ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ
БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тəжірибелік online конференция МАТЕРИАЛДАРЫ 3 ТОМ
Атырау қаласы 2017 жыл
Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова ғылымдарының кандидаты, профессор, академик
М.А.-педагогика
Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор, О.М.Ташмуханова- доцент, А.К.Ермагамбетова, Г.С.Қаленова-магистр Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,3-том, Атырау, 2017. 275 б
«Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn - line конференция материалдарының жинағына тікелей жəне сырттай қатысқан мақалалар жинақталған. Мақалалар Қазақстан Республикасы біліктілік арттыру жүйесі жəне білім беру мазмұнын жаңарту бағытындағы жұмыстардың теориясы жəне іс-тəжірибесі зерделеніп, педагогикадағы инновациялар мен оның ерекшеліктері, білім беру жеке тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті дамыту ресурсы ретіндегі мəселелерге арналған. Конференция материалдары төрт бөлімнен тұрады. Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жəне көпшілік оқырманға арналған. Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.
© «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты, 2017 жыл
Мазмұны Галимжанова М.А. Алғысөз Богданова Т.В., Сильченкова С.В. Изучение профессиональной идентичнсти педагога (опыт международного сотрудничества) Хушвақтов Б.Н. Оптикалық ұғымдарды сабақтастықтағы жүйелер негізінде жобалау Абдықалықов Қ.,Утегенова А.С.Физика ғылымы өкілдерінің адамгершілікрухани бейнесі Абдрахманова А.Ж. Педагог ХХІ века Айгожин О.М., Олжабаева Г.С. М.Монтессоридің педагогикалық жүйесіндегі білім алуға сұранысы ерекше балаларға арналған практикалық өмір жаттығулары Зулкашева Ш.М. Мұғалімдердің кəсіби біліктілігін арттыруда педагогикалық рефлексияны дамытудың маңызы Жапакова Г.К, Изтелеуова З.С. Multilingualism in modern Kazakhstan Ақжігітова Г.Т. Жас ұрпақтың құқықтық жəне азаматтық тəрбиесі–жаңа Қазақстан азаматын қалыптастырудың негізгі шартының бірі Джаксылыкова У.С. Особенности тенденций развития образования в условиях глобализации Джатканбаева А.К. Үштілділік білім беру жағдайында мұғалімдердің біліктілігін арттыру мəселесі Жалмуханова Ж. У. Мектеп жасына дейінгі ерте жастағы балалардың бейнелеу өнерінде шығармашылық қабілеттерін дамыту əдістемесі Жаманбаева Д.Т., Н.М.Кауысова Біліктілікті арттыру – заман талабы Зулкашева Ш.М.Педагогикалық рефлексияның мəні жəне оны біліктілік арттыру барысында дамытудың маңызы Ибрагимова Г. К., Мирза Н.В. Качество дошкольного образования как компонент современной образовательной политики Исаева Ж.А. Қазақ тіліндегі дыбыстар құрамы мен жүйесінің просодологиялық табиғаты Кабылбаева Р.П. Рухани –адамгершілік тəрбиенің өзектілігі Ташетова С.С. Жаңартылған білім беру мазмұны – бүгінгі білімнің жаршысы Абдраемова Г.К.,Абдрахманова А.К. Жаһандану жағдайындағы білім берудегі инновациялар мен келешегі интерактивті тақтаны МДҰ білім беру үдерістерінде қолдану Қаленова Г.С. Жалпыадамзаттық құндылықтарды сіңірудегі руханиадамгершілік тəрбиенің маңызы Сембаев Г.С., Баймуханов А.С. Жас ұрпақтың бойына рухани-адамгершілік білім берудің маңызы Альжанова К.Ж. Бала бойына адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру жолдары Абдулова Г.М. Студенттерге рухани –адамгершілік тəрбие беру Абилова Ғ.Ж., Мирамгалиева С.Б. Физика пəнін мəтін арқылы тұлғалық бағдарлық оқыту Аюпова А.М. География сабағында оқушылардың құзыреттілігін қалыптастыру жолдары Менжанова А.Х., Гумарова Ш.Х. Обновление содержания образования – реальность времени
6 8 12 16 20 24 27 31 34 40 44 48 52 56 60 63 71 74 78 81 84 86 88 96 101 106
Акбулатова А.С. Инновационные изменения в системе образования ТиПО Бактигереева Ж.М.Үш тілді меңгеру-заман талабы Байдашева Н.Б. Жаңартылған білім жүйесінде тілдік дағдылардың үйлесімділігі Бисекенова Г.М. Оқушыларға патриоттық тəрбие берудегі мектеп мұражайының орны Жұмағазиева Ж.З. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері Жунусова Г.З., Канибекова А.М.Үш тұғырлы тіл-заман талабы Калиева А.Т. Өзін-өзі тану баланың рухани əлемін байытады Кудайбердиева Г.Ж. Кішіпейілділік –кісілік пен адамгершілік белгісі Кулатаева С.Ж. Мектеп жасына дейінгі балаларды оқыту процесінде дамыта оқыту технологиясының əдістерін пайдалану Изжанов Э.А. Особенности обучения английскому языку на основе трехязычия Қабдолова К.Ж. Рухани адамгершілік тəрбиенің өзектілігі Қаржауова А.Ж. Инклюзивті білім беру-өмір қажеттілігі Нуржанова Ш.Білім беру жүйесіндегі инновациялық педагогикалық технологияларды пайдалану Сəлімгереева А.Ə.Экономикалық пəндерді оқытуда шығармашылық жұмыстарды қалыптастырудың тиімділігі Лучер Л.В., Климова Л.Н. Нестандартные игры на прогулке Мақсым А.Е. Үштілділік-заман талабы Маткалыкова Д.П. Личность педагога–ключевая фигура в современном образовательном пространстве Мусрепова Х.К.Инклюзивное обучение-закономерный этап развития системы образования Несіпбай М.Т. Мектеп жасына дейінгі баланы оқыту мен тəрбиелеуде дамытушы технологиялардың маңызы Амирова Қ.М., Осатаева Г.К. Бала тілін дамытудың тиімді тəсілі – дамытушы ойын Пономаренко О.В. Развитие духовно-нравственного воспитания через занятия изобразительного искусства в дошкольных организациях Саттыбаева Д.А. Педагогтың балалармен жұмыс жүргізудегі салауатты өмір салтын сақтау ережелері Шадимуратова М.М. «CLIL» үштілділік оқыту бағдарламасын жүзеге асырудың тиімді əдісі Абдикаликова М.Т.Мектеп жасына дейінгі балалардың үштілділік бағдарламасын меңгеруі Абдраемова Г.Ж. Келешекке кемел біліммен Абдуллаева А.У. Үштілді білім беруді жүзеге асуының маңыздылығы Əбсемет К.Б. Сындарлы оқыту- пəнді терең түсіну қабілетіндамытуға бағытталады Ажғалиева З.Х. Тұлғалық-бағдарлы білім берудің педагогикалық аспектілері Габдуллина Ə. Х., Ажмагинова А. Р. Отбасы-рухани-адамгершілік тəрбиенің бастауы Айешев М.А.,Кдирбаев М.М.Кəсіптік білім беруді жаңғырту жағдайындағы əлеуметтік серіктестік Айманова Ж.Ж. Рухани-адамгершілік тəрбиенің өзектілігі Акбейсова Г. А. Көрнекіліктің түрлері жəне оны пайдалану жолдары
112 115 118 121 125 130 133 136 139 142 146 153 157 165 168 171 174 177 182 184 187 190 193 198 201 204 207 210 215 220 224 227
Акжигитова А.Т. Формирование научного стиля мышления в условиях подготовки высококвалификационного конкурентоспособного специалиста Акмолдаева Ж. К. Қазақ тілі сабағында инновациялық технологияларды қолдану арқылы оқушының шығармашылық қабілетін дамыту Ақжігітова Г.Т. Жас ұрпақтың құқықтық жəне азаматтық тəрбиесі – жаңа Қазақстан азаматын қалыптастырудың негізгі шартының бірі Алпамысова Т.А. Оқытудың дуальды жүйесі жағдайында сыни тұрғыдан ойлау технологиясы Кушергалиева А.Н. Инновационные технологии в образовании: современные тенденции и практика применения Алтаева С.У. Мектеп жасына дейінгі ұйымдарда үштілділіктің пайдасы Аманжол К. Үштілділік – заман талабы Амирова А.И. Үш тіл үйрену үлгі етер үрдіс Ананьева Н.А.Развитие музыкальных и творческих способностей дошкольников в детском саду через вариативный компонент Асқарова Ж.М. Дүниетану сабақтарында оқушылардың шығармашылық қабілеттерін шыңдау Ахметова Р.Ж. Үштілділік – жарқын болашақ кепілі Жамекова Б.М., Адилова Ж.М. Мұғалімнің кəсіби дамуындағы өзгерістер Конферениця ұсыныстары
229 233 238 244 248 252 255 256 259 263 265 269 274
АЛҒЫ СӨЗ Ғалымжанова Маржан Анесқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі
Құрметті əріптестер! Құрметті конференция жұмысына қатысушылар! Бүгінгі «Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn-line конференция жұмысына қош келдіңіздер!Желі жүйесінде шығармашылық жұмыстарымен, ғылыми ізденістегі баяндамаларымен барша қатысушылар ісіне сəттілік! Бұл конференцияны өткізуде педагогтардың кəсіби құзіреттілігі мен білімін инновациялық қызметте арттыру, əлемдік жəне отандық тəжірибелік мəселелерді талқылау мен ендіру жəне білім мен ғылымды дамыту бағытында пікіралмасу мақсат етілген. Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді. Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде екендігін көрсетіп келеді. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Сондықтан да білім беру саласында кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Білім беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңартуға басымдық беріліп, олардың жүзеге асуы-бұл білім беру жүйесінің дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттырудың басты шарттары болып табылады. Қазіргі уақыттағы білім беру жүйесінің басты мақсаттары –əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыру. Бұл - білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық моделін жетілдіру, техникалық жəне кəсіптік білім беруді жақсарту, ақпараттық технологиялар жөнінде жаңаша педагогикалық көзқарастарын айқындау секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Жаһандық білім беру тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады. Қашанда білім – ұлттың бəсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Халықаралық тəжірибеде «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте жастан есейген кезеңдерде де ізденісте болу, адами капитал сапасын жақсарту мəселесі қарастырылады. Өмірде білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатыны дəлелденіп отыр. Білім берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың білімін ғана
емес, оларды қолдану дағдыларын, құзіреттілігі мен функционалдық сауаттылығын, өмірге бейімділігін қалыптастырады. Конференция жұмысына Ресей Федерациясынан, Өзбекстан, Беларуссия мемлекетінен, еліміздің барлық өңірлерінен ғалым-педагогтар қатысуда. Олар білім беру парадигмасының өзгеру жағдайындағы жаңартулар мен өзекті мəселелерді көтере отырып, педагогтар тəжірибелерін зерделеп, жаңашылдыққа бағытталған педагогтардың ізденісті еңбектерін қолдап, жүзеге асыруға күш-жігерлерін жұмсай береді деген сенімдемін. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған ғылыми-тəжірибелік конференция жұмысының қорытындысында жинақталған материалдар барша педагогтар үшін əдістемелік көмекші болады деген ойдамын. Барша ғалым-педагогтарға ғылыми-шығармашылық тұрғыда сəттілік, табысты еңбек тілеймін!
ИЗУЧЕНИЕ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ИДЕНТИЧНСТИ ПЕДАГОГА (ОПЫТ МЕЖДУНАРОДНОГО СОТРУДНИЧЕСТВА) Богданова Татьяна Владимировна к.ф.н., доц., Смоленский государственный университет Сильченкова Светлана Владимировна к. пед. н., доц., Смоленский государственный университет
Постановка проблемы идентичности,определение психологических оснований ее понимания и изучения являются актуальными задачами не только по причине отмечаемого исследователями кризиса идентичности современного человека (Г.М. Андреева,1998;Т.М. Буякас,2000; А.В. Кузьмин, 1998; Д. Орлов, 1997; М.В. Заковоротная, 1999; Л.М. Путилова, 1999; А.В. Лукьянов, 1999;П. Гуревич,1996; A.Toffler,1970; J.F. Luotard, 1991 и др.), но и назревшими в связи с этим психолого-педагогическими задачами, включающими необходимость поиска путей и их реализацию в деле помощи по достижению идентичности современным человеком. Осознание педагогом своей профессиональной идентичности имеет большое значение как для общества, так и для самого педагога. Это связано со спецификой профессии–с той функцией, которую выполняет педагогическая деятельность в развитии социума в целом и каждого конкретного человека в отдельности, с высокими интеллектуальными, эмоциональными,волевыми,нравственными требованиями, которые предъявляет профессия к работнику.Развитая профессиональная идентичность помогает педагогу справиться с характерной для профессии опасностью «выгорания»,облегчает процесс реорганизации работы в условиях образовательных реформ и т.д. Профессиональная идентичность педагога–сложное динамическое единство, развивающееся во взаимодействии личных и общественных представлений о том,что значит «быть педагогом», субъективных и социальных ожиданий от этой профессии [10].Исследования профессиональной идентичности педагога и закономерностей ее формирования необходимы не только для развития педагогической и психологической науки, практическое применение этих исследований способствует развитию профессионального самосознания студентов педвузов, учителей, преподавателей высшей школы [1; 3; 4; 6]. « …профессия—это определенная деятельность, которая придает своеобразие жизни выполняющим ее людям. Однако это также и отнесение субъекта к определенной группе людей,выполняющих эту деятельность, воспитанных в контексте общих требований, ценностей и разделяющих между собой многие смыслы как самой деятельности, так и культуры взаимоотношений вокруг нее. Поэтому хотя профессиональная идентичность формируется в ходе выполнения деятельности, она связана также с пониманием своего места в социальном мире, специфики профессионального сообщества» [5, С.96].«Профессиональная идентичность предполагает функциональное и экзистенциальное соответствие человека и профессии,
которое включает в себя понимание своей профессии, принятие себя в профессии, умение хорошо выполнять свои профессиональные функции. Профессиональная идентификация-это объективное и субъективное (то есть данное в переживании) единство с профессиональной группой, делом, отдельным человеком,которое обусловливает преемственность профессиональных характеристик (норм,ролей и статусов) личности» [8, С.156-157]. Психолого-педагогическое исследование профессиональной идентичности педагога способно помочь поиску и осуществлению эффективных стратегий организации образовательного процесса. Исследование В международном научном проекте по изучению профессиональной идентичности современного педагога (2013-2016 гг.) участвовали преподаватели и исследователи Смоленского государственного университета (Россия) и Рижской академии педагогики и управления образованием (Латвия).В ходе реализации проекта была предложена модель профессиональной идентичности педагога [9],созданы и адаптированы имеющиеся методики для ее исследования,проведены опросы студентов педагогических специальностей,школьных учителей и преподавателей вузов. Количество респондентов, принявших участие в исследовании, составило в общей сложности 1355 человек. Были опрошены 290 студентов в Смоленске и 146 в Риге, 721 учитель (376 человек в Смоленске и 201 в Риге – по методике Резапкиных;144 учителя обоих городов-по методике Е.Б. Ермолаевой) и 198 преподавателей вузов (80 преподавателей в Смоленске и 118 в Риге). Исследование состояло из нескольких этапов. Первый этап был посвящен изучению имеющейся в педагогике и психологии литературы по данной проблеме,формулированию гипотетической модели профессиональной идентичности преподавателя, которая включила шесть обязательных компонентов: философия профессии, профессиональные знания и умения, профессиональное отношение к работе, профессиональные роли, взаимодействие с коллегами,поведения профессионального представительства (Рис.1).
Философия профессии Поведение профессиональн ого представительст
Взаимодействие с коллегами
Профессионал ьная идентичность
(ПИ)
Професиональн ые знания и умения
Выполнение професиональн ой роли /ролей
Профессиональн ое отношение к работе
Рис. 1. Структурные компоненты ПИ Второй этап составила работа по подбору, адаптации и созданию методик для исследования профессиональной идентичности педагога. Авторская методика коллектива исследователей (А. Шпона,М. Виднере, Е. Ермолаева) прошла апробацию и проверку на валидность и надежность. Надежность опросника по методу альфа Кронбаха имеет показатель 0,844681 достаточный, чтобы признать его надежным. На третьем этапе были получены и проанализированы данные по профессиональному самоощущению современного школьного учителя России и Латвии. При этом использовалось несколько методик. 1.Методика «Психологический портрет учителя» (Г. Резапкина, З. Резапкина) [7], позволившая выявить следующие характеристики личности современного школьного учителя: приоритетные ценности учителя, стиль преподавания, уровень субъективного самоконтроля,самооценку, психоэмоциональное состояние. Для того, чтобы проследить влияние стажа педагогической деятельности на выделенные параметры идентичности, все испытуемые были разбиты на три группы: стаж работы до 5 лет, от 6 до 15 лет, более 16 лет. Сравнение полученных данных проводилось между группами с разным стажем и между группами респондентов из Смоленска и Риги. По материалам исследования были подготовлены статьи и доклады на международные конференции «Роль теоретических исследований в совершенствовании образовательного процесса в современном обществе (Theory for practice in the education of contemporary society)» (Рига, 10-11 апреля 2015 г.) и «Учитель и время» (Смоленск, 6-7 октября 2016), которые вызвали интерес в научном сообществе. 2.Методика «Положительные и отрицательные стороны профессии учителя» (Е.Б. Ермолаева) [2]. Методика направлена на определение преимуществ (выгод,удобств,«плюсов») профессии учителя и отрицательных
сторон профессиональной деятельности («минусов»), она позволяет определить структуру выявленных преимуществ и недостатков профессии, установить количественное соотношение духовно и социально значимых задаваемых респондентами критериев оценки своей профессии. Сравнение проводилось между группами респондентов из Смоленска и Рига, а также с данными опросов 1998–2004 гг., ранее проведенных Е.Б. Ермолаевой. Четвертый этап был посвящен изучению профессиональной идентичности преподавателя высшей школы обеих стран. На данном этапе использовалась методика определения профессиональной идентичности педагога вуза (А. Шпона,М. Виднере,Е. Ермолаева), предназначенная для определения сформированности у педагогов профессиональной идентичности в целом и ее структурных компонентов. Проводились сравнения групп респондентов по возрасту,стажу педагогической деятельности, гендеру как внутри смоленской и рижской выборок, так и между выборками.Анализ полученных данных был представлен на нескольких международных конференциях:Рига,Резекне(Латвия); Смоленск. Махачкала, Калуга (Россия), Алма-Ата (Казахстан). Параллельно проходила работа по определению профессиональной идентичности студентов педагогических специальностей посредством Опросника по академическим ориентациям студентов (Survey of Academic Orientations, Davidson, Bec, Silver) и опросника статуса профессиональной идентичности (DISI-O). Академические ориентации являются инструментом диагностики и важным источником образования профессиональной идентичности. Итоги В результате проведенной работы были уточнены структурные компоненты профессиональной идентичности педагога, их иерархическое соотношение, а также выделен ряд проблемных зон профессиональной идентичности современного педагога,сформулированы практические рекомендации по их устранению; намечены дальнейшие пути исследования. Основные выводы исследования опубликованы в серии статей, а также в коллективной монографии «Профессиональная идентичность педагога: сравнительное международное исследование» (Смоленск, 2016). Опыт международного сотрудничества в организации и проведении исследования оказался очень позитивным, поскольку именно сравнительный анализ позволил выявить константные существенные компоненты профессиональной идентичности педагога, составляющие суть профессии вне государственных границ, особенностей образовательных систем и министерских стандартов. При этом при сравнительном анализе очевиднее выступили ментальностные характеристики, преимущества и проблемные зоны профессиональной идентичности педагогических работников России и Латвии. Проблема, поднятая для исследования в данном проекте, не исчерпала себя. Для следующего этапа изучения контента и корреляций выделенных структурных компонентов содержания профессиональной идентичности
педагога разработана и апробирована анкета, опросы по которой планируется провести на выборках школьных учителей из разных стран. Мы приглашаем коллег к сотрудничеству, рады будем обсудить перспективы исследования и включить заинтересованных ученых и практиков в свой научноисследовательский коллектив. Литература 1.Глуханюк Н.С.Психология профессионализма педагога. Екатеринбург, 2000. 219 с. 2.Ермолаева Е.Ценность педагогической профессии: анализ взглядов учителей на положительные стороны преподавания // Society integration. Education. Proceedings of the International Scientific Conference May 27th-28th, 2016, Volume II. С. 109–119. 3.Ермолаева Е.П. Психология социальной реализации профессионала. М.: ИП РАН. 2008. 4.Иванова Н.Л., Конева Е.В. Социальная идентичность и профессиональный опыт личности. Ярославль: ЯГПУ им. К.Д. Ушинского, 2003. 5.Иванова Н.Л. Профессиональная идентичность в современных исследованиях // Вопросы психологии. 2008. №1. С.89-101. 6.Митина Л.М. Психология труда и профессионального развития учителя. М., 2004. 7.Резапкина Г.В. Развитие профессионального самосознания учителя // Вестник практической психологии образования. №1(26) январь – март 2011. С. 105– 118. 8.Шнейдер Л.Б.Профессиональная идентичность:монография.М.:МОСУ, 2001. 9.Шпона А.,Виднере М.,Ермолаева Е. Сущность и структура профессиональной идентичности педагога/Известия Смоленского государственного университета. 2015. №1. С 375-381. 10.Goodson I.F., Cole A.L. Exploring the teacher’s professional knowledge: Constructing identity and community / Teacher Education Quarterly. 1994. № 21. Р. 85-105.
ОПТИКАЛЫҚ ҰҒЫМДАРДЫ САБАҚТАСТЫҚТАҒЫ ЖҮЙЕЛЕР НЕГІЗІНДЕ ЖОБАЛАУ Хушвақтов Бекмурод Нормуродович Өзбекстан, Науайы қаласы, Науайы мемлекеттік педагогикалық институты “Физика жəне астрономия оқыту методикасы” кафедрасы оқытушысы
Аннотация.В данной статье излагается методическoе рекомендация изучения оптических понятий на основе технологии последовательной системы. Abstract. This article outlines a guideline study of optical concepts based on the technology of a sequential system. Ключевые слова.Свет,дисперсия,интерференция,луч,показатель преломления.
Key words. Light, dispersion, interference, beam, index of refraction. Келешекте бəсекеге қабілетті кадрлер дайындау жүйесін дамытумен бірге оның сапалық көрсеткішін арттыру тəлім үздіксіздігін тəміндеу кезінде жоғары мəселелердің бірі болып есептеледі.Өйткені,физика пəнін оқытуда оқушыларда оптикалық ұғымдардың сабақтастығын сақтаған күйде, инновациялық жақындау негізінде дидактикалық материалдарды жүйелі түрде жетілдірудің заманалық əсерін талап етуде. Бізге белгілі, физика оқыту методикасы оқу жəне оқытудың бірлігі заңына негізделіп,оқу процесінде оқытушы жəне оқушылардың өзара ынтымақтастықтағы жағдайын жүзеге келтіреді.Сол себепті физика пəніндегі ғылыми жаңалықтарды оқу процесіне енгізу үшін олардың дəлелденген, тексерілген, күзетілген ғылыми-методикалық жəне оқушы өз көзі мен көруі мүмкін болған оқу құралдарына сүйенген жағдайда, сабақтасқан жүйелер көзқарасы тұрғысынан қайта істеп шығылған оқу экспериментал тəжірибелерді істеп шығу жəне амалға асыру өзіне сай нəтиже береді. Бұдан тыс,пəнге терең жəне берік қызығушылық ояту үшін оқушылардың білім жəне дағдыларын,шығармашыл қабілетін жəне қызығушылықтарын, пікірлеуін, ғылыми көзқарасын қалыптастыратын тəлім құралдарынан да пайдаланып, физиканы оқытуға жəрдем беретін əдістерін қолдау қажет. Сол мақсатта сабақтасқан жүйелер негізінде төмендегі міндеттерді амалға асыруы қажет: - үйреніліп жатқан физикалық құбылысты көрсете білу; -оқушылар үшін жаңа физикалық ұғымдарды кеңінен ашып беру, экспериментал іргетасын жарату – мұнда физикалық құбылысты теориялық үйренуден алынған нəтижелердің тура екендігін көрсету; -үйренілген құбылыстардың техникада қолданылуын көрсете білу; -оқушылардың білуге деген қызығушылығын қалыптастыру; -тақырып немесе құбылысты проблемалы үйренуде проблеманы таңдаудан тұрады. Сол үшін физикалық білімдердің негізгі элементтерін теориялар, ғылыми дəлелдемелер,ұғымдар,шамалар, заңдар жəне оларды қолданылатын салалары туралы ұғымдарды сабақтасқан жүйелер негізінде ұйымдастыруға көңіл бөлуіміз қажет. Бұл үшін сабақ барысында оқытудың дəстүрлі əдістері мен бірге жаңа педагогикалық технологияларды қолдау арқылы орындаймыз. Демек,бұл технология қандай практикалық-ғылыми, методикалық механизмдер жəрдемінде енгізілуі керек?Мұндай технологиялар,ең алдымен, пəннің əр бір бөлімінде педагогтың терең білім, тəжірибе жəне іскерлігі, қабілеті негізінде қолданылуы оқушының білу қызметін активтестіруге, білім,дағды жəне іскерлігін арттыруға,оқушының өз үстінде тынымсыз түрде қызмет етуі қажет. Оқушыларға білімдерді сабақтасқан жүйелі тəрізде білім беруде оқушы тұлғасын жан-жақтама кемел тұлға етіп дамуында оқытудың белсенді методтары түріне кіретін төмендегі жүйелерден пайдалану мақсатқа сай деп білеміз:
Біріншіден-моделдескен жаттығулар. Сабақ барысында анық бір проблемалы жағдай жүзеге келтіріледі. Оқушыларға проблеманы шешу басқыштары таралады, мақсат түсіндіріледі.Нəтижеде оқушылар бұл жүйе негізінде көзде тұтылған мақсатқа жетулері қажет болған басқыштарды таңдап алады. Мысалы “Оптика” бөліміндегі“Жарық дисперсиясы” тақырыбында оқушыларға “Не үшін фонтандар жанында кемпірқосақ пайда болады?”, “Заттарда жарық қандай таралады?”,“Дисперсия немесе жарық дисперсиясы не?”,“Не үшін призмада жарық дисперсиясы күзетіледі?”,“Сəуле сыну көрсеткіші”,“Сыну көрсеткішінің толқын ұзындығына байланыстылығы” сияқты физикалық параметрлер жəне олар арасындағы байланыстарды түсіндіру талап етіледі. (1-қосымшаға қаралсын). 1-қосымша
Екіншіден—зерттеу методы.Оқушылар алдына жоғарыдағы тақырыптың практикалық қолданылу салалары проблема ретінде қойылады. Олар бұл проблеманы шешу жолын іздейді, түрлі пікірлерді айтады. Соң оқушыларға факттерге негізделген материал ұсынылады, мысалы, жарықтың физикалық қасиеттеріндегі,физикалық параметрлердің практикалық қолданылу салаларын(астрономиялық күзетулер, медициналық аспаптар, əскери техникалардағы көру аспаптары) дағы орны ғылыми жақтан дəлелдеп беріледі. Үшіншіден—топтық білім беру. Білім беру процесінде бекіту жəне бағалау басқыштарында оқушыларды кіші топтарға ажыратып, табиғаттағы оптикалық құбылыстар, оптикалық заңдар, олардың математикалық модельдері, қолданылатын салалары жəне практикалық маңызы сияқты ұғымдар топ жағынан баяндалады. Төртіншіден—модулді білім беру.Модулді білім беруде оқытушы жəне оқушы арасындағы қарым-қатынас түрі өзгереді. Мысалы, “Жарық дисперсиясы” тақырыбы бойынша теориялық жəне практикалық жақтан белгілі бір дағдыларға ие болғаннан соң,тақырыпқа байланысты зертханалық жұмысын орындау ұсынылады. Бұл зертханалық жұмысты орындау процесінде оқушы физикалық шамалардың сан мəндерін
анықтайды, есептеп шығарылған мəндердің қателіктерін тексереді, бақылау сұрақтарына жауаптар табады жəне қорытынды шығарады. Бесіншіден—жобалау методы.Жобалау методы білім берудің сондай түрі,мұнда оқушылар қойылған мақсатқа жету үшін шығармашыл болуы,орындалатын жұмыс жəне əрекеттерін бірге жоспарлау, қорытынды нəтиженің баяндама презентациясын жарату жəнеде өз пікірлерін қорғау мүмкіндігіне ие болады. Төменде біз зерттеу методы жүйесін “Жарық интерференциясы” тақырыбына қолдаған жағдайда физикалық шамаларды кіші топтар жəрдемінде ажыратып аламыз:тақырыптағы физикалық ереже жəне заңдар, əр түрлі заттардың толқын ұзындығына байланыстылығы, тақырыпқа тиісті формулалар,қолданылу салалары жəне тағы басқалар. Бұл орында төмендегі баяндама презентациясын ұсынуы мүмкін (2- қосымшаға қаралсын). 2- қосымша
Демек,физика тəлімінде педагогикалық жəне сабақтасқан жүйелер оқушының білім алуы,кəсіптік біліктілігін арттыру,оқытушының өз уақытында көбірек физикалық оқу материалдарын оқушыларға компьютер, электрон құрылғылар жəрдемінде жеткізуді талап етеді.Бірақ, лектрон құрылғылар,модем,электрондық пошта, глобал интернет жүйесі, қашықтықта білім беру, телекоммуникация байланыстары арқылы жүзеге асырылады. Сабақтасқанжүйелер физика тəлімі процесін жетілдіру жəне жылдамдатудағы маңызы физика оқытушысының оқушыға əсер етуінде, олардың білу қызметін белсендіру үшін, оқушының физиканы үйрену кезінде білім алуға деген ынталануыда көрінеді.Сонымен бірге,оқытушыда оқушылар қызметін тəлім жəне тəрбие мақсаттарына сай басқару мүмкіншілігін жүзеге келтіреді. Оқушылардың физикадан білім, дағды жəне іскерлігін иелеуін жылдамдатады, оларды өз уақытында көбірек білім игеру, рухани жəне ақылмен оқуларына мүмкіншілік жаратады.Өз кезегінде оқытушының педагогтық шеберлігіне,білімі жəне тəжірибесіне жаңа талаптарды қояды. Ең маңыздысы,біз жасап тұрған кезеңнің даму дəрежесіне сай түрде жастардың физикалық білім алуы жəне кəсіпке баулуын жылдамдатады. Əдебиеттер: 1.С.Дж.Бозорова,Н.К.Камолов.Физика (Оптика,атом жəне ядро физикасы).Т.2005 ж. 21 б. 2.M.Н.Улмасова “Физика” (Оптика,атом жəне ядро физикасы) Т.Уқитувчи 2010 ж. 122б. 3.WWW. Ziyonet. uz ФИЗИКА ҒЫЛЫМЫ ӨКІЛДЕРІНІҢ АДАМГЕРШІЛІК-РУХАНИ БЕЙНЕСІ Абдықалықов Қожанасыриден «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша ПҚ БАИ Басқару жəне білім сапасы кафедрасының аға оқытушысы, п.ғ.к., , Қарағанды қ., Қазақстан
Утегенова Айымжан Сарсембаевна Қарағанды мемлекеттік техникалық университеті «Энергетика» кафедрасының доценті, х.ғ.к., Қарағанды қ., Қазақстан
Кеңестік дидактиканың көп жылдар бойы жүргізген зерттеулерінің нəтижесіне жүгінсек,өскелең ұрпақты тəрбиелеу мəселесін шешуде əрбір оқу
пəні өзіндік ерекшеленген, арнайы бағытталған үлесін қосады екен. Ғылыми негізделген сенім,дүниетаным жəне адами асыл қасиет оқушы жастарды тек өнер немесе гуманитарлық ғылымдардың əсерінен ғана емес, сонымен бірге жаратылыстану-математика жəне техникалық пəндерді, олардың ішінде физиканы зерделеген кезде де қалыптасатыны белгілі.Бұл физика ғылымының əйгілі өкілдерінің ізгілігін,өмірі мен қызметінің моральдық- саяси тұстарын, табиғат құбылыстарын ашу мен жаңа техника жасау арқылы адамзат тіршілігіне игілікті жұмыс атқаруын көрсетумен жүзеге асырылуы мүмкін. Орта мектептегі физика курсында оқушылар алпысқа тарта ғалымдардың атыжөнін естіп, біледі.Онымен олар сыныпта оқытылатын осы ғалымдардың нақты еңбектері мен олардың ашқан жаңалықтарына қатысты танысады. Оқушы жастарды физика ғылымының негізін салушылардың еңбектерімен, жекелеген ғылыми мəселеге байланысты айтқан пікірлерімен, негізгі тəжірибелерді ойластырудағы жəне осы тəжірибелерді түсіндіру негізіне алынған ойша жасалған физикалық нұсқалармен, оларды жоспарлауымен,жаңалық ашуларда кездесетін қиындықтарды жеңуімен таныстыру ерекше танымдық жəне тəрбиелік маңызға ие бола алады. Биографиялық материал білімнің біржақтылылығына тосқауыл бола алатын сенімді құрал ретінде қолданылуы əбден мүмкін.Осы мақсатта оқушыларды ғалымдардың қысқаша мəліметімен таныстыруда олардың көзқарастарының кеңдігін,өнермен,əдебиетпен,музыкамен əуестігін, білімдерінің жан-жақтылығын атап өту маңызды. Физиканы оқытуда адами асыл қасиеттерге қатысты тəрбиелік мазмұнындағы материалдарды қолданудың мынадай түрлерін ерекшелеуге болады: 1) жаңа білімді негіздеу құралы ретіндегі кіріспе шолулар; 2) білімді жүйелеу мен жалпылау құралы ретіндегі қорытынды шолулар; 3) білімді негіздеу құралы болатын жекелеген ашылулардың, іргелі эксперименттердің тарихына қатысты сипаттау; 4) оқушы тұлғасын қалыптастырушы ғалымдардың толық биографиясы мен үзікті биографиялық мəліметтер; 5) тəрбиелік мазмұнындағы есептер [1]. Əрине,тəрбиелік мазмұндағы материалдарды бұлайша сұрыптап жіктеу шартты түрде жəне оның классификациясы бола алмайды жəне ол физиканың мектептік курсының мазмұнында бөгде элемент болмағандықтан оны оқытудың ерекше əдістері болуы мүмкін емес. Тек жекелеген əдістер мен тəсілдер қандай да бір өзіндік артықшылығымен немесе мəнділігімен маңыздырақ болып көрінеді. Мектептік физика оқулығында биографиялық сипаттағы мəліметтер біршама баршылық. Оны тиімді тəрбие құралы ету үшін оқыту үдерісінде саналы, əрі мақсат ұстана қолдануға жарамды түрге жүйелеу қажеттігі туындайды.Физиканы оқыту үдерісінде биографиялық материалдардың тиімді қолдануын қамтамасыз ететін шарттарға тоқталайық. Ең алдымен бұл мəліметтер мазмұндық көлемі мен жұмсалатын сабақ уақыты тұрғысынан онша көп болмауы керек. Материалды зерделеу кезінде
аты аталатын барлық ғалымдардың өмірі мен шығармашылығы жəйлі ауқымды очерктерді келтірудің сондай қажеттігі бола қоймайды. Екіншіден,биографиялық материал оқушылардың күрделі оқу материалын игеруін ынталандырады,əсіресе физикадан үлгерімі төмен оқушыларға оқуды жеңілдетеді [2]. Үшіншіден, оқушыларды (əсіресе физикамен құмарта айналысушыларды) ғалымның ойлау стилімен таныстыру аса маңызды. Д.К. Максвелл өзінің ғылымға алғашқы келуі ғалымдардың өмірі мен шығармашылығымен танысудан басталғанын ерекше атаған болатын. Төртіншіден, тəрбиелік міндеттің орындалуын қамтамасыз ете отырып, биографиялық материал нақты физика мазмұнымен байланыста болуы ескеріледі,мұғалімнің ағымдағы материалды түсіндіріп беру əдістемесіне астарласа, логикалық жымдасып жатқаны дұрыс [3]. Бесіншіден, егер ғалымдардың кескін-келбеті оқушылар алдында өзіндік нақты тұлғалық қасиетімен берілетін болса, онда биографиялық материалдың тəрбиелік күші өлшеусіз арта түседі. А.Эйнштейннің айтқанына жүгінсек, ұлы тұлғалардың сол уақытта ұрпаққа жəне тарихтың аяқ алысына таза ақылой,кеменгерлік жетістігінен гөрі моральдық сапасы үлкен мəнділікке ие болуы мүмкін [4]. Ғалымның шындыққа жанасымды келбетін көрсете білу үшін оның өзіне тəн оң да, теріс те іс-əрекеттері болғанын жасырмай айта білуіміз керек. Оның ойы мен ісінің кейде келіспей жатқандығын, өте жоғары мақсат ұстана жүріп, кейбір тұста «сүрінулерге» ұшырағанын білу ғалымның пендешілдігін, қатып қалған суық бейне еместігіне көз жеткізеді. Дəл осындай адамды көп қырынан таныстыру оқушылардың қызығушылығын туғызады, таным мен өзін-өзі тəрбиелеуге ынталандырады. Ғалымның əдептік құндылықты түсінуі жəйлі əңгімеде шынайы , əрі ақиқатқа құрылған болса, онда олардың да пендешілік жасайтындығына көз жеткізуге болады. Сенімді деректерге, дəлелді ақпараттарға жүгіндіретін бұл ақпаратты айтпай кету мектепті саясатсыздандыруға жəне өз қара басын күйттеуші, елі мен жерін байлық пен мансапқа айырбастай салуға даяр жандарды тəрбиелеуге əкеледі. Ондайлар бүгін ғана пайда болған жоқ, олар бұрын да болған, əлі де бола беруі мүмкін.Ондай атағы əлемге əйгілі адамдардың қателігін дəлелдей келіп, өз кемшілігімізді ақтау жастарға үлгі болмауға тиісті. Дəл сондайлардың біреуі- фотоэффект құбылысын зерттегені үшін Нобель сыйлығын алған неміс ғалымы Ф. Ленардтың фашистік көзқараста болғанын оқушылар білгені жөн. Ғылыми жетістігі мен адамға кішіпейілділігімен ерекшеленген Э.Ферми атом бомбасының жапон қалаларына тасталуын қолдады. Оқушылардың тек деректермен танысып қана қоймай, сонымен бірге ғалымдардың іс-əрекетіне, шешіміне себеп іздестіруіне, өз бағалауын жасауына жетелеу мұғалімнің еншісінде. Галилей мен Д. Бруноның өз көзқарастарына əртүрлі тұрғыдан келуін, инквизиция соты алдындағы жалтаруы мен қайсарлық танытуына əрбір оқушы іштей тұжырым жасауға тиісті. Зорлықтың кез келген түріне жиіркеніштікпен қарауды қалыптастыру болшақта фашизм мен шектен шыққан большевизмге ұрынбауға көмектеседі.Ғалымның дүниетанымын көрсету кезінде мұғалімнің
байыптылық танытуы қажет,себебі бұл оқушы дүниетанымының қалыптасуына өз əсерін тигізеді. Дүниетанымның философиялық екшелген, ғылыми негізделген болуына барлық күш-жігерді сала отырып, діни көзқараспен санаспауға болмайды. Ол ғылыми тұрғыдан негізсіз болғанмен, бірнеше ғасырлар бойы ұрпақтардың құлықтық құндылығын өз бойына сіңіріп келеді.Құдайды тану жолы əртүрлі халықтар тұрақтанған елімізде діннің тек адамзатқа пайдалы тұстарын електен өткізу арқылы қолдану керек сияқты. Дүниенің күрделі мəселелерінің бірінен саналатын бұл қарама-қайшылықты өзі шеше алмаған оқушы өмірлік тəжірибесі мол үлкендердің ақыл-кеңесіне құлақ асқаны дұрыс шығар [5]. Физиканың адаммен жəне қоғаммен тікелей жəне жанама түрде байланыстарында объективті тарихи ойлауды қалыптастыру оның мəдениеттің маңызды элементі екендігін мойындаудан туады. Бірақ, мəдениеттің тарихи құндылықсыз жасалмайтыны белгілі. Ендеше, физикалық білімді тарихи даму сипатында баяндау ғылым мен қоғамның байланысымен айқындалатын ғылымның əлеуметтік тарихының элементтерін қолдануды қажетсінеді.Бұл бағыттама оқушылардың дұрыс тарихи ойлауын, дүниетанымын қалыптастыруға мүмкіндік береді.Физика тарихынан алынатын мəліметтер осындай жұмыс жасау кезінде мына бағыт-бағдарды ұстанғаны мақсатқа сай келеді. Тарихи материал негізінде қазіргі физиканың құнды жəйттерін талдау (атом энергиясын əскери жəне бейбіт жағдайда қолдану, атмосфераның залалдануы мен экологиялық келелі мəселелерді физика көмегімен шешу) азаматтылықты, ізгіліктілікті, бейбітшілік үшін күрескерді тəрбиелеуге мүмкіндік береді. Көпшілік физиктердің адамзаттың еркіндігі, əділеттілік жəне əлеуметтік прогресс үшін жанын сала күрескенін физика курсының сəйкес тақырыптарында айтып беруге болады. Оларға В. Рентген, М. жəне П. Кюрилер,Э.Резерфорд,Н. Бор,И.В. Курчатов, П.Л. Капица жəне тағы басқалар жатады. А. Эйнштейн біздің заманның ұлы гуманисі, сондықтан əлемдік сыйқұрмет пен үлкен беделге ие болды. Ф. Жолио-Кюри-көрнекті француз физигі, жасанды радиоактивтілік құбылысын ашқан ірі ғалым, Дүниежүзілік Бейбітшілік Кеңесінің төрағасы болған.Табиғи жəне жасанды радиоактивтілікпен айналысқан Кюрилер отбасының асқақ моральдық бейнесі тарихқа мəңгілік енді. Академик А.Ф. Иоффе кез келген адамның жасаған ескертпесін байыппен тыңдайтын, ашу-ыза кернеуге тиісті жағдайларда да өзінің салқын қандылығынан, қоңыр дауысты үнінен жаңылмағанын замандастары жиі еске алатын. Өз басына түсетін қасіреттен қорықпай репрессиядан П.И. Лукирский мен П.К. Ошенковты арашалап алып шыққаны оның өжеттігінің куəсі. Дəл осындай жағдайды бастан кешірген академик П.Л. Капица В.А. Фок пен Л.Д. Ландауды азат етті. Оның Байкалды қорғауы мен атом электр станцияларының қауіпсіздігі мəселелері төңірегіндегі іс-əрекеті нағыз азаматтық ұстаным.Кванттық физика элементтерін академик И.Е.Тамм еңбектерінсіз көзге елестету қиын. Оның маңайындағылар одан тек идея мен келелі мəселелер ғана емес, сөнбес моральдық қолдауға да ие болатын.
Ғалым туралы биографиялық очеркте негізгі назар аударарлық мəселелерге мыналарды жатқызуға болады:1) ең алдымен ол ғалым ретінде қандай жаңалық ашты, жаңалық несімен құнды, ол бұл мəселемен неліктен айналысты?,2) жаңалық қалай ашылды, яғни ғылыми ізденістің бағыты мен нəтижесін анықтаған ғалым дүниетанымы, ғылыми жұмыс істеу əдісі,3) ғалымның шығармашылық жолын баяндауда жаңалық ашу кезіндегі сол кезеңнің тарихи-əлеуметтік жағдайынан хабар ету жəйі;4) ғалым түсінігіндегі əдептілік-нағыз құлықтық категориядағы құндылық ретінде,5) ғалымның қоғамдық- саяси көзқарасы мен қызметі [6]. Басқа физик-ғалымдардың аттары мұғалімнің оқу-тəрбие міндетін қою əдісіне қарай, қисынды кезі келген тұста шығармасынан үзінді берілу түрінде еске алынады.Осындай қысқаша үзік бейнелеулерден оқушыларда біртіндеп жинақталған ақпарат ғалымдардың адами жəне жасампаз кескініне жалпылама пікір қалыптастырады. Қолданылған əдебиеттер тізімі 1.Мощанский В.Н.,Савелова Е.В. История физики в среднй школе. –М., 1981. –105 с. 2. Голованов Я. Этюды об ученых. – М., Мол.гвардия, 1983, – 415 с. 3. Иоффе А.Ф. Встречи с физиками.-М.,Физматлит, 1962, – С.67-68. 4. Эйнштейн А. Физика и реальность. – М., 1965, – С.116. 5. Иоффе А.Ф. О физике и физиках. – Л., Наука, 1977. – С.218. 6. Дягилев Ф.М. Из истории физики и жизни ее творцов. – М., 1986. – 255 с. ПЕДАГОГ XXI ВЕКА Абдрахманова Анаргуль Жумабаевна старший преподаватель кафедры ИТМПЕ(Г)Д Филиал АО «НЦПК «Өрлеу» Институт повышения квалификации педагогических работников по Западно-Казахстанской области, г. Уральск, Казахстан
Стремительный XXI век. Новые открытия. Новые технологии. Новое образование. «Новая школа».И в этой школе–учитель XXI века: человек, который не только должен нести новое детям, но и осуществлять связь времен и поколений - без этого будущее немыслимо. В Послании Президента Н. Назарбаева народу Казахстана говорится, что «Мы должны культивировать новые индустрии, которые создаются с применением цифровых технологий.Это важная комплексная задача. Необходимо развивать в стране такие перспективные отрасли, как 3Dпринтинг, онлайн-торговля, мобильный банкинг, цифровые сервисы, в том числе в здравоохранении и образовании,и другие.Эти индустрии уже поменяли структуру экономик развитых стран и придали новое качество традиционным отраслям. Первое. Прежде всего, должна измениться роль системы образования.Наша задача–сделать образование центральным звеном новой модели экономического роста.Учебные программы необходимо
нацелить на развитие способностей критического мышления и навыков самостоятельного поиска информации. Наряду с этим нужно уделить большое внимание формированию ITзнаний, финансовой грамотности и воспитанию патриотизма молодежи. Необходимо сократить разрыв в качестве образования между городскими и сельскими школами. [1] Актуальность темы объясняется тем,что в настоящее время в Казахстане идет становление новой системы образования, ориентированного на вхождение в мировое информационно-образовательное пространство. Этот процесс сопровождается существенными изменениями в педагогической теории и практике учебно-воспитательного процесса, связанными с внесением корректив в содержание технологий обучения, которые должны быть адекватны современным техническим возможностям, и способствовать гармоничному вхождению ребенка в информационное общество. [2] Компьютерные, Smart-технологии призваны стать не дополнительным «довеском» в обучении,а неотъемлемой частью целостного образовательного процесса, значительно повышающей его эффективность. Главное условие успеха информатизации образования–это новая позиция учителя-предметника (знание приемов работы с новой компьютерной техникой и умение эффективно использовать эти знания для решения педагогических задач). Особое значение при этом приобретает подготовка кадров, способных освоить эти изменения и реализовывать их на практике. В связи с этим возрастает роль педагога в школе. Во-первых, его миссия в школе–организовать учебно-информационную среду,куда входит совокупность технических и программных средств хранения, обработки и передачи информации,а также образовательные условия реализации процессов информатизации. Во-вторых, возрастает актуальность школьного курса как предмета, требующая от учителя вариативности. Учитель в роли сценариста определяет материал урока и прогнозирует результат. Как режиссер он стыкует задачи урока с возможностями их выполнения, разрабатывает методы и формы, необходимые для достижения цели урока.Важную роль в оптимизации образовательного процесса играют цифровые образовательные ресурсы. Электронные издания учебного назначения,обладая всеми особенностями бумажных изданий, имеют ряд положительных отличий и преимуществ. Цифровые образовательные ресурсы и их виды по представлению и содержанию. Под цифровым образовательным ресурсом (ЦОР) понимается информационный источник,содержащий графическую,текстовую, цифровую, речевую, музыкальную, видео,фото и другую информацию, направленный на реализацию целей и задач современного образования. [3] Использование ЦОР в сфере образования позволяет педагогам качественно изменить содержание,методы и организационные формы обучения.Совершенствуются инструменты педагогической деятельности, повышаются качество и эффективность обучения. ЦОР имеют массу достоинств по сравнению с традиционными средствами обучения:
Целью цифровых образовательных ресурсов является усиление интеллектуальных возможностей учащихся в информационном обществе, а также повышение качества обучения на всех ступенях образовательной системы. На этапах урока, когда основное обучающее воздействие и управление передается компьютеру,смартфону учитель получает возможность наблюдать,фиксировать проявление таких качеств у учащихся, как осознание цели поиска, активное воспроизведение ранее изученных знаний, интерес к пополнению недостающих знаний из готовых источников, самостоятельный поиск. Это позволит учителю проектировать собственную деятельность по управлению и постепенному развитию творческого отношения учащихся к учению. Подача эталонов для проверки учебных действий (через учебные задания или программы), предоставление анализа причин ошибок позволяют постепенно обучать учащихся самоконтролю и само коррекции учебнопознавательной деятельности, что должно присутствовать на каждом уроке. Внедрение новых компьютерных, Smart- технологий в сферу образования ведет за собой переход от старой схемы репродуктивной передачи знаний к новой, креативной форме обучения. Одна из главных задач современного образования-это создание устойчивой мотивации учащихся к получению знаний,другая-поиск новых форм и инструментов освоения этих знаний с помощью творческий решений. На курсах повышения квалификации педагогических работников в ФАО НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Западно-Казахстанской области осуществляется с использованием современных компьютерных технологий, планшетов, мобильных телефонов и, конечно,Интернета. Обучение по данной программе позволит сформировать определенную готовность у учителей предметников к реализации современной парадигмы образования XXI века. Самое главное для педагога – начать. На курсах повышения квалификации мы знакомим слушателей с различными программами, приложениями. Одной из них является программа Kahoot.Использование программы Kahoot на уроке позволит учителю упростить себе жизнь и улучшить обратную связь между собой и классом. Kahoot – это сравнительно новый сервис для создания онлайн викторин, тестов и опросов. Ученики могут отвечать на созданные учителем тесты с планшетников, ноутбуков, смартфонов, то есть с любого устройства, имеющего доступ к Интернету. Это программа не требует практически ничего, и любой учитель может начать применять хоть завтра. Знакомим с программой GeoGebra – это программа с универсальным набором функций для полноценного геометрического проектирования. С помощью разнообразных фигур,векторов и точек, доступных во вкладке «Инструменты», пользователь может создавать нужные компоненты и впоследствии динамически их менять.В программе доступна возможность вращения 3D объектов. Помимо качественного графического редактора, программа оснащена уникальной возможностью работы с уравнениями и переменными. Благодаря
столь широкому спектру полезных свойств, программа может стать хорошим подспорьем для школьников при выполнении заданий по алгебре, геометрии и математическому анализу. Учим создавать сетевое сообщество в разных социальных сетях, в частности в приложении Google+. Первоначально слушатели открывают личный аккаунт, для работы Google. Затем знакомимся с приложениями: - почта; - карты; - диск; - переводчик; - Google+. В Google+ они могут найти единомышленников, разделяющих их хобби и интересы,также создают сообщество,на интересующую их тему. Первоначально создают закрытое сообщество своей группы, администратором которого является староста, которая приглашает в сетевое сообщество слушателей данной категории. Новые компьютерные,Smart-технологии позволяют повышать мотивацию и качество подготовки слушателей, так как теоретическая и практическая подготовка преподавателей в области применения ИТ в обучении повышается,а также совершенствуются навыки владения программами и приложениями.Следовательно,круг приобретенных компетенций педагогов становится шире и соответствует требованиям современного образования. Использованная литература: 1.Послание Президента РКН.Назарбаева народу Казахстана «Третья модернизация Казахстана:глобальная конкурентоспособность».31.01. 2017 г. 2.Государственная программа развития образования и науки Республики Казахстан на 2016-2019 годы. 3.Цифровые ресурсы в учебном процессе: [о проекте «Информатизация системы образования» и о создании Единой коллекции цифровых образовательных ресурсов] Народное образование.2008.№1.С.176-182., Авдеева С.
М.МОНТЕССОРИДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ БІЛІМ АЛУҒА СҰРАНЫСЫ ЕРЕКШЕ БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ПРАКТИКАЛЫҚ ӨМІР ЖАТТЫҒУЛАРЫ Айгожин Орак Молдабекоич «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша ПҚ БАИ Басқару жəне білім сапасы кафедрасының аға оқытушысы, Қарағанды қ.
Олжабаева Гульжахан Сериковна Ақмола облысы, Целиноград ауданы, Қосшы к., ЖШС «Балдаурен – Сан» балабақшасы
М.Монтессоридің педагогикалық жүйесін кешенді сипатта қарастыру ондағы білім алуға сұранысы ерекше балалар үшін жасақталған арнайы материалдардың маңыздылығын мойындатады. Өкінішке орай, Монтессори педагогикасын атүсті қолданушылардың көпшілігі ондағы педагогикалық мəселелерге ғана назар аударып, оның психологиялық, медициналық жəне философиялық негіздерін мүлде ескермейтіндігін тағайындай аламыз. Сондықтан да осы материалдардың сипаттамасын беру үшін алдымен М.Монтессоридің педагогикалық жүйесінің түпқазығы–бала, ал материал тек оны дамытатын көмекші құрал екендігін ескерте кеткенді жөн санаймыз. Аталмыш дамытушы материалдар Ж.Итардың, Э.Сегеннің, Ф.Фребельдің дидактикалық материалдары негізінде, сондай-ақ М.Монтессоридің өз тəжірибелерінің өзегінде жасақталған. Бұлар балалар кез келген уақытта, жеңіл шкафтардың аласа сөрелерінен емін-еркін алып қолдана алатын болғандықтан арнайы даярланған қоршаған ортаның кіріккен бөлігі саналады. М.Монтессори педагогикасының сынып-сабақтық жүйеден бас тартқандығы себепті балалар бөлме ішінде еркін қозғалып, өз орны мен уақытын өз қалауымен шешеді. М.Монтессори-дəрігердің қатты сынына ұшыраған, бекітілген парта-орындықтар орнын балалар құлшына ойнайтын түрлі-түсті кілемшелер алмастырған [1]. Монтессори материалдарының нақты құрылымдалып, логикалық сипатта даярлануы бала дамуының сензитивті фазасына сəйкеседі, бала өмірінің алғашқы жылдарындағы абсорбирленген ақпаратты, яғни оны санасыз ауқымнан саналы ауқымға ауысуын реттейді. Монтессори материалдарының айқын логикасы оның өзіне жүктелген қатені бағалау қағидасымен жұптаса келе баланың дербестігінің негізін құрайды. Дамытушы материалдардың басты сипаттамаларының бірі моторлық мен сенсорлық жаттығуларының бағдарланғандығында, бұл М.Монтессоридің пікірінше көңілкүйлік,когнитивтік,тілдік жəне əлеуметтік үдерістердің базасы саналады.Сондықтан да сипатталмақшы жүйедегі Ж.-Ж.Руссо педагогикасынан нəр алатын маңызды ережеде «нақтыдан абстрактіге», нақты пəнді сипалап қолда ұстаудан оның абстрактілік мəнін түсінуге: «қармаудан қапсыра құшақтауға,яғни түсінуге»(«Vom Greifen zum Begreifen») делінген [2]. Монтессори материалдары бес саланы: практикалық өмір жаттығуларынан басқа сенсорлық, тілдік, математикалық жəне ғарыштық тəрбие материалдарын қамтиды.
Практикалық өмір жаттығулары ең алдымен баланың қозғалысқа деген табиғи сұранысын қанағаттандыруға бағдарланған. Балалар өмірінің алғашқы жылдарында қозғалысты дəлме-дəл меңгерудің сензитивті фазасын өтеді, жəне де моторлықты дамытуға мақсатты бағытталған жаттығулар оларға қозғалысты үйлестіруге көмектеседі, қозғалыстың дəлдік дəрежесін арттырады. Монтессори-педагогикасы жеке жаттығулармен қоса топтық ісəрекеттің бірнеше түрін қамтиды. Ондай жаттығуға, мысалға, түзу сызық бойымен жүру жатады. Практикалық өмір жаттығуларына үйде орындалатын кейбір ісəрекеттерді де қосуға болады.Мұндай жаттығуларды орындаушы бала үлкендердің іс-қимылын қайталайды. Осылайша тұрмыстық дағдыларды меңгеруден ол тəуелсіз болып, дербестікке қол жеткізеді, өзіне деген сенімі, өзіндік бағалауы артады. Баланың барлық іс-қимылдың кешенді құрылымындағы əрбір бөлікті дұрыс орындай алуы мұғалімге тікелей байланысты, өйткені табысқа жету үшін ол қозғалысты баяу, əрі дəлме-дəл көрсетуге міндетті. Артық айтылған сөз сияқты артық жасалған қимыл да баланың назарын басқа жаққа бұрып, шатастыруға əкеледі. Практикалық өмір жаттығулары - қозғалысқа тəрбиелеу, қоршаған ортаға қамқорлық таныту, өзіне қызмет жасау, əлеуметтік қарымқатынастар сияқты төрт саланы қамтиды. Осы төрт саладағы дағдыға жаттығу үшін М.Монтессори арнайы материал жасақтады немесе бұрыннан белгілі «үлкендердің» материалы балаларға арналып бейімделінді [3]. Қозғалысқа тəрбиелеу мына іс-қимылдарды орындайтын материалдармен берілген: -сапыру (қасықпен, ұнтақ заттарды), қайта себу, қайта құю (пипетка, шприц, пробиркадан құмыраға дейінгі əртүрлі ыдыстардан); -гүлге су құю; -қағазбен жұмыс (қию жəне тілу); -илеу (оқтау, пышақ); -сурет салу (қарындаш, кисть, бор, ішкі жəне сыртқы жиектері бойымен сызу жүргізілетін металл пішіндер); -(моншақты жіпке тізу); -тігу (түйме қадау); -тоқу жəне іс тігу («Үштүсті бұрым»); -бұрап жабу (ыдыс қақпағын, кілтпен құлыпты); -ілгектеу (түймені, кнопканы, жапқышты, түйреуішті, күршекті), жіп байлау, түю (шнур, лента); -заттарды тасымалдау (орындықты,кілемшені,дидактикалық материалдар салынған табақшаны). Қоршаған ортаға қамқорлық таныту мына жаттығулардан көрінеді: - гүлге су құю (бақшадағы жұмыс); - шаң сүрту; - еденді сүрту; - ыдыс-аяқ жуу;
- өз кілемшеңді орау; - материалды қайта орнына қою [4]. Өзіне қызмет жасау мына іс-қимылды қамтиды: - заттарды, шүберекті жуу, үтіктеу, бүктеп жинау; - аяқ киімді тазалау; - сырт киімнің бөліктеріне түйме тағу, түймелеу, жіп байлау; - қол жуу; - шаш тарау/бұрымдау; - киімді кию жəне шешу. Əлеуметтік қарым-қатынастар дағдысын бекітетін жаттығулар: - лента байлау (сыйлықты орау); - амандасу жəне қоштасу түрлері; - ойын ережесін орындау; - басқа баланы құрметтеу (мысалға,басқа бала ойнап отырған кілемшені мұқият айналып өту); - өтініш жасау; - күте білу (мысалға, қажетті материалды); - алғыс білдіру; - «тыныштыққа» құлақ салу [5]. Жоғарыда көрсетілген мысалдардан байқағанымыз, бір жаттығу бірнеше міндеттерді атқарады. Практикалық өмір жаттығуларының басқалардан айырмашылығы баланың өмір сүріп жатқан заманын, салт-дəстүрін, ел мəдениетін сипаттайтындығын айта кету керек. М.Монтессори ХХ ғасырдың басында Италияда қолданған кейбір материалдардың ХХІ ғасырдың басында Қазақстанда маңызды болмай қалуы түсінікті жағдай. Монтессорипедагогикаға аймаққа жəне сол кезеңге маңызды емес материалдардан бас тартқызатын, сəйкес келетінді іздетіп тапқызатын локальдық-темпоральдық құраушының жиі-жиі енгізілгені осылайша түсіндіріледі. Əдебиеттер: 1.Seguin S.E. Die Idiotie und ihre Behandlung nach physiologischer Methode / Hrsg.Von S.Krenberger. – Wien: Verlag von Karl Graeser K, 1992. –S. 29. 2.Hellbrugge T.Unser Montessori Modell:Erfahrungen mit einem neuen Kindergarten und einer neuen Schule. Мunchen: Kindler Verlag GmbH,1977.S. 71. 3.Монтессори М. Дом ребенка. Метод научной педагогики: (пер.с итал.). – Москва, 1913. – С.154. 4.История педагогики. Часть 2. С ХVIІ в. до середины ХХ в.: Учеб. пособие для пед. ун-тов / Под ред. А.И.Пискунова. – М., 1997. – С.196. 4.Ратнер Ф.Л. Интегрированное обучение детей с ограниченными возможностями в обществе здоровых детей. – М.: Гуманитар.изд.центр ВЛАДОС, 2014. – С.109-111.
МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КƏСІБИ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ РЕФЛЕКСИЯНЫ ДАМЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ Зулкашева Шынар Мулкайевна БҚО, Орал қ., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «БҚО ПҚБАИ» мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау кафедрасының аға оқытушысы, тренер
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі қазіргі кезеңдегі дамуында терең сапалық өзгерістерге бетбұрыс жасауда. Болып жатқан өзгерістерді саралайтын болсақ, олар білім беру сапасына деген сұраныстың артуы; оқушылардың білім алуы мен қатар функционалдық сауаттылығын арртыру қажеттілігінің туындауы; мұғалімнің кəсібилігі мен іс-əрекетіне қойылатын жаңа талаптардың қойылуы т.б. Осы факторлар қатарына педагогтердің кəсіби біліктілігін арттыру жүйесін де қосуға болады. Қазақстан Республикасында кəсіби біліктілікті арттыру жүйесін реформалау қажеттілігі президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың еліміздегі жалпы білім беру жүйесінің алдына қойған жаңа міндеттерімен байланысты. Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасына сəйкес педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру мəселесі мұғалім мамандығының беделін арттырудың басты факторы болып табылатын жедел шешімдерді талап етеді. Педагогтің мəртебесі оның интеллектуалдық, кəсіби деңгейімен, оның жеке тұлғалық-адами қасиеттерімен анықталатындықтан барлық кəсіби біліктілікті арттыру жүйесінің қызметі аталған қасиеттерді жетілдіруге бағытталуы тиіс. Аталған міндеттерді орындау үшін педагогтердің кəсіби біліктілігін арттыру жүйесін реформалау қажет [1]. Муханбетжанова А.М., Бахишева С.М.жəне т.б «Педагогикалық жүйетану негіздері еңбегінде» «педагогтардың біліктілігін жетілдірудің жаңғыртылған жүйесі ғана мұғалімді рефлексияға қабілетті, өз ісіне есеп бере алатын, білім берудің əлемдік жүйесін игерген, белсенді, шығармашыл тұлға ретінде қалыптастыра алады»деп көрсетеді [2]. Бұл саладағы ең басым бағыттардың бірі – қазіргі қазақстандық білім беру жүйесінің жаңа, динамикалық жағдайында шығармашылықпен жəне белсенді қызмет жасауға қабілетті педагог мамандарды əзірлеу жəне қайта даярлау болса, педагог қызметкерлердің біліктілігін арттырудың негізгі мақсаты–бұл үдерісті үздіксіз сипатқа айналдыру. Сондықтан қазіргі таңдағы мұғалімнің білімі мен біліктілігі ерекше орын алып, білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде, қазіргі біліктілікті арттыру жүйесі оның үздіксіз дамуына жəрдемдесуге бағытталған. Заманауи мұғалімнің кəсіби қызметпен қамтамасыз ету үшін психология, педагогика жəне оқытатын пəн, жоғары оқу орнында алған білімі жеткіліксіз.Үздіксіз білім педагогикалық ойлаудың, педагогикалық мəселелер мен міндеттерді шешудің шығармашылық амалдарын,ойлауды инновациялық тұрғыдан,жаңалықты қабылдай алуға бағытталған.
Осыған байланысты педагогтердің біліктілігін арттыру жүйесінде жаңа сипаттағы біліктілікті арттыру курстары пайда болды, олардың мазмұны мен оқыту тəсілдері жаңарды. Мұғалімдерді озық елдердің білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа оқыту технологияларымен таныстыру мен қатар білім саласындағы соңғы зерттеу қорытындыларымен таныстыра отырып теориялық білімдерін жетілдіру, оларды мұғалім тəжірибесіне кіріктіруге, жаңа технологияларды пайдалануда, инновациялық ортада бейімделе алуына қолдау көрсету көзделді.Сонымен қатар қазіргі өзгермелі қоғамда жаңалыққа ашық болуды қағидатын ұстануға үй үйретіп,шамадан тыс ақпаратты сұрыптай алу үшін жəне өз тəжірибесіне сыни көзқараспен қарауды қажет ететін рефлексиялық əрекеттерін дамыту мəселесі жолға қойылды. XXI ғасырда үздіксіз білім берудің негізгі ұғымы келешектегі даму жəне заманауи əлеуметтік бейнені анықтайды, жаһандану үдерісіндегі жалпы жағдайдың қажеттілігінен туындайды. Ол жеке тұлғаның жəне қоғамның қажеттіліктерін дамытуды қанағаттандыруды қамтиды. Үздіксіз білім беру тек қана жеке тұлғаның дамуын ғана қамтамасыз етпей, бүкіл мемлекетті де қамтып өтеді. Қазіргі талаптарға сай педагог жетістікке қол жеткізген, сұранысқа ие, кез келген өзгеріске əзір, жаңа жағдаяттарға тез жəне тиімді бейімделе алатын, кəсіби шебер маман болуға талпынған, үнемі өз білімі мен біліктілігін жаңартуға, өздік дамуға талпынған, белгісіздікке толеранттылық танытып,тəуекелге бел буа алатын, яғни кəсіби құзыретті болуы шарт. Сонымен қатар мұғалім қызметіндегі маңызды дүние – педагогтің өзінің жайкүйін сезіну қабілеті мен қажеттілігі, өз міндеттерін, əрекетін жəне нақты педагогикалық жағдаятта қол жеткізген нəтижесін бақылау, бағалау, түзету жəне өзінің педагогикалық іс-əрекетін жетілдіру мақсатында салыстыра алуы болып табылады. Аталған əрекеттер мұғалімнің ойлауының дамуына ықпал етеді. Осы сұраққа А.А. Бизяева «Өзінен кəсібін жоғары қоятын күнделікті өмір ағымын өзгертіп, өз қателіктерін мойындауға, құндылықтарды бағалауға, өзін өзгертуге мəжбүрлейді. Яғни, ойланатын, күмəнданатын, өз əрекетіне талдау жасай алатын мұғалім өз кəсібінің шебері бола алады»- деп тұжырымдайды [3]. Рефлексия ұғымын қазақстандық ғалымдарда зерделеген. К.Кудайбергенова «Құзырлықтың педагогикалық категория ретінде дамуының теориялық-əдіснамалық негіздері» еңбегінде құзырлық ұғымын зерттей келе педагогтың кəсіби құзырлылығының құрылымына іс-əрекеттік, мотивациялық жəне рефлексивті құзырлықты жатқызады, рефлексивті құзырлылық «өз ісəрекетінің нəтижесін болжамдау, өздік талдау, бағалау дағдыларын жинақтайды»-деген [4]. Ш.Габдрахманова «Мұғалімнің өзіндік дамуы: педагогикалық рефлексия» əдістемелік құралында «Рефлексияға қабілеттілік қарым-қатынаста баға жетпес қасиет болып табылады. Өзінің, өзге адамдардың əрекетіне рефлексия жасау іскерлігі арқылы адам өзінің əріптестікке қажетті тұлғалық сапаларын дамытады. Олар: көрегендік, ілтипат, шыдамдылық, əдептілік, бұл сапалар адамдармен табысты өзара қарымқатынастарды құруға мүмкіндік береді»-деп мұғалімнің рефлексиялық дағдысының маңызын атап көрсетеді [5].
Инновациялық білім берудің даму жетістігі білім саласында жұмыс істейтін кəсіби мамандардың инновациялық режимде жұмыс істеуге, қоғам мен тұлғаның қажеттіліктерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты өз кəсіби іс-əрекетін икемді, оперативті өзгертуге əзірлігіне байланысты. Сол себептен өзгермелі өмірде мұғалімдер барлық сатыларында білім беру бағдарламасына енгізілетін жəне пəніндегі өзгерістермен бірге дамып отыруы тиіс. Осыған орай педагогикалық рефлексияның маңыздылығы арта түсуде, біліктілікті арттыру курстарында берілетін жаңа білім мен оқыту əдістемесі тиісті деңгейде меңгеріліп, мұғалім өзінің бұрыңғы тəжірибесіне үйлесімді кіріктіріле алу үшін рефлексиялық əрекеттің болуы қажет. Педагогика саласында рефлексия-іс-əрекеттің өзіндік талдауы жəне оның нəтижесі. Рефлексия өз қызметінің мақсаттары мен нəтижелеріне сəйкес келмеген жағдайда пайда болатын проблемалық жағдайларды тани білуді, олардың себептеріне талдау жасау мен шешу тəсілдерін қарастыруды қамтиды.Рефлексиялық қабілеттері дамыған маманда оған деген тұрақты қажеттілік сезіліп тұрады.Кез келген істі ол өзіне-өзі сұрақ беруден бастайтындай дəрежеге жетеді. Бұл кəсіп иесінің шығармашылық əрекетке қосылуының құралдарының бірі-одан өзіне қатысты белсенді позицияны таңдауды талап ететін рефлексиялық өзіндік диагностика жасауға мүмкіндік береді.Педагогтің белгілі бір педагогикалық мəселелер туралы барлық ақпаратты жинақтай алуы, оның тиімдісін таңдай білуі, нақты жағдайды шешуге байланысты оған өзіндік қолтаңбамен өзгерістер енгізе білуі, осылайша мəселені шешудің өзіндік жолын таба білуі сыни ойлау нəтижесінде жүзеге асады [6]. Бұл жағдайда сонымен бірге тапқырлық пен өнертапқыштық сияқты сапалар қатар дамуға мүмкіндік алады. Қазақстандық мұғалімдердің үздіксіз кəсіби дамуына қолдау көрсетіп отырған деңгейлік бағдарлама бойынша біліктілікті арттыру курстарында мұғалімдердің сыни рефлексия жасай білуіне жол ашатын стратегиялар қарастырылған. Бұл өз кезегінде, өзін өзі жетілдіру үдерісінде мұғалімнің өз тəжірибесі туралы сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту болып табылады. Курс барысында мұғалімдердің рефлексивті қызметі мектеп тəжірибесінің негізінде жасалған пікірлерінен, мектеп қызметіне шолу жасай алуы, оқушыларына зерттеу жүргізу жəне рефлексивтік есеп жазуы, өзін өзі жəне өзара бағалауынан көрінеді. Рефлексия тəжірибемен бірге жүреді. Тəжірибеден бұрын: ол маған неліктен керек? Қалай тиімді қолданамын? Ең маңыздысы қайсы? Нəтижеге қалай қол жеткізем? - деген сұрақтарға жауап беріп, əрекеттеріңді алдын-ала дұрыс жоспарлауға болады.Бұл əрекет мұғалімнің рефлексиясы болып табылады.Əрекет үстінде де мұғалім рефлексия жасай алады, бұл мұғалімнің дер кезіндегі түйсінуі:Не дұрыс болмады?Неліктен?-деп ойлану,дұрыс болуы үшін тез арада шешім қабылдай алу–рефлексивті ойлау жемісі.Оқиғадан кейін рефлексивті ойлау жүретін болса: Оқиға қалай орын алды? Алдағы жұмысымда істеуге болатын əрекеттерім қандай болу керек?- деген сұрақтар болады [7]. ЭЫДҰ жүргізген инновациялық ортаның салыстырмалы талдауы қорытындысында мұғалімдер өз жұмысынан сабақ алу үшін өз тəжірибесі
туралы рефлексия жасауға, яғни ой толғауға міндетті делінген. Мұғалімдерді оқыту үдерісінде рефлексивті ойлауын жетілдіру үшін жазбаша жəне ауызша əдістерді қолданамыз. Бірінші бетпе-бет кезеңінде көбінесе жазбаша кері байланыс ойлау əдістері қолданылады. Жазбаша кері байланыстың тиімділігі – барлық тыңдаушыны қамтиды жəне уақытты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.Тыңдаушылардың көзқарасын,пікірін білу үшін немесе тренер ретінде неге жауап алғыңыз келеді, нені анықтағыңыз келетін сұрақтарды рефлексия парақтарымен алуға болады. Мысалы, мұғалімдердің Бағдарлама идеяларын қаншалықты түсініп өз тəжірибесіне қалай енгізетінін ойлана алғандығын бақылау үшін төмендегідей сұрақ беруге болады: • Бұрын ... деп ойлайтынмын, қазір … деп ойлаймын • Мен … екенін байқап, енді мені … қызықтырады. • Бүгін мен ...., тəжірибемде қалай қолдану керектігін .... елестеттім. Əр оқыту аптасында əр түрлі рефлексия парақтарын қолдануға болады. Олар мұғалімдердің жаңа ақпаратты меңгеруі туралы ақпарат берумен қатар, апта сайын күрделендіріп берілетіндіктен педагогтердің рефлексивті ойлауын дамытуға жол ашады [6]. Педагог рефлексияға өзінің қабілеттілігін дамыту үшін келесілер қажет: ·басты қағидаларға, қиын жағдайларға, мүлтіксіз шешімдерден кейін өзінің əрекетін талдауға қайта оралып отыру; ·əр жұмыс күнінің біткен уақытысында талдау жасау; өткен жұмыс күнінің барысына сыртқы бақылаушы ретінде баға беру; ·басқа адамдар туралы өзінің көзқарасын, баға беруін тексеріп отыру; қарымқатынасты жоғарылату; ·қарым-қатынастары, көзқарасы басқалардан өзгеше, яғни қарым-қатынасы қиын адамдармен қарым-қатынас орнату; ·нақты жағдаятта өзінің əрекетіне талдау жасай білу. Пайдаланылған əдебиет: 1.2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдың 7 желтоқсанындағы № 1118 жарлығы. 2.Муханбетжанова А.М., Бахишева С.М., Кемешова А «Педагогикалық жүйетану негіздері» // оқулық, Алматы, 2015.- 178 б. 3.Бизяева А.А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия //Псков: ПГПИ им.С.М.Кирова, 2004. - 216 б. 4.К.С.Құдайбергенова Құзырлықтың педагогикалық категория ретінде дамуының теориялық-əдіснамалық негіздері // Монография-Алматы, 2012. 5.Габдрахманова Ш.Т., Мұғалімнің өзіндік дамуы, педагогикалық рефлексия// Əдістемелік құрал, Орал, 2014. 6.Молдагалиева Р.Б,Шамуратова К.Ш.,Рефлексия жасауды дамыту əдістері// Əдістемелік құрал, Орал, 2014. 7.ҚР педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курсы бағдарламасы «Мұғалімге арналған нұсқаулық», 52-53 б.
MULTILINGUALISM IN MODERN KAZAKHSTAN Zhapakova Guldana, Izteleuova Zulfiya JSC «NCPD» ORLEU» in Aktobe region
People all over the world become closer than ever before. Goods and services that appear in a country will be immediately promoted in the others. International transfer and communication are more common. For describing this present time, they use the term: THE ERA OF GLOBALIZATION. This phenomenon affects the economic business and exerts a wide influence on society at that. The growth of the developing countries is the main cause of globalization and it brings both opportunities and disadvantages to them. Globalization is a process and this process makes developments in these countries. First of all is the independence of each of developing countries. On 25th October 1990, date of the independence of Kazakhstan became a turning point in Kazakhstan's development. the Declaration of Independence was the first fundamental legislation of the new country.It is a legal, political and ideological document expressing the very principles of the realities of human existence, mostly human rights and protection of freedom, ownership, political plurality and division of powers. these fundaments became the base of the Constitution. On 16th December, 1991 Kazakhstan adopted the Constitutional Law on the independence of the Republic of Kazakhstan. And, in 2016 Kazakhstan will celebrate the 25thanniversary of its independence. If we look into the chronic of Kazakhstan, we see the first address of president of the Republic of Kazakhstan Nursultan Abishevich Nazarbayev to the people of Kazakhstan was called Strategy “Kazakhstan – 2030” in 1997, and, in 2012 Kazakhstan announced its “Kazakhstan 2050” strategy, The 2050 Strategy calls for widespread economic, social and political reforms to position Kazakhstan among the top 30 global economies by 2050. In order to create favorable environment for executing the Kazakhstan-2050 strategy, the president of Kazakhstan approved national idea, national, patriotic project “Eternal Nation”. According this idea President of Kazakhstan has set the task of preparing the education system competitive specialist possessing multilingual. In the President's Message "New Kazakhstan in the new world" proposed implementation of the cultural project "Trinity of languages", according to which the necessary development of the three languages of the state language-Kazakh,Russian as a language of international communication and English as the language of successful integration into the global economy. We live and work in the epoch when globalization of all spheres of human activities takes place which results in review of priorities in education. That’s why multiculture together with informational and communicative competences nowadays are determined by the world educational community as a basic educational competence and one of the main trend is to form world educational area. The actuality of multicultural and multilingual education is defined by universal world tendency to the integration into economic, cultural and political spheres. We understand multilingual education as an aimed process of exposure to world culture by means of languages when these learning languages are the ways to achieve the
spheres of special knowledge, to acquire cultural-historic and social experience of different countries and peoples. In recent years inter-ethnic cooperation in Kazakhstan has undergone some changes. Our management policy is aimed at strengthening the equality of the different nationalities of the country, no matter which ethnic group they belong to. The principles of state language policy are defined in the Constitution of the Republic of Kazakhstan, in the laws of the Republic of Kazakhstan "On Education" and "On languages in the Republic of Kazakhstan" and in the "State program of functioning and development of languages for 2011-2020." In accordance with the state program of functioning and development of languages, language development strategy has three main objectives: 1) expansion and strengthening of social and communicative functions of the state language; 2) preservation of common cultural features of the Russian language; 3) development of languages of ethnic groups [1]. In today's world in the era of globalization the question of language and its meaning in society was one of the important state tasks in connection with the processes of self-determination. The main problems of language are: the use of language in formal and informal communication, language teaching in secondary and higher educational institutions. At the current stage, the purpose of education is not only knowledge, but also the formation of key competencies, which are aimed at preparing students for future life. They must be prepared to communicate both orally and in writing. This process should involve knowledge of several languages. Kazakhstan is a multinational state with already established and continuously developing multi-ethnic mentality. Rich experience of peaceful coexistence of different peoples, cultures and religions has accumulated on the Kazakh land. This heritage defines the essence of our unity and provides friendly inter-ethnic relations at the present stage. Political processes, occurring in Kazakhstan, its dynamic economic development and its desire to enter the educational world space require maximum openness to different points of view, the ability to rethink and evaluate the contribution of different cultural historical paradigm in the educational process. In order to enter a single global educational environment and ensure social mobility of Kazakh people, it is necessary to develop a dialogue of cultures and traditions, customs, religions and educational systems. Today the Kazakhstan educational system provides a study of Kazakh as the state language, Russian as the language of interethnic communication. Trinity of languages in the Republic of Kazakhstan is a concept aimed at further strengthening of our country. A polylingual person will always be in demand in any society. This indicates its competitiveness in today's society.The curriculum includes not only Russian, but also at least one other foreign language. This situation suggests that bilingualism has formed in Kazakhstan, and there is a trend towards multilingual education. President N.A.Nazarbayev said that "... Kazakhstan is unique, and multinationality is its strong point. A unique multicultural space is formed on its ground. Multiculturalism in Kazakhstan is a progressive factor in the development
of our society. Eurasian roots of the peoples of Kazakhstan allow for connecting the Eastern, Asian, Western, European flows and creating a unique version of the Kazakh multiculturalism. " The growing awareness of the world community of the contradiction between increased levels of multi-ethnicity of the social environment in which people live and work, has led to the fact that a multicultural and multilingual education is increasingly becoming an integral characteristic of modern trends of social and political development in the world. This problem is inherent in the educational practices of different states. It shows its significance and urgency. The ongoing development of multilingual education is encouraged by the deepening of international cooperation and collaboration,the growth of professional and academic exchanges. Multilingual education in Kazakhstan is a concept aimed at further strengthening of the country and its potential. Fluency in three or more languages is a part of the national ideology, aimed at establishment and development of competitive Kazakhstan. Formation of a polylingual person is one of the priorities aimed at internal policy of our multinational state. In order to ensure the competitiveness of the country and its citizens, according to Nursultan Nazarbayev’s strategy, national education should become competitive and high-quality, so that graduates of Kazakh schools could easily continue their studies in foreign universities. Knowing Kazakh, Russian and foreign languages is becoming an integral component of personal and professional activities of mankind. It leads to a need for a large number of practically and professionally multi-lingual people, who can take a more prestigious, both socially and professionally, position in society. Years of development of independent Kazakhstan show that bilingualism and multilinguism in society create all the necessary conditions for its development and progress.But it depends on a well thought-out language policy of President Nazarbayev and the government. The national intelligence should be able to maintain and develop the culture, history and language of the Kazakh people One of the objectives of familiarizing the younger generation to the universal, global values is the formation of abilities to communicate and interact with the neighboring cultures in the world space. Thus, in order to prepare professionals to meet these requirements, great attention is paid to multilingual education, which is regarded as an effective tool for the preparation of the young generation in an interconnected and interdependent world. References: 1. The state program of development of languages in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020. 2. Nazarbayev, N. A. New Kazakhstan in the new world // Kazakhstanskaya Pravda. -№ 33(25278). - 2007. 3. Presidential Address as of 27.01.2012: “Socio-economic modernization is the main direction of development of Kazakhstan” 4. The state program of education development in the Republic of Kazakhstan for 2011-2020.
5. Zhutova, E. M. Multilinguism as a factor of the full socialization of the individual in modern society // Science and education. -2013. -No2 (69). -30 p.
ЖАС ҰРПАҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖƏНЕ АЗАМАТТЫҚ ТƏРБИЕСІ – ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ШАРТЫНЫҢ БІРІ Ақжігітова Гүлзат Тұрғанбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы
Қазақстан Республикасының Конституциясында—Қазақстан Республикасы өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мəртебелі мақсат. Сондай-ақ, ҚР Конституциясының 1–бабында: «Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы–адам жəне адамның өмірі,құқықтары мен бостандықтары»,-деп баян етілген[1]. Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты алғышарттарының бірі– азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық мəдиениетін қалыптастыру, əсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының мəдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы мəдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру ұжымдары десек қателеспейміз.«Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз»,- дейді М.Новицкий» [2]. Заңгер ғалымдарымыз:«Адам құқығы–адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін іс-əрекеттің (мінезқұлықтың) өлшемі (шамасы)»—деп анықтама берген [3]. Адамның құқықтары мен бостандықтары табиғи жəне оған тумысынан берілген, ажырамайтын, табиғи ретінде танылады жəне ең жоғары əлеуметтік құндылық болып табылады. Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау жəне қорғау мемлекет функцияларының бірі. Тұлға мен мемлекеттің қарым–қатынасы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам концепциясына сəйкес дамуда. Мемлекет пен адам құқығының арасындағы өзара байланыстылығы жəне өзара негізділігі құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам жəне азаматтың құқықтарын қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.Қоғам тəртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тəртіп түрлі əлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез— құлқын реттейтін қағидалардың əсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды қолдану нəтижесінде құқықтық тəртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар негізінен заңнан нəр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау,
оған мойынсыну- жауапкершілікті, түсіністікті, заңдарды білуді жəне соған сəйкес мінез-құлық пен іс-əрекеттерді үйлестіруді талап етеді. Қоғамның ең өзекті мəселелерінің бірі–қылмыстың,құқық бұзушылықтың алдын алу. Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі шенеуніктерден бастап, құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен ата-аналар, азаматтар да түсінуде.Құқық бұзушылық жөнінде «Құқық бұзушылық дегеніміз–адамның қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян келтіретін,соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы əрекеті немесе əрекетсіздігі»,— деп көрсетілген [4]. Қоғамда тəртіп орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бəрімізге белгілі жəне оны жақсы түсінеміз.Дегенмен, қоғамда қоғамдық тəртіпті бұзуға бейім азаматтар да кездеседі жəне бұл- құқық бұзушылықтың орын алуына əкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылыққоғам өміріне тəн қауіпті дерт.Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым заманнан осы күнге дейін əр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың ішінде құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен əлеуметтік жəне биологиялық жағдайлар əсер ететінін байқауға болады.Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық тəртіпті сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын, атсалысатын субъектілердің біріоқу орындары болып табылады. Оқу орнында жасөспірімнің азаматтық,патриоттық,адамгершілік, салауаттық, құқықтық,мəдени,шығармашылық т.б.қасиеттерін дамыту жəне қалыптастыру процесі жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік пен міндет жүктейді. Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау жəне алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде— өскелең ұрпаққа құқықтық тəрбие беру, оның мақсат– міндеттерін дұрыс түсіндірудің маңызы ерекше.Құқықтық тəрбие беру жан—жақты тəрбиелеудің маңызды бір саласы. «Құқықтық тəрбие мақсаты–оқушыларда құқықтық мəдениет пен құқықтық əрекет–қылық қалыптастырып,оларды құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге əрі мойындауға баулу», — деп анықталған [5]. Қазіргі «Білім туралы» Заңның талаптарын орындау əлі де көптеген экономикалық–материалдық,құқықтық–нормативтік базаны нығайтуды, құқықтық тəрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды тəрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді.Сондықтан мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа алып пайдалануды,оқу-тəрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану жолдарын, тəрбиенің əдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа тəрбиелеу– олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мəселелерді шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан тартынуына,қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жəрдемдеседі. Көп ұлтты тəуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік, патриоттық, азаматтық тəрбие беру біздің баршамызға міндет екенін өмірдің өзі дəлелдеп отыр.Құқықтық тəрбиені ұстаздар қауымы ата–аналармен, құқық
қорғау органдары қызметкерлерімен, салауаттылық жəне денсаулық сақтау мекемелерімен,спорттық ұйымдармен,қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп,тəрбиенің өзге түрлерімен байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нəтижелі болмақ. Оқу орны мен отбасында балалар əлеуметтік іс-əрекеттің алғашқы дағдыларын қалыптастырып адамгершілік, əдеп, заңды мінез-құлық, орынды əрекет-қылық,құқықтық нормаларды меңгере бастайды.Əлеуметтік нормалардың негізгі маңызды түрі болып табылатын əдептік нормалардың құқытық сипаты болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала əрине қоғамға зиян келтірмейді,керісінше,өмірдегі өзінің орнын тауып, елжанды, саналы азамат болып қалыптасады.Əдептік нормалар құқықтық нормаларға негіз, арқау болып, белгілі бір дəрежеде адамның ар-ұятын, намысын қалыптастыруға,қоғамдық тəртіпті сақтауға ұйтқы болады. «Құқықтық нормалардың басым көпшілігі əдептік нормалардан нəр алады, соларға арқа сүйейді.Неғұрлым құқықтық нормаларға əдептік нормалар арқау болса,соғұрлым заңдардың əділеттілік,адамгершілік мəні жоғары болады» [6]. Құқықтың тəрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тəрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау жəне орындау -ұзақ уақыт тəрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық жəне рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады.Сондықтан да əр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тəрбиенің міндеті болып табылады. Құқықтың тəрбие негізі отбасынан басталады. Оқушылардың тəртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы əр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін,ұрыс-керістен көз ашпайтын,басқалардың,мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тəрбиеленген бала өзімшіл болады, қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Ауыл жастарының арасында құқықтық тəрбие жұмысын ұйымдастыруда олқылықтар бар. Жастар арасындағы насихат пен құқықтың тəрбие мəселесі жөнінде жоғары ұйымдары тарапынан белгіленген шаралар жүзеге асырылып,қызметкерлердің жауапкершілігін арттыру қажет. Құқықтың тəрбие тура жолмен жүруге үйрететін əділеттілік əдістеріне сүйенеді.Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді.Оқушы өзінің айналасындағы адамдарды, əлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның өзі оның көбіне көп құқықтың тəрбиені бұзуына əкеліп соқтырады.Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2030» стратегиялық бағдарламасында Отан қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мəн бергені мəлім.Қарулы күштерінің бір тармағы ретінде ішкі əскердің де іргетасы қаланды. Ішкі əскер барлық
қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы— құқықтың тəртіп əскері.Бұл мектеп,отбасы жəне қоғам жұртшылығының құқықтық тəрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі — оқушылар арасында заң тəртібін бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр. Құқықтық мəселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын өнер.Бұған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тəжірибелі,көпті көрген,адамдардың жүрегіне барар кілтті таба білер тəрбиеші болу маңызды. Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері,ұжымшылдығы,тəртіптілігі,өзіне жəне басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы қалыптасады. Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары жəне қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу,қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тəртіпті сақтау да енеді.Құқықтық мəдениет екі тұрғыдан қаралады: 1.Құқықтық мəселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер əрекетін оқушының білуі. 2.Тұлғаның педагогикалық жəне психологиялық мəнінің құқықтық санаға əсері. Адамның құқықтық мəдениеті күрделі. Əңгіме адам, оның санасы, мінезқұлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды. Құқықтық мемлекет демократиялық принциптерге сүйене отырып, əр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық жəне еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Демократияны жетілдіру мемлекеттік жəне қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекітуге тікелей тəуелді. Мемлекет жəне қоғам өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. -заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру; -заңның орындалуын бекіту; -қоғамдық тəртіп орнатуға əрбір азаматтың қатынасуы. Бұдан заңдылық пен құқықтық тəртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекет мойынында болу қажеттігі шығады.Адамның жалпы мəдениеті мен оның құқықтық мəдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тəрбиені адамгершілік тəрбиесі теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз. Қоғамдық қайта құру кезеңінде құқықтың мəдениетті қалыптастыру барысындағы кемшіліктерді жеңу орын алады. Құқық қоғам мен қоғамның өрбір мүшесінің бүкіл өмірін қамтып жатады.Құқықтық мəдениеті төмен дамыған адам тек заңның өрескел бұзылған жағдайында ғана оған зейін аударады да, құқықтық талаптарды мойындамаған көп жағдайларды байқамайды. Заңды білмеу—құқықтық мəдениеттің елеулі кемшілігі. Заңды білмеу, оны бұзу жауапкершіліктен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң жəне
құқықтық мəдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мəдениет оқушыдан жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді. Адамның құқықтық мəдениеті-күрделі психологиялық құбылыс.Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал жасайтын тəрбие құралдарының бірі-орынды тəртіп жəне мінез-құлық тəрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.Сонымен адамның құқықтық мəдениеті дегеніміз-орынды тəртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқықтық білімдері мен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-əрекетінің терең бірлігі.Құқықты құрметтеу,əділдікті,борышты,жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну-адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мəдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім беретін орта мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тəрбиені зор шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі-халықтың құқықтық мəдениетінің болуы. Құқықтық мəдениет қоғам мəдениетінің негізгі салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың мəдениеті жəне қоғамдық мəдениет. Адамның жалпы мəдениеті мен құқықтық мəдениет, құқықтық мəдениет пен құқықтық сана өзара тығыз байланысты. Құқықтық мəдениет құқықтық санамен салыстырғанда əлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мəдениеті олардың қолданыстағы заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды реттейтін заң талаптарын əрине əрбір азамат білгені жөн. Азаматтар өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны өзгелердің жəне мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс. Заңгер ғалымдар Ғ.Сапарғалиев жəне А.Ибраева өз еңбектерінде:«Тұлғаның құқықтық мəдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) жəне құрметтеуден тұрады. Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді (көрінеді)» — деп атап көрсеткен [7]. «Жеке тұлғаның құқықтық мəдениеті жөнінде, əсіресе мыналарды баса көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы мен міндетін анық түсінуі əрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден, осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тəжірибесінде пайдалана алуы тиіс» [8]. Құқықтық мəдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын айқындаушы көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы құқықтық білім мен саналы тəрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті, құқықтық білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік—құықықтық құжаттармен үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды үрдіске айналдыруды, салалық мекемелермен,отбасымен тығыз ынтымақтастық қарым–қатынас орнатуды жəне қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі жұмысты атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым— қатынас мəдениетін көтеру, оның талабын ескеру де нəтиже береді деп ойлаймыз. Құқықтық саясаттың құрамдас бөлігі,
елдің индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік əлеуетін арттырудың маңызды шарты болып табылатын ғылыми жəне білім беру қызметін құқықтық реттеу болмақ. Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мəдениет мəселелері болып табылады.Осыған орай,азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет.Халық арасында интернет-ресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы жəне құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда, азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми зерттеулерді жандандыру қажет. Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыру Республика Конституциясының негізгі идеялары мен принциптерін Қазақстанда құқықтық мемлекет құрылымының жаңа кезеңінің аясында өмірімізде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстандық заңнаманы Тұжырымдамада белгіленген мемлекеттің құқықтық саясатының негізгі бағыттарына сəйкес кешенді дамыту жəне тиімді пайдалану заңдылық режимін одан əрі нығайтуға, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтауға, еліміздің орнықты əлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға ықпал ететін болады. Құқықтық мемлекетті орнықтыруда еліміздің құқықтық мəдениетін көтеру басты мақсатымыз болмақ.Ол үшін құқықтық тəрбие талаптарын сараптап алғанымыз жөн. Сондықтан біздің ұсыныстарымыз төмендегідей болмақ: 1.Жалпы білім беру мектептерінің алғашқы сыныптарынан бастап «Құқық негізі» пəнін оқытып,оның оқу бағдарлдамасына «Кəмелетке толмағандардың құқықтары мен міндеттері» туралы Конституциялық құқықтан, Əкімшілік құқығынан, Азаматтық құқықтан, Қылмыстық құқықтан нормалар енгізілуі тиіс. Кəмелетке толмағандардың құқықтарының бұзылуы жəне олардың құқықбұзушылыққа қатысулары мектеп оқушыларының өз құқықтары мен міндеттерін меңгермегендіктен туындайды. Мектеп оқушылары өздерінің құқықтары мен міндеттерін білетін болса келеңсіз жағдай туғызатын мұғалімдерді орнына қоя біледі жəне құқықтық мемлекеттің басты принципінің бірін орындауға мүмкіндік туындайды. 2. Ауыл халқы құқықтық сауаттылық жағынан толық қамтылмай отыр. Оны Президенттің Жолдауларын насихаттауға барған кезде заңгерлер жақсы байқайды. Сондықтан əрбір ауданға қарасты ауылдарда аудандағы əділет бөлімінен құқықтық сауаттылықты көтеретін жоғары білімді бір заңгерден бекітілуі тиіс. Əйтпесе ауылдан қалаға келген, аудан орталығына ауылдан келген адамдардың құқықтық сауаттылық деңгейінің кемшілігі байқалып отырады.
3.Құқықтық саладағы білімді арттыруға бағытталған, мамандандырылған интернет-сайттар ашылуы қажет. Азаматтардың еркін түрде құқықтық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік туар еді. 4. Ғалым, заңгерлерді, саясаттанушыларды, құқық қорғау, сот жəне өзге де органдардың неғұрлым тəжірибелі практикалық қызметкерлерін тарта отырып, құқықтық пəндердің оқытушыларын қайта даярлау жəне біліктілігін арттыруды жүзеге асыру. Пайдаланылғанəдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 2008 жыл 2. Г.Искакова, Н.Ғазизова,А.Сембаева, Қазақстан Республикасындағы адам құқығы, оқу құралы, Астана, 2008 ж, 9 бет 3.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», А,2007,198 б 4.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева,«Мемлекет жəне құқық теориясы», А, 2007,181б 5. Бабаев С., Оңалбек Ж. «Жалпы педагогика», Алматы, 2005ж, 163-бет 6.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», А,2007,197б 7.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», А,2007,175 б 8.А.Ə.Маханбетова, Р.С.Егізбаева, «Кəмелетке толмағандарды құқықтық мəдениетке тəрбиелеу», Алматы, 2010 ж, 20 бет ОСОБЕННОСТИ ТЕНДЕНЦИЙ РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Джаксылыкова Умит Саукинбековна Тренер центра уровневых программ ФАО «Өрлеу» Институт повышения квалификации педагогических работников по Жамбылской области
В настоящее время не подлежит оспариванию утверждение о том, что именно личность учителя играет решающую роль в обучение учащихся умению обучаться. Одним из новых подходов, включенных в содержание Кембриджской программы, является требование от учителя системного размышления о своей практике. Обобщение результатов проведенной серии последовательных уроков позволяет на данном этапе сделать следующие выводы: использование и внедрение идей Программы в контексте семи модулей дает возможность учителям развивать навыки и способности учеников одновременно со знанием и понимаем; приемы и методы апробированные в ходе практики в серии последовательных уроков, делают обучение более актуальным, приятным и мотивирующим; кроме того, учителя имеют возможность развивать свои собственные навыки творческого подхода в разработке учебного плана; имеют возможность создать стимулирующую, обогащающую, побуждающую учебную атмосферу, как для учеников, так и для себя. Активно участвующие ученики накладывают обязательства на роль учителя. Происходит сдвиг от модели, где центральную роль выполняет учитель, к подходу, сконцентрированному на ученике. Также происходит
сдвиг от учебы, определяемой конечным результатом, к учебе, где главную роль играет процесс. Эти изменения способствуют тому, чтобы учителя размышляли не только об основных принципах учебы и преподавания, но и об их роли в этом процессе. «От» – таблица, показывающая изменение роли учителя в создании активной атмосферы в классе От: К: Центральной роли учителя Центральной роли ученика Концентрации на результате Концентрации на процессе Учителя в роли «передатчика знаний» Учителю в роли организатора знаний Учителя в роли «активного деятеля» Учителю как инструменту реализации, помогающему ученикам в их обучении Фокуса на отдельном предмете Фокусу на целостном обучении Эти изменения в роли учителя неизбежно приведут к трансформации роли учеников в классе. «От»–таблица,показывающая изменение роли, которую играют ученики в активной атмосфере класса. От: К: Пассивных получателей знаний Активно участвующим ученикам Фокуса с ответа на вопросы Ученикам, задающим вопросы Ситуации, где учеников «кормят с ложечки» Ситуации, где учеников «кормят с ложечки» Конкуренции друг с другом Сотрудничеству в обучении Желания высказаться Активному выслушиванию мнения других Изучения отдельных предметов Объединению обучения Эта модель образования дает великолепную возможность ребенку не просто получать знания,а обучаясь обнаруживать в себе какие–то способности, которые будут в последующем использованы в жизни. Кроме того эта модель способствует повышению мотивации учеников в обучении, позитивному отношению к школе и обучению, формированию эмоционально положительного отношения к учителям, положительному содействию в развитии самоуважения у учеников. Ключевыми аспектами этой Программы являются развитие рефлексивной деятельности школьников, самооценки их знаний, а также привитие им навыка саморазвития. Данная Программа также подразумевает и рефлексивную деятельность учителей. Описаны некоторые из ключевых возможностей программного комплекса, которые повышают эффективность рефлексивной деятельности учителя. Что особо важным является в практике преподавания? Постоянно быть информированным о том, что они знают и что могут узнать, с целью корректировки процесса обучения с учетом результатов оценивания. В традиционном обучении под качеством понимали, в основном, только уровень сформированности ЗУН. В современных условиях этого
недостаточно. Новое содержание образования, кроме знаньевого элемента, должно включать составляющие для формирования всесторонне развитой личности. Этими составляющими будут рефлексивная, коммуникативная и мыслительная деятельность.Я думаю,что для обновленного, многоэлементного содержания обучения еще предстоит создать новую, критериальную систему оценки и стандартные, системно организованные педагогические измерители качества обучения. Далее, следует разработать алгоритм системной педагогической диагностики и мониторинга и уже на этой основе реально управлять качеством обучения. Рефлексия учителя подразумевает оценку себя как профессионала, продумывание действий по повышению качества обучения школьников. Данная Программа гарантирует реальное управление (самоуправление) качеством обучения, достижение эффекта саморазвития и самореализации сторон обучения в профессиональном плане. Рефлексия,являющаяся одним из основных видов педагогической деятельности,позволяла в серии последовательных уроков выполнять следующие действия:контроль результатов образовательного процесса, их анализ и оценка,выяснение причин успехов и неудач, определение направлений коррекции своей деятельности и профессионального самосовершенствования. Приведу типичные высказывания учителей об уроках, которые были озвучены в ходе третьего этапа наших курсов учителями, после проведения серии последовательных уроков: –Использование новых подходов, действительно гарантирует рост и развитие обучаемого. Эти уроки очень нравятся им. Это главное. –Включение групповой формы работы обогащает учебный процесс, позволяет экономить время опроса, создает комфортную, рабочую обстановку в классе. –Рефлексивная деятельность учащихся обеспечивает надежное усвоение знаний, своевременное предупреждение пробелов, что создает базу для творческой деятельности учащихся. –Рефлексия учащихся имеет еще и воспитательное значение, способствует развитию у учащихся чувства ответственности за саморазвитие и самореализацию. -Рефлексия очень нужная, полезная организации деятельности учащихся на любом этапе урока. Позволяет за короткое время выявить пробелы в знаниях учащихся, увидеть типичные ошибки и откорректировать работу учителя (изменить форму подачи материала по данной теме, увеличить время на тренировочно-закрепительные упражнения и др.), а также повторить с учащимися то, что они недостаточно твердо усвоили. А главное,что внедрение новых подходов в обучение позволяет устанавливать гуманные,подлинно демократические взаимоотношения между учеником и учителем, они становятся сотрудниками - это уроки саморазвития, комфортности и толерантности. Таким образом,обобщая опыт учителей –практиков , работавших на втором, исследовательском этапе Программы позволяет говорить о том, что
есть реальная возможность на каждом уроке, определить уровень усвоения материала, увидеть пробелы в знаниях, скорректировать свою деятельность. Внедрение Идей Программы в образовательную практику позволяет реализовать тематику модуля «Управление и лидерство в обучение». Учительпрофессия творческая,а творчество требует развития. Данная Программа направляет учителей и позволяет раскрыть неиспользованный творческий потенциал для педагогического совершенствования, способствует профессиональному росту учителя. Лидерство, как и обучение, является основной человеческой способностью, побуждающей к постоянному развитию. Данные курсы помогли с критической точки зрения взглянуть на традиционную практику в обучение, выявить недостатки, наметить пути исправления этих недостатков и начать работу по их исправлению. Лично в моем сознании произошли глобальные изменения. Пришло понимание того, что авторитет в классе перед своими учениками можно сохранять, будучи учителем-демократом, умеющим выстроить равноправные отношения с детьми, давая им возможность высказываться,размышлять,не боясь быть не понятым и осужденным. Изменение стиля обучения, начинается с момента вхождения в класс и приветствия. От того, как я вошла в класс, от того как сказала слово «здравствуйте», можно настроить или расстроить психологический настрой учащихся в классе.Теперь у нас появилась возможность, используя вводные игры, на этапе организационного момента, встать с детьми в круг, взяться за руки и сказать друг другу приятные человеческие слова и пожелания, а не начинать урок с авторитарной фразы:«Встаньте дети. Здравствуйте!». Улыбка,тактильный контакт,теплые слова,добрые глаза–это все способствует созданию благоприятной атмосферы в классе. И дальше от этапа к этапу, сохраняя этот климат в классе и поддерживая его, двигаться не к банальным итогам урока, а к рефлексии, к осознанному пониманию учеником того, что им понято на данном уроке. Важно продумывать каждое слово, обращенное к ученику, свой тон и мимику. И если даже ученик дает неверный ответ не гасить его словами «садись неверно», а направить его дополнительным вопросом или дать возможность подумать еще, стимулируя к последующей работе на уроке.Конечно,учителям к этому надо еще привыкнуть. Привыкнуть к тому,что неправильный ответ-это не повод осудить за незнание, а возможность поразмышлять и дойти в ходе размышления до верного ответа.В ходе этого размышления у учащихся могут рождаться самые необычные идеи,а это и есть развитие независимого творческого мышления. Качественная работа по профессиональному развитию включает: апробирование новых технологий, оценивание, рефлексию и обзор. Все они имеют преобразовательное воздействие. Пройдя все этапы, в ходе проведения серии последовательных уроков учителя получили определенные результаты. Результаты всегда имеют практическую направленность: они являются изменениями или улучшениями на практике. Т.е., наши результаты в серии последовательных уроков дают нам четкое представление об эффективных
способах преподавания и обучения и позволяют нам наметить пути совершенствования данной практики в контексте идей Программы. Учителя в своих школах должны работать в сотрудничестве с коллегами. Ученики научатся думать по-другому лишь тогда, когда это будет внедрено в практику каждого отдельного учителя и всей школы в целом. Посредством деятельности в сети учителя способны делиться идеями и развивать их дальше,а также – находить новые идеи и работать с ними, поддерживая и вдохновляя, друг друга. Список литературы: 1.Никитина Н.Н. Введение в педагогическую деятельность:Теория и практика: Учебное пособие. – М.: Академия, 2004. – 224 с. 2.Юнусбаев Б.Х. Рефлексивно-оценочная саморазвивающая технология (РОСТ): Учебно-методическое пособие. – Уфа: БИРО, 2007. – 238 с. 3. «Руководство для учителя». Третий(базовый) уровень(3-е издание), модуль «Управление и лидерство в обучении», стр.192-194. ҮШТІЛДІЛІК БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА МҰҒАЛІМДЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ МƏСЕЛЕСІ Джатканбаева А.К. «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Жамбыл облысы бойынша ПҚ БАИ, Тараз қ., daktaraz@mail.ru
Көптілді білім беру жүйесін енгізуге байланысты жүргізіліп жатқан өзгерістер Қазақстанның халықаралық білім беру кеңістігіне интеграциялануы үдерісі аясында қолға алынуда. Мемлекет басшысы Н.Назарбаев Қазақстан халықтарының Ассамблеясы сессиясында сөйлеген сөзінде алғаш рет білім алушылардың үш тілді меңгеруі олардың болашағы үшін маңызды екенін атап өтеді [1]. «Тілдердің үштұғырлылығы» мəдени жобасы да: мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бəсекеге қабілетті маман даярлау міндетін жүзеге асыру бағытында қолға алынған Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту мен қолданудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы негізінде айқындалған жоспарлы əрекеттер болып табылады. Бұл заңнамалық құжаттардың барлығының да көздейтін мақсаты–өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап,кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді жəне көпмəдениетті құзыреттіліктерді игерген полимəдениетті жеке тұлға қалыптастыру болып табылады. Еліміздің саяси-экономикалық модернизациялау үдерісінің басым бағыты ретіндегі көптілді білім беру жүйесі ел болашағы жастардың көпмəдениетті тұлға ретінде жаһанданудың тегеурініне төтеп беретін бəсекеге қабілетті мамандарды даярлап шығуға бағытталған.Сонымен қатар,2016 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан Республикасы Президентінің №205 Жарлығымен бекітілген Қазақстан
Республикасында білім беруді жəне ғылымды дамытудың 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданды. Бағдарламада көрсетілгендей, орта білім берудің мазмұнын жаңарту бойынша 2017 жылдан бастап барлық мектепке дейінгі тəрбие жəне оқыту ұйымдарында қазақ, орыс, жəне ағылшын тілдері оқытылатын көптілді білім беру бағдарламасының элементтері кезең-кезеңімен енгізілетін болады. Қазіргі таңда білім беру ұйымдарында мемлекеттің осы бағытта жоспарлап отырған шараларын қалың көпшілікке түсінікті етіп жеткізу жəне нақты қадамдарды айқындай отырып, жұмыс жүргізу маңызды болып отыр. Бағдарламада білім мен ғылым саласында іске асырылған қадамдық іс-қимылдарды талдауда мақсатқа жетудегі кездесіп отырған кедергілер де айқын көрсетілген. Солардың ең маңыздыларының бірі, педагог пен ғалым мəртебесінің төмендігі; тілдерді оқыту əдістемесінің əлсіздігі, ағылшын тілінде жаратылыстануматематикалық пəндерін оқытатын мұғалімдер үлесінің аздығы болып табылады. Бағдарламаны жүзеге асырудағы басты құжаттың бірі «Үш тілде білім беруді дамыту бойынша кең ауқымды іс-қимыл жүргізу үшін 2015-2020 жылдарға арналған жол қартасында» осы мəселелерді шешуге баса назар аударылады.Сондықтан да үштілділікті енгізуде педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру мəселесінің қазіргі таңда өзектілігі артып отыр. Үш тілде білім беруді тиімді енгізу үшін «Өрлеу» БАҰО Акционерлік қоғамы филиалдарында кешенді іс-шаралар қолға алынуда. Қазіргі таңда Жамбыл облысы бойынша педагог қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтында НЗМ тəжірибесі бойынша жаңартылған білім беру мазмұнына көшу бағытында мұғалімдердің біліктілігін арттыру ісі жүзеге асырылуда.Үш тілді білім беру бағдарламасында басты көзделіп отырған мақсат-міндеттерді жүзеге асыруда тіл мамандарынан жоғары кəсіби біліктілігі талап етілуде. Бұл ретте білім беру мазмұнын жаңарту аясында «Өрлеу» БАҰО тренерлері əлемдік озық технологияларды пайдалана отырып, тілдік дағдыларды тəжірибе жүзінде меңгертуге басты назар аударуда. Тіл үйретуде сол тілдегі қарым-қатынас ортасы, яғни табиғи тілдесім ортасы болмаса, кез-келген тілдің тəжірибе жүзіне қолданысы қиындайды. Сондықтан да көпмəдениетті тұлғаны қалыптастыруда тілдік ортаның болуы аса маңызды. Ағылшын тілінде жаратылыстану бағытындағы пəндерді оқыту да тілдік орта қалыптастыру арқылы, үштілділікті дамытудың жолы ретінде ұсынылып отырғаны белгілі. Ағылшын тілінде жаратылыстану бағытындағы пəндерді беруді енгізуде алғашқы қадамдар пəн мазмұнына технологияны енгізуден басталып, кезең-кезеңімен жүзеге асыру жоспарланып отыр. Қазақ тілінің орыс тілді мектептерде оқыту технологиясының тілдік дағдыларға негізделіп, шиыршықты оқыту арқылы жүйелі меңгерту арқылы, тілдік құзыреттікті қалыптастыру жолға қойылады. Сонымен қатар, тілді аудармасыз оқыту, яғни пəн мұғалімдері тіл меңгерудің озық технологиясын пайдалана отырып, табиғи тəсіл арқылы тілдік дағдыларды дамыту жолға қойылады.Білім мазмұнын жаңартуда оқу үдерісіне енгізілетін критериалды бағалау да оқушылардың тіл үйренуге деген уəжін арттырары сөзсіз. Осылайша мамандар үнемі шеберліктерін шыңдау арқылы,тілдік дағдыларды
ең алдымен өздері меңгеруі арқылы үштілділікті біртіндеп енгізу жолында кəсіби біліктіліктерін арттыру. Бұл реформалардың жүзеге асырылуы білім саласында жүрген əрбір азаматтың өзіндік кемелдену жолындағы алдына мақсат қойып, оған жетудегі қажырлы еңбегіне тікелей байланысты. Мектеп мұғалімдерінің кəсіби біліктілігін арттыруда ұстаздарға тиімді əдістемелік қолдау көрсетілуі маңызды.Бұл бағыттағы жүргізілетін шаралар да ұстаздарға жан-жақты қолдау көрсету үшін ұйымдастырылуы тиіс. Жəне облыстағы білім беру саласының мамандарының бірлігі, осындай бас қосулары нəтижелі жалғасын табуы тиіс деп ойлаймын. Көптілді білім беру бағдарламасын Жамбыл облысы аймағында жүзеге асыруда «Өрлеу» БАҰО Жамбыл облысы бойынша ПҚ біліктілігін арттыру институты ұжымы өз үлесін қосуда. Қазіргі уақытта мұғалімнің жақсы шəкірт тəрбиелеп оқытуына бар жағдай үкімет тарапынан жасалып отыр деп жоғарыда тоқталып өткен болатынмын.Ұстаздың мақсаты– өмірден өз орнын таңдай алатын жəне өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап, кез-келген ортаға тез бейімделе алатын, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді жəне көпмəдениетті құзыреттілікті игерген полимəдениетті жеке тұлға қалыптастыру.Мектептерде көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер даярлау қажет. Қазіргі уақытта мемлекеттік тілді терең меңгерген мұғалімдер даярлау қажет. Қазіргі уақытта мемлекеттік тілдің қызмет аясын кеңейту бізде шешімін таппай келе жатқан мəселелердің бірі. Ең алдымен шəкірттеріміздің патриоттық сезімдерін нығайтуымыз керек. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап, жас маманның кəсіби білімділігі мен біліктілігін өз уақытында жетілдіріп отыру. Еліміздің қазіргі кезде басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта шетел тілін еркін меңгерген, алған білімін алдағы уақытта түрлі салада қолдана алатын жəне де қарым-қатынасқа түсе алатын шəкірт тəрбиелеп өсіру – үкімет тарапынан бізге қойылып отырған талап жəне өзіміздің міндетіміз деп білемін. Мектептегі мұғалімдердің негізгі міндеттерінің бірі – шəкіртті бүгінгі шынайы əлем өміріне дайындау. Тілдерді оқытуда лингафондық құралжабдықтар,аудио,видео кешені оқушылардың ауызша жəне жазбаша білімдерін жетілдіру,сөздік қорын қосымша сөздіктермен байыту, толықтыру,ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады. Сондай-ақ, оқыту процесінде ғаламтордан алынған түрлі мəліметтер, жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі əдіс-тəсілдері, коммуникативті бағыттағы оқыту элементтері кеңінен қолданылады. Көптілді оқыту – бүгінгі жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемнің түрлі ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Көптілді оқыту – бүгінгі жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемнің түрлі ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Көптілді меңгерген, өзін-өзі əлеуметтік жəне кəсіби билеуге, өздігінен дамуға, өздігінен жетілуге қабілетті тұлға. Бүгінде елімізде ағылшын тілді мамандарды даярлау ісіне ерекше мəн берілуде. Алайда, бізде қазақ жəне орыс тілдерін игеру сияқты ағылшын тілін үйрену, сондай-ақ осы тілде сабақ
беруде көптеген кемшіліктер бар. Оның салдарын өз іс-тəжірибемізде барлығымыз сезініп отырмыз. Көптілді білім беру жүйесі аясында білім саласындағы оқу-əдістемелік құралдар жəне оқулықтардың маңызы зор. Социолингвистикалық тұрғыдан қазақтың үлкен ғалымы Б.Хасанұлы қостілділік мəселесіне көп назар аударып жүр. Б.Хасанұлы қостілділік мəселесіне көп назар аударып жүр. Б.Хасанұлы мына мəселеге ерекше көзқарас білдірді: «Ана тілінің дамуы жанұядан бастау алады. Алайда кейбір қазақ жанұясында ана тілінің қолданылуы көңіл көншітпейді. Мемлекеттік қамқорлыққа алынған орыс тілінің арқасында көптеген өз тілін білмейтін қала қазағы бақуатты, ана тілін білмегендіктен, ұлттық мəдениеттен мақрұм, сондықтан да ондайлар ұлттық патриотизмнен ада болады». Нəтижесінде бесік жыры, ауыз əдебиеті, қазақ халқының бай мəдениетінен, тарихы мен салтдəстүрінен мағлұмат беретін эпикалық туындылар жалғасын тауып, қазақ төрінен орын алары хақ [2,20]. Көптілділік ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады. Себебі бала отбасында бір тілде сөйлесе, балабақшада немесе аулада бірнеше тілдерді игеруі мүмкін. Мəселен, қазір өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілді балабақшаға өз балаларын беру жағдайы көп кездеседі. Көп балабақшаларда қазақ, орыс жəне ағылшын тілі сабақтары жүргізіледі. Сонда бала мектепке дейінгі жасында-ақ бірнеше тілді қатар үйрене бастайды. Көптілділіктің қалыптасуына интернационалдық некенің де əсері бар. Мұндай əлеуметтік жағдай баланың екі тілді қатар үйренуіне əкеледі. Сонымен мектеп жасына дейінгі балада табиғи билингвизм, кей жағдайларда көптілділік қалыптаса бастайды. Ғалым В.П.Беляевтың пікіріне сүйенсек: «… табиғи билингвизм сəйкестікті тілдік ортада (теледидар мен радио) туындайды. Бұл тұста тілдік жүйенің ерекшелігін тану əрекеті жүрмеуі де мүмкін» [3,157]. Көптілділік екі немесе бірнеше тілде қарым-қатынасқа түсудің қажеттілігін тудырып отыр. Ұзақ уақыт бойына бірнеше табиғи тілдік ортада өмір сүру көптілділікке əкеледі жəне оның ұзақ уақыт есте қалуына əсер етеді. Мұндай жағдайда адамдардың барлығы көптілді болып шығады. Табиғи көптілділіктің ерте қалыптасуы балалық шағындағы сөйлеуді бастау кезеңімен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ата-ананың əсері жоғары болып келеді.Қостілді немесе интернационалды отбасының ата-аналарын мына сұрақтар толғандырады:екі тілді де балаға игерту, баланы көптілді азамат ретінде тəрбиелеу,оқытуда олар «бір адам–бір тіл» деген қағиданы қолданады. Көптілділікте бала тілдік қатынас жағдайына қарай нақты бір тілді қолдану мүмкіндігіне ие болады. Егер де мектеп жасына дейінгі баланың ата-анасы түрлі əлеуметтік жағдайларға байланысты көптілділікті дамытуға көңіл бөлмесе, баланың қолданысындағы бір тіл қарым-қатынас жасаудан біртіндеп шыға бастайды (тілдік аттриция), дамуын тоқтатады (фоссилизация), қолданыстан ығыстырылады (тілдің ауысуы) ұмытылады, қолданысын тоқтатады (тілдің өлуі). Қазіргі əлем– жаңалықтар мен өзгеше технологиялар, өзгерістер заманы. Заманның ендігі тетігі бүгінгі күнмен тірлік ететін адамда емес, болашақты кеңінен ой елегінен өткізетін тұлғаны, келешекті кемел ойлай білетін, дүние
өзгерістерінің себеп-салдарын жекелік талғаммен емес, жалпы адамзаттық өлшеммен қабылдайтын жандарды қажет етеді. Нарықтық экономика еңбек нарығында бəсекеге қабілетті мамандарды қажет ететіні белгілі. Бұл оқу орындарының барлық салаларына жаңа талап, жаңа міндет, жаңа мақсаттар жүктейді.Осыған орай білім беру жүйесінде оқытушыларға қойылатын басты талаптардың бірі–өмірден өз орнын таңдай алатын, өзара қарым-қатынаста өзін еркін ұстап,кез-келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласынан білімі мен білігін көрсете алатын, өз ойы мен пікірін айта білетін полимəдениетті жеке тұлға қалыптастырып, бəсекеге қабілетті маман тəрбиелеу. Əдебиеттер: 1.Выступление Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева на сессии Ассамблеи народов Казахстана. 2.Хасанұлы Б. Орталық Қазақстанда мемлекеттік тілді дамытудың өңірлік социолингвистикалық тетіктері. Қарағанды, 2014 3.Белянин В.П. Психолингвистика. Учебник. М: Флинта, 2004. 4.Дереккөзі:«Қазақстан» ұлттық энциклопедиясы, Алматы, «Қазақ энциклопедиясы», 1998 ж. 5-том 5.ҚР-ң президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы, 2012ж
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ЕРТЕ ЖАСТАҒЫ БАЛАЛАРДЫҢ БЕЙНЕЛЕУ ӨНЕРІНДЕ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ДАМЫТУ ƏДІСТЕМЕЛЕРІ Жалмуханова Жанылсын Утегеновна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Ақмола облысы бойынша ПҚ БАИ» МКД ППС кафедрасының аға оқытушысы
«Баланың шығармашылық қабілеті мен дарындылығы– саусақ ұшында. Шығармашылығы мол бала ақылды келеді.» В.А.Сухомлинский Қазақстан Республикасында мектепке дейінгі тəрбие мен оқу мемлекеттік білім беру саясатының басты бағыттарының бірі болып табылады. Еліміздің зияткерлік əлеуетінің болашағы балаларға мектепке дейінгі сапалы білім беру мен ерте жастағы балалардың қабілеттерін дамытудың қоғамдағы орны өте маңызды. Қазақстанның қазіргі кезеңдегі білім беру саясаты, əлемдік білім беру кеңістігіне кірігуіне байланысты, ең алдымен мектепке дейінгі білім беру жүйесіне бала қабілетін ашатын алғашқы саты ретінде жоғары талаптар қояды жəне жаңа, тиімді психо-педагогикалық тəсілдер табуды жеделдетуді көздейді. ЮНЕСКО-ның «Барлығына арналған білім беру» (2007ж.) тақырыбындағы баяндамасында білім беруге баса назар аударылған жəне
балаларды оқытуды туғаннан бастау қажеттігі алдыңғы орынға қойылған. Сондай -ақ, «Балалар құқығы туралы Конвенцияда» ерте жастан оқытудың қажеттілігі негізделген. Мəскеу Үкіметі мен ЮНЕСКО-ның біріккен «Мəскеулік білім беру: сəбиліктен мектепке дейін» қанатқақты жобасының негізгі ойлары Ресейдің « Туғаннан бастап мектепке дейін» бағдарламасында көрініс тапқан. Вашингтон штатын дамыту стандартында кішкентай балалар мен олардың ата-аналарына қызмет көрсететін бағдарламалар анықталған. Қазақстан Республикасында үш пен алты жас аралығындағы балаларды мектепке дейінгі сапалы біліммен қамтамасыз ету мақсатында балабақшалар ашлуда, педагогикалық кадрлар дайындалуда жəне білім беру бағдарламаларының мазмұны үнемі жаңартылуда. Бөбек жастағы балалардың дамуы қазіргі замаңғы жаһандық проблемаларға жатады, оларды шешуге барлық əлем қауымдастығы мүдделі. Балаларды табысты əлеуметтендірудің бастапқы мүмкіндіктері өмірлік циклдің бірінші жылдары қалыптасатыны бір қатар мемлекеттік құжаттарда көрсетілген. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2016 жылғы 13 мамырдағы №292 қаулысымен бекітілген Мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың жалпыға міндетті мемлекеттік стандартына туғаннан үш жасқа дейінгі балаларға арналған стандарт жəне бағдарламалардың келесі ережелерін белгілейді: -Əлеуметтік-эмоциялық, физикалық, танымдық, шығармашылық əлеуетін жəне оқу іс-əрекетіне алғашқы дайындау дағдыларының кешенді дамуын; -Заттық-дамытушы ортаға сүйене отырып ерте жастағы балалардың өз ойын білдіруі, сөздік қорының меңгеруі мен сезімді қалыпты қабылдауға жағдай жасауын; -Балалардың қиялын дамытуда белсенді, моторикаға байланысты ойындарға, үлкендермен қалыпты қарым-қатынас жасауын қамтамасыз етуін; -Мектепке дейінгі мекеме педагогтерінің жұмыс практикасына ерте жастағы балалардың дамуында таңдаулы шетел технологиялары мен əдіснамалық негіздерін енгізу қажеттілігін. Мектепке дейінгі ұйымдарда білім беру процесін іске асырудың инновациялық тəсілдерін ерте жастағы балалардың шығармашылық жəне интелектуалдық қабілеттерін арттыратын, эмоционалды-күштік саласын дамытатын, баланың танымдық қабілеттерін белсендіретін мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың жаңа, заманауи технологиялары мен əдістері енгізілуі тиіс. Ерте жастағы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамытатын бірде бір əдістемелерінің бірі В.А. Силивонның «Бала сурет салған кезде» Əдістеменің негізгі мақсаты:ерте жастан бастап балалардың шығармашылығын, эстетикалық талғамын арттыру,ойлау жəне қиялдау сезімін заттар мен құбылыстарды бейнелі ойлау арқылы дамыту. Міндеттері: -заттардың құрылымы мен пішіндердің бейнелерін үйрету, бөліктердің пропорциональдық байланысын көрсете білу ;
-кейбір айқын, бейнелі бөліктерді бейнелеуге үйрету; -заттардың түстерінің мазмұны мен бейнелерге байланысты жеткізе алуын; - суретті карандашпен, бояу жəне т.б. үйретудің техникалық дағдыларын дамыту. Əдістеменің ерекшелігі: Балалардың бірегей қабілеттерін дамытуға бағытталған айрықша əдістерді пайдалану арқылы балалардың шығармашылық қабілеттерін дамыту. Балалардың жас ерекшелігін есепке ала отырып, сурет салудың əр түрлі тəсілдерін көрсету. В.И. Силивонның ұсынған тəсілі: - бала тек өздігінше бейнелеудің қажетті тəсілдерін таба алуы тиіс; -тəсілдерді табу үшін баланы итермелеу қажет. Баланың əр түрлі шешімдерін əрқашан қолдап, мадақтап отыру тиіс; -пайдаланатын суретті тура көрсеткеннен бұрын көрнекі ойыншықтарды, көрнекі сөздерді т. б. пайдаланған абзал; -көрсету кезінде баланың жас ерекшелігін ғана ескермей, оның психологиялық ерекшелігін де ескерген жөн. Бұл көрсетудің ерекшелігі баланың жас ерекшелігіне жəне елестету ерекшелігіне байланысты болып келетінін ескертеді; -кеңес,нұсқаулар, түсіндіру, вариативті көрсету,иллюстрациялық материал, көркем сөздер, алдын-ала көрсетулер, бақылау жəне т.б.
В.И. Силивонның «Бала сурет салған кезде» əдістемесінің негізгі талаптары Көрсетудің қажеттілігі бар ма? Шығармашылық ізденісті сөндірмеу үшін ол қандай болу тиіс? Балалардың жас ерекшеліктерін ескеру керек пе? Осы сұрақты ата-аналармен тəрбиешілер жиі қояды. Бірінші ұсыныс: бұл тəсілмен жиі қолдануға болмайды. Тек бала өзі суреттеудің тəсілін таба алмаған кезде ғана қолдануға болады. Жалпы суреттеудің əртүрлі амалдарын табу үшін балаларды өз бетімен жұмыс істеуді ынталандыру тиіс. Əр бір ерекше шешім үшін баланы мадақтап отырыңыз. Екінші ұсыныс: тура түрде көрсету орнына үлестірмелі материалды , ойыншықтарды, көркем сөзді қолданыңыз.
Үшінші ұсыныс: көрсетуді қолданған кезде баланың жас ерекшелігін ғана емес, психологиялық ерекшеліктерді ескере отыру тиіс: кей бір балада көрсетудің құрастыру амалы ( жеке бөлімдерден), басқаларында жалпы амалдың түрлері болады, үшіншілерге суреттегі декорациялар ұнайды. Суреттеп көрсету баланың ойлау, эмоционалдық белсенділігіне əр баланың ерекшелігіне сай болу тиіс. Сонымен қатар, ол баланы қоршаған объектілерді бақылауға, фантазиясын, шығармашылығын оятуға əрекет жасау тиіс. Суреттеп көрсетудің маңыздылығы – балалардың жасы жəне елестеткен заттың ерекшелігі. Мысалы, кіші жас кезде көрсету эмоционалды, ойын түрде болу тиіс, ал ересек кезде оның қажеттілігі жоқ. Жиі кезде тез түрде көрсету тиіс, сонда бала да өз бетімен əрекет жасағысы келеді. Көрсету барысында баланы да суреттеген объект туралы əңгімелесуге өздеріне тарту тиіс. Бала үлкендерге қалай сурет салу керек екенін айтады. Мысалы, тəрбиеші балаларға шаңғы теуіп келе жатқан адамның əрекетін түсіндіреді, неге денесі осындай əрекетте екен? Аяғы қандай əрекетте? «Бір аяғы алға ұмтылған, ал екінші аяғы артта,» - деп балалар жауап береді. Көрсету – ол жаңа ізденіске, жаңа əрекетке жол. «Мен былай істей аламын, ал сендер қалай істей аласыңдар?» Балалар көрсету арқылы көрсетудің əртүрлі тəсілдердің, себептерін көре алады. Бұл тəсіл вариативтік көрсетуге де көмек көрсетеді. Баланың жас ерекшелігі вариативтік көрсетудің түрлерін анықтайды. Мысалы,сəбилер тобында, тəрбиеші сценарийді өзі ойластырады. Мысалы, қоянның тəсілдерін көрсеткен кезде тəрбиеші өз ойынан бір əңгіме айтады. Сəбилер тобында көрсету көңілді ғана емес, сонымен қатар оңтайлы болу тиіс, бір ғана суретті емес, бірнешеуін сала бастайды. Бұл əрекетті орындаған кезде баланың графикалық дағдылары да қалыптасады. Көрсету – ол балалардың анықтаған жəне пысықтаған білімдерін тексеруі. Мысалы, балалар оларға орманнан қонаққа келген шыраның суретін қалай салуға болады екенін сұрайды. Сонымен көрсету–көмек, кеңес, əңгіме, сонымен қатар ойын. Көрсету – балаға жаңа образ тудыруға жол. Балаға мінез-құлықпен, ерекшелікпен анықталған тəсіл екенін» түсіндіру өте маңызды. Мысалы, балапанның суретін салар алдында да тəрбиеші бір хиқаяны балаларға өз ойынан шығарады. Ересек топта көрсетуді пайдаланған кезде балалардың бұл образ туралы түсініктерін өзгерту тиіс. Ол үшін балалардың өздерінің тəжірибесіне көңіл аударамыз. Сол кезде балалар адамның əртүрлі əрекеттерін суреттейді. Бұл тəсілдерді орындаған кезде тəрбиеші балалардың жас ерекешеліктерін ескеру тиіс. Сурет əр бөлімді суреттеп аяқтаудан құрастыруға болады. Бұл көрсетудің құрастырмалы тəсілі, яғни оңтайлы, жинақтаған түрінің жолы. Қимылды анықтайтын жол.Оңтайлыдан күрделенген түрге, қиын элементтерге жол табу.Осындай тəсілде үйлерді, ғимараттарды, кең сарайларды салуға болады.Құрастырмалы жəне оңтайлыдан күрделенген тəсілдер бірігеді. Жалпыдан дербеске, заттың контурын бір сызықпен салу. Бұл көрсететін объектіні орындаған кезде балаларды əртүрлі сызбаларды жасауға үйретуге болады. Сызбалардың түрі, олардың бағыты, жылдамдығы да адамның, немесе жануардың келбетіне, өмір салтына байланысты болады.
Егер де ол жуан болса, сызбалардың бəрі дөңгеленген болады, ал егер жіңішке, жылдам болса, оның дене мүшелері ұзартылған болады. Бейнелеудің түрі жиі кейіпкердің көңіл-күйіне байланысты болады. Бұл бөлшектелген көрсету болып саналады. Сызба тəсілімен бейнелеу бала кім (не) туралы бейнелейтінін біліп, бірақ өз суретіннің композициясын көрмегенде ғана қажетті болады. Сонымен, əр объектіні бейнелеудің арнайы тəсілдері жоқ екенін байқады.Бейнелеу тəсілдері себепті болады. Вариативтік көрсету көбіне сабақтың басында барлық балаларға, ал күннің екінші жартысында жеке балаларға қолданылады.Сəбилер, ортаңғы жəне ересектер тобында арнайы сабақтарды өткізуге болады.Ол–жаттығу сабақтар, графикалық əңгімелеу сабақтар.Осындай сабақтар барысында балалар суреттің объект бейнесінен, құрылымынан, тəртібінен тəуелдігін көреді. Осы нұсқаудың мақсаты – баланың жас ерекшелігін есепке ала отырып, объектілерді бейнелеудің əртүрлі тəсілдерін көрсету ғана емес, сонымен қатар ата-аналармен тəрбиешілерге маңызды тəсілдерді көрсетуге көмектесу. Осының бəрінен балаларда бейнелеу шығармашылығы дамиды. Мектеп жасына дейінгі бала əр түрлі кейіпкерлерді ойлап тауып, оқиғаларды көз алдыңа елестетіп, олардың суретін сала білетін болады. Сурет салудың байқағыштығың мен ой-арманыңның көп көмегі бар. Бұл əдістеме сурет салудың салудың үйретеді жəне көмектеседі. Ал баланың ең əдемі суреті балабақшаның көрмесінен орын алатыны сөзсіз. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасы ерте жастағы балалар дамуының тұжырымдамалық негіздері. Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі «Ақпараттық- талдау орталығы» АҚ, Астана 2014 ж. 2.Силивон В.А., Когда ребенок рисует: Книга для воспитателей детских садов.- Мн.: Нар.асвета,1990- 71 с 3.Доронова, Т. Занятия по изобразительной деятельности с детьми 5-6 лет / Т. Доронова // Дошкольное воспитание. – 2000. – № 8. – С. 38–40 4.Доронова Т.Н. Изобразительная деятельность и эстетическое развитие дошкольников: методическое пособие для воспитателей дошкольных образовательных учреждений. – М. Просвещение, 2006. – 192с
БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ – ЗАМАН ТАЛАБЫ Жаманбаева Д.Т., Кауысова Н.М. «Өрлеу»БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институты
Ел Тəуелсіздігінің ширек ғасыр болған аралығында білім саласында үлкен өзгерістер мен жаңалықтар,табыстар мен жетістіктер болғаны анық. Бүгінгі білім жүйесіндегі барлық жаңарудың тұжырымдамалық негізі– Қазақстан халқын біріктіретін жалпыұлттық«Мəңгілік Ел» идеясы. «Мəңгілік ел» педагогтары қоғамда кəсіби құзыреттілігімен, азаматтық белсенділігімен, саяси сауаттылығымен, көшбасшылығымен, «зияткерлік адалдығымен» ерекшеленуі тиіс.Кəсіби құзыреттіліктің дамуы–бұл маманның кəсіби тəжірибені меңгеруі жəне жетілдіруі болып табылады. Бүгінгі біліктілікті арттыру жүйесінің алға қойып отырған басты талабы да осы. Сала жүйесі мазмұнының өзгеруі педагогтардың кəсіби-бағдарлық білімін арттыруға бағытталған. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың инновациялық технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу деп, білім беру жүйесін одан əрі дамыту міндеттері көзделеді. Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді.Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Бұл бағытта білім беру саласында да кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар-білім беру жүйесіндегі жаңашылдық үдерістердің жүзеге асуы, біліктілік арттыру жұмыстарының қарқынды дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттыру бағытындағы атқарылып жатырған жұмыстар осының дəлелі. Əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыра отырып, уақыт талабына лайық жауапты, сапалы, білікті, құзіретті педагогты қалыптастыру көзделеді. Сондықтан білім беру ұйымдарында жүргізілетін оқу-тəрбие жұмыстарын жаңаша мазмұнға лайықтау, білім беру мақсатын –күтілетін нəтиже түрінде нақтылау, технологияландыру, ақпараттандыру, таңдаған бағдарына сай ғылыми-əдістемелік кешен мазмұнын жасау жəне жетілдіру, ұжымның жаңашылдық бағыттылығын қалыптастыру т.б. кезек күттірмейтін мəселелер болса, институт жұмысы осы мақсаттарға бағытталған. Білім беру жүйесін модернизациялау бағытындағы игі істер ел дамуының стратегиялық міндеттерімен ұштасады жəне осы білім саласында болып жатқан реформаларды жүзеге асыруға педагогтар еңбегі үлес қосады деп атқарылған ауқымды жұмыстармен жауап береміз. Институттың əдістемелік жұмысы бұл ғылым мен педагогикалық озат тəжірибе жетістіктеріне жəне оқу-тəрбие жұмысының нақтылы уақыт талабына лайық жетілдіру жағдайына сүйене жүргізілген. Өзара байланысты іс-əрекеттер мен шаралар жүйесі, ол əрбір педагогтың біліктілігін, кəсіби шеберлігін жан-жақты арттыруға бағытталған. Жүйелі атқарылып жатқан
шаралар, облыс педагогтарының ілімдік мүмкіндік шамасын дамытуға жəне біліктіліктерін арттыруға,ғылыми шығармашылықтарын жетілдіруге бағытталған. Біліктілік арттыру курстарының тиімділігін талдау, курстан кейінгі педагогтардың кəсіби қызметіндегі өзгерістерді анықтап, курсаралық кезеңде мұғалімдердің жетістіктерін бағалауда институттың сараптау жəне талдау бөлімі шығармашылықпен еңбек етуде. Бөлім өз қызметінде қысқа мерзімді курстан өткен мұғалімдердің курстан кейінгі кəсіби қызметінің сапасы бойынша жүргізілетін мониторинг қорытындысын қатерге ала отырып, көрсеткіштер бойынша əдістемелік кеңес ұйымдастыра алады. Білім саласындағы мониторинг – бұл білім жүйесіндегі ақпаратты беру туралы мəліметтерді жинақтау, өңдеу, сақтау, тарату немесе кез – келген уақытта оның жеке компоненттерін ақпараттық басқаруды қамтамасыз етіп, оның дамуын болжамдауға мүмкіндік беретін жүйе. Əр курс барысында тыңдаушылардың сауалдары мен қажеттіліктеріне бағытталған курс жұмыстарының сапасы мен тиімділігін арттыру жəне өткен курстан кейін қандай жетістіктермен келгенін білу үшін тыңдаушыларға (100%) кіріс жəне шығу сауалнамасы жүргізіледі. Институттағы оқу-əдістемелік жұмыс педагогикалық кадрлардың біліктілігін арттыру жүйесіндегі қазіргі талаптарды іске асыруға, педагогтардың кəсіби құзыреттіліктерін дамыту үшін тиімді жағдай жасауға, курс жəне курсаралық кезеңде педагогикалық қызметкерлерінің біліктілігін арттыру үрдісін ақпараттық-əдістемелік қамтамасыз етуге бағытталған. Институт облыстық, қалалық (аудандық) білім беру бөлімдерімен тығыз əріптестік байланыста қызмет атқарады. Келісім шарт жасасу негізінде 50 ден астам тірек білім мекемелерінің базасында педагогтардың курстық дайындығының практикалық бөлімі: атап айтсақ шығармашылықпен жұмыс істейтін жəне жаңашыл педагогтардың сабақтарына қатысу, талдау, ашық сабақтар мен шеберлік сыныптарын, тəжірибе алмасу семинарларын өткізу іске асырылады. Дербес білім беру ұйымдары Назарбаев зияткерлік мектебі, Кəсіпқор холдингі, № 5546 əскери бөлімі, Атырау футбол клубы т.б. базасында курстың оқу-тақырыптық жоспары бойынша көшпелі тəжірибелік сабақтар (КТС) ұйымдастырып, тəжірибе алмастырады. Институт аудандық (қалалық) білім беру бөлімдерінің əдістемелік қызметтері, облыстық білім мекемелері арқылы біліктілікті арттыру үрдісін ұйымдастырумен айналысады,тиімді педагогикалық технологияларды енгізуге, курсаралық кезеңде мұғалімдердің жұмысына жетекшілік етеді, білім қызметкерлерінің біліктілік арттыруға қажеттіліктерін зерделейді. Бұқаралық ақпарат құралдарында мұғалімнің қоғамдағы орны, үздік педагогтардың тəжірибелері мен жетістіктерінің ақпарат құралдарында белсенді түрде насихатталуына филиал сүбелі үлес қосты. Үздік мұғалімдердің конкурстары, мастер-кластар, форумдар, семинарлар мен конференциялар, дөңгелек үстелдер, тағы басқа шаралардың жиі өткізілуі педагог беделін көтеруге бағытталды. Осы орайда біліктілік курстарынан өткен əр тыңдаушымен кері байланыста болу, олардың жеткен əр жетістігін
бағалау, озат тəжірибені зерделеу мен тарату жұмыстары да жоспарлы жүргізіліп отырады. Біліктілікті арттыру курстарында: - Білімді дамытудың нақты айқындалған басым бағыттары; - Ұлттық білім беру сапасын бағалау жүйесінің қызмет етуі; -Ұлттық құндылықтарды сақтай отырып білім сапасын халықаралық деңгейге көтеру; -Теория мен тəжірибенің қатар ұштастырылып, семинар-тренинг сабақтардың көп болуы; - Білім сапасын көтеру жəне шығармашылықпен жұмыс істеу тəсілдері; - Біліктілікті арттыруда шетелдік білім беру жүйесінің озық тəжірибелерін қолдану; -Тыңдаушылардың техникалық жəне экономикалық жұмыс бағыттары бойынша құзыреттіліктерін арттыру; - Адамның өз-өзіне деген сенімділігін арттыру; -Жалпы адамзаттық құндылықтарды бағалай білуге жəне өз бойына сіңіре білуге үйрету; -Өзін-өзі жетілдіру үшін ақпараттық жəне озық коммуникативтік технологияларды шығармашылықпен өнімді пайдалана білу мəселелеріне баса назар аударылады. Əр тыңдаушының сұранысы мен талап-тілектерін қанағаттандыру мақсатында зерделеу жұмыстары жүргізіледі. Осы бағытта төмендегі мүмкіндіктер жүзеге асады. -Əріптестік байланыс, өзара тəжірибе алмасу, жаңа əдістерді қолдану, -Тұлғаны бəсекеге қабілеттілікке бейімдеу мүмкіндігі; - Халықаралық зерттеулерде жақсы жетістіктерге жету; -Отбасындағы тəрбиенің рөлін күшейту, отбасы құндылықтарын нығайту; -Салауатты өмір салтын насихаттай отырып, денсаулығын сақтау жəне нығайту; -Білім саласындағы ақпараттарды қашықтықтан ақпараттық хабарландыру арқылы байланысты жүзеге асыру; -Коммуникативтік жəне кəсіптік құзыреттілікті дамыту; Бəсекелестікті талап ететін жаһандану заманында біліммен қаруланған əрбір азамат еліміздің жарқын келешегі үшін еңбек етуі қажет. Елбасының халыққа Жолдауы білім беру ісінде де жыл сайын өзгерістер енгізіп отыр. Қазіргі заман талабына сай, осы өзгерістер үдесінен шығу бағытында, оқу жүйесіне тың жаңалықтар енгізе отырып, жас ұрпаққа білім беретін ұстаздардың біліктілігін арттыруда біздің институтта жүргізіліп жатқан жұмыстардың ролі зор. Сапалы білімнің нəтижесіне жету үшін əрбір іс жанжақтылық пен нақтылыққа негізделіп атқарылуда. МҰҒАЛІМДЕРДІҢ КƏСІБИ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ РЕФЛЕКСИЯНЫ ДАМЫТУДЫҢ МАҢЫЗЫ
Зулкашева Шынар Мулкайевна БҚО, Орал қ., «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы «БҚО ПҚБАИ» мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау кафедрасының аға оқытушысы, тренер
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесі қазіргі кезеңдегі дамуында терең сапалық өзгерістерге бетбұрыс жасауда. Болып жатқан өзгерістерді саралайтын болсақ, олар білім беру сапасына деген сұраныстың артуы; оқушылардың білім алуы мен қатар функционалдық сауаттылығын арртыру қажеттілігінің туындауы; мұғалімнің кəсібилігі мен іс-əрекетіне қойылатын жаңа талаптардың қойылуы т.б. Осы факторлар қатарына педагогтердің кəсіби біліктілігін арттыру жүйесін де қосуға болады. Қазақстан Республикасында кəсіби біліктілікті арттыру жүйесін реформалау қажеттілігі президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың еліміздегі жалпы білім беру жүйесінің алдына қойған жаңа міндеттерімен байланысты. Қазақстандағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған білім беруді дамыту мемлекеттік бағдарламасына сəйкес педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру мəселесі мұғалім мамандығының беделін арттырудың басты факторы болып табылатын жедел шешімдерді талап етеді. Педагогтің мəртебесі оның интеллектуалдық, кəсіби деңгейімен, оның жеке тұлғалық-адами қасиеттерімен анықталатындықтан барлық кəсіби біліктілікті арттыру жүйесінің қызметі аталған қасиеттерді жетілдіруге бағытталуы тиіс. Аталған міндеттерді орындау үшін педагогтердің кəсіби біліктілігін арттыру жүйесін реформалау қажет [1]. Муханбетжанова А.М., Бахишева С.М. жəне т.б «Педагогикалық жүйетану негіздері еңбегінде» «педагогтардың біліктілігін жетілдірудің жаңғыртылған жүйесі ғана мұғалімді рефлексияға қабілетті, өз ісіне есеп бере алатын, білім берудің əлемдік жүйесін игерген, белсенді, шығармашыл тұлға ретінде қалыптастыра алады»деп көрсетеді [2]. Бұл саладағы ең басым бағыттардың бірі–қазіргі қазақстандық білім беру жүйесінің жаңа, динамикалық жағдайында шығармашылықпен жəне белсенді қызмет жасауға қабілетті педагог мамандарды əзірлеу жəне қайта даярлау болса, педагог қызметкерлердің біліктілігін арттырудың негізгі мақсаты–бұл үдерісті үздіксіз сипатқа айналдыру. Сондықтан қазіргі таңдағы мұғалімнің білімі мен біліктілігі ерекше орын алып, білім беру жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде, қазіргі біліктілікті арттыру жүйесі оның үздіксіз дамуына жəрдемдесуге бағытталған. Заманауи мұғалімнің кəсіби қызметпен қамтамасыз ету үшін психология, педагогика жəне оқытатын пəн, жоғары оқу орнында алған білімі жеткіліксіз.Үздіксіз білім педагогикалық ойлаудың, педагогикалық мəселелер мен міндеттерді шешудің шығармашылық амалдарын, ойлауды инновациялық тұрғыдан, жаңалықты қабылдай алуға бағытталған. Осыған байланысты педагогтердің біліктілігін арттыру жүйесінде жаңа сипаттағы біліктілікті арттыру курстары пайда болды, олардың мазмұны мен оқыту тəсілдері жаңарды. Мұғалімдерді озық елдердің білім беру жүйесінде қолданылып жүрген жаңа оқыту технологияларымен таныстыру мен қатар
білім саласындағы соңғы зерттеу қорытындыларымен таныстыра отырып теориялық білімдерін жетілдіру, оларды мұғалім тəжірибесіне кіріктіруге, жаңа технологияларды пайдалануда, инновациялық ортада бейімделе алуына қолдау көрсету көзделді.Сонымен қатар қазіргі өзгермелі қоғамда жаңалыққа ашық болуды қағидатын ұстануға үй үйретіп,шамадан тыс ақпаратты сұрыптай алу үшін жəне өз тəжірибесіне сыни көзқараспен қарауды қажет ететін рефлексиялық əрекеттерін дамыту мəселесі жолға қойылды. XXI ғасырда үздіксіз білім берудің негізгі ұғымы келешектегі даму жəне заманауи əлеуметтік бейнені анықтайды, жаһандану үдерісіндегі жалпы жағдайдың қажеттілігінен туындайды.Ол жеке тұлғаның жəне қоғамның қажеттіліктерін дамытуды қанағаттандыруды қамтиды. Үздіксіз білім беру тек қана жеке тұлғаның дамуын ғана қамтамасыз етпей, бүкіл мемлекетті де қамтып өтеді. Қазіргі талаптарға сай педагог жетістікке қол жеткізген, сұранысқа ие, кез келген өзгеріске əзір, жаңа жағдаяттарға тез жəне тиімді бейімделе алатын, кəсіби шебер маман болуға талпынған, үнемі өз білімі мен біліктілігін жаңартуға,өздік дамуға талпынған, белгісіздікке толеранттылық танытып, тəуекелге бел буа алатын,яғни кəсіби құзыретті болуы шарт. Сонымен қатар мұғалім қызметіндегі маңызды дүние – педагогтің өзінің жайкүйін сезіну қабілеті мен қажеттілігі,өз міндеттерін, əрекетін жəне нақты педагогикалық жағдаятта қол жеткізген нəтижесін бақылау, бағалау, түзету жəне өзінің педагогикалық іс-əрекетін жетілдіру мақсатында салыстыра алуы болып табылады.Аталған əрекеттер мұғалімнің ойлауының дамуына ықпал етеді. Осы сұраққа А.А. Бизяева «Өзінен кəсібін жоғары қоятын күнделікті өмір ағымын өзгертіп,өз қателіктерін мойындауға, құндылықтарды бағалауға, өзін өзгертуге мəжбүрлейді.Яғни,ойланатын, күмəнданатын, өз əрекетіне талдау жасай алатын мұғалім өз кəсібінің шебері бола алады»-деп тұжырымдайды [3]. Рефлексия ұғымын қазақстандық ғалымдарда зерделеген. К.Кудайбергенова «Құзырлықтың педагогикалық категория ретінде дамуының теориялық-əдіснамалық негіздері» еңбегінде құзырлық ұғымын зерттей келе педагогтың кəсіби құзырлылығының құрылымына іс-əрекеттік, мотивациялық жəне рефлексивті құзырлықты жатқызады, рефлексивті құзырлылық «өз ісəрекетінің нəтижесін болжамдау, өздік талдау, бағалау дағдыларын жинақтайды»-деген [4]. Ш.Габдрахманова «Мұғалімнің өзіндік дамуы: педагогикалық рефлексия» əдістемелік құралында «Рефлексияға қабілеттілік қарым-қатынаста баға жетпес қасиет болып табылады. Өзінің, өзге адамдардың əрекетіне рефлексия жасау іскерлігі арқылы адам өзінің əріптестікке қажетті тұлғалық сапаларын дамытады. Олар: көрегендік, ілтипат, шыдамдылық,əдептілік,бұл сапалар адамдармен табысты өзара қарымқатынастарды құруға мүмкіндік береді»-деп мұғалімнің рефлексиялық дағдысының маңызын атап көрсетеді [5]. Инновациялық білім берудің даму жетістігі білім саласында жұмыс істейтін кəсіби мамандардың инновациялық режимде жұмыс істеуге, қоғам мен тұлғаның қажеттіліктерінің үнемі өзгеріп отыруына байланысты өз кəсіби іс-əрекетін икемді, оперативті өзгертуге əзірлігіне байланысты. Сол себептен
өзгермелі өмірде мұғалімдер барлық сатыларында білім беру бағдарламасына енгізілетін жəне пəніндегі өзгерістермен бірге дамып отыруы тиіс. Осыған орай педагогикалық рефлексияның маңыздылығы арта түсуде, біліктілікті арттыру курстарында берілетін жаңа білім мен оқыту əдістемесі тиісті деңгейде меңгеріліп, мұғалім өзінің бұрыңғы тəжірибесіне үйлесімді кіріктіріле алу үшін рефлексиялық əрекеттің болуы қажет. Педагогика саласында рефлексия-іс-əрекеттің өзіндік талдауы жəне оның нəтижесі.Рефлексия өз қызметінің мақсаттары мен нəтижелеріне сəйкес келмеген жағдайда пайда болатын проблемалық жағдайларды тани білуді, олардың себептеріне талдау жасау мен шешу тəсілдерін қарастыруды қамтиды.Рефлексиялық қабілеттері дамыған маманда оған деген тұрақты қажеттілік сезіліп тұрады.Кез келген істі ол өзіне-өзі сұрақ беруден бастайтындай дəрежеге жетеді.Бұл кəсіп иесінің шығармашылық əрекетке қосылуының құралдарының бірі-одан өзіне қатысты белсенді позицияны таңдауды талап ететін рефлексиялық өзіндік диагностика жасауға мүмкіндік береді.Педагогтің белгілі бір педагогикалық мəселелер туралы барлық ақпаратты жинақтай алуы,оның тиімдісін таңдай білуі, нақты жағдайды шешуге байланысты оған өзіндік қолтаңбамен өзгерістер енгізе білуі, осылайша мəселені шешудің өзіндік жолын таба білуі сыни ойлау нəтижесінде жүзеге асады [6]. Бұл жағдайда сонымен бірге тапқырлық пен өнертапқыштық сияқты сапалар қатар дамуға мүмкіндік алады. Қазақстандық мұғалімдердің үздіксіз кəсіби дамуына қолдау көрсетіп отырған деңгейлік бағдарлама бойынша біліктілікті арттыру курстарында мұғалімдердің сыни рефлексия жасай білуіне жол ашатын стратегиялар қарастырылған. Бұл өз кезегінде, өзін өзі жетілдіру үдерісінде мұғалімнің өз тəжірибесі туралы сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыту болып табылады. Курс барысында мұғалімдердің рефлексивті қызметі мектеп тəжірибесінің негізінде жасалған пікірлерінен, мектеп қызметіне шолу жасай алуы, оқушыларына зерттеу жүргізу жəне рефлексивтік есеп жазуы, өзін өзі жəне өзара бағалауынан көрінеді.Рефлексия тəжірибемен бірге жүреді. Тəжірибеден бұрын: ол маған неліктен керек? Қалай тиімді қолданамын? Ең маңыздысы қайсы? Нəтижеге қалай қол жеткізем?-деген сұрақтарға жауап беріп,əрекеттеріңді алдын-ала дұрыс жоспарлауға болады.Бұл əрекет мұғалімнің рефлексиясы болып табылады.Əрекет үстінде де мұғалім рефлексия жасай алады, бұл мұғалімнің дер кезіндегі түйсінуі:Не дұрыс болмады?Неліктен?-деп ойлану,дұрыс болуы үшін тез арада шешім қабылдай алу– рефлексивті ойлау жемісі. Оқиғадан кейін рефлексивті ойлау жүретін болса:Оқиға қалай орын алды?Алдағы жұмысымда істеуге болатын əрекеттерім қандай болу керек?- деген сұрақтар болады [7]. ЭЫДҰ жүргізген инновациялық ортаның салыстырмалы талдауы қорытындысында мұғалімдер өз жұмысынан сабақ алу үшін өз тəжірибесі туралы рефлексия жасауға, яғни ой толғауға міндетті делінген. Мұғалімдерді оқыту үдерісінде рефлексивті ойлауын жетілдіру үшін жазбаша жəне ауызша əдістерді қолданамыз. Бірінші бетпе-бет кезеңінде көбінесе жазбаша кері байланыс ойлау əдістері қолданылады. Жазбаша кері байланыстың тиімділігі –
барлық тыңдаушыны қамтиды жəне уақытты тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.Тыңдаушылардың көзқарасын, пікірін білу үшін немесе тренер ретінде неге жауап алғыңыз келеді, нені анықтағыңыз келетін сұрақтарды рефлексия парақтарымен алуға болады. Мысалы, мұғалімдердің Бағдарлама идеяларын қаншалықты түсініп өз тəжірибесіне қалай енгізетінін ойлана алғандығын бақылау үшін төмендегідей сұрақ беруге болады: • Бұрын ... деп ойлайтынмын, қазір … деп ойлаймын • Мен … екенін байқап, енді мені … қызықтырады. • Бүгін мен ...., тəжірибемде қалай қолдану керектігін .... елестеттім. Əр оқыту аптасында əр түрлі рефлексия парақтарын қолдануға болады. Олар мұғалімдердің жаңа ақпаратты меңгеруі туралы ақпарат берумен қатар, апта сайын күрделендіріп берілетіндіктен педагогтердің рефлексивті ойлауын дамытуға жол ашады [6]. Педагог рефлексияға өзінің қабілеттілігін дамыту үшін келесілер қажет: ·басты қағидаларға, қиын жағдайларға, мүлтіксіз шешімдерден кейін өзінің əрекетін талдауға қайта оралып отыру; ·əр жұмыс күнінің біткен уақытысында талдау жасау; өткен жұмыс күнінің барысына сыртқы бақылаушы ретінде баға беру; ·басқа адамдар туралы өзінің көзқарасын, баға беруін тексеріп отыру; қарымқатынасты жоғарылату; ·қарым-қатынастары, көзқарасы басқалардан өзгеше, яғни қарым-қатынасы қиын адамдармен қарым-қатынас орнату; ·нақты жағдаятта өзінің əрекетіне талдау жасай білу. Пайдаланылған əдебиет: 1.2011-2020 жылдарға арналған Қазақстан Республикасының Білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдың 7 желтоқсанындағы № 1118 жарлығы. 2.Муханбетжанова А.М., Бахишева С.М., Кемешова А «Педагогикалық жүйетану негіздері» // оқулық, Алматы, 2015.- 178 б. 3.Бизяева А.А. Психология думающего учителя: педагогическая рефлексия //Псков: ПГПИ им.С.М.Кирова, 2004. - 216 б. 4.К.С.Құдайбергенова Құзырлықтың педагогикалық категория ретінде дамуының теориялық-əдіснамалық негіздері // Монография-Алматы,2012. 5.Габдрахманова Ш.Т., Мұғалімнің өзіндік дамуы, педагогикалық рефлексия// Əдістемелік құрал, Орал, 2014. 6.Молдагалиева Р.Б, Шамуратова К.Ш., Рефлексия жасауды дамыту əдістері// Əдістемелік құрал, Орал, 2014. 7.ҚР педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курсы бағдарламасы «Мұғалімге арналған нұсқаулық», 52-53 б. КАЧЕСТВО ДОШКОЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ КАК КОМПОНЕНТ СОВРЕМЕННОЙ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОЙ ПОЛИТИКИ Ибрагимова Гульнара Каиржановна
Мирза Наталья Викторовна ФАО «НЦПК «Өрлеу» ИПК ПР по Карагандинской области, г.Караганды Карагандинский Государственный Университет им.Е.А.Букетова,г.Караганды
Развитие системы дошкольного воспитания и обучения является приоритетным направлением государственной политики Республики Казахстан. Глава государства Н.А.Назарбаев, акцентируя внимание общества на модернизации дошкольного образования, поручил: «На основе передового международного опыта внедрить современные методики обучения в дошкольное воспитание и обучение. Они должны быть инновационными,а образовательные технологии - креативными»[1]. В целях выполнения данного Главой государства поручения, а также удовлетворения потребности родительской общественности сегодня в республике особое внимание уделяется обеспечению равного доступа детей к дошкольному воспитанию и обучению и его качественному содержанию. Проблема качества дошкольного образования существовала в педагогической практике всегда.На разныхэтапах развития нашего государства существовало свое понимание «качества»,исходя из которого,определялась государственная политика в области дошкольного образования. Все эти попытки,в целом,носили эпизодический,не системный характер:в большинстве своем «качество»определялось интуитивно, на личностном,житейской уровне.Новые времена определили и новые требования к данной категории.В общегосударственном плане новое качество образования–это его соответствие современным жизненным потребностям страны. В педагогическом плане это ориентация образования на усвоение дошкольниками не только определенной суммы знаний, но и на развитие их личности, их познавательных и созидательных способностей. Качество образования зависит от того, насколько эффективно осваиваются инновации в области дошкольного образования, так как они ориентированы на личность ребёнка, на развитие его способностей. В связи с этим меняются и педагогические функции воспитателей, которые организуют интеллектуальную деятельность детей, учат эмоционально относиться к творчеству и самостоятельно принимать решения. Вопрос о качестве дошкольного образования можно назвать дискуссионным, а проблему его определения-не решенной до настоящего времени.Большинство исследователей и практиков рассматривают качество дошкольного образования на уровне житейского понятия, в общеупотребимом значении как полезность и добротность объекта.Однако для настоящего времени актуально появление новых требований к данной категории. В психолого-педагогическом аспекте–это ориентация не только на освоение детьми определенной системы знаний, но и на комплексное физическое, эмоционально-личностное,познавательноеи художественно-эстетическое развитие воспитанников.Таким образом, качество дошкольного образования
во многом определяет развитие будущих школьников как субъектов развития и образования. Проблема оценки качества дошкольного образования на этапе обновления содержания образования имеет множество граней, которые в той или иной мере, как отмечают исследователи, является дискуссионным. Связано это со многими факторами. В частности, понятие «качество», в свою очередь, производно от слов «как», «какой», «обладающий какими свойствами». В практике обычно принято использовать одну из двух трактовок понятия «качество» - философскую или производственную. При производственной трактовке выделяют два признака качества любой продукции: - наличие у нее определенных свойств; - их ценность не с позиций производителя, а с позиций потребителя. Системное понимание качества отражает. определение, данное в Большой советской энциклопедии:«Качество это существенная определенность предмета или процесса, выступающая в его свойствах и характеризующая то, что данный предмет или процесс является в данных условиях, в связи и взаимодействии с другими данными предметами и процессами» [2, с.551]. Приведенное определение показывает, что качество – это сущность вещи, основа всех ее свойств, а «совокупность свойств» проявляется при отношениях данной вещи с другими вещами. Согласно определению А.Кусаинова под «качеством образования» понимается «социальная категория,определяющая состояние и результативность процесса образования в обществе,его соответствие потребностям и ожиданиям общества(различных социальных групп) в развитии и формировании гражданских, бытовых и профессиональных компетенций личности».[3]. Таким.образом,составляющими понятия «качество образования» являются: 1. соответствие стандарту 2. соответствие ожиданиям общества 3. соответствие личностным ожиданиям Качество дошкольного образования, таким образом, следует рассматривать как обобщенную меру эффективности деятельности дошкольной организации, проявляющуюся в гарантировании ей такого уровня предоставляемых образовательных услуг, который удовлетворяет ожидания и запросы их потребителей (общество, дети и их родители) и соответствует государственным нормативам. Что же дошкольная образовательная организация может делать с качеством образования: 1.Научиться правильно прогнозировать, моделировать те качества подготовки выпускника, которые дошкольная организация предполагает получить «на выходе», то есть определить требуемое в будущем качество образования.
2.Обеспечивать,поддерживать достижение требуемого уровня качества образования, вовремя пресекая нежелательные отклонения от него. 3.Повышать качество образования, приводя его в соответствии с растущими требованиями внешних заказчиков. Повышение качества образования, появление его новых свойств возможно только через развитие образования (то есть через инновационный процесс). 4.Выявлять и оценивать реальное качество образования, его соответствие существующим стандартам. В ходе подготовки и обновления Государственного общеобязательнго стандарта дошкольного воспитания и обучения (2016) было достигнуто понимание, что под «стандартом» понимается совокупность групп требований: -к структуре типовой учебной программе дошкольного воспитания и обучения; -к условиям реализации типовой учебной программедошкольного воспитания и обучения; -к результатам освоения типовой учебной программыдошкольного воспитания и обучения. Типовая учебная программа направлена на формирование у детей духовно-нравственных ценностей, знаний, умений и навыков в соответствии с их возрастными и индивидуальными возможностями, воспитание общечеловеческих ценностей, патриотизма и толерантности, основанных на общенациональной идее «Мəңгілік Ел», а также социально-психологическую, личностную, волевую, физическую и интеллектуальную подготовку детей к школе. И самое важное - оценивание знаний, умений и навыков детей в соответствии с индикаторами, определяющими уровень их развития и применение методов,средств и форм развития ребенка на основе инновационных технологий. Качество содержания дошкольного уровня оценивается индикаторами по итоговой диагностике достижений каждого ребенка, где основным результатом деятельности становится уровень развития ребенка, его знания, умения и навыки. Всвязис чем на предстоящие пять лет запланированы разработка, утверждение и внедрение вариативных программ по интересам детей, предусматривающее внедрение инновационных методов и технологий с применением технических средств обучения нового поколения: мультимедийные комплексы, оснащенные компьютерами, проекторами, экранами, сенсорными интерактивными досками и оборудованием, смарткарты, говорящие ручки, развивающие компьютерные игры; анимационные видео-и фотоматериалы, что позволит обеспечить системность внедрения инновационных методов и технологий. Все это будет, но вопрос остается открытым – этим мы достигаем качества дошкольного образования? Формально да, но опять-таки интуитивно мы понимаем, что этого явно и далеко не достаточно.
По нашему мнению,разработанные нормативные основы качества образования, в том числе и государственный общеобязательный стандарт дошкольного воспитания и обучения,являются неотъемлемой чертой функционально-ролевой.основы менеджмента. Ведь руководители образовательных организаций отвечают за то, чтобы образовательные услуги соответствовали предписанным стандартам, тогда как ценность услуг зависит от их субъективно ощущаемого качества, которое, в свою очередь, неразрывно связано с навыками, опытом, знаниями, интеллектом и настроем педагогического коллектива. Таким образом,качество характеризуется личным отношением, а подлинными источниками роста качества являются удовольствие от работы, внутренняя ответственность и гордость за свою профессию. Список литературы: 1.Послание Президента РК Н.Назарбаева народу Казахстана «Казахстанский путь–2050:Единая цель,единые интересы, единое будущее». Астана, 2014; Качество образования в мире и в Казахстане/А.И.Кусаинов-Алматы,2013.196с. 2.Большая Советская Энциклопедия.Т.11.М.:«Советская энциклопедия», 1988. ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ДЫБЫСТАР ҚҰРАМЫ МЕН ЖҮЙЕСІНІҢ ПРОСОДОЛОГИЯЛЫҚ ТАБИҒАТЫ Исаева Жанар Аманжолқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қызылорда облыстық ПҚБАИ аға оқытушысы, ф.ғ.к.
Лингвист-мамандар түркі, оның ішінде қазақ тіліндегі үндесім (сингармонизм) құбылысына əрқашан көңіл бөліп отырған [Əлімбаев]. Тілдік құбылыс ретінде оның фонетикалық (артикуляциясы) жəне фонологиялық (қызметі) сипатына қатар көңіл бөліп отырған. Фонетикалық теориялардың даму деңгейіне лайық фонетикалық сипаттамасы беріліп, тілдегі қызметі жайлы пікірлер қорытылып келді. Жалпы түркі тілінің басты ерекшеліктері ретінде өзге ғылым мамандары да көне жазу ережелерінің, əсіресе оның əліпби құрамының соншалықты дəл жəне нақты жасалғанын атап көрсетеді. Мысалы, тарих маманы В.В.Бартольд өзінің лингвист емес екенін атай отырып, сонда да болса көне түркі жазуының өте ыңғайлы жасалғанын атап өткісі келетінін білдіреді. Ғалымның «Турки, по-видимому, не только заимстовали готовый алфавит, но прибавили к нему некоторые новые знаки… Сверх того, алфавит был приспособлен турками к фонетическим особенностям своего языка, особенно к закону звуковой гармонии; вследствие этого самый старый из турецких алфавитов в то же время должен быть признан самым совершенным из алфавитов, когда либо употреблявшихся турками» 1,9 деп түйіндейді өзінің ойын. Өз кезінің əмбебап зерттеушісі болған В.В.Бартольд түркі жазуының дыбыс құрамы
тілдің ішкі заңдылықтарымен өте тығыз қабысып жатқандығын, сөйтіп сөздің дыбыс құрамын өте дəл көресетінін алға тартады. Көне түркі жазуының жетілген жазу екендігіне қарап, сол кездегі халық мəдениетінің жоғары болғандығын болжайды. Ол туралы ғалым «Слог и выражения надписей заставляют полагать, что состояние культуры народа было не так низко, как можно было бы ожидать по обстановке кочевой жизни» 1,10 деп жазады өзінің түркі жұртының тарихына арналған белгілі еңбегінде. Көне түркі жазуынан қалған деректер-тілдің сол тұстағы айтылым қалпын жазудың айнытпай көрсететінінің айғағы. Сингармонизмге құрылған көне түркі жазуы түркі сөздерінің о бастағы үндесім айтылым үлгілерінің беріге дейін бұзылмай келе жатқандығын дəлелдейді. Түркі сөздерінің үндесім айтылымы жайлы сөз болғанда ол заңдылық жайлы басты деректерді ХІХ ғасыр ғалымдарының еңбектерінен іздеуге тура келеді. Себебі жоғарыда айтылғандай сол кездегі ғалымдар өздерінің еңбектерін «тірі» тілді (живой язык деген мағынада) бақылау арқылы жазды. «Тірі» тілді деп отырғанымыз ол ғалымдар ел аралып, халықтың ортасында жүріп, «қалай естісе, солай жазып алып» отырғаны белгілі. Халық тілінің жазумен бұзылмаған, ең таза көрсеткіші ретінде осы деректерді қабылдау керек болады. Ондай деректер И.И.Ильминский 2,, В.В.Радлов 3;4, П.Мелиоранский 5, т.б. еңбектерінен 6;7 табылады. Аталған ғалымдар қалдырған жазба мұраларда қазақ сөзінің үндесім айтылым үлгілеріне қатысты өте қызықты материалдар табуға болады. Қазіргі кездегі жазу ықпалымен өшіп бара жатқан қазақ сөзінің үндесім айтылым үлгілерінің о бастағы төркін дыбысталуын өзара салыстырып қараудың маңызы зор болмақ. Сонда ғана тілдің дыбыс құрамы мен дыбыс жүйесіндегі өзгерістерді анық байқап, тілдің болашағы жайлы болжам жасауға болады. Алғашқы қазақ грамматикасының авторы И.И.Ильминскийдің тілді ел арасында жүріп зерттеудің маңызы жайлы мына пікіріне арнайы тоқталмақпыз. Ғалым Орынбор жағындағы қазақтардың тілінде татар тілінің ықпалы мол екенін айта келіп, қазақ тілін тек ел арасына барып қана таза үйренуге жəне таза күйінде естуге болатынын алға тартады. Осыған орай «К сожалению мусульманская грамотность,занесенная в степь татарами и теперь весьма распространяющаяся между киргизами,приняло татарское направление; так что во всей киргизской переписке едва ли найдется одна бумага, одно письмо, которое было бы написано чисто по киргизский; к тому же арабско-татарский алфавит не выражает точно киргизских звуков, особенно гласных. Даже записанные некоторые киргизские памятники, сколько мне случалось видеть,носят более или менее глубокие следы татарского влияния. По этому для человека живущего не в Оренбурге во все невозможно познакомиться с киргизским наречием по книгам; в нашей ученой литературе есть только весьма не много кратких, отрывочных заметок о киргизском наречий. Изучить его можно только среди киргизов (ерекшелген – біз)» 2,5.
Ғалымның бұл пікіріне арнайы тоқталып отырған себебімізді тағы да қайталай кетейік: қазақ сөзінің дұрыс жəне таза үндесім үлгісін тек ауызекі сөйлеу тілін бақылау арқылы ғана дөп басып, қағазға түсіруге болады. Ал жазу үлгісі болса, бұрын да, əсіресе кəзір де үндесім үлгісін бұзып көрсетеді. Сингармонизм құбылысы тіл ерекшелігі ретінде сол кезде-ақ зерттеушілер назарына ілінген.Мысалы,Н.И.Ильминский «үндесім (үндестік) заңы» деген атпен оған арнайы тоқталған жəне үндесім заңдылығын бүкіл түркі тілдеріне тəн құбылыс ретінде атайды: «Закон созвучия по которому и известном слове, сколько бы оно длинно ни были, все гласные и согласные должны быть либо толстые, либо тонкие, - закон общий всем языкам тюркского семейства, существует и в киргизском наречий» 2,14. Бұл жерде сингармонизмнің түркі тілдерін топтаудың белгісі ретінде қабылданғанын көреміз. Үндесім құбылысын тілдік белгі ретінде алған ғалым қазақ тілін осы белгісіне сүйеніп түркі тілдерінің қатарына жатқызып отыр. Қазақ тілі дыбыстарының құрамын анықтай келіп, дауыстыларды екі топқа жұптап берген, өйткені олардың айтылымы жоғарыда көрсетілген үндесім заңына сəйкес екіге жіктелетінін көрсетуге тырысқан: «Гласные – а, ə, е, ы, і, о, ө, ұ, ү. Согласные - п, б, м, уw, т, д, н, ж, з, ш, с, р, л, й, қ, ғ, к, г, ң. Гласные расположены нами по-парно. Первую в каждой паре назовем толстою, вторую (и ə) тонкою. Толстые, в отношении степени толстоты, сходны с русскими, тонкие же все равномерно чужды остроты русских гласных, напр. те киргизское - русскому тэ» 2,6. Автор қолданған «жуан жіңішке» атауларының да сол кезде қалыптаса бастағанын көреміз. Ең бастысы орыс тілінің ықпалымен «твердый/мягкий» атауларының тікелей аудармасын іздемей, «толыстый/тонкий» атауларын алғанын байқаймыз. Бұл атаулар қазақ тілінде орнығып, тұрақты жəне үйреншікті зерттеу құралына айналып отыр. Ғалым еңбегінің аса бір құнды тұсы деп оның дауыссыздарға қатысты айтқан пікірін алуға болады. Н.И.Илминский қазақ тілінде дауыссыздардың да жуан-жіңішке болып айтылатынын аңғарған: «Подобно гласным согласные бывают толстые и тонкие. Гортанные различаются в этом отношении так резко, что нельзя было бы не дать им особого начертания; прочие же согласные все и каждая могут быть толстою и тонкою смотря по гласной, напр. ат, ет. И так как это определяется системою звуков (ерекшелеген – біз), то мы и не отличили этой двоякости согласных никаким значком» 2,8. Бұл жерде ғалым пікірінің екі жағын атауға болады. Бірінші, дауыссыздардың жуан/жіңішкелігін дауысты дыбыстарға таңып отыр. Өйткені ол кезде сингармонизм құбылысын «гармония гласных» деп ұғынған. Сондықтан дауыстылардың ықпалын зерттеушілер басым деп бағалаған. Екіншіден, дауыссыздардың жуан/жіңішке белгісін тілдің ішкі жүйесінен тауып отыр. Бұл сол кездегі фонетикалық теория деңгейі үшін өте жоғары нəтиже деп қарау керек. Шындығында да, қазіргі зерттеулердің нəтижесіне сүйенетін болсақ 8; 9; 10; 11;, онда дауыссыздардың жуан/жіңішкелік белгілері қазақ тілінің құрылымдық ерекшелігін көрсететін бірліктер болып табылады.
Белгілі ғалым В.В.Радлов өзінің неміс тілінде жарық көрген атақты еңбегінде сингармонизмнің фонетикалық сипатын «произносятся при одинаковом положении губ и языка» 3,2 деп берген болса, оның тілдегі қызметін «...причина возникновения гармонии гласных лежит в морфологии и теснейшим образом связана с внутренней формой урало-алтайских языков» 3,50-51 деп түсіндіреді. Ғалымның фонетикалық қорытындысы түркі тілдеріндегі сөз тіл мен еріннің тұрақты бір қалпымен айтылады дегенді көрсетсе, ал сингармонизмді морфологиямен байланыстыруын оның құрылымдық қызмет атқаратынын көрсеткені деп түсінеміз. Ал В.В.Радлов қалдырған оның негізгі мұрасына келетін болсақ, ол туралы оның атақты «Опыты...»сөздігін қайта бастырып шығарушылар былай деп бағалаған еді: «Опыт словаря тюркских наречий» - итог полувековой работы выдающегося ученого, основателя отечественной школы тюркологии акадеика Василия Васильевича Радлова (1837-19180) – пользуется всеобщим признанием как единственное в своем роде богатейшее собрание лексики и фразеологии многочисленных живых и древних тюркских языков… материал по многим тюркским языкам и диалектам подчас можно найти только в этом словаре» от издательства 4. Сол ғасырдағы үндесім құбылысынан жанжақты мəлімет беретін мол мысалды осы сөздіктен таптық. Жоғарыда айтылғандай, сингармонизмнің бұзылмаған үлгісін сол күйінде қағазға түсірген зерттеушілердің ең беделдісі В.ВРадлов болғанын көреміз. Сондықтан да ғалым мұрасын өзіміздің зерттеу нысанымыз ретінде молынан пайдаланғанымызды айта кетуіміз керек. Оның атақты «Сөздігінен» қазақ тіліне қатысты аса бай материал табылып отыр. Ол табылған материалдың құндылығы сол кездегі қазақ сөзінің айтылым үлгісі таза ауызекі сөйлеу тілінен алынғандығында деп есептейміз. Академик В.В.Радловтың теориялық тұжырымдарын проф. К.Ш.Хұсайыновтың еңбегіне 12 сүйеніп талдадық, өйткені В.В.Радлов еңбегінің түпнұсқасын қолға түсіру аса қиын екені зерттеушілерге мəлім. Сондықтан да проф.К.Хұсайынов мырзаға зор рахыметімізді білдіреміз. Проф.К.Хұсайынов өзінің алдына қойған мақсаты туралы былай дейді: «Цель данной работы - рассмотреть теоретические положения В.В.Радлова, которые имеют непосредственное отношение к истории изучения казахского языка, а также для выявления особенностей развития казахской лексики в советскую эпоху, сопоставить лексические материалы по казахскому языку, собранные В.В.Радловым в начале второй половины прошлого столетия, с фактами современного казахского языка» 12,4. Біз үшін, бір жағынан, В.В.Радлов еңбегіндегі лексикалық материалдың айтылым үлгісінің маңызы зор болса, екінші жағынан түркі тілдерінің дыбыс құрамын талдаған зерттеу нəтжелері маңызды болып табылады. Ендеше ғалым еңбегінің лексикалық жəне теориялық талдауларының нəтижелеріне бірдей назар аударуға тырыстық. В.В.Радлов түркі тілдеріндегі сингармонизмнің артикуляциясын талдай келіп, оның негізгі артикуляциялық көрінісі ретінде өзіндік белгілерді ұсынады, олар: ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін;
ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін; ауыз қуысының жартылай қалпы, яни еріннен тіл алдына дейін; ауыз қуысының жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына дейін. Ол туралы «В.В.Радлов, разделяя классическую для тюркских языков восьмерку гласных на две группы – лабиализованные и нелабиализованные, последние, на наш взгляд, вполне обоснованно назвал зубными гласными, так как по его описаниям при воспроизведении нелабиальных гласных именно зубы выступают в качестве передней границы рто-глоточного резонатора» 12,73 деп жазады проф. К.Хұсайынов. В.В.Радлов ұсынған жіктелім ретінің артикуляциялық атауларында ғана айырмашылық байқалады, ал оның ішкі мазмұны осы күнгі жіктелім белгілермен толық сəйкес келеді. Сонымен, біз өз трапымыздан ғалым ұсынған жіктелім түрлеріне лайық мысалдарды оның атақты «Сөздігінен» табуып, көрнекілеп шықтық. -ауыз қуысының толық қалпы, яғни еріннен көмейге дейін: ұйқұ, ұмтұл, тұйұқ, тұмұлдұрұқ, жұқтұр, жұлұқ, жұлдұз, жұлдұздұ, жұтқұз, жұтұм, жұмұшшұ,сұйұқ,сулу (сұулұ), шұқұр, бұйрұқ, бұрұш, мұрұндұқ, мұрұндұқтұ, ойлұ, қондұрт, қобұз, тоқұм, тоғұт, тоғұз, тоғұзұншы, тойұмсұз, торұ, толұқ, толтұр, тосұрқа, тоздұр, тобұқ, дойұр, долұ, достұқ, жоқтаусұз т.б.; -ауыз қуысының ықшамдалған қалпы, яғни тістен көмейге дейін: айқай,ақша,алдау,қара,найза, нақақ, тауа, тақта, таңдай, дайра, даула, жайдақ, сайра, айқыш, аңды, қайың, нақыш, намыс, тақыйа, тақыр, таңырқа, дақыл, дауластыр,жақсы,жаңбыр,жамырат,сауқтыр,ыстық,қыйынды,қытық,тыйын, жыйын,жыртқыш,сыбыр,ыста,қыйықша,тырнақ,дырау, жалауұқ, жыламсыра, сыйрақ, сықақ, сықақта т.б.; -ауыз қуысының жартылай қалпы, яни еріннен тіл алдына дейін: күндүз, күртүк, түкүр, түкүрүк, түйүн, түтүк, түтүн, түстүк, түшкүр, түшкүрүк, жүгүрүс, жүгүрүстүр, жүрүстү, сүйүктү, шүйүншү, шүйүншүлө, шүйүншүлөт, шүкүр, шүйкө, бүйү, бүлүндүр, мүжүк, өңөш, өрлө, көйлөк, көк өлөң,көрөк,көлөңкө,көлөңкөлө,көлбөктө, көлдөнөң, көлдөнөңдө, көдө, көсөм, көбөй,көмкөр,нөкөр,төңөрөк,төңөрөктө,төңкөрмө,төрө,төлө,төлөт, төлдөт, төсөк, төсөн, төскөй, төбө, дөптө, жөнөл, жөндө, жөндөндүр, жөтөл, сөйлө,сөйлөт,сөйлөс, бөгөт, бөрткөн, бөлө, бөлөк, бөтөн, бөшкө, бөжөктө, мөңрө т.б.; -ауыз қуысының жартылай ықшамдалған қалпы, яғни тістен тілдің алдына дейін: нəубəт, жəрійə, кəрі, тəрізді, дəрі, іңір, кіріс, кірлі, кірпік, жігіт, сіңір, кіре, кедей, тершең, егін, кекір, кекіл, кекшіл, келін, кесім, негіз, жетінші, семіз, семірт т.б. «Сөздіктің» құрамындағы лексикалық материалды талдай отырып, үндесімге қатысты көптеген бірегей сөздер таптық, алайда оның бəрін тізіп көрсету мүмкін болмай отыр. Оның үстіне «Сөздік» алпысыншы жылдардың басында қайта басылып шыққан, сондықтан ғылыми көпшілікке таныс. Біз тек
қазақ сөзінің бірегей үндесім үлгілерін көрсететін сөздерден ғана мысалдар келтіріп отыруды жөн көрдік. Сингармонизмнің тілдегі қызметі жайлы жалпы жəне түркі тіл білімінде əртүрлі пікірлер бар.Соған қарамай негізгі шешім «По мере роста внутренней консолидации слова как основной языковой единицы неизбежно увеличилась и потребность в средствах, которые могли бы противостоять центробежным силам, постоянно сопутствующим агглютинации. Этим централизующим и делимитативным средством и явилась гармония гласных» 12,124 болып табылады. Енді сингармонизмнің негізгі тілдік қызметіне қатысты пікірлерге шолу жасап көрейік. Түркі тілдерінің салыстырма грамматикасын 13 жазған білікті мамандардың пікірінше «Сингармонизм–особый вид согласования звуков. Агглютинирующий тип тюркских языков определяет характер этого согласования. Известно, что словообразование и словоизменение в тюркских языках происходят путем присоединения аффиксов к корневой морфеме. Они наращиваются в определенной последовательности на основе структурносемантических законов, действующих в конкретном языке. Очевидно, линейный характер наращения аффиксов обусловил и звуковой облик тюркского слова» 13,433 болып табылады. Сингармонизмнің пайда болуын түркі тілдерінің жалғамалық сипатынан деген болжам бұрында айтылып жүрген. Бұл жердегі негізгі ой түбір мен қосымшаның арасындағы үндестік байланыста болып отыр. Сондықтан да сөздің өзіне ғана тəн əуез белгісі ескерілмей қалып отыр. Сөйтіп сөздің үндестік əуезі дербес сөздің емес,туынды сөз бөлшектерінің басын құрап тұратын лингвистикалық заңдылық ретінде танылады. Жалпы түркологияда əбден қалыптасып қалған теория бойынша сингармонизмді «гармония гласных» деп қарастыру осы еңбекте де толық орын алған.Мысалы, монография авторлары «Сингармонизм – организующее средство тюркского слова, средство его цельнооформленности, установления границы слова в тюркском речевом потоке. Определящим элементом в сингармоническом комплексе является гармония гласных, ибо слово состоит из слогов, а основную слогообразовательную функцию несут гласные, которые в сочетании с согласными образуют различные типы слогов в тюркских языках» 13,438 деп жазады. Бұл жерде сингармонизмнің сөздің басын біріктіріп тұратын заңдылық ретінде қарастыруын əбден құптауға болады. Алайда сингармонизмді дауысты дыбысқа апарып телуіне күманмен қарауға тура келеді. Өйткені сингармонизм сегменттік бірлік емес, просодикалық бірлік болып табылады. Сондықтан оның негізін дауысты дыбыс қалайды дей қою қиын. Сингармонизмнің тілдік табиғатын ашуға тырысқан еңбектер мол. Солардың бірінен «...явление, которое часто называют гармонией гласных и относят только к фонетике под рубрикой ассимиляции гласных, на самом деле гораздо интереснее и структурно содержательнее, чем это кажется на первый
взгляд» 14,191 деген проф.Реформатскийдің пікірін табамыз. Сингармонизмді дауысты дыбыстардан бөліп алып,оған бағындырмай, өз алдына бірегей текті құбылыс екенін айтты.Бір қарағанда қарапайым көрінгенімен,құрылымдық тұрғыдан күрделі тілдік құбылыс екенін анық мегзейді. Ғалым өзінің ойын əрі қарай жалғастыра келіп, сингармонизмді фонетикалық құбылыс деп қарастыруға болмайтындығын, сондай-ақ оны дыбыс түрленімі деп қарауға да болмайтынын баса ескертеді: «Сингармонизм же в таких языках, как тюркские,- не просто фонетическое явление и тем более не только разновидность ассимиляции,а фундаментальное структурнотипологическое явление, затрагивающее не только все уровни фонетического яруса структуры языка, но и ярус морфологический» 14,198. Проф. Реформатский сингармонизмді іргелі тіл заңдылықтарының қатарына жатқызған алғашқы ғалымдардың бірі болды. Сонымен қатар сингармонизмнің тілдердің жіктелім белгісі ретінде жүретінін де көрсетті. Мұның өзі сингармонизм теориясының дамуына қосылған үлкен үлес болды. Жалпы тіл білімінің көрнекті өкілдерінің бірі проф. Бодуэн де Куртэне кезінде былай деп көрсеткен еді:«Гармония гласных в туранских языках служит, так сказать, цементом,соединяющим или связывающим слоги в слова. В арио-европейских языках эту роль соединения слогов в слова играет прежде всего ударение... В арио-европейских словах до тех пор нельзя говорить о цельных словах, пока отделные слоги и сочетания звуков, корни, суффиксы и вообще приставки, окончания и т.д. не соединены в одно целое свойственным одному из них ударением... В туранских языках отдельные слоги и комплексы (сочетания звуков) нужно считать самостоятельными словечками, если они в известном выражении сохраняют свойственные им гласные, вопреки закону гармонии гласных. Если же они склеены цементом гармонии гласных, в таком случае вместо нескольких односложных слов образуют одно многосложное слово...» 15,322-323. Ғалым ұсынып отырған басты идея буындардың басын қосып, бүтін сөз етіп тұратын лингвистикалық заңдылық сингармонизм дегенге келіп саяды. Ғалымның сингармонизмді сөздік екпінмен салыстыруында үлкен мəн жатыр. Өйткені екеуінің де тілдік қызметі бірдей, ендеше сингармонизмнің бұған дейін көзге ілінбей келе жатқан басты белгісін екпінмен салыстырып барып түсіндерген əдісі өте анық жəне ұтымды шыққан. Сөздік екпін мен сингармонизм арасындағы тепе-теңдік жайлы қазақ ғалымдарының арасында да тың пікірлер айтылып келеді 16. Осыған орай егер проф. Бодуэн де Куртэне айтқандай, сингармонизм буындардың басын біріктіріп сөз құрайтын тілдік заңдылық болса, онда бір буынды сөздердің сингармонизмін қалай түсіндіруге болады.Бұл жерде сингармонизм дыбыстардың басын біріктіріп буын құрайтын, сонан соң барып буындардың басын біріктіріп сөз құрайтын тілдік заңдылық 17 деген пікірдің бар екенін ескерген жөн сықылды.
Түркі тілдерінің білікті маманы проф. Богородицкий сингармонизмге қатысты түбір құрамындағы дауыстылар мен қосымша құрамындағы дауыстыларды бөліп қарау керектігін ұсынады:«...вокализм корня представляет одну существенную особенность сравнительно с вокализмом придаточных морфем:в нем гласные выступают каждый в своей индивидуальности без чередования с другими гласными, тогда как в придаточных морфемах гласные ограничены двумя основными типами – либо гласный широкий, либо узкий, видоизменяющиеся сообразно с вокализмом корневым в отношении палатальности или непалатальности, а также губности или ее отсутствия» 18,117.Бұл идея кейін көптеген зерттеушілердің ұстанған теориясы болды. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Ильминский Н.И.Материалы к изучению киргизского наречия.-Казань, 1860. -123 с. 2.Мелиоранский П.М. Краткая грамматика казак\киргизского языка. Фонетика, этимология. Ч. І. - СПб., 1894. -135 с. 3.Радлов В.В. Фонетика северных тюркских языков.-Лейпциг, 1882 (неміс тілінде). - 212 с. 4.Радлов В.В. Опыт словаря тюркских наречий. В 4-х томах (8-и книгах). Санкт-Петербург, 1888-1911. 5.Байтұрсынұлы А. Тіл тағылымы.– Алматы: Ана тілі, 1992. -446 б. 6.Досмұхамедұлы Х. Аламан.– Алматы: Ана тілі, 1991. – Б. 81-99. 7.Досмұхамедұлы Х.Таңдамалы шығармалары.А:Ана тілі,1998. Б. 139-154. 8.Кемеңгерұлы Қ. Шығармалары. - Алматы: Алаш, - 2006. 9.Жұбанов Қ.Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер.А:1999. 581 б. 10.Кеңесбаев І., Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.-А:Ғылым,1975. - 304 б. 11.Қалиев Б.Қазақ тілі.Фонетика.Лексика.Грамматика.–А,1999. -221 б. 12.Аралбаев Ж. Қазақ фонетикасы бойынша этюдтер.- А Ғылым,1988. 143 б. 13.Нұрмаханова Ə. Қазіргі қазақ тілі. –Алматы: Мектеп, 1982. 14.Мырзабеков С. Қазақ тілі фонетикасы.- А:Қазақ университеті, 2004. 247 б. 15.Мырзабеков С.Қазақ фонетикасы.А:Қазақ университеті, 1999- 200 б. 16.Айғабылов А. Қазақ морфонологиясы. - Алматы: Санат, 1995. -136 б. 17.Айғабылов А. Қазақ тілі морфонологиясы мен лексикологиясы. –Алматы: Қазақ университеті, 2006. -272 б. 18.Мырзабеков С. Дыбыстар тіркесі – орфография мен орфоэпияның негізі. //Тюркская фонетика. –Алма-Ата, 1990. –С.142-143. РУХАНИ –АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Кабылбаева Роза Пайзуллаевна «Өрлеу»АҚ БАҰО» ОҚО бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы
Рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде оқушыларға ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылыққа негізделген тəрбие кеңістігін құру арқылы
жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастырып, өмірді құндылық ретінде бағалауға бағыттайды. Болашақта ел тұтқасын ұстар азаматтардың өнегелі тəрбиесі – бүгінгі күн тəртібінде тұрған маңызды мəселелердің бірі. Олардың отансүйгіштік сезімін, білім мен біліктілігін, дағдысы мен шеберлігін, асқақ адамшылық жəне адамгершілік қадір-қасиеттерін, жаңа дүниетанымдық көзқарастарын, салауаттылық дағдыларын, ұнамды мінез-құлық нормаларын руханиадамгершілік құндылықтар арқылы қалыптастыру- үлкен қажеттілік екендігі ел президенті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан-2030» жолдауында жан-жақты негізделген. [1]. Қай заманда болмасын, сол қоғамға сай азаматты тəрбиелеудің бірденбір жолы адамның рухани байлығын арттыру болмақ. Қазіргі уақытта қала жастары ғана емес, берекелі ауыл мен ақ көңіл, жайдары, ойлары таза, рухани құндылығы мен адамгершілігі жоғары, тəрбиелі ауыл адамдары да өзгерген. Мысалы,адам айтса нанғысыз аурулардың көбеюі, адамгершілік қасиеттеріміздің жүдеу тартуы, кісі өлтіру, үй тонау, маскүнемдік пен нашақорлық, жезөкшелік сияқты жат қылықтармен қатар мейірімсіз, қатігез жастар ауылдан да орын алады. «Ауырып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде» деген сөз бар қазақта. Ендеше, жас ұрпақтың осындай күйге түспеуіне, олардың рухани бай, адамгершілігі мықты, бір-бірімен достық қарымқатынаста өмір сүруіне жағдай жасау кезек күттірмейтін мəселе екені анық. Мұнда,əсіресе,оқушылар тəрбиесіне мектептегі дұрыс ұйымдастырылған тəрбие іс-шараларының ықпалы зор болары сөзсіз.Оның үстіне қоғамдағы рухани құндылықтардың табиғаты, мəні, шығу тегі жəне атқаратын қызметтері туралы жан-жақты зерттеулердің адамгершілік пен руханилық мəселерімен тікелей байланысты қарастырылып,осы кезге дейін күн тəртібінен түспеуі біздің тақырыбымыздың өзектілігін онан сайын арттыра түседі. Өйткені, оқушылардың рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыру мəселері көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Адам—ең əуелі адамгершілігімен,парасатының биіктігімен көрікті. Мəдениет жоғары адам айналасындағылармен қарапайым қарымқатынаста болады. Адамгершілік тəрбиесі оқушыларды адамгершілік ұғымы, примңиптері, мінез-құлық нормалары жайындағы біліммен кемелдеңдіреді. Оқушылар оларды оқып үйренумен шектелмей,оқу, тəрбие, еңбек процесінде іске асырғанда адамгершілік олардың сеніміне айналады. Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті-адамның мінез-құлқын тəрбиелеу, осы арқылы олардың бойында əдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу. Адамгершілік тəрбиесі оқушылардың моральдық сенімдерін, жағымды мінез-құлық дағдылары мен əдеттерін қалыптастырады. Адамгершілік тəрбиесінің теориялық мəселелері өлФараби,Ыбырай,Абай, т.б. еңбектерінде кеңінен қолданыс тапқан. Əл-Фараби «Адам өз өмірінің қожасы, сондықтан өз бағытын өзі жасауы керек. Ол не нерсеге де ұқыптылықпен қарап, жиған-тергенін орынсыз шашпай, кез келген адамға сырын ашпай, өзінің мақсат мүдделері жөнінде достарымен ғана
бөлісіп отыруы керек. Осылайша өмір сүрген адамның ғана ар-ожданы таза болады» деген. Абай адамгершілік, əдептік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы — мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, əділетшіл, шыншыл болу. Əдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсаң, өсекші, өтірікші, алдамшы, кеселді сияқты жаман мінездер мен əдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады . Абайдың қоятын екінші талабы-тұрақтылық, «Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын» дейді. Үшінші талабы-əділетшілдік. Əлеуметтік міндеті-дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. Ақын мейірімділік қасиетке терең мəн береді (төртінші қара сөзі) . Қазақ халқы — мəдени бай мұрасы, өзіне біткен табиғи ерекшелігі бар, сергек ой, сезімтал жүрек, дəстүрлі тəрбие, əдіс-тəсілдері бар халық. Қазақ топырағында туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы тұлғалар: Əбу Насыр əл-Фараби, Жүсіп Баласағұн,Махмұт Қашқари,Ш.Уəлиханов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев,А.Байтұрсынов,С.Торайғыров,М.Сералин,М.Əуезов,С.Мұқанов, С.Көбеев, Б.Момышұлы, М.Ғабдуллин, тағы басқа ойшыл ғалымдар мен ақындар ғылымның əр саласы мен əдебиеттің, мəдениеттің дамуына игі ықпал жасады. Тəлім-тəрбие берудің басты саласының бірі-ұлтжандылық, халқы үшін адал қызмет ету. Ұлтжандылықтың, елін сүюдің ғажайып күш екендігін терең сезінген ежелгі қазақ ақын-жыраулары, ойшылдары өз шығармаларына осы тақырыпты үнемі арқау етті, көп көңіл бөліп, халықты елі үшін жанын пида етуге,жастарды елжандылық рухта тəрбиелеуге баса көңіл бөлді. Жастарды ұлтжандылық рухта тəрбиелеу XIX ғасырдағы қазақтың ақиық ақыны, жауынгер жыршысы Махамбет Өтемісұлының өлеңдерінде өзекті орын алады. Ол жастарды ерлікке, отан сүюшілікке, ар-намысты қорғауға, адамгершілікке уағыздайды. Ақынның қай өлеңін алсақ та, халыққа адал қызмет ет, еліңді, жеріңді жаудан қасық қаның қалғанша қорға, əділет үшін, халық үшін өкінбей өлу азамат ердің ісі деген аталы сөздер өрнектеледі.Махамбет, Ақтамберді, Шал, т.б. ақын-жыраулар шығармасында ерекше сөз болатын ерлік, Отанын, елін, жерін жаудан қорғай білушілік, отбасы, ауыл-аймаң, ел намысын қорғау жолында жан аямаушылық сияқты ізгі қасиеттерді дəріптей отырып, жастардың бойына ұлтжандылық пен гуманистік қасиеттерді сіңіре аламыз. Профессор М.Ғабдуллин өзінің «Атааналарға тəрбие туралы кеңес» еңбегінде «Бүгінгі жастарды ұлтжандылық рухта тəрбиелеуде ақын-жыраулардың өнеге сөздерінің белгілі мөлшерде пайдасы бар екені нақ. Мұндағы тəрбиелік мəні бар əңгімелер жастарға жат емес. Халықты сүй, халық үшін ерлік еңбек ет, ел-жұртқа қорған бол деушілік қазіргі күнде ескірген сөздер емес, қайта мағыналы, мəнді сөздер. Сондықтан бұлардың ішінен жастарымызды тəрбиелеуде əсер ететіндерін таңдап алып, орнымен пайдалана білсек, нұр үстіне нұр болар еді» дейді. Осы тұрғыдан алғанда қазақтың ұлы ойшылдарының кемеңгерлік ой-пікірлерін оқу-тəрбие
ісінде орынды пайдалана отырып, оқушы-жастарды ұлтжандылыққа тəрбиелеу-əрбір тəрбиеші ұстаздық басты парызы. Əскери ұлтжандылық тақырыптарына ой толғаған жауынгер жазушы, тəлімгер педагог Б.Момышұлы жас жауынгерлерді ерлік, ұлтжандылық, Отанын, елін, жерін сүю, ұлттар достығына тəрбиелеу қажеттілігін өз шығармаларының арқауы етті. Ол ұлттың дəстүрді, елжандылықты жастардың қанына сіңіруде мақалмəтелдердің, батырлар жырларының, терме-толғаулардың мəніне тоқталады. Ал жауынгер жазушы, фольклорист ғалым, Кеңестер Одағының Батыры Мəлік Ғабдуллин өзінің «Менің майдандас достарым» еңбегінде сұрапыл соғыстың бір толастаған кезінде тар окопта Ер Сайын, Ер Қосай, Қобыланды жырларын өзінің майдандас достарына əңгімелеп беру арқылы қазақ жастарын ерлікке қалай рухтандырғанын баяндайды. «Ерлік тəрбиеден туады» деп Бауыржан атамыз айтқандай, өзінің бар саналы өмірін жас ұрпақты оқыту-тəрбиелеу ісіне жұмсаған, қазақ халқының прогрессивті, педагогикалық ой-пікірлерін қалыптастырып, ұлт мектебінің іргетасын қалаушылардың бірі—қоғам қайраткері,белгілі жазушы,аудармашы, ағартушы-демократ С.Көбеевтің өмірі мен педагогикалық мұрасын саралап қарастырсақ, оның жас ұрпақтың бойына отансүйгіштік қасиеттерді қалыптастырып, оларды ұлтжандылыққа баулуда еткен еңбегінің мол екенін байқаймыз. Жеткіншек ұрпақты тəрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет, С.Көбеевтің пікірінше, ұлтжандылық болып табылады. » Тұған елін сүю сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиғат тарту етпейді.Елжандылықты қоғам мен жекелеген адамдар бойына сіңіріп, дамытып, тиісті деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ ұлжандылық сезімге тəрбиелеуге тиіс»-дейді ол. С.Көбеев жастарды елжандылыққа тəрбиелеуде география, жаратылыстану, тарих пəндерінің маңызын атай келіп, оқушыларды елжандылық пен ерлікке тəрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану керектігін, əсіресе, өлкетіну мұражайларына жəне туған өлкедегі тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек жəне соғыс ардагерлерімен кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мəдени-əдеби мұраларды да тиімді пайдалану керек дейді. С. Көбеев баланың өз Отаны үшін қажетті азамат болып қалыптасуында ата-ананың алатын орны мен атқаратын мəнін зор бағалап, отансүйгіштік тəрбие негізі ана тілі екенін терең түсіндіре білді. Оның пікірінше, жас ұрпаққа білім беру өз ана тілінде жүргізілуі керек. Қорыта келгенде, уақыт талабынан туындап, білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер баланы тəрбиелеу осы заман талабына сай үйлесімді деңгейді қайта құруды міндеттейді.Тəрбие мен оқу егіз деген сөз бар. «Тəрбие бар жерде ғана сапалы білім саналы ұрпақ болады» деген дана халқымыздың мақал сөзіне сүйенеміз. ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУ МАЗМҰНЫ – БҮГІНГІ БІЛІМНІҢ ЖАРШЫСЫ Ташетова Салтанат Садыковна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша
ПҚБАИ аға оқытушысы, Қарағанды қ., Қазақстан Республикасы
Қазіргі қoғамның өзeкті мəселелерiнің бірі-əлеуметтік,экономикалық өзгермелі жағдайларда өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар оны жақсартуға игі ықпал ететін жекe тұлғаны қалыптастыру.Мұндай тұлғаға қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар-шығармашылық, жоғары интелектілік, терең білімділік, кəсiби сауаттылық. Осы нақты бағыттарда жұмыс жасaй oтыpып, білім беру жүйесінің жаңа мазмұнға ие болуына қол жеткізбекпіз, яғни қазіргі мектеп бəсекеге қабілетті жəне құзыретті тұлғаны қалыптастыру мен дамыту үшін оқу-тəрбие үдерісін ұйымдастыру ордасы болуы қажeт. Бір сөзбен айтқанда білім беру жүйесін əлемдік деңгейге көтеруіміз керек. XXI ғасырдың басында əлемдік əрекеттестікте сипатталады: -экономика мен мəдениет, халықаралық тұтыну мен мемлекеттің ықпалдасуы дүние жүзілік жоғарғы қарқындаумен; -дүниежүзілік демографиялық баланстың ушығуымен; -жаңа технологиялық нақтылықтың қалыптасуымен; -жеке жəне əлеуметтік даму құндылықтары екпінімен. Қоғамдық даму үдерісі білім берудегі өзгерістер динамикасына əсер етеді.Бастаушы елдерде «білім беру = оқыту» парадигмасы «білім беру = жету» ауысымдары басталды, яғни адамның жетуі, оның өзіндік дамуы, тұлғаға өзіндік ресімделуі. Білім берудің жекеленген сипаттамасын қарастыра алатын, əр адамның мүмкіндігін есепке алу мен оның өзіндік іске асыруы мен дамуына көмектесе алатын, функционалды дайындық тұжырымдамасынан тұлғаның даму тұжырымдамасына көшу үдерісіне белгі берілді. Реформа жүргізудің тиімді нəтижесіне жетуде мұғалім түйінді тұлға болып табылады.Ол мектептегі білім берудің негізгі ойлары мен реформаларын практикада жүзеге асырады.Мұғалімнің өзі жаңа модель енгізу кезеңінде қиындықтарды жеңе отырып, инновация режимінде жаңа білім беру аспектілерін алғаш ашушы болып табылады. Əр пəн мұғалімі өз оқу пəні мазмұнының дидактикалық мүмкіндіктерін қолдана отырып, оқушыларды құзыреттілікке жəне қоғам өміріне жауапты түрде қатысуға дайындау бойынша жүйелік жұмыс енгізуі керек. Өткен жылдары көп жылдық іздеу мен əлемдік білім беру практикасының оң тəжірибесін меңгеру нəтижесінде «субъект-субектілікті» оқушы мен мұғалімнің қатынасы үшін объективті жағдай жасау тезисі дайындалды, онда оқушы өз білімі (оқуда) ұйымдастырушы, ал мұғалім – оқушыға оқу үшін жағдай жасауды ұйымдастырушы болып табылады. Бұл тезистің мағынасы мұғалімге теориялық жағынан түсінікті, бірақ оған олардың əлеуеттік мүмкіндіктерін ашу үшін жағдай жасауда, оқушыны оқытуды ұйымдастыру бойынша практикалық іс-əрекетті егжей-тегжейлі ұғыну керек болады. «Мұғалімнің жаңа ролі» түсінігінде жасырынған, жаңа функциялар, білім беру ортасында, жиынтығында жаңа мəдениетті қалыптастыратын құндылықтарын ұғыну маңызды. Білім берудің білім орталықтандырылған
моделі жағдайында оқытуға негізгі ұстаным, оқушыларға дайын ақпаратты берумен байланысты, мұғалімнің барлық шығармашылық ізденуі оқушыларға берілген барлық оқу материалдарын барынша меңгеруді қамтамасыз етуге бағытталған. Заманауи кезеңде пəндік білімнің, білік жəне дағдының белгілі бір мөлшеріне ие болу жеткіліксіз, олар білім беру нəтижелеріне түпнұсқа бола алмайды. Оқушыларда пəндік білім жоғары деңгейде жеткілікті болса да, бірақ күнделікті нақты практика мен кейінгі өз өмірлерін құру үшін оларды қолдана алмайды. Оқыту мақсаты жүйесі түрінде негізгі құжатта белгіленген, нəтижеге негізделген білім беру моделі жағдайында, оқушылардың тиімді нəтижеге жетуі үшін мұғалімдердің жауапкершілігі артады. Бұл контексте тиімді оқыту проблемасы өзекті болып табылатын, «оқушыларға ықпалын дəлелдейтін, оқытудың қолайлы ортасын жасау үшін» шет ел тəжірибесі қызықты.Ал «тиімді оқыту» түсінігінің өзі рефлексиямен, зерттеу мен үздіксіз кəсіби даму жəне өсумен байланыстырылады. Сондықтан мектеп өзгеру керек, өйткені: -жаһандық өркениет туындады; -арақашықтық енді жоқ – бəсекелестік жаһандық сипатқа ие болуда; -тартылыс ортасы Европадан Азияға ауысып жатыр; -əлемнің əл-қуатын бөлусі қай жерде білім беру жүйесі табысты болса тікелей соған тəуелді болады; -талантты адамдарға əлемдік сұраныс артып келеді, білктілігі жоқ еңбекке сұраныс азая түседі; -білім деңгейі жоғары болған сайын, экономикалық көрсеткіші жоғары болмақ; -қазіргі сандық коммуникациялар өте қарапайым, тіпті 2 жасқа дейінгі əрбір үшінші бала да мобильдік құрылғыларды қолдана алады. 21-ғасырда білім беру бойынша ЮНЕСКО Халықаралық комиссиясы үздіксіз білім беруді біздің тез өзгеретін əлемнің проблемаларын шешу кілті ретінде қарайды. Комиссия төрт базалық оқу үдерісін құруды атап көрсетеді: -бірге тұруға үйрену; -білімді игеру; -жасауға үйрену; -болуға үйрену. Бірақ қазіргі кезде білім беру жүйесі, заманауи білім берудің мақсатын қамтамасыз етуге рұқсат бере алматын проблемалар қатарынан сипатталады: -іздеумен, қабылдаумен, қайта кодтаумен, арнайы бейімделмеген жəне құрылмаған ақпараттарды талдау жəне бағалаумен байланысты сыртқы ортаның əр түрлі көздерінен түсетін білік қалыптаспайды; -мектеп бітірушілер арнайы оқумен туындайтын емес, табиғи ортадағы қайшылықты табуды, проблемаларды шешу мен қоюды білмейді; -ұғына алмайтын факторлары мен жеке пəндік алгоритмдерді механикалық есте сақтауды жаттықтыру арқылы, ой-өрісі мүмкіндіктерін жетілдіру бойынша жұмысты ауыстырумен, мектеп оқушылардың когнитивті қабілеттерін дамытпайды;
-«соңғы сатыдағы ақиқат» ойсыз оқытумен ауыстыртыру арқылы, оқушылардың сын тұрғысынан ойлауы қалыптаспайды; -мектеп бітірушілер қоршаған ортаны өз бетімен тану үшін қажетті зерттеу білігімен меңгере алмайды, олар алға жылжыту мен оқиғаның даму мүмкіндігінің болжау моделін құра білмейді; -бірлескен жұмыста өнімді қатысу үшін, қажетті іс-əрекеттік білігі қалыптаспайды; -бір қисынды сөзді қалыптастырғанның өзінде де мектеп қиындық сезінеді, сапалы коммуникативтік білігі қалыптаспайды; -көптеген балалар танымдық іс-əрекетке қызығушылығын жəне өз бетімен іске асыру жолдарын көрмейді,өз күшіне деген сенімін жоғалтады. Көрсетілген мəселелерді шешуде жаңартылған оқу бағдарламасы болашақта оқушы білімін ғана емес, олардың бойында өзіндік білім алу, талдау, құрастыру, қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту үшін білімін пайдалана білу дағдыларын қалыптастыруда. Білім беру мазмұнын жаңартуды болжауда білім берудің құнды мəнін арттырудың арқасында оқушы мынаны үйренеді: -Отан алдындағы өз міндеттерін орындау үшін жəне Қазақстанның дамуына үлес қосу мақсатында жауапты болуды, азаматтық ұстанымын көрсетуді; -қоғамды өмірде сенімді шешім қабылдауда жəне оны жасауға қатысуда шығармашыл болуды, əрі сын тұрғысынан ойлай білуді, өзгерістерге икемділікті жəне дайын болуын көрсетуді; -ұжымда,кез келген ортада ақпараттық-коммуникациялық құралдарды қолдана отырып, жұмыс істеу мақсатында коммуникативті болуды; -қоршаған ортаның шынайлығын объективті түрде көрстеу үшін мəдениет жəне пікірлерге сыйластық танытуды; -өзіңе жəне басқаларға сыйластықпен қарау үшін достық ниетте жəне қамқоршы болуды; -кез келген өмірлік жағдайда өзіңнің танымдық үдерісіңді өзін реттегуге жəне өзіңнің мансабыңның өсуі үшін өмір бойы оқуға дайын болуды. Əлемнің білім беру жүйесінің ең жетістігі реформа жасау арқылы оқытуды жақсартудың тиімді стратегияларын қолдану мен нақты əзірлеуге негізгі назар аударды:«реформа үш киттан тұрады: кəсіби дамуында, кəсіби дамуында жəне кəсіби дамуында... Кəсіби даму жұмысына, біз не бардың бəрін жұмылдырамыз-адамдар мен жабдықтарды, ақшалай жəне ұйымдастырушылық қорларды.Жергілікті бюджеттің 5% жуығы кəсіби дамуға кетті жəне бұл ақшаның 80% мұғалімдерді (Бостон, США) оқытуға жұмсалды». Сингапурде мұғалімдердің кəсіби дамуын Ұлттық білім беру институты қамтамасыз етеді: «Сіз өз басшылығыңызда, ең үздік бағдарлама, тамаша инфрақұрылым мен ең үздік басқару қағидаларына ие болуыңыз мүмкін. Егер де сіздерде жақсы мұғалім болмаса, онда бəрі жоққа шығады. …Біз өз мұғалімдерімізге үлкен мүмкіндік ұсынамыз (ал дұрысында, міндеттейміз) жыл сайын 100-сағаттық кəсіби даму курсын өтуге... Егерде сіздерде өз ісін сүймейтін мұғалімдер болса, оқуды сүйетін оқушылар қайдан болады?».
Мұғалімдерге қойылатын талап үздіксіз өзгереді,сондықтан да теориялық дайындық жеткіліксіз жəне тұрақты кəсіби дамусыз білім мен дағдыны жаңарту мүмкін емес. Мектепте білім берудің ең үздік жүйесінің тəжірибесі үш фактордың шешуші роль атқаратынының дəлеледеді:1)Мұғалімдікке,соған сəйкес болатын адамдар бару керек;2)Оқытушы жұмысының тиімділігін арттыратындайындық қажет;3) Əр оқушы сапалы білім алатындай, қажетті жағдай жасау керек. 1-кесте Мұғалімнің іс-əрекеті оқытудың əр түрлі жағдайында Оқытудың дəстүрлі режимі Оқушыларға дайын оқу ақпаратын беру бойынша, күнтізбелік-тақырыптық жоспарда, пəн бойынша оқу бағдарламасында құрамы мен көлемі көрсетілген жəне ұсынылған сабақ жоспарланады Оқушылардың негізінен білімінің өсуіне бағытталған, ең бастысы оқудан, оқыту басым болатын сабақ өткізіледі Оқушылармен меңгерілген дайын ақпаратты бекітуге бағытталған өнімдік, жартылай өнімдік сипатта оқушылардың іс-əрекетін ұйымдастыру Оқу үдерісі ішінде, олардың оқу жетістіктерінің қорытынды бағасы ретінде үлгерімінің орта мəні (меңгерілген пəндік білім саны, бейімділігі мен дағдылары) анықталады, оқыту нəтижесі бағаланады жəне қадағаланады
Оқытудың инновациялық режимі Оқыту мақсаты жүйесінің пəн бойынша құрылған жəне ұсынылған оқу бағдарламасына сəйкес, оқыту мақсаты мен үйрену мақсаты құрылады Оқушылардың білімді өз бетімен «өндіру» үшін бағытталған, оқушылардың іс-əрекетін ұйымдастыру бойынша оқу жағдайлары үлгіленеді жəне сабақ мазмұны құрылады Оқушылармен «өндірілген» білімін тереңдету жəне оларды тұлғаның жетістігіне айналдыруға бағытталған, оқушылардың іс-əрекеті өнімін ұйымдастыру Əр оқушының жеке даму траекториясын құру үшін негіз ретінде, бірақ оған қорытында баға қою үшін ғана емес, өзіндік тануға дəлел инструменті ретінде, оқушылардың танымдық ісəрекетінің нəтижесі бағаланады жəне қадағаланады
Білім беру мазмұнын жаңартудың өзіндік ерекшеліктері: -құндылықтырды анықтау, бұл маңызды өмірлік бағдар; -жаратылыстану-математикалық циклындағы пəндердің мəнін күшейту; -үштілдік білім беруді ұйымдастыру; -бағалаудың критериалдық жүйесін қолдану; -жобалау-зерттеу қызметі үшін жағдай жасау; -оқудағы жəне өмірлік міндеттерді шешуде алынған білімді қолданудағы оқушылардың бағдары; -пəндердің ықпалдастығы жəне жаңа пəндерді енгізу; -жоғары мектептерде жоғары оқу орындарына дайындауға мақсатты бағыттау. Бүгінгі жаңартылған оқу бағдарламасы келешекте оқушылармыздың табысты оқуына жəне ертеңгі күні жарқын болуына педагогтар қауымының жұмысын бірізділікке салып, жүйелі жұмыс жасауына бағытталған.
Əдебиеттер: 1.Асқарбек Құсайынов. Əлемдегі жəне Қазақстандағы білім берудің сапасы.Алматы, 2013 2.Framework for 21st Century Learning//www.p21.org/overview 3.Бершадский М.Е., Гузеев В.В., Нестеренко А.А. Технологический концепт эффективного обучения //Народное образование.2010.-№ 7.-с.110-117 4.Джадрина М.Ж. Формула успеха инновационной деятельности учителя.// Открытая школа.-2012.- №10. 5.Драиден Г., Вое Д. Революция в обучении. Научить мир учиться по-новому. Москва. Парвинэ, 2003 6.Керенская С.А.Творческий портрет учителя: взгляд на профессионала.// Народное образование.-2011.- №8.- с.154-157 7.М. Барбер, М. Муршед. Как добиться стабильно высокого качества обучения в школах. //Вопросы образования. -2008. -№3.-с.7-57 8.Учитель как специалист высокой квалификации: построение профессии. Уроки со всего мира. (Доклад ОЭСР, пер. с англ. Н. Микшиной)// Вопросы образования. -2012.- №2.-с.74-92 ИНТЕРАКТИВТІ ТАҚТАНЫ МДҰ БІЛІМ БЕРУ ҮДЕРІСТЕРІНДЕ ҚОЛДАНУ Абдраемова Г.К. «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Қарағанды облысы бойынша ПҚ БАИ
Абдрахманова А.К. информатика мұғалімі, КМҚК «Балақай» балабақшасы, Қарағанды қаласы
Мектепке дейінгі тəрбие мен оқыту жүйесін дамыту Қазақстан Республикасы мемлекеттік саясатының басым бағыты болып табылады. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев мектепке дейінгі білім беруді жаңғыртуға баса назар аударып: «Мектепке дейінгі білім беруді жаңғырту одан əрі жалғасуы тиіс, мектепке дейінгі оқытудың қазіргі кездегі əдістері инновациялық жəне креативтік болуы тиіс» деген болатын.Қазіргі уақытта мектепке дейінгі ұйымдардардың педагогикалық ұжымы өз жұмыстарына инновациялық технологияларды қарқынды енгізе бастады.Сондықтан мектепке дейінгі ұйым педагогтарының басты міндеті–тұлғаны дамыту мақсаттарына мейлінше сəйкес келетін, инновациялық педагогикалық технологиялардың балалармен жұмыстарды ұйымдастыру əдістері мен түрлерін таңдау. Педагогтың қолдауымен интерактивтік жабдықтар арқылы балаларға зерттеулер жасауға, тəрбиелеу-оқыту үдерісінде жобалық əрекеттер жүргізуге, өздігінен қорытынды жасауға, білім алуға, тəжірибе жинақтауға мүмкіндік беріледі.Сондықтан,педагог компьютерді жəне заманауи мультимедиалық құралдарды пайдалануды біліп қана қоймай, өзінің білім беру ресурстарын құруы,оларды педагогикалық қызметінде кеңінен қолдануы тиіс. [1. 4 б] Интерактивтік жабдықтар озық технология жетістіктердің бірі болып табылады. Интерактивтіклік–дегеніміз, өзара əрекет ету қабілеттілігін немесе
əңгімелесу тəртібінде болуды, немен болса да (мысалы, компьютермен) немесе кіммен болса да (адаммен) сұхбатта болуды білдіреді. Интерактивтік жабдықтар тəрбиелеу жəне оқыту барысында таптырмайтын, көп қырлы қызметтерімен: слайдтар жəне бейнелер көрсететін, қажетті жеріне белгі қою,сызбалар сызу,сурет қою, мүмкіндіктерімен ерекшеленеді,мазмұнын, түрін, түсін жəне нысан көлемін басқаруға, сонымен қатар, оқыту үдерісіне белсенді қатысуға мүмкіндік береді. [1. 5 б.] Оқу процесінде компьютерлік технологияны қолдану ойды кеңейтуді іске асырып жаңа əдістің пайда болуына, оның ұйымдастыру түріне əкеледі. Білім беруді ақпараттандыру барысында дидактикалық жəне оқыту құралы болып табылатын компьютер. Бүгінгі техникалық жаңалықтардың ішіндегі айрықша орын алатыны–интерактивті тақталар–педагогтардың оқыту үрдісін көрнекі, анық етеді, сондай-ақ, кері байланысты сапалы жүзеге асырады. Электрондық жүйеде оқытуда мультимедияны пайдалану, балаларға ақпаратты беру жылдамдығын, оны түсінуді көтеріп ғана қоймай, соңымен қатар мынандай маңызды сапаларды интуиция, образдық ойлауын дамытады. Мектепке дейінгі мекемеде интерактивті тақтаны пайдалану тəсілдері өте көп.Бұлар презентациялар,интерактивті оқыту бағдарламалары, графикалық, бағдарламалық орталықтарда жобалар құрастыру. Интерактивті тақтамен жұмыс істеудің мұғалім үшін артықшылығы: 1.Мұғалімге жаңа материалды сынып ортасында тұрып түсіндіруге мүмкіндік береді; 2.Кез-келген қосымшалардың үстіне сурет салуға жəне жазба жазуға мүмкіндік береді; 3.Артық уақыт, күш-жігер жұмсамай тақтадағы кескінді, сабақ уақытында жасалған жазбаларды сақтауға жəне баспаға беруге жəне материалды қабылдау деңгейін тексеруді жеңілдетедІ; 4.Мұғалімдерді оқытудың жаңа түрлерін іздеуге, кəсіби шеберлікке ынталандырады. Балалар үшін интерактивті тақтамен жұмыс істеудің артықшылығы: 1.Сабақты қызықты етеді жəне мотивациясын дамытады; 2.Ұжымдық жұмысқа қатысуға, жеке жəне əлеуметтік дағдыларын дамытуға көп мүмкіндік береді; 3.Оқыту материалының түсінікті, тиімді жəне өзгермелі берілуінің арқасында оқушылар қиын сұрақтарды жеңіл жəне тез қабылдайды. 4.Оқушылар шығармашыл түрде жұмыс істей бастайды жəне оздеріне деген сенімі арта түседі. Бірақта тақта—тек қана құрал, ал оқыту үрдісінің тиімділігі көбінесе мұғалімнің шеберлігі мен арнаулы программалық қамсыздандырудың сапасына байланысты екенін естен шығармағанымыз жөн.Осылайша, интерактивті тақтаны қолдану оқу үрдісін кемелдендіруге жаңа мүмкіндік береді. Интерактивті тақта кіші жастағы балаларда оқуға, жаңа білім алуға деген құштарлық туғызады. Интерактивті тақта ақпаратты кеңінен ұсыну құралы болып келеді жəне баланың мотивациясын күшейтеді. Мультимедиалық
технологияларды пайдалану арқылы (түс,графика, дыбыс, заманауи видеотехникалық құралдар) түрлі жағдайлар мен ортаны моделдеуге болады.Мультимедиалық бағдарламаларға еңгізілген ойын компоненттері үйренушінің таңымдық əрекетін белсендіреді жəне материалды ұғынуды күшейтеді. Ақпараттық мəдениетке бейімдеу–ол тек қана компьютерлік сауаттылық емес, соңымен қатар этикалық, эстетикалық жəне интеллектуальдық сезімін меңгеруі болып табылады.Балалардың оңай түрде түрлі электронды, компьютерлік жаңалықтармен жұмыстана білу тəсілдерін меңгеруі сөзсіз. Мектепке дейінгі ересек жастағы балада ырықсыз зейіні жақсы дамығаны белгілі, бірақ балаға ақпарат қызықты, көрнекілік болғанда зейіні жинақталатыны, жағымды эмоциялар туғызатыны да белгілі.Компьютерді біріккен жəне өзбетімен əрекеттенуде қолдану баланың мотивациясын көтеру жəне оқуға деген жекелендіруінің бір тиімді тəсілі болып келеді, шығармашылық қабілеттерін дамытады жəне жағымды эмоциялық фон туғызады.Мектепке дейінгі мекемелерде ақпараттық технологияны пайдалану балаларда қоршаған ортаның ақпарат ағымын бағдарлай білу дағдыларын дамытуға,ақпаратпен жұмыстанудың практикалық тəсілдерін меңгеруге көмектеседі,заманауи техникалық құралдар арқылы ақпаратпен бөлісу дағдыларын дамытады.Оқу іс-əрекеттерінде ақпараттық технологияны пайдалану түсіндірмелі-иллюстративтік оқыту тəсілінен гөрі əрекет жасауға көшу мүмкіндігін береді,мектепке дейінгі балаларды саналы білім алуға əкеледі. Оқытуда интерактивті кешендерді пайдалану сапалы,қызықты жəне оңтайлы болып келеді. Электрондық мультимедиялық бағдарламаларды дəстүрлі оқыту жəне педагогикалық инновациялармен қатар, оқыту үрдісінде үнемі қолдану дайындығы əртүрлі деңгейдегі балаларды оқыту тиімділігін көтереді.Бірнеше технологияларды пайдаланудың əсері оқыту нəтижесінің сапасын күшейтеді. Біз бейбіт елде, мемлекеттік білімді жетілдіруге аса мəн берген елде тұрамыз. Жалпы білім берудің мақсаты–терең білімнің, кəсіби дағдылардың негізінде еркін бағдарлай білуге,өзін– өзі дамытуға адамгершілік тұрғысынан жауапты шешімдерді қабылдауға қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру, яғни жеке тұлғаны қалыптастыруға негізделген, ақпаратты технологияны терең меңгерген, жылдам өзгеріп жататын бүгінгі заманға лайықты, жаңашыл тұлғаны қалыптастыру. Оқу-тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдіс-тəсілдерін қолданып, оқушының жеке тұлға тұрғысынан қарастыратын болса, оқытудың сапалы болатындығын жəне ең негізгісі оқушылардың пəнге деген қызығуы мен жауапкершілігі,өз бетімен жұмыс істеу ынтасы,ізденушілік– шығармашылық,зерттеушіліу қабілеттері артады. Ендеше əрбір жаңашыл педагог оқу үрдісінде түрлі инновациялық жəне интерактивтік əдістемелерді пайдалана білсе, сабақ сапасының жақсара түсетіні сөзсіз. Пайдаланған əдебиеттер:
1.Тəрбиелеу-оқыту барысында инновациялық технологияларды интерактивтік жабдықтар негізінде қолдану əдістері.[4 бет] Əдістемелік ұсынымдар 2015 жыл. 2.Б.Б.Аккуланова «Ақпараттық–коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы білім беру деңгейін көтеру 3.Н.Исабек«Компьютерлік технологияны пайдаланудың оңтайлы өлшемдері» 4. «Математика жəне физика» журналы №6 2009 ж. 5.«Информатика негіздері» журналы №4 2008 ж. ЖАЛПЫАДАМЗАТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ СІҢІРУДЕГІ РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗЫ Қаленова Гульзахира Сапарғалиқызы «Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, қоғамдық-бұқаралық байланыс жəне баспа қызметі бөлімінің басшысы, магистр
ХХІ ғасырда еліміздің туын асқақтатар білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тəрбиелеу– біздің, ұстаздар қауымының алдымыздағы ең басты міндеті. Ал ұрпақ тəрбиесінде адамгершілік тəрбиесінің маңызы қай қоғамда, қай кезеңде болмасын күн тəртібінен ешқашан түскен емес. Оған дəлел Аристотельдің «Ғылымда ілгері ұмтылғанмен, адамгершілігі ақсап жатса, ондай адамның алға басуынан гөрі, кері кетуі тезірек»— деген сөзі дəлел. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру қажеттілігі, қазіргі таңда рухани–адамгершілік тəрбие беру өзекті мəселе ретінде қарастырылады. «Бала тəрбиесі–мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені, ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Əрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мəселе əрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тəрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ əрбір ата-ананың, əрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы əрі философы Жан-Жак Руссо өзінің «Эмиль немесе тəрбие туралы» атты кітабында «баланы өмір сүруге үйрету керек» деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның – ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз- өмірдің əрбір мезетін, əрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. «Дана» деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан – жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Сондықтан да шəкірт оқу орнының табалдырығынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, бірінші кезекте адам болып шығуы қажет. Ол өз жүрегі мен жанын өмірге жəне басқа адамдарға айқара ашқан, жалған қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өз көзқарасы бар тұлға болуы керек. Адам болу дегеніміз-адамгершілік қағидалар мен құндылықтарды ұстану, өмірдің мəнін өзіңнен емес, басқадан көру. «Өзің үшін!» қағидасының «Өзге үшін!» ұстанымынан бəсең болуы. Адамгершіліксіз білімнің еш қажеті жоқ екендігін ХХ-шы ғасыр дəлелдеді емес пе?!
Сол себепті де ұстаздың басты мақсаты–шəкірттерін адам болуға баулу деп тұжырымдауға тұрарлық.Əрбір пəн,əрбір сабақ, əрбір тақырып осы мақсатты жүзеге асыруға бағытталуы керек. Керек десеңіз, олардың барлығы да тек осы мақсаттың құралы ғана. Ал егер де оқушы қандай да болмасын бір тақырыпты немесе бір пəнді білмесе,бұл қынжылуға тұрарлық жəйт емес, өйткені мұндай жетіспеушілікті аталған биік мақсат толықтырады. Басқаша сөзбен айтқанда, шəкірт оқу нəтижесінде қандай да болмасын пəнді біліп емес, адам болып қалыптасуы керек. Жан-Жак Руссо ХVIII ғасырда «Бізде физиктер, геометрлер, химиктер, астрономдар, ақындар, музыканттар, суретшілер бар, алайда бізде азаматтар жоқ» деп налып айтқан екен. Бір ғасырдан кейін орыс педагогы Н.И. Пирогов педагогикалық процестің мақсаты «біздер адам қылу, саудагер, теңізші, солдат, заңгерлерді тəрбиелеу емес, адам мен азамат қалыптастыру» деп ЖанЖак Руссоға үн қосады. Ғұлама хəкім Абайдың негізгі ұстанымы да «Адам бол!» еді ғой… Абай өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін.Адам баласын осылай сүйе алған Абай «Адамның баласы – бауырың», «Адам баласына адам баласының бəрі – дос», «Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек.Сондықтан талай-талай ұлылардың тəлім-тəрбиелік əдепқағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру, жалпыадамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезеңінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті, сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, əдептілікті, мейірбандылықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Қазіргі жағдайда бұл талаптарды жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері бар.Рухани-адамгершілік құндылықтарды кез-келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу.Сыныптан тыс сабақтарды баланың адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру. Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу. Рухани тəрбие өзінің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез-келген оқу пəні балалардың адамгершілігін, жақсы мінез-құлқын қалыптастыру құралы бола алады. Бүгінгі таңда үлкендерге балалардың ынтасы мен назарын өзіне аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Балалардың рухани-адамгершілік тағылымына кері əсер етуші факторлар: жат қылықты жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар жəне компьютерлік ойындар. Сондықтан сабақтан тыс кездердегі жұмыстарды ұйымдастыруда оқытушы барынша тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді
оқушылар оларға қатысуға құлшынып тұратындай жəне оның жалғасын асыға күтетіндей дəрежеде тартымды етіп өткізу керек. Сабақтан тыс кезіндегі пікірталас,əсерлі əңгімелер,мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару, үйірмелердегі театрланған сабақтар–осының бəрі рухани-адамгершлік тəрбие үшін таптырмас құралдар. Олар білімгерлердің шығармашылығын оятып, жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. Жалпыадамзаттық құндылықтар білімгерлерге жеке сабақтарда берілуі мүмкін. Мұғалім əрбір сабақты жан-тəнімен беріле оқытуды, бала жанына əсер ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы қажет. Шын мəнінде жалпыадамзаттық құндылықтар ұғымына енетін өмір құбылыстарының бəрін сабақтардың кез келгенінде көрсетуге болады. В.А.Сухомлинский айтқан екен:«Дəрігер балаға жақындар алдында қолын жылыту керек деп, ал мұғалім жүрегін». Сондықтан мұғалімнің бұл сабақтарға дайындалуына қажетті қайнар көздері өте көп... Көрнекті педагог В.Сухомлинский: «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»- дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп,оның жүрегіне адамгершілікті үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Сондықтан баланы рухани тұрғыда кемелдендіру, оны жетілдірудің тиімді жолдарын таба білсек жас ұрпаққа рухани ізгілікті білім беру ортасын құра аламыз. Ұлы ойшыл, кемеңгер Əбу-Насыр əл-Фараби: “Адамдар бақытты болуы үшін біріне бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бəрі бақытқа жету жолында біріне бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты, халықтардың бəрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” дегендей, осы асыл мұраларды, жалпыадамзаттық құндылықтарды көпшіліктің бірлесе əрекет етуі арқасында ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан баршаңызды осы игі істің жолында олжа салуға мүмкіндігіңіздің бар екендігін айтқым келеді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы. 2.Құрманалина Ш.Қ., Мұқанова Б.Ж., Ғалымова Ə.У.,Ильясова Р.К. Педагогика. 3.Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тəрбие жұмысының əдістемесі.
ЖАС ҰРПАҚТЫҢ БОЙЫНА РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК БІЛІМ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ Сембаев Г.С., Баймуханов А.С.
«Өрлеу» БАҰО»АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ, қоғамдық-бұқаралық байланыс жəне баспа қызметі бөлімінің бас мамандары
Жақсы мінез бен ақыл күші біріксе – бұлар адамгершілік қасиеттер Ыбырай Алтынсарин Рухани-адамгершілік тəрбиесі өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыруды болжайды.Рухани-адамгершілік құндылықтармен білім жүйесін дамытып қалыптастыру жаңа қоғамның дамуындағы мəні зор, маңызды бағыт. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу–бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе.Рухани-адамгершілікке тəрбиелеу білім берумен ғана шектелмейді.Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа - адамгершілік рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған.Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани-адамгершілік тəрбиесі-өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыруды болжайды. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу–бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің мазмұны балалардың жас ерекшеліктеріне сай келуі тиіс.Негізгі міндет–балалардың жақсы əдет,мінез-құлықын қалыптастыру. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани-адамгершілік қасиеттері қалыптасады. Рухани-адамгершілік тəрбие-екі жақты процесс. Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынан- тəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым - қатынастарынан көрінеді. Адамгершілік тақырыбы-мəңгілік. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру-ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер.Адамгершіліктің қайнар бұлағы-халқында, отбасында, олардың өнерлерінде,əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс—тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Көрнекті педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»,—дейді.Демек, шəкіртке жан - жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата
білсек,ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Адамгершілік-бұл рухани тəрбие. Адамгершілік-адам бойындағы ең асыл қасиет жəне адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз - өзін сыйламайды. Рухани-адамгершілік білім беру–жас ұрпақтың бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына, яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші бала тəрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар–мектеп пен отбасы.Осы екі арнада жүргізілетін тəлім-тəрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген мақсат нəтижелі болары өзсіз. Бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тəрбиелеп өсіру–отбасының балабақшаның, мектептің, барша халықтың міндеті. Адамгершілік тəрбиенің, адам бойында осы жақсы қасиеттердің болуы, жанұяға, өскен ортасына байланысты. Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата-ана мен мұғалімге жүктелер міндет. “Адам бойында жақсы қасиеттер көп болса, оған бақ та, бақытта қонады” деген сөзге сүйенсек, жағымсыз қылық-қасиеттер болса одан арылту қажет.Көптеген қайырымды істер жасап,жақсы мінез- құлықтарды өн бойыңа жинап, ақылдылық танытсаң, міне адамшылдық болғаны. Қорыта келгенде, уақыт талабынан туындап, білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер баланы тəрбиелеу осы заман талабына сай үйлесімді деңгейді қайта құруды міндеттейді.Тəрбие мен оқу егіз деген сөз бар. «Тəрбие бар жерде ғана сапалы білім саналы ұрпақ болады» деген дана халқымыздың мақал сөзіне сүйенеміз. Рухани-адамгершілік білім беру–жас ұрпақтың бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік,бақыт,сыйластық,татулық,бірлік,төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл-парасатын дамытуына яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. БАЛА БОЙЫНА АДАМГЕРШІЛІК ҚҰНДЫЛЫҚТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Альжанова Кундыз Жанайдаровна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасы тəрбиеші
Еліміздің ертеңгі болашағы: жас ұрпақты азаматтық пен имандылыққа баулу- тəрбиенің басты міндеттерінің бірі. Бұл саладағы күш–жігер алдымен бүлдіршіндерді отаншылдыққа тəрбиелеуге бағытталуы тиіс.«Отан» деген ұғым балаға дүние есігін ашқан үйі, ата–анасы, ағайын туыстары, туған жер, кең-байтақ гүлжазира даласы, тау–тасы, өзен–көлі, сылдырлап аққан мөлдір
бұлағы бейнесінде қабылданып, ең қасиетті де құдіретті алтын бесігі ретінде қабылдануы тиіс.Мектеп жасына дейінгі балаға «Отан»,«Туған жер» дегеніміздің тарихи қалыптасқан əлеуметтік, саяси жəне мəдени орта екенін, ол қазақтың тұрмысы еңбегі,өнері, тілі, ұлттық дəстүрмен байланысты екенін таныту арқылы қарапайым адамгершілік сезімін дамыту басты мақсаты болып табылады. Тарихқа көз жүгіртсек халқымыз ата–бабаларымыз ғасырлар бойы жинақтаған өмір тəжірибесін,бай рухани қазынасын жас ұрпақты тəрбиелеуде пайдаланған бала тəрбиесіне ерекше мəн бере, үміт арта, сергек қараған. Жас ұрпақтың алдына асқарлы мақсат қойылып, келелі міндеттер жүктеген, «болашақ ел қамқоры»,«Отан қорғаушысы», «шаңырақ иес», «өмір гүлі» - деп жақсысын баласына арнаған. Халық ауыз əдебиетінде, ақын –жыраулардың шығармаларында,халықтың тəрбие дəстүрлері,əдет– ғұрыптары, отбасындағы тəрбие,халық ойындары мен мерекелері, музыкалық шығармалары(əндер мен күйлер, билер) бейнелеу өнері, қолөнер туындыларында тəрбиелік мазмұнда көрініс тапқан. Жас ұрпақты намысшылдыққа «Жаным арымның садағасы», ерлікке отаншылдыққа «Ер жігіт елі үшін туады, елі үшін өледі», жақсылыққа «Жақсы келді дегенше, жарық келді десеңші», кішіпейілдікке: «Кішіпейілдіктен кішіреймейсің», бауырмашылыққа, білімпаздылыққа, аққылдылыққа «Ақыл азбайды, білім тозбайды», өткір тілді шешенділікке «Шешеннің тілі ортақ, шебердің қолы ортақ», əдептілікке «Алты күн аш болсаң да, атаңның əдебін сақта», тазалыққа «Тазалық саулық кепілі», еңбекке «Еңбек түбі-береке»,өнерлі шебер болуға «Шебердің байлығы қолында», өнерліні құрмет тұтуға, туған жер табиғатын, ерлік дəстүрін сүюге тəрбиелеген. Адам бойындағы сапалы адамгершілік қасиеттерді жаман əдет, жат мінез – құлықтарға қарсы қоя отырып, жамандықтан жиренуге болады. Балаларға тіл мəдениетін үйретіп, адамгершілікке тəрбиелеуде қанатты асыл, көркем сөздердің ықпалы ерекше тиімді. Адамгершілік баланың жеке тұлға болып қалыптасуының рухани арқауы. Ал, адамгершілік қасиеттердің ішіндегі құндылықтардың бірі болып саналатын ізеттілік оның басты белгілері кішіпейілділік, қайырымдылық адамжандылық бала мектепке дейінгі кезеңнен-ақ не жаман, не жақсы деген ұғымдарды салыстыра отырып, адамгершілік туралы түсініктерін кеңейтеді. Қазақ халқының мақал-мəтелдерінде, аңыз-əңгімелерінде балалар түсінігіне сай қайырымдылық, кішіпейілділік, адамжандылық, ізгілік мазмұнда берілген бай мұра сақталған. «Ауылыңда қартың болса, жазып қойған хаттай болар Есік алдында тебең болса, ерттеп қойған аттай болар». «Жақсы ай мен күнде, əлемге бірдей».«Кішілік пен кісілік-ұлылықтың белгісі» /Махмуд Қашғари/. «Жасанды кішіпейілділік-жақсы қасиет емес» /Абай Құнанбаев/. «Адамның асқан сұлулығы - оның сезгіштігі, қарапайымдылығы, тілектестігі, ниеттестігі...» /В.А. Сухомлинский/.
Баланың адамгершілік сезімталдығын шығармашылық қиял-қабілеттерін адамгершілік сапасы мен көзқарасын, мəдениетін, ой-өрісін кеңейтіп, ана тілінде сөйлеу, сөз өнеріне қоғам табиғат өміріндегі əсемдікті аңғартып, бойына сіңіре білуге тəрбиелеуде ойынның ұлттық салт-дəстүрдің айрықша орын алатыны белгілі. Сонымен қоса салт-дəстүрлер арқылыда адамгершілік құндылықтарды қалыптастыруға болады. Қазақ халқы салт – дəстүрге бай, атап айтсақ: Бала тəрбиесіне байланысты дəстүрлер: Тұрмыстық салт – дəстүрлер: Əлеуметтік – мəдени дəстүрлер: Бөбектің алғашқы таңдайтын өлеңі «Бесік жыры» балаға деген махаббаттан, ел азаматы болсын деген тілектен туған ойлар. Мектеп жасына дейінгі балалар мекемелерінде бала жас кезінен бастап көпшіл, ынтымақшыл, үлкенге сый – құрмет көрсете білетін, өнегелі адам болуға, адамгершілікке тəрбиелейді. Халқымыздың ежелден берік ұстаған əдеп–салтының бірі–адамдар арасындағы ілтипатты қарым–қатынастар екі жақты сыйластық. Сол себепті жасы үлкенді сыйлап, атын атамай оларды ата, əже, апа, аға, тəте, көке, əпке, жеңге десе жасы кішілерді үлкендер өз тарапынан інішек, қарындас, шырағым, бауырым т.б деп, құрметтеп атайды. Ұрпақтан – ұрпаққа ауысқан бұл өнегелі əдепті біз қазақтың мақал – мəтелдері мен нақыл сөздерінен, бүгінгі таңдағы шығармалардан көптеп кездестіреміз. Мысалы: «Үлкенге құрмет, кішіге ізет», «Əдепті бала өсірсең, елдің абыройы» т.б осы сияқты сөздер əрқашанда əдептілікті сақтағанын, сыпайы, кішіпейіл адамды үлгі, жас ұрпақтың тəлімді, тəрбиелі болып өсуіне назар аударып, көңіл бөліп отырған. Сондай– ақ сырттан жасы үлкен адам кіргенде, тұрып сəлем беру, орнынан тұруға көмектесу, шығарып салу – жас балаға тəн əдеп–салттар.Қонаққа сай құрмет көрсету–үлкен парыз, бұлжымас міндет. Міне, жас ұрпақты бала жастан осы дəстүрлер рухында баулу, құлағына сіңіріп əдет–дағдысына айналдыру–парыз іс.Қазақ сөз өнерін қатты құрметтеген халық:«Жақсы сөз жан семіртер», «Жақсы сөз–жарым ырыс». Сондықтан балаға «сіз», «рақмет»,«кешіріңіз»,«өтінемін» деген сияқты сыпайылықты білдіретін сөздерді үлкендерге, айтып жүруге үйрету, оған дағдыландыру ата – аналар мен тəрбиешілердің міндеті. Халқымыздың дəстүрінде қол алысып амандасуға ерекше көңіл бөлінген, жас баланы жас кезінен сəби кезінен үлкендермен қол алысып амандаса білу дағдысына тəрбиелейді. «Көкеңе қолыңды беріп амандас», «Ағаңның қолын ал», «Атаңа екі қолыңды бер» деп үйретеді ата – анасы. Ондай кездерде үлкендер: «Ой азамат болыпты ғой!», «Таудай бол!» деп баланың қолын алып,сəлем беруге ынтасын арттырады.Бұл сəлемдескенде кіші жастағылар үлкендерге орнынан тұрып ізеттілік, сыпайылық көрсетсін, қысылмасын,өзін–өзі еркін ұстап,еркін сөйлеуге үйренсін дегендік. Баланы жастайынан осындай инабаттылыққа баулу, ол есейгенде сыпайы, əрі жеке тұлға болып қалыптасуына негіз болады. Əдебиеттер тізімі:
1.Журнал «Бала мен балабақша» 2011ж. №7 2.Журнал «Тəрбие құралы» №6 [ 2006 жыл «Дəуір»] 3.Журнал «Отбасы жəне балабақша» 2012ж . №5
СТУДЕНТТЕРГЕ РУХАНИ –АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕ БЕРУ Абдулова Гульзаря Марксовна Атырау облысы Жылыой ауданы Құлсары қаласы Т.Байсырымов атындағы Құлсары гуманитарлық – техникалық колледжі Педагог – психолог
Ұлы ұстаз Макаренко «Адамды бақыттылыққа үйрету мүмкін емес, бірақ бақытты болатындай етіп тəрбиелеуге болады» - деген екен. «Біз тұрғызатын қоғам арды бағалайтын, белсенді жоғары моральді, əдепті жəне рухани байлығы мол адамдардан тұру керек» - деді Қазақстан республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаев (18 ақпан 2005 жыл). Қазақстан халқына Жолдауында «жаңа құндылықтар жүйесіне тезірек бейімделіп кеткен болашаққа жаңаша көзқарасы бар жас ұрпақты дер кезінде ең қымбат адами көзқарастар негізінде рухани–адамгершілік,имандылық ізгі қасиеттерге баулу қажет». Рух –адам денесіндегі қуат. Ол адам бойында кездесетін барлық жақсы қасиеттері мен барлық жасайтын игі істерінің қайнар көзі. Қазақта: рухани бай адам, адамның рухы, рухани байлық, рухани көзқарас, рухани дүние, рухани мұра, рухани тəрбие, рухани мəдениеттілік, рухани сезім, рухани жомарттық, рухани азық, рухани даму т.б. тіркестер кездеседі. Руханилық, бұл – адам жəне адамзаттың шабытты – сезімдік жағы, адамдардың ойлауы мен өмір əрекетінің ерекше бейнесі, ол ең алдымен материалдық емес құндылықтардың басымдылығына жəне де адамның түрлі өнер, əдебиет, поэзия, философияны дамытудағы рөліне негізделген. Адамгершілік–адамның жалпы дамуының, оның үйлесімділігі мен жетілгендігінің,ақылы мен мінезінің дамығандығының көрсеткіші. Адамгершілік адам қоғамындағы бүкіл құбылыстар мен үдерістерді жандандырып, адами қасиеттерді жинақтайтын, қоғам өмірінің діңгегі болып табылады. Жоғары ізгілік мұраттардың ең құндысы–руханилық.Өзін –өзі жетілдіретін тұлға үнемі ізгілік ұстанымдарын өз бойында шыңдап, жетілдіруге ұмтылады. Тұлғаның руханилық санасы – өмірдің мəнін, өзінің өмірдегі орнын, өз тағдырын халықтың тағдырымен ортақ деп түсіну қабілетін дамыту, жақын адамдардың алдыңғы жауапкершілігін сезіну, өзінің жеке басына тəн азаматтық жəне адамгершілік парызын орындау. Жас ұрпаққа рухани тəрбие,білім беру адам дамуының рухани үйлесімділігін, өмірдің құндылықтарын түсінуге, өзін қоршаған орта – мен үйлесімділікте ұстай білуі, жердегі тіршілікті сақтау үшін өзінің қажеттігін түсінуді қамтамасыз ету.
Рухани тəрбие адамның ізгілік ұстанымдарын тəрбиелейді. Жеке тұлғаның ақыл –ойы мен іс əрекеттерін жүрек арқылы ізгілік мұраттарға бағыттап, өмір даналығын түсінуге рухани көзқарас қалыптастырады. Əр жеке тұлға өзін–өзі рухани жетілдіру үшін өзін–өзі тəрбиелеуге міндетті. Тəрбиенің негізгі мақсаты–дені сау, ұлттық сана – сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар – ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттері қалыптасқан адамды тəрбиелеу. Жаңашыл ұстаз Құмаш Нұрғалиев: «Мұғалім мен оқушы арасында үзілмейтін алтын желі болуы тиіс. Ол баланың ұстазына деген сенімі, мұғалімнің баланы сүюі», - деген болатын. Тəрбиеленушіні құрметтеу жəне оған талаптар қою–баланың мықты жəне нашар жақтарын біліп, оның өсуіне қажетті жағдайлар жасау. Өзін – өзі тəрбиелеуді көбіне ұнамсыз жайды сезініп, сонымен күресуден бастайды. Біреуі–бойындағы берекесіздіктен,екінші–дөрекіліктен,үшіншілері– тұйықтықтан, ұялшақтықтан арылғысы келеді. Адамгершілік тəрбиесі оқушыларды адамгершілік ұғымы, принциптері, мінез–құлық нормалары жайындағы біліммен кемелдендіреді. Оқушылар оларды оқып–үйренумен шектелмей, оқу, тəрбие, еңбек процесінде іске асырғанда адамгершілік олардың сеніміне айналады. Абай адамгершілік,əдептік нормалары жайында көптеген пікірлер қалдырды. Оның бірінші қоятын талабы–мораль жағынан ұстамды, таза болу, сыпайы мінезді, жақсы құлықты, əділетшіл, шыншыл болу. «Əдепсіз, арсыз, байлаусыз, сұрамсақ, өсекші, өтірікші, алдамшы кеселді сияқты жаман мінездер мен əдеттерден, жарамсыз қылықтардан сақтанып, өзін одан жоғары санап, ондай қылықтарды бойына лайықсыз көрсе ғана, адам парасатты болады».Абайдың қоятын екінші талабы–тұрақтылық.«Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегеніне тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын», -дейді. Үшінші талабы –əділетшілдік.Əлеуметтік міндеті – дүниені белсене құрушы адамның бірі болып, халқы, Отаны үшін қызмет істеуі. "Өмір тəжірибесі туралы ойлау" тест. (п.ғ.д. Н.Е.Щуркова құрастырған) Мақсаты: студенттердің адамгершілік деңгейін анықтау. Жүргізу барысы: тестің нəтижелі өтуі үшін міндетті түрде құпиялық пен тыныштық керек (парақтың бұрышына əріппен "ж"-жігіт, "б"-бойжеткен деп белгілеу арқылы қай жынысқа жататынын көрсетіп қана қоюға болады). Нəтижелерін есептеуге арнайы қағаз қолданылады. Тест тапсырған кезде оқушылар ойының тиянақтылығы, ашықтығы, шынайлығы қадағалануы керек. Тест сұрақтары сұрақтың жауабына үш жауаптың біреуін таңдап, үш қатардың біреуіне (а.б.в.) "*" белгісін қою керек. 1. Жолыңызда адам тұр, сізге ары қарай өту керек. Не істейсіз? а)оны мазаламай айналып өтемін. б)итеріп жіберіп,өтіп кетемін.
в)көңіл-күйіме байланысты əрекет етемін. 2. Қонақтардың ортасынан көңілсіз отырған қызды (жігітті) көрдіңіз, ол жалғыз отыр. Не істейсіз? а) ешнəрсе, менің жұмысым не. б) жағдайға қарап көремін. в) қасына барып, міндетті түрде сөйлесемін. 3. Сіз мектепке кешігіп барасыз, біреудің ауырып тұрғанын көрдіңіз. Сіз: а) мектебіме асығамын. б) егер біреу көмекке ұмтылса, мен де барамын. в) 03 телефонына қонырау шалып, жүріп бара жатқандарды тоқтатамын. 4. Сіздің танысыңыз пəтерге көшіп жатыр. Олар – қарт адамдар. Сіз не істер едіңіз? а) көмектесемін. б) басқанын өміріне араласпаймын. в) егер өздері өтінсе, əрине, көмектесемін. 5. Сіз құлпынай сатып алдыңыз. Сізге ең соңғы қалғанын өлшеуде. Артыңыздан дауыстап, ауруханада жатқан баласына керек екендігін айтты. Бұл жағдайда не істер едіңіз. а) əрине, өкінішті, бірақ біздің осындай жағдайымызда не істеуге болады. б) білмеймін, маған да өте керек шығар. в) бұрылып, жартысын алуын ұсынар ем. 6. Сіздің таныстарыңыздың біреуін əділ жазаламады, сіз не істейсіз? а) өте ренжіп, кінəлі адамды балағаттар едім. б) ешнəрсе етпес, өмір тіпті əділетсіз. в) өкпелеген адамның сөзін сөйлер едім. 7. Сіз кезекшісіз. Еден жуып жүріп, ақша тауып алдыңыз, не істейсіз? а) мен тауып алғандықтан, ол – менікі. б) ертең кім жоғалтқанын сұраймын. в) мүмкін өзім алатын шығармын. 8. Емтихан тапсырғанда сіз неге сенесіз? а) шпаргалкаға сенемін, əрине, емтихан – ұтыс билеті. б) өз біліміме сенемін. в) емтихан алушы шаршаса, мүмкін, жібере салар. 9. Сізге мамандық таңдау керек. Не істейсіз? а) үйдің жанынан жұмыс іздеймін. в) көп ақша төлейтін жұмыс іздер едім. с) жер бетінде бағалы бір нəрсені ойлап табар едім. 10. Ұсынылған үш саяхаттың қайсысын таңдар едің. а) Қазақстан бойынша. б) экзотикалық елдерге. в) алдыңғы дамыған бір мемлекетке. 11.Сіз сенбілікке келдіңіз, барлық еңбек құралдары таратылып болған екен. Сіз не істейсіз? а) əңгемелесіп тұрамын, сосын көремін. б) егер жоқтарды белгілемейтін болса, үйге тез қайтамын.
в) біреумен бірлесіп, сонымен бірге жұмыс істеймін. 12. Сіз бір сиқыршы еңбек етпей-ақ өміріңізді қамсыздандырып беретінін айтса. Сіз не істер едіңіз? а) келісер едім. б) алдымен осы тəсілмен неше адамға жақсылық жасағанын сұрар едім. в) бірден қарсылық көрсетер едім. 13. Сізге қоғамдық жұмыс тапсырылды. Сіздің оны атқарғыңыз келмейді. Сіз не істер едіңіз? а) ұмытып кетіп, есеп сұрағанда ғана еске аламын. б) орындаймын. в) еске түсірмеу үшін түрлі сылтау іздер едім. 14. Сіз өте керемет, бірақ əйгілі емес мұражайда болдыңыз. Бұл жайлы біреуге айтар ма едіңіз? а) міндетті түрде айтып, оларды сол мұражайға апаруға тырысар едім. в) қалай боларын білмеймін. с) несіне айтам, əркім не істейтінін өзі шешсін. 15. Ұжымға пайдалы жұмысты кім атқаратындығы туралы мəселе шешілуде. Сіз ол жұмыстың өз қолыңыздан келетінін білесіз. Осы сəтте не істер едіңіз? а) қолымды көтеріп, өзімнің ниетімді білдірер едім. б) менің фамилиямды біреудің атағанын күтер едім. в) келісе алмаспын, мен өз уақытымды бос өткізбеймін. 16. Сіздер жолдастарыңызбен жылы күнде саяжайға демалуға жиналдыңыздар. Кенет біреу телефон шалып, бір жұмыс барын айтып, саяхатты кейінге қалдыру керек болды. а) жоспарға сай саяжайға барам. б) бармаймын, əрине, қаламын. в) жолдастарымның не айтатынын күтемін. 17. Сіз ит асырап алмақ болдыңыз. Берілген үш нұсқаны қайсысы сізді қанағаттандырады. а) қаңғыбас күшік. б) белгілі, үлкен ит. в) тегі аз кездесетін бағалы күшік. 18. Сіз демалуға жиналдыңыз. Кенет "өте қажет жұмысты" атқару керек еді. а) демалыс туралы құқығыңызды еске түсіресіз. б) орындау керек болғандықтан, атқарамын. в) басқалардың не дейтінін күтер едім. 19. Сізді балағаттап жатыр. Сіз не істер едіңіз? а) өзі тəрізді мен де балағаттаймын. б) бұл мен үшін көңіл бөлер нəрсе емес. в) байланысымды үзер едім. 20. Скрипкада сіз өте жаман ойнайсыз. Сізді ата-анаңыз мақтап, қонақтарға ойнап беруіңізді сұрады. Сіз не істейсіз? а) əрине, ойнаймын. б) ойнаймын. в) мақтаған, əрине,жақсы, бірақ ойнамауға тырысар едім.
21. Сіз қонақ күтетін болдыңыз. Сіз не істер едіңіз? а) барлық тағамды өзіңіз даярлайсыз. б) дүкеннен сатып аламын. в) қонақтарды кофе ішуге шақырамын. 22. Кенет сіз мектептің бір себептермен жабылғаннын естідіңіз. Бұл хабар сізге қалай əсер етеді. а) керемет қуанамын, қыдырып, өмірдің қызығына батар едім. б) білімді жетілдіруге жоспар құрып, мазасызданар едім. в) жаңа хабарды күтер едім. 23. Егер сіздің көзіңізше достарыңыздың мақтап жатса, сіз қандай сезімде болар едіңіз? а) ыңғайсызданып, қызғанар едім. б) мен қуанар едім, өйткені менің де қадірім бар. в) мен бəрімен бірге қолдайтын ем. 24. Сізге ерекше ұялы телефон сыйлады. Сізді көшеде 2жігіт тоқтатып, телефонды беруіңізді талап етті. Сіз не істер едіңіз? а) денсаулығым жоғары – берер едім. б) менде қаламның жоқтығын айтып, қашып кетуге тырысар едім. в) төбелесер едім, сыйлықты бермеймін. 25. Жаңа жыл келгенде, бəрінен жиі ойлайтыныңыз не? а) жаңа жылдық сыйлық. б) демалыс күндері жəне еркіндік жайлы. в) қалай өмір сүрдім,енді қалай өмір сүретінімді. 26. Музыканың сіздің өміріңіздегі алатын орны қандай? а) музыка маған билеу үшін керек. б) жан дүниемді рахат сезімге бөлейді. в) музыка маған керек емес. 27. Үйден ұзақ уақытқа кеттіңіз, алыс жерде өзіңізді қалай сезінесіз? а) туған жерлерім түсіме кіреді. б) өзімді үйдегіден жақсы сезінемін. в) байқамадым. 28. Кейде ақпараттық телебағдарламаларды көру барысында көңіл-күйіңіз бұзылады ма? а) жоқ, егер менің ісім жақсы жүріп жатса. б) ия, қазіргі уақытта жиі мазалайды. в) байқамадым. 29. Сізге алыс таулы ауылға кітап салып жіберуді ұсынады. Сіздің əрекетіңіз. а) қызығын таңдап апарамын. б) өзіме қажет емес кітап менде жоқ. в) егер барлығы əкелсе, мен де апарамын. 30. Сіз өзіңізге қымбат бес тұлғаны, бес тарихи оқиғаны жəне жер бетіндегі өзіңізге қымбат бес орынды атай аласыз ба? а) ия, сөз жоқ, айта аламын. б) жоқ, дүниеде қызықтар көп. в) ойланбаппын, санау керек.
31. Біреудің ерлігі жайлы естігеніңізде, сіздің басынызға жиі келетін ой: а) əрине, бұл адамның жеке өзіндік қызығушылығы болды. б) атағы шығудан оның жолы болған. в) таңырқауым басылар емес жəне оған риза боламын. Жауаптар үшін көп рахмет! Алынған мəліметтерді өңдеу. Студенттердің əр жағдайда жасаған тандауларын міндетті түрде санап, оқушылардың жалпы санынан пайыздық қатынасты көрсету. 10, 17, 21, 25, 26 сандары жауаптардың жалпы есебінен алынып тасталады. Таңдаған нұсқаларының саны 13 жəне одан жоғары болса, оқушылардың адамгершілік тəрбиесі деңгейінің жеткіліктігін жəне басқа адамға бағдар беруінің қалыптасқандығын білдіреді. Бұл топтағыларды төмендегі нұсқалар көрсетеді. Қ 02 18 19 сұрақтарды есептемеу а; 1, 4, 14, 15, 27, 29, 30 сұрақтарын алып тастау. Қатар б; 5, 7, 13, 16, 18, 20, 22, 23, 28 сұрақтарын алып тастау керек. Қатар в; 2, 3, 6, 8, 9, 11, 12, 19, 24, 31 сұрақтарын алып тастау керек. Тандаған сұрақтарының саны 13 жəне одан жоғары болатын төмендегі нұсқалар оқушылардың адамгершілігі төмен, өзімшілдігін көрсетеді. Қатар а; 2, 3, 5, 7, 8, 12, 13, 16, 18, 20, 22, 23, 24, 37 сұрақтарын есептемеу. Қатар б; 1, 4, 6, 9, 11, 19, 27, 29, 30 сұрақтарын есептемеу. Қатар в; 14, 15 сұрақтарын есептемеу. Қалған тандаулар оқушылардың тұрақсыз қызба мінез-құлықты адамгершілігі қалыптасқандығын айқындайды. Осының негізінде эксперимент барысында студенттердің өздерінің қарымқатынасында іс-əрекеттерінде əлеуметтік ортада рухани-адамгершілікті мінезқұлық көрсетуге мəн бермейтіндігі байқалды. Сауалнама нəтижесінде студенттердің 45% бос уақыттарында дос-құрбыларымен араласып, бірбірімен еркін пікірлесуде рухани-адамгершілік құндылықтардың кейбір түрлерін атаумен шектелді. Бірін-бірі түсінуде, кейбір өмірлік мəселелерді шешуде əлеуметтік белсенділік танытқанымен, рухани-адамгершілік құндылықтар туралы ұғымдардың түсініктерінің жеткіліксіз екендігі белгілі болды. Осы зерттеулерден кейін студенттерді рухани–адамгершілікке тəрбиелеу мақсатында алдымызға қойған міндеттер. -ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылыққа бағдарланған студенттерге адамгершілік тəрбие берудің тиімді жолдарын, жеке тұлғаның өзін-өзі жетілдіру, өзін-өзі дамыту, өзін-өзі тəрбиелеу идеясын жетекші фактор етіп құру. -студенттердің рухани-адамгершілік құндылықтарын қалыптастыруда қажетті білім мен білікті қамтамасыз ету; Бұл кезеңде студенттермен əңгімелесу, сұрақ-жауап, сауалнама, сұхбат жүргізу, педагогикалық тест,педагогика эксперимент нəтижелерін сұрыптау, баға беру,математикалық өңдеу əдістері қолданылды.Сонымен, біз зерттеу
барысында қазіргі кезеңдегі жағдайға студенттердің рухани-адамгершілікке құндылықтарын тəрбиелеу жүйесін айқындадық. Тəрбие жүйесі дегеніміз–тəрбиенің негізгі бөліктерінің өзара əрекеттесу процесі барысында туындайтын тұтас əлеуметтік организм. Тəрбиенің негізгі бөліктері (мақсат, субьектілер, олардың іс-əрекеттері, қарым-қатынасы, орта) ұжымның өмір салты,оның психологиялық кеңістігі тұрғысынан интеграцияланып сипатталатындығын көрсетеміз. Адамгершілікке тəрбиелеу жүйесінде тұжырымдамада көрсетілген "тəрбие арқылы білім беру","білім арқылы тəрбие беру","ғылым арқылы тəрбие беру" деген өзара байланысты бірлікті көрсететін идеяны арқау еттік. Бұл идея барлық тəрбиелік кеңістіктегі жұмыстардың бірлігін, үздіксіздігін, бірізділігін, сабақтастығын қамтып,тəрбие процесінің нəтижелі жүзеге асырылуына тірек болды.Осылардың барлығы студенттердің руханиадамгершілік құндылықтарының даму деңгейіне орай өмірдегі əр түрлі əлеуметтік жағдаяттарда дұрыс адамгершілік мінез-құлық көрсетіп, нақтылы қарым-қатынас жасауына мүмкіндік тудырады. Біздің болашағымыз болып саналатын бүгінгі балалар мен жастар қандай жағдайда қалай тəрбиеленіп келеді деген мəселе əрбір ересек адамды ойландыруы керек жəне тек ойланып қана қоймай, олардың жан дүниесінде рухани-адамгершілік сананы, рухани-адамгершілік сезімді, руханиадамгершілік мінез-құлықты, рухани-адамгершілік дамуды қалыптастыруымыз қажет. Адамгершілік қағидаларын ұстанбайтын білім адамзатты қатерлі нəтижелерге əкеліп соқтырады. Қазіргі заманда білім адамды бұрынғыдай табиғатты өзіне бағындырып, дүниені игеру немесе өзгерту үшін қажетті ұғымдармен «қаруландырмай», керісінше адам баласының болмыс пен жаратылыс заңдылықтарын біліп, əлем мен дүниеге бейімделіп, өмірге «кірпіш» секілді «қалануына» əкелуі керек. Білім адамға иман, ақыл мен даналық беріп, өзінің жан дүниесін ашып, сол арқылы ақиқатты ізденуге жетелуі қажет, əр адамға өз əлемін айқындап, оның құндылықтары мен қағидаларын белгілеуге көмек беруі керек. Сол арқылы адам өзін-өзі басқаруға, өз өмірін жоспарлауға үйренеді. Сонымен адамзат ғұламалары біздің тек қана қарым-қатынас арқылы, диалог құру арқылы ғана Əлемді тануымыз ықтимал, яғни таным мен білімадамдардың өзара əрекетінің нəтижесі деп есептеген, тіпті қарым-қатынас, диалог өмірдің мəні деп түсінген. Қарым-қатынастағы бірлескен əрекетер бірін-бірі жақтыру, өзара сыйласымдық пен қолдау атмосферасында өтіп, тек қана жаңа білім игеруге жағдай жасап қана қоймай, сонымен бірге таным процесін өзара ынтымақтастық пен бірлесу деңгейлеріне көтереді, яғни қарым-қатынас пен оның негізгі нысаны диалогты танымның басты құндылығына айналдырады. Сонымен, «рухани-адамгершілік құндылықтар дегеніміз адамның өзінің табиғи жаратылысы мен өзін-өзі тану, қабылдау, сезіну арқылы сарапқа түсіп дамыған, ішкі мотивтердің əсері мен сыртқы ортаның ықпалы нəтижесінде
қалыптасқан, тұлғаның тұрақтылығы мен жетілу деңгейін, қоғамдағы орнын, даралық қасиеттерінің сипатын айқындайтын ішкі құрылымдық жүйе». Тұлғаға сырттан əсер ету арқылы рухани-адамгершілікке тəрбиелеу үнемі жетістікке қол жеткізе бермейді. Өйткені ол кейде жағымды, кейде кереғар əсер етуі, кей жағдайда тұлғаны ешқандай əсерсіз қалдыруы да мүмкін. Еліміздің болашақ азаматтары-қазіргі жастар.Егеменді елімізді дамытып,гүлдендіре түсетін санасы таза,дені сау,рухани-адамгершілігі жоғары, ұлттық рухы биік ұрпақ. Сондықтан да көпшілік болып жастардың тəрбиесіне кері əсер ететін келеңсіз жағдайларға қарсы күресе отырып, жеке тұлғаның рухани-адамгершілігін қалыптастыратын салауатты өмір салтын құруға көңіл бөлуіміз тиіс. Салауатты өмір салты-адамгершіліктің асыл қасиеттерін сақтай білу. Адам баласына тəн адамгершілік сапаларды қашанда аялап, сақтай білудің қажеттігі жөнінде ата-бабаларымыз қаншама асыл ойлар, құнды пікірлер қалдырған. Ұзақ уақыт идеологиялық саясаттың құрсауында қалып, тар шеңберден шыға алмаған тілімізге, ұлттық рухымызға, мəдениетімізге ерік беріп, оның қыр-сырын, қадір-қасиетін кеңінен тану үшін тарихи мұраларымызды жəне ұлттық мəдениетімізді терең білудің маңызы зор. Халқымыздың ұрпақ тəрбиесіндегі сандаған ғасырлар бойы өткелдерінен сүрінбей өтіп,ата-бабаларымыздың ақыл-оймен, парасаттылығымен ұштасып, талай талқыдан өткен салт-дəстүрлер қаншама. Ұрпақтарымызды,жастарды имандылыққа баулу үшін, олардың ар-ұятын оятып, намысын қайрап, мейірімділік, қамқорлық, адалдық, ізеттілік, ілтипаттылық сияқты психологиялық қасиеттерді олардың бойына сіңіру əрбір отбасының міндеті. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. А.Б.Сарсекенова, Д.Б.Алтаева «Өзін – өзі тану» пəні бойынша əдістемелік жұмыстарды ұйымдастыру. 2. Педагогика. Ш.Құрманалина, Б.Мұқанова, Ə. Ғалымова, Р.Ильясова. 3. «Рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру əдістемелері» http://bilimbar.kz/ 4. «Рухани-адамгершілік құндлықтар» http://referat911.ru/
ФИЗИКА ПƏНІН МƏТІН АРҚЫЛЫ ТҰЛҒАЛЫҚ БАҒДАРЛЫҚ ОҚЫТУ Абилова Ғалия Жолмырзаевна №24 орта мектебінің физика пəні мұғалімі
Мирамгалиева Саулеш Битимгалиевна №32 орта мектебінің физика пəні мұғалімі Атырау қаласы
Физика сабақтарында мəтінмен жүргізілетін жұмыс мазмұны оқушыларға тек белгілі бір білім,іскерлік,дағдылар жиынтығын меңгертіп қана қоймай,оқушы тұлғасын дамытуға,өмірлік күрделі мəселелерді өз бетімен
тиімді шеше білуге, тұлғаның өзін-өзі анықтауына, əлеуметтенуіне, яғни жеке тұлғаны дамытуға бағытталады. Жеке тұлғаға бағдарланған оқыту мұғалімнен оқушыларының көзқарасы,мінез–құлқы,талғамы мен əдеп–дағдыларының жеке ерекшеліктерін үнемі зерделеп, жақсы білуі, жеке тұлғаның ойлау ерекшелігі, мүддесі, қызығушылығы, ұстанымы, бағытталуы, өмірге, еңбекке көзқарасы, өмірлік жоспары, құндылық бағыттары жəне т.б. сияқты аса маңызды тұлғалық қасиеттерінің нақты қалыптасу деңгейін қадағалап отыру талап етіледі.Осы міндеттерге сəйкес тұлғаға бағыттап мəтінмен жұмыс жүргізудің басты мақсаты – оқушының өз тұлғалық мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін барлық жағдайды тудыру,оқушының даралығын ашу, оның дамуына, айқындалуына, тұрақтануына көмек беру.Мектепте əрбір оқушы қайталанбайтын, ешкімге ұқсамайтын дара тұлға ретінде қалыптасуы тиіс. Оқушылардың физикалық білімін дамытуда кең тұрғыда мəтінмен жұмыс жүргізу қажет. Сондықтан мектеп оқушыларына физика пəнінен төмендегі дəрежеде білім беру мақсаты көзделеді. 1.Мəтін арқылы жүргізілген жұмыстар оқушыға қажетті оқу, жазу, есте сақтау дағдысын қалыптастырады. 2.Мəтін арқылы оқушы теорияны жетік түсініп, құбылыстар мен процестердің ерекшеліктерін, өту жолдарымен себептерін меңгереді. 3.Мəтінмен жұмыс жасай отырып теориялық білімін практикада қолдана алады. 4.Оқушы мəтін бойынша берілген сұраққа тар жəне кең түрде жауап бере алатын, оқығаннан, тыңдағаннан ауызша немесе жазбаша түрде нақты физикалық тілде жеткізе алатын болады. Қазіргі таңда «тұлғаға бағдарлап оқытуды» қазақ ғалымдарынан Ж.А. Қараевтің,М.М. Жанпейісованың, Н. Оразахынованың оқыту технологиялары кеңінен танымал. Бұл білім берудің мазмұнына, оқыту технологиясына өзгеріс еңгізу қажеттілігінің бір көрінісі болып табылады.Тұлғалық– бағдарлы білім беру негізінде физика сабақтарында тұлғаға бағдарлап оқытудың əдістемелік ерекшеліктері дəстүрлі оқыту мен салыстырмалы түрде былайша көрсетуге болады. Мəтін бойынша дəстүрлі оқыту 1. Мұғалім оқытудың мақсатын анықтайды 2. Мəтінмен жұмыс фронтальды жүргізіледі 3. Жаңа білімді мəтін бойынша мұғалім береді 4. Мұғалім оқушының жауабын өзі ғана бағалайды 5. Оқушы мұғалімнің жұмыс жасау жолдарына бейімделеді 6. Мəтін бойынша берілетін үй
Мəтін бойынша тұлғаға бағытталған оқыту 1. Оқушы алдына «нені білгім келеді?» деген мақсат қояды 2. Мəтін бойынша тапсырмалар топқа бөлініп беріледі де оқушылар ақылдаса отырып, топ ішінде талдап талқылайды. 3. Оқушыға проблемалық сұрақтар қойылады. Сол арқылы оқушы мəтіннен жаңа білімді өздері іздену арқылы табады 4. Оқушы жауабын өзі бағалайды, бірін – бірі бағалайды немесе топ басшысы бағалайды, соңында мұғалім өз бағасын айтады 5. Сабақты ұйымдастыру жолдарын мұғалім оқушыға қарай бейімдейді 6. Үй тапсырмасының көлемін мəтін бойынша
тапсырмасының көлемін мұғалім береді
оқушылар өздері белгілеп таңдайды.
Тұлғалық бағдарлық оқытуда мəтін мен жұмыс рефлекциялық əрекеттер арқылы жүзеге асырылады.Рефлекциялық толғанысты үнемі жүргізуді басшылыққа алу арқылы мұғаліммен оқушыларды өзінің əрекеттеріне талдау жасауға өзі үшін маңызды проблемаларды анықтай алуға жəне шешу жолдарын табуға үйренеді. Оқушылардың өзін–өзі бағалауы мен өзін–өзі басқаруы, өзін–өзі түзетуі– оның жеке тұлға ретінде қалыптасуымен тығыз байланысты үрдістер. Мұндай өзіндік əрекеттерге үйретуде қарапайым сатыдан жоғарыға, одан күрделі сатыға дамиды.Содан бірте-бірте оқушының белсенді таным əрекетіне байланысты өздігінен жұмыс істеу оқушының қажетіне айналады. Рефлекциялық-бағалау кезеңінде оқушының теориялық түсініктерді меңгеруі тексеріледі, түзетулер енгізіліп, қорытындыланады. Ол үшін мəтін бойынша сұрақтар қойылады, арнайы тапсырмалар беріледі, материалды қаншалықты меңгергені жөнінде эксперименттік тапсырмалар, сандық сапалық есептер беріледі. Кері байланыс ұстанымы. Сабақтың өтілуі жайында «Кері байланыс» стратегиясы пайдаланылып сабақ жайындағы пікір тыңдалынады. Яғни «Кері байланыс» стратегиясы:1.Не білдім?2.Сұрағыңыз?3.Пікіріңіз?Бұл жайындағы пікір тыңдалынады.Физика сабақтарында мəтін мен жұмыс барысында «Бүгін мен не үйрендім?» деп сабақ сонында алған нəтижесіне баға беріледі. Өзіндік баға беру арқылы белсенділік артады, кері байланыс нəтижесінде тұлғаның танымдық қызығушылығы, күрделі ойлау қабілеті есте сақтауы, қоршаған ортаға көзқарасы туралы ой - пікірінде өзгеріс болуы ықтимал. Яғни өмірдегі өзінің орны туралы ой пікірінде өзгерістер пайда болады. Кері байланыс оқушылардың талқылап отырған материалды толық ұғынуға, оқуды ұйымдастыру мен өткізудің кемшіліктері мен артықшылықтарын көруге, нəтижелерін бағалауға мүмкіндік береді.Кері байланыс арқылы оқушының əрқайсының сезімдері мен қобалжуларына назар аударып отырған маңызды. Мəтін арқылы тұлғалы бағдарлық оқытуға негізделген физика пəнінен сабақ үлгілерін ұсынамыз. 7 сынып Үйкеліс күші. Жаңа сабаққа көшпес бұрын қыс мезгілінің көрінісі интерактивті тақта арқылы көрсетіледі. Балалардың мұз үстіндегі сырғанауы. Оқушыға проблемалық сұрақ ұсынылады.1.Шанамен сырғанаған балалардың қозғалыс түрлері жəне жотадан төмен сырғанаған шана біраздан кейін токтайды. Себебі неде? Топ мүшелері бірге отырып осы сұрақтардың жауабын іздейді. Оқушы жауаптары:1.Шанамен сырғанаған балалардың қозғалысы бірқалыпсыз қозғалыс. Сырғанау үшін шананы итереді, жылдамдығы бірте–бірте артып кейін шана аяғы мұз бетімен үйкеліп тежелудің əсерінен жылдамдығы кеміп, токтайды. Шананың тоқтауына кедергі болған үйкеліс. Оқушылар сурет бойынша жекелеме, жұппен топта талқылау жасалады. Осы суретке қатысты «Эссе» жазады, əр топ мүшелері жазған эссесін оқиды. Жасалынған пікір нəтижесінде өтілетін тақырыптың
аты анықталады. Мұғалім сөзі: Демек бүгінгі сабағымыз «Үйкеліс күші». Оқушыларға мəтін оқуға беріледі. Мəтін бойынша оқушылар сатылай кешенді талдау технологиясын қолданып, ақылдаса отырып, жаңа білімді өздері іздену арқылы тауып талдайды.Əр топтың пікірі ерекше есепке алынады. Бұдан оқушы пікірі тақырыпты қаншалықты түсінгендігі көрініп, оқушы жұмысы сараланады.Мұғалім мəтінмен жұмыста оқушының танымдық стратегияларын ұсынуына мүмкіндік жасай отырып, бір жүйеге келтіруге көмектеседі. Үйкеліс күші 1.Тану.Денелер тікелей жанасқанда пайда болатын, қозғалыс бағытына қарама-қарсы бағытталатын күш 2.Түрлері.2.1.Сырғанау-бір дене екінші дене бетімен сырғанағанда 2.2.Тыныштық-дене бір-біріне қатысты тыныштығын сақтаса 2.3.Домалау-домалау кезінде пайда болады. 3.Пайда болу себептері.3.1.Жанасатын беттердің кедір-бұдыр болуы 3.2.Беттер арасындағы молекулалардың өзара тартылысы 4.Формуласы Ғуйк =µN Ғуйк =µmg 5.Сипатталуы: Ғуйк -үйкеліс күші(Н); µ-үйкеліс коэффициенті; N-қысым күші(дененің горизонталь бетпен қозғалғандағы күш ауырлық күшіне тең) 6.Байланыстылығы.6.1.Беттердің материалдарының тегіне 6.2.Қысым күшіне 6.3.Өңделу сапасына 7.Өлшеу құралы-динамометр 8.Үйкелісті азайту тəсілдері 8.1.Массаны азайту 8.2.Майлау 8.3.Подшипникті пайдалану 9.Үйкелісті көбейту тəсілдері 9.1.Массаны көбейту 9.2.Беттердің тегістігін жою(кедір-бұдыр жасау) 9.3.Арнайы материалдарды пайдалану 10.Маңыздылығы.Үйкелісті есепке алмай транспорт құралдарының қозғалысын түсіндіру мүмкін емес. 11.Түйін.Үйкеліс-жанасушы екі дененің жанасу жазықтығындағы салыстырмалы қозғалысы кезінде туатын механикалық кедергі. Мəтінді оқушылар түсінгенін білгеннен кейін мұғалім əрі қарай жұмыс жасау жолдарын оқушыға қарай бейімдейді. Топқа тапсырмалар беріледі. 1. Эксперименттік тапсырма. Қажетті құралдар: Динамометр, таразы жүктер жиынтығы немесе ағаш білеуше. а)үйкеліс күшін анықтау
ə)үйкеліс коэффициенттін анықтау б)үйкеліс күшінің қысым күшіне тəуелділігін анықтау, графигін тұрғызу. Эксперименттік тапсырмаларды орындағаннан кейін тəжірибені бірлесе отырып шешеді. Оқушы жауаптары тыңдалады: 1.Ағаш білеушені динамометрге іліп алып парта бетімен қозғалтамыз. Осы кезде тарту күшімен үйкеліс күші тең болған кезде бірқалыпты қозғалыс пайда болады. Динамометр көрсетуі үйкеліс күшін анықтайды. 2.Білеушенің үстіне массасы əр түрлі жүкті қойып, динамометрмен тартамыз. Үйкеліс күші өзгереді. Ғуйк =µmg бұдан қысым күші ауырлық күшіне тең болады, үйкеліс коэффициенті µ =
Ғуйк
формуласымен есептелінеді.
3. Үйкеліс күші қысым күшіне тура пропорционал математика пəнінен алған білімдерін пайдаланып Ғуйк пен N арасындағы тəуелділік графигін тұрғызады. Оқушылардың алған теориялық білімдерін өмірмен байланыстыру мақсатында мынадай тапсырмалар берілді. –Неліктен судан шыққан балықты қолда ұстау қиын? Жауабы:балықтың шырышты денесі үйкелісті азайтады. – Не үшін кейбір снарядтарда жаттығу жасау кезінде алақанды магнезиямен, ал шаңғының табанын конифольмен сүртеді. Жауабы:үйкеліс күшін көбейту үшін, сырғанауды азайту үшін. – Оқу шеберханасында саймандарды қайрау кезінде қандай физикалық құбылыс, заңдылық қолданылады. Жауабы: қысым, қатты денелер арасындағы үйкеліс. Өтілген сабақ бойынша оқушылар топ ішінде бірін – бірі бағалайды, өзара бағалайды,содан кейін мұғалім өзінің бағасын береді. Оқушылар мəтін бойынша үй тапсырмасының көлемін өздері таңдайды, оқушы жауап беру барысында толық аша алмаған, қиындық туғызған тапсырмаларымен сұрақтары бойынша үй тапсырмасын алады. Осы негізде 8 сыныпта температура тақырыбына берілген сабақты өткізу кезінде тақырыпты ашпас бұрын оқушыларға ой қозғау стратегиясын басшылыққа ала отырып, термометрді көрсете отырып, күнделікті өмірде не үшін қолданылатынын сұраймыз. Оқушыларға медициналық термометр беріледі де, жеңілден күрделіге қарай тапсырмалар ұсынылады. 1. Медициналық термометрдің бір бөлігінің құнын тап. 2. Ең жоғарғы өлшеу шегі неге тең? 3. Ең төменгі өлшеу шегі неге тең екенін анықта. 4. Өз дене температуранды өлше. 5. Өз ойынды қағаз бетіне түсір. Оқушы жауаптары төмендегідей болды: медициналық термометрдің бір бөлігінің құны 0,1оС, ең жоғарғы өлшеу шегі 42оС, ең төменгі өлшеу шегі 34,1оС, өз температурамды өдшедім, термометр 36,4оС – ді көрсетті жəне байқағаным 3-5 минуттан артық уақыт ұстасамда термометр көрсетуі өзгермеді. 36,4оС термометр көрсеткіші бұл біздің денеміздің жылуының термометрге берілуі яғни жылу алмасу. Оқушылардың термометрге берген анықтама жауаптары əр түрлі болды, жауаптар тыңдалды, сараланды.Демек термометр дененің температурасын өлшейтін құрал екенін түсіне отырып температураға анықтама
берді.Температура–дененің жылулық тепе–теңдік күйін сипаттайтын физикалық шама дей отырып тақырып ашылды. Мəтінмен жұмыс жасалды. Оқушылар мəтінді түсіне отырып сызба арқылы талдай отырып, білімдерін жинақтайды. Температура
Жылу алмасу Байланыс T=(273+t)oC Термометр 273)K
Тəуелділік
Шкала
t=(T-
Жылулық Медицинал Кельвин [K]
Газ
тепе-теңдік
Цельсий [oC]
Оқушылардың функциональдық сауаттылығын дамыту бағытында тапсырмалар беріледі. 1. Сол түстік мұзды мұхиттың суы, Үнді мұхиттың суына қарағанда тұщырақ жəне онда ереген оттегі де көп неге? Жауабы: Төменгі температурада тұздың суда еруі азаяды, ал газдардың еруі керісінше көбейеді. 2. Егер мөлшерлері бірдей ыдыстағы ыстық жəне салқын суларды тоңазытқышқа қойсақ, қайсысы тезірек қатар еді? Жауабы: Ыстық су, өйткені температурасына байланысты. 3. Асханада екі кісі шəй алды. Біріншісі стақанға қантты салып бірден ерітті, ал екіншісі стақанға қантты тамағын жеп болған соң салып ерітті. Қайсысы ыстық шəй ішеді? Қант ерігенде жылу жұтады. Жауабы: Қант ерігенде шəйдің температурасы кемиді. Сонымен бірге шəй ауа мен жылу алмасу есебінде салқындайды. Қант бірден ерісе, онда жылу аз беріледі, демек, бірінші кісі ыстығырақ шəй ішеді. Егеменді еліміздің келешек ұрпағын қазіргі заманның сұранысына лайықты, ой өрісі кең, өзіндік көз қарасы орныққан, жеке ерекшелігімен дараланып тұратын тұлғаны тəрбиелеу бүгінгі ұстаздың басты міндеті болып табылады. Физиканы оқыту мəтін арқылы тұлғалық бағдарлық оқыту оқушылардың өздігінен ойлап қабілетін дамыту, Танымдық белсенділіктерін арттыру, шығармашылыққа баулу, өзін-өзі бағалауға үйрету сауаттылығын дамытуға негізделген.Физика сабақтарында мəтінді талдау кезінде жүргізілетін диалогтық қатынас негізінде өзара субьектілер арасындағы (оқушы – оқушы, мұғалім – мұғалім, мұғалім – оқушы) бір – бірін құрметтеу, мойындау, бірін – бірі тыңдай білу, түсіне білу, өзара сыйластық əрекеттері қалыптасып мейірімділік қатынас орнайды. Сондықтан оқушыларға мəтінмен жұмыста оқушыларға білім берумен шектелмей, өз бетімен білім алу əдісі жүзеге асады. Қорыта айтқанда өзіндік ішкі қажеттілікті түсінетін, қажетті ақпаратты өз бетімен таңдай алатын, өмірде өзіне, қоғамға пайдалы, қажетті білімі, дағдысы жетілдірілген тұлға қалыптасады. Пайдаланылатын əдебиеттер :
1. Физика 7-8 сынып оқулығы 2. Фронтальные лабораторные занятия по физике. А.Покровский 3. Математика физика ғылыми əдістемелік журнал басылымдары 4. Сатылай кешенді талдау. Н.Оразахынова 5. Сатылай кешенді талдау əдістемелік құрал 7 сынып С.Мирамғалиева, Ғ.Абилова 6. Piza тапсырмалары
ГЕОГРАФИЯ САБАҒЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ҚҰЗЫРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ЖОЛДАРЫ Аюпова Анаргүл Мараткызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы Б .Бегалиев атындағы жалпы орта мектебінің география пəні мұғалімі
Əлемдегі жəне Қазақстандағы өзгерістер, жаңа білім Концепсиясының енгізілуі мұғалімнің педагогикалық кəсіптік құзыреттілігін көтеру мен жаңартуды талап етіледі. Еліміздің əлемдік білім кеңістігіне енуге талпынысы, білім беру парадигмасының өзгеріп, жаңа ұлттық модельдің қалыптасуы болашақтың жаңаша ойлайтын, дүниеге көзқарас мəдениеті мен санасы дамыған ұрпағын оқытып, тəрбиелейтін педагогикалық кадрларды дайындаудың сапасын арттыруды талап етіп отыр. Нəтижеге бағдарланған білім беру сапасын арттыруда жаңаша жолдар мен əдістер табуға дағдыланған «Жаңа формация маманы болу– білім беру саласының өзекті мəселелерінің бірі. Білім беруді түрлендіруде, білім процесін реформалауда зерттеуші мұғалім мен көшбасшы мұғалім жаңа формация мұғалімі ретінде орталық тұлға болып табылады.Нəтижеге бағытталған білім беру жүйесіндегі педагогтің кəсіби құзыреттілігінің теориялық негізін айқындап алу үшін, терминнің дербес анықтамасына тоқталсақ. Психологиялық-педагогикалық əдебиеттердегі ғалымдардың зерттеулеріне қарағанда кəсіби шеберліктің қалыптасуы мен даму үдерісінде екі ұғым:құзыреттілік жəне құзырет ұғымдары пайдаланылып келеді. Біріншісі,С.Ожегов сөздігі бойынша, белгілі бір кəсіби қызметке байланысты, "қандай да болсын мəселеден хабардарлық, беделділік", ал екіншісі," қандай да бір істі жүргізетін жеке адамның, мекеменің мəселелерді шешуге, іс–əрекет етуге, бір нəрсені істеуге құқықтылық шеңбері". Методикалық терминдер сөздігінде" "Құзыреттілік – қандай да бір оқу пəнін оқыту үдерісінде қалыптасатын білім, білік, дағдылар жиынтығы, сонымен қатар, қандай да бір қызметті орындай алу қабілеттілігі", – делінген. Дұрыс ұйымдастырылған əдістемелік пен оның кəсіби дамуға бағытталған жұмыстары ғана жаңашылдық кепілі болады. Сол себепті, мұғалімдерді кəсіби біліктілігін арттыруда педагогтардың өздеріне бағытталған іс – əрекеттерін жаңаша ұйымдастыру өте маңызды.Құзыреттілік–оқу нəтижесінде меңгерген білім,
дағдыны тəжірибеде қолдана алу, проблеманы шеше білу,оқушылар дайындығы сапасының құрылымдық сипатын анықтайтын жаңа сапа. Педагог- ғалым М.Ж.Жадрина бойынша нəтижеге бағытталған білім моделін арқылы білім сапасын қамтамасыз етудің жаңа тəсілі мынадай сызбанұсқасын көрсетеді: Оқу нəтижелерін анықтау бойынша - не үшін оқыту? Оқу процессін ұйымдастыру бойынша – оқушыны оқуға қалай үйрету? Алынған нəтижелер : оқушының меңгерген құзырлығы мен біліктілігі. Ғалымдардың пікірі бойынша егер мұғалім кəсіптік шығармашылық құзыреттілігін арттырып отырса, күнделікті жəне əлеуметтік өмірде əр түрлі мəселелерді шеше алатын, көп функционалды құзыреттіліктерге иеленген тұлға бойында білімнің жаңа сапалық деңгейін қамтамасыз етуге жағдай туғызылады. Ол үшін білім беруші мұғалімнің казіргі заман талабына сай жалпы педагогикалық құзыреттіліктерге ие болу үшін келесі міндеттерді шешуі тиіс: -өз кəсіби даярлығын үздіксіз дамытып отыру; - кездескен жағдайларды жəне өз мүміндіктерін нақты бағалай білу; - шешім қабылдау жəне оларға жауап беру; - өзгермелі өмір жағдайларына жəне еңбекке бейімделу; - жаңа əдіс – тəсілдерді қолданысқа енгізу. Осы міндеттерді іске асыру арқылы əлемдік білім кеңістігінде озық тəжірибеге негізделген 12 жылдық жалпы орта білім беруге көшудің мақсаты–жылдам дамушы ортада өмір сүруге қабілетті, өзіндык дамуға даяр,өзін таныта алатын жəне өзі үшін де, қоғам үшін де мүмкіндігін пайдаланатын жоғары білімді шығармашыл,құзыретті тулғаны қалыптастыру. Осы мақатқа жету үшін муғалім оқушы бойында келесі құзыреттіліктерді қалыптастыра білуі қажет: 1.Проблеманың шешімін табу немесе өзіндік менеджмент құзыреттілік; 2.Коммуникативтік құзыреттілік; 3.Ақпараттық –технологиялық құзыреттілік. Əлемдік педагогикаға үлес қоскан ұлы ғалымдардың бірі Ян Амос Коменский «Өмірдің əрбір жаңалық енбеген күні өзіңді бақытсызбын деп есепте» деген болатын. Географиядан сабақта жəне сабақтан тыс уақытта оқушыны шығармашылыққа баулу үшін №1 қосымшада көрсетілген бағыттар бойынша жүргіземін. География сабақтарында негізгі құзыреттіліктерді дамытуды алыптастыратын іс тəжірибемде ұжымдық оқу сабақтарының түрлі əдістерін пайдаланамын. Ұжымдық оқу сабақтарының түрлі əдістерін пайдалану. Стандартты, типті міндеттерді шешуге алғаш оқыту үшін тапсырмалармен өзара алмасу əдіснамасына арналған тапсырмалар, оқу материалдарын қайталау үшін, бекіту жəне оқшыларды жаттыктыру үшін жеке тапсырмаларды өзара тексеру үшін пайдаланады. Бұл əдіснаманы
пайдалану үшін арнайы тапсырмалар дайындалады, құрастырған үлестірме материал нақты болу қажет. Коммуникативтік құзыреттілігі анықтау максатында 6 сыныпта «Жанартаулар. Жер сілкіну» тақырыбын қорытындылап, бағалау үшін мына əдістерді пайдалануға болады. Жанартау ортақ белгісі Жер сілкінісі Гүріл пайда болады, кратерден бу мен газ бұрылдап д
Елді мекендерді басып
Жер сілкіну ұзаққа созылмайды , дүмпу пайда болады
Ақпараттық-технологиялық кұзыреттілігіне арналған тапсырмалар. Қызығушылық ояту: Егер сен осы берілген тапсырмаларды табысты орындасаң, онда пайдалы қазбалардың маңызымен танысасың. Пайдалы қазбаларға байланысты ақпаратты жүйелеуді үйренесің. Пайдалы қазба түрлері Шығу тегі, пайда болуы Қазақстандағы кен орындары Темір кені Магмалық тау жыныстарымен байланысты Соколов-Сарыбай, Қашар, Лисаков, Аят Проблеманы шешімін табу немесе өзіндік менеджмент құзыреттілігіне мəтінді оқып сұрақтарға жауап бер жəне оны кестеге толтыру.7-сыныпта «Материктер мен мұхиттар географиясы» пəнінде «Антарктиданың ашылуы» тақырыбын өткенде, оны ашу жұмыстарының неліктен ХVІІІ ғасырдың аяғында басталғандығын сұраймын. Оқушылар картаға қарай отырып, оның өте алыста орналасқанын жəне мұз құрсауында жатқанын айтып береді. Проблемалық жағдаятты шешуде ойлануды, ізденуді, салыстыруды, себеп-салдарды жақсы білу қажет. Географияда тақырыптарды салыстырусыз өту мүмкін емес.Салыстыру дегеніміз– жеке табиғат кешендерін, құбылыстар мен объектілердің өзара ұқсастығы мен айырмашылығын анықтай білу. Салыстыра отырып, оқушы бұрын өткенді еске түсіріп, жаңа ұғыммен байланыстыра білуге үйренеді. Оқушылардың іскерлік шығармашылық қабілеттері дамиды. Салыстыруды түрлендіріп, топтық жұмыспен де беруге болады. Мысалы, «Оңтүстік Америка мен Африканың климатын салыстыру». Оқушылар бұл тапсырманы орындауда ұжымдық жұмысқа дағдыланады. 1 Оңтүстік Америка 2 Ортақ белгілері 3 Африка 1. Өте ылғалды 1. Ыстық 1. Көп жері құрғақ.
2. оңтүстік шетін қоңыржай климаттық белдеу кесіп жатыр. 2. Экваторлық, субэкваторлық, субтропиктік белдеулері кесіп өтеді. 2. Күн сəулесін көп алады. 3. Тропиктік, субтропиктік белдеу қайталанбайды. 3. тропиктік, субтропиктік белдеулері қайталанады. 3. Экваторлық белдеудің ортасында орналасқан Сапалы білім беру– оқыту мен тəрбиелеудің үздіксіз үрдісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат – жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ойтағылымы бар, адамгершілігі жоғары қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру. Балалардың білім сапасын арттыруда мұғалім бала дамуының мынадай негізгі белгілерін:дербестігін, проблемалық ситуация, шығармашылық таным əрекетін, диалектикалық ойлауы, т.б. қадағалап, оқушылармен жеке-дара жұмыстар жүргізеді. Білімнің жаңа мазмұнын жүзеге асыру үшін жаңа технологиялар қажет-ақ. Жаңалықты меңгеру мен жүзеге асыруда дұрыс түсінбеушілік ұйымдастырушыға əртүрлі кедергі жасайтыны белгілі. Осы бағытта география сабағында оқушылардың инновациялық технологиялар арқылы ойлау-шығармашылық белсенділігін, пəнге қызығушылығын арттыруға көңіл бөлемін. Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзат мұрасының сабақтастығын сақтай отырып тəрбиелеу жəне əрбір шəкіртті тұлға деп санап, оның жан-жақты дамуына мүмкіндік жасау болып табылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру барлық ұстаздарға, соның ішінде география пəнінің мұғалімдеріне де үлкен міндет жүктейді.Себебі, география сабағында оқушы санасына туған халқына деген құрмет пен сақтаныш сезімін ұялатып,ұлттық рухты енгізу,оның тілі мен тарихы, еліміздің табиғаты, байлығы, экономикалық дамуы туралы білім беру мүмкіндігі мол. «Жанам деген жүрекке от берейік» дегендей, əрбір мұғалімнің міндеті – оқушының өз пəніне деген қызығушылығын ояту. Əрбір ұстаз «Ертеңгі маман, не басшы – бүгінгі менің алдымда отырған шəкірттерім» - деп есептеп, өз жұмысына үлкен жауапкершілікпен қарап, оқушыларға шетелдік озық білім деңгейінде білім беруге ұмтылуы тиіс. Қазіргі кезде оқушылар үшін ақпарат көзі көп: олар – интернет желісі, бұқаралық ақпарат құралдары, т.б. осылардың ішінен баланың санасына, түйсігіне мектеп бағдарламасындағы белгіленген білім ақпаратын енгізу мұғалімге үлкен міндет жүктейді. Осындай, өзара бəсекелес, алуан түрлі ақпарат ағынына төтеп беру үшін мұғалімнің əр сабағы қызықты мəліметтерге, түрлі ойындар сияқты тартымды əдіс-тəсілдерге құрылуы, сабақтың əртүрлі формалары қолданылуы керек. Олардың қатарына дəстүрлі емес сабақтарды, семинар, конференция, дөңгелек үстел, лекция-сабақ, саяхатсабақтары жəне «Көңілді тапқырлар», «Жұлдызды сəт», «ХХІ ғасыр көшбасшысы», «Алтын сақа», «Атажұрт», т.б. интеллектуалды-танымдық сабақтарын жатқызуға болады. Оқушылар білімдерін бекітуде қайталау, тексеру, баладан мазмұнды жауап алатындай, оның білім деңгейін көрсететіндей сұрақтарды таңдай білу
де маңызды. Сонымен қатар географиялық диктант, тест, алдын ала тапсырмалар беру, сарамандық жұмыстарды өз деңгейінде өткізу қажет. Қазіргі кезде жаңа технология үрдісінде оқыту түрлерінің тиімділігі дəлелдене түсуде.Дамыта оқытудың жəне модульді оқытудың да өз тиімділіктері бар. Өз тəжірибемде қазіргі таңда əлемдік оқу үрдісінің өзегі болған жаңа технологиялардың элементтерін қолданып келемін. Соның ішінде проблемалық оқыту тəсілін география сабағында кез-келген тақырыпты өткенде түрліше ұйымдастыруға болады. Ортақ талап – проблемалық мəселе қоя білу, проблемалық жағдаят туғыза білу. Негізгі құзыреттіліктерді əр сабақта, əр сабақтан тыс өтілетін ісшараларда дұрыс мақсат міндеттерді қоя отырып, дамытуға болады. Окушы бойындағы құзыреттілыктерді қалыптастыру үшін, мұғалім өзі белгілі құзыреттіліктерге иемдену керек. Ең негізгісі – жауапкершілікті өзіне алып , жана ақпараттық технологияларды біле отырып,өзінің кəсібі еңбектерінде пайдалана білуі керек. Осы жоғарыда айтылған құзыреттерді игерсе оқу сапасын арттыруға, киындықты жеңуге, өмірде орнын табуға, мына өзгермелі жағдайда өзін өзі сақтауға үйренеді. Əрбір ұстаз «Ертеңгі маман, не басшы–бүгінгі менің алдымда отырған шəкірттерім»-деп есептеп,өз жұмысына үлкен жауапкершілікпен қарап, оқушыларға шетелдік озық білім деңгейінде білім беруге ұмтылуы тиіс. География сабағында білім сапасын арттыру мақсатында қолданылған инновациялық технологиялар элементтерінің тиімділігі–оқушының құзіреттілігін арттырып қана қоймайды, сонымен қатар: Жеке тұлғаның жетілуіне, дамуына бағытталады; Мұғалім мен оқушылар арасында ізгілікті қарым-қатынас орнайды; Оқушының өздігінен жан-жақты білім алуына жағдай жасалады; Оқушы ойын ашық айта алуға,пікір алмасуға үйренеді; Алған білімін өмірмен ұштастыруға, білімді сапалы түрде алуға дағдыланады; Мəселенің ең негізгі түйінін табуға дағдыланады; Оқушылардың шығармашылық белсенділігі артады. Қорытындылай келе, өз сөзімді: «Құзырлылық – адамның ол рухани байлығы, Бəсекеге кез келген сайлылығы. Кəсіби қызметінің биігінен, Ұстаздың көрінер балаға жайлылығы, - деп аяқтағым келеді. Қосымша № 1 Шығармашылық ойлау дегеніміз не? Көрнекілті психолог Дж. Гильфордтын көсету бойынша, ойдың шығармашылығы негізгі төрт ерекшеліктің жиынтығынан тұрады Ойдың шығармашылық ерекшелігінің жиынтығы
Белгісіз жағдайларда əртүрлі идеяларды ұсыну
Обьектіның жаңа қырвн ашу, оның жаңаша қолдану
Басқалардан өзгеше өзіндік шешім табуға ұмтылу
Обьектінің жасырын көзден тыс қалған жақтарын көру
ОБНОВЛЕНИЕ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ – РЕАЛЬНОСТЬ ВРЕМЕНИ Менжанова Айжан Хабибуллаевна, Гумарова Шнар Хисимовна Учителя начальных классов общей средней школы имени М.В.Ломоносова Атырауской области
Сегодня,в век современных компьютерных технологий, педагогу приходится все время штурмовать новые вершины знаний. Одной из таких «вершин знаний» в ближайшем будущем для меня станет обновление содержания среднего образования и переход на 12-летнее образование. Перед нами— учителями стоит важнейшая задача воспитать и обучить таких учеников,которые могли бы адаптироваться и реализовать себя в современном мире. Достижение этой задачи невозможно, если учитель сам не готов к условиям быстро изменяющегося мира. Для меня сейчас стоит вопрос: Как подготовиться к «штурму» такой «вершины знаний»? Сможем ли мы это сделать? Ведь на нас будет лежать большая ответственность! Мы начали свою подготовку со знакомства с обновленной программой. Пусть это будет наш первый шаг в штурме или точнее сказать в покорении «вершины знаний». Изучив программу, мы отметили для себя, что переход на обновлённую программу потребует обновления всей системы образования. Для осуществления такого перехода надо начать изменения с самой себя, т. е. с учителя. Учитель в нашем понимании-это творец. Всем известно, как сложна профессия ювелира. Сложность его работы заключается в нанесении на алмаз граней. А ведь учитель — это тот же ювелир, в отличие от которого,у педагога в руках бесценное сокровище — ребенок. Объединяет эти профессии результат работы: у ювелира—многогранный алмаз, а у учителя — всесторонне развитая личность. Какие это будут грани, во многом зависит от компетентности учителя. Одними из «первых верных шагов» в покорении нами «вершины знаний» было прохождение курсов повышения квалификации по программе
обновления содержания среднего образования для учителей начальных классов. Основная задача данных курсов, по моему мнению — помочь казахстанским учителям усовершенствовать педагогическую практику, научиться работать не источником информации, а «путеводителем» для нахождения знаний самим учеником. Результат обновлённой программы, с которой нас ознакомили на курсах, заключается в том, чтобы ученики научились тому, как учиться самостоятельно, и в результате могли стать независимыми, самомотивированными, увлеченными, уверенными, ответственными учениками с развитым критическим мышлением, умеющими свободно общаться на русском, казахском и английском языках и проявляющими компетентность в цифровых технологиях. Современные преобразования в стране, быстрая информатизация общества и динамичность кардинально меняют требования к образованию. Президент страны Нурсултан Абишевич Назарбаев подчеркивает, что «…одним из ключевых факторов успеха всего модернизационного процесса является успешность обновления национальной системы образования». Сегодня она осуществляется по всем приоритетным направлениям. Обновление содержания образования – это, прежде всего, пересмотр самой модели среднего образования, его структуры, содержания, подходов и методов обучения и воспитания, внедрение принципиально новой системы оценивания достижения учащихся. Весь комплекс мероприятий в рамках обновления содержания образования направлен на создание образовательного пространства, благоприятного для гармоничного становления и развития личности. Качественные изменения в любой области нашей жизни, а тем более в образовании невозможны без формирования нового взгляда учителя на свое место и роль в учебном процессе. Без осмысления, нами учителями, новых целей и задач в обновлённом содержании и технологии обучения, новых форм оценивания с учетом компетентностно-ориентированного подхода в обучении это сделать практически невозможно. Именно поэтому педагогу необходима готовность к восприятию методологии и содержания обновленного ГОСО среднего общего образования, к изменению программного и методического обеспечения образовательного процесса, к изменению целей и способов педагогической деятельности. На сегодняшний момент каждого педагога интересуют вопросы: Чем различается обновленное содержание образования отныне действующего? Изменятся ли подходы к организации образовательного процесса в школе? Что означает понятие «образование, ориентированное на результат»? Как должен готовиться учитель к обновленному содержанию образования? Переход на обновление содержания образования предъявляет новые требования к работе в рамках компетентностного подхода к образованию, формированию готовности работать в условиях возросшей индивидуализации образовательного процесса. Обновление структуры образования заключается в
преодолении традиционного репродуктивного стиля обучения и переход к новой развивающей, конструктивной модели образования, обеспечивающей познавательную активность и самостоятельность мышления школьников. Программа обновления содержания образования предполагает, что обучение должно быть активным, проводиться в условиях созданной коллаборативной среды, должна осуществляться дифференциация обучения, в процессе обучения должны реализовываться межпредметные связи. Кроме перечисленного обязательным является использование ИКТ, диалоговое обучение, осуществляться методы исследования и своевременное реагирование на потребности учащихся. Педагог в свете обновлённого содержания обязан обладать высоким уровнем ряда компетентностей: специальной компетентностью (способность заниматься собственно профессиональной деятельностью на достаточно высоком уровне и проектировать свое дальнейшее профессиональное развитие);социальной компетентностью-совместной (коллективной, групповой) профессиональной деятельностью; образовательной компетентностью (интерес к освоению профессиональных знаний, умений и навыков), а также информационной, коммуникативной, компетентностью решения проблем. Учитель должен уметь: -формулировать учебные цели для достижения результатов -строить учебный процесс по организации усвоения учебного материала; -готовить учебные материалы в соответствии с учебными целями; - использовать потенциал информационной среды для учебного процесса; - создавать условия для опережающего развития учащихся; - создавать атмосферу психологического комфорта и поддержки; -готовить учащихся к самообразованию,самоопределению и самореализации; -оценивать текущие результаты, направленные на достижение поставленных целей. Образование это процесс, результат которого ощущает на себе как отдельная личность, так и социум и мир в целом . Начальная школа–важнейший этап в процессе общего образования школьника. За четыре года ему надо не только освоить программный материал предметных дисциплин,но и научиться учиться–стать «профессиональным учеником».Ответственность учителя начальных классов всегда была исключительной. Образование, полученное в начальной школе, служит базой, фундаментом для последующего обучения. Определить современные требования к начальной школе, обеспечить качество начального образования. Начальное образование определяет качественно новую личностноориентированную развивающую модель массовой начальной школы, призванную обеспечить достижение следующих основных целей: развитие личности школьника, его творческих способностей, интереса к учению, формирование желания и умения учиться; духовно-нравственное и
эстетическое воспитание; освоение системы знаний, умений и навыков, опыта осуществления разнообразных видов деятельности; охрана и укрепление физического и психического здоровья детей; сохранение и поддержка индивидуальности ребенка. Приоритетным направлением начального общего образования определено формирование общеучебных умений и навыков, уровень освоения которых в значительной мере предопределяет успешность дальнейшего обучения. Казахстанская школа всегда стремилась дать ученикам знания, умения и навыки по обозначенным дисциплинам, однако этого недостаточно. Важнейшей составляющей педагогического процесса становится личностно-ориентированный подход. Происходящая смена образовательной парадигмы предполагает обновление содержания образования и использование новых технологий, где особая роль отводится духовному воспитанию личности, формированию нравственного облика человека. В настоящее время в содержание образования закладываются новые процессуальные умения: самостоятельно заниматься своим обучением и получать нужную информацию; работать в группе и принимать решения; использовать новые технологии информации и коммуникации. Начальное образование базируется на следующих принципах: непрерывности; учета возрастных возможностей ребенка; учета его индивидуальных особенностей;здоровьесбережения; взаимосвязи с окружающим миром; развития личности как субъекта творческой деятельности; признания ребенка как активного субъекта познания; доступности и достаточности; духовно-нравственного воспитания; психологической адаптации; взаимодействия семьи педагога. Целью образования становится общекультурное, личностное и познавательное развитие учащихся, обеспечивающее такую ключевую компетенцию, как умение учиться. В связи с этим одним из главных результатов начального образования является сформированность универсальных учебных действий, обеспечивающих школьникам умение учиться, способность к саморазвитию и самосовершенствованию. Достижение планируемых результатов освоения основной образовательной программы обеспечивает системно-деятельностный подход и создает основу для самостоятельного успешного усвоения обучающимися новых знаний, умений, компетенций, видов и способов деятельности. Деятельностный подход, ориентирован на предметную деятельность младших школьников. На этом этапе становления личности в связке «деятельность – личность» на первое место выступает деятельность как фактор формирования личности (деятельность →личность). В настоящее время учитель начальных классов решает очень сложные задачи переосмысления своего педагогического опыта, ищет ответ на вопрос «Как обучать в новых условиях?». В связи с этим роль учителя начальных классов существенно изменяется в части понимания смысла процесса обучения и воспитания. Теперь учителю
необходимо выстраивать процесс обучения не только как процесс усвоения системы знаний, умений и компетенций, составляющих инструментальную основу учебной деятельности учащегося, но и как процесс развития личности, принятия духовно-нравственных, социальных, семейных и других ценностей. Поэтому наряду с традиционным вопросом "Чему учить?", учитель должен понимать, "Как учить?" или, точнее, "Как учить так, чтобы инициировать у детей собственные вопросы: "Чему мне нужно научиться?" и "Как мне этому научиться?" Чтобы быть готовым к этому, учителю следует осмыслить идею системно-деятельностного подхода. Современная школа развивается в условиях колоссального роста объема разнообразной информации во всех областях знаний. В содержании образования меняются приоритеты. Навыки устного и письменного счёта, каллиграфического и грамотного письма, чтения, составляющего основу начального обучения на протяжении многих столетий, сейчас всё в меньшей мере признаются единственно важными и достаточными для школы настоящего и будущего. Приоритетом начального общего образования является формирование общеучебных умений и навыков, уровень освоения которых в значительной мере определяет успешность всего последующего обучения Соблюдение требований к условиям реализации основной образовательной программы общего образования: должно обеспечивать создание комфортной, по отношению к обучающимся и педагогическим работникам образовательной среды, гарантирующей охрану и укрепление физического, психологического и социального здоровья школьников; высокое качество образования, его доступность, открытость и привлекательность для обучающихся, их родителей и всего общества, духовно-нравственное развитие и воспитание обучающихся. Учитель начальных классов – это единственный специалист – педагог в средней школе, преподающий ни одну-две смежных дисциплины, а владеющий знаниями и методиками преподавания всего спектра учебных предметов. Поэтому учителю начальных классов приходится синтезировать методические знания по отдельным дисциплинам в единый блок. Так же существенно меняется и характер педагогической деятельности: в начальной школе реализуются многовариативные образовательные практики, которые требуют от учителя начальных классов умения учить детей способам добывания знаний, формировать содержание их учебной деятельности, развивать мышление школьников, что требует от педагога существенных изменений традиционных педагогических практик. Сегодня становятся и добавляются к привычному для нас комплексу профессионально важных качеств педагога компоненты, которые до настоящего времени не выступали как решающе значимые: высокий уровень общей культуры, психологопедагогическая и методическая компетентность учителя. Таким образом, именно педагог становится ключевой фигурой модернизации казахстанского
образования. Её успешность во многом зависит от педагогической позиции учителя. В рамках обновления содержания образования Республики Казахстан на базе нашей школы этого года были проведены коучинги, семинары среди учителей. Нам, учителям начальных классов было интересно узнать, насколько обновления коснутся начальной ступени образования. Благодаря профессионализму тренера Ажгалиевой Толкын Кадырбаевны мы расширили представление об особенностях обновлённой программы, новых методах преподавания. В освоении материала помогли позитив, благоприятная эмоциональная атмосфера, интересные диалоги, вовлечение в практическую деятельность. Значимым было моделирование урока в группах, анализ урока по этапам. Важным принципом, лежащим в основе разработки учебных программ начального образования, является модель спиральной образовательной программы. В её основе лежит повторение изученных разделов по мере перехода учащихся в следующие классы. Сложность темы увеличивается с каждым повторным рассмотрением. Формирование способности и готовности учащихся реализовывать универсальные учебные действия позволит повысить эффективность образовательно-воспитательного процесса в начальной школе. Благодаря цели обновленной программе созданы условия для формирования функционально грамотной личности через формирование навыков чтения и письма во взаимосвязи с развитием речи, навыков слушания, говорения и грамматических представлений; а также представляет основу для всего последующего обучения.Каждый урок содержит вдохновляющие идеи и задания, которые помогут провести урок увлекательно и эффективно.«О сложном-просто и на практике»- такой принцип лежит в основе методики каждого урока. В процессе изучения предметов у первоклассников развивается критическое мышление, творческое воображение, навыки исследования и общения, научатся применять знания в повседневной жизни. Нам нравится эта обновленная программа тем, что применяя полученные знания на уроках, постоянно идет поиск нового, в котором участвуют одновременно и учитель,и ребёнок.Это, по нашему мнению, будет приносить удовлетворение и радость от общения с ребёнком, и от работы. ИННОВАЦИОННЫЕ ИЗМЕНЕНИЯ В СИСТЕМЕ ОБРАЗОВАНИЯ ТиПО Акбулатова Даная Сырымовна Атырауский аграрно-технический колледж Преподаватель английского языка
Инновации-это источник прогресса современного общества любого сектора экономики, где одним из спектров является система образования в целом. Казахстан-достаточно молодое государство, стремящееся к
величайшему прогрессу. Это государство, которое хочет войти в 50 развитых стран мира,в период своей независимости, достигшее колоссальных результатов не только в сфере развития малого и среднего бизнеса, экономики, инфраструктуры, а также и в сфере образования» [1]. Образование и наука являются основными факторами экономики. Во Всемирной декларации о высшем образовании XXI века подчеркивается, что без соответствующего высшего образования и современных научноисследовательских учреждений с квалифицированными и образованными людьми ни одна страна не в состоянии обеспечить реального устойчивого экономического развития.Образование и наука как социальные отрасли базируются на развитии научно-технического потенциала, которое должно рассматриваться не в качестве сопровождающего фактора, а как один из секторов экономики, обладающий теми же особенностями, правилами и регулируемыми методам Образование, представляя собой одно из основных средств развития личности человека в социальном плане, должно шагать в ногу со временем, т.е. подвергаться изменениям и инновациям, которые соответствуют запросам общества в данную эпоху. Но учитывая ту нестабильность, которой отличается современная педагогическая наука вообще, для понимания эффективности тех или иных инноваций необходимо время. Однако и придерживаться в образовании устаревших схем сегодня уже нельзя. Учитывая всё это, говорить об инновациях в сфере образования мы можем только в комплексе с традициями. Изучая последнее «Послание Президента РК Назарбаева Н.А. к народу» и Государственную программу развития профессионального и технического образования в РК, моё внимание привлёк материал о направлениях в развитии профессионально-технического образования в Республике Казахстан на современном этапе. Актуальность этой проблемы очень важна и интересна для нас, специалистов ТиПО. Перед нами жизнь ставит следующие цели: модернизация системы ТиПО в соответствии с запросами общества и индустриально-инновационного развития экономики, интеграция в мировое образовательное пространство. Создание в Казахстане современной высокоэффективной системы образования является одним из важнейших условий для достижения стратегической цели, поставленной Президентом Нурсултаном Назарбаевым для вхождения в число 50 наиболее конкурентоспособных государств мира. В своих выступлениях Глава государства подчеркивает необходимость пробуждения интеллектуального потенциала нашей нации. «Наша задача изменить отношение казахстанцев и, в первую очередь молодежи, к образованности, к интеллекту, служению Родине и народу. Нам необходимо создать ядро национального интеллекта, нам нужны эрудированные люди, способные конкурировать на международном уровне», - сказал Президент, обращаясь к студентам КазНУ им.Аль-Фараби. Какие же первоочередные задачи стоят перед организациями ТиПО?
Прежде всего–это обновление структуры содержания с учетом запросов индустриально-инновационного развития рыночной экономики; далее развитие инфраструктуры подготовки кадров для отраслей экономики; и последнее - повышение престижа обучения. Что же такое инновации? Под инновациями в широком смысле слова понимается прибыльное использование новшеств в виде новых технологий, видов продукций и услуг, организационно- технических и социальноэкономических решений производственного, финансового, коммерческого, административного или иного характера. Сегодня образование стало модой, престижно иметь диплом, да и на рынке труда он необходим, так как обычному бутику требуется продавецконсультант с высшим образованием, знанием английского языка, и в возрасте до 25 лет, а продавать он будет простые колготки. Поэтому у населения все меньше и меньше настоящего стремления к глубоким знаниям, а также желания изучать секреты будущей профессии. Многие учатся просто так, чтобы иметь диплом в кармане, а не владение знаниями о профессии. Однако, пока еще не все так плохо - у нас ещё имеется небольшой запас времени, и в Казахстане можно создать эффективный инновационный механизм, способный обеспечить не сырьевое, а интеллектуальное развитие страны. Для этого необходимо определить, что основной целью государственной политики в области науки, технологий и профессионального образования всех уровней должен стать переход к инновационному пути развития страны на основе выбранных приоритетов. Приоритеты же должны определяться общемировыми тенденциями развития науки и технологий,и опираться на имеющиеся в стране достижения в научнотехнической и образовательной сферах. Таким образом, создание национальной инновационной системы является важнейшей задачей, неотъемлемой частью экономической политики государства. На сегодняшний день ещё остро стоит проблема качественного преподавания, катастрофически не хватает квалифицированных кадров начального, среднего и высшего профессионального образования. Непременными свойствами инноваций в профессиональном образовании являются новизна и востребованность продукции на рынке труда. На основе Национальной программы и отраслевых квалификационных рамок будет упорядочена структура подготовки кадров. Подготовка специалистов будет осуществляться в соответствии с прогнозными потребностями рынка труда. Уже сейчас наши преподаватели повышают свой профессиональный уровень с помощью различных форм работы по самообразованию – это участие в методических подразделениях колледжа:семинарах, конференциях, методических днях и неделях, педагогических чтениях, заседаниях предметноцикловых комиссий, педагогических советах. Одной из эффективных форм работы является ШМС (школа молодого специалистов), где опытные преподаватели выступают в роли наставников для молодых коллег.На протяжении последних трёх лет в колледже возобновлено проведение
внутриколледжного конкурса «Лучший молодой преподаватель». Со стороны администрации идёт материальная и моральная поддержка. Поднимается престиж молодого педагога новой формации. Хорошо работает рейтинговая система среди преподавателей, стимулирующая творческий инновационный подход к работе. Наши преподаватели ежегодно принимают участие в областных конкурсах «Лучший преподаватель», фестивалях методических и педагогических идей, а также на базе городских и областных колледжей, где педагоги и преподаватели специальных дисциплин обмениваются опытом и учатся новым технологиям. Ежегодная аттестация преподавателей колледжа также вносит существенные изменения в работу кадров – это обязательное применение ИКТ, интерактивных форм обучения.Творческая работа преподавателей обобщается и систематизируется в создание авторских программ, электронных учебников, УМК, сборников дидактического и методического характера. Государственная программа развития системы профессионального и технического образования рекомендует: Овладеть новизной (обучить и преподавателей и студентов новым технологиям, новому типу мышления); Удовлетворять рыночному спросу (подготовить компетентных конкурентоспособных специалистов); Приносить прибыль , как производителю услуг-производству, так и государству в целом. Поэтому уже сейчас ведётся такая работа: -обновлены государственные общеобязательные стандарты ТиПО, образовательные программы -разработаны типовые учебные программы по специальным дисциплинам, учебная литература; -разработаны модульные программы для получения нескольких квалификаций, создан банк данных модульных программ. Техническое и профессиональное образование, призвано обеспечить экономику страны профессиональными техническими кадрами с целью дальнейшего перехода к высокоэффективной инновационной модели. В Казахстане в настоящее время проводится масштабная работа по модернизации профессионально-технического образования с учетом кадровых потребностей Программы индустриализации. Создан АО «Холдинг Касипкор» для развития сети колледжей мирового класса в партнерстве с бизнессообществом и ведущими мировыми учебными заведениями Сингапура, Германии и Нидерландов. Заключены меморандумы, соглашения между Министерством Образования и Науки Республики Казахстан и крупными компаниями, акиматами; АО «КазМунайГаз», «Казахстан темир жолы», «Казахтелеком», «Казахмыс», «Казпочта», «Азия авто» Ойл «Союз Атамекен», Акимат Актюбинской области, Западно-Казахстанской, Акимат города Алматы.
Таким образом, опыт независимого развития Казахстана наглядно показывает, что состояние образования во многом определяется результативностью социально-экономического развития страны. Сегодня Казахстан является региональным лидером реализации требований Болонской конвенции. Введение новой образовательной модели позволило внедрить многоуровневую систему подготовки специалистов, значительно повысить уровень и качество образования в целом, сделать казахстанские дипломы конкурентоспособными. Участие Казахстана в Болонском процессе предоставляет возможность изучения программ обучения на различных уровнях высшего образования, обмен передовой практикой в исследованиях и преподавании, внедрение прогрессивных методов управления вузами. Актуальным является формирование единого образовательного пространства стран СНГ и включения его в международную образовательную систему. Подводя итоги ко всему сказанному выше, хочется отметить положительные инновационные сдвиги в образовательной системе ТиПО, а также порадоваться перспективе намеченных планов. Стоит отметить, что Казахстан первый среди стран СНГ создал на базе бывшего начального и среднего профессионального образования систему технического и профессионального образования, что позволяет придать подготовке кадров техническую направленность и присваивать несколько уровней квалификации. Литература: 1.Послание Президента Республики Казахстан–Лидера нации народу Казахстана «Единая цель, единые интересы, единая страна». 2. Государственная программа развития образования Республики Казахстан на 2013-2014 годы. г. Астана. ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ Бактигереева Жанар Мендихановна Атырау облысы Құрманғазы ауданы Ганюшкино селосы Б.Бегалиев атындағы жалпы орта мектебінің жоғары санатты ағылышын тілі пəні мұғалімі
«Қазақстан əлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін– мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін–ұлтаралық қатынас тілі ретінде жəне ағылшын тілін – жаһандық экономикаға нəтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керек» [1] Н.Ə. Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» Қазіргі жаһандану дəуірінде білім беру саласында үлкен өзгерістер енгізіліп отырғаны баршамызға мəлім. Бұл өз тарапынан қарқынды дамып жатқан заман талабына сай болып отырған өзгерістер.Мектеп бағдарламалары жаңа форматқа көшіп, жас ұрпақтарымыздың болашағы жарқын болу үшін үш тілді білім беруде, бүгінгі күннің күттірмейтін мəселесінің біріне айналып отыр.Өз тілің-бірлік үшін, Өзге тілің - тірлік үшін деп, ата-бабамыз сонау
болашақты болжағандай, мақалда айтқандай өзге тілді білген жас ұрпақтың болашағы жарқын, алдынан кез- келген есік ашық болары сөзсіз. [3] Өзге тілдің адам өміріндегі ең маңызды рөль атқаратыны əркімге де бүгінгі таңда түсінікті болып отыр. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар тұлғааралық жəне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы. Еліміздің шетелдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Қазақ елін бүкіл шет ел тани бастаған уақытта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару–біздің казіргі кездегі міндетіміз.Көптілді білім-көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту–жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту –заман талабы десек, оның негізгі мақсаты:бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру Қазіргі таңда мұғалімдердің алдында оқушылардың алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қаматмасыз ету. Сонымен қатар мектептерде оқушыларға үш тіліді білім беру,оқытудың əртүрлі деңгейлеріне сəйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық жəне компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері барынша жасалған деуге болады. Жоғарыда аталған қажетілікке байланысты, елімізде үш тілді білім беруді мектепке дейінгі жəне мектеп жасынан оқыту мағыздылығы туындап отыр. Бала үйренуді неғұрлым ерте бастаса, соғұрлым тілді меңгеру оңай болады. Егер үштілді білім беруді мектепке дейінгі жəне мектеп жасынан жүзеге асырса, балаларды үш тілде таза сөйлеуге үйренеді, бір уақытта қазақ, орыс, ағылшын тілдерін салыстыра, түрлі мағлұмат беру арқылы тіл байлықтары артып, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде дағдылары артады, тілдерді меңгеру арқылы танымдық- тілдік дамуын қамтамасыз етеді. [2] Үштілділікті меңгерту кезінде мұғалім баланың жас ерекшелігін ескерумен қатар,жеке бас ерекшеліктеріне мəн беру керек. Баланың ісəрекетіне жəне меңгерілген материалдың күрделілігіне байланысты мұғалім түрлі əдіс-тəсілдер қолданады. Берілген тақырыпты сөйлеу тілі құрылымы бойынша бекітіп, қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілдеріндегі грамматикалық элементтерді салыстыру жəне қарама- қарсы қою негізінде түсіндіру қажет. Өз тəжірибемде пəнге деген оқушы уəжін арттырауда оқытудың түрлі құралдарын пайдалану арқылы асырамын. Сабақта пəн аралық байланыспен қатар, оқытудың қолжетімділігі, жүйелілік пен бірізділік, көрнекі құрал жабдықтар, топтық жұмыста үштілді білім беру жүзеге асады. Топта жəне жұпта құрбыларымен жұмыс жасай отырып балалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ауызша сөйлеудегі өзара байланысты нақты мазмұны бар əр сөздің мағынасын түсінгеде ғана тілді дұрыс қабылдайды. Жалпы тəжірибемде өз сабағыма қысқаша тоқталып өтсем, елтану бағытында «Washington D.C.» тақырыбында 8- сыныпта өткен сабағымда география пəні мұғалімі
Вашингтон қаласының географиялық орналасуын ағылшын тілінде баяндауы ұтымды өтті. Бұл жерде өз тарапынан пəнаралық байланыс болса, екінші тұрғыдан алғанда үш тілді білім беру жүзеге асты. Сабақ басында оқушылар күтілетін нəтиже айтылып, сабақта сол нəтижеге жетті. Сабақта оқушылардың барлығы қалыптастырушы бағалаумен бағаланды, əр тапсырманы орындаған оқушылар сабақта қандай нəтижеге жеткендігін алдын ала берілген парақшаларға өзін-өзі бағалады. Бұл сабақта Вашингтон қаласы туралы қабілетті оқушылар түсінгендерін ағылшын тілінде баяндай алса, білім деңгейлері төмен оқушылар топтық, жұптық жұмыста көшбасшы оқушылардың көмегімен тапсырмаларды орындап, сабаққа белсенді қатыса алды. Үйге тапсырма ретінде алдынала берілген жобалау жұмыстарын оқушылар презентация арқылы ағылшын тілінде қорғады. Сабақта топтық жұмыстарда постермен жұмыс жасауда оқушылардың бəрі өз үлестерін қосып белсенділік танытады. Бұрын көп сабақта үндемейтін оқушылар постер қорғағанда тақырыпқа қатысты тапсырмаларды тауып, тақтаға шыққанда ағылшын тілінде өзінің жазған жұмыстарын айтып, оқып береді. Бұл топтық жұмыстың ұтымды тұстары деп ойлаймын. Сонымен қатар бұндай сабақтарда екі елді сатыстыра отырып, үш тілде сөйлеуге, тілдерді құрметтеуге, Отан сүйгіштілікке, достыққа, мейрімділікке тəрбиелеу жəне үздіксіз дамуын, дүниетанымын кеңейтеді. Кейде сөздік қорларының аздығынан қабілетті оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуге қыйналып тұрып қалып жатады. Бұндай жағдайда оқушының білім деңгейлеріне ілгері жылжу мақсатында кері байланыс жасау арқылы оқушыларға жеке тапсырма беруге тырысамын. Сабақта көшбасшы оқушылар білімі төмен оқушыларға көмек көрсетеді, өз сыныптастарының көмегіне сол оқушылар құрбыларынан үйренуге тырысып жатады. Жалпы тілдерді меңгерудегі негізгі міндеттер: талдай білу, мазмұнын түсіну, сөздер мен сөз тіркестерін тақырып бойынша топтау жəне қолдана білу. Тілдерді үйренуде ашық- жарқын түстермен боялған көрнекіліктермен жəне тыңдау көру материалдарын қолданумен жүргізілген дұрыс. Сабақтарда оқушы уəжін тудыру мақсатында түрткі болатын сұрақтар қою арқылы, «Желпуіш», «сұрақты қағып ал», «Диван» «бейнежазбалар», «Back-to back» т.б. оқыту құралдарын сабақта қолдану арқылы оқушы қызығушылығын оятуға, əрі миға шабуыл жасауда оқушыларға тиімді екенін өз тəжірибемде дəлел болып отыр. Сонымен қатар сабақтарымда сұрақ қою маңызды дағдыларлымның біріне айналып отыр, себебі дұрыс сұрақ қойылған жағдайда оқытудың тиімді құралына айналды жəне де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта алдым. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мен сабақта сұрақтың екі түрін: төмен дəрежелі жəне жоғары дəрежелі сұрақтарды қолданамын. Көбіне жоғары дəрежелі сұрақтар қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолданады, қайта құрайды, кеңейтеді,бағалайды жəне талдайды. Тəжірибемде сұрақтардың маңыздылығын айта келе, сұрақ қою арқылы менің: -кейбір оқушыларым тақырып бойынша жəне сындарлы сөйлуге ынталанды; -оқушылардың шынайы қызығушылығы байқалды;
-кейбір оқушылар өз білімдерін басқа оқушыларға сөзбен жеткізуге көмектесті; -сабақта оқушылардың сын тұрғысынан ойлауға ықпал етті; -қиын, кедергі келтіретін қиындықтар мен түсінбестіктері анықталды. Сабақтарымда елдердің астаналарын салыстыру жəне «Back-to back» оқыту құралдарын қолдану арқылы оқушылардың бірігіп жұмыс жасауына жəне тыңдауға, бақылауға, салыстыруға үйренді. Ол сондай-ақ, белсенді тыңдау дағдыларын дамытты. Жаңа сөздерді өткенде (Learner's Dictionary,Visual Dictionary Online) көбіне визуалды сөздіктерді пайдаланамын, бұл өз кезегінде оқушылардың бір уақытта көріп отырып, сөздердің дұрыс айтылауын тыңдау арқылы, көру арқылы жаңа сөздерді есте сақтауына септігін тигізсе, онлайн анықтамалық сөздіктер арқылы оқушылар сол сөздің дұрыс айтылуын жəне сөздерді сəйкестендіруге, синонимдерін үйренуге пайдаланады. Сабақ соңында оқушылардан ауызша, кейде жазбаша кері байланыс немесе рефлексия жасап отырамын. Бұл өз алдына сабақта оқушыларым нені үйренді жəне нені жетілдіру қажеттігі бойынша жұмыстанып, келесі сабағымды дайындап отырамын. Жалпы сабақтарымда оқытудың түрлі құралдарын пайдалануда оқушылардың қызығушылықтары басым келеді. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға,шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Назарбаев Н.Ə. Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. 2.Үштұғырлы тілді дамыту (Əдістемелік құрал) 3.Қазақ мақал- мəтелдері жинағы.
ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ ЖҮЙЕСІНДЕ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ Байдашева Нургул Болатовна Орал қаласы, №44 мектеп-гимназиясының жоғарғы санатты, ІІ деңгей бітірген бастауыш сынып мұғалімі.
Қазақстан Республикасы – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет жəне оның білім беру саласындағы басты мақсаты үш тілді еркін меңгерген, болашақта елімізді халықаралық деңгейге көтеретін бəсекеге қабілетті жастарды тəрбиелеп, оқыту болып табылады. Соған сай ұстаз - ізденімпаз ғалым, нəзік психолог, тынымсыз еңбеккер, ортаның ұйтқысы, жан-жақты шебер, терең қазыналы білімпаз, гуманист, белсенді патриот болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, жоғарғы мəдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылығы жоғары жеке тұлғаны қалыптастырып, тəрбиелейтінімізге нық сенімдімін.
Жаңартылған білім жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тəрбиелеу сапасын жақсарту мұғалімдерге жүктелген мен мұның өзі оқытудың тиімді əдістерін іздестіруді, сабақ сапасын жаңа деңгейге көтеруді талап етеді. Сонымен қатар оқушының өз бетімен білімге ие болу барысында оның белсенді іс-əрекетін ұйымдастыру оқу үдерісіне қойылатын негізгі талаптардың бірі болып табылады. Бұл тəсілдеме пəндік білімді, əлеуметтік жəне коммуникативтік дағдыларды ғана емес, сонымен бірге өзінің жеке мүдделері мен болашағын сезінуге, сындарлы шешімдер қабылдауына мүмкіндік беретін тұлғалық қасиеттерді де меңгеруге ықпал етеді. Мұғаліммен бірлесіп шығармашылықпен айналысу жəне серіктес, кеңесші ретінде мұғалімнің қолдауы кезінде оқушының белсенді танымдық қабілеті тұрақты сипатқа ие болады. Ол заман талабына сай, рухани дүниеге бай жас жеткіншектерді тəрбиелеп шығару. Бала өмірінде бастауыш сынып мұғалімінің алатын орны зор. Мектеп табалдырығын жаңа аттаған жас ұланға білім беретін, оның ой – қиялын дамытатын, рухани дүниесін нұрландыратын бастауыш сынып мұғалімі. Кішкентай шəкірттер өзінің «Ана мектебінен» яғни отбасы мектебінен алғанын енді мектепте өзінің ұстазы арқылы əрі қарай дамытады. Мəселен, өткен жылдарымызда оқылым дағдысына келсек, балаларымыз əріп танығанымен зейін қойып оқуға, оқығанын зердесіне құйып өзгеге түсіндіріп беруге шорқақ.Яғни,оқылым дұрыс болмағаннан кейін, айтылымнан да ақсап жатамыз. Ал сондай мəселені түсіндіріп беруге тырысқан, айтылым дағдысы қалыптасқан адамды тыңдай алмайтын да жағдайлар кездесіп жатады. Ойымызды жүйелеп жазып беруге қиналатын сəттеріміз жəне бар. Мұның бəрі тілдік дағдылардың жете қалыптаспағанын білдіреді. Осы жағдайлардың жаңартылған бағдарламада қатар жүргізілуі көңілге қонымды. Мен өзім биылғы оқу жылында 1сыныпты қабылдап алып сабақ беріп отырмын. Кішкене ғана уақыт 6ай өту барысындағы өз тəжірбиемен бөліссем. Менің ойымша 1сыныпта «Сауат ашу» пəні - бастауыш білім беру процесінде оқушыларға ана тілінің байлығын меңгертудің алғашқы сатысы. Жалпы оқу бағдарламасында «Сауат ашу» пəнінің мақсаты–тыңдалым, айтылым, оқылым жəне жазылым дағдыларын қалыптастыру үдерісі арқылы функционалды сауаттылығының негізін қалап, білім алуға ынталы жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау.Ал,маңыздылығы оқушылардың өмірінде жаңа пайда болған «жетекші əрекет» – оқу əрекетіне бейімдеу, тұрақты зейіні мен жадын, логикалық ойлауы мен білім алуға деген қызығушылығын қалыптастырып, ойөрiсiн жетiлдiру, сөздік қорын молайтып, байланыстыра сөйлеуге үйрету міндеттерін жүзеге асыруында. Сонымен қатар сөйлеу əрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым жəне жазылым түрлерін дамыту арқылы басқа пəндерді меңгеруге негіз болып табылады. Алға қойылған осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер шешілуі көзделеді: қазақ əліпбиіндегі əріптермен таныстыру, əріптен буын, буыннан сөз, сөзден сөйлем құрап оқуға жəне жазуға дағдыландыру,оқу дағдысы мен жазу дағдысын қалыптастырып, жетілдіру. Тілдік бірліктер жəне орфография,пунктуация туралы қарапайым түсініктерді меңгерту, кітап оқуға
қызығушылығын тəрбиелеу,қарапайым талдау жасау тəсілдерін меңгерту арқылы салыстыру, топтастыру, жүйелеу біліктерін дамыту, сөйлеу жəне қарым-қатынас жасау мəдениеті нормаларын сақтауға дағдыландыру,сөздік қорын байыту жəне белсендіру, байланыстыра сөйлеу тілін дамыту, туған тіліне, тарихына, мəдениетіне, салт-дəстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру арқылы рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру. алған тілдік білімі мен дағдыларын жеке қарымқатынас тəжірибесінде, күнделікті өмірлік жағдаяттарда қолдануға үйрету,оқушыны өз іс-əрекетін адамгершілік, ізгілік тұрғысынан ұйымдастыруға жəне жауапкершілікпен қарауға тəрбиелеу. 1сыныпта сауат ашу пəнінің мақсаты мен маңыздылығын жəне қойылған міндеттерін есте сақтай отырып,үйлесімді төрт дағдының сабақ барысында бірге берілуі мұғалім үшін де, оқушы үшін де тиімді болып отыр. Мысалы сауат ашу пəнінің алғашқы сабақтарының бірі «Оқу құралдарымен таныс болайық» тақырыпшасында балалар сабақ барысында өлеңді тыңдайды, өздері сұрақтар арқылы əңгімелеп айтады, оқу құралдарының суреттері арқылы сəйкестендіріп жазады жəне сөйлемнің сызбасы арқылы оқу құралдарының қажетті екендігіне сөйлем құрастырады. Сабақ барысында баланың дамуына жан-жақты тапсырмалар арқылы тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдылары жүйелі жүзеге асып отырады. Ал, жыл соңында мұғалім осы тілдік төрт дағдыдан күтетін нəтежесіне тоқталсам. Тыңдалым жəне айтылым Мұғалім мен басқа оқушылардың сөйлеуін тыңдауы, естігенінің мəнісін түсінуі,сұраққа дұрыс жəне нақты жауап беруі, сөз мағынасын түсінуі, сөзді жұмсалу орнына жəне мағынасына қарай қолдана білуі, сыныптастарымен тілдесуде сөйлеу мəдениетін сақтай отырып, өзі туралы айта алуы. Тілдік емес амалдарды ауызша сөйлесуде қолдануы. Сюжетті суреттер бойынша əңгімелер құрастыру, ертегілер айту. Өлеңдер жаттау, санамақтар, мақалдар мен мəтелдер,жұмбақтар жаттау.Жаңылтпаштар айту арқылы артикуляциялық аппараттарын дамыту. Шығармадағы негізгі кейіпкерлерге мінездеме беру,сипаттама жазу дағдыларын қалыптастыру. Сөздің дыбыстық жəне əріптік құрамының сəйкестігін немесе сəйкес еместігін нақтылау. Сөздерді қазақ əдеби тілінің орфоэпиялық заңдарына сəйкес айта білу. Оқылым Сөздегі дыбыстардың саны мен бірізділігін анықтау. Дыбыстық талдау жасау. Дыбыстардың мағына ажыратушылық функциясын түсіну. Сөздер мен сөйлемдердің құрылымын сызба арқылы түсініп, тани білуі. Түрлі құрылымдағы сөздерді, 2-6 сөзден тұратын сөйлемдерді, 4-8 сөйлемнен тұратын қысқаша мəтіндерді буындық тəсілмен ұласпалы оқуға үйрету,мəтінді мұғалімнің сұрағы бойынша теріп оқу. Дауыстап оқу. Сөйлеудің интонациялық ұйымдасуына бақылау жасау. Жылдың соңында таныс емес мəтінді оқу техникасының нормасы: минутына 20-25 сөз бен тыныс белгілері.
Жазылым Сызбалардың көмегімен сөздің дыбыстық құрамын модельдеу. Сөйлемді модельдеу. Кеңістікте бағдарлау дағдысын қалыптастыру.Сурет салу, үзік сызықтар, ирек сызықтар, əріп элементтерін жазу. Əріп элементтерін, бас əріптер мен кіші əріптерді, сөйлемдердің буындарын графикалық нормаларды сақтай отырып, бір-бірімен дұрыс байланыстырып, үздіксіз əрі ырғақты жазу. Айтылуы мен жазылуында алшақтық жоқ сөздерден, пунктуациялық ережелерді ескере отырып, диктант жазу. Сөйлем құрамындағы сөздердің бөлек жазылатыны. Сөйлемнің бас əріптен басталып жазылатыны, сөйлемнің соңында нүкте қойылатыны. Сөйлем, шағын мəтіндерді дұрыс құрастырып жазу. Есту, есте сақтау арқылы сөздерді жатқа жазу. Ұғымдарды ажырату: зат жəне сөз заттың атауы ретінде.Қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың сөз-аталымдары. Сөздің белгілі бір мағына беретінін ұғындыру, оларды орынды қолдануға үйрету. Бұл төрт дағдының қатар жүргізілуі оқыту мақсаттарының жүйесі түрінде ұсынылған күтілетін нəтижелері қалыптастырылған. Бала өзінің күтілетін нəтежеге жетуі үшін оқу керектігін білу көзделген. Яғни,оқушыны өзін-өзі оқыту субьектісі жəне тұлғааралық қарым-қатынас субьектісі ретінде тəрбиелеуде нақты оқу пəнінің қосатын үлесін айқындайды. Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімі-рефлекцияға қабілетті, өзін-өзі жүзеге асыруға талпынған əдіснамалық , зерттеушілік, дидактикалық-əдістемелік,əлеуметтік тұлғалы, коммуникативтілік, ақпараттық жəне тағы басқа құдыреттіліктердің жоғары деңгейімен сипатталатын руханиадамгершілікті, азаматтық жауапты, белсенді, сауатты, шығармашыл тұлға болу керек. Нəтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды жəне тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кəсіби мəдениетін дамытуға бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап отыр. Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мəдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру- оның философиялық , психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тəжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр. Сол себепті де қазіргі 1сыныптан бастап барлық пəндердің спераль тəрізді жүру бағыты жақсы көзделген. Бұл төрт дағдының барлық пəндерде қатар жүргізіліп отыруы баланың сауатты даму деңгейінің артуына ықпал етеді. Ал, «Сауат ашу» пəнінде оқу жəне жазу жұмыстары өзара тығыз байланыста қатар жүреді: оқу дағдысы жақсы қалыптасқан оқушының сауатты жазу дағдысы да соған сай қалыптасады. «Сауат ашу» пəні арқылы оқушылар қазақ тілі мен əдеби мұрасын меңгеріп, ана тілі мен туған халқының мəдениетін құрметтеуге, оқу үдерісінде жəне күнделікті өмірде кездесетін
жағдаяттарда тілдік қарым-қатынасқа еркін түсіп, өз пікірін білдіруге дағдыланады. Жалпы айтқанда осы дағдыларды бала бойына дарытуда педагог қауымның арнайы əлеуметтік білім беру құзыреттіліктерінің жан- жақты болуы талап етіледі.Егер педагог өзінің кəсіби өсу жобасын дұрыс жолға қоя отырып, өзінің кəсіптік қызметіне нақты берілу арқылы тұлғаның алған білімін өмірде қолдана білетіндай тапсырмалар жүйесін ұсына алатын жағдайда болғанда ғана баланы жан-жақты қалыптастыруға мүмкіндік табады. Бір сөзбен айтқанда, оқу мақсаттары анық,мақсатқа бағытталған білімдер жүйесі білім стандартына сай тұлғаның жан- жақты дамуына негізделген, алған білімін өмірдің қандай бір жағдаяттарына қолдана алатындай дəрежеде ұсыну педагогтің құзыреттілігіне байланысты болады. Осындай педагогтардың алдын көрген біздің ұрпақ ақпараттық қоғамнан қалыспайтын жедел ойлаушы, жедел шешім қабылдаушы,ерекше ұйымдастырушылық қабілетті, нақты бағыт-бағдары бар оқушы болып шығуы - бұл қазіргі заманның талабы. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Н.Қ.Мухамадиева, Н.Ə.Үстемір «Қазақ тілін оқыту əдістемесі» А, 2002 2.Оқу бағдарламасы сауат ашу (орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында) Бастауыш білім беру (1-сынып) Наурыз 2016 ж. 3.Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Көпбаева Ж.С. Мазибаева Ж.О. «Қазақ тілі» пəні бойынша қазақ тілін деңгейлік оқытудың білім беру стандарты мен бағдарламасы.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010 -122б. ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУДЕГІ МЕКТЕП МҰРАЖАЙЫНЫҢ ОРНЫ Бисекенова Гулжан Меңдіғалиқызы Батыс Қазақстан облысы Бөкей Ордасы ауданы Хан Ордасы ауылы Жəңгір хан атындағы Жалпы орта білім беретін мектебінің тарих пəнінің мұғалімі
Н. Ə.Назарбаев «Жалпақ жұртыңды, исі алашыңды құрметтеу алдымен, өзің тұрған өлкенің тарихын танудан, адамын ардақтаудан басталады» Қазіргі жаһандану үдерісінің даму кезеңінде білім ордаларының негізгі қызметі жас ұрпаққа оқу мен кəсіби білім ғана беріп қоймай, жан-жақты жетілген, эстетикалық талғамы биік, рухани-адамгершілік мəдениеті жоғары, əлемдік мəдениеттен хабары бар, ұлттық құндылықтарды қадірлей білетін, отаншылдық рухтағы тұлға етіп қалыптастыру. Осыған байланысты оқутəрбие үдерісінде жастарды отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа, елін, жерін құрметтеуге үйрету, шыншылдыққа тəрбиелеу қазіргі қоғамның басты мəселелерінің бірі. Қоғамның өркениетті қалыптасуы сол қоғамда өмір сүретін адамдардың бойына сіңіре алған тəрбиелік қасиеттеріне байланысты. «Тəрбие жақсы қалыптасқан жерде білім алу мүмкінірек, ал білім беру жолға қойылған жерде
тəрбие алу сіңімдірек». Ауылдық жерде білім мен тəрбие ошағы-мектеп болса, мектепте тəрбие беретін адам, адам көңілінің ажары болатын мəдени орынмектеп мұражайы. Бұл бағытта өзінің зор мүмкіндігімен мектеп мұражайларының атқаратын ролі жоғары деуге болады. Қоғамның барлық жігіне əсер ететіндей деңгейде мұражай мен мектепті біртұтас жүйеге айналдырған Г. Коль болды. Яғни, ол мұражайдың білім беру жүйесіндегі рөлін айқын түсіне отырып, былай деген : «Егер музейлер мен галереялар алдарына білімдік мақсат қоймайынша, тиімсіз жəне адам жалықтыратын мекеме болып қала береді». Бұл тұрғыда алғашқы білім беру жүйесіндегі кəсіби мұражай Англияда пайда болды. Ағылшын публицисті, өнер теоретигі Дж. Рескин қоғамның мəденирухани тəрбиесін зерттей отырып мұражайдың бұл саладағы міндеттеріне былай тоқталған. –мұражай бұл–барлық адам көріп қызықтай алатын, бəріне де қолжетімді,адамзат баласының өз қолымен жасаған құнды дүниелерін жинап, қастерлеп сақтайтын табиғат жəне өнер туындыларын сақтаушы орын. –мұражай бұл– адамды табиғатпен жəне өткен тарихпен, шығармашылық өнермен байланыстыратын бірден-бір мəдени орын. –мұражай бұл-адамның рухани жəне шығармашылық қасиеттерін шыңдайды. Қазіргі əлеуметтік-мəдени кеңістікте мұражайлардың ролі олардың білім беру қызметінің кең көлемде таралуымен жəне тереңдігімен ерекшеленеді.Сондай-ақ сан ғасырлық тарихы бар рухани-мəдени игіліктерді оқу-тəрбие үрдісінде лайықты пайдалану жалпыадамдық құндылықтарды терең түсінуге де ықпал етеді. Қоғамның сұранысына сай мұражайлардың ақпараттық əлеуеті, олардың рухани жəне материалдық құндылықтардың түпнұсқасын сақтаумен жəне оны келешек ұрпаққа жеткізуі кəсіби қызметімен сəйкес келеді.Мұражайдың білім беру үдерісіндегі негізгі мақсаты–тұлғаның сол кезеңдегі тарихи-мəдени кеңістіктегі танымын арттыру. Мұражай–елдің тарихын, мəдениетін жəне өркениетін айғақтауда маңызды рөл атқаратын тəрбиелік орын. Мұражай тек мектептің ерекше түрдегі оқу кабинеті ғана болып қоймай, ашық білім беру кеңістігіндегі басты тəрбие орталығына айналу қажет. Мектеп мұражайының негізгі мақсаты–жас буынның отбасы,ата-ана,мектеп,қоғам,отан алдындағы жауапкершілік сезімін қалыптастыру, туған өлкенің табиғи байлықтарын сақтап құрметтеуге үйрету, еліміздің өткені мен бүгініне құрметпен қарау, адамгершілік-эстетикалық мəдениеті жоғары, ой-өрісі биік азамат ретінде қалыптасуына ықпал ету. Мұражай жұмысы негізінде оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады, адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тəрбиеленеді. Мектеп мұражайлары ашық білім беру кеңістігінің бір бөлігі ретінде мектеп пен мəдениет мекемелері, қоғамдық бірлестіктер арасындағы байланыстың дəнекері жəне білім беру мекемесінің азаматтық-патриоттық қызметінің үйлестірушісі қызметін атқарады. Мұражай материалдары мұғалімдер үшін тəрбие сағаттары, тарихи кештерді жүргізу, сабақ үрдісінде пайдалануда
таптырмас құрал екені сөзсіз Еліміз егемендік алып, мұражай ісіне жаңа талап қойылып, жаңа серпіліс берілді. Адамдардың бұл күнде тарихқа ден қоя зер салуы артқан жағдайда мұражай үлесіне үлкен міндет жүктеледі. «Өткеніңді білмейінше, болашағыңды болжай алмайсың»- дегендей өткен тарихымызды ақтара қарап, бүгінгі күннің көкейтесті сауалдарына жауап іздеп, қоғамның бұдан былайғы заңдылықтарын түсінгіміз келеді.Мектеп мұражайларын құрудағы ең басты мақсат оқушылардың туған өлкенің тарихы мен мəдениетіне қызығушылығын арттыру, шығармашылық бейімділіктеріне қолдау көрсету, аға ұрпақ бойындағы адамгершілік құндылықтарына құрметпен қарау, елін, жерін сүюге бағытталған ұлтжандылық пен отаншылдық сезімдерін қалыптастыру, рухани-мəдени құндылықтарды бойына сіңіру. 1999 жылдың 26 сəуірінде, Денсаулық сақтау, білім мен спорт министрлігінің №213 «Қазақстан Республикасындағы білім беру мекемелерінде жұмыс істейтін мұражайлардың ережелерін» бекіту туралы бұйрығы жарияланды. Осы бұйрық негізінде «мектеп мұражайы туралы ереже» де қабылданды. Ережеде мұражай жұмысының мазмұны мен түрі, басқару жəне ұйымдастыру жүйесі, қорды сақтау жəне есепке алу түрлері анық көрсетілген. Біздер осы ережені басшылыққа алып жұмыстануға тиіспіз. Мұражайдың негізгі міндеттерінің бірі жастарға патриоттық тəрбие беру. Патриотизмге тəрбиелеудің негізгі көздеген мақсаты– өзінің бай тарихи тəжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер-білім машықтарын меңгеруге, отбасын, туған өлкесін, отанын сүюге, ар-намысын қорғауға, жəне т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу. Музей тарих, музей тағылым. Мұны елбасы сөзімен байыптасақ : «Тарихтың тағылымы бізден ел қамын ойлар естелікті тілейді». Ғасырлар бойы жинаған ұлт пен ел игілігі келешек ұрпаққа мұрты бұзылмай, жүйеленіп, айшықталған күйде жетуі тиіс. Бүгінгі күніміз ертеңгі тарихқа айналады. Ол тарихта жаңа заманды бастаған серпінді Қазақстанның мəдени талғамы мен парасаты биік көрінуі керек. Осы тағылым мен парасатты жас ұрпақтың бойына сіңіруде. Қолданылған əдебиеттер: 1. Оспанова Ə. Мектеп жəне мұражай педагогикасы / Қазақ тарихы. 2009. №1. 2. Тойлыбаева Ұ. Мұражай ісі – танымға жол // Мəдени мұра. – 2013. – №1. 3. Микулан И.Н. Школьный музей как средство формирования патриотизма учащихся. // дисс……канд. пед. наук: Ставрополь, 2007. 4. Жанбетов Қ. Мұражай – тəрбие мектебі // Мəдени мұра. – 2013. – №1. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Жұмағазиева Жарқын Закарияқызы Атырау облысы, Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің бірінші санатты қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі
Білім беру жүйесінде айрықша орны бар мəселелердің бірі – инклюзивті оқыту. Инклюзивті білім беру дегеніміз – баланың мүмкіншілігінің шектеулі
болғанына қарамастан, мектепке дейінгі мекемелерде жəне орта білім беретін мектептерде толықтай білім алуын қамтамасыз ету. Қоғамның барлық істерінде баланың теңдігін ынталандыруға бағытталады. Инклюзивті білім беру төмендегідей принциптерді басшылыққа алады: -адамның құндылығы оның қабілеттеріне байланысты болмайды; -əрбір адам қарым-қатынас жасауға жəне іс-əрекет жасауға қабілетті; -əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті; -əрбір адамның бір-біріне деген қажеттілігі орын алады; -əрбір адам өзін қолдауға жəне достыққа мəжбүр. Қазіргі кезде қалыптасқан сұраныстары ерекше балаларға біріктіріп білім берудің əр түрлі нұсқаларын үлгілеу тəжірибесі мен олардың əрқайсысы үшін қарапайым жалпы білім беретін мектепте оқытудың адекватты жағдайын жасау балалардың əр түрлі əлеуметтік топтармен бірігудің əр түрлі нысандарын жүзеге асыруға жəне қызмет пен қарым-қатынас барысында мұнда қалыптасқан əлеуметтік-мəдени талаптарға сай болуға қабілетті екендігін дəлелдейді. Қазіргі таңда инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамытуда ойындар мен жаттығулардың қажеттілігі мен мүмкіндіктері басты назарда. Балалардың мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзету, орнына келтіру, дамыту – педагогика жүйесіндегі балалардың оқыту мен дамытудың маңызды құралдас бөлігі болып табылады. Мария Монтессори жүйесі бойынша 1 жастан 6 жасқа дейінгі балалар зейінін, шығармашылық жəне логикалық ойлау қабілетін, есте сақтауды, сөйлеуді, елестетуді, қимылды дамытады. Оның негізгі қағидаты – «оқы,оқы» деп күштеп емес, ойын арқылы оқыту жəне баламен дербес тіл табысуға негізделген жаттығуларды таңдап алу. Ойын – адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан, ойын арқылы балалар өмірден көптеген мəліметтер алып, білімін жетілдіреді. Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Ойын əсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Түрлі ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады. Дамытушы ойындар танымдық сезімді оятады, яғни балада тану іздену əрекетін дамыта отырып, ойдың, талдау мен əрекеттің логикасын ойлау процесінің икемділігін, жаттығуын жəне тапқырлығын, қиял ұшқырлығын қалыптастырады. Бұл жағдайда сөзжұмбақтар мен ребустар көп септігін тигізеді.Өз шығармашылығымен құрастырылған сөзжұмбақтар баланың аса қызығушылығын тудырады. Балалар еркін сөздерді буынға бөліп, ойлау қабілеті дамиды, есеп сабағынан білім деңгейі кеңейеді. Дамуында əр түрлі кемшіліктері бар балаларды арнайы оқытуға деген сұраныс, əсіресе,олардың танымдық процестерін психологиялық жағынан зерттеу қазіргі таңда өзекті мəселе болып отыр. Оқыту үрдісінде мұндай балаларға оқу материалын меңгерту үшін арнайы мектептер мен мекемелерде
арнайы білім берудің мазмұны мен əдістерін жасау жəне оны негіздеу қажет. Əсіресе ауылдық жерлерде туа біткен, сонымен қатар еліміздегі экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулар салдарынан, мектепке бару бақыты бұйырмаған балалар бар. Осы балаларды психологиялық ойындар көмегімен дене кемістігін қалпына келтіріп, сол арқылы психологиялық саулығын сақтап, бала мүгедектігінің деңгейін төмендетуге мектеп психологтары аз да болса өз үлесімізді қосып алдымызға мақсат етіп келеміз. Əр психолог үйден оқитын балаға барғанда біріншіден баланың көңіл күйіне қарап, динамикалық бақылау күнделігін жүргізіп отырады. Баланы мектепішілік іс-шараға қатыстырады немесе көрермен ретінде көруге шақырады. Екіншіден, баланың үйіне барғанда ата-анасымен сөйлеседі, пікірлеседі, кеңес беріп отырады. Тек қана баланың өзімен жұмыс жасағаннан көрі ата-анасымен қосылып, жұмыс жасаған балаға қатты ұнайды. Ол үшін үйден оқитын оқушының отбасылық əлеуметтік жағдайын, жас ерекшелігін ескере отырып, балаға ешқандай қиыншылық туғызбайтын өз істəжірибемде қолданып жүрген, ата-анасымен бірлесе жүргізген, баланың өзіне арналған коррекциялық ойындарды ұсынамын. Əрбір мұғалім жеке балаға сабақ бергенде сабағына қолдануға болады. Баланың қуанышы мен реніші ойында анық байқалады. Ойын кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынадан көрінеді: 1. Олар ойланады. 2. Эмоциялық əсері ұшқындайды, белсенділігі артады, қиял елестері дамиды, баланың шығармашылық қабілеті мен дарыны ұшталады. 3. Ұжымдық сезімі қалыптасады. 4. Ерік қасиетін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді. Түзету жұмыстары псаихикалық дамуы тежелген жəне ақыл-ой кемтарлығына шалдыққан оқушылардың зейіні мен еске сақтауын, кеңістіктік елестетуін, қисынды ойлауын дамытуға жағдай жасайды. Сондықтан барлық танымдық психикалық үрдістер ( қабылдау, ойлау, есте сақтау жəне т.б.) «таза» күйінде болмайтындығын, өзінше тұтас бір жүйені білдіретіндігін, соның негізінде кешенді түрде дамитындығын есте сақтаған абзал. Мысалы, «графикалық сынақхат» жаттығуын кеңістіктікбағдарлық тапсырмаларға жатқызуға болды, сонымен қатар ол зейіннің, есте сақтаудың, өзін-өзі бақылаудың, қолдың ұсақ моторикасы қызметінің дамуына ықпал етеді. «Сөз ойла, тез ойла!» жаттығуы. Бес дыбыстан құралатын, үшінші əрпі «Л» болатын, Не? Қандай? деген сұраққа жауап беретін сөздерді ойлауға тапсырма беріледі. Ортасындағы əріптерді өзгерте беруге болады. Л Мысалы, торкөздерді мынадай сөздермен толтырады: талап, құлан, шалап, жолақ, халат, далап, құлын, келін, жалын, тулақ, салақ, рулон, кулон, балақ, талақ, сылақ, салық, талма, жұлын, галош, салым, қалам, ғалам, ғалым, ғылым, қалқа, қалта, салат, долма, малта, шелек, сулық, белок, тұлып, желім, залым т.б.
Оқушылар сөздерді ойламаған жағдайда жоғарыдағыдай сөздер құрауға болатыны айтылып, əр сөздің мағынасы түсіндіріледі. «Оқиғаның бірізділігін құр!» жаттығуы. Оқушыларға мазмұнды суреттер сериясы бар суреттер беріледі. Олар оқиғаның басы, ортасы, аяғы қайсы екенін тауып, əңгіме құрастырады. Мысалы: «Аяз ата», «Бағбан», «Портрет» т.б. суреттер топтамалары беріледі. Бұл жаттығу ойлауы мен байланыстырып сөйлеуін дамытады. Жаттығуды мəтін арқылы беруге де болады. Мəтіндегі орны ауыстырылған сөйлемдерді мазмұны бойынша қойып шығу тапсырылады. «Белгісін тап» жаттығуы. Оқушыларға үш-төрт сөз беріледі. Мысалы: АЛМА, СИЫР, ТҮН. Осы сөздердің бір белгісін табуға тапсырма беріледі. (Алма - тəтті, сиыр – сүтті, түн – қараңғы). Оқушылар жаттыққан соң екі, үш белгісін таптыруға болады. «Қарама-қарсы мағынасын тап!» əдісі. 1.Жуан – 2.Биік – 3.Тар – 4.Кішкентай – 5.Салқын – 6.Ұзын – 7. Ақ – 8. Ашық – 9. Қою – 10. Өткір 11. Ашық – 12. Жоғары Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту үшін мынадай тапсырмалар беруге болады. Мен өз тəжірибемде инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамыту мақсатында ойын элементтерін көптеп пайдаланамын. Мысалы, көру арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Əріптер», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған бейнелер», түс, пішін, көлемді ажыратуға арналған «Дəл осындай пішіндегі затты тап», «Қандай фигура артық?», «Заттың түсі қандай?», тактильді сезімталдықты дамытуға арналған «Əріпті тап», «»Жылдың төрт мезгілі», «Мысықты ұстап ал», есту арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Қандай музыкалық аспаптың ойнағанын тап», «Ақырын жəне қатты», сондай-ақ ұсақ моториканы дамытуға арналған «Əріптер», «Саусақтар амандасады», «Оркестр», «Таңғажайып жануар» ойындарын ойната отырып түзету сабақтарын өткіздім. Мен сабақтарымда төмендегідей ойындарды жиі қөткізіп тұрамын. «Кімде қандай қасиет бар». Малдың түрі бейнеленген карточкаға бала оның қасиетін көрсететін сөз жазылған басқа карточканы таңдап алады. Мысалы, ит жəне иесіне берілгендік, түлкі жəне айлакерлік, түйе жəне тəкаппарлық жəне т.б.
«Өзің жалғастыр….» Мақсат сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты…. Айнұр досын ренжітіп алғандай болды… Оспан ағасына бір нəрсені айтуды ұмытып кетті…. Əңгімелерді одан əрі жалғастырып, өз бетінше аяқтауын тапсырып, соңынан баланың ойын талқылауға болады. «Түспен ажырату». Ойынның мақсаты: адамның мінез-құлқын бояумен көрсетіп, жағымды, жақтарын түспен ажырату. Жүргізуші: балаға адамның қасиеттерін кемпірқосақ тəрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті қай түспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында адамның мінез-құлқын көрсету үшін қай түсті неге таңдағанын өзі түсіндіріп береді.Енді 7-сыныпта өткізген «Жалаң, жайылма сөйлемдерді ажырата білу» тақырыбындағы сабағыма тоқталайын. Қазақ тілі .7-сынып. Сабақтың тақырыбы: Жалаң,жайылма сөйлемдерді ажырату,мысал келтіру. Сабақтың мақсаты: білімділігі: жалаң,жайылма сөйлемдердің айырмашылығын түсіндіру; тəрбиелілігі: оқушыларды тазалыққа,əсемдікке тəрбиелеу; дамытушылығы:шығармашылық қиялын, жүйелі ойлау қабілетін, сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамыту. Коррекциялық мақсаттары: артикуляциялық дағдыларды жəне фонематикалық есту, қабылдау қабілеттерін дамыту. Саусақ жаттығулары арқылы түрлі психикалық үрдістерін ояту. Дыбыстық жинақтау, талдау қабілеттерін қалыптастыру. Сабақтың көрнекілігі: сөйлейтін «Əліппе», пластикалық карта арқылы жұмыс жасайтын «Ноутбук» Сабақтың əдісі: сұрақ-жауап Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Сабақтың коррекциялық мақсаттарын іске асыру жоспары: Саусақ жаттығулары. «Саусақ амандасады» Үй тапсырмасын тексеру. Жаңа сабақ. Жалаң,жайылма сөйлем. Бастауыш пен баяндауыштан тұрады
Тұрлаусыз мүшелерден басқа тұрлаусыз мүше де қатысады.
1-тапсырма. «Кім тапқыр?» ойыны. Қар жауды. Қар қалың жауды. Ұшақ көтерілді. Ұшақ биікке көтерілді. Мұғалім кірді. Мұғалім сыныпқа кірді. Күн жылынды. Күн көктемде жылынды.
2-тапсырма. «Сергіту сəті» ( «Өз есіміңді ерекше ата»ойыны) Күннің суретін салып, əр сəулесіне бала өзінің тек жақсы қасиетін жазады. ұқыпты таза тəртіпті мұқият Айкөркем
тілалғыш
алғыр
Сабақты қорытындылау. Бағалау. Үйге тапсырма. Анықтама жаттау. Осы сабақта «Өз есіміңді ерекше ата»ойынын жүргіздім.Адамның есіміоның бетке ұстар құралы.Біздің есімдеріміз өмір бойы бізбен бірге,олар біздің мінезімізге,сезімдеріміз бен ойымызға өз ізін қалдырады. Қанеки,өзіміздің есімімізді еркелей əрі ардақтап айтып көрейік.Жаттығып алайық. Мұғалім баланы ортаға шақырады. Бала өз есімін атаған кезде қандай сезімде болғанын сұрауға немесе осы айтқандарын қағаз бетіне түсіруіне болады. Ал енді 7-сыныпқа өткізген «Менің отаным–Қазақстан» тақырыбындағы сабағымда «Заттың түсі қандай?», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған бейнелер» ойын-жаттығуларын пайдаландым. Қорыта айтқанда, біз-педагогтар, «Əрбір бала-бір жұлдыз, жарқырауына көмектес!» қағидасын бекем ұстанайық.Өздері кемтар болып келген баланың көңіліне кірбің түсірмейік. Мен биылғы жылы сабақ беретін 7-сынып оқушысы Дүзелова Айкөркем, 9-сынып оқушылары Мырзағалиева Арайлым мен Ламиха Əйгерім денсаулығына байланысты үйден оқиды. Олар менің əр сабағымды, əр кездесуімді асыға күтіп отырады. Осының өзі менің жаныма медеу. Мені олардың алдағы өмірі қатты ойландырады.Сондықтан оларды түзету-дамыту жолында күш-жігерімді аямай, ізденіп, еңбектеніп келемін. Қазіргі күні Халел Досмұхамедұлы атындағы Атырау Университетінде дефектология мамандығында оқып жатырмын. 2011 жылы Атырау қаласында «2011-2020 ж.білім беру мемлекеттік бағдарламасы мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір дағдысы,əлеуметтік құзіреттілігін қалыптастыруға талаптану» тақырыбында білім көтеру курсынан өттім. Адам өзін қоршаған əлемдегі ақпараттардың тоқсан пайызын көру жүйесі арқылы алады. Ал есту арқылы тек тоғыз пайызын, иіс сезу мен дəм сезу арқылы бір пайызын қабылдайды екен. Адам барлық əлемді сезім мүшелерінің көмегімен таниды, ал қабылдау мүмкіншіліктері əр түрлі болады. Сезім мүшелеріне əсер етуші ақпараттық қор бейне(көру), аудиобейне (есту мен көру), аудио есту құралдары болып бөлінеді. Оқыту мен тəрбие беру үрдісінде техникалық құралдарды пайдаланудың мақсаты - оқушылардың бағдарламаға сай материалдарды терең білуіне, ғылым мен техниканың негіздерін түсінуіне, оқушылардың білім сапасын арттыруға жоғары дəрежеде үлес қосу. Осы сезім мүшелерінің қызметін жақсарту барысында сабағымда
арома, фито, арттерапия жəне еңбектену терапияларын сияқты заман талабына сай терапияларды қолданамын. Менің қол жеткізген нəтижем: -соңғы екі жылда өзіме жүктелген балалармен жұмыс барысында олардың жағдайлары жақсарып, өмірге деген құштарлығы артты; -былтырғы жылмен салыстырғанда балалардың психикалық дамуы жақсы нəтиже көрсетуде. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан –2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы 2.Н.Ə.Назарбаев«Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда:өсім, реформалар, даму» атты Жолдауы. 3.Қ.Ж.Бектаева, А.Е.Ерболат»Типтік арнайы білім беру оқу бағдрламалары». Алматы-2010 жыл. 4. Дубровина И.В. Психокоррекционная и развивающая работа с детьми. – М., 2001. ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Гайни Задаевна Жунусова, Алмагуль Максутовна Канибекова Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжі, математика пəнінің оқытушылары
Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақынжазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз əлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. Қай кезеңде болмасын, көп тілді меңгерген халықтар мен ұлттар алдыңғы қатарлы елдің қатарына кіріп, өзінің коммуникациялық жəне интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырғаны тарихтан белгілі.Қазіргі таңда əлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, əсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтанбіз де өз халқымыздың дамып, өркениеттен кенжеқалмау үшін көптілді меңгеруіміз қажет.Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік.[1] Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бəсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың:«Қазір біз балаларымыз қазақ тілі мен қатар орыс жəне ағылшын тілдерін де белсенд імеңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үш тілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек»,– деген болатын 2012 жылы 14 желтоқсандағы Жолдауында. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жанжақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ə.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, əлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін
таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясында жаңа қазақстандық патриотизм туралы ой қозғайды. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды.«Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сəйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. [2] Сондықтан да өз бойымызда жəне балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тəрбиелеуіміз керек.» Осы мақсатта «Қазақстан тарихы» жəне жаңадан енгізілген «Қазіргі əлемдегі Қазақстан» пəндері — оқушылардың белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру, жаңа қазақстандық патриотизмді дамыту, сонымен қатар қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған моральдық–адами құндылықтарын меңгеруге ұмтылысын тəрбиелеуге бағытталған.Бұл мəселе 1997 жылғы Президент Н. Ə. Назарбаевтың «Қазақстан—2030» даму стратегиясының өзінде ұсынылған болатын. Шынымен де қазіргі қоғаммен оның өткенін байланыстырушы тарихи сана қалыптаспайынша патриотизмді қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан да тарихты объективті оқыту жəне оны насихаттау бүгінгі күннің өзекті мəселесі болып табылады. Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Елбасымыздың «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты Халқына Жолдауында: “Тілдердің үштұғырлығы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар-қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінде айтқандай, əлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор. [3]. Ағылшын тілі - əлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға əлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол – жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған қазіргі дəуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде.Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» [4]. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның əлемдегі барынша дамыған жəне бəсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жəрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі- осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Математиканы оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пəндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Алайда дəстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ,қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушысубьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның əрекетін дамытуды мақсат етудеміз.Ол үшін оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын жаңа технологияларын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор. Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген
тапсырмалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды. Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып,уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды.Бұл жерде оқушылардың есеп шығару, сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады. Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар оқушылардың ізденушілік əрекеттеріне, өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дəлелдеу дағдыларына түрткі болды. Есепті ауызша, жазбаша шығарып оны дəлелдеу арқылы сөйлеу тілдерін дамытты. Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар: модель, презентация, жоба құру сынды бағытта да ұсынылып отырды. Бұл жерде олардың ақпараттық құзіреттіліктерін дамыту көзделді. Мəселен, 1-курс мектеп математика курсы негіздері пəні, «Математиканың тарихы» тақырыбында презентация жасау. Мұнда математиканың даму кезеңдері қарастырыла отырып, үш тілде еркін презентация арқылы қорғап шығу талап етіледі. Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дəлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің əр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Сондықтан, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, əлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсуге сөзсіз. «Білекке сенер заманда- ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік » – деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тəн екенін ешқашан ұмытпайық[5]. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 3. Назарбаев Н.Ə. Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 4. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 5. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008ж.
ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ БАЛАНЫҢ РУХАНИ ƏЛЕМІН БАЙЫТАДЫ Калиева Аяулым Толеутаевна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақша тəрбиешісі
XXI ғасыр еліміздің дамыған елдерінің кауымдастығына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын биікке көтерер білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тəрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты міндет. «Біз тұрғызатын қоғам– арды бағалайтын, белсенді, жоғары моральді, əдепті жəне рухани байлығы мол адамдардан тұру керек»-деді Қазақстан Респуликасының Презеденті Н.Ə.Назарбаев. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпакка руханиадамгершілік тəрбие беру. Рухани адамгершілік білім берудің негізгі мақсаты – үйлесімді дамыған жəне бойында адамгершілік қасиеттері бар тұлғаны қалыптастыру болып табылады. Қазіргі мектепке дейінгі мекеме міндеттерінің бірі–кез –келген жасөспірімге білімді меңгерту ғана емес, оның руханиадамгершілік касиеттерін танып, ішкі жан дүниесіне əсер ету арқылы жас ұрпақтың өзін-өзі дамытуына жол көрсету. XXI ғасырда көтеріліп отырған «Өзін-өзі тану» рухани-адамгершілік білімінің түп тамыры тереңде жатыр.Ол-халкымыздың ұлттык құндылықтарынан, рухани мұраларынан, тағылымдык ой-толғауларынан бастау алады. «Өзін-озі таныған, өмірдің мəнін түсінген адам, өзін-өзі қадағалап, сынап, өзін-өзі тəрбиелеуге, өмірден өз орнын, өз бақытын табуға ұмтылады.Өзін-өзі тану-адамның шындықты өзінше түсіну жағынан қарастыратын ілім, ол өз ойындағы бірегейлікке сəйкес келетін өзінің жеке кұндылықтары жүйесін жалпыадамзаттык құндылыктар жүйесімен ықпалдастыруға бағытталған. «Балапан ұяда не көрсе, ұшқанда соны іледі» дегендей, педагогтың күн сайын атқарып жүрген жұмысы - балаға үлкен сабақ. Бала тəрбиесі əр уақытта үлкен мəселе болып саналады. Балабакшадағы тəрбие - барлық тəрбиенің бастамасы. Мектепке дейінгі шақ - бала бойына рухани-адамгершіліктің негізін калайтын кез. Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап жоғары руханилык құндылыктарды: мейірімділік, инабаттылық, сұлулық, жақсылык, еркіндік, өмір мəні т.б. Қазіргі таңда балабақшаларда өзін–өзі тану пəнін оқытуда үлкен мəн беріліп отыр. Балалардың бойына осы аталған құндылықтарды сіңіріп, өнегелі ұрпақ тəрбилеуде бірқатар жұмыстар жүргізіліп отыр. Көптеген іс – шаралар өткізіледі. Атап айтатын болсам, «Мейірімге толы жүрек» тақырыбында суреттер көрмесі. «Кітаптар сыр шертеді» тақырыбында кітаптар көрмесі, ата - аналарға арналған «Махаббат достық мекені» атты дөңгелек үстел өткізіліп отырады. «Өзін-өзі тану» рухани- адамгершілік білім беруді баска пəндермен ыкпалдастыру - бұл білімді жаңдандыру, оның рухани-адамгершілік мəнін ашу, жалпы адамзаттық құндылықтарға жəне əртүрліліктен ұқсастықты ажыратуға негізделген тұтас білім. жəне ата- аналардың міндеті. Өзін - өзі тану» пəнінің өзге пəндермен ықпалдастығы
Ғылымдағы ұлы ғалымдардың, ойшылдардың өмірінен мəліметтер. Қазіргі жаңа білімдегі ықпалдастыру жолдары. Сыртқы əлемнің ішкі əлеммен өзара байланысы.Рухани–адамгершіліктің немесе жалпы адамзаттық құндылықтардың басқа пəндермен ықпалдасуы туралы. Адам жəне оны қоршаған əлем туралы жүйелі түсініктің күшеюімен, ғылым мен ғылыми бағыттардың өсуімен, адамның рухани - адамгершілік дамуы мен жалпы адамзаттық құндылықтарды танып-білуге байланысты бізге жаңа адами ғылыми əдіснама қажеттігі қазіргі уақытта қатты байқалуда. Бұндай əдіснама философия, педагогика жəне психология ғылымдарының ықпалдастығынан туындаған мета пəн «Өзін - өзі тану» пəні болып отыр. «Өзін - өзі тану» пəні тек жоғарыда аталған ғылымдардың ықпалдастығын ғана емес, ол адамзат өркендеуі үшін қолданылып отырған ғылымдардың ешқайсысын назардан тыс қалдырмайды, олардың барлығын да қамтиды. “Біздегі барлық адамгершілік, шындық, мейрімділік – бəрі нұр, ізгілік білім. Тəрбиесіз берілген білім – бос.” Николай Пирагов 1810 – 1881 “Адамға қандайда болса көмек келтіретін ой мен іс ізгілік əкеледі. Ізгілікке ұмтылу адамның жаратылысының өзінде бар нəрсе” Мағжан Жұмабаев 1893 – 1938 Интеграция ұғымының жалпы ғылыми мəнін жəне оның басқа философиялық ұғымдармен өзара байланысында қарастырылады. Интеграция ( лат. integratio – восстановление, восполнение, integer – целый) жекелеген дифференцияланған бөліктердің тұтаспен байланыс күйін əрі осы байланысқа алып келетін үдерісті білдіретін жүйе теориясының ұғымы. Қазіргі таңда, жас ұрпақты сапалы түрде оқыта отырып, саналы тəрбиелеу талаптарын жүзеге асырудың мынадай жолдарын ұсынып жүрміз. Олар: -Рухани-адамгершілік білімді, құндылықтарды, кез келген пəнді оқыту мазмұнына енгізу. Біздің балабақшамызда өзін–өзі тану пəнін басқа пəндермен ықпалдастыру сабақтары кеңінен қолданылады. Ұйымдастыру оқу – қызметіне əрдайым кіргізіп отырамыз. Осы тақырыпта кеңінен қолдану іске асып отыр. Қарағанды гуманитарлы колледжінің студенттерімен осы ықпалдастыру тақырыбында семинар – практикум өткізілді. Өзін – өзі тану пəнінің жүргізілуі, басқа пəндермен ықпалдастыру жолдары жайында тəжірибе алды. Мен өзімнің іс–тəжірибемде өзін–өзі тану пəнін қарапайым математика ұғымдарды қалыптастыру сабағынан мысал келтіріп өтсем. Қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру тақырыбы «1-5 ке дейінгі сандарды кері жəне тура санау, 5 санын қорытындылау» Мысалы. 5 санын қорытындылау мақсатында өзін – өзі тану пəнінің құндылықтарымен аяқтаймыз. -Балалар, бүгін біз осымен 5 саны жəне цифрын аяқтаймыз. -Біз бір – бірімізбен жақсы дос болу үшін жақсы əрекеттеріміз болу керек? Қане кім атап береді? 5 жақсы қасиеттерді атап берсеңдер? Балалар: мейірімді, адал, қиянат жасамау, өтірік айтпау, жақсы мінез болу керек.
-Абай атамыздың 5 санына байланысты өлең жолдары есіме түсіп отыр. Кім айтып береді? Балалар: Ғылым таппай мақтанба, Орын таппай баптанба, Құмарланып шаттанба, Ойнап босқа күлуге. Бес нəрседен қашық бол, Бес нəрсеге асық бол, Адам болам десеңіз. -Балалар, жарайсыңдар! Енді осы 5 санына байланысты мақал – мəтел айтып берейікші. Балалар: -Бес саусақ бірдей емес. -Бес саусақ жұмылса, жұдырық болар. Ондағы мақсат, балаларды эстетикалык мінез-құлыктарын, сезімдерін, қарым-қатынастары мен танымдық кызығушылықтарын калыптастыру. Қорыта айтқанда, «Өзін-өзі тану» бағдарламасының мазмұнында ескеріліп, көзделген эмоционалдық тұрғыдағы ауқымды жүргізілген алуан түрлі іс-əрекеттер баланың адамгершілік рухани дамуының негізін калауға жəне өмірлік дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл білім мектеп жасына дейінгі балалардың бойында ең басты кажеттілік өзін-өзі дамытушылық қажеттілігін калыптастырады. Баланың өзін тануы əлемді тануымен, ортаны тануымен, адамды тануымен ұштасып жатыр. Жалпы адамзаттық құндылықтарды өскелең үрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін əрбір тəрбиеші-ұстаз халык педагогикасын, сан ғасырларда калыптаскан салт-дəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды жан-жақты терең біліп, тебірене іс-қимыл жасауға, өркениетті өмірмен байланыстырып, тəлімтəрбиеге пайдалана білуге халық алдында борышты. Əрбір бала тəрбиешіпедагогтың оны жан-жақты тануға бағытталған зерттеу объектісіне айналуы кажет. Тəрбие кезеңдеріндегі оның өзіне тəн заңдылыктарын сəтті пайдалану ұрпақ тəрбиесінің жемісті болуының ең үлкен кепілі болмақ. Əдебиеттер тізімі: 1.«Өзін-өзі тану» пэнінің Қазақстан Республикасы жалпы орта білім беру мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. 2.Отбасы жэне балабақша №4, 2010 ж. 3.Игенбаева Б.Қ «Адамгершілік сабақтары» 2001 ж. 4.Мұсабаева Н. «Рухани-адамгершілік-білімнің тізімі. Өзіндіктаным» 2003 ж. КІШІПЕЙІЛДІЛІК – КІСІЛІК ПЕН АДАМГЕРШІЛІК БЕЛГІСІ Кудайбердиева Гульфайрус Жубановна арнайы пəндер оқытушысы Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы
«… жаңа жағдайларға байланысты бəрімізді алаңдататын мəселе– білімді, кəсіби даярлығы бар адам тəрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық жəне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті,
рухани жəне адамгершілік мүмкіндігі мол тұлға қалыптастыру болып табылады» Н.Ə. Назарбаев Міне, осы тұста қоғамға жан–жақты білімді, жоғарғы мəдениетті, еңбекқор, іскер ізденімпаз, қабілетті, шығармашыл тұлға қажет. Ондай тұлғаны орта жəне жоғарғы оқу орындары тəрбиелейді.Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педогогикалық шарттары–оқушылардың белсенді өміршіл, саналық көзқарасын,сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланы қалыптастырудың аса маңызды бір саласы. Білімді ұстаз шəкірттерге жан жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс – əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Адам баласы кішіпейіл болуымен басқалардың сүйіспеншілігіне, байыпты болуымен басқалардың құрметіне ие болады. Кішіпейілділік дегеніміз–жеке адамның айналасындағыларға қатысы жөнінен өзінің қандайда бір алабөтен артықшылығы немесе ерекше құқықтары бар деп санамауы, жұрт мойындаған тəртіпке өз еркімен бағынуы, өзінің жеке бастық керек – жарағын сол қоғамдағы халықтың материалдық жағдайына сəйкес шектеуі, барлық адамға құрметпен қарап, өзінің ғана мүдделеріне қатысы бар жекелеген адамдардың ұсақ – түйек кемшіліктеріне төзімділік көрсетуі, сонымен қатар өзінің жəне басқалардың жетістіктері мен кемшіліктеріне сын көзбен қарауы. Рухани - адамгершілікке бай, тəрбиелі адам қандай болуы тиіс.? Тəрбиелі адам адамның жеке басын құрмет тұтады, сондықтан əрқашан кешірімді, биязы, кішіпейіл, көнгіш келеді... Олар жоғалған резеңке, не балғаға бола күйіп – піспейді; бірге тұрған адамына жақсылығын айтып көлгірсімейді, ал одан кетіп бара жатып, сізбен бірге тұруға болмайды,- деп айтпайды. Олар айқай–шуды да, суықты да, күйіп кеткен қуырдаққа бола да үйге келген бөтен адамның көзінше кейімейді, кешірімді келеді... Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие-бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Адам əлеуметтік тіршілік иесі. Осыдан адамның басқалар алдындағы, қоғам алдындағы, табиғат алдындағы жауапкершілігі, міндет – парызы келіп шығады. Осыны сезіну оны кішіпейіл етеді. Ондай адам өзінің артықшылықтарына пəлендей мəн беріп жатпайды, өзінен – өзі солай болуға тиісті нəрсе деп қарайды. Бұл сияқты адамдар көбінесе, шынын да, айтарлықтай артықшылықтары бар адамдар, өз еркімен қоғамға, адамзатқа
қызмет істеуге бел буған кісілер болып келеді. Қарапайымдылық адамның барлық іс əрекетінен, қимыл– қозғалысынан, өзін ұстауынан, мінез құлқынан, тəртібінен, ең ақыры, киген киімінен де аңғарылып тұрады. Ұлылық тек қана көркем мінезбен тығыз байланысты болады. Байсалды кісілер болса, ұдайы дəрежелерін жəне адамгершілік абыройын қорғайды. Кішіпейілділік пен байсалдылық бір–бірін толықтыратын ұлы мінездер болып табылады. Бұл көркем мінездерге ие болған кісілер, əрі Алланың қасында, əрі адамдардың арасында сүйкімді, құрметті кісілер болады. Кіші пейілділік өзге адамдарды сыйлаудан, олармен қарым–қатынас жасаудағы қарапайымдылықтан, басқалардан ерекшеленуге əрекеттенбеуден, өзінің қызметін дабыралап марапаттамаудан көрінеді. Ондай адамның сөзі ұстамды келеді, өзінің сезімін басқаларға білдіруге асықпайды, қарым – қатынасында тұрақтылық басым болып, аума - төкпелікке жол бермейді. Бірақ мұның бəрі қандай жағдайда да өз пікірін ашық айтуға кедергі келтірмейді. Ежелгі заманның əйгілі ойшылдары, философтарының кішіпейілділігі жайындағы əсерлі, тағылымды əңгімелерге қоса, олардың адамның бұл қасиеті жөнінде айтқан терең мағыналы нақылдары сақталған. Оларда бұл қасиеттің жақұттай құлпырған сипаттары туралы айтылады. «Кабуснамада» Анушируан патшаның: «Дана деп кімді айтамыз?» - деген сұрағына, оның ақылды уəзірі: «Өзін басқалардан кішік, қарапайым ұстаған кісіні», - деп, жауап бергені айтылады. Шынында, кіші пейіл, қарапайым кісі өзіне қатты сөйлеп, дөрекілік көрсеткендерге де дүрсе қоя беріп, хақарын шашпайды, зиянын көрген адамына да күш – тұдіреті жетіп тұрғанымен, таптап тастауға құлықты болмайды, ашуын ақылына жеңдіріп, байсалдылық көрсетеді. Ұлықпан Хакімнің көрсетуінше, қарапайымдылықтың мынадай жеті сипаты бар: 1. Ізгілікке құштарлық. 2. Айбатсыз елету. 3. Міндетсіз иба. 4. Дуалсыз қорған. 5. Кешірім сұраудан құтылу. 6. Періштедей тазалық. 7. Айыптан адалдық. Демек, ақкөңіл, қарапайым болу, ізгілік жасауға құштарлық, айбат көрсетпей– ақ елеулі болуға, міндет қылмай – ақ сыйлы болуға қол жеткізеді. Сіздің қарапайымдылығыңыз-сіздің қорғаныңыз,сізге ешкім тап бере алмайды. Сонымен қатар сіз өзіңіздің кіші пейілділігіңізбен, қарапайымдылығыңызбен еш нəрсені бүлдірмейсіз, ешкімге зиян келтірмейсіз, соныңыз арқылы ешкімнен кешірім сұрамайсыз, себебі сіз де айып жоқ, өйткені сіз–періштедей пəк адамсыз. Егер қарапайымдылық жасанды болса, адамды басқалардан ерекшелеп, назарды өзіне аударатын болса, онда мұндай қарапайымдылық менмендіктің алдамшы түрі болып шығады. Ондайға ұлы Абай назар аударып: «Жасанды кішіпейілділік жақсы қасиет емес», - десе XYIII ғасырда өмір сүрген итальян драматургі Карло
Гольдони ақын ойын əрі қарай жалғастырғандай: «Жалған кішіпейілділік те менмендік сияқты, жиіркенішті», - деп шегелей түседі. Адамдарға тəн ізгіқасиеттердің бірі – кішіпейілділік. «Ұлық болсаң–кішік бол» деген қазақта жақсы мақал бар. Ол дегеніміз жеке адам ның жұрт мойындаған тəртіпке өз еркімен бағынуы, өзінің жеке бастық керек – жарағын сол қоғамдағы халықтың материалдық жағдайына сəйкес шектеуі, барлық адамға құрметпен қарап, өзінің ғана мүдделеріне қатысы бар жекелеген адамдардың ұсақ-түйек кемшіліктеріне төзімділік көрсетуі, сонымен қатар өзінің жəне басқалардың жетістіктері мен кемшіліктеріне сын көзбен қарауы. Пайғамбар да (Оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) хадис арқылы бізге осыны айтуда. Басқаша айтқанда, мұсылманның мінезі көркем болуы керек. Яғни кіші пейілділік мəселесін кең көлемде аша келе айтпағым, адамгершілік тəрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тəрбиелеу. Адамгершілік, рухани тəрбие күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан, адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, əрбір істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарымқатынасын ақылға салып, ар-ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең əділ, ең дұрыс жолын таңдап ала білуі. Саналы адамға тəн қасеттердің бірі де бірегейі, кішіпейілділік қасиетті өскелең ұрпақтың бойына сіңіре білсек жас буын тəрбиесіне қосқан үлкен үлес болары сөзсіз. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі де жас ұрпаққа - адамгершілік - рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз - өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Сондықтан ата–аналар, үлкендер өздері үлгі көрсетпесе, кіші пейілділік, қарапайымдылық,олардың кереметтігі жайындағы сөздердің əсері ойдағыдай болмайды. Бұл жөнінен үйдегі сөз бен іс жəне білім беру мекемелеріндегі сөз бен іс арасында шынайы сабақтастық, жалғастық болуы тиіс. Кішіпейілділік жай нəрсеемес, ол–мінез, əлеуметтік мəртебе, көп қошемет тұтатын асыл қасиет болып табылады. Сол үшінде халық: «Кішіпейілділік– кішілік емес, кісілік» деп оның мəнін өте дұрыс айтып жеткізген. Биік мансап, Биік жартас, Екпіндеп ұшып, қыранда шығады, Еңбектей жылжып, жыланда шығады,–деген Абай атамыз. Бұдан нені білеміз? Кішіпейілділік–сабырлы болу деген сөз. Осындай көзге көріне бермейтін үлкен қасиеттер адамдарды ізгілікке үндейді. «еңкейгенге еңкей, ол атаңнан қалған құл емес. шалқайғанға шалқай,
ол пайғамбардың ұлы емес»,-дегендей бұл өзгені құрметтейтін, бірақ өзін басындырмайтын адамның бойынан табылатын қасиет. Тəрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Түйіндей келе, адамгершілік тəрбиесі–бұл адамның туғаннан басталатын жəне өмір бойы жалғасатын, адамдардың мінез- құлық нормаларын игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс.Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды.Сондықтан оқу–тəрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру маңызды орын алмақ. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1.Құрманбай Толыбаев. Бабадан қалған бар байлықҚазақстан Алматы, 2002ж 2.А.Өтешова. Адамгершілік-рухан тəрбиенің маңыздылығы. www.45 minut.rz 3.Əдібай Табылдиев. Қазақ этно-педагогикасы Алматы «САНАТ» 2001ж 4.Əдеп жəне жантану (орта мектеп оқушыларына арналған оқу құралы) Атамұра – Қазақстан Алматы, 1994 5.С.Ғ.Тəжібаева Мектепте тəрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы,Білім,2008 6.О.К.Трубецкая Балалардың рухани- адамгершілік құндылықтарын қалай жетілдіруге болады // Сынып жетекшінің анықтамалығы №12(48) 2012 7.Л. Омарова Адамгершілік тəрбиені қалыптастыру мəселелері // Бастауыш мектеп № 2 2004ж МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ ПРОЦЕСІНДЕ ДАМЫТА ОҚЫТУ ТЕХНОЛОГИЯСЫНЫҢ ƏДІСТЕРІН ПАЙДАЛАНУ Кулатаева Сания Жумаканкызы Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасының тəрбиеші
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры ұстаздардың қолында Н.Ə.Назарбаев Қазіргі кезеңде республиканың білім беру жүйесінің ең басты мəселесі – қазақ мектебі түлегінің білім сапасының деңгейін халықаралық дəрежеге жуықтату. Бүгінгі бала–ертеңгі жаңа əлем.Сондықтан оған жүйелі білім беріп, ынтаықыласын дұрыс бағыттауды,қабілет-қасиеттерін дамытуды балабақшадан бастауымыз керек. Мектепке дейінгі білім стандарты, мектепке дейінгі тəрбие мен оқыту ұйымдары мен мектепалды даярлық топтарында педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда жаңашыл тəсілдерді пайдалануға мүмкіндік береді. Педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда мектепке дейінгі ересек жаста, бала тəжірибесі мен əлеуметтік жағдайлар негізінде сөйлеу іс-əрекетін,мемлекеттік тілді меңгеруге, сурет, иллюстрациялар бойынша, өз тəжірибесінен сұлбалар
бойынша əңгімелеуді, əңгімелер мен ертегілердің мазмұнын айта білуін ұйымдастыруға, шығармашылық (ертегілер құрастыру, сөздік ойындар), танымдық, сөйлеу, іс - əрекеттерді біріктіруді, тəрбиешімен баланың өзара іс əрекетінің түрлі үлгілерін қолдануға талаптар қояды. Осы талаптарды орындау барысында Д. Б. Эльконин мен В. В. Давыдовтың дамыта оқыту технологиясын өз тəжірибеме қолдандым. Даму - мөлшерлік өзгерістердің белгілі бір өлшем шегінен шығып сапалық өзгерістерге айналуы. Дамыта оқыту – оқыту мазмұны,əдістері, тəсілдері баланың даму заңдылықтарына сəйкестендірілген оқытуды айтады. Сапа–адамның болмысы, елесінің, таным процесінің шексіздікке дейін дамуын айтады. Дамыта оқыту–күрделі құрылымды, біртұтас педагогикалық жүйе. Оның нəтижесінде əр бала өзін-өзі өзгертуші субъект дəрежесіне көтерілуі көзделіп, оқыту барысында соған лайық жағдайлар жасалады. Дамыта оқыту барысында балалар тəрбиешінің айтқанын тыңдауымен шектеліп қалмай, тəрбиеші бос уақытында сол баламен шағын зерттеу жұмыстарын жүргізеді. Дамыта оқыту баланың ойлау, сезіну қабілетін дамытады. Профессор Д. Б. Эльконин пікірі бойынша «дамыта оқыту жүйесімен білім алған балалардың дүниеге деген көзқарастары терең жəне көріп білудің жаңа тəсілін игергендері көзге түседі, яғни дүние жəне адам тану үрдісі баланың сол үрдісінен толық шұғылдану жəне қызығу таныту жағдаятында пайда болады». Дамыта оқытуда тəрбиешінің басты міндеті оқу материалын балаларға дайын күйінде емес, баламен бірлесіп, жалпы іс - əрекетті ұйымдастыра отырып, алға қойған міндеттерді түсіндіру. Оқу барысында баланың бойындағы дамытуды қалыптастыруды дағдыға айналдыру; Сөздік қоры мен тілдің арасындағы байланыстылыққа аса көңіл бөлу; Баланың сезіміне əсер етіп, логикалық ойын дамыту. Ұйымдастырылған оқу қызметі үш бөліктен тұрады. 1.Оқу мақсаттарының қойылуы 2.Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру. 3.Шешудің дұрыстығын дəлелдеу. Бұл үшеуі Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі компоненттері. Жоғары қиындықта оқыту - принципі. Бұл қағида баланың қиындатылған тапсырмаларды орындауға мүмкіндігінің бар екендігіне көз жеткізеді. Бала ойлауын абстрактіден қарапайымға қарай жетелейді. Дамыта оқытудың негізін салушылар мен зерттеушілер: орыс ғалымдары В.Занков, В.Давыдов, В. Эльконин, П.Эрдниев. Суға түспей жүзуді үйрену мүмкін еместігі сияқты, танымдық іс — əрекет жасамай, дамудың жүзеге асуы да мүмкін емес. Дамыта оқыту барысында балалар тəрбиешінің айтқанын тыңдаумен шектеліп қалмай, бос уақытында тəрбиеші сол баламен шағын зерттеу жұмыстарын жүргізу қажет. Ол үшін алдын ала зерттеушілік жұмысқа дайындау қажет. Сондықтан мен тобымдағы Іңкар атты қызбен былай жұмыс жүргіздім. Мысалы: «Алмұрт» деген сөз а дыбысынан басталады, екі буыннан (ал — мұрт) тұрады. Жəне де ол жасыл, сары түстес дəмі тəтті. Уақыт шектеусіз, ал мен қадағалап отырамын.
1) Қадағалау. Балалар шуласып, өзара алмұрт туралы əңгімелесіп жатыр. 2) Не істеу керек? Таныту: Шыдамдылық қажет. Балалардың айтқан ойын қағазға түсіріп отырдым. 3) Не болды? Нəтиже: Жауапкершілікті сезіне бастады, бір – бірін тыңдауға көшті. 4) Қорытынды: Біз бір – бірімізді оқыттық, пікірлестік. Балалардың ішіндегі Іңкардің ойы. Дəрігер: Алмұрт балаға өте қажет. Денсаулыққа пайдалы. Алмұртты жуып жеу керек. Тəрбиеші: Алмұртты математика сабағына пайдаланып 4 немесе 2 бөлікке бөлуге пайдаланамыз жəне санауға қажет, түр – түсін, формасын дұрыс, ажырата білуге үйретеміз. Ғарышкер: Болашақта біз алмұрттың түрлерін ғарышқа өсіріп, саябақ жасау жағын зерттейміз… Дамыта оқытудың бір түрі: 1.Оқу мен жазу арқылы ойлауды дамыту. 2.Мақсаты: балаларға кез келген мазмұнға сын тұрғысынан қарап, өз көз қарасын білдіруге үйрету. Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Бұл жоба бойынша бала терең əрі жан – жақты ойлауға, өз ойын жүйелі түрде жеткізе білуге үйренеді. Баланың қиялы шексіз, арманы ұшан теңіз. Үш кезеңге бөлеміз. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы. I . Қызығушылығын ояту II.Мағынаны шолу III. Ой толғаныс Жəне де «Ассосация» əдісі баланың қызығушылығын ояту кезеңі аса тиімді. Бұл əдіс балалардың бұрынғы білімін есіне түсіріп, жинақтайды əрі топ мүшелері бір – бірінен үйренеді. Бауырсақ ертегісін өткенде : Баланы өз ойын еркін айтуға, шығармашылық қасиетін дамытуға, сын тұрғысынан қарауға үйрету. «Бауырсақ» ертегісінің мазмұнын түсіндіру, тақырыбы мен идеясын ашу, кейіпкерлердің көңіл – күйін танытудағы, көркемдік ерекшелігін көрсету. Баланы ертегіні дұрыс талдай білуге, кейіпкерлердің жағымды немесе жағымсыз екенін айыруға үйрену. Əр кейіпкердің сөзіне мəн беріп дұрыс қабылдауға дағдыландыру. Қызығушылығын ояту. Өз таңдаулары бойынша топқа бөлінеді. 1 – топ. Ертегіні рөлдерге бөліп ойнау 2 – топ. Ертегінің кейіпкерлеріне қарап əңгіме құрастыру. /ойнаған кейіпкерлерінің суретін салу/ 3 – топ. Ассоциация мен жұмыс, ойтолғау. 4 – топ. Ертегіні аяқтау əрі қарай не болғанын қалайсың. Əр топ өзінше жұмыс жасайды.
Өзім қорытамын. Балалардың ойына түрткі болу. Ой толғаныс. Осы ертегіні тыңдағанда не ойладың? Мен түлкі болсам бауырсақты жемей ақ қояр едім – дедім жəне екеуміз дос болар едік. Енді ертегіден алған əсерлерің туралы сурет салайық. Қортынды: Балалардың жұмысына өте қанағаттанамын, салған суреттері ассоциация туралы ойларын кеңінен айтып, қызыға ертегіні суреттеп, əрі қарай ертегіні былай жалғастырдық, түлкі мен бауырсақ сол куннен бастап дос болыпты. Қорытынды. Дамыта оқыту баланың ойлау, сезіну қабілетін дамытуда маңызы зор екенін айтқым келеді. Өйткені, бүкіл əлемде өмір сүру күрделенді, елімізде демократиялық құрылымдар пайда бола бастады. Болашақта балалар өз жолында кездескен қиыншылықтарды жеңуге, саналы шешім қабылдауға дайын болу керек. Ендеше, балалардың ойлау қабілетін жан – жақты дамыту мен шығармашылық ізденіс дағдаларын сын тұрғыда қалыптастыру жолдарын ұсынатын бағдарламаны үйренейік, үйретейік. Əдебиеттер тізімі: 1.[Дьяченко В.К. Новая педагогическая технология учебно-воспитательного процесса. Усть-Каменогорск]. 2.[Репкина Н.В. Что такое развивающее обучение? М., 1993]. 3.[Педагогикалық ізденіс. – Алматы: Рауан, 1990.] 4.[Махмутов М.И. Мектепте проблемалық оқытуды ұйымдыстыру. Алматы : Мектеп.- 1981].
ОСОБЕННОСТИ ОБУЧЕНИЯ АНГЛИЙСКОМУ ЯЗЫКУ НА ОСНОВЕ ТРЕХЯЗЫЧИЯ Изжанов Эльдар Ауезович Курмангазинский район общая средняя школа имени М.Ауезова учитель английского языка
Язык, являясь средством общения, формирует ребенка как личность. Именно через язык ребенок познает национальное достояние, богатство унаследованные от предков. Изучая языки других народов, ребенок не только просто узнает слова, как они звучат и что они означают, но и глубже познает культуру этих народов, их обычаи, традиции, знакомится с устным народным творчеством, национальными играми. И через познание многообразия мировой культуры формируется чувство любви к Родине, гражданский патриотизм, гордость за свой народ и свой язык. Естественно, знать один язык – мало, чем больше языков знает человек, тем более он конкурентоспособен. Чехов говорил: «Человек столько раз человек, сколько он знает языков».Каждый язык–это новый мир целого народа. Потому что вся культура, все ценности сосредоточены в языке.
Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферы мирового сообщества. Но достижение этой цели возможно лишь при создании в Казахстане целостной системы образования на трёх языках в рамках школы. Возможности для создания такой системы в Казахстане уже имеются. Материальная база казахстанских школ уже сейчас позволяет вести обучение с использованием информационных технологий и даёт возможность решать задачи проверки уровня знаний учащихся; применение компьютера в качестве мультимедийного пособия; использование электронных учебников и Интернета. У многоязычного образования много положительных сторон. У учеников формируются все компоненты иноязычных коммуникационных компетенции. Коммуникационная компетентность позволяет использовать разнообразные средства устной и письменной коммуникации на казахском и других языках. Цель введения трехъязычия на современных уроках в школах — развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками. Стоит сказать, что самостоятельное изучение английского – это долгий процесс, но все в руках учителя и этот процесс он может сделать увлекательным, приносящим удовольствие ученикам. Дополнительное знание казахского и русского языков существенно облегчит работу учителя. Я преподаю английский язык в 5 классах. Есть три главных принципов моей эффективной работы с учениками, которые не знают данный язык или изучали его факультативно: мотивация – я хочу, чтобы мои ученики владели иностранным языком; правильная методика – в каждом новом классе каждый год я пользуюсь несколькими методами обучения и выбираю для себя оптимальный; процесс обучения – работу я провожу систематично, анализируя работу и достижения моих маленьких учеников. Ученики после начальной школы бывают очень активны и любопытны в изучении языка. У них новый учебник 2015года выпуска, где собран основной и интересный материал, приложения и англо-казахский словарь. При подборе заданий к учебнику были использованы современные методики разработанные в соответствии с концепцией современного интенсивного и интерактивного обучения иностранным языкам. Содержание курса для 5 класса включает темы, охватывающие социально-бытовую, учебно-трудовую и социально-культурную сферы, на изучение которых выделено 68 часов. Для углубленного изучения грамматического и лексического материала выделено 34 часа. 1) «Я и моя семья»: «О себе (внешность, характер, увлечения и т. д. )»; 2) «Мои друзья»: «Мой близкий друг, мой зарубежный друг (внешность, характер, увлечения и т. д. )»;
3) «Моя квартира, Мой дом»: «Помощь по дому»; 4) «Здоровый образ жизни»: «Продукты питания», «Здоровая диета», «Спорт»; 5) «Я и моя школа» : «Любимый школьный предмет», «Школьный этикет», «Мой рабочий день», 6) «Еда», «Одежда», «Покупки»; 7) «Я и окружающий меня мир»; «Моя родина - Казахстан», «Астана и ее достопримечательности»; 8) «Животный и растительный мир Казахстана и других стран мира»; 9) «Страна изучаемого языка – Великобритания»; «Лондон и его достопримечательности», «Праздники и традиции Великобритании»; 10) «Выдающиеся люди Казахстана и страны изучаемого языка» Есть задания для прослушивания, говорения, чтения и для письма. Огромный объем тщательным образом подобранного материала и средства контроля в совокупности создают все предпосылки для эффективного изучения иностранного языка. Коммуникативная методика обучения английскому языку является основой. Она утверждает, что для успешного овладения иностранным языком обучающиеся должны знать не только языковые формы (т.е. лексику, грамматику и произношение), но и иметь представление о том, как использовать их в целях реальной коммуникации. При обучении английскому языку в 5 классе основными формами работы являются парная, индивидуальная. Использование технологий личностноориентированного и дифференцированного обучения, информационнокоммуникационных технологий способствует формированию основных компетенций учащихся, развитию их познавательной активности. Проверка коммуникативных умений в аудировании и чтении осуществляется с помощью заданий на выбор ответа. Для проверки лексических и грамматических навыков используются задания с выбором ответа (на уровне словосочетания и предложения), так и задания на восстановление пропущенных слов в связном тексте. Для проверки умений в письменной речи учащимся предлагается написать письмо-ответ другу по переписке, рассказав о себе. Чтобы оценить умения учащихся в устной речи, им предлагается высказаться в связи с заданной ситуацией общения, которая знакома детям, а также побеседовать с партнёром (или учителем), розыграв диалог этикетного характера или проведя диалог-расспрос в соответствии с заданной ситуацией. Контроль сформированности лексической стороны речи, грамматических и произносительных навыков осуществляется на каждом уроке при выполнении упражнений подготовительного и речевого характера.
На первом же уроке я знакомлю учеников с учебником полностью. Они отмечают себе необходимые страницы для последующего их использования на уроках или во время выполнения домашнего задания. Вначале учебника есть тематический план с темами, с их словарной работой и словесными конструкциями. Так как у каждого ученика есть отдельная тетрадь- словарник, я прошу их записывать и новые слова, и виды диалогов. Мне кажется, что в 5 классах ученики должны запоминать не только одиночные слова, но и запоминать целые словосочетания и простые предложения с переводом. Первое время ученики работали с данными словами только на двух языках. Однажды спросив перевод на русском, я не услышал ответа. Это было удивительно, потому что я работаю в русско- казахской школе. Ученики не смогли мне дать полный ответ и объяснили это, тем что трудно переводить с казахского на русский. Книжки- словари у них англо- казахские. Я начал задавать на дом найти и выучить перевод слов или предложений на трех языках. В учебнике есть задания «Read and remember!», для систематического пополнения лексического материала при похождении нескольких этапов обучения: заучивание новых слов, отработка их произношения, правописание. Изучение иностранного языка в межкультурном контексте предполагает систематическое обращение к родному языку и культуре с целью сравнения языковых систем для определения разницы и сопоставления культур для выявления общего и различного в них. В процессе такого сравнения и сопоставления учащиеся вовлечены в познание чужого языка и культуры через познание своей собственной. Огромно здесь значение русского языка, который является проводником к изучению английского языка. Часто на уроках используются такие понятия из русского и казахского языка, как части речи, синонимы, антонимы, диалог, монолог, описание и т.д.; из литературы – цитирование текста, идея, главная мысль, стихи, пословицы, происходит знакомство с произведениями английских писателей. Это наводит меня на мысль что преподавание нужно вести в трех направлениях, чтобы у учеников было полное восприятие изучаемых тем. Поняв тему на одном языке, ему будет несложно понять её на других языках. Понять самому, а ещё объяснить однокласснику. Ученик усваивает быстро и качественно лишь то, что тут же после получения новой информации применяет на деле или передаёт другим. Стремление передавать другим информацию, обучать других присуще человеку с самого раннего детства. Метод взаимообучения ставит каждого ученика в положение учителя. И это не игра,а основная, главная функция ученика, его главная деятельность в школе при новой форме обучения. Для эффективного обучения я использую материалы на русском и на казахском языке. На интерактивных сайтах есть очень много интересных заданий для пятиклассников. Ученики дома самостоятельно выполняют задания по английскому языку на сайте http://www.study-languagesonline.com/ru/en/english-for-children.html.Данные задания помогают детям освоить
самые полезные английские слова. Материалы направлены на закрепление в памяти ребенка звуковой и письменной формы английских слов, а также их перевода. Обучение английскому языку необходимо проводить с помощью русского и казахского языков. Это упрощает понимание тем учениками. Триединство языков – важный фактор общественного согласия. Для современного казахстанца владение тремя языками – условие собственного благополучия. Многообразие культур и языков, как и их равное сосуществование, является главным достоянием Казахстана, при этом эффективность трехъязычия возможна только при условии общепринятой идеологической основы: казахский язык– это государственный язык, русский язык – язык межнационального общения, английский язык – ключ к мировым знаниям, признак успешного человека. Новая система образования открывает перед казахстанцами блестящие перспективы как в пространстве мирового сообщества, так и внутри страны в плане коммуникаций, снятия культурных барьеров и налаживания новых отношений во всех сферах жизни. Знание разных языков обогащает мировоззрение, так как возможность понимать другой язык и, следовательно, другую культуру дает человеку возможность мыслить шире. РУХАНИ АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Қабдолова Клара Жексенбайқызы Атырау облысы Құрманғазы ауданы Б. Бегалиев атындағы жалпы орта мектебі коммуналдық мемлекеттік мекемесі Тарих-қоғамтану пəнінің мұғалімі
Тарих парақтарына үңілсек рухани адамгершілік тəрбиенің түп тамыры тереңде екендігін байқаймыз.Адамзат баласының дамуының ажырамас мəңгілік бөлігі–адамгершілік тақырыбы болып келеді.Рухани- адамгершілік тəрбиесі адам бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның өзі өмір сүріп отырған қоғамда орнын табуына, қабілет - дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуға, яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. Адамның ішкі жан – дүниесінің біртіндеп дамуына əсер ететін, түрткі болатын, жағдай жасайтын, оларды іске асыратын көптеген жағдаяттар бар. Рухани адамгершілік тəрбиенің ең өзекті идеясына халықтың адами қасиеттері тұғыр болады. Қай халықтың болса да өзіне ғана дараланып тұратын ерекшелігінің бірі-халықтың тəрбиесі. Осы халықтық рухани тəрбие ғасырдан ғасырға, ұрпақтан- ұрпаққа мирас болып қалатын үздіксіз үрдіс болып табылады. Адамгершілік тəрбиесі жекелеген бағыттарға емес, адамгершілік құндылықтарға негізделеді. Адам - ең əуелі адамгершілігімен, парасатының биіктігімен көрініп,өзін қоршаған айналасындағылармен қарапайым қарымқатынаста болуға тиісті. Адамгершілік тəрбиесі- алдымен адамгершілік
ұғымы, принциптері, мінез-құлық нормалары жайындағы біліммен түсіндіріледі, оларды оқып үйренумен қатар адам баласы оны оқу, тəрбие, еңбек процесінде іске асырады. Сөйтіп, адамгершілік қасиеттер адам бойына сіңіп,руханилықпен толысып нақты сенімге айналады.Адамгершілік қатынастар моральдық нормалармен өлшенеді. Моральдың негізгі міндеті адамның мінез-құлқын тəрбиелеу, осы арқылы олардың бойында əдеп сақтау қатынастарын қалыптастыру, адам мен қоғам арасындағы қатынасты реттеу болса, адамгершілік-рухани тəрбие моральдық сенімді, жағымды мінез-құлық дағдылары мен əдеттерін қалыптастырады. Адамгершілік- рухани тəрбиенің басты бағыттарының бірі-халқымыздың ғасырлар бойы ұлан- байтақ жерін сыртқы жаулардан қорғауда ерлігімен көріне білген батырлары мен қолбасшыларын, халқының сөзін сөйлеп, ел қамын ойлаған шешен — даналарын мақтан етуі, елді қорғау, шежіреге толы тарихын білу, тілі мен дəстүрін сақтау, зерттеулері бағытында жалғасын табады. Өршіл халқымыз өскелең ұрпағына тəрбие беруде күнделікті тұрмыс кəсібін ұлттық жүйемен жетілдіріп, рухани- адамгершілік тағылымымен ұштастыра білген. Адамгершілік тəрбиенің бүкіл жүйесі гуманистік мазмұнға толы, рухани негізде жеке адамның жан- жақты дамып жетілуіне бағытталатыны да сондықтан.Руханилық адамның ішкі жан дүниесімен астасып,тарихи даму жолдарымен дами келе, жалпы мəдениет деп аталатын тұтас ұғымның рухани саласын құрайды.Жаны таза, рухани жан-дүниесі бай өткен заманның ғұлама-ойшылдары халықты өздерінің даналық ойларымен сусындатып,ізгілікке баулыған,шыншылдық пен əдептілік əліппесін үйреткен.Қолмен ұстап,көзбен көруге болмайтын,тек қана санамен,түйсікпен қабылданатын мəдениеттің жетістіктері рухани бағытта адамдарды жетілдіреді,дамытады.Көшпелі дəуірден бастау алатын, тұрмыс қарекетінен туындаған тіршіліктің сан-саласын қамтыған көшпелілердің рухани жетістіктері бүгінде «Мəдени мұра» бағдарламасының өзегіне айналып отыр.Көшпелілер өз қарекетеріне лайықтап даму ерекшелігі бар рухани мəдениет қалыптастырған. Қазақ халқы - мəдени бай мұрасы, өзіне біткен табиғи ерекшелігі бар, сергек ой, сезімтал жүрек, дəстүрлі тəрбие, əдістəсілдері бар халық.Өткен ғасыр ғұламалары қазақ топырағында туып, білім алған, кейінгі ұрпаққа өшпес мұра қалдырған ұлы тұлғалар: Əбу Насыр əлФараби,Жүсіп Баласағұн,Махмұт Қашқари ұлағаттары рухани адамгершіліктің шыңы емеспе?! Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаевтан бастау алатын,кейіннен Ш.Уəлиханов, А.Байтұрсынов, С.Торайғыров, М.Сералин, М.Əуезов, С.Мұқанов, С.Көбеев сынды ойшыл ғалымдар мен ақындардың даналыққа толы ой-пікірлері мəдениеттің дамуына игі ықпал жасап,халқымыздың рухани жан-дүниесін сусындатып келе жатқандығы тарихтан аян. Дүниежүзілік мəдениеттің құрамдас бір бөлігі болып табылатын қазақ халқының рухани мəдениеті адамгершілік тəрбиесінің өзекті нұсқасы болып табылады.Қазіргі ұлттық құндылықтарға бет бұру жағдайында халықтың дəстүрлі мəдениетінің,соның ішінде рухани мəдениетімен сусындау баға жетпес байлықты игерумен пара-пар болмақ.Ежелден желісі үзілмей келе жатқан ұлттық салт-дəстүр,əдет-ғұрыпқа негізделген рухани,мəдени
мұрамызды, қымбат қазынамызды сақтап,дамыту арқылы өркениетті елдер қатарына қосыла аламыз.Бабалардан қалған күнделікті өмірдің жазылмаған заңына айналған рухани мұрамызды ұрпақ бойына дарытуда қазақ халқының ұлтын,ділін,дінін,мəңгіге сақтап,болашаққа тірек болатын салт-дəстүр,əдетғұрып,əдеби,тарихи,діни мейрамдарын насихаттауды қоғам өміріне кеңінен енгізіп,халық санасына сіңіру бүгінгі күннің басты талабына айналып отырғаны даусыз. Рухани адамгершілікті тек əдеби туындылар арқылы ғана емес,ол еліміздің тарихының табы,бедері бар тарихи деректері,тарихи қайнарбұлақтары деп танығанымыз жөн.Өйткені қазақ жері ежелден көшпелі жəне отырықшы мəдениеттің тоғысқан ортасы ретінде діни көзқарастарды,жазусызуды,салт-дəстүрлерді кеңінен таратып, дала жұртшылығының сана-сезімін, рухани жан дүниесін байыта түсуде үлкен орын алды.Қазақ даласынан тіл мен əдебиеттің,музыкалық шығармашылықтың,ғылым мен білімнің тамаша өкілдері қалыптасып шықты.Халқымыздың руханияттылығы-татулықтан, имандылықтан,ел бірлігінен айқын байқалады.Адамгершіліктің айнасына айналған руханилық тамырының тереңдігін мектеп оқушыларына оқыпүйретудің маңызы зор.Ежелгі əлемнен бастау алатын төл мəдениетіміздің сан қырын таныту рухани адамгершілік тəрбиенің өзектілігін аңғартады. Қазақтың ұлы ойшылдарының кемеңгерлік ой-пікірлерін оқу-тəрбие ісінде орынды пайдалана отырып, оқушы-жастарды ұлтжандылыққа тəрбиелеуболашақ өмірдің алтын қазығын мықтап қаққанмен бірдей болса керек.Рухани адамгершілік тəрбиесі-табиғаттың төл баласындай таза өмір, қулықсұмдықтан ада,өркениеттің жақсы қасиеттерін бойға сіңіретін тəрбие. Рухани адамгершілік- адам бойындағы ең асыл қасиет ретінде адамзат баласын ең жоғарғы мақсатқа бағыттайды. Ол адамды мейірімділікке,туған жерін, елін, отбасын сүюге үйретеді. Рухани - адамгершілік тəрбиесі - өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін, бағдарларын қалыптастыруға бағыттайды. Ы. Алтынсариннің «Адамгершілікке тəрбиелеу құралы – еңбек пен атаана үлгісі» - деген[1] пікіріне сүйенсек құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адам болып қалыптасу баланың отбасында алған тəрбиесіне байланысты екендігіне көз жеткіземіз. Бала бойына адамгершілік, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру барысында, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. Адамгершілік тақырыбы – мəңгілік айтылатын,адаммен бірге жасайтын ұғым. Жас ұрпақтың бойына осы адамгершілік рухани қасиеттерді сіңіру - ата - ана мен ұстаздардың,жалпы адам өмір сүріп отырған қоғамның басты міндеті. Көрнекті педагог В. Сухомлинский [2] «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, шəкіртке жан - жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз.Жеткіншек ұрпақты
тəрбиелеуге қажетті негізгі адамгершілік қасиет ұлтжандылық болып табылады. «Туған елін сүю сезімі туа біткен сезім болып табылмайды, оны адамға табиғат тарту етпейді. Елжандылықты қоғам мен жекелеген адамдар бойына сіңіріп, дамытып, тиісті деңгейге көтереді. Отбасы мен мектеп жастарды асқақ ұлжандылық сезімге тəрбиелеуге тиіс»- деген С.Көбеевтің[ пікіріне сүйенсек, жастарды елжандылыққа тəрбиелеуде география, жаратылыстану, тарих пəндерінің маңызы зор. Оқушыларды елжандылық пен ерлікке тəрбиелеуде алуан түрлі қоғамдық істерді пайдалану соның ішінде өлкетану мұражайларына жəне туған өлкедегі тарихи жерлерге саяхатқа апару, еңбек жəне соғыс ардагерлерімен кездесу кештерін өткізіп отыру істерімен бірге мəдени-əдеби мұраларды да тиімді пайдалану бала бойындағы рухани адамгершілік тəрбиенің мықты болуына ықпал етері сөзсіз.Ұлы ғұламалардың адамгершілік тəрбиесі туралы пікірлеріне назар аударсақ К.Д. Ушинский: «Тəрбиелеудің басты міндетін адамгершілік əсер етуден құрайды» адамдар арасындағы адамгершілік қарым-қатынасты меңзесе, дана Абай: «Ақпейіл жəне ықыласты жүрек адамды жетелеуі тиісті,сонда ғана оның еңбегі жəне табыстылығы ерекше мəнге ие болады. Адам болып дүниеге келу жеңіл, бірақ адам болу қиын» [3] деген пікірі арқылы адамгершіліктің жүгін айқындап берген. Сондықтанда адамгершілік рухани тəрбиенің өзегі ретінде біздің болашақ ұрпағымыз тəрбиеден ғана рухани байлық алып, тəрбие арқылы ғана адам болып қалыптасады. Оқушылардың бойына тəрбие негіздерін дарыту мектепте оқытылатын барлық пəндерге бірдей жүктеледі. Əсіресе, оқушының адамгершілікке тəрбиелейтін пəннің бірі- тарих. Ол шəкірттердің бойында отансүйгіштікті, ұлтжандылықты,сенімділікті қалыптастырады. Қазақ халқындағы хандар мен билердің, шешендер мен жыраулардың орны бөлек. Тарих пəні оқушылардың рухани дүниесін байытып, өзінің қоғамдағы орнын табуға, ұрпақтың батырлығына көмек көрсетуді тудырады, олардың ізгі талап – тілектерін оятады.Сонымен бірге, қазақтың ұлттық салт-дəстүрін, мəдениетін,оқушылардың моральдық қасиеттерін қалыптастырып, адамгершілік рухани тəрбиені бойларына сіңіруге ықпал етеді.Өз тəжірибемде оқушыларға адамгершілік рухани тəрбие беруді 10-сыныпта «Көшпелілердің рухани мəдениеті» тақырыбындағы сабағымды ұйымдастырғанда басты назарда ұстадым. Сабақ тақырыбы: «Көшпелілердің рухани мəдениетінің ерекшелігі» Сабақ мақсатына көшпелі тайпалар-сақ, сармат, скифтердің материалдық жəне рухани мəдениеті, діни наным сенімдері туралы білімдерін тереңдете отырып, олардың көшпелі өркениетке қосқан үлесін көрсету. Тарихи санасы қалыптасқан,пəнге қызығушылығы жоғары білімді азамат тəрбиелеу. Оқушылар үшін оқу нəтижелері: Рухани мəдениеттің түрлері жəне оның маңызы туралы түсініктері қалыптасады жəне адамгершілік рухани тəрбиенің өзектілігін сезінеді,ежелден қалыптасқан қазақ халқының адами тəрбиесімен сусындайды.Негізгі идеясы қазақ халқының рухани мəдениетімен таныстыра отырып,патриоттық, адамгершілік,рухани сезімін қалыптастыру болды.
Дерек көздері: 10-сыныпқа арналған оқулық мəліметтеріне қоса «Қазақ халқының рухани мəдениеті» тақырыбына арналған ғаламторлық деректерден жасалған жинақ, «Қазақ халқының салт-дəстүрлері». А.Сужикова,Алматы,2008 жыл қосымша əдебиеттерді пайдаландым. Сабақтың ұйымдастыру бөлімінде –оқушыларға психологиялық ахуал туғызу арқылы слайд деректері бойынша жаңа сабақ тақырыбының сұлбасын шығарылды. І. Тақырыпты ашу мақсатында «Ой шақыру.» айдарымен постермен қорғау жұмысы жүргізілді. І-топқа:«Тіл мен жазу».ІІ-топқа: «Көне жазулар».ІІІ- топқа–«Орта ғасырдағы жазу-сызу» тақырыпшалары беріліп,оқушылардың қосымша ресурстармен,деректермен жұмыс жасап талдауына мүмкіндік берілді. Ойды қортындылау үшін «Көне жазулар сыры» тақырыбында шағын эссе жазып қорғау жұмысы ұйымдастырылды. «Қызығушылықты ояту» мақсатында «Ассоцияциялар қатары» -Көне жазулар сырын ашқан ғұламалар.Олар кімдер? деген сауалдар төңірегінде пікірлерін білдірді. Сабақты пысықтау мақсатында: Рухани мəдениет пен материалдық мəдениеттің айырмашылығы; Түркі тіліндегі жазулардың тіл ғылымында аталуы; Соғды жəне түркі жазуындағы ұқсастықтар мен өзгешеліктер тақырыптары бойынша постерлерін қорғап,ой түйіндеді. Ұғымдарды саралау арқылы «ақ сықын , «соғды жазуы» сөздерінің мағынасын ашты. Картамен жұмыста көне жазулар аймағын тауып,қайдан не табылды? сауалы бойынша сəйкестендіру кестесін толтырды. Сабақ «Қазақ қоғамындағы үлкенді сыйлаудың , құрмет көрсетудің белгісі- қазақтың қонақжайлылығы рухани байлығын көрсетеді» деген ойпікірмен түйінделді. Рухани–адамгершілік тəрбиесі жеке тұлғаны жан-жақты қалыптастырудың ең маңызды да жетекші саласы ретінде танылады. Заман мен қоғам бір орында тұрмайды.Əрбір адам өзін тудырған заманына қарай бейімделеді.Өткен заманның рухани қазынасы да тарих қабатында хатталып қалмай, заманауи өзгерістерді қабылдап, жаңарып, жаңғырып халықпен қайта қауышуда. Қазір қоғам жан-жақты үйлесімді жетілген жаңа ұрпақты – жаңа адамды тəрбиелеуді талап етеді. Қоғам талабы – заман талабы. Өйткені «Əр адам - өз заманының баласы». Оқушылармен жүргізілетін оқу-тəрбие жұмысында тарихи деректер мен танымдық мəліметтерді ұсыну адамгершілік рухани тəрбиені жетілдірудің бірден-бір жолы. Мектебімізде ұйымдастырылған өлкетану бағытындағы мұражай сабақтары да оқушыларға,мөлтек аудан тұрғындарына адамгершілік рухани тəрбие берудің орталығына айналуда. Мектептің бірнеше жыл бұрынғы түлектері қазіргі уақытта танымал тұлғаларға айналған зерттеушілер, ғалымдар, спортшылар туралы деректер мен дəйектер оқушыларға адамгершілік тəрбие беруді жетілдіруге оң ықпал етуде. Ұйымдастырылған тəрбиелік шаралар барысында оқушылар бойына рухани
серпіліс туғызып,өз мектебінен шыққан түлектерге деген шынайы құрмет сезімін арттыруда. Адамгершіліктің негізі мінез-құлық нормалары мен ережелерінен тұрады. Олар адамдардың іс-қылықтарынан, мінез-құлықтарынан көрінеді, моральдық өзара қарым-қатынастарды басқарады. Отанға деген сүйіспеншілік, қоғам игілігі үшін адам еңбек ету, өзара көмек, сондай-ақ қоғамға тəн адамгершіліктің өзге де формалары, бұл-сананың, сезімдердің, мінез-құлық пен өзара қарым-қатынастың бөлінбес элементтері, олардың негізінде қоғамымыздың қоғамдық-экономикалық құндылықтары жатады. Ұрпақ тəрбиесі — келешек қоғам тəрбиесі.Рухани-адамгершілік тəрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарымқатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Адамгершілік-адамның рухани байлығы, болашақ ұрпақты ізгілік бесігіне бөлейтін руханиет дəуіріне жаңа қадам болып табылады. Адамгершілік тəрбиенің нəтижесі адамдық тəрбие болып табылады. Халқымыздың тəлім- тəрбиелік мұрасына үңілсек, ол адамгершілікті, қайырымдылықты, мейірбандықты дəріптейді. Адамға қойылатын басты талап—асыл да ізгі адамгершілік қасиеттерді бойына сіңірген, ұлағатты азамат болып шығу.Өйткені адам—өзінің адамгершілігімен, қайырымдылығымен, адалдығымен жəне əділеттігімен ардақты. Адамгершілік—адамның рухани арқауы. Адамгершілік – адамның асыл қасиеті. Жүсіп Баласағұн адамгершілік пен инабаттылықтың төрт қасиетін 6600 тармақтан, 72 тараудан тұратын «Құтты білік» дастанында көрсетіп берген. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс — тіршілігінен, өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді. Адамгершілік -адам бойындағы гуманистік құндылық, əдеп ұғымы. "Кісілік", ізгілік", "имандылық" тəрізді ұғымдармен мəндес. Адамгершілік адамшылық, каталдықпен салыстырғанда жаксылық тілеу қарымқатынастары. Халықтық дүниетанымда мінез-кұлықтың əр түрлі жағымды жақтары осы ұғымнан таратылады. Мінез-құлық пен іс-əрекеттерде көзге түсетін төмендегідей Адамгершілік белгілерін атап өтуге болады: адамды қастерлеу, сыйлау, сену, ар-ұятты сақтау, имандылық пен рахымдылық, ізеттілік пен кішіпейілділік, əділдік, қанағатшылдық Ең бастысы “Қазақ елі кеше ғана пайда болған мемлекет емес” жəне ол “Мəңгілік салтанат құратын ұлы елдер” көшін бастаушы.Сарабдал саясат ұстаған,салиқалы мақсат қойған, “Нұрлы жолмен” болашақтан үміт еткен,тəуелсіздіктің құдыретті де ардақты жолымен адымдап келе жатқан еліміздің тарихы мен тынысы жас буынның бағыт ұстар бағдаршамы.Ұлы даланың перзенттері батыр бабаларымыздың азаттық жолындағы күресі біз үшін асыл шежіре, елдік пен ерліктің таусылмас қазынасы.Тарих өз парағына заманында тарих көшін бастаған қайтпас қайсар тұлғаларының есімін алтын əріптермен тасқа таңбалағандай етіп жазып,ұрпақ жадында мəңгілік
сақталарына сенді,дұшпандарын да сендіре алды. Қазақ халқының қилы тарихы шын мəніндегі-айбындылығымыздың төркіні деп танимыз.Оған ел тарихы,халық тағдыры куə. Ұлылығымызды асырған,əлемді елеңдеткен ел тарихының шежірелі де қилы тарихы адамгершілігіміздің, рухани тəрбиеміздің жемісі. Жас ұрпақ өз халқының мəдениетін түбірінен түйсінуі қажет, оның ерекшелігі мен артықшылығын айқын ажыратып, аялай білуі тиіс. Өз халқының салт – дəстүрі мен мəдениетінің тұғырында өрбіп, жетіліп, өмірден өз орнын табуы жəне оның құндылықтарын молайтып болашақ ұрпаққа аманат етуі қажет. Қазіргі таңдағы адамгершілік тəрбиесі жалпы халықтық құндылықтарға, атап айтқанда – адам, отбасы, Отан, туған жер, адамзат, əлем ұғымдарына сүйенеді. Жалпы халықтық құндылықтарды түсіну мəселесінің алдыңғы орынға шығуының өзі жас жеткіншектің рухани мəдениетінің қалыптастыруда шешуші ролін атқарады, қоғамдағы əлеуметтік – этикалық нормалар мен мəдени қарым – қатынастарды орнықтырады. Адамгершiлiк — адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған əдет- ғұрыптар мен дəстүрлердi тудырып, солармен сəйкес дамиды. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жəне 2016-2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламаларында басты міндетжалпы білім беретін мектептерде зияткерлік,дене жəне рухани тұлғасы дамыған азаматты қалыптастыру,оның құбылмалы əлемде əлеуметтік бейімделуін қамтамасыз ететін білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру деп нақты атап көрсетілген.Бұл мақсатты жүзеге асырудың негізгі бағыттарына оқу-тəрбие шараларында елдің бірлігі мен ынтымағы үшін күрескен айтулы тұлғалармен қоса,жергілікті танымал тұлғаларды, киелі мекен иелері туралы деректер беру оқушылардың бойында ізгілік пен мейірім сеуіп,рухани жан тазалығына үндейтіні сөзсіз. Əдебиеттер топтамасы: 1. Ыбырай тағылымы. - Алматы, 1955. 2. В.А.Сухомлинский. Балаға жүрек жылуы. - Алматы, 1976. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ - ӨМІР ҚАЖЕТТІЛІГІ Қаржауова Арай Жасенқызы Атырау облысы Құрманғазы ауданы Ы.Алтынсарин атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі мен əдебиеті пəн мұғалімі
Бала кемістігінің даму деңгейі неғұрлым төмен болса,соғырлым мұғалімнің білім деңгейі жоғары болу керек. Неміс педогог-дефектолог П.Шуман Еліміздің іргетасын қалаушы азаматтар бүгінгі өскелең жас ұрпақ екені баршамызға белгілі. Сондықтан олардың денсаулығы, білімі мен тəрбиелілігі əрдайым күн тəртібінен түспейтін өзекті мəселелердің бірі. Халық даналығы «адам ұрпағымен мың жасайды» деп əрқашан өсіп келе жатқан кішкентай азаматтардың дұрыс дамуына, қатарынан кем қалмай, дұрыс қалыптасуына
ерекше мəн берген. Ата- бабамыздың ұрпақ тəрбиесіне қатысты көзқарасын қастерлеп, оны əрдайым жадында ұстап, игі істердің бастауында қағида ретінде басшылыққа алып отыратын еліміздің көшбасшысы Н.Ə.Назарбаев: «Балалар - қоғамымыздың ең əлсіз жəне қорғансыз бөлігі жəне олар құқысыз болуға тиіс емес. Елбасы ретінде мен əрбір сəбидің құқығы қорғалуын талап ететін боламын. Бала тəрбиелеу болашаққа ең үлкен инвестиция. Бұл мəселеге осылай қарап, балаларымызға жақсы білім беруге ұмтылуымыз керек» деген болатын. Əсіресе, елімізде мүмкіндігі шектеулі балаларға ерекше жағдай жасау үшін жауапкершілікті ең алдымен мемлекетіміз алды. Қазіргі таңда барлық əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мəселеге əлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. [1] Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады. Мүмкіндігі шектеулі балалардың білім алу құқықтары «Қазақстан Республикасының балалардың құқықтары туралы», «Білім беру туралы», «Мүмкіндігі шектеулі балалардың əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзетуге ықпал ету туралы», «Қазақстан Республикасында кемтарларды əлеуметтік қорғау туралы», «Арнайы əлеуметтік қызмет туралы» Қазақстан Республикасының Заңдарында, Қазақстан Республикасының Конституциясында бекітілген. Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы - барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап, БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді. «Инклюзив» сөзі латын тілінен аударғанда «өзімді қосқанда» ал, ағылшын тілінен аударғанда «араластырамын» деген мағынаны білдіреді. Инклюзивті білім берудің мақсаты: Даму мүмкіндігі шектеулі балаларды қалыпты балалармен бірге білім беру. Теориялық негіздемесі «Бəріне бірдей мүмкіндік» принципін ұстанатын инклюзивтік білім берудің енгізіле бастағанына көп бола қойған жоқ. Бұл термин көбіне «Сапалы білім -барлығы үшін» түсінігімен бірге қолданылады.
Яғни жалпы білім беретін мектептерде мүмкіндігі шектеулі бала мен басқа да əлеуметтік қорғалатын топтарға жататын оқушыларға өзгелермен теңдей білім беру, соған жағдай жасау. Қазіргі кезде Қазақстанда мүмкіндігі шектеулі балалар көбіне-көп арнайы мектеп-интернаттарда білім алады. Шындығында олар оқшауланған, қоғамдық өмірге аса бейім емес. Мəселенің бұлай қалыптасуына бүгінгі қоғамның да кінəсі бар. Өйткені біз мүмкіндігі шектеулі жандарға мүсіркей қараудан арыла алмай келеміз. Жалпы білім беретін орта мектептерде олардың оқып, білім алуына жағдай жасау енді-енді қолға алына бастады. Инклюзивті білім берудің негізі мектептегі барлық балаға олардың ерекшеліктерінен тыс сапалы білім беру болып табылады. Инклюзивті оқытудың негізгі принциптері: 1. Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады. 2. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. 3. Əрбір адам қарым - қатынасқа құқылы. 4. Барлық адам бір - біріне қажет. 5. Білім шынайы қарым - қатынас шеңберінде жүзеге асады. 6. Барлық адамдар құрбы - құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7. Əрбір оқушы үшін жетістікке жету - өзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру. 8. Жан - жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Заманауи мұғалімге инклюзивті топпен тиімді жұмыс істеу үшін қосымша құзіреттіліктер қажет: балаға байқау жүргізуді, оның дамуының жеке жоспарын түзете білу; балалармен əріптестік дағдыларын меңгеру; ұйымдастыруға көмек көрсете отырып, олардың белсенділігін арттыруға жағдай жасай отырып, өзара əрекетін дамытуға белгісіз бола отырып, балаларға көмектесу; мүмкіндігі шектеулі балалардың ерекшеліктерін ескере отырып, сонымен қатар балалардың бірлескен ойын əрекетіне жағдай жасайтын əртүрлі, «мазмұнды» пəндік орта құра білу. Біз əрбір балаға оның сұранысы мен басқа да жағдайларына тəуелсіз, өз əлеуетін толық жүзеге асыруға, қоғамға пайда əкелуге жəне оның толық қанды мүшесі болуға мүмкіндік беруге міндеттіміз. Əр оқуышының білім алуда өз ерекшеліктері бар. Мəселен əр оқушының эмоционалдық жəне психикалық таным процестерінің дамуы деңгейі əртүрлі. Десек те қазіргі таңда əр оқушыға жеке тұлға ретінде қарап, саналы тəрбие сапалы білім беру өмір талабы болып табылады. Осы ретте мектебімізде əрбір мүмкіндігі шектеулі оқушының даму деңгейі мен жас ерекшелігі ескеріліп білім берілуде. Бүгінде еліміздің барлық аймағында мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беруді қолдау негізінде жалпы білім беретін мекттептерде түзете-дамыта оқыту сыныптары біртіндеп ашылып жатыр. Бұл сыныптың мақсаты: əр сыныптағы мүмкіндігі шектеулі оқушыларды бір сыныпқа топтастырып, əр оқушыға жекелеп сыныбы мен оқу бағдарламасына сай білім беру. Бұл сынып ашылғанымен өз алдына үлкен қиыншылықтары бар. Себебі: бұл сыныпқа кей мектептерде əртүрлі сыныптан жиналған оқушылар оқиды. Екіншіден олардың жас ерекшелігі əртүрлі болғандықтан əр сыныпқа өзінің сыныбына сəйкес білім берілу керек.
Үшіншіден білім беру бағдарламасының əртүрлілігі. Төртіншіден мұндай сыныпқа сабақ беретін пəн мұғалімдерінің арнайы педагогикалық білім көлемінің аздығы. Осының нəтижесінде балаларды оқытудың бірінші сатысынан – ақ қиыншылықтарға тап болады. Жалпы білім беретін мектептер ПМПК-ның қорытындысы бойынша көрсетілген баланың деңгейіне қарай жеңіл бағдарламамен білім беруге яғни, мұғалімдер инклюзивті білім беруге дайын болғаны жөн. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасын қамтамасыз ету, сонымен қатар оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастырудың идеологиясы жатыр. Тəжірибеде көрсеткендей қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалып жатады. Мұндай қалыптасқан жүйе баланың даралық қажеттілігін қанағатттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады деп білемін. Қазіргі кезеңдегі білім берудің жаңа парадигмасы жағдайында жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығын қалыптастыру–оқушы қажеттілігін қамтамасыз етуде. Қажеттілік неден туындайды? Ол оқушы білімін, білікдағды деңгейін саралаудан пайда болады. Мысалы, мен 10 сыныпқа əдебиет пəнінен сабақ беремін. Сыныпта арнаулы сыныптан келген даму мүмкіндігінде ақауы бар екі оқушы оқиды. Мен ол екі оқушының əдебиет пəніне деген қызығушылығын қамтамасыз ету үшін оқу үдерісінде сабақ мақсаттарына қарай əр түрлі əдістерді пайдаланамын. Əдебиет пəнін оқытуда ең тиімді əдіс – тəсілдердің бірі сын тұрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлаудың мақсаты барлық жастағы оқушыларға сабақ барысындағы кез келген мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, екі ұйғарым бір пікірдің біреуін таңдауға, саналы шешім қабылдауға үйрету. Бұл деңгейдегі ойлау жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сəйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Білімнің болашақта пайдаға асуы, қажетке жарауын қалыптастырады. Көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып, ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Осы орайда өз тəжірибемнен Абай шығармашылығын оқытудағы əдіс – тəсілдерімді ортаға сала кеткенді жөн көрдім. Абай шығармаларын оқытуда тиімді əдіс-тəсіл оқушы қызығушылығын арттыру, сезіміне əсер ету, қиялын ұштау, сол арқылы шығармашылыққа жол ашу, оқушыға еркіндік беру деп түсінеміз. Абайдың табиғат лирикасын оқытқанда бұл əдістерді пайдалану оқушылардың өлеңді үстіртін жыл мезгілі туралы ғана өлең деп қабылдамай, ондағы көтерілген проблемалық жағдайларды көре білуге, талдай алуға үйретері сөзсіз. Оқушылардың өздігімен жұмыс істеуінде оқушыға мынадай сұрақ-тапсырмалар берген орынды деп есептеймін. 1. «Қыс» өлеңіндегі адамның көңіл-күйін білдіріп тұрған жолдарды тауып, оны «Жазғытұры» өлеңімен салыстыр. «Жазғытұры» өлеңіндегі көңіл-күйдің керісінше болу себебі неден?
2. Өлеңнен адамның жасына, кəсібіне қарай көктемдегі іс-əрекетін, көңілкүйін білдіріп тұрған сөздерді тауып жаз. 3. Көктемнің жер бетіне, жан-жануарларға, адамзатқа, табиғатқа əкелген өзгешелік құбылыстарын саралап айт. Бұл деңгейдегі оқушыларға тапсырмалар жеңілден күрделіге қарай берілетіні баршамызға мəлім. Олар баяу əрекет етеді, сыныпқа ілесе алмайды. Егер осыларды есепке алмасақ, оқуға деген қызығушылықтары төмендейді, сыныптастарынан қалып қояды. Бұл оқушылар үшін өткен материалдардан тапсырмалар берілуі керек жəне тапсырмалардың көлемі шағын болуы тиіс. Сол себепті: 4. «Бұл кім?» деген атаумен слайд арқылы суретпен жұмыс беріледі. Суретте бейнеленген жандар Абай өмірінде қандай орын алған? (ауызша ой дамыту жұмысы) 5. «Сандар сөйлейді» математикалық ойыны (Слайд арқылы берілген сандар бойынша Абай өміріне қатысты мəлімет айту) 6. Іздендіру бағытында Абай туралы пікірлер жинау берілді. «БАП» əдісі (басқа адамдар пікірі) «Блум жүйесі» бойынша құрылған сабақ үдерісінде «Бағалау» дегенде біз көбіне түсінбей оқушыны бағалауды айтамыз. Ал, дұрысында бағалау сол күнгі тақырыпты, автордың ойын оқушы көзқарасымен бағалауын айтамыз. Мен бағалауды оқушыларға мынадай тапсырмалар беру арқылы орындаттым. 1.Абайдың бүгінгі өткен өлеңдерін салыстыр. Оқушы əр өлеңнің өзіне тəн ерекшелігін, сосын ұқсастығын айтады. 2.«Бір айналым сөйлесу» əдісі арқылы оқушы Абайға баға береді. 3.Абай қарасөздерінің өзіндік ерекшеліктеріне баға берейік: сөйлемдері қысқа, мағынасы кең; ой саларлық мағынасы бар, ғибрат (үлгі)беруді көздейді философиялық сұрау басым; өзі жауап береді; өз-өзімен кеңес, ой-пікір білдіру үлгісінде келеді. Оқыту құралдары ретінде АКТ-ны пайдаланамын. Компьютермен жұмыс істеу тəсілдері əртүрлі: топпен, жеке, сыныппен. Психологиялық сипаттамаға сай беріліп отырған бағдарлама оқуға деген ынталандыруға қалай əсер етуін, қызығушылығын жоғарлату немесе төмендету оқушыларға өзіндік күшіне сенімсіздік тудырмау қажет. Белгілі ғалымдар Ж. Пиаже («Психогенездік білім» 1961) жəне Л.С.Выготский («Оқыту үрдісінде балалардың ақыл-есінің дамуы» 1935) ұйымдастырылған жаңа білімге немесе жаңа əрекетпен оқыту оқушы деңгейін алға ынталандырады деп жазды. Демек кез-келген оқыту, жаңа əдіс-тəсілдер, дамыту жұмыстары болатын іс-əрекет деңгейіндегі компьютермен жұмыс істеу өзіндік үндестігін тапса, онда еліміздегі мүмкіндігі шектеулі тұлғаларға деген оң көзқарас оңалар еді. Сондай-ақ, инклюзивті білім берудің инновациялық жолдарын оның ішінде АКТ, интербелсенді əдістер, интерактивті тақта сияқты білім беруге қажетті жаңа ақпараттық технологиямен қаматамсыз етілсе, келешекте мүмкіндігі шектеулі балаларға білім беру жүйесінде ешқандай кедергілер болмақ емес. Пайдаланған əдебиеттер: 1. Мағжан Жұмабаев. Педагогика 1992 ж
2 Қ.Жұмасова. Психология Астана -2006 ж 3. Жарықбаев Қ. Жалпы психология, 2000 ж 4. Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 5.ҚР Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарына арналған мемлекеттік бағдарламасы.-Астана, 2010. 6. Республикалық педагогикалық –əдістемелік журнал . Əлеуметтік педагог .№4 2010ж 7. А. Байтұрсынова. «Арнайы педагогика: проблемалары мен даму болашағы» Алматы, 2008 ж 8. Дефектологиялық сөздік . БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ Нуржанова Ш. Құрманғазы ауданы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебінің технология пəн мұғалімі
Қазақстан Республикасының президенті Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына жолдауында «Бізге экономикалық жəне қоғамдық модернизация талаптарына сəйкес қазіргі заманғы білім беру жүйесі керек. Білімді дамыта білмейтін ел XXI ғасырда сəтсіздікке ұшырайды», деп атап көрсетті. Осыған орай елімізде білім беру саласын дамытуға арналған іс-шаралар мен реформалар жүзеге асырылуда. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында «Білім беру жүйесінің басты міндеті–ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке жағдайлар жасау; оқытудың ииновациялық технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» деп білім беру жүйесін одан əрі дамыту міндеттері көзделген болатын. Бұл міндеттерді шешу үшін білім беру ошақтарында, əр оқытушының күнделікті ізденіс арқылы ғылымға барлық жаңалықтар, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа тəжірбие қажеттігі туындайтыны анық. Қазіргі кезеңдегі білім беру жүйесінің басты міндеті – орталық буынынның заманауи білім беру үрдістерін меңгеру, ақпараттық технологияларды жаппай енгізу. Яғни, көрсетілген міндеттерді орындай отырып, біз инновациялық оқытуды тəжірибемізге енгізіп, ойлау қабілеті дамыған, өз бетінше шешім қабылдай білетін, басқалармен пікір бөлісетін білімді ұрпақты тəрбиелейміз. Сонымен, «Инновация» термині–ол тамыры тереңде жатқан термин, ғылымға ХІХ ғасырда енді. ХХ ғасырдың екінші жартысында инновация əлеуметтік өзгерістердің жалпы үрдістерінің сатысы ретінде қаралып, латын тілінінен аударғанда «жаңару», «өзгеру», ал ағылшын тілінен аударғанда «жаңашылдық», «жаңашыл», «бағалаушылар» деген ұғымды білдіреді. Алайда, «Инновация » ұғымына ғалымдардың көбі əр түрлі анықтамалар берген. Мəселен, Э.Раджерс инновацияны былайша түсіндіреді: «Инновация
нақтылы бір адамға жаңа болып табылатын идея». Майлс «Инновация – арнайы жаңа өзгеріс. Біз одан жүйелі міндеттеріміздің жүзеге асуын, шешімдерін күтеміз» - дейді. Ал Қазақстанда ең алғаш «Инновация» ұғымына қазақ тілінде анықтама беріп өткен ғалым Немербай Нұрахметов. Ол «Инновация, инновациялық үдеріс деп отырғанымыз – білім беру мекемелер – білім беру мекемелернің жаңалықтарды жасау, меңгеру, қолдану жəне таратуға байланысты бір бөлек қызметі» деген анықтама берген. Н.Нұрахметов «Инновация» білімнің мазмұнында, технологияда, оқу тəрбие жұмысын ұйымдастыруда, білім беру жүйесін басқаруда көрніс табады деп қарастырып, өзінің жіктемесінде инновацияны, қайта жаңарту кеңістігін бірнеше түрге бөледі: жеке түрі (жеке – дара, бір-бірімен байланыспаған); модульдік түрі-(жеке– дара, бір-бірімен байланыcқан); жүйелі түрі -(мектепті толық қамтитын). Баланы қызықтыра тəрбиелеп басқару, оқушының білімге ғылымға деген құлшынысын күшейтеді, өркендеуіне өте қажет шығармашыл қасиеттерін ашады. Білімнің сапалы болуы тікелей мұғалімге, оның білім дəрежесі мен іздену шеберлігіне байланысты. Педагогикалық технология дегеніміз – оқытушының өзін-өзі ұстай білуі, байқағыштығы, алғырлығы, сөзге шешендігі. Педагогикалық технология ақпаратты өңдеу, сақтау, беру əдістерімен құралдарының табыстарна байланысты дамудың барлық мүмкіндіктеріне ие бола алатын əлеуметтік технологиялардың маңызды компоненті болып табылады. Сонымен технология деп белгіленген мақсатты тиімді орындау үшін материалды түрлендіру процестері мен əдістерінің жиынтығын айтуға болады. Қазіргі заманғы педагогикалық технология төмендегідей негізгі əдістемелік талаптарға сай болуы тиіс: 1) Технологиялық сызба (карта) технологиялық үдерістің оны жеке функционалды бөліктерге бөлу жəне олардың арасындағы логикалық байланыстарды белгілеу арқылы көрсететін шартты бейнесі болуы қажет. 2) Əр педагогикалық технология тəжірибеде игерудің белгілі бір ғылыми тұжырымдамасына негізделуі тиіс: білім беру мақсаттарына жету үдерісінің ғылыми негіздемесі болу шарт. 3) Педагогикалық технологияның жүйелік сипаттары: үдерістің логикасы, барлық бөлшектерінің өзара байланысы, тұтастығының болуы қажет. 4) Оқу үдерісін жобалау, жоспарлау, мақсатын анықтау мүмкіндіктері ескерілуі керек: кезеңді диагностика, нəтижелерді түзету мақсатында əдістер мен құралдарды түрлендіру мүмкіндігі қаралуы қажет. 5) Қазіргі заманғы педагогикалық технологиялар бəсекелестік жағдайда қызмет. 6) Педагогикалық технологияны басқа білім беру ордасында басқа субъектілердің де пайдалануы. Дамыған елдердегі білім беру жүйесінде ерекше маңызды мəселелердін бірі - оқытуды ақпараттандыру, яғни арнайы пəндерді оқытуда интерактивті техника жəне технологияларды қолдану. Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті құру енгізілді.
Ақпараттандыру жағдайында балалармен меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны ұлғайып өсіп келеді. Білім беру саласында интерактивті техника жəне технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін интенсификациялау мен модернизациялаудың тиімді тəсілдері іздестірілуде. Жаңа технологияны енгізу барысында оқытушылардың зияткерлігі мен парасаттылығы, белсенділігі, шығармашылық ізденісі, шəкірттерінің білімін бағалауы шешуші роль атқарады. Инновациялық оқыту технологиясын меңгеру үшін педагогикалық аса зор тəжірибені жұмылдыру қажет. Бұл өз қызметіне шығармашылықпен қарайтын, жеке басының белгілі іскерлік қасиеті бар адамды қажет ететін жұмыс. Шындығында да əрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады жəне өзінөзі қалыптастырады. Қай елде болмасын, балаға білім беру ісі орын алып, онымен арнайы шұғылданатын мамандарды ізденіске итермелеп отырған. Білім беру жүйесі қоғаммен бірге дамып үнемі өзгеріс үстінде болады. Заман өзгерген сайын білім беру жүйесінде қойылатын талап, ондағы оқыту жəне тəрбиелеу əдіс тəсілдері де өзгереді. Қазіргі таңда білім беру үдерісінде кеңінен қолданылып жүрген бірнеше инновациялық технологияларды атап көрсетуге болады: • проблемалық оқыту; • дамыта оқыту; • деңгейлеп оқыту; • дəстүрлі оқыту; • кейс-стади; • сұрақ-жауап ойындары; • цифрлық білім беру ресурстары. Проблемалық оқыту - ғылыми таным нəтижелерін, білімджер жүйесін ғана меңгеріп қоймай,сонымен бірге нəтижелерге жету жолдарын, баланың таным дербестігін қалыптастырып, оның шығармашылық қабілеттерін дамыту. Проблемалық оқыту-ойлау операциялары логикасы мен мектеп жасына дейінгі балалардың ізденіс əрекетінің заңдылықтарын ескере отырып жасаған оқу мен оқытудың бұрыннан мəлім тілдерін қолдану ережелерінің жаңа жүйесі. Дамыта оқыту-мектеп жасына дейінгі балада білім, білік дағдының қалыптастыруын жоққа шығармайды, бірақ оқыту мен тəрбиелеу баланың дамуын қамтамасыз ететін жағдай болу керек. Дамыта оқыту технологиясыұйымдастырылған оқу іс əрекетінде балаларға тəрбиешінің қарапайм ізденгіштік, зерттеушілік іс əрекетін қалыптастыру тəн. Дəстүрлі оқыту- балалардың таным қабілеттері жəне жас мөлшері шамамен бір деңгейді құрайды. Оқыту барысында жоспарланған тақырып кеңінен түсіндіріледі, балалар сол тақырып бойынша білімш, білік дағдыларын игеру мақсатында жұмыс істейді. Цифрлық білім беру контентін электрондық оқулықтар, компьютерлік ойындар, виртуалды жаттығу əдістері, ғылыми-əдістемелік зерттеулер құрайды.
Цифрлық білім беру міндеті: Оқытушының сабаққа дайындығына көмек. Оқытушының сабақ өткізу үрдісінде көмек. Оқушының үй тапсырмасын орындауда көмек. Цифрлық білім беру түрлері: Демонстрациялық – оқушы тек бақылаушы ролінде болады. Интербелсенді (ақпараттық-іс-əрекеттік) – оқушы тек бақылап ғана қоймай, сабақ барысында ресурс сұрақтарына жауап іздеу, ресурс көмегімен практикалық жəне лабораториялық тапсырмаларды орындау, электронды анықтамалардан керегін іздеу, интербелсенді оқыту ойындарын ойнау, топтық жұмыс (мини-жобалар) орындау, ресурстың бағалау мүмкіндігіне ие болады. Жаңаша əдіс-тəсілдерді сабақта қолдану барысында көрсеткен нəтиже: балалардың оқуға қызығушылығы артады, іскерлік дағдысы, ойлау белсенділігі, тапқырлығы, өзіне деген сенімі қалыптасады, пікір таластыра білуді, ойын жүйелі түрде жеткізуді, зерделеу қабілетін дамытуды, салыстыру, байқағыштық қасиеттерін үйренеді. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Баланың жеке қасиеттерін ашу арқылы тəрбиелей отырып, танымдық күшін қалыптастыру жəне оқушының шығармашылық қабілетін дамытуда əр түрлі бизнес-ойын түрлері, топтастыру, сəйкестендіру, толықтыру стратегиялары, он-лайн басқатырғыш, сергіту жаттығулары, мультимедия, интернет кеңістігін, электронды оқулықтар кеңінен қолданылады. Бұл технологияның ерекшелігі – оқушының танымдық белсенділігін, ізденімпаздығын қалыптастыра білу. Оқыту үрдісін жаңаша ұйымдастыру мұғалімнің оқушының өзін-өзі дамытуына қолайлы жағдай жасай отырып, оның шығармашылығының өздігінен іс-əрекет ету даралық қабілеттерінің артуына себін тигізеді. Мұндай жаңа технологияларды пайдаланып оқыту барысында оқытушыға қойылатын негізгі талап баланың берген жауабын түзету, берілген тапсырманы орындау жолдарын көрсету, балаға өз ойын рет-ретімен толық жеткізуді үйрету болып табылады. Өз ойын қысылмастан айтуға мүмкіндік беру, оған пікір еркіндігін сездіру баланың сол сабаққа деген қызығушылығын арттырады. Сонымен қатар сабақ барысында интерактивті тақта, мултимедия,электронды оқулық, көрнекіліктерге жүгіну оқытушыға уақытты үнемдеуге, аз уақыттың ішінде бірнеше баланың білімін бағалауға, бағдарламадағы материалды қай дəрежеде меңгергенін айқындауға мүмкіндік береді, яғни бұл арқылы біз баланың білім деңгейін қадағалаудың ең тиімді тəсілі. Қорыта келгенде, кез-келген педагогикалық технология философиялық негізде қаралады. Сондықтан, бірінші кезекте, білім əлеміне еніп жатқан инновациялық технологияларды реттеу, жүйелеу жəне сұрыптау қажет. Білім беру жүйесіндегі инновациялық педагогикалық технологияларды пайдалану арқылы оқу материалдарын оқытуды бір жүйелікпен үздіксіз жүргізу, оқутəрбие үрдісінде оқытуда пəнаралық байланыстардың болуын қарастыру. Педагог жаңа инновациялық педагогикалық технологияларды пайдалану барысында өзін-өзі дамытады жəне қалыптастырады.
Жаңа инновациялық оқыту технологиясы кəсіптік қызметтің ерекше түрі болып табылады. Инновациялық оқыту технологиясын меңгеру үшін педагогикалық аса зор тəжірибені жұмылдыру қажет. Бұл өз қызметіне шығармашылықпен қарайтын, жеке басының белгілі іскерлік қасиеті бар адамды қажет ететін жұмыс. Шындығында да əрбір педагог жаңа инновациялық технологияны меңгеру барысында өзін-өзі дамытады жəне өзінөзі қалыптастырады. Бүгінгі мақсат — əрбір оқушыларға түбегейлі білім мен мəдениеттің негіздерін беру жəне олардың жан-жақты дамуына қолайлы жағдай жасау. «Инновация» ұғымын қарастырсақ, ғалымдардың көбі оған əртүрлі анықтамалар берген. Инновация латыншадан аударғанда «жаңа», «жаңалық», «жаңарту» дегенді білдіреді немесе "инновация" — бұл нақты қойылған мақсатқа жетуде ойға алынған жаңа нəтиже. Нақты мақсатқа қандай əдістəсілдердің көмегімен жетуге болады? Оқу мақсатының жүйесінде берілген мақсаттың негізгі категорияларын пайдалана отырып, педагог өз еңбектерінің нəтижесі туралы ақпарат алуға мүмкіндік алады. Демек, мақсат пен нəтиже - жаңалыққа бет бұрудың кілті. Инновациялық үрдістің негізі - жаңалықтарды қалыптастыру, қолдану, жүзеге асырудың тұтастық қызметі. Кез келген жаңа əдіс жекелік, сондай-ақ уақытша жоспарға жатады. Бұл яғни, бір мұғалім үшін табылған жаңа əдіс, жаңалық басқа мұғалім үшін өтілген материал тəрізді. Инновация білім деңгейінің көтерілуіне жағдай туғызады. Инновацияның өмірге енуі мектептің өзінің жұмыс істеуіне себепші болатын ішкі жағдайларға байланысты. Мектептің алға қойған мақсатына жетуі үшін басқаруға ықпал жасайтын (мұғалімдер, мектеп оқушылары) жəне өзінің басқарушы ішкі жүйесі (əкімшілік, педагогикалық ұжым) біртұтас жүйе болғандықтан, инновацияға үнемі орын табылады. Ал жаңа өзгеріс нəтижесі білім беру мекемелері үздіксіз өзгеретін жəне дамитын жаңа қайшылықтардың көздері болады. Сонымен қатар басқарудағы маңызды орын үнемі қозғалыс пен дамуда болатын педагогикалық жəне балалар ұжымының қажеттілігіне беріледі. Инновацияның қажеттілігі сыртқы себептермен де анықталады, мынадай бірқатар себептерге байланысты: адамдардың мұқтаждылығын қамтамасыз ету қажеттілігі, мектеп оқушыларының білімге, дағдыға шеберлікке деген ұмтылысы, жоғары сапалы білім алудағы жеке түлғаның дамуы. Технологияны, ұйымдастыруды үнемі жаңғырту жағдайында ұстап тұрып қана мектеп өз бағытын нығайта алады. Жаңалық енгізу кез келген білім беру мекемесінің дамуы мен жоғары жетістікке жетуінің негізгі факторы болып табылады. Педагогтердің идеясы, ойлап шығарулары мен ашулары сияқты кез келген инновациялық қызметінің нəтижесі мектептер мен педагогика ғылымының прогрессивті дамуына ықпал етуі керек. Бұл қызметті күнделікті тіршілік əрекеті мен психологиялық жəне тағы да басқа стресс сияқты нəрселерден құтқарып, шығармашылық ой заңдылығы бойынша жəне ғылымның өзіне тəн дамуының кең өріс алуына мүмкіндік беруі керек.
Инновациялық оқыту білімді тереңдетумен қатар оқушының оқу əрекетіне жетелеп, олардың оқуға деген ынтасын оятады. Казіргі кезде педагогикалық технология ұғымы педагогикалық лексиконымызға берік еніп келеді. Технология – бұл қандай да болсын істегі, шеберліктегі, өнердегі амалдардың жиынтығы деген ұғымды білдіреді. Ертеңгі келер күннің бүгінгіден гөрі нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тəн. Олай болса, білім беруді ізгілендіру, ақпараттандыру – бүгінгі заман талабы. Ақпараттық білімнің, орта мен адамның өзара қарым-қатынасын үйлесімді ету жəне жаңа ақпараттық қоғамда ақпараттық технологияны пайдалану, ақпараттық мəдениетпен байланысын кеңейту мүмкіндіктері мол. Өркениеттің өсуі ақпараттық қоғамның қалыптасуымен тікелей байланысты екенін ескерсек, қазіргі кездегі білім мен техниканың даму деңгейі əрбір адамға сапалы жəне терең білім мен кəсіби іскерліктердің болуын, жастардың белсенді шығармашылықпен жұмыс істеуін талап етеді. Сонымен қатар пəндерді оқыту əдістемесіне интернет жүйесін қосу сапалы білімнің қайнар көзі болар еді. Интернет жүйесі арқылы оқыту оқушылардың өзара ақпарат алмасуын мүмкін етеді, танымдық қызметін арттырады, білім алуға қызығушылық ұлғайып, өз бетінше ізденуге ұмтылдырады. Оқушылардың мұндай қабілеттерін ашып, танымдық ісəрекетін қалыптастыратын əрине, мұғалім екені даусыз. Оқытудың бұл жүйелерінде мұғалім тек басшылық жасайды əрі ұйымдастырушы, бағыттаушы рөлінде болады. Оқытудың жаңа ақпараттық- коммуникациялық технологияларын меңгеру – қазіргі заман талабы. ХХІ ғасыр – ақпараттық технология ғасыры. Қазіргі қоғамдағы білім жүйесін дамытуда ақпараттық – коммуникациялық технологиялардың маңызы зор. Білім беруді ақпараттандыру жəне пəндерді ғылыми – технологиялық негізде оқыту мақсаттары алға қойылуда. Ақпараттандыру технологиясының дамуы кезеңінде осы заманға сай білімді, əрі білікті жұмысшы мамандарын даярлау оқытушының басты міндеті болып табылады. Қоғамдағы ақпараттандыру процестерінің қарқынды дамуы жан-жақты, жаңа технологияны меңгерген жеке тұлға қалыптастыруды талап етеді. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 11 – бабының 9 тармағында оқытудың жаңа технологияларын, оның ішінде кəсіптік білім беру бағдарламаларының қоғам мен еңбек нарығының өзгеріп отыратын қажеттеріне тез бейімделуіне ықпал ететін кредиттік, қашықтан оқыту, ақпараттық-коммуникациялық технологияларды енгізу жəне тиімді пайдалану міндеті қойылған. [1] Қазіргі таңда елімізде білім беру жүйесінде жаңашылдық қатарына ақпараттық кеңістікті құру енгізілді. Ақпараттандыру жағдайында оқушылар меңгеруге тиісті білім, білік, дағдының көлемі күннен күнге артып, мазмұны өзгеріп отыр. Білім беру саласында ақпараттық – коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы білімнің сапасын арттыру, білім беру үрдісін модернизациялаудың тиімді тəсілдері пайдаланылуда жəне одан əрі жетілдірілуде.
Білім–болашақ бағдары, кез-келген маман даярлайтын оқу орынның басты міндеттерінің бірі – жеке тұлғаның құзіреттілігін дамыту. Құзірет – оқушының жеке жəне қоғам талаптарын қанағаттандыру мақсатындағы табысты іс-əрекетіне қажетті білім дайындығына əлеуметтік тапсырыс. Құзыреттілік – оқушының əрекет тəсілдерін жан-жақты игеруінен көрінетін білім нəтижесі. Ақпараттық құзыреттілік–бұл жеке тұлғаның əртүрлі ақпаратты қабылдау, табу, сақтау, оны жүзеге асыру жəне ақпараттық – коммуникациялық технологияның мүмкіндіктерін жан-жақты қолдану қабілеті. Оқушылардың түпкілікті құзіреттіліктері–білім берудің жаңа нəтижелер. Құзіреттілікті оқушының пəн бойынша игерген білім, білігінің жинағы деп қабылдауға келмейді. Ол – оқу нəтижесінде өзгермелі жағдайда меңгерген білім,білік,дағдыны тəжірибеде қолдана алу қабілеті болып табылатын жаңа сапа. Ақпараттық құзіреттілікті қалыптастырудың басты мақсаты– оқушыларды ақпаратты беру, түрлендіру жəне оны қолдану білімдерімен қаруландыру, олардың компьютерлік технологияны өз қызметтеріне еркін, тиімді пайдалана алу қабілеттерін қалыптастыру. Қазіргі заман талабына сай адамдардың мəлімет алмасуына, қарымқатынасына ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың кеңінен қолданысқа еніп, жылдам дамып келе жатқан кезеңінде ақпараттық қоғамды қалыптастыру қажетті шартқа айналып отыр. Ақпараттық қоғамның негізгі талабы – оқушыларға ақпараттық білім негіздерін беру, логикалық ойлауқұрылымдық ойлау қабілеттерін дамыту, ақпараттық технологияны пайдалану дағдыларын қалыптастыру жəне оқушы əлеуметінің ақпараттық сауатты болып өсуі мен ғасыр ағымына бейімделе білуге тəрбиелеу, яғни ақпараттық қоғамға бейімдеу. Ақпараттық технология– қазіргі компьютерлік техника негізінде ақпаратты жинау, сақтау, өндеу жəне тасымалдау істерін қамтамасыз ететін математикалық жəне кибернетикалық тəсілдер мен қазіргі техникалық құралдар жиыны. Коммуникация–ақпаратты тасымалдап жеткізу əдістері мен механизмдерін жəне оларды жазып жинақтап жеткізу құрылғыларын қамтитын жалпы ұғым. Ақпараттық-коммуникативтік технология жағдайындағы жалпы оқыту үрдісінің функциялары: оқыту, тəрбиелеу, дамыту, ақпараттық болжамдау жəне шығармашылық қабілеттерін дамытумен анықталады. Интерактивтік оқыту технологиясы – бұл коллективтік, өзін-өзі толықтыратын, барлық қатысушылардың өзара əрекетіне негізделген, оқу процесіне оқушының қатыспай қалуы мүмкін болмайтын оқыту процесін ұйымдастыру. Интерактивтік оқыту – бұл, ең алдымен оқушы мен мұғалімнің қарымқатынасы тікелей жүзеге асатын сұхбаттасып оқыту болып табылады. Сабақтағы интерактивтік əрекет өзара түсіністікке, өзара əрекетке, қатысушының əрқайсысына қажет есепті бірлесіп шешуге алып келетін ұйымдастыру жəне сұқбаттасып қарым-қатынас жасауды дамытуды ұсынады.
Оқытудың ақпараттық-коммуникациялық жəне интерактивтік технологияларын пайдалану – педагогикалық іс-əрекеттердің мазмұны мен формасын толықтыру негізінде оқыту үрдісін жетілдірудің бірден бір жолы. Компьютерлік желілерді, интернет жүйесін, электрондық оқулықтарды, мультимедиалық технологияларды, қашықтан оқыту технологиясын пайдалану оқу орындарында ақпаратты-коммуникациялық технологиялар кеңістігін құруға жағдай жасайды. Ақпараттық-коммуникациялық технологияны дамыту білім берудің бір бөлігі. Соңғы жылдары заман ағымына сай күнделікті сабаққа компьютер, электрондық оқулық, интерактивті тақта қолдану жақсы нəтиже беруде. Білім беру жүйесі электрондық байланыс, ақпарат алмасу, интернет, электрондық пошта, телеконференция, On-line сабақтар арқылы іске асырылуда. Бүгінгі күні инновациялық əдістер мен ақпараттық технологиялар қолдану арқылы оқушының ойлау қабілетін арттырып, ізденушілігін дамытып, қызығушылығын тудыру, белсенділігін арттыру ең негізгі мақсат болып айқындалады.Əсіресе қашықтан оқыту жүйесі жедел қарқынмен дамуда, бұған бірнеше факторлар, ең бастысы – білім беру мекемелерінің қуатты компьютер техникасымен қамтылуы, оқу пəндерінің барлық бағыттыры бойынша электрондық оқулықтар құрылуы жəне Интернеттің дамуы мысал бола алады. Бүгінгі таңда білім беруді ақпараттандыру формалары мен құралдары өте көп. Оқу процесінде ақпараттық жəне телекоммуникациялық құралдар мүмкіндігін комлексті түрде қолдануды жүзеге асыру көп функционалды электрондық оқу құралдарын құру жəне қолдану кезінде ғана мүмкін болады. Білім беруді ақпараттандыру жағдайында оқушылардың ақпараттық сауаттылығын, ақпараттық мəдениетін жəне ақпараттық құзырлығы сияқты қабілеттіліктерді қалыптастыру мəселесі бүгінгі күннің өзекті мəселесіне айналып отыр. Ақпараттық-коммуникациялық құзырлық дегеніміз не? Қорыта келгенде, жаңа инновациялық педагогикалық технологияның негізгі, басты міндеттері мынадай: - əрбір білім алушының білім алу, даму, басқа да іс-əрекеттерін мақсатты түрде ұйымдастыра білу; - білім мен білігіне сай келетін бағдар таңдап алатындай дəрежеде тəрбиелеу; - өз бетінше жұмыс істеу дағдыларын қалыптастыру, дамыту; - аналитикалық ойлау қабілетін дамыту. Ұстаз үшін нəтижеге жету шəкіртінің білімді болуы ғана емес, білімді өздігінен алуы жəне алған білімдерін қажетіне қолдану болып табылады. Бүгінгі бала – ертенгі жаңа əлем. Бүгінгі күні ақпараттар ағымы өте көп. Ақпараттық ортада жұмыс жасау үшін кез келген педагог өз ойын жүйелі түрде жеткізе алатындай, коммуникативті жəне ақпараттық мəдениеті дамыған, интерактивтік тақтаны пайдалана алатын, Он-лайн режимінде жұмыс жасау əдістерін меңгерген мұғалім болуы тиіс. Заман талабына сай жаңа инновациялық технология əдістерін үйрету, бағыт-бағдар беруші – мұғалімдерміз. Оқушылардың жаңа тұрмысқа, жаңа оқуға, жаңа қатынастарға
бейімделуі тиіс. Осы үрдіспен бəсекеге сай дамыған елдердің қатарына ену ұстаздар қауымына зор міндеттер жүктелетінін ұмытпауымыз керек. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР : 1. Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Астана . 2004. [28-б] 2. С.Е. Шишов. Понятие компетенции в контексте проблемы качества образования // «Государство и образование», 2002. [88-б] 3. Раджерс Э. Инновация туралы түсінік. – //Қазақстан мектебі, №4, 2006. 4. Қабдықайыров Қ. Инновациялық технологияларды диагностикалау. – А, 2004 ЭКОНОМИКАЛЫҚ ПƏНДЕРДІ ОҚЫТУДА ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖҰМЫСТАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТИІМДІЛІГІ Сəлімгереева Ақмарал Əділшеқызы Атырау аграрлы-техникалық колледжінің оқытушысы
Шығармашылық дегеніміз - адамның өмір шындығына, өзін-өзі тануға ұмтылуы, ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін дұрыс ой түйіп, өздігінен сапалы, дəлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі. «Шығармашылық» сөзінің төркіні этимологиясы «шығару», «ойлап табу» дегенді білдіреді. Демек жаңа нəрсе ойлап табу, сол арқылы жетістікке қол жеткізу деп түсіну керек. «Өткенге қарап басымызды иеміз, ертеңге қарап білек сыбанамыз» демекші, бүгінгі бала-ертеңгі азамат. Сондықтан оқытушының ең басты міндеті-рухани бай, жан-жақты дамыған дарынды тұлға қалыптастыру болып табылады. Əр оқытушының алдындағы ізгі мұраты - өз пəнінен білім беріп қана қоймай, əр баланың «менін» ашу, сол «менді» шығармашылық тұлғаға жетелеу. Шығармашылық дегеніміздің өзі ізденімпаздықтан туады. Баланың өзіне деген сенімін туғызу, өзінен шығармашылық қасиет іздете білу. Кезкелген студент оқытушының басшылығымен орындаған шығармашылық жұмысының нəтижесінде өзінің ішкі мүмкіндіктерін дамытады. Түрлі əдістемелік тəсілдер пайдалану арқылы студенттердің ортасынан қабілеті жоғары бала іздеп, онымен жұмыс жасау, оны жан-жақты тану, студенттердің шығармашылық деңгейін бақылап отыру - əрбір оқытушының негізгі міндеті. Адам бойындағы қабілеттерін дамытып, олардың өшуіне жол бермеу адамның рухани күшін нығайтып, өзін-өзі тануына көмектеседі. Студенттің өз болмысын тануға көмектесіп, қабілетін ояту, жаңа рухани күш беру білімнің ең маңызды мақсаты болып табылады. Мен студенттердің бойында жауапкершілік сезімін қалыптастырып, экономикалық өмірге белсене қатынасатын маман етіп тəрбиелеуге көңіл бөліп, оларды шығармашылық жұмыспен айналысуға бағыттаймын. Осы бағытта, Атырау қаласының колледждерінде өткен ғылыми-тəжірибелік конференцияларға студенттер дайындадым жəне олар түрлі марапаттауларға
ие болды. Атап айтқанда, Атырау бизнес жəне құқық колледжінде өткен ғылыми-тəжірибелік конференцияға 3зем оқу тобының студенттері Сағатова Эльмира мен Досмағанбетова Замира «Атырау облысындағы ауыл шаруашылық бизнесінің дамуы»жəне «Қазақстан Республикасындаңғы шағын жəне орта бизнесті дамыту мəселелері» тақырыптарына жұмыстарын қорғап, алғыс хаттарға ие болды. Сондай ақ 2015-2016 оқу жылының 31 сəуірінде жəне 4 мамырында ұйымдастырылған біздің колледждегі жəне Атырау бизнес құқық колледжіндегі ғылыми- практикалық конференцияға 2бух1 оқу тобының студенті Бисеналиева Мөлдірге жетекшілік жасап, ол «Атырау облысындағы бəсекеге қабілетті ауыл шаруашылығын дамыту» тақырыбында баяндама дайындап, колледжден 1-ші орын иемденіп, алғыс хатпен марапатталды. Биылғы оқу жылының 22-ші қарашасында Атырау политехникалық колледжі ұйымдастырған «Бүгінгі студент– болашақ маман» тақырыбындағы облыстық ғылыми – практикалық конференцияға «Қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығының инновациясы» тақырыбында 3бух1 оқу тобының студенті Раушанова Арайлымға жетекшілік жасап, ол «Қазіргі таңдағы ауыл шаруашылығның инновациясы» тақырыбында баяндама дайындап,алғыс хатпен марапатталды. Ал өзім,оқытушы ретінде Атырау қаласындағы жоғарғы жəне орта кəсіптік-техникалық білім беретін оқу орындарында ұйымдастырылған конференцияларға қатынасып, еңбектерім конференция жинақтарына енгізілді. Х.Досмухамбетов атындағы Атырау мемлекеттік университетінде ұйымдастырылған халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференцияға «Қазақстандағы жұмыссыздықты азайтудың жолдары», Атырау мұнай жəне газ институтында ұйымдастырылған аймақтық ғылыми-тəжірибелік конференцияға «Қазақстандағы мұнай-газ саласының дамуындағы факторлар», Каспий өңірінің қазіргі заманғы колледжінде ұйымдастырылған республикалық ғылыми-тəжірибелік конференцияға «Атырау облысындағы ауыл шаруашылығының дамуы»тақырыптарындағы баяндамалар дайындадым жəне «Алғыс хат» иемдендім. Ғылыми-тəжірибелік конференцияға өзім немесе жетекшілік ететін студентім қатысу үшін дайындалатын жұмыстың ғылыми зерттеу жүргізу жоспарын құрастырамын. Бұл жоспардың құрылымы төмендегідей кезеңдерден тұрады: 1. Тақырып өзектілігін анықтау, яғни əр түрлі материалдарды оқып, сұрау арқылы өз тақырыбыма байланысты проблеманы анықтап, ол проблеманың неге өзекті екенін негіздеу қажет. Мысалы: «Қазақстандағы жұмыссыздықты азайтудың жолдары» тақырыбы бойынша қарастыратын болсам, қазіргі нарық жағдайында жұмыссыздық қоғамның басты экономикалық құбылыстарының бірі болып табылады, жұмыссыздық нарық жағдайында кез-келген елде болады жəне дамыған елдердің өзінде де бола береді екен.Қазіргі таңда жұмыссыздық Қазақстанда бар, бұл біздің елдегі маңызды, əрі өзекті мəселенің бірі ретінде қарастыруға болады.
2.Ақпарат жинау немесе тақырыпты анықтап алғаннан кейін қажетті əртүрлі ақпарат көздерін анықтап, тізімін жасау керек. Бұл кезеңде тақырыбымды жазу үшін қажетті ақпарат көздерін таңдаймын. Ең бірінші «Нарықтық экономика» бойынша оқулықтарды басшылыққа аламын, сондайақ республикалық жəне облыстық басылымдарды, интернет материалдарын жəне ел, облыс көлеміндегі статистикалық деректерді басшылыққа аламын. 3.Проблеманы талдау, зерттеу,яғни жиналған материалдар бойынша талдау жасау жəне проблеманың шешу жолдарын қарастыру қажет. Жұмысты дайындауға қажетті ақпараттарды жинақтағаннан кейін, аталған мəселенің мəні мен ерекшеліктерін баяндап,соңғы 3-5 жылдық статистикалық жəне басылым деректеріне сүйене отырып, оларды кестелерге енгіземін, диаграммалар сызамын жəне сол бойынша талдау жасаймын, бұл көрсеткіштердің өсу не азаю себептерін түсіндіріп, қорытындысын жазамын. 4. Іс-əрекет жоспарын құру - бұл осы проблеманы шешуге өзімнің жасаған іс-əрекеттерімнің жоспарын жасау дегенді білдіреді. Аталған тақырып бойынша мəселені баяндап, талдау жəне қорыту нəтижесінде өзімнің жеке ой-пікір, ұсыныстарымды беремін.Мысалы: жұмыссыздықты азайту үшін не істеуге болады? Қорыта айтқанда, оқу процесінде студенттің шығармашылық түсінігін жеке бастың қасиеті емес,оның іс-əрекет құралы жəне табыстың белгісі деп білуге болады. Жалпы, экономикалық пəндерде ғылыми-шығармашылық жұмыстар студенттердің ізденісін қалыптастыруда белсенділігін дамытып,шығармашылыққа жетелейді, өзіндік əрекетін шыңдай түседі, ізденушілігін арттырып, өз ісіне сенімін нығайтады. Өткен ғасырда Жүсіпбек Аймауытов: «Сабақ беру – үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол – жаңадан жаңаны табатын өнер» деген екен. Осы мақсатпен студентті шығармашылық жұмыстарға баулу арқылы ізденімпаздық қасиетін дамыту - басты қағидам. Студент тұлғасының дамуына, қабілетінің артуына жаңа технологиялардың ерекше ықпал ететіні сөзсіз жəне əрбір əдіс тəсілдің ұстаздар үшін маңызы өте зор. Сондықтан ұстаз міндеті студенттердің шығармашылық қабілеттерін барынша ашып, қызығушылығын арттырып, өздігінен білім алуға құштарлығын туғызу, өз бетінше іздене алатын, ғылым жолына талпынған студент дайындау болып табылады. Пайдаланылған əдебиеттер тізімі: 1.ҚР- да білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы Астана- 2010 2. Демеуова Л. Ғаламдық ойлауға бейімдеу. "Қазақстан мектебі" №12 Алматы, 2013ж 3. Қоянбаева С. Танымдық қызығуды белсендіру. "Қазақстан мектебі" №6, 2013 НЕСТАНДАРТНЫЕ ИГРЫ НА ПРОГУЛКЕ Лучер Людмила Васильевна
воспитатель
Климова Лиляна Николаевна физинструктор КГКП д/с «Толгай», г. Караганда
Нестандартные игры на прогулке—это важный элемент развития креативности мышления в решения проблем и потребностей современного изменяющегося общества, а следственно и системы дошкольного образования. Именно нестандартные игры формирует фантазию, выдумку, характер и развивает у дошкольников смекалку и сообразительность. Надо помнить, что игра доставляет ребёнку истинную радость, которая глубоко проникает в душу и остаётся там навсегда. В повседневной жизни мы стараемся сгруппировать нестандартное оборудование с подвижными играми для их проведения на открытом воздухе в любое время года. Во время игр на прогулке у детей формируются умения использовать приобретённые навыки в многообразных жизненных ситуациях. У них развивается ловкость, быстрота, они становятся сильными и выносливыми, приучаются действовать смело, проявляя активность, настойчивость, инициативу и самостоятельность, воспитываются чувства дружбы и товарищества, взаимопомощи и честности. Нами разработаны нестандартные игры, которые учитывают психологические и физиологические особенности старшего дошкольного возраста. Мы осуществили попытку сгруппировать нестандартное оборудование, подвижную игру и сюжетно-ролевую игру. После проведения таких игр, останутся довольными и дети, и родители! Именно поэтому грамотная организация нестандартных игр на прогулке подарит каждому ребёнку незабываемые эмоции. Данные игры, по сути и способу проведения можно подразделить на несколько видов. Каждый вид игры направлен на совершенствование основных видов движений в комплексе (ходьба, бег, прыжки, лазание, ползание, метание и т.д.) Интерес к новшествам тонизирует организм в целом и вызывает у детей положительные эмоции. НЕСТАНДАРТНОЕ ОБОРУДОВАНИЕ на первый взгляд это всего лишь поделки, сделанные своими руками из бросового и природного материала, но имеют свои преимущества:безопасность, экологичность, универсальность, простота в изготовлении, минимум затрат и времени. Использование такого оборудования мотивирует детей к самостоятельной двигательной активности. ПОДВИЖНЫЕ ИГРЫ направлены на реализацию потребности и запаса двигательной энергии дошкольника, что реализуется естественным путём. Я.А. Коменский выделил основные условия подвижной игры: движение, физическая раскованность и свобода, общественный характер, состязательность, наличие правил, легкость, ограниченность во времени.
СЮЖЕТНЫЕ ИГРЫ В ДЕТСКОМ САДУ строятся на основе представлений у детей знаний об окружающей жизни. Разные профессии, виды транспорта, явления природы, а особенно часто повадки животных и птиц: хитрость лисы, грубость волка, быстрота зайца, а так же гром, дождь, движение транспорта – все это составляет основу для установления правил игры в детском саду. Играя в «ГОНКИ НА КОЛЕСНИЦАХ», ребята бегают, на самодельных «колесницах», высоко поднимая ноги, как лошадки. Игра заключается в следующем: дети делятся на две команды по 3-4 человека, каждой команде дается по одной паре «колесницы» (к дощечкам по длине ступни прикреплены верёвочные поручни длиной 60см). «Колесница» останавливается около следующего ребенка, а он громко проговаривает, куда он хочет ехать: к богатырю, к Золушке, в тридесятое царство. Эта игра вырабатывает «чувство локтя», так как повозка должна ехать ровно; дети не должны повторять цель поездки, а каждый раз придумывать новые. Игра заканчивается, когда все дети прокатятся. Игру «СТРЕЛЫ РОБИН ГУДА» можно проводить не только на прогулке, но и дома. Для этого необходимо подготовить «стрелы» (к соломинке для коктейля прикрепляется контейнер от киндерсюрприза) и «яблоко» (силуэт вырезать из картонной коробки). Стрелкам выдаются «стрелы», которыми они должны попасть в «яблоко» и сбить его. Игра вызывает шквал эмоций и радости у детей, развивает меткость. В игре «ЧИНГА-ЧГУК–МЕТКИЙ ГЛАЗ» дети стараются поймать «золотую монету» (контейнер от киндерсюрприза на тесьме) волшебной «воронкой» (верхняя часть пластиковой бутылки, к которой прикреплена тесьма с контейнером). Эта игра развивает глазомер, координацию мелких движений, тренирует предплечье и кисти рук. «ПО СЛЕДАМ ДИНОЗАВРА»- это игра с использованием с массажной, сенсорной и оздоровительной дорожек. Дети двигаются по дорожкам босиком, имитируя динозавров. В игре «КОВЫЛЬ» дети-кочевники на «лошадях» (вертячки– нарезанные пакеты, прикрепленные к картонной тубе) должны оббежать «ковыль» (две пластиковые бутылки, одна бутылка с песком, на неё надета верхняя часть второй бутылки, разрезанной на тонкие полоски) не сбив его. В этой игре можно придумывать любые роли для детей: муравьишки, мышки, птички, зайчики и другие. Игра «НА АРЕНЕ ЦИРКА» научит детей выполнять общеразвивающие упражнения с предметами, разовьет силу рук. Каждый ребенок, принимающий участие в игре, должен по указанию воспитателя, показать свой цирковой номер с использованием «чудо-гирь» или «чудо-гантелей» (пластиковые бутылки, наполненные песком или крупой, соединенные между собой) Все двигательные задания в таких играх выполняются не совсем в обычных условиях. Часто в такие игры включается элемент соревнования. Все
игры данного направления, дети воспринимают весело и живо, никогда не стираются из памяти, а остаются яркими и красочными событиями. Мы–педагоги-практики и поэтому, работая с детьми знаем, чтобы вовлечь дошколят в игру, необходимо красочное, необычное, безопасное оборудование. Организовывать с детьми нестандартные игры, которые поддерживают хорошую физическую форму, можно всегда, надо только захотеть! Это все способствует мышечному развитию, хорошему настроению, дружескому общению и стимулирует ЗОЖ. Ведь забота о здоровье–это важнейший труд педагога-дошкольника.От жизнерадост-ности, бодрости детей зависит их духовная жизнь, мировоззрение, умственное и физическое развитие. Список литературы: 1.Бекина С. И. и др. Музыка и движение (упражнения, игры и пляски для детей 5-6 лет). – М.: Просвещение, 1984г. 2.Лескова Г. П., Буцинская П. П., Васюкова В. И. Общеразвивающие упражнения в детском саду. – М.: Просвещение, 1981г. 3.Раевская Е. П., Руднева С. Д. и др. Музыкально-двигательные упражнения в детском саду. - М.: Просвещение, 1991г. 4.Теория и практика физической культуры (Научно-теоретический журнал) №11, 1990г.
ҮШТІЛДІЛІК-ЗАМАН ТАЛАБЫ Мақсым Айша Ерсінқызы Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасының қазақ тілі мұғалімі
«Қазақстандықтардың жаңа ұрпағы ең кемі үш тілді болуы, қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін еркін меңгеруі тиіс. Еуропада көптілділік қалыпты нормаға айналған, біз де осы қатардан міндетті түрде табылуға тиіспіз. Ағылшын тілін кең тұрғыда білмей, ұлттың нағыз бəсекеге қабілеттілігі туралы айту қиын. Н.Н.Назарбаев Қазақстан Республикасының Президенті Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бəсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Елбасы қойып отырған міндеттің негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым–қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін
көрсете алатын, көптілді жəне көпмəдениетті құзіреттіліктерді игерген полимəдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Осы мəселе жайында Ұлы хакім Абай өзінің қара сөзінде асқан көрегендікпен айтып кеткен еді: «Орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да-бəрі орыста тұр. Зарарынан қашық болу, пайдасына ортақ болуға тілін, оқуын, ғылымын білмек керек. Оның себебі олар дүниенің тілін білді, мұндай болды. Сен оның тілін білсең, көкірек көзің ашылады. Əрбіреудің тілін, өнерін білген кісі оныменен бірдейлік дағуасына кіреді, аса арсыздана жалынбайды». Бұндағы атамыз айтқан орыс тіліне қазіргі заман талабына сай ағылшын тілі де қосылып отырған жайы бар. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны əркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы.Ал үш тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жəне мəдениаралық қарымқатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының шет елдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін көп тіл білетін жас ұрпақ тəрбиелеу қажет-ақ. Ал тіл білмесек қалайша ілгері жылжимыз? Ендеше үш тілді білу бүгінгі заман талабы. Бір халықтың мəдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, əлем суретін əр қилы əрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мəдениеттің күллі ерекшеліктерін, барша құндылықтарын сезінуге болар еді. Турасын айтсақ, екінші бір тілде сөйлеу өзге тілді пайдалану ғана емес, басқа ұлттық мəдениеттің, психологияның аясына сыналап енуді де аңғартады.Осы орайда атамыздың тағы бір қара сөзі еске түседі: «Оқымадың демесе болады дағы, тілімнің келмегенін қайтушы еді» дейді. Оның тілі өзге жұрттан өзгеше жаратылып па?». Біз көш тізгінін артқа тартпай, барлығымыз өзімізді тəрбиелей басатауымыз керек. Бізден басқа елдерден қай жеріміз кем. Өзге жұрттан кем еместігімізді əлемге мойындату үшін де үш тілді білудің маңызы зор. «Мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай енгізуді қамтамасыз ету қажет. Осылайша біз тілдерді меңгерудің қисынды жүйесін қалыптастыра аламыз: əліпбиі – балабақша деңгейінде, мектепте базалық деңгей, университет пен колледжде– мамандық бойынша кəсіби тіл»,деп Елбасымыз айтқандай,үш тілді меңгеру балабақша табалдырығынан басталып отыр. Бұл жолда педагогтарға артылған жүк ауыр болып отыр. Жаңа тілдері шығып келе жатқан балаларға өз ана тілінен басқа, өзге тілді үйрету оңай іс емес екені белшілі. Əлемнің жетекші елдерінің көпшілігі білім беру жүйесін, білім берудің мақсатын, мазмұны мен технологияларын оның нəтижесіне қарап бағалайтын болды. Білім берудің қазіргі негізгі мақсаты білім алып, білік пен дағды, іскерлікке қол жеткізу ғана емес, солардың негізінде дербес, əлеуметтік жəне кəсіби біліктілікке – ақпаратты өзі іздеп табу, талдау жəне ұтымды пайдалану, жылдам қарқынмен өзгеріп жатқан бүгінгі дүниеде лайықты өмір сүру жəне жұмыс істеу болып табылады. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңының 8 - бабында «Білім беру жүйесінің басты міндеті-оқытудың жаңа технологияларын енгізу,білім беруді ақпараттандыру,халықаралық коммуникациялық желілерге шығу,
ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен практика жетістіктері негізінде жеке тұлғаны қалыптастыруға, дамытуға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау» - деп атап көрсеткендей, қазіргі кезеңде əрбір мұғалімнің алдына қойып отырған басты міндеттерінің бірі-оқытудың əдіс - тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық технологияны меңгеру. Ал білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру. Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап инновациялық технологиялар мен əдістемелерді көптеп қолдану болып табылады. Сонымен қатар дəстүрлі оқыту əдісіне қарағанда инновациялық технология арқылы білім беру баланың пəнге деген қызығушылығын, ізденісін арттырады. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа адамгершілік-рухани тəрбие беру десек,оқытушылар осы талапқа сай оқытудың инновациялық технологиялары мен əдістемелерінің мəн-мағынасын түсініп, өз тəжірибелерінде қолдана білудің маңызы зор. Инновациялық технологияда мазмұн, əдіс жəне құралдардың өзара байланысы десек, ал аталған озық əдістемені қажетінше педагогикалық міндетке сəйкес іріктей білу маманның педагогикалық шеберлігіне байланысты. Балалардың тілдерге деген қызығушылығын арттыруда көп ізденіп, жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруді, əр - түрлі əдіс-тəсілдерді білуді қажет деп санаймын жəне мен өз оқу қызметтерімде қолданамын. Сындарлы оқыту теориясындағы жеті модульді бір-бірімен байланыстыра отырып ,ондағы əр түрлі əдіс тəсілдерді қазақ тілінің оқу қызметінде қолданғанда күтілетін нəтижелер: • балалардың барлығы дерлік оқу қызметіне қатысады; • балалардың тілге деген қызығушылығын арттырады; • оқу қызметінде пайдаланылатын көрнекіліктердің санын арттырады; • балалардың шығармашылығын арттырады; • балаларды жеке жəне топпен жұмыс істеуге үйретеді; • грамматикалық құрылымдарды оңай түсінуге көмектеседі; • балалардың есте сақтау,есту,көру,сөйлеу,ойлау қабілеттерін дамытады; • пікірталас, талдау, анализ жасау мүмкіндіктерін арттырады; Көбіне мен қазақ тілі пəнінде интерактивті əдістерді жəне түрлі ақпараттық технологияларды жаңа тақырыпты түсіндіргенде, грамматикалық құрылымдарды өткенде жəне қорытынды сабақта қолданамын. Бұл əдістер бойынша оқу қызметінің барысында оқушылар көп сөйлеп, мамандар аз сөйлеуге тиісті болады. Оқытудың басқа əдістеріне қарағанда, интерактивтік əдіс маманның жоғары белсенділік танытуын талап ететін əдіс. Оқу қызметі кезінде маманның көбінесе тыңдаушы рөлін атқаруы оның процестен шет қалуы болып саналмайды. Оқу қызметінің барысында балалар өзара талқылау барысында нені ұғынуы керектігін көрсетеді, яғни, маман балалардың ісəрекетін алға қойған мақсатқа жетуге бағыттайтын басқарушының міндетін атқарады. Балаларға көптілді оқытудың əртүрлі деңгейлеріне сəйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық жəне компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған.
Қазақ тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені– балалардың ауызша жəне жазбаша аударудағы білімін жетілдіру,сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады.Сондай-ақ оқыту процесінде мультимедия бағдарламасының көмегімен, ғаламтордан алынған əлемдік жағдайлар, педагогикалық технологиялардың түрлі əдіс – тəсілдері, комуникативтік бағыттағы оқыту элементтері кең қолданылады. Техникалық құралдарды пайдаланудың ең тиімді жағы уақытты ұтасың, дəл, тиянақты оқу-материалдарын алдын-ала дайындап, балаға беріп отырсаң өзінен-өзі жасауға тырысады, қызығады, жасамай,үлгермей отырған бала болмайды, себебі оның алдында бəрі дайын тұр. Қазақ тілін үйрету қиын да, қызықты жұмыс.Балабақшаларда жаңа технологиялар арқылы оқыту шет тілін үйренудің сапасы мен маңызын арттырады. Қазақ тілін оқыту процесінде тілді дұрыс үйрету, ауызша сөйлеу, сауатты жазу, мəнерлеп оқыту өте маңызды. Қазіргі кезеңде балабақшада қазақ тілін оқыту дұрыс жолға қойылған. Балалардың қазақ тілін біліп ғана қоймай, оның тарихын, ұлттық мəдениетін білуге көп көңіл бөлінеді. Қазақ тілін оқытудағы білімділік мақсаты –қазақ тілінде сөйлеуді үйрету, байланыста бола алу мен ортақ тіл табысып, қарым - қатынасты нығайтуға ұмтылу болса, тəрбиелік мақсаты - өзге адамдарды тыңдау мəдениетін қалыптастыру негізінде өз пікірін айта алу жəне қорғауға үйрету.Білім беру жүйесінің алдындағы жаңа міндеттердің бірі инновациялық педагогикалық оқыту технологияларын пайдаланып білім сапасын арттыру екенін жоғарыда атап айттық.Жеке тұлғалардың қалыптасуын қамтамасыз ететін деңгейлеп, саралап оқыту, жобалап оқыту, коммуникативті оқыту, ақпараттыкоммуникациялы оқытудың негізгі-қағидалары балаға өз бетімен ықпал ету, өзіндік пікірлерін анық жүйелі жеткізе алатын жеке тұлға қалыптастыру, балалардың, танымдық, шығармашылық қабілетін дамыту болып табылады. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында тəжірибе жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек. Бұл балалардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейтуге, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Елдің ертеңі өресі биік, дүниетанымы кең, кемел ойлы азаматтарын өсіру үшін бүгінгі ұрпаққа ұлттық рухани қазынаны əлемдік озық ой-пікірімен ұштастырған сапалы білім мен тəрбие берілуі қажет. Əдебиеттерге сілтеме: 1. [ҚР «Тілдер туралы» Заңы] 2. [ҚР «Білім туралы» Заңы] 3. [Қадашева Қ. Қазақ тілін оқыту əдістемесі] Алматы 2008 4. [ҚР Президенті Н. Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы
ЛИЧНОСТЬ ПЕДАГОГА – КЛЮЧЕВАЯ ФИГУРА В СОВРЕМЕННОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ Маткалыкова Дина Пархатжановна
педагог-организатор, учиель истории I категории Атырауская область Курмангазинский район СШ имени М.Ауэзова
Политические, социальные, экономические и другие изменения, происходящие в Казахстане, повлияли на его образовательную среду. Эти преобразования вызвали потребность не только в введении в школах новых предметов, но и в изменении методики преподавания. Так как наша страна выбрала демократический путь развития, сейчас очень важно привлечь общественность к участию в принятии решений в области школьного образования. В современном образовательном пространстве Республики Казахстан арсенал педагогических технологий постоянно обогащается, в практику внедряются гибкие модели организации учебного процесса, ориентировка на творческую самореализацию развивающейся личности в процессе познания. Быть сегодня грамотным специалистом невозможно без изучения обширного арсенала образовательных идей, направлений и моделей. Необходимо четко и осознанно представить, каким должно быть современное профессиональное педагогическое образование и соответствующий ему специалист. Во все времена у всех народов учитель был светильником разума. Но, как сказал один умный человек, «Сколько не усовершенствуй керосиновую лампу, она не станет от этого электрической». Образовательная система, сложившаяся в век промышленности, уже не отвечает новым потребностям общества. Поток информации – это не метафора, а реальная характеристика нашей жизни. Мир, в который учитель ведет за собой, постоянно меняется. Это требует новых профессиональных и личностных качеств. Учитель становится исследователем. Он постоянно исследует меняющийся мир вокруг себя и ведет за собой учеников. Учитель становится похож на велосипедиста, ему нужно всю жизнь «крутить педали», осваивать новые технологии и методики. По положению он должен каждые пять лет проходить курсы повышения квалификации сроком не менее двух месяцев.Недавно министерство образования опубликовало проект «Концепции непрерывного педагогического образования педагога новой формации Республики Казахстан». Принят новый «Закон об образовании». В новом законе есть целый раздел, посвященный правовому статусу работников образования. Сегодня во всем мире наблюдается переход от «образования на всю жизнь» к «образованию в течение всей жизни». Люди заканчивают ВУЗ, получают дополнительное образование, осваивают новые специальности. Жизнеспособность и эффективность любой образовательной системы определяется профессионализмом педагогических кадров и ее реальными возможностями для обеспечения качественного образования, опережающего запросы общества. В современной социально-экономической и культурной реальности, характеризуемой, с одной стороны, общими тенденциями глобализации
и информатизации, быстрой сменой общественных процессов, ценностей и технологий,с другой–с наметившейся угрозой истощения природных ресурсов и ростом асоциальных проявлений, неизмеримо возрастает роль человеческого потенциала как главного стабилизирующего фактора. В сложившейся ситуации единственный выход в максимальной мобилизации учительского потенциала. Особая значимость придается профессионализму учителя. Это требует внедрения новых методологических подходов в педагогическую практику, интенсивного обновления методологической базы. Многогранность новой миссии образования XXI века вносит коррективы в критерии определения готовности учителя для работы в условиях новой парадигмы. Готовность учителя по своему составу и многообразию должна соответствовать многоаспектности его деятельности, сложности выполняемых ролей и особой социальной задаче познания, трансляции и познания культуры, подготовки новых поколений к решению глобальных проблем с гуманистических,культурологических, экономических позиций. В условиях пространственной ограниченности, отдаленности сельской среды и специфичности ее социокультурных условий особенно ощутимы слабая сформированость информационных компетенций и рефлексивных навыков учителя, недостаточность теоретической подготовки к самостоятельному отбору и освоению инновационных технологий обучения и воспитания, природо образующихся с личностью ребенка. В учебно-воспитательном процессе нередко преобладают монолог учителя, слабо используется возможность опоры на образность мышления. На сегодняшний день несомненными ценностями профессиональнопедагогической среды становится не трансляция учителем знаний, не жесткие педагогические требования, а сотрудничество, диалог учителя и ученика, опора на его индивидуальный жизненный опыт, отношение к ученику как к самостоятельному субъекту жизни. Это требует внедрения новых методологических подходов в педагогическую практику, интенсивного обновления методологической базы, формирование у учителя прежде всего: -Умения видеть в педагогической ситуации проблему и оформлять ее в виде педагогических задач; - Умения при постановке и реализации педагогической задачи опираться на ученика как на активно развивающегося субъекта учебно-познавательной деятельности; -Умения мыслить тактически, т.е. конкретизировать педагогические задачи в поэтапные и оперативные и версионно, т.е. предположениями, гипотезами, версиями; -Анализировать педагогические ситуации в динамике, привлекать разнообразные теории к осмыслению собственного опыта; - Иметь глубокие знания нормативно-законодательных документов в области образования, современных образовательных концепций, программ, методологических подходов ведущих идей и закономерностей целостного
образовательного процесса, достаточный уровень научно-теоретической подготовки, навыки рефлексивной деятельности; -Умения проектировать образовательные программы, оптимально отбирать содержание, формы, методы, мыслить тактически и версионно, анализировать педагогические ситуации в динамике, привлекать разнообразные теории к осмыслению собственного опыта; -Умения руководствоваться гуманистическими педагогическими ценностями, строить систему отношений с окружающими, , признавая их самоценность, утверждать добро, высокую культуру межличностных отношений; -Гражданской позиции, мотивации к самоактуализации в профессиональной деятельности; -Умения достойно жить и работать, добиваться успеха, адаптироваться к реалиям современной школы, принимать компетентные решения; Дифференциация повышения профессионального мастерства учителя достигается путем гибкого реагирования методических служб на образовательные потребности учителя с учетом комплексного характера многообразных влияний внешней среды, состоит в конструктировании разнообразных с надлежащими возможностями.. Обработанность механизмов установления причинно-следственных связей между компонентами профессионально-педагогической среды, управленческими действиями способами жизнедеятельности субъектов позволяют ей посредствовать созидательному образу жизни учителя, быть средой созидания творческой личности учителя. Список использованной литературы: 1.Инновационные модели обучения в педагогических поисках. М., 1999 год 2.Калдыбаев. Интерактивные методы обучения и управления классом. Алматы. 2001 год 3.ЕркебековаА.К. Интерактивные методы обучения . Преподавание истории в школах Казахстана. 2005 год. ИНКЛЮЗИВНОЕ ОБУЧЕНИЕ – ЗАКОНОМЕРНЫЙ ЭТАП РАЗВИТИЯ СИСТЕМЫ ОБРАЗОВАНИЯ Мусрепова Хадича Культасовна Мангистауский гуманитарный колледж, г. Актау.
Инклюзивное обучение—закономерный этап развития системы образования в любой стране мира, процесс, в который вовлечены все высокоразвитые страны, в том числе и Казахстан. Инклюзивное обучение является логическим продолжением идей интегративного обучения, которое предшествовало инклюзии. Понятия «инклюзия» и «интеграция» характеризуют разную степень включенности детей с ограниченными возможностями здоровья (ОВЗ) в образовательную систему. Интеграция возвращает этих учащихся в систему общего образования, так как до этого этапа дети данной категории обучались только в системе специального
(коррекционного) образования. При этом важно отметить, что, находясь в системе общего образования, учащиеся с ОВЗ должны в полной мере овладеть программой общеобразовательной школы. В основе практики инклюзивного обучения лежит идея принятия индивидуальности каждого отдельного учащегося, и, следовательно, обучение должно быть организовано таким образом, чтобы удовлетворить особые потребности каждого ребенка. Инклюзивное обучение делает акцент на персонализации процесса обучения, на разработке индивидуальной образовательной программы. Главное отличие процесса инклюзии от интеграции состоит в том, что при инклюзии у всех участников образовательного процесса меняется отношение к детям с ОВЗ, а идеология образования изменяется в сторону большей гуманизации учебного процесса и усиления воспитательной и социальной направленности обучения. Основная идея инклюзивного образования в Казахстане – изменение старой установки «Ребенок для школы» на установку «Школа для ребенка», т.е. школа должна обеспечить возможность успешного обучения любому ребенку, каким бы трудным он не казался. Специальное образование является частью системы общего образования, и государство создает условия для лиц, имеющих специальные образовательные потребности с целью обеспечения им равных возможностей в получении образования. Законодательством Республики Казахстан в соответствии с основополагающими международными документами в области образования предусматривается принцип равных прав на образование для лиц с ограниченными возможностями. Гарантии права детей с ограниченными возможностями в развитии на получение образования закреплены в Конституции Республики Казахстан, Законах Республики Казахстан «О правах ребенка в Республике Казахстан», «Об образовании», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О социальной защите инвалидов в Республике Казахстан», «О специальных социальных услугах». Принцип инклюзивного образования заключается в следующем: администрация и педагоги обычных школ принимают детей с особыми образовательными потребностями независимо от их социального положения, физического, эмоционального и интеллектуального развития и создают им условия на основе психолого-педагогических приемов, ориентированных на нужды и потребности этих детей. Образовательный процесс при инклюзивном подходе позволяет обучающимся приобрести необходимые компетенции, согласно образовательным стандартам. Основным субъектом, на которого направлены инклюзивные технологии, является ребенок с ограниченными возможностями. Термин «Ребенок с ограниченными возможностями» укрепился в практике казахстанских специалистов по работе с детьми в 2000-х годах. Он заимствован нашими специалистами из зарубежного опыта. В сфере образования понятие ребенок с «ограниченными возможностями» (disabled child) характеризует часть детей, которые не могут в силу физических, психических, умственных недостатков овладеть обычной школьной
программой и нуждаются по этой причине в специально разработанных стандартах, методиках, содержании образования. В то же время в педагогической науке используется множество разнообразных терминов, которые охватываются общим понятием «Ребенок с ограниченными возможностями»: дети с нарушениями развития, дети с недостатками в развитии, педагогически запущенные дети и т.д. Наряду с привычными понятиями «Инвалид», «Ребенок-инвалид», в правовой материи используются такие термины, как «Дети с отклонениями в развитии», «Дети, имеющие недостатки в психическом и (или) физическом развитии», «Дети с ограниченными возможностями здоровья», «Лица с ограниченными возможностями», «Дети с особыми образовательными потребностями». При существующем разнообразии терминологии общими, однако, для всех понятий, характеризующих рассматриваемую группу лиц, являются следующие черты: -у ребенка имеются физические, психические ограничения или функциональные недостатки, причем эти недостатки должны быть зафиксированы компетентной комиссией; -эти недостатки или ограничения в той или иной степени затрудняют выполнение обычных для человека жизненных функций; - эти недостатки или ограничения являются достаточно продолжительными, что влечет необходимость оказания помощи человеку, создания особых условий для его жизнедеятельности. Следовательно, для успешного развития инклюзивного образования необходимо создать модель психолого-педагогического сопровождения и индивидуальные образовательные маршруты для таких обучающихся, где на каждой образовательной ступени была бы оказана необходимая помощь специалистами учреждений.Главная задача–выявить индивидуальные положительные особенности в каждом ученике, зафиксировать его умения, приобретенные за определенное время, наметить возможную ближайшую зону и перспективу совершенствования приобретенных навыков и умений и как можно больше расширить его функциональные возможности. Важнейшим условием, обеспечивающим успешную интеграцию, является точная дифференциальная психодиагностика каждого ребенка. Это может быть осуществлено только при наличии квалифицированной диагностической службы. Такая служба должна не только ставить диагноз, но и давать заключение для школы или другого образовательного учреждения, куда предполагается направить ребенка в соответствии с диагнозом, содержащее рекомендации к индивидуальному плану обучения. Смысловое назначение системы сопровождения при инклюзивном образовании связано с обучением ребенка методам самостоятельного поиска и решения собственных проблем развития. Отсюда возникает задача диагностической оценки результативности сопровождения. В этой области наиболее перспективным является подход, ориентирующий психолога не столько на исследование внутреннего мира ребенка, сколько на анализ
способа и внешних характеристик его взаимодействия со средой. В какой период жизни ребенка интеграция даст наибольший эффект, будет наиболее плодотворной? Это, безусловно, дошкольный возраст, так как, прежде всего, у детей дошкольного возраста нет никаких предубеждений против сверстников с ограниченными возможностями (эти предубеждения они усваивают от взрослых). У них легко воспитывается отношение к физическим и психическим недостаткам, как к таким же индивидуальным особенностям другого лица, как цвет глаз, волос или голос. Но и в младшем школьном возрасте возможно воспитать толерантное отношение к сверстникам, отличающимся от большинства по какому-то признаку. Кроме того, компонентом успешной интеграции и инклюзии ребенка с ограниченными возможностями в среду здоровых сверстников является подготовка окружения к этим процессам с помощью обучающих программ повышения квалификации для специалистов массовых и специальных (коррекционных) учреждений и программ повышения родительской компетентности. В особой поддержке нуждаются учителя, которые работают в классах инклюзивного обучения. Здесь психолог помогает преодолеть страх, тревожность, связанные с поиском правильных подходов во взаимодействии с учениками с особыми образовательными потребностями. Сегодня актуальны вопросы: Как подготовить ребенка с ограниченными возможностями здоровья к учебе в обычной школе? Какие проблемы у него возникнут? Готова ли школа к обучению таких детей? Как нужно учить детей с особыми потребностями в обычной школе? Как отнесется к этому общество? Есть ли риски при введении инклюзивного образования? Именно родители «особых» детей настаивают на их включение в обычное детское сообщество. Прежде всего, это связано с тем, что в налаженной системе коррекционного (специального) образования с хорошо отработанной десятилетиями методикой обучения детей с проблемами в развитии, слабо развита социальная адаптация «особого» ребенка в реальном мире – он находится в изоляции от социума. Разумеется, что дети с особыми потребностями адаптируются к жизни в общеобразовательных школах (далее ОУ) лучше, чем в специализированных учреждениях. Особенно заметна разница в приобретении социального опыта. У здоровых же детей улучшаются учебные возможности, развивается толерантность, активность и самостоятельность. Но до сих пор открытым остается вопрос об организации процесса развития и обучения «особых» детей в массовой школе. Это связано со спецификой методик, неподготовленностью кадров, нехваткой специалистов. А перед специалистами встаёт вопрос–чему отдать предпочтение: традиционному подходу, при котором дети с особенностями здоровья и развития обучаются в специальных учебных заведениях, ориентированных на узкопрофильную коррекцию, или инклюзивной форме обучения, при которой ребёнок с ограниченными возможностями здоровья находиться в одном классе со своими здоровыми сверстниками. И в том и в другом варианте есть свои
положительные и отрицательные стороны. Об этом можно спорить, находить аргументы «за» и «против», но вероятно будет естественным, если эти две формы будут сосуществовать, и родители будут иметь право выбора для своего ребёнка. В конце концов, состояние уверенности родителя влияет на психологическое благополучие его самого, и как следствие, на психологическое благополучие ребёнка. Ребенок с ограниченными возможностями здоровья, включенный в процесс образования в общеобразовательной школе, детском саду, должен стать полноценным, полноправным членом сообщества. Проведенные исследования показывают недостаточную, а в некоторых случаях и низкую готовность педагогов, родителей конструктивно взаимодействовать с детьми, принимать их такими, какими они являются. Учитывая, что в образовании и обучении детей основная роль принадлежит родителям и педагогам, необходима разработка и реализация программы оказания помощи как педагогам, так и родителям. Вопрос инклюзивного обучения в последнее время часто обсуждается педагогами и родителями. Ему посвящены статьи и передачи в средствах массовой информации. Действительно, этот вопрос в наше время является очень актуальным, так как всё больше детей имеет те или иные проблемы со здоровьем и нуждается в особом подходе в процессе обучения. Основной целью своей работы считаю важность и актуальность развития инклюзивного образования в Казахстане. Чтобы каждый ребенок, независимо от состояния здоровья, мог учиться где хочет и жить полноценной жизнью. Государство в свою очередь должно создавать условия для развития и обучения детей с ограниченными возможностями. Почему эта тема для меня важна? Думаю, что проработав много лет педагогом, психологом и имея опыт работы в психолого – медико – педагогической консультации зная о проблемах детей с проблемами здоровья считаю, что дети с особыми образовательными нуждами должны не отличаться от здоровых детей.У каждого из нас должно быть развито чувство эмпатии к такому ребенку, стараться понять чем он живет, каково внутреннее его ощущение. В своей профессиональной деятельности я часто сталкиваюсь с проблемами родителей, имеющих детей с ограниченными возможностями здоровья. О чем в первую очередь говорят они? А говорят о родители том как их дети испытывают жалость и негативные эмоции со стороны окружающих. У детей в связи с этим появляются комплексы. А таким детям очень важно, чтобы их не жалели, а считали полноценными людьми. В настоящее время, работаю в гуманитарном колледже педагогом – психологом и преподаю предмет психологию на своих занятиях вместе со студентами размышляем о жизни, духовно–нравственном развитии личности, о месте человека в обществе. Часто привожу студентам в качестве примера народные изречения, которые стали моим профессиональным кредом:
«В стремлении дать знания всегда помнить, что каждый ребенок – человек, требующий любви, заботы и внимания» «Если ребенок не может учиться так, как мы учим, может быть, мы должны учить так, как он умеет». В своей будущей профессиональной деятельности придерживаться таких принципов при работе с детьми: -любить ребенка; -очеловечивать среду, в которой живет ребенок, т.е. обеспечивать ему душевный комфорт и равновесие; -проживать в ребенке свое детство, т.е. вникнуть в жизнь ребенка и заслужить его доверие и любовь. И тогда ребенок почувствует теплоту, любовь и понимание. Работая над темой своего исследования я провела социологический опрос среди студентов и преподавателей колледжа. Моей целью было изучение мнений студентов и преподавателей по поводу обучения детей с ограниченными возможностями здоровья (снижение слуха, зрения, нарушение опорно –двигательного аппарата, речи ,снижение интеллекта) в массовой школе. Были заданы следующие вопросы: 1.Сталкивались ли Вы в своей повседневной жизни с детьми, имеющими ограниченные возможности здоровья?». Студенты – да ( 15%) Преподаватели – да ( 65%) Нет не сталкивались – 20% 2.Где, с Вашей точки зрения, должны обучаться дети с ограниченными возможностями здоровья?». Студенты ответили, что дети с ограниченными возможностями здоровья должны обучаться: - в специальном классе массовой школы. Преподаватели считают в массовой школе 50% Преподаватели - в специальной школе – 35% Преподаватели - признали необходимость надомного обучения – 15%. Студенты – 55% - в специальной школе Студенты – 25 в обычной школе. Студенты – 25% - не знают, что ответить Итоги этого исследования показали, что преподаватели и студенты еще они недостаточно готовы к принятию детей с ограниченными возможностями здоровья в свое пространство. Причиной неготовности является: - психологическая неподготовленность учащихся принять в свои ряды таких детей. Преимущество инклюзивного обучения преподаватели видят том, что в процессе обучения осуществляется тесный контакт учителя, ребенка, родителя и школы, а также представление каждому ребенку почувствовать себя полноценным, равноправным членом общества. Мои рекомендации: - проводить методические, просветительские работы на уровне СМИ;
- оказание своевременной психологической помощи ребенку; - учитывая патологию развития учащегося, способствовать правильному выбору сферы деятельности. Литература: 1. Государственная программа развития образования РК на 2011-2020 годы . 2.Закон Республики Казахстан «О социальной и медико- педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями». От 08.04. 2014г. 3. Закон РК «О социальной и медико- педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями».от 8 ноября 2013г. 4. Проект концепции инклюзивного образования в Республике Казахстан 5. Из педагогического опыта. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАНЫ ОҚЫТУ МЕН ТƏРБИЕЛЕУДЕ ДАМЫТУШЫ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫҢ МАҢЫЗЫ Несіпбай Марал Тлеухановна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасының тəрбиешісі
Біз даналықты үш жолмен үйренеміз, Ойлану-ең ізгі жол,Еліктеу–ең жеңіл жол, Тəжірибе жолы – ең ауыр жол. Бенедикт Спиноза Қазіргі уақытта заман талабына сай балабақшаларда инновациялық жаңалықтарды енгізу өзекті мəселелердің бірі. Жаңашылдық – білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сəтті орындаудың негізгі шарттарының бірі.Сол себепті мектепке дейінгі ұйымдарда педагогтардың негізгі міндеті:əдіс-тəсілдерді дұрыс таңдау,жаңаша педагогикалық технологияларды дұрыс қолдана білу,жеке тұлғаның дұрыс дамып қалыптасуы үшін ыңғайлы жағдай жасау. Қазіргі таңдағы білім беру технологиясының қатарына мыналар кіреді: - Денсаулық сақтау технологиясы. - Жобалы-іс шығармашылығы. - Ізденіс-шығармашылық технологиясы. - Қатынастық-ақпараттық технология - Жеке тұлғаға бағыттау технологиясы. - Бала мен тəрбиеші портфолио технологиясы. - Жетілдіру технологиясы. - Түзету технологиясы - Ойын технологиясы. -Триз технологиясы. - Дамытушы технология. Ойын технологиясы–ойын бұл барлық мектепке дейінгі мекеменің іргетасы іспеттес.Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Ойын – мектеп жасына дейінгі баланың
қимыл əрекетін басқарушы құрал.Триз технологиясының мақсаты: балалардың тілдерін, шығармашылық қиялын дамыу. Триз технологиясы арқылы балалар қоршаған ортада болып жатқан жағдайларды əңгіме ертегі арқылы қабылдайды. Дамыта оқытатын педагогикалық технология – бұл үлкен мен бала арасындағы ортақ болмыс, жаратылыс, бірге уайымдау, ерекшелік пен бейімділік. Дамытушы технологиялар-дəстүрлі оқытуда балаға дайын өнімді, əрекет дағдыны үйренуге ұсынылатын технологияның бірі. Дамыта оқытуда бала қандай да бір пікірге өздігінен, өз əрекетінен мəселенің талданған нəтижесінен шешімге келуі тиіс.Өзіміз еңбек ететін балабақшаның əр тобында баланың шығармашылық əлеуетін дамыту үшін тəрбиешілер оқу қызметінде заттық дамыту ортасын жасап, балалық қызығушылығының орындалуына мүмкіндік беруді қолға алып отыр.Дамыта оқыту үрдісінде Воскобович,Никитин,Дьенеш жəне Кюзенейр мен Красноуховтың технологияларын пайдаланып отырмыз. Воскобовичтің ойындары– ойын ерекшелігін, ойлана отырып нақты түрде орындауға мүмкіндік береді.Бір ойынның өзінде бірнеше тапсырмалар орындалады.Түстерді біліп,есіне сақтайды,ұсақ моторикалары жəне есте сақтау мен зейіні дамиды. Кюзенейр таяқшалары–түстер саны,қол арқылы əртүрлі дерексіз түсініктерді ұғынуға мүмкіндік беретін көп салалы математикалық нұсқаулық болып табылады. Дьенештің логикалық ойындары баланың логикалық ойлауын, епшілдігін, талдау қабілетін, коммуникативтік дағдыларын логикалық тапсырмалар арқылы қалыптастырады. Б.П. Никитиннің дамытушы ойындары негізгі ережелерді оқытуды біріктіруге тартады – қабілеттің жеңілден ауырға өздігінен шығармашыл əрекет етуінде ең қажетті қағидат. Сонымен қатар, М.Монтессори технологияларын жəне ТРИЗ технологияларында кеңінен қолданып келе жатырмыз. Əрбір өткізетін оқу қызметтерімізге, күннің екінші жартысында өтетін вариативтік оқу қызметтеріне осы жаңашыл технологияларды қоса отыра, ойын барысында барлық баланы қамтуға тырысамыз. Сөзіміздің дəлелі ретінде, дамытушы ойынның бір – екеуін алып көрелік: Геоборд ойыны. Бұл төртбұрышты шегелер қағылған тақтайша. Шегелерге əр түрлі бағыттарда созылғыш жіп резинка тартуға болады. Балалар осылайша жіптерді əртүрлі бағыттарда тартып геометриялық пішіндер жасайды, тіптен əріптерді де жасауға болады. Воскобовичтің «Түсті шаршы» ойыны. Шаршыны бүктеуге болады, бүктеу арқылы одан бір зат шығаруға болады. Мысалы: Үй, конфет, хат, т.б. Б.П.Никитиннің «Ғажайып текшелер» ойыны. Ойын бірнеше түрлі-түсті текшелерден тұрады. Бұл түстер төрт түстен тұратын өрнек құрастыруға мүмкіндік береді.Бұл ойында балалардың талдау, жинақтау қабілеттері жақсы дамиды. Сонымен қатар балалардың ұсақ моторикасы, қиялы, зейіні, кеңістікті бағдарлау қабілеті, логикалық ойлау қабілеті, құрастырушылық қабілеті дамиды.
Красноуховтың басқатырғыш ойыны арқылы балалардың ойлау қабілеті мен зейіні, қиялы дамиды. Міне,осындай баланың қызығушылығын арттыратын дамытушы ойындарды ұйымдастыра отырып, баланың ойлау қабілетін, белсенділігін арттыру əрбір оқу қызметіміздің мақсаты болып табылады. Сонымен бірге, осы жоғарыда аталған дамытушы ойындарды зерттей отырып, балалармен бұдан да күрделі тапсырмаларды орындауды жалғастыру балабақша тəрбиешілерінің алға қойған жоспары десем де болады. Əдебиеттер тізімі: 1.А.К.Ахметов «Принципы технологии и содержание образовательной программы» Алматы 1995ж. 2.Воскобович В.В.; Харько Т.Т. Игровая технология интеллектуально– творческого развития детей дошкольного возрата 3-7 лет. «Сказочные лабиринты игры». Книга «Методика» - 36с. БАЛА ТІЛІН ДАМЫТУДЫҢ ТИІМДІ ТƏСІЛІ – ДАМЫТУШЫ ОЙЫН Амирова Қалдыгул Мадиевна, Осатаева Гульнур Кайратовна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасы
Балабақшадағы оқыту- тəрбиелеу жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын молайту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, одан əрі күнделікті іс- əрекет кезіндегі тілдік қарым- қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мəн берілген. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр- түсін жəне пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым- қатынас жасай білуге үйретеміз. Ойын егеніміз не?Ойын қоғамдық тəжірибені қалыптастыру бағытындағы іс–əрекеттің біртүрі, яғни тəртіпті, өзін – өзі басқаруды жетілдіреді. Адам тəжірибесінде кең тараған дамыту ойынның қызметі; - Ойынға тарту, рахаттану, демалдыру, қызығушылығынтудыру. Ойын арқылы баланың бойында адамгершілік қасиеттерді, өмірге деген құштарлықты қалыптастыруға болады. Халық ойынды тəрбие құралы деп таныған. Ойын-балалардың ой өрісін жетілдіру мен бірге өз халқының асылмұраларын бойына сіңіріп, кейінгі ұрпаққа жеткізе білу тəсілі. Ойын арқылы бала қоршаған ортаны өз бетінше зерделейді. Ойын дегеніміз – баланың тілін дамытатын, қызықтыра отырып, ойдан ойға жетелейтін, тынысы кең, алысқа меңзейтін, қиялға қанат бітіретін нəзік нəрсе. Ұлы педагог В. И. Сухомлинский:«Ойынсыз,музыкасыз, ертегісіз, фантазиясыз, шығармашылықсыз толық мəндегі ақыл-ой тəрбиесі болмайды» деген. Демек, ойын арқылы баланың ақыл-ойы, сөздік қоры толыға түседі.Ойынның тілді
дамытуда орны ерекше. Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тəрбиелі ұрпақ тəрбиелеу педагогтар еншісінде. Мектепке дейінгі балаларға тəрбие мен білім беру жұмыстарын ұйымдастыруда олардың сөйлеу, тілін дамыту, байланыстырып сөйлеу мəдениетін жетілдіруге, құрастыра сөйлеуге, сөздік қорының молаюына басты көңіл бөлген жөн. Сəбилердің дүниетанымын кеңейтіп, ойын өрістетіп, тіл байлығын жетілдіруде көркем əдебиеттің алатын орны ерекше. Балабақшада балаларды дұрыс сөйлей білу мəдениетіне айнала қоршаған ортамен, сондай-ақ көркем əдебиетпен теңестіру арқылы жүзеге асыруға болады. Əрбір ұйымдастырылған оқу қызметінде ойындарды қолдану арқылы балалардың қиялын шарықтатып, ойлауқабілетін ұштауға болады. Мектеп жасына дейінгі кезеңдегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісі- тіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі жəне пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарым-қатынас жасай білуге үйретеміз. Осы аталған міндеттерді тəрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. Кеңестік педагог А.С.Макаренко: “Баланың ойынға деген құмарлығы бар, сол құмарлықты қанағаттандыра білуіміз керек. Ойнау үшін тек қана уақытты бөліп қана қоймай, сонымен бірге баланың барлық өміріне ойынды бере жəне сіңіре білуіміз қажет. Оның барлық өмірі ойыннан тұрады” деген пікірін өз еңбектерінде атап өткен. Дамытушы ойын–балалар үшін күрделі əрекет, ол білімді, ақылды ұйымдастыруды қажет етеді. Албілімді бала қайданалады? Оған бала ойын арқылы өзі үйренеді, үлкендер де үйретуге тиіс. Дамытушы ойындардың өз мақсаты, жоспары, арнайы заттары, т.б көптеген ерекшеліктері болады. Дамытушы ойындарды балабақшада немесе үй жағдайында түрлі көңілді, əсерлі етіп, баланың жас жəне жеке ерекшеліктерін ескере отырып ұйымдастыру керек. Мысалы: «Он саусақ», «Қуырмаш», «Қазым – қазым», «Моншақ» т.с.с. ойындар арқылы саусақтардың нəзік қимылын жетілдіруге болады. Мысалы, «Моншақ» ойынында бала өлең жолдарын қайталай отырып, үстел үстінде жіпке түрлі моншақтарды немесе түрлі – түсті ұсақ тастарды тізбектей отырып жаңа сөздерді меңгереді, тура санау, түстерді ажырату, есте сақтау қабілеттерін дамытады. Балалардың ой белсенділігін, саналы ойлана білуін дамыту, жетілдіру – тəрбиешінің негізгі міндеті. Ойын баланың ойлау қабілеті мен сөздік қорын дамытуға, дағды мен шеберлікті меңгеруге, қиындылықты жеңуге, төзімділікке баулиды. Баланың қызығушылығымен ойналған ойынның ғана өз жетістігі болады. Балалардың ойлау, есте сақтау,ой өрісін, қабілеттерін дамытуға, ұсақ қол маторикасын дамытуда мынандай дамытушы ойындарды атап өтсек болады. Мысалы, «Моншақтарды дəл түсір», «Танграм», «Санды атай отырып, бас», «Есіңе сақта да, дұрысын тап» ойыны арқылы балалардың білсем деген ұтымы артып, қызығып, белсенділігі танылады.
Сонымен, балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырмажаттығуларды қолдану үлкен нəтиже береді. Дамытушы ойындар арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, əрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді. Мектепке дейінгі əр түрлі топтардағы балалардың тілін дамытуда ойындарды тиімді пайдалану осы бағыттағы атқарылатын игі іс - шаралардың нəтижесіз қалмайтындығының айқын дəлелі деп санаймын. Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге əзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, заттарды даярлау ойынды өткізуге əзірлік болып табылады. Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі, балалардың белсенділігі жəне олардың ісəрекеті болып табылады. Сонымен, балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нəтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, əрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді.Мектепке дейінгі əр түрлі топтардағы балалардың тілін дамытуда ойындарды тиімді пайдалану осы бағыттағы атқарылатын игі іс-шаралардың нəтижесіз қалмайтындығының айқын дəлелі деп санаймын. Əдебиеттер тізімі: 1. Детская развивающая литература серия «Умные книжки» 2007 г.Москва 2. «Ойын-мектеп жасына дейінгі балалардың негізгі əрекеті» Р.Оуэн, Ф.Фребель, М.Монтессори, Я.А.Каменский, Г.Песталоцци, Я.А. Е.И Тихеева, С.Л. Рубенштейн, Л.С. Выготский, А.П. Усова,А.К.Бондаренко. 3.«Мектепке дейінгі балаларды ойын үрдісінде тəрбиелеуде халық педагогикасының маңызы.» К.О Сыдыкова.2014 ж. Тараз. РАЗВИТИЕ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ ЧЕРЕЗ ЗАНЯТИЯ ИЗОБРАЗИТЕЛЬНОГО ИСКУССТВА В ДОШКОЛЬНЫХ ОРГАНИЗАЦИЯХ Пономаренко Ольга Владимировна Учитель ИЗО, КГКП д/с «Толағай», г. Караганды
Главный источник казахстанского национального духа –единство народа на основе общих духовно-нравственных ценностей. [1] Н.А.Назарбаев Современный этап развития образовательных систем характеризуется серьезными инновационными изменениями их составляющих образовательных, обеспечивающих и управленческих процессов, реализуемых различными типами и видами образовательных учреждений. Вектор этих изменений определяет современная государственная образовательная политика, положение которой сформулированы в ряде основополагающих стратегических документов. Среди них выступление Президента Казахстана
Н.Назарбаева на ХХII сессии Ассамблеи народа Казахстана, в котором прослеживается идея «Мəңгілік Ел: одна страна, одна судьба.» Именно в такой позиции духовно-нравственного развития и воспитания гражданина Казахстана, являющиеся методологической основой стандартов нового поколения. Стране нужны именно такие люди, способные своим трудом, своей жизненной позицией приумножать ее богатства. «Дошкольное детство-это период жизни, благодатный для развития нравственно – духовной среды, через творческие способности детей.» [2] В дошкольном возрасте эстетическое творчество захватывает все стороны духовной жизни ребенка – его ум, чувства, воображение, волю. Духовно-нравственное воспитание в детском саду является неотъемлемой частью всестороннего воспитания ребенка, необходимой предпосылкой возрождения отечественной культуры; качественно новой ступенью духовнонравственного воспитания в детском саду является интеграция его содержания в повседневную жизнь детей, во все виды детской деятельности и традиционные методики дошкольного образования. Методики преподавания предмета «Изобразительное искусство» могут быть различными в зависимости от уровня задач, которые ставит перед собой учитель. Прямой задачей обучения является передача и закрепление знаний. «Сверхзадачей» может стать пробуждение духовного потенциала личности, благодаря которому знания нравственных норм перерастают в убеждения. Это требует от учителя живого, творческого подхода к предмету, веры в духовное достоинство человека и необходимость его воспитания. Такой учитель найдет путь к сердцу обучающего, даже если вопросы нравственности, духовности, чистоты, совести и целомудрия непривычны и чужды ему. В глубине души каждый человек стремится к полноте духовной и творческой жизни, верной любви и счастья. Человек делает первые шаги в сторону неоднозначного восприятия мира и человека в нем. Единство, гармония всех сфер и всех творений – вот цель, которую должен осуществить человек. И именно искусство может помочь в осуществлении, подготовке молодого поколения будущего духовного государства. Удивительно, но уже маленькие дети приносят в детский сад художественные штампы: синие тучки на белом небе, белая земля с изображенной на ней черной дорогой. Чтобы дети видели мир во всем великолепии, богатстве красок, необходимо развивать духовно- нравственные качества воспитанников, а также специальные, предметные и общеинтеллектуальные умения; анализировать состояние души и окружающего мира, осознанно выбирать средства для их отображения, прогнозировать создаваемый художественный образ, то есть результат деятельности, оценивать его.Таким образом,необходимо развить у воспитанников умения организации самостоятельной деятельности, чтобы дети могли украшать свою жизнь, отличать подлинное от подделки. С раннего возраста воспитанники выполняют разножанровые работы: натюрморты, портреты, пейзажи, тематические композиции, иллюстрации. И
прежде, чем выполнить задание, необходимо поставить задачу - понаблюдать за натурой. Заранее, перед уроком, дать ребятам определенный план наблюдения. Например, при выполнении этюда на тему «Первый снег» обратить внимание детей на зимние деревья. Какого цвета ствол дерева, как лежит снег на веточках дерева? Что темнее зимой - небо или земля, какого цвета небо и т. д. Тем самым нужно организовать глубокое, целенаправленное, профессиональное восприятие, развивая зрительную память, наблюдательность (ведь можно смотреть и не видеть), а также воспитывать эстетическое отношение к миру, бережное отношение к родной природе. Народное декоративно-прикладное искусство– одно из средств духовнонравственного воспитания– помогает формировать художественный вкус, учит видеть и понимать прекрасное в окружающей нас жизни и в искусстве. Народное искусство, национальное по содержанию, способно активно воздействовать на духовное развитие человека, на формирование патриотических и интернациональных чувств. Приобщение дошкольников к народному искусству осуществляется посредством создания красивого интерьера детского сада, групповой комнаты, кабинетов в оформление которых включают произведение народного творчества. [3] Одним из универсальных способов разговора с детьми на духовные темы является сказка. То, что поймет и почувствует ребенок через сказку, ему не объяснить никакими другими словами. Каждый ребенок мечтает когда-нибудь попасть в сказку. Попасть в чужой, волшебный мир, хотя бы во сне.Сказкапрежде всего средство познания мира, способ активного мировоззрения. Она не только учит ярким и сильным человеческим чувствам, но и предполагает путь, на котором можно найти свое счастье. Сказка забавляет, сказка трогает, сказка увлекает. Но при этом она неизменно ставит вопросы; она хочет , чтобы ребенок думал. Изображать сюжеты сказок очень интересно и поучительно. При отборе сказки для занятий очень важно обратить внимание на то, какой духовный смысл заложен в сказке. Второй важный момент при работе со сказкой – необходимость беседы, вопросов и заданий на тему. Сказка должна войти в сердце ребенка. Рисуя сказочных героев, он должен мысленно прожить сюжет, поставить себя на место героев сказки. При этом беседа должна строиться таким образом, чтобы ребенок не давал четких определений, а подумал о своей жизни, о своих чувствах, поступках. Важно, чтобы в конце беседы был подведен итог, главная мысль, заложенная в сказке. Человек спрашивает сказку, а она ему отвечает – о смысле земной жизни, сквозь национально языческую мудрость. Необходимо рассматривать на уроках репродукции с картин художников. При этом дети определяют: из каких красок состоит цвет неба, земли, деревьев, различных предметов в исполнении мастеров. Даже будущие великие художники всегда учились на произведениях мастеров. И дети также учатся анализировать работы известных художников – как поразительно те передают огромное пространство яркого, солнечного неба от зенита до горизонта. А в близи это пространство состоит из мазков или плавных переходов от зеленых до розовых.
Важным компонентом во время проведения уроков изобразительного искусства является арттерапия. Искусство учит, и искусство лечит, лечит своими произведениями. И в процессе практической работы детей творчество благотворно влияет, врачует душу ребенка. Вопрос здоровья уходит корнями в культуру народа. Он связан с представлениями наших предков о роли и назначениями человека. Обучающиеся должны осознавать значимость всей цепочки предшественников, которые были до нас и звеном которой мы являемся, и верить в связь человека и природы, нарушение которой грозит болезнью всему человечеству. Сегодня от признания личности, принятия ее особенностей и неповторимости, гуманизации человеческих отношений зависит наше завтра. Здоровье человека во многом определяется тем, как он относится к миру, к самому себе, если в нем потребность в духовном самосовершенствовании. Сегодня возникло слово «ксенофобия»- страх перед чужим. Возникает раздражение против чужого непонятного языка, обычаев. Диалог культура и терпимость–цепь, связывающая воедино духовную жизнь человеческого коллектива. Именно поэтому на протяжении всей истории человечества терпимость или, как ее называют по-научному - толерантность всегда воспринималась как величайшая, гуманистическая ценность. Цивилизацию спасет только единая семья народов, так как мы все из одного гнезда. Для учителя изобразительного искусства обучение толерантности является одной из важнейших задач. Умение договориться, понять друг друга, проявить терпимость к ближнему, человеку другой веры, нации - один из важнейших компонентов общечеловеческой культуры. И это должно проводиться на уроках изо с элементами истории искусств, где на примерах из мировой культуры ребенок учиться быть толерантным. Обязательным и своевременным должен быть показ выставочных работ, выполненных дошкольниками по всем темам уроков. Очень важно, если ребята могут увидеть работы своих ровесников, почувствовать то, что волнует других людей. Грамотно рисовать может научиться каждый, также как грамотно писать и читать.Но занятия живописью дают значительно больше. Они воспитывают чувства формы, ритма, гармонии, цвета. А это уже воспитание и художника и зрителя. Именно уроки изобразительного искусства требуют предварительного анализа натуры, умения прогнозировать и оценивать результаты собственной деятельности, что будет необходимо каждому ученику в будущем.Именно на уроках изобразительного искусства происходит духовно- нравственное воспитание личности, умеющей ценить прекрасное в искусстве, природе, человеке, способного сострадать ко всему живому. Любите детство, будьте внимательны к его играм и забавам, к его инстинкту. Кто из вас не жалел подчас о том милом возрасте, когда улыбка не сходит с уст, когда душа постоянно наслаждается миром? Список литературы: 1.Выступление Президента Казахстана Н.Назарбаева на ХХII сессии Ассамблеи народа Казахстана
2.Лыкова И.А., Буренина А.И. Талантливые дети: индивидуальный подход в художественном развитии (Книга для педагогов и родителей). – М.: Издательский дом «Цветной мир», 2012. – 144 с. 3.Халезова Н. Б. Народная пластика и декоративная лепка в детском саду: Пособие для воспитателя. – М.: Просвещение, 1984. – 112с., ил. ПЕДАГОГТЫҢ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖҮРГІЗУДЕГІ САЛАУАТТЫ ӨМІР САЛТЫН САҚТАУ ЕРЕЖЕЛЕРІ Саттыбаева Диана Аскаровна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасының тəрбиешісі
Бустекбаева Маржан Мерекеновна Қарағанды қаласы, КМҚК «Толағай» балабақшасының дене шынықтыру нұсқаушысы
Қазіргі кездегі елімізде жүргізіліп жатқан білім саясаты əлемдік білім кеңістігімен ықпалдасуға бағдарланған. Əлемдік білім кеңістігінен жалпы білім берудің басымдылық мақсаты–өзгермелі өмір жағдайына тез бейімделетін, өз жолын дұрыс таңдай білетін, оң шешім қабылдай алатын тұлға даярлау болып мақсатталған. Қай кезеңде болмасын білім мен тəрбие егіз ұғым екендігін ескерсек, отбасынан бастау алған бала тəрбиесі мектепке дейінгі тəрбие ұйымдарында жалғасын тауып, болашаққа қадам басары анық əрі нақты.Олай болса, мектепке дейінгі тəрбие ұйымдарындағы бүлдіршіндер тəрбиесін жан-жақты жетілдірудің жолдарын айқындап, бала денсаулығын сақтаудың жолдарын қарастыру заман талабынан туындап отырған жағдайлар. Мектепке дейінгі білімде баға жетпес гигиеналық тəрбиенің тəжіриебиесі мол болғанымен, қазіргі заманға сай баланың денсаулығының нашарлап, əлеуметтік жағдай баланың дұрыс өмір сүру бейнесін қалыптастыруда жаңа қарым-қатынасты қажет етеді. Ұлттық денсаулық сақтау ұйымында баланың салауатты өмір салтына тəрбиелеу негізігі міндеттердің бірі болып саналды. Баланың салауатты өмір салтын құру баланың тек психологиялық жеке-дара ерекшеліктері ғана емес, оны қоршаған ортасы мен жанұясы қолдап отыру қажет. Қазақстандағы салауатты өмір салтын дамытудың бастамасы мектепке дейінгі ұйымдардағы балалардың денсаулығын сақтаудың аса қажет екендігіне көз жеткізуге болады. Балабақша жұмысына денсаулық сақтау технологияларын енгізу қажетті заман талабынан туындайды.[1]Осыған орай жұмыстың обьектісі – мектепке дейінгі жаста баланың денсаулығын қорғау болып саналады. Жұмыстың мақсаты - мектепке дейінгі ұйымда баланың денсаулығын сақтаудың, салауатты өмір салтын ұйымдастыру мен бала денсаулығын шыңдаудың мүмкіндіктерін қарастыру бастьы міндет болып саналады. Міндеттер: - мектепке дейінгі ұйымда денсаулық сақтау технологиясын қолдану мүмкіндіктерін анықтау;
- денсаулық сақтау технологиясына сипаттама бере отырып, мектепке дейінгі ұйымда денсаулық сақтау технологиясын пайдалану əдістемесін ұсыну; -білім берудің жаңа технологияларын қолдану (денсаулық сақтау, ақпараттық) ғылыми -əдістемелік тұрғыдан қамтамасыз ету, оларды іске асыру механизмдерін жетілдіру; - балалардың денсаулығын сақтау мақсатында инновациялық бағыттағы материалдық-техникалық база қалыптастыру. Баланың денсаулығын сақтау жəне нығайту, дене жаттығуларын жасауға қызғушылықтарын арттыру, қимылдық іскерліктерін жақсартуда мектепке дейінгі мекемеде денсаулық сақтау технологияларының түрлері: Балабақшада оқу-тəрбие жұмыстарын заман талабына сай жүргізу, баланың денсаулығын сақтау мен нығайту мəселелерін тиімді шешу медициналық жəне педагогикалық қызметкерлердің бірлескен нəтижелі еңбектеріне байланысты. Осындай мəселені шешу барысында біздің анықтағанымыз, баланың денсаулығын нығайтуда жəне аурудың алдын-алуда тек қана баланың қимыл белсенділіктерін көтеру өте аз, сонымен қатар шынықтыру шараларын жүйелі өткізе отырып бала денсаулығына қажетті жағдайлар мен шынықтырыу құралдары керек. Ол үшін педагог дəстүрлі жұмыстарға дəстүрден тыс жұмыс түрлерінің жүйесін тудырған жөн. Мысалы, жалаң аяқ жүру табан мен буындарды бекіту əдісі болып табылғандықтан барлық жаттығуларды жалаң аяқ ұйымдастырған өте ұтымды болады. Ертеңгілік жаттығуда əртүрлі формаларды қолдану: Тыныс алу жаттығулары Жалпақтабандылықтың алдын-алу жаттығулары Сымбатты түзету жаттығулары Созылу(стретчинг) жаттығалары Йога жаттығулары Көзге арналған жаттығулар Дене жаттығулары Таңертеңгі жаттығудан кейін тыныс алу немесе тұзды жолмен жүру өте пайдалы. Сонымен қатар дене шынықтыру оқу қызметінде дəстүрден тыс құрал-жабдықтарды қолданған жөн. Баланың дені сау, салмақты, дене дамуы мықты, тəбеті жақсы, ұйқысы толыққанды болып өсуі үшін күнтəртібін қатаң сақтау қаже. Бұл балаға балалықшақтан бастап ағзасын кез-келген ауруға қарсы тұруына өте қажет, əрі тиімді. Таза ауада дене шынықтыру, спорттық ойын сауықтар, серуен, серуендегі қимылды ойындар,сергіту сəттері, ұйқыдан кейінгі гимнастика , массаж, жалаң аяқ жүру, су процедуралары шаралары жүзеге асырылуда. Күделікті күн рижимі ертеңгілік баланы балабақшаға əкелу уақытының да маңызы бар. Мысалы: ата –ана баланы ертемен оятып ,жақсы көңіл күймен келген бала мен ұйқысын қандырмай , кешіктіріп , өзінің де баланың көңіл – күйі жоқ жағдайда келген балалның айырмашылығы болады. Ертеңгілік жаттығулардың пайдасы бəрімізге белгілі.Таңғы қимылдық қозғалыстың
үйлесімділігі баланың физикалық дамуына əсер ететін көптеген табиғи фаторлар бар. Міне, сондықтан мектепке дейінгі мекемелерде күн тəртібі сақтауға қатаң көңіл бөлінгені жөн. Шынықтыру-сауықтырудың да тəртібі болған жағдайда ғана баланың ағзасына тиімді болады. Шынықтыруда баланың тұлғалық ерекшелігін ескере, күш-қайраттарын қалыптастырып жəне денсаулығын шынықтыруды міндетке айналдырған жөн. Тек шынықтыру шараларынын кешенді түрде өткізгенде ғана нəтижеге қол жеткізді, яғни балабақшадағы баланың болған бір күні – оның ағзасына пайдалы дəрумендерді енгізіп ас мəзірін түрлендіріп, оны балаға жеткізу, қарапайым шынықтыру мен қатар арнайы жоспарланған шараларды, қимылəрекеті үйлесімді ұйымдастырылады. Баламен шынықтыру шараларын ұйымдастыру алдында бірнеше ережелерді сақтау керек: Дені сау баламен шынықтыруды жүйелі жүргізу, оның теріс эмоциясын (үрей, жылау, мазасыздық) тудырмайтын жəне біртіндеп үдетіп, ұзартылып, медбике мен педагогтың қатаң қадағалауындаболуы қажет. Оқу тəрбие үрдісін бала денсаулығына жүктеме болмайтындай, керісінше оны нығайтуға көмектесетіндей етіп ұйымдастыру керек. Балабақшаныңжұмыс ерекшелігін ескере отырып, бала денсаулығын нығайту мəселелері, мектепалды балалардың физикалық дамуы – мектепке дейінгі мекеменің жұмысының негізгі бағыты болып табылады. Балалардың дене бітімін толыққанды дамуына, қимылдау талаптарын жүзеге асыру үшін балабақшада арнайы жағдайлар туғызу. Топтарда шынықтыруға арналған бұрыштар, спорт залда дене тəрбие сабағына арналған құрал-жабдықтармен қамтамасыз ету жəне балабақша алаңында спорт алаң болу қажет . Осының барлығы баланың дене тəрбиесіне деген қызығушылықтарын жоғарлатады, сабақтың тиімділігін арттырады, балалардың барлық негізгі қимыл түрлерін жасауға мүмкіндік береді. Құрметті əріптестер,ата–аналар мен тəрбиешілер, педагогтар Қазақстанның болашақ ұрпақтарының денсаулығын нығайту мен сақтау сіздердің аяулы алақандарыңызда. Əдебиеттер тізімі: 1.Назарбаев Н.А. Казахстан- 2030- Алматы: Білім, 1997.- 96с. 2.ҚР БілімтуралыЗаңы, - Астана. - 2007 3.Ф.Жумабекова., Мектепкедейінгі педагогика, Астана-2012 4.Жалмагамбетова Б.Ч.,Сеременко Н.П.,2013. Организация здоровьесберегающего пространства в образовательных учреждениях области. 5.Г.У.Демешева.,Педагогические условия формирования основ здоровьесберегающей компетентности у детей предшкольного возраста., Білім, ғылыми – педагогикалық журнал-2010. - №5 6.Əлеуметтік желі «Бала денсаулығын бағалайық» «CLIL» ҮШТІЛДІЛІК ОҚЫТУ БАҒДАРЛАМАСЫН ЖҮЗЕГЕ
АСЫРУДЫҢ ТИІМДІ ƏДІСІ Шадимуратова Мухаббат Муратбаевна ағылшын тілі пəні оқытушысы Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы
Əлемдік өркениетке қадам басқан тəуелсіз Қазақстанның қоғамдық– саяси, экономикалық, мəдени дамуындағы жаңа бастамалар мен түбегейлі өзгерістер, білім беру жүйесіне өз əсерін тигізіп, білім мазмұнын, оқыту əдістемесін жетілдіруде тың ізденістер жасауға мүмкіншілік туғызды. Уақыт талабына сай білім мазмұнын жаңарту–бүгінгі күннің басты міндеті. Еліміздің білім беру жүйелерінде ХХІ ғасыр жастарына білім беру мен тəрбиелеу бағытында сан алуан жұмыстар жүргізілуде. Қазіргі таңда қоғам алдында қойылып отырған басты міндеттердің ең бір өзектісі – бүкіл білім жүйесін түбегейлі жаңартып, дүниежүзілік деңгейге сəйкес келетін жастарға сапалы білім беруге жағдай жасайтын жəне олардың үйлесімді дамуына, жеке басты тұлға ретінде қалыптасуына бағытталған жаңа үлгідегі əдістеме жасау. Ал оқытушының негізгі ұстанған мақсаты - білімнің жаңа үлгісін жасап, белгілі бір көлемдегі білім мен білік дағдыларын меңгерту, оқу материалын қаншалықты меңгергенін бақылаудың сан түрлі жаңа əдіс-тəсілдерін іздестіру, жаңа технологияларды сабақта тиімді пайдалана білу. Бүгінде ұстаз қасиетті міндетін атқара отырып, білім беруді одан əрі ізгілендіру, жеке тұлғаны қалыптастыруда озық, жаңғыртылған əдістемелік жүйені меңгеру, əлемдік білім беру кеңістігіндегі ел дамуына оңтайлы ізгі қадамдарды игеру сияқты жаңа талаптарға сəйкес істерді жүзеге асыруға бет бұрды. Сапаға жетелейтін, оны қадағалайтын түрлі тетіктер жеткілікті. «Əлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауын жүзеге асыру мақсатында Назарбаев Зияткерлік мектептерінің тəжірибесін оқу - тəрбие үрдісіне енгізе отырып, тарату қазіргі таңдағы білім беру саласындағы тырнақ алды маңызды мəселелердің бірі болып табылады. Үш тілде білім берудің тиімділігі Халықаралық зерттеулер, үш тілде жүргізілетін оқу бағдарламалары бойынша білім алатын оқушылар жұмысқа ұқыпты, мотивациялары жоғары, бірнеше тіл білудің артықшылықтарын түсіндіреді. Демек, білім алушыларға үштілді білім беру-қазіргі заман талабы. Үштілділік оқыту бағдарламасын жүзеге асырудың тиімді əдісі ол – CLIL əдісі. CLIL əдісінің тіл үйретуде рөлі орасан зор. CLIL əдісі туралы айтпас бұрын, үш тілде (қазақ, орыс, ағылшын) бірдей оқытуды білдіретін көптілді оқыту бағдарламасының бірегейлігін атап өту керек. CLIL (пəн жəне тілді кіріктіріп оқыту) – екінші немесе үшінші тіл арқылы пəндерді оқу жəне пəндік салаларды оқу барысында тіл үйренуді жетілдіру, яғни пəндік жəне тілдік мақсаттарға қатар қол жеткізу. Үш тілде білім беру Елбасының үйлесімді көпмəдениетті Қазақстанның дамуы бойынша болжамын іске асыруда маңызды рөл атқарады жəне Қазақстанның əлемдік қоғамға бірігуіне көмектеседі. Осы орайда Маңғыстау гуманитарлық колледжі мемлекеттік тіл – қазақ тілін, Қазақстан азаматтарының негізгі тілі ретінде дамытады, ұлтаралық
қарым-қатынас үшін қосымша тіл ретінде орыс тілі мен халықаралық тіл ретінде ағылшын тілін қолдайды. Пəндерді қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерінде оқыту қосымша ақпаратқа, болашаққа нық қадам басуға жəне де басқа елдердің мəдениетін түсінуге көмектеседі. Үш тілді ортаға орай студенттер əлеуеті артады, икемділік, сыни тұрғыдан жəне шығармашылық ойлау, мəдениетаралық ынтымақтастақ қабілеттері, өзіне жəне қоршаған қоғамға деген құрмет сезімі, тіл үйрену ынтасы мен дағдылары дамиды. Басқа елдерде екі тілде жəне үш тілде оқыту бағдарламаларына əртүрлі анықтама беріледі. Еуропаның кейбір өңірлерінде жəне Солтүстік Америкада оларды көбіне тілдік ортаға енгізу бағдарламалары деп атайды, ал Еуропаның басқа өңірлерінде оларды CLIL (пəн мен тілді кіріктіріп оқыту) бағдарламалары деп біледі. CLIL дегеніміз не?-екінші тіл арқылы пəндерді оқу жəне пəндік салаларды оқу барысында тіл үйренуді жетілдіру, яғни пəндік жəне тілдік мақсаттарға қатар қол жеткізу. CLIL терминін 1994 жылы Дэвид Maрч (Ювяскуля университеті, Финляндия) ойлап тапқан. CLIL əдісі екі мақсатты көздейді, пəнді ағылшын тілі арқылы үйрену жəне пəн арқылы ағылшын тілін үйрену. Осы орайда CLIL əдісі кімге арналған деген сұрақ туындайды. CLIL əдісі • қазір оқып, қазір қолданатын; • топта жұмыс жасай алатын; • көп тапсырма орындай алатын; • жаңа технологияларды қолданатын; • көп тілде сөйлейтін; • өзгерістерге жəне өзгертуге дайын өскелең ұрпаққа арналған деп жауап беруге болады. CLIL-дің білім алушыларға беретін мүмкіндігі қандай десек, ол тілді тек тіл ретінде ғана емес, таным құралы ретінде қолдану: • сын тұрғысынан ойлау; • тілдерді жоғарғы деңгейде меңгеру жəне қызметтің барлық салаларында қолдана білу; • өз мəдениетін бағалау; • басқа да мəдениеттерді түсініп құрметтеу; • азаматтық жауапкершілік; • функционалдық сауаттылық; • өмір бойы білім алу. Қазіргі таңда көптеген елдер CLIL əдісін тəжірибеде табысты қолдануда. Венгрияда билингвальді мектептер бұрыннан бар, онда оқу пəндері ағылшын тілінде оқытылады. CLIL ді қалай қолдану керек? CLIL бойынша жұмыс жасау барысында басшылыққа алатын төрт элемент мыналар: 1.Content – пəн, мазмұн. Пəн бойынша білім алу мен дағдыны қалыптастыру керек.
2.Communication – байланыс. Тіл – қарым-қатынас құралы. Студенттерді екінші тіл арқылы білім алуға үйретеді. BICS < > CALP BICS (basic everyday communication skills) CALP (cognitive academic language proficiency) Тілдік дағдыларды қолдану арқылы мотивациясын дамыту. 3.Cognition–сыни ойлау. Студенттердің тіл мен пəнді толық түсінуі үшін сыни ойлау қабілеттерін дамыту керек. Бұл мақсатты жүзеге асыруға сыни тұрғыдан ойлануға арналған тапсырмалар беру, сəйкестендіру, байланысын табуға берілетін тапсырмалар көмектеседі. 4.Culture–мəдени білім.Студенттердің əртүрлі мəдениеттер мен өркениеттердің арасындағы айырмашылық пен ұқсастықты білуі олардың өздерінің мəдениетін толық түсінуіне жəне оны сақтауға əрі қарай дамытуға деген ойын қалыптастырады. Сонымен қатар, CLILдің негізгі принциптерін анықтауда бес аспектісі ерекшеленеді. Олар -мəдениет аспектісі; -əлеуметтік аспект; -тілдік аспект; -пəндік аспект; -оқу жүйесі аспектісі; Сабақ жоспарын дайындаған кезде оқытушылар студенттердің жас ерекшеліктерін, олардың тілдік қорларын, пəнді екінші тілде оқуға дайындық деңгейін ескеруі қажет. Берілетін тапсырмалар студенттің осы пəн бойынша ана тілінде алатын білімнен сəл жеңіл түрде дайындалуы керек. Мəтіндер тиянақты түрде дайындалып, ол мəтінді түсіну үшін əртүрлі тапсырмалар құрастырылуы қажет. Мəтін бойынша дайындалған тапсырмалар, ең алдымен, пəн бойынша білім алуға, түсінуге жəне негізгі тақырыптың мəнін ашуға мүмкіндік беріуі тиіс. CLIL əдісі арқылы білім алатын оқушылар екінші тілді тезірек меңгереді жəне бір тілде ғана білім алатын құрдастарына қарағанда, білім жағынан алда тұрады. Мəтін бойынша бағалаудың əртүрлі əдістері қолданылуы керек. Білім аушыларға берілетін тапсырмалар олардың жеке жəне шығармашылық қабілеттерін арттыруға мүмкіндік беруі қажет. Оқу материалдарын таңдау курстың құрылымына байланысты болып келеді. Курстың негізгі үш моделі қалыптасқан. 1.Тілдік білім беру аясын кеңейту – аптасына бір немесе екі сағат нақты тақырыптармен жəне бірнеше пəн бойынша дайындалу. 2.Модульдік оқыту–оқу жүйесінің əртүрлі кезеңдерінде бірнеше пəндерді екінші тілде оқыту. 3.Пəнмен бірте-бірте қосылу – оқу пəндері екінші тіл бойынша CLIL əдісі бойынша 50% -ға дейін өтеді.
Жоғарыда келтірілген CLIL əдісіне негізделген факторларды қолдану арқылы оқытушылар төмендегідей оқу мақсаттары мен тапсырмаларын орындай алады: -білім алушылардың екінші тілді үйренуге деген қызығушылығын арттырады; -білім алушылар ерікті түрде екінші тілді пайдалана отырып кез келген күнделікті қарым-қатынасын дамыта алады; -білім алушылар өзге мəдениетті біледі жəне түсіне алады; -білім алушыларды əлемнің кез келген мемлекетінде өзінің білімін көрсетуіне мүмкіндік береді. Бағдарламаны жүзеге асыру əрбір ұстаздың басты міндеті. Сондай міндеттердің бірі ретінде командалық оқыту əдістемесі негізінде кіріктірілген білім беру бағдарламасының үштілдік саясатының мақсатын жүзеге асыру. Кіріктірілген сабақты жоспарлау кезінде «пəн мұғалімдері негізінде тіл мұғалімдері болып саналады» деген жаһандық ұстанымды сақтауы қажет. Маңғыстау гуманитарлық колледжінде жасалынып, іске асып жатқан игі істерімізді оқырман жəне ұстаздар қауымымен ортаға салып, бөліскіміз келеді. Жаратылыстану пəндерін ағылшын тілінде оқыту біздің колледжде осы жылдан бастап қолға алынып отыр. Жаратылыстану пəндері ағылшын тілінде факультатив сабақтары өткізілуде жəне осы пəндерді оқытуда CLIL əдісі қолданылуда. Осы əдісті қолданып өткізілген биология жəне ағылшын тілі пəндерінің кіріктірілген сабақты мысал ретінде айтуға болады. Тақырыбы:«Витаминдердің зат алмасудағы маңызы» деп аталады кіріктірілген сабақ барысында білім алушылардың айтылым, жазылым, оқылым жəне тыңдалым дағдыларын арттыратын тапсырмалар қамтылды. Аталған дағдылар тіл мен пəнді қатар оқытудың ең тиімді жолы деп те атауға болады. Мысалы айтылым жəне жазылым дағдыларын қалыптастыруға арналған тапсырмаға сингвейн тəсілін қолдандым. Осы тəсілді қолдану арқылы студентер ағылшын тіліндегі сөз таптарын қайталады жəне қолданды. Cinquaine poem (5 min) Line 1 noun Vitamins Line 2 2 adjectives that describe the noun Useful, soluble Line 3 3 verbs that describe the noun Help, protect, keep Line 4 One complete, related sentence It is important for health Line 5 Noun-synonym of the noun in line 1 Meals Оқылым жəне тыңдалым дағдыларын қалыптастыруға арналған тапсырмаларға сөздерді биология пəнінде қолданылатын терминдерді үш тілде жазып, олардың аудармаларымен танысты. Мысалы: - майда еритіндер – жирорастворимые - fat-soluble - суда еритіндер – водорастворимые -water- soluble - авитаминоз – авитаминоз – avitaminosis - гиповитаминоз – гиповитаминоз – hipovitaminosis - гипервитаминоз – гипервитаминоз – hypervitaminosis - ақшам соқыр – куриная слепота - night blindness - полинефрит – бери-бери – beriberi
- қаны аздылық – анемия – anemia - құрқұлақ – цинга – scurvy -мешел –рахит – rickets Осы сөздердің аудармаларымен танысып оларды сабақты бекіту сəтінде білім алушылар сөздер жазылған кеспе қағаздарды қолданып, геометриялық фигураларды жасады. CLIL əдісін тиімді пайдалану ел болашағын қолына алатын болашақ жастарымыздың жан-жақты өсіп-өркендеуіне ықпал етері сөзсіз. Үштілділік кез келген тұлғаның қалыптасуына жəне болашақта Қазақстан Республикасының жан – жақты дамуына əсер етуі үшін қажетті құралдардың бірі, сонымен қатар, жаңарту, жаһандану үрдістерін қабылдаудың бірден-бір құралы болып табылады.Қорыта келе,үштілділікті жеке тұлға қылаптастырудың негізі ретінде қарастырып, зияткер тұлға қалыптастыруды заманауи халықаралық деңгейде білім беру кеңістігіне шығатын дара жолдың зерттеу нысаны есебінде санау қажет. Пайдаланылған əдебиеттер 1.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. 2.«Ағылшын тілінде сөйлеуді үйренейік» атты оқу бағдарламасы-2009ж 3.Ақиқит. 2011жыл, №4. «Ел тəуелсіздігінің нышаны – мемлекеттік тіл», ф.ғ.к. М.Салқынбаев. 4.ҚР 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы – 2002 ж.
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ҮШТІЛДІЛІК БАҒДАРЛАМАСЫН МЕҢГЕРУІ Абдикаликова Мейраш Турсыновна тəрбиеші «Балақай» балабақшасы КМҚК Қарағанды қаласы
Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс. Бұл заман талабы. Н.Ə. Назарбаев Түйіндеме: Мақала үштілділікті тəуелсіз еліміз үшін стратегиялық мəні ерекше құбылыс екенін қарастырады. Үштілділіктің кез келген сыңары ретінде кез келген шет тілін алуға болатынын, бірақ біз бұл жерде де қоғамның нақты сұранысы басым түскен қазақ мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілі ұлтаралық қатынас тілі ретінде жəне ағылшын тілі халықаралық қатынас тілі ретінде ерекше мəн беру керек екені айтылады.
Аннотация:Статья рассматривает триязычие как особуюстратегическуюнеобходимость для нашего независимого государства. В качестве компонента триязычию можно было бы взять любой иностранный язык, но по запросу общества в данный момент приоритетным является знание казахского языка как государственного, русского как язык межнационального общения и английского языка как язык международных отношении. Summary:Article considers triyazychy as special strategic need for our independent state. As a component the triyazychiya could be taken any foreign language, but at the request of society at present the knowledge of the Kazakh language as state, Russian as language of international communication and English as language international the relation is priority. Кілт сөздер: үштілділік, қоғам сұранысы,ағылшын тілі халықаралық қатынас тілі. Балабақша үрдісінде шетел тілін оқытуда балалардың коммуникативті құзыреттіліктерін дамыту біліктілігін, балалардың қызығушылығын ұйымдастыруда дидактикалык ойындардың қажеттілігі, яғни зор екендігі қарастырылған. Мұндай ойындар баланы жан –жақты дамытып, білімді толық игеруіне көмектеседі. Бастапқы этапта ағылшын тілін оқытудағы бір негізі аспект ол ойын элементтерін тиімді пайдалану болып табылады. Ойын арқылы бала қоғамдық тəжірибені меңгереді, сондықтан ұйымдастырылған оқу ісəрекетінде қандай дидактикалық ойын қолдануға болатынын сабақтың мазмұнына, мақсатына, жас ерекшелігіне сəйкес таңдалуы керек екендігі назарға алынған. Яғни ағылшын тілі меңгеру барысында ойын элементтерін қолдана отырып, құзыреттілік тапсырмалар арқылы баланың өздігінен дамуға, жетілуге қабылетті тұлғаны қалыптастыру. «Қазақстанда барлық этникалық топтардың тілдерін дамытуға жағдай жасалып отыр. Біз үш тілділікті дамыту қарқынын үдетіп отырмыз. Бұл ойдан шығарған дүние емес, қажеттілік. Қазірдің өзінде қазақстандықтардың 20 пайызы ағылшын тілін меңгерді. Яғни, үш тілді меңгеру, білу - бұл жаһандық əлемге жолдама деген сөз. Бұл адамның өмірдегі табыстылық, жетістік принципі. Қазақстандықтардың ағылшын тілін білуі еліміздің отыз дамыған елдің қатарына енуінің шарты болып табылатынын айтып өтті. Соңғы жылдары «қазақ тілінің дамуы тарихта осындай ауқымды қарқынмен жүргізілген емес» - деп айтып өтті Қазақстан Республикасының президенті Н.Ə.Назарбаев. Тілдердің үш тұғырлылығы идеясына Елбасы нақты анықтамасын да береді: қазақ тілі мемлекеттік дəрежесінде мемлекет өмірінің бар саласында «бүкіл қоғамымызды біріктіруші» қызметін атқарса, орыс тілі ұлттар арасындағы қарым-қатынастарға қызмет етеді, ал ағылшын тілі əлемдік экономикаға, əлемдік қауымдастыққа кіруімізге қызмет етеді. Бұл жерде мына мəселені де ескеруіміз қажет. Дүниежүзілік қауымдастықта Қазақстан өзінің лайықты орнын алу жолында басқа мемлекеттермен экономикалық жəне
мəдени тығыз қарым-қатынасқа түсу барысында соған сəйкестелген тілдік саясатында да оңтайлы даму қажеттігі туындайды. Елбасы қазақ тілі мемлекеттік тіл тұрғысынан басымдыққа ие екенін ашып көрсетіп, мемлекеттік жұмыс қазақ тілінде жүретінін баса айтты. Бұл – осынау маңызды мəселеге жалпы қоғамның дамуы үрдісінен, өз еліміздің одан əрі байыпты дамуы тұрғысынан да тіл мəселесіне, түптеп келгенде, дұрыс баға беріліп отырғанының дəлелі. Үштілділік - нақты тұлға, ұжым, халықтың белгілі бір қоғамда қарымқатынас үдерісінде қажет болған жағдайда үш түрлі тілді алма-кезек қолдану құбылысы. Саясаттанушы Т.Əбдуəлидің: «Мемлекет басшысы жаһандану жөнінде мəселе көтергенде де өре түрегелдік. Жаһандану дегеніміз қарапайым сөзбен айтқанда жоғары деңгейге жеткен елдермен қарым-қатынасымызды нығайту. Соның бірі - тілдік коммуникация. Бұл үшін халықаралық қатынас тілі болып жүрген ағылшын тілін үйренуге жастарымызды жатпай-тұрмай баулуымыз керек. Оның қажеттілігін уақыт өткен сайын өткір сезініп келеміз» деген ойын оқытушы Т.Тəңірбергенқызы ары қарай жалғастырады: «Ағылшын тілін үйренгеннен біз мəңгүрттенбейміз. Ағылшын тілі қазақ тілін үйренуге ешқандай кедергі жасамайды. Тек соны түсіне білуіміз керек. Себебі, ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бəсекелес емес». Иə, расында да, ағылшын тілі қазақ жерінде өз үстемдігін жүргізе алмайды. Қазақстанда тек қазақ тілі ғана билік құра алады. Ағылшын тілі-əлемдік бизнес тілі, мемлекеттік тіл–ұлт тілі. Мемлекеттік тілде сөйлеу-əрбір Қазақстан азаматының борышы.Əлемдік ғаламдандырудың өткізгіші, ғаламдандыру тілі болып танылған ағылшын тілін білу-ағылшын тілді елдермен тиімді байланысқа түскен əлемдік деңгейде өз орнын ала бастаған Қазақстан үшін аса маңызды. Тіл мəселесі адам,қоғам өміріндегі ерекше орны бар аса күрделі де маңызды құбылыс. Мемлекеттік тілді, шетел тілін білмей,дүниежүзілік экономика кеңестігін, білім, ақпарат көздерін жете меңгеруге қол жеткізе алмаймыз. Сондай-ақ жаңа технологияны жете меңгермей, тілдерді де игеру жедел əрі тиімді бола қоймайды. Қазіргі жалпы білім беретін мекемелердің көпшілігінде сабақ жаңа технологияны іске асыру арқылы, оның механизмдерін тілді менгеруде дұрыс қолдану арқылы өтеді. Бұл- тіл мамандарының ізденісі, дегенмен əлі де болса, бұл бағытты жетілдіру қажет екендігі сөзсіз. Бүгінде қазақстандық оқыту мен тəрбиелеу əлемдік оқыту мен тəрбиелеудің талаптарына сай болуы аса қажет. Осы мақсатта, «Балақай» балабақшасында КМҚК 2014-2017 жылдар аралығында«Үштілділік -мектеп жасына дейінгі балаларға ерте жастан бастап жан–жақты мəдениетті тəрбие беру құралы» тақырыбындағы тəжірибелікэксперименттік жұмыс бағдарламасы бойынша жұмыс жасай бастады. Ағылшын тілі ІІ кіші сəбилер тобынан бастап еңгізілді. Тəрбиешілердің күнделікті ұйымдастырылған оқу іс-əрекеттері, ертеңгіліктер үштілде өтеді. Үштілдік -ойын ретінде болғандықтан балаларға өте қызықты болады.Балалар
келесі сабақты асыға күтеді. Үштілдік сабақ балалардың ой-өрісін, қиялдарын,сөздік қорларын, тапқырлықты, ізденімпаздықты, зейінділіктерін дамытады.Ойын түрлері көп,соның ішінде үштілдік сабақтарда мынадай ойын түрлері қолданады: ойын-жаттығу, сергіту-ойындары, дидактикалық мақсаттағы ойындар, сөздік ойындар жəнеде ағылшын тілінде тақпақтар, жұмбақтар, музыка сабақтарында ағылшын тілі мамандарының көмегімен өлеңдер жаттауда. Осы ойындар балалардың коммуникативтік құзыреттіліктерін дамытуда үлесі зор болып табылады. Қорыта айтқанда, қазақ, орыс, ағылшын тілін меңгеру балаларға мектепте оқығанда,келешекте бəсекеге қабылетті маман ретінде жақсы табыстарға қол жеткізу үшін ықпалды жəне іскер адамдармен қарым-қатынас орната алу, қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін қажет. Сондықтан,өмір тəжірибесі өзі көрсетіп отырғандай, басқа тілді меңгеру кез келген тұлғаның биіктен көрінуіне шексіз мүмкіндіктер берері сөзсіз деп ойлаймын. Əдебиет: 1.Назарбаев Н.Ə. « Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» – Астана, 2007 2.Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері, 3.Əбдуəли Т.Үштұғырлы тілден түңілмейік // Жетісу, №31. 2008 4.Тəңірбердіқызы Т. Ағылшын тілі мемлекеттік тілмен бəсекелес емес // Қазақ əдебиеті, №48. 2008 5.КМҚК «Балақай» б/б«Үштілдік -мектеп жасына дейінгі балаларға ерте жастан бастап жан –жақты мəдениетті тəрбие беру құралы» тақырыбындағы тəжірибелік-эксперименттік жұмыс бағдарламасы
КЕЛЕШЕККЕ КЕМЕЛ БІЛІММЕН Абдраемова Г.Ж. Қарағанды қаласы «Балақай» б\б КМҚК қазақ тілі мұғалімі
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаев Қазақстан халықтары Ассамблеясының 12 сессиясында: «Қазақстандықтардың жас ұрпағы кем дегенде үш тілді білулері тиіс: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін еркін меңгерулері қажет»-деп, Еуропадағы мектеп түлектері мен студенттерінің өзара бірнеше тілде еркін сөйлесулері қалыпты жағдайға айналғандығын атап өтті. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады.
«Тегінде адам баласынан ақыл, білім, ар, мінез қасиеттерімен» озады деген ұлы ақын Абай сөзі қай заманда да өз мəнін жоймақ емес. Сондықтан болар, білім беру жүйесін дамыту басты бағыт болып саналады. Еліміздің қазіргі заман талабына сай ҚР «Білім туралы» заңының 5бабында «Барлық оқу орындары мемлекеттік жалпы міндетті стандартқа сəйкес мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін білу мен дамытуды, орыс тілі жəне бір шетел тілін оқып үйренуді қамтамасыз етуге тиіс» деп көрсетілген. Ата заңымызда əлемдік тілдердің қай-қайсысын да тануға ерік берілген. Мемлекетіміз саяси, экономикалық, мəдени байланыстары бірнеше тілде білім алуды қажет етеді. Көптілді білім беру дегеніміз- оқу үрдісі барысында екі не одан да көп тілде білім беру. Мемлекетіміздің мектеп реформасында қаралған үш тілде оқыту-қазіргі заман қажеттілігі. Осы мақсатта қазақ, орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дəрежеде асырылады. Табиғи көптілділіктің ерте қалыптасуы балалық шағындағы сөйлеуді бастау кезеңімен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ата-ананың əсері жоғары болып келеді. Қостілді немесе интернационалды отбасының ата-аналарын мына сұрақтар толғандырады: екі тілді де балаға игерту, баланы көптілді азамат ретінде тəрбиелеу, оқытуда олар «бір адам – бір тіл» деген қағиданы қолданады.Көптілділікте бала тілдік қатынас жағдайына қарай нақты бір тілді қолдану мүмкіндігіне ие болады. Көптілді бала үшін туыс емес бір тілден екінші тілге көшу қиындық тудырмайды. “Үштұғырлық” үш тілді қамтығанымен, мəдени жобаны іске асыру барысында қазақ тіліне мемлекеттік тіл мəртебесіне сай басымдық бағыт беріледі. Осы ретте қазақ тілінің қолданылу аясын одан əрі кеңейту жəне конституциялық мəртебесіне сəйкес қоғамдағы рөлін нығайтуға, еліміздің барлық азаматтарының мемлекеттік тілді меңгеруіне қажетті барлық материалдық-техникалық жағдайларды жасауға аса көңіл бөліну керек. Меніңше, əрбір қазақстандықтың қазақ тілінің тек қазақтардың ана тілі ғана емес, əрқайсысымыздың мемлекеттік тіліміз, мемлекетіміздің мемлекеттілігінің негізгі белгісінің бірі, болашағымыздың тілі екенін түсінетін кез келді. Сондықтан да оны мемлекеттік саясаттың негізгі бағыты ретінде іске асырып, барынша дамытуға атсалысуымыз керек. Қазақстанда тілдердің үштұғырлығы жобасы жүзеге асырыла бастады. Осы жоба аясында қазақ, орыс жəне ағылшын тілдерін үйренуге жағдайлар жасалуда. Бұл жобаның еліміздің əлемнің бəсекеге қабілетті елдерінің қатарына қосылуға үлкен мүмкіндік беретіні сөзсіз. Сонымен бірге, осы ретте халықтың біраз бөлігі еліміздің мемлекеттік тілі – қазақ тілі екендігін білу шарт. Осы ретте көптілділік деп жүргенде өз тілімізді соның бірі ретінде қолданып қалмаймыз ба деген ой туындауы əбден мүмкін. Бірақ, бұған жауап: Елбасы бір топ қазақ тілді бұқаралық ақпарат құралдары басшыларымен ұлттық жаңғыру жəне халқымыздың бəсекеге қабілеттілігі аясындағы келелі кездесуінде « Тілдің үш тұғырлылығы» бағдарламасына, мемлекеттік тіл мəселесіне кеңінен тоқталып өтті. Мемлекет басшысы: «Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды. Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы
бола береді. Қазақ тілі-Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі. Жəне оған қамқорлықта сондай дəрежеде болады»,-деп сендірді. Көптілділік—заман талабы. Бір халықтың мəдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, əлем суретін əр алуан əрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мəдениеттің барлық ерекшеліктерін жəне құндылықтарын сезінуге болады. Егер де мектеп жасына дейінгі баланың ата-анасы түрлі əлеуметтік жағдайларға байланысты көптілділікті дамытуға көңіл бөлмесе, баланың қолданысындағы бір тіл қарым-қатынас жасаудан біртіндеп шыға бастайды (тілдік аттриция), дамуын тоқтатады (фоссилизация), қолданыстан ығыстырылады (тілдің ауысуы), ұмытылады, қолданысын тоқтатады (тілдің өлуі). Жоғарыда аталғандарды есепке ала отырып, мектеп жасына дейінгі балаларды қазақ тілін үйретудің аса тиімді əдістерін іздестіру жəне əдістемелік құралдарды жетілдіру қажеттігі туды. Мектеп жасына дейінгі кезең – бала дамуындағы ең қолайлы кезең, сондықтан ерте жастан бастап қазақ тілін оқыту мақсатты түрде, əдістемелік тұрғысынан дұрыс жүргізілуі, отансүйгіштік пен азаматтық негіздерін қалыптастыру аса маңызды. Мектеп жасына дейінгі балаға тілдік ортаны құру, оның қазақ тілі бойынша бағдарламалық талаптарды орындауы тек қазақ тілі мұғалімінің кəсіби шеберлігінен ғана емес, өзге де педагогтардың (тəрбиешілер, музыкалық жетекші, д\ш бойынша нұсқаушы, бейнелеу өнері бойынша оқытушы, логопед, дефектолог, тифлопедагог, отбасы жəне т.б.) жалпы мəдени деңгейіне байланысты, себебі мектеп жасына дейінгі бала үлкендердің көмегінсіз тілдік əрекетке түсе алмайды. Көптілділік — заман талабы. Бір халықтың мəдениетін басқаларымен салыстыру арқылы ғана, əлем суретін əр алуан əрі тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мəдениеттің барлық ерекшеліктерін жəне құндылықтарын сезінуге болады. Көптілділік адамдардың өзара түсінісуіне жол ашады. Ұғынысу тікелей жолмен емес, сырттай болуы да мүмкін, бəрібір адамның белгілі бір хабарды ұғып, соған қатысты іс-əрекет жасауына мүмкіндік туады. Алайда, көптілділік адамдардың бір-бірімен ұғынысуында, ойын еркін, толық жеткізуінде ерекше қызмет атқарады. Көптілділік қоғамда да, өмірде де өзіндік орын алады. Көптілділік - тек адамзатқа ғана тəн əрекет; тек адамдар ғана тіл арқылы сөйлей алады, ұғыныса алады. Көптілділік адамзаттың ойлау, пайымдау процесімен бірге жүзеге аса отырып, тілдік қатынастың негізі, басты құралы болып табылады. Осы қарым-қатынас құралы болып табылатын көптілділікті ғалымдар əрқилы ерекшеліктеріне қарай жан-жақты зерттеп келеді. Көптілділік əлемдегі өркениет пен білім жүйесіне сəйкес тыңдаушылардың сөйлеу мəдениетін қалыптастыратын, ой-пікірін дұрыс, сауатты жеткізуге ықпал ететін, адам мен адамның қай тілде болса да түсінісуіне мүмкіндік беретін сала ретінде оқу жүйесіне енгізілді. Бұл сала қоғамдық əлеуметтік өмірді жəне ғылым мен білімді ұштастыра келіп, болашақ маманның дүниетанымын жетілдіріп, өзінше ой пікір түйіндеуге үйретеді
Қазіргі инновациялық үдеріс ғылым салаларының тоғысуы мен бірігуіне ғана емес, сонымен қатар тың ғылыми салалардың қалыптасуы мен дамуына да əсер етті. Лингвистика ғылымы соңғы жылдары көптеген жаңа бағыттарды қамтып, ғылыми-теориялық жəне практикалық жағынан кең өріс алып, дамып келеді. Мұндай бағыттар қазіргі өмір талабы мен уақыт сұранысына сəйкес пайда болып отырғаны белгілі. Бұған дейін біз бір тілге көңіл аударып келсек, қазір заман талабына сай жаңа салаға, жаңа бағытқа - когнитивтік лингвистикаға айрықша көңіл аударып келеміз. Бұл сала қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жарыстыра отырып, бір-бірімен салыстыра, жалғастыра отырып үйрету принципіне негізделген. Көптілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңестігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемнің ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Əр адамның руханиадамгершілігін арттыру үшін, бүгінгі тез өзгеріп жатқан дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан-жақты болу қажет. Көптілділік біздің қоғам үшін Елбасының «үш тұғырлы тіл» тұжырымдамасынан бастау алғаны мəлім. Осыған дейін тілдерді қатар дамытуда Қазақстан тəжрібиесінің аз екендігі де ескерілген болуы керек, аталған бағытта нақты іс-шаралар қоғамда өз нəтижесін берерліктей жүзеге асырыла қоймады. Кеңестік кезеңге дейінгі бай дəстүрі, мол лексикалық қоры бар қазақ тілінің кейінгі кезеңдерде əдебиет тілі ғана болып, ғылым мен экономика тіліне айнала алмауы да, қостілділікте (билингвизмде) орыс тілінің басымдылығы ғана емес, үстемдігіне əкелді. Билингвизм (қостілділік) жəне полилингвизм (көптілділік) – қазіргі таңда ғалымдар тарапынан қызығушылық тудырып отырған өзекті мəселелердің бірі. Бүгінгі күні қостілділік өзара қарым-қатынас жасаудың негізгі факторына айналып отыр. Ғылыми əдебиеттерге сүйенсек, билингвизм–жеке адамның екі тілде ұдайы қарым-қатынас жасауы, яғни сөйлеу, жазу тəжірибесі дегенді білдіреді. Көптілділік ауызекі сөйлеу тілінің даму кезеңінде қалыптасады. Себебі бала отбасында бір тілде сөйлесе, балабақшада немесе аулада бірнеше тілдерді игеруі мүмкін. Мəселен, қазір өзге ұлт өкілдерінің қазақ тілді балабақшаларға өз балаларын беру жағдайы көп кездеседі. Көп балабақшаларда қазақ, орыс жəне ағылшын тілі сабақтары жүргізіледі. Сонда бала мектепке дейінгі жасында-ақ бірнеше тілді қатар үйрене бастайды. Мектеп жасына дейінгі балада табиғи билингвизм, кей жағдайларда көптілділік қалыптаса бастайды. Ғалым В.П.Беляевтың пікіріне сүйенсек: «...табиғи билингвизм сəйкесті тілдік ортада (теледидар мен радио) туындайды. Бұл тұста тілдік жүйенің ерекшелігін тану əрекеті жүрмеуі де мүмкін». Отбасында компьютердің болуы мен интернет желісінің үнемі пайдаланылу жайы да бірнеше тілді игеруге жəне қолдануға жағдай жасайды. Бірақ тілдерді игеру əр адамда əр түрлі жүреді. Табиғи көптілділіктің ерте қалыптасуы балалық шағындағы сөйлеуді бастау кезеңімен тығыз байланысты. Бұл кезеңде ата-ананың əсері жоғары болып келеді. Қостілді немесе интернационалды отбасының ата-аналарын
мына сұрақтар толғандырады: екі тілді де балаға игерту, баланы көптілді азамат ретінде тəрбиелеу, оқытуда олар «бір адам – бір тіл» деген қағиданы қолданады. Көптілділікте бала тілдік қатынас жағдайына қарай нақты бір тілді қолдану мүмкіндігіне ие болады. Көптілді бала үшін туыс емес бір тілден екінші тілге көшу қиындық тудырмайды. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасының Конституциясы 2.Қазақстан Республикасының білім беру жəне дамыту бағдарламасы 3.ҚР «Білім беру туралы» Заңы №389 07.06.199ж.Алматы-Заңгер-2007 4.ҚР мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарты. 5.Қазақстан Республикасының білім жəне ғылым министрлігі 6. Сейтақов А.С.;Ж.С.Мусина; Ұ.М.Абдығаппарова Ата-аналарға арналған хрестоматия «Бөбек» ҰҒПББСО Алматы 2006 7. Еденбаева З.Д.;Искакова Р.А. Казахский язык (методическое пособие) Алматыкітап 2004 8. «Білім туралы заң» 5 бап мұратова;М.Сəтімбекова;Г.Дүкенбаева Орыс тілінде істейтін балабақшаларға арналған қазақ тілі программасы Алматы «Мектеп» 1996 9. Б.Баймұратова;М.Сəтімбекова «Балбөбек» бағдарламасы Алматы «Арда» 2006 ҮШТІЛДІ БІЛІМ БЕРУДІ ЖҮЗЕГЕ АСУЫНЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Абдуллаева Алия Уракбаевна Маңғыстау облысы, Бейнеу ауданы, "Бөбек бөбекжайы"МКҚК Тəрбиеші
Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс. Н.Ə.Назарбаев Кез-келген халықтың ұлттық қазынасы-тіл.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі- қазақ тілі.Тіл ұрпақ тəрбиесінің пəрменді құралы,рухани байлығы,баға жетпес құдіретті,қуатты қайнар бұлағы.Тіл қай елде ,қай ұлтта болсада, қадірлі де құдіретті. Тіл – қай ұлтта, қай елде болса да қастерлі, құдіретті. Бүгінгі нарық заманы бізден бəсекеге қабілетті болуымызды, дамыған отыз елдің қатарынан көрінуіміз үшін білімді де озық ойлы азаматтарды тəрбиелеуімізді талап етеді. Əлемдегі жоғары дамыған елдердің санатына енуді көздеген халықтың басты мақсаты да сауатты ұрпақ тəрбиелеу. Сауатты ұрпақ тəрбиелеу дегеніміз өз ана тілінде еркін сөйлей алатын, оны терең меңгерген ұрпақ. Ал, ана тілін жақсы білмейінше, сауатты сөйлеп, сауатты жазып, тіл байлығын мол қолданбайынша, шын мəніндегі мəдениетті адам бола алмайсың.
Үштұғырлы тіл - бəсекеге қабілетті ұлт болудың бірінші баспалдағы. Елбасы 2006жылдың қазан айында өткен Қазақстан халқы Ассамблеясының XIIқұрылтайында "Үш тұғырлы тіл" туралы идеяны жариялаған болатын.2007жылғы жолдауында "Тілдердің үштұғырлығы" атты мəдени жобаны кезең кезеңмен іске асыруды ұсынды. Мемлекет басшысы "Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан" атты Қазақстан халқына жолдауында "Қазақстан халқы бүкіл əлемде үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде танылуы тиіс. Олар:қазақ тілі- мемлекеттік тіл,орыс тілі-ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаhандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі" деген болатын.Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл-заман талабына сай туындаған өмір қажеттілігі. Бірнеше тілді меңгерген əрбір қазақстандық өз елінде де, өзге елде де бəсекеге қабілетті тұлға болып саналады. Мемлекет басшысы "Қазақ тілі үш тілдің біреуі болып қалмайды.Үш тілдің біріншісі,негізгісі,бастысы,маңыздысы бола береді. Қазақ тіліҚазақстан Республикасының мемлекеттік тілі жəне оған қамқорлық та сондай бола береді" деп сендірді. Тіл - ұлттың тірегі.Ол - жан дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң. Тіл қай елде,қай ұлтта болса да қадірлі де құдіретті.Ол əрбір адамға ана сүтімен дарып қалыптасады.Тіл- адамның ойын жарыққа шығаратын құрал.Ол -атадан балаға мирас болып отыратын баға жетпес мұра.Ақын Қадыр Мырзаəлі "Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте"деп айтқан. Бағдарламаны жүзеге асыруда мектепке дейінгі ұйымдардан бастап барлық мемлекеттік мекемелер жəне мемлекеттік емес мекемелерге дейінгі барлық салалар түгел қамтылған. Тағы бір көңіл көншітерлік жайт: мемлекеттік тілде тəрбиелеп оқытатын балабақшалар саны артуда. Бағдарлама аясында балалбақшада тəрбиеленіп жатқан өзге ұлт өкілдеріне арналған "Қуыр,қуыр, қуырмаш","Қазақшаң қалай балақай?"атты ертеңгіліктер үнемі ұйымдастырылуда. Мектепке дейінгі жастағы балаларға қай тілді болсын жақсылап үйретсе, тез үйреніп, меңгеріп кетеді.Кішкентай балалар қағылез келеді. Олар тілді табиғат түрде тез меңгереді.Қазіргі таңда балаларға білім алуға барлық жағдай жасалынған. Олар бүгін жақсы білім алып көп тілді меңгерсе,болашақта Қазақстанның өркениетті ел болып дамуына өз үлестерін қосары сөзсіз.Атап айтқанда Жалпы Мемлекеттік Білім Беру стандартна сəйкес барлық топтарда орыс тілі мен ағылшын тілі жүргізіледі жəне қошымша вариативтік компонент бойынша да қосымша сағаттар өткізілуде.Жыл сайын тіл апталығы өткізіледі. Балаларға үш тілде өлеңдер, тақпақтар, санамақтар, мақал-мəтел мен жұмбақтар үйретіп,ағылшын тілі мен орыс тілі мамандары мектепке дейінгі ұйымдарға арналған санамақтар мен өлеңдер жинағын құрастыруда.
Елбасымыздың үштілді саясатын іске асыруда біздің мектепке дейінгі ұйымның тəрбиеленушілеріне ана тілге деген сүйіспеншіліктерін арттыру, ағылшын тілі жəне орыс тілдерін жетік білуге баулу,қызығушылықтарын арттырумен қатар балалардың есте сақтау,мəнерлеп оқу,дұрыс айту мəдениетін қалыптастыру мақсаты қойылып отыр.Еліміздегі табиғи өсімге байлынысты.Мемлекеттік тілдің даму мүмкіндігі мол.Мемлекеттік тіл соның негізінде көтеріле бермек. Ағылшын тіліне ерте жастан оқыту жақсы əрі еркін меңгеруге ғана емес, сонымен бірге адамның интеллектуалдық, тəрбиелілік жəне рухани потенциалын жақсартатынын бүгінгі таңда түсіндіріп жатудың қажеті жоқ. Көпжылдық зерттеу көрсеткендей, ағылшын тіліне ерте жастан оқыту балалардың жалпы жəне тілдік дамуын реттейді, бастауыш мектепте тəрбиенің жалпыбілімдік құндылығын көтереді, балаларды өзге ұлт мəдениетін білуге үйретеді.Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап, дамыған елу елдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру жүйесі де əлемдік білім талаптарына сəйкес болуы тиіс. Ағылшын тілі бірінші дүниежүзілік əмбебап тілі болып табылады. Еліміздің тарихында болып жатқан əлеуметтік - экономикалық, мемлекеттік зор ұлттар мен ұлыстардың бір-бірін түсінуіне халықаралық сипат алған ағылшын тілінің өзіндік рөлі зор. Бəсекеге қабілеттілікке орыс, ағылшын тілдерін қолдана отырып жетуге болады.Бірақ бұл оған жетудің негізгі жолы емес.Негізгі жолы-қазақ тілін мемлекеттік тілі ретінде Қазақстанның атынан кез-келген жерде қолдану. Өмірде қанша сала болса, тілдің қолдану мүмкіндігі де сонша болады. Мектепке дейінгі ұйымға келгеннен бастап балаларға қазақ тілінде, ағылшын тілінде жіне орыс тілде ұтымды, қызықты үйрету үшін ойын арқылы оқыту технологиясын қолданамын.Қазіргі таңда үшінші - ағылшын тілін қосып оқытамыз.Бұл - заман талабы. Кішкентай бүлдіршіндерге балабақша қабырғасынан бастап тіл үйренудің маңызы зор, тілдің негізгі функциясы-сөйлесу,былайша айтқанда қарым-қатынас құралы. Балалардың үш тілді үйренуге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында, ата-аналармен де өзара қарым-қатынас жасалды. Ата-аналар балаларға үш тілді ерте жастан меңгерту бағдарламасының бағытына үлкен қолдау көрсетті.Үйде балалармен қайталайтын тілдік материалдары, ойнайтын ойындарды қабырға газетінде жарияланып тұрады.Үйлерінде өткізілген тақырыпты ата-аналарымен бірге қайталап отыратын балалар тілді тез меңгеріп кетеді. Балабақшада əрине бірінші ана тілін білуге, сүюге, құрметтеуге тəрбиелейді.Барлық педагогтар заманға сай оқытуға талпынып, сабақтарын жаңаша ұйымдастырып,шығармашылық ізденіспен өткізуде. Бүгінгі бүлдіршіндер жақсы білім алып, көп тілді меңгерсе, болашақта Қазақстанның өркениетті ел болып дамуына өз үлестерін қосары сөзсіз.
Бүгінде осы үштілділікті қолдау, қолдану мақсатында біз, тəрбиешілер өз үлесімізді қосуға, бүлдіршіндер аталған жаңа талаптарға сай білім беруге бір кісідей ат салысамыз. Білім беретін мекеменің міндеті Қазақстанның бəсекеге қабілетті азаматын тəрбиелеу болуы тиіс. Балаларды өзге тілдерге қызығушылықтарын арттырып,үштұғырлы тілге тəрбиелеу керек. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.[Мектепке дейінгі тəрбие мен оқыту] №3, 2016ж 2.[Бала мен балабақша] №9, 2016ж 3.[Отбасы жəне балабақша] №4, 2014ж СЫНДАРЛЫ ОҚЫТУ-ПƏНДІ ТЕРЕҢ ТҮСІНУ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУҒА БАҒЫТТАЛАДЫ Əбсемет Күлшат Бекмырзақызы Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы М. Жұмабаев атындағы жалпы орта мектептің бастауыш сынып мұғалімі
Білім беру жүйесін жаңартуға Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев «Əлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында ерекше атап өтсе, «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында білім беру саласындағы басымдықтарды қадап айтты. Білім беруді жаңарту оқушы білімін ғана емес, оларды қолдану дағдыларын, атап айтқанда функционалдық сауаттылығын қалыптастырады. Оқушылардың бойында өзіндік білім алу, талдау, құрастыру, қоғамдық өмірде өзін-өзі жан-жақты таныту ҥшін білімін пайдалана білу дағдыларын қалыптастырады жəне қоғамға пайда келтіреді[1]. «Көптілді тұлғаны қалыптастыру – бəсекеге қабілетті қоғам құрудың негізі».Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөль атқаратыны əркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жҽне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Елбасының «Қазақстан – 2030» стратегиялық Жолдауында: «Жастарды қазақстандық патриотизм мен шығармашылық жағынан дамыған жеке тұлға ретінде тҽрбиелеу аса қажет. Олар қазақ, орыс жҽне ағылшын тілдерін бірдей жақсы меңгеретін болады. Олар осы арқылы жҽне өзінің бейбіт əрі қарқынды дамыған, бүкіл əлемге танымал елінің патриоты болады» деген болатын. Ал əлемдік дамудың талабына сай бҽсекеге қабілетті ұлт боламыз десек, оның қатаң талаптарына да күш салуымыз қажет. Сондықтан көптілділікті заманның зəрулігінен туындаған қажеттілік деп есептеп, оны игеруден қорықпауымыз керек. ХХІ ғасыр ғылым мен техниканың қарқынды дамыған кезеңі. Қазіргі жас жеткіншектердің ой өрісінің дамуы, қызығушылық қырлары ерекше. Олар телефон, планшет, компютер сияқты сандық технологиялық құралдардың
жаңа үлгілерін ересектерге қарағанда жылдам меңгеріп алады. Бұл əрине жақсы біздің оқушыларымыз əлемнің дамыған елдеріндегі өз қатарластарынан қалмауы керек. Бірақ біз адамның бүкіл өміріне қажетті адамгершілік қасиеттер мен рухани байлық туралы ұмытпауға тиіспіз. Сондықтан оқушыларымызды ұлттық рухта тəрбиелей отырып, заман талабына сай, бəсекеге қабілетті біліммен қаруландыруымыз керек. Ұстаздық мамандық – үнемі ізденуді талап ететін мамандық. «Сабақ беру – үйреншікті жай шеберлік емес, ол үнемі жаңадан жаңаны табатын өнер» - деп, Ж.Аймауытов айтқандай сабаққа жаңашылдық енгізу қазіргі мұғалімдер үшін маңызды дүние. Қазіргі уақытта мұғалімге қойылып отырған талап күшті. Өйткені білім берудің мемлекеттік бағдарламасында білім беру ісінің құрылымы мен мазмұнына елеулі өзгерістер енгізілуіне байланысты бүгінгі заман талабына сай білім беру жүйесін халықаралық талаптарға сай дамыту міндеті тұр. Бұл міндетті жүзеге асырудың бірден-бір жолы мұғалімдердің біліктілігін арттыру, яғни өмір бойы үздіксіз білім алуға көшу. Сондықтан мұғалімдер оқытудың озық технологияларын меңгеріп, сауатты, жан-жақты білімді маман болуы керек. Бұрынғы бір сарынды дəстүрлі сабақтан арылып, жаңа тəсілдер арқылы білім беру үшін мұғалім өзі де өзгеруі тиіс. Мұғалім не үшін өзгеруі керек? - деген сұраққа С. Бич (2012 ж.) [4] «Сіздің табыс көзіңіз ешқашан жай жұмыс болған емес – көбіне ол миссия, міндет, сондықтан сіз өзгересіз. Сіздің өзгеруіңіз қажет, себебі əлемдегі барлық адамдардың ішінен – мұғалімдер ғана үзіліссіз оқудың бағасын түсінеді. Себебі мұғалім болу ақшадан, мəртебеден жəне танымалдықтан да артық екенін ұғынып, мұғалім болу туралы шешім қабылдадыңыз. Сіз көп сағаттар бойы тынымсыз жұмыс істеуге əдеттендіңіз.Сіз білім алғанды,білім бергенді жақсы көресіз, балаларды сүйесіз. Сіз басқаларға үлгі болу қажеттігін түсінесіз сондықтан өзгересіз...»,дегенді айтады. Яғни қазіргі жылдам өзгеріп жатқан кезеңде заман ағымына қарай жаңа арнаға түсу мұғалімге қойылып отырған маңызды міндеттің бірі. Қоғамның дамуы оның мүшелерінің білімімен өлшенеді. Себебі, өркениетке жеткізетін құрал-білім. Білімді ұрпақ қана қоғамның болашақ иесі болып табылады. «Мектепті сыйлағандықтан, мамандығын жан-тəнімен сүйгендіктен мұғалім ең алдымен өзінің интеллектісін көтеруі керек, дүниеге деген көзқарастарын биіктетуі керек»-деп Əбділдə Тəжібаев айтқандай, ұстаздық– мақтан тұтар мамандық.Мұғалім-сабақ үрдісін ұйымдастырушы, бағыттаушы.Сондықтан мұғалімге жүктелетін міндет ауыр. Мұғалім əрқашан білімін жетілдіріп отыру қажет деп білемін. Ал оыс мұғалімдердің білімін жетілдіруде сындарлы оқыту теориясына негізделген біліктілікті арттыру теориясының орны ерекше. Орта білім беру жүйесінде əлемдік жоғары деңгейге қол жеткізген анағұрлым танымал оқыту əдістемелері арасында сындарлы (конструктивті) теориялық оқытуға негізделген тəсіл кең тараған. Сындарлы оқыту мұғалімнің ой-пайымы мен негізгі көзқарастарын, сондай-ақ сол көзқарас, пікірге қатысты бірқатар баламалы шешімдерді білуін де қамтиды. Алдымен менің ойымша əрбір мұғалім сыни тұрғыдан ойлана алатын, кез-келген ауызша, жазбаша ақпаратты талдай білетін, келесі ісəрекетіне сол ақпараттарды тиімді пайдаланып жоспарлай алу керек деп
ойлаймын. Сол қадамды жасау, ұстаздар қауымы, біздің еншімізде. Біз білікті, өз мамандығын сүйе алатын, мамандығының қандай екендігі мен қалай болу керектігін білетін «Ұлы» есімнің иелеріміз. Ендеше, біз неге өзгермеске, өзгеруді талап етіп отырған ортада, сол ортаны жаратар тұлғаны қалыптастыру жолында еңбек ету болашақтың қадамы. Бағдаламаның негізгі идеяларында көрсетілгендей оқушыны жеке тұлға ретінде қалыптастыруға дағыдалануына жағдай жасау бірден орын алмасы анық. Бірақ оған əрекет жасау мен үшін үлкен өзгеріс пен өз тəжірибеме дамыту мен жетілдіруді жасауды талап етеді. Сонымен қатар əріптестерімді де осы қадамдарды жасауға ары қарай дамытуға ден қоямын. Қалай оқу керектігін біліп, бағытталып, қадам жасап өзгеруді жүзеге асыруды қолға алған екенмін, тəжірибе, зерттеу сынды атқарылар жұмыстар жеке тұлғаның да қалыптасуының басты қадамы Бұл жолдағы кедергілерді аттап өту немесе көз жұма қарау мамандығымызға сын, атымызға кір келтіреді. Біз осындай пікіркөзқарастарымыз негізінде көшбасшы болып, оқушы ортасында қарымқатынас орнату сол арқылы білімді ету - сапалы білім көрсеткіші. Сапаның құндылығы- оқытудың тиімділігі. Өзгерудің басты шарты да нақтылық пен сенімділік екендігін білумен қатар, оқу, оқу үдерісі, қалай оқу керектігі, сын тұрғысынан ойлау, «көпірше», табиғат, тəрбие, қоршаған орта, сандық технологияларда құзырлылық таныту, интерпретация, метатану, метасана... секілді ұғымдармен танысып, дамуға «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» дегендей көш бастауға дайынбыз. Қазақта «Көш жүре түзелетіндігіндей», оқу үдерісі де жүре келе дами алады. Оқу-кешенді үдеріс, біз жылдар бойғы жеткен жетістіктерімізге өзіміз мойындағандай уақытты қажет етеді. Ұзақ уақыттардан бергі үдерістің күрт өзгеріп кетуі, əрине, мүмкін емес жағдай. Сол себепті де біз əлі де нəтижені күтуден жалықпаймыз, егер ол ұзаққа созылар болса, бірақ қазір мұнда бізге көмектесуші тұлғалар болғанда, дамыту бірлесіп жұмыс жасаудың нəтижесі екендігін көрсетеді. «Бірлік бар жерде, тірлік бар» деген- ынтымақтастық пен өзара қарым-қатынастың белсенділігінің көрсеткішін айқындайды. Ұлы Абайдың ақыл, қайрат, жүрегіШульманның үш көмекшісімен астасып жатса, «Мұғалім-мектептің жүрегі» «мектеп жұмысы мен оқушы жетістіктерін өрістетудегі негізгі тұлға-мұғалім» [3] деген пікірлер де бір-біріне сай келіп тұрғанындай, мұғалім- мектептің жүрегі, оқушы-оның дене мүшесі деп қарар болсақ, мұғалім өзінің жүрек екенін сезінуі оның əрекеттерінен байқалады. Демек, өмірдегі өз орнымызбен қоса, өзгеге де орын ұсына алу- адамдық борышымыз деп түсіне отырып, өзгеріп, өзгертіп ұсынар жаңалықтар мен ұстаным қалыптастырып, көзқарастарымызды дұрыстап, оқытудың өзгерісіне бейімдеп, тиімділік пен сенімділікті мұрат етіп, сын тұрғысынан ойлай алуға əрекеттік қадамдар жасайық. Осы қадамдағы барлық əріптестер мен барша ізгі ниетті жандарға да жеңіс пен жеміс, үлкен жетістік пен жоғарғы дəрежелі нəтиже тілеймін. Қорыта келе, біз осы сындарлы оқыту теориясын негізін жинақтап, шыңдалған сайын сыни көзқарастарымыз тереңдей түскен сияқты. Мен оқытудың жаңа əдіс-тəсілдерін қолдана отырып, тиімді жұмыс жасау жолдарын біле бастадым. Оқушының оқу еңбегіндегі ой дербестігін, оқу əрекетін жақсартуда сыныпта
оқушылардың білім деңгейін көтеруге, сапасының артуына үлесі зор деп ойлаймын. Еңбек қуанышы еңбеккер адамның мақтаныш сезімін осы оттың тұтанар бірден-бір көзі» деп ғұламалар айтқандай ұстаздар қауымына осы сөзді мəңгі жадыларында сақтаса екен деймін. Сондықтан болашақта оқыту үдерісі сындарлы оқыту теориясына негіздей отырып, жаңа тəсілдер арқылы ұйымдастыру басты міндет болып табылады. Себебі мектептегі білім беру жүйесін алға қарай дамытатын да – мұғалім, өз ісіне немқұрайды қарап, кері кетіретін де – мұғалім. Сонықтан əрбір мұғалім өз ісінің шебері бола отырып сындарлы оқыту ториясын өз оқытуында Бағдарламаның негізгі идеяларына сай қолдануды мақсат етуі керек. Жаңа бағытқа, жаңа идеяларға көңіл көкжиегін ашудың маңызды дүние екенін түсіне білуі керек деп ойлаймын. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қ Р білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.//Астана, 2010 2.ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 3.Мұғалімге арналған нұсқаулық. Үшінші (базалық) деңгей, Төртінші басылым. «НЗМ» ДББҰ, ПШО 2015
ТҰЛҒАЛЫҚ-БАҒДАРЛЫ БІЛІМ БЕРУДІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ Ажғалиева Заря Хайроллақызы жоғарғы санатты тарих пəнінің мұғалімі Құрманғазы ауданы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебі
Халықаралық білім кеңістігіне енуді мұрат еткен еліміздің білім беру жүйесі оқушының білім алуымен қатар, өзінен-өзі тəрбиелеу жауапкершілігін арттыруды жəне тұлғаның тұлғалық бағдарын дамытуды көздейді. Осыған орай қазіргі таңдағы өзекті мəселердің бірі – эмпирикалық (жаңашылпедагогтардың тəжірибесі) жəне теориялық (психологиялық, педагогикалық, философиялық зерттеулер) қағидаларға негізделген тұлғалық бағдарлы білім беру жүйесін жасау болып отыр. Қазіргі мектеп білім берудің тұлғалық бағдарлы стратегиясын жүзеге асыруға бағытталған. Оның негізгі идеясы – оқушылардың табиғи қабілеттері мен əлеуметтік мүдделеріне баса назар аудара отырып, өмірлік жоспарларын жүзеге асыруларына кең мүмкіндіктер жасайтын тəрбие мен білім беру. Тұлғалық бағдарлы білім беру философиясы – білім берудің барлық сатыларын жаңартатын стратегиялық бағдарлама болып саналады. Тұлғалық бағдарлы тəрбие мен білім беру, білім берудің жаңа бағытына жол ашады, тұлғаның жалпы жəне кəсіби дамуын жетілдіреді [1]. Жеке тұлғаға бағытталған педагогиканың міндеті - оқушыларды жай өмір сүруге емес, жоғарғы қоғамдық критерийлермен сəйкес лайықты өмір сүруге үйрету. Мектепте оқып жүріп оқушылар білім алумен қатар, өмірдің мəнін тауып, оның нақты бағалы мазмұнын толықтырулары тиіс. Жеке тұлғаны дамыту мəселелері Л.С.Выготскийдің, М.Б.Блонскийдің,
С.Л.Рубинштейннің, Л.В.Занковтың, Д.В.Элькониннің еңбектерінің негізгі арқауы. Қазіргі кезде Д.Н.Богоявленскийдің,П.Я.Гальпериннің,Б.В. Давыдовтың, Л.В.Занковтың, Е.Н.Кабанова-Меллердің, С.Л.Рубинштейннің, Н.Ф.Талызинаның т.б. жеке тұлғаға бағытталған жəне дамыта оқытудың психологиялық теориялары жасалып, оқу үрдісіне енгізілген. Білім берудің жеке тұлғаға бағытталған технологиясына Л.И.Аниферованың,Е.В. Бондаревскаяның, В.С.Ильиннің, М.В. Клариннің, Т.Н. Мальковскаяның, В.В. Сериковтың,И.С.Якиманскаяның,Д.В.Дорофеевтің зерттеулері арналған. «Тұлғалық бағдарлы оқыту» терминін алғаш И.С.Якиманская енгізді жəне оның басты талабы – «бүкіл біліми үрдістегі басты əрекеттенуші фигура оқушы екенін мойындау» деп анықтайды [2]. Тұлғалық бағдарлы оқыту ізгілендіру психологиясына негізделеді. 60-шы жылдардан оның негізін қалаушылар болып американдық психологтар А. Маслоу, К. Роджерс, Г.Олпорт жəне т.б. табылады. Ізгілендіру психологиясы əрбір адамның жеке тұлғасының құндылығын мойындаудан тұратын жəне адамды үздіксіз даму мен шығармашылық мүмкіндіктерін жұзеге асыруға, өзін-өзі көрсете білуге бағытталған бағыт. Бұл бағытта бірқатар ғалымдар (И.С.Якиманская, В.А.Петровский, А.А.Леонтьев жəне т.б.) көп ізденді. Шетел ғалымдарының бұл бағытта А.Маслоу, К.Роджерс еңбектерін атап өтуге болады. К.Роджерс өзінің «Мен тұжырымдамасын» дəлелдей отырып, баланы өзінің ой-сезімдеріне сəйкестікті өмір сүруіне үйрету керектігін атап өтті. XX ғасырдың 60 жылдарынан бастап педагогикада педагогикалық ізденіс, өзара əрекеттесу, өзге адамның көзқарасын түсіну, тұлғаны құрметтеу мəселелері кеңінен тарала бастады. Осы мəселелер өмірлік шындықты танумен бірге, əлеуметтік қажеттілікті де қанағаттандырады. Сондықтан адамның өмірін бағалау жəне оның ісəрекетінің алуан қырын, тұлғаның материалдық жəне рухани құндылықтарды саналы түсінуін жəне олардың мəнін біліп пайдалануы, жеке тұлғаның мəдениетін жетілдіреді [1, 5б]. Тұлғалық бағдарлы педагогика баланың субьект ретінде қалыптасуына ерекше мəн береді. Сондай-ақ тұлғаны мəдени құндылықтар арқылы тəрбиелеп, жеке басқа тəн тұлғалық қасиеттерді дамытып, адамның ішкі жан дүниесіне көңіл бөліп, өз мақсатын іске асыруда, жеке тұлғаның даралық даму бағытын ұсынады [1, 10б]. Білім беру тəсілдерін жетілдіру мəселелері белгілі ғалымдар мен педагогəдіскерлердің назарынан тыс қалмай, олардың үнемі зерттеу нысанына айналып келеді. М.Кларин, Л.Выготский, С.Рубинштейн, А.Леонтьев, А.Петровский, Б.Бим-Бад, Е.Пассов, т.б. ғалымдар мен жаңашыл ұстаздар білім бөрудегі тұлғалық бағыттылықты қалыптастырудың теориялық жəне əдістемелік негіздерін жасауда үлкен нəтижелерге жеткен. Олар білім берудің əлемдік үрдісіне тəн негізгі тенденцияларды атап көрсетті. Оның ішінде танымдық іс-əрекеттердің тəсілдерін белсенді меңгеруге бағытталған, тұлғаның мүддесіне жəне мұқтажына бейімделген, оның өзін-өзі ашып көрсете алатын мүмкіндікті қамтамасыз ететін білімнің басымдылықтағы орынға ие екендігі ерекше көрсетілген.
Жеке тұлғаға бағыттап оқытуда білім алушының жеке басы бірінші орында тұрады. Əрбір адам тұлға бола отырып, бір жағынан жеке тұлға, екінші жағынан əлеуметтік типтік тұлға, яғни əлеуметтік маңызды сипаттарды қамтушы болып табылады. И.С.Якиманскаяның тұлғалық-бағдарлы білім беру тұжырымдамасының мақсаты – баланың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ашып, оны мақсатты бағытта дамыту үшін қажетті əлеуметтік, педагогикалық жағдайлар туғызып, оның мінез-құлқының дұрыс қалыптасуына мəн беріп, қоғамның əлеуметтік нормаларына қажетті дағдыларды сіңіру болып табылады. И.С.Якиманскаяның пайымдауынша, жеке тұлғаға бағдарланған оқытуда даралау тəсілі барлық білім беру процесінің негізгі қағидасы болып табылады, оның мақсаты-əрбір жеке тұлғаның мүмкіндіктерін танып, дамыту. Қазіргі заманғы тұлғаға бағдарланған білім беру трактовкасы негізгі назарды оқушылардың əлеуеттік мүмкіндіктерін дамытуға, өздерін еркін көрсете білуге аударуда. Тұлғаға бағдарланған білім беру – тұлғаның өз қасиеттерін қалыптастыру ғана емес, тəрбиеленушілердің тұлғалық функцияларын дамыту мен өздерін толық көрсете алуға жағдай жасау болып табылады. Тұлғаға бағдарланған педагогиканың негізгі міндеті адамның өзінің кəсіби қызметіне, қоршаған ортасына, басқа адамдарға, өзіне өзінің қатынасын анықтауға ықпал ету. Олай болса, бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық-бағдарын қалыптастыру білім беру парадигмасының өзгеруімен тікелей байланысты жүзеге асырылады, тұлғаны мəдени құндылықтар арқылы тəрбиелеп, даралық даму бағытын қамтамасыз етеді. А.Хуторскийдің пікірінше, білімнің тұлғалық бағдарлы парадигмасы деп əрбір оқушының мəнділігі мен оның біліми траеториясының дербестігі ескерілетін, білім проблемаларын қою мен шешудің моделін, шығатын тұжырымды сызбаны түсінуіміз керек [3]. Жаңа парадигмаға сай оқу процесінің орталығында оқушының қажеттіліктері, қабілеті, мүмкіншіліктері тұрады. Оқушы мүғаліммен қатар оқу əрекетінің субъектісі ретінде танылады, ал мұғалім - ұйымдастырушы, кеңесші, əріптес болып табылады, яғни оқушы іс-əрекетінің педагогикалық көмекшісі болып табылады. Жеке тұлғаға бағытталған парадигма оқу жүйесінің барлық компоненттерін қамтиды. Тұлғалық бағдарлы білімнің негізгі қызметі – бұл оқушының тұлғалық біліми мəнділер жүйесінің қалыптасуын қамтамасыз етуі жəне бейнелеуі тиіс. Бұл міндетті шешу тек біліс, білік, дағды қалыптастыруды ғана емес, оқушының өзін-өзі анықтауына, білім алуына, адамзатқа сай мəдени-тарихи жетістіктермен танысуға көмектесетін біліми обьектілерді бөліп көрсету, сонымен бірге оөушыда обьектілер мен соған сəйкес білімге қатысты тұлғалық мəнділікті табу мен дамытуды көздейді. Көптеген ресейлік (Е.В.Бондаревская, В.В.Сериков, И.С.Якиманская) жəне қазақстандық (А.А.Бейсенбаева, Г.К.Нұрғалиева, Ə.М.Мұханбетжанова, С.С.Мирсеитова) педагогикалық, психологиялық зерттеулерде ізгіліктілікті
жүзеге асырудың өзегі ретінде тұлғалық бағдарлы білім беру теориялары алынады. "Тұлғалык бағдарлы" ұғымы Карл Роджерстің "person-сеntered", немесе педагогикаға қатысты "рupіl-сеntered", яғни оқушыға бағдарланған əрекеттер туралы еңбектерінен бастау алады. Зерттеушілер еңбектерінде тұлғаның өзіндік дамуына, білімдік жəне танымдық əрекеттеріне ықпал ету, субъектілік қатынастың, диалогтың, рефлексияның ролі, адамгершілік құндылықтары мен өзіндік бағдарын таңдауға мүмкіндік жасау идеялары терең талданды. Тұлғалық бағдарлы оқыту 12 жылдық білімнің негізіне алынып отыр, сондықтан да осы бағыттағы зерттеу еңбегінде қазақстандық ғалым Ə.М.Мұханбетжанова былайша анықтама береді: «тұлғалық бағдарлы білім беру дегенміз – оқушы тұлғасы мен мұғалім тұлғасының оның субьектісі ретінде танылатын білім беру үрдісінің ерекше типі. Ə.Мұханбетжанованың зерттеуінде "тұлғалық бағдарлы білім берудің негізгі ерекшелігі педагогикалық технологияға қатысты қарастырылады. Оның негізі түсіндіруден-түсінуге, монологтан-диалогқа, əлеуметтік бақылаудандамытуға, басқарудан-өзін-өзі басқаруға көшу, ал педагогтың негізгі міндеті қарым-қатынас болып табылады" деп көрсетілген [?]. Тұлғалық бағдарлы білім берудің басты идеясы оқыту үрдісіндегі субъектаралық қатынастарды қалыптастыу болып табылады. Оқушының білімді игеруі оның ынталануынан басталып, өзіндік сана арқылы өзіндік танымға, өзіндік білім алуға, өзіндік бағалай алуға негіз пайда болады. Біздің зерттеуімізде тұлғалық бағдарлы тұрғыдағы көзқарастар талдана отырып, онын технологиясы негізінде басқару қызметін жүзеге асырудың мүмкіндіктері бар екендігі айқындалды. Бұл жағдайда білім беру үрдісіне қатысушы субъектілер-оқушы, мұғалім, əкімшілік-арасындағы қатынастың мəні ерекше сипатқа ие болып, субъектаралық, диалогтық, рефлексиялық мазмұн қалыптасатыны анықталды. Нəтижесінде "басқару", "тұлғалық бағдарлы білім беру" ұғымдарының белгілі аныктамалары мен түсініктерін саралай келе, "тұлгалық бағдарлы технология негізінде басқару-білім беру субъектілерінің өзіндік сапаларының қалыптасуы мен дамуына ықпал ететін ұстанымдарға, шарттарға жəне іс-əрекеттерге негізделген өзара қарым-қатынастар."-деген анықтама берілді. Оқытудың қарастырып отырған концепциясы жаңалығы мұнда: алғаш рет меңгеру мен дамыту бастамасы, механизмдері əр түрлі болса да, бірақ өзара тығыз байланыста болатын, екі үрдіс ретінде ғана емес, оқушының жеке тұлғасын өзгертетін біртұтастай үрдістің екі өзара келісілген бөліктері ретінде қарастырылады. Міне, осындай көзқарас оқытудың қарапайым моделінен оқушының оқыту субъектісі ретінде дамуын қамтамасыз ететін оқыту моделіне көшуге нақты мүмкіндік ашып, қажеттігін талап етті. Дəстүрлі дидактикалық жүйелерде кез келген педагогикалық технологияның негізі болып түсіндіруді алсақ, ал жеке тұлғаға бағытталған білім беруде-түсіну жəне өзара түсінушілік, монологтан диалогқа, басқарудан өздік басқаруға, көшу болып табылады. Шығармашылық, зерттеушілік ізденіс, жеке тұлғаға бағытталған білім беру көлемінде баланың бар болуының негізгі тəсілі болып есептеледі. Бірақ
оқытудың шығармашылық міндеттері мен өмірлік мəселелерді өздігінен жеңіп шығу үшін балалардың мүмкіндігі əлі де жеткіліксіз, балаға педагогикалық көмек пен қолдау қажет. Яғни бала тұлғасының дамуы мен оны тəрбиелеу жеке тұлғаға бағытталатын білім берудің негізгі мақсатына айналды. Мұнда даму, адам субъектісінің дамуы болып табылады. Қазіргі заманғы тұлғаға бағдарланған білім беру трактовкасы негізгі назарды оқушылардың əлеуеттік мүмкіндіктерін дамытуға, өздерін еркін көрсете білуге аударуда. Тұлғаға бағдарланған білім беру – тұлғаның өз қасиеттерін қалыптастыру ғана емес, тəрбиеленушілердің тұлғалық функцияларын дамыту мен өздерін толық көрсете алуға жағдай жасау болып табылады. Тұлғаға бағдарланған педагогиканың негізгі міндеті адамның өзінің кəсіби қызметіне, қоршаған ортасына, басқа адамдарға, өзіне өзінің қатынасын анықтауға ықпал ету. Қазіргі таңдағы өзгерістер қоғамның шығармашыл əрекет пен шығармашыл тұлғаға мұқтаж екенін күнделікті өмірдің өзі дəлелдеп отыр. Сондай басым бағыттардың бірі - жеке тұлғаға бағытталған білім беру. Жеке тұлғаға бағытталған білім беру дегеніміз педагогикалық іс əрекеттің əдіснамалық жаңа бағыты, яғни баланың қайталанбас дара тұлға ретінде өзінөзі тануын, өзін - өзі жетілдіре отырып дамытуын қамтамасыз ететін өзара тығыз байланысты идеялар, түсініктер жəне іс - əрекеттер жиынтығы. Соңғы он жылдықта біздің қоғамымыздың қоғамдық-саяси жəне экономикалық шарттары білім жəне тəрбие берудің парадигмасының өзгеруіне алып келді. Авторитарлық-технократиялық парадигманың орнына білім жəне тəрбие беру ісінде гуманитарлық жеке тұлғаға бағытталған парадигма келді. Бұл жаңа парадигма оқушының толық тұлғалық дамуына бағытталған, оның өз бетімен оқуын дамыту, шешім қабылдай алу қабілеті, еңбек нарығында бəсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру. Педагогикада осы күнге дейін жеке тұлғаға бағытталған оқытудың мəнін анықтауда түрлі пікірлер болды. Тұлғалық көзқарас тұрғысы көптеген ғалымдардың күрделі нысанасы-тұлғаның өзі де сияқты бір ғана ұғыммен айқындалмайды. Тұлғалық-бағдарлы білім проблемаларының тарихи-педагогикалық аспектілерін талдау, оқушы мен мұғалім тұлғаларын субьект ретінде тануға мүмкіндік берді. Білімнің мақсаты баланың жеке басын, даралығын, өзіндігін дамыту, оқыту үдерісінде баланың ішкі жан дүниесін қалыптастырып, мұғалім мен оқушының қарым-қатынас стилін еркін таңдау, бірігіп еңбек ету, ынтымақтастық принциптеріне негізделіп құрылады. Сонымен біз жеке тұлғаға бағыттап оқытудың сипаттамасын беретін бірнеше анықтамаларға тоқталдық. Біздің пікіріміз бойынша осы қаралған мəселе бастауыш сыныптың оқыту үрдісіндегі тұлғалық бағыттылықты қалыптастырудың сипаттамасын беріп қана қоймай, сонымен қатар білім беру мекемелерінде оқытудың жаңа амалын қолдануға мүмкіндік береді жəне жеке тұлғаға бағытталған парадигма мектепті жаңартуға əдіснамалық негіз болып табылады деп ойлаймыз. Бастауыш сынып оқушыларының тұлғалық-бағдарын қалыптастыру білім беру парадигмасының өзгеруімен тікелей байланысты
жүзеге асырылады, тұлғаны мəдени құндылықтар арқылы тəрбиелеп, даралық даму бағытын қамтамасыз етеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Майғаранова Ш., Иманбаева С., Əшімова Б.Тұлғалық бағдарлы тəрбие технологиясы. Алматы, 2010. 3б 2.Якиманская И.С. Разработка технологии личностно-ориентированного обучения.- М.,1995-31б. 3.Нұрғалиева Г.Қ. Психолого-педагогические основы системы ценностного ориентирования личности: дис. ... докт. пед. наук.: 13.00.01. – Алматы, 1993. – 379 с.
ОТБАСЫ - РУХАНИ - АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ БАСТАУЫ Габдуллина Ə. Х., Ажмагинова А. Р. Атырау энергетика жəне құрылыс колледжі қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің оқытушылары
«... Адамға ең бірінші–білім емес, рухани тəрбие берілуі керек, тəрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы», - деп Əл-Фараби бабамыз айтқандай, бүгінгі болашақ ұрпақты тəрбиелеудің орны ерекше. Рухани жан– дүниесі бай, халқын сүйген, ата-баба жерін қадірлейтін ұрпақ қана болашақтың тірегі бола алады. Елбасы Н.Ə.Назарбаев бір сөзінде «Қазіргі білім-ғылым қарыштаған заманда балаға білім беріп қою ғана аз, білім берумен қатар руханиадамгершілік тəрбие де берілу керек» деген болатын. Қазіргі таңда еліміздің білім беру саласындағы өзекті мəселелердің бірі – білім сапасын көтеру болып отыр. Əлемдік білім беру кеңістігіне бағытталған білім берудің негізгі мақсаты: білімді меңгеріп қана қоймай, білік пен дағды арқылы дербестік, ізденімпаздық, дені сау, өзгермелі жағдайда білімді де білікті студенттерді жан-жақты жеке тұлға ретінде даярлау. Осы мақсаттарды іске асыруда бүгінгі колледж студенттеріне қойылып отырған мəселелер күн сайын талаптануда. Өйткені, келешек қоғамымыздың басты тұлғасы-бүгінгі жастар. Сабақ беру барысында əртүрлі жаңаша əдіс-тəсілдерді қолдану,пəндік олимпиада ұйымдастырып,студенттердің зияткерлік қабілеттерін дамыту,шетелдік технологияларды оқу үдерісіне енгізіп, тағы да басқа бағыттарда жұмыстар жасалынғанмен, білім сапасын көтереміз деп талпынғанмен мақсатқа жете алмай жатырмыз. Бұл неліктен? Неге жастарымыз білім жағынан озат болса да, ізгілік жағынан төмен болып келеді? Неге жастардың арасында қатыгездік жиі байқалатын болды, қарттар үйіндегі жалғызбасты қариялардың көбеюі, балалар үйіндегі жетімдердің көбеюі сияқты мəселелер ойландырып, қынжылтады. Өзге елдердің салт-дəстүрлерінің баса көктеп ене бастауы, ел ішінде оны жатсынбай қабылдауы, бұрынғы салт – сананың бұзылуына əкеліп соқты. . Сол себепті бүгінгі балалардың бойында рухани дүниенің жоқтығы ерекше алаңдаушылық тудырып отыр.Алдымызда отырған əр студентті бəсекеге қабілетті, өмірде өзін-өзі дамытуға бейім, үздіксіз білім жүйесінде
белгілі бір құндылыққа жетелейтін Қазақстан азаматы ретінде тəрбиелеуіміз үшін студенттердің ықыласын оятып, өзінің ғана емес, өзгеге де ықпал ететіндей деңгейге жеткізуге тиіспіз.Тəрбие басы – тал бесік дей отырып, тəрбиені бесік жырымен бастауымыз керек. Ұлттық мəдениетімізді, инабаттылықты, мейірімділікті, ізеттілікті балаға жас кезінен бастап санасына сіңіру дəстүрге айналу керек. Асыл да ата мұрамызды құрмет тұтуға, тəрбиелі қыз, ардақты ұл болуда ұлттық құндылығымызды жоғалтпай, сөйлеу тілінде тобықтай сөздің түйінін жаңылмай пайдалануымыз жас ұрпақтың өз ұлты алдындағы міндеті болмақ. Ата–бабаларымыздың ғасырлар бойы жасап кеткен тарихы– бүгінгі ұрпақ үшін баға жетпес үлкен мұра. Осы мұраларымыз имандылық, ғибраттық əдет– ғұрпымен, салт-дəстүрімен қымбат.Бүгінгі ұрпақ өз мемлекетін, Отанын қорғай білу керек.Ол үшін əрбір жас ұрпақ ұлттық тəрбиенің маңызын түсініп, өзін тəрбиелей білу керек. Бүгінгі жастарға отансүйгіштік, ұлттық сана-сезім қажет.Осы қасиеттер ұрпақ бойына талаптанумен бітеді. Бұл жұмыс тəрбие жоспарынан бастау керек.Тəрбие сағаттарын жаңа технологиямен байланыстырып, сахналық қойылым, скетч түрінде өткізсек, əр баланың бойынан шығармашылық қасиет, өзіндік ерекшелік, ой - өрісінің кеңейгенін байқауымызға болады. Қазақ халқында əуел бастан отбасы ең басты құндылықтардың бірі саналған. Оған «Отан–отбасынан басталады» деген нақыл сөз дəлел бола алады.Шындығында да отбасы–кіші бір мемлекет, яғни үлкен мемлекеттің кішкентай бір құрамдас бөлігі. Ертең үлкен қамалдарды бағындыратын, елі үшін еш нəрседен тайынбайтын, жұртына қамқор, патриот азамат осы отбасынан шығады. Ал оны біздің дана халқымыз ертеден –ақ білген, соның үшін «Жақсылықты алдымен анаңа жаса»,«Бала–бауыр етің», «Əке–асқар тау,ана-мөлдір бұлақ,бала–ағасындағы құрақ» деген сияқты мақал– мəтелдерді ұрпағына аманат етсе керек.Қазақ халқында баланың рухани-адамгершілік тұрғыда дамып, өзін қоршаған ортаға мейіріммен қарауға тəрбиелейтін салтдəстүрлері де жетерлік. Қазақ халқы баланы дүниедегі барлық асылдан жоғары бағалаған. Сондықтан да, халқымыз «Балалы үй - базар», «босағасын алтынмен соқсаң да, перзент сүймей, адамның мейірі қанбас», « Ақыл тойға келген қыз емес пе,айлық қолға ұстаған мұз емес пе, бала артта қалған із емес пе?» деп барлық асыл сөздерін балаға арнаған. Қазақ отбасы көбінесе көп балалы болған. Қазақ отбасы ата - əже, əке-шеше, балалар – үш ұрпақтан тұрған. Ата –əже мен əке шешенің қарым–қатынасы баланың адамгершілік жағынан толысып жетілуіне үлкен үлес қосады жəне ізгілікті іске баулиды.Жалпы қазақ халқының салт-дəстүрлері отбасылық қарым-қатынастарды реттеуге бағытталған деп айтуға болады. Баланың рухани кемел адам болуы үшін қазақ халқы салт-дəстүрлермен қатар тыйым сөздерді, ырымдарды жиі қайталап отырған. Қазақ отбасында ұл бала мен қыз баланың тəрбиесі екі түрлі. Ұл бала мейірімді, ізетті болғанымен, керек жерінде ержүрек, батыл болуын талап еткен. Сол бағытта тəрбие берген. Ал қыз баланың тəрбиесі мүлдем бөлек.
«Қыз жат жұрттық» екенін ертеден есте ұстаған қазақ қыздарын ерекше құрметтеген. Баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімді болуда отбасы үлкен рөл атқарады.Сол ұрпақты тəрбиелеп, ұясынан ұшырып, тұғырына қондыратын орта, ол –отбасы. Қай заманда, қайсы елде болса да жанұяның адамзат ұрпағына ететін ықпалы мен əсерін өмірдегі басқа ешнəрсенің күшімен салыстыруға болмайды. Жанұя тəрбиесінің түрлері мен мүмкіндіктері көп, əсіресе көргенді, ынтымақты, тату тəтті тұратын отбасында шаңырақ шаттығы-негізінен, қоғамдық сананың адамгершілік, кісілік, қайырымдылық,əдептілік, əділеттілік сияқты толып жатқан моральдық ұғымдарға негізделеді. Бала үшін отбасында ең алдымен, əке-шешесінің, ата-əжесінің басқа да ересектердің инабатты, кісілік үлгілерінің маңызы зор. Бала өз заманына тəн кісілікті, əдептілікті, қайырымдылықты, тіпті бұзақылықты да алғаш рет осы өзінің отбасында меңгереді. Үй ішінде күнделікті айтылатын ұлағатты өсиеттері мен ақылы, ал жастардың оларға деген сый құрметі, адал көңілі, əдепті қылықтары, ерке назы, жалпы алғанда, дұрыс қалыптасқан моральдық - психологиялық қарымқатынастар отбасы өмірінің ерекше рухани бір байлығы. Осындай отбасында өскен балалар бақытты, олардың өмірден алатыны да, өмірге беретіні де көп болады. Балалардың бойындағы қабілеттің, қайсы нəрсеге бейімділігін, ол қабілеттер мен бейімділіктер қашан, қай мезгілде пайда болатыны əлі де толық шешіле алмай келеді. Соның салдарынан дүниеде миллиондаған адамдар өздерінің болашақтағы орнын дұрыс таңдай алмай қиналады, сəтсіздікке ұшырайды. Отбасы мен ата –аналардың осы проблемаларды шешуге тигізетін пайдасы мол. Балаға мамандық таңдау үстінде дұрыс бағыт, кеңес беретіндер негізінен,ата–аналар. Себебі, балалардың сырын да, қабілетін де ата-аналарынан артық білетін адам жоқ. Адамның ең асыл қасиеттерінің бірі – оның жұртқа ұнамды мінез –құлқы.Ол қасиет негізінен отбасында қалыптасады. Отбасы тəрбиесінің осындай ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін қоғамдық тəрбиенің міндеттерімен ұштастыра білсек оның берері мол. Ұлы Абай «Балаға көбіне үш алуан түрлі мінез жұғады. Біріншісі–ата– анадан,екіншісі–ұстазынан, үшіншісі – құрбысынан. Солардың ішінен бала қайсысын жақсы көрсе, сонысынан көбірек жұғады»- деген болатын. Баланы тəрбиелеуге ата–ана жеткілікті мəн бермесе, бұл істің нəтижесіз болары белгілі. Сондықтан жұмыс қаншалықты қауырт болса да, қаншалықты шаршап-шалдығып жүрсе де ата-ана бала тəрбиесін ұмытпауы тиіс. Баланың алғашқы қадамы отбасында басталады, сондықтан да бала жақсы əдетті де, жаман əдетті де ең алдымен отбасында алады. Ата-аналар балаларын мəдениетті, кішіпейіл, адал азамат етіп өсіргілері келсе, ең алдымен олардың өздері кіршіксіз таза адам болуы керек.көпшілік жағдайда баланың бойында пайда болатын теріс қылықтардың себебін ата – ана өздерінің бойынан іздемейді.
А.С. Макаренко ата-аналарға арнаған еңбегінде «Сіздің мінез-құлқыңыз жеткіншек тəрбиесіндегі бірден-бір шешуші құрал.Сіз қалай киінсеңіз, басқалармен қалай əңгімелесесіз,қалай қуанып,қалай қайғырасыз, достарыңызбен жəне қас адамдарыңызбен қалай қатынас жасайсыз, сіз қалай күлесіз, газетті қалай оқисыз, радионы қалай тыңдайсыз, міне мұның барлығының да бала үшін маңызы ерекше» - деген болатын. Ата – аналары шын беделге ие болған отбасында ата –аналарының жай ғана реніш білдіруі, ескерту жасауы балаларды теріс істерден сақтандыру үшін жеткілікті. Отбасындағы ата-ананың беделінің жоқтығынан бала ата – анасымен ашылып сөйлеспейді, олардың ескертпелеріне дөрекілікпен, қарсылықпен жауап береді. Кішкентай кезінде бала ата – анасын жан –тəнімен қадірлеп, бар зейінімен тыңдайды. Ақылы кіріп, жақсы мен жаманды ажырата бастаған жасөспірім үйдегі үлкендерге ересек көзбен қарайды. Бірақ бұл жағдайды ата– аналар үнемі ескере бермейді. Қорқытумен, күш көрсетумен балаға айтқанымызды істетуге тырысады. Мұндай отбасында нашар мінез-құлықты балалардың өсетініне мəн берілмейді. Отбасындағы байсалды, бірқалыпты қарым-қатынас балалардың ата-аналарына сенімі мен құрметін күшейтетінін біле бермейміз.Əрбір ата ана баласының тəрбиесі үшін Отан алдында, мемлекет алдында жауапты екенін ұмытпағаны абзал. Қазіргі кезде білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа адамгершілік – рухани тəрбие беру, сондықтан құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз –өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен ұстаздар қауымы шешуші рөл атқарады. Қазіргі кезеңдегі саяси, экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы, тұрмыстағы күйзеліс,ұлтаралық қатынастардың шиеленісе түсуі, адамгершілік құндылықтардың құлдырауы, білімге, адал еңбекке деген ынтаның азаюы, отбасын құруға жауапкершілікпен белсенді қарамауы, зорлық – зомбылық пен қатыгездіктің бел алуы, т.б. мəселелер жастар тəрбиесіне жаңаша қарауды талап етіп отыр. Сонымен қатар, қазақ халқының əріден келе жатқан мəдениетін жəне білім, тəлім-тəрбие беру жүйесінің негіздерімен жан-жақты танысу, ұлттық əдет – ғұрыптар мен дəстүрлерді, өз халқының мəдени игілігін түсініп, білу, ата – ананың рухани мұрасын игеру - бүгінгі күннің басты бағдары, талабы десек те болады. Мектепте баланы мектеп жасынан адамгершілікке, имандылық пен өзінеөзі қызмет етуге, мəдени - гигиеналық машықтарды қалыптастыруға, еңбекке, бауырмалдыққа баулуға, патриоттық сезімді қалыптастыруға үлкенді сыйлап, кішіге қамқор болуға бағытталған жұмыстар жүргізіледі. Барлық мектептер мен колледждерде жүргізіліп отырған өзін - өзі тану пəні халқымызда бір дəстүрді ғылыми негізге түсіріп, пəн ретінде оқытып,болашақ ұрпақ игілігіне айналдырып отыр.
Колледжімізде тəрбиемен бірге оқу–тəрбие жұмысы қатар жүргізіледі. Тəрбие жұмысын ұстаздар мен ата –ана бірлесе отырып жүргізсе, келешек ұрпақтың өнегелі де, білімді болары сөзсіз. Ата – аналармен жұмыс істеу көп ізденуді, еңбек етуді қажет етеді. Соған қарамастан колледж ұжымы ата аналармен əр түрлі бағытта жұмыс жүргізіп келеді. Колледж - отбасы ынтымақтастығын нығайту мақсатында колледжімізде «Əкелер» кеңесі құрылып, көптеген жұмыстар атқарылуда. Ата – аналармен, студенттермен психологиялық тұрғыда көптеген семинар-тренинг, дөңгелек үстел, ата-аналар жиналыстарында бала тəрбиесіне қатысты баяндамалар оқылып отырады: «Бала тəрбиесіндегі ата-ана жауапкершілігі», «Отбасы – ұлағат ұясы», «Əке - жауапты лауазым», «Əке деген ізгіліктің жолдары», «Ұрпақ –тəрбиесі баршаға ортақ» т.б. Əрбір ата-анамен жүргізілген əңгіме– кеңесте, семинар-тренинг барысында бала тəрбиесі мəселесінде ата-ананың жауапкершілігі зор екендігі,баланың отбасында адам баласына тəн қасиеттерге дағдыланып ұяда көргенінен өнеге алатындығы сөз болды. «Мен үш қасиетімді мақтан тұтам, олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым, həм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз құдайы. Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең », - депті Ақан сері. Шындығында, бұл ақиқат, жеке тұлғаны қалыптастыруда олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір іс – əрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне – өзі талап қоя білуге тəрбиелеу – адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты.Ал енді сол мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін, ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. Ол үшін Ақанның үш қасиетін бала бойына дарыта білсек ұлы жеңіс болар еді. Өзіміз еңбек ететін Атырау энергетика жəне құрылыс колледжінде отбасымен бірлескен жұмысты тек қана рухани – адамгершілік бағытымен жүргізіп отырады. Себебі, отбасы – адам баласының өсіп дамитын алтын ұясы. Адамның өміріндегі ең қуанышты қызық дəурені осы отбасында өтеді. Бүгінгі таңда отбасы тəрбиесінде қоғам ата – аналар алдына үлкен жауапкершілікті жүктеп отыр. Қоғамның дамуы, елдің көркеюі – отбасы тəрбиесіне тікелей байланысты. Елдегі тыныштық – отбасы жылылығының көрінісі. Колледж ұжымы оқу мен тəрбие мəселесін тығыз байланыстыра отырып, түрлі тəрбие сағаттар, кездесулер, пікірталастар, поэзия кештерін өткізіп келеді. «Аманат бір өзіңе, жырым – сырым!», «Тіл - ел тірегі», «Жастар – ел ертеңі», «Ұрпақтар үндестігі», « Біздің жерлестеріміз» атты тəрбие –сағаттар жəне кездесулер өткізу дəстүрге айналған.Колледжімізде «Өзін – өзі тану» пəнінен «Мейірімділік – өмір өзегі» тақырыбында онкүндік өтті. Жоспар бойынша студенттермен тəрбие сағаттар, пікірталастар, сайыстар өткізілді. Мысалы, «Өнеге - отбасынан» , «Өз бақытың - өз қолында», «Ізгілік – өмір нəрі», «Мейірім толған жүрегі», «Жақсылық – жан шуағы», «Добро и зло в современном мире», «Доброта спасет мир». Осындай игі шаралар жиі өткізіліп отырса ғана, өзінің нəтижесін бермек. Бүгінгі ұстаздардың басты міндеті – студенттердің ұлттық сана – сезімін оятып, тəрбиелеп қана қоймай, олардың
бойына ғасырлар бойы қалыптасқан тіл, дін, тəрбие, ұлттық салт – дəстүр, үлгі –өнегені, адамгершілік жəне рухани тəрбиені сіңірту болып табылады. Көрнекті педагог В. Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады», — дейді. Демек, балаға жан – жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат, жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына,қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл – парасатын дамытуына,яғни сəнді де, мəнді өмір сүруіне ықпал етері сөзсіз. «Тəрбие бар жерде ғана, сапалы білім, саналы ұрпақ болады» деген дана халқымыздың мақалымен аяқтағымыз келеді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Əбиев Ж. «Педагогика», 2006. 2. Макаренко А. С. «Ата-аналар кітабы» -А., 1987. 3. Сухомлинский В. А. «Нравственный идеал молодого поколения» - М. 1961. 4. Ш.Сыздықова «Адамгершілікті еге білейік» - Бастауыш мектеп, 1979,№ 3 5. Ə.Табылдиев «Халық педагогикасы жəне тəрбие» - Бастауыш мектеп, 1990 6. «Бала тəрбиесі»- № 2, 2006 ж , № 4 2008 ж. 7.«Өзіндік таным» № 2, 2007 № 5-6 2006 ж. 8. Аймауытов Ж. «Тəрбиеге жетекші» - Орынбор, 1924ж. 9.Сатыбаев С. «Халық əдебиетінің тарихы негіздері» — Алматы: 1992ж. КƏСІПТІК БІЛІМ БЕРУДІ ЖАҢҒЫРТУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ ƏЛЕУМЕТТІК СЕРІКТЕСТІК Айешев Маралбек Амангелдиевич директордың ОӨЖ жөніндегі орынбасары;
Кдирбаев Мержан Мергарафович арнайы пəндер оқытушысы БҚО, Орал қаласы, Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжі
Қазіргі кезеңде кəсіптік білім беру саласындағы əлеуметтік серіктестік нақты білім беру мекемелерінің жұмыс берушілермен, жергілікті атқарушы үкімет, еңбекпен қамту қызметтерімен, қоғамдық ұйымдармен жастардың кəсіби қалыптасу, олардың аймақтық еңбек нарығын игеру үдерісіне қатысушы барлық тараптардың мүдделерін жүзеге асыруға бағытталған өзара əрекеттесуінің ерекше түрі болып табылады. Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжінде кəсіпорындармен əлеуметтік серіктес келесі бағыттарда жүзеге асырылады: - өндірістегі мамандарды оқу процесіне қатыстыру жəне өндірісте дуалды оқыту жүйесін енгізу; - өндірісте мамандықтардың филиалдарын ашу; - өндірісте кəсіптік практиканы ұйымдастыру; - педагогикалық қызметкерлердің кəсіпорындарда кəсіби дайындық сапасын көтеру;
- оқу жоспарлары мен бағдарламардың мазмұнын əзірлеу жəне келісу; - түлектерді жұмысқа орналастыру. Енбек нарығына мамандарға қойылатын қазіргі заманға біліктік талаптарын сəйкестендіру, жұмыс берушілер сұраныстарына кадрларды даярлау үшін педагогикалық кадрлардың кəсіпорындар мен ұйымдарда тағылымдамадан өту мүмкіндіктері қарастырылған. Ағымдағы 2016-2017 оқу жылында теориялық білімдерін практикамен ұштастырып 12 оқытушы «УралТехСервис» ЖШС,«БҚƏЖТК»,«Желаев НӨК» АҚ, «Уральскнефтегазгеология» АҚ, «КазТрансОйл» АҚ, «Уральскагрореммаш» АҚ, «Қазақстандық метрология орталығы» ЖШС жəне басқада көптеген өндірістер мен мекемелерден тағылымдамадан өтті. Колледж əкімшілігі практика базаларын кеңейту, əлеуметтік серіктестік жүйесін қалыптастыру бойынша жүйелі түрде жұмыстарды өткізеді. Бүгінгі таңда, 60 практикадан өтуге өндірістермен келісімшартар бар, одан басқа 10 келісім шарт дуалды оқыту бойынша, 3 келісім шарт өндірісте мамандықтардың филиалдарын ашуға жасалған. Əр мамандық 3-8 практикадан өту базасымен қамтылған. Əлеуметтік серіктестіктердің келісуімен колледжде оқу практикалар өту кезінде, өндірістерде практикалық-сабақтар ұйымдастырылады. Атап айтсақ, 2016-2017 оқу жылы 1513000 «Ветеринария», 0809000 «Мұнай жəне газ кен орындарын пайдалану», 0802000 «Мұнай-газ құбырлары мен қоймаларын салу жəне пайдалану», 0902000 «Электрмен қамтамасыз ету», 1216000 «Элеватор, ұн тартатын, жармалық жəне құрама өндірісі», 1201000 «Автомобиль көлігіне қызмет көрсету, жөндеу жəне пайдалану» мамандықтарының оқушыларына «Ғылыми-зерттеу ветеринарлық станция» ЖШС, «Ізденіс» ЖШС, «Уральскнефтегазгеология» АҚ, Орал қ. «Северная» 110/10 кв қосалқы станциясы, «Желаевский нанкомбинаы» АҚ, «Батыс күнбағыс» АҚ, «УралтехСервис» ЖШС, «Белес-Агро» ЖШС, «Əдиет» қожалық шаруашылығында жəне т.б. мекемелерде саяхат-сабақтар ұйымдастырылды. Бұл жерде «Теориядан практикаға» деген принцип жақсы жұмыс істейді. Оқушы өндірістік жағдайлармен жұмыс істейді, күрделі теориялық тапсырмалар практика арқылы жақсы игеріледі. Өндірістегі практикалық сабақтар Өндірісте мамандықтардың филиалдардарын ашу жұмыстары да жолға қойылуда. Дуалдық жүйенің элементтерің енгізу барысында колледждің Мұнай-газ жəне стандарттау жəне Экология жəне биотехнология бөлімдерінің филиалдары «Уральскнефтегазгеология» АҚ жəне «Қазақстан Ғылыми зерттеу ветеринарлық станциясы»-ң базаларында ашылды. Бұл өндірістік оқытуда тəжірибенің бір түрінен екіншісіне өту кезінде оқушылардың теориялық білімді бекіту, оларды нақты өндірістік міндеттерді шешу кезінде қолдану мүмкіндігін кеңейтті. Мұндай сабақтардың формаларын оқу процесінде пайдалану, ең соныңда теориялық дайындықтың сапасына əсерін тигізеді жəнеде жалпы замануи өндіріс талаптарына сəйкес оқушының кəсіптік дайындығының денгейін көтереді.
Кəсіби жоғары мамандар дайындау мақсатында колледж оқу процессіне мекемелерлерден мамандарды тартады. Мамандарды өндірістен тартудың басты өлшемі оқу процесінің интеграциясын өндіріс қызметіне енгізу. Əлеуметтік серіктестер жəне өндірістік оқыту шеберлері мен арнайы пəн оқытушыларының бірлесе отырып кадрларды даярлаудағы өткізген ісшаралар 2016-2017 оқу жылында оқу жұмыс жоспарлары, практикалар бойынша оқу бағдарламарының мазмұндары əлеуметтік серіктестермен (жұмыс беруші) келісіліп, педагогикалық кеңесте қарастырылып бекітілді. Мысалы, жұмыс берушілердің ұсынысы бойынша оқу жұмыс жоспарларына төмендегідей факультативтік пəндер енгізілді: 1513000 «Ветеринария» - мамандығы бойынша зоогигиена негіздері мен ветеринарлық санитария, биопрепараттардың жəне дəрілердің технологиясы (ТОО «КазНИВИ» ЖШС филиалы «Батыс-Қазақстан ғылыми-зерттеу ветеринария станциясы»); 1202000 «Тасымалдауды ұйымдастыру жəне көліктегі қозғалысты басқару» мамандығы бойынша - автокөлік жолдары, автомобиль көлігінің қозғалысын ұйымдастыру, тиеу-түсіру жұмыстарының механизациясы («Пассажир-Авто» ЖШС); 1201000 «Автомобиль көлігіне техникалық қызмет көрсету, жөндеу жəне пайдалану» мамандығы бойынша – машиналар мен механизмдер бөлшектері, машиналарды пайдалану («УралТехСервис» ЖШС). Білім беру бағдарламаларын жүзеге асыру үшін колледж теориялық жəне практикалық сабақтарды өткізу үшін өндірістен мамандарды, жоғары оқу орындарының оқытушыларын шақырады, осылайша теория мен пракатиканы ұштастырып, колледж бітірушілердің кəсіби ортаға тез бейімделуіне жағдай жасайды. Барлық шақырылған мамандардың жоғары кəсіби білімдері, өндірістік жұмыстағы еңбек өтілдері, сондай-ақ ғылыми дəрежелері бар. Мысалы, 1202000 «Тасымалдауды ұйымдастыру жəне көліктегі қозғалысты басқару» мамандығында Рахматуллин А.У. («Қазақавтожол» РМК БҚОФ), 1513000 «Ветеринария» мамандығында ветеринария ғылымдарының кандидаты Мурзабаев К.Е., ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты Жубантаев И.Н. (Жəңгір хан атындағы Батыс Қазақстан аграрлық-техникалық университеті), ветеринария ғылымдарының докторы Канатбаев С.Г. («ҚазҒЗВС» ЖШС «Батыс Қазақстан ғылыми зерттеу ветеринарлық станциясы» филиалы), Нуралиев Е.Р. («Агрофирма «АКАС» ЖШС), 0809000 «Мұнай жəне газ кен орындарын пайдалану» мамандығы бойынша Нургазинов М.С. («Уральскнефтегазгеология» АҚ), 1201000 «Автокөлікке техникалық қызмет көрсету, жөндеу жəне пайдалану» мамандығына Синельников В.М. («УралТехСервис» ЖШС) сабақтар жүргізеді. Колледжде əлеуметтік серіктестікті ақпараттандыру жұмыстарын халықаралық деңгейге жеткізу мақсатында көптеген жұмыстар атқарылып келеді. Мəселен, колледж оқытушылары дуалды оқыту жүйесін еңгізу процесіне белсенді түрде қатысып, халықаралық, республикалық өткізілген
түрлі ғылыми практикалық конференцияларға қатысып, мақалалары жинақ беттерінде жарық көрініп жүр. Батыс Қазақстан инженерлік-технологиялық колледжінде қазіргі заманғы нарықтың сұранысын қанағаттандыру мақсатында 2015-2016 оқу жылынан бастап колледжде 1014000 – «Машина жасау технологиясы» мамандығы ашылды. Бүгінде өңірімізде машина жасау саласы бойынша «Оралагрореммаш» АҚ, «Зенит» АҚ, «Орал трансформатор заводы» ЖШС сияқты ірі мекеме орындары жұмыс істеп келеді. Дегенмен, аталған мекемелерде бүгінде жаңа технологияларды меңгерген бүгінгі күн талабына сай бəсекеге қабілетті мамандар саны жетіспейді. Сондықтан елімізде өнідіріс саласының соның ішінде индустрияландыру саласынының қарқынды дамуы жағдайында, өндірісті сапалы маманмен қамтамасыз ету үшін 1014000 – «Машина жасау технологиясы» мамандығын ашып, сұранысты қанағаттандыру басты қолға алынды.Бұл мамандық бойынша білім алушылар техник-технолог біліктілігін алып шығып, машина жасау кешеніндегі аса маңызды еңбек құралдарынбілдектерді,көлік аппараттары мен аспаптарды, ауылшаруашылық машиналарын жасапшығарып, бүкіл шаруашылықтың техникалық қайта құрылуын, өндірісті кешенді механикаландыруды жəне автоматтандыруды қамтамасыз етеді. БҚО білім басқармасының 20.08.2014 жылғы № 597 бұйрығы негізінде БҚИТК-ге дуалды білім беру жүйесін енгізу бойынша эксперименттік алаң мəртебесі берілді жəне 1202000 "Тасымалдауды ұйымдастыру жəне көліктегі қозғалысты басқару (салалар бойынша)", 1513000 "Ветеринария" жəне 1201000 "Техникалық қызмет көрсету, жөндеу жəне автомобиль көлігін пайдалану", 0902000 "Электрмен қамтамасыз ету" мамандықтары бойынша дуалды оқыту жалғасын тапты. Дуалды оқыту жүйесінің элементтерін жүзеге асыру үшін БҚО Кəсіпкер палатасымен келісе, «Урал ТехСервис» ЖШС, «Ізденіс» ЖШС, «ПассажирАвто» ЖШС, «Оралагрореммаш» ЖШС, «Ардактау» оқу орталығы, «Казахавтодор» РММ, «КазАвтожол» БҚФ, «Ғылыми-зерттеу ветеринарлық станциясы» ЖШС, «Орал трансформатор заводы» ЖШС мекемелерімен үш жақты келісім шарт жасалды. Барлығы 10 келісім шарт. Күні бүгін үш мамандық бойынша 276 оқушы дуалды оқыту жүйесінің моделімен оқытылуда. Дуалдық оқытудың негізгі артықшылығы, ең алдымен оқушы өндірістегі қарым қатынасқа колледж іргесінде үйренеді, өндірістегі дайын өнімді шығаруға қатысады. Дуалдық жүйенің элементтерің енгізу барысында колледждің Мұнай-газ жəне стандарттау жəне Экология жəне биотехнология бөлімдерінің филиалдары «Уральскнефтегазгеология» АҚ жəне «Қазақстан Ғылыми зерттеу ветеринарлық станциясы»-ң базаларында ашылды. Бұл өндірістік оқытуда тəжірибенің бір түрінен екіншісіне өту кезінде оқушылардың теориялық білімді бекіту, оларды нақты өндірістік міндеттерді шешу кезінде қолдану мүмкіндігін кеңейтті.
РУХАНИ-АДАМГЕРШІЛІК ТƏРБИЕНІҢ ӨЗЕКТІЛІГІ Айманова Жадра Жарасқызы Ақтөбе облысы, Темір ауданы, Кеңқияқ орта мектебінің Бастауыш класс мұғалімі
Тəрбиесіз берілген білім - адамзаттың қас жауы Əл-Фараби Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа-адамгершілікрухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек.« Бала тəрбиесі мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платон бекер айтпаған. Болашақты жасайтын ертеңгі азаматтар- бүгінгі жас ұрпақ, оларды тəрбиелеу бүгінгі күннің ең басты мəселесі. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік,мейірімділік, қайырымдылық,яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Рухани-адамгершілік тəрбие- екі жақты процесс.Бір жағынан ол үлкендердің, ата-аналардың, педагогтардың балаларға белсенді ықпалын, екінші жағынантəрбиеленушілердің белсенділігін қамтитын қылықтарынан, сезімдері мен қарым- қатынастарынан көрінеді.Сондықтан белгілі бір мазмұнды іске асыра, адамгершілік ықпалдың əр түрлі əдістерін пайдалана отырып, педагог істелген жұмыстардың нəтижелерін, тəрбиелеушілерінің жетіктістерін зер салып талдау керек. Əр баланың жеке басы- оның моральдық дамуы үшін қамқорлық жасау- бүгінгі күннің жəне алдағы күндердің талабы, оған педагогтың күнделікті көңіл бөлуі талап етіледі. «Адамзатқа жəне қоғамға орасан зор проблема əкелетін жаһандану мен жаңғыртудың əсерінен айналадағы əлем түбегейлі өзгеріске ұшырауда. Мектептер оқушыларды түрлі мəдениет өкілдерімен əріптестік қарым-қатынас жасауды, алуан түрлі идеяларды, көзқарастар мен құндылықтарды ескеруді, адамдар өздерінің алуан түрлілігіне қарамастан, технологиялардың көмегімен кеңістік пен уақыт кедергілерін жеңе отырып, бір-біріне сенім білдіруін жəне əріптестікте жұмыс істеуін қажет ететін əлемде, адамдардың өмірі ұлттық шекаралар аумағынан тыс мəселелерге байланысты болатын əлемде өмір сүруге жəне жұмыс істеуге дайындауы керек. Жиырма бірінші ғасырдың мектептері оқушыларды өмірде, жұмыста жəне азаматтық ұстанымында өзгелермен ынтымақтастықта өмір сүруге дайындай отырып, ұлттық жəне жаһандық пікір алуандығының шынайылығын ұғына отырып, өзіндік дербестігі мен ерекшелігін дамытуға көмектесуі керек. Андреас Шлейхер
Соңғы уақытта табысты болу үшін оқушыларға білім қандай қажет болса, дағды да сондай қажет. Ол белгілі бір жағдайларда психологиялық ресурстарды (оның ішінде дағдылар мен өмірлік ұстанымдарын) жұмылдыра жəне соған сүйене отырып, күрделі міндеттерді шеше білу қабілетін қамтиды. Мысалы, тиімді қарым-қатынас құру қабілеті жеке адамның тіл білуіне, ақпараттық технологиялар саласындағы тəжірибелік дағдыларына жəне оның өзгелермен қарым-қатынас жасай алуына сүйенетін құзырет болып табылады». Білім беру бағдарламаларын əзірлеу барысында оқушылардың бойында қалыптастыру қажет рухани құндылықтар тізімі құрылды: Рухани құндылықтар: • шығармашылық жəне сын тұрғысынан ойлау; • қарым-қатынас жасау қабілеті; • өзгелердің мəдениетіне жəне көзқарастарына құрметпен қарау; • жауапкершілік; • денсаулық, достық жəне айналадағыларға қамқорлық көрсету; • өмір бойы оқуға дайын болу Адамгершілік тақырыбы- мəңгілік. Ол ешқашан ескірмек емес. Жас ұрпақтың бойына адамгершілік қасиеттерді сіңіру- ата-ана мен ұстаздардың басты міндеті. Адамгершілік əр адамға тəн асыл қасиеттер. Адамгершіліктің қайнар бұлағы- халқында, отбасында, олардың өнерлерінде, əдет-ғұрпында. Əр адам адамгершілікті күнделікті тұрмыс—тіршілігінен,өзін қоршаған табиғаттан бойына сіңіреді Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу–бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Руханиадамгершілікке тəрбиелеу білім берумен ғана шектелмейді. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның руханиадамгершілік қасиеттері қалыптасады. Рухани-адамгершілік тəрбиені қалай іс жүзіне асырамыз? Олар мына қағидаларды сақтағанда нəтиже береді. Егер: -тəрбие үрдісі оқушылардың рухани адамгершілік қасиеттерді игеруіне бағытталса; -оқушылар рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру мақсатында əрекеттік, іскерлік дағдыларды игерсе; - оқушылар жеке тұлғаның жəне əлеуметтік мəні бар рухани-адамгершілік қасиеттерді өз іс-əрекетінде, мінез-құлқы мен тіршілік əрекетіне көрсете алу мүмкіндігін ерікті таңдаса. Демек,рухани-адамгершілік тəрбиесіндегі басты мəселе – баланы құрметтеу. Сондықтан, əрбір оқушы өзін-өзі рухани жетілдіру үшін, өзін тəрбиелеуге, өздігінен білім алуға ұмтылуы қажет екенін түсінуі тиіс деп ойлаймын. Өзінің оқушысын өз бетінше білім мен тəрбие алуға үйретпеген мұғалім қазір түпкі нəтижеге қол жеткізе алмайтынын біледі. Бала ықпал ету объектісі емес, ынтымақтаса қызмет ететін тұлғаға айналуы тиіс. Ел президенті Н.Ə.Назарбаев: «Рухани құндылық, биік адамгершілік жоқ жерде үлкен өркениет орнату мүмкін емес» деген болатын. Ендеше, жеке тұлғаның адамды адам ете түсетін қасиетін ашып көрсету, яғни руханилығын дамыту- заман талабы.Əр қоғамда, өмірде, еңбекте, тұрмыста, отбасында ,
халықаралық қатынастарда мораль адамның сана-сезімін реттейді, қалыптастырады.Ал адамгершілік сезім балада моральдық сапалар қалыптастырады. Адамгершілік тəрбиенің мақсаты- жеке адамды дамытудың негізгі белгісі де болып табылады. Олар: шəкірттерді өмір талабына сай қоғамдық моральдық нормасын орындауға қатыстыру; шəкірттердің адамгершілік тəжірибесін қалыптастыру; шəкірттердің санасына жəне мінезіне ұстаздық ықпал жасау, ұлттық қасиеттерді дарыту Саналы тəрбие болмаған жерде сапалы оқу мен білімніңболмайтындығы белгілі. Жеке тұлғаның рухани- адамгершілігін дамыта тəрбиелеу баланың мектеп табалдырығын аттаған сəттен бастап жүзеге асырылса, онда қоғамның əлеуметтік қажетін өтейтін рухани бай тұлға қалыптасуына ықпал етеді. Руханилық- жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие — бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары, ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Сананың қалыптасуыол мектепке бармастан бұрын, қоғам туралы алғашқы ұғымдарының қалыптасуына, жақын адамдардың өзара қатынасынан басталады. Баланы жақсы адамгершілік қасиеттерге, мəдениетке тəрбиелеуде тəрбиелі адаммен жолдас болудың əсері күшті екенін халқымыз ежелден бағалай білген. Рухани дүниесі бай, қажеттіліктері мен қызығушылықтары, талғамы, ойөрісі кең адамдарды толық қалыптасқан, мінезі тұрақты адам дейміз. Мінездің тұрақтылығы адамның рухани-адамгершілік түсініктерінен туындайды. Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққа тəрбиелеп, соны мақсат тұтса ұстаздың, ата- аналардың да болашағы зор болмақ. Олай болса жеке тұлғаны қалыптастыруда олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір іс- əрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне- өзі талап қоя білуге тəрбиелеу- адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жетуде сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай кедергілерден өте білуді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. тұлға рухани-адамгершілік тəрбие арқылы өзінің ізгілік ұстанымдарын тəрбиелеп, ақыл-ой мен іс-əрекеттерін ізгілік мұраттарға бағыттап,рухани көзқарасын қалыптастырады.толыққанды жетілген азамат етіп тəрбиелеу -қоғамымыздың басты мақсаты. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мектептен тыс жұмыстар № 7. 2015] 2. Əдептану. Ұ.Асылов. Ж. Нұсқабайұлы. Алматы-2003] 3.Мұғалімге арналған нұсқаулық. екінші басылым]
КӨРНЕКІЛІКТІҢ ТҮРЛЕРІ ЖƏНЕ ОНЫ ПАЙДАЛАНУ ЖОЛДАРЫ Акбейсова Гульнар Аккаламовна Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының мектеп алды даярлық сыныбының мұғалімі Атырау қаласы
Педагогикадағы дидактикалық тəсілдің бірі- көрнекілік əдісі. Көрнекілік оқыту жəне ақыл-ойды дамыту құралы болып табылады. Оқу əдістемелік кешеннің бір бөлігі ретінде көрнекілік құралдары пəн мазмұнының, оның ұйымдастырылуы мен оқу тəрбие жүйесінің біртұтастығын талап етеді. «Көрнекілік» дегеннің өзі көру етістігінен шықса да, қазір оның мағынасы кеңейді. Педагогикалық сөздіктерде: «Көрнекілік – оқушылардың тікелей қабылдауы кезінде нақты түрде əсер ететін дидактикалық ұстаным» деген анықтама берілген. Оқыту процесінде табиғат заттары мен құбылыстарының маңызды роль атқаратыны жəне көрнекілік түрлерін қалыптастыруда қажетті құрал болатыны белгілі. Көрнекілік пəнді оқытуда қолданылатын маңызды дидактикалық материалдың бірі ретінде, мектеп практикасында үнемі қолданылып келеді. Көрнекілік сабақ материалымен тығыз байланыста болу керек. Көрнекілікті қолдану оқушылардың психологиялық белсенділігін, сабаққа деген қызығушылығын жоғарылатып, материалдарды терең ұғуына, есте сақтауына көмектеседі. Көрнекілікті сабақтың кез келген бөлігінде қолдануға болады. Яғни, жаңа материалды түсіндіруде, бекітуде, бақылау жəне қайталау сабақтарында пайдалануға болады.Көрнекіліктер шартты түрде екіге бөлінеді: - көру көрнекіліктері жəне есту көрнекіліктері. Көру көрнекіліктеріне сызба, үлестірмелі кеспе қағаздар, оқулық, кітаптар, буклеттер, экранды жəне техникалық құралдар жатады. Есту көрнекіліктеріне техникалық құрал түрлері, қосымша материалдардан алынған əңгімелеу жатады. Көрнекі құралардың қолдану тиімділігі жоғары болғаны жөн. Ол тек сабақты сырт түрлендіру рөлін атқармай, мұғалімнің беретін ақпаратын еселеп, көрнекі түрде жеткізе алатын тірек болуға тиіс. Мектепте көрнекілікті қолданудың өз тəртібі бар. Алдымен, көрнекілік оқушыға эстетикалық əсерлілігі, мазмұндылығы тұрғысынан ықпал ету керек. Көрнекілік сыныптағы оқушылардың қай қатарда отырса да, бəріне бірдей айқын көрінетіндей болғаны жөн. Əр сабақта көрнекілікті пайдаланудың реті, көлемі сақталуға тиіс. Бір тақырыпқа бірнеше көрнекілік түрін үстемелей қолдану, оқушыларға олардың бəрін түсінікті ете бермейді. Көрнекілік оқушылардың жаңадан танысуға тиісті тақырыбына тың ақпарат, көрнекілік тұрғысында қабылдауына əсер ету керек. Көрнекілік түрін мұғалім сабақтың нақты мақсатына сай əзірлеп, оны сабақтың тиісті бөлігінде қолданып отырады.Оқушы көрнекілік арқылы сол пəннің қоршаған ортамен
байланыстылығы туралы, өтіліп жатқан материал жөнінде жанжақты мағлұмат алады. Қазіргі уақытта мектепалды даярлық тобы мұғалімі бола жүріп мынадай басты міндеттерді алға қойдым: бүлдіршіндердің ой-өрісін, іс-қимылын, логикалық ойлауын, жалпы жан-жақты қабілетін дамыту. Сабақтарымда жиірек топтастыру əдісін пайдаланамын. Ол үшін сол тақырыпқа байланысты қиынды суреттер жинап, топтастырамын. Негізінде баланың логикалық ойлау қабілеті- қарапайым математиканың алғашқы ұғымдарын меңгеруден басталады. Өз тəжірибемнен байқағанымдай бала сөйлей бастасымен өзінің мекен-жайын, телефон нөмірін жаттай бастайды. Міне сан, санау осыдан басталатыны анық. Сол сияқты балаларға 110ға дейінгі сандарды таныстырып, ойындарды ойнатуға болады. Мысалы: «өз орныңды тап», «жоғалған сандар», «көршісін ата» т.б Уақытпен таныстырғанда картон қағаздан жасалған сағатты пайдаланамын. Сағаттың тілін санға апарып уақытты жəне мезгілді айтады. Мысалы: сағат түскі 1 болды. Кешкі 6-да тамақтанамыз. Санның құрамын табуға картон қағаздан жасалған гүл немесе үйді пайдаланамын. Геометриялық пішіндермен таныстырғанда дəннің қорабынан жасалған корапқа 5 түрлі пішінді он данадан салып қойып, оларды салыстыруға санауға жəне түсін ажыратуға болады. Сауат ашудан көбіне үлестірмелі қима қағаздарды пайдаланамын. Балалардың бос отырмауы үшін осы қима қағаздарды беріп сөздер жаздырамын. Кубикті лақтыру арқылы əріптен сөздер құрастыруға, суреттерді көру арқылы əңгімелеуге үйренеді. Жыл мезгілдері, үй жəне жабайы жануарлары, құстарға арналған папкілерді бастап ішін суреттерге толтырып көрнекі құрал ретінде пайдалануға болады. Сөзжұмбақ ребустарды интернеттен алғаннан гөрі қолдан салып балаларға көрсетсе анық көрінеді. Сабақта тақырыпқа байланысты постерлер пайдалану балалардың білімін бекітуде тиімді əдіс болып табылады. Мақал - мəтел жұмбақ тыйым сөздер сергіту сəттерін кітапша етіп шығарып керек кезінде қарап пайдалануға болады. Бүгінгі жас ұрпақты тəрбиелеу ұстаздарға үлкен жауапкершілік жүктейді. Қай елдің болмасын іргетасы, жарқын болашағы – ұрпағы екені белгілі. Олай болса тілінің қасиетін, туған жерінің салт-дəстүрін, əдет-ғұрпын бала бойына жеткізе білу əрбір ұстаздың басты борышы, сол ұрпақты тəрбиелейтін де, жоғары, саналы дейінгі балалардың қарапайым азамат ретінде қалыптастыратын алғашқы баспалдақ – балабақша жəне мектеп алды дайындық сыныптары. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қ.Қасабекова «Сауат ашу сабақтары» Алматы 2004 ж. 2.Ə.Мұхтарова «Оқушыларды шығармашылыққа ба
ФОРМИРОВАНИЕ НАУЧНОГО СТИЛЯ МЫШЛЕНИЯ В УСЛОВИЯХ ПОДГОТОВКИ СОКОКВАЛИФИЦИРОВАННОГО КОНКУРЕНТОСПОСОБНОГО СПЕЦИАЛИСТА Акжигитова А.Т. г.Актөбе,ул.Есет-Батыра 73 гуманитарный колледж,заведующая отделением дошкольного воспитания
Конкурентоспособный специалист: как его подготовить? Вопрос этот настолько важен, ведь от его успешного решения во многом зависит дальнейшее развитие государства. Казахстан в последние десятилетия переживает принципиальные изменения в социокультурной политике в целом, и в частности, в образовании. Современная ситуация общественного развития предполагает формирование нового типа мышления, нового отношения людей к миру и требует кардинальной переоценки ценностей, развития интеллектуального потенциала, позволяющего творчески относится к различным проявлениям современной жизни. При этом гуманистическая парадигма образования предполагает становление личности с максимально развитыми индивидуальным качествами, обеспечивающими ее совершенствование. Инновационные процессы, идущие сегодня в системе педагогического образования, наиболее остро ставят вопрос о поисках резервов совершенствования подготовки высокообразованной интеллектуальноразвитой личности. Происходящие социально-экономические изменения , определенные признаки кризиса педагогики наряду с собственными закономерностями развития ставят отечественное образование перед необходимостью перемен, направления которых стараются предугадать представители как науки, так и практики.Кардинальные общественные преобразования требуют пересмотра педагогических концепций и развития педагогической науки в русле современных требований к специалисту, как к личности и неповторимой индивидуальности. В связи с этим особую остроту приобретает задача овладения и применения современными технологиями обучения преподавателями, как системы методов,наиболее приближенных к профессиональной деятельности обучаемых. Когда речь заходит о применении и новых педагогических технологий, возникает вопрос о целесообразности их применения в методике преподавания конкретных дисциплин, в частности, в методике преподавания математики в начальных классах. Национальная программа по подготовке кадров придает огромное значение человеческому фактору, начиная со стратегических целей и задач, кончая совокупностью конкретных программ, затрачивающих все стороны образовательно-воспитательного процесса. Определяя место и перспективы развития гуманитарного колледжа, исходим из того что на сегодняшний день одной из острейших проблем стоит
преобразование профессионального начального образования и улучшения его качеств путем внедрения новых инновационных технологий в процесс обучения. Актуальность разработки новых педагогических систем обусловлена объективной потребностью профессионального образования при подготовке зрелого конкурентоспособного специалиста. Как преподаватель математики , вот уже несколько лет работаю по проблеме “Формирование научного стиля мышления в процессе преподавания математики”, в основе которой лежат методы научного познания; анализ и синтез, сравнение и обобщение, абстрагирование, конкретизация, индукция и дедукция. Объекты математических умозаключений и правила их конструирования вскрывают механизм логических построений, вырабатывают умение формулировать, обосновывать суждения, тем самым развивать мышление. Под математическим стилем мышления понимается целый комплекс умений:умении классифицировать объекты,умения открывать закономерности, устанавливать связь между разнородными на первый взгляд явлениями. Такой стиль мышления помогает учащемуся аргументировать свое мнение, критически оценивать себя и окружающих. Поскольку все больше и больше общество становится на путь перехода к рыночной экономике и демократического общества передо мной стал вопрос: как наилучше подготовить учащихся к демократической и экономично продуктивной жизни ? Для учащихся же центральной задачей является научиться эффективно находить знания и критически мыслить. Они должны уметь воспринимать новую информацию, тщательно и критично ее исследовать. А так же уметь уравновешивать в своем сознании различные точки зрения, уметь подвергать идею мягкому скепсису, проверять отдельные идеи на возможность их использования. Одна из ответственных задач обучения математики заключается в том , чтобы развивать критическое мышление учащихся, которая непосредственно связана с математическими: совершенствовать умение мыслить, умозаключать, т.е формировать умственную культуру, характеризующуюся определенным уровнем развития мышления, овладением обобщенными приемами рассуждений; достигнутое умственное развитие должно помочь учащимся в их адаптации к быстро меняющимся условиям жизни . Все это обусловливает необходимость решения задач развития критического мышления на современном этапе. Критическое мышление – это один из видов интеллектуальной деятельности человека, который характеризуется высоким уровнем восприятия, понимания, объективности подхода к окружающему его информационному полю. Методика (культур) критического мышления включает три этапа стадии . Это “Вызов – Осмысление- Рефлексия”. Первая стадия – вызов. Эта стадия позволяет:
-актуализировать и обобщить имеющиеся у ученика знания по данной теме или проблеме; -вызвать устойчивый интерес к изучаемой теме, мотивировать ученика к учебной деятельности; Вторая стадия –осмысление. Этот этап позволяет: -получить новую информацию; -осмыслит ее; -соотнести с уже имеющимися знаниями. Третья стадия – рефлексия. Здесь основным является: -целостное осмысление, обобщение полученной информации; -присвоение нового знания, новой информации; -формирование у каждого из учащихся собственного отношения к изучаемому материалу; Если посмотреть на три описанные выше стадии занятий, то они не представляют исключительной новизны для учителя. Они почти всегда присутствуют на уроках, только называются иначе. Вместо “вызова” более привычно для учителя звучит: введение в проблему или актуализации опорных знаний учащихся. А “осмысление” ничто иное, как часть урока, посвященная изучению нового материала. И третья стадия - “рефлексия” есть в традиционном уроке – это закрепление материала, проверка усвоения. В чем же различия ? Что принципиально нового несет технология критического мышления? Элементы новизны содержаться в методических приемах (стратегиях) которые ориентируются на создание условий для свободного развития личности; на каждом из этапов урока используется свои методические приемы. Их достаточно много. Мною успешно на уроках были использованы следующие приемы: составление “Кластера”, за составление маркировочной таблицы “Знаю – Узнал новое- Хочу узнать подробнее”, “Инсерт”, “Учебный мозговой штурм”, “Корзина идей, понятий” ,“Лекция по стопам” Так, например, прием “Корзина ” был использован на первой стадии урока – актуализация имеющихся знаний. Он позволил выяснит все, что знают или думают по изучаемой теме. На доске – значок корзины, а в котором собирается все то, что все учащиеся знают по изучаемому материалу. Прием заключается в следующем: Задается прямой вопрос о том, что известно ученикам по той или иной проблеме. Сначала каждый ученик вспоминает и записывает в тетради все, что знает по той или иной проблеме (строго индивидуальная работа, продолжительность 1-2 минуты). Затем происходит обмен информацией в парах или группах. Ученики делятся друг с другом известным знаниям(групповая работа). Время на обсуждение не более 3 минуты. Это обсуждение должно быть
организованным, например, ученики должны выяснить, в чем совпали имеющиеся представления, по поводу чего возникли разногласия. Далее каждая группа по кругу называет какое-то одно сведение или факт, при этом, не повторяя ранее сказанного ( составляется список идеи). Все сведения кратко в виде тезисов записываются учителем в “корзинке” идей (без комментариев), даже если они ошибочны . В корзину идей можно “сбрасывать” факты, мнения, имена, проблемы, понятия, мнения, проблемы или мнения могут быть связаны по логической цепи. Все ошибки исправляются далее, по мере освоения новой информации. Прием “Кластер” Смысл этого приема заключается в попытке систематизировать имеющиеся знания по той или иной проблеме. Он связан с приемом “корзина” , поскольку систематизации чаще всего подлежит содержании “корзины” . “Кластер”- это графическая организация материалов, показывающие смысловые поля того или иного понятия. Слово кластер в переводе означает пучок, созвездие. Составление кластера позволяет учащимся свободно и открыто думать по поводу какой-либо темы. Ученик записывает в центре листа ключевое понятие, а от него рисует стрелки – лучи в разные стороны, которые соединяют это слово с другими, от которых в свою очередь лучи расходятся далее и далее. Кластер может быть использован на самых разных стадиях урока. На стадии вызова - для стимулирования мыслительной деятельности. На стадии осмысления – для структурирования учебного материала. На стадии рефлексии–для подведения итогов того, что учащиеся изучили. Прием “Лекция по стопам” Лекция хорошо знакомый и часто используемый педагогический прием. Особенности его использования в технологии критического мышления заключается в том, что она читается дозировано. После каждой смысловой части обязательно делается остановка. Во время “ стопа” идет обсуждение или проблемного вопроса, или коллективный поиск ответа на основной вопрос темы, или дается какое-то задание которое выполняется в группах или индивидуально. Критическому мышлению можно и нужно учить, его культуру следует целенаправленно и терпеливо взращивать на всех уровнях, начиная с первого класса школы, затем – СУЗах, ВУЗах, и в различных институциях после вузовского образования. Профессиональная и общественная ответственность учителя математики заключается в том, что ему предстоит создать в группе не только атмосферу заинтересованности и сотрудничества , но и быть ответственным за те знания, которые они получают, овладеть навыками самообразования и методам работы в группе. Таким образом, критическое мышление должно составить сердцевину хорошо продуманной реформы образования, поскольку оно будет в эпицентре изменений XXI века – мир стремительно меняется, и идеи демократии по
всюду. Все это означает, что процесс приобретения знаний превращается в стартовую, но не в конечную точку мыслительного процесса. Используя разнообразия стратегии критического мышления при изучении математики, класс превращается в лабораторию демократичного диалога и демократичного общества, что важно для каждого человека живущего в нем.Важно отметить, что стратегия и приемы критического мышления предлагают эффективный способ интеграции знаний и методов различных предметных областей.Их ценность состоит в том, что они систематизированы и проверены.
ҚАЗАҚ ТІЛІ САБАҒЫНДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ АРҚЫЛЫ ОҚУШЫНЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТІН ДАМЫТУ Акмолдаева Жулдыз Кабдешовна Талдықорған қаласы А.С.Макаренко атындағы № 6 орта мектебі қазақ тілі мен қазақ əдебиеті мұғалімі
Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында «білім беру арқылы адам факторына капитал құю үздіксіз экономиканың дамуға апаратын жол болып табылады» деп көрсетілген. Еліміздің болашағы бүгінгі мектеп қабырғасындағы ұрпақ екені даусыз.Ертең ел тізгініне ие болар жеткіншектеріміздің ғаламдық өркениеттен қалып қоймай, білімді, тəрбиелі, жан-жақты болып қалыптасуының қамтамасыз етілуі – мемлекеттік маңызы бар іс [1]. Сондықтан еліміздің білім жүйесін тың идеяларға негіздеген, жаңа мазмұнмен қамтылған Кембридждік деңгейлі бағдарлама өзгерте алады деп санаймын.Себебі оқытудағы Кембридж тəсілінің теориялық негізі (сындарлы оқыту теориясы, мұғалімнің ұстанымы, құзырлы мұғалім, оның белгілері, т.б.) табысты оқытуға бағытталған. Бұл бағдарлама негізінен жеті модульге сараланған [2]. Олар: 1. Оқыту мен оқудағы жаңа əдіс-тəсілдер; 2. Сын тұрғысынан ойлауға үйрету; 3. Оқыту үшін бағалау жəне оқуды бағалау; 4. Оқыту мен оқуда АКТ-ны пайдалану; 5. Талантты жəне дарынды балаларды оқыту; 6. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту жəне оқу; 7. Оқытудағы басқару жəне көшбасшылық. Оқыту мен оқудағы жаңа əдіс-тəсілдерді «Диалогтік оқыту», «Қалай оқу керектігін үйрену» деп қарастырамыз. Диалог – негізінде оқыту мен оқу
оқушылардың өзара сұхбаттасуы жəне мұғалім мен оқушы арасындағы дилог шəкірттердің өзіндік ой-пікірін жүйелеу мен дамытуына көмектесетін амал. Сын тұрғысынан ойлауға үйрету екі мағынада қарастырылады: оқушылардың сыни тұрғыдан ойлауын дамыту жəне мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауын дамыту. Оқушыларға қатысты олар жан-жақты ойлап, өз ойларын толықтай жеткізе біледі, ойларын дұрыс болмаса да еркін жеткізе алады, əр оқушы əртүрлі ойларын айту арқылы ортақ бір пікірге келеді. Оқуды бағалау (жиынтық баға)– баға қою, мадақтау, оқу қорытындысын шығару. Оқыту үшін бағалау (формативті) – əр топ оқушылары немесе бағалаудың түрлері бойынша бағалау.Жиынтық бағалау–оқу бағдарламасындағы бөлімдер/ортақ тақырыптар бойынша белгілі бір оқу кезеңі (тоқсан/триместр, оқу жылы) аяқталғанда өткізілетін бағалаудың түрі. Қалыптастырушы бағалау–оқу үдерісін дер кезінде түзетуге мүмкіндік беретін, білім алушы мен мұғалім арасындағы кері байланысты қамтамасыз етіп, үздіксіз жүргізілетін бағалаудың түрі. АКТ-ны пайдалану бұл оқушыларға интербелсенді тақтамен жұмыс жасай білуге, ол арқылы сурет сала білуге, интернет желісін пайдаланып ақпараттар алуға, сюжетті суреттерді анық көруге, бейнебаяндар көруге дағдыландырады. Қазақстанның көркеюі үшін оқушылардың таланты мен қабілетін ашып, оларды оқыту барысында дамыту өте маңызды.Мектепішілік шаралар өткізуде əр оқушының талантын байқаймыз,ал ешқандай шараға қатыспайтын тұйық оқушылар дарынын əртүрлі қызықты жарыстар өткізу арқылы байқауға болады. Жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту да бұл модульмен тығыз байланыста. Көшбасшыны анықтауда кез-келген сабақта сынып оқушыларын топқа бөліп, əр топтан лидер таңдап алу. Келесі сабақта топтарды өзгертіп отыру арқылы əр сабақ сайын жаңа лидер шығып, оқушылар толық қамтылып шығады. Жақсы ұйымдастырылған топтық жұмыс оқушылар арасында əлеуметтік өзара қарым-қатынасты, тиімді араласу жəне проблемаларды шешу дағдыларын дамытуға ықпал етеді. Бұл өз кезегінде оқушыларды өздерінің оқуларына белсенді қатысуға итермелейді. Оқушыларды алынған ақпаратты ойластыруға жəне талқылауға, өзгелердің пікірлерін түсінуге немесе теріске шығаруға ынталандырған жағдайда топтық жұмыс тиімді болады. Оқушының өз бетімен ізденісінде қай жаттығу ойды бекітіп, қай жаттығу шығармашылық бағытты көздейтінін мұғалім топтық жұмыс арқылы да жүзеге асыра алады. Мұғалім əрбір тақырыпты өткен сайын сөз өнерінің құдіретін оқушыға жеткізе білуі тиіс. Жұмыс үстінде ең қажетті деген қарым-қатынастық машықтар жүзеге асырылып, олар оқушының шығармашылық қабілетін жетілдіре түседі, яғни мəтін тақырыбын түсіну, ашу; ондағы негізгі ойды бөліп алу; шығармадағы кейіпкер, оқиға, құбылыс туралы өз пікірін тұжырымдау; өз ойын дұрыс жазу, айту оқушының байланыстырып сөйлеуін қалыптастырып, жетілдіруге, сөз қорын молайтуға, өзіндік көзқарасын орнықтыруға септігін тигізеді.Бұл – əрбір тақырып бойынша оқушының ойын жүйелеудегі басты құрал.
Бұл бағдарламадағы жоғарыда жазылған 7 модульді сабақта тиімді қолдану арқылы оқушылардың шығармашылық əлеуетін арттыруға болады. Өз сабақтарымда оқушыларым топқа бөлініп, тиімді топтық қарым-қатынасқа түсе алады, постермен жұмыс жасап, өз ойларын қорғай алады, интербелсенді тақтамен жұмыс істеп, түрлі презентациялар жасай алады, бағалау түрлерін тиімді пайдаланып, өздері түрлі бағалау түрлерін ұсына алады. Оқушының шығармашылық əлеуетін артыруда дамыта оқыту технологиясы да жетекші рөл атқарады. Себебі дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз оқу əрекеті арқылы қол жеткізеді. Дамыта оқытуда бала өзінің бұған дейінгі білетін амалдарының, тəсілдерінің жаңа мəселені шешуге жеткіліксіз екенін сезетіндей жағдайға түсуі керек. Содан барып оның білім алуға деген ынта-ықыласы артады, білім алуға əрекеттенеді. Сабақ мұндай жағдайда төмендегідей 3 құрамдас бөліктерден тұратын болады[3]. 1. Оқу мақсаттарының қойылуы; 2. Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру; 3. Шешімнің дұрыстығын дəлелдеу. Бұл – үшеуі дамыта оқытудың Д.Б. Элконин, В.В. Давыдов жасаған жүйесінің негізгі құрылымдары. Дамыта оқыту жүйесінде оқушылардың ойларын жетілдірудің маңызы зор. Біріншіден, дамыта оқытуда білім даяр күйінде берілмейді, оған оқушы өз оқу əрекеті арқылы қол жеткізеді. Сабақтың алғашқы ізденіс кезеңінде жаңа ақпарат жайлы не білетіндіктерін ортаға салып, мəселені өз беттерінше шешуге талпынады. Сөйтіп олар осы мəселе туралы өз білімдерінің жеткіліксіз, таяз екенін сезіну арқылы сабаққа деген қызығушылықтары оянады, ішкі түрткілері пайда болады. Мысалы, қазақ тілі пəнінен «Жалқы есім жəне жалпы есім» тақырыбын өткен кезде «Түсіну деңгейі» сызба арқылы жалпы есім туралы оқушылардың өз білетіндерін еске түсіріп, жаңа тақырыпқа дайындық жұмысы жүргізіледі. Екіншіден, дамыта оқытуда оқушы жоғары қиындықтағы мəселелерді шеше отырып өзінің санасының саңылауларын ашады. Əр оқушының өзінің деңгейіне дейін дамуға қол жеткізе алады. «Жақсы оқушы», «Жаман оқушы» ұғымының болмауы, балаларды танымдық əрекеттерге ұмтылдырады, құштарлығын арттырады. «Қолдану деңгейі» бойынша оқулықпен жұмыс жүргізіп, жалпы есім туралы түсініктерін кеңейтеді. Бұл жерде оқушылар «Топтастыру стратегиясы» арқылы постер қорғайды. І топ: Жалқы есімдерді бір бөлек, жалпы есімдерді бір бөлек топта; ІІ топ: Жалқы есім болатын сөздерді мағынасына қарай топта. Құнанбай, Омбы, Сарысу, Сыңғырлау, Зере, Алыпсоқ, Құлагер. Үшіншіден, оқушының жеке басын дамытатын басты құрал – ол өзінің əрекеті. Сол себепті дамыта оқытудағы оқыту əдістері оқушыны белсенді жұмыс жағдайына қоя отырып, мəселелерді, қайшылықтарды шешу мақсатын қояды.
Бұл деңгейде оқушылар шығармашылық тапсырмалар орындайды. Мысалы: Бос орынға ұйқас сөзді ізде: Ұзын мойын көрікті Білесің бе______? Жақсы жазып тестті, Алдым бүгін______. «Талдау деңгейі» бойынша Венн диаграммасы. Жалқы есім, жалпы есімді салыстырады, ортақ қасиеттерін табады. «Жинақтау деңгейі» бойынша «Қала салайық ойыны» - Бұл қандай сөздер? - Жалқы есім дегеніміз не? - Жалпы есім дегеніміз не? Оқушылар өз ойларын ортаға салып, бір-бірін тыңдау арқылы қорытынды пікірге келеді. «Бағалау деңгейі» бойынша: Не білдік? Не үйрендік? Сен қалай ойлайсың? – осы сұрақтар арқылы оқушылар бүгінгі сабақта не біліп, не үйренгендерін ортаға салады. Кері байланыс: - Сабақ ұнады ма? - Сабақ ұнамады ма? Оқушылар смайлик арқылы көрсетеді. Төртіншіден, дамыта оқыту жүйесінің нəтижелі болуы оқушы мен мұғалімнің арасындағы жаңаша қарым-қатынасы арқасында ғана өз жемісін береді. Сол себепті дəстүрлі жүйедегі əміршілдік стиль бұл жерде тиімсіз, оқушы– «орындаушы”, «мұғалімнің тасасындағы” объект емес, ол – өз пікірін ашық айта, ойын дəлелдей, дəйектей алатын, сонымен қатар басқаның да ойын тыңдап, көзқарасын құрметтей білуге үйренген жаңа сападағы жеке тұлға. Дамыта оқыту технологиясының нəтижелері: 1.Түрлі əдістерді пайдалану сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі; 2.Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады; 3.Олардың əрқайсысының деңгейін анықтауға болады; 4.Оқушылардың көбін бағалауға мүмкіндік бар; 5.Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді; 6. Оқушылардың қабілеттері,сөз саптау еркіндігі,ұйымшылдығы, шығармашылық белсенділігі артады; 7. Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне деген кəсіби сенімін қалыптастырады [4]. Қазақ тілі сабағында инновациялық технологиялардың түрлі əдістəсілдерін тиімді қолдану арқылы оқушының білімге деген қызығушылығын оятып, терең ойлау қабілетін, белсенділігін қалыптастыруға болады. Бұған дейін оқушы мұғалім мен оқулыққа ғана бағынатын болса, енді ол сыни тұрғыдан ойланып, өз ойын дəлелдей алатын тұлғаға айналды. Оқушылардың тілін, ойын, еркін сөйлеуін дамытып, топпен жұмыс істеу кезінде бірін-бірі тыңдай білуге үйретеді. • Оқушының өз бетінше білім алуға деген құштарлығы оянды; • Шығармашылық жұмыс істеуге дағдыланды;
• Оқуға ынта-ықыласы артты; • Бір-бірінің ойын, пікірін сыйлауға үйренді; • Өз бойларына жақсы қасиеттерді жинауға үйренді; • Өз ойын қағазға түсіруді үйренді; • Оқушының жеке басын, ұжымды сыйлауға үйренді. Көрсетілген технологиялар қазақ тілі сабақтарында тиімді екендігіне көзім жетті. Əрбір мұғалімнің басты міндеті оқушының жеке басының қасиеттерін, қабілеттерін дамытып, талантын, шығармашылығын ашу. Ұлы ғалым Д.И.Менделеев мұғалімдердің ғылымның сарқылмас көзін ашудағы еңбектерін жоғары бағалаған. «Ғылымды сүйген жəне жақсы меңгере білген мұғалім ғана оқушыларына терең де мағыналы білім бере алады» деген. Болашақта өркениетті елдердің жоғары технологиясын меңгерту, дүниежүзілік білім кеңістігіне шығу – бүгінгі күннің мақсаты. Сонымен сөзімді қорытар болсам, сабақ барысында мынандай талаптар басшылыққа алынуы қажет: 1.Мұғалім оқыту кезінде билік жүргізу əдісінен арылуы керек; 2.Оқыту үрдісі кезінде сабақтағы басты тұлға білім беретін мұғалім емес, осы білімді қызыға қабылдауға дайын оқушы болуы тиіс; 3.Балалардың оқуға деген ынтасын күшейту керек; 4.Өз дербестігін, белсенділігін дамыту қажет; 5.Оқу, дамыту жұмысын ұтымды жүргізу үшін баланың табиғи талабын, қасиетін дер кезінде айқындау керек. Осы қағидалар негізінде сабақты жаңа технология əдістерін қолдану арқылы жүргізу–оқушының өзін-өзі дамытуына,өз біліміндегі олқылықтарды өзі тауып, өз сұрағына өзі жауап іздеп, жан-жақты білім алуына көмектеседі. Əр уақытта бала білімін алға қоюшы ұстаз үлкен көрсеткішке қол жеткізу жолында талмай талаптанып, шаршамай еңбектенеді. Сол кезде ғана еліміз көкке шарықтап, басқа елге елді танытады. Елді өсіретін де, елді төмен түсіретін де – білім. Сондықтан қолда бар амалдарды тиімді пайдалана білу – сіз бен біздің үлесімізде. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы /ҚР Президентінің 2010 жылғы 7 желтоқсандағы №1118 Жарлығы. 2.«Мұғалімге арналған нұсқаулық», баспаға «Назарбаев Зияткерлік мектебі» ДББҰ Педагогикалық шеберлік орталығының Əдістемелік кеңесі ұсынған, 2012 ж. 3. Эльконин-Давыдов «Дамыта оқыту технологиясы» / Педагогикалық шығармалар, 1998 ж/. 4. Оқу үрдісіндегі дамыта оқытудың мəселелері / Психологиялық ғылым жəне білім беру №1 2003 ж /.
ЖАС ҰРПАҚТЫҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖƏНЕ АЗАМАТТЫҚ ТƏРБИЕСІ – ЖАҢА ҚАЗАҚСТАН АЗАМАТЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ НЕГІЗГІ ШАРТЫНЫҢ БІРІ Ақжігітова Гүлзат Тұрғанбайқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚФ ОҚО бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы
Қазақстан Республикасының Конституциясында—Қазақстан Республикасы өзінің демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтік мемлекет ретінде орнықтыратыны аталған. Бұл еліміз үшін мəртебелі мақсат. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының Конституциясының 1 – бабында: «Қазақстан Республикасының ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары», — деп баян етілген[1]. Азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуының басты алғышарттарының бірі– азаматтардың құқықтық білімін жетілдіру, құқықтық мəдиениетін қалыптастыру, əсіресе оның құрамды бөлігі – адам құқығының мəдениеті. Адам құқықтары туралы ақпаратпен жүйелі қамтамасыз етудің қажеттілігі маңызды екенін ескерсек, онда бұл салада адам құқығы мəдениетін қалыптастыруда маңызды құралдың бірі – білім беру ұжымдары десек қателеспейміз. «Адам құқығы туралы айтқан кезде бүгін біз адам мен мемлекеттің арасындағы өзара қатынасын айтамыз»,- дейді М.Новицкий» [2]. Заңгер ғалымдарымыз: «Адам құқығы–адам мүдделерін қанағаттандыруға бағытталған, өзі заң арқылы қорғалатын болуы мүмкін ісəрекеттің (мінез-құлықтың) өлшемі (шамасы)»— деп анықтама берген [3]. Адамның құқықтары мен бостандықтары табиғи жəне оған тумысынан берілген, ажырамайтын, табиғи ретінде танылады жəне ең жоғары əлеуметтік құндылық болып табылады. Адамның құқықтары мен бостандықтарын сақтау жəне қорғау мемлекет функцияларының бірі. Тұлға мен мемлекеттің қарым–қатынасы құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам концепциясына сəйкес дамуда. Мемлекет пен адам құқығының арасындағы өзара байланыстылығы жəне өзара негізділігі құқықтық мемлекеттің басты мақсаты адам жəне азаматтың құқықтарын қамтамасыз ету болып табылатындығынан көруге болады.Қоғам тəртіпке негізделіп, қалыптасып, өмір сүреді. Қоғамдағы тəртіп түрлі əлеуметтік нормалардың, адамдардың мінез— құлқын реттейтін қағидалардың əсерімен, яғни күшімен орнатылады. Құқықтық нормаларды қолдану нəтижесінде құқықтық тəртіп орнығатыны, ал құқытық нормалар негізінен заңнан нəр алып белгілі құқықтар мен міндеттер жүктейтіні белгілі. Еліміздің заңдарын сақтау, оған мойынсыну- жауапкершілікті, түсіністікті, заңдарды білуді жəне соған сəйкес мінез-құлық пен іс-əрекеттерді үйлестіруді талап етеді. Қоғамның ең өзекті мəселелерінің бірі–қылмыстың,құқық бұзушылықтың алдын алу.Бұны бүгінгі таңда барлық деңгейдегі шенеуніктерден бастап, құқық қорғау органдары қызметкерлері, ұстаздар мен ата-аналар, азаматтар да түсінуде. Құқық бұзушылық жөнінде «Құқық бұзушылық дегеніміз – адамның
қоғамға, мемлекетке немесе жеке тұлғаға зиян келтіретін, соңы заң алдындағы жауаптылыққа апаратын құқыққа қайшы əрекеті немесе əрекетсіздігі», — деп көрсетілген [4]. Қоғамда тəртіп орнамаса, ол құлдырайды, яғни келешегі болмайды. Бұл бəрімізге белгілі жəне оны жақсы түсінеміз. Дегенмен, қоғамда қоғамдық тəртіпті бұзуға бейім азаматтар да кездеседі жəне бұл — құқық бұзушылықтың орын алуына əкеп соқтырады, сондықтан құқық бұзушылық — қоғам өміріне тəн қауіпті дерт. Құқық бұзушылықтың себептеріне қатысты ықылым заманнан осы күнге дейін əр түрлі пікірлер айтылып келеді. Солардың ішінде құқықтық нормаларды бұзуына ең алдымен əлеуметтік жəне биологиялық жағдайлар əсер ететінін байқауға болады.Жастар арасында құқық бұзушылықтың алдын алуға, қоғамдық тəртіпті сақтауға, заңды жауапкершілікті сезінуге өз үлесін қосатын, атсалысатын субъектілердің бірі — оқу орындары болып табылады. Оқу орнында жасөспірімнің азаматтық, патриоттық, адамгершілік, салауаттық, құқықтық, мəдени, шығармашылық т.б. қасиеттерін дамыту жəне қалыптастыру процесі жүзеге асырылады. Бұл ұжым мүшелеріне үлкен жауапкершілік пен міндет жүктейді. Құқық бұзушылық пен келеңсіз жағдайларды барынша болдырмау жəне алдын алу, оның зияндылығы мен қауіптілігін түсіндіруде-өскелең ұрпаққа құқықтық тəрбие беру, оның мақсат– міндеттерін дұрыс түсіндірудің маңызы ерекше. Құқықтық тəрбие беру жан—жақты тəрбиелеудің маңызды бір саласы. «Құқықтық тəрбие мақсаты–оқушыларда құқықтық мəдениет пен құқықтық əрекет – қылық қалыптастырып, оларды құқықтық заңдылық талаптарын түсінуге əрі мойындауға баулу», — деп анықталған [5]. Қазіргі «Білім туралы» Заңның талаптарын орындау əлі де көптеген экономикалық – материалдық, құқықтық – нормативтік базаны нығайтуды, құқықтық тəрбиені шығармашылықпен ұйымдастыруды, жаңа технологияларды тəрбие жұмысында кеңінен қолдануды, шеберлікті қажет етеді. Сондықтан мұғалім жаңа заңдылықтармен танысып, оны жұмыс барысында басшылыққа алып пайдалануды, оқу-тəрбие үрдісінде ұтымды, тиімді, мақсатты қолдану жолдарын, тəрбиенің əдістерін, түрлі формаларын біліп, жаңа технологияларды кеңінен қолданғаны жөн. Жастарды құқықтық сауаттылыққа тəрбиелеу– олардың қылмысқа ұрынбауына, өздігінен өмірдегі мəселелерді шешуде дұрыс шешім қабылдауына, келеңсіз, жағымсыз жағдайлардан тартынуына, қоғамға пайдалы іспен шұғылдануларына жəрдемдеседі. Көп ұлтты тəуелсіз мемлекетті нығайту, өскелең ұрпаққа адамгершілік, патриоттық, азаматтық тəрбие беру біздің баршамызға міндет екенін өмірдің өзі дəлелдеп отыр. Құқықтық тəрбиені ұстаздар қауымы ата–аналармен, құқық қорғау органдары қызметкерлерімен, салауаттылық жəне денсаулық сақтау мекемелерімен, спорттық ұймдармен, қоғамдық бірлестіктермен бірлесіп, тəрбиенің өзге түрлерімен байланыстырып жүйелі жүргізер болса, нəтижелі болмақ. Оқу орны мен отбасында балалар əлеуметтік іс-əрекеттің алғашқы дағдыларын қалыптастырып адамгершілік, əдеп, заңды мінез-құлық, орынды əрекет- қылық, құқықтық нормаларды меңгере бастайды. Əлеуметтік
нормалардың негізгі маңызды түрі болып табылатын əдептік нормалардың құқытық сипаты болмағанымен, оның ережелеріне сусындап өскен бала əрине қоғамға зиян келтірмейді, керісінше, өмірдегі өзінің орнын тауып, елжанды, саналы азамат болып қалыптасады. Əдептік нормалар құқықтық нормаларға негіз, арқау болып, белгілі бір дəрежеде адамның ар-ұятын, намысын қалыптастыруға, қоғамдық тəртіпті сақтауға ұйтқы болады.«Құқықтық нормалардың басым көпшілігі əдептік нормалардан нəр алады, соларға арқа сүйейді. Неғұрлым құқықтық нормаларға əдептік нормалар арқау болса, соғұрлым заңдардың əділеттілік, адамгершілік мəні жоғары болады» [6]. Құқықтың тəрбие беру баланың жеке тұлғасын қалыптастырып, олардың бойына жоғары идеялык пен қоғамдық меншікке қатынасты көзқарасты дарытудың асыл міндеттерін атқарады. Мемлекетіміз жастарға құқықтың тəрбие беру ісіне үнемі маңыз беріп келеді. Қазақстан заңдарына терең құрмет сезімін қалыптастыру, оларды сөзсіз сақтау жəне орындау -ұзақ уақыт тəрбие жұмысын жүргізудің жемісі. Көбіне құқықтық сананың төмендегі, материалдық жəне рухани игіліктердің не екенін жөнді түсінбеушілік қоғамға жат қылықтарды туғызады. Сондықтан да əр оқушының санасына құқықтық нормаларды жеткізу, жеткізіп қана қоймай оның күнделікті мінез-құлық нормасына айналдыру үшін күресу құқықтық тəрбиенің міндеті болып табылады. Құқықтың тəрбие негізі отбасынан басталады. Оқушылардың тəртіп бұзуының бір жағы отбасында жатыр. Бізде отбасы əр қилы: маскүнемдікпен күн өткізетін, ұрыс -керістен көз ашпайтын, басқалардың, мемлекеттің есебінен арам жолға барып қалғысы келетін отбасылары бар. Осындай отбасында өскен баланың оқуға, еңбекке қалай қарайтыны өз-өзінен түсінікті емес пе? Мұндай отбасында тəрбиеленген бала өзімшіл болады, қылмыс жасауға бір табан жақын тұрады. Ауыл жастарының арасында құқықтық тəрбие жұмысын ұйымдастыруда олқылықтар бар. Жастар арасындағы насихат пен құқықтың тəрбие мəселесі жөнінде жоғары ұйымдары тарапынан белгіленген шаралар жүзеге асырылып, қызметкерлердің жауапкершілігін арттыру қажет. Құқықтың тəрбие тура жолмен жүруге үйрететін əділеттілік əдістеріне сүйенеді. Адам мұндай жағдайда өзінің ар-ұятына жүгінеді. Оқушы өзінің айналасындағы адамдарды, əлеуметтік игіліктерді қате бағалауы мүмкін. Мұның өзі оның көбіне көп құқықтың тəрбиені бұзуына əкеліп соқтырады. Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан — 2030» стратегиялық бағдарламасында Отан қорғау мен оның қауіпсіздігіне ерекше мəн бергені мəлім. Қарулы күштерінің бір тармағы ретінде ішкі əскердің де іргетасы қаланды. Ішкі əскер барлық қазақстандықтардың, қарапайым азаматтардың мүддесін қорғаушы — құқықтың тəртіп əскері. Бұл мектеп, отбасы жəне қоғам жұртшылығының құқықтық тəрбие жұмысын жүргізудегі басты бағытының бірі — оқушылар арасында заң тəртібін бұзушылықтың алдын алу шараларын жүргізуге кең жол ашып отыр. Құқықтық мəселелерді сөз ету, оны тыңдаушысына жеткізіп бере білу аса қиын өнер. Бұған тек қана білімді болу жеткіліксіз, сонымен бірге тəжірибелі,
көпті көрген, адамдардың жүрегіне барар кілтті таба білер тəрбиеші болу маңызды. Оқушылардың мектептегі өмірі тұлғаның азаматтық қалыптасуының шешуші кезеңі болып табылады. Осы жылдары адамгершілігі, дүниетанымы, сенімдері, ұжымшылдығы, тəртіптілігі, өзіне жəне басқаға талап қоюы, адалдығы мен шыншылдығы, қайырымдылығы мен ұстамдылығы, жігерлілігі мен батылдығы қалыптасады. Бұлардың мазмұнына мемлекет заңдары жəне қоғамда өмір сүру ерекшеліктерін құрметтеу, қоғам заңдылықтарын бұзуға төзімсіздік, қоғамдық тəртіпті сақтау да енеді. Құқықтық мəдениет екі тұрғыдан қаралады: 1.Құқықтық мəселелер, құқықтық қатынастар, құқықтық мекемелер əрекетін оқушының білуі. 2.Тұлғаның педагогикалық жəне психологиялық мəнінің құқықтық санаға əсері. Адамның құқықтық мəдениеті күрделі. Əңгіме адам, оның санасы, мінезқұлқы, жүріс-тұрысы туралы болғанда, көптеген сұрақтар туындайды. Құқықтық мемлекет демократиялық принциптерге сүйене отырып, əр адамның шығармашылық күштерін, ниетін, ойын, сезімі, ұмтылысын толық жəне еркін жүзеге асыру мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Демократияны жетілдіру мемлекеттік жəне қоғамдық өмірдің құқықтық негізін бекітуге тікелей тəуелді. Мемлекет жəне қоғам өмірінің құқықтық негізін бекіту процесі төмендегідей маңызды шараларды жүзеге асыруды қажет етеді. — заңдылықтарды үздіксіз жетілдіру; — заңның орындалуын бекіту; -қоғамдық тəртіп орнатуға əрбір азаматтың қатынасуы. Бұдан заңдылық пен құқықтық тəртіптің бекітілуіне қамқорлық тікелей мемлекет мойынында болу қажеттігі шығады.Адамның жалпы мəдениеті мен оның құқықтық мəдениетінің арасында тығыз байланыс бар. Сондықтан да құқықтық тəрбиені адамгершілік тəрбиесі теориясының құрамды бөлігі ретінде қарастырамыз. Қоғамдық қайта құру кезеңінде құқықтың мəдениетті қалыптастыру барысындағы кемшіліктерді жеңу орын алады. Құқық қоғам мен қоғамның өрбір мүшесінің бүкіл өмірін қамтып жатады. Құқықтық мəдениеті төмен дамыған адам тек заңның өрескел бұзылған жағдайында ғана оған зейін аударады да, құқықтық талаптарды мойындамаған көп жағдайларды байқамайды. Заңды білмеу — құқықтық мəдениеттің елеулі кемшілігі. Заңды білмеу, оны бұзу жауапкершіліктен құтқармайды. Бұл жерде оқушы заң жəне құқықтық мəдениет ұғымын шатастырмау керек. Құқықтық мəдениет оқушыдан жан-жақты құқықтық білімдерді талап етеді. Адамның құқықтық мəдениеті — күрделі психологиялық құбылыс. Бұл құбылыс қоғамның, мемлекеттің көптеген маңызды салаларында көрінеді. Ең бастысы адамгершілікті адам тұлғасының сапалық қасиеттерін қалыптастыруға ықпал жасайтын тəрбие құралдарының бірі—орынды тəртіп жəне мінез-құлық тəрбиесінің жоғары деңгейінде болуы.Сонымен адамның құқықтық мəдениеті
дегеніміз — орынды тəртіп пен мінез-құлық, жан-жақты құқықтық білімдері мен заңды құрметтеу, құқықты қорғау іс-əрекетінің терең бірлігі.Құқықты құрметтеу,əділдікті,борышты,жауапкершілікті, заңдылықты, сезіну—адам тұлғасының жоғарыдан көрінуі. Осыдан келіп заңдылықты сезіну құқықтық мəдениеттің құрамы екендігін түсіну қиын емес.Қазіргі кезеңде қоғамның бірте-бірте демократиялық дамуы жалпы білім беретін орта мектептерде мектеп басшыларынан, мұғалімдерден құқықтық тəрбиені зор шеберлікпен, шығармашылықпен іске асыруды талап етеді.Құқықтық мемлекеттің негізгі белгісі – халықтың құқықтық мəдениетінің болуы. Құқықтық мəдениет қоғам мəдениетінің негізгі салаларының бірі болып табылады. Ол екі бөлімнен тұрады: жеке тұлғалардың мəдениеті жəне қоғамдық мəдениет. Адамның жалпы мəдениеті мен құқықтық мəдениет, құқықтық мəдениет пен құқықтық сана өзара тығыз байланысты. Құқықтық мəдениет құқықтық санамен салыстырғанда əлдеқайда кең ұғым. Азаматтардың құқықтық мəдениеті олардың қолданыстағы заңдар жөніндегі білімінен байқалады. Барлық заңдарды білу қажеттілігі мүмкін емес болса да, негізгі қоғамдық қатынастарды реттейтін заң талаптарын əрине əрбір азамат білгені жөн. Азаматтар өздерінің негізгі құқықтары мен бостандықтарын, міндеттерін біліп, оны өзгелердің жəне мемлекеттің мүддесіне қайшы келтірмей түсініп саналы орындауы, мемлекет алдындағы өз жауапкершілігін сезіне білуі құптарлық іс. Заңгер ғалымдар Ғ.Сапарғалиев жəне А.Ибраева өз еңбектерінде:«Тұлғаның құқықтық мəдениеті – құқықты білу, ұғыну (түсіну) жəне құрметтеуден тұрады. Ал мұның өзі құқықтық ұйғарымдарды жете түсініп барып орындаудан білінеді (көрінеді)» — деп атап көрсеткен [7]. «Жеке тұлғаның құқықтық мəдениеті жөнінде, əсіресе мыналарды баса көрсетуге болады: біріншіден, кез келген азамат өзінің құқығын, бостандығы мен міндетін анық түсінуі əрі оны бағамдап, парықтай білуі, екіншіден, осыларды мүмкіндігінше, іс жүзінде, өз өмір тəжірибесінде пайдалана алуы тиіс» [8]. Құқықтық мəдениетті қалыптастырып дамыту еліміздің болашағын айқындаушы көрсеткіштердің бірі десек, өскелең ұрпаққа сапалы құқықтық білім мен саналы тəрбие беру ұстаздар қауымынан білімділікті, құқықтық білімдерін үнемі жетілдіруді, нормативтік — құықықтық құжаттармен үздіксіз танысып, жұмыс барысында оларды басшылыққа алуды үрдіске айналдыруды, салалық мекемелермен, отбасымен тығыз ынтымақтастық қарым – қатынас орнатуды жəне қажырлы еңбекті қажет етеді. Келелі жұмысты атқаруда бала құқығын қорғау, балаға қарым — қатынас мəдениетін көтеру, оның талабын ескеру де нəтиже береді деп ойлаймыз. Құқықтық саясаттың құрамдас бөлігі, елдің индустриялық-инновациялық дамуын қамтамасыз етудің, оның зияткерлік əлеуетін арттырудың маңызды шарты болып табылатын ғылыми жəне білім беру қызметін құқықтық реттеу болмақ. Ғылым-білім беру қызметінің құрамдас бөлігі, өз кезегінде, құқықтық білім беру, құқықтық насихат, яғни құқықтық мəдениет мəселелері болып табылады. Осыған орай, азаматтардың құқықтық санасын, оның ішінде мемлекеттік қызметшілер арасында заңгерлік сауаттылықты арттыру
жөніндегі жұмысты жалғастыру қажет. Халық арасында интернетресурстарды қоса отырып, бұқаралық ақпарат құралдары арқылы құқықтық насихаттың сапасын арттыру мен көлемін кеңейту, заңнаманы жəне құқық қолданудың өзекті проблемалары бойынша, атап айтқанда, азаматтардың күнделікті өмірінде жиі қолданылатын құқық салаларында ғылыми зерттеулерді жандандыру қажет. Құқықтық саясат тұжырымдамасының қағидаларын іске асыру Республика Конституциясының негізгі идеялары мен принциптерін Қазақстанда құқықтық мемлекет құрылымының жаңа кезеңінің аясында өмірімізде жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Қазақстандық заңнаманы Тұжырымдамада белгіленген мемлекеттің құқықтық саясатының негізгі бағыттарына сəйкес кешенді дамыту жəне тиімді пайдалану заңдылық режимін одан əрі нығайтуға, адам мен азаматтың конституциялық құқықтары мен бостандықтарын сақтауға, еліміздің орнықты əлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етуге, қазақстандық мемлекеттілікті нығайтуға ықпал ететін болады. Құқықтық мемлекетті орнықтыруда еліміздің құқықтық мəдениетін көтеру басты мақсатымыз болмақ. Ол үшін құқықтық тəрбие талаптарын сараптап алғанымыз жөн. Сондықтан біздің ұсыныстарымыз төмендегідей болмақ: 1. Жалпы білім беру мектептерінің алғашқы сыныптарынан бастап «Құқық негізі» пəнін оқытып, оның оқу бағдарлдамасына «Кəмелетке толмағандардың құқықтары мен міндеттері» туралы Конституциялық құқықтан, Əкімшілік құқығынан, Азаматтық құқықтан, Қылмыстық құқықтан нормалар енгізілуі тиіс. Кəмелетке толмағандардың құқықтарының бұзылуы жəне олардың құқықбұзушылыққа қатысулары мектеп оқушыларының өз құқықтары мен міндеттерін меңгермегендіктен туындайды. Мектеп оқушылары өздерінің құқықтары мен міндеттерін білетін болса келеңсіз жағдай туғызатын мұғалімдерді орнына қоя біледі жəне құқықтық мемлекеттің басты принципінің бірін орындауға мүмкіндік туындайды. 2. Ауыл халқы құқықтық сауаттылық жағынан толық қамтылмай отыр. Оны Президенттің Жолдауларын насихаттауға барған кезде заңгерлер жақсы байқайды. Сондықтан əрбір ауданға қарасты ауылдарда аудандағы əділет бөлімінен құқықтық сауаттылықты көтеретін жоғары білімді бір заңгерден бекітілуі тиіс. Əйтпесе ауылдан қалаға келген, аудан орталығына ауылдан келген адамдардың құқықтық сауаттылық деңгейінің кемшілігі байқалып отырады. 3. Құқықтық саладағы білімді арттыруға бағытталған, мамандандырылған интернет-сайттар ашылуы қажет. Азаматтардың еркін түрде құқықтық сауаттылығын арттыруға мүмкіндік туар еді. 4. Ғалым, заңгерлерді, саясаттанушыларды, құқық қорғау, сот жəне өзге де органдардың неғұрлым тəжірибелі практикалық қызметкерлерін тарта отырып, құқықтық пəндердің оқытушыларын қайта даярлау жəне біліктілігін арттыруды жүзеге асыру.
Пайдаланылғанəдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының Конституциясы, Алматы, 2008 жыл 2. Г.Искакова, Н.Ғазизова,А.Сембаева, Қазақстан Республикасындағы адам құқығы, оқу құралы, Астана, 2008 ж, 9 бет 3.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 198 бет 4.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», Алматы, 2007ж, 181 бет 5. Бабаев С., Оңалбек Ж. «Жалпы педагогика», Алматы, 2005ж, 163-бет 6.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», Алматы,2007ж, 197 бет 7.Ғ.Сапарғалиев, А.Ибраева, «Мемлекет жəне құқық теориясы», Алматы,2007ж, 175 бет 8.А.Ə.Маханбетова, Р.С.Егізбаева, «Кəмелетке толмағандарды құқықтық мəдениетке тəрбиелеу», Алматы, 2010 ж, 20 бет
ОҚЫТУДЫҢ ДУАЛЬДЫ ЖҮЙЕСІ ЖАҒДАЙЫНДА СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ Алпамысова Толкын Акмырзаевна Ақтөбе гуманитарлық колледжі
Техникалық жəне қызмет көрсету еңбегінің кадрларын даярлау елдің тұрақты экономикалық дамуын қамтамасыз ететін орта буынды кəсіби мамандар даярлау үшін негіз қалайды.Еліміздің индустриялық-инновациялық даму міндеттері ауқымының жедел қарқынымен өсуіне байланысты техникалық жəне қызмет көрсету еңбегінің кадрларын даярлауда сапалы ұмтылыстың қажеттілігі туындап отыр. Осыған байланысты елімізде заман талабына сай білімді, озық технологияларды жетік меңгерген, кəсіби білікті жұмысшы мамандар даярлауда техникалық жəне кəсіптік білім беретін оқу орындарында үлкен міндеттер мен талаптар жүктелеліп отырғаны белгілі. Техникалық жəне кəсіптік білім беру ұйымдары индустриялық инновациялық дамытудың мемлекеттік бағдарламасын іске асыруда ерекше рөл атқарады. Қазіргі таңда кəсіптік салада жан-жақты білімді, білікті, бəсекеге қабілетті маман даярлау олардың əлеуметтік, кəсіптік, өзіндік жұмыс жасай алу қабілеттерін дамытумен белгіленеді. Кəсіптік білім бердудің сапасын одан əрі жақсарту жəне олар кəсіби даярлығын жетілдіру XXI ғасыр деңгейінде білім беру мен кəсіптік даярлаудың негізгі міндеттерінің бір болып табылады. Сыни тұрғыдан ойлау - білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын ең басты педагогикалық технология. Сыни тұрғыдан ойлау – бақылаудың, тəжірибенің,ойлау мен талқылаудың нəтижесінде алынған ақпаратты ойлауға талдауға жəне синтездеуге бағытталған пəндік шешім.
Сыни тұрғыдан ойлау көбінесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға ойлау жəне іс-əрекетімізге жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге жəне басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді. Сыни тұрғыдан ойлау «ойлау туралы ойлану» деп сипатталған. Олар қолданатын кез келген нысанның артында обьективті немесе жеткілікті дəрежеде обьективті емес нормалармен стандарттар ғана емес,сондай-ақ баланың,дамуы, оқуы жəне ынтасы туралы түсінік, сонымен қатар өзін-өзі бағалау,қабілеттілік жəне күш-жігер сияқты ұғымдарға қатысты құндылықтар жатады. Ғылыми зерттеу нəтижелеріне сүйенсек сыни тұрғыдан ойлау студенттердің қызығушылықтарын арттырумен қатар олардың білім деңгейлерінің көтерілуіне ықпал етеді. Мен тəжірибелік сабақтарымды өткізу барысында осы сыни тұрғыдан ойлау технологиясының əдіс-тəсілдерін жиі қолданамын. Бұл əдісті қолданғандағы мақсатым барлық студенттерді тақырып бойынша өз ойларын толық жеткізуге, сыни ойлауын дамытуға, сабаққа деген ынтасын арттыруға ықпал етеді деп ойлаймын. Сын тұрғысынан ойлау арқылы студенттер белгілі бір мазмұнға сын тұрғыда қарап мол ақпараттар ағымынан өзіне қажеттісін таңдап алуға, саналы шешім қабылдауға, сұрақ қоя білуге, əр кез сол сұраққа жауап іздеуге үйренеді, ойы дамиды. Оқытушы студенттің білім алуға бағытталған ісəрекетін бақылай алады, бағыт-бағдар береді. Студенттер жаңа сабақты, ақпараттарды өз бетімен меңгереді. Дуальды оқыту жүйесі жөнінде Елбасы Н.Назарбаетың «Мəңгілік ел» болуды мұрат еткен «Қазақстан - 2050» Стратегиясы» саяси маңызы зор тарихи Жолдауында таяудағы 2-3 жылда дуальдық, техникалық жəне кəсіптік білім берудің ұлттық жүйесінің негізін қалыптастыру керектігі жəне келешекте жастардың техникалық білім алуын мемлекеттік кепілдендіруге көшуді қарастыру қажеттілігі нақты айтылып өтті. Кəсіптік жəне техникалық білім беруді дамыту, білім беруді дүниежүзілік стандарттарға сəйкестендіру өте маңызды мəселе, өйткені, ішкі еңбек нарығы жаңа ақпараттық технологиялармен қаруланған кəсіптік жəне техникалық білімі бар өз кадрларымызбен қамтамасыз етуді талап етуде. Инновациялық экономиканы құрастырудың қажетті шарты білім беру жүйесін модернизациялау болып табылады. Оның басты факторы 2011-2020 жылдарға арналған кəсіптік жəне техникалық білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы болып есептеледі. Кəсіптік жəне техникалық білім берудің заманауи үлгісін құру бағдарламасының жүйелік өзгешеліктерін негізі қаланды. Еңбек нарығы шарттарының өзгеруін ескере отырып білікті мамандар дайындау жүйесін құрудағы əлеуметтік серіктестіктердің құрылымын белсенді пайдалану қажет. Кəсіптік білім беру саласында əлеуметтік серіктестіктің байланысы арқылы студенттердің таңдаған мамандық туралы түсініктерін қалыптасады, оқу поцесінде алған теориялық білімдерін тəжірибеде пайдалану дағдыларын тереңдетеді, өндірістік жағдайда шешім қабылдау іскерлігі қалыптасады.
Оқу орнындары мен жұмыс берушілердің арасындағы келісім шарттардың құрамы: - өндірістік тəжірибеден өту; - оқу орындағы материалдық-техникалық базаны бекіту; - түлектерді жұмыспен қамту. Дуальдық жүйе бойынша оқыту студенттердің кəсіби біліктер мен дағдыларды, іскерліктерді тікелей жұмыс орнында меңгеріп, жан-жақты кəсіби дамуына мүмкіндік беріп, түрлі жүйелердің – білім, ғылым, өндірістің – өзара байланысын, өзара əсерін, өзара кірігуін қамтамасыз ету арқылы кəсіптік білім беру жүйесінің сапасын арттыратындығы сөзсіз. Дуальдық жүйе өз мəнінде білім беру мекемесі мен өндірісте қатар білім алуды білдіреді. Білім беру теория мен тəжірибенің байланысы принципіне негізделеді. Дуальдық жүйеде тараптардың қарым-қатынасы тепе теңдік жəне əділдік принциптері негізінде құрылады. Əлеуметтік серіктестікке қатысушылар оқыту нəтижесіне ғана емес, сонымен қатар оқытудың мазмұнына, оның ұйымдастырылуына мүдделі. Студенттерді кепілдікке ие болуға жəне бəсекеге қабілетті маман болуға, мемлекеттің кəсіби мамандарды даярлауға тапсырыстың қалыптасуына жəне орындалуына, өндірістің өмірге жəне жұмысқа жақсы дайындалған білімді мамандардың келуіне, оқу орнының білім беру қызметіне сұраныстың артуына деген мақсаттары орындалады. Мамандарды даярлау барысында оқытудың дуальды жүйесі маңызды роль атқарады. Оның ерекшелігі сол, кəсіптік оқыту үрдісінің басым бөлігі оқу орнында емес, кəсіпорында өтеді. Қазақстандағы техникалық жəне кəсіптік білімді жаңғырту үрдісін тереңдетуге дуальды жүйені енгізу үлкен мүмкіндіктер берді. Оқу үрдісінің барлық деңгейлерінде сапалы, тиімді əлеуметтік дайындықтар жоғарылатылды. Осы арқылы жаһандық білім бəсекелестігіндегі кəсіби маман даярлауда кəсіби шеберлікке, іскерлікке қол жеткізуге болады. Сапасы жоғары білімі бар ұрпақ тəрбиелеу арқылы ғана еліміз бəсекеге қабілетті мемлекет болатыны анық. Бүгінгі заман талабы– жан - жақты дамыған, өзіндік "мені" қалыптасқан "тұлға" тəрбиелеу. Студент "тұлға" болып қалыптасуы үшін оның бойында түрлі жағдаяттағы проблеманы анықтауға, өзіндік тұжырым жасай білуге, өзіндік бағалауға, сыни ақпараттарды өз бетімен табуға, талдауға логикалық операцияларды қолдана отырып дəлелдеуге жалпы алғанда жеке адамның құзіреттіліктері қалыптасуы қажет. Дуальды жүйемен оқытудың жетістігі көп: Біріншіден, бітіруші түлектердің жұмысқа орналасу көрсеткіші жоғары болады, себебі оқу барысында өндіріспен тығыз байланыста болған студент жұмыс берушінің барлық талаптарын игеріп, меңгерген жұмысшы маман болады. Екіншіден, жақсы білімді, болашақ жұмысшы маман психологиялық жағынан жаңа ортаға бейімделген дайын маман болып шығады. Өндірісте өздігінен шешім қабылдай алады. Теория мен тəжірибені меңгеріп, бекітілген
жұмысқа деген жауапкершілік сезімі жоғарылайды. Өндірісте болғандықтан ұжыммен жұмыс жүргізеді жəне өндірістегі жұмыстарға бейімделеді. Үшіншіден,«тəжірибеден теорияға» принципімен жұмыс жүреді, студент теориялық, яғни текстпен айтудан гөрі, өндірістегі жағдаяттарға сəйкес жұмыс жүргізеді. Теориядағы қиындық келетін терминдер мен есептерді тəжірибе жүзінде шешеді. Төртіншіден, жұмыс берушінің студентке берген бағасы дайындалған маманның біліктілігімен байқалады. Алғашқы күннен бастап ұзақ уақыт өндірісте жұмысшы болған студент, өзінің білім мен ынтасын көрсетеді. Бесінші, оқытушы тек қана теорияны ғана меңгермей, өндірістегі соңғы жаңалықтарды біліп, заманауи талаптарды меңгереді. Алтыншы, бюджеттік шығын азаяды, себебі оқуға кеткен шығынның біраз бөлігі өндірісте болғандықтан студент оны күнделікті көріп, игереді. Жоғарыда аталған мəселелердің барлығы дуальды оқыту технологиясы енгізіліп, жүзеге асқан кезде қол жеткізетін нəтижелер. Дуальды оқыту үдерісінде сыни тұрғыдан ойлау технологиясын пайдаланудың маңызы зор. Сыни тұрғыдан ойлау - оқу мен жазуды дамыту бағдарламасы. Студенттің оқытушымен, қатарластарымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, қиындықты жеңуге баулитын бағдарлама. Сыни ойлаудағы студент əрекеті: - Өз ойын еркін жазу; - Өзгені тыңдай білу жəне көмектесу; - Бірлесе əрекет ету; - Өз əрекетін талдау; - Өз мақсатын анықтау. Дуальды үлгіде сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы бойынша сабақ жоспарының кезеңдері: Қызығушылықты ояту – бұрынғы білетін жəне жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Үйренуші жаңа ұғымдарды, түсініктерді, өзінің бұрынғы білімін жаңа ақпаратпен толықтырады, кеңейте түседі.Сондықтан да, сабақ қарастырылғалы тұрған мəселе жайлы студент не біледі, не айта алатындығын анықтаудан басталады. Мағынаны тану- үйренуші жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Ой-толғаныс – бағдарламаның үшінші кезеңі. Күнделікті оқыту үдерісінде студенттің толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді. Студенттер өз ойларын, өздері байқаған ақпараттарды өз сөздерімен айта алады. Бұл сатыда студенттер бір-бірімен əсерлі түрде ой алмастыру, ой түйістіру, өз үйрену жолын, кестесін жасау мақсатында басқалардың əр түрлі кестесін біліп үйренеді. Оқытудың осындай жаңа педагогикалық технологияларын сабаққа ендіру бүгінгі таңда əрбір ұстаздың басты мақсаты болуы керек. Себебі, елімізге заман талабына сай қалыптан тыс ойлай алатын, шұғыл шешімдер
қабылдай білетін, белсенді, шығармашыл азаматтар қажет. Сабақта тек білімділік мақсаттарды шешіп қоймай, балалардың жекелік қасиеттерін, қабілеттерін дамытудың жолдарын қарастыруда дəстүрлі оқыту мен дамыта оқытудың айырмашылығын салыстыру кестесі арқылы көрсетуге болады. Оқытушы бұл жүйемен жұмыс жасағанда, үнемі студент санасында болып жатқан өзгерістерді бақылап, оның дамуын жан-жақты зерттей отырып, өз сабақтарын соған сай өзгертіп отыруы тиіс. Қорыта келгенде дуальды оқыту жағдайында сыни тұрғыдан талдау жүргізу студенттердің теорияда алған білімін практикада пайдалануына жəне өз мамандығын жетік білуіне мүмкіндік туғызады. Техникалық жəне кəсіптік білім беру саласында дуальды оқытуға көшу шəкірттеріміздің білімді жəне білікті маман болуының негізгі қозғаушы күші болып табылады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы №11 (71) 2012 жыл 2. Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы 2012 жыл 3. Қазақстан Республикасы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы 4. Егемен Қазақстан газеті, 7 ақпан 2013 жыл 5. Интернет материалдары 6. «Техникалық жəне кəсіптік білім» ақп. – əдіст. журнал 2014 жыл ИННОВАЦИОННЫЕ ТЕХНОЛОГИИ В ОБРАЗОВАНИИ: СОВРЕМЕННЫЕ ТЕНДЕНЦИИ И ПРАКТИКА ПРИМЕНЕНИЯ Кушергалиева А.Н. преподаватель русского языка и литературы Атырауский гуманитарный колледж имени К.Дутбаевой
На современном этапе главной задачей государственной образовательной политики является создание условий для достижения нового качества образования в соответствии с перспективными потребностями современной жизни, обеспечение доступности образования для всех детей. Глубокие перемены, происходящие в современном образовании, выдвигают в качестве приоритетной проблему использования новых технологий обучения и воспитания. Инновационный подход к обучению позволяет так организовать учебный процесс, что ребенку урок и в радость, и приносит пользу, не превращаясь просто в забаву или игру. Что же такое «инновационное обучение» и в чем его особенности? Определение «инновация» как педагогический критерий встречается часто и сводится, как правило, к понятию «новшество», «новизна». Между тем инновация в точном переводе с латинского языка обозначает не «новое», в «в новое». Именно эту смысловую нагрузку вложил в термин «инновационное» в конце прошлого века Дж. Боткин. Он и наметил основные черты «дидактического портрета» этого
метода, направленного на развитие способности ученика к самосовершенствованию, самостоятельному поиску решений, к совместной деятельности в новой ситуации. Актуальность инновационного обучения состоит в следующем: - соответствие концепции гуманизации образования; - преодоление формализма, авторитарного стиля в системе преподавания; - использование личностного ориентированного обучения; - поиск условий для раскрытия творческого потенциала ученика; - соответствие соцкультурной потребности современного общества самостоятельной творческой деятельности. У учителя есть возможность выбрать методы и технологии обучения, которые по их мнению, наиболее оптимальны для построения и конструирования учебного процесса. Чтобы развивать у учащихся внутреннюю мотивацию к изучению русского языка и литературы, надо планировать уроки таким образом, чтобы они способствовали приобретению навыков самостоятельного поиска ответов на поставленные вопросы, умений анализировать факты, обобщать и делать логические выводы. В законодательстве Республики Казахстан закреплен как один из основополагающих принцип гуманизации образовательного процесса. Это требует пересмотра всего содержания обучения, а именно признание творческой природы личности каждого ребенка. Наличие в нем внутренней активности приводит к отказу от усвоения определенного объема соответствующих знаний как главной цели образовательного процесса. Главная цель – целостное развитие личности ученика. Средством же развития личности, раскрывающим ее потенциальные внутренние способности, является самостоятельная познавательная и мыслительная деятельность. Следовательно, задача учителя – обеспечить на уроке такую деятельность, чему способствуют современные интерактивные технологии. В этом случае ученик сам открывает путь к познанию. Усвоение знаний – результат его деятельности. Говоря о новых педагогических технологиях, надо всегда иметь в виду, что истинные инновации в области педагогики – чрезвычайно редкое явление. Как правило, это – рассмотрение на новом витке педагогических, социальных, культурных достижений давно забытых, старых педагогических истин в иной интерпретации методов и приемов обучения. Почти все так называемые «новые технологии» - это хорошо забытые старые. Самостоятельно найденный ответ создает положительные эмоции, устраняет неосознанное сопротивление процессу обучения. Игровые технологии в воспитании и обучении, пожалуй, самые древние. Возможно, именно поэтому дидактическая игра остается очень действенным методом для развития и совершенствования познавательных, умственных и творческих способностей детей. Игра приоткрывает ребенку незнакомые грани изучаемой науки, помогает по – новому взглянуть на привычный урок, способствует возникновению у школьников интереса к учебному предмету, значит, процесс обучения становится более эффективным. Целью обращения к игровым технологиям на уроке русского языка является приобретение конкретных
практических навыков, закрепление их на уровне методики, перевод знаний в опыт. Использование игровых технологий на уроках русского языка помогает в той или иной степени снять ряд трудностей, связанных с запоминанием материала, вести изучение и закрепление материала на уровне эмоционального осознания, что , несомненно, способствует развитию познавательного интереса к русскому языку как к учебному предмету. Немаловажно также и то, что игра на уроках русского языка способствует обогащению словарного запаса обучающихся, расширяет их кругозор. Она несет в себе огромный эмоциональный заряд, решает не только общеучебные и развивающие задачи, но и воспитывает качества творческой личности: инициативу, настойчивость, целеустремленность, умение находить решение в нестандартной ситуации. Следует отметить, что дидактические игры давно заняли прочное место в практике проведения уроков русского языка. Но время не стоит на месте. Современная жизнь предъявляет все более высокие требования к ученику как личности. Значит, необходимо перевести дидактическую игру на качественно новый уровень, сделать ее творческой. Исследовательская деятельность учащихся – необходимый компонент школьного образования. При сравнении с традиционным объяснительноиллюстративным подходом эффективность исследовательского метода очевидна, поскольку ученик не только запоминает и воспроизводит знания, полученные от учителя, но и получает представления о предметах и явлениях и устанавливает пути их изучения в ходе самостоятельной работы мысли. Заниматься исследовательской деятельностью способен любой пытливый ученик, получая при этом удовольствие от самостоятельного поиска и испытывая радость открытия. Передовая педагогика всегда видела главную задачу обучения не в передаче знаний ученикам, а в развитии их педагогической практикой ставится задача поиска и применения наиболее эффективных методов обучения, позволяющих заниматься исследовательской работой как на уроках так и во внеурочное время. Использование современных инновационных технологий (дебаты, «мозговой штурм», технология групповой поисковой деятельности на основе метафорического мышления, а также методика решения творческих задач в ролевых группах) способствует развитию исследовательской деятельности учащихся. Цель любого исследования – получение нового знания в результате самостоятельной работы мысли. В связи с этим задача педагога – стимулировать детей к поиску, помочь им овладеть технологией творчества, познакомить с техникой эксперимента. Решению данной задачи способствуют современные инновационные технологии. Технология дебатов позволяет решить целый ряд педагогических установок и как нельзя лучше стимулирует учащихся к повторению пройденного материала, к чтению дополнительной литературы, к поиску путей решения поставленной задачи. Темой урока – дебатов может быть любая научная или нравственная проблема, по которой существуют неоднозначные, чаще всего противоположные мнения, принципиально разные
подходы к ее разрешению. Класс делится на две противоборствующие команды: «пессимистов» и «оптимистов», т.е. сторонников позитивного и негативного взгляда на проблему. Характерной особенностью урока – дебатов является участие в ней третьей стороны: экспертов, судей, заинтересованной публики, так или иначе оценивающей оппонентов. Роль третьей стороны совокупно исполняют ученики и учитель, а судейство осуществляет человек, приглашенный со стороны, т.е. лицо незаинтересованное. Условия проведения дебатов сводятся к тому, чтобы партнеры были равноправными, соблюдали правила дискуссии, стремились к участию в ней, были готовы признать логическую аргументацию друг друга, изменять свою точку зрения в соответствии с критериями истинности. Более того, они не должны бояться поражения, ибо, как говорил древнегреческий философ Эпикур, в дискуссии побежденный выигрывает больше победителя, потому что приобретает новые знания. К уроку – дебатам следует хорошо готовиться как учителю, так и ученикам. С этой целью учитель заблаговременно извещает учеников о теме и времени проведения дебатов, дает им минимальный список литературы по теме, в которой освещаются как положительные, так и отрицательные аспекты проблемы (если таковая существует, поскольку темы могут быть различными). Учащиеся должны заниматься самостоятельным поиском, использовать дополнительную литературу с тем, чтобы исследовать данную проблему со всех сторон. Дебаты можно проводить по любой учебной дисциплине, поскольку это рамочная технология. Урок русского языка и, в особенности урок литературы представляет собой широкое поле для проведения подобных занятий. Технология дебатов позволяет учащимся заниматься исследовательской деятельностью в полной мере, а также развивает три основные ключевые компетенции (информационную, коммуникативную, решение проблем). Исследовательская деятельность учащихся на уроках, безусловно, важна, и не просто важна, а необходима. Использование современных инновационных технологий может стимулировать учащихся к самостоятельной работе мысли, к поиску и творчеству. Новая организация общества, новое отношение к жизни предъявляют и новые требования к школе. Сегодня основная цель обучения – это не только накопление учеником определенной суммы знаний, умений, навыков, но и подготовка школьника как самостоятельного субъекта образовательной деятельности. В основе современного образования лежит активность и учителя, и, что не менее важно, ученика. Именно этой цели – воспитанию творческой, активной личности, умеющей учиться, совершенствоваться самостоятельно, и подчиняются основные задачи современного образования. Использованная литература: 1.Вахрушева Л.М. применение проективного метода на уроках русского языка // Русский язык. – 2007. - №14.-С.35-36. 2. Горбунова Н.В. Методика организации работы над проектом. Материал подготовлен на основе анализа педагогической литературы и зарубежного
опыта, представленного в сети Интернет / Н.В. Горбунова, Л.В. Кочкина // Образование в современной школе. – 200.-№4. –С21-25. 3. Крылова Н. Проектная деятельность школьника как принцип организации и реорганизации образования // Народное образование -2005. -№2.-С. 4. Рыжкова Т. Школьный виртуальный музей / Т. Рыжкова, В. Леонтьева // Литература.-2007. №1-С.26-29
МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА ҮШТІЛДІЛІКТІҢ ПАЙДАСЫ Алтаева Сауле Улановна тəрбиеші «Балақай» б/б КМҚК Қарағанды қаласы
Үш тілде оқыту заман талабы. Жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемнің ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін бүгінгі күнгі ең басты қажеттілік. Сондай – ақ, Қазақстан жастарының парасатты əлеуметінің даму факторы. Əлеуметтік фактор қазіргі кезде бірнеше тілді білу қажеттілігін анықтайтын, жан –жақты тұлғаны оқытудың мотивациясы болып табылады, көптілді білім беруді енгізуді ұйымдастыру, əлеуметтік, психологиялық, лингвистикалық факторларды есепке алуды қажет етеді. Педагогикалық фактор тілді оқытудың жаңа əдіс–тəсілдері,интерактивті əдістер мен жаңа технологияларды, бақылау əдістерін, педагогтардың шеберлігін қазіргі заманға сай ұйымдастыруды талап етеді. Тіл, тіл мəдениетін игеру–əр баланың сəби шағынан басталып, ары қарай бірітіндеп жетіліп отыратын үрдіс. Тіл, дүние танудың кілті.Ол мадиниет деп аталатын дүниенің мəңгілік ажырамас бөлшегі,бүкіл қоғамды алға жылжытушы, дүниетанудың негізі,қарым–қатынас құралы. Тіл игеру арқылы бала айналасындағы дүниені таниды, басқалармен қарым – қатынасқа түсе отырып оның танымдық қызметі оянады. Тілді үйреткенде,бала сол тілде сөйлей алса болды дегенді қанағат етпей,тілді баланың бүкіл мүмкіндігін, қабілетін ашатындай дəрежеде оқыту керек. Қай кезде болмасын, ана тілі мəселесі – сол тілде сөйлетін, сол тілден сусындаған, ұлттық, тілдік белгісі болып саналатын халықтың мəселесі. Тіл– ұлттың тірегі, жан дүниеңді ашып көрсететін мөлдір айнаң. Тілдерді дамыту–еліміздегі мемлекеттік саясаттың ең маңызды бағыттарының бірі.Тіл проблемаларын оңтайлы шешу–ұлтаралық қатынастар үйлесімдігінің, халық бірдігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түп-қазығы болып табылады. Көпұлтты мемлекетте қазақ тілінің мемлекеттік тіл мəртебесіне сай қызмет етуін қамтамасыз ету бағатында ауқымды шаралар жүзеге асырылуда.
Мектепке дейінгі жастағы балаларға қазіп үш тіл болсың, бес тіл болсың, жақсылап үйретсе, тез меңгеріп кетеді. Балаларды бір тілмен шектеу- дұрыс емес. Сол үшін, үштілділікті кішкентай жасынан бастап жетілдіруміз керек. Кішкентай балалар қағілез келеді. Балалар тілді табиғи түрде жағдай жасалынған. Олар бүгін жақсы оқыса, көптілді меңгерсе, келешекте еліміздің өркениетті дамуына өз үлестерін қосады, дүниежүзін шарлайды. Балаға үш тілді емес, одан да көп тіл үйретүге болады. Əрине, балабақшадан бастап ең алдымен балаға қазақ тілін меңгертуіміз қажет. Болашақта біздің балаларымыз басқа елдің адамдарымен еркін қатынас жасай алуы үшін біз оларға сəби кезінен бастап өз ана тілімен қоса басқа да тілдерді меңгеруге мүмкіндік жасаумыз керек. «Балақай» балабақшада «Үштілділік - мектеп жасына дейінгі балаларға жан-жақты мəдениеттілік тəрбие беру құралы» атты бағдарлама бойынша жұмыс екінші жыл жалғасуда. Жылдық мақсатты: Мектепке дейінгі ұйымдастыру ересек жастағы балаларды инновациялық əдістерді қолдану арқылы мемлекеттік тілді меңгертудің жолдарын көрсету. Міндеттері: - Мектепке дейінгі жастағы балаларды мемлекеттік тілге үйретуде педагогтардың тəжірибесін зерделеу; - Мектепке дейінгі жастағы балалардың танымдық тілдік құзыреттілігін қалыптастырудың инновациялық əдістерін талдау; - -Қазақ тілін үйренуде мектепке дейінгі жастағы балалардың сөздік қорын дамыту шарттарын анықтау. Біздің топта екінші жыл «ГНОМ» қауымдастығы «Орыс тілі лабораториясы» жұмысын жалғастырады. Осы қауымдастығын құру: Міндеттер:? Бүкіл əлемдегі атақты жазушылардың еңбегімен таныстыру. Əлемдегі орыс жəне шетел фольклорлық көркем əдебиетімен таныстыру. Балаларды халық ауыз əдебиеті мен танымдық-көркем əдебиет шығармаларымен таныстыру. Əдеби шығарма кейіпкерлерімен салыстыра отырып айнала қоршаған əлем,адами сезімдер мен адами қарым-қатынас туралы пікірлерін білдіруге,ойын ашық жеткізуге үйрету. Шаралар – «Масленица» , «Басқаша баурсақ», « Азғантай фолқлорлық үлгілер» т.б. Алайда əр елдің өз мемлекеттік тілі болатынын ұмытпағанымыз жөн. Біздің балабақшада балалардың ана тілге деген сүйіспеншіліктерін арттырып, сонымен қатар орыс, ағылшын тілдерін жетік білуге баули отырып,еске сақтау, мəнерлеп оқу, əдемі сөйлеу мəдениеттерін қалыптастыру бағатында жұмыстар жүргізілуде. Атап айтқанда, «Отбасында үштілдік тəрбие беру» атты ата-аналармен саулнама өткізілді, тілдерді, меңгеру мақсатында кеңестер оқылды, ағылшын тілі мамандары мектепке дейінгі жастығы балаларға арналған бағдарлама құрастыруда. Менің ойымша ағылшын тілін, орыс тілі арқылы үйрену мен үйрету дұрыс емес. Оның қазақ тілі негізінде болғаны дұрыс. Ағылшын тілін үйрететін оқулықтар орыс тілінде ғана емес, қазақ тілінде де болуы тиіс.
Ағылшын не басқа да шетел тілін оқытқан кезде тілдік ерекшеліктер, мысалы,род-тек категориясы қазақ тілінде қалай деген тұрғыдан түсіндірілуі тиіс. Яғни өзге тілді қазақ тілінің негізінде оқыту қажет. Бұл жерде ағылшын тілі мен қазақ тілін жетік білетін мамандар даярлауды күшейту керек. Қазақ тілін оқытқан кезде, оның қоғамдағы жеке қолданылуын есте ұстаған жөн. Қазақ тілінің даму мүмкіндігі мол. Бізде туу, табиғи өсім көп. Қазақ тілі соның негізінде күшейе бермек. Ана тіліміздің əлем тілдерімен деңгейлес дамуына тағы қандай жағдайлар жасалған дейтін болсақ, біріншіден, табиғи байлығымыз жеткілікті. Екіншеден, географиялық орналасуымыз жақсы. Үшіншіден, мемлекетіміз- емін –еркін дамып келе жатқан егемен ел. Əлемнің елу бəсекелес елі қатарына қосылдан үмітті. Мен осы бəсекені қолдаймын .біздің табиғаиымыздың өзі бəсекеге бейім. Міне, осы тұрғыдан алғанда, үштілдіктің қажеттілігі туыдайды. Бəсекеге қабілеттілікке сол орыс, ағылшын тілдерін пайдалына отырып, еркін жетуге болады. Өмірде қанша сала болса, тілдің қолданылу мүмкіндігі де сонша болады. Үштілділік – қоғамды топтастыратын таңғажайып мүмкіндік. Қ.Р. білі беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған бағдарламысында 2020 жылға қарай мектепке дейінгі тəрбие мен оқытудың вариативтік нысандарын енгізу, баладардың мектепке білім алуға дайындығының жоғары болуын қалыптастыру міндеттері қойлылған. Сонымен, əр білім беретін, балаларды тəрбиелейтін мекеменің басты міндеті Қазақстанның жаңа азаматың тəрбиелеу болуы тиіс. Сондықтан кішкентай жасынан, балабақшаға келген күндерінен бастап балалардың ана тіліне жəне басқа тілдерге қызығушылықтарын арттырып, үштілділік арқылы тəрбиелеу керек. Бірнеше тілде еркін сөйлей де жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлға айналады. Бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса ағылшынша білсең – əлемдегі ең үздік, ең жоғарғы оқу орындарында білім алуға мумкіндігің мол. Тіпті, оқуында тəмамдаған соң, біршама уақытқа шетелде қалып, еңбек етуің үшін де бұл тамаша мүмкіндік емес пе? Қазір елімізде мектепте үш тілде сабақ беріп, тəжірибені енгізіп отыр. Жекелеген оқу орындарында көп тілді білім беруді енгізу бойынша жұмыс басталған. Біздің балабақша қазақ тілінде тəрбие берсе де, əр топта 5-6 өзге ұлт өкілдерінің бүлдіршіндері тəрбиеленуде. Олар балабақшада балалармен қазақ тілінде сөйлеседі. Ал енді ағылшын тілін меңгеру қиынға соқпайтындығы мəлім. Елбасы Нұрсултан Назарбаевтың бастамасымен өмірге келген «Балапан» бағдарламасы аясында 2010 жылы облыс орталығынды пайдалануға берілген № 28 балабақшада аталған бағдарламаны жүзеге асыру игі қолдау тауып отыр. Атап айтқанда, мектепке дейінгі мекемедегі ағылшын тілінің маманы əр топтағы бүлдіршіндермен əрқашан ағылшын тілінде қызықты ойындар өткізіп, қызығушылықтарын оятуда. Үш- төрт жастан бастап орыс тілін, ағылшын тілін күнделікті меңгеріп отырса мектепке барғанда тілдерді үйрену қиыншылық тудыра қоймайды. Балабақшамызда үш тілді үйрету үшін
дидактикалық- əдістемелік, көрнеклік материалдар, үнтаспа. Мазмұнды бейне таспалар жеткілікті. Өскелең ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін- мемлекеттік тіл, орыс тілін халықаралық тіл ретінде оқып үйренуге ұмтылыс жасауы- заман талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап отыр.Сондықтан, бала бойында ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, тілге деген қызығушылығын арттыруда біздің мекемеде жаңа технологияларды игеруде жаңа талпыныстар жасалуда. Ал, бұл тəсіл күнделікті тəжірибеде өз жемесін беріп отарғындығы анық. «Өзге тілдің бəрін біл,өз тіліңді құрметте». Қолданған əдебиеттер: 1.«Шикула и К» №7. 2013ж. 2. «Бала мен балабақша» Республикалық педагогикалық журнал. №5.2012ж. ҮШТІЛДІЛІК – ЗАМАН ТАЛАБЫ Аманжол Калимат тəрбиеші «Балақай» б/б КМҚК Қарағанды қаласы
Көп тіл білу-заман талабы. Елбасы өзінің 2007жылғы «Жаңа əлемдегіжаңа Қазақстан » атты жолдауында: «Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел реттінде таңылуға тиіс. Бұлар:қазақ тілімемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тіліжаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі». Иə, «үштілдік» саясатын қайта қарау қажет деген пікірлер жиі қалаң беріп жүргені жасырын емес. Десек те Елбасының: «Қазақ тілі үштілдің біреуі болып қалмайды.Үш тілдің біріншісі, негізгісі, бастысы, маңыздысы бола береді»- деп ескерткені тағы бір қайталап қойсақ артық болмас. Əлемдегі дамыған елу елдің қатарына қосылу үшін біилік «үш тұғырлы тіл» саясатын қолдап жатқаны белгілі. Ақпараттық техниканың дамыған заманында тілді үйрену қияндық тудырмайды, қайта көп тіл білгеннің еш бір зияны жоқ. Бірақ Қазақ баласы əуелі отбасында Қазақы рухпен тыныстап, ана тілінің нəрлі ұызына қанып, ұлттық рухани тəрбиеннің қайнар бұлағыннан сусындап өсуі керек. Алғашқы тəрбиенні ана тілінде қабылдап, қазақы қасиетпен жетілген бала кейін қандай ортада жүріп, қанша тіл үйренсе де, өз тілін ұмытпайтын, ұлттық қасиетінен көз жазып адасып қалмайтын болады.Орыс тілін үйреніп,орыстардың өзін жаңылыстыратын жағдайға жеттік. Енді алдағы асу-ағылшын тілі. Адам көп тіл білген сайын оның көкірек көзі ашылып, өмірінің көк жіиегі кеңіп, өрісі ұяға түсетін болады. Намысын найзаға шаншып күре тамыры Көк бөріден нəр алған, көк Тəңірге табынған Күлтегіннің ұрапғына бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру қиындық тудыра қоймас. Иə, көп тіл-білу əрине мақтаныш, Əйтседе өз ана тілін аяқ асты ету тексіздің ісі Ана тілін жақсы біліп тұрып, өзге тілде жетік сөйлесе-бұл сүйініш, мақтаныш; ал ана тілін білмей тұрып өзге тілде сөйлесебұл күйініш, өкініш.Меніңше ол сыңаржақ пікір. Елбасының сыңдарлы саясатының астары өте тереңде.Біз əлемдік аренаға шығу үшін ағылшын тілін
жетік меңгерғен мəңгілік Елге айналыуымыз керек. Бұл жолда біз ұтпасақ ұтылмаймыз.Елбасының мына бір сөзімен аяықтағым келеді: «Дауға салса алмастай қиған, сезімге салса қырандай қалқыған, ойға салса қорғасындай балқыған, өмірдін кез келген орайында əрі қару, əрі қалқан болған əрі байырғы, əрі мəнгі жас, отты да ойнақы-Ана тіліміз». Рухани құндылықтың бастауы-тіл мəртебесін көтеру, мемлекеттік тілдің қолдану аясын кеңейту. Қазақ тілі-мемлекеттік тілі, орыс тілі ұлт аралық қатынас тілі -ал ағылшын тілі, жаңа саясатқа кірудің басты кілті,-деп Елбасымыз айтқандай қазіргі таңда еліміз шет елдермен саяси-əлеуметтік жəне мəдени қарым-қатынас жасауда. Осыған орай қазіргі мектепке дейнгі ұйымдарда түбірлі өзгерістерді талап етіп отыр. Мектепке дейінгі ұйымдарда балабақшадағы жас буны жеткіншектер қазақ тілі, ағылшын тілі, орыс тілі меңгеруде. Ағылшын тілі- қазіргі заманда «21-ғасырдын» халықаралық бизнес, қазіргі ғылым мен технологиялар тілі мəртебесіне ие болды. Ағылшын тілін оқып-үйренемін деушілердін саны күннен-күнге көбеюде.Бұл сайып келгенде, шет тілін сонын ішінде ағылшын тілін меңгерудің талабы жоғары.Үштілді оқыту-жас ұрпақтын білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі ен басты қажеттілік. Яғни, «Балақай» КМҚК балабақшасы үш тілде қарапайым сөздер аясында жас жеткіншектермен жұмыс жасауда. Қарапайым тілімен айтқанда, қазақ тілін дамытуымыз керек, орыс тілін қолданамыз, жəне ағылшын тілін үйренеміз. Əдебиеттер: 1.ҚР мемлекеттік жалпыға білім беру стандарты-2016 2.«Зерек бала» бағдарламасы ҮШ ТІЛ ҮЙРЕНУ ҮЛГІ ЕТЕР ҮРДІС Амирова Асима Иванқызы Атырау мемлекеттік аграрлы-техникалық колледжі
Еліміздің ертеңі бүгінгі жас ұрпақтың қолында, ал жас ұрпақтың тағдыры – ұстаздардың қолында. Н.Ə.Назарбаев Үштілділік жөніндегі сөз Елбасымыздың «Тілдердің үштұғырлы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуы тиіс. Бұлар қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі-ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі - жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі» деген салиқалы үндеуінен бастау алған болатын. Ал бүгінгі таңда мемлекетімізде үш тілділік мəселесін нақты іс түрінде жүзеге асыру керек пе? Əрине, керек. Еліміз бен жерімізге ие болатын жастар үш тілді де қатар меңгеруі тиіс. Бірақ бұл үш тілдің тұғыры бірдей деген сөз емес. Қазақстанда бір ғана тұғырлы тіл бар, ол мемлекеттік тіл - қазақ тілі.
Тұғыр сөзі діңгек, қазық деген мағынада қолданылады. Бір шаңырақты көтеру үшін үш діңгек керек емес. Бір діңгекпен көтерген шаңырақтың жан-жағынан уықтар қадалып, оның беріктігін қамтамасыз етеді. Біздің алтын діңгегіміз, тұғырымыз – қазақ тілі, ал жан-жағынан өзге тілдер мемлекеттік тілді қолдап уық секілді қадалады. Дегенмен де кейбіріміз үштілділік үдерісі жөнінде басқаша көзқарас танытып жатамыз. Мұның себебі осы бір сөздің мағынасын түсінбеуден келіп шығады. Бірқатары осы бағытты ұсынуға оң көзбен қарап, құптаса, енді бірі өз қарсылықтарын білдіруде. Алайда қанша қарсылық танытсақ та көп тіл біліп, ғылым мен техниканы білген ұрпақ шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік алады. «Үш тұғырлы тілдің», шын мəнінде, мемлекеттік тілге мүлде зияны жоқ. Бұл жерде мəселе сол стратегияны, сол саясатты дұрыс жүргізуде, жарқын болашақта нəтижесінің оң болуын қамтамасыз етуде болып отыр. Мəселен, Орыс тілі мен ағылшын тілін оқытатын мұғалімдер міндетті түрде қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді өте жақсы білуі тиіс. Жоғары оқу орнында да ағылшын мен орыс тілін қазақ тілімен біріктіріліп ғана оқытылуы керек. «Үш тұғырлы тілді» тек мəдениетаралық қатынас негізінде қарап, ақпарат алмасу, білім үйрену, тəжірибе жинау үшін үйретіледі. «Үш тұғырлы тіл» саясатын дамыту үшін қазақ тілін, яғни мемлекеттік тілді мемлекет тарапынан ең бірінші орынға қойылып жатқаны да көзі ашық адамдарға шындық. Соңғы санақ бойынша, Қазақстан халқының 93,5 пайызы өз ұлтының тілін - ана тілі деп санайды. Ал, 74 пайызы қазақ тілінде ауызша сөйлей алады, түсінеді. Сонымен қатар 94,5 пайызы орыс тілді болса, 15,4 пайызы ағылшын тілін толық меңгергендер. Демек, 130-дан астам ұлт пен ұлысқа қызмет етіп отырған еліміздегі орыс тілінің қазығы əлі де мықты. Бұл статистикаға қарап, «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің нақты уақыты екенін, яғни темірді қызған кезінде басатын кез екенін атап өту керек. Егер, «Үш тұғырлы тіл» саясатын кейінге қалдырсақ, онда дамудан тоқтап қаламыз. Мен жұмыс жасап отырған Атырау аграрлы-техникалық колледжі студенттерге жоғары деңгейде шет тілін оқып үйренуге ықпал жасап жүреді. Əрдайым жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашып, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттіліктерді қалыптастырып отырады. Үш тілде оқыту-заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру. Жас оқытушы ретінде көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тəжірибелерін жинақтап, тіл тақырыбына байланысты өткізілетін фестиваль, конференция жəне семинарларды назарымнан тыс қалдырмаймын.Бүгінгі қалалық педагогтардың ғылыми-тəжірибелік конференциясына қатысу мақсатым қарқынды дамып келе жатқан заманның талабына орай кəсіби білім мен тəрбие берудегі тиімді əдіс-тəсілдерді зерделеп, тəжірибе алмасқым келді. Көптілді білім–көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі болғандықтан, кемел ойлы ұрпақ өсіру үшін сапалы білім мен тəрбие қажет. Бүгінгі таңда өресі биік, дүниетанымы кең, озық ой-пікірі бар жастарымыз аз емес. Мен сабақ беретін студент Губерт Элизабеттің ұлты неміс болғанымен
қазақ, орыс жəне ағылшын тілінде еркін сөйлейді. Ол өз сөзінде: «Мен қазақ мектебін бітірдім. Мектепте қазақ тілі мен əдебиетінен сабақ берген мұғалімнің сөз саптауына таңғалып жүрдім, өзгелерден бөлек, тілдің бояуын келтіріп сөйлейді.Ішімнен оның сөз саптауын ұмытпауға тырысып, сөйлегенде өзім де пайдаланып отырдым. Кітаптар оқимын, маған көбіне ақынжазушылардың шығармашылығы ұнайды. Шіркін, Оралхан Бөкеевтің, Шерхан Мұртазаның əңгімелерін оқығанда тіл жұмағына барып келгендей əсерде боламын. Дегенмен, күнделікті тірліктегі сөз қолданысымызда қазақ тілінің құнарына, керемет бояуына мəн бере бермейміз» – дейді. «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы. Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны əркімге де түсінікті. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жəне мəдениаралық қарымқатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Елбасымыз білім беру жүйесінде мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді тіл ретінде ағылшын тілін меңгерген бəсекеге қабілетті маман даярлауға оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр.Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс. Үш тілділік білімді насихаттауға бұқаралық ақпарат құралдарының да маңызы зор.Бүгінгі ұрпаққа əлемдік озық ой пікірімен ұштастырған ақпараттар таратуда үздік арналар жетерлік. Бірде Қазақстан-Қостанай арнасынан «Полиглот» бағдарламасын тамашаладым. Бағдарлама жүргізушісі Гаврина Алла Николайқызы қазақ, орыс, ағылшын жəне француз тілдерінде еркін меңгеріп, көп тілділікті насихаттап жүрген журналисттердің бірі екен. Бағдарлама барысында қазақ, ағылшын тілін білмейтін орыс ұлты, орыс тіліне шорқақ, ағылшын тілін білмейтін қазақ ұлты, сонымен қатар, қазақ, орыс тілдерін білмейтін шетелдік ұлт өкілі қонақ болды. Бағдарламада осы үш кейіпкер ортақ əңгімеге шақырылып, жүргізуші Алла Гаврина болса кейіпкердің үшеуімен де үш тілде еркін сөйлесті. Бағдарламада бір-бірінің тілін білмейтін үш кейіпкердің бір сəттік ізденісіне куə болдым. Олар сөздікті қолданды, қолдарымен сілтеп көрсетті, бір сөздің үш тілде қалай аталатынын тапты.Жарты сағаттық бағдарламаның соңында ортақ тақырыпты үш кісі де түсініп,сөйлесуге дейін барды. Сонымен қатар, хабарға тіл маманы қатысып, ағылшын тілінің грамматикасы туралы айтып отырды. «Үш тұғырлы тіл» идеясының үшінші құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену. Бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Оған қоса ағылшын тілін білсең–əлемдегі ең үздік,ең жоғары оқу орындарында білім алуға мүмкіндігің мол. Қазіргі бала-кешегі заманның баласы емес. Оларды барша əлемнен оқшаулап, бүркеп ұстай алмайсың. Бүгінгі біздің буын қазақ-орыс тілін қатар
алып жүруді қиынсынып жүрген жоқ, ал олардың балалары, үш тілді де бірдей меңгеріп, техниканы оңай игереді. Өскелең ұрпақтың үш тілді: қазақ тілін– мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілін халықаралық тіл ретінде оқып-үйренуге ұмтылыс жасауы – заман талабы, болашақ ұрпаққа қажеттіліктен туындап отыр. Бүкіл өркениеттің кілті ағылшын тіліндегі оқулықтарда десек, бұл тілді қазақ халқы үшін де жақсы білудің маңызы зор. Мемлекет басшысы Нұрсұлтан Əбішұлы Назарбаевтың қазақтың баласы өркениет игілігіне қол созсын, білімді жұрттың қатарында болсын деген ниетін бəріміз біліп, орындалуына атсалысуымыз керек. Президентіміздің айтқандарына назар салатын болсақ, расында, мемлекеттік тіл–қазақ тілі үш тілдің бірі болып қалмайды, ағылшын мен орыс тілін өзінің көлеңкесінде ұстап, ығына ығыстырып, үш тұғырдың ең үстінде тұрады. Демек, қазақ тілінің болашағына қауіптенетіндер алаңдамаса да болады.Себебі,мемлекеттік тіліміздің ары қарай дамуына президентіміздің,елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың өзі кепілдік беріп отыр. Қорыта айтқанда, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үш тілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейге көтерілуіміз керек. Қанша қарсылық танытсақ та, қазіргі заманда үш тіл білудің қажеттігін жоққа шығара алмаймыз. Біз əлемдегі көшбасшы отыз елдің қатарына енуді мақсат етіп қойғандықтан, басқалармен тереземіз тең болуды ойлауымыз керек. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Білім əлемінде журналы, №3 саны, 2016ж; 2. «Егемен Қазақстан» газетінің 2016 жылғы шығарылымдары. 3.«Ұлағат» республикалық ғылыми психологиялық жəне педагогикалық басылым, №2 саны, 2016ж; 4. Колледж: кəсіби білім беру журналы, №2, 3 саны, 2016ж РАЗВИТИЕ МУЗЫКАЛЬНЫХ И ТВОРЧЕСКИХ СПОСОБНОСТЕЙ ДОШКОЛЬНИКОВ В ДЕТСКОМ САДУ ЧЕРЕЗ ВАРИАТИВНЫЙ КОМПОНЕНТ Ананьева Наталья Александровна музыкальный руководитель д/с «Балақай», г.Караганда
«Если хочешь, чтобы скорее расцвел цветок, не нужно развертывать лепестки, а нужно создавать условия, при которых он сам распустится» Л.Толстой Каждый ребенок одарен по-своему. Кто-то с детства чисто интонирует, кто-то обладает врожденным чувством ритма, у кого-то ярко выражены артистические способности. Задача музыкального руководителя в детском саду – не только рассмотреть данный талант, но и создать необходимые условия для развития задатков ребенка. Именно поэтому мной была разработана программа «Музыкальный калейдоскоп» в КГКП детский сад «Балақай» для средней группы, которая
соответствует всем программным документам в сфере дошкольного воспитания и обучения. При разработке программы был учтен опыт предыдущих лет по развитию творческих способностей дошкольников. Ведь в среднем дошкольном возрасте начинают активно развиваться все виды музыкального исполнительства, особенно, когда хоровое и групповое пение сопровождается несложными танцевальными и игровыми движениями. Данный вид деятельности способствует накоплению музыкального опыта, новых эстетических переживаний и впечатлений, развивает эстетические вкус через эмоциональное переживание и чувственное восприятие, формирует образное видение музыки и воображение. Планирование работы велось с учетом подготовленности детей на данном этапе развития как музыкального, так и общего. Тщательно подбирался репертуар с усложнением и обновлением новыми песнями, хороводами, танцами, сценками и сказками для инсценировки и т.д. Данная программа рассчитана на детей в возрасте 4-5 лет. Творческое начало развивается через игровую и творческую деятельность, а так же индивидуальную работу с одаренными детьми. Процесс обучения предусматривает групповые и индивидуальные занятия, развитие певческих и хоровых навыков, развитие ритмического и динамического слуха, работу над сценическим образом и игру на детских музыкальных инструментах. Через разнообразные виды музыкальной деятельности, благодаря разработанной программе, у дошкольников начинают развиваться творческие способности заложенных природой задатков. В рамках реализации данной программы с детьми ведется работа по следующим разделам: - развитие музыкально-хоровых навыков, - музыкально-театральное искусство, - игра на детских музыкальных инструментах, - музыкальная инсценировка, - сольное пение. Развитие музыкально-хоровых навыков достигается через развитие певческого дыхания, увеличение диапазона детского голоса, развитие ритмического и звуковысотного слуха, формирование исполнительского мастерства. В процессе обучения дошкольники начинают овладевать унисонным пением, у них происходит развитие гармонического слуха, дети начинают понимать дирижерский жест, осваивают хоровую терминологию. Особенно детям нравится заниматься музыкально-театральным искусством, где они имеют возможность при постановке детских мини-сценок показать не только свою игру, но и вступать во взаимодействие со своими сверстниками, сопровождая постановку пением и танцевальными зарисовками. Дети с большим удовольствием соглашаются играть любые, не обязательно главные роли. Кукольный спектакль или инсценировку сказки разучиваем с детьми небольшими фрагментами, постепенно, что бы они не утратили интерес к
данному виду деятельности. Поэтому данный раздел является одним из любимых детьми, благодаря чему намного ярче и интереснее стали проходить утренники. Ведь все готовые номера легко можно вписать по тематике в любой из обязательных в детском саду праздников. Большое значение для развития ритмического слуха имеет игра на детских музыкальных инструментах. В рамках реализации данной программы дошкольники легко осваивают не только ударные инструменты, но и постепенно начинают осваивать такие нелегкие для детей среднего дошкольного возраста инструменты, как металлофон, ксилофон, гусли и т.д. Данный прогресс достигается системной работой с учетом принципа обучения «от простого к сложному». В процессе обучения дети постепенно приобретают необходимые вокально-хоровые навыки, значительно развивают свои музыкальные способности в области вокальных данных: певческое дыхание, формирование звука, умение пользоваться головным и грудным резонаторами, развитие смешанного голосообразования, выработка отчетливой и ясной артикуляции, дикции, развитие динамического и звуковысотного диапазона. При инсценировке музыкальных произведений дошкольники приобретают умения выполнять движения, отвечающие характеру музыки, выполнять движения с предметами и детскими музыкальными инструментами, передавать образы знакомых персонажей. В процессе освоения игры на детских музыкальных инструментах у детей значительно развивается ритмический слух, звуковысотное восприятие, самостоятельное музицирование и навыки синхронного исполнения ритмического рисунка в точном соответствии с ритмом и темпом исполняемого произведения. Результатом обучения является формирование художественного вкуса, расширение и обогащение музыкального кругозора дошкольников, что способствует повышению их общего культурного уровня. Таким образом, работа с одаренным дошкольниками по программе дает легко диагностируемые результаты, а развитие каждого ребенка можно отследить по следующим показателям: Пение: - вовремя начинает и заканчивает музыкальную фразу, - чисто интонирует мелодию, - правильно передает ритмический рисунок песни, - эмоционально исполняет песню. Музыкльно-ритмические движения: - начинает и заканчивает движение в соответствии со звучанием музыки, - выполняет движения в ритме и темпе исполняемого произведения, - выполняет движения в характере произведения, - самостоятельно выполняет последовательность фигур. Музыкально-театральные навыки: - передает образ произведения, - умеет выразить текст песни в пантомиме,
- знает текст постановки, - самостоятельно начинает выступление в соответствии со сценарным ходом. Игра на ДМИ: - знает технику игры на конкретном инструменте, - выдерживает ритм и темп произведения, - передает динамические оттенки, - играет в ансамбле с другими исполнителями. Благодаря реализации данной программы, я смогла разнообразить свои утренники такими исполнительскими видами, как: - исполнение песен с применением детских музыкальных инструментов (например, в песне «Осень, мила, шурши» дети подыгрывали себе колокольчиками), -введением в новогодние и весенние утренники оркестра детских музыкальных инструментов (с применением таких сложных инструментов, как металлофон и ксилофон), - драматизации сказок в исполнении самих детей, вводимых в сценарии утренников, - исполнение песен солистами и вокальными ансамблями (под микрофоны). Конечно, предугадать ожидаемый результат было несложно, так как, в целом, музыкальный руководитель уже знает задатки воспитанников и может реально оценивать потенциал каждого ребенка. Поэтому, в завершение статьи я бы хотела подытожить качественные показатели проведенной за год работы. средня средня средня Комплексное развитие детей я я гр. я гр. в разрезе групп (сентябрь 2016‐ гр.№4; №6; №10; средняя гр.№4 2017) средня средня средня средня средн… средн… средня средн… средня я гр. я гр. я гр. я я гр. средняя гр. №6 я №10; №6; №10; гр.№4; №6; гр.№4; низки… высок… высок… низки… средняя гр. низки… высок… №10
средняя средняя средняя Комплексное развитие детей средняя гр.№4; гр. №6; гр. №10; в разрезе групп (февраль 2016‐2017) гр. №10; средний; средний; средняя высокий; средний; 64% 76% 46% средняя гр.№4 средняя 42% гр.№4; средняя средняя средняя высокий; гр. №6; средняя гр. №6 гр. №10; гр.№4; гр. №6; 24% высокий; низкий; низкий; средняя гр. №10 низкий; 14% 12% 10%12%
Из приведенных графиков видно, что во всех группах наблюдается отрицательная динамика показателей низкого уровня комплексного музыкального развития детей. Средние и высокие же показатели, наоборот, имеют положительную динамику во всех наблюдаемых группах. Из этого можно сделать заключение о том, что, систематически по программе вариативной части, можно за один учебный год добиться диагностируемых результатов по развитию музыкальных и артистических способностей детей среднего дошкольного возраста. Используемая литература: 1.Методические рекомендации по внедрению Государственного общеобразовательного стандарта дошкольного воспитания и обучения в
практику работы организаций дошкольного образования в 2016-2017 учебном году по Карагандинской области. – УМЦ РО КО, Караганда; 2016. 2.Радынова О. П. Музыкальное воспитание дошкольников. – М.: Просвещение; ВЛАДОС, 1994. 3.Картушина М. Ю. Вокально-хоровая работа в детском саду. – М.: Скрипторий, 2003, 2010. 4.Интернет-ресурсы: ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ОҚУШЫЛАРДЫҢ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ҚАБІЛЕТТЕРІН ШЫҢДАУ Асқарова Жұлдыз Мұфталқызы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі Атырау қаласы
Бастауыш мектепте білім беру тұжырымдамасына сəйкес дүниетану пəні төмендегідей мазмұнды қамтиды: Табиғат. Адам. Қоғам. Табиғат заңдарын түсінуге қажетті біліммен қаруландыруда айналадағы дүниені тануда логикалық ойлау əдісін қалыптастыру–дүниетану пəнін оқытудың негізгі міндеттерінің бірі. Ол арқылы сыртқы ортадан түскен хабарларды талдап жəне байланыстыруға, табиғат құбылысын дұрыс бағалауға үйретуге болады. Бастауыш мектептегі дүниетану пəні оқушыларға қоршаған дүниенің біртұтастығы туралы ұғым қалыптастырып, қызығушылығын арттырады, табиғат əсемдігін түсіне білуге, оны аялай білуге, табиғат жайлы ұғымдарды оқуда таным қызығушылығын қоршаған ортаға деген шығармашылық қарым – қатынасын дамытады. Бастауыш сыныпта оқитын оқушылардың осы бағыттағы білімі мен еңбегін,яғни адамның табиғатты зерделеуін: бақылауы мен тəжірибе жасауын, салыстыруын қалай жүзеге асыруға болады? Осы мақсатта жеңілден күрделіге қарай бағытын қолданған тиімді. Бала тəрбиелеу туған, өскен ортаға, ата – анаға, үлкендерге, олардың үлгісіне байланыстырылып, үлгі көрсету, ішкі еліктеу, қызығушылық сезімдерін жан–жақты тəрбиелеуге эмоциялық əсер ететін құрал. Оқушылардың дүниетану пəніне деген қызығушылығы ата – ананың, үлкен адамдардың бойындағы үлгі боларлық ізгі қасиеттері мен сыпайы адамгершілік қарым–қатынасы баланы еліктетіп сол нəрсені білуге жетелейді. Дүниетану пəні кіріктірілген зерттеу нысандарынан тұрады жəне осы нысандардағы үрдістің өзара əрекеттесуі оларды танып білудің ғылыми əдістері туралы жаратылыстық білімді қамтиды. Мұндай жаратылыстық ғылымы үшін ортақ кіріктірілген нысандарға: адам, қоршаған тірі жəне өлі табиғат, техника жəне технология жатады. Дүниетану пəні баланың шығармашылығын, ойлау қабілетін дамыту бағытында үлкен міндеттерді шешеді. Нақты объектілер мен құбылыстарды оқып үйренгенде бақылау жүргізе алу іскерлігі қалыптасып, ол оның негізін
жəне өзара байланысын түсінуге мүмкіндік береді. Оқушылардың табиғатты бақылағыштық, денелер мен құбылыстарды сапалы қабылдау əдісі ондағы жеке жəне жалпы белгілерді табады, белгілі заңдылықтарды ашады, оларға талдау жасап, қорытындылайды. Осының барлығы баланың ойлау қабілетін қалыптастырып, қоршаған дүниені тануға құштарлық туғызады. Дүниетану ғылымдары индуктивті жəне дедуктивті логикалық ойлау тəсілдерін үйретеді, бақылау кезінде көзге көрінбейтін жасырын құбылыстарды терең бойлап, ой қорытындысын шығару дағдыларын қалыптастырады. Дүниетану пəнінде оқушылардың шығармашылығын шыңдауда пəннің негізгі мақсатын білу керек. Оқушылар өздерін қоршаған, күнделікті көріп біліп жүрген заттарын құбылыстарға сүйене отырып, оларды ғылыми тұрғыдан түсінуге, жас ерекшеліктеріне лайықты тұрғыда бақылауға жағдай жасау қажет. Оқушыларға берілген тапсырмалар,ой–өрісін дамытатын, дүниенің біртұтастығын түсінуге, ізденушілік қабілетін дамытуға арналған болу керек. Қоршаған дүниеге жеңіл түрде бақылау жүргізуге, жеке заттармен, олардың қасиетімен танысу үшін тəжірибе жасауға дағдыландыру керек. Оқушыларды шығармашылықпен жұмыс істеу үшін, əуелі сыныпта өткен сабақ қызықты жəне ол баланың қызығушылығын оятып, сол тақырыпта ізденушілікке жетелейтін болу керек. Сонымен қатар сабақта қолданылатын табиғи көрнекілік басым орын алады. Бұл сабақтың тиімділігін арттырып қана қоймай, оқушылардың нақты ұғым алуына мүмкіндік береді. Табиғаттағы басты проблемалардың шешімін табу оқушыны шығармашылықпен ізденуге жетелейді. Шығармашыл тұлғаның ерекшелігі неде? Шығармашыл тұлға, жас ерекшелігіне, қызығушылығына қарамастан даралығымен, табандылығымен, шешімділігімен, өз күшіне сенімділігімен, өз бетімен жұмыс істеуге құштарлығымен ерекшеленеді. Оқушы шығармашылығын дамытудың мазмұны, əдіс–тəсілі қандай? Оқушылардың шығармашылық қызығушылығын ояту,пəнге деген сүйіспеншілігін қалыптастыру өте маңызды іс. Мұндай іс мұғалімнен көп ізденуді талап етеді. Шығармашылық дегеніміз– адамның өмірде өзін–өзі тануға ұмтылуы, өз бетінше ізденуі. Өмірде дұрыс жол табу үшін адам саналы ой түйіндеп, дəлелді шешімдер қабылдай білуге үйренуі тиіс. Шығармашыл адам-жаңашыл,ізденімпаз болады, алдына қойған мақсаттарын жүзеге асыру барысында өз жолын өзі ашып, кездескен кедергілерді жеңе алады, үздіксіз ізденіп отырады. Шығармашылық қабілет – шығармашылық ойлау арқылы қалыптасады. Ал шығармашылық ойлауға ойдың жылдамдығы, ұшқырлығы, тапқырлығы, дəлдігі жатқызылады. Оқушылардың шығармашылық қабілетін танып білу үшін олардың қабілет деңгейі əр алуан болатынын ескеру керек. Оқушының шығармашылықпен айналысуына қоршаған ортасы,ата– ана, мектеп қолайлы жағдай туғызуы керек.Мұғалімнің міндеті– шығармашылық бағыт – бағдар беріп отыру.
Дүниетану сабақтарында оқушының шығармашылық қабілетін шыңдауда сөзжұмбақтар, ребус, жұмбақ шешудің пайдасы өте көп. Бұндай тапсырмалар оқушы қиялын шыңдап, ізденуге жетелейді. Оқушылардың шығармашылығын, ізденімпаздығын қалыптастыруда сыныптағы сабақтардың сипаты оқушының танымдық белсенділігін оятып, шығармашылық қабілеттерінің дамуына, адамгершілік қасиеттеріне əсер етеді. Сондықтан əр сабақты түрлендіріп өткізу, əр тапсырманы баланың қызығушылығы мен шығармашылығын арттыру бағытында жоспарлау, жас ерекшелігін ескеру,түрлі тапсырмалар дайындау сабақтың сапасын арттырып, оқушының шығармашылығын шыңдары сөзсіз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Бастауыш мектеп журналдары. 2.Қазақстан мектебі журналдары. 3.Дүниетану анықтамалығы. А, 2012 ж. ҮШТІЛДІЛІК – ЖАРҚЫН БОЛАШАҚ КЕПІЛІ Ахметова Рабига Жаркынбаевна «Өрлеу» БАҰО АҚ филиалы Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ, аға оқытушысы Қазақстан Республикасы, Шымкент қаласы
Əлемдік байланысқа шығу үшін 2700-ден астам тілдің ішінен ағылшын тілінің қатынас құралы болып саналуының өзі қазақ тілін толық əдеби нормада меңгеріп, орыс тілі мен ағылшын тілін еркін білуді талап етеді. Яғни ағылшын тілінде ауызекі сөйлесіп, түсінісе білу негізгі мəселе. Сонымен қатар, Елбасымыздың тіл мəселесіне қатысты Жолдауын тілге тиек етпесек болмас. 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының ХІІ құрылтайында «Үштұғырлы тіл» туралы жария етті. Ал 2007 жылғы Жолдауында «Тілдердің үштұғырлылығы» атты мəдени жобаны кезеңкезеңімен іске асыруды ұсынды. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғарғы білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жан-жақты жол ашылған. «Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ə.Назарбаев ұстаным еткендей, келешекке терең біліммен қадам басып, əлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Үштілді оқыту – заман талабы. Үштілділік – бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі.
«Үштұғырлы тіл» туралы идеяны мемлекет басшысы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында жария етті. Ал 2007 жылғы “Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан” атты халыққа Жолдауында “Тілдердің үштұғырлылығы” атты мəдени жобаны кезеңкезеңмен іске асыруды ұсынды. [1] Елбасының үштұғырлы саясаты аясында шетел тілін үйрену, оның қолданыс аясын кеңейту бүгінде кезек күттірмейтін өзекті де келелі мəселелердің бірі болып отыр. Алайда «Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте»,-деп ақын жырлағандай, өз тілінде еркін сөйлеп, өз тілін құрметтейтін тұлғаны баулысақ, өзге тілді қадірлейтін тұлғаны баулитынымызға көз жеткіземіз. Сондықтан да «Мемлекеттік тілді үйрету балабақшадан басталуы тиіс.Бұл-заман талабы»,-деген елбасының қағидасына сүйене отырып, қазіргі таңда балабақшадан бастап мектеп табалдырығын аттаған сəттен ана тілін меңгертуге, сауаттылыққа күш салынуда. Осы орайда ауыр жүк артылып отырған мұғалімдер мен тəрбиеші-ұстаздардың бəсекеге қабілетті тұлғаны тəрбиелеудегі еңбегі зор. Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан -2050 » стратегиясында мұғалімдерге сенім арта отырып, жастарымыздан үміттенеді. «Болашақта еңбек етіп, өмір сүретіндер – бүгінгі мектеп оқушылары, мұғалім оларды қалай тəрбиелесе, Қазақстан да сол деңгейде болады. Сондықтан да ұстазға жүктелетін міндет ауыр»-делінгендей, жастарды сауатты баулысақ болашағымыздың жарқын болатыны белгілі. «Мен сөзімді, əсіресе, жастарымызға арнағым келеді. Мен сіздерге–жаңа буын қазақстандықтарға сенім артамын. Сіздер Жаңа бағыттың қозғаушы күшіне айналуға тиіссіздер. Ал кейінгі толқын жастарға айтарым: Сендер – болашаққа деген үкілі үмітіміздің тірегісіңдер»,-деген жолдарда жастарымызға деген үміт пен сенім артылды. Сондықтан да жастарымыздың болашағы үшін əлемдік деңгейдегі зияткерлік мектептер мен кəсіптіктехникалық колледждер ашылып, «Болашақ» бағдарламасының негізінде олардың шетелге шығып білім алуына жан-жақты жол ашылған. [2]. Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек... Бұл сөздерді президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясында айтады. Сонымен қатар, ол: «Орыс тіліне жəне кириллицаға біз қазақ тіліне қандай қамқорлықпен қарасақ, сондай қамқорлықпен қарауымыз керек. Орыс тілін білу - біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі. Дəл осы орыс тілі арқылы қазақстандықтар бірнеше ғасыр бойы қосымша білім алып, ел ішінде де, шет жерлерде де өз дүниетанымдары мен араласатын ортасын кеңейтіп келе жатқанын жоққа шығармауға тиіспіз. Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Қазіргі əлемнің осы «лингва франкасын» меңгеру біздің еліміздің əрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады» - дейді. Расында, ағылшын тілін білген адам шексіз мүмкіншіліктерге ие болады. Ағылшын тілі əлемдегі ең кең тараған тіл. Шамамен бұл тілде жер бетінде бір миллиардтан астам адам сөйлей алады. Əлемдегі экономикасы дамыған мемлекеттер-Ұлыбритания мен АҚШ-тың мемлекеттік тілі. Сонымен қатар, ондаған мемлекеттердің ресми тілі. Дүниедегі барлық аударма
шығармалардың, ақпараттардың 33%-ы ағылшын тілінен аударылса, 15 %– француз тілінен,ал 1%-ы ғана неміс тілінен аударылады. Бұл статистикалардан-ақ, ағылшын тілін меңгерудің қаншалықты маңызды екенін, ақпарат пен білімнің барлығы да сол тілде екенін түсінуге болады. Ағылшын тілін білетін адам, жер жүзінде бір миллиард адаммен еркін коммуникацияға түсе алады деген сөз. Шет тілдердің арасында ағылшын тілі ешкімге шаң жұқтырмай, алғашқы орынды бермей келеді. Бизнес, туризм, ғылым, білім беру жүйесі, интернет, кинемотограф т.б. əлемнің түрлі саласында дəл осы ағылшын тілі қолданылып, көптеген əлемдік жобалар, саяси кездесулер мен жиындар, спорттық жарыстар мен олимпиадалар ағылшын тілінсіз өткен емес. Біздің президентіміз Н.Ə.Назарбаев бостан босқа бұл тілге көңіл бөліп жатқан жоқ, əлемдік деңгейде мойындалған елбасымыз ағылшын тілінің қаншалықты маңыздылығын бізден əлдеқайда жақсы біледі. Сондықтан, еліміздегі білім мен ғылымды т.б. саланы дамытамын деген əрбір жас, əрбір патриот ағылшын тілін білуі міндетті. Оның пайдасы да шаш етектен. Ағылшын тілін білген адам, болмаса кадрдың еңбек нарығындағы бағасы өседі. Бүгінде елімізде жұмысқа қабылдағанда ағылшын тілін білетін жастарға ерекше құрметпен қарайды. Ал, кейбір шетелдік компанияларда бұл тіпті талап ретінде қарастырылып жатқаны өтірік емес. Бесаспап, яғни əмбебап маман болам десеңіз, өз ісіңіздің іскері болам десеңіз оған ағылшын тілінсіз айналып бару мүмкін емес.[3] Сол лингвистика ғылымының тілімен сөйлейтін болсақ, екі тілді білетін адамды «қостілді», ал 3 немесе одан да көп тілді білетін адамды «полиглот» дейді. Дүние жүзі тарихына көз жіберсең, жаһанға атағы жайылған дара тұлғалардың, ғалымдар мен ақындардың барлығы дерлік кемінде 2 немесе 3 тілді меңгергенін байқауға болады. Мəселен, шығыс ғұламасы, Аристотельден кейін екінші ұстаз атанған, қазақ топырағынан шыққан Əбу Насыр Əл-Фараби 70-ке жуық тілді меңгерген. Бүгінде бұл ғалым тарих парақтарынан өшпестей орын алған.Ал, орыстың классигі, ақыны А.С.Пушкин француз, ағылшын, неміс, итальян, испан, латын, грек, славян тілдерін білген. Тіпті, көне еврей тілін зерттеп үлгеріпті. Бүгінде орыс десең – Пушкин, Пушкин десең – орыс есіңе түседі. Яғни, Пушкин Ресейді жер жаһанға танытуда ақындығымен қатар, бірнеше тілді меңгергенінің көмегі де болған. Қазақ поэзиясының атасы - Ұлы Абай орыс-қазақ тілдерімен қатар парсы, араб тілдерін меңгеріп, сол тілдерде бірнеше кітаптарды оқыған. Орыс тілін орта жастан асып барып, кеш меңгерген. Дегенмен, ештен кеш жақсы ұстанымын ұстанған ұлы данамыз, ғылым игеруде тіл білудің маңыздылығын өте жақсы ұққан. Сонымен қатар, қазақ халқының ұлы перзенті, Абылай ханның немересі Шоқан Уəлиханов араб, шағатай жəне түркі тілдерінің біразын білген екен. Кадет корпусында оқып жүргенде орыс тілін жетік біліп үлгерген. Сол тұстарда қазақтан шыққан жалғыз зерттеуші ғалым Шоқан болғанына ешкім күмəн келтіре алмас. Оның ғылымға, зерттеушілікке деген қызығушылығы көптілді меңгергенінен кейін пайда болғаны да жасырын
емес. Көптілді адам білім мен ғылымға құштар болатыны бүгінгі күнде де талай дəлелденіп отыр. Əлемде қанша ұлт, нəсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тұратын басты бойтұмары – туған тілі. «Əр халықтың ана тілі – білімнің кілті»,-деп Ахмет Жұбанов тілдің адамзат өміріндегі маңызын аша түскен. «Адамзаттың Айтматовы» атанған, əлем əдебиетіндегі көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматовтың мына бір пікірі: «Тіл – халықтың автопортреті. Əр тіл - өз орнында ұлы, əр тіл - бүкіл адамзат қазынасының ортақ палитрасындағы өз өрнегімен қымбат»,-деп ана тілінің ұлылығын дəлелдей түседі. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын-жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз əлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. «Қазақ тілі–біздің рухани негізіміз». «Қазақстанның болашағы – қазақ тілінде. Қазақ тілі 2025 жылға қарай өмірдің барлық саласында үстемдік етіп, кез-келген ортада күнделікті қатынас тіліне айналады.Осылай тəуелсіздігіміз бүкіл ұлтты ұйымдастыратын ең басты құндылығымыз – туған тіліміздің мерейін үстем ете түседі» [4]. Қазіргі білім беру саласындағы үштілде білім беру жолдары мен CLIL (Content and language integrated learning) əдісі яғни пəн мен тілді кіріктіріп оқыту əдісі негізінде сабақта берілетін тапсырмалар мен жұмыстар тілді дамыту бағытында жүргізілу процесінде. Яғни тілдік емес пəн оқытушылары тек пəннің мазмұнына ғана емес, сонымен қатар сол пəн арқылы оқушылардың тілдік дағдыларын дамытады. Бұл əдіс арқылы бірден екі мақсатқа жетуге болады: ағылшын тілі арқылы сабақ мазмұнын түсіндіру жəне пəндерді меңгеру арқылы ғылыми тіл дағдыларын дамыту. Сондай-ақ Елбасымыз Н.Ə.Назарбаевтың мына сөзімен толықтыра кетсем «Қазақстан бүкіл əлемде халқы үш тілде пайдаланатын жоғары білімді ел ретінде танылуға тиіс» деп айтып өткен. Бұл дегеніміз дамыған 30 мемлекеттің қатарыны ену жəне Назарбаев Зияткерлік Мектебіның білім беру жүйесі сияқты Қазақстандағы жалпы орта мектептерді де үштілділік білім беру жүйесіне көшу. Үш тілде білім берудің тиімділігі Халықаралық зерттеулер үш тілде жүргізілетін оқу бағдарламалары бойынша білім алатын оқушылар жұмысқа ұқыпты, мотивациялары жоғары, бірнеше тіл білудің артықшылықтарын түсінеді.«Тілдердің ұш тұғырлылығын дамыту экономикалық жəне əлеуметтік жаңғыртудың маңызды қыры» деген президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың мына сөзі жаратылыстану бағытындағы пəндерді яғни химия, биология, физика жəне информатика пəндерін үштілділік бағыты бойынша оқытсақ, еліміздің экономикалық жəне əлеуметтік саласы дамуына үлкен қосылатыны сөзсіз. Сондай-ақ білім беру саласында жүрген ұстаздарымызға үлкен міндет жүктеліп отыр. Сондықтан осы білім беру саласында жүрген азаматтарымыз үлкен табандылықпен, аянбай еңбек етуі керек деп ойлаймын. Қорытындылай келе, Қазақстанның азаматы, атақты қазақстандық аудармашы, публицист, əдебиеттанушы, қазақ тілінің дамуына өлшеусіз үлес
қосып жүргені неміс ұлтының өкілі Г.Бельгер: «Неміс тілі, қазақ тілі, орыс тілі – шабытымның үш қайнар бұлағы» - деген екен. Қазақ халқының «Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл» деген мақалы – Елбасымыздың «Үш тұғырлы тіл» саясатын жүргізудің негізі бола алады. Ал, А.П.Чеховтың «Шет тілін білмеген адам өзін паспортсыз жандай сезінеді» деген қанатты сөзі, бір тілмен шектелген адам өзін еркін, бостандықта жүргенін сезіне алмайтынын нұсқап отыр. Ендеше, «Үштұғырлы тілді» меңгеру – еркіндіктің, бостандықтың, бүкіл əлем бойынша жүріп-тұрудың кепілі. Үштұғырлы тіл өмірдің қажеттілігі. Бұл бүгінгі елдің тыныс-тіршілігін айқындайды жəне жалпыға ортақ қалыпты норма болып саналады. Үш тілді қатар меңгеру бəсекеге қабілетті ел азаматының міндеті. Қазақстанның білікті, білімді əр азаматын ғаламдық ақпараттар мен инновациялық ағынына ілесу ағылшын тілін үйренуге жетелейді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Назарбаев Н.Ə.(Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 2. Ақиқат. 2013 жыл, №1 «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 3. Д. Аязбеков. «Үш тұғырлы тілді» меңгеру – еркіндіктің, бүкіл əлем бойынша жүріптұрудың кепілі, 2013ж 4. А.А.Баелова. Үштілді білім беру арқылы құзіретті тұлғаны қалыптастыру ©алаш айнасы иллюстрация МҰҒАЛІМНІҢ КƏСІБИ ДАМУЫНДАҒЫ ӨЗГЕРІСТЕР Жамекова Бибигуль Мустафиевна, Адилова Жайнагуль Мустафиевна Ақтөбе гуманитарлық колледж оқытушылары
"Білім - біліктілікке жеткізер баспалдақ, ал біліктілік сол білімді іске асыра білу дағдысы" А. Байтұрсынов Бүгінгі таңда Қазақстанда білім берудің деңгейі мен сапасына жаңа талаптар қойылып отыр. Қазақстан Республикасында соңғы жылдары білім беру саласындағы жүргізіліп жатқан реформалар еліміздегі білім беру сапасының əлемдік деңгейге сəйкес келуін қамтамасыз ету, сол арқылы əлемдік сұранысқа жауап бере алатын мамандарды даярлау жəне бəсекеге қабілетті білім беру болып табылады. Еліміздің басшысы Н.Ə.Назарбаев қазақстандық мұғалімдердің кəсіби даму саласындағы жаңа көзқарасы олардың педагогикалық өміріндегі қосымша оң өзгерістер енгізуге мүмкіндік беруде. Сапалы білім беру– оқыту мен тəрбиелеудің үздіксіз үдерісі. Қазіргі кезде білім берудегі мақсат жан-жақты білімді, өмір сүруге бейім өзіндік ойталғамы бар, адамгершілігі жоғары, қабілетті жеке тұлғаны қалыптастыру.
Бұрын оқытуда оқушылар тек қана тыңдаушы, орындаушы болып келсе, ал қазіргі оқушы өздігінен білім іздейтін жеке тұлға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек. «Біз бүкіл елімізде білім беруде əлемдік стандарттар деңгейінде сапалы қызмет көрсетуге қол жеткізуіміз қажет» - деді Елбасы. Əрине, жаңа ғасыр дамыған жаңа инновациялық идеялар əлемі. Сол əлемдегі жаңа инновациялық технологияларды меңгерген жан-жақты зерделі, дарынды бəсекеге қабілетті,талапты да талантты болашақ маманды тəрбиелеп, қоғамда тұрақты қалыптастыру қазіргі таңда мемлекетіміздің жəне педагог мамандарды даярлайтын білім саласындағы қызметкерлердің еншісінде [1]. А.Байтұрсыновтың «Мектеп керектері» еңбегінде былай делінген: «...Мұғалім қандай болса, мектеп һəм осындай болмақшы. Яғни, мұғалім білімді болса, ол мектептен балалар көбірек білім алып шықпақшы. Солай болған соң, ең əуелі мектепке керегі–білімді, педагогика, əдістемеден хабардар, жақсы оқыта білетін мұғалім».Ұстаз қолында адам тағдыры, болашақ ел тағдыры тұрады, мұғалім өсіп, дамып келе жатқан ұрпақпен жұмыс істейді. Сол жас бүгінгі күннің жаңалығынан сырт қалмай ізденісте болу үшін заман талабына лайық жаңа білім, жаңа тəрбие керек. Мұғалім сөзімен, ісімен, мəдениетімен, білікті білімімен, ұйымдастырушылық қабілетімен, балалармен тіл табысудағы қасиетімен асқақ, өз кəсібін қадірлеген ұстаз ғана педагогтік мəртебесін биік ұстай алады. Қазіргі қоғамда қажетті де осындай ұстаздар. Тəуелсіз Қазақстанды əлемге танытатын – Ғылымы мен білімі. «Мектеп - əлеуметтік мəселенің ең өзектісі» - деп Ел Президенті Н.Ə.Назарбаев Үкіметпен жұртшылық назарын жалпы білім беретін мектептің қызметін көтеруге аударып отырған жағдайда жаңа заман мұғалімінің жауапкершілігі арта түсуде. Қазіргі қоғамның өзекті мəселелерінің бірі–əлеуметтік, экономикалық өзгермелі жағдайларда өмір сүруге дайын болып қана қоймай, сонымен қатар оны жүзеге асыруға, жақсартуға игі ықпал ететін педагог қалыптастыру. Мұндай педагогқа қойылатын бірінші кезектегі нақты талаптар– шығармашылық,белсенділік,жауаптылық,терең білімділік,кəсіби сауаттылық. Бұл талаптарды жүзеге асыру үшін болашақ маман иесіне мектептегі оқушы білімін бағалауда мүлдем жаңа бағытта жұмыс істеу қажеттілігі туындайды. Осы қажеттілікті шешу жолдарының бірден–бір жолы оқушы білімін критериалды бағалау жүйесі бойынша сараптау. Критериалды бағалау жүйесінде ең маңызды нəрсе – оқу процесінің өзі, сол арқылы оқушы өзін-өзі бағалауды үйреніп, өз білімінің артықшылықтары мен кемшіліктерін көріп, əрі қарай қалай даму керектігін түсінеді, яғни бұл жүйеде оқушының қалай жұмыс жасағаны , қалай ойланғаны бағаланады. Бағалауды өткізу үшін, оқушылардың нені білетіндігін жəне не істей алатындығын анықтау қажет. Критерий арқылы бағалаудың оқыту үшін маңызы неде? Оқушы өзін-өзі талдау мен рефлексия жасау тəжірибесін үйренуі, оқу үдерісі ғана емес, бағалау үдерісінің де белсенді қатысушысы болуы керек. Бұл жағдайда өзінөзі бағалауға баса назар аударылады. Білім сапасын бағалау жүйесінде жаңарту мəселесі: 1. Бес балдық жүйенің қазіргі заманға сай білім жүйесін
қанағаттандыра алмауы 2.Оқушы танымындағы өзгерістер мен білім саласындағы қалыптасқан қайшылықтар 3.Əлеуметтік сұраныстардың өзгеруі. Ұстанымдар негіздері: 1. Бағамен оқушының жұмысы бағаланады. 2. Дескрипторлар оқушыға алдын-ала белгілі болуы шарт. 3. Оқушы өз білім деңгейін анықтай алуы қажет. 4. Нақты білімділік мақсатты бағалауы қажет. Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі: 1.Алдын-ала ұсынылған бағалау шкаласы; 2. Анық, айқындылығы; 3. Бағаның əділдігі; 4. Өзін-өзі бағалауға мүмкіндіктің берілуі.Сабақта критерий арқылы бағалауды қолдану:-сабақтың мақсаты критерий құрудың негізі болып табылады. -сабақтың/бөлімнің басында оқу мақсатын түсіндіру.-алдын-ала критерийлердің үлгісін дайындау, оқу мақсаттарына сай келуін қарау. -критерийлерді оқушылар тіліне аудару, оларға түсінікті болу үшін өздеріне құрғызу (немесе) бірге құру. критерийлерді тақтаға немесе оқушының дəптерлеріне жаздырту. -белгіленген критерийлерді оқушылардың барлығы бірдей түсінгеніне көз жеткізу.оқушыларға өз жұмысын құрылымдауға көмек беру үшін жоспарлауға/жазуға арналған ережелер. Критериалды бағалаудың функциялары: Ынталандыру Белсенділік Түзету Дамытушы Принциптері: Нақтылық Əділдік Жүйелік Критериалды жүйе арқылы бағаның қойылуы: Оқытуда зерттеушілік іс - əрекеттердің кеңінен қолданылуы қазіргі талаптарға сай келетін жаңаша бағалау жүйесін қажет етеді. Критериалдық бағалау жүйесі арқылы: 1. Оқушының тұлғалық бағытын белсенділікке бағыттау 2. Тұлғаны нəтижеге жеткізу 3. Өсу динамикасын кез-келген кезеңде анықтау 4. Қалыптастырушылық жəне негізгі бағалау арқылы білімін анықтауға болады. Қалыптастырушы бағалау- Күнделікті алған білімінің меңгеру деңгейін анықтайды; негізгі бақылау жұмысына дейін білімін жүйелейді; кездескен қиыншылықтарын қалыпқа келтіруге оқушыға мүмкіндік береді. Негізгі бағалау белгілі бір тақырыпты қорытындылау мақсатында орындалады; негізгі бағалаудағы оқушының алған бағасы тоқсандық баға болып табылады; бір тарауға байланысты қалыптастырған білім деңгейін анықтайды жəне мазмұны оқылған материалды қамтуы керек. Негізгі бағалауда барлық критерийлер барынша қолданылуы керек. Критерий оқушының жас ерекшелігіне,бағдарламаға сай алынады.[2]. Қазіргі нəтижеге бағытталған білім беру жүйесі білім беру сапасына ерекше мəн береді. Өз кезегінде, білім беру сапасын жоғарылату оқушылар жетістіктерін бағалаудың нақты критерийлерін жасауды талап етеді. Бағалаудағы ерекше амал критерий арқылы бағалау болып табылады. Бұл бағалау барысында оқу үдерісі оқушылар өзін-өзі, өзінің жетістіктері мен кемшіліктерін, өзінің əрекеттері мен мүмкіндіктерін бағалауға жағдай жасалатындай етіп ұйымдастырылады. Критериалды бағалау - бұл білім берудің мақсаты мен мазмұнына негізделген оқушының оқу-танымдық құзырлығын қалыптастыруда алдын-ала белгіленген жетістіктермен салыстыру үрдісі. Критериалды бағалаудың басты ерекшелігі: алдын-ала ұсынылған бағалау шкаласы; анық, айқындылығы; бағаның əділдігі; өзін-өзі бағалауға мүмкіндіктің берілуі Критерий арқылы бағалау
құрылымына рубрикалар мен критерийлер жəне дескрипторлар кіреді. Рубрика – өтілген тақырып бойынша оқушылар білімін бағалау критерийлері жиынтығы. Ол қандай да бір тақырыпты зерттеу мақсаттарымен анықталады жəне мазмұндық жағынан сол рубриканы ашатын критерийлермен толықтырылады. Критерий оқыту міндеттерімен анықталады жəне оқушылардың жұмыс барысында жасайтын, соның нəтижесінде жақсы меңгеруге тиіс əр түрлі іс- əрекеттерінің тізімін құрайды. Дескрипторлар оқушының əр критерий бойынша (сатылы түрде) нəтижеге жету деңгейін сипаттайды жəне оны белгілі бір ұпайлармен бағалайды: жетістік жоғары болған сайын сол критерий бойынша ұпай да жоғары болады. Қысқаша айтқанда, рубрикалар оқушылар не үшін оқитынын көрсетсе, критерийлер оқушы нені үйрену керектігін байқатады, ал дескрипторлар оқушы қалай жоғары нəтижеге жете алатындығын көрсетеді. Критерий арқылы бағалау жүйесінің мүмкіндіктері: Оқу үрдісінің əрбір кезеңінде оқушының дайындық деңгейін анықтау; Оқу бағдарламасына сəйкес оқытудың мақсаты мен нəтижелерінің жетістіктерін оқушылардың өздерінің талдауы; Əрбір оқушының жеке даму траекториясын бақылау; Оқу бағдарламасын меңгерудегі олқылықтарды жою үшін оқушыларды ынталандыру; Оқу бағдарламасының тиімділігін бақылау; Оқу үрдісін ұйымдастырудың жəне оқу материалын меңгерудің ерекшеліктерін анықтау үшін мұғалім, оқушы жəне ата-ана арасында кері байланысты қамтамасыз ету. Критерий арқылы бағалау: Мұғалімдерге: Сапалы нəтиже алуды қамтамасыз ететін критерийлерді құрастыруға; Өз жұмысын талдау жəне жоспарлау үшін ақпарат алуға; Оқу үрдісінің сапасын жақсартуға; Əрбір оқушының жеке ерекшеліктерін ескере отырып, оқушы үшін оқытудың жеке траекториясын құруға; Бағалаудың əр түрлі тəсілдері мен құралдарын қолдануға; Оқу бағдарламасының мазмұнын жетілдіру бойынша ұсыныстар енгізуге мүмкіндік береді. Оқушыларға: Нəтижені талдау үшін бағалау критерийлерін білу жəне түсінуге; Критерийлерді білу арқылы қате жібермеу, сапалы нəтиже беруге; Рефлексияға қатысу, яғни өзін жəне өз достарын бағалауға; Бағалау үрдісіне қатысу арқылы білімін тереңдетуге; Нақты білімдерін қолдану, өз ойларын еркін жеткізе білу, сын тұрғысынан ойлай білуге мүмкіндік береді. Ата-аналарға: Баласының білім деңгейлерін бақылай алуға; Баласының оқу үрдісін бақылай алуға; Баласына оқу үрдісі кезінде қолдау көрсетуге мүмкіндік береді. Бағалау жүйесінің негізгі мақсаты - білім сапасын арттыру болып табылады. Ал қазіргі заманғы білім сапасы дегеніміз ол білім алушының келешектегі өзінің əртүрлі жеке мəселелерін шешуге керекті, қажетті құзіреттіліктерін қалыптастыратын білім беру нəтижесі. Бағалауға деген көзқарасымызды өзгертіп, болашақ маман иелерін, яғни педагогтарды критерий арқылы бағалауды енгізіп біз оқушыларымыздың тұлғалық бағытын белсенді позицияға бағыттай аламыз, тұлғаны өзіндік жауапкершілікке, тұғырлы нəтижеге, бағытқа жеткізу, білім алушылардың дайындық деңгейі мен өсу динамикасын кез-келген кезеңде анықтау, əртүрлі жұмыстардан алған бағаларды дифференциалдауға мүмкіндігіміз болады, ал
оқушыларымыз оқыту үрдісіне белсенді қатысып, өзінің оқуын өз жауапкершілігіне алып, белгілі нəтижелерге жетуге талпынып, өз еңбегінен қанағат алатыны сөзсіз. [3]. Критериалды бағалау технологиясы оқушы бойындағы үрейленуді басады жəне мұғалімді «төрешілік» қызметінен босатып, оқушы бойында өзінөзі бағалау, өз іс-əрекетіне баға беру, жауапкершілік қабілетінің дамуына ықпал етеді. Критериалды бағалау жүйесі бұрынғы бағалауға қарағанда қалыптастырушы жəне жиынтық бағалаумен ерекшеленеді. Қалыптастырушы бағалау оқытуды, əдістерді жəне осы мүмкіндіктерді іске асыру түрлерін жақсарту мүмкіндіктерін анықтауға бағытталған болса, жиынтық бағалау мақсатты баға қою жəне сертификаттау немесе оқытудың алға жылжуын тіркеу үшін оқыту қорытындысын шығару үшін қажет. Мұндай бағалау кезінде өзіңді басқа адаммен салыстыру шарты жоқ, сондықтан критерий түрлері бойынша мүмкіндігіңді бағалап, жетістікке жету жолдарын қарастыру. Ойымызды қорытындылай келе, əдістеме пəндерінде, басқа да арнайы пəндерде сабаққа күнделікті критерий құрып, онымен білім алушыларды таныстырып отырсақ, студенттер өзін-өзі бағалауды үйренеді, сол сияқты өзгені де бағалауды үйренеді. Олар өз білімінің деңгейін саралап, алға ұмтылады, жақсы жетістікке жетуге тырысада. Сондай-ақ оқытушыға деген өкпе-реніш болмайды, себебі өз білімінің əділ бағаланатынына сенімді болады. Күнделікті сабақтарда мұндай жұмыстарды атқару болашақ маман иесінің мектеп жүйесіндегі бағалаудың жаңа түріне үйренуіне, дағдылануына мүмкіндік береді деп ойлаймыз. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.ҚР педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттыру курстарының бағдарламасы «Мұғалімге арналған нұсқаулық» Үшінші (негізгі) деңгей, ІІІ басылым, 2012 ж. 2. Безукладников К. Э. «Организация деятельности учащихся на уроках в школах» реализующих программы международного бакалавриата», Пермь, 2010, ПМГУ; 3.Мұғалімге арналған Нұсқаулық. Екінші басылым. ПШО 2014ж. Интернет ресурстары. 4.«Мектептегі тəжірибе кезеңінде орындалатын тапсырмалар». 2014. ПШО
ҰСЫНЫСТАР 1.«Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында барлық оқу пəндерінің тəрбиелік ықпалын күшейту;
2.Білім беру мазмұнын жаңартудағы педагогтың кəсіби дамуын жетілдіру; 3.Білім беру жүйесінде оқушыларға қазақстандық патриотизмді, толеранттылықты, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту; 4.Уақыт талабына лайық педагогтердің біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарас қалыптастыру; 5.Шетелдік озық іс-тəжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім жүйесіне енгізу; 6.Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білім берудің тың жолдарын іздестіру; 7.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық, əдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тəжірибе тарату аумағын кеңейту; 8.Тəрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог мəртебесін қалыптастыру жəне кəсіби шеберлігін жетілдіру бойынша ғылымиəдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту. 9.Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту тəрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектолог-логопед мамандардың кəсіби құзыреттілігін жетілдіру; 10.Білім беру ұйымдарының оқу-тəрбиелік үдерісіне инновациялық технологияларды енгізу бойынша; инклюзивтік білім беруді енгізу бойынша; білім беру мазмұнын жаңарту бойынша; біліктілікті арттыру жүйесінде АКТ ресурстарын қолдану бойынша үздік педагогикалық тəжірибенің тиімді таралуын қамтамасыз ету; 11.Педагогтардың кəсіби дамуын ғылыми-əдістемелік тұрғыдан қолдау; 12.Педагогикалық қызметкерлердің кəсіби дамуындағы жеке траекториясын құру бойынша педагогтарға жүйелік кеңес беру; 13.Инклюзивтік білім беру мұғалімдерінің түзету-педагогикалық жұмыстарындағы іскерлік пен дағдыны жетілдіру; 14. Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының жүзеге асуын жетілдіру; 15. Жаңа форматтағы кəсіби мамандардың педагогтық ізденістерін үштілде оқытуды тəжірибеге ендірудегі саралау жұмыстарын жетілдіру.