zk. 458 2022ko martxoaren 11 www.goiberri.eus
03
Iritzia Judit Garcia Llorens. Emakumea eta baserritarra
Elkarrizketa
10-11
Aitor Ibañez de Garatxana: «Nahiago dut azken urteetako memoria landu»
Gure lurra
14-15
Joxe Ramon Arsuaga: «Esneak balio duena kobratzea da nahi duguna»
DEMOGRAFIA ERRONKATZAT 04
Goierriko gizartea zahartzen ari da, eta jaiotze-tasa, aldiz, jaisten
02 Publizitatea # 458 • 2022ko martxoaren 11
Iritzia 03 Judit Garcia Llorens • Baserritarra
2022KO MARTXOAREN 11
# 458 Argitaratzailea: Goierriko Hedabideak SL
Koordinatzailea: Iñaki Gurrutxaga
Kudeatzailea: Josu Iñigo
Erredakzio-burua: Loinaz Agirre
Diseinua: Adaki (Eneko Maiz)
Banaketa: Bidera zerbitzuak. Berria Taldea Lege gordailua: SS-1638/2011
Egoitzak: Beasain: Oriamendi, 32. 20200.
Urretxu: Iparragirre, 11 (Kaletxiki). 20700.
Telefonoak: Beasain: 943-16 00 56 Urretxu: 943-72 34 08 Webgunea: goiberri.eus
Posta elektronikoa: goiberri@hitza.eus
Publizitatea: 607 530 424 jizagirre@hitza.eus
Bezero arreta, harpidetzak: 902-82 02 01 harpidetza@hitza.eus
Diruz laguntzen duten erakundeak: Udalak: Altzaga, Arama, Ataun, Beasain, Itsasondo, Legorreta, Mutiloa, Olaberria, Segura, Urretxu, Zaldibia, Zerain eta Zumarraga
Azaleko irudia: Gorka Gomez
Itzain
Emakumea eta baserritarra
E
makume baserritarrok zorionekoak ga- koa, lanaldi murritzagokoa, eta produktibitate renez, hiru nazioarteko egun ditugu: baxuagokoa». Emakumeon eguna, Langileon eguna eta Baserri munduan, zaintzako ardura izateaz Emakume baserritarron eguna. Zorione- gain, arlo produktiboko emakumeen parte harkoak, edo akaso munduan barrena emakume ba- tze funtsezkoa da, baserria bera bezain zaharra. serritarrak zapalkuntza anizkoitza jasaten dute- Baina sektorearen industrializazioarekin ez da lako izango da: generokoa, klasekoa, arrazakoa emakumearen ahalduntzea areagotu, eta hain askotan eta elikagaiak sortuz lurraren zaintzatik zuzen ere, administrazioek gehien sustatu duten bizitzeagatik sistema kapitalistalde profesional horretan, tak ekoizle xumeei eskaintzen emakume titular kopururik txidigun begirune eskasarengatik. kiena dugu. Hegoaldeko eta ekialdeko luSektoreko argazki horretan, rraldeetako emakume baserrihazten doan taldea falta da. tarrak merkatuen liberalizazioa Agroekologiaren bueltan jardueta elikagaiak merkantzia ten duena, produkzioak mugabihurtzearekin batera txiroagotuagoak dira, baina dibertsifikaak bilakatu dira. Azkeneko hazioa, produktibitatea edo iraunJudit Garcia Llorens markadetan lurraren emakukortasun maila handia du. Kasu Baserritarra meen jabetzan, emakumeen honetan, eta ez da kasualitatea, kontrako indarkeriaren aurka EHKolektiboak 2021eko txosteedo justizia sozialean ez da honean genero arrakalari dagokiobetzeko urratsik egin. Bai, ornez jasotzen dituen datuek egoUne aproposean dea, emakumeen borrokan eta era hobea erakusten dute. gaude norabide feminismoa zein agroekologiaLogika heteropatriarkalarefeministarantz eta kin talkan, aldaketak poliki doaz ren aldeko apustuan. Gurean ere, zaintzarekin (luagroekologiarantz baserrian. Emakume kopurua rra, haziak, abereak, ingurumehanditzea eta saretzea, lan errezuzentzeko na, kalitatea...) lotutako lanak produktiboko banaketa, arlo bigarren mailara alboratu dira, guztietako erabakietan eta esekoizpena handitzeari lehentapazio publikoetan emakumeen suna emanez. HAZI erakundeaparte hartze aktiboa, lurraren ren 2016ko EAEko emakume baserritarrei buruz- eskuduntza edo zahartzen doan kolektiboaren ko txostenean, sektorea bi taldetan banatzen du: zaintza bezalako gaiak erdigunean behar ditugu. «Sektore profesionala, ekoizpen puruetara espeSektorearen bilakaerari eta politikei buruzko zializatu dena, zor maila handia duena eta era- balorazio zintzoa genero eraginarekin beharrezkunde profesionaletan parte hartzen duena»; eta koa dugu. Une aproposean gaude norabide femibeste bat «neurri txikiagokoa, ekoizpen anitze- nistarantz eta agroekologikorantz zuzentzeko.
04 Sakonean Gizartearen zahartzea eta erronka demografikoa
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Erreportajea
GIZARTE MOLDE DESBERDIN BATEN GARAIA DA Hamarkadetan gizarteak izan duen bilakaeraren aurrean, gizarte trantsizioari erantzunak emateko neurri zehatzak hartu beharko dira. Goierri ere ez dago hortik libre; egungo erradiografia kontutan hartuz egin beharko da etorkizuna.
E
rronka demografikoa ideia konplexua da; biztanleriaren dimentsio ugari biltzen ditu, bai piramidearen egiturari dagokionez (sexuaren, adinaren eta abarren arabera), bai kokapenari dagokionez (landa-eremuetan, hirietan, jenderik gabeko eremuetan, lurralde-sakabanatutako eremuetan...), eta baita bizi baldintzei dagokienez ere (zerbitzuak emateko zailtasunak dituztenak, errenta-maila txikikoak...).
Testuak: Ariane Vierbücher Argazkia: Mikel Albisu
Horregatik, erronka demografikoari aurre egiteak askotariko erronkak biltzen ditu: hala nola despopulazioa, zahartzea edo biztanleria flotatzailearen ondorioak, baina baita beste batzuk ere: lurraldearen maskulinizazioa, dentsitate txikia, lurralde-sakabanaketa, migrazioak, itzulera-politikak, ugalkortasunaren beherakada eta jaiotza-tasa baxua, urtaroko gainpopulazioa... Erronka horrek –ekintza politikotik eta eragileekin elkarlanean– erantzun
Sakonean 05 Gizartearen zahartzea eta erronka demografikoa
2022ko martxoaren 11 • # 458
Lazkao da azken mende laurdenean biztanle igoera nabarmenenetakoa izan duen Goierriko udalerria. 6.000 biztanle pasa ditu egun.
egiteko baliagarriak izan daitezkeenak behintzat.
Datuen irakurketa Biztanleriaren datuei erreparatuz, Estatu mailako estatistika institutuak jasotzen du 2011 urtean, 69.685 biztanle zituela Goierrik, eta 2021ean 70.260. Hortaz, azkeneko 10 urteetan 575 biztanletan egin du gora biztanleriak. Azkeneko 25 urteetako lagina hartuz gero, aldaketa sakonagoak errepara daitezke: 1996. urtean, adibidez, 65.986 biztanle zituen Goierrik. Hazkundea, beraz, 4.274 biztanlekoa da. Hazkunde hori, ordea, ez da berdin gertatu herri guztietan; nahiko lokalizatua izan da. Herri gehientsuenetan, azkeneko 10 urteetan eman den biztanle aldaketa ez da oso-oso nabarmena. Urte tartea handituz noski, alde handiagoak nabari dira. Goierri osoko herri hazienen artean, desberdintasun nabarmenak eta deigarriak daude; Goierri beheko eta goiko herri hazienetan, kontrako eboluzioa eman da 25 urtetan. Behekoen kasuan (Beasain, Ordizia, Lazkao) gorantz egin dute nabarmen. Goierri goian, Zumarragak eta Legazpik, galera deigarria jasan dute. Beasainek 12.331 biztanle zituen 1996. urtean. Hurrengo urteetan beherakada txiki bat izan bazuen ere, 2003. urtetik aurrera, haziz joan zen, 2021 urteko datuek jasotzen duten moduan, 13.938 biztanlera iritsi arte.
berriak ematea eta begirada aldatzea eskatzen du: landa-ingurunearen eta hirien arteko harremanaren ulermen berri bat; belaunaldien arteko aliantza bat, haurtzarotik adinekoetaraino; eta sektore publikoaren eta tokiko eragileen arteko loturak sendotzea, horiek benetako protagonistak baitira erronka demografikoan eta despopulazioaren aurkako borrokan, besteak beste. Toki guztietan, baita Goierrin ere, aldaketa edo bilakaera demografikoa errealitate bat da. Lerro hauetan, erronka demografikoari erantzun bat eman ez, baina azkeneko urteetan izan den bilakaeraren erradiografia egiten saiatuko gara, eragile edo aldagai desberdinetan oinarrituta. Ziurrenik ez dira izango kontutan hartu beharreko guzti-guztiak, baina bai, Goierriren iruditeria
Biztanleriaren dimentsio ugari biltzen ditu demografiak, horregatik konplexua egiten du erronka demografikoa 2011. urtean, 69.685 biztanle zituen Goierrik, 2021ean 70.260. Azken 10 urteetan 575 biztanletan egin du gora
Entzunez eraiki, demografiari begira jarrita
E
usko Alderdi Jeltzalearen Entzunez Eraiki entzute aktiboko prozesuaren azken saioan, gizarte trantsizioa eta erronka demografikoa gaiak jorratu zituzten. Mintegiaren helburu nagusia zen «erronka demografikoari lotutako 2030eko euskal estrategiaren edukiak aztertzea eta zehaztea». Amand Blanes UAB Bartzelonako Unibertsitate Autonomoko Ikerketa Demografikoen Zentroko ikerlariak parte hartu zuen saioan. Araba, Bizkai eta Gipuzkoako joera demografikoen inguruko azalpenak eman zituen. Euskal gizarteak azken hamarkadetan «aldaketa demografiko sakonak jasan» dituela adierazi zuen Blanesek. Joera horiei, hala ere, «baikor» begiratu behar zaiela nabarmendu zuen. Baita populazioaren zahartzeari ere, prozesu hori «lehengoratzea oso zaila» izango dela aitortu arren. Baina proposatu zuen zahartze horren ondorioz herritarrek eta gizarteak orokorrean izango dituzten ezaugarriei erreparatzea eta aurrea hartzea, neurri eraginkorrak hartu ahal izateko. Ugaltze tasan izandako beherakada ere aipatu zuen. Emakumeen %90ek haurrak izan nahi dituztela azaldu zuen, eta horietatik gehienek bi haur izatea desio dutela. Alabaina, nahi hori ez da islatzen errealitatean, eta hori da gakoa harentzat: aztertzea zergatik ez diren betetzen «espektatibak». Argudiatu zuen arrakala hori «arrazoi materialek» eragiten dutela; hau da, lan eta bizi baldintza egonkorrik ezaren ondorioz atzeratzen dutela gehienek ugalketa garaia. «Botere publikoek» horretan esku hartu behar dutela uste du Blanesek, «emantzipazioa» ahalbidetuko duten baldintzak bermatzeko. Azkenik, migrazioaz ere aritu zen Blanes. «Demografiaren bilakaera baldintzatuko duen faktore nagusietako bat» izango da datozen urteetan.
06 Sakonean Gizartearen zahartzea eta erronka demografikoa
Goierri beheko eta goiko herri hazienetan, kontrako eboluzioa eman da biztanle kopuruan azkeneko 25 urteetan Goierriko jaiotze-tasa herrialdekoa baino 0,2 txikiagoa zen 2019. urtean; 8,1 puntutan dago
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Ordizia da biztanle gehien duen bigarren herria Goierrin, 10.420 biztanlerekin. Herri hazienen zerrendan, bi posizio egin du gora azken 25 urteetan. 2011an, laugarren tokian zegoen, Zumarragaren eta Legazpiren atzetik, 9.120 biztanlerekin. Beasainen gertatu bezala, beherantz egin zuen azken 25 urteotako lehen urteetan, 2003an, 9.000 biztanleen langatik behera kokatuz (8.962), eta 2004an, azken 25 urteetako biztanle kopuru txikiena (8.925) erakusten du erregistroak. Hortik aurrera, gutxi-asko, goranzkoa izan da joera. Salto kuantitatibo garrantzitsuena 2007 urtetik, 2008ra izan zuen; 9.339 biztanletik 9.758ra. Zumarragak, 10.324 biztanle zituen 1996. urtean, eta gaur egun arte, beheranzko joera mantendu du urtez urte, 2021 urteko 9.668 biztanleetara iritsi arte. Legazpik ere, Zumarragak bezala,
etenik gabe egin du behera biztanle kopuruan. 8.371 biztanle daude erroldatuta 2021 urtean. 1996. urtean baina, 9.278 biztanle zituen erroldan. Urretxu da Goierri goiko herrien artean biztanle kopuruan hazi den bakarra; 2021 urtean 6.782 biztanle ditu erroldatuta, 6.242 zeuden 1996an. Lazkao da, gaur-gaurkoz, Goierri osoko seigarren herri populatuena, eta azkeneko 25 urteetan gehien hazi diren herrien zerrendan bigarren tokian dagoena. Duela 25 urte, 1996. urtean, 4.902 biztanle zituen erroldan. 1998 urtean 4.847, eta hortik gaur egun arte,
gutxi-asko, goranzko joera izan du, urtez urte. 2021 urtean, 6.007 biztanle zituen erroldatuta. Herri txikiagoen kasuan ere, bilakaera bat eman da, biztanle kopuruari begira, nahiz eta orokorrean, xumeagoa diren aldeak. Gehien hazi direnen artean daude: Ezkio-Itsasok 538 biztanle zituen 1996an, eta 614 berriz, 2021ean; Mutiloa 1996an 168 biztanle izatetik, 2021ean 256 izatera igaro da; edo Arama, 1996ko 158 biztanleetatik 2021ean 200 izatera egin du jauzia.
Jaiotze-tasa behera Goierriko datu demografikoen azterketak erakusten du, biztanleriak gora egin duela, baina adibidez, jaiotze-tasak nabarmen egin duela behera. Goierritik kanpo, eta datu orokorragoei erreparatuz, EAE Euskal Autonomia Erkidegoko udalerrietan, 2000. urtean adibidez, 25.440 haur jaio ziren. Hurrengo urteetan, gora egin zuen urteko jaiotza kopuruak, 2012. urtean 30.207 jaiotzetara iritsi arte. Baina hortik aurrera, beheranzko bidea hartu du; 2019 urtean EAEn izandako jaiotza kopurua 23.483 izan zen 2000 urtearen azpitik kokatuz. Herrialdeko tasari begiratuta, Gipuzkoan, 5.590 haur jaio ziren 1996. urtean, hala, 8,3 puntutan kokatu zen. 2021 urtean, behetik dago jaiotza tasa; 5.024 haur jaio baiziren, 7,0 puntutan kokatuz. 25 urteko tartean, tendentzia aldaketa bat ere ematen da; 2008an jaio zen haur gehien (7.245), baina hortik aurrera, eroriz doa kopurua, urtez urte. Urte tarte zabalagoa hartuz, jaiotzetasaren beheranzko joera are nabarmenagoa da. 1976an adibidez, 13.367 haur jaio ziren, ehunekotan 19,6an zegoen tasa. Eta urte tartea gehiago zabalduta, oraindik eta datu deigarriagoak ikus daitezke. Goierriko batez bestekoa, 2019 urtean, herrialdeko media baino 0,2 puntu behetik kokatzen da; 8,1 puntutan dago jaiotzen tasa. Herriz herri aztertuz, alde dezentekoa nabari da batetik bestera. Adibidez, jaiotze-tasa handiena duen herria Itsasondo da (17,2), Zaldibiak jarraitzen dio (14,4), eta Zegama da hirugarren (13,2). Jaiotze-tasa, inoizko datu baxuenetan kokatzen den aro honetan, joera aldaketa oso nabarmena izan du ama izateko adinak: emakumeek beranduago izaten dituzte haurrak. Eustat-ek
Sakonean 07 Gizartearen zahartzea eta erronka demografikoa
2022ko martxoaren 11 • # 458
emandako datuen arabera, 1975ean, 2529 urte bitarteko emakumeak ziren ugalkortasun tasa handiena zutenak, bigarren tokian zeuden 20 eta 24 urte bitartekoak, hirugarren 20-34 urte bitartekoak, eta 20tik beherakoak eta 4044 urte bitarteko emakumeak ziren ugalkortasun tasa txikiena zutenak. 2021. urtean erregistratutako datuek diote, ugalkortasun tasa handiena duten emakumeak 30-34 urte bitartekoak direla, 35-39 artekoak daude bigarren tokian, lehen postutik hirugarrenera pasa dira 25-29 artekoak, 20-24 artekoetan ere eroriko handia erakusten dute datuek, 20 urtetik beherakoen ugalkortasun tasa are gehiago jaisten da, eta 40-44 urteko emakumeen ugalkortasunak berriz, beherakada baten ondoren, 1975eko datua baino pixka bat gorago kokatzen da.
Adinean gora Zahartze tasak ere ematen ditu hainbat datu interesgarri. Goieki Garapen Agentziak bildutako datuen arabera, 65 urtetik gorakoen kopuruak gora egin du azken 10 urteotan: bai EAEn (3,1 puntuko igoerarekin, 2019an 22,27an zegoen), bai Gipuzkoan (3,21 puntuko igoerarekin 2019an 22,20 puntutan kokatzen da), bai Goierrin (Goierri beheko datua jasotzen du; 2,03ko igoerarekin, 2019an 20,11n kokatzen da. Goierriko goiko biztanleak gehituta, 22,06ak 65 urte baino gehiago du). Horrek biztanle egitura gazteago batean jartzen gaitu eskualdean beste lurraldeekiko. Goierriko herrien artean 65 urtetik gorako biztanle gehien duena da Zerain (28,32). Olaberriak eta Legazpik jarraitzen diote, %26.3ko ehunekoarekin parekatuta biak. Ondoren Zumarraga dago %24,48rekin. 65 urtetik gorako biztanle gutxien dutenak Itsasondo (%18,07), Lazkao (%18,73), Ordizia (%19,77) eta Zegama (%19,92) dira. Beste adin tarte batzuei erreparatuz, 20 eta 64 urte bitarteko biztanleak %57,7 ziren Goierrin, 2019an. Herriz herri, ez dago alde oso-oso nabarmenik; Lazkao dago aurretik (%59, 6), Itsasondo eta Ordizia ondoren (%58,9). Adin tarte horretako biztanle gutxien duen herria Altzaga da (%49,9). Eta 0-19 urte bitarteko biztanleek Goierri osoko biztanleriaren %20,8 osatzen dute. Herriz herri, Altzaga dago aurrean zerrendan (%31,9), Ataunek se-
gitzen dio (% 24,5), eta gazte gehien duen herrien zerrendan hirugarren da Segura (%23,1). Adin tarte horretako biztanle gutxien duen herria, berriz, Zumarraga da (%18).
65 urtetik gorako biztanle gehien dituzten Goierriko herriak dira Zerain, Olaberria, Legazpi eta Zumarraga.
Migrazio mugimenduak Bilakaera demografikoan migrazio mugimenduek eragin handia izan dute. Migratzaile mugimenduei dagokienez, kanpo migrazio bezala hartzen da Euskal Autonomi Erkidegotik kanpora joaten diren Goierriko pertsonen eta kanpotik bertara etortzen direnen arteko aldea. Barne migrazio bezala hartzen da eskualdetik kanpora Autonomi Erkidegoko beste herri batera ateratzen den Goierriko pertsonen eta Autonomi Erkidegoko beste herrietatik eskualdera datozen pertsonen aldea. Lehenengo nabarmendu, migrazio kitapena positiboa izan dela. Ikusten da nola 2017. urtean EAEz kanpoko pertsona kantitate oso garrantzitsua sartu zela, 236. Sarrera horiek pixkanaka handitzen joan dira oraingo 411 kantitatera iritsi arte. Goierri beheko atzerritar biztanleria %11,78koa da, Gipuzkoako eta EAEko tasak baino lau puntu handiagoa. Atzerritar kopuruak gora egin du batez ere Itsasondon, Ordizian, Lazkaon eta Zaldibian.
Goierri beheko atzerritar biztanleria %11,78koa da, Gipuzkoako eta EAEko tasak baino lau puntu handiagoa
65 URTEZ GORAKO BIZTANLEEN EHUNEKOA Itsasondo Lazkao Ordizia Zegama Altzaga Arama Segura Beasain Gabiria Zaldibia Mutiloa Gaintza Legorreta Urretxu Ormaiztegi Ezkio-Itsaso Ataun Idiazabal Zumarraga Legazpi Olaberria Zerain GOIERRI
% 18,07 % 18,73 % 19,77 % 19,92 %20 %20 %20,26 %20,69 %21,1 %21,45 %21,67 %21,71 %22,36 %22,5 %22,6 %22,78 %22,79 %23,24 %24,48 %26,3 %26,32 %28,32 %22,06
08 Herri jakintza Ondare immateriala
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Orrialde honetarako ekarpenik egin nahi izanez gero: goiberri@hitza.eus
Hitzen ganbara
Esaera zaharra
Efemerideak
Trantzitoa: Korridorea edo pasilloa.
«Aparte jaten eman beharrekoa»
Etxebizitza batean, logelak komunikatzen dituen pasabidea edo gunea. Toki batzuetan, ukuiluko behien askaurrekoari ere esaten zaio. Aldaera: ‘trantsittua’. Goierri mendebaldean jasoa.
Berezia denari, taldean ibiltzen ez dakienari edo beti berearekin atera behar duenari esan ohi zaio. Zer hoberik lagun artean eta giro onean otordu bat egitea bezalakorik... kide egokiekin.
1997-3-13: Amaia Erbina Araña errugbi jokalaria jaio zen, Ordizian. 1887-3-14: Florentina Intxausti Irizar sukaldaria jaio zen, Gabirian. 1909-3-15: Luis Irizar karmelita eta misiolaria jaio zen, Ormaiztegin.
Ondare immateriala
Gizarte errari bat argitzeko akademia Akademia Errariaren bilkura bat. Otordu bat eginez eta mendi gainetako benta edo tabernetan elkartuz beti, kulturaz eta jakintzaz hitz egiteko elkartzen ziren. Goiberri
Errariaren koordinatzailea eta bileren deitzailea, 1958tik aurrera.
Goierrin bilera eta saio ugari
Testua: Aimar Maiz
G
ipuzkoan 1950eko eta 1960ko hamarkadetan jardun zuen kultura erakundea izan zen Akademia Erraria, gaztelaniaz Academia Errante gisa ezagutua. Angel Cruz Jaka Legorburu zumarragarra (1914 – 2005) izan zen bultzatzaile nagusietakoa, baina kide goierritar gehiago ere bazituen, askotariko ogibide liberaletako –goi mailakoak sarri– intelektualen artean; Jose Maria Busca Isusi herrikidea, tartean. Eztabaida taldea zen, euskal intelektualek osatutakoa, ideologia eta diziplina askotakoak elkartuta: sozialistak, abertzaleak, komunistak, karlistak, baita aurrerabidea nahi zuten frankistaren
bat ere... Askotariko gai kulturalez hitz egiteko elkartzen ziren, eta kulturako pertsonalitate gorenak aitortzeko eta omenetzeko. Ideien eztabaida egin, proiektuak banatu, hausnarketa bultzatu... Oro har, gizarte eta garai gogor uzkurrari argia eman, azken batean. Lehenbiziko bultzatzailea Luis Peña Basurto izan zen, eta harekin batera Jaka, Busca Isusi, Julio Caro Baroja, Jorge Oteiza eta Luis Martin Santos. Bilerak leku aparteetan egiten zituzten, goietan asko, benta, soziedade edo taberna urrunetan. Mokadua edo otordua egiten zuten; saio intelektuala gero. Funtzionatu zuen aldia 1955etik 1963ra izan zen, diktadura frankista bete-betean. Ibilbide laburra denboran, baina intentsoa lanean. Peña Basurtori txanda hartuta, Jaka izan zen Akademia
Akademia Errariaren lehenengo juntadizoa Aztiriko Bentan egin zuten, 1956an, Pio Baroja hil berria omentzeko. 1957an, Azitaingo bentan, Arturo Campion oroitu zuten, 1958an Zumarragako Beloki elkartean Gregorio Marañon medikua, eta normalean urtean behin beste gai edo pertsonaia bat. Ataungo San Gregorioko elizako saloian edo Otsaurteko bentan ere izan ziren. Intelektual asko medikuak ziren, psikiatrak batik bat. Baina idazle, publizista, historialari, musikari, arkitekto, editore, abokatu edo inprimatzaile ugari ere. ‘Akademia Erraria’ izena 1959ko urrian Azkoitiko San Juan bainuetxean egindako bilkuran eman zioten beren buruari. Aurretik, Marañones ere deitzen zioten elkarri, Zumarragako langaiaren abizenagatik. Jakak taldea berriz ez deitzea 1964an erabaki zuen, eta Akademia Erraria desegin zuten. Francoren erregimeneko Tribunal de Orden Publico zelakoa atzetik zuten. Meliton Manzanas komisarioak Jaka mehatxatu zuen. Errekadista lan egiten zuen Jakak, eta pakete batean legez kanpoko propaganda sartuko ziola eta kartzelatuko zuela esan zion.
Bertsoa • Kate motzean 09 Jon Iturriotz Nazabal • Juan Ramon Goikoetxea
2022ko martxoaren 11 • # 458
Gaiak hala dio
Kate motzean Juan Ramon Goikoetxea • Jubilatua
«Ataungo sagardotegira oso gustura joaten naiz» Jon Iturriotz Nazabal Gaia: Gerrak Neurria: Hamalauko berdina Doinua: ETAren su etenetik Aspalditik Afganistan Palestina nahiz Sahara berriki pandemia bat guztion bizitzetara arma gabe nahiz armekin ohituak gerrateetara harridura hipokritaz so gaudenak Ukrainara pandemiako guruek esana lau haizetara: mendeetako baloreak aldatzear zeuden iada… hogeita batgarrenean betiko berberak gara. Giza baloreak hustu ta korridoreak bete zibilei armak opari auzo laguntasun eske zirku mediatikoak ze etsipen ta ze neke Afrikako heriotzek gutxiago balio ote? erreparatuz gaudela beti betikoen menpe nola egon daitekeen errez ulertu daiteke: argia horren garesti eta gerra horren merke.
HURRENGOA » Bertsolaria: Mikel Mendizabal Garmendia Gaia: Giza eromena
Testua eta argazkia: Asier Zaldua
Juan Ramon Goikoetxea (Ataun, 1955) Aztiriako Maria Jesus Debarekin ezkondu zen, eta hango Aztiria erretegian lan egin zuten urte luzez. Txirrindularitza zalea da eta makina bat txirrindulari pasa ziren bertatik. Realzalea ere bada eta bere talde kuttunak gol bat sartzen zuen bakoitzean suziri bat pizten zuen.
Euskaldunak, guztiak. Supertramp, Mike Oldfield... ere bai.
Abesti bat? Imanolen De Trevilleren azken kanta. Kolore bat? Morea.
Oporretarako toki bat?
Zaletasun bat?
Tabernan lan egiten genuenean, Kanariar Uharteetara joaten ginen.
Mendira joatea.
Zer gosaltzen duzu?
Gustuko mendia?
Tostada etxean egindako sagar marmeladarekin eta kafea.
Otaño. Etxetik 40 minutura dago, baina tabernan lan egin genuen urteetan, behin ere ez ginen joan.
Zure bizitzako egun bereziena? Aurreneko umea jaio zenekoa.
Txirrindulari bat?
Goierriko txoko kuttuna.
Lehen Marino zalea nintzen. Oraingoen artean, Alex Aranburu –iloba du–, Gorka eta Ion Izagirre, Jon Ander Intsausti eta Pello Olaberria.
Ataungo sagardotegira, Demetriorengana, oso gustura joaten naiz. Niretzako oso toki berezia da, lehen lagun baten ukuilua baitzen.
Pelikula edo telesail bat? Los pilares de la tierra. Emazteak ez dit Troya eta halakoak ikusten uzten. Abeslari bat edo musika talde bat?
Aztirian biziko ez bazina... Beasainen. Aitak Beasainen lan egiten zuen eta 10 urte nituenean bertara joan ginen.
10 Elkarrizketa Aitor Ibañez de Garatxana • Oraintsuko memoriaren ikertzailea
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Elkarrizketa Aitor Ibañez de Garatxana Oraintsuko memoriaren ikertzailea
«GERRAKOA BAINO, AZKEN URTEETAKO MEMORIA LANTZEA NAHIAGO DUT» Testua eta argazkia: Tere Madinabeitia
Familian bizi izandakoak piztu zion Aitor Ibañez de Garatxanari (Gasteiz, 1968) memoria historikoa berreskuratzeko eta kalteak erreparatzeko grina. 36ko gerraren inguruan lan egin eta gero, Oraintsuko memoria ikertzen dihardu gaur Burdinola elkartearen babesarekin, besteak beste.
Zer da Oraintsuko memoria? Memoria berreskuratzeko lanetan ari garenok geure egin dugun termino bat da, administrazioak sortutakoa. Euskal Herrian 196oko hamarkadatik hona bizi izandako gatazkan eta errepresioan kokatzen da.
Zergatik hasi zinen memoriaren lanketarekin? Familian bizi izandakoagatik. Orain Legazpin bizi banaiz ere, gasteiztarra naiz, eta etxean ezagutu ditut gerraren ondorioak eta beste errepresio mota batzuk.
Zer gertatu zen zure familian? Gerran, nire aitonaren anaia zaharrena eta haren lehengusu bat frontean hil ziren. Lurperatuta non zeuden bazekien familiak, eta 1981-82 artean deshobiratu eta Gasteizera eraman zituzten lur-
peratzera. Maila pribatuan egin zuten, orduan hala egiten ziren gauza haiek. Harekin, amaitutzat eman zuen familiak etapa bat, baina beste bat dugu irekita orain. Giro horretan bizi izan gara beti.
Orduan piztu zitzaizun memoriarekiko sentsibilitatea? Lehenagotik zetorren. Aitona ere 1968an hil zuten, Gasteizen, Olarizuko erromeriaren bezperan errepresioaren kontra egindako mobilizazio baten ondoren. Grisek egindako karga batean kolpe bat jaso eta lau egunetara hil zen. Gertaera haren ondoren familia oso elkartuta egon da, eta beti borrokatu izan du, neu barne, errepresioaren biktimen aitortzaren alde.
Martxoaren 3ko gertakariek ere jo zuten zure familia. Bai. Gu Alde Zaharrekoak gara, baina 1972an Zaramaga langile auzora joan ginen bizitzera. Aita 1976ko martxoaren 3ko gertakarietan zauritua gertatu zen. Orduan bost langile hil zituzten, eta zauritu ugari eragin, gure aita tartean. Aitona eta aita biktima bezala aitortzeko eskaerak eginak ditugu.
ondoren atera nintzen. Garai hartan gauzatzen hasi ziren euskal presoen dispertsioa bertatik bertara ezagutu nuen. Sartu nindutenean 80-bat preso zeuden, eta ateratzean 20 bakarrik. Ni kolektibo hartatik oso gertu egon nintzen barruan, eta horregatik, kartzelatik ateratzean HBn militatzen hasi nintzen, eta Amnistiaren aldeko gestoratik gertu ibili nintzen. Osaba bat eta haren lehengusu bat, eta nire lehengusu bat espetxean genituen orduan, ETAko kide izateagatik eta kale borrokagatik.
Irlandan ibili zinen gero. Bai, Askapenaren bitartez, Ulsterrera joaten hasi nintzen, Ipar Irlandara, ezker abertzaletasunaren nazioarteko lana egitera. Sinn Fein-ekoekin harremanetan geunden, eta hemen zer egiten genuen azaldu eta han egiten zutena jaso, hura zen gure lana, elkarlan bat.
Noiz etorri zinen Legazpira? Udan egiten genituen Irlandako egonaldiak, eta haiekin amaitu eta gutxira etorri nintzen, 1999an, Izaskun nire bikotea hemengoa delako eta hemen lana aurkitu nuelako.
Zuk zeuk ere jasan duzu errepresioa.
Orduan, Legazpin bizi zinela hasi zinen memoria gaiak lantzen?
Bai, gaztea nintzela garai hartako mobilizazioetan parte hartzen hasi nintzen, eta intsumisioaren mugimenduan sartu nintzen buru-belarri. Langraizko espetxean bukatu nuen 1990eko apirilean, 19 urte nituela, eta 13 hilabete egin
Oraindik Gasteizen bizi nintzela, martxoaren 3ko gertakarien inguruan hasi nintzen memoriaren lanketarekin. Gero, Gestoren bidez ezagutu nuen Txema Flores jarri zen nirekin harremanetan, eta Euskal Memoria Fundazioan Iñaki
Elkarrizketa 11 Aitor Ibañez de Garatxana • Oraintsuko memoriaren ikertzailea
2022ko martxoaren 11 • # 458
Egañaren taldearekin lan egitera gonbidatu ninduen, gerra inguruko Arabako lanketa egiteko. Oso zorrotzak izan ginen, gure egiaren kontzientziak bultzatuta dena atera genuen argitara. Gustura egin nuen lan hura, baina gertuagoko garaia gehiago interesatzen zait.
Zergatik duzu nahiago Oraintsuko memoria? Gertu-gertutik ezagutu dudalako gaurko errepresioa. Etxean aitonaren eta aitaren gaiak ditugu, senitartekoak izan ditugu espetxean eta torturatuak izan dira, ni neu ere atxilotua eta torturatua izan naiz behin baino gehiagotan... 1960tik gaur arteko errepresioa eta mugimendu sozialak, politikoak, kulturalak, sindikalak... jaso nahi ditut.
Legazpin ibili zara horretan. Euskal Memoriarekin kolaboratzen jarraitu nuen, eta azken garai honi buruzko Legazpiko lana egiteko deitu zidaten. 2010ean argitaratu zuten lanerako informazioa biltzen aritu nintzen. 2008an hasi nintzen, eta orduan sartu nintzen Burdinola elkartean.
Gerra eta gerra ondorengo garaia ere landu zenuen Legazpin. Bai, ANVrekin Sotero Plazaola 2007an alkatetzara iritsi zenean, gerrako memoria lantzeari ekin zioten udalean, eta ikerketa taldean sartu nintzen. Argital-
pen bat, biktimen aitortza ekitaldiak, plakak jartzea eta sinbolo frankisten ezabapena izan ziren emaitza. Azken horretan Burdinolak parte hartu zuen.
Burdinola bitan aipatu duzu. Bai. Burdinolak aukera eman zigun bere laguntzarekin informazio bila jarraitzeko, antolatzeko eta argitaratzeko. Hori dela eta, hainbat artikulu argitaratu ditugu Txinpartak aldizkarian, Bigarren Errepublikako errepresioari buruz, gerran herria hartu zutenean udal korporazioarekin gertatu zenari buruz...
«Nire familiak beti borrokatu izan du, neuk barne, azken urteetako errepresioaren biktimak aitortzeko»
Jarduera gehiago ere egin ditu Burdinolak memoriaren alorrean. Bai, azken urteetan Gorka Urtzelai arduratzen da gai horretaz, eta besteak beste, Lazkaoko Beneditarren 1980ko hamarkadako erakusketa ekarri genuen, Pako Etxeberria gonbidatu genuen hitzaldi bat egiteko, Lekanazpirekin elkarlanean Josu Ibargutxiren hitzaldia antolatu genuen, Martxoaren 3ari buruzko erakusketa eta solasaldia egin genituen... Azken egunetan ikusgai egon den mendizaletasunari buruzko erakusketa ere hor kokatzen da. Hori da Burdinolaren helburua, hasieran burdinarekin zerikusia duen ondarea biltzea zen, baina orain era askotako ondarea berreskuratzen ari da, eta memoriarekin lotutakoa ere, ondarea da.
Zertan ari zara orain?
«Burdinola era askotako ondarea berreskuratzen ari da orain, eta memoriarekin lotutakoa ere, ondarea da»
Lanean jarraitzen dut Burdinolaren babesean, eta Euskal Memoria Fundazioaren kide izaten jarraitzen dut. Azken garaian hildakoak eta torturatuak ikertzen ari naiz, eta 1970eko hamarkadako grebak eta mugimendu sindikalak aztertzen hasiko naiz laster.
12 Erretratua Irudi baten istorioa
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Erretratua
60 URTEAN 50 ALDIZ sualdo arabarra. Ondoren Iñaki Maiora herritarra nagusitu zen hiru urtez jarraian.
Hiru urteko etena
Ezkerretik eskuinera: 1962an, loreak banatzen Mari Carmen Etxeberria 19 urteko omaiztegiar gaztea, Iñaki Sagastume (kazetaria) Jose Luis Talamillo (irabazlea) eta Mariano Galarza (Espainiako ziklo kros hautatzailea). 60 urte beranduago, probaren 50. edizioan, Mari Carmenek, oraingoan ia 80 urterekin, berriz ere loreak banatzeko ardura izan du. Angel Elortzak utzia
Nekeak eta errelebo faltak, ordura arteko antolatzaileek etsi egin zuten eta hiru urteko etenaldia ezagutu zuen karrerak. 1979an indarrak berrituta, nazioarteko zenbat proba antolatu ziren, eta Ormaiztegiko zelaietan ikusi genituen txirrindulari ospetsuenak: De Vlaemink, Thaler, De Brauwer, Zweifel, Pascal Richard, denak munduko txapeldunak izandakoak. Denborarekin Maiora, Iurrebaso, Bijandi, Izagirre, Jokin Mujika eta beste hainbat espezialista erretiratu egin ziren eta jarraian ziklo krosaren gainbehera etorri zen, bigarren aldiz antolatzeari utzita.
Txirrinduaren Lagunak
O
Angel Elorza Beitia Ormaiztegi
rain dela bi hilabete ospatu genuen Ormaiztegiko ziklo krosaren 50. edizioa. Historia guztiak bezala, honek ere badu bere hasiera, 1962ko abenduaren 2an hain zuzen ere. Mariano Galarza ordiziarrak, garai haietan Espainiako ziklo kros hautatzaile zenak, animatu zuen Ormaiztegiko gazte talde bat ziklo kros proba antolatzera. Baso Txulo Elkartearen laguntzaz, Pablo Lasa, Juan Mari Leturia, Millan Irizar eta Fausto Gurrutxaga lehen proba hura martxan jartzen ausartu ziren. Irabazlea, Burgosko Jose Luis Talamillo izan zen, garai haietan estatuko txirrindularirik onena. Hurrengo bi urteetan Mendijur urretxuarra izan zen garaile. Zoritxarrez biak istripu ezberdinetan urtebete beranduago hil ziren. Ziklo krosak bere historian beste hainbeste protagonista izan ditu. 60ko hamarkadaren amaieran, Jose Mari Gonzalez ordiziarra eta Jose Mari Ba-
Sei urteko hutsunearen ondoren, sortu berria zen Ormaiztegiko Txirrinduaren Lagunak elkartea arduratu zen ziklo kros proba berpizten, herriko txirrindulari gazteei aukera emateko; Izagirre anaiak, Berasategi eta Lasa hasiak ziren gazte mailan nabarmentzen. Baina urte haietako protagonista nagusia Javier Ruiz de Larrinaga txirrindulari arabarra izan zen, bederatzi aldiz lortu zuen lehen postua Ormaiztegiko helmugan. Azkenaldian Izagirre anaiak dagoeneko profesional ospetsuak bihurtuta, ziklo krosa neguko prestaketa bezala hartu dute eta Gorka izan da bi alditan garaile, tartean pandemiak lortu badu ere urtebeteko etenaldia. Beraiek erakutsi dute ziklo krosa eta errepidea bateragarriak direla, eta gu antolatzaile gisa eskertuta gaude Ormaiztegiko zelaiak zalez beteta ikusteagatik. Etorkizunari begira ez dago ezer ziurtatuta, baina ahal dugun neurrian jarraituko dugu.
Gaztejira 13 Ziortza Barandiaran Murua • Oier Fernandez
2022ko martxoaren 11 • # 458
«Nabaritzen zen nork zioen egia eta nork ez» ZIORTZA BARANDIARAN MURUA •
Fisioterapeuta eta aztarnaria
OIER FERNANDEZ Beltza kolore
oierfernandez_
Testua eta argazkia: Aitor Garmendia
Hainbeste reggaeton ta…
A
ztarnariek funtsezko papera izan dute pandemian zehar. Ziortza Barandiaran Murua (Ataun, 1998) 2020ko abuztuan hasi zen egiteko horretan. Pandemiako garairik gogorrenetan, 30 aztarnari inguru aritu ziren Beasaingo anbulatorioan. Pasa den otsailaren erditik, soilik hamarri berritu diete kontratua, eta horietako batzuk, tartean Barandiaran, beste postu batzuetara aldatu dituzte.
B
Izatez, fisioterapeuta zara. Nolatan hasi zinen aztarnari gisa lanean? Aztarnari gisa lan egiteko osasun-langilea izatea da betebeharra, jendearen historia klinikora sarbidea edukitzeko. Soilik erizainak, medikuak eta fisioterapeutak gara osasun-langileak. Horregatik, fisioterapeuta asko aritu gara aztarnari lanetan, erizainek beste eginkizun batzuk zituztelako.
Kontratua epeka luzatu dizuete ezta? Bai, hori da. Printzipioz, bizpahiru hilabeterako hasi nintzen, baina, azkenean, ia bi urte eman ditut. Epeka luzatu digute kontratua, bai. Urrian talde definitiboa osatu zuten: hamabi fisioterapeuta, bost erizain, bizpahiru administrari eta kudeatzailea. Egoeraren arabera, kontratua luzatu digute, beharrezkoa zenean, jende gehiago kontratatu dute.
Zein izan da zuen egitekoa? Gure lana, betiere protokoloak baldintzatuta, honakoa izan da: laborategitik positibo nork eman zuen iristen zitzaigun eta gure lana horiei deitzea zen. Hasiera batean, familiako medikuarekin txanda lotzen genien, jarraipena egiteko. Gero, galdetzen genien ea norekin egon ziren 15 minutu baino gehiagoz, musukorik gabe eta bi metroko distantzia baino gutxiagoan, sintomak hasi baino bi egun lehenago edo, sintomarik
ez zegoen kasuetan, proba egin baino bi egun lehenago. Orduan, positibo bakoitzak bere kontaktuak ematen zizkigun eta guk horietako bakoitzari deitzen genion proba egitera joateko.
Zailtasunik jarri al dizuete? Orokorrean, ez. Hori bai, gezur asko esan dizkigute. Segituan nabaritzen zen nork zioen egia eta nork ez. Batzuk ez zuten kontakturik eman nahi eta beste batzuk ez zirela kontaktu ziurtatzen zuten. Orokorrean, ordea, jendea jatorra izan da. Gainera, hasieran behintzat, jendea kezkatuta zegoen eta proba egin nahi zuen. Gerora, garrantzia kendu zaion heinean, gezur gehiago esan dizkigute eta elkarrizketak ere estuagoak izan dira. @ziortzabara
Elkarrizketa osoa: www.goiberri.eus
ertan, herriko tabernetan, gertatzen ari dena tristea da benetan. Gure aitona- amonen gaztaroko playlista ezagutzen al dugu? Ba al dakigu nondik datozen gaur egungo erritmoak? Gure arbasoen bizi doinua zein zen ba al dakigu? Larunbata zen, goizeko 03:26, eta buruak klik egin zidan. Zer entzuten ari naiz? Gau guztian zehar erritmo berberek darabilte buruan. Hein txiki batean atsegin ditudala ukaezina da, baina hau larunbatero? Hau parrandan ateratzen garen aldiro? Aspaldian faltan botatzen ditut goizeko ordu txikitan bat-batean entzuten ziren trikiti doinuak, edota Pirritx eta Porrotxen abestiak. Erabat aldatu dira gure parranden doinuak. Parranda monotonoak botatzen ditugunaren sentsazioa dut. Larunbatero musika bera, larunbatero erritmo berdinak... Noiz arte? Agian, garagardoa esku artean nuela etorri zitzaidan pentsamendu hau ez da nire pentsamendua soilik. Giroa, zenbat aldatu den ukaezina da. Gustura dantzatuko nituzke fandango bat eta jarraian Nathy Pelusoren azkena. Sortu ditzagun parrandarako playlist anitzak, denonak, denon gustukoak eta artista guztien erakusleiho izango direnak. Eta ez hainbeste reggaetontorekin...!
14 Gure lurra Joxe Ramon Arsuaga Garmendia • Baserritarra
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Gure lurra
Joxe Ramon Arsuaga Baserritarra
«ESNEA ZENTIMO BAT EDO BI IGOTZEA SOLDATA DA GURETZAT» Arramendi jaiotetxean betidanik ezagututako langintzari tinko eusten dio oraindik Joxe Ramon Arsuaga Garmendiak (Ordizia, 1973). Esne behien sektorea itolarrian ikusten du, saltoki handiekin dituzten borroka, politikoen apustu eza eta produkzio kostuen garestitze etengabea dela medio.
Testua eta argazkia: Iñaki Gurrutxaga
Goizeko lanik handienak eginda egongo zara dagoeneko. Bai. Gure martxa izaten da 06:30ak aldera ukuilura etorri, prestatze lanak egin, eta behiak jezten hasi 06:50etik 08:00ak aldera arte. Behin hori egindakoan behientzako jana prestatu, zabaldu, eta 09:30ak alderako hemengo lanak bukatuta. Gero, hortik aparte, beheko ukuiluan dauzkagun bigei kasu egin. Horiek umea egiten dutenean gora ekarriko ditugu. Hemen 66 esne behi dauzkagu, frisoi arrazakoak.
Baina martxa orokorra eskasa ezta? Lehen beti izan da nahiko justua margen aldetik, baina hortxe ibili izan gara.
Gure lurra 15 Joxe Ramon Arsuaga Garmendia • Baserritarra
2022ko martxoaren 11 • # 458
Azken urte eta erdi honetan dagoen espekulazio txoro honekin, ordea, ia itotzen ari gara, itota gaudela ez esateagatik. Pentsua, argindarra, gasolioa... dena gora doa, produkzioko kostuak ikaragarri ari dira igotzen eta gu kobratzen ari garena ez da proportzio horretan igotzen. Hor ari gara manifestazioak egiten eta supermerkatu hauekin negoziatzen, eta elkarrizketa batzuen ondorenez zertxobait igotzea lortu da, 2-3 zentimo litroa, baina hilabete berri bat hasten da eta beste guztia igotzen da, eta gu lehengoarekin gelditzen gara. Ezinean gabiltza.
Saltoki handi horien esku al dago erabat prezioen gorabehera? Parte handi batean bai! Horiek ez daude gure probetxuari begira, haien etekinari begiratzen diote bakarrik, eta batek bestearekin daukaten konpetentzia horren arabera, esnea erabiltzen dute jendea erakartzeko –beste produktu batzuk ere bai–, eta nahiz eta esnearekin dirua galdu, beste genero batzuk salduta tapatzen dute zulo hori eta kito. Esnea zentimo bat edo bi igotzea asko eskatzea da saltoki horientzat, eta guretzat, berriz, zentimo bat edo bi soldata da. Haien artean duten konpetentziarekin, zeinek merkeago eduki, azkenean gu eta gure kooperatiba arrastatzen gaituzte.
Espainiako Ministerioko Prezioen Behatokiak esne litroaren salneurria 68 zentimotan finkatu zuen... Bai, baina ezertarako balio ez duena, inork ez baitu hori errespetatzen eta Espainiako Gobernuak ez du ezer egiten. Hori errespetatuko balitz, esnea pixkanaka igotzen joan beharko litzateke gastuak igotzen ari diren eran. Kontsumitzaileentzat bi, hiru edo lau zentimoren kontua da, ez da besterik ezer, baina guretzako soldata da. Kate hori errespetatzen ez den bitartean jai dago.
Baina legez araututa dago.
Legea jarri egin da, baina ez du inork betetzen.
Zentimo kontua dela aipatu duzu. Ekoizleok zenbat jasotzen duzue? 60 zentimoren azpitik da apaletan egon den prezioa, orain 62n dago. Gu kobratzen ari garen oinarrizko prezioa da 31 zentimo, eta nik urtarrilekoa kobratu dut 39,6 zentimo litroa. Apaletara iritsi bitartean ere kostu batzuk daude: plantara joan behar du, industriak erosten du esne hori, hor ere kostu batzuk daude, eta azkenean apaletan 60-65 zentimo artean, markaren arabera. Guk ekoizle bezala kobratzen duguna 40 zentimotara ez da iristen.
Zu Kaiku kooperatibako kide zara. Bai. Urnietako plantan ontziratzen da esnea, eta Iruñekoan jogurtak eta beste produktu batzuk. Gure esnea Kaikuren markapean komertzializatzen da, dena hemengo esnea, Euskal Herrikoa.
Eta zenbat bazkide zareten? Hori esaten ez dakit. Dakidana da hilero bi edo hiru baja egoten direla. Dagoen egoera jasanezina da. Lehendik gatozenak eta finantza karga gutxi dugunok eusten ari gara, baina gaur egun gazte batek ezingo luke esplotazio bat hutsetik martxan jarri.
«Hau bukatzera doa! Atzetik ez dator inor. 0 Kilometroko esnea eta horrelako kontuak, horiek denak bukatuko dira» «Guk diru-laguntzarik ez dugu nahi, nahi duguna da esneak balio duena duintasunez kobratzea, soldata ateratzeko lain»
Garai batean esnea poltsetan saldu izan zenuten, baina gero industriari saltzen hasi zineten. Zergatik pauso hori? Lehen ardiak ere bagenituen, gazta egiten genuen, ontziratzeko makina ere bagenuen, baina horrek lan asko eskatzen zuen, norbera mugitu behar, komertzial lanak egin behar dendaz denda, gurasoak ere adinean aurrera, ni bakarrik, eta utzi egin genion. Niri gainera ez zait lan hori gustatzen.
Goierrin zenbat zaudete esne behiekin jarraitzen duzuenak? Ez dago zaila kontatzen! Lazkaomendin Iztueta, Olaberrian Agerre, Itsasondoko Lukusainen, Ataunen Lauztiturrietan, Ordizian gu, eta hurrengoa Zumarragan izango da ja. Igoal bakarren bat utzi dut, baina hortxe-hortxe.
Baldintza horietan noiz arte eutsi? Hau bukatzera doa! Atzetik ez dator inor. 0 Kilometroko esnea eta horrelako kontuak, horiek denak bukatuko dira, supermerkatu handi hauek ekarriko dute esnea nonbaitetik, baina hemengo esneari urte gutxitako bizia ikusten zaio, oso gutxi gainera. Guk eutsiko diogu ahal dugun bitartean.
Kontsumitzaile bezala kontu hauei ez zaie erreparatzen. Kaletarrak kalitatezko generoa eta merkea eskatzen du, eta hori zaila da. Hau kate bat da, eta sektore honek kale egiten badu, inork uste duena baino jende gehiago geldituko da lanik gabe, jende asko dago esnearen bueltan lanean, ikaragarri. Eta ingurumen aldetik ere bai.
Administrazioari, herritarrei... zeini zuzendu behar zaio mezua? Denei pixka bat. Kontsumitzaileei esan, esnea erostera joaten denean pentsatu dezala atzetik zer daukan. Eta politikariei, berriz, laguntza behar dugula. Guk laguntzarik ez dugu nahi, nahi duguna balio duena duintasunez kobratzea, soldata bat ateratzeko lain kobratzea.
16 Eszena Goierriko kultur plaza
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Literatura
Bide urratzaileak Imanol Mercero
Jo ta Akatu (Legazpi)
Haur eta Gazte Literatura teknikaria
Lurdes Iriondo (1937-2005)
E
uskal kantagintzaren mugarri ezinbestekoa dugu Lurdes Iriondo. Bere ekarpena aintzat hartu gabe nekez hitz egin daiteke 70eko hamarkadan Euskal Herrian izan zen iraultza musikalaz, eta kulturalaz. Iriondok izerdia partekatu zuen Aresti, Laboa, Urretabizkaia, Artze edota Oteizarekin. Guztien artean iragana birformulatu zuten, gogo biziz, etorkizuna iraganarekin josiko zuen katebegia kultur-ingudeetan mailukatzen. Testuinguru horretan Lurdes Iriondok jakin izan zuen euskal haurrei begiratzen, eta euren beharrak aditzen. Haur literatura inor gutxiren gogoan zegoen garai hartan haur eta gaztetxoentzat liburuak idatzi zituen. Guztira zazpi obra: hiru antzerki liburu, ipuin bilduma bat, album ilustratu bat (ipuin-komiki-album), eta bi didaktika liburu antzerkiaren bidez haurrak euskalduntzeko. Bere ekarpenak zubi lana egin zuen bi aro literarioen artean: ordura arteko nekazari eta kristau giroko ekarpenak gainditu, eta nazioarteko literatur korronte garaikideen araberakoak egiteko asmoarekin. Aro garaikidera jauzi emanez idatzi zuen lan esanguratsuena Asto baten malura (Mensajero, 1975) album ilustratua da. Dena den, erakutsi zuen berritasuna bilatzeko asmoak, ez zuen ezkutatu nekazari munduarekiko zeukan nostalgia sentimendua, ez eta bere kristau fedea ere. Bere ipuinetan hirietako giroa aparte uzten da, ezpada mespretxatzeko: «Ilunabarrean, denen etxetako leihoetan ehun telebisiotresna berdinek zarata berdina ateratzen dute. Gaueko ordu berean, baita ere, ehun tresna haiek batera ixiltzen dira. // Etxeak eta pertsonak berdin eta aspergarri dira; holako multzoaren tartetik eguzkia doi-doian ikus liteke. // Baina neri berdin zait». (Hego-haizearen ipuinak. Hitzaurrea, 1973).
Punk arima, rock gorputza
L
egazpik 70eko hamarkadatik emari handia izan du musikariei eta taldeei dagokionean. 80ko hamarkadan sortu zen talde horietako bat izan zen Jo ta Akatu. Garaiko kronikek jasotzen dutenez, kasualitatez elkartu ziren bost taldekideak, batzuk alde batetik eta besteak bestetik entseatzen ari zirela, elkarrekin jotzeko proba egin zutenean. Jose Wiski Garcia, Andres Mena, Juani Delgado eta Karlos Arrazola izan ziren lehen laukotea osatu zutenak. Gerora, Julio Maseda eta Sindo ere sartu ziren taldean. Punk eta rock doinuak uztartzen zituzten, doinu azkarrekin eta gitarra gogorrekin. Mezu eta estetika aldetik, ordea, talde punkien izaera zuten. Brinkolako eskola zaharretan egin zituzten aurreneko entseguak, eta handik Motxorrora pasa ziren gero, beste hainbat talderi lokal horietako bidea irekiz. Bi maketa grabatu zituzten, Jo ta Akatu eta Me la pela (lehen zatia) izenekoak. Taldeak bost bat urte egin zituen formazio harekin kontzertuak ematen, harik eta Juani kartzelan sartu zuten arte. Sindo Melladok hartu zuen haren tokia, eta beste pare bat urte egin zituzten horrela, nekea zela eta, taldea desegin eta jotzeari utzi zioten arte. Handik urte batzutara, 2019an, taldekideak atzera elkartu ziren, Mataderoaren 30. urtemuga zela eta antolatutako kontzertuan jotzeko. Kontzertu hartako irudiak Youtuben daude ikusgai.
Erakusleihoa 17 Merkataritza eta zerbitzuak
2022ko martxoaren 11 • # 458
Bide segurtasuna Joxe Kruz Mujika • Mujika txirrinduak (Beasain)
Bizikletan, segurtasunez
B
izikletaz segurtasunez ibili ahal izateko hainbat osagarri erabiltzea derrigorrezkoa da. Frenuak eta gurpilak egoera onean edukitzeaz gain, kaskoa eta argiak erabiltzea beharrezkoak dira.
Kaskoa derrigor herritik kanpo Garuna hauskorra da, eta erraz lesionatzen da. Eroriko sinple batek ere kalte zerebrala eragin dezake, eta bizitza osorako arazoekin utz zaitzake. Kaskoaren erabilpena derrigorrezkoa da herritik kanpo txirrindulari guztientzat, eta 16 urte azpikoentzat edozein errepidetan. Kaskoaren uhalek kokotsaren azpitik tenkatuta egon behar dute, kaskoa buruaren inguruan okertu ezin izateko moduan. Askatzen den kasko batek ez du babestuko. Kaskoak kopeta estali behar du eta zuzenean aurrera apuntatu. Gogoratu kaskoa hondatu egiten dela denboraren poderioz, eta komeni dela aldatzea kolpe larriren bat jasoz gero edo 5 urte baino gehiago erabiliz gero.
Argiekin batera, arropa edo osagarri islatzailea ere eramateak segurtasuna areagotuko du, txirrindularia hobeto ikusiko dutelako.
Txirrina, entzun zaitzaten Batez ere, oinezkoak eta bizikletak elkarrekin ibiltzen diren kasurako, txirrinatxoa edukitzea ere derrigorrezkoa da. Bestalde, kontuan hartu, txirrindulariak debekatuta dago telefonoa eta aurikularrak erabiltzea.
Argiak, ikus zaitzaten Bizikletentzako argiak funtsezko osagarriak dira ikusmena areagotzeko, batez ere argi gutxiko garaietan. Gauez edo ikusmen gutxiko egoeretan, derrigorrezkoa da argi zuri bat eramatea bizikletaren aurrealdean eta argi gorri bat atzealdean. Gero eta txirrindulari gehiagok daramate atzeko argi gorri distiratsua eguneko edozein ordutan. Txirrindulariaren segurtasuna hobetzekoa aukera ona da hori, egunez zein gauez hobeto ikus zaitzaten.
Herriguneko oinarrizko arauak Osagarriekin batera, gogoratu bizikletan doana beste ibilgailu bat gehiago dela errepidean, eta, horregatik, trafiko-seinaleak errespetatu behar direla, gainerako ibilgailuek egiten duten bezala. Ondorengo arauak, herriguneko oinarrizko arauak dira: » Zebra bideetan. Txirrindularia oinezko pasabide batean ez da oinezko bat, eta zebra bideetan lehentasuna oinezkoek dute. Beraz, txirrindulariek oi-
nezko paso bat igarotzeko txirrindutik jaitsi eta oinez gurutzatu beharko du. Bizikletentzako pasabidea dagoen zebra bideetan txirrinduek dute lehentasuna gainontzeko ibilgailuekiko. » Espaloietan debekatuta. Bidegorririk ez dagoen kasuetan, errepidetik joan beharko du txirrindulariak, ibilgailuen noranzko berean. Espaloitik ibiltzea erabat galarazita dago. » Oinezkoen gunean. Oinezko guneak udal bakoitzeko trafiko ordenantzan arautua egon beharko litzateke. Ordenantzarik egon ezean, oinezko guneetan txirrinduan ibiltzea debekatuta dago. Beasainen esate baterako, udal ordenantzaren arabera, Kale Nagusitik eta Nafarroa etorbidetik txirrinduarekin igarotzeko aukera badago, baino beti ere, 10 km/orduko abiadura gainditu gabe, oinezkoei lehentasuna emanez eta abiadura murriztuz edo beharrezkoa balitz, geratu ere egin beharko luke txirrindulariak, oinezkoen kopuruak hala eskatzen badu.
18 Kontrakantxa Komikia • Aliritzian
# 458 • 2022ko martxoaren 11
Komikia
Aliritzian
Eresti Oiarbide • Hizkuntza aholkularia
Jakin-minak min
Z
uek ere izango duzue garaia, ezta? Daukazun adinarekin, hasi beharko duzu zerbait pentsatzen, ala?». Galdera horiek ezagunak egiten bazaizkizu, 30 urtetik gorakoa zarela esango nuke, hau da, guraso izateko garaian zaudela. Baina nork erabakitzen du zein den guraso izateko garaia? Edo guraso izateko garairik izango dugun? Biologikoki erditzeko adin egokia zein den zientzialariek esango digute, ados. Baina horrek izan behar al du baldintza bakarra guraso noiz izan behar dugun zehazteko? Eta guraso izan behar dugula zehazteko? Datuek diote geroz eta pertsona gehiago daudela haurrak izateko arazoak dituztenak; umetokiko arazoren bategatik, amaren adinagatik, gizonaren ugalkortasun arazoengatik, edo diagnostikatu gabeko arrazoiren bategatik. Lagundutako ugalketarako tratamentu kopurua ere urtetik urtera gora egiten ari omen da. Eta omen diot horrelako prozesu batetik pa-
satu direnen errelatoak ez direlako asko entzuten. Guraso bakar izan direnen kasuan, bai; baina bikoteen kasuan oso gutxi hitz egiten da horri buruz. Emakumeak fisikoki eta animikoki eragin handia izan dezakeen tratamentu hormonala jaso behar izaten du, eta gainera, askotan, ez da helburua lehenengoan lortzen. Bikoteen kasuan, tratamentura iritsi aurretik, denbora luzez nahi eta ezinean ibili izana oso ohikoa da, eta horrek antsietate handia sortzen du. Biologikoki guraso izateko adinean dagoen pertsona bati ezer galdetu aurretik, bere egoera askotarikoa izan daitekeela pentsatu beharko genuke; agian ez du guNork erabakitzen du raso izan nahiko, balizein den guraso teke aspalditik saiaizateko garaia? tzen aritzea, abortu Edo guraso izateko bat izan berri egotea, edo gaiaz hitz egiteko garairik izango batere gogorik ez izadugun? tea. Tratamentuez eta dituzten eraginez hitz egitea bezain garrantzitsua iruditzen zait bakoitzaren momentua eta nahia errespetatzea, eta norbere jakin-mina kolkoan gordetzea.
Publizitatea 19 2022ko martxoaren 11 • # 458
