйінді құзыреттілігін қалыптастырудың қажеттілігі айқындалып отыр. «Бізге экономикалық және қоғамдық дамудың қажеттіліктеріне сәйкес келетін жаңа білім беру жүйесі қажет» деп Президент Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына Жолдауында атап көрсетедеді. Соған орай мектепке дейінгі әр баланың жеке ерекшеліктері ескерілген білім беру нәтижелері түрінде құзыреттіліктер жиынтығын игеруіне бағытталған. Мектепке дейінгі оқу іс-әрекетін ұйымдастыру базалық білім, білік, дағдылар, жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар негізінде балалардың түйінді құзыреттілігінің қалыптасуын қамтамасыз етеді. Ұйымдастырылған оқу ісәрекеті стандарттының мазмұнына қарай білім беру бес салаға топтастырылған. Баланы байланыстырып сөйлеу арқылы коммуникативтік құзіреттілікті қалыптастыру таным, шығармашылық, әлеуметтік, денсаулық сақтау салаларымен байланыста жүргізіледі. Мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесін әр қырынан зерттеген педагог ғалымдар, Н.Құлжанова, Б.Б.Баймұратова, А.К.Меңжанова, М.Т.Тұрыскелдина, Қ.М.Меңдаяқова,Р.К.Аралбаева,А.Б.Бақраденова,Г.Ж.Меңлібекова, М.С.Сәтімбекова,Ә.С.Әмірова, Т.Иманбекова, Ф.Н.Жұмабекова, А.Е.Манкеш, 85

Р.Қ.Керімбаева,С.Н. Жиенбаева т.б зерттеулері нәтижесінде ғылыми-әдістемелік еңбектер, оқу-құралдар, бағдарламалар жасалынды. Мектепке дейінгі тәрбие мәселесін зерттеу ісінің көшбасшысы ғалым Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі тәрбие жүйесін жан-жақты зерттеп, әдістемелік және оқу құралдарын жарыққа шығарды. «Сәбилердің сөздік қоры мен сөз игеру ерекшеліктері жөніндегі» Б.Баймұратованың ғылыми жұмысы – қазақ балабақша мәселесі жөнінде қорғалған тұңғыш диссертация . Ғалымның мектеп жасына дейінгі бала тәрбиесі жөніндегі еңбектері Н.Құлжанованың мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесіне арналған кітабынан соң алғаш баспадан шыққан оқу-әдістемелік құралдар. Ғалымның диссертациясы Қазақстанда мектеп жасына дейінгі тәрбие мәселесін зерттеуге арналған бірінші ғылыми еңбек болып саналады Біздің зерттеу тақырыбымызға жақын байланыстырып сөйлеуді қоршаған дүниемен таныстыру арқылы қалыптастыруды зерттеген ғалым-педагог К.М. Метербаева. Ол өзінің зерттеу еңбегінде 5-7 жас балаларының байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың ерекшеліктерін анықтап, әдіс-тәсілдерін нақты көрсеткен.Сонымен қатар,балалардың байланыстырып сөйлеуін қалыптастырудың жолдары мен құрылымидық үлгісін ұсынған.Сол сияқты жоғарыда аталған зерттеуші ғалымдардың еңбектерінің қайсысында болса да мектеп жасына дейінгі балалардың тілін дамыту мәселесіне де көңіл бөлгенін аңғарамыз. Ал коммуникативтік құзыреттілік туралы жан жақты зерттеу жүргізген ғалымдар, В.В.Сериков, И.А.Агапов, А.А.Хуторский, Т.Н.Лобанов, Ю.А.Тихомиров, С.А.Берденова, М.М.Биназарова, Г.О.Рахимбекова, Л.К.Карабалаева, Ш.Т.Мұқанбетова. Бондаревская «Тұлғаға бағдарланған тәрбиенің мәні мен стратегиялары» атты мақаласында тілдесімде ақпарат алмасу жүзеге асырылып, тұлғааралық қатынастар құрылады, баланың мінезі ашылып, қалыптасады, тұлғалану үдерісі жүреді. Қарым-қатынас қажеттілігі тұлға дамуының барлық кезеңдерінде маңызды болып табылады. Соңғы кезде оқу үдерісінде қарым-қатынас тәсілдерін меңгерту қажеттілігі өсуде, өскелең адамның тұлғааралық өзара әрекет тәсілдерін игерту қажеттілігі артуда. (Т.А.Репина, Е.О.Смирнова, Е.А.Белова, Г.Уиддоусон, Д.Уилкинз). Бұл мәселені педагогикалық үдерісте жүзеге асыруға болады және солай істеу керек (В.В. Краевскийдің сөзі). Алайда қазіргі кезде 5-6 жастағы балалардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырудың тетіктері мен әдістері жеткілікті дәрежеде зерттелмеген. Оқу-тәрбие жұмысында балаларға біржақты білім беру жүргізіліп, оқушылармен кері байланыс орнатылмай келеді. Бұл қайшылықты өз еңбектерінде Ш.Амонашвили де атап өтеді. Педагог көрер көзге ғана білім берумен айналыспай, баланың өз ойын жеткізуге, оқып-жазуға ынтасын дамытса ғана, оқу-тәрбие үдерісі тиімді және пайдалы болады, - деп есептейді атақты педагог-ғалым. 86

Осы тұста тәрбиеші-педагогтың алдында 5-6 жастағы балаларға олардың табысты әлеуметтенуіне, қарым-қатынас мәдениетін дамытуға септігін тигізетін коммуникативтік құзыреттілік негіздерін меңгертуге байланысты бірқатар проблемалар туындайды. Жоғарыдағы аталған педагог ғалымдардың зерттеулері көрсеткендей, 5-6 жастағы балалардың бәрі бірдей өз ойларын, сезімдерін, түсініктерін ересектерге нақты жеткізе алмайды, бұл ересек пен балалардың арасында толыққанды байланыстың жүзеге асуына кедергі болады. Ал мектепке дейінгі жаста коммуникативтік дағдыларды меңгерту аса қолайлы болып табылады. Өйткені осы жастағы балалар тіл құбылыстарына ерекше сезімтал болады, өз ойларын жүйелеп айта білуге, сөйлеу тәжірибесіне сүйене отырып коммуникативтік міндеттерді шешуге қызығушылығы оянады. Ресей педагогтарының (Е.И. Негневицкая, З.Н.Никитенко, Е.А. Ленская) пікірі бойынша, 5-6 жасар балаларды шет тілдеріне үйретуде олардың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастырғанда ұжымдық-жеке өзара әрекет ұстанымын ескерген жөн. Олардың пайымдауынша, бұл ұстанымның негізгі қызметі ұжымдық оқыту қалыптары арқылы әрбір оқушының жеке қабілетін іске асыру, яғни әр баланың жалпы ұжымдық міндетті атқаруы шеңберінде өзінөзі көрсету үшін неғұрлым көп мүмкіндік беру. Коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыруға бет алған оқу үдерісін ұйымдастыруда (мысалға, 5-6 жасар балаларда шет тілі негізінде) ескі құралдарды жетілдіріп, жаңаларын іздестіру өте маңызды. Бұл құралдар білім үдерісінде сапалы оқыту талаптарына сай келуі тиіс. Экспериментті және оның кезеңдерін тікелей сипаттауға көшпестен бұрын біз балалардың шет тіліндегі коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруда ана тілін меңгерумен қатар шет тілінің жүргізілуі неліктен маңызды екенін түсіндіргенді жөн көрдік. 5-6 жасар балалардың шет тілін зерделеуінің пайдасы туралы Н.А.Добролюбов айтқан. Оның пікірінше, балалар ересектер ойлағаннан әлдеқайда парасатты да ақылды. Бала ана тілін де, шет тілін де ерте жасынан игере алады. Балалар шет тілін меңгеруге дайын емес деге пікір айтқандарды Н.А.Добролюбов оқытуға тиімді бағдарлама құруға ынтасы жоқ деп санады. Ұлы орыс педагог-демократы К.Д.Ушинскийдің пікірінше, бала ана тілін меңгергенде тек сөздерді ғана ұқпай, олардың үйлесімін, түр өзгерісін, сансыз түсініктерді, пікірлерді, алуан түрлі ойларды, көркем бейнелерді, тіл логикасы мен философиясын меңгереді. Атақты ұстаздың болжауынша, ана тілін үйренгенде бала жас кезінен шет тілінде де сөйлесе, оның жан дүниесі байи түседі. Осы мәселеге қатысты педагогтардың зерттеулері (М.Сигуан, У.Ф.Макки және т.б.) көрсеткеніндей, екінші тілді меңгеруші балалар кейіннен басқа да шет тілдерін табысты үйрене алады. Шетел ғалымдарының айтуынша, 5-6 жасар немесе одан да кіші бала екі тіл жүйесін бір-бірінен еркін ажыратып, оларды сұхбаттасушысына не жағдаятқа қатысты қолдана біледі. Осы және басқа да себептерге байланысты ғалымдар 87

болжауынша, 5-6 жасар баланың басқа тілді үйрену қабілеті бала мінезінің жайсаңдығына, жаңа тәжірибені иемдену ынтасына, оның дамып жатқан нерв жүйесі мен ми торшаларының икемділігіне байланысты. Екі немесе бірнеше тіл жүйелерін меңгеру тілдік тұлға дамуына өте жайлы. Бұдан тұжырымдайтынымыз: педагог баланың коммуникативтік құзыреттілігін қалыптастыруды мақсат етіп қойса, 5-6 жаста шет тілін үйрену тиімді, себебі шет тілі мен ана тілінде коммуникативтік міндеттерді қатар меңгеру, талдау, шешу баланың жалпы коммуникация міндеттерін дамытуға қолайлы болып келеді. Яғни, шет тілдерін үйрету үдерісінде коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыруды мектеп білімінің алғашқы жылдарынан бастаған жөн, мектепке дейінгі кезеңде бастаса, тіпті жақсы. Бұл тұста қалыптасу жағымды жүретіндей ұйымдастыру шараларын қарастырған жөн. Зерттеуге түрткі болғаны балалардың көпшілігінің шет тілі сабақтарында лексикалық байлықты игеріп, кейбір тақпақтар мен санамақтарды жатқа білгенімен, өз коммуникативтік қабілеттерін іске асырмайды деген деректер. Педагогтың міндеті – балаларға коммуникативтік біліктерді меңгеруге жағдай жасау. Оқыту курсының аяғында балалар коммуникативтік-құзыретті тұлғаларға айналуы тиіс. Оқу үдерісін театрланған ойындармен оңтайландыру балаларды шет тілде тілдесуге ынталандырады, коммуникативтік актілерді іске асыру жолдарын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі және мектеп жасы балалардың коммуникативтік құзыреттілігінің компоненттерін нақтылауға және коммуникативтік міндеттерді орындау барысында коммуникативтік құзыреттілікті кезеңмен игеру механизмін қарастыруға екінші бөлімнің параграфтары арналған. Балаларға коммуникативтік құзыреттілікті меңгерту мақсатында коммуникативтік біліктерді қалыптастыру өз көрінісін оқу-тәрбие үдерісінде табуы керек. Театрланған ойындар көмегімен ұйымдастырылған оқыту бағдарламасының біртұтас мазмұны міндеттер жүйесі ретінде беріліп, баланы тәрбиелеу, коммуникативтік іс-әрекетке дайындау логикасына сәйкес құрылып жазылуы тиіс. Біз 5-6 жасар баланың коммуникативтік қабілеттерін дамытуға мүмкіндік беретін және сонымен қатар жеке және әлеуметтік кеңістікті құруға қолайлы шарттарға аса көңіл бөлдік. Балалардың қалыптасқан коммуникативтік құзыреттілігінің негізгі көрсеткіші ретінде біздің қарастырғанымыз: 1.Байланыс орнату білігі; 2. Байланысты қолдай білу; 3. Байланыс нәтижелерін талдай білу. Біздің бұдан бұрын коммуникативтік біліктіліктерге (тұлғааралық коммуникация, тұлғааралық өзара әрекеттесу, тұлғааралық түйсік) өткізген теориялық талдауымыздың негізінде және тұлға тілдесімінің деңгейлерін (қарапайым немесе манипулятивті, конвенционалды, рухани және ойындық) саралау негізінде біз 5-6 жасар баланың коммуникативтік біліктерін түрлі деңгейлерде сипаттадық. Пайдаланған әдебиеттер тізімі 88

1.Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы //Егемен Қазақстан.- 30 қаңтар 2.Қазақстан Републикасының «Білім туралы Заңы». – Астана, 2007. - 3367 3.Қазақстан Републикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы //Жетісу. – 30 желтоқсан. – 2003. 4.Баймұратова А Мектеп жасына деінгілердің тілін дамыту методикасы. – Алматы: Рауан, 1991. – 142 б. 5.Меңжанова А; Исмағұлова Г; Дайрабаева Е. Мектепке дейінгі педагогика. – Алматы: Мектеп, 1982. 6.Добрович А.Б. Воспитатель о психолгии и психогигиене общения. – М.: Просвещение, 1987.- 205 с.

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ- ӘЛЕМГЕ ЖОЛ АШАР ТІЛ Давлетьярова Батима Базарбаевна

Батыс Қазақстан облысы, Зеленов ауданы Мичурин жалпы орта білім беретін мектепбалабақшасының бірінші санатты қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі

Жанабилова Карлыга

Орал қаласы Әлия Молдағұлова атындағы №38 мектеп-лицейінің жоғары санатты физика пәнінің мұғалімі

«Тіл –халықтың автопортреті. Әр тіл - өз орнында ұлы,әр тіл- бүкіл адамзат қазынасының ортақ палитрасындағы өз өрнегімен қымбат» Шыңғыс Айтматов Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз– ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. «Үштұғырлы тіл» идеясы бойынша мектебіміздің өзіндік тәжірибесі бар. Мұндағы әрбір оқушы мемлекеттік тілді еркін меңгерген, ресми тілде ауызша және жазбаша еркін қарым-қатынас жасауға қабілетті. Аталған идеяның маңызды құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену десек,бүгінде мектеп оқушылары ағылшын тілін еркін игеруге қол жеткізіп отыр. Мектептегі тілдік орта білім алушылардың үш тілге бірдей жүйрік болуын қамтамасыз етуде. Бұл ретте, сөз жоқ, мемлекеттік тіл–қазақ тілі бірінші орында тұрғанын мақтанышпен айта аламыз.Мемлекетіміздің білім жүйесіне жасап жатқан 89

қылаусыз қамқорлығының арқасында көптеген оқушыларымыз уақытуақытымен әлемнің бірнеше мемлекеттеріне сапар шегіп жатады. Олардың қай елге бармасын, жаһандық экономикаға кірігу тілі –ағылшын тілінде емін-еркін қарым-қатынас жасауға төселгендігін байқау қиын емес. Бұл деген сөз – «Үштұғырлы тіл» саясатының мектебімізде жүйелі жүзеге асырылып жатқанын айқын танытса керек. Білімпаз жастарымыз Елбасы саясатын барынша қолдайды. Мұның өзі білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отыр.«Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз»,-дейді Елбасы. Ал үкілі үміт артатын жастарымыз ел иесі ретінде мемлекеттік тілді қастер тұтып, ұлтаралық қарымқатынас тілі ретінде орыс тілін жетік игеріп, ағылшын тілінде ой-пікірін еркін өрістете алса, игілікті идеяның орындалғаны. Демек, үш тұғырлы тіл саясаты өз жемісін бере бастады деуге толық негіз бар. Әлемде қанша ұлт, нәсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тұратын басты бойтұмары–туған тілі. «Әр халықтың ана тілі – білімнің кілті»,-деп Ахмет Жұбанов тілдің адамзат өміріндегі маңызын аша түскен [1, 16].. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын-жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз әлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. «Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алмакезек қолдану құбылысы»,-Б. Хасанұлы анықтама бергендей [5, 4], бүгінде оны қолдануға жан-жақты күш салынуда.Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: Қазақ тілінің мәртебесін көтеру;мемлекеттік мекемелерде ісқағаздарды қазақ тілінде жүргізу;ағылшын тілін меңгерту;орыс тілін жетік білу;әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау;тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050» стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер–бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей [4,3], жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: 90

Сендер–болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,-деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр. [2,57].Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін әлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кәсіптіктехникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады.Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ,қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Орыс тілі жаңа Қазақстан жерінде ХХ ғасырдың басында кеңес билігі орнауымен, түрлі этникалық топтардың көшірілуімен, орыстандыру саясатының орнатылуының нəтижесінде кең таралды жəне ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Орыс тілін білу–біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Бұл жайлы қазақтың біртуар ақыны ұлы Абай да айтып өткен болатын. Ақын «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да – бəрі орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады» дейді [4]. Мемлекеттік тілдің жоспарлы дамуы орыс тілінің дəрежесіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Бізге мемлекеттің келешегі, болашақ дамуы үшін ең негізгі сыртқы саясаты – көршілермен тату болуымыз керек. Онсыз мемлекеттің болашағы бұлыңғыр болады”, -деді ол [5]. Орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас пен интеграциялық қызметтердің діңгегі. Ақпараттық кеңістігімізде орыс тілі əлі де маңызды рөл атқаратынына ешкім де дау айта алмас. Сондай-ақ, əлемдік алты ресми тілдің қатарына кіретін орыс тілін меңгеруге бəсекеге қабілетті ұлттың кез-келген өкілі ұмтылуы тиіс деген отандық ғалым Н. Кекілбекованың пікірімен келісуге болады. [6]. «Үштұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Əлемдік білім алу кеңістігінде интеграциялық үрдістердің тереңдеп кең қанат жайған жағдайында ағылшын тілін оқыту өзекті болып отыр. Əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болу егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңіңде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мəдени қатынастарды калыптастыруы, ҚР БҰ Ұ мүше болуы, əр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы ағылшын тілінің рөлін көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер жəне интернет жүйесі арқылы тілдесу əр түрлі мамандықтағы, əр түрлі жастағы адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Осы мəселені қолданысқа алуда елімізде ағылшын тілін игеруде серпіліс жасау 91

мақсатымен 2013 жылдың 1-қыркүйегінен бастап ағылшын тілін 1-сыныптан оқыту енгізілді. Бүгінгі күні тəуелсiздiкке қол жеткізген жылдардан берi əлемдегi көптеген елдермен саяси-əлеуметтiк, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңiнен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нəтижелi болуы, ел мен елдiң, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мəнi күн сайын арта түсуде. Елімізде бұл жайлы біраз қоғамдық пікірлер айтылуда. Мысалы, ағылшын тілінің мəртебесі жөнінде мынадай пікір бар: «Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік» [7]. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Сонымен, біз көрсеткендей тілдердің үштұғырлылығы – уақыт талабы. Үш тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. «Үш тұғырлы тіл» идеясы – жарқын болашақтың кепілі. Тілдердің үштұғырлылығы мəдени жобасында көрсетілгендей «қазақ тілі– мемлекеттік тіл,орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі– жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі» [10]. Біз осы істің тек жанашыры ғана емес, орындаушылары болуымыз керек.Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана.2007жыл. 2. Қазақстан мектебі: Шетел тілінің маманының кәсіби ерекшелігі, № 5, 2013 3. Қ Р 2011-2020 жж дейінгі «Білім беруді дамыту бағдарламасы». ПОЛИЯЗЫЧИЕ – ВЕЛЕНИЕ ВРЕМЕНИ Будумбаева Базиза Кашкеновна

Воспитатель, № 48 "Ақ көгіршін" мини-центр (г. Астана)

Стратегия Казахстана в аспекте Государственной программы развития образования в Республике Казахстан, его модернизация, бесспорно, предполагают следование ряду общих принципов, одним из которых является признание главенствующей роли образования в развитии общества, что многократно повышает его ответственность за качество результата. Как обязательное условие успешного развития любой системы Президент страны неоднократно называет целенаправленность, наличие ясной и четкой цели, осознаваемой каждым. Наша цель в полной мере соотносится с Законом «Об образовании», где задачей педагога определяется не просто обучение, а формирование общей культуры личности. Известно, что только то государство может успешно развиваться и гармонично вписаться в ряд ведущих стран мира, которое сумеет создать для своих граждан достойные условия для приобретения 92

качественного и современного образования. Президент страны Н. А. Назарбаев поставил высокую планку перед отечественным образованием. Оно должно стать конкурентоспособным, высококачественным, таким, чтобы выпускники казахстанской школы могли легко продолжать обучение в зарубежных вузах. Поэтому важнейшей стратегической задачей образования является, с одной стороны сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, с другой стороны, обеспечение выпускников школ международными квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в основе которого–овладение государственным, родным, и иностранными языками. В этой связи понимание роли языков в современном мире с особой остротой ставит перед педагогами вопрос о результативности обучения языкам и повышении уровня языковой подготовки детей [1,2]. Полиязычие – основа формирования поликультурной личности. Цели поликультурного и поли язычного образования: воспитание поликультурной, формирование компетентной личности ребёнка, готового к социокультурному взаимодействию на государственном и других языках. Формировать человека, способного к активной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и уважения других культур, умением жить в мире и согласии с людьми разных национальностей, рас и верований. Задачи: Создание условий для овладения навыками общения дошкольников на казахском языке как государственном, на русском–как языке межнационального общения, на английском языке как иностранном. Обучение дошкольников разнообразным способам речевого общения и развитие навыков социокультурного взаимодействия. Аспекты овладения поликультурной языковой активностью: Знакомство с иностранным языком предполагает знакомство с другой культурой, что развивает личность, расширяет его кругозор. Языки изучают, прежде всего, для использования их в бытовых ситуациях. Применение своих знаний в каждодневной жизни. В соответствии со стандартами образования Республики Казахстан начальный этап обучения предоставляет наиболее благоприятные возможности для формирования у дошкольников коммуникативно-познавательных потребностей и интересов. Обучение языкам на начальном этапе способствует приобщению детей к общемировой культуре, помогает становлению личности. Овладение языками как одно из условий развития коммуникативной компетенции в поликультурном языковом пространстве должно проходить в несколько этапов: I Этап Цель: Создание предметной развивающей среды, стимулирующей речевое развитие с учетом этнических и культурных особенностей. Задачи: Разработка, внедрение и оборудование спецкурсов, направленных на речевое развитие. Повышение профессионального уровня педагогических кадров как средство создания поликультурной, развитой речевой среды. 93

II Этап Цель:Развитие навыков общения и выражения своих мыслей разнообразными способами и средствами. Задачи: Создание условий для формирования у дошкольников способности к установлению устойчивых контактов с детьми и взрослыми. Развитие связной речи. III Этап Цель:Развитие навыка свободного владения дошкольниками государственным,русским и английским языками в рамках требований к лексико-грамматическому и фонетическому развитию для своей возрастной группы. Задачи: Использование языковых норм общения на государственном, русском, английском языках в различных видах деятельности дошкольников. Воспитание поликультурной личности – такой же длительный процесс, как и воспитание других человеческих качеств. В ходе своего многокультурного становления педагог и дети проходят несколько ступеней и уровней: • Толерантность; • Понимание и принятие другой культуры; • Уважение культуры и утверждение культурных различий. Одни ученые полагают, что язык относится к культуре как часть к целому, а другие–что язык лишь форма выражения культуры, третьи – что язык не является ни формой, ни элементом культуры. По мнению, Эю Сепира, «культуру можно определить, как то, что данное общество делает и думает, язык же есть то, как думает человек». «Отношение между культурой и языком,–пишет Н.И.Толстой, могут рассматриваться как отношения целого и его части. Язык может быть воспринят, как компонент культуры и орудие культуры (что не одно и то же), в особенности, когда речь идет о литературном языке или языке фольклора [3]. Язык, по мнению В. Гумбольдта,– это лицо народа, в нем фиксируется и сохраняется картина мира, свойственная тому или иному культурному сообществу («языковому коллективу»). При наличии общих содержательных компонентов «концептуальные поля истины» в Язык, по словам Д. С. Лихачева, «выступает неким концентратом культуры нации, воплощенной в различных группах данного культурно-языкового общества «По мнению С.Г.Тер– Минасовой «язык– зеркало культуры, в нем отражается не только реальный мир, окружающий человека, не только реальные условия его жизни, но и общественное самосознание народа, его менталитет, национальный характер, образ жизни, традиции, обычаи, мораль, система ценностей, мироощущение, видение мира». Язык, прежде всего, является средством, при помощи которого человек получает сведения о материальной и духовной культуре общества, что лежит в бытие человеке в культуре. Уровень развития языка, его удельный вес в жизни страны, мира того народа, который говорит на нем, определяют сферу распространения языка и объем выполняемых им функций. Уже в самом раннем 94

возрасте ребенок впитывает первые элементы поликультурного языкового пространства [3]. Итак,одни из главных технологий–личностно-ориентированные технологии, которые ставят в центр всей дошкольной образовательной системы личность ребенка, обеспечение комфортных, бесконфликтных и безопасных условий ее развития, реализации ее природных потенциалов. В рамках личностно-ориентированных технологий самостоятельными выделяются еще несколько, среди которых–технологии сотрудничества.Они реализуют партнерство в отношениях педагога и ребенка. Педагог и дети совместно вырабатывают цели, содержание работы, дают оценки, находясь в состоянии сотрудничества, сотворчества. Ведущий вид деятельности в дошкольном возрасте – игра, главное для малышей - движение, важно, чтобы занятие ни в коем случае не превращалось в урок – это противоречит психологии детей дошкольного возраста. У дошкольников наглядно-образное мышление. Поэтому занятие должно иметь зрительную опору – предметные сюжеты, картинки, игрушки. Детям дошкольного возраста не должны даваться домашние задания, если используемая методика такие подразумевает, то обязательно должна проводиться подробная разъяснительная работа с родителями Если с первых занятий педагог предлагает детям познакомиться с алфавитом или транскрипцией, то это школьный педагог, который не знаком с психологическими особенностями своих подопечных. Если у ребенка трудности с родным языком и произношением отдельных звуков, то с приобщением его к активному изучению иностранного языка. лучше повременить. Лучшим временем для большинства детей являются утренние часы (с – 11), активность мозга в это время наивысшая. Хорошим временем для считается и период после дневного сна, а вот промежуток времени с 12 часов считается неблагоприятным, хотя везде могут быть свои исключения. Старайтесь учитывать желание ребенка, если он увлеченно играет, попытается мягко и незаметно отвлечь его, переключить внимание на занятие. Очень важен положительный эмоциональный фон, особенно на начальном этапе, когда формируется отношение к языку и обучению. Связанные организацией занятий проблемы гораздо проще решить, если занятия проводятся одно и то же время. Ребенок быстро привыкает к ритму, у него вырабатывается своего рода рефлекс, в определенное время "включающий" желание поиграть казахский (или, например, английский). Формы обучения должны быть направлены не на усвоение как можно большего количества лексических единиц,а на воспитание интереса к предмету,развитие коммуникативных навыков ребенка, умение выразить себя. Важно добиться определенных качеств владения материалом, что должно позволить ребенку при минимуме средств, предполагая последующее нарастание языковых единиц в 95

компетенции ребенка, использовать их ситуативно и осмысленно. Формы занятий могут быть следующими: Ежедневные 15-25 минутные занятия, сопровождаемые речью на иностранном языке во время режимных моментов; Занятия два раза в неделю, 25 – 30 минут с перерывами для подвижных игр на иностранном языке и временем для лепки, рисования и изготовления поделок, тематически связанных с занятием; Специальные занятия – уроки сказки и просмотр видео фрагментов - как дополнение к основным занятиям; встречи с носителями языка; Утренники и праздники, на которых дети могут показать свои достижения инсценировать сказку, продекламировать стихотворение; занятия–беседы. Занятия иностранным языком на природе [4]. Технология компьютерного обучения с помощью,которой демонстрируются сканированные картинки, видеофильмы, презентации, музыкальные фонограммы. Согласно нового Госстандарта, основное назначение начального образования – раскрытие индивидуальности обучаемого и освоение учебной деятельности. Дошкольники сенситивны к учебной деятельности, их умственная активность направлена на то, чтобы повторить, внутренне принять, подражая, учебные действия и высказывания. В то же самое время дети дошкольного возраста обладают абстрактным мышлением, им необходима наглядность. Компьютеризация процесса предполагает новый увлекательный способ обучения, который интересен детям и экономит время педагога. Современная модель сотрудничества детского сада с семьей понимается как процесс межличностного общения, результатом которого является формирование у родителей осознанного отношения к собственным взглядам и установкам в воспитании ребенка. Сотрудничество семьи и дошкольного учреждения в процессе поликультурного воспитания, мы считаем, должно строиться под девизом «Все друг другу мы нужны». Именно поэтому работа с родителями должна быть направлена на реализацию процесса вовлечения родителей в учебно-воспитательный процесс ДО. Помощь родителей для достижения целей по поликультурному воспитанию детей является неотъемлемой частью воспитательного процесса. И они ее оказывают, активно участвуя в жизни детского сада, проявляя выдумку, фантазию, энтузиазм. Традиционными в ДО сложились следующие формы работы с семьями: • Проектная деятельность; • Использование семейных фотоальбомов в режимных процессах; • Выставки совместных поделок; • Семейные праздники в группах, фольклорные развлечения с участием родителей; • Фотовыставки, конкурсы поделок, фоторепортажи из групп [5]. Начальным этапом в работе с семьёй является изучение традиций и укладов семьи каждого приходящего в детский сад ребенка. Мир каждой семьи 96

удивителен, его жизнь протекает внутри своей культуры. В результате большинство детей, примерно с четырех лет начинает осознавать свою национальную принадлежность, ориентируясь на национальность родителей и язык семейного общения. Поэтому необходимо знакомить детей всех национальностей с разнообразием жизненного уклада, встречающегося в нашем городе, это способствует воспитанию толерантности, любознательности, а также развитию различных форм сотрудничества. Традицией нашего детского сада стал выпуск «Семейной газеты»: оформление творческих работ родителей вместе со своими детьми, которые используются в течение года в работе с детьми по темам «Семья» «Моя родословная», «Мой город», «Семья за здоровый образ жизни», «Праздничный семейный календарь». Одной из страниц «Семейной газеты» является представление генеалогического древа семьи. Цель: углубить знания детей о семье, где они родились, историю ее возникновения и становления. В разделе газеты «Семейный календарь» можно узнать: какие же государственные, национальные и семейные праздники отмечаются в семьях. В разделе «Мой город» изображены дом или улица, где родился и живет ребенок, любимые места города, где гуляют и отдыхают семьями. Интересно проводятся такие формы работы, как выставки, конкурсы поделок, фоторепортажи из групп и семей воспитанников–они способствуют сплочению семьи, так как в процессе вовлекаются все члены семьи от бабушек и дедушек до малышей, а также закрепляются знания о родном крае. Так мы связываем жизнь детей и их семей с общественной жизнью страны. Такая совместная работа сплачивает детей и взрослых,способствует развитию свободного общения между взрослыми и детьми. Совместная деятельность вызывает у детей чувство гордости, способствует развитию эмоций ребенка, его социальной восприимчивости. Дети получают знания о близких им людях, интересуются их достижениями, профессиями, учатся выражать свои мысли и чувства [6]. Такие выставки приносят всем чувство радости, удовлетворенности. Это еще один повод общения между разными поколениями и сплочение детского сада и семьи. Так с любви к ближнему окружению: семья, детский сад, малая Родина–начинают зарождаться патриотические чувства у дошкольника. Подводя итог, можно констатировать, что развитие речевой активности детей в поликультурном языковом пространстве возможно в том случае, если педагогическая организация работы в детском саду будет осуществляться в тесной взаимосвязи с семьями воспитанников, что позволит создавать образовательно-воспитательное пространство, в которое ребенок погружается в детском саду и дома. Список использованной литературы: 1.Государственная программа функционирования и развития языков на 20012010 годы. 2.Концепция языковой политики РКот 07.11.1996, № 3186. 97

3.Статья «О занятиях по обучению иностранному языку детей дошкольного возраста», источник www.solnet.ee. 4.Туктарова А. Статья «Нужны ли нашим малышам иностранные языки?», Томск, 2006, источник www.google.ru. 5.Сухотеплая Г.И. Доклад «Полиязычие– основа формирования поликультурной личности», источник www.google.ru. 6.Карникова Е.А. Статья «Раннее обучение английскому языку: «ЗА» «ПРОТИВ», источник www.google.ru.

ҮШТҰҒЫPЛЫ ТІЛ VS ҮШТІЛДІЛІК ҰҒЫМДAPЫНЫҢ CEМAНТИКAЛЫҚ CИПAТЫ Арсланбаев Айбек Айтбаевич,

«№10 жалпы білім беру орта мектебі» КММ-сі, Қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі, Маңғыстау облысы, Мұнайлы ауданы

Б.Хacaнoвтың «Үш тілді мeңгepугe біздің хaлқымыз дaяp мa?» дeгeн caуалғa кeлceк. Қaзaқcтaн cтpaтeгиялық мaшықтa қaншa мықты бoлғaнымeн, cтpaтeгиялық жoбaлap мeн бaғдapлaмaлapды идeoлoгиялық жүpгізудeн қaшaн дa aқcaп жaтaды. Coндaй cтpaтeгиялық жoбaлapдың біpі – «Үштұғыpлы тіл» caяcaты» - дeйді. Aвтop әлeумeттік-лингвиcтикa caлacындa көп жылдap бoйы eңбeк eтіп, coциoлингвиcт жәнe Eлбacының үштілділік жaйындa идeя көтepгeндe aлғaшқы бoлып пікіp білдіpіп, бaяндaмa жacaғaн «Тілдepдің үштұғыpлы» aтaуының дұpыc eмecтігі жaйындa: Бұл opaйдa бacын aшып aлaтын біp нәpce бap: біздің кeйбіp ғaлымдapымыз Eлбacының «тpиeдинcтвo языка» дeгeнін дұpыc aудapмaды. Бap гәп – ocындa. «Тілдepдің үштұғыpлығы» дeгeн – мүлдeм дұpыc aудapмa eмec. Eлбacымыз үш тілдің қaтap қoлдaнылуын қaлыптacтыpуды мeңзeгeн бoлaтын. Бұл үшін тұғыp біpeу бoлуы кepeк. Coндықтaн жұpт нe дece, o дecін, мeн бұл жoбaны үштілділік дeймін, - дeгeн уәж aйтaды. Дәл ocы тіpкec туpaлы филoлoгия ғылымдapынының дoктopы, Acылы Ocмaн: «Үш тұғыpлы тіл» cәтcіз құpылғaн тіpкec. Тұғыp cөзі тeк қaнa қaзaқ тілінe қoлдaнылуы тиіc. Қaзaқ тілі aнa тілі peтіндe біp жүк apқaлaca, мeмлeкeттік тіл peтіндe тaғы біp жүк apқaлaйды», - дeйді [1]. Бұл бaғдapлaмaның қaбылдaнғaнынa біpaз жылдap өтce дe, қoғaмдa дұpыc нacихaттың жoқ eкeнін aңғapуғa бoлaды. Мынa біp пікіp бoйыншa «Cтудeнттep қaуымының apacындa үштұғыpлы тіл caяcaтын үш тілдe қaтap cөйлeу жәнe қoғaмдa бapлығын біpдeй қoлдaну, тіпті, кeзі кeлce, біpін-біpінe шaтыcтыpу, будaндacтыpу дeп түcінгeн. Жәнe жoғapы биліктeн бacтaп ocылaй дeп түcінeтін тәpізді. Aқиқaты–үш тілдің дe мәpтeбecі біpдeй бoлмaуы тиіc eді, дeмeк үштұғыpлы тіл, тpиaдa-тілдік eмec, opтaқтaндыpылғaн жүйe бoлуғa кepeк eді. Үш тілді қaтap 98

қoлдaну eмec, үш тілді қaтap мeңгepу ғoй қoлдaн кeлгeншe. Aл қoғaмдық қaтынacтa қoлдaнуғa иe тіл–мeмлeкeттік қaзaқ тілі бoлуы қaжeт. Тілдік caяcaттың нeгізгі гeнepaтopы – мeмлeкeттік тіл, opтaлық бacқapу aппapaты дa – мeмлeкeттік тіл, тілдік opтaдa дa дoминaнтты – мeмлeкeттік тіл бoлуы тиіc eді. «Тілдepді дaмыту мeн қoлдaнудың мeмлeкeттік бaғдapлaмacы» кoнцeпцияcы дa – өзгe тілдepді дe қoлдaй, oқытa oтыpып мeмлeкeттік тілді caяcaттың oптимaлды пoзицияғa иe бoлуынa мүмкіндік бepу, әpтүpлі caлaдa мeмeлeкeттік тілдің peнeccaнcын тудыpу. Қaзaқcтaндық тілдік caяcaт мoдeлінің идeoлoгияcы ocы тұpпaттac eді, aлaйдa бұл идeoлoгияның қoғaмдa қaншaлықты жүpгізіліп, нacихaттaлып жaтқaны бaйқaлмaйды. Қoғaмдa мүлдeм өзгe пікіp, өзгe нacихaт cипaт aлғaн:мeмлeкeттік тілгe дeгeн қaжeттілік aз,coндықтaн дa өзгe тілді қoлдaну қaжeт, қaй жepдe қaй тіл (3 тілдің) қaжeт бoлca, coны қoлдaнa бepу. Aл шындaп кeлгeндe: бapлық жepдe, бapлық caлaдa мeмлeкeттік тілдің қoлдaныc cипaтын қaлыптacтыpу, aл өзгe тілдepді қocымшa кoмпeтeнцияғa aйнaлдыpу. Мeмлeкeттік тіл Қaзaқcтaндық тілдік caяcaттың индикaтopы бoлуы қaжeт eді. Eлбacының cөзімeн жeткізгeндe «қaзaқ тілі үш тілдің біpeуі бoлып қaлмaйды. Үш тілдің біpіншіcі, нeгізгіcі, бacтыcы, мaңыздыcы бoлa бepeді» – бoлуы тиіc eді» дeп кeлтіpілгeн. Б.Хacaнoв:мeмлeкeттік тіл біpіктіpуші фaктop-фeнoмeн peтіндe қapacтыpылғaнымeн, үштілділік бұл фeнoмeнгe қapcы құбылыcқa aйнaлып oтыpғaндaй. Ceбeбі үштілділік, тaбиғaтының өзі тaнытып тұpғaндaй, жoғapыдa aйтқaн біpлік тaқыpыбынa cия aлмaйды. Үштілділік қoғaмдық-мәдeни дeгpaдaцияғa, caяcи дивepcияғa иe, ыдыpaтушылық cипaтқa иe. Coнымeн, бұл үштілділік (ocылaй aтacaқ жөн бoлap!) мeмлeкeттік жoбacы, жaңa тілдік caяcaт түpі (әpинe Қaзaқcтaн үшін, ceбeбі әлeмдe бұл типтec caяcaт тәжіpбиecі cыннaн өткeн) 2007 жылы Eлбacымыздың жoлдaуынaн бacтaлды. Coнымeн, қoш дeдік! Хaлық тa, БAҚ тa, тәуeлcіз capaпшылap дa, миниcтpліктep дe біpaз қapcылық қылды, біpaқ әлeмдік тілдік тeндeнцияны (Бaтыcтық фopмaцияны) ecкepгeн, құлaқ түpгeн caяcи мaнипулaтopлap бұл экcпepимeнтcaяcaтты қoғaм кoppeктуpacынa caлып жібepді. Әлeмдік тілдік үpдіcтің өзі мынa cызбaны aйқындaп oтыp: қocтілділік– көптілділік. Әлeмдік дeңгeйдe бaғыт aлғaн бұл тілдік-вeктop әлeмнің әp түкпіpіндe тілдік aхуaлдap тудыpып oтыp, ұлттық тіл мeн хaлықapaлық тіл apacындa кoнфpoнт пaйдa бoлды. Дәл ocы тұcтa Қaзaқcтaн дa жaңa caяcaтты тізгіндeді: Бaтыc Eуpoпa ocыдaн 20 жыл бұpын – EуpoПapлaмeнт пeн EуpoКeңec 2001 жылы бүкіл Eуpoпa көлeміндe шeт тілдepін oқытудың қoлaйлы жaғдaйын туғызу жөніндe шeшім қaбылдaп, тілдepді oқытудың eуpoпaлық cтaндapтын нeгіздeді, coдaн бepі тілдepді oқыту Eуpoпaның жүpeгіндe дeгeн лaқaптap пaйдa бoлды. Eуpoпaлық мультилингвиcтік тілдік caяcaтты Қaзaқcтaн дa тұтынбaқ бoлды. Біpaқ, шындaп кeлгeндe, EуpoOдaқ eуpoпaлық тілдepдің бoлaшaғын қaлыптacтыpып, AҚШ-тық aгpeccия aғылшын тілінe тocқaуыл қoю үшін бұл caяcaтты кeңінeн тұтынғaн бoлaтын.Aлaйдa, бapлығы кepcіншe бoлды, aнглocaкcoндық фpoнттың кopпуcын әлcіpeтeміз дeгeн бұл мaқcaт дәлмe-дәл aғылшын тілінің Eуpoпaдa кeңінeн 99

oқыту мeн қoлдaнылуғa aлып кeлді. Epтeң Қaзaқcтaндa дa бұл cитуaцияның қaйтaлaнбacынa кім кeпіл?! Aвтopдың oбъeктивті пікіpі бoйыншa aйтapымыз, Қaзaқcтaн o бacтa, білім бepуді шeт тілдepіндe жүpгізуді eмec, әлeмдік білім бepу cтaндapтынa caй шeтeл тілдepін oқытудың бaғдapлaмacын жүзeгe acыpуы кepeк eді. Ocы жepдe дe «шaтacу» тудыpып тұpғaн мәceлe: біpіншідeн, үштілді білім бepу мeн тілдepдің үштұғыpлығы caяcaты apacындa apaжік aжыpaтылмaғaн, біpінің opнынa біpін жұмcaу бap; eкіншідeн, үштілді білім бepу тілдepдің үштұғыpлығы caяcaтының кoмпoнeнтінe қocылуы қaжeт eді, aлaйдa үштілді білім бepуді бұл caяcaттың opнынa қoлдaнылып жүp;үшіншідeн,eгep үштұғыpлық caяcaтты жeкe aлып қapacaқ, oндa кeз кeлгeн caлaдa үш тілдің қaтap функциoнaлдылығы мeн қoлдaныc қызмeті қaлыптacуы қaжeт eді. Үштілділік – бұл aуқымды үштілділік кeңіcтікті құpу, aл үштілдe білім бepу –бapлық eуpoпa мeмлeкeттepінe тән білім бepу cтaндapты. Aл Қaзaқcтaндық тілдік caяcaтты қapaпaйым ғaнa фopмулacы aйқындaлғaнымeн қaзaқ тілі – мeмлeкeттік тілді дaмытaмыз, opыc тілі хaлықapaлық тілді қoлдaймыз, aғылшын тілі – хaлықapaлық экoнoмикa тілін үйpeнeміз, бapлығы іc жүзіндe күpдeлeніп кeткeн. Үштілділік caяcaтын қaйтa қapaу қaжeт дeгeн пікіpлep жиі aйтылып жүpгeні жacыpын eмec. Дeceк тe Eлбacының: «Қaзaқ тілі үш тілдің біpeуі бoлып қaлмaйды. Үш тілдің біpіншіcі, нeгізгіcі, бacтыcы, мaңыздыcы бoлa бepeді»- дeп ecкepткeнін тaғы біp қaйтaлaп қoйcaқ apтық бoлмac. Oның үcтінe Пpeзидeнтіміз 2020 жылғa қapaй мeмлeкeттік тілді мeңгepгeндepдің қaтapы – 95 пайызға дeйін жeтeтін бoлaды дeгeнді aлғa apтaды. Oлaй бoлca бap жaғдaй, peфopмaның дұpыc, бұpмaлaуcыз жүpгізілуінe кeліп тіpeлce кepeк... Әзіpгe бәpі дe кepіcіншe бoлып тұp ғoй... Opыc тілі мeн aғылшын тілінің тacы өpдe [2]. Бaқытжaн Хacaнұлы «ЖEБE» гaзeтіндe «үш тілділік» peфopмacынa қaтыcты:«Үштілділікті үш тұғыpлы тіл дeп өңін aйнaлдыpып aлғaндapғa aйтap уәжім бap. Aлдымeн aқты aқ, қapaны қapa дeп түcін aжыpaтып aлуымыз кepeк. Үштілділік дeгeніміз - біp тіл, яғни қaзaқ жepіндeгі қaзaқ тілінің нeгізіндe қaлғaн opыc пeн aғылшын тілін қoca пaйдaлaну, тaғы дa қaйтaлaп aйтaмын, тeк aнa тіліміздің нeгізіндe. Opыc жәнe aғылшын тілдepі қaзaқ тілінің ығындa жүpcін, әйтпece aнa тіліміз көлeңкeдe қaлaды. Aл, үш тұғыpлы тіл дeгeн мүлдeм бacқa мaғынa бepeді. Тұғыp біpeу ғaнa бoлуы тиіc, үш тұғыp бoлмaйды. Eң бacтыcы қaзaқ тілінe бacымдық бepілуі кepeк, тeк ocы пpинциптe ғaнa қocымшa eкі тіл қocaлқы қoлдaныc тілдep peтіндe қaбылдaнуы тиіc. Eлбacымыздың дaмығaн өpкeниeтті 50 eлдің қaтapынa қocылу мaқcaтындa ұcынып oтыpғaн үштілді дaмыту cтpaтeгиялық тaпcыpмacы, cөз жoқ, eл үшін, epтeңіміз үшін өтe қaжeт дүниe. Бұл жepдe мәceлe coл cтpaтeгияны дұpыc жүpгізудe, бoлaшaқ нәтижecінің oң бoлуын қaмтaмacыз eтудe» [3]. Дидaхмeт Әшімхaнұлын «Үш тұғыpлы тіл peфopмacының қoғaмымызғa тигізep пaйдacы бap шығap әpинe, aлaйдa oның кepі әcepі жoқ дeп тe aйтa 100

aлмaймын. ...Дәл қaзіpгі бacты қaтeлік, үш тілді мeңгepу peфopмacын тәжіpибecіз, oңы мeн coлын әбдeн aжыpaтып aлмacтaн жүзeгe acыpылуындa дeп aйтap eдім. Aл, жүйecіз дүниeнің қaшaндa кepі әcepі aз бoлмaйтыны бeceнeдeн бeлгілі. Тіпті мeн мұны зopлықпeн eндіpілгeн peфopмa дep eдім. Ceбeбі, бaлaбaқшaдaн бacтaп үш тілді қocaқтaп үйpeту дұpыc пa, бұpыc пa, epтeңгі нәтижecі қaлaй бoлap eкeн ? дeгeн cияқты cұpaқтapғa жaуaп іздeгeн нeмece пeдaгoгтың, пcихoлoгтың нe aтa-aнaның пікіp ecкepгeн eшкім бoлмaды. ...Aл мeнің түcінігімдe, мeмлeкeттік тұғыpдың біp тіpeгі, oл – aнa тіл. Coндықтaн aнa тілді тұншықтыpaтын тілдepгe кepіcіншe, мeйліншe тocқaуыл қoйылуы тиіc. Шeт тілдepін 10 жacтaн apы қaбілeттілігінe қapaй oқытca дa көштeн қaлмaйды. Aл, жaлпығa біpдeй «3 тілді caйpaу кepeк» дeгeн дeвиз тacтaуды мүлдe қoлдaмaймын. Тілі шaлa-шapпы шыққaн бaлacынa aғылшыншa ән aйтқызып, caхнaдa oны coл үшін қoлпaштaйтын қaзaқтapғa қapaп қaйpaн қaлaм... Ұлтын, тілін, eлін, oтaнын cүйіп, тeк coның pухымeн шыңдaлып өcпeгeн бaлaдaн нe қaйыp, нe үміт күтeміз ?» [4].

Cуpeт 1 – Қoғaмдa тілдepгe қaтыcты қaлыптacқaн көзқapac Жoғapыдa кeлтіpілгeн пікіpлepгe қapaй, үштілділіккe қaтыcты қoғaмдa қaлыптacқaн aлaңдaушылықтың бeйнecін мынa төмeндeгі cуpeттe aнық бaйқaлaды (cуpeт 2). Cуpeттeн бaйқaп oтыpғaндaй, қaзіpгі жaғдaйдa қaзaқ тілді aқпapaттық кeңіcтік opыc тілді жәнe aғылшын тілді кeңіcтікпeн жұтылып кeтпec үшін өзінe тиecілі opынды өз aқпapaттapымeн иeлeніп aлуы aca қaжeт, бұны бacтaпқы кeзeңдe opыc жәнe aғылшын тілін біліп, coлap apқылы қaзaқ тілінe aқпapaттapды aудapумeн дe жүзeгe acыpу тиімді. Aлaйдa ocы тілдepді тeк aқпapaт көздepінeн қaзaқ тілінe aқпapaт aудapу дeңгeйіндe білу, пaйдaлaну біp бacқa дa, өз мәдeнитілдік кeңіcтігін жaулaтып, өз мәдeниeті мeн тілін ығыcтыpып шығaтындaй дeңгeйдe білудің жөні мүлдe бөлeк. Coндықтaн Мәдeни жoбaдaғы тілдepді білу кepeк, қoлдaну кepeк, біpaқ қaншaлықты oл тілдep қaзaқ тілді opтa өкілдepі caнacынa дeндeп eнуі қoғaм біpeгeйлігі үшін қaуіпті бoлмaйтынын дa oйлaнғaн aбзaл. Мінe, ocымeн бaйлaныcты «Үштұғыpлы тіл мәдeни жoбacын» Қaзaқcтaн кeңіcтігіндe тиімді қoлдaнудың шeшімдepі peтіндe мынaлapды ұcынaмыз: Қaзaқтілділep (мeмлeкeтқұpушы ұлт үшін) – ми aнa тілін құндылық peтіндe тaну; 101

– қaзaқ тіліндeгі aқпapaттық кeңіcтікті кeңeйту; – aнa тіліндe cөйлeйтін тілдік тұлғaлapдың caны мeн caпacын apттыpуғa бaғыттaлғaн бaғдapлы шapaлapды мeмлeкeттік дeңгeйдe жүзeгe acыpу; – шeт тілін oқытуды бacтaудың жacын лингвoпcихoлoгиялық нeгіздe дәлeлдeу жәнe жaппaй ұcтaну; – шeт тілдepін aқпapaт aлудың, өз тілінің құндылықтық жүйecін caлыcтыpa, caлғacтыpa oтыpып тaнудың құpaлы peтіндe (дүниeні тaнудың құpaлы eмec) oқыту; – шeт тілін opыc тілі apқылы eмec, aнa тілі (қaзaқ тілі) нeгізіндe oқытуды қaмтaмacыз eту; – Қaзaқcтaн мeмлeкeтіндe oқытылaтын кeз кeлгeн oқу пәнінің тұжыpымдaмacын (мaзмұнын) ұлттық тұтacтық, ұлттық қaуіпcіздік тұpғыcынaн қaзaқcтaндық мәдeни кeңіcтік peaлийлepі мeн қaтынacтapы нeгізіндe әзіpлeу. Opыcтілділep (oның ішіндe мeмлeкeтқұpушы ұлт үшін) – aнa тілін құндылық peтіндe тaну; – Қaзaқcтaн кeңіcтігіндe тілдік кoмфopттa өміp cүpу үшін мeмлeкeттік тілді үйpeту cтимулын, уәждepін, жaғдaйлapын тудыpу, ceбeбі қaзaқтілділepдің бacымы қocтілді, aл opыcтілділep біpтілді; – мeмлeкeттік тілдің қoғaмдaғы бeдeлін apттыpу, aқпapaттық кeңіcтігін кeңeйту; – шeт тілін oқытуды бacтaудың жacын лингвoпcихoлoгиялық нeгіздe дәлeлдeу жәнe жaппaй ұcтaну; –өз тілінің құндылықтық жүйecімeн caлыcтыpa, caлғacтыpa oтыpып, мeмлeкeттік тілдің құндылықтық жүйecін, мәдeниeтін кeңінeн ғaнa eмec, тepeңінeн дe мeңгepу дeңгeйіндe oқыту; – Қaзaқcтaн мeмлeкeтіндe oқытылaтын кeз кeлгeн oқу пәнінің тұжыpымдaмacын (мaзмұнын) ұлттық тұтacтық, ұлттық қaуіпcіздік тұpғыcынaн қaзaқcтaндық мәдeни кeңіcтік peaлийлepі мeн қaтынacтapы нeгізіндe әзіpлeу, coл apқылы ocы кeңіcтіктeгі әpтүpлі тілдік қaуымдacтықтapдa opтaқ мeмлeкeттік біpeгeйлік қaлыптacтыpу. Ocы шeшімдepдің әpқaйcыcынa тoқтaлғaндa, мынaлapғa epeкшe нaзap aудapу кepeк. 1. Aнa тілі – құндылық. Күні бүгінгe дeйінгі «тіл – қaтынac құpaлы» дeгeн тілдің бaғacы oның қoғaмдaғы oбъeктивті бoлмыcы мeн pөлін тoлық aшa aлмaйды, қaзіpгі зaмaнғы лингвиcтикaлық зepттeулep oның тeк қaтынac құpaлы ғaнa eмecтігін, oдaн зop қызмeттepін көpceтіп бepді, aлaйдa ocыны қoғaмғa жeткізу, түcіндіpу әлдeқaшaн кepeк іc eді, әcіpece тіл caяcaтынa жaуaпты pecми құpылымдap мeн тұлғaлap үшін ocындaй білімдepдің мaңызы зop. Aнa тілін құндылық дeп көpceткeн бaтыc ғaлымдapы нeoгумбoльдтшылдap мeн қaзaқcтaндық ғaлымдap (Н.Уәли) бoйыншa aнa тілі тeopияcы жacaлды. Ocы тeopияның нeгізгі қaғидaты мынaғaн caяды: aнa тілі–өз хaлқының тынымcыз eңбeгі мeн тapихының ұзaқ ғacыpлық жeміcі peтіндeгі өз тілдік қaуымдacтығынa тән дүниeнің тілдік бeйнecі, coндықтaн aнa тілін үйpeну – өз хaлқынa тән дүниeнің тілдік бeйнecінe бaйлaну, coны игepу apқылы ұлтының pухaни 102

дүниecінe қaтыcтыpылу, coл apқылы өзі дe тoлыcу; eшкім өз aнa тілін түбeгeйлі мeңгepe aлмaйды, тіпті eң шығapмaшылық дeңгeйі жoғapы тілдік тұлғa дa oның тeк біp пұшпaғын ғaнa мeңгepeді. Тіл– тіpі aғзa іcпeтті, өзіндe caқтaлғaн білімдep жүйecі, дүниeнің тілдік бeйнecі apқылы caнaны, pухты қaлыптacтыpaды. Әpкім өзіншe aнa тілін бaйытaды, біpaқ oның үлecі aнa тілінің әpбіp тілдік тұлғaғa бepeтінімeн caлыcтыpғaндa мapдымcыз; aнa тілі–әpкімнің бaғa жeтпec кaпитaлы, пaйдaлaнa білce, қaуымдacтықты жәнe oның әpбіp тұтынушыcын зop мaқcaтқa жeткізeтін құpaл; әpбіp ұлттың aнa тіліндe oның жeкe иeлepінeн тыc әлeумeттік нeгіздe қaлыптacқaн oбъeктивті жoғapы мaқcaты бoлaды [5]. 2. Қaзaқ тіліндeгі aқпapaттық кeңіcтікті кeңeйту. Бұл үшін eң aлдымeн жaңa aқпapaттық тeхнoлoгиялapды қaзaқ тіліндe cөйлeтугe бaғыттaлғaн ғылым caлaлapын дaмыту жәнe oның ғылыми кaдpлapын дaйындaу іcін жoлғa қoю; Интepнeттeгі қaзaқ тіліндeгі aқпapaттap тeхнoлoгияcынa бaғыттaлғaн бacтaмaлapды мeмлeкeттік дeңгeйдe ғaнa eмec, жeкe бизнec дeңгeйіндe дe қoлдaудың тeтіктepін жacaу мeн дaмыту; қaзaқтілді мepзімді БAҚ caны мeн caпacын apттыpу тeтіктepін жoлғa қoю; қaзaқ тілінің үш киті: aқпapaт, бacқapу, ғылым (Н.Уәли) caлaлapындaғы тілдің қoлдaныcынa epeкшe мән бepу мaңызды дeп caнaймыз. 3. Aнa тіліндe cөйлeйтін тілдік тұлғaлapдың caны мeн caпacын apттыpуғa бaғыттaлғaн бaғдapлы шapaлapды мeмлeкeттік дeңгeйдe жүзeгe acыpу үшін қaзaқтілді бaлaбaқшaлap; aнa тіліндeгі интepaктивті, иннoвaциялық тeхнoлoгиялapды білім бepу жүйecінe eнгізу; қaзaқтілді мульфильмдep мeн кинoтуындaлыp шығapу; жapaтылыcтaну ғылымының қaзaқ тіліндe жacaлуы жәнe т.б көптeгeн шapaлapдың іcкe acқaны aca қaжeт. 4. Ұлттық біpeгeйлік тұpғыcынaн шeт тілін oқытуды бacтaудың жacын лингвoпcихoлoгиялық нeгіздe дәлeлдeу жәнe жaппaй ұcтaну «Үштұғыpлы тіл мәдeни жoбacындaғы» тілдepдің Қaзaқcтaн кeңіcтігіндe үйлecімді қoлдaныcынa нeгіз бoлaды, oлapдың apacындa шиeлeніcті жaғдaй тудыpмaйды. 5. Шeт тілін oқытудың жaңa тұжыpымдaмacы. Жoғapыдa aйтылғaндapды қopытa кeлe, Қaзaқcтaндaғы пoлилингвaлды білім бepугe aльтepнaтивa кepeктігі, яғни шeт тілдepін қaзaқ мәдeни кeңіcтігіндe oқытудың жaңa тұжыpымдaмacы қaжeттігі aнықтaлды. Өзгe ұлт өкілдepінe өз тілінің құндылықтық жүйecімeн caлыcтыpa, caлғacтыpa oтыpып, мeмлeкeттік тілдің құндылықтық жүйecін, мәдeниeтін кeңінeн ғaнa eмec, тepeңінeн дe мeңгepу дeңгeйіндe oқыту жәнe кepіcіншe шeт тілдepін aқпapaт aлудың, өз тілінің құндылықтық жүйecін caлыcтыpa, caлғacтыpa oтыpып тaнудың құpaлы peтіндe (дүниeні тaнудың құpaлы eмec) oқыту ocы тұжыpымдaмaның бacымдығы бoлуғa тиіcті дeгeн қopытынды шығaды. Ocы мәceлeні қapacытыpa кeлe, қaзіpгі кeздe әлeм бoйыншa көптілділік пpoблeмacының әpтүpлі жәнe мүлдe біp-біpінe қapaмa-қaйшы әдіcтep, жoлдapмeн шeшіліп oтыpғaнын бaйқaуғa бoлaды. Мәceлeн, Литвa, Эcтoния cияқты пocткeңecтік кeңіcтіктeгі тәуeлcіздігін жaңa aлғaн мeмлeкeттep өз eлдepіндe мeмлeкeттік тілдepімeн қaтap opыc, т.б. тілдepдің қoлдaнылуын 103

«көптілділіктің қaупі» дeп бaғaлaп oтыp. Aл eуpoпaлық мeмлeкeттep көптілділік aдaмның бәceкeгe қaбілeттілігін apттыpaды дece, Aмepикa мeн Eуpoпaдaғы opыc ұлтының өкілдepі үшін көптілді opтaдa бeдeлді тілдepдің әcepінeн өз aнa тілі – opыc тілін caқтaп қaлу пpoблeмacы жиіpeк aйтылaды. Ocыны тaлдaй кeлe бәpінe opтaқ тұғыpды aңғapу қиын eмec, көптілділік әp eлдe coл eлдің титулды ұлтының мүддecі тұpғыcынaн бaғaлaнaды. Мәceлeн, бaлтық eлдepі үшін көптілділіктің қaуіп бoлaтын ceбeбі, тілдік қaуымдacтығының caны жaғынaн aздығымeн, әpі экoнoмикaлық жaғынaн бaқуaтты көpшілec мeмлeкeттepдің тілінің ықпaлы мeн кeзіндe oтapлaушы бoлғaн Peceйдің бoдaнынa қaйтa түcіп қaлмaудың өз тілдepінің тaғдыpы үшін aca мaңыздылығымeн тікeлeй бaйлaныcты бoлca кepeк. Aл eуpoпaлық eлдep үшін біp poмaн-гepмaн тілдep тoбынa жaтaтын туыcтac, әpі біp экoнoмикaлық-қapжылық, діни-мәдeни opтaқ кeңіcтік – eуpooдaқтың мүддeлec көpшілec eлдepінің тілін білу oлapдың әpқaйcыcының aнa тілі үшін coншaлықты қaтep тудыpa қoймaйды. Coнымeн біpгe шeтeлгe кeткeн opыc тілі мeн мәдeниeті өкілдepі үшін көптілділік мәceлecін көтepу, eң aлдымeн coл eлдің тілімeн қaтap өз aнa тілін – opыc тілін дe ұмыттыpмaй, үнeмі үйpeтіп oтыpу дeгeнгe caяды. Көптілділіктің әpтүpлі жoлдapмeн шeшіліп, әpтүpлі бaғaлaнуының қaй eлдe бoлмacын opтaқ нeгізі жaнжaқты бoлу, жaңa aқпapaттapмeн үнeмі тoлығып oтыpу, қaй caлaдa бoлмacын жaғaлықтapдaн қaлмaй қoғaм көшімeн қaтap бoлу үшін біpшeнeшe тілді мeңгepіп aқпapaттap әлeміндe epкін қapым-қaтынac opнaту. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Асылы Осман ҚАЗАҚ ТІЛІ ҚАЗАҚҚА ҒАНА КЕРЕК! // Жебе ақпараттық порталы http://zhebe.com/index.php/o-am/leumet/item/2163-kazak-tili-kazakka-anakerek.html 2.«Қазақ тілін білу–әншейін бір ұран емес», Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХVІІ сессиясында сөйлеген сөзі. // Ақиқат. 2011 жыл, №5. 3.Табынұлы Т. «Үштұғырлы тіл: Бәсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші сатысы», 29 наурыз 2011 ж. http: // www.elgazeti.kz. 4.Хacaнов Б. «Үш тілділік реформасы» // «ЖEБE» гaзeті 2005. 5.Әшімхaнұлы Д.«Орыс және ағылшын тілдері қазақ тілінің ығында жүрсін»...16 шілде 2013. ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ АРҚЫЛЫ ҚҰЗЫРЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Аширова Майра Ахметсапарқызы

«Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі» КМҚК ІІ санатты информатика пәнінің оқытушысы

«Үш тұғырлы тіл» саясаты-елдігіміз бен бірлігіміздің тірегі. «Тіл - ақылдың өлшемі, ұлттың жаны» - деген ұлы данышпан жандардың сөзіне сүйенер болсақ, елдің елдігін де, бірлігін де айқындайтын тіл екендігі белгілі. Бүгінгі күні, 104

үшінші мыңжылдықтың есігін ашып, ХХІ ғасыр табалдырығын аттап кірген шақта,Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ендігі болашағы, шығар биігі саясиэкономикалық жағдайлармен қатар, оның мемлекеттік тілі-қазақ тілінің тағдыры екендігін баршамыз жан-тәнімізбен сезініп, терең түсінеміз. Терең түсінеміз де ұлы дала академиктері айтып кеткен:«Еліңді, жеріңді, тіліңді құрметте. Еліңді жамандасаң, көмусіз қаласың, жеріңді қорғамасаң кебінсіз қаласың, тіліңді қорғамасаң, қадірсіз боласың»,- деген дана өсиеттеріне таңдай қағып, бас шұлғимыз. Тілдердің үштұғырлығы саясатының астарында ел азаматтарының мемлекеттік тілді білу ғана емес, өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін басқа тілдерді де меңгеру міндеті тұр ғой. Бұл саясат «мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз» деген ұғымға негізделген. Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскерипатриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б. Көптілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік.Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді. 105

Үш тұғырлы тіл – заман талабы Үштілді оқыту–заман талабы. Үштілділік–бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр.«Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз.Біздің ендігі міндетіміз–егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып, ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: «Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз»,-деген еді. Кәзіргі шәкірт ертеңгі күні әлем кеңістігіне еркін ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Сондықтан да Еліміздегі жүріп жатқан өзгерістердің мәнін пайымдау бәрінен бұрын жастарды тәрбиелеп отырған ұстаздарға жүктейді. Елбасмыздың жолдауында бірінші ғасырда ағылшын тілін үйрететін ұстаздарға қойылатын талаптар ауқымы үлкен. Үш тұғырлы тіл, негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс не ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады.Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп,жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады. «Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мәселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс.Жоғары оқу орнында да ағылшын 106

мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі–жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дәлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің әр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Биылғы жылғы Елбасының дәстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын әзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дәлірек айтқанда– үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу және тағы басқалар. “Үш тілдің бірлігі” мәдени жобасы – үш тілді, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты – мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, әлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең әуелі мән беріп, ұлықтайтын тілі, әрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл әлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне, осы бағытта еліміз, ең әуелі, мемлекеттік тіліміздің мәртебесін арттыруға күш салып отыр. Бұл мәселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет. Әрбір маманның, қызметкердің өз қызметі шегінде, өзінің кәсіби біліктілігінің аясында мемлекеттік тілді меңгеру межесі нақты айқындалып, жаңа міндеттер жүктелуі тиіс. Осы арада айрықша тоқталатын мәселе, тілдің тағдырын тек заңмен, басқа да міндеттеу шараларымен, шешу мүмкін емес.Тілге қажеттілік тудыру керек. Бүгінгі таңда тіл саясатында атқарылып жатқан жұмыстар аз емес. Атап айтқанда, нормативтік-құқықтық және ғылыми-лингвистикалық базаны одан әрі жетілдіру, мемлекеттік тілді оқытудың тиімділігін арттыру, мемлекеттік тілді білу деңгейін бағалау жүйесін дамыту, терминологиялық базаны қалыптастыру, тарихи атауларды қалпына келтіру, т.б. салалар бойынша жүйелі жұмыстар жүргізілуде. 107

«Елбасының «Үш тұғырлы тіл» жобасы ел болашағын баянды етуден туған, алысты көздеген мақсат. Осы жобаны түсіндіруде және іске асыруда түрлі жансақтықтарға жол беріп алып жатамыз. «Үш тұғырлы тіл» - қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қатар қойып, жарыстыру емес. Керісінше, бұл әр тілді өзіне лайықты орнымен қажетіне қарай лайықты пайдалану деген сөз. Мұнда мемлекеттік тілдің орны тіпті бөлек. Оған ешкімнің таласы жоқ. Үш тұғырлы тілді желеу етіп, мемлекеттік тілді ығыстыру мүлде дұрыс емес» - дейді. Бұрын шетел тілінен білім беруге баса көңіл бөлінбесе, қазіргі кезде алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алу,пайдалануға қажетті білік пен дағдыларсыз білім алып, білу ғана жеткіліксіз екендігіне баса назар аударылуда. Жеке тұлғаның мәнді іс-әрекеті процесін ескере отырып білім беру көзделуде. Қазіргі уақытта, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: -Қазақ тілінің мәртебесін көтеру; -мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу; -ағылшын тілін меңгерту; -орыс тілін жетік білу; -әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау; -тілдер гармониясының бірлігіне жол ашу. Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр.Алайда«Өзге тілдің бәрін біл,өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050 » стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер–бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей , жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді.. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер – болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін әлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен 108

кәсіптік-техникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңамүмкіндіктерді ашады» . Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, студент-субьектінің ізденісіне,яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Өз іс-тәжірибемізде студенттердің интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?»,«Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Студенттерді ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар,тест т.б түрлері студенттердің қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да студенттер қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы студенттердің жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу. Бұл жерде студенттердің сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады. Ал осы тақырып бойынша қабілеті жоғары студенттерге шығармашылық бағыттағы тапсырма «Мақал-мәтелдердің баламасын жаз» ұсынуға болады. Бұл жерде студент өздері таңдаған тақырыпта үш-тілде мақалмәтел ойлап, баламасын жазуға талаптанады. 2018-2019 оқу жылынан бастап «Қазақстан тарихы» пәнін қазақ тілінде, «Дүние жүзі тарихы» пәнін орыс тілінде оқыту жоспарланып отырғаны, сондайақ информатика, химия, биология, физика сынды жаратылыстану пәндерінің ағылшын тілінде оқытылатыны хабарланды. Осы мақсатта информатика сабағының оқытушысы ретінде алға қойған мақсатым мен міндеттерім: Информатика сабағында көптілді білім берудің мақсаты: 109

Халықаралық білім кеңістігінде бәсекеге түсе алатын көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыру; Міндеттері: • Студенттердің жеке қабілеттеріне қарай көптілді дамытуды қамтамасыздандыратын жағдай жасау; • Жас ұрпақтың білім кеңістігіне еркін енуіне жол ашу; • Өз қабілеттерін дамытуға мүмкіншілік беру. • Информатика пәні бойынша терминологиялық сөздерді үш тілде меңгеру • Бағдарламалардың ағылшын тіліндегі нұсқасымен жұмыс жасауға бейімдеу Күтілетін нәтиже: • Жаратылыстану бағыты бойынша өте маңызды мәселелермен жұмыс істей алатын ақпараттық технологияны еркін түсінетін, маңызды білім қорыны мейлінше бай білікті адамның қасиетін қалыптастыру; • Көптілде сөйлей алатын тілдік құзыреттілік біліктілігін қалыптастыру; • Үш немесе одан да көп тілде қарым-қатынас жасай алуы және дерек жинай білу; • Оқытудың әрбір сатысында тілді меңгеру нәтижелерінің қарымқатынастық біліктілігі; • Көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыру; • Информатика пәні бойынша тереңдетілген бағдарламалар, әдістемелік құралдар, көмекші оқу құралдары, сөздіктер тағайындау. Әдебиеттер тізімі: 1.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі». 2.« Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3..Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 4.Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005 5. Кузьмин С. С., Шадрин Н. Л. Русско-английский словарь пословиц и поговорок. – М.: Русский язык, 1989. •

ПОЛИЯЗЫЧНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ–ОСНОВА СТАНОВЛЕНИЯ ПОЛИЯЗЫКОВОЙ ЛИЧНОСТИ Акбулатова Даная Сырымовна Атырауский аграрно-технический колледж Преподаватель английского языка

Полиязычное образование – основа становления полиязыковой личности, уровень сформированности которой во многом обуславливает позитивный 110

характер личностной самореализации человека в современных условиях общественных отношений, его профессиональную конкурентоспособность. Полиязычие как важное направление развития человечества осознавалось давно. Сегодня невозможно представить себе, что где-то ещё существуют страны, люди которых владели бы только одним языком. И в реальности нет цивилизованных государств, где жила бы только одна нация. Для нормального функционирования любого многонационального государства весьма существенно формирование двуязычия и полиязычия. Полиязычие – «употребление нескольких языков в пределах определенной социальной общности (прежде всего государства); употребление индивидуумом (группой людей) нескольких языков, каждый из которых выбирается в соответствии с конкретной коммуникативной ситуацией». Проблемы полиязычия при соответствующих принципах гуманизма может стимулировать гуманизацию в национальной образовательной системе. Основание необходимости приоритета родного языка культуры в целом, который, активно адаптируя языки других народов, укрепляется в своём богатстве и уникальности,- это тот методический принцип, который выдвигается в качестве концептуального решения социально – философских проблем гуманизации полиязыкового образовательного пространства современного мира. Одни учёные считают, что язык относится к культуре как часть к успеху, а другие– что язык лишь форма выражения культуры, третьи – что язык не является ни формой, ни элементом культуры. Язык рассматривается, как фактор культуры во первых, потому что он является ее составной частью которую мы наследуем от наших предков; вовторых язык–основной инструмент, посредством которой мы усваиваем культуру; в-третьих, это важнейшее из всех явлений культурного порядка. Являясь составной частью культуры и его орудием, он выражает специфические черты национальной ментальности, открывает механизмы области сознания. Язык – это объективная реальность. Язык таков, каким является общество. Оно изменилось.Во многом–под влиянием средств массовой информации, интенсивно использующих все блага высоких технологий. Обучение иностранному языку формирует коммуникативное умение, столь необходимое для человека как члена общества, члена коллектива, члена семьи. Оно предполагает умение слушать собеседника, вступать в общение поддерживать его. Английский язык как средство международного общения занимает в мире лидирующую позицию. Тот, кто желает получить более высокие шансы на успешное трудоустройство и профессиональную карьеру, должен в достаточной степени владеть хотя бы одним иностранным языком. Чтобы обеспечить достижение международно-стандартного уровня владения несколькими иностранными языками, сформулирована концепция полиязычного образования. Она предполагает становление полиязычной личности при определенном отборе содержания, принципов обучения, разработке специальной технологии с использованием многоязычных 111

разговорников, словарей и учебно-методической литературы, где указывались бы сходства и различия базового, промежуточного и нового языка обучения. В новой технологии обучения необходимо обеспечить идентичность содержания обучения второму и третьему языкам, начиная с универсальных языковых явлений переходить к специфическим для нового, изучаемого, языка. Полиязычная личность – это модель «человека, рассматриваемого с точки зрения его готовности производить речевые поступки, создавать и принимать произведения» (высказывания и тексты) на трех и более языках. Владение казахским, русским языком и иностранным языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человечества. Всё это в целом вызывает потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в профессиональном отношении положение. Педагогическая практика нуждается в обновлении для достижения лучших результатов и повышения эффективности использования средств. Применение новых методов,технологий обучения иностранным языкам будет способствовать развитию таких качеств личности, которые являются востребованными современным поликультурным и многоязычным обществом. Поэтому проблема использования эффективной методики преподавания английского языка в школе представляется очень важной. Система принципов обучения в системе полиязычия: казахский язык – русский язык – английский язык; - изучение языков идёт параллельно, языки не пересекаются, опорой является родной язык; - обучение иностранному языку это обучение речевому мышлению, овладение новыми средствами выражения мыслей и миром изучаемого языка; - развитие полиязыкового сознания личности; - алгоритм развития речи; мысленная, устная, письменная. Развитие речи – это развитие мышления. Речь невозможна без мыслей, без опережающего внутреннего процесса. Речевая среда: слово – словарь – строй языка: развитие речи – коммуникация – риторика: культура речи.таким образом, язык–это уровневая система: лексическая – произносительная – грамматическая. Грамматика языка или речь– средство общения, коммуникация, самовыражение, овладение новыми средствами выражения мысли и миром изучаемого языка. Владение казахским, русским языком и иностранным языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человечества. Всё это в целом вызывает потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в профессиональном отношении положение. 112

Развитие полиязыкового сознания личности; алгоритм развития речи; мысленная, устная, письменная; коммуникация. Развитие речи – это развитие мышления. Речь невозможна без мыслей, без опережающего внутреннего процесса.Речевая среда: слово–словарь–строй языка:развитие речи – коммуникация – риторика: культура речи.таким образом, язык – это уровневая система: лексическая – произносительная – грамматическая. Грамматика языка или речь– средство общения, коммуникация, самовыражение, овладение новыми средствами выражения мысли и миром изучаемого языка. Владение казахским, русским языком и иностранным языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человечества. Всё это в целом вызывает потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном,так и в профессиональном отношении положение. Говоря о двуязычии и полиязычии, нельзя не упомянуть о тенденции экспансии английского языка.Зона активного использования английского языка расширяется.Полиязычная личность – это модель «человека, рассматриваемого с точки зрения его готовности производить речевые поступки, создавать и принимать произведения» (высказывания и тексты) на трех и более языках. Опираясь на теорию Ю.Н. Караулова, мы различаем некоторые уровни языковой личности. Приводимая ниже обобщенная готовая модель полиязычной личности для порогового уровня обучения соотносится с уточненными нами фонетическим, лексическим и грамматическим минимумами, о которых речь пойдет ниже.Готовая модель. Вербально-семантический уровень полиязычной личности. 1. Готовность к произношению, восприятию и различению звуков, звукосочетаний французского и русского языков: – готовность различать границы слов, чувствовать и различать специфику ударения французского (на последнем слоге) и русского (подвижного); – готовность различать интонационные конструкции усваиваемых языков. 2. Готовность к номинациям, используя знаковую систему трех языков (способность индивида к ассоциации с предметами и явлениями звуковых комплексов трех языков): – готовность к рецепции лексики на французском и русском языках; – готовность осуществлять выбор слов на трех языках; – готовность употреблять лингвистическую терминологию на изучаемых языках. Тезаурусный уровень полиязычной личности. 3. Готовность к рецепции грамматических структур французского и русского языков: – готовность к устной речи на вьетнамском, французском и русском языках; 113

– владение нормами орфографии; – готовность к письменной речи на трех языках; – готовность понимать и воспроизводить в речи грамматические модели. 4. Качество чтения и пересказа: – готовность производить и воспринимать тексты повседневного использования, т.е. владение «обыденным языком»; – владение темпом спонтанной речи; – готовность поддержать диалог, различать реплики, задавать вопросы; – готовность пересказать прочитанный текст; – готовность рассказать в объеме программы и высказать собственное суждение по теме. Уровни сформированности полиязычной личности в определенной степени условны, так как могут иметь самые различные сочетания.В качестве основополагающей цели обучения иностранным языкам становится формирование поликультурной многоязычной личности, обладающей информационными, коммуникативными и интеллектуальными потребностями, способностями и компетенциями, которые позволят ей успешно действовать в условиях межкультурного общения и профессионально-языковой деятельности в роли субъекта иноязычного познания, иноязычного общения и иноязычного творчества. Полиязычная компетенция представляет собой не просто владение несколькими иностранными языками. Полиязычная компетенция – это владение системой лингвистических знаний, умение выявлять сходное и различное в лингвистической организации различных языков, понимание механизмов функционирования языка и алгоритмов речевых действий, владение метакогнитивными стратегиями и развитой познавательной способностью. Полиязычная компетенция не является суммой знаний конкретных языков, но представляет собой единую сложную, часто асимметричную конфигурацию компетенций, на которую опирается пользователь. Она совершенствует понимание методов и процесса изучения иностранных языков и развивает способность общаться и действовать в новых ситуациях. Полиязычная компетенция делает возможной и успешной деятельность по самостоятельному овладению основами незнакомых ранее языков, поэтому компетенция полиязычия может рассматриваться не только как владение несколькими иностранными языками, но и как способность к изучению иностранных языков, владение «чувством языка», желание и умение самостоятельно изучать иностранные языки. С целью создания инновационной, полиязычной модели образования количество школ, предоставляющих образование на трех языках, увеличится с 33 до 700, в том числе количество школ сети «Назарбаев интеллектуальные школы» расширится с 6 до 20. Эти школы станут базовыми площадками для апробации полиязычной модели образования, инноваций в образовании»; • «повышение востребованности государственного языка»; 114

«повышение престижа употребления государственного языка»; • «сохранение языкового многообразия в Казахстане»; • «сохранение функционирования русского языка в коммуникативноязыковом пространстве», • «изучение английского и других иностранных языков» за счет: системного научно-методического сопровождения деятельности субъектов непрерывного полиязычного образования; • формирования полиязыковой образовательной среды; расширения инфраструктуры полиязычного образования; • развития межкультурно- коммуникативной парадигмы современного языкового образования; • развития интеллектуального потенциала страны на основе приобщения ее граждан к ценностям языка и культуры. • В современном мире, полиязычном и мультикультурном, как никогда актуальна проблема сопряженности языков, поиск эффективных и жизнеспособных программ в области языков по консолидации обществ. В связи с этим значимость и актуальность полиязычного образования, являющегося результатом внедрения идеи Президента о триединстве языков, не вызывают сомнения. В своих выступлениях и обращениях Президент страны Нурсултан Абишевич Назарбаев неоднократно говорил о важности и значимости развития полиязычия для многонационального казахстанского общества. Литература: 1. Абсатмаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения студентов. – Алматы, 1999. 2. Большая советская энциклопедия: Языкознание, 1998. 3. Кондубаева М.Р. Научно-исторические основы формирования культуры речи двуязычного учителя-словесника: автореф. дис. ... д-ра пед. наук. – Алматы, 1995. – 339 с. 4. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987. – 261 с. •

ФИЗИКА САБАҒЫНДА ҒЫЛЫМИ ТЕРМИНДЕР МЕН ФИЗИКАЛЫҚ ШАМАЛАРДЫ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ҚОЛДАНУ Науашова Айымгүл Байжумаевна №1 жалпы білім беретін орта мектептің физика пәнінің мұғалімі Мұнайлы ауданы, Маңғыстау облысы e-mail: nauashova 83@mail.ru

Білекке сенген заманда , 115

Ешкімге есе бермедік. Білімге сенген заманда , Қапы қалып жүрмелік Абылай хан Көптілділік туралы ой толғау жазарда көп ойландым.Неден бастау керек? Осы көптілділіктің бізге керегі бар ма,жоқ па деген сауалдар мазалай берді. Ғаламтор, газет-журналдардан мәлімет іздегенімде, қайшы пікірлер, маңдытып ештеңе таппадым. Сосын ата-бабамыздың өткен тарихына көз жүгірттім… Әлемде екінші ұстаз аталған ұлы ғұлама Әбу-Насыр Әл-Фараби өмірінде 76 ұлттың тілі білсе, өр рухты дауылпаз ақын Махамбет пен қазақтың бір туар ұлы Шоқан да бірнеше тіл білсе керек. Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. Қазақ тілі еш уақытта өзімен көршілес халықтың тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге бермегендігі мыңдаған жыл тарихымыздан айқын көруімізге болады. Көп тіл білу-заман талабы.Елбасымыз өзінің 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі – жаңа Қазақстан» атты жолдауында : «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі»деген.[4] Иә, «үштілділік» саясатын қайта қарау қажет деген пікірлер жиі қылаң беріп жүргені жасырын емес. Десек те Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»- деп ескерткенін тағы бір қайталап қойсақ артық болмас. Әлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ. Бірақ Қазақ баласы әуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Әлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі Абай Құнанбайұлы, М. Әуезов, Қ. Сәтпаев сияқты талай тарландырымыз қанша жерден ресей топырақтарында білім алса да, сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мәртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені олардың бәрінің де тілі қазақша шыққан, бірі ауыл молдасынан хат таныса, енді бірі ана тілінде мұғалімдерден білім алған. Кеңес заманында орыс тілі-заманның кілті болды. Бұл-заман талабы еді.Орыс тілін үйреніп, орыстардың өзін жаңылыстыратын жағдайға жеттік.Енді алдағы асу –ағылшын тілі.Адам көп тіл білген сайын оның көкірек көзі ашылып, өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түсетін болады. 116

Намысын найзаға шаншып,күре тамыры Көк бөріден нәр алған,көк Тәңірге табынған Күлтегіннің ұрпағына бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру қиындық тудыра қоймас деп ойлаймын. Иә, көп тіл білу ‫ ــ‬әрине, мақтаныш. Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты ету тексіздің ісі. Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жетік сөйлесе ‫ ــ‬бұл сүйініш, мақтаныш; ал ана тілін білмей тұрып, өзге тілде сөйлесе ‫ــ‬ бұл күйініш, өкініш. Сондықтан «Ана тілің‫ ــ‬арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деп, ақын Қадыр Мырза-Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді құрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық.Өз тіліміз өзегіміз, халықтық қасиетімізді айғақтайтын алтын тұғырымыз болсын. Мен қазақ мектебінің физика пәнінің мұғалімі болғандықтан ,ең бастысы өз оқушыларымның жүрегі «Отаным, Қазағым, Тілім» деп соғатын ұлттық сана - сезімі жоғары, ұлтжанды оқушылар болса деймін. Біз қоғамымызға көптілді білім беруді саналы, сауатты және дұрыс енгізу оқушылардың көп ұлтты және көп мәдениетті ортаға бейімделуіне, басқа мәдениетке құрметпен қарауға септігін тигізіп, бәсекеге қабілетті, өмірде белсенді, оң көзқарастағы тұлға болып қалыптасуына септігін тигізеді деген сенімдемін. Сондық сабақта мына элементтерді қолдансақ оқушылардың көп тілге деген қызығушылығы артады деп ойлаймын. Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмалар оқушылардың ізденушілік әрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дәлелдеу дағдыларына түрткі болды. Ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерін дамытты. Пәнаралық байланыстың негізінде оқушылар әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланды. Мысалы, 8 сыныптың «Токтың жұмысы мен қуаты» тақырыбын өткен кезде сабақты қорытындылау кезінде «Жұмыс» сөзінің синонимі-еңбек, «Қуат» сөзінің синонимі-күш, энергия. Олай болса осы сөздерді үш тілде айтайық.[5] 117

Ток-ток-electrisity Жұмыс-работа-work Қуат-энергия-energy Күш-сила-power Оқушылар өздері ағылшын тілінен білімдерін пайдаланып, жауабын айтады.Келесі «Элементар заряд.Кулон заңы.Кернеулік.Потенциал» тақырыбындағы сабақта кесте бойынша қазақ тіліндегі нұсқасын берем оқушылар екі тілдегі нұсқасын сәйкесінше сәйкестендіреді. Мұнда қазақша нұсқасын ғана беріледі, ал оқушылар берілген тапсырманы өз беттерімен орындайды. Қазақ тілінде Электрлік құбылыстар Заряд Оң заряд Теріс зарядТебілу тартылу Зарядтың сақталу заңы

Орыс тілінде положительный заряд электрическое явление отталкивание закон сохранения зарядов притяжение заряд отрицательный заряд

Ағылшын тілінде positive charge repulsion electrical phenomenon attraction

negative charge The law of conservation of charge charge

Осы сабақта оң және теріс зарядтар бір-бірімен тартылатын және олардың таңбалары әр түрлі екенін өз беттерімін оқып танысады.

118

Осы сабақта оң және теріс зарядтар бір-бірімен тартылатын және олардың таңбалары әр түрлі екенін өз беттерімін оқып танысады. Оқушылар оқулықтағы мәтіннен қазақша мағынасын табады, өз беттерімен ізденеді, ағылшын тіліндегі нұсқасымен салыстырып, ойларын жинақтап өз ойларын ортаға салады. Сонда S-south pole-оңтүстік поюс, N-north pole-солтүстік полюс екенін ағылшын тілде біледі. Қорытындылай келе айтарым сабақта осы әдіс-тәсілдерді қолдансақ оқушы білімді өзі жинақтайды; олар бірін-бірі оқытады; топта жұмыс жасайды; өз бетімен жұмыс жасайды; өзара ой бөліседі; бірін-бірі тексереді.Оқушыларымыз болашақта бірнеше тілде еркін сөйлеп, әлемнің алып елдерімен бірлесе жұмыс жасап, техника мен ғылымды жетік меңгерген тұлға 119

қалыптасатынына сенімін мол.

Әдебиеттер тізімі: 1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық, үшінші басылым. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2012. 2.Үлестірмелі материалдар, екінші апта, үшінші басылым. «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2012. 3.Құдайбергенева К.С. Құзырлылықтың педагогикалық категория ретінде дамуының теориялық-әдіснамалық негіздері. Монография-Алматы, 2012 ж 4.Елбасымыз 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі –жаңа Қазақстан» атты жолдауы 5.Физика және астрономия 8-сынып оқулық «Мектеп» баспасы 2012 ж 6.Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980 ж ҮШТІЛДІ ОҚЫТУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Разиева Майра Серікғалиқызы

Атырау энергетика және құрылыс колледжі қазақ тілі және әдебиеті пәнінің I санатты оқытушысы

Адамның ойын жарыққа шығаратын құрал–тіл. Ал, тіл–адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Рухани байлығымыз тіл арқылы жасалады, жеткізіледі. Кез келген халықтың тілі сол халықтың ұлттық ерекшелігін танытатын қойма тәріздес. Сол қойманы ашып, қазынасын танып білу – бізге мұратты іс. Елімізді білім-беру саласында жиі-жиі реформалар орын алуда. Оның соңғысы үш тілдік білім беру мәселесі болып отыр. Әрине заман талабына сай сұраныспен –ұсыныстың сәйкес келуі шарт. Тіл білу, оны меңгеру жақсы. Мысалы, тарихта әлемнің екінші ұстазы атанған әл-Фараби бабамыз 70ке жуық тіл біліп, 14 тілде еркін сөйлеген деген деректер бар. Сол білімі арқылы ол көптеген ғылым саласын дамытуға орасан зор үлес қосқан, бүгінде көптеген ғылым салалары әл-Фарабидің іліміне-біліміне сүйенеді. Осы орайда тіл үйрену арқылы әр-түрлі елдің тарихын, менталитетін, дәстүрін, салтын меңгереміз. Дегенмен де, біз ең басты нәрсені есте сақтауымыз керек, ол біздің ана тіліміз. Ана тілімізде сөйлеу әрбір қазақ үшін міндетті десек те артық айтпағандық дер едім. «Ана тілі-халық боп жасағаннан бері жан дүниеміздің айнасы, өсіп-өніп түрлене беретін, мәңгі құламайтын бәйтерегі. Жүректің терең сырларын, басынан кешкен дәуірлерін, қысқасы, жанның барлық толқынын ұрпақтанұрпаққа жеткізіп сақтап отыратын қазына» деп жазған Жүсіпбек Аймауытов. Кез-келген халықтың педагогтары (Я.А. Коменский, В.А.Сухомлинский, В.Д.Ушинский, М.Жұмабаев және т.б) бала алдымен ана тілінде білім мен тәрбие алуы тиіс екендігін баса көрсеткен. Ол өте дұрыс. Бала алдымен өз ана тілі арқылы ол сол ұлттың өкіліне және елінің, халқының патриотына айналуы тиіс. Содан кейін ғана басқа тілді меңгеріп, дүниетанымын кеңейтуге ешқандай қарсылық жоқ. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын120

жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз әлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз».«Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез-келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйымдастыратын ең басты құндылығымыз – туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі» [2, 5]. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше атады. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек... Бұл сөздерді президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясында айтады. Сонымен қатар, ол: «Орыс тіліне және кириллицаға біз қазақ тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай қамқорлықпен қарауымыз керек. Орыс тілін білу - біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Дәл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз. Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» - дейді. Расында, ағылшын тілін білген адам шексіз мүмкіншіліктерге ие болады, болмаса кадрдың еңбек нарығындағы бағасы өседі. Бүгінде елімізде жұмысқа қабылдағанда ағылшын тілін білетін жастарға ерекше құрметпен қарайды. Ал, кейбір шетелдік компанияларда бұл тіпті талап ретінде қарастырылып жатқаны өтірік емес. Бесаспап, яғни әмбебап маман болам десеңіз, өз ісіңіздің іскері болам десеңіз оған ағылшын тілінсіз айналып бару мүмкін емес. Қазақ поэзиясының атасы - Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгеріп, сол тілдерде бірнеше кітаптарды оқыған. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген.Дегенмен,ештен кеш жақсы ұстанымын ұстанған ұлы данамыз, ғылым игеруде тіл білудің маңыздылығын өте жақсы ұққан. Сонымен қатар, қазақ халқының ұлы перзенті, Абылай ханның немересі Шоқан Уәлиханов араб, шағатай және түркі тілдерінің біразын білген екен. 121

Кадет корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген. Сол тұстарда қазақтан шыққан жалғыз зерттеуші ғалым Шоқан болғанына ешкім күмән келтіре алмас. Оның ғылымға, зерттеушілікке деген қызығушылығы көптілді меңгергенінен кейін пайда болғаны да жасырын емес. Көптілді адам білім мен ғылымға құштар болатыны бүгінгі күнде де талай дәлелденіп отыр. Ендігі біздің мақсатымыз: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту.Өз ана тілін біліп,өзге тілдерді құрметтеуге,қадірлеуге үйрету. Оқушыларды ізденуге дағдыландыру, сөздік қорын молайту, көпшілік алдында сөз сөйлеуге, өз пікірін дәлелді жеткізуге дағдыландыру. Мемлекеттік тілді білу –парыз, өзге тілдерді үйрену–құқық. Сондықтан «Үш тұғырлы тіл» мәселесі көтеріліп жатқан-да, мемлекеттік тіл мен шет тілдері де меңгеру 2013 жылдан бастап қолға алынбақ. Ұлы Абай «өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деген емес па еді? Осы мақсатта колледжімізде қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Өз іс-тәжірибемізде стденттердің интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу. Бұл тапсырмалар студенттердің ізденушілік әрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дәлелдеу дағдыларына түрткі болды.Ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерін дамытты. Пәнаралық байланыстың негізінде оқушылар әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланды. Үштілділікті кәсіптік қазақ тілі сабағында да жүйелі түрде қолданып келеміз. Мәселен,кәсіптік қазақ тілі сабағында 1-курсқа «Ағаш түрлері» тақырыбын өткенде іздендіру-зерттеу бағытындағы тапсырма ұсынуға болады. Яғни, «ағаштың түрлері» тақырыбы бойынша студенттер ағаш түрлерін үш тілде еркін баяндап беруге талаптанады. Сонымен бірге әдебиет пен тіл – рухани егіз 122

пәндер болғандықтан, оларды бірлікте ала отырып жүргізген сабақтарда үштілділікті қолдану аясында оқушылардың коммуникативтік қабілеттерін, зерттеушілік әрекеттерін дамытып, салыстыру, талдау, дәлелдеу сынды дағдыларын қалыптастыруға түрткі болдық. Сондай-ақ, үндестіктерін табу, салыстыру жұмыстары оқушылардың қызығушылығын оятты. Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар: модель, презентация, жоба құру сынды бағытта да ұсынылып отырды. Бұл жерде олардың ақпараттық құзіреттіліктерін дамыту көзделді.Мәселен,1-курс қазақ және орыс әдебиеті сабағы. Ауыз әдебиеті тақырыбы бойынша оқушыларға«Ұлттық салт-дәстүрлер үндестігі» тақырыбында презентация жасау.Мұнда үш халықтың салт-дәстүрлерін салыстыра отырып, үш тілде еркін презентация арқылы қорғап шығу талап етіледі. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2.Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 3.Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 4.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 5.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008ж. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ АЛҒАШҚЫ САТЫСЫ Сергазиева Жанар Тлегеновна

Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжі Қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің оқытушысы

«Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үштілді болуы, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгеруі тиіс.Еуропада көптілділік қалыпты нормаға айналған,біз де осы қатардан міндетті түрде табылуға тиіспіз» Н.Ә.Назарбаев Тіл – халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл саясатын бәріміз де қолдаймыз.Тіл білу – байлық. Әсіресе, өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келсе, көп тілді игерген азаматтарға қарап қуанатынымыз да белгілі. 123

Үш тұғырлы тіл өмірдің қажеттілігі. Үш тілді қатар меңгеру бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті. Қазақстанның білікті, білімді әр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді. Әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге орыс, ағылшын тілдерінің де асыл қазынасынан сусындап, оны іске асыра білгені де жөн. Елбасы өз Жолдауында: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз... Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз... Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады...» дегені көпке белгілі. Тілдердің үштұғырлығының бір ұшы мемлекеттік тіл – қазақ тілін меңгеру болғандықтан жұмыстың басым бөлігі қазақ тілін меңгеруге бағытталып отыр. Біздің негізгі мақсатымыз - Қазақстанда тұратын барша азаматтың қазақ тілін меңгеруі. Бұған барлығымыз да үлкен түсіністікпен қараймыз. Ағылшын тілін білу игілікті іс. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең- кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілін студенттер мен оқытушыларға үйрету үшін біздің оқу орнымызда курстар ашылуда. Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап, дамыған елу елдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру жүйесі де әлемдік білім талаптарына сәйкес болуы тиіс. Жоғарыда айтылған мәселелерді басшылыққа ала отырып, біздің колледжде болашақта үш тілде оқытатын мамандықтардың ашылуына байланысты қазірден бастап оқытушыларға 3 жыл қатарынан шет тілін үйрету курстары жұмыс істеуде. Айта кетелік, үштұғырлы тіл жай ғана әдемі тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ, ол – өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені, қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, «ақылды» экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Қай заманда 124

болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Яғни, бүгінгі таңда ТМД мен Орталық Азияның көшбасшы мемлекетіне айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Атап айтарлығы, көпұлтты Қазақстанның жағдайында «Үштұғырлы тіл» ұлттық жобасы қоғамдық келісімді нығайтудың негізгі факторы болып саналады. Алайда, еліміздегі негізгі үш тілді дамытуға басымдық беру – басқа халықтардың тілдерін назардан тыс қалдыру деген сөз емес. Мәдениеттер мен тілдердің саналуандығы– бұл біздің ұлттық байлығымыз. Ал «Үштұғырлы тіл» идеясының құрамдас бөлігі - ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз-ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса, ағылшынша білсең әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Тіпті, оқуыңды тәмамдаған соң, біршама уақытқа шетелде қалып, еңбек етуің үшін де бұл қалып, еңбек етуің үшін де бұл тамаша мүмкіндік. Ең бастысы, ағылшын тілін білу – бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты - бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу - әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр. Бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл- елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. «Үштұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі - ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Мемлекеттік тілдің әлеуметтік қызметін кеңейту мен дамыту,оның ғылымда, өндірісте, халықаралық байланыстарында қолдану аясының кеңи түсуі, тіл үйренушілердің болашақ мамандығымен де байланысты екендігін көрсетеді. Кәсіптік - техникалық колледждер мен ЖОО бітірген жас буын – әрі болашақ маман, әрі Қазақстан Республикасының өндірісін ілгері дамытатын кәсіпкер.Оның алдыңғы қатарлы маман болуы, өз елінің тілін жоғары деңгейде білуімен де терең ұштасады. Кәсібіне байланысты жинаған сөздік қорды жұмыс 125

орнында пайдаланып, өз мамандығына қатысты ой - пікірлерін нақты, анық жеткізу дағдысы қалыптасады. Білім - адамзат баласының қол жеткізген ұлы игіліктерінің бірі. Мемлекеттік саясаттың басты міндеттерінің бірі ретінде де үш тілді жетік меңгеруді мақсат етіп қойды. Көптілділік – бүгінгі заман талабы.Яғни, бәсекелестік.Әлемнің футоролог мамандары бірауыздан «XXI ғасыр – ол бәсекелестік ғасыры »деп атап көрсетті. Біздің мақсат XXI ғасырда бәсекеге қабілетті оқушы, мамандар дайындау. Оны қалай тәрбиелейміз...? 1.Студенттерге тілдердің маңыздылығын насихаттау қажет.Қолдану аясын, ортасын түсіндіру керек.Бір ғана қазақ тілімен технология игеремін, сол салада мықты маман боламын деу қиын. Ол үшін орыс тілі керек.Ғылыми еңбектердің , жаратылыстану ғылымдарына қажетті әдебиеттің барлығы сол тілде.Ғылым игеру үшін орыс тілінің қажеттілігі туындайды.Бірақ, орыс тілі де шектеулі нәрсе.Оны меңгергеніңмен өзге елдерге шыға алмайсың.Егер болашақта бизнес,экономика,кибернетика сынды жаңа мамандықтар үйренгің келсе , ағылшын тілуге міндеттісің.Яғни, ағылшын тілінің қажеттілігі сонда. Бір сөзбен айтқанда,шет елге шығуға мүмкіндігің ашылады. Қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлт аралық тіл, ағылшын тілі – жаһандық экономикаға кірігу тілі.Яғни, бизнес тілі. Оларға ертең технология, басқа да дүниелер керек. Маман ретінде айтарым, өсіп келе жатқан жастардың жолын кесуге болмайды, оларға дамуға, өсуге мүмкіндік беру керек. Ал қазіргі заман талабының бірі – жас ұрпақты көп тіл білуге баулу.Біздің оқу орнының бұл бағыттағы басты мақсаты – қазіргі заман ағымына сай бәсекеге қабілетті білімді де білікті, жоғары интелектілі, мемлекеттік тілге жетік маман даярлау. Мамандық түрі ПН, ХТОП

Қазақша

Күкірт Майлы газ Мұнай құбыры Табиғи газ Керосин

Орысша

Сера Жирный газ Нефтепровод Природный газ Керосин

Ағылшынша

Sulphur Wet Gas Oil Pipeline Natural Gas Kerosine

Сол сияқты әр пән бойынша, әр сабақта мүмкіндігінше үш тұғырлы тілді қолдансақ, болашақта еліміздің елу елдің қатарына қосылуына үлесімізді тигізетініміз. Колледжде Қазақстан халқының тілдер мерекесіне орай Интеллектуальдық сайыс «Ағылшын тілі-қарым-қатынас тілі», Intellectual competition “English is the language of communication екі тілде өткізілді

126

Демек, үштілділік – өмірлік қажеттілік.Тілдік саясаттың негізі қашан да қазақ тілі болып қала береді және солай болуы тиіс. Қазір қазақтың жастары ағылшын тілін біледі. Өйткені, сұраныс, қажеттілік бар. Бүгінгі жастар біз сияқты емес. Олар жаңаша оқығылары келеді. Олар ағылшын тілін қалайды. Біз қазір тәуелсіз елміз. Тәуелсіз елдің баласы қанша тіл білсе де артық болмайды. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Назарбаев Н.Ә. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Ақ жол, 30 – мамыр, 2006ж 2.Мұхамбетқалиева М.Оқу мәтіндері арқылы қазақ тілін үйрету әдістемесі. 2001ж 3.«Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда жаңа педагогикалық технологиялар енгізуоқушылардың білім сапасын арттырудың негізгі кепілі» ғылыми-практикалық конференцияның тұжырымдамасы.-Алматы, 2003ж 4.Құдайбергенова К.С. Инновациялық тәжірибе орталығы-педагогикалық технология көзі.-Алматы,2001ж ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ АЛҒАШҚЫ САТЫСЫ Абразакова Раушан Расулиевна

№21 «Назерке» мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорнының ағылшын тілі пән жетекшісі, Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласы

Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тіл-мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін 127

билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника;қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдықсаяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарымқатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б. Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді. «Үш тұғырлы тіл» мәселесін халық дұрыс түсінбей отыр. Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл, негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс пе ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады.Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады. Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деген ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасын көпшілік ұғына алмауда. Одан бөлек, Президентіміз 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететініне кепілдік беріп отыр. Ескерте кетуіміз керек, елбасымыз әлемдік саяси аренада өз беделі бар, бүкіл әлемді бақылауға алып отырған БҰҰ-ның бас хатшысы Пан Ги Мун үлкен құрметпен қарайтын, жер 128

жүзінде алғашқы өз еркімен ядролық қарудан бас тартқан, бейбітшілікті сүйетін және белсенді насихаттап жүрген үлкен тұлға. Демек, әлемдік беделі бар үлкен тұлғаның әрбір сөзінен күмән, күдік іздеудің өзі бізге, халыққа сын. Президентіміз берген уәдесін орындай алатын Қазақстанның №1 жауапты тұлғасы. Осыны есте сақтаған жөн. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе: «Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс. Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Кез келген тіл өзге тілмен қарым-қатынасқа түскенде ғана өсіп, өркен жаятынын әрдайым есте сақтаған жөн. Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн» - мемлекетіміздің мемлекеттік тілі болып отырған қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді ең бірінші орынға қойып дамыта беретінін, оның болашағы үшін алаңдамау керек екенін баса айтады. Президентіміздің бұл айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл – қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. «Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мәселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Ал, 74 129

пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, «Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз. Үштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші сатысы Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек .Оқушылардың ұстаздары мен ата-аналары қойған ең басты сұрақ: үш тілде оқыту кезінде оқу материалын меңгерудің сапасын қалай қамтамасыз етуге болады. Себебі, оқушылардың ақыл-ойының дамуын, тыңдау, сөздік қорын байыту, балалардың фонематикалық есту және фонематикалық қабылдауын дамытуға, сондай-ақ тілді табысты үйренуге қажетті біліктілік пен дағдылар қалыптастыруға басты назар аударуымыз қажет. Сондықтан, тіл құзіреттілігі дамуының негізін құрайтын, оқушыға тілдерді терең меңгеруге мотивация тудыратын, 3 тілде меңгерген пәндер бойынша жоғарғы нәтиже көрсетуге негіз беретін білім беру кеңістігін құру қажет. 130

Бүгінгі күннің мәселесі - дарынды көптілді тұлғаның сапалы білімін жетілдіруіне ықпал тигізетін дидактикалық шарттарды тауып, қамтамасыз ету болып табылмақ. Қазақстан Республикасының жалпыға міндетті білім беру стандарты тіл үйренушілерге кәсіби білім беруде және оқу үрдісінде көптілділік білім беруді енгізу мүмкіндігін қарастырады. Тілдік пәндерді оқу барысында оқушылар әр ұлт пен әр тілдің өзіне тән ерекшеліктерімен танысып, әр тілдің ұлттық нормаларының көптүрлілігіне, оларды бағалауға немесе салыстыруға болмайтынына көз жеткізеді және тілдерге тән бұл ерекшеліктерге түсіністікпен қарай отырып, әр азамат өз бойында басқа ұлттарға деген құрметтеушілік сезімді қалыптастырудың маңыздылығын түсінеді. Шәкірт құзыреттілігі ұстаз құзыреттілігінен бастау алады. Шәкірттерінің жеке дамуында және өзін- өзі жетілдіруінде бірден-бір досы және тірегі болатын, өз ісін жетік білетін ұстаз ғана шын мәнісінде өз сыныбының авторы да бола алады. Қорыта айтқанда қазіргі таңда «Көптілділік- білім берудің жаңа сатысы» оқушылар бірінші өзге тілді меңгергенде, адамда ана тіліне қосымша үйренуі тіл сезімі қалыптасады, сонымен қатар, жалпы тіл ерекшеліктерін айыра білу қабілеті дамиды, осы қабілеттің арқасында адам тек қана үйренетін тілдің емес, жалпы шет тілдердің арасындағы ерекшеліктерді айыра алады. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы.Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл”идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ 131

оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Біз бүгінгі мақаламызда сәлемдесу мен танысу мәселесі туралы сөз қозғағанды жөн көрдік. Себебі, сәлем сөздің – атасы екендігі хақ. Ең әуелі адамның сәлем беруінен, онымен алғаш танысқан сәттен бастап оның қандай адам екендігін бірден байқай аламыз. Тіл – халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл саясатын бәріміз де қолдаймыз.«Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» – деген даналық сөз бекер айтылмаса керек. Тіл білу – байлық. Әсіресе, өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келсе, көп тілді игерген азаматтарға қарап қуанатынымыз да белгілі. Үш тұғырлы тіл өмірдің қажеттілігі. Бұл бүгінгі елдің тыныс-тіршілігін айқындайды және жалпыға ортақ қалыпты норма болып саналады. Үш тілді қатар меңгеру бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті. Қазақстанның білікті, білімді әр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді. Әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге орыс, ағылшын тілдерінің де асыл қазынасынан сусындап, оны іске асыра білгені де жөн. Елбасы өз Жолдауында: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз... Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз... Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады...» дегені көпке белгілі. Сонымен қатар мемлекет басшысы «Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек.Орыс тілін білу–біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі... Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» деп, қазақ тілі және тілдердің үштұғырлы мәселесіне кеңінен тоқталды. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деген ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасын көпшілік ұғына алмауда. Одан бөлек, Президентіміз 2020 жылға қарай мемлекеттік тілді меңгергендердің қатары 95 пайызға дейін жететініне кепілдік беріп отыр. Ескерте кетуіміз керек, елбасымыз әлемдік саяси аренада өз беделі бар, бүкіл әлемді бақылауға алып отырған БҰҰ-ның бас хатшысы Пан Ги Мун үлкен құрметпен қарайтын, жер жүзінде алғашқы өз еркімен ядролық қарудан бас тартқан, бейбітшілікті сүйетін және белсенді насихаттап жүрген үлкен тұлға. Демек, әлемдік беделі бар үлкен тұлғаның әрбір сөзінен күмән, күдік іздеудің өзі бізге, халыққа сын. Президентіміз берген уәдесін орындай алатын Қазақстанның №1 жауапты тұлғасы. Осыны есте сақтаған жөн. «Үш тұғырлы тіл» мәселесін халық дұрыс түсінбей отыр. Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл, негізінде, 132

қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс пе ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады. Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады. Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады. Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдықсаяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарымқатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б.Сонымен, қазақ тілі–дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді.«Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны 133

жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр.Мәселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, «Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз.Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн» мемлекетіміздің мемлекеттік тілі болып отырған қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді ең бірінші орынға қойып дамыта беретінін, оның болашағы үшін алаңдамау керек екенін баса айтады. Президентіміздің бұл айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл–қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. Жалпы алғанда “Тілдердің үш тұғырлылығы” тіл саясаты бағдарламасы күні кеше ғана айтылған дүние емес, Президентіміз аталмыш тілдік стратегияны 2004 жылы жария еткен болатын. Ал, өткен жылы Еуродақ өздерінде үш тілді білім тәжірибесін заңды түрде енгізді. Бұл тарихи қажеттілік. Әрбір адам өз туған халқының, өзі өмір сүретін елдің тілін білу қажеттігі – ертеден келе жатқан қағида. Алайда, жаһандану қалыптасқан осы қағидаға түзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі туындап отыр. Бұл біздің жастарымыз үшін аса қажет. Елбасының өткен жылдың 29 мамырында Ақордада бір топ қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен ұлттық жаңғыру және халқымыздың бәсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі кездесуінде “Тілдердің үштұғырлылығы” бағдарламасына, мемлекеттік тіл мәселесіне кеңінен тоқталып өтті. 134

Мемлекет басшысы:“Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Және оған қамқорлық та сондай дәрежеде болады” деп сендірді. Орыс және ағылшын тілдерін оқып үйрену білімнің, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіншіліктерімізді арттыратын бірден-бір тетігі дей келе, жаһандануға бейімделуді, заман көшінен қалмай, осы үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, дәстүрімізді, салтғұрпымызды сақтап қала аламыз - деді. ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ- ҮЛГІ ЕТЕР ҮРДІС Амирова Асима Иванқызы

Атырау қаласы, Атырау аграрлы-техникалық колледжінің ағылшын тілі оқытушысы

Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында,ал жас ұрпақтың тағдыры – ұстаздардың қолында. Н.Ә.Назарбаев Үштілділік жөніндегі сөз Елбасымыздың «Тілдердің үштұғырлы мәдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі» деген салиқалы үндеуінен бастау алған болатын. Ал бүгінгі таңда мемлекетімізде үш тілділік мәселесін нақты іс түрінде жүзеге асыру керек пе? Әрине, керек. Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл - қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан уықтар қадалып, оның беріктігін қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады. Алайда кейбіріміз үштілділік үдерісі жөнінде басқаша көзқарас танытып жатамыз. Мұның себебі осы бір сөздің мағынасын түсінбеуден келіп шығады. Бірқатары осы бағытты ұсынуға оң көзбен қарап, құптаса, енді бірі өз қарсылықтарын білдіруде. Алайда қанша қарсылық танытсақ та көп тіл біліп, ғылым мен техниканы білген ұрпақ шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік алады. «Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мәселен, 135

Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мәдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тәжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса,15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы әлі де мықты. Саны бойынша 3/2 құрайды, бұл бізді бір жағынан үлес салмағы жағынан құтқарып та отыр. Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, «Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз. Мен жұмыс жасап отырған Атырау аграрлы-техникалық колледжі студенттерге жоғары деңгейде шет тілін оқып үйренуге ықпал жасап жүреді. Әрдайым жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашып, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттіліктерді қалыптастырып отырады. Үш тілде оқыту-заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру.Жас маман ретінде көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тәжірибелерін жинақтап, тіл тақырыбына байланысты өткізілетін фестиваль, конференция және семинарларды назарымнан тыс қалдырмаймын. Соның дәлелі 22-қыркүйек Тілдер мерекесінде Атырау облысының әкімдігі мен Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының ұйымдастыруымен «Тіл-татулық тірегі» атты фестивальге қатыстым. Фестиваль барысында облыста тіл біліміне еңбегі сіңген мамандар марапатталып,әр түрлі ұлт өкілдерінің қатысуымен өткен концерттік бағдарламаны тамашаладым. Бүгінгі үштұғырлы тіл саясатын жүзеге асыру аясында өткізіліп отырған семинарға қатысу мақсатым тілдік білім мен пәндік білімді оқытудың тиімді әдіс-тәсілдерін зерделеп, тәжірибе алмасқым келді. Көптілді білім–көп мәдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі болғандықтан, кемел ойлы ұрпақ өсіру үшін сапалы білім мен тәрбие қажет. Бүгінгі таңда өресі биік, дүниетанымы кең, озық ой-пікірі бар жастарымыз аз емес. Мен сабақ беретін студент Губерт Элизабеттің ұлты неміс болғанымен қазақ, орыс және ағылшын тілінде еркін сөйлейді. Ол өз сөзінде: «Мен қазақ мектебін бітірдім. Мектепте қазақ тілі мен әдебиетінен сабақ берген мұғалімнің сөз саптауына таңғалып жүрдім, өзгелерден бөлек, тілдің бояуын келтіріп сөйлейді. Ішімнен оның сөз саптауын ұмытпауға тырысып, сөйлегенде өзім де пайдаланып отырдым. Кітаптар оқимын, маған көбіне ақын-жазушылардың шығармашылығы ұнайды. Шіркін, Оралхан Бөкеевтің, Шерхан Мұртазаның, 136

әңгімелерін оқығанда тіл жұмағына барып келгендей әсерде боламын. Дегенмен, күнделікті тірліктегі сөз қолданысымызда қазақ тілінің құнарына, керемет бояуына мән бере бермейміз» – дейді. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны әркімге де түсінікті. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Елбасымыз білім беру жүйесінде мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді тіл ретінде ағылшын тілін меңгерген бәсекеге қабілетті маман даярлауға оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр.Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс. Үш тілділік білімді насихаттауға бұқаралық ақпарат құралдарының да маңызы зор. Бүгінгі ұрпаққа әлемдік озық ой пікірімен ұштастырған ақпараттар таратуда үздік арналар жетерлік.Бірде Қазақстан-Қостанай арнасынан «Полиглот» хабарын тамашаладым. Хабар жүргізушісі Алла Николайқызы Гаврина қазақ, орыс, ағылшын және француз тілдерінде еркін меңгеріп, көп тілділікті насихаттап жүрген журналисттердің бірі екен. Хабар барысында қазақ, ағылшын тілін білмейтін орыс ұлты, орыс тіліне шорқақ, ағылшын тілін білмейтін қазақ ұлты, сонымен қатар, қазақ, орыс тілдерін білмейтін шетелдік ұлт өкілі қонақ болды. Хабарда осы үш кейіпкер ортақ әңгімеге шақырылып, жүргізуші Алла Гаврина болса кейіпкердің үшеуімен де үш тілде еркін сөйлесті. Хабарда бір-бірінің тілін білмейтін үш кейіпкердің бір сәттік ізденісіне куә болдым. Олар сөздікті қолданды, қолдарымен сілтеп көрсетті, бір сөздің үш тілде қалай аталатынын тапты. Жарты сағаттық хабардың соңында ортақ тақырыпты үш кісі де түсініп, сөйлесуге дейін барды. Сонымен қатар, хабарға тіл маманы қатысып, ағылшын тілінің грамматикасы туралы айтып отырды. «Үш тұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз– ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса ағылшын тілін білсең – әлемдегі ең үздік, ең жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Менің ұғымымда, ағылшын тілін білу әлемнің тілін білу деп түсінемін. Ал, ағылшын тілін білмесең, қапқа салған балықтайсың. Ағылшын тілінің спортта да маңызы зор. Қазір әлемде моңғол спортшыларының бәсі бөлек. Экономикасы, әлеуметтік жағдайы бізден төмен деп іштей тең көрмейтін шығармыз, қызығы сол, сол моңғол спортшылары ағылшын тілінде бұлбұлдай сайрайды. Қазіргі бала-кешегі заманның баласы емес. Оларды барша әлемнен оқшаулап, бүркеп ұстай алмайсың. Бүгінгі біздің буын қазақ-орыс тілін қатар алып жүруді қиынсынып жүрген жоқ, ал олардың балалары, үш тілді де бірдей меңгеріп, техниканы оңай игереді. Өскелең ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін – 137

мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып-үйренуге ұмтылыс жасауы–заман талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап отыр. Бүкіл өркениеттің кілті ағылшын тіліндегі оқулықтарда десек, бұл тілді қазақ халқы үшін де жақсы білудің маңызы зор. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың қазақтың баласы өркениет игілігіне қол созсын, білімді жұрттың қатарында болсын деген ниетін бәріміз біліп, орындалуына атсалысуымыз керек. Қорыта айтқанда, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Қанша қарсылық танытсақ та, қазіргі заманда үш тіл білудің қажеттігін жоққа шығара алмаймыз. Біз әлемдегі көшбасшы отыз елдің қатарына енуді мақсат етіп қойғандықтан, басқалармен тереземіз тең болуды ойлауымыз керек. Президентіміздің айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл–қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. ҚҰЗЫРЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ Трумбетова Л.Д., Абдрахманов К.С., Елек орта мектебінің мұғалімдері Қазақстан Республикасы, Ақтөбе қаласы

Халқымыздың біртуар перзенті Мағжан Жұмабаев: «...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт–тілі болуы. Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі – бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ», – деп тіл жайында терең толғанған екен кезінде. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Тіпті Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Көптілділік біздің қоғам үшін 2006 жылғы Елбасының «Тілдердің үштұғырлылығы»–«Триединство языков»-«Trinity of languages» тұжырымдамасынан бастау алғаны мәлім. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында:«Үш тілді меңгеру – біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі 138

шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады. Қазақстанды әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек», - деген болатын. Ендеше, Қазақстанның білім беру жүйесінде үштілді оқыту мәселелерінің көтерілуі заман талабынан туындап отырғаны айқын. Тілдердің үш тұғырлылығы идеясына Елбасы нақты анықтамасын да береді: қазақ тілі мемлекеттік дәрежесінде мемлекет өмірінің бар саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін атқарса, орыс тілі ұлттар арасындағы қарым-қатынастарға қызмет етеді, ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға, әлемдік қауымдастыққа кірігуімізге қызмет етеді. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекеттік тіл–мемлекетті құрушы ұлттың тілі, ал орыс тілін білу–ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз» деді. Яғни, Елбасы келешек заманның кілті көп тіл білу мен керекті мамандыққа еркін қол жеткізу мүмкіндігінде екендігін болжап отыр. Қазақстан өзінің тәуелсіздігін жариялағаннан кейін Ата Заңында мемлекеттік тіл – қазақ тілі деп, сонымен қатар орыс тілін ресми тіл ретінде бекітті. Оның негізгі мақсаты ретінде ұлтаралық тұтастықты сақтау, қоғамның тілдік ортасын дисфункцияға ұшыратпау болған еді. Сондықтан да орыс тілі достық пен бейбітшіліктің, этносаралық қарым-қатынас тілі мәртебесіне ие болды.Қазірдің өзінде жаһандану үрдісі етек алған заманда халықаралық байланыс құралы және халықаралық экономика, халықаралық білім беру тілі– ағылшын тілін білмей әлеуметтік-экономикалық кеңістікке ену мүмкін емес.Қазіргі қоғамда адамдардың тек ана тілін білуімен шектеліп қана қоймаған қостілділік (билингвизм), тіпті көптілділік (полилингвизм) феномені кеңінен таралуда. Бұл жаһандық үрдістен біздің еліміз де тыс қалған жоқ. Елбасының көрегенді саясатына орай Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуындағы басым бағыттардың бірі - қазақстандықтардың кемінде үш тілді меңгеруі. Сонымен бірге, Елбасымыз «Үш тілді меңгеру, білу – бұл жаһандық әлемге жолдама деген сөз. Бұл адамның өмірдегі табыстылық, жетістік принципі. Жаһандық әлемде біздің балаларымыз «Планета азаматы» болады. Бүгінгі күрделі әлемде біздің балаларымыз өздерін «судағы балықтай» сезінуі керек, біз соған жағдай жасап жатырмыз…» дей отырып, 2017 жылға қарай мемлекеттік тілді білетін қазақстандықтар санын 80 пайызға дейін жеткізу, ал 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиістігін атап көрсеткен болатын. Сондықтан қазіргі таңда мектептерде шет тілін бастауыш сыныптардан, тіпті балабақшадан бастап оқыту енгізілуде. Себебі, ағылшын тіліне ерте жастан оқытудың тілді жақсы әрі еркін меңгеруге тигізер әсері мол. Қазіргі заманғы мектептердің басты мақсаттарының бірі өсіп келе жатқан ұрпақты жан-жақты, жаһандану құндылықтарына бейімдеу, балалар мен жеткіншектердің көрші елдер мәдениетінің өкілдерімен дүниежүзілік кеңістікте өзара әрекет жасасуына деген шеберліктерін қалыптастыру. Оқытушылар мен оқушылардың алдында тұрған басты мақсаты–Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары 139

талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген, өз елінің тарихы мен салтдәстүрін білетін, көптілді коммуникативтік құзырлықтары қалыптасқан, өзін-өзі дамытуға және өзін-өзі жетілдіруге талпынатын тұлғаны дамыту. Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептерінде үш тілді білім беру моделін енгізудің өзектілігі мынада: -бүгінгі қазақстандық қоғамда көптілді, көп мәдениетті тұлғаға деген сұраныстың артуы; - ұлттық мектеп бітірушілерді жалпы қазақстандық және әлемдік білім және ақпарат кеңістігіне кіріктірудегі мәселелерді шешу қажеттілігі; -болашақ ұрпақты қазақстандық патриотизмге, ұлтаралық қатынас мәдениетіне тәрбиелеудің өзекті мәселеге айналуы; - аз ұлт өкілдерінің этникалық ерекшеліктерін сақтаумен бірге олардың жалпы қазақстандық экономикалық, әлеуметтік-мәдени үрдістерге толыққанды қосылуына жағдай жасау; -мектеп бітірушілерінің коммуникативтік және ақпараттық құзырлықтарының жеткілікті деңгейіне қол жеткізу болып табылады. Сонымен көпұлтты Қазақстан жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы қоғамдық өзара келісімді нығайтатын маңызды фактор. Тілдердің үштұғырлығы идеясы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін құруға және дамытуға бағытталған ұлттық идеологияның бөлігі болып табылады. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдік бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудың бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналары сөзсіз. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. Әбдуәли Т.Үштұғырлы тілден түңілмейік // Жетісу, №31. 2008 2.Ақиқит. 2011жыл, №4. «Ел тәуелсіздігінің нышаны – мемлекеттік тіл», ф.ғ.к. Салқынбаев. 3.ҚРПризендеті Н.Ә. Назарбаевтың Жолдауы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан», «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы. Астана, 2007ж. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ –ҰЛТТЫҢ КЕЛЕШЕГІ Көшербаева Базаргүл Ақылбайқызы

Атырау энергетика және құрылыс колледжінің тарих пәнінің оқытушысы

«Қазақ тілі–біздің рухани негізіміз...Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз» Н.Ә.Назарбаев Қазақстанда бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан 140

уықтар қадалып, оның беріктігін қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады. Елбасы «Қазақстан жолы-2050:Бір мақсат,бір мүдде, бір болашақ» жолдауын қай істі болса да өнер деп білген, өмір жолын еңбек жол деп сүйген, Отан үшін жалынға шарпылып, отқа күйген ел перзенттеріне жолдады.Замана талқысына көнбейтін, талап пен талантын жегіп, терін төгіп, құлашын кең сермейтін, батыр да батыл өр адамына айтады. Қате басқан жері болса, қайталап түзеп, өз мінін өзі мінеп, сүрінсе мұқалмай, бір тізерлей тұрып,қайта түлеп, озық кеткен қатарына жетіп, одан әрі өтетін озат ұл-қызына айтады. Мәңгілік Елдің тамыры ұлт тарихында, ұлттың тілі мен ділінде. Халыққа біртұтас идея, алға жұмылдыратын бағыт, мақсат-мұрат-«Мәңгілік Ел» ұлттық идеясы. Қазақ тіліелдің қазынасы. Қазақ тілінің шырыны-бабалар өсиеті.«Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз». «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Тіл-халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл саясатын бәрімізде қолдаймыз. Тіл білу – байлық. Әсіресе, өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келсе, көп тілді игерген азаматтарға қарап қуанатынымыз да белгілі. Үштұғырлы тіл өмірдің қажеттілігі. Бұл бүгінгі елдің тыныс-тіршілігін айқындайды және жалпыға ортақ қалыпты норма болып саналады. Үш тілді қатар меңгеру бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті. Қазақстанның білікті, білімді әр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жанжақты жол ашылған жүйе. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ә.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, әлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірі. Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-дегендей өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Бұл бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудың ең алғашқы сатысы болып саналады. Өйткені қазіргі уақытта бірнеше тілді меңгерген азаматтардың қай ортада жұмыс істесе де жолы ашық. Мемлекеттік тіл мемлекет өмірінің барлық 141

саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін, орыс тілі ұлтаралық қатым-қатынас тілі, ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға, әлемдік қауымдастыққа кірігуімізге қызмет етуде. Қазақстанда тіл үйрену мәселесі ерекше маңызға ие. Тілдерді оқыту орталығында оқитын тыңдаушылар бұл тілдің тек қана бір қатынас құралы ғана емес, ол сол халықтың тарихы, мәдениеті, өмір салт-дәстүрін, толық болмысы мен бет-бейнесін көрсететінін ұғына отырып, оқу үрдісінде аталған жайлар туралы пікірлерін жиі ортаға салып отырады. Біздің орталықта оқитын өзге ұлт өкілдері қазақ тілін үйренумен қатар салтдәстүрін де біршама меңгерді деуге болады. Қазір кез келген орталықта оқитын тыңдаушыдан қазақ халқының салт-дәстүрі туралы сұрасаңыз, қиналмай-ақ өз білгендерін қазақша атауымен айтып береді. Өз ана тіліңді қадірлемей, елжұртыңды сүйе алмайсың. Әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге орыс, ағылшын тілдерінің де асыл қазынасынан сусындап, оны іске асыра білгені де жөн. Елбасы өз Жолдауында: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз... Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз... Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады...» дегені көпке белгілі. Сонымен қатар «Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек. Орыс тілін білу–біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі... Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек деген болатын. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» деп, қазақ тілі және тілдердің үштұғырлы мәселесіне кеңінен тоқталды. Біз өз елімізде өз ана тілімізде, қазақ тілінде сөйлеуге міндеттіміз. Өйткені, тіл–біздің қазақтығымыздың кепілі. Мемлекетіміздің мызғымас нышаны. Мемлекеттік тілге деген көзқарас өзгермей, ештеңе де өзгермейді. Қоғам мен қоғамдық сана өзгерген сайын тіл де өзгеріп отырады. Біздің орталықтың ұжымы заман ағымына сай өздеріне жүктелген міндетті жауапкершілікпен атқаруда. Әрине, кез келген азаматтың үш тілде сөйлегені дұрыс, үш тілді қатар меңгергеннен, тіл білгеннен ешкім де ұтылмайды. Әлемдік ғаламдандырудың өткізгіші, ғаламдандыру тілі болып танылған ағылшын тілін білу - ағылшын тілді елдермен тиімді байланысқа түскен әлемдік деңгейде өз орнын ойып тұрып ала бастаған Қазақстан үшін қажеттілік. Қазір тіл үйренушілердің барлығы дерлік орыс тілін,қазақ тілін жақсы меңгерген. Сондықтан да тілдердің үштұғырлығының бір ұшы мемлекеттік тіл – қазақ тілін меңгеру болғандықтан жұмыстың басым бөлігі қазақ тілін меңгеруге бағытталып отыр. Біздің негізгі мақсатымыз-Қазақстанда тұратын барша азаматтың қазақ тілін меңгеруі. Бұған барлығымыз да үлкен түсіністікпен қараймыз. Ағылшын тілін білу игілікті іс. Қазір атқарылып жатқан қызметтің барлығы Қазақстанның әр азаматы аудармашының көмегінсіз қарым-қатынас 142

жасай алатындай дәрежеге жетсек деген ниет. Бұл бәріміздің де дәрежемізді арттырады. Бауыржан Момышұлының сөзімен айтқанда «Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де тағдыры. Қазақ тілі... өткірлігімен, бой балқытып, тамыр шымырлатып жан жүйеңді жандырып, құлақ құрышын қандырып, ұғымына қонымды, жүрегіңе тиімді... қысыл таяң қатал жағдайда қайрап, егеп сөз тапқанға қолқа жоқ дегендейін ерге, елге медет болып адам түгіл, жағдайдың көмейіне құм құйып, аузын аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл». Осы орайда өз іс-тәжірибемізде студенттердің интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор екенін айта кетсем артық болмас. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: Мысалы: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Студенттерді ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері студенттердің пәнге деген қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да студенттер қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Менің айтпақ дегенім Алда тұрған мақсатқа жету үшін талаптану да, тырысу да өз қолымызда. Көп болып қолға алынған іс әрқашан да жүйесін табады. Бір ауыз сөз көкке де көтереді, бір ауыз сөз жерге де кіргізеді. Алдымен қарым-қатынас тілінен бастасақ ештеңеден де ұтылмай ақпарат ағымында үш тілде сөйлей алатынымызға ешкімнің де шүбәсі болмайды. Игілікті істің ерте-кеші жоқ екенін ұмытпай, алдымен қазақ, кейін ағылшын тілін үйренсек құба-құп. Егер біз Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазақ тілін дұрыс жұмсай білсек, ол қоғамдағы тілге жүктелетін қажеттілігіміз болса өтеуге жарайтын бай тіл. Ұлттық өркендеп, тіліміз өз еліміздегі және халықаралық дәрежедегі позициясын нығайтқан кезде біздің сөздеріміз де өзге тілдерге енетіндігіне, тіліміздің әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнын иеленетіндігіне күмән келтірмеуге болады. Дәл бүгін де қазақ тілінің әлем тілдерінің ешқайсысынан да кем түспейтін, бірнеше ғасырлық даму тарихы бар, ұлттық әдеби тіл деңгейіне дейін дамып жетілген ұлы тіл екендігіне еш күмәніміз жоқ деп білемін. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 2. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері, 3. Әбдуәли Т.Үштұғырлы тілден түңілмейік // Жетісу, №31. 2008 4. Тәңірбердіқызы Т. Ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бәсекелес емес // Қазақ әдебиеті, №48. 2008 143

РАЗВИТИЕ ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ В КАЗАХСТАНЕ Убишева Зоя Мухатовна

учитель начальных классов высшая категория, I уровень общая сш имени М.Ауэзова Атырауская область, Курмангазинский район село Ганюшкино

На сегодняшний день, знание нескольких языков является необходимым навыком и требованием современного мира. Такой феномен объясняется усилением глобализации, развитием международных отношений. Одним из главных требованием времени является знание нескольких языков. Приоритет, конечно же, отдается казахскому языку, как государственному языку, русскому языку, как языку межнационального общения и английскому языку, как международному языку. Хороший специалист, помимо специальных знаний, должен владеть языками, поскольку от этого будет зависеть его карьера и положение среди коллег. Развитие трехъязычия в Казахстане имеет не только культурный и образовательный характер, но и политический. В Мире, практически, не осталось тех стран, где проживают представители только одного этноса. Усиление глобализации и возможность свободного и относительно беспрепятственного передвижения стимулирует рост миграции населения из одной страны в другую. Казахстан, являясь многонациональной страной уделяет вопросу развития языка особое внимание . Это дает возможность представителям всех национальных меньшинств Казахстана приобщаться к собственной культуре, истории, получая знания на родном языке. День языков народов Казахстана был объявлен Указом Президента РК от 20 января 1998 года и стал общим праздником всех казахстанцев. В нашей стране проживают представители более ста наций и народностей. У каждого языка своя история, своя судьба, связанная с судьбами других языков. Через язык люди находят друг друга и учатся понимать духовную культуру, обычаи и обряды народа. Расставляя приоритеты работы в сфере образования, президент в своем Послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» отметил, что, как и во всем мире, Казахстану необходимо переходить на новые методы образования. В основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами страны казахского языка. Особое значение в языковой политике Казахстана придается русскому языку, как языку межнационального общения. Третьим элементом является английский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Английский язык открывает казахстанцам окно в мир, окно в глобализацию. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процессы и контакты. Только в той стране,где каждый гражданин чувствует себя неотъемлемой частью народа, личностью, обладающей равными правами и возможностями никогда не будет межэтнического разногласия и войн, на 144

почве расовой или религиозной дискриминации.Для этого, необходимо создать максимально благоприятные условия для мирного сосуществования представителей различных этнических групп, составляющих единый народ. Ключевую роль в обеспечении единства народа и межэтнического согласия общества играет языковая политика, проводимая государством. Такая политика включает в себя следующие элементы: разработку ряда программ и стратегий, определяющих задачи и точный алгоритм действий по достижению поставленный целей, принятие ряда законодательных и подзаконных актов, регулирующих деятельность по реализации программ и стратегий, учреждение большого количества центров по изучению языков, введение ряда изменений и новшеств в нынешнюю образовательную модель .Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является важнейшим ресурсом профессионального роста человека. Ответственная языковая политика является одним из главных консолидирующих факторов казахской нации. В настоящее время Казахстан принимаем активные меры по созданию условий для того, чтобы молодое поколение наряду с казахским активно изучали русский и английский языки. А в ходе интерактивной лекции в стенах Назарбаев Университета Лидер нации поручил правительству внедрять трехъязычие: «Первое - на основе передового международного опыта внедрить современные методы обучения в воспитательных учреждениях, они должны быть инновационными, с образованием технологии и креативности.Второе-детально разработать системное предложение на предмет охвата образованием детей. Третье - на уровне образования обеспечить повсеместное внедрение трехъязычия. Так мы можем построить логическую систему овладения языками. Азы будут изучать на уровне детского сада, в школе базовый уровень, в университете или в колледже профессиональный язык по специальностям». Не случайно наш Президент в своем Послании народу Казахстана отмечал важность владения несколькими иностранными языками, чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией. В современном мире простой поголовной грамотности уже явно недостаточно. Наши граждане должны быть готовы к тому, чтобы постоянно овладевать навыками работы на самом передовом оборудовании и самом современном производстве. Необходимо также уделять большое внимание функциональной грамотности наших детей, в целом, всего подрастающего поколения. Это важно, чтобы наши дети были адаптированы к современной жизни. Когда-то великий Абай мечтал о поднятии казахской культуры и литературы до русского и европейского уровня. Достижение этого сыграло огромную роль в развитии нации, помогло раздвинуть рамки прогресса. Но Лидер нации, учитывая реалии современного мира, поставил новую более сложную задачу трехъязычия. К сыгравшему свою позитивную роль русскому языку добавляется английский, который поможет раздвинуть рамки современных знаний, успешно овладевать новыми технологиями, раздвигать границы бизнеса. Особенно востребован английский 145

язык в технических вузах. Таким образом, трехъязычие крайне востребовано для того, чтобы поднять квалификационный уровень казахстанских специалистов. Ведь без знания технической терминологии на русском и английском языках невозможно работать на современном производстве. Вместе с тем трехъязычие нужно вводить исходя из изучаемых дисциплин. К примеру, историю и литературу и другие гуманитарные науки лучше преподавать во всех учебных группах на казахском языке. Стоит отметить, что с 2013 года внедряется план разработки триязычного образования, методических пособий для учителей по использованию подходов CLIL (интеграция содержания и языка), командного преподавания и языкового погружения. Главный ориентир этой стратегии: развитие казахского языка, поддержка русского и внедрение английского. Внедрение системы триязычного образования - комплексный процесс, поэтому важными являются не только обучающие программы, но и процесс воспитательной работы. В этой комплексной программе важна не только образовательная сторона, но и воспитание в учащемся человека, гражданина, патриота. Реальность времени, глобализация требуют умения не только жить сегодняшним днем, но заглядывать в будущее, стремительно меняющееся, подготовить учащихся к реалиям жизни в перспективе. Программа триязычного образования внедряется через непосредственное преподавание казахского, русского и английского языков, а также через обучение по отдельным предметам на трех языках и внеурочную деятельность. Основные и языковые предметы направлены на развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. О полиязычии написано немало работ специалистами языковедения и другими учеными, сталкивавшимися с этим явлением в прошлом и в настоящее время. Проблема триязычиякак за рубежом, так и в нашей стране стала одной из основных, привлекая к себе все больше внимания как отечественных, так и зарубежных языковедов. Неслучайно, поэтому проблема полилингвизма являлась предметом обсуждения нескольких международных лингвистических конгрессов (VIII конгресс в Осло, IХ конгресс в Кембридже и др.). Однако, несмотря на это, здесь еще нет единого мнения в понимании самых основных понятий, как нет и полного единства в терминологии. Под двуязычием обычно понимается владение двумя языками и регулярное переключение с одного на другой в зависимости от ситуации общения. У.Вайнрах в своей книге о языковых контактах пишет: «Процесс попеременного использования языков называется билингвизмом, а человек, использующий их-билингвом».В научном мире адекватное представление о языковом сознании было выработано в рамках понятийной парадигмы - «деятельность» - «культура» - «сознание» - «личность». Языковое сознание субъекта системно организовано и является результатом его предшествующего речевого опыта. При освоении второго или иностранного языка происходят изменения языкового сознания, сформированного на базе родного языка, в результате чего образуется некая гибридная структура, вмещающая в себя несколько знаковых систем. Иными словами, картина мира 146

существует как модель, отражающая совокупность знаний и механизмы их получения и интерпретации. В настоящее время иностранные языки становятся одним из главных факторов как социально–экономического, так и общекультурного прогресса общества. В Казахстане выработан уникальный опыт взаимодействия и взаимообогащения национальных культур. Создан уникальный институт культурного и религиозного взаимодействия - Ассамблея народа Казахстана, получившая, как известно, возможность непосредственно участвовать в законотворческой деятельности Парламента Казахстана. В Республике Казахстан всегда с особой заботой и вниманием относились к развитию языкового богатства народов государства, понималась его роль в развитии современного общества[1]. Это можно понять, изучив один из первых принятых в суверенном Казахстане законов - «О языках в Республике Казахстан» (от 11.07.1997 г.), который объявляет все языки народов Казахстана национальным достоянием, историко-культурным наследием страны. Вопросы развития языков в Казахстане постоянно находились под контролем и опекой Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева, который в ежегодных посланиях народу Казахстана всегда старался акцентировать внимание на развитии образования, культуры, знание языков. В Послании Президента прямо указывается: «Народ будет мудр в воспитании потомства, заботясь о его здоровье, образовании и мировоззрении. Будет одинаково хорошо владеть казахским, русским и английским языками… Он будет патриотом своей страны, известным и уважаемым во всем мире» [2]. История прогрессивного развития человечества наполнена многочисленными примерами культурно-языкового взаимодействия. Сам факт владения двумя и более языкам включает человека как бы в два сообщества, опыт которых закрепился в языке. Владея другим языком, человек тем самым овладевает и другой картиной мира, отраженной в этом, языке, следовательно–глубже и полнее познает мир. Знание государственного зыка и владение несколькими языками становится фактором личной конкурентоспособности граждан страны. Любой язык – это культурный код, который формирует философию жизни человека, его систему ценностей, стиль поведения, образ мышления. Языковая политика в Казахстане — путь интеграции Казахстана в мировое сообщество. Одним из важнейших приоритетов долгосрочной Стратегии «Казахстан— 2030» является образование. Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев поставил задачу обеспечить новый уровень развития университетского образования и науки. Модернизация образования должна стать той основой, на которую будет опираться будущее экономическое, политическое и социально-культурное процветание страны. Для эффективной модернизации необходимо, прежде всего, грамотное управление образованием и, в первую очередь, образовательным процессом, что требует уточнения понятия «управление образовательным процессом» . Образовательный процесс есть специально организованное целенаправленное взаимодействие педагогов и учащихся, направленное на решение развивающих и образовательных задач, характеризующееся 147

непрерывным, последовательным движением от целей к результатам, строящееся и развивающееся с учетом определенных принципов, форм и методов [3].Под управлением образовательным процессом следует понимать целенаправленный, системно организованный процесс воздействия на его структурные компоненты и связи между ними, обеспечивающий их целостность, эффективную реализацию функций и оптимальное развитие . В настоящее время иностранные языки становятся одним из главных факторов как социально– экономического, так и общекультурного прогресса общества. Для сохранения многоязычия в современном мире предпринимаются различные меры, в том числе, наличие в образовательном процессе вуза иностранного языка. В рамках задачи сохранения языкового многообразия в Казахстане предполагается, прежде всего, создание условий для обучению родному языку представителей этносов, проживающих в Казахстане. Для этого планируется оказание учебнометодической помощи, а также привлечение опытных педагогов-носителей языка, использование международного опыта и современных технологий при обучении родным языкам. В Казахстане была разработана Концепция развития иноязычного образования, которая с позиций нового методологического подхода определяет цели и содержание иноязычного образования в соответствии с международными стандартами—общеевропейскими компетенциями владения иностранным языком, представляющими собой систему уровней владения языком и систему описания этих уровней с использованием единой системы понятий, которая может быть использована для описания любой системы сертификации, а, следовательно, и любой программы обучения, начиная с постановки задач-целей обучения и заканчивая достигаемыми в результате обучения компетенциями .Указом Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110 утверждена Государственная Программа развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011—2020 гг., в которой намечены основные цели, задачи и направления языковой политики государства [4].Субъектами образовательного процесса при изучении иностранного языка в первую очередь являются студенты и преподаватели. Отношения студента и преподавателя строятся на основе сотрудничества, уважения личности обучающегося и предоставления ему свободы развития в соответствии с индивидуальными особенностями. Причем студенты играют все более активную роль в образовательном процессе. Наиболее востребованными становятся способность к самообучению, повышение личностной ответственности и активности в приобретении и передаче знаний, а преподаватель действует больше как менеджер процесса обучения и как наставник. Поэтому от него требуются такие квалификационные характеристики, как наличие высокого уровня информационнотехнологической, организационной, коммуникативной, педагогической и профессиональной компетентностей; присутствие инновационной культуры и мобильности, высокого педагогического и профессионального мастерства, а также достаточно высокий уровень владения английским языком. 148

Немаловажную роль при организации и сопровождении образовательного процесса играют также учебно-методические службы вуза .Цель управления образовательным процессом в условиях трехъязычия можно сформулировать как повышение эффективности управления, что, в свою очередь, ведет к более эффективному усвоению знаний, умений и навыков и позволяет интенсифицировать процесс обучения иностранному языку и добиться за относительно небольшое количество часов высоких результатов как в языковом плане, так и в плане соуправления и самоуправления процессом обучения. Основными принципами управления образовательным процессом в условиях трехъязычия являются следующие: демократизация и гуманизация обучения; системность и целостность в управлении; рациональное сочетание централизации и децентрализации; взаимосвязь единоначалия и коллегиальности; научная обоснованность управления; объективность, полнота и регулярность предоставления информации. Процесс обучения иностранному языку строился на следующих основополагающих принципах: творческий характер обучения; деятельностный характер обучения; развитие автономии обучаемого в учебной деятельности; коммуникативный характер обучения; обучение культуре носителей языка; опора на речевой, учебный и культурный опыт. Содержание образовательного процесса в условиях трехъязычия представляют, в первую очередь, нормативные документы, описывающие компетенции, которыми необходимо овладеть учащемуся, а также конкретный языковой материал, подлежащий усвоению в определенные сроки, как то: государственный образовательный стандарт, учебный план, типовая учебная программа, учебно-методический комплекс и учебная рабочая программа данной дисциплины. Так, обучение в учебных заведениях всех уровней страны, начиная с первого класса, ведется на русском и казахском языках, в школах, начиная с первого класса дети изучают английский язык, в учебных планах высших учебных заведений предусмотрено изучение еще, как минимум, одного иностранного языка, например немецкого или французского. Создание «Назарбаев интеллектуальные школы» и «Назарбаев университет» дает возможность талантливой молодежи обучаться на английском языке и получать образование, соответствующие мировым стандартам. Также, в послании говорится: «К русскому языку и к кириллице мы должны относиться столь же бережно, как к казахскому языку. Всем очевидно, что владение русским языком – это историческое преимущество нашей нации. Нельзя игнорировать тот факт, что именно посредством русского языка уже на протяжении не одного столетия казахстанцы обретают дополнительные знания, расширяют свой кругозор и круг общения как внутри страны, так и за ее пределами. Поэтому, трехъязычие так важно для развития и процветания народа, а значит, оно должно поощряться на государственном уровне. Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована былакак 149

вызов времени, как решение насущной жизненной потребности обществ, активно интегрирующегося в глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины:мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками. Наше государство приступило к реализации концепции полиязычия в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана и усилению межэтнического согласия. Список литературы: 1.Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам [Текст]: пособие для учителей / Н.Д. Гальскова. 2-е изд., перераб. и доп. М.: АРКТИ, 2003. C. 192—194. 2.Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана от 27.01.2012 г. 3.Наз рбаев Н.А. Указ Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110«О Государственной программе функционирования и развития языков на 2011—2020 годы».

«ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ САЯСАТЫ»- ЖАРҚЫН БОЛАШАҚҚА АПАРАР ЖОЛДЫҢ АЛҒАШҚЫ САТЫСЫ Ауданова Жаркынай Туленбаевна Ж.Қалдығараев атындағы орта мектебінің ағылшын тілі пәні мұғалімі Бейнеу селосы, Бейнеу ауданы.

Ана тілің арың бұл! Ұятың боп тұр бетте Өзге тілдің бәрін біл Өз тіліңді құрметте! Қадыр Мырза Әлі Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы мен Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдеп-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған. 150

Әр халықтың өз ана тілі,өз діні,төл әдебиеті сияқты өз тілінің артықшылықтары бар. Тіл - адамдарды байланыстыратын, өз ойын жеткізетін, ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтқан. 2007 жылғы « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы» – «Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынды. Ал 2008 жылғы ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында: «Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді»,–деді[1].Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берген, қазақ тілі– мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі – жаhандық экономикаға ойдағыдай кіруге тілі. Қазақстанның қазіргі кезеңдегі қарқынды даму жолындағы елді демократияландыру, әлеуметтік өркендеу саласындағы талпыныстары білім беру жүйесін жаңаша өркендетіп оқыту, тәрбие үрдісін жетілдіруді талап етіп отыр. Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңінде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мәдени қатынастарды қалыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің ролін көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген елдермен саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мәні күн сайын арта түсуде.Көптілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады. Неміс, француз, қытай, корей, парсы, араб, т.б. тілдері негізінен пән ретінде қолданылады. Қазақстан Республикасының дамуындағы экономикалық, әлеуметтік саяси өзгерістер мектеп алдына жаңа міндеттер жүктеуде. Қазіргі мектеп дәстүрлі білім беру қызметін атқарумен шектелмейді, оның қызметі кеңейіп отыр. Атап айтқанда, мектепте жеке тұлғаны рухани қалыптастыруға, жоғары басымдылық берілді. 151

Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің пәнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын, неміс тілдерін де сол деңгейде меңгеруде. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ » – деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді [2]. Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз ! » атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Осы жолдауда білім мен ғылымның модернизациясын жалғастыру қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%ды құрауы тиіс делінген. Әрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші сыныптан бастап оқу бағдарламасына еңгізіледі. Бүгінгі әлемде мыңдаған адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста немесе оқуда пайдаланады және оны ана тілі ретінде меңгереді. Қазіргі заманда ағылшын тілі « 21 ғасырдың », халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі – дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі-бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.Ағылшын тілі– бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық технологияның, компьютер технологиясының кілті деуге болады. Ағылшын тілінде әлемге әйгілі Вильям Шекспир, Джек Лондон, Джонаттан Свифт, Вальтер Скотт сөйлеген. Бүгінгі күні зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны 1,2-1,5 млрд. 152

арасында деп тұжырымдайды. Ағылшын тілі әлемнің 75 елінде ерекше орын алады, ал 19 елде ол мемлекеттік тіл болып табылады. ХХ ғ. 60 жылдардан бастап ағылшын тілі кеңінен тарала бастады және көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі болып табылады. Оның ішінде: БҰҰ, ЮНЕСКО,Бүкіл әлемдік Денсаулық сақтау ұйымы және т.б. Ағылшын тілін оқып-үйренемін деушілердің саны күннен-күнге көбейуде. Осы орайда, шет тілінің еліміздің оқу жүйесінде айрықша мәртебеге ие болатыны айқындалғандай. Жалпы білім беретін орта мектепте шетел тілін практикалық тұрғыда меңгеруге үйреткенде оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға кездескен кезде, шығармашылықпен қолдана білуге машықтандыру көзделеді. Шетел тілін оқыту мақсаттары қоғамның мұқтаждығына қарай өзгеріп отырады. Бұрын шетел тілінен білім беруге баса көңіл бөлінбесе, қазіргі кезде алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алу, пайдалануға қажетті білік пен дағдыларсыз білім алып, білу ғана жеткіліксіз екендігіне баса назар аударылуда. Жеке тұлғаның мәнді іс-әрекеті процесін ескере отырып білім беру көзделуде. Қазіргі уақытта, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. «Тіліміздің үштұғыры» мәдени жобасын жүзеге асыру аясында академик С.С.Құнанбаева шет тілін оқытудың инновациялық теориялық-методологиялық негіздерін еңгізді [3]. Қазіргі кезде шет тілін оқыту мынадай төрт мақсат көздейді: коммуникативтік мақсат, білімдік, тәрбиелік және жетілдіру мақсаты. Осы аталған мақсаттардың ішінде коммуникативті мақсат жетекші рөл атқарады. Ағылшын тілі сабақтарында көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Белгілі бір тақырыптарды оқытуда біріккен сабақтарда интеграция арқылы жүзеге асады.Интеграция дегеніміз–пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде нақтылы түрде іске асыру.Интеграция тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі ғылымдарды біріктіреді, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді. Үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді: үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану, заманауи интерактивтік және иновациялық технологияларды қолдану, үш тілде де қарым-қатынас жасауға, сөйлеуге үйрету, оқушының тілдік қабілетін толық ашу, сөздік қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу, танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында ағылшын тілі сабақтарында әр түрлі қосымша материалдарды қолдануға үш тілде бірдей қолдануға болады. Тақырып бойынша тақпақтар, шағын қойлымдар, мақал-мәтелдер, сөзжұмбақтар және ребустар қолдануға болады. мұндай қосымша материалдар сабақты жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізеді, оқушылардың тідік қорын дамытып, толықтырады. оқушылар сабақта 153

белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне атсалысады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, адыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру және бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ХХІ ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ. Елбасы Н.Ә.Назарбаев 2012 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» жолдауында «өмір бойы білім алу» әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» деген. ХХІ ғасыр білімді де, білікті, бәсекеге қабілетті, көптілді, көпмәдениетті тұлғалар ғасыры болмақ. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Еліміздегі жүріп жатқан өзгерістердің мәнін пайымдау бірінен бұрын жастарды тәрбиелеп отырған ұстаздарға жүктейді. Ел басмыздың жолдауында көреткендей кәзіргі шәкірт ертеңгі күні әлем кеңістігіне еркін ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. Сондықтан да жиырма бірінші ғасырда ағылшын тілін үйрететін ұстаздарға қойылатын талаптар ауқымы үлкен. Ағылшын тілін меңгерудегі ана тілінің рөлі туралы академик Л.В.Щерба, М.В.Ляховский,атақты педагог К.Д.Ушинский өз еңбектерінде кеңінен тоқталған. Жалпы теориялық негіздері бір-біріне ұқсас Л. В. Щерба «Ана тілін шетел тілі сабағынан аластатуға болады. Ал мектеп жағдайында оқушылардың санасынан аластату мүмкін емес» деп жазады. Қоғамдағы соңғы кезеңде болып жатқан өзгерістер ағылшын тілін оқып үйренуге мәжбүрлік ахуалын туғызып отырғаны бәрімізге белгілі. Интерактивті әдіс-тәсіл арқылы шетел тілінде компьютер арқылы әлемдік ақпараттар кеңестігіне шығу, әлемдегі озық технологияларды жаңалықтарды меңгеру, өмір ағымына ілесу. Білім алушыларға ана тілінің негізінде ағылшын тілін үйрету, олардың өз ойын ауызша және жазбаша дұрыс, еркін, келістіре баяндау білуіне дағдыландыру. Кітаптарды өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдыларын қалыптастыру және ғасырлар бойы жаңа рухани мәдениетімен, білімімен қаруландыру және егемен еліміздің ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрін шетел тілі арқылы таныту. Тіл арқылы өзге елдің мәдениетін, тарихын білуге болады.Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жәрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі- осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда–қапы қалып жүрмейік»–деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Пайдаланған әдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 154

2. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», «Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 4. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы – 2002 ж. 5. Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012 6. Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ БІРІНШІ САТЫСЫ Нугмарова Айганым Куресовна Атырау аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс.Бұлар қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі –жаhандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Қ.Р Президенті Н.Ә.Назарбаев «Ұлттың тілі-сол ұлттың жаны,жан дүниесі»-деген ұлағатты сөзді айтқан әдебиет алыптарының бірі, ұлт жазушысы Мұхтар Әуезовтің жан-жүрегін жарып шыққан кесек ойы,аталы нақылы бүгінгі күні де өз мәнін жойған жоқ.Иә, тіл-ұлттың жаны. Тіл болмаса ұлт жоқ. «Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді»деген ұлы ақын Абай атамыздың сөзінен бастайын.Адамның ойын жарыққа шығаратын құрал-тіл.Ал, тіл-адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай,сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін,өнер-білімін жеткізуші құрал.Рухани байлығымыз тіл арқылы жасалады,жеткізіледі. Кез-келген халықтың тілі сол халықтың ұлттық ерекшелігін танытатын қойма тәрізді.Сол қойманы ашып,қазынасын танып білу-бізге мұратты іс. Ұлтаралық татулық-мемлекеттік тұрақтылықтың негізі.Еліміздегі түрлі ұлт өкілдерінің татулығы, ынтымағы өзге елдерге үлгі боларлықтай екені даусыз.Тәуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп, егеменді ел болған алғашқы күндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты Мемлекет басшысы Н.Ә.Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да,сындарлы түрде жүзеге асарылуда. Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дәстүрлі жолдауларында да тіл саясатына,оның ішінде қоғамдағы мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру мәселесіне тоқталмай өткен емес. Білім мен ғылымның,экономиканың,бизнестің ,саясаттың,жалпы бәсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаhандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып,алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр.Әсіресе,өскелең ұрпақтың,жастар алдында бірнеше тіл білуі міндеті тұр. Президент Н.Назарбаев биылғы халыққа арнаған «Елбасы Жолдауыболашақтың бағыты» атты Жолдауында Үкіметтің алдына «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, 155

бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды. Сондықтан, балаларды өзара сыйластыққа, бауырмашылдыққа, татулыққа тәрбиелеу мақсатында Елімізде білім саласы айрықша даму үстінде. Кеңестік одақ кезінде атты естілмеген өзгерістер 20 жылда өмірімізге енді. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты жолдауында «Тілдердің үштұғырлылығы» -мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше атады. Тіл– ұлттың тірегі. Ол – жан дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң. Осы айна бетіндегі тоталитарлық жүйе түсірген дақты кетіріп, дидарымызды анық көруге ұмтылғалы да біраз жыл болды.Тіл –тек қатынас құралы емес,тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген елдермен саяси-әлеуметті, экономикалық және мәдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарымқатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мәні күн сайын арта түсуде. Көптілді оқыту-жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазіргі таңда шет тілін меңгеру өзекті мәселе,өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей,қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асуы қажет. Ел мен ел,халық пен халық жиі араласып,халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»-деп атап өткен болатын Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұңғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тілді білуін қолдаймын. Мемлекеттік тіл-мемлекет құрушы ұлттық тілі,ал орыс тілін білуі-ұлы байлық. Ағылшын тіл ілгерілеушілік пен сүйіспенщілікке жетелейді»,деді Елбасының 2011жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Қазіргі заманда ағылшын тілі «21ғасырдың» халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі-дүние жүзіне ең көп тараған халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі-бүгінгі заманымыздың кілті,ақпараттық технологияның,компьютер техникасының кілті деуге болады. «Үш тілді меңгеру-жарқын болашақтың кепілі» атты желеумен мемлекеттік тіліміз қазақ тілін, орыс тілін және де халықаралық тіл ағылшын тілін ұйымдасқан түрде тіл үйрену курстарын қолға алды. Қазақ тілі-біздің рухан 156

негізіміз. Біздің міндетіміз-оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл-өзін қастерлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тілді заманға сай үйлестіріп,терминология мәселесіне көп көңіл бөлу керек. Біздің саясатымыз-2025жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білу. Бұл үшін қазір барлық жағдай жасалған. Қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Тілдерді дамыту – еліміздегі мемлекеттік саясаттың ең маңызды бағыттарының бірі. Тіл проблемаларын оңтайлы шешу – ұлтаралық қатынастар үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы болып табылады. Қазақстанның болашағы-қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп,кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйымдастыратын ең басты құндылығымыз – туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі. Халқымыздың біртуар перзенті Мағжан Жұмабаев: “...Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілі болуы. Ұлттың тілінің кеми бастауы – ұлттың құри бастағанын көрсетеді. Ұлтқа тілінен қымбат еш нәрсе болмасқа тиіс. Бір ұлттың тілінде сол ұлттың сыры, тарихы, тұрмысы, мінезі айнадай көрініп тұрады. Қазақтың тілінде қазақтың сары сайран даласы, біресе желсіз түндей тымық, біресе құйындай екпінді тарихы, сар далада үдере көшкен тұрмысы, асықпайтын, саспайтын сабырлы мінезі –бәрі көрініп тұр. Қазақтың сары даласы кең, тілі де бай. Осы күнгі түрік тілдерінің ішінде қазақ тілінен бай, орамды, терең тіл жоқ,” – деп тіл жайында терең толғанған екен кезінде. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Тіпті Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Бұл жағдайды қазақ тіліне көрсетіліп отырған құрмет деп түсінуіміз қажет. Мемлекет басшысы «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі,негізгісі,бастысы,маңыздысы бола береді. Қазақ тілі-Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Және оған қамқорлық та сондай дәрежеде болады»деп сендірді. Мемлекеттік тілдің мәртебесі артуда. Көптеген проблемалы мәселелелер Елбасымыздың көреген саясатының арқасында соңғы жылдары шешімін тауып,игілікті істер жүзеге асырылып жатыр. Соның ішінде ең маңыздысы-тіл саясатына қатысты атқарылып жатқан шаралар. Бүгінгі күні «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» негізінде бүкіл республика бойынша ауқымды шаралар белгіленіп,сол бағдарлама аясында Атырау облыстық Тілдерді Дамыту Орталығы да игі шаралар ұйымдастаруда.Оған өзім және бірнеше өзге ұлт өкілдері қатысып,жүлделі орын иеленіп келеміз. Колледжде бірнеше істер атқардым. Өзім жетекшілік ететін «Қазақ-орыс,ағылшын пәндері»цикл мұғалімдері қатысуымен тіл 157

мерекесіне орай «Тәуелсіздік-мемлекеттік тіл тірегі»атты он күндік апталық өткізідік. Қорыта келе; «Тілдердің үш тұғырлылығы» бағдарламасының негізгі мақсаты мемлекеттік тіл-қазақ тілін орыс және ағылшын тілдерінің деңгейіне дейін көтеріп,бәсекелестігін арттыру болып табылады. Өскелең ұрпақтың үш тілді:қазақ тілін-мемлекеттік тіл,орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге ұмтылыс жасауы-замана талабы,болашақ ұрпаққа қажеттіктен туындап отыр. Сондықтан да,елімізде «Үш тұғырлы тіл» мәдени бағдарламасы жасалып, жүзеге асырылатын болады. Бүкіл өркениетті адамзатпен бірге жаңа даму жолына бет түзеген Қазақстанның, оның мемлекеттік құрылысының алдында тұрған міндеттері күрделі, ауқымды әрі алуан түрлі.Солардың ішіндегі ең бір өзектісі, рухани-тарихи маңызымен ұрпақтар сабақтастығы, тәрбиесі мен болашағы үшін орны ерекше проблема–қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін мемлекеттің бүкіл аумағында, қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылуын іс жүзінде қамтамасыз ету. Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие қазақ тілі–ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл – азаматтық сәйкестіктің басты нышандарының бірі. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету – өте күрделі мәселе. Елбасымыз өз Жолдауында басты жеті мақсаттың бірі ретінде “...біз қазақ халқының сан ғасырлық дәстүрін, тілі мен мәдениетін сақтап, түлете береміз...”– деген болатын Бауыржан Момышұлының сөзімен айтқанда «Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын кешегі, бүгінгі ғана тағдыры емес, бүрсүгінгі де тағдыры. Қазақ тілі.... өткірлігімен, бой балқытып, тамыр шымырлатып жан жүйеңді жандырып, құлақ құрышын қандырып, ұғымына қонымды, жүрегіңе тиімді..... қысыл таяң қатал жағдайда қайрап, егер сөз тапқанға қолға жоқ дегендейтін ерге, елге медет болып адам түгіл, жағдайдың көмейіне құм құйып, аузын аштырмай, үнін шығармай қоятын тіл». «Шәкіртсіз– ұстаз тұл» дегендей бірнеше студенттерім : Чеченева И. Облыстық Абай оқуынан жүлделі 1-ші орын, Дихтяренко А. Есаулова С. Гуртовой В. Лапшина А. сынды студенттерім Облыстық пәндік олимпиададан жүлделі орын алды. Волков Борис есімді студентім Елбасы Н.Ә.Назарбаевпен кездесуге барды. Осы ерен еңбегімді ескеріп Атырау Облысы тілдерді дамыту жөніндегі басқарма басшысының «алғыс хатымен» марпатталдым. Әлі де алар асуларымыз көп деп есептеймін. Қазақ тілін қазіргі заман талабына сай озық әдіспен оқытудың бағдарламасын жасау талабын алға қойған Президент тапсырмасы да дәл қазір нақты сипат ала бастағанын аңғарып отырмыз. Оны жер-жердегі, тіпті ұзақ жылдар бойы сірескен мұздай боп, жібімей келген солтүстік облыстардың өзінде ана тілімізді оқытуға ойдағыдай көңіл бөліне бастағаны да айғақтаса керек. Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие қазақ тілі– ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл–азаматтық сәйкестіктің басты нышандарының бірі. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мәртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз 158

ету – өте күрделі мәселе. Қазіргі мемлекеттік тіл саясаты дұрыс бағытта жүргізіліп келеді. Шет тілдердің арасында ағылшын тілі ешкімге шаң жұқтырмай, алғашқы орынды бермей келеді.Бизнес, туризм,ғылым,білім беру жүйесі,интернет, кинемотограф т.б. әлемнің түрлі саласында дәл осы ағылшын тілі қолданылып, көптеген әлемдік жобалар, саяси кездесулер мен жиындар, спорттық жарыстар мен олимпиадалар ағылшын тілінсіз өткен емес. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл- елдің бәсекеге қабілеттілікте ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан- 2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында « Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз»,- дей келе: Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Әдебиеттер тізімі: 1. «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы 2014ж. №3 2.«Ұлағат» журналы 2015 ж. № 12 З.Қабдолов «Сөз өнері» Таңдамалы шығармалар 2-том 3.ҚР «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» 4.Ж.Е.Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі.Алматы,2005 5.Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50елдің қатарына кіру стратегиясы»-Егемен Қазақстан газеті.19/1-2006 ж 16№

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ – ҚАЗАҚ ТІЛІНІҢ МЕРЕЙІН АРТТЫРАДЫ Утебаев Сакен Бейнеу ауданы, Манашы орта мектебінің мұғалімі.

Үшінші мыңжылдықтың еншісінде тәуелсіз егемен елімізге шарықтап даму бұйырыпты. Қай ұлттың болмасын өзінің ажырамас құндылықтары бар. Сондай ұлттық ерекшелік ол – біздің ана тіліміз. Қазақ тілінің қалыптасу кезеңде мемлекеттік тіліміздің дамуында қаншама жұмыстар жүргізіліп келеді. Бүгінгі таңда қоғамда қызу талқыға түскен үштұғырлы тіл саясаты. Сан түрлі сарапшының ой елегінен өтіп, қолданысқа енген үштұғырлы тіл саясаты не үшін қажет болды? Міне, осы сұрақ тұрғысынан ойлануымыз керек-ақ. Сізбен біз сұрақтар айналасында ой қозғап көрелік. Көбіміздің ойымызша бұл саясат қазақ тілінің беделін түсіріп, келер ұрпақтың өз ана тіліне деген құлшынысын төмендетеді деген ойлар айтылды. Тағы біріміз бала-бақшадан бастап өзге тілді үйрену аса қауіпті екенін айтса, енді бірі оқушының миына салмақ түсіреді деп дабыл қақты. Қоғам арасында мемлекеттік деңгейдегі жауапты мәселелерге халықтың қызығушылығы қазақ демократиялық 159

қоғамының белсенділігін көрсетеді. Қазақ тілінің қалыптасуы тарихында қай кезеңде қазақ тілінің өсіп-өркендеуі үшін жағдай жасалмаған. Соған қарамастан тіліміз күні бүгінге дейін жетіп келді. Үштұғырлы тіл саясаты ҚР 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамытудың бағдарламасы аясында жүргізіліп отыр. Қазақстанда кезең-кезеңімен жаңартылған білім мазмұнына көшу жұмыстары жүргізіліп келеді. 1 сынып оқушылары бірыңғай оқулықтар арқылы қазақ, орыс, ағылшын тілінде сабақ бірыңғай оқулықтар арқылы жүзеге асырылуда. «Үштұғырлы тіл» идеясы мен тілдер арасындағы байланыс. Елімізде көп ұлтты этностар мен Отанымызда өмір сүріп жатқан басқа ұлт өкілдерінің де мемлекеттік тілді меңгеруге деген құлшынысы күннен-күнге арта түсуде. Бұл жағдайды қазақ тіліне көрсетіліп отырған құрмет деп түсінуіміз қажет. Тіл саясаты деген, шын мәнінде, мемлекеттік тіл саласында орнатқан саяси өмірі. Тіл саясаты– тілді қолданушылар мен мемлекеттік биліктің өзара байланысының жемісі. Тіл заңын жүзеге асыру үрдісінде адамда үш мүдде – кәсіби, саяси, тілдік мүдде тоғысады. Біздің елде кез келген кәсіп иесі ана тілінің қамын ойлайды. Ана тілінің қамын жеген адам саясаттан тыс бола алмайды. Қазақстан Республикасында тілдердің саяси-құқықтық статусы Конститутция мен және «Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы» заңымен бекітілген. Осы құжаттарға сәйкес, қазақ тілі – мемлекеттік тіл ретінде анықталса, орыс тіліне ресми тіл дәрежесі берілген. Қазақстанның тіл саясатында ресми тілге берілген дәреже бойынша, оны мемлекеттік құрылымдарда және жергілікті өзін өзі басқару органдарында пайдалануға құқылы. Тіл саясаты тұрғысынан орыс тіліне ресми тіл дәрежесін беріп, арнайы баппен ерекшелеуінің рөлі зор және әлеуметтік жағынан маңызды. Қазақстандық ұлтаралық татулық моделінің нәтижелі болуының негізгі факторы елді мекендеуші басқа да этникалық топтардың талап тілектерін ескеріп, тепе-теңдікті сақтау, біреуіне ерекше мүмкіндік туғызып басқалардың құқығын шектеуге жол бермеу. Біздің қоғамда барлық этностардың мәдениеті мен тілін дамытудың бірегей формуласы жасалып отыр. Біздің жетістігіміз – басқа этностардың құқықтарына ешқандай да қысым жоқ. Сонымен қоса, біз тағы бір аса маңызды мәселе – мемлекеттік тілді барша қазақстандықтардың меңгеруіне толық жағдай туғызып отырмыз. Өйткені, бұл халықаралық тәжірибеде бар үрдіс. Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Мемлекеттік тіл–азаматтық сәйкестіктің басты нышандарының бірі. Әлеуметтік-лингвистикалық модель тұрғысынан алғанда, ол, ең алдымен, осы мемлекеттегі сан алуан ресми қарым-қатынастарды жүзеге асыратын тіл. Яғни, заң актілерінің, іс қағаздарының, қызметтік-іскерлік жазбалардың, ресми, оның ішінде халықаралық қатынастың, сот саласының тілі. Есеп- санақ, қаржылық және техникалық құжаттамалар да осы тілде жүргізілуге тиіс. Бұқаралық ақпарат құралдары, қарулы күштер, ғылым мен білім беру салалары да осы талаптарға толық жауап беруге тиіс.Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің 160

мемлекеттік тіл мәртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету – өте күрделі мәселе. Қазіргі мемлекеттік тіл саясаты дұрыс бағытта жүргізіліп келеді. Тіл саясаты саласындағы әлеуметтік зерттеу көрсеткіштері және Үкімет тарапынан іске асырылып жатқан шаралар, мәселен, іс жүргізуді кезең-кезеңімен мемлекеттік тілде жүргізуге көшіру, мемлекеттік қызметшілерге және ересек халыққа арналған қазақ тілін үйрету курстарын ұйымдастыру, қазақ тіліндегі мектептер мен балабақшалар, жоғары оқу орындарындағы қазақша оқытатын топтар санын арттыру, қазақ тіліне инновациялық технологияларды енгізу және тағы басқа да маңызды шаралар – бұл саладағы жағдайдың жақсарып келе жатқанын көрсетіп отыр. Қазақстандағы тілдердің үштұғырлылығы туралы ойды Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясында айтқан еді. Ал 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» деп аталған халыққа Жолдауында Елбасы «Тілдердің үштұғырлылығы» – «Триединство языков»мәдени жобасының жүзеге асырылу кезеңдерін айқындады. 2008 жылдың ақпанындағы кезекті Қазақстан халқына Жолдауында да: «Үкімет «Тілдердің үштұғырлығы»мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді», – деп атап көрсетті. Тілдердің үш тұғырлылығы идеясына Елбасы нақты анықтамасын да береді: қазақ тілі мемлекеттік дәрежесінде мемлекет өмірінің бар саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін атқарса, орыс тілі ұлттар арасындағы қарым-қатынастарға қызмет етеді, ал ағылшын тілі әлемдік экономикаға, әлемдік қауымдастыққа кірігуімізге қызмет етеді. Осыдан артық қандай нақтылы анықтама керек?! Қазақ тілін қазіргі заман талабына сай озық әдіспен оқытудың бағдарламасын жасау талабын алға қойған Президент тапсырмасы да дәл қазір нақты сипат ала бастағанын аңғарып отырмыз. Оны жер-жердегі, тіпті ұзақ жылдар бойы сірескен мұздай боп, жібімей келген солтүстік облыстардың өзінде ана тілімізді оқытуға ойдағыдай көңіл бөліне бастағаны да айғақтаса керек Тіл саясаты – бұл қоғамның тілдік үдеріске ұйымдасқан түрде араласуы және ол – заңды, обьективті құбылыс. Тілді дамытатын нәрсе - азаматтардың ана тіліне деген сүйіспеншілігі мен оны қастерлеп, киелі дүние санауы. Ана тілі кез-келген адамның адамшылық қасиеттері мен ұлттық-діни құндылықтарын қалыптастыратын құрал. Дегенмен, біз қазақ тілін мемлекеттік тіл мәртебесіне көтеру үшін оған қандай талаптар қойылатынын, ол талаптар қазір қандай дәрежеде орындалып жатқандығын білуге тиіспіз. Мемлекет шеңберінде қоғамдық таным нысанына айналған тіл мәселесі, оның ішінде «Үш тұғырлы тіл» саясаты төңірегінде еркін пікір алмасу бүгінгі күні әлеуметтік үдеріске айналды. Бұл орайда қарапайым адамның көңілінде туындайтын ең әуелгі сұрақ – мұндай саясат не үшін керек, қандай мақсат көздейді? Міне, осы сұрақтар төңірегінде қоғамдық санада бүгінге дейін әртүрлі 161

көзқарастар орын алып келеді. Сол себепті де осы мәселе жөнінде өз пікірімізді білдіру азаматтық парыз деп санаймын. Н.А.Назарбаев Ұлытау төріндегі ұлт туралы толғанысында: «Үш тілді – мемлекеттік тіл, орыс тілі және ағылшын тілін меңгергеніміз өте дұрыс. Соның ішінде біздің мемлекеттік тіл қатар келе жатыр. Біз осылай үш тұғырлы тілді қолдансақ, түбінде жолымыз ашық болады» деп баса айтқаны да бұқаралық баспасөз бетінде айтылған болатын. Енді осы елдігіміз үшін аса маңызды мәселенің көтерілуіне негіз болған басты факторлар ауанына көз жүгіртетін болсақ, оларды сыртқы және ішкі деп екіге жіктеуге болады. Алдымен сыртқы себептерге тоқталсақ, олар: әлемдік еркіндік, теңдік, ізгіліктену; бүгінгі әлемдік жаһандану мен интеграция үдерісі; бүгінгі техногендік өркениет кеңістігінің орнығуы; қазіргі әлемдік жаңа үрдістің қалыптасуының өзіндік ерекшелігі; адамдардың қоғамдық өмірде ана тілімен бірге басқа да шет тілінде сөйлеудің әлемдік тәжірибесі мен ежелден келе жатқан тарихи-әлеуметтік құбылыс болуы және т.б. Ішкі факторлар: Қазақстан дүниежүзі халықтарына есігін айқара ашқан ашық қоғам, зайырлы мемлекет; мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық әлеуетін арттыру; мемлекетіміздің әлемдегі дамыған 50, 30 елдің қатарынан көріну; Қазақстан көпұлтты, көп конфессиялы мемлекет; еліміздегі қоғамдық келісімді қамтамасыз етудің басты факторы; елімізді бүкіл әлемде мәдениетті ел ретінде таныту; халқымыздың рухани дамуына сара жол ашу; интеллектуалды ұлтты қалыптастыру; ел мәңгілігін нығайту және т.б. Сонымен қазіргі Қазақстан – әлемдік жаһандану мен интеграция алаңына енген, дүниежүзі халықтарына есігін айқара ашқан, әлемдегі елу озық елдің қатарына енуді мақсат еткен, стратегиясы айқын, зайырлы мемлекет болғандықтан, ондағы тіл саясатына айрықша мән беріліп отырғанына сыртқы да, ішкі де себептермен негіз бар. Біз кеңестік кезеңінде мәжбүрлі түрде орыс тілін үйрендік, бірақ ана тілімізді мақрұм қыла алған жоқ, бүгінгі үштұғырлы тіл мүлдем бөлек. Қазақстанның әрбір жеткіншегі саналы түрде үш тілді меңгере алады. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы қадамдарының бірі десе де болады. Елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының жүргізілуін дұрыс деп есептейміз.Үш тілді қатар меңгеру–әлемдегі ең дамыған мемлекетіміздің алдағы межелі мақсаттарын іске асырылуына зор серпін беретіні сөзсіз. әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек. «Үш тұғырлы тіл» жобасын іске асыруда Қарағанды мемлекеттік техникалық университетінде Ш.Құдайбердіұлы атындағы «Үш тұғырлы тіл» орталығы айтарлықтай жұмыс істеп жатыр. Елбасы 2014 жылы 11 қарашада халыққа арналған кезекті Жолдауын- да: «Бүгінде, алдымызда тұрған сынқатерлерге жауап бере отырып, мен Қазақстанның «Нұрлы Жол» Жаңа Экономикалық Саясаты туралы жариялаймын» деп айта келе, бұл «...әлемнің ең дамыған отыз елінің қатарына бару жолындағы біздің ауқымды қадамымыз» деген стратегиялық мақсат көзделген болатын. Шындығында, бүгінгі Қазақстан әлемдік саяси-экономикалық ахуалға, жаңа әлемдік тәртіптің ширығуына 162

байланысты өте күрделі сын-қатерлермен бетпе-бет келуде. Ағылшын тілін меңгерген зиялы адам қазақстандық өркениетті бүкіл әлемге паш ете алады. Әлемдегі соны жаңалықтардан қазақ жұртшылығы жылдам хабардар бола алады. Бір сөзбен айтқанда өркениет әлемінде қазақ тілінің мәртебесі арта түседі. Осыған дейін де мектептерде ағылшын немесе қазақ тілін оқытылып келді. Бесіктен тәлім алған ана тілімізден ешкім жаңылдыра алған жоқ. Бүгінгі жағдай зерттеліп, болашағымыз үшін жасалған оң бастама деп санаймын. Заман талабына сай жаңа ғасыр біздің ұрпағымыз ғылым мен білімді жетік меңгерген озық озық ойлы тұлға айналуы тиіс. Егер мемлекет қарыштап дамып отырса, сол мемлекеттің де тілі де заңды түрде дами түседі. Қорыта айтқанда, үш тұғырлы тіл – бүгінгі ақпарат кеңістігінің болмысы. Орыс тілі мен ағылшын тілі әлем сөйлейтін алты ресми тілдің қатарында екенін, ал БҰҰ-ның 70 жылдық мерейлі мәжілісінде Елбасының әлемдік мінберде мемлекеттік тілде алғаш баяндама жасауы көптілділік үдерісінің жандануы деп білген жөн. Еліміздегі «үш тұғырлы тіл» саясатының стратегиялық астарын дұрыс түсіну әрқайсымыздың азаматтық парызымыз деп санаймын. Атабабаларымыздың «Жеті түрлі Бір сөзбен айтқанда, тіл – әр тұлғаның мәдени трансформа- циялану алаңы. Сондықтан көптілділік – әрбір тұлғаның әлеуметтік ортада өзін-өзі көрсету, өз әлемі мен орнын табу кеңістігі. Ал көптілділік жүйе – адамның екіден көп тілдерде түсінісу қабілеті мен қарымы әрі ішкі рухани интенциялық әлеуеті. Ең бастысы басқа тілдерді білу адам мен адамды, ұлт пен ұлтты, халық пен халықты жақындастыра түседі. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2.Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты.Қазақстан Республикасының През иденті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 3.Ақиқат. 2011 жыл, №5. «Қазақ тілін білу әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі. 4.Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж. 5.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008 ж. 6.«Қазақ тілінің әдістемесі» республикалық журнал. 2015жыл. ҮШТІЛДІ БІЛІМ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Мусирова Гульзат

Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы. Ж. Қалдығараев атындағы орта мектебінің ағылшын тілі пәні мұғалімі

Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың салиқалы саясатының арқасында еліміз береке мен бірліктің, ынтымақ пен достықтың, татулықтың өлкесі болып, көпұлтты мемлекетке айналып отыр. Осы орайда елбасымыз Н.Ә.Назарбаев атап өткендей: 163

«Біз - көпұлтты қоғамбыз. Қазақстанда тұратын барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз» [1, 24], -деген еді. Елбасымыз Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессия отырысында Қазақстан аймағында тұрып жатқан халықтардың басын қосатын тіл қазақ тілі болуы керек деп анық атап айтты: «Қазақстанды, қазақты достықтың киелі шаңырағына теңесек, түрлі этностар оның алтын арайлы шуақтары іспетті. Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол – біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз». [2, 7]. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. [3, 41]. Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» [3, 49]. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі 164

таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050 » стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей [3,3], жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге – жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер–болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,-деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім жатыр.[3,57]. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін әлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кәсіптіктехникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» [3,51]. Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Мақсаты: Ол - Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде үш тілде білім меңгерген, көптілді коммуникативтік құзырлылықтары қалыптасқан, көп мәдениетті, рухани-адамгершілік қасиеттері дамыған,бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеу. Міндеттері:қазақ тіліне деген сүйіспеншілігі жоғары, өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстары мол, өз тағдырын ел тағдырымен мәңгілікке байланыстыратын ; -дүниежүзі халықтарының мәдени құндылықтарын сыйлайтын ұрпақ тәрбиелеу. Көптілді білім беруде оқу-тәрбие үрдісінен күтілетін нәтижелер:- Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті орта білім стандарттары талаптары деңгейінде қалыптасқан білімдерін ана тілі, мемлекеттік тіл, орыс тілінде еркін білдіретін мектеп бітірушісі; - бітірушінің көптілді коммуникативтік және ақпараттық құзыреттілігі; 165

- көп мәдениетті, рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің жоғары деңгейі; - ұлттық және жалпықазақстандық, құндылықтарды қастерлейтін, тілдерді меңгеруге тұрақты қызығу танытатын, отансүйгіштік және азаматтық санасезімдері дамыған тұлға; - бітірушілер еңбек нарығында, өмірлік қызметте тілдік кедергілерге ұшырамайды. «Тілі бірдің-тілегі бір», «Тіл тағдыры-ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі- тіл бірлігіне қол жеткізу жолында қызмет ету парыз. Қазіргі жаңа үлгідегі мектептердің мақсаты екі және одан да көп тілде білім беру.Мемлекетіміздің мектеп реформасында қаралған үш тілде оқытуқазіргі заман қажеттілігі. Осы мақсатта қазақ,орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дәрежеде жүзеге асырылады.Тіл дамуының негізгі факторы ретінде адам қарастырылады, өйткені тіл - адамның жасаған өнімі мен туындысы. Қазіргі кезде тіл тек қана қатынас және таным құралы ретінде емес, сол сияқты ұлттың рухани мәдениеті ретінде де бірнеше бағыттарда қарқынды түрде зерттелуде. Кез келген тілдің қызметін зерттеу қазіргі тіл білімінде жаңа бағыттармен пайда болған соңғы әдіс-тәсілдерді қолдануға мүмкіндік туғызады. Н.Ә. Назарбаев: «Теңдестірілген тіл саясаты, Қазақстан халқының лингвистикалық байлығын молайту біздің бірлігіміз бен прогрестің негізі болып табылады деп атап к Тіл белгілі бір жүйе жиынтығын құрайтыны сөзсіз. Тіл жүйесі туралы ілім неміс ғалымы В.фон Гумбольдтың есімімен тығыз байланысты. В. фон Гумбольдтың бұл идеясын әрі қарай дамытушы швейцар ғалымы Фердинанд де Соссюр болды. Фердинанд де Соссюр тілдің жүйелілігі туралы: «Тілдің барлық элементі – біртұтас болып келетін жүйе, ал жеке элементтердің мағынасы басқа элементтері болғандығы үшін ғана байқалады»–деп қорытынды жасайды [4, 147]. Көптілділік – жеке адам немесе адам-топ қатынасында бірнеше тілдің кезек қолданылуы. Көптілділік,мультилингвизм, полилингвизм -нақтылы коммуникативтік жағдайдың әсер етуімен белгілі бір әлеуметтік ортада, мемлекетте бірден үш, одан да көп тілде сөйлей білушілік. Мұның өзі жеке адамның (индивидуумның) Көптілділігі және ұлт пен ұлыстың көптілдігі болып бөлінеді.Көптілдіктің үш тілді меңгеру дәрежесі сол адамның немесе бүтіндей халықтың өмір сүрген тілдік ортасы, әлеуметтік, экономикалық, мәдени өмірі, тұрмыс –тіршілігі секілді көптеген факторларға байланысты. Көптілді білу- өмір талабы. Дүние жүзі халықтарының өзара түсінісу тіліағылшын тілі. Бала жас кезінде тілді қиналмай еркін меңгереді. «Ұстазы пейілді болса, шәкірті зейінді болады» деген ниетпен көптілді білуге ұмтылу – жас ұрпаққа жүктелген абыройлы міндет. Елбасының жолдауында айтылғандай, шәкірттеріміз әлемдік білім кеңістігіне ену үшін білім беру жүйесі халықаралық деңгейге көтерілуі керек. 166

Осы мәселе бойынша 12 жылдық білім беру үлгісі эксперимент сынақтан өту үстінде. Көптілді білім берудің проблемасы туралы зерттеу барысында отандық және шетелдік әдебиеттер мен мәліметтерге сүйенсек,әр мемлекеттің көп тілді білім беру жүйесінде өзіне тән бір ерекшелігі бар екені мәлім болды. Бірақ барлық жағдайларда ең маңыздысы-адам факторы,яғни көптілді білім беру барысында жеке адамның ұлтына, мәдениетіне, т.б. құндылықтарына мән берілуде. Мысалы, Орта Азия елдеріндегі көп тілді білім беру мәселесімен айналысатын CIMERA халықаралық ұйымының зерттеулеріне назар аударсақ бұл өңірлерде әсіресе,екі тілдік басым,яғни кезінде Кеңес Үкіметі орныққан бұл елдерде орыс тілінің ықпалы басым, тіпті кейбір жағдайларда аталған елдерде орыс тілінің үстемдігін байқап тұрамыз. Егер Қазақстан Республикасы білім беру жүйесін алып қарайтын болсақ,осы уақытқа дейін жоғары оқу орындарында үш тіл оқытылып келді, мысалы: орыс тілі, қазақ тілі және бір шет тілі (ағылшын ,неміс, француз және араб).Егер де білім алушы осы үш тілді жетік меңгеріп шықса және осы тілдерде еркін сөйлеу мүмкіндігіне ие болса, онда сол білім алушы көп тілді білуші болып саналады. Қазақстан Республикасындағы жалпы білім беретін мектептерде білім беру мазмұны мен құрылымының халықаралық стандарт деңгейіне жету үшін өзге елдердегі тілдерді оқытудағы жетістіктерін талдау қажет етіледі. Көптілді білім берудің моделі тұжырымдамасын құрастырып, жалпы орта білім берудің мазмұнында қолдану қажеттілігі туындады. Ағылшын тілі сабақтарында көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Белгілі бір тақырыптарды оқытуда біріккен сабақтарда интеграция арқылы жүзеге асады. Интеграция дегеніміз – пәндердің өзара байланысын жоғары деңгейде нақтылы түрде іске асыру. Интеграция тұтастықты қалыптастырып, білімді жүйелеу мен жинақтауда әр түрлі ғылымдарды біріктіреді, бір сабаққа бірнеше оқу пәндері мақсатының бірігуіне мүмкіндік береді. Оқушылардың үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді шешу көзделеді: студенттердің үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану; заманауи интерактивтік және инновациялық технологияларды қолдану; үш тілде де қарым – қатынас жасауға, сөйлеуге үйрету; әр оқушының тілдік қабілетін толық ашу; сөздік қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу; танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Қазіргі тиімділігі жоғары оқыту технологияларының жалпыға танылған түрлері: модкльдік оқыту, проблемалық оқыту, жеделдетіп оқыту, даралап оқыту, ақпараттық оқыту, деңгейлеп оқыту, жобадай оқыту технологиясы, сатылай кешенді талдау, ойындық технология, коммуникативтік технология, т.б. Ағылшын тілін оқып – үйренемін деушілердің саны күннен – күнге көбейюде. Осы орайда, шет тілінің еліміздің оқу жүйесінде айрықша мәртебеге 167

ие болатыны айқындалғандай. Бұл сайып келгенде, шет тілін, соның ішінде ағылшын тілін мектеп қабырғасынан бастап жоғары оқу орындарында оқыту әдістемесінің жаңашыл бетбұрыстарды қажет ікендігін тудырады. Қазіргі уақытта, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашылатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Біздің мектебімізде ағылшын тілі 2004-2005 оқу жылдары 2 сыныптардан ,ал биылғы оқу жылынан бастап шағын орталықтан және даярлық сыныптарынан бастап оқытылуда. Мектебімізде оқушылардың пәнге қызығушылығын және танымдық белсенділіктерін арттыру мақсатында пән апталықтары, олимпиадалар, сыныптан тыс шаралар жүйелі түрде өткізіледі. Оқушыларымыздың пәнге қызығушылықтары өте жоғары. 5-11 сынып оқушыларының 30 % жуығы ауданымызда «Тілдік » курстарға («Best», тағы басқа ) қатысып ,өз білімдерін шыңдап, тереңдетіп отырады. Сонымен қоса аудан көлемінде жыл сайын мектеп арасында (ауданық білім бөлімі) ұйымдастыруымен өтетін пәндік олимпиадаларға, сайыстарға ( «Полиглот, Тіл білгірлері») жобаларға қатысып жүлделі орындарға, сертификаттарға ие болуда. Сонымен қоса пән мұғалімдері аудандық, облыстық семинарларда («Ағылшын сабақтарында АКТ-ны қолдану, ҰБТ –ға дайындық ») ашық сабақтар беріп , өз іс-тәжірибелерімен бөліседі.. Ағылшын тілі бірлестігі мұғалімдері аудан, облыс көлемінде өтетін шараларға белсене қатысады. Үштілділікті жүзеге асыру мақсатында жоспарлы түрде жұмыстар атқаруда. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 2.Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 3.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 4.Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі-Алматы. «Сөздік-Словарь» 2005. 168

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ-ЖАСТАРДЫҢ БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУ КЕПІЛІ Исмурзина Гүлнар Базарбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық дамуды әдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің бас маманы

Кариева Мөлдір Сәтбайқызы

Атырау облысы Исатай ауданы, Аққыстау орта мектебінің психологі

«Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» Президент Н.Ә.Назарбаев Тілдерді дамыту–еліміздегі мемлекеттік саясаттың аса маңызды бағыттарының бірі. Елбасының Қазақстан халқына 2007 жылғы Жолдауында үш тілдің орны мен мәртебесі анық көрсетіліп, атқарар қызметі айқын бөлінген: «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуы тиіс.Бұлар: қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Белгілі ғалым Н.Уәлиұлы:«...Ең алдымен, мемлекеттік тілдің үш тағаны (басқару, ақпарат, ғылым-білім саласындағы қызметі) түгелденуге тиіс. Үштұғырлы тіл формуласында ең бірінші осы мәселе шешімін табуы қажет және мемлекеттік тіл жоғары деңгейде болғаны абзал. Өйткені қазақ тілі мемлекет құрушы этностың тілі, мемлекеттің бірден-бір тірегі деп күллі Қазақстан жұртшылығы мойындағандықтан, Ата Заңымызда конституциялық мәртебе алды. Сондықтан оның тағдыры жөнінде жауапкершілікті, әлемдік қауымдастық тың алдында, ең алдымен мемлекет өз мойнына алуы тиіс», - деп атап көрсетеді. Иә, қазақ тілі қазақ халқының жаны, бойдағы қаны десек те артық айтқандық емес. Туған тіліңді білуге тиісті емессің, міндеттісің дер едік. Ал өзге ұлт өкілдерінің алдында, басқа мемлекеттің алдында өз мәртебеңді, еліңнің дәрежесін асқақтатып көрсетіп, оларды мойындату үшін, өз тіліңе құрметіңді көрсете тұрып, өзге тілдің қаншасын білетініңді көрсете алсаң еркің білсін. Десек те, Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»- деп ескерткені көңілге қуат береді. Әлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған, ғылым мен білімнің ауқымы кеңейген заманда тілді үйренудің артықтығы жоқ. Бірақ, әр қазақ өз ұрпағын уызына жарытып, ұлттық тәрбиені бойына сіңіртіп, ана тілімен еркін сусындатып барып, көп тілді меңгеруге ықпал етсе құп болар еді. Әр қазақ ұрпағының бойында ұлттық рух, ұлттық намыс, өз Отанына, өз тіліне деген сүйіспеншілік болса, қазіргі ұстанып отырған үштұғырлы тіл саясаты оң нәтиже береді деген тойдамыз. 169

Біз әлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айналумыз керек.Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін,өзге тіл тірлік үшін керек екенін ұмытпайық. Сондықтан «Ана тілің ‫ ــ‬арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді қүрметте» деп, ақын Қадыр Мырза-Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді қүрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық. Бүгінгі таңда ҚР болашақ азаматын қалыптастыру, оның тез өзгеріп отыратын әлемде табысты білім алуға, білікті маман болуға деген сұранысын сай тұлға қалыптастыру, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу және оқыту басты мақсат болып отыр. Халқымызда «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген аталы сөзі бар. Міне, көп тіл білуді, оның болашаққа жол ашар мүмкіндігін сан ғасыр бұрын ата-бабаларымыз да білген. Тарихқа көз жүгіртсек ұлы ғалым, данышпан Әбу Насыр Әл-Фараби бабамыз өз өмірінде 70 ке жуық ұлттың тілін жеттік білгендіктен, артына мәңгі өшпес мол рухани құнды мұра қалтырып кеткендігін білеміз. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері, бәсекеге қабілетті болуы қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына берілген мүмкіндік.Үш тілде оқыту–заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Бүгінгі күн талабына лайық көптілді меңгерген жастар өзгермелі кезеңде еркін әрекеттер жасауға бейім болады және еңбек нарығында да жоғары бағаланып, сұранысқа ие болады, өз мамандығына байланысты терең біле түсуге жол ашылады, алыс және жақын шетелдерде бола қалса тілдік көмекті керек етпейді. Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасында Қазақстан халықтарының тілдерін дамытудың стратегиясы көрсетілген және ол мынадай негізгі төрт мақсатқа негізделеді: Бірінші мақсат: мемлекеттік тіл – ұлт бірлігінің басты факторы. Екінші мақсат: мемлекеттік тілді кеңінен қолдануды көпшілікке тарату. Үшінші мақсат: дамыған тіл мәдениеті — зиялы ұлттың күшқуаты. Төртінші мақсат: Қазақстан халқының лингвистикалық капиталын дамыту. Қазақстан халқының лингвистикалық капиталын дамыту мақсатымемлекеттік тілге қоса еліміздегі басқа да тілдерді оқып-үйренуді міндеттейді. Бүгінгі таңда техникалық және кәсіптік білім беру орындарында шет тілін кәсіби деңгейде оқыту басты орында тұр. Әрбір студент өз мамандығына 170

байланысты шет тілін жетік меңгеріп, одан әрі қарай дамыта алса нұр үстіне нұр. Бүгінгі таңда нарық сұранысына орай мамандардың шет мемлекеттерге шығып, мол тәжірибе жинақтауға мүмкіндіктері зор. Студенттерге ағылшын тілін кәсіби деңгейде үйретудегі заманауи, озық технологиялар үлгісімен үйретуді қолға алса нәтижелі болмақ. Білікті оқытушылар шетелдік ғалымдармен тәжірибе алмаса отырып, студенттердің болашағы үшін қызмет етіп және жастардың қажетті білім алуына, тәжірибе жинақтауына жағдай жасаса мемелекет көздеген нәтижеге қол жетеді деген ойдамыз. Өйткені, әр оқытушы студенттерге тек шет тілін жетік меңгертіп қана қоймай, жан-жақты болуға тәрбиелейді. Соның ішінде ағылшын тілінің қыр-сырын ашып, кәсіби деңгейдегі қарым-қатынастың маңыздылығын үйрету-өмір талабы. Мәдениетті, жан-жақты, ұлтжанды, рухани дүниесі бай жастар тәрбиелеп шығару кәсіптік білім беретін оқу орындарындарының басты мақсаты. Жаһандану талабы болашақ мамандарды елімізді барлық елдерімен бәсекелесе дамуға қабілетті болуға үндейді. Тілдің қажетілігіне сұраныс артқан сайын осы оны қамтамасыз ету үшін арнайы шаралар, мемлекеттік жобалар жиі ұйымдастырылып, қолға алынуда. Бәсекелестік заңы – тек мықтыларға қана жол ашық. Ал бәсекеге шыдай алмайтындар ығыса беретіні өмір талабы. Қазіргі заман ашықтық пен жан-жақтылықты талап етеді. А.П.Чеховтың «Шет тілін білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді» деген қанатты сөзі, бір тілмен шектелген адам өзін еркін, бостандықта жүргенін сезіне алмайтынын нұсқап отыр.Ендеше,«Үштұғырлы тілді» меңгеру– еркіндіктің, бостандықтың, бүкіл әлем бойынша жүріп-тұрудың кепілі. Болашақбүгінгі жастардың қолында. «Білекке сенген заманда, Ешкімге есе бермедік. Білімге сенген заманда, Қапы қалып жүрмелік» /Абылай хан/. «Тілі бірдің-тілегі бір»,«Тіл тағдыры-ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі–тіл бірлігіне қол жеткізуде.Жастардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін, өзге тілдерді оқып білуге деген қызығулары мен ұмтылыстарын арттыра отырып, оларды Отанға қалтқысыз қызмет жасайтын, өз ертеңін «Мәңгілік ел» мүддесімен байланыстыратын ұрпақ болып қалыптасуына үлес қосу баршаның міндеті. Алда тұрған мақсатқа жету үшін талаптану да, тырысу да өз қолымызда. Көп болып қолға алынған іс әрқашан да өз нәтижесін береді. Игілікті істің ертекеші жоқ екенін ұмытпай, алдымен ана тіліміздің мәртебесін көтере жүріп, өзге тілді меңгеруге бағыт алсақ ертеңгі болашағымыз айқын бола түспек. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // Ана тілі. – 2007. – №7 (896). 2.ҚР2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді қолдану мен дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы; 3.Солташұлы Ы. Заман Талабы ‫ ــ‬көптілді болу. Ақиқат. 26 қараша- 2012 ж.№ 11. 4.Интернет ресурстары. 171

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ САЯСАТЫ - ЕЛ ЖАСТАРЫНЫҢ БОЛАШАҚҚА БАСТАР ЖОЛЫ Нурбергенова Индира Татарбекқызы

Жаңаөзен қызмет көрсету және қызмет көрсету жаңа технологиялар колледжінің оқытушысы, Жаңаөзен қаласы

Тәуелсiздiк алғаннан бергi уақытта елiмiзде тiл саясаты мемлекет басшысы Н.Назарбаевтың тiкелей басшылығымен салиқалы да сындарлы түрде жүзеге асырылуда. Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына Жолдауларында тiл саясатына, оның iшiнде қоғамдағы мемлекеттiк тiлдiң мәртебесiн көтеру мәселесiне тоқталмай өткен емес. Ол «Жаңа әлемдегi жаңа Қазақстан» атты Қазақстан халқына Жолдауында «Қазақстан халқы бүкiл әлемде үш тiлдi пайдаланатын жоғары бiлiмдi ел ретiнде танылуға тиiс. Бұлар: қазақ тiлiмемлекеттiк тiл, орыс тiлi-ұлт аралық қатынас тiлi және ағылшын тiлi- жаһандық экономикаға ойдағыдай кiрiгу тiлi» - деген болатын. Үштұғырлы тiл–дамыған мемлекет құрудың алғышарттарының бiрi, ол өмiрлiк қажеттiлiктен туындаған игiлiктi идея екенi белгiлi. «Тiлдердiң үштұғырлығы», дәлiрек айтқанда, үш тiлдi, қазақ, орыс және ағылшын тiлдерiн Қазақстан азаматтарының бiрдей меңгеруiн меңзегенiмен, бұның түпкi негiзi, көздеген мақсаты – мемлекеттiк қазақ тiлiнiң халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тiлдерiмен тең қолданылатын биiкке жеткiзу, қазақ тiлiн әлемдiк тiлдер қатарына қосу үшiн нақты ұмтылыс жасау. Қандай мемлекет болмасын, оның ең әуелi мән берiп, ұлықтайтын тiлi, әрине мемлекеттiк тiл. Қазiргi жастар елiмiздiң болашағы қазақ ұлтымен, оның мемлекеттiк тiлiмен тiкелей байланысты екенiн жақсы түсiнедi және сонымен қатар әлемдiк үдерiстiң талабына сай көп тiлдi меңгерудiң де өмiр талабы екенiн жақсы бiледi. «Үш тұғырлы тіл» мәселесін халық дұрыс түсінбей отыр. Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл, негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс не ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады.Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады. [1] Әрине, дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр.Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген 172

нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет.Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады. [2] Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды барлық салаларында жүзеге аса береді.. Сонымен, қазақ тілі–дәстүрлі,тұрақты,қатаң тілдік нормасы бар,стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді. [3] Үш тұғырлы тiл – дамыған мемлекет құрудың алғышарттарының бiрi, ол өмiрлiк қажеттiлiктен туындаған игiлiктi идея екенi белгiлi.«Тiлдердiң үштұғырлығы», дәлiрек айтқанда, үш тiлдi:қазақ,орыс және ағылшын тiлдерiн Қазақстан азаматтарының бiрдей меңгеруiн меңзегенiмен, бұның түпкi негiзi, көздеген мақсаты – мемлекеттiк қазақ тiлiнiң халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тiлдерiмен тең қолданылатын биiкке жеткiзу, қазақ тiлiн әлемдiк тiлдер қатарына қосу үшiн нақты ұмтылыс жасау. Қандай мемлекет болмасын, оның ең әуелi мән берiп, ұлықтайтын тiлi, әрине мемлекеттiк тiл. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе: «Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту.Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет.Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс. Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Кез келген тіл өзге тілмен қарым-қатынасқа түскенде ғана өсіп, өркен жаятынын әрдайым есте сақтаған жөн. Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, 173

әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс. Үкімет мұны реттегені жөн» - мемлекетіміздің мемлекеттік тілі болып отырған қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді ең бірінші орынға қойып дамыта беретінін, оның болашағы үшін алаңдамау керек екенін баса айтады. Президентіміздің бұл айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл – қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деген ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасын көпшілік ұғына алмауда. [4] Үш тілді меңгеру – жарқын болашақтың кепілі. Қай кезеңде болмасын, көп тілді меңгерген халықтар мен ұлттар алдыңғы қатарлы елдің қатарына кіріп, өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырғаны тарихтан белгілі. Қазіргі таңда әлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, әсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамып, өркениеттен кенже қалмау үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек», – деген болатын 2012 жылы 14 желтоқсандағы Жолдауында. Үш тұғырлы тіл саясатын дұрыс түсінбей, тек қана қазақ тілін қолданайық деп даурыға берудің қажеті жоқ. Одан да біз мемлекеттік тілді дамытып, орыс тілі мен ағылшын тілін қажетіне қарай үйренеміз керек. Бүгінде ағылшын тілі бастауыш сыныптардан бастап оқытыла бастады. Бұл, өте дұрыс нәрсе. Себебі, бала жастайынан тілді базалық деңгейде білсе, болашақта кәсіби деңгейде үйреніп алуына мүмкіндік туады. Қазақ мектебінде оқыған жас қалада тұрғаннан кейін орыс тілін де білетіні айдан анық. Сонымен қатар, ағылшын тілі тереңдетіліп оқытылғаны құптарлық дүние.Қазіргі кезде мектеп бағдарламасынан ағылшын тілін еркін меңгерген көптеген бітірушілер шет елдерде білімін дамытып, тәжірибесін молайтуда. «Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі – еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан әрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек»,– деген болатын. Мейлінше, көп тілді меңгеру қажет, дегенмен өз ана тілімізді ешқашан ұмытпағанымыз жөн. 174

Бүгінде егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болып әлемге жар салып жатқан дүбірлі кезеңде қазақ ұлтының жанына сүйеу, рухына тіреу болатын басты мәселенің бірі осы–тіл.Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Қазіргі кезде қазақ тілін дамыту, оқытудың деңгейін арттыру мәселесі көтеріліп, осы орайда түрлі шара атқарылып жатқаны баршамызға аян. Қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту, оның мүмкіншіліктерін барынша пайдалану – еліміздің әрбір азаматының абыройлы міндеті. Адамзат мәдениетінің негізі – тілде. Кез келген ұлттың басты ерекшелігі – оның ана тілінде. Ұлттың жаны мен жүрегі ары мен ұяты, қазына-байлығы мен атақ абыройы тілге байланысты. Жер бетіндегі сан мыңдаған ұлттардың ішінде тек қазақ халқы өз тілін ана тілі деп ардақ тұтып, қастерлейді. Қазақ үшін тілден құдіретті ештеңе болмаған. Тіл адам баласының басты қазынасы болғандықтан – тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылымы мен әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғамқұрылыстары мен салт-санасынынң, жауынгерлік дәстүрінің – мұрасының қай дәрежеде екенін танытатын дәлелді көрсеткіші. Әр халықтың ғұмыры – оның тілінде. Әрбір тіл өзінің халқы үшін «Ұлы» деп қырғыздың атақты жазушысы Шыңғыс Айтматов айтқандай,тіл–ұлттың тірегі. Ол жан-дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң. Тіл жоғалса, ұлт та жоғалатыны белгілі. Барлық қазақстандықты біріктіретін – қазақ тілі сондықтан, егемен елімізді сақтап қалу үшін ұлттық құндылықтар мен мемлекеттік тілге ерекше ықылас қажет. [5] «Ұлым тіліңді жаман сөзден, көзіңді жамандық бағудан сақта. Ұлым, сөзіңді жүрегіңмен тербеп, содан соң айт, бұлай етсең баршаға сүйкімді боларсың. Ұлым, біреуден жаман сөз естісең, оны жүрегіңнің жеті қарыс түкпіріне тұт, оған жаман болар, саған жақсылыққа қайтар», - деп дана Хикар ұрпағына осы бір даналық сөзді жадымызда мәңгі ұстап өзге тілдерді еркін меңгере отырып, өз ана тілімізді сақтап, айтар сөзімізді өз орнымен пайдалана білейік, ағайын! Қорыта айтқанда, «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда–қапы қалып жүрмейік»- деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық! Бiлiм мен ғылымның, экономиканың, бизнестiң, саясаттың, жалпы бәсекелестiктiң қарыштап дамып отырған бүгiнгiдей жақандану кезеңiнде Елбасы көрегендiк танытып, алдымызға үш тiлдi бiлу қажеттiгiн қойып отыр. Әсiресе, өскелең ұрпақтың жастар алдында бiрнеше тiл бiлу мiндетi тұр. Олай болса, бүгiнгi Қазақстан азаматтарының парызы- «өзге тiлдiң бәрiн меңгерiп, мемлекеттiк тiлдi құрметтеу» деп бiлемiн! Пайдаланған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә.«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 175

2. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», « Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3.Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 4. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы – 2002 ж. 5.Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012 6. Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005 ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ АРҚЫЛЫ ҚҰЗІРЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ Сапарғалиева Рай Есенқызы Атырау мұнай және газ технологиялық колледжінің оқытушысы

Бізге қажетті – жаны да, қаны да қазақы, халықтың тілі мен дінін, тарихы мен салт-дәстүрін бойына сіңірген , тұған жерін түлетуді, егемен елінің еңсесін көтеруді азаматтық парызым деп ұғатын ұрпақ тәрбиелеу Н.Ә. Назарбаев Елбасымыздың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Халқына Жолдауында:“Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар - қазақ тілі мемлекеттік тіл, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінде айтқандай, әлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор. Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» Президент Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған «Қазақстан халқының әлауқатын арттыру — мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауында Үкіметтің алдына «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды. Қазіргі таңда әлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, әсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды.Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамып, өркениеттен кенже қалмау үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазір біз 176

балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек», – деген болатын жолдауында. Бүгінде егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болып әлемге жар салып жатқан дүбірлі кезеңде қазақ ұлтының жанына сүйеу, рухына тіреу болатын басты мәселенің бірі осы–тіл. Мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болған қазақ тілі – ұлттық руханиятымыздың өзегі. Қазіргі кезде қазақ тілін дамыту, оқытудың деңгейін арттыру мәселесі көтеріліп, осы орайда түрлі шара атқарылып жатқаны баршамызға аян. Қазақ тілінің қолдану аясын кеңейту, оның мүмкіншіліктерін барынша пайдалану – еліміздің әрбір азаматының абыройлы міндеті. Адамзат мәдениетінің негізі–тілде. Кез келген ұлттың басты ерекшелігі – оның ана тілінде. Ұлттың жаны мен жүрегі ары мен ұяты, қазына-байлығы мен атақ абыройы тілге байланысты. Тіл – қазақтың жан дүниесі, рухани негізі, ел еркіндігі мен ұлтты танытатын басты белгі. Ана тілі – әр адамға ананың ақ сүтімен бойға жетіп, ананың әлдиімен, бесік жырымен құлаққа сіңіп, атаданбалаға жетіп отыратын ұлы күш. Ана тілі–ұрпақ тәрбиесінің пәрменді құралы, рухани байлықтың баға жетпес байлығы, қуатты қайнар бұлағы. Ана тілі – халықтың өткен ұрпағы, қазірге және келешек ұрпағы арасындағы тарихи жалғастықты жүзеге асыратын бірден-бір сенімді құрал.Тіліміз арқылы халқымыздың жан дүниесін танып білеміз,себебі, халықтың рухани байлығының сарқылмас бұлағы сонда жатыр. Туған жеріміз бен ел-жұртымызды да сол арқылы айтып жеткіземіз. «Қазақстанның болашағы–қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез-келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады. Бұл ретте байтақ мекенде баршамызды біріктіре түсетін ортақ құндылықтар бар. Ол – біздің талайлы тағдырымызды тұтастыратын шежірелі тарихымыз. Ол – біздің байтақ мәдени мұрамыз бен қазығы берік мемлекеттік тіліміз» Үштілді оқыту–заман талабы. Үштілділік–бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Осы орайда құрылған «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының» басты мақсаты: 1.Қазақ тілінің мәртебесін көтеру; 2.Мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу; 3. Ағылшын тілін меңгерту; 4. Орыс тілін жетік білу; 5. Әр ұлттың тілдерін дамыту, оларды сақтап қалуға мүмкіндік жасау; Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Қазақстан -2050» стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тәрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін 177

міндет ауыр» -делінгендей, жастарды сауаттылыққа баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. Мен сөзімді, әсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Тіл мерекесіне Көркем сұлу, ізетті «қазақ тілім», Бір өзіңнен тараған өнер-білім Құтты болсын келген міне,тіл мейрамы, Жарқын болсын әрқашан келер күнің Сені меннен ешбір күш айырмасын Қанаттарын жастардың қайырмасын Ана тілі тұрғанда сондай ғажап Басқа тілге балалар бой ұрмасын Ана тілмен шықсын тек жастар үні Келешекке сол болсын бастар тілі Алдымен өз тілінде таза сөйлеп, Содан кейін үйренсін басқа тілді Тіл мерекесін білсінші өскелең ұрпақ Оған үлес қоссыншы әр-бір азамат Сонда ғана біздің «бай» тіліміз, Көркейеді, самғайды, біледі ұрпақ. Таза, терең,өткір, күшті кең тілді, «Ұрпақ ұқсын» дейтін жанның бірімін. Үлесімді қоссам деймін тіліме, Қалам алып, өз ойымды білдірдім. Менің жетістігімнің тағы бір айғағы «Үш тұғырлы тіл білу- заман талабы» тақырыбындағы облыстық байқауға ОДНиГ- 13 тобының студенті Жалмұқан Марта қатысып жүлделі 2- дәрежелі дипломмен марапатталды. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. Өз іс-тәжірибемізде студенттердің интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындар: «Полиглот», «Кім тапқыр?»,«Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Студенттерді ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да студенттер қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы студенттердің сабақ орындау деңгейлеріне байланысты күрделеніліп 178

отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу. Мақал-мәтелдер тақырыбы

Қазақша

Орысша

Ағылшынша

Бұл жерде студенттердің сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады. Ал осы тақырып бойынша қабілеті жоғары студенттерге шығармашылық бағыттағы тапсырма «Мақал-мәтелдердің баламасын жаз» ұсынуға болады. Бұл жерде студенттер өздері таңдаған тақырыпта үш-тілде мақал-мәтел ойлап, баламасын жазуға талаптанады. Шығармашылық бағыттағы тапсырманың бір түрі: «Тіл тағдыры ақындар жырында». Қазақша

Орысша

Ағылшын

Үндестігі

ерекшелігі

Бұл тапсырмалар студенттердің ізденушілік әрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дәлелдеу дағдыларына түрткі болды. Ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерін дамытты. Пәнаралық байланыстың негізінде студенттер әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланады. Үштілділікті әдебиет сабағында да қолдануға болады. Әдебиет пен тіл – рухани егіз пәндер болғандықтан, оларды бірлікте ала отырып жүргізген сабақтарда үштілділікті қолдану аясында студенттердің коммуникативтік қабілеттерін, зерттеушілік әрекеттерін дамытып, салыстыру, талдау, дәлелдеу сынды дағдыларын қалыптастыруға түрткі болдық. Сондай-ақ, үндестіктерін табу, салыстыру жұмыстары студенттердің қызығушылығын оятады. Бұл жерде олардың ақпараттық құзіреттіліктерін дамыту көзделді. Мәселен, әдебиет сабағы. Ауыз әдебиеті тақырыбы бойынша оқушыларға «Ұлттық салт-дәстүрлер үндестігі» тақырыбында презентация жасау. Мұнда үш халықтың салт-дәстүрлерін салыстыра отырып, үш тілде еркін презентация арқылы қорғап шығу талап етілді. Қазақ тілі Қазақстан халқының ортақ тіліне айналып қоғамдық қатынаста мемлекеттік тіл мәртебесімен өз тұғырында нық орныққан тіл болып қалыптасуы үшін атсалысу әрбір қазақстандықтың мемлекет алдындағы жауапкершілігінің басты шарты деп айтсақ, артық айтқандық емес. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқанда, Елбасымыз атап көрсеткендей: «Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдің кез кезген орайында әрі қарау, әрі қалқан, әрі байырғы, мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тіліміз» мәңгі жасасын демекпін. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ақиқат.2013 жыл,№1.«Қазақстан–2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 179

2.Ақиқат.2011жыл,№5. «Қазақ тілін білу-әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 3. Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 ж. ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ – ҚОҒАМДЫҚ БІРЛІКТІҢ КЕПІЛІ Тоқбанова Жанета Кульжановна № 21 орта мектептің тарих пәнінің мұғалімі, Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

Туған елің өз тұғырында нық бекіп тұру үшін де, қаның қазақ болып айналып, жүрегің қазақ болып соғу үшін де ана тілді жаныңа серік ету ләзім. Осы екі ұғым жаны ашитын әрбір азаматтың қос қанаты болса, рухымыз төмендеп, тауымыз шағылмасы айна қатесіз ақиқат. Елбасы Н.Ә.Назарбаев бүгінгі таңда «Тілдердің үш тұғырлылығы»” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынып отыр. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі.Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған.Тіл үйрену ұлтты сыйлау, халықты құрметтеу және өз Отаныңды сүю екені ежелден белгілі ақиқат. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деген ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасын көпшілік ұғына алмауда. «Үш тұғырлы тілдің», шын мәнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мәселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нәтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Бұл мәселеге қатысты сан түрлі пікірлер айтылуда. Қай кезде болмасын, ана тілінің орны әрқашан жоғары болып қала бермек. Жалпы осы мәселеге жан – жақты қараған жөн. Мен өз басым қазіргі уақыттағы білім саласына енгізіліп жатқан өзгерістердің кейбір жерлерімен келісе алмайтындығымды да айтқым келеді. Әсіресе қазақ тілі мен әдебиетін, тарих пен географияны қосып оқытуға үзілді - кесілді қарсымын. Бұл пәндердің әрқайсысының қарастыратын мәселелері де әр түрлі емес пе?! Сонымен қатар сапалы білім беру үшін әр сыныптағы оқушылар санын 15 тен асырмай, мектептердің материалдық базасын толықтырса құба-құп болар еді. Әсіресе мектептерді мультимедиялық

180

тақталармен толық қамтамасыз етсе, білім сапасын арттырудың кепілі болар еді деп ойлаймын. Тіл-тұтас бір халықтың тарихын, бүгіні мен болашағын мәңгілік жалғап тұратын алтын көпір, адам мен адамды, халық пен халықты түсіністікке шақыратын басты құрал. Елбасы Н.Ә.Назарбаев білім беру жүйесінің алдына қазақ, орыс және ағылшын тілдерін меңгерген, әлеуметтік тұрғыда белсенді, ұтқыр, өзгерістерден қорықпайтын, халық үмітін ақтауға даяр болашақ қазақстандықты тәрбиелеу міндетін қойды. Елбасы атап көрсеткен бұл басымдылықтар білім беру саласындағы барлық қызмет көрсетулер сапасын арттырудың негізгі бағыттарын айқындайды. Сондықтан да, үш тұғырлы тіл саясаты - елдігіміз бен бірлігіміздің тірегі екендігін ұмытпағанымыз жөн. Осыдан Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев 2025 жылға қарай қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс деген талап қойып отыр. Бұл талаптарды орындауда елімізде шаралар жасалып жатыр. Соның нəтижесінде қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Осындай шараның қолданылу барысында, біздің ойымызша, елімізде он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сенімдеміз. Қазақ тілі – тек қазақ халқының тілі емес, мемлекеттік тіл – ортақ тіліміз. Қазақстанда тұратын, оны Отаным деп қабылдайтын, өзін Қазақстанның патриоты деп есептейтін азаматтардың тілі. Əрине, Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Себебі, əрбір ұлт өз ана тілін меңгеріп, күнделікті өмірде кеңінен қолданбаса, оны жекеленген ұлт деп толық айта алмаймыз. Сондықтан да Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев бұл мəселеге ерекше назар аударады. Ол өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауында: «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін, сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне айналады. Тілге деген көзқарас, шындап келгенде, елге деген көзқарас екені даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық. Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мəніндегі мемлекеттік тіл мəртебесіне көтерілгенде, біз елімізді «Қазақ елі» деп атайтын боламыз» — деді [1]. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарымқатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге 181

мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ » – деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді [2]. Енді келесі кезекте біздің республикамызда мемлекеттік тілмен бірдей дəрежеде қолданылатын орыс тіліне тоқталамыз. Ұзақ уақыт бойы Қазақстан Ресей империясының, кейіннен КСРО-ның құрамында болды. Сол уақытта орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі болып бекітілді. Қазақстандағы орыс тілділіктің ерекшелігі осы тілде сөйлейтін адамдардың көпшілігі этникалық орыстар еместігінде болып табылады. Сонымен қатар, Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 2-бабында мемлекеттік ұйымдар мен өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен бірдей дəрежеде орыс тілі қолданылатындығы жазылған [3]. Орыс тілі жаңа Қазақстан жерінде ХХ ғасырдың басында кеңес билігі орнауымен, түрлі этникалық топтардың көшірілуімен, орыстандыру саясатының орнатылуының нəтижесінде кең таралды жəне ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Орыс тілін білу– біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Бұл жайлы қазақтың біртуар ақыны ұлы Абай да айтып өткен болатын. Ақын «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да – бəрі орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады» дейді [4]. Дəл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз. Бүгін елімізде 136 ұлт пен ұлыстың өкілдері бір тудың астында тату-тəтті ғұмыр кешіп жатыр. Қазақстанның көпұлтты халқының татулығы, ынтымақтастығы, бейбітшілігі – біздің еліміздің ең басты байлығы. Осыған байланысты Елбасымыз тіл саясаты бірде-бір тілге қысым көрсетілмей жүргізілу қажеттігін айтып өтті. Қазақстанда мемлекеттік тілдің рөлі, орыс тілінің ресми мəртебесі жəне барлық этностар мен олардың мəдениеттерінің тең жағдайда дамуы туралы мəселе шешілген. Болашақта бүкіл азаматтардың мемлекеттік тілді білуі бізді бұрынғыдан бетер теңдестіріп, бірлікті нығайта түседі. Ширек ғасырдан бері біз тіл саясатында айқын бағытпен келеміз – мемлекеттік тілді біртіндеп дамытудамыз жəне бүкіл этностар тілдерінің дамуы үшін жағдайлар жасаудамыз. Бүгінде Қазақстан тұрғындарының көпшілігі кем дегенде екі тілде сөйлейтін елдердің бірі. Мемлекеттік тілдің жоспарлы дамуы орыс тілінің дəрежесіне нұқсан келтірмеуі тиіс. Бізге мемлекеттің келешегі, болашақ дамуы үшін ең негізгі сыртқы саясаты –көршілермен тату болуымыз керек. Онсыз мемлекеттің болашағы бұлыңғыр болады”, -деді ол [5]. «Үштұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру–ғаламдық ақпараттар мен инновациялық технологиялардың ағынына кіру деген сөз. Əлемдік білім алу 182

кеңістігінде интеграциялық үрдістердің тереңдеп кең қанат жайған жағдайында ағылшын тілін оқыту өзекті болып отыр. Əлемнің ең дамыған 30 елінің қатарында болу егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңіңде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мəдени қатынастарды калыптастыруы, Қазақстан Республикасының Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, əр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы ағылшын тілінің рөлін көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер жəне интернет жүйесі арқылы тілдесу əр түрлі мамандықтағы, əр түрлі жастағы адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Осы мəселені қолданысқа алуда елімізде ағылшын тілін игеруде серпіліс жасау мақсатымен 2013 жылдың 1қыркүйегінен бастап ағылшын тілін 1-сыныптан оқыту енгізілді. Бүгінгі күні тəуелсiздiкке қол жеткізген жылдардан берi əлемдегi көптеген елдермен саясиəлеуметтiк, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңiнен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нəтижелi болуы, ел мен елдiң, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мəнi күн сайын арта түсуде. Елімізде бұл жайлы біраз қоғамдық пікірлер айтылуда. Мысалы, ағылшын тілінің мəртебесі жөнінде мынадай пікір бар: «Көптілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік» [6]. Ағылшын тілі – халықаралық тіл. Ағылшын тілі қазіргі таңда халықаралық қарым-қатынас тілі жəне дүние жүзіне кең таралған тіл болып танылады. Қазіргі кезде ағылшын тілі АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Австралия сияқты көптеген дамыған мемлекеттердің ресми тілі, БҰҰ-ның алты ресми тілінің біреуі. Дамыған отыз елдің ішіне кіру үшін бəсекеге қабілетті жан-жақты дамыған маман дайындауға көп мəн берілуде. «Ағылшын тілі бізге əлемдік аренаға шығу үшін қажет. Бүгінгі таңда əлемдегі шығарылатын оқулықтардың 85 %-ы ағылшын тілінде. Қазақстанда 3,5 мың шетелдік компаниялар жұмыс істеуде. Біз олармен қандай тілде сөйлесеміз? Үштілділік біз үшін қалыпты жағдай болуы тиіс»,-деді Елбасы Н.Ə. Назарбаев [7]. Расында да, ағылшын тілін білу жастарға əлемнің ең үздік ЖОО-да білім алуға, алдыңғы қатарлы мемлекеттерде тəжірибе жинауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, бұл əлемнің əр түкпірінде кəсіпкерлікпен айналысудың, іскерлік қарым-қатынас жасаудың маңызды талабы болып табылады. Бірнеше тілді меңгерген азаматтардың өз елінде де, шетелде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналары сөзсіз. Қазіргі уақытта қазақстандық қоғамда ағылшын тілін білу жас ұрпақтың жаңа ақпарат алуында үлкен мүмкіндіктер береді деген пікірмен де келісуге болады. Тəжірибе көрсеткендей, тіл– мəдениеттің кілті, ұлттық бірліктің жалпы механизмі, ұлттың əлеуметтік құрылым болуының басты құралы. «Тілі бірдің–тілегі бір», «тіл тағдыры – ел тағдыры» екендігін жадымызда ұстай отырып, ел бірлігінің негізі – 183

тіл бірлігіне қол жеткізу жолында қызмет ету – парыз», — дейді Д. Ғаббасова. Сондықтан да, «жас ұрпақтың қазақ тіліне деген сүйіспеншілігін, өзге тілдерді оқып-білуге деген қызығушылықтары мен ұмтылысын арттыру арқылы олардың Отанға деген махаббатын оятып, өз тағдырын ел тағдырымен мəңгілікке байланыстыратын ұрпақ болып қалыптасуына қол жеткізу басты міндетіміз болып табылады» — деп жалғастырады осы отандық ғалым [8]. Жоғарыда айтылғандырдың барлығын ескере отырып, тіл тағдыры – ел тағдыры деп айтсақ қателеспейміз. Өркениетке құлаш ұратын елдің өрісі қашанда білікті де, саналы ұрпақпен кеңеймек. Өркениеттік өрелік алға шығып, жаһанданудың лебі есіп тұрғанда көп тілді игергенге ешкімнің таласы бола қоймайтыны анық. Əлемдегі мүйізі қарағайдай елдердің санатына енуді көздеген халықтың басты мақсаты сауатты ұрпақ тəрбиелеу болып табылады. Ол дегеніміз – өз ана тілін терең меңгерген, сол тілде еркін сөйлей алатын, сонымен қатар бірнеше халықтың тілін білетін ұрпақты тəрбиелеу. Білім мен ғылымның, инновацияның, жалпы Қазақстанның дамыған жағдайында Елбасы біздің алдымызға үш тілді меңгеру қажеттігін қойды. Қазақстан азаматтарының, яғни, біздің парызымыз – «өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» дегендей, мемлекеттік тілді меңгеріп қана қоймай, шет тілдерді де білу деп ойлаймын. Сонымен, біз көрсеткендей тілдердің үштұғырлылығы – уақыт талабы. Үш тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. «Үш тұғырлы тіл» идеясы – жарқын болашақтың кепілі.Тілдердің үштұғырлылығы мəдени жобасында көрсетілгендей «қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі» [9]. Біз осы істің тек жанашыры ғана емес, орындаушылары болуымыз керек. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 2.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», «Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 3. Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. ТРЕХЪЯЗЫЧИЕ В ПРОСТРАНСТВЕ КАЗАХСТАНА Алдабергенова Разия Адылхановна «№1 жалпы білім беру орта мектебі» ММ Математика пәні мұгалімі Мұнайлы ауданы Маңғыстау облысы

В настоящее время детям Казахстана необходимо знать три языка, чтобы в будущем суметь прокормить себя и свою семью.Таким мнением поделился Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев в ходе XXIV сессии АНК «Независимость. Согласие. Нация единого будущего». 184

«Я абсолютно убежден,детей надо учить тогда, когда они дети. Трехъязычие - просто необходимость для наших детей. Они дети всей планеты: государственный язык должны знать, русский язык - наш язык общения, английский язык-мировой язык, мировой науки, инноваций, интернета», - сказал Н.Назарбаев. По словам главы государства, внедрение трехъязычия в сфере школьного образования является подготовкой казахстанских детей к будущему. «Кто знает, какой язык будет доминировать в мире? (...) На втором месте, кстати, идет китайский по количеству людей, которые применяют язык. Может быть, когда-то китайский нам придется также учить, не знаю, может быть, язык индусов, которых миллиард двести тысяч. Но сейчас для движения вперед, для образованности, для становления молодого человека, который будет способным содержать самого себя, свою семью и воспитывать детей, нужен английский язык», - добавил Президент РК. В Казахстане проводится уникальная политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами сразу трех языков: казахского, русского и английского. Эту задачу поставил Президент перед молодежью, мы стараемся воплотить ее в жизнь.В начале нынешнего года, выступая с Посланием к народу Казахстана,Президент Н.А.Назарбаев вновь нам напомнил, что для современного казахстанца владение тремя языками – обязательное условие собственного благополучия.На сегодняшний день, знание нескольких языков является необходимым навыком и требованием современности. Такой феномен объясняется усилением глобализации, развитием международных отношений.В Республике Казахстан при приеме на работу, одним из главных требований, выдвигаемых к кандидатам является знание нескольких языков. Приоритет, конечно же, отдается казахскому языку, как государственному языку,русскому языку, как языку межнационального общения и английскому языку,как международному языку. Хороший специалист,помимо специальных знаний, должен владеть тремя вышеперечисленными языками, поскольку от этого будет зависеть его карьерный рост и положение среди коллег. Говоря о развитии трехъязычия в Казахстане следует отметить, что поставленная цель, имеет не только культурный и образовательный характер, но и политический. В мире, практически, не осталось тех стран, где проживают представители только одного этноса. Усиление глобализации и возможность свободного и относительно беспрепятственного передвижения стимулирует рост миграции населения из одной страны в другую. Республика Казахстан, являясь многонациональной страной, где проживают представители более 130 наций, народностей и этнических групп уделяет вопросу о развитии языков особое внимание. Только в той стране, где каждый гражданин чувствует себя неотъемлемой частью народа, личностью, обладающей равными правами и 185

возможностями наравне с титульной нацией, никогда не будет межэтнического разногласия и войн, на почве расовой или религиозной дискриминации. Для этого, необходимо создать максимально благоприятные условия для мирного сосуществования представителей различных этнических групп, составляющих единый народ. Ключевую роль в обеспечении единства народа и межэтнического согласия общества играет языковая политика, проводимая государством. Такая политика включает в себя следующие элементы: разработку ряда программ и стратегий, определяющих задачи и точный алгоритм действий по достижению поставленный целей, принятие ряда законодательных и подзаконных актов, регулирующих деятельность по реализации программ и стратегий, учреждение большого количества центров по изучению языков, введение ряда изменений и новшеств в нынешнюю образовательную модель и др. В Республике Казахстан языковая политика берет свое начало с 2007 года, когда в Послании народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» Глава государства предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Именно этот момент можно обозначить, как отправную точку новой языковой политики независимого Казахстана, которая сегодня может служить примером для других стран мира по степени популярности в обществе и уровню своей эффективности. Выделение именно казахского, русского и английского языков в качестве приоритетных объясняется следующими словами Президента: «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это:казахский язык– государственный язык, русский язык — как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику». В вышеназванном послании говорится, что необходимо чтобы политика развития трехъязычия стала неким консолидатором народа Казахстана. Для этого языковую политику надо проводить грамотно и последовательно, не ущемляя ни один язык, на котором разговаривают казахстанцы. Кроме того в Послании поставлена цель, что к 2025 году 95 % казахстанцев должны владеть казахским языком и для этого, по нашему мнению, создаются все условия. Так, обучение в учебных заведениях всех уровней страны, начиная с первого класса, ведется на русском и казахском языках, в школах, начиная с первого класса дети изучают английский язык, в учебных планах высших учебных заведений предусмотрено изучение еще, как минимум, одногоиностранного языка, например немецкого или французского. Создание «Назарбаев интеллектуальные школы» и «Назарбаев университет» дает возможность талантливой молодежи обучаться на английском языке и получать образование, соответствующие мировым стандартам. Также, в послании 186

говорится: «К русскому языку и к кириллице мы должны относиться столь же бережно, как к казахскому языку. Всем очевидно, что владение русским языком это историческое преимущество нашей нации. Нельзя игнорировать тот факт, что именно посредством русского языка уже на протяжении не одного столетия казахстанцы обретают дополнительные знания, расширяют свой кругозор и круг общения как внутри страны, так и за ее пределами. Мы должны сделать рывок в изучении английского языка. Владение этим «лингва франка» современного мира откроет для каждого гражданина нашей страны новые безграничные возможности в жизни». Поэтому, трехъязычие так важно для развития и процветания народа, а значит, оно должно поощряться на государственном уровне. Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована была Главой государства как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками. Благодаря инициативе Президента наше государство приступило к реализации концепции полиязычия в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана и усилению межэтнического согласия. Первым предметом, преподавание которого будет вестись полностью на казахском языке, станет история Казахстана. «Мы планируем, что с 2018–2019 учебного года во всех школах у нас обучение по предмету «История Казахстана» будет вестись на казахском языке, «Всемирная история» - на русском языке и отдельные дисциплины будут преподаваться на английском языке, – заявил на пресс-конференции в Службе центральных коммуникаций вице-министр образования и науки Такир Балыкбаев. – Это, естественно, такие, как информатика, химия, биология и физика». Помимо этого, планируется поэтапное увеличение объема преподавания английского языка, который и так уже изучается с первого класса. В следующем году его преподавание в начальной школе решено увеличить на один час в неделю. Все прочие языковые нововведения казахстанские власти планируют завершить к 2018–2019 гг. В этом году трехъязычье вводится и в нашей школе. В этом нововедении участвую и я. Я стараюсь в каждый мой урок принести что-то новое: новые знания, идеи, слова. На уроках математики я перевожу слова такие как: линия, фигура, функция пропорция, уравнение, неравенство и т.д. а также вместе с учениками составляем несколько словосочетаний с этими словами. Такие уроки становятся не только интересными и занимательными, но и познавательными. Сегодня государство и каждый человек понимает, насколько важно знание языков. Говорить на одном языке недостаточно, потому что мы живем в определенном геополитическом пространстве. Современный молодой человек, 187

не зная языков, будет отставать в получении той информации, которая необходима для профессионального роста. Для реализации любой задачи, нужно иметь четкую, ясную цель: «Чего мы хотим добиться?». На изучение казахского языка в школах выделяется шесть часов в неделю в течение 11 лет. Затем его продолжают изучать в колледжах и вузах. Но при этом, выходя из учебных заведений, дети не говорят на нем. Потому что учебная программа в нашем государстве больше ориентирована на грамматико-переводную методику обучения. На сегодня это большая проблема, которая не позволяет развивать четыре необходимых навыка: чтение, говорение, аудирование и письмо. Идеально, когда на всевозможные носители, телефоны можно будет загрузить хорошие учебные материалы по изучению казахского, русского и английского. Едешь в автобусе, одел наушники, и читаешь, слушаешь или изучаешь. Вот это то, что необходимо делать. Для этого нужна сильная команда неравнодушных профессионалов, преподавателей и программистов, разработчиков, которые совместно будут создавать такие вещи специально для казахстанцев. Трехъязычие–это направление,которому сейчас уделяется большое внимание, как со стороны государства, так и со стороны общества. Сегодня проблему трехъязычия, методы развития этой программы многие видят поразному.Но нужно помнить о том, что это НАША общая задача и ответственность. Потому что МЫ сегодня, строим свое завтра. Увеличение количества людей, которые говорят на трех языках возможно при научном подходе к данному вопросу, применении и внедрении инновационных методов, а также при употреблении имеющегося опыта, способствующего эффективному изучению языков. Список литературы: 1.Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам : пособие для учителей / Н.Д. Гальскова. 2-е изд., перераб. и доп. М.: АРКТИ, 2003. C. 192—194. 2.Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народуКазахстанаот27.01.2012 г. (дата обращения 27.01.2012). 3.Назарбаев Н.А. Указ Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110«О Государственной программе функционирования и развития языков на 2011—2020 годы». 4.Общеевропейские компетенции владения иностранным языком: изучение, обучение, оценка.Департамент по языковой политике. — Страсбург,2001. дата обращения 28.06.2010). 5.Пассов Е.И. Программа-концепция коммуникативного иноязычного образования / Е.И. Пассов. М.: Просвещение, 2000. С. 228—229. 6.Щукин А.Н. Методика преподавания русского языка как иностранного. М.: «Высшая школа», 2003. С. 290—292. 188

ҮШ ТІЛДІ БІЛУ- ЗАМАН ТАЛАБЫ Айтпағанбетова Гүлнұр Сексенбаевна

Ағылшын тілі пәнінің мұғалімі «№1 жалпы білім беру орта мектебі» ММ Мұнайлы ауданы, Маңғыстау облысы e-mail: gulnur.Aitpaganbetova@mail.ru

«Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын, кешегі, бүгінгі ғана емес, ертеңгі де тағдыры.» Б.Момышұлы Үштілділік–бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Елбасымыздың «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Халқына Жолдауында: “Тілдердің үштұғырлығы мәдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл әлемге халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс.Бұлар-қазақ тілі- мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінде айтқандай, әлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор.Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең қажеттілік. Қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру адамның жеке және кәсіби қызметінің қазіргі қоғамның ажырамас компоненті болып отыр. Осының өзі үлкен көлемде адамдардың практикалық және кәсіби тұрғыда көп тілді меңгеру қажеттілігін тудыруда. Ағылшын тіліне ерте жастан оқыту жақсы әрі еркін меңгеруге ғана емес, сонымен бірге адамның интеллектуалдық, тәрбиелілік және рухани потенциалын жақсартатынын бүгінгі таңда түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей, ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы және тілдік дамуын реттейді, бастауыш мектепте тәрбиенің жалпыбілімдік құндылығын көтереді, балаларды өзге ұлт мәдениетін білуге үйретеді. Сонымен қатар елбасы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» деп аталған халыққа өз Жолдауында «Тілдің үш тұғырлығы» - мәдени жобасының жүзеге асырылу кезеңдерін айқындады. Ол ағылшын тіліне деген өзінің ой пікірін төмендегі сөзімен дәлелдеп берді: «Ағылшын тілі – ХХІ ғасырдың тілі. Бұл тіл қазақты дүниеге танытатын, әлемдік деңгейге шығаратын тіл». Ағылшын тілін мектептерде жүйелі оқыту үрдісін қалыптастыру–бүгінгі күннің басты талабы.Шет тілін оқытудың тиімді де ыңғайлы жүйесі мен құрылымын қалыптастыру әрбір мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылығына байланысты.Мектептердегі ағылшын тілі пәні мұғалімдерінің мақсаты– оқушылардың сөйлеу дағдысын дамыту, қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру, ағылшын тілін меңгертіп,сөйлеуіне жағдай тудыру. Бұл орайда ағылшын тілін оқытудың озық технологиясын меңгеру–үлкен істің бастамасы деп ойлаймын. Балаларға дәріс бере отырып,біз жаңа әдіс-тәсілдерді игеріп 189

жатырмыз.Ағылшын тілін жетік меңгеруде сабақта «өзін-өзі бағалау» әдісін қолданамын. Сонымен қатар, деңгейлеп оқыту әдісін, сыни тұрғысынан ойлауды дамыту жобасын пайдаланудың көмегі көп. Бұл жоба оқушыныңөз ойын ортаға салып, сөйлеу тілін дамытуға және сөздің қорын молайтуға жетелейді. Оқушылар сабақта берілген сөздердің көмегімен өздері мәтін құрайды. Бастапқы этапта шет тілін оқытудағы бір негізгі аспект–ол ойын элементтерін тиімді пайдалану болып табылады. Ойын арқылы бала қоғамдағы тәжірибені меңгереді, сондықтан әр сабағымдақандай дидактикалық ойын қолдануға болатынын сабақтың мазмұнына, мақсатына, жас ерекшелігіне сәйкес таңдаймын. Ойын арқылы баланың өтіп жатқан тақырыпты қандай деңгейде меңгергендігі байқалады. Ойын үстінде сөйлемейтін, нашар оқитын оқушының өзін-өзі жан-жақты көрсеткісі келіп, сыныптастарымен, ұстазымен қарымқатынасын жақсартады, сөйлеу дағдысын байқатады. Ойын баланың жас ерекшелік қасиеттерінің дамуына, ішкі жан дүниесінің жаңару, пәнге деген қызығушылығының артуына жетелейді. Ойын - ағылшын тілін оқытудың басты тірегі. Ойын оқушының байқампаздығын жетілдіреді, тілді білуге деген құмарлығын арттырады. Сондықтан да ойын араласқан сабақтың жаңа түрін ойлап табу мұғалімнің шығармашылығын талап етеді. Мысалы: «Can»модальдік етістігін пайдалана отырып, «Орамал тастамақ», «Доп ойнау», «Кім шапшаң?» ойындарын ойнатуға болады. «Доп ойнау» ойыны: 1-оқушы: Can you swim? 2-оқушы: Yes, I can. 1-оқушы: Can you count? 2-оқушы: No, I can not. Мақсаты: бірінші оқушы допты екінші оқушыға лақтыру арқылы сұрақ қояды. Екінші оқушы сұраққа толық жауап беру керек. Бұл ойынды басқа тақырыптарда да пайдалануға болады. Мұндай жаттығулардан оқушы тек қана сұраққа дұрыс жауап беріп қана қоймай, өз ойын ұштастырады, ойлау қабілетін дамытады. Ойындар оқушының жеке тұлғасын қалыптастырып ынтымаққа, бірлікке баулиды. “Polyglot” ойыны Мақсаты:1. Оқушылардың қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілі пәндерінен алған білімдеріне жалпылай шолу жасау, қайталау жұмыстарын жүргізу. 2. Оқушылардың танымдық қабілетін, ой-өрісін дамыту, дүниетанымын кеңейту, сөздік қорын молайту.3. Оқушыларды ұлтаралық ынтымақтастыққа, өз елін және өз тілін қадірлеуге, өз отанын сүюге тәрбиелеу. Ағылшын тіліне деген қызығушылығын арттыру. 1st level “Presentation of the teams”, “Speak about yourselves” Жүргізуші: Dear guests, teachers and children! Welcome to our competition “Polyglot”! The pupils of 8 forms take part in this game. Greet them! I’m very glad to see you at our game! Today we’ll have an unusual lesson. 190

We`ll see who will be the winner. Let me introduce them: the first team is «Eagle», the second team is «Space». Ойынымыздың 1 бөлімінде әр топқа қазақ, орыс, ағылшын тілдері пәндерінен сұрақтар қойылады. Әрбір дұрыс жауапқа 1 балл беріледі Жүргізуші: On the 1st stage our pupils must answer the questions of the English, Kazakh and Russian languages. (жалпы екі топқа да қатысты) I топқа : 1. Name the national flower emblem of England? 2. How many parts are there in Great Britain? What are they? 3. Who is the head of Great Britain? 4. In what country was the Statue of Liberty made? 5. What is the oldest university of Great Britain? 6. How many letters are there in English alphabet? 7. Who is the first women Prime Minister in Britain? 8. “іздеу” сөзінің ағылшынша аудармасы? 9. “clean” сөзінің антонимі? 10. What is the capital of Wales? II топқа : 1. Who was the first American President? 2. Which is the most popular British sport? 3. Who was the first man on the moon? 4. What is the capital of Great Britain? 5. “қарау” сөзінің ағылшынша аудармасы? 6. “good” сөзінің антонимі? 7. How many letters are there in Russian alphabet? 8. What is the official language of the USA? 9. In which month is Thanksgiving Day celebrated? 10. Who played the part of Rambo? (S. Stallone) Жүргізуші:Ойынымыздың 2-бөлімінде оқушыларға жұмбақтар жасырылады, жауабын үш тілде айту керек. Бірінші қол көтерген оқушы жауап береді. Әр дұрыс жауапқа 1 ұпай. In the 2nd stage our pupils should find the missed words in the riddles and have to translate them into Kazakh and Russian. For each right answer they’ll receive of 1 point. 1. Тақия толған сөк, Таң атқанда жоқ. (жұлдыздар, звезды, stars) 2. Айдалада ақ отау Аузы, мұрны жоқ отау. (жұмыртқа, яйцо, an egg) 3.Тұрады ылғи сөреде, Іші толы өнеге. (кітап, книга, а book) 4. Везёт, а не лошадь, Летит, а не птица, Жужжит, а не пчела. (самолёт, ұшақ, a plane) 191

5.Упадет – поскачет, Ударишь – не плачет. (мяч, доп, а ball) 6.A little old woman has twelve children. (а year, жыл, год) 7.I have a round face and two large eyes, That can see in the dark; they call me wise. (an owl, үкі, сова) 8.What has four legs, but can’t walk? (a chair, орындық, стул) 9. The teacher writes on me with chalk. My face is black. I can not talk. (blackboard,тақта, доска) On the 3rd stage our participants must fill in the missing word in proverbs. Say it in Kazakh,Russian, and English. 1. Батыр туса ел ырысы, ___ жауса, жер ырысы. (жаңбыр, дождь, rain) 2. Не істесеңде __ істе, ойламай іс қылсаң, қор болмайсың. (ойлау, думать, think) 3. Жақсы жаныңа _____ , жаман малыңа ____ . (дос, друг, friend) 4. Өз елімнің басы болмасам да, сайының ____ болайын. (тас, камень, stone) 5. Ел жаусыз болмас, жер ____ болмас. (тау, гора, mountain) 6. There is no place like ___ . ( home) 7. A ___ in need is a ___ indeed. ( friend) 8. Never put off till tomorrow what you can do ____ .( today) 9. Everything is ___ in its season. ( good) 10. East or West home is ____ . ( best) 11. An apple a day keeps the ___ away. ( doctor) 12. Health is _____ . (wealth –богаство-байлық) Жүргізуші: On the 4th stage our participants must find the sentences and translate it into Kazakh and Russian. Оқушылар қиықтардан сөйлем құрастыру керек. Әрі дұрыс және үш тілде аударулары қажет. 1 – топқа: My friend’s favourite season is a winter. Менің досымның сүйікті жыл мезгілі – қыс. Любимое время года моего друга – зима. 2- топқа: My favourite animal is a horse. Менің сүйікті жануарым – жылқы. Мое любимое животное – лошадь. On the 5th stage «Дұрыс па? – Is it right?» Қысқаша әңгіме оқылады. Оқушылар не түсінді оны қағаз бетіне сурет түрінде түсіреді. On the 6th stage «Ең жақсы сөйлеушілер – The best speakers» Тақтадағы қалташадан суреттерді алып, оны ағылшын тілінде бейнелеу. 4. «Көкпар – kokpar» сандарды таңдайды. Қапшықтан топтар сұрақтарды алады, жауап береді 5\5 сұрақтан ғана алады 1. How many states are in the USA? (50) 2. What is the national symbol of England? (a red rose) 3. Country consists of 4 parts? (the UK) 4. Where is the Kazakhstan situated? (Asia) 5. Who was the first president of the USA? (George Washington) 6. Why did France give the statue of liberty to America? (symbol of friendship) 192

7. Name there main parts of London? (the city, the west end, the east end) 1. What is the symbol of freedom in Kazakhstan? (an eagle) 1.First think then speak. (Ойнап сөйлесең де ойлап сөйле) 2.Many words cut more than words. (таяқ еттен өтеді,сөз сүйектен өтеді) 3.Business before pleasure (Бейнет түбі зейнет) 4.Every dog has it is day (Дүние кезек,терме тезек) 5.There is no piase like home (өз үйім өлең төсегім) 6.A good beginning,makes a good ending (Бітер істің басына,жақсы келер қасына) 7.Better late than never (ештен кеш жақсы) 1. Қазақ әліпбиінде қанша әріп бар? (қырық екі, сорок два, forty two) 2.Как называются слова одинаковые по звучанию и написанию, но совершенно разные по лексическому значению? (омонимы, омонимдер, homonyms) 3.What is the capital of England? (London, Лондон, Лондон) 4.We can watch news, films and other interesting things in it. (television, телевизор, теледидар) 5.The room where we sleep. (bedroom, спальня, жатын бөлме) 6.Тілдің дыбыстық жағын зерттейтін тіл білімінің саласы. (фонетика, фонетика, phonetics) 7.Как называется часть речи, которая обозначает признак предмета и отвечает на вопросы какой? чей? (имя прилагательное, сын есім, adjectives) 8.How many letters are there in the English Alphabet? (twenty six, двадцать шесть, жиырма алты) 9.What month is it now? (April, апрель, сәуір) 10. Who works at school? (teacher, учитель, мұғалім) 11. Жалпы, жалқы, деректі, дерексіз болып бөлінетін сөз табы. (зат есім, имя существительное, noun) 12.Разговор двух или нескольких лиц. (диалог, диалог, dialogue) 13. The antonym to the word “good’. (bad, плохой, жаман) 14.What colour is snow? (white, белый, ақ) Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік тілші», «Кел, сайысайық!», «Тілдер сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар, анаграммалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық 193

сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу. Мақал-мәтелдер тақырыбы қазақша орысша ағылшынша Бұл жерде оқушылардың сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады. Ал осы тақырып бойынша қабілеті жоғары оқушыларға шығармашылық бағыттағы тапсырма «Мақал-мәтелдердің баламасын жаз» ұсынуға болады. Бұл жерде оқушылар өздері таңдаған тақырыпта үш-тілде мақал-мәтел ойлап, баламасын жазуға талаптанады. Шығармашылық бағыттағы тапсырманың бір түрі: «Тіл тағдыры ақындар жырында».Бұл тапсырмалар оқушылардың ізденушілік әрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дәлелдеу дағдыларына түрткі болды. Ауызша, жазбаша сөйлеу тілдерін дамытты. Пәнаралық байланыстың негізінде оқушылар әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланды. Әдебиеттер тізімі 1. «Мектептегі шет тілі» журналы 2015 жыл 2. «Ағылшын тілі мектепте» журналы 2012 жыл 3. Ғаламтор желісі 4. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңы ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ ҰЛЫ МАҚСАТҚА ЖЕТКІЗЕДІ Атагалиева Жумакул Бектургановна №1 «Ақбота» балабақшасы МКҚК, тәрбиеші, Жаңаөзен қаласы

Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – 194

жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы.Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дәлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің әр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Елбасының дәстүрлі Жолдауынан кейін тіл саясатында да біраз тың өзгерістер орын алды. Атап айтқанда, ұлттық терминологияны дамыту, мемлекеттік тілдің бәсекеге қабілеттілігін арттыру тұжырымдамасын әзірлеу, ағылшын тілін үйретудің курстарын ашу, мемлекеттік қызметке қабылданатын үміткерлерге мемлекеттік тілден тест тапсыру, қолданыстағы тіл туралы заңнамаларға “Тілдердің үштұғырлығы”, дәлірек айтқанда – үш тілдің бірлігі бойынша өзгерістер енгізу және тағы басқалар. “Үш тілдің бірлігі” мәдени жобасы – үш тілді, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін Қазақстан азаматтарының бірдей меңгеруін меңзегенімен, бұның түпкі негізі, көздеген мақсаты – мемлекеттік қазақ тілінің халықаралық қолданыстағы орыс, ағылшын тілдерімен терезесін теңестіріп, әлемдік деңгейге көтеріп, жаһан тілдерімен тең қолданылатын биікке жеткізу. Қандай мемлекет болмасын оның, ең әуелі мән беріп, ұлықтайтын тілі, әрине, мемлекеттік тілі. Өйткені, мемлекеттік тіл әлемдік қауымдастықтағы мемлекеттердің сипатты белгілерінің бірі, ұлттық саясатының көрсеткіші. Міне, осы бағытта еліміз, ең әуелі, мемлекеттік тіліміздің мәртебесін арттыруға күш 195

салып отыр. Бұл мәселе тек қана қазақ халқының ғана емес, елімізде тұратын өзге ұлт өкілдерінің де алдында тұрған міндет. «Тіл дегеніміз қай халықтың болмасын, кешегі, бүгінгі ғана емес, ертеңгі де тағдыры» деген екен Бауыржан Момышұлы. Тіл-жүректің үні ғана емес , ұлттық рухтың абыройы мен болмысы. Ал, үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарым-қатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы. Осы үш тілді меңгере отырып, әлемде алғашқы қатардағы ел бола аламыз. Сонда қалай?- деген сұрақ туындауы мүмкін. Біріншіден, өз тіліміздің бай екендігін көрсете отырып, өзге тілдерді еркін меңгере алатын ұлт ретінде дәлелдейміз. Еіншіден, шет елмен тығыз қарым-қатынас орната отырып, экономикамызды жақсартамыз.Үшіншіден,«Жас болса да,бас бола алатын» мемлекет екендігімізді толығымен көрсетеміз. Елімізді көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі – көптілділік екені дәлелденіп отыр. Көптілділік өзара байланысты және бір-біріне тәуелді әлем жағдайында оқушыларды тәрбиелеудің негізгі құралы болып табылады. Көптілді оқытуды біз бірнеше тілдерді меңгеру арқылы әлемдік мәдениетке мақсатты түрде ену, онда игерілген тілдер арнайы білім саласымен сусындаудың, әр түрлі елдер мен халықтардың мәдени-тарихи және әлеуметтік тәжірибесін меңгерудің тәсілі ретінде түсінеміз.Заманауи жаһандану жағдайында ағылшын тілінің рөлі күшеюде, ағылышын тілін еркін меңгеру инновациялық технологияларды игеруге, экономикалық және әлеуметтік жобаларды, ғылыми идеяларды және білім бағдарламаларын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақ тілі, орыс тілі және шет тілдерін жетік меңгеру заманауи қоғамда адамның жеке және кәсіби іс-әрекетінің ажырамас бөлігіне айналып отыр. Бұның барлығы практикалық және кәсіби түрде бірнеше тілдерді еркін игерген, осыған байланысты қоғамда әлеуметтік және кәсіби жағынан алдыңғы қатарда тұруға мүмкіндігі бар азаматтарға сұраныс тудыруда. Біз қоғамымызға көптілді білім беруді саналы, сауатты және дұрыс енгізу оқушылардың көпұлтты және көпмәдениетті ортаға бейімделуіне, басқа мәдениетке құрметпен қарауға септігін тигізіп, бәсекеге қабілетті, өмірде белсенді, оң көзқарастағы тұлға болып қалыптасуына септігін тигізеді деген сенімдемін.Әрбір тілді меңгерген сайын біз рухани дүниемізді байытамыз. Сонымен қатар, еліміздің болашағы біздер яғни, жастар үш тілді де қатар меңгеруіміз керек. Жалпы алғанда, Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынаны білдіреді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады. Қорыта айтқанда, жақын болашақта қазақ тілін әлемге әйгілі етіп, орыс тілі арқылы ұлтаралық қатынасымыз өрби түсіп, ал, ағылшын тілі арқылы жаһандық экономикаға ойдағыдай кіріп қана қоймай, сол жаһандық экономикада Қазақстан ойып тұрып орын алатынына сенімім мол. 196

Қазақстан –көп ұлтты мемлекет. Әрбір ұлт өкілдері өз тілдерін, салтдәстүрін сақтап қалуы үшін барлық жағдай жасалуда. Оны елбасымыз Н.Ә.Назарбаев та атап өткен болатын. « Біз көп ұлтты қоғамбыз. Қазақстандағы барлық ұлттар мен ұлыстардың тілін, мәдениетін және салт-дәстүрін дамытуға барынша жағдай жасауды алдыңғы уақытта да жалғастыра беретін боламыз». Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды, жас ұрпаққа саналы, мән-мағыналы, өнегелі тәрбиелі білім беру бүгінгі күннің талабы. Қазақстан Республикасы тәуелсіз елге айналып,әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі , мектеп жасындағы балаларға үш тілді (қазақ,орыс,ағылшын тілдерін) меңгеруді жолға қою мақсатында,ерте жастан оқыту қолға алынып отыр. Қазақстанның білім беру жүйесін жаңарту жағдайынды мектепке дейінгі ұйымдардың базалық оқу жоспары ҚР Мемлекеттік жалпыға міндетті стандарттың бір бөлігі ретінде білім салалары мен пәндерінің құрамын анықтайды,білім саласы мен жас ерекшеліктері бойынша білім мазмұнын меңгеруге бөлінген уақытты бөледі және жұмыс оқу жоспарын әзірлеу үшін негіз болады. Мектепке дейінгі білім беру мен оқытудың мемлекеттік стандартына сай балаларға коммуникативтіктілдік құзіреттілікті басшылыққа ала отырып: ауызша қатынастың алун түрлі құралдарын ана тілінде және басқа тілдерде қарым- қатынаспен өзара іс-әрекет құруды пайдалануға, тілдің қажетті лексикалық және граматикалық құралдарын талдау және оларды ойындарда, сөздік шығармашылықта және іс-әрекеттің басқа түрлерінде пайдалануға мүмкіндік береді.Үщтік тілді меңгеруіне жол ашылады. Мектепке дейінгі жастан бастап баланың болашақ тұлға , өз елінің азаматы ретінде негізі қаланады. Ұстаздардың алдында тұрған басты мақсаттардың біріОтанға,туған елге,туған жерге, өз халқына деген сүйіспеншілікті тәрбиелеу. Үштік тілін сөздерді,сөйлемдерді, диолог, монолог үлгілерін механикалық қайталай беру жолын емес,жалпы белсенді түрде сөйлеу арқылы үйрету керек. Үштік тілін үйренуде ойындардың пайдасы зор.Ойын балалардың тілді үйренуге деген сенімін оятады. Балалар белсенді жұмыс істеп,бір-біріне жәрдем беріп,бір-бірін бағалайды,ал мұғалім тек бағыттаушы болады. Үштілділікті үйрету қазіргі өзекті мәселе.Бұл жан-жақты дамыған,көп тілді меңгерген шығармашылық тұлға қалыптастыру.Балалардың бір мезгілде үш тілде –қазақша,ағылшынша,орысша ауызекі сөйлеудің әліппелерін игеруге жәрдемдесу баланы үш тілде қарым-қатынас жасап,сөйлеуге үйрету.Біздің мемлекетіміздің мемлекеттік тілі қазақ тілімен қатар ағылшын және орыс тілдерін үйренуге бағыттайтын саясатына сәйкес тілдер гармониясы құрылады.Тілдер гармониясы дегеніміз-тілдердің үйлесімде бірлесіп өмір сүруі. Бұл көп ұлтты мемлекетке тән құбылыс. «Үштілділік» бағдарламасының негізінде қазақ тілі, орыс тілі,ағылшын тілдерін меңгерту көзделуде. Орыс тілін білу-тарихи артықшылығымыз. Орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып,ел ішінле де, шет жерлерлерде де өз дүниетанымдарымен араласатын орталарын кеңейтіп 197

жатыр. Ағылшын тілін меңгеру-жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол жаһанданудың кепілі. Қазақ тілі-мемлекеттік тіл. Еліміздің тәуелсіздігінің нышаны. Қазақстанның болашағы-қазақ тілінде, яғни қазақ тілі болашақтың тілі. Өзге ұлт өкілдерінің тілдерін оқып-білуге,үйренуге жағдай жасау арқылы әр тілдің өзіндік ерекшелігін білеміз,салти-дәстүрімен таныс боламыз. Үш тілді қатар меңгеру арқылы балалар өзінің тек ана тілін ғана емес,сонымен бірге басқа тілдерді де оқу қажет екенін түсінеді. Қорыта келгенде Қазақстанның тілдер саясатындағы басты бағыт-тілдердің үштұғырлылығы. Алайда, Қазақстан жерінде тұратын азаматтардың басын біріктіретін тіл ретінде қазақ тілі көш бастауы керек. Елбасымыз атап көрсеткендей: «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс,.Бұлзаман талабы.» Тіл-қатынас құралы. Ендеше «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші ана тілі,орыс тілі, ағылшын тілін үйрету азаматтық борышымыз. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.«Балабақша :тәрбиелеу және оқыту» Республикалық педагогикалық журнал№3,2016 ж. 2.«Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту»Республикалық педагогикалық журнал№3,2016 ж. 3.«Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту» Республикалық педагогикалық журнал№1,2016 ж. «ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ» САЯСАТЫН ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ, ОЙЛАР, ІЗДЕНІСТЕР НӘТИЖЕЛЕР Ахметова Айсулу Сеиловна Маңғыстау облысы Бейнеу ауданы, Бейнеу селосы «Бейнеу гуманитарлық-экономикалық колледжі»МКҚК Шет тілін пәнінің оқытушысы

Білім беру мәселесі –қай қоғамның болмасын және уақыттың өзіне қажет етіп қоятын мәселе.Соның ішінде жаһандану,мәдени өзгеріс пен техника ғасырында адам алдындағы негізгі талап-ана тілі мен шет тілін білу, осы орайда дамуды мақсат еткен біз Қазақстандықтар үшін , үш тілде білім алу бүгінгі тілге тиек ететін тақырып пен білімге ден қойған Қазақстан үшін маңызды. [1]Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан Халқының Ассамблеясының ХІІ құрылтайында «Үш тұғырлы тіл туралы» съезін жария етті. 2007 жылы «Тілдің үштұғырлығы» атты съезде жобаны кезең-кезеңмен жүзеге асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстан халқы үш тілде пайдаланатын, жоғары білімді мемлекет ретінде таныту керек. Олар: қазақ тілі- мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлт аралық қарым-қатынас тілі, ағылшын тілі –жаһандық экономикаға 198

ойдағыдай кіру тілі. Осы тұрғыда елімізде «Үштұғырлы саясатты» жүзеге асыру жүргізіліп келеді. Олардың көрінісі бала-бақшада, мектептерде, жоғары оқу орындарында жүргізілетін қосымша сабақ ретіндегі қазақ, орыс және ағылшын тілдерінің оқытылуы. Қоғам арасында екі тілде еркін сөйлейтін жандарды қос тілді, екі тілден артық сөйлейтіндерді көп тілді, алты тілде сөйлейтіндерді полиглот деп айтамыз. Бұларға қарап қызығамыз, сондай болсақ депте армандаймыз. Біз қызығып қана қоймай жасай да аламыз. Ол тек оқу. Ал оқу үнемі ізденіс пен талап арқылы келеді. Кейде бұл талаптар мен ізденістерді тоқтатамыз. Ал бұл жолға жету де , біз үшін «Үш тұғырлы тіл» саясатының іске асырылуы, болашақ жас өркендердің қос тілді не көптілді мәдени тұлға болуымызға септігін тигізеді. Мәдени тұлға? Иә солай. Шет тілінде оқыған жандардың ой өрісі кең, сезімтал, достықты қалайтын, көпшіл ортаны қажет ететін,ақпараттық кеңістігі кең, мәдениетті жете түстеін, көп нәрсені сынмен қабылдамайтын, бірақ талғампаз, адамдады жақсы түсінетін, еңбек нарығында сұранысқа ие, кезкелген нәрсені салыстыруға, талдауға бейім тұлға.Қазіргі дүние біртұтас жүйеге айналып келеді. Мұнда оның жекелеген бөліктерінің жай –күйі жалпы жаһандық жүйеге тікелей тәуелді.Әлемдік жүйенің әр бөлігі басқа бөліктерге ықпал етеді және өзі де өзгеріске түседі. Бұл кез-келген салаға экономикаға, қауіпсіздікке, саясатқа, ғылыми-техникалық ақпараттық салаға да қатысы. Ақпараттық техниканың осы заманғы дамуы, шектеусіз әлемдік рынокқа шығу, дүниежүзімен сауда жасау мүмкіндігі, әлемдік білім мен ақпараттық ортасына қосылу, басқа ледерден үйрену, өзге халықтардың мәдениетін білу арқылы баю қазіргі дүниенің бізге беретін нәрсесі.Әлемде озық технологиялардың келуімен ақпарат кеңістігі ұлғая түсті. Ұлы жержавалар өздерінің техникалық не өзге жетістіктерін пайдаланып, өз ықпалдарын, пәрменділігін жүргізуге ұмтылуда. [2]Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың: «Қазақстан қоғамы жаһандану мен ұлттық мемлекетті жаңа тұрғыда нығайту процесін бастан өткізуде. Капитал , шикізат, интеллект қозғалысы бір немесе бірнеше елдер ынтымақтастығы шеңберінен сыртқа шығып, глобальды қарым-қатынас шеңберінде қадамдар жасау жағдайын республикаға барынша жақындатады. Мақсат - оның сыртында қалып қана қоймай, керісінше тепе-теңдік ішкі процесіне ену. Бұл елді дамыттуға жаңаша көзқарасты талап етеді.Соған байланысты, Қазақстан экономикалық сандық көлемдік жағынан еніп қана қоймай, ендігі жерде оны ғылымның, техниканың, технологияларының, коммуникативтік жүйелерінің озық жетістіктерімен көрстеуге бағыт ұстайды.» Бұл озық үлгіге жету , көштен қалмау біліммен келеді.Озық үлгіні жасау жаһанның тілі –ағылшын арқылы оқып жететіндігіміз анық. Сондықтан идея ұсынып, тілдерді дамыту-тоқтамас ағым, көшке ілесу. Бүгін бармен жасап қоя салатын дүние емес, мәңгілік жасалатын, жасай беретін заман ағымы.Заман ағымы – қажеттілік. Қазір сіздің талабыңызға сәйкес болмаса, ертеңіңе қажет. Сіздің талабыңыз «Өз ана тілін үйрене алмай, бас қатырып жүргенде, өзге тіл не үшін керек?» деген сауал. Өзге тілі өміріміз үшін, уақыт –талабы. 199

Біз өз өмірімізде ағылшын тілін көп қолданамыз. Біздің ана тілімізбен қатар өмір сүріп жатыр, бірақ оған ешкім мән бермейді. Күнделікті тіршлігіміздің кез-келген жерінде бір сөзі болса да, бізден артық өмір сүреді. Бізден артық өмір сүреді дейтінім, тіршілік жасайды. Бұл не деген ұғым деу мүмкін дейсіздер? Біз жай сұрасып, халін білмеген ағайынның жанында ақпараттық –коммуникация алаңында бұл жүр, бірақ үнсіз. Кез-келген тауарда, техникада тіршілік етіп жатқан тіл. Бұл тілді оқып үйренгеннен еш айып жоқ. Біз өзіміз тұтынып жүрген тауар нұсқаулығын қарап оқып , оны пайдалану жолын білсек, демек біздің сауаттылығымыз артты деген сөз. Қоғамдағы өз орнын тапқан қоғам қайраткерлері яки жазушы ақын, кино актерлердің барлығы бір тілде ғана емес өзге шет тілінде сөйлеген, бірақ олар өз ана тілінен қол үзген жоқ. Ана тіліміз қазақ тілінде сөйлеу-әр отбасының шаңырағында қазақ пен қазақ сөйлескенде болуы керек. Ол өзіңізге байланысты. Әрине ұмытпау, ұрпақ жалғасының ізі, міндетім деп тапсаңыз. Мекемелерде барлық қызметкерлер мемелекеттік тілде еркін сөйлеп қызмет көрсетсе,демек ана тіліміздің мәртебесі артып, қызығушылығын тудырады, жұмысын алға бастырып, ілгерлей түседі. Дауылпаз ақын Махамбет, ұлы ақын Абай, Әл Фараби де бірнеше тілдерді меңгерген. Ағылшын тілінің оқытылуы бұл баршамыз үшін «Мәңгілік ел» стратегиясы жүзеге асырып отқан, тұрақты даму жолына түскен Қазақстан үшін тұрақты білім беру кепіліне негізделген 2000 жылы сәуір айында Декарда өткен білім жөніндегі Әлемдік форумында баршаға білім берудің стратегияларын жүзеге асырудың 10 жылдық қорытындысы жасалып, білімді адам дамыуының негізгі факторы деп есептейтін тұжырымды одан әрең тереңдетті. Сол тұжырымда қойылған талаптардың мына қағидаттарының негізіне сүйенбек. Онда «Баршаға білім беру, біздің міндетімізді орындау» атты негізгі құжатында білім алу адамның негізгі құқықтарының бірі деп аталып көрстеіліп, тұрақты дамудың, елдер ішіндегі бейбітшілік пен тұрақтылықтың, олар арасындағы қарымқатынастың кілті болады ХХІ ғасыр экономикасы мен қоғам өміріне тиімді қатысудың міндетті құралы деп атап көрстеіледі.» Көп ұлтты Қазақстан үшін толеранттылықта, ұлттардың шет елдермен байланыс жасауында жаһандық өркениет тілі- ағылшынды білу қажеттіліктен туындайды. Демек біз постиндустриялы қоғамның заманы болғандықтан, мейлінше дамыған мемлекеттерден қалмау, олармен иық теңестіру, алпауытқа арпалыса төтеп беру, тек білім арқылы жететіндігіміз анық. Ағылшын тілі –әлемдік техника мен қарым-қатынас тілі. Жастарымызға қолдау, әлемнің түкпіріндегі озық идеяшыл зияткерлермен еркін ойда білім жарыстыру , самғауға қанат қақтыруда шетке көрінудің бір үлгісі ағылшын тілінде сөйлеу болмаса не шет тілін білу керек. Егер ойын жастар жете айтса, демек біздің ұтқанымыз. Көптеген дамыған мемлекеттерде ағылшын тілі екінші тіл ретінде оқытылып келеді. Мәселен Сингапур, Оңтүстік Корея, Гонконг мемлекеттерінде 200

ағылшын тілі терең оқытылады. Бұл мемлекетке білімге деген талаптардың қаттылығы мен қызығушылығы соншалық, Оңтүстік Кореяда жексенбі күндері ағылшын тілін оқытатын «хагвон» мектебі балалар үшін жұмыс жасайды. Еліміздің қазіргі заман талабын сәйкес ҚР[3] «Білім туралы заңының» 5бабында «Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілін және бір шете тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс деп көрсетілген.» . Біздің әрқайсымыздың бір шет тілінде азын-аулақ біліміміз бар болуы тиіс. Оны әрі қарай өркендетсек, нұр үстіне нұр. 2011-2020 жылдардағы білім берудегі бағдарламаны іске асыру нәтижесінде 2020 жылға қарай мынадай әлеуметтік-экономикалық тиімділіктер қамтамасыз етіледі: -Оқушылардың барлық әлемдік білім берудегі ақпараттық ресурстарына онлайн қол жетімдігін қамтамасыз ету. -Еңбек нарығының сұраныстарына сәйкес келетін, азаматтардың кәсіби қызмет жолында және жеке өсуіне ықпал ететін үздіксіз кәсіптік білім берудің икемді жүйесін қалыптастыру.»деп мына аталған бөліктерді де келтіреді. Осыдан-ақ әлемдік стандартқа ену жолында білім кемесінде жүзу үшін бәсекелестікке қабілетті тұлғаны даярлау басты мақсатымыз. Ол жаһандық өркениетке төтеп беріп, Бүгінде технология заманы алысты жақындатқан әлемдік өрнек- интернет адамзатқа мол мүмкіндіктерді сыйлады. Әңгіме дүкен орталығы, өміріміздің бөлшектерін сипаттап көрсететін интернеттің негізі-әлеуметтік желілер. Әлеуметтік желі жайындағы әңгіменің бір шеті ағылшын тіліне қатысты болмақ. Мен өз тәжірибемде шет тілі мұғалімі болғандықтан әлеуметтік желіде коммуникациямды дамытуда шет ел достарын қабылдап, олармен ағылшын тілінде сөйлесуге тырысамын. Менің бір байқағаным түбі бір туысқан бауырымыз-түріктердің ағылшын тілінде өте жақсы сөйлей алатындары мені қатты таңдандырды. Бүгінде түрік ағайындарымыз артта қалған жоқ, біршама елдермен біршама дамыды, тілі ұмыт болған жоқ , өмір сүріп жатыр.Бізді алаңдататын нәрсе өзімізге байланысты болмақ. Жеңуде біздің қолда, тек ынта мен күш керек. Үш тілді үйрету балабақшадан басталғаны мәлім. Ерте кезден бастап шет тілін үйрету балаларға шет тілін біліп қана қоймай, балаларға өз әлемін ерте тануға мүмкіндік береді. Осы орайда өз сөзіме дәлел ретінде өзім оқытып жүрген пән «Шет тілі және шет тілін оқыту әдістемесінде» «Шет тілін ерте жастан оқыту» тақырыбымды іздестіріп, талқылағанымда Р.Фройденштайнның мына пікірі менің жоғарыда айтылған мәселеме былай дейді. «Балаларға шет тілін оқытуды ерте кезден бастасақ, ол оқып отырған тілдің әлемін ертерек танып біледі».Демек тілді үйрену –мен есейгенде, яки алдағы менің әрекетімнің жоспарындағы мәселе деп қарамай, қажет деп танып дәл уақыт мезетінде бастап кеткен абзал. Ерте жастан шет тілін оқыту практикалық жағынан тілді еркін меңгеріп сөйлеуге жол ашып қана қоймай, интелектуалды потенциал болуға негіз бола 201

алады. Өйткені кезіндегі ұлы ақын Абайымызда, Пушкин, Гете, Шекспирлерде бірнеше тілдер де сөйлеген. Ал солардың өмірбаяндарын оқысақ олардың арнайы тәрбиешілері жастайынан шет тілінде оқытқаны белгілі.Есейгенде әлем әдебиетін оқып, өз шығармашылықтарымен айналысады. Бұл дегеніміз ерте жастан оқыту, яғни біздің балабақшадан тілді үйретуіміз- балаларға орасан мүмкіндіктер бере аламыз дегеніміз. «Қанша тіл білсең сонша, тілді адамсың» деген көзқараспен айтылған қоғам арасындағы пікір осының айғағы болса керек. Шет тілінде оқытуда жазу , тыңдау, сөйлеу, оқу қағидаттарына негізделген жұмыс түрлері жүргізіледі. Осы аталмыш қағидаттарының ішінде, жалпы ерте жастан бастап тілдерді оқытуда, баламен негізінен сөздік жұмысы жүргізіледі. Сөздікпен жұмыс- тыңдау мен есту арқылы іске асады. Тыңдау, есту жұмыстарында балаға көрнекіліктер пайдаланылса, баланың визуальді қабілетін, психологиялық терминмен айтқанда баланың көру қабілетін және «заттай дедукция мен индукция»жүйелік ұғымдарын ажырата алады. Сонымен қатар баланың психикалық қабілеттерін дамытады. Олар: ойлау, есте сақтау, елестету, қабылдау. Үнемі үздіксіз шет тілінде оқытып, әрі қарай жетілдіру еркін сөйлеуі мен ойлаудағы синтез қабілетін дамытады. Бұл баланың жекелей қабілеттерін дамытса, сондай-ақ мәдени -адамгершілік тұлға болып қалыптасуына және бағыт алуына себеп бола алады. Мектепке дейінгі ұйымдарда не ерте жастан шет тілін оқытуда яки бастауыш сыныптарда жазудан гөрі баламен жоғары айтылып кеткен мәселедегідей сөздік басым бола білу керек. Жазуда балалар икемсіздеу болады және тез шаршайды. Шет тілін үйренуде сөздік – негізгі фактор болса, ал сол факторды қалай оқытамыз деген сауал туындауы мүмкін? Қимыл іс-әрекеттерді қимылмен салып көрсетіп, сөзді айтып отсақ баланың есінде тез жатталып сақталады. Бұл арада екі жақты процесс дамиды: тыңдап жаттау және көру. Мектепке дейінгі балаларда шет тілін оқытуда оқыту тәсілі - ойын іс -әрекеті арқылы жүзеге азады. Ойын арқылы оқытуды жүргізу қызықты өткізуге, уақыттың тез өтуіне жалықтырмауға мүмкіндік береді. Ойын – жекелей не топтық түрде жүргізіліп, жауапкершілікті, ымыра бірлікте, белсенді қызмет атқаруға және физикалық тұрғысынан тез қимылдап шапшаң болуға септігін тигізеді. Ойын төмендегі мына ұғымдардың аясына негізделеді 1.Әрекет 2.Мотив 3.Жекелей әрекет 4.Ұжымдық оқыту және тәрбиелеу 5 Психикалық қабілеттері мен функцияларының дамуы 6. Қызыға оқу Үйретілген материалдарды топтастыру мен жинақтауда балаларға мына ойынды өткізу балалардың шығармашылық қабілетін арттырады. 202

Суретте кез-келген жануар бейнесі берілсін. Мынау не?What is it? Көрдің бе? Do you see? Ән айта ала ма? Can it sing? Секіре ала ма? Can it jump? –деген сауалдар қойып баланың сөйлеуі мен ойын жинақтап жеткізуіне, сөйлем құрауына бастама бола алады. Шет тілін мектепке дейінгі ұйымдарда, ерте кезден бастап оқыту баланың ғарыштап, көкке самғап дамуы мен ой –өрісінің жетіліп дамуына себепші болатын алғы факторлардың бірі мен бірегейі. Одан әрісін дамып, оқытылатын пән жалғасын тапса, тереңінен тілді үйрену тереңдетіліп, сөйлеу оңайырақ соғады. Үш тұғырлы тілге байланысты сауалдамалар мен ойпікірлерді ізестиіріп, газеттер мен журналдарды оқуда «Ұлан» газетінде бір оқушымыздың жауабы:[4] «Үш тьұғырлы тілге, әрине келісемін.Заманымызға қарай бейімделуіміз керек. Елде қазақ тілі болса ғана, сыртқа шығуымыз қиын болар еді. Үш тілді де қатар алып жүрумізі қажет. Бірақ ең бастысы ана тілімнің мәртебесін қолға алуда одан сайын міндеттлуі керек. Екіншіден заманға, техникаға да сай болған дұрыс. Қазақ тілі- біздің ана тіліміз, орыс тілі мен ағылшын тілі –өзі, өмірі, қарымқатынас тілі үшін керек. «Ана тілін ұмытқан адам өз халқының өткенінен де, болашағынан да қол үзеді.» Тағыда жастарымыз мынадай мысал келтіреді: «Әлемдік бәсекеге қабілетті білім мен ғылымды меңгеруі үшін үштілділік қажет. Тәуелсіздік төрінде тұрған жас мемлекетіміз үшін әлем алпауыттарымен иық тіресу үлкен мәртебе. Осы себепті біз ана тілімізбен бірге орыс , ағылшын тілдерін алып жүруіміз шарт. Қарапайым мысал келтіретін болсақ, сіз Еуропада жүрсіз, Қазақстан жайында көп мәлімет біле бермейтін бір ғылыммен кездестеңіз. Ол сізге «Қазақстан дамымаған, Ресей боданы емес пе?» деп пікір білдірсе, сіз ағылшын тілін білмей, өз мемлекетіңіздің тәуелсіз, дамыған ел екендігін қалай дәлелдеп, қорғап шығасыз? Үштілділік заман талабы болғандықтан, біз де заман ағымынан қалмауымыз керек.Ең бастысы өзге тілдің бәрін біле тұра, өз тілімізді құрметтеуді естен шығармайық!»деп өзінің ойын білдіріп, болашақта жастарға шет тілін үйрену , сөйлеу қажеттіліктен туындап отырғанын және шындығында, кей шет мемлекеттер Қазақстанды бұрынғы өткен ғасыр уақытындағы аға-әпкелеріміз өмір сүрген заман Кеңес дәуірінің құрамы ретінде танып жатады, сол жерде өзімізді таныстыру үшін, ел алдында ұялтпай көрсету үшін ағылшын тілін білу мұқтаждықтан туындайды. Аға – әпкелеріміздің заманында орыс тілін білу қаншалықты маңызды болса, ендігі кезеңіміз үшін ана тілімізбен қатар ағылшын тілін білу, теңізде соққан дауыл ағымына ілескен кеменің жүзіп өтуі секілді. Қазақстан Жастарымыз үшін кең мүмкіндіктерге жол ашып, қай елде білім аламын, қай тілде сөйлеймін десе, өзін қызықтырған мемлкетке білім алуға жағдай жасап, «Болашақ» бағдарламасын жүзеге асырды. Шет елде білім алған не шет тілінде оқыған жастарымыз ұлттық құныдылықтардан бой жазып, жырақта қалады деген сөз жалған, ең бастысы рухы мықты, айбатты жас мұны терең түсініп, өзінен қол үзбеу керек. Оған тарихтың өзі куә.Кезіндегі ресей империясында білім алған Мұстафа Шоқай, Әлихан Бөкейханов , Шоқан 203

Уәлиханов , Қаныш Сәибаев,Әлкей Марғұландар шет тілдерін білді және өз тілдерін ұмытқан жоқ. Тілді білу арқылы қазақты танытты, әлем оларды мойындады. Қазағымның «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» дейтіні уақыт ағымына ілесуден артта қалып қоймас үшін, сан мың өзгеріс өмірді өрнектеп өзгертетінін, сол жерде тіршілік жасау үшін жеті ғаламның кілті саналатын тілдерді игеріп, олармен бірге жарыса өмір сүру керектігін айтып, өнері деп ойды ұшқырлатқан мимен табылған бүгінгі ақпарат майданының төңкерісі технологияны меңзеп, бізге нақышына келтіріп, ізгі ұрпаққа тоқсан ауыз тобықтай сөздің түйінімен ой келтіргені болар. Ағаштан ағаш рең алса, адамнан адам тәрбие, тилдерди оқу арқылы адамзат әлемдік мәдениет пен өркениетке жол алады дегім келеді. Келешегіміз керемет,келер күніміз көрікті, болашағымыз берік, ана тіліміз айбынды, тіліміз тұғырлы, жастарымыз жалынды, еліміз еңселі, мемлкетіміз мәңгі болсын! ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Журнал «Ұлттық тәрбие»№1(33)2016ж 2.Журнал «Ақиқат» 3.www.google.kz Қазақстанның білім беру жүйесі 4.«Ұлан» газеті №49, 2015ж

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛДІҢ БАЛА ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫН ДАМЫТУДАҒЫ РӨЛІ Киюазова Алмагүл Жұмағазықызы Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжі Шетел тілі пәні оқытушысы, магистр Атырау қаласы

Қазақстан ғасырлар тоғысында тәуелсіз елге айналып, саяси, әлеуметтік және экономикалық жүйесі әлемдік өркениет үлгісінде қайта құрылуы, білім беру саласындағы–қазақтың ұлттық мектебін жасау, оқушының шығармашылық қабілеттілігін арттыру мен келешекте басқа мемлекеттер арасында жетекші орынға иелену негізінде жан–жақты, ақыл–ой өрісі кемелденген оқушы тәрбиелеу мәселесін шешу қажеттігін қойып отыр. Өмір адамның алдына күрделі де, кезек күттірмейтін мәселелерді үнемі қойып отырады. Мұндай проблемалардың, қиындықтардың, күтпеген жағдаяттардың болуы бізді қоршаған ортада әлі де шешілмеген көптеген белгісіз нәрселердің бар екендігін көрсетеді. Бұл яғни, айналадағы әлемді одан әрі тану керектігін,жаңа үрдістерді,ерекшеліктерді, адам мен заттар арасындағы арақатынасты білуге бағытталған жаңалықты ашуды қажет ететіндігін көрсетеді. Бұндай мәселелерді шешетін еліміздің болашағы, рухани байлығы мол, білімді, кәсіби біліктілігі жаңалыққа сай, жоғары дәрежедегі өскелең ұрпақ.

204

Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Республикалық білім және ғылым қызметкерлерінің ІІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттерінің бірі – шығармашылық тұрғыдан бәсекелестікке сай, үш тілді жетік меңгерген, жан – жақты дамыған жеке тұлғаны оқытып – тәрбиелеу деп атап көрсетті. [1] Сондықтан да кез қелген мәселеге өзіндік ешкімге ұқсамайтын ой – пікірі бар, айналадағы өзгерістерге дер уақытында назар аударатын, рухани жетілген – озық ойлы, шығармашылық әлеуеті жоғары, көптілде сөйлейтін, шығармашыл тұлғаны оқыту мен тәрбиелеу мемлекетіміздің білім беру саясатының өзекті мәселесі. Осыған орай,білім беру жүйесінде мұғалімдерге де қойылатын талаптардың бірі – өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу. Осыған орай қазіргі таңда шетел тілі ретінде ағылшын тілін оқытуды жаңа сатыға көтеру – педагогикадағы ілгері міндеттердің бірі. Елбасы бастамасымен «Үштұғырлы тіл» мәдени жобасын дамыту басымдыққа айналып, соның ішінде жаңғыру жағдайында әлемдік интеграцияға кірігу тілі ретінде ағылшын тіліне мән беріліп отыр.Көп тілді меңгеру–мемелекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғаралық және мәдени қарым – қатынастардың аса маңызды құралы. Шет тілін оқыту арқылы өнегелік, эстетикалық жағынан жан – жақты дамыған, саяси – идеялық жағынан сенімді, еңбексүйгіш азамат тәрбиелеп, бүкіл оқыту үрдісінде қатынастық бағыт бере отырып, оның жалпы дүниеге деген көзқарасын қалыптастыра аламыз. Оқушы шет тілін оқи отырып, оның басқа тілдерден өзара айырмашылығын салыстырып, сөйлеу дағдылары, мәдениеті, ой – еңбегін оқытумен қатар теориялық әрі тәжірибелік міндеттерін меңгереді. Қай тілдің болмасын механизмін үйрену үшін сол тілдің жүйесі қалай құрылғанын, оны тәжірибелік жағынан қалай меңгеру керек екенін біледі. Сонымен қоса, оқушыларға ана тілінің негізінде ағылшын тілін үйрету, оларды өз ойын ауызша және жазбаша дұрыс баяндай білуге дағдылана отырып, ағылшын тілінде жазылған шығармалардың тіл байлығын, стилін, әр сөздің атқаратын идеялық – эстетикалық жүгін жете меңгеріп, кітаптарды өздігінен пайдалана білу тәрізді іскерлік дағдылары қалыптасып, адамзаттың ғасырлар бойы жасаған рухани мәдениетімен, білімімен қаруланады, сөйтіп, егемен еліміздің ұлттық мәдениетін,әдет–ғұрпын,салт–дәстүрін,тарихи құндылықтарын, ізгі тағылымдарын шет тілі арқылы дамытады. [2] Оқу орындарында оқытылатын ағылшын тілі кәсіби бағыттағы сипатқа ие болғандықтан, оның міндеттері белгілі мамандықтар бойынша даярланатын маман кадрларының коммуникативтік және танымдық қажеттіліктерімен анықтала келіп, мынадай құрамдас бөліктерден тұратыны белгілі: 205

- Коммуникативтік іс – әрекет салалары, тақырыптар және шетел тіліндегі тілдесім жағдаяттары; - Тілдесім құралдары (лексикалық бірліктер, грамматикалық тұлғалар және құрылымдар, тілдесім орамдары); - Әлеуметтік–мәдени және лингваелтану білім негізі бар жанр, стиль, мазмұны жағынан әр түрлі сипаттағы мәтіндер және кәсіби білімнің кейбір элементтері; - Сөйлеу әрекетінің ауызекі және жазба түрлеріндегі тіл материалдарын тыңдап түсіну және қолдану; - Болашақ маманның қызмет саласы бойынша шетел тілінде ауызша және жазбаша тілдесе білуі [3]. Білім алушылар арасында орыс ілді балалар да кездеседі. Олардың дара ерекшеліктерін назарда ұстай отырып, түрлі тілдердегі ұғымдар сәйкестігі және баламасын табу, сөзжасам тәсілдері, тұрақты сөз тіркестері, үш тілдегі қандай да бір грамматикалық категорияның сәйкес келмеуі сияқты мәселелерге байланысты туындайтын қиыншылықтар бар. Ол үшін сабақтармен қатар интеллектуалды ойын, әдістемелік конференция, полиглот сияқты сыныптан тыс шаралар көптеп өткізу барысында оқушылар өздерінің пәнге деген қызығушылықтарын, тіл үйренуге деген құштарлықтарын көрсете біледі. Тілді меңгертуде теориялық біліммен қатар оқушыларға қосымша материалдар беріп, факультаивтік сабақтар мен сыныптан тыс шараларды ұйымдастыру және шет тіліне бағытталған үйірмелердің жұмыстарын жандандыру да оң нәтиже беретін іс. Айта кетсем, оқу орнымызда шет тіліне бағытталған бірнеше үйірмелер өз жұмыстарын атқарып келеді. Мысалы, «Мәнерлеп оқу», «Қуыршақ театры», «Аударма үйірмесі», «Драма үйірмесі» сынды үйірмелердің оқушылардың тілді үйренумен қатар,белсенділіктерін,жауапкершіліктерін, шығармашылық қабілеттерін шыңдап, креативті жастардың бос уақыттарын тиімді өткізуге де мол әсерін тигізеді. Оқушыларды шығармашылыққа баулудың тағы бір тиімді әдісінің бірі – баланың ой – қиялын, тіл байлығын, сөз саптау мәнерін дамыта отырып, оларды ғылыми–тәжірибелік конференцияларға қатыстырып, баяндамалар жазуға дағдыландыру. Осы орайда менің студенттерім де баяндама, мақала жазуда өз үлестерін қосып келеді. Айта кетсем, Атырау Бизнес және Құқық колледжінің ұйымдастыруымен өткен «Мәңгілік Қазақстан жобасы – жаңа дәуірдің кемел келбеті» атты облыстық студенттердің ғылыми конференциясына студентім Г.Өтепова «Тіл – еліміздің іргетасы» атты баяндамасымен қатысып, алғысхатпен марапатталып, баяндамасы жинаққа енді, Қ.Дүтбаева атындағы Атырау гуманитарлық колледжінің ұйымдастыруымен өткен «Ғылым және жастар: болашаққа қадам» атты студенттердің ғылыми конференциясына 3 курс студенттері Г.Сүйіндікова «Көптілділік – өмір талабы», А.Таңатова «Білім кеңістігінде еркін самғауымызға жол ашық», А.Ізтұрғанова «Ағылшын тілін 206

білудің маңыздылығы» тақырыбындағы баяндамаларымен қатысып, алғысхатпен марапатталып, баяндамалары жинаққа енді. Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыруда атқарылатын жұмыстар төмендегідей болмақ деп ұйғардым: 1. Шығармашылық қабілеті жоғары, қабілетті оқушыларды оқытудың және дамытудың жеке бағдарламасын құру, оқу жоспарының ұтымды нұсқасын дайындау. 2. Оқу – тәрбие үрдісінде оқушының шығармашылық қабілетін арттыруға ықпал ететін шетел тілін оқытудың ең тиімді жақтарын қарастыру және оны жүзеге асыру. 3.Шығармашылықпен ойлайтын қабілетті оқушыларды оқытуда ағылшын тілі сабақтарында жүйеленген мақсатты, әдісті, тәсілді, құралды таңдай білу. 4.Оқушыларға шетел тілін меңгертуде туындаған жағымсыз істер мен қиыншылықтардың алдын – алу, қолданудың тиімді жағдайын қарастыру. 5.Әр ұстаз оқушының креативтілік қабілетін, мінез ерекшеліктеріменбайланыстыра отырып бағалай алуы. 6. Оқушыларға үштұғырлы тілді меңгерту арқылы шығармашылық қабілетін арттыруда, әрі жұмыс жасауда педагогтардың кәсіби шеберліктерін арттыру сапасына талап қоюды қалыптастыру. 7. Жеке ерекшеліктері анықталып болған соң оларды дамыту жұмыстарын жүргізу.Яғни, оқушының мүмкіндігін толықтыру, жүйелеу, әрі ғылыми негіздеуге жоспар құру. 8. Шетел тілі сабақтарында жеке тұлғаға баға берілетін сыныптан тыс шараларды өз дәрежесінде өткізу, өзбеттілік білім алуға жетелеу: пәндік олимпиадалар, байқаулар, клубтар, үйірмелер, секциялар.. ҚР «Білім туралы» заңына сәйкес «Әр баланың жеке қабілетіне қарай интелектуалдық дамуы, жеке адамның дарындылығын, талантын, креативтілік қабілетін дамыту» сияқты өзекті мәселелер өткізіліп отырғаны белгілі. Қазіргі кезде қоғамда шығармашылықпен ойлайтын, креативті, кез келген мәселені шешуде өзгелерге ұқсамайтын шешімдер ұсынатын адамдарға сұраныс артуда. Өйткені ғылым мен техниканы, өндірісті әлемдік деңгейде дамыту үшін елімізге шығармашылықпен жұмыс жасайтын білімді, жоғары дайындығы бар, көп тіл меңгерген білікті маман қажет. Өмірде үлкен жетістіктерге жету үшін оқушы шығармашылығын ертерек дамытсақ, ол өз нәтижесін беретіні сөзсіз. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев //Еркін елдің ертеңі – кемел білім мен кенен ғылымда// - Егемен Қазақстан.– 2004, 13 қазан (№255) – 1, 2 б. 2.Амандықова Г.Н., Мұхтарова Ш.Е., Баймұханова Б.С., Бисенғалиева А.Н. //Шет тілін оқыту әдістемесі// - Астана, Фолиант 2007ж. – 37б. 3.Усербаева М.К. «Үштұғырлы тіл жобасы – ел болашағының кепілі» //Ғылыми – тәжірибелік конференциясының материалдар жинағы, ІІ том// Атырау, 2014ж. – 217б. Киюазова А.Ж. //Магистрлік диссертация// Атырау, 2016ж. 207

ТРЕХЪЯЗЫЧИЕ-ТРЕБОВАНИЕ ВРЕМЕНИ И ОСНОВА НЫНЕШНЕГО ПОКОЛЕНИЯ Едигенова Зульфия Карловна Мангистауский энергетический колледж Преподователь русского языка и литература

На сегодняшний день, знание нескольких языков является необходимым навыком и требованием современности.Такой феномен объясняется усилением глобализации, развитием международных отношений. В РК при приеме на работу,одним из главных требований, выдвигаемых к кандидатам является знание нескольких языков.Приоритет,конечно же, отдается казахскому языку, как государственному языку, русскому языку,как языку межнационального общения и английскому языку,как международному языку.Хороший специалист,помимо специальных знаний, должен владеть тремя вышеперечисленными языками, поскольку от этого будет зависеть его карьерный рост и положение среди коллег. Говоря о развитии трехъязычия в Казахстане следует отметить, что поставленная цель,имеет не только культурный и образовательный характер, но и политический.В Мире, практически,не осталось тех стран,где проживают представители только одного этноса.Усиление глобализации и возможность свободного и относительно беспрепятственного передвижения стимулирует рост миграции населения из одной страны в другую. РК, являясь многонациональной страной, где проживают представители более 130 наций, народностей и этнических групп уделяет вопросу о развитии языков особое внимание.Только в той стране,где каждый гражданин чувствует себя неотъемлемой частью народа,личностью,обладающей равными правами и возможностями наравне с титульной нацией,никогда не будет межэтнического разногласия и войн, на почве расовой или религиозной дискриминации. Для этого, необходимо создать максимально благоприятные условия для мирного сосуществования представителей различных этнических групп, составляющих единый народ.Ключевую роль в обеспечении единства народа и межэтнического согласия общества играет языковая политика, проводимая государством.Такая политика включает в себя следующие элементы:разработку ряда программ и стратегий, определяющих задачи и точный алгоритм действий по достижению поставленный целей, принятие ряда законодательных и подзаконных актов, регулирующих деятельность по реализации программ и стратегий, учреждение большого количества центров по изучению языков, введение ряда изменений и новшеств в нынешнюю образовательную модель и др. В РК языковая политика берет свое начало с 2007 года,когда в Послании народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» Глава государства предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков».Именно этот момент можно обозначить, как отправную точку новой языковой политики независимого 208

Казахстана,которая сегодня может служить примером для других стран мира по степени популярности в обществе и уровню своей эффективности. Выделение именно казахского, русского и английского языков в качестве приоритетных объясняется следующими словами Президента:«Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками.Это:казахский язык– государственный язык,русский язык- как язык межнационального общения и английский язык-язык успешной интеграции в глобальную экономику» [1]. В целях реализации данной политики, созданы и создаются по сей день образовательные учреждений на некоммерческой основе, которые обучают всех желающих трем основным языкам. Так, в каждой области нашей страны при акиматах (региональный орган исполнительной власти) функционируют областные центры обучения языкам, где любой гражданин может обучиться государственному,русскому и английскому языку совершенно бесплатно.Занятия в таких центрах проводятся пять раз в неделю,длительностью полтора часа.По окончании курса, каждый сдает тест на уровень владения языком и получает соответствующий сертификат. Методика и подход обучения в данных центрах современны и эффективны, что подтверждается хорошими результатами и растущим спросом на обучение в данных центрах.Кроме того,предприятие хорошо оснащено современной учебно-материальной базой.Также,следует отметить, что наряду с обучением казахскому, русскому и английскому языкам, в центрах также обучают этнические группы, проживающие на территории области родному языку.Языки,предлагаемые в центрах,в каждой области различны, поскольку на территории каждой области проживают представители разных этносов. Так например,в Областном центре обучения языкам Костанайской области обучают украинскому,белорусскому,греческому,татарскому, немецкому, армянскому польскому,корейскому языкам и ивриту.Такое положение подтверждает тот факт,что соблюдаются права всех этнических групп на пользование и развитие родного языка.Основная цель учреждения и функционирования областных центров обучения языкам–реализовать государственную программу функционирования и развития языков на 2011– 2020 годы, а также Послание Президента народу Казахстана Стратегия «Казахстан-2050» Новый политический курс состоявшегося государства 14 декабря 2012 года. В вышеназванном послании говорится, что необходимо чтобы политика развития трехъязычия стала неким консолидатором народа Казахстана. Для этого языковую политику надо проводить грамотно и последовательно, не ущемляя ни один язык, на котором разговаривают казахстанцы. Кроме того в Послании поставлена цель, что к 2025 году 95 % казахстанцев должны владеть казахским языком и для этого, по нашему мнению, создаются все условия. Так, обучение в учебных заведениях всех уровней страны, начиная с первого класса,ведется на русском и казахском языках, в школах, начиная 209

с первого класса дети изучают английский язык, в учебных планах высших учебных заведений предусмотрено изучение еще, как минимум, одного иностранного языка, например немецкого или французского.Создание «Назарбаев интеллектуальные школы» и «Назарбаев университет» дает возможность талантливой молодежи обучаться на английском языке и получать образование, соответствующие мировым стандартам.Также,в послании говорится:«К русскому языку и к кириллице мы должны относиться столь же бережно,как к казахскому языку.Всем очевидно, что владение русским языком-это историческое преимущество нашей нации. Нельзя игнорировать тот факт,что именно посредством русского языка уже на протяжении не одного столетия казахстанцы обретают дополнительные знания, расширяют свой кругозор и круг общения как внутри страны, так и за ее пределами.Мы должны сделать рывок в изучении английского языка. Владение этим «лингва франка» современного мира откроет для каждого гражданина нашей страны новые безграничные возможности в жизни» [2]. Поэтому, трехъязычие так важно для развития и процветания народа,а значит,оно должно поощряться на государственном уровне. Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована была Главой государства как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества,активно интегрирующегося в глобальный мир.Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками.Благодаря инициативе Президента наше государство приступило к реализации концепции полиязычия в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана и усилению межэтнического согласия. Список литературы: 1.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда Казахстанская правда.2012. № 218–219.10 июля. 2.Послание Президента РК народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050» – новый политический курс состоявшегося государства. ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ НА ОСНОВЕ ТРЕХЯЗЫЧИЯ Изжанов Эльдар Ауезович Курмангазинский район Общая средняя школа имени М.Ауезова Учитель английского языка

Язык, являясь средством общения, формирует ребенка как личность. Именно через язык ребенок познает национальное достояние, богатство унаследованные от предков. Изучая языки других народов, ребенок не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает 210

культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык. Естественно, знать один язык–мало, чем больше языков знает человек, тем более он конкурентоспособен. Чехов говорил: «Человек столько раз человек, сколько он знает языков». Каждый язык – это новый мир целого народа. Потому что вся культура, все ценности сосредоточены в языке. Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферы мирового сообщества. Но достижение этой цели возможно лишь при создании в Казахстане целостной системы образования на трёх языках в рамках школы. Возможности для создания такой системы в Казахстане уже имеются. Материальная база казахстанских школ уже сейчас позволяет вести обучение с использованием информационных технологий и даёт возможность решать задачи проверки уровня знаний учащихся; применение компьютера в качестве мультимедийного пособия; использование электронных учебников и Интернета. У многоязычного образования много положительных сторон. У учеников формируются все компоненты иноязычных коммуникационных компетенции. Коммуникационная компетентность позволяет использовать разнообразные средства устной и письменной коммуникации на казахском и других языках. Цель введения трехъязычия на современных уроках в школах — развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками.Стоит сказать, что самостоятельное изучение английского–это долгий процесс,но все в руках учителя и этот процесс он может сделать увлекательным, приносящим удовольствие ученикам. Дополнительное знание казахского и русского языков существенно облегчит работу учителя. Я преподаю английский язык в 5 классах. Есть три главных принципов моей эффективной работы с учениками, которые не знают данный язык или изучали его факультативно: • мотивация – я хочу, чтобы мои ученики владели иностранным языком; • правильная методика – в каждом новом классе каждый год я пользуюсь несколькими методами обучения и выбираю для себя оптимальный; • процесс обучения – работу я провожу систематично, анализируя работу и достижения моих маленьких учеников. Ученики после начальной школы бывают очень активны и любопытны в изучении языка. У них новый учебник 2015года выпуска, где собран основной и интересный материал, приложения и англо-казахский словарь. При подборе заданий к учебнику были использованы современные методики разработанные в соответствии с концепцией современного интенсивного и интерактивного обучения иностранным языкам. 211

Содержание курса для 5 класса включает темы, охватывающие социальнобытовую, учебно-трудовую и социально-культурную сферы, на изучение которых выделено 68 часов. Для углубленного изучения грамматического и лексического материала выделено 34 часа. 1) «Я и моя семья»: «О себе (внешность, характер, увлечения и т. д. )»; 2) «Мои друзья»: «Мой близкий друг, мой зарубежный друг (внешность, характер, увлечения и т. д. )»; 3) «Моя квартира, Мой дом»: «Помощь по дому»; 4) «Здоровый образ жизни»: «Продукты питания», «Здоровая диета», «Спорт»; 5) «Я и моя школа» : «Любимый школьный предмет», «Школьный этикет», «Мой рабочий день» 6) «Еда», «Одежда», «Покупки»; 7) «Я и окружающий меня мир»; «Моя родина - Казахстан», «Астана и ее достопримечательности»; 8) «Животный и растительный мир Казахстана и других стран мира»; 9) «Страна изучаемого языка–Великобритания»;«Лондон и его достопримечательности», «Праздники и традиции Великобритании»; 10)«Выдающиеся люди Казахстана и страны изучаемого языка» Есть задания для прослушивания, говорения, чтения и для письма. Огромный объем тщательным образом подобранного материала и средства контроля в совокупности создают все предпосылки для эффективного изучения иностранного языка. Коммуникативная методика обучения английскому языку является основой. Она утверждает, что для успешного овладения иностранным языком обучающиеся должны знать не только языковые формы (т.е. лексику, грамматику и произношение), но и иметь представление о том, как использовать их в целях реальной коммуникации. При обучении английскому языку в 5 классе основными формами работы являются парная, индивидуальная. Использование технологий личностноориентированного и дифференцированного обучения,информационнокоммуникационных технологий способствует формированию основных компетенций учащихся, развитию их познавательной активности. Проверка коммуникативных умений в аудировании и чтении осуществляется с помощью заданий на выбор ответа. Для проверки лексических и грамматических навыков используются задания с выбором ответа (на уровне словосочетания и предложения), так и задания на восстановление пропущенных слов в связном тексте. Для проверки умений в письменной речи учащимся предлагается написать письмо-ответ другу по переписке, рассказав о себе. Чтобы оценить умения учащихся в устной речи, им предлагается высказаться в 212

связи с заданной ситуацией общения, которая знакома детям, а также побеседовать с партнёром (или учителем),розыграв диалог этикетного характера или проведя диалог-расспрос в соответствии с заданной ситуацией. Контроль сформированности лексической стороны речи, грамматических и произносительных навыков осуществляется на каждом уроке при выполнении упражнений подготовительного и речевого характера. На первом же уроке я знакомлю учеников с учебником полностью. Они отмечают себе необходимые страницы для последующего их использования на уроках или во время выполнения домашнего задания. Вначале учебника есть тематический план с темами, с их словарной работой и словесными конструкциями. Так как у каждого ученика есть отдельная тетрадь- словарник, я прошу их записывать и новые слова, и виды диалогов. Мне кажется, что в 5 классах ученики должны запоминать не только одиночные слова, но и запоминать целые словосочетания и простые предложения с переводом. Первое время ученики работали с данными словами только на двух языках. Однажды спросив перевод на русском, я не услышал ответа. Это было удивительно, потому что я работаю в русско-казахской школе. Ученики не смогли мне дать полный ответ и объяснили это, тем что трудно переводить с казахского на русский. Книжки- словари у них англо- казахские. Я начал задавать на дом найти и выучить перевод слов или предложений на трех языках. В учебнике есть задания «Read and remember!», для систематического пополнения лексического материала при похождении нескольких этапов обучения: заучивание новых слов, отработка их произношения, правописание. Изучение иностранного языка в межкультурном контексте предполагает систематическое обращение к родному языку и культуре с целью сравнения языковых систем для определения разницы и сопоставления культур для выявления общего и различного в них. В процессе такого сравнения и сопоставления учащиеся вовлечены в познание чужого языка и культуры через познание своей собственной. Огромно здесь значение русского языка, который является проводником к изучению английского языка. Часто на уроках используются такие понятия из русского и казахского языка, как части речи, синонимы, антонимы, диалог, монолог, описание и т.д.; из литературы-цитирование текста, идея, главная мысль, стихи, пословицы, происходит знакомство с произведениями английских писателей. Это наводит меня на мысль что преподавание нужно вести в трех направлениях, чтобы у учеников было полное восприятие изучаемых тем. Поняв тему на одном языке, ему будет несложно понять её на других языках. Понять самому, а ещё объяснить однокласснику. Ученик усваивает быстро и качественно лишь то, что тут же после получения новой информации применяет на деле или передаёт другим. Стремление передавать другим информацию, обучать других присуще человеку с самого раннего детства. Метод взаимообучения ставит каждого 213

ученика в положение учителя. И это не игра, а основная, главная функция ученика, его главная деятельность в школе при новой форме обучения. Для эффективного обучения я использую материалы на русском и на казахском языке. На интерактивных сайтах есть очень много интересных заданий для пятиклассников. Ученики дома самостоятельно выполняют задания по английскому языку на сайте http://www.study-languagesonline.com/ru/en/english-for-children.html. Данные задания помогают детям освоить самые полезные английские слова. Материалы направлены на закрепление в памяти ребенка звуковой и письменной формы английских слов, а также их перевода. Обучение английскому языку необходимо проводить с помощью русского и казахского языков. Это упрощает понимание тем учениками. Триединство языков–важный фактор общественного согласия.Для современного казахстанца владение тремя языками–условие собственного благополучия.Многообразие культур и языков,как и их равное сосуществование, является главным достоянием Казахстана, при этом эффективность трехъязычия возможна только при условии общепринятой идеологической основы: казахский язык–это государственный язык, русский язык–язык межнационального общения, английский язык–ключ к мировым знаниям, признак успешного человека. Новая система образования открывает перед казахстанцами блестящие перспективы как в пространстве мирового сообщества, так и внутри страны в плане коммуникаций, снятия культурных барьеров и налаживания новых отношений во всех сферах жизни.Знание разных языков обогащает мировоззрение, так как возможность понимать другой язык и, следовательно, другую культуру дает человеку возможность мыслить шире.

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Кагазова Нургуль Максатовна «Маңғыстау энергетикалық колледжі» Ағылшын тілі пәні оқытушысы Маңғыстау облысы Ақтау қаласы

«Тіл – ұлттың жаны» деген ұлағатты сөзді айтқан алаш қайраткері, ұлт ақыны Мағжан Жұмабаевтың жан-жүрегін жарып шыққан кесек ойы, аталы нақылы бүгінгі күні де өз мәнін жойған жоқ. Иә, тіл – ұлттың жаны. Тіл болмаса, ұлт жоқ. Мұны еңкейген кәріден бастап, еңбектеген балаға дейін жақсы білуге тиісті деп ойлаймыз. Туған елің өз тұғырында нық бекіп тұру үшін де, қаның қазақ болып айналып, жүрегің қазақ болып соғу үшін де ана тілді жаныңа серік ету ләзім. Осы екі ұғым жаны ашитын әрбір азаматтың қос қанаты болса, рухымыз 214

төмендеп, тауымыз шағылмасы айна қатесіз ақиқат. Тұғырлы туған жерін ардақтамайтын, туған тілдің қасиетін салмақтамайтын адамды өз елінің патриоты деу қиын, сондықтан да, мемлекеттік тіліміз қазақ тілін дамыту, жетілдіру - біздің парызымыз, еңсесін көтеру - біздің мақсатымыз демекпіз. «Тіл –ұлт келбетінің көрсеткіші» дегенді жиі айтамыз. Онда тіл ахуалы да, халқымыздың рухани деңгейінің көрсеткіші де айқын таңбаланады. Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы мен Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны – Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдеп-ғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған. Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі, діні, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын–тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Қ Р Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында айтқан. 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы»–«Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынды. Ал 2008 жылғы ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында: «Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді», – деді. Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берген, қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі – жаhандық экономикаға ойдағыдай кіруге тілі. Егемендік алған еліміздің жаңа даму кезеңінде, оның дүниежүзілік аренаға шығып, басқа елдермен саяси-экономикалық, мәдени қатынастарды қалыптастыруы, ҚР Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болуы, әр түрлі дипломатиялық қызмет атқаруы шетел тілінің ролін көтеруді қажет етеді. Қоғамдағы геополитикалық, коммуникациялық, технологиялық өзгерістер және интернет жүйесі арқылы тілдесу әр түрлі мамандықтағы, әр түрлі жастағы, әр түрлі қалауы, қызығушылығы бар адамдардың санын мейлінше көбейте түсуде. Осыған байланысты шетел тілдерін пайдалану қажеттілігі де артып келеді. Тіл – тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде де үлкен рөл атқарады. Тәуелсіздікке қол жеткізген жылдардан бері әлемдегі көптеген елдермен саяси-әлеуметтік, экономикалық және мәдени байланыс жасауға кеңінен бет бұрдық. Бұл қарым-қатынастың нәтижелі болуы, ел мен елдің, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бірлігін өркендеуге тіл білудің мәні күн сайын арта түсуде. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде 215

еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады. Қазіргі мектеп дәстүрлі білім беру қызметін атқарумен шектелмейді, оның қызметі кеңейіп отыр. Атап айтқанда, мектепте жеке тұлғаны рухани қалыптастыруға, жоғары басымдылық берілді. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің пәнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын, неміс тілдерін де сол деңгейде меңгеруде.Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асыру қажет. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарымқатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ » – деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді. Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз!» атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді. Осы жолдауда білім мен ғылымның модернизациясын жалғастыру қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%ды құрауы тиіс делінген. Әрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші сыныптан бастап оқу бағдарламасына еңгізіледі. Бүгінгі әлемде мыңдаған адамдар шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін жұмыста немесе оқуда пайдаланады және оны ана тілі ретінде меңгереді. Қазіргі заманда ағылшын тілі «21 ғасырдың», халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі – дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл. Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілі216

бүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады.Ағылшын тілі–бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық технологияның, компьютер технологиясының кілті деуге болады. Ағылшын тілінде әлемге әйгілі Вильям Шекспир, Джек Лондон, Джонаттан Свифт, Вальтер Скотт сөйлеген. Бүгінгі күні зерттеушілер ағылшын тілінде сөйлеушілердің саны 1,2-1,5 млрд. арасында деп тұжырымдайды. Ағылшын тілі әлемнің 75 елінде ерекше орын алады, ал 19 елде ол мемлекеттік тіл болып табылады. ХХ ғ. 60 жылдардан бастап ағылшын тілі кеңінен тарала бастады және көптеген халықаралық ұйымдардың ресми тілі болып табылады. Ағылшын тілін оқып-үйренемін деушілердің саны күннен-күнге көбейуде. Осы орайда, шет тілінің еліміздің оқу жүйесінде айрықша мәртебеге ие болатыны айқындалғандай. Жалпы білім беретін орта мектепте шетел тілін практикалық тұрғыда меңгеруге үйреткенде оқушыларды өз бетімен жұмыс істеуге баулу, алған білімін, икемділік дағдыларын жаңа жағдайларға кездескен кезде, шығармашылықпен қолдана білуге машықтандыру көзделеді. Шетел тілін оқыту мақсаттары қоғамның мұқтаждығына қарай өзгеріп отырады. Бұрын шетел тілінен білім беруге баса көңіл бөлінбесе, қазіргі кезде алған білімін өмірде іс жүзінде қолдана алу, пайдалануға қажетті білік пен дағдыларсыз білім алып, білу ғана жеткіліксіз екендігіне баса назар аударылуда. Жеке тұлғаның мәнді ісәрекеті процесін ескере отырып білім беру көзделуде. Қазіргі уақытта, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. Үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуды жүзеге асыру барысында мынадай міндеттерді іске асыру көзделеді: үш тілде еркін сөйлеу біліктілігін дамытуда оқыту технологияларын тиімді пайдалану, заманауи интерактивтік және иновациялық технологияларды қолдану, үш тілде де қарым-қатынас жасауға, сөйлеуге үйрету, оқушының тілдік қабілетін толық ашу, сөздік қорын молайтуда аударма және түсіндірме сөздіктерін пайдалана алу, танымдық қызығушылығын қалыптастыру. Оқушылардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту мақсатында ағылшын тілі сабақтарында әр түрлі қосымша материалдарды қолдануға үш тілде бірдей қолдануға болады. Тақырып бойынша тақпақтар, шағын қойлымдар, мақал-мәтелдер, сөзжұмбақтар және ребустар қолдануға болады. Мұндай қосымша материалдар сабақты жандандырады, өткен тақырыпты жақсы қабылдап, түсінуге, ойлау қабілетін дамытуға әсерін тигізеді, оқушылардың тілдік қорын дамытып, толықтырады. Оқушылар сабақта белсенділік көрсетіп, сабақтың қызықты өтуіне атсалысады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, алдыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру және бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ХХІ ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ. Ағылшын тілі–ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениеттің көрінісі екені дәлелденген құбылыс. Сонымен қатар әр тілдің табиғаты өз ұлтының мәдениетінің айрықша үлгісі. Дегенмен ойлау жүйесі тұрғысынан, мәдени 217

тармақтары тұрғысынан кез келген шет тілін үйрену таным мен психологияны өзгертіп қана қоймай, мәдениеті қалыптасқан үлгілердің, психологиялар мен ойлау жүйелерінің алмасуына, трансформациялануына алып келеді. Бірақ бұл тағы да өз құндылықтарымыз бен мәдениетімізді жоғалтуға ұласпауы тиісті. Қалай болғанда, бұл саясат аясында қазақ тілінің мүмкіндігін арттырып, іс жүзінде елдің тыныс-тіршілігі мен құрылымын, жүйесін қалыптастыруда, дамытуда, болашағын қамтамасыз етуде қажетті, жарамды тілге айналдыруға ұмтылу – басты бағыт болады деген ойдамыз. Оның шеңбері жасанды шаралар мен «айқайшыл» ұрандарды доғарып, «қолдан жасап алған» психологиямыздағы шектеулерді шешіп, кәсіби деңгейде тіл білуді талап ету деңгейіне көшетін уақыт та жеткен сыңайлы. Ал мұның сыртында тілді сөйлете алмау, жарамды ете алмау–үлкен мәселеге айналмағаны абзал, ол әр маманның біліктілігіне қойылатын сын дәрежесіне көтерілгені тиімділікке жетелер еді. Тіл арқылы өзге елдің мәдениетін, тарихын білуге болады. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жәрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі- осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда–қапы қалып жүрмейік»–деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Бағзы бабаларымыз: «Жеті жұрттың тілін біл» дегенде араласуды, көп қатарлы болуды айтқан. Сол аталар арқылы дәл қазіргі уақытта айрықша көкейкесті. Әлемнің жаңалығының мол қоры ағылшын тілінде болғандықтан біз де осы тілді білуге, ұрпағымызға үйретуге күш салғанымыз жөн. Ол өзіңді ұмытып өзгелердің шалғайына жармасу емес, жаһандық үрдістің жайы мен жапсары осылай етуді тілейді. Мәселе, өрелі ой, өрісті бастаманың дабыра науқаншылдыққа айналмауында, кәсіби тұлғалардың мемлекеттік жұмысты сәтімен атқаруында. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1. Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 2.Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 3.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы – 2002 ж. 4. Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010, №4 2012 5. Ж.Е. Сманқұлова. Оқытудың интерактивті әдісі. Алматы, 2005 6. « Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте » № 5, 2008 ж. 7. « Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте » № 5, 2010 ж. 8. Ғарифолла Есім ҚР. ҰҒА академигі Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты. 9. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», «Мектептегі шет тілі» журналы 2012. 218

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ АЛҒАШҚЫ САТЫСЫ Матразова Гюльназ Қайыпназаровна

№21 «Назерке» мемлекеттік коммуналдық қазыналық кәсіпорнының орыс тілі пән жетекшісі, Маңғыстау облысы Жаңаөзен қаласы

«Қазақстан әлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де:қазақ тілін– мемлекеттік тіл ретінде,орыс тілін–ұлтаралық қатынас тілі ретінде және ағылшын тілін–жаһандық экономикаға нәтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керек». Н.Ә. Назарбаев «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Көптілділік білім беру жеке тұлғаның үш тілді үйренуге және тілді білуін жетілдіруге негіз болып табылады. Үш тілді білім беру ортасын қалыптастыру және негізгі құндылықтар мен педагогикалық қағидаларды енгізу арқылы оқытудың заманауи үрдісін нығайтып, топтық оқыту әдістемесі арқылы жүзеге асырудамыз. Командалық оқыту әдістемесі негізінде кіріктірілген білім беру бағдарламасының үштілді білім беру саясатының мақсаты бұл тақырыбымызда көрініс тапқан. Кіріктірілген білім беру бағдарламасының ерекшеліктері: Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісі; Командалық оқыту; Тілдік ортаға ену; Командалық оқыту әдістеменің үштілдік білім беру саясатына әсері. Қазіргі біздің республикамыздың басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта елімізге үш тілді меңгерген, өз білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адам қажет. Егеменді еліміздің білім беру жүйесінде үш тілді оқыту технологиясының әр түрлі әдіс-тәсілдерін қолдана отырып терең білімді, ізденімпаз, шығармашылық бағыт ұстанатын, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлға тәрбиелеу ісіне ерекше мән беріледі және олардың есте сақтау қабілетін жетілдіре отырып еркін сөйлеуге, өз ойын айту дәрежесіне жеткізу. Орта мектепте үш тілде яғни, ағылшын, орыс, қазақ тілінде оқытуда оқытудың жаңа технологияларын қолдану арқылы терең білім берілуде. Қазіргі таңда әлемдік оқу үрдісінің өзегі-жаңа технологиялар екені мәлім. Әрбір оқыту технологиялары өзіндік жаңа әдіс-тәсілдермен ерекшеленеді. Әдістәсілдерді мұғалім ізденісі арқылы оқушы қабілетін, қабылдау деңгейіне қарай ерекшеленіп қолданылады. Қызықты сабақтар мұғалімнің ашқан жаңалығы, өздік қолтаңбасы,әдістемелік ізденіс,қолданған әдіс-тәсілдер арқылы ерекшеленіп, шәкірт жүрегінен орын алады. Бастауыш сынып оқушыларының дамуына, қабілетінің артуына жаңа технологиялар білім беру жүйесінің дамуындағы елеулі бағыт. Сондықтан әрбір әдіс-тәсілдің ұстаздар үшін маңызы зор. 219

Білім–теңіз,оның тереңіне жетік білетін, сырын меңгерген, құпиясын ашатындар ғана бойлай алмақ.Ондай адамдардарды дайындайтын мұғалім. Ал, мұғалім білімді оқушы санасына сабақ арқылы жеткізеді. Ол мұғалімнің бірбіріне ұқсамайтын жан-жақты өткізген сабақтары.Сол сабақтарда қолданылатын жаңа оқыту технологиясының тиімділігі оқушыларға терең білім беруде болып табылады. . Әрбір оқыту технологиясының тиімділігіне тоқталатын болсақ, сыни тұрғысынан ойлау технологиясы қазіргі сабақ жоспарларын құрғанда баланың сабаққа психологиялық дайындығын арттыруда кеңінен қолданылады. Өздігінен жұмыс істеуге жаттығады Тілге деген қызығушылығы артады Топпен жұмыс Ребус, сөзжұмбақ шешу, әр түрлі ойындар ойнау Ойлау қабілеті артып, білімін нақтылайды Қазіргі заманда ағылшын тілі XXI ғасырдың, халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды.Ағылшын тілі-бүгінгі заманымыздың кілті, ақпараттық тенологияның, компьютер технологиясының кілті деуге болады.Үш тілді оқытудың ерекшелігі–өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан–жақты дамыту, жас ерекшелігіне сай ақпараттық сауаттылығын жетілдіру.Балабақшада ерте жастан балаларды орыс тіл,ағылшын тілге үйрету кеңінен қолданылып жатыр. Кейінгі кезде кең тараған әдістің бірі бейне жазба арқылы қысқаша үзінділер беріледі. Жаңа сөздердің аудармасы беріледі, соңынан тақырыпқа байланысты жаттығу жұмыстары жүргізіледі. Бейнекөрініс бойынша қысқаша түсінгенін айтады.Бейнекөрініспен жұмыс істеу баланың есту мүмкіндігін жетілідріп қана қоймай, көзбен байқау қабілеті де дамиды. Бейне материал арқылы сөйлеуге дағдыланады,сабақтағы белсендігі артады. Осы тұрғыдан қарағанда «Интерактивтік әдіс» маңызды орын алады. Бұл әдіспен оқытудың басты мақсаты: өз бетінше ойын айтып, жауап табуға үйрету. Ағылшын тілі сабағында білім сапасын арттыру мақсатында ойын технологиясын пайдалана отырып, бала құзыреттілігі дамиды. Басқа тілді үйренуге ынтасы артады; Көңіл-күйін сергітеді; Саналы түрде ойлауға үйретеді; Сұрақтарға жауап бере алады; Оқытудың жаңа технологиясы сабақ процесінде мынадай нәтижеге қол жеткізеді: Жүйелі тапсырма беруге ұмтылады; Қабілеті төмен балаларға көмектесіп және қабілеті жоғары балаларға көп көңіл бөлуге мүмкіндік туады; Балаға үш тілді оқытудың тиімділігі баланың пәнге деген қызығушылығымен бірге сабаққа түгел атсалысатындығы, бәсекеге қабілеттілігі, бір-бірінен қалғысы келмей , емін-еркін сөздерді қайта-қайта айтуда, бір-бірімен 220

ықпалдарының әсер етуі жақсы нәтижеге жетелейді. Кейбір оқушылардың тіл сындыру жаттығуларында тілдерінің келмеуі. Соңғы жылдары ҚР балабақшаларында ағылшын тілін оқып үйренуге деген ықылас арта түсуде. Осыған байланысты қазіргі қоғам ағылшын тілін меңгеру дәрежесіне күннен-күнге көтеріңкі талаптар қоюда.Үш тілді меңгеру мемлекетіміздің білім беру саласындағы бірегей бағыттарының бірі.Сондай-ақ, қазіргі таңда өзара байланысы мен өзара тәуелділігі басым әлемде болашақта жас ұрпақты дамытудың бірден бір жолы көптілділік болып табыладыКөптілді білім беру–көптілді тұлғаны қалыптастырудың негізі. Елімізде үздіксіз жүргізілетін маңызды істердің бірі–ол тіл саясатын жүзеге асыру,тілді меңгеруге деген қызығушылықты ынталандыру, жан-жақты дамыған, бәсекеге қабілетті тұлға тәрбиелеу,үш тілді–қазақ, орыс және ағылшын тілдерін – жетік меңгерген қабілетті жас ұрпақтың даму жайы мен болашағын анықтау және қолдау деп ойлаймын. Қоғамның дамуында тіл мәселесі бұрынғы заманда да маңызды рөл атқараған.Өйткені тіл арқылы адам өз ойын жеткізіп қана қоймай, жаңа мәліметтерді алады.Еліміздің басты заңы–Конституциямыздың 7-бабында жазылғандай,мемлекеттік тіл қазақ тілі болып табылады, сонымен бірге мемлекеттік органдарда орыс тілі де қатар жүреді.Қазақстан көпұлтты мемлекеттің бірі болғандықтан,«тіл мәселесі» жақсы қамтамасыз етілуі керек. Тілдің арқасында ұлттардың арасында тыныштық, бейбітшілік орнатуға болады. Сол себептен елбасымыз мемлекетте қазақ тілімен қатар, орыс тілінде қолдануға рұқсат беріп отыр. Халқымыздың біртуар данышпаны Мағжан Жұмабаев: “Ұлттың ұлт болуы үшін бірінші шарт – тілдің болуы.,” – деп тіл жайында терең толғаған. Еліміз тәуелсіздік алғалы бері жүргізіліп келе жатқан тіл саясатының арқасында қазіргі таңда мемлекеттік тіл туралы оңды қоғамдық көзқарас қалыптасып отыр. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға баса назар аударып отыр. "Еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы-көпұлттылық пен көптілділік "-деп атап көрсеткен. "Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы аясында көптілді білім беруді қамтамасыз ету"деп те баса айтқан болатын. 2020- жылға қарай барша Қазақстандықтар қазақ тілін,орыс тілін 95% және 25% ағылшын тілін меңгеруі тиіс" делінген.Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында сөйлеген сөзінде: "Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үштілді болуы,қазақ,орыс,ағылшын тілдерін еркін меңгеруі тиіс." Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Елбасымыз жастарға осындай талаптар қою арқылы, еліміздің биік жетістіктерге жеткенін қалап отыр. Абай атамыз айтқандай: « ғылымды тану үшін, орыс тілін білу керек». Бірақ қазіргі таңда ғылымды танып, зерттеп, анықтау үшін орыс тілімен қоса, ағылшын тілін білу қажет деп ойлаймын. Ағылшын тілі – халықаралық тіл болғандықтан, әлемде болып жатқан жаңалықтарды тек ағылшын тілі арқылы 221

ғана тани аламыз. Ағылшын тілін меңгеру– жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ол – жаһанданудың кепілі.[5] Көп тілді білім–беру саясатын дамыту мақсатында елімізде әртүрлі мемлекеттік бағдарламар бар.Олар: ҚР Президенті 2011-2020 жылдарға арналған ҚР білім беру жүйесін дамыту бағдарламасы; 2011-2020 жылдарға арналған Тілдерді дамыту иен қолдану бағдарламасы; «Тілдер үшбірлігі» мәдени бағдарламасы; Бұл бағдарламалардың алға қойған мақсаттары: - балабақша, мектеп, жоғары оқу орындарында көп тілді білім беру жүйесін енгізу; - қазақ тілінің мәртебесін көтеру; - мемлекеттік мекемелерде іс-қағаздарды қазақ тілінде жүргізу; - ағылшын тілін меңгерту; - орыс тілін жетік білу; - тілді дамытуда компьютерлік техникаларды қолдану; Елбасымыз Н.Назарбаев айтқандай: Еліміздің болашағы - жастардың қолында. Қазіргі таңда әлемдегі тілдердің рөлін ескере отырып, тілдерді оқыту және көптілді білім берудің деңгейін жоғарылатудың маңызы өте зор. Көптілді білім беру жүйесімен білім алып жатқан студенттердің болашақта істейтін жұмыс орны халықаралық дәрежеде болатыны сөзсіз. Қазіргі таңда елімізге ең басты керек мамандардың бірі ол – өз мамандығын үш тілде жүргізе білуі. Бұндай кәсіпқой мамандар тек Қазақстанда ғана емес, әлемнің әрбір шетінде жұмыс істей алады. Себебі, бұл мамандық иелері болашақта еліміздің мүддесін халықаралық ұйымдарда, дипломатиялық қатынастарда, консулдық қызметтерде, халықаралық соттарда қорғайды. Көптілді білім беру жүйесі, елімізде білім жолында көп үлесін қосар еді. Бұндай саясатты жүргізу арқылы еліміз халықаралық аренада өзінің орнын табады. Ғылымның, техниканың дамуына көп пайдасы тиіп, еліміз экономикалық жағынан алға басушылық байқалады, яғни дамыған 30 елдің қатарына кірудегі басатын қадамымыздың азая беруі. Қазақстанның дамыған 30 елдің қатарына кіру - еліміз үшін басты мақсаттардың бірі және бұл мақсаттарды жүзеге асыру біздің яғни, жастардың қолында. Көптілді білетін маманды дайындау және қалыптастыру жолында жоғары оқу орнының атқаратын рөлі зор, себебі, негізгі құндылықтар мен өмірлік қағидалар осы уақытта қалыптасады. Үш тілді жетік меңгерген, іскер, шығармашыл, дүниетанымы мол, интеллектуалды тұлға, болашақта да біліміне сай қоғамда өз орнын табады. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.Л.Б.Елшібаева Қазақстандағы көптілді білім беру жүйесі // Үш тұғырлы тіл: бүгіні мен ертеңі:Қазақстан Республикасы Тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған Респ. ғыл.-практ. конф. материалдары.Қарағанды, 2011.

222

2. Л.Б.Елшібаева Тіл үйрету арқылы көпмәденилік білім беру // «Жастар және қазіргі заманғы әлемдік мәселелер» атты студенттердің республикалық конференциясының материалдары.- Қарағанды: Болашақ университеті, 2012. 3.Хасанұлы Б.Тілдік қатынас негіздері(Оқу құралы).—Алматы: Қазмемқызпединституты, 2006. КӨПТІЛДІЛІК-КӨПМӘДЕНИЕТТІ ТҰЛҒАНЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗІ Бисенгалиева Гульден Санжановна

Мақат мұнай және газ технологиялық колледжі- ағылшын тілі пән оқытушысы Атырау облысы, Мақат ауданы, Доссор кенті

Қазақ тілі–мемлекеттік тіл.Орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі. Ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Мемлекттік тілді–дамытамыз.Орыс тілін–қолдаймыз.Ағылшын тілін– үйренеміз. Н. Ә. Назарбаев Адамзат дамуында мүлдем өзгерген жаңа заман және жаңа ұрпақ қалыптасып келеді. Осыған сәйкес ұлттық тарихын жалғастырушы ұрпақты оқыту–тәрбиелеу,кәсіби сапалы маман даярлау үрдісінің мазмұнын инновациялау–заңдылық болып табылады.Заманауи талаптардан көрініп, бәсекеге қабілетті, кәсіби құзыретті маманды қалыптастырып, еркін дамуына, жан-жақты білім алуына, белсенді, шығармашыл болуына жағдай жасау қазіргі таңдағы әрбір педагогтың міндеті. Менің мақсатым, еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта елімізге үш тілді меңгерген, келешекте өз білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын көпмәдениетті тұлға тәрбиелеу. Елбасымыз 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек.Олар: қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл–елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы.Өйткені,бірнеше тілде еркін сөйлей де,жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де,шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу—әркімнің дербес табыстылығының міндетті шарты. Сондықтан 2020 жылға 223

қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиіс» екендігін баса айтып өткен болса[1], шетел тілін оқып үйренемін деушілердің саны да күннен күнге көбеюде. Тіл-тілдің бәрі жақсы, бірақ қазіргі таңда қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің бір арнаға тоғысуы біздерді, яғни ағылшын тілі пән оқытушыларын қуантады. Қазақ халқының мақтауға тұрарлық халық ауыз әдебиеті басқа елдердің ауыз әдебиетінен еш кем емес. Осы әдебиетіміздің әр саласын зерттеп, дамыту жолында көптеген жұмыстар атқарылуда. Менде халық ауыз әдебиетінің ішіндегі өзіме жақын, мақал-мәтелдерді зерттеп келемін. Мақал-мәтелдер қай халықтың болмасын ұлт болып қалыптасқанынан бері, сол ұлтпен біте қайнасып, жасап келеді. Қазақ елінің мағыналы ой берер қаншама мақал-мәтелдері барын бәріміз де жақсы білеміз. Мақал-мәтелдер — сөздік құрамның халық өміріндегі әрқилы кезеңдерді, қарым-қатынас пен қоғамдық құбылыстарды бейнелей сипаттайтын, көңілдегі ойды шебер де ұғымды жеткізетін, қысқа да нұсқа тұжырым жасайтын, мән-мазмұнға бай бөлігі [4, б. 168]. Демек, халық өмір шындығын, көңілге түйгенін мақал-мәтел ретінде өз ұрпағына үлгі-өнеге етіп қалдырып отырған. Аталмыш тілдік бірліктер арқылы жас ұрпақты елін-жерін сүюге, ерінбей еңбек етуге, білім алуға, адал, кішіпейіл болуға үндеп, жалқаулық, өсек-өтірік, мақтаншақтық тәрізді қасиеттерден бойын аулақ салуға тәрбиелей білген. Сол себепті ана тіліміздің ауыз әдебиетінде қалыптасқан, ойып тұрып орын алған ата-бабаларымыздың нағыз ақыл иелері данагөй болғандарын сипаттайтын мақал-мәтелдердің үш тілде қолжетімді болуы білім алушылар үшін қажет. Олай болса ағылшын тілі сабақтарында қазақ халқының мақалмәтелдерiн ағылшын және орыс тілдеріне аударып, оларды мағынасына сәйкес, тiптi мағынасы бiрдей мақал-мәтелдермен салыстыру арқылы шет тiлдi меңгерту тиімді нәтиже берері анық. Осы жайттарды ескере отыра ағылшын, орыс және қазақ тіліндегі мақал-мәтелдер жинағын (777 proverbs) және сол мақалдардың “English proverbs” атты электронды нұсқаулығын дайындадым. Бұл жұмыстарыммен шектелмей зерттеуімді жалғастыра отыра 1001-мақалмәтелдер атты 118-беттен тұратын жинақ құрастырдым. Бұл жинаққа осы күнге дейін жарық көрген таңдамалы мақал-мәтелдер енгізілген. Мұнда үш мыңға жуық әртүрлі тақырыптарға арналған қазақ, орыс және ағылшын тіліндегі мақал-мәтелдер жинақталған және олар тақырыбына сай реттеліп орналастырылған. Адам және оның қасиеті Отан, туған ел туралы Отбасы туралы Ақылдылық пен ақымақтық туралы Еңбек және кәсіп Достық туралы Уақыт туралы Жануарлар туралы Денсаулық туралы 224

Табиғат туралы Ас-ауқат туралы Сөз өнері туралы Байлық туралы Ақша туралы

Жинақ оқытушылар мен білім алушыларға, жалпы тілді өзбетімен үйренемін деушілерге арналған. Бұл зерттеуімнің мақсаты, ағылшын тiлiндегi мақал-мәтелдердi үйрету негiзiнде, білім алушыларды тек ағылшын халқының көп ғасырлық өмiрлiк тәжiрибесімен, дүниетанымымен таныстырып қана қоймай, ең бастысы сол мақал-мәтелдердiң тәрбиелiк мәнiн түсiндiрiп,күнделікті қолданысқа енгізіп, сөздiк қорын байытып, ауызекі және мәдени сөйлеуге дағдыландыру. Үш тiлдегi мақал-мәтелдердегi мағыналық ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ұғыну, білім алушылардың ағылшын тiлiн үйренуiне елеулi көмек көрсететіні сөзсіз. Мақал-мәтелдерді ағылшын және орыс тiлiнен қазақ тіліне аударуда кейбір қиыншылықтар кездесетiнi де сөзсiз. Аударманы жасаған кезде басқа тiлдiң көмегi арқылы белгiлi бiр тiлдегi мазмұнды мүмкiндiгiнше дәл жеткiзу, ағылшын және орыс тiлiндегi мақалды немесе мәтелдi түсiнiп, оны өз туған тiлiнде түсiндiруге және керiсiнше жасау iскерлiгiне ие болу мiндетi қойылады. Айта кетер жайт, мақал-мәтелдерді аудару барысында синонимикалық мақалдар[2], яғни аудару барысында тiкелей аудару арқылы аударылған, мағыналары да, сөздерi де бiрдей сөздік баламасы мен мағынасы дәл келетін мақалдар кездеседі, ондай мақал –мəтелдер оңай аударылады: Мысалы:  Қазақ тілінде: Жылтырағанның бәрі алтын емес.  Ағылшын тілінде: All that glitters is not gold.  Орыс тілінде: Не всё золото, что блестит.   

Не ексең соны орасың You must reap what you have won. Что посеешь то и пожнешь.



Жаман хабар тез тарайды 225

 Bad news news travels fast.  Плохие новости быстро распространяются. Сонымен қатар, үш тілдегі сөздік баламасы әр түрлі, бірақ мағынасы бір мақалдар да кездесіп жатады.Мысалы ағылшындардың мына мақалын қарастырсақ: «The grass is always greener on the other side of the fence». Мұның сөзбе сөз аудармасы: Трава всегда зеленее по ту сторону забора болады. Бірақ орыс тілінде бұндай мақал жоқ, оның орнына: «Хорошо там, где нас нет». Сол сияқты қазақ тіліне: «Шарбақтың арғы жағындағы шөп көгірек»- болып аударылады, сондай ақ, қазақ тілінде де мұндай мақал жоқ оның орнына: Пəлен жерде алтын бар, Іздеп барсам мыс та жоқ деген мақалы бар. Бұл үш мақал да мағынасы жағынан бір бірінің баламасы болып келеді. Бірақ сөзбе сөз аударғанда орыс тіліндегі мақал: Life is better, where we are not present деп аударылса, қазақ тіліндегі мақал: There is a gold somewhere, But when I get there couldn’t find even a copper деп аударылады. Орыс тіліндегі «когда рак на горе свистнет» деген сөзі, бір нəрсенің ешқашан орындалмайтынын білдірсе, қазақ тілінде осы мағынаны білдіретін «тас гүлдегенде» деп беріледі. Ал ағылшын тіліндегі бұл мақалдың баламасы: «when pigs fly»- болып келеді. Орыс тіліндегі рак – шаянның ысқыра алмайтыны анық жəне тасқа ешқашан гүл өспейтіні де бізге мəлім. Ағылшын тілінде бұл мақалдың мағынысы да ешқашан орындалмайтынды білдіреді. Өйткені ауыр да аз қимылдайтын шошқа ешқашан ұша алмайтыны анық. Ал орыс жəне қазақ тіліндегі мақалдарды ағылшындарға аударып берсек олар түсінбеушілік танытатын еді. -Қазақ тілінде: Көптен дәметкен аздан құр қалар. -Ағылшын тілінде: Crasp all, lose all. -Орыс тілінде: Многого желать, добра не видать. Көріп отырғандай, мақал-мəтелдерді мынадай категорияларға бөлуге болады: 1.ағылшын мақал-мəтелдері орыс, қазақ тілдеріне толығымен аударылады өйткені, ағылшынша нұсқасы орыс жəне қазақ нұсқаларымен сəйкес келеді. 2.ағылшын мақал-мəтелдері орыс, қазақ тілдеріне жартылай аударылады өйткені, ағылшынша нұсқасы орыс жəне қазақ нұсқаларынан біршама айырмашылығы бар. 3. ағылшын мақал-мəтелдері орыс, қазақ тілдерінен аудармасы жағынан толық айырмашылығы бар өйткені, ағылшынша нұсқасы орыс жəне қазақ нұсқаларына сəйкес келмейді. Жоғарыда айтып өткенімдей, жинақты құрастыру барысында, мақалмәтелдер жан-жақты қарастырылып талданды.Мәселен, үш тілдегі мақалмәтелдер жеке тақырыптар бойынша сараланды; Әр қайсысына жеке тоқталып мысал келтірейін.  Адам және оның қасиеті-Человек и его качества- Human and his qualities 1. Ерте тұрған жігіттің ырысы артық, Ерте тұрған әйелдің бір ісі артық. 226

Кто рано ложится и рано встает, здоровье, богатство и ум наживет. Early to bed and early to rise makes a man healthy, wealthy and wise 2. Ерте оңбаған кеш оңбас, кеш оңбаған еш оңбас. Дурак в сорок лет окончательно дурак. A fool at forty is a fool indeed.  Достық туралы- Дружба- Friendship 1. Нағыз досты басыңа іс түскенде білерсің Друзья познаются в беде. A friend is never known till needed. 2.Жаңа дос жаныңда жүргенде, ескі дос есіңде жүрсін. Старый друг лучше новых двух. Old friends and old wine are best.  Еңбек және кәсіп- Труд и профессия-Work, labour and profession 1.Iске уақыт, ермекке сағат. Делу время, потехе час. Business before pleasure. 2. Еңбек түбі – қуаныш. Конец – делу венец. The end crowns the work. 4. Еңбексіз тапқан мал, есепсіз кетер. Лихо нажито- и лихо пржито. Ill-gotten,ill-spent.  Ғылым мен білім- Знание и наука-Science and knowledge 1. Білім – қуат. Знание – сила. Knowledge is power. 2. Өмір бойы үйрен. Век живи – век учись. Live and learn.  Денсаулық туралы-Здоровье-Health 1) Денсаулық – зор байлық. Здоровье дороже богатства. Good health is above wealth 2) Ауру қалса да, әдет қалмайды Трясет козел бороду, так привык он с молоду. Take a hair of the dog that bit you. Сонымен қатар ағылшын тілі грамматикасын өткен уақытта мақалмәтелдерді жиі қолдану арқылы, грамматикалық тақырыптарды ұғынуға көп септігі тиеді.  The Present Indefinite. 1) Dog does not eat dog. Қарға қарғаның көзін шұқымайды 227

Ворон ворону глаз не выклюет. 2) Don't count your chickens before they are hatched. Алдын-ала тон пішпе Цыплят по осени считают. 3)Bad news flies fast. Жамандық жерде жатпайды. Худые вести не лежат на месте.  The Future Indefinite 1) Claw me, and I will claw thee Сыйға-сый, сыраға-бал Услуга за услугу. 2)We shall see what we shall see. Жүре бара көрерміз Поживем – увидим. 3) If you run after two hares, you will neither. Екі кеменің басын ұстаған суға кетеді. За двумя зайцами погонишься, ни одного не поймаешь.  The Present Perfect 1)As you have made your bed, so you must lie on it. Не ексен, соны орасың. Что посеешь то и пожнешь 2)Who has never tasted bitter, knows not what is sweet. Ашының дәмін татпай, тәттінің не екенін біле алмайсын. Не вкусив горького, не узнаешь, что сладко.  The plural nouns 1) So many countries, so many customs. Әр елдің салты асқа, иті қара қасқа. Что ни город, то народ. 2)Men may meet but mountains, never meet. Тау - таумен кездеспейді, адам адаммен кездеседі. Гора с горой сходится, человек с человек сойдется. 3)A cat in gloves catches no mice. Жан қиналмай жұмыс бітпес, талап қоймай мұратқа жетпес. Без труда не выловишь и рыбку из пруда.  The degrees of comparison of adjectives 1) Better an egg today than a hen tomorrow Ертеңгі тауықтан, бүгінгі жұмыртқа жақсы. Лучше синица в руках, чем журавль в небе. 2)Better late than never Ештен кеш жақсы Лучше поздно, чем никогда. 3) East or west home is best 228

Өз үйім өлең төсегім. В гостях хорошо, дома лучше. Қорыта келе, Ұлы ақын Абай атамыздың « Әрбіреудің тілін, өнерін білген кісі соныменен бірдейлік дағдысына кіреді» деген екен. Халық даналығы мен еңсесі мақал-мəтелдерден көрінеді, əр бір елдің мақал-мəтелдерін білу, тілді жақсы білуге ғана емес, сонымен қатар сол елдің халқының ой образдары мен мінезін де жақсырақ ұғындырады, міне менің де білім алушыларым үштілдегі мақал мәтелдерді пайдалана отыра,білім алған әрбір адам көптілде еркін сөйлей, ойлай алатын, өзін-өзі әлеуметтік және кәсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге, ізденуге қабілетті, әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген тұлға болып шығары сөзсіз. Әдебиеттер тізімі: 1. Президенттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана, 28 сәуір, 2010 2. Английские пословицы и поговорки и их эквиваленты в русском и казахском языках: С. Ахметова, Пармиологический словарь, 1989. 3. Қазақ мақал-мәтелдерi. Ж. Дәуренбеков , 2001. 4. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі, 7 том. – Алматы, 1983. 5. Қазақтың мақал-мәтелдері. А. Смайлова-Алматы, 2006. 6. Шет тілі сабағында мақал-мәтелді пайдалана отырып грамматикалық тақырыпты түсіндіру. Ашық сабақ. Факультативті сабақтар; №5, 2011 7. Ғаламтор ресурстары. ФИЗИКА ПӘНІНДЕГІ ҮШТІЛДІЛІК - ҒЫЛЫМҒА БЕТБҰРЫС Уалиева Баян Серикбайқызы Абай атындағы жалпы орта мектебі, физика және информатика пәні мұғалімі Атырау қаласы,Құрманғазы ауданы

Үш тілде білім беруді дамыту білім алушылардың мемлекеттік тілді- қазақ тілін, қазақ тілімен тең ресми тіл ретінде қолданылатын орыс тілін және әлемдік қоғамдастыққа ойдағыдай кірігу құралы ретінде ағылшын тілін меңгеруге ықпал ететін білім ортасын жақсартуға бағытталған. «Мәңгілік ел» идеясының маңыздылығын Елбасы Нұрсылтан Назарбаев «Қазақстан жолы - 2050: бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты жолдауының негізі етіп алып, бұл туралы өз сөзінде: «Бір жыл бұрын мен еліміздің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын жария еттім.Басты мақсатҚазақстанның ең дамыған 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Ол- «Мәңгілік Қазақстан» жобасы, ел тарихындағы біз аяқ басатын жаңа дәуірдің кемел келбеті... Өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де «Мәңгілік Ел» деген құдіретті ұғымға сыйып тұр» 229

деген болатын. Халықты бір мақсатқа, бір мүддеге, бір болашаққа үндеген Елбасының бұл жолдауында ел халқына үлкен жауапкершілік жүктелген. Қазақтың Мәңгілік Ғұмыры ұрпақтың Мәңгілік Болашағын баянды етуге арналады. Қазақстанды жарқын болашаққа жетелейтін жастарымыз бабаларымыз аңсап өткен тәуелсіздіктің туын жықпай, желбірете білуі тиіс. Өйткені, бабаларымыздың ұлан байтақ жерін қалай қорғағанын, бостандықты қалай аңсап-қадірлегенін білеміз. Жастар сондай текті ұрпақтың ұрпағы екендіктерін сезініп, осы «тәуелсіздік», «мәңгілік ел» ұғымдарын саналарына сіңіріп, қастерлеуге міндетті. Жаңарудың, өміршеңдіктің негізі жастарда. Бұл үшін азаматтар тәлімтәрбие мен ғылымға баса мән беріп, біліммен мықтап қарулануы қажет. Елдің экономикалық, рухани жағдайының дамып, өркендеуі, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін арттыру елдің білім деңгейімен де тығыз байланысты. Қазіргі кезде бұл бағытта нәтижелі жұмыстар атқарылып та жатыр. Жастар «Болашақ» бағдарламасының аясында шетелдерде білім алып, шетел тәжірибесінің артықшылықтары мен кемшін тұстарына көз жеткізіп, санасына тоқып келіп, еліміздегі маңызды қызмет салаларында сол тәжірибелерін қолданып еңбек атқаруда. Бұған қарсы тұра білудің жолы жастардың діни сауатын арттыру, оларды адамгершілікке, сүйіспеншілікке тәрбиелеу, ұлттық салт-дәстүрімізді бойларына сіңіріп, дәріптеу, оларды еліне, жеріне, дәстүріне, дініне жанашыр азамат етіп тәрбиелеу болып табылады. Қазақ елінің бірлігінің қалыптасуы мен өркендеуі дəстүрлі ұлттық тəрбие мен рухани құндылықтармен сабақтасқан түрде жүзеге асады. Сол себептен де жастардың бойына қазақи құндылықтарды сіңіріп, қазіргі жаһандық даму жағдайында оларды батыс мəдениетінің негізінен алыстатып, өзіміздің рухани бай мұрамыздың құндылықтары тұрғысынан тəрбиелеу-алда тұрған басты міндеттердің бірі.Елбасымыз жариялаған «Мәңгілік ел» идеясының көздегені де осы болатын, яғни, төл дәстүрімізді, әдебиетіміз бен мәдениетімізді жаңғырту, дініміз бен тілімізді өркендету. «Мәңгілік ел» идеясын жүзеге асырып,одан әрі дамытатын жастар болғандықтан олар ең алдымен білімді, ұлттық құндылықтар мен заманауи игіліктерді өз бойына біріктіріп, ұштастыра білген, өз елінің нағыз жанашыр азаматтары ретінде қалыптасуға талпынуы керек. Мемлекеттің осы бағытта атқарып жатқан ізгі жұмыстары аз емес, солардың бірі осы - «Мәңгілік ел» идеясы. Сонымен қатар Елбасы Н.Назарбаев «Мәңгілік ел» идеясын Қазақстан халқының жарқын болашағы үшін қабылдаған өте маңызды және тарихи мәнге ие құжат «Бес институционалды реформаны жүзеге асыруға бағытталған нақты жүз қадам» атты бағдарламаның идеологиялық негізі етіп алды. Мұндағы «Біртектілік пен бірлік» реформасында «Мәңгілік ел» патриоттық актісі жобасын әзірлеу, Қазақстан халқы Ассамблеясының «Үлкен ел-үлкен отбасы» кең көлемді жобасын әзірлеу және жүзеге асыру,азаматтық біртектілікті нығайтудың «Менің елім» ұлттық жобасын әзірлеу және жүзеге асыру, «Нұрлы болашақ» ұлттық жобасын әзірлеу және жүзеге асыру, т.б. нақты қадамдар жүзеге асыру көзделді. Қазақстан тағдыры үшін, өткен ата-бабалар мен болашақ ұрпақ алдында ең 230

бағалы құндылығымыз-егемендігімізді сақтап, мұратымызға айналған «Мәңгілік ел» болу идеясын жүзеге асыру жолында аянбай еңбек ете білейік! [1[ Қазақ тілі-ана тіліміз болса,орыс тілі-ресми тіл, ағылшын тілі- халықаралық қатынастар тілі екендігін әрбір көзі ашық азамат түсінеді. Иә, қазақ тілін сүю, құрметтеу, қадірлеу әр қазақтың қасиетті борышы. Ұрпағын ана тілінде сөйлете алмаса, оған ұлттық құндылықтардың дәмін татырмаса, ұлттық тәлімді сіңіре алмаса, ол отбасындағы ата-ананың, ата-әжелердің кешірілмес кінәсі деп ойлаймын. Ал, қазіргі ұрпақ зулап бара жатқан заман ағысына ілесе алмаса, үлкен кемшілік. Жастарға бар мүмкіндік жасалды, шет елге шығып оқиды, қызыметіне байланысты тәжірибе алмаса алады. Білім стандартында қазіргі таңда жаңа өзгерістер болып жатыр. Бала өз бетімен білім алу үшін мүмкіндік өте көп. Неге үштілдік бағдарламаны қолдамасқа... Себебі, қазіргі таңда білімді беретін ақпарат көздері жеткілікті. Бірақ, олар орыс тілінде, ағылшын тілінде беріледі. Соны алу үшін бала сол тілді, сол тілдің терминдерін білуі тиіс. Бала сол тілді оқу арқылы сол елдің мәдениетін, салт дәстүрін үйренеді. Үш тілде білім беруді информатика және физика сабақтарында қолдану да тиімді.Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдістемесіне сәйкес физика пәні және ағылшын тілінің мұғалімі сабақты бірлесе өткізе алады. Балалар сабақ үстінде қос тілде еркін сөйлеу мүмкіндігін алады. Пән мен тілді кіріктіріп оқыту әдісін (CLIL) физика пәнінде қолдану «Зияткерлік мектептердің негізгі құндылықтары мен педагогикалық қағидаттары» құжатында көрсетілген құндылықтарға қосымша қазақ, орыс және ағылшын тілдерінде оқытатын барлық мұғалімдер: ·барлық оқушылардың үш тілде оқуға қабілетті екендіктеріне сенуі; ·пән мазмұнын ғана емес, сонымен қатар тілді үйренуден жоғары нәтижелер күтуі; ·барлық тілдерді үйрету арқылы бірегей қазақстандық сәйкестікті қалыптастыруы керек. Қазақ тілі мемлекеттік тіл және мәдени мұра тілі ретінде ерекше мәртебеге ие. Орыс және ағылшын тілдері қосымша тілдер ретінде маңызды мәнге ие. Бұл басқа тілдер мен мәдениеттерге де қатысты. [2[ Қазақ тілі мемлекетік тіл ретінде, орыс тілі - ұлтаралық қатынас тілі ретінде, ал ағылшын тілі жаһандық экономикаға нәтижелі өтудің көмекші тілі ретінде қолданылуы қажет. Сондықтан да оқушылар тіл үйренуді бүгіннен бастауға мүдделі. Осы бағытта физика пәні бойынша оқушыларға сабақ бастар алдынжа үш тілде амандасу, сабақ аяқталған кезде үш тілде қоштасу, сабақ барысында кейбәр терминдерді қазақша, орысша, ағылшын тілінде айтқызу жүргізіледі.Сабақ кезінде сергіту сәтіне "физикалық жұмбақтар" шешу және жұмбақтың жауабын үш тілде айтқызу.Физика пәнінен "ХХІ ғасыр көшбасшысы" интелектуалды сайысын ұйымдастырған болатынмын, сол кезде оқушыларға үш тілде айтылатын түрлі тапсырмалар берілді. Бұл оқушылардың ойлауын одан әрі дамытып, қызығушылықтарын арттыра түсті. Орыс тілінде физика пәнінен "Поле чудес" ойыны өткізілді, оқушылар өте жақсы 231

белсенділікпен қатысты."Информатика патшалығы"сайысында үш тілде орындалатын тапсырмалар берілді. Физика сабағында қосымша Bilimland.kz сайтын пайдалану арқылы сабақтағы тапсырмаларды үш тілде орындатамын. Бұнда сабақты түсіндіру де, түрлі тапсырмалар да, зерттеу жұмыстарын да үш тілде қарау мүмкіндігі бар.Осылайша білімалушыларға мүмкіндік өте зор, оқушылардың белсенділігі өте жоғары. [4[ Менің ойымша көп тіл білу оқушылардың сөздік қорын нығайта түспек. Балаларға ағылшын тілінде үйретудің пайдасы- оларға келешекте сол пән бойынша теориясын қалыптастыру.Үш тілді білім беру мәселесіне атааналардың қорқынышпен қарайтыны жасырын емес. Пікір білмек болып, сөзге тартып көріп ек. Нәтижесінде олар керісінше қолдайтындарын айтады. Себебі, көп тіл білу-ұрпақ болашағының кепілі. «Физика, Информатика көшбасшысы» атты инттеллектуалды турниріндегі тапсырмалар: 1.«Бәйге» (сұрақтарға жылдам жауап беру) 2. «Ұлы есімдер» 3.«Тіл- өнер» (сұраққа жауап қазақша, орысша, ағылшынша жауап беру) 4.«Мақал сөздің мәні» физикалық мағынасын айту 5.«Шешендік өнер» «Компьютердің пайдасы, зияны» 1. Әріптер- атаулар 1. * Физика нені зерттейтін ғылым (табиғат құбылыстарын) * Астрономия нені зертейді? * Заттар неден тұрады? * Бірнеше атомдардың бірігуі не деп аталады?(молекула) * Күн жүйесінде неше планета бар? - Компьютер құрамына енетін негізгі құрылғыларды ата? - Монитор дегеніміз не? - Пернетақта дегеніміз не? - Принтер дегеніміз не? - «Alt+Shift» пернесінің қызметі? - «Caps lock» рнесінің қызметі - Неге экранның алдында ұзақ отыруға болмайды? 2. Эврика деп айқайлаған ғалым ( Архимед) Екінші ұстаз деп аталған ғалым (Әл Фараби) Броундық қозғалысты ашқан ботавник кім? Броун Ұсақ бөлшекке атом деп ат қойған ғалым кім? (Демокрит) Алғаш компьютерді шығарған адам (Билл Гейтс) ENIAC– тың конструкторлары (Дж.Моучли, Дж.Эккерт) 3. «Тіл- өнер» (сұраққа жауап қазақша, орысша, ағылшынша жауап беру) • Жайылған дүниеге бір ғажайып, тік көтеріп отырар адамдарды (орындық, стул, chair) • Алыстағы ағайынмен жақын тілдестірер құрал (телефон, телефон, telephone) 232

• Қабат – қабат қаттама, ақылың болса тастама (кітап, книга, book) • Батырмасын басасың, қажетті файылды ашасың. (тышқан, мышка, mouse) Әріптер- атаулар α β γ δ ζ η π ρ υ φ альфа, бета, гамма, дельта, эпсилон, кси, этта, пи, ро, в, фи Физикадан 7 сыныпқа өткізілген сабақта үштілді пайдалану Тақырыбы: Гук заңы. Сабақ барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Оқушылармен сәлемдесу. үш тілде Өткен сабақта үй жұмысына мен Роберт Гук жайлы мәлімет жинауды тапсырған едім. Кім Гук туралы қысқаша айтады? • Robert Hooke- әйгiлi ағылшын жаратылыстанушысы, ағылшындық Уайт аралында Фремуотер деген жерде 1635 жылы дүниеге келдi. • Орта мектептi бiтiргеннен кейiн Оксфорд Университетiне түседi. Жаңа сабақты бастамастан бұрын мына видео үзіндіні көріп тамашалайды.

Осы ағылшын тілінде Қазақша Күш Серпімділік Гук заңы Деформация Созылу Сығылу Бұралу Майысу Ығысу Серпімді Пластикалық (серпімсіз)

тақырыпқа қатысты терминдерді үйренейік. Орысша Сила Упругость Закон Гука Деформация Растяжение Сжатие Кручение Изгиб Сдвиг Упругий Пластичный

Ағылшынша Ғorce Elasticity Hooke's law Deformation Stretching Compression Torsion Bending Shift Elastic Plastic

Дененің серпімді деформациялануында пайда болатын күшті серпімділік күші (Deformation force) деп атайды. Серпімділік күші денені құрайтын бөлшектердің электромагниттік өзара әсерлесуінен пайда болады Денелердің күш әсерінен формасы мен көлемінің өзгеруі деформация (Deformation) деп аталады Серпімді деформация үшін Гук заңы (Hooke's law) Тест. NetClass бағдарламасы бойынша ноутбуктармен жасалады. Нәтиже экранға шығарылады. 1. Қатаңдық коэффициенті 100 Н/м серіппені 0,01 м-ге созатын күш 233

A. 100 Н. B. 50 Н. C. 1 Н. D. 5 Н. 2. Серпімділік ағылшынша? А. Force B. Еlasticity C. Density D. Mass 3. Күш ағылшынша? А. Force B. Volume C. Density D. Mass Жоғарыда айтылғандырдың барлығын ескере отырып, тіл тағдыры – ел тағдыры деп айтсақ болады. Өркениетке құлаш ұратын елдің өрісі қашанда білікті де, саналы ұрпақпен кеңеймек. Өркениеттік өрелік алға шығып, жаһанданудың лебі есіп тұрғанда көп тілді игергенге ешкімнің таласы бола қоймайтыны анық. Əлемдегі мүйізі қарағайдай елдердің санатына енуді көздеген халықтың басты мақсаты сауатты ұрпақ тəрбиелеу болып табылады. Ол дегеніміз – өз ана тілін терең меңгерген, сол тілде еркін сөйлей алатын, сонымен қатар бірнеше халықтың тілін білетін ұрпақты тəрбиелеу. Білім мен ғылымның, инновацияның,жалпы Қазақстанның дамыған жағдайында Елбасы біздің алдымызға үш тілді меңгеру қажеттігін қойды. Қазақстан азаматтарының, яғни, біздің парызымыз–«өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» дегендей, мемлекеттік тілді меңгеріп қана қоймай, шет тілдерді де білу деп ойлаймын. Үш тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. [3[ Әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. Қазақстан жолы–2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Стратегия 2050. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы // http://www.akorda.kz 2.https://kaz.tengrinews.kz/science/kazakstandyik-okushyilar-himiya-men-fizikapandern 3. Әдістемелік журнал "Педагогикалық диалог" 1(11) 2015 жыл 4. "Физика және астрономия" №3 2014жыл БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ЕЛ БОЛУДЫҢ БІРІНШІ САТЫСЫ-ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ Сарсекеева Асель Мадатовна

М.Әуезов атындағы орта мектебі, шет тілі пәні мұғалімі, Атырау облысы Құрманғазы ауданы

келе жатқан қағида. Алайда, жаһандану қалыптасқан осы қағидаға түзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі туындап отыр. Бұл біздің жастарымыз үшін аса қажет.Мемлекет басшысы: “Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды.Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Және оған қамқорлық та сондай дәрежеде болады” деп сендірді. Орыс және ағылшын тілдерін оқып үйрену білімнің, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіншіліктерімізді арттыратын бірден-бір тетігі дей келе, жаһандануға бейімделуді, замана көшінен қалмай, осы үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, дәстүрімізді, салт-ғұрпымызды сақтап қала аламыз, — деді. Бірақ «Үш тұғырлы тіл» мәселесін дұрыс түсінбей жүргендер де бар.Алдымен ақты ақ, қараны қара деп, мәселені жеке-жеке бөліп, мемлекеттік тілге ешқандай зиянын тигізбейтінін насихаттау мәселесі жетіспей отыр. Үш тұғырлы тіл, негізінде, қазақ жеріндегі қазақ тілінің соңында қалған орыс пе ағылшын тілін қоса пайдалану болып табылады. Яғни, орыс тілі мен ағылшын тілі қазақ тілінің көлеңкесінде, ығында жүреді. Президентіміз айтқандай, үш тілдің ішінде қазақ тіліне басымдық беріліп, қалған екі тіл сол ана тілімізге бағынышты күйде болады. Әрине, дамыған өркениетті 50 елдің қатарына қосылу мақсатында жүргізіліп отырған «Үш тұғырлы тіл» саясаты, шын мәнінде, елдің ертеңі үшін керек нәрсе. Мәселен, Қазақстанда заң мамандары, экономика мамандары өте көп және жұмыссыз. Бірақ, көп компаниялар мен кәсіпорындар заңгерлер мен экономистерге зәру. Әрине, мемлекеттік тілмен қатар, ағылшын, орыс тілдерін білетін, өз мамандығының нағыз іскерлеріне. Осы олқылықтарды толтыру мақсатында «Үш тұғырлы тіл» идеологиясы дүниеге келіп отыр. Яғни, елімізге қажетті, үштілді меңгерген, кез келген жерден ақпарат ала алатын, өз ісінің білгірі, бүкіл әлем бойынша коммуникацияға түсіп, жер бетінің кез келген нүктесінде бизнес жасайтын кадрлар ауадай қажет. Аталмыш кадрлар мәселесін «Үш тұғырлы тіл» саясаты оп-оңай шешіп бере алады.Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің, саясаттың, жалпы бәсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаһандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып, алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр. Әсіресе, өскелең ұрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл білу міндеті тұр. Тіл білу – байлық. Әсіресе, өркениетті еліміздің дамуына үлес қосқымыз келсе, көп тілді игерген азаматтарға қарап қуанатынымыз да белгілі. Үш тілді қатар меңгеру бәсекеге қабілетті ел азаматының міндеті. Қазақстанның білікті, білімді әр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді. Әр азамат ана тілінің бай қорын игерумен бірге орыс, ағылшын тілдерінің де асыл қазынасынан сусындап, оны іске асыра білгені де жөн.Өзім ағылшын тілі пәнінің мұғалімі болып жұмыс атқарғандықтан,әр сабағымда оқушыларға ағылшын тілін меңгерудің маңыздылығын түсіндіріп, жаңа сөздердің үш тілде аудармасын сұрап отырамын.Және өз тәжірибемде байқағаным соңғы жылдарда ағылшын тілін үйренгісі келетін мұғалімдер саны да, оқушылар саны да артып келеді. Және бір 235

қуантатын жағдай қазақ тілінде оқытатын мектептер санының артуы.Осыдан Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев 2025 жылға қарай қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс деген талап қойып отыр. Бұл талаптарды орындауда елімізде шаралар жасалып жатыр. Соның нəтижесінде қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Осындай шараның қолданылу барысында, біздің ойымызша, елімізде он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сенімдеміз. Қазақ тілі – тек қазақ халқының тілі емес, мемлекеттік тіл – ортақ тіліміз. Қазақстанда тұратын, оны Отаным деп қабылдайтын, өзін Қазақстанның патриоты деп есептейтін азаматтардың тілі.Əрине,Қазақстанның болашағы–қазақ тіліндеҮштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. «Жеті түрлі ілім-біл, жеті жұрттың тілін біл» деген нақыл сөздің де шығуы тегін емес. Сол сияқты әр пән бойынша, әр сабақта мүмкіндігінше үш тұғырлы тілді қолдансақ, болшақта еліміздің елу елдің қатарына қосылуына үлесімізді тигізетініміз әбден мүмкін.Бірінші сыныптарда ағылшын тілі пәнін енгізу идеясы да жақсы нәтиже береді деп сенемін өйткені қазіргі оқушылардың ақпаратты жылдам қабылдауы,жаңа сөздерді жадында сақтауы өте жоғары дәрежеде. Қазір олар жиі қолданатын гаджет,планшет,нетбук,компьютер сөздері ағылшын тілінен алынған сөздер екенін біледі,түсінеді,ажырата алады. Интерактивті әдіс-тәсіл арқылы шетел тілінде компьютер арқылы әлемдік ақпараттар кеңестігіне шығу, әлемдегі озық технологияларды жаңалықтарды меңгеру, өмір ағымына ілесу. Білім алушыларға ана тілінің негізінде ағылшын тілін үйрету, олардың өз ойын ауызша және жазбаша дұрыс, еркін, келістіре баяндау білуіне дағдыландыру. Кітаптарды өздігінен пайдалана білу сияқты іскерлік дағдыларын қалыптастыру және ғасырлар бойы жаңа рухани мәдениетімен, білімімен қаруландыру және егемен еліміздің ұлттық мәдениетін, салт-дәстүрін шетел тілі арқылы таныту. Тіл арқылы өзге елдің мәдениетін, тарихын білуге болады. Орыс тілін білу–біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Бұл жайлы қазақтың біртуар ақыны ұлы Абай да айтып өткен болатын. Ақын «Орысша оқу керек, хикметте, мал да, өнер де, ғылым да – бəрі орыста зор», «сен оның тілін білсең, көкірек-көзің ашылады» дейді . Дəл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз.Қазір шет елге бара қалсаңыз ағылшын тілін білмесеңіз де оларға орыс тілінде түсіндіре 236

аласыз.Бұл да халықтың орыс тілін қатар меңгеру керек екендігінің дәлелі. Ақпараттық кеңістігімізде орыс тілі əлі де маңызды рөл атқаратынына ешкім де дау айта алмас. Сондай-ақ, əлемдік алты ресми тілдің қатарына кіретін орыс тілін меңгеруге бəсекеге қабілетті ұлттың кез-келген өкілі ұмтылуы тиіс деген отандық ғалым Н. Кекілбекованың пікірімен келісуге болады. Тіл үйрету туралы жазылған әдістемелік және ғылыми материалдарды зерделей келе, үш тілде оқытудың тиімділігіне тоқталуды жөн деп санап,осы тақырыпта жинақтаған іс-тәжірибемді ортаға салмақпын. Ағылшын мақалдары мен олардың қазақ, орыс тілдеріндегі баламаларын үйрену арқылы сөйлеу қабілетім, ұшқыр ойды жүйелі түрде жеткізе білу шеберлігім арта түсті. Мақал-мәтелдерді үш тілде үйрену адамның ой-өрісі мен сөйлеу мәдениетінің көркемдік дәрежесін арттыруға көмектеседі, тілін байытып, ақыл-ой деңгейін кеңейтіп жүйеге түсіреді. Біздер үш тілде мақалмәтелдерді қызығып, зор ынтамен жаттап үйренеміз. Сол себепті біз қандай тілді оқысақта программалық тілдік материалдармен бірге мақал-мәтелдерді үйренудің білім, тәрбие берерлікте, тіл дамыту үшін тигізер пайдасы мол. Оқушыларды шығармашылық іздненіске дағдыландыру үшін біздер үш тілдегі мақал-мәтелдерді тиімді пайдалану- ымыз қажет. Мақал-мәтелдерді үйрену барысында сабақта «Ғажайып қоржын» ойынын ұйымдастыруға болады. Қоржынға салынған асықтар нөмірленіп, билеттер жасалынады да, қолға іліккен нөмірге билет бойынша жауап қайтарылады. Басқа тілдерден ауысатын сөздердің болатындығын ескеріп, орыстың «корзина» сөзі түбінде қазағымның «қоржын» сөзінен келіп шыққан болуға тиіс деп ұйғарып, қоржын-корзинаbasket тізбегімен бұл тақырыпты ағылшынша «Wonderful Basket» деп те аудардым.Ал енді халықтық мерекелерге келсек, мазмұны сәйкес атаулы күндер де баршылық: «Thanksgiving Day», «Veterans’ Day» - Жеңіс күні – День победы, «Independence Day» - Тәуелсіздік күні, «Christmas holiday» - Наурыз мерекесімен сәйкес келеді. Сол сияқты қазақ халқында кісі аттары белгілі бір жағдайларға, табиғат құбылыстарына байланысты: Боранбай, Жолдыбай, Таубай, Отынбай, Сайлаубек, Жаңбырбай, Аязбай, т.б. аталып жататын болса, ағылшындарда ежелден келе жатқан әйгілі есімдер бар: Бұлт–облако–cloud тіркесіне байланысты, Бұлтбай– Сloud – Клавдия сияқты мысалдарды келтіруге болады. Сондай-ақ: диірменші–Миллер–Miller; наубайшы –Бэйкер–Baker; ұста–Смитт- Smith; орманшы–Форестер–Forester; жылға жағасында тұрушы–Брук–Brook т.б. Сыныптағы оқушылар әр ай сайын шамамен 15-20 мақал-мәтелдерді үш тілде үйреніп отыруымыз керек. Сабақ барысында оқушылар ағылшын тілінде мақал-мәтелдердің айтылуын үйренумен қатар, олардың мағынасын қазақ, орыс тілдерімен салыстырамыз. Ағылшынша, орысша,қазақша мақал-мәтелдер бірдей болады. Келтірілген мысалдардан кейін қазақша мен орысша мақалдар, үшеуі де құрлысы мен мағынасы жағынан бірдей,бір-бірінің тура аудармасы болып келетініні белгілі. Кейде 3 тілдегі мақал-мәтелдер бір-бірімен тек алынып отырған тақырып, білдіретін мағынасы 237

жағынан ұқсас болуы мүмкін. Екіншіден, ағылшынша, орысша, қазақша мақалдардың синонимдері болады. Кейде мақалдар өз синонимдерімен тек образдармен ерекшеленеді, кейде мағынасы жағынан үндесіп, ұқсас болады. Мақалдарды бірнеше тілде білу сабақ барысында өзімізге де пайдалы. Қазақстанның тілдер саясатындағы басты бағыт–тілдердің үштұғырлылығы. Бағдарлама қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгертуді көздеп отыр. Көпұлтты мемлекет үшін бұл қалыпты жағдай. Тілдердің бірлік пен үйлесімде өмір сүруі және бір-бірін ығыстырмауы тілдер гармониясын құрып, солай аталып та жүр. Басымдылық мемлекеттік тілге беріліп отырғаны баршаға белгілі. Ағылшын тілін меңгеруге ден қойылуда. Алайда, Қазақстан жерінде тұратын азаматтардың басын біріктіретін тіл ретінде қазақ тілі көш бастауы керек. Келер ұрпақтың мемлекеттік тілде сөйлеуі заман талап етіп отырған жағдай. Қорыта келгенде,мемлекеттік тілді және шет тілдерді үйренуіміз керек. «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда–қапы қалып жүрмейік»- деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Мынандай шарықтау заманында көп тілді игергенге ешкімнің таласы болмайтыны хақ. Сондықтан қазақ, орыс және шет тілдерінің ішінде көбіне көп қолданылып жүрген ағылшын тілін жетік меңгерген ұрпақ өсіріп, оларға үлгі бола білу-бәсекеге қаблетті елдің берік іргесі мен кемел келешегінің кепілі. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.ҚР «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» 2.Әлметова Ә.С. «Қазақ тілі сабағында студенттердің сұхбаттық тілдесім мәдениетін қалыптастырудың ғылыми-әдістемелік негіздері» пед. ғыл. доктор. дисс. автореф. Алматы, 2007. -48б. 3.ҚР білім беруді дамытудың 2001-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба) 4.Назарбаев Н.Ә.«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 5. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», « Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б. 6.Кунанбаева С.С. Современное иноязычное образование: методологии и теории А., 2005-262с. 7. ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы – 2002 ж.

238

ҰШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ: БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ҰЛТ БОЛУДЫҢ БІРІНШІ САТЫСЫ Шаймарданова Айгүл Мәлікқызы Атырау облысы Қызылқоға ауданы Қаракөл селосы

«Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын, жоғары, білімді ел ретінде танылуы қажет» Н.Ә. Назарбаев Осыған орай елімізде 100 нақты қадам ұлт жоспары бойынша «Үш тұғырлы тіл саясаты» қабылданды Бағдарлама аясында орта және арнаулы білім беру мекемелері қазір үш тілде оқытудың алғашқы жұмыстарын бастап кетті. Қазіргі таңда көптеген мемлекеттер көп тілді, әсіресе халықаралық тілдерді меңгеру маңызды міндет деп санаймын.Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамуы үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу— әркімнің дербес табыстылығының міндетті шарты.Сондықтан 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20пайызды құрауы тиіс» екендігін баса айтып өткен болса, [1] шетел тілін оқып үйренемін деушілердің саны да күннен күнге көбеюде. Сонымен қатар бұл шетел тілінің еліміздің оқу жүйесінде айырықша мәртебеге ие болғандығын айқындайды .Шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін мектеп қабырғасынан бастап жоғарғы оқу орындарында оқыту жаңа әдістемелердің қажеттілігін тудырады. Көптілді меңгеру–мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғаралықжәне мәдени қарым- қатынастардың аса маңызды құралы. Осыған орай, білім беру жүйесінде мұғалімдерге қойылатын талаптардың бірі — өмірден өз орнын таңдай алатын, өзарақарым- қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айтабілетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу. Мұғалім–психологиялықдаярлықты, педагогикалық сапасы, қоғамдық белсенділікті,өз мамандығына деген сүйіспеншілікті,жан-жақты алдыңғы қатардағы адам. [2] ҚР білім туралы Заңы мен ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа,өз Отаны–ҚР сүйіспеншілікке, мемлекеттік рәміздерді құрметтеуге, халық дәстүрлерін қастерлеуге, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау,қазақ халқы мен республиканың басқа да халықтарының тарихын, әдепғұрпы мен дәстүрлерін зерделеу, мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған.[3] Тіл – халықтың тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы. Тіл – адам баласы 239

қоғамының өмір сүруінің жəне дамуының қажетті шарты. Ол əрбір адамға ана сүтімен бірге еніп, қалыптасады»,- деп К.Аханов айтқандай, тіл– біздің өміріміз бен қоғамымыздың ажырамас бөлігі. Қазіргі Қазақстанда тіл мəселесіне көп мəн беріледі. Əсіресе, үш тұғырлы тіл туралы айта кеткен жөн.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстандағы тілдердің үш тұғырлығы туралы ойды алғаш рет 2006 жылы Қазақстан халқының Ассамблеясында да айтқан. 2007 жылғы « Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы»– «Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынды. Бұл жоба бойынша Қазақстан халқы үш тілде сөйлейтін жоғары білімді ел ретінде бүкіл əлемге танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі. Біздің халқымыз үшін қазақ тілінің маңыздылығын жəне оның еліміздегі орын алуы туралы қазақ халқының зиялы азаматтарының ерте заманнан бастап айтқандары белгілі. Қазіргі уақытта да бұл мəселеге мемлекет тарапынан аса назар аударылатындығы баршамызға мəлім. Мысалға айтатын болсақ, Елбасымыз өз еңбектерінде бұл мəселені назардан тыс қалдырмайды. Соның ішінде Президентіміздің біз үшін аса маңызды 2012 жылғы Жолдауындағы тіл мəселесіне байланысты ойларын айтуға болады. Оның айтуы бойынша: «Қазақ тілі – біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз – оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Осыдан Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев 2025 жылға қарай қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білуге тиіс деген талап қойып отыр. Бұл талаптарды орындауда елімізде шаралар жасалып жатыр. Соның нəтижесінде қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Осындай шараның қолданылу барысында, біздің ойымызша, елімізде он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сенімдеміз.Қазақ тілі–тек қазақ халқының тілі емес, мемлекеттік тіл–ортақ тіліміз.Қазақстанда тұратын,оны Отаным деп қабылдайтын, өзін Қазақстанның патриоты деп есептейтін азаматтардың тілі. Əрине, Қазақстанның болашағы-қазақ тілінде. Себебі, əрбір ұлт өз ана тілін меңгеріп, күнделікті өмірде кеңінен қолданбаса, оны жекеленген ұлт деп толық айта алмаймыз. Сондықтан да Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев бұл мəселеге ерекше назар аударады. Ол өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауында: «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін, сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне айналады. Тілге деген көзқарас, шындап келгенде, елге деген көзқарас екені даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық. Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мəніндегі мемлекеттік тіл мəртебесіне көтерілгенде, біз елімізді «Қазақ елі» деп атайтын боламыз» — деді [2]. Осыған орай, қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кезкелген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады деген үміттеміз. Қазақстан халқының рухани дамуымен қатар, бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленді. Яғни, идеяның негізі мынадай: Қазақстанды 240

бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлт-аралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі– жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Басқаша айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз, ал ағылшын тілін үйренеміз. Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады.Атап айтарлығы, көпұлтты Қазақстанның жағдайында “Үштұғырлы тіл” ұлттық жобасы қоғамдық келісімді нығайтудың негізгі факторы болып саналады. Ең бастысы, ағылшын тілін білу – бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу–әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр.Ал 2008 жылғы ақпандағы Қазақстан халқына Жолдауында: «Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігін ерекше назар аударғым келеді[4] Тілдердің үш тұғырлығы идеясында Елбасы оған нақты анықтамасын берген, қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі– ұлтаралық қатынас тілі, ал ағылшын тілі– жаhандық экономикаға ойдағыдай кіруге тілі.Тіл–тек қатынас құралы емес, тілін үйреніп жүрген елдің рухани байлығын меңгеруде үлкен рөль атқарады. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Қазақстанда білім саласында қазақ, орыс, ағылшын тілдері оқу тілі ретінде де қолданылады. Елбасымыз Н. Ә. Назарбаевтың «Үш тұғырлы тіл саясаты» біздің пәнімізде жүзеге асырылады. Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын, неміс тілдерін де сол деңгейде меңгеруде. Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарымқатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»–деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл– мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі – ұлы байлық. Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз. Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып 241

өзара түсіністік пенсүйіспеншілікке жетелейді»-[5] Елбасының 2011 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз ! » атты жолдауында 2020 жылға дейінгі еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуының нақты жоспарын айқындап берді.Осы жолдауда білім мен ғылымның модернизациясын жалғастыру қажеттігін меңзеді. 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін халықтың саны кемінде 20%-ды құрауы тиіс делінген. Әрбір қазақстандық қазақ тілімен қатар, ағылшын тілін де терең меңгеруі керек. Осы мақсатта 2013-2014 оқу жылында елімізде жалпы білім беретін мектептерде ағылшын тілі бірінші сыныптан бастап оқу бағдарламасына енгізілді. Қазіргі заманда ағылшын тілі « 21 ғасырдың », халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мәртебесіне ие болды. Ағылшын тілі – дүние жүзіне ең кең таралған халықаралық тіл.Әлемдегі ең көп тараған, әрі қытай тілінен кейінгі халық саны бойынша ең көп пайдаланатын тіл. Ағылшын тілібүгінде халықаралық қатынастың, ғылым мен техниканың, бизнес пен журналистиканың барлық салаларында кеңінен қолданылып келе жатқан тілдердің қатарына жатады. Қазіргі уақытта, ағылшын тілін игерудің талабы жоғары болғандықтан, ағылшын тілін тереңдетіп үйренуге арналған арнайы мектептер, гимназиялар, колледждер көптеп ашылуда. «Тіліміздің үштұғыры» мәдени жобасын жүзеге асыру аясында академик С.С.Құнанбаева шет тілін оқытудың инновациялық теориялық-методологиялық негіздерін еңгізді [6]. Қазіргі кезде шет тілін оқыту мынадай төрт мақсат көздейді: коммуникативтік мақсат, білімдік, тәрбиелік және жетілдіру мақсаты. Осы аталған мақсаттардың ішінде коммуникативті мақсат жетекші рөл атқарады. Ағылшын тілі сабақтарында көптілді оқытудың элементтері ғана қолданылады. Елбасының жолдауында көрсетілгендей, адыңғы елу мемлекеттің қатарына кіру және бірнеше шет тілін білу, үйрену, сондай-ақ компьютерді жетік меңгеру ХХІ ғасыр жастарының негізгі мақсаты болмақ. Елбасы Н. Ә. Назарбаев 2012 жылғы «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» жолдауында «өмір бойы білім алу» әрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» деген. ХХІ ғасыр білімді де, білікті, бәсекеге қабілетті, көптілді, көпмәдениетті тұлғалар ғасыры болмақ. Тіл арқылы өзге елдің мәдениетін, тарихын білуге болады.Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның әлемдегі барынша дамыған және бәсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын.Онда осы міндеттерді шешуге жәрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Қорыта айтқанда: «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда– қапы қалып жүрмейік»-деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Білім мен ғылымның, инновацияның, жалпы Қазақстанның дамыған жағдайында Елбасы біздің алдымызға үш тілді меңгеру қажеттігін қойды. Қазақстан азаматтарының, яғни, біздің парызымыз–«өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» дегендей, мемлекеттік тілді меңгеріп қана қоймай, шет тілдерді де білу деп ойлаймын. 242

Сонымен, біз көрсеткендей тілдердің үштұғырлылығы-уақыт талабы. Үш тілді білу жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашады. «Үш тұғырлы тіл» идеясы–жарқын болашақтың кепілі. Біз осы істің тек жанашыры ғана емес, орындаушылары болуымыз керек. Әдебиеттер: 1.Призиденттің Қазақстан халқына жолдауы. Астана 28 сәуір 2010 2.Қазақстан мектебі: Шетел тілінің маманының кәсіби ерекшелігі №5, 2013 2012ж 14 желтоқсандағы Қазақстан халқына жолдауы. 3.ҚР Білім тураллы Заңы мен Қ.Р. 2015жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы. Қазақстан халқына жолдауы 2008ж 4.Назарбаев Н.Ә.«Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру-мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан 2008 жыл. 5.Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі» «Мектептегі шет тілі» журналы 2012, №3 3-6 б 6.Кунанбаева С. С. Совремменное иноязычное оброзование: методологии и теории А, 2005-262с 7.Мектептегі шет тілі №1 2008, №5 2010 №4 2012 8.2012ж «Болашақтың іргесін бірге қалаймыз» жолдауы. ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ - ЖАРҚЫН БОЛАШАҚТЫҢ КЕПІЛІ Сугурова Әсел Нұғыманқызы Ағылшын тілі пәнінің ІІ санатты оқытушысы Атырау энергетика және құрылыс колледжі

Тілдерді қолдану мен дамыту бүгінгі таңда мемлекеттік саясаттың маңызды бөлігіне айналып отыр. Себебі,тіл саясаты оның ішінде мемелекеттік тілдің проблемалары еліміздің қауіпсіздігіне, оның мемлекеттілігінің нығаюына тікелей қатысты мәселелер болып табылады. Қазақстан халықтары тілдерін дамытудың стратегиясы үш негізгі мақсатта: мемлекеттік тілдің әлеуметтік–коммуникативтік қызыметін кеңейту мен нығайту; орыс тілінің жалпы мәдени қызметін сақтау; этностық топтардың тілдерін дамыту бағытында жұмыстар атқарылуда. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі өзекті мәселелердің бірі болып отыр. Қазақстанда қалыптасқан тарихи факорларға байланысты қоғамда негізінен қазақ-орыс тілділігі басымдыққа ие болған. Ресей қашаннан бері біздің көршіміз,біздерде ұзақ уақыттан бері ортақ мәдениет,ортақ тарих болып келді және қазіргі таңда Қазақстанда орыс тілін сақтап қалу біздің мемлекетіміз арасында көп ретте сауда,дипломатиялық және мәдени байланыстарды қалыптастыруға тиімді жағдай жасайды. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Ал 2007 243

Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл– елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену.Жасыратыны жоқ,бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз– ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Бүгінгі таңда мемлекетімізде үштілділік мәселесін нақты іс түрінде жүзеге асыру керек пе? Әрине, керек. Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар меңгеруі тиіс.Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл – қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан уықтар қадалып, оның беріктігін қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз– қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады.Бірақ кейбіріміз үштілділік үдерісі жөнінде басқаша көзқарас танытып жатамыз.Мұның себебі осы бір сөздің мағынасын түсінбеуден келіп шығады. Бірқатары осы бағытты ұстануға оң көзбен қарап,құптаса,енді бірі өз қарсылықтарын білдіруде. Ағылшын тілін үйренгеннен біз мәңгүрттенбейміз. Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, мемлекеттік тіл–ұлт тілі. Мемлекеттік тілде сөйлеу - әрбір Қазақстан азаматының борышы. Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі жасамайды. Тек соны түсіне білу керек. Әлемдік ғаламдандырудың өткізгіші, ғаламдандыру тілі болып танылған ағылшын тілін білу-ағылшын тілді елдермен тиімді байланысқа түскен әлемдік деңгейде өз орнын ойып тұрып ала бастаған Қазақстан үшін қажеттілік. 244

Қиындық туғызатыны-аталған үш тілді меңгерген мамандардың кездесе бермейтіні. Ендеше, аталған компоненттерден тұратын, яғни қазақ, ағылшын, орыс тілі қатысқан үштілділік сөйлермендерін дайындау кезек күттірмейтін мәселе. Мәселені түбегейлі шешу үшін Қазақстанның жоғары оқу орындарында ағылшын, қазақ тілінен маман болып шыққан қазақтілді қазақ және басқа ұлт өкілдерін үштілділікке ыңғайлап қайта дайындаудан өткізіп, оларға үштілділік маманы деген құжат табыс еткен жөн. Соңғы деректерге сүйенсек, Қазақстанда 98 амеркандық пен 81 ағылшын тұрады, амеркандықтардың 78-і ағылшынның, 71-і өз ұлтының тілін меңгерген. Бұл күллі тұрғынның 1 пайызын құрайды. Ұлт деңгейінде алсақ, ағылшын тілін меңгергендердің тең жартысын жергілікті қазақтар құрайды. Басқаша айтқанда, ағылшын тілін меңгерген қазақ саны–53 743,бұл–ұлт арасындағы үлкен көрсеткіш және күллі қазақтың 0,7 пайызы деген сөз. Әрине, әр көтерілген мәселенің оң және теріс жағы болады, әр тұлғаның өзіндік жеке пікірі болады, бірақ анау айтты, мынау айтты деген негізсіз, дәлелсіз күдіктен арылып, бой көтеріп отырған мәселенің маңыздылығының қаншалықты қажет дәрежеде екенін айқындап, нақты зерттеп алғанымыз жөн сияқты. Егер біз Ахмет Байтұрсынов айтқандай, қазақ тілін дұрыс жұмсай білсек, ол қоғамдағы тілге жүктелетін қажеттілігіміз болса өтеуге жарайтын бай тіл. Мәселе тілдің міндетін дұрыс түсініп, өз міндетімізді атқаруда болып отыр. Ұлттық өркендеп, тіліміз өз еліміздегі және халықаралық дәрежедегі позициясын нығайтқан кезде біздің сөздеріміз де өзге тілдерге енетіндігіне, тіліміздің әлемдік ақпарат кеңістігінен өз орнын иеленетіндігіне күмән келтірмеуге болады. Дәл бүгін де қазақ тілінің әлем тілдерінің ешқасысынан да кем түспейтін, бірнеше ғасырлық даму тарихы бар, ұлттық әдеби тіл деңгейіне дейін дамып жетілген ұлы тіл екендігіне еш күмән жоқ. Назарбаев жастарға әрқашан ерекше назар аударатынын атап өтті. Мемлекет басшысы жаңа ұрпаққа өсиет айтты:"Егер жақсы өмір сүргілерің келсе, отбасыларың мен балаларыңды асырағыларың келсе, кәсібилігі үшін құрметке лайық болатын білімді әрі кәсіби адам болуларың керек. (...) Мектептер салынып жатыр, Қазақстанда мұндай мектептер болмаған. Қазақстандық жастар әлемнің 25 үздік университеттерінде оқып жатыр. Елімізде 750 жаңа мектеп салынды", - деді Президент. Ол қазіргі заман жастарының кем дегенде үш тілді білуі керектігін айтты. "Ата-аналар балаларына білім беруге ұмтылуы тиіс. Үштілділік міндетті!" - деді Назарбаев.Ол әлемде орасан зор ғылыми және техникалық оқулықтардың ағылшын тілінде шығатынын және оның барлығының қазақ тіліне аударыла бермейтініне тоқталды. Президенттің айтуынша, жастар қазақ тілін мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін ұлтаралық қарым-қатынас үшін және ағылшын тілін халықаралық ретінде тануы керек. "Мәселен, Швейцарияда таксидің әр жүргізушісі бес тіл білуі тиіс. Мұның өзі ештеңе емес, жастар меңгеруі тиіс", деді Мемлекет басшысы. 245

Назарбаев бағдарламалардың жас мамандарға қайда жұмыс істеуді (қалаларда немесе ауылдарда) өзі таңдауға мүмкіндік беретінін ескертті. "Қазақстанда жұмыс істегің келсе, жұмыссыз болу мүмкін емес. Ал егер жұмыс істегісі келмесе- мұндайларды қайта тәрбиелеп шығару керек", - деді Президент. Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Бірақ, Үш тұғырдың қатарына төртінші, я болмаса бесінші болып орналаса алмайды. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады.Мемлекеттік тіл - мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б. Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр. Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 1.Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2.Ақиқат.2013 жыл,№1.«Қазақстан–2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы.

246

3.Ақиқат.2011жыл,№5.«Қазақ тілін білу-әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 4.Назарбаев Н.Ә. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 ТРЕХЪЯЗЫЧИЕ – ОСНОВА РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ И КОНКУРЕНТОСПОСОБНОСТИ КАЗАХСТАНА Уразалиева Гульнара Сериковна Атырауский аграрно-технический колледж, преподаватель английского языка город Атырау

Современный человек сегодня характеризуется как личность, свободно владеющая двумя и более языками. В связи с этим в нашей стране в вузах и школах начата поэтапная реализация культурного проекта «Триединство языков». Идею триединства выражает простая и понятная формула: развиваем государственный язык, поддерживаем русский и изучаем английский. Третья составляющая идеи связана с необходимостью изучения английского языка. Сегодня знание английского, по существу, открывает окно в большой глобальный мир с его колоссальным потоком информации и инноваций. Овладение этим иностранным языком дает возможность обучения за рубежом в лучших вузах мира и создает возможность получения практического опыта в передовых странах планеты. Знание английского языка – это обязательное требование для делового общения и ведения бизнеса в любой точке мира. В своих выступлениях и обращениях Президент страны Нурсултан Абишевич Назарбаев неоднократно говорил о важности и значимости развития полиязычия для многонационального казахстанского общества. Идею триединства языков в Казахстане Президент впервые озвучил ещё в 2004 году, впоследствии неоднократно к ней возвращаясь. Так, в октябре 2006 года на XII сессии Ассамблеи народа Казахстана Глава государства вновь отметил, что знание, как минимум, трех языков важно для будущего наших детей. А уже в Послании народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» Глава государства предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков». Именно с этого момента и начинается отсчёт новой языковой политики независимого Казахстана, которая сегодня может служить примером для других стран мира по степени популярности в обществе и уровню своей эффективности. Гармонично войдя в процесс духовного развития народа, языковая политика неотделима от общей политики масштабной социальной модернизации. Президент считает, что для успеха модернизации очень важно, чтобы каждый гражданин был полезен своему Отечеству. Модернизация нужна всем казахстанцам.Только при таком понимании может быть достигнут широкий общественный консенсус и успех.[1] 247

В Послании Президента Республики Казахстан «Стратегия «Казахстан2050»: новый политический курс состоявшегося государства»- лидер нации Н.Назарбаев говорит, «Чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией». А что такое конкурентоспособность нации? Конкурентоспособность нации– это способность страны выдержать борьбу за достижение больших выгод, преимуществ в национальных приоритетах, а также готовность каждого отдельного человека позитивно противостоять соперничеству во всех сферах жизни. Пути реализации данной идеи Лидер государства видит через инновационное развитие системы образования, информационной революции и духовного воспитания молодежи. Как призыв звучат слова лидера страны: «Нам нужны люди, которые знают, как работать в XXI веке. Профессионалы, прекрасно разбирающиеся во внутренних и международных процессах. Патриоты, ставящие государственные интересы выше частных». Отсюда можно сделать вывод, что необходимо в первую очередь взращивать новую генерацию людей, обладающих способностями креативно мыслить,умеющих порождать новые знания, создающих инновации в своей деятельности. В Казахстанском обществе проводится политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков. Язык — это ключевое явление культуры, вероятно, главный механизм национального единения, инструмент возникновения и воспроизводства нации как социальной структуры и сохранения языкового многообразия в Казахстане. В рамках данной задачи предполагается, прежде всего, создание условий для обучении родному языку представителей этносов, проживающих в Казахстане. «Если великий Абай в конце 19 века видел в билингвизме будущее казахского народа, и его мечта осуществилась, то наш Президент в 21 веке считает, что будущее Казахстана, и это очень важная составляющая конкурентоспособности нации в эпоху глобализации, – это знание трех языков», - заявил министр. Cегодня в мире есть множество стран, в которых местные жители говорят сразу на нескольких языках. К таким государствам относится и Казахстан. Огромное количество казахстанцев владеют казахским и русским. В последнее десятилетие в стране также активно пропагандируется знание английского языка. Знаете ли вы, что в некоторых отечественных школах, колледжах и вузах обучение уже ведется одновременно на трех языках? Трехъязычные выпускники колледжей и университетов – желанные рекруты для зарубежных компаний, которых в Казахстане больше трех тысяч. В таких условиях жители страны, не владеющие иностранным языком, могут остаться за бортом. «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, - неоднократно подчёркивал Президент,- население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной 248

интеграции в глобальную экономику» [2]. Идея триединства языков особенно важна для казахстанцев, поскольку была сформулирована Главой государства как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующего в глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языками. Благодаря инициативе Президента наше государство приступило к реализации концепции полиязычия в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана. С целью создания инновационной, полиязычной модели образования количество школ, представляющих образование на трех языках, увеличиться с 33 до 700, в том числе количество школ сети «Назарбаев интеллектуальные школы» расшириться с 6 до 20. Эти школы станут базовыми площадками для апробации полиязычной модели образования, инноваций в образовании» [3]; - «повышение востребованности государственного языка»; - «повышение престижа употребления государственного языка»; - «сохранение языкового многообразия в Казахстане»; -«сохранение функционирования русского языка в коммуникативном языковом пространстве», - «изучение английского и других иностранных языков» -формирование полиязыковой образовательной среды; расширения инфраструктуры полиязычного образования; -развитие межкультурно– коммуникативной парадигмы современного языкового образования; - развития интеллектуального потенциала страны на основе приобщения ее граждан к ценностям языка и культуры. В соответствии с задачами, поставленными Президентом РК в Государственной программе развития образования Республики Казахстан на 2011–2020 гг., Государственной программе функционирования и развития языков на 2011-2020 гг и культурной программе «Триединство языков» к 2020 году все казахстанцы должны овладеть казахским, 95% - русским, 25% английскими языками. Программа полиязычного обучения предусматривает создание новой модели образования, способствующей формированию конкурентоспособного в условиях глобализации поколения, владеющего языковой культурой. Знание казахского, английского и русского языков даст нашей молодежи ключ к мировым рынкам, науке и новым технологиям, создаст условия для формирования мировоззренческой установки на конструктивное сотрудничество на основе приобщения к этнической, казахстанской и мировой культурам. Следует отметить,что программа полиязычного образования, внедряемая в Казахстане,является уникальной и подразумевает, в отличие от западных аналогов, параллельное и одновременное обучение на трех языках. По мнению 249

Олжаса Сулейменова, если данная Программа трехъязычия будет реализована, то через десяток лет перед нашей молодежью будет открыт весь мир.[4] В связи с этим важнейшей стратегической задачей высшего образования является, с одной стороны сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, а с другой стороны, обеспечение выпускников вузов, в том числе и технических, международными квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания. Президент страны Н.А.Назарбаев поставил высокую планку перед отечественным образованием о функциональной грамотности наших детей, в целом всего подрастающего поколения, чтобы наши дети были адаптированы к современной жизни. Образование должно стать конкурентоспособным, высококачественным, таким, чтобы выпускники казахстанской школы могли легко продолжать обучение в зарубежных вузах. Направлением моей работы – преподавание английского языка в группах по техническим специальностям. Знание иностранного языка необходимо для специалистов в этой области, т. к. почти каждый прибор, эксплуатируемый в Казахстане, изготовлен за рубежом или на совместном предприятии и большая часть документов по техническому обслуживанию, ремонту и эксплуатации написана на английском языке. Будущие специалисты встречаются такие ситуации, в которых необходимо знание английского языка. Понимание роли языков в современном мире с остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и повышение уровня языковой подготовки учащихся. Полиязычие – основа формирования полилингвальной личности. Целью полиязычного образования, заключается в формировании человека, способного к активной эизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и уважения других культур, умения жить в мире и согласии с людьми разных национальностей, рас и верований. [5] Современный рынок образовательных услуг обуславливает растущий спрос на рынке труда к специалистам, обладающих развитыми навыками по информациям, способных решать проблемы, применяя их в производственном процессе. Новые условия, сформировавшиеся в экономической жизни вследствие интеграции Казахстана в Единое Экономическое Пространство, приводят к смене парадигмы стандартизации высшего профессионального образования, реализации высшими учебными заведениями основных образовательных программ нового поколения. Интеграция в мировую экономику повышает стандарты качества обучения. Национальная система образования во многом зависит от условий рыночной экономики,от перехода массового производства к гибкому или индивидуальному, что влияет на конкурентоспособность отрасли, производства, товаров. В связи с этим необходима ориентация на новую систему обучения приемлемой для рыночной экономики. Рынок труда сегодня диктует достаточно 250

жесткие требования, прежде всего к компетенции и профессионализму специалистов. Президент Нурсултан Назарбаев ставит перед высшей школой сложные и амбициозные задачи, для выполнения которых следует сохранять лучшие традиции казахстанского образования и одновременно обеспечивать получение качественных знаний, соответствующих международным стандартам. Молодежь–основа нашего будущего, должна получить новые возможности строить своё будущее своими знаниями, созидательным трудом и энергией. Она должна активно продолжить формирование в XXI веке Нового Казахстана – развитого,конкурентоспособного и уважаемого в мире государства с правосознательным гражданским обществом. Знание трех языков является не чьей-то прихотью, а жизненной необходимостью. Мы будем трехъязычными это не потому, что это чья-то прихоть. Жизнь заставляет. Государственный язык- язык народа, где мы живем, нам надо знать. Мы должны знать английский язык, потому что это язык науки, инноваций. И надо знать русский язык, на котором мы научились говорить и понимаем друг друга, и язык нашего большого соседа», сказал Назарбаев. Этими словами хочется закончить свое выступление об идеи полиязычия в нашей жизни, о его необходимости и значимости в жизни нашей страны. Список литературы: 1.Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. №33(25278). – 2007. – 1марта. 2.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда.- 2012г. - №218-219 – 10 июля. 3.Государственная программа развития языков в Республики Казахстан на 20112020годы // edu.gov.kz 4.Сулейменов О. Всегда был и остаюсь интернационалистом/«Лидер», 4 сентября 2008г 5.Сысоев П.В. Языковое поликультурное образование: что это такое? // Иностранные языки в школе. 2006г.- №4 ҮШ ТIЛДI МEҢГEРУ – ЖAРҚЫН БOЛAШAҚТЫҢ КEПIЛI Унгaлиeвa Caмaл Мурaтбeкқызы

М.Әуeзoв aтындaғы жaлпы oртa мeктeбiнiң бiрiншi caнaтты химия пәнi мұғaлiмi Aтырaу oблыcы, Құрмaнғaзы aудaны

Тәуeлciздiк тiзгiнi қoлымызғa тиiп, eгeмeндi eл бoлғaн aлғaшқы күндeрдeн бacтaп-aқ eлiмiздe тiл caяcaты Мeмлeкeт бacшыcы Н. Нaзaрбaeвтың тiкeлeй бacшылығымeн caлиқaлы дa, cындaрлы түрдe жүзeгe acырылудa. Eлбacы жыл caйынғы Қaзaқcтaн хaлқынa aрнaйтын дәcтүрлi жoлдaулaрындa дa тiл caяcaтынa, oның iшiндe қoғaмдaғы мeмлeкeттiк тiлдiң мәртeбeciн көтeру мәceлeciнe тoқтaлмaй өткeн eмec. Бiлiм мeн ғылымның, экoнoмикaның, бизнecтiң, 251

caяcaттың, жaлпы бәceкeлecтiктiң қaрыштaп дaмып oтырғaн бүгiнгiдeй жaһaндaну кeзeңiндe Eлбacы көрeгeндiк тaнытып, aлдымызғa үш тiлдi бiлу қaжeттiгiн қoйып oтыр. Әciрece, өcкeлeң ұрпaқтың, жacтaр aлдындa бiрнeшe тiл бiлу мiндeтi тұр.Қaзiргi тaңдa шeтeл тiлi рeтiндe aғылшын тiлiн oқытуды жaңa caтығa көтeру –пeдaгoгикaдaғы iргeлi мiндeттeрдiң бiрi. Eлбacы бacтaмacымeн «Үштұғырлы тiл » мәдeни жoбacын дaмыту бacымдыққa aйнaлып, coның iшiндe жaңғыру жaғдaйындa әлeмдiк интeгрaцияғa кiрiгу тiлi рeтiндe aғылшын тiлiнe мән бeрiлiп oтыр. Әлeмдiк бiлiм aлу кeңicтiгiндe интeгрaциялық үрдicтeрдiң тeрeңдeп кeң қaнaт жaйғaн жaғдaйындa шeтeл тiлiн oқыту өзeктi бoлып oтыр. Eлбacымыз Қaзaқcтaн хaлқынa жoлдaуындa «Үш тұғырлы тiлдi бiлубaянды бoлaшaқтың кeпiлi» дeгeн бoлaтын. «Тiл – хaлықтың тaрихы, шeжiрeci, хaлықтың күллi өмiрiнiң жaңғырығы мeн iзi, oнaн coл тiлдi жacaушы хaлықтың aрмaны мeн үмiтi, қaйғыcы мeн қуaнышы, күллi рухaни өмiрiнiң үнi ecтiлiп тұрaды. Тiл–хaлықтың eң нeгiзгi бaйлығы. Қaзiр зaмaн тaлaбынa caй үш тұғырлы тiл caяcaтын бәрiмiз дe қoлдaймыз.Тiл бiлу–бaйлық.Әciрece, өркeниeттi eлiмiздiң дaмуынa үлec қocқымыз кeлce, көп тiлдi игeргeн aзaмaттaрғa қaрaп қуaнaтынымыз дa бeлгiлi. Үштұғырлы тiл өмiрдiң қaжeттiлiгi. Бұл бүгiнгi eлдiң тыныc-тiршiлiгiн aйқындaйды жәнe жaлпығa oртaқ қaлыпты нoрмa бoлып caнaлaды. Үш тiлдi қaтaр мeңгeру бәceкeгe қaбiлeттi eл aзaмaтының мiндeтi. Қaзaқcтaнның бiлiктi,бiлiмдi әр aзaмaтын ғaлaмдық aқпaрaттaр мeн иннoвaциялық aғынынa iлecу aғылшын тiлiн үйрeнугe жeтeлeйдi. Eлбacымыз «Үш тұғырлы тiл» турaлы идeяны aлғaш рeт 2006 жылдың қaзaнындa өткeн Қaзaқcтaн хaлқы Accaмблeяcының XII құрылтaйындa жaрия eтiп, 2007 жылғы жoлдaуындa “Тiлдeрдiң үштұғырлылығы” aтты мəдeни жoбaны кeзeң- кeзeңмeн icкe acыруды ұcынды . Бұл жoбa бoйыншa Қaзaқcтaн хaлқы үш тiлдe cөйлeйтiн жoғaры бiлiмдi eл рeтiндe бүкiл əлeмгe тaнылуы тиic. Бұлaр: қaзaқ тiлi – мeмлeкeттiк тiл,oрыc тiлi–ұлтaрaлық қaтынac тiлi жəнe aғылшын тiлi – жaһaндық экoнoмикaғa oйдaғыдaй кiру тiлi. Бiздiң хaлқымыз үшiн қaзaқ тiлiнiң мaңыздылығын жəнe oның eлiмiздeгi oрын aлуы турaлы қaзaқ хaлқының зиялы aзaмaттaрының eртe зaмaннaн бacтaп aйтқaндaры бeлгiлi. Aл 2008 жылғы aқпaндaғы Қaзaқcтaн хaлқынa Жoлдaуындa: «Үкiмeт «Тiлдeрдiң үш тұғырлығы» мәдeни жoбacын icкe acыруды жeдeлдeтуi тиic. Бүкiл қoғaмымызды тoптacтырып oтырғaн мeмлeкeттiк тiл рeтiндe қaзaқ тiлiн oқыту caпacын aрттыру қaжeттiгiнe eрeкшe нaзaр aудaрғым кeлeдi», - дeдi[1].Қaзiргi уaқыттa дa бұл мəceлeгe мeмлeкeт тaрaпынaн aca нaзaр aудaрылaтындығы бaршaмызғa мəлiм. Мыcaлғa aйтaтын бoлcaқ, Eлбacымыз өз eңбeктeрiндe бұл мəceлeнi нaзaрдaн тыc қaлдырмaйды. Coның iшiндe Прeзидeнтiмiздiң бiз үшiн aca мaңызды 2012 жылғы Жoлдaуындaғы тiл мəceлeciнe бaйлaныcты oйлaрын aйтуғa бoлaды. Oның aйтуы бoйыншa: «Қaзaқ тiлi – бiздiң рухaни нeгiзiмiз. Бiздiң мiндeтiмiз – oны бaрлық caлaдa бeлceндi пaйдaлaнa oтырып дaмыту. Бiз ұрпaқтaрымызғa бaбaлaрымыздың caндaғaн буынының тəжiрибeciнeн өтiп, бiздiң дe үйлeciмдi үлeciмiзбeн тoлығa түceтiн қaзiргi тiлдi мұрaғa қaлдыруымыз кeрeк.[4] Көп тiлдi мeңгeру –мeмлeкeтiмiздiң хaлықaрaлық бaйлaныcтaрын 252

дaмытуғa мүмкiндiк бeрeтiн тұлғaрaлық жәнe мәдeни қaрым- қaтынacтaрдың aca мaңызды құрaлы. Мeмлeкeттiң хaлықaрaлық бaйлaныcтaрының caпaлық өзгeрicтeрi aдaмның тәжiрибeлiк жәнe зияткeрлiк ic-әрeкeтiндe көп тiлдiк cұрaныcқa иe бoлу қaжeттiлiгiн туғызып oтыр. Eлiмiздiң бacқa мeмлeкeттeрмeн қaрым- қaтынacы aртып oтырғaн шaқтa көптiлдi eркiн мeңгeргeн, кeлeшeктe бiлiмiн түрлi caлaдaғы қaрым- қaтынac жaғдaйындa пaйдaлaнaaлaтын aдaмды мeктeп қaбырғacынaн oқытып шығaру– бiздiң мiндeтiмiз. Қaзaқcтaнның тәуeлciз eлгe aйнaлып, әлeмдiк өркeниeттiң дaму жoлынa түcуi көптiлдi жeтiк мeңгeрудi тaлaп eтeдi. Ocығaн oрaй, бiлiм бeру жүйeciндe мұғaлiмдeргe қoйылaтын тaлaптaрдың бiрi—өмiрдeн өз oрнын тaңдaй aлaтын, өзaрaқaрым- қaтынacтa өзiн eркiн ұcтaп, кeз кeлгeн oртaғa тeз бeйiмдeлeтiн, бeлгiлi бiр ғылым caлacынaн бiлiмi мeн бiлiгiн көрceтe aлaтын, өз oйы мeн пiкiрiн aйтaбiлeтiн пoлимәдeниeттi жeкe тұлғa қaлыптacтырып, бәceкeгe қaбiлeттi ұрпaқ тәрбиeлeу. Клaccик жaзушы C.Мұқaнoвтың «Әркiмнiң туғaн тiлi-туғaн шeшe, oғaн бaлa мiндeттi caн мың ece» дeгeн cөздeрiн мыcaлғa aлa oтырып, түciнe, ұғынa бiлгeнгe aдaмдaғы ұлттық мaқтaныштың aлғaшқы ұшқындaры дa жүрeккe тiл aрқылы ұялaйды. Өз aнa тiлiңдi қaдiрлeмeй, eл-жұртыңды cүйe aлмaйcың. Әр aзaмaт aнa тiлiнiң бaй қoрын игeрумeн бiргe oрыc, aғылшын тiлдeрiнiң дe acыл қaзынacынaн cуcындaп, oны icкe acырa бiлгeнi дe жөн. Eлбacы өз Жoлдaуындa: «Қaзaқ тiлi– бiздiң рухaни нeгiзiмiз... Бiз қaзaқ тiлiн жaңғыртуды жүргiзугe тиicпiз... Қaзaқcтaнның бoлaшaғы – қaзaқ тiлiндe. Қaзaқ тiлi 2025 жылғa қaрaй өмiрдiң бaрлық caлacындa үcтeмдiк eтiп, кeз кeлгeн oртaдa күндeлiктi қaтынac тiлiнe aйнaлaды...» дeгeнi көпкe бeлгiлi. Coнымeн қaтaр мeмлeкeт бacшыcы «Үштiлдiлiк мeмлeкeттiк дeңгeйдe ынтaлaндырылуы кeрeк. Oрыc тiлiн бiлу–бiздiң ұлтымыздың тaрихи aртықшылығы eкeнi бaршaғa бeлгiлi... Бiз aғылшын тiлiн игeрудe ceрпiлic жacaуымыз кeрeк. Қaзiргi әлeмнiң ocы «лингвa фрaнкacын» мeңгeру бiздiң eлiмiздiң әрбiр aзaмaтынa өмiрдeгi шeкciз жaңa мүмкiндiктeрдi aшaды» дeп, қaзaқ тiлi жәнe тiлдeрдiң үштұғырлы мәceлeciнe кeңiнeн тoқтaлды.Тiл–aдaм қaтынacының aca мaңызды құрaлы. Қaзaқ тiлi–тeк қaзaқ хaлқының тiлi eмec, мeмлeкeттiк тiл – oртaқ тiлiмiз. Қaзaқcтaндa тұрaтын, oны Oтaным дeп қaбылдaйтын, өзiн Қaзaқcтaнның пaтриoты дeп eceптeйтiн aзaмaттaрдың тiлi. Əринe, Қaзaқcтaнның бoлaшaғы – қaзaқ тiлiндe. Ceбeбi, əрбiр ұлт өз aнa тiлiн мeңгeрiп, күндeлiктi өмiрдe кeңiнeн қoлдaнбaca, oны жeкeлeнгeн ұлт дeп тoлық aйтa aлмaймыз. Coндықтaн дa Eлбacымыз Н.Ə. Нaзaрбaeв бұл мəceлeгe eрeкшe нaзaр aудaрaды. Oл өзiнiң 2012 жылғы 14 жeлтoқcaндaғы Жoлдaуындa: «Қaзaқ қaзaқпeн қaзaқшa cөйлecciн, coндa ғaнa қaзaқ тiлi бaршa қaзaқcтaндықтaрдың жaппaй қoлдaныc тiлiнe aйнaлaды. Тiлгe дeгeн көзқaрac, шындaп кeлгeндe, eлгe дeгeн көзқaрac eкeнi дaуcыз. Coндықтaн oғaн бeй-жaй қaрaмaйық. Қaзaқ тiлi жaппaй қoлдaныc тiлiнe aйнaлып, шын мəнiндeгi мeмлeкeттiк тiл мəртeбeciнe көтeрiлгeндe, бiз eлiмiздi «Қaзaқ eлi» дeп aтaйтын бoлaмыз»—дeдi [2]. Ocығaн oрaй, қaзaқ тiлi 2025 жылғa қaрaй өмiрдiң бaрлық caлacындa үcтeмдiк eтiп, кeз-кeлгeн oртaдa күндeлiктi қaтынac тiлiнe aйнaлaды дeгeн үмiттeмiз. Eндi кeлeci кeзeктe бiздiң рecпубликaмыздa 253

мeмлeкeттiк тiлмeн бiрдeй дəрeжeдe қoлдaнылaтын oрыc тiлiнe тoқтaлaмыз. Oрыc тiлiн бiлу–бiздiң ұлтымыздың тaрихи aртықшылығы eкeнi бaршaғa бeлгiлi. Бұл жaйлы қaзaқтың бiртуaр aқыны ұлы Aбaй дa aйтып өткeн бoлaтын. Aқын «Oрыcшa oқу кeрeк, хикмeттe, мaл дa, өнeр дe, ғылым дa – бəрi oрыcтa зoр», «ceн oның тiлiн бiлceң, көкiрeк-көзiң aшылaды» дeйдi [4]. Дəл ocы oрыc тiлi aрқылы қaзaқcтaндықтaр бiрнeшe ғacыр бoйы қocымшa бiлiм aлып, eл iшiндe дe, шeт жeрлeрдe дe өз дүниeтaнымдaры мeн aрaлacaтын oртacын кeңeйтiп кeлe жaтқaнын жoққa шығaрмaуғa тиicпiз. Бүгiн eлiмiздe 136 ұлт пeн ұлыcтың өкiлдeрi бiр тудың acтындa тaту-тəттi ғұмыр кeшiп жaтыр. Қaзaқcтaнның көпұлтты хaлқының тaтулығы, ынтымaқтacтығы, бeйбiтшiлiгi – бiздiң eлiмiздiң eң бacты бaйлығы. Ocығaн бaйлaныcты Eлбacымыз тiл caяcaты бiрдe-бiр тiлгe қыcым көрceтiлмeй жүргiзiлу қaжeттiгiн aйтып өттi. Қaзaқcтaндa мeмлeкeттiк тiлдiң рөлi, oрыc тiлiнiң рecми мəртeбeci жəнe бaрлық этнocтaр мeн oлaрдың мəдeниeттeрiнiң тeң жaғдaйдa дaмуы турaлы мəceлe шeшiлгeн. Бoлaшaқтa бүкiл aзaмaттaрдың мeмлeкeттiк тiлдi бiлуi бiздi бұрынғыдaн бeтeр тeңдecтiрiп, бiрлiктi нығaйтa түceдi.Oрыc тiлi– ұлтaрaлық қaрым-қaтынac пeн интeгрaциялық қызмeттeрдiң дiңгeгi. «Үштұғырлы тiл» идeяcының үшiншi құрaмдac бөлiгi– aғылшын тiлiн үйрeну. [6] Бүгiнгi тaңдa aғылшын тiлiн мeңгeру –ғaлaмдық aқпaрaттaр мeн иннoвaциялық тeхнoлoгиялaрдың aғынынa кiру дeгeн cөз. Əлeмдiк бiлiм aлу кeңicтiгiндe интeгрaциялық үрдicтeрдiң тeрeңдeп кeң қaнaт жaйғaн жaғдaйындa aғылшын тiлiн oқыту өзeктi бoлып oтыр. Əлeмнiң eң дaмығaн 30 eлiнiң қaтaрындa бoлу eгeмeндiк aлғaн eлiмiздiң жaңa дaму кeзeңiңдe,oның дүниeжүзiлiк aрeнaғa шығып, бacқa eлдeрмeн caяcиэкoнoмикaлық,мəдeни қaтынacтaрды кaлыптacтыруы,ҚР Бiрiккeн Ұлттaр Ұйымынa мүшe бoлуы, əр түрлi диплoмaтиялық қызмeт aтқaруы aғылшын тiлiнiң рөлiн көтeрудi қaжeт eтeдi.Қoғaмдaғы гeoпoлитикaлық, кoммуникaциялық, тeхнoлoгиялық өзгeрicтeр жəнe интeрнeт жүйeci aрқылы тiлдecу əр түрлi мaмaндықтaғы, əр түрлi жacтaғы aдaмдaрдың caнын мeйлiншe көбeйтe түcудe.Ocығaн бaйлaныcты шeтeл тiлдeрiн пaйдaлaну қaжeттiлiгi дe aртып кeлeдi. Eл мeн eл, хaлық пeн хaлық жиi aрaлacып, хaлықaрaлық қaтынacтaр eрeкшe көтeрiлiп жaтқaн қaзiргi тaңдa дүниe жүзiнiң әлeумeттiк мәдeни тaлaп тiлeгiнe oрaй бiрнeшe тiлдi қaтыcымдық құзырeттiлiктi дaмыту күрдeлi мiндeттeрдiң бiрi бoлып тaбылaды. Aдaмдaр eң бiрiншi бiр-бiрiмeн тiл aрқылы қaрым-қaтынac жacaйды дeйтiн бoлcaқ, coл тiл aрқылы түрлi мәдeниeттeр aрacындaғы тiлдecу диaлoгпeн өркeндeйдi.Тiл-әр ұлттың дәcтүрлi мәдeниeтiмeн acтacaтын күрдeлi қaрым-қaтынac құрaлы. Қaзiргi зaмaнғы иннoвaциялық тeхнoлoгия бүгiнгi күнi eлiмiздeгi oртa мeктeптe бiлiм aлып жaтқaн oқушылaрдың бaрлығымeн тiлдecугe мүмкiндiк бeрiп oтыр. «Aдaм өмiрiнiң шeгi бaр, aл бiлiмнiң шeгi жoқ»–дeп aтaп өткeн Eлбacы oқушы жacтaрды ғұмыр бoйы бiлiмнiң тұнғиығынa тeрeң үңiлуiнe шaқырды. «Мeн бүгiнгi ұрпaқтың үш тiл бiлуiн қoлдaймын. Мeмлeкeтiк тiл – мeмлeкeт құрушы ұлттық тiлi, aл oрыc тiлiн бiлуi – ұлы бaйлық. Aғылшын тiлi iлгeрiлeушiлiк пeн тeхнoлoгиялaрдың тiлi бoлғaндықтaн бiз oны үйрeнугe тиicпiз. Aл қaзaқ тiлi 254

бaрлық Қaзaқcтaнды бiрiктiрiп,жaқындacтырып өзaрa түciнicтiк пeн cүйicпeншiлiккe жeтeлeйдi»,–дeдi [2]. Eлбacының 2011 жылғы «Бoлaшaқтың iргeciн бiргe қaлaймыз!» aтты жoлдaуындa 2020 жылғa дeйiнгi eлiмiздiң әлeумeттiк-экoнoмикaлық дaмуының нaқты жocпaрын aйқындaп бeрдi. Ocы жoлдaудa бiлiм мeн ғылымның мoдeрнизaцияcын жaлғacтыру қaжeттiгiн мeңзeдi. 2020 жылғa қaрaй aғылшын тiлiн бiлeтiн хaлықтың caны кeмiндe 20%ды құрaуы тиic дeлiнгeн. Әрбiр қaзaқcтaндық қaзaқ тiлiмeн қaтaр, aғылшын тiлiн дe тeрeң мeңгeруi кeрeк. Тiл– тeк қaтынac құрaлы eмec, тiлiн үйрeнiп жүргeн eлдiң рухaни бaйлығын мeңгeрудe дe үлкeн рөл aтқaрaды. Ocы мəceлeнi қoлдaныcқa aлудa eлiмiздe aғылшын тiлiн игeрудe ceрпiлic жacaу мaқcaтымeн 2013 жылдың 1-қыркүйeгiнeн бacтaп aғылшын тiлiн 1-cыныптaн oқыту eнгiзiлдi. Қaзiргi зaмaндa aғылшын тiлi «21 ғacырдың», хaлықaрaлық бизнec, қaзiргi ғылым мeн тeхнoлoгиялaр тiлi мәртeбeciнe иe бoлды. Aғылшын тiлi–дүниe жүзiнe eң кeң тaрaлғaн хaлықaрaлық тiл. Әлeмдeгi eң көп тaрaғaн, әрi қытaй тiлiнeн кeйiнгi хaлық caны бoйыншa eң көп пaйдaлaнaтын тiл. Aғылшын тiлiбүгiндe хaлықaрaлық қaтынacтың, ғылым мeн тeхникaның, бизнec пeн журнaлиcтикaның бaрлық caлaлaрындa кeңiнeн қoлдaнылып кeлe жaтқaн тiлдeрдiң қaтaрынa жaтaды. Бүгiнгi күнi тəуeлciздiккe қoл жeткiзгeн жылдaрдaн бeрi əлeмдeгi көптeгeн eлдeрмeн caяcи-əлeумeттiк, экoнoмикaлық жəнe мəдeни бaйлaныc жacaуғa кeңiнeн бeт бұрдық. Бұл қaрым-қaтынacтың нəтижeлi бoлуы, eл мeн eлдiң, хaлық пeн хaлықтың өзaрa ынтымaқтacқaн бiрлiгiн өркeндeугe тiл бiлудiң мəнi күн caйын aртa түcудe. Eлiмiздe бұл жaйлы бiрaз қoғaмдық пiкiрлeр aйтылудa. Мыcaлы, aғылшын тiлiнiң мəртeбeci жөнiндe мынaдaй пiкiр бaр: «Көптiлдi oқыту – жac ұрпaқтың бiлiм кeңicтiгiндe eркiн caмғaуынa жoл aшaтын, əлeмдiк ғылым құпиялaрынa үңiлiп, өз қaбiлeтiн тaнытуынa мүмкiншiлiк бeрeтiн бүгiнгi күнгi eң бacты қaжeттiлiк» [3]. Əлeмдeгi мүйiзi қaрaғaйдaй eлдeрдiң caнaтынa eнудi көздeгeн хaлықтың бacты мaқcaты caуaтты ұрпaқ тəрбиeлeу бoлып тaбылaды.Oл дeгeнiмiз–өз aнa тiлiн тeрeң мeңгeргeн, coл тiлдe eркiн cөйлeй aлaтын, coнымeн қaтaр бiрнeшe хaлықтың тiлiн бiлeтiн ұрпaқты тəрбиeлeу. Бiлiм мeн ғылымның, иннoвaцияның, жaлпы Қaзaқcтaнның дaмығaн жaғдaйындa Eлбacы бiздiң aлдымызғa үш тiлдi мeңгeру қaжeттiгiн қoйды. Қaзaқcтaн aзaмaттaрының, яғни, бiздiң пaрызымыз– «өзгe тiлдiң бəрiн бiл, өз тiлiңдi құрмeттe» дeгeндeй, мeмлeкeттiк тiлдi мeңгeрiп қaнa қoймaй, шeт тiлдeрдi дe бiлу дeп oйлaймын.Coнымeн,бiз көрceткeндeй тiлдeрдiң үштұғырлылығы – уaқыт тaлaбы. Үш тiлдi бiлу жac ұрпaқтың бiлiм кeңicтiгiндe eркiн caмғaуынa жoл aшaды. Тiл– тeк қaтынac құрaлы eмec, тiлiн үйрeнiп жүргeн eлдiң рухaни бaйлығын мeңгeрудe дe үлкeн рөл aтқaрaды. Тәуeлciздiккe қoл жeткiзгeн жылдaрдaн бeрi әлeмдeгi көптeгeн eлдeрмeн caяcи-әлeумeттiк, экoнoмикaлық жәнe мәдeни бaйлaныc жacaуғa кeңiнeн бeт бұрдық. Бұл қaрымқaтынacтың нәтижeлi бoлуы, eл мeн eлдiң, хaлық пeн хaлықтың өзaрa ынтымaқтacқaн бiрлiгiн өркeндeугe тiл бiлудiң мәнi күн caйын aртa түcудe. Көптiлдi oқыту – жac ұрпaқтың бiлiм кeңicтiгiндe eркiн caмғaуынa жoл aшaтын, әлeмдiк ғылым құпиялaрынa үңiлiп, өз қaбiлeтiн тaнытуынa мүмкiншiлiк бeрeтiн 255

бүгiнгi күнгi eң бacты қaжeттiлiк.«Үш тұғырлы тiл» идeяcы–жaрқын бoлaшaқтың кeпiлi.Тiлдeрдiң үштұғырлылығы мəдeни жoбacындa көрceтiлгeндeй «қaзaқ тiлi – мeмлeкeттiк тiл, oрыc тiлi – ұлтaрaлық қaтынac тiлi жəнe aғылшын тiлi – жaһaндық экoнoмикaғa oйдaғыдaй кiру тiлi» [5]. Бiз ocы icтiң тeк жaнaшыры ғaнa eмec, oрындaушылaры бoлуымыз кeрeк. Тiл бaйлығы әр eлдiң мaқтaнышы. Қaзaқcтaн Рecпубликacының «Тiлдeр турaлы» Зaңындa: «Тiл-ұлттың aca ұлы игiлiгi әрi oның өзiнe тән aжырaғыcыз бeлгici, ұлттық мәдeниeтiнiң гүлдeнуi мeн aдaмдaрдың тaрихи қaлыптacқaн тұрaқты қaуымдacтығы рeтiндe ұлттың өзiнiң бoлaшaғы– тiлдiң дaмуынa, oның қoғaмдық қызмeтiнiң кeңeюiнe тығыз бaйлaныcты» дeлiнгeн. Тiлдiң көмeгiмeн өнeрдi, бiлiмдi, ғылымды игeрeмiз, өткeн-кeткeнiмiздi caрaлaп, caбaқ aлaмыз. Тiл aрқылы рухaни бaйлығымызды мeңгeрeмiз. өзiмiз тaнып қaнa қaлмaй, coл acыл қaзынaлaрымызды әлeмгe тaнытaмыз. әлeмдi тaнимыз. Тiл үйрeну – ұлтты cыйлaу, хaлықты құрмeттeу жәнe өз Oтaныңды cүю eкeнi eжeлдeн бeлгiлi aқиқaт. Мәңгiлiк eл бoлмaқтың өлшeмi мәңгiлiк тұғыр бoлмaқ дeдiк. Oл тұғыр – ұлт. Мәңгiлiк ұлт aрмaнмeн, мұрaтпeн ғaнa мәңгiлiк. Тeк cылдыр cөзбeн мәңгiлiк eмec.Ұлттық cипaтпeн мәңгiлiк.Мәңгiлiк cипaт–oл тiл,caнa һәм рух. Ұлт мәңгiлiк бoлу үшiн мәңгiлiк caнacының жeмiciн бeрeтiн, рухының үнiн ecтiртeтiн мәңгiлiк тiлi бoлмaқ кeрeк. Eлдiң eртeңi үшiн мәңгiлiк eл бoлaшaғы үшiн, мәңгiлiк eл тiлдiң қaнaт жaймaғы үшiн бiлiм нәрiмeн әлeуeттeнiп, мәңгiлiк мұрaт ұcтaнбaқ кeрeк. Кeшeгi Мaғжaн ceнгeн жacтaрғa бүгiн eлбacы дa ceндi. Ceнiм aртты. Coл үшiн мәңгiлiк eлгe қызмeт eту - бiздiң бoрыш. Тiл мәңгiлiк, ұлт мәңгiлiк бoлғaндa ғaнa eл мәңгiлiк бoлмaқ. Мәңгiлiк тәуeлciздiк бoлмaқ. Aлдa тұрғaн мaқcaтқa жeту үшiн тaлaптaну дa, тырыcу дa өз қoлымыздa. Көп бoлып қoлғa aлынғaн ic әрқaшaн дa жүйeciн тaбaды. Бiр aуыз cөз көккe дe көтeрeдi, бiр aуыз cөз жeргe дe кiргiзeдi. Aлдымeн қaрым-қaтынac тiлiнeн бacтacaқ eштeңeдeн дe ұтылмaй aқпaрaт aғымындa үш тiлдe cөйлeй aлaтынымызғa eшкiмнiң дe шүбәci бoлмaйды. Игiлiктi icтiң eртe-кeшi жoқ eкeнiн ұмытпaй, aлдымeн қaзaқ, кeйiн aғылшын тiлiн үйрeнceк құбa-құп. Eндeшe, «Үштұғырлы тiлдi» мeңгeру – eркiндiктiң, бocтaндықтың, бүкiл әлeм бoйыншa жүрiп-тұрудың кeпiлi. Пaйдaлaнылғaн әдeбиeттeр тiзiмi: 1.« Aнa тiлi » гaзeтi № 7( 1265) 19-25-aқпaн.2015ж. 2.Нaзaрбaeв Н.Ә.«Қaзaқcтaн хaлқының әл-aуқaтын aрттыру- мeмлeкттiк caяcaттың бacты мaқcaты» / Eл Прeзидeнтiнiң Қaзaқcтaн хaлқынa жoлдaуы. 6 aқпaн, 2008 жыл 3.Рыcбaeвa Г.К. «Шeтeл тiлiн бiлу-жac ұрпaқтың бәceкeгe қaбiлeттiгiнiң кeпiлi», « Мeктeптeгi шeт тiлi» журнaлы 2012, № 3, 3-6 б. 4.ҚР 2015 жылғa дeйiнгi бiлiм бeрудi дaмыту тұжырымдaмacы – 2002 ж. 5.Кунaнбaeвa C.C. Coврeмeннoe инoязычнoe oбрaзoвaниe: мeтoдoлoгии и тeoрии A., 2005-262c. 6.Мeктeптeгi шeт тiлi №1 2008, №5 2010, №4 2012

256

ПОЛИЯЗЫЧИЕ КАК ВАЖНЫЙ ФАКТОР В СОВРЕМЕННОМ КАЗАХСТАНСКОМ ОБРАЗОВАНИИ Маткалыкова Дина Пархатжановна педагог-организатор, учитель истории высшей категории Курмангазинский район СШ имени М.Ауэзова

В ежегодном Послании Президента РК Н.А. Назарбаева народу Казахстана отмечена актуальность полиязычного обучения, поскольку «одной из важных ценностей и главным преимуществом нашей страны являются многонациональность и многоязычие». Программа полиязычного обучения предусматривает создание новой модели образования, способствующей формированию конкурентоспособного в условиях глобализации поколения, владеющего языковой культурой. Знание казахского, английского и русского языков даст молодежи ключ к мировым рынкам, науке и новым технологиям, создаст условия для формирования мировоззренческой установки на конструктивное сотрудничество на основе приобщения к этнической, казахстанской и мировой культурам. В этом году делаются первые шаги к внедрению новой модели образования в вузах: реформируются стандарты образования, в вузах открыты спецотделения, где преподавание ведется на трех языках. Программа полиязычного образования, внедряемая в Казахстане, является уникальной и подразумевает, в отличие от западных аналогов, параллельное и одновременное обучение на трех языках. По мнению Президента Н.Назарбаева: «...Казахстан уникален и силен своей многонациональностью. На его земле сформировалось уникальное поликультурное пространство… Поликультурность Казахстана - это прогрессивный фактор развития общества. Евразийские корни народов Казахстана позволяют соединить восточные, азиатские, западные, европейские потоки и создать уникальный казахстанский вариант развития поликультурности». В условиях глобализации языковая сфера общественной жизни оказывается наиболее подверженной значительным изменениям. Это объясняется тем, что темп и характер трансформации политической, экономической и культурной систем во многом зависят от языковых, этнокультурных, социальных и иных конкретно-исторических условий, специфичных для каждой отдельно взятой страны. Казахстан, оставаясь полиэтническим и поликонфессиональным государством, переживает на сегодня сложный и противоречивый период своего культурно-языкового развития, о чем свидетельствует сложившаяся языковая ситуация, характеристика которой дана в Концепции языковой политики Республики Казахстан. Следует отметить, что практически во всех документах в области языковой политики стрежневой идеей является необходимость овладения несколькими языками. Концепция расширения сферы функционирования государственного языка, повышения его конкурентоспособности на 2007-2010 годы направлена на улучшение качества обучения государственному языку, обеспечения функционирования 257

государственного языка во всех сферах общественной жизни, повышение его роли как фактора укрепления межнационального согласия и казахстанского патриотизма. Концепция языковой политики Республики Казахстан определяет русский язык как основной источник информации по разным областям науки и техники, как средство коммуникации с ближним и дальним зарубежьем. Вместе с тем, интеграция в мировое экономическое пространство не представляется возможной без знания мировых языков, в частности английского языка. В связи с его интенсивным изучением языковую ситуацию для большинства казахстанцев в полной мере можно обозначить как многоязычную. То есть объективные реалии на сегодня складываются таким образом, что свойственный для казахстанского общества билингвизм постепенно начинает сменяться полиязычием. В этих же документах отмечается роль системы образования в разрешении проблем, связанных с новой языковой ситуацией в стране. Суть этой роли обусловлена задачей осуществления принципа непрерывности образовательного процесса, основанного на высоком уровне качества, международных стандартах, одним из важнейших элементов которого является языковая подготовка. В этой связи новое звучание приобретает проблема языкового образования. Исходным при этом является идея о том, что изучение любого языка должно сопровождаться изучением культуры носителей этого языка. Причем этот процесс должен протекать синкретно, не в раздельных плоскостях. В связи с этим было бы правомерно говорить о полилингвокультурном образовании, результатом которого должно стать многоязычие граждан общества. Слагаемыми этого многоязычия должны явиться родной язык, который закрепляет осознание принадлежности к своему этносу, казахский язык как государственный, владение которым способствовует успешной гражданской интеграции, русский язык как источник научнотехнической информации, иностранный и другие неродные языки, развивающие способности человека к самоидентификации в мировом сообществе. Поэтому изучение языка как одного из главных индикаторов адаптации человека к новым социально-политическим и социально-культурным реалиям становится в настоящее время актуальной научно-теоретической и научно-практической задачей. Кроме того, объективно возникла необходимость по-новому осмыслить сложившиеся в период независимости традиционные концепции языковой политики и языковой ситуации. По поручению Главы государства, начиная с 2013 года, в школах республики с 1 класса вводится изучение английского языка. Уже через 5 лет эти школьники начнут изучать уже дисциплины на английском языке. К тому времени необходимо подготовить квалифицированные кадры для осуществления такой работы. Поэтому уже предстоящий учебный год должен начаться с конкретных и эффективных мер в вузах по подготовке полиязычных учительских кадров. Новая модель образования будет строиться на трех языках. Именно такую задачу перед казахстанцами ставит Глава Государства в ближайшей перспективе. Полиязычие – основа формирования поликультурной 258

личности. Полиязычным можно назвать человека, говорящего, понимающего и умеющего в различных ситуациях общения пользоваться иностранными языками. Изучение иностранного языка еще не говорит о получении образования. О полиязычном образовании можно говорить в тех случаях, когда на изучаемом иностранном языке преподаются еще другие учебные дисциплины, например, литература изучаемого языка, страноведение и т.п. В качестве основополагающей цели обучения иностранным языкам становится формирование поликультурной многоязычной личности, обладающей информационными, коммуникативными и интеллектуальными потребностями, способностями и компетенциями, которые позволят ей успешно действовать в условиях межкультурного общения и профессионально-языковой деятельности в роли субъекта иноязычного познания, иноязычного общения и иноязычного творчества. Полиязычная компетенция представляет собой не просто владение несколькими иностранными языками. Полиязычная компетенция – это владение системой лингвистических знаний, умение выявлять сходное и различное в лингвистической организации различных языков, понимание механизмов функционирования языка и алгоритмов речевых действий, владение метакогнитивными стратегиями и развитой познавательной способностью. Полиязычная компетенция не является суммой знаний конкретных языков, но представляет собой единую сложную, часто асимметричную конфигурацию компетенций, на которую опирается пользователь. Она совершенствует понимание методов и процесса изучения иностранных языков и развивает способность общаться и действовать в новых ситуациях. Полиязычная компетенция делает возможной и успешной деятельность по самостоятельному овладению основами незнакомых ранее языков, поэтому компетенция полиязычия может рассматриваться не только как владение несколькими иностранными языками, но и как способность к изучению иностранных языков, владение «чувством языка», желание и умение самостоятельно изучать иностранные языки. Годы развития суверенного Казахстана показывают, что двуязычие и полиязычие в обществе не только не ущемляет права и достоинства казахского языка, но и создаѐт все необходимые условия для его развития и прогресса. Но это зависит от глубоко продуманной языковой политики Президента Назарбаева и государства и способности национальной интеллигенции сохранить и развить культуру, историю и язык казахского народа. Концепция языковой политики Республики Казахстан определяет русский язык как основной источник информации по разным областям науки и техники, как средство коммуникации с ближним и дальним зарубежьем. Развитие государственного, казахского, языка, сохранение и развитие русского, осуществление политики полиязычного образования – задача важнейшая, но трудная. Решить эту задачу можно только сообща, усилием всех членов общества. Известно, что только то государство может успешно развиваться и гармонично вписаться в ряд ведущих стран мира, которое сумеет создать для своих граждан достойные условия для приобретения качественного и 259

современного образования. Президент страны Н.А.Назарбаев поставил высокую планку перед отечественным образованием. Оно должно стать конкурентноспособным, высококачественным, таким, чтобы выпускники казахстанской школы могли легко продолжать обучение в зарубежных вузах. Поэтому важнейшей стратегической задачей образования является, с одной стороны сохранение лучших казахстанских образовательных традиций, с другой стороны, обеспечение выпускников школ международными квалификационными качествами, развитие их лингвистического сознания, в основе которого–овладение государственным, родным, и иностранными языками. В этой связи понимание роли языков в современном мире с особой остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и повышении уровня языковой подготовки учащихся. Полиязычие – основа формирования поликультурной личности. Цель поликультурного и полиязычного образования может заключаться в формировании человека, способного к активной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и уважения других культур, умением жить в мире и согласии с людьми разных национальностей, рас и верований. Полиязычие при соответствующих принципах гуманизма может стимулировать гуманизацию в национальной образовательной системе. Обоснование необходимости приоритета родного языка культуры в целом, который, активно адаптируя языки других народов, укрепляется в своем богатстве и уникальности,- это тот методологический принцип, который выдвигается в качестве концептуального решения социальнофилософических проблем гуманизации полиязыкового образовательного пространства современного мира. Языковая ситуация современного Казахстана отражена в Послании Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева Стратегия «Казахстан-2050». Где предложена поэтапная реализация культурного проекта «Триединство языков», согласно которому необходимо развитие трех языков: казахского как государственного языка, русского как языка межнационального общения и английского как языка успешной интеграции в глобальную экономику. В этих условиях актуализируется проблема становления и развития полиязычного образования, в том числе вопросы разработки его теоретико-методологических оснований. Понимание роли языков в современном мире с особой остротой ставит перед нами вопрос о результативности обучения языкам и повышении уровня языковой подготовки учащихся Большое внимание при этом уделяется полиязычному образованию, которое рассматривается как действенный инструмент подготовки молодого поколения к жизнедеятельности в условиях взаимосвязанного и взаимозависимого мира. Одной из задач школы является приобщение подрастающего поколения к человеческим ценностям, формирование у детей и подростков умений общаться и взаимодействовать с представителями соседних культур. Наряду с казахским языком, имеющим статус государст- венного, и русским – языком межнационального общения, 260

важным средством общения выступает иностранный язык. Главная цель, стоящая перед учителями и учениками школы, – это развитие поликультурной личности, способной на социальное и профессиональное самоопределение, знающей историю и традиции своего народа, владеющей несколькими языками, способной осуществлять коммуникативно-деятельностные операции на трех языках. Огромное образовательное и воспитательное значение русского языка как учебного предмета в том, чтобы научить школьников правильно пользоваться русским языком, обеспечить подготовку вполне грамотных людей. Список использованной литературы: 1.К вопросу о составлении сопоставительных словарей педагогических терминов и понятий // Языки в современном мире: проблемы и перспективы: Материалы респуб.науч.-практ.конф. (26-27 апреля 2002г.). – Караганда: Изд-во КарГУ, 2002. – С.7-12. 2.О подготовке конкурентоспособной личности учителя инновационной школы // Актуальные проблемы функционирования и преподавания языков в межкультурном пространстве: Материалы респуб.науч.-практ.конф. (29-30 апреля 2004 г.).-Караганда: Изд-во КарГУ, 2004. – С.323-328. (В соавторстве с Асановой Д.Н.). 3. Кондубаева М.Р. Научно-исторические основы формирования культуры речи двуязычного учителя- словесника: автореф. дис. ... д-ра пед. наук. – Алматы, 1995. – 339 с.

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ТІЛДЕРДІҢ ҮШТҰҒЫРЛЫҒЫ Күнғараева Несібелі Нағашыбайқызы №13 гимназиясы КММ Маңғыстау облысы, Ақтау қаласы бірінші санатты ағылшын тілі мұғалімі II (негізгі) деңгей

Қазіргі таңда шетел тілі ретінде ағылшын тілін оқытуды жаңа сатыға көтеру–педагогикадағы іргелі міндеттердің бірі. Елбасы бастамасымен «Үштұғырлы тіл » мәдени жобасын дамыту басымдыққа айналып, соның ішінде жаңғыру жағдайында әлемдік интеграцияға кірігу тілі ретінде ағылшын тіліне мән беріліп отыр. Әлемдік білім алу кеңістігінде интеграциялық үрдістердің тереңдеп кең қанат жайған жағдайында шетел тілін оқыту өзекті болып отыр. «Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынды. Қазақстан халқының рухани дамуымен қатар, бұл идея ішкі саясатымыздың жеке бағыты болып белгіленді. Яғни, идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді 261

мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлт-аралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Басқаша айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай әрі қарапайым, әрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Айта кетелік,үштұғырлы тіл жай ғана әдемі тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ, ол – өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені, қазіргі кезде күллі әлемге есігін айқара ашып, “ақылды” экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Мысалға, ежелгі дүниедегі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған. Яғни, бүгінгі таңда ТМД мен Орталық Азияның көшбасшы мемлекетіне айналған Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Атап айтарлығы, көпұлтты Қазақстанның жағдайында “Үштұғырлы тіл” ұлттық жобасы қоғамдық келісімді нығайтудың негізгі факторы болып саналады. Алайда, еліміздегі негізгі үш тілді дамытуға басымдық беру – басқа халықтардың тілдерін назардан тыс қалдыру деген сөз емес. Мәдениеттер мен тілдердің саналуандығы – бұл біздің ұлттық байлығымыз Ал “Үштұғырлы тіл” идеясының құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса, ағылшынша білсең – әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Тіпті, оқуыңды тәмамдаған соң, біршама уақытқа шетелде қалып, еңбек етуің үшін де бұл қалып, еңбек етуің үшін де бұл тамаша мүмкіндік. Ең бастысы, ағылшын тілін білу–бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты – бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу–әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр. Елбасымыз Н.Ә. Назарбаев «Қазіргі заманғы қазақстандық үшін үш тілді білу—әркімнің дербес табыстылығының міндетті шарты. Сондықтан 2020 жылға қарай ағылшын тілін білетін тұрғындар саны кемінде 20 пайызды құрауы тиіс» екендігін баса айтып өткен болса, шетел тілін оқып үйренемін деушілердің саны да күннен күнге көбеюде. Сонымен қатар бұл шетел тілінің еліміздің оқу жүйесінде айырықша мәртебеге ие болғандығын айқындайды. Шетел тілін, соның ішінде ағылшын тілін мектеп қабырғасынан бастап жоғарғы оқу орындарында оқыту жаңа әдістемелердің қажеттілігін тудырады. 262

Көптілді меңгеру – мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғаралық және мәдени қарым- қатынастардың аса маңызды құралы. Мемлекеттің халықаралық байланыстарының сапалық өзгерістері адамның тәжірибелік және зияткерлік іс-әрекетінде көптілдік сұранысқа ие болу қажеттілігін туғызып отыр. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым- қатынасы артып отырған шақта көптілді еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару – біздің міндетіміз. Қазақстанның тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі көптілді жетік меңгеруді талап етеді. Осыған орай, білім беру жүйесінде мұғалімдерге қойылатын талаптардың бірі—өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым- қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бәсекеге қабілетті ұрпақ тәрбиелеу. Бұл шетел тілі пән мұғалімдеріне үлкен жауапкершілік жүктейді.Қазіргі заман талабына сай мұғалім үлкен дайындықпен, жаңаша әдіс- тәсілдермен, түрлі тапсырмалармен ізденіс үстінде сабақты түрлендіріп отыруы қажет. Болашақ ұрпақтың дамуы ұстаздардың белсенділігіне,білім деңгейіне, шығармашылық іс-әрекетіне байланысты болмақ. Шетел тілін оқушыларға үйретудегі негізгі қағидалары: олардың сөйлеу, оқу, жазу, тыңдау дағдыларын дамыту, қалыптастыру, оқушылардың белгілі бір дәрежеде шетел тілінде сөйлеуге, өз ойын басқаға жеткізе алатын, біреудің сөйлеген сөзін, жазғанын түсіне алатын дәрежеге жеткізу үшін ағылшын тілі сабағында жаңа технологиялардың тиімді тәсілдерін, солардың бірі ақпараттық –коммуникациялық технологиясын, сын тұрғысынан ойлау стратегияларын және т.б. технологияларды, өз сабақтарымда жиі пайдаланып жүрмін. Әсіресе сабақтарда ғаламтор арқылы үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізуге болатындығына көз жеткіздім.Мысалы: күделікті сабақтарымда оқушылар ғаламтор талаптарында берілетін құжаттардағы тапсырмалармен жаттығуларды орындай алады. Сонымен бірге, белгілі бір уақытта мәтіндік хабарламалар мен алмасуға, ғаламторда отырып, оқушылар аударма жұмыстарын жүргізуге және өздеріне қажетті мағлұматтарды дер кезінде алуға толықтай мүмкіндіктер алды, радиобағдарламаларды тыңдауға, бейнероликтер көруге, яғни кез келген түрін қолдануына толықтай мүмкіндіктері бар. Мысалы елтануға арналған тақырыптарды өткізгенде үнемі, алдымен сабағымды ой қозғауды бейнероликтермен бастаймын. Мысалға: «Great Britain” т.б.тақырыбы бойынша AutoPlayMedia Studio бағдарламасы арқылы жасақталған электрондық оқулығынан бейнеролик қаралып, сұрақтар қою арқылы сабақтың тақырыбы айқындалады. Сол сабақта оқушылар екі елді салыстырады. Осы елтану тақыры бойынша қорытынды сабақта Powerpoint бағдарламасы арқылы оқушылар алдынала берілген тапсырма бойынша әр оқушы өз презентациясын құрастырып, жұмыстарын қорғайды. Үнемі Қазақстан, Ұлы Британия, АҚШ т.б. елдер туралы өтілген тақырыптар бойынша қорытынды сабақтарда «Jeopardy», 263

«Criss and Nill” т.б. ойындарын сабақтарымда қолданамын. Сабақтарымда және қолданбалы курстарда оқушылар ғаламтор арқылы жұмыстар жасайды және тақырыпқа сай өздері тірек сызбалыр құрастырып сол сызбалар арқылы мәтін бойынша түсінгендерін айтуға тырысады. Оқушылар топтық немесе жұптық жұмыстар арқылы екі елдің өзіндік ерекшеліктері мен ұқсастықтарын салыстырады арқылы айқындайды. Сабақтарымда өтілген әр түрлі тақырыптарды меңгеру, пысықтау, саралау бағытында жұмыстар өз тәжірибемде міндетті әдіске айналған. Жұмыстың мұндай түрлері оқушылардың білімдерін бекітуде өте пайдалы әрі қызықты. Грамматикалық тақырыптарды өткен кезде мысалға: idiom, phrasal verbs, the degrees of comparision of adjectives, theplural of nouns, passive voice, gerund, modal verbs etc. Әрбір сабақта жаттығулармен қатар қазақша, орысша мақалмәтелдерді салыстырмалы жұмыстар арқылы грамматикалық тақырыптарды түсіндіргенде пайдалануға тырысам. Мысалы: the degrees of comparision of adjectives: A good name is better than riches. Жақсы сөз- жарым ырыс. Добрая слава лучше богатсва. Better late than never. Лучше поздно, чем никогда. Ештен кеш жақсы. TheGerund: Talking mends no holes. Көп жауын жерді бүлдірер, көп сөз елдібүлдірер. Разговоры не помогают в беде. Learning is the eye of mind. Білімдіге дүние жарық, білімсіздің күні қаріп. Ученье – свет, неучение – тьма. Idiom тақырыбын өткен кезде идомаларды қазақ тілімен салыстырып, ағылшынша баламаларын тауып, оқушылар оның қазақша аудармаларын жасағанды ұнатады. Мысалы: on the tip of one’s tongue: about to be spoken or remembered – біреудің тілінің ұшында тұру немесе ұмыту; button your lip: to stop talking; be quiet – екі елі ауызға, бір елі қақпақ немесе тыныштықты сақтау; to have time on one’s hands: to have a lot of time- біреудің қолы бос болу немесе зейнеткерлікке шығу. т.б. Қалалық, облыстық семинарларға қатысып өз тәжірибеммен бөлісіп келемін. Жуырда 2016 жылдың сәуір айында №13 гимназисы КММ откен «Үш тілді білім беру–оқушының тұлғалық жетілуі» тақрыбындағы облыстық семинарда,«Сүтқоректілердің көптүрлілігі» тақырыбында биология және ағылшын тілі пәні мен кіріктірілген сабақ өткіздім. Мұнда оқушылар қазақ, орыс, ағылшын тілінде еркін сөйлей алатындығын дәләлдеп шықты. Сөз соңын ұлт көшбасшысы, Нұрсұлтан Әбішұлының сөзімен аяқтағым келеді. «Мен 2050 жылғы қазақстандықтар–үш тілде сөйлейтін білімді, еркін адамдардың қоғамы екеніне толық сенімдімін. Олар–әлемнің азаматтары. Олар саяхаттап жүреді. Олар жаңа білім меңгеруге құштар. Олар еңбексүйгіш. Олар – өз елінің патриоттары.» Дана халқымыз «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» - деген. Алдымызғы қойылған жаңа белес–«Қазақстан-2050» стратегиясында көрсетілген мақсаттар, бәріміздің бірлесіп атқаратын жұмыстарымыз нәтижесінде толығымен орындалады деген сенімдемін. 264

РАЗВИТИЕ ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ В КАЗАХСТАНЕ Убишева Зоя Мухатовна

На сегодняшний день, знание нескольких языков является необходимым навыком и требованием современного мира.Такой феномен объясняется усилением глобализации, развитием международных отношений. Одним из главных требованием времени является знание нескольких языков. Приоритет, конечно же, отдается казахскому языку, как государственному языку, русскому языку, как языку межнационального общения и английскому языку, как международному языку.Хороший специалист, помимо специальных знаний, должен владеть языками, поскольку от этого будет зависеть его карьера и положение среди коллег. Развитие трехъязычия в Казахстане имеет не только культурный и образовательный характер, но и политический.В Мире, практически, не осталось тех стран, где проживают представители только одного этноса. Усиление глобализации и возможность свободного и относительно беспрепятственного передвижения стимулирует рост миграции населения из одной страны в другую. Казахстан, являясь многонациональной страной уделяет вопросу развития языка особое внимание . Это дает возможность представителям всех национальных меньшинств Казахстана приобщаться к собственной культуре, истории, получая знания на родном языке. День языков народов Казахстана был объявлен Указом Президента РК от 20 января 1998 года и стал общим праздником всех казахстанцев. В нашей стране проживают представители более ста наций и народностей. У каждого языка своя история, своя судьба, связанная с судьбами других языков. Через язык люди находят друг друга и учатся понимать духовную культуру, обычаи и обряды народа. Расставляя приоритеты работы в сфере образования, президент в своем Послании народу Казахстана «Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс состоявшегося государства» отметил, что, как и во всем мире, Казахстану необходимо переходить на новые методы образования. В основе политики триединства языков лежит требование знания гражданами страны казахского языка. Особое значение в языковой политике Казахстана придается русскому языку,как языку межнационального общения. Третьим элементом является английский язык, который занимает в современном мире доминирующее положение. Английский язык открывает казахстанцам окно в мир, окно в глобализацию. Казахстан все шире и глубже вовлекается в международные процессы и контакты. Только в той стране, где каждый гражданин чувствует себя неотъемлемой частью народа, личностью, обладающей равными правами и возможностями никогда не будет межэтнического разногласия и войн, на почве расовой или религиозной 265

дискриминации. Для этого, необходимо создать максимально благоприятные условия для мирного сосуществования представителей различных этнических групп,составляющих единый народ. Ключевую роль в обеспечении единства народа и межэтнического согласия общества играет языковая политика, проводимая государством. Такая политика включает в себя следующие элементы: разработку ряда программ и стратегий, определяющих задачи и точный алгоритм действий по достижению поставленный целей, принятие ряда законодательных и подзаконных актов, регулирующих деятельность по реализации программ и стратегий, учреждение большого количества центров по изучению языков, введение ряда изменений и новшеств в нынешнюю образовательную модель .Сегодня в обществе никого не надо убеждать, что знание английского языка является важнейшим ресурсом профессионального роста человека. Ответственная языковая политика является одним из главных консолидирующих факторов казахской нации. В настоящее время Казахстан принимаем активные меры по созданию условий для того, чтобы молодое поколение наряду с казахским активно изучали русский и английский языки. А в ходе интерактивной лекции в стенах Назарбаев Университета Лидер нации поручил правительству внедрять трехъязычие: «Первое - на основе передового международного опыта внедрить современные методы обучения в воспитательных учреждениях, они должны быть инновационными, с образованием технологии и креативности. Второе детально разработать системное предложение на предмет охвата образованием детей. Третье - на уровне образования обеспечить повсеместное внедрение трехъязычия. Так мы можем построить логическую систему овладения языками. Азы будут изучать на уровне детского сада, в школе базовый уровень, в университете или в колледже - профессиональный язык по специальностям». Не случайно наш Президент в своем Послании народу Казахстана отмечал важность владения несколькими иностранными языками, чтобы стать развитым конкурентоспособным государством, мы должны стать высокообразованной нацией.В современном мире простой поголовной грамотности уже явно недостаточно. Наши граждане должны быть готовы к тому, чтобы постоянно овладевать навыками работы на самом передовом оборудовании и самом современном производстве. Необходимо также уделять большое внимание функциональной грамотности наших детей, в целом, всего подрастающего поколения.Это важно,чтобы наши дети были адаптированы к современной жизни. Когда-то великий Абай мечтал о поднятии казахской культуры и литературы до русского и европейского уровня. Достижение этого сыграло огромную роль в развитии нации, помогло раздвинуть рамки прогресса. Но Лидер нации, учитывая реалии современного мира, поставил новую более сложную задачу трехъязычия. К сыгравшему свою позитивную роль русскому языку добавляется английский, который поможет раздвинуть рамки современных знаний, успешно овладевать новыми технологиями, раздвигать границы бизнеса. Особенно востребован английский язык в технических вузах. 266

Таким образом, трехъязычие крайне востребовано для того, чтобы поднять квалификационный уровень казахстанских специалистов. Ведь без знания технической терминологии на русском и английском языках невозможно работать на современном производстве.Вместе с тем трехъязычие нужно вводить исходя из изучаемых дисциплин. К примеру, историю и литературу и другие гуманитарные науки лучше преподавать во всех учебных группах на казахском языке. Стоит отметить, что с 2013 года внедряется план разработки триязычного образования, методических пособий для учителей по использованию подходов CLIL (интеграция содержания и языка), командного преподавания и языкового погружения. Главный ориентир этой стратегии: развитие казахского языка, поддержка русского и внедрение английского. Внедрение системы триязычного образования - комплексный процесс, поэтому важными являются не только обучающие программы, но и процесс воспитательной работы. В этой комплексной программе важна не только образовательная сторона, но и воспитание в учащемся человека, гражданина, патриота. Реальность времени, глобализация требуют умения не только жить сегодняшним днем, но заглядывать в будущее, стремительно меняющееся, подготовить учащихся к реалиям жизни в перспективе. Программа триязычного образования внедряется через непосредственное преподавание казахского, русского и английского языков, а также через обучение по отдельным предметам на трех языках и внеурочную деятельность. Основные и языковые предметы направлены на развитие функциональной грамотности, коммуникативных навыков и способности критически мыслить. О полиязычии написано немало работ специалистами языковедения и другими учеными, сталкивавшимися с этим явлением в прошлом и в настоящее время. Проблема триязычиякак за рубежом, так и в нашей стране стала одной из основных, привлекая к себе все больше внимания как отечественных, так и зарубежных языковедов. Неслучайно, поэтому проблема полилингвизма являлась предметом обсуждения нескольких международных лингвистических конгрессов (VIII конгресс в Осло, IХ конгресс в Кембридже и др.). Однако, несмотря на это, здесь еще нет единого мнения в понимании самых основных понятий, как нет и полного единства в терминологии. Под двуязычием обычно понимается владение двумя языками и регулярное переключение с одного на другой в зависимости от ситуации общения. У.Вайнрах в своей книге о языковых контактах пишет: «Процесс попеременного использования языков называется билингвизмом, а человек, использующий их–билингвом».В научном мире адекватное представление о языковом сознании было выработано в рамках понятийной парадигмы - «деятельность» - «культура» - «сознание» - «личность». Языковое сознание субъекта системно организовано и является результатом его предшествующего речевого опыта. При освоении второго или иностранного языка происходят изменения языкового сознания, сформированного на базе родного языка, в результате чего образуется некая гибридная структура, вмещающая в себя несколько знаковых систем. Иными словами, картина мира 267

существует как модель, отражающая совокупность знаний и механизмы их получения и интерпретации. В настоящее время иностранные языки становятся одним из главных факторов как социально–экономического, так и общекультурного прогресса общества. В Казахстане выработан уникальный опыт взаимодействия и взаимообогащения национальных культур. Создан уникальный институт культурного и религиозного взаимодействия - Ассамблея народа Казахстана, получившая, как известно, возможность непосредственно участвовать в законотворческой деятельности Парламента Казахстана. В Республике Казахстан всегда с особой заботой и вниманием относились к развитию языкового богатства народов государства, понималась его роль в развитии современного общества[1]. Это можно понять, изучив один из первых принятых в суверенном Казахстане законов - «О языках в Республике Казахстан» (от 11.07.1997 г.), который объявляет все языки народов Казахстана национальным достоянием, историко-культурным наследием страны. Вопросы развития языков в Казахстане постоянно находились под контролем и опекой Президента РК Н.А.Назарбаева, который в ежегодных посланиях народу Казахстана всегда старался акцентировать внимание на развитии образования, культуры, знание языков. В Послании Президента прямо указывается: «Народ будет мудр в воспитании потомства, заботясь о его здоровье, образовании и мировоззрении. Будет одинаково хорошо владеть казахским, русским и английским языками… Он будет патриотом своей страны, известным и уважаемым во всем мире» [2]. История прогрессивного развития человечества наполнена многочисленными примерами культурно-языкового взаимодействия. Сам факт владения двумя и более языкам включает человека как бы в два сообщества, опыт которых закрепился в языке. Владея другим языком, человек тем самым овладевает и другой картиной мира, отраженной в этом, языке, следовательно–глубже и полнее познает мир. Знание государственного зыка и владение несколькими языками становится фактором личной конкурентоспособности граждан страны. Любой язык – это культурный код, который формирует философию жизни человека, его систему ценностей, стиль поведения, образ мышления. Языковая политика в Казахстане — путь интеграции Казахстана в мировое сообщество. Одним из важнейших приоритетов долгосрочной Стратегии «Казахстан— 2030» является образование. Президент Казахстана Нурсултан Назарбаев поставил задачу обеспечить новый уровень развития университетского образования и науки. Модернизация образования должна стать той основой, на которую будет опираться будущее экономическое, политическое и социально-культурное процветание страны. Для эффективной модернизации необходимо, прежде всего, грамотное управление образованием и, в первую очередь, образовательным процессом, что требует уточнения понятия «управление образовательным процессом».Образовательный процесс есть специально организованное целенаправленное взаимодействие педагогов и учащихся, направленное на решение развивающих и образовательных задач, характеризующееся непрерывным, последовательным 268

движением от целей к результатам, строящееся и развивающееся с учетом определенных принципов, форм и методов [3].Под управлением образовательным процессом следует понимать целенаправленный, системно организованный процесс воздействия на его структурные компоненты и связи между ними, обеспечивающий их целостность, эффективную реализацию функций и оптимальное развитие . В настоящее время иностранные языки становятся одним из главных факторов как социально–экономического, так и общекультурного прогресса общества. Для сохранения многоязычия в современном мире предпринимаются различные меры, в том числе, наличие в образовательном процессе вуза иностранного языка. В рамках задачи сохранения языкового многообразия в Казахстане предполагается, прежде всего, создание условий для обучению родному языку представителей этносов, проживающих в Казахстане. Для этого планируется оказание учебнометодической помощи, а также привлечение опытных педагогов-носителей языка, использование международного опыта и современных технологий при обучении родным языкам. В Казахстане была разработана Концепция развития иноязычного образования, которая с позиций нового методологического подхода определяет цели и содержание иноязычного образования в соответствии с международными стандартами —общеевропейскими компетенциями владения иностранным языком, представляющими собой систему уровней владения языком и систему описания этих уровней с использованием единой системы понятий, которая может быть использована для описания любой системы сертификации, а, следовательно, и любой программы обучения, начиная с постановки задач—целей обучения и заканчивая достигаемыми в результате обучения компетенциями .Указом Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110 утверждена Государственная Программа развития и функционирования языков в Республике Казахстан на 2011—2020 гг., в которой намечены основные цели, задачи и направления языковой политики государства [4].Субъектами образовательного процесса при изучении иностранного языка в первую очередь являются студенты и преподаватели. Отношения студента и преподавателя строятся на основе сотрудничества, уважения личности обучающегося и предоставления ему свободы развития в соответствии с индивидуальными особенностями. Причем студенты играют все более активную роль в образовательном процессе. Наиболее востребованными становятся способность к самообучению, повышение личностной ответственности и активности в приобретении и передаче знаний, а преподаватель действует больше как менеджер процесса обучения и как наставник. Поэтому от него требуются такие квалификационные характеристики, как наличие высокого уровня информационнотехнологической, организационной, коммуникативной, педагогической и профессиональной компетентностей; присутствие инновационной культуры и мобильности, высокого педагогического и профессионального мастерства, а также достаточно высокий уровень владения английским языком. 269

Немаловажную роль при организации и сопровождении образовательного процесса играют также учебно-методические службы вуза Цель управления образовательным процессом в условиях трехъязычия можно сформулировать как повышение эффективности управления, что, в свою очередь, ведет к более эффективному усвоению знаний, умений и навыков и позволяет интенсифицировать процесс обучения иностранному языку и добиться за относительно небольшое количество часов высоких результатов как в языковом плане, так и в плане соуправления и самоуправления процессом обучения. Основными принципами управления образовательным процессом в условиях трехъязычия являются следующие: демократизация и гуманизация обучения; системность и целостность в управлении; рациональное сочетание централизации и децентрализации; взаимосвязь единоначалия и коллегиальности; научная обоснованность управления; объективность, полнота и регулярность предоставления информации. Процесс обучения иностранному языку строился на следующих основополагающих принципах: творческий характер обучения; деятельностный характер обучения; развитие автономии обучаемого в учебной деятельности; коммуникативный характер обучения; обучение культуре носителей языка; опора на речевой, учебный и культурный опыт. Содержание образовательного процесса в условиях трехъязычия представляют, в первую очередь, нормативные документы, описывающие компетенции, которыми необходимо овладеть учащемуся, а также конкретный языковой материал, подлежащий усвоению в определенные сроки, как то: государственный образовательный стандарт, учебный план, типовая учебная программа, учебно-методический комплекс и учебная рабочая программа данной дисциплины. Так, обучение в учебных заведениях всех уровней страны, начиная с первого класса, ведется на русском и казахском языках, в школах, начиная с первого класса дети изучают английский язык, в учебных планах высших учебных заведений предусмотрено изучение еще, как минимум, одного иностранного языка, например немецкого или французского. Создание «Назарбаев интеллектуальные школы» и «Назарбаев университет» дает возможность талантливой молодежи обучаться на английском языке и получать образование, соответствующие мировым стандартам.Также, в послании говорится:«К русскому языку и к кириллице мы должны относиться столь же бережно, как к казахскому языку. Всем очевидно, что владение русским языком– это историческое преимущество нашей нации.Нельзя игнорировать тот факт, что именно посредством русского языка уже на протяжении не одного столетия казахстанцы обретают дополнительные знания, расширяют свой кругозор и круг общения как внутри страны, так и за ее пределами. Поэтому, трехъязычие так важно для развития и процветания народа, а значит, оно должно поощряться на государственном уровне. Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована былакак вызов времени, как решение насущной жизненной потребности обществ, активно 270

интегрирующегося в глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт тому, кто сможет овладеть новыми знаниями через овладение доминирующими языка. Наше государство приступило к реализации концепции полиязычия в образовании, потому что именно полиязычие послужит укреплению конкурентоспособности Казахстана и усилению межэтнического согласия. Список литературы: 1.Гальскова Н.Д. Современная методика обучения иностранным языкам [Текст]: пособие для учителей / Н.Д. Гальскова. 2-е изд., перераб. и доп. М.: АРКТИ, 2003. C. 192—194. 2.Назарбаев Н.А. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана от 27.01.2012 г. 3.Назарбаев Н.А. Указ Президента Республики Казахстан от 29 июня 2011 года № 110«О Государственной программе функционирования и развития языков на 2011—2020 годы». ШЕТЕЛ ТІЛІН ЕРТЕ ЖАСТАН ОҚЫТУДА МОТИВАЦИЯНЫҢ РӨЛІ Бралина Фарида Измуратовна Атырау облысы Құрманғазы ауданы М.Әуезов атындағы жалпы орта мекетебінің тарих пәні мұғалімі

Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» деген ескерту айтқан болатын. Дегенмен, «Үш тұғырлы тілдің» мәнін, маңызын, халық пен болашақ ұрпаққа беретін үлкен пайдасын көпшілік ұғына алмауда. Мемлекет басшысы Қазақстан халқына Жолдауында: «Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлт аралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі» деген болатын. Шетел тілін ерте жастан оқыту бүгінгі таңда өзекті мәселелердің бірі болып саналады, себебі Қазақстан Республикасының шет елдермен саяси, экономикалық, әлеуметтік және мәдени қарым-қатынастары күннен-күнге даму үстінде. ХХІ ғасыр мектебі туралы өзгерістерді талап етіп отыр. Оқушы әлемдегі болып жатқан өзгерістерге тез бейімделіп, өзін терең білімді, жан-жақты дамыған, шығармашылықпен, өз бетінше оқи алатын тұлға ретінде көрсете алуы тиіс. Осыған орай қазіргі таңдағы оқушы тек бір ғана тілді емес, бірнеше тілдерді меңгеруі тиіс, оның ішінде әрине шетел тілдерін де. Шетел тілі пәні оқушылар үшін өте қажет пән ретінде саналып отырғаны бәрімізге айғақ. Оқушы шетел тілдерін меңгеру арқылы басқа елдердің өмірімен, тарихымен, мәдениетімен таныса отыра, өз елінің өмірін, тарихын, мәдениетін терең түсінетін болады. Шетел тілін ерте 271

жастан оқытуды жас өспірімдердің физиологиялық, психологиялық қызмет көздерінің мол екені баршамызға мәлім. Жас өспірімдердің: -тез қабылдауы; -еліктеуге бейімділігі; -қиялының әр түрлілігі; -ойлау, ауызша сөйлеу іскерліктерінің дамуы; -танымдық іс-әрекеттерінің басымдылығы; -есте сақтауы; -қызығушылық қасиетінің молдығы мен әр түрлілігі; -жан-жақты тәрбиелеудегі бейімділігі; -еліктеуіш қасиетінің басым болуы; -іс-әрекетті ойын тез қабылдауы басым болады. Шетел тілін ерте жастан оқытудың басты мақсаты оқушылардың бойында: -қарым-қатынас біліктілігін қалыптастыру -қарым-қатынасты дамыту. Осы басты мақсатқа жету барысында, оқушылардың бойында бағдарлама талаптарына сай төмендегідей іскерліктерін қалыптастырып, дамытуымыз керек. -тыңдап түсінуді; -сөйлеуді (монолог және диалог түрінде); -оқытуды; -жазу, хат жазу алуды. Шетел тілін ерте жастан оқытуда мотивацияның рөлі зор екені айдан анық. Жас өспірімнің тілге деген қызығушылығын дамыту негізгі шарт. Қызығушылық тұлғаның белгілі бір әрекетке, затқа эмоционалды қатынасы болғандықтан, зейін машықтанады, ойлау терең болып, тілдік материал ойда ұзақ сақталады. Оқу процесінің қызықты, тартымды болуы, эмоционалды реакциялардың көп болуы, шетел тіліне деген қызығушылықты арттырады. Сабақты қызық және тартымды етіп өткізуге төмендегідей факторлар әсер етеді: -мазмұндық, машықтану формаларының әр түрлілігі; -оқушы мен оқытушы байланысының белсенділігі; -оқытушы тұлғасы. Шетел тілін оқытуды ерте бастаудың шетел тілін жалпы орта білім беретін мектептерде бастауыш сыныптардан бастап жай оқытудың айырмашылығы көп дерлік. Оларға мына жайттарды жатқызуға болады: 1.Оқыту шәкірттердің тілге деген қызығушылықтары мен оқудан, тіл үйренуден алатын қуанышын ояту тиіс; 2.Тіл үйрету барысында ерте бастан-ақ балаларға өзге тілдегі ерекшеліктерге қоса ол елдің мәдениетінің, өмір салтының, ойлауының басқаша екендігін түсіндіре, түйсіндере алу; 3.Оқыту тақырыптар мен жағдаяттарға, ситуацияларға, негізделгенімен де түрлі мақсаттарды көзделуі мүмкін; 4.Оқытудың жүйелі түрде прогрессивті болуы; 272

5.Ерте оқыту әр елдің өз жағдайын, мүмкіндіктерін, мәдениетін, әдебиетін, оқыту дәстүрін т.б. ескеру тиіс. Шетел тіліне оқыту ең әуелі төмендегідей мақсаттарды көздейді: 1.Тілдің қарым-қатынас коммуникация үшін қажеттігін балаларға түсіндіру; 2.Басқа елдің мәдениетімен таныстырып, өзін қоршаған өмір мен әлемдегі ерекшеліктерді білуіне жол ашу; 3.Балаға өз елі мен өзге елдің мәдениетін салыстырып, интермәдениеттен хабардар ету; 4.Шетел тілін оқыту арқылы бала өзінің ана тілінің де қыр-сырын тереңірек білдіру; 5.Оқушыларды шетел тілінен білім алудың әдістерін, тәсілдерін, жолдарын тиімді қолдана отырып өз бетімен ізденуге, жұмыс істеуге дағдыландыру. Шетел тілін ерте оқытудың әдіс-тәсілдеріне келсек, оқыту әдісін таңдауға мынадай ұстанымдар(критерийлер) есте болуы шарт: -оқыту тәсілі оқушыларға сабақта жағымды атмосфера орнатып, балалар өздерін жақсы сезінуіне жағдай жасалуы тиіс: -оқыту әдісі баланың бар болмысына сай болып, оның бар ынтасын салып білім алуына жол сілтейтіндей болуы керек; -оқыту әдісі балдарды ойната отырып оқытып, олардың өздерін іс-әрекет етуге жетелейтіндей болғаны жөн; -оқыту тәсілдері оқушыларды коммуникацияға ұмтылып, жұмылдырып, мұғалімдер байқаушы, бақылаушы, бірге ойнаушы, әрекет етуші, ақыл-кеңес беріп, жетелеуші болуын көздейді; -әдістер шәкірттерді өз бетімен оқып, білім алуға икемді етіп, ізденімпаз болуға бейімдейді; -әдіс-тәсілдер жиі өзгертіліп, түрлендіріліп отырылады. Ғалым-әдіскер Н.Д.Гальскованың айтуынша шетел тілі сабағында қолданылатын әдіс-тәсілдер төмендегідей талаптарға сай болуы тиіс: 1.оқушы қызығушылын арттыру үшін тілді қарым-қатынас әрекетінде қолдану қажеттілігін тудыратын қолайлы атмосфера жасау; 2.оқушы тұлғасын толығымен оқу процесіне тарту; 3.оқушының тілдік, когнитивті, шығармашылық қасиеттерін ояту, ынталандыру; 4.оқушының оқу процесінің басты тұлғасы ретінде белсенділігін арттыру; 5.сабақта алуан түрлі жұмыс түрлерін,яғни жеке, жұп, топ, ұжым жұмыстарын ұйымдастыру; 6.сабақта түрлі көрнекіліктерді, оның ішінде техникалық (үнтаспа, компьютер,бейнефильмдер), техникалық емес құралдарды (суреттер, апликация, альбомдар, сызбалар, кестелер, кроссвордтар) кең қолдану; 7. әсіресе ойындар мен ойын элементтерін жиі қолдану; 8. сабақта жаңа педагогикалық технологияларды пайдалану. Қорыта келгенде, Республикамызда шетел тілдерін оқыту әдістемесінің соңғы жылдары ғылыми түрде зерттелуі, әрине, қуантарлықтай, дегенмен де шетел тілдерін ерте жастан оқытудың әдіс-тәсілдерінің жаңа жолдарын зерттеу, 273

түпкі нәтижесінің тиімді болуын қарастыру, ата-ана мен мектептің, білім беру мекемелерінің алар орындары әлемдегі ғылыми жаңалықтар тұрғысынан зерттеліп, зерттеу нәтижелері мектептерге енгізілуі керек. ҮШТІЛДІ ОҚЫТУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Текбаева Жангүлім Аділетқызы №26 «Шапағат» балабақшасы Ағылшын пән жетекшісі Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

Қазіргі жаһанданған, ақпараттың дамыған ғасырында болып жатқан түрлі өзгерістер мен жаңашылдықтар еліміздің экономика саласына да, білім беру жүйесіне де тың ізденістерді енгізіп отыр. «Жаһандық дағдарыстың жалғасуының әсерінен әлемде болып жатқан өзгерістер бізді үрейлендірмейді. Біз оларға дайынбыз.Біздің ендігі міндетіміз–егемендік жылдары қол жеткізгеннің барлығын сақтай отырып,ХХІ ғасырда орнықты дамуды жалғастыру»,-деп Елбасымыздың Жолдауында айтылғандай, еліміз қай салада болмасын қарқынды дамып, әлемдік кеңістікке қарыштай қадам басып, еркін қанат сермеуде. Үштілді оқыту–заман талабы.Үштілділік-бәсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға әлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған қазіргі дәуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде. Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз.Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады»

274

Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Балабақшада қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу тәрбиешінің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып,оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға жіті назар аударып «еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі. Президент жүктеген тапсырмаларға сәйкес, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы мен «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 20112020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2020 жылға қарай «... барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін меңгеруі тиіс» делінген. Көптілді оқыту білім берудің қоршаған әлемде болып жатқан үдемелі өзгерістерге бейімделгіштігін күшейтетін лингвистикалық біліктілігі жоғары дамыған, бәсекеге қабілетті жастардың қалыптасуына септігін тигізетін тұжырымдамалық тұрғыдан жаңа үлгісін құруды көздейді. Осы орайда үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) бірдей оқытуды білдіретін көптілді оқыту бағдарламасының бірегейлігін атап өту керек. Көпұлтты Қазақстан жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы қоғамдық өзара келісімді нығайтатын маңызды фактор болып табылады. Тілдердің үштұғырлығы идеясы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін құруға және дамытуға бағытталған ұлттық идеологияның бөлігі болып табылады. Кез-келген қоғамда азаматтық пен ұлтжандылыққа тәрбиелеудің негізгі факторлары өз елінің тіліне деген құрмет болып табылады. Бала тілді неғұрлым ерте жастан үйренсе, соғұрлым ол оны жеңіл меңгереді. Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнын жаңартуға сәйкес мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі құзыреттіліктерін дамытуға және терең білім беруге, соның ішінде тілді үйрету мүмкіндіктерін кеңейтуге ерекше назар аударылады. Білім беру саласына үш тілге үйретуді енгізу қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдардың міндеттерінің бірі болып табылады. Қазақстан Республикасының мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты «Коммуникация» білім беру саласында мектепке дейінгі ұйым педагогтерінің алдына қойылған міндет - тілдің негізгі құндылықтарын меңгерген, ана тілінде және өзге тілде әлеуметтік-мәдени қарым-қатынасқа дайын, сөздік және сөздік емес құралдардың көмегімен 275

қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға қабілетті көпмәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу. Сонымен, әр білім беретін, балаларды тәрбиелейтін мекеменің басты міндеті-Қазақстанның жаңа азаматын тәрбиелеу болуы тиіс. Сондықтан кішкентай жасынан бастап, балабақшаға келген күндерінен бастап балалардың шетел және басқа тілдерге қызығушылықтарын арттырып, үштілділік арқылы тәрбиелеу керек. Балабақшамызда ағылшын тілі мектепке дейінгі естияр,ересек және мектепалды даярлық топтарда жүргізіледі. Балалар осы тіл үйрену оқу ісәрекеттеріне қызығушылықпен қатысады. Ағылшын тілі оқу іс-әрекетінде ҚР Білім және Ғылым Министрлігі ұсынған бес кітаптан тұратын «Үш тілдің патшалығы» сериясы («Шикула и К» 2006Ж.) «Кids box» Pupils book Caroline Nixon & Michael Tomlinson Cambridge University Press 2008ж. сериясы әдебиеттері және аудио –видео таспалары қолданылады. Ағылшын тіліне үйретудің негізгі мақсаттары: -Балалардың оқып жатқан шет тілінің, елінің мәдениет әлеміне енгізу, оны туған мәдениетімен байланыстырып салыстыру; -Шет тіліне деген қызығушылық, ол тілде сөйлеуге ынта таныту; -Ойлауды, зейінді, қабылдауды, ойды, сезімді, бейнелеуді және танымдық, тілдік қабілеттіліктерді дамыту. Ағылшын тіліне үйретудің практикалық міндеттеріне, қатынас құралдары жатады (сөйлеу,лексика,грамматика), және бірнеші тілдік іс-әрекет (аудиотыңдау және қайталау, монологтік және диалог түріндегі сөйлеу). Ағылшын тілінде сөйлеудің мотивациясын тудыру үшін, жақсы сезімдерді және осы тілде сөйлеуге ынта тудыратын барлық факторлар қолданылады: - Ашық түстегі заттық және бейнелік көрнекілік; -Ойындық жағдайлар; - Жаңашылдықтар; -Әр түрдегі марапаттау элементтері; - Танымдық қызығушылық; -Музыкалық және ритмикалық қимыл –қозғалыстар; -Жасыру, шешу, іздеу және табу элементтері. Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде жұмыстың барлық қалыптары қолданылады. Шет тіліне үйретуде ең басты тәсіл ойын болып табылады. Балабақшаның барлық мерекелерінде балалар өз алған білімдерін көрсетіп отырады, өлең, тақпақ қана айтып қоймай, ағылшын тілінде ертегілерден үзінді көрсетіп, ір-бірімен диалог жүргізеді. Біз - балабақша ұжымы ынтымақтастық балабақшасын құруды жөн көрдік. Өйткені, балабақшамыздың ерекшелігі: өз ұлтымыздың балаларымен қатар, өзге ұлт өкілдерінің балаларына да есік ашып, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбиеге ынталандырудамыз. Мемлекеттік мәртебе алған ана тіліміздің абыройын асқақтату, біздің балабақша есігін ашқан әрбір өзге ұлт баласына тіл үйретіп қана қоймай, 276

қазақтың ұлттық құндылықтарымен қатар, барлық ұлттың салт-дәстүрлерін таныту, әр баланы отансүйгіш, елжанды жеке тұлға етіп қалыптастыру – ынтымақтастық балабақшасының басты мақсаты. Негізгі ұстанымымыз:Қазақстан кеңістігіндегі үштілділік бұл өтпелі кезеңнің талабы болып отыр. Егер осы үштілділік тиімді жұмыс істесін, үштілділік біздің мемлекетіміздің болашағына жұмыс істесін десек, онда үштілділікте басымдылық мемлекеттік тілге берілуі керек. Қалған екі тіл сол мемлекеттік тілмен таласпай, керісінше, сол мемлекеттік тілдің әрі қарай дамуына қызмет етуде құрал ретінде пайдаланылу керек. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жарықбаев Қ. Аталы сөз – Алматы. Жалын, 1980. 2.Ақиқат.2013 жыл,№1.«Қазақстан–2050»стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. ҚР Президенті 3.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері - 2008ж. 4.Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы . 5.«Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасы. 6.ҚРбілім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы

ҮШТІЛДІЛІКТІ МЕҢГЕРУ -ӨРКЕНИЕТТІ ЕЛ БОЛАШАҒЫНА БАСТАР ІЗГІЛІК Қуаншалиева Сания Есенқызы Қайырғалиева Асима Сұлтанқызы жоғары санатты мұғалімдер Бегалиев атындағы жалпы орта мектеп Атырау облысы Құрманғазы ауданы

"Білекке сенген заманда Ешкімге есе бермедік. Білімге сенген заманда Қапы қалып жүрмелік" Абылай хан Қазақстан Республикасының білім туралы Заңы мен Қазақстан Республикасының білім беруді дамыту тұжырымдамасында жастарды азаматтық пен елжандылыққа, өз Отаны–Қазақстан Республикасына сүйіспеншілікке, әлемдік және отандық мәдениеттің жетістіктеріне баурау, қазақ халқы мен 277

республиканың басқа да халықтарының тарихын,мемлекеттік тілді, орыс, шетел тілдерін меңгеру міндеттері жөнінде нақты айтылған. Біздің планетада әр түрлі халықтар тұрады. Сол әр халықтың өзінің тілі, діні, әдебиеті сияқты өз тілінің ерекшеліктері болады. Адамның ойын жарыққа шығаратын – тіл. Ал тіл адамдар түсінетін құрал болып қана табылмай, сонымен бірге атадан балаға мирас болып келе жатқан өмір тәжірибесін, өнер-білімін жеткізуші құрал. Елбасы қазіргі қолданысқа енгізіліп жатқан үш тұғырлы тіл саясаты туралы былай деген болатын:"Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс.Бұлар:қазақ тілі-мемлекеттік тіл,орыс тіліұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі.Десек те қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды.Үш тілдің біріншісі,негізгісі,бастысы,маңыздысы бола береді."« Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдамасында Елбасы «Тілдердің үш тұғырлығы»- «Триединство языков» мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды ұсынғаннан бері білім беру ісінде насихаттауда,білім беру мазмұнын жаңарту"Ұщтұғырлы тіл"саясатын жүзеге асыру мәселесі қойылып келеді. Білім беру жүйесі – бәсекеге қабілетті маман дайындауды мақсат етеді.Олай болса,бастапқы білім мектептен басталады. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев жолдауында айтқандай «Болашақта өркениетті дамыған елдердің қатарына ену үшін заман талабына сай білім керек.Қазақстанды дамыған елу елдің қатарына жеткізетін –білім». ҚР Білім және Ғылым министрі Ерлан Сағадиев үш тілділікке қатысты мынадай пікір айтқан:"Үш тілділік мәселесі – ол ең алдымен қазақ тіліне назар аудартады. Үш тілділік – ол ең бірінші қазақ тілі туралы бағдарлама. Қазақ тілінің жағдайы қазір көш ілгері. Бүгінде еліміздегі оқушылардың 70 пайызы қазақ тілінде білім алады. Мәселе үш тілділікте емес, мәселе орыс мектептерінде оқитын бес жүз мың баланың қазақ тілін білмейтінінде.Қазір осы мақсатты жүзеге асыру үшін үш-төрт зияткерлік институт арнайы әдістеме дайындап жатыр. Ол заманауи ғылыми негізде компьютерлік моделдеуден өткен әдістеме болады. Осы әдістеме арқылы алты айда қазақ тілін үйрене алады. Соны орыс мектептеріндегі қазақ тілі сабақтарына қолданысқа енгізсек, үш жылдың ішінде бес жүз баланың қазақ тілінде сөйлейтініне сенемін. Үш тілділіктен ұтыламыз деген, толықтай қате түсінік". Біз айта кетсек,ауылдық жерде үш тұғырлы тілдің негізгі мақсаты халыққа әлі түсініксіз.Бірақ та жалпы көпшілік ұлттың, жастардың тіл үйренуіне, көкжиегін кеңейтуіне қарсы емес, дегенмен келіспейтін тұстары да жетерлік. "Бұл келешекте халыққа не береді, маңызы қандай"деген сауалдар ата-аналар мен мұғалімдерді толғандырды.Біз,мектеп мұғалімдері ел президентінің "мемлекеттік тіл – қазақ тілінің ең маңызды рөл атқара отырып, орыс тілі мен ағылшын тілі осы мемлекеттік тілдің қасында бірге қолданатыны туралы" айтқанын естен шығармауымыз керектігін барша қауымға түсіндіруді қажат деп санадық. Әрине, бүгінгідей аласапыран жағдайда, жаһандану кезеңінде ұлы көштің соңында қалмау үшін халықты тіл үйренуге шақыру, тіл білуге үндеу өте 278

орынды мәселе. Біздің көптеген жұмыссыз жүрген заңгер, экономистеріміз келешекте шетелдік компанияларға жұмысқа кіре алар еді. Дәл бүгінгі таңда әлемнің басты елдерімен қарым-қатынасқа түсіп, кез келген жерде бизнес жасап кете алатын азаматтарымыз көбірек болса, бұл еліміз үшін жақсы.Сол үшін осы үш тілді бірдей қарау керек екені мәлім.Дегенмен адамды мұратқа жеткізетін ана тілі мен ата дәстүрі. Тіл-халықтың жаны,сәні.Ендеше,тілге қандай құрмет көрсетсек те лайық.Халықтың барлық өміріне,барлық тарихына кепіл -ең алдымен тілі.Тіл ұлттың мыңдаған жылдар бойы жинақталған рухани-мәдени қорын, қазынасын ұрпаққа жеткізуші.Тіл қашанда болмасын мемлекетіміздің асыл қасиеті,табан тірейтін тұғырлы темір қазығы болып табылады.Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ деп ойлаймыз.Әр қазақ өз отбасында қазақы рухпен тыныстап,ұлттық рухани тәрбиемен сусындап өсуі керек.Біз,мектеп мұғалімдері ата-анамен байланыста "Үштұғырлы тіл саясатын" көптілділік туралы саясатты насихаттау бағытында іс шараларды қолға алып келеміз. Сондай-ақ өз әріптестеріміз арасында да көпмәдениетті тұлғаны қалыптастыруда үштілді білім беруде жаңаша ізденістерімізбен ой бөлісіп жүрміз.Тілдер мерекесі қарсаңында мектепте қазақ тілі,орыс тілі және ағылшын тілі пән бірлестіктерінің ұйымдастыруымен мектеп кітапханасында,оқушылар парламентінің қатысымен мерекелік іс-шаралар өткіліп келеді.Ағымдағы жылдың қыркүйек айынының 21 жұлдызында мектептің 5-11- сынып оқушылары, ағылшын тілі пәні мұғалімімен бірлесе отырып тілдер мерекесіне арналған«Үш тұғырлы тіл» атты сайыс,апталық өткізілді."Ұштұғырлы тіл"саясатын насихаттауда аудандық,облыстық үш тілде шығармалар жазу байқауларына мектеп оқушылары қатысып,өз білімдерін көрсетуде үлестерін қосып келеді.«Үш тұғырлы тіл–уақыт талабы» (танымдық сайысы),"Үш тұғырлы тіл - заман талабы" ашық тәрбие сағаты,"Мұқағали Мақатаев өлеңдері үш тұғырлы тілде"атты тәрбие шарасы,"Білімнің бір биігі-үштұғырлы тіл" атты білімділер сайысы т.б. жұмыстар жүргізілуде.Біз,мектеп мұғалімдері осы бағытта жұмыс жасап келеміз.Өзіміздің кәсіби біліктілігіміз бен әдістемелік шеберлігімізді саналы қажеттілік деп түсіне отырып,Ел басы асясатын жүзеге асыруда басты мақсат санаймыз.Шәкірттеріміз тек ана тілінде емес,орыс тілі,ағылшын тілінен өздерінің шығармашылық қырларын пәндік олимпиадаларда, ғылыми жоба жұмыстарында,үш тілдегі байқауларда танытып жүр. Белгілі бір ғылыми тақырыбын таңдап,сол бойынша ізденіп, зерделеп, өздігінен жігерлілікпен жұмыс жасау барысын меңгереді.Бұл бағыттағы еңбегіміз өз жемісін берді.Оқушылардың ғылыми жобаларының байқауында облыстық жүлдеге ие болып,республикалық байқауға қатысып, жетістіктермен марапатталып,грант иегері атанған шәкірттеріміз бар болса,енді бірі облыстық олимпиадаларда білімдерін жақсы қырынан көрсетіп келеді.Қазір орыс тілін жақсы меңгерген оқушыларымыз ағылшын тілін үйренуге ынта-ықылас білдіруде. Облыстық "Еңселі елім-тұғырлы тілім"тақырыбында шығармалар 279

байқауында,облыстық"Полиглот-2015"байқауында оқушыларымыз бас жүлдеге ие болды. Осындай шәкірттеріміздің жемісті нәтижелері -біздің көптілділікті қолдаудағы нәтижеміз.Әрине олар тілдердің үштұғырлығының бір ұшы мемлекеттік тіл–қазақ тілін меңгеруді бірінші кезекте екенін естен шығармайтындары рас. Біздің еліміздің негізгі саясаты - Қазақстанда тұратын барша азаматтың қазақ тілін меңгеруі. Бұған барлығымыз да үлкен түсіністікпен қараймыз. Дегенмен ағылшын тілін білу игілікті іс.Мектеп бітірер оқушыларымыз мамандық таңдауда аудармашылық мамандықты қалайтындарын да айтып отырады.Елімізде қызмет орындарының көпшілігі ағылшын тілін қажет ететініне орай жастардың үш тілді меңгеруге деген көзқарастары басымырақ болып келеді. Бұл бәріміздің де дәрежемізді арттырады. Шәкірттеріміздің жеңісі-біздің жеңісіміз.Ал мұғалімдер үшін тілдік білім мен пәндік білімді кіріктіре оқытудың тиімді әдістері үшін түрлі семинарлар,аудандық семинарлармен тәжірибе алмасу, инновациялық технологияларды қолданып сабақ өткізу сияқты жұмыстар жүргізіледі. Білім беру жүйесіндегі инновациялар–бұл мұғалімдердің классикалық оқытутәрбиелеу-дамыту, педагогикалық ұстанымдарын сақтай отырып жұмыстану шеберліктері.Жаңаша ізденіс өз нәтижесін береді.Осы тұрғыда айтарымыз, оқыту үрдісіндегі жаңа технологияларды қолданып сабақ беру- білім берудегі үштілділік туралы мәселелерді түсінуге бірден-бір қажет әдіс. Жаңаша ізденіс өз нәтижесін береді.Ізденімпаз мұғалімнің шығармашылығындағы ерекше тұс-оның сабақты осындай жаңаша әдістәсілдермен түрлендіріп,тұлғаның жүрегіне жол таба білуі.Мектеп мұғалімдерінің біразы Қазақстан Республикасы педагог-кадрлардың біліктілігін арттырудың деңгейлі бағдарламалары бойынша 1,2,3-деңгейлік курстан өтіп,жаңа педагогикалық технологияларды мектептің іс-тәжірибесіне енгізіп,жүйелі жұмыстар жүргізуде. Қазіргі заманғы инновациялық технология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр. «Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ» - деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын.Мемлекеттік тілмемлекеттік құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі-ұлы байлық.Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз.Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді, деді» Тек қазақ жұрты ғана емес, барша қазақстандықтар осы үш тілді өзара ұштастырып, өз орнымен қолдана білулері қажет.Осы саясатты қолдауда білім беру жүйесі алға үлкен іс шаралар қойып,жаңаша білім беру .үрдісінде осы саясаттың көп маңыздылығын міндеттеуде.Бүгінгі күнгі білім беруде озық тәжірилер,оқу үрдісіндегі жаңаша көзқарастар,көп тілде білім берудегі озық 280

тәжірилер таратылуда.Қазақ тілі-әрбір Қазақстандық шәкірттің ана тілі.Орыс тілі – қазақстанда тұратын әр қазақ баласының екінші ана тілі .Ағылшын тілі – білуім қажет, шарт деп алдына мақсат қоятындардың тілі. Біз,жалпы орта мектеп педагогтері-қашанда Елбасы саясатын қолдаушылармыз.Туған тіліміздің тұғырының мықты болуына атсалыса отырып,еліне,өз ұлтына,ана тілімізге деген сүйіспеншілігін арттыру,өзге тілді құрметтпен қарау,үйренуге талпындыру-біздің мақсатымыз. Бәсекеге қабілетті ұлт болудың алғашқы сатысы мектептен басталса,оны насихаттаттау,қабілетті тұлғаны қалыптастыру - басты міндетіміз деп білеміз.Алда тұрған мақсатқа жету шәкірттерімізді талаптандыру да,қызықтыруда өз қолымызда.Ата-анамен біріге отырып,алдымен қарым-қатынас тілінен бастасақ ештеңеден де ұтылмай ақпарат ағымында үш тілде сөйлей алатынымызға ешкімнің де шүбәсі болмайды. Пайдаланған әдебиеттер: 1.«Білімдегі жаңалықтар»журналы,№1-2008,№3-2010 2. «Мұғалім және қоғам»журналы, 2013 3. "Инфосабақ" кз.сайты 2016

ПРОПАГАНДА ПОЛИТИКИ ТРЕХЪЯЗЫЧИЯ И ПОЛИЯЗЫЧИЯ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ – ОСНОВА ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ Даумова Дарагуль Кайрбековна Учитель русского языка и литературы Общая средняя школа имени Абая Атырауская область Курмангазинский район

«Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык– как язык межнационального общения и английский язык–язык успешной интеграции в глобальную экономику» Н.А.Назарбаев.[4] Президента нашей страны отметил: «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками. Это: казахский язык – государственный язык, русский язык – как язык межнационального общения и английский язык – язык успешной интеграции в глобальную экономику».[2] В наше время одной из главных образовательных задач, поставленной нашим Президентом Нурсултаном Назарбаевым, стал переход к триязычию. Изучение языка государства, в котором мы живем, - жизненно необходимый фактор, свидетельствующий о культуре многих народов, проживающих на огромной территории. Русский язык на протяжении веков стал языком дружбы и взаимопонимания.А говоря о значимости иностранных языков, нельзя не 281

вспомнить слова великого И.Гете: «Кто не знает иностранных языков, тот ничего не смыслит и в своем родном языке». Наша школа является именно той средой, в которой созданы условия для формирования и развития полиязычной личности. Каждый год в сентябре школа принимает самое активное участие в праздновании Дня языков РК. Этот учебный год не стал исключением.Открытие праздника началось с торжественной линейки. Затем в течение Декады проводились различные мероприятия: конкурсы, концерты, открытые уроки и т.д. В течение Декады языков звучали стихи, песни на казахском, русском, английском языках. Учителя казахского, русского и иностранного языков проводили открытые уроки, внеклассные мероприятия. Были проведены конкурсы сочинений на казахском и русском языках на тему «Язык – душа народа». По окончании конкурса были определены победители. На закрытии Декады языков всем победителям и участникам данных мероприятий были вручены грамоты и благодарственные письма. Сегодня полиязычие рассматривается как действенный инструмент подготовки молодого поколения в условиях взаимосвязанного и взаимозависимого мира. В этой связи понимание роли языков в современном мире ставит перед нами вопрос обучения языкам и повышение уровня языковой подготовки. Наша школа с казахским языком обучения, поэтому очень сложно работать с детьми, у которых нет среды общения на русском языке. Основная цель обучения русскому языку казахов и других лиц нерусской национальности – помочь учащимся овладеть знаниями о русском языке и его богатствами, вооружить учащихся умениями и навыками свободного пользования устной и письменной речью. Задача русиста национальной школы – учить детей не просто языку, а общению на русском языке, т. е. решать коммуникативную задачу обучения. Желание говорить по-русски не рождается само по себе, поскольку у учащихся есть возможность общения на родном языке, следовательно при обучении второму языку необходимо создать условия, порождающие такую потребность и помогающие преодолеть влияние родного языка. Лично ч на практике убедилась, что положительные результаты дают интенсивные формы и методы обучения, направленные на сознательнокоммуникативное изучение русского языка и литературы, что предусматривает активизацию речевых упражнений, создание в процессе обучения коммуникативных ситуаций, приближенных к естественным условиям общения учащихся, развитие монологической и диалогической речи, разнообразие урочных форм и внеклассных мероприятий в целях углубленного изучения русского языка и литературы, практика усложненных форм занятий в целях активизации интереса у учащихся и развития их самостоятельности, как , например: урок- викторина, урок защиты рефератов, урок-диспут, творческие зачеты учащихся. 282

Начальный период обучения русской грамоте является самым ответственным в процессе изучения русского языка нерусскими учащимися, т. к. именно в этот период закладываются основы практического овладения русским языком. И уже с первых уроков, с первых слов знакомства учителя с классом начинается общение на русском языке. Учитель держит курс прежде всего на развитие устной речи детей, на осознанное запоминание и употребление русских слов и словосочетаний в предложении на основе коммуникативно- речевых ситуаций. Руководством служат темы для развития речи по каждому классу, которые указываются в учебных программах, а также привлечение интересного для данного возраста детей материала. Задача учителя состоит в том, чтобы приблизить учебные ситуации к жизни ребят, отобрать наиболее типичные для процесса естественной коммуникации школьников, учитывая при этом уровень их языковой подготовки и общего развития. Например, работа по теме « Мои любимые книги» в 8 классе. Я предварительно выяснила у учащихся, их классного руководителя и у библиотекаря данные о читательских вкусах учащихся, затем уже веду беседу о книгах. Вопросы учителя: Ты любишь читать книги? Какие книги предпочитаешь? Почему именно эти книги? и т. д. Одновременно идет работа над лексикой, тренировка на запоминание отдельных слов и словосочетаний. Даются упражнения с условием: - Выскажи свое мнение… - Подтверди мое высказывание… - Согласись или опровергни мое утверждение… Даются необходимые речевые клише типа: - Я согласен с вами… - Вы правы… - Я того же мнения… - Я с вами не согласен… Вы не правы… Дальнейшая стадия учебной ситуации – это самостоятельное конструирование высказывания по общей теме без опоры на внешний образец. Сами учащиеся программируют рассказ в пределах темы и данной лексики. Работа по развитию умений и навыков начинается с высказываний, опирающихся на память учащихся. Например: были на экскурсии, предлагается высказаться о своих впечатлениях.Постепенно упражнения усложняютсявключаются мыслительные задачи. Предлагается, например, дать оценку детали, поступку, выразить свое отношение к чему- либо, написать сочинениеминиатюру по личным впечатлениям. Все эти формы работы интересны учащимся, они активизируют речь и развивают мышление детей. 283

Для реализации сознательной коммуникативности на уроках русского языка и литературы широко используются периодическая печать, материалы СМИ, интернет ресурсы, что помогает связывать уроки с жизнью. Все сказанное выше помогает сделать вывод, что полиязычие помогает не только обучать русскому языку лиц нерусской национальности, но и помогает учить жить в одной стране представителей разных национальностей стране, где существует конституционное право: говорить и писать на двух языках государственном (казахском) и получившим статус официального языка русском, который является в Республике Казахстан средством общения русских лиц и лиц нерусской национальности, владеющих им. Список литературы: 1.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда, 2012 год 2.Государственная программа развития образования в РК на 2011 – 2020 годы. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ САЯСАТЫ - ЕЛДІГІМІЗ БЕН БІРЛІГІМІЗДІҢ ТІРЕГІ Тулегенова Алтын Хадимовна Атырау облысы Құрманғазы ауданы Абай атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәндерінің мұғалімі

Қай заманда, қай кезде болсын, бірнеше тілді меңгерген халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейте отырып, ел іргесінің тыныштығы мен бейбітшілігін басты назарда ұстаған. Бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл - елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы бірінші қадамы десе де болады.Өйткені,бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де,шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Сондықтан, елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының жүргізілуін дұрыс деп есептеймін. Үш тілді қатар меңгеру - әлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына қосылуды жеделдете түсетіні сөзсіз. Намысын найзаға шаншып, күре тамыры Көк бөріден нәр алған, көк Тәңірге табынған Күлтегіннің ұрпағына бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру қиындық тудыра қоймас. Иә, көп тіл білу ‫ ــ‬әрине, мақтаныш. Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты ету тексіздің ісі. Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жетік сөйлесе‫ ــ‬бұл сүйініш, мақтаныш; ал ана тілін білмей тұрып, өзге тілде сөйлесе‫ــ‬бұл күйініш, өкініш. Ал біздің мақсат– ағылшын идеологиясын сіңіріп, ағылшын болып өмір сүру емес, ағылшынның тілін ғана үйрену емес пе? Балаларымызды әлемге қанат жайған ағылшын тілімен қаруландыру ғана емес пе? Кейбір адамдар ағылшын тіліне қарсылық білдіріп жатады. Ал ағылшын әлем мойындаған жаһандану тілі .Бұл-бұзылмас заңдылық. Елбасының сындарлы саясатының астары өте тереңде. Біз әлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін жетік 284

меңгерген мәңгілік Елге айналуымыз керек. Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін, өзге тіл тірлік үшін керек екенін ұмытпайық. Мен қазақ мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімі болғандықтан, ең бастысы өз оқушыларымның көкірек сарайын кәусар әдебиетімізбен сусындатып, Мағжанның жауһар жырларына, Абайдың дана ойларына, Сәкеннің сырлы лирикасына ғашық етіп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш еткім келеді. Ең бастысы, жүрегі «Отаным, Қазағым,Тілім» деп соғатын ұлттық сана-сезімі жоғары, ұлтжанды оқушылар тәрбиелеу. Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ. Бірақ Қазақ баласы әуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Әлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі Абай Құнанбайұлы, М. Әуезов, Қ. Сәтпаев сияқты талай тарландырымыз қанша жерден ресей топырақтарында білім алса да, сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мәртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені олардың бәрінің де тілі қазақша шыққан, бірі ауыл молдасынан хат таныса, енді бірі ана тілінде мұғалімдерден тіл сындырған. Яғни, тірек мықты. Тіл ана тілде сайрап тұрғандықтан, ешкім оған балта да шаба алмаған. Мемлекетіміздің білім жүйесіне жасап жатқан қылаусыз қамқорлығының арқасында көптеген оқушыларымыз уақыт-уақытымен әлемнің бірнеше мемлекеттеріне сапар шегіп жатады. Олардың қай елге бармасын, жаһандық экономикаға кірігу тілі–ағылшын тілінде емін-еркін қарым-қатынас жасауға төселгендігін байқау қиын емес.Бұл деген сөз – «Үш тұғырлы тіл» саясатының мектебімізде жүйелі жүзеге асырылып жатқанын айқын танытса керек. Білімпаз жастарымыз Елбасы саясатын барынша қолдайды. Мұның өзі білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отыр. «Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз», дейді Елбасы. Зияткер ұрпақ – зияткер ұлттың негізі. Ал үкілі үміт артатын жастарымыз ел иесі ретінде мемлекеттік тілді қастер тұтып, ұлтаралық қарым-қатынас тілі ретінде орыс тілін жетік игеріп, ағылшын тілінде ой-пікірін еркін өрістете алса, игілікті идеяның орындалғаны. Демек, үш тұғырлы тіл саясаты өз жемісін бере бастады деуге толық негіз бар. Елбасының Қазақстан халқына Жолдауында: «Үкімет «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыруды жеделдетуі тиіс. Бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударғым келеді», – деді[1].Қазақ мектебінің балалары білімді ана тілі – мемлекеттік тілде алса, сонымен қатар орыс, ағылшын, неміс тілдерін де сол деңгейде меңгеруде.Қазіргі таңда шет тілдерін меңгеру өзекті мәселе, өйткені Қазақстанда әр түрлі шетел фирмалары тілді жетік меңгерген мамандарға зәру екендігі анықталған. Осы тұрғыда біз алдымызға мақсат қойып, оқып отырған шет тілін тек оқулықпен оқытуға шектелмей, қазіргі жаңа оқыту 285

технологияларының негізінде интерактивті әдістер арқылы жүзеге асырылуда.. Ел мен ел, халық пен халық жиі араласып, халықаралық қатынастар ерекше көтеріліп жатқан қазіргі таңда дүние жүзінің әлеуметтік мәдени талап тілегіне орай бірнеше тілді қатысымдық құзыреттілікті дамыту күрделі міндеттердің бірі болып табылады. Адамдар ең бірінші бір-бірімен тіл арқылы қарым-қатынас жасайды дейтін болсақ, сол тіл арқылы түрлі мәдениеттер арасындағы тілдесу диалогпен өркендейді.Тіл-әр ұлттың дәстүрлі мәдениетімен астасатын күрделі қарым-қатынас құралы. Қазіргі заманғы инновациялық тех нология бүгінгі күні еліміздегі орта мектепте білім алып жатқан оқушылардың барлығымен тілдесуге мүмкіндік беріп отыр.«Адам өмірінің шегі бар, ал білімнің шегі жоқ»–деп атап өткен Елбасы оқушы жастарды ғұмыр бойы білімнің тұнғиығына терең үңілуіне шақырды. «Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. Мемлекетік тіл – мемлекет құрушы ұлттық тілі, ал орыс тілін білуі–ұлы байлық.Ағылшын тілі ілгерілеушілік пен технологиялардың тілі болғандықтан біз оны үйренуге тиіспіз.Ал қазақ тілі барлық Қазақстанды біріктіріп, жақындастырып өзара түсіністік пен сүйіспеншілікке жетелейді», – деді [2]. Ағылшын тілін үйренгеннен біз мәңгүрттенбейміз. Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі жасамайды. Тек соны түсіне білуіміз керек. Ия, расында да, ағылшын тілі қазақ жерінде өз үстемдігін жүргізе алмайды. Қазақстанда тек қазақ тілі ғана билік құра алады. Ағылшын тілі – қазақ жерінің жаңа әлемге ашар есігі. Біз өзге тілдерден қорықпауымыз керек. Керісінше, сол тілдерді пайдалана отырып өзімізді өзгелерге таныта білуіміз қажет. Себебі, ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бәсекелес емес. Ағылшын тілін үйренгеннен біз мәңгүрттенбейміз. Ағылшын тілі - әлемдік бизнес тілі, мемлекеттік тіл – ұлт тілі. Мемлекеттік тілде сөйлеу - әрбір Қазақстан азаматының борышы. Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі жасамайды.Тек соны түсіне білу керек. Әлемдік ғаламдандырудың өткізгіші, ғаламдандыру тілі болып танылған ағылшын тілін білу- ағылшын тілді елдермен тиімді байланысқа түскен әлемдік деңгейде өз орнын ойып тұрып ала бастаған Қазақстан үшін қажеттілік. Қиындық туғызатыны-аталған үш тілді меңгерген мамандардың кездесе бермейтіні. Ендеше, аталған компоненттерден тұратын, яғни қазақ, ағылшын, орыс тілі қатысқан үштілділік сөйлермендерін дайындау кезек күттірмейтін мәселе. Әбу Насыр әл-Фараби атамыз өз заманында жетпіс тілді жетік меңгерген дейді. Біз сол үшін өзіміздің ұлы тұлғаларымыздан үлгі алуымыз керек. Тарихқа үңілетін болсақ біз заманында қауһарлы елдердің әлсіз елдерді басып алып өзінің саясатын жүргізіп сол елге білімі мен тілін үйреткенін байқадық, кейбір елдер өз тілін ұмытып жоғалтып алса, кейбіреуі көзінің қарашығындай сақтап қалды. Қолдағы бар алтынның қадірі жоқ демекші, біз өзімізге қазіргі уақытта маңызды құндылықтарымызды бағалай алуымыз және оны ары қарай дамытуымыз ертеңгі ел болашағына зор үлес қосу деп санаймын. Болашақ жастар көп тіл білгеннен ұтылмайды,керісінше, көп нәрсені талдау, саралау 286

кезінде ұтымды көзқарас жасай алады. Қазақстанды шет елге танытуға да көп көмегін береді. Қара сөзбен әлемге таңдай қақтырған, әлем әдебиетімен тереземізді теңестірген Абайдың, қазақ қанына ғана тән суырып салма өнерімен талай жырды жырлаған ақын-жыраулардың ұрпағы, біздер, Қазақ жастарына үш тілді жетік меңгеру қиын емес деп ойлаймыз. «Оян қазақ» - деп ұрандаған Алаш азаматтары қаншама түркі тілдерін жетік меңгергені бізге мәлім. 1924 жылы маусымының 12-18 күндері аралығында Қазақ АКСР-нің сол кездегі астанасы Орынбор қаласында өткен «Қазақ білімпаздарының тұңғыш съезінде» термин туралы (пән сөздері) баяндама жасаған Елдес Омарұлы: «Пән сөзді өз тілімізден таба алмаған күнде, не күнделікті қолданған латынша пән сөздерді алуға болады. Бірақ ондай жат сөздерді алғанда - оны тіліміздің заңына келтіріп өзгертіп алу керек» -деген екен. Ғылыми әдебиетте «көптілді білім беру - бұл білім беру мекемелерінде оқу пәндерін екі немесе одан да көп тілде аудармасыз оқыту» деген ұғым қалыптасқан. Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарының талаптарына жүгінсек, бүгінгі түлек–көптілді коммуникативтік және ақпараттық құзыреттілігі дамыған, көпмәдениетті,рухани-адамгершілік, ұлтаралық қатынастар мәдениетінің жоғары деңгейін меңгерген,қазақ елінің және жалпықазақстандық құндылықтарды қастерлейтін,тілдерді меңгеруге тұрақты қызығушылық танытатын, отансүйгіштік және азаматтық сана-сезімдері дамыған тұлға. Сол Алаштың жаққан тіл арқылы білімді игеру отын сөндірмейік деп, тіл үйренген, білім қуған жастар біз боламыз!«Көптілділік» кез келген тұлғаның қалыптасуына және болашақта Қазақстан Республикасының жан – жақты дамуына әсер етуі үшін қажетті құралдардың бірі, сонымен қатар, «модернизациялану», «жаһандану» үрдістерін қабылдаудың бірден-бір құралы болып табылады. Қорыта келе, көптілділікті жеке тұлға қылаптастырудың негізі ретінде қарастырып, зияткер тұлға қалыптастыруды заманауи халықаралық деңгейде білім беру кеңістігіне шығатын дара жолдың зерттеу нысаны есебінде санау қажет деп ойлаймын. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ә. « Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру- мемлекттік саясаттың басты мақсаты» / Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. 6 ақпан, 2008 жыл 2. Рысбаева Г.К. «Шетел тілін білу-жас ұрпақтың бәсекеге қабілеттігінің кепілі», « Мектептегі шет тілі» журналы 2012, № 3, 3-6 б.

287

ҮШ ТІЛДІ БІЛІМ БЕРУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Туремуратова Гульмира Сабитовна, Атырау облысы, Исатай ауданы, Новобогат орта мектебі физика пәнінің мұғалімі

Қазіргі жаһандану заманында көп тіл білетін адамның қоғамдағы орны ерекше екеніне көз жетіп келеді. Ал мектепте үш тілді білім беруге үлкен көңіл бөлініп, арнайы бағдарлама енгізу оқушының ертеңгі болашағы үшін істелген игілік деуге болады. «Қазақстан бүкіл әлемде үш тілді пайдаланып жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар, қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі»-деп Елбасымыз өз жолдауында айтып кеткендей, қазіргі заман бірнеше тілді меңгерген азаматтың қалыптасуын талап етуде.Жалпы қазақ тілінен бөлек оқытылатын екі тіл де БҰҰ-ның жұмыс тілдері болып табылады. Демек, өзге бірнеше тілді меңгерген елдерге қарағанда қазақстандық оқушылар әлемдік тілдерді біліп өсуіне өте қолайлы мүмкіндік туып отыр. Күні кеше тәуелсіздік алып, жеке ел болып шыққан Қазақстан үшін жаһандық интеграцияға ену үшін бірнеше сатыдан өтуге тура келді. Елдің білім саласы да бұл үдерістен шеттеп қалмады. Түрлі бағдарламалар қабылданып, оқушының заманауи білім алуы үшін сан түрлі әдістерге жүгінді. Қазіргі кезде білім саласында халықаралық зерттеулерге сүйене отырып, оқушылардың білімді үйреніп қоймай, құзіреттілігін қалыптастыруға тоқталды. Сонда ғана жас ұрпақ ақпараттар сағат сайын ұлғайып, күн сайын өзгеріп жатқан мәліметтер ағынына өзінің құзіреттілігін пайдалана алады.Дәл осы секілді ағылшын тілі де бұған дейін төменгі сыныптардан бастап оқытылып келгенмен, оқыту әдісінің бұрынғы жүйе бойынша жұмыс істеуі көңіл көншітерліктей нәтиже бермеді. Сондықтан құзіреттілігін дамытып, тілді үйретуді емес, толық меңгертуге көңіл бөлінуде. Мәдениеттер мен тілдердің саналуандығы–бұл біздің ұлттық байлығымыз Ал “Үштұғырлы тіл” идеясының құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын Оған қоса,ағылшынша білсең – әлемдегі ең үздік, ең беделді жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Тіпті, оқуыңды тәмамдаған соң, біршама уақытқа шетелде қалып, еңбек етуің үшін де бұл қалып, еңбек етуің үшін де бұл тамаша мүмкіндік. Ең бастысы, ағылшын тілін білу – бұл іскерлік қарым-қатынас және әлемнің кез-келген нүктесінде бизнеспен айналысу үшін міндетті талап. Қазақстандағы үштұғырлы тіл саясаты–бұл елімізді, оның әлеуетін одан әрі нығайтуға бағытталған тұтас тұжырымдама. Іс жүзінде тілдердің үштұғырлылығы идеясы бәсекеге қабілетті Қазақстанның ұлттық идеологиясының бір бөлшегі болып табылады. Яғни, мемлекет әрбір қазақстандық үшін үш тілді білу–әркімнің жеке дамуының міндетті шарты екендігін әрдайым есте ұстауды қалап отыр.

288

Бұған ешкімнің таласы болмауға тиіс. Қазіргі таңда ағылшын тілінде 1,5 миллиард адам сөйлейді. Интернеттегі барлық ақпараттың жартысынан (55 пайыз) астамы ағылшын тілінде. Көптеген ғылыми жаңалықтар да ағылшын тілінде жасалып жатады. Ал жастардың ағылшын тілін білуі ІТ-технология, машина жасау, биомедицина, кибернетика және адамзат ақыл-ойының басқа да аса маңызды салаларындағы жаңа мағлұмат-деректерге қолжетімділікті қамтамасыз етеді.Яғни, бүкіл әлем осы бағытқа жылжып жатыр. Тіпті экономикасы әлемдегі алдыңғы қатардағы, дәстүрге берік Жапония мемлекеті де ағылшын тілін меңгеру бойынша Азияда көшбасшы болуға мақсат қойып, арнайы бағдарлама құруда.Осы жерде ҚР Білім және ғылым министрлігіне қарасты «Ақпараттық-талдау орталығы» АҚ басшысы Серік Ырсалиевтің сөзін келтіре кетудің артықтығы болмас: «Әр тіл әлемді әртүрлі қабылдауға итермелейді. 20 жыл бұрын Еуропа көптілді білім беру бағдарламасын қабылдады. Ол жерде әр білім алушы, Еуропа елдерінің бірінде оқитын оқушы бірнеше шет тілін білу керектігі айтылған... Тіпті ағылшын тілі туған тіл саналмайтын елдер арасында осы тілді білу деңгейі бойынша рейтинг те жасалған. Ол тілді білу мен мемлекеттің байлығы арасындағы байланысты анықтады. Тіл білу деңгейі мен қоғамда туып жатқан инновациялар, технологиялар импорты да бар. Яғни, негізі бар. Жапония қазір соңғы жылдары ағылшын тілін оқытудың жаңа стратегиясын жасады. Себебі олар тілді білу деңгейі рейтингінде Сингапур мен Оңтүстік Кореядан қалып қалған. Олар ағылшын тілін оқыту үшін тұтастай ұлттық стратегия қабылдады. Ал үштілділікті бізде енгізу бойынша айтар болсақ, бұл дәл қазір орын алғалы тұрған жоқ. Бұл мектептер мен мұғалімдердің дайындықтарына қарай ретінмен енгізіледі. Басталу нүктесі 2019 жыл. Бұл да барлық бағдарламалық құжаттарда айтылған. Біздің ЖОО-ның дайындықтарына келсек, қазір ақпараттық-талдау орталығы тиісті зерттеулерді жүргізіп жатыр. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдің бірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тіл-мемлекеттік қызметте жұмыс бабында қолданылатын тілге, басшының сөйлеу тіліне айналуы үшін билік аянбай еңбек етіп келеді. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскери-патриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп 289

орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б. Сонымен, қазақ тілі – дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді.Қазіргі таңда көп тілді меңгерген азаматтың қоғамда орны бөлек екенінің көзі жеткен. Тілді үйрену мен меңгеру екі бөлек. Ал меңгеру үшін сол тілде ойлау алу деңгейіне жету деген сөз. Сондықтан қазіргі таңда үш тілде білім беру бағдарламасы осы мақсатты алға тарта отырып, келешек ұрпақтың әлемдік деңгейде тең дәрежеде білім алуына мүмкіндік беріп отыр деуге әбден негіз бар. Білім-тек ақпаратты қабылдау ғана емес, оны өмірде қолдана білу. Ал тіл оның жүзеге асуына себін тигізетін бірден-бір құрал. Демек, үш тілде білім алған жас ұрпақтың келешегі жарқын, болашағы анық болмақ. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1.«ҚАЗАҚСТАНДЫҚ БІЛІМ: ЗЕРТТЕУЛЕР НЕ КӨРСЕТЕДІ?» http://iac.kz/kk/events/kazakstandyk-bilim-zertteuler-ne-korsetedi 2.Жарықбаев Қ.Аталы сөз-Алматы:Жалын,1980 3.Назарбаев Н.Ә (Қазақстан халқына жолдауы) Жаңа әлемдегі жаңа қазақстанАстана 2007 ҮШ ТІЛДЕ СӨЙЛЕУ- АҚЫЛМЕН БИЛЕУ ӨНЕРІ Қуанбаева Айман Олжағалиқызы

Атырау қаласы, №34 Лингвистикалық мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің жоғары санатты мұғалімі

Қазақ халқының қаһарман ұлы Бауыржан Момышұлы өз заманында былай деген екен:“Тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылыми әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғамдық құрылысын, салт-санасының, жауынгерлік дәстүрінің, мұрасының қай дәрежеде екенін көрсететін сөзсіз дәлелі, мөлшері”. Яғни, қоғамның дамып өзгеруі, мәдениетінің өркендеуі тіл деңгейімен таразыланады.Сондықтан да біз тілге баса назар аударуымыз қажет. Қазақ тілі–шексіз мұхит секілді, күллі әлемді қамтыса да бояуы өңбейді, әлемдік тілдермен теңестіре қалса, ноқтасын бермейтін ұлы тіл. Қазақ тіліұлтымыздың мақтанышы,елдің айнасы. Ұлтымыздың асыл қасиеті мен тектілігін дәріптеп, жеткізуші де ана тілі.Тілдің беделі бір күнде қалыптаспайды.Тіл беделі–ұлт мерейі. Адам өз ұрпағы үшін өмір сүреді, ұрпағымен мың жасайды. Әр жас тұлға тәрбиені алдымен от басынан алады. Жас бөбектер кеудесін тіктемей жатып, туған тілімен сусындаса, сол тілдің арқасында елдің тарихын, шежіресін, сөз киесін түсініп, ұлттық құндылықтардың бәрін естіп, көңіліне тоқып өседі. Бұндай ортада есейген тұлға, өз тілінің де, өзге тілдің де бағын аша біледі. «Өзін жарылқаған ұрпақтың өзегі талмайды, сүйегі қатқанда алған 290

тәрбиенің сіңімі болмайды» деген қанатты сөздің тегін айтылмағандығы белгілі. Ұлттық және жалпы адамзаттық құндылықтарды бойына сіңірген, кез келген өмірлік жағдайда функционалдық сауаттылығы мен бәсекеге қабілеттілігін көрсете білетін тұлғаның үйлесімді қалыптасуына және зияткерлік дамуына қолайлы білім беру ортасын тудыру – жаңартылған білім мазмұнын енгізудің нәтижесі болып табылады. Қандай тіл болмасын, адамның өзі сол тілдің қажеттілігін түсінбесе, оған ат басындай алтын беріп оқытсаңыз да пайдасы болмайды. Екіншіден, ұстаздың тілді оқытамын, мінсіз үйретемін деген шын ықыласы болуы керек. Үшіншіден, тілді меңгеру кезінде тілдік ортаның болуы да өте маңызды. Бұл үйренген тіліңді ұмытып қалмауға, іс жүзінде қолдануға мүмкіндік береді. Жалпы, үштілділік концепциясы идея ретінде жақсы.Өйткені адамның бірнеше тіл білгені дұрыс, көп тіл білгеннің тигізер пайдасы көп.Түрлі әдебиеттермен таныса алады, рухани тұрғыдан өзін дамытады.Тіліміз арқылы халқымыздың жан дүниесін танып білеміз, себебі, халықтың рухани байлығының сарқылмас бұлағы сонда жатыр. Келер ұрпақ тілдің мерейін көтеру үшін, алдымен қоғам мектептегі оқулықтардың құндылығын арттыру қажет деп ойлаймын. Қазіргі таңда әлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, әсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамып, өркениеттен кенже қалмау үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бәсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз.Осы ретте, президентіміз Н.Ә.Назарбаевтың: «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек»,–деген болатын 2012 жылы 14 желтоқсандағы Жолдауында [6]. Үш тұғырлы тіл саясатын дұрыс түсінбей, тек қана қазақ тілін қолданайық деп даурыға беру қате пікір болып табылады.Одан да біз мемлекеттік тілді дамытып, орыс тілі мен ағылшын тілін қажетіне қарай үйренеміз керек. Бүгінде ағылшын тілі бастауыш сыныптардан бастап оқытылады. Бала жастайынан тілді базалық деңгейде білсе, болашақта кәсіби деңгейде үйреніп алуына мүмкіндік туады. Қазақ мектебінде оқыған тұлға қалада тұрғаннан кейін орыс тілін де білетіні айдан анық.Үштілділік қазақ тілінің даму көкжиектерін кеңейтеді. Осынау білім беру жүйесінің арқасында мемлекеттік тілде сөйлейтін қазақстандықтардың саны арта түспек.Баласын оқыту үшін әр отбасы тіл дамыту мектептерінің жұмысына жүгінеді және оған шамасы келмейтін отбасылары бар екендігін де жасыра алмаймыз. Ал мектептерде үш тілділікті енгізу әрбір балаға ағылшын тілін үйренуге жол ашады. Қазіргі кезде қазақ тілінің мәртебесін көтеру мен қолдану аясын кеңейту мақсатында билік тарапынан тиісті шаралар қабылданып жатыр, қазақ тілін меңгеру үшін барынша жағдай жасалуда. Тіл адам баласының басты қазынасы болғандықтан–тіл байлығы елдің елдігін, жұртшылығын, ғылымы мен 291

әдебиетін, өнеркәсібін, мәдениетін, қоғам-құрылыстары мен салт-санасынынң, жауынгерлік дәстүрінің–мұрасының қай дәрежеде екенін танытатын дәлелді көрсеткіші.Тіл жан-дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң десек, үш тілде емін-еркін сөйлеп тұрсаң, қандай ғанибет. Қазіргі кезде мектеп бағдарламасынан ағылшын тілін еркін меңгерген көптеген тұлға шет елдерде білімін дамытып, тәжірибесін молайтуда. Қазіргі білім беру жүйесінде заманауи талаптарға сәйкес жалпы білім беретін мектеп оқушыларына көптілді меңгерту, «Тілдердің үш тұғырлығы» мәдени жобасын іске асыру қажеттілігі туындап, білім беру ұйымдарында қолға алынды. Көптілділік біздің жастарымыздың ана тілімен қатар өзге тілдерде де еркін сөйлеп, өзіне қажеттіні еш қиындықсыз алуына, қарым-қатынастық мәдениетін жетілдіруіне, танымдық қабілетін арттыруына, сапалы білімге қол жеткізуіне үлкен мүмкіндіктер әкелетіндігіне сенімдеміз. Балаңыз бәсекеге қабілетті, үш тілде еркін сөйлеп, жақсы жұмысқа орналасып, өмір келешегіне кәміл сенімді болса, одан артық арман бар ма? Үш тілді білген адам-үш адам.Үш тұғырлы тіл саясаты – білім беру ұйымындағы жаңа замандық сұранысқа негізделген, сапалы білім беруге құрылған, мемлекеттік оқу бағдарламалары негізінде жүзеге асырылатын жүйе. «Тіл–халықтың тарихы, шежіресі, халықтың күллі өмірінің жаңғырығы мен ізі, онан сол тілді жасаушы халықтың арманы мен үміті, қайғысы мен қуанышы, күллі рухани өмірінің үні естіліп тұрады. Тіл – адам қатынасының аса маңызды құралы.Тіл–адам баласы қоғамының өмір сүруінің жəне дамуының қажетті шарты. Елбасымыз «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны алғаш рет 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XII құрылтайында жария етіп,2007 жылғы жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезең- кезеңмен іске асыруды ұсынды [1]. Бұл жоба бойынша Қазақстан халқы үш тілде сөйлейтін жоғары білімді ел ретінде бүкіл əлемге танылуы тиіс. Бұлар: қазақ тілі–мемлекеттік тіл, орыс тілі– ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі. Біздің халқымыз үшін қазақ тілінің маңыздылығын жəне оның еліміздегі орын алуы туралы қазақ халқының зиялы азаматтарының ерте заманнан бастап айтқандары белгілі. Қазіргі уақытта да бұл мəселеге мемлекет тарапынан аса назар аударылатындығы баршамызға мəлім. Президентіміздің біз үшін аса маңызды 2012 жылғы Жолдауындағы тіл мəселесіне байланысты ойларын айтуға болады. Оның айтуы бойынша: «Қазақ тілі–біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз–оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тəжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруымыз керек. Бұл – өзін қадірлейтін əрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев бұл мəселеге ерекше назар аударады. Ол өзінің 2012 жылғы 14 желтоқсандағы Жолдауында: «Қазақ қазақпен қазақша сөйлессін, сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне айналады. Тілге деген көзқарас, шындап келгенде, елге деген көзқарас екені 292

даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық. Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мəніндегі мемлекеттік тіл мəртебесіне көтерілгенде, біз елімізді «Қазақ елі» деп атайтын боламыз» — деді [2]. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кезкелген ортада күнделікті қатынас тіліне айналатынына үлкен сенімдеміз. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясының 2-бабында мемлекеттік ұйымдар мен өзін-өзі басқару органдарында қазақ тілімен бірдей дəрежеде орыс тілі қолданылатындығы жазылған [5]. Орыс тілі жаңа Қазақстан жерінде ХХ ғасырдың басында кеңес билігі орнауымен, түрлі этникалық топтардың көшірілуімен, орыстандыру саясатының орнатылуының нəтижесінде кең таралды жəне ұлтаралық қатынас тіліне айналды. Орыс тілін білу – біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. 2013 жылдың 1-қыркүйегінен бастап ағылшын тілін 1-сыныптан оқыту енгізілді.Бүгінгі күні тəуелсiздiкке қол жеткізген жылдардан берi əлемдегi көптеген елдермен саяси-əлеуметтiк, экономикалық жəне мəдени байланыс жасауға кеңiнен бет бұрдық.Бұл қарым-қатынастың нəтижелi болуы, ел мен елдiң, халық пен халықтың өзара ынтымақтасқан бiрлiгiн өркендеуге тiл бiлудiң мəнi күн сайын арта түсуде.Елімізде бұл жайлы біраз қоғамдық пікірлер айтылуда.Мысалы,ағылшын тілінің мəртебесі жөнінде мынадай пікір бар: «Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік» [1]. Тіл – ұлттың ұлт екенін көрсететін ең негізгі белгі. Әрі онымен сол ұлттың психологиясы өзіндік дүниетанымы, салт-дәстүрі тығыз байланысты. Әрбір тіл – тұнып тұрған мәдениет, мөлдіреген рухани бастау. Ішсең мейірімің қанады, сөйлесең рухың көтеріледі, абыройың асады. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйінін айтқанда, «үш тұғырлы тіл саясаты» құптарлық дүние. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Ақиқат.2013 жыл,№1.«Қазақстан–2050» стратегиясы–қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2.Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу-әншейін бір ұран емес», Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 3.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. Астана, 2007 4.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008ж. 5.Қазақстан Республикасының 1995 жылғы Конституциясы 6.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы). 2012 жылғы 14 желтоқсан

293

КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДЕ ҚАРАСТЫРЫЛАТЫН ҚҰЗІРЕТТІЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ Байтохина Асемгуль Турмаганбетовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақтөбе облысы бойынша ПҚ БАИ кафедра аға оқытушысы, тарих магистрі

Бүгінгі күні Қазақстанның Білім тұжырымдамасы жан-жақты, өрелі шығармашыл тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Сондықтан да Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев “Қазақстан–2050” Стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” Жолдауында білім беру мен ғылымға да ерекше көңіл бөліп, “Бәсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Балаларымыз қазіргі заманға бейімделген болуы үшін бұл аса маңызды”, – деп атап көрсетті. Елбасының елімізде білім беру саласын дамыту туралы көтерген мәселелері негізінен педагог мамандарға жаңа міндет жүктейді. Өйткені, ұстаз елдің ертеңгі тізгінін ұстайтын ұрпақ тәрбиелейді, сондай-ақ білім негізі мектепте беріледі де, жоғары оқу орнында одан әрі мамандық бағытында қалана түседі. Бүгінгі таңда көкейкесті мәселелердің бірі болып «Көптілділік» мәселесі саналады. ҚР Президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет» -деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті.Кем дегенде үш тіл меңгеру- заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың “Жаңа онжылдық–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері”атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында дайындалған ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы– білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адам капиталын дамыту үшін білім мазмұнын түбегейлі жаңғырта отырып, білім саласында кезек күттірмей тұрған мәселелерді шешуге бағытталған. «Қазақстан әлемде тұрғындары үш тілді қатар қолданатын, яғни қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-халықаралық тіл ретінде, ағылшын тілі- әлемдік экономиканың жетістікті интеграциясы ретінде, жоғары білімді елдер қатарында қабылдануы тиіс»,-дейді Н.Ә. Назарбаев. «Көптілді тұлғаны қалыптастыру– бәсекеге қабілетті қоғам құрудың негізі». Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөль атқаратыны әркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Бүгінгі таңда жалпы орта білім беруді жетілдірудің негізінде құзіреттілік тәсілді қолдану ұсынылып жүр, білімге бағытталған мазмұнды құзіреттілік, яғни нәтижеге бағдарланған білім мазмұнына алмастыру қажеттілігін көреміз. Құзіреттілік – бұл алынған білімдер мен біліктерді іс – жүзінде, күнделікті 294

өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі. Ол ең әуелі мектеп үрдісінде қалыптасады. Яғни заман талабы оқушылардың бойына түйінді құзіреттіліктерді қалыптастыру болып табылады. Құзыреттілік – бұл алынған білімдер мен біліктерді іс-жүзінде, күнделікті өмірде қандай да бір практикалық және теориялық мәселелерді шешуге қолдана алу қабілеттілігі. Заман талабы оқушылардың бойында түйінді құзыреттіліктерді қалыптастыру болып табылады. Құзіретті адам – ол жеке тұлға. Ол туындаған проблеманы жеке және топтарда (коммуникативтік) шеше алуға, өмірде және жұмыс орнында үнемі жанашылдыққа ұмтылуға, қабілетті болуға тиіс, өз бетімен және басқаның көмегімен қажетті ақпаратты іздестіріп, қолдана алады. Осы аталған сапалар мен қасиеттер кез келген іс - әрекеттерге қажет. Содан да олар негізгі құзіреттер деп аталады. Әрине, көптілді білім берудің бастауы - бастауышта дейтін болсақ, шет тілін оқытуды бастауыш мектептен бастау керектігі көптеген елдердің тәжірибесінде бар.Осы мәселе төңірегінде біздің қоғамда пікір әр алуандығы туындап отыр.Оған алаңдаушылықтың да себебі жоқ емес. Тәуелсіздік алғанымызға жиырма жылдан асса да, қазақ тілі әлі төрге оза қоймағаны ұлт намысын ойлаған халықтың қынжылысын туғызып отырғанын мойындауымыз керек. Бірақ өмірге жаңа ұрпақ келе жатыр, оның бойында ұлттық рух, ұлттық намыс жоқ дей алмаймыз. Керісінше, қазіргі жастар елінің болашағы қазақ ұлтымен, оның мемлекеттік тілімен тікелей байланысты екенін жақсы түсінеді және сонымен қатар әлемдік үдерістің талабына сай көп тілді меңгерудің де өмір талабы екендігін жақсы біледі. Барлығы да уақыттың еншісінде, келешек ұрпақ ұлтының ұлы мұратын биік ұстайды деп сенейік. Елбасының «Қазақстан - 2030» стратегиялық Жолдауында:«Жастарды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тәрбиелеу аса қажет. Олар қазақ, орыс және ағылшын тілдерін бірдей жақсы меңгеретін болады. Олар осы арқылы және өзінің бейбіт әрі қарқынды дамыған, бүкіл әлемге танымал елінің патриоты болады» деген болатын. Ал әлемдік дамудың талабына сай бәсекеге қабілетті ұлт боламыз десек, оның қатаң талаптарына да күш салуымыз қажет. Сондықтан көптілділікті заманның зәрулігінен туындаған қажеттілік деп есептеп, оны игеруден қорықпауымыз керек. ҚР шетелдермен халық-аралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін шет тілін білетін мамандар қажет-ақ. Президентіміз Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің - мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін және әлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бәсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым– қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке 295

тұлға қалыптастыру.Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет аясын кеңейту бізде шешімін таппай жатқан мәселе. Ол ұлттық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайтудағы рөлін арттыру ең басты мәселелердің бірі.Орыс тілінің лингвистикалық белсенділігін сақтау және ағылшын тілін жаhандану экономикасындағы ғылыми – ақпарат алудағы желісін кеңейту негізгі тақырыбына айналды. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарымқатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару - біздің казіргі кездегі міндетіміз. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап, жас маманның кәсіби білімділігін, біліктілігі мен дағдысын қойып отыр. Бүгінгі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, жеке тұлға қалыптастыру міндеті тұр. Бұл, әрине, оқушылардың шығармашылық әрекетін дамытуда маңызды мәселе. Білім беру жүйесінде оқушының бойында коммуникативтік құзыреттілікті қалыптастыруда ақпараттық-коммуникативтік технологияның рөлі ерекше. Бұл технологияны қолдану оқушылардың қызығушылығы мен белсенділігін және жұмыс істеу шеберлігі мен қабілеттіліктерін арттырады. Бағдарламаны жақсы меңгеруге, өз жұмысын жоспарлауға, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді. Оқушының қазіргі заман талабына сай білім алуына, білім сапасына тікелей әсер ететіндер – ақпараттық құралдар. Қазіргі кезде оқушыларға ағылшын тілін оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені– оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады.Сондай-ақ оқыту процесінде мультимедия бағдарламасының көмегімен,ғаламтордан алынған әлемдік жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі әдіс–тәсілдері,комуникативтік бағыттағы оқыту элементтері кең қолданылады.Тілге байланысты оқу процесінде жүйелі жетілдіру жұмыстары жүргізіліп отырады, атап айтсақ ашық сабақтар, пікір-сайыстар, семинар, конференциялар, практикалық сабақтар, дөңгелек үстелдер, кездесулер, өзара сабаққа қатынасып талдау, оқушылардың зерттеу жұмысымен айналысулары,сонымен қатар студенттердің және оқушылардың жеке ізденіс жұмыстарына басшылық ету. Қазақстанның болашағы көптілді білім берумен қатар 12 жылдық білім беру саласында осы мақсатты жүзеге асыру мәселесі болып саналады. Сондай-ақ 12 жылдық білім беру үлгісіне ауысу мұғалімнен инновациялық, шығармашылық тұрғыдан ойлауды талап етеді.Кәсіби педагогикалық шеберлікті, шынайылықты талап ететін қазіргі заманда ұстаздың әрбір ісін, 296

жоспарын мұқият зерделеуін қажетсінеді. Яғни жаңаша білім беруде оқытушыларға қойылатын талаптар. Сондықтан көптілді білім берудің мақсаты: - әлем бірлестігінің жағдайында бәсекеге түсе алатын көптілді тұлғаны дамыту. Міндеттері: - әр оқушының жеке қабілеттерін көптілді дамытуды қамтамасыздандыратын жағдай жасау; - әртүрлі деңгейдегі мәселелерді шешуге бағытталған оқушылардың жобалары. Күтілетін нәтиже: Көптілді меңгерген, өзін-өзі әлеуметтік және кәсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге қабілетті тұлға. Бүгінде елімізде ағылшын тілді мамандарды даярлау ісіне ерекше мән берілуде. Алайда, бізде қазақ және орыс тілдерін игеру сияқты ағылшын тілін үйрену, сондай-ақ осы тілде сабақ беруде көптеген кемшіліктер бар. Оның салдарын барлығымыз сезініп отырмыз. Көптілді білім беру жүйесі аясында білім саласындағы оқу-әдістемелік құралдар қайта қарастырылады. Себебі осы саладағы ағылшын тілін оқыту жұмысы әлемдік талапқа сай емес. Осыған байланысты келешекте осы мәселені шешу үшін нақты іс-шаралар өткізілу керек. Сондықтан жоғары білім беруді жаңартудың негізгі құжаттарында ең негізгі мақсат білікті маман даярлау деп көрсетілген болатын. Ол жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы, әлеуметтік және кәсіби бейімділігі жоғары, үш тілді: мемлекеттік тілді-қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген тұлға болуы тиіс. Бұл міндетті шешудің маңыздылығы Қазақстанның жаhандану жағдайында ұлттық білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасы септігін тигізді деп айтар едім. Қазақстандықтардың үш тілді еркін меңгеруі туралы идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру бүгінде отандық мектептен маманның шығармашылық өзін-өзі жетілдіру саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығыйту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен жаhандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізу бағытталған көптілді білім беруді енгізуді талап етеді. Бұл мәселенің бүгінде мемлекеттік деңгейде талқыланып, білім реформалары аясында қарастырылып отырғандығы қуантады. Қазіргі таңда оқушыларға компьютермен, интернетпен, интербелсенді тақтамен сабақ өткізу толығымен жолға қойылып отыр. Көптеген мұғалімдер осы уақытқа дейін техникалық құралдармен сабақ өтіп, оның қаншалықты тиімді екенін дәлелдеді. Компьютермен сабақ өткізу арқылы оның қолданылуын үйрене отырып телесабақтарды тың, жаңа деңгейде өткізуге, оқытушы мен оқушының қарымқатынасының педагогикалық және методикалық тұрғыдан сараланып алынған алуан түрлі қызмет түрлерінің қолданылуы жүзеге асады. Компьютерді қолдану 297

барысында өздерін қызықтыратын әр түрлі мәселелерді шешуге болады және талқылайды. Компьютермен бала жазады, оқиды, түрлі тестер орындайды. Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағы уақытты ұтасың, дәл, тиянақты оқу-материалдарын алдын-ала дайындап, оқушыға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай, үлгермей отырған оқушы болмайды, себебі оның алдында бәрі дайын тұр. Сонымен қатар мұғалім қазіргі мектептегі ақпараттық құралдарды жетік меңгеру, Power Point, Active Studio бағдарламаларымен жұмыс істеп қана қоймай үнемі интернет жүйесіндегі жаңалықтар мен өзгерістерді өзінің кәсіби шеберлігіне қолдана білу, білім кеңістігін кеңейту, ашу бағытындағы өзгерістер мен әлемдік білім беру кеңістігіне кіруге талпыну керек. Соңғы кезде уақыт көрсетіп отырғандай, мұғаліммен салыстырғанда оқушыда көп ақпарат болатыны кейінгі көрсетілген тәжірибелер дәлелдеп отыр. Сондықтан әрбір мұғалім өз қызметіне ақпараттық технологияны пайдалана білуі кажет.Бұл мәселе білім беруді ақпаратттындырудың қажетті шартына айналып отыр. Қазіргі кезде адамның кәсіби шеберлігіне, білім өрісіне, зиялылық және танымдылық деңгейіне өмірдің өзі биік талаптар қойып отыр. Бүгінгі күні көкейкесті болып отырған білімнің құзырлылық ұстанымын жүзеге асыру құралы ретінде педагогикалық технологиялар мен белсенді оқыту әдістерінің алар орны ерекше. Әрекетке негізделген технологиялық оқыту танымдық белсенділігі жоғары, өмірде әртүрлі мәселелерінен хабардар, кез келген тапсырманы орындауға қабілетті, қолынан іс келетін (құзырлы) азаматтарды қалыптастырады. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік әріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. Н.Ә.Назарбаев өзінің Қазақстан халқына жолдаған Үндеуінде: «Біздің болашағымыз білікті де, білімді жастардың қолында»- деп атап көрсетсе, сол жастарды мектеп табалдырығынан бастап дайындауға көш алдында болайық. Пайдаланылған әдебиеттер: 1. Қ.Р «Тілдер туралы» Заңы 2. Қ.Р «Білім туралы» Заңы 3. 12 жылдық білім ғылыми-әдістемелік, ақпараттық-сараптамалық журнал, №3 2008ж. 4. 12 жылдық көшуге арналған білімді дамыту бағдарламасы. 5. Мектептегі шет тілі. Республикалық әдістемелік-педагогикалық журнал. №4 (22), 2006 6. Мектептегі шет тілі.Республикалық әдістемелік-педагогикалық журнал. №2(44), 2010 298

КӨПТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ДАМЫТУ НЕГІЗІ – КӨПТІЛДІ, КӨПМӘДЕНИЕТТІ ШӘКІРТ БАУЛУ Қыдыршаева Қ.С. Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, М.В.Ломоносов атындағы ЖОББМ жоғары санатты қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Қашан да игі істің басы - тіл. Қай заманда да тіл– елшінің алмас семсеріқұралы. Өнер алды – тіл. Тәрбиенің де, әдептің де басы– тіл. Ақыл мен білімнің тілмашы да– тіл. Демек, адамның құты – тілден. Әйгілі философ-жазушы Әбіш Кекілбайұлы айтады: «Жалпақ әлемді ауызыңа қарату үшін, рухани ерлік керек, жалпақ әлемге қысылмай, қымтырылмай қарау үшін, рухани байлық керек» деп. Біздіңше, рухани байлық, рухани ерлік тұлғаның тұла бойына тіл арқылы дарымақ. Демек, жақсылық та – тілден, жамандық та тілден. Тілменен түйген тіспенен шешілмес. Ал, көптілділік–бүгінгі заман талабы.Бір халықтың мәдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, әлем суретін әр қилы әрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мәдениеттің күллі ерекшеліктерін, барша құндылықтарын сезінуге болар еді. Бұл реттегі ойымызды орыс тілінде сабақтасақ, стремление к трехъязычному образованию является самым перспективным и полностью соответствует тенденции в странах Европейского союза. Изучение несколько языков поможет интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферы мирового сообщества. Существует очень мудрое и актуальное в настоящее время изречение: чем на большем количестве языков вы говорите, тем больше раз вы человек. Владея языками, люди способны понимать друг друга, сотрудничать и взаимодействовать. Турасын айтсақ, екінші бір тілде сөйлеу өзге тілді пайдалану ғана емес, басқа ұлттық мәдениеттің, психологияның аясына сыналап енуді де аңғартады. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының ХІІ сессиясында сөйлеген сөзінде: «Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үштілді болуы, қазақ, орыс және ағылшын тілдерін еркін меңгеруі тиіс. Еуропада көптілділік қалыпты нормаға айналған, біз де осы қатардан міндетті түрде табылуға тиіспіз. Ағылшын тілін кең тұрғыда білмей, ұлттың нағыз бәсекеге қабілеттілігі туралы айту қиын» [1,89-93], - деген-ді. Значит, в Европе среди выпускников школ и студентов давно стало нормой непринужденное общение на нескольких языках. Знание не менее трех языков является требование времени. Приоритетность государственного языка–основа полилингвального образование в Казахстане. Конституция Республики Казахстан закрепляет приоритетность казахского языка как основы полилингвального образования. Оно возникает из необходимости гармоничного взаимодействия родного языка, который определяет национальную принадлежность людей и других языков, в данном случае русского и иностранного (английского) языков. Как гласит восточная мудрость: «Знание родного языка - ключ к сердцу народа». В 299

процессе коренной модернизации системы образование ведущее место принадлежит и иностранным языкам. Наряду с родным языком они призваны обеспечить формирование гармоничного овладения трехъязычием. Все народы и культуры мира сейчас стали намного ближе друг другу и желают полноценного общения. И такую роль в Казахстане играет русский язык. Русский язык – как один из ключевых факторов формирования позитивного восприятия Казахстана в мировом сообществе продолжает быть средством межнационального общения между народами нашей Республики, инструментом диалога в межнародных организациях. Русский язык – один из официальных языков ООН. Приобщение к иноязычной культуре, постижения ее самобытности, осмысление ее культурного вклада в общий фонд духовных ценностей становится сегодня краеугольным камнем духовно-нравственного воспитания. Составной и неотъемлемой частью учебно-воспитательного процесса школы является работа по формированию поликультурной личности, владеющей несколькими языками и способной легко интегрироваться в культуру других народов. Өз кезінде Елбасымыз «Қазақстан білім қоғамы жолында» тақырыбындағы «Назарбаев университетінде» оқыған интерактивті дәрісінде: «Мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай енгізуді қамтамасыз ет қажет. Осылайша біз тілдерді меңгерудің қисынды жүйесін қалыптастыра аламыз: әліпбиі – балабақша деңгейінде, мектепте – базалық деңгей, университет пен колледжде – мамандық бойынша кәсіби тіл» [2,115], - деп, көптілді білім беруді дамытуға басымдық танытады. Осы жоғарғы қазақ, орыс тілінде өрілген тұжырымды-түйінді қағидаларды елеп-екшей келе, ҚР Білім және ғылым министрлігінің жетекші нұсқаулықтарын алғышарт ете отырып, Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, М.В.Ломоносов атындағы ЖОББМ көптілді білім беруді дамыту жұмысы бір жүйеге енгізілген. Бұл бағыттағы жүйелі жұмыстың алғы кезектегі міндетіне көптілді білім берудің нормативтіқұқықтық базасын дайындау, көптілді білім беру жүйесін ғылыми-әдістемелік тұрғыда қамтамасыз етуде арнайы пәндерге орай ағылшын тіліндегі оқулық, оқу құралдарын, үш тілді терминологиялық сөздіктерді әзірлеу, көптілді сыныптарда қазақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеруге қатысты оқу-әдістемелік кешендерді даярлауға бағыт беру енеді. Нәтижеде көптілді білім беруді дамыту бағдарламасын жүзеге асыруда халықаралық, республикалық, облыстық, қалалық білім мекемелерімен, тығыз байланыс орнату, орта мектеп оқушыларымен көптілді оқу-тәрбиелік шаралар ұйымдастыруға басымдық берілгенін қолдау дұрыс. Демек, көптілді білім беруді дамыту – көпқырлы мәселе. Бұл саланы қилы қырынан қарастыру – оқу орындарының алдында тұрған негізгі міндеттердің бірі. Басты мақсат – көптілді және көпмәдениетті шәкірт баулу. Зерттеу еңбектерге сүйенсек, көптілді оқыту білім берудің қоршаған әлемде болып жатқан үдемелі өзгерістерге бейімделгіштігін күшейтетін лингвистикалық біліктілігі жоғары дамыған, бәсекеге қабілетті жастардың 300

қалыптасуына септігін тигізетін тұжырымдамалық тұрғыдан жаңа үлгісін құруды көздейді. Осы орайда үш тілде (қазақ,орыс, ағылшын) бірдей оқытуды білдіретін көптілді оқыту бағдарламасының бірегейлігін атап өту керек [3,64]. Жалпы билингвизм (қостілділік) және полилингвизм (көптілділік) – қазіргі таңда ғалымдар тарапынан қызығушылық тудырып отырған өзекті мәселе. Бүгінгі күні қостілділік өзара қарым-қатынас жасаудың негізгі факторына айналып отыр. Ғылыми әдебиеттерге арқа сүйесек, билингвизм – жеке адамның екі тілде ұдайы қарым-қатынас жасауы, яғни сөйлеу, жазу тәжірибесі дегенді білдіреді. Билингвизмнің екі түрі көрсетіледі: табиғи және жасанды. Табиғи қостілділік баланың тұрмыс жағдайында, көбіне қостілді отбасында қалыптасады, яғни бала екінші тілді отбасында игереді. Ал, жасанды қостілділік кейіннен оқу арқылы игеріледі. Қостілділіктің қалыптасу жасына сәйкес екі түрі бар: ерте билингвизм және кеш билингвизм. Ерте билингвизм балалық шақтан қостілділікті игеру болып табылады, кеш билингвизм екінші тілді ересек жаста игеру деп түсіндіріледі. Мектеп жасына дейінгі балалардың қостілділігі (көптілділігі) ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады. Себебі, бала отбасында бір тілде сөйлесе, балабақшада немесе аулада бірнеше тілдерді игеруі мүмкін. Мәселен, қазір өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілді балабақшаларға өз балаларын беру жағдайы көп кездеседі. Көп балабақшаларда қазақ, орыс және ағылшын тілі сабақтары жүргізіледі. Сонда бала мектепке дейінгі жасында-ақ бірнеше тілді қатар үйрене бастайды. Баланың қостілділігінің (көптілділігінің) қалыптасуына интернационалдық некенің де әсері бар. Мұндай әлеуметтік жағдай баланың екі тілді (орыс тілі және қазақ тілі, қазақ тілі және татар тілі, т.б.) қатар үйренуіне әкеледі. Сонымен, мектеп жасына дейінгі балада табиғи билингвизм, кей жағдайларда көптілділік қалыптаса бастайды. Ғалым В.П.Беляевтің пікіріне сүйенсек,: «...Табиғи билингвизм сәйкесті тілдік ортада (теледидар мен радио) туындайды. Бұл тұста тілдік жүйенің ерекшелігін тану әрекеті жүрмеуі де мүмкін». Ғылымда билингвизмнің екі түрі көрсетіледі: 1)табиғи (тұрмыстық) – естественный;2)жасанды (оқу) – искусственный. Табиғи қостілділік жастардың тұрмыс жағдайында, көбіне қостілді отбасында қалыптасады, яғни жастар екінші тілді отбасында ата-анасы арқылы игереді. Ал, жасанды қостілділік кейіннен оқу арқылы игеріледі. Ғылымда қостілділік қалыптасу жасына сәйкес екіге бөліп қарастырылады: 1) ерте билингвизм (ранний); 2) кеш билингвизм (поздний). Ерте билингвизм балалық шақтан қостілділікті игеру болып табылса, кеш билингвизм екінші тілді ересек жаста игеру деп түсіндіріледі. Тілдің қолданылу сипатына қарай билингвизм репродуктивті және продуктивті деп екіге бөлінеді. Репродуктивті билингвизм екінші тілдегі мәтінді қабылдау және мазмұндай алу қабілеттілігі деп түсіндіріледі. Ал, продуктивті билингвизм– екінші тілді түсіну және ол тілде еркін сөйлей білу 301

қабілеттілігі. Басқаша айтқанда, продуктивті билингвизм жағдайында билингв сөйлемдерді ауызша да, жазбаша да өнімді түрде қолдана біледі. Ғалым Т.Агапованың пікірінше, «баланың жасы неғұрлым кіші болған сайын, соғұрлым екінші тілді игеру мүмкіндігі де жоғары болады және табиғи түрде игеру жүреді». Ғалым бала қай тілді бірінші игерсе, сол тіл жетекші рөлді атқарады деп есептейді [4,60]. Отбасында компьютердің болуы мен интернет желісінің үнемі пайдаланылу жайы да мектеп жасына дейінгі баланың қатарынан бірнеше тілді игеруіне және қолдануына жағдай жасайды. Қазір Қазақстанда мемлекеттік тілдегі ұлттық мульфильмдерден гөрі балалардың қызығушылығы орыс тіліндегі шетелдік мультфильмдерге жоғары екендігі мәлім. Бұл жағдай да көпшілік уақытын теледидар алдында өткізетін балалардың екінші тілді игеруіне әсер ететіндігі мәлім. Әрине, тілдерді игеру әр балада әр түрлі жүреді. Егер де мектеп жасына дейінгі баланың ата-анасы түрлі әлеуметтік жағдайларға байланысты қостілділікті дамытуға көңіл бөлмесе, баланың қолданысындағы бір тіл қарым-қатынас жасаудан біртіндеп шыға бастайды (тілдік аттриция),дамуын тоқтатады (фоссилизация),қолданыстан ығыстырылады (тілдің ауысуы), ұмытылады, қолданысын тоқтатады (тілдің өлуі). Тілдік аттриция дегеніміз - «непатологическое ослабление ранее усвоенного индивидом языка». Демек, баланың бұрын игерген тілінің қолданыста әлсірей бастауы болып табылады. Тіл игерудің қажетті деңгейіне жетпей тоқтатылады. Фоссилизация термині екінші тілдің дамуының тоқтатылуы деп түсіндіріледі. Ата-анасының біреуінің әсерінен бала өзі бұрын игерген екінші тілді (анасының немесе әкесінің тілі) қолданыстан шығара бастауы сол тілдің дамуын мүлдем тоқтатады. Көптілділік мәселесі–Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл әлемнің алдында тұрған көкейкесті мәселелердің бірі, себебі,жаһандандыру және киберкеңестікке шыққан заман тілдерді білуді талап етеді. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді дамытуға жіті назар аударып, «...еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі [1,4]. Тарихи деректерге сүйенсек, жетпіс тілді білген Әбунасыр әл-Фарабиден бастап, жеті тілді меңгерген көптеген ұлы тұлғалар бар. Солардың бірі ұлы ақын Абай атамыз діни сауатын араб тілінде ашып, орыс тілін өз бетінше меңгерген және де А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермонтовтың, т.б. классиктердің шығармаларын аударды. Сол ұлттың тілін білу арқылы ұлан-ғайыр қазақ даласына орыс мәдениетін таратқан. Сондықтан үлкен көштен қалмаудың бірден бір жолы – көп тіл меңгеруде. Ешкім тумысынан көптілді болып тумайды. Бұл үрдіс қажеттіліктен туындайды. Қазіргі уақытта көп тіл білу – өмір қажеттілігі. Осы қажеттілік негізінде көптілділік пайда болып қалыптасады және қоғамда ұлт саны қаншама көп болса, ол үшін қостілділік пен көптілділік соншама қажет. 302

Бірнеше тілде сөйлеудің артықшылықтары бар: жаңа зерттеулер бойынша, біртілділерге қарағанда, қостілділердің зейін ауысымы жылдам жүзеге асады екен. Зейін ауысымы–жаңа объектіге ойша «зейін қою» және назар аудару қабілеттілігі. Мысалы, сіз қозғалыс кезінде зейініңізді дөңгелектен жолға аударасыз немесе топтық ойын кезінде қорғанудан шабуылға аударасыз. Қостілділік когнитивті артықшылықтар қатарымен байланысты болып келеді, ал 2010 жылы «Тіл және таным» (Language and Cognition) зерттеулері бойынша, жасөспірімдердің зейін ауысымы қабілетін жақсартуға қостілділіктің қалай ықпал ететіндігі қарастырылған болатын. Сондай-ақ, Карнеги Меллону университеті 88 студентке тәжірибе жүргізеді. Оның бірінші жартысы – біртілділер, ал екіншісі – қостілділер. Зейін ауысымы сынағында қостілділер біртілділерге қарағанда орта есеппен 6 милисекундқа жылдамырақ болған. Қостілді (қазақ және орыс) отбасында тәрбиеленіп жатқан 100 баланың атаанасына төмендегіше сұрақтарды қамтыған сауалнама ұсынылды: 1Бала қай жастан қостілді ортада тәрбиеленіп келе жатыр? 2.Баланың қостілді игеруінің себебі неде? 3. Баланың басқа тілдерді игеруі қалай жүрді? 4. Баланың тілдік мәдениетті игеруі не арқылы жүргізілді: әдебиет, теледидар, интернет, мектепке дейінгі мекеме, туыстарымен қарым-қатынас жасау, т.б.? 5. Баланың тілдерді игеру нәтижесі қандай деңгейде? 6. Бала екі тілдің сөздерін араластырып сөйлей ме? 7.Баланың жетекші тілі қай тіл? Ол қай тілді жиі қолданады? 8. Баланың тілге теріс әсерін байқадыңыз ба? Ол қалай көрініс тапты? 9. Балаңыздың қостілді болуының жақсы жағы бар ма? Ата-аналардың көпшілігінің жауабына сүйенсек, балалар тілді өз еркімен табиғи түрде игерген, ешкімнің тарапынан ешқандай әсер ету болмаған. Сонымен қатар, балалар екі тілде сөйлей білгендерімен, жетекші рөлді орыс тілі алып отырғандығын байқадық. Себебі интернационалды отбасылардың көпшілігінде орыс тілі жетекші рөл атқарады. Десек те, балалардың қос тілді игеруіне отбасыларында барлық жағдай жасалынған: теледидар бар, интернет желісі қосылған, түрлі ойыншықтар мен кітаптар алынып отырады. Зерттеуге алынған балалардың көпшілігі қазақ тілді балабақшаларға барады. Сауалнаманың қорытындысын талдау барысында мыналарды байқадық: мектеп жасына дейінгі балалардың ерте қостілділігі (көптілділігі) мынадай түрлерді қамтиды–бала екі тілді тең дәрежеде түсінеді, бірақ олардың біреуінде сөйлегенді ұнатады; бір тілден екінші тілге тез ауыса алады; сөйлеу барысында бір тіл мен екінші тілді араластыру жиі кездеседі. Демек, ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тәрбие мен білім беру - бүгінгі күннің басты талабы. Бұл реттегі негізгі мақсат-өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді және көпмәдениетті құзіреттіліктерді игерген полимәдениетті жеке тұлға баулу. Олай болса, мектептерге де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдердің кәсіби деңгейін көтеру жұмысы да басты жолға қойылу керек. 303

Себебі жаңа формация бағытында құзіретті тұлға тәрбиелеуде кәсіби білікті, жаңашыл мұғалім болуы шарт. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарымқатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару–біздің қазіргі кездегі міндетіміз. Мектептегі білім беру міндеттерінің негізгілерінің бірі – оқушыны шынайы әлем жағдайындағы өмірге дайындау. Қазіргі кезде оқушыларға тілдерді оқытудың әртүрлі деңгейлеріне сәйкес жаңа технологияларын, ақпараттық және компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені–оқушылардың ауызша және жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады. Сондай-ақ оқыту үрдісінде мультимедия бағдарламасының көмегімен, ғаламтордан алынған әлемдік жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі әдіс-тәсілдері, коммуникативтік бағыттағы оқыту элементтері кең қолданылады. Тілге байланысты оқу үрдісінде жүйелі жетілдіру жұмыстары жүргізіліп отырады, атап айтсақ, ашық сабақтар, пікірсайыстар, семинар, зияткерлік сайыстар, практикалық сабақтар, дөңгелек үстелдер, кездесулер, өзара сабаққа қатынасып талдау, оқушылардың зерттеу жұмысымен айналысулары, сонымен қатар оқушылардың жеке ізденіс жұмыстарына басшылық ету. Оқу үрдісінде мультимедия кабинеттерінде үш тілді қатар қолдануда электрондық оқулықтар қолданылып, сабақ тиімділігін арттыруда пайдалы көмекші құрал болуда. Бұндай оқулықтарда үш тілде әр түрлі әдістемелік материалдар берілген. Болашақта шығармашылықпен жұмыстанатын мұғалім үшін сапалы әдістемелік оқулықтар, тапсырмалар жинағын жасауға ізденіс жұмысы бар. Қазақстанның болашағы- көптілді білім берумен қатар 12 жылдық білім беру саласында осы мақсатты жүзеге асыру мәселесі де. Сондай-ақ 12 жылдық білім беру үлгісіне ауысу мұғалімнен инновациялық, шығармашылық тұрғыдан ойлауды талап етеді. Кәсіби педагогикалық шеберлікті, шынайылықты талап ететін қазіргі заманда ұстаздың әрбір ісін, жоспарын мұқият зерделеуін қажетсінеді.Яғни,бұлар-жаңаша білім беруде мұғалімдерге қойылатын талаптар.Сондықтан көптілді білім берудің мақсаты–әлем бірлестігінің жағдайында бәсекеге түсе алатын көптілді тұлғаны дамыту. Міндеттері– әр оқушының жеке қабілеттеріне сай көптілді дамытуды қамтамасыздандыратын жағдай жасау;әртүрлі деңгейдегі мәселелерді шешуге бағытталған оқушылардың жобалары. Күтілетін нәтиже: көптілді меңгерген, өзін-өзі әлеуметтік және кәсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге қабілетті тұлға. Көптілді білім беру жүйесі аясында білім саласындағы оқу-әдістемелік құралдар қайта қарастырылады. Осыған байланысты келешекте осы мәселені шешу үшін нақты іс-шаралар өткізілу керек. Ол жауапкершілігі мол, өз мамандығы бойынша халықаралық стандарт деңгейінде тиімді іс-әрекетке қабілетті болуы, кәсіби деңгейінің өсуіне ынталы болуы, әлеуметтік және кәсіби 304

бейімділігі жоғары, үш тілді - мемлекеттік тілді – қазақ тілін, ұлтаралық қатынас құралы ретінде орыс тілін, дүниежүзілік экономикалық кеңістікке кірігу тілі ретінде ағылшын тілін еркін меңгерген тұлға болуы тиіс. Бұл міндетті шешудің маңыздылығы Қазақстанның жаһандану жағдайында ұлттық білім жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыруға ұмтылысымен анықталады. Оның жүзеге асырылуына Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Тілдердің үш тұғырлылығы» мәдени жобасы септігін тигізді деп айтар едім. Қазақстандықтардың үш тілді еркін меңгеруі туралы идеяны тәжірибе жүзінде іске асыру бүгінде отандық мектептегі маманның шығармашылық өзін-өзі жетілдіру саласын дамытуға, мемлекеттік тілдің қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет етуін қамтамасыз етуге, оның ұлтаралық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайту факторы ретіндегі рөлін арттыруға, орыс тілінің лингвистік белсенділігін сақтауға және ағылшын тілін ғылыми ақпарат пен жаһандану экономикасына сәтті кірігу тілі ретінде енгізуе бағытталған көптілді білім беруді енгізуді талап етеді. Бұл мәселенің бүгінде мемлекеттік деңгейде талқыланып, білім реформалары аясында қарастырылып отырғандығы аян. Қысқасы, нарықтық экономика өзара еңбек сайысында бәсекеге қабілетті тұлғаларды қажет етеді. Бұл мектеп мұғалімдерінің жаңа талап, тың міндет, бірегей мақсаттар үдесінен табылуын көздейді. Осы ретте білім беру жүйесі ұстаздарына енді ел ертеңі болар шәкірт баулу ісінде өмірден өз орнын мығым таңдай білетін, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білім мен білігін айқын көрсете алатын,өз ойы мен пікірін айта білетін полимәдениетті жеке тұлға қалыптастырудың,яғни бәсекеге қабілетті тұлға баулудың аса өзекті мәселе екендігіне назар аударар уақыттың жеткенін ескеру қажет. Бұл ретте бізден көшілгері алыс шетел оқу орындарының білім беру саласындағы озық дүниелерін үлгі ету– жаза баспау үшін, орынсыз уақыт өлтіріп, қателеспеу үшін керек. «Ілгері кеткен жұрттың қатесін енді ілгерілейін деп тұрған жұрттар істесе,көре тұра отқа түскендік болып шығады»,-деген Сұлтанмахмұт Торайғыров сөзін де ескеру осы ұлт ұрпағына арналатын үлкен жұмысымызда қажет-ақ. Демек, көптілді-полиглот тұлға атану–өнер. Бұл орайда да Сұлтанмахмұд ақын: «Оқу-білім көркеймек–елге егіп пайдасын, Ел жетіліп көркеймек – өнер қанат жайғасын», - дер еді. Ахмет Байтұрсынұлына сүйене айтсақ, «ақыл жастан, тек тәрбиесі болсын» делік [4,61]. Ендігі кезекте ой үдесін дөп басу үшін, бізге керегі – үш тілді білімді ұстаз. Ал білімі көп адам–құралы сай ұста секілді: не істесе де, келістіріп істейді. Ендеше, түзу ғылымнан,түзу ұстаздан тәлім алған шәкірт неге түзелмесін! Түзу бағыттағы көшіміз қашан да көрікті болғай! Әдебиеттер: 1.Елбасы және мемлекеттік тіл / Құраст.Ж.Б.Нәлібаев, Н.Ә.Асқаров. – Астана: «Сарыарқа» БҮ, 2011. – 312 б. 2.Қыдыршаев А.С. Тілдік қатынас сәтіндегі сөйлесім әрекеті: оқылым, жазылым, тыңдалым, айтылым, тілдесім // «Қазақстан – 2050» стратегиясы: мемлекеттік 305

тіл және көптілді білім беруді дамыту мәселелері» тақырыбындағы республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары, Орал, 26 сәуір 2013 жыл. – 115-118-б.б. 3.Қыдыршаев А.С. Интеллектуалды ұлт қалыптастырудағы риторикалық технологияның мәні // «Көптілділік: өзекті мәселелері мен болашағы» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. Алматы, 17-18 мамыр 2012 жыл. – 64-69-б.б. 4.Қыдыршаев А.С.,Шакуова Д.А.Көптілділік–бәсекеге қабілетті тұлға қалыптастыру негізі // «Көптілділік және мәдениеттер үнқатысымы» атты халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары. Ақтөбе, 25 сәуір 2014 жыл. – 60-61-б.б.

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Ногаева Светлана Избергеновна

Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы. «Манашы орта мектебінің физика пәні мұғалімі

Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мәселелердің бірі болып отыр.Алайда «Өзге тілдің бәрін біл,өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ,өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Біздің елімізде «Үш тұғырлы тіл» саясатынан бөлек, еліміздегі әрбір ұлыс өз тілдерін еркін меңгеріп, өз тілдерінде сөйлей алады. Әрбір ұлттың өзінің ана тілдерінде еркін сөйлеуі Қазақстандық демократияның айқын көрінісі. Біз осындай демократияның арқасында ғана әлемге танылып, жер жүзінде бейбітшілік үстемдігін жасай аламыз. Билік үш тілді үйрену, қолдану аясын бір сызықтың бойына емес, үш сызыққа, әрқайсысының өз орнын көрсететін саясат жүргізіп, мемлекеттік тілдіңбірінші болып дамуын қадағалайды. Бұған ешқандай күмән болмауы керек. Үш тұғырлы тіл арқылы ғана Қазақстан тілдік саясаттың оң нәтижесі көре алады. Мемлекеттік тілдің қоғамдық қызметі қоғамдық өмірдің аса маңызды мынадай салаларында жүзеге аса береді: басқару, ақпарат, білім беру мен тәрбие ісі, ғылым мен техника; қоғамдық ғылымдар, жаратылыстану мен нақты ғылымдар, техникалық және қолданбалы ғылым, экономика салаларында, ғылымның жалпыға ортақ салаларында, бұқаралық ақпарат 306

құралдары саласында, іс жүргізу саласында; мемлекеттік, қоғамдық-саяси, мәдени мекемелер мен ұйымдарда; дене тәрбиесі, спорт, туризм, денсаулық сақтау мен емдеу мекемелерінде; қоғамдық тамақтандыру орындарында; өнер мекемелерінде (театр, кино); дипломатиялық қарым-қатынаста; әскерипатриоттық тәрбие және білім беру ісінде; шаруашылық жүргізу және ұйымдастыруда; өндіріс және өнеркәсіп орындарында; Қазақстан Республикасында өтетін республикалық, халықаралық құрылтай, конференция, мәжіліс, жиындар т.б.Сонымен, қазақ тілі–дәстүрлі, тұрақты, қатаң тілдік нормасы бар, стильдік тармақтары сараланған, жалпы халықтық тілден ұлттық деңгейге көтеріліп, мәңгілік тілге айналады. Тағы қайталап айту керек, «Үш тұғырлы тіл» саясаты мемлекеттік тілді өшіруді емес, өсіруді, дамытуды көздейді. Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауында «Біз ел иесі ретінде биік бола білсек, өзгелерге сыйлы боламыз» дей келе: «Қазақ тілі - біздің рухани негізіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана отырып дамыту. Біз ұрпақтарымызға бабаларымыздың сандаған буынының тәжірибесінен өтіп, біздің де үйлесімді үлесімізбен толыға түсетін қазіргі тілді мұраға қалдыруға тиіспіз. Бұл - өзін қадірлейтін әрбір адам дербес шешуге тиіс міндет. Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды жалғастыру керек. Тіл туралы жауапкершілігі жоғары саясат біздің қоғамымызды одан әрі ұйыстыра түсетін басты фактор болуға тиіс. Біз алдағы уақытта да мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды табандылықпен жалғастыра береміз. Кез келген тіл өзге тілмен қарым-қатынасқа түскенде ғана өсіп, өркен жаятынын әрдайым есте сақтаған жөн. Біз қазақ тілін жаңғыртуды жүргізуге тиіспіз. Тілді заманға сай үйлестіріп, терминология мәселесінен консенсус іздеу керек. Сонымен қатар, әбден орныққан халықаралық және шет тілінен енген сөздерді қазақ тіліне аудару мәселесін біржола шешу қажет. Бұл мәселе оқшауланған қайраткерлердің ортасында шешілмеуге тиіс.Үкімет мұны реттегені жөн»- мемлекетіміздің мемлекеттік тілі болып отырған қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді ең бірінші орынға қойып дамыта беретінін, оның болашағы үшін алаңдамау керек екенін баса айтады. Президентіміздің бұл айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл– қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. Елбасы өзінің 2007 жылғы «Жаңа әлемдегі –жаңа Қазақстан» атты жолдауында : «Қазақстан бүкіл әлемде халқы үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу 307

тілі». Иә, «үштілділік» саясатын қайта қарау қажет деген пікірлер жиі қылаң беріп жүргені жасырын емес. Десек те Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»- деп ескерткенін тағы бір қайталап қойсақ артық болмас. Әлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ. Бірақ Қазақ баласы әуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нәрлі уызына қанып, ұлттық рухани тәрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Әлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі Абай Құнанбайұлы, М. Әуезов, Қ. Сәтпаев сияқты талай тарландырымыз қанша жерден ресей топырақтарында білім алса да,сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мәртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені олардың бәрінің де тілі қазақша шыққан, бірі ауыл молдасынан хат таныса, енді бірі ана тілінде мұғалімдерден тіл сындырған. Яғни, тірек мықты. Тіл ана тілде сайрап тұрғандықтан, ешкім оған балта да шаба алмаған.Қазақ халқы табиғатынан еліктегіш, қабылдағыш халық.Кеңес заманында орыс тілі-заманның кілті болды. Бұл-заман талабы еді.Орыс тілін үйреніп,орыстардың өзін жаңылыстыратын жағдайға жеттік.Енді алдағы асу –ағылшын тілі.Адам көп тіл білген сайын оның көкірек көзі ашылып, өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түсетін болады.Намысын найзаға шаншып,күре тамыры Көк бөріден нәр алған,көк Тәңірге табынған Күлтегіннің ұрпағына бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру қиындық тудыра қоймас. Иә, көп тіл білу ‫ ــ‬әрине, мақтаныш. Әйтсе де өз ана тілін аяқ асты ету тексіздің ісі. Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жетік сөйлесе ‫ ــ‬бұл сүйініш, мақтаныш; ал ана тілін білмей тұрып, өзге тілде сөйлесе ‫ ــ‬бұл күйініш, өкініш. Ал біздің мақсат–ағылшын идеологиясын сіңіріп, ағылшын болып өмір сүру емес, ағылшынның тілін ғана үйрену емес пе? Балаларымызды әлемге қанат жайған ағылшын тілімен қаруландыру ғана емес пе?Кейбір адамдар ағылшын тіліне қарсылық білдіріп жатады. Ал ағылшын әлем мойындаған жаһандану тілі . Елбасының сындарлы саясатының астары өте тереңде.Біз әлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айналумыз керек.Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін,өзге тіл тірлік үшін керек екенін ұмытпайық. Сондықтан «Ана тілің ‫ ــ‬арың бұл, ұятың боп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді қүрметте» деп, ақын Қадыр Мырза-Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді қүрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық. Өз тіліміз өзегіміз, халықтық қасиетімізді айғақтайтын алтын тұғырымыз болсын. Әр ұлттың өз тілі өзге тілге жеткізетін көпір есепті. Мен Қазақстан ұстаздарының бірі болғандықтан ,ең бастысы өз оқушыларымның көкірек сарайын кәусар әдебиетімізбен сусындатып, 308

Мағжанның жауһар жырларына,Абайдың дана ойларына, Сәкеннің сырлы лирикасына ғашық етіп, жасампаз рухтың өлмегендігін паш еткім келеді.Ең бастысы, жүрегі «Отаным,Қазағым,Тілім» деп соғатын ұлттық сана-сезімі жоғары,ұлтжанды оқушылар тәрбиелеу. Мектепте қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты жүргізіледі. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Өз іс-тәжірибемізде оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын ойын технологиясын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Өнімді нәтиже беріп жүрген іскерлік ойындары: «Полиглот», «Кім тапқыр?», «Үздік физик», «Кел, сайысайық!», «Сандар сөйлейді» сынды тағы басқа ойындарды өткізудің үштілді меңгертудегі маңызы айрықша. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген сөзжұмбақтар,мақалмәтелдердің мағынасын ашу,физикалық шамаларды үш тілде айту,өлшем біріліктерін,олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар,презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды.Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Мәселен, «Мақал-мәтелдердің үндестігі» салыстыру жұмысы оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты ұсынылып, сыныбына орай күрделеніліп отырады. Бұл тапсырмада мақал-мәтелдерді тақырып бойынша табу, үш тілде аудармасын ұсыну, үндестігін табу.Бұл әдістерді кезкелген пәндерге қолданылуға болады.Пәнаралық байланыстың негізінде оқушылар әр пәннен алған білімдерін тоғыстыра отырып, өз мақсаттарына жете білуге дағдыланды. Үштілділікті физика сабағында да жүйелі түрде қолданып келеміз. Қорытындылай келе: болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Әдебиеттер тізімі: 1.Назарбаев Н.Ә. (Қазақстан халқына жолдауы) 2.Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1983. 3.Тілдік қатынас негіздері, А, 2009ж. 4.Ақиқат. 2013 жыл, №1. 309

ҚЫСҚА МЕРЗІМДІ КУРСТАРДА CLIL ТЕХНОЛОГИЯСЫН ЕНГІЗУ Нурмухамбетова Акмарал Сакеновна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қостанай облысы бойынша ПҚ БАИ институтының аға оқытушысы

Ел Президентінің «Қазақстан—2030» стратегиялық бағдарламасында білімге ерекше көңіл бөлінгендігі белгілі. Ол бүгінгі өскелең өмірдің талаптарына сай маңыздылығымен ерекшеленеді. «Халықтың кемеліне келіп өркендеуі үшін, ең алдымен азаттық пен білім керек» деп көрегендікпен Шоқан Уәлиханов айтқандай, халқымызды кемеліне келтіру үшін жастарымызды білімді, мәдениетті, Отанын, тілін шексіз сүйетіндей етіп дайындауға — әрбір ұстаз міндетті. Бүгінгі күні қазақ тілінің өзінің мемлекеттік биік мәртебесіне лайық деңгейде қызмет атқару қажеттілігі – заман талабынан туындап отыр. Еліміздің өз тәуелсіз мемлекеттігінің 15 жылдық тарихи кезеңін артқа тастап, нық сеніммен болашаққа қадам басқан кезінде мемлекеттік тіл – қазақ тілінің қолданыс аясының ауқымы ана тілінің қадірін ұғып, қасиетін пайымдаған барша жанашыр азаматтарды алаңдатып отырғаны анық. Тәңір жарылқап, ата-баба рухы қолдап, 1991 жылы басымызға қонған ұлы бақыт – Тәуелсіздік таңымен бірге қазақ тілінің де біржола жолы ашылып, ұзақ жылғы күрмеу мен шырмаудан құтылды. Арнайы екі рет заң қабылданып, биік мәртебесі тасқа басылғанымен, тізерлеп қалған қайран тілдің тік тұрып, нық басып кетуі оңай болмады. Елбасы жүргізіп отырған парасатты саясаттың арқасында мемлекеттік тіл – қазақ тілі де елімен бірге өзінің қайта өрлеуінің әрбір күні ғасыр жүгін арқалаған ауыр болса да – абыройлы, күрделі болғанымен – жемісі мол 20 жылдық кезеңін жүріп өтті. Ендігі мақсат тәуелсіз Қазақстанның өсіп келе жатқан жас ұрпағын өз Отанының мемлекеттігінің кепілі–мемлекеттік тілді құрметтеуге баулу, оны оқып үйренуге деген қызығушылықтарын арттыру болмақ. Қазақ тілін оқыту–қиын да қызық жұмыс.Қазіргі кезде қазақ тілін оқытатын мамандарға қойылатын талап жаңа технологиялық әдістерді қолдана отырып, сапалы білім беру. Олардың ойлау, есте сақтау, көру қабілеттерін жетілдіру және танымдық күшін қалыптастыруға жағдай жасау, оқытушының жеке басының интелектісін, оқу әрекетін, өтетін тақырып мазмұнын аша білу. Білім негізінен пән арқылы берілгендіктен, әр пәнді заман талабына сай өз деңгейінде игерту, қай кезде болмасын, ең маңызды мәселе болып келгені даусыз. Әрине терең білім де, материалдың игеруге қолайлығы да, оқулық деңгейімен шектелу де мүлде нәтижесіз болды деп айта алмаймыз. Технология мен әдістеменің мақсаты бір – “қалай оқыту мәселелерін қарастырады”. Бүгінгі оқыту жүйесінде әртүрлі жаңа технологияларды пайдалану тәжірибеге еніп, нәтижелер беруде. Бұлар оқушының жеке қасиетін аша отырып, азамат етіп тәрбиелеумен қатар оқушының танымдық күшін қалыптастыру және білімін кеңейтуге, тереңдетуге жағдай жасайды.

310

Ұстаз үшін ең басты мәселе – оқыту әдісін дұрыс таңдау. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының жеке тұлғалық күшін арттырып, шығармашылық ойының дамуында басты рөл атқарады. Жаңа технологияларды меңгеру мұғалімнің зияткерлік, кәсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық және басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі әсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тәрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Қостанай облысы бойынша ПҚ БАИ базасында қысқа мерзімді курстар шеңберінде орыс мектептерінде оқытатын қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінене арналған көптілділік оқыту жағдайында пәнді және тілді кіріктіріп оқытуды сапалы қамтамасыз ету мақсатында пәнді және тілді кіріктіріп оқыту (CLIL) технологиясына назар аударылуда. Білім беру үрдісінде әсіресе орыс мектептерінің оқушыларын екінші тілге бағыттаудың негізі ретінде көптеген жұмыстар атқарылады. CLIL -пән мен тілді кіріктіріп оқыту – термині пәнді шет тілі арқылы оқытатын әдістемені сипаттайды. Ол екі мақсат көздейді, атап айтсақ – біріншісі – пәнді шетел тіл арқылы ұғыну, ал екіншісі – шет тілін - пән арқылы оқу. Озық тәжірибелі европа елдерінде аталмыш технологиның тиімділігі терең зерделеніп, түрлі білім беру контексттерінде қолданылып, балабақшалардың төменгі топтары мен жоғары білім беру мекемелерінде кең пайдалануда. Қысқа мерзімді курстардағы бұл техногогияның пайдалануы білім беру мақсаттармен алға қойылған міндеттерге байланысты болып келеді. Бұл технологияның мақсаты – барлық оқу бағдарламаны өзге тілде оқыту емес, саналы түрде, нақты тақырыптар мен пәндік модульдерге жаңа ақпаратты үнемдеп, бөлшектеп енгізу. Түрлі семинарларда пән мұғалімдері пән мен тілді біріңғай кіріктіріп оқыту арқылы практикалық жұмыстарға ендіру дағдыларын қалыптастыруға бағыттайды. CLIL көптеген әдіс-тәсілдерді біріктіріп, технологиялардың жан-жақты сырларын ашуға көмектеседі. Қатысушыларға пәнді және тілді кіріктіріп оқыту әдістемесінің негізгі принциптері, әртүрлі әдіс-тәсілдері және жоспарлау үлгісі ұсынылады. Курс тақырыптарының шеңберінде тыңдаушылар көптілділік білім берудің тілдік саясатын жоспарлау мәселелері бойынша білімдерін кеңейтіп, орыс мектептерінде қазақ тілінде пәндерді оқыту мәселелері кеңінен ашылады.

311

БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ ТҰЛҒА –ҰЛТ БОЛАШАҒЫ Тоғаева Гүлсім Жетпісқызы Киюазова Мария Болатқызы Құрманғазы ауданы, Бауыржан Бегалиев атындағы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері

Мектеп- келешек ел басқарар, жер басқарар, елі мен халқын гүлдентер, мейірін өсіріп, мәртебесін биіктетер жасампаз жандарды тәрбиелейтін киелі де қасиетті ұя. Білім бесігінің басты тұлғасы, негізгі тұтқасы – білімді де білікті, оқушы жан – дүниесін жақсы зерделейтін, адам жанының дәрігері, қасиетті мамандық иелері ұстаздар. Оқушы бойында жасырынған, табиғат сыйлаған дарындылық қасиетін дөп басып танып, шығармашылық қабілеттерін ұштайтын да, қазақтың санасына сіңісті руханилық қасиеттерін де дарытатын, білім бәйгесінде, дүбірлі жарыстарда жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар шәкірт шығарар да–азға қанағат тұтып, болашақтан мол үмітті ұстаздар атқарып жатқан өлшеусіз еңбек жемісі. «Грек ғұламаларының айтуына қарағанда, адамның белгілі бір ұлтқа, халыққа тән екендігін айқын сезіну үшін бес түрлі шартқа толық жауап беруі тиіс. Біріншіден, сол ұлттың тілін жақсы білуі қажет. Екіншіден, сол ұлттың дінін терең меңгергені жөн. Үшіншіден, сол ұлттың дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс. Төртіншіден, сол ұлттың тарихын бес саусағындай білгені абзал. Бесіншіден, сол ұлт мекендеген жердің ой-шұңқырын жақсы білуі парыз.»[1]-деген ұлы бабалар сөзін тарата түсінсек, ұлтты алдымен танытатын ұлт тілі екендігін түсінеміз, Ұлт пен тіл – еш уақытта ажырамайтын, бірімен бірі кірігіп, бөліп алуға болмайтын нәрсе.Ұлттың рухы тілдің мазмұнын рухтандырып тұрады. Рухы жоқ елдің, болашағы жоқ. Оқу – тәрбие, ағарту қызметінің негізі - тазалық екені белгілі. XXI ғасыр адамзатының рухани даму ғасыры болғандықтан, халқымыздың, мемлекетіміздің болашағын айқындап, әлемде ел беделін өсіретін, ата – бабамыздан жалғасып келе жатқан тәрбие негізі тазалық: - Ой тазалығы. - Сөз тазалығы. - Ісіңнің тазалығы, табысыңның адалдығы. - Гигиеналық, денеңнің (ішкі, сыртқы) тазалығы. - Адамдар, халықтар мен мемлекеттер, ұстаз бен шәкірт, ата – ана арасындағы тазалық. - Адамның табиғатқа, қоршаған ортаға деген тазалығы. Елдігіміз бен рухымызды көтеретін, елді біріктіретін де, осы ата дәстүр, салт – санамен,ана сүтімен дарыған қасиетті тазалық. Ұлы ғұламаларымыз: Әл – Фараби, Жүсіп Баласағұн, Қорқыт, Абай, Қожа Ахмет Яссауи, Сүйінбай, Махамбет, Жамбыл, Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин сынды даналарымыздың еңбектерінің негізі – тазалық.

312

Ұлттық салт–дәстүріміз бен санамыздың, күй, айтыстарымыз, жыр, дастандарымыз, ертегі, мақал – мәтелдеріміздің негізі тазалыққа баулу, тәрбиелеу, жас ұрпақ бойына ұлттық құнды қасиеттерді тамшыдай сіңірту.Ұлттық идеяны, құндылықты сырттан іздеудің қажеті жоқ. Жақсыны өз ұлтымызға тән әдебиеттен, ауыз әдебиетінен іздеуіміз қажет. Ойы таза, санасы уланбаған, ойы өрісі биік ұрпақ тәрбиелеуде қазақ тілі мен әдебиеті мұғалімдерінің алдында үлкен міндетті жұмыстардың айқындалғаны анық. Осы орайда атақты педагог, ғалым В.А.Сухомлинский «Мұғалімдік мамандық –бұл адамтану, адамның күрделі және қызықты шым-шытырығы мол рухани жан дүниесіне үңіле білу. Педагогкалық өнер – даналықты жүрекпен ұға білу болып табылады»,- деп ұстаздық өнерге ерекше баға берген. Өзге құндылықтар бізге жат екеніне көзіміз бүгінгі қоғамда анық жетіп отыр. Ұлттық сана мен болмысымызды уландырып отырған темекі мен арақ қана емес, оқу орындарында дәстүрге айналып бара жатқан Хэлуин, Валентин күні сияқты іс – шаралар, шет тілдері арқылы мектептерде енгізіліп жатқан түрлі діни насихаттар, жауыздыққа, қылмыс түрлерін үйрететін психотроптық сериалдар, фильмдер мен бағдарламалар, ұлттық құндылығы, рухы, елдігі, тазалығы жоқ кейбір ақпарат құралдары мен басылымдар. Мектепте, орта, жоғары оқу орындарында оқу – тәрбие бағадарламаларының негізін, жан – жақты тазалыққа сәйкес ұйымдастырып, ұстаз, ата – ана өскелең ұрпаққа үлгі болуы қажет. Ұлы Абай атамыз: «Жақсы қасиетті иелену жақсы ұстаздан, жақсы ата – анадан, жақсы құрбыдан», - деген терең ойлы пікірі текке айтылмаған. Тек осы жағдайда ғана нашақорлық, сыбайластық, жемқорлық, жат діни ағымдарға бой ұсынушылық сынды азғындаушылықтан бойымыз да, ойымыз да аласталмақ. Осы бағытта біздің қол жеткізген жетістікті жұмыстарымыз бар. Жас ұрпақ бойындағы ой, сөз тазалығын сақтау, сан ғасырдан санамызда сақталған дәстүр тазалығын сахна мәдениеті арқылы оқушы бойына сіңірту.Ұлы ойшыл, терең маржан сөз зергері Жүсіпбек Аймауытов атамыз айтқандай «..театр деген нәрсе – ермек емес, көңіл көтеру де емес, ол – үлгі, ол – үлгі, ол – тәрбие, өнер орны»[1] Мектебімізде 2006-2007 оқу жылынан бастап «Жас сахна шеберлері» үйірмесі жұмыс жасайды. Үйірменің жан-жақты, нәтижелі жұмыс жасауына толық жағдай жасалған. Мектептің кең, салтанатты жабдықталған акт залы сахнасы, ізденіс жұмыстармен айналысуға толық мүмкіндік беретін мектеп кітапханасы шығармашылықпен жұмыс жасауға толық мүмкіндік береді. Үйірме жұмысының негізгі мақсаты жас жеткіншіктерді киелі сахна мәдениеті арқылы адамгершілік, руханилық, ұлтжандылық, ана тілге деген қастерлі сезімдерін тәрбиелеу. Ұлттық құндылыққа оқушыларды тәрбиелеуде қазіргі қоғамда мұғалімдер алдында үлкен мақсатты міндеттер қойылып отыр. Жаны да, рухы да таза тұлға, өз ұлтын сүйетін ұлтжанды тұлғаны мектеп қабырғасында тәрбиелеу, ұлы өмір жолында өз елінің болашағы үшін күресер рухты азаматты тәрбиелеу үшін мұғалімге көп іздену, көп жаңашылдық та керек екендігі қазіргі жағдайлар айқындап беріп отыр. Оқушыны жат әдеттерден бойын аулақ салуға жетелейтін, сақтандыратын, жақсылықты үндейтін сахналық қойылымдар дайындап, 313

көрермендер тарпынан оң баға алып жүрміз. Жат діни ағымдардың ұлт болашағына кеселдігін, жас өскіннің көкжиегі жоғары болашағына шабылған «балта» екендігін дәлелдей түсер «Қисық қадам» қойылымы. 4 көріністен тұратын бұл қойылымда өзінің «тым сенгіш аңғалдығынан» жолынан адаса жаздаған Балжан қыздың тағдыры суреттеледі. Ана мейірімі мен ұстаз қамқорлығы жолынан тайған бойжеткенді өз сүрлеуіне қайта қадам жасататыны нанымды көрініс береді. Бұл қойылыммен аудандық семинарға қатынасып, қойылымның жас ұрпаққа берген үлгісі туралы аудандық «Серпер» үнжариясында жарияланды. Аяқ аттасаң кездестірер нашақорлық әдетке бой алдырудың өкініші көрініс тапқан қойылым- «Адасқан қыз тағдыры» Дәулетті отбасында өскен қыздың «танымал болудың оңай жолын іздеп, темекі тартусән, мезі қылған сабақтар жалықтырады деп»,- деп жүріп «өзгенің тағдырын ойыншыққа айналдырып, оңай ақша табу жолына түскендердің» торына түсіп, алаңсыз өмірі тозаққа айналғанын байқамай қалады. Қазіргі таңда қоғамның дертіне айналған жат әдеттің бірі – сыбайластық пен жемқорлық. 2016 жылдың сәуір айында өткен облыстық «Жастар жемқорлыққа қарсы» атты қойылымдар байқауына біз Міржақып Дулатовтың «Бақытсыз Жамал» романы желісімен «Болыс боламын...» қойылымын ұсындық. Жат әдеттің тамыры тым тереңде екендігін көрсеттік және жастарды жасынан «дүниенің құлы болу, парақор болу» індетінен аулақ болу жолын, шешімін көрсете білдік. Облыстық байқаудан жүлделі II орын, бағалы сыйлық және үйірменің ең белсенді мүшесі, өз болашақ мамандығың сахнамен байланыстырып қойған 11-сынып оқушысы Нұрлыбек Қайырбековке «Үздік актер» номинациясы мен бағалы сыйлық табысталды. Ұлы ойшыл, ұстаз Әл-Фараби «.. сәнді сурет сүйсініп көрмекке жақсы, ал мәнді сурет белгілі бір мәнді, суретшінің сезімі мен мінезін, табиғи дарынын білдіреді» дегендей қасиетті сахна төрінде ұсынылатын, дайындалған жұмыстар оқушыны ойландыратын,терең ой тастар жұмыстар болып бағаланып келеді. Әрбір дайындалатын қойылым сценарийін дайындағанда, қазақ тілінің мәртебесін асырар тұстарын, тіл мәдениетіне ерекше ден қоя дайындаймыз. Оқушылардың сөйлеу мәдениетіне баса назар аударамыз. Үйірме жұмысы оқушыларды туыстыратын ортаға айналды. Елбасы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың «Өзіміз ана тілімізде сөйлемейінше, өзге ешкім де бұл тілді құрметтей қоймайтынын түсінуге тиіспіз. Бұл –аз уақыттың аясында тындырып тастайтын іс емес. Қазақ тілі – ғажап тіл. Оның болашағы да ғажап» ,- [2]деген сөзі қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің жұмыс бағытын айқындап берді. «Балалардың бойында ұлы мүмкіншіліктердің бәрі бар», - деп Т. Фуллер айтқандай, бала бойындағы дарындылық, ғылымилық қабілетін ашу, жақсы танымдық қасиеттерін зерттеу – бүгінгі заманның талабы. Яғни, ұстаздан шәкірт озады демекші, шәкіртің озса, ұстаз арманының орындалғаны. Шәкіртсіз ұстаз – тұл. Кемел мемлекеттің жан – жақты дамыған парасатты, ойы өрісті, тілі шешен, рухы биік, жаны ізгі, білімді де білікті, белсенді әрі іскер қайраткерлерін,елжанды азаматтарын даярлау ұстаздар қауымына аса маңызды 314

міндеттер мен салмақты жауапкершілікті жүктейді. «Адамзат бағбаны» атанған ұлы кәсібіне шын жүрекпен берілген, мамандығын мақтан тұта сүйетін, мақсаты мен міндетін айқындаған, жауапкершілігін терең түсінетін ұстаз ғана адам тағдырына, ел мүддесіне, ұлт тәрбиесіне барын салады. Мұғалім – мамандық атауы ғана, ал ұстаз – мамандығының қыр – сырын терең меңгерген қас шебер, үйретудің ұстасы. Әрбір оқушы – терең, сырлы әлем. Зер сала, зерттей отырып қана біз оқушы жүрегіне жол табамыз. Әрбір оқушы – тұнған қасиет. Біз оқушылардың бойындағы даралық қасиетті төмендегідей жолдар арқылы танимыз.

Қазақ тілі пәніне бейім оқушыларды тану жолдары

Ата – анамен жұмыс

Диагности калар

Сабақта

Сауалнама лар жүргізу, тренинг

Оқушының бойындағы жасырынған қасиеттерді тану жолдары арқылы өз жұмысымызды төмендегідей бағыттарға бөлу арқылы әр оқушының қабілетіне орай тапсырмалар беріп, даралық қасиеті бар оқушылардың шығармашылығын ұштаймыз. Жұмыс бағыттары: жас ақындар мектебі,сахна шебері, үздік жыр жаттаушы, жас тілші, жас ғалым, тіл білгірлері. Бағытты жұмысты жүйелей келе тұлға бойына рухани, ұлтжанды қасиеттерді сіңіре жұмыстар түрін жүргізуге болады. Ерекшелігі байқалған оқушыларды бастауыш сыныптан бастап бағытты тәрбиелеу арқылы нәтижеге қол жеткізуге болатындығына көзіміз жетті. Ұлттық қасиетті бойына жинақтаған, өз ұлтын көзінің қарашығындай сақтайтын тұлғаны тану– қазақ тілі мен әдебиеті пәні мұғалімдерінің басты жұмыс нысаны. Біз өз тәжірибемізде балаға сену, қолдау арқылы жетістік шыңына жетуге болатындығына көзіміз жетті. Қазақтың от тілді ақыны, батыры, 315

ұлтжанды азаматы болған, қазақ халқының рухани асыл қазынасы – Махамбет шығармаларын оқытуда, бала қызығушылығын оятуда көп жұмыстар атқардық. Атадан туған аруақты ер шығармаларын оқуға бейім оқушылар бастауыш сыныптан бастап іріктеледі. Бастауыш сыныптың 3-4 – сыныптарында «Махамбет» оқулары жүйелі өтіп отырады. Рухты ақынның өлеңдерін жатқа оқитын оқушылардың ұлттық қасиетінің ерекше болатындығы, тұлға ретінде өсетіндігі көрінеді. Біздің «Үздік жыр жаттаушылар» бағытында өскен Қаратаева Дина атты оқушымыз сыныпта көп үндемейтін, салмақты, тұйық оқушы болды. 5- сыныптан бастап мектепішілік «Махамбет» оқуына қатысты. 8сыныпта ғана аудандық байқауға қатысуға жолдама алды. Аудандық байқауды көруге біз ата – анасын шақырдық. Алғаш рет өз қызының ерекше қасиетін көрген анасы: «Мен өз қызымды тұңғыш рет көргендей болдым, бойында осындай қасиеті бар екенін енді білдім, сахнада өзгеше күйге түседі екен. Міне, құдірет» - деп көз жасына ерік берген. Сол Дина 9 – сыныпта аудандық байқауда «Бас жүлде» алып, облыстан «Алғыс хатты» қанағат тұтты, 10- сыныпта ауданнан тағы да «Бас жүлде» алып, облыстан да «Бас жүлдені» алып мерейімізді асырған болатын. Махамбет өлеңі өсірді Динаны, өз ойын еркін айта алатын тұлғаға айналды. Қазіргі уақытта өз таңдаған мамандығы бойынша ішкі істер саласында қызметте. «Үздік жыр жаттаушылар» бағыты бойынша мектебімізде Махамбет ақынның «көк кітабының иегері атану үшін» жыр жарыстарын өткізу дәстүрге айналған.Сдихов Олжас,Сдихов Жалғас, Нұрмағанбетова Айдана,Сұлтанова Нұргүл,Шапхатова Бибінұр,Абатова Ботагөз,Ғайнетова Аяулым,Мұстахимов Ерқанат, Башенова Гүлсұлу, Ерсайынов Ерқанат,Сатыпова Жанна,Сәрсенбаева Динара,Аманжолова Бакытгүл, Ерсайынова Жансая,Теміржанова Айнұр,Мадиева Ақтоты облыстық, республикалық халықаралық байқауларға қатынасып, мектеп мерейін асырып, жүлдегер атанған мектеп мақтаныштары. «Оқу – білімсіз өнер де жоқ.... өнерпаз болу үшін ең алдымен білім керек»,- деп ұлы жазушы Ғабит Мүсірепов айтқандай [1] оқушының тұлғалық, жеке қасиеті сабақ үстінде ашылады. Әр шәкірттің өзіне тән ғана қасиеті шебер ұстаздың әр уақытта да назарында болып, икемділігіне қарай бағытталып отырса, алдымызда отырған шәкірттеріміздің пәнге деген қызығушылығы басым болары айқын. Әр бала – дараланған қасиеті бар жеке тұлға. Бейімділігіне орай бағытталса, әр бала да жұлдыз болып жанады. Мұғалім оқушының жеке қасиетін дәл таба білу керек. Мектеп сахнасында тұңғыш рет М. Мақатаевтың «Аққулар ұйықтағанда» поэмасынан қойылым дайындау керек болды. Бұл қойылымды дайындауда 8-сынып оқушыларының бағдарлама талаптарына сай терең білімі көмектесті. Қиын тапсырма, қалай орындаймыз деп қиналдық. Сценарий дайындадық, рольге бала таңдадық. Төккен тер босқа кетпеді, көрермен жақсы қабылдады. Әсіресе, ана ролін сомдаған Мариана Өтеулиева деген оқушымыз зарлы ананың, қасиетке оқ атқан сорлы ананың шынайы, аянышты бейнесін танытқанда көзіне жас алмаған адам қалмады. Бұл үлкен жұмыстың алғашқы баспалдағы болды. Сахнада жарқыраған шәкіртінің бақыттан балбыраған жүзін көру – мұғалім үшін жетістік. 316

Біз түрлі тақырыптарда сабақтар өткіздік, өткізген сабақтарымызда оқушының рухани жан дүниесін байытуға, даралық қасиетін танытуға ұмтыламыз. Ұлтжандылық, қазақ халқының ерекше қасиетін танытуға, бойларына сіңіртуге күш саламыз.Сондай сабақтардың бірі–Жүсіпбек Аймауытовтың «Ақбілек» романы бойынша өткізген сабақ. Романның ерекше идеялық сипаты, адами құндылықтар, қазақылық, әдет-ғұрып мәселесі ерекше толғаныспен талданды. Сабақтан алған әсерлерін толғаныспен қағаз бетіне түсірген«Ақбілек–сұлу,Ақбілек–ару..Ақбілек есімімен ең жақсы сөздер жалғасқандай. Қатал тағдырдың «мазағына»айналған, есімін естісе өзгелер шошитын күйде де болған. Сынбаған. Жарқыраған.Күрескен. Қарсы тұрған. Қатал тағдырының суығына тоңа жүріп, өзінің мәңгілік бақытын тапқан. Ақбілек –нағыз қазақ аруы» деп ойын өрнектеген Айдана Нұрмағанбетова. Қазақ халқының ерекше бауырмалдық, ерекше қайырымдылық, туған жерге, туған тілге деген ыстық ықыласын айқындайтын шығармалардың бірі-Қабдеш Жұмаділовтің «Қаздар қайтып барады» шығармасы. Біз бұл сабақта мынандай әдіс – тәсілдерді пайдаландық: сахна төрінде, пікірсайыс, сатылай кешенді талдау, сауаттылық хаты, мақал – мәтелдің мағынасын ашу, ойтолғау. Сабақтың түрі: ізденіс сабағы. Сабақтың қорытынды бөліміндегі оқушылардың ойтолғанысына көңіл бөлсек: Оқушы толғанысы : Сатыпова Жанна Байтас қария - өмір бойы қымбатын іздеуші адам. Ол үшін қымбат дүниетуған жер. Өмір бойы жүрегіне тыншу бермеген- туған жерге деген сағыныш... Ыстық топырақ. Қазақтың иен даласы. Қеңшілік. Сол арқылы мен халқымның өмір бойы басына еркіндік аңсаған арманын көргендеймін.Шығармашыл ізденіспен жоспарланатын әр сабақтың басты нысаны – ұлтын сүйген тұлға дайындау. Елбасымыз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев «Қазақтардың рухани әлемі, негізінен, ауызекі поэзия дәстүрінің ықпалымен қалыптасып отырған.Қазіргінің талай елін қайран қалдыратын осынау байтақ кеңістікті кернеген поэзиялық әлем тек қана сұлулық пен сезімнің шеңберінде шектелмеген. Ол жаңашылдық жалынын лаулата білген»,[2]деген сөзі қазақтың әдеби тілінің байлығын танытады, әуезділігін нұсқайды. Халық пен халықты, ел мен елді теңестіретін тек қана білім» - деген М. Әуезовтің сөзі елімізде жоғары интелектуалды жастар– еліміздің абыройын арттырып, әлем алдындағы беделі мен мерейін өсіретіндігіне дәлел. Сондықтан жеке тұлғалардың дара қасиеттерін, дарынын аша отырып, ұлттық құндылықтарды әр шәкірт жүрегіне сіңірте жұмыс жүргізу- мектептің ұстаздар қауымының жұмыла көтерер жүгі. Әр жұмыс нәтиежеге бағытталар болса, өзіміздің толғандырған мәселеміз бойынша қол жеткен жетістіктеріміз де көңіл қуантады. Әр оқушының шыққан шыңы – еңбегіміздің ақталғаны, даралық қасиеті танылған оқушымен жұмыс жүргізу– мұғалімді де биік белеске көтереді. Бәсекеге бейім, рухани ұлттық құндылықтарды бойына сіңірген тұлға тәрбиелеу – бүгінгі өмір талабы. 317

ҮШ ТІЛ БІЛУ-ӨМІР ТАЛАБЫ Хасанова Гүлзада Райыпқызы

Атырау облысы, Құрманғазы ауданы М.Әуезов атындағы жалпы орта мектебінің мемлекеттік тілі пәні мұғалімі

Тәуелсіздік тізгіні қолымызға тиіп, егеменді ел болған алғашқы күндерден бастап-ақ елімізде тіл саясаты Мемлекет басшысы Н. Назарбаевтың тікелей басшылығымен салиқалы да, сындарлы түрде жүзеге асырылуда. Елбасы жыл сайынғы Қазақстан халқына арнайтын дәстүрлі жолдауларында да тіл саясатына, оның ішінде қоғамдағы мемлекеттік тілдің мәртебесін көтеру мәселесіне тоқталмай өткен емес. Білім мен ғылымның, экономиканың, бизнестің, саясаттың, жалпы бәсекелестіктің қарыштап дамып отырған бүгінгідей жаһандану кезеңінде Елбасы көрегендік танытып, алдымызға үш тілді білу қажеттігін қойып отыр. Әсіресе, өскелең ұрпақтың, жастар алдында бірнеше тіл білу міндеті тұр. Мемлекет басшысы “Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан” атты Қазақстан халқына Жолдауында: “Қазақстан халқы бүкіл әлемде үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі -ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілі -жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі”, -деген болатын. Президент Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған “Қазақстан халқының әлауқатын арттыру -мемлекеттік саясаттың басты мақсаты” атты Жолдауында Үкіметтің алдына “Тілдердің үш тұғырлылығы” мәдени жобасын іске асыруды жеделдету міндетін қоя отырып, бүкіл қоғамымызды топтастырып отырған мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін оқыту сапасын арттыру қажеттігіне ерекше назар аударды. Сондықтан, балаларды өзара сыйластыққа, бауырмалдыққа, татулыққа тәрбиелеу мақсатында елімізде білім саласы айрықша даму үстінде. Елбасы Н.Ә.Назарбаев «Тілдердің үштұғырлығы» - мәдени жобасын кезеңдеп іске асыруды қолға алуды ұсынды. «Қазақстан халқы бүкіл әлемге үш тілді пайдаланатын мәдениетті ел ретінде танылуға тиіс» екенін ерекше атады. Сондықтан да қазіргі уақытта біздің, мемлекеттік тіл пәні мұғалімдерінің мақсаты: Оқушылардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Өз ана тілін біліп, өзге тілдерді құрметтеуге, қадірлеуге үйрету. Оқушыларды ізденуге дағдыландыру, сөздік қорын молайту, көпшілік алдында сөз сөйлеуге, өз пікірін дәлелді жеткізуге дағдыландыру. Мемлекеттік тілді білу – парыз, өзге тілдерді үйрену – құқық. Ұлы Абай «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» деген емес пе еді? Осы орайда мектебіміздегі өзге ұлт өкілдерінің мемлекеттік тілге қызығушылығын, түрлі сайыстардағы жетістіктерін атап өтуді жөн көрдім. Мектебіміздің өзге ұлт оқушылары Рубайлова Мария,Сухарева Анжела, Латышова Анна,Чеплакова Маргарита, Хижнякова Надежда сияқты оқушылары аудандық,облыстық пәндік олимпалардан жүлделі орындарға ие болып жүр. Ал 318

өткен оқу жылы 11 сынып оқушысы Қазақбаева Гульчехра мемлекеттік тіл пәнінен облыстық пәндік олимпиадада жүлделі 2орынға ие болып, Республикалық пәндік олимпададан Алғыс хатпен оралды. 2014 жылдың мамыр айында өзге ұлт өкілдері арасында өткен «Абай оқулары» облыстық байқауында 10сынып оқушысы Трофимова Юлия жүлделі 2орынға ие болды. Бұл оқушыларымыздың жетістіктері мектебіміз үшін үлкен мақтаныш. «Үш тілді меңгеру-жарқын болашақтың кепілі» атты желеумен мемлекеттік тіліміз қазақ тілін, орыс тілін және де халықаралық тіл ағылшын тілін ұйымдасқан түрде тіл үйрену курстарын қолға алды. Айтып өтер жайт Атырау облысы әкімі аппаратының мемлекттік қызметшілерді қайта даярлау, біліктілігін арттыру және тілдерді оқыту өңірлік орталығының ұйымдастыруымен өзіміздің ауданымызда да мемлекеттік қызметшілерді деңгейлеп оқыту курстары жүргізілуде. Мемлекеттік қызметшілер 2 айлық, 3айлық, 5айлық курстарда оқып,қазақ тілі,орыс тілі, ағылшын тілдерінен дәріс алады.Курс соңында өздерінің оқыған деңгейлері бойынша сертификатка ие болады. Осылайша мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқарып келеді. Қазақ тілін кеңінен қолдану жөніндегі кешенді шараларды жүзеге асыруды мақсатты түрде жалғастыруымыз керек. Біздің саясатымыз - 2025 жылға дейін қазақстандықтардың 95 пайызы қазақ тілін білу. Бұл үшін қазір барлық жағдай жасалған.Қазірдің өзінде еліміздегі оқушылардың 60 пайыздан астамы мемлекеттік тілде оқиды. Мемлекеттік тіл барлық мектептерде оқытылады. Бұл - егер бала биыл мектепке барса, енді он-он екі жылдан соң жаппай қазақша білетін қазақстандықтардың жаңа ұрпағы қалыптасады деген сөз. Қазақстанның болашағы - қазақ тілінде десек, Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады. Осылай тәуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйыстыратын ең басты құндылығымыз- туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі. Тәуелсіздігін алған тұста еліміздегі қазақтың саны 6,8 миллион немесе 41% болса, қазір 11 миллионға жетіп, 65 %-дан асты.Қазақтың саны 4 миллионға артты. Егер әрбір қазақ ана тілінде сөйлеуге ұмтылса,тіліміз әлдеқашан Ата Заңымыздағы мәртебесіне лайық орнын иеленер еді. Қазақ тілі туралы айтқанда, істі алдымен өзімізден бастауымыз керектігі ұмыт қалады.Ұлттық мүддеге қызмет ету үшін әркім өзгені емес, алдымен өзін қамшылауы тиіс.Сонда ғана қазақ тілі барша қазақстандықтардың жаппай қолданыс тіліне айналады.Тілге деген көзқарас, шындап келгенде, елге деген көзқарас екені даусыз. Сондықтан оған бей-жай қарамайық. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек. Орыс тіліне және кириллицаға біз қазақ тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай қамқорлықпен қарауымыз керек. Орыс тілін білу - біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Дәл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар 319

бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз.Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады. Жалпы алғанда “Тілдердің үш тұғырлылығы” тіл саясаты бағдарламасы күні кеше ғана айтылған дүние емес, Президентіміз аталмыш тілдік стратегияны 2004 жылы жария еткен болатын. Бұл тарихи қажеттілік. Әрбір адам өз туған халқының, өзі өмір сүретін елдің тілін білу қажеттігі – ертеден келе жатқан қағида. Алайда, жаһандану қалыптасқан осы қағидаға түзетулер енгізуде. Қазіргі кезде халықаралық қатынас тілін білу қажеттігі туындап отыр. Бұл біздің жастарымыз үшін аса қажет. Елбасының Ақордада бір топ қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен ұлттық жаңғыру және халқымыздың бәсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі кездесуінде “Тілдердің үштұғырлылығы” бағдарламасына, мемлекеттік тіл мәселесіне кеңінен тоқталып өтті. Мемлекет басшысы: “Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді. Қазақ тілі – Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Және оған қамқорлық та сондай дәрежеде болады” деп сендірді. Орыс және ағылшын тілдерін оқып үйрену білімнің, ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түсетін, экономикалық мүмкіншіліктерімізді арттыратын бірден-бір тетігі дей келе, жаһандануға бейімделуді, заман көшінен қалмай, осы үш тілдің үйлесіміне қол жеткізу арқылы тілімізді, дінімізді, дәстүрімізді, салтғұрпымызды сақтап қала аламыз - деді. Мемлекеттік тілдің мәртебесі артуда. Көптеген проблемалы мәселелер Елбасымыздың көреген саясатының арқасында соңғы жылдары шешімін тауып, игілікті істер жүзеге асырылып жатыр. Соның ішіндегі ең маңыздысы – тіл саясатына қатысты атқарылып жатқан шаралар.Бүгінгі күні «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы» негізінде бүкіл республика бойынша тілдің қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған ауқымды шаралар белгіленіп, сол бойынша жүйелі әрі мақсатты жұмыстар жүргізілуде. Бір қуанарлық жайт, қазақша тәрбие беретін балабақшалар желісі бүгінгі күні айтарлықтай кеңейді. Балабақшаларда тәрбиеленіп жатқан өзге ұлт бүлдіршіндері мемлекеттік тілді жетік меңгеріп, еркін сөйлей алатынына бөлім ұйымдастырған «Қазақшаң қалай, балақай?» атты байқауды өткізу барысында көзіміз жетті. Ең бастысы, бүлдіршіндердің мемлекеттік тілді игеруге, қазақ халқының мәдениетін, салт-дәстүрлерін танып-білуге деген құлшыныстары артқан.Бұл,әрине,ең алдымен тәрбиешілердің, әдіскерлердің орасан еңбектерінің жемісі. Өзге ұлт өкілдеріне мемлекеттік тілді оқыту жұмысы бойынша тәжірибе алмасу мақсатында қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімдері арасында өткізілген «Халық ауыз әдебиеті әлеміне саяхат» байқауында ұстаздар қазақ 320

халқының салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жетік білу бойынша жарысып, мақал-мәтел, жаңылтпаштар айтудан сайысты. Ұстаздың танымы зор, өрісі кең болуы ұрпағымыздың саналы, білімді, тәрбиелі болуына ықпалы мол екені сөзсіз. Қазақ халқының қоғам қайраткерлерінің, ағартушыларының, ақынжазушыларының шығармашылықтарын, қазақ халқының дамып, өсіпөркендеуіне, ұлт ретінде қалыптасуына сіңірген еңбектерін ұмыттырмау мақсатында өзге ұлт өкілдері арасында жыл сайын «Абай оқулары» байқауын және мектеп оқушылары арасында Мұқағали Мақатаев пен Оралхан Бөкей шығармашылықтарына арналған байқау өткізу дәстүрге айналған. Жалпы, жоғарыдағы шараларды ұйымдастырудағы басты мақсат мемлекеттік тіл саясатын насихаттау, қоғамның әлеуметтік-саяси, мәдени өмірінде мемлекеттік тілдің кеңінен қолданылуын қамтамасыз ету, өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілін игеруге деген құлшыныстарын туғызу, елі үшін қызмет ететін әрбір азаматтың мемлекеттік тіл мәртебесін нығайтуға мүдделілігін таныту. Ең бастысы, қоғамдағы тіл саясатына, тілдерді дамыту мәселелеріне деген халықтың көзқарасы өзгерді. Елімізді мекендеген қай ұлттың өкілі болсын, ҚР азаматы ретінде Елбасының, мемлекеттің жүргізіп отырған саясатын қолдап, барынша атсалысуының нәтижесінде елімізде тұрақтылық пен ынтымақтастық сақталып отыр. Барша қазақстандықтардың басын біріктіретін мемлекеттік тілдің қоғам өмірінің барлық салаларында қолданысын қамтамасыз ету – ең басты міндетіміз. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру мақсатында әлі де талай іс-шаралар жоспарланған, аталған бағыттағы жұмыстар өз жалғасын таба бермек. Қорыта келгенде, “Тілдердің үш тұғырлылығы” бағдарламасының негізгі мақсаты мемлекеттік тіл – қазақ тілін орыс және ағылшын тілдерінің деңгейіне дейін көтеріп, бәсекелестігін арттыру болып табылады. Өскелең ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін–мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі және ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге ұмтылыс жасауы — замана талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап отыр. Сондықтан да, елімізде “Үш тұғырлы тіл” мәдени бағдарламасы жасалып, жүзеге асырылатын болады. «Қазақстанның болашағы– қазақ тілінде» десек, мемлекеттік тілді және шет тілдерді үйренуіміз керек. Мынандай шарықтау заманында көп тілді игергенге ешкімнің таласы болмайтыны хақ. Сондықтан қазақ, орыс және шет тілдерінің ішінде көбіне көп қолданылып жүрген ағылшын тілін жетік меңгерген ұрпақ өсіріп, оларға үлгі бола білу-бәсекеге қаблетті елдің берік іргесі мен кемел келешегінің кепілі. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1.ҚР«Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 321

2. ҚР білім беруді дамытудың 2001-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. (Жоба) 3. Н.Ә.Назарбаев: «Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» - Егемен Қазақстан газеті. 19/І-2006. №16

КӨПТІЛДІЛІК-БІЛІМ БЕРУДІҢ ЖАҢА САТЫСЫ Кужбаева Кулан Кулджагазовна, №26 «Шапағат» балабақшасы Балабақша психологы Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

Көптілдік туралы ой толғау туралы көп ойландым. Осы кепілдіктің бізге керегі бар ма, жоқ па деген ойлар мазалай берді. Газет, журналдардан оқып көп ойландым. Олай болса, ата-бабамыздың өткен тарихына көз жүгіртейік. Әлемде екінші ұстаз, ұлы ғұлама Әбу-Насыр Әл –Фараби өмірінде 76 ұлттың тілін білсе, ақын Махамбет пен қазақтың бір туар ұлы Шоқан да бірнеше тіл білсе керек. Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Қазақ тілі еш уақытта көршілес халықтың тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып көрмеген, өз сыбағасын ешкімге бермегендігі мыңдаған жыл тарихынан айқын. Көп тіл білу- заман талабы. Иә, «үштілділік» саясатын қайта қарау қасиет деген пікірлер жиі қылаң беріп жүргені жасырын емес. Десек те, Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді» - деп ескерткенін тағы бір қайталап қойсақ артық болмас. Әлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үштұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Қазіргі заманда тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ. Бірақ қазақ баласы әуелі отбасында қазақы рухпен танысып, ана тілінің уызына қанып, ұлттың рухани тәрбиесінің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тәрбиені ана тілінде қабылдап, қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де өз тілін ұмытпайтын, ұлттың қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Әлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі М.Әуезов, Қ. Сәтпаев, Ә. Марғұлан сияқты талай тарландарымыз қанша жерден ресей топырақтарында білім алса да, сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мәртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені олардың бәрінің де тілі қазақша шыққан, бір ауыл молдасынан хат таныса, енді бір ана тілінде мұғалімдерден тіл сындырған. Яғни, тірек мықты. Тіл ана тілде сайрап тұрғандықтан, ешкім оған балта да шаба алмаған.

322

Енді алдағы асу–ағылшын тілі. Адам көп тіл ьілген сайын оның көкірек көзі ашылып, өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түсетін болады. Намысын найзаға шаншып, күре тамыры көк бөріден нәр алған, ұлы Тәңірге табылған күлтегінің ұрпағына бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру қиындық тудыра қоймас. Иә, көп тіл білу–әрине, мақтаныш. Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жетік сөйлесе – бұл үшінші, мақтаныш; Ол ана тілін білмей тұрып, өзге тілде сөйлесе– бұл күйініш, өкініш. Ал біздің мақсат ағылшын идеологиясын сіңіріп, ағылшын болып өмір сүру емес, ағылшын тілін ғана үйрену емес пе? Бізді әлемге қанат жайған ағылшын тілімен қаруландыру ғана емес пе? Кейбір адамдар ағылшын тіліне қарсылық білдіртіп жатады.ал ағылшын әлем мойындаған жаһандану тілі. Бұл бұзылмас заңдылық. Біз әлемдік арнаға шығу үшін ағылшын тілін жетік меңгерген мәңгілік Елге айналуымыз керек. Бұл жолда біз ұтпасақ, ұтылмаймыз. Өз тілің бірлік үшін, өзге тіл тірлік үшін екенін ұмытпайық. Сондықтан «Ана тілің – арың бұл, ұятыңбоп тұр бетте. Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» - деп, ақын Қадір Мырза- Әли ағамыз айтқандай, әуелі өз ана тілімізді құрметтеп, оны ардақтап, аялап үйренейік те, өзге тілдің бәрін білуге барынша құлшыныс жасайық. Өз тіліміз өзегіміз, халықтық қасиетімізді айғақтайтын алтын тұғырымыз болсын. Әр ұлттың өз тілі өзге тілге жеткізетін көпір есепті. Мен мектепке дейінгі мекемеде кішкентай бүлдіршіндер арасында жүргендіктен бүлдіршіндерді үш тілде сусындатып, ең бастысы, жүрегі «Отаным,Қазағым, тілім»-деп соғатын ұлттық сана-сезімі жоғары, ұлтжандыбалалар тәрбиелеу. Мектепке дейінгі жастағы балаларға қазір бес тіл болсын, он тіл болсын, жақсылап үйретсе, меңгеріп кетеді. Балаларды бір тілмен шектеу – дұрыс емес. Сол үшін, ең болмағанда, үштілділікті кішкентай жасынан бастап жетілдіруіміз керек. Балалар тілді табиғи түрде тез меңгереді. Қазіргі балаларға білім алуға барлық жағдай жасалынған. Олар бүгін жақсы оқыса, көптілді меңгерсе,келешекте Қазақастанымыздың өркениетті дамуына өз үлестерін қосады, дүниежүзін шарлайды. Үш тілді емес, одан да көп тіл үйренуіміз керек. Мен бұл жерде қазақ тілін қазақтар білмесін деп отырған жоқпын. Әрине, балабақшадан бастап қазақ тілін үйретуге тиіспіз. Әрине қазақ тілін үйреті керек, ол бірінші орында болсын. Бірақ сонымен бірге, орыс тілі, ағылшын тілі т.б.тілін балаларға үйретуге тиіспіз.болашақта біздің балаларымыз басқа елдің адамдарымен қатынас жасай алу үшін біз оларға жас кезінен бастап өз тілін ғана меңгермей басқа да тілдерді меңгеруге мүмкіндік жасауымыз керек. Ойымды қорыта келе, Елбасының мына бір сөзімен аяқтағым келеді: «Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай болқыған, өмірдің кез-келген орайында әрі қару, әрі қалқан болған, әрі байырғы, әрі мәңгі жас, отты да ойнақы Ана тіліміз» деген. Сонымен, әр білім беретін, балаларды тәрбиелейтін мекеменің басты міндеті–Қазақстанның жаңа азаматын тәрбиелеу болуы тиіс. Сондықтан кішкентай жасынан бастап, балабақшаға келген күндерінен бастап балалардың 323

шетел және басқа тілдеріне қызығушылықтарын арттырып үштілділік арқылы тәрбиелеу керек. Пайдаланған әдебиеттер: 1.Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 2.Солташұлы.Ы. «Заман талабы-көптілді білу»/Ақиқат.26 қараша-2012 жыл.№11 14-15б 3. «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасы 4. «Ағылшын тілінде сөйлеуді үйренейік» атты оқу бағдарламасы-2009 жыл

БАСТАУЫШ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕ АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Қаратева Нургуль Умиткалиевна Атырау қаласы №34 Лингвистикалық мектеп гимназиясының бастауыш сынып мұғалімі

Еліміздің өзге мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған кезеңде ағылшын тілін жетік меңгерген жас ұрпақты тәрбиелеу мен оқыту – қазіргі таңдағы басты міндетіміз. Қазақстан Республикасы тәуелсіз елге айналып, әлемдік өркениеттің даму жолына түсуі, ағылшын тілін меңгеруді талап етуде. Ағылшын тілін ерте жастан оқытудың мақсаты – оқушылардың ағылшын тілінде қарым – қатынас жасай алу негіздерін меңгеруі болып табылады. Ерте жастан ағылшын тілін оқыту оқушылардың коммуникативті даму біліктілігін арттырады, оқушылардың қызығушылығын оятуға мүмкіндік береді, бірден көп тілдерде сөйлесуге мүмкіндік алады.Ал, әлемдік тіл ретінде бейресми түрде орныққан ағылшын тілін меңгеру ұлттың бәсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Қазіргі ағылшын тілін білу – уақыт талабы. Ағылшын тілі біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық және мәдениетаралық қарымқатынастардың аса маңызды құралы болып табылады.Мемлекеттің халықаралық байланыстарының сапалық өзгерістері адамның практикалық және зияткерлік іс-әрекетінде ағылшын тілі сұранысқа ие болу қажеттілігін арттыруда.Ағылшын тілі сабақтарында оқушылардың білім-біліктілік танымдық, коммуникативтік құзіреттілігін қалыптастыруда ойын элементтерін қолданудың маңызы зор. -Ойындар маңызды әдістемелік тапсырмалардың орындалуына мүмкіндік туғызады; -Балалардың сөйлеу арқылы араласуына психологиялық дайындығын жасауға; -Олардың тіл материалын көп қайталауына табиғи қажеттілікті қамтамасыз етуге;

324

-Сөйлеудің жалпы алғанда күтпеген жағдайға дайындығы болып табылатын оқушылардың қажетті сөйлеу үлгісін таңдап алуға жаттықтыруға; Ағылшын тілін үйрету барысында әуеннің ықпалы өте зор. Ән тілдік қарым-қатынас құралы ретінде жаңа сөздер мен сөз тіркестері оқушының сөздік қорының артуына ықпал етеді. Өлең тыңдау кезінде таныс лексика оқушы есінде тез сақталады. Шет тілінде ән айтып үйрену барысында оқушы дыбыстарды дұрыс атап үйренеді, сөйлемге дұрыс екпін қояды. Әнмен жұмыс барысында оқушының көңіл – күйі көтеріліп, тілге деген қызығушылығы арта түседі. Сабақ барысындағы әндер мұқият жас ерекшелігі ескеріліп таңдап алынуы тиіс. Сонымен қатар электронды оқулықтардың пайдасы өте зор. Сабақта электронды оқулықтарды пайдалану арқылы оқушының шығармашылық қабілетін арттыруға, ізденісін ұлғайтуға, танымдық көзқарасын қалыптастыруға, өзіндік жұмыстарды тез орындауға машықтанады. Электронды оқулықта тәжірибелер мен басты кейіпкерлердің өмірі, анықтамалық сөздік, әр тарау бойынша тесттік сұрақтар бар. Бұл мәлімет оқушылардың өзіндік ізденісін тудырады және осы бағытта жұмыс істеуге дағдыландырады. Бастауыш сынып барлық білімнің қалануының негізі. Бастауыш сынып оқушыларына нені үйретсең соны санасына сіңіретін нағыз қабылдау жасында болғандықтан, қандай тіл болмасын өте тез игеріп алуға алады. Үш тұғырлы тілді алға ұстаған қазіргі кезде біздің мектебімізде ағылшын тілі балабақшадан бастап өтуді негіз етіп отыр. Балдырғандарымыз тіл жағындағы қадамын нық басса да алдағы болашақта нұрлы жолға қадам басуына негіз қаланар еді. Бастауыш сынып оқушыларының тілі толық дамып жетілмегендіктен әрине, ағылшын тілі басында қиынырақ көрінгенімен, соңына келе біртіндеп қалыптасып, жатық әрі әдемі шет тілінде сөйлеуіне болады. Бастауыш сынып оқушылары ауыр сабақ жүгін алып жүре алмайтындықтан біз балаларды ағылшын тілінен жалықпауы үшін көбінесе жаңаша әдіc-тәсілдермен тәрбиелеуіміз қажет. Елдің болашағы келешек ұрпақтың қолында, яғни олар мұратты, тәртіпті болумен қатар мықты білім иесі болуы тиіс. Бұнымен қоса дүниенің қай бұрышында болмасын өзін алып шығатын қабілетке ие болулары керек. Қазіргі таңда дүние жүзі тіліне айналған ағылшын тілінің маңызы өте зор. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.«Шет тілін оқытудағы әдістеме » З.Н.Утегулова. 2009 ж 2.«Мектептегі шет тілі» №2 2011 ж 3.«Шет тілін оқыту әдістемеcі» Амандықова Г.Н. Мұхтарова Ш.Е. Баймұқанова Б.С

325

ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ –ЗАМАН ТАЛАБЫ Жұбанғалиева Эльмира Ғалымжанқызы

Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Ганюшкин селосы М.Әуезов атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі мен әдебиет пәні мұғалімі

Тіл – халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл саясатын бәріміз де қолдаймыз.«Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» – деген даналық сөз бекер айтылмаса керек. - «Үш тұғырлы тіл» саясаты елдігіміз бен бірлігіміздің тірегі. «Тіл - ақылдың өлшемі, ұлттың жаны» - деген ұлы данышпан жандардың сөзіне сүйенер болсақ, елдің елдігін де, бірлігін де айқындайтын тіл екендігі белгілі. Бүгінгі күні, үшінші мыңжылдықтың есігін ашып, ХХІ ғасыр табалдырығын аттап кірген шақта, Тәуелсіз Қазақстан Республикасының ендігі болашағы, шығар биігі саяси-экономикалық жағдайлармен қатар, оның мемлекеттік тілі - қазақ тілінің тағдыры екендігін баршамыз жан-тәнімізбен сезініп, терең түсінеміз. Терең түсінеміз де ұлы дала академиктері айтып кеткен: «Еліңді, жеріңді, тіліңді құрметте. Еліңді жамандасаң, көмусіз қаласың, жеріңді қорғамасаң кебінсіз қаласың, тіліңді қорғамасаң, қадірсіз боласың»,- деген дана өсиеттеріне таңдай қағып, бас шұлғимыз. Тілдердің үштұғырлығы саясатының астарында ел азаматтарының мемлекеттік тілді білу ғана емес, өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін басқа тілдерді де меңгеру міндеті тұр ғой. Бұл саясат «мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз» деген ұғымға негізделген. Бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл - елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы бірінші қадамы десе де болады. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Сондықтан, елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының жүргізілуін дұрыс деп есептеймін. «Үш тұғырлы тіл» саясаты әлемдегі дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылуды мақсат еткен егемен еліміздің еңселі ертеңі үшін аса маңызды екені ескеріле отырып, бүгінде үш тілдің ішінде қазақ тіліне айрықша басымдық берілуде. Десек те, үш тұғырлы тіл саясатының сара жолы ұлтымыздың бәсекеге қабілеттілігін үнемі арттырып отыратынын басты назарда ұстаған жөн. Елбасы 2007 жылғы Жолдауында тілдердің үш тұғырлылығы атты мәдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынғаны мәлім. Оның басты мұраты – Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы тиіс. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Демек, мемлекеттік тілді дамыта отырып, орыс тіліне қолдау көрсетеміз, ағылшын тілін үйренеміз. Жедел қарқынмен дамып-өзгеріп жатқан бүгінгі заманда, тілдің үштұғырлылығы саясаты жаһандану талаптарына төтеп беруді міндеттейді. Біздің елдегі үштұғырлы тіл – Қазақстанның бәсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына қосылуының кепілі әрі мүмкіндігі.

326

Қазіргі уақытта «Үш тұғырлы тіл» идеясы еліміздің білім беру жүйесіне зор қарқынмен ене бастады. Өйткені, күн сайын, сағат, сәт сайын өзгеріп отырған заманның талабы осы. «Үш тұғырлы тіл» идеясы бойынша мектебіміздің өзіндік тәжірибесі бар. Мұндағы әрбір оқушы мемлекеттік тілді еркін меңгерген, ресми тілде ауызша және жазбаша еркін қарым-қатынас жасауға қабілетті. Аталған идеяның маңызды құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену десек, бүгінде мектеп оқушылары ағылшын тілін еркін игеруге қол жеткізіп отыр. Мектептегі тілдік орта білім алушылардың үш тілге бірдей жүйрік болуын қамтамасыз етуде. Бұл ретте,сөз жоқ, мемлекеттік тіл–қазақ тілі бірінші орында тұрғанын мақтанышпен айта аламыз. Мемлекетіміздің білім жүйесіне жасап жатқан қылаусыз қамқорлығының арқасында көптеген оқушыларымыз уақыт-уақытымен әлемнің бірнеше мемлекеттеріне сапар шегіп жатады. Олардың қай елге бармасын, жаһандық экономикаға кірігу тілі–ағылшын тілінде емін-еркін қарым-қатынас жасауға төселгендігін байқау қиын емес. Бұл деген сөз – «Үш тұғырлы тіл» саясатының мектебімізде жүйелі жүзеге асырылып жатқанын айқын танытса керек. Білімпаз жастарымыз Елбасы саясатын барынша қолдайды. Мұның өзі білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отыр. Соның мысалы ретінде, мектеп қабырғасында көптеген үштұғырлы тілге орай сайыстар,жиындар, конференциялар өткізіліп отырады. Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл әлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі – ұлтаралық қарым-қатынас тілі және ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз және ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық және интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бәсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бәсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз – ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын және басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жәрдемдесу үшін мектептерде колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек. Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап, дамыған елу еолдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру жүйесі де әлемдік білім талаптарына сәйкес 327

болуы тиіс. Жоғарыда айтылған мәселелерді басшылыққа ала отырып, мен өз сабақтарымда оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында, қазақ тілін үйрете отырып, ағылшын және орыс тілдерін қатар қолданамын. Мысалға оны, 5 сыныпта өтетін мақал-мәтелдер, жұмбақтар, ертегілер тақырыптанын өткен кезде пайдаланамын. 5 сынынпта «Тұрақты сөз тіркестерін қайталау» сабағы кезінде мына тапсырмаларды орындау барысында үш тілді жетік меңгере алады деп ойлаймын. 1тапсырма Төмендегі фразеологизмдердің мағынасын білдіретін сөздерді үш тілде тауып жаз. Төбесі көкке жетті- қуану,радоваться,to be happy Жүрегінің түгі бар – қорқу,боятся, to be afraid Ит өлген жер – қашық, далеко, far Қол ұшын беру- көмектесу, помогать,to help Жұмған аузын ашпау- үндемеу, молчание,to be silent 2-тапсырма Ойын «Кім көп біледі?» сурет бойынша жұмыс. Адамның бет әлпеті: мұрын, ауыз,маңдай,тіл,тіс, жақ . Берілген суреттерді ағылшын тілінде баянда, осы сөзге қатысты тұрақты сөз тіркестерін тауып айт. Осындай тапсырмалар күнделікті сабақ процесінде қолданылып жүрсе,көптеген жақсы жетістіктерге жетуге болады деп ойлаймын. Қорыта келгенде; қазіргі заман талабына сай сабақта оқушылардың коммуникативтік, танымдық және басқа да белсенділік, қызығушылықтарын арттыру, баланың еркіндігі мен өзін-өзі дамыту шығармашылық тұрғысын көрсетуге деген қабілеттілігін дамыту бәсекеге қабілетті ел болашағының жарқын болуына ықпал ететіні сөзсіз. «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік» – деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тән екенін естен шығармайық. Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. «Тіліміздің үштұғыры» мәдени жобасын жүзеге асыру аясында мектептерде ағылшын тілін үйренетін арнайы курстар көптеп жүргізілсе, барлық пәндер де үштұғырлы саясатты өз сабақтарын өткізу барысында қолдап отырса, мектепте тәрбие шаралары көптеп өткізілсе бүгінгі ұрпағымыз ел намысын қолдан бермесі анық.

328

ПОЛИЯЗЫЧИЕ - ОСНОВА ФОРМИРОВАНИЯ ПОЛИКУЛЬТУРНОЙ ЛИЧНОСТИ Кансултанова Жанар Галымжановна Курмангазинский район Общая средняя школа имени Абая Учительница русского языка и литературы

«Знание языков — дверь к мудрости»

Роджер Бэкон В настоящее время во всем мире признана существенная важность образования для экономического роста и благосостояния граждан. По всему миру пересмотрены или же пересматриваются на данный момент образовательные системы на предмет того, какое образование они предоставляют для своих учеников. При этом были заданы ключевые вопросы, такие как «чему действительно должны учиться дети для того, чтобы быть успешными в 21 веке?» и «что является наиболее эффективным способом обучения этому ?» В нашем обществе к системе образования сейчас предъявляются большие требования.Поэтому качество образования должно соответствовать международным стандартам.Об этом сказал сам Президент в стратегическом послании «Казахстан-2050»: «Для того, чтобы стать конкурентноспособной страной мы должны превратиться в высокограмотную страну» [ 1]. Образование является, пожалуй, единственной эффективной долгосрочной стратегией для вхождения в мировое сообщество и участию в равноправном экономическом и политическом сотрудничестве. В Казахстане проделана соответствущая работа, чтобы ответить на глобальные вызовы, изложенные выше. 14 декабря 2012 года Нурсултан Назарбаев заявил о необходимости развивать трехъязычное образование в Казахстане. «Мы принимаем активные меры по развитию трехъязычия,–заявил он– Казахстан создал все условия, чтобы каждый этнос сохранял свой язык, культуру и традиции. Еще раз хочу сказать: в нашей стране никто не должен ущемляться по принципу принадлежности к тому или иному языку». В свое время великий мыслитель Абай Кунанбаев в 25 слове назиданий говорил: «Человек, изучивший культуру и язык иного народа, становится с ним равноправным и не будет жить позорно». Знать много языков - значит иметь много ключей к одному замку. Целью полиязычного образования является формирование компетентной личности,ребёнка,готового к социокультурному взаимодействию на государственном и других языках, формирование человека, способного к активной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающего развитым чувством понимания и 329

уважения других культур, умением жить в мире и согласии с людьми разных национальностей, рас и верований. Мы, учителя, ставим перед собой такие задачи: -создание условий для овладения навыками общения школьников на казахском языке как государственном,на русском—как языке межнационального общения, на английском языке как иностранном. -обучение школьников разнообразным способам речевого общения и развитие навыков социокультурного взаимодействия. Триединство языков – важный фактор общественного согласия. Для современного казахстанца владение тремя языками – условие собственного благополучия. Многообразие культур и языков, как и их равное сосуществование, является главным достоянием Казахстана, при этом эффективность трехъязычия возможна только при условии общепринятой идеологической основы: казахский язык – это государственный язык, русский язык – язык межнационального общения, английский язык – ключ к мировым знаниям, признак успешного человека. Потребность в изучении нескольких языков возросла во всем мире. Например, в 2001 году Европейский союз провел Год языков и признал 11 языков европейских стран официальными. Каждый выпускник школы в Европе должен овладеть, кроме родного, не менее чем двумя языками. В Швеции изучают 6-8 языков. В Европе любой язык признан как неотъемлемая часть цивилизации, общего культурного наследия народов. Трехъязычие несет в себе одни плюсы. Так, по данным последних научных открытий, изучение языков формирует новые нейронные связи в мозгу. Дальнейшее развитие умственных способностей актуально в XXI веке. А потому новая система образования открывает перед казахстанцами блестящие перспективы как в пространстве мирового сообщества, так и внутри страны в плане коммуникаций, снятия культурных барьеров и налаживания новых отношений во всех сферах жизни. Знание разных языков обогащает мировоззрение, так как возможность понимать другой язык и, следовательно, другую культуру дает человеку возможность мыслить шире. Американский поэт, общественный деятель Ральф Уолдо Эмерсон говорил «Ни один человек не должен путешествовать, пока он не изучил язык страны, которую посещает. В противном случае он добровольно делает себя большим ребенком—таким беспомощным и таким нелепым.» - Казахстанские родители стремятся дать общее образование детям в лучших школах, за рубеж отправляют. В связи с этим, чтобы получить доступ к новым знаниям, казахстанцам необходимо знать английский язык. -Еще хотелось бы отметить плюсы. К примеру, в классе есть ученики, которые хорошо знают английский язык, но не слишком сильны в физике. 330

И наоборот, те, кто сильны в физике, но слабы в английском. Здесь происходит интеграция. И когда начинается урок, который ведется на иностранном языке, дети одновременно учат и физику, и английский. Но чтобы преподавание на разных языках стало эффективным, учителя должны овладеть языками на должном уровне, усвоить теорию и практику такого преподавания, а также должны быть снабжены учебными материалами высокого качества. Специальный советник Генерального секретаря ОЭСР по вопросам образовательной политики Андреас Шлейхар говорил: « Школы двадцать первого века должны помогать ученикам развивать самостоятельность и самобытгность, подготавливая их к тому, чтобы они могли присоединиться к другим в жизни, работе и гражданской позиции». Для успеха учащимся нужны как и знания, так и навыки. Сейчас наша задача–дать своим ученикам максимум знаний, научить творчески мыслить, сравнивать, делать выводы. При таком подходе современная школа станет настоящей копилкой, где каждый ученик и учитель – в бесконечном творческом поиске, а любовь к предмету и труду помогут достичь поставленной цели – воспитание достойного гражданина нашего общества–грамотного,активного, с развитым инновационным мышлением и высоким уровнем инновационной культуры. Каждый учитель на своих уроках должен использовать методические приемы, уметь вызвать интерес детей к своему предмету, ведь преподавание русского языка и литературы в казахской школе постоянно совершенствуется, усиливается практическая направленность программ, изменяются в плане и учебные материалы для школьников. По мере своих возможностей я стараюсь не упускать из внимания все изменения в этом плане.При обучении русскому языку я всегда воспитываю в детях внимательное отношение к языку. Если говорить применительно нашему предмету мы, учителя–русисты,должны направлять учащихся на получение знаний русского языка, поощрять их способности, чтобы в будущем из них выросли высококомпетентные люди. А для этого у каждого учителя должны быть свои методы и приемы. Ведь успеваемость учащегося, высокое качество знаний зависят в основном от его мастерства. На уроках учащиеся пополняют словарный запас тематическими словами и фразеологизмами, совершенствуют навыки восприятия на слух, чтения, говорения и письма, оттачивают навыки межличностного общения с помощью ролевых игр на конкретные темы, приходят к пониманию и осознанию ценностей казахской и русской культур, а также культур других народов. Я думаю, что для нас будет великим, если мы будем в совершенстве владеть казахским, русским и английским языками . Возможно, нет ничего плохого в том, чтобы быть грамотным. Ведь в наших руках будущее. Как говорил наш Президент Н.А. Назарбаев: «Наши сегодняшние ученики 331

будут такими, какими воспитывают учителя». И, судя по их поступкам, мы можем узнать, какой будет Казахстан в будущем. Подводя итоги, становится ясно, мы должны двигаться к одному типу школ, которые на высоком уровне обеспечат преподавание на трех языках.Все дети должны уметь свободно общаться на трех языках, понимать друг друга и иметь доступ к передовым мировым знаниям Не стоит воспринимать нововведения слишком критично. Ведь, исходя из опыта «Назарбаев Интеллектуальной Школы» становится понятно,что такая методика обучения школьников очень даже продуктивна. А родителям советуем только поддерживать своих детей в новых условиях. Использованная литература: 1.Н.Назарбаев «Построим будущее вместе» послание Президента 2011. 28 январь 2.«Русский язык и литература в казахской школе» №4 2002 стр 54 ҮШТІЛДІ ОҚЫТУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Текбаева Жангүлім Аділетқызы №26 «Шапағат» балабақшасы Ағылшын пән жетекшісі Маңғыстау облысы, Жаңаөзен қаласы

құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл - заман талабы»,- деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сәттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тәрбиеші-ұстаздардың бәсекеге қабілетті тұлғаны тәрбиелеудегі еңбегі зор. Үштілділіктің маңызын түсіне білген жанның еліміз үшін болашақтағы алары да, берері де мол. «Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі әлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің әрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» Осынау мүмкіндіктерді игеру мақсатында бүгінгі білім ордалары үштілділікті енгізудің, оны тиімді жүргізудің тың жолдарынан ізденіс табуда. Балабақшада қазақ тілін оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пәндерін бірлікте алу тәрбиешінің шеберлігіне байланысты жүргізіліп жүр. Бұл жерде өтіліп отырған бағдарламаға сай үш пәнді бірлікте ала отырып, пәнаралық байланысты жүзеге асыруға болады. Алайда дәстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ, қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушы-субьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның әрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев көптілді білімді дамытуға жіті назар аударып «еліміздің маңызды құндылықтарының бірі және басты артықшылығы – көпұлттылық пен көптілділік» деп атап көрсеткені белгілі. Президент жүктеген тапсырмаларға сәйкес, Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы мен «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени бағдарламасында, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 20112020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында, 2020 жылға қарай «... барша қазақстандықтар қазақ тілін, орыс тілін 95% және 25% – ағылшын тілін меңгеруі тиіс» делінген. Көптілді оқыту білім берудің қоршаған әлемде болып жатқан үдемелі өзгерістерге бейімделгіштігін күшейтетін лингвистикалық біліктілігі жоғары дамыған, бәсекеге қабілетті жастардың қалыптасуына септігін тигізетін тұжырымдамалық тұрғыдан жаңа үлгісін құруды көздейді. Осы орайда үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) бірдей оқытуды білдіретін көптілді оқыту бағдарламасының бірегейлігін атап өту керек. Көпұлтты Қазақстан жағдайында «Тілдердің үштұғырлығы» мәдени жобасы қоғамдық өзара келісімді нығайтатын маңызды фактор болып табылады. Тілдердің үштұғырлығы идеясы Қазақстанның бәсекеге қабілеттілігін құруға және дамытуға бағытталған ұлттық идеологияның бөлігі болып табылады. Кез-келген қоғамда азаматтық пен ұлтжандылыққа тәрбиелеудің негізгі факторлары өз елінің тіліне деген құрмет болып табылады. Бала тілді неғұрлым ерте жастан үйренсе, соғұрлым ол оны жеңіл меңгереді. 333

Мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту мазмұнын жаңартуға сәйкес мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі құзыреттіліктерін дамытуға және терең білім беруге,соның ішінде тілді үйрету мүмкіндіктерін кеңейтуге ерекше назар аударылады. Білім беру саласына үш тілге үйретуді енгізу қазіргі кезеңде мектепке дейінгі ұйымдардың міндеттерінің бірі болып табылады. ҚР мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты «Коммуникация» білім беру саласында мектепке дейінгі ұйым педагогтерінің алдына қойылған міндет - тілдің негізгі құндылықтарын меңгерген, ана тілінде және өзге тілде әлеуметтік-мәдени қарым-қатынасқа дайын, сөздік және сөздік емес құралдардың көмегімен қоршаған ортамен қарым-қатынас жасауға қабілетті көпмәдениетті жеке тұлғаны тәрбиелеу. Сонымен, әр білім беретін, балаларды тәрбиелейтін мекеменің басты міндеті-Қазақстанның жаңа азаматын тәрбиелеу болуы тиіс. Сондықтан кішкентай жасынан бастап, балабақшаға келген күндерінен бастап балалардың шетел және басқа тілдерге қызығушылықтарын арттырып, үштілділік арқылы тәрбиелеу керек. Балабақшамызда ағылшын тілі мектепке дейінгі естияр,ересек және мектепалды даярлық топтарда жүргізіледі. Балалар осы тіл үйрену оқу ісәрекеттеріне қызығушылықпен қатысады. Ағылшын тілі оқу іс-әрекетінде ҚР Білім және Ғылым Министрлігі ұсынған бес кітаптан тұратын «Үш тілдің патшалығы» сериясы («Шикула и К» 2006Ж.) «Кids box» Pupils book Caroline Nixon & Michael Tomlinson Cambridge University Press 2008ж. сериясы әдебиеттері және аудио –видео таспалары қолданылады. Ағылшын тіліне үйретудің негізгі мақсаттары: -Балалардың оқып жатқан шет тілінің, елінің мәдениет әлеміне енгізу, оны туған мәдениетімен байланыстырып салыстыру; -Шет тіліне деген қызығушылық, ол тілде сөйлеуге ынта таныту; -Ойлауды, зейінді, қабылдауды, ойды, сезімді, бейнелеуді және танымдық, тілдік қабілеттіліктерді дамыту. Ағылшын тіліне үйретудің практикалық міндеттеріне, қатынас құралдары жатады (сөйлеу,лексика,грамматика),және бірнеші тілдік іс-әрекет (аудиотыңдау және қайталау, монологтік және диалог түріндегі сөйлеу). Ағылшын тілінде сөйлеудің мотивациясын тудыру үшін, жақсы сезімдерді және осы тілде сөйлеуге ынта тудыратын барлық факторлар қолданылады: - Ашық түстегі заттық және бейнелік көрнекілік; - Ойындық жағдайлар; - Жаңашылдықтар; -Әр түрдегі марапаттау элементтері; - Танымдық қызығушылық; -Музыкалық және ритмикалық қимыл –қозғалыстар; -Жасыру, шешу, іздеу және табу элементтері. 334

Ұйымдастырылған оқу іс-әрекетінде жұмыстың барлық қалыптары қолданылады. Шет тіліне үйретуде ең басты тәсіл ойын болып табылады. Балабақшаның барлық мерекелерінде балалар өз алған білімдерін көрсетіп отырады, өлең, тақпақ қана айтып қоймай, ағылшын тілінде ертегілерден үзінді көрсетіп, бір-бірімен диалог жүргізеді. Біз - балабақша ұжымы ынтымақтастық балабақшасын құруды жөн көрдік. Өйткені, балабақшамыздың ерекшелігі: өз ұлтымыздың балаларымен қатар, өзге ұлт өкілдерінің балаларына да есік ашып, мемлекеттік тілдегі оқу-тәрбиеге ынталандырудамыз. Мемлекеттік мәртебе алған ана тіліміздің абыройын асқақтату, біздің балабақша есігін ашқан әрбір өзге ұлт баласына тіл үйретіп қана қоймай, қазақтың ұлттық құндылықтарымен қатар, барлық ұлттың салт-дәстүрлерін таныту, әр баланы отансүйгіш, елжанды жеке тұлға етіп қалыптастыру – ынтымақтастық балабақшасының басты мақсаты. Негізгі ұстанымымыз: Қазақстан кеңістігіндегі үштілділік бұл өтпелі кезеңнің талабы болып отыр. Егер осы үштілділік тиімді жұмыс істесін, үштілділік біздің мемлекетіміздің болашағына жұмыс істесін десек, онда үштілділікте басымдылық мемлекеттік тілге берілуі керек. Қалған екі тіл сол мемлекеттік тілмен таласпай, керісінше, сол мемлекеттік тілдің әрі қарай дамуына қызмет етуде құрал ретінде пайдаланылу керек. Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, әлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге әлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сәттілік тілейік. Пайдаланылған әдебиеттер: 1.Жарықбаев Қ. Аталы сөз – Алматы. Жалын, 1980. 2.Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті 3.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері - 2008ж. 4.Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2012 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы . КӨПТІЛДІЛІК – БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІЛІК Тасимова Лаззат Түсіпқалиқызы

Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжінің қазақ тілі мен әдебиеті пәні оқытушысы, филология магистрі

Елбасымыз бүгінгі Жолдауында еліміздің дамуына бағыт-бағдар сілтеп, қазақ елінің МӘҢГІЛІК ЕЛ болуына, еліміздегі әрбір тұлғаның еңбек етіп, өмір сүруіне сара жол көрсетіп отырғандай. Бұл Жолдау – халқымыздың әл-ауқатын жақсартудың, елімізді дамыған 30 елдің қатарына қосудың стратегиялық бағытының бағдарламасы іспеттес. Менің ойымша, Елбасымыздың Қазақстан 335

халқына Жолдауы – еліміз үшін данышпандық бастама, сонымен бірге біздің еліміз ғана емес, дүние жүзіндегі көптеген дамушы елдерге де үлгілі бастама деп түсіндім. ҚР «Білім туралы» Заңының 5-бабында Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сәйкес мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі және шетел тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс» деп көрсетілген. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Қазір Қазақстан әлемнің 120-дан астам елімен дипломатиялық, мәдени, білім беру, әлеуметтік-экономикалық қатынастарды құрған кезде еліміздің алуан түрлі көп мәдениеттілігі ұлттық байлық болып табылады. Елбасы Н.Ә Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» атты Жолдауын жүзеге асыру мақсатында дайындалған Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы – білім беру жүйесінің бәсекеге қабілеттілігін арттыру, адам капиталын дамыту үшін білім мазмұнын түбегейлі жаңғырта отырып, білім саласындағы кезек күттірмес мәселелерді шешуге бағытталған. Көптілді білім – көп мәдениетті тұлғаны қалыптастастырудың өзегі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, әлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту – заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, әлеуметтік және кәсіптік бағдарға қабілетті, мәдениетті тұлғаны дамыту және қалыптастыру. Қазақ тілі мемелекеттік тіл, ал орыс тілі мен шетел тілдерінің бірін білу тұлғаның ой-өрісін кеңейтеді, оның «сегіз қырлы, бір сырлы» тұлға болып дамуына жол ашады, ұлтаралық қатынас мәдениетін, толлеранттылығын және планетарлық ойлауының қалыптасуына мүмкіндік туғызады. Шет тілін меңгерген маманға кез-келген шетелдік ортада өзін еркін ұстап, жаңа кәсіптік ақпараттар легіне немесе жалпы ақпараттық ғаламшарға бейімделу мүмкіндігіне ие болады. Шетел тілін жаңаша оқыту соңғы жылдары жоғары қарқынға ие болды. Ағылшын тілін үйрену арқылы сол тілді үйреніп отырған елдің мәдени мұраларымен, тарихымен, ғылым саласындағы жетістіктерімен, әдебиетімен, өнерімен танысады және пәнаралық байланыстарды жүзеге асыруға да мүмкіндік жасайды. Жаhанданған интернет жүйесін қолдану негізінде, тіл үйренушілердің сөз әрекетінің төрт түрінде де біліктілігін қалыптастыруға болады, жүйе материалдарын қолдану арқылы оқу, жазу іскерлігі мен дағдыларын қалыптастыруға, сөздік қорын байытуға мүмкіндік туады. Тілді қазіргі замандағы диалогтің құралы ретінде қолданатын тұлғаны қалыптастыру білім 336

беру үдерісінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. «Тілдік тұлға» тек лингвистикалық қабілеттерінде емес, сөйлеу әрекетінде сөзді түсініп, өз ойын тұжырымдау қабілетінде байқалуы тиіс, бұл қасиет біртіндеп басқа тілде сөйлесу кезінде өзінің адами әлеуеті мен кәсіби құзіреттілігін жүзеге асыра алатын «екінші тілді меңгерген» тұлғаны қалыптастырады. Көптілді білім берудің мақсаты – кез-келген жағдайда коммуникативтік қызметті бірнеше тілде жүгізе алатын, тілдерді еркін меңгерген көпмәдениетті, құзіретті тұлғаны қалыптастыру болса, осы мақсат үдесінен шығуда көптілді және билингвальді білім беруден күтілетін нәтижелер де иаз емес. Олар: мектепте білім беруде ана тілінің мәні мен рөлін сақтау, балалардың өз халқының ұлттық құндылықтарымен, тарихымен, салт-дәстүрімен, мәдениетімен солардың негізінде еліміздегі этностардың мәдени-тарихи тәжірибелерімен терең таныстыру; тілдік құзіреттіліктерін дамыту, мемлекеттік, орыс және де шетел тілін меңгеру, соның негізінде көптілді білім берудің тілдік фундаментін жасау, қазақстандық патриотизмге тәрбиелеу, көпмәдениетті тұлға қалыптастыру. Қысқасы, мен білім және ғылым дамуына арналған мемлекеттік бағдарламаны қолдаймын. Көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тәжірибесін жинақтап, әлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Елдің ертеңгі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны әлемдік озық ой-пікірмен ұштастырған сапалы білім мен тәрбие берілуі қажет. ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ: 1.Назарбаев Н.Ә. Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына. Ақ жол, 30 – мамыр, 2006ж 2.Мұхамбетқалиева М. Оқу мәтіндері арқылы қазақ тілін үйрету әдістемесі. 2001ж 3.«Қазақ тілі мен әдебиетін оқытуда жаңа педагогикалық технологиялар енгізуоқушылардың білім сапасын арттырудың негізгі кепілі» ғылыми-практикалық конференцияның тұжырымдамасы.-Алматы, 2003ж 4.Құдайбергенова К.С. Инновациялық тәжірибе орталығы-педагогикалық технология көзі.-Алматы,2001ж

337

МАЗМҰНЫ

Ташмуханова О.М. Алғы сөз Суюндыкова Б.С.Қазақстан Республикасының білім саласында көптілділікті енгізудің жағдайы мен проблемалары Қылышбекова Н.Ұ.Көптілде білім беру-заман талабы Рахметова С. С.Kazakhstani schools in the framework of trilingualism Исатаева А. Қ. Кәсіби шет тілі пәні сабақтарында мұнай-газ саласы терминологиясын техникалық мәтіндерде қолдану Жаналина Л.Е.Нуржанова Р.М.Полиязычие в условиях обновления содержания-основа формирования поликультурной личности Балапанова Ж.Т, Сарсекенова А.Б.Білім жүйесін модернизациялау- үш тілде оқыту Жалмуханова Б.Х.Үш тілді меңгеру – жарқын болашақтың кепілі Ажигалиева С.У.Актуальность трехъязычия в дошкольных организациях Нурмуханова Б.С.Pedagogical approaches for English. Different ways of teaching Тойжанова Л. У.Тұғыры биік еліммен мақтанамын Бертлеуова Г. М.Полиязычное воспитание в современных условиях Мамбетова Ж.К.Үш тұғырлы тіл –заман талабы Бисембиева А. С., Аманова Г.С.Триединство языков: первоначальный этап становления конкурентоспособности нации Нұрмұханбетова М.Ш.Жапақова Г. Қ.Үштілділік-полимәдениетті тұлға қалыптастыру негізі Турганова Б.К.Внедрение и развитие полиязычного образования как один из факторов потребности общества и компетентностный подход в образовании Асемжанова З.З.Үш тілді меңгеру - өскелең ұрпақ үшін бүгінгі заманның талабы Таджибаева Т.Т.Үш тілді меңгеру- игілік кепілі Габдуллина А.К.Үштұғырлы тіл: ұлттың бәсекеге қабілеттілігін қалыптастырудың алғашқы кезеңі Айнабекова З.А.CLIL как метод результативного развития компетентности учащихсия Юсупова И. Т.Жаһандық бәсекелестік жағдайында көптілді білім берудің маңызы Тухтарова А.С.Формирование полиязычной личности на уроках русского языка и литературы Байжигитова Г.Н. Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативті құзыреттілігін театрланған ойында арқылы (шет тілі элементтерімен) қалыптастыру Давлетьярова Б. Б.,Жанабилова К.Үштұғырлы тіл- әлемге жол ашар тіл Будумбаева Б.К.Полиязычие – веление времени Арсланбаев А.А.Үштұғыpлы тіл vs үштілділік ұғымдapының ceмaнтикaлық cипaты Аширова М.А.Үштілді білім беру арқылы құзыретті тұлғаны қалыптастыру Акбулатова Д.С.Полиязычное образование – основа становления полиязыковой личности Науашова А.Б.Физика сабағында ғылыми терминдер мен физикалық шамаларды ағылшын тілінде қолдану Разиева М.С.Үш тілді оқыту –заман талабы Сергазиева Ж.Т.Үштұғырлы тіл: Бәсекеге қабілетті ұлт болудың алғашқы сатысы Абразакова Р.Р.Үштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың алғашқы сатысы Амирова А.И.Үш тілді меңгеру- үлгі етер үрдіс Трумбетова Л.Д., Абдрахманов К.С.Құзыретті тұлғаны қалыптастыруда үштілді білім беруді дамыту Көшербаева Б.А.Үштұғырлы тіл –ұлттың келешегі Убишева З.М.Развитие трехъязычия в Казахстане 338

3 5 9 13 17 21 25 29 31 36 41 44 47 52 56 58 62 66 70 73 78 80 85 89 92 98 105 111 116 120 123 127 135 138 140 144

Ауданова Ж.Т. Үштұғырлы тіл саясаты»- жарқын болашаққа апарар жолдың алғашқы сатысы Нугмарова А.К.Үштұғырлы тіл: Бәсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші сатысы Утебаев С.Үш тұғырлы тіл – қазақ тілінің мерейін арттырады Мусирова Г. Үштілді білім – заман талабы Исмурзина Г. Б.Кариева М.С.Үш тұғырлы тіл-жастардың бәсекеге қабілеттілігін арттыру кепілі Нурбергенова И.Т.Үш тұғырлы тіл саясаты - ел жастарының болашаққа бастар жолы Сапарғалиева Р.Е.Үштілді білім беру арқылы құзіретті тұлғаны қалыптастыру Тоқбанова Ж.К.Үш тұғырлы тіл - қоғамдық бірліктің кепілі Алдабергенова Р.А.Трехъязычие в пространстве Казахстана Айтпағанбетова Г.С.Үш тілді білу- заман талабы Атагалиева Ж.Б.Үштұғырлы тіл ұлы мақсатқа жеткізеді Ахметова А.С. Үштұғырлы тіл» саясатын жүзеге асыру, ойлар, ізденістер нәтижелер Киюазова А.Ж.Үштұғырлы тілдің бала шығармашылығын дамытудағы рөлі Едигенова З.К.Трехъязычие-требование времени и основа нынешнего поколения Изжанов Э.А.Особенности обучения английскому языку на основе трехязычия Кагазова Н. М.Үш тұғырлы тіл маңыздылығы Матразова Г. Қ.Үштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың алғашқы сатысы Бисенгалиева Г.С.Көптілділік-көпмәдениетті тұлғаны қалыптастырудың негізі

Уалиева Б.С.Физика пәніндегі үштілділік - ғылымға бетбұрыс Сарсекеева А.М.Бәсекеге қабілетті ел болудың бірінші сатысы-үш тұғырлы тіл Шаймарданова А. М.Ұштұғырлы тіл: бәсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші сатысы Сугурова Ә.Н.Үш тілді меңгеру - жарқын болашақтың кепілі Уразалиева Г.С.Трехъязычие – основа развития образования и конкурентоспособности Казахстана Унгaлиeвa C.М.Үш тiлдi мeңгeру – жaрқын бoлaшaқтың кeпiлi Маткалыкова Д.П.Полиязычие как важный фактор в современном казахстанском образовании

Күнғараева Н.Н.Қазақстандағы тілдердің үштұғырлығы Убишева З.М.Развитие трехъязычия в Казахстане Бралина Ф. И.Шетел тілін ерте жастан оқытуда мотивацияның рөлі Текбаева Ж.А.Үш тілді оқыту –заман талабы Қуаншалиева С.Е.,Қайырғалиева А.С.Үштілділікті меңгеру -өркениетті ел болашағына бастар ізгілік Даумова Д.К.Пропаганда политики трехъязычия и полиязычия в условиях обновления содержания образования – основа формирования поликультурной личности Тулегенова А.Х. Үштұғырлы тіл» саясаты - елдігіміз бен бірлігіміздің тірегі Туремуратова Г. С.Үш тілді білім беру – заман талабы Қуанбаева А.О.Үш тілде сөйлеу- ақылмен билеу өнері Байтохина А.Т.Көптілді білім беруде қарастырылатын құзіреттілік мәселелері Қыдыршаева Қ.С.Көптілді білім беруді дамыту негізі – көптілді, көпмәдениетті шәкірт баулу Ногаева С. И.Үш тұғырлы тіл - заман талабы Нурмухамбетова А.С.Қысқа мерзімді курстарда CLIL технологиясын енгізу Тоғаева Г.Ж. Киюазова М. Б.Бәсекеге қабілетті тұлға –ұлт болашағы Хасанова Г.Р.Үш тілді білу-өмір талабы Кужбаева К.К.Көптілді білім берудің жаңа сатысы Қаратева Н. У. Бастауыш білім беру жүйесінде ағылшын тілін оқытудың тиімді жолдары Жұбанғалиева Э. Ғ.Үштұғырлы тіл –заман талабы Кансултанова Ж. Г.Полиязычие - основа формирования поликультурной личности Текбаева Ж.А.Үш тілді оқыту –заман талабы Тасимова Л.Т.Көптілділік- бәсекеге қабілеттілік 339

150 155 159 163 169 172 176 180 184 189 194 198 204 208 210 214 219 223

229 234 239 243 247 251 257 261 265 271 274 277 281 284 288 290 294 299 306 310 312 318 322 324 326 329 332 335

340