4 том меж конф 24 02 by bekzhan_arystanov

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖƏНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ «ӨРЛЕУ» БІЛІКТІЛІКТІ АРТТЫРУ ҰЛТТЫҚ ОРТАЛЫҒЫ» АҚ ФИЛИАЛЫ АТЫРАУ ОБЛЫСЫ БОЙЫНША ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРДІҢ БІЛІКТІЛІГІН АРТТЫРУ ИНСТИТУТЫ

БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ӨЗГЕРУ ЖАҒДАЙЫ: ЖАҢАРТУЛАР, МƏСЕЛЕЛЕР, ТƏЖІРИБЕЛЕР» тақырыбындағы халықаралық ғылыми-тəжірибелік online конференция МАТЕРИАЛДАРЫ 4 ТОМ

Атырау қаласы 2017 жыл

Жалпы редакциясын басқарған:Галимжанова ғылымдарының кандидаты, профессор, академик

М.А.-педагогика

Редакциялық алқа мүшелері: Н.С.Сарсенова-доцент,п.ғ.к.,профессор, О.М.Ташмуханова- доцент, А.К.Ермагамбетова, Г.С.Қаленова-магистр Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер: халықаралық ғылыми-тəжірибелік конференция материалдар жинағы/ құраст.Г.Б.Исмурзина, И.Т.Юсупова,4-том, Атырау, 2017. 300 б

«Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оnline конференция материалдарының жинағына тікелей жəне сырттай қатысқан мақалалар жинақталған. Мақалалар Қазақстан Республикасы біліктілік арттыру жүйесі жəне білім беру мазмұнын жаңарту бағытындағы жұмыстардың теориясы жəне іс-тəжірибесі зерделеніп, педагогикадағы инновациялар мен оның ерекшеліктері, білім беру жеке тұлғаны, қоғамды жəне мемлекетті дамыту ресурсы ретіндегі мəселелерге арналған. Конференция материалдары бес бөлімнен тұрады. Жинақ үздіксіз білім беру жүйесінің қызметкерлеріне жəне көпшілік оқырманға арналған. Барлық материалдар авторлар ұсынған нұсқада жарияланған.

Мазмұны Галимжанова М.А. Алғысөз Баданова Х.Ж. Кəсіптік білім беруде оқушының кəсіби құзіреттілігін қалыптастыру арқылы болашақ маман даярлау Байдашева Н.Б. Жаңартылған білім жүйесінде тілдік дағдылардың үйлесімділігі Байкатова К.И.Некоторые особенности планирования в рамках обновления содержания образования Бакыт М.Б. Проблемы и перспективы интеграции в информационнообразовательные системы в условиях глобализации Бакытова А.Б. Оқушылардың тиімді басқарудың көмегімен өз оқуын ұйымдастыра білу жолдары Бактиярова К.Ш. Жаңа білім беру парадигмасындағы оқытудың тиімді жолдары Қоңқаева О.Б. Мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық белсенділігін дамыту Бактигереева Ж.М. Үш тілді меңгеру-заман талабы Балгазиева Л.Т., Шумакова Ш.А. Арнайы пəндер бойынша сын тұрғысынан ойлау технологиясын пайдалана отырып оқушы тұлғасын қалыптастыру Батпанова Б. А. Современный урок химии- инновационный подход в преподавании и обучении Белоус Н. Г. Все начинается с детства Бергалиева Ш.М.Оқу-тəрбие үдерісін жүйелі жүргізудегі мектепішілік бақылаудың рөлі Бисекенова Г.М. Оқушыларға патриоттық тəрбие берудегі мектеп мұражайының орны Бисенова Н. Б. Үштұғырлы тіл – заман талабы Ғаббасова Б. Б. Инновациялық білім беру ортасында бастауыш сынып оқушыларының субьектілік белсенділігін дамыту Газизова Л. А. Interactive ways of teaching Герасимова Ж. Н. Английский язык в детском саду Ғизатова З. Педагогтың педагогикалық шеберлігі жəне кəсіби құзіреттілігі Гиззатова М. М. Духовно - нравственное воспитание на уроках литературы Горбачёва Л. В. От чего зависит специфика детского восприятия литературы? Грабова В. П. Методический совет в детском саду Дандибаев А.Т. Дуалды оқыту жүйесінің ұйымдастырущылық кезеңінің механизмін іскерлік ойын арқылы дамыту Дахина Ғ. Е. Өзін –өзі тану ішкі үйлесімділіктің кілті Қайратова Н.Қ. Білім берудің өзекті мəселесі жас ұрпаққа–адамгершілік-рухани тəрбие беру Козыбакова А.П.Білім алушыларға физика сабақтарында халықтық тəрбие берудің маңызы Кайболдиева Н.Ж.Болашақ маманның кəсіби құзіреттілігін қалыптастыруда инновациялық əдістердің тиімділігі Ергалиева К.О.Ағылшын тілі сабақтарында креативті білім беру ортасын құруда қолданылатын əдіс – тəсілдер Маркабаева Г. А. Жеке тұлғаның қалыптасуындағы ұлттық тəрбиенің маңызы Махметова Қ.А. Бастауыш сынып оқушыларының таным белсенділіктерін арттыру Дембергенова Ш. Б. Мектепалды даярлық тобында ойын арқылы балалардың тілін дамыту 3

6 8 12 16 20 24 27 34 38 41 44 47 50 56 58 61 65 70 75 78 81 84 87 91 95 99 106 112 117 122 125

Дёмина Т.А.Благоприятный психологический климат- необходимое условие инклюзивного образования Джельдибаева А.К. Учитель до тех пор учитель, пока он учится (Новые подходы к формированию профессиональной компетентности учителя) Дробяцко Л. Ю. Формирование социального опыта у детей с нарушениями интеллекта на уроках и внеклассных мероприятиях учителей-предметников Дюсебаева А.М.Жаңа ақпараттық технологияларды ағылшын тілі сабағында тиімді пайдалану Елемесова А.Қ.Бақылау арқылы бағалаудың метатанымдық қабілетті арттырудағы өзектілігі Ержанов С. Б. Применяя новые стратегии и подходы интерактивного обучения на уроках биологии способствовать развитию мышления учащихся Жаксылыкова Р.И.Студенттерге экономикалық тəрбие берудің негізгі басымдылықтары Жапекова А. К. Оқыту сапасын арттырудағы сыни ойлаудың маңыздылығы Жұмабекова М. Мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тəрбиелеуде үш тұғырлы тілдің маңыздылығы Жұмағазиева Ж. З. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері Жунусова Г.З., Канибекова А.М. Үш тұғырлы тіл - заман талабы Завьялова О. А., Захожая Т. Н. Использование современных информационных и коммуникативных технологий в начальной школе Захожая Т.Н., Завьялова О. А.,Лобова Л.А.Инновации в работе со слабоуспевающими учащимися начальных классов Ильясова Г.Ш.Бастауыш сыныпта инновациялық технологияларды қолданудың маңызы Имангалиева С.Ж. Үштілді меңгеру- еңселі елдің мақсаты Исагалиева Т.С. Жаһандану жағдайындағы білім берудегі инновациялар мен келешегі Искендирова Ж.М. Дүниетану сабақтарында тірі табиғатты бақылау жұмыстарын ұйымдастыру əдістері Ишбердина Г.А. Актуальность духовно-нравственного воспитания Кадашаева С.С. Бастауыш сыныптарда ұйымдастырылатын сыныптан тыс шаралардың тəрбие үрдісіндегі ролі Казакбаева А.С. Қалыптастырушы бағалаудың тəсілдері жəне оның маңызы Қайрова А. Қ. Инклюзивті білім беруді өзектендіру мəселелері Тукенова Д.Б. Ұлы даланың ұлы перзенті Манакбаева Г.Т. Использование средств информационно-коммуникационных технологий на уроках биологии, в целях повышения качества знаний учащихся Искакова Л.М. Қазіргі заманғы білім беруде, мақсатқа жетудегі – жобалау əдісі Хаирова А.М., Оразалина А.Р. Жаңа білім мазмұнының негізі – дамыта оқыту Сеилова А.Т. Инклюзивті білім беру-өмір қажеттілігі Каримова Г. С. Мəңгілік елдің ұлттық тұғыры Картанов Н. Ə. Білім беруде инновациялық педагогикалық технологияларды қолдану Картанова А.Ə., Каргабаева А.Б. Дарынды балалармен жұмыс жасау тəсілдері Картанова А.Ə. Үш тұғырлы тілді дамыту –заман талабы Кенжегалиева И. Ж., Жусупова А.Е. Адамгершілік рухани тəрбие Китарова Л.Т. Поликультурное и полиязычное образование в школе Клишина Л.А.,Григорьева И.В.,Мусина С.В.Формирование функциональной грамотности младших школьников на уроках математики Кожашева М.Д. Актуальность трехъязычного обучения 4

127 132 135 140 145 149 158 162 166 169 175 177 180 183 187 191 196 197 201 203 212 215 218 221 224 228 233 236 239 244 247 252 255 259

Колова А.В. Методы духовно-нравственного воспитания младших школьников Кубашева А.А., Шабдиров Д.Н., Габбасова Ж.Д., Шагаева А.Б. Проблемы информационной поддержки инновационной деятельности в образовании и возможности их решения Кудайбердиева Г.Ж. Кішіпейілділік-кісілік пен адамгершілік Курманбаева Н.Ш. Жаһандану заманында жаңа технологияны қолданудың маңызы Кəдірғалиев Б.Ə.Менеджмент негіздері» пəнін оқытуда «СӨБ» технологиясын қолдану Қажапова Ұ.Т. Жаңартылған білім беруде бастауыш сынып оқушыларының креативтілігін дамытудың педагогикалық-психологиялық ерекшеліктері Наменова Г.Ж. Өтежан Нұрғалиев поэзиясы: уақыттың бейнеленуі жəне өмір шындығы Конференция ұсыныстары

262 269 275 278 282 286 291 299

АЛҒЫ СӨЗ Ғалымжанова Маржан Анесқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша педагогикалық қызметкерлердің біліктілігін арттыру институтының директоры, педагогика ғылымдарының кандидаты, профессор, Халықаралық Ақпараттандыру Академиясының академигі

Құрметті əріптестер! Құрметті конференция жұмысына қатысушылар! Бүгінгі «Білім беру парадигмасының өзгеру жағдайы: жаңартулар, мəселелер, тəжірибелер» тақырыбындағы Халықаралық ғылыми-тəжірибелік оn-line конференция жұмысына қош келдіңіздер!Желі жүйесінде шығармашылық жұмыстарымен, ғылыми ізденістегі баяндамаларымен барша қатысушылар ісіне сəттілік! Бұл конференцияны өткізуде педагогтардың кəсіби құзіреттілігі мен білімін инновациялық қызметте арттыру, əлемдік жəне отандық тəжірибелік мəселелерді талқылау мен ендіру жəне білім мен ғылымды дамыту бағытында пікіралмасу мақсат етілген. Ел Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы мемлекеттің 2050 жылға дейінгі дамуының жаңа саяси бағдарын айқындап берді. Ол–Қазақстан Республикасының əлемдегі дамыған алдыңғы 30 мемлекеттің қатарына қосылуы. Əлем бір орында тұрмайды. Еліміз тарихи тамыры терең, адами ресурстар потенциалы бай тəуелсіз мемлекет ретінде дамып, өркендеуде екендігін көрсетіп келеді. Жолдауда аталған бес басымдық осының дəлелі. Сондықтан да білім беру саласында кезек күттірмейтін бірқатар шешілуі тиіс мəселелер мен атқаратын ауқымды жұмыстар күтіп тұр. Білім беру жүйесіндегі білім мазмұнын жаңартуға басымдық беріліп, олардың жүзеге асуы-бұл білім беру жүйесінің дамуы, оны жаңарту мен тиімділігін арттырудың басты шарттары болып табылады. Қазіргі уақыттағы білім беру жүйесінің басты мақсаттары –əлемдік білім беру кеңістігіне ықпалдастырылған жəне қоғам қажеттіліктеріне сай заманауи көп деңгейлі үздіксіз білім берудің ұлттық үлгісін қалыптастыру. Бұл - білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің ұлттық моделін жетілдіру, техникалық жəне кəсіптік білім беруді жақсарту, ақпараттық технологиялар жөнінде жаңаша педагогикалық көзқарастарын айқындау секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Жаһандық білім беру тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады. Қашанда білім – ұлттың бəсекеге қабілеттігін арттырудың басты құралы болып табылады. Халықаралық тəжірибеде «өмір бойы білім алу» қағидасы негізінде ерте жастан есейген кезеңдерде де ізденісте болу, адами капитал сапасын жақсарту мəселесі қарастырылады. Өмірде білім беруге бөлінетін инвестицияның экономика мен қоғамға елеулі қайтарымы болатыны дəлелденіп отыр. Білім берудің мазмұнын жаңарту оқушылардың білімін ғана 6

емес, оларды қолдану дағдыларын, құзіреттілігі мен функционалдық сауаттылығын, өмірге бейімділігін қалыптастырады. Конференция жұмысына Ресей Федерациясынан, Өзбекстан, Беларуссия мемлекетінен, еліміздің барлық өңірлерінен ғалым-педагогтар қатысуда. Олар білім беру парадигмасының өзгеру жағдайындағы жаңартулар мен өзекті мəселелерді көтере отырып, педагогтар тəжірибелерін зерделеп, жаңашылдыққа бағытталған педагогтардың ізденісті еңбектерін қолдап, жүзеге асыруға күш-жігерлерін жұмсай береді деген сенімдемін. Бүгінгі ұйымдастырылып отырған ғылыми-тəжірибелік конференция жұмысының қорытындысында жинақталған материалдар барша педагогтар үшін əдістемелік көмекші болады деген ойдамын. Барша ғалым-педагогтарға ғылыми-шығармашылық тұрғыда сəттілік, табысты еңбек тілеймін!

КƏСІПТІК БІЛІМ БЕРУДЕ ОҚУШЫНЫҢ КƏСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ АРҚЫЛЫ БОЛАШАҚ МАМАН ДАЯРЛАУ Баданова Хадиша Жалғасовна Батыс Қазақстан инженерлік – технологиялық колледжінің оқытушысы, Орал қаласы

Əлем тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Өйткені білім арқылы ғана қоғамның интеллектуалдық капиталы мен инновациялық əлеуеті қалыптасады. Елбасы Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Жолдауында «Білім жəне кəсіби машық – заманауи білім беру жүйесінің, кадр даярлау мен қайта даярлаудың негізгі бағдары. Бəсекеге қабілетті дамыған мемлекет болу үшін біз сауаттылығы жоғары елге айналуымыз керек. Барлық жеткіншек ұрпақтың функционалдық сауаттылығына да зор көңіл бөлу қажет», – деп атап көрсетті Қазіргі замандағы білім берудің негізгі мақсаты: еңбек нарығында бəсекеге қабілетті, құзыретті, өз жұмысын жақсы білетін, жан-жағына бағытбағдармен қарайтын, əлемдік стандарт деңгейінде нəтижелі жұмысқа, кəсіби өсуге, əлеуметтік-саяси оңтайлы тез əрекет жасауға, болып жатқан өзгерістерге тез бейімделуге қабілетті білікті маман, индустриалдыинновациялық жағдайды шешуге лайық, өз қалауы мен қоғам талабына сай өзін көрсете білуге бейім, өз ойын еркін айта алатын, жоғары білімді, ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, отандық жəне əлемдік мəдениетті бойына қалыптастырған, шығармашыл, оңтайлы кəсіби маман дайындау. Бұл мақсатты жүзеге асыруда еліміздегі білім беру саласының бағытбағдарын айқындайтын Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы қабылданғаны бəрімізге белгілі. Бағдарлама бірнеше мақсаттар мен міндеттерден туындап отыр, соның ішінде техникалық жəне кəсіптік білім берудің мақсаты: қоғамның жəне экономиканың индустриялық-инновациялық даму сұраныстарына сəйкес техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесін жаңғырту, əлемдік білім беру кеңістігіне кірігу, педагог мамандығының беделін көтеру, білімнің бəсекеге қабілеттілігін арттыру. Білім беру жүйесіндегі жаңа білім парадигмасы білім, білік, дағды жиынтығын толық меңгерген, қоғам өміріне белсене араласатын, шығармашылықпен ойлайтын, өзін-өзі көрсете алатын, өздігінен ақпаратты іздеп, талдайтын жəне оны дамытуға қабілетті, кəсіби құзыретті, функционалды сауатты жеке тұлғаны қалыптастыруға бағытталған. Мемлекетіміздің тек саясат пен экономика емес, білім беру жүйесіне де үнемі назар аударуы еліміздің болашағы жайындағы кемел ойлардан туындап отырғаны түсінікті. Өйткені, ел байлығы тек мұнай мен газ емес, адам екені белгілі. Қай қоғамда болмасын шешуші фактор– адам жəне жеке тұлға болып қала бермек. 8

Еліміздегі əлеуметтік-экономикалық жəне саяси өзгерістер, республиканың əлемдік деңгейде білім беру жүйесіне жетуде жасаған қадамдары осы кезге дейін педагогика теориясы мен практикасында бекітілген білім беру парадигмаларын, жүйелерін, əдістерін, формаларын жетілдіру талабын қойды. Білім берудегі жаңа басымдықтар–ізгіліктік педагогика,студенттердің тұлғалық əлеуетін анықтау жəне дамыту, əлеуметтік үдерістер мен тұлғааралық қарым-қатынастарды ұйымдастырудың ерекше формасы ретінде танылатын оқыту үдерісінің тиімділігін арттыру болып отыр. Техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесіндегі білім беру мен тəрбие жұмыстарының талапқа сай жетілдірілуі студенттердің болашақ кəсіби құзыретті маман болып қалыптасуына зор ықпал етеді. Қазіргі таңда білікті маман даярлаушы техникалық жəне кəсіптік білім жүйесінде бəсекеге қабілетті маман қалыптастыру үшін, алдымен маманның кəсіби құзыреттілігін қалыптастыру керек деген əр түрлі пікірлер жиі айтылуда. Болашақ кəсіби құзіретті маман осы ақпараттық қоғамнан қалыспай, жедел ойлаушы, жедел шешім қабылдаушы, ерекше ұйымдастырушылық қабілетті, нақты бағыт – бағдар беруші болып шығуы – бұл қазіргі заманның талабы. Құзыреттілік қалыптастыру дегеніміздің өзі болашақ кəсіби маманның – қазіргі студенттердің шығармашылық қабілеттерін дамыта отырып ойлаудың, интеллектуалдық белсенділіктің жоғары деңгейіне шығу, жаңаны түсіне білуге, білімнің жетіспеушілігін сезінуге үйрету арқылы ізденуге бағыттауды қалыптастырудағы күтілетін нəтижелер болып табылмақ. Студенттердің кəсіби құзыреттілік мəселелері туралы пікірлер кəсіби маман даярлау мəселелерімен айналысып жүрген отандық жəне шетелдік ғалымдар, педагогтар, психологтар еңбектерінде көрініс табуда. “Құзыреттілік” түсінігі білім беру саласында 1960-1970 жылдардағы шетел əдебиеттерінде, ал 1980 жылдардың соңында отандық əдебиеттерде кездесті. “Кəсіби құзыреттілік, жете білушілік” ұғымын енгізудің қажеттілігі оның мазмұнының кеңдігімен, интегративтік сипатымен, “кəсіптілік”, “біліктілік”, “кəсіби мүмкіндіктер” жəне т.б. түсініктерді біріктіреді. [2] Д.И.Ушаковтың редакциясымен жарық көрген түсіндірме сөздіктің авторлары “құзыреттілік” жəне “құзырет” сөздерінің арасындағы айырмашылықтарды дəлелдеуге тырысқан. “Құзыреттілік”–хабардар болушылық, абыройлық; “құзырет” – жеке тұлғаның кəсіби қасиеті жəне қызметтік сипаттардың нақты жиынтығы. Ғалым С.М.Вешниякованың «Кəсіптік білім беру» сөздігінде: «Кəсіби құзыреттілік competenens–қабілетті,белгілі бір саланың тұлғаларының білімінің, білігінің, тəжірибесінің сəйкестігінің мөлшері»,- деген анықтама берілген. Ғалым Дж. Равеннің «Қазіргі заманға қоғамдағы құзыреттілік» атты еңбегінде «кəсіби құзыреттілік» терминіне жеке тұлғаның көп қасиеттерін топтайтын ұғым деген анықтама беріледі. [3] 9

Л.М.Митина «құзыреттілік» ұғымына «білім, дағды, білік, сонымен қатар практикада, тілдесімде, жеке тұлғаның өзін-өзі дамытуда қолданатын тəсілдері»,- деген анықтама береді. [4] Г.Ж. Ниязова зерттеу жұмысында «құзыреттілік» ұғымына «Білім беру құзырлары – бұл студенттің мағыналық бағдарлары, білімдері, біліктіліктері мен тұлғалық жəне əлеуметтік іс-əрекетін жүзеге асыруына қажетті нақты анықталған объектілер шеңберіне қатысты тəжірибелерінің жиынтығы»,- деп анықтама береді. Б.Т.Кенжебеков құзыреттілік жөнінде: «Құзыреттіліктің бар-жоғын адам еңбегiнiң нəтижесiне қарап пайымдау кажет. Кез – келген қызметкер, өз əрекетiмен кəсiби iс-əрекеттiң түпкi нəтижесiне сай талаптарға жауап беретiн жұмыстарды орындаса ғана, кəсiби кұзыреттi болып саналады»-, деп анықтама береді. [5] Ғалымдардың пікірлерін басшылыққа ала отырып, біз «құзыреттілік» ұғымына – студенттердің жеке тұлғалық психологиялық ерекшеліктеріне байланысты меңгерген білімдерін, дағдылары мен біліктерін, танымдық жəне тəжірибелік іскерлігін өмірде дұрыс қолдануы деген анықтама бере аламыз. Сонымен педагог-психолог, ғалымдардың пікірі бойынша еңбек нарығында бəсекеге қабілетті, кəсіби оңтайлы маманның бойында белгілі бір құзіреттіліктер қалыптасуы қажет: - бағдарлы құзіреттілік (азаматтық белсенділік, саяси жүйені түсіну, баға бере білу, елжандылық, т.б); - мəдениеттанымдылық құзіреттілік (ұлттық ерекшеліктерді тани білу, өз халқының мəдениеті мен өзге ұлттар, əлем мəдениетін салыстыру, саралай білу қабілеті); - оқу-танымдық құзіреттілік(өзінің білімділік қабілетін ұйымдастыра білу, жоспарлай білу, ізденушілік-зерттеушілік əрекет дағдыларын игеру, талдау, қорытынды жасай білу); - коммуникативтік құзіреттілік (адамдармен өзара қарым-қатынас тəсілдерін білу, мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілінде, халықаралық қатынаста шетел тілінде қатынас дағдылары болуы); - ақпараттық-технологиялық құзіреттілік (ақпараттық технологиялармен, техникалық обьектілер көмегімен бағдарлай білу, өз бетінше іздей білу, таңдай, талдай білу, өзгерте білуді жүзеге асыра білу қабілеті); - əлеуметтік- еңбек құзіреттілігі (əлеуметтік-қоғамдық жағдайларға талдау жасай білу, шешім қабылдай білу, түрлі өмірлік жағдайларда жеке басына жəне қоғам мүддесіне сəйкес ықпал ете білу қабілеті); - тұлғалық өзін-өзі дамыту құзіреттілігі (отбасылық еңбек, экономикалық жəне саяси қоғамдық қатынастар саласындағы белсенді білімі мен тəжірибесінің болу қабілеті). [6] Сонымен, кəсіби құзыреттілік дегеніміз ең алдымен студенттің функционалдық сауаттылығы мен кез-келген мəселені дұрыс шеше білу қасиетінен көрініс табады. Студент қоғам талабына сай өзін-өзі үздіксіз жетілдіріп отыратын, кəсіби білімді, жаңа технологияларды меңгерген, 10

ортамен қарым-қатынасқа тез бейімделе алатын, ұйымдастырушылық қабілеті жоғары, тəжірибесі мол, т.б. қасиеттерді жинақтағанда ғана кəсіби құзыретті маман бола алады. Студенттің кəсіби құзыреттілігі кəсіби жəне жеке сапалардан құралады. Кəсіби құзыретті маман деп өзінің кəсіби əрекетін жоғары дəрежеде жүргізе алатын, қарым-қатынасқа əрдайым дайын, үнемі оң нəтижелерге қол жеткізіп отыратын маманды атауға болады. Ұлттық дəстүріміз ұрпақты еңбекке баулу арқылы жаңғырып келгені белгілі. Халқымыз өскелең ұрпақты қарапайым кəсіпке баулып, тəрбиелеудің маңыздылығын жақсы түсінген. Шындығында əлемдік өркениеттің барлық құндылықтары, барлық экономикалық жəне мəдени байлықтары түптеп келгенде, виртуалды қаржы институттарымен емес, адамның еңбегімен жасалатынын түсінетін уақыт жетті. Қазір елімізде техникалық жəне кəсіптік білім берудің сапалық жағынан жаңа мазмұнына көшу жұмыстары басталды. Бұл жұмыстар кəсіптік оқу орындарын бітірушілердің əлеуметтік қорғалуы мен ішкі жəне халықаралық нарықта бəсекеге қабілеттілігін қамтамасыз етуге бағытталған. Шикізат шығарушы елден оны өңдейтін жаңа технология еліне айналу міндетін іске асыратын бəсекеге қабілетті жұмысшылар мен орта буын мамандар екендігі белгілі. Сондықтан экономиканы дамытудың басты маңызы кəсіптік білімнің деңгейін көтеруде жатыр. Дамыған отыз елдің қатарына ену міндеттерін тиімді жəне жедел іске асыру үшін техникалық жəне кəсіби оқу орындарын басқару жүйесін жетілдірудің де маңызы зор. Кəсіптік-техникалық білім саласын материалдық-техникалық қамтамасыз етілуінен бастап, оқу жоспары, ұстаздардың біліктілігі мен қалыптасқан стандарттарға өзгерістер енгізу керек-ақ. Техникалық жəне кəсіптік ұлттық кадрларымызды бəсекеге қабілетті ету қажет. Олай болмайынша, мемлекеттік жедел индустриялықинновациялық даму жобасы да іске аспайды. Біз ең əуелі, сырттан жұмыс көзін тартқаннан гөрі ел экономикасын өркендететін ұлттық кадрларымызды даярлауды басты мақсат қойғанымыз жөн. Бұл ретте кəсіптік-техникалық мамандықтарды насихаттап, мектептерден бастап тəлім-тəрбие жұмыстарын жүргізіп, əсіресе, қазақ қоғамында кəсіптік-техникалық мамандыққа деген құрмет пен сүйіспеншілік көзқарасын орнықтыруға күш салған жөн. Əдебиеттер: 1. ҚР Президенті Н.Ə. Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы. Астана, 14 желтоқсан, 2012ж. 2.Ш.Х.Құрманалина,Б.Ж.Мұқанова. Педагогика. А., 2007 3. Равен Дж. Компетентность в современном обществе: выявление, развитие и реализация. М., 2002 4.Митина Л.М. Психология профессионального развития учителя. — М., 1998 5.Омарова Л.Т. Кредиттік оқыту жүйесінде студенттердің кəсіби құзыреттіліктерін қалыптастырудың педагогикалық шарттары 11

6. Сенкибаева А.Т. Мұғалімнің кəсіби құзырлылығын дамыту//Білім берудегі менеджмент, №4, 2009. ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ ЖҮЙЕСІНДЕ ТІЛДІК ДАҒДЫЛАРДЫҢ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ Байдашева Нургул Болатовна Орал қаласы, №44 мектеп-гимназиясының жоғарғы санатты, ІІ деңгей бітірген бастауыш сынып мұғалімі

Қазақстан Республикасы – қарқынды дамып келе жатқан мемлекет жəне оның білім беру саласындағы басты мақсаты үш тілді еркін меңгерген, болашақта елімізді халықаралық деңгейге көтеретін бəсекеге қабілетті жастарды тəрбиелеп, оқыту болып табылады. Соған сай ұстаз-ізденімпаз ғалым, нəзік психолог, тынымсыз еңбеккер, ортаның ұйтқысы, жан-жақты шебер, терең қазыналы білімпаз, гуманист, белсенді патриот болғанда ғана қоғамның мықты да білікті, жоғарғы мəдениетті, жан-жақты дамыған, шығармашылығы жоғары жеке тұлғаны қалыптастырып, тəрбиелейтінімізге нық сенімдімін. Жаңартылған білім жүйесінде жас ұрпақты оқыту мен тəрбиелеу сапасын жақсарту мұғалімдерге жүктелген мен мұның өзі оқытудың тиімді əдістерін іздестіруді, сабақ сапасын жаңа деңгейге көтеруді талап етеді. Сонымен қатар оқушының өз бетімен білімге ие болу барысында оның белсенді іс-əрекетін ұйымдастыру оқу үдерісіне қойылатын негізгі талаптардың бірі болып табылады. Бұл тəсілдеме пəндік білімді, əлеуметтік жəне коммуникативтік дағдыларды ғана емес, сонымен бірге өзінің жеке мүдделері мен болашағын сезінуге,сындарлы шешімдер қабылдауына мүмкіндік беретін тұлғалық қасиеттерді де меңгеруге ықпал етеді. Мұғаліммен бірлесіп шығармашылықпен айналысу жəне серіктес, кеңесші ретінде мұғалімнің қолдауы кезінде оқушының белсенді танымдық қабілеті тұрақты сипатқа ие болады. Ол заман талабына сай, рухани дүниеге бай жас жеткіншектерді тəрбиелеп шығару. Бала өмірінде бастауыш сынып мұғалімінің алатын орны зор. Мектеп табалдырығын жаңа аттаған жас ұланға білім беретін, оның ой – қиялын дамытатын, рухани дүниесін нұрландыратын бастауыш сынып мұғалімі.Кішкентай шəкірттер өзінің «Ана мектебінен» яғни отбасы мектебінен алғанын енді мектепте өзінің ұстазы арқылы əрі қарай дамытады. Мəселен, өткен жылдарымызда оқылым дағдысына келсек, балаларымыз əріп танығанымен зейін қойып оқуға, оқығанын зердесіне құйып өзгеге түсіндіріп беруге шорқақ.Яғни,оқылым дұрыс болмағаннан кейін, айтылымнан да ақсап жатамыз.Ал сондай мəселені түсіндіріп беруге тырысқан,айтылым дағдысы қалыптасқан адамды тыңдай алмайтын да жағдайлар кездесіп жатады. Ойымызды жүйелеп жазып беруге қиналатын сəттеріміз жəне бар. Мұның бəрі тілдік дағдылардың жете қалыптаспағанын білдіреді. Осы жағдайлардың жаңартылған бағдарламада қатар жүргізілуі көңілге қонымды. 12

Мен өзім биылғы оқу жылында 1сыныпты қабылдап алып сабақ беріп отырмын.Кішкене ғана уақыт 6ай өту барысындағы өз тəжірбиемен бөліссем. Менің ойымша 1сыныпта «Сауат ашу» пəні - бастауыш білім беру процесінде оқушыларға ана тілінің байлығын меңгертудің алғашқы сатысы. Жалпы оқу бағдарламасында«Сауат ашу» пəнінің мақсаты–тыңдалым,айтылым, оқылым жəне жазылым дағдыларын қалыптастыру үдерісі арқылы функционалды сауаттылығының негізін қалап, білім алуға ынталы жеке тұлғаның дамуына мүмкіндік жасау.Ал, маңыздылығы оқушылардың өмірінде жаңа пайда болған «жетекші əрекет»–оқу əрекетіне бейімдеу, тұрақты зейіні мен жадын, логикалық ойлауы мен білім алуға деген қызығушылығын қалыптастырып, ойөрiсiн жетiлдiру, сөздік қорын молайтып, байланыстыра сөйлеуге үйрету міндеттерін жүзеге асыруында. Сонымен қатар сөйлеу əрекетінің тыңдалым, айтылым, оқылым жəне жазылым түрлерін дамыту арқылы басқа пəндерді меңгеруге негіз болып табылады. Алға қойылған осы мақсатқа қол жеткізу үшін мынадай міндеттер шешілуі көзделеді: қазақ əліпбиіндегі əріптермен таныстыру, əріптен буын, буыннан сөз, сөзден сөйлем құрап оқуға жəне жазуға дағдыландыру,оқу дағдысы мен жазу дағдысын қалыптастырып, жетілдіру. Тілдік бірліктер жəне орфография, пунктуация туралы қарапайым түсініктерді меңгерту, кітап оқуға қызығушылығын тəрбиелеу, қарапайым талдау жасау тəсілдерін меңгерту арқылы салыстыру, топтастыру, жүйелеу біліктерін дамыту, сөйлеу жəне қарым-қатынас жасау мəдениеті нормаларын сақтауға дағдыландыру,сөздік қорын байыту жəне белсендіру, байланыстыра сөйлеу тілін дамыту,туған тіліне,тарихына,мəдениетіне, салт-дəстүріне деген сүйіспеншілігін арттыру арқылы рухани-адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру,коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру. алған тілдік білімі мен дағдыларын жеке қарымқатынас тəжірибесінде, күнделікті өмірлік жағдаяттарда қолдануға үйрету,оқушыны өз іс-əрекетін адамгершілік, ізгілік тұрғысынан ұйымдастыруға жəне жауапкершілікпен қарауға тəрбиелеу. 1сыныпта сауат ашу пəнінің мақсаты мен маңыздылығын жəне қойылған міндеттерін есте сақтай отырып,үйлесімді төрт дағдының сабақ барысында бірге берілуі мұғалім үшін де, оқушы үшін де тиімді болып отыр. Мысалы сауат ашу пəнінің алғашқы сабақтарының бірі «Оқу құралдарымен таныс болайық» тақырыпшасында балалар сабақ барысында өлеңді тыңдайды,өздері сұрақтар арқылы əңгімелеп айтады, оқу құралдарының суреттері арқылы сəйкестендіріп жазады жəне сөйлемнің сызбасы арқылы оқу құралдарының қажетті екендігіне сөйлем құрастырады. Сабақ барысында баланың дамуына жан-жақты тапсырмалар арқылы тыңдалым, айтылым, оқылым, жазылым дағдылары жүйелі жүзеге асып отырады. Ал, жыл соңында мұғалім осы тілдік төрт дағдыдан күтетін нəтежесіне тоқталсам. Тыңдалым жəне айтылым Мұғалім мен басқа оқушылардың сөйлеуін тыңдауы, естігенінің мəнісін түсінуі, сұраққа дұрыс жəне нақты жауап беруі, сөз мағынасын түсінуі, сөзді 13

жұмсалу орнына жəне мағынасына қарай қолдана білуі, сыныптастарымен тілдесуде сөйлеу мəдениетін сақтай отырып, өзі туралы айта алуы. Тілдік емес амалдарды ауызша сөйлесуде қолдануы. Сюжетті суреттер бойынша əңгімелер құрастыру, ертегілер айту. Өлеңдер жаттау, санамақтар, мақалдар мен мəтелдер,жұмбақтар жаттау.Жаңылтпаштар айту арқылы артикуляциялық аппараттарын дамыту. Шығармадағы негізгі кейіпкерлерге мінездеме беру,сипаттама жазу дағдыларын қалыптастыру. Сөздің дыбыстық жəне əріптік құрамының сəйкестігін немесе сəйкес еместігін нақтылау. Сөздерді қазақ əдеби тілінің орфоэпиялық заңдарына сəйкес айта білу. Оқылым Сөздегі дыбыстардың саны мен бірізділігін анықтау. Дыбыстық талдау жасау. Дыбыстардың мағына ажыратушылық функциясын түсіну. Сөздер мен сөйлемдердің құрылымын сызба арқылы түсініп, тани білуі. Түрлі құрылымдағы сөздерді, 2-6 сөзден тұратын сөйлемдерді, 4-8 сөйлемнен тұратын қысқаша мəтіндерді буындық тəсілмен ұласпалы оқуға үйрету, мəтінді мұғалімнің сұрағы бойынша теріп оқу. Дауыстап оқу. Сөйлеудің интонациялық ұйымдасуына бақылау жасау. Жылдың соңында таныс емес мəтінді оқу техникасының нормасы: минутына 20-25 сөз бен тыныс белгілері. Жазылым Сызбалардың көмегімен сөздің дыбыстық құрамын модельдеу. Сөйлемді модельдеу. Кеңістікте бағдарлау дағдысын қалыптастыру.Сурет салу, үзік сызықтар, ирек сызықтар, əріп элементтерін жазу. Əріп элементтерін, бас əріптер мен кіші əріптерді, сөйлемдердің буындарын графикалық нормаларды сақтай отырып, бір-бірімен дұрыс байланыстырып, үздіксіз əрі ырғақты жазу. Айтылуы мен жазылуында алшақтық жоқ сөздерден, пунктуациялық ережелерді ескере отырып, диктант жазу. Сөйлем құрамындағы сөздердің бөлек жазылатыны. Сөйлемнің бас əріптен басталып жазылатыны, сөйлемнің соңында нүкте қойылатыны. Сөйлем, шағын мəтіндерді дұрыс құрастырып жазу. Есту, есте сақтау арқылы сөздерді жатқа жазу. Ұғымдарды ажырату: зат жəне сөз заттың атауы ретінде. Қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстардың сөз-аталымдары. Сөздің белгілі бір мағына беретінін ұғындыру, оларды орынды қолдануға үйрету. Бұл төрт дағдының қатар жүргізілуі оқыту мақсаттарының жүйесі түрінде ұсынылған күтілетін нəтижелері қалыптастырылған. Бала өзінің күтілетін нəтежеге жетуі үшін оқу керектігін білу көзделген. Яғни,оқушыны өзін-өзі оқыту субьектісі жəне тұлғааралық қарым-қатынас субьектісі ретінде тəрбиелеуде нақты оқу пəнінің қосатын үлесін айқындайды.Осы айтылғандарды жинақтай келіп, жаңа формация мұғалімі-рефлекцияға қабілетті, өзін-өзі жүзеге асыруға талпынған əдіснамалық, зерттеушілік, дидактикалық-əдістемелік,əлеуметтік тұлғалы,коммуникативтілік, ақпараттық жəне тағы басқа құдыреттіліктердің жоғары деңгейімен сипатталатын рухани14

адамгершілікті, азаматтық жауапты, белсенді, сауатты, шығармашыл тұлға болу керек. Нəтижеге бағытталған білім моделі мен басқарудың жаңа парадигмасы аясында жекелеген ұғымдар мен нормаларды жəне тиімді педагогикалық технологияларды меңгеру үшін педагогтардың кəсіби мəдениетін дамытуға бағытталған оқу қажеттіліктері туындылап отыр. Қазіргі білім беру парадигмасы «білікті адамға» бағытталған білімнен «мəдениет адамына» бағытталған білімге көшуді көздейді. Бұл білім беру жаңаша ұйымдастыру- оның философиялық , психологиялық, педагогикалық негіздерін, теориясы мен тəжірибесін тереңірек қайта қарауды қажет етеді. Сондықтан бүгінгі күні еліміздің білім жүйесінде оқыту үдерісін тың идеяларға негізделген жаңа мазмұнын қамтамасыз ету міндеті тұр. Сол себепті де қазіргі 1сыныптан бастап барлық пəндердің спераль тəрізді жүру бағыты жақсы көзделген. Бұл төрт дағдының барлық пəндерде қатар жүргізіліп отыруы баланың сауатты даму деңгейінің артуына ықпал етеді. Ал,«Сауат ашу» пəнінде оқу жəне жазу жұмыстары өзара тығыз байланыста қатар жүреді:оқу дағдысы жақсы қалыптасқан оқушының сауатты жазу дағдысы да соған сай қалыптасады.«Сауат ашу» пəні арқылы оқушылар қазақ тілі мен əдеби мұрасын меңгеріп, ана тілі мен туған халқының мəдениетін құрметтеуге, оқу үдерісінде жəне күнделікті өмірде кездесетін жағдаяттарда тілдік қарым-қатынасқа еркін түсіп,өз пікірін білдіруге дағдыланады. Жалпы айтқанда осы дағдыларды бала бойына дарытуда педагог қауымның арнайы əлеуметтік білім беру құзыреттіліктерінің жан- жақты болуы талап етіледі.Егер педагог өзінің кəсіби өсу жобасын дұрыс жолға қоя отырып, өзінің кəсіптік қызметіне нақты берілу арқылы тұлғаның алған білімін өмірде қолдана білетіндай тапсырмалар жүйесін ұсына алатын жағдайда болғанда ғана баланы жан-жақты қалыптастыруға мүмкіндік табады.Бір сөзбен айтқанда,оқу мақсаттары анық,мақсатқа бағытталған білімдер жүйесі білім стандартына сай тұлғаның жан- жақты дамуына негізделген, алған білімін өмірдің қандай бір жағдаяттарына қолдана алатындай дəрежеде ұсыну педагогтің құзыреттілігіне байланысты болады. Осындай педагогтардың алдын көрген біздің ұрпақ ақпараттық қоғамнан қалыспайтын жедел ойлаушы,жедел шешім қабылдаушы,ерекше ұйымдастырушылық қабілетті, нақты бағыт-бағдары бар оқушы болып шығуы -бұл қазіргі заманның талабы. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Н.Қ.Мухамадиева, Н.Ə.Үстемір «Қазақ тілін оқыту əдістемесі» Алматы, 2002ж 2.Оқу бағдарламасы сауат ашу (орта білім беру мазмұнын жаңарту аясында) Бастауыш білім беру (1-сынып) Наурыз 2016 ж. 3.Оразбаева Ф.Ш. Рахметова Р.С. Көпбаева Ж.С. Мазибаева Ж.О. «Қазақ тілі» пəні бойынша қазақ тілін деңгейлік оқытудың білім беру стандарты мен бағдарламасы.- Алматы: Абай атындағы ҚазҰПУ, 2010 -122б. 15

НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПЛАНИРОВАНИЯ В РАМКАХ ОБНОВЛЕНИЯ СОДЕРЖАНИЯ ОБРАЗОВАНИЯ Байкатова Кумыс Ильясовна старший преподаватель кафедры ППСПРУ Филиала АО НЦПК «Өрлеу» ИПКПР по Западно-Казахстанской области

Обновление структуры образования в Республике Казахстан заключается в преодолении традиционного репродуктивного стиля обучения и переход к новой развивающей, конструктивной модели образования, обеспечивающей познавательную активность и самостоятельность мышления школьников, вырабатывающей у ребенка желание самому искать дополнительную информацию и, тем самым, развиваться самостоятельно. Основным критерием отбора педагогических технологий для организации учебного процесса является равноправие субъектов обучения, активная роль обучающихся в учебном процессе. Предпочтение необходимо отдавать интерактивным методикам, в соответствии с которыми понижается информирующая функция педагога, и возрастает его роль как координатора, консультанта, организатора самостоятельной познавательной деятельности и творческой активности обучающихся [1, с.1]. Развитие казахстанских учащихся будет проходить путем внедрения активных форм обучения, в ходе которых предполагается, что учащиеся будут самостоятельно развивать функциональную грамотность, активно «добывать» знания, с огромным желанием развивать коммуникативные навыки общения со сверстниками, и творчески подходить к решению проблем. Одна из важных задач обновленной программы – «Научить - учиться», учиться на протяжении всей жизни, что будет способствовать развитию новой конкурентоспособной, всестороннее гармонично развитой, функционально грамотной личности. Чтобы реализовать поставленные задачи учителю необходимо знать и понимать особенности планирования обновленной программы. Одним из основных отличий учебных программ по предметам является наличие сквозных тем. Это восемь тем, которые связующей нитью пройдут через все учебные предметы («Все обо мне», «Моя школа», «Моя семья и друзья», «Мир вокруг нас», «Путешествие», «Традиции и фольклор», «Еда и напитки», «В здоровом теле – здоровый дух!»). На каждую из них отводится примерно одинаковое количество часов. В каждой четверти по две сквозные темы. Количество часов на каждую сквозную тему в зависимости от особенностей подготовки обучающихся варьирует сам учитель. Учебная программа устанавливает ценности и цели для каждого предмета и кратко описывает соответствующие педагогические подходы, которых должен придерживаться учитель. Этот документ включает информацию о содержании и структуре каждого предмета. Содержание учебных программ по каждому предмету четко организовано по разделам обучения, которые впоследствии делятся на 16

подразделы. В учебном плане по предмету представлены рекомендации по преподаванию содержания учебной программы по классам. Учителя могут использовать виды деятельности из учебного плана для того, чтобы убедиться в том, что обучающиеся достигли всех целей обучения и знают содержание учебной программы. Учебный план разработан для того, чтобы планировать долгосрочные, среднесрочные и краткосрочные цели[2, с.32]. Таким образом, в рамках обновления содержания образования представлены три вида планирования, которые очень тесно связаны и согласованы между собой. Это долгосрочный, среднесрочный и краткосрочный планы. Долгосрочный план, как элемент учебной программы, определяет разделы/темы учебного материала, которые будут пройдены за год. Среднесрочные планы формулируют основные задачи на установленный период, в них отражаются темы обучения на каждую четверть или раздел. Они прилагаются к учебным программам и имеют рекомендательный характер. Краткосрочный план, или план урока, составляется учителем самостоятельно. Остановимся на особенностях каждого вида планирования. Долгосрочный план группирует цели обучения в разделы по общей теме. Он позволяет установить связь между предшествующей работой, целями обучения и наметить пути дальнейшего обучения. Благодаря такому планированию обеспечивается сбалансированная и управляемая связь между разделами. В традиционной школе понятия «долгосрочный план» не было, но было календарно-тематическое планирование. Добавив дополнительно графы, где определено количество часов на изучение определенной темы и дата ее проведения, учителя получают календарно-целевое планирование. Для удобства можно также добавить страницу учебника и страницу тетради. Среднесрочный план предоставляет детали, необходимые учителям для планирования своих уроков; определяет возможности использования различных подходов к преподаванию. Он предлагает ключевые ресурсы и способы для введения, развития и закрепления обучения; определяет возможности оценивания; определяет требования по улучшению языковых способностей[3, с.10-11]. В среднесрочных планах даны рекомендации для учителей по проведению занятий по темам и разделам, по организации деятельности учащихся на уроках, включены также рекомендуемые учебные ресурсы (интернет, тексты, упражнения, видео- и аудиоматериалы и др.). Другими словами, это руководство для составления краткосрочного плана. Эти виды планов готовые и рекомендуются к использованию Министерством образования и науки РК. Краткосрочный же план учитель составляет самостоятельно на основе вышеуказанных планов. Примерный шаблон представлен в конце среднесрочного плана. 17

При составлении краткосрочного плана учитель может руководствоваться следующими рекомендациями: – при организации урока необходимо руководствоваться целями, указанными в учебной программе и в учебном плане; –следует детализировать формулирование целей урока (по принципу S.M.A.R.T.), то есть ставить конкретные, измеримые, достижимы цели; – на уроке должны быть организованы все виды деятельности, включенные в среднесрочный план; – при необходимости следует дополнить виды деятельности по усмотрению самого учителя. Учитель должен выступать не как единственный источник знаний, а как организатор активной учебно-познавательной деятельности самих учащихся [2, с.33]. Краткосрочный план определяет процесс организации обучения: фронтальная, групповая, парная работа, индивидуальная работа. При составлении краткосрочного планирования учитель должен использовать различные подходы к обучению. Особое внимание нужно уделять деятельностному подходу, где каждый ученик, вне зависимости от его способностей и возможностей, активно вовлекается в учебный процесс. Важно, чтобы у учителей и обучающихся было единое понимание целей обучения, которые должны быть достигнуты на уроке. Цели обучения– это утверждения, которые указывают на знания, навыки или понятия, которые обучающимся следует приобрести или понять в конце определенного периода обучения. Они обозначены в учебном плане, чтобы предоставить четкую структуру прогресса по предмету из класса в класс. После определения целей обучения учителю необходимо составить цели конкретного урока. Другими словами, ожидаемые результаты урока. Они отражают деятельностный аспект, т.е. учащиеся «знают», «понимают», «применяют», «анализируют», «синтезируют», «оценивают». Цели урока составляются по таксономии Блума и предполагают следующую градацию: уровень А-все учащиеся смогут, уровень Вбольшинство учащихся смогут, уровень С-некоторые учащиеся смогут. Учителю необходимо конкретно расписать ожидаемые результаты для учащихся каждого уровня. Для этого можно использовать таблицу, данную в Приложении 1 к «Руководству по критериальному оцениванию для учителей общеобразовательных школ». Таблица описывает специфику каждого уровня,а также действия, посредством которых реализуется соответствующие умения,как с позиции учителя, так и с позиции обучающегося. Следует знать, что существует несколько вариантов шаблонов краткосрочного плана. Но какой бы вариант учитель не использовал, он обязательно должен включить графу «Привитие ценностей». В этой графе необходимо указать, какие именно ценности, согласно программе «Мəңгілік ел», учитель планирует развивать на данном конкретном уроке. 18

Особенностью краткосрочного планирования также является четкое разграничение времени, т.е. тайм-менеджмент. Учитель должен распределить время по минутам на каждый вид деятельности. Наряду с этим, учитель обязан организовать формативное оценивание и предоставлять обратную связь обучающимся о достижении учебной цели. В целях эффективного преподавания и обучения необходимо наблюдать за учащимися в течение урока для определения прогресса и текущего уровня понимания. Формативное оценивание должно быть неотъемлемой частью урока, а не рассматриваться как дополнительные упражнения или тесты. Процесс формативного оценивания включает следующие этапы: -определение и представление обучающимся целей обучения и критериев оценивания; -создание среды для продуктивного обсуждения в классе и другой деятельности, которая поможет выявить доказательства того, что и на каком уровне понял/достиг обучающийся; -обеспечение конструктивной обратной связи, способствующей развитию обучающихся; -вовлечение обучающихся в качестве взаимно-обучающего источника друг для друга; -позиционирование обучающихся как «создателей» своего обучения. Для того чтобы сделать процесс оценивания эффективным, учителю рекомендуется четко сформулировать критерии оценивания в соответствии с целями обучения; составить задания в соответствии с целями обучения и критериями оценивания и разработать дескрипторы к ним; обеспечить обучающихся эффективной обратной связью[3, с.14]. Для этого необходимо применять различные техники формативного оценивания. Наряду с этим можно использовать разработанные задания, предложенные в «Сборнике заданий для формативного оценивания». Еще одним обязательным компонентом краткосрочного плана является дифференциация. Учителю необходимо продумать как дифференцированные индивидуальные задания, так и дифференциацию во время парной и групповой работы. Урок в рамках обновления содержания образования – это прежде всего организация познавательной деятельности учащихся, создание ситуации успеха, обстановки взаимодействия и взаимной ответственности, вовлечение каждого ученика в активную деятельность, развитие коммуникативных навыков.Это возможно в том случае, когда учитель будет относится к планированию урока с огромной ответственностью. Творческий потенциал казахстанских учителей достаточно высок, чтобы добиться поставленных целей и поднять качество образования на более высокий уровень. Использованная литература: 1. Статья «Обновление образования. Апробация обновленного содержания образования»–сайт Национальной академии образования им. И. Алтынсарина, 2017. 19

2.Инструктивно-методическое письмо «Об особенностях организации образовательного процесса в общеобразовательных школах Республики Казахстан в 2016-2017 учебном году» - Министерство образования и науки Республики Казахстан Департамент дошкольного и среднего образования, Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, 2016. 3.«Руководство по критериальному оцениванию для учителей общеобразовательных школ»- Министерство образования и науки Республики Казахстан Департамент дошкольного и среднего образования, Национальная академия образования им. И. Алтынсарина, АОО «Назарбаев интеллектуальные школы», Астана 2016. ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ ИНТЕГРАЦИИ В ИНФОРМАЦИОННО-ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫЕ СИСТЕМЫ В УСЛОВИЯХ ГЛОБАЛИЗАЦИИ Бакыт Мансия Болатовна Учитель информатики Актюбинская область Темирский район, пос. Шубарши Шубаршийская средняя школа

В современных условиях быстро изменяющегося мира, когда на глазах нескольких поколений одновременно происходят смена и трансформация социокультурных и цивилизационных оснований существования людей, ценностной системы, идеологических и мировоззренческих установок, особенно актуальным становится проблема адаптации и стратегия культурной социализации человека. В условиях социальной трансформации общества и его перехода в новые условия цивилизационного развития очень значимым является проблема выбора новой политики вхождения в постиндустриальное общество на его новой стадии развития, когда наряду с новыми технологиями, формируются и внедряются в социальную жизнь инновационные инфракструктуры и наукоемкие продукции. В свою очередь, они являются теми силами, которые вызывают кардинальное изменение и трансформацию всех сторон социокультурной жизни, ведущей к каче- ственному изменению не только самой общественной системы, но и становлению инновационных явлений в духовной системе. В этих условиях подвергаются качественной реформации ориентиры и принципы мировоззрения, сознания, системы ценностей, наука, межкультурные коммуникации, происходят изменения жизненных сценариев, отношений к технике и технологиям, системе воспитания . Для Казахстана особенно важным на этапе выполнения программы модернизации и инновационного обновления общества является совершенствования образовательной политики. Эта задача обусловлена тем, что обществу необходимы не только инновационные технологии, модернизированное производство, но и соответствующие специалисты, которые могли бы работать в современном социокультурном пространстве, основываясь на новом мировоззрении и инновационном знании.Современная 20

образовательная политика должна подготовить образованных, деловых, инициативных, конкурентоспособных специалистов. Главной целью образовательных реформ в Казахстане является адаптация системы образования к новой социально-экономической среде. Президентом Казахстана была также поставлена задача о вхождении республики в число пятидесяти наиболее конкурентоспособных стран мира. Совершенствование системы образования играет важную роль в достижении этой цели. Образование признано одним из важнейших приоритетов долгосрочной стратегии «Казахстан-2030». На ее основе были разработаны несколько краткосрочных государственных программ развития образования: сначала Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2005–2010 г.г., затем ее продолжение – Государственная программа развития образования до 2015 г., Государственная программа развития профессионального и 37 технического образования в Республике Казахстан на 2008–2012 г.г., Концепция 12-летнего среднего общего образования, Концепция совершенствования системы подготовки и аттестации научных и научно-педагогических кадров в Республике Казахстан до 2010 г. и другие 1– 8. Главные шаги в сторону улучшения структуры и качества высшего образования были сделаны в рамках Государственной программы развития образования 2005–2010 г.г. Однако социально-экономические проблемы (мобильность студентов и преподавателей, неравенство условий доступа к качественному образованию для сельского и городского населения, необеспеченность современной литературой, нехватка англоговорящих специалистов) затруднили полную реализацию Государственной программы. В новой экономической парадигме способность экономики к эффективным качественным и структурным преобразованиям рассматривается в прямой зависимости к нематериальным формам богатства и отраслям,формирующим человека и его способности. Одной из значимых отраслей социальной сферы, формирующей и совершенствующей качественные параметры человека, является сфера образования [1]. Трансформационные процессы в экономической системе так же затронули сферу образования и превратили ее в самостоятельный субъект рыночных отношений. Создавшийся рынок образовательных услуг требует соответствующих социально-экономических, психолого-педагогических, управленческих инновации в сфере образования. Инвестиции в образование и науку создают условия для успешного прорыва к новым открытиям. Информатизация затрагивает практически все сферы жизнедеятельности человека [2]. В этих условиях интеграционные процессы в информационнообразовательных системах является наиболее актуальным, ибо без обмена информацией в условиях глобализации чревато отставанием, изоляцией и не востребованностью специалистов на рынке труда [3]. Интеграционные процессы, прежде всего, продиктованы с переходом 21

образовательной системы на европейскую модель. Успешный переход к интеграции образования предполагается через информатизацию всей образовательной системы, в частности: -использование возможностей новой информационной технологии, методов и средств информатики для развивающего обучения, интенсификации всех уровней учебно-воспитательного процесса; -интеллектуализация деятельности обучающегося и обучаемого на основе новых информационных технологий, которая поддерживает интеграционные тенденции процесса познания закономерностей предметных областей и окружающей среды (социальной, экологической, информационной); -информатизация создает предпосылки для широкого внедрения в практику психолого-педагогических разработок; -совершенствование механизмов управления системой образования; -совершенствование методологии и стратегии отбора содержания, методов и организационных форм обучения; -создание методических систем обучения, ориентированных на развитие умений самостоятельно приобретать знания [4]. В современной ситуации благодаря развитию информационных технологий наиболее прибыльным стало не преобразование «мертвой» материи, а проблема человеческого сознания. Ведущую роль в формировании глобального пространства играют высокие и сверхвысокие технологии.Они проникают в нашу жизнь,меняя ее привычный размеренный ход, внутрь нас, меняя нас до неузнаваемости. Происходит постоянное усложнение ноосферы: увеличивается поток техники; происходит всеобщая информатизация; усложняется программное обеспечение. Все происходящие в ноосфере изменения приводят к двояким результатам: с одной стороны, многократно увеличивается количество и разнообразие возможностей и способов их реализации для каждого человека; с другой стороны, усложнение делает ноосферу уязвимой для проникновения чужеродной информации, способной нанести непоправимый вред. За счет развития Интернета мир становится единым. Стираются границы между культурами, цивилизациями, государствами. Изменяются все привычные сферы повседневной человеческой жизни. Окружающая среда становится все мобильнее, миниатюрнее, исчезает все лишнее громоздкое, делавшее жизнь медлительной и неповоротливой.Информационные технологии поглощают привычную сферу обитания: театр и кино заменяются телевидением, которое становится цифровым, с каждым годом все более компактным и персонализированным.Средства массовой информации обретают свое информационно-электронное нутро (таков интернет-сайт, без которого современный журнал или газету трудно даже помыслить). Виртуальной становится экономика.Постепенно бумажные деньги заменяются электронными.Банковская, налоговая системы экономики компьютеризируются,становясь все более прозрачными и изживая бюрократию со всеми ее атрибутами. Таким образом, происходит ускорение 22

темпа жизни, ее усложнение, с одной стороны, и повышение многообразия - с другой. Возникает огромное количество новых, не известных до сих пор возможностей как у самой среды, так и у человека, помещенного в данную среду. С развитием информационных технологий, улучшением технической оснащенности расширяются познавательные способности, образование ввергается в информационный хаос. Важным в рамках образования теперь становится не столько определение границ знания и незнания, сколько вычленение из получаемой информации значимого и незначимого. А для этого необходимо оперировать различными типами мышления, ориентироваться в различных типах культуры, выработать соответствующее понимание Другого. Образованию необходимо ориентироваться на человека как личность, способную стать уникальным субъектом творчества. Оно должно воспитать самосознающую личность, которая на любом этапе своего развития остается ответственной за свои слова, мысли, поступки. Если человек стремится быть успешным, он должен быть нацелен не на передачу и усвоение готового знания, а стать равноправным участником изменений окружающего мира. Таким образом, образование, как процесс непрерывного самопознания и самоизменения, призвано раскрыть познавательный потенциал личности согласно ее психическим, физическим и культурным особенностям. Список использованной литературы: 1.Национальный доклад по состоянию и развитию образования в Республике Казахстан (краткая версия). – Астана, 2011. – 75 с. 2.Программа развития образования Республики Казахстан до 2015г. 3.Программа развития образования Республики Казахстан на 2011– 2020 годы. – Астана, 2008. 4.Государственная программа развития профессионального и технического образования в Республике Казахстан на 2008–2012. 5.Концепция 12-летнего среднего общего образования. – Астана, 2008. 6.Концепция совершенствования системы подготовки и аттестации научных и научно-педагогических кадров в РК до 2010 года. – Астана, 2008. 7.Концепция создания и развития учебного телевидения в Республике Казахстан. – Астана, 2009. 8.Сайтимова Т.Н. Система общего образования в Казахстане: современное состояние и тенденции развития. Автореферат дисс. канд. пед. наук. – Волгоград, 2011. – 22 с. 9.Колин К.К. Опережающее образование и проблемы информатики // Международное сотрудничество. – 1996. – №2. – С. 20-21. 10.Бордовский Г.А.,Извозчиков В.А., Исаев Ю.В., Морозов В.В. Информатика в понятиях и терминах. – М.: Просвещение, 1991. – 208с. 11.Гончарова К.Л. Роль новых информационных технологий в развитии познавательной деятельности студентов // В сб. материалов международного симпозиума 24 февраля 1999г. – Алматы: КИМЭП, 1999. 23

12.Гершунский Б.С. Философия образования для XXI века. В поисках практико-ориентированной концепции. – М.: Интер-Диалект. 1997. – С. 697.

ОҚУШЫЛАРДЫҢ ТИІМДІ БАСҚАРУДЫҢ КӨМЕГІМЕН ӨЗ ОҚУЫН ҰЙЫМДАСТЫРА БІЛУ ЖОЛДАРЫ Бакытова Альмира Болатовна Ақтөбе облысы Темір ауданы, Шұбаршы ауылы Шұбаршы орта мектебі

ХХІ ғасырда білім берудің мақсаттары мен міндеттерін түбегейлі өзгерту кезек күттірмес мəселеге айналып отыр. Кез келген оқыту белгілі мөлшерде адамды дамытады. Оқитын пəн қаншалықты жаңа, бағалы болса да, мұғалімнің шеберлігі қандай жоғары болсын, берген білім күткен нəтиже бермейді. Сапалы білім - ел болашағын айқындайтын басты көрсеткіш болып табылады. Бүгін мектеп партасында отырған бүлдіршіндер ертең ел тағдырын шешетін азаматтар. Олардың сапалы білім алуын бүгін қамтамасыз ету– мұғалімнің басты міндеті.Өйткені қазіргі кезеңдегі ақпараттардың толассыз ағыны педагогтардың қазіргі таңдағы басты міндеті- оқушыларға білімді үйіптөгіп беру емес, берген білімді өз бетінше тиімді игеру үшін оқушыларды қажет құралдармен жарақтандыру болып отыр. Оқу машығы, яғни «оқығанды тоқи білудің» мəселесі барлық педагогикалық тұжырымдамаларда қарастырылған, дегенмен оған педагогикалық біліктілікте жəне Еуропалық біліктілік жүйесінде (2006ж.) айрықша ден қойылған. Бастауыш сыныпта оқылатын əрбір пəн орта мектепте оқылатын бірнеше пəннің бастамасын негіздейді. Мəселен, бір ғана дүниетану пəні келешектегі жүйелі ғылым салаларының бастамасы. Олай болса, мұғалім тұлғасының жан-жақты білімді болуы өзінен өзі туындайтын талап. Мұғалім тұлғасының қалыптасуына педагогикалық практика кезінде атқаратын жұмыстар мен сол жұмыстарды ұйымдастыру жəне өткізу əдістері үлкен əсер етеді.Ондай жұмыстар қатарына мына төмендегі мəселелерді ендіруге болады: -Бастауыш сыныптарда оқытылатын пəндердің бағдарламалық талаптарын жете білу; -Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық ерекшеліктерін меңгерту; -Оқушылармен жұмыс істеу икемділігінің, білім, қарым-қатынас, адамгершілік сапаларының қалыптасуы; -Ұйымдастырушылық шеберліктерінің болуы; -Тəрбие мəселелерін, оны ұйымдастырудың жолдары мен əдіс-тəсілдерін білу; -Сабақты ұйымдастыру жəне оқыту əдістерін меңгеру. Оған көптеген икемдіктер енеді: сабақты жоспарлай білу, тиімді əдістəсілдерді таңдау, жаңа технологияны қолдану шеберліктері, сабақ барысында оқушылардың өздігінен атқаратын жұмыстарды іріктей білу, оқушылардың шығармашылығына жағдай туғызу, оқушылардың тілін, ойлау қабілетін 24

дамытуға көңіл бөлу, сабақ барысында оқушылар белсенділігін ұйымдастыру, т.б. Заманауи сабақ оқушыдан нені талап етеді? - Оқуда жетекшілікті қабылдау - Оқуда жетекшілікті іздеу - Өз оқуы үшін жауапкершілікті өзіне алу - Өздігінен басқара оқуын көрсету -Өз оқуын бағалау жəне оқуды жалғастыру үшін қажетті оқудағы қажеттіліктерді анықтау - Өз оқуын бірізді бағалау жəне оқудағы қажеттіліктерді анықтау - Оқу үрдістерін түсінудің жоғарғы деңгейін жəне оқуды басқарудағы автономиялықты көрсету - Жаңа идеялар мен үрдістерді əзірлеуге тұрақты қызығушылығын жəне оқу үрдістерін түсінудің жоғарғы деңгейін көрсету - Сабақтың мақсатына жетуде тапсырмалардың дұрыс орындалуын -Мектеп өмірінде алған білім - біліктерін пайдалана отырып, ситуациялық жағдаяттарды шеше алу - Берілген тақырыптағы жүйеленген тапсырмаларды нақты орындай алу - Алты деңгейдің де тапсырмасын берілген мерзімде орындап шығу - Өз оқуын, уақытты тиімді ұйымдастыру жəне жеке немесе топтарда басқару арқылы ұйымдастыра алуы қажет - Өзінің оқу үрдісін, қажеттіліктерін ұғыну - Қол жетерлік мүмкіндіктерді анықтау - сəтті оқу үшін кедергілерден өтуі Осындай жұмыстарды жасаудың арқасында көптеген жетістіктерге жетуге болады. Қорыта айтатын болсам, осы жоғарыда айтылғандардың негізінде сабақты жаңа технология əдістерін қолдану арқылы жүргізу - оқушының өзінөзі дамытуына, өз біліміндегі олқылықтарды өзі тауып , өз сұрағына өзі жауап іздеп, жан–жақты білім алуына көмектеседі. «Оқу машығы»-бұл оқумен шұғылдану қабілеті жəне оқудағы табандылық. Адамдар уақытты ұтымды пайдалану арқылы жəне өзін жеке немесе топ ішінде тиімді басқарудың көмегімен өз оқуын ұйымдастыра білуі тиіс. Бұл біліктілікке жеке оқу үрдісін, қажеттілікті түйсіну, қол жетімді мүмкіндіктерді анықтау, жемісті оқуға бөгет болар кедергілерді жоя білу жатады.Бұлардың барлығы жаңа білім мен білікті игеріп, өңдеп, сіңіруді сондай-ақ ұмтылысты білдіреді. Оқу машығы оқушыларды білім мен біліктерін түрлі жағдайларда – үйде, жұмыста, білім мен тəрбие үрдісінде қолданып пайдалану үшін алған білімдері мен өмірлік тəжірибелерге сүйенуге баулиды. Мотивация мен сенім (өзіне сенімділік) жеке біліктіліктің шешуші шарты болып саналады [2] Оқу машығы, ең алдымен, сауаттылықты жəне əрі қарай оқуға қажетті біліктерді айыра білу сияқты машықтарды игеруді талап етеді. Оларға сүйене отырып əр адам жаңа білім мен машықты тауып, қорытып, бойына сіңіре білуі керек. Адамдар өздігімен оқуға, өзіндік тəртіпке, 25

сондай-ақ топпен бірлесіп жұмыс жасау үшін уақыттарын бөлуге дайын болуы қажет. Оқу үрдісінің ажырмас бір бөлігі болып саналатын ұжымдық оқуда олар түрлі топтармен пікірлер алмасып, өзінің жəне өзгелердің білгендерімен бөлісуді, қажетін алуды, өз жұмысын бағалауды, кеңес сұрауды, ақпараттар мен қолдау іздеуді білуі тиіс. Өмірде игі табыстарға жету үшін шұғылданып жатқаныңа сенімді болу жəне мотивация қашанда оң ықпал етеді. Түйінді мəселелерді шешуге деген жігерлілік оқуға жəне кедергілер мен өзгерістерге өздігіңмен төтеп беруге қолдау көрсетеді. Алған білім мен өмірлік тəжірибелерді қолдануға ынталы болу, оқуға мүмкіндік табуға жəне біліміңді өмірдің түрлі жағдайларында қолдануға ұмтылыс жасау – бұлар əрдайым оң жолға бастайтын бағдаршам іспетті.Енді тиімді оқудың тəсілдеріне тоқталатын болсам,білімді мəтіннен алу үшін мəтінді оқығандаақпарат көздеріне нұсқайтын негізгі сөздердің астын сызып отыру керек.Негізгі сөз мəтін талдаудағы мəтіннің мазмұнын білдіретін сөздер жиынтығы. Олар мəтінде жиі ұшырасады , көбінесе мəтіннің тақырыбы болып келеді.Одан əрі қарай тақырыптың мазмұнын сұрақ түрінде жазып немесе əр абзацтағы негізгі ойды сөз немесе сөйлеммен жазу қажет.Оқу тапсырмаларын оқып шығып, оқу тапсырмасын орындау үшін өзіңнің нені білетініңді жəне жаңадан нені меңгергеніңді анықтайсың.Егер тапсырмаларға жауабың толық болмаса, сабақтың мəтінін қайта оқып шығу қажет. Сабақ барысында оқудың тиімділігін арттырудың жолы өз қызметіңді жоспарлау болып табылады. Мəтін – белгілі бір тəртіппен орналасқан жəне тұтас күйінде қаралатын сөйлемдер мен сөздерден тұратындықтан, бізжоспарлауда төмендегі қағидаларды ұстанамыз: • Мəтінді бөліктерге бөл (əдетте,əрбір бөлік мəселенің əр қырын көрсетеді). • Əр бөлікті нөмірле жəне əрқайсына тақырып қой (жоспардың бірнеше нұсқасын жасауға) • Мəтіндегі түйінді толымды мазмұндауға мүмкіндік беретін нұсқаны таңда. • Жоспарды мұқият сарала. Оның мəтінді кіріспеден қорытындыға дейін толық қамтитындығына көз жеткіз. Жоспар құрылып болған соң, мəтінді оқып шығып, бірінші пунктте не айтылатынын, екінші пунктте не айтылатынын жəне т.с.с. нақтылау қажет. Содан соң оқулықты жауып, жадыңда сақталғанын жоспарға қарап отырып (оқулыққа емес), дауыстап айтып көру керек. Кейін айтылғанда ұмытылып қалғандарын белгілей отырып, есте қалғандарын дауыстап қайталап айтып, мəтінді тағы бір оқып шығу қажет. Мəтіннің негізгі идеясын айқындау үшін алдымен мəтінмен танысамыз.Онда авторға, басылым жылына, автор пайдаланған библиографиялық дереккөздерге назар аударамыз жəне мəтіннің құрылымымен танысып(тақырыбы, тақырыпшалар, кіріспе, мазмұны, қорытындылар), мазмұндаудың сипатын анықтаймыз (ақпараттық немесе проблемалық). Содан соң мəтінді мұқият оқимыз.Ол былайша жүзеге асады: Негізгі ұғымдардың астын сызу. Бұл ұғымдарды, сөздердің мағыналарын білетін-білмейтініңді тексеру (білмесең– сөздікке жүгін)Ал негізгі идеяларды анықтау үшін маңызды емес ақпаратты (қажетсіз қайталаулар, мысалдар) алып 26

тастап, қажетті терминдерді ғана қалдырамыз.Содан кейін реттілікті сақтап, жоспарды пункт түрінде дəптерге жазамыз жəне мəтін жазуға көмекші құрал ретінде құрылған жоспарды пайдаланып,жоспардың əр пунктін қажетті ақпаратпен толықтыра отырып мəтін құрастырамыз. а) Əр бөлімде кім туралы (немесе не жайында) жəне не айтылатыны түсінікті болу үшін жоспардың пунқтерінде негізгі ойларды білдір; Мəтінді оқығанда маңызды емес мəселелер де кездеседі,мұндайда маңызды емес мəселерді оқудан аулақтанғың келсе, сұрақтарды оқып шыққан жөн.Соңында ақпараттардың ойдағыдай жүйелі баяндалғанын, сөйлемдердің анық жəне дұрыс құрылғанын тексеріп оқып шығамыз. Мəтінді оқу үшін мынаны есте сақтаған дұрыс: а) Мəтінді алдын ала бөліктерге бөлшектемей тұрып, материалды оқу барысында негізгі ойларды ажыратып ал. Мəтіндегі негізгі ойлар бір бастаудан тараған «жылғалар» сияқты тұтас мағыналық байланыста болуы керек. Негізгі ойлар төңірегінде бөліктер өздігінен құрылады. б) Айқындалған ойлардың негізінде қысқа əңгіме құрастыр(«кім туралы, не туралы айтылады?» жəне «Ол туралы не айтылады?»). Егер жазған сөйлемдерінің қайсы бірі басқаларына сəйкес келмесе, онда негігі ой айқындалмаған, сондықтан мəтінннің сол жеріне қайта оралу қажет. Бүгінгі жаһандану заманында жас ұрпаққа əлемдік стандартқа сəйкес білім беру мəселелері мемлекетіміздегі ғылыми-педагогикалық тұрғыда əлемдік жинақталған тəжірибені жəне отандық озат тəжірибені саралай отырып, оқытумен тəрбиелеуде заман талабына сай жаңашыл ұстаз, жаңашыл, құзырлы тұлға қалыптастыра алады. ХХІ ғасыр-ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Жеке тұлға ,яғни, дарынды, шығармашылық тұлға қалыптастыру білім мен тəрбие берудегі мемлекеттік істің ең маңыздысы. Мақсатты білім беру – тұлға дамуын жүзеге асыратын мəселе. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Мерсеитова С. Оқушылардың сын тұрғысынан ойлауын дамыту нысандары мен əдістері 2.12 жылдық білім беру. Республикалық ғылыми-əдістемелік жəне ақпараттық талдамалық журнал; 3. Рудик Г.А. Оқудың 101 техникасы. ЖАҢА БІЛІМ БЕРУ ПАРАДИГМАСЫНДАҒЫ ОҚЫТУДЫҢ ТИІМДІ ЖОЛДАРЫ Бактиярова Кибат Шайхатовна «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Маңғыстау облысы бойынша ПҚ БАИ, деңгейлік бағдарламалар орталығының тренері

Қазіргі уақытта елімізде үзіліссіз білім берудің өзіндік ұлттық үлгісі қалыптасуда.Дүниежүзілік білім парадигмасы баланың өз бетімен іздене отырып білім алу арқылы дамуын,оның бойындағы табиғи қабілеттерінің қайнар көзін ашу арқылы оны тұлғалық деңгейде дамытуды қойып отыр. 27

Жаңа білім беру парадигмасындағы күтілетін нəтижеге бағытталған құзыреттіліктер: -білім алушының танымдық үрдістің белсенді субъектісі бола алатын білім алушыға айналуын қамтамасыз ететін мектеп қызметінің маңызды үрдісі ретіндегі оқудың рөлін көтеру; -оқу пəндері арқылы білім беру үрдісінде білім алушылардың құзіреттілігін қалыптастыру мен дамыту; -білім берудің əртүрлі деңгейлерінде тұлғаның дамуының бірізділігін сипаттайтын күтілетін оқыту нəтижелерінің əр деңгейлі жүйесін құруда сабақтастықты сақтау; -оқыту мен тəрбиелеу үрдісінде білім алушыларды нəтижелі əлеуметтендіру; -пəн бойынша білім алушыларда функционалдық сауаттылықты қалыптастыру. «Парадигма» - латынның мысал деген сөзінен шыққан. Бұл білімнің концептуалды моделі ретінде пайдаланылады. Білім парадигмасының көп тараған түрлері аз емес. Оларға мыналар жатады: 1.Дəстүрлі-консервативтік (білім парадигмасы); 2.Феноменологиялық (гуманистік парадигмасы); 3.Рационалдық (тəртіптілік парадигмасы); 4.Технократтық; 5.Эзотерикалық. Əрбір парадигма «не үшін тəрбиелеу керек, оқушыларды қандай мақсатқа дайындау керек, не үшін өмір сүреміз» деген сұрақтарға жауап береді. Мəселен, дəстүрлі білімдік парадигмада білім берудің басты мақсаты: «Білім, білім, қандай жағдайда да тек білім». Мұнда өркениет пен мəдениетті ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу негізгі мақсат болып саналады. Феноменологиялық немесе гуманистік парадигмада жеке тұлғаның ішкі дүниесін дамыту, оны ерікті, рухани жеке адам ретінде тану жəне адамдармен тіл табысуында ерекшелену қабілеттерін жетілдіру қарастырылады. Білімнің гуманитарлық парадигмасының діңгегі - оқушы емес, дайын білімді меңгерудегі ақиқатты түсінуші адам. Мұнда оқушы мен мұғалім арасындағы қарым-қатынас:ынтымақтастық, өзара жауапкершілік, өз позициясын еркін таңдау жағдайында диалогтік ұстанымда өрбиді. Рационалдық парадигмаға оқушыға білімнің түрлі тəсілдерінің тиімді жақтарын, ортаға бейімделу, оның ойы, сезімі жəне іс-əрекеттерімен санасу, оларды меңгерту жатады.Мұндағы басты қағида: «мектеп – бұл фабрика, ал оқушы – оның шикізаты». Бұлай оқытудың негізгі əдістері – тренинг, тестік бақылау, жекелеп оқыту жəне мəтінді түзету. Ғылымды тəртіп тіліне аударған Америка педагогы Р.Мейджер «Мұның бəрі оқушыны да, мұғалімді де дамытады. Егер мұғалім бəрін өзі атқарса да, оқушы еншісіне үйлестіру мен бақылау қалады» дейді. Технократтық парадигманың негізгі мақсаты – дəл ғылыми білімдер. «Білім - күш» адамды бағалау, оның білімі, мүмкіндіктерімен анықталады. Адамның қасиеті оның білімі, тəртібі жəне оны тасымалдаушы ретінде 28

танылады. Эзотерикалық парадигма–оқушының табиғи күші. И.Колесниковтың пікірінше, адамның қоршаған əлеммен іс-əрекетінің жоғары деңгейі басым көрсетіледі. Мұнда адамныңақиқатқа мəңгілік өзгермейтін қатынгасы көрінуі тиіс. Бұл жерде оқушының дамуындағы мұғалімнің адамгершілік, психологиялық, физикалық функциялары ерекше ұғым болып табылады. Жаңа білім жүйесі тұлғаны дамытуды,ұлттық құндылықтарды қалыптастыруды, оны өз елінің жəне əлемнің азаматы ретінде тəрбиелеуді, сонымен қатар жаңа заманның талаптары негізінде қажет мəліметтерді өз бетімен таба алу біліктілігін қалыптастыруды қамтамасыз етуді қарастырады. Осы орайда қазіргі педагогикалық технологиялар түпкі нəтижені көздей жəне оқушылардың денсаулығын сақтай отырып,тұлғалыққа бағытталған танымдық қызметін ұйымдастыру арқылы оқытуды жүзеге асырады. Қарқынды дамып келе жатқан қазіргі қоғам өскелең жас ұрпаққа заманауи жаңа талаптар қойып отыр. Қоғамдық дамудың үдемелілігі, орасан зор ақпараттық ресурстар, əлемдік жаһандану, өмірде болып жатқан қатынастардың түбегейлі өзгерістері, əлеуметтік жəне адами проблемалар бүгінгі таңда жеке тұлғаның бəсекеге қабілетті құзыреттілік қасиеттерінің қалыптасуын қажет етеді. Бұл - тиісті ақпаратты таба алу жəне өңдей білу, - сын тұрғысынан ойлау, қалыпты емес шешімдер қабылдау, - ұтқырлық жəне т.б. қасиеттер. Сол себепті қазіргі мектеп білімі тұлғаның мүддесіне бағдарланған. Олар: -оқушылардың саналы таңдау жасауына, -өздігінен шешім қабылдауға -қоғам өміріне жауапты түрде қатысуына дайындықты дамытумен сипатталады. Бүгінгі күні жүзеге асырылып жатқан білім мазмұнының жаңарту бағдарламаларының басты мақсаты – сан түрлі өзгеріске толы əлемде əр тұлғаның өз бойына сенімді жəне табысты болуына мүмкіндік беретін дағдыларды дамытуға, өмірдің сан алуан жағдайларында алынған білімдерін қолдануға ықпалын тигізетін сыни тұрғыдан ойлау қабілеттерін жетілдіруге, нық қалыптастыруға үйрету. Сол себепті мұғалімнің кəсіби шеберлігін жетілдіруге бағытталған курс мазмұны қазақстандық білім беру жүйесін дамыту стратегиялық жоспарларының мақсаттарына сəйкес педагогтің зерттеу қабілетін, шығармашылық құзыреттілігін арттырумен қоса теориялық білімін тəжірибемен ұтымды ұштастыруға бағыттау міндеттерін көздейді. Өзгермелі өмірде мұғалімдер білім берудің барлық сатыларда пайда болған тың жаңалықтармен, өзгерістермен жəне пəн бойынша енгізіліп жатқан түрлі бағдарламалармен үнемі хабарлы болуы тиіс. Өйткені оқу үдерісінде туындайтын өзекті мəселелер мен сан түрлі қиындықтар мұғалімнен зор шеберлікті талап етеді. Сол себепті теориялық білім мен кəсіби білік үндестігі басты назарда болып, мұғалімнің үздіксіз білім алуы, өз бетімен ізденуі, өзін29

өзі жетілдіруі - бүгінгі заңды қажеттілік. Осы мақсатта мұғалімдер оқушылардың ішкі мүмкіндіктерін ашу, оларды уəждеу, мінез-құлық пен түрлі дағды түрлерін дамыту ерекшеліктерін, тілдік жəне мəдени əсердің маңыздылығын жете түсіну, көптеген əдіс-тəсілдердің пайдалану қажеттілігін білуі керек болады. Сондықтан мұғалімдерге педагогика мен психология ілімінде, білім саласында қандай жаңалықтар мен өзгерістер болып жатқаны, оқыту үдерісін қандай əдістеме стратегияларымен толықтыру немесе жаңарту сияқты мəселелер бойынша дəлелді тұжырымдар жасауға жəне тəжірибе жинақтауға мүмкіндік беретін қосымша білім алуға тура келеді. Бұл бағытта оқушылар қабілеттерінің толыққанды дамуына жəне олардың əлеуеттік мүмкіндіктерін барынша ашу мүмкіндіктері мен жолдары қарастырылған, мұғалімдердің кəсіби біліктілігін арттыру мақсатына негізделген «Тиімді оқыту» бағдарламасы идеяларының маңызы зор. Бағдарлама бүгінгі таңда деңгейлік бағдарламалар орталығындағы өз іс-тəжірибемде қолданып жүрген əдіс-тəсілдер қатарына бірқатар өзгерістер енгіздім. Ол оқу-тəрбие үдерісіне тікелей қатысты, өйткені жоспарды іске асыратын кезең – оқыту үдерісі. Нақты тақырыптар бойынша жасақталатын жоспардың мазмұндық жəне техникалық талаптарға сай болуын, қосымша тапсырмалармен толықтырылуын үнемі ескеріп отырамын. Қадамдарды жоспарлау үшін бағалау қағидаттарын ұстанып,интербелсенді əдіс-тəсілдерді тұрақты қолдануға жұмыстанамын. Ол үшін жоспарға тізбектелген сабақтар топтамасы бойынша жеті модульді енгізе отырып, тыңдаушылардың қызығушылықтарын арттыру үшін белсенді стратегиялар арқылы тапсырмалар дайындалады. Сабақ жоспарында www.cpm.kz білім беру порталынан алынған ресурстармен бірге порталдан тыс қосымша (бейнежазбалар, таныстырылымдар) материалдар қолданылады. Сабақ мақсатының нақты жүзеге асырылуы үшін əрбір тапсырмаға жеке мақсаттар қойылады. Мұғалімдер он-лайн таймерлерді экраннан бейнелі (визуальды) көрсете отырып, уақытты тиімді пайдалануға жұмыстанады. Бағдарламаның негізгі зерттеушілік идеялары сындарлы оқыту теориясына негізделген,ол теория «Оқыту жəне оқудағы жаңа тəсілдер» модулінің негізінде жатыр. «Қалай оқу керектігін үйрету» оқушылардың оқуды өз бетінше жалғастыра алуына,өз білімі үшін жауапкершілікті түсініп, оны өз мойнына алуына көмектеседі.Курс барысында Тыңдаушылар əрі мұғалім,əрі оқушы бола отыра курс мазмұнын өздігінен зерттеп,меңгереді,түрлі диалогтық əдісті пайдалану нəтижесінде мұғалімдер топтық,жұптық жұмыстарда алған білімді талқылап,ой бөліседі,түсінігін кеңейтіп пікірталасқа түседі,проблеманың негізінде зерттеушілік əңгіме жүргізіп,білімін тереңдетеді. Сыни тұрғыдан ойлау модулі арқылы курс барысында Бағдарлама материалдарын меңгеруде мұғалімдер сыни тұрғыдан ойлау дағдыларын дамытудың əдістерін үйренеді.

Мұғалімдердің сыни тұрғыдан ойлауы өзінің жұмыс тəжірибесін сыни тұрғыдан бағалауды,жаңа тəсілдерді қолдану əрекеті мен оларды қорытындылауды қамтиды. Оқу үшін бағалау жəне оқуды бағалау модулі барлық жаңа тəсілдермен тығыз байланысты.Мұғалімдер бұрын бағалауды оқудан кейінгі үрдіс ретінде қарастырды.Оқыту қорытындысын жүйелі бағалауы жəне оқытуда тиімді бағалауды түсінуі оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады жəне оның алға қарай жылжуына көмектеседі деген жаңа идеялармен танысып,бағалаудың түрлерін ажыратады.Курс барысында тыңдаушылар формативті бағалаудың көптеген əдісін меңгеріп,бағалау оқыту үшін қолданылатын құрал екенін түсінеді. Бағдарлама аяқталғанда мұғалімдер сандық технологияларды жəне ақпараттық технологияларды сабақ беруде АКТ мүмкіндіктерімен танысып, тиімді пайдалану жолдарын меңгеріп шығады. Осылайша,олар АКТ-ны сенімді жəне сыни тұрғыдан пайдалана бастайды,АКТ құзыреттіліктері жоғарылайды. Қазақстанның өркендеуі үшін оқушылардың дарыны мен қабілеттерін тани біліп,білім беру барысында ерекше қасиеттерін дамыту маңызды рөл атқарады.Мұғалімдер инклюзивтік тəжірибе қағидатына негізделген дарынды жəне талантты балаларға арналған міндеттерді қою əдістемесімен танысады.Мұғалімдер дарынды жəне талантты оқушыларға арналған тиімді бағдарламалардың ьолуы қажет екендігін түсініп,оларға арналған қажетті кеңейтілген тапсырмаларды əзірлей білуді,əртүрлі қабілеттері бар балалармен бірлескен тапсырмаларда пайдаланылатын түрлі дағдыларды анықтауға дайын болады. Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту жəне оқу модулі əртүрлі жастағы балаларда байқалатын когнитивті дамуы мен метасана деңгейі,балалардың жас шамасына сəйкес келетін диалогті ынталандыруға арналған əдістер,өз-өзін бағалауға жауапкершілікті зерделеу кезінде ескеру керек идеяларын қамтиды.Сонымен қатар модульмен танысу барысында мұғалімдер əр жас шамасында балалардың дамуы əр түрлі болатындығын жəне жасына қарай қалай өзгеріп отыратындығын біліп,өз тəжірибесіне керекті идеяларды алады,оқу үрдісін ұйымдастыруда ,тиімді əдістерді таңдауда,тапсырмалар құруда ескеру керектігін түсінеді. Оқудағы басқару жəне көшбасшылық модулі мұғалімнің кəсіби дамуына ықпал ететін модуль.Осы модульде мұғалімдер өз тəжірибелерінің жекелеген тұстарын анықтайды,зерттейді,бағалайды жəне дамытады. Таңдалған оқыту стратегияларын өтілетін тақырыптарға сəйкестендірдім. Мысалы сабақ басында «Тек бір минут» стратегиясын қолдану тиімді. Курс тыңдаушылары жұппен жұмыс істейді жəне бір минут ішінде тақырып аясында өздерінің білгендері туралы əңгімелейді. Күтілетін нəтижелерге қол жеткізу үшін тыңдаушыларға сəттілік критерийлері ұсынылады: а) тақырыпты ашу; б) жауапты дəлелдеу; 31

в) мəтіннің анық құрылымы; г) əркелкі құрылымдар жəне тіл байлығы. Аталған стратегияны таңдаған кезде «жаңа ақпаратпен танысу үдерісінде мақсаттарды қоя білу, оның қолда бар білімге сəйкестілігі арасында жүзеге асырылатынына» сүйенеміз. Жүргізілген жұмыс игерілетін тақырып бойынша «хабардар болу» деңгейін анықтауға жəне əрі қарай сабақтың мақсатын, жұмыстың қолданылатын түрлері мен нысандарын түзетуге көмектеседі. Бұл стратегия бойынша тыңдаушылар өзге де оқу мақсаттарын пысықтайды, яғни тақырыпты, əңгімелесуші мəтінінің негізгі ойын анықтайды, түйінді сөздерді табады, сөйлеу дағдыларын дамытады, сөйлеу типі мен стилін айқындайды. Ал «Кластер» стратегиясы аясында мəтінмен жұмыс ұсынылады. Курс тыңдаушылары мəтіннің мағыналық бірліктерін бөліп көрсету, ақпаратты белгілі санаттар бойынша бөлу секілді тапсырмаларды орындайды. Бұлардан басқа олар тақырыпты, мəтіннің негізгі ойын, иегердің (автордың) ұстанымын (позициясын) анықтайды, мəтінге күрделі сұрақтар құрастырады. Орындалған жұмыс қорытындылары курс тыңдаушыларымен бірге топта талқыланады. Содан кейін жұмыс тақырып бойынша бейнероликті көру қорытындылары бойынша да жүргізіледі. Бұл кезде курс тыңдаушылары жұмыс нəтижелерін жұппен талқылайды. «Кластер» стратегиясы «Тек бір минут» стратегиясы бойынша орындалған жұмыстың логикалық жалғасы іспетті. Мұның барлығы «Екі қатарлы дөңгелек үстел» стратегиясы бойынша жұмысты ұйымдастыру үшін дайындық кезеңі ретінде игерілетін тақырып бойынша материалдарды жүйелеуге көмектеседі. Жүргізілген жұмыстың рефлексивті талдауы жұмысымыздың барлық кезеңдерінде ұшырасады, бірақ келесі кезеңде - «Екі қатарлы дөңгелек үстел» стратегиясын қолдану кезеңінде рефлексия тыңдаушылар іс-əрекетінің негізгі мақсатына айналады. Бұл жерде тыңдаушылар екі топқа бөлінеді. Бірінші топ «ішкі» шеңберді, ал екінші топ сыртқы шеңберді құрайды. «Ішкі шеңбердің» тыңдаушылары проблема бойынша өз ойларын еркін білдіреді. «Сыртқы» шеңбердің тыңдаушыларының пікірі бойынша, «ішкі» шеңбер тыңдаушыларының маңызды ой пікірлері тіркеледі, дəлелді түсініктемелері дайындалады, оң сəттері белгіленіп алынады жəне өз тілектерін жазады. Бұл жұмысты қорытындылау сəтінде өзім тренер ретінде тыңдаушылардан ауызша немесе жазбаша түрде тұжырымдарын қалыптастыруды өтіне отырып, кейін өз ескертпелерім мен түсініктемелерді ұсынамын. Нəтижесінде,рефлексияның аталмыш түрі тыңдаушылардың танымдық белсенділіктерінің мықты құралдарының біріне айналады, тыңдаушылардың əрқайсысында игерілетін материалға деген өзіндік қарым-қатынастың қалыптасуына жəне сын тұрғысынан ойлау дағдыларын дамытуға септігін тигізеді. «Айналмалы бекеттер» стратегиясы бойынша курс тыңдаушыларының білімдері бір-бірінің көмегімен толығады, яғни тыңдаушылар бірін-бірі дамытады. 32

«Эссе жазу» стратегиясын ой толғау кезеңінде қолданған тиімді. Мұнда тыңдаушылар тақырыптың ішкі сырын терең түсініп, өз пікірін, өз ойын дұрыс жеткізіп, оқу материалының негізін анықтап, сол арқылы оларды өмірмен байланысын жазады.Cəтті ұйымдастырылған тілдік дағдыларды қалыптастыру жұмыстары ғана тыңдаушылардың коммуникативті жеке тұлға болып қалыптасуына ықпал етеді,сонда ғана ол өз мүмкіндіктерін толық жүзеге асыруға ұмтылады. «Болжам» стратегиясы оқиға мазмұны арқылы тыңдаушыны қиялдату, ойын, сыни көзқарасын дамыту арқылы проблемалық мəселе туғызады. Осы орайда əр топқа тапсырмалар беру арқылы тыңдаушылардың қиялдауына еркіндік беріледі.Тыңдаушылар арасынан қиялы озық, ойы жүйрік мұғалімдер анықталып, олар пікірі арқылы өзгелерден дараланып отырады. Сын тұрғысынан ойлаудың əдістемелік тəсілдерін оқу үрдісінде тиімді қолдану маңыздылығы мынада: - уəждің артуы; - дербес іс-əрекеттің артуы; - ойлаудың белсенді болуы; - тыңдаушылардың білімі мен біліктілігінің жан-жақты дамуы; - логикалық ойлау жүйелілігін меңгеру. Сын тұрғысынан ойлау технологиясын қолдану нəтижесінде жеке тұлғаның қабілеттері жандана түседі жəне білім парадигмасы қалыптасады Нəтижесінде теорияны тəжірибе негізінде қолдана алатын,шығармашылық қабілеті жоғары ,өз ойы мен əрекетін сынай,реттей жəне бағалай алатын тұлға қалыптасады.Болашақта мұғалімдермен сыни тұрғыдан ойлауды дамытуға арналған іс-əрекеттерді ұйымдастыра отырып, білімді, сыни ойлауға қабілетті оқушыларды тəрбиелеп шығаратынымыз сөзсіз. Белсенді оқыту стратегияларын ұтымды қолдану арқылы төмендегідей нəтижеге қол жеткіздім: - тыңдаушылар жеке, жұпта жəне топта жұмыстану арқылы нəтижеге қол жеткізуге болатындығын түсінді; - тыңдаушылардың бірін-бірі үйрету арқылы өз бетімен тақырыпты меңгере алатындығына сенімдері артты; - шығармашылық тапсырмаларды орындады; - алған білімдерін əр түрлі деңгейдегі тапсырмаларды орындауда қолдана алды. Сонымен сабақта қолданылған барлық стратегиялар логикалық тұрғыда бір-бірімен өзара байланысты, бір сызыққа түзіліп, өзара бірін-бірі толықтырады. Білім санатына сəйкес жаңа ақпарат жүйеленеді, сондай-ақ, өз қатынастарын əзірлейді жəне дəлелдемені нығайту бағытында мақсатты жұмыс жасайды. Бұл түрлі жұмыстардың: жекелей, топпен жəне жұппен жұмыс жасау түрлерімен үйлесіп жатады. Түрлі əдістерді, жұмыс түрлері мен оқыту стратегияларын сəтті ұштастыра білу нəтижесінде, бұл тыңдаушылардың танымдық қызығушылықтарының дамуына, жаңа білімнің 33

тиімді игерілуіне жəне алған ақпаратты сын тұрғысынан ойластыруына септігін тигізеді. Білім беру сапасын жақсартуға септігін тигізетін əдістердің жəне оқыту стратегиялары түрлерінің маңызы орасан зор.Тренер ретінде солардың ішінен сабақта нақты педагогикалық міндеттерді шешу үшін аса қолайлыларын таңдап алып жəне олардың тəжірибе жүзінде пайдалануын тиімді жоспарға енгіздім.Нəтижесінде тыңдаушылардың арасында тұлғааралық қатынастарды жақсара түсті,əдіс-тəсілдер оқыту үдерісін белсенді етуге септігін тигізді.Тыңдаушылардың сын тұрғысынан ойлау қабілетін дамыта отырып,білімнің тиімді игерілуіне көмектесті. Тыңдаушылар шығармашылық қабілетін шыңдау үшін, өз тəжірибесінен мысал келтіруге жəне өзіндік көзқарасын білдіруге сын тұрғысынан ой жүгіртіп, пікірлерін, өзіндік мен тұжырымдамасын ортаға салуға жұмыстанды.Топтағы мұғалімдер өз пікірлерін білдіре отырып, ойлау, талдау, іздену қабілеттерін жүйелі ойлауын дамытты. Зерттеушілік əңгіме кезінде бақылау жəне бағалау нəтижесінде айналасындағылардың пікірін тыңдай отырып, топ бірлескен шешімдер қабылдау үшін келісімге жетуге тырысты.Мерсердің «бірлескен ойлау» туралы идеясымен сабақтастырып, тыңдаушылар бір-бірімен ынтымақтастық орнатуға жəне қарым-қатынас жасауға бейімделді. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының 2011-2020 жылдарға білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. 2.Мирсеитова С. Оқыту ізденіс ретінде жəне ізденіс оқыту ретінде.-Қарағанды, 2011ж. 3.К.С.Құдайбергенова Құзырлылық табиғаты–тұлғаның өзіндік дамуында. Əдістемелік құрал-2006ж. 4. «Педагог» республикалық ғылыми-əдістемелік, педагогикалық журнал 2014, №4. МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ Қонқаева Орынгүл Батырғалиқызы «Өрлеу» БАҰО» АҚ филиалы Атырау облысы бойынша ПҚБАИ «Тұлғаны тəрбиелеу жəне əлеуметтендіру» кафедрасының аға оқытушысы

Мектеп жасына дейінгі балалардың бойына оқу қызметін меңгерту, ол танымдық белсенділікті дамытудың басты бағыты болып саналады. Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында танымдық белсенділік туралы көптеген ғалымдар зерттеген. А.Н.Леонтьеваның пікірінше белсенділік термині бұл ішкі стимулдармен жəне сыртқы əрекеттер негізінде өзгереді, сонымен бірге аяқ астынан болатын қозғалыстарда, тірі ағзаларда қалыпты жəне қалыпсыз жағдайда көрніс табады. 34

Баланың танымдылығына үлкендер тарапынан ата-аналар, тəрбиеші – педагогтарға да байланысты құрылады. Н.Н. Поддъяковтың есептеуінше, балаларда танымдылықтың екі түрі бар: баланың танымдылығы жəне өзіндік танымдылық. Баланың жеке танымдылығын автор спецификалық жəне форма түрінде көрсетеді. Оның пікірінше баланың барлық жеке жан-жақты психикалық сферасында көрініс табады: атап айтсақ эмоционалды, жеке танымдық. «Белсенділік» термині психологиялық-педагогикалық теория мен тəжірибеге қарамастан қолданылып таралуда, бұл түсінік, қазіргі кезде, көптеген авторлардың кіріспелерімен түсініктерінде өте күрделі жəне бір мағыналы емес.Біреулер белсенділікті іс-əрекетпен байланыстырып біріктіреді,ал кейбіреулері іс-əрекеттің қорытындысымен, келесі іс-əрекетке қарағанда, белсенділік түсінігі оданда мағынасы өте ауқымды екенін айтады. Жалпы баланың белсенділігі тұтастай алғанда баланың ішкі əлемімен сəйкес келеді.Сыртқы қимылдарға еркін болғанмен, жеке тұлғаның танымдық белсенділігі бастауышта өзін жеткілікті түрде көрсетеді. Өзінің қажеттілігімен жəне қызығушылығын қанағаттандыра отырып, өздері мақсат қояды, жетістікке жетудің əрекеттерін, əдістерін, жолдарын қарастырады. Н.Н.Подъякованың пікірінше, белсенділк баланың жеке негізгі шығармашылығына байланысты дейді.Сонымен бірге,педагог– тəрбиешілердің берген жəне олардың алдыңғы іс-əрекеттеріне бағынады, бала іс-əрекеттің мағынасын меңгеріп, жеке жетістіктеріне жинақтайды. Белсенділіктің екінші түрі-үлкендердің белсенділігімен құрылады. Мектеп алды балаға айтады, көрсетеді, көмектеседі. Үлкендер іс-əрекеттерін құрып жəне оны өткізеді. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, былай айтуымызға болады, жазылған белсенділіктің екі түрі əдетте таза күйде шықпайды. Балалардың жеке белсенділік кез -келген жағдайда іс-əрекетке байланысты. Үлкендерден алған білім, білік, дағдыны жинақтап уақыт өткен сайын баланың жетістігіне айналады. Мектепалды даярлық, балаларының логикалық ойлауларын дамытудың негізгі кезеңіне жатқызуға болады. Өйткені балалардың ойлары осы кезде нақты-бейнелеуден абстрактылы ойлауға қарай дамиды. Сондықтан мектепалды даярлықта балалардың ой-өрісі қалыптасып жəне заттарды тиісті ұғымдарға жатқызып, өздерінің ойларын дəлелдеуге үйрене бастайды. Дəлелдеу үшін бала тиісті жүйе-логикалық ойлануға сүйенеді,-дейді Ғ. Жолтаева. Негізінде баланың логикалық ойлау қабілеті дегеніміз – қарапайым математикалық алғашқы ұғымдарын меңгертуден басталады десек қателеспейміз. Оны жүйелі түрде шыңдау тəрбиешінің басты міндеті. Көптеген зерттеушілердің пікірінше, мектепке дейінгі 3-5 жас аралық кезі танымдық белсенділіктің қалыптасып құрылатын кезеңі болып есептеледі.Олардың ішінде Л.С.Выготский,А.В.Запорожец,Е.А. Коссаковская, А.Н. Леонтьев. 35

Мектепке дейінгі балаларда танымдық белсенділік белгілері сөздердің айтылу процестерімен сөздік шығармаларында көрініс табады. Мектепке дейінгі кіші жастағы балалар көрнекі заттарды танып, қабылдап қана қоймай, сонымен бірге көптеген құбылыстарды түсініп, байқайтыны белгілі. Танымдық белсенділікті психологиялық-педагогикалық құбылыс ретінде анықтау, бұл мектепалды даярлық кезеңіндегі балалардың тұлғалық сапасының ерекшелігіне талдау жасауға, тəрбиелеу мен оқыту үрдісін қалыптастыру жағдайлары мен құралдарын қарастыруға мүмкіндік береді. Себебі меңгерілген білімнің сапасы мен беріктігіне тек балаларды оқыту, дамыту жəне тəрбиелеудің нəтижесі емес, сонымен бірге балалардың өзіндік танымдық іс-əрекетіне қатынасының қатысуымен тəуелді болып келеді. Танымдық белсенділік баланың психологиялық - денелік дамуының алғы шарты мен нəтижесі. Cоған байланысты балалардың жоғары психикалық үрдісін қабылдау, зейін, ойлау ерекшеліктері анықтайды. Психикалық танымдық үрдістердің ішінен ойлау жетекші үрдіс болып табылады. Барлық танымдық процестер үрдістердің қасиеттері мен қатар бірбірімен сипатын анықтай отырып, олармен бірге жəне тығыз байланыста болуын бірізділікте жүреді. Оқыту үрдісінде ынталандыру - бұл ең алдымен бала ойлауын дамыту болып табылады. Адам өмірінде ойлау аса қымбат орын алады. Ойлау арқылы көптеген заттардың, көріністердің араларындағы байланыстарды белгілеп, оларда бар себептерді табады, келешекте оларға не болатынын ойлап шығарады. Алдағы уақыт пен келешекті болжай алады. Сондықтан тəрбиеші баланың дұрыс ойлап үйренуіне көп күш жұмсауы керек. Өйткені дұрыс ойлау ұрпақтан ұрпаққа табиғи түрде беріледі, оның үстіне тəжірибе арқылы да қалыптасады. Бала ойын дамытуда логикалық ойындар ерекшеліктерін алуға болады. Балалардың ойлау қабілетін дамытатын, қызығушылықтарын арттыратын жұмыс түрі – логикалық ойындар. Баланың жас ерекшелігіне сəйкес түрлі логикалық тапсырмалар негізінде баланың интеллектуалдық деңгейі көтеріледі. Логикалық ойындар баланы тапқырлыққа, логикалық ойлауға баулып, ойының ұтымдылығына, өздігінен шешім қабылдауға, салыстыруға, дəлелдеуге əсер етеді. Оқу материалын балалардың ойлау қабілеті жетерліктей жас ерекшеліктерін ескере ұйымдастырса ғана, оның ойлау қабілетінің дамуына мүмкіндік туады. Адамдарда тану екі негізгі формада жүзеге асады: сезімдік тану формасы жəне абстракциялық ойлау формасы. Сезімдік тану, түйсік, қабылдау, елестету сияқты жолдармен көрініс табады, оның көмегімен біз заттардың жеке қасиеттерін ажыратамыз. Сезімдік тану — бұл тек ойлаудың бастапқы сатысы, адам дүниені түйсіне отырып қабылдайды. Сонымен ойлау қызметінің белсенділігін арттыру үшін балалардың танымдық қызметін дамытатындай өзіндік пікір, қорытынды шығаруға түрткі болатын ойындар ұйымдастыру қажет. Ойын арқылы балалардың негізгі іс-əрекеті жəне олардың айналадағы өмірден алған білімдерін, əсерлерін жинақтаған тəжірибелерін өз бетінше іс 36

жүзіне асырады. Ойын барысында берілген тапсырмаларды шешуде балалардың ақыл-ойы дамиды. Міне осыдан баланың логикалық ойлау, қиялдау қабілеті шыңдалады. Баланың ойын əрекетіндегі белсенділігін дұрыс бағалап, ойын іс- əрекетінде оның белсенділігіне, білім алуға, қажетті оқумен дағдыны меңгеруге жəне оларды күнбе - күнгі тəжірбиеде, өмірде пайдалана білуге үйренуге баланың саналықпен істейтін əрекетіне ұластыруы шарт. Бала белсенділігі негізінен екі түрлі: сыртқы жəне ішкі белсенділіктен тұрады. Сыртқы белсенділігі көбінесе ойын арқылы, қимыл, қозғалысы, əсіресе өмірлік əрекетіне байланысты болып келеді. Баланың ішкі белсенділігіне оның ойлау əрекетіндегі белсенділігі жатады. Баланың ішкі, сыртқы белсенділігін бөле - жара, бір - бірінен ажырата қарауға болмайтыны байқалады. Нақтылап айтсақ, баланың ойы, қабылдауы, дағдысы ең сақ, баланың ойы, кабылдау дағдысы ең алдымен сырттан болатын əсерлердің негізінде ішкі əсерлерді туғызып, қабылдау белсенділігін арттырады. Педагогика жəне психология зерттеулері бойынша балалық шақ – баланың жеке тұлға болып өзін-өзі сезінуінің алғашқы сатысы, демек адамгершілік қасиеттер, ақыл –ойы, логикалық жəне басқада қасиеттерін қалыптастырудың ең негізгі кезеңі болып табылады. Баланың ақыл-ойының дамуы тек белгілі бір білім көлеміне емес, танымдық іс-əрекет амалдары мен тəсілдерін игерумен бірге еске сақтау, ойлау, елестету, танымдық шығармашылық қабілеттерінің дамуын тұтас қамтиды. Бұлардың бəрі қоршаған орта мен білім, білік дағдысының қалыптасуы, есте сақтау жəне ойлау қабілетімен тығыз байланысты. Ойлау үрдісі анализ, синтез, салыстыру, топтастыру жалпылау, тұжырымдау логикалық амалдарынан тұрады. Ойлаудың осы амалдарын қолдана алуынан балалардың оқу əрекетінің нəтижесі көрінеді. Бұл жөнінде М. Жұмабаев: «Ойлау — жанның өте бір қиын, терең ісі. Жас балаға ойлау тым ауыр. Сондықтан тəрбиеші баланың ойлауын өркендеткенде сақтықпен басқыштап істеу керек»- деген. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Актуальные проблемы развития психики ребенка//Вопросы детской психологии (дошкольный возраст).Известия АПН РСФСР, вып.14).М.;Л., 2014. 2.Поддъяков Н.Н. Очерки психического развития дошкольников. – Просвезение-Альфа, М., 2012. 3. Щукина Г.И. Активизация познава

ҮШ ТІЛДІ МЕҢГЕРУ-ЗАМАН ТАЛАБЫ Бактигереева Жанар Мендихановна Атырау облысы Құрманғазы ауданы Ганюшкино селосы Б.Бегалиев атындағы жалпы орта мектебінің жоғары санатты ағылышын тілі пəні мұғалімі

«Қазақстан əлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін – мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін – ұлтаралық қатынас тілі ретінде жəне ағылшын тілін – жаһандық экономикаға нəтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керек» [1] Н.Ə. Назарбаев «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» Қазіргі жаһандану дəуірінде білім беру саласында үлкен өзгерістер енгізіліп отырғаны баршамызға мəлім. Бұл өз тарапынан қарқынды дамып жатқан заман талабына сай болып отырған өзгерістер. Мектеп бағдарламалары жаңа форматқа көшіп, жас ұрпақтарымыздың болашағы жарқын болу үшін үш тілді білім беруде, бүгінгі күннің күттірмейтін мəселесінің біріне айналып отыр. Өз тілің-бірлік үшін, Өзге тілің- тірлік үшін деп, ата-бабамыз сонау болашақты болжағандай, мақалда айтқандай өзге тілді білген жас ұрпақтың болашағы жарқын, алдынан кез- келген есік ашық болары сөзсіз. [3] Өзге тілдің адам өміріндегі ең маңызды рөль атқаратыны əркімге де бүгінгі таңда түсінікті болып отыр. Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік береді. Сонымен қатар тұлғааралық жəне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы. Еліміздің шетелдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Қазақ елін бүкіл шет ел тани бастаған уақытта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарым-қатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару–біздің казіргі кездегі міндетіміз.Көптілді білім-көп мəдениетті тұлғаны қалыптастырудың өзегі. Бүгінгі таңда көп тілді оқыту – жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемдік ғылым құпияларына үңіліп, өз қабілетін танытуына мүмкіндік беретін қажеттілік. Үш тілде оқыту –заман талабы десек, оның негізгі мақсаты: бірнеше тілді меңгерген, əлеуметтік жəне кəсіптік бағдарға қабілетті, мəдениетті тұлғаны дамыту жəне қалыптастыру Қазіргі таңда мұғалімдердің алдында оқушылардың алған білімдерін сыныптан тыс жерде, кез келген жағдайда тиімді пайдалана білуін қаматмасыз ету. Сонымен қатар мектептерде оқушыларға үш тіліді білім беру, оқытудың əртүрлі деңгейлеріне сəйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық жəне компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері барынша жасалған деуге болады. Жоғарыда аталған қажетілікке байланысты, елімізде үш тілді білім беруді мектепке дейінгі жəне мектеп жасынан оқыту мағыздылығы туындап отыр. Бала үйренуді неғұрлым ерте бастаса, соғұрлым тілді меңгеру оңай болады. Егер үштілді білім беруді мектепке дейінгі жəне мектеп жасынан жүзеге асырса, балаларды үш тілде таза сөйлеуге үйренеді, бір уақытта қазақ, орыс, ағылшын тілдерін салыстыра, түрлі мағлұмат беру арқылы тіл байлықтары 38

артып, қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде дағдылары артады, тілдерді меңгеру арқылы танымдық- тілдік дамуын қамтамасыз етеді. [2] Үштілділікті меңгерту кезінде мұғалім баланың жас ерекшелігін ескерумен қатар, жеке бас ерекшеліктеріне мəн беру керек. Баланың ісəрекетіне жəне меңгерілген материалдың күрделілігіне байланысты мұғалім түрлі əдіс-тəсілдер қолданады. Берілген тақырыпты сөйлеу тілі құрылымы бойынша бекітіп, қазақ тілі, орыс тілі, ағылшын тілдеріндегі грамматикалық элементтерді салыстыру жəне қарама- қарсы қою негізінде түсіндіру қажет. Өз тəжірибемде пəнге деген оқушы уəжін арттырауда оқытудың түрлі құралдарын пайдалану арқылы асырамын. Сабақта пəн аралық байланыспен қатар, оқытудың қолжетімділігі, жүйелілік пен бірізділік, көрнекі құрал жабдықтар, топтық жұмыста үштілді білім беру жүзеге асады. Топта жəне жұпта құрбыларымен жұмыс жасай отырып балалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде ауызша сөйлеудегі өзара байланысты нақты мазмұны бар əр сөздің мағынасын түсінгеде ғана тілді дұрыс қабылдайды. Жалпы тəжірибемде өз сабағыма қысқаша тоқталып өтсем, елтану бағытында «Washington D.C.» тақырыбында 8- сыныпта өткен сабағымда география пəні мұғалімі Вашингтон қаласының географиялық орналасуын ағылшын тілінде баяндауы ұтымды өтті. Бұл жерде өз тарапынан пəнаралық байланыс болса, екінші тұрғыдан алғанда үш тілді білім беру жүзеге асты. Сабақ басында оқушылар күтілетін нəтиже айтылып,сабақта сол нəтижеге жетті. Сабақта оқушылардың барлығы қалыптастырушы бағалаумен бағаланды, əр тапсырманы орындаған оқушылар сабақта қандай нəтижеге жеткендігін алдын ала берілген парақшаларға өзін-өзі бағалады. Бұл сабақта Вашингтон қаласы туралы қабілетті оқушылар түсінгендерін ағылшын тілінде баяндай алса, білім деңгейлері төмен оқушылар топтық, жұптық жұмыста көшбасшы оқушылардың көмегімен тапсырмаларды орындап, сабаққа белсенді қатыса алды. Үйге тапсырма ретінде алдынала берілген жобалау жұмыстарын оқушылар презентация арқылы ағылшын тілінде қорғады. Сабақта топтық жұмыстарда постермен жұмыс жасауда оқушылардың бəрі өз үлестерін қосып белсенділік танытады. Бұрын көп сабақта үндемейтін оқушылар постер қорғағанда тақырыпқа қатысты тапсырмаларды тауып, тақтаға шыққанда ағылшын тілінде өзінің жазған жұмыстарын айтып, оқып береді. Бұл топтық жұмыстың ұтымды тұстары деп ойлаймын. Сонымен қатар бұндай сабақтарда екі елді сатыстыра отырып, үш тілде сөйлеуге, тілдерді құрметтеуге, Отан сүйгіштілікке, достыққа, мейрімділікке тəрбиелеу жəне үздіксіз дамуын, дүниетанымын кеңейтеді. Кейде сөздік қорларының аздығынан қабілетті оқушылардың өз ойларын еркін жеткізуге қыйналып тұрып қалып жатады. Бұндай жағдайда оқушының білім деңгейлеріне ілгері жылжу мақсатында кері байланыс жасау арқылы оқушыларға жеке тапсырма беруге тырысамын. Сабақта көшбасшы оқушылар білімі төмен оқушыларға көмек көрсетеді, өз сыныптастарының көмегіне сол оқушылар құрбыларынан үйренуге тырысып жатады. Жалпы тілдерді меңгерудегі негізгі міндеттер: талдай білу, мазмұнын түсіну, сөздер мен сөз тіркестерін тақырып бойынша топтау жəне қолдана 39

білу. Тілдерді үйренуде ашық- жарқын түстермен боялған көрнекіліктермен жəне тыңдау көру материалдарын қолданумен жүргізілген дұрыс. Сабақтарда оқушы уəжін тудыру мақсатында түрткі болатын сұрақтар қою арқылы, «Желпуіш», «сұрақты қағып ал», «Диван» «бейнежазбалар», «Back-to back» т.б. оқыту құралдарын сабақта қолдану арқылы оқушы қызығушылығын оятуға, əрі миға шабуыл жасауда оқушыларға тиімді екенін өз тəжірибемде дəлел болып отыр. Сонымен қатар сабақтарымда сұрақ қою маңызды дағдыларлымның біріне айналып отыр, себебі дұрыс сұрақ қойылған жағдайда оқытудың тиімді құралына айналды жəне де оқушылардың оқуына қолдау көрсетіп, оны жақсарта алдым. Оқушылардың тақырыпты түсінуіне қол жеткізу үшін мен сабақта сұрақтың екі түрін: төмен дəрежелі жəне жоғары дəрежелі сұрақтарды қолданамын. Көбіне жоғары дəрежелі сұрақтар қойылғанда, оқушылар ақпаратты белгілі бір жолдармен қолданады, қайта құрайды, кеңейтеді, бағалайды жəне талдайды. Тəжірибемде сұрақтардың маңыздылығын айта келе, сұрақ қою арқылы менің: -кейбір оқушыларым тақырып бойынша жəне сындарлы сөйлуге ынталанды; -оқушылардың шынайы қызығушылығы байқалды; -кейбір оқушылар өз білімдерін басқа оқушыларға сөзбен жеткізуге көмектесті; -сабақта оқушылардың сын тұрғысынан ойлауға ықпал етті; -қиын, кедергі келтіретін қиындықтар мен түсінбестіктері анықталды. Сабақтарымда елдердің астаналарын салыстыру жəне «Back-to back» оқыту құралдарын қолдану арқылы оқушылардың бірігіп жұмыс жасауына жəне тыңдауға, бақылауға, салыстыруға үйренді. Ол сондай-ақ, белсенді тыңдау дағдыларын дамытты. Жаңа сөздерді өткенде (Learner's Dictionary,Visual Dictionary Online) көбіне визуалды сөздіктерді пайдаланамын, бұл өз кезегінде оқушылардың бір уақытта көріп отырып, сөздердің дұрыс айтылауын тыңдау арқылы, көру арқылы жаңа сөздерді есте сақтауына септігін тигізсе, онлайн анықтамалық сөздіктер арқылы оқушылар сол сөздің дұрыс айтылуын жəне сөздерді сəйкестендіруге, синонимдерін үйренуге пайдаланады. Сабақ соңында оқушылардан ауызша, кейде жазбаша кері байланыс немесе рефлексия жасап отырамын.Бұл өз алдына сабақта оқушыларым нені үйренді жəне нені жетілдіру қажеттігі бойынша жұмыстанып, келесі сабағымды дайындап отырамын. Жалпы сабақтарымда оқытудың түрлі құралдарын пайдалануда оқушылардың қызығушылықтары басым келеді. Қорыта айтатын болсақ, көптілді білім беру бағдарламасы аясында үштілді меңгеру тəжірибесін жинақтап, əлемдік деңгейде көтерілуіміз керек.Бұл оқушылардың халықаралық жобаларға қатысуын кеңейту, шетелдік əріптестермен ғылыми байланыстарын нығайтуға, шетел тілдеріндегі ақпарат көздеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді. Кем дегенде үш тілді меңгеру-заман талабына айналып отырған қажеттіліктердің бірі. Пайдаланылған əдебиеттер 1.Назарбаев Н.Ə. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. 40

2.Үштұғырлы тілді дамыту (Əдістемелік құрал) 3.Қазақ мақал- мəтелдері жинағы. АРНАЙЫ ПƏНДЕР БОЙЫНША СЫН ТҰРҒЫСЫНАН ОЙЛАУ ТЕХНОЛОГИЯСЫН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП ОҚУШЫ ТҰЛҒАСЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУ Балгазиева Ляззат Танатаровна, Шумакова Шолпан Ахметовна Ақтөбе гуманитарлық колледжі

Қазіргі кезеңде білім берудің сапасын жақсарту, əдістемелік негізін өзгерту заман талабына сəйкес туындап отырған қажеттілік.Өйткені, мектептің əр күні көптеген ғылыми жаңалықтарға, терең əлеуметтік өзгерістерге толы. Бұрын оқу үрдісінде мұғалім басты роль атқарған болса, қазір оқушының белсенділік көрсететін кезі туды. Сабақ мұғалімнің емес, оқушының іс-əрекетімен бағаланады. Қазіргі заманда нені оқыту емес, қалай оқыту маңыздырақ болып отыр. Сабақ барысында оқушының ізденуі мен зерттеу дағдыларын қалыптастыра отырып, пəнге деген қызығушылықтарын арттыру мақсатында қолданылатын технологиялар баршылық. Солардың бірісын тұрғысынан ойлау технологиясы. Сыни тұрғыдан ойлау- Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты түсінік. Бұл модуль студенттердің де, оқытушылардың да сыни тұрғыдан ойлауды дамытуды саналы жəне оймен қабылдауды көздейді. Сын тұрғысынан ойлау - сынау емес, шыңдалған ойлау. Сыни ойлау философиясындағы басты мақсат: студент қандай да болмасын ақпаратты өздігінше игеріп, өз өміріне жарата алатын əмбебап тəсілдерді үйренуі керек. Білім алу-студент тұрғысынан белсенді үдеріс болуы қажет, тек белсенді түрде жұмыс жасай отырып, ол қандай да болмасын білімді игереді.Сын тұрғысынан ойлау əрбір студентті терең ойланып, философиялық тұжырым жасауға бағыттайды. Өмірде ең керекті білік пен дағды–қоғамда қарым–қатынас құра білу, басқа адамдармен тіл табысу екендігін ескере отырып, əр сабақта студент оқытудың басқа да қатысушыларымен (студенттер мен оқытушылар) араласып коммуникативтік қарым– қатынас үдерісінің белсенді мүшесіне айналады əрі ұжымда, қоғамда, əлеуметте қалайша өзара байланыс құру мəселесі төңірегінде ойланады. Сол себепті жүргізетін пəн бойынша студенттердің пəнге қызығушылығын арттыру үшін дəріс беретін топтарда оқу мен жазу арқылы сыни тұрғыдан ойлау əдістерін тəжірибемде күнделікті қолданып келдім. Дей тұрғанмен жоғары да аталған курста өз білімімді əлде де болса жетілдірдім деп ойлаймын. Сонымен қатар, курстан алған теориялық білімімді практика жүзінде қолдандық. Тізбектелген сабақтар топтамасын өткізу барысында студенттерді сыни тұрғыдан ойландыратын, соған жетелейтін,сыни тұрғыдан ойлауға мүмкіндік беретін тапсырмалар топтамасына басымдық беруге тырыстым. Бұл 41

тапсырмаларды–шағын топ, жұп болып талқылау, жеке жұмыс, жазба жұмысы түрінде ұйымдастырдым, сол арқылы студенттердің адамгершілік, эмоциялық, өзара қарым-қатынас өнегесін анықтау, қалыптастыру жəне оқуға ынтасына қаншалықты өзгеріс əкелетінін байқадым. Жекелеп алғанда менің берген тапсырмаларым оқытуда диалогты қолдана отырып, сыни тұрғыдан ойлауға дағдыландыруды мақсат етсе, студенттің оқуына қатысты сын тұрғысынан ойлау қабілеттері, ойлау дағдылары жəне студенттің даму бағыттарына (ойын ашық айту, өз деңгейін түсіну, əр түрлі көзқарасты түсіну) өзгеріс енгізуді, дамытуды көздеді. Мысалы, «Венн диаграммасы», «INSERT»кестесі, «ДЖИКСО», «Топтастыру», «Кубизм», «Семантикалық кесте» жəне т.б стратегиялар. Осы аталған стратегияларды сабақ пен тақырыптың ерекшелігіне қарай лайықтап қолдандым. Сабақ барысында аталған əдістер студенттердің бір-бірімен пікір алмасуына, ой жинақтауын қамтамасыз етуіне жəне əр студенттің шығармашылық дарынын көруіме мүмкіндік болды. Мысалы, практика кезінде өткізілген 4 сабақта студенттер жаңа тақырыппен өз бетінше танысу үшін «INSERT» кестесін толтыру тапсырылды жəне толтырылған кесте бойынша мəтін талданды. Бұл кесте студенттерге оқиғаны түсінуге, өз ойына басшылық етуге, өз пікірін білдіруге жəне өз бетінше білетіндерін анықтауға, білмейтіндерін сұрауға əзірленуіне мүмкіндік берді. Сабақтың бекіту бөлімінде «Кластер», «Бес жолды тұжырымдама» əдістерін пайдаландым. Бұл əдіс студенттердің ойын жинақтауға, жүйелі ойлауына, нақтылы ізденуіне бағытталды. Сабақта қолданған əдістерімнің тиімділігін жоғарыда көрсетілген сабақ жоспарының топтамасында студенттердің шығармашылықпен істелген жұмыстарынан мысал келтіріп отырмыз. «Бес жолды » өлең құрастыру. Аққу Мерген Сұлу, қасиетті Қатыгез, жауыз Сұңқылдайды, билейді, сыңсиды Ойламады, аямады, атты Аққу- тазалықтың, махаббаттың символы Əсемдік пен сұлулықты сезбеген Киелі құс Табиғат перзенті

Бұл əдістер сабақ үстінде тақырып бойынша студенттердің білімін тексеруге,бірінің білмегенін екіншісі толықтырып көпшіл болуға тəрбиелеуге,студенттің тақырып туралы не білетіні мен нені білгенін анықтауға жəне тіл байлығын дамытуға көмектеседі. Сонымен бірге студенттердің алған білімдерін қорытуға, оған сын көзбен қарауға жəне тақырыпқа деген өзінің ішкі сезімін білдіруіне мүмкіндік беретін əдістерінің бірі-эссе.Бұл əдіс туралы алдыңғы жұмыстарда атап өттім.Дегенмен,бұл əдісті қолдану барысында студенттердің жасаған жұмыстарынан, ой топшылауларынан төмендегідей нəтижені көре алдық. - оқылған мəлімет бойынша өз ойларына талдау жасады; - өз көзқарасына рефлексия жасай алды; - Ойын шығармашылық тұрғыда көрсете алды. 42

«Жобалау» тəсілі–жаңа материалдың түсінгенін графикалық түрге енгізу, ой толғаныстағы негізгі пікірлерді көрнекті етіп жаңа білімді ашуға көмектесті. Жобалау «Бірге шығармашылықпен ой түйіндеу» деген атпен əр топқа өз тақырыптарын бөліп бердім жəне сол бөлінген тақырып бойынша əр топқа өз бетімен орындауға тапсырма бердім. 1 топ: Қабырға газеті 2топ: Слайд 3топ: Буклет Берілген тапсырманы əр топ студенттері шығармашылықпен, белсенділікпен орындап келді. Сол өз бетімен орындаған жұмыстарын топ алдында қорғап, поэмадан нені меңгерді, автордың ойынан не түйгендігін ашып айтып берді. Жаңа сабақты бекіту мақсатында ДЖИГО тəсілін пайдаландым, топ басшылары орындарын алмастырып, сол топқа өз тақырыптарын түсіндірді жəне топ мүшелері түртіп алу стратегиясын қолданып, дəптерлеріне айтылған нəрсені түсіріп отырды. «І.Жансүгіров өмірі мен шығармашылығы» тақырыбын мен мақсатын ашу үшін 1- топқа- І.Жансүгіров өмірі,2-топқа- ақынның лирикалық өлеңдері, 3 - топқа-прозалық шығармаларын өз бетімен оқуға бердім. Студенттер осы берілген тапсырмаларды өз беттерімен оқып, зерттеп, өзара талдады. Бұл əдісті қолдану барысында студенттер мынадай нəтижеге жетті. 1.Ақпаратты өз бетінше ұғынды жəне меңгере алды; 2.Меңгерілген ақпаратты топтарына түсінікті етіп жеткізе алды; 3.Мəтінмен өз бетінше жұмыс жасау дағдысы дамыды; 4.Бір- бірін ести жəне тыңдап, сұрақ қоя білді. Сабақтың барысында студенттің ойлау қабілетін дамытатын тапсырмалар олардың сабаққа деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, сонымен қатар кейін де қажет бола алатындай етіп үйретуім маңызды екенін түсіндім. Қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерін дұрыс жүргізе алу арқылы, студентке дұрыс бағыт-бағдар беру арқылы осы ауқымы кең баланың да, өзімнің де көзқарасымды өзгертетін сындарлы оқытудың мəні зор екендігін ұғындым. Бұған дейін сапалы білім беру деген міндетіме баланы шабыттандыратын, заман талабына сай сыни ойлай алатын құзіретті тұлға қалыптастыру деген ұғымды қостым. Əдебиеттер тізімі: 1.Студенттерге арналған нұсқаулық, Астана, 2015 2.А.Əлімов Интербелсенді əдістемені мектепте қолдану, Алматы, 2015

СОВРЕМЕННЫЙ УРОК ХИМИИ- ИННОВАЦИОННЫЙ ПОДХОД В ПРЕПОДАВАНИИ И ОБУЧЕНИИ Батпанова Балдырган Абдугалиевна КГУ СОШ № 46, г. Караганды, учитель химии

... Настоящий педагог и сам должен учиться на протяжении всей своей профессиональной деятельности, совершенствовать свое мастерство. Как писал К. Д. Ушинский: «Учитель живет до тех пор, пока учиться, как только он перестает учиться, в нем умирает учитель». Современная школа – это маленькая страна, где дети получают не только знания, но и учатся, как использовать эти знания в жизни. Хорошо организованное образование позволяет подготовить молодое поколение к конструктивным изменениям во всех сферах деятельности. Современный учитель задается вопросом: «Как применять в учебно-воспитательном процессе инновационные технологии? Как сделать процесс обучения доступным, эффективным, интересным? Что учитель должен сделать, чтобы сформировать у учащихся, над какими компетенциями работать?» На эти вопросы отвечает учитель, готовя каждый свой урок. Это способствует искать оптимальные формы, методы и приемы обучения, совершенствоваться, быть открытым в получении информации. В современном мире важно уметь находить информацию. И сегодня основным источником информации наряду с книгой становится сеть Интернета. Способность быстро найти нужную информацию, использовать ее, - это успех работы. Каким он должен быть, современный урок? Как должна изменяться его структура? Вопросы эти не случайны. В последнее время резко повысился интерес учителей к проблемам современного урока, в том числе и на таком сложном уроке как химия. Безусловно, урок должен быть систематичным, последовательным и прочным в усвоении знаний учащихся. Эффективность урока во многом зависит от умелого выбора методов обучения и их структуры. Рождение любого урока начинается с осознания и правильного, четкого определения его конечной цели - чего учитель хочет добиться; затем установления средства - что поможет учителю в достижении цели, а уж затем определения способа - как учитель будет действовать, чтобы цель была достигнута.Современная педагогика освободилась от ряда стереотипов и не только разрешает, но и рекомендует вариативные методы проведения уроков. Для повышения эффективности преподавания школа обеспечивается комплексом технических средств. Так, уроки химии немыслимы без проведения лабораторных работ. Для таких уроков важно наличие реактивов, колб, пробирок. Использование технических средств, использование методик и рекомендаций способствует проведению качественного урока, однако никакая техника, никакие методики не дадут результата,если учитель не найдет общего языка, общего интереса с учениками, не станет для них другом, примером для подражания. С учетом этого требования к уроку конкретизируются в дидактических, воспитательных и развивающих требованиях, кроме этих требований к уроку выделяются и другие: организационные, психологические, управленческие, требования 44

оптимального общения учителя с учащимися, требования сотрудничества, эстетические и т.д. Современный урок должен соответствовать целому ряду требований: соответствие содержания и методов поставленным целям; рациональность распределения времени на уроке (на химические опыты и теоретический материал); логичность и последовательность изложения содержания и организуемой учителем самостоятельной деятельности учеников; соответствие словарного запаса учителя активному словарному запасу школьников; умеренный темп урока; постоянная обратная связь с классом на всех этапах урока; разнообразие видов деятельности школьников на уроке; опора на жизненный опыт ребят; благоприятный стиль делового общения на уроке и его общий психологический климат;тактичность учителя;своевременность и достоверность оценки учебной деятельности школьников; опора на индивидуальные и возрастные особенности детей; сочетание репродуктивной и творческой деятельности учащихся на уроке. Таким образом, только при выполнении обозначенных требований урок приобретёт статус наиболее эффективной формы обучения и осуществит свою миссию. Одна из важных проблем, которая сейчас существует в школе— это нежелание детей учиться. Большинство учителей встречаются с этим в своей практике ежедневно. Успехи в учебе зависят от желания самого ребенка приобрести новые знания. Для того, чтобы активировать познавательную деятельность учащегося педагог должен использовать весь арсенал средств, которые имеются в его распоряжении.Современный урок—это не скучный урок, основанный только на репродуктивной деятельности учащихся, а деятельностный урок, который, несомненно, зависит от творческого подхода самого учителя. Урок должен напоминать произведение искусства, в котором необходимо продумывать все этапы. 50% успеха урока будет зависеть от правильности поставленных целей и задач. Как нужно строить такой урок, чтобы развить творческое сознание учеников и заложить в их светлые головы знания? Из этого возникает второй актуальный вопрос: «Каким должен быть современный урок?». Современный урок имеет следующие особенности: 1.Урок носит личностно-ориентированный характер. Теперь личностный, а не предметный результат становится целью. Важно, какие изменения произойдут с личностью учащегося, а не какая сумма знаний накопится за время обучения в школе. 2.Методологической основой стандартов нового поколения является системно-деятельностный подход. На основе усвоения универсальных способов деятельности развивается личность учащегося. 3.В центре внимания современного урока стоят компетентности учащегося. Способность применять полученные знания на практике— вот чему нужно научить на уроке. Получение новых знаний—это творческий процесс, в который вовлечены как учитель, так и его ученик. Теперь учитель— это не источник знаний, а руководитель, который организует совместную образовательную 45

деятельность, поэтому главной задачей учителя становится научить детей учиться и вовлечь учеников в активный познавательный процесс. Учитель – инициатор, воздействующий на процесс обучения, проявляющий заботу и активно, с энтузиазмом занимающийся преподаванием и обучением. Учитель, который осознает, что каждый ученик думает и знает, как формировать свое понимание предмета; конструируют знания и практический опыт в контексте этих знаний; имеют профессиональные знания и понимание их содержания для обеспечения обратной связи. Учитель, который знает цели обучения и критерии успешности урока, знают, в какой степени они соответствуют критериям со своими учениками, и знают, что делать далее для устранения пробела между имеющимися знаниями и осознанными учениками эталонами успешности: «Куда двигаться дальше?», «Как действовать?», «Что делать дальше?». Педагогические подходы, как преподавание и обучение на основе диалога,направлен на сотрудничество между учителем и учеником в развитии знаний и навыков учителя по формированию надлежащего опыта обучения.Взаимодействие между учащимися играет важную роль в обучении, помогает ученику и учителю взаимодействовать, что обеспечивает вовлеченность учащегося в деятельность, которая помогает развитию понимания,а также работа в парах или группах способствует интеллектуальному развитию и результативности в обучении. Учащиеся легче обучаются в случае, когда имеется возможность диалога с другими, более знающими, в роли которых могут выступать одноклассники или учителя.На сегодняшний день существует достаточно доказательств, которые указывают на то, что совместная беседа учеников в классе приносит большую пользу, так как:  Позволяет ученикам выражать свое понимание темы;  Помогает им осознавать, что у людей могут быть разные идеи;  Содействует аргументированию учениками своих идей;  Помогает учителям понять, на какой стадии находятся их ученики в процессе своего обучения. Особенностью большинства обсуждений в классе является то, что учитель управляет темой разговора, уместностью и правильностью того, что говорят ученики.Развитие диалогической беседы в классе является взаимным процессом. Независимо от используемого подхода утвердились две модели процесса обучения:первая–обучение,направленное на определение перспектив ученика как личности и социального объекта, вторая - обучение как результат отношений между учителем и учеником. К.Д.Ушинский писал: «Нужно, чтобы дети, по возможности, учились самостоятельно, а учитель руководил этим самостоятельным процессом и давал для него материал».Чтобы проводить уроки на уровне, соответствующем стандартам нового поколения,учителю необходимо использовать передовые педагогические технологии,способные активировать познавательную деятельность учеников (технологии критического мышления, проблемного обучения,обучения в 46

сотрудничестве, игровые, здоровьесберегающие технологии и т.д.), вызвать интерес к изучаемому предмету. А главное любить детей. Быть современным учителем достаточно сложно, но возможно. Главное, как и во все времена учитель должен любить свою профессию. Список литературы: 1.Как подготовить современный урок . Завуч. 2012 г. Завельский Ю. В. 2.Поташник М. М. Требования к современному уроку. Методическое пособие.— М.: Центр пед. Образования. 2009. 3. Ривкин Е. Ю. Требования к современному уроку // Справочник заместителя директора школы. № 1. 2013. С. 45–50. 4.Журнал «Учитель» .Технологии личностно-ориентированного урока: учеб.метод. пособие для учителей. 2014 ВСЕ НАЧИНАЕТСЯ С ДЕТСТВА Белоус Наталья Григорьевна КГКП детский сад «Балақай» воспитатель г. Караганда

Какая семья не мечтает, чтобы рос их малыш счастливым и здоровым, жизнерадостным и общительным. Семья всегда стоит на первом месте у каждого человека. Семья-это первый социальный институт, с которым ребенок встречается в жизни, частью которого является. И какую бы сторону развития ребёнка мы не рассматривали, всегда окажется, что главную роль в становлении его личности играет семья. В семье, малыш учится мыслить, чувствовать, жить среди людей. Атмосфера каждой семьи с ее жизненным укладом, традициями, интересами и потребностями сразу же начинает воздействовать на это крохотное существо. И очень важно, какая это семья. Но к счастью, в большинстве семей малыш с первых дней своей жизни чувствует заботу,внимание окружающих.Растет в такой семье малыш счастливым, радостным, распахнутым навстречу добру, чувствуя себя равноправным членом дружного коллектива.Именно семья должна определять цели, смысл, содержание воспитательного и образовательного процесса, возвращая себе исконную функцию хранения и передачи социокультурной традиции. Основой духовно-нравственного воспитания являетсядуховная культура общества, семья и образовательного учреждения – той среды, в которой живет ребенок, в которой происходит его становление и развитие. Тот дух, который царит в семье и детском саду, которым живут родители и воспитатели, составляющие ближайшее социальное окружение ребенка, оказывается определяющим в формировании внутреннего мира ребенка. Задумываясь об истоках нравственных чувств, мы всегда обращаемся к впечатлениям детства: это и родные напевы, и восход солнца, и журчанье весенних ручьев. Воспитание чувств ребенка с первых лет жизни является важной педагогической задачей. Ребенок не рождается злым или добрым, нравственным или безнравственным. То, какие нравственные качества 47

разовьются у ребенка, зависит, прежде всего, от родителей, педагогов и окружающих его взрослых, от того, как они его воспитают, какими впечатлениями обогатят. Духовно-нравственное воспитание процесс долговременный, предполагающий внутреннее изменение каждого участника, который может найти отражение не здесь и не сейчас, в дошкольном детстве, а гораздо позднее, что затрудняет оценку эффективности проводимой деятельности, но не уменьшает значимости нашей работы. В духовно-нравственном воспитании, как и в воспитании вообще, сегодня уже не срабатывает тот стереотип, в соответствии с котором активизация позиции семьи осуществляется только за счет информирования родителей об успехах и проблемах ребенка, в лучшем случае, за счет педагогического просвещения родителей силами образовательного учреждения. В нашем дошкольном учреждении взаимодействие с семьей реализовывается как в традиционных формах консультирования и просвещения, так и в новых формах совместных детско-родительских семинаров, общих активных занятий, в формах проектной деятельности и иных вариантах сотрудничества в целях профилактики трудностей и различных конфликтов в воспитании. Программно-методическое обеспечение духовно-нравственного воспитания, смогут работать в современных условиях благодаря общим стратегическим принципам которые вложены в нашу программу «Поликультурное воспитание детей дошкольного возраста»: 1.Принцип возрастного и индивидуального подхода в воспитании детей. 2.Принцип системности, основанный на объединении отечественных традиций семейного и общественного воспитания в целостных развивающих процессах на основе единых социокультурных ценностей и технологий эффективного взаимодействия, ориентации родителей на обеспечение предпосылок для психофизического развития и духовно-нравственного становления личности ребенка через создание единого воспитательнообразовательного пространства, способствующего гармонизации системы отношений «образовательное учреждение – семья – личность» и формированию «социального иммунитета», защищающего ребенка от негативного воздействия информационной среды. 3.Принцип интерактивности, предполагающий использование личностноориентированных подходов, форм воспитания и образование детей и родителей (педагогического сопровождения семьи в целом) с учетом реального состояния и запросов семьи; формирование активного нравственного сознания всех участников педагогического процесса; активного культурного и духовного сознания педагогов; активного педагогического сознания родителей, активной и творческой мотивации через использование различных форм социокультурного просвещения, развития познавательной и 48

духовной сферы, коммуникативных и управленческих навыков педагогов, родителей и детей. 4.Принцип культуросообразности, способный содействовать обеспечению преемственности отечественных социокультурных традиций, утверждению их в качестве основной духовно-нравственной опоры и главных ценностных ориентиров в перспективе личностного и цивилизованного развития. 5.Принцип освоения педагогами, родителями и детьми ведущих ценностных ориентаций, свойственных отечественному образу жизни, знакомство с феноменом казахской цивилизации, общим контекстом ее основополагающих ценностей и идеалов, форм и норм социокультурной практики, приобщение к ценностям и «смыслам» отечественной культуры, развитие внутреннего духовного мира ради осознания себя деятельными субъектами сохранения и приумножения социокултурного опыта. 6.Принцип социокультурной и психологической адаптивности содержания воспитательных программ и программ взаимодействия образовательных учреждений с семьей, предполагающий соответствие программного содержания запроса семей и образовательных учреждений как участников воспитательного процесса. Эти принципы являются приоритетными в создании развивающейся системы «ребенок–воспитатель–родитель»,различныехарактеристики которой могут варьироваться в зависимости от особенностей образовательного учреждения, региона, специфики социального заказа. Новые подходы к взаимодействию дошкольных организаций с семьей раскрываются во многих программах воспитания детей, в педагогических проектах сопровождения семьи в контексте отечественных социокультурных традиций. Известно, что культура–это система ценностей,закрепленная в традициях. Она необходима для удовлетворения духовных потребностей и поиска высших ценностей. Удивительное и загадочное явление народной культуры – праздники и обряды. Сейчас к нам постепенно возвращается национальная память, и мы поновому начинаем относиться к старинным праздникам, традициям, фольклору, художественным промыслам, декоративно-прикладному искусству, в которых народ оставил нам самое ценное из своих культурных достижений, просеянных сквозь сито веков. Фольклор является богатейшим источником познавательного и нравственного развития детей. В устном народном творчестве, как нигде, сохранились особенные черты казахского характера. Большое место в приобщении детей к традиционным ценностям народной культуры должны занимать народные праздники и традиции. В них фокусируются накопленные веками тончайшие наблюдения за характерными особенностями времён года, погодными изменениями, поведением птиц, насекомых, растений. Причём эти наблюдения непосредственно связаны с трудом и различными сторонами общественной жизни человека. 49

В результате освоения народных традиций дети узнают историю своей семьи, страны, культурные традиции своего края: песни, игры, считалки, небылицы, промыслы, народные праздники. Среди ученных-педагогов немалая часть отстаивает позицию, утверждающую,что образовательные учреждения не должны нести ответственность за духовно-нравственное воспитание детей, что это воспитание целиком является прерогативой семьи. Признавая ведущую роль семьи в воспитании,отечественная педагогическая школа всегда поддерживала семью и помогала ей в решении воспитательных задач. Поэтому, нам педагогам, нужно постоянно помнить о личной и профессиональной ответственности, которая ложится на нас. Эту ответственность мы сможем понести лишь при условии собственного образования в сфере духовно-нравственного воспитания, народных традициях и непрекращающихся трудов над своей душой. Список литературы: 1.Кожахметова К.С. Казахская этнопедагогика: Алматы, «Анатілі», 2001. 2.Игнатьева О.Г. Духовно-нравственное воспитание в семье// Международная педагогическая ассамблея. – 2011. – С 38-41 3.Потаповская. О.Духовно-нравственное воспитание детей и родителей // Дошкольное воспитание. – 2006. - № 1. С 14-16 4.Микляева Н.В. Нравственно-патриотическое и духовное воспитание дошкольников: ТЦ Сфера, 2013.

ОҚУ-ТƏРБИЕ ҮДЕРІСІН ЖҮЙЕЛІ ЖҮРГІЗУДЕГІ МЕКТЕПІШІЛІК БАҚЫЛАУДЫҢ РӨЛІ Бергалиева Шынар Маратовна Батыс Қазақстан облысы, Бөрлі №1 жалпы орта білім беретін мектебінің оқу ісі меңгерушісі

Талдаусыз ақпарат өлі, ал мақсат жоқ болса бақылаудың да қажеті жоқ Ю.А.Конаржевский Мектепішілік бақылау-оқу-тəрбие жұмысының мазмұнын, оның ұйымдастырылуын,оқушылардың білім сапасы мен дағдыларының қалыптасуын қадағалайды. Мектепішілік бақылау - басқарушылық қызметтің негізгісі болып есептеледі. Дұрыс ұйымдастырылған жəне жүйелі түрде жүргізілген бақылау мектеп ұжымы жұмысының жетістіктері мен кемшіліктерін дер кезінде анықтауға, шара қолдануға, алдағы жұмыстарға түзетулер енгізуге болжамдар жасауға негіз болады.Сондықтан мектептегі бар жұмыстың түбегейлі нəтижеге жетуінің күретамыры мектепішілік бақылауда тұрғанын байқаймыз.Мектепішілік бақылауды ұйымдастыру мектеп əкімшілігінен біліктілікті, əдістемелік шеберлікті жəне үлкен жауапкершілікті талап етеді.Мектепішілік бақылауды жүзеге асыра отырып мектеп басшылары 50

мұғалімдерге, сынып жетекшілеріне көмек көрсету мен талап етудің жолдарын анықтайды. Мектепішілік бақылаудың мақсаты: -мектеп қызметінің деңгейін жетілдіру, мұғалімдер шеберлігін көтеру, білім беру сапасын жақсарту; -мектептің оқу-тəрбие үдерісінде орын алған қиындықтар мен кемшіліктердің себептерін анықтау; Міндеттері: -білім беру саласындағы заңдылықтардың жүзеге асырылуын, мектептегі нормативтік құжаттардың жүргізілуін қадағалау; -ұжым қызметінің сапалылығын бағалау мен сараптау; -мектеп қызметіндегі нəтижелер мен кемшіліктерді анықтап, оларды болдырмау, жою жолдарын қарастыру; -педагогикалық қызметкерлерге əдістемелік көмек көрсету; -білім мекемесінің дамуына оңтайлы жағдай жасау; Əдістемелі Педагогикал к жұмыс ық кеңестер мен басқа да мəжіліс шешімдерінің жүзеге асуы Бақыл ау Мектепті ң құжаттар Мемлекетт ы ік бағдарлам алардың орындалу ы

Тəрбие жұмыс

Жалпыға бірдей білім беру

Мектепішілік бақылаудың құрылымын реттеу үшін оның əр бөлімдерін жəне бөлімдердің өзара байланысын білуіміз қажет. Себебі əр бөлімнің жұмыс мазмұны мен ұйымдастырылуында өзіндік ерекшеліктері бар. Барлығы қосылып мектепішілік бақылаудың бірыңғай жүйесі мен құрылымын түзеді. Мысалы: Оқушылард ың сабаққа қатысуы Дарынды баламен жұмыс

Үй тапсырма сы көлемі

Білім берудің орындалуы Үлгерімі төмен оқушыларм ен жұмыс

"Қиын" балаларме н жұмыс Оқушылард ың тегін тамақпен қамтылуы

Мектеп тəжірибесінде бақылаудың екі түрін ажыратуға болады:тақырыптық жəне жаппай (жан-жақты) Тақырыптық бақылау - бүкіл оқу жылының барысында өткізіледі.Оның мақсаты - педагогикалық ұжымның, əдістемелік бірлестіктің жұмысындағы нақты бір мəселені терең зерттеу. Оның бағыттары төмендегідей: - оқушылардың білім, білік дағдыларының деңгейі; - мұғалім жұмысының сапасы; - ƏБ жұмысының мазмұны оның проблемалық тақырыбына сəйкестігі; - үйірме, факультатив жұмыстарының сапасы; - қосымша сабақтардың өткізілуі; - құжаттардың жүргізілуі; - оқу - бағдарламасының орындалуы; - үлгермеушілікті болдырмау т.б Тақырыптық тексеру оқу жылының кез-келген уақытында өткізіле береді. Жаппай бақылау - жылына екі немесе үш рет қана жүргізіледі. Оның мақсаты–оқу - тəрбие үдерісінің бір бағытын жан-жақты тексеру (əдістемелік жұмыс, оқу-тəрбие жұмысы, əдістемелік бірлестік жұмысы т.б). Жан-жақты бақылау – бұл өте ауқымды іс. Оны өткізу үшін арнайы 6 немесе 8 адамнан тұратын комиссия құрылады. Жаппай бақылауға неғұрлым жан-жақты дайындалып, оны өткізудің жоспарын жасаса, жұмыс соғұрлым нəтижелі болмақ. Бақылауды ұйымдастырған кезде төмендегідей формалар қолданылады: - кешенді - жинақтық - жеке - жалпы пəндік - шолу - тақырыптық Кешенді бақылау- паралелль сыныптардағы мəселелерді кешенді түрде тексеру мақсатында өткізіледі.Мысалы екі сынып оқушыларының білім-білік деңгейін, оқытудың сапасын т.б. Жинақтық бақылау - нақты бір сыныпта жүргізіледі. Бақылау кезінде оқу-тəрбие саласына қатысты барлық жұмыстар тексеріледі. Мысалы: оқу бағдарламасының орындалуы, үй тапсырмасының көлемі, сыныптағы əлеуметтік-психологиялық ахуал т.б. Жеке бақылау - нақты бір мұғалімнің педагогикалық қызметін таныпбілу мен талдау жасау. Мысалы аттестаттаудан өтетін мұғалімнің кəсіби дайындығы мен санатына қойылатын талапқа сəйкестігі. Жалпы пəндік бақылау-бір пəнді бірнеше сыныпта жүргізетін мұғалімнің қызметі тексеріледі. Шолу бақылау-бүкіл ұжымның немесе оның бір бөлігінің кəсіби деңгейімен жалпы танысу мақсатында жүргізіледі. Мысалы:оқу кабинеттерінің жағдайы немесе оқушылардың оқулықтармен қамтамасыз етілуін тексеру. 52

Тақырыптық бақылау - мектеп қызметінің қызығушылық тудыратын жеке тақырыптары мен шешімін таппай жүрген келелі мəселелеріне байланысты өткізіледі. Мысалы: оқушыларға шамадан тыс көп тапсырма беру, мектеп оқушыларының танымдық белсенділігінің қалыптасуы т.б. Тақырыптық бақылау кезінде тақырыптық зерттеулер жүргізіледі, білім беру үдерісіне қатысушылардың тəжірибелік қызметіне талдама жасалады. Тақырыптық бақылау қорытындысы анықтама немесе жалпылама бұйрық түрінде жазылып толтырылады да əдістемелік бірлестікте т.б жиындарда қаралады. Бақылау қорытындысы бойынша білім беру үдерісін жетілдіру, білім беруді сапалы басқару, мұғалімнің кəсіби деңгейін көтеру мақсатында шаралар алынады. Бақылау əдістерінің түрлері: - сауалнама - тестілеу - мониторинг - құжаттаманы тексеру - əңгімелесу - бақылау жұмыстары - сабақ талдау т.б Бақылау мерзімі: - бастапқы - алдын-ала - ағымдағы - аралық - қорытынды Оқу-тəрбие жұмысында бақылаудың ең негізгілерінің бірі болып пəндердің оқытылуын бақылау болып табылады. Мектеп əкімшілігі оқыту мен тəрбиелеу үдерісінде нəтижеге қол жеткізу үшін əрбір мұғалімнің мықты жəне əлсіз тұстарын өте жақсы білуі қажет. Директордың орынбасарының ең маңызды міндеттерінің бірі- мұғалім жұмысының тиімді жақтарын көре білу, сенім білдіру,қолдау көрсету, оның шығармашылық ізденісіне дем беру. Өз жұмысымда мұғалімдердің кəсіби өсуін ынталандыру мақсатында төмендегідей диагностикалық параметрі үлгісін қолданамын: Қалыптасу деңгейінің өлшемі

Бағалау бағандары Сабақтың Құрылымын Оқу Мұғалімнің мақсат жүйелі құрып, материалда іс-əрекеті міндетін ұйымдастыра рын дұрыс қоя білуі ерекшелеп, білуі сұрыптай алуы

өте жақсы «5» жақсы «4» орташа «3» төмен «2» 53

Оқушы Сабақтың ның нəтижесі ісəрекеті

Бағалау арқылы əр мұғалімнің деңгейін шəкіл арқылы саралап, «өте жақсы» деңгей көрсетсе тəжірибесін таратып, «жақсы» жұмыс көрсетсе үлгі ретінде ұсынып, «орташа» жұмыс көрсетсе жетілдіру жолдарын үйретіп, «төмен» деңгей көрсетсе əдістемелік көмек ұйымдастырамын. Мектепішілік бақылау жұмысында анықтама жаза білу іс-əрекеттің негізгі түрлерінің бірі болып есептеледі.Себебі кез-келген тексеріс қорытындысынан нəтиже шығару бағытында жұмыстану үшін нақты анық жазылған анықтаманың маңызы зор.Өз тəжірибемдегі анықтама жазу үлгісі төмендегідей: 1.Анықтама тақырыбы (не тексерілді?) 2.Тексеру мақсаты (не үшін тексерілді?) 3.Тексеру мерзімі (қашан тексерілді? Тексеру жүргізілген күндер нақты көрсетіледі) 4.Негіздеме. 5.Тексеріс жүргізу түрі. 6.Жүргізу əдістері. 7.Тексеру қорытындылары (не анықталды?) 8.Ұсыныстар, іс-əрекет бағдарламасы мен оған қатысушылар (не істеу керек?) 9.Қорытындысы қайда қаралды. 10.Орындаушының қолы мен уақыты Анықтама жазылып біткен соң, тексерілген кісілер онымен таныстырылады, қажет болған жағдайда тиісті өзгертулер де енгізіледі. Бақылау нəтижелерінің маңыздылығына, тексерумен қамтылған адамдар санына, берілген ұсыныстарға байланысты – анықтама əдістемелік бірлестік отырысында, педагогикалық кеңесте немесе директор жанындағы кеңесте қаралады. Талқылаудан кейін ғана тексеру қорытындысы мен анықтамада берілген ұсыныстар бойынша мектеп директоры өз бұйрығын шығарады. Мектепішілік бақылау жұмысы барысында жүргізілетін тексерістер кезінде негізге алатын жадынамаларымды ұсынып отырмын: Пəннің жүргізілуін тексеру жадынамасы: Тақырыбы: Пəн бойынша сабақтардың ұйымдастырылуы. Мақсаты: Сабақтардың ұйымдастырылу деңгейіне сараптама жүргізу. Міндеттері: пəн мұғалімінің пəн бойынша құжат жүргізу деңгейлерін анықтау; сабақтардың өту деңгейін бағалау; оқушылардың пəнге қызығушылықтарын анықтау; Негіздеме: Мектептің жылдық жұмыс жоспары Əдісі: Сабаққа қатысу, бақылау, сауалнама жүргізу,құжаттарды тексеру. Барысында тексеріледі: - стандарттың орындалуы; - күнтізбелік жоспардың бағдарламаға сəйкестігі; - күнделікті сабақ жоспарларының уақытылы жазылуы; - журналдың нұсқаулыққа сəйкес жүргізілуі; - мұғалімнің сабақ өткізу əдісі; 54

сабақтардың өту формалары; оқушылардың белсенділігі, сабаққа қатысы; Дəптер тексеру жадынамасы: - дəптер сыртын толтырудың дұрыстығы; - бірыңғай орфографиялық талаптардың орындалуы; - бірыңғай каллиграфиялық талаптың сақталуы; - жұмыс түрлері; - жазбаша пəндерден сынып жұмыстарының көлемі; - үй тапсырмасының нормаға сəйкестігі жəне оның орындалуы; - дəптердің эстетикалық нормаға сай жүргізілуі; - тексерудің уақытылы жүргізілуі; - жұмыстың дұрыс бағалануы; Мектебімізде мектепішілік бақылау жұмысы жоспарлы, жүйелі жүргізілгендіктен өз нəтижесін беруде.Бақылау «тексеру» ұғымында ғана емес сонымен қатар педагогтардың сапалы, ынталы жұмыс істеулеріне тікелей ықпал етуі тиіс.Сондықтан бақылауды өткізу жəне ұйымдастыру барысында төмендегідей ережелерді басшылыққа алсақ, мотивациялау міндеттері жеңілдейді: -бақылауды қызметкерлер арасында сыйлы адамдар жүргізуіне қол жеткізу; -бақылай отырып кемшіліктерін ғана емес, сонымен бірге жетістіктеріне баса назар аудару; -нəтижелерді ұжыммен келісе отырып бағалау; -нəтижелері бірдей қызметкерлерді бірдей бағалау; -бақылау үдерісінде мұғалімнің жеке пікірін құрметтеу жəне қызметкерлерге тілектестік таныту; -мұғалімдерге жағымды эмоционалды көңіл-күй қалыптастыру, жағымсыз эмоционалды күйзелістің алдын алу; -жаңа мақсаттар мен қажетті өзгерістерді талқылау, ұсыну бірақ мəжбүрлемеу; -бағынышты адам тұжырымдарымен ресми түрде емес, нақты келісуі жəне жағдайды қалай түзетуге болатындығын білуіне қол жеткізу; -мұғалімнің өз күшіне деген сенімділігін ояту; Бақылаудың қолдануға жатпайтын тиімсіз мотвациялары: - жүйесіз бақылау; - жасырын бақылау (сенімсіздікті бейнелейтіндіктен ашу тудырады) - сырт көз үшін бақылау (бұл жағдайда басшы өз қызметкерлерінің жетістіктеріне қызығушылық танытпайтындығын көрсетеді); - бақылау тұжырымдарын жарияламау (бақылаудың кері нəтижелері талқыланбаса жұмыс жеміссіз болмақ) Бақылау анықталған кемшіліктерді жою жөніндегі ұсыныстарды тұжырымдаумен аяқталуы қажет.Ұсыныстың бақыланушылардың шынайы мүмкіндіктеріне сəйкес келуі, оның қызметінің маңызды мəселелерін шешуге көмектесуі, қалаған нəтижелерге жетуге деген сенімділігін қалыптастыруы ең маңыздысы болып табылады. 55

Мектепішілік бақылауды жүйелі жүргізу-сапалы қызмет негізі.Бұл дəлелдеуді қажет етпейтін тұжырым. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Р.Ж.Нұрғалиев. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы. №6 (78) 2013 ж 2.А.К.Абдракова. Білім беру мекемесі басшыларының анықтамалығы. №1 (97) 2015 ж 3.Э.М.Муханбетова. Мектепішілік бақылау:түрлері, формалары, жоспарлары. Орал 2016ж ОҚУШЫЛАРҒА ПАТРИОТТЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУДЕГІ МЕКТЕП МҰРАЖАЙЫНЫҢ ОРНЫ Бисекенова Гулжан Меңдіғалиқызы Батыс Қазақстан облысы Бөкей Ордасы ауданы Хан Ордасы ауылы Жəңгір хан атындағы Жалпы орта білім беретін мектебінің тарих пəнінің мұғалімі

Н. Ə.Назарбаев «Жалпақ жұртыңды, исі алашыңды құрметтеу алдымен, өзің тұрған өлкенің тарихын танудан, адамын ардақтаудан басталады». Қазіргі жаһандану үдерісінің даму кезеңінде білім ордаларының негізгі қызметі жас ұрпаққа оқу мен кəсіби білім ғана беріп қоймай, жан-жақты жетілген, эстетикалық талғамы биік, рухани-адамгершілік мəдениеті жоғары, əлемдік мəдениеттен хабары бар, ұлттық құндылықтарды қадірлей білетін, отаншылдық рухтағы тұлға етіп қалыптастыру. Осыған байланысты оқутəрбие үдерісінде жастарды отансүйгіштікке, ерлікке, адалдыққа, елін, жерін құрметтеуге үйрету,шыншылдыққа тəрбиелеу қазіргі қоғамның басты мəселелерінің бірі. Қоғамның өркениетті қалыптасуы сол қоғамда өмір сүретін адамдардың бойына сіңіре алған тəрбиелік қасиеттеріне байланысты. «Тəрбие жақсы қалыптасқан жерде білім алу мүмкінірек, ал білім беру жолға қойылған жерде тəрбие алу сіңімдірек». Ауылдық жерде білім мен тəрбие ошағы-мектеп болса, мектепте тəрбие беретін адам, адам көңілінің ажары болатын мəдени орынмектеп мұражайы. Бұл бағытта өзінің зор мүмкіндігімен мектеп мұражайларының атқаратын ролі жоғары деуге болады. Қоғамның барлық жігіне əсер ететіндей деңгейде мұражай мен мектепті біртұтас жүйеге айналдырған Г. Коль болды. Яғни, ол мұражайдың білім беру жүйесіндегі рөлін айқын түсіне отырып, былай деген : «Егер музейлер мен галереялар алдарына білімдік мақсат қоймайынша, тиімсіз жəне адам жалықтыратын мекеме болып қала береді». Бұл тұрғыда алғашқы білім беру жүйесіндегі кəсіби мұражай Англияда пайда болды. Ағылшын публицисті, өнер теоретигі Дж. Рескин қоғамның мəденирухани тəрбиесін зерттей отырып мұражайдың бұл саладағы міндеттеріне былай тоқталған. 56

– мұражай бұл – барлық адам көріп қызықтай алатын, бəріне де қолжетімді, адамзат баласының өз қолымен жасаған құнды дүниелерін жинап, қастерлеп сақтайтын табиғат жəне өнер туындыларын сақтаушы орын. –мұражай бұл – адамды табиғатпен жəне өткен тарихпен, шығармашылық өнермен байланыстыратын бірден-бір мəдени орын. –мұражай бұл-адамның рухани жəне шығармашылық қасиеттерін шыңдайды. Қазіргі əлеуметтік-мəдени кеңістікте мұражайлардың ролі олардың білім беру қызметінің кең көлемде таралуымен жəне тереңдігімен ерекшеленеді.Сондай-ақ сан ғасырлық тарихы бар рухани-мəдени игіліктерді оқу-тəрбие үрдісінде лайықты пайдалану жалпыадамдық құндылықтарды терең түсінуге де ықпал етеді. Қоғамның сұранысына сай мұражайлардың ақпараттық əлеуеті, олардың рухани жəне материалдық құндылықтардың түпнұсқасын сақтаумен жəне оны келешек ұрпаққа жеткізуі кəсіби қызметімен сəйкес келеді. Мұражайдың білім беру үдерісіндегі негізгі мақсаты–тұлғаның сол кезеңдегі тарихи-мəдени кеңістіктегі танымын арттыру. Мұражай–елдің тарихын, мəдениетін жəне өркениетін айғақтауда маңызды рөл атқаратын тəрбиелік орын. Мұражай тек мектептің ерекше түрдегі оқу кабинеті ғана болып қоймай, ашық білім беру кеңістігіндегі басты тəрбие орталығына айналу қажет. Мектеп мұражайының негізгі мақсаты–жас буынның отбасы,ата-ана, мектеп,қоғам,отан алдындағы жауапкершілік сезімін қалыптастыру, туған өлкенің табиғи байлықтарын сақтап құрметтеуге үйрету, еліміздің өткені мен бүгініне құрметпен қарау, адамгершілік-эстетикалық мəдениеті жоғары, ой-өрісі биік азамат ретінде қалыптасуына ықпал ету. Мұражай жұмысы негізінде оқушылардың дүниеге ғылыми көзқарасы қалыптастырылады, адамгершілікке, имандылыққа, ізгілікке тəрбиеленеді. Мектеп мұражайлары ашық білім беру кеңістігінің бір бөлігі ретінде мектеп пен мəдениет мекемелері, қоғамдық бірлестіктер арасындағы байланыстың дəнекері жəне білім беру мекемесінің азаматтық-патриоттық қызметінің үйлестірушісі қызметін атқарады. Мұражай материалдары мұғалімдер үшін тəрбие сағаттары, тарихи кештерді жүргізу, сабақ үрдісінде пайдалануда таптырмас құрал екені сөзсіз Еліміз егемендік алып, мұражай ісіне жаңа талап қойылып, жаңа серпіліс берілді. Адамдардың бұл күнде тарихқа ден қоя зер салуы артқан жағдайда мұражай үлесіне үлкен міндет жүктеледі. «Өткеніңді білмейінше, болашағыңды болжай алмайсың»- дегендей өткен тарихымызды ақтара қарап, бүгінгі күннің көкейтесті сауалдарына жауап іздеп, қоғамның бұдан былайғы заңдылықтарын түсінгіміз келеді.Мектеп мұражайларын құрудағы ең басты мақсат оқушылардың туған өлкенің тарихы мен мəдениетіне қызығушылығын арттыру,шығармашылық бейімділіктеріне қолдау көрсету, аға ұрпақ бойындағы адамгершілік құндылықтарына құрметпен қарау, елін, жерін сүюге бағытталған ұлтжандылық пен отаншылдық сезімдерін қалыптастыру, рухани-мəдени құндылықтарды бойына сіңіру. 1999 жылдың 26 сəуірінде, Денсаулық сақтау, білім мен спорт министрлігінің №213 «Қазақстан Республикасындағы білім беру 57

мекемелерінде жұмыс істейтін мұражайлардың ережелерін» бекіту туралы бұйрығы жарияланды.Осы бұйрық негізінде «мектеп мұражайы туралы ереже» де қабылданды. Ережеде мұражай жұмысының мазмұны мен түрі, басқару жəне ұйымдастыру жүйесі, қорды сақтау жəне есепке алу түрлері анық көрсетілген. Біздер осы ережені басшылыққа алып жұмыстануға тиіспіз. Мұражайдың негізгі міндеттерінің бірі жастарға патриоттық тəрбие беру.Патриотизмге тəрбиелеудің негізгі көздеген мақсаты – өзінің бай тарихи тəжірибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер-білім машықтарын меңгеруге, отбасын, туған өлкесін, отанын сүюге, ар-намысын қорғауға, жəне т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу. Музей тарих, музей тағылым. Мұны елбасы сөзімен байыптасақ : «Тарихтың тағылымы бізден ел қамын ойлар естелікті тілейді». Ғасырлар бойы жинаған ұлт пен ел игілігі келешек ұрпаққа мұрты бұзылмай, жүйеленіп, айшықталған күйде жетуі тиіс. Бүгінгі күніміз ертеңгі тарихқа айналады. Ол тарихта жаңа заманды бастаған серпінді Қазақстанның мəдени талғамы мен парасаты биік көрінуі керек. Осы тағылым мен парасатты жас ұрпақтың бойына сіңіруде. Қолданылған əдебиеттер: 1. Оспанова Ə.Мектеп жəне мұражай педагогикасы// Қазақ тарихы. 2009. №1. 2. Тойлыбаева Ұ. Мұражай ісі – танымға жол // Мəдени мұра. – 2013. – №1. 3. Микулан И.Н. Школьный музей как средство формирования патриотизма учащихся. // дисс……канд. пед. наук: Ставрополь, 2007. 4. Жанбетов Қ. Мұражай – тəрбие мектебі // Мəдени мұра. – 2013. – №1. ҮШТҰҒЫРЛЫ ТІЛ –ЗАМАН ТАЛАБЫ Бисенова Нурлы Бокенбаевна Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, Ганюшкин селосы М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебінің қазақ тілі мен əдебиет пəні мұғалімі

Тіл–халықтың ең негізгі байлығы. Қазір заман талабына сай үш тұғырлы тіл саясатын бəріміз де қолдаймыз.«Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» –деген даналық сөз бекер айтылмаса керек.- «Үш тұғырлы тіл» саясаты елдігіміз бен бірлігіміздің тірегі. «Тіл-ақылдың өлшемі, ұлттың жаны» - деген ұлы данышпан жандардың сөзіне сүйенер болсақ, елдің елдігін де, бірлігін де айқындайтын тіл екендігі белгілі.Бүгінгі күні,үшінші мыңжылдықтың есігін ашып, ХХІ ғасыр табалдырығын аттап кірген шақта, Тəуелсіз Қазақстан Республикасының ендігі болашағы, шығар биігі саяси-экономикалық жағдайлармен қатар, оның мемлекеттік тілі - қазақ тілінің тағдыры екендігін баршамыз жан-тəнімізбен сезініп, терең түсінеміз. Терең түсінеміз де ұлы дала академиктері айтып кеткен: «Еліңді, жеріңді, тіліңді құрметте. Еліңді жамандасаң, көмусіз қаласың, жеріңді қорғамасаң кебінсіз қаласың, тіліңді қорғамасаң, қадірсіз боласың»,- деген дана өсиеттеріне таңдай қағып, бас шұлғимыз. Тілдердің үштұғырлығы саясатының астарында ел азаматтарының мемлекеттік тілді білу ғана емес, өркениетті елдермен тереземіз тең болу үшін 58

басқа тілдерді де меңгеру міндеті тұр ғой. Бұл саясат «мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз» деген ұғымға негізделген.Бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл-елдің бəсекеге қабілеттілікке ұмтылудағы бірінші қадамы десе де болады.Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады. Сондықтан, елімізде тілдердің үштұғырлы саясатының жүргізілуін дұрыс деп есептеймін. «Үш тұғырлы тіл» саясаты əлемдегі дамыған өркениетті 30 елдің қатарына қосылуды мақсат еткен егемен еліміздің еңселі ертеңі үшін аса маңызды екені ескеріле отырып, бүгінде үш тілдің ішінде қазақ тіліне айрықша басымдық берілуде.Десек те,үш тұғырлы тіл саясатының сара жолы ұлтымыздың бəсекеге қабілеттілігін үнемі арттырып отыратынын басты назарда ұстаған жөн. Елбасы 2007 жылғы Жолдауында тілдердің үш тұғырлылығы атты мəдени жобаны кезең-кезеңмен іске асыруды ұсынғаны мəлім. Оның басты мұраты–Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы тиіс. Қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі– ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Демек, мемлекеттік тілді дамыта отырып, орыс тіліне қолдау көрсетеміз, ағылшын тілін үйренеміз. Жедел қарқынмен дамып-өзгеріп жатқан бүгінгі заманда, тілдің үштұғырлылығы саясаты жаһандану талаптарына төтеп беруді міндеттейді. Біздің елдегі үштұғырлы тіл – Қазақстанның бəсекеге қабілетті мемлекеттер қатарына қосылуының кепілі əрі мүмкіндігі. Қазіргі уақытта «Үш тұғырлы тіл» идеясы еліміздің білім беру жүйесіне зор қарқынмен ене бастады. Өйткені, күн сайын, сағат, сəт сайын өзгеріп отырған заманның талабы осы.«Үш тұғырлы тіл» идеясы бойынша мектебіміздің өзіндік тəжірибесі бар. Мұндағы əрбір оқушы мемлекеттік тілді еркін меңгерген, ресми тілде ауызша жəне жазбаша еркін қарым-қатынас жасауға қабілетті. Аталған идеяның маңызды құрамдас бөлігі – ағылшын тілін үйрену десек, бүгінде мектеп оқушылары ағылшын тілін еркін игеруге қол жеткізіп отыр. Мектептегі тілдік орта білім алушылардың үш тілге бірдей жүйрік болуын қамтамасыз етуде.Бұл ретте,сөз жоқ, мемлекеттік тіл–қазақ тілі бірінші орында тұрғанын мақтанышпен айта аламыз. Мемлекетіміздің білім жүйесіне жасап жатқан қылаусыз қамқорлығының арқасында көптеген оқушыларымыз уақыт-уақытымен əлемнің бірнеше мемлекеттеріне сапар шегіп жатады. Олардың қай елге бармасын, жаһандық экономикаға кірігу тілі – ағылшын тілінде емін-еркін қарым-қатынас жасауға төселгендігін байқау қиын емес.Бұл деген сөз–«Үш тұғырлы тіл» саясатының мектебімізде жүйелі жүзеге асырылып жатқанын айқын танытса керек. Білімпаз жастарымыз Елбасы саясатын барынша қолдайды. Мұның өзі білім беру үдерісінде айқын көрініс тауып отыр. Соның мысалы ретінде, мектеп қабырғасында көптеген үштұғырлы тілге орай сайыстар,жиындар, конференциялар өткізіліп отырады. 59

Елбасы 2006 жылдың қазанында өткен Қазақстан халқы ассамблеясының XII құрылтайында «Үш тұғырлы тіл» туралы идеяны жария етті. Бұл идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі–жаһандық экономикаға ойдағыдай кірігу тілі. Яғни мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз.Үштұғырлы тіл өмірлік қажеттіліктен туындаған идея. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық жəне интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Сондай-ақ, бүгінгі Еуропада да көп тілді меңгерушілік жалпыға ортақ норма болып саналады. Яғни, бүгінгі таңда Қазақстан үшін үштұғырлы тіл – елдің бəсекеге қабілеттілікке ұмтылуда бірінші баспалдағы. Өйткені, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін қазақстандықтар өз елінде де, шетелдерде де бəсекеге қабілетті тұлғаға айналады. “Үштұғырлы тіл” идеясының үшінші құрамдас бөлігі–ағылшын тілін үйрену. Жасыратыны жоқ, бүгінгі таңда ағылшын тілін меңгеру дегеніміз–ғаламдық ақпараттар мен инновациялардың ағынына ілесу деген сөз. Қазақстандықтардың ағылшын жəне басқа да шет тілдерін оқып-үйренуге жəрдемдесу үшін мектептерде колледждер мен жоғары оқу орындарында шет тілінің болашақ оқытушыларын оқыту жүйесі мен процесіне қойылатын талаптарды күшейту керек.Бүгінде еліміз жаңа ғасырдың табалдырығын абыройлы көрсеткіштермен аттап,дамыған елу еолдің қатарына қосылуға бет бұрғандықтан, еліміздің білім беру жүйесі де əлемдік білім талаптарына сəйкес болуы тиіс. Жоғарыда айтылған мəселелерді басшылыққа ала отырып, мен өз сабақтарымда оқушылардың пəнге қызығушылығын арттыру мақсатында, қазақ тілін үйрете отырып, ағылшын жəне орыс тілдерін қатар қолданамын. Мысалға оны, 5 сыныпта өтетін мақал-мəтелдер, жұмбақтар, ертегілер тақырыптанын өткен кезде пайдаланамын. 5 сынынпта «Тұрақты сөз тіркестерін қайталау» сабағы кезінде мына тапсырмаларды орындау барысында үш тілді жетік меңгере алады деп ойлаймын. 1тапсырма Төмендегі фразеологизмдердің мағынасын білдіретін сөздерді үш тілде тауып жаз. Төбесі көкке жетті- қуану,радоваться,to be happy Жүрегінің түгі бар – қорқу,боятся, to be afraid Ит өлген жер – қашық, далеко, far Қол ұшын беру- көмектесу, помогать,to help Жұмған аузын ашпау- үндемеу, молчание,to be silent 2-тапсырма Ойын «Кім көп біледі?» сурет бойынша жұмыс. Адамның бет əлпеті: мұрын, ауыз,маңдай,тіл,тіс, жақ . Берілген суреттерді ағылшын тілінде баянда, осы сөзге қатысты тұрақты сөз тіркестерін тауып айт. Осындай тапсырмалар күнделікті сабақ процесінде қолданылып жүрсе, көптеген жақсы жетістіктерге жетуге болады деп ойлаймын. Қорыта келгенде; қазіргі заман талабына сай сабақта оқушылардың коммуникативтік, танымдық жəне басқа да белсенділік, қызығушылықтарын арттыру, баланың еркіндігі мен өзін-өзі 60

дамыту шығармашылық тұрғысын көрсетуге деген қабілеттілігін дамыту бəсекеге қабілетті ел болашағының жарқын болуына ықпал ететіні сөзсіз. «Білекке сенер заманда-ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік»–деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тəн екенін естен шығармайық. Мен бүгінгі ұрпақтың үш тіл білуін қолдаймын. «Тіліміздің үштұғыры» мəдени жобасын жүзеге асыру аясында мектептерде ағылышын тілін үйренетін арнайы курстар көптеп жүргізілсе,барлық пəндер де үштұғырлы саясатты өз сабақтарын өткізу барысында қолдап отырса, мектепте тəрбие шаралары көптеп өткізілсе бүгінгі ұрпағымыз ел намысын қолдан бермесі анық.

ИННОВАЦИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ОРТАСЫНДА БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛІК БЕЛСЕНДІЛІГІН ДАМЫТУ Ғаббасова Багдагул Беккалиевна БАҰО «Өрлеу» АҚ Батыс Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ Мұғалімнің кəсіби дамуын психологиялық-педагогикалық қолдау кафедрасының аға оқытушысы, бастауыш сынып тренері,

Түйін сөздер Бастауыш сынып. Бағдарлама. Субъект. Жаңа мазмұн. Технология. Белсенді оқу. Инновация. Рефлексия. Аннотация Бұл мақалада білім беру мазмұнын жаңарту аясында бастауыш сынып оқушыларының субъектілік белсенділігін дамыту туралы айтылады. Ключевые слова Начальный класс. Программа. Субъект. Обновленное содержание. Технология. Активное обучение. Инновация. Рефлексия. Аннотация В данной статье рассматриваются развитие деятельности субьектов учащихся начальных классов в рамках обновления содержания образования. Keywords Grade school, Program, Subject, Nnew content, Technology, Active Learning, Innovation, Reflection Annotation This article deals with the subject development of primary school pupils within the confines of updating the content of education Сабақ беру-үйреншікті жай ғана шеберлік емес, ол жаңадан жаңаны табатын өнер. Ж.Аймауытов 61

Қазіргі заманда білім беру парадигмасы өзгерді, білім берудің мазмұны жаңарып, жаңа көзқарас, жаңаша қарым-қатынас пайда болды. Жаңа ғасыр – жаңартылған білім беру бағдарламасы бойынша білім беруді жүктеп отыр. Педагогтердің алдына қойып отырған басты міндеттердің бірі – оқытудың тиімді əдіс-тəсілдерін үнемі жетілдіріп отыру жəне жаңа педагогикалық инновациялық технологияны меңгеру. XXI ғасыр табалдырығын білім мен ғылымды инновациялық технологиялық бағытта дамыту мақсатымен аталуының өзі үлкен міндеттің басты нышаны болып табылады. Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды. Бəсекеге қабілетті білім кеңістігін құруға бағытталған Қазақстандық білім беру реформасының басты мақсатттарының бірі – инновациялық технологияларға сүйене отырып,баланың бойында шығармашылық ойлауды дамытуға мүмкіндік жасау болып отыр. Мұндай күрделі мəселелерді шешуде бастауыш сыныптың алатын орны ерекше. Қазіргі кезде еліміздің білім беру ұйымдарында оқыту процесін ізгілендіру үшін көптеген жұмыстар жасалуда. Оларды ғылыми тілмен айтқанда инновациялық процесс деп атайды. Инновация ұғымы латынның «in-novus» деген сөзінен шыққан, «жаңарту, өзгерту, жаңашылдық» деген мағынаны білдіреді. Яғни, педагогика ғылымында жаңа əдістерді, тəсілдерді, құралдарды,бағдарламаларды пайдалануды айтады. Инновациялық білім беру құралдарына:  Аудио құралдар  Видео құралдар  Компьютер  Интерактивті тақта  Интернет  Компьютер-мультимедиялық құрал  Электрондық оқулықтар мен оқу əдістемелік кешен  Инновациялық сайт жəне т.б жатады. Оқу-тəрбие үрдісінде қолданылып, айтарлықтай нəтиже көрсетіп жүрген инновациялық технологиялар мыналар: • Дамыта оқыту əдістемесі • Оза отырып оқыту жүйесі • Сын тұрғысынан ойлау технологиясы • Мультимедиялық технология. Педагогикада оқушыға оқу іс-əрекеті субъектісі, өзін-өзі анықтауға жəне өзін-өзі жүзеге асыруға ұмтылған тұлға ретінде көзқарас қалыптасуда. А. В. Брушлинскийдің ұйғарымы бойынша, «Субъект-аса жоғары белсенділік, біртұтастық, автономдық деңгейіне жеткен адам. Адам субъект болып дүниеге келмейді, субъект болып дамып жетіледі. Оның субъект ретінде дамуының алғы шарты іс-əрекет, қарым-қатынас, тіршілік барысы болып табылады» [1]. Бастауыш сынып оқушысының субъектік белсенділігі деп бастауыш мектеп оқушысының үнемі өзгеріп отыратын білім беру жəне əлеуметтік мəдени жағдайларға табысты бейімделе алуы, оның мұғаліммен бірлескен іс62

əрекетінде дербестік көрсете алуы, өнімді педагогикалық өзара əрекеттестік жасауы, өзінің дамуына қатысты жағдайды туғызудағы жауапкершілікті түсінуі деп атауымызға болады. Бастауыш сынып оқушысы тұлғасының бұл жағдайының мəнді белгілері оның өз əрекеттеріне даярлығы жəне оны басқара алу қабілеттілігі; өз ісəрекеттерінің тəсілдерін үлгілеу, жоспарлау, өзара əрекеттесе алу; жобаланған бағдарламаларды жүзеге асыру; өз іс-əрекетінің жүру барысын бақылай алу жəне нəтижесін нақты бағалай алу; өзінің, басқалардың іс-əрекетін, өзара əрекеттерді рефлексиялай алуы, яғни, тиімді кері байланыс жасай алу қабілеттілігі. Бастауыш сынып оқушысының бойында субъектікті дамытуға бағытталған іс-шаралар кешенін ұйымдастыру өте тиімді. Берілген жағдайды жүзеге асыру бастауыш сынып оқушысының білім беру үдерісі барысында өзіндік қажеттіліктері мен мотивтерін жүзеге асыра алуымен байланысты болып келеді.Бұл жағдайда оқушының белсенділігі өзіндік логикаға негізделеді.Бастауыш сынып оқушыларының оқу үдерісінде жаңа технологияларды жəне белсенді оқу əдіс-тəсілдерін қолдану арқылы мұғалім оларға қажетті материалдарды игертуде оқу мақсатында сəйкес деңгейлеріне қарай саралау негізінде көмек ұйымдастыра алады. Бастауыш сынып оқушыларының субъектілігін дамытуды ақпараттық технологиялар көмегімен де қамтамасыз ету маңызды. Мультимедиа, Интернет технологияларының, ақпараттық технологияларының кең етек жаюы, ақпараттық технологияларды толық білім саласына енгізіп, оқытудың жаңа тиімді құралы етуге болатынын дəлелдейді. Бүгінгі күннің өзінде бала мектеп табалдырығын аттамай компьютердің кейбір жұмыс істеу принциптерін меңгереді, яғни 1-сыныпқа келген бала «машинамен» тіл табысып, сол арқылы ақпарат алу тиімділігін түсінеді. Сабақ барысында ақпараттық технологияларды қолдану оқушының білім алу ынтасын арттырады, танымдық қызығушылығын көтереді, қажеттілігін қанағаттандырады жəне де өз бетімен жұмыс істеу дағдысын қалыптастыруға көмектеседі. Осыған байланысты В.С. Кукушин былай дейді: «Компьютер ақпараттық технологиялармен бірге білім беру аймағының оқу іс-əрекетінде жəне оқушылардың шығармашылығында жаңа мүмкіндіктер ашады» [2]. Қазіргі кезде мультимедиялық құралдардың тиімділігін түсіндіретін зерттеулер саны артуда.Мультимедиялық құралдарды оқытуда пайдаланудың маңызды қағидалары толық, жан-жақты зерттеген Ричард Майе: «Тек сөзді ғана пайдаланумен салыстырғанда, адамдар сөздер мен суреттерді пайдаланған кезде тиімдірек үйренеді»- деп дəйектеп, сөздерге жазбаша жəне ауызша мəтінді, ал суреттерге графикалық суреттерді, анимация жəне видеоны қосады. Мультимедиялық ақпарат ұмытылмай бастауыш сынып оқушыларының миында сақталуы үшін мүмкіндігінше мəтін аз қолданылып жасалған анимациялық презентация тиімді болады. Қысқаша айтқанда, бейне мен мазмұны бірге ұсынылса, оқушының қабылдауына жеңіл тиеді. Мəтінге 63

қосылған видео немесе графикалық ақпараттар суреттерге жақын берілуі тиіс. Біртұтас, жинақы тұрған ақпаратты оқитын оқушылар ақпаратты жеңіл қабылдап, тез түсініп, игеріп алады. Жаңартылған білім беру бағдарламасы шеңберінде қарастырылатын XXI ғасыр дағдыларының бірі– сын тұрғысынан ойлау. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасына келер болсақ- əлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім берушілердің бірлескен еңбегі. Тəжірибені жүйеге келтірген АҚШ ғалымдары Джинни Стилл, Куртис Мередит, Чарльз Темпл. Бұл жоба атақты ғалым зерттеушілер Ж.Пиаже мен Л.С.Выготскийдің даму теорияларын басшылыққа алады. Сыни тұрғыдан ойлауды дамыту жобасының мақсаты барлық жастағы оқушыларға кез-келген құбылыс пен заттарға, əрекет пен мазмұнға сыни тұрғыдан қарап, көптеген пікірдің ішінен біреуін таңдауға сапалы шешім қабылдауға сабақта үйрету. Сын тұрғысынан ойлау – сынау емес, шыңдалған ойлау. Оқушының бұл жұмысты дұрыс ұйымдастырған жағдайда өз даму деңгейіне сəйкес ойы шыңдалып, белгілі бір жетістіктерге жетері сөзсіз. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту оқушының танымдылық белсенділігін, сабаққа қызығушылығын арттыруға, өз бетінше білім алуға, шығармашылығын қалыптастыруға ықпал етіп, сабақтардың қызықты, жеңіл өтетіндігін, оқушыларды ұжыммен бірлесіп жұмыс жасауға үйрететіндігін, білімнің тереңдігі əрі тиянақтылығы артатындығын байқауға болады. Сын тұрғысынан ойлау технологиясы көп ақпаратты талдай, жинақтай отырып ішінен қажеттісін алуға үйретеді. Яғни, бала жаңа материалды тек жай ғана тыңдау, көру, сезіну арқылы емес, оқытудың субъекті ретінде өзіндік білім алуға қажеттік пайда болғанда ғана игереді. [3]. Сонымен, бастауыш сынып оқушыларының субъектік белсенділіктерін дамыту мақсатында жаңа технологияларды қолдану арқылы əртүрлі белсенді оқу əдіс-тəсілдерін, негізгі 4 дағдыны дамытуға арналған ойын жаттығуларын, қол жетімді ресурстарды пайдалану арқылы тəжірибелік-зерттеу жəне бақылау жұмыстарын жүргізу оқушылардың қызығушылық сезімдерін қанағаттандыруда тиімді болары сөзсіз. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1. Брушлинский, А. В. Субьект: мышление, учение, воображение. / А. В Брушлинский. – М.-Воронеж, 1996. – 392 с. 2. Жантлеуова Ш.К. Профессиональная компетентность будущего учителя в условиях педагогической практики / Ш.К. Жантлеуова.-ВЕСТНИК КазНУ, серия «Педагогические науки», 2000.- №12.-25-29 с. 3. С. Бахишева, С. Мирсеитова/ Дьюи идеялары жəне біздің тəжірибеміз. Алматы 2005ж.

INTERACTIVE WAYS OF TEACHING Газизова Лаура Алхановна Преподаватель спецдисциплин, магистр иностранной филологии, ЧУ Колледж иностранных языков, г. Караганда.

The first thing to realize about interactive teaching is that it is NOT something new or mysterious. If you are a teacher and you ask questions in class, assign and check homework, or hold class or group discussions, then you already teach interactively. Basically then (in my book), interactive teaching is just giving students something to do, getting back what they have done, and then assimilating it yourself, so that you can decide what would be best to do next. But, almost all teachers do these things, so is there more to it? To answer this question, one has to step away from teaching and think about learning. Over the last twenty years, the field of cognitive science has taught us a lot about how people learn. A central principle that has been generally accepted is that everything we learn, we "construct" for ourselves. That is, any outside agent is essentially powerless to have a direct effect on what we learn. If our brain does not do it itself, that is, take in information, look for connections, interpret and make sense of it, - no outside force will have any effect. This does not mean that the effort has to be expressly voluntary and conscious on our parts. Our brains take-in information and operate continuously on many kinds of levels, only some of which are consciously directed. But, conscious or not, the important thing to understand is that it is our brains that are doing the learning, and that this process is only indirectly related to the teacher and the teaching. For example, even the most lucid and brilliant exposition of a subject by a teacher in a lecture, may result in limited learning if the students' brains do not do the necessary work to process it. There are several possible causes why students' learning may fall short of expectations in such a situation. Theymay,  not understand a crucial concept partway into the lecture and so what follows is unintelligible,  be missing prior information or not have a good understanding of what went before, so the conceptual structures on which the lecture is based are absent,  lack the interest, motivation, or desire to expend the mental effort to follow the presentation, understand the arguments, make sense of the positions, and validate the inferences. However, whatever the cause, without interacting with the students (in the simplest case by asking questions), a teacher has no way to know if his/her efforts to explain the topic were successful. This brings me to the first of (what I believe are) three distinct reasons for interactive teaching. It is an attempt to see what actually exists in the brains of your students. This is the "summative" aspect. It is the easiest aspect to understand and it is well described in the literature. But, it is far from being the only perspective! The second reason is "formative", where the teacher aims through the assigned task to direct students' mental processing along an appropriate path in "concept-space". The intent is that, as students think through the issues necessary in traversing the path, 65

the resulting mental construction that is developed in the student's head will possess those properties that the teacher is trying to teach. As Socrates discovered, a good question can accomplish this result better than, just telling the answer. The third may be termed "motivational". Learning is hard work, and an injection of motivation at the right moment can make all the difference. One motivating factor provided by the interactive teacher is the requirement of a response to a live classroom task. This serves to jolt the student into action, to get his brain off the couch, so to speak. Additional more subtle and pleasant events follow immediately capitalizing on the momentum created by this initial burst. One of these is a result of our human social tendencies. When teachers ask students to work together in small groups to solve a problem, a discussion ensues that not only serves in itself to build more robust knowledge structures, but also to motivate. The anticipation of immediate feedback in the form of reaction from their peers, or from the teacher is a very strong motivator. If it is not embarrassing or threatening, students want to know desperately whether their understanding is progressing or just drifting aimlessly in concept space. Knowing that they are not allowed to drift too far off track provides tremendous energy to continue. Ten Ideas for Interactive Teaching While lecturing tends to be the easiest form of instruction, studies show that students absorb the least amount of information that way. Interactive teaching methods are an effective way to connect with a generation of students used to consistent stimulation—and education professor Kevin Yee has some advice for how teachers can make their lessons more interactive. “Don’t be afraid to experiment,” said Yee, a professor at the University of Central Florida and assistant director of the university’s Karen L. Smith Faculty Center for Teaching and Learning. Yee is the author of “Interactive Techniques,” a collection of more than 100 teaching strategies—compiled from different sources—that aim to energize students and engage them in lessons. “Some of the techniques look and feel like they might have a different tone to them than your usual mannerisms in class, but it can pay dividends to almost adopt a new teaching persona when trying some of these out,” he said. He cautioned teachers not to fear new methods because of possible failure: “I think it’s also OK if something is attempted and it doesn’t work. It’s OK to just be up front with the students and say, ‘Well no, this experiment didn’t work—let’s move on.’” Here are 10 examples of the techniques that Yee has listed. Some involve technology, while others are very low-tech. “These techniques are often perceived as ‘fun,’ yet they are frequently more effective than lectures at enabling student learning,” Yee’s paper states. “Not all techniques listed here will have universal appeal, with factors such as your teaching style and personality influencing which choices may be right for you.” Follow the Leader: Appoint one student as tweeting “chairperson,” and have that student be responsible for posting the most important concepts discussed in the 66

day’s class on Twitter. Have other students follow the Twitter feed and “retweet” any discussions or disagreements. Using social networks can be a great way for students to feel connected to their classroom environments; Twitter is one social networking tool that is underused in terms of its learning possibilities, and having a leader responsible for broadcasting the main ideas in a classroom discussion will help increase active listening. Teachers can switch the Twitter leader each week or each day, depending on class size. Total Physical Response (TPR): Research shows that when physical activity is included in classroom settings, students retain more information. For a quick sitting break, have students stand up and move to one side of the room to indicate their responses to a question. Instead of using this as a right-or-wrong answer activity, this exercise seems best suited for opinion-based responses. Students can see the differing perspectives of their classmates, which then can lead to debate and discussion. One Word: If it seems a lecture is the only way to discuss a topic, preface it by telling students that at the end of the day’s lesson, they must write down a single word they believe best represents the lesson. Then, they can expand on why they chose that word with a separate paragraph. This will force active listening during the class period, as students will need to be able to condense an entire lesson into the essence of its idea. Another idea is to ask students to write a slogan-like bumper sticker to illustrate a particular concept from the lecture—forcing them to sum up the entire class period in one sentence. Opposite Arguments: Pair students up who disagree about an answer to an opinion question. Have them debate, representing the side they originally believed to be wrong. Having students examine an opinion contrary to their own will force them to think critically about arguments on both sides and will lead to a broader understanding of the topic under discussion. Historically Correct: After watching a film on a topic discussed in class, have students answer what the movie portrayed accurately and which points it dramatized or glossed over. While this technique has a more obvious application for historical movies such as JFK, Schindler’s List, or Elizabeth, it also can be used to examine biases in documentary films or other dramatizations. Another option is to divide students into groups and have them come up with examples on their own of movies that made use of an idea or event covered in class—and then try to find at least one example of how the film got it right and one of how the film got it wrong. Test Tournament: Divide the class into at least two groups and announce a competition for most points on a practice test. Let students study a topic together and then give your quiz, tallying points. After each round, let students study the next topic together before quizzing again. The points should be carried over from round to round. “The student impulse for competition will focus their engagement onto the material itself,” the paper states. 67

YouTube Video Quizzes: Using the annotations feature on YouTube (which allows for text boxes), create a multiple-choice quiz with different video responses based on how the student answers. Students answer by clicking on a hyperlinked option in the annotation box, and the link takes them to a video response. This will require filming a response for incorrect answers (“This answer is wrong because…”) as well as correct answers. Teachers could use this as a “question of the day” exercise or put together longer pieces for a test format. Electronic Role Playing: Students create their own blogs and write diary-style entries while role-playing as someone central to the content being discussed. Puzzle Pieces: Classes are sectioned into different teams, each with a separate goal to accomplish during the period. At the end of planning, the teams come back together and teach the other teams about the topic they researched. Another option is to remix the teams by including one “expert” on a different topic within each team, who then has to teach his or her new group. When students know they will be responsible for teaching their friends, they are more likely to go into greater depth in their own research. Pop Culture Statistics: Instead of using abstract numbers to interest students in lectures, switch word problems with current events. For example, illustrate a math concept with a topic currently popular, such as, “What percentage of the time do Jersey Shore cast members spend at the gym?” Students will respond more enthusiastically when presented with a topic they identify with, rather than generalized ideas. Yee is currently working on assembling a list of interactive techniques geared toward online instruction. “If you’re teaching in a fully electronic environment and you don’t see the students face to face, you have to think about how does the practice translate to not only a digital environment, but an asynchronous environment where they have to do it at different times,” he said. Engage Students with Lectures The engaging lecture can be a rewarding experience for our students. Lectures that open up a window on the teachers mind or relate exciting research experiences can be highly motivating. To keep students engaged you can build variety into your delivery by “chunking” the class into sections of around 15 minutes. Use a shift in energy, change the focus, change the stimulus, or change the means of delivery.  Include music, visuals, pictures, quotes, and stories to tap into students’ emotions  Show a short video clip to relate the material to the real world  Move to a different part of the room  Use electronic devices to ask students to reflect on what has been said in the last 15 minutes  Use clickers to check for common misconceptions  Ask students to talk to the person next to them to tell them what they have learned in the last 15 minutes 68

Bring in a guest speaker, either physically or virtually When planning an engaging lecture, ask yourself: “And what will my students be doing?” Consider how the students will be involved in their learning and what you can do to facilitate the best learning. Engage Students with Activities You, as the expert, can design activities to help students think more critically about the content. This can be achieved inside the classroom while you are there to facilitate discussion and correct misconceptions. Activities can help the students link disparate pieces of information together, scaffold the skills and concepts they need to construct knowledge, facilitate and guide questions, and link the knowledge to its application in the outside world. Havestudents:  Brainstorm an idea at the beginning of the class before you present the material, then debrief and the end of class  Fill in instructor-prepared system charts using the information presented  Develop a matrix of key concepts presented in the lecture. Give them one minute to write after each main idea  Answer short open-ended questions by writing a few sentences and then discussing with a partner  Draw concept maps to link together pieces of information  Write predictions about an outcome you are about to reveal  Chose the “best” answer from among different outcomes to a short case study  Walk the instructor through the steps needed to solve a question for the day  Evaluate writing or problems that have been written by someone else (anonymous, maybe even you).  Develop a rubric for an excellent paper. The more you can apply what you are teaching to students’ day-to-day lives or what’s going on in the world today, the more motivated and engaged students will be. Real-life applications can tap into or awaken curiosity and give more value and meaning to what they are learning. Consider the following ways to provide opportunities for authentic encounters with the material:  Invite guest speakers to talk about how the course content is used in the field  Relate some of the interesting aspects of your own or other research around UT  Feature relevant articles in newspapers, journals or magazines to make connections to current events and the culture.  Introduce case studies where students have to grapple with the “messy” realworld issues Engage students with Discussions Good discussions hinge on well-crafted questions. Meaningful questions stimulate students to reflect on the content they have learned and extend it to a higher level. Different types of questions require different levels of thinking. Asking questions to test memorization of content evokes low level recall thinking, whereas questions that require students to predict, analyze or evaluate evoke higher order critical thinking skills and more meaningful discussions. 

Ask questions that:  Require student input “What questions do you have about this specific part of the process? Or “What do you think the author of our book would say to that?  Are open-ended even if there is a correct answer “When we multiply two numbers together will the answer always be greater than the multiplicand?” “If this were to happen in a vacuum how would it be different?”  Stimulate thinking from different perspectives: “Should smoking be banned from the UT campus?” From the perspective of a smoker and a non-smoker. Thought-provoking questions developed within a good environment for exchanging ideas elicit richer discussions. Discussions can be initiated with:  Think Sheets that students complete before class  Key questions from a text or video that have multiple answers  Examples that might fit or not fit the model or theory  Challenges that extend the content in the text  Personal experiences, yours or theirs, that fit or complicate the concept  A video and asking for responses  Polls as a springboard for discussion “Who would tell a store assistant if she gave you too much change?”  “Whatif” questions  Intriguing stories, paradoxes, or problems that expand possibilities as more information is revealed  Multiple-choice questions where all the answers are correct possibilities, but with one answer considered the BEST answer. Have students explain why or rank order the possible answers. BIBLIOGRAPHY 1."Peer Instruction - A User's Manual"Mazur, Eric, book Published by Prentice Hall,Inc., New Jersey 07458, ISBN 0-13-565441-6, 1997. 2."An Overview of Teaching and Learning Research with Classroom Communication Systems" Abrahamson, A. Louis, Samos, Greece, Conference Proceedings by John Wiley & Sons, Inc., June 3-6, 1998. 3.Classtalk: A Classroom Communication System for Active Learning Dufresne, Robert J., Gerace, William J., Leonard, William J., Mestre, Jose P., Wenk, Laura, paper Published in Journal of Computing in Higher Education, Vol 7, pps 3-47, 1996. АНГЛИЙСКИЙ ЯЗЫК В ДЕТСКОМ САДУ Герасимова Жанна Николаевна Воспитатель КГПК Детский сад «Балақай» г. Караганда

В мире существует множество стран, а языков, на которых говорят их жители, еще больше. И в данном случае речь идет не о сотне-другой, а о нескольких тысячах. Как же населению Земли понять друг друга? А вот этой 70

цели служат международные языки, которые и позволяют всем нам общаться друг с другом, независимо от национальности и места проживания. Одним из них и является английский язык. Более того, английский является языком межнационального общения для всего человечества. [1] Поэтому английский язык стал обязательным компонентом обучения не только в средней, старшей школе и в начальной школе, но и в дошкольных учреждениях. Раннее обучение английскому языку создает прекрасные возможности для того, чтобы вызвать интерес к языковому и культурному многообразию мира, уважение к языкам и культуре других народов, способствует развитию коммуникативно-речевого такта. Ученые - приверженцы раннего развития считают, что нужно начинать развивать ребенка как можно раньше.Как в отечественной, так и в зарубежной психологии есть данные о том, что ребенок овладевает иностранным языком легче, чем взрослый. Физиологи считают, что “существуют биологические часы мозга, так же как существуют во времени этапы развития желез внутренней секреции ребенка. Ребенок до девяти лет – это специалист в овладении речью.После этого периода мозговые механизмы речи становятся менее гибкими и не могут так легко приспосабливаться к новым условиям. После 10-летнего возраста приходится преодолевать множество препятствий. Мозг ребенка имеет специализированную способность к иностранному языку, но она уменьшается с возрастом”. (Пенфильд В., Робертс Л. «Речь и мозговые механизмы».) Согласно современным исследованиям, к трехлетнему возрасту развитие головных клеток мозга завершается на 70-80%. И именно возраст до 3-х лет считается самым благоприятным для получения новых навыков. Вот что пишет об этом ГленДоман (американский врач, в настоящее время возглавляет институт достижения человеческого потенциала в Филадельфии.Автор книг «Гармоничное развитие ребенка», «Как дать вашему ребенку энциклопедические знания» и др.): «Если какой-нибудь взрослый захочет быстро приобрести комплекс неполноценности, то все, что для этого надо сделать - это посоревноваться в изучении иностранного языка с полуторагодовалым малышом. Если же ребенок родится в семье, где говорят на двух языках, то и он будет говорить на двух. Если в семье будут в ходу три языка-он заговорит на трех, четыре - на четырех. И так далее - предела совершенству здесь нет. И это самое большое лингвистическое чудо, которое я знаю».По мнению Г.Домана начинать обучать ребенка иностранному языку нужно буквально с нескольких месяцев. В его институте по его программе прошли обучение уже десятки тысяч детей. Суть ее в том, что самым продуктивным периодом для обучения является период, когда растет мозг, и возможности для обучения в этот период поистине уникальны. Благоприятное влияние изучения второго языка на развитие родной речи доказал советский психолог Л. С. Выготский, отмечал Л. В. Щерба, и другие советские ученые. Многолетние экспериментальное обучение иностранному языку, проводившееся коллективом лаборатории обучения иностранным 71

языкам НИИ общего и среднего образования АПН РФ, подтвердило “благотворное влияние предмета на детей: на их общее психическое развитие (память, внимание, воображение, мышление), на выработку у ребят способов адекватного поведения в различных жизненных ситуациях, на лучшее владение родным языком, на речевое развитие детей в целом.» Кроме того замечено,что обучающийможет добиться того,что ребенок через пару месяцев занятий будет чище говорить и на родном, и на английском языках. [2] Обучение малышей - это очень непростое дело, которое требует совсем иного методического подхода, чем обучение школьников и взрослых. И не любой взрослый, который владеет языком, даже на высоком уровне, может научить малыша говорить на иностранном языке. Столкнувшись с не правильно построенными уроками, с точки зрения методологии, дети могут приобрести отвращение к иностранному языку, потерять интерес ко всем занятиям по этому предмету. С дошкольниками должны работать только специалисты. Кроме того, у дошкольников гораздо лучше развита долговременная память, но хуже развита оперативная память. Проходит время, прежде чем ребенок научится по первому требованию добывать информацию из памяти, прежде чем он от узнавания единиц языка перейдет к их осмысленному употреблению. При этом следует использовать преимущества детской памяти, например прочность запоминания. Игра-основной метод обучения в детском саду, особенно, если это обучение иностранного языка. Игра является формой организации и методом проведения занятий, на которых дети получают определенный запас английской лексики. Такая форма проведения занятий создает благоприятные условия для овладения языковыми умениями и речевыми навыками. Возможность играть на занятии позволяет обеспечить естественную мотивацию речи на иностранном языке, сделать интересными даже самые элементарные высказывания. Игра в обучении иностранному языку не противостоит учебной деятельности, а органически связана с ней. В дошкольном возрасте при обучении английскому языку у детей происходит постепенное развитие основ коммуникативной компетенции. Коммуникативная компетенция, на ранней стадии изучения английского языка, в свою очередь, включает в себя следующие аспекты: * умение правильно, с фонетической точки зрения повторить английские слова за преподавателем, то есть поэтапное формирование слухового внимания, фонетического слуха и правильного произношения; * овладение, закрепление и активизация английского словаря; * овладение определенным количеством несложных грамматических структур, построение связного высказывания. [3] Методика проведения непосредственной образовательной деятельности должна строиться с учетом возрастных и индивидуальных особенностей 72

структуры лингвистических способностей детей и быть направлена на их развитие. Так же необходимо проводить систематически работу по развитию фонематического слуха. Необходимо создавать визуальные, музыкальные, пластические,слуховые,художественные образы и использовать невербальные средства обучения: картинки, игрушки, плакаты, видео- и аудиоматериалы, предметы. В дошкольном возрасте дети участвуют во всем многообразии игр: • развивающие языковые игры; • сюжетно-ролевые игры; • строительно-конструктивные игры; • театральные игры; • народные игры; • хороводные игры; • развивающие игры; • игры с готовым содержанием и правилами; • подвижные игры и спортивные развлечения; • игры-экспериментирование. Ролевая игра – это игровая деятельность, в процессе которой дети выступают в определенных ролях, разыгрываются различные жизненные ситуации, например: продавец-покупатель, доктор-пациент, актер и его поклонник и т.д. Они, в свою очередь, делятся на игры репродуктивного характера, когда дети воспроизводят типовой, стандартный диалог, применяя его к той или иной ситуации и импровизационные игры, требующие применения и видоизменения различных моделей. Всевозможные кроссворды, ''аукционы'', настольно-печатные игры с лингвистическими заданиями, выполнение команд. Кроссворды могут быть на любую тему: животные, фрукты, овощи, мебель, игрушки и т.д. В процессе проведения игры используется лексический материал различных тем. Ритмо-музыкальные игры – это всякого рода традиционные игры типа хороводов, песен и танцев с выбором партнеров, которые способствуют не столько овладению коммуникативными умениями, сколько совершенствованию фонетической и ритмомелодической сторон речи и погружению в дух языка. Художественные, или творческие, игры – это вид деятельности, стоящий на границе игры и художественного творчества, путь к которому лежит для ребенка через игру. Их, в свою очередь, можно разделить на: 1.Драматизации (т.е. постановка маленьких сценок на английском языке) Например, игра в ''Репку'' или ''Теремок'', в которых, в зависимости от количества играющих и усвоения новой лексики, появляются новые персонажи и реплики. 2.Изобразительные игры, такие как графический диктант, раскрашивание картинок и т.п. Раскрашивание картинок, это успокаивающее, не всегда 73

содержательное, но очень распространенное занятие. Например, можно показать готовую картинку. Пока ребенок занимается с контуром, преподаватель многократно повторяет слово, называет детали. Таким образом, закладывается основа как на новом языке называется то, что ребенок сделал сам.Графический диктант– например: на занятиях говориться детям, что какого цвета, дети раскрашивают, а потом сравнивают получившиеся изображения с тем, по которому диктовал преподаватель. Ещё одним из самых популярных методов обучения иностранному языку является использование информационных и коммуникационных методов, такие как компьютерное оборудование, мультимедийные средства, аудио и многое другое. Использование аудио, видеорассказов, сказок, познавательного материала в непосредственной образовательной деятельности способствует индивидуализации обучения и развитию мотивированности речевой деятельности дошкольников.Именно использование ИКТ в непосредственной образовательной деятельности иностранного языка развивается два вида мотивации: самомотивация, когда предлагаемый материал интересен сам по себе, и мотивация, которая достигается тем, что дошкольнику будет показано, что он может понять язык, который изучает. Это приносит удовлетворение и придает веру в свои силы и желание к дальнейшему совершенствованию. Гораздо интереснее слушать или смотреть сказку, рассказ или познавательный фильм, а не обучающую программу. Дети очень быстро схватывают семантическую основу языка и начинают говорить сами. Тем более, если при обучении используется метод полного погружения. Этот метод подразумевает регулярный и глубокий контакт ребенка с иностранным языком. Детское подсознание необычайно восприимчиво, и даже если не видно ярко выраженного результата сейчас, то через год, два вполне можно столкнуться с необычайно развитыми лингвистическими способностями ребенка. [4] Список использованной литературы 1. Социальная сеть работников образования http://nsportal.ru/user/247121/page/vazhnost-izucheniya-angliyskogo-yazyka 2.https://bestother.ru/article/deti/deti_ot_3_do_7/Detskij_sad/496_inostrannyiy_yaz yik_v_detskom_sadu/ 3. http://www.maam.ru/detskijsad/angliiskii-jazyk-v-detskom-sadu.html 4.Дошколенок.руhttp://dohcolonoc.ru/cons/667-anglijskij-yazyk-v-detskomsadu.html

ПЕДАГОГТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ШЕБЕРЛІГІ ЖƏНЕ КƏСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІ Ғизатова Занат Атырау қаласы №5 Ғ.Мүсірепов атындағы орта мектептің химия пəні мұғалімі Мұғалімдердің жаңа ұрпағы білім деңгейі жөнінен əлдеқайда жоғары болуы керек. Ол үшін, жаңа формацияның педагогы қажет. Н.Ə.Назарбаев Дəстүрлі білім беру жүйесінде білікті мамандар даярлаушы кəсіби білім беретін оқу орындарының басты мақсаты–мамандықтарды игерту ғана болса, ал қазір əлемдік білім кеңестігіне ене отырып, басекеге қабілетті тұлға дайындау үшін адамның құзырлылық қабілетіне сүйену арқылы нəтижеге бағдарланған білім беру жүйесін ұсыну–қазіргі таңда негізгі өзекті мəселелердің бірі.Жалпы алғанда «құзырлылық» ұғымы жайлы ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылық ұғымы–соңғы жылдары педагогика саласында тұлғаның субъектілік тəжірибесіне ерекше көңіл аудару нəтижесінде ендіріліп отырған ұғым. Құзырлылықтың латын тілінен аудармасы «сомпетенс»белгілі сала бойынша жан– жақты хабардар білгір деген мағынаны қамти отырып, қандай да бір сұрақтар төңірегінде беделді түрде шешім шығара алады дегенді білдіреді» деп көрсетеді. Бұл жайлы Б.Тұрғанбаева «... өзінің практикалық əрекеті арқылы алған білімдерін өз өмірлік мəселелерін шешуде қолдана алуын–құзырлылықтар деп атаймыз» деп анықтаса,Ресей ғалымы Н.Кузьминаның көзқарасы бойынша, «Құзырлылық дегеніміз- педагогтің басқа бір адамның дамуына негіз бола алатын білімділігі мен абыройлығы ». Латын тіліндегі « компетенс»сөзін ғалым К.Құдайбергенова «Құзырлылықты білімін, біліктілігін, дағдысын, тұлға мінез- құлқын , ең бастысы тұлға мүмкіндігін бағалаудың критерийі мақсатында қарастыру құзырлылық маңызын толық аша алады. Олай болса, құзырлылық, нəтижеге бағдарланған жаңа білім беру жүйесінің сапалық критерийі ретінде əлеуметтік жəне өмірлік көзқарастарды есепке алу қажет»деп жазса,Б.Тұрғанбаева «Құзырлылыққа бағытталған оқыту үрдісінде тəжірибелік жолмен мəселені шешу мүмкіндігі молаяды. Осы жағдай біліктілікті арттырудағы екінші үлгіге көшірудің негізі бола алады. Өйткені,құзырлылыққа бағытталған үлгіде білім алушылардың өздерін ұйымдастыру- басты мақсаты» деп көрсетеді. Қ.Құдайбергенова «Құзырды əртүрлі кенеттен болған ситуацияларда мəселелерді шешу үшін қажетті білімді немесе əрекетті көрсете білу қабілеті, білім мен өмірлік ситуация арасындағы байланысты орнату мүмкіндігі ретінде, ал құзырлылықты адамның өзіндік деңгейіне, даралық қасиеттеріне тікелей байланысты тұлғалық, теориялық, практикалық өлшеу дəрежесі жоғары деңгейде кіріктірілген құрылым ретінде қарастыру ұсынылады» деген тоқтам жасайды. 75

Қазақстан Республикасының 12 жылдық білім беру тұжырымдамасында педагог кадрлардың кəсіби- тұлғалық құзыреттілігін қалыптастыру басты мақсат екендігін атай келе,12 жылдық білім беруде педагог төмендегідей құзыреттіліктерді игеруі міндетті деп көрсетілген. * Арнайы құзыреттілік-өзінің кəсіби дамуын жобалай білетін қабілеті. *Əлеуметтік құзыреттілік-кəсіптік қызметімен айналысу қабілеті. * Білім беру құзыреттілігі - педагогикалық жəне əлеуметтік психологияның негііздерін қолдана білу қабілеті. Мұғалім–оқушылардың жеке тұлғасын дамытуға басымдық беретін, күрделі əлеуметтік-мəдени жағдайларда еркін бағдарлай алатын, шығармашылық процестерді басқара алатын, адам туралы ғылымның жетістіктерін, оның даму заңдылықтарын, компьютерлік оқыту өнерін терең меңгерген жан-жақты дамыған шығармашыл тұлғаны талап етеді. Ал, білім беруде кəсіби құзырлы маман иесіне жеткен деп мамандығы бойынша өз пəнін жетік білетін, оқушының шығармашылығы мен дарындылығының дамуына жағдай жасай алатын, тұлғалық- ізгілілік бағыттылығы жоғары, педагогикалық шеберлік пен өзінің іс- қимылын жүйелілікпен атқаруға қабілетті, оқытудың жаңа технологияларын толық меңгерген жəне білімдік мониторинг негізінде ақпараттарды тауып, оларды таңдап сараптай алатын,отандық жəне шетелдік тəжірибелерді шығармашылықпен қолдана білетін кəсіби маман педагогті айтамыз. Қазақ мектебінің бүгінгі жайы мен ертеңі, оқушылардың білімділік жəне тəрбиелік деңгейі шешуші дəрежеде мұғалімге, ата-анаға жəне қоғам қауымдастығына жүргізілген жұмыстарға, ізденісіне байланысты. Жаңа технологияны меңгеруде мұғалімнің жан – жақты, білімі қажет. Қазіргі мұғалім: • Педагогикалық үрдісте жүйелі жұмыс жүргізе алатын; • Педагогикалық өзгерістерге тез төселетін; • Жаңаша ойлау жүйесін меңгере алатын; • Оқушылармен ортақ тіл табыса алатын; • Білімді, іскер, шебер болу керек; Жаңа педагогикалық технологияның ерекшеліктері–өсіп келе жатқан жеке тұлғаны жан –жақты дамыту. Инновациялық білімді дамыту, өзгеріс енгізу, жаңа педагогикалық идеялар мен жаңалықтарды өмірге əкелу. Бұрынғы оқушы тек тыңдаушы, орындаушы болса, ал қазіргі оқушы – өздігінен білім іздейтін жеке тұрға екендігіне ерекше мəн беруіміз керек. Қазіргі оқушы: • Дүниетаным қабілеті жоғары; • Дарынды, өнерпаз; • Іздемпаз, талапты: • Өз алдына мақсат қоя білу керек; Абай атамыздың: «Ақырын жүріп анық бас, Еңбегін кетпес далаға. Ұстаздық еткен жалықпас, Үйретуден балаға»— деп айтқанындай, мұғалім үшін кəсіби шеберлікке жету, өз мамандығының данышпаны болу бір күнде 76

пайда болатын дүние еместігін біз жақсы түсінеміз жəне өмір бойы ізденішулікті, зерттеушілікті талап ететін мамандық екенін анық аңғарғанда ғана толық нəтижеге жетуге болады. Мұғалімнің əрбір сөзі мен ісі, қимылы, киімі, аяқ алысы, жүрісі, көзқарасы психологиялық жəне ізгілік тұрғысынан шəкірт жүрегінен үлкен орын алады. Əрбір ұстаз үшін оқу – тəрбие процесін ұйымдастыруда мол білімділікті, ақылдылықты, дұрыс іскерліктер мен дағдыларды қолдануды қажет етеді. Осы ретте кейбір мəселелерді жаңаша көзқараспен қарастыруды жөн деп есептей отырып, мынадай эталондарды атап өтуге жөн көрдік: — сабаққа педагогикалық – психологиялық талдау жасау; — дамыта оқыту жүйесінің мəні мен міндеттері; — сабақты ұйымдастырудың педагогикалық – психологиялық негіздері; — мұғалім жұмысының шығармашылық сипаты. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында оқыту формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық қағидасы бекітілген, бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға, педагогикалық процесті кез келген үлгімен құруға мүмкіндік береді. Мектеп оқушыларын оқытуда негізінен сын тұрғысынан ойлау технологиясының пайдасы көп деп ойлаймын .Өйткені өзім əр сабағымда осы технологяның элементтерін пайдаланып отырамын. Осы технологияны қолдану нəтижесінде: 1.Түрлі əдістерді пайдалану сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі; 2.Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туады; 3.Олардың əрқайсысының деңгейін анықтауға болады; 4.Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді; 5.Оқушылардың қабілеттері,сөз саптау еркіндігі, ұйымшылдығы, шығармашылық белсенділігі артады; 6.Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауға, өзіне деген кəсіби сенімін қалыптастырады. Сын тұрғысынан ойлау бойынша сабақ кезеңдерінде:оқушылар сабақтың мақсат, міндетін өздері анықтайды; мəселені шешу жолын іздестіреді;жаңаны өздері табады; ақылдасады, кеңеседі. Аталған əрекеттері арқылы əр оқушының мəселені шешу, ақпараттық, коммуникативтік құзыреттіліктері қалыптасады.Құзыреттілік қалыптастырудың келесі міндеті əр сабақтың өмірлік жағдайлармен байланыстылығы.Бұл орайда құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағдарланған тапсырмалар да қолданылады. Қазіргі таңда мектеп оқушыларының мұғалімнен күтері көп. Оларды сабаққа белсене қатыстыру үшін əр сабақ барысын жеке формада, жаңа əдісте жүргізу шарт. Оқу формалары заманауи талаптарға лайық болуы, жастардың бойында ақпараттық мəдениетті қалыптастыру үшін, ұстаз ақпараттық технологияны өз іс-əрекетінде тиімді, сауатты ұйымдастыруы қажет. Сондықтан интерактивті тақтаны оқушылардың тілдік құзіреттілігін, шығармашылық потенциалын дамыту құралы ретінде пайдалану интеллектуалдық,эстетикалық жəне ақпараттық сауаттылығын арттыруға 77

көмектеседі, ал көрнекі құрал ретінде пайдалану оқу-танымдық үрдіс тиімділігін арттырады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Құдайбергенова К.С. Құзырлылық амалының негізгі ұғымдары. А 2007 2.Тоғымбаева А.Ə. Педагогтың кəсіби құзырлылық моделі. «12 жылдық білім»журналы 2006 №3 3.Қазбекова Н.Т. Қазақ тілі сабақтарында коммуникативтік оқытудыңэлементтерін қолдану 12 жылдық білім журналы 2006 №1 4.Алимова Қ. «Дамыта оқыту» мəселесінің педагогикада зерттелу жайы 5.Тұрғынбаева Б.А. Ұстаздық шығармашылық Алматы 2007 6.А.Е.Əбілқасымова,Р.С.Омарова«Мұғалімдердің танымдық ізденімпаздығын қалыптастыру негіздері» Алматы, 2003 7.ҚР Білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Астана, 2010 8.Р.С.Омарова «12 жылдық мектепте оқушылардың оқу танымдық іс əрекетін ұйымдастыру». Ақтөбе, 2006 9.С.Қ.Мұхамбетова «Педагогика жəне педагогикалық технологиялар» Ақтөбе, 2001 ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОЕ ВОСПИТАНИЕ НА УРОКАХ ЛИТЕРАТУРЫ Гиззатова Менсулу Мураткалиевна учительница русского языка и литературы ОСШ имени Жангирхана Западно – Казахстанская область Бокейординский район, пос.Ханордасы

Есть много родов образования и развития, и каждое из них важно само по себе, но всех выше должно стоять образование нравственное В.Г.Белинский Главная цель образования в школе – развитие высоконравственной, гармоничной, физически развитой и духовно здоровой личности, способной к творчеству и самоопределению. Это позволяет каждому учителю участвовать в духовном становлении учеников. В своём Послании народу Казахстана Президент РК Н.А. Назарбаев подчеркнул значимость духовно-нравственного образования: «Мы должны построить общество, где ценятся честь, достоинство и репутация каждого, где присутствует высокая мораль, этические стандарты и духовные ценности» Всё это возможно только через постижение таких общечеловеческих ценностей, как любовь, добро, истина, красота, нравственность, духовность Благодатный материал для нравственного воспитания учащихся в руках у учителя литературы. Поэтому роль уроков русской литературы в духовном развитии детей, в нравственном воспитании огромна. Литература, и как искусство, и как школьный предмет, всегда стоит в особом ряду. Она учебник для души. Именно учитель литературы в школе не просто носитель культуры, 78

но и ответственный за помыслы учеников. Обсуждая литературные произведения, ученики делают свой нравственный выбор. Они задумываются над теми вопросами, которых в быту у человека вообще не возникает. Литература заставляет школьника думать о высоком, формирует определённые ценности.Перед современным образованием стоит сложная и ответственная задача – воспитание многогранной личности, личности, способной ориентироваться на духовно-значимые нормы и ценности. Актуальность проблемы нравственного воспитания школьников в современной школе, острая необходимость её решения, явились основным мотивом выбора данной темы . Где, как ни на уроках литературы, заниматься воспитанием юных сердец?! Современное общество насыщено множеством информации: дети часами пропадают у телевизоров,много времени проводят перед компьютером и лишь малая часть наших воспитанников предпочитает книгу достижениям современного прогресса. Проблема нравственного воспитания на разных этапах общественного развития привлекала внимание многих великих педагогов. Так Я.А.Коменский признавал огромную воспитывающую роль обучения, не разделяя обучение и воспитание. Ж.Ж.Руссо преобладающую роль отводил воспитанию, подчиняя ему обучение. И.Г.Песталоцци связывал умственное образование с нравственным воспитанием, обосновывая свой подход тем, что процесс познания начинается с чувственных восприятий. К.Д.Ушинский видел в обучении важнейшее средство нравственного воспитания. На мой взгляд, нравственность можно воспитывать, создавая на уроках атмосферу, способствующую «проживанию» ситуации учеником. Только тогда, когда мы разовьём воображение ребёнка до такой степени, чтобы он «поменялся местами с персонажем» и прожил ситуацию как свою собственную, возможно принятие им тех идеалов и убеждений, которые мы хотим в нем воспитать. Безусловно, тема воспитания нравственности не нова, о ней говорили, говорят, и будут говорить всегда. Вызвать интерес у школьников к урокам литературы – задача, которую решает не одно поколение педагогов-словесников. Каким должен быть урок сегодня и завтра?Что помогает улучшить работу, сделать ее более качественной, эффективной? Конечно, школьник должен знать теорию литературы. Но теоретико-литературное знание в чистом виде далеко не всех школьников волнует и увлекает. Нужно связать эти знания с жизнью, урок литературы должен стать человекоформирующим. О чём мы можем говорить на уроках литературы? Обо всём! Как бы далеки ни были события, о которых нам рассказывают Пушкин, Лермонтов,Гоголь,Грибоедов,Толстой,Достоевский,нравственные проблемы, поднятые ими в их произведениях, звучат злободневно в наше непростое время. Счастье и несчастье, верность и предательство, чувство долга и карьеризм, истина и ложь, подвиг и трусость, человек и общество, любовь и дружба - эти и многие другие нравственные проблемы являются вечными. 79

Уже в пятом классе при знакомстве с произведениями устного народного творчества идет обстоятельный разговор о трудолюбии, честности, правдивости, мужестве, стойкости при защите Родины, патриотизме, осуждаются малодушие, трусость, себялюбие, лень, праздность. Так, при изучении сказки «Снежная королева» знакомлю детей с основными духовнонравственными понятиями–любовь,добро, которые помогут определить идею художественного произведения и раскрыть замысел автора. В повести Н.В. Гоголя «Ночь перед Рождеством» сильно и ярко выражена поэтическая душа народа, его извечное стремление творить добро, непримиримое отношение к фальши, доверчивость, жизнерадостный юмор. Изучение сказки-были М.М. Пришвина «Кладовая солнца» рассматриваю не просто произведение о природе. Пришвин создает сказку «для всех». Заложенный в ней смысл глубок. Подобно тому, как солнце откладывало свою энергию в торфяных залежах, писатель вложил в «Кладовую солнца» все, что накопил за долгие годы: доброе отношение к людям, любовь к природе. Эта любовь заключается в столкновении двух начал добра и зла. Рассказ В.Астафьева «Конь с розовой гривой» открывает добрый и светлый мир народной жизни, увиденный детскими глазами. Живые и точные описания бытовых подробностей дают возможность узнать жизнь народа в первые годы Советской власти. Вместе с тем писатель ставит важные нравственные вопросы, заставляя читателя задуматься о дружбе, долге, честности и правдивости, об истинной доброте и человечности. Поэтому рассказ В. Астафьева, я считаю, приобщает юных читателей к тем лучшим духовным ценностям, которые были выработаны многовековой историей народа. Уроки литературы тем выигрышны, что они побуждают вести взволнованный разговор о непростых проблемах нашей жизни, о сложной судьбе героев произведений, о бездуховности, об утрате нравственных идеалов,о добре и зле, даже о роли семьи в воспитании человека. Невозможно не обсуждать на уроке литературы слова самого А. Платонова при знакомстве с его рассказом «Юшка»: «Любовь одного человека может вызвать к жизни талант в другом человеке или, по крайней мере, пробудить его к действию. Это чудо мне известно…». Ребята бурно высказывают свое мнение о том, как Юшке удавалось сохранить доброжелательность, доброе отношение к людям и миру, спорят о том, нужно ли сочувствие и сострадание людям. Ярким примером раскрытия проблемы чести, достоинства, нравственного выбора служит повесть А.С.Пушкина «Капитанская дочка». Мысль автора о моральной ответственности человека за все происходящее вокруг увлекает ребят при изучении рассказа Л.Толстого «После бала», понять смысл человеческой жизни помогает противопоставление Ужа и Сокола из «Песни о Соколе» М.Горького, заставить задуматься сегодняшних и последующие поколения о том, что там, где нравственные ценности подменяются материальными, не может быть места более возвышенному чувству–любви в повести Н.Карамзина»Бедная Лиза».Богатыми возможностями 80

воспитательного воздействия на учеников обладают произведения о Великой Отечественной войне. Именно в военной прозе сходятся волнующие современного читателя проблемы долга и личной ответственности за судьбу отечества, мира, проблемы нравственного выбора и патриотической памяти. Чувство любви к Родине, к природе родного края, тема любви звучат в произведениях К.Д. Бальмонта, А. Белого, И.А. Бунина,С.А. Есенина, А.А. Ахматовой, М. И. Цветаевой. Я считаю, что каждый ребёнок вправе выбирать краски и кисти в созидании своей судьбы. Но ему нельзя позволить «хватать» первое попавшееся. Он должен увидеть всё. Задача педагога: направить ребёнка к краскам и кистям– Доброго, Вечного, Прекрасного, а какие оттенки им будут выбраны – решать только ему. Для того чтобы общество выжило и сохранило свою уникальную культуру, должна существовать передача тех духовных ценностных ориентиров, на которых она держалась на протяжении сотен лет. В заключении хочу подчеркнуть свою конечную цель: заложенные мудро, ненавязчиво духовно-нравственные принципы станут фундаментом личности творческой, думающей, созидающей, будут потребностью и неотъемлемой частью достойного человека. Литература: 1.Послание народу Казахстана Президента РК Н.А. Назарбаева 2.Полат Е.С.Основные направления развития современных систем образования.// Народное образование.2005.№ 6.с.156-163. 3.И.А.Ильин «О семье и воспитании» из труда «Путь духовного обновления». 4.Амонашвили Ш.А. Размышления о гуманной педагогике.-М.: Издательский Дом Шалвы Амонашвили, 1995. ОТ ЧЕГО ЗАВИСИТ СПЕЦИФИКА ДЕТСКОГО ВОСПРИЯТИЯ ЛИТЕРАТУРЫ? Горбачёва Лариса Викторовна Воспитатель КГКП детский сад «Балақай» г. Караганда

Специфика детской литературы существует и зависит она от особенностей детского восприятия действительности, которое качественно отличается от восприятия взрослого человека. Особенности детского восприятия, его типологические возрастные качества вытекают (как об этом свидетельствуют работы Л. С. Выготского, А. Т. Парфенова, Б. М. Сарнова и собственные наблюдения автора статьи) из своеобразия антропологических форм детского сознания, которые зависят не только от психофизиологических факторов, но также и от социальных особенностей детства. Чем младше читатель, тем ярче проявляется возрастная специфика, тем специфичнее произведение для детей, и наоборот: с увеличением возраста детей исчезают специфические черты детского мировоззрения, тускнеет и специфика детской литературы. Но детство не остается неизменным: оно меняется вместе с изменениями в социальной среде и действительности. 81

Сдвигаются границы возрастных этапов, поэтому нельзя рассматривать возрастную специфику как нечто раз и навсегда данное и навечно застывшее. В сегодняшнем мире бурного технического прогресса и все возрастающей информации на наших глазах происходит акселерация детства. Изменения в возрастной специфике, естественно, приводят к изменениям в особенностях детской литературы: она взрослеет. Но детство существует, существует возрастная специфика, значит, существует и специфика детской литературы. В чем и как проявляется специфика детского произведения? На этот счет единого мнения нет. По мнению Л.Кассиля, “специфика детской книги--это учет возрастных возможностей понимания читателя и в соответствии с этим расчетливый выбор художественных средств”5. Л. Кассиля поддерживает и даже повторяет И. Мотяшов: “Весь же вопрос так называемой возрастной специфики еще со времен Белинского сводится к стилю детских произведений; излагать должно “сообразно с детским восприятием, доступно, живо, образно, увлекательно, красочно, эмоционально, просто, ясно”.Но все перечисленные признаки стиля детского произведения так же необходимы и в произведении для взрослых. Специфичность детского произведения, его формы и содержания, проявляется прежде всего в жанровом своеобразии. На самом деле, все жанры, существующие во “взрослой” литературе, есть и в детской: роман, повесть, рассказ, новелла, очерк и т. д. Но заметно и различие между похожими жанрами “взрослой” и детской литературы. Оно объясняется различием в жанрообразующих элементах, различием, которое обусловлено специфической ориентацией на читательское восприятие. Специфичны все жанрообразующие элементы произведения для детей. В Конвенции ООН о правах ребенка (1989г.) говорится о праве детей на культурное развитие, получение образования и информации. Нравственное, интеллектуальное, эстетическое развитие детей и подростков напрямую связано с получаемой ими духовной пищей. Огромную роль в социализации личности играют средства массовой информации и книга. Вхождение ребенка в книжный мир происходит в первую очередь с помощью литературы, специально созданной для детей. Именно детская литература питает ум и воображение ребенка, открывая ему новые миры, образы и модели поведения, являясь мощным средством духовного развития личности. Сегодня чтение детей и подростков претерпевает существенные изменения. Сегодня среди читающей публики происходит рост числа групп детей, подростков, юношества, у которых все более популярными становятся журналы. Однако при кажущемся разнообразии книжной и журнальной продукции, ориентированной на эту аудиторию, далеко не всё здесь благополучно. У детей 5-6 лет популярны «диснеевские» журналы и комиксы, причем более популярны они у мальчиков, нежели у девочек, а также различные журналы для детей. Девочки уже с 10-11 лет интересуются различными 82

изданиями, ориентированными на женскую аудиторию. Причем уже к седьмому классу у девочек в три раза чаще, чем у мальчиков, в чтении присутствуют молодежные, женские, различные развлекательные издания, тогда как у мальчиков это, прежде всего, издания связанные со спортом, автоделом, технические, познавательные и компьютерные журналы. Таким образом, чтение мальчиками журналов значительно шире и разнообразнее, чем у девочек. В конце 90-х годов перестали существовать вполне достойные периодические издания: «Трамвай», «Вместе», «Очаг», «Стригунок» и др. Качество того, что осталось на долю современного ребёнка, зачастую вызывает сомнение. Результаты исследований показывают, что сегодня дети и подростки ориентируются далеко не на лучшую, но «модную» в их среде продукцию; увеличивается ориентация детей и подростков на периодику с большим количеством картинок, несущих информацию, легкую для восприятия: не столько познавательного, сколько развлекательного характера. В детской периодике сейчас наблюдается очень много журналов, которые исчезают так же быстро, как и появляются. Это связано, прежде всего, с коммерческим аспектом издательского дела. Авторам же связываться с такими журналами-однодневками, которых сейчас множество, опасно и невыгодно есть риск увидеть свои творения под фамилиями совершенно неизвестных людей. Качество современной детской литературы, литературы XXI века, в основной своей массе оставляет желать лучшего. Неудивительно, что современные издательства предпочитают переиздавать произведения «прошлых лет». В типографию и на книжные полки пущено всё более или менее приемлемое и давно известное - от русских народных, казахских народных сказок и сказок Пушкина, Перро, братьев Гримм до написанного в советское время. В подобном возвращении к классике проявляется ещё одна проблема сегодняшней детской литературы: проблема написания современной детской книги, достойной чтения ребёнком. Той, которую писать «гораздо сложнее» и не «грешно» (А. Торопцев). В переиздании классики, несомненно, много плюсов: к людям нужно возвращать лучшие произведения прошлого, имена талантливых писателей, которые по тем или иным причинам были подзабыты, чьи произведения давно или вообще не переиздавались - этого требует литературный вкус современного читателя, более того - этого требует справедливость. Многие выросли на этой литературе, по стихотворениям Токмаковой, Барто, Благининой, Мориц, рассказам Драгунского мы учились жить, думать, фантазировать. И резервы для дальнейшего переиздания классики ещё далеко не исчерпаны: есть, например, национальная литература СССР (Нодар Думбадзе, Фазиль Искандер, Анвер Бикчентаев, Нелли Матханова и др.) и литература зарубежья (Баум, Диккенс, Льюис и т.д.). За последнее время, к счастью, произошло существенное движение, связанное с изменением круга детского чтения: исключены произведения, ориентированные на советскую идеологию, возвращены незаслуженно 83

«забытые» Николай Вагнер,Дмитрий Минаев,Саша Черный,Осип Мандельштам:предпринимаются попытки современного прочтения произведений детских писателей советского периода, очень разноречивые и очень спорные; уточняются некоторые моменты истории казахской детской литературы XIX и XX вв. Литература развивает многие способности детей: учит искать, понимать, любить-всем тем качествам, которыми должен обладать человек. Именно книги формируют внутренний мир ребенка. Во многом благодаря им дети мечтают,фантазируют и изобретают. Без интересных увлекательных книг невозможно себе представить настоящего детства. ЛИТЕРАТУРА: 1.Ананичев А., Звонарёва Л. …А у нас мастер-класс. А у вас?.. //Детская литература. 2003, №3, С. 28 2.Детская литература и воспитание // Сб. тр. международной научной конференции. - Тверь: ТвГУ, 2004 3.Детская литература и воспитание // Сборник научных трудов Международной научной конференции. Вып. 2. - Тверь: ТвГУ, 2005 4. Звонарёва Л. Принципиальная смена нравственных ориентиров: заметки о современной детской литературе и периодике. //Польско-российский литературный семинар, Варшава - Хлевиска, 13-16 марта 2002г. - «Grant», Warszawa, 2002, с.92 5. Кутейникова Н.Е. «К вопросу о современных книгах для детей», "Русская словесность", 2001, №4 6. Полозова Т.Д. Русская литература для детей: Учеб. Пособие.-М.: Academia, 1997. С.23--38 7. Современные проблемы детского чтения и книгоиздания для детей: наш взгляд. - Книжная палата, 2003 8.Чудинова В.П. Итоги круглого стола «Детская пресса: государственная политика, реалии, перспективы» на выставке «ПРЕССА - 2006» 9. Чудинова В.П. Дети, взрослые и периодика: взгляд из библиотеки //Портал печатных СМИ Witrina.Ru, 2005 МЕТОДИЧЕСКИЙ СОВЕТ ДЕТСКОГО САДА Грабова Вера Павловна Методист КГКП детский сад «Балақай» г. Караганда

Инициативные,творческие педагоги постоянно испытывают потребность в развитии образования, в поиске эффективных педагогических приемов и применении опыта в практической деятельности. Основная цель методической работы в этих условиях–постоянное обновление набора качественных услуг в зависимости от запроса государства. Следовательно, методическую работу можно представить как деятельность,с 84

помощью которой педагогический коллектив имеет возможность привести систему своих образовательных услуг в соответствии с запросами общества. Одна из форм методической работы и орган самоуправления-методический совет.Методический совет ведет координационную работу педагогического коллектива согласно, разработанного положения, где определены: основные задачи, функции и права деятельности, выбор состава, кратность заседаний, взаимодействие с другими органами самоуправления. В конце каждого учебного года перед составлением годового плана проводится анкетирование педагогов, выявляющее запросы в том или ином направлении работы, мотивацию труда. Важнейшими направлениями методической работы являются: -Оказание педагогической помощи педагогам в поисках эффективных методов работы с детьми; -Реализация личных склонностей и личных интересов с целью наиболее полного самовыражения личности педагога; -Совершенствование педагогического мастерства; -Обобщение, распространение и внедрение педагогического опыта в работу. Организация работы с педагогами разного уровня профессиональной компетенции, повышению их методического уровня и педагогического мастерства уделяется большое внимание. Развивающая среда, нахождение новых путей реализации образовательного процесса дают возможность объединить педагогов в команду единомышленников. Задача повышения профессиональной компетенции педагогов стоит на первом месте.Работа методического совета по оценке деятельности аттестуемых педагогов, разработке и подготовке характеристик, рекомендаций и отзывов для аттестации педагогов, присвоению категорий, разрядов, награждение их позволили детскому саду за 6 лет проведенной работы 43 педагогам присвоить и подтвердить квалификационные категории. Была дана оценка уровня инновационного потенциала педагогов и определены степени готовности каждого к инновационной работе. Каждая группа определила для себя научное экспериментальное направление деятельности. По результатам деятельности коллектива и при составлении программы развития детского сада выбраны 6 приоритетных направлений работы с детьми: 1.Реализация программы «Поликультурное воспитание детей». 2.Экспериментальная программа: «Триязычие как средство раннего поликультурного развития детей дошкольного возраста». 3.Гениальное Научное Общество Малышей (ГНОМ), совместная научная игровая, экспериментальная деятельность с детьми дошкольного возраста. 4.Здоровьесберегающие технологии (физкультурно-оздоровительная работа) 5.Патриотическое воспитание детей дошкольного возраста. Проект Айбар. 6.Дополнительное образование (эстетическое воспитание). 85

Составляя план работы методического совета, стараемся не перегружать и распределять обязанности т.к. считаем, что он должен быть конкретным и выполнимым, предполагающим решение задач через различные формы методической работы.Поэтому, планируя, наряду с традиционными формами работы с педагогами, стараемся выбрать такие формы методического сопровождения, которые позволяют педагогам раскрыть свои творческие способности, таланты, деятельностные и организаторские возможности. Основные формы и методы используемые в работе с педагогами: 1.Педагогический совет. Постоянный орган управления проводится в соответствии с положением 5 раз в учебный год. 2.Инструктивно-методическое совещание, оперативное совещание. Педагогическая игра, педагогический час. Совещания проводятся периодически по мере поступления вопросов, направлены на решение текущих проблем методической работы; педагогический час проводится каждый первый понедельник нового месяца, где педагоги знакомятся с планом работы на текущий период и организационные вопросы. 3.Семинар,проблемный семинар,семинар-практикум,психологопедагогический семинар. Данная форма научно-методической работы с педагогическими кадрами, направленная на обмен опытом, повышение их квалификации в процессе обсуждения проблемных вопросов, докладов, выступлений, посещенных учебно-воспитательных мероприятий, методических объединений. 4.Школа педагогического мастерства.(Открытые просмотры и взаимопосещения педагогические мастерские, мастер классы). Это формы повышения квалификации воспитателей с целью расширения и внедрения передового педагогического опыта, формирования и совершенствования его, организуют и проводят опытные педагоги. Чаще как правило аттестуемые педагоги, и по желанию, тематика по основным направлениям работы детского сада 5.Творческая группа, динамичная, инициативная группа. Работает согласно разработанному положению. Рассматривает выпуск методических пособий, участие педагогов в конкурсах, печатный материал. 6.Наставничество, стажировки. Работа с молодыми специалистами. В детском саду составлен план работы с молодыми специалистами. Определены наставники. 7.День открытых дверей, методический день, открытое воспитательное мероприятие, проведение тематических недель. Формы работы с педагогами, родителями. Проводятся с целью ознакомления педагогами родителей с работой детского сада. 8.Консультация, собеседование, анализ, самоанализ, беседа. Основные консультации планируются в годовом плане работы детского сада, некоторые консультации проводятся по мере необходимости. Используя разные методы при проведении консультаций, ставится задача не только передачи знаний, но 86

и формирования у педагогов отношения к деятельности, развитие творческих способностей. 9.Самообразование. Каждый педагог детского сада составляет план по самообразованию (согласно номенклатуре дел детского сада) и ведет работу в соответствии с планом. 10.Смотры конкурсы. В детском саду обязательно планируется один смотр конкурс-тему определяется с помощью анкетирования педагогов, как правило, область, где больше всего проблем, чтобы подтянуть работу в данном направлении 11.Защита инновационного проекта - целью организации и проведения такого мероприятия является разработка новых подходов к решению педагогических проблем, конкретных педагогических технологий, направленных на совершенствование учебно-воспитательного процесса 12.Исследовательская лаборатория. Работа ведется согласно, разработанного положения, строится как практико–ориентированная, длительная научно – исследовательская деятельность. Все формы разработаны с учетом дифференцированного подхода к профессиональному мастерству педагогов. Осуществляя выбор путей обновления педагогического процесса, учитываются тенденции социальных преобразований, запросы родителей, интересы детей, профессиональные возможности педагогов. Разработаны шаблоны наградных грамот детского сада для педагогов благодарственное письмо, грамота и почетная грамота, разработан шаблон удостоверения подтверждения или присвоения категории воспитателя, которые регулярно вручаются педагогам детского сада. Литература: 1.Государственный общеобязательный стандарт дошкольного воспитания и обучения, утвержденный постановлением Правительства Республики Казахстан от 13 мая 2016 года №292 2.«Типовая учебная программа дошкольного воспитания и обучения». Астана 2016г. 3. Белая К.Ю. «Методическая работа в детском саду»- М ТЦ Сфера 2005г. ДУАЛДЫ ОҚЫТУ ЖҮЙЕСІНІҢ ҰЙЫМДАСТЫРУШЫЛЫҚ КЕЗЕҢІНІҢ МЕХАНИЗМІН ІСКЕРЛІК ОЙЫН АРҚЫЛЫ ДАМЫТУ Дандибаев Аскербек Турланович «ӨРЛЕУ» БАҰО» АҚ филиалы Батыс Қазақстан облысы бойынша ПҚБАИ

Қазіргі таңда техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесі əлем бойынша өндіріс кадрларын даярлауда алуан түрлі əдістермен сипатталады. Cоңғы жылдары Қазақстан Республикасында техникалық жəне кəсіптік білім берудің білікті мамандар даярлаудың сапасы өзекті мəселеге айналуда. Қазіргі уақытта колледж түлегі өндірістік құзыреттілікті игерген, техникалық жəне шығармашылық ой қабілеті бар, сонымен қоса, алдын ала ескерілмеген 87

өндірістік жағдайларды еркін шеше білетін, жаңашылдыққа дайындығын көрсететін, заманауи өндірісте жұмысты сапалы түрде орындайтын, өндірістің теориясы мен тəжірибесін жеткілікті деңгейде меңгерген өндіріске бейімделген тұлға болуы керек. Өкінішке орай, қазіргі колледж түлектері заманға сай өндіріс талаптарына бəрі бірдей дайын емес, яғни алған білімдерін тəжірибеде қолдануға бейімделмеген. Қазіргі уақытта, техникалық жəне кəсіптік білім беруде оқу ұйымдары мен бизнес саласы арасындағы жауапкершілікті таратуға бағытталған базалық кəсіпорындар арқылы дуалды оқытуды енгізу мəселесі қаралуда. Неге дуалды екенін сіздерге нақтырақ түсінік берейін: Дуалды оқыту жүйесі– бұл оқу ұйымында өндірістік қызмет мерзімімен оқытудың үйлесімін көрсететін білім беру жүйесі. Дуалды білім беру жүйесі тиімді болып табылады, өйткені оқушы теориялық жəне тəжірибелік даярлықтың қолайлы үйлесімімен кəсіптік білім алуға мүмкіндік береді. Оқытудың дуалды нысаны оқушының 70 – 80% уақытын өндірісте, ал 20- 30% ғана колледжде оқытуды болжайды. Мұның артықшылықтары: біріншіден, өндіріс нақты сұраныстарға сай оқытуға жақын болады жəне жұмыс берушілер өздеріне қажетті мамандарды жұмысқа алатын болады. Екіншіден, болашақ мамандар оқуға аса қызығушылықпен қарап, жете түсініп оқитын болады жəне оқудан кейін осы кəсіпорында жұмысқа орналасуға ұмтылады. Ал бұның өзі жоғары деңгейдегі себеп. Үшіншіден, түлектердің сұраныс деңгейі мен олардың жұмысқа орналасуын бұрынғыдан гөрі қамтамасыз етеді. Бұл барлық ел көлемінде əлеуметтік-экономикалық маңызы бар нəтижені береді. Осылайша, біз бизнес, жас тұлға жəне мемлекет мүддесіне біріккен үшжақты серіктестіктің жаңа деңгейіне шығуға мүмкіндігіміз болады. Сингапурлық жүйе біз үшін қолайлы үлгі болып табылады. Сингапурлық үлгі - оқу орнында жұмысшы ортасын өндірістік ортаға жақын құру жағынан біз үшін тиімді, колледж жанынан өндірістік цехтар, шағын кəсіпорындар құрылды, əрбір кəсіпорынның бір жылға қанша маман қабылдайтындығы туралы бизнес-жоспары болады жəне оқу жоспарларын құруда өндіріс мүддесі есепке алынады[1]. Қазіргі таңда қазақстандық колледждерге дуалды оқыту жүйесін енгізу жұмыстары жүріп, кадрларды даярлауда дуалды жүйенің элементтерін енгізудің қадамдық жоспары жасалып жатыр. Аталған мəселе əлеуметтік серіктестермен келісіледі, кəсіпорындармен колледж оқушылары өндірістік жəне технологиялық тəжірибеден өту серіктестігі туралы келісім шарттар жасалынады. Əрбір студентке білікті, өндірістік оқыту тəлімгері бекітіледі. Колледжде дуалды оқыту нысанын енгізу бойынша Үйлестіру кеңесі құрылып, құрамына ұйымдар мен кəсіпорындардың жетекші мамандары кірді. Кеңес отырысында дуалды оқытуға көшудің қадамдық жоспары қаралады. Модульдік оқыту негізінде оқу жұмыс бағдарламасы жасалынады. Дуалды оқыту технологиясына сай теориялық оқу жүктемесінің көлемі 3/1 қысқартылады.Зертханалық жəне практикалық сабақтар бейіндік пəндер 88

бойынша курстық жасалымдарға өзгертіледі.Осыған байланысты технологиялық жəне кəсіптік тəжірибе бойынша сағаттар көлемі көбейеді. Оқу тəжірибесінің қорытындысы бойынша, емтиханды сəтті тапсырған оқушыларға жұмысшы кəсібі беріледі [2]. Іскерлік ойын–оқушылардың түрлі жағдаятта дұрыс сөйлеуін қалыптастыратын,диалогтық жəне моноглогтық сөйлеу үлгілерін жетілдіретін, көшбасшылық қабілеттерін дамытатын ойын түрі. Қазіргі кезде іскерлік ойындардың қолданылу деңгейі өркендеуде. Іскерлік ойындар ғылымитехникалық жетістіктерді қолдана отырып, басқару қабілетін үйретудің ажырамас бөлігі болып табылады. Соңғы уақыттарда іскерлік ойындардың қолданылу аясы тапсырмаларға, басқару құрылымының өзгеруіне, техникалық прогреске, ғылымдардың жəне экономиканың дамуына байланысты өзгеріске түсті. Ойын технологиясына білім, білік жəне ойынды жүргізу қабілеті талап етіледі. Іскерлік ойындағы ойын процесі белгілі бір пəнді, тақырыпты оқуға деген қызығушылығын шақырады. Іскерлік ойындар ұжымдасып əрекет етуге шақырады, сонымен қатар олар басқарушылық шешімдерді қабылдау мен өндіруге бағытталған. Іскерлік ойын–оқушылардың түрлі жағдаятта дұрыс сөйлеуін қалыптастыратын,диалогтық жəне монологтық сөйлеу үлгілерін жетілдіретін, көшбасшылық қабілеттерін дамытатын ойын түрі. Іскерлік ойын – кəсіби түрдегі шығармашылық ойлау қабілетін дамыту құралы, ойын барысында адам мамандандырылған жағдайларды талдау жəне жаңа кəсіби тапсырмаларды шешуге үйрену қабілеттеріне ие болады. Берілген барлық анықтамаларда іскерлік ойынның негізгі құраушысы – мамандықтың нақты бір қызмет түрін модельдеу екендігіне көз жеткіземіз. Іскерлік ойынның негізгі құрылымдық компоненттеріне келесілер жатады: 1. ережелер; 2. жеке жұмыстар; 3. топтық талқылау; 4. ойын нəтижесі. Іскерлік ойынды ұйымдастыру барысында келесі ережелерді ұстанған жөн: а) ойын ережелері қарапайым болуы тиіс; б) түсінікті тапсырмаларды тұжырымдау; в) əрбір оқушы ойынның белсенді қатысушысы болуы тиіс; г) жарыс нəтижиелерін жүйелеу ашық түрде өтуі тиіс; д) ойынды сабақта аяқтап, нəтижиесін алу керек. [3] Колледж оқытушыларын оқытуда интерактивті əдіс-тəсіл – іскерлік ойынның маңызы зор болып табылады. Педагогтердің АКТ құзыреттілігін арттыру мақсатында дəрісімді іскерлік ойын арқылы ұйымдастырдым. Бұл дəрістің тақырыбы-Prezi веб-сервисі. Ал, жалпы курстың тақырыбы – дуалды оқыту жүйесінің элементтері.Сабығымды осы екі тақырыпта байланыстыра өткіздім. Тыңдаушылар– техникалық жəне кəсіптік білім беру ұйымдарының арнайы пəн оқытушылары. Қатысушылар төрт топқа бөлінді: бірінші рөл – 89

колледж оқытушылары, екінші – студенттер, үшінші – əлеуметтік серіктестер жəне төртінші – жұмыс берушілер. Алдымен, барлық қатысушылар Prezi бағдарламасының мүмкіндіктерін сипаттайтын 20 минуттық видео қарап алып, топта 5 минут талқылайды. Видеоның мазмұнына тоқталатын болсақ, Prezi— бұл тізбексіз құрылымда интерактивті мультимедиялық презентация құруға арналған веб-сервис. Prezi сервисінде масштабтау (обьектілерді үлкейту жəне кішірейту) технологиясының маңызы зор. Веб сервистің интернет адресі www.prezi.com. Бағдарламаның басты ерекшелігі – презентацияның барлық обьектілері бір бетте орналасады жəне жеке обьектілерге динамикалық масштаб арқылы қатынауға болады. Веб сервистің бірнеше нұсқасы бар: 1. Публикалық 2. Қолданушылық 3. Кəсіптік 4. Топтық Бұл нұсқалардың басты айырмашылықтарының бірі - серверге ақпарат жүктеу сыйымдылығына байланысты болып табылады. Публикалық нұсқасы толықтай тегін. Ал қалған нұсқалардың өз алдына бағалары бар. Prezi интернет сервисімен жұмыс жасау үшін төмендегідей басты этаптарды есте ұстау қажет: • Сайтқа тіркелу; • Жеке кабинетке кіру; • Жаңа презентация құру; • Редактордың толық мүмкіндіктерін пайдалану; • Дайын презентацияны жүктеу; Сайтқа тіркелу веб бетінде қолданушы аты-жөнін, электронды поштасын жəне құпия паролін енгізу қажет. Сол электронды пошта мен құпия сөз арқылы сервисті қолданушы болашақта еркін пайдалана алады. Ары қарай жаңа презентация құру мүмкіндігін алады. Редакторға мəтін, сурет, диаграмма, əр түрлі фигуралар, символдар жəне видео қоюға болады. Сурет пен видеоны тікелей Интернеттен немесе компьютерде сақталған суретті редакторға импорт жасауға болады. Дайын презентацияны компьютерге жүктеп, кез келген компьютерде (Интернетке қосылу міндетті емес) аша алады. [7] Сонан соң, рөлдік ойын басталады. Студенттерге тақырыптың (Prezi вебсервисі) теориясын колледж оқытушылары түсіндірді. Студенттер теорияны тəжірибеде жүзеге асыру мақсатында əлеуметтік серіктестер арқылы білімін жетілдіреді. Келесі осы жалпы алған білімдерін қорытындылап, дайын өнім жасайды. Жұмыс берушілер студенттердің білімін сұрақ-жауап арқылы анықтайды. Бұл тəжірибелік сабақтан студенттер мен басқа қатысушылардың жанжақты білім алып, тақырыпты толық түсінгеніне көз жеткіздім. Жоғарыда айтылғандай, дуалды оқытуда колледждер мен кəсіпорындар арасында серіктестікті кеңейту мақсатында келісімшарттар жасалады; оқу 90

жоспарын бірлесе отырып бекітеді, материалдық-техникалық қамтамасыз етуге жағдай жасалады;тағылымдама,өндірістік тəжірибені ұйымдастырылады, тəжірибеден өту Ережесі жасалады. Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1.Д.Ш.Жумагалиева, А.С.Махметова «Колледждердегі оқу-өндірістік сабақтарды ұйымдастырудың тиімді əдістемелері» // Орал. – 2014. 2.Полянин В.А. «Образовательная система дуального формата и профессиональное самоопределение педагога»// Журнал «Образовательные технологии», № 2, 2010г. 3.Жартынова Ж. А. «Интерактивті оқыту əдісін қолданып сабақты жоспарлау жəне басқару» - Алматы, 2014; 4.Оқу–тəрбие үрдісінде ақпараттық – коммуникациялық технологияны қолдану қажеттілігі. «Информатика негіздері» 2008 жыл, №4 Ж.Сатыбекова; 5.Интернет ресурс http://bilimdiler.kz мақала «Ақпараттық- коммуникациялық технологияларды пайдалану арқылы сабақтың тиімділігін арттыру»; 6.Интернет ресурс zkoipk.kz; 7.Интернет ресурс www.prezi.com ӨЗІН-ӨЗІ ТАНУ ІШКІ ҮЙЛЕСІМДІЛІКТІҢ КІЛТІ Дахина Ғалия Ермекқызы тəрбиеші «Балақай» б/б КМҚК Қарағанды қаласы

Жас ұрпаққа білім беруде, оларды болашақ еліміздің тұтқасы етіп тəрбиелеу əр педагогтың, əрбір балабақшаның ең қасиетті міндеті. Балалардың сапалы білім алуы тəрбиешілердің білімділік жəне кəсіби шеберлігін қажет етеді. Шабыттанған педагог ғана қабілетті, жан-жақты тəрбиеленуші тəрбиелей алады. Тəрбиеленушілер қарапайым бала деп емес, жеке тұлға ретінде дамыту қажет.Əр педагог оқу тəрбие жұмысына шығармашылықпен қарап, жаңа заман талабына, осы бағдарлама мазмұнына сай, сабақты түрлендіру мақсатында оқытудың түрлі əдістерін пайдаланса, игі нəтижеге жетері сөзсіз. Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев кезекті жолдауында «Бізге экономикалық жəне қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет»деп көрсеткен еді.Қоғамымыз өте тез, шапшаңдықпен қарқындай дамып отырған мына заманда халық ағарту саласының қызметкерлеріне түсер салмақтың жеңіл болмасы да анық. Заман талабы мен уақыт көшіне ілесу педагогдар қауымына үлкен сын. «Өзін-өзі тану» рухани адамгершілік білім жобасының авторы Сара Алпысқызы «Рухани кəусар бұлаққа барар жолды іздеу – əр адамның міндеттері» деп атап өткен. «Өзін-өзітану» пəні адамның өзін-өзі тануына, өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ұжданын сақтап, əрқашан да Адам деген атқа лайықты болуына ықпал етеді. 91

Тəрбиеленушілерге рухани-адамгершілік тəрбие беру-қазіргі кезде ең маңызды міндеттерінің бірі. Бұл заңды да, өйткені біздің қоғам өмірінде адамгершілік бастамаларының рөлі артып отыр. Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық міндеттері – тəрбиеленушілердің белсенді өмірлік позициясын, қоғамдық борышқа саналы көзқарасын, сөз бен істің бірлігін, адамгершілік нормаларынан ауытқушыларға жол бермеуді қалыптастыру болып табылады. Я.А.Каменский балаларға тəлім-тəрбие беріп педагогдық көрсететін педагогты өте жоғары бағалады: «Педагог-мəңгі нұрдың қызметшісі. Ол барлық ой мен қимыл əрекетіне ақылдың дəнін сеуіп, нұр құятын тынымсыз лаулаған жалын иесі. Оларға тамаша қызмет тапсырылған, күн астында одан жоғары ешнəрсе болмақ емес». Балалардың санасы мен мінез-құлқының қалыптасуына тəрбиешінің жеке басының, оның моральдық бейнесінің атқаратын рөлі орасан зор. Бұл əсерді өзінің күші жағынан ешнəрсемен салыстыруға болмайды. Бұл-ерекше құдіретті күш. Орыстың ұлы педагогы Д.К.Ушинский «Тəрбие де барлығы да тəрбиешінің жеке басына негізделуге тиіс. Ешқандай жарғы жəне бағдарлама, ешқандай оқу орнының жасанды орталығы қаншалықты жетілдірілгенімен тəрбие ісінде жеке адамды алмастыра алмақ емес. Тəрбиешінің тəрбиеленушіге тікелей əсерінсіз мінезқұлыққа сіңерліктей шын тəрбие беру мүмкін емес»,-деп жазды. Сондықтан педагогтың жеке басына ерекше талаптар жүктеледі. Ерік-қайраты күшті, мінезге бай жасөспірімдерді қалыптастыру үшін педагогтың жеке басы сол талаптарға сай болу керек. Педагогтың жеке басында сөз бен істің арасында алшақтық болмау керек. Тəрбие жағдайында белгілі мəліметтер адам баласының тəрбиесіне сүйенеді. С.А.Назарбаеваның «Ұстаздан ұлағат» атты кітабында: «Тəрбие дегеніміздің өзі, ең алдымен, баланың сезімін оятып, əсершілдігін дамыту, сезімді тəрбиелеу-баланы қоғамдық мəні бар, адамдарға жақсылық əкелетін қылық-қасиеттерден рақат, қуаныш табуға баулу деген сөз. Парасаттылық дегеніміз-адамзатқа қызмет ету»,-деп жазылған. Бала тəрбиесі ең алдымен, аға ұрпақтың жас жеткіншекке деген сүйіспеншілігі мен қамқорлығынан, ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан адамгершілік ізгі қасиеттердің жиынтығынан туындайды. Атадан балаға ұласатын ұлттық құндылықтар үлкендердің əңгімесінен, іс-қимылынан танылып, сезім арқылы жүректен жүрекке беріліп отырған. Сондықтан егеменді ел жастарының санасына осы ұлттық ұлағатты қасиетті сіңіре білудің мəні зор. Адамның рухани адам болып кемелденуінде ата-аналармен қатар, педагогтың рөлі зор. Яғни, педагог мамандағының иелеріне болашақ ұрпақты тəрбиелеуде үлкен жауапкершілік жүктелген. Ф.М.Достоевскийдің «Өзіңнен өзіңді ізде, өзіңе өзін бағын, өзіңді өзін тани біл»,-дегеніндей, əр педагог өзінің бала болғанын, өзінің ата-ана екенін, өзінің оқытушы болып қалыптасып келе жатқанын ой елегінен жиі-жиі өткізіп отырса,өзге алдындағы жауапкершіліктің сыры бірден айқындала бастайды. Н.А.Добролюбовтің «Педагог өзіне тəрбиеленушілердің қаншалықты жоғары бағалап қарайтыны есінде сақтаса, оның балаларға тигізетін ықпалы 92

соншалықты күшті болады, соншалықты оның əрбір мақтауы балаларды шаттандырады, оның əрбір ескертуі баланың жүрегіне терең орнығады. Демек барлық тəрбие жұмысы игілікті болады»,- деп айтқанындай, баламен кездескен сəттен бастап, оның үйіне қайтатын уақытына дейінгі кезеңде баламен тікелей қарым-қатынаста екенін, онымен ішкі сезімі байланыста болатынын бір сəт естен шығармағаны абзал. Сонда ғана ел білікті, парасатты, жан-жақты жетілген жеке тұлғаны тəрбиелеу ісінде едəуір табыстарға қол жеткізе алады. Тəрбие кезеңдеріндегі оның өзіне тəн заңдылықтарын сəтті пайдалану ұрпақ тəрбиесініңжемісті болуының ең үлкен кепілі болмақ. Сондықтан қазіргі алған білімімді тəжірибе жүзінде пайдалануға тырысып, ең бірінші жаны таза, рухани биік, адамгершілігі мол, халқына пайдасын тигізетін адам тəрбиелеу міндетім деп санай отырып іс-тəжірибемде қолдану үстіндемін. Алған білімімді мектеп қабырғасында өзім ғана пайдаланып қана қоймай, гимназия педагогдарына əдістемелік көрсетудемін. Жалпы адамзаттық құндылықтарды оқушылардың бойына сіңіру үшін, əрбір педагог жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болу шарт. Ол руханиадамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам тəрбиелей аламыз.Жетілген мінез-құлық-бұл үш нəрсенің : жүректің, ақылдың жəне қолдың бірлігі мен келісімі. Егер бала өзінің жүрегін тыңдауға үйренсе, жəне тек қана жүрегінің айтқанын істейтін болса, онда олөмірден өз орнын табады. Бұл мақсатқа нағыз тəрбиешілердің дұрыс əрекет еткенде ғана қол жеткізуге болады. Балаларды сүйетін жəне өзінің ісіне берілген тəрбиеші ғана мейірбан адамның дамуына баға жетпес көмек көрсетуге қабілетті. Сондықтан, еліміздің туын биікке көтеру білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тəрбиелеу біздің алдымыздағы ең басты міндетіміз. Дұрыс əрекет-жүректен шығып, сосын сөз ретінде бейнеленетін жəне іс жүзінде қолданылатын құндылық. Тəрбиешінің дұрыс əрекеті-біз үшін жүрек тазалығы маңызды. Ең бастысы басқаларды қалай оқытсақ, соған өзіміз лайықты болуымыз керек. Өзін-өзі тану пəні мен халықтық педагогиканың өзара үйлесімділігі қазіргі таңда білім беру жүйесін қоғам сұраныстарына сəйкес жаңарту мен дамыту мəселелері өзекті болып отыр. Сондықтан рухани –адамгершілік тұрғысынан білім-беру–əр тұлғаның азаматтық қабілетінің жоғары болып,кез келген ортада белсенділік көрсете алатын қаблеттері жетілдіру. Өзін-өзі тану –өмірді тану деп грек философы Сократ айтқандай, басты мақсат –əр адамның өмірден өз орнын табуына ықпал ету.Ұлттық құндылықтарды меңгерте отырып, баланы халқының адал ұлы мен қызы болуға, нағыз адам деген ардақты атқа лайық болуға үйрету –біздің міндетіміз. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық сияқты адамгершіліктің құндылықтарына сіңіріп, өзіне-өзі сенімдік таңдау жасауына ықпал етуде отбасы мен педагогтар шешуші рөл атқарады. 93

Қазақтың ұлы ақыны Абай Құнанбаев: «Адамның адамгершілігі –жақсы педагогтан»-деп педагог рөлін жоғары бағалаған. Өзін-өзі тану пəні педагогтеріне қойылар талап жоғары.Өзін-өзі тану бағыты-жалпы адамзаттық рухани-адамгершілік құндылықтарды өз бастауы деп білетінін айтсақ,ол ұлтымыздың салт–санасымен,дəстүр–қалпымен сабақтасып жатыр. Қазақта əр маусымның өзі табиғи қалпына сай халықтық дəстурлермен ерекшеленеді. Ұлыстың ұлы күні саналатын Наурыз мерекесіне қатысты «Самарқанның көк тасы еріген күн….»-деген тіркес ежелден бар. Мектеп жасына дейінгі балаларды кішіпейілділікке, достыққа, кешірімге баулу арқылы «Самарқанның көк тасы ерігенде, біздер неге татуласпаймыз?» -дей отырып, өзара достыққа кешірімге баулудың маңызы зор. Балабақшада өтетін Наурыз мерекесінің түрлендіріліп, жаңаша заманауи бағдарламалармен айшықталып жүргізілуі əр балаға қуаныш сыйлап, қазақ халқының ұлттық мерекелерінің мəртебесін көтереді. Халықтың денсаулығы-ел дамуының аса маңызды тұтқасы, болашағымыздың кепілі. Қазақ халқы «Бірінші байлық – денсаулық. Аурып ем іздегенше, ауырмайтын жол ізде»- деп жан саулығы мен тəн саулығын, қоршаған ортаның тазалығын сақтауға, нығайтуға мəн берген. Салауатты өмір сүру,адам денсаулығына зиян заттардан аулақ болуды балалар бойына қалыптастыруда. «Денім сау болсың»- десең, «Менің денсаулығым-менің болашағым» тақырыбы бойынша, өткен ұйымдастырылған оқу қызметтерінде нақыл сөздердің мағынасы ашылды. Педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай қалыптасады»- дегендей,тəрбиеленушіге жан –жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершіліктің асыл қасиеттерін үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат-жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ыкпал етері сөзсіз. Өз халқының мəдениетін, тарихын, өнерін сүю арқылы басқа халықтардың да тілі мен мəдениетіне, салт-дəстүріне құрметпен қарайтын нағыз мəдениетті адам қалыптасады.«Ынтымақ түбібереке» тақырыбында өткен сабақта оқушылар Қазақстан Республикасында мекендеп, бақытты өмір сүріп отырған 131 ұлт пен ұлыстың өзара достық қарым-қатынасы жəне еліміздегі тыныштық пен бейбітшіліктің маңызы туралы түсінеді. Əр ұлттың əнін айтып, биін билеп, достық көңілімен, ынтымақты өмір сүруге, отанын сүюге тəрбелейді. Біздің жас мемлекетіміз өсіп жетіліп, кемелденеді. Біздің балаларымыз бен немерелеріміз онымен бірге ер жетеді. Олар өз заманының жауапты да жігерлі, білім, өрісі биік, денсаулығы мықты өкілдері болады. Тəрбие беру үдерісі білім берумен тығыз байланысты. Қай кезең болмасың адамзат алдында тұратын ұлы міндет-өзінің өмірін жалғастырушы саналы ұрпақ тəрбиелеу.Тəуелсіздікке қол жеткізген осы заманда жас ұрппаққа ұлттық тəрбие беру міндеті-уақыт талабымен бірге келген игілікті іс. Біз тек қана адамды өзгерту арқылы, адамның қасиетін өзгерткен кезде ғана адами құндылығымызды дамыта аламыз. Біздің мақсатымыз – мəңгілік рухани-адамгершілік құндылықтарға негізделген кемел мінезді, ойы, сөзі жəне ісі бірлікте болатын адам тəрбиелеу болып табылады. «Өзін-өзі тану» пəні 94

арқылы адамның өзін-өзі тануына, өзінің ең жақсы қасиеттерін анықтауға, өз ар-ұжданын сақтап, «Адам» деген атқа лайық болуына ықпал ету. Баланың бойындағы қабілеттерін ашып, оның өз жан дүниесіне үңіліп, өз болашағына деген сенімін ояту, өзін-өзі құрметтеп, өз ар-ұжданымен өмір сүруі қандай маңызды десеңізші! «Мейірбандық пен Сүйіспеншілік жүректен жүрекке жетіп, əлемге шапағат нұрын төге берсін...», - деп Сара Алпысқызының сөзімен қорытындылаймын. Пайдаланған əдебиеттер: 1.С.Алпысқызы. Өмір əдеби. Алматы,2001ж. 2.Б.Аманғалиев, Е.Абильдина, Т.Жанаев. «Адамгершілікке тəрбиелеу əліппес» оқулық. Алматы «Мектеп»1988 ж. 3. «Мен-Адаммын» əдістемелік құрал Алматы 2000ж. 4. С. Кенжеахметұлы «Қазақ халқының салт –дəстүрлері» Алматы 2016ж. 5. «Самопознание» журналы № 5-2011ж. ЖАС ҰРПАҚҚА - АДАМГЕРШІЛІК - РУХАНИ ТƏРБИЕ БЕРУ Қайратова Нұржамал Қайратқызы Маңғыстау облысы, Маңғыстау ауданы, Шетпе селосы, «Маңғыстау техникалық колледжі», арнайы пəн оқытушысы

ХХІ ғасырдың табалдырығын аттаған еліміз əлемнің 50 елінің қатарына кіруге бет алды. Сондықтан еліміздің туын асқақтатар білімді, білікті, адамгершілігі жоғары ұрпақ тəрбиелеу– біздің алдымыздағы ең басты міндет. Ал ұрпақ тəрбиесінде адамгершілік тəрбиесінің маңызы қай қоғамда, қай кезеңде болмасын күн тəртібінен ешқашан түскен емес. Оған дəлел Аристотельдің «Ғылымда ілгері ұмтылғанмен, адамгершілігі ақсап жатса, ондай адамның алға басуынан гөрі, кері кетуі тезірек» — деген сөзі дəлел. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру қажеттілігі, қазіргі таңда рухани–адамгершілік тəрбие беру өзекті мəселе ретінде қарастыралады. Адамгершілік — бұл рухани тəрбие. Адамгершілік - адам бойындағы ең асыл қасиет жəне адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз - өзін сыйламайды. Рухани-адамгершілік тəрбиесі-өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыруды болжайды. Оқушыларды рухани-адамгершілікке тəрбиелеу, болашағына жол сілтеу–бүгінгі қажетті, кезек күттірмес мəселе. Əсірсе, мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке тəрбиелеудің мазмұны осы жастағы балалардың ерекшеліктеріне сай келуі тиіс.Негізгі міндет– балалардың жақсы əдет, мінез-құлықын қалыптастыру. Баланың сезіміне əсер ету арқылы ішкі жан дүниесін ояту нəтижесінде оның рухани - адамгершілік қасиеттері қалыптасады. 95

«Адамгершілікке тəрбиелеу құралы– еңбек пен ата- ана үлгісі»- деп, Ы.Алтынсарин атамыз айтқандай, құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру баланың туылған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп,өз-өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші рөл атқарады. Рухани-адамгершілік тəрбие - екі жақты процесс. Адамгершілікке, еңбекке тəрбиелеу күнделікті өмірде, үлкендердің қолдан келетін жұмысты ұйымдастыру барысында, ойын жəне оқу ісінде жоспарлы түрде іске асады. «Бала тəрбиесі-мемлекеттің маңызды міндеті» деген сөзді Платонның өзі де бекер айтпаған болар. Өйткені ұрпақ тағдыры дегеніміз – ұлт тағдыры. Əрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мəселе əрқалай шешіліп отыр. Қазіргі таңдағы ағымда оңай болып отырған жоқ. Біз қайда бара жатырмыз, қандай ұрпақты тəрбиелеп жатырмыз, алдымызда не күтіп тұр деген сұрақ əрбір ата-ананың, əрбір педагогтың көкейінде тұр. Француз жазушысы əрі философы Жан-Жак Руссо өзінің «Эмиль немесе тəрбие туралы» атты кітабында «Баланы өмір сүруге үйрету керек» деп жазған болатын, өйткені өмір сүру адамның – ең басты мақсаты мен міндеті. Ал өмір сүру дегеніміз өмірдің əрбір мезетін, əрбір көрінісін толыққанды, бар мүмкіншіліктерімен, мүшелерімен сезіну. Дана деп көп ғұмыр сүрген адамды емес, өмірді жан–жақты сезіне білген адамды атамаймыз ба?! Сондықтан да шəкірт оқу орнының табалдырығынан қандай да бір ғылым иемденіп қана емес, бірінші кезекте адам болып шығуы қажет. Ол өз жүрегі мен жанын өмірге жəне басқа адамдарға айқара ашқан, жалған қағидаларды ұстанбайтын, дүниеге өз көзқарасы бар тұлға болуы керек. Адам болу дегеніміз адамгершілік қағидалар мен құндылықтарды ұстану, өмірдің мəнін өзіңнен емес, басқадан көру. «Өзің үшін!» қағидасының «Өзге үшін!» ұстанымынан бəсең болуы. Адамгершіліксіз білімнің еш қажеті жоқ екендігін ХХ-шы ғасыр дəлелдеді емес пе?! Сол себепті де ұстаздың басты мақсаты – шəкірттерін адам болуға баулу деп тұжырымдауға тұрарлық. Əрбір пəн, əрбір сабақ, əрбір тақырып осы мақсатты жүзеге асыруға бағытталуы керек. Керек десеңіз, олардың барлығы да тек осы мақсаттың құралы ғана. Ал егер де оқушы қандай да болмасын бір тақырыпты немесе бір пəнді білмесе, бұл қынжылуға тұрарлық жəйт емес,өйткені мұндай жетіспеушілікті аталған биік мақсат толықтырады. Басқаша сөзбен айтқанда, шəкірт оқу нəтижесінде қандай да болмасын пəнді біліп емес, адам болып қалыптасуы керек. Жан-Жак Руссо ХVIII ғасырда «Бізде физиктер, геометрлер, химиктер, астрономдар, ақындар, музыканттар, суретшілер бар, алайда бізде азаматтар жоқ» деп налып айтқан екен. Бір ғасырдан кейін орыс педагогы Н.И. Пирогов педагогикалық процестің мақсаты «біздер адам қылу, саудагер, теңізші, 96

солдат, заңгерлерді тəрбиелеу емес, адам мен азамат қалыптастыру» деп ЖанЖак Руссоға үн қосады. Ғұлама хəкім Абайдың негізгі ұстанымы да «Адам бол!» еді ғой… Абай өзін өзгеден артық санайтын адамнан бойын тартып, тіксініп қана қоймай, оны адам қатарына қоспаған. Адам мен адам бір-біріне тең тұтқанда, тегін сыйлағанда ғана сүюі мүмкін. Адам баласын осылай сүйе алған Абай «Адамның баласы – бауырың», «Адам баласына адам баласының бəрі – дос», «Адамзаттың бəрін сүй, бауырым деп» деген нақыл сөздерінен білуге болады. Аса зор гуманистік сүйіспеншілікпен айтылатын мұндай ауқымды, құдіретті сөзді тек кеудесінде Жер шарындай алып жүрегі бар Абай сынды тұлға ғана айта алса керек. Сондықтан талай-талай ұлылардың тəлім-тəрбиелік əдепқағидаларын, өмірлік ғибратты өсиеттерін жастарымыздың санасына сіңіру, жалпы адамзаттық құндылықтарды игерту білім беру жүйесіндегі қажетті шарты болып табылады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін оқушыларда жас кезеңінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті, сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, əдептілікті, мейірбандылықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Қазіргі жағдайда бұл талаптарды жүзеге асырудың мынадай мүмкіндіктері бар: Рухани-адамгершілік құндылықтарды кез-келген пəнді оқытудың мазмұнына енгізу. Сыныптан тыс сабақтарды оқушының адамдық асыл қасиеттерді игеруіне ықпал ететіндей бағытта ұйымдастыру. Жеке пəн ретінде жүргізілетін сабақтардың бағдарламасына енгізу. Рухани тəрбие өзінің əрбір құбылысынан алуы мүмкін. Олай болса, кез-келген оқу пəні оқушылардың адамгершілігін, жақсы мінез-құлқын қалыптастыру құралы бола алады. Бүгінгі таңда үлкендерге балаларының ынтасы мен назарын өзіне аударуға қол жеткізу оңайға түспейді. Балалардың руханиадамгершілік тағылымына кері əсер етуші факторлар: жат қылықты жариялайтын фильмдер, бейнетаспалар жəне компьютерлік ойындар. Сондықтан сабақтан тыс кездердегі жұмыстарды ұйымдастыруда оқытушы барынша тапқырлық танытқаны жөн. Мұндай кездесулерді оқушылар оларға қатысуға құлшынып тұратындай жəне оның жалғасын асыға күтетіндей дəрежеде тартымды етіп өткізу керек. Сабақтан тыс кезіндегі пікірталас, əсерлі əңгімелер, мұражайға, театрға немесе классикалық музыка концертіне бірге бару, үйірмелердегі театрланған сабақтар–осының бəрі рухани-адамгершлік тəрбие үшін таптырмас құралдар. Яғни, осындай шараларды көптен өткізіп отырсақ, бұл білімгерлердің шығармашылығын оятып,жан дүниесімен сезінетін тамаша ойларға жетелейді. Ал одан тек жағымды қасиеттер туындайтыны белгілі. Жалпы адамзаттық құндылықтар білімгерлерге жеке сабақтарда берілуі мүмкін. Мұғалім əрбір сабақты жан-тəнімен беріле оқытуды, оқушының жанына əсер ететін құндылықтарды қалыптастыруды өзі үшін заң санауы 97

қажет. Шын мəнінде жалпыадамзаттық құндылықтар ұғымына енетін өмір құбылыстарының бəрін сабақтардың кез келгенінде көрсетуге болады. Жас ұрпақты рухани азықпен қаруландыру барша мұғалімдердің ең бірінші борышы. Рухани-адамгершілік тəрбие толыққанды «Өзін-өзі тану» пəнінде жүзеге асатыны белгілі. Алайда рухани-адамгершілік тəрбие өзін-өзі тану сабағы барысында ғана айтылып шектелмеуі керек. Осы мақсатты көздей отырып,колледж оқытушыларына “Өзін-өзі тану” рухани-адамгершілік білім беру бағдарламасын оқытудың ғылыми-əдістемелік негіздері жəне оның басқа пəндермен ықпалдасуы» тақырыбында дəріс-семинары ұйымдастырылып өткізілуде. Ондағы мақсат білім беруді ізгілендіру тек бір пəн аясында ғана емес, «Өзін-өзі тану» пəнінің мақсаттарын іске асыру іс-шараларының бірі ретінде басқа оқу пəндері мазмұнының құндылық мəнін күшейту мəселесі төңірегінде мəселе көтеру. Соның негізінде пəн аралық ықпалдастырудың маңыздылығын бірнеше қырынан көрсетіп баяндалады. Осы тұрғыда жалпы білім беру жүйесін ізгілендіру мəселесінің қажеттілігі мен өзектілігі жайлы сөз қозғалып, білімді ізгілендіруде мұғалімнің алатын орны ерекше екендігі өзекті мəселе ретінде қарастырылады. Педагогтың оқушылармен қарым-қатынас стильін айқындайтын бейне фильмдер көрсетіліп талқыланады. Дəріс-семинар жаңа заман технологиялары интерактивті тəсілдерді қолдану негізінде өз мағынасын ашып мақсатымызға жетуімізге тиімді əсер етеді. Көрнекті педагог В.Сухомлинский: «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала солай бола алады»- дейді. Демек, шəкіртке жан-жақты терең білім беріп, оның жүрегіне адамгершілікті үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, айналасымен санасуына ықпал етері сөзсіз. Сондықтан баланы рухани тұрғыда кемелдендіру, оны жетілдірудің тиімді жолдарын таба білсек жас ұрпаққа рухани ізгілікті білім беру ортасын құра аламыз. Рухани - адамгершілік білім беру – жас ұрпақтың бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік,бақыт,сыйластық,татулық,бірлік,төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуына, яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші бала тəрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар – мұғалімдер мен отбасы. Осы екі арнада жүргізілетін тəлім-тəрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген мақсат нəтижелі болары өзсіз. Бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тəрбиелеп өсіру – отбасының балабақшаның, барша халықтың міндеті. Адамгершілік тəрбиенің, адам бойында осы жақсы қасиеттердің болуы, жанұяға, өскен ортасына байланысты. Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата - ана мен тəрбиешіге жүктелер міндет. “Адам бойында жақсы қасиеттер көп болса, оған бақ та, 98

бақытта қонады” деген сөзге сүйенсек, жағымсыз қылық - қасиеттер болса одан арылту қажет. Көптеген қайырымды істер жасап, жақсы мінез құлықтарды өн бойыңа жинап, ақылдылық танытсаң, міне адамшылдық болғаны. Ұлы ойшыл, кемеңгер Əбу-Насыр əл-Фараби: “Адамдар бақытты болуы үшін біріне бірі көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала ізгі қала болады. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бəрі бақытқа жету жолында біріне бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық болады. Сол сияқты, халықтардың бəрі бақытқа ұмтылып, біріне бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді” дегендей, осы асыл мұраларды, жалпыадамзаттық құндылықтарды көпшіліктің бірлесе əрекет етуі арқасында ғана қол жеткізуге болады. Сондықтан баршаңызды осы игі істің жолында олжа салуға мүмкіндігіңіздің бар екендігін айтқым келеді. Қолданылған əдебиеттер: 1.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. – Алматы. 2.Құрманалина Ш.Қ., Мұқанова Б.Ж., Ғалымова Ə.У., Ильясова Р.К. Педагогика. 3.Губашева С.Г., Отарбай А.Ж. Тəрбие жұмысының əдістемесі. 4.Əлімов А. Интербелсенді əдістемені ЖОО-да қолдану мəселелері. – Алматы. 5.Мейір Ж., Игенбаева Б. Креативтік тəрбие.

БІЛІМ АЛУШЫЛАРҒА ФИЗИКА САБАҚТАРЫНДА ХАЛЫҚТЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУДІҢ МАҢЫЗЫ Козыбакова Алтын Панзабековна физика, математика пəндерінің оқытушысы Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы

Қазақ халқы өзінің бүгінгі күнін бағалай отырып, өткен өміріне көз салу, тарихи тəжрибеден сабақ алу, мəдени дəстүрлерін, озық əдет-ғұрпын, өмір салтын зерттеу, оларды ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп жеткізу мəселерімен ұстаздар қауымы да мұқият шұғылдана бастады.Халықтың тірнектеп жинаған оқу-тəрбие ісінің бай тəжрибесін аса тиімді, шығармашылықпен қолдана білуəрбір ұстаздың міндеті. Қоғамымыздың ертеңгі болашағы-мектеп жасындағы жас жеткіншектер. Оларды халықтық салт-дəстүрді, əдет-ғұрыпты қастерлеуге, құрметтеуге үйреткен абзал. Өз халқының мол мұрасын, ұлттық ерекшеліктерін білудің адам болып қалыптасуына берер пайдасы зор. Халықтық педагогиканың негізгі көздер мақсаты - өзінің бай тарихи тəжрибесіне сүйене отырып, келер ұрпақты еңбекке, өнер – білім машықтарын меңгеруге,отбасы, ауыл-аймақтың, Отанын сүюге, ар-намысын қорғауға жəне т.б. ізгі адамгершілік қасиеттерге баулу. Білімалушыларды ұлтжандылыққа, халқын қастерлеп, оған қалтқысыз қызмет етуге тəрбиелеу 99

жəне адамгершілікке, қайырымдылыққа баулу мақсатында күнделікті оқутəрбие жүйесіне халықтық педагогиканың тағылымдарын енгізу кең өріс алып келеді. Міне, өз ұрпағының өнегелі, өнерлі, еңбексүйгіш, абзал азамат болып өсуі үшін халық педагогикасының негізгі мақсатын оқу-тəрбие үрдісіне тиімді пайдалану əрбір ұстаздың міндеті болып табылады. Білімалушылардың басым көпшілігі физика пəнін тек қаптаған жалаң формулалар мен заңдылықтар деп түсінеді. Осы себептен де физика сабағында халықтық педагогика негізінде ұлттық салт-дəстүрлерді уағыздап, жас ұқпақ санасына дарытуды, осы арқылы пəнге деген қызығушылығын арттыруды мақсат еткен жөн. Халықтық педагогиканың бір саласы – ұлттық ойындар. Біріншіден, ойын сергіту сəті болса, екіншіден, білімалушылар ойынға қатысу үшін өз білімдерін үнемі толықтырып отырады. Үшіншіден, өтілген материалды қайталау тұрақты түрде жүзеге асады. Бұдан білімалушы есінде көп нəрсе қалары сөзсіз. Себебі, қайталау – оқу анасы. Қазақтың байырғы аңшылық жəне жауынгершік қаруы садақ атуды серпінділік күші арқылы түсінуге болады. Садақ мықты ағаш немесе аңның мүйізінен жасалатын қару. Садақтың кермесінің созылуы, неғұрлым көп болса, соғұрлым серпінділік күші көп болады. Садақ жебесінің кинетикалық энергиясы потенциалдық жəне кинетикалық энергиялар арқылы, тербелген алтыбақанда, аспалы бесікте энергия түрлерінің бір-біріне айналуы. Садақты тартқан кезде кермесінің потенциалдық энергиясы, ұшып бара жатқан жебенің кинетикалық энергиясына айналуы механикалық энергияның бір түрінің екінші түрге айналуы арқылы түсіндіріледі. Арқанның созылуы. Үзеңгі, тартпа, желбауға түсетін күштер дененің салмағы.Серпінділік күші мен дене массасының арасындағы байланыс арқылы түсіндіріледі.Садақтың оғы–жебе.Садақтың адырнасын кері тартқанда тарту күшіне қарама-қарсы серпінділік күші пайда болады. Қолдың тарту күшін жойғанда серпінділік күшінің əсерінен жебе атылады. Арқан тарту ойынында бір топтағылардың күштері қосылады. Қарама-қарсы топтағылардың бірі жеңеді. Садақ кермесінің созылуы, ондағы күштің аз, көп болуы күштерді қосу тақырыбымен түсіндіріледі. Алғашқы адамдардың шақпақтағы үйкесу арқылы от жағуы, ұршық, ұн тартатын қол диірмен қозғалысы, көшкенде пайдаланатын арба, шана қозғалысы үйкеліс күшінің əсерінен. Ат тағасы, ат тағалау себебі, адамның аяқ киімін тағалауы да үйкеліс күші арқылы түсіндіріледі. Қымыз құятын мес пен тұсаған кезде уызынан арыла қоймаған қойларды сауып, торсыққа құяды да аузын буып, ыстық күлге көміп тастайды. 5-10 минутта қою уыз қата қалады. Қойшы жан торсығының аузын шешіп, айналдыра қойса ақ уыз домаланып түсе қалады, себебі отынның ыстық күліне көміп қойған ыдыс ішіндегі уызға жылу мөлшерінің берілу себебі уызқағанақ жасау. Уызқағанақ–тасқорық қой сүтінен жасалған қойшы тамағы. Алдымен айналасынан тезек теріп от жағады. Дөңгелене қаланған от ортасына қаз 100

жұмыртқасындай 6-7 тас тастайды. Сонан соң белінен сапты аяғын шешіп алады да, өзіне мəлім сауын қойлардың 3-4-еуін сауып алады. Мұнан соң қойшы саптыаяқ толы сүтін от басына əкелгенде тастар əбден қызып қалады. Тал теректің айыр бұтағын шымшуыр етіп алып, қызған тастың біреуін от ортасынан шымшып алады.Шымшып алған бетінде күлін үрлеп жіберіп, саптыаяқтағы сүтке батырса, күйген сүттің иісі шығады. Осылайша қойшы екінші тасты, үшінші тасты сүтке батырып алады. Ал, төртінші, бесінші тасты батырғанда саптыаяқтағы сүт суынан арылып, сап –сары болып, бүлк-бүлк етіп қайнайды. Тасторсық дайын болады. Бұдан шығатын қорытынды: отқа салған тасқа одан жылу алатындағы, ол тасты саптыаяқтағы сүтке батырып алғанда сүт тастан жылу мөлшерін алатындығы. Отқа салатын тастардың массалары əртүрлі, температуралары бірдей болады. Уызқағанақ жəне тасторсық дайындағанда жылу процесіндегі энергияның түрлену жəне сақталу заңдары орындалады. Мес,торсық,сабан,көнек,шəйнек, құмған ыдыстарының жасалуы қатынас ыдыстар ұғымы бойынша түсіндіріледі. Қазақ халқы алғаш егіншілікпен айналысқанда жерді ат соқамен жыртқан. Ат соқаның қуаты трактордың қуатынан аз, бірақ экологиялық жағынан пайдалы əрі тиімді. Бұл құбылысты жұмыс пен қуат ұғымы арқылы түсіндіруге болады. Сүймен, əкпіш, иін ағаш, алмақ-салмақ рычагтар жай механизмдерге жатады. Бесіктің қазақ өміріндегі орны ерекше. Бесіктің көшпелі өмірге ыңғайлы жеңілдігі, мықтылығы,бала денсаулығын сақтаудағы бесіктің маңызды орны бар Қазақтың əдет-ғұрып, салт-санасында кездесетін кейбір элементтерді физика сабағында қолдануға болады. Біз осыдан жазу-сызуы болмаған халқымыздың табиғат құбылыстарын дұрыс түсіне білгендігін, көргендігін, данышпандығын аңғарамыз. Мысалы, “Диффузия құбылысы” тақырыбын өткенде айран ұйыту, құрт қайнату, нан ашыту қалай орындалатынын айтып кеткен орынды. Айран ұйытқанда немесе нан ашытқанда судың жылы болуы, температура жоғарылаған сайын молекулалардың бір заттан екінші затқа өтуі шапшаң жүретінін көреміз. “Қысым” тақырыбын өткенде бабаларымыздың ағаш қазықтың ұшын неге үшкір етіп жасағанын түсіндірген тиімді. Аз күш жұмсап қазықты жерге тез кіргізудің тəсілін ерте игерген. Ал “Жылу өткізгіштік” тақырыбын оқытқанда малдың, аңның терілерінен тіккен киімдердің жылуды жақсы сақтайтынын білгенін, соған байланысты тұлып, ішік тігіп кигенін түсіндіру керек. Не себепті киіз үйге ақ киіз жабатынын, не себепті ақ киім киетінін нақты мысалдар арқылы дəлелдесе, оқушылар санасында тақырып ұзақ сақталады. Сондай-ақ, “Ньютонның қозғалыс заңдарын” өткенде қазақтың ұлттық спорт ойындары – “Арқан тарту “, “Күш сынау”, тағы басқаларын айтса, сабақтың мазмұны байып, құндылығы артады, білімалушылардың білімі молаяды. 101

Ұлттық ойындар «Тас ату», «Найза ату» кезіндегі лақтырылған тас пен найзаның жерге түскенге дейінгі қозғалысы Жердің барлық денелерді өзіне тарту құбылысы арқылы түсіндіріледі. Бəйге түрлері: аламан бəйге, бəйге, жорға жарыс, жаяу жарыс, көш керуен, өгіз аяң. Бəйгеге сөреге жеткен аттың бірден тоқтай алмауы. Атпен қатты келе жатқан адамның аты сүрінгенде үстіндегі адамның құлауы. Дененің жылдамдығы тек оған басқа дене əсер еткенде ғана өзгеретіндігін, инерцияның тұрмыста білінуі арқылы түсіндіріледі. Үзеңгі, тартпа. Егер аттың тартпасы бос болса, адамның аттан ауып түсуі мүмкін. Қазақ халқы көшпенді халық, үйді қатты дауыл тұрғанда жығып жетпес үшін, шаңырақтан байлаған желбауға үлкен жүк іліп қойған. Ілінген жүк желбауды керіп, шаңырақты төмен басып тұрған салмақ, ауырлық күші ұғымдарын ажырата білу тартылыс құбылысы, ауырлық күшінің əсері арқылы түсіндіріледі. Ойындар əр түрлі бағытта жүргізіліп отырады. Мысалы, бірде білім алушы жалпы өтілген теориялар мен анықтамалар бойынша жарысқа түссе, тағы бірде ұлы физик ғалымдардың өмірі жайлы айтысады. Осылай əр түрлі бағытта жүргізуге болады. Мұғалім біздің ата-бабаларымыздың ертеден ойнаған ойындарының тəрбиелік мəнінің зор екенін түсіндіріп, олардың қазірге дейін ұрпақтан ұрпаққа жеткенін жəне заман талабына сай жаңаша түр сипат алатынын да əңгімелеп айтуы керек. Сондай-ақ, бұл ойындар білімалушылардың білім деңгейін көтеріп қана қоймай бір-бірімен жақындастырып достыққа, жолдастыққа, адамгершілікке тəрбиелейді, ұлтына деген ыстық ықылас пен сезімін оятады. Жалпы ойынның уақыты 510 минуттан аспауы керек. Сондай-ақ бір білімалушы немесе мұғалімнің өзі білімалушы жауабының дұрыс не бұрысын белгілеп отырса, білімалушы алатын баға əділ шешіледі. Қалай десек те, білімалушылар санасында халқымыздың ұлттық салт-дəстүрлерін қалыптастыру үшін жəне білімалушылардың ғылымға, білімге деген ынталарын арттыру үшін де физика сабағында ұлттық ойындарды пайдаланудың берері көп, маңызы зор. Енді осы ойындарды қалай өткізуге болатынына тоқталайық. «Аламан бəйге» ойыны да білімалушыларды қызықтырары сөзсіз, бұл ойынға топтағы барлық бала қатысады. Əрбір бала қағазға физикалық теориялар мен анықтамалар жазады.Ойынға 5 не 7 минут уақыт беріледі. Уақыт біткенде кімнің көп жазғанына байланысты баға қойылып, қорытындыланады. Ең көп жазған бала бəйгенің жеңімпазы болып есептеледі.Сонымен қатар басқа да, мысалы, орамал тастау, теңге алу, сақина салу, арқан тарту сияқты ойындарды ұйымдастыруға болады. Белгілі бір тақырыпты өткен кезде мысал ретінде қажетті мақалды келтіре отырып, оның тəрбиелік жəне физикалық мəніне түсінік берген өте пайдалы.Мысалы,“Кебу жəне конденсация” тақырыбын өткенде “Аузы күйген үрлеп ішеді” деген мақалды білімалушыларға айту керек. Мақалдың тəрбиелік мəні, жіберген қатені екінші рет қайталамай дер кезінде қорытынды жасауға меңзесе, физикалық тұрғысынан ыстық нəрсені үрлесек, кебу процесі 102

тездетіліп,оның температурасының төмендейтінін ұғуға болады. Осы сияқты басқа да мақал-мəтелдерді тақырыпқа сай айтып отырса, білімалушылардың ұлттық сана-сезімін оятуға, дамытуға берер əсері көп. Сонымен қатар, бұл мақалдар халқымыздың ертеден-ақ дана халық болғанының дəлелі, айғағы екендігі сөзсіз. Бұл білімалушылардың өз ұлтымызға деген сүйіспеншілігін оятады. Физика пəнінің мұғалімдері мынадай мақсат қоюымыз керек: Халықтың ғасырлар бойы жинақталып, іріктеп алған озық тəжірибесін физика ғылымымен байланыстыру мен заңдылықтарға арқа сүйене отырып түсіндіру мен дəлелдеу, жас ұрпақтың бойына сіңіру, баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынасын дүниетанымын, өмірге көзқарасын жəне оған сай мінез-құлқын қалыптастыру. Жас ұрпаққа халқымыздың асыл дəстүрі мен салтанатынан мағлұмат бере отырып, дені сау, ұлттық рухта тəрбиеленген, сана-сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, бойында басқа игі қасиеттер қалыптасқан адамды тəрбиелеу. Табиғаттану ғылымдарының ішінде, өзгелерден гөрі, тезірек дамып келе жатқан, өмірде кеңінен қолданыс табатын физика пəні. Сондықтан да болар, бүгінгі таңдағы физика пəнін игеру ұлттық дəстүрмен сабақтастырылса физика ғылыми–техникалық прогрестің дамуына шешуші рөл атқаратын жетекші ғылымдардың біріне айналады. Ұлттық таным-талғам арқылы физикалық ұғымдарды таныстыру жəне меңгеру үшін жаңа өміршең, мазмұнды, құнды, халықтың салт-дəстүрімен физика сабақтарын түрлі формада өткізуге тырысамын. Кейбір əдістерін ұсынып отырмын. Мысалы, жыл мезгілдері туралы: физикалық шама уақытты үйрету барысында көшпелі қазақтар уақытты кеңістікке барынша кіріптар болуы бір жылды төрт маусымға бөлу (көктеу, жайлау, күздеу, қыстау) бөліп, əр маусымды үшке жіктеген. Мысалы «жаз тоқсан», «жел тоқсан», «қыс тоқсан», «күз тоқсан» деп атаған. Бес саусақты əр түрлі есептеулерге пайдаланған. Мəселен əр саусақты буын саны үштен, төрт саусақ жылдың мезгіліне сəйкес келеді. Саусақтың салыстырмалы ұзындығы жыл мезгіліндей күннің ұзақтығын көрсетіп тұрады. Енді көне мұраны көңілден,ойдан өткізіп физика ғылымымен сабақтасуын қарастырайық. Ойланып, ойға кеттім жүз жыл өткен,-санап шықсақ бұл 18-ғасырдың ортасында қазақтардың киген киімі. Тон қабаттап кигенім – шидем-шекпен, - «жылу – өтімділігі» ұғымы тұрғысынан: қабат-қабат киілген киімдердің арасында ауа болады, ол өте жақсы жылу изоляторы болып табылады, өйткені ауаның жылу өтімділігі, басқа заттарға қарағанда аз. Салыстырып көруге кейбір заттардың жылу өтімділігін келтірейік: Жейде-дамбал ақ саннан, жарғақ шалбар,- «Қатты денелердің механикалық қасиеттері» тақырыбы бойынша: арнайы илеп жұмсартқан 103

(«Үйкеліс құбылысымен» жағымсыз жағдайда күресу) мал терісінен тігілген шалбар (жарғақ шалбар) берік («Заттың беріктік шегі») жəне желі өткізбейтін жылы болады. Жырым балық,матамен əдіптеткен,-балықтарды, жеңдердің беріктік шегін арттыруға шүберекпен арнайы əдіптейді. Беріктік шегі максималды мəніне жеткенде ғана мата жыртылады. Мықшима аяғымда былғары етік,- мықшима- етіктің аяққа ыңғайлығын (заттың серпімділік қасиеті бұл жерде жүргенде артық күш жұмсамауға сеп) жəне беріктігін (механикалық қасиеттері) көздейтін пішіні. Киіз байпақ тоңдырмас ырғақ өтіп,- киіз – сабалап біріктірген жүн, бірақ қандай сабаласа да оның талшықтарының арасында бірталай ауа болады. Ал ауаның жылу сақтау қасиеті жылу өтімділінің шамасымен түсіндірілетіні туралы жоғарда айтылады. Онымен қоймай, киіз жеке талшықтардан тұратындықтан оңай деформацияланып, адамның аяғының қалпына түседі, яғни аяққа түсер қысымды кемітеді. Сондықтан киіз байпақ əрі жылы, əрі жұмсақ аяқ киім. Үлкен кісе белімде жез салдырған,Шақпағым дəудəкуім жарқ- жұрқ етіп. Ол кездегі қазақтың ер азаматы аттың үстінде көп уақыт өткізетіндігіне байланысты белбеудің бел омыртқасына бекіткіш мəні мұқият ескерілінеді жəне оның беріктігі, ені сол мəніне сəйкес болады.Жезді беріктік шегін арттыруға жəне əшекейлеуге салдырады.Бұл белбеуге түрлі қажеттілікке жарататын қалталар ілінеді. Көшіп-қонып мал баққан қазақ халқы үшін ең қолайлысы, қысы-жазы отыратын баспанасы ағаш үй, соған байланысты да оның алатын орны ерекше. Бұл жерде мақтан тұтып айтатын нəрсе: ол ауа райының қандай жағдайында да пайдалануға ыңғайлы, ішіне жарық түседі, ауа алмасуы талапқа сай, жел дауылға көп шайқалмайды, берік, төбесі жадағай емес, күмбез болып келетіндіктен жаңбыр өтпейді. Киіз үй көшпелілер үшін табиғаттай сұлу, кеңістікте үйлесімді шағын əлем. Бұл ретте ағаш үйді адамзат баласының ұзақ тарихында жасалған материалдық мұралардың ішіндегі айғақтардың бірі деп қарауға болады. Атабабамыздың сан ғасырлық тəжірибесі, өмірлік тəжірибесі, ой-өрісі сұлулық туралы талғам түсінігі, дүниені сұлулық заңдылықтарымен игеру мүмкіндігі негізінен осы ағаш үй арқылы көрініс тапты. Киіз үйдің іргесі төңіректегі көкжиекті, уық шаңырағы аспан күмбезін елестетсе, ішкі-сыртқы безенген көркі əсем табиғатты жоқтатпайтындай əсерге бөлейді. Ағаш үй сан мен сапаны қамтыған тағылымы биік, танымы терең көркем туынды. Киіз үйдің негізгі материалы–киіз болып табылады. Киіз жүннен жасалады, жүн ылғал мен температура əсерінен ширайды да, көлемі кішірейіп, тығыздығы артады. 104

Киіздің жылу өткізгіштігі нашар, сондықтан осы киіз үй аптап шілдеде сая, ызғырықта жылы баспана болуын қамтамасыз етеді. Қандай ыстық болса да киіз үйдің ауасы таза,салқын болуы конвекцияға байланысты. Конвекцияда жылы ауа тығыздығы кемігенде ауа салмағы жеңілдеп, жоғары көтеріледі, салқын ауа тығыздығы көп болғасын ауырлау болады да, жылы ауа орнын басады. Əдетте, киіз үйге ақ шаңқай киіз жабады. Ол неге ақ болуы керек? Ақ киіз өзіне түсетін əр түрлі сəулелердің барлығын шағылдырады, жылуды аз сіңіреді, бұл да жазда киіз үйдің салқын болуының əсерін тигізеді. Қатты денелерде деформацияның түрлерін қарастырғанда киіз үйдің сүйегін (уық, кереге, шаңырақ, күлдіреуіш) иілу, бұралу, созылу, ығысу деформацияларына ұшыратады. Үй ағаштарын суға салып (диффузия процессі жүреді) ылғалдандырғанда түрлі бейнеге иіп, морға төсеп, балқытқаннан кейін тезге төсеп, керекті қалыпқа кептіреді. Киіз үйдің төбесінде жаңбыр тамшылары іркілмеуі үшін 450 шамасында иілген ағаштан күлдіреуіш орнатады. Киіз үйдің орнықтылығы (массалар центрі төмен орналасуы) барынша жетілдірген, барлық тепе-теңдік шартына жауап береді. Киіз үйдің тіреу беті (ауданы) өте үлкен, екіншіден, ауырлық центрінен жүргізілген тік сызықтың ұзындығы тіреу, бетінің радиусынан əлдеқайда кіші. Қорытындылай келгенде, мұндай көзқарастың қалыптасуы патриоттық сезімі жоғары, өркениетке табан тірейтін ,ұлттық мəдениеті жоғары тұлға тəрбиеленуіне алып келеді деуге əбден болады. Мұғалімнің шығармашылық ізденіспен жаңаша жүргізілетін күрделі жұмысы–физика пəніне халықтық, ұлттық салт-дəстүрлерді, ұлттық атауларды, ұлттық тіл өрнектерін, ұлттық ойындарды көптеп қолдана білу. Оған даяр жоба ұсынуға болмайды. Сабақты тартымды, қызықты өткізу мұғалімнің шығармашылық жұмысына, талантына, біліміне байланысты. Егер мұғалім сабақта бір тақырыпты оқытуда шəкірттерді ойландыруға, тəжірибе жасап, оған қорытынды жасай білуге, сөйлесу мəдениетін дамытуға көңіл аударса, келесі бір сабақты мүмкіндігіне қарай халқымыздың дəстүрлі ұлттық тұрмыс, салт-сана көріністеріне, қазіргі жеткіншек жете біле бермейтін ұғымтүсінігін бүгінгі өмірге жанастыра көңіл аудартса, сол арқылы танымдық мақсат қояды. Сөйте отырып, ұлттық салт-дəстүрді қадірлей білуге, адамгершілікке, ізгілікке, ұлттық тəлім-тəрбие беруге назар аударылады. Ғасырлар бойы күнделікті тұрмыста қазақ халқы физика ілімінің атауларын, салтын, дəстүрін қолданып келген, қолдана береді де. Қазақтың ұлттық киімінің физикасы қызықты да əсерлі. Мұнда этникалық тарихпен экономикалық,əлеуметтік жəне табиғаттық жағдайлармен байланысқан көне ғұрыптар бейнеленген. Мұндай материалды оқу үрдісіне қолданудың дидактикалық жəне тəрбиелік мəні өте зор. Біріншіден, ел-жұртының мұралық артықшылығын, оның ежелден ақылмен тұрмыс құруға бейімділігін көрсету арқылы оқушының тұлғасында ұлтжандылық, патриоттық сезім қалыптастыруды қамтиды; 105

Екіншіден, білімалушылардың сөз қорын арттырып, тіл дамытушылық қызметін атқарады; Үшіншіден, педагогикалық үрдісті гуманизациялау əрекетін арттырады; Төртіншіден, табиғат заңдылықтарын біліп олармен тұрмыс-тіршілікте санасу жолдарын ашу қазіргі экологиялық қауіптің төнген кезінде мəнді қажеттілік; Бесіншіден, ізденісті-зерттеушілік іс-əрекетін қолданған сабақ сəті білімалушының ізденіс, талдау жасау, логикалық ойлау, шығармашылық қабілеттерін дамытуға сеп болады; Алтыншыдан, оқушылар поэтикалық жəне прозалық көркем шығармаларды оқығанда физикалық құбылыстарды, заңдарды тауып пəндік білімдерін пысықтайды. Қолданылған əдебиеттер: 1.Г.Б.Əлімбекова. Физика пəнін халықтық педагогика тағылымдарымен байланыстыра отырып оқыту. Оқу құралы. Алматы. “Литера.” 2001 ж. 2. “Математика жəне физика” журналы. 2003 , №6. 3. “Ұлағат” журналы. 1999, №2. 4. “ИФМ” журналы. 2000 ж. БОЛАШАҚ МАМАННЫҢ КƏСІБИ ҚҰЗІРЕТТІЛІГІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ƏДІСТЕРДІҢ ТИІМДІЛІГІ Кайболдиева Нургул Жумакелдыевна директордың оқу-əдістемелік жұмысы жөніндегі орынбасары, педагогика жəне психология ғылымының магистрі Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы

Қазақстан Республикасында білім беру жүйесіндегі жаһандану үдерісі білім мазмұны мен сапасын арттыру, білім берудің əдіс-тəсілдерін жетілдіру секілді кешенді шараларға тікелей қатысты. Əлем тəжірибесі көрсеткендей, кез-келген мемлекеттің экономикалық жетістігі сол елдің білім жүйесі мен азаматтарының білім дəрежесіне байланысты. Мемлекетіміздің тек саясат пен экономика емес, білім беру жүйесіне де үнемі назар аударуы еліміздің болашағы жайындағы кемел ойлардан туындап отырғаны түсінікті. Қазіргі таңдағы техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесінің басты мақсаты: еңбек нарығында бəсекеге қабілетті, құзіретті, болып жатқан өзгерістерге тез бейімделуге дайын білікті маман дайындау. Бұл мақсатты жүзеге асыруда мемлекет тарапынан мұғалімдерге қолдау көрсетіліп, жүргізіліп жүрген игі іс шаралар аз емес. Соның бірі Қазақстан Республикасының педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейлік бағдарламалары негізінде «Педагогикалық шеберлік орталығында» ұйымдастырылып отырған тренерлерді дайындау курсы. Бұл деңгейлік біліктілігін арттыру курстары техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесінде алғаш рет ұйымдастырылып отыр. Курсқа Республика бойынша Қазақстанның түкпір-түкпірінен педагогикалық-гуманитарлық бағытта білім 106

беретін колледждерден 250 оқытушы қатысып, өз білімін жетілдірді. Бұл курста облыс бойынша 9 оқытушы, яғни Маңғыстау гуманитарлық колледжінен 5 оқытушы, Бейнеу гуманитарлық-экономикалық колледжінен 4 оқытушы қатысып, өз білімін жетілдірді. Қазақстан Республикасы педагог қызметкерлерінің біліктілігін арттырудың деңгейлік бағдарламасы негізінде əзірленген тренерлерді оқыту бағдарламасы бойынша ұйымдастырылған бұл курстың мақсаты техникалық жəне кəсіптік білім беру жүйесіндегі оқытушыларды үшінші деңгей бағдарламасының негізгі идеяларымен жəне оқыту тəсілдерімен таныстыру, заман талабына сай құзіретті маман дайындауға бағыт беру. Курс үш кезең бойынша жүргізілді. Біз курстың теориялық бірінші «Бетпе-бет» кезеңінде бағдарламадағы жеті модульдің негізгі идеяларымен танысып, оқытудың жаңа əдіс-тəсілдерін меңгердік. Бірінші «Бетпе-бет» кезеңінен кейінгі колледждегі іс-тəжірибе кезінде курстан үйренген əдіс-тəсілдерімді қолдана отырып, күнтізбелік-тақырыптық жоспар бойынша тізбектелген төрт сабақ өткіздім. Бұл жоспарда негізінен бағдарлама бойынша берілген «Оқыту мен оқудағы жаңа əдіс-тəсілдер», «Сыни тұрғыдан ойлануға үйрету», «Оқыту үшін бағалау жəне оқуды бағалау», «Оқыту мен оқуда АКТ пайдалану», «Талантты жəне дарынды балаларды оқыту», «Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес оқыту», «Оқытуды басқару жəне көшбасшылық» 7 модульді қамту міндеттелген. Осы міндеттерді жүзеге асыру үшін алдымен, жеті модульді қамтитын төрт сабаққа арналған орта мерзімдік жəне қысқа мерзімдік жоспар құрылды. Енді өз тəжірибемде осы жеті модульді қалай жүзеге асырғанымды, қандай нəтижеге жеткенімізді, қандай өзгерістер болғанына қысқаша тоқталып өтейін. Тəжірибе кезінде студенттерге айтарлықтай əсерлі болған факторлардың бірі–оқу үрдісінде инновациялық əдіс-тəсілдерді қолдану. Бұл білім беру үрдісінде педагог пен студент ролінің өзгеруін талап етеді. Сондықтан педагогтар мен студенттер барлық сатыларда оқу бағдарламасына енгізілетін өзгерістермен жəне əзірлемелермен бірге дамып отыруы тиіс. Бұл өзгерістер білім беруде жаңа көзқарастарды, жаңа əдіс-тəсілдерді енгізуді талап етеді. Сондай əдіс-тəсілдердің бірі – топтық жұмыс арқылы оқыту. Бұл оқыту мен оқу тəсілі, проблемаларды шешу, тапсырмаларды орындау арқылы алға қойған мақсатқа бірлесе отырып қол жеткізу дегенді білдіреді. Осыған дейін өз сабақтарымда топтық жұмысты қолданғанмен жұмысты түрлендірудің бір қалыбы ретінде қарайтынмын, қазір топтық жұмысқа деген көзқарасым өзгерді. Оның пайдалы, маңызды тұстары көп екенін түсіндім. Мен өз сабақтарымызда бірнеше топтық жұмыс түрлерін қолдандым, мысалы, тізбектелген төрт сабақты өткізу барысында «Зерттеушілік əңгіме», «Джигсо əдісі», «Ақылдың алты қалпағы», «Педагогикалық біліктілік сыны», «Ойлан-жұптас-бөліс», «Тікелей радиоэфир» т.б.əдістер. Топтық тапсырмаларды бермес бұрын алдымен студенттерді бірнеше топқа жеміс-жидектер, түрлі-түсті қағаздар, түрлі-түсті ленталар, конфеттер арқылы бөліп алдым. 107

Жалпы сабақтардағы топтық жұмы ұйымдастыруда студенттердің сабаққа деген қызығушылығы артқанын, бір-біріне деген сыйластық сезімі қалыптасқанын, «Біріміз бəріміз үшін, бəріміз біріміз үшін» деген идеяны ұстанып, бір-біріне қолдау көрсетіп, ұйымшылдықпен берілген тапсырманы орындап, тіпті дəстүрлі сабақтарда белсенділігі төмен студенттердің өзі де белсене қатысып, ал кейбір студенттер көшбасшылық қасиеттерін көрсетіп, əлсіз студенттерге қолдау көрсетіп, бір-бірінің арасында керемет сыйластық қарым-қатынас орнағанын байқадым. Белгілі педагог В.Сухомлинский «Егер балаға қуаныш пен бақыт бере білсек, ол бала сондай бола алады» дейді. Шəкіртке терең білім беріп, оның жүрегіне адами асыл қасиеттерді үздіксіз ұялата білсек, ертеңгі азамат жеке тұлғаның өзіндік көзқарасының қалыптасуына, қоршаған ортамен санасуына ықпал етері сөзсіз. Қоғамды адамсыз елестету мүмкін емес. Қоғамға адам қалай керек болса, адамға да қарым-қатынас сонша деңгейде қажет екені белгілі. Барнс сыныпта диалог қаншалықты қолданылса, оқушылардың білім алуына соншалықты əсер ететінін айтады. Барнс білім берудің мұғалімді селқос тыңдағанда ғана емес, вербальды құралдарды қолдану нəтижесінде, яғни сөйлесу, талдау жəне дəлелдеу барысында жүзеге асатынын көрсетті. Барнстың бұл айтқан тұжырымдамасымен толық келісемін.Өйткені бізге студенттердің болашақ маман ретінде шебер сөйлегені, тіл арқылы өз ойын жеткізе білгені ауадай қажет. Диалогтік оқыту дегеніміз біздің түсінігімізше мұғалім мен оқушы, оқушы мен оқушы арасындағы қарым-қатынасты реттеп отыратын сөйлесу құралы болып табылады. Қарым-қатынас - белгілі бір əлеуметтік ортадағы адамдардың өзара түсіністігінен туындайтын күрделі қоғамдық үрдіс. Қарым-қатынастың жүзеге асуының бірнеше жолдары бар. Соның ішінде тілдік қатынастың орны ерекше. Сабақты диалогтік оқытудың бірнеше түрлерін пайдалану оқушылардың қызығушылықтарын арттырып қана қоймай, олардың білім деңгейінің өсуіне үлес қосатыны сөзсіз. Өз тəжірибемізде студенттер арасындағы пікір алмасу, сөйлесу, диалогтық қарым-қатынасты жүзеге асыру мақсатында «Ой қозғау», «Серпілген сауал», «Көзбен көрінетін айғақтар негізінде сын тұрғысынан ойлау»,«Ең үздік педагогикалық идея», «Рөлдік ойын», «Аяқталмаған тезис», «Сократтық семинар», «Əткеншек», «Сұрақтар шеңбері», «Айналмалы бекет» əдістерін қолдандым. Оқу процесін жандандыру, диалогтік қарым-қатынасты жүзеге асыруда рөлдік ойындарды қолданудың да маңызы зор деп есептеп, студенттердің алған теориялық білімін тəжірибемен ұштастыру, тəрбие процесіндегі түрлі педагогикалық жағдаяттарды студенттерге талдату мақсатында рөлдік ойындарға арналған топтық тапсырмалар ұйымдастырдым. Мұнда əр топ өздеріне берілген педагогикалық жағдаяттардың шешімін бірге талқылап, топ болып ақылдасып, жағдаяттан шығу жолдарын іздестіріп, оны рөлдік ойындар арқылы өте жоғары деңгейде көрсете білді. Рөлдік ойындар 108

студенттің пəнге деген қызығушылығын арттырып қана қоймай, сабақты жандандыра түседі, сабақ барысында тілді жаттықтыруға, қарым-қатынасқа түсуге жағдай жасады жəне студентті басқа қырынан тануға мүмкіндік берді. Өткізілген сабақтарды бекіту,студенттердің білімін бақылау мақсатында «Ыстық орындық»,«Білім аукционы»,«Аяқталмаған тезис» т.б. əдістерді қолдандым. Қазіргі білім беру жүйесінде студенттерді сын тұрғысынан ойлауға үйрету немесе қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға баулу педагогтардың басты мақсаты болып отыр. Студенттердің сабаққа қызығушылығын арттыру мақсатында деңгейлік оқытудың тиімді тəсілдерінің бірі – сын тұрғысынан ойлау модулі. Сын тұрғысынан ойлауға үйрету – Қазақстандағы білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын қазіргі ең басты педагогикалық түсінік. Бұл модуль студенттердің де, мұғалімдердің де сын тұрғысынан ойлауын дамытуды, саналы жəне оймен қабылдауын көздейді. Сын тұрғысынан ойлау – ойлау мен пікірлесуді дамытатын сала. Студентті мұғаліммен, достарымен, құрбыларымен еркін сөйлесуге, пікір таластыруға, бір-бірінің ойын тыңдауға, құрметтеуге, өзекті мəселені шешу жолдарын іздей отырып, қиындықты жеңуге баулитын стратегия. Сын тұрғысынан ойлау процесі жалпы 4 қадамнан тұрады. Олар: өзіне қажетті ақпарат жинау, келтірілген дəлелдерді сын тұрғысынан талдау жəне бағалау, кепілденген шешімдер мен жинақталған қорытындылар, ауқымды тəжірибе негізінде болжамдар мен ұсыныстарды қайта қарау. Тізбектелген төрт сабағымды өткізу барысында студенттерді сыни тұрғыдан ойлауға, кез-келген жағдайда оңтайлы шешім қабылдауға баулу үшін сыни тұрғыдан ойлау технологиясының бірнеше стратегияларын қолдандым. Студенттердің сыни тұрғыда ойлануы үшін берілетін тапсырмалардың сапасы мен мазмұны өте маңызды. Курстың теориялық кезеңінде студенттердің сыни тұрғыдан ойлануына жағдай жасау үшін əңгіменің бірнеше түрлерін қолдануға болатынын үйрендік. Мысалы: əңгіме–дебат, кумулятивтік əңгіме, зерттеушілік əңгіме. Сабақта əңгіме–дебатты ұйымдастыру мақсатында курста үйренген «Ақылдың алты қалпағы» əдісін ұйымдастырдым. Мұнда студенттер бұл əдістің талаптарына сай алты топқа бөлініп, берілген тапсырма бойынша бірнеше пікірлер айтты.Ақ қалпақ тобындағы студенттер субъективті бағалаусыз тек деректерден, ойлардан тұратын пікірлер айтса, сары қалпақтағы студенттер позитивті ойлар айтып, қара қалпақты студенттер мəселенің негативті жақтарын талқылап, қызыл қалпақты студенттер сезімге біріліп, ерекше көніл-күймен баяндап, жасыл қалпақты студенттер мəселені жаңа қырынан қарап, жаңа жетістіктерге жетудің жолдарын тауып, көк қалпақты студенттер барлық ойға түйінді ой айтып, сыни ойларға түйін жасап, қорытынды жасады. Бұл əдіс студенттерге бір сұрақты сан қырлы 109

талқылауға, жан-жақты қырынан қарауға мүмкіндік беріп, өмірдегі болып жатқан құбылыстардың барлығына сыни көзбен қарау керектігін үйретті. Студент өзінің үйренгенін, естіген, көрген, тыңдаған мағлұматын ауызекі сөйлеу тілінде қолдана біліп, ойын анық жеткізуге үйренсе, сөйлеу қабілеті қалыптасып, ақыл-ойының дамуына да əсерін тигізеді. Бұл жөнінде Л.Н.Толстой: «Балаға үйренген сөзін қолдана білуіне жағдай жасау керек, үйренген сөзін өзінің ауызекі сөйлеуінде бір рет қолданса, ол өзінің жеке меншігіне айналады» — деп айтқан еді. Демек, сөзді орынды қолданып, оның мағынасын жетік білетін бала өз бетімен сыни тұрғыда ой ойлап, тың пікірлер айтып, оның мағынасын түсіндіріп, сөйлеу тілінде шебер қолданатыны сөзсіз. Студенттердің сын тұрғысынан ойлауын дамыту үшін мына төмендегі шарттардың орындалғаны міндетті деп есептейміз жəне сабақ барысында басшылыққа алу қажет деп білеміз:  студенттерге ойланып-толғануға, ойын ашық айтуға рұқсат беру;  əртүрлі идеялар мен пікірлерді қабылдау;  үйрену барысындағы студенттердің белсенді іс-əрекетін қолдау;  кейбір студенттер түсіп қалған қолайсыз жағдайларды əжуаға айналдырмау;  студенттердің бір-бірінің жауабына, жасаған сынының дəлелді, дəйекті болуын талап ету;  сын тұрғысынан ойлауды бағалай білу. Сын тұрғысынан ойлауға үйретудің ең жақсы тұстары балалардың жан – жақты іздену қабілеттері дамиды жəне нашар оқитын студенттер де қозғалыс, ұмтылыс, жұмыстану қабілеттері пайда болады. Əлемде білім беру ісінің нəтижесін бағалай білудің өзіндік тəжірибесі қалыптасқаны белгілі. Қазіргі таңда студенттің қаншалықты білім алғандығы емес, оның алған білімін өмірде қаншалықты пайдалана алатындығы маңызды болып отыр. Біз бұрын өз тəжірибемізде бағалаудың дəстүрлі түрлерін қолданатын едік,ал қазір деңгейлік курстан өткеннен кейін, оқыту бағдарламасы бойынша бағалаудың екі түрін меңгердік,яғни формативті (қалыптастырушы) бағалау немесе оқыту үшін бағалау жəне суммативті (қорытындылаушы) бағалау немесе оқытуды бағалау. Күнделікті сабағымыз сапалы, нəтижелі ұйымдастырылу үшін сабақтың əр кезеңінде студенттерге қалыптастырушы бағалауды ұйымдастырып отыру қажет. Бағалаудың бұл түрінің қалыптастырушы болып аталатындығы - бағаның нақты бір оқушыға, оның білім мазмұнын меңгерудегі кемшіліктерін анықтауға жəне өзіндік орнын барынша тиімді толықтыруға бағытталғаны. Мұғалім бұл бағалау əрекеті арқылы пəнді меңгерудің мақсатын нақты анықтай алады. Студенттердің оқу материалын қаншалықты меңгергендігі жөнінде объективті ақпарат алу, білім алушының кемшіліктерін дер кезінде анықтау, 110

студенттермен кері байланысты орнату мақсатында қалыптастырушы бағалаудың бірнеше түрлерін қолдандым. Өз тəжірибемде бұрын студенттің жасаған жұмыстарына баға беру, ынталандыру үшін мақтау, мадақтау, жауап беру деңгейіне қарай түрлі-түсті фишкалармен,геометриялық фигуралармен бағалауды қолданатынмын, ал осы деңгейлік курстан кейін баланы өзіміз бағалап қана қоймай əр сабаққа кері байланыс жасау қажеттігін, кері байланыстың маңыздылығын түсіндім. Кері байланыс–нақты іс-əрекетке,жағдаяттарға,сұрақтар мен жұмыстардың дұрыс-бұрыстығына көз жеткізе отырып баға беру немесе пікір айту үдерісі. Кері байланыс бізге не береді? Кері байланыс мұғалімге оқудың қалай жүріп жатқанын, студент жетістігі мен қиындығы туралы хабардар етіп, жетістік деңгейі мен қиындығын шешуге көмектеседі. Бұл жұмыс сыйластық қарым-қатынаста жүріп, ол студентке өз қатесін түзеуге, ойлау іс-əрекетінің дамуына мүмкіндік беруге бағытталуы керек. Кері байланыс–мұғалім мен студент арасында, студент мен студент арасында жүзеге асырылады.Кері байланысты ауызша да, жазбаша да қолдануға болады.Кері байланыста студент оқудағы өзінің кемшіл тұстарын біліп,алға жылжуға бағытталған пікір алады, ал мұғалім оқытудағы кемшіліктерді біліп, өз шығармашылығына, тəжірибесіне өзгертулер енгізеді. Студенттердің сабақта не меңгергенін анықтау, кері байланыс жасау мақсатында əр сабақтың соңында ауызша, жазбаша рефлексия алып отырдым. Кері байланыста «Бес саусақ», «Екі жұлдыз, бір тілек», «Бүгін алған əсерім», «Бағдаршам», «Ашық хат» т.б. əдістерді қолдандым. Алғашқы сабақта студенттер жай ғана «Маған бүгінгі сабақ өте жақсы ұнады?», «Сабақ керемет өтті» деген бір-екі сөйлемнен тұратын пікірлер қалдырып, формативті бағалауды тілек айту деп түсінсе, келесі сабақтарда сабақтың əр кезеңіне толықтай талдау жасап, өздеріне бүгінгі сабақта не ұнағанын, не меңгергенін, қай əдістен ерекше əсер алғандығын нақты ашып көрсетіп, жетілдіру қажет тұстарына өзіндік көзқарас танытып, кері байланысты толық ашып жазуды үйренді. Жаңа бағдарлама стратегияларының студенттерге оң əсері болды. Əркім өз мүмкіндіктеріне қарай сөйлеуге, жауап беруге, диалогтік қарым-қатынас жасауға тырысты,студенттер өзінің мықты,осал тұсын көрсетіп, алға жылжуға ықпал етті, өз ойларын еркін ашық айтуға, өз іс-əрекетіне жəне мұғалімнің ісəрекетіне, оқыту процесіне талдау жасауға үйренді. Сонымен заман талабына сай құзіретті маман дайындауда деңгейлік курстардың маңызы зор деп есептейміз. «Бұлақ көрсең, көзін аш» дегендей бар мүмкіндікті пайдаланып, баланың қабілет дарынын ашу мұғалімнің міндеті. Кез-келген оқытудағы жаңа əдіс-тəсілдер ұстаздан терең теориялық, психологиялық, əдістемелік білімді, үлкен педагогикалық шеберлікті, шəкірттердің жан-дүниесіне терең үңіліп, оны ұғына білуді талап етеді.Өйткені ұстаздық-уақыттың мағынасын, қоғамның өзгерісін терең 111

сезініп, шəкірттердің білсем, үйренсем деген бала арманы мен оның сырлы тағдырына басшылық етуді мойнына алған мамандық.Сондықтан ұстаз заман талабына сай білім жетілдіру курстарынан үйренген əдіс-тəсілдерін үнемі өз тəжірибесінде жүйелі қолдануы жəне үнемі тоқтамай жетілдіруі тиіс. Сонда ғана заман талабына сай, өзгермелі өмірге ілесе білетін, кəсіби құзіретті маман даярлайтынымыз анық. Пайдаланған əдебиеттер жəне сілтемелер: 1.Коуч мұғалімінің жұмыс кітабы, Орақова А.Ш..Корнилова Т.Б., Жартынова Ж.А., 2014 1.Тренерлерге арналған нұсқаулық, 2015 2.http://ustaz.kz/ 3.trener.orleuzko.kz 4. spm.kz АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҚТАРЫНДА КРЕАТИВТІ БІЛІМ БЕРУ ОРТАСЫН ҚҰРУДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ƏДІС – ТƏСІЛДЕР Ерғалиева Қ. О. ағылшын тілі пəні оқытушысы Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы

Ағылшын тілі – үйренуі қиын, əлемдік ресми тіл. Шын мəнінде тілдің үйретілуі өзгертіліп тұрады. Ағылшын тілі көптеген өзгерістерге ұшыраған. Ағылшын тілі латын тілінен жəне неміс мəдениетінен шыққан. болатын. Бүгінгі күнде ағылшын тілі өте көне тіл болып есептеледі жəне оны жақсы үйреніп шығу өте қиын. Алдымен, креатив дегеніміз не деген тақырыпқа тоқталып кетейік. Креатив дегеніміз не жəне бұл термин қайдан шықты? Креатив сөзі бұл латын тілінен шыққан сөз. Ең алғаш орыс тіліне француз тілінен 18 ғасырда енген. Креатив сөзі «жасау», «шығару» деген сөзді білдіреді. Креатив сөзін қазір көптеген адамдар қолданып жүр. Креатив дегеніміз жеке тұлғаның жаңа идеялар шығаруы, шығармашылықты қабылдауға дайын жəне жаңа инновациялық идеялар құру, тұлғаның шығармашылық қабілеті,сондай-ақ проблемаларды шешуге қабілеті. Америкалық психолог Абрахам Маслоудың айтуынша–бұл шығармашылық бағдар, жеке тұлғаның туылғанынан бастап болады, бірақ дұрыс емес тəрбие, білімнің жəне қоғамдық өмір əсерінен олар жоғалып кетеді. Креативтілік дегеніміз не?  Креативтілік – бар идеядан жаңа идея ойлап шығару  Креативтілік – мəселені жаңа əрі ерекше тəсілмен шешу  Креативтілік – стереотипті ойлаудан бас тарту  Креативтілік – икемділік пен оригиналдылық  Креативтілік – анализбен синтездеуге бейімділік  Креативтілік – ойдың дұрыс бағытта екенін интуитивті сезу 112

 Креативтілік – жаңа идеялардың санын генерациялау Ал креативтіліктің ерекшеліктеріне келетін болсақ:  Креативтілік керемет идеяның көмегімен қиын мəселелерді шешу;  Креативтілік жеке тұлғаның ерекше жолдар арқылы дамуы;  Креативтілік өміріңізді əртүрлі етеді;  Креативтілік шығармашылық ойды шындыққа айналдыруға көмектеседі;  Креативтілік өзін - өзі дамуға жол табуға көмектеседі; Біз қалай креативті тұлға бола аламыз? Біздің өмірімізде əрбір адам табысқа жетіп, креативті тұлға болғысы келеді. Бірақ көптеген адамға креативті болу үшін еріншектік пен қорқыныш сезімі кедергі жасайды. Ал кейбіреулеріне креативті болу үшін нақты білімі жетпейді. Сондықтан сіздерге креативті болудың бірнеше тəсілін ұсынамыз. Креативті тұлға болып қалыптасу үшін, ең алдымен, өзіңізге «Мен неге жəне не үшін креативті тулға болғым келеді?» деген сұраққа жауап беруіңіз керек. Өзіңізге ойша креативті өміріңізді елестетіп көріңіз. Креативті тұлға болғаннан кейін өміріңізде не өзгерді? Қандай табыстарға жеттіңіз? Айналаңыздағы адамдар сізге қалай араласады? Егер берілген мотивация сізге креативті болуға көмектеспесе, өзіңіздің мотивацияңызды құраңыз. Ең бастысы, өзіңіздің өмірден не қалайтыныңызды білу жəне түсіну. Креативті болудың жолдары: 1. Табысқа жету Креативтіліктің ең бастысы–табысқа жету. Өйткені, креативті тұлғалар ғана алдына қойған мақсатқа тез жетеді. Сіз табысқа жету арқылы өзіңізге көп тəжірибе жинап, керекті білім алып, басқада салаларда табысқа жетуге тырысасыз. Əрекет етіп, өзіңізбен жұмыс жасап, алдыңызға мақсат қойып соған жетуге ұмтылыңыз, сонда ғана сіз креативті тұлға бола аласыз. 2. Жаңа идеялар ойлап шығарыңыз Креативті болудың ең сенімді əдісі жаңа идеялар ойлап шығару. Тек идеялар ғана сіздің өміріңізге жақсы табыс əкеледі. Жаңа идеялар шығару үшін өзіңіздің бала кезіңізде дұрыс емес тəрбие, қоғамдық өмірге байланысты жасырынып қалған талантты ашу керек. Миыңыздың көп демалуына жағдай жасаңыз, өйткені ми демалған кезде ойға əр түрлі жаңа идеялар келеді. Сондықтан осы тəсілді жиі қолданыңыз, бірақ өзіңізге керек информацияларды іздеп тұрыңыз. 3. Уақыт таба білу керек Креативті тұлға болу үшін өз уақытыңызды үнемді пайдаланып білу керек. Ол үшін сізге қарапайым күн тəртібін құрған тиімді. Сіздің уақытыңызды алатын жұмысты біліп, оны алдын алу керек. Креативті болу үшін білім алып, дамуға кейде уақыт жетпей жатады. 4. Дұрыс ойлаңыз Креативті болу үшін сабырлы болып, позитивті ойлай білу керек. Өйткені уайым мен қорқыныш сіздің креативті болуыңызға кедергі болады. Өміріңізде 113

шығармашылық табысқа кедергі келтіретін мəселені біліп, сол мəселеден тез құтылғаныңыз жөн. 5. Жаңа тəсілдер Креативті болу үшін сізге мəселеден шығатын жаңа жол табу керек. Креативті болуға кедергі келтіретін мəселелер мен тапсырмалардан шығатын жаңа шешімдер ойлап табыңыз. Басқа жеке тұлғаны жəне олардың тəсілдерін көшірмеңіз. Өзіңіздің жаңа идеяңызды, жаңа тəсіліңізді ойлап шығарыңыз. Жоғарыда көрсетілген тəсілдер бойынша сіздер креативті болудың бірінші сатысына өтесіздер, жəне жақсы табыс пен шығармашылық жұмысқа жете аласыздар. Креативтілікті қалай дамыту керек ? Миға шабуыл жасау арқылы креативтілікті дамыта аламыз. Ең көп таралған жəне қолданылатын тəсілдердің бірі. Кейбір адамдар нақты мəселелер бойынша өз идеяларын жəне жобаларын ұсынады. Ең бастысы есте сақтау керек қағида – ешқандай кедергісіз өз ойын тура айта білу керек. Ағылшын тілі сабақтарында студенттің креативтілігін дамыту əрбір оқытушының міндеті. Ағылшын тілі сабақтарында креативті білім беру ортасын құруда қолданылатын əдіс – тəсілдер төмендегіше: 1. Мультимедиа көмегімен оқыту процессі Мультимедиа–мəтін, сурет, аудио жəне видео сияқты əр түрлі сандық медиа түрлерін кешенді сенсорлық интерактивті тақтаны қолдану арқылы аудиторияға ақпаратты жеткізу. Дəстүрлі білім беру студенттерге қандай өнер кəсіп қажеттіліктерін үйретеді. Осы тəсілмен көптеген оқу орындардың басты мəселесі шығармашылығы мол, сыни тұрғыдан ойлауы терең түлектер шығаруда. Біз инновациялық оқыту ретінде мультимедиялық технологияларды пайдаланамыз жəне оқыту стратегиясының басты мəселесі студенттерге мультимедиалық технологиялардың түрлерін үйрету. Қазіргі уақытта көптеген оқыту мекемелері сыни оқыту тұрғысына көшуде жəне түлектерін аналитикалық жолмен мəселелерді шешуге дайындауда. Білім осыдан аяқталмайды, мəселелерді жақсы шешу олардың өмір жолында керек болады. Мұғалім материалдың мазмұнын өзгертуге мультимедиалық құралды пайдаланады. Мұғалімге əр түрлі мультимедиалық элементтерді пайдалана отырып, өз ойын маңызды жолмен білдіруге көмектеседі. Бұл медиа элементтері цифрлық нысанда соңғы презентация үшін өзгертуге болады. Сандық мультимедиа элементтерін енгізу арқылы, студенттер ұсынылған ақпаратқа көбірек назар аударады, оларды неғұрлым дəлелді жасап жəне жақсы ақпаратты сақтап, бірнеше сенсорлық шарттарын қолдану арқылы жақсы білу мүмкіндігі бар. Мультимедиялық жобаларды жасау күрделі жəне қызықты болып табылады. Бақытымызға орай, бұл инновациялық жəне интерактивті мультимедиялық қосымшаларды құру үшін əзірлеушілерде қол жетімді көптеген мультимедиялық технологиялар бар. Бұл технологиялар графика мен бейне файлдарын жасау үшін Adobe Photoshop жəне Премьер өңдеу технологияларын қамтиды, дыбыс жəне анимациялық файлдарды 114

өңдеуге SoundForge жəне 3D Studio Max қамтиды. Олар сондай-ақ біріктіруге жəне осы мультимедиа элементтерін синхрондау, интерактивті мүмкіндіктерін қосу жəне соңғы пайдалану үшін Macromedia Director немесе Authorware авторлық құралын пайдалануға болады. 2. Əңгімені аяқтау Əңгімелеу тілдерді оқытудың өте ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл əңгімелер студенттерге сөйлемдерді дұрыс құруға, өз ойларын білдіруге жəне басқада көптеген нəрселерді білуге көмектеседі. Ол студенттердің білімпаздық қасиетін шақырады. Кез келген аяқталмаған əңгіме оқырмандардың əрқашан ойында қалады. Сондықтан студенттер əдетте қызықты оқылуына қарамастан əңгімелердің бастысын оқиды. Ол мидың шығармашылық бөлігіне қарайды. Əңгіменің ішіне кіріп оқып, ойымыздың шығармашылық бағытын арттырады. Ол əңгімені оқып ғана қоймай, оның дамуына септігін тигізуі тиіс. Бағалау үшін сұрақ қою студенттердің əңгімедегі қиял–ғажайыбын жоғалтады.Ағылшын тілінде əңгімелерді пайдалану үшін ең жақсы тəсіл бар ма?Студенттер əңгімелерді де пьессаларды да қабылдай алады. Осындай тəсілмен студенттер əңгімелермен жеке айналысады. Олар өзінің өмірге деген көзқарасын өзгертуі мүмкін. Бұл студенттерге символдарды түсіну үшін қызықты болады. Ол өзінің щығармашылығын қатыстыра отырып, символдарды белгілеуге мүмкіндік береді. Бұл олардың əңгімені түсінуіне, ол туралы əңгіме қылуға көмектеседі, өйткені осы жолмен олар өз тілдерін жетілдіре алады. Ол өзінің негативті ойларын жойып, тілді үйренуіне кедергі болмайтынына сенеді. Ол тамаша болмауы мүмкін, бірақ ол өте керемет əсер қалдырады. Əңгіме олардың диалог арқылы тілді үйренуіне көмектеседі. 3. Ұялы телефон көмегімен тіл үйрену Ұялы телефондар кішкентай компьютер болып есептеледі, өйткені онда хабарламалар, ойындар, электрондық пошта жəне жазбалар сияқты қосымша объектілер бар. Ұялы телефон көмегімен тіл үйрену əуен ойнатқыштар жəне сымсыз есептеуді қамтиды. Телефонды қолдану шағын сабақ грамматикалық сабақтар, жабық викторина немесе ойынның дискретті ұпай тексеру тілі арқылы қол жетімді, мысалы , SMS хабарламалар, веб немесе жүктеу, лексикалық сабақтар, қысқаша анықтамаларды жақсы түсіну, лексика жəне коммуникативтік тіл үшін пайдалану, жазба жасау əрекетін қолданып, ойындар оқыту.Ұялы телефонның көмегімен тіл үйренудің ерекше жолы əлеуметтік интерактивтілік, мобильдік контекст, сезімталдық, байланыстар, индивидуалдылық жəне жеделділік. Компьютердің көмегімен тіл үйрену одан əрі дамуда. 4. Ойындар көмегімен тіл үйрету (Сөз ойыны) Белгілі бір мақсат пен тапсырмаға негізделген ойындар, тілді үйренуде керемет коммуникативті қызмет атқарады. Тілдік ойындардың мақсаты студенттердің тілінің дұрыс болуы. Бірақ ойын барысында қатысушылар білімін ойнау үшін жəне өзі қалаған нəтижеге жету үшін келіссөздер жүргізуге қолданады. Бұл процесс бір мезгілде өндіру жəне қабылдау дағдыларын қамтиды. Ойындар студенттерге қызықты жəне керемет оқыту атмосферасын 115

ұсынады. Жаңа лексиканы меңгеру барысында студенттер стресстік емес жолмен тілін пайдалана алады. Ойын барысында қатысушының назары тілде емес хабарламада болу керек. Қатысушылар назарын тілдің қалай айтылуына қарап, ойында ұту үшін қолдан келгеннің бəрін жасайды. Бұл қорқыныш серпінділігін жеңілдетеді, басқа адамдарға мақсатты тілді пайдалану үшін ең негізгі фактор болып табылады. Ойын бизнесі-бағдарланған тұрғысынан алаңдаушылық азаяды жəне еркін меңгеру, жинақталатын коммуникативтік құзыреттілікке қол жеткізеді. Төменде көрсетілген кейбір ойындар: Сөз ойыны: Студенттер шеңбер құрып тұрады. Топ 5 – 6 студенттерден тұрады.Студенттердің бірі дəптерге миниум 5 сөз жазады. Келесі студент алдыңғы сөздің соңғы əріпін алып 5 – 6 секунд ішінде жаңа сөз жазу керек. Бұл ойын студенттердің сөздік қорын кеңейтуге көмектеседі. 5. Жарыс түріндегі сабақ Пікірталастар мен шешендік сияқты конкурстар студенттерге көп көмектеседі. Бұл олардың өз ойын алға шығарып, сөздік қорын қолдануға көп мүмкіндіктер береді. Конкурстар студенттердің тіл үйренудегі ең негізгі құралы. Сондай– ақ бұл конкурстар олардың жеке тұлға болып қалыптасуына көп көмектеседі. Қорытынды. Тіл - өмірімізде өте маңызды рөл ойнайды. Олар біздің эмоциямызды білдіруге көмектеседі. Олар біздің нені қалайтынымызды түсіндіруге көмектеседі. Олар біздің сөйлесуімізге көмектеседі жəне біздің кім екенімізді түсіндіретін ең басты құрал. Олай болса, тілді дұрыс пайдалана білу өте маңызды болып табылады. Тілдер жоқ болса, біздің сөйлей алмайтын жануарлардан еш айырмашылығымыз болмас еді. Сондықтан тілдерді оқыту адамдар арасында өте маңызды рөл атқарады. Ағылшын тілі əлемдік ресми тіл, оны тек сөйлеу, жазу жəне тыңдау ғана емес, ол басқа елдің адамдарымен жақсы қарым – қатынаста болуға көмектеседі. Бұл тілді қолданудағы мақсат. Сондықтан инновациялық тəсілдер барлық жағдайларда жақсы өзгерістер болуына көмектеседі. Бұл студенттерге жылдам əрі нəтижелі, қызықты əрі интерактивті тəртіпте үйренуге көмектеседі, сондықтан ұстаздар дəстүрлі тəсілдерді қалдырып, студенттер үшін жаңа жəне жақсы əдістерді қолдану керек. Қолданылған əдебиеттер: 1.Кевин Д. Бесной, ауд. У. Кларк, Оқыту - табыс! Сіздің инновациялық технологиялар пайдалану үшін жасалған қадам. 1 қазан, 2009 2.Линн Т. Диас-Рико, оқушыларға ағылшын тілін оқыту: Стратегиялар мен əдістер Марлен Д. Лефевр, оқытудың шығармашылық əдістері, 1 наурыз 1997 3.Эдгар Г. Шустер, Ережені бұзғаны: Инновациялық грамматикалық азаттық жазушылар, 13 ақпан 2003 4.Николай Макгуинн, Дэвид Стивенс, орта ағылшынды оқыту өнері: инновациялық жəне шығармашлық əдістер,7 тамыз 2004 5.Р. Патрик Соломон, Білім беру жəне оқытудың қалалық педогогі: əлеуметтік үшін инновациялық тəсілдер, 30 наурыз 2007 116

6.Патрик Шварц, қош келдіңіз: инклюзивтік сыныптарға арналған 30 инновациялық идеялар; 17 тамыз 2007 ЖЕКЕ ТҰЛҒАНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ҰЛТТЫҚ ТƏРБИЕНІҢ МАҢЫЗЫ Маркабаева Газиза Аманжоловна М.Тынышбаев атындаға ҚазККА Ақтау көлік колледжі Магистр, І санаттағы қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің оқытушысы

Жас ұрпаққа ұлттық тəрбие берудің негізгі бағдарлы идеялары еліміздің Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Қазақстан–2030» халыққа жолдауында былай деп жазылған: «Толық өркениетті ел болу үшін алдымен өз мəдениетімізді, өз тарихымызды бойымызға сіңіріп, содан кейін өзге дүниені игеруге ұмтылғанымыз жөн».Олай болса, басты мақсат–жас ұрпақты ұлттық игіліктер мен адамзаттық құндылықтар, рухани-мəдени мұралар сабақтастығын сақтай отырып тəрбиелеу. Ұлттық құндылықтарымызды əлемдік деңгейге шығаруға қабілетті тұлға тəрбиелеу үшін: – оқушылардың ұлттық сана-сезімін қалыптастыру; – жас ұрпақ санасына туған халқына деген құрмет, сүйіспеншілік, мақтаныш сезімдерін ұялату, ұлттық рухын дамыту; – ана тілі мен дінін , оның тарихын, мəдениетін, өнерін, салт-дəстүрін, руханимəдени мұраларды қастерлеу; –жас ұрпақ бойында жанашырлық, сенімділік, намысшылдық, азаматтық тəрізді ұлттық мінездерін қалыптастыру сияқты міндеттерді орындағанда ғана басты мақсатқа жетеміз. Ұлттық тəрбие алған ұрпақ дені сау, білімді, ақылды, ұлтжанды, еңбекқор, сыпайы, кішіпейіл болып өседі. Сондықтан да ұлттық тəрбие – ел болашағы. Қазақ халқының ғасырлар тұңғиығынан бері. Əр адам өзінің ұлттық тамырын, əдет-ғұрпын, мəдениетін түсіне алады. Өз халқына деген сүйіспеншілігі, өзінің туған жеріне өз халқы өмір сүретін ортаға деген сезіммен ұласып жату керек. Халықтық əдет-ғұрып, салт-санасының байлығы, патриоттық сезім Отанға деген сүйіспеншілігін қалыптастырады. Қазақ отбасында дене, еңбек, ақыл-ой, адамгершілік, экономикалық, экологиялық, құқықтық, сұлулық тəрбиелері жүргізілген. «Адамға ең бірінші керегі-тəрбие беру.Тəрбиесіз берілген білімадамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат əкеледі», - деген екен данышпан Əл-Фараби бабамыз. Жас ұрпаққа тəрбие берудің ең бір қажеттісі, мол тəрбиенің түрі, бұл – патриоттық тəрбие.Патриотизм ( грек сөзі)- Отанға деген сүйіспеншілік. Əрбір азаматтың бойында күш-қуаты мен білімін Отан игілігі мен мүддесіне жұмсау деген сөз.Патриотизм-Отанымыздың гүлденуіне экономикамыз бен мəдениетіміздің қарыштап дамуына зор ықпал етеді. Еліміздің қарқынды дамуының болашағы жас ұрпақ тəрбиесімен тығыз байланысты.Бəсекеге қабілетті, алдыңғы шептегі елу елдің қатарына көтерілу 117

білім жүйесін жаңаша құруды қажетсінеді. Бұл мəселе тек оқыту технологияларын қолданумен шектелмейді, ең бастысы өз Отанының азаматын тəрбиелеу болып табылады. Болашақтың қауымына үлкен жауапкершілік жүктейді. Мектептегі білім мен тəрбие егіз ұғымдар. Адамның адамгершілік жағынан қалыптасуы оның өз елінің патриоты болуын талап етеді, ал мұның өзі белгілі дəрежеде ұлттық дəстүрлерді, ұлттық ережелерді мақтанышты, ар-ожданды жақсы білу деген сөз.Адамгершiлiк мəдениет адамзат қоғамының даму тарихы арқылы қалыптасады, əрбір дəуiрдiң өзiндiк қайшылықтарымен бiте қайнасып, жетiледi. Сондықтан да адамгершiлiктiң мəнiн абстрактылы түрде қарап, оны адамдардың табиғатымен, биологиялық ерекшелiктерiмен ғана байланыстыруға болмайды. Адамзат тарихында адамгершiлiкке байланысты пайда болған категорияларға мыналар жатады: жомарттық, батырлық, ерлiк, əдiлдiк, қарапайымдылық, кiшiпейiлдiлiк, адалдық, шыншылдық, ұяттылық, ар мен намыс, тағы басқалары. Əрбір қоғам өзiнiң даму процесінде адамгершiлiк категорияларына, оның мазмұнына көптеген өзгерiстер енгiзiп отырған. Адамгершiлiк - адамдардың практикалық өмiрiнен тамыр алып, пайда болған əдет-ғұрыптар мен дəстүрлерді тудырып, солармен сəйкес дамиды. Ал мораль болса, шындыққа қарама-қарсы, теріс қарым-қатынаста пайда болады жəне адамның өзiне субьективтi түрде міндет қоя білумен туындайды. Адамгершiлiк қасиеттері отбасында, қоршаған ортада, балалар бақшасында, мектепте, адамдардың iс-əрекетiнiң барысында бiр-бiрiмен араласуы нəтижесiнде,қоғамдық тəжiрибе алуын өмірмен байланыстыру арқылы қалыптасады. Халықта: “Ұяда не көрсең, ұшқанда соны iлерсiң” деген мақал бар.Тəлiм– тəрбие болмаған жерде адамгершiлiк мəдениетi мен қасиетi де қалыптаспайды. Адамның адамгершiлiгi - оның жоғары қасиетi, былайша айтсақ, кiсiлiгi. Оның негiзгi белгiлерiнiң бiрi- адамдық ар - намысты ардақтау, əр уақытта жақсылық жасауға ұмтылу, соған дайын болу, “Өзiң үшiн еңбек қылсаң, дейдi Абай,-өзi үшiн оттаған хайуанның бiрi боласың. Досыңа достық - қарыз iс, дұшпаныңа əдiл бол”. Ақылды, мейiрiмдi адам кез-келген уақытта өзгенің жақсылығын бағалағыш болып келеді. Арлы адам - ардақты. Бiздiң ортамызда осы сапаларды бойына сiңiрiп қана қоймай, өзiн қоршаған ортаға таратушы, осындай өз сапаларымен жас ұрпақты тəрбиелеуші ұстаздар аз емес. Адамгершiлiгi мол адам басқаларға қашан да үлгi-өнеге. Батырлық, ерлiк көрсету дегенiмiз - адамның жан дүниесiнiң ерекше қасиетi.Ержүрек адамды бүкiл халық мақтаныш етедi. Бауыржан Момышұлы, Талғат Бигельдинов, Əлия Молдағұлова, Мəншүк Маметова, тағы басқа ер жүрек ұл-қыздарымыз халқымыздың мақтанышы. Олардың əрқайсысы бiздiң елiмiзге абырой, атақ, даңқ əкелді. Соларды үлгі, өнеге етіп отыру. Əр адамның бойында жастайынан мынадай қасиеттер қалыптасуы керек. Олар: Отансүйгiштiк.

118

Халқымыз кір жуып, кiндiк кескен атамекенiн аялап, елiнiң тiлi мен мəдениетін, əдебиеті мен тарихын, біртуар аяулы перзенттерін мақтан тұтып, қадірлеп, қастерлеуді ұрпағына аманат еткен. Қазақ елi–бiздiң Отанымыз, атамекенiмiз. Оны қастерлеп, қадірлеп қадір тұтқан адам ғана есейе келе туған халқы мен ел-жұртын, атамекенiн шын көңiлiмен сүйетін болады. Өйткені халқымыз “Отан– от басынан басталады” деп бекерге айтпаған. Ата-анасын, өз үрім-бұтағын жанындай жақсы көріп сүймеген баланың ел-жұртын, халқы мен ұлтын сүйетiн толыққанды азамат болуы екіталай.Ұлтжанды кiсiнiң имандылық–адамгершiлiк қасиеттерi, сондай-ақ, оның достарына, ата-анасына деген көзқарасынан да жақсы байқалады. Қазақ елiнiң кез-келген перзенті жұмыр жердің қай бұрышында жүрсе де өзiнiң iс-əрекетi мен мінез-құлқынан өз ұлты мен халқына деген сүйiспеншiлiк қасиеттерін тайға таңба басқандай айқын байқатып отыруы тиіс. Əдептiлiк. Бұл халқымыздың ұлттық психологиясының өзегi, имандылық пен адамгершiлiктiң басты белгiсi, оның ғасырлар бойы қалыптасқан қоғамдық санасының практикалық көрiнiсi, барлық кiсiлiк қасиеттердiң жиынтығы. Əдеп сақтаудың экологиялық астары да бар. Əдептi адам табиғаттың досы, оны қызғыштай қорғай да бiледi. Табиғаттың əсемдiгi мен сұлулығына, əдемiлiгiне əрбiр адам зиян келтiрмеуге тиiс. Мəселен, суды ластау, талды кесу, қайнардың көзiн ашпау, жолдағы тасты алып тастамау, көктi жұлу, құстарды ату, құдыққа түкiру – барып тұрған əдепсiздiк. Əдеп сақтау – халықтық рəсiмге, жол-жоралғыға, тəртiпке бағыну, ерiксiз бағыну емес, бұл ата дəстүрдi құрметтеу, қастерлеу, дəл айтқанда адамгершiлiк борышты өтеу. “Əдептiлiк - əдемiлiк” дейдi халық. Яғни, əдептiлiк: iзеттiлiк, кiшiпейiлдiлiк, көпшiлдiк деген сөз. Бауырмалдық. Халқымыздың бауырмалдығы “Бала бауыр еттен жаралған” деп, оны ерекше қастерлеп, əлпештеуден бастаған. Осы туралы қасиеттi кiтап: ешбiр адам баласы жат емес, барлық адамзат баласы бiр-бiрiне дос, бауыр дейдi. Олай болса оқушыларды бастауыш сатыдан бастап бауырмалдық қасиетке баулуымыз қажет. Қайырымдылық. “Қазақтардың”–деп жазды, осы халықтың өмiрiн, тұрмыс-салтын зерттеушiлердiң бiрi А. И. Левшин: “(1799-1879) – басқа Азия халықтарына қарағанда, қайырымдылық, адамды аяу, қарттарға құрмет көрсету, баланы аялап, жанындай жақсы көруі – айрықша қасиет. Яғни, қайырымдылық – кең мағыналы ұғым екенiн оқушыларға түсiндiруiмiз қажет”. “Адамға ең бiрiншi керегi бiлiм емес, тəрбие. Тəрбиесіз бiлiм адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өмiрiне апат əкеледi”- деп ƏлФараби айтқандай, педагогика ғылымы зерттейтiн негiзгi категорияларының бiрi - тəрбие. 119

Тəрбие адам тағдырын ойластырады, болжайды, алдын-ала адамның рухани өмiрiнiң көптеген негiздерiн сақтайды, тəрбие алыс пен жақын адамдарға жəне өзін қоршаған ортаға қатынас орнатады. Тəрбие ұлылар өсиетiн сақтата отырып, олардың адамгершiлiк құндылықтарын ұрпақтанұрпаққа жеткiзедi. Адам тiршiлiгiне тек қана материалдық жағдайлар ғана емес, тəрбие- адамзат тiршiлiгiнiң мiндеттi шарты. Əдеп адамның ешбiр күш салуынсыз пайда бола бередi. Əдептердi белгiлi бiр мағынада бiрнеше топқа бөлуге болады.Олар:адамгершiлiк немесе моральдық(əрқашан шын сөйлеу, достарына адал болу, үлкендер тiлiн алу, т. б.). Тəрбиенiң дəстүрмен тығыз байланысты тұңғыш қарастырушы К. Д. Ушинский болды. Ол өз еңбектерiнде тəрбиенiң халықтық сипатына, еңбектiң тəрбиелiк жəне психикалық сипатына жəне тəрбиедегi адамгер-шiлiк мəселелерiне көңiл бөле отырып “Тəрбие көзi- халықтық педа-гогика” деген тұжырымға келген. Осы идеяны қазақ жерiнде жалғастырушы педагог Ы. Алтынсарин мынадай адамгершiлiктiң түрлерiн атап көрсетедi, 7 жақсы қасиет: Бiрiншi: Имандылық. Екiншiсi: Жоғарғы əдiлдiк. Үшiншiсi: Адалдық, ақкөңiлдiлiк. Төртiншiсi: Сыпайылық, момындық. Бесiншiсi: Адал ниетпен өсиет беру. Алтыншысы: Жомарттық, қайырымдылық. Жетiншiсi: Дұрыс заңдылық. Осы орайда бабамыз Əбу-Насыр Əл-Фарабидiң “Адам алдымен ойлы, парасатты болуға, ақыл-ойдың жан-жақты дамуына көңiл бөлуi қажет. Шын мағынасындағы бiлiмдiлiк – тамаша адамгершiлiк сипат”- деген ұлағатты пiкiрiн мойындай отырып, жас ұрпақты бiлiм нəріне қандыру да педагогтық парыз екенін ұмытпағанымыз абзал. Сондықтан да ұлы Абайдың 19-қара сөзiнде “Адам баласы туа сала естi болмайды. Естiп, көрiп, ұстап, татып, естiлердiң айтқандарын есте сақтап қана естiлер қатарында болады. Естiген нəрсенi есте сақтау, ғибрат алу ғана естi етедi”-деп ақыл-естiң, тəрбиенiң жемiсi арқылы жетiлетiнiн ғылыми тұрғыдан дəлелдеп бередi. Адам мiнезiнiң түрлерiн адамгершiлiк, моральдық, имандылық тұрғыдан қарастырып, оларды жақсы жəне жаман деп жiктейдi. Ал Ш.Құдайбердиев Абайды үлгi еткен өнер-бiлiмдi, адамгершiлiк iзгi қасиеттердi өзiне ұран тұтып балаға қатарыңнан қалма, өтiрiк, өсек айтпа, ұрлық-зорлыққа əуес болма, жалқаулықтан, жамандықтан қаш, өнерлi, өнегелi елдердiң жастарынан үйрен, оқу оқып, бiлiм ал, талаптан деп өсиет айтады: Ақылды сол – ынсап пен ар сақтайды, Арсыз сол – адамдықпен жан сақтайды. Адал сол – таза еңбекпен күнiн көрiп, Жаны үшiн адамшылық ар сатпайды. 120

Ақынның жастарға ұсынған адамгершiлiк жолы адалдық пен ғылымды меңгеру. Осы екi жол кiсiнi қиындықтан құтқарады, адамгершiлiк тезге салады. Бүгiнгi тəуелсiз мемлекетiмiздегi жаңа қоғам мүддесiне лайықты, жанжақты жетiлген, бойында ұлттық сана мен ұлттық психологиясы қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу отбасының, бiлiм беру ошақтары мен барша халықтың мiндетi. Өзiмiздiң өркениеттi ел қатарына қосылу бағытындағы үлкен мəселелердiң бiрi келешек ұрпақтың рухани дамуы. Демек, жас ұрпақтың денсаулығын нығайту, рухани-адамгершiлiгiн жетiлдiру мəселелерiне тың көзқарастардың қажеттiгi туындауда. Сондықтан да ұрпақ тəрбиесiндегi көкейкестi мəселелердiң бiрi- жетiлген тұлға тəрбиелеу. Рухани-адамгершілік тəрбиесінде алдымен баланы тек жақсылыққақайырымдылық, мейірімділік, ізгілікке тəрбиелеп, соны мақсат тұтса, ұстаздың, ата-ананың да болашағы зор болмақ. «Мен үш қасиеттімді мақтан тұтам»,— депті Ақан сері. Олар: жалған айтпадым, жақсылықты сатпадым һəм ешкімнен ештеңені қызғанбадым. Бұл үш қасиет əркімнің өз құдайы. «Өз құдайынан айырылған адам бос кеуде, өлгенмен тең» деген екен. Шындығында бұл ақиқат. Олай болса, жеке тұлғаны қалыптастыруда, олардың жан дүниесіне сезіммен қарап, əрбір ісəрекетіне мақсат қоюға, жоспарлауға, оны орындауға, өзіне-өзі талап қоя білуге тəрбиелеу—адамгершілік тəрбиенің басты мақсаты. Мақсатқа жету үшін сан алуан кедергілер болуы мүмкін. Ондай қасиеттерді бала бойына жас кезінен бастап қалыптастыру жеке тұлғаны қалыптастырудың негізін қалайды. «Еліміздің күші-патшада,сəбидің күші- жылауында» демекші, біздің күшіміз, қорғанышымыз, сеніміміздамгершілігімізде болуы керек. Ол үшін Ақанның осы үш қасиетін бала бойына дарыта білсек-ұлы жеңіс болары анық. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Əбiлова З. Этнопедагогика оқулығы / З. Əбiлова: А. 1999 2.Асылов Ү Даналардан шыққан сөз/ Ү Асылов – А. Мектеп, 1987 3.Көбесов А. Əл-Фараби/ А. Көбесов– А. Қазақстан, 1971 4.Төреқұлов Н. Нақыл сөздердің тəрбиелік мəні / Н. Төреқұлов– А. мектеп, 1971 5.“Шаңырақ” энциклопедия. – А. Ғылым, 1989 6.Əлімбаев М. Тəрбие туралы əңгімелер / М. Əлімбаев– А. Ғылым, 1979 7.Ғаббасов С. Ізгілік əліппесі / С. Ғаббасов – А Ғылым, 1991

121

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАНЫМ БЕЛСЕНДІЛІКТЕРІН АРТТЫРУ Махметова Қарлыға Адайбекқызы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп – гимназиясының жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі Атырау қаласы

Бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын дамытудың негізгі факторы олардың білімі мен дағдыларының дəрежесі ғана емес, сонымен бірге, баланың маңызды психикалық қызметтерін, ақыл - ой жұмысының тəсілдерін қалыптастыруға мүмкіндік беретін оқу процесін жолға қою керектігі саналады. Оқушының шығармашылық қабілеті де оның ойлау мен практикалық əрекеттері арқылы ғана дамиды. Ойлауға үйренетін сабақтарды дамыта оқыту сабақтары деп білеміз. «Дамыта оқыту деп– оқыту мақсаты, міндеттері, əдіс-тəсілдері баланың даму заңдылықтарына сəйкестендірілген оқытуды» атайды. Оқыту арқылы баланың психикасында жаңа құрылымдар пайда болуы, яғни жаңа сапалық өзгерістер болуы тиіс деп есептейді. Сондықтан да жаңа сапаға ие, шығармашыл, қабілетті адамдар тəрбиелеу үшін дамыта оқыту жүйесін ең негізгі басшылыққа алар нысана деп білеміз. Оқыту барысында баланың ақыл-ойын, қиялын т. б. танымдық үрдістерін дамытып қоймай, баланы əртүрлі əрекеттің субъектісі болып қалыптасуын қамтамасыз етуді алдыңғы қатарға шығарды. Дамыта оқытуды ұйымдастыру, балаға ақыл-ой əрекетін меңгеруге жағдай жасау деп қарастыру керек. Дамыта оқыту үрдісінде оқушы оқу əрекетімен шұғылданып,теориялық ойлауға икемделеді, білімді өзі меңгеруге мүмкіндік алады. Дамыта оқыту сабақтағы ерекше ахуал, мұғалім мен оқушы арасындағы ерекше қарым-қатынас.Мұғалім бұл жағдайда танымдық ісəрекетті ұйымдастырып,оқушының шығармашылығын арттырады. Дамыта оқытуда баланың ізденушілік - зерттеушілік əрекетін ұйымдастыру басты назарда ұсталады. Осыған байланысты Д. Б. Эльконин, В. В. Давыдовтардың жасаған жүйесі 3 негізгі құраушыдан тұрады. 1. Оқу мақсаттарының қойылуы. 2. Оны шешу жолын бірлесе қарастыруы. 3. Шешімнің дұрыстығын дəлелдеуі. Сабақты жақсы оқитын оқушылармен ғана белсенді жұмыс істеп қана қоймай, барлық баланың дамуы үшін қолайлы жағдай туғызып, қабілеті жеткен жерге дейін еңбек ету ойластырылса, əр оқушының оқуға деген қызығушылығы артады. Білім негізі бастауыштан басталатыны белгілі. Бастауыш сынып оқушысы не нəрсені болса да білуге құмар, қолымен ұстап, көзбен көргенді ұнатады. Зейіндері тұрақсыз болғандықтан бір сарынды оқудан тез жалығады. Сондықтан оқу мазмұны мен тəрбие əдістерін жаңарту бағытында оқушыларға сапалы білім мен саналы тəрбие беру үшін жан - жақты іздене отырып, өз алдыма мынандай мақсат қойдым: «Оқушылардың сабаққа деген 122

қызығушылығын, ынтасын оятып, танымдық белсенділіктерін арттыра отырып, шығармашылық қабілеттерін дамытуға жағдай жасау». Əр сабағымды қызықты, өзгеше өткізу үшін, əр пəн бойынша көптеген жұмыстар жасауға тура келеді. Танымдық белсенділік дегеніміз – оқушының оқуға, білімге деген ынта - ықыласының, құштарлығының ерекше көрінісі. Мысалы: мұғалімнің баяндап тұрған материалын түсіну үшін, оқушының оны зейін қойып тыңдауы, алған білімін кеңейтіп толықтыру үшін, өздігінен кітап оқуы, бақылау, тəжірибе жасау, жазу, сызу сияқты жұмыстар істеуі керек. Өйткені өтілген материалды саналы қайталауда, жаңадан білім алуда, оның жолдары мен дағдыларына үйренуде белсенділіксіз мүмкін емес. Яғни оқушылардың белсенділігі ауызша, жазбаша жұмыстарда, бақылау эксперименттер жүргізу жұмыстарында, бір сөзбен айтқанда, оқу үрдісінің барлық кезеңінде қажет. Ал, «таным – ойдың білмеуден білуге қарай дəл емес, білуден неғұрлым толық дəл білуге қарай ұмтылатын ой - өрісінің күрделі үрдісі». Танымдық белсенділік көп түрлі тұлғалық қатынастардың қалыптасуымен тығыз байланысты. Танымдық əрекеттің белгілі бір ғылым саласымен таңдаулы қатынасы, танымдық əрекеті, оларға қатысу жəне қатысушылармен танымдық қарым - қатынасы маңызды келеді. Сонымен бірге, адамның барлық жоғарғы таным процестерінің өзінің даму деңгейінен белсендіруде танымдылық белсенділік тұлғаның шындықты қайта құру əрекеті нəтижесінде ұдайы ізденіске жетелейді. Баланың жеке тұлғасында танымдық белсенділігінің дамуы бес - алты жас аралығында қарқынды келеді. Бұл əсіресе баланы логикалық тапсырмаларды белсенді орындауы, жауап кілтін табуға ширақ келуі, білуге деген ұмтылысы танымдық ойындар арқылы оқу əрекетінің міндеттерін шешуде айқын көрінеді. Оқу үрдісінде оқушының белсенділігі, негізінен екі түрлі сипатта болады: сыртқы жəне ішкі белсенділік. Сыртқы белсенділік дегеніміз – оқушы əрекетінің сыртқы көріністері (белсенді қимыл қозғалыстары, практикалық əрекеттері, мұғалімге зейін қойып қарауы, əрекеті т. б.) бірақ осы кезде ол басқа нəрсені ойлап отыруы да мүмкін. Оқушының ішкі белсенділігіне оның белсенді түрде ойлау əрекеті жатады. Оқушы белсенділігі қандай болғанда да ой дербестігіне сүйенеді. Оқыту үрдісінде оқушылардың белсенділігін дамытуды мақсат еткен мұғалім сабақтың барлық кезеңдерінде олардың ой дербестігін дамытуға тырысады. Оқушыда белсенділік бір қалыпта болмайды, оның қарапайым жəне күрделі шығармашылық т. б. белсенділік түрлері болады. Соңғысы оқушының логикалық ойлау қабілеті мен дербестігін керек етеді. Оқушыларда жас ерекшеліктеріне жəне психикалық даму дəрежесіне қарай белсенділіктің бірнеше түрі қалыптасып дамиды: қимыл, сөйлеу, ойлау, таным, өзін - өзі тəрбиелеу, қызығушылық, шығармашылық т.б. белсенділіктер. Мұғалімнің шығармашылық ізденісінің ең бастысы – оқушының ойлау қабілетін дамыту жəне оқуға деген ынтасын қалыптастыру. Баланы бастауыш сыныптардан 123

бастап шығармашылық ойлауға, қалыптан тыс шешімдер қабылдай алуға, практикалық əрекеттерге дайын болуға əкелудің жолдарын көрсету керек. Шығармашылық–бүкіл тіршіліктің көзі.Адам баласының сөйлей бастаған кезінен бастап, бүгінгі күнге дейін жеткен жетістіктері шығармашылықтың нəтижесі.Бұған бүкілхалықтық, жалпы жəне жеке адамның шығармашылығы арқылы келдік. Əр жаңа ұрпақ өзіне дейінгі ұрпақтың қол жеткен жетістіктерін меңгеріп қана қоймай, өз іс - əрекетінде сол жетістіктерді жаңа жағдайға бейімдей, жетілдіре отырып, барлық салада таңғажайып табыстарға қол жеткізеді. Оқу материалын терең меңгеруге тек оқушылармен жүргізетін жаттығу жұмыстарының нəтижесінде қол жеткізуге болады. Сондықтан мұғалім оқушылардың танымдық қабілетін дамытуда мына қағидаларға сүйенеді: 1.Жаттығу жұмысы пəннің мəніне, тақырыпқа логикалық байланыста болуы керек. 2.Жаттығуларға сұрақтар жүйесі оқушылардың ойлау қабілетін дамытарлықтай болуы тиіс. 3.Жаттығу жұмысы сабақтың барлық кезінде болуы керек. Жаңа сабақты түсіндіруде, бекіту кезінде, білімді тексеруде, сондай - ақ қайталауда да қолданылады. Қазіргі таңда білім саласының алдында дайын білімді, дағдыларды меңгеретін, қайталайтын ғана емес, шығармашылық бағытта жұмыс істейтін, тың жаңалықтар ашатын, біртума ойлау қабілетімен ерекшеленетін жеке тұлға қалыптастыру міндетінің тұрғаны баршамызға белгілі. Осы орайда, оқушылардың шығармашылық мүмкіндіктерін дамытудың маңызды мəселе екендігі туындайды. Ғылыми зерттеулерге сүйенетін болсақ, оқушы шығармашылығын дамытуда «шығармашылық тапсырмалар» үлкен рөл атқарады. Шығармашылық тапсырма ретінде біз оқушыдан ұдайы тек ақпарат өндіру емес, шығармашылықты талап ететін тапсырмаларды қарастырамыз. Себебі тапсырмалар белгісіздіктің кіші жəне үлкен элементтерінен жəне бірнеше дұрыс жауаптардан тұруы мүмкін. Шығармашылық тапсырма кез - келген интерактивті əдістің мазмұны мен негізін құрайды. Оның айналасында жариялылық пен ізденімпаздықтың негізі пайда болады. Шығармашылық тапсырмалар оқу барысына үлкен мағына беріп, оқушыларды ынталандырады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Б. А Тұрғынбаева «Дамыта оқыту технологиялары» Алматы, 2000ж 2. «Қазақстан мектебі» журналдары.

124

МЕКТЕПАЛДЫ ДАЯРЛЫҚ ТОБЫНДА ОЙЫН АРҚЫЛЫ БАЛАЛАРДЫҢ ТІЛІН ДАМЫТУ Дембергенова Шамшия Баяновна Атырау қаласы Ж.Қаражігітов атындағы №16 мектеп - лицейдің жоғары санатты мектеп алды даярлық сыныбының мұғалімі

Ұлт болып ұйысып, ел болып еңсемізді тіктеген кезеңде қолға алар ісіміздің бірі де, бірегейі де ұрпақ тəрбиесі. Қазақ халқының сан ғасырлар бойы қалыптасқан тілі мен мəдениетіне мойын ұрып, ұрпағымызға төл тəрбие, ұлттық тағылым беру бүгінгі күннің басты ісі. Бүгінгі оқу -тəрбие жұмысының сапасын қазіргі кезеңге сай қалай жақсарту керек дегенде, ең бастысы сабақ формаларымен оның құрылымын жетілдіру, оқытудың жаңа əдіс тəсілдерін жетілдіру. Халық даналығында былай деп айтылған: «Өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте». Біздің Елбасымыз Н.Ə. Назарбаев əр азаматқа өз тілінде сөйлеуге,салт–дəстүрін сақтауға мүмкіндік береді. Сондықтан біздің республикамызда тұратын əр халықтың мемелекеттік тілді үйренуге ынтасы зор. «2050 бағдарламасына» сəйкес əр қазақстандықтар мемлекеттік тілде сөйлеуге міндетті. Егеменді еліміздің талабына сай мемлекеттік тілді меңгеру, оқыту, қазіргі заманға сай білімді де, тəрбиелі ұрпақ тəрбиелеу педагогтар еншісінде. Мектепалды даярлық балаларын тəрбиелеу-оқыту жұмысында балалардың тілін дамыту, сөздік қорларын дамыту, ауызша сөйлеуге үйрете отырып, үйренген сөздерін күнделікті өмірде еркін қолдану, əрі оны күнделікті іс-əрекет кезіндегі тілдік қарым-қатынаста қолдана білуге жаттықтыру ісіне ерекше мəн берілген. Мектепалды даярлық кезеңіндегі балалармен сөздік жұмысын жүргізу ісітіл дамытудың негізгі бір міндеттері болып есептелінеді. Біз балалармен сөздік жұмысын жүргізе отырып, оларды айналасындағы заттармен таныстырып, атын атай білуге, қасиеті мен сапасын, түр-түсі жəне пішінін ажырата білуге, өмірдегі, қоршаған ортадағы түрлі құбылыстар жайындағы ұғым, түсініктерін дамыта отырып, белсенді түрде тілдік қарымқатынас жасай білуге үйретеміз. Осы аталған міндеттерді тəрбиеші үнемі сөздік жұмысын жүргізуде басшылыққа алып отыруы тиіс. С.Торайғыров «Балалықтың қанына ойын азық» деп бекер айтпаған. Балалардың сөздік қорын дамытуда ойын, тапсырма, жаттығулардың орны ерекше. Соның ішінде ойын – баланың шын тіршілігі. Ойын арқылы бала айналасындағы нəрседен өзіне қызықтысына ықыласы ауып, таңдап алады. Баланың бір ерекше қасиеті сөйлеуден еш жалықпайды. Ойын бала тілінің дамуына ықпалын тигізіп, таным белсенділігінің дамуына жол ашады. Қай бала болмасын ойынмен өседі, өйткені бала табиғатының өзі тек ойынмен байланысты. Ойын үстінде бала еш нəрсеге тəуелсіз. Ол өзін еркін ұстайды. Ал еркіндік дегеніміз барлық дамудың баспалдағы, бəрін білуге деген талпынысы мен құлшынысы. Баланың білуге деген құштарлығы, сөйлеуі ойын үстінде қалыптасады. 125

Ойын мазмұны мен түріне қарай: мазмұнды-бейнелі, қимыл-қозғалыс, дидактикалық, құрылыс, кейіптендіру ойындары болып бөлінеді. Сөздік қорды дамыту ісін ұйымдастыру жұмысында ойын сабағы ең негізгі орын алады. Тəрбиеші бақылау, заттарды қарау, сурет қарау, жұмбақ шешу жəне құрастыру, саяхат, ойын-сабақтарын ұйымдастыру барысында балалардың сөздік қорларын дамытады. Арнайы ойын-сабақ жəне сабақ мазмұнына қарай танымдық, дамытушы ойындарды, тапсырмаларды қолдану, балаларды заттарды бір-бірімен салыстыруға, оларды қасиетіне қарай ажыратуға жəне оны танып білуге үйретеді. Сөйтіп бала топтағы жасына сəйкес бағдарламалық міндетті меңгереді. Ойын ұйымдастыруда тəрбиеші өзі жетекші бола отырып, балаларды ойнай білуге, ойын ережесін сақтауға, əрі оларды ойната отырып, ойлануға бағыттайды, заттың атын немесе қасиетін есінде сақтап қалуға жол ашады, ойынға қызықтыра отырып зейінін, қиялын дамытады. Сонымен қатар ойын барысында бала үлкендермен, өз құрбыларымен қарым-қатынас жасайды. Əр бала өз жетістігіне қуанып, мəз болады. Сондықтан да ойын-тапсырмаларды таңдауда жəне іріктеуде балалардың жас жəне жеке ерекшелігін ескерген жөн. Тəрбиеші балалармен ойынды (заттармен, үстел үсті жəне сөздік ойын) үш түрлі етіп өткізуіне болады. Заттармен ойналатын ойын ойыншықтарды, табиғи заттарды қолдану арқылы өті леді. Мысалы: «Дəл осындайды тауып ал», «Салыстыр да, атын ата», «Қай ағаштың жапырағы», «Бірдей ойыншықты тап», «Қайсысы көп, қайсысы аз», т.б. Үстел үсті ойынын ұйымдастыруда домино, лото, суреттер қолданылады. Мысалы: «Суретті құрастыр», «Қандай затқа ұқсайды?», «Қай сурет тығылды?», «Бір сөзбен ата», «Кім байқағыш», «Қиылған суреттер», «Ұқсасын тап», «4-ші не артық?», «Есіңде сақта». Ал сөздік ойын арқылы сөзді орынды қолдана білуге, дұрыс жауап айтуға, сөз мағынасын түсінуге, орынды сөйлеуге үйренеді. Мысалы: «Сөз ойла», «Сөз құра», «Жұмбақ ойла», «Жақсы-жаман», «Жалғастыр», «Үш сөз ата». Сонымен қатар балалардың сөздік қорларын дамыту жұмысына ойындарды қолданумен қатар, «Пішіндер көрмесі», «Өрнекті есіңде сақта», «Қиын жолдар», «Суретті жалғастыр», «Көңілді таяқшалар» тəрізді жаттығу тапсырмаларды да пайдаланып отыру өз нəтижесін берді. Бұл аталған жаттығу, тапсырмалар балалардың сөздік қорын дамыта отырып, таным белсенділіктерін жəне саусақ бұлшық етін дамытады. Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге əзірлік, ойынды өткізу, ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті құрал, заттарды даярлау ойынды өткізуге əзірлік болып табылады. Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу болып табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі, балалардың белсенділігі жəне олардың іс-əрекеті болып табылады. 126

Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, тапсырмажаттығуларды қолдану үлкен нəтиже береді. Ойын арқылы балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, əрі адамгершілік қасиеттер бойына сіңіреді. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Е. Өтетілеуов, «Балақай» - Алматы, Жалын баспасы, 1986 ж. 2.Т.И.Гризик, К.А.Аймагамбетова «Познаю мир»: Метод. рекомендации для воспитателей. – Алматы: Просвещение-Казахстан, 2007. 3.Арушанова А.Г. «Речь и речевое общение детей». – М.: Мозаика-Синтез, 1999. БЛАГОПРИЯТНЫЙ ПСИХОЛОГИЧЕСКИЙ КЛИМАТ НА УРОКЕ-НЕОБХОДИМОЕ УСЛОВИЕ ИНКЛЮЗИВНОГО ОБРАЗОВАНИЯ Дёмина Татьяна Александровна Педагог-психолог, г Петропавловск, КГУ «СШ№42»

От того, какой психологический климат создан учителем на уроке, зависит успех урока в целом. Это обеспечивает ребенку не только защищенность и психологический комфорт, но и возможность продуктивной работы и творчества. Какими бы способностями не обладал ученик, но если он не уважает или боится учителя творчества и качества обучения не дождаться. Очень часто педагоги, так увлечены своими профессиональными приемами, что забывают о психологическом климате на уроке, который необходимо создать для получения желаемого результата. Создание психологического климата является одной из наиболее важных и наиболее сложных задач в работе педагога с детьми. Климат выступает своеобразным условием, обеспечивающим развитие личности: на его фоне ребенок либо раскрывается, проявляет свои дарования, активно взаимодействует с педагогом и другими членами группы, либо напротив, становится пассивным, замкнутым, отстраненным. Доброжелательная обстановка на уроке, спокойная беседа, внимание к каждому высказыванию, позитивная реакция учителя на желание ученика выразить свою точку зрения, тактичное исправление допущенных ошибок, поощрение к самостоятельной мыслительной деятельности, уместный юмор или небольшое историческое отступление. Благоприятный климат на уроке зависит от многих и многих факторов. Он начинает создаваться вне урока. Отношение учащихся к учителю – это важнейший критерий психологической атмосферы урока. Как учитель относится к работе, как разговаривает с детьми, с родителями, другими учителями, радуется ли он успехам детей и как он радуется, как он выражает свои эмоциональные чувства, как он ими владеет – все это и многое другое оказывает воздействие учителя на учащихся и на их отношение к нему. 127

Оптимальный психологический климат означает создание психологической атмосферы, при которой лучше всего протекает учебный процесс. Задача учителя создать у класса такое настроение, при котором все учащиеся охотно, энергично, даже весело и в то же время спокойно и ровно работали бы на протяжении всего урока. Этому способствует хорошее, рабочее настроение учителя его благожелательное отношение к детям, специальные меры психологической зарядки учащихся, своевременная помощь затрудняющимся. Учитель обязательно должен видеть перспективы своих отношений с детьми, искренне верить в их способности. Для этого учитель, безусловно, должен быть оптимистом и поддерживать это качество в свих учениках. С понятием «психологический климат» очень тесно граничит понятие «психологический комфорт», то есть такие условия жизни, при которых ребенок чувствует себя спокойно, и у него нет необходимости защищаться от взрослого человека или своего ровесника. По этому поводу у Бориса Слуцкого есть замечательные слова: Ничему меня не научит То, что тычет, талдычит, жучит… К сожалению, сегодня в образовательном процессе присутствуют негативные тенденции явления: падение интереса к знаниям, снижение познавательной активности, пропуски уроков учащимися, жалобы родителей и учащихся на поведение учителей, конфликтные ситуации, возникающие на уроках.Ситуация в нашей школе не является исключением. Почему ученик готов прогулять урок (высказывания из анкет) Не хочу учиться , Хочу спать, Скучно на уроке, Не интересно Не люблю предмет, Не люблю учиться, Люблю поспать, устаю. Очень много задают Устаём и хочется погулять Не хочу учиться Причины конфликтов на уроке (из высказываний учащихся) Придираются, Кричат на меня, Не сделал домашнюю работу, Обращаются по фамилии Для создания благоприятного климата мы должны выполнять три функции. Первая функция – «открытие» ребенка на общение», которая призвана создать ему комфортные условия на уроке. 1. Выбор пластической позы. Поза, которую принимает человек, содержит в себе большое количество информации, не требующей специальной расшифровки, она легко прочитывается даже ребенком. Допустим преподаватель находится в так называемой позе льва ( широко расставленными руками опирается на край стола). Как это влияет на детей? 128

Они внутренне «сжимаются», опускают глаза, бояться взгляда учителя, и понятно, что доверительного общения между ними не будет. 2. Подача информации с позиции «МЫ» просто, на доступном ребенку языке.(преодоление барьеров-терминологический,социальный, дистанционный) 3.Установление личного контакта Личный контакт может устанавливаться различными способами: вербально, визуально, тактильно. Вербальный контакт осуществляется посредством слов. Это может быть обращение к ученику только по имени. Визуальный – это контакт глаз. Человек взглядом передает свое настроение, свою симпатию и свое требование. Неслучайно в начале урока учитель просит детей подняться для приветствия. В этот момент глаза примерно на одном уровне, что способствует визуальному общению. Тактильный контакт производится через прикосновение. (ребенок не должен бояться прикосновений учителя). Вторая функция «соучастия» ребенку в процессе с ним. 1. Демонстрация расположенности. Это так называемое зеркальное отражение. Демонстрируя свои чувства искренней радости, благожелательность, расположенность, человек тем самым влияет на улучшение самочувствия окружающих людей, и в ответ получает ту же реакцию,которая усиливает его положительные эмоциональные переживания. 2. Проявление интереса проявляется в двух умениях–умении слышать и умении задавать вопросы. Обязательно к ребенку проявлять настоящий, «живой» интерес,демонстрировать свою расположенность к каждому ребенку. 3. Оказание помощи Третья функция « возвышение» ребенка 1. Просьба о помощи В целях чтобы ребенок поверил в себя, свои силы, свои способности, преподаватель даёт какие-либо поручения, обращается к нему за помощью и тем самым действительно «возвышает» его. После того, как помощь оказана, следует поблагодарить школьника за участие, которое он принял, за то облегчение, которое доставил своими усилиями. 2. Поддержание оптимистического рубежа Педагоги часто забывают о таком виде оценки как поощрение. Ведь давая оценку, в первую очередь, нужно поднять ребенка в его собственных глазах и создать ему положительную реакцию коллектива. Необходимо, чтобы каждый ребенок побывал на « пьедестале» своих достижений. Если это ребенку удастся сделать, то возможно ему самому не захочется спускаться вниз. Проверено экспериментально, что у учителя верящего в высокие способности учащихся, последние и в самом деле начинают лучше учиться. И надо не бояться высказывать вслух и как можно чаще свою уверенность в том, что ребенок справится с поставленной задачей. Особенно важно замечать и 129

подчеркивать даже самые незначительные достижения ребенка. Пускай он еще не решил задачу, а только сделал первый правильный ход, надо сказать ему об этом, вселить в него уверенность в своих силах. Психологическое состояние класса, пришедшего на урок, надо всегда учитывать и начинать урок в зависимости от этого. Если дети утомлены, вялые, то нужно провести какую то психологическую разрядку, поговорить с ними о том, что им интересно или о чем-то смешном, чтобы дети отдохнули и оживились. Противоположный вариант- класс пришел взбудораженный, совершенно не настроенный на серьезную работу. В данном случае надо постараться сразу взять инициативу в свои руки, переключить энергию детей на выполнение какого-то задания по предмету. Причем задание это должно быть интересным, требующим смекалки или нестандартного мышления, чтобы дети вовлеклись сначала в решение этого задания, а потом в серьезную работу незаметно для себя. В течение всего урока учитель должен постоянно контролировать психологическое состояние класса. При планировании уроков требуется включать в урок элементы урока, позволяющие детям встряхнуться или физически или эмоционально. Подводя итог сказанному, выделим ряд факторов, способствующих благоприятному психологическому климату: o Учитель должен входить в класс с хорошим бодрым настроем и уметь настроить себя на жизнерадостную с детьми параллель. Учителю вообще должно быть присуще желание и стремление общаться с детьми в доброжелательной форме. o Неумеренное поощрение или наказание приносят вред. Одобрение, поощрение будут по-разному восприняты разными учащихся. Психологически важно не захватить хорошо успевающего ученика с высокой самооценкой, важно и для самого ученика, и для учащихся класса (А.С.Макаренко) o Начинать урок следует энергично.. Урок вести так, чтобы каждый ученик с начала и до конца был занят делом. o Увлекать учеников содержанием материала, контролировать темп урока, помогать «слабым» поверить свои силы. Особенно следить за теми, у кого внимание неустойчиво. Предотвращать сразу же попытки нарушить рабочий ритм. Обращаться чаще с вопросами к тем, кто может на уроке отвлечься. o Мотивировать оценки знаний, следует знать ученику, над, чем ему следует поработать еще. o Заканчивать урок следует общей оценкой работы класса и отдельных учеников. Пусть все испытают чувство удовлетворенности от результатов труда на уроке. Стараться заметить положительное в работе недисциплинированных ребят, но делайте это не слишком часто. 130

o Обращаться за помощью к самим ученикам. С нарушителями, которых класс не поддерживает легче справиться. o Помнить слова Н.А. Добролюбова о том, что справедливый учитель- это такой учитель, поступки которого оправданы в глазах учеников. Приёмы создания психологического комфорта - Улыбайтесь - Обращайтесь к другому человеку по имени - Признавайте хорошее в людях - Будьте щедры на похвалу - Понимайте другого человека - Искренне интересуйтесь людьми - Умейте слушать Преобладающее выражение лица учителя. Урок неполноценен, если на нем не было эмоционально-смысловых разрядок:  улыбок,  уместных остроумных шуток,  использования поговорок,  афоризмов с комментариями,  музыкальных минуток и т.д. В классе не сложится нормальная рабочая обстановка, если учитель пришел в класс расстроенный или откровенно злой, если учитель не в состоянии скрыть своего равнодушия к ребенку и к работе, груб, придирчив, несправедлив. На все на это ребята очень чутко реагируют. В результате, не сложатся отношения учителя и детей и все это скажется отрицательно на ходе и результатах урока. На уроках надо быть самим собой ребята любят веселых остроумных учителей и в то же время строгих. Учитель приходит в класс и начинает либо общаться с детьми, либо просто обмениваться информацией, а, может быть, что-то предъявлять и требовать. Учителя, зашли в класс с определенным выражением лица и сказали всего лишь пару фраз, а дети уже уловили наше настроение, расшифровали подтекст нашего речевого сообщения и почувствовали наше к ним отношение. А это все может быть разным. Может быть таким: «Только попробуйте мне пикнуть! Чтобы я вас вообще не слышала! » Или такое: «Вы пришли сюда учиться и чему-то научиться. Я готова вам в этом помочь! Давайте работать!» . Закончить выступление я хочу притчей: “Жил мудрец, который знал все. Один человек захотел доказать, что мудрец знает не все. Зажав в ладонях бабочку, он спросил: “Скажи, мудрец, какая бабочка у меня в руках: мертвая или живая?” А сам думает: “Скажет живая – я ее умертвлю, скажет мертвая – выпущу”. Мудрец, подумав, ответил: “Все в твоих руках”. 131

В наших руках возможность создать в школе такую атмосферу, в которой дети будут чувствовать себя “как дома”,атмосферу психологического комфорта, атмосферу любви и принятия учащихся. УЧИТЕЛЬ ДО ТЕХ ПОР УЧИТЕЛЬ, ПОКА ОН УЧИТСЯ (НОВЫЕ ПОДХОДЫ К ФОРМИРОВАНИЮ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ КОМПЕТЕНТНОСТИ УЧИТЕЛЯ) А.К.Джельдибаева Средняя школа№12. г.Актау, Казахстан

Реализация компетентностного подхода в учебном процессе предполагает использование активных и интерактивных форм проведения занятий, создание условий для реализации способностей и возможностей учащихся. Методологические и педагогические основы процесса профессионального становления личности были раскрыты в работах казахстанских ученых Ж.А.Макатовой, С.Садвакасовой, К.С. Мусаевой,К.К., Закирьянова. Проблема творческого роста учителя приобрела особую актуальность на современном этапе. Совершенствование профессионального мастерства учителя является главным условием повышения качества образования и приведения его в соответствие с требованиями жизни. «Воспитание образованного, интеллектуально развитого, духовно сильного человека является залогом укрепления нравственных ценностей, национально–культурных традиций и преемственности поколений» (Государственный общеобязательный стандарт среднего образования Республики Казахстан).В Государственном стандарте РК обращено внимание на то, что выпускники системы образования должны быть способными проявлять духовную и нравственную силу при решении любых жизненных проблем, при выборе средств, методов и путей достижения поставленной цели. Учителям нужны знания и практическая готовность по организации процесса образования, который способствует формированию у учащихся навыков самостоятельной работы и выявлению духовно – нравственных ценностей. Учителю необходимо самому научиться жить в согласии с самим собой и окружающим миром. В наибольшей степени на профессиональный рост педагогов влияет активизация его самостоятельных усилий по освоению достижений педагогической науки и философско – моралистических воззрений. Знакомить с духовным опытом цивилизации, который концентрируется в учениях и жизнеописаниях великих учителей человечества, является необходимым условием работы тренеров по самопознанию. Старинная мудрость гласит «Кто умеет читать, но не читает, подобен тому, кто не умеет читать». Человек должен постоянно духовно развиваться, а для этого нужны знания, как знаниям проникнуть в человеческую душу, остаться там, дать ростки доброго, светлого, прекрасного. На эти вопросы есть и ответ. Помочь пробудить внутренний 132

мир ребенка, реформировать духовный мир учителя сегодня возможно благодаря предмету Самопознание и курсам повышения квалификации. «Несчастно то образование, - писал Коменский, - которое не переходит в нравственность и благочестие! Ибо что такое ученость без нравственности? Кто преуспевает в науках, а в нравственности отстает, тот скорее отстает, чем преуспевает». «Образование без души опустошает душу» Ш.А.Амонашвили. Нравственным человека делает ни количество дипломов, а неустанное стремление к истине. Сердцевина идей Шакарима –духовно–нравственное воспитание подрастающего поколения. Задача родителей и педагогов, по мнению Шакарима,-уберечь юные души от дурных влияний. «Неискушенность, малый жизненный опыт подталкивают молодежь идти на поводу у чувственных влечений и предпочитать эгоистические желания общественному долгу»,-писал Шакарим в философских думах «Сад подснежников». Одним из важных условий достижения результата в деле нравственно–духовного образования учащихся является подготовленность педагогической среды для создания атмосферы взаимного сотрудничества, взаимопомощи, обмена опытом. Чему мы учились на курсах: самостоятельные работы слушателей (СРС), виды внеаудиторной самостоятельной работы разнообразны и направлены на раскрытие общечеловеческих ценностей: -учили притчи, датвали объяснение ключевым словам по самопознанию; - написали план урока, используя методы и приемы, позволяющие выявлять духовно – нравственные качества учащихся; -написатли эссе «Как курсы по самопознанию повлияли на мое сознание; -подготовили презентации уроков:«Жить в мире и согласии», «Родительский дом – начало начал», «Голос совести», «Любовь-неведомая страна», способствующих выявлению духовно–нравственных ценностей: истины, внутреннего покоя, ненасилия, праведного поведения, любви. Такие виды работ позволяют учителям применить полученные знания и обменяться опытом, проанализировать содержание урока, соответствие цели и задач теме урока. Презентация родительских собраний «Умеете ли вы любить и прощать своего ребенка», «Поговорим о дружбе наших детей», «Быть честным всегда - значит жить по совести», «Время и дети», «Ребенок учится тому, что видит у себя в дому» содействует пониманию родителями важности научиться различению между хорошим и плохим, помогает им понимать своих детей, их ошибки, неудачи. Связь с родителями – важное условие духовно– нравственного образования. Заинтересованность учителей, их вдохновение повышают мотивацию к самопознанию, самоанализу. Детей необходимо учить глубокому размышлению и различению между вечными и временными ценностями, между истинным и ложным счастьем, чтобы помогать им жить в согласии с самим собой и остальными, учить проявлять человеческие качества в повседневной жизни.. От учителя требуется донести до учащихся образцы служения истине. А в истории немало случаев, фактов служения народу, ответственности за свою Родину. Введен итоговый 133

контроль слушателей, определены цели модульных программ на курсах повышения квалификации: -повышение уровня профессиональной компетенции-и личного самосовершенствования; -содействие духовно- нравственному и культурному развитию педагогов; - стремление к творчеству и умения действовать в нестандартных условиях; -обеспечение доступности содержания образования, создания атмосферы творчества, сопереживания, проявления любви. На курсах повышения квалификации учителя осознают, что на уроках самопознания должны иметь место ни дискуссии, критика, а атмосфера, способствующая познанию, что вечные общечеловеческие ценности – это наша истинная духовно–нравственная природа и учиться жить в соответствии с этими ценностями нужно нам всем. Благодаря новой программе повышения квалификации учителей по самопознанию происходит осознание учителями, родителями, детьми, что необходимо изучать себя, познавать окружающий мир с позиции «Я-часть природы.Все взаимосвязано». Очень важно обращать внимание на нравственное состояние учителя, каковы его взгляды, ценности, жизненные принципы, его профессионализм, социальную позицию .Слушатели курсов проявляют неподдельный интерес к духовно –нравственному образованию, осознают его необходимость на современном этапе, они понимают, что только личным примером можно воспитать человека с совершенным характером, основанным на вечных нравственно–духовных ценностях, живущего в единстве мысли, слова и дела. Мысли моих коллег: -чтобы научить детей любить человечество, надо самим любить детей, понимать их и уважать. Сначала любить, а потом учить, как говорил Я.Корчак; -воспитывать нужно только личным примером, сам честно поступаешь всегда (не опаздываешь, не обманываешь, аккуратен ,слова не расходятся с делом), можешь требовать этого от детей; -можно только положительным примером воспитать настоящих граждан; - во время курсов мною были освоены основные принципы преподавания предмета «Самопознание», я еще поняла, что мы сами должны стремиться познать себя, узнать свое «Я», ни просто знания нужны, а понимание души человека. Твердо знаю, надо ни только видеть проблему, а искать пути ее решения; - ребенок – личность, относиться к нему нужно с уважением; -из всего извлекать позитив. На вопрос «Что значит познать себя?» мои коллеги отвечают: -раскрыть свою сущность, понять свое предназначение ЧЕЛОВЕКА; - изучить себя, свой характер, слушать свое сердце; -менять свое отношение к людям, видеть в них позитив; - понять к чему стремится душа, что чувствует сердце, есть ли у меня единство мысли, слова и дела; 134

- «Я» - часть природы, мое сознание расширяется от «Я» до «Мы семья», мыобщество,мы-государство, мы–человечество.Все в этом мире взаимосвязано. - после курсов поняла, что надо мне работать над собой, познать себя, познать свою природу. Слушатели курсов понимают важность духовного образования, осознают его необходимость в современной школе. Они понимают, что только личным примером можно воспитать человека с совершенным характером, основанным на вечных нравственно–духовных ценностях, живущего в согласии мысли, слова и дела,Чтобы научить детей любить человечество, надо самим любить детей, понимать их и уважать. Литература: 1.Государственный стандарт среднего образования республики Казахстан по предмету «Самопознание». Алматы 2010 2.Методика преподавания дисциплины «Самопознание» в школе. Учебно – методическое пособие для учителей.Алматы,2013. 3.Знаменитые люди Востока. ТОО Аруна. 2007 ФОРМИРОВАНИЕ СОЦИАЛЬНОГО ОПЫТА У ДЕТЕЙ С НАРУШЕНИЯМИ ИНТЕЛЛЕКТА НА УРОКАХ РУССКОГО ЯЗЫКА И ЧТЕНИЯ Дробяцко Люсанна Юрьевна Учитель – дефектолог, КГУ «Вспомогательная школа – интернат» УО ВКО г. Семей

Важнейшим результатом воспитания,как функции системы образования, является усвоенный личностью социальный опыт, необходимый для жизни в обществе- индивидуальный синтез запечатленных ощущений и переживаний; знаний,умений, навыков; способов общения, мышления и деятельности; стереотипов поведения; ценностных ориентации и социальных установок. В наших реалиях решение значимых социальных задач осложнено многолетним процессом реконструкции системы образования, происходящим на фоне сложной социально-экономической и политической обстановки, идеологического кризиса, духовного вакуума. Как результат современных школьников характеризует недостаточность социального опыта, навыков поведения в обществе. Это препятствует их эффективному ценностному самоопределению, формированию в процессе образования системы универсальных учебных действий, становлению способностей к конструктивным совместным действиям и пр. Педагогическое взаимодействие-наиболее гуманистически направленный, личностно - ориентированный способ в организации учебно - воспитательного процесса в современной школе, представляющий собой особую форму связи между участниками образовательно - воспитательного процесса, в ходе и результате которого происходит взаимное обогащение интеллектуальной, 135

эмоциональной и деятельностной сфер участников этого процесса. Его правомерно рассматривать как ключевое условие формирования социального опыта школьников. Социальный опыт школьников представляет собой совокупность ценностных ориентаций, норм и способов поведения, знаний и умений, личностных качеств,обеспечивающих установление конструктивных взаимоотношений с окружающими (сверстниками и взрослыми), эмоционально-позитивное самочувствие в этом взаимодействии и достижение совместных целей в учебно-познавательной, творческой, общественнополезной деятельности. Его формирование связано с освоением следующего основного содержания образования: гуманистических и демократических ценностных ориентаций, норм нравственного поведения; навыков сотрудничества со сверстниками и взрослыми в разных социальных ситуациях;развитие активности, ответственности, самостоятельности, доброжелательности и пр. Ключевым фактором формирования социального опыта школьников является педагогическое взаимодействие участников образовательного процесса. Критериями эффективности формирования социального опыта школьников в условиях педагогического взаимодействия выступают: (а) конструктивные отношения между детьми и педагогами, детьми и родителями, между учащимися внутри ученического коллектива; (б) навыки сотрудничества с окружающими; (в) эмоционально-позитивное психологическое состояние в школе и дома. Они оцениваются по следующим показателям: а) взаимопомощь, вежливость в отношении сверстников и взрослых на переменах и внеклассных мероприятиях; вежливость в отношении родственников, помощь родителям по дому и т.п.; дружелюбие и доброжелательность, способность договариваться; б) активное участие в коллективных делах; способность к эффективной совместной деятельности, к достижению общих целей взаимодействия;в) благоприятный моральнопсихологический климат в ученическом коллективе,удовлетворенность учащихся взаимоотношениями с педагогами, хорошее самочувствие детей в семье,их удовлетворенность семейными отношениями,своей позицией в семье. Актуальной проблемой современной педагогической теории и практики является формирование социального опыта школьников, содержательно соответствующего целям и задачам обновленного общего образования. В соответствии с содержанием государственных стандартов, результатами формирования социального опыта школьников являются: - гуманистические и демократические ценностные ориентации (свободы, социальной справедливости, равноправия мнений и взглядов, семьи, дружбы и пр.), освоенные нормы нравственного поведения; - навыки сотрудничества со сверстниками (а также старшими и младшими школьниками) и взрослыми (прежде всего, педагогами и 136

родителями) в разных социальных ситуациях (взаимодействие с объектами природы, материальной и духовной культуры, социумом) на основе уважительного отношения к окружающим, умений распределять функции и роли в совместной деятельности, вести диалог, учитывать интересы окружающих и конструктивно разрешать или предупреждать конфликты; - активность, ответственность, самостоятельность, доброжелательность и пр. Изучение языков в школе нацелено на формирование так называемого "уровня рабочего владения языками", предполагающего функциональное владение языком и развитие способности и готовности учащихся к межличностному общению на межкультурном уровне. Русский язык как учебный предмет в системе современного образования занимает особое место не только в силу своих коммуникативных, но и развивающих функций. Язык, будучи важнейшим средством общения как межличностного,так и межкультурного,способствует познанию окружающего мира, расширяет его границы. Общение на русском языке является эффективным средством самовыражения личности и ее интеллектуального, понятийного, нравственного, социокультурного развития, что, в свою очередь, влияет на процесс социализации личности обучаемого. Для учащихся, изучающих русский язык, особую важность приобретает не только собственно процесс овладения языком, но и в очень большой степени социализирующий потенциал содержания,позволяющий формировать социальную культуру. Так, овладевая языком и речью, ребенок приобщается к культурным нормам общества. Благодаря языку, возможно планирование интеллектуальной деятельности. Планируя интеллектуальную деятельность, можно регулировать человеческое поведение, что является одной из функции языка. Результативность уроков русского языка находится в прямой зависимости от того, насколько рационально организована сменяемость устных и письменных заданий, как продумана взаимосвязь устной и письменной речи учащихся, созданы ли условия для преодоления учениками трудностей, возникающих при переходе от мысли к речи (ученик поднял руку, а сказать не может), от речи к мысли (начал говорить, а как продолжить речь, чем закончить, не знает). Наиболее эффективным является комплексное обучение речи, при котором умения воспринимать устную и письменную речь (аудирование и чтение) формируются в сочетании с умениями строить устное и письменное высказывание (говорение и письмо). Языковая компетенция предполагает знание самого языка, его устройства и функционирования, языковых норм,в том числе орфографических и пунктуационных. Главной целью, которую я ставлю перед собой в качестве основной – это организация творческого сотрудничества учащихся, получение оригинального результата. Для каждого урока подбираю такой материал, который бы мог заинтересовать учащихся. Общественная значимость и новизна могут вызывать положительную мотивацию творчества, как у учителя, так и у 137

учеников.Кроме того,у учащихся может быть сформирован мотив самоутверждения. Не секрет, что русский язык и чтение считаются одними из самых трудных школьных предметов. Воспитать любовь к языку – это значит воспитать интерес к нему. Русский язык и чтение остаются инструментами познания, мышления, развития, они обладают богатыми возможностями творческого обогащения.А развитие творческих способностей ведёт к формированию познавательных интересов, к развитию любознательности. Для себя выбрала применение активных методов обучения таких как: проблемные, поисковые, исследовательские, практические ориентированные на реальные практические результаты и способствующие активизации познавательной и творческой деятельности. Уже на уроках русского языка наблюдаем и сравниваем предметы, картинки, слова в различных значениях. Даю такие задания: расскажи все, что ты знаешь об этом предмете, слове; найди как можно больше сходств и отличий; придумай рассказ по картинке; догадайся, что произошло, с последующим чтением проиллюстрированного рассказа; слушай и рисуй все предметы, о которых говорится в произведении. Чтобы “разговорить” всех учащихся очень часто играем в игру “Театр”, где по очереди каждый ребенок говорит слова героя его голоском; разыгрываем сценки, при этом я даю словесные указания “Покажите, что ваше общение приятно или неприятно друг для друга”. Здесь же на уроках учимся культуре речи, умению регулировать силу голоса, темп, мимику. При планировании уроков русского языка и чтения продумываю каждый вопрос, на который можно дать неоднозначный ответ, чтобы каждый ребёнок мог высказаться по поводу своих знаний о предмете, о котором завожу разговор. Например:«Расскажи всё, что ты знаешь об этом предмете».При чтении сказок и рассказов задаю вопрос: «Могла ли быть другая завязка у сказки или рассказа?», или «Измени рассказ или сказку так, чтобы конец был радостным», а также из урока в урок учу детей находить основную мысль в готовом тексте. На уроках чтения даю учащимся возможность говорить о том, что они чувствовали, переживали во время чтения, какое отношение испытали к герою произведения к его поступкам. Но эти творческие задания выполняют сразу не все учащиеся, так как у всех детей разный уровень подготовки к школе, разные интеллектуальные способности, и разная скорость понимания и переработки изучаемого материала. Поэтому, сначала даю творческие задания на сугубо добровольных началах, такие как: подобрать слова сходные с данными; противоположные по смыслу; продолжить рассказ; составить предложения со словами, из данных слов, по картинке, по схеме, с данным словосочетанием; распространить предложение; составить рассказ по вопросам, по серии картинок, на основе личных впечатлений; нарисовать словесную картинку к рассказу, озаглавить рассказ, части рассказа; стихотворения и т. д. Включение в структуру урока таких подготовительных заданий создаёт возможность вовлечь в посильную 138

для них творческую деятельность, которая является необходимым условием формирования различных творческих качеств мышления. В ходе работы сложился такой алгоритм, который помогает развивать образное мышление, развивать творческие способности: 1.Воображаю, что слово – магнит. 2.Подбираю к слову рифмы, образы, ассоциации. 3.Пишу мини-текст (этюд, мини-сочинение, зарисовку). Приведу пример подобной работы. Слово КРАСОТА – [красата] (находятся все орфограммы; определяется к какой части речи относиться, какие слова может притянуть и т.д.) 1.Всё положительное, хорошее, полезное. 2.Привлекает внимание, радует, требует бережного отношения. 3.Красота – значение из словаря. Многозначное, исконно русское. Красота, красивый, красотка, красивейший Красота (положительное): светлое, солнечное, радость, улыбка, восхищение, волшебный цветок, чистота, теплота, хорошая пора, пришла весна, встреча с мамой. Приведу пример направлений работы с текстом: 1.чтение всего текста; 2.пересказывание; 3.чтение учащимися нового текста, заранее подготовленного; 4.чтение цепочкой по предложениям, по абзацам; 5.чтение вполголоса; 6.нахождение отрывка к рисунку; 7.ответы на вопросы; 8.нахождение отрывка, который поможет ответить на вопросы; 9.чтение самого интересного отрывка; 10.чтение и установление, что правдиво, а что вымышлено; 11.нахождение предложений, которые стали поговорками; 12.беседа с сопровождением выборочного текста; 13.чтение о том, чем понравилось произведение; 14.чтение по ролям; 15.нахождение предложения, отрывка, который надо прочитать весело, радостно, печально, с досадой, возмущением, восхищением, строго, ласково, с гордостью, сочувственно и т. д.; 16.нахождение и чтение образных слов и описаний; 17.нахождение и чтение слов, предложений, которые читаются громко, тихо, быстро, медленно; 18.кто быстрее в тексте найдёт слово на заданное правило; 19.нахождение самого длинного слова; 20.чтение, пометка непонятных слов; 21.комбинированное чтение; 22.конкурсное чтение, и др. 139

В результате усвоения языковых норм, правил, усвоения норм этикета, норм поведения и т.д. из литературных произведений и языкового материала у учащихся формируется социальный опыт. ЖАҢА АҚПАРАТТЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ АҒЫЛШЫН ТІЛІ САБАҒЫНДА ТИІМДІ ПАЙДАЛАНУ Дюсебаева Анар Мұратқызы Қ.Сəтбаев атындағы орта мектептің ағылшын тілі пəні мұғалімі

Елімізде білім беру саласында жаңа ақпараттық технологияларды қолдану басты мақсат болып отыр.Ол тек қана техникалық құрал емес, сонымен бірге жаңа ақпараттық, коммуникациялық технология жəне білім беру жүйесіндегі сабақ берудің жаңаша əдісі болып отыр. Елбасымыздың Қазақстан халқына жолдауында ХХІ ғасырда ақпараттық қоғам қажеттілігін қанағаттандыру үшін білім беру саласында төмендегідей міндеттерді шешу керектігін атап көрсетті: Компьютерлік техниканы, интернет,телекоммуникациялық желі, электрондық жəне телекоммуникациялық құралдарды, мультимедиялық электрондық оқулықтарды оқу үрдісіне тиімді пайдалану арқылы білім сапасын көрсету. Сонымен қатар тəуелсіз еліміздің болашағы -жарқын, білімді, парасатты, өз ана тілімен бірге шетел тілі «ағылшын тілінде» еркін сөйлеп, өз елін, халқын, мəдениетін шетелге таныстыра алатын үш тілде еркін сөйлейтін азамат болып шығуы керек деген еді. Компьютерлік телекоммуникациялар бүгінгі қоғамда үлкен қолданысқа ие. Мəселен бизнесте, ақпараттық құралдарда, ғылым мен білімде. Қазіргі заман талабына сай əрбір маман өз пəнінің терең білгірі болу емес, тарихи-танымдық, педагогикалық-психологиялық сауатты, саясиэкономикалық білімді жəне ақпараттық-коммуникациялық білімді жəне ақпараттық-коммуникациялық технологияны жан-жақты меңгерген ақпараттық құзырлы маман болу керек. Ағылшын тілі—бүгінгі заманымыздың кілті,компьютер технологиясының кілті екені белгілі. Ағылшын тілі— ұлы əдебиет тілі. Бұл тілде əлемге əйгілі Вильям Шекспир,Джонаттан Свифт, Вальтер Скотт сөйлеген. Біздің мемлекетімізде жаңа телекоммуникациялық құралдың дамып келе жатқаны сөзсіз.Қазіргі заман педагогтарына компьютер жəне мультимедиялық құралдарды қолданудың сабақ өту барсында өте тиімді тəсіл екені белгілі. Бұл құралдың қуаттылығы соншалықты онымен бірге білім жүйесіне жаңа əдістермен бірге əлемдік ойлаудың жаңа идеологиясы (шығармашылығы) енгізілді. Компьютерлік жəне ақпараттық технологиялар заман талабы. Бұл жұмыстың басты мақсаты компьютер желісін жəне мультимедиялық — электрондық құралдарды шет тілі сабағында тиімді қолдану, нақтылап айтқанда ағылшын тілі сабағында презентацияларды жəне мультимедиялық — электрондық құралдарды мектеп қабырғасында жəне білім беру процесінде терең қолдану. 140

Бүгінгі ғылым мен техниканың қарыштап даму заманында мектепте дəстүрлі оқыту технологиясының оқушылардың ғылым негіздерін мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы оқушылардың білім жетістіктерінің нəтижелерінен көрінуде. Сондықтан оқутəрбие үрдісін жандандырудың қазіргі педтехнологияларын жетілдіріп, оны пəн сабақтарын оқытуда тиімді қолдану арқылы білім сапасын жоғарлату үшін басты бағыт-бағдар берілуде. Сондықтан, бүгінгі таңда мектептерде оқутəрбие үрдісінде түрлі инновациялық педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мəлім. Бұл технологиялардың бəрін бір пəн сабақтарында қамту мүмкін емес. Əрбір пəнді ұтымды меңгертуде оқыту технологиясын таңдап, іріктеу жəне оны іс-əрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы жүзеге асыру көзделеді. Қазіргі кездегі, ақпараттық технологияның даму деңгейі жаңа дəуірдің мультимедиялық, телекоммуникациялық мүмкіндіктері мен артықшылықтарын көрсететін толыққанды сапалы, нақты алғы шарттар болып табылады. Білім беру саласында түрлі технологиялар енгізілуде, бірақ олардың ішінен қажеттісін таңдап, сабақтың əр кезеңінде тиімді қолдану басты талап. Мəселе технологияларды кеңінен пайдалану емес, мəселе - тұлғаны нəтижеге бағыттай білім беруде. Қазіргі таңда айтар болсақ, көрнекілік əдісі мен техникалық құралдарды қолдану əдісін ақпараттық-коммуникативтік технологияның бір өзі атқара алады. Оқыту үрдісінде ақпараттық технологияларды пайдалану арқылы, келесі мақсатты өз алдымда қойдым: ақпараттық технологияларды оқу процесіне енгізу жəне ағылшын тілін оқытудың сапасын көтеру. Оқыту процесінде ақпараттық технологияларды пайдалануда келесі міндеттер іске асыруды:  -білім беруде ақпараттандыруды дамыту тенденцияларын зерттеу жəне іске асыру жолдарын анықтау;  -ақпараттық технологияларды білім мекемелерінің оқу процесіне енгізу бойынша іс-тəжірибе жинақтау;  -ақпараттық технологияларды қолдануда оқушылардың ағылшын сөйлеу тілдерінің дамуын қамтамасыз ету.  Ақпараттандырудың қағидалары:  оқушы үшiн алынатын бiлiмдер мен мəлiметтердiң түсiнiктiлiгi;  жеке тұлғаның интеллектуалдық жəне шығармашылық қабiлеттерiн дамыту;  бiлiм мен тəрбиенiң бiрiздiлiгi;  жалпы компьютерлiк сауаттылық;  оқыту мен тəрбиелеудiң жылдамдығы. Қазіргі заманғы ақпараттық технологиялар əрбір оқушының білім беру үрдісіне шығармашылық қабілетін дамытуға айқын мүмкіндіктер береді. 141

Сондай-ақ оқушының танымдық іс-əрекеттері күшейіп, өзіндік жұмыстарды тез орындау мүмкіндіктері артады. Бүгінгі сабақтарымызда ақпараттық технологияларды бəріміз кеңінен қолданамыз. Қазақ əдебиетінің классигі,ұлы атамыз Абай Құнанбайұлы: «Шəкірттерің жақсы оқу үшін,оның оқуға деген ынтасы жəне қызығушылығы зор болу керек»,- деген. Расында да, тек ғана жігерлі, əр нəрсені үнемі білгісі келген, табандылығын, шыдамдылығын көрсеткен адам ғана мақсатына жетеді. Сондықтан,ағылшын тілін оқыту үрдісінде ақпараттық технологияларды жүзеге асыру кезеңінде келесі құралдарды пайдаланамын:  Компьютерлік үйрету бағдарламалары  Электрондық оқу құралдары  Компьютерлік тестілеу жүйесі мен білімді бақылау  Электрондық анықтамалар мен энциклопедиялар  Аудио жəне видеоматериалдар  Интернет желісіндегі ақпараттық материалдар Ағылшын тілді оқытуда жаңа технологияларды, техникалық құралдарды сабақта жан-жақты қолдану, мұғалімнің көптеген қиындаған қызметтерін жеңілдетіп, осы іскерліктің ұстанымды жаңа тəсілдерінің пайда болуына мүмкіндік туғызады. Осындай жаңа жолдардың біріне ақпараттық оқыту жүйесіндегі компьютерлік бағдарламалардың түрлері арқылы тіл үйретуді жатқызуға болады. Ағылшын тілі сабақтарында өзім қолданып жүрген оқыту бағдарламаларын атап өтер болсам:  Тренажер  Бақылаушы  Тəлімгерлік  Көрнекіліктер  Ақпараттық -анықтамалар Олар оқушыларды даралай оқытуда жаңа информацияны жеткізуге, пəнге қызығушылығын арттыру, тілді саналы меңгерту, сондай-ақ игерілген білім мен біліктерді тесттік бақылауға арналған. Тілді ақпараттық-коммуникативтік технология арқылы оқыту – тіл үйренушінің өз бетімен тіл үйрену қабілеттерін жетілдіруіне игі ықпал ететін тиімді жүйе болып табылады. Тіпті нашар оқитын оқушылардың өзі компьютермен жұмыс істеуге қызығады, өйткені кейбір жағдайларда компьютер білмеген жерін көрсетіп, көмекке келеді. Сонымен қатар оқушылар интелектуалдық, шығармашылық жəне коммуникативтік істерін дамыта алады, оқушының оқу белсенділігі артады, сабақтың негізгі кезендерінің бəрінде оқушыларға шығармашылық жұмысты ұсынуға болады. Ағылшын тілін ақпаратты-коммуникативтік технологияның оқытудың артықшылығы: 142

Қолайлы психологиялық климатты жасау, ағылшын тілін оқыту мотивациясын арттырады.  Компьютерлік оқытудың əдістемелік құндылығы.  Оқытудың техникалық артықшылығы.  Ағылшын тілі мұғалімінің кəсіби деңгейін көтереді. Ақпараттық құзырет Ақпараттарды өз бетімен табуға, талдауға, іріктеу жасауға, қайта құруға, сақтауға, түрлендіруге жəне тасымалдауға ақпараттық технологиялардың көмегімен жүзеге асыра алу -Логикалық операцияларды (талдау, жинақтау, жалпылау, құрылымдау, тікелей жəне жанама дəлелдеу, аналогия бойынша дəлелдеу, моделдеу, ойша эксперименттеу, материалдарды жүйелеу) қолдана отырып, ақпараттарды өңдей алу. Интерактивті тақтамен презентацияны бірге қолдану оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын ерекше арттырады. Ағылшын тілі сабағында компьютерді, мультимедиялық жəне электрондық оқулықтарды жəне интерактивті тақтаны пайдаланғанда: лексиканы оқып үйретеді; сөйлеу ырғағын; диалог, монолог жəне рөлдік ойындарды; хат жазуға үйретеді; грамматикалық құрылымдарды түсіндіріп, оқушылардың есінде сақтауға көмектеседі. Қазіргі кезде ағылшын тілімен компьютер, телекоммуникациялық құралдарды меңгеруді уақыттың өзі талап етеді, тіпті кейінгі жылдары олардың рөлі зорая түсуде. Оқушылардың ағылшын тілі пəніне деген қызығушылығын арттыруда көп ізденіп, жаңа ақпараттық технологияларды меңгеруді, əр-түрлі əдістəсілдерді білуді қажет деп санаймын жəне өз сабақтарымда қолданамын. Жаңа ақпараттық құралдарды ағылшын тілі сабағында қолданғанда күтілетін нəтижелер: • үлгерімі төмен оқушыларға көмектеседі; оқушылардың сабаққа деген қызығушылығын арттырады; сабақта пайдаланылатын көрнекіліктердің санын арттырады; оқушылардың шығармашылығын арттырады; оқушыларды жеке жұмыс істеуге үйретеді; грамматикалық құрылымдарды оңай түсінуге көмектеседі; оқушылардың есте сақтау, есту, көру, сөйлеу, ойлау қабілеттерін дамытады; пікірталас, талдау жасау мүмкіндіктерін арттырады; Көбіне мен ағылшын тілі пəнінде компьютерді жаңа сабақ түсіндіргенде, грамматикалық құрылымдарды өткенде жəне қорытынды сабақта қолданамын. Шетел тілін оқытудың басты мақсаты—оқушыларға шетел тілінде қарым — қатынас жасауды базалық деңгейде игерту. Осыған сəйкес оқыту 

143

мазмұнына қарапайым коммуникативтік біліктілікті, қажетті жағдайда ауызша жəне жазбаша (сөз, тыңдап түсіну, оқу, жазу) өзара мəдени қарым — қатынас процессінде қолдана алу қабілеттілігі мен дайындығын қалыптастыруды қамтамасыз ететін тілдік, сөздік, əлеуметтік-мəдени білім, білік дағдылар енеді. Шетел тілін білу өмірдің өзекті мəселесіне айналды. Сондықтан өскелең ұрпақты шетел тіліне оқытуда əр түрлі əдістемелік жаңа əдістерді түрлендіре, күрделендіре түсу қажеттілігі туындап отыр. Əрине, тілді меңгертуде əлі де көптеген қиыншылықтар жетерлік. Соның бірі сөйлеу əрекеті. Бəрімізге мəлім шетел тілін меңгерудің негізгі мақсаты – коммуникативтік қатынасты дамыту.Тілді меңгертудің негізі-есту, көру қабілеттілігінің байланысын түрлі жаттығулар арқылы дамытып, оқушымен жеке жұмыс дағдысын қалыптастыру. Яғни, жеке тұлғаны қалыптастыру жолы. Шетел тілін оқытуда жеке тұлғаны қалыптастыру гуманитарлық бағытқа негізделген. Бұл принциптің негізі: оқытуда ең бірінші негізгі түйін—оқушы, ал ұстаз – оқытушы ғана емес–ол тану əрекетінің дамытушысы. Оқушы көбінесе шынайы қиындыққа қарағанда психологиялық қиындықты жиірек кездестіреді. Сол себепті көбінесе үнсіз қалады. Яғни-оқушы өз ойын білдіру үшін көмекші сөздерді, тілдік құралдарды таба алмағандықтан үндемейді, оқытушы мен топ алдында сөйлеуге қысылғандықтан үндемейді, өз білім дəрежесінің төмен екендігін көрсеткісі келмегендіктен үндемейді Мұндай жағдайда оқушыны сөйлеу үшін қысым көрсетпей, оған сөйлеу үшін ыңғайлы,қолайлы мүмкіндік туғызылуы керек, оқушыны өз əрекеттерін тыңдай білуге үйрету керек. Оқытушы алдымен оқушыларды сөйлеуге үйретуде, соның ішінде тілді қарым- қатынас құралы ретінде меңгеруге ұмтылуын, оқушыларда өз іскерлігі мен дағдысын қалыптастыру үшін оған сай ниетін оятып əрі оқу атмосферасын орната білу керек. Қорыта келгенде, ағылшын тілі сабағында компьютер жəне т.б. жаңа ақпараттық құралдарды пайдалану заман талабы. Жаңа замандағы—Жаңа Қазақстанымыздың дамып келе жатқан қадамында оқу процессіне жаңа ақпараттық технологияларды енгізілуі де, келешекте компьютер заманы болатынына көз жеткізеді. Менің айтарым, бүгінгі таңда мектеп қабырғасынан шығатын қазіргі заманғы буын бұрынғыдай бүкіл еңбек іс-əрекетінің ағымында өзіне бар болғаны бір кəсіпті иелік етуге мүмкіндік бермейді. Болашақ əркімнен жанжақты болу дайындығын жəне ғұмыр бойы оқуды жалғастыруды талап етеді. Адамдардан, ағылшын мəтелінде айтылғандай, «to think globally and act locally» ауқымды түрде ойлау мен жеткілікті əрекет етуді талап ететін болады. Болашақ маманның тұлғалығын қалыптастыру үздіксіз білім беруді, кəсіптік іс-əрекеттің білімдерін, мазмұны мен құрылымын тұрақты дамытуды қамтамасыз ететін процесс болуы тиіс. Əдебиеттер: 1.Китайгородская Г.А. Новые подходы к обучению иностранным языкам. Вестник МГУ/ Лингвистика, сер.19 – М.,1998 144

2.Білім технологиялары» журналы №2, 2006 жыл 3.Бəсекеге қабілетті тұлға тəрбиелейік. «Қазақстан мектебі» журналы № 3, 2006 жыл 4.«Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» Жолдау, 2007 жыл 28 ақпан 5.«Əдіскер жаршысы» №5, 2006 ж. БАҚЫЛАУ АРҚЫЛЫ БАҒАЛАУДЫҢ МЕТАТАНЫМДЫҚ ҚАБІЛЕТТІ АРТТЫРУДАҒЫ ӨЗЕКТІЛІГІ Елемесова Арайгүл Қадыржанқызы Атырау аграрлы-техникалық колледжінің арнайы пəн оқытушысы

Заманауи білім парадигмасы «барлығы білім алушының өзі үшін», «білім алушының рухани байлығы үшін» деген ізгілік ұстанымдарына негізделіп, білім алушының, адамның ойлау үрдісін өзгертуге бағытталған. Бүгінгі «неліктен?», «неге?», «қалай?» деген ретпен қойылатын сұрақтардың тізбесі шамадан тыс ұйымдастырылған, орталықтандырылған оқыту обьектілерінен, табиғи бейімделген оқу субьектілерінің өзін-өзі ұйымдастыруына көшуі, «білім ордасындағы» білім мен тəрбиенің ішкі құрылымын өзгертудің стратегиялық бағыты болып табылады. Сондықтан да өзін құрметтейтін еркін адам тəрбиелеудің негізгі кілті: -іргелі мəтіндік мазмұнды оқу-тəрбие үрдісінің даралық деңгейіне бағындыру; - «бағалау» құдіретін əлеуметтік, танымдық, эмоциялық білім «дөңгелегінде» еркін айналуға жағдай жасаушы тетік ретінде пайдалану; -адамның өзіндік болмысын білімнің ақиқаттығының айғағы ретінде қабылдау. Іс-əрекетті зерттеуді шынайылықты оқудың немесе шынайылыққа көз жеткізудің тəсілі деп қана емес, нақты бір өмір нышандарының тууы деп қарастырады. Іс-əрекет-бұл субьектінің өздік дамуы, өзінің ішкі алмасуы мен айналымы, құрылымы бар жүйе деп санаймын. Сондықтан да іс-əрекетті зерттеуді зерттеуші тарапынан ұсынылған тапсырмаларды орындау деп емес, іс-əрекет барысында көрінген шынайы эмоциялардың, шынайы реакциялардың,шынайы мінез-құлықтың бақылануы, саралануы, жинақталуы деп түсіну қажет. Бұл əдістегі іс-əрекетті-əрекет ету формалары, жүзеге асыру тəсілдері, əрбір əрекеттің эмоционалдық бояулары, уақыт пен ортаның сипаты арқылы ажыратуға болады. Бұл жердегі ойланатын негізгі мəселе студент бойындағы өзіне ғана тəн қасиеттері мен құндылықтарды көре білу, сезе білу. Құндылықбұл əркімнің өзінің сенетін дүниесі, мызғымас ішкі қағидаттары. Құндылықтар негізінен өзіндік бақылау арқылы анықталатын мəселе. Бақылау-білім, іскерліктерді анықтау, өлшеу жəне бағалау, зерттеу барысында бақылаушының болып жатқан оқиғаларды ағымдық процесіне қарай тікелей тіркеп отыру. 145

Бақылау ерекшілігі: зерттеу обьектісін тікелей өз көзімен көріп, құлағымен есту арқылы мағлұмат жинау, зерттеуші мен обьектінің арасындағы тікелей байланыстың болуы арқылы шапшаң ақпараттар алып тқру. Бақылаудың түрлі жағдайлардағы іс-əрекеттерін кеңірек ұғынуға, түсінуге көмектеседі. Яғни. Өзіндік бақылау арқылы біз адамдардың өзін-өзі бағалау, өзін-өзі жетілдірк мүмкіндіктерін аша аламыз. Өзіндік бақылаудың қажеттілігін студенттер өздері бақылаушы ретінде бақылау, өз бақылаулары бойынша ой түйіндеу барысында пайымдай алады. Бақылау дегеніміздің өзіпедагогикалық зерттеулердің негізін қалайтын, үрдіске тікелей əсер етпейтін, зерттеу шартын өзгертпейтін, ағымдағы құбылыстардың шынайылығын көрсете алатын пассивті əдістердің бірі. Бағалау үшін қажетті мəліметтер бақылаушы мен бақыланушы бір үрдісте, бақылаушы өзінің бақылауда екендігін білмеген, өзін еркін ұстай білген жағдайда шынайылықты көрсете алады. Бұл бақылаудың мақсаты оқытушының өзіндік менін қалыптастыру. Адамды алға итермелейтін, өзін-өзі реттеуге жетелейтін əлеуметтік, танымдық, эмоциялық компоненттердің үйлесуі. Өзін-өзі бақылау арқылы өздері туралы шынайы түсінік негіздерінің қалыптасуы. Өзін-өзі реттеудің бірден-бір жолы кері байланыс арқылы ішкі уəжді ояту екендігін тəжірибе көрсетіп отыр. Кері байланыссыз тиімді басқарудың мүмкін еместігі кибернетиканың 4 заңында дəлелденген. Сондықтан адамның өзіндік мынандай ішкі жəне сыртқы факторлар бақылаудың танымдық қабілетті арттырудағы өзектілігіне назар аударуды талап етеді: Тексеру-бақылаудың бір бөлігі, негізгі дидактикалық қызметі оқытушы мен студент арасындағы кері байланысты қатамасыз ету, студенттердің материалды қалай түсінгендігі туралы оқытушының ақпарат алуы, білімдегі кемшіліктерді дер кезінде табу. Бақылаудың жалпы қызметі: тексеру, оқыту, тəрбиелеу, дамыту жəне ынталандыру. Бақылау арқылы процеске, оның нəтижелеріне баға беріледі. Студенттердің оқу материалын меңгергенін тексеру жəне бағалау-оқыту нəтижелерін бақылау, оқу процесінің əр түрлі кезеңіндегі студенттердің танымдық іс-əрекетін басқару болып табылады. Білімді тексеру жəне бағалау студенттің білім алуына көмектесіп, оның жəне оқытушының білім сапасы жөнінде сандық мəлімет береді. Оқытушы студенттің білім деңгйінен хабар алып, оның танымдық жұмысын ұйымдастыруға негіз жасайды. Студент тақырыпты қаншалықты деңгейде меңгергенін ұғады. 1кестеде топ бақылаушысының бақылау парағы. Бұл жарыс сабақ өткізілген кезде қолданылады.Студенттерді 2 немесе 3 топқа бөлемізде топ басшысын тағайындаймыз. Сосын топ басшысы осы кесте бойынша қасындағы əріптестерін бағалайды. Бұл жерде оқытушыныңда рөлі зор .Яғни бейне бақылау қызметін атқарады. Топ Сөзі мүшелері Ақтілек

Ойы

Сұрағы

Абиотика Экологиялық Адамның 146

Əрекеттері Топтық жұмыстың ұйымдаст ырылуы Схема Тақтаға

Бақылаушын ың қорытынды сөзі Өлі табиғат

лық,биот икалық факторла р

факторларды ісайтқысы əрекетімен келді. жасалатын факторды қалай атайтын едік?

сызып отырып сұрады.

Земфира схема сызды.

тірі табиғат деген ойы тақырыпты аша түсті.

2-кесте. Студенттердің өзін-өзі бақылау парағы (1-нұсқа ) Іс-əрекетім Теорияны түсінуге, басқаларға түсіндіруге, посттердің жобасын жасауға əрекет еттім.

Ойым

Қылығым

Теорияны практикамен ұштастыруды ойладым.Тақырып бойынша көптеген сұрақтар мазалап, сол сұрақтардың шырмауынан шыға алмай отырдым.

Постер жасауға идея тастай алмадым.Тобы мның ойына көңілім толмай отырды.Бірақ постер жаман шыққан жоқ.

Өзіме ұсынысым Танымдық деңгейім біршама өсті.Эмоциям керісінше түсіп кетті.Белсенділі гімді арттыру керек!

Өзіме сұрағым Апайдың түрткі салуы керемет! Қосымша сұрақтар қойып, қоғаммен байланыстырып мысал келтірді.Ертең мен осылай жауап беруім керек?

3-кесте-Студенттердің өзін-өзі бақылау парағы (2-нұсқа) Ойдың жүйелі берілуі Орташа

Топтағы əрекетім

жасаған

іс- Қорытынды шығаруым

Ұсынысым

Сөйлеу шеберлігім əлі де Танымдық,əлеуметтік Ойымды жетілдіруім керек аймағымды жетілдіріп нақтылай жатырмын керек

əлі де түсуім

4-кесте-Студенттердің өзін-өзі бақылау парағы(3-нұсқа) Іс-əрекетім Сабаққа дайындығымның аздығы көрініп тұрды.Үй тапсырмасына дұрыс жауап бере алмай қалдым.

Сөйлеу шеберлігім

Сұрақ қою Ұсынысым шеберлігім Слайд қорғау Сұрақты қол көтеріп «Ораторлық» барысында ойымды апайдан рұқсат алып қасиет керек. нақты жеткіздім деп нақты сұрақ қою ойлаймын. керек екендігін түсіндім.

5-кесте-Студенттердің өзін-өзі бақылау парағы (4-нұсқа) Тақырыпты түсінуім Топтағы жұмысым Сұрақ қоюым Тақырыпты талдау Келесі топқа түсіндіру Тағы қосымша сұрақтар қойып кезінде сұрақтарды барысында белсенділік едім, бірақ мұнымды ешкім қағазға түсіріп отырдым. таныта алмадым. естимей қалған сияқты.

147

6-кесте-Күнделікті рефлексия парағы. Белгілі бір тапсырма орындалып болғаннан кейін, «кімге кімнің бүгінгі ойы ой салды?», «кімнің сөзі қанатты сөз ретінде алар едің», «кімнің əрекеті есте қаларлықтай болды?», «кім қылығымен қызықты болды?» деген сұрақтар бойынша парақшаға атын атап нақтылап жазады.Бұл рефлексияның мақсаты ойлау тілін нақтылай отырып, сананы қалыптастыру.Сол секілді, біріншіден, ертеңгі рефлексивті тапсырманы орындауға жаттығады, екіншіден əріптестерінен үйренгендері мен олардың көрсеткен қолдауларының маңыздылығын, қажеттілігін сезінеді.Бұл əдіс əркімнің өзін реттеп, ерекше бір ой айтуға, ойын қанатты сөздермен жеткізуге жетелейді.Осы рефлекциялық жұмыстың мониторингісі арқылы əркім өзіндегі ілгерілеуді қадағалауға мүмкіндік алады. Атыжөні

Мен мына Бірінші тұрғыда əрекетім ойландым

Маған оңай болғаны

Айкөрке м

Ластанған атмосферан ың қоршаған ортаға тигізетін зияны жөнінде ойландым.

Тақыры бымды оқу тобыма жеткізу оңай болды

Осы жөнінде апайдың маған берген тапсырмасы нан оқу тобыма слайд арқылы ақпарат бергім келді

Мен неден қиналдым

Əріптесіме түрткі боларлық қандай ой қостым Ішінде Оқу тобыма кейбір біз өмір сүріп химиялық жатқан элементте атмояферамы рдің зды мөлшерін ластамауға ой көрсетуде қостым н шақырдым. қиналдым .

Маған əріптестерім қандай көмек берді. Оқу тобым маған менің ойымнан бөлек адамның іс əрекетінен ластану түрлеріне мысал келтірді.

Осылай əрбір студент өзін-өзі бағалауға бақылау парақшасын толтырып. Толтырған парақшасын ортаға салып оқиды. Бұл жерде бейне бақылау қызметін атқарып жүрген оқытушы студенттің өзін-өзі бақылауын тыңдап кері байланыс жасап бағалайды. Бақылау арқылы бағалау технологиясынан күтілетін нəтиже: 1.Студент əділ бағаланады. 2.Студенттің көңіл-күйінің көтерілуіне ықпалын тигізеді. 3.Студент өзін-өзі жəне басқаны бақылауды үйренеді. 4.Еркін өзіндік дəлел-уəждерін нанымды жеткізе білетін ынталы , сенімді, сын пікір-көзқарастары жүйелі дамыған студент құзырлылығы қалыптасады. 5Əрбір студент өз білім түсініктерін жетілдіру немесе жақсарту мақсатында жұмыстануға ынталанады. 6.Байқалған кемшіліктерін өзі түзете алады. 7.Студенттердің көшбасшылық жəне ұжыммен, топпен жұмыс жасау қабілеттері артады, əділдікке үйренеді. Əрбір студент өз білім деңгейіне салыстырмалы түрде талдау жасап үйренеді.

148

ПРИМЕНЯЯ НОВЫЕ СТРАТЕГИИ И ПОДХОДЫ ИНТЕРАКТИВНОГО ОБУЧЕНИЯ НА УРОКАХ БИОЛОГИИ СПОСОБСТВОВАТЬ РАЗВИТИЮ МЫШЛЕНИЯ УЧАЩИХСЯ Ержанов Сарсенгали Базарбаевич г. Атырау ГУ «Общеобразовательная средняя школа имени К.И.Сатпаева» Учитель химии и биологии

Конструктивистская теория - основа развития мышления учащихся Среди современных научных стратегии и подходов преподавания, используемых различными системами среднего образования и в том числе общеобразовательных школах, наиболее популярными и получившими высокое мировое признание, являются подходы, основанные на конструктивистских теориях. Данная теория основывается на утверждении, что развитие мышления учащихся происходит в условиях взаимодействия имеющихся знаний с новым, полученных в классе из различных источников знаний (учебник, интернет). Большинство сторонников теории считают, что новые подходы в преподавании, основанные на передаче готовых знаний, не способствуют ни успешному их усвоению, ни развитию глубокого их понимания, ни взаимодействию с уже имеющимися. Знания приобретенные посредством «традиционной» методики преподавания, основанной на трансляции готовых знаний, не могут быть эффективно интегрированы с имеющейся базой знаний, и следовательно, в данной ситуации имеет место только механически запоминающееся, поверхностное обучение. Получаемая подобным методом информация может быть успешно продемонстрирована на экзаменах, но она не усваивается прочно учениками, малополезна после завершения ее изучения и различного рода экзаменаций и не используется в жизненных ситуациях. Главная цель конструктивистской теории преподавания состоит в том, чтобы развить глубокое понимание предмета учеником, обеспечив использование и применение знаний вне класса. Конструктивистские представления о преподавании требуют, чтобы учитель, сосредоточенный на ученике, организовывал занятия в соответствии с задачами, способствующими развитию знаний, новых идей, навыков у учеников. Ученики имеет возможность продемонстрировать свои знания по изучаемой теме, подвергнуть сомнению определенные предположения, скорректировать убеждения и сформировать новое понимание. Учащиеся развивает мышление и речь в результате социального взаимодействия с более знающими людьми в деятельности, имеющий конкретные цели. В результате участия ученика и интерактивного вербального обмена с более умелым и более осведомленным человеком в повседневном решении задач, внешний, социально- опосредованный диалог постепенно интериоризируется и становится внутренним индивидуализированным ресурсом для собственного мышления ребенка. Учитель стремится понять, как отдельными учениками постигается тема, осознать необходимость работы с учениками в целях улучшения их понимания, а также осознание того, что отдельными учениками восприятия темы может происходить довольно уникальным способом. 149

Педагогические подходы, известные как «преподавание и обучение на основе диалога» и метасознание, или «Обучение тому, как учиться» являются одним из важных интерпретаций социоконструктивистских идей. [РУ] Основные идей модулей обучения - Новые подходы в преподавании и обучении Ученики являются активными участниками учебного процесса, которые формируют свое мышление на основе своих личных размышлении и социального взаимоотношения. Обучение и преподавание на основе диалога предполагает подход, при котором диалог между учениками и учителем помогает учащимся самостоятельно формировать и развивать собственное мышление. Процесс формирования метасознания согласуется с вопросами, касающимися того, как учащимся можно помочь понять и взять на себя ответственность за собственное обучение, чтобы они могли продолжить обучение самостоятельно. - Обучение критическому мышлению Развитие критического мышления учеников и учителей взаимосвязаны и нап равлены на их развитие. Критическое мышление учащихся представлено способностью к синтезированию новой информации и идей, способностью к суждению о достоверности и относительной важности информации и идей, умением делать выбор в отношении своего обучения и ставить под сомнение идеи других. - Оценивание для обучения и оценивание обучения Процесс оценивания тесно связано с новыми подходами в преподавании и обучении. Если ученики активные участники процесса обучения конструирующий собственное понимание то им необходимо знать сущность этого понимания для того, чтобы предпринять последующие шаги в обучении и поддержать их. Идей оценивания: определение сложностей обучения, обеспечение обратной связи, развитие мотивации, прогнозирование и отбор, контроль и исполнение стандартов, контроль над содержанием образовательной программы и стилем преподавания и обучения. - Использование информационно – коммуникационных технологии в преподавании и обучении Использования ИКТ требует своевременных изменений в системе их использования при оценивании знаний, что обуславливает изменения способов обучения, методик и технологий. ИКТ являются значимым инструментом, помогающим учителям в процессе преподавания, позволяя им облегчить обьяснение и обеспечить понимание учащимися научных понятий. - Обучение талантливых и одаренных учеников Обнаружение и развитие одаренных и талантливых детей один из главных задач процесса обучения. Идея обучения талантливых и одаренных учеников на основе инклюзивного подхода предполагает установление потребностей учеников, необходимость совершенствования учебных программ, содействующих обогащенному обучению всех учеников и выбор дифференцированной 150

стратегии и обучения, способствующей удовлетворению потребностей всех учеников. - Преподавание и обучение в соответствии с возрастными особенностями учеников согласован с вопросами дифференцированного обучения, направленного на удовлетворение потребностей учащихся, актуален в контексте тех этапов развития учеников, которые определяют степень доступности обучения. - Управление и лидерство в обучении основывается на том убеждении, что устойчивое развитие и изменения в любой системе образования не могут быть привнесены извне они должны исходить из изменений в понимании и основная идея состоит в том, что изменения будут инициированы учителями на всех уровнях, результате критического оценивания и переоценки процесса обучения. Учитель выявляет, исследует, оценивают и развивают отдельные моменты собственной практики в процессе обучения. [РУ] Оценка эффективности применения новых стратегии и подходов преподавания в обучении Планируя серии последовательных уроков, я сначала определил такие общие цели серии последовательных уроков: развивать у учеников мыслительных, коммуникативных, оценочных умений и навыков, воспитывать учеников в духе коллективизма, сплочённости и ответственности. Исходя от общей цели, определил основные цели и ожидаемые результаты урока. Основные цели и ожидаемые результаты урока: учащийся сможет систематизировать имеющиеся знания по предлагаемой теме, оформить и показать свою работу с помощью интерактивной доски, участвовать в учебном процессе в соответствии с уровнем своих возможностей, работать самостоятельно с текстом, отслеживая главные понятия, критически осмыслить новую информацию, запомнить и передать информацию, объяснить в своей группе, составить опорную схему показывающий результат совместной работы, сделать вывод после прослушивания информации, оценить свою работу и работу одноклассников по критериям, обсуждать вопросы в малых группах, анализировать, отвечать на вопросы высокого уровня, индивидуально составить краткий письменный анализ темы на компьютере, определить ключевые понятия, проанализировать и сравнить взаимосвязь между понятиями, обосновать выводы, творчески выразить своё толкование и мнение, критически мыслить и оценить точно и ясно, выстроить свои собственные суждения, аргументировать свои идеи, обмениваться мнениями, консультироваться представить своё видение информации. Следуя по этим поставленным целям, чтобы достичь поставленной задачи, я выбрал соответствующие методы и приемы обучения. При выборе методов обучения учитывал, прежде всего, эффективность метода для достижения поставленной цели. Выбрал методы, которые активно развивающие мыслительные способности учащихся. Применил такие типы беседы как кумулятивная беседа для обсуждения в группе новой темы и идеи кластера. Диалоговая беседа по обсуждению 151

учащимися ответов на вопросы в малых группах. Групповая презентация учащихся где (обсуждение в группе), зачитывался в группе и выбирался лучшая работа. В ходе самостоятельной работы учащиеся усвоили новый учебный материал, составили краткий письменный и устный анализ учебного материала и обдумали самостоятельно плана ответа на вопросы, применяя опорные знания. В соответствии поставленной цели применил стратегии критического мышления «ЖИГСО» для организации работы в группе, «INSERT» самостоятельная работа учащихся по изучению нового материала, «СИНКВЕЙН» индивидуальные работы учащихся на стадий рефлексия и т. д. применяя таких методов, способствовал успешной работе учеников на уроке. Для организации работы с одаренными и талантливыми детьми составил разноуровневых заданий и вопросы более высокого порядка. Я могу сказать с большим убеждением, что примененные мной стратегии критического мышления на уроке, помог мне вовлечь каждого ученика в учебный процесс. В начале, мне было очень трудно при выборе методов обучения, но после проведения начальных первых уроков, я начал отбирать методы более успешные и эффективные. Главное для меня был не количество примененных методов на уроке, а эффективность применяемого метода для достижения поставленной цели. Ученики работали согласованно, вместе решая поставленные задачи, критически её, оценивая и выражая свое творческое отношение к теме. Касаясь вопроса оценивания, могу сказать, что не только я был единственным оценивающим лицом на уроке и ученики тоже активно оценивали себя и своих одноклассников. Оценивание, направленное на определение возможностей улучшения обучения, методов и форм реализации этих возможностей, является формативным, иначе оцениванием для обучения. Если целью оценивания является подведение итогов обучения для выставления отметок, процедуры сертификации или регистрации продвижения обучения, то оценивания по своей функции является суммативным и иногда называется как оценивание обучения. [ РУ с. 161] В ходе работы мною было проведено работа по формированию умений и навыков учащихся оценивать свою работу и работу одноклассников. По ответам учеников в группе «ЖИГСО» было составлено критерий оценки ответов учащихся, как осмыслил ученик новую тему, а если не осмыслил то, что надо изменить для этого. По результату совместной работы учеников для формативного оценивания было составлены мною проверочные листы совместной беседы учащихся, оценивание совместной работы в группе учеников по критериям вклад в беседу каждого ученика группы и слушание внутри группы. Вопросы для оценивания навыков самостоятельной работы ученика и оценочный лист учета участия ученика в работе группы при составлении кластера развивало стремление ученика учиться и саморелизоваться. При оценивании для обучения наблюдение, интерпретация и критерии могут быть сходными с критериями, применяемыми в процессе оценивания обучения, но характер заключения и решения, принятых на их основании, будут иными. По существу, оценивания для обучения 152

концентрирует внимание на полученных данных о том, на каком этапе в процессе обучения находятся ученики, в частности, характер и причины их слабых и сильных сторон. Оценивания для обучения это процесс поиска и интерпретации данных, используемый учениками и учителями для определения этапа, на котором находятся обучаемые в процессе своего обучения, направления, в котором следует развиваться, и установления, как лучше достигнуть необходимого уровня. Таким образом, заключение оценивания для обучения сконцентрировано на том, что учитель и ученики могут предпринять, чтобы развиваться дальше. [Р.У с.163]. В начале не было навыков оценивания у учащихся. Интегрируя идеи модулей программы в учебный процесс, не только сформировался у учащихся умений и навыки работы в группе, самостоятельность, критически осмысление информации но, и формировалось умения оценивать свою работу и работу одноклассников. Ребята научились составлять сами проверочные листы для оценивания и научились оценивать навыки критического мышления, умений делать наблюдения, анализ, вывод и интерпретации. Делая чтение по пометкам на полях ребята научились, заполнят итоговой таблицы. Составили проверочные листы оценки уровня критического мышления: умения выделять главное, применение личного опыта, отстаивание своего точка зрения, навыков творческого мышления учащегося и умения выдвигать новые идей. Ученики смогли удачно показать умений и навыков анализировать и оценивать презентаций применяя, стратегию "тур по галерее". Одаренные и талантливые дети достигли огромных результатов, почему я так говорю, потому что до применения идеи модулей программы они ограничивались только выполнением заданий с учебника, а теперь они стали не только выполнять заданий с учебника, но начали сами составлять вопросы высокого порядка. Применяя, на уроке Разноуровневые вопросы научил детей найти творческий подход к решению поставленных задач. Ребята столкнулись с такой проблемой как оценить результатов выполнения Разноуровневых задач. Ребята составили лист оценки достижений учащихся при выполнении Разноуровневых заданий. При этом они не только оценили, но и чтобы указать дальнейший путь решения возникших проблем обучения, составили мониторинг развития ученика, чтобы по ним корректировать упущенных недостатков. А также применяя проверочные листы с критериями для оценивания ученики, смогли оценить работу одноклассников, где учитывали: оригинальность ответов, ораторские способности, быстрота и точность ответов. Работая в группе, ребята составили совместно кластер и провели Ваимооценивание по следующим критериям (кластер) содержание кластера, биологический смысл рассказа и оригинальность оформления, Критерийальное оценивание содержания выполненной работы учащихся в группе, личные достижения ученика при совместной работе, культура выступления: четкость, доступность объяснения полученных информации. В ходе уроков мной было проведено огромная работа исследовательского характера по вопросу, что и как изменился у ученика и у учителя при 153

проведении серии последовательных уроков. Теперь хочу более подробно останавливаться, демонстрируя ход изменения, ученика происходящее по каждому модулю программы. Диалог в классе является важным моментом обмена мыслями при совместной работе учащихся в малых группах. Сначала не были у учащихся навыков работы в группе, диалог не состоялся, это обстоятельство вызвало у меня огромное затруднение. Но, тем не менее, справился с этой проблемой, организуя совместной работы учеников. В ходе совместной работы ученики приобрели навыки работы в группе, научились обмениваться мнениями, оказать помощь друг другу при работе, вступили активную деятельность, задавая вопросы и отвечая на эти вопросы. Я считаю, что диалог в классе способствовало интерактивному общению и интеллектуальному развитию учащихся. Обучение тому, как учиться или метапознание главная идея модуля в развитии самостоятельности детей. Сначала дети не умели работать самостоятельно, не осознавали целей, не понимали пути решения поставленных задач перед ними. Было очень трудно работать с такими детьми. Мне пришлось сосредоточить свое внимание на развитие у учеников умений обучаться. Для этого, я создал благоприятную образовательную среду, атмосферу сотрудничество, чтобы ученики смогли активно участвовать в учебном процессе. В результате такой работы информация только передавалось (передача знаний наиболее эффективный процесс учения, по пирамиде обучения), а знание и понимание формировался у самого ученика, я только оказал помощь ученикам в ходе урока. Теперь в результате таких проведенных колоссальных работ дети стали работать сами более самостоятельно, без помощи учителя, благодаря интерактивным методам обучения дети стали находить метод решения поставленных проблемных вопросов самостоятельно. Обучение детей критическому мышлению актуальная задача для развития обучения. Сначала дети не могли выбирать главного понятия из текста, определить ключевые, различить второстепенную информацию, критически осмысливать учебный материал, осмыслить, оценивать, анализировать, синтезировать информацию полученный в результате процесса наблюдения. Для того чтобы развивать у учащихся критическое мышление, я стимулировал учеников к доказательствам на основе собственного опыта, тем самым развивая навыков критического мышления. После проведения серии последовательных уроков дети стали более внимательнее к информации, благодаря наблюдениям и размышлениям дети стали анализировать, синтезировать данные информации и делать собственные выводы. Сначала у ребят не было навыки работы с интерактивной доской. Потом приобрели определенные навыки и умений при составлении опорной таблицы на интерактивной доске. Эффективным методам развития талантливых и одаренных детей в учебном процессе является применение инклюзивного подхода в обучении, выбор дифференцированной стратегии, способствующий удовлетворению потребностей всех учеников на уроке. Сначала на моих уроках сильные ученики ограничивались только выполнением заданий с учебника. 154

Постепенно я начал давать им вопросы высокого характера. Отвечая на толстые вопросы, способные ученики приобрели навыки самостоятельно составлять опорные схемы, ответили на вопросы высокого порядка и получили возможность помочь слабоуспевающим ученикам. Сначала у детей не были навыки оценивания, не знали, как оценивать и у ребят было понимание об оценивании как о действии, осуществляемое после урока. Постепенно дети из урока в урок, внимательно наблюдая за тем, что говорит или делает другой, формировали собственных навыков оценивания. А также ученики, размышляя о своих собственных знаниях и пониманиях, научились к Самооценивание. Модуль преподавание и обучение в соответствии с возрастными особенностями учеников тесно взаимосвязано с модулями "Обучение талантливых и одаренных учеников", "Новыми подходами в преподавании и обучении" и "Оцениванием для обучения и оценивание обучения" и поэтому, я считаю, в основном они согласованы с вопросами дифференцированного обучения, направленного на удовлетворение потребностей учащихся. Сначала дети с трудом выполняли задания более высокого порядка, хотя учитывал возрастные особенности и потребности детей при составлении разноуровневых заданий. Потом постепенно усложнял задания, и начал давать ребятам больше разноуровневых вопросов. Проводя урок в классе применяя идей 7 модулей Программы в учебном процессе, я обнаружил и изменение у себя. Как эти изменение формировался у меня, конечно, сказать это с одним словом невозможно. Трудности было достаточно, но благодаря первичным знаниям полученного на первом этапе курса, обмена мнениями и опытом работы с коллегами смог преодолеть эти препятствия. И главное всегда брал за основу руководство для учителя. Если вкратце продемонстрировать, как эти изменения наблюдалось по модулям то, сначала не учитывал важность диалога при совместной работе учеников. Потом понял важность диалога при совместной беседе учащихся, проведения различных видов беседы с детьми возросло, интерес к диалоговому обучению и на каждом уроке организовал диалог. Сначала было очень трудно выбрать методы развивающие самостоятельность учеников. Потом начал подбирать более эффективные методы, развивающие навыков самостоятельной работы учеников, применения этих методов обучения ученики приобрели возможность самореализации. Сначала у меня были только знание о критическом мышлении, применял только некоторые элементы методов критического мышления на уроке, хотя у меня были огромные интересы знать и применят стратегии критического мышления на уроке. Теперь я, понял необходимость и важность критического мышления, применения методов критического мышления на уроке. Сначала навыки работы с интерактивной доской у меня были слабые, работать и использовать ПО " Windows Movie Maкer " немок, теперь научился редактировать видео самостоятельно, улучшилось умения и навыки работы с интерактивной доской. Сначала не хватало времени работы с одарёнными детьми. Теперь начал планировать Разноуровневые задания для одаренных детей с учётом 155

их способностей вопросы высокого более порядка. Сначала были только элементарные навыки форматного оценивания, но не понимал важность формативного оценивание. Теперь понял важность формативного оценивание учеников для процесса обучения. Сначала возрастные особенности учитывал не всегда, теперь стал учитывать не только возрастные особенности учеников, но и психологические основы внимания, памяти, речи учеников на каждом уроке. Чтобы работать дальше и совершенствоваться, мне необходимо работать над следующими задачами: 1.овладеть методами и приемами применения на уроке диалога 2.развивать применение методов способствующие самостоятельность ученика, способности учеников к саморегуляции, умений анализировать, дифференцировать учебный материал 3.освоить стратегии критического мышления, посещать уроки учителей по развитию критического мышления учащихся и развивать свое критическое мышление 4.систематически применят интерактивную доску на уроке, проводить уроки в мультимедийном кабинете. 5.изучить источники по выявлению тех или иных способностей учащихся, изучить методику выявления одарённости 6. изменить обучение с учетом результатов оценивания, признать влияния взаимооценивания на мотивацию и самооценивание учеников 7. изучить возрастные особенности детей в практической деятельности Таким образом, внедрение конструктивистской теории, предусматривающей интеграции 7 модулей и уровневую дифференциацию обучения, предполагает формирование саморазвивающейся, и умеющий самостоятельно принимать правильное решение личности, т.е. субъекта деятельности, производящего самого себя. Эффективность применения данной технологии оценивается следующими дидактическими показателями уровнем успеваемости, качеством обучения, уровнем усвоения, сформированностью умения, активностью и мотивом. В течение трех лет я изучал вопрос о причинах слабой успеваемости учащихся на уроках биологии. Основной причиной слабой успеваемости учащихся на уроках является отсутствие интереса к учению, когда учебная деятельность совершается под принуждением, при котором ученик заставляет себя выполнить требуемые от него учителем действия. Ученикам надо давать время подумать, осмыслить, обсудить между собой, обмениваться мнениями и новой информацией, показать результаты работы. Опыт показывает, что именно в условиях применения конструктивистской технологии можно оптимально сочетать индивидуальное работы детей с групповой работой, которое обеспечивает творческое развитие и уровневой дифференциации учащихся. Анализ полученных данных по уроку показывает, успеваемость учащихся по первому уровню усвоения 25%, второму уровню 43,75% , 156

третьему уровню 31,25% - это количество учащихся, которые не только правильно, полно действенно, но и системно выполняют задания, что свидетельствует о прочности их знаний. Это говорит о том, что данная педагогическая технология обучения удовлетворяет первому из критериев, предъявляемых к ней 100% гарантии результата. Теперь же стабильная тенденция среди учеников, характеризующая их стремление выполнять задания более высокого уровня, довести начатую деятельность до конца позволяет утверждать об эффективности данной педагогической технологии. Использованные литературы 1.Амоношвили Ш.А Обучение. Оценка. Отметка – М: 1980 2.Белкин А.С. Ситуация успеха. Как ее создать: книга для учителя. – М: Просвещение, 1991.- 176 с. 3.ДавыдовВ.В. Деятельстная теория мышления. М: Научный мир, 2005– 240 с. 4.Захарова И.Г. Информационные технологии в образовании: - М: Академия, 2008. – 192 с. 5.Выготский Л.С. Проблема обучения и умственного развития в школьном возрасте Психологическая наука и образование. – 1996 - №4. – С. 5-18 6.Мирсеитова С. Сыни тұрғыдан ойлау технологиясы - 1998 7.Оразақынова Н.А. Сатылай кешенді талдау технологиясының ғылыми əдістемелік негіздері - Алматы 2007 8.Поташник М.М. Управление профессиональным ростом учителя в современной школе 2009 – 448 с 9.Цукерман Г.А. Оценка без отметки [Текст]. – Москва – Рига: ПЦ Эксперимент 1999 10.Тұрғынбаева Б.А. Дамыта оқыту технологиялары. Алматы, 2000 11.Тұрғынбаева Б.А. Шығармашылық қабілетттерін дамыту Қазақстан мектебі №4 – 2005 12.Селевко Г.К. Современные образовательные технологии DOC Учебное пособие – М: Народное образование , 1998 – 256 с. 13.Мерсеитова С.Оқыту ізденіс ретінде жəне ізденіс оқыту ретінде Қарағанды Жолдак Е.В.ЖК 2011 15.Халперин Д. Психология критического мышления Питер.2000 16.МұқаметқалиМ.Мұғалімдерді кəсіби педагогикалық инновациялық ісəрекетке даярлау жолдары 2004 17.Нағымжанова К.М. Инновациялы- креативті технологиялар Өскемен Медиа Альянс 2005 18.Мырзабаев А.Оқушылар шығармашылығын дамытуда белсенді оқытудың дидактикалық мүмкіндіктері Алматы 2005ж

157

СТУДЕНТТЕРГЕ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТƏРБИЕ БЕРУДІҢ НЕГІЗГІ БАСЫМДЫЛЫҚТАРЫ Жаксылыкова Рысгуль Исатаевна Орал қ., Орал Болашақ көпсалалы коледжі, экономика пəні оқытушысы

Экономикалық тəрбиенің негіздері еңбек тəрбиесінде жатыр. Студенттің еңбекті қажетсінуін,еңбексүйгіштігін,қоғамдық еңбектегі белсенділігін, саналы еңбек тəртібін жəне басқа да моральдық сапаларын қалыптастыру экономикалық тəрбиенің алғышарттары болып табылады. Экономикалық тəрбие деп студенттерді экономикалық білімдер негіздерімен қаруландыру, қоғамның экономикалық саясатын ұғындыру, өндіріс, айырбас, бөлісу жəне тұтыну шеңберіндегі негізгі экономикалық қатынастарды тəжірибеде меңгерту деп түсінуіміз керек. Экономикалық білімдер теориясы қоғам өмірінің материалдық негізін түсіндіреді, адамзат қоғам өмірінің құпия сырларын ұғынудың, қоғамды қайта құрудың объективті негіздерін түсінуге мүмкіндік береді. Бұл ғылым адам жəне оның экономикалық қатынастарын зерттейді. Негізгі мақсат қоғам дамуының қазіргі кезеңіне сай студенттердің экономикалық ойлауын қалыптастыру.Осының негізінде студенттер қоғамның əлеуметтік- экономикалық дамуындағы адамның шешуші ролін ұғынуы, қоғам жəне тұлғаның мүддесі үшін қоғамдық өндіріс пен еңбекке жаңа қатынастарды қалыптастыруға үйренуі керек. Қазіргі күні колледждердің оқу тəрбие жұмыстарына экономикалық тəрбие мəселелерін жүйелі ендіру мүмкіндігі туып отыр. Колледждерде оқу пəндерін өтуде экономикалық тəрбие жұмысын жанжақты жүргізуге болады. Экономикалық тəрбиенің негізі отбасында,балалар бақшасында, мектепте қалыптасады. Экономикалық білім, басқа білім түрлері сияқты, белгілі бір білім жүйесін игеру,экономикалық есептеуде іскерлік пен дағдыны қалыптастыруда, өндірістегі іс- əрекет экономикасын талдауда меңгеріледі [1]. Студенттерға экономикалық білім беру қазіргі қайта құру кезеңінде өте көкейтесті мəселелердің бірі. Оларды халық шаруашылығының əр түрлі салаларында жұмыс істей білуге үйрету үшін экономикалық, ғылымитехникалық, гуманитарлық білімдермен қаруландыру қажет. Экономикалық білім беру студенттерды экономика саласы бойынша біліммен қаруландырады жəне білімді сенімге, мінез – құлық нормасына айналдыратын экономи-калық тəрбиеге негіз болады, күнделікті өмірде студенттердің білімін , сенімін іс жүзінде қолдана білуге жетелейді. Экономикалық тəрбие – колледжде берілетін адамгершілік тəрбиесінің құрамдас бөлігі. “Эканомикалық тəрбие – қоғам мүшелерінің білім, қаблетін жəне дағдысын, қа-жеттілігі мен мүддесін,ойлау стилін қалыптастыру мақсатында жүйелі, мақсатты бағытта ықпал ету ” деп түсініледі [1]. Сонымен қатар , экономикалық тəрбие “ қоғамның адамға оның ойлау жүйесін жəне əрекетін қалыптастыру үшін жүйелі, мақсаты бағытта ықпал 158

етуі ”, “экономи-калық даму заңдылықтарын тану негізінде адамды белсенді қоғамдық - пайдалы əрекетке дайын-дау үрдісі” деп те анықталады. Экономикалық тəрбие – кең мағынада ұйымдастырылған педагогикалық əрекет, ол экономикалық білім беруге, экономикалық мақсатты əрекетпен байланысты экономи-калық білік пен дағды қалыптастыруға, экономикалық ойлауын дамытуға бағытталған. Студенттерді экономикалық тəрбиелеудің маңызды міндеті оларды экономикалық əрекетке дайын болуға тəрбиелеу болып табылады. Бұл студенттердің өз экономикалық білімін, білігін, қоршаған ортаны аялау мен бос уақытын тиімді пайдалану мүмкіндіктерін білдіреді. Экономикалық тəрбие беру үрдісінде экономикалық білім сенімге айналуы жəне ол іс-əрекет пен мінез-құлықтан көрініс табуы тиіс. Экономикалық білімнің сенім мен іс-əрекетке айналуының басты қозғаушы күші–жеке тұлғаның экономикалық қажеттілігі мен мүддесі. Бұның қалыптасуына қоғамның экономикалық мəдениет деңгейі əсер етеді, ал ол өз кезегінде қоғамдық қатынастарға тəуелді [2]. Басқаша айтқанда, экономикалық тəрбие білімге деген сұранысты жандандыруға, экономикалық білімді жасампаздық əрекетте қолдана білуді дамытуға қызмет етеді. Экономикалық тəрбие дүниетанымның маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Экономикалық тəрбиенің маңыздылығы сонда,ол өзге қоғамдық сана түрлеріне қарағанда болмысқа жақын, əрі қоғамдық болмыс пен қоғамдық сана арасын байланыстыратын буын қызметін атқарады. Өйткені тəрбие өсіп келе жатқан ұрпақты өмірге даярлауға, ал экономикалық тəрбие экономикалық əрекетке дайындауға, қоғамдық қатынастардың негізі ретіндегі экономикаға саналы түрде қатысуға дайындауға бағытталған; ол педагогикада басым орын алу тиіс. Экономикалық тəрбиенің негізгі міндеттері – студенттердің экономикалық санасы мен ойлауын үздіксіз дамыту, өз қажеттіліктерін толық қанағаттандыру құралы ретінде еңбекке ұмтылу, мамандық таңдауға саналы қатынасы, экономикалық талдау іскерлігі мен дағдысын игерту, мінез құлықтың белгілі сапасына тəрбиелеу, еңбекті ғылыми ұйымдас-тыру негіздерін игерту [3]. Студенттерге экономикалық білім мен тəрбие берудің нəтижелері олардың эконо-микалық мəдениетін жəне жаңа типтегі экономикалық ойлауын қалыптастырады. Экономикалық білім материалдық игіліктердің мазмұны, сипаты, ерекшеліктері, оларды өндіру, айырбастау, бөлу жəне тұтыну, қоғам дамуына материалдық өмірдің ықпалы туралы экономикалық теориялар жиынтығынан тұрады. Экономикалық сана – білім мен экономикалық өмірге деген көзқарастар жиын-тығы. Қоғамдық экономикалық санаға экономикалық көзқарастардың бəрі емес, тек қана қоғамдық мəндісі ғана кіреді. 159

Экономикалық сананы қалыптастыру құралдары экономикалық тəрбие мен білім беру болып табылады. Студенттердің əр түрлі экономикалық қатынас түрлеріндегі іс-əрекеттерін басқара отырып, олардың бойында уақытқа есеппен, үнеммен қарауды қалыптастыруға болады. Уақытты бағалай білу жеке тұлғаның маңызды экономикалық мəні мен сипаты жинақы-лыққа тəрбиелейді. Əртүрлі экономикалық қатынастар үрдісінде меншікке деген қатынас сөзсіз көрініс береді. Бұл қатынастарды педагогикалық жəне экономикалық тұрғыда сауатты басқару студенттер бойында үнемшілдік, есепшілдік, сақтық сияқты сапаларды тəрбиелеуге мүмкіндік береді [2]. Кейде жастардың арнаулы экономикалық білім алғанымен, қоғамға қажетті кейбір жеке белгілерін игермейтіні байқалады. Бұған себеп: отбасында, мектепте, жоғары жəне басқа оқу орындарында экономикадан берілетін тəрбиенің жеткіліксіздігі. Экономикалық тəрбие студенттерға экономикалық заңдардың сипати мен əсерін түсінуге мүмкіндік береді. Студенттерді еңбекке, жеке меншік пен қоғамдық меншікке ұқыптылықпен қарауға, тапсырманы өздігінен жауапкершілікпен орындауды жоспарлай білуге, уақыты мен бюджетін тиімді пайдалануға, экономикалық талдауды қалыптастыруға дағдылан-дыру керек. Мұның өзі – ұзақ жүретін үрдіс. Студенттерге экономикалық тəрбие берудің негізгі мақсатының бірі – оларды өз бюджеттерін тиімді пайдалануға дағдыландыру. Кейбір ата-аналар балаларына жұмсауға ақша береді. Бұл, əрине дұрыс емес. Мұндай тəрбие баланы ақшаға үйір етіп, теріс мінездерді қалыптастыруына жол ашады. Атааналар отбасы қаржысының қандай еңбекпен табылатынын, ақшаны қалай тиімді жұмсау қажеттілігін балаларына түсіндіріп отыруы тиіс. Ата-ана балаларына жұмсауға ақша бергенде мөлшерлеп жұмсауға тиіс екендігін айтып отырған абзал. Мөлшерден артық ақшасы бар бала оны қалай болса солай жұмсап, ақшаның құнын бағаламай кетуге əдеттене бастайды. Сондықтан студент ата-аналардың еңбегін, тапқан табысын қастерлей білуге дағдыланғаны жөн. Ендеше оқыту-шы экономикалық тəрбие беру үшін қазіргі нарықтық экономика жайлы заңдылық-тарды көбірек біліп, терең түсініп, оны тəрбие барысында пайдалана білуі өте маңызды. Жеке тұлғаның жан-жақты үйлесімді дамуының негіздерін қазіргі уақыт тұрғы-сынан қарастырып, бір бағыты ретінде экономикалық білім жəне тəрбие міндеті бекітіле-ді. Қазіргі кезенде мемлекеттік білім саясатында экономикалық ойлауды қалыптастыру-дың маңызды факторлардың бірі ретінде басымдық бағытта экономикалық білім жəне тəрбие орын алуда [3]. Жеке тұлғаның экономикалық білімі мен тəрбиесінің қалыптасуы оның іс-əрекет үрдісінің кіруімен орындалады. Айта кетсек, оны еңбек ісіне қамтымай, еңбек сүйгіштік, ұжымдық, ұжым істерін шешуге өзара қарымқаынасын қалыптастыру мүмкін емес: а) Оқу-танымдылық жəне шығармашылық іс-əрекеті.

160

Мысалы, студент экономикалық білімді меңгеру үшін ол танымдылық ісəрекетін жүзеге асырады. Осы кезде ақыл-ой жəне техникалық, экономикалық шығармашылық міндеттері шешіледі. ə) Азаматтық – қоғамдық жəне патриоттық іс-əрекеті. Тəрбие–қоғамдық құзірет.Тəрбие–адам қоғамында ғана болатын қоғамдық құбылыс, адамдардың саналы əрекеті. Ол алғашқы қоғамдағы еңбекпен, материалдық өмір тəжірибесінде пайда болып, қазіргі кезенде ол сол сұрақ екенін айқындады. Экономика-лық білімнің өзекті мəселесі – қайырымдылық, достық. б) Қоғамдық пайдалы жəне өндірістік еңбек іс-əрекеті. Адамдардың арасындағы əлеуметтік, саяси – экономикалық қатынас қоғамның өндіріс қатынастарынан келіп шығатыны белгілі. Қоғамдық өмірдің өндірісі ұдайы екі жақты процесс. Ф.Энгельстің тілімен айтқанда, «Тіршіліктің өзін өндірудің жəне ұдайы өндіріп отырудың» екі жағы бар. «Бір жағынан – тіршілік заттары»- тамақ, киім- кешек, тұрғын үй жəне осыған керекті құралдар өндіру; «Екінші жағынан – адамдардың өзін өндіру, ұрпақтың жалғасуы». Олай болса, экономикалық білім осы процестің екі жағымен де тығыз байланысты. г)Эстетикалық іс-əрекеті. Сол қоғамдық қатынастардың негізінде адамдардың арасындағы бір-бірін түсінушілік, бір – біріне деген ілтипат, бірін-бірі сыйлаушылық, тағы басқа да қатынастар ғасырлар бойы орын алып келген моральдық принциптер негізінде құралады. Шығарылған өнімнің сандық жағымен бірге сапасының бар екені мəлім, ендеше, сапа осы экономикалық біліктілігінің қасиеттерінің ерекше көріністерінің бірі. Өйткені жұмысқа, өндіріс процесінде жауапсыз, немқұрайлы қарау, қалай болса солай атқару өнімнің сапасын көрсетеді. д) Салауатты өмір салты жəне спорт іс- əрекеті. Ұлтымыздың өткендегі өмір салтын зерттей отырып, оны қазіргі жағдайымызбен салыстыру арқылы халқымыздың болашақтағы өмір салтын, оның экономикалық бағытын болжауға болады [2]. Жеке тұлғаны қалыптастыруда ұйымдастыратын іс-əрекеттердің бірі – ол экономикалық біліктілігінің белсендігін марапаттау. Яғни, ол іс- əрекетті ұйымдастыруда жоғары белсенділік көрсететін болса, жеке тұлғаны қалыптастыру жəне оны дамыту тиімді өтеді. Егерде студент ұйымдастырылған іс- əрекетке ынтасыз, немқұрайлы қараса, бұл ісəрекет туралы қандай дамуды айтуға болады. Сондықтанда студенттерге еңбекте экономикалық біліммен қаруланудың қажеттілігін санасына жеткізу жəне белсенділіктің қозғаушы күштерінің бірі мүдде жəне түрткі болып табылады: 1.Экономикалық білім мен тəрбиені қалыптастыруда ізгіліктілік көрсету жəне тұлғаға сыйластықпен қарау жоғары талаппен қатар жүруі шарт. 2.Экономикалық білім мен тəрбиені қалыптасыруда студенттердің болашақта материалдық, рухани өсуіне жол ашу жəне жетістіктеріне жетуге көмектесу. 161

3.Экономикалық білім мен тəрбиені қалыптастыруда студенттердің жас ерекшеліктері жəне жеке ерекшеліктері ескерілуі тиіс. 4.Экономикалық тəрбие ұжымда жəне ұжым арқылы жүзеге асырылуы тиіс. 5.Экономикалық тəрбие жұмыстарында оқытушының, қоғамдық ұйымдар жəне отбасы бірлестіктерінің педагогикалық күш- қуаттары қажетті. Осы мақсатты жүзеге асыру əр білім ордаларында орындалып жатқаны белгілі, осыған орай экономикалық білім саласында қызмет ететін болғандықтан, алға қойылған талаптар мен мақсат біреу – студенттердің бойына экономикалық ойлау қабілетін қалып-тастыру қоғамдағы экономикалық құбылыстар мен процестердің мəнін түсіндіру, сонымен қатар, экономикалық мəдениет пен қоғамдық экономикалық дамудың заңдары-мен таныстыра отырып өз отанының патриот азаматын тəрбиелеу. Бұл алға қойылған мақсаттар мен қызметтерді орындауға болашақта əлемдік экономикалық деңгейде қызмет ететін жаңа инновациялық идеяларды қалыптастыратын бəсекеге қабілетті тұлға дайындауға оқу орындары қазірден бастап кірісіп те кеткен. Экономикалық тəрбие беру мəселесін зерттеуші ғалымдардың пікірінше студент жастарға экономикалық тəрбие беру-де бір ескеретін жай – экономикалық жаңаша ойлау, тиімді инновацияға қол жеткізу өздігінен пайда болмайды, ол қажырлы еңбек пен білімді ұдайы толықтырып, адам пси-хологиясын үнемі бағдарлап отыру негізінде қалыптасады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Есқалиев, М., Шеденов, Ө., Базиков, А. Жастарға экономикалық тəрбие беру.-Алматы: МектепМектеп,1989.-176 с. 2.Ə.Қалдыбаев «Экономикалық білім қажеттіліктері»//Қазақстан мектебі2009ж,№9 3.М.Жанбөбекова.«Экономикалық тəрбиенің педагогикалық негізі» //Қазақстан мектебі-2001ж,№10 ОҚЫТУ САПАСЫН АРТТЫРУДАҒЫ СЫНИ ОЙЛАУДЫҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Жапекова Айгүл Керімқызы Шымкент қаласы №2 А.Бөкейханов атындағы жалпы орта мектептің қазақ тілі мен əдебиеті пəнінің мұғалімі

Қазақстан Республикасы жоғарғы бiлiм беру мемлекеттiк стандартының тұжырымдамасында айқын көрсетiлгендей, қоғамымыздың жаңа əлеуметтiк тапсырыстары, өз кезегiнде оқу бағдарламаларын өзгертудi, оқытудың жаңа технологияларын енгiзудi көздейдi. Eлбacымыз Н.Ə. «Caпaлы бiлiм бepу Қaзaқcтaнның индуcтpиaлдық-иннoвaциялық дaмуының нeгiзi бoлуы тиic» дeп aтaп көpceтiлгeндeй қaзipгi кeздeгi бiлiм бepу жүйeci əлeмдiк өpкeниeт көшiнe caй, жaн-жaқты aқпapaттық-кoммуникaциялық тeхнoлoгиялapмeн қaмтaмacыз eтiлуi кepeк. Қазіргі уақыттағы əлемдегі ақпараттық ағымның қарқынды жылдамдығы себепті ғылыми жаңалықтардың үнемі жаңартылуы жəне техника мен технологиялардың жылдам дамуы өндірістік-əлеуметтік 162

жұмыс орындарына қажетті дағдыларды игерген мамандарды талап етуде. Осыған орай Қазақстандық білім беру жүйесін жаңа мазмұнға атап айтсақ, орта білім беруді жүйелі жаңарту, оның мақсаты, мазмұны, оқыту əдістері мен тəсілдерін, күтілетін нəтижелерін өзгерту қарастырылуда. 21-ғасырға қажетті дағдыларды дамытуды көздейтін жаңа мазмұнды мемлекеттік білім стандарты жасалуда. Тони Вагнердің (2010) анықтауы бойынша қазіргі мектеп бітіруші түлектер: ақпаратты қайдан, қалай алуды білетін, оны талдап, өңдей алатын, қажет жерінде жұмсай алатын білімді, сыни ойлай алатын, өз пікірін сауатты жəне айқын жеткізе алатын, кез келген ортада тез тіл табыса алатын, туындаған мəселелерін өзі шеше алатын, функциональды сауатты, тəрбиелі, құзырлы азаматтар болуы шарт. Бір бізде ғана емес əлемдегі кез-келген мемлекетте білім беруді “өмірге жетерлік білімнен” “өмір бойы білім алу” парадигмасына, білімнің құндылығына мəн беретін жүйеге көшіру үрдістері жүргізілуде. Мектеп бітірушілердің рухани-адамгершілік негіздерінде тəрбиеленуі мен оқу жəне өмірлік жағдаяттарды шешуге шығармашылық танытатын бəсекеге қабілетті болуы көзделеді. Білім сапасын арттыру жəне нəтижеге бағытталған үлгіге бет алуы барысында ақпараттық– коммуникативтік мəдениеті жоғары тұлғалық– дамытушылық функцияны кəсіби жəне біліктілік шеберліктері шыңдалған мұғалімдер болашақ проблемасының шешімін табу жолында қызмет атқарады. Бұл өзгерістер өз кезегінде болашақ интеллектуалды ұлтты қалыптастырудың негізін салмақ. Бүгінгі күннің мұғалімі-білім беру үрдісіндегі инновациялық даму мен ақпараттық дамудан қалыс қалмай еңбек етіп жүрген озық тəжірибелі педагог.Осы орайда қазіргі уақытта мұғалімге қойылып отырған талап күшті. Өйткені білім берудің мемлекеттік бағдарламасында білім беру ісінің құрылымы мен мазмұнына елеулі өзгерістер енгізілуіне байланысты бүгінгі заман талабына сай білім беру жүйесін халықаралық талаптарға сай дамыту міндеті тұр.Сондықтан мұғалімдер оқытудың озық технологияларын меңгеріп, сауатты, жан-жақты маман болуы керек. Ақпараттық технология дамыған кезеңде білім саласындағы, əлемдегі өзгерістерді ой елегінен өткізіп, саралай білу маңызды. Сол ақпараттардың оқушыға пайдалы жағын, тəрбие беретін бөлігін бере білу керек. Сондықтан қазіргі мұғалімнен қажырлы еңбек етуді, ескіше көзқарастан алшақтап, жұмысты жаңаша орындауды талап етеді. Қазіргі талапқа сай білім беруде оқулықпен жұмыс істеп қана шектелуге болмайды. Білім беру саласындағы ұстаздар қауымының алдындағы үлкен мақсат: өмірдің барлық саласында белсенді, шығармашылық іс-əрекетке қабілетті, мемлекетіміздің əлеуметтік экономикалық өміріне белсенді араласуға дайын құзіретті, интеллектуалды жəне жан-жақты жетілген маман тəрбиелеу. Кез келген кəсіпті жете меңгеру, мамандықты игере отырып тəжірибие жинақтау, сонымен қатар өмірдегі сан алуан қиындықты шеше білу тек шығармашыл ұстаздың қолынан келеді. Шығармашыл ұстаздың бойында батылдық, еркіндік, ұшқырлық, сезімталдық ерекше ой қызметі, қайшылықтарды түсіну, заңдылықтарды анықтау сияқты қасиеттер қалыптасады. Оқу мен оқыту барысында оқушылардың шығармашылық 163

қабілетін арттырып, ынталандыруда кең көлемде көрнекі құралдарды пайдалану, оқушылар өздері жасаған суреттер, схемаларды пайдалану, бейнетаспаларды, фильмдерді көрсету, техникалық құралдарды тиімді қолдану арқылы өткізуге болады. Сонымен қатар ақпараттық техгологиялар бiлiм бepу жүйeciн aқпapaттaндыpуғa, бiлiм caпacын apттыpуғa, əлeмдiк бiлiм бepу кeңicтiгiнe eнугe, элeктpoндық eceптeуiш тeхникaмeн жұмыc icтeугe, элeктpoндық oқулықтapды, интepaктивтiк құpaлдapды қoлдaнуғa, интepнeт жeлiciн пaйдaлaнуғa, тeлeкoммуникaциялық тeхнoлoгиялapды пaйдaлaнa oтыpып, қaшықтықтaн бiлiм бepу–Eлбacымыздың жoлдaуындa aйтылып кeткeндeй eлiмiздe oқыту тeлeдидapын құpуғa нeгiздeлгeн мiндeт. Қoғaмның aқпapттaндыpылуы бiлiм бepугe қoйылaтын тaлaптapды дa өзгepтeдi. Бiлiм бepу caлacының қызмeткepлepiнiң мiндeтi aқпapaттық-кoммуникaциялық тeхнoлoгиялapды пaйдaлaнa oтыpып, бaлaның pухaни мүмкiндiгiн дaмыту, бiлiм бepу, тəpбиeлeу, oлapдың өзiндiк жұмыc жacaу қaбiлeтiнiң дaмуынa мүмкiншiлiк жacaу.Coнымeн бipгe aқпapaттық-кoммуникaциялық тeхнoлoгиялap бiлiм бepу caлacының қызмeткepлepiнiң шығapмaшылық iздeнic қaбiлeтiн дaмытуғa, жaңa пeдaгoгикaлық тeхнoлoгиялapды жeтe мeңгepугe, мaмaндық шeбepлiгiн қaлыптacтыpуғa ықпaлын тигiзeдi жəне оны жоғарылатуға жол ашады. Кoмпьютepдiң мүмкiндiктepiн пcихoлoгиялық жəнe дидaктикaлық тұpғыдa тaлдaп, кepeк кeзiндe пeдaгoгикaлық тaлaптapғa caй қoлдaну, iшкi тиiмдiлiгiнe көңiл бөлу мұғaлiмнiң шeбepлiгi бoлып тaбылaды. Шығармашылық жұмысқа қызығушылығын арттыру, өз ісіне деген берік сенімділік қалыптастыру, жаңа ақпарат көздерін тауып, ғылым негіздерін өз бетінше жүйелі жинауға үйрету, шеберлікке қарай бағыттау, ізденіске жетелеу, оны өзінше ой елегінен өткізу, оқушыларды сыни ойлауға үйрету. Жоғары немесе орта білімді түлекке қандай да бір өнеркəсіптің немесе құрылыс, шағын жəне орта бизнес саласында сұранысқа ие болу керек.Ол үшін білімнің сапалы мазмұнын кұрайтын танымдық, коммуникативтік, ұйымдастырушылық жəне адамгершілік проблемеларды қалыптастыруға жағдай жасауымыз керек. О.Бальзактың “ұдай еңбек етуөнердің де, өмірдің де заңы” дегеніндей, оқушылардың шығармашылық қабілеті мен белсенділігін артыруда мұғалімге үнемі ізденуді, тұрақты еңбек етуді міндеттейді.Оқушылардың шығармашылық қабілетін арттыру, шығармашылық əрекетін жоғары деңгейге көтеру оқушылардың біліміне, ойлау қабілетіне сай оқытуға, ғылыми-ізденіс қабілеттерін қалыптастыруда шығармашылықпен айналысатын ұстаздардың заман талабы. Өйткені, ХХІ ғасыр- білімділер ғасыры. Ендеше бізге ой өрісі жоғары дамыған, зерделі, жан-жақты парасатты ұрпақ керек екенін бір сəтте естен шығармағанымыз жөн. Еліміздің жақаһандану кезінде болашақ ұрпақтың жеке тұлға болып дамуы, өзіндік көзқарасының қалыптасуы, ой-өрісінің кеңеюі, кəсіби бағдар алуы болашақ өз мамандығын қателеспей таңдаудан басталады. Қазіргі заман талабына сай əрбір оқу орындарындағы оқу-тəрбие үрдісі жеке тұлғаға бағдарланған оқыту ұстанымына негізделіп, оқушының жеке ерекшеліктеріне қарай қоғамдағы өзгерістерге бейімделе алатындай даму мүмкіндігін қажет 164

етеді.Сондықтан да жаңа технология мен инновациялық əдіс-тəсілдерді қолдана отырып,оқушылардың оқу орнына бейімделу процесіндегі қиындықтарға көп көңіл бөлу, оған мейлінше үлкен мəн беру оқушының маман ретінде қалыптасуына, дамуына, болашақ іс-əрекетінің тимділігіне ықпал етеді. Белгілі бір тапсырманы орындау мен үйрену барысында, үлкен нəтиже көрінсе, соған орай оқушының мотивациясы жоғарлайды жəне кəсіп арқылы оның шығармашылық дамуы басталады. Оқушының іс-əрекет мəнері, үлгісі, қарым-қатынасы, мінез-құлқы, қызығушылығы, құндылығы қалыптасады. Əр тапсырманы орындау мен оқу барысында о ең негізгісі «осы тапсырмалар мен үйренгенім маған керек» деген сана қалыптасуы керек. Ол оқушының қабілетіне, жеке-дара психологиялық ерекшеліктеріне тəуелді. Оқушыда өте жоғары құндылық деңгейі қалыптасса, ол еңбек еткен кезде өте сəтті, тиімді жұмыс істей алатын болды. Сонымен қатар қазіргі уақытта білім беруді дамыту үшін маңызды болып табылатын ең басты педагогикалық түсінік – сыни тұрғыдан ойлау болып табылады. Сыни тұрғыдан ойлау дағдылары арқылы шын мəніндегі өзгерісті жүзеге асыруға болатындығы туралы көп айтылады. Сонда сыни ойлау дегеніміз не? Сыни ойлау туралы Дэвид Клустер (2004): кез-келген оқиғаға, жағдаятқа немесе пікірге байланысты əр адамның өз ойын білдіруі, оның сыни ойлауы десе, Мұғалімдерге арналған нұсқаулықта “қарсы пікір айтуға, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау жəне ісəрекеттерімізге жаңа немесе түрлендірген тəсілдерді енгізуге дайын болуға, ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге жəне басқаларды сыни тұрғыдан ойлауға баулуды білдіреді”- деп беріледі. Олай болса мұғалімдер əдетте өз жұмысының жаңа жолдарын жəне жаңа идеяларды оқыту туралы ойланудың нəтижесінде алған тəжірибесі ол мұғалімнің жұмыс стилін дамытуға ықпал етеді. Осылайша, егер сіз өзіңіз дамытқыңыз келген оқыту саласын немесе байқап көргіңіз келетін жаңа тəсілдерді зерделесеңіз, сіз де сыни тұрғыдан ойлау жүріп жатқанын ұмытпаңыз. Сыни ойлаудың қажеттілігі сонда сыни ойлау кез келген салаға қажет, өз маманының шебері болу үшін, өз мəселеңді өзің шешу үшін қажет. Дəл қазіргі уақытта бағдарламаның үлкен міндеттерінің бірі – орта білім беретін мектептердегі оқушылармен бірге оларды сыни ойлауға үйрететін мұғалімдердің сыни ойлауына мəн беру болып тұр. Мұғалімдердің жай ғана сыни ойлауы емес, өз тəжірибесіне сыни рефлексия жасай ала ма? Себебі, рефлексивті болу – оқыту мен оқу тəжірибесін жақсарту тəсілдерінің бірі. Рефлексия – метаойлау немесе ”ойлау туралы ойлану” деген түсінік бар. Мұғалімдердің мектеп тəжірибесіне жаңа тəсілдерді енгізу арқылы сыни рефлексия жасап, оқу үрдісін одан əрі дамыту үшін нені өзгерту қажеттігі туралы пайымдаулары маңызды. Мұғалімдердің рефлексивтік қызметіне мектеп тəжірибесінің негізінде жасалған пікірлері жатады. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.//Астана, 2010 ж. 165

2.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 3.Жаңа педагогикалық технология. Қ.Ж. Бұзаубақова. //Алматы, 2004ж 4.Ұстаздық шығармашылық Б.А. Тұрғынбаева. //Алматы, 2007 ж. 5.Қазақстан кəсіпкері. Республикалық ғылыми əдістемелік журнал. МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫ ОҚЫТУ МЕН ТƏРБИЕЛЕУДЕ ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛДІҢ МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ Жұмабекова Мейрамгүл Қарағанды қаласы, Байқадам орта мектебінің мектепалды даярлық сынып мұғалімі

Қазіргі заман талабына сай жаскелең жас ұрпақты жан-жақты тəрбиелеу тəрбиеші мен педагог мамандардың алдына қойған басты мақсатының бірі. Мектепке дейінгі ұйымдарда білім беру сапасын арттыру өзекті мəселелердің бірі. Еліміздің болашағы саналатын ұрпақ тəрбиесінде оқу тəрбие үрдісі алғашқы сатылардың бірінде тұр. Жас ұрпақтың азамат болып қалыптасуы оның білімі мен білігінде. Əлемде қанша ұлт, нəсіл болса, соларды бір-бірінен даралап тұратын басты бойтұмары – туған тілі. «Əр халықтың ана тілі – білімнің кілті»,- деп Ахмет Жұбанов тілдің адамзат өміріндегі маңызын аша түскен [1,16]. «Адамзаттың Айтматовы» атанған, əлем əдебиетіндегі көрнекті жазушы Шыңғыс Айтматовтың мына бір пікірі: «Тіл – халықтың автопортреті. Əр тіл өз орнында ұлы, əр тіл - бүкіл адамзат қазынасының ортақ палитрасындағы өз өрнегімен қымбат»,-деп ана тілінің ұлылығын дəлелдей түседі [1, 20]. Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақын-жазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды.Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз əлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. Көп тіл білу-заман талабы. Егемендікке қол жеткізген еліміздегі салмақты проблемалардың бірі-бəсекеге қабілетті мамандардың жетіспеушілігі еді. Осы проблеманы шешудің бір ұшы олардың кəсіби біліктілігін арттыру болса, екінші бір маңызды қыры – тілдік біліктілігінің барынша жоғары деңгейде болуы. Жеті жұрттың тілін білуді əуелден мақсат еткен елдің ұландары шартарапты шарлап, «өнер-білімі бар жұрттардан» өркениеттің өресі биік, танымы терең ұрпақ тəрбиелеуде тиімді пайдаланғаны мəлім. Осындай тарихы бар біздің халқымыз үшін Елбасы Н.Ə.Назарбаевтың «Жаңа əлемдегі Жаңа Қазақсан» атты (2007 ж.) Жолдауында ұсынылған «үштұғырлы тіл» мəдени жобасы соншалықты тосын жайт болмады. Халықтың рухани дамуын ілгерілетуді ішкі саясаттың дербес бір бағыты ретінде белгілеп берген ұлт Көшбасшысы еліміздің азаматтарына қазақ тілін мемлекеттік тіл, орыс тілін ұлтаралық қатынас тілі ретінде жəне əлемдік экономикаға жол ашатын ағылшын тілін меңгеруді міндеттеді. Бұл үштұғырлы тіл идеясы тіл 166

саясатының жаңа бір сатысы ғана емес, уақыт талабынан туындаған қажеттілік еді. Заман талабына сай өскелең ұрпақ қазақ тілін дамыта отырып, өзге тілдерді үйрену арқылы əлем тілдерінің ерекшелігімен жəне мəдениетімен танысып, инновацияның ағымына ілесуге үлкен мүмкіндік алады. Осы «үштұғырлы тіл» саясатын жүзеге асыру үшін үш тілді меңгертуді балабақшадан бастау керектігі мектепке дейінгі оқыту жəне тəрбиелеудің жаңа стандартында көрсетілген. Тіл-қарым-қатынас құралы, тіл баланың өмірінде маңызды рөл атқарады. Ана тілі мен қоса өзге тілді де балалар балабақша табалдырығынан үйреніп, қызығушылықтары мен ұмтылыстары артып, мектепке барған кезде еш қиындықсыз ары қарай білімдерін жетілдіруге мүмкіндік алады. Өскелең ұрпақтың үш тілді оқып үйренуге ұмтылыс жасауы–тілге деген қызығушылығынан туындап отыр. Сондықтан бала бойындағы ұлттық құндылықтарды сақтай отырып, тілге деген қызығушылығын арттыру, жаңа технологиялық əдістерді игеруде жаңа талпыныстар жасалуда. Көптілділік тұжырымдамасы ҚР-дағы білім беру дамуының негізгі стратегиялық бағыты ретінде ҚР Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауында 2006 жылғы қазанның 23-індегі Қазақстан халқының Ассамблеясында аталып өтілді. Президент өз сөзінде ең кем дегенде үш тілді еркін меңгерген көптілді, көпмəдениетті тұлғаның негізгі моделін ұсынды: қазақ тілі - мемлекеттік, орыс тілі-халықаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-əлемдік тілдердің бірі.Егеменді еліміздің шапшаң дамып келе жатқан халықаралық қатынастары,халықаралық сауда-саттық нарығы да көп тіл білуді қажет етеді. Үш тілді оқыту заман талабы.Үштілділік-Қазақстан жастарының парасатты əлеуметінің даму факторы. Педагогикалық фактор тілі оқытудың жаңа əдіс-тəсілдері, интерактивті əдістер мен жаңа технологияларын, бақылау əдістерін, педагогтардың шеберлігін қазіргі заманға сай ұйымдастыруды қажет етеді. Тіл, тіл мəдениетін игеру - əр баланыі сəби шағынан бастап іске асады да, ары қарай біртіндеп жетіліп отыратын үрдіс. Тіл өмір сүрмей тұра алмайды, ол уақыттан да биік тұр. Тіл ұлттық дамуды белгілеп, дүниетанудың кілті. Тіл - мəдениет деп атайтын дүниенің мəңгілік ажырамас бөлшегі, бүкіл қоғамды алға жылжытушы. Тілдерді дамыту-еліміздегі мемлекеттік саясаттың ең маңызды бағыттарының бірі.Тіл проблемаларын оңтайлы шешу - ұлтаралық қатынастар үйлесімділігінің, халық бірлігі мен қоғамдық келісімді нығайтудың түпқазығы болып табылады [5]. Ағылшын тілін ерте жастан оқытудың мақсаты – мектеп жасына дейінгі балалардың ағылшын тілінде қарым-қатынас жасай алу негіздерін меңгеруі болып табылады. Сондай-ақ оқушының коммуникативті даму біліктілігін арттырады, қызығушылығын оятуға мүмкіндік береді. Ал, əлемдік тіл ретінде 167

бейресми түрде орныққан ағылшын тілін меңгеру ұлттың бəсекеге қабілеттілігін шыңдай түседі. Ағылшын тілінде қатынас жасау мақсатқа сай болуы тиіс. Баланың шет тіліндегі сөздерді қабылдауының əдісін жасау керек. Сол оң жағдай жасаудың бірден-бір тəсілі ойын болып табылады.Ойын – баланың білім – білік дағдысын қалыптастыратын тəрбие құралы. Мектепке дейінгі жаста ойын əрекеті жетекші əрекет екенін ескере отырып, балалар өзінің жеткен нəтижесін ертерек көру үшін ұйымдастырылған оқу-іс əрекеттерімді көбіне сөйлеу қабілетін дамытуға бағытталған ойын формасында өткізу өте тиімді. Ойын тілді əр жаста тез меңгеруге өте жақсы жағдай жасайды əрі көмектеседі. Балалармен жұмыс тəжірибесінде ағылшын тілін оқытуға бағытталған əр түрлі ойындарды кеңінен қолдануға болады: ережеге негізделген ойындар, рөлдік, білім тереңдету ойындары, лингвистикалық ойындардың əр түрлі нұсқалары. Бұларды сабақтың əр кезеңінде пайдалануға болады. Мысалы, ұйымдастыру бөлімі кезінде фонетикалық рифмовка алуға болады. Бұл кезеңде балалардың сабаққа қызығуын жоғалтып алсақ, олардың тілді əрі қарай меңгеруі қиынға түседі. Сондықтан, сабақ арасында ойын элементтерін қолдану сабаққа қызығуын, белсенділігін, ойлау қабілетін дамытуға, жаңа сабақты пысықтау кезеңін сапалы өткізуге материалды толық меңгеруге көмектеседі [6]. Осыған орай, бүлдіршіндермен өткізген сабағымнан қысқаша мазмұнын ұсынамын.Сабақ тақырыбы:«Кім тапқыр?».Сабақтың мақсаты: Оқушылардың ағылшын тіліндегі сөздік қорларын молайту, сөздерді дұрыс атауға машықтандыру, жаңа сөздермен таныстыру. Сонымен қоса, балалардың тілдерін дамыту жəне сөйлеу дағдыларын дамыту, тілге қызығушылық пен шыдамдылыққа, сабырлылыққа, белсенді сөйлеуге үйрету. Осы сабақтан күтілетін нəтиже: - нені білу керек? ағылшын тіліндегі сөздерді естеріне сақтайды; - нені игереді? ағылшын тіліндегі сөздерді дұрыс атауды; - нені біледі? өткен тақырыптағы ағылшын тіліндегі сөздерді естеріне сақтайды. Жаңа сөздер енгізгенде мектеп жасындағы балалардың психофизиологиялық ерекшеліктеріне аса зор мəн беріледі. Бұл жаста балалардың сөйлеуі сезім мүшелерінің заңдылықтарына бағынады. Ашық, түрлі-түсті көрнекілік кіші жастағы балаларды оқытудағы таптырмас көмекші болып есептеледі. Жаңа сөзді суретпен, немесе əсем көрнекіліктерімен байланыстыра отырып түсіндірсе, оны белгілі іс-əрекетте қолданылып көрсетілсе бала өте тез меңгеріп кетеді. Олар бір суретті қайталап көре беруден жалығады, сондықтан көрнекіліктерді тез ауыстырып тұрудың да маңызы зор. Тақырыпты ашу барысында ойын арқылы дамытуға арналған тапсырмалар жүйелі қолданылып, ұйымдастырылып отырса сонда ғана педагогтің тақырып ашуына мүмкіндік береді. Ал, дұрыс таңдау үшін 168

балалардың психологиялық жəне жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін білу керек [6]. Қорыта келгенде, «Тілдердің үш тұғырлылығы» бағдарламасының негізгі мақсаты мемлекеттік тіл - қазақ тілін, орыс жəне ағылшын тілдерінің деңгейіне көтеріп, бəсекелестігін арттыру болып табылады. [2, 18] Қолданылған əдебиеттер тізімі: 1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2. Қазақстан Республикасының «Тіл туралы» Заңы 3.Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың «Үштұғырлы тіл» саясаты. //Егемен Қазақстан 2006 ж. 4. Тлешова Г.К. «Үш тілді меңгерген жаңа заман балаларын тəрбиелеу» 5. Бейсекеева А.А.: «Мектепке дейінгі балаларды тіл мəдениетіне тəрбиелеу» 6.Байтлеуова Л.: Мектепке дейінгі ұйымдарда ағылшын тілін оқытудың маңызы

ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Жұмағазиева Жарқын Закарияқызы Атырау облысы, Исатай ауданы Аққыстау орта мектебінің бірінші санатты қазақ тілі мен əдебиеті пəні мұғалімі

Білім беру жүйесінде айрықша орны бар мəселелердің бірі – инклюзивті оқыту. Инклюзивті білім беру дегеніміз – баланың мүмкіншілігінің шектеулі болғанына қарамастан, мектепке дейінгі мекемелерде жəне орта білім беретін мектептерде толықтай білім алуын қамтамасыз ету. Қоғамның барлық істерінде баланың теңдігін ынталандыруға бағытталады. Инклюзивті білім беру төмендегідей принциптерді басшылыққа алады: -адамның құндылығы оның қабілеттеріне байланысты болмайды; -əрбір адам қарым-қатынас жасауға жəне іс-əрекет жасауға қабілетті; -əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті; -əрбір адамның бір-біріне деген қажеттілігі орын алады; -əрбір адам өзін қолдауға жəне достыққа мəжбүр. Қазіргі кезде қалыптасқан сұраныстары ерекше балаларға біріктіріп білім берудің əр түрлі нұсқаларын үлгілеу тəжірибесі мен олардың əрқайсысы үшін қарапайым жалпы білім беретін мектепте оқытудың адекватты жағдайын жасау балалардың əр түрлі əлеуметтік топтармен бірігудің əр түрлі нысандарын жүзеге асыруға жəне қызмет пен қарым-қатынас барысында мұнда қалыптасқан əлеуметтік-мəдени талаптарға сай болуға қабілетті екендігін дəлелдейді. Қазіргі таңда инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамытуда ойындар мен жаттығулардың қажеттілігі мен мүмкіндіктері басты назарда. Балалардың мінез-құлқындағы кемшіліктерді түзету, орнына келтіру, дамыту – педагогика жүйесіндегі балалардың оқыту мен дамытудың маңызды құралдас бөлігі болып табылады. 169

Мария Монтессори жүйесі бойынша 1 жастан 6 жасқа дейінгі балалар зейінін, шығармашылық жəне логикалық ойлау қабілетін, есте сақтауды, сөйлеуді, елестетуді, қимылды дамытады. Оның негізгі қағидаты – «оқы,оқы» деп күштеп емес, ойын арқылы оқыту жəне баламен дербес тіл табысуға негізделген жаттығуларды таңдап алу. Ойын – адамның өміртанымының алғашқы қадамы. Сондықтан, ойын арқылы балалар өмірден көптеген мəліметтер алып, білімін жетілдіреді.Ойнай жүріп балалар қоршаған орта жайлы білімдерін толықтырады, дербес шешім қабылдауға дағдыланады, ойлау барысында ұтқырлық пен тапқырлық танытады. Ойын əсері арқылы бала өз қасиетін қалай қанағаттандыра алатынын, қандай қабілеті бар екенін байқап көреді. Түрлі ойындар баланың тапқырлығын, байқағыштығын, зейінділігін арттырумен қатар ерік сезім түрлерін де дамытады. Дамытушы ойындар танымдық сезімді оятады, яғни балада тану іздену əрекетін дамыта отырып, ойдың, талдау мен əрекеттің логикасын ойлау процесінің икемділігін, жаттығуын жəне тапқырлығын, қиял ұшқырлығын қалыптастырады. Бұл жағдайда сөзжұмбақтар мен ребустар көп септігін тигізеді.Өз шығармашылығымен құрастырылған сөзжұмбақтар баланың аса қызығушылығын тудырады. Балалар еркін сөздерді буынға бөліп, ойлау қабілеті дамиды, есеп сабағынан білім деңгейі кеңейеді. Дамуында əр түрлі кемшіліктері бар балаларды арнайы оқытуға деген сұраныс, əсіресе,олардың танымдық процестерін психологиялық жағынан зерттеу қазіргі таңда өзекті мəселе болып отыр. Оқыту үрдісінде мұндай балаларға оқу материалын меңгерту үшін арнайы мектептер мен мекемелерде арнайы білім берудің мазмұны мен əдістерін жасау жəне оны негіздеу қажет. Əсіресе ауылдық жерлерде туа біткен, сонымен қатар еліміздегі экологиялық тепе-теңдіктің бұзылуынан, тұқым қуалаған, жүре пайда болған аурулар салдарынан, мектепке бару бақыты бұйырмаған балалар бар. Осы балаларды психологиялық ойындар көмегімен дене кемістігін қалпына келтіріп, сол арқылы психологиялық саулығын сақтап, бала мүгедектігінің деңгейін төмендетуге мектеп психологтары аз да болса өз үлесімізді қосып алдымызға мақсат етіп келеміз. Əр психолог үйден оқитын балаға барғанда біріншіден баланың көңіл күйіне қарап, динамикалық бақылау күнделігін жүргізіп отырады. Баланы мектепішілік іс-шараға қатыстырады немесе көрермен ретінде көруге шақырады. Екіншіден, баланың үйіне барғанда ата-анасымен сөйлеседі, пікірлеседі, кеңес беріп отырады. Тек қана баланың өзімен жұмыс жасағаннан көрі ата-анасымен қосылып, жұмыс жасаған балаға қатты ұнайды. Ол үшін үйден оқитын оқушының отбасылық əлеуметтік жағдайын, жас ерекшелігін ескере отырып, балаға ешқандай қиыншылық туғызбайтын өз істəжірибемде қолданып жүрген, ата-анасымен бірлесе жүргізген, баланың өзіне арналған коррекциялық ойындарды ұсынамын. Əрбір мұғалім жеке балаға сабақ бергенде сабағына қолдануға болады. Баланың қуанышы мен реніші ойында анық байқалады. Ойын кезінде баланың психологиялық ерекшелігі мынадан көрінеді: 170

1. Олар ойланады. 2. Эмоциялық əсері ұшқындайды, белсенділігі артады, қиял елестері дамиды, баланың шығармашылық қабілеті мен дарыны ұшталады. 3. Ұжымдық сезімі қалыптасады. 4. Ерік қасиетін бекітеді, адамгершілік сапаны жетілдіреді. Түзету жұмыстары псаихикалық дамуы тежелген жəне ақыл-ой кемтарлығына шалдыққан оқушылардың зейіні мен еске сақтауын, кеңістіктік елестетуін, қисынды ойлауын дамытуға жағдай жасайды. Сондықтан барлық танымдық психикалық үрдістер ( қабылдау, ойлау, есте сақтау жəне т.б.) «таза» күйінде болмайтындығын, өзінше тұтас бір жүйені білдіретіндігін, соның негізінде кешенді түрде дамитындығын есте сақтаған абзал. Мысалы, «графикалық сынақхат» жаттығуын кеңістіктікбағдарлық тапсырмаларға жатқызуға болды, сонымен қатар ол зейіннің, есте сақтаудың, өзін-өзі бақылаудың, қолдың ұсақ моторикасы қызметінің дамуына ықпал етеді. «Сөз ойла, тез ойла!» жаттығуы. Бес дыбыстан құралатын, үшінші əрпі «Л» болатын, Не? Қандай? деген сұраққа жауап беретін сөздерді ойлауға тапсырма беріледі. Ортасындағы əріптерді өзгерте беруге болады. Л Мысалы, торкөздерді мынадай сөздермен толтырады: талап, құлан, шалап, жолақ, халат, далап, құлын, келін, жалын, тулақ, салақ, рулон, кулон, балақ, талақ, сылақ, салық, талма, жұлын, галош, салым, қалам, ғалам, ғалым, ғылым, қалқа, қалта, салат, долма, малта, шелек, сулық, белок, тұлып, желім, залым т.б. Оқушылар сөздерді ойламаған жағдайда жоғарыдағыдай сөздер құрауға болатыны айтылып, əр сөздің мағынасы түсіндіріледі. «Оқиғаның бірізділігін құр!» жаттығуы. Оқушыларға мазмұнды суреттер сериясы бар суреттер беріледі. Олар оқиғаның басы, ортасы, аяғы қайсы екенін тауып, əңгіме құрастырады. Мысалы: «Аяз ата», «Бағбан», «Портрет» т.б. суреттер топтамалары беріледі. Бұл жаттығу ойлауы мен байланыстырып сөйлеуін дамытады. Жаттығуды мəтін арқылы беруге де болады. Мəтіндегі орны ауыстырылған сөйлемдерді мазмұны бойынша қойып шығу тапсырылады. «Белгісін тап» жаттығуы. Оқушыларға үш-төрт сөз беріледі. Мысалы: АЛМА, СИЫР, ТҮН. Осы сөздердің бір белгісін табуға тапсырма беріледі. (Алма - тəтті, сиыр – сүтті, түн – қараңғы). Оқушылар жаттыққан соң екі, үш белгісін таптыруға болады. «Қарама-қарсы мағынасын тап!» əдісі. 1.Жуан – 2.Биік – 3.Тар – 4.Кішкентай – 5.Салқын – 171

6.Ұзын – 7. Ақ – 8. Ашық – 9. Қою – 10. Өткір 11. Ашық – 12. Жоғары Оқушылардың логикалық ойлауын дамыту үшін мынадай тапсырмалар беруге болады. Мен өз тəжірибемде инклюзивті білім беруде балалардың сенсорлық үдерісін дамыту мақсатында ойын элементтерін көптеп пайдаланамын. Мысалы, көру арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Əріптер», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған бейнелер», түс, пішін, көлемді ажыратуға арналған «Дəл осындай пішіндегі затты тап», «Қандай фигура артық?», «Заттың түсі қандай?», тактильді сезімталдықты дамытуға арналған «Əріпті тап», «»Жылдың төрт мезгілі», «Мысықты ұстап ал», есту арқылы қабылдауды дамытуға арналған «Қандай музыкалық аспаптың ойнағанын тап», «Ақырын жəне қатты», сондай-ақ ұсақ моториканы дамытуға арналған «Əріптер», «Саусақтар амандасады», «Оркестр», «Таңғажайып жануар» ойындарын ойната отырып түзету сабақтарын өткіздім. Мен сабақтарымда төмендегідей ойындарды жиі қөткізіп тұрамын. «Кімде қандай қасиет бар». Малдың түрі бейнеленген карточкаға бала оның қасиетін көрсететін сөз жазылған басқа карточканы таңдап алады. Мысалы, ит жəне иесіне берілгендік, түлкі жəне айлакерлік, түйе жəне тəкаппарлық жəне т.б. «Өзің жалғастыр….» Мақсат сабаққа кешіккенін енді ғана ұқты…. Айнұр досын ренжітіп алғандай болды… Оспан ағасына бір нəрсені айтуды ұмытып кетті…. Əңгімелерді одан əрі жалғастырып, өз бетінше аяқтауын тапсырып, соңынан баланың ойын талқылауға болады. «Түспен ажырату». Ойынның мақсаты: адамның мінез-құлқын бояумен көрсетіп, жағымды, жақтарын түспен ажырату. Жүргізуші: балаға адамның қасиеттерін кемпірқосақ тəрізді етіп бояуды тапсырады. Қандай қасиетті қай түспен бояуды баланың өзі шешеді. Ойын соңында адамның мінез-құлқын көрсету үшін қай түсті неге таңдағанын өзі түсіндіріп береді.Енді 7-сыныпта өткізген «Жалаң, жайылма сөйлемдерді ажырата білу» тақырыбындағы сабағыма тоқталайын. Қазақ тілі .7-сынып. Сабақтың тақырыбы: Жалаң,жайылма сөйлемдерді ажырату,мысал келтіру. Сабақтың мақсаты: білімділігі: жалаң,жайылма сөйлемдердің айырмашылығын түсіндіру; 172

тəрбиелілігі: оқушыларды тазалыққа,əсемдікке тəрбиелеу; дамытушылығы:шығармашылық қиялын, жүйелі ойлау қабілетін, сөздік қорын молайтып, тіл байлығын дамыту. Коррекциялық мақсаттары: артикуляциялық дағдыларды жəне фонематикалық есту, қабылдау қабілеттерін дамыту. Саусақ жаттығулары арқылы түрлі психикалық үрдістерін ояту. Дыбыстық жинақтау, талдау қабілеттерін қалыптастыру. Сабақтың көрнекілігі: сөйлейтін «Əліппе», пластикалық карта арқылы жұмыс жасайтын «Ноутбук» Сабақтың əдісі: сұрақ-жауап Сабақтың барысы: Ұйымдастыру кезеңі. Сабақтың коррекциялық мақсаттарын іске асыру жоспары: Саусақ жаттығулары. «Саусақ амандасады» Үй тапсырмасын тексеру. Жаңа сабақ. Жалаң,жайылма сөйлем. Бастауыш пен баяндауыштан тұрады

Тұрлаусыз мүшелерден басқа тұрлаусыз мүше де

1-тапсырма. «Кім тапқыр?» ойыны. Қар жауды. Қар қалың жауды. Ұшақ көтерілді. Ұшақ биікке көтерілді. Мұғалім кірді. Мұғалім сыныпқа кірді. Күн жылынды. Күн көктемде жылынды. 2-тапсырма. «Сергіту сəті» ( «Өз есіміңді ерекше ата»ойыны) Күннің суретін салып, əр сəулесіне бала өзінің тек жақсы қасиетін жазады. ұқыпты

таза Айкөркем

тəртіпті

тілалғыш

мұқият

алғыр

Сабақты қорытындылау. Бағалау. Үйге тапсырма. Анықтама жаттау. Осы сабақта «Өз есіміңді ерекше ата»ойынын жүргіздім.Адамның есіміоның бетке ұстар құралы.Біздің есімдеріміз өмір бойы бізбен бірге,олар біздің 173

мінезімізге,сезімдеріміз бен ойымызға өз ізін қалдырады. Қанеки,өзіміздің есімімізді еркелей əрі ардақтап айтып көрейік.Жаттығып алайық. Мұғалім баланы ортаға шақырады. Бала өз есімін атаған кезде қандай сезімде болғанын сұрауға немесе осы айтқандарын қағаз бетіне түсіруіне болады. Ал енді 7-сыныпқа өткізген «Менің отаным – Қазақстан» тақырыбындағы сабағымда «Заттың түсі қандай?», «Айырмашылықты тап», «Аяқталмаған бейнелер» ойын-жаттығуларын пайдаландым. Қорыта айтқанда, біз-педагогтар, «Əрбір бала-бір жұлдыз, жарқырауына көмектес!» қағидасын бекем ұстанайық.Өздері кемтар болып келген баланың көңіліне кірбің түсірмейік. Мен биылғы жылы сабақ беретін 7-сынып оқушысы Дүзелова Айкөркем, 9-сынып оқушылары Мырзағалиева Арайлым мен Ламиха Əйгерім денсаулығына байланысты үйден оқиды. Олар менің əр сабағымды, əр кездесуімді асыға күтіп отырады. Осының өзі менің жаныма медеу. Мені олардың алдағы өмірі қатты ойландырады.Сондықтан оларды түзету-дамыту жолында күш-жігерімді аямай, ізденіп, еңбектеніп келемін. Қазіргі күніХалел Досмұхамедұлы атындағы Атырау Университетінде дефектология мамандығында оқып жатырмын. 2011 жылы Атырау қаласында «2011-2020 ж.білім беру мемлекеттік бағдарламасы мүмкіндігі шектеулі балалардың өмір дағдысы,əлеуметтік құзіреттілігін қалыптастыруға талаптану» тақырыбында білім көтеру курсынан өттім. Адам өзін қоршаған əлемдегі ақпараттардың тоқсан пайызын көру жүйесі арқылы алады. Ал есту арқылы тек тоғыз пайызын, иіс сезу мен дəм сезу арқылы бір пайызын қабылдайды екен. Адам барлық əлемді сезім мүшелерінің көмегімен таниды, ал қабылдау мүмкіншіліктері əр түрлі болады. Сезім мүшелеріне əсер етуші ақпараттық қор бейне(көру), аудиобейне (есту мен көру), аудио есту құралдары болып бөлінеді. Оқыту мен тəрбие беру үрдісінде техникалық құралдарды пайдаланудың мақсаты - оқушылардың бағдарламаға сай материалдарды терең білуіне, ғылым мен техниканың негіздерін түсінуіне, оқушылардың білім сапасын арттыруға жоғары дəрежеде үлес қосу. Осы сезім мүшелерінің қызметін жақсарту барысында сабағымда арома, фито, арттерапия жəне еңбектену терапияларын сияқты заман талабына сай терапияларды қолданамын. Менің қол жеткізген нəтижем: -соңғы екі жылда өзіме жүктелген балалармен жұмыс барысында олардың жағдайлары жақсарып, өмірге деген құштарлығы артты; -былтырғы жылмен салыстырғанда балалардың психикалық дамуы жақсы нəтиже көрсетуде. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстан –2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы 2.Н.Ə.Назарбаев«Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда:өсім, реформалар, даму» атты Жолдауы. 3.Қ.Ж.Бектаева, А.Е.Ерболат»Типтік арнайы білім беру оқу бағдрламалары». Алматы-2010 жыл. 174

4. Дубровина И.В. Психокоррекционная и развивающая работа с детьми. – М., 2001. ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ - ЗАМАН ТАЛАБЫ Жунусова Гайни Задаевна, Канибекова Алмагуль Максутовна Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжі, математика пəнінің оқытушылары

Ана тілінің құдіреті жайлы қаншама ойшылдарымыз, ақынжазушыларымыз құнды пікірлер қалдырды. Осынау бабаларымыз сөйлеп, даналарымыз толғап, аналарымыз əлдилеп өскен қазақ тілінің еліміздің болашағының көркеюіне зор ықпал етуде. Қай кезеңде болмасын, көп тілді меңгерген халықтар мен ұлттар алдыңғы қатарлы елдің қатарына кіріп, өзінің коммуникациялық жəне интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырғаны тарихтан белгілі. Қазіргі таңда əлемнің алпауыт мемлекеттері көп тілді, əсіресе халықаралық тілдерді меңгеруді маңызды міндет деп санайды. Сондықтанбіз де өз халқымыздың дамып, өркениеттен кенжеқалмау үшін көптілді меңгеруіміз қажет. Бұл заман талабынан туындап отырған қажеттілік.[1] Себебі, бірнеше тілде еркін сөйлей де, жаза да білетін маман бəсекеге қабілетті тұлғаға айналатыны сөзсіз. Осы ретте, президентіміз Н.Ə.Назарбаевтың: «Қазір біз балаларымыз қазақ тілі мен қатар орыс жəне ағылшын тілдерін де белсенд імеңгеру үшін жағдай жасауға шаралар қабылдап жатырмыз. Үш тілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек», – деген болатын 2012 жылы 14 желтоқсандағы Жолдауында. Бүгінгі білім беру жүйесі модернизацияланған заманда көп тілді меңгертуге аса назар аударылып, жанжақты жол ашылған.«Келешекке кемел біліммен»,-деп Елбасы Н.Ə.Назарбаев ұстаным еткендей, келшекке терең біліммен қадам басып, əлемдік білім кеңістігінің құпияларына үңіліп, қоғамға бейім, өз қабілетін таныта алатын, жан-жақты дамыған, бірнеше тілді меңгерген құзіретті тұлғаны қалыптастыру басты мақсаттардың бірегейі болып отыр. Елбасы Қазақстан-2050 Стратегиясында жаңа қазақстандық патриотизм туралы ой қозғайды. Болашаққа деген сенім болмаса, толыққанды мемлекет құруға болмайды. «Мемлекет пен азаматтың мақсаттары барлық бағыттар бойынша сəйкес келуі өмірлік тұрғыдан маңызды. [2] Сондықтан да өз бойымызда жəне балаларымыздың бойында жаңа қазақстандық патриотизмді тəрбиелеуіміз керек.» Осы мақсатта «Қазақстан тарихы» жəне жаңадан енгізілген «Қазіргі əлемдегі Қазақстан» пəндері — оқушылардың белсенді азаматтық ұстанымын қалыптастыру, жаңа қазақстандық патриотизмді дамыту, сонымен қатар қазақ халқының ғасырлар бойы жинақталған моральдық–адами құндылықтарын меңгеруге ұмтылысын тəрбиелеуге бағытталған. Бұл мəселе 1997 жылғы Президент Н. Ə. Назарбаевтың «Қазақстан—2030» даму стратегиясының өзінде ұсынылған болатын. 175

Шынымен де қазіргі қоғаммен оның өткенін байланыстырушы тарихи сана қалыптаспайынша патриотизмді қалыптастыру мүмкін емес. Сондықтан да тарихты объективті оқыту жəне оны насихаттау бүгінгі күннің өзекті мəселесі болып табылады. Үштілді оқыту–заман талабы.Үштілділік–бəсекеге қабілетті елдер қатарына апарар басты баспалдақтардың бірі. Елбасымыздың «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» атты Халқына Жолдауында:“Тілдердің үштұғырлығы мəдени жобасын кезеңдеп жүзеге асыруды қолға алуды ұсынамын. Қазақстан бүкіл əлемге халқы үш тілді пайдаланатын мəдениетті ел ретінде танылуға тиіс. Бұлар-қазақ тілі-мемлекеттік тіл, орыс тілі- ұлтаралық қатынас тілі жəне ағылшын тілі-жаһандық экономикаға ойдағыдай кіру тілі” деген салиқалы үндеуінде айтқандай, əлемдік кеңістікке енуде ағылшын тілінің маңызы зор. [3]. Ағылшын тілі - əлемдік бизнес тілі, оны меңгеру – жастарға əлем танудың кілті болмақ. Ағылшын тілін білу біздің жастарға шексіз мүмкіндіктер ашады. Ол–жаһанданудың кепілі. «Ақпараттық технология дамыған қазіргі дəуірде күн сайын дерлік ағылшын тілі дүние жүзі халықтарының тілдеріне жаңа сөздер мен ұғымдар арқылы батыл ену үстінде.Бұл үдерістен біз де тыс қалмауымыз керек» [4]. Елбасымыз Н.Ə.Назарбаев өз жолдауында Қазақстанның əлемдегі барынша дамыған жəне бəсекеге қабілетті елдердің қатарына кіру стратегиясын ұсынған болатын. Онда осы міндеттерді шешуге жəрдемдесетін дамытудың жеті басым бағыты анықталған. Елбасы: «Бұл шешуші басымдықтардың бірі- осы заманғы білім мен озық ғылымды дамыту болып табылады» деп нақты көрсеткен. Математиканы оқыту барысында орыс тілі, ағылшын тілі пəндерін бірлікте алу мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Алайда дəстүрлі оқытуда тек аударма жасатумен ғана шектеліп отырсақ,қазіргі оқыту технологиясында түрлі шығармашылық бағыттағы тапсырмалар бере отырып, оқушысубьектінің ізденісіне, яғни, жеке тұлғаның əрекетін дамытуды мақсат етудеміз. Ол үшін оқушылардың интеллектуалдық қабілетіне түрткі болатын жаңа технологияларын қолдана отырып сабақты үш тілде жүргізудің тиімділігі зор.Оқушыларды ойната отырып, үш тілде жүргізілген тапсырмалар олардың коммуникативтік құзыреттіліктері мен функционалдық сауаттылықтарын арттыруға негіз болды.Сондай-ақ, ақпараттық технологияны: электрондық оқулықтар, презентациялар, тест т.б түрлері оқушылардың қызығушылығын оятып, уақыттарын үнемдеуге, қосымша деректерді тиімді қолдануға түрткі болды. Шығармашылық жұмыстарға жетелейтін тапсырмаларды да оқушылар қызыға орындап, еркін аударма жұмыстарын жасауға дағдыланды. Бұл жерде оқушылардың есеп шығару, сөйлеу тілдері мен сауаттылықтарына назар аударылады. Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар оқушылардың ізденушілік əрекеттеріне,өз беттерімен білім алып, алған білімдерін ортаға салып, дəлелдеу дағдыларына түрткі болды. Есепті ауызша, жазбаша шығарып оны дəлелдеу арқылы сөйлеу тілдерін дамытты. Шығармашылық бағыттағы тапсырмалар: модель, презентация, жоба құру сынды бағытта да ұсынылып отырды. Бұл жерде 176

олардың ақпараттық құзіреттіліктерін дамыту көзделді. Мəселен, 1-курс мектеп математика курсы негіздері пəні, «Математиканың тарихы» тақырыбында презентация жасау. Мұнда математиканың даму кезеңдері қарастырыла отырып, үш тілде еркін презентация арқылы қорғап шығу талап етіледі. Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Олар: қазақ тілі – мемлекеттік тіл, орыс тілі–ұлтаралық қарым-қатынас тілі жəне ағылшын тілі – жаһандық экономиканы ойдағыдай түсіну тілі. Дəлірек айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Үштұғырлы тіл идеясын дамыту үшін мемлекет тарапынан еліміздің əр азаматына көптеген жағдайлар жасалынған. Сондықтан, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, əлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсуге сөзсіз. «Білекке сенер заманда- ешкімге есе бермедік. Білімге сенер заманда – қапы қалып жүрмейік»–деп Абылай хан айтып кеткендей, ертеңгі күннің болашағы бүгінгіден де нұрлы болуына ықпал етіп, адамзат қоғамын алға апаратын құдіретті күш тек білімге ғана тəн екенін ешқашан ұмытпайық[5]. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 3. Назарбаев Н.Ə. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 4. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 5. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері, А, 2008ж. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СОВРЕМЕННЫХ ИНФОРМАЦИОННЫХ И КОММУНИКАТИВНЫХ ТЕХНОЛОГИЙ В НАЧАЛЬНОЙ ШКОЛЕ Завьялова Оксана Александровна, Захожая Татьяна Николаевна СОШ № 83 им. Г.Мустафина г. Караганда

В настоящее время в нашей стране происходят существенные изменения в национальной политике образования. Это связано с переходом на позиции личностно-ориентированной педагогики. Одной из задач современной школы становится раскрытие потенциала всех участников педагогического процесса, 177

предоставление им возможностей проявления творческих способностей. [1, 29]. В школьном образовании применяют самые различные педагогические инновации. Наиболее характерными из них, являются информационнокоммуникативные технологии (ИКТ). [2, 145]. В нашем случае актуальным является вопрос использования ИКТ в учебном процессе начальной школы. О целесообразности использования ИКТ в обучении младших школьников говорят такие их возрастные особенности, как:  наглядно-образное мышление развито лучше, чем вербальнологическое,  неравномерное и недостаточное развитие анализаторов, с помощью которых дети воспринимают информацию для дальнейшей ее переработки (если информация не воспринята, то она не может быть полностью усвоена). Уроки с использованием ИКТ помогают решить следующие дидактические задачи:  Усвоить базовые знания по предмету;  Систематизировать усвоенные знания;  Сформировать навыки самоконтроля;  Сформировать мотивацию к учению в целом;  Оказать учебно-методическую помощь учащимся в самостоятельной работе над учебным материалом. Данную технологию можно рассматривать как объяснительноиллюстративный метод обучения, основным назначением которого является организация усвоения учащимися информации путем сообщения учебного материала и обеспечения его успешного восприятия, которое усиливается при подключении зрительной памяти. Известно, что большинство людей запоминает 5% услышанного и 20% увиденного. Одновременное использование аудио- и видеоинформации повышает запоминаемость до 4050%. Мультимедиа программы предоставляют информацию в различных формах и тем самым делают процесс обучения более эффективным. Экономия времени, необходимого для изучения конкретного материала, в среднем составляет 30%, а приобретенные знания сохраняются в памяти значительно дольше. При использовании на уроке в начальной школе мультимедийных технологий структура урока принципиально не изменяется. В нем попрежнему сохраняются все основные этапы, изменятся только их временные характеристики. Одной из наиболее удачных форм подготовки и представления учебного материала к урокам в начальной школе можно назвать создание мультимедийных презентаций. Более того, презентация дает возможность учителю самостоятельно скомпоновать учебный материал исходя из особенностей конкретного класса, темы, предмета, что позволяет построить урок так, чтобы добиться максимального учебного эффекта. Презентации позволяют учителю: 178

 наглядно представлять материал;  интенсифицировать процесс объяснения нового материала;  регулировать объем и скорость выводимой информации посредством анимации; Уроки познания мира с использованием мультимедийной энциклопедии оставляют у детей глубокий след. Так с помощью диска «Природные зоны Казахстана» мы совершили путешествие по природным зонам на территории Казахстана. На экране перед детьми открылась карта природных зон нашей страны. Дети увидели, где располагается та или иная зона, познакомились с представителями животного и растительного мира. Урок прошел очень эмоционально, во время путешествия ученики слушали музыку, которая ассоциируется с данным уголком нашей страны. Интересны отзывы детей о подобных уроках.  Огнева Виктория. « Мне этот урок запомнился тем, что я посмотрела на реальную жизнь природы во всех уголках нашей страны»  Издепский Виктор. «Мне понравилось то, что можно разглядеть все хорошенько и узнать много нового».  Спирина Наталья. «Мне очень понравилось, когда показывали животных и природу вблизи. Я смотрела на эту природу и чувствовала, что это живая природа, и я перемещаюсь из одного места в другое моментально. Мне бы очень хотелось почувствовать еще раз эту красоту и взглянуть на нее». Использование интерактивных технологий становится привычным явлением в образовании. С помощью интерактивной доски можно демонстрировать презентации, создавать модели, активно вовлекать обучающихся в процесс освоения материала, улучшать темп и течение занятия. Электронная доска помогает детям преодолеть страх и стеснение у доски, легко вовлекать их в учебный процесс. В классе не остаётся равнодушных. За счет большой наглядности, использование интерактивной доски позволяет привлечь внимание детей к процессу обучения, повышает мотивацию.Все,что есть на компьютере, демонстрируется и на интерактивной доске.Часто картинки из сети Интернет становятся единственным источником того, чтобы дети увидели портрет писателя, фотографии, народные костюмы, шедевры национального искусства. Это становится ярким наглядным пособием и источником вдохновения на уроках изобразительного искусства, познания мира, литературного чтения и трудового обучения. [3] Опыт работы по использованию информационно – коммуникативных технологий показывает, что их применение:  расширяет возможность самостоятельной работы;  формирует навык исследовательской деятельности;  обеспечивает доступ к различным справочным системам, электронным библиотекам, другим информационным ресурсам;  способствует повышению качества образования. 179

Результаты использования ИКТ на уроках показали, что создаются благоприятные условия для восприятия учебного материала, внесения большого разнообразия в учебную деятельность школьников на уроке, более рационального сочетания индивидуальных и коллективных форм работы. Учащиеся стали проявлять желание глубже разобраться в материале, понять изучаемое явление, повысилась их активность на уроке. Применение ИКТ в начальных классах, ориентированное на поддержку традиционных курсов обучения, не только не отвлекает детей от школьных предметов, но и создает условия для повышения уровня их изучения. Внедрение ИКТ предполагает развитие привычных методических приемов, совмещения компьютера с книгой и традиционными наглядными пособиями. В заключении хочется сказать, что ИКТ можно использовать на всех этапах урока: при объяснении нового материала, закреплении, повторении, контроле, при проведении олимпиад, внеклассных занятий и др. Использование ИКТ позволяет проводить уроки:  на высоком эстетическом и эмоциональном уровне (анимация, музыка);  обеспечивает наглядность;  привлекает большое количество дидактического материала;  повышает объем выполняемой работы на уроке почти в 2 раза;  обеспечивает высокую степень дифференциации обучения. Список использованной литературы 1.Алексеева, Л.Н.Инновационные технологии как ресурс эксперимента/ Л. . Алексеева// Учитель. – 2004. – № 3. – с. 28. 2.Селевко, Г.Я. Освоение технологии самовоспитания личности школьников: как стать экспериментальной площадкой/ Г.Я.Селевко// Народное образование. – 2005. – № 1. – с.181. 3.сообщества «Интерактивная доска для начинающих и не только…» (http://www.it-n.ru/communities.aspx?cat_no=105173&tmpl=com), действующего на федеральном педагогическом портале «Сеть творческих учителей» (http://www.it-n.ru/). ИННОВАЦИИ В РАБОТЕ СО СЛАБОУСПЕВАЮЩИМИ УЧАЩИМИСЯ НАЧАЛЬНЫХ КЛАССОВ Захожая Татьяна Николаевна, Завьялова Оксана Александровна, Лобова Лариса Анатольевна СОШ № 83 им. Г.Мустафинаг. Караганда

Увидеть и понять проблему – наполовину решить её, если же не видишь проблему, это значит, что она в тебе самом. В последнее время психологи и педагоги вместе с медиками отмечают рост числа детей с проблемами общего поведения и обучения. Специалисты отмечают,что негативные изменения экологической и социальноэкономической ситуации ухудшают соматическое и нервно-психическое 180

здоровье школьников,а в условиях интенсификации обучения и перегруженности школьных программ значительно возрастает число неуспевающих. Но нельзя сбрасывать со счёта и социально-психологический фактор неуспеваемости. Ведь ребёнок обучается в коллективе, в котором постоянно происходит подкрепляемое оценками учителя сравнение детей между собой. Неуспевающий ученик выставляется как бы на «обозрение» сверстников, а значит, постоянно переживает ситуацию неуспеха. Всё это, конечно, не способствует его личностному становлению и развитию. Становится очевидным, что часть вины за растущее количество неуспевающих ложится на плечи педагогов. Отсюда возникает вопрос: Как организовать работу, чтобы помочь ребёнку? По нашему убеждению нужно сделать следующее: - во-первых, необходимо выяснить причину отставания, определить действительный уровень его знаний; - во-вторых, продумать и осуществить индивидуальный план обучения; - в-третьих, нужно так организовать учебный процесс, жизнь учащихся в школе и в классе, чтобы вызвать и развить у учащихся внутреннюю мотивацию учебной деятельности, стойкий познавательный интерес к учению. Это можно достичь при соблюдении условий, способствующих повышению работоспособности учащихся и при разнообразии видов работы с детьми. Это позволяют сделать современные средства информационных и коммуникационных технологий (ИКТ). Преимущества использования ИКТ в работе со слабоуспевающими: 1. Прежде всего, повышается интерес учащегося к уроку. Психологи отмечают, что современные дети информационного общества – это дети экранной динамичной информации. Информация на экране монитора воспринимается ими намного лучше, чем печатная книжная информация. 2.Информационные компьютерные технологии позволяют на качественно новом уровне реализовать принцип наглядности обучения. Анимация, видеоизображение, звук делают изучаемые события и явления более наглядными, а, значит, и доступными, таким образом, превращая процесс обучения в более комфортный для ученика. 3.Активизируется поисковая, творческая и самостоятельная деятельность учащегося. 4.Учитель получает возможность предоставить ученикам компьютерные разработки к своим урокам. Дети дома могут повторить изученный материал не только по учебнику, но и используя домашний компьютер. 5.Грамотное использование компьютерных технологий, кроме огромных образовательных, развивающих и мотивационных преимуществ перед традиционным обучением, имеет также огромное воспитательное значение. 6.И,наконец,самая большая ценность компьютерного сопровождения заключается в возможности для учащегося работать в своем собственном темпе. 181

Используя средства, ИКТ в своей работе со слабоуспевающими учащимися мы применяем:  задания с выбором ответа;  логические задания;  деформированные задания;  электронные перфокарты;  компьютерные тренажеры;  творческие задания;  “карточки-информаторы”;  “карточки с образцами решения”;  «карточки-конспекты»;  практические работы;  электронные физминутки. Таким образом, занятия со слабоуспевающими учащимися с использованием ИКТ имеет ряд неоспоримых преимуществ перед традиционными. Однако никогда не следует забывать, что компьютер, как и любые другие нововведения, следует использовать только тогда, когда это использование дает неоспоримый педагогический эффект и ни в коем случае нельзя считать применение компьютера данью времени или превращать его в модное увлечение. 2. Измени порядок букв и узнай слово:

АРАМ; АЖАБ; ЛЁАК; НГМО; АЧЫС.

3. Отгадай, какие слова здесь зашифрованы: 2

4. Отгадай ребусы:

Электронная физминутка

Логические задания Практическая работа № 2 Перед тобой план земельного участка . 16 м

16 м

Цветник

Парник

8м

8м Огород

Дом

секунда 10 м

Расположите единицы неделя времени, начиная с самой крупной минута

Сад

10 м

Вычисли в квадратных метрах: 1 вариант 1. Площадь сада. 2. Площадь парника. 3. Площадь огорода. 4. Площадь огорода (без парника).

2 вариант 1. Площадь сада. 2. Площадь дома. 3. Площадь цветника. 3. Площадь цветника (без дома).

месяц

час год

сутки

Компьютерный тренажёр

Карточка с практической работой 182

а о е и я 6 см

? 12см

р а. бота

Мешалкина Ирина Анатольевна, учитель начальных классов МОУ СОШ № 25 г. Пензы им. В.П. Квышко

Карточка – информатор

Задание с выбором ответа.

Используемая литература: 1.Локалова Н.П. Как помочь слабоуспевающему ученику. – М. Ось- 89,2005 2.Люблинская А.А. Учителю о психологии младшего школьника. Пособие для учителя. М. «Просвещение», 1977 3.Тихомирова Л.Ф. Формирование и развитие интеллектуальных способностей ребенка. Младшие школьники. –М.: Рольф, 2000 4.Шабанова А.А. Коррекционно-развивающие занятия с учащимися 1-2 классов начальной школы. – Волгоград: Учитель, 2007 БАСТАУЫШ СЫНЫПТА ИННОВАЦИЯЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ Ильясова Гулбаршын Шарафудиновна Батыс Қазақстан облысы Жаңақала ауданы, Жаңақала ауылы №3 жалпы орта білім беретін қазақ мектебінің үшінші (базалық) деңгей бойынша сертификатталған бастауыш сынып мұғалімі

Бастауыш саты – бұл оқушы тұлғасы мен санасының қарқынды дамитын құнды, қайталанбайтын кезеңі. Сондықтан бастауыш мектеп – оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Ал еліміздің басты байлығы жан–жақты, құзыретті тұлға екені бəрімізге мəлім. Осы тұрғыда Президент өз жолдауында: «Еліміздің Ұлттық бəсекеге қабілеттілігі бірінші кезекте білім деңгейімен айқындалады»,- деген байламы жеке адамның құндылығын 183

арттыру, оны дайындайтын ұстаз жауапкершілігінің өсуі, тынымсыз еңбек, сапалы нəтиже деген ұғыммен егіз.Ал, қазіргі мектеп жағдайындағы білім берудің ұлттық моделіне өту оқыту мен тəрбиелеудің соңғы əдіс–тəсілдерін, жаңа инновациялық педагогикалық технологияны игерген, психологиялық– педогогикалық диагностиканы қабылдай алатын, педагогикалық жұмыста қалыптасқан бұрынғы ескі сүрлеуден тез арада арылуға қабілетті жəне нақты тəжірибелік іс– əрекет үстінде өзіндік даңғыл жол салуға икемді, шығармашыл педагог–зерттеуші, ойшыл мұғалім болуын қажет етеді. Мемлекеттік білім стандарты деңгейінде оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны енгізуді міндеттейді. Сондықтан оқу – тəрбие үрдісіне жаңа инновациялық əдіс – тəсілдерді енгізу оқушылардың білімге деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу болып табылады. Еліміздің бүгіні мен ертеңі өскелең ұрпақ еншісінде. Сондықтан мұғалімнің кəсіби біліктілігінің жоғары болуы - сапалы білімнің кепілі. Ал сапалы білім беру инновациялық технологияларды тиімді қолданудың жемісі болмақ. Инновация ұғымына келетін болсақ, инновация - жаңа мазмұнды ұйымдастыру, ал жаңалық енгізу – тек қана инновациялық процесті мазмұнды дамыту, жаңаны ұйымдастыру, қалыптастыруды анықтайды.Ал жаңаша деп жаңаның мазмұны оны енгізудің əдіс-тəсілі мен технологиясын қамтитын құбылыс. Сондықтан ғалымдар «инновация» деген ұғымды білім беру ісіне тұрақты жаңа элементтер кіргізетін жүйенің бір жағдайдан екінші жағдайға көшуіне апаратын жаңалық, жаңадан кіргізілетін əрекет деп түсіндіреді. . Инновация - білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сəтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тəрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласына жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сəтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады. Еліміздің білім беру саласында инновациялық жаңа технологияларды қолданудың негізгі қағидалары: - балаға ізгілік тұрғысынан қарау; - оқу мен тəрбиенің бірізділігі; - баланың танымдық жəне шығармашылық икемділігін дамыту; - баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; - əр оқушының , оның қабілетімен мүмкіндік деңгейіне қарай оқыту; - барлық оқушының үшін жүйелі жұмыс істеу. Білімнің жаңа мазмұнын жүзеге асыру үшін жаңа технологиялар қажетақ. Жаңа педагогикалық технологияны пайдалануды көптеген педагогпсихологтар оқу үдерісінде баланың өз бетінше ақыл-ойының дамытуы деп қарастырады. Баланың білімді саналы түрде қабылдауына мүмкіндік беретін жол деп қарастырады. Міне, мұндай жағдайда оқушы алға қойған жалпы мақсатқа белсенді араласу, топ пен ынтымақтастықта қызмет ету арқылы белсенді түрде оқу үдерісіне араласады, бір-бірін тексеру, талдау арқылы білім алуға деген ішкі қажеттілік сезім пайда болады. Бастауыш сынып оқушыларын дəстүрлі оқыту кезінде өз бетінше шешім қабылдамайды, 184

мəселенің шешу жолдары да іздестірілмейді, білім дайын түрде беріледі. Əрбір пəнді ұтымды меңгеруде оқыту технологиясын таңдап, іріктеу жəне оны іс-əрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының əрекеті - технологияны қабылдауы, оған деген ынтасы, құштарлығына мұғалім тарапынан көңіл бөлінуі тиіс.Əдістемеге қарағанда педагогикалық технологияның артықшылықтары көп: Біріншіден,технологияда түпкі нəтиже дəл анықталады. Дəстүрлі педагогикада мақсатқа жету жолдары анық болмайды. Технологияда мақсат негізгі болғандықтан, оны дəл анықтауға мүмкіндік бар. Екіншіден, мақсат диагностикаға сүйеніп қойылғандықтан, оған жету үшін атқарылатын жұмыстардың нəтижесі объективтік əдістер арқылы тексеріледі. Үшіншіден,мұғалім дайындықсыз оқыту үдерісін жүзеге асыра алмайды. Төртіншіден, əдістемеде сабақ жоспарлары - мұғалімнің жоспары, оқыту үдерісінде жұмыс істейтін мұғалім. Ал, технологияда оқушылардың оқу ісəрекетінің түрлері мен мазмұны көрсетілген жобада жасалады. Əдістеме бойынша əр мұғалім сабақ жоспарын өзінше жасайды, демек сабақта оқушылардың іс-əрекеті де түрліше ұйымдастырылады. Педагогикалық технология педагогикалық шеберлікпен өзара қарымқатынаста. Педагогикалық технологияны өте жақсы меңгеру дегеніміздің өзі – шеберлік. Технология жəне шеберлік қатынастарына қарағанда меңгеруге болатын педагогикалық технология басқалар сияқты тек қана орталықтанбайды.Педагогтің тұлғалық ерекшеліктерімен анықталатыны байқалады. Инновациялық технология мүғалімдермен іске асуы мүмкін, бірақ оны іске асыру ерекшеліктерінде педагогикалық шеберлігі жəне кəсіпқорлығы көрінеді.Мұғалім алғаш жаңа педагогикалық технологияларды: оқып үйренеді, екнішіден,меңгереді,үшіншіден,жаңа педагогикалық технологияларды тəжірибеде қолданады, төртіншіден, оны дамытып, нəтижесін тексереді. Педагогикалық технология бастауыш сынып оқушыларын тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Инновациялық технологиялардың бастауыш мектептігі білім сапасын арттырудағы маңызы: • əр сабақта интерактивті əдістер қолдану; •оқушының педагогикалы-психологиялық ерекшеліктерін ескеру; •міндетті деңгейдегі білімді қалыптастыра отырып,мүмкіндік деңгейлерін ашу; •инновациялық технологиялардың тиімділігін арттыру, мектеп жағдайына бейімдеу; Бастауыш сынып мұғалімдері өз сабақтарында оқушылардың тілін дамытуда, өздік жұмыс жасау, дағдыларын қалыптастыруда өз ойларын еркін жеткізе алуға баулуда. Заман талабына сай технологияларды қолдану ауқымы, түрлері өзгеріп отырады. Бірақ, ең басты технологияларды тиімді, жүйелі қолдану керек. Инновациялық технологиялар: 185

• Жобалау технологиясы; • Саралап, даралап оқыту технологиясы; • Дамыта оқыту технологиясы; • Модульдік оқыту технологиясы; • Сын тұрғысынан ойлауды дамыту технологиясы; • Сатылай комплексті талдау технологиясы; • Деңгейлеп оқыту технологиясы; Инновациялық технология нəтижелері: 1. Түрлі əдістерді пайдалану сабақтың нақты мəнін терең ашуға көмектеседі. 2. Оқушылардың барлығын сабаққа қатыстыруға мүмкіндік туды. 3. Олардың əрқайсының деңгейін анықтай аласың. 4. Оқушылардың көбін бағалауға мүмкіндік аласың. 5. Оқушыларды ізденіске баулып, өз бетімен жұмыс істеуге үйретеді. 6. Оқушылардың қабілеттері, сөз саптау еркіндігі, ұйымшылдығы, шығармашылық белсенділігі артады. 7.Жеке тұлғалық сипатын дамытуға, шығармашылығын шыңдауда, өзіне деген кəсіби сенімін қалыптастырады. Жаңа технология əдістерін қолданудан шығатын нəтиже: оқушының окуға деген қызығушылығы артады; өзіне деген сенімі қалыптасады; оқушы мен оқытушы арасында ынтымақтастық қарым-қатынас орнайды; өздігінен оқып, түйінді мəселелерді іріктейді; мақсатқа өз бетімен ұмтылады; ойлау белсенділігі,тапқырлығы,шешім қабылдау əрекеті қалыптасады; өз білімін бағалай біледі; іскерлік дағдысы дамиды. Бұдан шығар қорытынды: жаңа технология тек білім негіздерін беріп қана қоймай, оқушыны замана жүгін арқалауға қабілетті тұлға ретінде дайындайды. Əрбір технология өзіндік жаңа əдіс-тəсілдермен, қол жеткізер мақсаттармен ерекшеленеді.Айталық, сатылай комплексті талдау грамматикалық материалды терең меңгертіп, сөз өрнектерінің сан қилы сырын əр сөздің астарын ашып көрсете отырып, өмірдегі əр алуан мəселелерге барлайбағдарлай қарап, өз бетімен шешуге тəрбиелесе, деңгейлеп саралап оқыту технологиясында мықтылар өз қабілеті мен икемін бекіте түссе, əлсіздер өзіне сын көзімен қарауға дағдыланып, сенімсіздіктен арылып белсенділігі арта түседі. Сол əдіс -тəсілдерді іріктеп алуда халқымыздың рухани көсемі Ахмет Байтұрсыновтың: «Мұғалім əдісті көп білуге тырысуы керек, оларды өзіне сүйеніш, қолғабыс нəрсе есебінде қолдануы керек», - деген пікіріне сүйенген жөн деп ойлаймын. Өйткені, əр əдіс-тəсілді қолдануда ескерілер жайттар да жоқ емес. Олар: 1. Мемлекттік стандарт талаптары; 2. Білімнің түпкі нəтижесі; 3. Оқушының жас ерекшелігі; 186

4. Оқушының қабілеті; 5. Оқушының қабылдау деңгейі; 6. Оқушының білім деңгейі; 7. Оқу материалы мен оку үрдісіндегі үйлесімділік; 8. Жүйелілік. Осыларды ескере отырып оқытудың жаңа технологиясын пайдалануда кəсіби дамуды былайша жүйелегенді жөн санадым: педагогикалық қызметтің өзекті мəселелерін білу, жоғары мəдениетті жəне білімді болу; өз мамандығын педагогикалық тұрғыда толық меңгеру, ғылымипрактикалық дайындықпен келу; өз жұмысында педагогикалық озық тəжірибелерді қолдана білу; оқытуды ұйымдастырудың формасын дəл анықтау; оқытудың жаңа əдістерін зерттеп, сабақта қажеттісін білім жəне тəрбие беру тұрғысынан дұрыс таңдау; оқушыға айтқанға жүретін «объект» деп қарамай, бойындағы күшқуатын, барша қасиетін шыңдайтын, қабілетін дамытатын жеке тұлға деп мəн беру; Бастауыш мектеп оқушыны тұлға етіп қалыптастырудың алғашқы баспалдағы. Егер əрбір педагог өзі таңдаған əдістемелік жолын тың идеяларға білсе, жан-жақты дамыған жеке тұлғаны қалыптастыруда жақсы нəтижеге жетері анық.

ҮШТІЛДІ МЕҢГЕРУ- ЕҢСЕЛІ ЕЛДІҢ МАҚСАТЫ Имангалиева Сымбат Жайжановна Атырау қаласы № 11 Ы. Алтынсарин атындағы орта мектеп Физика, информатика жəне еңбек пəні мұғалімі

«Біздің міндетіміз-білім беруді экономикалық өсудің жаңа моделінің ортақ буынына айналдыру.Оқыту бағдарламаларын сыни ойлау қабілетін жəне өзбетімен іздену дағдыларын дамытуға бағыттау қажет»,-деп елбасымыз өзінің халыққа жолдауында айқын көрсетіп берген болатын.Үш тілде оқытужаһанданудың бəсеке белесіндегі - жаңа технология, жаңа индустрия, жаңа экономика тілі болмақ. Үштілде оқыту мен үйренуге талпыныс пен сұраныс қазіргі экономиканың дамуына байланысты күннен-күнге өсіп отыр.«Көп тіл білгенің-көп ілім ілгенің»,-дегендей көптілділік-заман талабы. Өркениетті қоғамда тіл адамзаттың баға жетпес құндылығы деп саналады. Көптілді білім беру дегеніміз:оқу үрдісі барысында екі не одан да көп тілде білім беру. Жаһандану кезеңінде білім ошақтарындағы жастарға ұлттық білім мен ұлттық мұраларды игертуде əлемдік білім беру кеңістігімен кірігуімен ерекшеленуде,əр ұстаз көптілділікті жетік меңгерту қажет. Үштілде оқытуда187

коммуникативті қатынасты дамыту.Ол үшін есту, көру, сөйлеу дағдыларын арттыруға арналған жаттығулар жасату керек. Жалпы білім беретін мектептерде Қазақстан Республикасының зияткерлік, дене бітімі жəне рухани дамыған азаматын қалыптастыру, оның тез өзгерген əлемде табысқа жетуін қамтамасыз ететін өмір бойы білім алудағы қажеттіліктерін қанағаттандыру, еліміздің экономикалық адами капиталды дамыту. Бүгінгі жас ұрпақты оқытып қою аз, оны жан-жақты дамыту, жаңаша дағдыларға тəрбиелеу қажет. Қазақстан-дүние жүзі халықтарына есігін ашқан 30 озық елдің қатарына енуді мақсат еткен, кəсібі анықталған, стратегиясы айқын, зайырлы мемлекет болу үшін тіл саясатына айрықша көңіл бөлуде. Əлемдік даму, ғылыми технология адамның ұшқыр ойлы, терең білімді, озық тəрбиелі болуын талап етеді. (Н.Ə.Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы:жаһандық бəсекеге қабілеттілік» Қазақстан халқына жолдауы.) (Н.Ə.Назарбаев «Индустриялы инновациялық негіздегі жобалар» Қазақстан халқына жолдауы) «Білім мен ізгілік-мұратқа жеткізеді»- дейді дана халқымыз.25 жылдық тарихы бар тəуелсіз Қазақстанның тірегі берік, тұғыры биік болу үшін рухани бай тұлғаны қалыптастыруымыз керек. Мемлекетіміздің мектеп реформасында қаралған үштілде оқыту-қоғам қажеттілігі.Осы мақсатта қазақ, орыс, ағылшын тілдері ұлтына қарамастан тең дəрежеде асырылады. Бұлтарихи қажеттілік. Бір халықтың мəдениетін басқалармен салыстыру арқылы ғана, əлем суретін əр алуан əр тұтас көруге мүмкіндік беретін ұлттық мəдениеттің құндылықтарын сезіну. Көптілді оқыту-жас ұрпақтың білім кеңістігінде еркін самғауына жол ашатын, əлемнің ғылым құпияларына үңіліп ,өз қабілетін танытуына мүмкіншілік беретін бүгінгі күнгі қажеттілік. Өркениеттің қазіргі кезеңі- жаһандану үдерісімен ерекшеленеді. Бұл үдеріс əр елдің ұлттық білім беру жүйелерін қамтып, олардың əлемдік білім кеңістігімен кірігуін ғылыми шешімдерінен туындайды. Əр адам бүгінгі тез өзгеріп жатқан дүниеде өмір сүріп, еңбек ету үшін жан- жақты болуы керек. Заман ағымы халқымыздың ұлттық дербестігін сақтай отырып , болашақтың зиялы жасы санатты да саналығымен өркениетті елдің жаңалығы мен технологияларын халқымыздың игілігіне пайдаланатын толыққанды, рухани күші мықты əлем аренасына шығатын көптілді білетін маман қажет.Ол үшін ұрпағымыз ұлттық құндылығымызбен терең сусындап,білім арқылы интеграциялау қажет.Елбасымыз:«Үштілділік мемлекеттік деңгейде ынталандырылуы керек.Орыс тілін білу-біздің ұлтымыздың тарихи артықшылығы екені баршаға белгілі...Біз ағылшын тілін игеруде серпіліс жасауымыз керек. Біздің еліміздің əрбір азаматына өмірдегі шексіз жаңа мүмкіндіктерді ашады»-деген болатын.Үштілді меңгеру-еңселі елдің мақсаты.Тілдегі мол ақпарат арқылы кəсіп пен пəннен заманауи білім алу қалыптасады.Жаһандану дəуірінде білімнің мəдени ықпалдастығын кеңейту,интеграциялық білім мақсаттарын айқындау басты қағидалардың бірі деп есептесек,онда отандық білім берудің жаңа инновациялық технологиялары мен алаш қайраткерлерінің, педагогика,психология, əдістеме саласындағы басты идеяларын оқыту жүйесіне қосу-жаңа формация мұғалімінің құзіреті. 188

Еліміздің индустриялдыинновациялық дамуы контексінде физика,информатика жəне технологиядан берілетін білімнің жағдайы мен оны жетілдірудің заманауи жолдарын қарастырып,білім алушының кəсіби бағытталуын есепке алып, пəндер бойынша функционалдық сауаттылық деңгейін арттыру техника ғылымынан берілетін білімнің элитасын қалыптастыру. (Н.Ə.Назарбаев «Мəңгілік ел» Қазақстан халқына жолдауы. 17.01.2014) (Хасанұлы Б. «Тілдік қатынастар негіздері») (МАН Үшінші ( базалық )деңгей. 2012ж) Тіл-тəжірибені ұжымдық қабылдаудың негізгі құралы. Бүгінгі жаңа форматтағы білім сыни ойлауға бағытталуы керек. Негізінде,білім диалог арқылы беріледі, оқушылардың сыныптағы өзара байланыс пен келісушілікті қабылдау деңгейін білдіретін қызметтің диалогпен қалайша жанасатынына байланысты болады.Сондықтан адамдар арасындағы байланысты нығайтатын құрал ол-тіл.Тіл меңгерілмей біздің тəуелсіз мемлекетіміз жаһанданудың көшіне ілесе алмайды.Сондықтан жаратылыстану бағытындағы пəн сұранысы тіл қажеттілігін жан-жақты қырынан жетілдіру мен дамыту. Жаһандану үрдісімен байланысты жастардың трансұлттық жағдайында тіл білу керек. Үштілді меңгеру- жарқын болашақтың кепілі.Білім берутəрбиелеу мен оқытудың үздіксіз үрдісі екендігі заңды нəрсе. «Мұғалім ісі сырттай қарапайым болғанымен -тарихтағы ең ұлы істің бірі»- деп К.Д.Ушинский айтқандай, өзін-өзі танып, үздіксіз ізденіп, ұшқыр ойымен, аяусыз еңбектенетін, жаны жайсаң, мейірімі кең, ұстаздық кəсіптің шыңын бағындыра алатын, елінің негізгі тұтқасын ұстайтын,дүние əлемін шарлайтын, нысаналы зерделі, дарынды да қабілетті ұлан дайындайтын да ұстаз. Отандық оқулықты электронды білім беру қорларының мазмұны мен сапасын үш тілді үлгі жағдайында оқыту үшін-жаңа əдістерді жүйелі түрде əлемдік тəжірибелерді енгізе отырып, жетілдіру керек. «Қазіргі кезде 90% ақпарат ағылшын тілінде жарияланады. Ағылшын тілін меңгермей, Қазақстан жалпы ұлттық прогреске жете алмайды. 2019 жылдан бастап 10-11 сыныптарда кейбір пəндерді ағылшын тілінде оқытатын боламыз. Бұл мəселені тиянақты ойланып, ақылмен шешу қажет...»-деп елбасымыз Н.Ə.Назарбаев айтқандай, физика - өркениетті ортадан өзінің лайықты орнын алған жəне ғарыштап дамып жатқан ғылым.Сондықтан техникалық пəннен алынатын білім үштілде оқытылып,терминдік қолданыстан бастау алу керек. Ғылым дамуының кешегісін, бүгінгісін ой елегінен өткізіп, келешегіне зор үмітпен қарау керектігі, білім кеңістігіндегі жас ұрпақтың негізгі мақсатының бірі.Үш тілде білім мазмұнын сұхбаттаса отырып оқыту - білім алушының таным процесіне қатыстырып, өздерінің ойлайтыны мен білетінін түсініп, тіркеп отыру, ол талқылап, қортындылайды. Білім ортасын жасайды. Физика,информатика жəне еңбек пəнінен ең қажетті білім, білік, дағды құзіреттіліктерімен əлеуметтендіруге əкелетіндей деңгейге жеткізу.Сабақтың мазмұнын модернизациялау,қайта құру- табысты деңгейде өздері оқиды, еңбектеніп игеретіндей мəтінде жүйелеп, жаңаша түрде құрастыру. Сонда ғана 189

физика сабағын ұлттық құндылықтарымызбен өрістетіп, санаға сəуле беріп, əлемдік білім алуда тіл қажеттілігін еркін меңгеруге бағыт жасасақ нұр үстіне нұр құятынымыз анық. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ƏДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Н.Ə.Назарбаев «Қазақстанның үшінші жаңғыруы: жаһанданық бəсекеге қабілеттілік» Қазақстан халқына жолдауы. 2017ж.31 қаңтар) 2. Н.Ə.Назарбаев «Индустриялы-инновациялық негіздегі жобалар» Қазақстан халқына жолдауы.) 3. МАН үшінші (базалық) деңгей 2012ж 4. Н.Ə.Назарбаев «Мəңгілік ел» Қазақстан халқына жолдауы. 17.01.2014 5.Хасанұлы Б. «Тілдік қатынастар негіздері» ЖАҺАНДАНУ ЖАҒДАЙЫНДАҒЫ БІЛІМ БЕРУДЕГІ ИННОВАЦИЯЛАР МЕН КЕЛЕШЕГІ Исагалиева Толкын Сагидоллиевна Атырау қаласы, №11.Ы.Алтынсарин атындағы орта мектебінің жоғары санатты математика пəні мұғалімі

Мұғалім əрдайым ізденісте болса ғана шəкірт жанына нұр құя алады» Ахмет Байтұрсынов Қазіргі дамыған елдер инновациялық идеяларымен дүние жүзін жаулап келеді. Бүгінгі күні өмірімізге дендеп еніп, қолданысы кеңейе бастаған «инновация» термині ауыз екі тілде ғана емес, қоғамдық қарым-қатынаста кеңінен қанат жайып келеді. «Инновация» ағылшын тілінен аударғанда «жаңалық енгізу, жаңашылдық» деген ұғымды білдіреді. Басты мəні бұрын болмаған жаңалық, қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандырудың жаңа əдісі деген түсініктеменің жиынтығы [1]. Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сəтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Олар оқу-тəрбие жұмыстарының тиімділігі мен өнімділігін арттыруға септігін тигізеді. Білім беру саласына жаңалықтар енгізбестен бұрын, қоғамдық еңбектің басқа салаларына сəтті түрде жаңалықтар енгізу қиынға соғады. Елбасы өз сөзінде,"Бүгін Қазақстанның əлеуметтік-экономикалық гүлденуі мен қауіпсіздігі халықтың білімі мен инновациялық əдістерді дұрыс қолдануына тікелей байланысты". Яки, ел болашағы үшін еліміздің əрбір азаматы мемлекеттің дамуына өз үлесін қосу керек. Міне, осындай мақсатта білім беру жүйесіне де айырықша мəн беріліп отыр. Яғни, ХХІ ғасыр деңгейіне сай білім беру. Ол дегеніміз ұстаздар қауымынан инновациялық білім беру,өз тəжірибесінде инновациялық əдіс-тəсілдерді жəне технологияларды қолдану болып табылады. Бұл заңды процесс, себебі елде болып жатқан саяси, экономикалық, əлеуметтік жəне басқа да өзгерістер білім жүйесін сол өзгерістер тұрғысында дамытуды талап етеді. Оқу үрдісін жаңғырту жағдайында инновациялық технологияларды пайдаланудың басты мақсаттары: 190

Оқу үрдісін инновациялық негізде ұйымдастыру оқу-тəрбие үрдісінде шəкіртті субъект ретінде танып,жеке тұлға ретінде қабылдап, оның интеллектуалды танымдық қабілеті мен іс-əрекетінің дамыту жолдарын анықтау. Баланың тұлғалық қалыптасуын, оны қабілеттерінің тұтастай дамуын қамтамасыз ету Ой-өрісі кең ұлттық жəне əлемдік құндылықтар негізінде тəрбиеленген, нарық жағдайларында еңбек етіп, білім алуға дайындығы бар жеке тұлға даярлау. Осы мақсатқа жету үшін алдымызға төмендегідей міндеттер қоямыз: 1.Білім мазмұны мен оқытудың əдіс-тəсілдерін жаңарту арқылы білім сапасын арттыру. 2.Оқушыларды ғылыми ізденіске бағыттау, зерттеу жұмыстарына жағдай жасау жəне ғылыми негізде оқушылардың шығармашылық жұмысын дамыту. 3.Оқушыларды ұлттық құндылықтар негізінде тəрбиелеу. Жаңа технологиялар білім беру аймағына қатынасы болады егер білім берудің мақсаты білім жүйелерін меңгеру ретінде анықталса, онда технологиялар да білім беру сияқты білімнің сапасы мен көлемін меңгерумен бағаланады. Жаңа технологиялар мектепте оқу үрдісіне қажетті амал, əдіс, тəсіл, дидактикалық талап секілді психологиялық – педагогикалық ісəрекеттердің жүйелі кешені ретінде пайдаланылады. Ол оқушылардың тəртібіне, оқуына, ынтасына, іс-əрекетіне игі мұғалімдердің интеллектуалдық, шығармашылық қызметі болып табылатын педагогикалық іс-тəжірибесінің нəтижелілігіне, жинақтылығына ұтымды əсер ететіндей оқу-тəрбие үрдісінің басты күре тамырының рөлін атқарады. Жаңа технологияларды күнделікті сабақта пайдалану үшін, əр мұғалім өзінің алдында отырған оқушыладың жас ерекшеліктерін ескере отырып,педагогтік мақсат-мүддесіне байланысты, өзінің шеберлігіне байланысты таңдап алады. Оқу процесін тиімді басқару мен ұйымдастыру негізіндегі педагогикалық әдістер Тірек схемаларын қолдана отырып, перспективалы оза оқыту.

Түсіндіре баяндау

Жаңа ұғымдарды дәлелдеу, жинақтау, қолдану, ойлау әдістерін

Деңгейлік саралап оқыту

Оқыту процесінің белгілі бөлігін қамтып, ұйымдастырудың шешімдері, оны оқыту құралдарының жиынтығы түрінде көрінеді. Топтарды оқытуға әр түрлі қолайлы жағдай туғызуды қажет етеді

Жекелеп оқыту технологиясы

Мұғалім бір ғана оқушымен жұмыс істейді ,жетістігі баланың қабілетімен оқу қызметінің желісін әдісі мен мазмұнын өз қабілетіне қарай бейімдеуіне мүмкіндік береді

191

Оқытудың ұжымдық әдісі (ОҰӘ)

Өзара және жұптықәрекеттер. Принциптері:жоғары жетістікке талпыну, өзара көмек және

Топтық технология

Бір тапсырманы бірлесіп шешуі үшін класты уақытша топтарға бөлуді қажет етеді.Оқушылардың өзіндік ерекшеліктерін ескеріп, бірлесіп үйренуге мүмкіндік береді

Оқытудың компьютерлік технологиясы

Оқытудың бағдарламалық идеяларын дамытады, мүлдем жаңа технологиялық жолдар ашады.Мәліметтерді компьютер көмегімендаярлаужәне беру

Осы технологиядағы бағдарламаларды пайдаланып өткізген бір сабағымды ұсынғалы отырмын. Мектебі Сыныбы Күні Пəні геометрия №11. Ы. Алтынсарин орта мектебі. 8а 22.04.16 ж. Сабақтың ҮШБҰРЫШТЫҢ АУДАНЫН ТАБУҒА АРНАЛҒАН ЕСЕПТЕРДІ ШЕШУ тақырыбы S.Үшбұрыштың ауданын табуға арналған есептерді шешу SMART тəсілдері туралы білімдерін кеңейту. мақсат M. Үшбұрыштың ауданын есептеудің тиімді тəсілдерін үйренеді. A Үшбұрыштың ауданын есептеудің формулаларын пайдалана алады. R. Үшбұрыштың ауданын табуға арналған есептерді шешу тəсілдерін есеп шығаруға қолдана алады. T. Үшбұрыштың ауданын табуға арналған есептерді шешу тəсілдерін қолдануды 3 сабақ негізінде үйренеді. www.cpm.kz, əдістемелік нұсқау, ГЕОМЕТРИЯ ОҚУЛЫҚ 8-СЫНЫП, Сілтеме АЛМАТЫ АТАМҰРА 84-86 БЕТ, МҰҒАЛІМГЕ АРНАЛҒАН НҰСҚАУЛЫҚ Оқулық сабаққа қажетті ресурстар, əдістемелік нұсқаулық Дерек көздер Үшбұрыштың ауданын есептеудің формулаларын, үшбұрыштың Күтілетін ауданын табуға арналған есептерді шешу тəсілдерін есеп шығаруға нəтиже қолдана алады. Сəйкестігін тап, «Серпілген сауал», «Үш шапалақ», «Миға Əдістер шабуыл», «Топтық жұмыс», «Ойлан тап!», жеке жұмыс, «Мадақтау сэндвичі», құзырлылық тапсырма Плакат, маркер, слайд, интерактивті тақта, стикер, бағалау Ресурстар парақшалары. Кезеңдер Сабақ мұғалімнің əрекеті оқушының əрекеті барысы

192

Мотивациялық этап

Топқа бөлу Психоло гиялық ахуал «Дейін, кейін»

Сынып оқушыларын топқа бөлу. Үшбұрышқа қатысты терминдер. 1-топ. Тең қабырғалы 2-топ. Тең бүйірлі 3-топ. Тік бұрышты «жұптық бағалау» əдісі арқылы үй тапсырмасын тексеру. 1-3 сандарымен топқа бөлінеді. «Дейін» əдісімен əр топқа смайлик беріледі

193

Оқушылар үшбұрышқа қатысты терминдер арқылы тең қабырғалы, тең бүйірлі, тік бұрышты болып төрт топқа топтасады. 1-топ Тең қабырғалы 2-топ Тең бүйірлі 3-топ Тік бұрышты Оқушылар өз көршісінің үй жұм тексеру арқ бір-бірін бағалайды. Сандарды кезек айтып сол бойынша топқа бөлінеді Смайликке көңіл – күйлерін салады.

Білу Миға шабуыл

Жаңа материалдың тұсаукесер рəсімінде «Миға шабуыл» «Серпілген сауал» əдісі арқылы сəйкестендіру техникасы бойынша өтілген тақырыптарға байланысты тапсырма Үшбұрыш ауданы

«Үшбұрыштың ауданын табуға арналған есептерді шешу» Əр топқа үшб. ауданын есептеудің жаңа тəсілдерінің бар екендігін, оның қолданылысын түсіндіру тапсырылады.( интерактивті тақтада көрсетіледі) Ішкі түйін нүктелері Түйін нүктеле ріне жатпайды

Опера циялық этап

Сыртқы түйін

Түсіну Постер мен жұмыс

Əр топқа бес тапсырмадан тұратын тест құру; Үшбұрыш ауданын есептеу формуласын өмір қажеттілігіне пайдалану мақсатында проект 194

Əр топ допты бір- біріне лақтыра отырып интерактивті тақтадан шыққан сұрақтарға кезек- кезек жауап береді. Жауап бере алмаған оқушы өз тобынан көмек сұрай алады. Жауап беріп болған соң допты келесі топқа лақтырады.

Тең қабырғалы, тең бүйірлі, тік бұрышты жəне кез келген үшбұрышқа формулаларын сəйкестендіреді. Сұраққа жауап берген оқушылар «Үш шапалақ» арқылы бағалау жүргізіледі. Алдын-ала берілген тапсырма бойынша əр топтан үшбұрыш ауданын есептеудің жаңа тəсілдерінің бар екендігін, оның қолданылысын постер арқылы қорғайды. Оқушылар тақырыпты дəптерге жазып алады. Берілген тапсырма бойынша əр топ оқушылары ақпараттарын жазып тапсырмаларды

құрастыру; Проект қорғау; Жеке жұмыс(деңгейлік тапсырма); Оқулықпен жұмыс(512 есеп).

орындайды. Содан соң оны ортада талқылайды. Постер қорғалғаннан кейін қол шапалақтау арқылы бағаланады.

Түйін нүктелері арқылы ауданын есепте. 1х1см. См.кв өрнекте

Тор көзді қолдану арқылы есепте. См.кв өрнекте Тапсырмаларды дұрыс орындаған топ смайликпен бағаланады.

Қолдан у

Түйін нүктелері арқылы ауданын есепте. 1х1см. См.кв өрнекте

Формула қолдану арқылы есепте. См.кв өрнекте

Əр топқа жіп беріледі, топ Талдау Өрмекші мүшелері жіпті бір-біріне ұсыну нің торы арқылы сұрақ-жауап жүреді.

195

Үшбұрыш ауданының формуласын өмір қажеттілігіне пайдалана біледі.

Əр топ тыңдаушылар кезекпен жіп ұстап өтілген тақырыптың қасиеттерін, əдістерін айтады

Ақ қалпақ- Не Жинақ тау Ал ты қалпақ

Рефлекциялық этап

«Кейін» Бағалау

білеміз ақпарат

Бір-бір сөзбен өз ойларын ортаға еркін талықлауға салады.

Қызыл қалпақ- қандай сезімдесіз Қара қалпақжетіспеушілік Сары қалпақ- қандай əдістер Жасыл қалпақəдістерді қолдан Көк қалпақ -.Неге қол жеткіздік Смайлик беріледі. Критериймен бағалау

Смайликке сабақ соңындағы көңіл күйлерін белгілейді Əр оқушы өз жұмыс парағын толтырады

Топ ішінде өз-өздерін бағалайды

Кері байланс

Үйге тапсыр ма

Бүгінгі сабақ ұнады ма? Бүгінгі сабақтан қандай əсер алдыңыз? §21, №84,89 есеп, қайталауға §4,5.

Тапсырманы күнделікке жазады.

Қорытынды: бүгінде педагогика ғылымы баланың жеке тұлға ретінде, жан-жақты дамыған шығармашыл,еңбек нарығындағы əлеуметтік бəсекелестікке төтеп бере алатын, мəдени ортаға бейімделген, əрекетшіл дара тұлға тəрбиелеуге бағытталған, ендеше, осы талаптарды орындауға білім берудің жаңа технологияларын пайдалану – заман талабы.

196

Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімге арналған нұсқаулық(бірінші (ілгері) деңгей) 2.А. Əлімов «Интербелсенді əдістемені мектепте қолдану» Алматы 2015 ж 3.Математика жəне физика əдістемелік журналы 4. С. Көшімбетова «Оқу—тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдістəсілдерін пайдаланудың педагогикалық шарттары», Алматы,2008. 5.ҚР Президенті Н. Ə. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы.

ДҮНИЕТАНУ САБАҚТАРЫНДА ТІРІ ТАБИҒАТТЫ БАҚЫЛАУ ЖҰМЫСТАРЫН ҰЙЫМДАСТЫРУ ƏДІСТЕРІ Искендирова Жаннат Мухамбетжановна Атырау облыстық тіл мүкістігі бар балаларға арналған №3 мектеп - интернаттың жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі

Дүниетану сабақтарында тірі табиғат бұрышы ретінде көбінесе бөлме өсімдіктері қолданылады. Сыныпта бөлме өсімдіктерін көптеп өсірудің эстетикалық маңызы өте зор. Оқушылардың өздері де сол өсімдіктерді отырғызып күтіп-баптауды жəне қоршаған ортаға тигізетін орасан зор пайдасын оқып, үйренеді. Əрбір өсімдіктің этикеткасы болуы керек, онда өсімдіктердің аты, отаны, егілген уақыты жазылады. Оқушылар бастауыш мектепте оқыған жылдарында барлық есімдіктермен танысып, олардың кейбіреулерінің гүлдеуін, əрбір өсімдіктің жарыққа, жылуға жəне ылғалға сезімталдығын зерттей алады. Оқушылар өсімдіктерді күтіп–баптағанда олардың əрқайсысының құрылысының ерекшеліктерін біліп қана қоймайды, сонымен бірге өсімдіктерді күтуге қажетті практикалық дағдылар да алады. Олар мұғалімнің басшылығымен қарапайым тəжірибелер жүргізеді, соның нəтижесінде оларда өсімдіктерді зерттеуге деген қабілет қалыптасады. Мысалы, бірдей екі өсімдік алып, оларға əр түрлі тіршілік жағдайын (суару, үстеме қоректендіру, жарық беру) туғызуға болады. Бақылау нəтижелерін күнделікке тіркеп отыру керек. Оқушылар бұл тəжірибені жүргізу жəне алынған нəтижелерді талдау барысында əсімдіктер мен қоршаған ортаның арасында болатын тығыз байланыстарға көздерін жеткізеді, өсімдік ағзасының тіршілік əрекеті үшін белгілі бір жағдайлардың қажеттігін тəжірибе жүзінде 197

біліп отырады. Алынған деректерді оқушылар белгілі бір оқу материалын оқып білуде табысты түрде пайдаланады.

Дүниетануды оқыту үрдісінде табиғи көрнекі құралдардың үлкен маңызы бар. Оларға мəдени жəне жабайы өсетін өсімдіктер үлгілерінің гербарийлері, топырақ үлгілері, үлестірме материалымен қоса пайдалы қазбалар коллекциялары, жануарлар тұлыптары, пайдалы жəне зиянды насекомдар коллекциялары, сонымен бірге тəжірибелер мен лабораториялық жұмыстарға арналған ыдыс пен құралдар, экскурсиялық жабдықтар жатады. Оқытудағы көрнекі құралдарға таблицалар мен суреттер, табиғи объектілер,үлестірме материал,кинофильмдер,интернет материалдары жатады. Олар оқушылардың білім алуының маңызды көзі болып табылады. Көрнекі құралдарды қолдану сабақтың тиімділігін арттырады,кіші мектеп жасындағылардың өзінше дайындығын ұйымдастыруға жағдай жасайды, таным қабылетін дамытады. Тікелей қабылдауға келмейтін заттар мен құбылыстар туралы түсінікті қалыптастыруда бейнелеу құралдары үлкен орын алады. Оларға таблицалар, суреттер, карталар, открыткалар, бақылау күнделіктері т. с. с. жатады. Баспа негіздегі құралдар дүниетану бойынша көрнекі құралдар жүйесіндегі ең көбі болып табылады. Бастауыш сыныптарда бүкіл сыныппен жұмыс істеуге арналған үлкен глобус жəне оқушылардың жеке жұмыс істеуіне арналған шағын глобустар, карталар, түрлі приборлар болуы керек. Қазіргі кезде дүниетану сабақтарында мұғалімдер жергілікті жерде кездеспейтін табиғат құбылыстары туралы нақтылы жəне толық түсінік беруге кемектесетін экрандық құралдар мен интернеттен алынған материалдарды кеңінен пайдаланып жүр. Бұл материалдарды пайдалану бастауыш сынып оқушыларының пəнге деген қызығушылығын арттырады,жекелеген табиғат құбылыстары мен заңдылықтарын кітаптан оқып қана қоймай,көзбен көріп, білімін бекітуге көмектеседі. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Горощенко В.П., Степанов И.А. Методика преподования природоведения.М., Просвещение, 1984. 2.Горощенко В.П. Хрестоматия по природоведению. М., Посвещение, 1999.

198

АКТУАЛЬНОСТЬ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ Ишбердина Галия Асылбековна Коммунальное государственное учреждение «Общая средняя школа имени М.В.Ломоносова» Курмангазинский район Атырауская область Учитель начальных классов

В школе должно быть всё направлено на то, чтобы обогатить духовный мир ребенка, сделать его человечным, гуманным, добрым В.А.Сухомлинский Воспитать будущее поколения патриотами своей Родины, любящих и уважающих свою Отчизну не возможно без глубоких знаний духовного богатства своего народа. Будущее современного общества зависит и от уровня культуры и от понятий об элементарных правилах этикета и приличия. Поэтому я считаю, проблема духовно-нравственного воспитания является на сегодняшний день актуальной. Старшее поколение, затрагивая данную проблему, говорят о том, что в их времена было лучше, потому что люди были добрее, более воспитаны и духовно богаче. Если согласиться с мнением старших, то можно сказать, что чем дальше человечество становится цивилизованней, тем беднее становится его душа и развратнее мировоззрение. В итоге такими темпами к чему мы можем прийти?Я думаю, что будущее грозит нам господством автоматизированных систем в прямом и переносном смысле, так как человек, который перестал проявлять милосердие, сострадание к окружающим, проявлять элементарные человеческие эмоции перестает быть человеком и становится просто бездушным роботом, выполняющим запрограммированный объем работы. Это ее основная и великая миссия. Современная молодежь живет одним днем, ни о чем не задумывается. Она развратная,наглая,не ценит и не признает моральных принципов. Нынешнее поколение не просто удивляет (взятки - воспринимаются как норма жизни, от которой никуда не деться), а порой заставляет задуматься и справедлив вопрос старшего поколения:как можно этого не знать? (Например: в автобусе надо уступать место старшим). Главной моральной проблемой такого общества является эгоизм. Все настолько увлечены собой своими мечтами и желаниями, что не готовы идти на компромиссы. Основные вопросы, которые их интересуют это как бы не отстать от моды, какой у меня будет дом, машина и другие материальные ценности. Ради достижения поставленных целей готовы перешагивать через родных и близких им людей, лицемерить и ехидствовать. Опираясь на вышеизложенное, можно сделать вывод, что и прошлое и нынешнее поколение стремится к лучшему. Это стремление к прекрасному заложено у человека от природы, однако пути его достижения далеко не идеальны. Изучив материалы разных источников я пришла к выводу, что 199

вовлекая человека в творческую деятельность, можно создать некоторые условия для развития высокого уровня духовно-нравственного воспитания. Каждый знает, что искусство обогащает внутренний мир человека, делает его более гуманным.В достижении этой цели важная роль отводится казахстанскому обществу,семье, неформальным сообществам и другим коллективам, сфере массовой информации, искусству и т. д. Но наиболее качественное, последовательное и глубоко духовно-нравственное развитие и воспитание личности происходит в сфере образования, где развитие и воспитание взаимосвязаны и не отделимы в школьной жизни. Система образования должна стать важнейшей ступенькой социализации казахстанского общества. Именно в школе должна быть сконцентрирована не только интеллектуальная, но и гражданская, духовная и культурная жизнь обучающегося. Духовно-нравственное воспитание является важной частью общего учебно-воспитательного процесса, осуществляемого в системе образования. Необходимо целенаправленное развитие у человека проявлений духовности, ориентированной на доброту, любовь, истину, уважение к другим людям, сострадание, сочувствие, что соответствует ценностным ориентациям, определяющим смысл жизни человека как непрерывное духовно-нравственное его совершенствование.Особенно необходимо и важно формировать у школьников убеждения и взгляды, отражающие интересы государства и общества,воспитывать чувство гордости,формировать и развивать нравственные идеалы, нормы и правила общечеловеческой морали, чувство долга и чести, порядочности, правдивости, честности и др. Ребёнок школьного возраста наиболее восприимчив к эмоциональноценностному, духовно-нравственному развитию, гражданскому воспитанию. Ошибки развития и воспитания в школьные годы жизни трудно восполнить в последующие годы. Как говорится в японской пословице «Какая душа в пять лет, такая она и в сто лет». Поэтому проблемы духовно-нравственного воспитания обучающихся актуальны для нашей школы и педагогов. Основная задача состоит в том, чтобы пробудить душу ребенка, вызвать у него стремление к духовному росту, потребность быть добрым, мудрым, честным, щедрым, милосердным, благородным, учиться, творить, трудиться, любить, прощать, оберегать красоту. Как научить видеть, где добро, а где зло? Как помочь уйти от зла, не оглядываясь на других. С этой целью в школе с 2013 года разработан и внедрен в практику проект «Школа – наш дом», целью которого было экологическое воспитание обучающихся. Учащиеся ежегодно принимаю участие во внутришкольном конкурсе «Юных оранжеровщиков», где приветствуется наличие в классе большого количества комнатных цветов. Именно через такие воспитательные мероприятия воспитывается любовь к природе, бережное отношение ко всему живому, что нас окружает. К годовщине 65-летия Победы наша школа стала инициатором восстановления памятника герою-солдату нашего села Никифорову А.С, 200

который находится на территории школы. Ежегодно 9 мая ученики нашей школы возлагают венок к памятнику в присутствии акима района и с приглашение ветеранов войны, отстоявших мир. В школе разработаны и успешно осуществляются на практике акция «Добринка», целью акции являлась добровольная выдача школьных принадлежностей, одежды социально уязвимым слоям общества и сильно нуждающимся в помощи. Ведь нельзя забывать, что в любой момент каждый из нас может оказаться в числе тех, кто нуждается именно в подобной помощи, поэтому мы призываем всех, у кого есть возможность содействовать в этом благом деле, оно может стать причиной спасения человека. Инициатором открытия данной акции является родительский комитет школы. С целью пропаганды патриотического воспитания, которое является неотъемлемой частью любого воспитательного процесса, учащиеся принимают активное участие в мероприятиях, беседах, встречах, посвященных Дню Победы, Дню вывода войск с территории Афганистана, Дню Защитника Отечества, Дню Независимости Казахстана. Ребята готовят театрализованные постановки, песни, стихотворения, строевой марш-бросок, рисунки о героях войны и исторических героях, которые безусловно оставляют в сердце любого неизгладимое впечатление, заставляет задуматься о своем поведении, о необходимости чтить память отдавших за мир на земле свою жизнь. Ведущим направлением внеклассной деятельности является духовное воспитание, причём при разработке планов содержания воспитательной работы учитывается возраст учащихся, прослеживается последовательность в развитии личности ребёнка. А нашим детям так её порой не хватает. Ведь не секрет, родители сейчас занимаются устройством личной жизни, бросая детей на попечение бабушек и дедушек, уезжают на заработки в город. Дети тем самым лишаются родительской ласки, любви и заботы. С целью осуществления духовно-нравственного воспитания также в своем классе я провожу немало различных мероприятий: беседы на этические темы, чтение художественной литературы, обсуждение положительных и отрицательных поступков детей.Сплочению детей мне помогают воспитательные мероприятия,такие как «Давайте жить дружно», «Осенние посиделки», «Милосердие»,а так же коллективные познавательные мероприятия, в которых принимают участие и родители. Таким образом, педагогический коллектив работает над проблемами духовно-нравственного воспитания. Конечно, основы воспитания с малых лет и даже с первых дней жизни ребенка закладываются прежде всего в семье. С родителей основной спрос за духовно-нравственные качества молодого поколения. Но и школа, в которой миллионы и миллионы жителей нашей страны проводят свои детские и юношеские годы, несет ответственность за формирование душ будущих граждан Республики Казахстан. Ни одни из моральных качеств человека невозможно заложить в души человека через чисто научное образование, никакая наука сама по себе не в 201

состоянии заменить любовь, веру, сострадание. В. А. Сухомлинский писал: «Руководить нравственным воспитанием – это значит создать тот моральный тонус школьной жизни, который выражается в том, что каждый воспитанник о ком–то заботится, о ком–то печётся и беспокоится, кому – то отдаёт своё сердце». Становление духовного человека невозможно без правильного воспитания.«Воспитать»-значит способствовать формированию духовнозрячего, сердечного и цельного человека с крепким характером. А для этого надо зажечь и раскалить «уголь», чуткость ко всему. Я считаю, духовно-нравственное воспитание необходимо современным детям. Они становятся добрее и внимательнее друг к другу, расширяется их кругозор и повышается интерес к познанию мира. Конечно, трудно перечислить все нравственные качества человека будущего общества,но главное,что эти качества должны закладываться сегодня. Очень хочется, чтобы детство наших детей было счастливым. Важно воспитывать в детях доброту, щедрость души, уверенность в себе, умение наслаждаться окружающим миром. Это подготовит ребят к вступлению во «взрослую» жизнь,с ее нормами и требованиями, привьет им оптимистическое восприятие жизни, сделает их коллективистами, стремящимся сделать нашу землю еще лучше. В наше сложное время каждый человек пытается сохранить мир и покой в своем доме, оградить детей от зла. БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ҰЙЫМДАСТЫРЫЛАТЫН СЫНЫПТАН ТЫС ШАРАЛАРДЫҢ ТƏРБИЕ ҮРДІСІНДЕГІ РОЛІ Кадашаева Сауле Сүлейменқызы Үш тілде оқытатын дарынды балаларға арналған мамандандырылған №30 мектеп - гимназиясының жоғары санатты бастауыш сынып мұғалімі

Жеке тұлғаның қалыптасып дамуы үздіксіз сипатта болатыны бізге мəлім. Оның жүзеге асуы тек сабақ жүйесінде ғана емес, сабақтан тыс жүргізілетін əртүрлі тəрбиелік əрекеттермен ұштасады. Сыныптан тыс тəрбие жұмысы–тұлғаның əлеуметтік қалыптасуын қамтамасыз етуде оған жағдай туғызатын мұғалімдердің басшылығымен ұйымдастырылған жəне сабақтың мақсатымен өзара байланысты болып келетін тəрбие жұмысының дербес түрі. Ол əртүрлі тəрбие əрекеттерінің жиынтығы ретінде балаға кең көлемде тəрбиелік ықпал ете алады. Бастауыш сыныптардағы сыныптан тыс жұмыстардың алатын орны ерекше.Себебі ол баланың ізденуіне,тіл байлығының, сөздік қорының дамуына, өз қатарластарымен еркін араласуына, ойын ашық жеткізе білуіне көмектеседі. Сыныптан тыс жұмыс дегеніміз-сабақтан тыс уақытта, арнайы пəндік мазмұны болмайтын, дəстүрден тыс жұмыс түрі.Ол мектеп ішінде немесе мектептен тыс жерде жиналыс, сынып сағаты, салтанатты кеш, саяхат, серуен, шығармашылық кеш т.б. түрде өткізіледі.Ол жұмысты бастауыш сыныпта 202

сынып жетекшісі басқарып отырады.Осы жұмыстардың қалай ұйымдастырылғанынан мұғалімнің шеберлігін байқауға болады. Сыныптан тыс жұмыстың басты мақсаты ұжымдық қарым қатынасты нығайту. Балалардың бір-бірімен тіл табыса алуы, өзін өзі басқаруы да басты мақсаты мен міндеті болады. Ол тəрбие берудің бір құралы десек те болады. Ұлттық құндылықтарды сақтау, мəдени мұраларды құрметтеу, үлкен мен кішіні сыйлау, кітап жəне еңбек сүйгіштікке баулу т.б. осының барлығы сыныптан тыс жұмыстарды жүргізу кезінде жүзеге асады. Сыныптан тыс жұмыстарды жоспарлау жəне өткізу–үлкен жауапкершілікті қажет етеді. Ол өткізетін іс - шараның түріне байланысты көп дайындықты, əсіресе төменгі сыныптарда қажет етеді. Бастауышта көбіне кішігірім көріністер барлық сынып сағаттарында,ашық сабақтарда қолданылып жатады.Сол кездегі əр баланың өз ролін ойнауы, кейіпкерінің роліне кіруі,сөзін жаттанды түрде емес өз сөзімен жеткізе алуы бала бойындағы дарындылықты, мұғалімнің еңбегін көрсетеді. Осы жұмыстар жүзеге асып жатқанда əр балаға кейіпкеріне байланысты киім табу, сахналық декорациялар дайындау, дайындық кезінде бір– біріне көмектесу, осының бəрі баланың қызығушылығын арттырады. Сыныптан тыс жұмыстарға төменгі сыныптарда сынып жетекшісі жетекшілік етсе, төртінші сыныптан бастап оқушылардың өздері жүргізе алады, тек оларға тақырыбы мен бағытын көрсетіп берсе болды. Осы тапсырма берілгеннен бастап балалар өздері сценарий құрып, берілген тапсырманы қай түрде өтетіндерін өздері шешеді, қай бала қай рольде ойнайтынын да өздері бөледі. Сахнаны безендіру, кейіпкерлердің роліне сай киім киюі де балалардың өздерінің шешімі болады.Осы жұмыс берілгеннен бастап балаларды бақылып отырсаңыз көптеген қызықтарды көресіз, сыныптағы сіз ең тұйық деп ойлаған оқушыңыз нағыз актёр, сөзге жүйрік шешен болып шығады да, ал көп сөйлейтін бұзығыңыз нағыз ұялшақтың өзі болады. Үлгерімі төмен оқушыңыз нағыз режиссёр, ал озат оқушыңыз сахнаға шығудан қорқатын болуы да мүмкін болып шығады. Сыныптан тыс жұмыстардың ата анамен, мұғалімге пайдасы - баланың мектептен тыс бос уақытын тиімді əрі пайдалы өткізуі, баланың қараусыз қалмауы, жеке қабілетін дамыту болып табылады. Сыныптан тыс уақытта жүргізілетін тəрбие жұмысы оқу процесінде іске асатын тəрбиені толықтырады жəне тереңдетеді. Сыныптан тыс тəрбие жұмысының негізгі белгіленуі-оқушыларда білімнің əртүрлі аумақтарына жəне əрекет түрлеріне қызығушылық тудыру жəне тереңдету, олардың таланттарын жəне қабілеттерін ашу жəне дамыту, көмек көрсету, бос уақытын мəдени ұйымдастыру.Сыныптан тыс жұмысқа оқушылармен бірге əртүрлі тəрбие-білім сабақтары жатады. Олар оқудан тыс уақытта өзін-өзі басқару органдарымен жəне педагогикалық ұжым басшылығы көмегімен ұйымдастырылады. 203

Сабақтан тыс уақытта оқушылармен жұмыстың ерекшелігін анықтайтын негізгі принцип болып сабақтардың формасын жəне бағытын таңдау еркіндігі табылады. Сонымен қатар, сабақтың кез-келген түрінің қоғамдық бағыты бар, оқушы өзіне қажетті жəне пайдалы əрекетпен айналысады. Сыныптан тыс жұмыс мазмұны бойынша əртүрлі болады.Оған кіретіндер:дене шынықтыру, еңбек, көркем-эстетикалық, қоғамдық пайдалы əрекет жəне т.б. Сыныптан тыс жұмыстың формаға енгізілген көптеген түрлері бар: ұжымдық (конференциялар, конкурстар), топтық (клубтарға, спорт ұйымдарына қатысу), оқушылармен жеке жұмыс (сыныптан тыс оқу, өнермен өз бетінше айналысу). Сыныптан тыс шараларға жүйелі қатысқан жағдайда жақсы нəтижелерге қол жеткізуге болады. Бастауыш сынып оқушыларының сыныптан тыс ұйымдастырылған жұмысы оқушылардың өзін-өзі тəрбиелеуге, шығармашылық, зерттеушілік, танымдық қабілеттерін дамытуға,ықпал етуге, адамның жаңаша қалыптасуына көмектесуге негізделген. Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыруда пəн үйірмелерінің маңызды принципі–танымдық қызметті белсендіру, мүмкіндігі, адамгершілік қасиеттерді қалыптастыру, қиыншылықтарды жеңу жəне материалды сапалы қабылдауды үйретудің болуы. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Сабиров Г. Балаларға ақыл ой тəрбиесін берудің кейбір мəселелері. А. 1977. 2.Богданова О.С. Воспитание культуры поведения учащихся 1-3 классов. М,1978. ҚАЛЫПТАСТЫРУШЫ БАҒАЛАУДЫҢ ТƏСІЛДЕРІ ЖƏНЕ ОНЫҢ МАҢЫЗЫ Казакбаева Айгуль Сарсенбаевна Атырау облысы Жылыой ауданы №2 жалпы орта білім беретін мектептің бастауыш сынып мұғалімі

Қай кезеңде, қандай қоғамда болмасын белгілі бір өзгерістердің, жаңалықтардың орын алып отыратындығы аян. Дəстүр жəне жаңашылдық деген ұғымдар ежелден етене егіз ұғым ретінде қолданылады. Алайда кез келген жаңалықтың дəстүрге айнала бермейтіні жəне белгілі. Жаңалық жанжақты қолдау тауып, сара жолы сараланғанда ғана дəстүрге айналмақ. Қазіргі ғылым мен техника дамыған жаһандану заманында осындай оң өзгерістердің болуы білім беру саласында да көрініс алуда. Бұл мəселе білім беру ісіндегі маңызды істің бірі бағалауға да қатысты. Мəселен қазіргі педагогикалық үдерісте бағалаудың дəстүрлі жүйесі жəне жаңа жүйесі бар екендігі белгілі. Бұл екі жүйенің арасындағы басты ерекшеліктер: Бағалаудың дəстүрлі жүйесі Соңғы нəтиже бағаланады Бағалау үзік-үзік орындалады Мұғалім төреші мен бақылаушы рөлінде Бақылау барысында мұғалім мен білім

Бағалаудың жаңа жүйесі Нəтижеге бағытталған процесс бағаланады Бағалау үздіксіз жүзеге асады Мұғалім жақтаушы əрі кеңесші рөлінде Мұғалім мен білім алушының қарым-

204

алушы арасында өзара қарым–қатынас болмайды Бақылау мен бағалау тек мұғалімнің қолында

қатынасы үзілмейді, бағалау кезінде одан əрі ынталандырылады Білім алушылардың өзін-өзі бағалауымен бірін-бірі бағалаулары барынша ынталандырылады Басты назар білім алушының білмейтіні Білім алушының нені білетіні мен не істей мен істей алмағандығына аударылады алатына ерекше көңіл аударылады Бағалау топ немесе сынып ішінде Білім алушының өзінің жеке, бірегей салыстырмалы түрде өтеді. ерекшеліктері бағаланады Бағаның мəні- қатені көрсету Бағалаудың негізі- қателікті ескерту мен қателіктің алдын алу Білім алушыларды бағалау жасанды, Бағалау білім алушылардың стресс пен стрессті жағдайда өтеді. күш салуларын болдырмайтын қарапайым жағдайларда жүргізіледі

Əр жаңалыққа толы құбылыс өзімен қатар көптеген жаңа терминдердің еніп қалыптасуына да себепкер болады. Бағалаудың жаңа əдісінің өзі формативті (оқыту үшін бағалау немесе қалыптастырушы) жəне суммативті (оқуды бағалау) деп екі түрге бөлінеді. [1.56-б.]. Тоқтала кететін болсам, формативті, яғни қалыптастырушы бағалау. Қалыптастырушы бағалауды қолданудың нəтижесінде оқытуды жақсартатын негізгі бес факторы: 1. Білім алушылармен тиiмдi керi байланыс орнату; 2. Білім алушылардың өзiндiк оқуға белсендi қатысуы; 3. Бағалау нəтижелерiн ой елегінен өткізе келе, оқытудың кем тұстарын толықтыру немесе түбегейлі өзгерту т.б.; 4. Білім алушылардың пəнге деген қызығушылықтарының артуы; 5. Өз-өзін бағалау нəтижесінде білім алушылар өздерiнiң оқуын, білім деңгейін қалай жақсартуға болатындығын түсiну қажеттiлiгi жүзеге асады. Білім алушылардың білімін бағалау деген ұғымның аясы кең. Мұғалімдердің біліктілігін арттыруға арналған нұсқаулықта бағалауды төмендегідей екі түрге бөліп қарастыратыны белгілі:  Оқуды бағалау немесе жиынтық бағалау.  Оқыту үшін бағалау немесе формативті, қалыптастырушы бағалау. Жиынтық бағалауда мұғалім білім алушының тарау бойынша т.б. меңгерген білімін жинақтап тексереді. Бағалаудың бұл түрінде мұғалім тест, бақылау, диктант т.б. арқылы білім алушылар білімін анықтап, сəйкесінше бағасын қояды. Ал қалыптастырушы бағалау əр сабақ сайын күнделікті жүргізіледі. Бұл арада білім алушының білімін бағалау ісіне тек мұғалім ғана қатыспайды, білім алушылар өзін-өзі бағалай алады жəне сыныптастарын бағалайды. Қалыптастырушы бағалауды жүргізуге себеп болатын бірнеше алғышарттар:  Оқытудың қиындықтарын, жетістіктерін, кемшілік тұстарын анықтау;  Оқушылармен кері байланыс орнату;  Болжау жəне сұрыптау;  Оқушылардың үлгермеушілігін болдырмау; Бағалаудың барлық түрі үш кезеңнен тұрады: 205

 Бақылау;  Алынған мəліметтердің интерпретациясы;  Бұдан əрі қарайғы іс-əрекетті жоспарлау үшін қолданылатын шешім. [1.105-б.]. Қалыптастырушы бағалау арқылы мұғалім білім алушының білім деңгейін барынша таниды, соның нəтижесінде өз жұмысына сыни көзбен қарап, оқытудың əдістерін толықтырады, жеке білім алушымен жұмыс түрлерін ұйымдастырады, жалпы пəн бойынша жұмысын жетілдіре түсетін болады. Білім алушылардың қабілетін анықтайды. Ал егер білімге бақылау жүргізілмесе, білім алушының сабақ оқуға деген ынтасы күрт төмендей бастайды. Бағалау əділ жүргізілмесе де дəл осындай жағдайға тап боламыз. Жалпы баланың өзін-өзі бағалауына екі түрлі фактор əсер ететіндігі психологияда дəлелденген. Бала өзін, біріншіден, өзгелердің бағалауы арқылы, ал екіншіден өзінің нақты қол жеткізген жетістіктері арқылы бағалайды.Бұлардың екеуінің де білім алушының өзін-өзі жетілдіруіне, өз білімін тереңдете түсуіне, кейбір кемшіліктерін жоюына ықпалы басым. Білім алушылардың білім деңгейін бақылау, бағалау нəтижесі олардың теориялық білімдерінің басты көрсеткіші деп есептеледі. Білім сапасының жетіле түсуі үшін оқуды бағалауға төмендегідей талаптар қойылады: •Бақылау жүйелі, тұрақты, əрі міндетті түрде жүргізілуі керек; •Білім алушы бүгінгі алған білімінің ертеңгі күні тексерілетіндігін, бағаланатындығын сезінуі қажет; •Білім алушының білімі, іскерлік дағдылары т.б. жан-жақты түрлі тəсілдер арқылы тексерілуі керек; •Орын алған кемшіліктер білім алушының өз тарапынан түзетілгені жөн; •Бағалаудың белгілі бір қағидаттарға сүйене отырып əділ жүргізілуі жəне бағаның əділ қойылуы; •Білім алушының өзін-өзі жəне басқаларды бақылауы мен бағалауы; •Бағалаудың барлық білім алушының оқу үлгерімінің одан əрі жетіле түсуіне, көңіл-күйінің жақсы болуына көмектесуі. Сонымен білім алушылардың оқу жұмысы күнделікті бақылануы керек. Бақылау нəтижесінде мұғалім білім алушылардың өзіндік жеке ерекшелігін, сабаққа жүйелі дайындығын, өз бетімен жұмыс істеу дағдысын, қабілетін анықтай алады. Майк Гершон бұндай оқыту үшін бағалаудың 52 құралын ұсынған. [2]. Солардың арасынан өзім жиі қолданатын бағалау құралдары: 1. Оқушылар сұрақ құрастырады; 2. Оқушылар сұрақ қояды; 3. Түсініктеме арқылы бағалау; 4. Блок ортасында бағалау; 5. Оқушылардың бағалауы; 6. Мұғалім шолуы; 7. Оқушылар шолуы; 206

8. Бағдаршам; 9. 2 жұлдыз, 1 тілек; 10. Серпілген сауал; 11. Топтық кері байланыс; 12. Сыныптастарды бағалау; 13. Басбармақ; 14. Оқушылардың бағалаусызбасы; 15. БББ; 16. Смайликтер арқылы бағалау; 17. Шаршылар т.б. Бұл аталып көрсетілген бағалау құралдарын қолдану негізінен оқушының өзін-өзі бағалауы жəне сыныптастарын бағалауы арқылы жүзеге асады. Білім алушының өзін-өзі бағалауы кезінде «Смайлик», «Бағдаршам», «Бас бармақ», «БББ» тəрізді бағалау құралдарын пайдаланамын. «Смайликтер»,«Бас бармақ» т.б. əдістер оқушының түсінбеген сұрақтарымен қосымша жұмыс жүргізуге мүмкіндік береді. Бірақ, жасырып жабатыны жоқ, білім алушылар арасында əлі де болса, өздерінің түсініптүсінбегендіктерін ашық айтуға именетін білім алушылар бар. Ешкім «Мен түсінбедім» дегенді ашық айта қоймайды. Мүмкін сыныптастарынан ұялады, мүмкін жасқаншақтық танытады. Алайда дұрыс түсінбеген білім алушы смайликтерді т.б. таңдау барысында қиналып отырғанын бірден байқаймыз. Өйткені олардың түсінбесе де, «Мен бəрін түсіндім» деуге батылдары жетпей отырғандықтары түрінен-ақ белгілі болып тұрады. Бұл – біздің өзіміздің жеке тəжірибемізде байқап-көріп келе жатқан құбылыс. Сондықтан бұндай білім алушыларға бірден назар аударып, түсінбей қалған тұстары болса, нақтылап, тағы бір пысықтап жіберуге ұмтыламын. Сыныптастарды бағалауда міндетті түрде бағалау критерийлерімен, талаптарымен жұмыс істеуге үйреткен жөн. Бастапқы кезде бұл сынып ішіндегі көзге көрнекі бір тұста ілініп тұрғаны жөн. Сонда бағалаудың басты талаптарына білім алушылардың көздері де үйренеді, өздері де əбден үйреніп алады. Бағалау сызбаларын жасау арқылы оқушылар бағалаудың белгілі бір талаптар арқылы жүзеге асатынын біледі, өздерінің білімдерін сол талаптардың шегінде қалыптастыра білуге ұмтылады, сондай-ақ өзгелерді əділ бағалайтын болады. Білім алушылар сыныптастарына баға қоймайды, тек бағалайды. Мəселен жоғарыда айтқандай бағалау талаптарына сүйенеді: 1.Білім алушы сұраққа толық жауап берді ме, жоқ па? 2.Білім алушы біреудің көмегіне сүйенді ме, жоқ па? 3.Білім алушының берген жауабынан сыныптастары қажетті ақпарат алды ма, жоқ па т.б. Сыныптастарды бағалаудың да өзіндік жеке тəжірибемен ұштасатын тұстары бар. Мəселен 4-сынып білім алушылары өзгенің кемшілігін бірден бетке айтып тастауға дайын тұрады. «Ол сұраққа толық жауап бермеді немесе қасында отырған білім алушы оған дұрыс жауапты айтып қойды» деген тəрізді. Жəне бұндай пікірлерді айтатын білім алушылар көп емес, негізінен 207

сыныптағы оқу озаттары, өздерін бəрінен жақсы оқитын етіп көрсеткісі келетін сынып белсенділері болуы мүмкін. Өзгелердің еңбегін үнемі солай бағалайтын білім алушылар күннен-күнге анықталып қалады. Біз бұндай жағдайда аталған білім алушылардың бұл қылықтарын ешқашан бетіне баспай, біртіндеп тəрбиелеп алуымыз керек. Бағалаудың негізгі мақсаты оның кемшілігін көрсету емес, керісінше жетістігін айта білу, сұраққа дұрыс жауап беруге ұмтылғандығы, оған белгілі дəрежеде күш жұмсағандығы екендігін білім алушылар санасына сіңіре береміз. Сол сəтте барлық білім алушылар өзгенің жетістігіне қуана білетін, өзгелердің де мақтау-марапаттауларға лайық екендігін сезініп өсетін болады. Бағалау жеке, жұптық жəне топтық болуы мүмкін. Топпен жұмыс жүргізу барысында төмендегідей бағалау дискрипторларын құрастыру жəне соның негізінде бағалау өте тиімді. 1 2 3 4 5

Тақырыптың ашылу деңгейін балдық жүйе арқылы бағалау Мəлiметтiң толық қамтылуы Көрнекiлiгi, безендірілуі Тақырыпты қорғай білуі Белгіленген регламентті сақтай білуі

Топтардың жұмысын бағалауға төмендегі критерийлер ұсынылады. Топтардың жұмысын бағалау үлгісі Топ Топтағы № ынтымақтастық, топ ережесінің сақталуы

Тақырыптың Өзге топтарды Ақпараттарды ашылуы тыңдауы, өңдей алуы, жаңа сұрақ беруі, идеялар ұсынуы, толық т.б тыруы

Жалпы ұпай

І. ІІ. ІІІ.

Білім алушылар өздерiн сабақтың кезеңдерi көрсетiлген бағалау критериилерi бойынша бағаласа, ал постердi бағалау кезiнде Білім алушылар арасында келiспеушiлiктер болады. Сондықтан сабақта постердi бағалау үшiн балалармен бiрлесе отырып, бағалау дискрипторын жасау керек. Ол төмендегiдей болады: Топтағы жеке оқушыны бақылау үлгісі Т.А.Ж. Топта өз міндетін атқаруы Идея ұсынуы Белсенділігі Көмек бере алуы Өзгелерді тыңдап, олардың пікірлерімен санаса білуі 208

Талқылауды дұрыс жүргізе алуы Топ мүшелерімен бірлесе жұмыс істей білуі

Бір аптаға немесе бір тарауға арналған жетістік критерийлерін жасатамын. Соңында білім алушылар өздерінің жетістік критерийлеріне қаншалықты қол жеткізгендегін смайликтер, бас бармақ т.б. арқылы бағалап көрсетеді. Оқу барысында өзін-өзі бағалаудың маңызы зор. Соның ішінде «Бағдаршам» əдісі бастауыш сынып оқушылары үшін тиімді əдіс. Қызыл, жасыл, сары түсті таңдауы арқылы оқушылар өздерінің тақырыпты қаншалықты меңгергендігін білдіреді: жақсы, орташа, шамалы түсіндім. «Жасыл» мен «сары» түстер жұпқа біріктіріліп, түсініксіз болған мəселелерді шешуде бір-біріне көмек жасайды. Ал «қызылдар» тақырып бойынша өздерінің түсінбеушіліктерін жою үшін мұғаліммен топтасады. «Смайликтер» арқылы бағалау – өзін-өзі бағалауда тиімді тəсілдердің бірі. 1. Бəрі түсінікті

2. Əлі толық түсінбедім

3. Еш нəрсе түсінбедім

«Басбармақ» əдісі. Білім алушылар тақырыпты қаншалықты түсінгендігін бармақ арқылы білдіреді. Мысалы: Басбармақ жоғарыға қарай = Мен түсіндім жəне айтып бере аламын. Басбармақ көлденең = Мен түсінгендеймін, бірақ сенімсізбін. Басбармақ төмен қарай = Мен əлі түсінбедім. Осыдан кейін білім алушыларға сұрақ қойып, нені түсінбегендіктерін сұраймын. Түсінбеген білім алушылардан бірнеше мəрте сұрағаннан кейін, қайтадан «Басбармақ» əдісі арқылы тексеремін. Бұл білім алушының өзін-өзі бағалауы. Сабақ материалының қаншалықты түсінікті болғандығын аталған жолдармен көрсету жəне түсініксіз сұрақ бойынша дер кезінде жұмыс жүргіземін. «Баспалдақ», «Ғажайып саты», «Блоб ағашы», «Температураны өлшеу», «Екі жұлдыз, бір тілек» əдістері де тиімді болып табылады. Бұл өзін-өзі бағалау əдістері арқылы білім алушылардың тақырыпты түсінгендіктерін, жартылай түсінгендерін немесе мүлдем түсінбегендерін анықтайды. Сол арқылы түсініксіз болған оқу материалын 209

қайтадан түрлі тəсілдермен қайталап, түсінбеушілікті жойып, білім сапасын арттыруға жұмыстанамын. Баға ықшамдалған жəне бағалау таңбасында тұрғандықтан, баланы оқи білуге жəне қалай оқу керектігін үйрету керек. Білім алушыны сабақтағы жақсы жетістігіне, кемшілігіне қарай дəлелдеу арқылы өзін-өзі бағалауға үйрету қажет. Оқу, оқыту, бағалау процесінде мақтауға шек қоймаған жөн. Бағалау сəтінде білім алушыға бағаның дəлдігін көрсету үшін немесе өзін-өзі бағалауға үйрету мақсатында білім алушының қатесін сол білім алушымен бірге талдаған дұрыс. Сонымен қатар білім алушының қатесін дөрекі түрде ескертпей сыпайы түрде түсіндірген абзал. Мысалы: «Сен осы мысалда, үш қате жібердің» дегеннің орнына, «Қане, екеуміз осы мысалдан жіберілген қателерді табайықшы», - деп айту білім алушының одан əрі дамуына ықпал жасайды жəне терең түсінуіне жағдай тудырады. Кішкене болса да көп кемшіліктердің ішінен жетістіктерді тауып, белгілеуге үйретеді. Ол, білім алушының ынта-жігерін арттырады.Қалыптастырушы бағалауға қалыптастыруда «Даналық ағашы» ойынын пайдалануға болады, бұл кезде бағалау құралдарының ішінде «Білім алушылар сұрақ құрастырады» тəсілін қолданған жөн. Үйде дайындалған алманың суреттерiне білім алушылар өткен тақырыптар бойынша сұрақтар құрастырады. Жоғары деңгейдегi сұрақтар ағаштың жоғарғы жағына, орта деңгейдегi сұрақтар ортасына, төмен деңгейдегi сұрақтар төменгi жағына жапсырылады. Тақырыпты жақсы меңгерген оқушылар, жалпы интеллектуалдық қабілеті жоғары білім алушылар көшбасшылық танытады, жоғары дəрежелі сұрақтар қойып, мысалмен дəлелдейді.Осы зерттеу жұмысымның дəлелі ретінде нəтижелі сабақтарымның бірін ұсынбақпын. Мен бұрын білімді өзім беріп түсіндірдім. Білім алушы пікірімен сaнaспaдым. Неғұрлым көп тапсырма орындалса, білім алушы білімді меңгерді деп ойлаймын. Білім алушылардың білім алмасуына жəне пікір aлмaсуынa мүмкіндік бермедім. Білім алушылар бұрын тыңдaушы бoлca, енді ізденуші, ойлаушы, өз ойын дəлелдеуші, ал мұғaлім ocы əрекетке бағыттаушы, ұйымдастырушы. Бұл сабағымда білім алушылардың жас ерекшелігіне қарай, қызығушылығын арттыру үшін оңтайлы əдіс – тəсілдер алдым. Сыныпты сабаққа ынталандыру үшін «Ақ тілек. Əсем күлкі» психолoгиялық дaйындық ұйымдастырдым. Психолoгиялық дaйындық шын мəнінде сабақтың дұрыс басталуына, ынтымақтастық атмосфера, жағымды көңіл-күй орнатуда оң ықпалын тигізді. Сабақта білім алушы əлеуметтеніп, бірлесе жұмыс істеулері үшін түрлі-түсті гүлдер арқылы топқа бөлдім. Білім алушылардың өткен тақырыптарды қаншалықты деңгейде меңгергенін білу мақсатында «Серпілген сауал» əдісін қолдандым. Білім алушылар шеңбер болып тұрып, допты бір-бірлеріне лақтыра отырып, сұрақтар қойып жауап беріп отырды. Əдістің тиімділігі барлық Білім алушыларды қамтиды. Осы сəтте кей білім алушыларда өздеріне деген сенімсіздіктігі көрініп жатты. Олар допты алғанда сұраққа дұрыс жауап бере алмай қалам деген сияқты қорқыныштар болды. Бірақ, бұл кедергілердің барлығы да қалыпты жағдай. Осы сəттерде əр білім 210

алушыға бағыт-бағдар беру менің міндетім. Сондықтан, олардан сұраққа жауап беруде еш қысылмауын, олардың сыныптастары бір-біріне көмектесуге əзір екенін ескертіп отырдым. Бір байқағаным, білім алушыларға мүмкіндік берген жағдайда олар өздеріне қойылған сұрақтарға ойларын ашық жеткізе алады. Ал, кейбір білім алушылар керісінше белсенділік танытып, доптың өзіне бағытталғанын қалады. Бұдан байқағаным, білім алушылар өздерінің бұрын алған білімдерін қолданып жатты. Сұрақтарға жақсы жауап бергені үшін смайликтер арқылы «Жарайсың!»,«Керемет!»,«Тамаша!» деген формативті бағалауымнан кейін, қандай тапсырма болмасын араласып, талпынды. Бұл оқушының мадақтаудан алған қызығушылығы мен ынтасы, талпынысы деп түсінемін. Келесі «Əңгімені жалғастыру» əдісі жаңа тақырыпты меңгерту мақсатында бейнероликті көру арқылы елік туралы олардың пікірі тыңдалды, білім алушылар өз пікірлерін еркін шынайы жеткізе білді. Елік сөзіне дыбыстық талдау жасату арқылы «Е» дыбысы мен əрпін таныды. «Е»-нiң дауысты екенін, оның сөз басында, ортасында, аяғында келу үлгілерін көрсетіп, таңбасын ажыратты. Жаңа сабақтан соң бағдаршам түстері арқылы "Мен түсінемін жəне түсіндіре аламын" (жасыл түс), "Мен əлі де түсінбей тұрмын" (сары түс), "мен мүлде түсінбедім", (қызыл түс) бағалаудың түсіну дəрежесін пайдаландым. Мен жаңа сабақты бағдаршам арқылы бағалау оқушы бойына сенімділік ұялатады жəне əр сабаққа белсенді, ықыласпен қатысады деп ойлаймын. Жаңа сабақтың мазмұнын меңгерту мақсатында «Ойлан, жұптас, талқыла» əдісін кіріктіріп, əр топқа тапсырмалар бердім. Бірінші топ буыннан сөз құрау, екінші топ - «Е» дыбысынан келетін суреттерді іріктеп жапсырады да, ал қалған екі топқа - «Конверт сұрақ» əдісін қолдандым. Онда үшінші топ - конверттің ішіндегі сөзді текшемен жазуды, ал төртінші топ конверттің ішіндегі əріптерден сөз құрауды жəне əр топтан бір-бір білім алушыдан шығып, құраған сөздерін тақтаға жазып, ауызша фонетикалық талдау жасады. Бағалау барысында баланы мақтап, мадақтап көтермелеп отырудың да маңызы зор екенін түсіндім. Себебі бала қашанда мақтағанды қалап, сол мақтауға лайық болуға тырысады. Сондықтан баланы мақтап, содан соң жасаған жұмысының дұрыс жерлеріне бірінші тоқталып жəне атап көрсетіп, соңынан қателік кеткен тұстарына ұсыныс арқылы балаға жеткізіп отырсақ, балалардың сабаққа деген құлшыныстары арта түседі. Суреттегі «Мен жəне табиғат» көрнісі туралы өз ойларын ортаға салды. Оқулық кейіпкерлері Əли мен Мерейдің сұхбатына тыңдалым мен айтылым қатар жүрді. Мерей сұрағының жауабын ребусты шештіру арқылы таптыру. Əр суреттің алғашқы əріптерінен «немере» сөзін құрастырып, шешуіндегі сөзді қатыстырып сөйлем құрады. (не-ме-ре) «Сұрақтар жаңбыры» ойынындағы мақсатым білім алушылардың сыни ойлау дағдыларын дамыту. Сұрақтың жауабын суреттің көмегімен болжату. Суреттегі не? сұрағына жауап беретін «күн», «ай» сөздерімен «Күн ысыды. Ай туды» сөйлемдерін құрастырды. Баға оқушының кемшіліктерін 211

табу үшін емес, əрі қарай дамуына ықпал ету үшін қойылады. Оқушыларға шыншыл болуға жəне нағыз ойындағы əділ бағаны қоюға шақырдым. Сабақты қорытындылау кезінде «Блум түймедағы» əдісі мен «Атауы бойынша тап» ойынын жүргіздім. Осы əдісте білім алушылардың сыни тұрғы арқылы білім белсенділіктері артып, ойларын жинақтап, сұрақтарға жүйелі түрде жауап беруге қалыптастыру арқылы сабақты қорытындыладым. Менің бір нəрсеге көзім жетті, бағалау əділ жүрмейінше оқыту мен оқу үдерісі дамымайды. Топтағы бағалаудың əділ жүруін түсіндіру мақсатында жақсы нақыл сөздерді айтып, мысалдар келтіріп отырдым. Бұл іс-əрекеттерім де аз да болса өз жемісін беріп жатты. Балалардың өзін-өзі бағалай алуы жəне өздерінің оқуын қалай жақсартуға болатындығын түсінуі қажет. «Атауы бойынша тап» ойынның шарты - берілген суреттегі заттардың атауын үш тілде атау керек. (А-алма, яблокo, apple,М- мысық, кошка, cat,Ннан, хлеб,bread Қ-қалам-ручка-pen) Ұлы Абай «өзге тілдің бəрін біл, өз тіліңді құрметте» деген емес па еді? Өзге тілді білу жаңаша ойлауға жəне бұрынғы қалыптасқан пікірлеріңді одан əрі дамытуға үлкен септігін тигізеді. Жаңашылдыққа, объективті ойлауға жетелейді. Мінез тұрғысынан, адамдармен ашық араласып, бұрын болмаған позитивті ойлар қалыптасады. Сабақ соңында білім алушыларға кері байланысты «Менің сөзім» əдісін қолдандым. Ондағы мақсатым оқушылардың сабақта алған білім, білігін бағалау. Сыныптан бір оқушы тұрып, сабақтан бүгінгі үйренгендерін қорытындылап айтады. Айтып болған соң, басқа бір оқушының атын атайды. Сөзді сол оқушы жалғастырып, сабаққа рефлексия жасайды. Барлық оқушы сабақты қорытындылауға осы ретпен қатысады. Не сəтті өтті? Білім алушыларға сабақта жоспарланған жаңа тəсілдер ұнады. Өз алдына сұрақтарға жауап іздеп, жан-жақты пікірлесе, тaлдау жacaй aлды. Сонымен қaтар қасындағы оқушының пікірін тыңдап, coл пікірлерді салыстырды. Қалыптастырушы бағалауды тиімді пайдаланды. Не сəтсіз өтті? Бірінші орында уақытты тиімді пайдалана алмады. Нені дамыта алар едің? Мен бoлaшақтa... жаңартылған бағдарлама бойынша іс-тəжірибемде ықпалдастыра кіріктіру арқылы тəуелсіз жəне ойшыл, өмірге бағытталған жеке тұлғаның қалыптасуына жaғдaй жaсaп, сабақта кездескен жаңа сөздерді есте сақтау үшін жəне ауызекі сөйлеуде қолдана алу үшін сыни тұрғысынан ойлатуға бағытталған сұрақтарды жиі қолданып отыру. Кері байланыс стикеріне сабақтың өтілу барысы туралы емес, тақырыптан не түсінгендігін жазу керектігін түсіндіру. Білім алушыларды қызықтыра алатын тапсырмалар түрлерін беріп пəнге деген қызығушылықтарын арттыру. Білім алушылармен зерттеушілік, топпен жұмыс жасауды сабағымда дамытудамын. Қалыптастырушы бағалау, өзінің атынан көрінгендей, бірден еш кемшіліксіз жүріп кетпейді, оқушылардың өзін-өзі немесе сыныптастарын бағалауға үйренуі бірте-бірте қалыптасады. Тек сабақ барысында қалыптастырушы бағалау құралдарын тиімді пайдалану керек жəне оқушыларды жалықтырып алмас үшін оның түрлерін, əдіс-тəсілдерін 212

алмастырып отырған жөн. Оқушыларды қалыптастырушы бағалауға, қалыптастыру арқылы олардың сыни көзқарастарын дамытып, функционалдық сауаттылықтарын арттырады. Өзімізге белгілі, топтық жұмыс барысында əдеттегі белсендi білім алушылар тағы да көшбасшылық танытады. Бағалаудың түрлерін, əдістерін ұтымды таңдап қолдану əр білім алушының мүмкіндіктері мен қажеттіліктерін ескеруге мүмкіндік береді. Білім алушылардың өзін-өзі бағалауы олардың белсендiлiктерiн арттыра түседі. Өзiн-өзi бағалаудың төмендегідей артықшылығы бар: - барлықтарының жауаптарын мұқият тыңдай бiледi; - өз көзқарастарын, өз пiкiрлерiн дəлелдi қорғай бiлуге ұмтылады; - өзiн-өзi, достарын тексерушi, бағалаушы болады; - өзінің еңбегiн саралап, қорытындылай алады. [3]. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Мұғалімдерге арналған нұсқаулық. Екінші (негізгі) деңгей. 2014 ж. [1.56-б.] 2.http://www.google.kz Жаңа білім беру технологиясы мен əдіс тəсілдері. Ғаламтор материалдары. [2] 3.Құдайбергенова К.С. Құзырлық табиғаты тұлғаның өздік дамуында. Астана: «Принт АСС» [3] 4.ҚР орта білім мазмұнын жаңарту еңберінде қазақ тілінде оқытатын мектептердегі бастауыш сынып пəндері бойынша педагогика кадрларының біліктілігін арттыру курсының білім беру бағдарламасы. 2016ж. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУДІ ӨЗЕКТЕНДІРУ МƏСЕЛЕЛЕРІ Қайрова Айзада Қайдарбайқызы Атырау қаласы Т.Амандосов атындағы орта мектебінің информатика пəнінің мұғалімі

Қазақстанда қазіргі уақытта білім беру жүйесі –болашақ ұрпақты жанжақты жетілдіретін, бəсекеге төтеп беруге қабілетті,сапалы адам тəрбиелейтін білім беру жүйесі екені сөзсіз. XXI ғасыр –ғылым ғасыры. Сондықтан жас ұрпаққа жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгеріст ер жүріп жатыр.ҚР білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы жүзеге асырылуда. Қазіргі мұғалім оқушылардың білім алу үдерісін ұйымдастырушысы ғана емес , өзара қатынасын реттеуші əрі олардың өмірлік кеңістікте кез-келген жағдайға бейімделуіне қажет негіздерді қалаушы. Жалпы білім беретін мектептердің мақсаты: жедел дамып келе жатқан ортада өмір сүруге қабілетті , өзін-өзі дамытуға, өз ойын еркін айта білуге, өзін көрсете білетін жоғары білімді , ұлттық тілді, тарихты жетік меңгерген, бəсекеге қабілетті, шығармашылығы дамыған жеке тұлғаны қалыптастыру болып отыр. Ал енді,ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үдерісіне қатысуына, яғни олардың бұл жаһандану əлеміне енуіне біз шектеу қоя аламыз ба? Жоқ əрине! 213

Қазіргі таңда барлық əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мəселеге əлем ғалымдары мынадай анықтама береді: инклюзивтік білім беру дегеніміз - барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. [1] Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Осы бағыт балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру жағдайын қалыптастырады. Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады, өйткені олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға, танып білуге, қабылдауға үйренеді. Кемтар балаларың ата-анасы көмекші не арнайы мектептер мен мектеп интернаттарға, психологиялық-педагогикалық түзеу кабинеттерге балаларын бергісі келмесе жалпы балалар оқитын мектептерге ПМПК –ның қорытыңдысы бойынша көрсетілген, яғни баланың денгейіне қарай жеңілдетілген бағдарлама бойынша инклюзивті оқытуға міндетті. Бұл жағдайда балалар сау балалармен араласып өздігінше талпынып , алға ұмтылыс байқалады. Мұндай жағдай менің өз тəжірибемде кездескен болатын. Инклюзивті оқытуға жалпы мектептерде арнайы мұғалімдер – психолог, əлеуметтік мұғалім, логопед мұғалімдері болмаған жағдайда, тəрбиешілерді, бастауыш сынып мұғалімдерін, қазақ тілі пəні мұғалімдерін мемлекет қолдауымен арнайы курстардан өткізіп білімдерін жетілдірсе, сонымен қатар осы бағытта білім беру негізінде баланың медициналық қортындысын ескере отырып бағдарламалар жасақталса балаларға көп көмегі болар ма еді... Даму мүмкіндігі шектеулі балалар бір-біріне ұқсамайды. Естуінде, көруінде ауытқуы бар, дене кемістігі бар, оқу материалын меңгерумен байланысты ерекше қажеттілігі бар баламен,психикалық дамуында кемістігі бар баламен жұмыс кезіндегі нақты стратегиялар қажет. Түрлі бағыттағы мамандармен(психолог, логопед, дефектолог,əлеуметтік педагог, дəрігердің) ынтымақтасып жұмыс жасаса ғана нəтижелі болмақ. Бұл оқыту жүйесіне толығымен көшу жолында, əрине, бірнеше кедергілер кездеседі. Жоғарыда айтып өткендей, жалпы білім беретін мектептердегі мүмкіндігі шектеулі балалар оқу материалын меңгеруде, жеке тəсілдің жоқтығы, арнайы коррекциялық–түзету, психологиялық, педагогикалық, əлеуметтік қолдаудың жеткіліксіздігі салдарынан əлеуметтік дағдыларды 214

игеруде елеулі қиындықтарға тап болады. Мектеп педагогтері бұндай категориялы балаларды оқыту тəсілдерін білмейді.Соның нəтижесінде бұл оқушылар үлгермеушілер, əлеуметтік бейімделмеген оқушылар қатарына жатқызылады. 2013 жылғы 21 қазан Астана қаласында өткен «Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту жолдары» атты республикалық конференциясында қатысушылар тарапынан мынадай ұсыныстар айтылған болатын: 1. Ы. Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы, Түзеу педагогикасы ұлттық ғылыми-практикалық орталығы, «Мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығы: -инклюзивті білім берудің отандық жəне шетелдік оң тəжірибелерін зерделесін жəне таратсын; -инклюзивті білім беруді ғылыми-əдістемелік қолдауды қамтамасыз етсін; -мүмкіндігі шектеулі балаларды мектепке дейінгі жəне жалпы білім беру ұйымдарында оқыту үшін арнайы жағдайлар жасау тетіктерін іске асырсын. 2. Түзеу педагогикасы Ұлттық ғылыми-практикалық орталығы, «Өрлеу» Ұлттық орталығы: -біліктілікті арттырудың қысқа мерзімді курстары шеңберінде инклюзивті білім беру бойынша тақырыптамасын анықтасын жəне мектепке дейінігі жəне жалпы білім беру ұйымдарының педагогтары үшін тұрақты түрде курстар өткізсін; -қысқа мерзімді курстар категориясының тəртіптемесінде инклюзивті білім беру бойынша жалпы білім беру ұйымдары педагогтарының біліктілігін арттыру жəне қайта даярлау курстарын қарастырсын; -біліктілікті арттыру курстарының үлгілік оқу жоспарлары мен бағдарламаларын əзірлесін жəне бекітсін. 3.«Оқулық» республикалық ғылыми-практикалық орталығы: -«Оқулықтар, оқу-əдістемелік кешендер, құралдар жəне басқа да қосалқы əдебиеттер (соның ішінде білім беру ұйымдарында рұқсат етілген электрондық тасымалдаушылардағы) тізбесіне» мүмкіндігі шектеулі балаларды оқытуға арналған оқу-əдістемелік кешендерді сараптамадан өткізу жəне енгізу шараларын қарастырсын. 4.«Дарын»,«Бөбек»,«Балдəурен» республикалық орталықтары: -мүмкіндігі шектеулі балалардың тұрақты түрде республикалық іс-шараларға тартылуын қарастырсын; -инклюзивті білім беру мəселелері бойынша ведомстволық ұйымдардың өзара іс-қимылын жүзеге асырсын. 5. Облыстық, Астана жəне Алматы қалаларының білім басқармалары: мүмкіндігі шектеулі балаларға ерте көмек көрсету үшін психологиялықпедагогикалық-медициналық түзеу кабинеттері желісін көбейту шараларын қабылдасын; -мектепке дейінігі жəне жалпы білім беру ұйымдарында мүмкіндігі шектеулі 215

балаларды оқыту жəне тəрбиелеу үшін жағдайлары жасалған инклюзивті сыныптар (топтарын) ашсын; -балабақшалар мен жалпы білім беретін метептерде логопедтік пункттер қызметін жандандырсын; -мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту үшін мектепке дейінігі жəне жалпы білім беру ұйымдарында кедергісіз орта құру, техникалық жəне көмекші оқу құралдарымен қамтамасыз ету жұмыстарын жалғастырсын; -мүмкіндігі шектеулі балаларды дефектологтар, логопедтер, психологтар, əлеуметтік педагогтар сияқты мамандардың психологиялықпедагогикалық қолдауын қамтамасыз етсін: Сонымен қорыта айтқанда, инклюзивті оқыту- оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға, адамдармен қарымқатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға болады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тəрбиелей аламыз. ҰЛЫ ДАЛАНЫҢ ҰЛЫ ПЕРЗЕНТІ Тукенова Дина Бектуровна Қазақ тілі мен əдебиет пəнінің мұғалімі № 101 мектеп-лицейі

Шоқан Уəлихановтың қысқа да жаркын өмірі мен ғылыми қызметі қазақ халқының көпғасырғы дамуының, рухани ізденіністерінің тамаша қорытындысы,биік жалғасы болды,қоғамдық ой-сана,пікір-тұжырым биіктей өркендеуіне ыкпал етті. Академик Николай Иванович Веселовский: «Шоқан Уəлиханов Шығыстану əлемінде құйрықты жұлдыздай жарық етіп шыға келгенде, орыстың Шығысты зерттеуші ғалымдары оны ерекше құбылыс деп түгел мойындап, түркі халқының тағдыры туралы онан маңызы зор, ұлы жаңалықтар ашуды күткен еді. Бірақ Шоқанның мезгілсіз өлімі біздің бұл үмітімізді үзіп кетті!» деп жазды.Бірақ ол сол аз ғұмырында адам қабілетінің ғажайып мүмкіндіктерін,гуманизмнің биік өресін, ұлтжандылықтың жалтақсыз үлгісін, ғылыми қабілет пен алғырлықтың қайран қаларлық өнегесін барша болмысымен, нақтылы іс əрекетімен дəлелдеп үлгерді. Иə, санаулы ғұмырында ғылымның əр саласына қадам басып үлгерген ұлы ғалым, соңынан өшпес мұра қалдырды. Шоқан-фольклорист, Шоқан-этнограф, Шоқан- тарихшы, Шоқан-географ, Шоқан-суретші, Шоқан-саяхатшы, Шоқан – демократ. Қай жағынан алып қарасаңда, барлық салада да еңбегі зор болған. Сол салалардың біріне тоқталсақ, «Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры» Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз əдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті 216

шығыс зерттеушісі, Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан. 1857 жылы Шоқан Алатау қырғыздарына сапар шегіп, оның тарихын, этнографиясын жəне халықтық поэзиясын зерттеді. Кырғыз халқының энциклопедиялық дастаны «Манасты» жазып алды. Манас дастаны қырғыз халқының дəстүрлі эпосы. Ауыз əдебиетінің тамаша үлгісі, бұл дастан ғасырлар бойы ұрпақтан ұрпаққа жырланып, халық есінде сақталуда. Дастанның жазбаша үлгілерінің бірі жарты миллионға жуық жолдан тұрады да, көлемі жағынан Гомердің Одиссеясы мен Илиадасын қосқандағы көлемнен жиырма есе, ал Махабхарата көлемінен екі есе асып түседі. 17-18 ғасырлардың жазба деректерін сүзуге кіріскен Уəлиханов 1856 жылдың қысын Батыс Сібір облыстарының мұрағатын ақтарумен, Алтынхан, Жоңғар заманының құжаттарын іздеумен өткізген. Сөйтіп, Сібір мен ТяньШань аралығында көшіп жүрген қырғыздар Алатаудың автохтонды тұрғыны екенін тарихта тұңғыш рет анықтаған. Сол көне заманда қырғыздар Енисей алабымен тығыз байланысты болғанын, Енисей мен Алтай, Жоңғар даласы, Тянь-Шань - бəрі біртұтас географиялық аймақ болып тұрғанын дəлелдеген. Шоқан Уəлиханов, халықтық психологиясын көрсететін белгілердің бірі — сол халықтың тіл байлығы, сөз өнері, шешендік қасиеттері дей келіп, ол сөз өнері халық бойына біткен зор таланттың, керемет қабілеттің, ақындық қуаттың белгісі деп санады. "Халықтың тұрмысы мен əдет - ғұрпы, — деп жазып ол бəрінен де артық көрініс табады. Өткенді қастерлеу мен аңыздардың молдылығы — терістік жəне Орта Азия көшпелі халықтарының ерекше қасиеті. Қазақ тілінде араб тіліндегідей жасама бояу сөздер жоқ, ол нағыз таза тіл". Ғұлама ғалымның осы пікірлерін кең-байтақ өлкемізде болған орыс, украин, поляк зиялылары да қостайды. Уəлихановқа дейін география тарихында ешбір географ болған емес. Сырттың өсімдік жəне жануарлар дүниесінің ерекшеліктерін, табиғаты мен климатын əлемдік география ғылымында тұңғыш рет Уəлиханов сипаттап берген. Шоқаннан қалған мұраның бірі бейнелеу өнері туындылары. Қырағы да зейінді Шоқанға сурет салу өнері сол кездің өзінде-ақ; халық өмірін бейнелеудің тамаша бір құралы болып табылады. Олар Шоқанның осы өнер саласында қазақтың тұңғыш профессионал суретшісі болғанын дəлелдейді. Ғалым негізінен портрет, пейзаж жəне халықтың тұрмыс салтын бейнелеумен айналысты. Туған жері Сырымбеттің жазғы жайлаулар мен мекен қоныстарының суретін салумен шұғылданады. Одан 150-ге тарта сурет қалған. Көбінесе акварель, майлы бояумен, ал кейде тушь, қалам, сиямен жұмыс істеген. Оның қолынан шыққан суреттердің біразы 19 ғасырдың 60-шы жылдары «Всемирная иллюстрация», «Искра», «Русский художественный лист» секілді басылымдарда жарияланған. Өзінің күнделіктерін, жолжазбаларын суретпен көркемдеп, көрнекі материалмен толықтырып 217

отырған. Тастағы жазуларды, ондағы көне заманның суреттерін қағазға айнытпай түсіру арқылы кейінгі ұрпақтың сол жазуларды оқуына жағдай жасаған.1847-1852 жылдарда салған суреттерін Шоқан "корпустан елге демалысқа барған кезде салған суреттер"– деп атайды. Г.Н.Потанин: "Кадет корпусының соңғы курстарында оқып жүрген кезімізде Шоқан өзінің əңгімелерімен менің дəптерімді толтырды. Біз қазақтардың сұңқар салып, саят құру салтын толық жазып алдық. Шоқан сұңқарды қалай баптап күтудің əдісін өте жақсы білетін. Дауылпаз бен сұңқардың т.б. суреттерін салып, ол менің жазбамды толықтыра түсетін",– деп жазды. Мұның өзі Шоқан өнерінің жанжақты екенін, оған курстастарының қызығып, ерекше құрметпен қарағанын дəлелдей түседі. Шоқан кадет корпусында оқып жүргенде-ақ, саяхатшылардың өмірі мен ісі туралы жазылған еңбектерге аса қызығушылықпен қарап, танысты. Осы еңбектердің ықпал əсерінен ол саяхатшы болуды, Орта Азияны аралап жанжақты танысуды армандады. Демек, саяхатшылар өмірі жайлы жазылған еңбектер болашақ саяхатшыға бастау көзі болып, жол нұсқады. Қашқарияда 1858 жылғы қазанның 1-нен 1859 жылғы наурыздың ортасына дейін болып, Қашқар қаласы мен Алтышаһар елін зерттеген. Бұл Атақты Қашғария сапарын, Шоқанға дейін бірде-бір зерттеушінің барып қайтуына сəті түспеген еді. Неміс ғалымы Р.Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, этнографиясы, мəдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші ғалымдар жоғары бағалады. Аз өмірінде Уəлиханов Орталық Азия халықтарының тарихына, географиясына,фольклорына жəне қоғамдық-саяси құрылысына арналған көптеген құнды еңбектер қалдырды. Қазақстан географиясында Балқаш пен Алакөлдің бұрын біртұтас су айдыны болғандығы жəне Жоңғар қақпасынан соғатын Ебі желі туралы ғылыми деректерді алғаш келтірген. Ғұлама ойшылдың мұқалмас рухы ғасырларға жалғасып, қалың елдiң санасын сəулелендiрiп, болашаққа сенiмiн арттырып келедi. Оның шығармалары дəуiр рухымен үндес, пiкiрлерi күнi кеше немесе дəл бүгiн айтылғандай тың, құнды.Атқарған қай ісі, соңында қалған қандай мұрасы болса да - зор қазына, ұрпаққа өнеге. Сібір кадет корпусына оқуға түсіп, жабық əскери оқу орны болғанмен, онда көптеген пəндерді оқуы, орыстың озық ойлы интеллигенттерінің өкілдерінен сабақ алуы, Омбының көзі ашық оқыған адамдарымен араласып, көп оқып білімін тереңдете түсуі Шоқанның рухани өсуіне, келешек тағдырына едəуір ықпалы болғанын байқаймыз. 218

«Корпуста ой-өрісі, білімі жағынан Шоқан тез өсті, орыс жолдастарын басып озып отырды. Екі-үш жылдан кейін-ақ Шоқан өз класындағылардан ғана емес, өзінен екі жас үлкендердің класындағыларды да идея жағынан басып озды»— деп жазды онымен бірге оқыған досы Г.Н.Потанин. Сібір кадет корпусында оқыған соңғы жылдарында-ақ Шоқан биік саналы, терең ойлы, жан-жақты білімді, дүниеге көзқарасы қалыптасқан, халқының қажетмұқтаждарын пайымдай да, түсіне де алатын, оған барынша пайдалы қызмет етуге дайын мақсатшыл жас болып қалыптасқаны оның алғашқы ғылыми еңбектері болып есептелетін «Проф. Н. И. Березинге хат», "Профессор Н. И. Березиннің «Хан жарлықтары» кітабына рецензия»,«Рашид-ед-дин» т. б. жұмыстарынан да байқалады. Жап-жас Шоқанға мұғалімдері де, құрбылары да болашақ ғалым, зерттеуші деп қарағандары, жоғары бағалағандары естеліктерде де айтылған. Туған елінің мəртебесі мен бүгінгі болашағы үшін соңғы демі қалғанша тер төгіп еңбектенген ғалым рухын жаңғыртып, оның атқарған мəңгілік істеріне тағзым етеміз. «Ғалымның өзі өлсе де, хаты өлмейді» дегендей, Ұлы ғалымның өшпес еңбегін ұлтымыздың қозғаушы күшiне, намыс символына айналдыра отырып, өсіп келе жатқан əр жас жеткіншектің үлгі тұтар тұлғасы болсын деген ниетте баршамыздың борышымыз келешек ұрпақтың санасына ұялату. ИСПОЛЬЗОВАНИЕ СРЕДСТВ ИНФОРМАЦИОННОКОММУНИКАЦИОННЫХ ТЕХНОЛОГИЙ НА УРОКАХ БИОЛОГИИ, В ЦЕЛЯХ ПОВЫШЕНИЯ КАЧЕСТВА ЗНАНИЙ УЧАЩИХСЯ Манакбаева Гульнара Турлыбековна Школа-лицей №101 г.Караганда

Школа, являясь зеркальным отражением процессов, происходящих в обществе, сегодня не может существовать без использования информационнокоммуникационных технологий (ИКТ). Использование ИКТ на уроках биологии позволит интенсифицировать деятельность учителя и школьника, повысить качество обучения предмету, отразить существенные стороны биологических объектов, зримо воплотив в жизнь принцип наглядности, выдвинуть на передний план наиболее важные (с точки зрения учебных целей и задач) характеристики изучаемых объектов и явлений природы. На уроках биологии возможно использование следующих видов ИКТ:  Включение некоторых фрагментов из электронных учебников на этапах изучения нового материала, закрепление изученного;  Создание и использование презентации и флипчарты на разных этапах урока;  Проведение лабораторных работ с использованием возможностей виртуального микроскопа;  Создание учебных проектов; 219

 BilimLand- универсальная, полиязычная образовательная платформа, основанная на передовых достижениях мировых лидеров электронного обучения. На сегодняшний день в нашей школе есть неплохая медиатека учебных пособий по биологии. Это электронные учебники по биологии для 6,7,8,9,10,11 классов. Один диск заменяет собой огромное количество таблиц. К наиболее эффективным формам представления материала по биологии, следует это создание презентации, где каждый слайд четко соответствует различным этапам урока. Подача учебного материала в виде презентации сокращает время обучения, высвобождает ресурсы здоровья детей. Кроме того, при наличии принтера они легко превращаются в твердую копию (т.е. поурочные планы). Использование презентаций возможно на любом этапе изучения темы и на любом этапе урока. Мною были составлены и используются на уроках презентации по всем темам курса биологии 5,6,7,8 классов. В презентации в зависимости от целей и задач урока, я вставляю не только статичные рисунки, но и анимацию, фрагменты учебных фильмов, видеороликов, что повышает интерес учащихся к изучению представленной темы. Еще один способ использования ИКТ на уроках биологии - это создание и использование флипчартов, когда доска перестает быть простым экраном и становится именно интерактивной доской. Создание и использование на уроках биологии флипчартов по различным темам, а также продумывание различных заданий и вариантов проверки знаний учащихся, дает возможность использовать все интерактивные возможности доски. При выполнении лабораторной работы используют: датчик ЭКГ – измерение электросигналов сердца, датчик силы – измерение мышечной усталости, датчик частоты сердечного ритма. Для обоснования целесообразности разработки учителем-предметником уроков-презентаций, флипчартов, соответствующих методике преподавания, были проведены анкетирования учащихся по вопросам эффективности уроков, проведенных с помощью информационно-компьютерного сопровождения. Были опрошены 274 учащихся 6-9 классов. В анкетах учащихся были предложены такие вопросы как: нужно ли на уроке биологии использовать компьютерные технологии или можно и обойтись и без них; какие уроки им более нравятся–традиционные,уроки-презентации или уроки с использованием флипчартов; насколько эффективно использование данных технологий на уроке. При анализе анкет учащихся мною были получены следующие результаты:  На вопрос, касающейся использования новых информационных технологий на уроках биологии, были получены такого рода ответы: 93 % опрошенных считают, что компьютерные технологии нужны в связи с тем, что с ними урок становится интересным и более наглядным; 41% считают, что их нужно использовать иногда, чтобы не перегружать урок и только 10% считают, что информационные технологии вообще не нужны на уроке. 220

Диаграмма 1. Необходимость технологий на уроках биологии 100% 50%

93%

использования

информационных

использовать постоянно

41%

иногда

10% не использовать

 66% респондентов считают, что уроки с использованием информационных технологий способствуют лучшему усвоению материала и повышению качества знаний по предмету; 43% учащихся хотели бы сами участвовать в процессе создания презентаций и флипчартов;  И, наконец на вопрос: какие уроки им больше всего нравятся – 92% опрошенных указали на уроки-презентации и уроки с использованием флипчартов и всего 14% - придерживаются традиционных форм обучения. Это позволяет констатировать, что урок с информационно-компьютерным сопровождением оценивается учащимися выше традиционного урока. Диаграмма 2. Отношение к типам уроков 80% 64% 60% 40% 20%

традиционные уроки уроки‐презентации

28%

уроки‐флипчарты

14%

Применение ИКТ на своих уроках позволило развить у учащихся следующие компетенции: учащиеся лучше запоминают и воспроизводят новые термины, понимают значение изученного материала, применяют полученные теоретические знания на практике, анализируют данные, устанавливают причинно-следственные связи, систематизируют информацию, делают выводы, организуется самостоятельная поисковая работа с материалом. Проведение опытов с использованием лабораторного оборудования дает возможность учащимся ощутить себя активными участниками процесса обучения, получить новые навыки, умения, находится в постоянном поиске. Анализ анкетных данных учащихся 7-10 классов (285 учащихся) показывает следующее: Диаграмма 3.Отношение учащихся к применению ИКТ на уроках биологии 221

15%

22%

возможность самостоятельного практического исследования 12%

умения систематизировать информацию

35% умение делать выводы

16%

Выводы:  У большинства учащихся формируется положительная мотивация к изучению биологии;  Возросший интерес к предмету заставляет учащихся больше читать научно-позновательную литературу;  Более эффективно происходит развитие интеллектуальных умений и навыков учащихся, формируется умение творческого нестандартного подхода к решению учебных задач, активная деятельность учащихся в учебном труде;  С внедрением ИКТ повысилась познавательная активность и мотивация к достижениям учащихся. Литература: 1.Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. // Под ред. Е.С. Полат./ М.: «Академия», - 2001. 2.Соломина В.П. Проблемы компьютеризации обучения предметам естественнонаучного цикла: Научно-Методический сборник. / СПб РГПУ СЗФ- ИНИНФО, 1998г. 3.Апатова Н.В. Информационные технологии в школьном образовании. –М.: ИОШ РАО 1994, с.228.

ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ БІЛІМ БЕРУДЕ, МАҚСАТҚА ЖЕТУДЕГІ – ЖОБАЛАУ ƏДІСІ Искакова Лаззат Марибаевна география пəнінің мұғалімі «№101 мектеп – лицейі» КММ Қарағанды қаласы

Қазіргі таңда оқушылардың тиянақты білім алуын мақсат ете отырып, олардың өз бетінше білімдерін толықтыру, жаңа білімдерді ашу тəсілдерімен қаруландыру, алған білімдерін теориялық жəне практикалық мəселелерді шешуге сапалы түрде қолдана білуге, ақыл-ой белсендігін дамыту қажет. Оқушы қабілетіне дұрыс көзқараспен қарау, оқушының өз бетінше жұмыс жасауына жағдай жасау оқу-тəрбие ісінде оң жетістіктер береді. Үздіксіз оқыту процесінің барлық бөліктерінде танымдық қызметінің артуына байланысты жаңа ойлау жүйесі қалыптасып отырады. Оқушының алғаш алған 222

қарапайым білім беру қоры, оны күрделі ғылым салаларын оқып-үйренуге жетелейді. Міне, осы аралықта пəндер бойынша алған білім заңдылықтарын біріктіре, қорытындай білетін оқушы зор табысқа жетеді. Егер əр оқушының жеке тұлға ретінде қалыптасуын қамтамасыз ету қажет болса, онда баланың қабілетін түрлі əрекетте көрсету үшін зерттеу оқушылар жоба бойынша жұмыс жасауға, ғылыми шығармашылық жұмыстардың əдістерін игеруге мүмкіншілік жасау. Зерттеулер мен эксперименттерге қатысады, өз кезегінде оқушының өзіне деген сенімінің артуына, жеткен жетістіктен қанағат алуға мүмкіндік береді.Жеке жоба негізгі іскерлік əрекетке бағытталған зерттеушілік əдісті пайдаланылатын шығармашылық жұмыс. География сабағында оқушылардың тиянақты білім алуын мақсат ете отырып, оқушылардың ақыл-ой белсенділігін арттыруда, жобалау əдісін қолдану арқылы дамыту қажеттілігін сабақ жүргізіп жүрген сыныптардағы оқушыларыдың ізденісінен байқадым.Қажеттілік-қызығушылық негізгі мақсатты ашуға мүмкіндік береді.Мақсатқа қол жеткізу нақтылы міндеттер мен жұмыс түрлерін жасауды қажет ететін іс – əрекеттің нəтижесі. Жобаларбелгілі бір уақытқа созылатын зерттеушілік жұмыс.Ол өз кезегінде əр саладан алған білім қорын қажет етеді.Жобалау əдісін бір сабаққа немесе көлеміне қарай бірнеше сабаққа бөлуге болады.Сабақтан тыс зерттеу шығармашылығына қолдануға да болады. Топтағы барлық балалардың білім деңгейіне қарамай ұйымдаса, қызыға жұмыс істеуіне үлкен жол ашылады. Зерттеу мен жобалау мүмкіндіктерін бағалай келе, баламен жұмыс барысында жобалау əдістері мен зерттеушілікке оқыту əдістерінің пайдасын түсіне білу керек. Зерттеудің нақтылы болжам жасайтын, нəтижеге келетін жоспары, бірізділігі болады. 1. Зерттеу мəселесімен мен бағытын анықтау. 2. Зерттеу тақырыбын таңдау. 3. Зерттеу əдістерін таңдау. 4. Зерттеуді жүргізу. 5. Материалды талдау. 6. Презентация. 7. Қорытындылау 8. Рефлекация Жобалау əдісі арқылы оқушының пəнді меңгеруіне жол ашылады, оның негізгі үш кезеңі бар: Кезеңі

Тақырып мазмұны

І.Кезең. Дайындық. Мақсаты жоспары

ІІ. Кезең асыру

Оқушының ісəрекеті Мəселені тыңдау, мəселені шешу жолдарын табу.

Тақырыпты: Анықтау Зерттеу Жұмыс тобын анықтау Топтағы рольді анықтау Жүзеге Жобаны жасау Зерттейтін жолдары. Ақпарат тақырыпты 223

Мұғалімнің əрекеті Жоспардың мақсатын, көрсетеді, береді.

Бағалау талдау, ұйымен

ісжолын кеңес

жобаны талдауға

ІІІ. Кезең Қорғау

Бағалау Талдау

жинау Шығармашылық кезеңдері Жобаны дайындау, əрлендіру. Мəселелерді талқылау, дəлелдеу.

жұмысты түрлері, орындау Өзін-өзі Бағалау. ұжыммен қатысу

жүргізу қатысу. жобаны

бағалау. жобаны талдауға

Жобаны ұжыммен қорғау Қойылған мақсатқа жеткенін зерттеу.

Мысалы 6 сыныпта, «Ауа райын бақылау, зерттеу»-тақырыбындағы пəнаралық жоба, ұзақтығы бойынша 1 ай, география мен информатика пəндерін қамтып, жоспарлы нəтижесі: 1 ай бойы ауа райының көрсеткіштерін қарау, яғни, күндізгі жəне түнгі температура, желдің бағытын, жауын-шашын мөлшерін,атмосфералық қысымды жəне болжамды нақты деректермен, теледидар, газет, интернет арқылы мəнін анықтау, оны электронды техникаға кіргізіп, келешекке жан-жақты сараптама жасау жəне болжау. Жобалауды орындауда жоғарыда келтірген кестеге назар аударсақ: 1 К Е З Е Ң 2 К Е З Е Ң 3 К Е З Е Ң

География сабағында тапсырма беріп, қандай көрсеткіштер жинақтау керектігін айту. Информатикада кестенің формасын таңдау. Кішкене топтарға бөлінеді. Айдың соңында бақылаудан жиналған мəліметтерді саралап, информатикада ЭТ-ға көшіреді

1 ай бойы керекті ақпаратты тіркеп отырады. Информатикада сараптау, диаграмма құруды үйретеді. Зерттеу, іздену жұмыстарын жүргізеді. Кесте, диаграмма құрайды, ЭТ түсіреді. сараптай отырып сəйкестікті табады.

Дайын нəтижелерін газет, Топ-аралық бағалау альбом, карта түрінде эстетикалық көркемдеу. Болжаудың шешімдерін анықтау. Жобаны қорғау, есеп беруі.

Мақсатын, жүргізу жолын көрсетіледі.

Дұрыс бағытқа бағыттайды.

Бағалау, ұжыммен талдауға қатысу.

Оқушылар тек сабақта жақсы баға ғана алып қоймай, атқарған жұмыстың жақсы нəтижесін көруге ұмтылады. Жобалау əдісі, ол ынтымақтастықта оқыту, оның түпкі тамыры педагогикалық тұрғыда емес, ең бастысы əлеуметтік тұрғыда, кең түрде адамзат байланысының көкейкестілігін ұғыну, 224

бір проблемаға түрлі көзқараспен қарау, «қажетті мен бардың» арасындағы қарама-қайшылықты анықтауға оқушыларды жетелеу. Қорытындылай келе өз тəжірибемде №101 мектеп – лицейінің 9 сынып оқушысы Тлеуов Нұрғасыр 2015/2016 оқу жылында география пəнінен «Нұра өзенінің экологиясы» тақырыбында жазған жоба жұмысы, 2016/2017 оқу жылында өлкетану бағыты бойынша 5 сынып оқушысы Есенжолов Жанасыл, экология бағыты бойынша, 6 сынып оқушысы Жуканов Асқардың зерттеген жоба жұмыстары облыс бойынша жақсы жетістіктер көрсетті. Пайдаланған əдебиеттер: 1.«Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан».Н.А.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы. 2.«Жаңа технологиялар» журналы Алматы 2010 жыл 3.«Творческая педагогика» Алматы 2008 жыл 4.«Проектная деятельность» журналы, Корифей-2011жыл ЖАҢА БІЛІМ МАЗМҰНЫНЫҢ НЕГІЗІ – ДАМЫТА ОҚЫТУ Хаирова А.М. əдіскер

Оразалина А.Р. тəрбиеші № 42 «Тілек» балабақша

Балалар – біздің елдің бүгінгісі мен болашағы,біздің мемлекеттің басты байлығы мен тірегі. Дамудың бірінші кезеңі, тəрбие мен білім берудің бірінші сатысы - балалар бақшасы. Мектепке дейінгі ұйым – қоғамның əлеуметтік институты. Балабақшаны, қоғам одан өзіне қажет нəтиже, яғни оның мүддесіне қызмет көрсете алатын кадр дайындап алу үшін құрады. Сондықтан, қай заманда, қандай қоғамда болсын мектепке дейінгі білім–тəрбие берудің мақсатын бүкіл,оқу– əдістемелік жүйенің негізгі-базасы болып есептеледі, ең алдымен, осы қоғамның мүддесінен туындайтын əлеуметтік сұраныс анықтайды. Ал қазіргі қоғамға ақыл-ойы кемел, шығармашылық жағынан қабілетті, іскер жəне білімді адамдар керек. Сонымен қатар жоғары деңгейдегі əлеует халық игілігіне жарайтын ізгілікті, жасампаз істерге жұмсалуы шарт. Мектепке дейінгі ұйымның білім тəрбие берудің мақсат приоритеті өзгеруі керек. Өзгеріс балабақшадан басталуы керек. Өйткені бастауыш саты – бала тұлғасы ұйытқысының қалыптасуы мен дамуы қуаты жүретін ерекше құнды, қайталанбайтын кезең.Осымен байланысты эмоционалдық,іскерлік, коммуникативтік жəне интеллектуалдық жағынан баланы айналадағы қоршаған дүниемен, табиғатпен, басқа адамдармен, өз-өзімен өзара белсенді əрекеттік қарым-қатынасқа дайындау мектепке дейінгі сатының негізгі қызметі болып табылады. Бұл кезеңнің осындай мүмкіндігін толық пайдалану, яғни баланың жалпы жəне психикалық дамуының бұл сияқты жеткілікті деңгейіне қол жеткізу үшін мектепке дейінгі сатыдағы білім берудің мақсат 225

приоритеті, ең алдымен, бала дамуы мен тəрбиесіне беріледі, білім, білік, дағды осыған қызмет етеді. Оқу мақсаты приоритетінің өзгеруі білім мен тəрбие мазмұнына елеулі түрде ықпал етіп, оны əлеуметтік сұранысқа сай анықтап құруға мүмкіндік береді. Біріншіден, балалар тек пəндік білім, білік, дағдылардың белгілі бір жиынтығын меңгерумен шектелмей, бұған қоса оқу жəне сөйлеу, ауызекі,тіл əрекетін, өзін –өзі ұстау, мінезқұлық, салауатты өмір сүру мəдениетін, этикалық, эстетикалық, адамгершілік, яғни баланың тəрбиелік деңгейін сипаттайтын жəне қалыптасуында əр пəн белгілі бір рөл атқаратын құндылық қатынастарды меңгереді. Екіншіден, бағдарламалық берілген білім мазмұнының халық дəстүрі мен мəдениетінің озық үлгілері арқылы жалпы адамзаттық құндылыққа бағдарлануы білім беруді ізгіліктендіру міндеттерін ойдағыдай жүзеге асыруды қамтамасыз етеді. Сондықтан білім берудің басты міндеттері:  Баланың өзін қоршаған, өзі өмір сүретін жаңа табиғи жəне əлеуметтік ортаға үйренуін,онда жаңа əлеуметтік мəртебе– бала мəртебесінің қалыптасуы  Оқу, ойын, еңбек,қарым-қатынас т.б.сияқты əрекет түрлерін қажетті деңгейде меңгеруін  Қоршаған ортамен, айналадағы дүниемен даратұлғалық қатынасы қалыптасып,эстетикалық,этикалық,адамгершілік-патриоттық сезімдік нормаларды меңгеруін  Баланың білімін əрі қарай жалғастыруға дайындығын сипаттайтын белгілі бір деңгейдегі шығармашылық қабілеттерінің, логикалық ойлау қабілетінің болуын қамтамасыз етуі тиіс Осыдан қазіргі қоғам талабынан туындайтын мектепке дейінгі сатыдағы білім тəрбие беру мақсаты мен міндеттерінің аса жауапты жəне күрделі екенін байқауға болады, бұл мақсатты жүзеге асыруды, міндеттерді тиімді шешуді қамтамасыз ететін білім – тəрбие мазмұнын анықтап құру үлгілі тəжірибемен орындалатын шаруа емес. Бұл үшін объективті ұстанымдарға сүйенетін тəжірибе, идея, немесе теория қажет. Сондықтан осы мəселелер өз қолымызда бар. Қазіргі таңда білім берудің дамуы, өркениетті өмірде өзіндік орын алуыоның қанат жайып қажеттілігінің арттыруында. Мектепке дейінгі білім беру ұйымы мектепке дейінгі тəрбиелеу мен оқытудың мемлекеттік жалпыға білім беру стандарттары негізінде жасалған бағдарламалар мен оқу жоспарларына сəйкес тəрбиелеу-оқыту қызметін жүзеге асырады. Сондықтан, əр бағдарлама бөлімінің оқу нəтижесіне қойылатын талаптарда біліммен қоса білік, дағдылар да міндетті түрде көрсетіліп беріледі. Бағдарламаның мазмұны баланың жасына сай оқыту тəрбиелеу үрдесіне бағытталған бес сала бойынша құрылған. Бағдарламалардың маңызды бір ерекшелігі – білім мазмұнының баланың этикалық, адамгершілік,эстетикалық, экологиялық мəдениетін қалыптастырып тəрбиелеуге бағытталып құрылуы. Ақиқаттың əралуан салаларынан өз халықының озық өнерін, салт – дəстүрін, əдет – ғұрпын, т.б. жинақтаған мəдениетінен, осы арқылы басқа халықтар мəдениеті элементтерінен білім мазмұнын таңдап құруға негіз етіп алынатын мəдениеттік ұстаным мектепке дейінгі саты баланың жеке тұлғасын рухани 226

жəне эмоционалдық жағынан тəрбиелеуді қамтамасыз етеді. Мамұнның негізіне алынған оқыту–тəрбиелеу жəне оның ұстанымдарына баланың меңгеруі тиіс, білімнің мынадай үш компонентті құрамы:  Дүниенің біртұтас бейнесі туралы білім  Балада қалыптасуы тиіс əрекет түрлері (оқу,еңбек, ойын,қарымқатынас т.б.) туралы білім  Дүниені танып білудің ғылыми, логикалық əдіс-тəсілдері (бақылау, тəжірибе, талдау, т.б.) туралы білім Ал, мұның өзі білім мазмұнының құралымында:  Баланың коммуникативті мəдениетін қалыптастыруда ең басты рөл атқаратын тіл (ана тілі, басқа тіл).  ақыл– ой мəдениетін тəрбиелеуде ерекше орны бар математика, еңбек бөлімі.  эстетикалық, адамгершілік тəрбиесін қамтамасыз ететін музыка, бейнелеу өнері.  баланың дене бітімін қамтамасыз ететін дене тəрбиесі. Бұл бөлімдер оқыту үрдісін ұйымдастыруда дидактиканың ерекше көңіл аударатын мəселесінің бірі – апталық оқу жүктемесі. Себебі, бұл ең алдымен, баланың денсаулығына, бүкіл оқу-тəрбиенің нəтижесіне, баланың жалпы дамуына ықпал ететін негізгі факторлардың бірі. Тіл мен математика-ең маңызды саласы жəне адамның алуан түрлі коммуникативтік жағдайларға еркін араласып қатысу, сауатты бағдарлай алу қабілетін дамытып, жүзеге асыратын табиғи (ана тілі) жəне жасанды (математика) тілдер туралы баланың қажетті білім алуына, ауызекі сөйлеуін дамыту, ойын сауатты жеткізу біліктерін қалыптастыруға, дүниені көркем сөз немесе математикалық өрнектер арқылы бейнелеп қабылдауға кеңінен жол ашатын танымдық, тəрбиелік, дамытушылық мүмкіндіктері мол жетекші бөлімдер ретінде қарастырылады. Оқу тəрбие үрдісінің ерекше қырларын ұйымдастыратын мысалы: еңбекке баулудағы еңбек құралдары мен жұмыс, бұйымдар дайындау тəсілдерін игеру немесе дене тəрбиесіндегі көптеген жаттығуларды орындау практикалық жолдармен жүзеге асады. Екіншіден, баланы дамыта отырып – оқыту. Бұл балабақшада тəрбиеші өзінің баламен қарым-қатынасын оқу əрекетін құрып, оны балаға қалыптастыра отырып жүзеге асырады. Оқу қызметі-мектепке дейінгі саты кезеңіндегі ең жетекші əрекет. Оның жүзеге асырылуы үрдісінде бала педагогтың басшылығымен өнер,көркем бейнелер, адамгершілік құндылық, құқық сияқты қоғамдық сананың дамыған түрлерінің мазмұнын жəне осыған сəйкес талаптар тұрғысынан əрекет ету біліктерін меңгереді. Дегенмен, бағдарламалар деңгейінде оқытудың нəтижелілігі:  педагогтың қаншалықты іске асыра алу шеберлігі;  бағдарламаның мазмұнын толық ашып бере алатын оқу əдістемелік комплексінің шығарылуы;  педагогтің өздігінен ізденуі. Инновациялық бағыттағы жаңа əдістерді іздестіру жəне оларды істəжірибеге енгізу мектепке дейінгі ұйым жұмысының тиімділігі мен оң 227

нəтижесін қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі ұйымда көптеген жаңа технология түрлері арқылы балалармен жеке жəне топтық жұмыстарды жүйелі түрде жүргізуі тиым. Инновациялық технологиялар баланың өздігінен дамуын, саналы түрде тындай білуін қалыптастыруды, күш-жігерін жаттықтыруды, жоғары жауапкершілік сезімге, еңбекке жəне өзін-өзі жетілдіруге баулуды, зердесін дамытуды көздейді. Елбасы Н.Ə.Назарбаев “Қазақстан 2050: стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты” атты Жолдауында мектепке дейінгі білім беру жүйесіне 3 нақты тапсырма берген болатын, олар: Мектеп жасына дейінгі тəрбие мен білім беруге оқытудың қазіргі заманғы əдістемелерін енгізу; Балаларды мектепке дейінгі білім беру мен қамту мəселелеріне қатысты жүйелі ұсыныстарды егжей-тегжейлі əзірлеу; Мектеп жасына дейінгі білім беру деңгейінде үш тілді оқытуды жаппай енгізуді қамтамасыз ету; Білім беруді жетілдіру үшін педагог қызметіне де өзгертулер енгізіледі. Сонымен қатар білім берудің қазіргі жаңа формация педагогінің кəсіби біліктілігін дамыту моделі мына бағытта болуы керек:  Мектепке дейінгі білім берудің жаңа парадигмасына көшу жағдайында педагог кадрлардың кəсіби біліктілігін арттыру, саралау. Кəсіби біліктілігі жоғары жаңа формация тəрбиешісінің құзіреттілігін қалыптастыру. Тəрбиеленушінің даралық потенциалын есепке ала отырып, сапаға қол жеткізу.  Мектепке дейінгі білім беру саласындағы нормативті құжаттарды басшылыққа алу; ол: -кəсіби қажеттілігін анықтау мақсатында сауалнамалар алу; -ғылымның теориялық, əдіснамалық негіздерін, педагогика мен психология жетістіктерін тиімді əдістер арқылы меңгерту; -оқыту технологияларын, қазіргі ақпараттық-коммуникативті технологияларды, интернет ресурстарын тиімді пайдалану - педагог кадрлардың қол жеткізген жетістіктері мен мүмкіндіктеріне жаңаша көзқарас қалыптастыруына жағдай жасау; - рейтинг жасау; Оқыту технологияларын жүзеге асыру жолдары мына бағытта жүзеге асырылуы қажет: 1. Авторлық технологиялар бойынша міндетті білім сатысынан өту. 2. Оқыту мен тəрбие үрдісіне енгізу 3. Жыл сайын жұмыс нəтижесін шығарып, мониторинг жасау 4. Қалалық, облыстық семинарларда талқылап, педагогикалық оқу, конференциялар арқылы тəжірибе алмасу 5. Оқыту технологияларының түрлері бойынша шығармашылық орта қалыптастыру

228

Инновациялық бағытты жүзеге асыру барысында жаңа талғамға сай ақпараттық-коммуникативтік технологияларды оқыту-тəрбиелеу процессіне енгізу: 1. Интернет ресурстары 2. Мультимедия 3. Интерактивті тақта мүмкіндіктері Сонымен қатар мектепке дейінгі ұйымдарда заманауи технологиялардың негізінде тиімді жаңашыл əдіс-тəсілдерді кең көлемде қолдану арқылы білім сапасы артады.  Тəрбиешінің үздіксіз ізденісі, шығармашылығы қалыптасады.  Озат тəжірибе жинақталады.  Тəрбиешінің кəсіптік деңгейін сараптау арқылы кəсіби құзіреттілігі артады.  Тəрбиешінің ізденісі арқылы тəрбиеленушінің тұлғалық компоненті ерекшеленеді.  Педагогикалық ұжымда жаңашыл, кəсіби біліктілігі жоғары топ қалыптасу арқылы сыртқы ортамен байланыс нығаяды. Күтілетін нəтиже: Қазақстан Республикасының əлеуметтік жəне саяси өміріне белсене қатысуға дайын, мектепке дейінгі ұйымдарда оқу – тəрбие əрекетін тиімді ұйымдастыра алатын,бəсекеге қабілетті, кəсіби потенциалы жоғары, құзіретті маман қалыптасады. Қорытындылай келе қазіргі заманғы қазақстандық білім беру үлгісіне көшу жəне əлемдік білім кеңістігіне ену жағдайында кəсіби білікті, құзыретті педагог қана өз жұмысын жаңадан құрып, жоғары нəтижелерге қол жеткізе алады. Пайдаланған əдебиеттер: 1.Мектепке дейінгі ұйым басшысының анықтамалығы: 2013ж № 11, 2.Мектепке дейінгі ұйым басшысының анықтамалығы: 2014ж № 11, 3.Мектепке дейінгі ұйым басшысының анықтамалығы: 2014ж № 12, 4.Мектепке дейінгі ұйым басшысының анықтамалығы: 2012ж № 1, 5.2016-2019 жылға дейінгі білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы. Астана 2010ж, 6.Мектепке дейінгі тəрбие № 5 2013, 7.Мектепке дейінгі тəрбие № 6 2013. ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ – ӨМІР ҚАЖЕТТІЛІГІ Сеилова А.Т. Тəрбиеші «Қуаныш» балабақшасы КМҚК, Қарағанды қ,Қазақстан Республикасы

Əлем жұртшылығының назарын аударып отырған мəселе балалардың жеке сұраныстары мен ерекшеліктеріне ортаның, отбасының қатысуымен білім беру үрдісіне толық қосуды қарастыратын инклюзивті білім беру. Осы жаһандық мəселеге мынадай анықтама береді:инклюзивтік білім беру 229

дегеніміз- барлық балаларды, соның ішінде мүмкіндіктері шектеулі балаларды жалпы білім үрдісіне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімдеуге, жынысына, шығу тегіне, дініне, жағдайына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға, ата-аналарын белсенділікке шақыруға, баланың түзеу-педагогикалық жəне əлеуметтік мұқтаждықтарына арнайы қолдау, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Демек, инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру. Инклюзивті (франц. inclusif – өзіне енгізетін, лат. include – ішіне аламын, енгіземін) немесе енгізілген білім беру – жалпы білім беру мектептерінде ерекше қажеттіліктері бар балаларды оқыту үрдісін сипаттау үшін пайдаланылатын термин. Инклюзивті білім берудің негізіне балалардың кез келген кемсітушілігін болдырмайтын, барлық адамдарға тең қарым-қатынасты қамтамасыз ететін, бірақ ерекше білім алу қажеттіліктері бар балалар үшін ерекше жағдай жасайтын идеология жатады. [1,15б] Инклюзивті білім беру немесе «білім баршаға» бағдарламасы - барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді.Бұл бағдарламаны Біріккен Ұлттар Ұйымының Бас Ассамблеясы мақұлдап,БҰҰ-ның Конвециясына 2006 жылдың 13 желтоқсанында енгізілді. Қазақстан Республикасының Еңбек жəне халықты əлеуметтік қорғау Министрлігімен 2013 жылғы 7 маусымда Қазақстан Республикасында мүгедектердің құқықтарын қамтамасыз ету жəне олардың өмір сүру деңгейін жақсарту бойынша «Бəріміз бірдейміз – кемсітуді білмейміз» шарасының мақсаты–қоғам өмірінің барлық салаларында мүмкіндіктері шектеулі адамдардың шығармашылық əлеуетін дамытуға жəне өзін-өзі танытуға жəрдемдесуге, қоғамға мүгедектерді етене араластырудың тиімді тəжірибесін қолдануға қоғамдық назарды аудару болып табылады. Инклюзивті оқыту-мүгедек пен дамуында сəл бұзушылығы мен ауытқулары бар балалардың дені сау балалармен бірге олардың əлеуметтендіру жəне интеграция процестерін жеңілдету мақсатындағы бірлескен оқыту. Инклюзивті оқыту – ерекше мұқтаждықтары бар балалардың жалпы білім беретін мектептердегі оқыту үрдісін сипаттауда қолданылады. Инклюзивті оқыту негізінде балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру идеологиясы жатыр. Тəжірибе көрсеткеніндей, қатаң білім беру жүйесінен балалардың бір бөлігі шығып қалады, өйткені қалыптасқан жүйе мұндай балалардың даралық қажеттілігін қанағаттандыра алмайды. Инклюзивті бағыт 230

мұндай балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп, жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Инклюзивті оқыту– барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді; оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс-əрекетіне қатысуға мүмкіндік береді; адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді.Инклюзивті оқыту- адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді, оқушылардың тең құқығын анықтайды жəне ұжым іс- əрекетіне қатысуға, адамдармен қарым-қатынасына қажетті қабілеттілікті дамытуға мүмкіндік береді. Инклюзивті оқыту арқылы барлық балалардың мұқтаждықтарын ескеріп, ерекше қажеттіліктері бар балалардың білім алуын қамтамасыз ететін жалпы білім үрдісін дамытуға болады. Мұндай оқыту түрі арнаулы білім беру жүйесінде дəстүрлі түрде қалыптасқан жəне даму үстіндегі формаларды ығыстырмайды, қайта жақындатады.Инклюзивті бағыт арқылы мүмкіндігі шектеулі балаларды оқуда жетістікке жетуге ықпал етіп,жақсы өмір сүру мүмкіншілігін қалыптастырады. Осы бағытты білім беру жүйесіне енгізу арқылы оқушыларды адамгершілікке, ізгілікке, қайырымдылыққа тəрбиелей аламыз. [2,23б] Қазақстанда жəне де басқа ТМД мемлекеттерінде бұл процестің құқықтық,ғылыми,оқу-əдістемелік, тəжірибелі мамандармен жетік қамтамасыз етілуі қарастырылмаған. Сондықтан, барлық балаларды жалпы білім беру процестеріне толық енгізу жəне əлеуметтік бейімделуге, жасына, жынысына, шығу тегіне, дініне, экономикалық статусына қарамай, балаларды айыратын кедергілерді жоюға; отбасыларын белсенді қатыстыру, баланың дұрыс дамуына педагогикалық жəне əлеуметтік қажеттіліктерін арнайы қолдау, баланың ғана емес, ортаның балалардың жекеерекшелігіне жəне білімдік қажеттіліктеріне бейімделуі, яғни, жалпы білім беру сапасы сақталған тиімді оқытуға бағытталған мемлекеттік саясат. Жалпы мұның мақсаты: мүмкіндігі шектеулі балалардың жалпы білім беру мектептерінде білім алуына жағдай жасай отырып, олардың дамуына саналы əрекет ұсына отырып, қол ұшын созу. - жалпы білім беру мекемелерінде инклюзивті білім беру арқылы əлеуметтікпедагогикалық кəсіби қызметін дамытып, дарытуға мүмкіндік беретін болашақ мұғалімдердің құзыреттілігін қалыптастыру жəне дамыту. -балалардың қандай да бір дискриминациясын жоққа шығару, барлық адамдарға деген теңдік қатынасты қамтамасыз ету, сонымен бірге оқытудың ерекше қажеттілігі бар балаларға арнайы жағдай қалыптастыру; -арнайы қажеттілігі бар балалар үшін мектептерде, мекемелерде жағдай туғызып, оларды жалпы білім беру жүйесіне қосу. Инклюзивті білім беру мүмкіндігі шектеулі балалар мен жасөспірімдердің жалпы мектептердегі білім беру үдерісіне белсенді қатысуы ғана емес, негізінен жалпы білім беретін мектептердің оқыту жүйесінің барлық баланың қажеттіліктерін қамтамасыз ете алатындай болып тұтастай қайта құрылуы. [3,4] 231

Саламан Декларациясына сəйкес инклюзивті білім беру саясатының міндеттері төмендегідей: · Əрбір бала білім алуға құқылы жəне оны алуға тиіс. ·Əрбір баланың дара қабілеттері, қызығушылықтары, қажеттіліктері жəне оқуға деген мұқтаждықтары болады. ·Білім беру жүйесіне оң өзгерістер, яғни осы мұқтаждықтарды қанағаттандыру мақсатына орай өзгерту Осыған орай, инклюзивті білім берудің негізгі 8 принципі туындайды. Яғни ол мына принциптер: 1.Адам құндылығы оның мүмкіндігіне қарай қабілеттілігімен, жеткен жетістіктерімен анықталады. 2. Əрбір адам сезуге жəне ойлауға қабілетті. 3. Əрбір адам қарым-қатынасқа құқылы. 4. Барлық адам бір-біріне қажет. 5. Білім шынайы қарым-қатынас шеңберінде жүзеге асады. 6. Барлық адамдар құрбы-құрдастарының қолдауы мен достығын қажет етеді. 7.Əрбір оқушы үшін жетістік кежетуөзінің мүмкіндігіне қарай орындай алатын əрекетін жүзеге асыру. 8. Жан- жақтылық адам өмірінің даму аясын кеңейтеді. Инклюзивті білім беру жүйесі кездесіп отырған күрделі проблема — оған қоғам тарапынан туып отырған теріс көзқарас проблемасын жою. Ақпараттың аздығы, қорқыныш, бала құқын аяқасты ету-осының бəрі даму мүмкіндігі шектеулі балаларға теріс көзқарасты дамытады. Бір жағынан, арнайы оқыту əдістемесінің жоқтығы инклюзивті білім беру үшін елеулі қиындықтар туғызады. Тəрбиешілер мен мұғалімдер дамуында ауытқулары бар балалармен жұмыста өздерінің кəсіби дайындығы деңгейіне көңілі толмайтындығын атап көрсетеді.Мысалы, педагогтар (тəрбиешілер) , оның ішінде дефектологтар баланың оқуы мен даму үдерісіне теріс ықпал ететін барлық жағдайлар мен факторларды білмеуі мүмкін. Алайда, мұғалімдер бала бойындағы ауытқуларды дер кезінде анықтап, нақты іс- қимылға дайын болуы тиіс. Инклюзивті білім беруді дамытуды мүмкіндіктері шектеулі балалардың білім алу жүйесін жетілдірудің басты бағыттарының бірі ретінде қарастырған жөн. Бала жəне оның ата – анасының тұрғылықты жеріне сəйкес жалпы типтегі мекемелерде мұндай балаларға білім беруді ұйымдастыру оларды ұзақ мерзімге мектеп – интернатқа жіберуден сақтап, отбасында тəрбиеленіп тұруы үшін жағдай жасайды, қалыпты деңгейдегі дамығанқұрдастарымен күнделікті қарым–қатынас жасауды қамтамасыз етеді, əлеуметтік бейімделуі жəне қоғамға кіріктіруге қатысты мəселелерді тиімді шешуге мүмкіндік береді. Дамуында ауытқуы бар балаларға арналған біздің елімізде мектептер мен мектепке дейін мекемелер бар.Онда осы балалардың ақыл-ойы жəне физикалық дамуын қамтамасыз ететін білім беру жағдайы құрылған. Бұл жағдайға əр баланың жеке ерекшелігін ескеріп жеке ықпал ету болып табылады. 232

Оған мыналар жатады: -Арнайы білім беру бағдарламаларын, əдістерді жəне оқытуға қажетті техникалық құралдарды қолдану; -Арнайы дайындаған педагогтар, психологтар, дефектологтар жəне басқа мамандардың жұмыстары; -Оқытуды кажетті медициналық жəне профилактикалық, емдеу шараларымен қатар жүргізу; -Белгілі əлеуметтік жағдайдың болуы; -Арнайы білім беру мекемелерінің материалды-техникалық базасын құру жəне оларды ғылыми-əдістемелік қамтамасыз ету. Қазіргі уакытта арнайы білім беру мекемелері əр түрлі қызмет атқаруда. Балалар мұкият тексеруден кейін ҚР білім жəне ғылым министрлігі бекіткен арнайы оқыту бағдарламасымен білім алатын мектепке дейін мекемелер мен арнайы мектептерден басқа,мемлекеттік емес мекемелер, оналту орталықтары, дамыту орталықтары, аралас топтар жəне т.б. ашылып жасалуда. Мұндай мекемелерде кемістіктің түрлері мен жас ерекшеліктері əртүрлі балалар болады. Оларды бірдей бағдарламамен оқыту мүмкін емес, сондыктан, əр баланы жеке психологиялық-педагогикалық оқыту мүмкіндігі артады. Кемтар адамдарды оқытудың əр түрлі кіріктірілген нысандарының саны елеулі түрде артуда.Арнаулы білім саласындағы инновациялық процестер кемтар балаларды дені сау балалар білім алатын ортаға кіріктіруге бағытталған. Алайда кемтар балаларға білім беру мəселелері əлі де толыққанды шешілуден көш алыс. Кіріктіріп білім беру ішінара формальды сипатқа ие, мұны жалпы білім беретін мекемелердің бағдарламалары растап отыр, олар кемтар балалардың даму ерекшеліктерін жете ескермейді. Инклюзивті білім беру мектептерді білікті кадрлармен қамтамасыз етуді, педагогтардың түзеу педагогикасы жəне арнаулы психология саласында қосымша білімдерінің болуын көздейді. Шындығында мұндай педагогтар əзірше жетіспейді. Дамуында ауытқулары бар балаларды жалпы білім беру үрдісіне енгізу 4 нұсқада орындалуда: 1.Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, бірақ мектепте немесе одан тыс уақытта оған қосымша қызмет көрсетіледі: емдеу шаралары, тəрбиелеу жұмыстары т.б. Мысалы, тірек-қимыл қызметі бұзылған бала қарапайым сыныпта оқи отырып, сол мектепте немесе жақында орналасқан адаптациялық орталыққа барады. Бала қарапайым мектеп бағдарламасы бойынша оқиды, қосымша күтім алады жəне қосымша арнайы бағдарлама бойынша қиды.Мысалы, көруі бұзылған бала қарапайым сыныпта оқи отырып,сабақ дайындауға көмек, мұғалімнен қосымша сабақ алады, кеңістікте бағдарлау бойынша сабақтарға қатысады. Бала мектептегі негізгі уақытта арнайы сыныпта, арнайы бағдарлама бойынша оқиды (əдетте психикалық дамында кешігушілік бар балалар). Уақытының басқа бөлігінде қарапайым бағдарлама бойынша өз жасындағы оқушылармен дайындалады. Бала тек арнайы бағдарлама бойынша арнайы сыныпқа барады (əдетте ойлау қабілеті бұзылған балалар). Соған қарамастан ол мектеп өміріне қатысады: біріккен 233

таңғы ас, тəрбие шараларына біріккен қатысу, спорттық жəне басқа да ісшараларға қатысу. Кеміс баланың əлеуметтік жағдайын жəбірлеп, оны өз құрдастарынан бөлектеп тастау бала психикасының дамуына теріс əсер етуіне жол бермеу ,əлеуметтік сарыны кемтар балалардың қалайда кемістіктерін жою, оларды əр тарапты дамыған қоғамның толық мүшесі етіп даярлау. Кемістікті туғызатын жағдайларды жою жəне оны бір қалыпқа келтіру. Естімейтін жəне нашар еститін балаларға тəрбие жұмысында əдістерді таңдап алу оқушылардың жас жəне психологиялық, дене, дербес ерекшеліктеріне, өмір тəжірибесіне, кемістіктің күрделілігіне, құрамына тəуелді. [4,7б] Сондықтан естімейтін жəне нашар еститін балаларға тəрбие жұмысында əр баланың жеке даму ерекшелігін еске алған жөн. Қорыта келе инклюзивті оқыту балалардың оқу үрдісіндегі қажеттіліктерін қанағаттандырып, оқыту мен сабақ берудің жаңа бағытын өңдеуге талпынады. Егер инклюзивті оқытудың оқыту мен сабақ беруге енгізілген өзгерістері тиімді болса, онда ерекше қажеттіліктері бар балалардың жағдайлары да өзгереді. Инклюзивті оқытуды ашқан мектептерде оқыған балалар адам құқығы туралы білім алуға мүмкіншілік алады. Өйткені, олар бір-бірімен қарым-қатынас жасауға,танып-білуге, қабылдауға үйренеді. Инклюзивті оқыту - барлық балаларға мектепке дейінгі оқу орындарында, мектепте жəне мектеп өміріне белсене қатысуға мүмкіндік береді. Қолданылған əдебиеттер: 1. Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылға арналған Мемлекеттік бағдарламасы» Астана, 2010 ж 2. Бгажнокова И.М. «Школа для детей с нарушениями интеллекта: тенденции перспективы развития» Дефектология 2004ж 3. Кемтар балаларды əлеуметтік жəне медициналық-педагогикалық түзету арқылы қолдау туралы. ҚР 2002ж №343 заңы 4. Мағжан Жұмабаев Педагогика 1992ж 5. Қ.Жұмасова Психология Астана 2006ж МƏҢГІЛІК ЕЛДІҢ ҰЛТТЫҚ ТҰҒЫРЫ Каримова Гульмира Сафиуллиевна Атырау қаласы, Д.Байбосынов атындағы №13 ұлттық мектеп-гимназиясының жоғары санатты мұғалімі

Отан игілігі үшін біз барлық күш – жігерімізді біріктіруге тиіспіз. Н.Ə.Назарбаев Мəңгілік ел - ата-бабаларымыздың сан мың жылдан бергі асыл арманы. Ол арман –түтіні түзу ұшқан, ұрпағы ертеңіне сеніммен қарайтын бақытты Ел болу еді. Біз армандарды ақиқатқа айналдырдық. Мəңгілік елдің іргетасын қаладық. Тəуелсіздікпен бірге халқымыз мəңгілік мұраттарына қол жеткізді. Біз еліміздің жүрегі, тəуелсіздігіміздің тірегі-Мəңгілік Елордамызды 234

тұрғыздық. Қазақстан мəңгілік ғұмыры ұрпақтың мəңгілік болашағын баянды етуге арналады. Ендігі ұрпақ – мəңгілік қазақтың перзенті. Ендеше, қазақ елінің ұлттық идеясы – мəңгілік ел! Тəуелсіздіктің 25 жылдығында еліміз даму жолындағы жаңа белеске шықты. Жолдауда əлеуметтік салаға, оның ішінде білім жүйесіне ерекше көңіл бөлінді. Өткен жыл білім жəне ғылым саласы үшін ерекше жыл болды. Жаңа мемлекеттік білім беру бағдарламасының базалық негіздері жүзеге аса бастады. Елбасы жаңа Парламент сессиясының ашылуында білік саласы «қарқынды түрде жаңаруда» деп жоғарғы баға берді. Сондай-ақ, Президент «экономика көрсеткіштерімен қатар қоғамның мəдени жəне білім деңгейін арттыруға, жаңа қазақстандық интеллектуалды ұлтты қалыптастыруға көңіл бөлінеді» деп атап көрсетті.Тіл маманы ретінде мəңгілік елдің ұлттық тұғырын сөз етер болсам қазақ ұлтының қазақ тілінен бастауға тура келері сөзсіз деп ойлаймын. Дамыған елдерде кең тараған электронды оқыту жүйесін меңгере бастадық. Əлемде электронды оқыту қарқынды даму үстінде, сондықтан бұл бағыттағы жұмыстар аса қажет. Тəуелсіздіктің жиырма бес жылында Қазақстанның білім беру жүйесі толағай табыстарға қол жеткізді. Айрықша айта кетейік, Республика Президенті Нұрсұлтан Назарбаев «Қазақстан-2050» стратегиясында «Қазақ Елі» идеясын жайдан - жай көтерген жоқ. Мəңгілік Ел мұратын жүзеге асыратын ұлттық саяси институт ретінде əлеуметтікфилософиялық айналымға енгізді. Тілге байланыстыра отырып, баршамызға терең ой салды. Елбасының: «Қазақ тілі жаппай қолданыс тіліне айналып, шын мəніндегі мемлекеттік тіл мəртебесіне көтерілгенде, біз елімізді Қазақ Мемлекеті деп атайтын боламыз» деуінде жəне «Дəстүр мен мəдениет – ұлттың генетикалық коды» екенін қадап айтуында терең мəн бар. Бұлардың бəрі ұлттық мемлекетттің белгілері. Қазақ елінің ұлттық идеясы – Мəңгілік Ел!», деген ұлағатын ұдайы басшылыққа алуға тиіспіз. Түйіп айтсақ, Мəңгілік Ел – шамшырақ идея, ал Қазақ елі мен Қазақ мемлекеті сол ұлы идеяның қозғаушы күші. Біз қазіргі таңда алғашқысын ел рухының мəңгі сөнбейтін жарық жұлдызына айналдырсақ, соңғысының керегесін керу үстіндеміз. Сондықтан бүгінгі кезең дана тарихтың ұлттың ұлағаты болып қайта оралған кезеңі, қазақ халқы өзінің төл арманымен табысып, ұлттық тағына сеніммен отырған шағы. Оқытудың жаңа технологиясын пайдалану-сапалы білім негізі. Білім беру сапасы-қоғамдағы білім беру үрдісінің жағдайын, нəтижесін жəне ұлттық құндылықтардың қалыптасуын, даму болашағының қажеттілігін анықтайтын əлеуметтік категория. Жаңа технологияларды пайдалану оқыту мен тəрбиенің бірлігі, оқушыларға ізгілік тұрғысынан қарау, оқушының танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту, оқушының өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту, оқушының танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту, əр оқушының қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту, оқушылардың жан-жақты дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу, оқу үрдісін оқушының сезінуі болып табылады. Əрбір технология өзіндік жаңа əдіс-тəсілдерімен, қол жеткізер мақсаттармен ерекшеленеді. Жаңа технология əдістерін қолдану 235

нəтижесінде оқушының оқуға деген қызығуы мен өзіне деген сенімі артады, оқушы мен мұғалім арасындағы ынтымақтастық қарым-қатынас орнайды, өздігінен оқып, түйінді мəселелерді іріктейді, мақсатқа өз бетімен ұмтылады, ойлау қабілеті мен белсенділігі, тапқырлығы, шешім қабылдау əрекеті қалыптасады, өз білімін бағалай біледі, іскерлік дағдысы дамиды. «Ғылым туралы» Заңға сəйкес, Елбасы ұсынған ғылымды басқарудың жаңа моделі іске асырылды. Ұлттық ғылыми кеңестер, Мемлекеттік ғылымитехникалық сараптама ұлттық орталығы құрылды. Осылайша Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың, ғылым-білім саласын жаңғыртудың ауқымды институционалды базасы жасалды. Мемлекет басшысы азаматтық қоғамды құрудың жəне Қазақстанның қарқынды дамуының маңызды шарттарының бірі сарабдал ұлттық саясат екендігін атап өтті. Ол Қазақстанның əлемдегі бəсекеге барынша қабілетті 50 мемлекеттің қатарына енуінде маңызды еңбектер атқарды. Н.Ə.Назарбаев мемлекет дамуының жаңа кезеңінде қазақстандық патроиотизмді орнықтырудың негізгі бағыты кез келген мемлекетте ұлттық саясаттың басты өзегі — тіл мəселесімен тығыз байланысты екендігін атап өтті. Қазақ тілі еліміздің барлық азаматтарын біріктіретін мемлекеттік фактор болып табылады. Тілді оқып-үйренуді жоғары деңгейге көтеру қажет. Қазақ тілін білу еліміздің əрбір тұрғынының кəсіби қажеттілігі ғана емес, сонымен қатар азаматтық парызы болуы қажет. Мемлекеттің тілді білмейтін түлектерді шығаратын жоғарғы оқу орны бар мемлекетті табу қиын. Өз сөзінде Президент Н.Ə.Назарбаев: … Қазақстанның жастары мынаны білуі тиіс: мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарында немесе сот саласында жұмыс істеу мүмкін болмайды. Мемлекеттік тілде қойылған сұрақтарға сол тілде жауап беруге тура келеді. Уақыт бар, мүмкіндік бар, мемлекеттің қолдауы бар— өз функцияларыңды қажетті деңгейге жүзеге асыру үшін тілді үйрену керек.Тіл адамның толыққанды жеке тұлға ретінде қарым-қатынас жасауына, ақпарат алмасуға, бала тəрбиелеп, зияткерлік мүмкіндіктерін дамытуға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының Конституциясында біздің ел «өзiн демократиялық, зайырлы, құқықтық жəне əлеуметтiк мемлекет ретiнде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы – адам жəне адамның өмiрi, құқықтары мен бостандықтары» жəне «тегiне, əлеуметтiк, лауазымдық жəне мүлiктiк жағдайына, жынысына, нəсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешқандай кемсiтуге» болмайтындығы атап көрсетілген. Тіл арқылы қоғам мүшелері, жеке тұлға мен мемлекет арасындағы өзара қарым-қатынас жасалады. Тіл маңызды коммуникативтік қызмет атқара отырып, сонымен бірге, адамның өз ойын, ниет-пиғылы мен көңіл-күйін білдіріп, ішкі əлемін көрсетеді, білімін жетілдіруге, адам санасының деңгейін анықтауға мүмкіндік береді. Тіл саясатын одан əрі жүзеге асырудың мəселелері мен міндеттерін дұрыс анықтаудың маңызды факторы елдегі этнолингвистикалық жағдай туралы ғылыми негізделген талдау жасау болып табылады. Бірақ бұл талдау бұқаралық ақпарат құралдары, мəдениет, білім 236

саласындағы статистикалық əлеуметтік зерттеулерге негізделген. Бұл мəліметтер нақты жағдайды көрсетпейді, өйткені сұралатын аудиторияда білім деңгейіне, əлеуметтік тегіне, мониторингке қатысушылардың құзыреті ескерілмейді. Жоғарыда көтерілген мəселелер тұрғындардың қабылдауына ықпал ететін мəселелердің барлығын қамти алмайды. Сонымен қатар, ана тілін «ана тілі» деп қабылдау көрсеткіштерін, меңгеру деңгейін, сауаттылығы, үйрену мотиві ескерілу қажет. Əрбір қазақ үшін ана тілін білу – намыспен пара - пар дегім келеді. Ғалым Ф.Оразбаева «Қазақ тілін оқытуда əртүрлі амалдар мен жолдар қолданылғанымен, əр оқытушы үшін ең ұтымды, ең пайдалысы – оқушының қоғамдық ортада пікір алмасуын, адамдардың түсінісу қажеттілігін өтейтін, басқа ұлт өкілдері үшін қазақ тілінде сөйлесе білуді қамтамасыз ететін түрі. Бұл саладағы еңбектің ең əділ таразысы – оқытылған сабақтың, үйретілген тілдің нəтижесі деп тұжырымдайды. Қазіргі таңда əлеуметтік сұраныс мектеп оқушыларына мемлекеттік тілді оқытып үйрету күшейтіліп, оны ұлт аралық қатынас құралына айналдыру талабын қойып отыр. Осы бағытта мемлекеттік тілді меңгертуді, сөйлеу мəдениетін арттыруды жандандыру қажет. Бұл жағдайлар аталған іске жаңаша қырынан келу керектігін айқындайды. Ойлау қабілетін дамыту оқушыны жан – жақты дамытумен тығыз ұштасып жатады. Бұл оның білуге құмарлығын, тану қызығуларын, көзқарасы мен сенімін тəрбиелеумен қоса жүргізілуі тиіс. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Қазақстан мектебі №2, 2012ж 2.Ф. Оразбаева. Тілдік қатынас: теориясы жəне əдістемесі. Алматы. 2000ж.

БІЛІМ БЕРУДЕ ИННОВАЦИЯЛЫҚ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ Картанов Нұрбол Əбдіқалықұлы Ақтөбе қаласы №55 қазақ орта мектебі

«Халықты халықпен, елді елмен теңестіретін – білім» деп, ұлы жазушы М.Əуезовтың айтқан ұлағатты сөзі ұлы мақсатпен игі бастамаларға бастайтын бағдар сияқты. Қазіргі ғылым, білім жəне ақпараттар ғасырында əлемдік білім кеңістігіне енбей өркениетті елдермен тереземізді теңестіру мүмкін емес. Қазіргі қоғам барған сайын күрделене түсуде. Жаңа ХХІ ғасырға сай өзгеше қабілетқасиетке ие ұрпақ қалыптасып келеді. Ал мұнын бəрі тікелей білім ғылымға байланысты.Сондықтан да білім біруді жетілдіру жөнінде маңызды реформалар,иновациялық педагогикалық технологиялар пайда болуда. Əлемдік білім стандартына сəйкес болу үшін Қазақстандық реформалар оқу орындарының алдына жаңа талаптар қойып отыр. Қазақстан Республикасының Білім туралы Заңында:«Білім беру жүйесінің басты міндеті-ұлттық жəне жалпы адамзаттық құндылықтар, ғылым мен 237

практика жетістіктері негізінде жеке адамды қалыптастыруға жəне кəсіби шыңдауға бағытталған білім алу үшін қажетті жағдайлар жасау, оқытудың жаңа технологияларын енгізу, білім беруді ақпараттандыру, халықаралық ғаламдық коммуникациялық желілерге шығу» - деп білім беру жүйесін одан əрі дамыту міндеттерін көздейді. Бұл міндеттерді шешу үшін, əрбір білім беру мекемедегі ұжымының, əрбір мұғалімнің күнделікті ізденісі арқылы, барлық жаңалықтар мен қайта құру, өзгерістерге батыл жол ашарлық жаңа практикаға, жаңа қарым-қатынасқа өту қажеттігі туындайды.Қазіргі оқу орындарында əрбір оқушының өз туған халқының ұлттық ерекшелігін тереңірек тануына, ұлттық дүниетанымының қалыптасуына ықпал ететін жаңа инновациялық педагогикалық техналогияларды пайдалану арқылы оқу пəндерін оқыту мен тəрбиелеу барысында жүзеге асып отыр. Білім беру саласындағы оқытудың озық техналогияларын меңгермейінше болашақ маманның бойына интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық қасиеттердің қалыптасуына игі əсер ету мүмкін емес. Бүгінгі таңда оқу орындарында оқу үрдісін жетілдіру үшін жаңа педагогикалық технологияларын пайдаланудың тиімділігін практиканың өзі дəлелдеп отыр. Мұның өзі аталған мəселенің теориялық негіздемесін жасау қажеттілігін туындатады. Педогогикалық инновация, жаңа педагогикалық технологияға негізделген сабақтың дəстүрлі емес типтері, жаңа ақпараттық технологияны пайдалану, тірек сигналдар технологиясы, проблемалы оқыту, саралап деңгейлеп оқыту, интерактивті оқыту, интеграция, модульдік оқыту т.с.с. қайқайсысын алмайық жеке тұлғаны біліммен біліктілікпен қаруландырудың түрлі құралдары болып табылады. Жаңа педагогикалық технологиялар негізінде болашақ мұғалімдерінің даярлығын оқу орнының қабырғасында жетілдіру оқу үдерісін жобалау арқылы іске асырылады. Болашақ мұғалімдердің кəсіби-педагогикалық даярлығын қамтамасыз ететін барлық оқу пəндері үшін оқу үдерісін жобалаудың бірегей алгоритмі жаңа оқу мақсатын құрып, соған сəйкес оқу пəндерінің жаңа мазмұнын, оқытудың жаңа технологияларын жасауды көздейді. Бүгінгі таңда педагогикалық оқыту технологияларые дұрыс пайдалана білу–үлкен қажеттілік. Соңғы жылдары оқу-тəрбие үрдісін ұйымдастыру жəне басқару ызметін ашатын педагогикалық технология, оқыту технологиясы жəне оқу үрдісін технологияландыру терминдері даму үстінде. Бұл үш ұғымның арасындағы байланыс бірін-бірі толықтырып отырады жəне əр ұғымның өз анықтамасы, өз орны, оқу-тəрбие үрдісін ұйымдастырудағы қызметі əрі басқа. Педагогикалық технология жүйе жобасы ретінде білімге қатысты объектілерді,үрдістерді жəне олардың өзара əрекет ету жағдайларын ажыратады, ол кең мағынада бүкіл білім беру жүйесінің тұжырымдамасын, стратегиясын білдіреді. Оқу үрдісін технологияландыру – оқушы мен оның оқу қызметін басты назарда ұстай отырып, бірізділікпен айқын белгілеген мақсаттарға бағыттау. 238

Оқыту технологиясы– бұл оқытушылар мен студенттердің қызметін құру. Мұнда студенттердің өнімді қызметін ұйымдастыруға мүмкіндік беретін оқыту жағдайларына,нысандарына,əдістеріне,тəсілдеріне, құралдарына басымдық беріледі. Білім беруді ұйымдастыру мен жетілдірудің қазіргі заманғы келелі мəселелері Б.К.Момынбаевтың,Л.К.Керімовтің,С.Ж.Пірəлиевтің, М.Н.Сарыбековтың,С.С.Хасеновтың,В.А.Кимнің,Ж.И.Намазбаеваның, Н.Асановтың,Қ.Б.Бөлеевтің,О.Салимбаевтың, Ж.А.Шоқыбаевтың, Е.Омардың, Н.К.Ахметовтың, К.М.Беркімбаевтың жəне т.б. ғалымдардың еңбектерінде жан-жақты қарастырылған. Қазақстанда білім беру жүйесіндегі басқару мəселелері де ғалымдардың зерттеу нысанынан тыс қалмады. Оны республика ғалымдары бірнеше бағытта зерттеді. Айталық, жоғары оқу орындарында білім беру жүйесіндегі оқу үдерісін басқару Н.Асанов, Ш.Т.Таубаева, С.С.Хасенов, Е.Ш.Қозыбаев, жалпы орта білім беру жүйесіндегі мектепті басқару Н.А.Əбішев, К.Д.Қарақұлов, кəсіптік-техникалық білім жүйесіндегі оқу үдерісін басқару Б.К.Момынбаев, К.Ө.Өстеміров, оқу-өндірістік комбинатты, жастарға еңбек жəне экономикалық білім беруді басқару Қ.Ж.Аганина, А.М.Мүсілімов, Г.Т.Хайруллин жəне т.б. ғалымдардың еңбектерінде көрініс тапқан. Келер ұрпаққа қоғам талабына сай тəрбие мен білім беру үшін инновациялық іс-əрекеттің ғылыми-педагогикалық негіздерін меңгеру маңызды мəселе болып табылады. Соңғы жылдары осы саладағы жұмыстардың көлемі арта түсіп, жалпы педагогикалық инновацияға, оның ішінде инновациялық білім беру үдерістеріне қатысты бірқатар аспектілер зерттеле бастады. Атап айтар болсақ, С.А.Көшімбетова оқу-тəрбие үрдісінде оқытудың инновациялық əдіс-тəсілдерін пайдалану, Қ.М.Нағымжанова бастауыш сынып мұғалімінің инновациялық іс-əрекетін қалыптастыру, Д.Р.Принбекова мектеп басқарушыларының инновациялық дайындығын негіздеп, кəсіптік ерекшеліктерін қалыптастыру мəселелерін қарастырған. Е.Ш.Қозыбаев үздіксіз көп деңгейлі жоғары педагогикалық білім жүйесі үздіксіз білім мазмұнын интеграциялық тұрғыдан құру, басқару жүйесіндегі субъект – субъектілік өзара əрекет, білім сапасын басқарудың инновациялық механизмдері арқылы бітірушілердің педагогикалық дайындығының қажетті сапасын қамтамасыз етуге қабілетті екендігі анықтаған. Бүгінгі күнгі жоғары оқу орындарының басты міндеті – білікті мамандарды дайындау екендігі даусыз. Заман талабы өзгерген сайын жоғары оұқу орындарына қоғам тарапынан қойылатын талап та өзгереді. Қазақстан Респуликасынын Президенті Н.Ə.Назарбаевтын мемлекеттің болашақ дамуына арналған «Қазақстан - 2030» бағдарламасында жоғары білімнін сапалылығы, адамсүйгіштігі жєне жаһандануы арқылы мəдениет жасаушылық, интеграциялық роліне ерекше мəн берген болатын. Осыған байланысты елімізде жоғары білім беру саласы сонғы жылдары өзгерістерге ұшырап, жаңа бағыт іздеу жолында. 239

Жаңашылдық білім беру саласының алдында тұрған жаңа міндеттерді сəтті орындаудың негізгі шарттарының бірі болып саналады. Қорыта келе, сапалы біліммен қаруланған болашақ маман ізденімпаз білім берудің жаңа технологиясын игерген, шығармашылықпен жұмыс істей алатын, адамгершілік қасиеттерді бойына сіңірген өз елінің патриоты болған абзал! Əдебиеттер: 1.Қ Р білім беру жүиесін дамыту Тұжырымдамасы мен 2005-2010 жылдарға арналған білімді дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. 2. Бұзаубақова К.Ж. Жаңа педагогикалық технология. Тараз.2003. 3.Көшімбетова С. Инновациялық технологияны білім сапасын көтеруде пайдалану мүмкіндіктері. – А.: Білім, 2008. 4. Жүнісбек Ə. Жаңа технология негізі – сапалы білім. //Қазақстан мектебі, №4, 2008 4. Нағымжанова Қ. Инновациялық технологияның құрылымы. А.,Өркен, 2007 ДАРЫНДЫ БАЛАЛАРМЕН ЖҰМЫС ЖАСАУ ТƏСІЛДЕРІ Картанова Айгүл Əбдіхалыққызы Каргабаева Айгуль Бакытбековна Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжінің музыка пəні оқытушысы

Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңында мемлекеттік саясат негізінде ең алғаш рет «Əр баланың қабілетіне қарай интеллектуалдық дамуы жеке адамның дарындылығын таныту» сияқты өзекті мəселелер енгізіліп отырғаны белгілі.Дарынды балаларға білім беруді əр ғылымның бүгінгі дəрежесіне сəйкес жүргізу бір жағынан қоғамға талантты мамандар даярлауда тиімді болса, екінші жағынан қоғамға ерекше дарынды балалардың тек өзінің интеллектуалдық дамуын қамтамасыз етеді. Жас жеткіншектің бойындағы табиғат берген ерекше қабілетті, дарындылықты тани білу, оның одан əрі дамуына бағыт-бағдар бере білу ерекше қиын іс. Алайда əр баланың жеке қабілетін анықтап, оны сол бағытта жетелеу-ұстаз парызы. Баланы заманына қарай икемдеп, өз заманының озық өнегесін оның санасына сіңіре білу, оларды шығармашылық бағытта жанжақты дамыту-бүгінгі күннің басты талабы. Дарындылық мəселесін зерттеушілердің еңбектері көп болғанымен, дарындылықтың мəн-мағынасы жөнінде олар ортақ бір пікірге келе қоймады. Сондықтан да, біз баланың дарындылығы деп, оны өз құрдастарымен салыстырғанда бірдей жағдайда білім игеру деңгейінің шоғырлығымен аса ерекше байқалатын шығармашылық қабілетінің байқалуыдептүсінеміз. Дарындылыққа педагогикалық энциклопедияда төмендегідей анықтама берілген:«Дарындылық-белгілі бір əрекет саласында ерекше жетістікке жеткізетін адам қабілеті дамуының жоғары деңгейі». Дарындылық дегеніміз – адамдардың қабілеттерін жете жақсы дамуының жоғары сатысы. Осы қабілеттілік арқылы адамдар көптеген жақсы жетістіктерге жете алады. 240

Дарындылық–сапалы қабілеттердің өзіндік бірлесуі: оның арқасында іс-əрекет жақсарады. Көптеген ғылымдардың ойынша дарындылық, қабілеттілік жəне талант бір ұғымды білдіреді. Оларды бірдей негізде сəтті іс-əрекетте топтастыруға əрекет жасады.  Нышандардың іс-əрекеттік негізінде қабілеттілік қалыптасады;  Əдейленген дарындылық-сапалы өзіндік қабілеттердің бірлесуінде ісəрекет сəттілігі құрылады;  Жалпы дарындылық– қабілеттілік кең шеңберіндегі іс-əрекеттер;  Іс-əрекет сəттілігін белгілейтін жеке адамның басқа адамдарынан айыратын ерекшеліктер. Ерекше қабілетті балаларға қамқорлық жасау–ежелден келек жатқан дəстүр. Республикамызда ашылған көптеген колледждер мен лицейлер– негізінен дарынды балалар үшін ашылған оқу орны. Мұндай оқушылар ел болашағына, оның интелектік қуатына баға жетпес резерві. Сондықтан да жержерден бұларды іздеп табу- аса мəнді мейірбанды, гуманистік іс. Оларды мəпелеп, қамқорлық алу – баршамызға ортақ, бүкіл халықтық шара, өйткені таланттар қай кезде де қандай да іздесе таптырмайтын ұлттың рухани байлығы. В.Крутецский өзінің математикалық қабілеттіліктің құрылымын зерттеген еңбегінде:«Егер қабілеттіліктер деген ұғымды жеке психикалық қасиеттер деп түсінсек, онда дарындылық дегенді адамның ерекше қабілетінің жиынтығының бірлігі деуге болады»,-деп тұжырымдады. Дарындылық ұғымымен қатар шығармашылық, талант, данышпандық, қабілеттілік ұғымдары да бар. Шығармашылық - өзінің жаңашылдығымен, өзгешелігімен ерекшеленетін өнім алуға мүмкіндік жасайтын, жеке тұлға бойындағы қабілеттіліктің, білім мен біліктіліктің болуы. Талант-қабілеттіліктің ең жоғары деңгейі. Данышпандық-қоғам өмірінде тарихи маңызы бар, шығармашылықпен сипатталатын дарындылықтың жоғары деңгейі. Қабілеттілік – белгілі бір іс-əрекетте ең тəуір нəтижеге жетуге мүмкіндік беретін адамның жеке-дара психологиялық ерекшелік деңгейі. Дарынды баланың бойынан табылатын асыл қасиеттердің, өмірге құштарлық, биік ізгіліктің бəрінің кілті – мыңды жығатын білімде. Адами ойлау, ізденімпаздың-табиғаттың адамзатқа берген тамаша сыйы. Бұл қабілет барлық адам бойынан табылары да сөзсіз. Қабілет іс-əрекеттің белгілі бір түрін ойдағыдай нəтижелі етіп орындауда көрінетін адамның жеке қасиеті. Дегенмен табиғат оның бəріне бірдей етіп бөлмей, біреуге көптеу, біреуге аздау, ал үшіншілеріне мүлдем жарапай тарататыны анық. Қазірге дейін ғылым мен тəжірибеде дарындылық туралы екі түрлі көзқарас бар. Біреулері кез келген бала дарынды, тек уақытында нақты қабілетін анықтап дамыту керек. Ал қарсы көзқарастар дарындылық өте сирек құбылыс, жалпы адамдардың өте аз тобына ғана тəн. Сондықтан, дарынды балаларды іздеу 241

алтын түйірін іздегенмен бірдей дейді. Бұл көзқарастар тұқымқуалаушылық пен тəрбиенің дарындылықтың дамуындағы рөлін талқылаудың жауабы. Балалардың келешегі жөнінде ойланбайтын, балалардың қабілетті, дарынды, талантты болып, болашақ қызметтерінде үлкен жетістіктерге жетуін армандайтын ата-аналарды табу өте қиын. Бірақ сөйте тұра солардың барлығы бірдей қабілет деген не, оны қалай дамытуға болады жəне бұл жұмыста жанұя қандай міндет атқару керек дегенді біле бермейді. Қабілеттілік туа бола ма, жоқ əлде жүре бола ма? Олар тұқым қуалай ма, жоқпа? Қабілеттілік барлық балада бірдей дамыту мүмкін бе? Оған қалай жетуге болады? Міне, бұл сұрақтарды ата-аналар жиі қояды. Қабілеттілік жалпы ақыл қабілетті жəне арнайы қабілет болып бөлінеді. Жалпы қабілет негізінен ойлауға қатысты болып келіп, оның аңғарғыштық, ойланғыштық, дербестік, сыншылдық, икемділік т.б. қасиеттерінен көрініп отырады. Жалпы қабілет адамның өзін ой-əрекеттерінің түрлі салаларынан көрсете білуге мүмкіндік жасайды. Жалпы қабілеті дами білген оқушы математика, əдебиет сабақтарын бірдей жақсы игеріп, мектеп шеберханасы, тəжірибе алаңы, лабораториядағы түрлі еңбек тапсырмаларын да сəтті орындап отырады. Қабілет, дарындылық, талант қалай пайда болады? Олардың табиғаты қандай? Туа болған қасиеттер мен жүре игерген қасиеттер арасындағы қатынас неде? Бұл сұрақтардың бəрі де қазіргі психология ғылымының шұғылданатын мəселелерінің ең күрделісінен саналады. Психологтардың басым көпшілігі қабілеттілік əрекет үстінде оқытып, тəрбиелеу негізінде қалыптасып, дамиды деп есептейді. Шығармашылық дарындылық белгілерінің тізімдерінің сараптамасы мінез – құлық аспектілерімен байланысты сипаттамалардың бар екендігіне көз жеткізуге мүмкіндік береді. Қазіргі кезде дарынды балалардың ерекшеліктері мен бейімділігін жəне мінез-құлқын сипаттайтын бірнеше тізімдер бар. Мысалы, əлемге əйгілі Б.Кларктың кітабында дəл осындай бес тізім бар. Олар баланың ойлау, шығармашылық қабілеттерін жəне өнер саласындағы (əн, би, драма т.б) қабілетін сипаттайды.баланың шығармашылық дарындылығының сипаттамалары нəтижесінде мына сипаттамаларды атап айтуға болады:  Зерттеу кезінде білімге ерекше құштарлық танытатын жоғарғы қажеттілік;  Ақыл-ойдың жоғары қажеттілігі;  Тек кешегі мен бүгінгі ғана емес, болашақ абстрактылы идеялар мен теорияларға қызығушылығы;  Белгілі бір іс-əрекетке, кəсіпке аса қызығушылық таныту, бір іспен шұғылдану;  Өз бетімен белгілі бір мақсатқа жетуге табандылық көрсете білу. Шығармашылық қабілеттің дамуы əрбір балаға қажет екендігін, əр тұлғаның қоғам дамуында өз орны бар екендігін біле отырып, дарынды балалардың тек өткенге емес, болашаққа да қызығушылығымен, ісəрекеттердің жаңа тəсілдерін көбейтуге қабілеттерімен ерекшеленетіндігін 242

атап өту қажет. Сонымен бірге бұл жеке тұлғалық дамудың мақсаттарына да жауап береді. Бұл жөнінде К.Урбан былай деп тұжырымдаған: «Қазіргі заман талабына сай шығармашылық қабілеттің дамуына бағытталған білім дегеніміз – аз уақыт ішінде мол идея қорын алу емес, керісінше, жеке тұлғаның толық дамуын қамтамасыз ететін іс». Мектеп балаларымен жұмыс істеу–ерекше маңызды педагогикалық проблема. Яғни осындай жұмыс істеу бағыттары арқылы бала белгілі бір шеберлікке жеткен соң, оның шығармашылық қабілеті дамиды, өзіндік идеясы туып, үлкен ізденіс пайда болады. Дарынды баланың бойындағы дамыған сана белсенділігі мен таным белсенділігі, тума қабілеті. Ол қабілет мектепте сан алуан ғылыми салалардан білім алу арқылы жəне ұстаздардың көмекгі арқылы ашылады жəне дамиды. Осындай жұмыстарды үнемі жүргізу шығармашылыққа баулуға, шəкірт бойындағы талант көзін ашып, тілін байыту, қиялын ұштау мен өз бетінше ізденуге əсерін тигізеді. Дамыта оқытудың басты мақсаты–баланы оқыту отырып, оны шығармашылық бағытта жан-жақты дамыту. Оқушылардың дүниетанымын кеңейтіп, шығармашылық бағытта жанжақты дамытуда, дамыта оқыту технологиясының тиімділігі ерекше. Дарынды балаларды анықтау-баланың дамуын таңдаумен байланысты ұзақ процесс.Осы айтылғандарды ескере отырып, дарынды балаларды анықтаудың мынадай ұстанымдары тұжырымдалды: 1. Баланың қызығушылығы мен бейімділігіне барынша сəйкес келетін қызмет аясында баланың іс-əрекетіне талдау жүргізу. 2.Дамытушылық ықпал ете отырып, баланың психологиялық кедергілерін жоюға мүмкіндік беретін тренингтік əдістерді пайдалану. 3.Баланың дарындылық белгісін оның психикалық дамуының нақты деңгейінде ғана емес, сондай-ақ оның болашақтағы даму мүмкіндігін де есепке ала отырып бағалау. 4.Жұмыс нəтижесін талдау, бақылау, əңгімелеу, мұғалімдер мен атааналардың сипаттамалық бағалары. 5.Түрлі ақпарат алу көздерін пайдаланып, бала қабілеттерін кең көлемде қамтуға мүмкіндік беретін баланың мінез-құлқы мен іс-əрекетін жан-жақты бағалаудың кешенді сипаты. Білім беру жүйесінде жаңаша мазмұн беру арқылы жан-жақты дамыған шығармашыл, рухани ой-өрісі кең жеке тұлғаны тəрбиелеу міндеті тұр. Дарынды оқушымен жұмыс істедің негізгі мақсаты-олардың шығармашылық жұмыста өзінің қабілетін іске асыруға дайындығын қалыптастыру. Ал мақсатқажету оқу бағдарламасын тереңдетіп, оқыту жəне оқушының танымдық белсенділігін дамыту арқылы жүзеге асады. Дарынды оқушымен жұмыс істетін мұғалімге қойылатын педагогикапсихологиялық талаптарды мынадай кезеңдерге бөлуге болады. 243

1. Мұғалімнің бағыт-бағдарына байланысты талаптар: — дарынды оқушымен жұмыстыңəдеуметтік қажеттілігін сезінуі; — оқушыны жақсы көруі жəне қабілеті жоғары оқушылармен жақсы қарымқатынаста болуы; — дарынды оқушымен жұмысқа трақты қызығу таныту жəне нəтижелі əдістəсілдерді талмай іздеуі; — дарынды оқушының ата-анасымен тығыз байланыс орнатуы; — дарынды оқушымен жұмыс кезінде жоғары нəтижелерге жетуге ұмтылуы; 2. Мұғалімнің біліміне қойылатын талаптар — өзінің сабақ беретін пəнін мемлекеттік стандарт деңгейінен жоғары деңгейде білуі; — қызмет нысанын, яғни бірыңғай педагогикалық үрдісті білуі; — оқушы дарындылығын моделін білуі; — жеке тұлға теориясын, оны қалыптастырудың əдіс-тəсілін білуі; — дарынды оқушыны анықтаудың психодиагностикалық əдіс-тəсілін білуі; — қазіргі заманға сай оқытудың жаңа технологияларын білуі; — дарынды оқушыны оқыту, тəрбиелеу үрдісінде үлгерімге ғана көңіл бөлмей, оның басқа көрсеткіштерімен байланысына да көңіл бөлуі; 3. Мұғалімнің іскерлігіне қойылатын талаптар: — дарынды оқушына анықтау əдістерімен жұмыс жасай алуы; — дарынды оқушыларды оқытуға арналған тереңдетілген бағдарлама құрастырып, сонымен тұрақты жұмыс жасай білуі; — оқушы дарындылығын дамытуға қажетті зерттеу жұмыстарын жүргізе алуы; — оқушылармен қарым-қатынасын психологиялық тұрғыдан сауатты орната білуі; Оқушының дарындылығын анықтауда төмендегідей əдіс-тəсілдерді қолданамыз: — баланың отбасы жағдайын зерттеу; — шығармашылық қабілетін анықтау; — ата-анасымен əңгімелесу; Оқушылардың аудандық, облыстық, республикалық сайыстар, байқауларға қатысу. Заман талабына сай қазіргі білім беру үрдісінде түбірлі өзгерістер болып жтқаны белгілі. Əр мұғалімнің басты міндеті – рухани бай, жан-жақты дамыған, дарынды, бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеу. Оқу үрдісі уақыт талабымен қаншама өзгермесін, тек ұстаз ғана оның мазмұнын оқушы санасына сіңіре алады. Қазіргі кезде балалар дарындылығын арттыру үшін өміріне көптеген жұмыстар ұйымдастырылды. Яғни баланы оқыту мен тəрбиелеуде түрлі ізденіс жұмыстары арқылы дарындылықты анықтап олардың дұрыс қалыптасуына жағдай жасау керек. 244

Дарынды, қабілетті балалар өзінің бойындағы ерекше қабілеттері арқылы ең жоғарғы нəтиже жеткен балалар. Қорытындылай айтарым, оқушылардың дарындылығын айқындап, біліміне, ойлау қабілетіне сай деңгейлеп оқытып, қабілеттерін қалыптастыруымыз керек. Ендеше бізге ой-өрісі жоғары дамыған, зерделі ұрпақ керек екенін естен шығармауымыз керек. Бұл-ұстаздарға, барлық жұртшылыққа жүктелетін ауыр да абыройлы іс. Еліміздің білімді, саналы азаматтарын тəрбиелеп шығарудан артық, ұстаз үшін бақыт болмаса керек.

ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛДІ ДАМЫТУ –ЗАМАН ТАЛАБЫ Картанова Айнұр Əбдіқалыққызы Ақтөбе қаласы. Ақтөбе гуманитарлық колледжінің əдіскері.

Қазақстан əлемде жоғары білімді, халқы үш тілді де: қазақ тілін – мемлекеттік тіл ретінде, орыс тілін – ұлтаралық қатынас тілі ретінде жəне ағылшын тілін – жаһандық экономикаға нəтижелі өтудің көмекші тілі ретінде еркін меңгерген ел болып танылуы керек». Н.Ə. Назарбаев Біз білім беру саласының өзекті мəселелерін қайта қарастыруды талап ететін, адам қызметінің барлық салалары жаһандану үдерісін кешіп жатқан дəуірде өмір сүріп жұмыс істейміз. Сондықтан, бүгінгі таңда ақпараттық жəне коммуникативтік құзыретілікпен қатар көп мəдениеттілік те жаһандық білім беру қауымдастығының тануынша білім беру саласының негізгі құзыреттілігі жəне жаһандық білім кеңістігін қалыптастырудағы басты бағыттардың бірі болып саналады. Жеті түрлі білім біл, Жеті жұрттың тілін біл. Мақал «Ұрпағы білімді халықтың болашағы бұлыңғыр болмайды» дегендей, жас ұрпаққа саналы, мағыналы, өнегелі тəрбие мен білім беру бүгінгі күннің талабы.Тілдің адам өміріндегі ең шешуші рөл атқаратыны əркімге де түсінікті. Ол танудың, түсінудің, дамудың құралы.Көп тіл білу біздің мемлекетіміздің халықаралық байланыстарын дамытуға мүмкіндік беретін тұлғааралық жəне мəдениаралық қарым-қатынастардың аса маңызды құралы болып табылады. Қазақстан Республикасының шетелдермен халықаралық байланыстары күннен-күнге арта түсуде. Сол байланыстарды дамыту үшін шет тілін білетін мамандар қажет-ақ. Қазақстандағы тілдердің үштұғырлылығы туралы ойды Президентіміз Нұрсұлтан Назарбаев алғаш рет2006 жылы Қазақстан халқы Ассамблеясында айтқан еді. Ал 2007 жылғы «Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан» деп аталған халыққа Жолдауында Елбасы «Тілдердің үштұғырлылығы» – «Триединство языков» мəдени жобасының жүзеге асырылу кезеңдерін айқындады. Мемлекет басшысы тіл саясатына қатысты тіпті жаңа бағытты анықтады: жаңа бағыт бойынша елде «үш тұғырлы тіл» атты ауқымды мəдени жоба бүкіл 245

ел көлемінде іске асырылуы жұмыстары басталып та кетті. Оның мақсаты бойынша, қазақстандықтар қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жаппай меңгеруі керек. Сондықтан да, идеяның негізі мынадай: Қазақстанды бүкіл əлем халқы үш тілді бірдей пайдаланатын жоғары білімді мемлекет ретінде тануы керек. Президентіміз Н.Ə.Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауындағы білім беру жүйесінде үш тілдің – мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін, ұлтаралық қатынас тілі ретінде орыс тілін жəне əлемдік экономикаға үйлесімді кірігу тілі ретінде ағылшын тілін меңгерген, бəсекеге қабілетті маман даярлау міндетін атап көрсеткенін білеміз. Бұл дегеніміз оқу орындарына жаңа міндеттер, жаңа талап, жаңа мақсаттар қойып отыр дегенді түсіндіреді. Негізгі мақсаты – өмірден өз орнын таңдай алатын өзара қарым – қатынаста өзін еркін ұстап, кез келген ортаға тез бейімделетін, белгілі бір ғылым саласында білімі мен білігін көрсете алатын, көптілді жəне көп мəдениетті құзіреттіліктерді игерген полимəдениетті жеке тұлға қалыптастыру. Тек қана жоғары оқу орындарында ғана емес, сонымен бірге, мектептерде де көптілді білім беру үшін тілді терең меңгерген мұғалімдер дайындау жұмысы да дұрыс шешілуі тиіс. Бір жағынан мемлекеттік тілдің қызмет аясын кеңейту бізде шешімін таппай жатқан мəселе. Ол ұлттық келісім мен қазақстандық патриотизмді нығайтудағы рөлін арттыру ең басты мəселелердің бірі. Орыс тілінің лингвистикалық белсенділігін сақтау жəне ағылшын тілін жаhандану экономикасындағы ғылыми – ақпарат алудағы желісін кеңейту негізгі тақырыбына айналды. Еліміздің басқа мемлекеттермен қарым-қатынасы артып отырған шақта ағылшын тілін еркін меңгерген, келешекте білімін түрлі саладағы қарымқатынас жағдайында пайдалана алатын адамды мектеп қабырғасынан оқытып шығару – біздің казіргі кездегі міндетіміз.Қазіргі кездегі жаңа білім саласына қойылатын талап, жас маманның кəсіби білімділігін, біліктілігі мен дағдысын қойып отыр.Мектептегі білім беру міндеттерінің негізгілерінің бірі – оқушыны шынайы əлем жағдайындағы өмірге дайындау.Қазіргі кезде оқушыларға ағылшын тілін оқытудың əртүрлі деңгейлеріне сəйкес оқытудың жаңа технологияларын, ақпараттық жəне компьютерлік жүйелер арқылы ізденіс жұмыстарын жандандыра түсудің барлық мүмкіндіктері жасалған. Шетел тілін оқытуда лингафондық құрал-жабдықтар, аудио, видео кешені – оқушылардың ауызша жəне жазбаша аударудағы білім жетілдіру, сөздік қорын қосымша жаңа сөздермен байыту, толықтыру, ой-өрісін дамыту мақсатында қолданылады. Кəсіби педагогикалық шеберлікті, шынайылықты талап ететін қазіргі заманда ұстаздың əрбір ісін, жоспарын мұқият зерделеуін қажетсінеді. Яғни жаңаша білім беруде оқытушыларға қатаң талаптар қойылады. Үш тілде білім берудің тиімділігі Халықаралық зерттеулер үш тілде жүргізілетін оқу бағдарламалары бойынша білім алатын оқушылар жұмысқа ұқыпты, мотивациялары жоғары, бірнеше тіл білудің артықшылықтарын түсінеді. Зияткерлік мектептерде үш тілде оқытудың əдіс тəсілдері:  Пəн мен тілді кіріктіріп оқыту əдісі;  Командалық оқыту;  Тілдік ортаға ену; 246

Басқаша айтқанда, үштұғырлы тіл идеясын мынадай əрі қарапайым, əрі түсінікті формуламен көрсетуге болады: мемлекеттік тілді дамытамыз, орыс тілін қолдаймыз жəне ағылшын тілін үйренеміз. Айта кетелік, үштұғырлы тіл жай ғана əдемі тұжырымдама немесе тілдік саясаттың жаңа формасы ретінде пайда болған жоқ, ол – өмірлік қажеттіліктен туындаған игілікті идея. Өйткені, қазіргі кезде күллі əлемге есігін айқара ашып, “ақылды” экономиканы енгізіп жатқан елдер қарыштап дамуда. Ал бұл бағыттағы толайым табыстарға, ілім-білімге алып барар жол – ғаламшардағы үстемдік құрған тілдерді үйрену. Қай заманда болсын, бірнеше тілді меңгерген мемлекеттер мен халықтар өзінің коммуникациялық жəне интеграциялық қабілетін кеңейтіп отырған. Демек, тіл қарым-қатынас құралы ретіндегі міндеттерін іске асырудың жаңа мүмкіндіктерімен қоса ойлау мен таным құралы ретінде адам, қоғам жəне табиғат туралы білім мен білікті меңгеру құралы болады. Біздің жетістігіміз – басқа этностардың құқықтарына ешқандай да қысым жоқ. Сонымен қоса, біз тағы бір аса маңызды мəселе – мемлекеттік тілді барша қазақстандықтардың меңгеруіне толық жағдай туғызып отырмыз. Халқымыз ежелден тіл абыройын биік көтеріп, əдетте тіл жөнінде, тіл ‫ــ‬ адамдар ара қарым-қатынас жасау құралы деп, оған жай-жадағай анықтама берілгенімен, іс жүзінде тіл тек адамдар ара қарым-қатынас жасау құралы ғана болып қалмастан, қайта онан да маңыздысы, ол белгілі бір ұлттың ұлттық сана-сезімі, халықтың халықтық қасиеті, оның жалпы тарихы, əдет-ғұрпы, мəдениеті қатарлыларды тұтастай өз бойына қамтып жататын күрделі ұғым. Сондықтан тіл мейлі қайсы ұлттың болмасын тарихы мен тағдырының, тəрбиесі мен тағылымының, бүкіл халықтық болмысының баға жетпес асылы, сарқылмас құнды қазынасы, ұлт рухының ұйтқысы болып келген. Бүгінгі таңда елімізде «Көптілділік» мəселесі көкейкесті мəселелердің бірі болып саналады. Елбасымыз сол үшін де тілдердің үштұғырлылығын міндеттеп отыр. Көптілділік мəселесі – Қазақстан үшін ғана емес, бүкіл əлемнің алдында тұрған көкейтесті мəселелердің бірі, себебі, жаһандандыру жəне киберкеңестікке шыққан заман тілдерді білуді талап етеді Қорытындылай келгенде, болашақ жастарымыз өз тілін ардақтай отырып, заман талабы тудырып отырған үш тілде еркін сөйлеп, əлемнің кез-келген жерімен еркін байланысқа түсіп жатса еліміздің ертеңінің көркейте түсері сөзсіз. Олай болса бүгінгі талапкерлерге əлемдік кеңістікке қанат қағып, шет тілін меңгерсем деп талап білдіргендерге сəттілік тілейік. Пайдаланылған əдебиеттер: 1. Жарықбаев Қ. Аталы сөз.– Алматы: Жалын, 1980. 2. Ақиқат. 2013 жыл, №1. «Қазақстан – 2050» стратегиясы – қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауы 

247

3. Ақиқат. 2011жыл, №5. «Қазақ тілін білу - əншейін бір ұран емес», Н.Ə.Назарбаевтың Қазақстан халқы ассамблеясының ХҮІІ сессиясында сөйлеген сөзі 4. Назарбаев Н.Ə. (Қазақстан халқына жолдауы). Жаңа əлемдегі жаңа Қазақстан. – Астана, 2007 5. Хасанұлы Б. Тілдік қатынас негіздері,А, 2008ж. АДАМГЕРШІЛІК РУХАНИ ТƏРБИЕ Кенжегалиева Индира Жалгасовна, Жусупова Айнур Ерболатовна Ақтөбе қаласы, Ақтөбе гуманитарлық колледжі оқытушылары

Адамгершілік– бұл рухани тəрбие. Адамгершілік– адам бойындағы ең асыл қасиет жəне адамзат баласының ең жоғарғы мақсатына бағытталады. Бұл қасиет адамды мейірімділікке, Отанын, елін, отбасын сүюге үйретеді. Егер адамда адамгершілік қасиет болмаса, ол адам өз-өзін сыйламайды. Рухани адамгершілік тəрбиесі-өзіндік сананы дамытуға жағдай жасауды, жеке тұлғаның əдеп ұстанымын, оның қоғам өмірінің нормалары мен дəстүрлерімен келістірілетін моральдік қасиеттерін жəне бағдарларын қалыптастыруды болжайды. Адам бойындағы бар игі қасиет – мектеп қабырғасында қаланады. Сондықтан, еліміздің ұлт тізгінін ұстар жастарымыздың тəрбиесіне мəн беру – біздің негізгі мақсатымыз. Осыған орай мектептегі тəрбие ұлттық қағидалармен толықтыру өте қажеттілікті талап етеді. Бүгінгі таңда мектептер балаларға жекеленген ғылыми пəндерді терең оқытуға тырысса, адамгершілік құндылықтар арқылы тəрбиеленуге мəн бермей келеді. Соның салдарынан жастарымыз жағымсыз қылықтарға бой алдырып, имандылық дегеннің не екенін білмей өсуіне əкеліп соғуда. Ендеше рухани – адами салауаттылық жолын қалыптастыру уақыты жеткен тəрізді.Егер бұрын базалық білім беру ұғымы аясында жас ұрпақтың сауат ашу мен оларға ғылым негізін игеру əрекетін түсіндіріліп келсе, қазіргі бұл ұғым оқушылардың бойындағы адами құндыдықтарды, қайырымдылықты, сүйіспеншілікті дамытуды, сондай-ақ əділдікке зорлық-зомбылық жасамауға, бақытты бағалай білуге тəрбиелей отырып талап етеді. Білім беру жүйесінің негізін оқушылардың рухани-адамгершілік тұрғысынан кемелденуге назар аудару керек. Жақсылыққа ұмтылып, жағымды істермен айналысатын адамның айналасындағыларға көрсетер үлгісі берер тəлім-тəрбиесі мол болмақ.. Ал оның бəрі адамның бойында жас кезінен бастап қаланса тұрақты қалыптаспақ. Сонда ғана дұрыс бағыт алып, бағдарды ерте айқындаған баланың бойында бұл құндылықтардың қатары көбейіп саны арта түседі. Тəлім-тəрбие баланың даму кезеңдерінде адамның рухани өзін қоректеуші болып, білімнен бұрын жеткізілуі тиіс. «Тəрбиесіз берілген білім – адамзаттың қас жауы, ол келешекте оның өміріне опат əкеледі» деген Аль248

Фараби. Оқушылардың рухани – адамгершілігн дамыта отырып тəрбиелеу – адам бойындағы жағымды қасиеттер мен жағымсыз ойлар бала мен ішкі сезімдік байланыс орнатқанда ғана бір-біріне ауысады. Нəтижесінде өзіндік түсіндік пайда болып, қимастық сезім туатындай жағдай туындауы мүмкін. Ондай кезде оқушы сабақтың тез аяқталуын күтпейді, керісінше жағымды қатынас мерзімін ұзартуға тырысады. Мұндай қатынас білім мазмұнын игеруге ең қолайлы сəттердің бірі болып табылады. Көп бағыттағы əр салалы ұлттық тəрбиенің бір маңызды ұшы экологиялық туған жер табиғатын ойлауға келіп тіреледі. Міне, бала бойына адамгершілік құндылықтарын осындай пəндерді оқыту барысында қалыптастыру қажет. Ұлттық тəрбиенің өркенді мақсатының бірі – Қазақстандық патриотизм. Бұл жалпы өмірде сана – сезім, идеология, саясат пен тəрбие үрдісі мен астарлас құбылыс. Жас жеткіншектерге ұлт қаһармандарының бейнесі мен тіршілік əрекеттері қашанда үлгі. Олар еліне, жеріне деген сүйіспеншілігін, айтқан құндылықтарының көрінісін сіңіру – мұғалімнің шеберлігіне байланысты. Бүгінгі таңда білімнің өзінің шынайы міндетіне жауап беруден қалғанына бүкіл дүние жүзінің педагогтары алаңдатушылық танытуды. Оқушылардың ғылым негіздері туралы білімдер мен шектен тыс «жұмысбасты» етумен білімнің мақсаты айтарлықтай кеміп кетті. Үлгерімнің жоғары процентіне қол жеткізу бірінші кезектегі маңызды міндет болып санала бастады. Сол үшін де оқытудың барлық үрдісі əр түрлі тестілер мен емтихандарды жаттап алуға жəне тапсыруға алып келді. Қазіргі кездегі білімнің мəні материя заңдары үстемдік ететін үлкендердің əлеміне «сəттілікпен» кіруге мүмкіндік беретін білімдердің белгілі бір көлемін игеруге жағдай туғызатын құрал ретінде түсіндіріледі. Рас, материалдық қажеттіліктер өте маңызды, оған ешкімнің таласы жоқ. Күн сайын жеу, ішу, киіну қажет, басында бастаған болу керек. Сол себепті де кейбір ата-аналар бала тəрбиелеу ісіне өзінің қатысын, тек «материалдық» қамқорлық жасау: киіндіру, ішіндіру… деп түсініп жүр. Алайда адам – тек қана тəн емес, сонымен қатар үлкен қажеттігі бар жан да. Нақты өз аттарымен атайтын болсақ, жан деп отырғанымыз – рух, ал тəн – нəпсі. Қазақта мынадай фразеологиялық сөз тіркестері көп кездеседі: рухани бай адам, адамның рухы, рухы жоқ, рухы жоғары, рухтанып кетті, рухани байлық, ұлттық рух, рухани ұстаз, т.с.с . Осы тіркестерге мұқият зер сала отырып, «рух» деген нəрсенің адам денесіндегі бір қуат екендігіне көз жеткізуге болады. Оның адам бойында кездесетін барлық жақсы қасиеттері мен жасайтын барлық игі істерінің қайнар көзі екендігін аңғару қиын емес. Жаратылыстың барлығы екі қарама-қарсы нəрседен тұрады: ақ – қара, күн – түн, ыстық – суық, тəтті – ащы, жақсы -жаман... Сол сияқты, адам бойындағы барлық жақсы қасиеттер рухтан туындайды да, барлық жаман қасиеттер нəпсінің көрінісі болып табылады. Адам денесі бір болғандықтан оның ішінде билік үшін үнемі осы екі қуаттың күресі жүріп жатады. Жақсыны, я жаманды таңдап жататынымыз да осыдан. 249

Адамның ішінде болмайды аласы, Оларды бұзатын нəпсінің таласы, – деп уақтында Шəкəрім айтқан. Бұл екі таңдаудың қалау – қажеттіліктері мен азығы бар. Қайсысы қуаттырақ, қайсысы үстем болса, ақыл соның талабын қанағаттандырады, соған қызмет жасайды. Адамдардың жақсы-жаман болып жіктелуінің себебі де осыған байланысты. Ақыл деген өлшеусіз бір жарық нұр, Сол нұрды тəн қамы үшін жан жұмсап жүр. Тағдырдың қиын, сырлы сиқырымен Жан тəнге, ақыл жанға матаулы тұр. Асылында, жаман адам болмайды, бойындағы нəпсісі рухынан үстем болғандықтан, барлық ақылы, білімі, қайрат -жігері мен өнері нəпсінің құлына айналғандықтан, жақсы іс-əрекеттер мен көркем амалдардың табылуы қиын. Рухтың мекені – адамның жүрегі. Жүректің жылуы, махаббат, ар – намыс, қайрат – жігер деген сезімдердің барлығы да осы рухтан туындайды. Түсіну үшін мынадай салыстыру келтіруге болады: Күн – адамның рухы болса, сəулесі – оның ақылы. Рухани бай адам ең алдымен əділ, мейірімді жəне қанағатшыл болады. Ұлы Абай ақыл мен жан туралы уақытында былай деген: Ақыл мен жан мен – өзім, тəн менікі, Менімен менікінің мағынасы екі. Мен өлмекке тағдыр жоқ əуел бастан, Менікі өлсе өлсін, оған бекі Өлсе, өлер табиғат, адам өлмес, Ол бірақ та қайтып келіп, ойнап-күлмес. Мені мен менікінің айрылғанын, Өлді деп ат қойыпты өңшең білмес. Жалпы жаратылыс та адам денесі сияқты екі бөліктен тұрады. Біріншісі – бес сезу мүшелерімізбен сезіп, ақылымызбен ажырататын материалдық дүние. Екіншісі – сезу мүшелеріміз бен сезе алмайтын, бірақ ішкі жанымызбен сезіп, ақылымыз ажырататын рухани дүние. Рух азығын осы рухани əлемнен алады. Қазір адамдардың барлығының да көздері ашық, ғылыми- техникалық дамудың шарықтап тұрған кезеңі – компьютер дəуірінде өмір сүріп жатыр. Бірақ бір нəрсе жетіспейді. Бүкіл адамзат соны іздеумен əлек. Ол – рух қажеттілігі, рухани азық. Рухани азықты тауып, дəмін татып мейірін қандырған адам ғана бұл дүниенің қызыл-жасылы мен баянсыз бақыттарына жүрек байламай, алаңсыз толық қанағат кейпіне келіп, өмірден өзінің нақты орнын табады. Сонда ғана ол өзінің адам деген атына заты сай көзі ашық, көкірегі ояу кемел дəрежесіне жетеді. Əрбір халықтың рухани азығының қайнар бұлағы – оның халықтық педагогикасы мен ұлттық салт-дəстүрлері болып табылады. Тəн азығы мен жан азығының тепе-теңдігін сақтап, əсіресе, жан азығына басым көңіл бөлген халқымыз өміртануды діттеп, оның пəлсапалық заңдылықтарын терең 250

ұғынған. Жан азығынан мақұрым қалған адамның адамдық қасиеті жойылып, оның хайуанға айналатынын ертеден ұғынған халқымыз жан азығын ең əуелі нəрестеге бесік жыры арқылы əуезді əуенмен беруді бастайды, одан соң жас балдырған жеке сөздерді ұғына бастағанда-ақ, оған жақсы мен жаманды ажыратып түсіндіреді. Адам өмірінің «алтын бесігі» – мектептің есігін ашқан балдырған жарығы мол жаңаша өмірде адамдық асыл қасиеттерді қастерлеп өмір заңдылықтарын үйренеді. Əдептілік, имандылық, мейірімділік, қайырымдылық, ізеттілік, қонақжайлылық құндылықтары қалыптасқан халқымыздың осы асыл да абыройлы қасиеттерін жас ұрпақтың ақыл-парасатына азық ете білу үшін, əрбір тəрбиеші, ұстаз халық педагогикасын сан ғасырларда қалыптасқан салтдəстүрлерді, əдет-ғұрыптарды жан-жақты терең білумен қатар, өзінің бойына адамдық құндылықтарды терең сіңірген, рухани жаны таза адам болуы шарт. Ол рухани-адамгершілік тағылымдарды өркениетті өмірмен байланыстыра отырып, білім берудің барлық кезеңдерінде негізге алғаны жөн. Сонда ғана өзінің міндетін айқын сезіне білетін, мінез-құлқы жетілген саналы адам қалыптасады. Білім өзінің шынайы міндетіне жауап беруі үшін балаларда жас кезінен бастап, ең маңызды адамдық саналарды – адамгершілікті: сүюді, аяушылықты, төзімділікті, имандылықты, əдептілікті, мейірбандықты, шыншылдықты жəне басқа асыл қасиеттерді дамыту керек. Аламгершілікке тəрбиелеудің маңызды педагогикалық шарттары – оқушылардың белсенді өміршіл, саналық көзқарасын, сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру. Ол баланың жеке басының қалыптастырушы дамудың аса маңызды бір саласы. Бұл арқылы Отанға, еңбекке қатынасын айқындайды. Тəрбиелі ұстаз шəкірттерге жан- жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс –əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді.Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Ізгілік отбасынан бастау алады, оған ата- ананың берген тəрбиесі, тұрмысы ықпал етеді. Халықтық мақал «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілерсің» адамгершілік тəрбиенің негізгі отбасында қалыптасатынын көрсетуде. Халық, жанұя құндылықтарын ауызша халық шығармашылығы арқылы тапсырады, мысалы, аңыз ертегілерді, ырымдарды, салттарды қолданады, дін арқылы, əртүрлі қоғамдық ұйымдар арқылы т.б. Халық ауыз əдебиеті адамгершілік–эстетикалық тəрбие беруде баланың ой- өрісін дамытады.Олардың тіл байлығы жəне шексіз шешендік мүмкіндіктерін арттырады. Оқушыларды кішіпейілділікке, адамгершілікке тəрбиелеуде қазақ халқының тəлімдік тиімді құралының бірі – ертегі . Оларда халықтың тыныстіршілігі, əдет- ғұрыптарының дəстүрлері, бақыт жолындағы күресі, баланың 251

өзара қарым- қатынастары–өз халқына, Отанға, туған жеріне, оның табиғатына сүйіспеншілігін бейнелеген. Оқушыларды рухани адамгершілік тəрбиелеу мəселесі əрбір ата- ананың, қоғамның жəне жалпы мемлекеттің алдында тұрған негізгі мəселелердің бірі, себебі қоғамда жас ұрпаққа рухани тəрбие беру мəселесіне қатысты күрделі проблемалар қалыптасты. Қазіргі таңда өскелең ұрпаққа арналған нақты өмірлік бағдарламаның болмауы, қоғамдағы рухани- адамгершілік ахуалдың төмендеуі, балалармен бос уақыттағы мəдени жұмыстарының əлсіздігі,балалардың физикалық дайындығының нашарлауы жəне тағы басқа мəселелер өзекті болып отыр. Білім беру жүйесі тұлғаның рухани дамуына жоғары деңгейде кепіл бола алмайды, өйткені тəрбие – бұл күнделікті өмірдегі адамның əрбір адамға деген құрметі мен сыйластығы негізіндегі басқа адамдарға деген қарым – қатынасын анықтайтын тұлғаның сапасы. Адамгершілік тəрбиенің, адам бойында осы жақсы қасиеттердің болуы, жанұяға, өскен ортасына байланысты.Бала ісінің дұрыс екенін қоштап, оң бағыт беріп, теріс жерін дереу жөндеп, демеп жіберу ата-ана мен тəрбиешіге жүктелер міндет. “Адам бойында жақсы қасиеттер көп болса, оған бақ та, бақытта қонады” деген сөзге сүйенсек, жағымсыз қылық-қасиеттер болса одан арылту қажет. Көптеген қайырымды істер жасап, жақсы мінез-құлықтарды өн бойыңа жинап, ақылдылық танытсаң, міне адамшылдық болғаны. Рухани - адамгершілік білім беру – жас ұрпақтың бойына өмірдің мəні, сүйіспеншілік, бақыт, сыйластық, татулық, бірлік, төзімділік сынды құндылықтарды дарыту арқылы адамның қоғамда өз орнын табуына, қабілет дарынының ашыла түсуіне, ақыл - парасатын дамытуына, яғни сəнді де мəнді өмір сүруіне қызмет етеді. «Жұмыла көтерген жүк жеңіл» демекші бала тəрбиелеудегі осындай міндеттерді іске асырушылар – мектепке дейінгі мекемелер мен отбасы. Осы екі арнада жүргізілетін тəлім-тəрбие сабақтаса, ұштаса өткізілгенде ғана көздеген мақсат нəтижелі болары өзсіз. Бүгінгі жаңа қоғам мүддесіне лайықты, жан-жақты жетілген, бойында ұлттық сана, ұлттық психология қалыптасқан ертеңгі қоғам иегері боларлық парасатты азамат тəрбиелеп өсіру отбасының балабақшаның, жалпы барша халықтың басты міндеті деп ойлаймын. Қорыта келгенде, уақыт талабынан туындап, білім беру жүйесінде болып жатқан өзгерістер баланы тəрбиелеу осы заман талабына сай үйлесімді деңгейді қайта құруды міндеттейді. Тəрбие мен оқу егіз деген сөз бар. «Тəрбие бар жерде ғана сапалы білім саналы ұрпақ болады» деген дана халқымыздың мақал сөзіне сүйенеміз.

252

ПОЛИКУЛЬТУРНОЕ И ПОЛИЯЗЫЧНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В ШКОЛЕ Китарова Лайла Толыбаевна учитель русского языка и литературы Западно-Казахстанская область Чингирлауский район Тасмолинская СОШ

"Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками: казахский язык — государственный, русский язык как язык межнационального общения и английский язык — язык успешной интеграции в глобальную экономику". Из Концепции развития системы образования РК до 2015 года: Полиязычие как важное направление развития человечества осознавалось давно. Сегодня невозможно представить себе, что где-то ещё существуют страны, люди которых владели бы только одним языком. И в реальности нет цивилизованных государств, где жила бы только одна нация. Для нормального функционирования любого многонационального государства весьма существенно формирование двуязычия и полиязычия. По мнению Президента Н. Назарбаева «...Казахстан уникален и силен своей многонациональностью. На его земле сформировалось уникальное поликультурное пространство… Поликультурность Казахстана–это прогрессивный фактор развития общества. Евразийские корни народов Казахстана позволяют соединить восточные, азиатские, западные, европейские потоки и создать уникальный казахстанский вариант развития поликультурности». Поликультурное образование в Республике Казахстан на сегодняшний момент является одним из главных направлений в системе средне – специального и высшего образования. Именно образование является важнейшим этапом в процессе формирования и развития поликультурной личности, этапом, когда осознанно формируются основные ценности и жизненные принципы. Будущее нашего государства – это сегодняшние дети: дошкольники, школьники, студенты. Уже с детского сада они узнают культуру народов, изучают казахский, русский и основы английского языка. Это является одним из важнейших условий успешного вхождения ребенка в современный мир. Главная цель, стоящая перед учителями и учениками школы,– это развитие поликультурной личности, которая знает историю и традиции своего народа,владеет несколькими языками,стремится к саморазвитию и самосовершенствованию. Полиязычное образование – основа становления полиязыковой личности, уровень сформированности которой во многом обуславливает позитивный характер личностной самореализации человека в современных условиях общественных отношений, его профессиональную конкурентность. 253

Владения казахским, русским и иностранным языками становится в современном обществе неотъемлемым компонентом личной и профессиональной деятельности человечества. Все это в целом вызывает потребность в большом количестве граждан, практически и профессионально владеющих несколькими языками и получающих в связи с этим реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в профессиональном отношении положение. Одно из задач приобщения подрастающего поколения к глобальным ценностям, формирования у подростков умений общаться и взаимодействовать с представителями соседних культур в мировом пространстве. Для того чтобы подготовить профессиональных кадров отвечающих этим требованиям большое внимание уделяется полиязычному образованию, которое рассматривается как действенный инструмент подготовке молодого поколения в условиях взаимосвязанного и взаимозависимого мира. В этой связи понимание роли языков в современном мире ставит перед нами вопрос обучения языкам и повышение уровня языковой подготовки учащихся. Важнейшей из проблем полиязычного образования является качественная подготовка педагогических кадров, поэтому в школе проводятся занятия по изучению казахского языка для учителей; внедряются интегрированные уроки и внеклассные мероприятия. Ежегодно в сентябре проводится декада языков; все предметные недели включают задания на трех языках; проводятся по четвергам дни казахского языка. Согласно учебного плана дети изучают английский, казахский, русский языки. Важное место при этом отводится прикладным курсом и курсам по выбору для учащихся профильных старших классов по соответствующим запросам учащихся, которые их выбирают. Успешному продвижению и культурного многообразия общества, предотвращению межэтнических конфликтов и развитию стабильных, сплоченных полиэтических обществ способствует поликультурное и многоязычное образование. Целью поликультурного образования в школе является формирование личности школьника как культурно образованного человека, способного к успешному самоопределению в условиях культурного многообразия общества, обладающего гуманистическим мировозрением, умением жить в мире и согласии с носителями различных культур. Содержание поликультурного образования должно способствовать воспитанию в духе уважения к родной, казахстанской и мировой культурам; давать возможность формировать умения и навыки межкультурного общения. В системе поликультурного образования ведущая роль принадлежит языкам-носителям культуры. Язык, как величайшее достижение человечества является важнейшим средством формирования ценностных ориентаций и мировоззрения. Именно в языке наиболее полно выражается динамика развития отношений между предстватилеми различных народов. 254

Важно, чтобы учащиеся пришли к пониманию, что казахский язык и казахская литература, как средство трансляции духовных и художественных ценностей народа Казахстана фактически составляют основу казахстанской межкультурной коммуникации и диалога культур. И свою работу хочу закончить словами нашего Президента: «Народ будет мудр в воспитании потомства заботясь о его здоровье образовании и мировоззрении...Будет одинаково хорошо владеть казахским, русским и английскими языками...Он будет патриотом своей страны известной и уважаемой во всем мире.» Таким образом, для формирования конкурентоспособного специалиста, коммуникабельной позитивной личности, способной к активной и эффективной жизнедеятельности в многонациональной и поликультурной среде, обладающей развитым пониманием и чувством уважения других культур, умением жить в мире и согласии необходимо поликультурное и полиязычное образование. Список литературы 1. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. — № 33(25278). — 2007. — 1 марта 2. Государственная программа развития образования в Республике Казахстан на 2011-2020 годы 3. Государственная программа развития языков в Республике Казахстан на 2011-2020 годы 4. Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. — 2012. — № 218-219. — 10 июля. 5.Абсатмаров Р.Б., Садыков Т.С. Воспитание культуры межнационального общения. – Алматы, 1999. 6. Большая советская энциклопедия: Языкознание, 1998. 7.Кондубаева М.Р. Научно-исторические основы формирования культуры речи двуязычного учителя-словесника: автореф. дис. ... д-ра пед. наук. – Алматы, 1995. – 339 с. 8. Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М., 1987. – 261 с.

255

ФОРМИРОВАНИЕ ФУНКЦИОНАЛЬНОЙ ГРАМОТНОСТИ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ НА УРОКАХ МАТЕМАТИКИ Клишина Лидия Александровна учитель начальных классов, КГУ СОШ № 83 им. Г. Мустафина, г. Караганда

Григорьева Инна Владимировна учитель начальных классов, КГУ СОШ № 32, г. Караганда

Мусина Светлана Викторовна КГУ ШГ№ 95, г. Караганда

Динамичность перемен, которые происходят в современном мире, привела к необходимости переосмысления основных принципов функционирования мировых систем образования.В стремительно меняющемся мире, первым, ключевым вопросом для всех, является вопрос: «Каким образом учителя подготовят учащихся к XXI веку?», ведь Казахстану нужны современно образованные, мобильные, динамичные, креативные люди. Они должны отличаться чувством ответственности за судьбу нашей страны. На первый план выходят определенные требования к современной личности: творчество, активность, присутствие хорошо развитого интеллекта, умение на практике применять полученные в жизни знания. На это ориентированы изменения в Программе образования нашей страны. В этом году вся образовательная система нашей Республики начала переход на 12-летнее образование. Это и позволит выйти нашей стране в мировое образовательное пространство. Разработан комплекс по содержанию процесса развития функциональной грамотности школьников. Все уроки и внеклассные мероприятия, проводимые учителями начальных классов, должны иметь точки соприкосновения с жизнью. Мы, учителя начальных классов, при разработке уроков ориентируемся на данные точки. Таким образом, появляются задания «из жизни», которые помогают детям лучше понять действительность. Вот так и появляется понятие функциональная грамотность. Что же такое «функциональная грамотность»? Это способность человека, вступая во взрослую жизнь, быстро приспосабливаться и адаптироваться во внешней среде, чтобы быстрее приобрести жизненные навыки. Вот поэтому одним из показателей успешности этого процесса является соблюдение и выполнение международных образовательных стандартов, в которых работа над функциональной грамотностью является одной из главных задач. Как же это происходит? Процесс развития функциональной грамотности, посредством учебных предметов в начальных классах, происходит, исходя из предметных знаний, умений и навыков и осуществляется на основе формирования навыков мышления. Постепенно идет развитие умения каждого ребенка мыслить с помощью логических приемов, таких, как оценивание, синтез, анализ, применение, понимание, знание. Всем известная Таксономия Блума, без которой на современном уроке не обойтись. 256

Учебный предмет «Математика», на наш взгляд, наиболее результативен для развития функциональной грамотности ребенка, так как, по нашим наблюдениям, дети больше всего любят именно этот предмет. «Математика – это гимнастика ума и приготовление к философии». Это слова Сократа.А ведь,если вдуматься, то наша жизнь–это сплошная философия. Ведь в жизни, как в математике «Большинство жизненных алгебраических задач решается, как алгебраическое уравнение: приведением их к самому простому виду». Это уже сказал Лев Толстой. Так что же дает этот предмет? Данный предмет предполагает развитие, прежде всего,вычислительных навыков.Так же формирует умение ориентироваться в пространстве,во времени.Сюжеты задач связаны с жизненными ситуациями. Все это достигается различными новыми формами работы на уроке. Если раньше учителя объясняли новый материал сами, то сейчас мы стараемся, чтобы дети сами делали «открытия» для себя. На своих уроках мы стараемся чаще менять деятельность детей, чтобы они не уставали и, вследствие этого, больше запоминали. В 1 классе по предмету «Математика» на каждом этапе используем различные формы работы. В начале урока используем такие приемы, как «Нестандартный вход в урок», «Ассоциативный ряд», «Фантастическая догадка». Например, при изучении числа и цифры 5, используя прием «Нестандартный вход в урок», мы говорим детям, что эта цифра стоит первая в числовом ряду. Учащиеся, основываясь на ранее полученных знаниях, отвергают этот факт, и даже слабые учащиеся запоминают место этой цифры в числовом ряду, а, соответственно, и соседей данного числа. Когда тему урока объявляем сразу, то предлагаем ребятам создать или назвать «Ассоциативный ряд». Например, при изучении геометрических фигур, ребята с легкостью назвали даже сложные названия геометрических фигур. Используя прием «Фантастическая добавка», предлагаем учащимся дорисовать цифру,то есть ребята переносятся из учебной ситуации в необычную среду. При актуализации знаний очень детям нравится прием «Жокей и лошадь», в процессе которого класс разбивается на две половины и по степени задания ищут себе пару. Каждый «жокей» должен найти свою «лошадь». Проводя задание в форме «Смыслового ряда», учащиеся по ряду смысловых картинок называют их общее понятие. Этот прием используем при работе в группах, например, однозначные и двузначные числа. При изучении нового материала используем прием «Лови ошибку». Предлагаем учащимся информацию, которая содержит множество ошибок (в 1 классе, конечно, стараемся создавать не более трех ошибок). Учащиеся ищут ошибку в группе, спорят, совещаются. Когда приходят к общему мнению – оглашают результат. 257

Создание кластеров проводим пока только знаковое, так как в 1 классе не все еще умеют писать. У каждого ученика есть свой «планшетик», на котором они могут его выполнить. При рефлексии проводим «Цветной кружок», в процессе которого ребята определяют полностью ли они поняли тему, раскрашивая кружок на полях разными цветами в тетрадях. Также при рефлексии используем прием «Рюкзак». Суть данного приема – зафиксировать свои продвижения в учебе. В рюкзак «складываются» знания учеников. Например: - я научился считать в обратном порядке; - я запомнил названия пространственных фигур; - я понял различие пространственных и плоских фигур. Без логического мышления в современной жизни не обойтись, поэтому развитие логического мышления – одна из важных задач начального обучения и развивать его нужно на уроках математики. В дальнейшем основная работа в 1 классе будет вестись с задачей. В любой задаче заложены большие возможности для развития логического мышления.Систематическое решение нестандартных задач расширяет математический кругозор младших школьников и позволяет более уверенно ориентироваться в простейших закономерностях современной жизни. Ниже представляем ряд работ, используемых на уроках математики и способствующих развитию функциональной математической грамотности младших школьников. 1. Работа над задачей. Многие ученики только после повторного анализа осознают план решения задачи. Это путь к выработке твердых знаний по математике. 2. Решение задач разными способами. Мало уделяется внимания решению задач разными способами в основном из-за недостатка времени. Но это умение свидетельствует о достаточно высоком математическом развитии. 3. Представление ситуации, описанной в задаче и её моделирование: а) с помощью отрезков. Лягушка встречала гостей. Лиса пришла раньше Медведя, Волк позже Зайца, Медведь раньше Зайца, Сорока позже Волка. Кто пришёл раньше всех? Кто пришёл позже всех? В каком порядке приходили гости? (обозначь на отрезке) б) с помощью рисунка. На грядке сидели 6 мышек. К ним подбежали ещё 3. Кот подкрался и схватил одну. Сколько мышек осталось на грядке? в) с помощью чертежа. Обращаем внимание детей на детали, которые нужно обязательно представить и которые можно опустить. 4. Разбивка текста задачи на значимые части. 5. Решение задач с недостающими или лишними данными. 258

Работа над задачей с недостающими и лишними данными воспитывает у детей привычку лучше осмысливать связи между искомым и данными. Задача: В первом букете ромашки. Это на 12 ромашек больше, чем во втором букете. Сколько ромашек в двух букетах? 6. Самостоятельное составление задач учениками. 1) используя слова: больше на несколько, меньше на несколько единиц; 2) по данному плану ее решения, 3) действиям и ответу; 4) по выражению и т. д. 7. Объяснение готового решения задачи. 8. Изменение вопроса задачи. У Иры 5 роз, а у Оли на 2 розы меньше. Сколько роз у Оли? Измени вопрос так, чтобы задача решалась в 2 действия. 9. Составление разных выражений к данным задачам. 10. Выбор выражений, которые являются решением задачи. 11. Выбор способа записи решения задачи (выражением, по действиям, с пояснением, с вопросами) 12. Использование приема сравнения задач и их решений. 13. Выбор решения из двух предложенных (верного и неверного). 14. Изменение условия задачи так, чтобы задача решалась другим действием. 15. Закончить решение задачи. 16. Составление аналогичной задачи с измененными данными. 17. Составление и решение обратных задач. Развитие логического мышления младших школьников основывается на решении нестандартных задач на уроках математики и внеклассных занятиях. Нестандартные задачи требуют повышенного внимания к анализу условия и построения цепочки взаимосвязанных логических рассуждений. Приведем примеры таких задач, ответ на которые необходимо логически обосновать: 1. Логические задачи. В клетке находились 3 попугая. Трое ребят купили по одному из этих попугаев, и один попугай остался в клетке. Как это могло случиться? 2. Задачи, связанные с величинами. Слонёнок заболел. Для его лечения требуется ровно 2 л сока, а у доктора Айболита есть только полная пятилитровая банка с соком и пустая трёхлитровая банка. Как Айболиту отмерить ровно 2 л сока? 3. Расстановки. Задачи на промежутки. Как расставить 5 кубиков в 2 ряда так, чтобы в каждом ряду было по 3 кубика? Нарисуй. 4. Задачи-шутки. На дереве сидели 10 птиц. Охотник выстрелил и подстрелил одну птицу. Сколько птиц осталось на дереве? 5. Арифметические задачи, требующие особых приёмов решения. 259

У Оли и Коли 8 орехов. Сколько орехов у каждого, если у Коли на 2 ореха больше? 6. Задачи на планирование действий. Хотят поскорее поджарить 3 ломтика хлеба. На сковороде умещается лишь 2 ломтика,причем на поджаривание одной стороны ломтика затрачивается 1 мин. Как поджарить с обеих сторон все 3 ломтика хлеба за 3 мин? 7. Задачи на установление взаимно однозначного соответствия между множествами. Трёх котят держали девочки (Рыжова, Белова, Чернова) на руках: рыжего, чёрного и белого. Ни одна из девочек не держала котёнка того цвета, от которого произошла фамилия. Белова внимательно разглядывала чёрного котёнка, которого держала подруга. Какого цвета котята находились на руках у каждой из девочек? 9. Вова и Миша нашли 7 грибов. Миша нашёл больше грибов, чем Вова. Сколько грибов нашёл каждый из ребят? Запиши все варианты. Такие задания базируются на знаниях и умениях учащихся и требуют умения применять накопленные знания в практической деятельности. Используя новые активные формы работы, следует помнить о том, что мы должны воспитать креативно-мыслящую, творческую, активную, социально-ответственную,с развитым интеллектом,профессиональнограмотную личность. И это выходит на первый план нашего образования. Таким образом, новые, проводимые в системе, активные методы и приемы работы учителей, являются хорошим средством воспитания у учащихся младших классов интереса к предмету «Математика», а значит и успех в данном предмете. Отсюда следует, что успешная личность состоится!

АКТУАЛЬНОСТЬ ТРЕХЪЯЗЫЧНОГО ОБУЧЕНИЯ Кожашева Майра Дуйсенгалиевна учитель русского языка и литературы Актюбинская область Темирский район, пос. Шубарши Шубаршийская средняя школа

Границы моего языка означают границы моего мира Людвиг Витгенштейн, австрийский философ и логик Количество языков, на которых человек может свободно излагать свои мысли, всегда было одним из показателей образованности и уровня культуры, а в некоторых странах и показателем гостеприимности. Обучение иностранным языкам выдвигает задачу гуманитарного и гуманистического становления личности ребенка. Этому способствует знакомство с культурой стран изучаемого языка; воспитание вежливости, доброжелательности;осознание себя человеком определенного пола и 260

возраста, личностью. Изучение иностранных языков призвано также внести определенный вклад в развитие самостоятельного мышления, логики, памяти, воображения ребенка, в формирование его эмоций, в развитие его коммуникативно-познавательных способностей. Естественно, знать один язык –мало,чем больше языков знает человек,тем более он конкурентоспособен. Чехов говорил: «Человек столько раз человек, сколько он знает языков». Каждый язык – это новый мир целого народа. Потому что вся культура, все ценности сосредоточены в языке. Исследования, проведенные в Швейцарии, показывают, что владение двумя или более языками приводит к высокой оплате труда и высокому уровню занятости населения. Многоязычие сегодня становится важнейшим фактором духовной жизни современного поликультурного мира. Поставленная цель очень высока и благородна: её реализация открывает просторы для взаимодействия языков и культур. Разумное и правильное внедрение трехъязычия даст возможность быть коммуникативно-адаптированными в любой среде. У выпускников появятся реальные шансы занять в обществе более престижное как в социальном, так и в профессиональном отношении положение. Цель введения трехъязычия на современных уроках в школах – развитие и формирование социально и профессионально ориентированной культурной личности, владеющей несколькими языками.На сегодняшний день в казахстанском обществе проводится политика трехъязычия, направленная на освоение казахстанцами казахского, русского и английского языков. В Казахстане идея триединства языков впервые озвучена Н. Назарбаевым ещё в 2004 г. В октябре 2006 г. на ХІІ сессии Ассамблеи народа Казахстана Президент вновь отметил, что знание, как минимум, трех языков важно для будущего наших детей. А уже в 2007 г. в Послании народу Казахстана «Новый Казахстан в новом мире» Н. Назарбаев предложил начать поэтапную реализацию культурного проекта «Триединство языков», согласно которому необходимо развитие трех языков: казахского как государственного, русского как языка межнационального общения и английского как языка успешной интеграции в глобальную экономику [1]: «Казахстан должен восприниматься во всем мире как высокообразованная страна, население которой пользуется тремя языками» [2].Именно с этого момента и начинается отсчёт новой языковой политики Казахстана. Полиязычное образование было закреплено следующими законодательными актами: Конституция Республики Казахстан, Закон Республики Казахстан «О языках», Закон «Об образовании». Политика трехъязычия не требует забывать родной язык, наоборот она возводит казахский язык на первое место, возвращая казахскому языку статус родного и государственного языка. Сегодня государство и каждый человек понимает, насколько важно знание языков. Говорить на одном языке недостаточно, потому что мы живем в определенном геополитическом пространстве. Современный молодой человек, не зная языков, будет отставать в получении той информации, которая необходима для профессионального роста. В нашей школе в учебно-воспитательном процессе внедряютя 261

элементы трехъязычного образования. Ряд учителей включили изучение казахского, русского и английского языков в план самообразования. Для учащихся функционируют кружки по казахскому и английскому языках. Идеология триединства языков сформулирована как ответ на вызовы времени, как решение жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в глобальный мир, тем более, что по инициативе ЮНЕСКО 21 век провозглашен веком полиглотов. Наше государство приступило к реализации Концепции полиязычия в образовании, потому что оно послужит укреплению интеллектуальной и конкурентоспособной нации. Триединство языков – важный фактор общественного согласия. Многообразие культур и языков их равное сосуществование – это безусловное достояние нашей страны, при этом эффективность триединства языков возможна при условии общепринятой идеологической основы: казахский язык – это государственный язык, русский – язык межнационального общения, английский – язык успешной интеграции в глобальную экономику. Создание равных условий для изучения казахского, английского и русского языков не означает их равных функциональных нагрузок и их равного статуса. В Государственной программе развития и функционирования языков на 2011-2020 годы говорится, что цели и задачи основаны на приоритетности государственного языка как важнейшего фактора укрепления национального единства. В контексте идеологии триединства языков актуализируется вопрос эффективного внедрения полиязычного образования в школах, вузах. В Плане нации «100 конкретных шагов» 79 шаг определен как поэтапный переход на английский язык обучения в старшей школе и вузах. Главная цель – повышение конкурентоспособности кадров и рост экспортного потенциала образовательного сектора. Это означает, что реализация принципа триединства языков в нашей стране будет подниматься на качественно новый уровень. Почему же так важно знать три языка? Казахский язык является не только государственным языком, но и родным языком для каждого казахстанца. И русский и английский языки являются не только средствами общения, но и оптимальными каналами получения мировых знаний. Изучение нескольких языков будет способствовать более активной интеграции Казахстана в экономическую и культурную сферу мирового сообщества. Для казахстанцев идея триединства языков особенно важна, поскольку сформулирована была Главой государства как ответ на вызов времени, как решение насущной жизненной потребности общества, активно интегрирующегося в глобальный мир. Интеграция Казахстана в мировое сообщество зависит сегодня от осознания и реализации простой истины: мир открыт . Внедрение трехъязычного обучения–веление времени. ХХІ век требует ускоренных темпов во всех сферах жизни. Глобализационные процессы затронули прежде всего систему информации. К знаниям имеется один путь – стремительно двигаться и овладеть тем, что мир знает, а затем внедрять. Три языка – это минимум сегодня, чтобы не отстать навсегда. 262

Трехъязычие – это направление, которому сейчас уделяется большое внимание, как со стороны государства, так и со стороны общества. Сегодня проблему трехъязычия, методы развития этой программы многие видят поразному. Но нужно помнить о том, что это НАША общая задача и ответственность. Потому что МЫ сегодня, строим свое завтра. Увеличение количества людей, которые говорят на трех языках возможно при научном подходе к данному вопросу, применении и внедрении инновационных методов, а также при употреблении имеющегося опыта, способствующего эффективному изучению языков. Так в наше время знание языков приобретает все большее значение. Нам, педагогам, нужно способствовать достижению культуры полиязычия. Как говорил ученый В.Ш.Чернышев: «Школа должна развивать язык». Установлено, что развитие интереса к изучению и говорению на двух-трех языках повышает интеллектуальную активность и самостоятельность учащихся, способствует росту познавательного интереса, нравственному совершенствованию. Список использованной литературы: 1. Назарбаев Н.А. Новый Казахстан в новом мире // Казахстанская правда. — 2007. — 1 марта. — № 33 (25278). 2.Назарбаев Н.А. Социальная модернизация Казахстана: Двадцать шагов к Обществу Всеобщего Труда // Казахстанская правда. — 2012. — 10 июля. — № 218-219. МЕТОДЫ ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОГО ВОСПИТАНИЯ МЛАДШИХ ШКОЛЬНИКОВ Колова Анастасия Владимировна Учитель начальных классов СОШ № 83 имени Г.Мустафина г.Караганды

Люди высоко ценили духовно-нравственную воспитанность во все века. Социально- экономические преобразования, происходящие в современном обществе, заставляют нас размышлять о будущем. В настоящее время утеряны нравственные ориентиры, подрастающее поколение можно обвинять в бездуховности, безверии, агрессивности. Поэтому актуальность проблемы воспитания младших школьников связана, по крайней мере, с четырьмя положениями: 1. Наше общество нуждается в подготовке широко образованных, высоко нравственных людей, обладающих не только знаниями, но и прекрасными чертами личности. Второе-современном мире маленький человек живет и развивается, окруженный множеством разнообразных источников сильного воздействия на него как позитивного, так и негативного характера, которые (источники) ежедневно обрушиваются на неокрепший интеллект и чувства ребенка, на еще только формирующуюся сферу нравственности. 3. Само по себе образование не гарантирует высокого уровня духовнонравственной воспитанности, ибо воспитанность- это качество личности, 263

определяющее в повседневном поведении человека его отношение к другим людям на основе уважения и доброжелательности к каждому человеку. К. Д. Ушинский писал: «Влияние нравственное составляет главную задачу воспитания»[7,67]. 4.Вооружение нравственными знаниями важно и потому, что они не только информируют младшего школьника о нормах поведения, утверждаемых в современном обществе, но и дают представления о последствиях нарушения норм или последствиях данного поступка для окружающих людей. Перед общеобразовательной школой ставится задача подготовки ответственного гражданина, способного самостоятельно оценивать происходящее и строить свою деятельность в соответствии с интересами окружающих его людей. Решение этой задачи связано с формированием устойчивых духовнонравственных свойств личности школьника. Всё больше и больше людей приходят к пониманию того, что для духовного возрождения общества недостаточно только знаний, даваемых традиционным образованием. Нравственность нельзя воспитать посредством чисто научного образования, никакая наука не в состоянии заменить любовь, веру, сострадание. Духовность, по мнению Л. П. Буевой, это проблема обретения смысла. Духовность есть показатель существования определённой иерархии ценностей, целей и смыслов[1,65]. Руководствуясь моральными нормами, личность тем самым способствует жизнедеятельности общества. Мораль поддерживается силой общественного мнения и обычно соблюдается в силу убеждения. При этом мораль оформляется в различных заповедях, принципах, предписывающих, как следует поступать. Из всего этого мы можем сделать вывод, что взрослому человеку порой трудно выбирать, как поступить в той или иной ситуации не «ударив лицом в грязь». А что же говорить о детях? Еще В.А. Сухомлинский говорил о том, что необходимо заниматься нравственным воспитанием ребенка, учить «умению чувствовать человека»[8, 120]. Сухомлинский считал, что «незыблемая основа нравственного убеждения закладывается в детстве и раннем отрочестве, когда добро и зло, честь и бесчестье, справедливость и несправедливость доступны пониманию ребенка лишь при условии яркой наглядности, очевидности морального смысла того, что он видит, делает, наблюдает» [3, 170]. Моральные мотивы руководят нравственными поступками человека, побуждают его размышлять над соответствующим проявлением образа действий. Чтобы добиться от учащихся глубоко осознанного, обоснованного поведения, учитель начальных классов ведет целенаправленную работу над формированием мотивов, их дальнейшим развитием. В данном процессе учитель исходит из общественных требований времени. А поэтому моральные мотивы не только основа 264

нравственного поведения, но и довольно показательный результат воспитания. Основным инструментом, посредством которого учитель направляет и организует деятельность ребенка, являются обычно задания, которые он ставит перед ребенком. Для их эффективности нужно, чтобы они были внутренне приняты ребенком, от чего зависит смысл задания для него. При необеспеченности мотивации заданий со стороны учителя внутреннее их содержание для ребенка может резко разойтись с их объективным содержанием и с замыслом учителя.Иными словами, внешние воспитательные воздействия способствуют формированию положительных черт характера и нравственных качеств только при условии, если они возбуждают у учащихся положительное внутреннее отношение и стимулируют их собственное стремление к моральному развитию. Традиционные методы нравственного воспитания ориентированы на привитие школьникам норм и правил общественной жизни. Однако часто они действуют лишь в условиях достаточно сильного внешнего контроля (взрослые, общественное мнение, угроза наказания). Важным показателем сформированности нравственных качеств личности является внутренний контроль, действие которого приводит порой к эмоциональному дискомфорту, недовольству собой, если нарушаются проверенные личным опытом правила общественной жизни. Внутренний контроль формируется благодаря активной деятельности ребенка в интеллектуальной, двигательной, эмоциональной, волевой сферах. Готовность подчинять свои побуждения представлениям и знанию о культуре человеческого бытия повышает самооценку личности, развивает чувство собственного достоинства. Сформированные навыки контроля способствуют успешному развитию нравственных качеств личности в процессе обучения и воспитания. Педагогический смысл работы по духовно-нравственному становлению личности младшего школьника состоит в том,чтобы помогать ему продвигаться от элементарных навыков поведения к более высокому уровню, где требуется самостоятельность принятия решения и нравственный выбор. По результатам методы воздействия можно разделить на два класса: Влияния, создающие нравственные установки, мотивы, отношения, формирующие представления, понятия, идеи. Влияния, создающие привычки, определяющие тот или иной тип поведения[6,109]. Наиболее последовательной и современной представляется классификация, разработанная Щукиной Г. И.[6,78], в которой выделяют такие группы методов: Методы разностороннего воздействия на сознание, чувства и волю учащихся в интересах формирования у них нравственных взглядов и убеждений (методы формирования сознания личности); 265

Методы организации деятельности и формирования опыта общественного поведения; Методы стимулирования поведения и деятельности. Первый этап правильно организованного воспитания – знание (понимание) воспитанником тех норм и правил поведения, которые должны быть сформированы в процессе воспитания. Мотивы условно делятся на смыслообразующие и мотивы-стимулы. Для учителя начальных классов важной задачей является формирование смыслообразующих мотивов. Ведь, действительно, трудно воспитать, выработать какое-либо качество, не добившись прежде всего ясного понимания значения этого качества. К влияниям, которые создают нравственные установки, смыслообразующие мотивы, отношения, формируют представления, понятия, идеи, относятся методы, получившие общее название методов формирования сознания личности. Методы этой группы очень важны и для успешного прохождения следующего важного этапа воспитательного процесса – формирования чувств, эмоционального переживания требуемого поведения. Если ученики остаются безразличны к педагогическому воздействию, то, как известно, процесс развивается медленно и редко достигает намеченной цели. Глубокие чувства рождаются тогда, когда осознанная школьниками идея облекается в яркие, волнующие образы. Не знания, а убеждения стимулируют поступки школьников, поэтому не столько понятия и суждения, сколько нравственная уверенность в общественной необходимости и личной полезности определенного типа поведения должна формироваться на этапе развития сознания. Методы достигают цели, когда у воспитанников сформировалась готовность активно включаться в предусмотренную содержанием воспитания деятельность. Убеждение в воспитательном процессе достигается при использовании различных приемов и методов: чтение и анализ притч, басен, назидательных рассказов; этические беседы, разъяснения, внушения, диспуты, пример. Каждый из методов имеет свою специфику и область применения. Несмотря на кажущуюся простоту, все без исключения методы этой группы требуют высокой педагогической квалификации. Рассмотрим наиболее сложные по содержанию и применению методы словесноэмоционального воздействия: рассказ, разъяснение, этическую беседу и метод наглядно-практического воздействия– пример.В младших классах часто используется рассказ на этическую тему. Это яркое эмоциональное изложение конкретных фактов и событий, имеющих нравственное содержание. Воздействуя на чувства, рассказ помогает воспитанникам понять и усвоить смысл моральных оценок и норм поведения. Хороший рассказ не только раскрывает содержание нравственных понятий, но и 266

вызывает у школьников положительное отношение к поступкам, соответствующим нравственным нормам, влияет на поведение. К условиям эффективности этического рассказа относятся следующие: Рассказ должен соответствовать социальному опыту школьников. В младших классах он краток, эмоционален, доступен, соответствует переживаниям детей. Рассказ сопровождается иллюстрациями, которыми могут стать произведения живописи, художественные фотографии, изделия народных умельцев. Усиливает его восприятие хорошо подобранное музыкальное сопровождение. Обстановка имеет большое значение для восприятия этического рассказа. Эмоциональное воздействие окружающей обстановки должно соответствовать замыслу и содержанию рассказа. Рассказ производит должное впечатление только тогда, когда выполняется профессионально. Неумелый, косноязычный рассказчик не может рассчитывать на успех. Рассказ обязательно должен переживаться слушателями. Нужно позаботиться, чтобы впечатления от него сохранялись как можно дольше. Нередко воспитательное значение этического рассказа сильно снижается только из-за того, что сразу после него дети переходят к делу, совершенно отличному и по содержанию, и по настроению, например к спортивному соревнованию[2,90]. Разъяснение – метод эмоционально-словесного воздействия на воспитанников. Важная черта, отличающая разъяснение от объяснения и рассказа,– ориентированность воздействия на данную группу или отдельную личность. Применение этого метода основывается на знании особенностей класса и личностных качеств членов коллектива. Для младших школьников применяются элементарные приемы и средства разъяснения: «Поступать нужно так», «Все так делают» и т. п. Разъяснение применяется только там и только тогда, когда воспитаннику действительно необходимо что-то объяснить, сообщить о новых нравственных положениях, так или иначе повлиять на его сознание и чувства. Но разъяснения не нужны там, где речь идет о простых и очевидных нормах поведения в школе и обществе:нельзя резать и разрисовывать парту, грубить, плевать и т.д. Здесь необходимы категорические требования. Разъяснение применяется: а) чтобы сформировать или закрепить новое моральное качество или форму поведения; б) для выработки правильного отношения воспитанников к определенному поступку, который уже совершен[4,50]. В практике школьного воспитания разъяснение опирается на внушение. Для него характерно некритическое восприятие школьником педагогического воздействия. Внушение, проникая незаметно в психику, действует на личность в целом,создавая установки и мотивы поведения. 267

Младшие школьники особенно внушаемы.Педагог,опираясь на эту специфику психики, должен использовать внушение в тех случаях, когда воспитанник должен принять определенные установки. Внушение используется для усиления воздействия других методов воспитания[2,190]. В работе с учащимися различных возрастных групп широко применяется этическая беседа.В педагогической литературе она рассматривается и как метод привлечения учащихся для обсуждения, анализа поступков и выработки нравственных оценок, и как форма разъяснения школьникам принципов нравственности и их осмысления, и как средство формирования системы моральных представлений и понятий, которые в свою очередь выступают в качестве основы для формирования нравственных взглядов и убеждений. Этическая беседа-метод систематического и последовательного обсуждения знаний, предполагающий участие обеих сторон – воспитателя и воспитанников[2,90]. Материал для беседы должен быть близок эмоциональному опыту воспитанников. Только при опоре на реальный опыт беседы на отвлеченные темы могут быть успешными. В ходе беседы важно выявить и сопоставить все точки зрения. Ничье мнение не может быть проигнорировано, это важно со всех точек зрения – объективности, справедливости, культуры общения. Правильное руководство этической беседой заключается в том, чтобы помочь воспитанникам самостоятельно прийти к правильному выводу. Для этого учителю нужно уметь смотреть на события или поступки глазами воспитанника, понимать его позицию и связанные с ней чувства[2,98]. Пример– воспитательный метод исключительной силы. Его воздействие основывается на известной закономерности: явления, воспринимаемые зрением,быстро и без труда запечатлеваются в сознании, потому что не требуют ни раскодирования, ни перекодирования, в котором нуждается любое речевое воздействие. Пример действует на уровне первой сигнальной системы, а слово – второй. Пример дает конкретные образцы для подражания и тем самым активно формирует сознание, чувства, убеждения, активизирует деятельность. Когда говорят о примере, подразумевают, прежде всего, пример живых конкретных людей – родителей, воспитателей, друзей. Но большую воспитательную силу имеет и пример героев книг, фильмов, исторических деятелей, выдающихся ученых[5,25]. Подражательность – деятельность индивида. Иногда очень трудно определить черту, где заканчивается подражание и где начинается творчество. Часто творчество и проявляется в особенном, своеобразном подражании[5,36]. Жизнь дает не только положительные, но и отрицательные примеры. Обращать внимание школьников на негативное в жизни и поведении людей, анализировать последствия неправильных поступков, извлекать правильные выводы не только желательно, но и необходимо. Вовремя к 268

месту приведенный негативный пример помогает удержать воспитанника от неправильного поступка, формирует понятие о безнравственном. Естественно, что воспитание зависит и от личного примера учителя, его поведения, отношения к воспитанникам, мировоззрения, деловых качеств, авторитета. Известно, что для большинства младших школьников авторитет учителя абсолютен, они готовы подражать ему во всем. Но сила положительного примера наставника увеличивается, когда он своей личностью, своим авторитетом действует систематически и последовательно. Кроме того, сила положительного воздействия педагога будет возрастать и тогда, когда воспитанники убедятся, что между его словом и делом нет расхождений, ко всем он относится ровно и доброжелательно. В педагогической литературе описывается и такой метод формирования сознания личности, как диспут. Он представляет собой живой горячий спор на какую-то тему, волнующую воспитанников. Диспуты ценны тем,что убеждения,мотивы вырабатываются при столкновении и сопоставлении различных точек зрения. Этот метод сложный, используется в основном в средних и старших классах. В начальной школе его можно использовать как прием, например, в этической беседе. Нужно отметить, что в реальных условиях педагогического процесса методы воспитания выступают в сложном и противоречивом единстве. Решающее значение здесь имеет не логика отдельных «уединенных» средств, а гармонично организованная их система.Разумеется,на каком-то определенном этапе воспитательного процесса тот или иной метод может применяться в более или менее изолированном виде. Но без соответственного подкрепления другими методами, без взаимодействия с ними он утрачивает свое назначение, замедляет движение воспитательного процесса к намеченной цели. Список использованной литературы 1.Артюхова И. С. Ценности и воспитание/ И.С. Артюхова// Педагогика, 1999- №4.- С.78-80 2.Бабаян А.В. О нравственности и нравственном воспитании / А.В. Бабаян // Педагогика – 2005 - №2 – С. 67-68 3.Божович Л.И. О нравственном развитии и воспитании детей/Л.И.Божович// Вопросы психологии. - М.:Просвещение, 1975.- 254с. 4.Бондаревская Е. В. Нравственное воспитание учащихся в условиях реализации школьной реформы: Учеб. пособие./Е.В.Бондаревская – Ростовна-Дону: РГПИ, 1986- 361с. 5.Дробницкий О.Г Проблемы нравственности./О.Г.Дробницкий - М.: Просвещение,1977.- 376с. 6.Нравственное развитие младшего школьника в процессе воспитания/ Под ред. И.А. Каирова, О.С. Богдановой – М.: Педагогика, 1979- 461с. 7.Педагогика школы/ Под ред.Г. И. Щукиной. – М.:Просвещение, 1977387с. 269

8.Сухомлинский В.А. Избранные педагогические В.А.Сухомлинский -М: Просвещение,1980.- 258с.

сочинения/

ПРОБЛЕМЫ ИНФОРМАЦИОННОЙ ПОДДЕРЖКИ ИННОВАЦИОННОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В ОБРАЗОВАНИИ И ВОЗМОЖНОСТИ ИХ РЕШЕНИЯ Кубашева Алмагуль Амангельдиевна Шабдиров Дарын Насипкалиевич Кандидат физико-математических наук, профессор

Габбасова Жанна Дуйсенбаевна Кандидат техничсеких наук, профессор

Шагаева Айнур Багитжановна Магистр естественных наук по информатике

Информационная поддержка инновационной деятельности в образовании -это деятельность, направленная на предоставление участникам инновационных процессов информации, необходимой для поиска и реализации решений актуальных проблем развития образования. Направление этой деятельности состоит в том, чтобы отыскать, учесть, систематизировать и предоставить профессионально-образовательному сообществу информацию об основных компонентах знания о состоянии и перспективах развития интересующей предметной области, а также в том, чтобы создать такие информационные системы, которые позволяют повысить качество и эффективность информационного взаимодействия участников инновационных преобразований. Развитие систем информационной поддержки инновационных процессов в сфере образования, в условиях становления глобального информационного общества характеризуется рядом особенностей[1]. Повышается роль информационных ресурсов в подготовке и принятии решений и, как следствие, - увеличивается число информационных продуктов и услуг. Изменяется роль традиционных носителей и форм представления информации, развиваются новые формы и средства коммуникативного взаимодействия. Увеличивается число информационных систем, формируются отдельные компоненты информационной инфраструктуры инновационной деятельности на основе новых информационных и коммуникационных технологий (ИКТ) [3]. Деятельность по информационному обеспечению инновационных процессов в образовании ориентирована на решение ряда общих задач, которые условно можно разделить на пять групп в соответствии с числом стадий единичного инновационного цикла. Выявления проблем развития конкретной образовательной системы значима информация о состоянии и перспективах развития более широких по отношению к данной образовательной системе социальных систем, о направлениях развития образовательных систем, решающих сходные задачи, а 270

также информация о состоянии, перспективах и основных проблемах развития рассматриваемой образовательной системы или ее отдельных элементов. Участникам преобразований важно владеть информацией о существующих технологиях выявления проблем развития и их эффективности и иметь возможность обменяться мнениями относительно эффективности этих технологий и результатах их использования в собственной практике. Поиск решений конкретной проблемы развития значима информация о существующей практике решения сходных проблем другими образовательными системами в нашей стране и за рубежом; о способах решения данной проблемы, предложенных научным сообществом; о возможности кооперации с другими профессиональными сообществами, занятыми поиском решения данной проблемы. На данной стадии инновационного цикла участникам преобразований важно владеть информацией о существующих технологиях поиска решений проблем развития, применяемых научными и практическими работниками сферы образования. На стадии выбора способа решения проблемы значима информация об эффективности различных способов и средств решения проблемы; о критериях оценки этих способов и средств. Разработка программы развития необходима также информация о технологиях ее подготовки и оценки качества, требованиях к ее содержанию и оформлению, о порядке согласования программы с заинтересованными лицами и организациями и о порядке ее утверждения. Выполнение программы развития образовательной системы значима информация о технологиях организации деятельности участников программы и технологиях оценки эффективности запланированных действий, информация о текущих и итоговых результатах программы, о продуктах, созданных в процессе ее выполнения. На этой стадии инновационного цикла также важна информация о новых решениях положенной в основу программы проблемы, созданных научным сообществом и инновационными образовательными организациями. Знание этих решений позволяет своевременно внести в программу необходимые коррективы или отказаться от ее дальнейшего выполнения. При решения названных задач формируются основные компоненты знания участников инновационных процессов о ключевых идеях и основных механизмах развития образовательных систем, о гипотезах и результатах научных и экспериментальных исследований, о новшествах как продуктах инновационной деятельности, о способах творческой самореализации. Программы развития казахстанского образования выполняются в русле стратегических задач перехода Казахстана к информационному обществу. В настоящее время сформирована целостная государственная информационная политика Республики Казахстан, учитывающая приоритетные направления развития глобального информационного общества; заданы базовые принципы формирования единого национального информационного пространства; определены основные направления международного сотрудничества; 271

сформированы общегосударственные задачи в области развития информационного общества.Решение этих задач возложено на республиканские ведомственные и межведомственные программы информатизации, программы региональной информатизации, комплексные программы модернизации разных сфер общественной жизни, в том числе и сферы образования, выполняемые в рамках этих комплексных программ научные и экспериментальные исследования и разработки. Комплексные программы модернизации отражают объективные потребности системы образования в развитии и существующие возможности их решения на основе совместной деятельности разных групп сообществ развития. В рамках этих программ предлагаются подготовленные к внедрению новшества или целенаправленно запускаются широкомасштабные инновационных проекты, в рамках которых разрабатываются новшества и механизмы их внедрения. Комплексные программы научных исследований ориентированы на теоретическое обоснование перспективных механизмов развития системы образования, а программы экспериментальных исследований – на апробацию этих механизмов в практике работы инновационных образовательных учреждений Казахстана. Специфика текущего этапа процессов модернизации образования заключается в приоритете решений, ориентированных на выявление и поддержание развития различных образовательных институтов, распространение и внедрение инновационного опыта. Подобные ситуации содействует росту информационных систем организаций, являющихся центром инновационного опыта, увеличению числа персональных страниц и индивидуальных сайтов в Интернет, создаваемых членами сообществ развития, и актуализирует задачу согласования подходов к отражению содержания и результатов инновационных процессов на организационном и индивидуальном уровнях с учетом тенденций развития территориальных образовательных систем. Информационную поддержку программ развития выполняют информационные системы органов государственной власти, специализированные информационные системы, создаваемые министерствами и ведомствами, межведомственные информационные системы, а также информационные системы, интегрированные в международные информационные сети. Эти информационные системы имеют разветвленную структуру, включают казахстанские региональные и территориальные представительства[2]. В настоящее время в нашей стране и за рубежом активно формируются информационные пространства, создаваемые сообществами развития информационного общества, библиотечно-информационное пространство, пространство научных исследований, единое образовательное информационное пространство, информационное пространство издательской и книготорговой деятельности, информационное пространство средств массовой информации. Каждым сообществом развития создается, а в рамках 272

соответствующих информационных пространств циркулирует значительное количество информационных ресурсов, существенно расширяющих пространство возможностей развития образовательных систем. На всех уровнях регулирования процессов развития образования, науки и культуры сформированы специализированные компоненты информационного пространства инновационной деятельности, что позволяет рассматривать это информационное пространство как самостоятельный ресурс развития образовательных систем и актуализирует задачу определения его места и роли среди других информационных пространств. Традиционным и весьма эффективным средством распространения информации о новых научных разработках и прогрессивном педагогическом опыте служат конференции, выставки и семинары, информация о которых регулярно отражается на сайтах сообществ развития. Наряду с традиционными формами профессиональных коммуникаций, успешно развиваются виртуальные образовательные форумы. Размещение информации об эффективных средствах решения профессиональных задач в Интернет – новая форма учета, сохранения и распространения информации о продуктах инновационной деятельности, развитие которой сопровождается появлением новых способов отражения информации, адекватных информационным потребностям разных категорий пользователей, и созданием эффективных механизмов поиска интересующей информации. Размещенные на сайтах многих организаций электронные каталоги электронных ресурсов позволяют не только быстро найти интересующий ресурс, но и регулярно отслеживать появление новых ресурсов. Весьма эффективным средством распространения информации о новых идеях и технологиях служит отражение информационными системами материалов СМИ и продукции книгоиздательской деятельности, а также предоставление пользователю информации об Интернет-магазинах, реализующих продукцию, представляющую интерес для участников инновационных процессов в образовании. В сети Интернет функционирует множество электронных изданий, которым любой заинтересованный пользователь может предложить для публикации свои материалы, отражающие результаты участия в инновационных процессах. Факт публикации является не только формой профессиональной самореализации человека, но и формой оценки качества инновационной разработки экспертным сообществом (в данном случае–редакционной комиссией электронного издания).Анализ существующей информационной инфраструктуры инновационной деятельности в образовании позволяет утверждать, что в сфере образования, как в Казахстане, так и за рубежом сохраняется значимость традиционных носителей информации и первичных информационных ресурсов, и вместе с тем возрастает роль электронных документов и вторичных информационных ресурсов. Отражение результатов инновационной деятельности в электронной форме,формирование электронных банков и баз данных стали в наши дни неотъемлемыми атрибутами педагогического творчества. Возрастает роль электронных 273

библиотек, содержащих первичную информацию о результатах инновационных процессов, и банков данных об инновациях, основной массив информационных ресурсов которых составляют вторичные информационные ресурсы. Наметилась тенденция включения банков данных об инновациях в структуру электронных библиотек и активное участие библиотечного сообщества в подготовке информационных ресурсов для специализированных банков данных. Изменение форм и средств коммуникаций между участниками инновационных процессов привело к изменениям структуры сообществ развития и, следовательно, – изменение структуры информационных потоков об инновационных процессах. Наблюдается углубление процесса объединения частей в целое в информационных пространствах сообществ развития как по вертикали в соответствии с уровнями принятия решений, так и по горизонтали –по разным сферам деятельности и областям знания, что создает организационные предпосылки для упорядочения в рамках специализированных распределенных информационных систем всего многообразия информационных потоков, содержащих информацию, значимую для поддержания инновационных процессов в образовании. Анализ информационного пространства исследований и разработок по вопросам развития образования позволяет сделать вывод, что сообществами развития накоплен значительный опыт для решения задачи информационной поддержки инновационных процессов в образовании. Однако в настоящее время эта задача решается недостаточно эффективно, о чем свидетельствует ряд выявленных противоречий: -между наличием в глобальном информационном пространстве значительного массива информации о возможностях развития образовательных систем и невысокой эффективностью используемых действующими информационными системами механизмов отражения этих массивов; -между необходимостью координации информационного взаимодействия участников инновационных процессов в образовании и существующей неопределенностью и размытостью функций и задач разных групп участников этого взаимодействия, которая снижает уровень организации и степень упорядоченности информационных потоков; -между широкими возможностями развития коммуникативного взаимодействия, которые закладываются при проектировании многих информационных систем, и низким уровнем подготовленности работников образования к использованию этих возможностей; -между высокой потребностью работников системы образования в информации о новшествах и нововведениях и недостаточно высокой эффективностью действующих механизмов учета, обработки, хранения и распространения этой информации на основе новых информационных и коммуникационных технологий. Главной проблемой развития информационного пространства инновационной деятельности в образовании является раздельность 274

информационных потоков, формируемых разными сообществами развития, их несогласованность и по форме и по содержанию. Для упорядочения информационных потоков по содержанию необходимо согласование позиций разных сообществ развития по таким вопросам как: структура компонентов знания;основные характеристики новшеств, обеспечивающий возможность их трансляции разными информационными системами. Также для упорядочения информационных потоков по форме необходимо согласование позиций разных сообществ развития по таким вопросам как: место и роль каждого из сообществ в решении задач информационного обеспечения инновационной деятельности; категории пользователей информации о новшествах и нововведениях в образовании и основные группы их информационных потребностей, организационный механизм взаимодействия информационных центров для удовлетворения этих потребностей и повышения уровня информационной культуры пользователей информации[4]. В инновационные процессы внедряются люди, обладающие разными знаниями относительно предметной области, они по-разному воспринимают информацию об инновациях, представленную в разных информационных системах.Решение этой проблемы предполагает непрерывное самообразование работников образования и введение соответствующих учебных модулей в программы высшего профессионального и послевузовского образования. Необходимо также создание специализированных информационных служб в учреждениях системы образования, поскольку эти службы исполняют роль посредника между миром информации и профессиональным пользователем, опережающее формируя у него информационный запрос, содержание которого адекватно инновационной ситуации в организации. Информационная культура определяет целенаправленный взгляд человека на информационную систему, его ожидания по поводу взаимодействия с этой системой. Одной из важнейших задач информационных работников является формирование у сотрудников образовательных организаций адекватного представления о многообразии информационных систем и о возможностях каждой из систем удовлетворить те или иные информационные потребности[4]. Библиографический список литературы: 1.Исабеков Б.Н. Индустриально-инновационные основы развития науки и образования. - Туркистан: изд-во Туран, 2009. - С.27-50 2.Оспанов Б. Инновации как направление государственной стратегии развития в Республике Казахстан / Оспанов Б. // Саясат.- 2005 г. - №2 - с. 17-21 3.Хомерики О.Г. Информационное обеспечение инновационной деятельности в образовании // Образовательная политика. – 2007. - № 3. – С. 22-27. 4.Хомерики О.Г. Образование, наука, культура в глобальном информационном пространстве: Информационно-аналитический обзор.–М.: Издательство «Перспектива», 2008. – 380 с.

275

КІШІПЕЙІЛДІЛІК – КІСІЛІК ПЕН АДАМГЕРШІЛІК БЕЛГІСІ Кудайбердиева Гульфайрус Жубановна арнайы пəндер оқытушысы Маңғыстау гуманитарлық колледжі, Ақтау қаласы

«… жаңа жағдайларға байланысты бəрімізді алаңдататын мəселе– білімді, кəсіби даярлығы бар адам тəрбиелеу ғана емес, қоғамдық өмірдің барлық саласында ұлттық жəне дүниежүзілік құндылықтарды қабылдауға қабілетті, рухани жəне адамгершілік мүмкіндігі мол тұлға қалыптастыру болып табылады» Н.Ə. Назарбаев Міне, осы тұста қоғамға жан – жақты білімді, жоғарғы мəдениетті, еңбекқор, іскер ізденімпаз, қабілетті, шығармашыл тұлға қажет. Ондай тұлғаны орта жəне жоғарғы оқу орындары тəрбиелейді.Адамгершілікке тəрбиелеудің маңызды педогогикалық шарттары–оқушылардың белсенді өміршіл, саналық көзқарасын,сөз бен істің бірлігін адамгершілік нормаларынан ауытқуларына жол бермеуді қалыптастыру.Ол баланы қалыптастырудың аса маңызды бір саласы. Білімді ұстаз шəкірттерге жан жақты тəрбиені осы адамгершілік тəрбиесінен бастайды. Себебі бұл оның адамгершілік сезімін, сенімін белгілі бір мақсатқа жетелеу іс – əрекетін ұйымдастыруды жетілдіреді. Сонда ғана ұстаз шəкірттерінің ізгілігін, адалдығын, кішіпейілділігін қалыптастырады. Адам баласы кішіпейіл болуымен басқалардың сүйіспеншілігіне, байыпты болуымен басқалардың құрметіне ие болады. Кішіпейілділік дегеніміз–жеке адамның айналасындағыларға қатысы жөнінен өзінің қандайда бір алабөтен артықшылығы немесе ерекше құқықтары бар деп санамауы, жұрт мойындаған тəртіпке өз еркімен бағынуы, өзінің жеке бастық керек–жарағын сол қоғамдағы халықтың материалдық жағдайына сəйкес шектеуі, барлық адамға құрметпен қарап, өзінің ғана мүдделеріне қатысы бар жекелеген адамдардың ұсақ – түйек кемшіліктеріне төзімділік көрсетуі, сонымен қатар өзінің жəне басқалардың жетістіктері мен кемшіліктеріне сын көзбен қарауы. Рухани - адамгершілікке бай, тəрбиелі адам қандай болуы тиіс.? Тəрбиелі адам адамның жеке басын құрмет тұтады, сондықтан əрқашан кешірімді, биязы, кішіпейіл, көнгіш келеді... Олар жоғалған резеңке, не балғаға бола күйіп–піспейді; бірге тұрған адамына жақсылығын айтып көлгірсімейді, ал одан кетіп бара жатып, сізбен бірге тұруға болмайды,-деп айтпайды.Олар айқай–шуды да, суықты да, күйіп кеткен қуырдаққа бола да үйге келген бөтен адамның көзінше кейімейді, кешірімді келеді... Руханилық жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткші. Руханилықтың негізінде адамның мінез-құлқы қалыптасады, ар-ұят, өзін-өзі бағалау жəне адамгершілік сапалары дамиды.Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Рухани-адамгершілік тəрбие—бұл дұрыс дағдылар мен өзін-өзі ұстау дағдыларының нормалары,ұйымдағы қарым-қатынас мəдениетінің 276

тұрақтылығын қалыптастырады. Жеке адамның адамгершілік санасының дəрежесі оның мінез-құлқы мен іс əрекетін анықтайды. Адам əлеуметтік тіршілік иесі. Осыдан адамның басқалар алдындағы, қоғам алдындағы, табиғат алдындағы жауапкершілігі, міндет – парызы келіп шығады. Осыны сезіну оны кішіпейіл етеді. Ондай адам өзінің артықшылықтарына пəлендей мəн беріп жатпайды, өзінен – өзі солай болуға тиісті нəрсе деп қарайды. Бұл сияқты адамдар көбінесе, шынын да, айтарлықтай артықшылықтары бар адамдар, өз еркімен қоғамға, адамзатқа қызмет істеуге бел буған кісілер болып келеді. Қарапайымдылық адамның барлық іс əрекетінен, қимыл – қозғалысынан, өзін ұстауынан, мінез құлқынан, тəртібінен, ең ақыры, киген киімінен де аңғарылып тұрады. Ұлылық тек қана көркем мінезбен тығыз байланысты болады. Байсалды кісілер болса, ұдайы дəрежелерін жəне адамгершілік абыройын қорғайды. Кішіпейілділік пен байсалдылық бір–бірін толықтыратын ұлы мінездер болып табылады. Бұл көркем мінездерге ие болған кісілер, əрі Алланың қасында, əрі адамдардың арасында сүйкімді, құрметті кісілер болады. Кіші пейілділік өзге адамдарды сыйлаудан,олармен қарым–қатынас жасаудағы қарапайымдылықтан, басқалардан ерекшеленуге əрекеттенбеуден, өзінің қызметін дабыралап марапаттамаудан көрінеді. Ондай адамның сөзі ұстамды келеді, өзінің сезімін басқаларға білдіруге асықпайды, қарым – қатынасында тұрақтылық басым болып, аума - төкпелікке жол бермейді. Бірақ мұның бəрі қандай жағдайда да өз пікірін ашық айтуға кедергі келтірмейді. Ежелгі заманның əйгілі ойшылдары, философтарының кішіпейілділігі жайындағы əсерлі, тағылымды əңгімелерге қоса, олардың адамның бұл қасиеті жөнінде айтқан терең мағыналы нақылдары сақталған. Оларда бұл қасиеттің жақұттай құлпырған сипаттары туралы айтылады. «Кабуснамада» Анушируан патшаның: «Дана деп кімді айтамыз?» - деген сұрағына, оның ақылды уəзірі: «Өзін басқалардан кішік, қарапайым ұстаған кісіні», - деп, жауап бергені айтылады. Шынында, кіші пейіл, қарапайым кісі өзіне қатты сөйлеп, дөрекілік көрсеткендерге де дүрсе қоя беріп, хақарын шашпайды, зиянын көрген адамына да күш–тұдіреті жетіп тұрғанымен, таптап тастауға құлықты болмайды, ашуын ақылына жеңдіріп, байсалдылық көрсетеді. Ұлықпан Хакімнің көрсетуінше,қарапайымдылықтың мынадай жеті сипаты бар: 1. Ізгілікке құштарлық. 2. Айбатсыз елету. 3. Міндетсіз иба. 4. Дуалсыз қорған. 5. Кешірім сұраудан құтылу. 6. Періштедей тазалық. 7. Айыптан адалдық. Демек, ақкөңіл, қарапайым болу, ізгілік жасауға құштарлық, айбат көрсетпей– ақ елеулі болуға, міндет қылмай – ақ сыйлы болуға қол жеткізеді. Сіздің қарапайымдылығыңыз- сіздің қорғаныңыз,сізге ешкім тап бере 277

алмайды.Сонымен қатар сіз өзіңіздің кіші пейілділігіңізбен, қарапайымдылығыңызбен еш нəрсені бүлдірмейсіз, ешкімге зиян келтірмейсіз, соныңыз арқылы ешкімнен кешірім сұрамайсыз, себебі сіз де айып жоқ, өйткені сіз –періштедей пəк адамсыз. Егер қарапайымдылық жасанды болса, адамды басқалардан ерекшелеп, назарды өзіне аударатын болса, онда мұндай қарапайымдылық менмендіктің алдамшы түрі болып шығады. Ондайға ұлы Абай назар аударып: «Жасанды кішіпейілділік жақсы қасиет емес», - десе XYIII ғасырда өмір сүрген итальян драматургі Карло Гольдони ақын ойын əрі қарай жалғастырғандай: «Жалған кішіпейілділік те менмендік сияқты, жиіркенішті», - деп шегелей түседі. Адамдарға тəн ізгіқасиеттердің бірі – кішіпейілділік. «Ұлық болсаң–кішік бол» деген қазақта жақсы мақал бар. Ол дегеніміз жеке адам ның жұрт мойындаған тəртіпке өз еркімен бағынуы, өзінің жеке бастық керек-жарағын сол қоғамдағы халықтың материалдық жағдайына сəйкес шектеуі, барлық адамға құрметпен қарап, өзінің ғана мүдделеріне қатысы бар жекелеген адамдардың ұсақ-түйек кемшіліктеріне төзімділік көрсетуі, сонымен қатар өзінің жəне басқалардың жетістіктері мен кемшіліктеріне сын көзбен қарауы. Пайғамбар да (Оған Алланың игілігі мен сəлемі болсын) хадис арқылы бізге осыны айтуда. Басқаша айтқанда, мұсылманның мінезі көркем болуы керек. Яғни кіші пейілділік мəселесін кең көлемде аша келе айтпағым, адамгершілік тəрбиесінің өзекті міндеті - өзі өмір сүріп отырған кезеңдегі қоғамның алдында тұрған мақсат мүддесіне сай адамгершілік қасиеттердің тұтастығын тəрбиелеу. Адамгершілік, рухани тəрбие күрделі де қайшылыққа толы процесс. Сондықтан, адамгершілікке баулу дегеніміз – ол адамдардың үлкен бе, кіші ме, əрбір істеген ісін, сөйлеген сөзін, өзгелермен қарымқатынасын ақылға салып, ар-ұят таразысынан өткізіп, біліммен ұштастырып, ең əділ, ең дұрыс жолын таңдап ала білуі. Саналы адамға тəн қасеттердің бірі де бірегейі, кішіпейілділік қасиетті өскелең ұрпақтың бойына сіңіре білсек жас буын тəрбиесіне қосқан үлкен үлес болары сөзсіз. Жаңа кезеңдегі білім берудің өзекті мəселесі де жас ұрпаққа - адамгершілік - рухани тəрбие беру. Құнды қасиеттерге ие болу, рухани бай адамды қалыптастыру оның туған кезінен басталуы керек. Халықта «Ағаш түзу өсу үшін оған көшет кезінде көмектесуге болады, ал үлкен ағаш болғанда оны түзете алмайсың» деп бекер айтылмаған. Сондықтан баланың бойына жастайынан ізгілік, мейірімділік, қайырымдылық, яғни адамгершілік құнды қасиеттерді сіңіріп, өз - өзіне сенімділікті тəрбиелеуде отбасы мен педагогтар шешуші роль атқарады. Сондықтан ата – аналар, үлкендер өздері үлгі көрсетпесе, кіші пейілділік, қарапайымдылық, олардың кереметтігі жайындағы сөздердің əсері ойдағыдай болмайды. Бұл жөнінен үйдегі сөз бен іс жəне білім беру мекемелеріндегі сөз бен іс арасында шынайы сабақтастық, жалғастық болуы тиіс. Кішіпейілділік жай нəрсеемес, ол–мінез, əлеуметтік мəртебе, көп қошемет тұтатын асыл қасиет болып табылады. Сол үшінде халық: «Кішіпейілділік– кішілік емес, кісілік» деп оның мəнін өте дұрыс айтып жеткізген. 278

Биік мансап, Биік жартас, Екпіндеп ұшып, қыранда шығады, Еңбектей жылжып, жыланда шығады,–деген Абай атамыз. Бұдан нені білеміз? Кішіпейілділік–сабырлы болу деген сөз. Осындай көзге көріне бермейтін үлкен қасиеттер адамдарды ізгілікке үндейді. «еңкейгенге еңкей, ол атаңнан қалған құл емес. шалқайғанға шалқай, ол пайғамбардың ұлы емес»,-дегендей бұл өзгені құрметтейтін, бірақ өзін басындырмайтын адамның бойынан табылатын қасиет. Тəрбиенің негізгі мақсаты - дені сау, ұлттық сана сезімі оянған, рухани ойлау дəрежесі биік, мəдениетті, парасатты, ар-ожданы мол, еңбекқор, іскер, бойында басқа да игі қасиеттер қалыптасқан ұрпақ тəрбиелеу. Түйіндей келе, адамгершілік тəрбиесі – бұл адамның туғаннан басталатын жəне өмір бойы жалғасатын, адамдардың мінез- құлық нормаларын игеруіне бағытталған үздіксіз үрдіс. Оның мазмұны оқушының жеке тұлғалық қасиеттерінің қалыптасу шеңберінде дамиды. Сондықтан оқу – тəрбие жұмысын ұйымдастыруда оқушылардың жеке тұлғалық ерекшеліктерін ескеру маңызды орын алмақ. Пайдаланған əдебиеттер тізімі: 1.Құрманбай Толыбаев. Бабадан қалған бар байлықҚазақстан Алматы, 2002ж 2.А.Өтешова. Адамгершілік-рухан тəрбиенің маңыздылығы. www.45 minut.rz 3.Əдібай Табылдиев. Қазақ этно-педагогикасы Алматы «САНАТ» 2001ж 4.Əдеп жəне жантану Атамұра – Қазақстан Алматы, 1994 5.С.Ғ.Тəжібаева Мектепте тəрбие жұмысын ұйымдастыру технологиясы. Оқу құралы. Алматы,Білім,2008 6.О.К.Трубецкая Балалардың рухани- адамгершілік құндылықтарын қалай жетілдіруге болады 7.// Сынып жетекшінің анықтамалығы №12(48) 2012 8.Л. Омарова Адамгершілік тəрбиені қалыптастыру мəселелері // Бастауыш мектеп № 2 2004ж ЖАҺАНДАНУ ЗАМАНЫНДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯНЫ ҚОЛДАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ Курманбаева Н.Ш г.Актөбе, ул.Есет-Батыра 73 гуманитарный колледж дошкольного воспитания

ХХІ-ғасыр–ғылым ғасыры. Елбасымыздың “Жаңа онжылдық–жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері” еңбегінде 2020 жылға қарай қалалық, сол секілді ауылдық жерлердегі барлық балалар мектеп жасына дейінгі тəрбие беру жəне оқытумен қамтылады деп көрсетті. Бүгінгі ғылым мен техниканың Қазіргі білім беру саласындағы оқытудың озық технологияларын меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін 279

емес. Инновациялық технологияны меңгеру мұғалімнің интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне басқа да көптеген адами келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, өзін-өзі дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі. Сондықтан жас ұрпаққа, жас буынға жаңаша білім беру жолында түбегейлі өзгерістер жүріп жатыр. Бүгінгі ғылым мен техниканың қарыштап даму заманында мектепте дəстүрлі оқыту технологиясының студенттердің ғылым негіздерін мемлекеттік стандарт деңгейінде толық меңгеруіне кепілдік бермей отырғандығы студенттердің білім жетістіктерінің нəтижелерінен көрінуде. Сондықтан оқутəрбие үрдісін жандандырудың қазіргі педагогикалық технологияларын жетілдіріп, оны пəн сабақтарын оқытуда тиімді қолдану арқылы білім сапасын жоғарлату үшін басты бағыт-бағдар берілуде. Бүгінгі таңда кəсіптік білім беруде оқу-тəрбие үрдісінде түрлі инновациялық педагогикалық технологиялардың қолданылып жүргені мəлім. Бұл технологиялардың бəрін бір пəн сабақтарында қамту мүмкін емес. Сондықтан, мектептегі əрбір пəнді ұтымды меңгертуде оқыту технологиясын таңдап, іріктеу жəне оны ісəрекеттік тұрғыда жетілдіру арқылы оқушының əрекеті-технологияны қабылдауы, оған деген ынтасы, құштарлығына оқытушы тарпынан көңіл бөлінуі тиіс. Инновациялық технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: балаға ізгілік тұрғысынан қарау; оқыту мен тəрбиенің бірлігі; баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; баланың өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту; баланың танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту; əр студентті оның қабілеті мен мүмкіндік деңгейіне орай оқыту; барлық студенттердің дамуы үшін жүйелі жұмыс істеу. Еліміздің барлық оқу мекемелерінде білімнің жаңа жүйесі енгізіліп жатыр. Мұндағы негізгі мақсат – жаһандану заманында білімнің бүкіл əлемдік кеңістігіне ену. Осыған орай, білімнің мазмұны да, оған қойылатын талаптар да өзгереді. Сол себепті қазір жалпы барлық оқу орындарында оқытудың инновациялық технологиялары қолданыла бастады. Сондықтан жаңашылдық керек, яғни, инновациялық жүйе негізінде оқу орынның cтуденттердің белсенділігін арттыру, өзіне сенімділігін қалыптастыру, танымдық-шығармашылық қабілетін дамыту олардың белсенділік-сенімділік сапаларын диагностикалық əдіс-тəсілдермен анықтауға, сабақта, сабақтан тыс уақытта өз ойын еркін жеткізе білуге үйретуге, қоғамда болып жатқан оқиғаларға қатысты көзқарастарының болуына, инновациялық тəртіп нормаларын, белгілерін, көрсеткіштерін анықтауға көмегін тигізеді Қазіргі инновациялық-озық технология туралы айтатын болсақ, технология грек сөзінен, яғни өнерпаздық, шеберлік, іскерлік деген ұғымды білдіреді. Ғалым–педагог, психологтар пайымдауына жүгінсек,В.Беспалько өзінің «Слагаемые педагогической технологий» деген еңбегінде оны «Оқу-тəрбие процесінің алдын ала жүйелі түрде жобалануы, оны тəжірибеде жүзеге асыру, яғни белгілі педагогикалық жүйенің тəжірибеде жүзеге асатын жобасы»,- деп қарастырады. Инновациялық (озық) білім беру деп - тұлғаның бағдарлы қөзқарсты, білімдегі дəлдікті, шығармашылық бастауды, сонымен бірге жаңа технологиялық 280

мағлұматтарды игеруін айтады. Оқу-тəрбие үрдісінде қолданып, айтарлықтай нəтиже беріп жүрген инновациялық педагогикалық технологиялар мыналар:дамыта отырып оқыту əдістемесі-оза отырып оқыту-тірек жəне тірек конспектілер арқылы оқыту- деңгейлеп оқыту технологиясы - тесттік жүйемен оқыту - иммитациялық əдіс - мультимедия мүмкіндіктерін қолданып оқыту ойын технологияларын қолдану - дискуссия сабақтары - интеграциялық сабақтоппен жұмыс-панорама сабағы-проект əдісі (жоба) - рольдік ойындар критикалық ойлау технологиясы- «Шесть шляп» технологиясы - Лекция – семинар сабақтары - «Мозайка» сабақтары - Проблемалық оқыту əдісі - «Миға шабуыл» əдісі- Эвристикалық əңгіме əдісі - Бинарлы сабақ - Экскурсия сабағы - Қашықтықтан оқыту технологиясы - Ынтымақтастық технологиясы - Жеке адамға бағдарлы (Личностно-ориентированное обучение) - Дөңгелек үстел Дебат сабақтары - Саяхат сабақтары - «Пила» əдісі (метод пилы) , «Джиксо» əдісі, «Сократ» семинары, «Кубизм» əдісі . Оқыту технологиясы оқу мазмұнын өңдеуге, көлемі мен мақсатын тұжырымдауға арналған əдістер мен құралдырдың жиынтығы болса, екінші жағынан, студенттің оқыту үрдісінде қажетті ақпараттық, техникалық құралдарды пайдаланып, студентке оң əсер ету əдістерін зерттейді.Демек, оқыту технологиясы–педагогикалық əрекеттерді ғылыми-əдістемелік, іс-тəжірибелік негізде нəтижелі болатындай етіп, жоспарлы түрде ұйымдастыру қажет Жаңа технологиялардың педагогикалық негізгі қағидалары: - Балаға ізгілік тұрғысынан қарау; - Оқыту мен тəрбиенің бірлігі; - Баланың танымдық күшін қалыптастыру жəне дамыту; - Балаға өз бетімен əрекеттену əдістерін меңгерту; - Баланың танымдылық жəне шығармашылық икемділігін дамыту; - Оқу үрдісін студенттің сезінуі т.б. Ғылыми-қолданбалы бағытта нақты педагогикалық идеялар мен тұжырымдарға негізделген жаңа педагогикалық технологиялар жобаланады; мұғалімдерге педагогикалық технологияларды оқытудың бірнеше түрлерін бөліп көрсетуге мүмкіндік береді. Қазіргі əдістемеде технологиялардың бірнеше түрлері бар. Солардың ішінде орта оқу орындарының оқу үрдісінде қолдануға ұсынылатын бірқатар технологиялар бар. Солардың бірі студенттердің шығармашылық қабілетін, ұшқыр қиялын дамытуға бағытталған деңгейлеп саралап оқыту технологиясы (СТО). Бұл мəселені алғаш Қазақстанда Ж.Караев зерттеген екен.Инновациялық технологиялардың бірі–ақпараттық технология.Оқытудың ақпараттық технологиясы - ақпаратпен жұмыс жасау үшін қолданылатын арнайы тəсілдер, педагогикалық технологиялар, бағдарламалық жəне техникалық құралдар [6]. Ақпараттандыру технологиясы арқылы заман талабынан сай сабақ беуідің тиімділігі өте көп. Күнделікті сабаққа видео, аудио қондырғыларды мен теледидарды, компьютерді, интерактивтік тақта мен мультимедиалық проекторларды пайдалану үлкен нəтижелер беретініне əр мұғалім өзі көз жеткізіп отыр. Жаңа ақпараттық технолгияның ерекшелігі мұғалімдер мен 281

студенттердің бірлесіп, шығармашылықпен жұмыс істеуіне ықпал етеді. Мектептердің оқу-тəрбие үрдісіне жаңа ақпараттық технологияны енгізу арқылы оқу сапасы жақсарып, дамыта оқыту жүзеге асырылып, сабақ қарқыны жеделдетіледі. Электрондық оқулық мектеп оқушыларын ақпараттық технологияны кіші жастан меңгеруге көмектесіп, оқушылардың өз бетімен білімдерін толықтыруларына мүмкіндік береді. Ақпараттық технологияның ерекшелігі: оқушылардың өздері ақпараттар жинап, жаңалық ашуға ұмтылып, ізденіп жауабын тауып, өзінің қөзқарасын логикалық түрде дəлелдейді. Ойын технологиясы–оқу-тəрбие міндеттерін шешуге бағытталған əртүрлі ойындарды көздейтін дидактикалық жүйелер.Ойын дегеніміз-жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін көтеретін, ойландыратын үрдіс.Ойынтөзімділікті,алғырттықты,тапқырлықты,ұқыптылықты,ізденпаздықты, іскерлікті, дүниетаным өрісінің көлемділігін, көп білуді, сондай-ақ басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттердің қалыптастыруға үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық тиімді əдістерінің бірі. В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, «Ойынсыз ақыл ойдың қалыпты дамуы да жоқ» жəне болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жасампаз өмірмен ұштасып, өзін қоршаған дүние туралы түсінік алады. Ұлы педагог А.С. Макаренко ойынға үлкен мəн бере отырып, өзі басқарған мекемелерінде ойынды тəрбиеленушілер өміріне міндетті түрде енгізіп отырады. Ойын баланың өмірін қызыққа, қуанышқа бөлеуін қамтамасыз ету үшін ол балалардың ойынға деген сүйіспеншілігі мен қызығушылығын тəрбиелейді,-деп қарастырады.Ойын-халық педагогикасының құрамды бір бөлігі. Ұлттық ойындар халықтың əлеуметтік экономикалық жағдайларына байланысты туып, дамығанына қазақ халқының ұлттық ойындарымен таныса отырып, көзіміз əбден жетеді. Мысалы: қазақ халқы саусақ ойыны арқылы баланың сөйлеуге деген талпынысын, қабілетін дамытып, ынтасын арттырарын білген. Саусақ ойынын ойнай отырып, балалар қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды, жан-жануарларды, құстарды, ағаштарды бейнелей алады [7, 8]. Кез - келген сабағың қызықты өткізу үшін ізденіс, жаңаға ұмтылу жұмысын жүргізу əрбір ұстаз үшін бұлжымас қағида. “Оқытып жүріп, өзіміз де үйренеміз” қағидасын ұстанған ұстаз үшін өзінің əрбір сабағы бірінші өзіне жаңалық болуы тиіс. Ұстаздың өзі – ізденуші. Сонда ғана өзі қызыққан ұстаз сабағын басқаларға да қызықты жеткізе алады деп ойлаймын. Əрбір сабақта озық технологияларды пайдаланып өткізу əрине жақсы нəтижелер береді. Ұстаз əр кез ізденуші бола білсе, өзі үшін білім жинақтайды, оқушы үшін сабақты қызықты ете алады.

«МЕНЕДЖМЕНТ НЕГІЗДЕРІ» ПƏНІҢ ОҚЫТУДА «СӨБ» ТЕХНОЛОГИЯСЫН ҚОЛДАНУ 282

Кəдірғалиев Базарғали Əбуғалиұлы Орал қ., Орал Болашақ көпсалалы колледжі, менеджмент пəні оқытушысы

Педагогика ғылым мен тəжірибеде тұтас педагогикалық процесті басқару ғылыми тұрғыдан қарастырып, оған қатаң ғылыми негізделген сипат беруге деген ұмтылыс күшейе түсуде. Шындығында басқару тек техникалық жəне өндірістік процестерге ғана емес, сонымен бірге педагогика сияқты күрделі əлеуметтік жүйе үшін де қажет. Жалпы басқару дегенді - шешім қабылдауға бағытталған, белгіленген мақсатқа сəй-кес басқару нысанын ұйымдастыру, қадағалау, реттеу, алынған шынайы ақпарат негізінде талдау жасап, нəтижесінің қорытын-дысын шығару əрекеті деп түсіндіруге болады. Басқару нысаны биологиялық, техникалық, əлеуметтік жүйелер болуы мүмкін. Əлеуметтік жүйенің бірі ауыл, аудан, облыс, мемлекет көлемін қамтитын білім беру жүйесі деп біле-міз. Бұл жерде білім жүйесі ретінде ҚР Білім жəне ғылым министрлігі, облыстық білім департаменттері, аудандық білім бөлімдерін атаймыз. Ал техникалық жəне кəсіптік білім беру ұйымы күрделі қозғалыстағы əлеуметтік жүйе ретіндегі техникалық жəне кəсіптік білім беру ұйымы - ішілік басқарудың нысаны болады. Біз мектепті басқару немесе оның компоненттері туралы айтқанда олардың жалпы жүйе - колледжді басқарудың бөліктері ретінде қарастырамыз. Ол бөліктерге тұтас педагогикалық,оқыту жүйесі,колледж тəрбие жұмысының жүйесі, студенттерге эстетикалық тəрбие, экономикалық тəрбие беру жүйесі жəне т.б. [1]. Қазіргі уақытта педагогикалық ғылымда жəне тəжірибеде студенттерді ғылыми басқару бағытынан оқыту жəне тəрбиелеу үрдісінің мағынасына анық тенденция пайда болды. Көптеген ғалымдар, олардың ішінде Бабанский Ю.К., Архангельский С.И., Талызина Н.Ф., Пидкасистый П.И., Хмель Н.Д. жəне т.б. басқару тек қана өнеркəсіптік, экономикалық салада емес, соныман қатар күрделі əлеуметтік құбылыста оқыту мен тəрбиелеу қалай қажет болса, олда дəл солай қажет деп атап көрсетті.Оқытуды жəне тəрбиелеуді - оқыту ісəрекетін басқару,адам тұлғасын жəне оның басқа да қасиеттерін қалыптастыруды басқару үрдісі ретінде қарастыруға болады. Басқару үрдісінің жалпы заңдылықтары стихиялы түрде қолданылады. Бірақ, ғылыми білімнің қазіргі деңгейі педагогикалық үрдісті ұйымдастыруда басқарудың жалпы теориясын қолданудың мүмкіндігін көрсетеді. Менеджмент негіздері-курсын меңгеру оңай іс емес.Ол студенттерден барын-ша ынталылықты, тəртіплілікті жəне бар ақыл ойын салып, ерінбей өз бетімен жұмыс ету-ді талап етеді. Менеджмент негіздері курсын оқыту барысында студентттер сабақтың барлық түрлерінен берілетін тапсырмаларды міндетті түрде уақтында орындаулары керек. Дəріске келіп қана қоймай, оның барысында белсенді түрде оқытушымен бірге жұмыс істеу, лекцияда қарастырылатын басқару проблемаларын көре білу жəне олардың мəнін түсінуге тырысу əрбір студенттің міндеті. Студенттер семинар барысында үйге берген тапсырмаларды толық орындап қана қоймай, семинар сұрақтарын талдау барысында өз беттерімен ойлау, өз ойын басқаларға 283

дəлелді түрде жеткізе білу, басқаның ойын түсіну жəне оған сын көзбен қарау арқылы қарсы дəлел келтіру сияқты қабілеттерін барынша толық көрсетуге тырысуы керек. Студенттер алған білімдерін баянды ету үшін аралық бақылау жұмыстарын тапсыруға міндетті. Менеджмент негіздері пəнін түсінген студент үшін, басқару жəне қол астындағы қызметкерлермен жұмыс iстеу саласында ешқандай қиыншылық болмайды. Өйткені басқару ақыл ойы мен сана- сезімнің қалыптасуы осы менеджмент курсынан басталады. Менеджмент негіздері курсын оқуды аяқтаған студент-терден келесі нəтижелерді күтеміз: басқару білімдерiн əрі қарай жалғастыруға қажетті əдістемелік жəне теориялық негіздерді меңгеру; болжамдау, жоспарлау жəне бақылау арасындағы себеп - салдар байланыстарын талдай білу; теориялық ілімді меңгеру арқылы басқару үлгілердің мəнін түсіну; теориялық білімді тəжирібемен ұштастыра білу. Осы ретте,колледжде «Менеджмент негіздері» пəнің оқытуда «Студенттің өздік бағалау» атты жаңа инновациялық əдіс енгізілді. Авторларылық бірлестікте М.Өтемісұлы атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университетінің қауымдастырылған профессоры, экономика ғылымдарының кандидаты Г.Н.Сулейменовамен бірге колледждің əкімшілігімен білім беруде өңдіріске енгізілді. «Студенттің өздік бағалауы» əдісі арқылы студенттер тек қана теориялық түрде ғана білім алып қоймай сол мезетте тəжірибелік түрде іске асырып отырады.Яғни,СӨБ арқылы студент аудиторияда өз білімдерін қалай жетілдіру туралы өзіндік бағытын анықтайды. СӨБ–логикалық аяқталған, студенттердің оқытушысыз өзін арнайы жауап парақшаларына 100 балдық көлемдегі ұпайлармен бағалау арқылы берілген тақыптың иге-руін толық, шектеулі бағандармен негізделіп қамтылған, тек бір ғана мүмкіндікте емес, білімін толықтыру мақсатында сəйкесінше тапсырмалар арқылы толықтыру жобасы. СӨБ өз алдына оқытушының шеберлігінің айқын көрінісі болғанымен, бір жағынан оқытудың психологиялық–педагогикалық заңдылықтарына, екінші жағынан білім беру стандартының қоятын талаптарына негізделген. Мақсаты: Студенттерді педагогикалық жаңашылдыққа үйрету. Сабақ типология-сын зерттеп игерту. Оларға əдістемелік көмек көрсету арқылы кəсіби құзыреттіліктерін дамыту. Міндеттері:  Өзінің өмірлік позициясын анықтау;  Түрлі мəселелерді сындарлы түрде шешу;  Өзіне, адамдарға жəне қоршаған əлемге ізгілікті қарым-қатынас жасау;  Жасампаздық пен белсенділік, азаматтылық, отансүйгіштік жəне толеранттық таныту;  Уақытты үнемдей отырып, студенттерді бірдей бағалау;  Студенттерді бағалауда оларға мүмкіншілік жасау. «СӨБ» кезінде қойылатын талаптар: 284

1. Дидактикалық талаптар:тақырыптың ұқыпты, айқын, дұрыс ұйымдасты-рылуы, студенттер алдындағы тақырыптың дұрыс таңдап алынуы, білімдік жəне тəрбиелік мақсаттармен қатар, нақты тапсырмаларын ұтымды жүргізіп пайдалануына əсер етеді. Бұл талаптар тақырып жоспары мен тақырыптық жоспардың жақсы жасалуына байланысты. 2. Технологиялық талаптар: оқытушы студенттердің ойлау қабілетін, есте сақтауын, айтып жеткізуін, сабаққа ынта, көңіл қоюын, ерік-жігерін, т.б. психологиялық жағдайы оқыту үрдісіне ерекше əсерін тигізеді. «СӨБ» кезінде оқытушының көңіл-күйі, жинақтылығы, жүріс-тұрысы студенттерге беріліп, оқу еңбегінің дұрыс немесе бұрыс болуына тікелей əсер етеді. Сондықтан оқытушы өз бойындағы əр түрлі психикалық, эмоциялық көңіл-күйлеріне ерік бермей өзін тежеп ұстауы қажет. Студенттердің жеке басын танып, зерттеу арқылы сабақ үстінде олар-ды мадақтап, қолдап, көмек беріп жəне сол сияқты сабаққа үнемі қатысып отыруын ескер-уі оқытушының назарынан тыс қалмауы қажет. «СӨБ»- тің мақсаты: Білімділік: студенттерді білім, білік, дағды жүйесімен қаруландыру. Тəрбиелік:студенттерді берілген тақырып арқылы ғылыми дүниетанымын, тұлға-ның адамгершілік қасиетін, көзқарастары мен сенімін қалыптастыру. Дамытушылық: оқыту кезінде студенттердің танымдық қызығушылығын, шығар-машылық қабілеттерін, жігерін, көңіл-күйін, тілі, жадысы, ынтасы, қиялы мен қабылдауы сияқты танымдық қабілеттерін дамыту. Ғылыми: студенттерді тақырыпқа қызығушылығы ауса, жоғары бағалай отырып, сол тақырып аясында зерттеу бағытында даярлауға көмек беру Тəжірибелік: берілген тақырыпқа байланысты тəжірибелік жұмыстар жүргізу, сол арқылы практикалық тұрғыда үйренуге жағдай жасау Қарама- қайшылық: бағалау кезінде дұрыс болмаған жағдайда бірнеше нұсқаларды қарастыру, студенттерді бір біріне қарсы қою. «СӨБ»тің негізгі компоненттері: 1.Ұйымдастырушылық- дəріс бойы аудиторияны ұйымдастыру, студенттердің сабаққа дайындығы, тəртіп. 2. Мақсаттылық- студенттердің алдына тақырыптың мақсаты мен оның жеке кезеңдерінің мақсатын қою. 3.Ынталандырушылық–оқылатын оқу материалының берілген тақырып бойынша да, жалпы курс бойынша да маңыздылығын анықтау. 4. Коммуникативтілік–оқытушының аудиториямен қарым-қатынас деңгейі. 5. Мазмұндық – оқылатын, бекітілетін, қайталанатын, өзіндік жұмыстар жəне т.с.с. материалдарды таңдау. 6. Технологиялық – өтілетін тақырыптың типіне, берілген тақырыпқа, берілген топқа арнап тиімді оқыту түрін, əдісі мен тəсілдерін таңдау. 7.Бақылау–бағалаушылық–топтағы студент іс-əрекетін бағалауда оны белсенділікке ынталандыру, танымдық қызығушылығын дамыту үшін пайдалану, қол-дану. 285

8. Түйсіну (талдау) – тақырыпты қорытындылау, студенттердің іс-əрекетін талдау, дəрісті ұйымдастыру бойынша өз əрекетінің нəтижесін талдау. 9. Ұтқырлық- бар уақытты жеткілікті түрде іске асыру, барлық студентті бірдей уақытта бағалау «СӨБ» кезіндегі оқытушының түпкі мұраты:  Студенттің тақырыпты толық меңгеруіне басшылық жасау  Студенттің өзін толық бағалауға жағдай жасау  Шығармашылық қабілетін дамыту  Дүниетанымын кеңейту «СӨБ»- тің жүзеге асырылуы:  Тақырыпты түсіндірместен бұрын, оқытушы студенттердің өткізгелі  отырған тақырып туралы не білетіндігін сұрау  Тақыпты жеткілікті түрде түсіндіру арқылы студенттің ойына қозғау салу  Таспадан тыңдату, бейнематериалдар көрсету, сурет, кесте, альбом, көрнекі, жəне техникалық құралдарды қолдану.  Студентті «СӨБ» жобасы арқылы бағалау «СӨБ»- тің негізгі этаптары:  Ұйымдастыру бөлiмi;  Өткізгелі отырған тақырып туралы не білетінің алдын- ала айқындау;  Студенттер алдында сабақ мақсатын қою;  Тақырыпты түсіндіру (дəріс);  Түсіндірме кезінде көрнекіліктерді пайдалану;  Түсініктерін кеңейту мақсатында ойындар ұйымдастыру;  Тест арқылы өздік бағалауды ұйымдастыру;  Тапсырмаларды қажеттілігінше бөлу, түсіндірмелер өткізу;  Талдау жұмыстары;  Тапсырмаларды қорғау. Тақырыпты өзіндік талдау: Студенттердің меңгеруін, жетістігін ескере отырып іс-жүзінде орындалған мен жоспарланғанды салыстыру арқылы өз ісəрекетінің соңғы нəтижесін бағалау мақсатында жүргізілген мақсаттың мазмұны мен міндеттеріне шын жүректен ой -тұрғысында жүйелеп орналастыру болып табылады. Тақырыпты талдау: 1. Сізге бүгін не қиын болып көрінді ? 2. Сіз үшін бүгінгі оқып үйренгеннен ең бастысы не? 3. Қандай жаңа ойлар, сезімдер сізде пайда болды? 4. Оқып үйренген материалдардан,Сіз өзіңізге қандай пайдалы жақтарын алдыңыз? 5. Не жайында толығырақ əңгімелескіңіз келеді? 6. Өзіңіздің сəтті жауаптарыңызға қанағаттану, қуанышты сəттер болды ма? 7. Сіз өзіңіздің жетістігіңізді байқадыңыз ба? 286

СӨБ арқылы студентке жаңа мүмкіншіліктер беріледі. Нəтижесінде, студенттердің көпшілігі жаңа қырынан көрініп, сабақ үлгерімдері жақсарып, бірнеше байқаулар мен конференцияларға қатынасып өткізіп жүр. Əрине, бұл əдіс тек қана студенттердің қызығу-шылығын арттырып қана қоймай, ғылыми шығармашылыққа да итермелеуде. Сондай- ақ, қазіргі кезде бұл əдісті жаңа инновациялық түрде компьютерлік бағдарламада жасақтауда жұмыстанудамыз. Пайдаланылған əдебиет: 1.Овчинников А.А.,Кучинский В.С.,Петров Г.Ф.Сетевые методы планирования и организации учебного плана. М.: Высшая школа, 1972. ЖАҢАРТЫЛҒАН БІЛІМ БЕРУДЕ БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ КРЕАТИВТІЛІГІН ДАМЫТУДЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ-ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Қажапова Ұлболсын Темірбекқызы Атырау облысы, Құрманғазы ауданы, М.Əуезов атындағы жалпы орта мектебінің бастауыш сынып мұғалімі

Қоғамдағы əлеуметтік-экономикалық өзгерістер өмірлік мəселелерді тиімді əрі жаңаша шеше алатын қабілетке ие шығармашыл белсенді тұлғаның қалыптасуын қажет етуде.Осыған байланысты қазіргі қоғамның алдында болашақ ұрпақтың шығармашылық əлеуметін дамыту мақсаты туындайды, ол өз кезегінде танымдық үрдістер жүйесінің заңдылықтарын ескере отырып оқу үдерісін жаңартуды талап етеді. Мəселелерді əдеттегіден өзгеше жəне сапалы шеше алатын, кез келген өзгерістерге шығармашылықпен қарауға қабілетті адамдарға деген сұраныстың күн санап артуы, қоғамның даму қарқынының жеделдеуімен жəне адамдарды сол тез өзгермелі жағдайларға дайындау қажеттілігінен туындап отыр. Қоғам шығармашылықты тұлғаны қажет еткен сайын, шығармашылық мəселелерін теориялық зерттеудің, оның формасы мен табиғатын, шығу кездерін, түрткілері мен шарттарын зерттеудің қажеттілігі де одан сайын арта түсуде. Интеллектуалды ұлтты дамытуды басты мақсат етіп қою, пəндік білімдер мен біліктерді оларға қол жеткізу үшін жаңарту мемлекеттік құжаттардан да көрініс тапқан. Қазақстандық білім беруді жаңартуды жалғастыруды қамтамасыз ететін Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілгендей, жеке тұлғаның дамуының, мəдениаралық алмасуларының, пікірін еркін білдірудің, жаңашыл жобалардың, шығармашылық ойларды іске асырудың түпқазығы ретінде Қазақстанда орта қалыптасқан. Бағдарламадағы мақсаттардың бірі интеллектуалдылықты, рухани жəне дене жағынан дамыған азаматты қалыптастыру болып табылады[1]. Қазіргі білім беру стратегиясы оқушыларға жеке жоспарларды жүзеге асыру дегенді білдіретін,өзіндік таланттары мен шығармашылық əлеуметтерін 287

көрсетуге мүмкіндік беруден тұрады. Бұл көзқарастар педагогтарды оқушылардың тұлғалық ерекшеліктеріне, оларды «өсіріп» отыруға аса мəн беретін, қазіргі таңдағы отандық мектептің адамгершіліктік даму теңденциясына сəйкес келеді. «Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында» бастауыш білім берудің мақсаты мынадый кең ауқымды дағдылар негіздерін меңгерген білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына қолайлы білім беру кеңістігін жасау көрсетілген: 1) білімді функционалдықпен жəне шығармашылықпен қолдана білу; 2) сын тұрғысынан ойлау; 3) зерттеу жұмыстарын жүргізе білу; 4) ақпараттық-коммуникациялық технологияларды қолдана білу; 5) коммуникацияның түрлі тəсілдерін,оның ішінде тілдік дағдыларды меңгерту; 6) топпен жəне жеке жұмыс істеу дағдылары [2]. Жаңартылған білім беру мазмұны оқушылардың креативтік қабілеттері қиялдауларын дамытуға, шығармашылықтық іс-əрекетке икемділіктері мен қызығушылықтарын ескере отырып, олардың білім алуын жеке-даралауға аса мəн беріледі. Білім беруді жаңартудың негізін құрайтын ұстанымдардың біріне оның тұлғаға бағытталуы жатады, ол оқушылардың субъектілік тəжірибесіне, əрбір баланың өзекті қажеттіліктеріне сүйену дегенді білдіреді. Осыған байланысты, бастауыш сынып оқушыларының шығармашылық тəжірибесін жинақтауына ықпал ететін, оқушылардың белсенді танымдық жəне түйсіну іс-əрекеттерін ұйымдастыру мəселесі туындайды, онсыз үздіксіз білім берудің келесі кезеңдеріндегі тұлғаның өзін-өзі жүзеге асыруы соншалықты тиімді болмайды. Білім беруді ізгілендіру Ш.А.Амонашвили, В.А.Караковский, А.А. Бейсенбаева жəне тұлғалық-бағдарлы оқыту В.В.Сериков, Е.В.Бондаревская, Ə.М.Мұханбетжанова т.б. ғалымдар еңбектерінде негізделген. Аталған жүйе адамды субъект, өз өмірін жасаушы қалыптастыруға мүмкіндік береді. Оқушыларды белсенділіктің барлық түрін (танымдық, əлеуметтік, шығармашылық жəне т.б.) жауапгершілікпен жүзеге асыруға үйретеді. Адам тұлғасының дамуына психологиялық көзқарастар бойынша (К.Роджерс, С.Л.Рубинштейн, Ж.Пиаде, Л.Выготский жəне т.б.), орта білімнің бірінші санаты ретіндегі бастауыш мектептің балалары үшін креативтік ойлау мен шығармашылық қабілеттерді қалыптастыру мəселесі анағұрлым өзекті болып саналады.Қазіргі жаңартылған білім беруде бастауыш сынып оқушыларын топтық жəне жұптық оқыту шығармашылық іс-əрекетімен байланысты, ойлау қабілеттерін дамыту құралдарын іздеу мəселелері өзекті болып табылады. Қазіргі педагогика мен психологияда шығармашылық аумағындағы зерттеулерде белсенділік байқалуда. Өйткені қоғамдық тəжірибе шығармашылық жетістік əлеуметтік мағынаға ие болып отырғандықтан 288

педагогикалық, психологиялық ойларды осы мəселеге назар аударуына алып келді. Шығармашылық психологиясының негізгі міндеті шығармашылық үдеріс пен креативтіліктің психологиялық механизмдері мен заңдылықтарын ашу. Креативтілік-ағылшынның «Creativity» сөзінен аударғанда шығармашылық деген мағынаны береді. Шетел зерттеулерінің креативтілікке берген анықтамалары мен ұғымдарын К.Роджерс жəне басқалары жаңа қарымқатынастардың пайда болуы, жаңалықтар ашуға жəне оларды білуге қабілеті, жаңа шешімдерге əкелетін ақыл-ой іс-əрекеті ретінде қарастырады [3]. Көптеген зерттеушілер креативтіліктің анықтамасында тұлғаның ерекшелігіне немесе қасиетіне басты назар аударады. Дж. Гилфорд креативтілік пен шығармашылық əлеуетті табысты шығармашылық ойлауға ықпал ететін қабілеттер мен басқа ерекшеліктерінің жиынтығы тəрізді анықталуы мүмкін деп есептейді. Дж. Гилфорд креативтіліктің алты параметрін көрсеткен: 1) проблеманы қою жəне байқау қабілеттілігі; 2) көп идеялар қабілеттілігі; 3) бейімділік-қабілеттілік əр түрлі идеяларды еске алу; 4) төтендік-қабілеттілік дəстүрден тыс жауап беру; 5) нысанды бөлшектер қосып жетілдіру; 6) проблеманы шеше білу қабілеттілігі, яғни талдау мен жинау қабілеттілігі [4]. Бастауыш деңгей–білім берудің оқушы бойында тұлғалық ерекшеліктерінің қалыптасуы қуатты жүретін, жоғары буындармен сабақтаса дамитын жəне кез-келген арнайы білім алудың негізі қаланатын құнды буыны. Сондықтан білім беру мазмұнын жобалау барысында бастауыш сынып оқушыларының əлеуметтік-мəдени, биологиялық, психологиялық, педагогикалық ерекшеліктері мен белгілерін басты назарда ұстаған дұрыс. Л.Выготский, Н.Талызина т.б зерттеулері бойынша мектептің бастауыш сатысында оқушылардың зейін, қабылдау, есте сақтау жəне елестету, армандау жəне талдау, жинақтау, жалпылау, салыстыру сияқты ойлау операциялары қалыптасады. Сонымен қатар, іс-əрекетті жоспарлау, бақылау, бағалау, қорытынды шығару,өз пікірін айту т.с.с. қабілеттірі байқала бастайды [5;6]. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық – педагогикалық ерекшеліктерін төмендегідей сипаттауға болады: нысандар, құбылыстар мен жағдаяттардың қатынастарын жəне сапаларын қабылдауы жеткілікті дамыған; бұрынғы тəжірибесін жаңа қабылдағанымен салыстыруға қабілетті; көп деңгейлі, көп факторлы нысандар, құбылыстар мен жағдайлардың арасындағы байланыстарға сай логикалық ойлау мүмкіндігіне ие, өзінің ойын байланыстырып жеткізе алады. Осылайша бастауыш сынып оқушыларының танымдық психикалық жəне тұлғалық сапалары жаңартылған білім мазмұнын меңгеруіне мүмкіндік береді деген тұжырымға келеміз. Жаңартылған білім беру мазмұны бастауыш сынып оқушысының жеке тұлғалық қасиеттерін, қызығушылықтарын арттырып, алған білімін өмірде қолдану икемділігін, құзыреттіліктерін қалыптастыруды көздейді, сондықтан білім мазмұнының іс-əрекеттік құраушысы негізгі білім беру əдістерінің бірі 289

ретінде анықталып отыр. Себебі, оқушының бойында байқалған оқу іскерліктері іс-əрекет арқылы дамиды. Іс-əрекеттік тұрғыда білім беру оқушының əлеуметтік мүмкіндіктерін (қызығушылық, қабілет, басқа тұлғалық ерекшеліктер) есепке алу мен дамытуға бағдарланатын тұлғалық-бағдарлы білім берумен тығыз байланысты, өйткені, тұлғалық-бағдарлы білім беру негізінен адами құндылықтарға бағытталды [7]. Жоғарыдағы пікірлерді талдау негізінде білім беру мазмұнының ісəрекеттік құраушысы,білім мазмұнында оның танымдық жəне іс-əрекеттік құраушыларының арақатынасы мəселелері қарастырылды. Бастауыш білім беру теориясындағы жаңа тұрғылардың қалыптасуы, ең бастысы бастауыш оқытудың жаңа мазмұнының қажеттілігімен көрініп отыр. Жаңа оқу бағдарламалары проблемалық ойлаудың дамуына, педагогикалық интеграцияның, кіші мектеп жасындағы оқушының жан - жақты дамуына, даралануға дифференциялануға, əр деңгейде оқуға, интеллектуалды оқуға сферасының дамуына, ақыл-ойының жекелей түрде дамуының шарттарын ұйымдастырумен негізделеді. Бұл барлық жалпы психикалық даму заңдылықтарын, бастауыш мектеп оқушыларының интеллектуалды даму сферасын ескереді. Таным жас ерекшелігіне сай даму көптеген зерттеулерде (Ж.Пиаже, Л.В.Выготский, Г.А.Леонтьев, В.В. Давыдов, Д.Б.Эльконин, Н.Ф.Талызина жəне т.б.) орын алады. Мұнда 6 жасар баланың сипаттамасы ұсынылған. Жоғары эмоционалды, еліктеушілік, қоршаған ортаны тануға бағыттылық, ересек адамдар мен құрдастарының əсеріне сезімшілдік. Бұл кезеңде 6 жасар баланың психикасында əр түрлі «ажыраулар» болады, яғни бала сапалы білімді қалай алады: ол ойын барысында немесе оқуда дамиды жəне əлеуметтік тəрбиелеу шарттары мен жеке ерекшеліктеріне сай дамиды. «Жеке тəжірибеге» сүйену оқушылардың жаңа білім мазмұнының құрылуына негіз бола алады. Алты жасар баланың «жеке тəжірибесі» оның жақын айналасындағылар көзқарасынан тұрады: отбасы, тұратын жері, дене бөліктері, денсаулық жəне адам іс-əрекеті, жануарлар мен өсімдіктер туралы. Ал, бұл дегеніміз оқу курсының мазмұны осыған байланысты басталуы керек жақыннан-алысқа қағидасына сəйкес білімнің мазмұны баланың əлеуметтік тəжірибесіне сай енгізіледі. Егер баланың оқу пəні оның күнделікті жанасатын нысандар мен субъектілер жəне құбылыстар болса, онда баланың мектепке бейімделуі сəтті болады[8,756]. Бастауыш білім беруде жүзеге асырылатын білімдік үдерістің негізгі мақсаттары: -отбасында жəне мектепке дейінгі мекемеде басталған бала тұлғасын жанжақты дамытуды жалғастыруға жағдай жасау; -оқушыларда қоршаған ортаның біртұтас бейнесін бірізді қалыптастыру; -негізгі мектепте қоғамдық-гуманитарлық курстарды одан əрі жетіспен зерделеуге мүмкіндік беретін пропедевтикалық базаны қалыптастыру; -қоршаған ортамен қарым-қатынас жасаудың адамгершілік-этикалық жəне қауіпсіздік нормаларын қалыптастыру. 290

Оқу бағдарламасының негізгі реттеуші функцияларының бірі- мұғалімнің ұйымдастырушылық- əдістемелік тұлғасы мен бастауыш мектеп оқушысының оқу қызметін қалыптастыру болып еспетеледі. Қазіргі кезде оқу пəндерінің педагогикалық функциялары мынадай негізгі тіндеттердің орындалуын талап етеді: оқушының жеке тұлғасы мен шығармашылық қабілетінің дамуы, оқуға деген қызығушылығы мен ынтасын қалыптастыру, эстетикалық сезімдер мен адамгершілікке тəрбиелеу, өзіңе жəне қоршаған əлемге деген эмоционалдық құндылығын ояту; білім, білік, кең ауқымды дағдыларды меңгерту, əртүрлі əрекет түрлерін жүзеге асыра білу мүмкіндіктері;бала дегсаулығын психикалық жəне физикалық нығайту,баланың жекелігін сақтау жəне оған құрметпен қарау. Мұғалім білім беруші ретінде емес, оқушының белсенді оқу танымдық əрекетін ұйымдастырушы болуы тиіс. Бастауыш сыныптың білім беру үдерісін ұйымдастыруда мұғалім педагогика жəне психологияда айқындалған бастауыш имектеп жасындағы балалардың қабылдау, ойлау жəне шығармашылық əрекетінің маңызды жас ерекшеліктерін есепке алуы қажет. Жас ерекшеліктеріне байланысты қабылдау, ойлау жəне шығармашылық əрекетін есепке алуда осы жастағы балалардыа қайсысы жақсы дамығанын (мұғалім неге сүйенуі керек), балаларда қайсысы нашар дамығанын (қайсысын дамыту қажет) екенін білуі тиіс. Бұл жастағы балаларға тəн ерекшеліктер: -жаңаны білуге деген өткір құмарлық; -жаңа əсерлерге деген сарқылмас қажеттілік; -ашық эмоциялар (ерекше қуану,тез ренжу,жаны ашу,қатты қайғыру, толғану); -пайымдауды сүйеді («пəлсапалық»); -жеңіл ойлап табады, қиялдайды; -ойынға тез араласады (дайындықпен,қуанышпен,қызығушылықпен), қозғалыс ойындарын сүйеді; -театрландырылған қимыл əрекетке шын ниетімен қатынасады; -сурет салуды, қолдан бұйымдар жасауды, аппликацияны сүйеді; -бейнелік деңгейдегі (өлең, əуен, көркем бейне) əсемдік пен үйлесімділікке сезімтал; -зияткерлік ойлауды (ұғымдық ойлау, салыстыру, жинақтау, маңыздыны бөлу, қорытынды жасау); -зейіннің шоғырлануы төмен (оқушылардың зейіні шашырыңқы, олар ұзақ тыңдап отыра алмайды); -мақсатқа жетуге еріктік даярлығы нашар(оқушыларда сəтсіздік, сенімсіздік тудырады жəне қызығушылығын жояды); -бірсарынды жұмыстан тез шаршайды (іс-əрекетті алмастыру қажет); -маделдеу жəне шартты белгілермен жұмыс жасау дағдысы болмайды. -көркемдік- сөйлеу əрекеті, сөздік-логикалық есте сақтауы төмен; -өздеріңнің əлеуметтік мүмкіндіктері туралы түсінігі нашар. Міне,бастауыш мектеп жасындағы балаларға тəн осы аталған педагогикалық-психологиялық ерекшеліктердің барлығын мұғалім оқыту 291

үдерісін жаңаша ұйымдастыруда есепке алуы тиіс. Бұл кеңестерді мұғалім оқушылардың нақты жағдайына бағдарлай отырып (даму деңгейі, қызығушылық аймағы, ұлттық ерекшелігі, жəне т.б.) түзетулер енгізуіне мүмкіндігі бар. Əдебиеттер: 1.Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. –http://www.edu.gov.kz 2.«Қазақстан Республикасы бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты» 25 сəуір, 2015 жыл. –http://www.nao.kz 3.Роджерс К. Вопросы, которые я бы себе задал, если бы был учителем//Хрестоматия по педагогической психологии. Учебное пособие для студентов/ Сост. А.Красило, А.Новгородцева, М., 1995 4. Гилфорд Дж. Три стороны интеллекта // Психология мышления / Под ред. А.М.Матюшкина. М.,1965.-С.433-456. 5. Выготский Л.С. // Соч.: В 6т. Проблемы общей психологии / Под ред. В.В. Давыдова.-М.: Педагогика,1982.-Т.2.-504с. 6. Талызина Н.Ф. Управление процессом усвоения знаний. –М.: Изд-во МГУ, 1984.-344с. 7. Мұханбетжанова Ə. Тұлғалық бағдарлы білім берудің əдіснамалық жəне теориялық мəселелері. Поиск-Ізденіс №3,2006ж. 214-218 б. 8.Мұханбетжанова А.Ө. Бастауыш мектеп педагогының түйінді құзыреттілігін қалыптастырудың тұжырымдамалық негіздері. –Ізденіс №1, 2009ж. 261-264б. ӨТЕЖАН НҰРҒАЛИЕВ ПОЭЗИЯСЫ: УАҚЫТТЫҢ БЕЙНЕЛЕНУІ ЖƏНЕ ӨМІР ШЫНДЫҒЫ Наменова Гүлсім Жұматайқызы Ақтөбе гуманитарлық колледжі Филологоия ғылымдарының магистрі

Байғанин өңірінен қазақ өлеңінің топырағын құнарландырып, көк жиегін кеңіткен талантты ақындар көп шықты.Соның бірі-Өтежан Нұрғалиев. «Ол осыдан біраз уақыт бұрын өзінің өте сəтті қадамымен – жасандылықтан ада, жатық табиғи да төгілмелі, өрісі кең өлеңдерімен жыр құмар əлеуметтің ықыласын иеленген болатын. Алғашқы махаббат, бақытты да баянсыз жастық, керім даланың көз жауын алатын əдемі суреттері əсем өрнегін тауып, қанық бояуларымен қайта бір тірілген кезде, кім де болса өлең авторына деген ризашылығын жасыра алмастай жағдайда қалар еді»,- деп айтқандай, алпысыншы жылдарда жарқ етіп шығып өлеңдерінің шынайылығымен жұртты баулап алған Өтежан ақын сол деңгейден түскен жоқ. Аты аңызға айналған ақынның өлеңдерін жыр құмар қауым іздеп жүріп оқып, əр кітабын асыға күтті. Əсіресе, оның төрт жинақтан түзілген «Соғыстың соңғы жазы» атты кітабын жұртшылық жеңсік атай қабылданды. Ақынның əр жылдарда жарық көрген «Менің махаббатым», «Ақ нөсер», «Нөсерден кейін», «Кемпірқосақ», 292

«Ай астында ақбоз үй», «Қайыңды тоғай», «Таңдамалы», «Соғыстың соңғы жазы», «Тыныштық», «Афины мектебі», секілді жыр кітаптары қазақ өлеңін мың сан бояулармен байытып, деңгейін бір саты көтерді. Өтежан ақынның тума жырлары өзінен кейінгі ақындарға қатты əсер етті. Сол тума бұлақтан мейірі қана ішкендер бірте -бірте өз арнасын тапты. Тамырын Өтежан өлеңдерінің топырағынан тартқан нəп-нəзік шыбықтар бір-бір бəйтерекке айналды. «Өлекселер қашатын тірілерше, өксіп жүрген өлеңнің тілі келсе» дейді Жұматай Жақыпбаев Мұқағали туралы өлеңінде. Біздіңше, осы теңеу Өтежан Нұрғалиевке де келетін сияқты. Жетпісінші жылдардың екінші жартысында Өтежан əдебиетімізге тағы бір тың леп əкелді. Сол кезде қолға алған, кейін «Соғыстың соңғы жазы» деген ортақ атаумен төрт кітап болып түзілген балладалар жаралы жылдардың өшпейтін сиямен жазылған боямасыз шындығы еді. Біріне-бірі көрінбейтін жіппен байланысып тұрған бұл балладалар қазақ сөз өнеріне тың құбылыс болып енді. ХХ ғасырдың орта шені мен ХХІ ғасырдың басында өмір сүріп, қазақ поэзиясына тың тыныс, өзгеше өріс əкелген Ө.Нұрғалиев ақын деген атына заты лайық, алған бағытынан тайқуды білмеген, əдебиет сынды мəңгілік майданның жанкешті саңлақ сарбаздарының бірі еді. Ақын туралы естеліктерді саралай отырғанда түйгеніміз - өжет мінезді Өтежан қара басының қамынан гөрі, халқының қайғы-мұңына көбірек алаң болды. Ол кəдуілгі пенде ретінде əлдекімнің бойынан аярлық пен көлгірсу, келеңсіздік пен кещелік нышанын байқаған сəтте -ақ қаны басына тебетін тым кірпияз кісі болып көрінетін. Ал, біреулер үшін жаны жайсаң, пиғылы пəк данагөй аға еді. Ақын ретінде жазып бітірген жырлары жарық көрмей, жылдар бойы темір сандығында «сүрленіп» жатып қалғанына жаны күйзелетін тұрлаусыз тағдырлы тұлға еді. Ақыры, іштегі отты толқындары сыртқа тепкен жарылмаған жанартауға айналған күйінде бұл фəниден баз кешкенін түсінеміз.[1.208]. Көзі тірі кезінде 30-ға жуық жыр жинағын оқырман назарына ұсынды. Аса көрнекті ақын өмірінің соңына дейін өлеңмен тыныстап, фəниден бақиға көшті. Қолымызға тиген қос томдықтың бірі «Көне соқпақтар, соны сұхбаттар» кітабы жəне «Ақын хақында» деп аталатын айдармен берілген сан алуан авторлардың сыни мақалалары, естеліктері мен ой-толғамдары 1962 жылдан бастап, 2007 жылдарға дейінгі аралықты қамтиды. Кітап беттері ақын əлемін тану, шығармашылығын мойындау немесе оның өзгеше бітім-болмысын, тосын мінез, татаусыз шындығын қабылдай алмау сынды ой-пікірлерге толы. Демек, ішкі əлемі де аса бай, интеллекті терең, ой самғауы қиядағыны шалып, шыңыраудағы шындықты құлағынан тартып сүйреп алып шығатын айбынды ақынның айшықты туындылары хақындағы ағынан жарылған сұхбаттармен қатар, оның оғаштау көрінетін тарпаң мінезі; бетің бар, жүзің бар демей, тіліп айтып тастайтын турашылдығы; қайбірде қыңыр сөйлеп, қиқарлық танытатын 293

«қиын адам» туралы алға тартылған алғаусыз естеліктер ешкімді енжар қалдыра қоймас. Өтежан поэзиясының қазақ əдебиетіндегі орны ерекше. Көркем туынды тарихи жағдайды, əлеуметтік мəселелерді қаншалықты шынайы, тартымды суреттегенімен, оқырман, ең алдымен, шығармадан адамды іздейді. Яғни, ішкі жан дүниесі айқын, əлеуметтік-қоғамдық жағдайлардың ортасынан табылатын адамды іздейді. Былайша айтқанда, көркем шығармаға арқау болған жағдаяттарға сену үшін, оқырман ең алдымен кейіпкердің шынайылығына илануы керек. Əрі бұл басқа жанрларға қарағанда, лирикада айырықша көрінеді. Себебі «лирикада ақын мен оқырман арасында көзге шалына бермейтін рухани-эстетикалық байланыс орнығады да, осы ішкі байланыс шынайы болса ғана, көркем туынды шын бағаға ие болады» [2.10] Өтежан адам баласының мінезі мен болмысын беруде өзінің кең дүниетанымын, ішкі əлемінің əр алуан қырларын жайып салады. Ақынның поэзиясы оның адами жəне ақындық табиғатындағы ішкі рухани үндестіктің молдығын аңғартады. Ө.Нұрғалиев ақындық ғұмырын үлкен көркемдік ізденістерге арнаған, бар қуатын соған сарп еткен суреткер. Оның шығармашылығының бір қырында, яғни, таразы басының бір жағында мұңды толғаныс, өкіну жəне қайғы қасірет, күйініш жатса, таразының екінші басында – романтикалық өршілдік, махаббат, сүйініш-күйініш, арман, мақсат, үміт жатады. Көп қайғықасірет шеккен, азап пен уайым тауқыметін тартқан ақын осы бір екі оттың жалынына шалынып, соған шарпылған! Оның шығармашылығында тарих тұңғиығын терең түсіну, өткенді бажайлау, болашақты болжай білу, бүгіннің ақиқатына көз жеткізу сияқты терең толғаныстар заманның астан-кестен, аласапыран жайымен астасып жатады. Ө.Нұрғалиев өлеңдерін оқи отырып, тылсым буғандай əсерге енесің, таңғаларлық күй кешесің, ойлар мен толғамдардың терең тұңғиығына сүңгіп, əсем суреттер дүниесіне кіресің. Не суық, не жылы, əлде жарық, əлде көмескі сезімнен хабар беретін алуан бояудың сырларына қанығып, ақынның құдыретіне, шеберлігіне бас ұрасың. Өтежан не тау туралы толғансын, не дархан даланың кеңдігін жырласын, тіпті көл, немесе жазғы таңды, қысқы кешті, егінді, не жер, күн, ай жайында айтсын, бірінші кезекте дүние түсінімі, ішкі жан күйі тұрады, сонысымен айнала əлемді бірге толғандырып, бірге тебіренеді ( «Жалғыз терек», «Аспан нілге шайғандай», «Бұлақ», «Туған жер»,«Ақ құйын»,«Таңның атуы» «Екі аспан», «Жердің көз жасы», «Бұлдырап көкжиектен сағым құлап» т.б. өлеңдері куə). Ө.Нұрғалиев жырларында табиғат пен адамның жан дүниесі бірге өріліп, бірге астасып жатады. Əлем құбылысы санамен, көңілмен үндесіп, сұлу, сырлы, тіпті кейде ақыл-ойға сыймайтын фантастикалық суреттер көз алдыңа келеді. Сөз көбіне ойдың білінер-білінбес сыртқы қауызы ғана сияқты көрінеді де, ақынның құдыретті шабытымен кестеленген түпкі мағына сурет болып санаңа еніп, сезіміңді қалай билеп алғанын білмей де қаласың. Бұлдырап көкжиектен сағым құлап, Секілді тоқтамайтын ағын-бұлақ. 294

Аңқытып судың исін, шалғын исін Желменен жарысады қалың құрақ. Кемедей көк айдыннан көтерілген, Аспанға тəкаппар күн жеке мінген. Өрмелеп шың басына шыққан сəуле Жалайды табиғаттың шекерінен! Жел шайқап жалғыз талды бесік қылып, Келіп тұр əлсін-əлі есікті ұрып... Туған ел, өмірім саған жалғасады Самалдай тоқтап қалсам, есіп тұрып! [3.87] Ақынның шындық құбылыстарды жинақтаудағы ерекшелігі - образдың жалпы бітімін, тұлғасын қалыптастырумен қатар оның ішкі ерекшелігін ашып, мінезін даралайды. Ө.Нұрғалиев поэзиясында адам бейнесін жасаудың амалы, алуан түрлілігі сол - шығармасындағы көркем бейне сөздегі суретпен ғана бітпейді, оған қажет өмірлік материалды жинақтаудан əдеби тұлғаны даралауға дейін барады. Туған жерді сүю, сиқырлы табиғатының қадірқасиетін сезіну Өтежан жырларында ерекше көрініс табады. Туған жерінің алтын бұлағын «менің əрбір қан тамырым емес пе?» – деп атамыз ежелден қасиет тұтқан қанға теңеуі де тегін емес. Қазақ халқы кіндік қаны тамған жерді қасық қаны қалғанша жаудан қорғаған. Ақынның туған жердің қадірқасиетін терең сезінуіне, тебірене жырлауына ата-бабаларымыздың осы қасиеті сіңсе керек. Өтежан Нұрғалиев поэзиясы жазушы Құрал Тоқмырзин: «менің пайымдауымша, Өтежан ақын ретінде өз шеберлігі мен ізденімпаздығын үш кезеңге бағыштады. Оның бірінші кезеңі үйрену, қалыптасу, өз мəнерін табу, теңеулерін теңдессіз шебер ұштау, поэзиядағы шарықтауына ұласты. Екінші кезеңі,өз жерлестерінің нағыз шынайы образын жасайтын «Соғыстың соңғы жазын» əрі тарихи, əрі əдеби көркем шежіреге айналтуы десек, қате болмас. Үшінші кезеңі, оның нағыз толысқан, ізденісі шарықтау шегінің ең биік ұшар басына жеткен кезіндегі толғанысы – «Афина мектебі» дейміз. Ақын бұл бетбұрысқа сексенінші жылдардың орта шенінде кірісіп еді. Өтежан бұл еңбегінде де бұрынғысынша ар мен адалдықтан, шындық пен əділдіктен, үлкенге құрмет, кішіге ізеттен, намыстан бір елі ауытқымай, өмірден өлмес, өшпес шабыт тапты. Бұл шығармасы тұтасынан философия! Оны түсініп оқу, көкейге тоқу əзірлігі жоқ адамға, əрине, оңай емес. Ол үшін ақынның өзіне тең болмағанмен, едəуір ізденіс қажет!..» дейді. Нұрғалиев поэзиясы туралы зерделі пайымдау жасаған жазушы ақын шығармашылығының ерекшелігін дөп басып санамалаған. Өзі өмірден өткеннен кейін толықтырылып, тұтастай жарық көрген «Соғыстың соңғы жазы» кітабынан байқалған бір ерекшелік–кез келген өлең-балладасы оқырманын бірден еріксіз баурап əкетеді. Мұнда ақын типтік тұлғалардың жалпы қазаққа ортақ галереясын жасады. Тіпті, ондағы оқиғаның өзімен араласып кете барасың. Жəне өлең авторы да өз ойынан үнемі хабар беріп отырады: 295

Шындық бірақ обалыңа қарамас, Обал ғой деп жалған айту жарамас. Алдыменен Шындық бұрын өледі, Өтірікпен қона қалса аралас. [4.55] Əдетте бізде ақынның алдын-ала жасалып қойылған қалыпты түр сипаты болады. Ал бұл кісі ол қалыпқа сыймайды, өзіне ғана ұқсайды. Бұл кісіні ешкім қайталай алмайды. Ақынның тағы бір тапқырлығы, оқиғалы өлеңге кірісер алдында хикая не жайында екенін өлеңнің екі жолымен немесе жалғыз шумақпен, кейде оны керекті тұста қайталау арқылы жеткізіп, жетелеп отырады: Талай жерде бүлдіргенім есімде, Талай жерде күлдіргенім есімде. («Жан баспаған арал») Ерді көрдім талай досын сақтаған, Елді көрдім ердің атын сақтаған. («Жарақаты жоқ адам») Жас кезінде-ақ жалақ болды Тəжайық, Жас кезінде-ақ салақ болды Тəжайық. («Тəжайықтың даласы») Ақынның қалыпқа сыймайтын ой пікірлері кей адамдарға ұнай бермегенімен бұқара арасында ерекше ілтипатқа ие. Ағамыз сұхбат берген газет – журналдарды елдің іздеп жүріп оқитыны содан. Мен не берем? Ақ көшек арымменен Аспаныңды бояйтын жалын берем. Көктеміңнен төсіне гүл боп қонам. Базар болып бойдағы барымменен. Оранып ап үлде мен бүлделерге. Кемпірқосақ төгемін шілделерге. Бұлбұлдарға бітпеген салтанатпен Күй шертемін тотыдай түрленем де Көкірекке керемет енсе енді. Сол енген күй тек саған сүйенсе еді. Майыспайтын терегім – туған халқым, Саған ғана сенемін, сүйем сені! – деп жырлаған. [5.87] Өтежан соғыстан соңғы кездегі жесір қалған жас əйелдерді суреттегенде де олардың арман-мүддесін, махаббатын асқақтата, күнəдан пəк, арамдық пен аярлықтан ада етіп, мейлінше əсерлі жырлайды. Мысалы: Қалқа деген жесір, сұлу келіншекті қараңыз! Кір жуып жүр. Кір жайып жүр. Сүйген жарын көргендей-ақ түсінде. Сол Қалқаны сыртынан аңдып, аузының суы құрып тұрған Тəжібайды ақын: Қоян іздеп құлақ түрген тазыдай, Қан іздеген қансонарда қажымай, Қолда мылтық, қара мұртын ширатып, Қарап қапты аң көргендей…Тəжібай…–дейді.Жанды сурет емес пе? Күйеулері соғысқа кеткен жесір келіншектер, қыздар сол заманда қолында билігі бардың қолжаулығындай болғанын ақын көзімізге елестете бейнелеген. Жалғыз ғана бұл өлеңде емес, барлық өлеңдерінде де қыз-келіншектердің тəлкекке түскен тағдырын ақын ерекше жанашырлықпен, ал соларға өздерінің ойыншығындай 296

қараған еркектерді шеней, əжуалы күлкі шақыра бейнелейді. Қолдарына қару алып, Отан қорғауда жүрген азаматтардың жесірлері мен қарындастарын мазаққа айналдыруға құмар «серілер мен перілерді» оқырман көзіне анық елестете суреттегенде ақын халыққа əшейін жеңіл-желпі күлкі ұсынып отырған жоқ. Қайта, тілінің жеткенінше, ер азамат деп ел сенген, қыз-келіншек сүйеніш, қорғаныш көрген əлдекімдердің адал махаббатты арамдауға, жан лəззатын емес, тəн лəззатын көксеген азғындығын жалғанға жайып, шенейді. Шындық əрқашанда ащы. Өтежанды осындай суреткерлігі үшін сол адамдар онша ұната қойған жоқ. Өйткені, жамандық əрқашан да өміршең, итжанды. Ол заманға қарамайды. Заңға бағынбайды. Дəл бүгінгі кезде де қыз-келіншектерді əрқилы сый-сияпатпен арбап, еліктіру жүріп жатқанын еске алсақ, Өтежан достың жасаған образдарының шынайылығына қоса, оның өміршеңдігіне тəнті боламыз. Шындықты суреттеу, оқырманға табиғи қалпында ұсыну өз алдына. Оны көркем тілмен ұтырын тауып, ұғымға ұялата орайын тауып беру – басқа мəселе. Өтежан ақын халықтың мінез-құлқын, жанын, дəстүр-салтын бала күнінен жіті зерттеп, жете зерделегендіктен, кейіпкеріне жан бітіретін сөздерді оңай əрі орынды келтіретін. Мысалы, Қалқаның қимылын «Кір жуып жүр. Кір жайып жүр жарқылдап» дегені қарапайым-ақ сөз. Алайда, Қалқаның кір жуып, оны жайғанындағы «жарқылдап» жүруі соғысқа кеткен жарының көйлегін жуып, оны енді елге оралып қалар деген үміттің үдеуіне қуанғаннан жарқылдап жүргендей елестейді. Ақын оның сол бейнесін «Сүйген жарын көргендей-ақ түсінде» деп үстемелей түскені одан əрмен оқырман жүрегіне де үміт-арман қуанышын дарытқандай болады. Қарапайым халық сөзіне қимыл беріп ойнату арқылы Қалқаның образын көзге əрі сүйкімді, əрі жігерлі, үмітарман аялаған аяулы бейне етіп ұсынады. Тəжібай болса, келіншекке мылтық оқталып, «атам» дейді, сөзіне астыртын мағына беріп. Ал оны көріп тұрған ақын: Ойынында нəзіктіктің азын-ай, (Тасыр иттің нəндігін-ай, назын-ай) «Жүрек тола – сүю демей, оқ– дейді, Мылтығымның іші тола»–Тəжібай…–деп ақын Қалқа жеңгесіне жаны аши, тасыр басқармаға қатты қынжылады. [6.95] Қазақ поэзиясының даму өрісін əдеби үдеріс негізінде үнемі қадағалап, дереу үн қатып, басты жайларын айқындап, бағыт-бағдар бергендігін біз жоғарыда келтірілген мысалдардан анық байқадық. Көркем өнер-өмір шындығының айнасы. Ал өмір шындығы ұшы-қиырсыз кең дүние. Əлеуметтік орта, саясат, халық тұрмысы-бəрі де өмір шындығының көріністері. Жалпы кез-келген көркем туынды өмірдің өзінен тамыр тартып, бастау алады. Ал өмір дерегін жаңаша көзқараспен сұрыптап,көркем мазмұнға айналдыру ақындар мен жазушылардың еншісінде.Мұнда шығармашылық иесінің өмір тəжірибесі,ой тұжырымы, суреткерлік шеберлігі, көркемдік ізденісі үлкен маңызға ие болады. Қазіргі қазақ əдебиетінің дамуында өткен ғасырдың алпысыншы жылдардың орны айрықша. Себебі, осы мерзімде əдебиеттің барлық жанрларында дерлік шығармашылық өсу ерекше байқалды. Əдебиетке келген талантты ұрпақтың бұл кезеңдегі үлкен ерекшелігі жан-жақты біліммен, үлкен дайындықпен келді. Олар кешегі бала кезінде соғыстың қиындығы мен 297

қасіретін көріп-сезіп өскен ұрпақ болатын. Сол тегеурінді буынның талантты өкілі ақын Өтежан Нұрғалиев еді. Ақынның қазақ əдебиетіне сіңірген еңбегі өлшеусіз еді. Ол пəниді арбаған алдамшы пендешілікке бой алдырмады. ӨЛЕҢ - ӨНЕРДІҢ адал тұлғасы болды. Оның балладаларында соғыс жылдарындағы балалық шақтың көбірек жырлануының өз заңдылығы бар. Ақын поэзиясы бірде ықшам көлемді оқиғалы туынды болса, бірде өмір, табиғат көріністерін көркем бейнелеген лирика болып келеді. Бірқатар шығармалары ел, халық басынан өткен шиеленіскен күрестерді, ерлік оқиғаларды жырлауға арналды. Мінекей, ақынның жыр жауһарлары сан қырынан құбылып, көкірегіңізге көркем суреттер ұялатып, көңіліңізді баурап, жүрегіңізді жаулайды. Олай болса, Ө.Нұрғалиевтің өлеңдерін жата-жастана оқу керек. От ауызды, өркиік тағдырлы, оқталған мылтық сынды ақынға:–Не себепті егіліп-төгіліп жыр жазасыз? – деп сауал қойсаңыз, былайша жауап берері сөзсіз: Адал берген антым үшін жазам мен, Аялаған Халқым үшін жазам мен. Мəңгі бірге қайнасын деп өмірім – Халық дейтін қасиетті қазанмен! [7.63] Біздің мақсат–мұхит ойлы таланттың көкірегін жарып шыққан кемел туындыларының мəн-мазмұнын,құрылым-композициясын,көркемдік шешімін, мүлт кеткен тұстарын талдап-таразылауды көздемейді. Өйткені, бұл бір мақала көлеміне сыймайды. Бұл алдағы уақыттарда қолға алатын зерттеушіғалымдардың кəсіби (адами) парызы. Өтежан Нұрғалиев өзінің“Ақ нөсер” жыр жинағында «Мен қазақтың ұлыларын ақымақ қылып, ақымақтарын ұлы етiп көрсетемiн. Сонда ғана шындық қайтадан жаңа қырынан көрiнедi. Бiз дайын штамптармен жүрмеуiмiз керек. Қазақтың əдебиетiнде, өнерiнде халтура көп сияқты, ұнатпай тұрамын. Сосын тоқмейiлсу, iштарлық бар.» деп түйіндеген. Расында, өңшең бір ожданды таланттарымыз өліп тынғанда:«Арысым-ай! Барысымай!...»,- деп өкіре жылап-сықтаудан көз ашпауды азайтсақ екен... Өйткенше, көзі тірі кезінде қадіріне жеткенге не жетсін! Сондай ардақ тұтар ағалардың бірі - Өтежанды да еске арагідік алып тұрайық ағайын! Əзелден лирик, өлең-жырдың, эпикалық поэзияның да қамшы салдырмас өрен жүйрігі Өтежан Нұрғалиевтай ақынның аруағына тағы бір тағзым етелік. Пайдаланылған əдебиеттер: 1.Аймұхамбетова Ж. Лирикалық бейне жасаудағы көркемдік ізденістер. // Көкейкесті əдебиеттану. Сегізінші кітап. - Астана: ЕҰУ, 2008. - 412 б 2.Шапай Т. Шын жүрек – бір жүрек. – Алматы: Жазушы, 1999– 256 б 3.Нұрғалиев Ө. Ақ нөсер. Өлеңдер. –А., «Жазушы», 1968 4.Тоқмырзин Қ. http://www.egemen.kz/27589.html 5.Нұрғалиев Ө. Соғыстың соңғы жазы.Балладалар.2,3,4-кітаптар.А., «Жазушы», 1978, 6.Ахметов З. Өлең сөздің теориясы. - Алматы: Мектеп, 1960. - 292 б. 7.Жүсіп Қ.М. Қазақ лирикасындағы стиль жəне бейнелілік.–Алматы: 2 298

ҰСЫНЫСТАР 1.«Мəңгілік Ел» жалпы ұлттық идеясын жүзеге асыру аясында барлық оқу пəндерінің тəрбиелік ықпалын күшейту; 299

2.Білім беру мазмұнын жаңартудағы педагогтың кəсіби дамуын жетілдіру; 3.Білім беру жүйесінде оқушыларға қазақстандық патриотизмді, толеранттылықты, рухани-адамгершілік қасиеттерді дамыту; 4.Уақыт талабына лайық педагогтердің біліктілігін арттыруда жаңаша көзқарас қалыптастыру; 5.Шетелдік озық іс-тəжірибелерді зерделеп, тиімдісін Отандық білім жүйесіне енгізу; 6.Білім беру жүйесін жаңарту жағдайындағы тəрбие мен білім берудің тың жолдарын іздестіру; 7.Профессорлық оқытушы құрамының ғылыми-зерттеу, жобалық, əдістемелік жұмыстарын ынталандыру; озат тəжірибе тарату аумағын кеңейту; 8.Тəрбие мен білім беру мазмұнын жаңарту жағдайында педагог мəртебесін қалыптастыру жəне кəсіби шеберлігін жетілдіру бойынша ғылымиəдістемелік жұмыстың мазмұны мен формаларын жаңарту. 9.Мүмкіндігі шектеулі балалармен түзете-дамыту тəрбиелеу жұмысын жүргізетін дефектолог-логопед мамандардың кəсіби құзыреттілігін жетілдіру; 10.Білім беру ұйымдарының оқу-тəрбиелік үдерісіне инновациялық технологияларды енгізу бойынша; инклюзивтік білім беруді енгізу бойынша; білім беру мазмұнын жаңарту бойынша; біліктілікті арттыру жүйесінде АКТ ресурстарын қолдану бойынша үздік педагогикалық тəжірибенің тиімді таралуын қамтамасыз ету; 11.Педагогтардың кəсіби дамуын ғылыми-əдістемелік тұрғыдан қолдау; 12.Педагогикалық қызметкерлердің кəсіби дамуындағы жеке траекториясын құру бойынша педагогтарға жүйелік кеңес беру; 13.Инклюзивтік білім беру мұғалімдерінің түзету-педагогикалық жұмыстарындағы іскерлік пен дағдыны жетілдіру; 14. Жаһандану кезеңіндегі «Үштұғырлы тіл» идеясының жүзеге асуын жетілдіру; 15. Жаңа форматтағы кəсіби мамандардың педагогтық ізденістерін үштілде оқытуды тəжірибеге ендірудегі саралау жұмыстарын жетілдіру.

300