Юлиян Пап - Бачи Дюра з Керестура перша часц by Zelimir Pap

ЮЛИЯН ПАП

Бачи Дюра з Керестура

ЕЙ, БУЛ ТО КЕДИШ КРАСНИ ЧАС Валалски дожица

Нови Сад, 2010 1

Дружтво за руски язик, литературу и културу Нови Сад За видавателя Ирина Папуґа Рецензенти Любомир Медєши др Михайло Фейса Микола Каменїцки Язични редактор др Юлиян Рамач Редактор Янко Хома Коректор Ирина Пап Слика на насловним боку рамикох: Стари Керестур - Валалска хижа Компютерски обробок Ференц Финчур Друкованє Друкарня КриМел, Будисава ISBN 978-86-85619-17-5

Едиция: Одняте од забуца 12

Шицко цо ту описане збуло ше насправди. То виривки зоз хронїки єдного часу. Хто нє вери, най превери. Кед ше дацо и нє случело, воно ше могло случиц. А кед ше у тих подїйох дахто препозна, то цалком случайно. Правда иста! Автор

Стари Керестур – Паньска карчма

ПРЕДСЛОВО

БУЛО НАМ ДОБРЕ, ТЕРАЗ НАМ ЛЄПШЕ... Бачи Дюра з Керестура ме по други раз врацел до дзецинства. Першираз кед його таки и подобни гумористични прилоги були емитовани на габох Радио Нового Саду, у Емисийох за валал концом 80-их и початком 90-их рокох, а другираз тераз, читаюци рукопис за тоту кнїжку. Тоти подїї здогадли ме на часи кед людзе у Керестуре внєдзелю пополадню шедзели на драже и приповедали, або на атмосферу у Мензи внєдзелю до поладня после Служби Божей, лєбо кед ше сушедство през жиму сходзело на пратки. Перши прилоги “Бачи Дюра з Керестура” писал учитель Михайло Ковач; виходзели у Руских новинох медзи двома шветовима войнами и були барз читани. Приповедки Юлияна Папа, през Дюру з Керестура, то праве гевта жридлова бешеда нашого чловека з валалу, запакована до гумору, подшмиху, критики часу и обставинох. Дзекеди у нїх поведзена и боляца правда алє на нєболяци способ, так як то робели нашо стари. Поведзме, як бачи Митро у єдней зоз своїх мудросцох гвари: “Було нам добре, тераз нам лєпше, алє би нам було ище лєпше кед би нам заш було добре.” Кельо вельо а благо поведзене! Видно же автор барз добре позна Руснака, душу и трапезу валалского чловека, його през вики зберану мудросц и одмераносц, котри зна же ше колєсо у живоце обраца – тото цо було скорей враца ше знова, лєм можебуц на иншаки способ, алє ше у сущносци зводзи на исте. Так нас бачи Дюра през франту и народну мудросц водзи през часи кед нам було добре (“Ей, бул то кедиш красни час”), бо зме були млади, а тераз нам лєпше... 5

Длугши час Юлиян Пап сотрудзовал у Емисийох за валал Радио Нового Саду и зоз фаховима прилогами – о актуалних подїйох у польопривреди и аґрарней политики, тиж так и зоз порадами за польопривренїкох, окреме о защити рошлїнох, як признати фаховец у тей обласци. И у тих текстох хасновал прецизни, кратки а розумлїви язик каждому Руснакови. Тоти прилоги, з малима вименками (у датумох и даскельо нулох кед у питаню динари), могли би буц и нєшка актуални и хасновити. У гуморескох котри позберани у тей кнїжки находзи ше и гевта стара мудросц Дюрового свата зоз Сриму котри гвари: “Кед вино почнє врец, настава пена хтора виходзи на верх, а зоз ню и шицок бруд и шмеце. А вец, кед ше тота буря у гордове змири, тот жґрид ше помали ушеднє, пена нєстава, а горе остава чисте, бистре вино.” Та, як Дюра гвари, то ми селянє чекаме – да ше розбистри! На вецей заводи Дюра з Керестура закончує свою приповедку зоз словами: – Нолє, качмар, дай нам хто цо пиє. Я плацим! Нови Сад, марец 2010. р.

Янко ХОМА

МЕСТО УВОДУ

Tексти “Бачи Дюра з Керестура” на габох Радио Нового Саду през коло три роки (1989–1991) барз удатно интерпретовал ґлумец Михал Варґа, хтори ше зожил з тоту улогу, глїбоко чувствуюци дух руского параста. Вон як Дюра з Керестура участвовал и у явней Емисиї за валал хтора знїмана 12. новембра 1989. року у Керестуре, з нагоди 40-рочнїци Радия. За Нови 1990. рок пририхтана цалосна емисия “Бачи Дюра з Керестура” под насловом Швиня на коминє, у хторей участвовали: Михал Варґа, Любица Дудаш, Микола Скубан, Мелания Павлович, Дюра Латяк и Ирина Гарди Ковачевич. Єй знїмок емитовани и за 60-рочнїцу Радия, 2009. року, кед є записани на компакт-диск, хтори у прилогу тей кнїжки. У годзиновей емисиї за Нови 1991. рок Дюра з Керестура знова бул Михал Варґа, а за Нови 1992. рок тоту улогу мал Дюра Латяк. * * * Епизода зоз приповедки у тей кнїжки “Капуста – националне єдло”, под насловом Капуста була першонаградзена на Гумористично-сатиричней манифестациї “Коцурска чутка” у Коцуре 2006. року. Часци текста зоз збирки приповедкох у тей кнїжки, тиж под насловом Ей, бул то кедиш красни час, з малима вименками, пририхтани за представу на Шестим фестивалу монодрами у Новим Садзе 2008. року, дзе освоєла другу награду публики. Представа 7

потим виводзена у вецей штредкох, а успишно ю интерпретовал ґлумец Петро Киш зоз Петровцох. * * * Фотоґрафиї у тей кнїжки обезпечели Янко Бучко и Мария Хома, редактор и реализаторка Рускей редакциї Радио Телевизиї Войводини, зоз ТВ емисиї “Будзе хлєба” хтора знята у Коцуре; а зоз своїх архивох уступели Агнета Папгаргаї з Нового Саду и Яким Биркаш, Мелания Планчак, Сашо Палєнкаш и Любомир Дудаш з Руского Керестура, на чим им щиро дзекуєме. Тиж дзекуєме Якимови Биркашови з Руского Керестура и Юлинови Хромишови з Коцура, котри нам дали дзепоєдни податки о дїдови Дюрови Пушкашови хтори описани у тей кнїжки. (Я. Биркаш унук, а Ю. Хромиш жец Дюри Пушкаша.)

Редактор

Я, ДЮРА

Насампредз, най вам ше представим: 7Я Дюра з Керестура. Тоти младши ме волаю “бачи Дюра”, а тоти уж як мойо унучата же “дїдо Дюра”. Но, та як сцеце – дїдо чи бачи, єднак ше ми квачи. Позна ме цали валал, окреме тоти моя ровень. А познам и я цали валал. Кадзи ґод рушим, з каждим мам бешеди. И нє лєм у валалє. У Коцуре ми, поведзме, шицок женїн род. У Дюрдьове ми братняци. У Сриме мам сватових. И кед так пойдземе з Ганю даґдзе на Кирбай, свадзбу, кресцини або (нє дай Боже!) хованє, лєбо кед вони приду до нас на “Ружу” чи церковне швето, та кед ше збешедуєме – випада же ми шицки Руснаци медзи собу даяка родзина. Кед нє од двох власних, а воно голєм сватово або кумово. Гнєтка забегнєм до шовґра Миколи, ми ше двоме найлєпше розумиме, та вец пойдземе – до карчми. Там ше набешедуєме, шицки ше складаме, а и вше маме кворум. Претрешеме цалу валалску, општинску, церковну, державну и шветову политику, а дакеди, вера, принєшеме и даяки важни одлуки. Увидзице.

МЛАДИ И КРАСНИ Дакеди зме були и млади и красни, а тераз зме уж лєм красни Е-ей, справди, були то дакеди красни часи. Паметам же кед сом бул млади та сом любел яр, кед шицко ожелєнєє, рошнє, розквита и пахнє. Вец, кед сом дошол до даяких узретих рокох, кед сом ше оженєл з Ганю и кед зме почали ґаздовац, любел сом лєто, горуце, класате, з марадиками у гонох и трешку у гумнє. Преходзели роки, а я полюбел єшеньски фарби, лилово и жовти лїсца, червени и златни яблука, узрети чутки; зрана молга, през дзень цепло, а нє горуцо. А тераз, цо далєй, та найволїм жиму. Кед шнїг завеє и сцишнє мраз же ше и мачка ґу псови пита спац, ми себе з Ганю натопиме до руского пеца и дримеме на патки. Або ше припатраме през облак – пада шнїг як тащата, а ми кусаме маґочки и спричкаме ше под пецом. Я Ганї же охабела млєко на шпоргету и пошла до Малей служби, а вона мнє же сом заш пущел кандура до кухнї... А же час фришко преходзи, и то правда. Нє же идзе, алє лєци! Га, видзи ше ми же тераз лєм бул Нови рок, а вон уж стари. Ша кед сом бул леґинь, лєдво сом чекал соботу, нїяк ю дочекац, же бим пошол до карчми, на танєц, а тераз – док ше обрациш, та кажди други дзень собота, а мало-мало та Крачун и Нови рок... Мой дїдо Петро – давно уж спочива – знал повесц же: “Нє знам як то, скорей було полно старих людзох у церкви, а тераз анї єдного нє видзим!” Та и я уж так. Гинто сом вишол на ковруш, дзе сом од лєґиньства ставал, лєдво сом ше виґрабал, пооглядам ше, а воно сами хлапчиска коло мнє, ту уж нє мам кому двоїц. Знаце як нашо стари гуторели: “Дакеди зме були и млади и красни, а тераз зме уж лєм красни!” Хториш дзень сом накруцел годзину на муре, тоту з кулями, цо ми ю Ганя до талу принєсла. Подзвигал я кулї же, реку, тераз мир до тижня. Кед воно – дюґа! Войдзем я ютредзень до хижи, а годзина стої, кулї виша аж по жем. Но цо за Божа годзина, думам себе, озда ше нє погубела? Та сом пошол по Елемира годзинкара. 10

Вон роками робел у варошу, а тераз є у пензиї, та кеди-нєкеди придзе до валалу. Пришол вон, поцагнул годзину, а вона – идзе. – Дюро, гвари, кеди ши подкруцал тоту годзину? – Га, вчера, гварим. – Е, якбачу то було гевтого тижня! – Но, озда нє? Ша прешло ми окомгнуц! – Е-е, Дюро, гвари ми Елемир, годзина идзе, а ми вше на єдним месце. – Нє же зме на истим, додавам я, алє идземе назадок. У рикверцу зме, майстор, и вше нас баржей цага ґу жеми. И видзи ше ми же гоч як обрациш, вше нам идзе якош лєбо наруби, лєбо наспак, лєбо горебздом. А чом ше ми так видзи, такой вам повем.

ГОРДОВИК И КОРШОВИК Моя Ганя два ствари нєнавидзи: швиню у загради и мнє кед дакус попиєм Но-та, ниа, цо ше ми случело гинто, кед зме з Ганю кладли капусту до гордова: Нагобльовал я капусти так як и вше, положел на сподок даскельо главки за крижалки, та сом сцел коло нїх удупкац. Схилєл ше я до гордова и прицискам з песцу, аж сом на пальци станул, бо гордов глїбоки. Кед ше ми лєм раз зацмеє пред очми, затрепе, та сом ше виврацел горебздом! Ноги горе, а глава медзи крижалками! Кричим я же: “Ганьо, ой ме оталь!” А Ганя ше злєкла, цага ме за ноги, алє я ше ище баржей заглобел у пасу. Почала Ганя врещац, аж ше и пси зорвали у гумнє, а я там долу ґруглїм и жужлїм капусту... И хто зна як би до конца було да нє надишол мой шовґор Микола и його син Андришко, таки моцаки, та ме влапели за ноги и якош вицагли з гордова. Но, та видзице, нє знаш чи то на шмих чи на жаль. Нє знам, чи сом уж таки нємоґави, чи ме розум зохабя. – И єдно и друге! – гвари Ганя кед уж дакус пришла ґу себе. И такой з ожогом на мнє: – Да ши, гвари, нє закуковал тельо до коршова, та биш нє упаднул до гордова! – А, реку, да нє надишли тоти двоме ище дакус, могла биш волац и паноца... Алє, най вам виволам же цо було з тим коршовом пре котри сом, голєм Ганя так твердзи, спаднул до гордова. Моя Ганя иншак добра душа, як хлєб, лєм два ствари нєнавидзи: швиню у загради и мнє кед дакус попиєм. Вец и кед єй сцем дацо помочи, гвари – цо ши ми вше под ногами, а кед сом цихо и нє мишам ше, вецка гвари же сом упрекосни. А мнє кед уж так допиє, видзем вонка, отворим кармик и пойдзем зоз шовґром Миколом до карчми... А цо то було з тим коршовом? А-га! 12

Понеже Ганя ровно ходзи ступци за мну и меркує чи оддакаль нє вицагнєм фляшку, я себе скрил коршовик вина, нє вельки, таки дас петнац чи двацец литри, до коморки под драбину. То ми праве зґодне место, бо ту виша и колбаси, та кеди-нєкеди видзем вонка, гат, опатриц статок, або чи даґдзе нє премака, одламем себе дакус колбаски од сподку и поцагнєм на гурку з коршовика. А Ганя го випатра нашла. Вше го найдзе. Уж сом го скривал и до чуткох, и под яшля, алє моя Ганя ма на фляшки и коршови таки нюх же єй анї инспектор Меґре нє докаже! А тот дзень кед зме кладли капусту, справди сом од рана даскельо раз ходзел до коморки, а вец сом ше становел – уж знаце як було.

ЗОЗ ЖИТА НЄТ ХЛЄБА! Хтошка нам ту бере мирку, и то на анґро! Знаце ви же нам жито уж роками виплацаю з дробнима? И то нас викапкую на двараз або и трираз. Кед жито, наприклад, по 10 динари, мала векна хлєба такой 40 динари. За єдну празну кифлу треба дац килу и пол жита. Яка же то рахунка и економия? Хтошка нам ту бере мирку, и то на анґро! Паметам же дакеди було: кила муки – кила хлєба. За метер жита у млїну достали зме пейдзешат кили хлєбовей муки, голєм дзешец кили билей, та ище и ґрису и отруби. И шицки жили, и млїнаре, и пекаре, и ми. А тераз, шицко идзе горе, а нашо продукти долу. Месо драге, а швинї тунї. З млєком ше оруцую, та го уж сипеме швиньом, дахто и на калдерму; ище зме и виновати же заґадзуєме животни штредок. Нїч ми нє ясне. Штудирам себе о тим хториш дзень, та ше питам Ганї: – Знаш ти раховац? – Як бим нє знала, гвари, ша вше сом мала петичку з рахункох, у шицких штирох класох! – Но, реку, кед знаш вец слухай: У єдней переци єст дзешец ґрами. Кельо переци єст у єдней кили? – Сто! – гвари вона як з пушки. – А-га. А кед єдна переца кошта лєм 10 динари, кельо то вец видзе з єдней кили? Нє муч ше: тисяч динари. А з метера муки, га? То нє мушиш анї раховац. Розумиш? – Га, розумим, алє... Видзим же єй нїч нє ясне, та єй далєй гварим: – Но, кед розумиш, а ти рихтай пец и прав переци, тащки, ластовки, преплєтанки, варґочики, жемлїки, хлєбики и кифлочки. Ша то голєм знаш! Може и поґачи зоз сиром або шкварками, та вец белюши, лепинї, ланґоши, бухточки, осуха... Ти печ, а я будзем предавац. Та так: жемлїк по жемлїк, переца по переца, кифлочка по кифлочка – виведземе ми шора тому тарґовищу и здзераню. Видзиш же зоз жита нєт хлєба! 14

Розрабям я далєй свою економию: Могли бизме ше у тим, реку, скомпаловац и зоз шовґром Миколом и його Мелану, ша таки ґаздинї як ви два анї нєт у валалє. А кед ше нам то укаже добре, отвориме и даяки бутик за тоти печива, та Микола будзе у нїм кричац як накруцени: “Кифлочки, жемлїчки, домашнї, пахняци, мегучки як душички!” А я будзем лєм пенєжи читац. Вецка, гварим, кед нам то руши як треба, увежеме з Русиї або України тоту машину цо сама прави п и р о ш к и. Таке ище нєт у валалє. Ти лєм накладзеш до тей машини цо треба, а вона сама вируцує горуци пирошки – зоз сиром, з месом, з маджуном, з маком, яки сцеш. Видзел сом то кедиш у варошу; людзе аж у шоре стоя за пирошки. З часом бизме у тим бутику прияли и даяки два-три млади дзивочки, та най ше вивяжу до билого и най предаваю. А ми будземе як прави поднїмателє.

– Цо? – зврещала на мнє Ганя як опарена. – Уж чи будзе з тих кифлочкох и пирошкох дацо чи нє, алє нє будзеш ти мнє зводзиц койяки млади нєвести до бутику! Чи-и видзиш! – Но, добре, гварим, вец ви два будзеце и печиц и предавац, а ми двоме, шовґор и я, пойдземе – до карчми. Та ше на мире будземе радзиц о даяким новим бизнису. Же як з малого направиц вельке. Дармо, таки часи пришли...

БУЛ СОМ РЕКОРДЕР ... А мнє за мою трапезу додзелєли – похвалнїцу Було то кедиш пред вельо роками, кед сом бул гет младши, та сом раз надумал же будзем рекордер у високим урожаю кукурици. Можебуц и шампион! Ша, реку, кед то можу гевти вчерайши парасти, чом би и я нє мог? Га од малючка сом бул у бразди, озда знам цо кукурица! Укажем я им цо знам. Пошол сом до комбинату и приявел ше за змаганє. Посадзел сом кукурицу, так на густейше, як ми фаховци радзели. Добре сом ю погноєл и прикармел, опирскал процив коровча, а вец зоз Ганю – плєли зме у нєй кажди ґазчок. Познал сом кажди шор. Ганї сом ище розказал же най насадзи кукурички до черепкох. По єдну. Пита ше: Нач? Нє питай ше, гварим, алє роб так як ци кажем! И, кед хробак даґдзе погубел даєдну кукуричку, я натомест такой другу зоз черепка подсадзовал. Начитал сом дзешка же так робя и Китайци. Стрегол сом при тей кукурици дзень-а-ноц. Раз сом и заспал у гонох. И пришнїло ше ми таке: же ме сликую за телевизию, же як рекордер путуєм на саям до Верони, розуми ше з Ганю, най и вона видзи швета, бо и так уж роками сце пойсц до Италиї купиц нови фиронґи, машинку за цесто и, дабоме, даяки гандри. Зорвал сом ше кед у валалє уж давно пацери видзвонєли, на кукурици ше лапала роса, а надо мну мой пшиско, нюха ме и лїже... Кукурица справди розросла як хмара. Нїхто таку у хотаре нє мал. И шовґор Микола ми то потвердзел, а вон тиж нє вчерайши. Под конєц лєта, ище далєко пред ламачку, вишла и комисия на польо. Троме под машлями, з ташками у рукох, опатрали кукурицу, шацовали ю з концох и з бокох, мерали, читали, цошка записовали, шептали себе и – нє гуторели нїч. Лєм после того у мнє дома барз хвалєли паприґаш цо го шовґор Микола праве за тоту нагоду уварел на котлїку, як и рейтеши зоз сиром цо их моя Ганя тиж за тих госцох нацагала. 17

На преглашованю рекордерох було наисце святочно. Рефлектори, телевизия, застави, аж и програма. У першим шоре шедзели углядни политичаре, двоме чи троме бешедовали на бини о вельким доприношеню нас рекордерох у продукциї поживи и нашей цалей економиї. Цвенкали репортере док дзелєли награди, плакети, повелї и шампионски погари. И мнє преволали на бину, медзи рекордерох. И, цо думаце, цо було? Першу награду и вельки шампионски погар за найлєпшу кукурицу достал мой треци сушед (мено му нє мушим споминац), цо му жена од двох власних з предсидательом комисиї и кума предсидателя општини, а єй братняк школски пайташ з посланїком цо ше барз добре позна з тима у реґиї и ширше. А мнє за мою трапезу додзелєли – похвалнїцу. Бул там на преслави после шицкого и якиш полудзенок, гварели же сарньов паприґаш и дзиви вепер на рожню, алє я цошка нє бул гладни. Чувствовал сом ше як кед бим бул, Боже мой, дацо

виновати. Пришол сом дому, дал Ганї тоту похвалнїцу, та єй гварим: – Заправ себе ю под образ! Ша ти ю заслужела з тима черепками и рейтешами зоз сиром... А я ше зарек же нїґда вецей нє будзем рекордер.

НАША СТРАНКА Шицки були за нас, бо кажде за дацо спреведзени Єст тому уж два гинта, теди кед ше розпадла гевта велька держава, та ше на шицки боки почали сновац нови задруґи и – нови странки. Но, та и ми сновали странку. Гей, мой шовґор Микола и я. Вишло то так, перше з франти, дабоме у карчми, а вец було и наозай. Наволали зме ю СТРАНКА СПРЕВЕДЗЕНИХ СЕЛЯНОХ. Акурат, нє? Поправдзе, на то нас звирлєл тот Данил зоз Куцика, цо є нє богзна яки параст, анї школа му нє барз ишла, алє ше до каждей политики розуми. Ша, реку, чом да нє? Кед ше уж телї насновали, анї тота наша странка нє заважи. А годна буц и наймасовнєйша, бо нас селянох єст найвецей, а шицки зме спреведзени. И то нє од тераз, спреведаю нас одкеди нас єст. Вера так и було. Тота наша идея и инициятива одгукла по валалє. Уж ютредзень зме мали прихильнїкох, подписнїкох и симпатизерох кельо сцеш. Людзе приходзели ґу нам, до обисца, сперали нас на драже, гуторели же сцу буц у нашей странки, бо кажди, гвари, за дацо спреведзени. Аж и сушеда Юста прейґ драги, ґдовица, була за нас, бо твердзела же и вона спреведзена. А Онуфри Коцурец, цо моєй Ганї блїзка родзина, розглашел тоту нашу странку нє лєм по Коцуре, алє и по других валалох, и ширше, як ше гвари. Мой шовґор Микола, як прави посланїцки кандидат, шицок ше ошлїнєл як ше ужил до своєй улоги, та почал кричац: – Наша странка отворена за шицких селянох цо думаю же су спреведзени! Можу ше ґу нам приключиц селянє зоз цалей держави, та и швета. Чом би и даєден фармер зоз Швайцарскей, поведзме, нє бул наш член, кед є спреведзени? А можебуц, додавам я, чловек сце лєм видзиц як ше то спреведа селянох, та най придзе, научиме ми го, аж и надто!

– А цоже будземе обецац нашим виберачом? – пита ше ми шовґор Микола, кед ше людзе уж почали просто гарнуц до нашей странки. – Гоч цо, гварим, лєм нє обецайме же им врациме жем. Бо то уж телї наобецовали же нє маме тельо анї жеми кельо би требало врациц. Наостатку, ми нї од кого анї нє брали жем. Най врацаю тоти цо од нас побрали. Кед зме странка спреведзених селянох, вец най други обецую, а ми останьме спреведзени. Будзме дошлїдни! А озда и то нє будзе навики. Шицко ма свой конєц, та и спреведанє. Кеди-теди, правда видзе на верх. Хто дожиє... Паметам же дїдо Андри з Буджаку, ище у гевтим давним чаше, дал до задруґи сто овци. Добродзечно, так як мушел! А задруґа вец предала овци, бо ше єй то нє уплацело, а потим ше менял пенєж, та дїдови одбили дзевец нули. Пришол дїдо о даскельо роки до задруґи, уж з двома палїчками, та ше пита: “Дзе же мойо овци?” Гварели му же – нєт. Нєт анї овци, анї пенєжи. Но, алє нєт уж вецей анї дїда Андрия, та хто же ище ма кому цо врацац.

А дїдо Илько зоз Палачи подаровал держави 22 гольти жеми, бо ше там сновало якеш польопривредне добро, та им праве тота жем хибела. Дал ю тиж добродзечно, под прициском! Ище им и гварел: “Волїм вам ю поклонїц як да ми препаднє!” Тото добро ше нєодлуга розпадло, та жем вжал комбинат. А комбинат ю вец уступел якейшик фабрики, котра ше на концу приватизовала. Та хто же тераз розмерви тот ґузел? Нє дочекал дїдо Илько свою жем, уж давно спочива, гибаль ю дочекаю його праунуки...

ЯК ЗМЕ ШЕ (ПО)ДЗЕЛЄЛИ Кед ше найду двоме Руснаци, такой три странки сную... Цо було далєй з нашу странку? Е-е, рушело нам так добре же ше ми уж и самому видзело же то як нє пред добрим. Почали зме ше – дзелїц. Тоти з Велького шору ше нараз побунєли же вони нє буду у истей странки з тима зоз Буджаку, з Лейох и Циґлашорцами. Гевти зоз Збегньова и Гушого пияцу кричали, заш, же вони нє пасли гуски з тима з Маковского шору, ище менєй з тима зоз Ярашу. Новошорци и Курташорци би ше ище даяк и зложели, алє им нє одвитовали анї єдни анї други, та сцели свою странку. Вец Буджачанє на то увредзено реаґовали же вони нє буду вично як за буджаком, та обвинєли Велькошорцох же су вше на верху и у каждей мачанки. И тоти зоз Куцику гварели же анї вони нє буду вше як миши хвосцики Капущаного шору, алє же и вони сцу мац свой шор, та же нє приду анї на Маковски анї на Циґлашор. Вец ше бувши салащанє з Билей и Державки позберали и почали сновац свой окремни блок, як гварели, на фармерских принципох. Ай-яй! А кед ше за тото дочулї Коцурци, такой одказалї же вецей нє буду ходзиц анї на Кирбай до Керестура, бо же Керестурци губибанда; ище им вируцелї на очи и тото же так олєгко приялї нови календар, а вонї, Коцурци, булї упарти, та и нєшка тримаю швета по старим, як и шицок руски швет... Но, ту ци парада, замешка и мачанка. Нє знаш чи то на шмих, чи на грих. Аж тераз ми пришло на розум як покойни дїдо Василь гуторел, же – кед ше зиду двоме Жидзи, такой три фабрики отвераю; а кед ше найду двоме Руснаци, дораз три странки сную. Алє, озда нам така доля... Та так ми прешли з тоту нашу странку. Гвари мнє моя Ганя, а и Мелана Миколова пристава ґу нєй: – Так вам и треба кед ше мишаце до политики. Та цо ше хпаце до каждей дзири! Пущце то младим и школєним. А ви лєпше 23

идзце до паноца, та ше висповедайце зоз тих шицких ваших знаних и нєзнаних грихох. – Право маш, Ганьо! – гварим. – Идзме ми до паноца. Можебуц нас дацо и порадзи. А можебуц нас понукнє и з тей його добрей домашнєй палєнки. За покуту...

ПАХ ДЇДОВЩИНИ Ми селянє пущели коренї до тей жеми, як тоти стари орехи... Цошка ми заш нє да мира. Знова конча же буду врацац жем, и церквом, манастиром, и нам. Е-ей, можу нам тераз шицко врациц, и жем, и дїдовщину, алє роки, тоти роки цо прешли, нїґда ше нам вецей нє враца! Гвари ми Ганя: – Но, та нацо ци жем и кед ци ю враца? Хто же ю ороби? Дзеци сиґурно нє приду з варошу, а унуки, вера, анї тельо. И з чим ю будзеш робиц? Трактор ци баржей здабе на шпуляр, ровно длобеш до ньго, а комбайна уж лєм за старе желєзо, так як и ти и твой шовґор Микола... – Е, Ганьо, тераз ше ти нє мишай до политики! Нє знаш ти ище же цо у мнє кучи. Знаш ти же я ище вше чувствуєм пах тей жеми цо сом ю млади орал, з коньми за плугом ходзел од рана до змерку, кельо раз и по мешачку. То ци до креви войдзе, постанє як причасц и судьба селянска. Ми селянє пущели коренї до тей жеми, як тоти стари орехи, и нїхто нас оталь нє витарга. Прето слухай: кед же нам насправди враца жем, дай ми мира най голєм войдзем до бразди, най ше напахам з тей дїдовщини! Кед себе лєм подумам на то, такой ми шерцо зафурка. А вец уж як будзе. Ганя ми уж оддавна воює же нє ма нїч шорове у обисцу: – Паля, уж трицец роки ми исти фиронґи виша у преднєй хижи, ище вше ходзим по керпарох, вишацу кухню сом нїґда анї нє мала, а спальню випатра анї нє будзем мац. Анї раз сом нє була у купелї, а морйо сом видзела лєм на телевизиї. Одкеди сом ше одала, патрим на тот креденц зоз жвератком цо сом ци го ище до талу принєсла, а сушеда Фема уж треци реґал пременєла, кажди рок лїпа нови тапети, а кажди други цегелки до купатила. И кажда уж ма уцицовач на пару, лєм я ище вше ходзим з метлу и шметнїком... 25

– Добре, – гварим – лєм най вони ю враца, та ци вец купим и нови фиронґи, и вишацу кухню, и тот гарчок цо пораї, и спальню, и нови реґал, а налїпам и цегелки по повалу. И вишлєм це на три тижнї до купелї, кед сцеш и до Маряюду або на морйо аж до Греческей... А я вец шеднєм зоз шовґром Миколом – до карчми. Най нам заграю гудаци тоту нашу стару, з наших младих часох: “Ей, бул то кедиш красни час...” Дай-лє, качмар, єдно рунде за шицких. Я плацим!

ШИЦКО ШЕ ОБРАЦА И ПОМАЛИ ВРАЦА Нови 1990. рок, теди кед ше нам врацел динар Ниа, прешол нам ище єден Нови рок. Знова зме за єден рок старши. Нє видзи вам ше же и Нови роки уж нє таки як дакеди були? Якош швидко приходза и преходза, лєца, одлєтую, прелєтую... Так ми и тот префуркнул, анї сам нє знам кеди. Е-е, роки преходза, а мнє ше видзи же ми вше єднаки. Вше зме дзешка у найлєпших рокох. Га, нє? Голєм я, поведзме. Цо же ми хиби? Можем и добре поєсц и добре попиц. А и динарка ше вше найдзе. Кед нє чури, голєм капка. И теди кед Ганя дудре же нєт зач солї купиц, вше ше тельо нашкрабка. Дзеци попристановяни, унуки ше школя, приходза кеди-нєкеди. Ганя ше теди нарату радує, рознїжи ше як заяча бундичка, та им вилагодзи, виварює и випека. Цале обисце ище два днї потим пахнє на госцину. Та и мнє вец добре, голєм ше дакус омасцим и омачам... Иду роки, а ми – як мой бачи Емил покойни гуторел – ми нє стари, лєм давни, та вельо паметаме. Алє, думам же важне як ше у шерцу чувствуєме. Поведзме, моя Ганя и тераз, кед ше поприбера и на два ключки под браду вивяже – кед идзе до валалу, а окреме кед ше вирихта ґу дзецом до варошу – анї єдна млада нєвеста єй нє докаже! А вец ме вола най станєм ґу нєй пред жвератко. Гвари, най видзиме яка зме пара. Ганя ше випнє, а я при нєй скруцени як льовч. Якош сом ше зменшал. Випатра же то будзе од тих пестицидох, думам себе. Або од теди як сом злопоцел з пойда кед ше карфа подомну подламала, а дзвери (до пойда) на главу спадли. Можебуц, алє ми ту нє можеме нїч пременїц, гоч ше мнє видзи же ше ту коло нас скоро нїч нє пременєло. Аж ми, тоти цо зме громаду лєта и жими преруцели прейґ глави, можеме повесц же ше то шицко у живоце якош обраца и помали враца, та приходзи на свойо место. 27

Патьце лєм, враца ше мода. Уж знова шию тоти минисукенки, як и пред трицец роками, як кед би им плаценка нєдоставало. Млади ше врацаю на нашо стари обичаї, танци и шпиванки. Враца ше, ниа, приватна пракса. Врацаю ше и церковни швета. Почали ходзиц до церкви и тоти цо ше поцме винчали, цо им баби и куми покрадзме дзеци кресцели. Люби ше ми кед видзим у церкви тих младих панох и паночки з варошу як ставаю до оцових и мацерових столкох. Та ше ровно оглядаю же чи ше то тераз клєка, жегна, чи кляпка. Нїби забули тото цо научели на виронауки кед були мали. Знова ше нам врацаю задруґи, гваря, тераз иншаки як дакеди. Велї ше уж, по хто зна хтори раз, почали врацац на статок. А боме єст и таких у валалє хтори ше у тей драготнї нафти и машинох врацаю на – конї. А, ниа, врацел ше нам и динар. Нє думайце же то франта. То нє даяки нови динар. То наш стари добри динар! Правда, уж зме покус на ньго и забули, бо ше роками котулял, котулял з брега и з долу, вше нїжей падал, плївал и таргал ше, док нє скапал, а ми почали раховац на милиони. А тераз ше нараз зявел у новим швет-

лє, у новей, конвертибилней кошульки. Мало сом на нїм зуби нє поламал у поґачу на Нови рок. Модлїм вас, Ганя тот нови, тє. стари динар штурела до єдного поґача, як то уж обичай за Нови рок. А я потрафел праве тот поґач. Аж сом зйойчал! Алє, нє хиба, най. То уж динар! Кед можеш на нїм зуб поламац, вец уж дацо вредзи. Лєм най би таки остал, тварди и бизовни! З таким динаром ше уж нє ганьбим анї до карчми пойсц. Тераз можеме зоз шовґром Миколом на мире шеднуц, та я винєм динар и повем: – Нолє, качмар, дай хто цо пиє у тей сали. Я плацим! ПС: Питам ше гинто бачикови Митрови, хтори вельо памета бо уж превалєл осемдзешати, же як вон патри на тоти пременки у нас, а вон ми гвари: “Було нам добре, тераз нам лєпше, алє би нам було ище лєпше кед би нам заш було добре!”

“НОВИ ВИТРИ” Почало то ище влєце 1989. року Чуєм же ше тераз нови Устав, нова влада и нова политика барз закладаю за нас селянох, же бизме були, як гваря, “значни, аж и ключни фактор реформи, стабилизациї и дальшого розвою...” Ище додаваю же “битку за реформу, економию и тарґовище нє мож достац без селянох!” Тиж гваря же тераз можеме сновац задруґи. Алє же то тераз маю буц задруґи на нових основох, по нашим смаку и економским интересу, нашо задруґи. Е-е, приходзи ми на розум же як гутори мой сват зоз Сриму: “Нє бреше пес пре валал, алє пре себе.” Хторуш нєдзелю зме одправели цалу Вельку службу, бо бул збор гражданох о снованю новей задруґи. Нє паметам же кеди була така полна сала у Мироньовей карчми, як на даякей свадзби. Под жвератком шедзели тоти панове под машлями цо людзох радзели, а людзе ше койцо випитовали, надкричовали, єдни були “за”, други “процив”, док поладнє нє видзвонєло. И кед ше ми опитаце же чи, наостатку, будзе тота задруґа чи нє, можем повесц же – нє знам. Можебуц гей, а можебуц нє. Знам лєм же зме ше шицки розишли задовольни, бо кажде мал свойо думанє, а дахто и два. Лєм паноцови було дакус нєправо же тей нєдзелї у Велькей служби нє було анї єдного хлопа. Шицки були – у карчми. Гвари ми Ганя: – Нє муч ше, уж то даяк лєм будзе. Поконча то вони и без тебе. Пущ ти то младим. Е, реку, цо можеш кед ми, селянє, вельо паметаме. Знаме ми же праве теди кед нам обецую мед и млєко, на концу достанєме полїнче. Нашо оцове нас учели же ше треба огляднуц и теди кед рушаш з кочом напредок. Теди кед нас гонєли до задруґох, знам же дїдо Мафтей гуторел: “Я би лєм тому шицкому любел видзиц конєц.” Та нє дочекал. Гваря же ше новим задруґом, а и задруґаром, враци шицко тото цо им нєоправдано вжате. То ше ми уж нє сце вериц, алє ми заш лєм дацо постава яснєйше: 30

Тот Янко зоз Збегньова, младши челєднїк, роками гонєл трактор у задруґи и вше ше му губел. Оправяли го у машинским парку кажди дзень, а вон лєм дудрал же то нєдобри трактор, та. И кед го конєчно розходовали и руцели до одпаду, Янко го купел на лицитациї, дакус го повидувал, пооправял и префарбел, та ниа, роби з нїм уж пияту сезону. Питам ше му гинто: “Як же то, Янку? Тераз ци добри тот трактор, а дудрал ши же є найгорши на швеце.” А вон гвари: “Е, бачи Дюро, у задруги то бул н а ш трактор, а тераз є м о й!” Радзел сом ше тих дньох зоз шовґром Миколом о тих “нових витрох” у нашей економиї, а вон ми гвари: – Шовґор, у тих нових задруґох будземе мушиц вецей робиц як потераз. – Цо? – аж сом зврещал. – Та и ти починаш? Нє досц сом ше наробел? Од младосци Ганя и я стрежеме на полю, у хлїве и кармику. И цо тераз? Ище вше нє мам пензию. Достал сом нєдавно якеш ришенє же од септембра будзем доставац 18 милиони, дабоме стари. За тото нє мам анї на струю. Бул сом у СИЗ-у та ми гваря: “Га, бачи, мало сце уплацовали.” А я им: “Ша брали сце кельо сце сцели. Могли сце и вецей, кельо требало за тоту мою пензию. Цоже сце нє дзвигали нашо парастки цени? Та чи ми, селянє, мушиме шицко сами плациц? Цали живот сом у бразди. И тераз, кед ше уж лєдво виґрабем на трактор, викапкую ме з дробнима. Ище ми и шовґор гутори же мушим вецей робиц. Нє можем вецей! Добре моя Ганя гвари, препущме ми тоти задруґи младим. На нїх швет остава. З нас уж будзе слаба перспектива. Хлапци, гварим им, лєм ви коньчце по своїм, нє будземе ми вам завадзац, з нами старима уж нє влапице заяца. Видумайце дацо нове. Одлїпце ше од жита и кукурици, бо вше останєце парасти. Направце привреду з польопривреди! Видзице же гайзибан идзе, та хто го влапи, будзе на коньове... Нє знам точно яки “витри” приду наютре, алє патрим же тот Онуфри з Коцура, цо моєй Ганї блїзка родзина, уж давно попредал статок и прешол на – папаґаї. Та зарабя вецей як на кравох, целятох и прашатох. Тераз лєм глєда оглашки по новинох же хто предава шеменцу, проса и билого слунечнїку, та купує на анґро. 31

Ище и дудре же муши овяц нашенька, бо же тоти з плєвку чкодза папаґайом. А мой пайташ Ондрей зоз Пиньвиц зохабел параство и руцел ше на – хлїсти. И предава гумус на велько, на мало и на штреднє, и якиш там “колониї”. Гвари, идзе роба як лакотка, а вон уж треци рок ходзи зоз свою Катку до купелї; вона пре покрутки, а вон пре живци цо их себе порушал док бул кооперант и ношел млєко до млєчарнї. Чуєм же єден челєднїк з Футоґу направел хижу одкеди хова печарки у якейшик старей пиньвици. А други, заш, дзешка на Клиси у Новим Садзе, ма фарму шлїмакох, та ше тераз вожи у “мерцедесу” и путує по жеми и швеце. Идзем такой дому и повем Ганї же и ми преходзиме на заяци, голубчата, били миши и коритнявки! А же хлїви и кармики останю празни – нє хиба, ша держава и так увеже шицко цо нам треба и цо нам нє треба...

ШУНКИ И “ЮҐО-АМЕРИКА” Рок 1989, а як кед би вчера було Читам тих дньох у новинох же ше, випатра, нє зна чи будземе и далєй правиц тот “юґо-А” за Американцох, бо му барз доганяю. А ми ше тельо трудзели направиц авто по їх смаку, спущели зме им цену на 2 000 долари, а им ше тераз нє пачи. Но, ту сом ци! Думам же то авто праве за нїх, окреме за младих, же би одбегли на нїм по циґари або даяку дробеняву на пияц, бо за длугши релациї маю вони авциска, зоз шейсц або осем цилиндрами. Алє, у тих истих новинох читам же нашо, т.є. швиньски шунки иду до Америки як лакотка. И же за тоти шунки можеме достац 2 000 долари за тону, исто тельо як и за “юґо-А”. Шунка по шунка, значи, громада девизи и “юґа” кельо сцеш. Та себе думам – же кед бизме дакус активовали тоти нашо кармики у гумнє, пооправяли валовки и здирвети дески – могли бизме кармиц швинї на мало и на велько, та вивожиц шунки до Америки. Е-е, приходзи ми на розум як ме моя Ганя ганєла кед сом вивезол остатнї швинї и зарек ше же нє сцем вецей анї ратицу у своїм обисцу. – Вера нє, Дюро! Док я жиєм, будзем кармиц швинї; и голєм два-три до рока маю сквичац у дворе! Як же сушедово можу? А и як же вецка дзеци буду приходзиц до нас? Приду нас опатриц голєм на вельки швета и теди кед заколєме... Дала сом ше спревесц кед ши краву предал, та тераз ходзим з гарчичком до сушеда по млєко. А до месара, вера, нє будзем! Е, гварим, тераз и я обрацим погар и вежнєм клайбас до рук. Рахуєм, кед бизме ше здружели шовґор Микола и я, та Ганьов братняк Онуфри, вец бочни сушед Мишка, и сушед на загради Штефан, и кум Митя, та сушеда Юста прейґ драги, ґдовица, могли бизме продуковац, куриц и вивожиц шунки до Америки. Голєм по два турнуси, ша тельо знаме. Могли бизме основац и фирму, даяку “Лимитед копрорейшен”, чи уж як би ше волала. Вец, могли бизме отвориц два линиї за шунки, так як и за “юґа”. Тоти за прейґ океану то єден квалитет, а за домашнїх дру33

ги. Знаме ми же наш чловек нє виберни. Кед странци сцу шунку з машлїчку, може – дай долари. Сцеш у целофану, може; сцеш курену на вишньовим древе и з ґаром, може; сцеш шунку на сухо намасцену з цеском, може – лєм дай долари. А за тих домашнїх могли бизме отвориц и бутик, та кед сцу шунку як за вивоз, може; зоз хрином, може, лєм дай долари. Американци можу доганяц автом, а швиня вше лєм швиня. Ма штири шунки и штири ратици, голєм вше так було. А вец за тоти шунки Ганя и я купиме себе домашнї “юґо”, и то кабриолет, та ше прекажеме по валалє. Най нам завидза!

ЯПОНЦИ И МИ Рок 1989, кед зме шицко увожели, а ми селянє прешли на продукцию здравей поживи Ровно слухам о тих Японцох – же маю найвекши стандард на швеце, же нє знаю цо то инфлация, за девалвацию анї нє чули, же нє маю нєзанятих, привреда им “бум”, плаци вельки, вивоз огромни... Правда же муша увожиц скоро шицки сировини, вец шицко тото преробиц до автох, компютерох и койякей другей технїки, а потим тоти готови продукти вивожиц же би прежили. Сеґинята! Наисце их сануєм. А нєт ци як у нас. Ми шицко увожиме, чи треба чи нє треба. И билу и чарну технїку, аж и стари ренди и папери, а най нє споминам месо, млєко, масло, та швиньски, овчи и яловчи половки. Кед же дацо и вивежеме, вец тото такой мушиме увожиц, та нач себе спориц два раз исту роботу. Увежеме шицко нараз цо нам треба, та мир. А домашня продукция най стої. Стоя и фабрики, маю ремонт и колективни рочни одпочивки, а ми селянє прешли на продукцию здравей поживи. Дакеди ше ми паночки на пияцу, кед сом предавал паприґу або капусту, питали же чи пирскане. Гей, гварим, пирскане хториш дзень, нєт у нєй хробачки, ґарантовано. А тераз, кед ше ми питаю же чи пирскане, а я одмахуєм: И-и, та дзе, анї случайно! Анї нє пирскане, анї нє гноєне. Маш розум на таку драготню?! Ґарантовано чисте, природне. Нє треба нам вецей анї гної, анї защитни средства, анї други “инпути” кед су таки драги же страх. Швидко зме ше уклопели до еколоґиї и защити животного стредку. Най нам завидзи тот розвити швет же яки зме напредни. До конца, праве то би нам могли буц предносци, та бизме могли вивожиц здраву поживу, як Японци технїку. То би бул наш привредни “бум”. Зашол сом хториш дзень до задруґи, а там – нїґдзе нїкого. Реку, сиґурно фриштик, павза лєбо збор. Нє, гвари ми портир, алє пришли якиш Японци, та цали колектив з нїма у ресторану. 35

Познєйше сом дознал же тоти Японци барз вредни людзе. Робя дзень и ноц, нє хасную анї рочни одпочивок. У нїх таки звик же сцу мац у року голєм даскельо иновациї. Прето тим госцом здалєка нїяк нє було ясне же як то нашо фабрики, млєчарнї, клальнї и други погони робя зоз пол або ферталь капацитета, а нє маю утрати. Е, гварели им нашо руководящи, то наша тайна. Кед сцу, предаме им то як наш “бум”. Га, реку, и ми вредни, робиме од додня до ноци, нє маме рочни одпочивок, хорованє анї бешеди, та бизме ше лєгко зложели з Японцами. Лєм кед би ше вони сцели зложиц з нами...

ДОМАШНЇ ОГВАРКИ Рок 1989, тарґовина, политика и мир у обисцу Було то дзешка пред косидбу кед пришол ґу мнє якиш челєднїк и пита ше ми чи му предам жито так “на ногох”, ище було желєне. Гварим, чом бим нє? А, кельо плациш? Гвари, як ше поєднаме, алє сиґурно вецей як ваша задруґа, ище вецей як держава. И акурат! Ище комбайн на полю анї два раз нє обрацел, а тот челєднїк пришол з камионом, пресипал жито и з ташки ми вичитал пенєжи. И то у “сущацей” валути. Моя Ганя дудрала, анї тераз ше нє може улагоїц. Гвари: “Чом же тарґуєш на люцки пенєж? Цо знаш як ше то може обрациц, та нє будзеш мац анї пенєжи анї жито.” А я єй гварим: “Цо ше ти мишаш до девизох кед ше анї до наших пенєжох нє розумиш!” Вше ше милї кед пойдзе до дутяну, нє зна чи то стари чи нови милион. Дармо я єй толкуєм же то уж шицко єдно, бо тот стари милион тераз уж нови. А яки часи пришли, реку, уж нє можеш патриц анї на кажду милиярду... Хторуш нєдзелю мой шовґор Микола и я знова одправели Вельку службу. Були зме у Кулє на вашаре. То ми звик ище од младосци, як и тим Новосадяньом цо су каждей нєдзелї на Найлону. Чи треба чи нє треба. Сцигли зме дому кед поладнє уж давно видзвонєло, а мнє танєр наруби обрацени. Ганя ме гандрує, аж шицко черепчи: – Та цо ходзиш по тих вашарох кед нїч нє тарґуєш! Лєм трошиш пенєжи гоч нач и бизовно лєм шацуєш млади панї и паночки. Сиґурно сце зашедли до даякей шаторнї. Поведз поправдзе, кельо пива сце з Миколом попили? Цихо сом, нїч нє гуторим бо сом у хиби, лєм себе думам же як стари людзе гуторели: “Лєпше най ше ми случи тото цо ми дума жена, як тото цо ми дума власна мац.” Бо, жена кед це нєт, такой дума же ци даґдзе у карчми гудаци граю, а мац же чи ши даґдзе нє страдал... И так, видзице, ми ше з Ганю нє вадзиме. За зваду треба двойо. Кед ше вона вадзи, я цихо. 37

Ганя дудре и кед пойдзем даґдзе до валалу: – Ша-лє през тебе нїч нє може прейсц? Та цо ше мишаш до того цо ше нє розумиш! Стораз сом ци уж гварела же ше охаб политики, бо на концу будзеш виновати. Поконча вони то и без тебе. Га, цоже можем кед ме вшадзи волаю. Нє дам озда шмати на себе подрец! А гоч ме и нє волаю, мнє то шицко интересує, так ме корци же нє можем витримац. Да зоз скори вискочим у Велькей служби кед знам же даяка схадзка або порада у валалє, а я нє там. А Ганя заш: – Е-е, да ци я даяка власц, принєсла бим закон же таки стари як ти и твой шовґор Микола нє маце право буц на схадзкох, окрем кед зашеда церковни одбор. А кед сце уж там, маце буц цихо! Но, ту сом ци... Гварим Ганї хторуш нєдзелю за полудзенком: – Ганьо, ти знаш вариц и печиц, лєм нє знаш давац. Перше даш юшку, вец галушки зоз сиром, та варене месо з мачанку, ище гвариш же най коштуєм сарму цо ши ю за ютре порихтала. А на концу даш рейтеши, кед сом ше уж до сита наєдол. Чом же нє даш перше рейтеши кед таки добри? – А знаш – гвари вона – як нашо стари робели? За полудзенок поєдли юшку и галушки зоз сиром, и то з хлєбом, а месо и мачанку зохабели за вечеру, або аж за ютре. Шпоровало ше, нє як тераз. Паметаш же нє вше було рейтеша. Анї меса нє було кажди дзень, лєм раз до тижня, або кед госци пришли. Знам як наш оцец кричал кед зме були на салашу: “Ганьо, реж качку, бо госци на дильове!” Забул ши, а тоти млади анї нє веря же так було. Мой шовґор Микола ци прави шпак. Мустра и пол! Понеже є родом з Коцура, у валалє го волаю Коцурец, бо ше му гнєтка вишмикнє тото “ещи” и “булї”, а кед пойдзе до Коцура, гевти гваря же є Керестурец. Алє, ми ше розумиме. Гинто, кед зме по хто зна хтори раз сновали задруґу у валалє, мой шовґор ше розкричал: – Та яка вас задруґа нашла! Сновали ми задруґу уж даскельо раз, надавали ше и наробели на ню, а вец пошли з ню. На тот завод ше нє даме спревесц. Кому треба задруґа, най ю снує. Ми ше уж досц назадруґали. А и, паля, насходзели зме ше ту сами дїдо38

ве. Права валалска елита! Каждого уж у боку колє, цага напредок або назадок. Пать ти ше мой шовґор. Нїґда сом го ище нє чул так явно бешедовац. Алє сом скруцел бешеду: – Я уж, шовґор, нїч нє знам. Знам лєм же сом ище подле вино нє пил, на подлей свадзби нє бул и з добру косу нє кошел... Гнєтка шеднєм под пец и задовольно дримем. Гварим Ганї же, слава Богу, маме шицкого. Нє розкошуєме, алє анї нє ощадуєме. Маме цо єсц, ище и дзецом кеди-нєкеди поможеме. И вец, таки задовольни, видзем до двора або до загради. Пред тим зайдзем до комина, та себе одламем дакус колбаси, нахпам до лайбика и помали жувам. Ушушнєм себе и дакус вина (з того коршова цо мам скрито у коморки под драбину) до глїняного канчова, таке дас пол литри – то ми ище од оца остало, и канчов и обичай – прейдзем ше, прежегнам и сам себе наздравям: – Боже, дай здраве!

МЕХ Рок 1989, кед гоч зач требало мех пенєжи Читам тих дньох у новинох же ми єдина жем на швеце цо страцела свою основну валутну єдинку – динар. Гей, динар. Справди, нєт го вецей, анї до дзвончка. Страцел ше як у молги. Тераз нам найменши пенєж 10 динари, тот метални, жовти, а таки дробни же ше до ньго мушиш ужерац, як цо дакеди було полче, 5 пари, кед паметаце. У штредку тота банка ма печац на штири угли. То, гваря, прето же би ше нам динар менєй котулял. Алє, дюґа! Пойдзем ци я вчера до дутяну, кед там касирка, написана и намальована, шмишка ше и гвари: “Бачи, нє мам дробни.” Та заокружела на тисячку. Ша и так, гвари, за тоти жовти нїч нє купице. Но, ту сом ци! Оначел би ше я зоз ню, гоч би була и два раз шумна як бомбона, алє убегла моя Ганя до дутяну и кричи: “Дюро, душнє гибай дому, бо ше буячок спущел та шицок двор зрепеґал! А швиня од рана у загради, шицку паприґу ми зрила!” Га, добре, гварим. Идзем такой. Чорт з нїма, и з тима дробнима... Но, алє то ми дало идею. Иновацию! Же, кед зме уж утаргли динар як основну монету, най бизме уведли... Знам, повеце же марку, долар, франк, фунту, або як ше то уж звичайно тарґує на вашаре, тє. на тим нашим тарґовищу. А, нє! Мам я ориґиналне, домашнє ришенє. Предкладам же би нам у тей инфлациї, девалвациї и койякей другей “циї” основна монета була – м е х. Гей, мех. Яки мех? Га, завиши од потреби. Патьце, уж гоч зач ци треба мех пенєжи. Та чом би то вец нє була и наша основна монета? Поведзме, так: Кед сцеце купиц даяки дробнїци до обисца, наприклад ширку, швичку, шнурки до ципелох, ґнот до лампаша, квасу чи батерию до транзистора – вежнєце мещок пенєжи, тот 40

били за ґрис, зоз порващком, цо дзеци дакеди ношели по шпиваню. Та, мещок пенєжи – ширка, єден мещок – єден квас... А кед вам треба, поведзме, вештак – вец вежнєце тот обични мех, парастки або мучни. И так: мех пенєжи – мех вештаку. Проста рахунка, нє? Е, а кед вам треба гордов нафти або нову ґуму на трактор – вежнєце тот широки мех, цо ше дакеди плєву и тереку до ньго кладло. Видзице, ришени проблем. За мех пенєжи мож шицко купиц. Мех пенєжи – мещок цукру, мех пенєжи – кошуля, мех пенєжи – струя за цали мешац, мех пенєжи – диплома. И так далєй.

За векши видатки як, поведзме, райбачку, замарзовач, телевизор – висша мера би була золнїца, поньва, дупла поньва, цирада... А за ище векши трошки – браделко, брадло, копа, громада пенєжи... Кед сцеце купиц нови трактор, наскладаце мехи з пенєжом на коч, до драбин. А кед то будзе мало, можеце положиц и крижни древа и мендиґовдали, та наскладаце пенєжи як снопи у звожованю и – гайд пред фабрику. Єдноставно, нє? Преверел сом тот мой пренаходок хториш дзень у карчми. И шицки ми примаховали же яке сом мудре здумал. Думам себе же чи тот патент нє послац и нашому мандатарови за нову владу. Видзим же чловек якиш певни, ма идеї и сце цошка нове у тей нашей економиї и на тарґовищу, та му помогнєм. Можебуц ми то уважа и як иновацию, пренаходок, та достанєм и награду – дас мех пенєжи. Е, а вец шеднєме зоз шовґром Миколом до карчми и я наручим шицким там хто цо пиє. Озда залєгнє єден мех... ПС: Тота иновация ше указала як барз прикладна окреме 1993. року, кед зме мали дньову инфлацию, а шицки зме були милиярдере.

БРЕНДИ ЗА ЕВРОПУ Колбаси, сланїни, шунки и други нашо благодати – цо же ту ма буц нєздраве? Було то ище у гевтей велькей держави, кед сом зоз шовґром Миколом путовал до Словениї. Погубел ше ми трактор, а шовґрови комбайн за кукурицу, та зме ишли набавиц часци. Д е л о в и, як нашо людзе гваря. И накадзи гайзибан рушел, а ми огладнєли, та зме повиберали торбички. Я пред себе положел куфер и поскладал на ньго тото цо ми Ганя порихтала: ципов хлєба, сланїни, цибулї, фалат шунки и пол груди сира. Зна вона же сом нє велького єдзеня, алє зато же нє будзем анї гладни, та доложела и фалат куреного бендова, два пари колбаси, даскельо варени вайца, ище и печене пульче сцегно, таке дас три ферталї кили, а ґу тому два цали рейтеши. Шовґор Микола тиж розпрестар хлєбовку на колєна. Його Мелана му запаковала даскельо белюши, печени ребра, фашири як дланї, поґачи зоз шкварками место хлєба, закруцела и печене курче, кромплї на лупу – дас пол сакайтова, цали ґуґлоф и два груби на квасу – зоз сиром и з маком. Бо, гат, треба буц два-три днї з дому. Розложели ше ми так, краєме себе и запиваме. Покрадзме од Ганї штурел сом до куфра и плєцену фляшу того вина цо го паноцец ноши з Карловцох за причасц. А и шовґор Микола вжал коршовик вина цо му го сват зоз Сриму дал под сиц кед бул у нїх на Кирбай. При нас у купеу були якиш двойо, пан и панї, могли буц таки – наша ровень. Цошка себе шептали, попатрали на нас, хлоп одхильовал облак, а жена трепала з хусточку. Праве себе думам же можебуц людзе нє подноша запах цибулї и колбаси, кед воно – акурат! Гвари хлоп: “То нєздраве тельо єсц. Чежке, масне. То хорота, сикнис!” Шовґор и я спущели бичаки и престали жувац. 43

“А-а, дзе же путуєце?” – питам ше о хвильку, нїби сом скруцел бешеду. Гварели нам же були у старим краю опатриц своїх, а тераз ше врацаю до Голандиї дзе жию и робя уж вецей як двацец роки. Любя присц ту, гваря, красна природа, добра клима, здрава вода, приємни людзе, шицко у шоре, лєм – нєдобре ше костираме. “А цо же ви там єце?” – питаме ше им. “Га, лєм диєталне”, гвари панї. “Цо вецей шалати, макробиотики, витамини.” А пан додава: “Сланїни, шунки, колбаси – анї случайно! То отрова! Скрацує живот. Мортус, шлус, ка-пут!” Но, ту сом ци. Шовґор и я патриме на себе, дакус нам нєправо. Патриме на тоти благодати пред нами – га, цоже ту ма буц нєздраве? Або, нє дай Боже, отровне? А цо же и нам хиби? Правда, мнє става до крижох од теди як сом спаднул з коча кед конї зо мну сцекали, а шовгор уж чежки на ноги, алє на жалудок зме анї єден нє хори. О хвильку сом ше одшмелєл. Одрезал сом фалат шунки, так наценко а наокругло, та гварим ганьблїво: “Плиз, най ше пачи, коштуйце.” Пан уцихнул, патри раз на фалат шунки раз на свою панї, почервенєл як парадича и – вжал. А кед закушел, гвари: “Гм-м, то файн! Де-ли-ка-тес!” Сцел потим и колбаси, коштовал и бендова, питал од шовґра и белюша, реберка, шицко шором. Прешла го диєта и хорота. А кед лїґнул з коршовика, аж подскочел. – Ша то, гвари, “Ла Крима Кристи!” И панї ше придружела, окреме хвалєла пульче сцегно, рейтеши и тоти груби на квасу. Такой питала и рецепти, алє ми гварели же то у нас лєм жени знаю. И так, скоро прешли нашо торби. Кед зме вишли з гайзибану, Дачанє (так волаю Голандянох) нам ище длуго махали. Гварели же нарок приду до нас на одпочивок, дали зме им адресу. Ша най приду – гварим шовґрови – озда вецей днї як колбаси! Будзе то наш допринос валалскому туризму и приблїжованю ґу Европи, га нє? Кед треба, звалїме и даєдного шудова, най ше людзе дакус поднєю. Видзиш яки су бляди и худи, прето ше и боя од хороти. А здравє на уста уходзи! Маме и ми нашо робни марки, бренди – як ше то по модернє гутори, кельо сцеш... 44

Будзе то нас коштац! – гвари Микола. Та нє хиба! Нє будзе першираз же ми, селянє, плациме. Дайлє, шовґор, остало там ище з того швеценого? Видзиш же нїч без нас. Наздраве!

КУЦИКИ «Нє бреше пес пре валал, але пре себе.« «З нами старима уж нє влапице заяца.« «Гайзибан идзе, та хто го влапи – будзе на коньове.« «Огляднї ше и теди кед рушаш з кочом напредок.« «Обецую нам мед и млєко, а на концу достанєме полїнче.« «Тащка док лапаю та го гласкаю.« «Хто нє накошел, тот анї нє награбе.« «Дал бим три моцни жими за єдно благе лєто.«

ХЛОПСКИ И ЖЕНСКИ ПРАТКИ У байбернї, зяри 1990. року Поправдзе най вам повем, ми хлопи на валалє маме два места дзе ше можеме шлєбодно и по своєй волї зисц, на мире побешедовац и порадзиц ше: у карчми и у байбернї. Воно, до карчми нє шицки ходза, алє до байбернї кажди хлоп придзе, голєм раз до тижня. Найвецей, зна ше, всоботу пред вечаром и внєдзелю рано, покля нє задзвонї до Велькей служби. Приду до байбернї и таки цо ше им нє треба анї обритвиц анї подштригац, алє так пре обичай, до дружтва, наприповедац ше и чуц дацо нове. А дзе же можеш вецей нового чуц як у байбернї? Ша ту ше зидземе хлопи з цалого валалу и кажди зна дацо нове. А байбере, зна ше, перши людзе у валалє. Знаме так даєдну соботу зашеднуц и до пол ноци, та претрешеме цалу домашню и шветову политику, економию, културу и вирски питаня. И тото цо давно було, и цо тераз, и як би то мало буц. Дакеди приповедаме и таке як кед мокре гори, дзекеди ше и поспричкаме на дачим, алє ше на концу мирно розидземе. То нашо, як бизме поведли, хлопски пратки. – Наздраве! – гвари байбер и обрацел заглавчок на карсцелю. Е-е, а нашо жени? Вони нє ходза анї до карчми анї до байбернї. Алє зато маю и вони свойо – културни стретнуца. Єст тому уж досц гинта кед нам жени ходзели на пияц до Осеку, на Найлон до Нового Саду або на Рондьош до Суботици. Вец обрацели ходзиц до Мадярскей, Чехословацкей, єден час до Румуниї, аж и до Турскей. А одкеди нам динар конвертибилни, почали до Трсту, так як дакеди давно, у чаше перлонкох и шушкавцох. Тоти одходи до иножемства постали нашим женом уж таке як звик, мамуна и, повед бим, духовна потреба. Аж и ганьба кед даєдна у валалє ище нє була даґдзе у швеце, голєм двараз або и трираз. 46

Наприноша вони отамаль вшелїячини, углавним гандри и судзини, шицко цо треба и цо нє треба до обисца. А вец приходзи главне: Тото цо накупели поскладаю на посцелї, фотелї и канабелї до преднєй хижи, та жени зоз сушедства, цалого шора и ширше, родзина и пайташки, приходза опатрац. Тота цо пришла зоз швета указує робу и хвалї ше як добре потарґовела, а тоти цо опатраю здихую и примахую же яке красне, а тунє. Важне з того шветского пияцу принєсц цо вецей роби, направиц виставу у обисцу, котра тирва и по даскельо днї, и гуториц пред шицкима же то шицко – лєм за сто марки! Правда, кажда цо була прейґ гранїци мала скрито у ботоши або даґдзе индзей ище голєм 500 марки и даяки долари. Алє нє хиба, важне же була у швеце и же добре потарґовела, та ше уплаци пойсц и другираз. И кед ше наприпатраю на тоти увозни ствари, жени вец пошедаю коло кафи (з нових шолїчкох) и даяких покерайох, та претресаю валалску и другу политику, на свой способ. То їх пратки. Алє, то ище нє готове. Тераз приходзи на шор тарґовина. Дацо ше такой преда у обисцу, з першей руки. А цо останє, виноши ше на наш рондьош пияц. Одкеди Руси, Чехи и Поляци менєй ходза до нас, бо муша плациц 200 долари на нашей гранїци (та вецей нє можу у нас шицко предавац “за єдну червену”), заменєли их нашо жени. И то барз успишно. Єдней соботи у байбернї цошка нам зишла бешеда о валалскей култури. Констатовали зме же нашо людзе, а окреме жени, воля пойсц на рондьош пияц як на даяку забаву або иншу културну програму. Ша кед то так, вец то треба обрациц на всеобщи хасен. Могли бизме орґанизовац явну предайну виставу тей роби цо ю нашо жени ноша з пияцох зоз жеми и швета. – Наздраве! – гварел байбер и заш обрацел заглавчок. Поведзме так: Єдна би з тей нагоди виложела свойо фиронґи, блузни, маїци и други гандри з Италиї. Друга би могла принєсц гарчки, миски, тепши, шерпенї, шолїчки з Мадярскей, а могла би ту додац и дакус сира и мадярскей колбаси. Вец, даєдна би могла приказац партки, плахти, ручнїки, пирнаґи и други рондї з Чехословацкей. Та, поведзме, якни и фармерки з Турскей. Могли би ше ту найсц гадвабни, гатласки и кашмирово хусточки, фартухи, та 47

водички, пахнячки и цукрики з Русиї. Може и даяка машинка або фурча з Румуниї... Була би то вистава и пол, ище векша нащива. Нова манифестация у валалє! Вец би ше могло орґанизовац и модну ревию того облєчива зоз швета. Нашли бизме и манекенки кед треба, окреме за тоти сукенки, беби-доли и костими за купанє з єдней и двох часцох. – Чом би нє? – озвал ше байбер док тримал єдного намидлєного за нос. – Треба указац людзом тото цо их интересує. Гвари мнє моя Ганя хториш дзень же и вона пойдзе до иножемства. – Га, нє будзем анї я озда найгорша у валалє. Вежнєм дакус веґети, жувача, даскельо пацерки и святи писма, даяки ликер або коняк у финей фляшки, та и я принєшем дакус до обисца. Кед нє инше, голєм пирнаґи унуком, най маю дацо и од баби. А додаш ми дас сто марки? Та, реку, додам ци и двасто, лєм идз кед ши надумала. Голєм дакус оддихнєм. А годзен сом ше и похвалїц пред хлопами же и моя жена уж ходзи до швета... – Наздраве! – гварел байбер, обрацел заглавчок и пирхнул з билим салветом.

НАШО ПРОТЕСТНИ ПАРАДИ Рок 1990, горуце лєто и змокнута єшень Лєм рок пред тим, дзешка у косидби, мой шовґор Микола ми ровно кончел: – Видзиш, дочекали и ми нашу шлєбоду. Маме тераз шлєбодни цени, шлєбодне тарґовище, шлєбодни вивоз и увоз. Благодать! Нєт вецей того же би нам дахто “од горе” одредзовал цени. А-а нє, брацику. Прешло то. Тераз ми свойо панове... Того лєта, дзешка пред косидбу, гварим я моєй Ганї: – Випатра же нашо жито нє будзе анї два динари. Лєм кед го будзе хто и купиц. А паприґа 50 динари. Ту ци нашо правдиве тарґовище! Правда, гваря же то лєм защитна цена жита, цо ю держава утвердзує за “нє дай Боже”. Алє знаме ми же анї комбинати нє буду вецей плациц, озда су нє блазни! Но, та кого же вец щици тота защитна цена, кед ми цо предаме жито по нєй нє будземе мац анї на хлєб. Ту сом ци! – Алє Ганя анї нє слуха. Нє розуми ше вона до политики. Чуєм далєй же нашо перши селянє, делеґация селянских союзох зоз цалей держави, були тих дньох у кабинету предсидателя Союзней влади Анти Марковича. Крашнє их чловек приял, вислухал, бешедовал з нїма коло три годзини и потолковал им же най ше вони нїч нє стараю, же то шицко тото нове тарґовище виправи, лєм док зажиє, а вони ше як держава до того нє буду анї нє сцу мишац. – Хто же вам бранї же бисце тим комбинатом и млїнаром поведли же нє даце жито по тей цени, и квит! Поведзце им же сцеце, наприклад, три динари або три и пол! – гвари премиєр и шмишка ше. Га, думам себе, можебуц чловек ма и право. Ша и тот цо предава паприґу або мархву на пияцу нє пита ше мнє же кельо му будзем плациц, алє сам виложи цену. Тельо пита, а ти – кед сцеш купуй, а кед нє – нє мушиш. Придзе други та купи. Так би и нам требало робиц. Могли бизме одредзиц цену и у доларох, кед 49

сцеме. Поведзме, кила жита – два долари, а нє два динари. То би уж була робота! На концу, нє мушиме анї шац жито. Най го шеє держава кед єй треба. И так гвари же ше нє миша до того. Ми будземе дацо инше, цо ше нам баржей виплаци. Заш лєм, нє можеме ми без жита. Анї ми, анї держава. Та зме влєце правели митинґи, блокади и протести. Була то права буря и парада! Закерчели зме шицки драги, од општинских по медзинародни, та, брацику, преходз кед можеш! Пущали зме лєм червени криж, превозки зоз статком, и тих цо нам на кочику довожели пиво на лядзе. Тоти путующи, панове и панї у автох, дудру на горучави, пража ше, пискаю, а ми ше зацагли до хладку, под комбайн, запиваме жимне пиво и картаме ше. Уживанє! И знаце цо зме вистроєли? Замасцели нам очи. Же би “змирели духи”, обецали нам за жито два и пол динара, а доостатку виплацели – кого як. Потим дзвигли цену хлєба. Та тераз динар стої, бо є конвертибилни, а шицко пошло горе. (Лєгко то буц конвертибилни на наш рахунок!) Но, та тераз треба шейсц кили жита за килу хлєба. Ай-яй! Ту ци наша економия и тарґовище! Гуторел я то ище теди на початку же ше то шицко на нас селянох преламе. Ниа, преходзи рок, а ми знова маме исти бриґи – нє знаме анї кеди анї почим нас виплаца за цвиклу и слунечнїк. Випатра анї вони нє знаю. Заш би даяку блокаду! Алє вец бизме лєм ровно стали на драже з тракторами и машинами, та бизме мали вецей блокади як церковни швета. Нє вредзи уж анї то. Знаце цо будземе тераз робиц? Кед нас нє виплаца як спада анї за нашу єшеньску трапезу, зашеднєме до скупштини. Нє важне до хторей. До хторей треба. И то до велькей сали. Вежнєме себе покровци и торбички. Нука сухо и цепло, нє будземе озда дирґонїц по жими, курняви и шлюпканїни. Єст там и ресторан, а даяк и карчма, та нє видземе вонка док нє сполня цо су нам длужни. Кед нє мож з красним, мож з елеґантним. Та най приходза ґу нам тоти министрове и директоре, єден по єден. Най нам обецую цо сцу, алє ми знаме цо сцеме. А сцеме лєм тото цо нашо. Га, досц було воженя задармо! 50

КАПУСТА – НАЦИОНАЛНЕ ЄДЛО З давен давна та по нєшка Поправдзе най вам повем, анї сам нє знам яку капусту найволїм. Бо капуста то вам придзе таке як нашо националне єдло. Вше було и остало. Та и то би могол буц наш б р е н д. Поведзме, квашена капуста зоз шкварками, капуста з подгарлїну и ратичками, пражена капуста, запечена у глїняним гарчку за брилу. Вец, сарма зоз крижалки з даєдним сухим реберком, славна капуста як на свадзби. Може и сладка капуста, та натарта на шалату и з вишню з дунца на верху, окреме ґу печеному месу и колбаси. А капущанїка, га? Дакеди добра и капусна юха, ище як смакує... Ей, кед бим то шицко мал закатону – анї бим ше дому нє врацел! И кед о капусти бешеда, вше ми придзе на розум покойни дїдо Ферко. Такой по Другей шветскей войни пришол до валалу млади аґроном Єроним, та ше му дїдо Ферко пита: – Поведз ти мнє, пан енджелїр... – Товариш, дїду, товариш – виправя го млади Єроним. – Но добре, пан товариш енджелїр, поведз ти мнє же хтора капуста найлєпша? Енджелїр ше заштудирал, та почал шоровац: – Футожска, мадярска, алексинацка... – Нє! – гвари дїдо Ферко. – Вец била, лилова, червена, белава... – Нє! – Га озда вец пирскаца, пукаца, тварда, лїсцата, згужвана... Дїдо Ферко лєм одмахує же – нє и нє. – Га, хтора же вецка? – млади енджелїр ше уж шицок презноєл. – ТОТА СПОМЕДЗИ МЕСА! – гвари дїдо Ферко. Акурат! И я так гварим, та сом тот обичай и думанє о капусти затримал и нєшка. Гвари мнє моя Ганя: 51

– А єст дацо цо ти нє любиш єсц? Гинто ши ше оєд пасулї з колєнком, та сом и дохтора мушела волац. А кед дзеци приду з варошу, такой заповедаш мачанки на тепши з ребрами и колбасу, и белюша за фриштик, а вец фучиш под пецом и ровно себе мераш прицисок... Уж як ми будзе, гварим вецей сам себе, алє нє сцем я скапац од гладу!

СОН Рок 1990, а могло буц и пред тим и потим Ище пред тим вечар як сом мал вивезц швинї до задруґи, окупал сом ше, обритвел, розказал Ганї най ми за рано порихта билу кошулю и лайбик и накруцел годзинку на пол штвартей. Радовал сом ше же пойдзем до валалу, медзи културни швет до задруґи, же предам швинї цо сом их скоро до рока кармел, та достанєм шумну громадку пенєжи. Праве ми их треба же бим закрил шопу, а Ганї сом надумал купиц нову райбачку, бо сушеда уж трецу пременєла за остатнї два роки. З тим сом и заспал. У задруґи ме крашнє дочекали. Швиньом нє доганяли. Аж ме директор и особнє похвалєл же яки сом добри ґазда, та ме поволал на кафу и палєнку до свойого кабинету. И док ми коло кафи и “Боже, дай здраве”, секретарка ше уж верцела коло мнє, вичитала ми пенєжи, гвари: – Шицко у шоре, бачи, лєм ше ту подпишце. И я шицок задовольни, такой сом прейґ драги купел райбачку з найновшима програмами, ище сом до нєй штурел и гадвабну хусточку, пахнячку и вельку чоколаду, та ше гвиздаюци врацам дому, шицок щешлїви же мам таку добру жену, а и задруґу. Ганя аж звисковала од радосци. Ище под конком ме пооблапяла и посцискала, баржей як першу ноц по свадзби кед сом ше з ню оженєл. Пребудзел сом ше шицок як побити. Лєдво ме Ганя старгала спод перини: – Ставай, Дюро! Пришол ци шовґор Микола та гвари же вецей нє примаю швинї до задруґи, анї нє знаю кеди буду, алє одказали же биш душнє пошол виплациц длуство за концентрат и камати, бо це даю до суду! А за гевтого буяка цо ши го пред мешацом вивезол ши ище и длужни, бо гваря же пошол до штвартей класи...

Ей, Миколо, Миколо, убил це швет, та цо ши ми прервал таки красни сон! Лєм кед биш знал яки сом бул щешлїви и задовольни! Чом же муши прейсц шицко тото цо красне?

НЇКОМУ НЄ ГУТОР «Я ище подлого вина нє пил, на подлей свадзби нє бул и з добру косу нє кошел!« «Кед ше моя Ганя на два ключки под браду вивяже, анї єдна млада нєвеста єй нє докаже.« «Волєл бим най ше ми случи тото цо ми дума жена, як тото цо ми дума власна мац.«

КРОМПЛЇ МОЙО... Ище вше 1990. рок, теди кед ше нам розпадла велька держава Нїґда сом нє садзел вельо кромплї. Вше ми то було якош спод уровня мойого маєтку и ґаздованя, тримал сом же то баржей робота за жени. Ганя вше посадзела фийовку-два до загради, тельо за обисце. Я научел на жито, кукурицу, та слунечнїк и цвиклу, тото цо ше пестує на велько, на полю. Вше сом тримал дакус статку, а кед зме були младши, садзели зме и паприґу, як и шицки у валалє. Вона нас и подняла, алє тераз – то за нас уж велька парада. Дзешка зяри, паметам же ище ранши мрази сцискали, пришол до нас директор задруґи, та ме радзел же най посадзим вецей кромплї, на векши фалат жеми. Гварел, кромплї ше тераз глєда, маю добру цену, а вони як задруґа шицко тото орґанизую и поконча. – Лєм ти посадз и най ци ше добре зродза, а шицко гевто наша бриґа! – толковал директор. После ище даскельо директорових арґументох я пристал, гоч сом нїґда нє верел же то з брудних кромпльох може буц даяки чисти хасен. Послал сом сушедового хлапца по главного аґронома, же бизме ше у мнє ище детальнєйше порадзели о технолоґиї. А Ганї сом розказал най нам принєше коршов вина и нареже дакус куреного бендова, же бизме означели початок здруженей роботи. Заключел сом два гольти. По два динари килу. Тераз така цена, потолковали ми директор и аґроном. А кед же на тарґовищу будзе лєпша, задруґа будзе сиґурно и вецей плациц. И робота рушела. Пришли зоз задруґи и поорали, дали ми виключкани кромплї на садзенє, привезли полни двор фабричного гною. Сцел я то такой плациц, бо сом нє научел буц длужен анї сушедови, а нє то задруґи, алє ми гварели же нє треба, же виплацим док вивежем кромплї. Кромплї випукали, зишли, розросли. 55

Кед ше под нїма уж навязали млади кромпльочки, Ганя сцела однєсц дакус на пияц, предац голєм кельо-тельо, бо же маю добру цену. – Нє! – строго сом на ню вистал. – То здружена продукция и я мам то шицко випоручиц лєм до задруґи! Лєдво сом раз пристал же би ми упражела даскельо нашкрабкани кромпльочки за фриштик, коло сланїнки и ратоти. Кромплї ше нє же нашулькали, алє наваляли. Було их як блата! Вибрали зме их якош, мушели зме и сушеди волац на мольбу, та складли мехи под шопу. Пришол я до задруґи питац ше чи можем привесц кромплї. – Ище нє примаме –гварели ми. Пришол сом о три днї. – Поце о два тижнї! – дочекали ме у задруґи. Знова сом пришол о тидзень, бо сом нє мал мира. Алє на тот завод ми гварели же цена кромпльом спадла, та же можу плациц нє два, алє лєм динар и пол за килу. – Га, добре... – Зложел сом ше, гоч сом уж видзел же кадзи бабу водза. О два тижнї ми гварели же кромплї анї тераз нє иду, бо нє маю одвитуюци пласман, та же им цена спадла на динар.Концом октобра уж почали ранши мрази, а мнє горуцо. Гайд я знова до задруґи, тераз ґу директорови. – Можеме вам их вжац по пейдзешат пари... – Почал ше вон кормацац, видзим же скобурел, нє шицко му єдно. Дармо я гуторел же ширка осемдзешат пари, же кромплї на пияцу по шейсц динари на велько, а по осем на мало. Директор и тоти коло нього ми толковали же ше вони як задруґа нє можу ровнац спрам пияцу, же так як вони робя то орґанизована задружна продукция, алє ме порадзели: – Кед сце нє задовольни, бачи, складзце кромплї през жиму до пиньвици, до хлїва, або их даґдзе добре позакривайце и причувайце до яри. Вец их сиґурно вежнєме, а и цена им озда будзе векша. Пришол сом задумани дому. Ганя ми бояжлїво сообщела же предала дзешец мехи сушедом, же обецала своєй шестринїци 56

ище пейц, а даскельо мехи треба зохабиц и на садзенє. А, гвари, можебуц будзе ище дакому требац у валалє. Сцел сом єй цошка повесц, алє сом ше стримал. У тим надишол мой школски пайташ Денчи, цо зме вельо роки вєдно парасцели, а вон вец пошол до варошу, та тераз роби дзешка як чувар будовалїща. – Нє старай ше, пайташ, предам ци я кромплї прейґ нашого синдикату, лєм кед даш на кредит – гвари Денчи уверлїво. – Та дам и задармо, лєм их ношце! Уж ютре до двора ми вошол камион. Предсидатель синдикату ошацовал кромплї и констатовал же таки квалитетни потераз нє набавял. – Ми плациме дзевец динари... Мало сом ше нє забанал. – ... Алє понеже вашо кромплї наисце красни, даме вам дзешец динари по кили. Думам же колектив нє будзе мац нїч процив. Вам виплациме такой, а нашим людзом даме на три рати... Док сом ище стал занємени, хлапци хвацели мехи и окомгнуц их складли на камион. Вичитали ми пенєжи, нє сцели анї палєнку, бо же су, гвари, на длужносци... – Я би ше р о з д р у ж и ц ! – гварим єдного рана челєднїкови у накуреней задружней шмикнї. – Може – гвари – алє ше перше мушице р о з д л у ж и ц ! Ниа, маце оранє, нашенє, гной, камати... – Яки камати? Ша то сом анї нє брал, анї нє садзел! – Нє знам я, таки закони и предписаня... – Челєднїк шпиртал по згужваних паперох. – Вец, маце нашо мехи, нашо услуги... – Яки заш услуги? – Га, тото цо зме вас фахово радзели же як маце копац, пирскац, наостатку и же кеди маце привезц кромплї... Мало сом му нє повед цошка, а вон далєй: – А хто же вам виновати же сце нє чекали вигодну хвильку на тарґовищу! Потим, мушиме зараховац нашу маржу, трошки организованя продукциї и пласмана... Вецей сом го нє мог слухац. Зарек сом ше же вецей нїґда нє будзем садзиц кромплї на велько. Лєм до загради, за обисце, як и до тераз. И наказал сом 57

Ганї же длугши час нє сцем кромплю анї у паприґашу, анї на тепшички, гоч будзем лєм самей колбаси и реберка... – У-ух! – гварим шовґрови Миколови. – Кед сом бул хлапец, сцел сом буц дзвонар, а мой оцец ме радзел же лєм най будзем параст. Та ту сом ци!

ШИЦКИМ ДОБРЕ... Коло Нового 1991. року. Шицко ци ше то круци коло пенєжу Вимкнул сом ше хториш дзень з дому, бо ме Ганя ровно гандрує. Уж сом нєдобре шеднул, заш кандур вошол до кухнї, з пеца ше кури, релна єй до бока пече, колє ю под лопатку, уж єй юшка збегла, ровно глєда окуляри... А за шицко тото, верце, вше я виновати. И кед поталябам по керпари, и кед приведзем паноца “на по єдну.” А кед пойдзем зоз шовґром Миколом до карчми, то моєй Ганї таке як кед швиня вириє кармик або розриє заградку. Та кед так, гварим, идзем я дакус до вандрох, до варошу – опатриц пияц, а треба ми и даяки ременї на трактор. Зашол сом до мойого пайташа Михала, цо зме вєдно до школи ходзели. Лєм ше вон после виучел за тарґовца, та тераз роби дзешка у платняри. А мнє мой оцец винял зоз шестей класи, бо гварел же кед вельо кнїжки пречитам та змудреєм, та зо мнє нїґда параст нє будзе. Чул сом же тот исти Михал однєдавна отворел и приватни дутян, таке як бутик, та його Феброна предава у нїм найлонки з увозу, рендочки и койяки пахнячки, углавним шверцовану робу. Феброна, иншак, єдна ровень з мою Ганю, вєдно на танєц ходзели, лєм ше вона вец одала за Михала, та такой зруцела пасово сукнї и почала ше ношиц “по горе”, як права панї тарґовкиня з варошу. – Но, та цоже ви ту робице, варощанє? – питам ше кед зме пошедали. – Штрайкуєме! – гвари Михал нєвольно. – Цо, и ви? Та чом? – питам ше заинтересовано. – Ша, ище зме – гвари – новемберску плацу нє достали. – А дутян? – питам ше далєй. – Та нє барз идзе – гвари Феброна. – Нє ма народ пенєжи. А вдерели нам и таку порцию же мушиме робиц дзень и ноц, а заробку нєт. Лєгко вам на валалє, маце двор, заграду... Ту ме цошка таргло. 59

– Е-е – гварим о хвильку Михалови – знаш ти, пайташ, же ми од септембра ище нє достали пенєж за цвиклу, а за буячки цо сом их у авґусту вивезол нє знам анї кеди анї чи их вообще достанєм! Та ше ми нє питай же як и з чого жиєме. Озда з того жита цо нас лєдво викапкали. Нїхто ци тераз у валалє динара нє ма. Анї задруґа, анї банка, випатра анї держава. Слухаю вони, а я им далєй: – Видзиш, пайташ, ми на валалє думаме же лєгко вам у варошу кед вас каждого першого плаца чека. А ви, заш, думаце же нам лєгко на валалє, же ше нам само родзи. Ми думаме же вам добре, а ви думаце же нам. – А випатра – озвал ше Михал – таки часи пришли же нєшка нїкому нє лєгко. – Кажде ма свою бриґу, а кажде иншаку! – додава Феброна. – Так ци то, пайташ! – здихує Михал. – Га, озда раз лєм будзе лєпше – гварим, так вецей за себе.

Но, та зме ше швидко набешедовали. Видзим же Михал нє у дзеки, шицок ошивел и побляднул, окляпнул и згербел ше. А Феброна, цо вше була така пишна, вертка и облєсна же аж чвиринкала, шицка ше зморщела и зранцовала. Пробовал я их ублагац же, реку, вецей днї як колбаси, же дораз пукнє яр та шицко окраши, та озда задую и даяки “нови витри”... Вец сом даскельо раз препомнул Михалови же чи нє зна дзе єст доброго сримского вина, алє видзим же йому нє до того. – Но, ша добре – гварим. – Видзели зме ше, та идзем я дому. Ганя сиґурно ма бриґу же дзе сом. И док сом путовал дому, штудирам себе же – шицко ше ту, уствари, круци коло пенєжу. Пенєж то ци велька бриґа – и кед го маш, ище векша кед го нє маш. Кед сом сцигол до валалу, думам себе: Нє пойдзем такой дому, бо ше Ганя видудре на мнє. Та сом зашол до шовґра Миколи, а вец зме пошли, зна ше – до карчми. Там, реку, озда єст дацо бистрейше. Нє знам чом, алє ровно ше ми ведзе тота наша давна: “Шицким добре...” ПС: Приходзи ми на розум як ми сват Кирил зоз Сриму гуторел же – кед вино почнє врец, настава пена хтора виходзи на верх, а зоз ню и шицок бруд и шмеце. А вец, кед ше тота буря у гордове змири, тот жґрид ше помали ушедує, пада на дно, пена нєстава, а горе остава чисте бистре вино. Е, то ми чекаме – да ше розбистри!

ШВИНЯ НА КОМИНЄ Жима 1991. року, а могло буц гоч хторей жими... Хториш дзень коло Крачуна надумали Ганя и я заклац швиню. Га, гвари Ганя, уж єй “саделко виши”, чежко става на ноги, а покарма драга. Пришли нам шовґор Микола и його Мелана, а поволали зме и дзеци з варошу. Правда, вони сцигли аж коло поладня. Швиня нє була велька. Така, дас два метери. Дакеди зме и векшу мали. Гваря, кед велька та масна. Дюґа, най вам я повем, то сом од наших старих научел, же – там дзе єст масци, єст и меса. Лєдво зме ю звалєли. Но, алє ище ше анї єдна од нас нє одняла. А вец Микола и я вошли дакус нука, зограц ше и окрипиц. Як ше гвари, “масци правиц”. И порадзиц ше, га нє? Кед ми о даяки час вишли вонка, а швиня ходзи по дворе. Дакус ше плянта, преплєта, алє – ґруглї. Но, убил це швет! Ганьо, кричим, лапай за хвост! Миколо, за уха! Мелано... Так зме ю, вера, оганяли дас годзину и пол. Но, алє зме ю якош звладали. Позакривали зоз сламу, так по старински, та знова вошли дакус нука. Зограц ше, одпочинуц, порадзиц ше. Цо би моя Ганя поведла, заш “масци правиц”. И, цо думаце, цо було далєй? Ми нука, а швиня вонка, позакривана. И кед ми о даяки час видземе до двора, а швинї – нєт! Нєт! Скапала! Як кед би одлєтла. Глєдаме ми ю под сламу, за копу, под шопу, у загради... Нєт, та! Но, цо ше тераз стало? Мелана уж почала же то цошка “нєчисте”. Нараз, патриме, швиня на коминє, лєм єй уха стирча, а з комина ше кури... Такой ми пришло на розум же цо то. Ей, тот Онуфри Коцурец, а и тот мой сват Кирил зоз Сриму, то лєм їх робота. Цо робели? Га, модлїм вас, док ше ми нука радзели и зогривали, тоти двоме надишли, поцихи вошли до двора, видрилєли елеватор за кукурицу и – вицагли швиню на комин! Гей, на верх комина! Вєдно зоз сламу и капурку до загради. Е-ей, Онуфрию єден коцурски! Збереш ти, гоч яка ши моєй Ганї блїзка родзина. А Ганя мнє на то: 62

– Га, крашнє ци чловек гварел, теди кед ши у нїх направел таки горки колбаси же нє мог нїхто єсц, же придзе до це на дисновтор, на курени уха. Паметаш? А сват зоз Сриму обецал же ци враци тото цо ши му влонї на Кирбай полни коршов з вином скрил до загради, до метлїнча, та го цали тидзень глєдал, и гварел же ци капурку на комин виложи док придзе до це. Та, як ши себе пожичел, так ци и врацене... Алє, заш лєм зме шицко покончели, и попри тей паради. Правда, колбаси зме надзивали уж по пацерох, а вец Ганї остало ище шкварки випражовац и з Мелану шицко попомивац и поодкладац. Но, важне же було шицко готове. Нє пише анї на гуркох анї на колбасох же кеди су правени, чи на поладнє чи на полноци. Ютре рано пришол шовґор Микола “по бичак”, та гвари: – Просто нє розумим же чом ше нашо жени так на нас погнївали. Ша ми добре сцели, цо вецей масци направиц. Та мань их гет, гварим. За шицко виновати гевти двоме, Коцурец и Сримец. Алє, шовґор, маме ми ище идеї, нагей. Врациме ми им то, з камату! Ша озда вецей днї як колбаси...

У ВАЛАЛЄ НЄТ НЇЧ НОВЕ Нови 1992. рок, бриґи стари, а я ше уж нї до чого не розумим... Поправдзе най вам повем, у валалє нєт нїч таке нове. Голєм я нє знам. Бо одкеди ше нашо валалски предняци почали вадзиц и дзелїц, гварел сом им же най робя цо сцу, я ше до того уж нє розумим. Я ту уж кратки! Знам лєм же ше зисцело мойо предсказанє же у валалє будземе мац и трецу задруґу. Анї нєшка ми нє ясне же чом так мушело буц. Тераз чуєм же даєдни зоз першей задруґи пошли до другей, а даєдни зоз трецей, випатра, осную и штварту задруґу. Наздраве! Уж на каждим шоре будземе мац по єдну задруґу, а на даєдним и два. Тиж так знам же анї єдна з тих задруґох нє ма пенєжи, голєм нє за нас. Маю лєм звишку роботней моци. Га, гварим, най тоти цо звишок глєдаю роботу индзей. Та дзе, гваря ми. Знаце ви, бачи Дюро, же нєшка нїхто нє прима на роботу, лєм одпущує. Таки часи. Нєт вецей социяли, милосци и солидарносци, як цо було скорей. Видзице же кельо єст на бироу, або муша пойсц до пензиї. Ша, реку, най иду до пензиї. А вец шовґор Микола штуха до мнє же най будзем цихо, бо шицки тоти пензионере лєм на нашу терху приду, ми их маме витримовац. Та вецка, справди, лєпше кед сом цихо и правим ше шалєни. Аж и Ганя гвари же сом теди мудрейши... Могло би буц нове тото же зме мали референдум у валалє, та зме вигласали нови месни самодопринос – 48 кили жита по гольту. Гвари ми Штефан, сушед на загради: – То вельо будзе на нас у тей кобури и драготнї! Уж нам чежко, а випатра же ище чежши роки приходза. А сушеда Юста прейґ драги, ґдовица, гвари же вона анї нє будзе плациц, бо єй нїч нє треба зоз тей валалскей инфраструктури, та анї нє гласала “за”. Коцурци и Дюрдьовчанє, як дознавам, були скромнєйши, та ше нє так обтерховали, а ми у Керестуре вше сцеме буц на верху и 64

вшадзи перши. Так було и кед зме прияли Нови календар, а тераз ше цошка шушота же знова прейдземе на Стари, та шицки єднак будземе славиц швета. Голєм даґдзе най будземе єдинствени! Нїч нє нове же нам жито одкупели по три и пол динара, и то на рати, а же хлєб тераз 50 динари; же нам млєко ище вше плаца по 8 динари, а у дутяну є 30; же ґу цвикли велї мушели и доплацац; гуторя же нам враца жем, лєм нє знаю кеди... А же динар пада, то шицки уж знаю. Алє житко на полю рошнє, кукурица ше суши у чардакох. Та, видзи ше ми, будзе то нєодлуга дахто плациц и зоз сухим златом – и тото жито, и кукурицу, и млєко, и швинї, и шицку нашу трапезу. Бо єсц ше муши!

Озда раз будзе хлєба и за нас, селянох. Озда ше и у нас дараз збудзе чудо же з тим нашим хлєбом накармиме кед треба и цали швет. А потамаль, маме витримац. Най нам Бог у тим будзе на помоци! Винчуєм вам шицким щешлїви Нови рок! И жадам полни гамбари и бутєлари! На многая и благая лїта, а нам шицким за добре здраве! ПС: Щиро жадам же би ше од нєшка нїхто нє вадзел. Нє маю ше вадзиц анї тоти горе, анї тоти долу, анї тоти на штредку. Най би вше так було! Од нєшка (ше) нє шлєбодно муштровац, прескаковац, преклапковац, прекачовац, верестовац, огваряц, собачиц, оначиц, ґараздовац, брац на (о)грабки, вируцовац на очи, спричкац, видрижняц, викриковац, упрекосциц, мерац язики, одповедац, надмудровац, крижом ставац, боком патриц... Нєшка, на Нови рок, нїхто нє ма буц нагнївани, може буц лєм пияни. Най кажде будзе весели!

Додаток З НАРОДНЕЙ СКАРБНЇЦИ

 КЕД СОМ ИШОЛ ВЧЕРА ВЕЧАР

24 ¿

    

  







   

 





    





t t





     

 





        

  











   

  

 



Кед сом ишол вчера вечар з любованя спаднул ми конїчок до Дуная. Вицагнєм го зоз Дуная, зарекнєм ше любованя, душо моя! Кед сом ишол вчера вечар од фраєрки спаднул ми конїчок до студзенки. Вицагнєм го зоз студзенки, зарекнєм ше од фраєрки, душо моя!

 ГАНЇЧКО, ДУШИЧКО

! 2 4

! ! !

    



¿t







    













  







  





tÇ



  

tÇ



t 





 

  

 



tÇ





   

 

Ганїчко, душичко, нє кашлї же би ме при тебе нє нашлї. Бо кед ме при тебе учую, учую, вежню ми калапчок и чугу. Нє поведз, Ганїчко, нїкому же сом це провадзел до дому. Лєм поведз свойому оцови, оцови най ци колїсочку зготови! Так шпивал 1950-их рокох дїдо Дюра Пушкаш зоз Коцура Тоти шпиванки записал Володимир Гнатюк 1897. року у Коцуре, першу од Мелани Финдрик, а другу од Юли Левенскей. Ноти за шпиванку Кед сом ишол вчера вечар записал Мирослав Пап, спрам мелодиї яку од дїда Дюри Пушкаша запаметал Дюра з Керестура. (Текст тей шпиванки ма записано и др Винко Жґанец у своєй збирки Pjesme jugoslavenskih Rusina, Zagreb, 1946, алє под другу мелодию.) Ноти за шпиванку Ганїчко, душичко обявел Винко Жґанец, а за обидва их компютерски обробел Мирослав Пап. 70

ДЇДО ДЮРА ПУШКАШ (1894 – 1971)

Бул то добри чловек. Познал го кажде у Коцуре и на салашох у коцурским хотаре. Мал вельо дзеци, скромни маєток и богатство духа. Озда го нїхто нє видзел нє у дзеки. Кед мал найвецей бриґи, препущел ше надїї же – озда лєм даяк будзе. Гуторел же є перши чловек у валалє, бо бивал зоз свою бабу при долїни, у першей хижи на уходзе до валалу од Кули. Перша жена му була Мария Гарди з хтору мал седмеро дзеци, трох хлапцох и штири дзивчата. Єден хлапец (Дюри) млади умар. И кед найменша (Ильча) мала осем мешаци, мац Мария умарла. По другираз ше дїдо оженєл з Мелану Хромишову (нар. Горняк), ґдовицу з двоїма дзецми, чий чловек (Денчи) остал у Першей войни. Єй дзивка Гелена ше познєйше одала до Керестура за Михала Биркаша (1910–1970), нашого познатого хронїчара, фотоґрафа (сликера) и писателя, чийо прилоги обявйовани у календарох медзи двома войнами. А дїдов младши син Микола Пушкаш 1950-их рокох бул познати як шпивач руских народних шпиванкох на Радио Новим Садзе, кед програми ишли “на живо”. 71

Требало вивесц на драгу телю челядз, алє дїдо пристановел шицки дзеци. Углавним робел по люцких обисцох, на салашох. Барз добре познал шицки роботи на полю и зоз статком. Окреме любел пси и конї, и знал з нїма. Найдлужей пребувал на Гаргайовим салашу, на меджи коцурского и кулянского хотара, дзе ше справовал и чувствовал як дома, а и домашнї го прияли як члена фамелиї. У валалє го прето велї волали – дїдо Пушкаш Гаргайов.

На Кирбаю у дїда Пушкаша 1957. року Бул чловек широкей души, задовольни з малим. Вше ходзел пешо, з торбичку на плєцу, нїґда нє гонєл бициґлу. Кед ишол на кочу, громада дзеци з цалого шора бегали за нїм, а вон их позберал до коча и вожел по валалє. Любел шпиванку и франту, внєдзелю и на швета зайсц до карчми. Бешедовал по мадярски и по нємецки (швабски), знал велї подїї з историї, бул жива скарбнїца народней мудросци... У роботи з коньми нїґда нє хасновал батог, анї за украс. Случовало ше дакеди вєшенї, кед почали дижджи, же коч под терху у лапошу на орсаґ драги залєзнул до блата. Дїдо теди покляпкал 72

конї, змирел их, та вони сами зразу вицагли коч. То була його “маґия”. А кед случайно охабел реклу на полю, знал же ю пес будзе там чувац до рана. Дїдо прежил два шветски войни, биду и бриґу, натрапел ше у живоце. И праве кед наступали лєпши часи, вон охабел тот швет. Зохабел у нїм свой скромни шлїд, достойни же би го дахто спомнул “з цеплим цихим словом”. * * * У вчасней младосци сом вельо робел з дїдом Пушкашом и од нього вельо научел, нє лєм о парастве алє и о живоце. Лєм о його живоце мало знам. Нїґда о тим вельо нє бешедовал. Дакеди, здихуюци, знал повесц лєм тельо: “За мну буду и пси куїкац!” Поховани є на коцурским теметове. На крижу му пише ГЕОРГИЙ ПУШКАШ.

ТОЛКОВАНЄ МЕНЄЙ ПОЗНАТИХ СЛОВОХ акурат точно так, праве так бичак, “по бичак” ютредзень по даяким вешелю пойсц до домашнїх дацо помогнуц и погосциц ше брила дзверка односно покривка на руским пецу кадзи ше топи вандри, пойсц до вандрох пойсц даґдзе без одредзеного цилю и потреби вимкнуц ше нараз (часто покрадзме) даґдзе пойсц вистроїц посцигнуц дацо зоз своїм поступком (часто нєдобре) ганїц доганяц дакому дацо, указовац на хиби гинто єдного дня, нє так давно; два гинта барз давно гнєтка дакеди, дараз, досц часто гони поля у єдним напряме, медзи двома дильовами (до 800 м длужини) гумно други (економски) двор у парастким обисцу гурка (за вино) черево, найчастейше ґумове, з хторим ше вицагує вино з коршова або гордова забанац ше заплянтац ше злопоциц спаднуц з даякей висини, моцно (ше) вдериц кобуриц нє мац дацо досц за живот або роботу крижни древа и мендиґовдали древа котри ше кладзе уздлуж и попрейґа на парастки коч же би ше могло вецей накласц ключки, на два ключки на два ґузли и машлїчку курнява витор зоз шнїгом лапош улєгнуце, нїзка жем на драги и на полю мамуна опиюм, звикнуце марадики поскладани снопи (жита, ярцу и др.) до копкох после косидби милїц ше забуньовац ше, гришиц ожог желєзна палїца за розгартанє жирячки у руским пецу окомгнуц нараз, нєсподзивано орсаґ драга главна (державна), углавним боса драга ощадовац шпоровац, худобно жиц поталябац походзиц по чистим з бруднима ципелами (чижмами и др.) трешка машина тлачарка шпуляр направа за круценє предзи при обробку конопи 74

ЗОЗ РЕЦЕНЗИЙОХ Любомир МЕДЄШИ

РУСКА НАРОДНА МУДРОСЦ И ФРАНТА Читаюци рукопис Юлияна Папа Бачи Дюра з Керестура – Ей, бул то кедиш красни час (Валалски дожица) здобува ше упечаток же то виродостойна бешеда старшого валалского чловека, Руснака, хтори свой живот будовал на рускей традицийней култури: вон одражує високо розвиту валалску мудросц, дух руского висловйованя и понайвецей глїбоке искуство вецей ґенерацийох. Видно же автор барз добре позна душу руского чловека. Док пише о тих давних и нєдавних часох, о хторих слухал и тих цо особнє дожил, жада ше и сам розтерховац од нєсвидомо превжатей обовязки же длужносц тото цо научене, спознате, пренєсц и на других, насампредз на млади поколєня. Його намаганє гуманого, национално-културного характеру: треба зробиц цо лєм мож, же би ше историйно прейдзену драгу Руснака на валалє нє так олєгко забуло. Автор нароком закушел до рускей франти. Народна франта то оштренє розума. През франту мож повесц вельо вецей, бо франта то формула бешеди. А кажда формула вимага познац тему о хторей слово, же би ше ю добре порозумело. Руснак франтує нє лєм пре шмих, алє ище баржей прето же би подучел, виправел, злєпшал. Юлиян Пап доказал же позна формули рускей франти. Руски мудри виреченя часц тей формули и автор их схопно похасновал як ключ хтори отвори шкатулку народней мудросци – хтору читач находзи уходзаци до приповедкох Бачика Дюри. Текст може послужиц як добра забава, шмих, алє и добре жридло за ученє о рускей прешлосци. Стари часи ше ту преплєтаю з новшима. Вельки хасен маю и числени назви за руски єдла, ремесла, орудия и иншого, хтори ше уж ридко або вообще нє хас75

нує. Рукопис свойофайтови музей руского словнїка. Юлиян Пап нам указує же треба познац дух рускей бешеди и дава можлївосц дацо научиц. Тераз, кед у рускей литератури превагу бере “модерни, шветови тренд”, дацо ориґиналне з рускей творчосци, з руского валалского живота, народней рускей мудросци, то ошвиженє. Дружтво за руски язик, литературу и културу зоз тим виданьом нам дава нагоду оддихнуц у нашим наглим кроку претвориц ше до общого, шветового. Тота по обсягу нєвелька кнїжка нам да можлївосц поровнац ше зоз собу: же чи нє остало, и у якей мири, празне за нами.

др Михайло ФЕЙСА

АВТЕНТИЧНО И ЛЇКОВИТО У рускей явносци Юлиян Пап ше зявює у рижнородних публицистичних жанрох. Медзи иншим, преклада литературни и други тексти з анґлийского язика. У 2008. року му обявени приручнїк GOOD MORNING! We learn English – ДОБРЕ РАНО! Учиме ше по анґлийски. Пише за дзеци, а нє анонимни є анї у писаню гумористичних творох. Рукопис пред нами заслужує увагу видавателя. Хто го подпише за публикованє, нє побанує. Анї єден видаватель нє ма нательо вельку руску гумористичну библиотеку же би кнїжка з того рукопису нє представяла маркантну, шветлу точку на лїстини його виданьох. З понукнутима приповедками облапени широки дияпазон темох – од спричканя Дюри и Ганї, прейґ економскей политики у аґраре, формованя нових задруґох, гиперинфлациї, блокадох, та по културу и вирски питаня. Подїї змесцени до часу з конца 80-их и початку 90-их рокох прешлого вику, гоч би могли буц и нєшка актуални. Автор хаснує характеристични сентенци за Руснацох, як: “Двоме Руснаци три странки сную”, “Кажде ма свойо думанє, а дахто и два”. Найлєпше место за медзисобне спорозумйованє на валалє то карчма, дзе хлопи вше маю кворум. Яке читанє маме пред собу кед слово о квалитету? Нє гоч яке! З акцентом на НЄ. Тото питанє нє реторичне. Праве змист одвиту на ньго и видзелює тот рукопис од других подобних, гоч их нєт вельо, бо авторох подобней литератури мож начишлїц на пальци. Єден з квалитетох краткей прози Юлияна Папа мож спатриц у стилу и вокабулару хтори одвитую часу и месту збуваньох. Автор у дзепоєдних приповедкох просто фасцинує з високим ступньом автентичносци яки витворел у приповеданю, зоз чим пре77

мосцує часову бариєру и майсторски твори жадану атмосферу. Праве прето франтовлїви приповедки пред нами виродостойно предочую значну часц руского дружтвеного живота з нєдавней прешлосци. У цалосци патраци, понукнути гумористични приповедки ше напевно буду пачиц читательом, а то бул, видзи ше ми, и єден з основних мотивох хтори водзел автора же би ше влапел до гумору. Вон добре знал же гумор барз озбильна ствар. Бул тиж свидоми же нє будзе лєгко, з єдного боку, пренєсц порученя хтори формовал як конститутивни сеґмент руского єства и, з другого боку, спричинїц лїковити и антистресни шмих, або голєм ошмих. Кед ше опредзелєл за кратку приповедку як форму виразу, верел же то прейґ нєй годзен и посцигнуц. Як рецензент, твердзим же автор тото и посцигнул.

Микола КАМЕНЇЦКИ

ШЛЇДОМ ТРАДИЦИЇ Кнїжка Юлияна Папа зложена з вецей цалосцох, як то звичайно при приповедачох з наших руских валалох. (Зоз тей будови мали зме нагоду у Коцуре провадзиц монодраму хтору прешлого року барз добре виведол ґлумец Петро Киш зоз Петровцох. У Новим Садзе тота представа освоєла другу награду публики.) Змист кнїжки то правдиви живот бачко-сримского Руснака новшого часу, алє през його моци обстояня яки го отримую на тих просторох уж понад 260 роки. Тоту нїтку ше препознава у каждодньових подїйох и вона дава сили Руснаковей души. Автор вирно приказал збуваня на валалє. Исти проблем каждого єднак болї и кажде свой криж ноши на свой способ. Польо хторе описане и у хторим Руснак жиє барз широке и богате, прето проєкт

Юлияна Папа вецейзначни. Мудросц валалских людзох нєвичерпна, вони знаю добре оценїц, наградзиц и поганїц чиновнїка, учителя и паноца. Добре би було кед бизме мали вецей таки виданя, з рижних стредкох дзе жию нашо людзе. Вони ше нє єднак розвивали и жили. Було худобнєйших и богатших, валушнєйших и менєй знаходлївих. Кед би ше позберал таки материял, фамелийни фотоґрафиї, презвиска, з менами приповедачох, було би то на общи хасен. За Руснацох ше звичайно гутори же су “мала груда, алє сами сир”. Зоз тим ше мож зложиц, алє нє мож оправдац кед народна традиция умера вєдно з людзми, бо ю нєт хто позберац так як то голєм часточно зробел Юлиян Пап. Фундамент народней традициї, кед ше го нє преширює, постава вше ценши. На нас ше стої убудовац свою часц народней традициї до тих фундаментох – пре нашо власне очуванє и очуванє наших потомкох.

ЗМИСТ ПРЕДСЛОВО . ................................................................................. 5 Було нам добре, тераз нам лєпше... ............................................... 5 Место уводу . ................................................................................... 7 Я, Дюра ............................................................................................ 9 Млади и красни ............................................................................. 10 Гордовик и коршовик . .................................................................. 12 Зоз жита нєт хлєба! ....................................................................... 14 Бул сом рекордер ........................................................................... 17 Наша странка . ............................................................................... 20 Як зме ше (по)дзелєли .................................................................. 23 Пах дїдовщини .............................................................................. 25 Шицко ше обраца и помали враца . ............................................. 27 “Нови витри” ................................................................................. 30 Шунки и “юґо-Америка” . ............................................................ 33 Японци и ми .................................................................................. 35 Домашнї огварки ........................................................................... 37 Мех ................................................................................................. 40 Бренди за Европу .......................................................................... 43 Куцики ............................................................................................ 45 Хлопски и женски пратки ............................................................ 47 Нашо протестни паради ............................................................... 49 Капуста – националне єдло . ........................................................ 51 Сон . ................................................................................................ 53 Кромплї мойо... ............................................................................. 55 Шицким добре... . .......................................................................... 59 Швиня на коминє ......................................................................... 62 У валалє нєт нїч нове . .................................................................. 64 Додаток З НАРОДНЕЙ СКАРБНЇЦИ ........................................................ 67 Кед сом ишол вчера вечар . ........................................................... 69 Ганїчко, душичко ............................................................................ 70 81

Дїдо Дюра Пушкаш ...................................................................... 71 Толкованє менєй познатих словох ............................................... 74 ЗОЗ РЕЦЕНЗИЙОХ . ..................................................................... Любомир Медєши: Руска народна мудросц и франта . .............. др Михайло Фейса: Автентично и лїковито ............................... Микола Каменїцки: Шлїдом традициї . .......................................

75 75 77 79

ДРУЖТВО ЗА РУСКИ ЯЗИК, ЛИТЕРАТУРУ И КУЛТУРУ – НОВИ САД (1970–2010)

CIP - Каталогизација у публикацији Библиотека Матице српске, Нови Сад 821.161.2(497.11)-7 ПАП, Юлиян Ей, бул то кедиш красни час : Бачи Дюра з Керестура : валалски дожица / Юлиян Пап. - Нови Сад : Дружство за руски язик, литературу и културу 2010 (Будисава : КриМел). - 83 стр. : илустр. ; 23 cm. - (Едиция Одняте од забуца ; 12) Тираж 400. - Стр. 5-6: Було надм добре, тераз нам лепше - - - / Янко Хома. - Толкованє менєй познатих словох: стр. 74. ISBN 978-86-85619-17-5 COBISS.SR-ID 249937671

Юлиян Пап: Бачи Дюра з Керестура ЕЙ, БУЛ ТО КЕДИШ КРАСНИ ЧАС Валалски дожица. - Видаватель: Дружтво за руски язик, литературу и културу, Нови Сад, В. Путнїка 2, 2010. року - Тираж: 400 - Обсяг: 5 друкарски табаки - Друковала Друкарня КриМел, Будисава. zkvnevladine@nscable.net 064 19 75 281 papugai@nadlanu.com