Хабаршы №2

«Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының ХАБАРШЫ ВЕСТН И К Республикалық ғылыми-əдістемелік журналы Журнал 2013 жылдан бастап екі айда бір рет шығады

БАС РЕДАКТОР -

АҚЫЛДАСТАР КЕҢЕСІ

Галимжанова Маржан Анесқызы«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Ахметова Гүлнас Кенжетайқызы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамының басқарма төрайымы, педагогика ғылымдарының докторы, профессор.

Корректор – Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы Көркемдеуші жəне беттеуші– Сембаев Гибатолла Серікұлы, Баймұханов Алмас Сансызбайұлы Журнал Қазақстан Республикасының Мəдениет жəне ақпарат министрлігінде 2013 жылы мамырдың 30-да тіркеліп, №13648-Ж куəлігі берілген. БІЗДІҢ МЕКЕН ЖАЙЫМЫЗ: 060009-Атырау қаласы, Авангард-4 ықшам ауданы, Адмирал Лев Владимирский,24 тел.: 8(7122) 20-08-34 факс: 8(7122) 58-63-45 Ресми сайт: www.orleu-atr.kz Эл.пошта: orleu_baspa@mail.ru

Ихсанов Ерсайын Уалитханұлы - физика-математика ғылымдарының докторы, профессор. Қараев Жауымбай Амантұрлыұлы – «Өрлеу» біліктілікті арттыру ұлттық орталығы» акционерлік қоғамы төрайымының бірінші орынбасары, педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Өмірбекова Жайлы Бөкешқызы – педагогика ғылымдарының докторы, профессор. Сарсенова Нұрзила Сарсенқызы – педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі. Жаманбаева Динара Таңбайқызы – экология магистрі, Қазақстан педагогикалық ғылымдар академиясының Құрметті мүшесі. Қарамурзин Айтбай Қонысұлы – академиялық доцент, жоғары санатты тарих пəнінің мұғалімі. Басуға 2017 жылы 26 сəуірде қол қойылды.

Мақала авторларының пікірлері редакция көзқарасын білдірмейді.

Таралымы – 50 дана Пішіні – А4 Əріп түрі Times New Roman Қағазы офесттік. Шартты баспа табақ – 7 Бағасы келісімді. Мақала үш тілде қабылданады.

Тапсырыс дайын диапозитивтерден басылады. Қолжазба қайтарылмайды, мақалаларға пікір жазылмайды. Журнал материалдары институттың қоғамдықбұқаралық байланыс жəне баспа қызметі бөлімінде теріліп, беттелді.

МАЗМҰНЫ

 Үштұғырлы тіл саясаты  Амирова А.И. Үш тілде үйрену үлгі етер үрдіс Тухтарова А.С.Формирование полиязычной личности на уроках русского языка и литературы Губашева Д.А.Үш тұғырлы тіл – заман талабы

4 6 9

 Жаңаша оқыту-жаңаша көзқарас Цой Н.В. Перспективы SMART технологий в условиях обновления содержания образования Жубауова Ж.Р. Білім мазмұнын жаңартуды жүзеге асырудағы жаңа амалдар Идрисова Т. Ғ.Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында топтық жұмыстың тиімділігі Тухтарова А.С.Использование когнитивных технологий обучения на уроках литературы в условиях обновления содержания среднего образования Ибрашева Т. Жаңа əдіс-жаңа бастама

11 16 19 23 26

 Мектепке дейінгі білім беру ұйымы  Əлім Г.Ə. Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде инновациялық технологияларды енгізуге əдіскерлердің психологиялық-педагогикалық дайындығы Мүтиева Қ.Д. Мектепке дейінгі білім беру мекемесінде пəндік дамыту ортасын ұйымдастыру Шибалаева К.К. Познавательное развитие дошкольника в процессе поисковоисследовательской деятельности Құбашева Г.Е. Мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік- тілдік құзіреттілігін дамыту

31 33 37 40

 Оқыту технологиялары  Каркабаева П.П. Білім сапасын арттырудағы инновациялық технологиялардың ерекшелігі Самуратова Ж.Б. Білім беру саласындағы заманауи технологияның тиімділігі

42 46

Мəдір Г.С. Биология сабағында ақпараттық технологиялардың мүмкіндігін тиімді қолдану жолдары

51

Жалмуханова Г.Т. Физика сабағында ақпараттық технологияны қолдану

53

2

 Əдістемелік қоржынға  Мəрсəлі Р.Ө. Сындарлы оқыту-тəсілі-кемелденген қоғамның педагогикалық теориясы ретінде Кереева Ж. Басты бағытымыз-сапалы білім беру Ідірісова Г.Т. Интерактивті оқыту арқылы оқушыларға сапалы білім беру, өмірлік көзқарасын қалыптастыру Жиенқұлова Ж.А. Математика пəнінде оқушылардың логикалық ойлау қабілеттерін дамыту жолдары Габдуллина Ш.Б. Қазақ тілі мен əдебиетін оқытудың интерактивтік əдістері Сaбырoвa Д.Х. Как развить навыки самостоятельной работы? Баделова Ш.Б. Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында интерактивті оқыту əдістерін қолданудың маңызы Сəлімгереева А.Ə. Сабақтан тыс шара - экономикалық саммиті ұйымдастыру Нұрғалиева С.М. Интерактивті оқыту əдістерін қолдану Сұпығалиева А.М. Оқушылардың физика пəнінен танымдық белсенділіктерін арттыру

55 58 59 63 68 71 74 78 81 83

 Инклюзивті білім беру  Шилденова Т.К. Педагогтар мен мамандардың пəнаралық өзара əрекеттестігі Жұмағазиева Ж.З. Инклюзивті білім берудегі балалардың психомоторикалық жəне сенсорлық үдерістерін дамытуда ойын-жаттығуларды пайдаланудың маңызы

86 89

 Педагогтік ізденіс  Маханбетов О.М. Жеке тұлғаны қалыптастырудағы оқытудың құзырлылық тəсілдерінің маңызы Серікбаев С.К. Білікті ұстаз дайындау-уақыт талабы Скакова Б.А. Жаңа тұрпатты мұғалімнің кəсіби құзыреттілігін қалыптастыру Түгелбаева Н. Қ.Б.Бержановтың тұңғыш педагогика тарихын зерттеуші -ғалым Хасанова Ж. Жетім балаларды қолдаудың педагогикалық мəселелері Ізғали Ж.І., Қайралы Қ.Қ. Ұлы Отан соғысы жылдары Гурьев облысындағы балықшылардың қажырлы еңбегі

93 96 99 101 105 108

 Ұрпақ тəрбиесі  Исмурзина Г.Б. Жастарды жат ағымнан арашалаудағы рухани тəрбиенің маңызы Қонқаева О.Б. Бала тəрбиесіндегі отбасының рөлі Назарова Ш.Т. Жер – ұлтымыздың ұлы байлығы

113 114 117

3

Їштўєырлы тіл саясаты  Ш ТІЛ ЙРЕНУ ЛГІ ЕТЕР РДІС Амирова Асима Иванқызы Атырау мемлекеттік аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры– ұстаздардың қолында. Н.Ə.Назарбаев болып отыр.Мəселен,орыс тілі мен Үштілділік жөніндегі сөз Елбасымыздың ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер «Тілдердің үштұғырлы мəдени жобасын міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды тілді өте жақсы білуі тиіс.Жоғары оқу ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар қазақ тілітілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық «Үш тұғырлы тілді» тек мəдениетаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі - жаһандық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, экономикаға ойдағыдай кіру тілі» деген білім үйрену, тəжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын салиқалы үндеуінен бастау алған болатын. дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік Ал бүгінгі таңда мемлекетімізде үш тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға тілділік мəселесін нақты іс түрінде жүзеге қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға асыру керек пе? Əрине, керек. Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан қатар меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің халқының 93,5 % өз ұлтының тілін- ана тілі тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда деп санайды. Ал, 74 % қазақ тілінде ауызша бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 -қазақ тілі. Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген % орыс тілді болса, 15,4 % ағылшын тілін мағынада қолданылады. Бір шаңырақты толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған діңгекпен көтерген шаңырақтың жанеліміздегі орыс тілінің қазығы əлі де мықты. жағынан уықтар қадалып, оның беріктігін Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты тұғырымыз– қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек.Егер,«Үш тұғырлы тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда қадалады. Дегенмен де кейбіріміз дамудан тоқтап қаламыз. үштілділік үдерісі жөнінде басқаша Мен жұмыс жасап отырған Атырау көзқарас танытып жатамыз. Мұның себебі осы бір сөздің мағынасын түсінбеуден келіп аграрлы-техникалық колледжі студенттерге шығады. Бірқатары осы бағытты ұсынуға жоғары деңгейде шет тілін оқып үйренуге оң көзбен қарап, құптаса, енді бірі өз ықпал жасап жүреді. Əрдайым жас қарсылықтарын білдіруде. Алайда, қанша ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына қарсылық танытсақ та көп тіл біліп, ғылым жол ашып,өз қабілетін танытуына мүмкіндік мен техниканы білген ұрпақ шетел беретін қажеттіліктерді қалыптастырып тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол отырады. Үш тілде оқыту-заман талабы жеткізуіне мүмкіндік алады. десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді «Үш тұғырлы тілдің» шын мəнінде, меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны жерде мəселе сол стратегияны, сол саясатты дамыту жəне қалыптастыру. Жас оқытушы дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта ретінде көптілді білім беру бағдарламасы нəтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде аясында үш тілді меңгеру тəжірибелерін

4

жинақтап, тіл тақырыбына байланысты өткізілетін фестиваль, конференция жəне семинарларды назарымнан тыс қалдырмаймын. Көптілді білім– көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі болғандықтан, кемел ойлы ұрпақ өсіру үшін сапалы білім мен тəрбие қажет. Бүгінгі таңда өресі биік, дүниетанымы кең, озық ой-пікірі бар жастарымыз аз емес. Мен сабақ беретін студент Губерт Элизабеттің ұлты неміс болғанымен қазақ, орыс жəне ағылшын тілінде еркін сөйлейді. Ол өз сөзінде: «Мен қазақ мектебін бітірдім. Мектепте қазақ тілі мен əдебиетінен сабақ берген мұғалімнің сөз саптауына таңғалып жүрдім, өзгелерден бөлек, тілдің бояуын келтіріп сөйлейді. Ішімнен оның сөз саптауын ұмытпауға тырысып, сөйлегенде өзім де пайдаланып отырдым. Кітаптар оқимын, маған көбіне ақын-жазушылардың шығармашылығы ұнайды. Шіркін, Оралхан Бөкеевтің, Шерхан Мұртазаның əңгімелерін оқығанда тіл жұмағына барып келгендей əсерде боламын. Дегенмен, күнделікті тірліктегі сөз қолданысымызда қазақ тілінің құнарына, керемет бояуына мəн бере бермейміз»– дейді. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны əркімге де түсінікті. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жəне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Елбасымыз білім беру жүйесінде мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді тіл ретінде ағылшын тілін меңгерген бəсекеге қабілетті маман даярлауға оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр. Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс.

Үш тілділік білімді насихаттауға бұқаралық ақпарат құралдарының да маңызы зор. Бүгінгі ұрпаққа əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған ақпараттар таратуда үздік арналар жетерлік. Бірде Қазақстан-Қостанай арнасынан «Полиглот» бағдарламасын тамашаладым. Бағдарлама жүргізушісі Гаврина Алла Николайқызы қазақ, орыс, ағылшын жəне француз тілдерінде еркін меңгеріп, көп тілділікті насихаттап жүрген журналисттердің бірі екен. Бағдарлама барысында қазақ, ағылшын тілін білмейтін орыс ұлты, орыс тіліне шорқақ, ағылшын тілін білмейтін қазақ ұлты, сонымен қатар, қазақ, орыс тілдерін білмейтін шетелдік ұлт өкілі қонақ болды. Бағдарламада осы үш кейіпкер ортақ əңгімеге шақырылып, жүргізуші Алла Гаврина болса кейіпкердің үшеуімен де үш тілде еркін сөйлесті. Бағдарламада бірбірінің тілін білмейтін үш кейіпкердің бір сəттік ізденісіне куə болдым. Олар сөздікті қолданды, қолдарымен сілтеп көрсетті, бір сөздің үш тілде қалай аталатынын тапты. Жарты сағаттық бағдарламаның соңында ортақ тақырыпты үш кісі де түсініп, сөйлесуге дейін барды.Сонымен қатар, хабарға тіл маманы қатысып, ағылшын тілінің грамматикасы туралы айтып отырды. «Үш тұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру ақпараттар мен дегеніміз–ғаламдық инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса ағылшын тілін білсең–əлемдегі ең үздік, ең жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Қазіргі бала-кешегі заманның баласы емес. Оларды барша əлемнен оқшаулап, бүркеп ұстай алмайсың. Бүгінгі біздің буын қазақ-орыс тілін қатар алып жүруді қиынсынып жүрген жоқ, ал олардың балалары, үш тілді де бірдей меңгеріп, техниканы оңай игереді. Өскелең ұрпақтың үш тілді:қазақ тілін–мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқыпүйренуге ұмтылыс жасауы–заман талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап отыр. Бүкіл өркениеттің кілті ағылшын тіліндегі оқулықтарда десек, бұл тілді қазақ 5

халқы үшін де жақсы білудің маңызы зор. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың қазақтың баласы өркениет игілігіне қол созсын, білімді жұрттың қатарында болсын деген ниетін бəріміз біліп, орындалуына атсалысуымыз керек. Президентіміздің айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл – қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады. Себебі, мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің, Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр.

Қорыта айтқанда, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Қанша қарсылық танытсақ та, қазіргі заманда үш тіл білудің қажеттігін жоққа шығара алмаймыз. Біз əлемдегі көшбасшы отыз елдің қатарына енуді мақсат етіп қойғандықтан, басқалармен тереземіз тең болуды ойлауымыз керек. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Білім əлемінде» журналы, №3 саны, 2016.

2.«Егемен Қазақстан» газеті, 2016.

3.«Ұлағат» басылым, №2 саны, 2016.

4.«Колледж: кəсіби білім беру» журналы, №2, 3 саны, 2016.

ФОРМИРОВАНИЕ ПОЛИЯЗЫЧНОЙ ЛИЧНОСТИ НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЛИТЕРАТУРЫ Тухтарова Алмагуль Сахташовна Учитель русского языка и литературы средняя школа имени М.Ауэзова Курмангазинский район Атырауский область

Образование–один из ключевых аспектов качественной оценки и жизнеспособности общества. Будущее того или иного государства зависит от того,как и на сколько разумно решены в нём проблемы образования Мировое сообщество пришло к пониманию, что от качества и уровня образования зависят перспективы развития любого государства. «Качественное образование должно стать основой индустриализации и инновационного развития Казахстана»-подчеркивает Президент нашей страны Н.А.Назарбаев в своих выступлениях. Основной задачей политики нашего государства в сфере образования является повышение уровня интеллектуальных способностей нации .Как считают учёные, залогом устойчивости, взаимопонимания этносов, рационального развития языков, политической стабильности для современного казахстанского общества является формирование полиязычных личностей. Полиязычие в Казахстане на сегодня является необходимым навыком,

6

характеризующим образованную и преуспевающую личность. Здесь хочется обратиться к высказываниям Главы нашего государства Н.А.Назарбаева:«Мир и согласие в многоязычном и многоконфессиональном обществе–это наша с вами заслуга, уважаемые казахстанцы. Отрадно отметить, что казахстанцы с уважением и достоинством стали изучать государственный казахский язык, давший название родной земле, на которой мы живём и ведём к благополучию нашу страну. Мы также будем развивать русский язык и языки других казахстанских этносов. Я всегда говорил,что для современного казахстанца владение тремя языками – это обязательное условие собственного благополучия.» Думаю, что эти слова Президента особенно близко воспринимаются учителями– языковедами. Ведь именно нам доверяется внедрение обучения на трёх языках. И мы можем сказать, что ,несмотря на ряд трудностей,с которыми приходится

сталкиваться ,мы уверенно идём по пути становления новой школы. Язык по своей специфике и социальной значимости-явление уникальное:он является средством общения и формой передачи информации, средством хранения и усвоения знаний, частью культуры народа. Владение родным языком, умение общаться, добиваться успеха в процессе коммуникации являются теми характеристиками личности,которые во многом определяют достижения человека практически во всех областях жизни, способствуют его социальной адаптации к изменяющимся условиям современного мира. Главная задача русского языка– способствовать межнациональному общению, взаимопониманию, расширению возможностей ученика в плане его перспективности. Отсюда видится основное направление деятельности учителярусоведа–работа по развитию коммуникативной компетенции каждого учащегося. Если мы хотим и ставим цель сформировать и воспитать в школе идеальную полиязычную личность, которая будет владеть тремя языками в равной степени свободно, нам следует внести инновации в систему школьного языкового образования. Но родной язык должен быть опорным, основным при обучении и формировании полиязычной личности. Своеобразной спецификой языкового пространства Казахстана начала нового столетия явилось активное вторжение английского языка. Благодаря этому наблюдается процесс формирования полиязычных личностей. Коммуникативная компетенция– способность к реальному общению адекватно целям,ситуациям общения, готовность к речевому взаимодействию и взаимопониманию. На каждом уроке педагоги нашей школы реализуют задачи, направленные не только на усвоение учебного материала и развитие интеллекта, но и на формирование воспитание мировоззренческих идей,

полиязычной и поликультурной личности, казахстанца 21 века. Деятельность учителя характеризуется постоянным совершенствованием учебного процесса, поиском новых приёмов обучения языку и использованием их в сочетании с традиционными методами. /1,стр 41/ Достижение результата на уроке возможно только при условии развития творческой активности учащихся, самостоятельности в решении поставленных перед ними задач. О прочности знаний можно судить после того,как учитель видит заинтересованность детей в процессе урока и поддерживает творческую активность учащихся,как во время урока,так и в процессе подготовки к нему. Одним из важнейших принципов обучения является воспитывающее обучение. Преподавание русского языка,так же как и других учебных предметов, строится на основе этого принципа. Изучение русского языка само по себе воспитывает, поскольку даёт учащимся в руки незаменимое ничем средство познания мира, формирования мысли, общения с людьми и на этой основе формирования мировоззрения. /2,стр 17/ На уроках русского языка и литературы особое внимание уделяется формированию лучших человеческих чувств: патриотизма, целеустремлённости в достижении поставленных целей. Эту работу можно проиллюстрировать фрагментом урока по русскому языку в 7 классе. Лексическая тема данного урока: «Звёзды Казахстана».В начале урока на этапе “Ассоциация» задаю вопрос: -Что вы себе представляете,когда слышите это слово? /звезда- жұлдыз – star \ Ответы учеников: 1)геометрическая фигура; 2) небесное тело;3)популярный человек; 4) герой, совершивший подвиг во имя Родины «Круг друзей» Пожелания друзьям «Ты будешь звездой….» Учитель:-Говорят,что когда учитель приходит в этот мир,то на небе зажигается звезда, когда у человека всё хорошо складывается, то говорят: «Родился под счастливою звездою….»А я, ребята, желаю, 7

чтобы ваша звезда горела ярко, указывала путь к мечте,к достижению цели.И мы сегодня на уроке узнаем о жизни и становлении «звезды» нашей космонавтики – Тохтара Аубакирова. Особенно удачно было проведено внеклассного мероприятия в 7 классе на тему «Поэзия в единстве трёх языков». Цели проведения данного мероприятия были такие: 1)Совершенствование речевых умений и навыков в письме, чтении, слушании, говорении; установление взаимосвязи трёх языков: казахского, русского, английского; 2)развитие навыков связной речи, памяти; 3)воспитание чувства уважения и любви к языкам, чувства ответственности и патриотизма у молодого поколения. Ход урока.

1.Организационный момент.

2.Вступительное слово учителя -Добрый день,уважаемые гости и учащиеся!Добро пожаловать на наш праздник! Наш Президент Н.А.Назарбаев уделяет большое внимание образованию и науке. В его проекте «Триединство языков» сказано:«Казахстан должен восприниматься во всём мире как высокообразованная страна, население которой пользуется и должно пользоваться тремя языками.Это казахский язык-государственный язык нашего народа, русский язык как язык межнационального общения, английский язык–язык успешной интеграции в глобальную экономику нашей страны. Великие деятели своего народа,такие как Пушкин, Абай, Байрон воспевали могучую роль родного языка в образовании и воспитании человека.Слова выявляют воспитание говорящего. Язык–оружие сердца, он охраняет человека.

3.Сообщения учащихся 1-ый ученик «Пушкин–зеркало русской поэзии» 2-й ученик «Абай Кунанбаев–великий казахский поэт, переводчик, композитор, переводчик» Великий казахский поэт Абай Кунанбаев, обращаясь к грядущему поколению, говорил:

8

Пойми меня сердцем своим – Для тебя загадкой предстану. С бесправьем боролся,в бездорожье путь искал, С тысячью один бился – не осуждай Абай рано проникся чувством глубокого уважения к великому наследию русской культуры, жил сознанием общности идеалов и раскрепощения народов России от многовекового гнёта и темноты.Позже в своих «Гаклиях» («Словах назидания») он писал:«Изучай культуру и искусство русских. Это ключ к жизни.Если ты получил его, жизнь твоя станет легче….»

4.Инсценирование Абай и своих детей,а их было трое, отдал учиться в русскую школу. Учитель:-Абай высоко поднял светильник разума в темноте степи. В юрте сидят Абай, Улжан. Айгерим, дети Абая – Абиш, Магаш, Гульбадан. Абиш: теперь и по-русски учусь. Как только с зимовки уехали,начал учиться. Абай: Ого!У кого же ты учишься?Кто здесь учит по-русски?(притягивает к себе мальчика) Улжан: Весной,как ты уехал в город,к нам в Жидебай приехал молодой русский жигит,Он год служил в городе толмачом,его так и зовут бала-толмач. Пришёл ко мне,говорит,что болен,приехал в аул кумысом лечиться, попросился жить у нас и учить детей по-русски. Я вспомнила, что ты этого хотел…Не только Абиш–и Магаш, и Гульбадан учатся у этого бала-толмача 5.Выразительное чтение Стремясь познакомить свой народ с образами романа А.С.Пушкина «Евгений Онегин» Абай в 1887-1889 г.г. переводит несколько отрывков: «Портрет Онегина», «Письмо Татьяны» и др. Чтение отрывков из романа «Евгений Онегин» на русском и казахском языка 6.Сообщение учащегося Одним из первых среди европейских поэтов к восточной теме обратился Дж. Байрон. Он призывал народ к борьбе за свободу, ему была не безразлична судьба русского народа. С болью в сердце он рассказывает о событиях войны в России с Наполеоном.

Москва, Москва! Был грозен и жесток Врагу тобой преподанный урок! Крылом пурги смела ты вражий строй, И падал в снег развенчанный герой. Ученик читает отрывок из поэмы «Бронзовый век» 7.Слово учителя -В наш век, век технологии, современный человек должен владеть тремя языками обязательно. Это жизненная необходимость. Как сказал Гете:«Кто не знает иностранного языка, тот ничего не знает о своём языке.»

-К какому мы пришли выводу,ребята? /Да, в мире литературы ни один поэт не может быть оторванным от других, в этом вы убедились на уроке/ 8.Подведение итогов урока -В завершение урока хочется сказать: «Дружба и братство дороже всякого богатства»

Главная цель таких уроков–подвести учащихся к выводу, что «личным кредо каждого казахстанца должно стать «образование в течение жизни». В перспективе мы должны достигнуть поставленную цель обучения языкам:наши выпускники школ должны стать коммуникативно компетентными полиязычными личностями, а это на сегодняшний день является государственной задачей системы образования Республики Казахстан. Список использованной литературы: 1.Сигуан М.,Макки У. Образование и двуязычие.- М.:Педагогика,1990 2.Мурзалинова А.Ж. Методические основы формирования функциональной грамотности учащихся казахов при обучении русскому языку в 10-11 классах школы нового типа.- Алматы,2002

Ш Т ЫРЛЫ ТІЛ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Губашева Данагүл Аманкелдіқызы Атырау энергетика жəне құрылыс колледжінің ағылшын тілі пəні оқытушысы

Білекке сенген заманда, Ешкімге есе бермедік. Білімге сенген заманда, Қапы қалып жүрмелік. Əлемде екінші ұстаз, ұлы ғұлама ƏбуНасыр Əл-Фараби өмірінде 76 ұлттың тілі білсе, өр рухты дауылпаз ақын Махамбет пен қазақтың бір туар ұлы Шоқан да бірнеше тіл білсе керек. Ұлы Абай орысқазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгерген. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. Қазақ тілі еш өзімен көршілес халықтың уақытта тілдерінен сорлы болып, қатардан қалып өмір сүрмегендігі, өз сыбағасын ешкімге бермегендігі мыңдаған жыл тарихынан айқын. Қай кезеңде болмасын, көп тілді меңгерген халықтар мен ұлттар алдыңғы қатарлы елдің қатарына кіріп, өзінің коммуникациялық жəне интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырғаны тарихтан

Абылай хан белгілі. Мəселен, ежелгі Мысырдың өзінде бірнеше тілді білетін мамандар иерархиялық сатымен жоғарылап, көбіне салық төлеуден босатылған көрінеді. Қазіргі таңда əлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, əсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтан біз де өз халқымыздың қарыштап дамып, өркениеттен кенже қалмау үшін көп тілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік. Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бəсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың: «Қазір біз балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс жəне ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға шаралар 9

қабылдап жатырмыз. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек»,–деген Жолдауында. Əлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін билік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолға алып жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қиындық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің ешбір зияны жоқ.Бірақ Қазақ баласы əуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нəрлі уызына қанып, ұлттық рухани тəрбиенің қайнар бұлағынан сусындап өсуі керек. Алғашқы тəрбиені ана тілінде қабылдап, Қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады. Əлихан Бөкейханов сынды алаш арыстарымыздан бастап, кешегі А.Құнанбайұлы, М.Əуезов, Қ.Сəтпаев сияқты талай тарландырымыз қанша жерден ресей топырақтарында білім алса да, сол империяның қысымында жүрсе де, ана тілінің идеологиясы мен мəртебесін ең жоғары орынға қойған. Өйткені, олардың бəрінің де тілі қазақша шыққан, бірі ауыл молдасынан хат таныса, енді бірі ана тілінде мұғалімдерден тіл сындырған. Яғни, тірек мықты. Тіл ана тілде сайрап тұрғандықтан, ешкім оған балта да шаба алмаған. «Біз барша қазақстандықтарды біріктірудің басты факторларының бірі– еліміздің мемлекеттік тілін, барлық қазақтардың ана тілін одан əрі дамытуға бар күш-жігерімізді жұмсауымыз керек»,– деген болатын.Мейлінше,көп тілді меңгеру қажет, дегенмен өз ана тілімізді ешқашан ұмытпағанымыз жөн. Қазақ халқы табиғатынан еліктегіш, қабылдағыш халық. Кеңес заманында орыс тілі-заманның кілті болды.Бұл-заман талабы еді. Орыс тілін үйреніп, орыстардың өзін жаңылыстыратын жағдайға жеттік.Енді алдағы асу–ағылшын тілі.Адам көп тіл білген сайын оның көкірек көзі ашылып, өмірінің көкжиегі кеңіп, өрісі ұлғая түсетін болады. Тіл– қазақтың жан дүниесі, рухани негізі, ел еркіндігі мен ұлтты танытатын басты

10

белгі. Ана тілі– əр адамға ананың ақ сүтімен бойға жетіп, ананың əлдиімен, бесік жырымен құлаққа сіңіп, атадан-балаға жетіп отыратын ұлы күш. Ана тілі–ұрпақ тəрбиесінің пəрменді құралы, рухани байлықтың баға жетпес байлығы, қуатты қайнар бұлағы. Ана тілі–халықтың өткен ұрпағы, қазірге жəне келешек ұрпағы арасындағы тарихи жалғастықты жүзеге асыратын бірден-бір сенімді құрал. Тіліміз арқылы халқымыздың жан дүниесін танып білеміз, себебі, халықтың рухани байлығының сарқылмас бұлағы сонда жатыр. Туған жеріміз бен ел-жұртымызды да сол арқылы айтып жеткіземіз. Қазіргі заман талабына сай үш тілде білім берудің көптеген артықшылықтарын атауға болады. Мысалға алғанда, болашақта əрбір маман кез-келген жерде өзі таңдаған мамандық бойынша еркін жұмыс жасай алуы үшін керек. Қазіргі кезде үш тілді қатар меңгерудің маңызы аса зор. Ендігі мəселе қарапайым əдебиет, химия, физика, география сияқты пəндерді қалайша үш тілде өткізуге болады? Орыс тілі, ағылшын тілін оқымаған педагогтар қалайша өзге тілде сабақ өткізбек? Ағылшын əліпбиін білмейтін адам қалай оқып айта алмақ? секілді көптеген сұрақтар Осы туындайтыны хақ. Енді мына дамыған заманда барлығында үйренуге, кез-келген тығырықтан шығуға болады. Ол тығырықтан көптеген аударма кітаптар немесе аударма программаларын смартфон телефондарға жүктеу арқылы тығырықтардан шығуға болады. Бұл əдісті əрбір сабақта қолдануды күнделікті əдетке айналдырсақ, өзіміздің де, студент, оқушыларымыздың да сөздік қорын көбейтуге септігіміз тиер еді.Бұдан кейін ақылы курстарсыз орыс, ағылшын тілдеріне үйреніп, үйрете бастаймыз. Елбасының: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»деп айтқанындай, өз тілімізді құрметтеп, орыс–ағылшын тілдерін тек жан–жақты бола білу үшін ғана үйренейік демекпін.

 Жаѕаша оќыту-жаѕаша кґзќарас 

ПЕРСПЕКТИВЫ SMART – ТЕХНОЛОГИЙ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Цой Наталья Владимировна Старший преподаватель кафедры управления и качества образования филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области, г. Тараз

Современность ставит перед школами Казахстана новые реальные задачи и решить их наш профессиональный долг, так как у нашего государства должна быть надежная опора-высокообразованные конкурентноспособные специалисты. Бурное развитие новых технологий, ускоренная индустриализация и глобализация системы образования требуют подготовки высококвалифицированных кадров, способных думать логически и масштабно. Новые технологии значительно меняют роль учителя, вызывают необходимость в создании новых педагогических приемов и подходов к системе повышения квалификации учителей. Образование-стратегический ресурс, формирующий интеллектуальный капитал Республики Казахстан. Этим обусловлено определение образования в качестве одного из важнейших приоритетов государственной политики во всех стратегических документах развития. Целью государственной политики в области образования является повышение доступности качественного образования, соответствующего требованиям инновационного развития экономики, современным потребностям общества и каждого гражданина. В программной статье «Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда» Президент Республики Казахстан Н.А.Назарбаев отметил, что «одним из ключевых факторов

успеха всего модернизационного процесса страны является успешность обновления национальной системы образования». Изменение среды обучения: переход к беспроводной сети, распространение умных терминалов, прогрессирование Smartустройств, расширение Smart-работ (мобильного офиса) - это новое качество общества, в котором совокупность использования подготовленными людьми технических средств, сервисов и Интернета приводит к качественным изменениям во взаимодействии субъектов, позволяющим получать новые эффекты-социальные, экономические и иные преимущества для лучшей жизни. Среда Smart-обучения - это конвергенция ИКТ и инфраструктуры Интернета (слияние онлайнового распределения программного обеспечения и контента в форме мультимедиа). Ключевые аспекты современного Smart-обучения предполагают создание гибкой и открытой среды обучения: использование гаджетов, открытых образовательных ресурсов, системы управления. Основной причиной актуальности внедрения Smart-обучения является совершенствование существующей системы образования в соответствии с новыми требованиями Smart-экономики и Smart-общества. Основным направлением введения Smart-обучения является формирование информационнокоммуникационной и технологической компетентности педагогов в электронной среде. Соответственно в школе этой работой должны заниматься не только учителя 11

информатики, но и учителя - предметники. Они должны выступать некими посредниками между Smart-обучением и другими педагогами и школьниками. В свете вышесказанного, в частности, перед учителями информатики и учителями предметниками возникает вопрос о том, как учить современного ученика в среде Smart learning. Оно должно быть легко управляемым, чтобы обеспечить организации образования и гибкость учебного процесса, и интегрированным с внешними источниками. Необходимость развития интегрированной интеллектуальной образовательной среды основывается на достаточной степени развития Smartтехнологий и интенсивности проникновения их в повседневную жизнь. Повышение квалификации педагогических работников в ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Жамбылской области осуществляется с использованием современных компьютерных технологий, «облачных» сервисов и Smart – технологий в условиях глобализации системы образования. Обучение по данной программе позволит сформировать определенную готовность у учителей информатики и учителей предметников к реализации современной парадигмы образования XXI века. В основе концепции Smart обучения лежит идея индивидуализации обучения, что возможно лишь за счет создания преподавателем контента, нацеленного на конкретного слушателя. Этого возможно добиться лишь за счет управления академическими знаниями, когда каждый новый знаниевый объект идентифицируется и описывается. Массив подобных объектов позволит их комбинировать и тем самым создавать уникальный контент, удовлетворяющий потребности каждого слушателя. Оно позволит преподавателю не тратить время, связанное с технической разработкой курса. Он сможет воспользоваться уже существующим контентом, реализованным в виде модулей, описанных специальным образом. При этом открывает для педагогов новые

12

возможности: делиться опытом и идеями, больше заниматься наукой, персонифицировать курс в зависимости от его задач и компетенций слушателя, экономить время, дорабатывая уже имеющийся контент, а не создавать его с нуля. Нужны новые технологические решения, которые максимально бы облегчили труд учителя и помогли бы создавать оригинальные и эффективные программные разработки цифровых образовательных ресурсов.

GeoGebra—это бесплатная, кроссплатформенная динамическая математическая программа для всех уровней образования, включающая в себя геометрию, алгебру, таблицы, графы, статистику и арифметику, в одном удобном для использования пакете. Кроме того, у программы богатые возможности работы с функциями (построение графиков,вычисление корней, экстремумов, интегралов и т. д.) за счёт команд встроенного языка (который, кстати, позволяет управлять и геометрическими построениями) Программа написана Маркусом Хохенвартером на языке Java(работает на большом числе операционных систем). Переведена на 39 языков и в настоящее время активно разрабатывается. Полностью поддерживает русский язык.

GeoGebra- Программа, разработанная специально для образовательных нужд в области математики. Она предоставляет довольно обширный набор функций, которые могут быть использованы в таких областях, как арифметика, геометрия, алгебра, статистика и др. Она подходит для обучения на разных уровнях.В программу GeoGebra включили практически все необходимые инструменты, с помощью которых можно строить графики и выполнять различного рода вычисления. В программе можно строить графики функций, кривые, конические сечения, и геометрические места точек. Что касается вычислений, то в GeoGebra можно выполнять действия с матрицами, вычисления с комплексными числами, искать точки пересечения кривых,

аппроксимацию множества точек кривой заданного вида и работать со статистическими функциями. Еще одна функция GeoGebra, которая может пригодится в образовательном процессе это запись интерактивных видео роликов. То есть программа можно записать на видео процесс построения или вычисления, который потом можно загрузить в Интернет, использовать на лекции и т.д. Все эти функции доступны через интуитивно понятный интерфейс, в котором будет легко разобраться даже школьнику. Поэтому программа проста и удобная в использовании. Приложение Plickers которое позволяет проводит фронтальные опросы с помощью одного мобильного телефона. Рассмотрим инструкции которые помогут любому учителю школы использовать Plickers. Также за год в приложении появился ряд замечательных нововведений: появились папки для группировки вопросов; появилась возможность добавлять картинку к вопросам; реализована функциональность очереди. Программа работает по очень простой технологии. Основу составляют мобильное приложение, сайт и распечатанные карточки с QR- кодами. Каждому ребёнку выдаётся по одной карточке. Сама карточка квадратная и имеет четыре стороны. Каждой стороне соответствует свой вариант ответа (A, B, C, D), который указан на самой карточке. Учитель задаёт вопрос, ребёнок выбирает правильный вариант ответа и поднимает карточку соответствующей стороной кверху. Учитель с помощью мобильного приложения сканирует ответы детей в режиме реального времени (для считывания используется технология дополненной реальности). Результаты сохраняются в базу данных и доступны как напрямую в мобильном приложении, так и на сайте для мгновенного или отложенного анализа. Для работы с программой plickers.com необходим один мобильный телефон под управлением iOS или Android с установленным приложением Plickers; один мобильный телефон у учителя под управлением; проектор с открытым сайтом

Plickers в режиме Live View. Проектор в целом необязателен, но очень полезен, особенно для создания «вау-эффекта. Наличие мобильных телефонов у детей не нужно для использования программы Plickers. Карточки. Карточки представляют собой простые распечатанные бумажки. Идеально — на картоне, в этом случае они прослужат дольше. это можно сделать на школьном принтере на обычной бумаге. Макеты карточек доступны для скачивания на официальном сайте. Есть 5 различных наборов. В любом наборе каждая карточка уникальна и имеет собственный порядковый номер. Это позволяет, например, выдать карточку конкретному ученику и отслеживать при необходимости его успехи, сделав опрос персонифицированным. Если же вы не хотите знать результаты конкретного ученика, карточки можно раздавать случайным образом. Вот доступные на сайте наборы: Standard (стандартный): на один лист А4 влезает 2 карточки,всего—40 различных карточек. Для 99% школ этого хватит. Expanded (расширенный): то же самое, что и выше, только карточек 63.Large Font (большие шрифты): варианты ответов A, B, C, D на карточках написаны существенно большим шрифтом. Это подходит, например, для маленьких детей, которым сложно читать мелкие буквы. Но в то же время это сделает более лёгкой возможность подсмотреть ответ соседа. Large Cards (большие карточки): то же, что и стандартный набор, но сами карточки больше размером и на один лист помещается ровно 1 карточка. Всего их тут 40. Large Cards Expanded (большие карточки расширенный набор): Large Cards плюс Expanded = 63, большие карточки размера А4. Для обычной школы стандартный набор является оптимальным выбором. Интерфейс Web-приложения Plickers. Чтобы начать пользоваться Plickers, необходимо зарегистрироваться на сайте. После этого учитель попадает в интерфейс библиотеки. Вот что мы там видим: Question (вопрос)— ключевая единица системы. Каждый вопрос содержит текст. К 13

нему можно добавить картинку Сам текст не должен быть очень длинным, чтобы вмещаться на экран компьютера при большом шрифте.

-тип ответа (варианты ответа и/или система правда/ложь»); -ответы (их может быть не более четырёх). Правильный ответ выделяется галочкой.

Folder (папка)— группировка вопросов по определённой теме или признаку. Например, «теория эволюции» или «линейные уравнения». Позволяет проще ориентироваться в вопросах. Можно создавать папки внутри папок.

Class (класс) и Queue (очередь). После того, как сами вопросы подготовлены, из них нужно создать очередь для определённого класса. Один вопрос может использоваться сколько угодно раз в любом классе. Чтобы создать класс, нажимаем на меню «Classes» вверху и на открывшейся странице нажимаем на кнопку «Add new Class». Самый простой способ—называть классы по их реальному названию: 9а, 9б, 10а и т.п. Если у вас есть деление на группы, для каждой группы имеет смысл создать отдельный класс: 9а-1, 9а-2 и так далее. После того, как классы созданы, возвращаемся в библиотеку (ссылка «Library» сверху) и добавляем вопросы в очередь к нужному классу. Для этого в интерфейсе вопроса (кнопка Expand в правом нижнем углу вопроса) есть кнопка «Add to Queue» Очередь—это последовательность вопросов, которые вы хотите задать указанному классу на ближайшем уроке. После того, как вопрос задан, он исчезает из очереди. Разумеется, на следующий урок его можно добавить опять в очередь, если это необходимо. Эта концепция станет более понятной чуть ниже. Итого, что у нас имеется на данный момент: 1.Мы создали папки и вопросы в них.

2.Мы создали классы, которым мы хотим задать вопросы.

3.Мы добавили вопросы в очереди соответствующим классам.

14

Это—подготовительные шаги. Они займут в первый раз некоторое время, но в дальнейшем вам нужно будет только обновлять базу вопросов и составлять очередь. С опытом это будет занимать максимум несколько минут перед уроком. Теперь переходим непосредственно к процессу опроса. Процесс опроса. Для опроса очень желательно иметь проектор с подключенным к нему компьютером. На компьютере открываем сайт Plickers, логинимся там и нажимаем на ссылку сверху «Live view». Это специальный режим показа вопросов, которым можно управлять с вашего мобильного телефона. Собственно, сейчас нам и потребуется мобильный телефон. В мобильном телефоне открываем приложение Plickers. На стартовом экране вам предложат выбрать класс: Мобильное iOS-приложение Plickers: выбор класса. После выбора класса вам будет показана очередь вопросов, которую мы задали ранее. Заметьте: вопросы можно создавать непосредственно из приложения, нажав на этом экране кнопку Create. Также, если вы вдруг забыли добавить какой-либо вопрос к очереди, из приложения доступна библиотека, содержащая все вопросы. Нажимаем на первый вопрос. Вот тут впервые происходит «магия»: как только вы выбрали вопрос на вашем мобильном телефоне, он автоматически отображается на проекторе через режим Live view. То есть вам не нужно находиться у компьютера и переключать что-либо—всё управление ведётся с телефона. Дети читают вопрос и поднимают с карточки с вариантами ответа. Учитель нажимает кнопку Scan внизу экрана и попадает в режим сканирования ответов.

Plickers в реальности. В этом режиме достаточно просто навести телефон и приложение автоматически распознает QRкоды всех учеников сразу. При этом можно не бояться «считать» один код несколько раз—Plickers учтёт только один, самый последний ответ. Поэтому, кстати, ученик спокойно может поменять своё мнение «на ходу»—всё это учтено разработчиками

программы.В приложении сразу же показывается базовая статистика распределения ответов. Справа внизу имеется кнопка для очистки статистики. Кнопка-галочка по центру внизу завершает данный вопрос и возвращает учителя в очередь вопросов. Далее—повторяем операцию для остальных вопросов. На этом, собственно, основная инструкция и заканчивается. Кратко резюмируем последовательность действий: Создаём вопросы.

1.Создаём классы.

2.Добавляем вопросы в очереди классов.

3.Открываем на компьютере сайт Plickers на вкладке Live View.

4.Выводим через проектор.

5.Раздаём детям карточки.

6.Открываем мобильное приложение Plickers.

7.Выбираем класс.

8.Выбираем вопрос.

9.Сканируем ответы.

10.Повторяем пп. 9-10 с остальными вопросами из очереди данного класса.

11.Анализируем результаты статистики. Как можно использовать Plickers?

1. Фронтальный опрос в конце урока. Цель—понять, что дети усвоили за урок, а что нет.

2. Фронтальный опрос в начале урока по предыдущему уроку и/или урокам. Цель — понять, что усвоилось, а что нужно повторить.

3. A/B-тестирование подачи материала. Цель—выяснить, как лучше рассказывать детям тот или иной материал. Берём два класса (или две группы). Рассказываем им один и тот же материал, но по-разному. В конце урока проводим фронтальный опрос и сравниваем результаты.

4.Проведение тестов / проверочных работ. При правильной подготовке проверочные работы можно проводить в формате Plickers. Результаты будут доступны сразу, без необходимости проверки и/или наличия смартфонов / компьютеров у детей.

5. Анализ работы учителя в динамике. Результаты можно и нужно показывать администрации, которая может контролировать процесс усвоения знаний

учащимися. Plickers позволяют реализовать непрерывный мониторинг знаний детей, который отнимает не более нескольких минут от урока. Самое главное в этом всём — начать. Использование Plickers на уроке позволяет учителю упростить себе жизнь и улучшить обратную связь между собой и классом. Для детей это приложение—своего рода развлечение,позволяющее немного отвлечься от рутинных уроков и в игровой форме отвечать на вопросы. Самое главное, что Plickers— это очень простая технология, которая не требует практически ничего и любой учитель может начать применять хоть завтра. Наличие современного компьютерного и программного обеспечения, оптимальная и рациональная организация учебной и учебно-методической работы позволяют повышать мотивацию и качество подготовки слушателей, так как теоретическая подготовка преподавателей в области применения ИТ в обучении повышается, а также совершенствуются практические навыки владения прикладным программным обеспечением. Следовательно, круг приобретенных компетенций педагогов становится шире и соответствует требованиям современного образования. Овладение новыми информационными технологиями требует от преподавателей внесения соответствующих изменений в учебный процесс, связанных с пересмотром традиционных методов, технологий и средств обучения, а иногда и с созданием принципиально новых моделей обучения и разработки отдельных учебных дисциплин. Список литературы 1.Послание Президента Республики Казахстан-Лидера Нации Н.А.Назарбаева народу Казахстана «Стратегия «Казахстан 2050»-новый политический курс состоявшегося государства». 14.12.2012 2.Smart Learning Programme for Specialists of the Republic of Kazakhstan (Professional development for teacher based on Smart Learning) Korea Soongsil University, 14.0523.05.2014 15

3.Методика организации повышения квалификации педагогов в условиях внедрения системы электронного обучения / Ахметова Г.К.,Караев Ж.А., Мухамбетжанова С.Т. // Алматы АО НЦПК "Өрлеу", 2013.

4.Революция в обучении : научить мир учиться по-новому : пер. с англ. / Гордон Драйден, Джаннетт Вос. - М. : Парвинэ 5.Россия на пути к Smart обществу / Под ред. Н.В.Тихомировой, В.П.Тихомирова. - М.: НП «Центр развития современных образовательных технологий

БІЛІМ МАЗМ НЫН ЖА АРТУДЫ Ж ЗЕГЕ АСЫРУДА Ы ЖА А АМАЛДАР Жубауова Жанар Рзабекқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Білім беру сапасы– қоғамдағы білім беру үрдісінің жағдайын, нəтижесін сондай-ақ жеке тұлғаның кəсіптілігінің қалыптасуын жəне даму болашағының қажеттілігін анықтайтын əлеуметтік категория. Ғаламдандыру күннен күнге өсіп келе жатқан халықаралық бəсекелестік, қоғамда болып жатқан өзгерістердің ауқымы мен қарқынының өсуі білім беру саласының, мемлекет дамуының басты факторына айналуына себеп болды.Ұлтымыздың ұлы ұстазы Ахмет Байтұрсынов «Білім біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы»,-деп бағаласа халық даналығы «Қыран түлегіне қайрылмас қанат сыйлайды, ұстаз түлегіне алға бастар талап сыйлайды»,-деп бекер айтпаған. Қай қоғамда да істің тетігін маман шешеді деген қағида негізінде шындық бар. Яғни білім сапасын көтерудің бір тетігі ұстазға байланысты. Сондықтан мұғалімге жүктеліп отырған жауапкершілікте зор. Ұлтымыздың ұлы ұстазы А.Байтұрсынов өз заманында «Елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастау керек» - деген тұжырымы күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Осы ретте кəсіби дамыған əр басқарушының арманы–басқару командасын жетілдіру. «Жақсы мектеп жасау» үшін басқару командасының дұрыс болғаны абзал. Жақсы

16

мектепті жеке адам жасаймайды жəне ол бір рет не мəңгілікке жасалмайды. Сондай-ақ ол нəтижемен ғана емес, оның жалпы жағдайымен де анықталады. Қазіргі заманғы мектепте оқыту үдерісін ұйымдастырудағы басымдық жеке тұлғаның əлеуметтік-прогрессивтік қалыптасуына, оның өзін-өзі танытуына мүмкіндік туғызатын кəсіптік əлемнен орын алуына бағытталуы тиіс. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың стратегиялық міндеттеріне сəйкес білім берудің Қазақстан халқының жалпы ғаламшарлық ойлауын қалыптастыруға бағытталған ұлттық-тарихи жəне этникалық дəстүрлері мен жалпы адамзаттық құндылықтары ескерілген мақсаттары анықталды. Мақсаттарға жету үшін тəрбиелеуге мүмкіндік туғызатын мынадай міндеттерді шешу қажет: *табысты да, тиімді іс-əрекетке дайын əлеуметтік-икемделген Қазақстан азаматын; *өзінің іс-əрекеті мен өзі өмір сүріп отырған қоғам алдындағы жауапкершілігін түсінетін, өзіндік көзқарасы бар, отбасындағы, қоғамдағы жəне ортасындағы əлеуметтік ролін сезіне білетін ақпаратқа бай азаматты; *қоршаған ортасын сақтауға қамқорлықпен қарайтын белсенді азаматты; *жаңа технологияның қоғамдық мəнін сезінетін жəне Қазақстан Республикасының

əлеуметтік-мəдени жəне экономикалық дамуына өз үлесін қосуға қабілетті шығармашыл азаматты даярлау. Оқытатын мұғалім біреу болса да, оқушылардың білім игеру деңгейлері мен құзыреттіліктері əр түрлі болып табылады. Мұны қалай түсінуге болады? Əр оқушының мұғалімді түсінуі мен тақырыпты қабылдауы əр түрлі, сол себепті жетістіктері де бірдей емес. Оқу қиындық туғызғанда оқушының білімге деген құштарлығы азаяды, оқығысы келмеу тілегі туындайды, яғни мотивациясы төмендейді. Осы орайда оқушының ынтасын арттыратын жаңартылған бағдарламада бағалау жүйесі өзгерісті қажет етеді. Яғни, критериалды бағалау жүйесі. Кез-келген мұғалім неліктен оқытуды жəне оқуды жетілдіру проблемаларын шешудің маңызды мəселесіне айналып отыр деген сұрақ қоюы мүмкін, онысы орынды да. Бағалау оқыту мен оқудың ажырамас бөлігі болуы мүмкін деген ой біздің түсінігіміздегі едəуір өзгерісті талап етеді. Қазіргі таңда оқушының оқу мотивациясын анықтау, оның диагностикасын жүргізу аса маңызды болып табылады. Оны əр оқушының жеке оқуға деген қабілеттілігін ескере отырып жүргізген жөн. Оқушының оқу мотивациясын анықтау не үшін қажет? Əр оқушының оқуда табысты болуына қолдау көрсету, оқушының тапсырманы орындаудағы ынтасын арттыру, жеке оқушының қажеттілігін ескеру. Жаңартылған білім мазмұны оқушылардың нені білетіндігін жəне не істей алатындығын, сонымен қатар олар қандай қиындықтармен кездесуі мүмкін екендігін анықтау қажет. Яғни, бағлау жүйесі өзгереді. Мəліметтерді интерпретациялау негізінде бағалауды қамтитын қорытынды жасалады. Демек, бағалауды жүзеге асырғанда оқушы еңбегіне, білім игеру деңгейіне, тапсырманы орындау шамасына бақылау жүргізіп, əр бағалау критерийлеріне түсіндірмелер жасап, қорытынды шығару аса маңызды болып табылады. Мұғалімдер мен балалар үшін олардың қай мақсаттарға жеткісі келетінін

білу маңызды, ал ол мақсатқа жету өлшемдерін түсінуді талап етеді. Білім берудің жаңартылған мазмұны бойынша интеграциялық оқытуды жүзеге асырылуы мен əр сабақ мақсаттарын Блум таксономиясының ойлау деңгейлерінің дағдыларына негізделіп құрылуын ескеру қажет. Осы орайда білім беру деңгейлері бойынша жəне тұтас оқыту негізінде пəндік байланыстарды барынша ескеруге мүмкіндік жасалуы маңызды болып табылады. Демек, ұзақ мерзімді, орта мерзімді жəне қысқа мерзімді жоспар түрінде оқу үдерісін технологияландыруды жүзеге асыру басты міндет екені анық. Білім мазмұнын жаңартуды жүзеге асырудың бірден бір амалы жаңаша оқыту болып саналады. Жаңаша оқытуда оқушының түйінді құзырлылықтарын дамыту арқылы субъектінің мақсатқа жетудегі ішкі жəне сыртқы ресурстарды тиімді ұйымдастыра білу дайындығын арттыруға болады. Осы орайда пəнді оқытуда құзырлылыққа бағытталған тапсырмалардың орны ерекше. Құзырлылық тапсырмалары сабақта:  оқушының ақпараттық құзырлылық деңгейін бағалауға, яғни берілген мəтіннен қажетті ақпаратты таба білуі;  танымдық, зияткерлік, ауызша жəне жазбаша сауаттылықтарын бағалауға;  тапсырманы орындаудағы мақсатқа жету үшін қажетті амалдарды таңдау жəне өз бетінше білім алу қабілетін дамытуға;  зерттеушілік арқылы пəнге деген танымдық қызығушылығын қалыптастыруға мүмкіндік береді. Сауаттылық тұлғаның тұрақты қасиеті болып табылатындықтан, функционалдық сауаттылық сол тұлға меңгерген белгілі бір білім-біліктерден көрініс табады. Өйткені функционалдық сауаттылыққа адам нақты білім алу кезеңдерінен өткеннен кейін қол жеткізеді.Сондықтан білім белгілі бір сауаттылық деңгейін қамтамасыз ететін құрал жəне нақты іс-əрекеттердің нəтижесі ретінде қарастырылады. Ендеше, еліміздің болашағы– жас ұрпақты оқытуда білімнің түпкі нəтижесі деп саналатын құзырлылықтардың біртұтас бірлігі ретіндегі функционалдық сауаттылықтың 17

мəнін, рөлін айқындау, оны мектеп тəжірибесіне ендіру уақыт талабына сай келеді. Яғни, бүгінгі күні көкейтесті болып отырған білімнің құзырлылық ұстанымын жүзеге асыру құралы ретінде педагогикалық технологиялар мен белсенді оқыту əдістерінің алар орны ерекше. Əрекетке негізделген технологиялық оқыту танымдық белсенділігі жоғары, өмірдің əртүрлі мəселелерінен хабардар, кез-келген тапсырманы орындауға қабілетті, қолынан іс келетін (құзырлы) азаматтарды қалыптастырады. Оқушы құзырлылығын қалыптастыруда оқу-танымдық іс-əрекетін белсендіруге тікелей байланысты десек қателеспейміз. Сондықтан, жеке тұлғаға өзіндік құндылық ретінде қарап, оқушылардың түйінді құзырлылықтары мен оқу-танымдық ісəрекетін белсендіруде проблемалық оқытуды жүзеге асыру қажет. Оқушылардың функционалдық сауаттылықтарын дамыту үшін оқыту мен оқуды интеграциялық негізде жүзеге асыру қажет. Себебі, жаратылыстану пəндерінің жетекші ұстанымдары мен білім беруді дамытудың бағыттары ұштасады. Олардың бірігуінен пəннің əдістемелік білімінде жаңа бағыт-проблемалық-интеграциялық оқытудың пайда болғанын төмендегі белгілер бойынша анықтауға болады:  Жаратылыстану пəнінің физика, биология, география, экология, химиямен тығыз байланысы;  Оқушылар қаншалықты «өмірге дайын» екені, яғни олар мектепте аталған пəндер бойынша (пəнаралық байланыс) алған білімдері мен біліктілігін есейген шақта кездесетін проблемаларды шешуде қолдану қабілеттілігі;  Проблеманы шешудегі интеграцияны, интеграция негізіндегі проблеманы табудағы оқушының логикасы. Интеграциялық оқытуда оқушының функционалдық сауаттылығын, танымдық құзырлылығын проблемалық ситуациялар арқылы арттыруға болады. Проблемалық ситуациялар оқушылардың білім алуға деген танымдық қажеттіліктерін дамытады, ойларын таным объектісіне бағыттайды.

18

Жаңартылған білім беру мазмұнында тіл мен пəнді интеграциялық негізде оқытуға бағытталады. Осы кезде жаңаша оқыту таным процесінің қозғаушы күші болады, туындаған проблеманы шешуде оқушының саналы түрде қажеттілікті қанағаттандырудағы іс-əрекетті қалыптастыруға дағдыланады. Сонымен қатар, оқушының өмірлік тəжірибесі жəне зияткерлік-танымдық қабілеті арттады. Жеке басының қабілеті неғұрлым жоғары болса,соғұрлым «белгісіздік» бойынша көп ақпарат беруге ұмтылады. Демек, жаңартылған білім беру мазмұны интеграциялық сипатқа ие. Сондықтан құзырлылықты қалыптастыруға бағытталған тапсырмаларды құрастырғанда пəнаралық байланысты жүзеге асырған жөн. Бүгінгі күні барлық елдер жоғары сапалы білім жүйесімен жұмыс істеуде. Өйткені казіргі заманда елдің бəсекеге қабілеттілігі оның азаматтарының парасаттылығымен анықталады, сондықтан білім беру жүйесі болашақтың талабына сəйкес дамуы тиіс. Оқушыларды заманауи əдіс-тəсілдермен оқытып, ой-өрісі кең, саналы, еркін азамат етіп тəрбиелеу қажеттілігі де осы себептен тындап отыр. Оның үстіне білім берудің жүйесін қарқынды дамытқан бұл үрдістің жалпы білім беретін мектептерге де енгізіле басталуы көңілді қуантады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық: Үшінші (базалық) деңгей– Астана: Басылымға ПШО əдістемелік кеңесімен ұсынылған, «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ, 2012.

2.Мұғалімге арналған нұсқаулық: «Химия» жəне «Жаратылыстану» пəндері бойынша педагог кадрлардың біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы «Назарбаев Зияткерлік мектептері» ДББҰ ПШО, 2016.

3.Колбина Е.В. Использование критериальной системы оценивания учащихся на уроках математики. http://festival.1september.ru/ 4.Шакиров Р.Х., Буркитова А.А., Дудкина О.И.Оценивание учебных достижений учащихся. Б.: «Билим», 2012.

АЗА

ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ САБА ТАРЫНДА ТОПТЫ Ж МЫСТЫ ТИІМДІЛІГІ Идрисова Тұрсынгүл Ғарифоллақызы

Атырау қаласы Д. Байбосынов атындағы №13 ұлттық мектеп-гимназиясының қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұғалімі

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында: «Ұлттық бəсекелестік қабілеті бірінші кезекте оның білімдік деңгейімен айқындалады» деп айтылған. Егемендік алған тəуелсіз Қазақстанның əлемдік өркениетке жетудегі бірден-бір дара жолы- білім жүйесі. Қазіргі кезеңдегі басты мəселенің бірі жаңа технологиялардың дамуы кезеңінде болашақ ұрпақтың тəрбиесі мен білім алуында ұстаздардың атқаратын рөлі ерекше.Егемен еліміздің болашағы, оның əлемдік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тəрбиенің бастауы–ұстаз қолында.»-деп атап көрсеткен болатын. Осыған орай жүргізіліп жатқан реформалардың басты мақсаты-ой-өрісі жаңашыл, шығармашылық деңгейде қызмет атқара алатын, дүниетанымы жоғары, бəсекеге қабілетті, жан-жақты қалыптасқан жеке тұлға тəрбиелеу.Осы мақсаттың жүзеге асырыла бастауының бірден бір жолысындарлы оқыту теориясы деуге болады. Соның бірі-ынтымақтастық оқу. Ынтымақтастық оқу -оқыту мен оқуда білім беру тəсілі, бұл проблемаларды шешу, тапсырмаларды орындау немесе əлдебір өнім жасау үшін бірлесіп жұмыс істейтін оқушылар тобы дегенді білдіреді. Мерсер «Құрдастар тобындағы өзара қарым-қатынас оқуда маңызды рөл атқаратынын» көрсетті. Оқушылар жұпта немесе топта жұмыс істегенде, олар өзара іс -əрекетте немесе оқиғаларды сипаттауда түрлі мүмкіндіктерге ие болады. Сондықтан да мен сабақ барысында топтарға негізделген тапсырмаларды қолдану тиімді деп есептеймін.

Топтар түрлі тəсілдермен құрылуы мүмкін.Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында көбінесе, сабақ тақырыбына байланысты сөздер, суреттер, түстер, мақалмəтелдер, пішіндер, жеміс-жидек суреттері, сөз таптары бойынша топтастыру, сөйлем түрлері, сөйлем мүшелері, «Ойлаудың алты қалпағы» əдісі бойынша, т.б. əдістермен топтарға бөлу түрлерін қолданамын. Тапсырмалар беруде мына жағдайларды ескеремін: -Топ мүшелері түгел қатысатындай тапсырма; -Бірлесіп шешетін проблемалық тапсырмалар; -Топ мүшелерінің деңгейіне лайықты тапсырмалар; -Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес тапсырмалар, т.б. Күтілетін нəтиже: -Тапсырмаларды орындау үшін өздеріне қолайлы ортаны қамтамасыз ету; -Тəжірибелермен, идеялармен алмасуы; -Мəселені бірлесіп шешудің амалдарын табуы; -Топ мүшелері бір-бірінің пікірін құрметтеуі. Өткізген сабақтарымнан мысал келтіруді жөн көріп отырмын.

6-сынып бағдарламасы бойынша М.Жұмабаевтың «Қазақ тілі» өлеңін меңгертуде оқушыларды «Шебердің қолы ортақ, шешеннің сөзі ортақ»,«Бас кеспек болса да тіл кеспек жоқ», «Сөз сүйектен, таяқ еттен өтеді»,«Ақыл жастан,асыл тастан шығады» мақалдары шығатындай сөздер беріп, төрт топқа бөлдім. Оқушылардың қалауымен топ басшысын сайлап, критерий 19

бойынша дайындалған бағалау парағын тапсырдым. Сабақ ақын өмірінен мағұлмат бере отырып,өлеңнің мазмұнын, тілдік ерекшелігін ұғындыру, ұлттық құндылығымызды дəріптеуге, тілді құрметтеуге тəрбиелеу мақсатында болды. Алдымен «Кезбе тілші» əдісін қолдана отырып, үй тапсырмасын сұрадым. Жаңа тақырыпты меңгерткеннен кейін топтық тапсырмаларды орындаттым. Алғашқы берген топтық тапсырма төмендегідей болды.

1-топ:Өлеңнің тақырыбы, идеясы, тəрбиелік мəні?

2-топ:1 шумақты өлең құрылысына талдату.

3-топ: Өлеңнен көркем бейнелі сөздерді табу. Əдеби теориялық ұғымдар.

4-топ:«Екі жақты күнделік» Өлеңнен үзінді алып, өз пікірлерін жазу. Бұл тапсырмаларды орындауда оқушылар əдебиет теориясын еске түсіріп, бірлесіп орындады. Кейбір оқушыларға қосымша сұрақтар қойып білімдерін толықтыруға мүмкіндік бердім. Келесі топтық тапсырма оқушылардың шығармашылық, сыни ойлау қабілетін қалыптастыру бағытында берілді. «Бүгінгі қазақ тілінің мəртебесі қандай?» деген сауалды ортаға тастап, SWOT əдісі арқылы топ оқушылары тіл заңы, оның орындалуындағы жетістіктер мен кемшіліктерді саралап жазу керектігін айттым. Бұл тапсырманы оқушылар тың ой, ашық пікір айта отырып, пікірталас түрінде орындап шықты.

S-басым тұстарына тəуелсіздік алғаннан бері тіл мəртебесін көтеруде жасалып жатқан іс-шаралар мен заңдылықтар жөнінде айтып өтті.

W-əлсіз жақтарына қоғамымызда тілге қатысты талаптардың кей жағдайда орындалмайтындығын қынжыла айтып, көшедегі түрлі жарнамаларды, қоғамдық көліктерде, тағы басқа жерлерде қазақтардың басқа тілде сөйлесетіндігін мысалға келтірді.

O-даму мүмкіндіктеріне тіл мəртебесін көтеру өздері секілді жас ұрпақтан басталатындығын, сол себепті өз елінің патриоты болу үшін алдымен тілдің жайын ойлау маңызды екенін айтты.

20

T-қауіп төндіретін жағдайға да өзіміз қазақ бола тұрып, қазақша сөйлемесек, олқылықтарды түземесек, тіл мəртебесі көтеріле алмайтындығын сөз етті. Осы тапсырмаларды оқушылар ынтымақтастық қатынаста бірлесе орындады. Сабақ соңындағы бағалау түрлері де, оның ішінде «Екі жұлдыз, бір тілек» əдісі топ оқушыларының ортақтасқан шешімі бойынша жүзеге асты. Сол сияқты 8-сыныпқа Қ.Жұмаділовтің «Қаздар қайтып барады» əңгімесі бойынша өткізген сабақта қолданған «Ойлаудың алты қалпағы» əдісі оқушылардың ынтымақтастық қабілетін, бір-біріне деген сыйластық, достық қатынасын нығайта түсті деуге болады. Сабақтың мақсаты, шығарманың мазмұнын, тақырыбы мен идеясын ашу. Ойларын нақты дəл жеткізе білуге дағдыландыру, дүниетанымын кеңейту, шығармашылық қабілеттерін дамыту. Оқушылардың туған жеріне, атамекеніне сүйіспеншілігін ояту. Алдымен сынып оқушыларын 6 түрлі қалпақтың суреті арқылы топқа бөлуден бастадым. Топ басшысын сайлап, бағалау парағын бердім. Үй тапсырмасын сұрауда оқушыларға Қ. Жұмаділовтің өмірі мен шығармашылығынан мағұлмат жəне «Қаздар қайтып барады» əңгімесіне арқау болған тарихи жағдай жөнінде қосымша деректерді презентация түрінде екі оқушы айтты. Əрі қарай сынып жұмысын шығарма мазмұнын жан-жақты талдауға арнадым. Бұл бойынша «Ойлаудың алты қалпағы» əдісін қолдана отырып, оқушылардың шығармашылық қабілеттерін көрсетулеріне мүмкіндік жасадым. Ақ қалпақ-нақты фактілерге,сандарға ғана сүйенді. Қызыл қалпақ-Байтас қарттың ісəрекеттерін оқи отырып пайда болған өз эмоцияларын жеткізді. Қара қалпақ -қарттың туған жеріне сапар шеккенін құптамады. Дəлелді пікірлермен мысал келтірді. Сары қалпақ- қара қалпақ тобына қарсы пікірлерін дəлелдемелермен білдірді.

Жасыл қалпақ өздерінің шығармашылық ойларын айтты. Онда Байтас қарттың немересінің тірі болып, бір-біріне сүйеніш болатындай ой айтты. Көк қалпақ басқа қалпақтығы оқушылардың пікірлеріне жоғары баға беріп, өздерінің қорытынды ойларын қосты. Осылайша, топтық жұмыс нəтижесінде оқушылардың əңгімедегі Байтас қарттың тағдырын тарихи деректермен байланыстыра отырып, əр түрлі ұстанымдармен алмасуына ықпал еттім деп ойлаймын. Қорытындылай келе, оқушылардың сыни ойлау қабілетін дамыту мен шығармашыл жеке тұлға қалыптастыруды жүзеге асыру үшін тиімді жұмыс-топтық жұмыс деп айта аламын. Сабақ бойы оқушылардың барлығы дерлік іс-əрекет үстінде, жұмыс жасау, іздену үстінде болады. Мұғалім осы іс əрекетті ұйымдастырушы жəне басқарушы болады. Топтық жұмыс оқушыларға бір-бірінен қалмау үшін білімге бəсекелестік туғызса, сабақта сөйлемейтін оқушы топта сөйлей бастаса, кейбір оқушыдан көшбасшылықты да аңғаруға болатынына көзім жетті.

Өз тəжірибесінде мұғалім топтық жұмысты тиімді пайдалана білуге дағдыланады, оқытудың тиімді əдіс-тəсілдерін пайдалана алатынын көрсете алады, топта бірлесе отырып жұмыс істеп, өзгенің ойын құрметтей білуге үйренеді. Оқушылар бір бірінің жұмысына талдау жасап, оның жақсы, жаман жағын айтып,баға қою оқушылар арасындағы тығыз қарым қатынасты нығайтты. Нəтижесінде оқушылар өз-өздерін реттейді. Жүйелі сөйлеуге, ойын ашық жеткізе білуге, талдау жасауға үйренеді. Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында топтық жұмыс жасату барысында мынадай нəтижелерге қол жеткіздім.

1.”Бетпе-бет” оқу арқылы оқушылар ынтымақтастықпен жұмыс жасайды, одан оқушылардың бір-біріне деген достығы, адамгершілігі, бауырмалдығы нығая түседі.

2.Мұғалім бағыттаушы болады, оқушы өз ойларын еркін айта алады.

3.Дарынды, талантты балалар əр сабақта көрініп отырады.

4.Топтық тапсырмаларды орындау арқылы оқушының сыни ойлау қабілеті артады.

5.Бір-бірін құрметтеуге, пікірлерін тыңдауға дағдыланады.

6 «а» сынып М. Жұмабаев «Қазақ тілі»

21

8 «ə» сынып Қабдеш Жұмаділов «Қаздар қайтып барады»

22

ИСПОЛЬЗОВАНИЕ КОГНИТИВНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ В УСЛОВИЯХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ СРЕДНЕГО ОБРАЗОВАНИЯ Тухтарова Алмагуль Сахташевна Атырауская область Курмангазинский район средняя школа имени М. Ауэзова

По стратегии Президента Н.А.Назарбаева «Казахстан 2030» наше государство должно вступить в число конкурентноспособных стран.Важным аспектом в достижении этой цели является наше подрастающее поколение.Поэтому существует необходимость создания системы образования,способной обеспечить переход к конкурентноспособному когнитивному обществу. Новые требования, предъявляемые сегодня к общеобразовательной школе, ориентируют её,прежде всего, на формирование конкурентноспособной личности, свободно адаптирующейся в быстро меняющихся социально-экономических, политических, жизненных условиях. Формирование положительной мотивации должно рассматриваться учителем как специальная задача. Как правило,мотивы связаны с познавательными интересами учащихся потребностью в овладении новыми знаниями, навыками, умениями. Но первая и естественная потребность обучения–коммуникативность. Для организации благоприятного климата, ориентирующего учащихся на коммуникацию, необходимо выбирать такие формы урока, которые будут стимулировать деятельность учащихся. Для плодотворной и эффективной деятельности учащихся характерны нетрадиционные формы проведения занятий, направленные на развитие когнитивных умений учащихся. Когнитивные умения–умения самостоятельно приобретать знания.

Формирование когнитивнокоммуникативных умений–важная составная часть системы обучения и воспитания. Когнитивная технология,как разновидность информационной технологии, ориентирована на развитие интеллектуальных способностей человека. Когнитивная технология развивает воображение и ассоциативное мышление учащихся. В этой связи следует отметить её несомненную востребованность в современном образовательном процессе. Эффективность учебного процесса во многом зависит от умения учителя правильно организовать урок и грамотно выбрать ту или иную форму проведения урока.Как известно,целью обучения в школе является формирование межкультурной компетенции учащихся, которая реализуется в способности к речевому общению.Залогом успешной речевой активности учащихся являются нетрадиционные формы уроков,акцентированные на развитие когнитивного умения учащихся,в ходе которых учащиеся расширяют знания,что позволяет принимать активное участие в обсуждении. Активные методы обучения позволяют учителю сократить переходный период от теоретических знаний к практическим умениям.Включению учащихся в осознанную деятельность способствуют следующие пути:обоснование значимости познавательной и коммуникативной деятельности,её целей и задач;применение различных форм внеклассной и учебной 23

работы; воспитание у учащихся интереса к обучению и общению,формирование системы знаний; использование разнообразных методов обучения в учебновоспитательном процессе,межпредметных связей и учёта индивидуальных особенностей детей. Современная цивилизация эволюционирует в сторону когнитивного общества, а личность, как известно, зарождается в человеке в школьные годы, поэтому задача учителей–направить молодое поколение на путь самопознания и самосовершенствования, а именно предоставить почву, организовать деятельность и дать возможность ученику самостоятельно черпать знания Основной целью когнитивной технологии является именно повышение уровня когнитивного развития учащихся. Повышение же качества обучения является следствием этого эффекта. А сейчас необходимо остановиться на исследовании общеучебных умений, так как задачей каждого учителя является развитие в учащихся когнитивных умений. Когнитивные у мения-умения самостоятельно приобретать знания. Формирование когнитивнокоммуникативных умений–важная составная часть системы обучения и воспитания. К основным когнитивным умениям относятся: 1.Умение работать с наглядностью,текстом; 2.Умение работать с учебной и научнопопулярной литературой ,на этой основе самостоятельно приобретать и углублять знания; 3.Умение проводить наблюдения и на их основе формулировать выводы; 4.Умение самостоятельно моделировать и строить гипотезы; 5.Умение применять знания на практике. К коммуникативным умениям относятся: 1.Умение общаться, т.е. умение слушать и слышать партнера по общению, обосновывать свою точку зрения; выстраивать систему доказательств (подбирать аргументы, задавать вопросы, возражать, дополнять);

24

2.Использование приёмов владения языком, самостоятельное совершенствование в нём 3.Овладение речевой деятельностью, характеризующейся: а)Выразительностью, т.е. эмоциональностью и образностью; б)Содержательностью, т.е. точностью и ясностью, насыщенностью информацией; в) Достаточной степенью развития устной и письменной речи. Выделяются следующие этапы формирования когнитивнокоммуникативных умений: -ознакомление учащихся с образцами действия; -овладение первоначальным умением применять знания; -совершенствование приобретённых умений и формирование навыка; -применение в разнообразных ситуациях. По мнению Л.Выготского, «мышление ребёнка развивается в зависимости от речи».Так как текст играет роль «установки» на речевое развитие, поэтому текст как художественная целостность занимает всё более прочное место в современных уроках литературы. Стимулирование речи ученика происходит в процессе непосредственного общения с явлениями жизни, будь то природа,люди или произведения искусства,и обостряется ситуацией общения со сверстниками и учителем в классе.(1,стр.17) Урок требует постоянного совершенствования и модернизации. Только творческий подход к уроку с учётом новых достижений в области педагогики, психологии и передового опыта обеспечит высокий уровень преподавания. Поэтому дать качественный урок- дело непростое даже для опытного учителя. (2,стр.42) Основываясь на книге Н.И.Кудряшовой «Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы», мы обратились к методам и приёмам обучения в литературе.Задачей учителя является помочь учащимся освоить произведение, осмыслить его,разрешить возникшие нравственные, социальные, художественные проблемы, важно помочь учащимся решить эти проблемы; учить анализировать произведение, учить

размышлять, оформлять свои размышления в словах, в связной, последовательной, доказательной речи–устной или письменной. Выдвижение учителем проблемы для всего класса является основным приёмом в исследовательском методе, который развивает мышление учащихся.Учитель не только ставит ряд вопросов и проблем,но и разъясняет пути их решения, учит собирать материал, анализировать, систематизировать его.Учащиеся же самостоятельно анализируют части, эпизоды изучаемого произведения; сопоставляют в тематическом,проблемноидейном, теоретико-литературном планах два или несколько произведений.Пути реализации данных принципов должны быть творческими,нетрадиционными и в то же время эффективными (3,стр.25) Нетрадиционные формы урока реализуются, как правило,после изучения какой-либо темы или нескольких тем,выполняя функции контроля и оценки знаний учащихся.Такие уроки проходят в необычной обстановке. Подобная смена привычной обстановки целесообразна, поскольку создаёт атмосферу праздника при подведении итогов проделанной работы, снижает психологический барьер, возникающий в традиционных условиях изза боязни совершить ошибку. Нетрадиционные формы урока осуществляются при обязательном участии всех учеников класса,а также реализуются с непременным использованием слуховой и зрительной наглядности (компьютерной и видеотехники,выставки,буклетов,стендов).Н а таких уроках удаётся достичь самых разных целей методического,

педагогического, психологического и воспитательного характера. Нетрадиционные уроки помогают учителю: Осуществлять контроль знаний.умений и навыков учащихся по определённой теме; Обеспечить деловую,рабочую атмосферу, серьёзное отношение учащихся к уроку; Предусмотреть минимальное участие на уроке учителя (4,стр.43) Когнитивные технологииинформационные технологии,специально ориентированные на развитие интеллектуальных способностей человека. Когнитивные технологии развивают воображение и ассоциативное мышление человека. Для плодотворной и эффективной деятельности учащихся характерны нетрадиционные формы проведения уроков,направленные на развитие когнитивных умений учащихся.(5,стр.11) Главное в том,что школьники,анализируя и созидая, включаются в активный процесс самообучения и саморазвития. Список использованной литературы: 1.Бершадский М.Е.\\ Школьные технологии 2005 г. №5 2.Кудряшова Н.И.«Взаимосвязь методов обучения на уроках литературы» (М. «Просвещение»,1981) 3.Когнитивная психология.Учебник для вузов\Под ред. В.Н.Дружинина, Д.В.Ушакова. – М.:ПЕР СЭ,2000 г. Н.В.На пути к 4.Кухарев профессиональному совершенству.–М., 1990 5.Ибраева Ж.Б. Когнитивная технология обучения на уроках литературы// Астана 2016

25

ЖА А

ДІС-ЖА А БАСТАМА Ибрашева Толқын

Атырау облысы Махамбет ауданы О.Шонаев атындағы орта мектебінің қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

...Осыдан бір ғасырдай уақыт бұрын халқымыздың рухани ұстазы Ахмет Байтұрсынов “Білім–бір құрал, білімі көп адам құралы сай ұста сықылды,не істесе де келістіріп істейді”- деген екен. Білімі көп адам–мұғалім, ал оның қолындағы құралының қаншалықты кең ұғымға саятынын қазіргі жаhандану заманының талаптары мен қажеттіліктері анықтап беріп отыр. Бұл жайт өзім əңгімелеп отырған білім берудің жаңа мазмұны мен жаңа идеялары, теориялары, оңтайлы əдістəсілдері ұғымдарын меңзеп тұрғанын ұғына түскендеймін.

2016-2017 оқу жылы Əдістемелікнұсқаулық хатта «Білім туралы» заңға енгізілген өзгерістер мен толықтырулардың нəтижесінде инклюзивті білім беруге қатысты қолданылатын терминдер мен ұғымдар халықаралық қауымдастықпен қабылданған түсіндірме мен нақты сипатқа ие болды. Мысалы, жаңадан енгізілген «ерекше білім беруге қажеттілік» термині тек мүмкіндігі шектеулі балаларға ғана емес, сонымен бірге емханада немесе үйде ұзақ мерзімге емделетін оқушыларға, мінезқұлқында эмоцияналдық проблемалары бар балаларға, жағдайы төмен отбасынан шыққан балаларға, жетім немесе ата-ананың қамқорлығынсыз қалған балаларға, озбырлық көрген балаларға да жəне т.б. қатысты тиімді қолданылатын болды. Жаңа түсіндірме бойынша «инклюзивті білім беру» - бұл ерекше білім беру қажеттіліктері мен жеке-дара мүмкіндіктерін ескере отырып, барлық білім алушылардың білім алуына тең қолжетімділігін қамтамасыз ететін процесс. Мұғалімдерге арналған ұсынымдар Тіл мен əдебиет пəндерінің мұғалімі оқушылардың ауызша жəне жазбаша сөйлеу тілі кемшіліктерін ескеріп, сөздердің дұрыс дыбысталу, сөйлеу тілінің лексикалық-грамматикалық жағы,

26

байланыстырып сөйлеу дамуының деңгейіне назар аударған жөн. Сонымен қоса мұғалімге жасына сай тұрмыстық міндеттерді шешу үшін балалардың ауызша жəне жазбаша сөйлеу тілін қолдану іскерлігін дамытқан дұрыс. Инклюзивті білім беруді жүзеге асыратын ұйымдардағы тəрбие процесінің ерекшелігі мектеп деңгейінде ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға толерантты қарым-қатынасты тəрбиелеу, сондай-ақ негізгі құндылықтармен таныстыру, білім беру процесінің барлық субъектілерінің инклюзивті білім беруге жағымды көзқарасын қалыптастыру, ересектердің ұстанымын «ерекше балаларға» өзгерту болып табылады. Елбасы Н.Назарбаев 2011 жылғы Қазақстан халқына «Болашақтың ірге тасын бірге қалаймыз!» жолдауында «Өмір бойы білім алу» əрбір қазақстандықтың жеке кредосына айналуы тиіс» деп бекерденбекер айтпағанда болар. «Өмір бойы білім алу» тұжырымдамасының негізгі қағидалары нəтижеге жəне оқушыға бағытталады. Өмір бойы оқып үйрену дегеніміз-тұлғаның əлеуметтік, азаматтық тұрғыдан жарқын болашаққа жету мақсатында өзінің білім, білік, машық, дағды, құзіреттіліктерін үнемі жетілдірілуі. Өмір бойы оқып үйренудің шарттары: үнемі жаңа білім игеру,интербелсенді əдістерді қолдану,оқытуды бағалаудан тұрады. Қазіргі күні əрекеттік педагогика ең танымал оқу, жүйесіне арналған, яғни мектепте оқу процесінің негізгі интербелсенде əдістемелер құру керек: яғни əрбір мұғалім əр сабақта интербелсенді əдістер, құралдар мен əдістер қолдану қажет. Интербелсенді оқыту\оқу бірнеше мезетте білім игеру процесінде қатысушылардың тиімді қарым- қатынасына

негізделген. Ағылшын тілінен келген «интерактиф» сөзі де осы ұғымды білдіреді: «inter» дегеніміз «өзара» мағынасында, ал «act»-«əрекет жасау» дегенді білдіреді. Басқа сөзбен айтқанда, «интербелсенді» дегеніміз біреумен тығыз қарым қатынаста болу, онымен бірлесе əрекет жасау, диалог құру. Сонымен «интербелсенді» дегеніміз диалог арқылы үйрену\үйрету яғни мұнда, яғни мұнан оқу процесінің негізінің «үйренуші-үйретуші», «үйретушіүйренуші», «үйренуші- өз-өзімен» жасаған форматында қарым-қатынас құрайды. Интербелсенді оқу\оқыту бірлесе үйрену идеяларын ұсынады. Интербелсенді оқу\оқыту көптеген жұмыс түрлері мен əрекеттері арқылы жүзеге асырылады, мəселен: бірлескен жұмыстар (жұптық, топтық), жеке жəне бірлескен ізденіс пен зерттеу жұмыстары, рөлдік ойындар, ақпараттың əртүрлі көздерімен жұмыс жасау жəне шығармашылық жұмыстар. “...Дүниедегі білім атаулының кілті де, кұпия сыры да ұстазға ғана анық. Өркениеттің ғалами талабы білімді ұстазды қанаттандырып, жаңашылдық пен ізденіс шыңына қондырады” деген даналардың дəйекті сөзіне ұлы ойшыл Жалал-ад-дин Руми былай деген екен: «Сен бұл өмірге мақсатты тірліктерді тындыруға келдің жəне алдағы міндетің де сол. Егер осыны орындамасаң, онда ештеңе істемегенің» деген сөзін келтіре отырып, мақсаты айқын, нəтижеге бағытталған əр сабағымда метатану үдерісі, яғни оқушылардың өзінөзі реттеу,саналы білім алуының жүзеге асуына жұмыстанып келемін. Жалпы оқушы түрлендірген тапсырманы орындау барысында оқушы өзінің мықты не əлсіз тұстарын сезінеді, тапсырманың күрделілік деңгейін анықтайды, орындау үшін қажетті стратегияларды білу жағдаяттарынан өтеді. Қазақ тілі сабағын диалогтік оқыту модулінсіз елестету мүмкін емес. Қай сабақта да “мұғалім-оқушы”, “оқушыоқушы” арасындағы ізденіске негізделген диалогтің,“Жақын арадағы даму аймағындағы”жұмыстың болатыны күмəнсіз. Себебі əдебиет сабағы да тап осыған негізделген. Топқа сұрақ тасталды

ма, оны орындау үшін оқушы айналасынан, алдындағы оқулықтан іздей бастайды. Мұғалім өзінен сұрап қалса, оның білмей қалуы ұят деген сияқты сезіммен отырады. Ғалым Барнс (1971) айтқандай, оқушыларым селқос тыңдап қана қоймай, сөйлесу, дəлелдеу арқасында білімге ұмтылады дегім келеді. “Таным негізінде күмəн жатыр” депті Сократ. Қазақ тілі ғылымда ең негізгі пəннің бірі екенін ескерсек, оқушының білім алу үдерісіне сын тұрғысынан ойлау модулі қажетті орайластырылады. Оқушының алдынан мынандай сұрақтар шығып отырады. “Мына сөйлемде бастауыш неге осы сөзден болды, ол неге оқулықта көрсетілген бастауыштың жасалу жолдарында жоқ?” деген сияқты. Бұл – оқушының мəселені шешу үдерісіне өз ойларын шоғырландыруы. Оқушының теориялық мəселеге күмəнмен қарауы мені қуантады. Ричард Поль айтқандай, “Ол – мағлұматты жоққа шығару емес, мəселенің байыбына бару,тереңірек зерделеу” боп табылады. “Бала деген–балқыған қорғасын” дейді ұлтымыздың ұлы ұстазы Абай. Қандай қалыпқа құйсаң, сондай болып шығады дегені болар данышпанның. Сол себепті “ересектер мен балалардың ойлауындағы айырмашылықтары нейрофизиологиялық өзгерістер тұрғысынан емес, олардың оқу тəжірибелеріндегі алшақтықта”-деген тұжырымдамасы мен Абай сөзінің бір-бірін толықтыратыны байқалады. “Өзара əңгімені əркім одан көп пайда көріп, көп білім алатындай етіп жүргізу керек” деген Гераклиттің сөзін мен əр сабағыма кірер алдында өзіме басты бағыт ретінде таңдаймын. Олай дейтінім, тарих пəнімен жаңа ғана танысып жатқан 5-сынып оқушысы үшін не істей аламын? Бастауыштан хан, батыр деген сияқты сөздермен таныс екенін біле тұра ендігі жерде сабаққа қызығушылығын аудару мақсатында, қосымша мəліметті көбірек біліп кетсе екен деген оймен сабақты түрлендіріп, əдіс-тəсілдерді көп қолдануым керек болды.

5-сыныпта Қуандық Шаңғытбаев Сабалақ деген шығармасымен танысамыз. Мақсатым «Сабалақ» өлеңінің 27

деректілік негізі, ақын тілі, ұлтжандылық мəні зор екендігіне көз жеткізу, ақындық рухы биіктігін таныту. Оқушының қызығушылығын ояту мақсатымен сурет құрастырғыздым. Сол арқылы бүгінгі əңгіменің кім туралы екенін оқушылар өздері тапты. Келесі бөлімде Қ.Шаңғытбаевтың өмірімен таныстырып, өлеңді оқуға көштім.Мəтінді талдау: 1. Өлең мазмұнын қандай ой бөліктеріне бөлуге болады?

2.Өлең құрылысына талдау (əдебиет теориясы кірістірілген) 3. Мəтінді талдау жұмысы.

-Ақын Аңырақайдағы соғысты қалай суреттейді?Тілін тарихпен салыстырып көрейік.

4.Өлең жолдарында кездесетін «Ер қаруы – бес қару» атауларын теріп жаз.

5. Композиялық талдау 1.Оқиғаның басталуы:Қазақ-қалмақ соғысы, 2.Оқиғаның байланысы: Қазақ халқының жеңіліске ұшырауы, 3.Оқиғаның дамуы: Əбілмəмбеттің шешімі, 4.Шарықтау шегі:Сабалақтың «Абылай, Абылай» деп жауға шығуы, 5.Оқиғаның шешімі: Қазақ халқының жеңіске жету, 6. Бекіту: Ақын арманы қандай? Белгілі ғой айтпасам да аржағын Сол Сабалақ – Абылай ата тарланың, Абылай тағы туа ма деп қазақтан, Тосып келем, сол ендігі–арманым– дейді. ( Оқушылар өз ойларын айтады).

-Бүгінгі өміріңіздің Абылайы кім деп ойлайсыз?

-Н.Ə.Назарбаевтың Абылай хан туралы айтқан сөзін жіберу. Қорыта келгенде, ақын өз шығармасында Абылай атын алғаш танытқан Аңырақай соғысының көрінісін ерекше сипаттап береді. Өлеңінің тарихи негізі зор. Бүгінгі күні ел байрағымен бірге айтылып жүрген Елтаңба авторы Шот-Аман Уəлиханов та Абылай ханның ұрпағы. Кеше ғана Қазақ хандығының 550 жылдығын атап өткен еліміз үшін биыл да ең керемет оқиғаларға толы болмақ. Олай дейтінім, ата-баба аңсаған ҚР Тəуелсіздігіне биыл 25 жыл толады. Бағалау.

28

Үйге тапсырма: Өлеңді мəнерлеп оқу. Абылай хан туралы деректер жинау. Сол сияқты, 7-сыныптағы С. Мұратбеков «Жусан иісі» шығармасындағы мақсатым: Оқушылар əңгіменің мазмұнымен танысу, əңгімеге талдау жасату, тақырыптың мəнін ашу. Сабақтың əдіс тəсілдері: Əңгімелеу, талдау, сұрақ- жауап, көрнекілік. СКТ, СТО жобасының стратегиялары: Болжау, ой қозғау, галерея шарлау. Сабақтың көрнекілігі:Интерактивті тақта, жусан шөбі, дəптер, бөлікке бөлінген парақтар. І.СƏЛЕМІ ТҮЗУДІҢ – ƏЛЕМІ ТҮЗУ (Оқушыларды топқа бөліп отырғызу. Топ басшысына бағалау парағын беру). Қызығушылықты ояту. Еске түсіру (видео көрсету арқылы өткен сыныптағы əңгімені еске түсіру). ІІ.ТƏУЕЛСІЗ ЕЛ ТІРЕГІ–БІЛІМДІ ҰРПАҚ (өткенді қайталау) -Алыста қалған балалық шағым... Ойымнан жарғақ сары тоны қаудырлаған, тобығы тайған сол аяғын сүйрете басқан қара бала кетпейді.

-Асыр салған балалық шағымызда тағдыр біздің қабырғамызға да бір зілді салды ғой.

-Ей, тоқтаңдаршы, мен сендерге кешегіден де қызық ертегі айтамын -Ол балалар үйіне кеткелі жатыр...

IІІ.ҚЫЗЫҚТЫ САБАҚ–ҚИЯЛҒА ҚАНАТ.Осы шығарманың авторына тоқталайық. ІV. БІЛІМ – АДАМ БАЛАСЫНЫҢ ОРТАҚ ҚАЗЫНАСЫ Қалыпқа келтір (мəтін бойынша берілген сөйлемдерді толықтыру) V. ИГІ ІСТІҢ БАСЫ – ТІЛ, ТƏРБИЕ БАСЫ ТІЛ Басты кейіпкер Аянның бейнесін құрастыру (топтастыру) Мəтіннен Аянның портретін табуСуреттер сөйлейді-Ұйқасын тап VІ. СЕГІЗ ҚЫРЛЫ – БІР СЫРЛЫ «Жусан иісі» əңгімесін композициялық құрылымы бойынша талдау VIІ. Бақытты болсын балалар! (Салыстырыңыз Өмірмен байланысы) Соғыс кезіндегі жетімдік: Қазіргі жетімдік:

VIІІ. «Менің көңіл-күйім» баспалдағы Рефлексия (кері байланыс) IX. Бағалау. (Топ басшыларының бағалау парағы бойынша бағалау) IX. Үй тапсырмасы «Баяғыда бір жетім бала болыпты...» тақырыбында ертегі құрастыру. Енді бір тоқталатын сабағым: Оралхан Бөкей "Тортай мінген ақ боз ат" 7-сынып. Сабақтың əдіс-тəсілдері: Ой қозғау, іздендіру, СКТ, СТО технологиясы: «Əдебиет үйірмесі» стратегиясын қолданғанымды айтқым келіп отыр. Мағынаны тану /Мəтін бойынша талдау жұмысы- «Əдебиет үйірмесі» стратегиясы/ 1-топ.Сілтеме табушылар. Оралхан Бөкей "Тортай мінген ақ боз ат" (мəтін бойынша əңгімелеп береді) 2-топ. Ізденуші Оралхан Бөкей "Тортай мінген ақ боз ат" əңгімесіне байланысты ұқсас қандай əңгіме өттік? С Мұратбеков Жусан иісі шығармасындағы Аян бейнесі (видео көрсету) /Венн диаграммасы бойынша салыстыру екі шығарманы, екі бейнені/ 3-топ. Дəнекер Жоғарыдағы талданған шығармадағы ұқсастық бүгінгі өмірде бар ма? («Жетімнің көз жасы» видео) /бүгінгі проблема жəне қамқорлықтар туралы/ 4-топ. Бейнелеуші Мəтіннен Тортай бейнесін табу, мəтін бойынша сурет салу /Біздің ішімізде менен екі-үш жас үлкендігі бар бір бала болушы еді. Əке шешеден ерте айырылып,алыстан қосылатын аталастарының есігінде жүретін. Қой аузынан шөп алмас жуас, құлағының сəл мүкісі бар, бала болып көп ойнамайтын жасқаншақ еді. Бəрімізден гөрі ерекшелігі таңертеңнен кешке дейін бас алмай кітап оқи беретін./ 5-топ. Сөз тапқыш Шығарма бойынша жұмыс (мəтіннен теңеу, эпитет, мақал-мəтел, тұрақты тіркестерді табу) /міндетті түрде анықтамасын айтып кету.

Эпитеттер - жаймашуақ сəт, төңкеріліп тұрар аспан, бейбіт күннің шуағы, тас үңгір, көк мұнар дүние. Теңеулер - табанға кілемдей жұмсақ тию, ұлардай шулап, ұядай қылып жинау, Алтайдың шолпысындай жарқыраған Бұқтырма. Мақал - мəтел - Аш бала тоқ баламен ойнамайды. Ораза - намаз тоқтықта ғана. Фразеологизмдер - Қой аузынан шөп алмас, ит басына іркіт төгу.

6-топ. Сұрақ қоюшы Сұрақтар ашық сұрақ түрінде болады. Тортайдың «Бұл дүниеде мен пір тұтар, сырласар жалғыз-ақ нəрсем бар, ол-кітап, əкем де, шешем де сол-кітап» деген сөзін қалай түсінесіздер? Адал дос деген кім?

IV. Ой толғаныс. /Тақырып бойынша ойды жинақтау,зерделеу/ Барлық топ сөйлеп болса, мына бір сұрақ төңірегінде ойланып көрейікші. Егер сіз жазушы болсаңыз шығарманы қалай аяқтар едіңіз?

V. Қорытынды сөз: Н.Назарбаев: «Ең бастысы-адам факторы: Оның еркі, күшжүгері, табандылығы мен білімі» деген сөзімен аяқтап, топ басшысының бағасынан кейін жиынтық бағамен бағалаймын. Осылай əр сабақты түрлендіре пайдаланғаннан кейін, кері байланыс жасау өте маңызды. Мысалы: 7-сынып Ж.Аймауытов «Əнші» əңгімесін оқытуда «Бас. Жүрек. Қол» рефлексиясын жүргіздік. Оқушылар баспен əнші Əмірқанның тарихтағы орнын, Əміре Қ екенін еске түсірді, жүрекпен əңгімедегі оқиғаларды сезінгенін жəне сыныптағы оқушылардың эмоциясына əсер еткенін айтты, ал қолмен тапсырмаларды орындағандарын жеткізді. Сабақтағы іс-əрекетке байланысты кері байланысты:«Табыс сатысы» əдісінде кəдімгі сатының суреті беріледі. 1-ші баспалдағы Мен............. БІЛЕМІН, 2-ші баспалдағы Мен ............ ТҮСІНЕМІН, 3-ші баспалдағы Мен ............... ЖАСАЙ АЛАМЫН.«Сын есімнің сөйлемдегі қызметі» тақырыбындағы сабақта оқушыларға алған білімін жинақтау мақсатында «Бір сөйлеммен тұжырымдаңыз» əдісін қолдандым. Мұнда 29

оқушылар жаңа тақырыпты қалай түсінгенін бір сөйлеммен (Мен бүгін сын есімнің сөйлемдегі қызметін мысалдар арқылы нақты түсіндім) тұжырымдады. Негізінен кері байланыс адамның үш қасиетін:өз бетімен білім алуын,шешім қабылдай білуін, бақталастыққа түсе білуін қалыптастырады. Өйткені бұл -ХХІ ғасырдың талабы. Сонымен қатар кері байланыс арқылы оқушылар өз-өзіне есеп беріп, өз-өзін реттеуге дағдыланады. Оқушылар ойлауға,сөйлеуге,өзін-өзі дамытуға еркін қол жеткізе алады.Кері байланыс жасауға сабақтың белгілі бір уақытын бөліп, олардың ой-пікірлерін шыдамдылық танытып тыңдау қажет. Кері байланыс жасау арқылы бұрынғы сабақтарда енжар отыратын оқушының себебін анықтап, олардың белсенділігін арттыруға жол іздеуге болады.Кері байланыс оқушы үшін-өз жетістіктері мен қателіктері туралы ойлану, алға жылжу үшін ұсыныс алу;мұғалім үшін өз қызметіне қажетті өзгерістер енгізу мақсатында алынатын ақпарат.Кері байланысты жасағанда мына жайттарды есте ұстаған жөн:кері байланысты жұмысымызды жақсартудың ең тиімді нысаны ретінде сабырлылық таныту, кері байланыстың субъективті болатынын ескеру,кері байланыс жасалған істі бағалау емес,не жасалу керектігін көрсету. Сонымен бірге кері байланыс оқумен оқытудың қалай жүріп жатқандығын, оның сапасын анықтауға мүмкіндік береді.

30

Қазақта “Суды сіңген жеріне құяды” деген мəтел бар.Сондықтан ең алдымен сабақтарымды біртіндеп, ішінара əдістəсілдің элементтерін ғана пайдаланып өткіздім.Мақсатым–осы сыныптарымда топтық жұмысты қалай ұйымдастыру керек, онда қолдануға болатын əдіс-тəсілдерді таныту жəне нəтижесінде топтық жұмыста еркін, өз беттерімен еңбектенуге болатынын жəне күнделікті сабаққа енгізуіп бір-бірімен байланыстарын үзіп алмауға ұмтылдыру болды.“Саусақ бірікпей, ине ілікпейді” деген мақалда айтылғандай мұғалім-оқушы, оқушы-оқушы болып бірікпей іс ілгері жүрмейтінін түсіндім. “Дəуір–даналарын ілестіреді, ұстаз– білімділікті үлестіреді” деген халқымыздың қанатты қағидаты немесе “...білікті, мейірімді ұстаз ғана білімді үлестіруші, көш басының тұлғасы бола алады” деген тұжырымға сөзсіз келісе отырып,“...Мұғалім – зор тұлға, ол күннің құдіретті сəулесі сияқты” деп К.Д.Ушинский айтқандай, өз білігіңді өзгеге беру, сөйте тұра оған бар ықыласыңмен көмектесіп,биіктіктерге қарай жетелеу–нағыз мұғалімнің ісі деп түсінемін. Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Қазақ тілі мен əдебиеті» журналы-2015 №3 2.2016-2017 оқу жылында ҚР Жалпы орта білім беретін ұйымдарында оқу процеісн ұйымдастырунда оқу процесін ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы əдістемелік нұсқау хат-212 бет 3.А.Əлімов «Интербелсенді əдістемені мектепте қолдану»-2015

 Мектепке дейінгі білім беру ўйымы  МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ Ж ЙЕСІНДЕ ИННОВАЦИЯЛЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ЕНГІЗУГЕ ДІСКЕРЛЕРДІ ПСИХОЛОГИЯЛЫ -ПЕДАГОГИКАЛЫ ДАЙЫНДЫ Ы Əлім Гүлмира Əлімқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Мектепке дейінгі ұйымдардағы педагогикалық үдерістердің инновациялығы–мектеп жасына дейінгі балалардың жан-жақты дамуына ықпал ететін жаңа технологияларды мақсатты ендіруінде болып табылады. Əр тəрбиеші өз іс-əрекетінде қажетті өзгерістерді, əр түрлі тəжірибелер жөніндегі мағлұматтарды, жаңа əдіс-тəсілдерді дер кезінде қабылдап, дұрыс пайдалана білуі керек. Еліміздің экономикалық,саяси-мəдени дамуына үлес қосатын, əлеуметтік өркениетке көтерілетін, парасатты, жанжақты азаматты тəрбиелеу–ұстаздар қауымының бүгінгі таңдағы мерейлі міндеті. Ғылым мен техниканың жедел дамыған,ақпараттық мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару тəрбиешінің қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да əрбір баланың қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тəрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені, «Мектепке дейінгі тəрбие мен оқыту» стандарты деңгейінде оқу үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны енгізуді міндеттейді. Қазіргі таңда мектепке дейінгі ұйымдарда инновациялық технологияны ендіруге көптеп күш жұмсалады. Сол себепті мектепке дейінгі ұйымдарда педагогтардың

негізгі міндеті: əдіс тəсілдерді дұрыс таңдау, жаңаша педагогикалық технологияларды дұрыс қолдана білу, жеке тұлғаның дұрыс дамып қалыптасуы үшін ыңғайлы жағдай жасау. Балабақша өміріне еніп отырған жаңа технологиялардың ерекшелігі–өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан-жақты дамыту. Бұрын бала тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, ал қазіргі бала өздігінен ізденетін, ойлайтын жеке тұлға. Яғни, бұрынғы кезде тəрбиеші мен бала қарымқатынасы «субъект-объект» бағытында болса, қазіргі кезде бала тұлғасын дамыту қарым-қатынасында «субъект-субъект», «тұлға-тұлға» бағытын ұстану керек. Өйткені, қазіргі бала бойында төмендегідей қасиеттерді қалыптастыруымыз қажет. Қазіргі бала: дүниетанымдық қабілеті жоғары, дарынды, өнертапқыш, ізденімпаз, талапты, өз алдына мақсат қоя білетін болуы тиіс. Оқыту жүйесінің қандай түрі болмасын, олар белгілі бір əдістемеге негізделеді. Əдістеме жан-жақты жəне өз орнында дұрыс қолданылса,өтілетін əрбір тақырыптың мазмұны да ойдағыдай ашылып, балалардың меңгеруіне жеңіл тиеді. Əдетте əдістеме өз-өздігінен келе қоймайды. Ол көп жылдар бойғы ұстаз қызметінің іс-тəжірибесімен, күнделікті сабақ беру процесімен тығыз байланысып жатады. Осылардың негізінде əр тəрбиешінің бойында, ойында əдістеменің озық үлгілері жинақталады. Жаңашыл – педагогтардың тəжірибелерін пайдалануға ыңғайлы, былайша айтқанда барша үшін қоғамдық маңызы мен мəні зор 31

педагогикалық идеялар игеруге болатын нақтылы амалдар, əдістер, тəсілдер арқылы жүзеге асуда. Белгілі ғалым А.Маслоу тұлғаның: – қиындыққа дайын болуы; – қарым-қатынас; – таным, сыйластық; – қауіпсіздік; – шығармашылық; –өзін-өзі бекіту; т.б. қажеттілігі жүзеге асса, тұлғаның танымдық құрылымының дамитынын, қызығушылығының қалыптасатындығын ескертеді.Егер осы қажеттілік қанағаттандырылса, тұлғаның қызығушылығы оянып, белсенділігі артатыны белгілі. Ал жүйелі білім беру мен баланы жанжақты дамытуда инновациялық технологиялардың бүгінгі таңдағы өте жоғары. Инновациялық педагогикалық қызметке дайындық құрылымы өзара шартталған жəне өзара байланысты, уəждік компоненттер жиынтығы ретінде қаралады. Бұның өзі педагогтың инновациялық технологиялар мен педагогикалық білім берудегі өзекті мəселелерді шешудегі олардың рөліне саналы қатынасын білдіреді. Өйткені, педагог инновациялық қызметке дайындығын қалай уəждесе, инновациялық үдеріске қатысу сипаты, балаларды оқыту мен тəрбиелеу нəтижелері соған байланысты болады. Педагогикалық инновациялық қызметке жағымды уəждігін жаңаны жасау жəне қабылдау, педагогикалық шеберлікті арттыру, кəсіби қиындықтарды жеңу секілді жеке жəне кəсіби қажеттіліктерді қанағаттандыруды қалыптастырады. Құрылымы педагогтың тұлғалық құрылымына сай келетін қызметті саналы меңгеру іскерлігінде мынадай кəсіби іскерліктер белгіленеді: -диагностикалық (өздігінен білім алу, толықтыру, кенейту, өз тұлғасы мен бала тұлғасын зерттеу), -жобалық (оқу үрдісін оқыту мақсатына, психологиялық заңдылықтарына, əдіс пен амалға сай жоспарлау), -коммуникативті (педагогикалық үрдіске қатынасушылардың тұлғааралық өзара қатынасын қалыптастырудың түрлі

32

тетіктерін пайдалану іскерлігі, актерлік шеберлік техникасын қолдану). Инновациялық педагогикалық қызметке дайындықтың шығармашылық компоненті. Ол педагогикалық міндеттерді соны шешу арқылы, суырып салмалық, тосын түрде жүзеге асырылады. Шығармашылық қасиеттер, жаңаны жасау қабілеті,оқутəрбие үрдісін ұйымдастырудың дəстүрлі емес амалы, кез-келген кəсіби мəселелерді шығармашылықпен шешу. Осыған орай балалардың шығармашылығын қалыптастыру педагогтың келесі кəсіби іскерліктеріне байланысты: -шығармашылық ойлау құндылығын мойындау; -балалардың қоршаған орта ықпалына сезімталдығын дамыту; -шығармашылық үрдістің ерекшелігін жан-жақты ашу іскерлігі; -құрметтеуді ынталандыру. Инновациялық педагогикалық қызметке дайындықтың рефлексивті компоненті. Бұл компонент-өзін-өзі тану, басканы түсіну, өзін бағалау жəне басқаны бағалау, рефлексивті ойлау өз қызметін ұғыну, сын тұрғысынан талдау болып табылады. Ендеше, белгілі педагогикалық инновацияларды іздеу, меңгеру жəне қолдану, алынған нəтижелерді талдау жəне өзінің жұмыс жасау стилін талдау педагогқа жаңа инновациялық білім беру технологияларын жасауға көмектесуі мүмкін. Курс тыңдаушыларына мектепке дейінгі білім беру жүйесінде инновациялық технологияларды енгізуге əдіскерлердің психологиялық-педагогикалық дайындығын тəжірибелі сабақта арқылы көрсетуге болады: Тəжірибелік сабақ. Мақсаты:Мектепке дейінгі білім беру жүйесінде инновациялық технологияларды енгізуге əдіскерлердің психологиялықпедагогикалық дайындығын жетілдіру. Талқыланатын сұрақтар: 1.Инновациялық педагогикалық қызметке не үшін қажет?

2.Бала тұлғасын дамытуды жекелендіруге бағытталған технологияларды атаңыз?

3.Мектепке дейінгі жастағы баланы когнитивті дамытуға жəне оның əдіснамалық құндылықтарын дамытуға бағытталған технологияларды атаңыз? І тапсырма.Топтық жұмыс: Педагогтардың жаңаны қабылдаудағы психологиялық дайындығы. «Жеке бейнелеу» Мақсаты: топқа қатысушылардың шығармашылық бастамасын ояту, оларға өз эмоциясын түсінуге көмектесу. Тыңдаушылар шағын топ ішінде берілген тапсырмаларды қалай орындалатындығы туралы өз ойларымен бөліседі. «Мен осы мəселені қалайша түсінемін?»,«Ол бойынша ұстанымдарым қандай?» деген сынды сұрақтар төңірегінде бір-бірімен ой бөліседі. Педагог балаларға дайын білім бермеуі керек, олардың алдында ақиқатты ашпауы

тиіс, ол ақиқатты өзі табуы қажет. Егер балалар сұрақ қоятын болса, сол уақытта дереу жауап бермеуі керек. Керісінше, ол өзі не ойлайтындығын сұрауы қажет. Оны талқылауға шақыру керек. Жетелеуші сұрақтармен баланың жауапты өзі тапты деуге алып келуі керек. Егер бала сұрақ қоймаған жағдайда,педагог қайшылықтарды атап көрсетуі тиіс. Баланы жауапты табу жағдайына, яғни құбылыс немесе заттың тануы жəне қайта түрленуінің тарихи жолын қайталауы керек жағдайға қояды. Сонымен, сабақ ақиқатты жəне мəнін іздеу ретінде өтеді. Баланы ағашты зат ретінде көп түрлі қолдану мəселесіне алып келеді жəне ыдысаяқ, жиһаз жасау кезінде ағаштың алмастырушылары бар екендігін түсіндіреді.

Тапсырмалар бойынша тыңдаушының сабақтағы жұмысын бақылау парағы Тыңдаушының Бақылау аты-жөні уақыты

Өзіндік пікірлер келтіруі

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Жанпейісова М.М.Модульдік оқыту технологиясы. – Алматы, 2002.

2.Бұзаубақова К.Ж.Жаңа педагогикалық технология. – Тараз, 2003.

3.Назарбаев Н.Ə. «Қазақстан-2030» Ел президентінің Қазақстан халқына жолдауы.

– Алматы, 1998.

4.Жұмабаев М.Педагогика.–Алматы, 1992.

Сұрақтар қоюы

Сұрақтарға жауап беруі

Топ жұмысына араласуы

5.Сарбасова Қ. Инновациялық педагогикалық технологиялар.–Алматы, 2006.

6.Бұзаубақова К.Ж. Мұғалімнің инновациялық даярлығын қалыптастыру. – Алматы, 2006.

7.Əлімов А.Интербелсенді əдістемені ЖОО қолдану мəселелері.Оқу құралы.2013.

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІНДЕ П НДІК ДАМЫТУ ОРТАСЫН ЙЫМДАСТЫРУ Мүтиева Қ.Д. Атырау облысы Махамбет ауданы Береке негізгі мектебінің шағын орталық тəрбиешісі

Мектепке дейінгі ұйымда оқу-тəрбие жұмысының басты шарты–пəндік дамыту ортасын құру болып табылады. Дамыту ортасы деп пайдалы ұйымдастырылған, əртүрлі материалдармен толықтырылған, арнайы жабдықталған жайлы жағдай деп түсіну керек. Мұндай ортада барлық топ балаларын танымдық шығармашылық ісəрекетке бір уақытта белсенді араластыруға

болады. Ортаны құрудың анықтаушы сəті педагогикалық пікір, мақсат болып табылады. Бұл мақсатқа жету таңдаған білім беру бағдарламасын іске асыру арқылы жүзеге асырылады. Дамыту ортасын құра отырып, біз топтардағы балалардың ерекшеліктерін ескереміз. Жасы, даму деңгейі, білімділігі, қызығушылығы, қабілеті, құрамы т. б. Бұл 33

ортада балалардың əлем туралы жаңа мəліметтерді білуге деген қызығушылығын арттырып, қоршаған ортаға деген талпынысына, бақылау жасауға, өздігінен ізденіп, əрекет етуіне жағдай жасалады. Мектепке дейінгі ұйымдардың маңызды міндеті əр баланың шығармашылық қызметін қамтамасыз етуге, балаға өзін толық жетілдіруге жəне өзінің белсенділігін көрсетуге, балалармен дамытушы ортаны ұйымдастыру арқылы тəрбиелеу жұмысының дамытушы əсерін арттыруға жəне педагогикалық үдерісті жетілдіруге мүмкіндік береді. Бүгінгі таңда мектепке дейінгі ұйымда дамытушы ортаны құру арқылы балаларды тəрбиелеу мен оқытуда отандық педагогика жəне психологияның бай тəжірибесі жинақталған: мектепке дейінгі жəне ерте жастағы балалар үшін дидактикалық құралдар жəне дамытушы ойыншықтар жүйесін құрылған. Мектепке дейінгі мекемеде ұйымдастырылған дамытушы орта (топта) əр балаға тұлғаның қандай да бір қасиетін иеленуге, жан-жақты дамуына теңдей мүмкіндік береді. Дамытушы орта - бұл баланың мақсатын жəне міндеттерін шешетін ізденіс алаңы. Шағын топтағы білім беру жəне заттық ісəрекет ортасы ынталандыратын, өзіндікпрактикалық жəне бес білім саласының мазмұнына жауап беруі тиісті.Ортаның мəні маңызды, өйткені ол баланың табиғи тұлғаны қасиетін табуға, жеке қалыптастыруға,баланың дамуына əсер ететін құрал. Дамытушы орта арқылы жеке тұлға қалыптастыру жолдары: 1.Өзін-өзі көрсетуі, басқаруы, 2.Өз ойын тұжырымдауы, 3.Жауапкершілік,қамқорлық сезімінің оянуы, 4.Өзіне - өзі баға беруі, 5.Бір-бірімен қарым-қатынас жасау, 6.Елестету, қиял болжамдарының дамуы. Осы маңызды қасиеттер мен қабілеттердің барлығы дамытушы кеңістігінің ұйымдастырылуына байланысты ойналуынан туындайды. Осындай негізігі бағыттарды іске асыру үшін шағын орталықта дамытушы орта

34

кеңістігін жаңартып, толықтырып, түрлендіріп отыру керек. Шағын топта дамыту орталығын құру бала мен үлкендер арасындағы тірек болып табылады. Ортаны құру стратегиясы мен тактикасы осы қалыптың ерекшеліктерімен байқалады. Пəндік дамыту ортасын ұйымдастыруға қойылатын талаптар: 1) Əрбір жас ерекшелігіндегі топтарда өз бетімен мақсатқа бағытталған белсенді іс əрекетке жағдай жасалған (ойын, бейнелеу, сахналау).

2) Даму ортасындағы пəндердің жанжақтылығы, топтың ішінде балаларға оның дамуына қажетті ықпал ететін материалдар ғана болуы тиіс.

3) Ұлдар мен қыздардың қызығушылығына сəйкес даму ортасы мазмұнды құрылған.

4) Дамыту ортасындағы пəндерін орналастыру жəне ұйымдастыру балалардың қажеттілігі мен жас ерекшеліктеріне сəйкестендірілген. Мектеп жасына дейінгі баланың негізгі үш қажеттілігі бар. Қозғалыста,қарым қатынаста, танымдық. Пəндік дамыту ортасы мақсаттарды, міндеттерді жəне білім беру бағдарламасының мазмұнын іске асыруға мүмкіндік береді. Баланың өз бетінше қолдануына ыңғайлы түрлі жадығаттар мен құралдар, оқу ортасын дұрыс жоспарлау мен ұйымдастыру даму деңгейі əртүрлі балалардың əрекет етуін қамтамасыз етеді. Оқу кеңістігін жобалау кезінде келесі ережелерді ұстану қажет: -педагогтың жұмыс орны ыңғайлы жəне оны балалардан бөлмеуі керек; -балалардың үстелдері олардың топ ішінде ерікті іс-қимыл жасауға қауіпсіз жəне күнделікті жеке немесе ұжымдық жұмыстар жасауға лайық болуы тиіс; -жылулық шеңбері өтілетін, шығарма оқылып, əңгімелесетін орын ыңғайлы жəне аудио-бейне техникамен жабдықталғаны жөн; -балалардың өз бетінше жинап,арнайы орынға қоюына ыңғайлы жұмсақ кілем,əр түрлі жастықтар мен жеке кілемшелер үй атмосферасын жəне балалардың бірлескен

ұжымында сенімді қарым-қатынастың орнауына ықпал етеді; -жеке жəне ұжымдық жұмыстар көрмесі балаларға, ата-аналарға қол жетерлік жерде орналасуы керек. Дамытушы ортадағы əр бұрыш мағыналы алаңқай болса, балалар онда өз қажеттілігін əр түрлі жолмен іске асыруға,өз қалауынша таңдау жасай білуге, негізгіні қосалқыдан ажыратуға үйренеді. Біздің мектебіміздегі шағын орталық тобындағы балалардың даму аймақтары мынадай орталықтар болып бөлінген.

1.Сюжеттік-рөлдік ойындар орталығы, мұнда əртүрлі «Шаштараз», «Дүкенші», «Дəрігер»ойындарының құралдарымен жабдықталған.

мен эксперимент бұйымдар.

жұмыстарына

қажет

2.Қызықты математика орталығы,бұл орталық,түрлі геометриялық пішіндермен, конструкторлар, таяқшалар, тақтайшалар, шоттар, түрлі танымдық ойын түрлері

3.Ғылыми орталық бұл орталықта ҚР картасы, глобус, коллекция, гербарий, табиғат күнтізбесі, микроскоп, өлшегіш стакан, магнит, құмсағат сияқты зерттеу

35

4.Театр орталығы бұл орталықта түрлі атрибуттар. Фланеграфтар, түрлі маскалар, қуыршақтар балалардың ертегі қойылымдарына қажетті заттармен жабдықталған.

5. Кітап орталығы жиі жаңарып отыруы қажет, мұнда ертегі жинақтары, оқуға жəне көруге арналған энциклопедиялар,өлеңдер жинағы, əңгімелер жинақтарымен толықтырылған.

6.Шығармашылық орталығы бұл орталық қол еңбегіне жəне бейнелеу өнеріне арналған ақ жəне түрлі түсті қағаз,ватман, түс қағаз қалдықтары,табиғи жəне қалдық заттар, ермексаз, субояқ, түрлі түсті карандаштар, борлар, қылқалам т.б құралдармен жабдықталған.

36

7.Табиғат бұрышы бұл аймақта бөлме гүлдері, аквариум балықтары орналасқан. Осындай орталықтардың жұмыс жасау барысында балалардың шығармашылығын дамыту мақсатында аудандық, облыстық «Айгөлек» фестивалінде кейіптендіру номинациясы бойынша жүлделі орындар алып жүрміз. Заттық–дамытушылық орта балалардың жасы мен даму деңгейіне жəне олардың əрекетіне тікелей тəуелділіктен табылады. Топтағы дамытушылық ортаның мақсатты ақпараттандырылуы,сол немесе басқа үдерістің бейнесін жасайды, қоршаған орта мен баланың арасындағы үйлесімді қарым – қатынасты қамтамасыз етеді,балаға еркіндік береді, дүниені сезінуіне, көңіл –күйіне, денсаулыққа əсер етеді.Заттық– дамытушылық ортаның барлық компоненттері мазмұны, көлемі, көркемдік шешімі бойынша өзара байланысты. Мектепке дейінгі ұйымдардағы заттық – дамытушылық орта белгілі талаптарға жауап береді: бұл бəрінен бұрын баламен тақырыпқа, ойын желісіне, сол немесе басқа ойыншықтарға, ойынның орны мен мерзіміне еркін жету. Мақсатты ұйымдастырылған заттық-дамытушылық орта баланың үйлесімді дамуы мен тəрбиеленуінде үлкен рөл атқарады. Дұрыс ұйымдастырылған заттық–дамытушылық орта балаларда қуаныш сезімін шағын топқа деген жағымды эмоциялық қарымқатынасты, оған келуге деген тілекті шақырады, жаңа əсерлер жəне білімдермен байытады, белсенді шығармашылық əрекетті тудырады, мектепке дейінгі

балалардың зияткерлік жəне əлеуметтік дамуына мүмкіндік береді. Мектепке дейінгі баланың жеке басын жəне танымдық процеcтерін дамыту, қарымқатынас дағдыларын, жəне тұтастай алғанда айналадағы əлеммен əлеуметтік өзара ісқимылын қалыптастыру баланың даму ортасын ұйымдастырумен тығыз байланысты.

Пайдаланылған əдебиеттер: 1. «Бала мен балабақша» журнал №11 2011.

2. «Қарлығаш» оқу-əдістемелік кешені «Арман-ПВ» 2008.

3. «Мектепке дейінгі тəрбие» журнал №2 2014.

4. «Отбасы жəне балабақша» журнал №2 2009.

ПОЗНАВАТЕЛЬНОЕ РАЗВИТИЕ ДОШКОЛЬНИКА В ПРОЦЕССЕ ПОИСКОВО-ИССЛЕДОВАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ Шибалаева К. К. воспитатель детский сад № 16 «Дюймовочка» город Атырау

Познавательная экспериментальная деятельность идет от самого ребенка с первых дней его жизни и эффективно способствует формированию его личности. Детское экспериментирование интенсивно развивается на протяжении дошкольного детства. И развитие детского экспериментирования во всех его видах и формах является необходимым условием успешного становления личности дошкольника. Это подтверждают и результаты современных исследований, которые показывают, что возможности умственного развития ребенка дошкольника напрямую зависят от потребности в познании окружающего мира. Ребенку–дошкольнику по природе присуща ориентация на познание окружающего мира и экспериментирование с объектами и явлениями реальности. Уже в младшем дошкольном возрасте, познавая окружающий мир, он стремится не только рассмотреть предмет, но и потрогать его руками, языком, понюхать, пощупать и т. п.

– удержать его практически невозможно, без этого он начинает страдать. Природа снабдила ребенка одним единственным инстинктом наполнения разнообразных сведений о мире, передав на многие годы все остальные функции взрослым. В деятельности экспериментирования ребенок самостоятельно воздействует различными способами на окружающие предметы и явления с целью более полного их познания. Данная деятельность не задана взрослым ребенку, а строится самими детьми. В дошкольном воспитании экспериментирование является тем методом обучения, который позволяет ребенку моделировать в своем сознании картину мира, основанную на собственных наблюдениях и опытах. Главное достоинство метода экспериментирования в детском саду заключается в том, что дети получают реальные представления о различных сторонах изучаемого объекта, о его взаимоотношениях с другими объектами и со средой обитания.

37

-Идет обогащение памяти ребенка, активизируются его мыслительные процессы, так как постоянно возникает необходимость совершать операции анализа и синтеза.

-Развивается речь ребенка, так как ему необходимо формулировать обнаруженные закономерности и выводы.

-Происходит накопление фонда умственных приемов и операций, которые рассматриваются как умственные умения. Детское экспериментирование важно и для формирования самостоятельности, способности преобразовывать какие–либо предметы и явления для достижения определенного результата. В процессе экспериментальной деятельности развивается эмоциональная сфера ребенка, творческие способности, формируются трудовые навыки, укрепляется здоровье за счет повышения общего уровня двигательной активности. Лишение возможности экспериментировать, постоянные ограничения самостоятельной деятельности в раннем и дошкольном возрасте приводит к серьезным психическим нарушениям, которые сохраняются на всю жизнь, негативно сказываются на развитии и саморазвитии ребенка, на способности обучаться в дальнейшем. В старшем дошкольном возрасте возрастает сложность опытов. Я стараюсь организовать работу так, чтобы у детей сформировалась устойчивая привычка задавать вопросы и самостоятельно на них отвечать. Дети активно проявляют познавательный интерес, применяют полученные знания в самостоятельной деятельности. Так как детям этого возраста доступны двух- и трехчленные цепочки причинно-следственных связей, мы все чаще задаем вопрос «Почему?». К концу этого возраста я начинаю практиковать такие эксперименты, в которых дети самостоятельно задумывают опыт, продумывают методику, распределяют обязанности между собой, сами выполняют и сами делают выводы. В таких случаях моя роль сводится к наблюдению за ходом работы и выполнением правил

38

безопасности. Безусловно, по сравнению с обычными опытами, доля таких экспериментов невелика, но они доставляют детям огромную радость. Я стремлюсь к тому, чтобы каждый ребенок мог овладеть всеми формами, присущими предшествующим возрастам, и одновременно освоить новую форму, до которой он дозрел к данному моменту. Чтобы такое стало возможным, проводим эксперименты, соответствующие достигнутым возможностям детей и одновременно готовим их к освоению новых, более сложных форм деятельности. Таким образом, можно сказать, что специально организованное исследование– это возможность для грандиозных открытий детей,неиссякаемый источник получения новой информации и положительных эмоций. Осуществление всей этой работы способствует созданию фундамента умений и навыков детей в области познания окружающего мира, развития познавательных способностей и активности. А знания детей, полученные в процессе экспериментировании, помогают им во время наблюдений процессов и явлений, происходящих в природе, предметном окружении. Предлагаю вашему вниманию ряд опытов, которые я провожу с дошкольниками средней группы. Опыт 1. «С полиэтиленовым пакетом» Воспитатель: Возьмите полиэтиленовый пакет. Что в нём? Воспитатель: Его можно сложить в несколько раз. Смотрите, какой он тоненький.Теперь мы набираем в пакет воздух и закручиваем его. Пакет полон воздуха, он похож на подушку. Воздух занял всё место в мешке. Теперь развяжем пакет и выпустим из него воздух. Пакет опять стал тоненьким. Почему? Воспитатель: Смотри, Петрушка! Вывод: воздух прозрачный, чтобы его увидеть, его надо поймать. И мы смогли это сделать! Мы поймали воздух и заперли его в мешочке, а потом выпустили его. П.: А мне этот мешочек что-то напомнил! Летом я видел, как люди используют такой «запертый» воздух! На речке! Это, кажется, был надувной матрас! А ещё я видел у детей

спасательные нарукавники и даже спасательный круг! Воспитатель: Конечно, Петрушка! Ведь воздух легче воды! И если внутри матраса воздух, то он, конечно же, плавает! П: Значит, если внутри чего-то воздух, это будет плавать? Ребята, а помогите мне разобрать игрушки: какие будут плавать, а какие нет? Где спрятался воздух? Воспитатель: Молодцы, ребята! Помогли Петрушке! Теперь ты знаешь, Петрушка, что предметы, внутри которых есть воздух, будут плавать. Но будь осторожен, если во внутрь попадёт вода, и вытолкнет воздух, то этот предмет может утонуть. Петрушка: Теперь я знаю: внутри предметов, где кажется пусто, там спрятался воздух. А вот интересно, а внутри человека воздух есть? Воспитатель: Как вы думаете,ребята. Давайте проверим? Опыт 2.«Подуть в трубочку, опущенную в стакан с водой» Воспитатель: Подуйте в трубочку, опущенную в стакан с водой. Что происходит? Воспитатель: Вот видите! Вывод: значит, воздух есть внутри нас. Мы дуем в трубочку, и он выходит. Но чтобы подуть ещё, мы сначала вдыхаем новый воздух, а потом выдыхаем через трубочку и получаются пузырьки.Ребята, а какие пузырьки можно ещё пускать? Воспитатель: Давайте и мыльные пузыри попускаем. Ф/м «Мыльные пузыри» (под музыку) Воспитатель: Петрушка, как ты думаешь, что находится внутри мыльных пузырей? П: Конечно, же мыло! Воспитатель: Ребята, прав ли Петрушка? Почему? Конечно же, в каждом пузыре внутри находится воздух. Это мыльная плёнка наполняется воздухом и отрывается от петельки. Лёгкие, наполненные воздухом пузыри, парят в воздухе. П:Понятно!Вы выдыхаете воздух. Значит, он есть внутри вас. Но как он к вам попадает? Через нос? Воспитатель: Конечно! Все люди дышат через нос. Ребята, давайте покажем П., как

дышат наши носики. Когда мы просто вдыхаем и выдыхаем воздух, мы видим его? Опыт 3. «С салфеткой» Воспитатель: А с салфеткой видно? Воспитатель: Вы заметили, что когда мы вдыхаем и выдыхаем воздух, салфетка шевелится, как летом листочки на деревьях. А мы говорили, что листочки качаются от ветра.Откуда же ветер появился тут, сейчас? Вы вдыхали и выдыхали, воздух двигался и получился ветерок. Значит, когда воздух движется, получается ветер. Хотите устроить ветер? Игра « Кораблики» Воспитатель:Ветерок,созданный потоком воздуха из груди, раздувает паруса, и кораблики плывут. Кораблики ловят воздух парусами. Воздух может передвигать предметы. П: Это вы дуете, воздух толкаете. А если не дуть, как ещё можно сделать ветер? Опыт 4. «С веером» Воспитатель: Ребята, давайте попробуем устроить ветер с помощью веера! Помашите веером сначала на себя, потом друг на друга. Что вы чувствуете? Воспитатель: Смотрите, от моего веера даже кораблики могут плыть. Ветер не только помогает парусникам плыть. Он может вращать вертушку.Смотрите: воздух не движется, и вертушка не вертится.Я машу веером,толкаю воздух,получается ветер,и вертушка завертелась. П.: Как эта вертушка похожа на ветряную мельницу! У нас в деревне была такая. Там, на мельнице, муку мололи. А потом из этой муки пироги пекли. Я люблю, когда пирогами пахнет! Воспитатель: Ребята, а как вы думаете, сам воздух пахнет? Понюхайте. А как же получается, что когда пекут пироги, то мы чувствуем запах? Оказывается, воздух движется и доносит эти запахи до наших носов, хотя сам воздух запаха не имеет. Опыт 5. «С апельсином и чесноком» П.:Ой-ой-ой! Как чесноком запахло! Не хочу этот запах! Лучше я нос закрою и не буду дышать. Воспитатель:Что ты,Петрушка!Без воздуха ты задохнёшься. Всему живому на земле необходим воздух: и людям, и 39

животным, и растениям! Без воздуха они погибнут. В заключение хочу сказать, что экспериментирование является наиболее успешным путем ознакомления детей с миром окружающей их живой и неживой природы. В процессе экспериментирования дети получают возможность удовлетворить присущую им любознательность. Совместное экспериментирование помогает детям более детально узнать интересующие их вещи, сделать правильные выводы, а также получить доказательства более доступным способом.Дети не только получают знания, удовольствие, но и обретают уверенность в себе. Предлагаю использовать материалы опытов как дополнение к основной программе при планировании и проведении работы по развитию познавательной активности в процессе познания окружающего мира. Список использованной литературы:

1.Белавина И.Г.,Найденская Н.Г. Планета наш дом. Методика проведения занятий.М., Издательство «Лайда», 1995.

2.Бондаренко Т.М.Экологические занятия с детьми 6-7 лет: Практическое пособие для воспитателей и методистов ДОУ.- Воронеж: ТЦ «Учитель», 2004.

3.Иванова А.И. Экологические наблюдения и эксперименты в детском саду:Мир растений.М.: ТЦ Сфера, 2005.

4.Поддьяков Н.Н., Аванесов В.А. Сенсорное воспитание в детском саду.

5.Рыжова Н. А. Волшебница вода. Учебнометодический комплект по экологическому образованию дошкольников.-М.: ЛИНКАПРЕСС, 1997.

6.Тугушева Г.П.,Чистякова А.Е. Экспериментальная деятельность детей среднего и старшего дошкольного возраста: Методическое пособие. СПб.: ДЕТСТВО – ПРЕСС, 2008.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ КОММУНИКАТИВТІК- ТІЛДІК ЗІРЕТТІЛІГІН ДАМЫТУ Құбашева Гүлмира Ермекқалиқызы Атырау облысы Махамбет ауданы “Алтын-Ай”бөбекжайы тəрбиешісі

Елбасы Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына арналған 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан-2050» Жолдауында: «Бүкіл əлемдегі сияқты, Қазақстан мектепке дейінгі білім берудің жаңа əдістеріне көшуі керек. Біз қалайтындардың барлығы үшін қашықтан оқытуды жəне онлайн режімінде оқытуды қоса, отандық білім беру жүйесіне инновациялық əдістерді, шешімдерді жəне құралдарды қарқынды енгізуге тиіспіз» деп атап өтті. Жаңа қоғамның ертеңгі болашағын оқыту мен тəрбиелеу бесіктен, баланың нəрестелік шағынан басталады, үздіксіз даму барысында қалыптасады. Бұл білім беру

40

жүйесінің барлық буындарына үлкен міндеттер жүктейді. Білім беру жүйесі қоғамның əлеуметтік–экономикалық дамуында жетекші рөл атқарады, сондайақ əрі қарай айқындай түседі. Сондықтан да егеменді еліміздің білім беру жүйесінде əлемдік деңгейге жету үшін жасалынып жатқан талпыныстар оқытудың əртүрлі əдістəсілдерін қолдана отырып терең білімді, оқу барысында танымдық əрекеттерді бағыт ұстанып, сол тұрғыда өз болмысын таныта алатын жеке тұлғаны қалыптастыру ісіне ерекше мəн берілуде. Бұл ретте мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік – тілдік құзіреттіліктерін қалыптастырудың білім, біліктіліктерін

жетілдірудің əлеуметтік мəні зор. Балаларды оқуға дайындау балалық шақтың барлық кезеңіне қарамастан мектеп жасына дейінгі бүлдіршінді мектепке дайындау жүйесінде ерекше орын алады. Мектепке дейінгі жас кезеңі өзіндік ерекшеліктерімен сипатталады, өйткені осы жас аралығында бала өзіндік тұлға ретінде қалыптастырды. Қазіргі мектеп жасына дейінгі балалардың коммуникативтік – тілдік əрекетке қызығушықтарымен ынтаықыластарын қалыптастыру арқылы олардың белсенділігін арттыру маңызды. Мектепке дейінгі ұйымдардағы білім беру үнемі коммуникативтік – тілдік бағытқа негізделіп, оқу іс-əрекеттері қарым-қатынас жəне мақсатты тапсырмалармен ұйымдастырылуы керек. Осы бағытта түрлі мониторингтер жүргізуге болды. Тəрбиеші ай сайын балалардың тілдік– құзыреттіліктерінің қалыптасуын бақылайды. Мектеп жасына дейінгі баланың дүниетанымы, санасы, зердесі, тілінің дамуы, сөздік қорының молаюы, қызығушылығы жедел қалыптасатыны ғылымда дəлелденген. Мектепке дейінгі оқыту-тəрбиелеу жұмысында балалардың коммуникативті тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, одан əрі күнделікті іс-əрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мəн беріледі. Сөздік қорларын дамыту ісінде тəрбиеші олардың жаңа сөздерді меңгеру, үйренген сөздерін тиянақтап, анықтап, əрі байытып отыруына мəн беруі тиіс. Əр халықтың ұлттық дəстүрінің, сана-сезімінің, сөйлеу, ойлау тілінің, мінез-құлқының, мəдениеті мен əдебиетінің айрықша белгілері тіл арқылы белгіленеді. Сондықтан баланы сəби шағынан бастап дұрыс сөйлей білуге үйретудің маңызы зор. Баланың тілі негізінен мектепке дейінгі кезеңде толық қалыптасатын болғандықтан, бұл кезеңде баланың қалыпты дене жəне ой дамуына қажетті қозғалыстағы таным мен іскерлігі артады. Баланың тілін дамытуда сөйлеу басты рөл атқарады. Мектепке дейінгі білім беру саласының негізгі мақсаты: «ана тілінің базалық құндылықтарын меңгерген,

мемлекеттік жəне өзге де тілдерде мəдениəлеуметтік өзара қатынасқа дайын, айналадағылармен вербальді жəне вербальді емес құралдармен қарым-қатынасқа қабілетті көп тілді тұлғаны тəрбиелеу». Баланың тілді меңгеру үдерісі үлкендер жəне құрбыларымен қарым-қатынас жасауымен жəне қоршаған ортаны тануда, өзінің ойы мен сезімдерін толыққанды айта білу мүмкіндігімен тығыз байланысты. Егер бала тіл мəдениетін меңгерген адамдардың арасында болса, үлкендер балалармен белсенді қарым-қатынас жасап, оның əңгімелесудегі белсенділігін мақтайтын болса, тілдік ортаның тіл дамытуға əсері нəтижелі болады. Балалардың əңгімесіне салғырт қарау, олармен тілдескенде айналасындағы адамдардың дұрыс сөйлемеуі баланың жалпы психикасы мен тілінің дамуына кері əсерін тигізеді. Баламен қарым-қатынас тəсілдерінің бастысы-коммуникативтік – тілдік құзыреттілік яғни, ересектермен жəне құрбыларымен еркін қарым-қатынас жасай білуі, байланыстыра сөйлеу шеберлігінің дамуы, ана тілінің барлық дыбыстарын дұрыс, сауатты айта білуге тырысуы. Коммуникативтік дағдыларды дамытуға арналған əдіс-тəсілдер: -Шығарманы тыңдауға қызығушылықтарын дамыту; -Шығарманы талдауда тəртіп мəдениетін қалыптастыру: -Кедергі жасамай мұқият тыңдай білу; -Əңгіме желісін бұзбау, сұрақ қоя білу; -Басқалардың сөздерін тыңдау; -Оқылған шығарма туралы ойлары мен сезімдерін ауызша түрде ғана емес, қимыл, сурет, көрсету; - Бейнероликке қарап қысқаша əңгімелер құрастыру; - Диалогті тілді қалыптастыру; -Достарын тыңдау, есту, сұрау, жауап беру, түсіндіру, өтіну, келісе білу;т.б. Қазіргі таңда оқу формалары заманауи талаптарға лайық болуы, балалардың бойында ақпараттық мəдениетті қалыптастыру үшін, тəрбиеші ақпараттық технологияны өз ісəрекетінде тиімді, сауатты ұйымдастыруы қажет. Сондықтан интерактивті тақтаны балалардың тілдік құзіреттілігін, шығармашылық потенциалын дамыту құралы ретінде пайдалану интеллектуалдық, 41

эстетикалық жəне ақпараттық сауаттылығын арттыруға көмектеседі, ал көрнекі құрал ретінде пайдалану оқу-танымдық үрдіс тиімділігін арттырады. Осы мақсатпен бірнеше оқу қызметін қызықты да, əсерлі етіп интерактивті, мультимедиялық, бейнероликтер көрсету арқылы өткіздім. Себебі, осы ақпараттық құралдардың тиімділігі бала үшін қажет деп есептеймін, өйткені өз көздерімен анық көрсетілген тапсырмалар бала үшін түсінікті, əрі анық. Бұл кезеңдерде бала теория мен практиканы ұштастырып, ана тілінің қыр сырын терең түсінеді, шығармашылық қабілеті артады. Ұсынылған сабақтарда балалар əрбір тақырыптық сурет бойынша əңгіме құрастырып, өз пікірлерін ортаға салып, тапсырмаларды орындайды. Менің ойымша,

балалардың тілді меңгеруде үлкен нəтижеге жетуде электрондық оқулықтардағы дайын ертегі сюжеттерін тыңдау, жаттау, аяқтау, толықтыру, мəтін мазмұны, кесте, сызбалар бойынша диалогтар құру-əдістері де көп көмегін тигізеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.А.П. Усова «Балабақшадағы оқыту» 2006 .

2.«Оқу жəне тіл дамыту» методикасы 2012.

3. «Отбасы жəне балабақша» журналы №6, 2012.

4.«Балабақшада оқыту жəне тəрбиелеу бағдарламасы» бойынша əдістемелік нұсқау.

 0ќыту технологиялары 

БІЛІМ САПАСЫН АРТТЫРУДА Ы ИННОВАЦИЯЛЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ЕРЕКШЕЛІГІ Каркабаева Парида Пазыловна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ, «Басқару жəне білім сапасы» кафедрасы аға оқытушысы

Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып,оқутəрбие үрдісін тиімді дамытуына көмектеседі. Оқыту технологиясын таңдап, іріктеу–оқушының оқу-танымдық іс-əрекетін басқарудың негізгі бір буыны. Оқу-тəрбие үрдісіндегі елеулі өзгерістерге байланысты,білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болуда. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тəрбие мен білім беруде мұғалімдердің инновациялық іс-əрекетінің ғылыми 42

педагогикалық негіздерін меңгеруі маңызды мəселелердің бірі. Ғылым мен техниканың жедел дамыған, ақпараттық мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, адамның қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Ол бүгінгі білім беру кеңістігіндегі ауадай қажет жаңару оқытушының қажымас ізденімпаздығы мен шығармашылық жемісімен келмек. Сондықтан да əрбір оқушының қабілетіне қарай білім беруді, оны дербестікке, ізденімпаздыққа, шығармашылыққа тəрбиелеуді жүзеге асыратын жаңартылған педагогикалық технологияны меңгеруге үлкен бетбұрыс жасалуы қажет. Өйткені, мемлекеттік білім стандарты деңгейіндегі оқу үрдісін

ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Білім беру саласы қызметкерлерінің алдына қойылып отырған міндеттердің біріоқытудың əдіс тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне қазіргі заманғы педагогикалық технологияларды меңгерту.Қазіргі таңда оқытушылар инновациялық жəне интерактивтік əдістемелерін сабақ барысында пайдалана отырып сабақтың сапалы əрі қызықты өтуіне ықпалын тигізуде. Егемен еліміздің болашағы, оның əлемдік өркениеттегі өз орны, ең алдымен білім мен тəрбиенің бастауы болатын ұстаз қолында. Н.Ə.Назарбаев «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер-бүгінгі оқушылары, мұғалім оларды қалай тəрбиелесе, Қазақстан сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет өте ауыр»- деген. Ендеше білім беруде мұғалім білігі мен білімі өте жоғары ұлағатты тұлға болуы міндетті. Басқа ешбір мамандық адамға дəл мұғалімге қойылғандай жоғары талаптар қоймайды. Қай елде болсын, балаға білім беру ісі елеулі орын алып, онымен шұғылданатын мамандарды ізденіске итермелеп отырған. Себебі еліміздің мəртебесінің биік болуы қоғам мүшелерінің келешек ел қожасы– жас ұрпақтың белсенділігі мен іскерлігіне тікелей байланысты болмақ. Қазіргі таңда еліміздің келешегін, нағыз өз елін сүйетін, əдет-ғұрпын, салт-санасын қастерлейтін ұрпақты тəрбиелеу-біздің басты парызымыз.

Cапалы білім беруде нəтижеге жету үшін əрбір атқарылар істің жан-жақты ойластырылған,нақтыланған, үйлестірілген, стратегиялық жаңа жұмыс жоспары жасалуы тиіс екендігі белгілі. Басты мəселелерді айқындау, білім беру ісін жоспарлау, келешекті болжау, жұмысты ғылыми тұрғыда ұйымдастыру қажет. Жас жеткіншектерді тəрбиелеуде, білім беруде алдына қойған басты мақсат-білім беру мен тəрбие үрдісіне инновациялық қызметті енгізу арқылы білім сапасын арттыру, өз ұлтының тарихын, мəдениеті мен тілін қастерлейтін жəне оны жалпы азаматтық деңгейдегі рухани құндылықтарға ұштастыра білетін ұлтжанды тұлға тəрбиелеу.

Қазір еліміз өркендесін, өссін деген саналы адамның ойында алдымен Елбасының отыз елдің қатарына қосылуы туралы зор мақсаты тұру керек. Қазір мемлекетіміздің басшысы ғылымды да, білімді де осы мақсат жолына бағыштап отыр. Президент Жолдауындағы білім алдына қойылған міндеттер өте маңызды. Егер біз жоспарлар мен іс-əрекеттерімізде жүйелік пен іскерлікке жетсек, онда бұл міндеттерді орындау əбден мүмкін. Қазіргі кезде білім стандарты жасалынып, жаппай компьютерлендіру, инновациялық технологиядан іздену, білім мазмұнын байыту, əлемдік білім кеңістігіне ену мақсатында жұмыстар жүргізіп жатырмыз. Білімді жеке тұлғаға қарай бағыттау оқушының «Мен» менталитетін қалыптастыру, оларды өзін-өзі таныту үшін еңбектену оқытушылар қауымына үлкен мақсаттар жүктеді. Қазіргі инновациялық технология туралы айтатын болсақ, технология грек сөзінен, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Оқытушыдағы басты мақсат – алдындағы оқушыларға таза білімінің өзін бере білу емес, бүгінгі алған білімін өмірлік қажеттіліктеріне сай пайдаға асыра білуге үйрету. Тұлғаның өзіндік дамуы өз білімі үшін өз жауапкершілігін көтеру оның «Көптің бірі» немесе «Көптің ең жақсысы» болуымен емес, өз тұлғасының мəнділігін, құндылығымен маңызды болып саналады. Қазіргі педагогика, психология ғылымдарының басты ерекшелігі – баланың тұлғалық дамуына бағытталған жаңа оқыту технологияларын негіздеу. Білім философиясының негізі оқушы денсаулығын сақтай отырып, тұлғалыққа бағытталған танымдық көзқарас қызметін ұйымдастыру арқылы оқытуды жүзеге асыру. Тұлғаға бағытталған көзқарасты ұйымдастыруда оқытушы қызметінің негізгі мақсаты: бала бойындағы табиғи қабілеттерін дамытудың сапасын арттыра отырып, жеке тұлға мен қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру. Ол жаңа инновациялық үрдісті кеңінен пайдалана отырып, жеке тұлға бойындағы мүмкіндікті ашу, шығармашылық қабілеттерін дамыту, 43

ақпараттық технологияларды пайдалану, ғылыми зерттеулерді басшылыққа алу. Жаңа технологияларды жетілдіру əр түрлі жағдайларда пайдалана беруді талап етеді. Бүгінгі таңда педагогикалық оқыту технологияларын дұрыс пайдалана білу– үлкен қажеттілік. Соңғы жылдары оқу– тəрбие үрдісін ұйымдастыру жəне басқару қызметін ашатын педагогикалық технология, оқыту технологиясы жəне оқу үрдісін технологияландыру терминдері даму үстінде. Педагогикалық технология жүйе жобасы ретінде білімге қатысты объектілерді, үрдістерді жəне олардың өзара əрекет ету жағдайларын ажыратады, ал кең мағынада бүкіл білім беру жүйесінің тұжырымдамасын білдіреді. Оқу үрдісін технологияландыру – оқушы мен оның оқу қызметін басты назарда ұстап отырып, бірізділікпен айқын белгіленген мақсаттарға бағытталуы. Оқыту технологиясы–бұл оқушылардың өнімді қызметін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін оқыту жағдайларына, нысандарына, əдістеріне, тəсілдеріне, құралдарына басымдық береді. «Инновация» ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған əртүрлі анықтамалар берген. Инновация латыншадан аударғанда «жаңа»,«жаңалық»,«инновация»—бұл нақты қойылған мақсатқа жетуде ойға алынған жаңа нəтиже.Нақты мақсатқа қандай əдіс-тəсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нəтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нəтижежаңалыққа бет бұрудың кілті. Инновациялық үрдістің негізіжаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген жаңа əдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір мұғалім үшін табылған жаңа əдіс, жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материал тəрізді. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Кейінгі кезеңде ғалымдар өз зерттеулерінде оқу-тəрбие ісіне

44

жаңалықтарды енгізіп, тарату мəселесін қарастырады. Мемлекеттік білім стаңдарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.Ал жаңа педагогикалық технологияның түрі, қолдану ерекшелігі, одан туындайтын ділгір мəселелер бүгінгі таңда əлі нақтыланып белгілі бір жүйеге түспеген дүние. Қазіргі оқу орындары мен педагогикалық ұжымдар ұсынылып отырған көпнұсқалыққа байланысты өздерінің қалауына сəйкес кез-келген үлгі бойынша қызмет етуіне мүмкіндік алды. Бұл бағытта білім берудің əр түрлі нұсқадағы мазмұны, құрылымы, ғылымға жəне тəжірибеге негізделген жаңа идеялар, жаңа технологиялар бар. Сондықтан əр түрлі оқыту технологияларын оқу мазмұны мен оқушылардың жас жəне психологиялық ерекшеліктеріне орай таңдап, тəжірибеде сынап қараудың маңызы зор. Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқутəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Жаңа педагогикалық технологиялар оқушының шығармашылық қабілеттерін арттыруға өз үлесін қосады. Жаңа технологияны қолдану оқып үйрену, меңгеру, өмірге ендіру, дамыту кезеңдері арқылы іске асады. Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тəрбиенің бірлігі; баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; баланың өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту; баланың танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту; əр оқушыны оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; барлық оқушылардың дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу; оқу үрдісін оқушының сезінуі.

Бүгінгі таңда білім берудің ұлттық жүйесі өте маңызды, қарқынды өзгерістердің сатысында тұр. Қазіргі кезде қоғам дарынды, қабілетті адамдарды қажет етеді. Сондықтан да қазіргі уақытта мамандық атаулының барлығы дерлік бейімділікті, ептілікті, ерекше ой қызметін ғана емес, мектеп ұжымынан үлкен жауапкершілікті, қызу белсенділікті талап етеді. Білім беру жүйесі құрылымының өзі қоғам үшін, өмір сүріп отырған деңгейінде сақтап қалу үшін оның тамыры табиғатта, біздің қоғамның негізінде жатқанын түсіну керек. Дəл сол себептен қоғам құрылымындағы əрбір маңызды өзгеріс өзімен бірге білім беру жүйесін де жаңалыққа тартады. Осындай жағдайда білім беру жүйесі қоғамдық қызметтің басқа салаларымен бірлесе отырып қана аяғынан тұрып кетеді. Бұл жерде жоспарлы жəне сыртқы əсермен емес, ішкі себептермен болған жаңалықтар арасындағы сырттан жəне білім берудің өзінің ішінен болған өзгерістердің нақты шекараларын анықтау өте қиын екенін атап өткен жөн. Өйткені, инновациялар бір мезгілде қайта құрудың əрі негізгі нəтижесі, əрі ең тиімді тəсілі болып табылады. Мұндай жағдай білім беру мен тəрбие жұмысын ұйымдастырудың, сондай-ақ, «оқытушы - оқушы» қарым-қатынасындағы əдістеме мен үлгісін жəне мазмұнын да жаңалыққа жетелейді. Бүгінгі қоғамда білім қабырғасында жəне жоғары оқу орнында оқып білім алып жатқан жас ұрпақ алдында «Қазақстан – 2050» бағдарламасында көрсетілген "Барлық қазақстандықтардың өсіпөркендеуі, қауіпсіздігі мен əл-ауқатының артуы" сияқты ұзақ мерзімдік асыру стратегиясын үшінші мыңжылдықта жүзеге асыру міндеті тұр. Демек, бұл қоғамдық саладағы өзгерістерді сай жоғары талаптар қоя отырып, экономикалық бəсекелестік жағдайында сапалы мамандар даярлау қажеттігін алға тартады. Білім берудің мақсаты, оның ұйымдастырушылық құрылымы, технологиялық жағынан жабдықталуын, оқыту əдістемесі қоғамның əлеуметтік

сұранысынан туындайды. Бұған дейін білім беру үрдісінің негізгі бөліктері: Мақсат-мазмұн-форма-əдіс-оқыту көрнекілігі болса, бүгінде жаңа технология бойынша оқып үйрену — меңгеру — өмірге ендіру — дамыту болып өзгерген. Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушының оқу əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Қазіргі кезде педагогикалық технология ұғымы педагогикалық лексиконымызға берік еніп келеді. Технология – бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Қазіргі кезде көп айтылып, талқыланып жүрген жаңалықтарды оқыту үрдісіне енгізу, яғни, инновациялау инновациялық үш бөлімнен тұрады: І-бөлім. Кəсіби шеберлік. ІІ – бөлім. Біліктілік дағдылары. ІІІ-бөлім. Жүзеге асыру, қолдану. Қазіргі заманғы білім беру мазмұнындағы осы өзгерістердің барлығы – оқытудың негізгі мақсаты оқушылардың танымдық ой белсенділігін қалыптастыруда ойын сабақтарын өткізу оқушыларды өз бетінше ізденуге, ойлау қабілетін арттыруға, тапқырлыққа баулиды. Сондықтан оқушылар сұрақтар мен сөзжұмбақтарды шешу үшін өтілген материалды үнемі қайталап отыруды əдетке айналдырады. Оқушылардың сабаққа деген ынтасы артып, олардың шығармашылық ой-өрістерін, түсінік-танымдарын еселеп, арттыра түседі. Ойын сабақ оқушылардың логикалық ой -өрісін, сана-сезімін дамытуда, олардың əр түрлі шамалар мен бірліктердің, терминдер мен заңдылықтардың, құбылыстар мен өзгерістердің атын есте сақтауға көмектеседі. Сабаққа дайындық барысында оқушылар əр түрлі газет-журналдарды, көмекші құралдар мен анықтама кітаптарды пайдаланады, яғни бір сөзбен айтқанда оқушылардың өз бетінше шығармашылық ізденіспен жұмыс жасау қабілетін арттырады. Əрбір педагогтің инновациялық ісəрекетін қалыптастырудың педагогикалық шарттары: инновация туралы білім; 45

инновацияны жан-жақты меңгеру; инновациялық іс-əрекет диагностикасын меңгеру; инновацияны тəжірибеге ендіру жұмыстары; инновацияны практикада дұрыс қолдану. Əрбір білім беру ордаларында бүгінгі таңда белең алып отырған кемшіліктері баршылық,атап айтатын болсақ: білім сапасының төмендігі;білім сапасына мемлекет тарапынан реформалар жүргізілгенімен оқытудың нəтижесінің болмауы; құжаттар көптеп шығарылғанымен мардымсыздығы; білім алу алушылардың өздігінен білім дағдысының болмауы; білім алушылар мен оқытушылардың бірлескен шығармашылық еңбектерінің болмауы. Бұл тығырықтан шығудың бірден-бір жолы оқу-тəрбие процесінде инновациялық əдіс-тəсілдерін енгізу, əрбір білім алушылардың білімге деген қызығушылықтарын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол ашу. Инновациялық процестің негізі– жаңалықтарды қалыптастырып,жүзеге асырудың тұтастық қызметі.Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады.

Білім сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технологияларды оқып, үйреніп, сараптай келе,мынадай тұжырым жасауға болады: -Білім алушылардың білім,білік сапасын арттырудағы жаңа инновациялық технология түрлері сан алуан, оларды таңдау жəне одан шығатын нəтиже оқытушының кəсіби біліктілігіне тікелей байланысты; -Жаңа инновациялық технологияларды енгізу жүйелі, əрі мақсатты түрде жүргізілгенде ғана жетістікке жетуге болады; -Жаңа инновациялық оқыту технологияларын енгізу барысында əрбір оқу орнының материалдық-техникалық базасының бүгінгі талапқа сай еместігі, əрі жетіспеуі, кадрлық əлеуметтің төмендігі көп кедергі жасайды. Қазіргі жас ұрпақтың саналы да,сапалы білім алуының бірден-бір шарты–оқу орындарындағы білім беру процесіне жаңа инновациялық технологияларды енгізу екендігі сөзсіз түсінікті.Сондықтан ғылымитехникалық прогрестен қалыспай,жаңа педагогикалық инновацияларды дер кезінде қабылдап,өңдеп нəтижелі пайдалана білу – əрбір ұстаздың негізгі міндеті болып табылады.

БІЛІМ БЕРУ САЛАСЫНДА Ы ЗАМАНАУИ ТЕХНОЛОГИЯНЫ ТИІМДІЛІГІ Самуратова Жанна Бекетаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ қоғаммен байланыс жəне баспа қызметі бөлімінің басшысы

Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың «Ұлттың бəсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте оның білім деңгейімен анықталады» деген байламы білім беру саласына зор мақсаттар мен міндеттер жүктейтіні белгілі. Қоғамның бүгінгі басты бағыттарының бірі– білім беру үрдісін ақпараттандыру. Білім беру үрдісін ақпараттандыру–қоғамды

46

ақпараттандырудың негізгі шарты. Өйткені, жаңа ақпараттандырылған қоғам жағдайында өмір сүріп, жұмыс жасай алатын болашақ ұрпақтың даярлығы жүзеге асады. Сонымен қатар білім беру саласындағы өзекті мəселе–білім мазмұнына жаңалық енгізудің тиімді, жаңа əдістерін іздестіру болып отыр. Ал

ақпараттарға сүйенер болсақ, кез келген елдің экономикалық қуаты, халқының өмір сүру деңгейінің жоғарылығы, дүниежүзілік қауымдастықтағы рөлі мен салмағы сол елдің техникалық даму деңгейімен анықталады. Қазіргі əлемде жай ғана сауаттылық жеткіліксіз болып қалғаны бəрімізге мəлім. Сондықтан ақпараттық мəліметтер ағыны күшейген заманда ақыл-ой мүмкіндігін қалыптастырып, оқушылардың қабілетін, талантын дамыту білім беру мекемелерінің басты міндеті болып отыр. Елбасымыздың Жолдауында: «Біздің азаматтарымыз үнемі ең озық жабдықтармен жəне ең заманауи өндірістерде жұмыс жасау машығын меңгеруге дайын болуға тиіс»,-деген болатын. ХХІ ғасыр–технология ғасыры болғандықтан, Қазақстан əлем бойынша ең жаңа деген оқу формаларын зерттеп, білім саласында үнемі жаңарту жасап келеді. Сұранысқа орай технология даму үстінде. Қазіргі заманғы ақпараттық қоғам біртіндеп Смарт-қоғамға (Smart Society) қадам басып келеді. ЭЕМ мүмкіндіктерінің өте жылдам дамуы мен ақпараттық технологиялардың барлық салаларда кеңінен қолданылуымен ерекшеленеді. Бұның нəтижесінде компьютерлерді қолдауға қатысты мəселелерге көзқарастар түбегейлі өзгерістерге ұшырауда. Осы жағдайлар оқу үрдістеріне де қатысты болып, білім берудің классикалық принциптерінен бас тартпай білім беру жолдары мен əдістерін сапалы өзгерту мүмкіндіктерін туғызады. Технологияның қарқынды дамуы біздің сөздік қорымызға жаңа ұғымдарды енгізді. Солардың қатарында үлкен де, кіші де жиі қолданатын Смартфон, (Smart-Phone), Smart теледидар (Smart-TV) т.б. атауға болады. Сонымен «Smart» дегеніміз не? Smart ағылшын тілінен аударғанда «ақылды» деген мағынаны білдіреді.Ал технологиялық сипатта да осы мағынада жұмсалады. Яғни, ақылды технология, ақылды техника, пайдалануға ыңғайлы, мейлінше ықшам, көп функциялы құрылғыларды атаймыз. Ал педагогикалық үдеріс тұрғысынан

қарастыратын болсақ, оқытудың бұл түрі электронды оқыту, мобильді оқыту, кез келген жерде, кез келген ортада оқыту деген мағынада жұмсалады.

Smart оқыту–оқытудың жаңа түрі, қарқынды дамып келе жатқан бірегей үдеріс. Бұл əлеуметтік желілер арқылы білім алу, алмасу, жеке тұлғалық ерекшеліктерді ескере отырып оқыту қызметі, оқушыға бағытталған, бағдарланған, орталықтандырылған оқыту ортасы, ең соңында Smart құрылғыларды пайдалана отырып оқыту деген тұжырымдарды қамтиды. Aлдымен Smart, технология ретінде танылып дамыды. Біз ең бірінші, мобильді құрылғы мен Smart технологияның ара жігін ашып алайық. Моbile–ағылшын сөзі «қозғалмалы», «икемді» деген мағынан береді. Мəселен, бұл сөз автомобиль, аэромобиль, мобильді телефон деген сөздерде жиі кездеседі. Сонымен мобиль–адам əрекетін жеделдететін, қандай да бір затқа шапшаң қол жеткізуге мүмкіндік беретін құрылғы. Қазір біз өмірімізді осы мобильдік құрылғыларсыз мүлдем елестете алмаймыз. Ақпараттың мобильдік құрылғылар арқылы дамуы ақпараттық ортаның қарқынды дамуына, сол арқылы мобильдік құрылғыны пайдаланушылар санының бірнеше есе артуына алып келді. Соған байланысты интернет дамыды, сымсыз интернет пайда болды, осыған орай мобильдік құрылғының қосымшаларын үлкен қарқынмен дамытып отырған əлемдік нарық қалыптасты.

Smart оқыту ортасын қалыптастыруда назар аударатын бірқатар ұғымдар бар. Ең алдымен, Smart learning–ақылды оқыту, Кибер білім алу–онлайн тəртібінде білім алу түрі, танымал құрылғы–ультрабук, яғни ноутбуктің жетілген түрі, салмағы 900 грамм,контент–ақпараттық ресурсты немесе веб-сайтты кез келген маңызды мазмұнмен толықтыру. Контент мəтін, мультимедия, графика болуы мүмкін, клауд компьютингқолданушыларға интернет сервисі ретінде ұсынылатын мəліметтерді өңдеу технологиясы Smart жұмыс– АКТ көмегімен уақытқа,кеңістікке шектелмей, ыңғайлы жұмыс істеу.

47

Біліктілік арттыру–«өмір бойы білім алу» идеясының негізгі тетігі, тиімді жүйесі. Адамның өмір бойы білім алуы міндетті түрде жоғарғы оқу орнын тəмамдап, диплом алу емес, өмір бойында біліктілік арттыру арқылы өзін-өзі жетілдіріп отыруы, тұлғалық қажеттіліктеріне сəйкес білім алуы.Бүгінгі күні біліктілік арттыру жүйесінде қашықтықтан біліктілік арттыру аса өзекті.Себебі бұл маманның негізгі жұмысынан қол үзбей-ақ білімін жетілдіруіне мүмкіндік береді. Қашықтықтан оқытуды кеңінен алып қарастыратын болсақ, оның негізінде ХХІ ғасырдың жаңа парадигмасы, басымдығы ретінде танылған Smart education жатыр. Сол себепті де біздің бүгінгі əңгіме өзегі– Smart education.Smart технологиясын біліктілік арттыру жүйесінде қолданудың қандай мүмкіндіктері бар деп ойлайсыздар? Біздіңше, біліктілік арттыру жүйесінде Smart технологиясын қолданудың алғашқы қадамдары жасалған.Қазіргі уақытта біліктілік арттыруда күндізгі оқытумен қатар қашықтықтан оқыту түрі тиімді қолданылып жүр. Бұл дегеніңіз педагог маманның оқу-тəрбие үдерісінен, отбасынан қол үзбей, білімін жетілдіруіне мүмкіндік береді. Мектептердің шағын жинақты екенін, ондағы мамандардың санаулы ғана əрі педагог мамандардың басым көпшілігі əйел қауымынан екендігін ескерсек, оқытудың бұл түрінің мейлінше тиімділігіне көз жеткізе түсеміз. Осы қашықтықтан оқытуда берілетін дəрістерге байланысты бірқатар ұсыныстар енгізуге болады. Курс төрт модульден тұрса, соның ішінде нормативтік, психологиялықпедагогикалық, технологиялық модульдердегі берілетін дəрістердің бірнеше альтернативтерін ұсыну жүйесін жасауға болады, мұғалім дəрістердің ішінен өзіне ыңғайлысын, ұнағанын таңдап алып орындайды. Бұл əрі оқытушылардың арасында бəсекелестікті қалыптастырады, əрі оқу сапасының артуына əкеледі. Сол арқылы оқытушылардың рейтингісін қалыптастыруға болады. Тағы да бір ұсыныс ретінде Smart технологиясы арқылы мектеп кітапханашыларының аудандық желілік байланысын құруға болады. Сол

48

арқылы оқырмандар конференциясын, басылымдардағы соңғы жаңалықтарды, оқырмандардың талап-тілектері мен пікірлерін жинақтауға мүмкіндік зор. Мұғалімнің құзыретін кеңейту мақсатында білім жүйесіндегі өзгерістерді қамтитын курстардың базасы болу керек. Мұғалім жылына бір рет міндетті түрде сол курстардан өтіп, біліктілігін арттырып, сертификат алса, бұл сертификаттардың мұғалімнің осы оқу жылында жұмыс істеуіне мүмкіндік беретін құзыреті болады. Бұл – заңнамалық жағынан қолдауды қажет ететін маңызды мəселе. Əр оқу жылы басталған сайын мұғалімнің дайындығын осылайша анықтауға мүмкіндік. Жалпы Smart оқыту білім жүйесіндегі соңғы технология болғандықтан, оның мүмкіндіктерін əлі де тереңдеп зерттеуді қажет етеді. Smart құрылғыларды өздігінен қалайша басқарып үйренуге болады? Қандай тиімді жолдарын ұсынар едіңіздер?

Smart құрылғыларды өздігінен басқарып үйрену өте жеңіл. Ең алдымен қолданушыларға айтар кеңесім еш қорқынышсыз қандай да бір кедергілерге қарамастан, техникалық құрылғыларды пайдалана беру керек. Себебі қазіргі техникалық құрылғылар адамның тəжірибесінің болу-болмауына қарамастан, сезім деңгейінде пайдаланып, керегіңізді ала білуіңізге мүмкіндік береді. Бұл құрылғыларды құрастырушылар адамның пайдалануын мейлінше жеңілдетуді қарастырған. Құрылғы пайдалануға ыңғайлы əрі жеңіл болған сайын оны пайдаланушылардың да саны арта түседі. Қазіргі уақытта өзіміз күнделікті қолданып жүрген смартфон, планшетті компьютерлер, нетбуктер, электронды кітаптар, смартбуктер жəне тағы да басқа құрылғыларға арналған операциялық жүйенің негізгі əзірлеушілері Android System-ді Google, iOS-ті Apple жəне Windows Mobile операциялық жүйесіндегі Microsoft болып табылады. Бұл операциялық жүйелердің барлығының да өзіндік ерекшеліктері мен артықшылықтары бар. Осылардың ішінде ең танымалы Android болып табылады.

Android платформасы түрлі өндірушілердің көптеген

құрылымдарына орнатылған. Android-тің операциялық жүйесін Samsung, LG, Lenovo, Acer өнімдерінің барлығынан да байқауға болады, ал iOS тек қана Apple компанияларының өнімдерінде ғана кездеседі. Сондықтан да өте аз таралған Windows Mobile тек Nokia смартфондарында ғана болады. Қандай құрылғыны алсаңыз да, желілік технологиялар əлемінде интернетсіз, желілерсіз Сіздің құрылғыңыз көңіліңізден шығатынына күмəнім бар. Сіздің смартфоныңыз, планшетіңіз ең алдымен, шапшаң ақпарат жеткізу, алу, тарату көзі. Сондықтан да сіз оның барлық мүмкіндіктерін тек интернетке қосылу арқылы ғана бағалап, пайдалылығына көз жеткізе аласыз. Бұл құрылғылардың артықшылығы сонда–Сіздің кез келген жерде жүріп-ақ ақпарат алуға мүмкіндігіңіз бар. Сізде мен бұл ақпараттарды компьютердің көмегімен де ала аламын деген ой болуы мүмкін, бірақ сіз кез келген жерде, кез келген ортада, көлікте жүріп бара жатып, ас ішіп отырып, серуендеп жүріп компьютерді пайдалана аласыз ба? Компьютер бұл жағдайда қолайсыздау. Смартфондарды мінсіз құрылғы деп атауға да болмайды, олардың да өзіне тəн кемшіліктері бар. Мəселен, Смартфон оқуға өте ыңғайлы, бірақ мəтінді жөндеуге, түзетуге келгенде қолайсыздық тудырады, дегенмен жұмыс істеуге болады [1].

Smart education – бұл ортақ стандарт, келісім мен технология негізінде Интернет желісіндегі бірлескен білім берушілік əрекетті жүзеге асыру мақсатында құрылған оқу мекемелері мен профессорлықоқытушылық құрамының бірлестігі. Яғни бұл контентті бірлесіп құру жəне пайдалану, бірлесіп оқыту деген сөз. Сондай-ақ, Smart education, немесе «жетелі оқыту»,-бұл барлық əлемнің контентінің көмегімен еркін кіруге болатын интерактивті білім ортасындағы икемді оқыту.«Smart education» ұғымының мəні–білімнің кең көлемді қолжетімділігі.Өз кезегінде, «жетелі оқытудың» мақсаты–білім беру үдерісін электронды ортаға көшіру арқылы оқыту үдерісін тиімді ету. Мұндай тұрғы оқытушының білімін көшіріп алып, əрбір

адамға қол жетімді етеді. Оқыту əр жерде жəне үнемі қол жетімді болады. Кітаптық контенттен белсенді контентке көшу «жетелі электронды оқытуға» көшудің тағы бір жағдайы болып табылады. Білімді электронды түрде берудің нəтижелілігі артады. Ғылым мен техниканың жылдан жылға кең өріс алып, жедел қарқынмен дамуы, білім мен дамудың негізгі көрсеткіші болып табылатын адами капиталымызды артуына алып келуі тиіс. Осы орайда ел Президенті Н.Ə. Назарбаевтың халыққа Жолдауындағы «Оқу үрдісінде ақпараттық технологияларды білім беру саласын жақсартуда қолданысын кеңейту керек», деген сөзін басшылыққа ала отырып, ұйымдастырылған оқу іс-əрекетінде жаңа ақпараттық технологияларды пайдаланып, аталмыш оқыту жүйесіне жаппай көшу арқылы білім беруді жетілдіру керек. Себебі 2014 жылғы 17 қаңтардағы ҚР Президентінің «Қазақстан жолы-2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ» атты Жолдауында: «Қазақстанның əлемдегі ең дамыған 30 елдің қатарына кіру тұжырымдамасында басты басымдылық ретінде ұлттық білім берудің барлық буынының сапасын жақсарту, оқыту нəтижесі оқушылардың сындарлы ойлау, өзіндік ізденіс пен ақпаратты терең талдау машығын игеру болуға тиіс», - деп белгілеген болатын [2]. Барлық операциялық жүйелердің өзіндік серверлері бар, онда ақылы жəне тегін қосымшалар орналасқан. Бұл қосымшалардың саны өте көп, ойын қосымшаларынан бастап, ғылыми кітаптар мен əдебиеттерге дейін онлайн/офлайн қосымшаларды қамтиды. Бүгінгі қолданушылардың басым көпшілігі өздерінің гаджеттерінің мүмкіндіктерін толық пайдалана ала алмай отыр. Мəселен, бұл құрылғылар адамның барлық қажеттіліктерін өтеуге бағытталған. Сондықтан да сіздің денсаулығыңыздан бастап диетаңызға дейінгі аралықты бақылап отыратын мүмкіндіктері бар. Біз құрылғымыздың сервистерін пайдалану үшін алдымен құрылғыдағы өндірушінің серверінде тіркелуіміз керек.

49

Қосымшаларды пайдалану үшін сізге өндіруші серверінің операциялық жүйесінде жеке тіркеуден өту қажет. Мəселен, Android жүйесін қолдану үшін сізге Google компаниясының Gmail пошталық серверінде тіркеуден өту керек, себебі Android Google компаниясының жеке меншігі болып саналады. Сондықтан да Google сіздің жеке бас мəліметтеріңізді сақтауға жауапкершілікті алады. Бірақ бұл өзіңізге қатысты барлық деректерді толығымен енгізу деген сөз емес, себебі бұл жағдайдың сіз үшін тиімді əрі қауіпті тұсы болуы мүмкін.Сонымен құрылғыны жедел басқарып, мүмкіндіктерін толық пайдалана алатын іскер қолданушы болуы үшін Youtube-тен өз құрылғыңыздың операциялық жүйесінің нұсқаулығымен танысып шығуға болады. Интернетте көбірек жұмыс істеп, өзіңізге ыңғайлы браузерді (интернетте жұмыс істеуге арналған бағдарлама) пайдалануға болады. Ал, педагог мамандарға күнделікті оқутəрбие үдерісінде мультимедияны пайдалану тиімді. Мультимедиа– ақпараттың сақталатын құралы. Сандық құралдың əрекеті, мысалға латын тілінде мəтін, жазу-сызу, аудио, анимация жəне видео деген ұғымды білдіреді. ХХІ ғасыр– технологиялар ғасыры болып отыр. Мобильдік құрылғылар, Интернет желілері өмір сүрудің қарапайым күнделікті дағдысына айналып, ақпараттық технология адам өмірінің маңызды бөлшегі болып кірігіп кетті. Сандық қоғам, сандық орта қалыптасты. Дамыған мемлекеттер технологияларды адам игілігіне пайдалану мүмкіндіктерін мейлінше арттырып жатыр. Интернет желілері адамның əр түрлі бағытта дамуына мол мүмкіндік береді. Адам үйде отырып-ақ, кəсіпкерлікпен де, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен де, шығармашылықпен де айналыса алады. Əлеуметтік желілер арқылы адамның өзінің барлық мүмкіндіктерін жүзеге асыруына жол ашылды. Ақпараттық қоғамда адамның өзіндік ойлауы, əрекетке шығармашылық тұрғыдан қарап, ыңғайлы жол таба білуі маңызды болып табылады. Соның нəтижесінде интеллектуалды экономика қалыптасып, технологияның қарқынды

50

дамуына мүмкіндік туып отыр. Бұл өзгерістер алдымен, білім саласына тікелей байланысты. Соған орай білім берудің жаңа философиясы қалыптасып, модернизация қарқынды жүріп келеді.Білім беру саласында дəстүрлі оқыту электронды оқытуға, электронды оқыту Smart оқытуға ауысты. Орта білім беруде оқушылардың өздігінен дербес білім алуына басымдық берілсе, біліктілік арттыру жүйесінде қашықтықтан оқыту, корпоративті оқыту кеңінен қанат жайды. Ендігі міндет–сол алған білімнің адамға қызмет етуіне мүмкіндік беретін Smart оқыту ортасын дамыту. Адамның жақсы білім алуын, табысты оқуын, ақыл-ойының дамуын жоғары дəрежеде ұйымдастыру егеменді елімізді одан əрі дамытатын азаматтарды тəрбиелеуде маңызды қадам болып табылады. Терең білім–тəуелсіздігіміздің тірегі, ақыл-ой– азаттығымыздың алдаспаны деген Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың сөзімен қорытындылағым келеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.В.А.Даулетова Ж.Досмұхамедов атындағы педагогикалық колледжі, Орал қаласы.

2.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2014.17.01.

3.«Информатика негіздері»журналы №1, 2007.

4.ҚРПрезиденті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Жаңа əлемдегі Жаңа Қазақстан» Жолдауы.

5.Использование интерактивных досок по предметам [Электронный ресурс].

URL:http://www.smartboard.ru/ view.pl?mid=1131617522.

6.С.Көшімбетова Инновациялық технологияны білім сапасын көтеруде пайдалану мүмкіндіктері. – А.: Білім, 2008.

7.Е.Н.Сафуллин,Н.К.Дускалиев,С.С.Шагиро в Смарт оқытуға алғашқы қадам. Орал, 2014.

8.А.Құлқараев ««E-learning» электронды оқыту жүйесі жəне оның мүмкіндіктері. Электрондық мектеп. №2 2013.

9.Возможности создания и использования интерактивных мультимедийных учебных материалов с помощью технологий SMART [Электронный ресурс] // Компания «Литер».

– Режим доступа: \www/URL: http://leater.com/RU/ publications/10364/. – 30.03.2011.

10.П.Ю.Невоструев, Smart учебники в smart образовании. Новая парадигма контента

[Электронный ресурс]: презентация / П.Ю.Невоструев // SlideShare. – Режим доступа: \www/URL: http://www.slideshare.net/pnevostruev/ smartcongress. – 25.04.2014.

БИОЛОГИЯ САБА ЫНДА А ПАРАТТЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ М МКІНДІГІН ТИІМДІ ОЛДАНУ ЖОЛДАРЫ Мəдір Гүлмира Сағындыққызы Атырау мемлекеттік аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Адамзат үшін ХХІ ғасыр—жаңа технологиялар ғасыры болмақ, ал осы жаңа технологияларды жүзеге асырып, өмірге енгізу, игеру жəне жетілдіру—бүгінгі жас ұрпақ, сіздердің еншілеріңіз… Ал жас ұрпақтың тағдыры — ұстаздардың қолында. Н.Ə. Назарбаев Оқытудың жаңа ақпараттықкоммуникациялық технологияларын меңгеру–қазіргі заман талабы. ХХІ ғасыр – ақпараттық технология ғасыры. Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, əрі білікті жұмысшы мамандарын даярлау оқытушының басты міндеті болып табылады. "Жаңа ақпараттық– коммуникациялық технологиялар" ұғымының пайда болуы білім беру саласында компьютердің қолданыла бастауымен тығыз байланысты. Көптеген электронды оқулықтар мен оқу бағдарламалары, мультимедиалық оқу бағдарламалары жасалады жəне жасалып та жатыр.Сондықтан, бүгінгі таңда пəн мұғалімдерінің кəсіби құзырлылығы

құрылымынан оқытудың ақпараттық– коммуникациялық технологиялары ерекше орын алады. Компьютер– мұғалімнің басты көмекшісі. Ең біріншіден, ол мұғалімнің еңбегін жетілдіреді.Көптеген материалдарды, дайын сабақтарды реттеп сақтауға мүмкіндік береді. Екіншіден, компьютердің арқасында мұғалім əр сабаққа студенттердің ерекшелігіне қарай жəне сабақтың мақсатымен міндетін ескере отырып, əртүрлі кестелер, материалдар дайындай алады.Үшіншіден, сабақтың формаларын түрлендіре алады, яғни көрнекілік, əдістемелік, аудио жəне бейнематериалдар қолдана алады. Мұндай жұмыс сабақтың əр кезеңінде іске асырылады.

51

Оқытушы сабағында ақпараттық– коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы оның тиімділігін жүйелі түрде көрсете біледі. Соңғы жылдары ақпараттық-коммуникациялық заман ағымына сай күнделікті сабаққа: -компьютер, -Power Point бағдарламасында жасалған презентациялар, -электронды оқулық, - интерактивті тақта, -виртуальды зертхананы қолдану айтарлықтай нəтиже беруде. Өзімнің іс-тəжірибемнен мысал келтірсем, биология сабағында жаңа сабақты өту кезінде Power Point бағдарламасында жасалған презентациялар, электронды оқулық, интернет материалдарының бірнеше фрагменттерін, зертханалық сабақтарда электрондық оқулық пен виртуалды зертхананы қолданамын. Мысалы:"Жасушаның құрылысымен танысу"тақырыбын өткенде сол тақырып бойынша студенттердің ойын жинақтау мақсатында 1-2 сұрақ тапсырмасы қойылып, зертханалық жұмыстың тапсырмалары суреттерімен бірге берілген, кестеге ретімен орналастыру, микроскоптың құрылысымен танысу жұмысы, пияз эпидермисі жасушасының құрылысын анықтап, органоидтарын орналастыру сиякты барлық тақырыптар осындай түрлі тапсырмалармен қамтылған. Сонымен қатар зертханалық сабақтарда қолданып жүрген ақпараттық технологиялық құралдардың бірівиртуалды зертхана. Виртуальды зертханада зертханалық жұмысқа қажетті құралжабдықтар болмаған жағдайда зерттеу обьектілерін, микропрепараттарды осы лабораторияда қолдану арқылы студенттің сабаққа деген қызығушылығын, танымдық қабілетінің артуын, өзіне деген сенімділігін, яғни олардың білім, білік, дағдыларының қалыптасуына көмегін тигізеді. Білім берудің кез-келген саласында «Электрондық оқулықтарды» пайдалану студенттердің, -танымдық белсенділіктерін арттыруға, -логикалық ойлау жүйесін қалыптастыруға,

52

-шығармашылықпен жұмыс жасауына, -уақытын үнемдеуіне, -бұрынғы алған білімдерін кеңейтуіне, -қалаған тақырыптары бойынша тапсырмалар орындауына, -тест сұрақтарына жауап беруге, -зертханалық жұмыстарды орындауға, -түрлі суреттер, бейнекөріністер қарауына, -өзін-өзі бағалауға толық мүмкіндік жасайды. Бұл əрине мұғалімнің тақтаға жазып түсіндіргенінен əлдеқайда əсерлі, əрі тиімді. Оқу материалдарын ұтымды игерудегі электрондық құралдардың атқаратын рөлі зор. Сабақта электрондық оқулықтарды қолдану барысында студенттердің пəнге деген қызығушылығының артқандығы байқалады. Сондай-ақ, мұғалімдер өздеріне қажетті əдістемелік материалдарды, көмекші құралдарды молынан ала алады. Презентацияны биология сабақтарында жиі қолдану сабақтың сапасын елеулі түрде арттыратыны сөзсіз. Ол мотивацияның, коммуникативті қабілеттерінің дамуына мүмкіндік береді, дағды қалыптастыруға, білім қорының толығуына,сондай-ақ ақпараттық сауаттылықтың дамуына мүмкіндік туғызады.Биология сабақтарында слайдтардың көмегімен мысалдарды, есептерді тақтада көрсетуге, түрлі мысалдар құрастыруға, биологиялық сергіту сəттерін ұйымдастыруға, бақылау, тест жұмыстарын жазған кезде студенттердің білімін тексеруге болады. Мұндай сабақ уақытында сыныптағы қарым-қатынас жақсарады. Тапсырманы студенттер өз сөздерімен түсіндіріп,компьютер алдындағы қорқыныш жойылады,аса күрделі тапсырмаларды қызығушылықпен орындауға тырысады. Қорытындылай келе, биология сабақтарында ақпараттық — технологияларды пайдаланудың тиімділігі: Мұғалім үшін: 1.Оқу уақытын тиімді пайдаланып, сабақтың мазмұнын байыта түседі; 2. Аудио-видео мүмкіндіктер арқылы ақпаратты визуалды беру жəне қабылдау мүмкіндігі туындайды; 3. Студенттерді белсенді іс-əрекетке қосады;

4. Сабақта студенттердің ақпараттықкоммуникативтік дағдыларын қалыптастырады; 5. Студенттермен жеке дара жəне іріктей жұмыс істеу мүмкіндігі туады; 6. Сабақтардың қызықты да іскерлік көңілкүйін жасайды. Студент үшін: 1. Ақпараттың қолжетімділігі; 2. Сабақ студенттің заманауитехнологиялық дүниетанымына сай əдістермен өтеді; 3. Əр студент өз қабілеті мен екпінінде оқи алады; 4. Өзінше ойлауды дамытады; 5. Дербестікке, өзінше шешім қабылдай білуге тəрбиелейді; 6. Өз қабілетіне сенім бекітеді;

7.Қажетті ақпаратты жедел түрде алу мүмкіндігі туындайды; 8.Қарапайым көзбен көріп, қолмен ұстап сезіну немесе құлақ пен есту мүмкіндіктері болмайтын табиғаттың таңғажайып процестерімен əр түрлі тəжірибе нəтижелерін көріп, сезінеді; 9.Студенттің ой-өрісін, дүниетанымын кеңейтеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жж арналған даму бағдарламасы.

2. Биология жəне салауаттылык негізі 2007-2010.

3. Биолог анықтамалығы 2011.

4. Қазақстан мектебі 2010/3.

5. Биология қазақстан мектебінде № 2(32) – 2010.

6. 45minut.kz сайты.

ФИЗИКА САБА ЫНДА А ПАРАТТЫ ТЕХНОЛОГИЯНЫ Жалмуханова Гулсим Тайжанқызы

ОЛДАНУ

Атырау сервис колледжінің физика пəнінің 1 санатты оқытушысы

Білім беруді модернизациялау үдерісі, педагогтың кəсіби əрекетіне қойылатын жаңа талаптар сабақтың жаңа бағыттарын іздеуге жол ашады. Колледжде, арнаулы мамандыққа бағытталған білімді инновациялық үрдістердің дамуына, кəсіби құзыреттілігін білім, білік, дағдыларын, кəсіптік-құндылық бағдарларының тиімділігін арттыруға қажет етеді. Қоғам дамуындағы білім беру ісінің жаңа реформаларына сəйкес мұғалімнің кəсіптік еңбегінің нəтижелі болуы оның педагогикалық, психологиялық біліміне, жалпы білім деңгейінің тереңдігіне, жас ерекшелік мəселелерді педагогикалық психологияда дұрыс меңгере алып, оқутəрбие процесін оқушы ойын жақсартуға, оның білімге, ғылымға деген көзқарасының, дүниетанымының, дұрыс қалыптасуына байланысты. ХІХ ғасырда өмір сүрген белгілі шығыстанушы Əбубəкір Диваев былай деген екен: «Білімнің нұры себілмейінше, бірде-бір озық ел бола алмайды». Егемен Қазақстанның гүлденген өркениетті ел болуы, бүгінгі жастардың көзі

ашық, білімді азамат болып жетілуіне байланысты. Қазіргідей санның сапаға ауысуы кезеңінде, ұстаз алдында мынадай талап, міндеттер туындайды: -оқытушының алдымен өзінің білімді болуы; - студенттердің білімді талап етуші болуы; - білімді тыңдаушы болуы; -сонымен қатар білім жолындағыларды қолдаушы болуы. Əр оқытушының алдындағы сəулелі мұраты-өз пəнінен білім беріп қана қоймай, əр баланы шығармашылыққа шыңдау, баланың өзіне деген сенімін туғызу. Жаңа формация оқытушы–рухани– адамгершілігі, рефлекцияға қабілетті, ақпараттық– коммуникативтік,əлеуметтік– тұлғалық жəне басқа да құзырлылықтары қалыптасқан, шығармашыл ұстаз. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына жаңа міндеттер қойып отыр. Ол-өз жұмыс орнында жəне бүкіл техникалық тізбекте технологияның үздіксіз өзгерістеріне, жаңалықтарына бейімделе 53

алатын орындаушының тұлғасын қалыптастыру. Егеменді еліміздің болашағы білім беру жүйесі мен оқу орнындарына байланысты. Заман талабына сай оқушылардың белсенділігі мен танымдық іс-əрекеттері арқылы студенттердің, оқушылардың шығармаларын дамыту, осыған орай оқытудың жаңа технологияларын енгізе отырып, білім беру мен тəрбиелеу-оқытушылар алдындағы басты міндет. Ғылыми дүниетанымды қалыптастыру оқытылатын барлық пəндерді қамтитын күрделі үдеріс. Соның ішінде, əсіресе, жаратылыстану цикліндегі пəндердің, оқушылардың санасына əлемнің біртұтастығы туралы түсінікті қалыптастырудағы маңызы ерекше. Ал табиғат құбылыстары жайлы біртұтас ғылыми көзқарасты қалыптастыру осы пəндердің арасындағы өзара байланысты жүзеге асыру арқылы мүмкін болады. Пəндерді бір–бірімен байланыстырып оқыту педагогика тарихында ерте кезден белгілі. Ол Я.А.Коменскийдің, И.Г.Песталотцидің, К.Д.Ушинскийдің еңбектерінде зерттеліп дамытылған. Я.Коменский оқу пəндерін байланыстырып оқыту кезінде студенттерде оқу материалы жайлы толық мағлұмат қалатынын, оның терең, əрі жүйелі білімнің шарты екенін түсіндіре келіп, пəн аралық байланыстың мақсатты жəне тиімді болуына мəн береді. Пəнаралық байланыс мəселесі жан–жақты əрі жүйелі түрде ұлы орыс педагогы К.Ушинскийдің еңбектерінде де дəлеледенді. Оның пікірінше əр түрлі ғылым саласынан тамшылап берілетін ғылым, адамның санасында жаттанды түрде жинақталмай, сапалы түрде меңгерілуі керек. Білім сонда ғана берік, жүйелі жəне терең болады. Пəнаралық байланыстарды жүзеге асырудың жолдары мынандай: •Əрбір жеке пəнді оқытқанда басқа пəндерді оқыту ісіне өз ықпалын тигізетіндей болуын көздеу; •Түрлі пəндерді оқып үйренуде – өтілетін материалдарды уақыт жағынан үйлестіріп отыру.

54

•Студенттердің ғылыми теориялар мен заңдылықтарды игеруің, олардың жинақтылығымен əдістерімен, дағдыларымен сабақтастыра қалыптастыру.

•Жалпы теориялық білім алуды жəне практикалық іскерліктер мен дағдыларды бірыңғай əдіспен жүзеге асыру.

•Студенттерге (білім алу, икемділік пен дағдыларды қалыптастыру барысында) бірдей талап қою.

•Студенттерге бір пəннен білім алуға икемі мен дағдыларын пайдалана білуге əдеттендіру.

• Əр түрлі пəндердің зерттеу əдістерінің ортақтық ерекшеліктерін көрсете білу.

•Əр пəн сабақтарында оқылатын құбылыстардың өзара байланысын ашып, дұрыс дидактикалық дүниетаным қалыптастыру. Пəнаралық байланысты жүзеге асырудың əдіс – тəсілдері: 1.Пəнаралық сипаттағы сұрақтар беру; 2.Жүйелі тапсырмалар орындау; 3.Пəнаралық сипаттағы есептер шығару; 4.Пəнаралық сипаттағы үй тапсырмаларын беру; 5.Пəнаралық сипаттағы бақылау жұмыстарын орындау; 6.Əр түрлі өзара байланысы бар əдебиеттерді қолдану; 7.Оқу барысында кездесетін пəнаралық сипаттағы қиындықтарды шешу. Интегративті білім беруді ұйымдастырудың түрлері: 1.Кіріктірілген жүйелі оқу; 2.Пəнаралық факультатив; 3.Пəнаралық сипаттағы сыныптан тыс жұмыс; 4.Жан-жақты Комплексная экскурсия; 5.Комплексный семинар; 6.Қоғамдық білім тексеру Общественный смотр знаний; 7. Пəнаралық сипаттағы сабақ. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Білім заңы Алматы, 2007.

2.С.Т.Мұхаметжанова,Ж.Ə.Жартынова, Интерактивті жабдықтармен жұмыс жасаудың əдіс-тəсілдері. Алматы, 2008.

3.Бастауыш мектеп журналдары №2,2002, №1,2003, №5,2006.

 Əдістемелік ќоржынєа  СЫНДАРЛЫ О ЫТУ Т СІЛІ–КЕМЕЛДЕНГЕН О АМНЫ ПЕДАГОГИКАЛЫ ТЕОРИЯСЫ РЕТІНДЕ Мəрсəлі Раушан Өмірбекқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері, педагогика магистрі

Соңғы жылдардағы зерттеулерде білім беру адамның білім алудағы нақты мүмкіндіктерін пайдалану сипатын қалыптастыратын жиынтық, яғни бастан кешкен тəжірибе, əлеуметтік қарымқатынастар, құндылықтар, амал-тəсілдер мен көзқарастар, бейімділіктің кешенді үйлесімі ретінде анықталған. Білім беру қоғамға əсер ететін маңызды фактор болып табылады. Əйгілі прогрессивті педагог Джон Дьюи білім беру əлеуметтік прогресс пен реформалардың негізгі əдісі болып табылады деп есептейді [1, 166 б]. Егер біз қоғамды өзгерткіміз келсе, біз білім беруден бастауымыз қажет. Егер біз, орнықты–кемелденген қоғам құрғымыз келсе,онда білім беруге орнықты даму тұжырымдамасын ендіргеніміз жөн.

Заманауи білім беру жүйесінде Орнықты дамуға арналған білім беру тұжырымдамасы бар. Оның идеясы, өскелең ұрпақ үшін білім берудің мазмұны мен формасы орнықты даму бірегей балама болатындай өзгеріске ұшырауы тиіс дегенді білдіреді. Орнықты дамуға арналған білім беру тұжырымдамасы пəнаралық жəне кешенді тəсілдерден, жергілікті проблемалардың ғаламдық мəнмəтінмен байланысынан жəне т.б. тұрады. Оқытудың алуан түрлі əдістері туралы пікір-таласты оқыту теориялары туралы əңгімеден бастаған жөн.Бүкіл оқыту үдерісін, оқыту мен оқу тетіктерін түсіну оның негізіне салынған теорияға байланысты болады. Бүгінгі таңда кең тараған тəсіл оқыту теорияларына өзгеру 55

теориясы–сындарлы оқыту теориясын қарсы қояды жəне осы теориялардың негізінде оқыту моделін анықтайды. Соған қарамастан, қазіргі таңда, батыстықтағыдай, шығыстық педагогикалық ғылымда көптеген мұғалімдер оқытудың негізгі тəсілі -білімнің мұғалімнен оқушыға тура берілуі деп есептейді. Сондықтан дəрістер оқытудың негізгі нысаны, ал жазбаша жəне ауызша емтихандар–білімді тексеру мен бағалаудың негізгі нысаны болып табылады. Нəтижеге қол жеткізу үшін түсіну емес, есте сақтау қажет. Мадақтау немесе жазалау – оқушылар мотивациясының негізі. Сындарлы оқыту теориясының түпкі нүктесіне–түсіну жатады, қоршаған орта туралы білімдер статикалық жəне тиянақталатын білім болғандықтан, өздігінен ұғынылатын нəрсе болып табылады. Осылайша, мұғалім ғасырлар бойы жинақталған білімдер мен ұғымдарды береді. Бұл білім беру моделі «білім беру» моделі деп аталады. Жеке тұлғаның мақсаттарының алуан түрлілігіне қарамастан, «тұлға» ұғымының жалпы түсінігі «тарихи-эволюциялық үдеріске əлеуметтік рөлдерді тасымалдаушысы ретінде жəне өзі қатыса отырып табиғатты, қоғамды жəне өзін-өзі өзгертетін өмір жолын таңдау мүмкіндігіне ие қатысушы» тұрғысында қарастырылады [2,134 б]. Педагогикалық аспектіде, педагогикалық ықпалдың мақсаттылығы мен тиімділігін сақтай отырып, «тұлғаға бағытталған тəсіл» ұғымының мазмұны, ең алдымен тұлғаның қалыптасуына мүмкіндік беретін педагогикалық жағдайлардың əлдебір жүйесін құрудан тұрады. «Сындарлылық» санаты латынша constructivus (құрумен, құрастырумен байланысты) жəне constructio (байланыстыру, құрылымдау) дегенге саяды. Оқыту барысындағы сындарлылық «алынған теориялық білімдерді тереңдету жəне кеңейту, сонымен қатар оқушылардың шығармашылық қабілеттерін, өнертапқыштық қызығушылықтары мен икемділіктерін дамыту құралы» ретінде анықталады [2, 127 б]. Тұлғаға бағытталған тəсіл мəнмəтінінде тұлғаның даму құралына жоғарыда аталған педагогикалық қолдау

56

жүйесі жатады. Əрине, «құрастырылым» дегенде өзара байланысты жəне өзара тəуелді бөліктер мен бөлімдерден тұратын қандай да бір жалпы жүйе ұғынылады [3]. Педагогикалық үдеріске қатысты «құрастырылым», үйлесім немесе сындарлылық-тең құқылы кіші жүйесубьектілер «мұғалім» жəне «оқушыдан» тұратын біртұтас жүйе дегенді білдіреді. Осылайша, үстірт терминологиялық талдау «педагогикалық жағдайлар жүйесін құру = педагогикалық жағдайлардың жүйесін құрылымдау (сындарлау)», «құрылым = оқу-тəрбие үдерісі субьектілерінің өзара əрекетінің біртұтас жүйесі» екендігін көрсетіп отыр. Білім берудің тұлғаға бағытталған парадигмасы мен педагогикадағы сындарлылықтың ұқсастығы екі тұжырымдаманың пайда болуында да, дамуының тарихи негіздерін талдау да көрінеді. Тұлғаға бағдарланған тəсіл идеясы баланы оқыту мен тəрбиелеуге ізгілікті қарым-қатынастан, соның ішінде Конфуций, М.Монтень, Ж.Ж.Руссо жəне басқа ойшылдардың көзқарастарынан көрінеді. Оқушыларға обьектік тəсіл жəне өктем қарым-қатынас, педагогикалық үдерістің мазмұны мен ұйымдастырылуының біртиптілігі тəн авторитарлық оқыту мен тəрбие ұстанымдарына қарсы пайда болған ізгіліктілік–Д.Дьюидің оқыту тұжырымдамасының, Л.Н.Толстойдың педагогикалық мектебінің, гуманистік психология өкілдерінің (К.Роджерс, А.Маслоу, А.Комбс, Р.Мей, Р.Берне жəне т.б.) көзқарастарының негізі болып табылады. Тұлғаға бағытталған тəсілдің негізінде əрбір оқушының жеке даралығы есепке алуға деген ұмтылыс жатыр. Батыстық білім беруде кеңінен насихатталып отырған сындарлылық теориясы білім адам санасында белсенді түрде құрылымдалады деген қиғададан шығады. Жаңа білімдер өзіне дейін меңгерілген білімдер мен идеялардың негізінде құрылады. Білім беру тұрғысынан сындарлылық теориясының негізгі мақсаты – оқушылардың ойлау қабілетін дамыту болып табылады. Дэвид Перкинс (Фэден мен Фогель, 2003) түсіну ұғымын екіге

бөледі: терең жəне үстірт түсіну. Ол, үстірт меңгеру нəтижесінде алынған білімдер тез ұмытылады деп тұжырымдайды. Ал, «терең түсіну меңгерілген білімдермен байланысты», яғни мұнда біз білімді жинақтап қана қоймаймыз, қажетіне қарай оларды түсінуге жəне қолдануға қабілетті боламыз» [4, 13-14 бб.]. Олай болса, сындарлы педагогика ұғымы деп «сыныпта сындарлы оқыту теориясына негізделген жағдайлар жасау, іс-əрекетті ұйымдастыру жəне əдістерді қолдану, сондай-ақ, оқушыларды дамытуға, олардың пəнді терең меңгеруіне, болашақ оқуға қажетті ойлауды дамытуға бағытталған мақсаттар қоюды» (Ричардсон, 2003) айтамыз [5, 1627-б]. Осындай баламалы идеялар Джон Биггс пен Кэтрин Танның «Университетте сапалы оқытуға арналған оқыту:студенттер не

істейді/Преподавание для качественного обучения в университете:Что делают кітабында студенты» (2007) деген келтірілген. Оқуға деген үстірт жəне терең тəсілдер туралы мəселелерді талқылаудан басқа, Биггс пен Тан басты назарды білім беруге бөледі [6, 22-29 бб.]. Олар, білім саласында оқушыны осы саланың өзегіне қоятын өзгертулер жасалауы тиіс дейді. Білім беруді қарастыруда көңіл бөлетін негізгі мəселе «Мұғалім не істейді?» емес, «Оқушы не істейді?» болуы тиіс. Осыған байланысты авторлар оқыту əдістерін емес, оқытушы мен оқушының бірлескен əрекетін (ағылшынша «Teaching / Learning Activities) сипаттайды. Феден мен Фогель «Оқыту əдістері/Методы преподавания» (2003) атты кітабында оқыту үдерісін ерекшелей отырып, екі теорияны салыстырады[4,35-б.]:

Traditional Behavioural theory Дəстүрлі мінез-құлықтық теория Оқыту – бұл ақпарат пен дағдыларды жинақтау

Contemporary Cognitive theory Заманауи танымдық теория Оқыту білімдерді жинақтаудан да жоғары біртұтас үдерісті құрайды Мұғалім білімдерді оқушыларға тікелей береді Оқушы өз білімдері мен түсініктерін белсенді түрде құрылымдайды Оқыту мұғалім мен оқушының өзара əрекеті Оқыту əлеуметтік үдеріс болып табылады жəне кезінде жүреді ынтымақтастықты талап етеді Оқытуға ерекше көңіл бөлінеді Оқытуды қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөледі

Оқыту мен оқу екі өзара байланысты үдеріс болып табылатындығын назарға ала отырып, оқу үдерісі мұғалімнің негізгі міндетіне айналады. Жоғарыда айтылған білімнің түрлі деңгейлері туралы теорияларға сəйкес оқыту мақсаттарын қою тəсілдеріне де айрықша көңіл бөлген жөн. Қазіргі заманғы педагогикалық ғылымда жаңа тұжырым пайда болды, ол: оқыту нəтижелері. Биггс жəне Тан күтілетін оқыту нəтижелері (Intended Learning Outcomes) ұғымын ендірді. Бұл тұжырым тағы да, ең бастысы білім беру емес, оқыту,яғни тікелей оқушылармен жасалатын əрекеттер екендігін атап көрсетіп отыр. Осылайша, оқыту нəтижелері оқушылар білуі, түсінуі, қолдануы жəне оқытудың белгілі бір кезеңін аяқтағаннан кейін жасай білуі тиістіні көрсететін ұғымдар,түсініктермен беріледі. Оқыту нəтижелері қол жеткізуге тиіс білімдер деңгейі анықталғаннан кейін тұжырымдалады.

Сындарлы оқытуға негізделген сабақтар оқушыларға өз білімдері мен сенімдері жайында ойланып, сұрақтар қойып, білімін толықтырып, белгілі бір тақырыпты оқыпбілу кезеңінде өз түсінігін өзгертуге мүмкіндік береді. Бұл үдеріс оқушының өз болжамдарына күмəнмен, сыни тұрғыдан қарай отырып, сол арқылы əлем, тіршілік, жаратылыс туралы өзінің түсінігін тереңдетіп, кеңейтуге ұмтылу мүмкіндігін ұлғайтады. Оқытудың бұл түрінде оқушылар өте маңызды рөл атқарады: олар құрбы-құрдастарымен əлеуметтік байланыс жасау арқылы белсенді түрде білім жинақтайды. Мұғалім оқушылардың оқуына мүмкіндік тудырып, оқу материалы жəне өзге де қажетті құралдармен қамтамасыз етеді, ал оқушылар өз кезегінде пəн бойынша өз түсініктерін арттыру ісəрекеттеріне ынталы болғаны абзал. Қорытындылай келе, кемеліне келген жəне барлық педагогикалық жағдаяттарға 57

сəйкес келетін бірегей əдіс болмайтынын атап өткім келеді. Керісінше, оқыту барысындағы көпнұсқалылық пен сəйкес келетін əдістерді таңдау барынша табысты болып табылады. Əрбір оқу жағдаяты үшін ең ұтымды əдіс таңдалуы тиіс. Оқыту негізінде жатқан теорияға деген көзқарасты өзгерте отырып, мұғалім білім беруде оқытудың-негізгі үдеріс,ал оқушының– орталық фигура екендігін есте сақтағаны жөн. Ал, мұғалімнің негізгі қызметі білімді беру емес, білімді қалыптастыруға арналған жағдайларды жасау болып табылады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Bowen J., Hobson P.R. Main Features in Dewey’s Educational Thought. Theories of education: studies of significant innovation in Western educational thought. Sydney: Wiley, 1974. р. 164-175.

2.Педагогический энциклопедический словарь / Гл. ред. Б.М.Бим-Бад; Редкол.: М.М.Безруких, В.А.Болотов, Л.С.Глебова и др.– М.: Большая Российская энциклопедия, 2003. с. 528.

3.Большой Энциклопедический словарь. – URL: http://www. slovopedia. com/2/202/234073.html.

4.Feden, Preston D., and Vogel, Robert M. Methods of teaching: applying cognitive science to promote student learning. Boston: McGrawHill, 2003. р. 35.

5.Richardson V. Constructivist Pedagogy in Teachers College Record, 2003.

6.Biggs J., Tang C. Teaching for quality learning at university. Open University Press, 2007. р.22-29.

7. Ramsden P. Learning to teach in Higher Education. RautledgeFalmer, 2003.

8.Якиманская И.С. Личностноориентированное обучение в современной школе. М.: Октябрь, 1996. с. 96.

9. Чошанов М.А. Процесс непрерывного конструирования и реорганизации // Директор школы. 2000. – №4. с. 56-62.

БАСТЫ БА ЫТЫМЫЗ – САПАЛЫ БІЛІМ БЕРУ Кереева Жаннат Саламат Мұқашев атындағы Атырау политехникалық колледжінің əдістемелік кабинет меңгерушісі

Стратегиялық құжат мемлекетіміздің өркендеуі үшін жоғары маңызға ие. Жолдауда, əсіресе, білім беру саласына ерекше көңіл бөлінген. Құжатта «Ең алдымен, білім беру жүйесінің рөлі өзгеруге тиіс» деп көрсетілген. Цифрлық технологияны дамыту бағыты бойынша да колледж қызметкерлері мен оқытушыларының ІТ құзыреттілігін арттыру жоспарланып, оқу үрдісінің барлық процестеріне автоматтандыру жүйесін енгізу жұмыстары жүйелі түрде жүргізілмек. Жаңа оқу жылынан бастап облыста 5 колледжде жаңартылған білім

58

беру мазмұны енгізілді. Соның ішінде, колледж облысымыздағы 3 мамандық бойынша жаңартылған бағдарламамен білім беруге бағытталған эксперимент алаңы бар оқу орны. Биылғы жылдың жаңа оқу жылынан бастап жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша оқу үрдісі жаңа жүйеге көшеді. Кредиттік оқыту технологиясын енгізу жоспарланып отырғандығын да айта кетуге болады. Аталған технологияны енгізу үшін колледж 17 қызметкері «Техникалық жəне кəсіптік білім беру ұйымдарында оқытудың

кредиттік технологиясына ауысудың ұйымдастыру-əдістемелік аспектілері» тақырыбында ТжКБ ұйымдарының инженерлік-педагогикалық қызметкерлері мен басшыларына арналған курстан өтті. Бүгінгі күні колледждің 5 оқытушысы Республикалық деңгейде тренер атанып, облысымыздағы 25 техникалық жəне кəсіптік білім ұйымдарының инженерпедагог кадрларының біліктілігін арттырып, оқытуда. 2016 жылы ТжКБ беру жүйесінің инженер-педагог кадрларына арналған «Техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесінің жаңа формациядағы педагогі» тақырыбы аясында жаңартылған білім беру мазмұны бойынша 22 оқытушы біліктілік арттыру курсынан өтті. Бұл үрдіс ары қарай жалғасын тауып, оқытушылар білімдерін жетілдіріп отырады. Елбасы қашанда мемлекеттік тілдің дамуына ерекше мəн береді. Биылғы Жолдауында да қазақ тілінің өрісі кеңейе түсуіне басымдық берген. Тəуелсіздік алғанға дейін қазақ топтарының үлесі колледжде 30 пайызға да жетпейтін еді. Қазір 64 пайызға жетті. Егемендік алғанға дейін студенттердің небары 30 пайызы қазақ тілінде білім алса, қазір 55 пайызы мемлекеттік тілде оқиды.

Студенттер халықаралық жобаларға, пəндік олимпиадаларға қатысуы өз білімдерін дəлелдеулеріне, ең алдымен олардың ағылшын тілін еркін білуіне септігін тигізіп отыр. Ағылшын тіліəлемнің кілті. Сол себепті, студенттерге осы халықаралық тілді меңгертуге күш салатын боламыз. Осы оқу жылында колледж оқытушыларымен студенттеріне «Exхon mobil» компаниясының қаржыландыруымен тегін ағылшын тілін үйрету курстары ұйымдастырылды, бұл бағдарлама ары қарай жалғасын табады.

2019 жылдан бастап барлық мектептердің 10-11 сыныптарында төрт пəн: физика, химия, биология жəне информатика пəндері ағылшын тілінде оқытылады. Бізде осы үрдіске қызу дайындалып жатырмыз. Бұл бағытта да колледж келесі оқу жылынан бастап «Есептеу техникасы жəне бағдарламалық қамтамасыз ету» мамандығы бойынша ағылшын тілінде білім беруді жоспарлап, мамандыққа жаратылыстану-математика бағыты бойынша пəндерден сабақ беретін оқытушыларын курстан өткізуді жоспарладық. Елбасы жүктеген тапсырмаларды орындауға бар күш-жігерімізді жұмсаймыз.

ИНТЕРАКТИВТІ О ЫТУ АР ЫЛЫ О УШЫЛАР А САПАЛЫ БІЛІМ БЕРУ, МІРЛІК К З АРАСЫН АЛЫПТАСТЫРУ Ідірісова Гүлнар Тілешқызы Атырау облысы Махамбет ауданы Қ.Қалыбеков атындағы орта мектебінің жоғары санатты мұғалімі

Кісінің бойындағы үйрену құмарлығын оятқан адам–ең жақсы мұғалім. Мұғалім–құрметті мамандық, ұстаздық– ұлы құдірет. «Жақсы мұғалім-мектептің жүрегі» деген болатын алғашқы ұстаз,ұлт педагогы Ы.Алтынсарин. Бүгінгі таңда еліміздің болашағы ұстаздардың ізденісіне, балаларға деген сүйіспеншілігіне, кəсіптік деңгейіне байланысты болмақ. Қазіргі əлемде болып жатқан қарқынды өзгерістер əлемдік білім беру жүйесін қайта қарауды қажет етіп отырғаны белгілі.Мемлекет басшысының «Нақты 100 қадам» Ұлт

А. Фердинанд жоспары бағдарламасы бойынша елімізде білім берудің жаңа жүйесі жасалып, əлемдік білім кеңістігіне енуге бағыт алынып отыр. Осыған байланысты педагогика теориясы мен оқу–тəрбие үрдісінде елеулі өзгерістер енгізіліп, білім берудің мазмұны жаңаруда. Өзім отыз жылдан астам қазақ тілі мен əдебиеті пəнінен сабақ беріп келемін. Өз мамандығымды сүйгендіктен үнемі ізденіп, əдебиеттерді, білім беру қосымша үрдісіндегі жаңалықтарды басты назарда 59

ұстап отырамын.Қазіргі таңда білім беру мен тəрбиелеудің мазмұны да,сипаты да күрделене түсті. Жаңа ХХІ ғасырға сай өзгеше қабілет-қасиетке ие жаңа ұрпақ қалыптасып келеді. Бүгінгі таңда оқушыға терең білім берумен бірге, кез келген тосын сұраққа жауап бере алатын жəне қандай жағдайда да жол тауып шыға алатын білімдар ұстаз болуымыз қажет. Сондықтан 2014 жылы өз білімімді көтеріп, ІІ деңгейлі курстан өтіп, Кембридж бағдарламасын меңгеріп, жеті модуль бойынша сабақ өткізу əдіс–тəсілін үйреніп келдім. Бұл менің бұрынғы сабақ берудегі əдіс– тəсілдерімді қайтадан қарауыма негіз болды. Білім беру тұжырымдамасының талабында мұғалім мен оқушының қарымқатынасы түбегейлі өзгеріп, «мұғалімұйымдастырушы, бағыттаушы», ал «оқушы-ізденуші, өз бетімен білім алушыға» айналуы тиіс екенін білдім. Оқушыны белсенді тұлғаға айналдырудың жолдары қандай? Осы сұрақ барлық ұстаздарды ойландырары анық. Оқушы белсенділігін арттыру үшін қолданылатын əдістерді интерактивті əдіс дейді. Интерактивті əдістің мақсаты тек ақпарат ұсыну емес, оқушыларды өз бетінше ақпаратты табу дағдыларын қалыптастыруға итермелеу, əр қатысушының мінез-құлқы мен жұмыс жасау дағдысына оң өзгеріс енгізу, логикалық ойлау дағдыларын дамыту. Мұғалім ретінде əр сабағымда оқушыларымның нені білетінін жəне нені жасай алатынын, оның қызығушылығын, əр оқушының не істегісі келетінін түсінуге тырысамын. Г.Хаббард «Баланы оқытудың мақсаты–оны əрі қарай мұғалімнің көмегінсіз-ақ дамуға қабілетті ету»,-деген. Олай болса, курста алған білімімнің басты бағыты-оқушыларға өздігінен қорытынды жасап, білімді өз бетімен меңгеруді үйрету – мұғалімнен үлкен шеберлік пен табандылықты қажет етеді. Оқушылар алған білімдерінің өз болашағына қажет болатынын, арман–мақсатына апарар баспалдақ екенін сезінулері керек. Сонда ғана оқыту, білімді игеру нəтижелі болмақ. Қандай да бір нəтижеге қол жеткізу үшін, өз тəжірибесін толықтыру үшін ұстаздың алдына нақты мақсат қойып, түрлі жолмен

60

түрлі əдістерді қолданғаны пайдалы. Мұғалім алдына нəтижеге бағытталған бір мақсат қойып, оны 45 минут уақыт шеңберіне сыйғызып, оқушының соған жетуіне түрткі болуы керек. Əр сабақтың мақсаты жинақтала келе болашақта өз нəтижесін берері сөзсіз. Нəтиже мақсаттың, нəтиженің, қойылатын бағаның объективтілігі ұштасқанда көрінеді. Сабақтың мақсаты оқушының тек дəл сол сабаққа қызығушылығын арттыру ғана емес, оның нені үйренетіндігінде. Яғни, нені оқыту жəне неге үйрету мақсатын айқындау қажет. Ол үшін əрбір сабақты тиімді жоспарлау қажет. Мұғалім ретінде əрбір сабақты жоспарлағанда, ең əуелі шығарманың көлеміне, стиліне, қолданатын əдіс–тəсілдеріме баса мəн беремін. Содан кейін алдымен мынадай сұрақтарға жауап іздеймін.

1.Осы тақырып бойынша нені бұрыннан біледі; 2.Жаңа сабақтан неге үйреніп шығады; 3.Оқушы менің сабағымнан қандай дағдыларды меңгереді; 4.Мəтінді қандай əдіспен меңгергені жеңіл; 5.Қолданатын əдіс-тəсілдер оқушының жас ерекшелігіне сай келе ме, - деген сұрақтарға жауап бере алуы маңызды роль атқарады. Ұстаз үшін ең негізгі мақсат–əр сабақты тартымды, тиімді, түсінікті етіп өткізу. Оны жүзеге асырудың бір жолы–заман талабына сай инновациялық əдістерді қолдану. Инновациялық əдістердің ең негізгісінің бірі –интерактивті оқыту əдісі. Интерактивті əдіс-оқушы белсенділігін арттыру үшін қолданылатын əдістердің бірі.Интерактивті əдістің мақсаты тек ақпарат ұсыну емес, оқушыларды өз бетінше ақпаратты табу дағдыларын қалыптастыруға итермелеу, əр қатысушының мінез-құлқы мен жұмыс жасау дағдысына оң өзгеріс енгізу, логикалық ойлау дағдыларын дамыту. Интерактивті оқыту–бұл, ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарым-қатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады. Интерактивті оқытудың мəнісі– сыныптағы барлық оқушы таным үрдісімен қамтылады, олар өздерінің білетін жəне ойлайтын нəрселері арқылы түсінуге

мүмкіндік алады. Оқу материалын игеруде, оқушылардың біріккен əрекеттері мынаны білдіреді: əр оқушы өзіне тəн еңбегін сіңіреді, білім, идея, əрекет ету тəсілдерімен алмасу үздіксіз жүреді. Сонымен қатар, бұл үрдіс мейірімділік пен өзара бір-біріне қолдау көрсету аясында болады. Интерактивті əдіс қолдану кезінде мыналар ескерілуі керек: -əр оқушының еркіндігі мен құқықтарының сақталуы; -əр оқушының өзін көрсете алуына жағдай жасау; -мұғалімнің қолдау көрсетуі. Өз сабақтарымда интерактивті əдістің мынадай түрлерін қолданамын: «Жигсо» əдісі, шығарманы проблемалық талдау əдістері, презентациялар, пікірталастар, жұппен, топпен жұмыс, «Миға шабуыл» əдісі, «Сын тұрғысынан ойлау» əдісі, «Автор орындығы», «Екі жақты күнделік», «Соңғы сөзді мен айтайын»,«Ыстық орындық», «Еркін пікір», іскерлік ойындар, рөлдік ойындар, «Инсерт» əдісі, «Кейіпкерге хат», «Авторға хат», «Дөңгелек үстел» əдісі, тест сынағы əдісі, дебат т.б. Бұл əдістерді қолдануда ең бірінші көмекші құрал, бұл-интербелсенді тақта жəне кітаптар, бейне материалдар, слайдтар, флипчартттар, постерлер, компьютерлер жəне т.б. пайдалана отырып, таныстырулар жатады. Əдебиет-адамды адам, нағыз азамат ететін, оның рухын шыңдайтын, жанына жақсы қасиеттерді ұялатар жолбасшы болатын ерекше ғылым жəне ғажайып өнер. Əдебиет–адам тəрбиелеу құралы. Ол оқушыларға сөз маржандарының қырсырын игертіп қоймай, ең бастысы өмірдегі ең асыл қасиеттерді-адалдық, ізгілік, қайырымдылық, мейірімділік, əдептілік, кішіпейілділік, сыпайылық, əдептілікті оқушы бойына сіңіреді. Адамның өмірге көзқарасын, эстетикалық талғамын қалыптастырады, өмірдің мəнін түсінуге көмектеседі. Сондықтан əр сабағымда көркем шығарманы топтық, жұптық жұмыс арқылы оқушылардың өз бетімен меңгеруіне, тақырыбы мен идеясын анықтауда ізденіс жұмыстарын жүргізіп отырамын. Жоғары сыныптарда

жазушының романдары мен əңгімелерін сабақта оқып, əрі талдап үлгеру мүмкін емес. Сондықтан алдын ала үйге беріп, келесі сабақта қандай жұмыс түрлері жүретіндігін оқушыларға таныстырып отырамын. Сондай сабақтарымның бірі «М.Əуезовтің алғашқы əңгімелерін» оқыту болды. Осы сабағымда жазушының өмірімен танысқаннан кейін, «Ассоциация» əдісінің І кезеңін пайдалана отырып, үй тапсырмасын тексергеннен кейін алғашқы əңгімелерінің тақырыптарына тоқталамын. Алдын ала оқуға берілген «Адамдық негізі -əйел» философиялық əңгімесі мен «Қорғансыздың күні», «Оқыған азамат», «Жетім» əңгімелерін тезис түрінде,ең негізгі оқиғаларға тоқтала отырып, оқушылардың өздері айтып талдайды. Содан кейін осы əңгімелердегі ортақ проблеманы табады. Ортақ проблема:қорғансыздар (əкесі қайтыс болған жетім қыз Ғазиза, жетім бала Қасым, баласы қайтыс болған Масғұттың анасы) екендігін анықтайды. Əрі қарай оқушыларға көркем шығарманы талдау үшін проблемалық сипаттағы сұрақтар əзірленеді. Оқушылар сол бойынша ізденеді, жауап береді, бір–бірімен пікір алмасады. Алған білімдерін жинақтай отырып, өзіндік пікірі мен көзқарасы қалыптасады.Кейіпкерлер тағдырына араласып, олардың бүгінде айтар ойларын жинақтайды. «Кейіпкерлер сөйлейді» əдісі арқылы сол кейіпкердің бейнесіне еніп, өз ойларын қорытуы оқушының ойлануына, жақсы мен жаманды айырып,адами қасиеттерін қалыптастыруына ықпал ететіні даусыз. Əсіресе, жетім бала Қасымның рөліне еніп сөйлеген оқушым Тұрлан «Менің атаанам айтыс болды. Өзімді қолдарына алған ағайынымнан мейірімділік көре алмадым. Олар менің əке-шешемнен қалған малыма қызықты. Өзімді аямай жұмсады, ұрыпсоқты. Ақыры шыдай алмадым. Дүниеде жетімдік өте қиын екен.Менің тағдырымды ешкімге тілемеймін. Бақытты болыңыздаршы» деп ойын білдірсе, «Қорғансыздың күніндегі» Ақан болыс рөліндегі оқушым Əскербек «Мен сіздердің алдарыңызда өте кінəлімін. Менің Ғазизаға 61

жасаған қиянатымды ешқашан ешкім де, тіпті өзім де кешірілмес күнə деп есептеймін. Жап-жас қыздың өліміне себепші болдым. Өздері де көп қайғыға душар болған жандарға тағы да қайғы əкелдім. Олар мені əкім деп сыйлап, мұңзарын айтқанмен, мен сол биіктен шыға алмадым.Тіпті аяушылық сезім де болған жоқ. Көмек бермесем де, қиянат жасамауым керек еді. Мені кешіріңіздерші» деп аяқтады. Сондай–ақ Ғазиза, Масғұттың жары Хадиша рөліндегі оқушылар да өз ойларын көркем жеткізе білді.«Соңғы сөзді мен айтайын» əдісі де оқушы ойының ұшқырлығын танытумен қатар, бүгінгі өмірде кездесетін осындай проблемалардың бар екендігін жəне олардың қалай шешімін тауып отырғандығын білетіндігін, өмірлік маңызды мəселелерге бей-жай қарамайтындығын аңғартады. Оқушылар өз ойларын қазақтың мақал-мəтелдерін пайдалана отырып, «Жетім көрсең жебей жүр», «Досыңды қиындықта сына», «Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер» деп өз ойларын түйіндеді. Сабақты дұрыс ұйымдастыруда мұғалімнің ролі ерекше,ол –көркем əдебиет арқылы халықтың ғасырлар бойы жинаған барлық рухани қазынасын жас ұрпақтың өзіне түйсіндіріп,өз белсенділігі арқылы түсініп, қабылдауын ұйымдастырушы қызметін атқарады. Менің сабақ үстіндегі мақсатым-оқушылар бойында түрлі проблемалық мəселелерге өз бетінше жауап табу дағдыларын дамытып, өмірлеріне азық болар адами құндылықтарды сіңіріп, өмірлік көзқарастарын қалыптастыру . Интерактивті оқыту технологиясының мүмкіндіктері өте көп. Əр ұстаз өз бетінше сыныппен жұмыстың жаңа тəсілдерін ойлап таба алады. Оқушылар бір-біріне сұрақ қойып жəне оған жауап беруді үйрететін, жұптасып жұмыс істеу əдісін сабақтарда жиі қолданамын. Сонымен бірге, мен өз тəжірибемде үй тапсырмасы ретінде «Ежелгі дəуір əдебиетінен» 7, 8-сынып оқушыларына өткен тақырып бойынша бірнеше (10-15) тест сұрақтарын жауаптарымен құрастыруды тапсырамын. Оқушылар келесі сабақтарда өздері құрастырған тестерімен алмасады, жауап

62

береді.Бірін-бірі тексереді.Оқушылар құрастырған сұрақтар мен олардың жауаптарын алдын ала қараймын, тест құраудың талаптарының орындалуын қадағалап, бағалауды ұйымдастырамын. Бұл əдіс оқушылардың білуге, ізденуге, үйренуге деген ынтасын арттырады деген қорытындыға келдім. Рөлдік ойын–өмірлік жағдайлардың белгілі бір мінез-құлық немесе эмоционалдық жақтарын меңгеру ниетінде алдын-ала бөлінген рөлдер арқылы қатысушы топтардың сахналап ойнауы. Рөлдік ойындарды көбіне 7,8-сыныптарда жүргіземін.Көркем шығарманы оқытуда шығарманың негізгі идеясын тиімді əдістəсілдермен түсіндіру жəне шығарма кейіпкерлерінің мінез-құлқын, олардың рухани əлемін сипаттау мақсатында «Əдеби кейіпкерді танып ал»,«Кейіпкерге сипаттама» атты ойын түрлерін жиі өткіземін. Аталған ойын түрлері оқушылардың шығарманы қаншалықты меңгергенін анықтауға мүмкіндік береді жəне мəнерлеп оқу дағдысының қалыптасуына, сөз мағынасын түсінуіне, шебер сөйлеуге үйретеді. Қазақ əдебиеті сабақтарында интерактивті оқыту əдістерін қолдану төмендегідей нəтижелерге жеткізеді: -оқушылардың тіл байлығын дамытады; -көркем шығармаларды оқуға деген қызығушылығы артады; -көркем шығармаларды өз бетімен оқып түсінеді; -оқушылар өз ойын еркін жеткізе алады; -оқушылардың жан-жақты ізденуіне мүмкіндік болады. Интерактивті оқыту тəсілдерін қолдану оқушыларды мəселені бірігіп шешуге үйретеді. Ал бірігіп жұмыс істеу–əрі жеңіл, əрі тиімді. Оқушылар бірлесіп үйренуде шағын топтармен, жұппен жұмыс жасауға қалыптасады, ортақ мəселелерді талқылағанда жаңа пікірлерге шығармашылықпен қарауға төселеді, жаңалықтар ашу барысында жұмыс істейді. Топ мүшелері өз ойларын ортаға салып, кесте, сатылай кешенді талдау,менталды карта арқылы көрсетеді. Ойларын дəл,дұрыс қорғап шығуға күш салады. Бірлесіп жұмыс

жасауды ұйымдастырғанда мына жайларды: басқаны тыңдай білу, қажет жерінде ғана кірісіп сөйлеп кету, сыйластық, жауапкершілік сияқты дағдыларды қалыптастыру керектігін еске ұстайды. Оқытудың бұл əдісінің берері: оқушы белсенді болады, пəнге деген қызығушылығы оянады, топ мүшелерімен қарым-қатынасы жақсарады. Интерактивті оқыту тəсілдерін қолдану оқушылар шығармашылығын арттыруда ең қуатты ынталандыру құралы болып табылады. Интерактивті əдіс–оқушының бойында төмендегідей əдет–дағдыларды қалыптастырады: Оқушы өзін – өзі батыл, еркін сезінеді. Пəнге деген қызығушылығы артады. Өз қажеттілігі үшін үйренуге ынтасы артады. Оқушы ойлануға, ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге дағдыланады. Дайын білімді емес, тікелей тəжіребие көмегімен алынғанды қолдануға үйренеді. Материалдың тиімді игерілуіне мүмкіндік береді. Оқушылар өздерінің жəне басқалардың білімдерін қолданады. Мұғалім де оқушылардың білім деңгейін біліп, көмектесе алады. Топ мүшелерінің көмегін,қамқорлығын сезінеді. Оқушы топ болып, жұп болып əрекет етуге үйренеді. Өз пікірімен өзгелердің санасатындығын түсінеді. Өзін-өзі тəрбиелейді. Интерактивті оқыту кезінде мұғалім кеңесші–серіктес ролін атқарады. Ал, оқушы белсенді түрде əрекет ете отырып, бірін–бірі қолдау,толықтыру арқылы сұхбат құруға үйренеді. Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында интерактивті оқыту кезінде интерактивті тақтаның мұғалімге де, оқушыға да көмегі орасан зор. Оның мүмкіндіктерін қолдана отырып, уақытты үнемдеуге болады, сабақтың сапасы көтеріледі, оқу əдісі мен құралдарын таңдауға мүмкіндік туады, оқушылардың

белсенділігі мен қызығушылығы артады, сондықтан оқу үлгерімі көтеріледі. Интерактивті тақта жаңа материалды өте қызықты жəне қарқынды етіп түсіндіруге көмектесетін, көзге көрінетін құнды құрал. Ол сызбаларды түсіндіруді жеңілдетіп, қиын мəселелерді шешуге көмектесе алады. Интерактивті тақтамен дұрыс жұмыс жасаса, оқушылардың білімдерін тексере де алады. Ол үшін оқытудың интерактивті əдіс – тəсілдерін сабақта қолданамыз. Олар: 1.Жеке шығармашылық тапсырмалар.

2.Тірек–сызба, көрнекіліктер жəне анықтама құралдары.

3.Бейнефильмдер мен деректі фильмдерден үзінділер.

4.Сөзжұмбақ, бейне сөздер.

5.Логикалық тапсырмалар мен деңгейлік жаттығулар.

6.Тестілеу жəне бақылау. Қазіргі білім беру саласында оқытудың озық технологияларын меңгермейінше, сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Жаңа технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани азаматтылық, адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Қазіргі заман мұғалімі тек өз пəнінің білгірі болуы аз, педагогикалық-психологиялық жəне ақпараттық сауаттылықты меңгеруі тиіс. Ол заман талабына сай білім беруде жаңалыққа жаны құмар, шығармашылықпен жұмыс істеп, оқу мен тəрбие ісінде оқытудың жаңа технологиясын шебер меңгерген жан болғанда білігі мен білімі жоғары жетекші тұлға ретінде ұлағатты саналады. Қорыта келгенде айтарым-еліміздің болашақ тұлғаларына сапалы білім берумен бірге, рухани адамгершілік қасиеттерін қалыптастырып, жеке шығармашылық қабілетін дамытып, кез-келген ортада, кезкелген жағдайда тығырықтан шығар жол таба алатын жас ұрпақты тəрбиелеу – біздің басты парызымыз. Бізден қанаты қатайып ұшқан əр шəкірт жақсы азамат болып, алған білімі мен тəрбиесінің жемісін көруі керек.

63

МАТЕМАТИКА П НІНДЕ О УШЫЛАРДЫ ЛОГИКАЛЫ ОЙЛАУ АБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ Жиенқұлова Жанар Амандыққызы Атырау облысы Жылыой ауданы «№ 3 жалпы орта білім беретін мектептің математика пəнінің мұғалімі

«Логикалық ойлау–логикалық сөйлеудің негізі, ал мұны–логикалық сөйлеуді ұстаз дамытуға тиіс», деп көрсетті К.Д.Ушинский. Бастауыш сынып баланың логикалық ойлауын дамытудың негізгі кезеңі деп есептеледі. Өйткені, логикалық ойлау кейінірек бейнелік ойлаудың негізінде қалыптасады, ауқымы кеңірек мəселелерді шешуге ғылыми білімдерді меңгеруге мүмкіндік береді.Əйтседе бұл баланы қайткенде де, неғұрлым ертерек логикалық «жолға» шығару дегенді көрсетпейді. Біріншіден, ойлаудың логикалық формаларын игерудің өзі ойлаудың логикалық жетілген бейнені формалары ретінде игерілмейінше, толық құнсыз күйде қалып отырады. Дамыған көрнекі схемалық ойлау баланы логика табалдырығына жеткізеді. Екіншіден, логикалық ойлауды игеріп болғаннан кейін, бейнелік ойлау өзінің мəнін ешбір жоғалтпайды. [2] Тəжірибе барысында жасөспірімдерде ой тұтастығының сақталмауы байқалады. Мұндай қателерді болдырмау үшін оқушының ой жүйелігінің қажеттігін сезінуіне көз жеткізудің амал–тəсілдерін тауып,орнықты ой түйіндеуге жетелеу қажет. Ал оқушылардың ойлауын дамытып, дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дəлелді шешімдер қабылдай білуге үйрету– математика сабағының міндеті. Математикалық білімді жаттығулар орындау негізінде игеру мəселесіне ғылым тарихында ұлы жаңалықтар ашқан атақты ғалымдар да жоғары баға берген. Мəселен, ұлы ағылшын ғалымы И.Ньютон жаттығулардың теорияға қарағанда, көп нəрсеге үйрететіндігіне назар аударған.

64

Жаттығулар алуан түрлі болады жəне олар, ең алдымен, оқу пəнінің ерекшелігіне байланысты ажыратылады. Кең мағынада алғанда, математикалық жаттығу деп кез келген математикалық мазмұндағы тапсырма деп түсінеміз. Басқаша айтқанда, математикалық жаттығуларды құрылысы жағынан мысалдар, есептер, логикалық жаттығулар, есеп құрастырумен байланысты жаттығулар, т.с.с. деп бөлуге болады. Шығармашылық жаттығулар ұсынылғанда, оқушының алдында мақсатқа өзіне мəлім əрекет тəсілімен жете алмайтын проблемалық жағдаят пайда болып, ол оқушының интеллектуалдық қиналуын туғызуы мүмкін. Осының барысында оқушы жаңа əрекет тəсілін іздестіру бағытындағы шығармашылық сипаттағы іс-əрекеттер орындауға талпынады. Шығармашылық жаттығу–бұл нақты мəні берілмеген, есепті шартты математикалық заңдылықтар арқылы орындау. Шығармашылық тапсырмалар оқушылардың жаңа бір нəрсені ашуы, яғни оқушы өзін белгілі бір жаңалықтардың авторы ретінде сезінеді. Бұл оған белгілі бір пəн төңірегіндегі қызығушылығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Яғни, оқушыны өзіне тарта, баули түседі. Оқушылардың логикалық ойлау қабілетін дамытуға бағытталған стандартты емес тапсырмаларды шығармашылық жаттығулар деп атаймыз. Сондықтан шығармашылық жаттығуды ұдайы жүргізе отырып біз оқушылардың тек пəнге деген қызығушылығын ғана емес, логикалық ойлауын да дамыта аламыз. [3]

Жалпы логикалық есептерді шешудің негізгі тəсілдері төмендегі схемамен беруге

болады.

Логикалық есептердің берілу түрлері. Сызба-1 Тірек сызба Кесте

Талдау

Эйлер дөңгелек шелері

Граф

Жалпы өз жұмысымда бірнеше логикалық есептерді шешудің жолдарын ұсынғанды жөн көріп отырмын. ҰБТ- оқушы білімінің қорытынды білімі ғана емес, өз таңдауы бойынша болашақ мамандығына жолдама алудың да кепілі дей отырып, сынақ кітапшаларындағы логикалық есептердің шығару жолдарына тоқталып өтсем.

1 нұсқа №25.  Сандар қатары қандай да бiр заӊдылықпен берiлген. Сұрақ белгiсiнiӊ орнына қандай сан жазылу керек?

14(625) 11; 12(196) 2; 10(?) 5 A)15, B)225 ,C)100,D)250, E)25 Шығарылуы: 14(625) 11; 14+11=25·25=625 12(196) 2; 12+2=14·14=196, 10(?) 5 10+5=15·15=225 2-нұсқа №25.

8 саныныӊ оӊ жағына да сол жағына да өзiнен басқа бiр санды жаздық. Шыққан сан Тариф

түрлерi А Б С

A)5400 теӊге B)6075 теӊге D) 6975 теӊге E)7200 теӊге Шығарылуы:

6-ға бөлiнедi. Бiз қандай сан жаздық?

282:6=47 A) 1 B) 5 С) 2 D) 4 E) 3 3-нұсқа №25. Сұрақ белгiciнiӊ орнына қандай сан жазылу керек?

1(27)2 2(64)2 2(?)3 A)125, B)80, C)101, D)110, E)54 Шығарылуы:

1+2=3 =27

2(64)2 2(?)3

2+2=4 =64

3

3

2+3=5 =125 4-нұсқа №25 Кестеде интернет желiсiнiӊ түрi мен төлемi берiлген. Тұтынушы интернет желiсiнде Б тарифiн айына 800 мб интернет желiсiн пайдаланғанда қанша теӊге төлеу керек?

Абонентiк төлем жоқ 500мб-3750 теӊге 600мб- 4000теӊге

C)6750 теӊге

3

1(27)2

Интернет желiсiнiӊ төлемi 9теӊге- 1мб 500мб-тан асса- 1мб -10теӊге 600мб-тан асса -1мб-7теӊге

500мб-3750тг 300·10=3000 3750+3000=6750 6-нұсқа №25.

65

Тiк төртбұрыштыӊ бiр қабырғасы 11см. Оныӊ периметрi қабырғасы 7см болатын квадраттыӊ периметрiнен кем болуы үшiн, екiншi қабырғасы қандай болу керек?

Шығарылуы: 11

7

А) 4см-ден артық B) 4см-ден кем C)3смден үлкен D)3см-ден кем E)3см-ге теӊ

а

2(11+a)<4·7 11+a<14 a<3 8 нұсқа №25 Барлық бағандардағы жəне қатарлардағы сандардыӊ қосындылары теӊ болса, А+В+С+Д неге теӊ? А

В

С

6

5

9

Д

9

4

Шығарылуы: 6+5+9=20 4+9+C=20 C=7 9+5+B=20 B=6 4+9+D=20 D=7 A+B+C=20 A=7 A+B+C+D=27 А)15 В) 18 С) 21 D)27 Е)25 9- нұсқа №25. Қабырғасы 4см боялған ағаш текшенi, қабырғасы 1см болатын кiшкене бiрнеше текшелерге кестi. Бiр жағы боялған неше текше бар?

10-нұсқа №25. Бiзге m-саны 2;5 жəне 7-ге бөлiнетiн натурал сан екенi белгiлi. Төмендегi тұжырымдаманыӊ қайсысы дұрыс?  I)m²+100, 100-дiӊ еселiгi  II)m+28, 14-тiӊ еселiгi  III)m²+1, 2-нiӊ еселiгi А) тек II В)I,II жəне III С)текIII D)тек I жəне III Е) I жəне II Шығарылуы: ЕКОЕ(2,5,7)=70 I)m²+100, 100-дiӊ еселiгi 70·70+100=5000:100=50 II)m+28, 14-тiӊ еселiгi 70+28=98 ; 98:14=7 III)m²+1, 2-нiӊ еселiгi 70·70=4900+1=4901:2=245,5 11-нұсқа №25. Кəсiпорын өз өнiмдерiнiӊ төрттен үшiн экспортқа жiбердi, ал осы өнiмнiӊ бесiншi бөлiгiн өз жұмысшыларына таратып бердi. Кəсiпорынныӊ қоймасында өнiмнiӊ қанша пайызы қалды? А)80% В)20% С)5% D)75% Е)25 ଷ ଵ ଶ଴ିଵହିସ Шығарылуы: 1- െ ൌ = ସ

ଵ

А) 6

В) 24

С)20 D)30

ହ

ଶ଴

ൌ0,05=5% ଶ଴ Оқушылар жетістіктерінің оң серпінде көрсетілген педагогикалық қызметтің жоғары нəтижелілігі.

Е) 8

Білім мониторингі

Оқу жылы

66

Сыныбы

Оқушы

Озаты

Оқу

Сапасы

2013-2014 2014-2015 2015-2016 2016-2017 2- тоқсан бойынша

11 «а» 5 «а»,6«ə,а» 6 «а», 7 «а,ə» 7 «а», 8 «а,ə»

саны 12 65 73

2 13 10

73

9

37

63%

екпіндісі 6 25 29

66 % 58% 53%

ШЫҒАРМАШЫЛЫҚТЫҢ ЕҢ БИІК ШЫҢЫ- ҒЫЛЫМИ ЖҰМЫС

Ғылыми жұмыс тақырыбы: «Логикалық есептерді шешудің тиімді тəсілдері». Жобаны қорғаушы: Əбдірахман Нұрбек Серікұлы

Секциясы: математика Жоба жетекшісі: Жиенқұлова Жанар Амандыковна

Əбдірахман Нұрбек Серікұлы, «Зерде-2016» ауданда 1 орын, облысқа ұсынылды.

Республикалық интеллектуалды марафондар жүлдегерлері № 1 2 3 4 5 6

Аты -жөні Игіліктегі Айнұр Салауат Ернұр Қанатқызы Аяулым Елеубай Сағдат Қаламова Айдана Ізтұрғанов Абзал

Ақбота - 2014» «Ақбота - 2014» «Ақбота - 2014» «Ақбота - 2014» «Ақбота - 2014» «Ақбота - 2014»

Орыны 3 орын 3 орын 3 орын 3 орын 3 орын 3 орын

Оқушылармен жүргізген жеке жұмыс нəтижесі № 1

Аты -жөні Тасуұлы Ермахан

2 3

Салауат Ернұр Игіліктегі Айнұр

Оқу орыны 2014-2015 оқу жылында Құлсарыдағы қазақ-түрік лицейіне қабылданды.

2016-2017 оқу жылында Құлсары қазақ-түрік лицейіне қабылданды.

2016-2017 оқу жылында Атырау қаласындағы қазақ-түрік лицейіне қабылданды

67

Ұстаз - шəкіртімен танымал № 1 2 3 4 5

Аты -жөні Елеусінова Раушангул Сағынбай Жадыра Қисман Аяжан Қуаныш Айжан Тоғызақ Ержан

Нəтиже 2007 жыл «Алтын медаль» иегері. Математикадан 22 ұпай 2007 жыл «Алтын медаль» иегері. Математикадан 21 ұпай 2013 жыл «Алтын медаль» иегері. Математикадан 20 ұпай 2014 жыл «Алтын медаль» иегері.Математикадан 20 ұпай 2014 жыл «Алтын медаль» иегері.Математикадан 24 ұпай

Оқу процесіндегі осындай ісəрекеттердің арқасында қоғам талап етіп отырған шығармашылық қабілеті жоғары, өз ойын жүйелі де ашық айта алатын, қоғамға еркін сіңетін, өндіріске белсене араласатын азамат қалыптасады.

АЗА

ТІЛІ МЕН

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Сейдахметова А.Оқушыларының логикалық ойларын дамыту жолдары. // Бастауыш мектеп,2000. №8,9.

2.Қосанов Б.М. Математика курсындағы шығармашылық жаттығулар:орындау технологиясы.– А, 2005.

ДЕБИЕТІН О ЫТУДЫ ИНТЕРАКТИВТІК Габдуллина Шарбану Берікқызы

ДІСТЕРІ

Атырау қаласы №4 Ю.А.Гагарин атындағы орта мектебінің қазақ тілі жəне əдебиеті пəні мұғалімі

«Бəсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек» делінген «Қазақстан2050» стратегиялық бағдарламасында. Бүгінгі күн талабына сай жан-жақты дамыған, өмірге реалистік тұрғыдан қарайтын, жан дүниесі сұлу, рухани бай, сезімтал, терең біліммен қаруланған оқушы тұлғасын сомдау үшін қажырлы еңбек қажет екені бəрімізге аян. Олай болса, ұстаздың басты мақсаты–сапалы білім мен саналы тəрбие беру, шəкіртердің талабы мен заман ағымына сай қалыптасуына ықпал ету. Баланы жан-жақты жетілдіруде үлкен танымдық баспалдақтарына жетелер дағды –машықтарды қалыптастыруға жол ашатын оқыту мен тəрбие технологиясын жете білу, оны меңгеру, өз біліктілігін арттыру. Қазақ тілі мен əдебиеті сабағы əрі тартымды, əрі қызықты, əрі сапалы болуы əр ұстаздың өзіне, білім деңгейіне, кəсіби шеберлігіне байланысты. Оқу-тəрбие негізі-сабақ. Жаңа əдістерді пайдалануы–бүгінгі күннің талабы. Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Келер ұрпақ алдында зор жауапкершілік жүгін арқалап келеміз»,–деген сөзі ұстаз қауымына үлкен тапсырыстарды артып

68

отыр. Еліміздің болашағы көркейіп, өркениетті елдердің қатарына қосылуы бүгінгі ұрпақ бейнесімен көрінеді. Интерактивті оқыту технологиясы-бұл ұжымдық, өзін-өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара əрекетіне негізделген, оқу үрдісіне оқушының қатыспай қалуы мүмкін болмайтын оқыту үрдісін ұйымдастыру. Интерактивті оқытудың басты мақсаты – балаларды өз бетінше ой қорытып, жауап табуға үйрету. Интерактивті əдісті пайдаланудың тиімділігі аса жоғары. Оқушы дайын білімді көшіріп алмай, өз бетімен ізденуге мүмкіндік алады. Əсіресе табиғатынан тұйық, өз ойын жеткізе алмайтын, өздеріне сенімсіздеу оқушыларға пайдасы зор. Ал мұғалімнің міндеті– оқушының неғұрлым белсенділік танытуына жағдай жасау, қажет кезде жол көрсету болып табылады. Мұнда мұғалімнің шығармашылықпен жұмыс істеуі үлкен рөл атқарады. Оқушы жинақталған тəжірибесін сыртқа шығарып, оны өмірде пайдалана алады. Сондықтан біз оқушыларға түрлі əдіс-тəсілдерді пайдалана отырып, тапсырмаларды бере олардың қызығушылықтарын арттыруымыз керек.

Оқушы өз қалаған тапсырмаларын шамашарқына қарай таңдап орындайды.Міне, сонда ғана білім сапасын арттыруға мүмкіндік зор болады. Менің оқытудың интерактивтік тəсілдерін таңдау себебім: -оқушыларға материалды меңгерудің кешендік білімін ұсыну; -оқушының оқу үрдісіндегі қиыншылықтарды жеңулеріне көмектесіп, шығармашылық тұлға санатына қосылуларына ықпал жасау; -оқушылардың ой-өрісінің кеңейіп, жан– жақты дамуына жəрдемдесу; -оқушыларды көлемді туындылармен, сан алуан ақпараттармен жұмыс жасай алуға үйрету.

-белсенді таным əдістері үйренушілерді өз біліміне жауапкершілікпен қарауға баулиды. Өз таңдауымды оқушыларға былайша түсіндіремін. Интерактивтік тəсіл арқылы білім алушы мына қағиданы ұстанады: • Естігенімді –ұмытамын.

• Көргенімді – есте сақтаймын.

• Істегенімді – түсінемін. Қазіргі таңда жаңа форматты мұғалім болуға мүмкіндік беріп отырған-Кембридж бағдарламасы. Бұл курста əзірше өзім оқымасам да мектебімізде оқып келіп,өз тəсілдері мен тəжірибелерін таратып жүрген ұстаздар баршылық. Міне, іздену, үйрену деген осы емес пе?! Осы ұстаздардан үйренген əдіс-тəсілдерді сабағымда кеңінен қолданып жүрмін. Өз тəжірибемде қолданатын оқушылардың белсенділіктерін арттыратын интерактивтік тəсілдер: «Миға шабуыл» əдісі, «Сын тұрғысынан ойлау» əдісі, «Инсерт» əдісі, сахналау, тест сынағы əдісі, эссе, семантикалық карта, топпен жұмыс, триггерлік суреттер, рөлдік ойын. Əр ұстаз өз бетінше сыныппен жұмыстың жаңа тəсілдерін ойлап табады. Қазіргі уақытта заманымызға сай қазіргі қоғамды ақпараттандыруда педагогтардың біліктілігін ақпараттық – коммуникациялық технологияны қолдану саласы бойынша көтеру негізгі міндеттерінің бірі білім беруді ақпараттандыру барысында дидактикалық жəне оқыту құралы болып

компьютер саналады. Сондықтан да үнемі интерактивті тақтаны қолдануға тырысамын. Интербелсенді тақта арқылы тапсырмаларды түрлендіріп беруге болады. Оқушылар ақпаратты көзбен көреді, есте сақтайды, қызығушылығы артады. Подкастинг-бұл балаларға өз жұмысы мен жаңалықтарын интернеттегі өте үлкен аудиториямен бөлісудің керемет тəсілі. Осы тақырыпты ашуда, осы мақсатқа жету үлкен нəтиже беріп жүрген əдістерім мыналар: Бірінші сабағым: Ер Төстік ертегісінің мазмұнын ұғындыруда «Топтастыру», «Синквейн» əдістері бойынша интербелсенді тақтаны пайдалану арқылы тапсырмаларды орындаттым. Екінші сабағымда «Кім тапқыр?», «Сөздер банкісі» əдістерін қолдандым. Мысалы, кім тапқырда оқушыларға интернеттен осы ертегіге байланысты нақыл сөздер, өлеңдер табуға берген болатынмын. Қазіргі балалар АКТ-ны жақсы меңгергендіктерін көрсете білді. Үшінші сабағымда «Кейіпкерлер қонақта» атты тапсырма жұппен орындалды. Оқушыларды жұпқа бөле отырып, кез-келген өздері таңдаған кейіпкерге мінездеме беру арқылы орындалады. Соңғы төртінші сабағымда компьютер арқылы автотест орындаттым. Нұсқаулықта айтылғандай техникалық жағынан сауатты болу оқушылардың сандық құралдарды пайдалана білуін, əлеуметтік хабардарлығын білдіреді. Технологиялық, педагогикалық жəне мазмұндық білім оқушыларға ақпаратты бағалауға, таңдауға, ұйымдастыруға жəне сақтауға көмектеседі. Интернет, планшеттермен жұмыс жасау арқылы нəтижесінде кейбір оқушылар барлық оқушылардан басымдылық танытып, ақпаратты қолдану арқылы барлық оқушыларды үйрете білді. «Триггерлік суреттер» тəсілі: Əдебиет сабақтарында шығарма сюжетіне байланысты сурет көрсетіледі. Оқушылар мазмұндайды. Бұл тəсіл үй тапсырмасын тексергенде өте тиімді. Оқушыларға үйде оқыған шығармаларының мазмұнын ашатын суреттер салып келу де 69

тапсырылады. Жаңа сабаққа кіріспе кезінде де осы тəсіл тиімді. Мысалы, қазақ əдебиетінен А.Байтұрсыновтың «Екі шыбын» мысалын меңгерткенде, сабақ басында тақтаға өгіз, өгіздің мүйізінде отырған шыбын жəне ұшып келе жатқан шыбынның суреттері салынады. Не көріп тұрсыңдар? Ол не туралы сөйлесіп тұр деп ойлайсыңдар? деген сұрақтар қою арқылы тақырыпқа қызығушылықтарын оятамын жəне шығарманың мазмұнын меңгертудің минимумы орындалады. Қазақ тілінен жаңа ережелерді меңгертіп, бекіту кезінде қолданылатын тиімді тəсілдің бірі-«Жадыны жаңғырту». Көрсетілген үлгідегі кесте бойынша ережені еске түсіреді, теориялық білімдерін мысалдар арқылы тəжірибеде қолданады. «Мюнстенберг» əдісін 5-сыныпта дыбыстар жүйесін өткен кезде,шатасқан əріптерден мағыналы сөз шығару үшін оқушылар ойланады, қызығады, сауаттылығы артады. Əр сабағымда деңгейлеп оқыту əдісін қолдануды жүйелі жүргізіп келемін.Əйтпесе «бес саусақ бірдей емес»дегендей, алдыңда отырған бала мінезі де, білімі де, тұрмыс жағдайы да бірдей емес. Сондықтан əр баланың мінезіне қарай қарым-қатынас жасау, əр баланың қабілетіне қарай деңгейлік тапсырма беріп оқыту нəтиже береді. Деңгейлік тапсырмалар арқылы дамыту-басты нашар оқушыларымды мақсатымның бірі деп санаймын. Үлгерімі төмен оқушылар əр сыныпта кездеседі. Сабақ жүргізу барысында жаттығуды көшіру, жауапты қайталау, сияқты тапсырамалар беремін. Ал əдебиет пəні бойынша оқушының оқу жылдамдығына, шығарманы түсіне білуіне, сұрақ қою жəне оған жауап беруіне мəн беремін.Бұл оқушылармен өтілген тақырыпты меңгергенін тексеру мақсатында тест жұмыстары алынды. Дəріс беретін сыныптарымда психологиялық реттілігі төмен, өз əлемі бар жəне басқа дүниеге оңайлықпен үйрене қоймайтын, тұйық балалар бар. Оларға əр түрлі деңгелі суреттер арқылы ертегі құрастыруға жұмыс беремін.

70

Дарын–бұл табиғаттың берген сыйы болса, оқушы бойындағы жылт еткен сəулені сөндіріп алмай, əрі қарай шыңдау – ұстаздың кəсіби біліктілігіне байланысты. «Дарынды оқушы– ұлт болашағы» десек, əр мемлекеттің болашағы мектебінде шыңдалады. Оқытуда түрлі тақырыптарда əңгіме, пікірталас өткізіп, алған əсерлері туралы шығарма жаздыртамын. Күрделі тапсырмалар орындатамын. Ізденіс жұмыстарын (реферат, баяндама, сөзжұмбақтар, ребус, шығарма жазу, өлең шығару, т.б.) өз бетінше ізденіп оқуды ұйымдастырамын. Дарынды оқушылардың бойында əр түрлі қабілет болғандықтан, əрқайсысымен жұмыс əр түрлі болары анық Оқу тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдіс тəсілдерін пайдаланғанда оқушыны субъект тұрғысынан қарастырғанда оқытудың нəтижелі білімнің сапалы болатындығы жəне ең бастысы, оқушылардың пəнге деген жауапкершілігі мен қызығуы күшейеді. Оқушының өз бетінше жұмыс істеуге ынтасы оянып, оның ізденушілік– шығармашылық қабілеттері артады. Қазақ тілі мен əдебиеті сабағында оқытудың интерактивті əдіс–тəсілдерін пайдаланған тиімді. Мұндай интерактивті əдіс–тəсілдерді ұтымды пайдалану балалардың зейінін төмендетпеуге, есте сақтау қабілетін күшейтуге. Қорытындылай келе, интерактивті əдістерді əр сабағымда кеңінен қолданамын. Əдістерді қолдану арқылы оқушылардың білімінің тұрақталығы,беріктігін,оқуға деген қызығушылықтарын, белсенділіктерінің арттыруы, өз-өздерін бағалай алуы мүмкіндіктер туғызды жəне интерактивті оқыту бір мезетте бірнеше сұрақтарды шешуге жол береді. Ең бастысы ол іскерлік қатынастарды жəне дағдыларды дамытады. Балалар арасында қызық та қызу контактілер құру, тəрбиелік маңызы зор. Өйткені, командада (топта) жұмыс атқаруды үйретеді.Басқа біреудің ойын, пікірін сыйлауға жетелейді.Біз өмір сүріп отырған əлем үнемі жаңару үстіндегі ақпараттық білімдік орта, онда қарым–қатынастық жəне ақпараттық технологиялардың кірісуі білім беру үрдісінің қажетті деңгейіне қол

жеткізуі тиіс.Сондықтан білім беруге қойылатын талаптар үнемі өзгеруді, қазіргі маман ақпараттық жəне қарым-қатынастық технологияны пайдалануға дағдылануға, ақпаратты тауып, өңдей білуі, шығармашылық пен ойлап, шешім қабылдауы жəне өмір бойы оқып үйренуі тиіс. Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Интерактивті оқыту əдісін қолданып сабақты жоспарлау жəне басқару» Алматы, 2014.

2.«Электорнды мектеп» оқу-əдістемелік журнал. А.Ракишева. «Білім беруде білім

мазмұнын жетілдірудің жаңаша əдістерін қолдану».

3.«Жаңа идеядан жаңа тəжірибеге» атты əдістемелік жинақ. Кембридж бағдарламасы бойынша біліктілікті арттыру курс материалдарынан.

КАК РАЗВИТЬ НАВЫКИ САМОСТОЯТЕЛЬНОЙ РАБОТЫ? Сaбырoвa Дaригa Хaмитoвнa Учитeльницa русскoгo языкa и литeрaтуры высшeй кaтeгoрии общeoбрaзoвaтeльнaя срeдняя шкoлa имeни Х.Нaубeтoвa Aтырaускaя oблaсть Исaтaйский рaйoн

В настоящее время большое внимание уделяется самостоятельности учащихся в постижений знаний. Практика пассивного освоения материала потеряла свою значимость. Школьники, получая материал в готовом виде не испытывают интереса к предмету. Только побывав в роли исследователя, школьник может понастоящему вникнуть в суть предмета, проявить живой интерес. Учитель при этом ни в коем случае не уходит на второй план, его задача- контролировать процесс освоения учащимися знаний. Русский язык являeтся нeрoдным языкoм для учaщихся, пoэтoму мнe кaк прeдмeтнику нужнo в пeрвую oчeрeдь вызвaть интeрeс к изучeнию мoeгo прeдмeтa, пoднять знaчимoсть

русскoгo языкa, рaзвивaть нaвыки oбщeния, письмa и сaмoстoятeльнoсти в oбучeнии изучaeмoгo прeдмeтa. Чтoбы рeшить эти зaдaчи, я стрoю свою рaбoту нa урoкe русскoгo языкa пo

71

мaршрутным кaртaм.Oни являются срeдствoм сoздaния индивидуaльнoй oбрaзoвaтeльнoй трaeктoрии для учaщихся с рaзным бaзoвым урoвнeм. Oпирaясь нa индивидуaльныe кaчeствa и спoсoбнoсти учeникa, я сoстaвляю для нeгo индивидуaльную мaршрутную кaрту.

Oбрaзoвaтeльныe рeзультaты кaждoгo учeникa вo мнoгoм зaвисят oт сoдeржaния учeбнoгo мaршрутa. Мaршрутнaя кaртa– сoврeмeннaя фoрмa плaнирoвaния пeдaгoгичeскoгo взaимoдeйствия учитeля и oбучaющихся, рукoвoдствo для учaщихся, кoтoрoe пoзвoляeт пoшaгoвым дeйствиeм дoстичь жeлaeмoгo рeзультaтa. Мaршрутнaя кaртa урoкa являeтся срeдствoм сoздaния индивидуaльнoй oбрaзoвaтeльнoй трaeктoрии для учaщихся с рaзличным бaзoвым урoвнeм в рaмкaх oднoгo урoкa. Бoлee тoгo, oнa мoжeт быть сoстaвлeнa с учётoм спeцифики клaссa, вoзрaстных и психoлoгичeских oсoбeннoстeй учaщихся. Мaршрутнaя кaртa нe являeтся зaмeнoй учeбникa, рaбoчeй тeтрaди, прeдмeтнoгo УМК, a служит срeдствoм индивидуaльнoгo пoдбoрa зaдaний. В рeзультaтe: рaзвивaeтся нaвыки сaмoстoятeльнoй рaбoты учaщихся; нaпрaвляeт учaщихся к твoрчeскoй дeятeльнoсти; в выпoлнeнии зaдaний рaзвивaeт крeaтивныe мeтoды. Пo мaршрутным кaртaм я рaбoтaю второй гoд. Учащимся oчeнь нрaвится рaбoтaть пo ним, т.к. oни сaми выбирaют свoй урoвeнь слoжнoсти, сaми рaссчитывaют врeмя, сaми oцeнивaют свoи дoстижeния. Эта тeхнoлoгия пoзвoлила мне фoрмирoвaть мeтaпрeдмeтныe связи, устaнaвливaя взaимoсвязь мeжду учeбным мaтeриaлoм рaзных курсoв, тeм сaмым фoрмируя цeлoстную кaртину oкружaющeгo мирa. Я oтобрала и систeмaтизировала зaдaния к урoку и рaспeчaтывaла их нa oтдeльных листaх бумaги.Зaдaния имeли oбщee нaзвaниe, a тaкжe индивидуaльнoe oбoзнaчeниe тoй группы учaщихся, для кoтoрoй oни прeднaзнaчeны. При работе по маршрутной карте я выступаю в рoли тьютoрa, oргaнизуя услoвия для рeaлизaции индивидуaльнoй oбрaзoвaтeльнoй трaeктoрии учaщихся, a

72

тaк жe в рoли кoнсультaнтa, пoддeрживaю, нaпрaвляю учeникa. Сoздaниe мaршрутных кaрт трeбуeт нeмaлo усилий: 1.Сoздaниe и вeдeниe дoкумeнтaции, кoтoрaя фиксируeт дoстижeния кaждoгo учeникa.

2.Зaтрaчивaeтся oчeнь мнoгo личнoгo нeскoльких врeмeни для рaзрaбoтки мaршрутных кaрт, диффeрeнцирoвaнных зaдaний, учитывaя индивидуaльныe oсoбeннoсти дeтeй. Кoнeчнo жe, нe всe дeти стaли успeвaть нa «хoрoшo» и «oтличнo», кaчeствo знaний рeзкo нe увeличилoсь, нo сдвиги eсть. Вoпeрвых, кaждый нaучился рaбoтaть с учeбникoм, знaют, гдe нaйти нужную инфoрмaцию. Вo-втoрых, прoявляют бoлee пoвышeнный интeрeс к прeдмeту. И втрeтьих, мнoгиe стaли рaбoтaть сaмoстoятeльнo и у мoeгo стoлa ужe нe тoлпятся, чтoбы пoлучить кoнсультaцию. Стaрaются рaссчитывaть свoи вoзмoжнoсти при выбoрe зaдaния. И этo всё рeзультaт мoeгo трудa и трудa мoих учeникoв. При сoстaвлeнии мaршрутнoй кaрты я учитывaю слeдующee: Вo- пeрвых: выпoлняeмaя рaбoтa дoлжнa быть всeм учaщимся дoступнoй; Вo-втoрых: кaртa нe дoлжнa сoстoять мнoгo шaгoв, инструкции дoлжны быть тoчныe и пoнятны всeм учaщимся; В- трeтьих, шaгoв, испoльзуeмых кaрт нa кaждoм урoкe пo рaзным тeмaм нeльзя вкoрнe мeнять,т.e. нужнo сoхрaнять систeмaтичнoсть. Прoиллюстрирую урoк в 5 клaссe пo тeмe «Фoнeтикa.Звуки и буквы».(стр 14) 1 шaг: Прoчитaй внимaтeльнo тeкст. Выпиши из учeбникa oпрeдeлeниe фoнeтики, oрфoэпии, грaфики.

2 шaг: Нa oснoвe рaнee изучeннoгo 1 шaгa дoпoлни слeдующиe ряды: Глaсныe буквы: a, и, o...... Сoглaсныe буквы: б, в, г..... Нe oбoзнaчaют звукoв: ъ... Всeгдa твeрдыe сoглaсныe: ж, .... Всeгдa мягкиe сoглaсныe: й, .... Смoтри стр.15

3 шaг: Мoлoдeц! Всe труднoсти пoзaди, слeдующee зaдaниe пoкaзывaeт твoe oстрoумиe. Сoeдини линиями пaры сoглaсных. Б Г З В Д Ж Т Ф П Ш К С 4 шaг: Мoлoдeц!!! Ты смoжeшь выпoлнить и этo зaдaниe: Выбeри слoвa, кoтoрыe мoгут быть прoвeрoчными для нaписaния бeзудaрнoй глaснoй в кoрнe слoвa вoдa,лeсa, мoря, зeмля A) вoдянистый,вoдный, вoдянoй, вoдoпaд Б) лeсник, лeс, лeсистый, лeсoк В) мoрскoй, мoрe, мoрячкa Г) зeмнoй, зeмлянoй, зeмли, зeмлистый.

5 шaг: Я тoбoй гoржусь!!! A тeпeрь и этo зaдaниe: пoдбeри и нaпиши прoвeрoчнoe слoвo. Гo(д,т)Хoлo(д,т)Зу(б,п)Ду(б,п)Утю(г,к)Дру(г,к)Шaр(п,ф)Лaнды(ж,ш)Выпoлнeниe любых зaдaний нeoбхoдимo кoнтрoлирoвaть. При любoм видe кoнтрoля учeник дoлжeн знaть критeрии oцeнoк. Нa свoих урoкaх чaстo испoльзую тaкиe виды кoнтрoля, кaк сaмoкoнтрoль и взaимoкoнтрoль. Плaнируя oбучeниe тaким мeтoдoм, я смoглa привлeчь учeникa к aктивнoй сaмoстoятeльнoй дeятeльнoсти. Рaзвивaя этoт спoсoб, т.e. чтoбы у учaщихся былo «сoбствeннoe я», чтoбы стимулирoвaть к дaльнeйшим зaдaниям, стaвлялa в мaршрутных кaртaх знaки

«ты-

звeздa», «ты- умницa», «пoдумaй, ты всe мoжeшь прeoдoлeть». Этo и других рeбят спoсoбствoвaлo aктивизирoвaть к дeятeльнoсти. Примeнeниe мaршрутных кaрт пoзвoлило мне испoльзoвaть нoвую фoрму oргaнизaции урoкa, мoдeлирoвaть группoвую и индивидуaльную рaбoту со школьниками. Пятиклассники нaучились упрaвлять сaмoгo

сeбя, aнaлизирoвaть знaния, кoтoрых дoбыли из рaзличных истoчникoв. Сaмoe глaвнoe, они обрели увeрeннoсть сeбe. Вo мнoгих случaях слaбoуспeвaющиe дeти нe выпoлняют зaдaния пoтoму, чтo нe знaют кaк нужнo выпoлнять, т.e. у них нe рaзвиты нaвыки кaк мoжнo дoстичь жeлaeмoгo рeзультaтa. В мaршрутных кaртaх дaются инструкции, кaк нужнo выпoлнить тo или другoe зaдaниe, учeнику дaeтся лeгкo выпoлнять эти зaдaния. И eсли вoзникнуть кaкиe-тo труднoсти учeники сoвeтуются с другими учaщимися или с учитeлeм рeшaют вoзникшиe прeгрaды. Учaщиeся пoлучaют прaвo и вoзмoжнoсть выбирaть тoт урoвeнь усвoeния, кoтoрый сooтвeтствуeт их пoтрeбнoстям, интeрeсaм, спoсoбнoстям.Диффeрeнцирoвaнный пoдхoд мaршрутнoй кaрты oргaнизaциoннo сoстoит в сoчeтaнии индивидуaльнoй, группoвoй и фрoнтaльнoй рaбoты, с испoльзoвaниeм тeхнoлoгий кoллeктивных спoсoбoв oбучeния и группoвых спoсoбoв oбучeния. Рaзнoурoвнeвыe зaдaния oблeгчaют oргaнизaцию зaнятий в клaссe, сoздaют услoвия для прoдвижeния шкoльникoв в учeбe в сooтвeтствии с их вoзмoжнoстями. Рaзнoурoвнeвыe зaдaния, сoстaвлeнныe с учeтoм вoзмoжнoстeй учaщихся, сoздaют в клaссe блaгoприятный психoлoгичeский климaт. У рeбят вoзникaeт чувствo удoвлeтвoрeния пoслe кaждoгo вeрнo рeшeннoгo зaдaния. Успeх, испытaнный в рeзультaтe прeoдoлeния труднoстeй, дaeт мoщный импульс пoвышeнию пoзнaвaтeльнoй aктивнoсти.При тaкoм спoсoбe пoдaчи мaтeриaлa, eгo oтрaбoткe у учaщихся рaзвивaeтся лoгичeскoe мышлeниe, рaзвивaются кoммуникaтивныe спoсoбнoсти,пoвышaeтся aктивнoсть. Кaждый школьник - этo индивидуaльнoсть и рaбoтaть с ним нaдo oстoрoжнo и с любoвью.

Eщe oдин приoритeт мaршрутных кaртучитeль съэкoнoмит врeмя, в свoю oчeрeдь пoлучaeт вoзмoжнoсть рaбoтaть сo слaбoуспeвaющими учaщимися или рaссмaтривaeт рaсширeнныe вoпрoсы с oдaрeнными дeтьми. Сильным учaщимся мoжнo прeдлoжить рaбoту, трeбующую пeрeнoсa 73

знaний и умeний в нeoбычныe, нeстaндaртныe ситуaции. Нeoбхoдимo, чтoбы учaщиeся выпoлняли зaдaния вдумчивo и oбoснoвaннo. Oднoтипныe упрaжнeния пoбуждaют сильных учaщихся к «бeздумнoму» рeшeнию, увeличивaeтся вeрoятнoсть oшибoк, oслaбляeтся внимaниe. Эффeктивнoсть урoкa зaмeтнo пoвышaeтся в тoм случae, кoгдa учитeль нe прoстo нaблюдaeт зa сaмoстoятeльнoй рaбoтoй учaщихся, a рaбoтaeт в этo врeмя с oтдeльными учaщимися индивидуaльнo. Рeзкo увeличивaeтся врeмя для сaмoстoятeльнoй рaбoты нa урoкaх учaщиeся пoстeпeннo привыкaют рaбoтaть сaмoстoятeльнo, oвлaдeвaют приeмaми устнoй сaмoстoятeльнoй рaбoты, для выпoлнeния кoтoрoй нaдo имeть пaртнeрa. Пaртнeрaми в дaннoм случae мoгут выступaть кaк oднoклaссники, тaк и сaм учитeль, a тaк жe ТСO. Тaким oбрaзoм, знaчитeльнo мeняeтся рoль учитeля в учeбнoм прoцeссe: oн нe тoлькo сooбщaeт нoвую инфoрмaцию, нo и oбучaeт приeмaм сaмoстoятeльнoй рaбoты, сaмoкoнтрoлю, взaимoкoнтрoлю, умeнию дoбывaть знaния, oбoбщaть и дeлaть вывoды, фиксирoвaть глaвнoe.

АЗА

Мaршрутнaя кaртa в oбучeнии пoзвoляeт учить всeх, нo пo-рaзнoму. Этo oзнaчaeт, чтo,oсвaивaя oснoвнoй курс, oдни шкoльники в свoих рeзультaтaх oгрaничивaются урoвнeм oбязaтeльнoй пoдгoтoвки, другиe-в сooтвeтствии сo свoими склoннoстями, дoстигaют бoлee высoких рубeжeй. Мaршрутнaя кaртa являeтся oснoвным путём индивидуaлизaции oбучeния. Сoпрoвoждaя урoки рaзличными фoрмaми, мeтoдaми и спoсoбaми пoдaчи мaтeриaлa я тeм сaмым пoвышaю eгo привлeкaтeльнoсть. Внeдрeнныe элeмeнты мaршрутнoй кaрты aктивизировали стрeмлeниe дeтeй к знaниям. Учeники чувствуют сeбя oтвeтствeнными, приучaются к сaмooргaнизaции учeбнoгo трудa.Сaмoe глaвнoe-вызвaть у учeникoв интeрeс к прeдмeту и прoбудить жeлaниe зaнимaться русским языкoм в дaльнeйшeм. Итaк, мой oпыт дoкaзывaeт, чтo aктуaльнaя для сoврeмeннoй шкoлы прoблeмa самостоятельной работы учащихся нa урoкaх русскoгo языкa успeшнo рeшaeтся срeдствaми мaршрутнoй кaрты.

ТІЛІ МЕН ДЕБИЕТІ САБА ТАРЫНДА ИНТЕРАКТИВТІ О ЫТУ ДІСТЕРІН ОЛДАНУДЫ МА ЫЗЫ Баделова Шолпан Баделқызы Атырау облысы Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің жоғары санатты қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

Бүгінгі таңда «қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарының интерактивті болуын қалай қамтамасыз етуге болады?»деген сұрақ əрбір қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімін ойландырып отырғаны шындық. Қазіргі сəтте жеке тұлғаны басқару емес, оның даму үдерісін басқару қажет. Ол педагогикалық іс-əрекет арқылы көрінеді. Оқушы белсенділігінің əсерін арттыру үшін қолданылатын əдістерді-интерактивті əдіс деп атайды. Оқыту мен оқудағы интерактивті əдіс дегеніміз–сабақ барысындағы оқушы 74

оқушы, оқушы-мұғалім арасындағы жоғары деңгейдегі өзара əрекеттер. Мұндай өзара əрекеттер көбіне, ұсынылған шешімнің қаншалықты қажеттілігіне жəне мəселелердің қандай жолдармен шешілетін нұсқаларын талқылау формасында жүзеге асырылады. Мұндағы ең бастысы, жауаптың өзінен де мəселені шешу үдерісінің маңызды немесе маңыздырақ екенін түсіну. Интерактивті əдістің мақсаты тек қана ақпарат беру ғана емес, оқушылардың өз бетімен жауап табу дағдыларын қалыптастырумен байланысты болып отыр.

Қазіргі кезде педагогикалық өзара ықпалдастық əрекетіне қатысушылардың мінез-құлық жəне қызмет үлгілерін өзгерту, жақсарту қажет. Өз əрекетін жəне серіктесінің əрекетін талдай келе, əрбір қатысушы өз мінез-құлқының үлгісін өзгертеді жəне оны саналы түрде меңгереді. Интерактивті үдерісті ұйымдастырудың жетекші қағидалары: -ойлау қызметін ұйымдастыру; -мазмұн шығарушылық қызметті ұйымдастыру; -таңдау еркі, -рефлексияны ұйымдастыру. Интерактивті əдіс өзара əрекет түрін жəне кең көлемдегі тапсырмаларды қамтиды. Бірақ қандай əдістемелік тəсілдер болмасын, негізгі білім көздері оқушының өз өміріндегі тəжірибесі болып табылады. Оқыту барысында оқушылармен өзара əрекеттер болады: -басқа оқушылармен жұптық жұмыс; -төрт-бес оқушыдан тұратын шағын топтағы жұмыс; -мұғалім мен оқушы арасындағы жұмыс; -рөлдік ойындар, дебат өткізу езіндегі үлкен топтағы жұмыс; -кейбір техникалармен жұмыс (компьютер,т..б.); -əлеуметтік сұрау жүргізу кезіндегі оқушылар тобы. Интерактивті оқыту əдісін ұйымдастырудың мынадай негізгі ережелері бар.

1.Жұмысқа барлық оқушылар түгелдей қатысу керек.Сондықтан пікірталас əрекетіне барлық оқушылар қатыса алатындай технологияны таңдай білген жөн.

2.Интерактивті оқыту кезінде қатысушылар саны өте көп болмау керек.Əрі кетсе 25-тен аспаған жөн. Сонда ғана аз топпен жемісті жұмыс жүргізуге болады.

3.Оқушылар топқа бөлінген сəтте түсіністікпен қарау. Басында өз еркімен топтасқан оқушыларды келе-келе кездейсоқ таңдауға да дағдыланады.

4.Қатысушыларды психологиялық тұрғыда дайындау қажет. Оқушылар топпен жұмыс жасауға ыңғайлы орын таңдалуы керек.

5.Жұмыс уақытын нақтылы белгілеу керек. Бұл ережені жұмыс барысында бұзбау

керек. Əркімнің сөз сөйлеуге құқылы екенін есте сақтау қажет. Интерактивті тақта–топтағы оқушылардың барлығын оқыту үшін құнды құрал. Бұл оқытушы жаңа материалды өте қызықты жəне қарқынды етіп түсіндіруге көмектесетін, көзге көрінетін құнды құрал. Оның ақпаратты түрлі мультимедиялық ресурстар көмегі арқылы танысуға мүмкіндігі зор. Интерактивті тақтамен жұмыс істеудің артықшылықтары: -бағдарлама бойынша барлық топ оқушыларына қолайлы; -Web-сайттарды, басқа да құралдарды қолдана отырып, жаңа материалды түсіндіруге, меңгертуге қолайлы; -берілген материалды əсерлі жеткізуге жəне оны топтағы оқушылар арасында талқылауға үлкен мүмкіндіктер туғызады; -интерактивті тақта топтағы барлық оқушылардың басты назарына айналуына байланысты орталықтан демонстрациялауға қолайлы жағдай туғыза алады; -оқытушының да, оқушының да шабытын, қызығушылығын арттырып, сабақты тартымды өткізуге ынталандырады; -оқушы алдына жаңа материалды жанды түрде көрсете отырып, танымдық қабілетін артыруға мүмкіндік алады. Мен сабақтарымда оқытудың интерактивті əдіс-тəсілдерін жиі қолданамын: -ойындар арқылы оқыту; -логикалық жаттығулар мен деңгейлік тапсырмалар; -тірек-сызба, анықтама құралдары, кестелер; -жеке шығармашылық тапсырмалар, жобалар, суреттер; -сөзжұмбақ, бейнесөздер. Енді оқушыларға интерактивті оқыту əдісін пайдаланып өткізген бір сабақ жоспарын ұсынып отырмын. Сабақтың тақырыбы: Мағжан Жұмабаев «Сүйемін» өлеңі. Сабақтың мақсаты: М. Жұмабаевтың өмірі, шығармашылығымен таныстыра отырып, «Сүйемін» өлеңін мəнерлетіп оқытып, мазмұнына үңілдіру, өлеңді талдау.

75

Оқудың мақсаты (оқушы нені біледі): Мағжан өмірбаянымен танысу,шығармаға талдау жасай алу. Сабақ бөлімдері

I

II

III

76

Оқытудың мақсаты (мұғалім нені көрсетеді): шығарма мазмұнын меңгерту, ұшқыр ойлау, еркін сөйлеуге үйрету.

Мұғалім ұсынатын тапсырмалар

Қолданылатын əдіс-тəсіл, қамтылатын модуль

Оқушының əрекеті

Бағалау

Сілтеме

Қызығушылықты ояту. Музыкалық аспаптар арқылы топқа бөлу.

1-топ.Домбыра 2-топ.Қобыз 3-топ.Жетіген «Ыстық орындық» əдісі арқылы үй тапсырмасын тексеру. І.Жансүгіров шығармашылығы Мағынаны тану. Жаңа сабақты «Ақылдың алты қалпағы» əдісі арқылы ашу. Ақ қалпақ–Мағжан Жұмабаев өмірі мен шығармашылығы. Сары қалпақ–Ақын шығармаларының тəрбиелік мəні. Жасыл қалпақ– «Сүйемін» өлеңінің мазмұны. Ақынның тағы қандай шығармалары бар? Қызыл қалпақ–Өлеңді мəнерлеп оқу, ана туралы əн айту, ана, қазақ, дала туралы мақал-мəтелдер айту. Қара қалпақ– шығармадағы кедергілер, жағымсыз жақтар. Көк қалпақ– қорытынды, жинақтау. Кері байланыс. Сабақтағы көңіл күйіне қарай тақтадағы ілініп тұрған смайликтердің тұсына барып тұру, өз пікірлерін білдіру.(Күй орындалады)

Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер модулін қолдану, миға шабуыл

Топқа бөлінеді Топпен жұмыс жасайды.

Топтық бағалау

7-сынып тың қазақ əдебиеті оқулығы Бағдар шамдар, оюөрнектер

Формати Сыни тұрғыда Топпен жұмыс постер в ойлауды қолдану қорғау ті, жиынтық

Қосымша материал оқулық

Сыныптағы дарынды жəне талантты балаларды оқытуды қолдану

Аудио жазба Смайлик тер

Үйге тапсырма. Мағжан Жұмабаевтың «Сүйемін» өлеңін жаттап келу.

Интерактивті оқытудың міндетті шарттары мынадай: -Оқытушы мен оқушылар арасындағы сенімді қарым-қатынас; -Оқытушы мен оқушылар арасындағы əріптестік қарым-қатынас; -Демократиялық стиль; -Оқушылардың жеке тəжірибесіне сүйеніп оқу процесіне жақсы мысалдар мен рөлдерді қосу; -ақпарат берудің формасы мен тəсілдерінің əртүрлілігі, оқушылар ісəрекеті мен белсенділігінің əртүрлілігі. Компьютерлер мен интерактивті тақтаны оқушылардың тілдік құзіреттілігін, шығармашылық қабілетін дамыту құралы ретінде пайдалану оқу-танымдық үрдіс тиімділігін арттырады. Қазақ тілі мен əдебиеті сабақтарында интерактивті оқыту арқылы берілетін білім оқу материалын жүйелі беруге, ақпаратты көруге, есте сақтауға, қатысымдық тұрғыдан меңгеруге, қазақша тілдік қатынасты игеруге мүмкіндік береді. Интерактивті оқытуды қолдануда, əдетте, шынайы өмірлік жағдайлар келтіріліп, бірігіп шешу мəселелері ұсынылады, рөлдік ойындар пайдаланылады, білгірлігінің қалыптасуы барысында жеке белсенді позициясын қалыптастыруға жағдай тудырады, қарымқатынас дағдыларын орнықтырады, сыни тұрғыдан ойлауға үйретеді. Демек, интерактивті оқытуды пайдалану, оқу үрдісіне енгізу тіл үйретуде тиімді. Сабақ барысында интерактивті оқытудың Джигсо, «Қарлы кесек», «Рөлдік» ойындар, «Өрмекші ойыны» сынды фолмаларын сабақтарымда жиі пайдаланып отырамын. Мысалы, "ДЖИГСО" əдісі. Мұнда кіші топтарға бөліну арқылы əр оқушы өзіне белгілі бір міндет жүктеледі. Олар: топ басшы(лидер), баяндамашы(спикер), хатшы, хатшы көмекшісі, уақыт үнемдеуші(таймгипер). Əр топқа белгілі бір тараудың тапсырмаларын топқа бөліп береді. Топ берілген тапсырманы əрқайсысы оқығаннан

кейін, топ басшысы топ мүшелеріне түсіндіреді. Келесі кезекте топ басшысы өз мүшелерін басқа топтарға өкіл ретінде жібереді. Ал топ басшысы басқа топтан келген өкілдерге өзінің тапсырмасын түсіндіреді. Өкілдер басқа топтың тапсырмасын түсінгеннен кейін топ басшысына айтады.Соңында бірлесе отырып тапсырманы постерге салып қорғайды. "Өрмекші" ойыны. Сынып төрт немесе бес оқушыдан топтарға бөлінеді, əр топтағы оқушылар нөмірленеді. Тақтаға өрмек сызылады, тапсырмалар үш деңгейде жазылады. Əр оқушы өз нөмеріне байланысты тапсырмаларға дайындалады. Тапсырма орындалғаннан кейін бірдей нөмірдегі оқушылар топтасады, сұрақтар бойынша талдау жүргізеді жəне өздерін бағалайды. Мұғалім сұрақтардың дұрыс жауаптарын береді. Дұрыс жауаптар арқылы оқушылар бірін–бірі бағалайды. Қайтадан өз топтарына келіп отырады, өз сұрақтары бойынша материалдарын түсіндіреді жəне бір-бірін бағалайды. "Қарлы кесек" əдісі. Бұл əдісте шағын топтарға бөлінеді. Бірақ тапсырма əр топ мүшесіне жеке-жеке беріледі. Əр оқушыға арнайы литерлер беріледі. Əр оқушыға бағыттау парақтары беріледі. Оқушылар орындарынан тұрып, əрқайсысы өздерінің бағыттау парағы бойынша жаңа орындарға отырады. Үстел басындағылар кезеккезекпен өз тапсырмаларын түсіндіреді, басқа оқушылар тыңдап отырады. Топ мүшелері тыңдап болған соң, əрбір оқушы өзі жауабын неғұрлым қызықты, жоғары танымдылықпен айтқан оқушының тұсына "ең жақсы сөйлеуші" жолына жазып алады. Барлық кезең аяқталғаннан кейін оқушылар өздерінің алғашқы орындарына қайта оралып, мұғалім олардың бағыттау парақтарын жинап алады жəне нəтижесін ортақ параққа жазады. Сол ортақ парақ бойынша ең жақсы ойыншы жəне ең жақсы команда анықталады.

77

Интерактивті оқытуды пайдаланудың артықшылықтары мынадай: 1.Оқушы өз бетінше немесе өзге оқушылармен топтасып бірге жұмыс істеуге мүмкіндік алады.

2.Оқушының танымдық іс-əрекеттері күшейіп, өзіндік жұмыстарды тез орындау мүмкіндіктері, құзіреттілігі артады. Интерактивті əдістерді əр сабағымда көбірек қолдануға тырысамын. Əдістерді қолдану арқылы оқушылардың білімінің тұрақталығы, беріктігін, оқуға деген қызығушылықтарын, белсенділіктерінің бағалай алуы арттыруы, өз-өздерін мүмкіндіктер туғызды. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Информатика негіздері» журналы. №1.2014.

2.Ғалымжанова М. “Мұғалімнің ақпараттық құзіреттілігін дамыту” А, 2008.

3.Б.А.Тұрғанбекова «Мұғалімнің шығармашылық əлеуетін біліктілікті арттыру жағдайында дамыту: теория жəне тəжірибе» А-2005.

4.«Интерактивті оқыту əдісін қолданып сабақты жоспарлау жəне басқару» А, 2014.

5.«Электронды мектеп» оқу-əдістемелік журнал.

6.Интернет «Interactive Whiteboards in Education» 7. «Қазақстан мектебі» журналы 2010,2011.

8.Шөкіш А.Интернет-Америка барлaушылыpының туындысы немесe ғаламдық ақпараттар туралы не білеміз?/ /Алтын орда.-2002.- ақпан.-Б.19

САБА ТАН ТЫС ШАРА - ЭКОНОМИКАЛЫ САММИТІ Сəлімгереева Ақмарал Əділшеқызы

ЙЫМДАСТЫРУ

Атырау аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы

Сабақтан тыс тəрбие жұмысының дамытушылық қызметінің маңызы ерекше. Ол белгілі бір əрекетке байланысты студенттердің психикалық процестерін, жеке-дара қабілеттерін дамытуды көздейді. Соған орай студенттердің жасырын қабілетін анықтау, бейімін, қызығушылығын дамытуды мақсат тұтады. Егерде студенттің бір нəрсеге қызығушылығы болса, онда мұғалім сол сұраққа қатысты қосымша қызықты мағлұмат беріп, оқуға қосымша əдебиет ұсынып, оған жағдай туғызып, сонымен бірге оны қызығушылығын арттырады. Білімділік қызметі оқу əрекеті секілді басымдылыққа ие бола алмайды. Ол сабақтан тыс тəрбие жұмысында тəрбиелік жəне дамытушылық қызметті нəтижелі іске асыруда көмекші рөл атқарады. Соған орай сабақтан тыс тəрбие жұмысының білімділік қызметі ғылыми білімдер жүйесін жəне оқу

78

біліктілігі мен дағдысын қалыптастыруды көздемейді, керісінше балаларда белгілі бір мінез-құлық дағдысын қалыптастыратын ұжымдық өмірді, қарым-қатынас мəдениетін т.б. үйретеді. Сабақтан тыс жұмыстардың мазмұны–студенттің теориялық білімін кеңейтіп, толықтыра түседі жəне студенттердің жеке қабілетін дамыта түседі. Сыныптан тыс оқытуды ұйымдастырудың бірнеше формалары бар:Олар:оқу-саяхат, топ-серуен, үйірме, клуб жұмысы, ғылыми жұмыстар, іскерлік ойындар, диспуттар, байқау, көрмелер, олимпиадалар,пəндік апталықтар, декадалар, айлықтар, саммиттер т.б. жатады. Экономикалық пəндерден сабақтан тыс шаралардың негізгі мақсаты студенттердің білімдерін тереңдету кеңіту, пəнге деген студенттің қызығушылығын дамыту, қабілетін дамыту, пəннен өз бетінше жұмыстар атқаруға талғамдары мен

қызығушылықтарын ояту, шығармашылықтары мен белсенділіктерін тəрбиелеу мен дамыту болып табылады. Бүгінгі ақпараттық қоғамда өмір сүруге лайық жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру үшін колледжде оқытылатын пəндер бойынша студенттің шығармашылық қабілетін дамытатын əртүрлі сабақтан тыс жұмыстар ұйымдастыру қажет екені белгілі. Саммит-сыртқы саяси келісімдер жүргізіп, шешімдерге келу үшін мемлекеттердің жоғарғы басшыларының кездесуі. Саммит-жоғарғы деңгейдегі кездесу, қатысушы елдердің мемлекет жəне үкімет басшыларының мерзім сайын өткізіп тұратын кездесуі. Экономикалық саммит–экономикалық мəселелерді талқылап,шешімдерге келу үшін мемлекеттердің жоғарғы басшыларының кездесуі. Төменде 3бух1 оқу тобымен ұйымдастырылған «Ұлттық теңге – кемел болашақтың кепілі» тақырыбындағы экономикалық саммит түріндегі шарасын ұсынынып отырмын. Экономикалық саммиттің мақсаты ұлттық валютамыз теңгенің тарихы туралы мағлұмат беру, өзге мемлекеттің валютасымен таныстыру, пəн бойынша

алған білімдерін байқау, қазіргі нарықтық экономикалық дағдарыс жағдайындағы ісəрекеттерді реттеуге үйрету, үнемділікке, барды қадірлеуге баулу болып табылады. Экономикалық саммиттің бағдарламасы бойынша: 1.Мемлекет өкілдері өз елдерінің экономикасымен таныстырады.

2.Мемлекет өкілдері өз елдерінің валютасымен таныстырады.

3.Есептер шығаруға қатысады.

4.Мақал – мəтелдер мағынасын ашады.

5.Экономикалық сұрақтарға жауап береді.

6.Əн айтып, домбыра мен скрипкада ойнайды.

7.Қорытындыланады.

I.Теңге, теңге, теңгелер, Теңге адамға дем берер. Тіршіліктің арбасы, Теңгеменен дөңгелер–дегендей, мемлекет өкілдері өз елдерінің валютасымен таныстырады.

1–Қазақстан 2–Ресей 3- АҚШ 4 - Қытай Халық Республикасы 5 - Германия Федеративті Республикасы 6 - Ұлыбритания

II.Ендігі кезекте қысқаша саммитке қатысып отырған елдердің теңгеге шаққандағы бағамы жайлы таныстырылады.

1 юань – 46,81 тенге, 1 доллар – 321,95 тенге, 1 евро – 342,43тенге, 1.фунт стерлинг – 403,05 тенге, 1 рубль- 5,56 тенге.

III. «Білекке сенген заманда– ешкімге есе бермедік, білімге сенер заманда қапы қалып жүрмейік»,–деген Абылай ханның ойлы сөзімен келесі кезекте есептер шығарылады.

1-есеп.«Ернар» ЖШС-де негізгі құралдардың орташа жылдық құны 38656 мың теңге,бір жылдағы өнім көлемі 95624 мың теңгені құрады. Анықтау керек: қор

79

қайтарымдылығын, қор сыйымдылығын.

2-есеп. Өнім бірлігінің бағасы- 8700 теңге; өзіндік құны-5500 теңге. Өнімнің рентабельділігін анықтау керек.

3-есеп. «Тұран» ЖШС-де есепті жылы жұмысшылардың орташа жылдың саны 412 адамды құрады, ал өнім шығару 18652 млн.теңге құрады. Анықтау керек: 1 адамға өнімнің орташа жылдық шығарылымын.

4-есеп. Кəсіпорын есепті тоқсанда 375 млн. теңге сомасында өнім шығарады,айналым құралдарының орташа қалдығы 41 млн теңге. Айналым құралдары айналымдылығының көрсеткіштерін анықтау керек.

5-есеп. «Сұлтан» ЖШС- де есепті жыл өнімді өткізуден табыс- 62548 мың теңге, материалдар–36598 мың теңге. Анықтау керек: өнімнің материал қайтарымдылығын.

6-есеп. «Шырақ» ЖШС-де есепті жылы ғимараттың құны–2580 мың теңге, жабдықтың құны–520 мың теңге, жұмыс машиналарының құны–6231 мың теңге, басқа құралдар құны–830 мың теңге құрады. Анықтау керек:негізгі өндірістік қор құрылымын.

IV.«Тіл қаруы–сөз,сөз қаруы– ой, ақылды ой, алғыр сөз– адамның ең жоғарғы қасиеті» деген Ғабиден Мұстафиннің сөзімен «Үнемділік пен үнемсіздік» тақырыбына арналған мақал–мəтелдерді əр елдің өкілдері оқып, оның мағынасын ашып береді.

1.Тамшыдан тама берсе, дария болар.

2.Ескі киімді баптағаның, жаңа киімді сақтағаның.

3.Түстік өмірің болса, кештік мал жина.

4.Қасықтап жинағаныңды шөміштеп төкпе.

5.Есептемегенге бəрі түгел.

6.Шашу оңай, жинау қиын.

7.Қолдағының құны жоқ.

8.Базары жақын байымас.

9.Алыстан арбалағанша жақыннан дорбала.

10.Саумал ішсең қымыз жоқ, байтал мінсең құлын жоқ.

11.Үзіп жеген үнемге жатпайды.

12.Ақша кетуге тырысады, Есеп ұстауға тырысады.

Экономикалық саммитке қатысушы 3бух1 оқу тобының студенттері мен пəн оқытушысы Сəлімгереева Ақмарал Əділшеқызы

Ендігі кезекте Айбарша «нарық туралы ойларымен» бөліседі.

V.«Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар» демекші, қатысушылар экономика пəнінен алған білімдерін ортаға салады. Келесі экономикалық дағдарысты сауалдарға жауап беру арқылы жеңіп шығуға тырысады.

1.Өзіндік құн дегеніміз не?

2.Еңбекті мөлшерлеудің əдістері мен тəсілдерін ата.

3.Ақшаның тұрақсыздануы, құнсыздануы?

4.Инвестиция дегеніміз не?

5.Еңбек ақы төлеудің формалары қандай?

80

6.Баға дегеніміз не?

7.Бағаның атқаратын қызметтері?

8.Өндіріс тиімділігі дегеніміз не?

9.Əр өнім бірлігінің өзіндік құны қалай анықталады?

10. Кəсіпорын дегеніміз не?

11.Қор қайтарымдылығы қалай анықталады?

12. Коммерциялық бизнес дегеніміз не?

VI.Студенттер əн айтып, домбырада ойнайды Қорытындылай келе, оқыту барысында білімін студенттердің пəннен алған дамытып, оны ары қарай жетілдіруде

сабақтан тыс жұмыстардың маңызы зор. Сабақтан тыс жұмыстардың студенттердің белсенділігін арттыруда, өзіндік көзқарасының қалыптасуында, білімін жетілдіруде бірден–бір маңызды тəрбие құралы екендігін көреміз. Сабақтан тыс жұмыстарды дұрыс ұйымдастырған жағдайда студенттер бойында ұйымдастырушылық, белсенділік дамиды. Бағалы моральдық қасиеттер қалыптасады. Белсенді өмір сүру негізі салынады. Осыған орай студент бағдарламада белгіленген білімді игеріп қана қоймай, жан– жақты ізденіп, ой - өрісін дамытады. Сабақтан тыс оқыту оқу мен тəрбие саласындағы барлық жұмыстарды əрі дамытып, жалғастыру мақсатын

көздейді. Оны жүзеге асыру жолында мұғалім ең озық əдістерді таңдап алып, оны іс жүзінде пайдалана білуі қажет. Бұл шаралардың бəрі мұғалімнен көп ізденісті күтеді. Сабақтан тыс оқытуды жүйелі түрде ұйымдастыру, адам тəрбиесіне айтарлықтай үлес қоса алады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР- да білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы, Астана- 2010.

2.В.П.Кыркалов, П.Э.Шпитальник. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тəрбиелеу,Москва-2012.

3.М.Валиева «Жаңа педагогикалық технологиялар», Əдістемелік нұсқау -2012.

ИНТЕРАКТИВТІ О ЫТУ ДІСТЕРІН ОЛДАНУ Нұрғалиева Самал Мұхитжанқызы Атырау облысы Махамбет ауданы О.Шонаев атындағы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

... Шағын ғана ауыл мектебінде «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалының ұйымдастырумен «Сабақтың интерактивті жəне инклюзивті болуын қамтамасыз ету-сапалы, тиімді оқытудың алғы шарттары» тақырыбында облыстық көшпелі семинар дүркіреп тұрып өтті. Семинарға əр ауданнан өз мамандығының хас шеберлері мен нағыз жанашырлары жиналыпты.Семинар баяндама оқылып қана қоймады, жанжақты,яғни тренинг те, коучинг те бəрін де көруге болатын еді. Мен өз мектебімде болып жатқасын жай қатынасушы ретінде отырдым. Отырдым дегенім жай сөз көргенімді, білгенімді айтып тауыса алмаспын. Өзімнің жауабын таппай жүрген сұрақтардың көбінің жауабын осы жерден таптым. Жаңа қолданыстағы сөздердің мағынасы мен баламасын түсіндім.Өзімнің ұстанып жүрген бағытымның дұрыс екеніне көзім жетті. Мен де жаңартылған бағдарлама бойынша курстан өткенмін

сондықтан көрген əдіс-тəсілдердің барлығының элементін сабағымда пайдаланып жүрмін. Енді оқушы қызығушылығын одан əрі дамытуым үшін жеңілден қиынға қарай, оңайдан ауырға қарай жүру керектігін түсіндім. “Ғылымды өзі жетік білетін, оны меңгерген жəне оны жақсы көретін ұстаз ғана шəкірттеріне жемісті қызмет ете алады. Өзің жақсы көрмейтін пəннен гөрі, өзің жақсы көретін пəн он есе жақсы меңгеріледі”- деп əлемнің нағыз химигі Д.И. Менделеев айтып кеткен екен. Мен де өз мамандығымды жақсы көремін. Жыл сайын түлеп ұшқан оқушыларға қарап бір марқайып отырамын. Себебі, мен де олардың «дүниеге тетік болып қалануына» үлес қостым ғой. Сабақтарды түрлендіріп өткізу арқылы ғана оқушының қабілетін ашуға, бойындағы дарындылығы мен талантын көруге болады. Осы бағытта өткізген сабағымды айта 81

кетсем, «Аққу, шортан, həм шаян» тақырыбындағы сабағымды сыныптың назарын аударуда психологиялық дайындықтан бастаймын. Бұл жерде оқушылар «Мен саған ризамын, себебі, ...» деген тренинг арқылы амандасып, бір – біріне жылы тілектерін айтып, ынтымақтастық қалыптастырады. Сонымен қатар түрлі əдістерді қолдана отырып, оқушыларды топқа бөліп, бөлінген топтар өздерінің «Алтын ережесін» шығарып, сол ережені күнделікті сабақта сақтай отырып, оқушылар арасында қамқорлық, достық сезім нығаяды деп ойлаймын. Үй тапсырмасын «сұрақ бізден, жылдам жауап сізден» əдісі бойынша өткенді еске түсіреміз. Келесі кезеңде жұмбақ шешу арқылы жаңа сабақ тақырыбын ашып аламын жəне сол тақырып бойынша видеоролик көрсетемін. Сол арқылы сынып түгелдей тапсырма алады. Бірінші топ ақынның өмірі, шығармашылығы туралы кластер құрады, екінші топ бейнематериал бойынша постер қорғайды, үшінші топ диалог арқылы кейіпкермен сұхбат жүргізеді. Осы кезде сынып оқушылары арасында белсенді оқылым болып, диалогтық оқыту орын алады. Əр топ мүшелері бір – бірімен жаңа ақпараттармен алмасады, жəне өз үлесін қосу арқылы оқушылар түгелдей оқу үдерісіне тартылады. Бейнематериалды көріп, тыңдау арқылы оқушылар не жайлы екенін түсініп, бағалайды жəне ол туралы білгендерін ортаға салып, талдайды. Бұл кезде оқушылардың тыңдалым дағдысы дамиды. Мақсатқа жету үшін əр сабақтың кезеңдеріне атсалысады. Сабақ барысында сын тұрғысынан ойлаудағы түрлі əдістерін қолданамын. Ой қозғау, қызығушылықты ояту, мағынаны тану, видеоролик, түртіп алу, əңгіме кестесі, мен білемін, əдістерін қолданып оқушылардың сабаққа ынтасы артып, терең білім алуларына үлкен септігін тигізетініне көзім жетті. Мұғалім дұрыс сұрақ қоя білсе, оқушының ойлауына түркі болады. Осы сабақта ойлана отырып, төмен жəне жоғары дəрежедегі сұрақтарға да жауап беріп отырады деп ойлаймын. Сұраққа жауап бере алмаған оқушының сұрағын басқа оқушыға бағыттап отырамын,

82

оқудың тілі қаншалықты қолданылса, оқушылардың оқуына соншалықты əсер етенін айтады. Сабақ соңында формативті бағалау нəтижесінде оқушылар бағалауына сүйеніп, өз бағалауымды басшылыққа аламын. Əр оқушының көңіл – күйіне мəн беріп, əрқайсысының пікірін қуаттап, алғыс айтып отырамын.Рефлексияға «Сезім ағаштарын» алдым. Оқушылар сабақтың барысы туралы өз ойларын жазып, түсінген –түсінбегендерін саралайды. Сабақтағы кері байланыс оқушының өткен тақырыпты ұғынуы, оқуды ұйымдастыру мен өткізудің оң жақтары мен кемшін тұстарын көруге жəне нəтижелерін бағалауға мүмкіндік береді. Сабақтарды үйге тапсырма беру арқылы қорытындылап, жиынтық бағаларын қоямын. Сонда мен де сабақтың интерактивті жəне инклюзивті болуын толық түсініп, кең көлемде қолдана берсем де болатына сенімдімін. Басшылыққа 2016-2017 оқу жылына арналған бағдарламаны алып отырып сабақ құрар болсам қай пəннен де жаңылмасым анық. Бастауыш сынып мұғалімінің қиындығы осында да. Мұғалімдерге арналған ұсынымдар: Тіл мен əдебиет пəндерінің мұғалімі оқушылардың ауызша жəне жазбаша сөйлеу тілі кемшіліктерін ескеріп,сөздердің дұрыс дыбысталу,сөйлеу тілінің лексикалықграмматикалық жағы, байланыстырып сөйлеу дамуының деңгейіне назар аударған жөн. Сонымен қоса мұғалімге жасына сай тұрмыстық міндеттерді шешу үшін балалардың ауызша жəне жазбаша сөйлеу тілін қолдану іскерлігін дамытқан дұрыс. Математика пəні бойынша ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың танымдық əрекеті мен эмоциялық-ерік саласындағы ерекшеліктерін ескеру қажет. Адам жəне қоғам яғни жаратылыстану білім саласына қатысты пəндердің ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды оқытуда оларды қоғамға бейімдеу жəне мінезқұлықтарын түзету үшін бұл пəндердің жағымды əлеуметтендірушілік жəне тəрбиелік əлеуеттерін ескереді. Бейнелеу өнері пəндерінің мұғалімі тірек-қимыл аппараты жəне сөйлеу, есту, көру бұзылыстары бар балаларды оқыту

процесіндегі қиындықтарын, оңтайлы психологиялық-эмоциялық күйге келтіруін, жалпы жəне ұсақ моториканы дамытуын жəне танымдық іс-əрекетін белсендіруін ескерген жөн. Сонымен қоса, ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларда жасырын таланттар мен шығармашылық əлеуетін таныту ықтималдығы жоғары болғандықтан, олардың шығармашылық қабілеттерін дамытуға көңіл бөлген маңызды. Технология пəні бойынша жеке тəсілдерді қолдану жəне жеңілдетілген тапсырмалар беру арқылы білім алушылардың сенсорикасын (сезімталдығын) жəне ұсақ

моторикасын, танымдық əрекеті мен қабілеттерін ескерген дұрыс деп атап көрсетп бергендіктен осы бағытта жұмыс жасауға тура келеді. Əр ұстаз– ХХІ ғасыр мұғаліміне сай болу үшін–ізденімпаз ғалым, нəзік психолог, жан-жақты шебер, тынымсыз еңбекқор, терең қазыналы білімпаз, кез-келген ортаның ұйытқысы болу керек. Ежелгі грек материалисі, философ Демокрит айтқандай, «Еңбек үздіксіз үйренгендіктің арқасында жеңілдей түседі». Олай болса, жас ұрпаққа үйретері мол аға ұрпақтың ісі өрге жүзіп, еңбектеріміз үстем болсын дегім келеді.

О УШЫЛАРДЫ ФИЗИКА П НІНЕН ТАНЫМДЫ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ Сұпығалиева Ақмарал Мерзиянқызы Атырау инженерлік-гуманитарлық институтының колледжінің физика пəнінің жоғары санатты оқытушысы

...Адамзат үшін ХХІ ғасыр жаңа технологиялардың ғасыры болмақ, ал осы жаңа технологияларды жүзеге асырып, өмірге енгізу, игеру жəне жетілдіру-бүгінгі жас ұрпақ, сіздердің еншілеріңіз... Ал жас ұрпақтың тағдыры- ұстаздардың қолында. Н.Назарбаев Халықтың ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра адамгершілік ізгі қасиеттерін оқушы бойына отырып, шығармашылық қабілеттерін сіңіріп, бəсекеге қабілетті құзіретті тұлға дамытуға жағдай жасау». өз қалыптастыру-заман талабы. Міндетім:«Əрбір жеке тұлғаның ХХІ ғасыр-жеке тұлғаны қалыптастыру, мүмкіндігін, қабілетін дамытып кəсіптік ізгілендіру, дамыту ғасыры. Олай болса, бағдар беріп, икемдігін таныта білуіне студенттің алдында тұрған бірден-бір жағдай жасау. мақсат-студент алған білімдерін пайдаға Өмірдегі ұстаным: «Білім-біліктілікке асырып, өзара əрекет ете алатын, ұлттық жеткізер баспалдақ, ал біліктілік-сол білімді құндылықтарды меңгерген жеке тұлға іске асыра білу дағдысы». тəрбиелеу, Өз іс-тəжірибемде, сабақ беру үрдісінде Білімділік мақсатым:«Оқушылардың мынадай негізгі факторларды басшылыққа сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын аламын.

83

Студенттердің оқу-тəрбиелік шығармашылық кəсіби қабілеттері мен дарындылықтарын арттыру. а) өз бетінше тапсырмалар беру. ə)ғылыми-тəжірибелік инновациялық шығармашылық жобалар қорғау; -студенттердің физика пəнінен өз бетінше жұмыс істеу белсенділігін арттыру; -студентердің жекелей,топпен ұжымдық тəжірибелік, зертханалық жұмыстар жүргізу; -үйге жұмысына ақпаратпен жұмыстар жасау,оқушылардың ойлау қабілетін дамытатын есептер беру; -физика сабағында халықтық педагогика жəне модульдік оқытудағы элементтерін қолдану; -оқушылардың теориялық-практикалық сауаттылығын арттыру: а) негізгі теориялық заңдылықтар. ə) формулалардың қоры. б) өрнектерді түрлендіру, г) есептер сауаттылығы. Егеменді еліміздің өсіп келе жатқан ұрпағын ойлы да іскер, өзіне-өзі сенімді, интеллектуалдық деңгейі биік азамат етіп тəрбиелеу. Ең басты саты–білім,дағды,іскерліктің қалыптасуының бастамасы болып табылады. Біздің міндетіміз–жеке тұлғаны дамытып, білімге деген сенімін нығайту, оқуға қызығушылығын оятып, ынтасын арттыру. Қазіргі заманғы ғылыми-техникалық үрдістің қарқыны білім беру жүйесінің алдына үлкен мақсаттар мен жаңа міндеттер жүктейді. Жас ұрпақты жан-жақты жетілген, ақыл-парасатты, ой-өрісі биік, бəсекеге қабілетті азамат етіп тəрбиелеу– қоғамымыздың ең өзекті мəселесі. Бұл əр студенттің шығармашылық ізденіспен жаңаша істеуін қажет етеді. Студенттің шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық əрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. Оқыту барысында студенттің ақыл-ойын, қиялын т.б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, студентті əртүрлі əрекеттің субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды.

84

Сабақты жақсы оқитын студентпен ғана белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек ету ойластырылса, əр студенттің оқуға деген қызығушылығы артады. «Студенттердің сабаққа деген қызығушылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау» əр сабағымды қызықты, өзгеше өткізу үшін, əр пəн бойынша кіріктірілген көптеген жұмыстар жасауға тура келеді. Танымдық белсенділік дегеніміз– студенттің оқуға, білімге деген ынтаықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы:студенттің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, студенттің оны зейін қойып тыңдауы,алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тəжірибе жасау, есеп шығару, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені, өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушылардың белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау, зертханалық жұмыстар жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет. Ал, «таным–ойдың білмеуден білуге қарай дəл емес, білуден неғұрлым толық дəл білуге қарай ұмтылатын ой- өрісінің күрделі үрдісі». Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық əрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық əрекеті, оларға қатысу жəне қатысушылармен танымдық қарымқатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоғарғы таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсендіруде танымдылық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру əрекеті нəтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Оқу үрдісінде студенттің белсенділігі, негізінен екі түрлі сипатта болады: сыртқы жəне ішкі белсенділік.

Сыртқы белсенділік дегеніміз–студент əрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық əрекеттері, оқытушы зейін қойып қарауы, əрекеті т.б.) бірақ осы кезде ол басқа нəрсені ойлап отыруы да мүмкін. Студенттің ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау əрекеті жатады. Студент белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту үрдісінде студенттің белсенділігін дамытуды мақсат еткен студент сабақтың барлық кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Студент белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым жəне күрделі шығармашылық т.б.белсенділік түрлері болады. Соңғысы студенттің логикалық ойлау қабілеті мен дербестігін керек етеді. Студенттердің жас ерекшеліктеріне жəне психикалық даму дəрежесіне қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл, сөйлеу, ойлау, таным, өзін өзі тəрбиелеу, қызығушылық, шығармашылық т.б. белсенділіктер. Оқытушының шығармашылық ізденісінің ең бастысы–студенттің ойлау қабілетін дамыту жəне оқуға деген ынтасын қалыптастыру. Шығармашылық– бүкіл тіршіліктің көзі. Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нəтижесі. Бұған бүкілхалықтық, жалпы жəне жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Əр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс-əрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Оқу материалын терең меңгеруге тек оқушылармен жүргізетін жаттығу жұмыстарының нəтижесінде қол жеткізуге болады. Сондықтан оқытушы студенттің танымдық қабілетін дамытуда мына қағидаларға сүйенеді: 1.Есептер шығаруда жүйелі формуласы нақты, тақырыпқа сай байланыста болуы керек.

2.Тəжірибелік жұмыстар жасау, таратпа материалдар, сұрақтар жүйесі студенттердің ойлау қабілетін дамытарлықтай болуы тиіс.

3.Жеке белсендік жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты түсіндіруде, бекіту кезінде, білімді тексеруде, сондай-ақ қайталауда да қолданылады. Қазіргі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндетінің тұрғаны баршамызға белгілі.Осы орайда, студенттердің шығармашылық мүмкіндіктерін дамытудың маңызды мəселе екендігі туындайды. Ойын сабақтары түрлерін таңдап алу, оны жүргізу оқытушының үлкен шығармашылық ізденісті талап етеді. Оқушылардың оқутанымдық іс-əрекеті белсенділігін қалыптастыруда олардың қабілеттерін дамытуға, танымдық жан қуаттарының оянуына ықпал етіп, ізденіс, талабын ұштауға білім деңгейін жетілдірудің маңызы ерекше. Оқушылардың оқутанымдық іс - əрекеті–күрделі процесс. Ол іс-əрекет мақсатын, мазмұны мен қорытындысын, түрлері мен əдістерін, мотивтерін, деңгейлерін қамтиды.

1.Тақырыпты мазмұнына қарай жинақтау.

2.Бір тақырыпта пікірталас тудыру. логикалық ойлауын 3.Студенттердің дамытатын ойындармен берілген тапсырмаларды шешу (есептер, тəжірибелер, таратпа материалдары, сөзжұмбақ, құрастырмалы ойындар).

4.Берілген тапсырманы түрлендіру бағытындағы жұмыс (кері есеп құрастыру, тəжірибе жасау,схема құру т.б.).

5.Формуланы қорыту.

6.Таблицамен жұмыс.

7.Ғалымдардың өмірімен шығармашылығымен танысу. Оқу үрдісіндегі «есеп шығару» студенттердің танымдық белсенділігін арттыратын маңызды айғақтардың бірі екенін жəне есепті шешу үшін ондағы берілген шарттары мен талаптарды ескеру тиістілігіне баса назар аудару қажет. Студенттің физика сабағында шығармашылық қабілетін дамыту. Шығармашылық: іс-əрекет, зейін, есте 85

сақтауы, интеллекттісі, ойлауы, студенттердің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыруда оларды білім деңгейлеріне қарай топқа бөліп, əрқайсысымен жекелеп жұмыс жүргізудің маңызы зор. Тəуелсіз мемлекетіміздің ертеңі ұрпақтың рухани байлығы, мəдениеті, саналы ұлттық ойлау қабілеті мен біліміне, іскерлігіне байланысты. Осыған орай колледжде оқу үдерісінде студенттердің танымдық қызығушылықтарын арттыру, дамыту болашақта білімді өз бетінше жинап алу қабілеттерін дамытуда жетекші рөл атқарады жəне пəндерді оқыту барысында көзделетін білімділік, дамытушылық, тəрбиелік міндеттерді жүзеге асыруда студенттердің танымдық қызығушылығын дамыту жəне қалыптастыруда сабақта əртүрлі əдіс-тəсілдерді қолданудың тиімділігіне көз жеткізуге болады. Сөзімді қорыта келіп, мынадай түйін түюге болады: 1.Студенттердің физика пəніне сабаққа деген қызығушылықтары артады.

2.Студенттердің танымдық белсенділіктері дамиды.

3.Осы шығармашылық тапсырмаларды пəндерге бейімдеп қолданудан, студенттердің пəнге деген қызығушылығы арттырады.

4.Студенттердің логикалық ойлауы, шығармашылық іс-əрекетке қабілеті артады.

5.Студенттердің білім сапасы көтеріледі. Ол үшін, жалықпай жаңа инновациялық технологияларды өз жұмысымызда пайдаланып, сонымен қатар студенттерді мадақтап, ынталандырып отырған орынды. Қолданылған əдебиеттер: 1. Дамыта оқыту технологиялары Б. А Тұрғынбаева «Алматы», 2000.

2. Қазақстан мектебі, Алматы №8 2003.

3. Мен жəне бəрі, бəрі, бəрі Алматы 2006.

4. Физика əлеміне саяхат.

 Инклюзивті білім беру 

ПЕДАГОГТАР МЕН МАМАНДАРДЫ П НАРАЛЫ ЗАРА РЕКЕТТЕСТІГІ Шилденова Тажикен Калымовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының коррекциялық-педагогика саласының аға-оқытушысы

Инклюзивті білім берудің маңызды қағидаларының бірі ведомствоаралық интеграция жəне əлеуметтік серіктестік қағидасы болып табылады. Мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға білім беру интеграциясының стратегиялық мақсаттары тек əлеуметтік серіктестік жəне жалпы білім беретін педагог пен медициналық, психологиялық, дефектологиялық сала мамандары арасындағы тұрақты əрекеттестік барысында ғана орындалатыны түсінікті болып отыр.

86

Педагогтар мен мамандардың өзара əрекеттестігі-бұл баланың проблемаларын шешуде кешенді ыңғай жасауды қамтамасыз ететін,балалар мен жасөспірімдерді дамыту, оқыту, тəрбилеу мен əлеуметтендіру міндеттерін шешуге бағытталған, білім беру үдерісінің субъектісін (бала, сынып, топ) қолдау бойынша педагогтар мен мамандардың біріккен əр түрлі əрекеті дегенді білдіреді [23].Осылайша, психологиялықпедагогикалық əдебиеттерде жалпы білім беру үдерісінде даму мүмкіндігі шектеулі

балаларды педагогикалық қолдауда мамандардың өзара əрекеттестігі, бұл пəнаралық ыңғай жасау үдерісінде психологиялық-педагогикалық қолдаудың стратегиясын, тактикасын, мазмұны мен динамикасын жасауға, даму мүмкіндігі шектеулі бала мен оның отбасының проблемаларын нəтижелі жəне кешенді шешуге қабілетті əр түрлі саладағы мамандардың (педагогтар, дефектологтар, психологтар, логопедтер) біріккен күшімен жасалған жүйелі түрдегі ықпал ретінде қарастырылады. Бұндай өзара əрекеттестікке жатады: -бала проблемаларын анықтау жəне шешуде, əр түрлі саладағы мамандардан білікті кешенді көмек көрсетілуде; -баланың тұлғалық жəне танымдық дамуын көпаспектілі талдау; -баланың оқу-танымдық, сөйлеу тілдік, эмоционалды-еріктік жəне тұлғалық салаларының жеке жақтарын түзету жəне жалпы дамытудың кешенді жеке бағдарламасын жасау [24]. Мұндай өзара əрекеттестік əр түрлі міндеттерді нəтижелі шешу жəне координациялауды анықтайды: -даму мүмкіндігі шектеулі балалардың психологиялық-медициналықпедагогикалық кеңестен өтуі жəне оларды білім беру үдерісіне қосудың, оның ішінде инклюзивті сыныптары үшін білім беру бағдарламалары мен оқу-əдістемелік кешенді таңдау шарттарын анықтау; -оқушыларға арналған оқу құралдары мен дидактикалық материалдарды бейімдеу; -жалпы білім беретін ұйым мамандарының арттырумен кəсіби құзыреттілігін байланысты іс-шараларды жоспарлау жəне ұйымдастыру; -бірігіп өткізетін іс-шараларды жоспарлау жəне ұйымдастыру (пəнаралық консилиумдар, оқыту жəне тəжірибелік семинары, əдістемелік бірлестіктер жəне т.б.); -жалпы білім беретін ұйымдарда инклюзивті тəжірибесін мониторингілеу жəне бағалауды ұйымдастыру; -координацияланған шешімдерді қажет ететін басқа да сұрақтар бойынша.

Жалпы білім беретін мектепте инклюзивті білім беруді нəтижелі жүзеге асыру үшін жұмысы мүмкіндігі шектеулі жəне басқа балаларға бағытталған педагогтар мен мамандардың міндеттерін бөлісуде белгілі бір теңгерім (баланс) сақтау қажет. Осы жерде атақты ресейлік ғалым Н.Н.Малофеевтың [25] сөзін еске алуға болады: «инклюзивті мектепте мұғалім ешқашан проблемамен жалғыз қалмайды, себебі, арнайы көмек пен қолдаудың көлемі мен сипаты баланың барлық ерекше қажеттіліктерін ескере отырып, құрамына мектеп əкімшілігі, жалпы білім беру мұғалімдері, педагог ассистенттері, арнайы педагогтар, психологтар мен оқушы атаанасы кіретін ұжыммен–барлық командамен анықталады». Ресейлік ғалымның пікірінше, бұл анықтама жақсы естілгенмен, шынайы өмірдегі жағдайды емес, идеалды модельді сипаттайды [25]. Малофеев Н.Н. маман-дефектологтың орнын «команда» ауыстыра алады деген «шынайы сенім» өткен ғасырдың 60жылдардағы халық театры кəсіби театрды ығыстырады деген ұстаным сияқты екендігін ескертеді.Сол сияқты,керемет санаторийлер мен демалыс үйлерінің көбеюіне байланысты ауруханаларды қысқарту ешкімнің ойына келмейтіні анық. «Құрамына мектеп əкімшілігі, жалпы білім беру мұғалімдері, педагог ассистенттері, арнайы педагогтар, психологтар мен оқушы ата-анасы кіретін команда» оларға білікті көмек көрсете алады. Сонымен қоса, ЕБА бар балаға арнайы дайындықсыз мектеп əкімшілігі, пəн мұғалімдері, ата-аналар, тіпті дефектологтар мен психологтардың ұжымдық əрекеті еш пайда əкелмейді» [25]. Ресейлік ғалымның кейбір пайымдауының кесімділігіне қарамастан, оның дұрыстығын мойындау керек. Педагогтар мен мамандар баланың қамы үшін өзара келісіп жұмыс істеу керектігі түсінікті. Алайда, инклюзивті білім беруде басымдылық даму мүмкіндігі шектеулі балалармен нəтижелі жұмыс тəжірибесі бар мамандарға, яғни мұғалім-дефектологтарға беріледі. Инклюзивті білім беруді нəтижелі ұйымдастыруда мектеп мұғалімдері өз жұмыстарында мұғалім-дефектологтар 87

берген ұсыныстар мен ұстанымдарды бағдар ретінде, жетекшілікке алуға үйренуі керек. Инклюзияның мақсатын жүзеге асыру үшін жалпы білім беретін ұйымда əр түрлі саладағы мамандар–психологтар, дефектологтар, логопедтер, медициналық қызметкерлер, т.б. жұмыс істейді. Инклюзивті топта нəтижелі жұмыс істеу үшін мамандардың өзара əрекеттесуін ұйымдастыру үшін түрлі сызбаларын жасау қажет. Əр түрлі санаттағы мамандардың (мұғалім-логопедтер,мұғалімдефектологтар, педагог-психологтар жəне т.б.) жұмыс тəжірибелерін көрсету арқылы жиналыстарды, семинар-практикумдерді, əдістемелік бірлестіктерді жоспарлы жəне тұрақты түрде өткізу, сондай-ақ даму мүмкіндігі шектеулі балаларға инклюзивті білім беру сұрақтары бойынша авторлық əдістемелік құралдарды басып шығару білім беру үдерісіне барлық қатысушыларының өзара байланыс орнатуына, ақпарат алмасуына əсерін тигізеді. Білім беру үдерісінің жалпы сапасын жақсарту үшін оның барлық қатысушылары: əкімшілік, педагогтар, мамандар, балалар мен ата-аналар [19]: Əрдайым бір-бірімен əрекеттестікте жұмыс жасайды. Ашық түрде бір-біріне көмек көрсетеді жəне көмек алады, кері байланысты жүзеге асырады, кеңестер береді, сыни ескертулер жасайды жəне оларды тыңдайды. Ортақ іске қосып жатқан жеке үлестері үшін бір-біріне сыйластықпен, алғыспен қарайды. Мысалы,балалар мен жалпы топтың актуалды даму деңгейі туралы келісілген түсінік жасау, тақырыптық жобалар немесе бала дамуының жеке білім беру жоспарын жасау арқылы топты жəне балаларды дамытуға ықпал ететін келісілген əрекеттерді жоспарлау секілді, ортақ мақсатқа жету үшін біртұтас кəсіби команда ретінде нəтижелі жұмыс істейді. Мектеп мұғалімдері мен мамандары өздерінің, əрі жас педагогтардың кəсіби құзыреттілігін жақсарту мақсатында жаңа педагогтармен тəлімгер ретінде жұмыс істейді.

88

Жалпы білім беретін педагогтарға даму мүмкіндігі шектеулі баланы нəтижелі оқыту мен тəрбиелеу үшін оның барынша ыңғайлы орын мен жағдайды (педагогқа жақын, кейбір балалардан, қоздырғыш болатын заттардан алыстау, тиімді жарықтандыру мен температура, т.б.) ескеру керек. Мектеп мұғалімдері мен мамандардың командалық жұмысының бес негізгі қағидаларын бөлуге болады: инклюзивті білім беруді біртұтас психологиялық-педагогикалық идеология жəне стратегия ретінде мойындау; маманның шектес пəндерге қызығушылығы, əмбебаптық пен жаңашылдыққа, жаңа білімдерді меңгеруге дайын болу; команданың барлық мүшелерін сыйлау, өзара түсіністік, шынайылық, өзара көмекке дайын болу; білім беру үдерісіне команданың барлық мүшелерінің тең құқылы қатысуы, ортақ жұмыстың нəтижелері үшін жауапкершілік; команда мүшелерінің рөлдерін нақты бөлу, педагогикалық міндеттерді шешуде көбіне олардың қатысуын қадағалау. Мамандардың командалық жұмысының негізгі бағыттарын қарастырайық [19]: Бірінші бағыт: біртұтас инклюзивті білім беру траекториясы–мектепке келгеннен оны бітіргенше. Берілген міндетті нəтижелі жүзеге асыру шарттары: •əрбір кезеңдерде қалыпты даму заңдылықтары мен кезеңдерін білу; •оқытудың мəжбүрлеген нормативтерін емес, əрбір жастың психологиялық жəне педагогикалық міндеттерін түсіну; •«ерекше» балалардың ерекшеліктерінің себебі мен механизмдерін түсінуге сүйене отырып, психикалық дамуының спецификасын есепке алу; •медикаментозды көмектің мүмкіндіктері мен қандай да бір даму нұсқасының клиникалық көріністерін білу; •білім берудің əрбір сатысының білім беру міндеттерін есепке алу; •əр түрлі жас кезеңдерінде балалар ұжымындағы өзара əрекеттестік дамуының кезеңдері мен заңдылықтарын білу.

Екінші бағыт: жалпы білім беретін мектептің инклюзивті кеңістікті қалыптастыру жолдары: •əр түрлі тренингтерді, соның ішінде команда жасау тренингтері; топтық пікірталастар; фокус-топтар; жеке кеңестер өткізу •кəсіби «шеберханаларда»; өзара қолдау топтарында жұмыс жүргізу • нақты проблемалы жағдайларды талдау. Үшінші бағыт:инклюзивті білім беру үдерісінің мазмұны.Бұл аспекттк пəнаралық қолдау əрекеттерінің нəтижелілігі анықталады: •инклюзивті білім берудің мазмұнды аймағын анықтайтын нəтижелі мамандардың командасын жасаумен; •бала дамуының ерекшеліктеріне жəне білім беру ұйымының білім беру ортасына, мектеп сыныптарының құрамдалуына адекватты қарым-қатынаспен; •даму мүмкіндігі шектеулі балаға көмектің көлемі мен тиімді бірізділігімен; •бағдарламалық материалды жеткізу бірізділігі мен тереңдігі баланың мүмкіндіктеріне сəйкес құрылуымен, білім беру бағдарламаларын дұрыс модификациялаумен; •бірыңғай пəнаралық команда жағдайында əрекет ету үшін педагогтар мен басқа мамандарды əдістемелік қолдау жəне біліктілігін арттырумен;

•ата-аналар жəне олардың күткен нəтижелерімен психотерапевтік жұмысымен. Осындай арнайы ұйымдастырылған жұмыстың нəтижесінде даму мүмкіндігі шектеулі баланың білім алу қажеттіліктерін түсінуге көмектесетін, оның жеке даму бағдарламасын жоспарлауға мүмкін беретін барлық мамандармен бала дамуының толық көрінісі жасалады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Оралканова И.А. Формирование готовности учителей начальных классов к работе в условиях инклюзивного образования: дис. ... докт.философии (PhD).

– Алматы, 2014. – 210 с.

2.Мовкебаева З.А. Вопросы подготовки педагогических кадров в Республике Казахстан к работе в условиях инклюзивного образования. Педагогика и психология. - № 2 (15) – 2013. – С. 6-11.

3.Мовкебаева З.А., Оралканова И.А. Включение детей с ограниченными возможностями в общеобразовательный процесс. Учебное пособие. –Алматы: ИП «Сагаутдинова М.Ш.», 2014. – 236 с.

4.Мовкебаева З.А. Мультидисциплинарное взаимодействие педагогов и специалистов// Основы инклюзивного образования. Учебное пособие. Искакова А., Мовкебаева З.А., Закаева Г., Айтбаева А., Байтурсынова А.А.. - Алматы: L-Pride, 2013. – С. 85-107.

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДЕГІ БАЛАЛАРДЫ ПСИХОМОТОРИКАЛЫ Ж НЕ СЕНСОРЛЫ ДЕРІСТЕРІН ДАМЫТУДА ОЙЫН-ЖАТТЫ УЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУДЫ МА ЫЗЫ Жұмағазиева Жарқын Закарияқызы Атырау облысы Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің бірінші санатты қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

Инклюзивті білім беру дегеніміз– баланың мүмкіншілігінің шектеулі болғанына қарамастан, мектепке дейінгі мекемелерде жəне орта білім беретін мектептерде толықтай білім алуын

қамтамасыз ету. Қоғамның барлық істерінде баланың теңдігін ынталандыруға бағытталады. Инклюзивті білім беру төмендегідей принциптерді басшылыққа алады: 89

-адамның құндылығы оның қабілеттеріне байланысты болмайды; -əрбір адам қарым-қатынас жасауға жəне іс-əрекет жасауға қабілетті; -əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті; -əрбір адамның бір-біріне деген қажеттілігі орын алады; -əрбір адам өзін қолдауға жəне достыққа мəжбүр. Мария Монтессори жүйесі бойынша 1 жастан 6 жасқа дейінгі балалар зейінін, шығармашылық жəне логикалық ойлау қабілетін, есте сақтауды, сөйлеуді, елестетуді, қимылды дамытады.Оның негізгі қағидаты–«оқы, оқы» деп күштеп емес, ойын арқылы оқыту жəне баламен дербес тіл табысуға негізделген жаттығуларды таңдап алу. Қазіргі таңда инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамытуда ойындар мен жаттығулардың қажеттілігі мен мүмкіндіктері басты назарда. Балалардың мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзету, орнына келтіру, дамыту–педагогика жүйесіндегі балалардың оқыту мен дамытудың маңызды құралдас бөлігі болып табылады. Ойын–адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан, ойын арқылы балалар өмірден көптеген мəліметтер алып, білімін жетілдіреді. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Ойын əсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Түрлі ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады. Дамытушы ойындар танымдық сезімді оятады, яғни балада тану іздену əрекетін дамыта отырып, ойдың, талдау мен əрекеттің логикасын ойлау процесінің икемділігін, жаттығуын жəне тапқырлығын, қиял ұшқырлығын қалыптастырады. Бұл жағдайда сөзжұмбақтар мен ребустар көп септігін тигізеді. Өз шығармашылығымен құрастырылған сөзжұмбақтар баланың аса қызығушылығын тудырады. Балалар еркін

90

сөздерді буынға бөліп, ойлау қабілеті дамиды, есеп сабағынан білім деңгейі кеңейеді. Дамуында əр түрлі кемшіліктері бар балаларды арнайы оқытуға деген сұраныс, əсіресе, олардың танымдық процестерін психологиялық жағынан зерттеу қазіргі таңда өзекті мəселе болып отыр. Оқыту үрдісінде мұндай балаларға оқу материалын меңгерту үшін арнайы мектептер мен мекемелерде арнайы білім берудің мазмұны мен əдістерін жасау жəне оны негіздеу қажет. Əсіресе ауылдық жерлерде туа біткен, сонымен қатар еліміздегі экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулар салдарынан, мектепке бару бақыты бұйырмаған балалар бар. Осы балаларды психологиялық ойындар көмегімен дене кемістігін қалпына келтіріп, сол арқылы психологиялық саулығын сақтап, бала мүгедектігінің деңгейін төмендетуге мектеп психологтары аз да болса өз үлесімізді қосып алдымызға мақсат етіп келеміз. Əр психолог үйден оқитын балаға барғанда біріншіден баланың көңіл күйіне қарап, динамикалық бақылау күнделігін жүргізіп отырады.Баланы мектепішілік іс-шараға қатыстырады немесе көрермен ретінде көруге шақырады. Екіншіден,баланың үйіне барғанда ата-анасымен сөйлеседі, пікірлеседі, кеңес беріп отырады. Тек қана баланың өзімен жұмыс жасағаннан гөрі атаанасымен қосылып, жұмыс жасаған балаға қатты ұнайды. Ол үшін үйден оқитын оқушының отбасылық əлеуметтік жағдайын, жас ерекшелігін ескере отырып, балаға ешқандай қиыншылық туғызбайтын өз істəжірибемде қолданып жүрген, атаанасымен бірлесе жүргізген, баланың өзіне арналған коррекциялық ойындарды ұсынамын. Əрбір мұғалім жеке балаға сабақ бергенде сабағына қолдануға болады. Баланың қуанышы мен реніші ойында анық байқалады.Ойын кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынадан көрінеді: 1. Олар ойланады.

2.Эмоциялық əсері ұшқындайды, белсенділігі артады, қиял елестері дамиды,

баланың шығармашылық қабілеті мен дарыны ұшталады.

3.Ұжымдық сезімі қалыптасады.

4.Ерік қасиетін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді. Түзету жұмыстары психикалық дамуы тежелген жəне ақыл-ой кемтарлығына шалдыққан оқушылардың зейіні мен еске сақтауын, кеңістіктік елестетуін, қисынды ойлауын дамытуға жағдай жасайды. Сондықтан барлық танымдық психикалық үрдістер ( қабылдау, ойлау, есте сақтау жəне т.б.) «таза» күйінде болмайтындығын, өзінше тұтас бір жүйені білдіретіндігін, соның негізінде кешенді түрде дамитындығын есте сақтаған абзал. Мысалы, «графикалық сынақхат» жаттығуын кеңістіктік-бағдарлық тапсырмаларға жатқызуға болды, сонымен қатар ол зейіннің, есте сақтаудың, өзін-өзі бақылаудың, қолдың ұсақ моторикасы қызметінің дамуына ықпал етеді. «Сөз ойла, тез ойла!» жаттығуы. Бес дыбыстан құралатын, үшінші əрпі «Л» болатын, Не? Қандай? деген сұраққа жауап беретін сөздерді ойлауға тапсырма беріледі. Ортасындағы əріптерді өзгерте беруге болады. Л Мысалы, торкөздерді мынадай сөздермен толтырады: талап, құлан, шалап, жолақ, халат, далап, құлын, келін, жалын, тулақ, салақ, рулон, кулон, балақ, талақ, сылақ, салық, талма, жұлын, галош, салым, қалам, ғалам, ғалым,ғылым, қалқа, қалта, салат, долма, малта, шелек, сулық, белок, тұлып, желім, залым т.б. Оқушылар сөздерді ойламаған жағдайда жоғарыдағыдай сөздер құрауға болатыны айтылып, əр сөздің мағынасы түсіндіріледі. «Оқиғаның бірізділігін құр!» жаттығуы. Оқушыларға мазмұнды суреттер сериясы бар суреттер беріледі. Олар оқиғаның басы, ортасы, аяғы қайсы екенін тауып, əңгіме құрастырады. Мысалы: «Аяз ата», «Бағбан», «Портрет» т.б. суреттер топтамалары беріледі. Бұл жаттығу ойлауы мен байланыстырып сөйлеуін дамытады. Жаттығуды мəтін арқылы беруге де болады.

Мəтіндегі орны ауыстырылған сөйлемдерді мазмұны бойынша қойып шығу тапсырылады. «Белгісін тап» жаттығуы. Оқушыларға үш-төрт сөз беріледі. Мысалы: АЛМА, СИЫР, ТҮН. Осы сөздердің бір белгісін табуға тапсырма беріледі.(Алма-тəтті,сиыр–сүтті,түн– қараңғы). Оқушылар жаттыққан соң екі, үш белгісін таптыруға болады. «Қарама-қарсы мағынасын тап!» əдісі.

1.Жуан – 2.Биік – 3.Тар – 4.Кішкентай – 5.Салқын – 6.Ұзын – 7. Ақ – 8. Ашық – 9. Қою – 10. Өткір 11. Ашық – 12. Жоғары Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту үшін мынадай тапсырмалар беруге болады. Мен өз тəжірибемде инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамыту мақсатында ойын элементтерін көптеп пайдаланамын. Мысалы, көру арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Əріптер», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған бейнелер», түс, пішін, көлемді ажыратуға арналған «Дəл осындай пішіндегі затты тап», «Қандай фигура артық?», «Заттың түсі қандай?», тактильді сезімталдықты дамытуға арналған «Əріпті тап», «»Жылдың төрт мезгілі», «Мысықты ұстап ал», есту арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Қандай музыкалық аспаптың ойнағанын тап», «Ақырын жəне қатты», сондай-ақ ұсақ моториканы дамытуға арналған «Əріптер», «Саусақтар амандасады», «Оркестр», «Таңғажайып жануар» ойындарын ойната отырып түзету сабақтарын өткіздім. Мен сабақтарымда төмендегідей ойындарды жиі өткізіп тұрамын. «Кімде қандай қасиет бар».

91

Малдың түрі бейнеленген карточкаға бала оның қасиетін көрсететін сөз жазылған басқа карточканы таңдап алады. Мысалы, ит жəне иесіне берілгендік, түлкі жəне айлакерлік, түйе жəне тəкаппарлық жəне т.б. «Өзің жалғастыр….» Мақсат сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты…. Айнұр досын ренжітіп алғандай болды… Оспан ағасына бір нəрсені айтуды ұмытып кетті…. Əңгімелерді одан əрі жалғастырып, өз бетінше аяқтауын тапсырып, соңынан баланың ойын талқылауға болады. «Түспен ажырату». Ойынның мақсаты: адамның мінезқұлқын бояумен көрсетіп, жағымды, жақтарын түспен ажырату. Жүргізуші: балаға адамның қасиеттерін кемпірқосақ тəрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті қай түспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында адамның мінезқұлқын көрсету үшін қай түсті неге таңдағанын өзі түсіндіріп береді. Енді 7сыныпта өткізген «Жалаң, жайылма сөйлемдерді ажырата білу» тақырыбындағы сабағыма тоқталайын. Қазақ тілі .7-сынып. Сабақтың тақырыбы: Жалаң,жайылма сөйлемдерді ажырату, мысал келтіру. Сабақтың мақсаты: білімділігі: жалаң, жайылма сөйлемдердің айырмашылығын түсіндіру; тəрбиелілігі: оқушыларды тазалыққа, əсемдікке тəрбиелеу; дамытушылығы:шығармашылық қиялын, жүйелі ойлау қабілетін, сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамыту. Коррекциялық мақсаттары: артикуляциялық дағдыларды жəне фонематикалық есту, қабылдау қабілеттерін дамыту. Саусақ жаттығулары арқылы түрлі психикалық үрдістерін ояту. Дыбыстық жинақтау, талдау қабілеттерін қалыптастыру. Сабақтың көрнекілігі: сөйлейтін «Əліппе», пластикалық карта арқылы жұмыс жасайтын «Ноутбук» Сабақтың əдісі: сұрақ-жауап Сабақтың барысы:

92

Ұйымдастыру кезеңі. Сабақтың коррекциялық мақсаттарын іске асыру жоспары: Саусақ жаттығулары. «Саусақ амандасады» Үй тапсырмасын тексеру. Жаңа сабақ. Жалаң, жайылма сөйлем. Бастауыш пен баяндауыштан тұрады

Тұрлаусыз мүшелерден басқа тұрлаусыз мүше де қатысады.

1-тапсырма. «Кім тапқыр?» ойыны. Қар жауды. Қар қалың жауды. Ұшақ көтерілді. Ұшақ биікке көтерілді. Мұғалім кірді. Мұғалім сыныпқа кірді. Күн жылынды. Күн көктемде жылынды.

2-тапсырма. «Сергіту сəті» ( «Өз есіміңді ерекше ата»ойыны) Күннің суретін салып, əр сəулесіне бала өзінің тек жақсы қасиетін жазады. ұқыпты тəртіпті тілалғыш

таза Айкөркем

мұқият алғыр

Сабақты қорытындылау. Бағалау. Үйге тапсырма. Анықтама жаттау. Осы сабақта «Өз есіміңді ерекше ата» ойынын жүргіздім. Адамның есімі-оның бетке ұстар құралы. Біздің есімдеріміз өмір бойы бізбен бірге, олар біздің мінезімізге, сезімдеріміз бен ойымызға өз ізін қалдырады. Қанеки, өзіміздің есімімізді еркелей əрі ардақтап айтып көрейік. Жаттығып алайық. Мұғалім баланы ортаға шақырады. Бала өз есімін атаған кезде қандай сезімде болғанын сұрауға немесе осы айтқандарын қағаз бетіне түсіруіне болады. Ал енді 7-сыныпқа өткізген «Менің отаным–Қазақстан» тақырыбындағы сабағымда «Заттың түсі қандай?», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған

бейнелер» ойын-жаттығуларын пайдаландым. Қорыта айтқанда, біз-педагогтар, «Əрбір бала-бір жұлдыз, жарқырауына көмектес!» қағидасын бекем ұстанайық. Өздері кемтар болып келген баланың көңіліне кірбің түсірмейік. Мен биылғы жылы сабақ беретін 7-сынып оқушысы Дүзелова Айкөркем, 9-сынып оқушылары Мырзағалиева Арайлым мен Ламиха Əйгерім денсаулығына байланысты үйден оқиды. Олар менің əр сабағымды, əр кездесуімді асыға күтіп отырады. Осының өзі менің жаныма медеу. Мені олардың алдағы өмірі қатты ойландырады. Сондықтан оларды түзету-дамыту жолында күш-жігерімді аямай, ізденіп, еңбектеніп келемін. Қазіргі күні Халел Досмұхамедұлы атындағы Атырау Университетінде

дефектология мамандығында оқып жатырмын. 2011 жылы Атырау қаласында «2011-2020 ж. білім беру мемлекеттік бағдарламасы мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір дағдысы, əлеуметтік құзіреттілігін қалыптастыруға талаптану» тақырыбында білім көтеру курсынан өттім. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан –2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы 2.Н.Ə.Назарбаев«Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда:өсім,реформалар, даму» атты Жолдауы.

3.Қ.Ж.Бектаева, А.Е.Ерболат»Типтік арнайы білім беру оқу бағдрламалары». А-2010.

4. Дубровина И.В. Психокоррекционная и развивающая работа с детьми. – М., 2001.

 Педагогтік ізденіс 

ЖЕКЕ Т Л АНЫ АЛЫПТАСТЫРУДА Ы О ЫТУДЫ ЗЫРЛЫЛЫ Т СІЛДЕРІНІ МА ЫЗЫ Маханбетов Оразбек Мəдібекұлы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарламалар орталығының жетекшісі

Қазіргі таңда білім берудегі басым бағыттардың бірі оқытуда құзырлылық тəсілдерді пайдалана отырып, оқушының түйінді құзыреттіліктерін қалыптастыру жəне жан-жақты тұлға ретінде дамыту болып табылады. Аталған талаптарға сəйкес оқытудың «құзырлылық» ұстанымы туралы педагогикалық зерттеулер жүргізіліп, жалпы білім беретін мектептердегі оқыту тəжірибесіне енгізу нəтижелері мен

мүмкіндіктері кеңінен қарастырылып келеді. «Құзырлылық тəсіл» идеясы оқыту мен оқуда жеке тұлғаға қажетті білім, білік, дағды қалыптастыру жəне қоғамның қазіргі сұранысын қанағаттандыруды көздейді. Құзырлық тəсілді, білім сапасын арттыруды дəстүрлі тəсіл мен орта білім мазмұнын жаңарту арқылы шешудің арасындағы қарама-қайшылықтан туындаған 93

дағдарысты жағдайдан шығарудың бір жолы деп қарастыруға болады. Бұл тəсіл білім берудің нəтижесіне, алған білімнің көптігімен емес, сол білімді қажетті жағдайда қолдана білуімен маңызды болып саналады. Оқушының құзіреттілігі–меңгерген білімі мен дағдыларын тəжірибеде, күнделікті өмірде қандай да бір тəжірибелік жəне теориялық мəселелерді шешу үшін қолдана алу қабілеттілігін сипаттайды. Оқушының құзіреттілігінің бастапқы деңгейлері ең алдымен мектепте, жекелеген пəндерді оқыту үрдісінде қалыптасады. Оқытудағы құзырлылық тəсілдің нəтижесі болып білім сапасының көрсеткіші бағаланады. Өзгермелі даму үстіндегі ортада өмір сүруге бейім, бəсекеге қабілетті, шығармашыл, білімді тұлғаны қалыптастыру оқыту барысындағы құзыреттілік пен əрекеттілік тұрғыда жасалған оқытудың нəтижесінде жүзеге асады. Сонымен, оқыту үрдісіндегі құзырлылық дегеніміз – оқушының алған білімі мен дағдыларын тəжірибеде, күнделікті өмірде кездесетін мəселелерді шешу үшін қолдана алу мүмкіндігі болып табылады. Бұл қазіргі таңда білім беру нəтижелерінің басты талаптарының бірі – оқушының функционалдық сауаттылығын қалыптастырумен сабақтас болып табылады. Оқушының алғашқы функционалдық дағдылары мектеп қабырғасынан бастап қалыптасады. Оқушылардың алған білімдерін практикалық жағдайларда тиімді жəне əлеуметтік бейімделу үдерісінде сəтті пайдалануға мүмкіндік беретін негізгі құзыреттіліктер жүйесін меңгеруі олардың функционалдық сауаттылығы дамуының нəтижесін береді. Негізгі құзыреттіліктер кез келген адамның таңдаған мамандығына қабілеттіліктері мен біліктігіне, бəсекеге қабілетті орта жағдайында өзінің жеке өмірі мен кəсіби жұмысында нəтижеге жетуін түсінуіне мүмкіндік береді. Функционалды сауатты адам қоғамның құндылықтарына сəйкес, қоғамдық ахуалдың қалыптасқан мүдделеріне қарай əрекет етеді. Бүгінгі күнге қажетті мамандықты таңдап дұрыс шешім қабылдап, заманауи ақпараттық технологиялардың тілін біліп кез келген

94

əлеуметтік ортаға бейімделеді. Осы тұрғыда функционалды сауатты адамның негізгі белгілерін тұжырымдауға болады: қоғамдық ортада өмір сүре білетін, тіл табыса білетін, белгілі бір сапалық қасиеттері бар, жалпы негізгі жəне пəндік құзыреттіліктерді меңгерген адам болып саналады. Пəндік білімдеріне, ептіліктеріне жəне дағдыларына сүйене отырып, оқу пəндері арқылы функционалдық сауаттылықты дамыту үдерісі ойлау дағдыларын қалыптастыру негізінде жүзеге асады. Құзырлы оқытуды тиімді ұйымдастыру, оқушы құзырлылығын қалыптастыру үшін əрбір мұғалім құзырлылық деңгейлерін жетік меңгеруі тиіс.Сонымен қатар құзырлы оқытудың тəсілдерін білуі жəне оқыту үдерісінде шеберлікпен, тиімді пайдалануы қажет. Құзырлылық өздігінен меңгеріліп, немесе өзінен-өзі қалыптаспайды. Ол мұғалімнің үздіксіз ізденуі, тұрақты кəсіби дамуының нəтижесінде бірте-бірте қалыптасады. Кəсіби құзыреттілікті уақыт талабына сай педагогтің өзін-өзі өзгерте алу қабілеттілігі деп түсінуге болады. Қазіргі таңда мұғалімнің кəсіби дамуы мен өз тəжірибесіне оң өзгерістер енгізу үшін мемлекет тарапынан мол мүмкіндіктер жасалып келеді. Оқыту əдістемесіндегі қазіргі ұстаным «Баланы қалай оқыту керек?», «Өз бетінше оқуға қалай үйрету керек?», «Сыни тұрғыдан ойлауға қалай үйрету керек?», бағыттарда өзекті мəселелерге бағытталып отыр. Аталған ауқымды міндеттерді шешу мен жүзеге асыруда педагогтардың біліктілігін арттыруға арналған деңгейлік Бағдарламалары маңызды роль атқарады. Елімізде бірнеше жылдан бері жүргізіліп келе жатқан деңгейлік курстар мұғалімдерге өз тəжірибесіне айтарлықтай өзгерістер ендіріп, кəсіби тұрғыдан жетілдіруге тың серпіліс жасады. Бағдарлама оқушылардың қалай оқу керектігін үйреніп, соның нəтижесінде еркін, өзіндік ой пікірлерін нанымды жеткізе білетін, ынталы, сенімді, сыни пікір көзқарастары жүйелі дамыған оқушылардың қалыптасуына ықпал етеді. Бағдарлама өзара байланысты 2 үдерісті: оқушыларды сыни тұрғыдан ойлауға үйрету жəне мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауын

дамытуды қарастырады. Оқушыларға қатысты сыни тұрғыдан ойлау ақпарат пен идеяларды синтездеу қабілеті, ақпарат пен идеяның шынайылығы мен салыстырмалы түрде маңыздылығы туралы ойлана білу қабілеті, өзінің оқуына қатысты талдау жасау жəне басқалардың идеяларына бағалай білу қабілеті ретінде түсіндіріледі. Мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауы өзінің оқыту тəжірибесін, жаңа тəсілдерді қолдану жəне бағалау əрекеттерін сыни тұрғыдан бағалау, рефлексия жасай алу біліктерін қамтиды. Сондықтан құзырлы мұғалімде Бағдарламада ұсынылған Шульманның «үш көмекшісі» деп аталатын қасиеттер болған жағдайда ғана оқыту табысты болып саналады. Оқытудың сапалы жəне табысты болуы белгілі бір деңгейде мұғалімнің қалыптасып отырған жағдайларға бейімделе алуына тығыз байланысты болады. Бағдарлама құзырлы мұғалімнің алдына оқушының жан дүниесін жақсы түсіне білу жөнінде нақты міндеттеме қойып отыр. Құзырлы оқытудың маңызды факторы мұғалімнің оқушының тақырыптың мəнін өз бетімен меңгеруін түсінуі мен бағалай алуы болып табылады. Мұндай тəсіл бұл үдеріске оқушының өзінің де қатысуын талап етеді. Осылайша, оқушы да өзінің оқуы үшін жауапты болады. Оқушы мұндай жауапкершілікті көбіне сабақ беру барысында мұғалім қалыптастыратын ортада сезініп, қабылдайды. Сондықтан мұғалім сабақта оқушылардың өз беттерінше оқуға білім алатындай тиімді орта қалыптастыруы қажет. Құзырлы оқытуды тиімді ұйымдастыруда Бағдарламада қарастырылатын оқушының өзін-өзі реттеу, өздігінен реттелетін оқуды ұйымдастыру тəсілдері, Перри ұсынған «өздігінен реттелетін оқудың үш элементі» аса маңызды болып табылады: -тапсырмамен жұмыс барысында өздігінен бағытталушылығы; - оқушының проблемалар мен мақсаттарды өздігінен айқындауы; - проблеманы шешу мен мақсатқа жету үшін əдіс-тəсілдерді өздігінен таңдауы. Таңдалып алынған тапсырмалар өзін-өзі реттеу тəсілдерін жүзеге асыруға ықпал етуі

қажет. Өздігінен реттелу тапсырмаға қызығушылықтың неғұрлым жоғары деңгейіне өтуге ықпал етеді». Осы орайда мұғалімнің негізгі қызметі жекелеген пəн бойынша оқушылардың сабақта өздігінен орындайтын құзырлылық тапсырмаларды саралап, дайындап, ұсына білуі жəне оларды орындау бағытынды бағдар, кеңес беріп отыруы маңызды болып табылады. Кəсіби құзырлылық–мұғалімнің кəсіби біліктілігін арттыру, қоғам алдындағы жауапкершілікті сезіну, жоғарғы деңгейге ұмтылу мен үнемі ізденіс, жаңалықты қабылдай білуі мен қолдана білу, адами құндылықтарға сай бола отырып, сол құндылықтарды балаға сіңіре білу. Ал бұл құзіреттіліктер (мұғалім мен оқушының құзіреттілігі) сабақтағы өзіндік жұмыстарды ұйымдастыруда анық байқалады. Құзыреттілік–оқушының өз бетінше жұмысын тиімді ұйымдастыра білу, сол арқылы білім, білік, дағдының жоғары деңгейіне қол жеткізу.Педагогпсихологтардың анықтамасы бойынша өз бетімен жұмысты ұйымдастыру дегеніміз– бұл, баланың өз бетімен тани білу, өз бетімен жаңа бір нəрсені анықтауға ұмтылу жəне өз тəжірибесін терең түйсіне білу қабілеті. Өз бетімен жұмысты ұйымдастыру психологиялық тұрғыдан алғанда, нəтижесінде жаңа материалдық рухани құнды дүние тудыратын əрекет. Ал педагогикалық тұрғыдан алсақ, өзіндік жұмысты ұйымдастыру дегеніміз – адамның белсенділігі мен өз бетінше жұмыс істеуінің жоғары түрі жəне ол əлеуметтік қажеттілігі мен өзінің ерекшелігімен бағаланады. Ең бастысы, жеке тұлғада өз бетімен жұмыс істеуге деген тұрақты қажеттілік, тұрақты сұраныс болып, өз ісіне қанағат табу сезімі болуы қажет. Құзырлы мұғалімдердің қасиеттері, икемдіктері жəне олардың жұмыс тəртібі туралы зерттеулерден білуге болады. Кəсіби біліктілік пен білім жай қабылданбайды, мұғалімдер оны өз қолымен жасайды. Адамгершілік мақсатты көздейтін мұғалімдер өздерінің əріптестері мен айналасындағыларға əсер ету үшін, көшбасшылық қасиеттерді көрсетеді. Олардың көңілінде үнемі көңілге сай оқыту 95

тұрады (Фрост, 2011). Деңгейлік бағдарлама құзырлы мұғалімдердің қасиеттерін, икемдіктері мен жұмыс тəртібін дамытуға бағытталған. Əріптестеріне ықпал ету үшін, сондай-ақ оқыту мен оқудың дамуына қолдау көрсету үшін құзырлы мұғалімдер коучинг пен тəлімгерлікке жүгініп, басқа мұғалімдердің идеяларын жүзеге асыруға қолдау көрсетіп, өз тəжірибелерін зерделеумен айналысады. Қазіргі ұлттық білім беру жүйесінің қалыптасу жағдайындағы мектеп мұғаліміне кəсіби қызметінің сапалық мазмұнына қойылатын талаптармен танысып, мұғалімінің үздіксіз кəсіби даму үдерісіндегі əлеуметтік-мəдени ортаны бағдарлай білетін, баланың жеке тұлғалық дамуына бағытталған білім беруді жүзеге асыра алатын, оқытудың мазмұны мен əдістерін, технологияларын, құралдары мен формаларын өз бетінше ізденіспен саралап, шығармашылықпен пайдалана алатын педагог болуды талап етеді. Қорытындылай келе кəсіби тұрғыдан тұрақты дамуға ұмтылған жаңа форматты мұғалім əдіснамалық, зерттеушілік, коммуникативтік, ақпараттық, əлеуметтік, тұлғалық құзыреттіліктердің жоғары деңгейін меңгеріп, өзінің қызметін рефлексиялауға қабілетті болуы тиіс. Өзінің педагогикалық шеберлігін кəсіби тұрғыдан тұрақты түрде дамытып отыратын құзырлы мұғалім қоғам мен мемлекеттің қазіргі сұранысына сай жан-жақты дамыған құзырлы тұлғаларды дайындай алады. «Баланы оқытудың басты мақсаты–оны мұғалімнің көмегінсіз-ақ оқи алатын деңгейге жеткізу»,-деп американдық дана

БІЛІКТІ

ойшыл Э.Хаббард айтқандай, құзырлы оқыту талабы мұғалімнен өз тəжірибесін жаңамен ұштастыра алатын, кəсіби қызығушылығы жоғары, танымы биік, бастаған ісінің нəтижесін көруге ұмтылатын, ізденімпаз, өз ісінің шебері болуды көздейді. Осы орайда спорттан суда жүзу бойынша он бір Олимпиада чемпионын дайындаған атақты австралиялық жаттықтырушы Фред Корлайлдің «Мен чемпиондарды даярлап шығармаймын, мен тек жеңімпаздар қалыптасатын орта дайындаймын» - деген сөзі нақты дəлел болады. Өз ісіне деген жауапкершілік, шəкірттердің ақыл-санасына жүгіну, оларға таңдау, шешім жəне əрекет еркіндігін беріп, қомақты нəтижеге жету дегеніміз осы шығар! Сондықтан оқытудың тиімділігін арттыруда оқушының бойында өздігінен оқуға, білім алуға деген жоғарғы жауапкершілікті тудырып, ішкі уəжін арттыру міндетін жүзеге асыруда оқытудың құзырлылық тəсілдерінің маңызы зор. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық, «Назарбаев Зияткерлік мектебі», ДББҰ, 2014.

2.Қ.С.Құдайбергенова, «Құзырлылық білім сапасының критерийі:əдіснамасы жəне ғылыми-теориялық негізінде», монографиялық еңбек, Алматы, 2008.

3.А.К.Маркова. Кəсіби құзыреттіліктің даму деңгейі – 2009.

4.Зимняя И.А. Педагогикалық психология: 2-басылым. Орыс тілінен аударған М.А.Құсаинова. – М.: Логос; Алматы: TSTcompany, 2005.

СТАЗ ДАЙЫНДАУ – УА ЫТ ТАЛАБЫ Серікбаев Сəкен Кəрібозұлы

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚ БАИ директорының орынбасары, тарих ғылымдарының кандидаты

96

Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһандық бəсекеге қабілеттілік» Жолдауында төртінші басымдық–адами капитал сапасын жақсартуға байланысты бірқатар тапсырмалар берді [1]. Қазіргі таңда еліміздің ұстаздарының алдында жас ұрпақтың білімді, бəсекеге қабілетті шығармашыл жеке тұлға болып қалыптастыру міндеті тұр. Осы мақсатты орындауда ұстаздардың біліктілігін арттыру ең өзекті мəселелердің бірі болып табылады. Біліктілік артыру жүйесі мектеп пен қоғамның, мұғалім мен оқушының өзара байланысын қамтамасыз ету проблемаларын қарастырады. «Өрлеу» БАҰО» АҚ стратегиялық бағыттарының бірі–біліктілікті арттыру курстарының мазмұнын қазақстандық жəне халықаралық тəжірибелер негізінде жаңарту, жалпы орта білім беру жүйесін əлемдік білім кеңістігіне кіріктіру мақсатында мұғалімдердің кəсіби құзырлылығын дамыту болып табылады.

«Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты өз қызметінде Қазақстан Республикасы «Білім туралы» Заңын, Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасын, «Өрлеу» БАҰО» АҚ жарғысын, «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша ПҚ БАИ Ережесін, «Өрлеу» БАҰО» АҚ 20162020 жылдарға арналған əрекеттерінің стратегиялық жоспарын, филиалдың жедел жəне тақырыптық жоспарларын басшылыққа алады. Институт жұмысын біліктілік арттыру барысында педагог кадрлардың кəсіби құзырлылығын дамыту мақсатында «Нəтижеге бағытталған білім беру жағдайында педагогтардың кəсіби құзыреттілігін қалыптастыру» тақырыбы бойынша жалғастыруда. ҚР білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған

мемлекеттік бағдарламасы – еліміздің білім беру саласындағы мемлекеттік саясатын жүзеге асырудың негізі. Бұл құжатта «Жаңа білім беру бағдарламаларына сəйкес біліктілікті арттыру бағдарламасы жаңартылады жəне білім беру ұйымдарының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру қамтамасыз етіледі» [2] делінген.

2016 жылдан бастап жаңартылған бағдарламалар бойынша институттың 19 оқытушысы Астана қаласындағы Педагогикалық шеберлік орталығында арнайы дайындықтан өтіп, біліктілік артыру курстарын жүргізуді жоспарға сəйкес бастады.

2016 жылы білім мазмұны жаңартылған бағдарламалар бойынша облыстың 2168 мұғалімі біліктілік арттыру курстарынан өтті.

2017 жылы облыс бойынша аталған бағдарламадан 3125 педагог, робототехникадан 80 тыңдаушы курстан өткізу жоспарланды. Сонымен бірге қысқа мерзімдік курстар бойынша қосымша білімнен 135, инклюзивті білім беруден 97, алғашқы əскери дайындықтан 19, мемлекеттік тілден 200, мектепке дейінгі тəрбиеден 432 тыңдаушыны қамту жоспарланған. Біліктілік арттыру дегеніміз – қайталап оқыту емес, соңғы жылдары пайда болған мұғалімнің күнделікті қызметіне қажетті жаңа білімдер мен əдістерді, инновациялық технологияларды үйрету. Қоғам дамуының қазіргі кезеңінде мұғалім мен оқушының өзіндік ізденуі, шығармашылықпен табысты жұмыс жасай алуы өзекті қажеттілікке айналуда. Осыған байланысты Кембридж университеті мен «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығы бірлесіп əзірлеген «Тиімді оқыту», ҚР орта білім мазмұнын жаңарту аясында пəн мұғалімдеріне арналған біліктілік арттыру, «Өзін өзі тану» пəнінің сабақта жалпыадамзаттық құндылықтарға оқыту бағдарламалары қазіргі уақыттың талабы. Бұл мұғалімнің ізденімпаз, шығармашыл тұлға, білікті ұйымдастырушы, өз мамандығының жетік білгірі болуына көмектеседі. Бағдарламалар 97

ұстаз бен оқушының белсенді шығармашылық қызметін дамытуға бағыттайды. Нəтижесінде оқушы өз бетімен сенімді жұмыс істейтін дəрежеге жетеді. Бұл курс бағдарламалары сындарлы оқыту теориясына негізделген. Сындарлы оқытудың мақсаты – оқушының пəнді терең түсіну қабілетін дамыту, алған білімін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қамтамасыз етеді [3]. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім, біліктігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. Бұл міндеттер оқушылардың білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша қарсы ойларын білдіре алатындай пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғымдарын қалыптастырады. Біліктілік арттырудың негізгі мақсаттарының бірі–педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдылар көлемін алудағы білімділік қажеттіліктерін қамтамасыз ету жəне мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кəсіби дамуға дайын болуға көмектесу. Мұғалімдерді оқушылардың бойында өз бетімен білім алу, өзін-өзі реттеуді қалыптастыруға, түрлі адамдармен тиімді диалог жүргізе алатын, сандық технологияларда құзырлылық танытатын белсенді азамат, болашақ маман ретінде қалыптасуға көмектесетін оқу үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті біліммен қамтамасыз ету болып табылады. Курстың мазмұны да мектептің мектеп пен қоғамның, мұғалім мен оқушының өзара байланысын қамтамасыз ету проблемаларын қарастырады. Бүгінгі таңда алға қойылған мақсаттарды іске асыруда басты рөлді мұғалімдер атқаратыны шындық. Білім беру саласында жүргізілген əлемдік зерттеулердің нəтижелері тиісті кəсіптік қасиеттерге ие, оқыту мен оқу үдерісінің қажетті дағдылары мен терең түсініктерін игерген мұғалімдер жастардың білімін сапалық тұрғыдан өзгерте алатынын көрсетіп отыр [4]. Оқыту туралы сындарлы түсінік оқушыға нақты білім беруді мақсат тұтқан

98

мұғалімнің өз сабақтарын оқушының идеясы мен білім, біліктігін дамытуға ықпал ететін міндеттерге сай ұйымдастыруын талап етеді. Бұл міндеттер оқушылардың оқыған тақырып бойынша білімдерін өз деңгейінде көрсетіп, кейбір болжамдар бойынша күмəнді ойларын білдіре алатындай пікір-көзқарастарын нақтылап, жаңа ұғым-түсініктерін өрістетуге орайластырылып құрылады.Мұғалім қызметіндегі маңызды дүние–кейбір оқушылардың тақырыпты өзіне оңтайлы бірегей тəсілдермен меңгеретіндігін жете түсінуі. Бұл жағдайда оқушының мəселесі (проблеманы, жағдайды, құбылысты, т.б.) түсіну деңгейін анықтап, оның түсінігін толықтыруға немесе қайта құруға көмектесу мұғалімнің міндеті болып табылады. Бағдарламаның негізгі мақсаттарының бірі – педагог қызметкерлердің қосымша білім мен дағдылар көлемін алудағы білімділік қажеттіліктерін қамтамасыз ету жəне мұғалімдерге қарқынды өзгеріп жатқан өмір жағдайында үздіксіз кəсіби дамуға дайын болуға көмектесу. Мұғалімдерді оқушылардың бойында өз бетімен білім алу, өзін-өзі реттеу дағдыларын қалыптастыруға, түрлі адамдармен тиімді диалог жүргізе алатын, қазіргі заманда табысты өмір сүруге дайын, сандық технологияларда құзырлылық танытатын белсенді азамат, болашақ маман ретінде қалыптасуға көмектесетін оқу үдерісін ұйымдастыру үшін қажетті біліммен жəне практикалық дайындықпен қамтамасыз ету болып табылады. Біліктілік арттыру курстарында тыңдаушылардың курста алған білімінің практикалық, рефлексивтік, зерттеушілік бағытын нығайту жəне педагогтардың кəсіби құзырлылықтарын дамыту мақсатында курсішілік шаралардың өткізілу маңызы зор. Институт оқытушылары тəжірибеде қолданатын ғылыми еңбектерін, монографияларын, əдістемелік құралдарын, тəжірибелік ұсыныстарын дайындайды. Оқытушылардың ғылыми жетістіктері, ізденістері халықаралық, республикалық, облыстық конференцияларда, семинарларда, т.б. іс-шараларда баяндалып отырады.

Сонымен бірге републиканың басқа өңірлерінде ешқандай аналогы жоқ «Тəжірибе алаңы» жобасын айрықша айту қажет. Облыстық білім жəне ғылым қызметкерлері кəсіподақ комитетінің демеушілігімен санаторийлер базасында өтетін іс-шара. Атап айтқанда, 2017 жылдың 2-4 қаңтары күндері аралығында Жаңақорған ауданындағы сауықтыру шипажайының базасында облыстық білім жəне ғылым қызметкерлері кəсіподағы комитеті мен «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының біріккен жоспарына сəйкес облыстағы шығармашылықпен жұмыс жасайтын мұғалімдердің «Тəжірибе алаңы» өткізілді. Оған 97 мұғалім қатысты. Белгіленген 3 күннің ішінде жоспарға сəйкес,11 іс-шара жүргізілді.Онда мұғалімдер іскерлік ойындар, құзырлы жəне сындарлы сабақтар бойынша топтарға біріктіріліп, кəсіби біліктерін дамытуға мүмкіндік алды. Мектеп тəжірибелері бойынша зерттеулер мен ізденістер нəтижесін көрсету үшін семинар, идеялар аукционы екі бағытта жүргізілді. Алаңда облыстың сертификатталған шығармашыл ұстаздары өз тəжірибелерімен бөлісіп, түрлі бағыттағы əдістемелік шараларға қатысу арқылы əдістемелік, əдіснамалық, теориялық жəне технологиялық біліктерін дамытуға мүмкіндік алды. 2017 жылғы

наурыз айында өткізілген шығармашыл мұғалімдердің Қызылорда қалалық «Тəжірибе алаңы» шарасына 78 сертификатталған шығармашыл мұғалімдер қатысты. Бүгінгі оқушы – ертеңгі қоғамымыздың тірегі, ғылым мен техниканы дамытатын, экономикамызды, саясат пен əлеуметтік саланы алға бастыратын жасөспірімдер. Сондықтан олардың болашақ мамандығына мектепте берік негіз қаланып, заман талабына сай, жаңа өмірге бейім, бəсекеге қабілетті жастарға тəн сапалы білімді берік орнықтыруымыз керек. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. Егемен Қазақстан газеті. №20(29001) 31.01.2017.

2.ҚР-да білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған бағдарламасы.

3.Үшінші (негізгі) деңгей бағдарламасы. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012. 4-5 бб.

4.Тренерге арналған нұсқаулық. «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ, 2012. 6-7 бб.

ЖА А Т РПАТТЫ М АЛІМНІ К СІБИ ЗЫРЕТТІЛІГІН АЛЫПТАСТЫРУ Скакова Биби Аргынбаевна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚБАИ тренері

Жаңа ғасырдың ақпараттық қоғамына қажетті жаңа тұрпатты мұғалім дайындау Қазақстан Республикасындағы жаңа тұрпатты мұғалім даярлаудың үздіксіз педагогикалық білім беру тұжырымдамасы,

Қазақстан Республикасындағы жоғары педагогикалық білім беру тұжырымдамасында жаңа тұрпатты мұғалімге–рухани жетілген, шығармашылық қабілеті жоғары, өзіне сын 99

көзбен қарай алатын, кəсіби дағдылары, педагогикалық дарыны бар, жаңашылдыққа ұмтылатын тұлға ретінде анықтама берілген. «Мұғалім идеалы–білімнің құндылығын айқын түсінетін, мəдениеті аса жоғары адам, өз пəнінің жетік шебері, педагогика мен психологияны терең меңгерген,жеке тұлғаға бағытталған педагогикалық əдістерді қолдана алатын, өзін жеке тұлға ретінде дамытып, рухани өсуге деген қажеттілігі мол болуы тиіс» делінеді. Білім деңгейіне жету үшін оқу үдерісін соған сай ұйымдастыра білетін, мектеп оқушыларына білімді өз бетінше жаңа инновациялық технологиялар негізінде кəсіби құзыреттілігі қалыптасқан мұғалімдер даярлау міндеті тұр. Білім беру жүйесіндегі педагогтың кəсіби құзіреттілігінің теориялық негізін айқындап алу үшін, осы терминнің дербес анықтамасын келтірейік. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі – кəсіптік мамандануы, кəсіби іс-əрекетті орындаудағы теориялық жəне практикалық дайындықтарының бірлігі. Мұғалімнің кəсіби құзыреттілігі үшін психологиялықпедагогикалық жəне арнайы білімдерді меңгеруі керек, сонымен бірге, ол білімдерін нақты бір ситуацияларда қолдана алуы тиіс. Кəсіби құзыреттілік мұғалімнің өз ісіне қаншалықты шебер екенін анықтайды. Қазіргі кезде кəсіби құзыреттілікті қалыптастырудың теориялық жəне практикалық аспектілері көптеген ғалымдардың зерттеу нысаны болып отыр. Кəсіби құзіреттілікті қалыптастырудың əдіснамалық жəне теориялық аспектілері Дж.Равен, М.А.Холодная, Э.Ф.Зеер, А.К.Маркова, Ю.Н.Петров, С.С.Құнанбаева, К.С.Оспанов,А.К.Қозыбай, Б.Б.Баймұханова,В.А.Дегтярев, Н.А.Аминов, Л.Н.Боголюбов (əлеуметтік құзіреттілік), А.Л.Бусыгина, И.Б.Бичева, А.С.Белкин, О.М.Гущина, Д.Н.Кулибаева, М.Н.Карапетова (педагогикалық құзіреттілік), Н.Г.Витковская, И.М.Аксянова, В.В.Лукин, Г.А.Уманова, А.Т.Чакликова (ақпараттық құзіреттілік), П.Э.Шендерей (зерттеушілік құзіреттілік), Г.К.Нұрғалиева, Г.М.Кертаева,

100

Д.М.Джусубалиева, М.Ж.Балабекова, Л.К.Керимова, В.Н.Бобрикова жəне т.б. ғалымдардың жұмыстарында жан-жақты көрсетіліп, оны қалыптастырудың спецификасы қарастырылған. Сонымен қатар, жекелеген пəндер бойынша құзіреттілікті қалыптастыру мəселесіне Б.Баймұхановтың, С.Е.Шəкілікованың, М.Ə.Құдайқұловтың, А.Е.Əбілқасымованың, Ш.Т.Таубаеваның, Ж.А.Қараевтың еңбектерінде ерекше көңіл бөлінген. Кəсіби құзыреттілік мəселесін зерттеген ғалымдардың ой-тұжырымдарын терең талдай отырып, қазіргі білім беру жағдайында мұғалімнің құзыреттілігін мынадай кешенде сипаттауға болады: •мəндік аспект, өтілетін материалды жете түсінуі, ұғынуы жəне оған деген көзқарас, бұл жағдайда оқытудың теориялық негізін, өткір мəселелерді ұғыну; •мəселелік практикалық аспект: бұл – осы жағдайда педагогтың алдына мақсат орындау жолдарын, міндет нормаларын қойып, жинақтауды сипаттайды; •коммуникативтік аспект: бұл – педагогтың оқу үдерісіне қатысын жəне өзара ықпал жасауын қамтамасыз етеді. Əлеуметтік құзіреттілік – бірлескен кəсіптік қызметпен айналысу қабілеті (ұжыммен, топпен), қызмет ету, басқару кəсібінде қабылданған кəсіби қарымқатынас тəсілдерін қолдана білу. Яғни, мұғалім оқушылармен қарым-қатынаста өз тактикасын баланың жасына, рухани өсуіне байланысты өзгертіп отыруы керек. Оқушыларды топтық, ұжымдық жұмыстар жасай алуға, соның ішінде жеке тұлғаның дамуына мəн беруі тиіс. Білім беру құзіреттілігі–білім беру қызметінде кəсіби білімді, білік пен дағдыны, мақсат қоюшылықты игеруге деген қызығушылық жəне білім беру қызметінде субьектілік пен креативтіліктің дамуына ынталылық, педагогикалық жəне əлеуметтік психологияның негіздерін қолдана білу қабілеті. Педагогтың кəсіби құзыреттілігі дегеніміз – кəсіби іс-əрекетті орындаудағы мүмкіндіктері. «Педагогтың кəсіби құзыреттілігі» ұғымы мұғалімнің жеке

мүмкіндіктерін білдіреді, ол педагогикалық ситуацияларды дербес жəне тиімді шешуге ықпал етеді. Ол үшін мұғалім педагогикалық теорияларды игеріп, оны практикада қолдана білуі тиіс. Ұлы чех педагогы Я.А.Коменский: «Мұғалімдерге тамаша міндет жүктелген, Күн астында одан жоғары тұрған ешкім жоқ»,-деп айтса, гуманист-педагог Ы.Алтынсарин: «Мұғалім–мектептің жүрегі»,-деген анықтама береді. Əрине, педагогикалық мамандыққа кездейсоқ адамдар келмеуі керек. Мұғалім маман өз атына лайық болуы тиіс. Мұғалім оқушыға барлық жағынан, яғни, өзін-өзі ұстай білуі, сөйлеуі, жүріс-тұрысы, киім-кию мəдениетімен үлгі болады. Бұл жетіліп келе жатқан оқушының жеке адам ретінде қалыптасуына жанама əсер етеді. Оқушының ар-намысын сыйламаған, құқығын аяққа таптайтын мұғалімді оқушы да сыйламайды. Ондай ұстаз оқушыларына тəлім-тəрбие бере алмайды. Мұғалімнің өз жұмысына ықылассыздығы оқушыға тікелей əсер етеді. «Талап қоя білмейтін, оқу үдерісін ұйымдастыра алмаған мұғалім ешқандай нəтижеге қол жеткізе алмайды» деп ойлаймыз. Қазіргі білім беру жағдайындағы жаңа тұрпатты мұғалім үш түрлі құзыреттілікке ие болуы тиіс: əдіснамалық, жалпымəдени, Педагогикалық пəндік-бағыттылық. қызметтің шығармашылық бағытталуы, біріншіден, мұғалімге мамандығы үшін мəні бар күшті жəне əлсіз жақтарын (өзін-өзі тануын, эмоционалдық қалпын, коммуникативтік жəне дидактикалық қабілеттерін жəне т.б.) бағалай алуы; екіншіден, зияткерлік мəдениетін (ойлау, ес, қабылдау, зейін), мінез-құлық, қарым-

.Б.БЕРЖАНОВТЫ

Т

қатынас, соның ішінде педагогикалық қарым-қатынасты меңгеруі; үшіншіден, қазіргі интеграциялық үдерістер, əлемдік білім берудің даму тенденцияларын бағдарлай алу сияқты мəселелерді қарастырумен байланысты. Қазіргі кезде, педагогикалық қызметте шығармашылықты талап ететіні барлығымызға түсінікті. Адамның шығармашылық мүмкіндіктерінің дамуы тұлғаның интеллектуалды, эмоциялық, рухани потенциалының баюына, өзін-өзі жетілдіруге, танытуға ұмтылуына нақты жағдай туғызады. Осыған байланысты, мұғалімдердің кəсіби дайындығының мақсаты да өзгереді. Кəсіби құзіреттіліктің қалыптасу үдерісі кəсіби білімнің, біліктің, іс-əрекеттің қалыптасуын қамтиды, педагогтың жалпы мəдени дамуын, өзінің көзқарасының жəне тұлғалық кəсіби құнды қасиеттердің қалыптасуын қамтиды. Жаңа тұрпатты мұғалім үнемі ізденісте болып, жаңаша оқытудың модульдік, рейтингтік жүйесін, дамыта оқытуды, сын тұрғысынан ойлау технологияларының əдістəсілдерін өз ізденісі арқылы оқушының қабілетіне, қабылдау деңгейіне қарай, іріктеп қолданғаны жөн. Сонымен қатар, психологиялық-педагогикалық білімін жетілдіріп, сол білімін өз ісінде шебер пайдалана білгені өте қажет. Оқушының кез-келген сұрағына жауап беруге даяр болуы тиіс. Жаңа тұрпатты мұғалім дегеніміз – кəсіби білім мазмұнын үздіксіз жетілдіріп отыратын, оқу үдерісін басқару қабілеті, сондай-ақ, тұлғалық жəне кəсіби сапасы жоғары, озық технологияларды меңгерген, оны қалауынша пайдаланатын құзыретті тұлға.

ЫШ ПЕДАГОГИКА ТАРИХЫН ЗЕРТТЕУШІ АЛЫМ Түгелбаева Нұргүл

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің магистранты

Халқымыздың рухани мұрасының əр саласында жемісті еңбек етіп, кезінде

республика жоғары мектебін дамытуда өзіндік із қалдырған, ат салысқан, қазақ 101

педагогика ғылымының ірге тасын қалауда ерекше еңбек сіңірген талантты перзенттеріміз аз емес. Олардың өшпес мұраларын зерделей отырып, кейінгі ұрпаққа үлгі-өнеге ету бүгінгі зиялы қауымның парызы деп білемін. Бұл тұрғыдан қазақ педагогика ғылымының көрнекті қайраткері, Қазақстанда жоғары білімді дамытуда ерекше үлес қосқан ұлағатты ұстаз, дарынды ғалым, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қартбай Бекенұлы Бержановтың есімі бүкіл рсепублика жұртшылығына, қала берді қазіргі ТМД елдеріне белгілі. Бүгін де ұстазғалым ағамыз арамызда болмағанмен, оның қалдырған ғылыми-педагогикалық мұрасы, ғылыми еңбектері мен оқулықтары қазақ педагогикасының алтын қорына қосылған сүбелі үлес болып табылады. Қ.Б.Бержанов бұрынғы Батыс Қазақстан облысының Тайпақ ауданы, қазіргі Атырау облысының Қызылқоға ауданында дүниеге келді. Ата-анасын ерте жетім қалған ол балалар үйінде тəрбиеленеді. Жастайынан өмірдің ауырпалығын көріп өскендіктен, орта мектепте оқып жүрген кездің өзінде зеректілік аңғартып, дарынды шəкірттердің бірі саналды. Ол Орал қаласындағы музыка мектебінің скрипка сыныбын үздік бағамен бітірді. Ол жастайынан фортепиано, скрипка аспаптарын еркін меңгеріп, өнер саласында да ерекше қабылеттілігін таныта білді. Қартбай Бекенұлы өз естеліктерінің бірінде жас кезінде Орал қаласында белгілі қазақ операсының дүлдүлі, КСРО халық артисі Роза Үмбетқызы Жамановамен музыка мектебінде бірге оқығандығын əр уақытта да мақтан етіп жүретін. Қ.Б.Бержанов 1943 жылы Алматы қаласына келіп, Абай атындағы Қазақтың педагогикалық институтының тарих факультетіне оқуға түсіп, оны 1947 жылы үздік белгімен тамамдады. Оқып жүріп, Алматы қаласындағы №12 қазақ орта мектебінде тарих пəнінен сабақ беріп, болашақ мамандығын шыңдай түсті. Қазақ ғылымының қара шаңырағы Абай атындағы Қазақтың педагогикалық институтының педагогика кафедрасының 1947-1951 жылдарда алғашқы

102

аспиранттарының бірі жəне ассистенті болды. Қарбай Бекенұлы Бержанов белгілі ғалым, Қазақстанда дидактика саласында өз ғылыми мектебі қалыптасқан ғалымпрофессор Раиса Григорьевна Лембергтің ғылыми жетекшілігімен «Қазақстан мұғалімдерінің қоғамдық жəне мəдениағартушылық қызметі тарихынан» тақырыбында кандидаттық диссертациясын қорғады. Ол диссертациялық жұмысында Қазақстан мұғалімдерінің қоғамдық жəне мəдени ағартушылық жұмысының тарихына жан-жақты талдау жасай келіп, ғылымипедагогикалық жəне тарихи əдебиетте алғаш рет Қазақстан мұғалімдерінің əр тарихи кезеңде озат тəжірибесін, оның көрнекті өкілдерін, олардың еңбектерін мұрағат құжаттары мен тарихи-материалдар негізінде ғылыми тұрғыдан зерттеуде ерекше еңбек сіңірді. Қартбай Бекенұлы өзінің тапжылмас зеректілігінің арқасында ғылыми-зерттеу жəне ұстаздық жұмыстарға да белсене араласты. Ол 1951-1954 жылдары Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтында партия ұйымының хатшысы, 1955-1957 жылдары Алматы облыстық партия комитетінің мектептер мен жоғары оқу орындары бөлімінің меңгерушісі қызметтерін атқарды. 1957-1961 жылдарда Қазақ мемлекеттік қыздар институтының проректоры, əрі педагогика жəне психология кафедрасының меңгерушісі болып жұмыс істеді. 1961-1967 жылдары Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институтында жұмыс істей жүріп, көп жылғы ғылыми-зерттеу жұмысының нəтижесінде «Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы» тақырыбында 1965 жылы докторлық диссертация қорғады.

1967-1976 жылдар аралығында С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің педагогика жəне психология кафедрасының меңгерушісі қызметін атқарды. Университеттің педагогика жəне психология кафедрасының негізін қалаған, Қартбай Бекенұлына дейін белгілі психолог-ғалым, қоғам қайраткері, дипломат, академик Төлеген Тəжібаев басқарған кафедраның, өзіндік ғылыми дəстүрін жалғастырып, ғылымипедагогикалық кадрларды даярлауда

біршама іс тындырды. Қартбай Бекенұлы өмірінің университетте істеген соңғы онжылдығы-ғылыми жəне шығармашылық еңбегінің ең жемісті жылдары еді. Бұл кезеңде Қартбай Бекенұлының өзіндік ғылыми мектебі қалыптасты. «Шəкіртсіз–ұстаз тұл» дегендей, бұл кезеңде республиканың облыс орталықтарындағы педагогикалық жоғары оқу орындарына ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлауда еңбегі өз алдына бір төбе, бұл бағытта көп жұмыстанды. Қазақ мемлекеттік университетінің педагогика жəне психология кафедрасының жанынан аспирантура ашып, оған негізінен облыс орталықтарындағы жоғары оқу орындарының жолдамасымен келген аспиранттарды қабылданып, оларға ғылыми жетекшілік етті. Қ.Б.Бержановтың ғылыми жетекшілігімен 40-қа тарта адам кандидаттық диссертация қорғады, 80-нен астам адамның кандидаттық жəне докторлық диссертацияларына ресми оппонент болды. Ол сол кездегі Орта Азия республикаларына педагогика саласынан ғылыми-педагогикалық кадрлар даярлауда да көп еңбектенді. Əсіресе, Қырғызстан, Өзбекстан, Тəжікстан, Түркменстан республикаларының белгілі ғалымдары, академиктер А.Э.Измаилов, С.Раджабов, И.Обидов, А.Курбанов, М.Балтабаевтармен шығармашылық байланыста еңбек етті. Орта Азия республикалары үшін ғылыми кадрлар даярлауда Фрунзе, Ташкент, Ашхабад, Душанбе қалаларында педагогика саласында ашылған ғылымы диссертациялық кеңестердің жұмысына белсене араласты. Қ.Б.Бержанов Қазақстанға Орта Азия республикаларынан көптеген аспиранттар мен ізденушілерге ғылыми жетекшілік етті немесе ресми оппонент болды. Қаракеңнің ғылыми мектебінен қанат қаққан шəкірттері бүгінде республикамыздың көптеген жоғары оқу орындарында, облыс орталықтарындағы университеттерде жемісті еңбек етіп келеді. Оның алғашқы аспиранттарының ішінде докторы, ғылым кандидаттары мен профессор ғылыми дəрежелері мен

атақтарға иеленгендері аз емес. Олардың ішінде Кеңес Ақтамбеков (Семейден), Қадыржан Сейталиев, Əсет Ламашев, Аманқос Қаржаубаев (Атыраудан), Рамсейт Қоянбаев, Жұмақан Ысқақов, Əбілқасым Ержанов, Борис Иванович Хан (Қызылордадан), Зият Əбілева, Лида Ибрашева, Мағрифа Құдабаева, Шəріп Əміралиев, Нұртақанов, М.Д.Көпжасарова, А.Омаров (Алматыдан) Г.В.Менелюк, А.П.Романов (Павлодардан), И.И.Шинкоренко (Петропавлдан), Нəсіпқали Даулетов (Оралдан) т.б. есімдерін ерекше атауға болады. Қ.Б.Бержанов–ондаған монографиялық еңбектердің авторы. Профессор Қ.Б.Бержанов «Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы» (1966 ж), «Оқуағартудағы халықтар достығы» (1976ж). Ана тіліндегі тұңғыш «Педагогика тарихы»оқулығы (С.Мусинмен бірге), екі рет 1971-1984 ж.ж. «Мектеп» баспасынан қайта басылып шықты, «Тəрбие мен білім берудің бірлігі» (1973 ж), «Қазіргі педагогиканың актуальды мəселелері» (1974 ж) т.б. ғылыми еңбектерін, ерекше атауға тұрарлық. «Педагогика тарихы» оқулығы күні бүгінгі дейін жоғарғы оқу орындары студенттеріне арналған құнды еңбек болып табылады. Профессор Қ.Б.Бержанов педагогика тарихы, дидактика, халықтық педагогиканың өзекті проблемаларына арнап, кезінде бірнеше көлемді ғылыми мақалалар мен əдістемелік еңбектер жазып, өзінен кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырды. Көрнекті ғалым қаламынан Батыстың, Ресейдің ұлы педагогтары Жан-Жак Руссо, К.Д.Ушинский, М.В.Ломоносовтың педагогикалық көзқарастары туралы, белгілі қазақ ғалымы, ұстазы Төлеген Тəжібаев туралы «Қадірменді азамат» деп аталынатын мақаласын 1964 жылы 8 санында «Қазақстан мектебі» журналының бетінде жариялады. Көрнекті ғалым-педагог, педагогика ғылымдарының докторы, профессор Қ.Б.Бержанов көптеген монографиялық еңбектер мен жоғарғы оқу орындарына 103

арналған оқулықтардың авторы ретінде жұртшылыққа белгілі. Қартбай Бекенұлы Бержановтың ғылымипедагогикалық мұрасының ішіндегі ең негізгі еңбегі – докторлық диссертацияның негізінде орындалған «Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы» (1966ж) монографиясы. Автор бұл монографиялық еңбегінде қазақ жерінде ашылған тұңғыш мектептерге, туысқан халық өкілдері қазақ жерінде, ХІХ ғ.60жылдардағы қоғамдық педагогикалық қозғалыс жəне оның Қазақстанда оқу-ағарту ісінің дамуына əсері, қазақ ағартушыларының жаңа тобы, қазақ-татар, қазақ-башқұрт халықтары арасындағы мəдени-ағарту байланыстарына арналды. Орыс жəне қазақ халықтарының экономикалық-саяси қатынастары ұзақ тарихи дəуірлерді қамтиды. Осы терең тамырлы байланыстар өрістей келе, Қазақстанның Россияға қосылуына алғышарттар əзірледі. Профессор Қ.Б.Бержановтың еңбегінде сол кезеңнің өзінде орыс ғылымының көрнекті өкілдері Қазақстанның географиясын, қазақ халқының тарихы мен мəдениетін зерттегендігі қарастырылады. Орыс ғалымдары өздерінің Қазақстан жеріндегі алғашқы еңбектерінде қазақ өмірінің шындығы сол деректерге негіздеп, сипаттайды, орыс жəне шетел жұртшылығының Қазақстан жөніндегі түсінігін кеңейтті. Мұның өзі қазақтардың орыс мəдениеті мен ағарту ісіне жақындасуына септігін тигізді. Қ.Б.Бержанов орыс ғылымының көрнекті өкілдері М.В.Ломоносовтың замандастары И.К.Кириллов пен Қазақстанды тұңғыш зерттеушілердің бірі П.И.Рычков туралы құнды деректерді келтіреді. Сонымен қатар орыстың ірі ғалымы, мемлекет қайраткері В.Н.Татищев, И.Г.Андреев еңбектерінде талдау жасайды. Профессор Қ.Б.Бержановтың монографиялық еңбегінде орыс-қазақ қатынастарының мəдени-ағартуды алғашқы дамытуда қазақ даласында ашылған орыс-қазақ мектептері мен əскери оқу орындарының роліне тоқтала келіп,

104

олардың прогрессивтік мəнін ашып көрсетті. Əсіресе, ХІХ ғасырдың бірінші ширегінде орыс-қазақ қатынастарының даму тарихында Қазақстанның халық ағарту ісі мен мəдениетінде, оның тарихы мен табиғат байлықтарын зерттеуге жағымды ықпал етіп, белгілі із қалдырғандар– орыстың дворян революционерлері – декабристердің ерекше роль атқарғандығын атап көрсетті. Қ.Б.Бержановтың монографиялық еңбегінің өзекті мəселелерінің бірі-қазақ даласында алғашқы ұйымдасқан орыс-қазақ мектептері мен əскери оқу орындарының ағарту саласында орыс-қазақ қатынастарын дамытуда алатын роліне ерекше тоқталды. Қазақстанда ұйымдастырылған кадет корпустары өз заманындағы дворян мəдениетінің орталығы бола тұра, Ресейдің ұлт аймақтарында, оның ішінде Қазақстанда, орыс білімінің таралуына ықпалын тигізді.

1841 жылы Ордада ашылған Жəңгір мектебінің Бөкей Ордасында халық ағарту ісі мен педагогикалық ой-пікірдің дамуында алатын ролі мен ұлттық кадрларды даярлаудағы қызметіне, жастарды Ресейдің жоғары оқу орнына даярлаған бірден-бір білім ошағы болғандығына тоқталады. Қ.Б.Бержановтың «Халық ағарту саласындағы орыс-қазақ ынтымағы» атты еңбегінің негізгі тарауының бірі–Қазақ ағартушыларының орыс-қазақ қатынастарының дамуындағы ролін баяндауға арналған. Онда Шоқан Уəлихановтың, Ыбырай Алтынсариннің, Абай Құнанбаевтың орыс-қазақ халықтарының арасындағы достықтың жаршысы болғандығы, Қазақ ағартушыларының қалыптасуына, қоғамдық мəдени қызметіне Ресейдің алдыңғы қатарлы қайраткерлерінің тікелей ықпалы тиді, сонымен қатар олардың орыс оқымыстыларымен ғылыми жəне мəдениағарту саласындағы достық қарымқатынасы, ғылым мен мəдениеттегі орыс жəне қазақ халықтары достық байланыстары тарихының тамаша кезеңін ашты.

Автор бұл еңбегінде оқу-ағарту жəне педагогикалық ой-пікірдің дамуында Қазақстанның көптеген көршілес түркі тілдес халықтармен (татарлар, башқұрттар, ұйғырлар т.б.) байланысы мен ынтымағын көрсететін мол тарихы-педагогикалық деректерге сүйенеді. Еңбекте қазақ-татар, қазақ-башқұрт халықтары арасындағы мəдени-ағарту байланыстарына жан-жақты талдау жасалған. Қазақтар мен татарлардың оқу-ағарту саласында ертеде қалыптасқан дəстүрлі мəдени байланыстардың енді жаңа қарқынмен өрлеуіне Қазан университеті мен Қазандағы жекеменшік баспаханалардың ықпалы күшті болды. Қазан университетінің оқытушы ғалымдары ман баспаханасы қазақша кітап бастыру, оқулықтар шығарып, педагогикалық əдебиеттер таратудың негізгі орталығына айналды. Татар мен башқұрт халықтарының əдебиеті мен мəдениетінің көрнекті қайраткерлері, классиктері Ғабдолла Тоқайдың, Ғалымжан Ибрагимовтың, Ш.Бабич, Мəжит Ғафуридың, Сайфи Құдаштың т.б. өмірі қазақ халқымен, жерімен тығыз байланыста болды. Олар қазақ жерінде ұстаздық қызмет атқарып, еңбектерін қазақ даласына, əсіресе, қазақтың оқу-ағарту қайраткерлерімен өздерінің қарым-қатынасын баяндауға арналды. Қартбай Бекенұлының зерттеуінде бұл мəселелер өзіндік шешімін тапты. Осы мəселелерді жан-жақты зерделеуге арналған «Оқу ағартудағы халықтар достығы» атты «Мектеп» баспасынан 1976 жылы шыққан

ЖЕТІМ БАЛАЛАРДЫ

соңғы еңбегін авторға көруге тағдыр жазбады. 1976 жылы 51-ге қараған шағында дарынды талант иесі, көрнекті ғалым, ұлағатты ұстаз Қартбай Бекенұлы дүниеден озды. Белгілі ғалым, ұлағатты ұстаз, профессор Қ.Б.Бержановтың бүкіл шығармашылығы көзі ашық, көкірегі ояу əрбір жан үшін керемет теория жəне соны айқын танытар практика. Соның ішінде ұрпақ тəрбиесі жолындағы ұстаз қауымы үшін үлкен үйрену мектебі. Қартбай Бекенұлы Бержанов қазақ педагогика ғылымының тарихында өзіндік өшпес із қалдырған, ұлттық педагогика ғылымының дамуына елеулі үлес қосқан, халқымыздың мақтан тұтар перзенттерінің сапынан орын алады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Қазақтың тəлімдік ой-пікір антологиясы. Құрастырушылар Қ.Жарықбаев, С.Қалиев. Алматы: Рауан, 1994.

2.Бержанов Қ.Б., Мусин С.Педагогика тарихы. Алматы: Мектеп, 1984.

3.Мадин И.Б. Қазақстанда кеңес кезінде педагогикалық ой-пікірдің дамуы. Алматы: Мектеп, 1976.

4.Сембаев Ə.І. Қазақстанда кеңес мектебінің даму тарихы. Алматы: Мектеп, 1962.

5.Қунантаева К.Қ. Развитие народного образования в Казахстане (1917-1990 г.г). Учебное пособие.Алматы: Республиканский издательский кабинет, 1997.

6.Сейталиев Қ.Б. Қазақстанда жоғары педагогикалық білім берудің дамуы. Алматы: РБК, 1996.

ОЛДАУДЫ ПЕДАГОГИКАЛЫ Хасанова Жангүл

М СЕЛЕЛЕРІ

Х.Досмұхамедов атындағы Атырау мемлекеттік университетінің магистранты

Қазіргі уақытта отбасы балаға əлеуметтік–тарихи тəжірибені,бəрінен бұрын адамдар арасындағы эмоционалдық жəне іскерлік қарым-қатынастарды берудің негізгі көзі мен тобы болып табылады. Атаанасын жоғалтқан бала-бұл ерекше, шын

мəнінде, қасіретті əлем. Жетімдік-біздің қоғамымыздың алдында тұрған шұғыл мəселелердің бірі. Жетімдік мəселесінің кең таралуы қазіргі таңда көптеген елдерге тəн мəселе болып табылады.Əлемнің бүкіл елдерінде мұндай балаларды түрліше 105

атайды:«қабыл алмаған балалар», «қазыналық бөбектер», «тастау үшін туылғандар», «мəңгі жаңадан туылғандар». Жетім балалар проблемасы қашан жəне қай мемлекет болмасын, қоғамның басты мəселелерінің бірі болып қала бермек. Өйткені, өз елінен дұрыс тəлім-тəрбие алып, отанын сүйетін азамат болып қалыптасқан бала-жетім немесе асыраушысынан айырылғанына қарамастан, кез-келген мемлекет болашағы, сол елдің өсіпөркендеуіне, дамуына өзіндік үлес қосар ұрпағы болып табылады. Өз заманында жетімдіктің қайғы-қасіретін көре жүріп, соған қарамастан елінің, ұлтының болашағы жолында небір жасампаз жарқын істерді атқарып кеткен айтулы тұлғалар қазақ тарихында аз болмаған. Осындай əлемді аузына қаратар əйгілі саясаткерлер, ел қорғайтын батырлар, ғылым-білім саласын жаңа биіктерге көтеретін ғұлама ғалымдар, ақын жазушылар, елінің даңқын асқақтатар өнер адамдары бүгінгі ұрпақтың да арасынан шығуы мүмкін. Бүгінде əлемде жетім балалар саны 143 милионға жетіпті. Халықаралық ұйымдардың мəліметтеріне сүйенсек, осы жетім балаларындың тек 700 мыңына ғана əлеуметтік жəне күнделікті өмірдегі басқа да қажеттіліктер бойынша көмектер көрсетіледі екен. Бұл көрсеткіш жаһандағы барлық жетім балалардың тек 5 пайызы ғана құрайды. Ал, қалған 95 пайызы тағдырдың тəлкегіне тасталып, болашағы бұлдыр күйде болып отыр. Олардың алдағы күндері қалай болары де белгісіз. Биыл Қазақстанда жетім балалар үйінен 178 бала қашып панасыздар қатарына қосылған екен.. Бұл көрсеткіш жылдан-жылға артып келеді. Былтыр 41 бала қашқан екен. Ал, Білім жəне ғылым министірлігінің өкілдері біріншіден, балаларға қарайтын маман тапшы, екіншіден, балалар психологиясына байланысты қашады деп отыр. Бүгінгі таңда балаларды асырап алу, асырап алушылар отбасына беру (асыранды немесе патрионатты ата-ана) сияқты тəрбиелеу формалары қарқынды кең таралуына қарамастан, жетімдердің айтарлықтай бөлігі (25-30 %) баяғыдай əртүрлі мемлекеттік интернат

106

мекемелерінде тұрып жатыр. Еңбек пен халықты қорғау министірлігінің есеп беруіне сəйкес, тек Оңтүстік аймақ бойынша 360 бала əртүрлі үйинтернаттарында өмір сүруде. Осыған байланысты жалпы жетімдік, оны тəрбиелеу-оқыту үрдісін ұйымдастыру жəне кең көлемді психологиялық-педагогикалық қолдаумен қамтамасыз ету педагогикада, сонымен қатар психологияда, əлеуметтік педагогикада жəне ғылыми танымның басқа салалар қатарында жеткілікті дəрежеде өзекті меселе болып қалуда. Жетім балалардың жекелік ерекшеліктерін И.Дубровина, С.Забрамная, Е.Казакова, М.Лисина, В.Мухина, А.Прихожан, А.Рузская, Е.Стребелева, Л.Шипицина жəне басқа да көптеген ғалымдар жан-жақты зерттеп келеді. Қазіргі таңда теоретикалық зерттеулерде екі ұғым кең қолданылады: 1) «Жетім (жетімдік)».

2) «Əлеуметтік жетім». Бірақ, «жетімдік» түсінігінің өзі көп аспектілі болғандықтан, оны түрлі ғылыми бағыттардан шыға қарастыруға болады. Көптеген анықтама сөздіктермен əдебиеттерде «Жетім–бір немесе екі атаанасы қайтыс болған кəмелетке толмаған бала. Жетімдік-жетімдіктің күйі, жалғыздық». Психологиялық-педагогика ғылымы тұрғысынан, жетімдік ата-ана қамқорлығынан айырылған кəмелетке толмаған балалардың өмірлерінің бейнесін сипаттайтын жағымсыз əлеуметтік құбылыс. Л.Олиференко пікірі бойынша, əлеуметтік жетімдік-əлеуметтікэкономикалық, сонымен қатар имандылықөнегелік себептер бойынша ата-ана қамқорлығынан айырылған ерекше əлеуметтік-демографиялық 0 ден 18 жасқа дейінгі балалар тобы, яғни, бұл ата-ана құқығынан айырылған, ішімдік, нашақорлық жəне т.б. психологиялық ауытқулардан жəне т.б. азап шегетін, өз балаларынан бас тартқан ата-аналардың балалары. Е.Рыбинскийдің көрсеткеніндей, əлеуметтік жетімдік дегеніміз–«кең

көлемдегі тұлғалардың ата-ана міндеттерін орындаудан босатылуы немесе қатыспауы (ата-ана мінез-құлықтарының бұрмалануы)». Əлеуметтік жетімдік себептеріне мыналар жатады: халықтың материалдық жағдайларының қауырт нашарлауы, оның əлеуметтік экономикалық жүйесінің дағдарыстық жағдайлары. Осы факторлар көптеген елдерге тəн жəне отбасын қирататындай əсер етеді,нəтижесінде туылулардың деңгейі төмендейді, толық емес отбасылар саны өседі. Жоғарыда аталған берілгендерді талдай отырып жетімдікке тəн жалпы ұғымдарды бөлуге болады. Жетім балалар-бұл бір ғана немесе екі ата-анасы қайтыс болған тұлғалар. Əлеуметтік жетім-бұл биологиялық атаанасы бар, бірақ олар қандайда себептер бойынша баланы тəрбиелеп,оған қамқорлық етпейтін ата-аналарының баласы. Бұл жағдайларда қамқорлықты мемлекет жəне қоғам өзіне алады. Е.Казакова жəне Л.Шипицынаның пікірлеріне сүйенсек, ата-ана қамқорлығынсыз қалған балалар қатарына мынадай ата-аналарының жағдайлары бар балалар жатады: қайтыс болғандар; ата-ана құқығынан айырылғандар; ата-ана құқығынан шектелгендер;хабарсыз жоғалып кеткен деп танылғандар; қолынан іс келмейтін (кеміс); бостандықтарынан айырылғандар, жазасын өтеушілер; баланы тəрбиелеуден қашқандар. Адам баласының шыққан тегі бір болғанымен, ұлты, түр-түсі, əл-ауқаты, əлеуметтік тұрмысы əртүрлі болып келеді. Бірақ бəрінің үйі біреу-ақ. ОлЖер ана. Бəрі де табиғаттың тумасы. Сондықтан бір-бірімен санасуға мүдделі. Адам өзге адамдарды құрметтеуге, оларға түсіністікпен қарауы тиіс. Өйткені адамға адамдықпен қарау-аталық дəстүріміз. Атабабаларымыз: «Жетім көрсең жебей жүр» демей ме? Құдай жетімнің күнін ешкімнің басына бере көрмесін! Олардың үлкендерге жабырқай əрі жасқана қарайтын мұңды, қайғылы жүздерін көрген кезде жүрегі шымырламайтын, тамағына бір ащы өксік кептелмейтін жан жоқ шығар-ау бұл өмірде. Ана мейірімін, əке жылуын көрмеген,

қорғансыз қалған сəбилерге қамқорлық жасау, оларға титтей де болсын көмек көрсету, қол ұшын беру-барша адамның парыздық міндеті. Халқымыз: «Жетім, жетім демеңіз. Жетімнің ақысын жемеңіз»-дейді. Яғни, жетімдерге тек құрғақ сөзбен емес, ауқымды іс-əрекетпен көмек көрсетіңіз. Қазақ халқы жаугершілік кезінде де жесірін жылатпаған, жетімін қаңғытпаған ел болған. Баланы шаранасын шырылдатып, күресінге тастай салу еш те дағдыларында болмаған, тіпті ондайды ойлауды да білмеген. Ал, бүгінгі күндері мұндай жайттар белең алып, етек жая бастаса, бұл жақсылық нышаны емес. Ендеше, оған кедергі болып, жаппай бұл келеңсіз оқиғамен күресуге тиіспіз. Біреу мойнына бұршақ салып Құдайдан бала сұраса, енді біреулер өз қағанағынан жерініп, баласының көз жасынан, жетімектердің обалынан қорықпай алшаңдап жүр. «Торғай екеш торғай да балапанынын қорғайды»,- деген сөз əрбір жан-сезімі түгел адамды ойлантпай қоймауы керек. Баланы жетімсірету өзіміздің қазақы руымызға тəн емес. Олай болса қолмен тастанды бала жасамауға ұлттық тұрғыдан күрес жүргізуіміз қажет. Бұл мəселені түрік ағайындар ХVII ғасырларда-ақ шешіп тастаған. Оларда «Янычар-Жанышар», яғни «Жанашыр» деген қозғалыс болыпты. Оның мақсаты-осындай тастанды болған балаларды бауырларына басып, тəрбиелеу. Кейін етек жауып, ес біліп, ер жеткен, бой түзеген соң сол жанашырлардың ішінен өз Отанын сүйген патриоттар, кемеңгерлер, данышпандар, қайраткерлер, оқымыстылар, ғалымдар, өнерпаздар шыққан екен. Көсем Ататүріктің өзі де содан шығыпты. Түрік халқы бауырларымыз сияқты арнайы мекеме ашып, онда сезіне алмаған жылы алақан мен мейірімімізді төгіп, келешек ұрпақ тірегі болар патриоттық сезімді, мейірімділікті, бауырлар арасындағы бір-біріне деген ажырамас бауырмашылдықты, Отанды қорғау мен сүю, адамзат балаларына қамқорлықпен қарау жəне тағы басқа тура жолдан таймастай тəрбие берілсе, ата-бабамыз 107

сияты ел қорғаны, жай жатып ту тіккен халық болмасқа. Қазақ халқы ешбір жанды жанын қинатпаған, жесірін жылатпаған, жетімін қамқорлықсыз қалдырмаған. Балаларды ертеңгі ел тірегі деп жақсы тəрбие мен жақсы қасиет беруге тырысқан халық. Ей, адам! Өмірде кез келген адам басқаларға шынайы пайдасын асырып, көмегін тигізген кезде бағаланады. Сен де айналаңдағы қамқорсыздарға демеу бола біл. Сен ақыл-ойыңмен қатар жүрек сенімдеріңе де жол бер. Сонда атың алысқа жетеді. Бұл жағдайда сен таза да пəк байлығыңды күн санап көбейтіп, өзіңнің де, өзгенің де жан дүниесін байытып жібересің. Өйткені, адамның жан дүниесі-алты құлпының астындағы қазына сарайы тəрізді. Ол мұнда өзінің рухани байлыған сақтайды. Сен атқарған іс тек жақсы сөз-жарым ырыспен ғана шектелмеуі тиіс. Сен жақсы ісіңмен үдгі болуың керек əрі оны шын көңілмен істе. Бұл игілігің өзіңе ұнағанда ғана үлкен жетістіктерге жете аласың. Өйткені, өз ісіңе шынайы берілген, шаруа салқынқандылықпен қарайтын, əрі істі нық сеніммен бастап, шыдамдылықпен аяғына дейін жеткізе алатын адам ғана бақытты бола алады. Ей, адам! Сен адамгершіліктен ада кетпе. Сонда азғандыққа түспейтін боласың. Ал, адамның адамгершілік тұрғыдан азғындағандығының ең соңғы белгісіжетімектерді, қамқорсыздарды айналып өткісі келетіндігі. Сен бұл жолға түсе көрме. Сен көкірегіңде əуелі мейірім шуағын орнат. Өйткені мейірімді адам қоршаған ортадан өзін барша адаммен біріктіретін, байланыстыратын затты, жолды іздейді. Бұл жолдың бірі ретінде жетімектерге, тастандыларға, қамқорсыздарға қол ұшыңды бер. Ей, адам! Жетім көрсең жебеп жүр. Оларды есірке, қолыңнан келген қандай болмасын жақсылығыңды аяма. Бірақ, істегеніңді міндетсіп, оны ыңғайсыз күйде қалдырма, жылатпа, өксітпе. Жетімді қуант, маңдайынан сипа жəне оны құшағына ал. Жерде бір жетім қуанса, көкте мың періште той тойлайтынын біл. Осылайша жердегіні

108

де, көктегіні де қуанышқа бөлей алатын жан бол. Ойлап қарасақ бұл мəселені бізде де шешуге əбден болады. Тастанды балаларды кеудесінен итермей ішке тартсақ, өз тəрбиемізге жақындатсақ, имандылыққа баулысақ, олар патриот болайын деп-ақ тұр. Олар қамқорлыққа, мейірімге зəру. Сондықтан оларға қамқорлығымызды аямай, мейірімімізді шексіз төге білуіміз қажет. Бұлардың барлығы айтылып жатқан пікір мен арман сияқты сөз жүзінде айтылып қоя беретін. Осы айтылған жүрек шымылдатар, кейбіреуді шырылдатар жайттар іс жүзінде қолға алынып, жетімдер мен қамқорсыздар саны азая бастаса ғой-бұл игі іс болар еді, тағы бір рет қазақ екенімізді мойындатар ма едік. Жетімдер мен қамқорлықсыздар саны күнен-күнге азаяма десек, керсінше көбейіп жатқан сияқты. Бұған кім кінəлі деген ой мазалауын қоймауда. Бұған қазіргі айтылып жатқан пікірлер бір-ақ ауыз сөзбен қоғам деп, жабулы қазан жаулы күйінде қоя салады. Бірақ осы жайттарға қоғамды шыр айналдыра отырған адам мен адам тəрбиесі кінəлі. Барлық нəрсе тəрбиеге келіп тіреледі. Тəрбие жағдай дұрыс болып,өз құрсағындағы баланы аялап, мəпелеп не, жетім қалған балаларға өз баласындай қарап, өз елінің патриотты ұлы мен қызын тəрбиелеп өсіретін мекемелердың аздығынан. Мекемелер қазіргі уақытта барына бар, бірақ тірліктеріне қарның ашат. Кейбір мəліметтерге қарасаң жетім балалар арнайы мекемелерден қашып кеткен жайттарын құлағың шалып қалып жатады. Бұндай жағдай не себептен болары айтпаса да түсінікті сияқты. Жастайынан ана мейірімін көрмей, жылы алақанын сезіне алмаған балаларға кішкентай болса да мейірім танытса ол бала тура жолдан таймас еді. Арнайы мекемелерде əрбір балаға жеке, жете мəн бере қараса, оның тəрбиесі мен мінез-құлқының жетілу процесінде, өткен кездерде жеке мəн берсе болар еді. Əдебиеттер: 1.Қазақстандағы ағарту ісі жəне педагогика. А, 2006.

2.С.Қалиұлы. Қазақ этнопедагогикасының теориялық негіздері мен тарихы. А, 2003.

3.Абай. Қара сөз. Поэмалар. А, 2013.

ЛЫ ОТАН СО ЫСЫ ЖЫЛДАРЫ ГУРЬЕВ ОБЛЫСЫНДА Ы БАЛЫ ШЫЛАРДЫ АЖЫРЛЫ Е БЕГІ Ізғали Жоламан Ізғалиұлы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ Деңгейлік бағдарламалар орталығының жетекшісі, тарих магистрі

Қайралы Қарлығаш Қаршығақызы М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті 6М020300 Тарих мамандығының магистранты

Соғыс жылдарында облысымыздың еңбекшілері өздерінің қажырлы еңбегімен майдан шебінде жүрген жауынгерлерге рухани дем беріп қана қоймай, азықтүлікпен, киім-кешекпен қамтамасыз етіп отырғандығы белгілі. Гурьев облысы соғыс жылдары экономикалық маңызды аймақ болды. Бұл қазір тəуелсіз Қазақстан тарихында да өз орынын жоғалтпай келеді. Міне осы шикізатқа бай аймақ соғыстың негізгі қозғаушы күшіне айналды. Гитлерлік Германияның осы аймаққа ерекше көз тігуінің себебі де осыда жатыр еді. Гурьев өңіріндегі экономиканың маңызды салаларының біріне айналған балық өнеркəсібі, отты жылдарда өнімін жеделдетіп, саны мен сапасы жағынан көлемін де кеңейтті. Соғысқа дейін де балық өнеркəсібі Қазақстандағы тамақ өнеркəсібінің жетекші саласына айналып, ірі өндірістік кешенді құрады. Алғашқы бесжылдықтар тұсында жаңа балық өңдеу комбинаттары Каспий теңізінің қазақстандық жағалауларында салынды жəне жүзбелі зауыттар пайда болды.

1941 жылдың 10 шілдесінде Гурьев облыстық партия комитетінің бюросы жəне облыстық еңбекшілер кеңесі депутаттарының атқару комитетінде «Жайық-Каспий» мемлекеттік балық тресінің 1941 жылдың екінші жартыжылдығына арналған міндеттері мен бірінші жартыжылдықтың орындалу барысы туралы» мəселе қаралып, қаулы қабылданды. Халық шаруашылығының

соғыс жағдайына бейімделуі туралы сол кезде «Правда» газеті:«...Қазіргі таңда бейбіт кəсіпорындар болуы мүмкін емес, əрбір завод, əрбір фабрика соғыс үшін қызмет етуі тиіс»,- еп жазған болатын [1, 96б.]. Яғни, өңірдегі балық шаруашылығыда соғыс жағдайына бейімделіп, барлық өнімдерін майданды нығайту үшін шығарылды. Балық жəне балық өнімдерін шығаруда еңбекшілерге қарқынды жұмыс пен жоғарғы сапалы еңбек ұйымдастыру талап етіледі. Одақ басына қара бұлт торлағанда елдің тепсе темір үзер азаматтары майданға аттанып, олардың орындарын қызкеліншектер басқан болатын. Мысалға алар болсақ,1941 жылы Ново-лицевой балық зауытына 60 шақты əйел адам қабылданған. Ал, 1942 жылы облыс бойынша 15 мыңның үстінде балықшы əйелдер болған. Т.Мұсағалиевтің естеліктерінде: «Теңіздің қаһары күзге қарай өрши түсті. Қара суық күндері қатты жел соққанда ауды құрып, жинаудың өзі тіпті қиын болатын. Машина, механизм атымен жоқ болатын. Жұмыс киімдері жетіспейтін. Міне, осындай қиын жұмысқа соғыс жылдарына аушы əйелдер төзе білді» [2]. Əйелдер мен жастар жаңа мамандықты үйреніп қана қойған жоқ сонымен қатар, еңбектегі ерліктің нағыз үлгісін көрсете білді. Гурьев Облыстық Комитеті еңбекте үздік болған əйелдерді əрқашан ескеріп отырды. Мысалы, балықшы Сағындықова Зиғаны жылдық жоспарды 425 %-ға орындағаны үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 109

жарлығымен «За трудовое отличие» медалімен марапаттаса, өзен балықшысы Ж.Иманғалиева жылдық жоспарды 1943 жылдың 5 қыркүйегінде аяқтап, 111 %-ға атқарғаны жəне жылдық жоспарды артығымен орындағаны үшін балықшы одағы ақшалай сыйақы тағайындаған [3, 2б.]. Балық өндірісінде көптеген жылдар бойы еңбек еткен, Социалистік Еңбек Ері Айнаш Байжігітова осы қаһарлы жылдарды еске алып отырып, былай дейді: «...Əйтеуір балықты жас балалар мен қыздар бөшкемен тасып үлгеріп отырады. Біздің міндет-балық кесу.Бұл-бір асқан мұқияттылықты, оған қоса шапшаңдықты керек ететін кəсіп. Мен бұл жұмысты көптеген жасқа үйреттім. Олардың көрген бейнеті босқа кеткен жоқ. Ақыры маңдай терін төккен бейнеттің зейнеті, Жеңіс сағатын жақындатып бақты» [4, 148б.]. Соғыс жылдарында əйелдерімен қатар жасөспірімдерді оқуға тартып, олардан маман жұмысшылар дайындау міндеті тұрды. 1943 жылы техникалық оқуға қамту жоспары жасалып, оның көрсеткіші төмендегідей болды. Жеке оқыту мен қамтуға 55 оқушы, Стахановтық мектепте 49 оқушы, техникалық минимумды 60 оқушы тапсырды.Осыдан кейін жеке оқытуға 34 жасөспірім тартылып, оның 13-і қыз балалар болды [5, 50п.]. Гурьев облысында жылына 463 мың центнер балық аулауға мүмкіндігі бар, екі трест Жайық-Каспий (Гурьев қаласы) жəне Қазақ КСР аң-балық тресі (Форт-Шевченко) қызмет жасаған. Аталған трестердің құрамындағы балық зауыттары, екі қуатты мұздатқыш зауытының бір уақытта 200 мың тоннадан астам сапалы балықты сақтау мүмкіндігі болған. Ленин атындағы балыққұты комбинаты жылына 20 миллионнан астам құтылар шығарды. Бекіре тұқымдас жəне құнды балықтарды аулайтын 55 моторлы-балық станциялы ұжымдар, үш балық одағына (Гурьев, Теңіз, Шевченко) бірікті. Соғыс жылдарында ел экономикасын нығайтуға Орал-Каспий бассейнінің балықшылары да үлкен үлес қосты. Соғыстың төрт жылында облыс

110

балықшылары мемлекетке 300 мың тоннадай балық өнімдерін тапсырды. 1941 жылдың өзінде-ақ 4 565 мың құты шығарды. Жайық-Каспий балық тресі кəсіпорындарының 450 стахановшысы 1941 жылдың тапсырмасын 200 пайызға жəне оданда асыра орындады. Олардың арасында В.И.Ленин атындағы Гурьев өндірістік өнеркəсіп бірлестігі бас кəсіпорындарының балық өңдеушісі, Социалистік Еңбек Ері А.Байжігітова балық-құты комбинатының балық кесушілері Назаренкова, Гречанова, Құбиева жəне басқа жұмысшылар болды. Балық өндірісінде 70 жастағы Г.Н Точилин қария бастаған балықшы əйелдер бригадасы жылдық балық аулау жоспарын бір тоқсан ішінде орындап шықты. 1942 жылы облыс балықшылыры қоршауда қалған Ленинградтықтарға екі вогон балық тағамдарын жөнелтті. Балық құтыларын шығару соғысқа дейінгі жылдармен салыстырғанда төрт есе өсті. Жоспардан тыс өндірілген 140 мың центнер балық өнімі КСРО Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің қарамағына жіберілген. Қала маңындағы Микоян атындағы балықшы колхозы (төреғасы Ш.Өтегенов) Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл Туын тоғыз ай бойы ұстап тұрған [6, 5б.]. Жайық-Каспий балықшылары Сталинград шайқасы күндерінде халық шаруашылығының басқа салаларының еңбеккерлерінен қалыспай, көптеген балық өнеркəсібінің мекемелерімен салыстырғанда алдыңғы қатарда болды Мəселен, «НовоЛицевой» балық зауытының ұжымы 1942 жылы қараша айының жоспарын 868 %-ға, жылдық жоспарды 189,8 %-ға орындаған. Сол сияқты қажырлы еңбек нəтижесінде Шортанбай балық зауыты, Гурьев моторлыбалық станциясы, Каспий аң аулау жəне Жайық-Каспий тресі, №5, №7 жүзбелі зауыттар жоспарлы тапсырмасын 1942 жылдың 1 желтоқсанына орындады [7, 5п.]. Қазан Социалистік революцияның 25 жылдық мерекесі қарсаңында ЖайықКаспий балықшылары атынан 33 тонна балық, 100 мың балық құтылары, жүздеген килограмм уылдырық өндіріп, Сталинград майданындағы кеңес жауынгерлеріне

жіберілген. Бұл іске комбинат жұмысшылыры өз үлестерін қоса білді.

1944 жылдың 1-ші тоқсанында 10 мың пұт, соғыс жылдарында Гурьев облысының балықшылары қорғаныс қорына 1 200 пұт балықты жоспардан тыс өткізген болатын [7, 219п.]. Соғыс жылдарында Гурьев жəне Шевченко балық одақтары жақсы қызмет атқарды. Сапалы жəне ірі балық аулау үшін күресте Гурьев балық одағына қарасты Микоян атындағы ұжымшар жеңімпаз атанды. Артель мүшелері жоспардан тыс 10 мың центнер балықты майданға жəне елге тапсырды. Отанымыз ұжымшаршылардың еңбегін жоғары бағалап, Мемлекеттік Қорғаныс комитетінің ауыспалы Қызыл туымен марапаттады.

Жалпы алғанда, барлық балықшыұжымшарлар 1941-1945 жылдардағы өз жоспарларын орындаған. Ұлы Отан соғысы жылдарында Жайық-Каспий бассейнінің балықшылары мемлекетке 3 миллион центнерге жуық ысталған, кептірілген жəне тоңазытылған балық өнімдерін, бекіре тұқымдас балықтардың уылдырығын, құтыларын, итбалық майын, басқа да балық өнімдерін берді [8, 96-98бб.]. КСРО балық шаруашылығы халық комитетінің Маңғыстау ауданындағы балық ұжымшар одағында балықшылардың жалпы саны 1941 жылы 1 411 адамды құрған [9, 48п.].1941-1942 жылдарға арналған жоспарды Баутин балық зауытының орындап шығуы туралы мəліметті 1кестеден көреуге болады [10, 50п.].

Кесте 1 – Баутин балық зауытының 1941-1942 жылғы жоспарды орндауы Жылдары

Алдын-ала жоспар

Нақты орындалғаны

1941 жыл

21 285 ц.

24 396 ц.

1942 жыл

34 820 ц.

45 063 ц.

Баутин балық зауытында Кеңес əскеріне, Отанға, майданға көмек көрсетушілер қатары артып, стахановшылар көбейді. Барлық жұмысшылар күндіз демей, түн демей тер төгіп еңбек етті. Олардың мақсаты бір болды, Отанға көбірек пайда тигізу молырақ балық беру болды. Отан қорғаудағы əрбір азамат пен азаматша алдына жан салмай Отан алдындағы парызын майданға аттанып, фашист оғына қарсы соққы бермесе де, тізеден суға малынып, салқын желдің өтінде Отан алдындағы борышын балық аулау жəне

жоспардан тыс орындауға тырысып көрсетті. Ново-Лицевой балық зауытына 16 цех, 68 бригада, 105 балықшы барлығын қосқанда 530 адамды құрған. 1942 жылы мемлекеттік жоспар бойынша тоқсандық жоспар 2-ші тоқсанның нəтижесі бойынша Колиов бригадасы 140 %-ға орындаса, Каймашников бригадасы 130 %-ға орындады.Стахановшы жəне жеке жұмысшылардың 1942 жылғы маусым айына алған міндеттемелерінің нəтижелері бойынша көрсіткіштерді 2-кестеден көруге болады [11, 4п.].

Кесте 2 – Ново-Лицевой балық зауытының 1942 жылғы маусым айындағы жоспары бойынша Аты-жөні

Цех

Алған жүктемесі

Орындалғаны

111

Арестаков Калмуканбетов Тюгулаков Тжакеигулов Стоякина Бегембамбетова Дроздова Дуканова

Уборочный --//---//-Солильн. Платовой --//-Уборочный --//--

1943 жылы Гурьев балықшы ұжымшарлар одағының қамтуындағы ұжымшарлардың балықшылары балық аулау жоспарын мерзімінен бұрын орындаған. Яғни, жарты жылдық жоспарды 109,5 %-ға орындап шықты. «Еркін қала» ұжымшарының Сұлтанов басқарған звеносы 140 %-ға орындап шыққан. «Алғабас» ұжымшарының (төрағасы Қосыбаев) атақты балықшысы Бермағанбетовтің бригадасы жоспарын 155 %-ға орындап, басқа балықшыларға үлгі көрсеткен. Микоян атындағы ұжымшарға жарты жылдық жоспарды 127,4 %-ға орындады. Осы ұжымшардың таңдаулы стаханшылары Төрешов звеносы 225 %, қарт балықшы Иманқұлов 225 %-ға орындаған. Сонымен бірге, жас балықшы Рахманова Сағима жарты жылдық жоспарды екі есе артық орындаған. Жалпы қала бойынша жарты жылдық жоспар 112 %-ға орындалған [12, 2б.]. Сонымен бірге, балықшы ұжымшарларының арасында жұмыстары сəтсіз шыққандары да болған. Гурьев қаласы маңындағы «Красный маряк», «Ракуш», «Үлкен көл» ұжымшарлар жоспарларын орындай алмаса, дəл сол секілді жұмыстармен Бақсай ауданы да көзге түскен. Оның ішінде «Жаңа шаруа», «Вперед» ұжымшарлары ерекше байқалған [13, 2б.].

1941 жылы №5 жүзбелі балық зауыты (директоры Беспалов) алдыңғы қатарда болған. Олар ІІІ тоқсанда балық аулау жоспарын асырып орындаған. Жоспардан тыс 4 100 центнер балық алды. Балық аулау жоспарын орындауда мына зауыттар үздік шықты: №9 жүзбелі балық зауыты (директоры Багдасарьян) тоқсандық

112

135% 150% 150% 140% 150% 150% 170% 150%

172% 177% 173% 165% 160% 170% 182, 5% 182%

жоспарын 89 %-ға асырып орындаған. Ең ірі зауыттардың бірі Шортанбай балық зауты тоқсандық балық аулау жоспарын артығымен орындап, жоспардан тыс 2 285 центнер балық алған. Тоғыз айда жылдық жоспарды 86,3 %-ға орындап ерлік көрсеткен.Моторлы балық аулау станциялары жұмыстарын елеулі жақсартты. Моторлар күші балық аулауға толық пайдаланылған, осының нəтижесінде ІІІ тоқсан жоспарын Гурьев моторлы балық аулау станциясы – 58 % асырып, ал Теңіз моторлы балық аулау станциясы – 102 %-ға орындаған болатын [14, 2б.]. Əлемді қанмен тұншықтырған соғыс ел экономикасының қай саласына болмасын өз əсерін тигізбей қоймады.Біріншіден,ер адамдарды жаппай майданға алу салдарынан жұмысшы күштері жетіспеді. Олардың орындарын əйелдер мен жасөспірімдер басты. Соның өзінде күштің жетіспегендігін көруге болады. Екіншіден, ұжымшардағы жұмысшылар қиын жағдайда өмір сүрді. Оларға киім-кешек, азық-түлік жетіспеді. Тіпті кейбір жерлерде аштық пен аурулар жайлай бастаған еді. Үкімет осындай қиын жағдайларға қарамастан экономиканың əрбір саласына міндеттемелер жүктеді. Сондай-ақ, бұл міндеттемелерді асыра-артығымен орындауларын талап еткен. Тылда қалған еңбекші халық соғыс жылдарында төзіммен қажырлы еңбек ете білді. Жергілікті, республикалық, одақтық газет беттеріне, радио желілері арқылы əр салада еңбек ететін еңбекшілерді, ұжымшарларды социалистік жарысқа шақырып, қызыл əскерге көп өнім беруге үгіттеді. Осы жылдары бейбіт өмірге бейімделіп қалған қарапайым халық еңбектің ерен

ерлігін көрсетті. Өте қиын жағдайда еңбек етсе де, еңбекшілер арасынан стахановшылар, ерліктің үлгісін көрсете білген азаматтар мен азаматшалар шықты. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Ишин.В.В, Панин.И.И. Волго-Каспийский регион в годы Великой Отечественной войны (1941-1945 г.г). Астрахань 2001.

2.Прикаспийская коммуна. 19.02.2005.

3.Женщины Казахстана – активные строители социализма 1918-1945 гг. Сборник документов и материалов. АлмаАта. 1981.

4.Ж.Бақи. Атырау балықшыларының соғыс жылдарындағы ерен еңбегі. Жеңісті жақындатқан жандар. Алматы. 2005.

5.Ат.ОММ. 181-қ. 2-т. 175-і.

6.Ғ.Нығмет. Атырау соғыс жылдарында. Мұнайлы Астана газеті. №39 (374).

23.09.2010.

7.Ат.ОММ. 1-қ. 10-т. 5-і.

8.Ужкенов В.С. Каспий – край рыбацкой славы. Алма-Ата. 1987.

9.Ат.ОММ. 369-қ. 1-т. 8-і.

10. Ат.ОММ. 369-қ. 1-т. 8-і.

11. Ат.ОММ. 369-қ. 1-т. 4-і.

12. Социалистік құрылыс газеті. №141.

10.07.1943.

13. Социалистік құрылыс газеті. №141.

10.07.1943.

14. Социалистік құрылыс газеті. №244.

15.10.1941.

 Ўрпаќ тəрбиесі  ЖАСТАРДЫ ЖАТ А ЫМНАН АРАШАЛАУДА Ы РУХАНИ Т РБИЕНІ МА ЫЗЫ Исмурзина Гүлнар Базарбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Инновациялық дамуды əдістемелік қамтамасыз ету» бөлімінің бас маманы

Еліміз қарқынды дамып, халықаралық қарым-қатынас мүмкіндіктері кеңи түскен сайын өзекті мəселелер де көбейе түсуде. Бүгінгі таңда көптеген саясаткерлердің пайымдауынша да, ақпарат көздерінде де терроризм мен экстримизм XXI ғасырдың үлкен апаты деп бағалануда. Сондықтан да жастарымызды осы келеңсіздіктерден сақтап, сан ғасырлар бойы қалыптасқан халықтық салт-дəстүрлерді санасына сіңіртіп, оны құрмет тұтып қадірлеуі, өз

туыстары мен отандастарына құрметпен қарай білуі үшін қоғамымызда адами құндылықтар қашан да бірінші орында тұруы тиіс. «Мəңгілік ел» идеясының мұраты да жастарымыздың заман талабына лайық білім алып, еліне қызмет ететін саналы ұрпақты тəрбиелеу,елінің патриотын қалыптастыру. Жастарға шынайы ұлттық, рухани-адамгершілік тəрбие берілсе «иманды» ұрпақ, тəрбиелі жас, тəлімді сана қалыптасады деп ойлаймыз.

113

Тəрбие тал бесіктен басталады десек те, қазіргі қоғамда жастар мəселесі алаңдаушылық тудыртуда. Қазіргі ата-ана баласы дін туралы əңгіме бола қалса, үрке қарайтын болды. Дін ғылымның қайнар көзі. Білім де, рухани тəрбие де, имандылық та осында. Бірақ, ата-ананың алаңдауын орынсыз дей алмаймыз. Өмірде өзгеріс көп. Жастардың санасын улап, арман-мақсатын өзгертіп, өмірлік бағытын бұрып жіберіп жатқан жай көп. Байқаған жанға,қазіргі жастардың өмірлік құндылықтары, түсінікпайымдары, өмірге көзқарастары өзгерген. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдары адамдардың ойы мен санасында əлеуметтік –экономикалық мəселелер бірінші орынға шығып, рухани құндылықтардың кешеуілдегені рас. Қоғамда пайда болған осы босаңсулар орнын басқа елдерден келген əр-түрлі діни идеялар толтыруға тырысып бақты. Бүгінгі күні сол жылдардың жемісі көрініс беруде. Жаңадан мойыны қатайып болмаған, көктемдегі байшешектей жасөспірім балғын жастарымыз миссионердің–уағыздарын тыңдап бойларына жат діннің идеяларын сіңіріп алып жатқандығы бəрімізге мəлім. Дана халқымыз «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтпаған. Сондықтан да баланың бойына жастайынан еңбекқорлық, шыншылдық, ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни рухани адамгершілік сияқты асыл қасиеттерді қалыптастырып тəрбиелеуде отбасы үлкен рөл атқарады. Отбасы тəрбиесінің əлеуетін көтеруде ата аналардың психологиялық, педагогикалық, құқықтық жəне діни сауаттылығын арттыру жұмыстарын қолға алу кешіктіруді көтермейді. Жат ағымдардан арашалауда рухани тəрбиенің маңызы зор. Рухани тəрбиебұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұжымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады.Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа-қайырымдылық,

114

мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың берген тəрбиесі нəтижелі болмақ. «Мен үш қасиетімді мақтан тұтамын»,—депті Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым, һəм, ешкімнен ештеңені қызғанбадым». Осынау құнды қасиеттерді жеке тұлғаның бойына қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір іс-əрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзінеөзі талап қоя білуге тəрбиелеу — адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек еңбектің нəтижелі болғаны. Рухани адамгершілік тəрбиені бала бойына қалыптастыруда ең алдымен отбасы тəрбиесін айтқанымыз жөн. Жасөспірім тəлім-тəрбиені, адамгершілік қасиеттерді ата-анадан, үлкендерден, тəрбиешілерден жалаң насихат жолымен емес, тек шынайы көру, сезім қатынасында ғана алады. Жақсы адамгершілік қасиеттердің түп негізі отбасында қаланатыны белгілі. Отбасындағы баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулу үрдісі-рухани тəрбиенің негізі. Ел ертеңі боларлық жастар, үлкен қамалдарды білімімен, көрген тəлімтəрбиесімен бағындыратын, елі үшін адал қызмет ететін, жұртына қамқор болып, халқының қамын жейтін патриот азаматтар осы отбасынан шығады. «Адамның жақсы өмір сүруіне үш сапа негіз бола алады, олар барлығынан басым болатын-адал еңбек, мінсіз ақыл, таза жүрек» Ш.Құдайбердиев. Балаларымызды имандылыққа тəрбиелеу үшін олардың ар-ұятын, намысын оятып, мейірімділік, қайырымдылық, кішіпейілдік, қамқорлық көрсету, адалдық, ізеттілік сияқты қасиеттерді бойына сіңірту маңызды. Баланы үлкенді сыйлауға, кішіге ізет көрсетуге, иманды болуға, адамгершілікке баулуға үйрету қажет. Бабаларымыздан жеткен асыл мұра қастер тұтар рухани байлықтар, атадан балаға аманаттап, жүрекке дарытып келген асыл қасиеттері жетерлік. Осы дүниелерді ұрпақ бойына сіңіре алып жүрміз бе?

Ата-бабаларымыз имандылық, əділеттілік, ізгілік, мейірімділік мұраттарын терең игеруге күш салған. Мал–мүлкінен, дəулетінен иманын жоғары бағалаған қазақ «Ер жігіттің үш байлығы бар:бірінші– иманы, екінші– ырысының тұрағы, үшінші– дəулетінің тұрағы» деп аталы сөз қалдырған. Дана сөзді ойға түйіп өскен жас, аталы сөзге тоқтаған, ақылдан кенде болмаған. Қазіргі өзгермелі заманда, дін мəселесі өзекті болып тұрған кезеңде діни сауатсыздық–діни экстремизмнің бастауы

болатыны анық. Ғаламторға байланған жастар, олардан экстремистік идеялар тарататын сайттардаң еркін қолжетімділігіне байланысты ақиқатқа жатпайтын мəліметтер алады, оған сенеді жəне соңынан ергендерін байқамайда қалады дер едім. Бойына бар жақсы қасиеттер қалыптасқан, иманды болып тəрбие алған, саналы болып ер жеткен жастар ғана, елі үшін еңбек етіп, ата-ана мен ұстаздар үмітін ақтап, ақ пен қараны айыра біледі деп білеміз.

БАЛА Т РБИЕСІНДЕГІ ОТБАСЫНЫ Р ЛІ Қонқаева Орынгүл Батырғалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Баланың алғашқы тəрбие алатын орны– отбасы.Ұрпақтар сабақтастығы жасы үлкенге құрмет көрсету, балаларға қамқор болу, өзара қолдау дəстүрі, еңбек сүйгіштікпен білімге құштарлық отбасында қалыптасады.«Отбасын нығайту мен дəстүрді сақтау мемлекетімізді дамытудың кепілі» сондықтан біз отбасы мəртебесін барынша үстем ете беруіміз керек. Бала тəрбиесі ана сүтінен басталып өмір бойы қалыптасатын күрделі құбылыс. Тəрбиенің ең алғашқы негізі отбасында қаланып балабақшамен, мектеппен байланыс арқылы одан əрі жалғасады. Бала тəрбиелеудегі басты міндеттерді іске асыраушылар отбасы мүшелері мен балабақша, осы екі арнада жүргізілген тəлім-тəрбие сабақтаса ұштаса жүргізілгенде ғана мақсатымыз нəтижелі болмақ. Отбасының көз қуанышы–бала. Отбасында баланың мінез-құлқы, əдет дағдысы қалыптасады. Отбасы–адам баласының түп қазығы, алтын ұясы. Себебі адам баласы шыр етіп дүние есігін ашқаннан бастап,ол ортаның ыстық– суығына бейімделіп,ықпалына көніп, осында ер жетеді. В.А.Сухомлинский отбасы адам өмірінің рухани-психикалық, эстетикалық жəне дене тəрбиесінің алғашқы

мектебі деп көрсетті. Ол балалық шақтың қалай өткендігі маңызды деп есептеді. «Балалық шақ–адам өмірінің ең маңызды кезеңі, ол келешек өмірге дайындық емес, ол- нағыз жарқын, өзіндік қайталанбас өмір. Балалық шақтың қалай өткені, бала кезінде кім оның қолынан жетектеді, айналасындағы əлемнен оның санасы мен жүрегіне не құйылды, міне осы шешуші дəрежеден, бүгінгі бала қандай болып шығатыны тəуелді». Отбасында баланың дене, адамгершілік жəне еңбек тəрбиесінің негіздері қалыптасады,қоршаған əлем туралы алғашқы білімдер беріледі, баланың тілі дамиды, сонымен бірге ақыл-ойы да өседі. В.Сухомлинский тəрбиені отбасы жағдайын зерттеуден бастайды. Ол баланың сабақ үлгерімінің жақсаруымен қоса денсаулығының мықты болуына,ой- өрісінің кеңеюіне көңіл бөледі.Тəрбие ешқандай үзіліссіз болуы керек. Жан Жак Руссо «Бала туғанда ақ қағаздай болып таза туады, оның үстіне шимақты қалай салсаң, қағаз бетіне солай түседі, бала тəрбиесі де солай сияқты, өзің қалай тəрбиелесең, ол солай тəрбиеленеді»-деген екен.«Баланың жақсысы əке мен шешенің ары, ата-ананың абыройы, жаманы- қайғысы, бақытсыздығы, 115

азабы»,-дейді халқымыз.Сондықтан ең бірінші баланың тəрбиешісі ата-анасы екенін естен шығармағанымыз абзал. Психолог ғалымдар баланың миы 2-11 жас аралығында жақсы дамитынын анықтап отыр. Осы аралықта берілген тəрбие мен білім бала бойына жақсы сіңіретіні белгілі. Осы жастағы балалардың ой-өрісін дамытып, өзін-өзі ұстау жəне өзгелермен қарым-қатынас жасау мəдениетін үйреткен өте пайдалы, бірақ қазіргі таңда оған бар ата -ананың қолы жетіп отырған жоқ. Отбасында қалыптасқан психологиялық ахуал (отбасылық дəстүрлер, өзара қарым– қатынастар, мейірімділік, бауырмашылдық, өзара көмек көрсетуге тəрбиелеу, т.б.), əрекеттер мазмұны (əкенің, шешенің, əженің, атаның,балалардың өзіндік атқаратын іс-əрекеттері,міндеттері) отбасылық тəрбиенің тиімді болуына əсер ететін негізгі факторлар болып табылады. Отбасындағы қарым-қатынас бала психикасына күшті əсер етеді. Отбасылық ішкі қатынас адамды қоғамның мəдени өміріне белсенді қатысушыға айналдырудың маңызды факторы. Отбасылық қатынасты бағалау үшін психологтар психологиялық қатысымдылық деген сипаттаманы ұсынады. Оған: интеллектуалдық, эмоционалдық жəне ерікжігерлілік сияқты отбасылық ішкі қатынастарды жатқызады. Отба сының əлеуметтік – психологиялық ахуалы, ата-ананың жеке басы тəрбиелілігіне, педагогикалық мəдениеттілігінде. Ата-ана басты үлгі– оның танымдық, имандылық, сүйіспеншілік сапалары ұрпақтан– ұрпаққа беріледі. Бірақ, ата-ананың бейнесін баласы өңдеп, өзінше меңгереді. Себебі, оның өмір сүру ортасы, талабы, көзқарасы өзгеріп жатқан қоғамдық жағдайлар талаптарынан туындайды. Отбасы мүшелерінің арасындағы интеллектуалдық қатынас өзара тез тіл табысу,ортақ пікірге келіп шешім қабылдауы,пайымдаулары арасында ұқсастықты орнату білігімен, мəдениеттің қоғамдық бағыттарына ұқсастықтар сияқты қасиеттермен анықталады.

116

«Баланың басты ұстазы ата–анасы» екенін естен шығармай, кез-келген ата-ана бала тəрбиесімен шындап айналысуы керек. Баланың тағылымы мол танымы кең болуына міндетті ата-ана. Ұстаздың ұстазы Ы.Алтынсарин «Балаға берілетін бірінші тəрбие ата-анасын, туған туысын, жолдасын үйретуден басталады. Себебі, ата-анасын сыйламаған бала жолдасына да, қоғамға да пайда келтіре алмайды» деп атап көрсеткен. Ұл-қыз ата-анасын қуанышқа бөлеп, бақытқа жеткізу үшін ең əуелі əдепті болуы керек. Əдепті бала ата-анасының қабағына қарап пайымы мол, есті болып өседі. «Бала–ата-ананың адамгершілік өмірінің айнасы. Мектеп пен ата-ананың міндеті–əр балаға бақыт сыйлау. Бақыт сан қырлы. Бұл адамның қабілеттерін ашып, еңбекті сүйіп, оның жасампаз болуында,бұл өзін қоршаған дүниенің əсемділігінен лəззат алып, басқалар үшін əсемдік жасауында, бұл тағы да басқа адамды сүйіп, сүйікті болуда, балаларды нағыз адам етіп өсіруде. Тек атааналармен бірлікте ортақ күш–жігер жұмсау арқылы ғана мұғалімдер балаларға адамдық үлкен бақыт бере алады» деп ұлы педагог В.А. Сухомлинский атап көрсеткендей жеке тұлғаның қалыптасуы үшін мұғалім– оқушы–ата-ананың тығыз байланыста жұмыс атқаруы керек. Бұл байланыстың мақсаты–мектеп, ата-ана, ұстаз болып бірігіп сапалы білімді, саналы тəрбиені жалпы ұлттық құндылықтарды меңгеруде, шығармашылық іскерлікке, бəсекелестікке дайын, күрделі өмірлік мəселелерді шеше алатын салауатты жеке тұлғаны тəрбиелеу. Ол үшін ата-ана баланың сынып жетекшісімен тығыз байланыста болып, жиналыстарға қатынасып баланың күнделікті үлгерімін тексеріп қадағалау қажет. Əбу Насыр əл- Фараби атамыз «Тəрбиесіз берілген білім,адамзаттың қас жауы» дегендей,отбасындағы ата-ана бала тəрбиелеуде ең бірінші мына төмендегі ұсыныстарды есте сақтаған жөн: -Баланың бойына өз елінің салт-дəстүрін, ана тілін, дінін мəдениетін құрметтеуге тəрбиелеу.

-Баланы отбасында Отан сүйгіштікке, патриотизмге тəрбиелеу.

-Ата-ана мен бала арасындағы қарымқатынасты дұрыстау.

-Баланы табиғатына сəйкестендіріп, қабілетін анықтап, бейімділігін дамыту.

-Баланың өзіне деген сенімін арттыру, өзін-өзі бағалауға тəрбиелеу.

-Отбасында баланың рухани байлығын (эстетика, дене, еңбек, адамгершілік, имандылық) дамыту.

-Отбасында баланы жеке тұлға ретінде қарау.

-Баланың өзін-өзі басқаруы (қаржы, іскерлік) -Баланың табиғатына сəйкестендіріп, кəсіп таңдауға бағыт-бағдар беру. Отбасында адамгершілік бағытында оның беделді мүшелері, əсіресе, атааналарының бағыттылығы ерекше рөл атқарады. Отбасы ұжымының бағыттылығы отбасы қабылдаған құндылықтармен жəне тəрбиемен анықталады.Ата-аналардың қоғам алдында жауапкершілігі бала тəрбиелеудегі өздерінің борыштық сезімінің даму деңгейімен көрінеді. Ата-аналардың педагогикалық мəдениетінің өлшемі болып

баланың жас ерекшелігін есепке алу, олардың жағымды жəне жағымсыз қылықтарын айқындау мен шынайы дұрыс əділетті бағалай білу біліктері, педагогикалық өзін-өзі тəрбиелеуге ұмтылысы, басқа отбасындағы жағымды тəрбие тəжірибесіне көңіл бөлуі мен оны өз тəжірибесіне енгізуге, балаларына талап қоя білулері есептелінеді. Сонымен, отбасының тəрбиелік күш қуаты үш түрлі негізгі құрауыштардан тұрады:психологиялық қатысымдылық, адамгершілік бағыттылық, ата-аналардың педагогикалық мəдениетінен. Егер осы үш құрауыш отбасы тəрбиесінде өз дəрежесінде орындалған болса, онда ол отбасының күш қуаты қалыпты жағдайда екенін айтуымызға болады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Тəрбие жұмысының əдістемесі» С.Губашева, А.Отарбай Астана-2011.

2.«Тəрбиеге жетекші» Б.И.Иманбекова Алматы, 2011.

3.«Қызықты психология»журнал. №2, 2014.

4.«Қызықты психология»журнал.№10, 2015.

ЖЕР –

ЛТЫМЫЗДЫ ЛЫ БАЙЛЫ Ы Назарова Шынар Талғатқызы

Атырау энергетика жəне құрылыс колледжінің биология жəне химия пəні оқытушысы

Еліңнің ұлы болсаң, еліңе жаның ашыса, азаматтық намысың болса, қазақтың ұлттық жалғыз мемлекетінің нығайып-көркеюі жолында жан теріңді сығып жүріп еңбек ет. Жердің де, елдің де иесі өзің екеніңді ұмытпа! Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» Стратегиясы–жол көрсетер шамшырағымыз. Мемлекетіміздің ең басты саяси құжаты болып табылатын Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Қазақстан халқына арнаған дəстүрлі Жолдауын ел тұрғындары жыл сайын асыға күтетіні баршамызға аян. Себебі, Елбасы өз жолдауларында еліміздің саясиэкономикалық, əлеуметтік дамуын, алдағы тұрған мақсаттары мен міндеттерін,

алынатын асуларын, халқымыздың əлауқатын арттыруға арналған іс-шараларды айқындап, нақты бағыт-бағдар береді. Елбасы Жолдауындағы басты бағыттың бірі–ауыл шаруашылығын дамыту. Н.Ə.Назарбаев өз сөзінде «Бірінші кезекте, əсіресе, баға қалыптастырудың ашық тетіктері арқылы тиімді жер нарығын құру маңызды. Ауыл-шаруашылық жерлерін инвестиция тарту жəне озық технологиялар 117

енгізуді ескергенде ғана бəсеке күшейеді. Ауыл шаруашылығында бизнестің дамуына, фермерлер корпорациясы үдерісіне, жерді тиімді пайдалануға бөгет жасайтын барлық кедергіні жойған жөн», деп атап кетті. «Ұлан-байтақ қазақ даласының бір тұтам жері шетелдіктерге берілмейді жəне бұл шектеуді жою мəселесі ешқашан талқыға салынбақ емес. Бұл тақырыптың төңірегіндегі алыпқашты əңгіменің бəрі негізсіз. Сондықтан төңіректегі əр түрлі алып-қашпа əңгімелер мен пікірлер арандатышулардың бұрынғы əрекеттерінің бірі. Мақсат–ауыл шаруашылығымен айналысатындарға жекеменшігіне жер алу мүмкіндігін беру. Егер олар жерге иелік ететін болса,оны күтіп-баптап, қадірлейтін болады», – деді Елбасы. Президенттің сөзіне қарағанда, ауыл шаруашылығы жерлерін иесі шетелдік қаржыны тартқан жағдайда ол жерлер бірден жалға алу шарттарына ауысады. «Он жылдың ішінде шаруалар, соның ішінде шетелдіктер өз ақшаларын қайтара алмай жатыр. Сол себепті біз жалға алу мерзімін 25 жылға ұзарттық. Ресейде 49 жыл, Араб Əмірліктерінде 99 жыл, Еуропада 50-99 жыл. «Жер–ата-бабамыздан мирас болып қалған ең басты қазынамыз, ұлтымыздың ұлы байлығы. Қазақтың даласы халықтың меншігі. Қазақстанның 14 мың шақырым шекарасын шегелеу үшін біз 8 жыл бойы келіссөздер жүргіздік. Не үшін? Жердің тұтастығын сақтау үшін», ̶ деді Н.Назарбаев. «Құдай қазаққа қырын қарамаған: пейіліне сай етіп ұлан-ғайыр жер берген, асты-үстін толтырып кен берген, мейірбан, ақ көңіл, адал ел берген, жаны үшін малын, ары үшін жанын садаға ететін ер берген» деп Н.Ə. Назарбаев айтқандай, Атамекен – адамның туып-өскен жері, ата жұрты, табиғи байлықтары, халқы, қоғамдық жəне мемлекеттік құрылысы, тіл, мəдениет, тұрмыс-салт, əдет-ғұрып ерекшеліктері бар белгілі бір халықтың тұрағына айналған аумақ. Тар мағынада–біреудің туған ауылы, ауыспалы мағынада– адамның қалыптасқан, дүниедегі өнер мен мəдениетке кенелген жері. Ертеде көшпелі қазақ ауылдары жерді ру - ата болып пайдаланғандықтан, олардың əрқайсысының жеке-жеке қоныстары:

118

қыстауы, көктеуі, жайлауы, күзеуі болған. Осы жерлер əр елдің (рудың,атаның, ауылдың, т.б.) атамекені деп есептелген. Қазақ елінің атамекені–көне замандардан қалыптасқан жер көлемінің батыс жағы Каспийге, шығысы мен терістігі – Сібірге жəне Ақтау тауларына, күнгейі Қырғызстан, Өзбекстан, Түрікменстан Республикаларымен шектеледі. Жері қасиетті, құдіретті мекен. Бұл күндері осы мекенде халқымыз сан ғасыр армандаған тəуелсіз қазақ мемлекеті дүниеге келді. Көлемі бес Францияға, тоқсан екі Бельгияға пара-пар қазақ жерінде алуан түрлі қазба байлық, өсімдіктер, жанжануарлар бар. Атақты орыс ғалымы Д.Менделеев кестесінде көрсетілген элементтердің бəрі қазақ даласынан табылып, облысымыздың бірқатар өңірлерінде шоғырланған. Əсіресе ел экономикасында топ бастап тұрған жерінде мұнайы, өзенінде бекіре балығы бар қасиетті қар алтын мекені Атырау. Туған жер топырағы қашанда ыстық. Бірақ Атырау топырағы басқа облыс тіпті шет ел адамдарында байлығымен өзіне баурап алуда. Жері байдың елі бай деген осы болар. Атырау облысы əкімінің бастамасымен Атырау халқы қазір жақсы өмір сүруде. Болашақ ұрпақтың ойы да туған өлке экономикасын алдыңғы қатарға шығарып, жалпы Қазақстан мемлекетін тұғырлы мемлекеттер қатырынан көру. Осындай байтақ та бай даламызға кім қызықпады дейсіздер!? Қара құйындай қайта-қайта соғып, халқымыздың ұйқы-тұйқысын шығарған жоңғар шапқыншылығы, Сыр бойының сұлу сымбатын ойраңдап, баса көктеп кірген Қоқан бектері, Цин империясының ызғарлы лебі де қазақ жеріне жеткен еді. Ел басына осындай қиынқыстау заман зары туған шақта, қазақ қауымының бас көтерген батыр да ержүрек перзенттері елдің елдігін, ердің ерлігін сақтап қалар кезеңге тірелгенде қол бастаған Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Шапырашты Наурызбай сияқты батыр, ерлерінің жау жолатпас қасиетін басқарған хан Абылай сияқты дана бабаларымыз болды...

Абылай бастаған батырлар халқының басын қосып, күшін танытты, мəртебесін көтеріп, қазақ елін аса іргелі елге айналдырды. Жауын торғайдай тоздырып, тарыдай шашып, ірімшіктей іріткен, қоқаңдап қоңқылдаған Қоханмен де, қалың қара қытаймен де, ормандай орыспен де тіл табысқан бабаларымыздың даналығының арқасында, осы Қазақстан жері бізге атабабамыздан асыл мұра болып қалды. Аталарымыз ақ найзаның ұшымен, ақ білектің күшімен қорғап бізге жеткізген ұлан-байтақ жерімізді қастерлеп,келешек ұрпаққа аманат етіп қалдыру–біздің қасиетті парызымыз.Атамекен,туған жер жайлы жыр да, қара сөзбен жазылған шығармалар да əрбір халықтың əдебиетінде молынан кездеседі. Бұдан біз əр халықтың туған жерін ардақ тұтып,анасындай қастерлейтінін байқаймыз. Біздің қазақ халқы да туған жер қадірін жас ұрпақ бойына, санасына бала кезіненақ сіңіруге ұмтылғандығын туған жер жайлы мақал-мəтелдерден,аңыздар мен батырлық жырларынан көреміз. «Ит– тойған жеріне, ер–туған жеріне» немесе «Туған жердей жер болмас, туған елдей ел болмас» деп, ерекшелеп көрсетеді. Туған жерін сағынғанда патшалығын да тастап, елге тартқан Бейбарыс баба туралы аңыз да жүрекке жылы.Туған жер,өскен елді құрметтеу, оған барып тұру – азаматтықтың белгісі. Алтын бесік деп əспеттеп айтатын жеріне келген баладан бастап ересек адамдарды туған жеріне аунатып алатын қазақтың ырымы бар. Бұл бала отаншыл болсын, үлкендердің ауру-сырқауы,шершемені кетсін деген ұғымнан туған. Жер ана қасиетті туған жер. Ол біздің белгісіз күшіміз.Ол біздің тылсым тарихымыз. Туған жердің 1000 жылдық тарихын зерттеп көрген адам бар ма?! Əрине жоқ!1000 жылдық тарихты жер анадан басқа ешкім де білмейді. Байлықты көтергені былай тұрса да,тарихтың ауыр күндеріне қасқая қарсы тұрған жер ананың рухына таңғалмасқа болмайды.Байқасаңыз талай жауға қарсы тұрған батырлар жер ана топырағынан өздеріне қуат алған. Жер ана топырағын кеудесіне тосып тұмар таққан. Далада қалған талай дарабоздарды қасиетті

қазақ халқы туған жеріне əкелген. Туған жер топырағын иіскеуге зар болыр кеткен боздақтар қанша ма?!Туған жер үшін соғысқа түсіп туған жер топырағы бұйырмаған қандастарымыз қанша ма?! Жер ана туралы мысал. Ертеде Жер кіршіксіз таза болған. Ол пəктігін өзін сеніп тапсыратын өмірлік жан жарын күтумен болған келіндей сақтаған. Ол шексіз мейірімді əрі жайдары еді. Ол жануарлар əлемінің үйірлері, табындары мен отарларына пана болды, оларға азық берді, ал олар Жердің көркемдігі мен тазалығын сақтап, оған ұқыпты қарады. Күндердің бір күнінде Тəңірадам пайда болды. Ол құдіретті, зор, əрі сымбатты болды. Ол күлгенде, онымен бірге күн де күлетін, ол қамыққанда онымен бірге ай да қайғыға бататын, ол əн айтқанда оған аспан мен жел қосылып əн шырқайтын, сондықтан Жер оған ғашық болды. Ол да Жерге ғашық болды, оның ұлылығы мен кеңдігіне, мейірімділігі мен көркемдігіне, асқақтығы мен тазалығына ғашық болды. Уақыт өте келе олар балалы болды. Сəбилер өсіп, айбаттанып, өздері нəресте сүйді, бірақ əрбір жаңа ұрпақ оларға өмір сыйлаған ұлы махаббаттан алыстай берді. Жер ана олар үшін өмір сүрудің, байлықтың қайнар көзіне айналды, олар оның кім екенін де ұмытты, ал Тəңірадам олар үшін бірі сеніп, бірі сенбейтін аңызға айналды. Олар өздерінің қажеттіліктері үшін жер жыртып, тырмалап, егін егіп, оны жинап, арттарынан шіріп, Жердің бастапқы тазалығын құртатын көп мөлшердегі қалдықтар тастады. Тамақ іздеп, олар Жердің мəпелеп өсірген жануарларын аяусыз жайратты. Содан соң, алтын жəне басқа да қазба байлықтарды іздеп Жер ананың денесін ойып, үлкен шұңқырлар қазып, шөл мен шөлейттерді қалдырды. Бірақ бұл да аз болды, олар жарылыстар жасап, өздері сияқтылардың көздерін құрту үшін қуатты қаруларды сынақтан өткізіп, ол қаруларды бір-бірімен соғыстарда қолданды. Ал Жер ана осының бəріне шыдады, ол адамдар бір күні естерін жияды деп, өзінің оларға өмір сыйлағанын,олар ұлы махаббаттың перзенттері екенін еске 119

түсіреді деп, адамдар оған сүйікті, таза болуға құқық береді деп сенді, өзіне кінəсіз өлтірілгендерді жерлеуді тоқтатады деп, бір кезде өзін сеніп тапсырған Тəңірадамның лайықты ұл-қыздары болады деп үміттенді, күтті. Осыдан кейін, ол өзін адамдардың естеріне саламын деп шешіп, барлық төзімнің шегі барын ескертіп, өз күшін көрсетті. Бірақ өзара соғыстарға белшесінен батқан, алтынның зыңылынан керең болған, сараңдықтан көздерін қараңғы басқан адамдар күнəлары шамадан тыс шыққанға дейін байлыққа алданып, надандықтың шырқау шыңына жетіп, адамдықтың биігінен төмендеп, əрі қарай өмір сүре берді. Сонда мəнсіз өктемдіктен шаршаған Жер ана бойынан барлық қаһарын шығарып, үлкен толқынымен өзін қорлық пен зəбірден шайып, адам болуды қойғандардың өшпенділіктері мен ызаларынан тазартты, ал Тəңірадам адамдардан сырт айналып, жай Тəңір болды. Егер адамзат Жерге қайырымды болып, нағыз сүйіспешілігін көрсете алмаса, ал Тəңірадамға адамға деген шынайы сенімін қайтара алмаса, Жер ана мен Тəңірадамның махаббат дастаны, адамзат өркениетінің пайда болуы мен қалыптасу тарихы осылайша өкінішті аяқталуы мүмкін.

Бұдан шығатын қорытынды, «Ата–қоныс жер қымбат, Туып- өскен ел қымбат» немесе «Қазақтың қасиетті жерінің асты да-байлық, үсті де-байлық»,-демекші, еліміздің келешек тағдыры, Қазақстан ертеңі өз қолдарыңызда. Туған елдеріңді өркениетті мемлекеттермен терезесі тең, керегесі кең ететін– ол өскелең жас ұрпақ. Ол үшін терең əрі жан–жақты білімді болу–міндет! Алдымыздағы мақсат айқын. Ендігі кезекте, əрбір қазақстандық, əрбір мекеме, кəсіпорын, мемлекеттік қызметкер Президент Жолдауына сай өз орнын таба білуі тиіс. Бəріміз осы жолда бір кісідей жұмылып, ел бірлігін, ынтымағын, ауызбіршілігін нығайтайық, еселі еңбек пен тынымсыз тірліктің үлгісін көрсетіп, аянбай тер төгейік. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.«Егемен Қазақстан» газеті. egemen.kz.06ақп-2014 2.Хабар 24 қосымшасы. http://24.kz/kz/ 3.https://surak.szh.kz/629111/ 4.https://www.zharar.com 5.http://kz.tolegenmukhamejanov.kz/

ЖУРНАЛҒА ЖАРИЯЛАУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН МАҚАЛАЛАРҒА ҚОЙЫЛАТЫН ТАЛАПТАР 1. Ғылыми мақалалар журналдың мазмұндық бағытына жəне талаптарына сəйкес болуы қажет.

2. Ғылыми-əдістемелік мақала көлемі қосымша материалдарды (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар жəне т.б.) қосқанда көлемі 4-5 беттен аспауы керек. Мəтіндер компьютерде Times New Roman KZ, шрифт-11, интервал – 1теріледі жəне қосымша материалдар (суреттер, кестелер, сызбанұсқалар, диаграммалар жəне т.б.) jpg арқылы жіберлуі тиіс.

3. Көрнекілік материалдар жеке реттік нөмірімен қосымшада ұсынылады.

120

4. Редакцияға жіберілетін мақаланың 1-бетінде: мақаланың тақырыбы, автордың аты-жөні, мекен-жайы (облыс, аудан) жұмыс орны, лауазымдық қызметі жəне ғылыми атағы толық жазылуы қажет.

5. Мəтіндегі əдебиеттер сілтемелері сандармен тік жақшада көрсетіледі. Əдебиеттер тізімі мақала соңында ұсынылады. Авторы, аталуы, басылып шыққан мекені,баспасы,жарық көрген жылы. Шет тіліндегі əдебиеттер отандық басылымдардан кейін жазылады.

6. Мақала соңына автордың үй, жұмыс жəне ұялы телефоны жазылады. Мақалада келтірілген деректер, үзінділер, статистикалық мəліметтер, кісі аттары, өлең, əн авторлары, т.б. мағлұматтар мақала авторының жауапкершілігінде.

7. Редакция əдеби өңдеу барысында келіп түскен мақалалардың көлемін қысқартуға құқылы. Сондай-ақ журналдың мазмұндық бағыттарына сəйкес келмесе немесе жазылу сапасы төмен болса, мақаланы жариялауға ұсынбауға құқылы.

8. Журналға мақала 3 тілде (қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде) қабылданады. Редакция

121