Bizkaiko kobak 1897an, Lea-ArtibaiUrdaibaikoei aipu berezia eginaz.
Euskal-Erria. Revista Bascongada. 1897.
Aurkezpena Sancho el Sabio Fundazioari esker, Euskal-Erria aldizkariko bilduma osoa sarean dugu, erraz kontsultatzeko moduan. Argitarapen honetan kultur gaiei buruzko informazio asko dago, eta gaur horren zatitxo bat aurkeztuko dugu. Gabriel Puig y Larraz (1851-1917) meatze injeniari madrildarrak “Cavernas y simas de España” idazlana argitaratu zuen 1896an.1 Bertan estatu osoko haitzuloen bilduma egiten saiatu zen, hainbat kolaboratzaileren laguntzarekin. Gaur aurkezten dugun testua lan horretatik hartua da, jatorria aipatzen ez bada ere: Bizkaiari dagokion atalaren kopia ia literala da. Koben deskribapenen jatorria anitza da; esandako moduan Puigena bilduma bat da, eta bistan da haitzulo gehienak ez zituela berak bisitatu. “Cavernas y simas...” orijinalera jota, artikulu honetako erreferentzia asko bibliografiatik aterata daudela ikus dezakegu; beste batzutan, berriz, informazioa esploratzaileek zuzenean emandakoa da. Haien izenak ikusita, XIX gizaldi amaieran Bizkaian espeleologian aritzen zen lagun talde txikia irudikatu dezakegu: Ladislao Perea y Zuricalday eta Ramon Adan de Yarza geologoak, Serafin Uhagon eta Carlos Mazarredo bioespeleologoak... seguraski ez ziren askoz ere gehiago izango. Aipu asko erreferentzia hutsak dira, barrutik ongi esploratu gabeko haitzuloenak alegia; leize guztietan, esate baterako “muy profundas”, “dimensiones desconocidas” eta horrelako adjektiboekin amaitzen da deskribapena, halabeharrez. Izan ere, sasoiko espeleologo gehienek ez zuten oraindik putzu sakonak jeisteko modurik edo, hobeto esanda, behin jeitsita handik ateratzeko; Euskal Herrian, teknika honek bost urte eskas zituen, Edouard A. Martelek Zuberoan estrainekotz erabili zuenetik.2
ADES Espeleologia Taldearen esplorazio eremua Gure ardura Urdaibai eta Lea-Artibaiko esplorazio eremua izanda, zerrenda honetako hainbat datu osatu eta zehazteko moduan gaude; goazen, bada, “gure” kobei buruzko aipuak banan-banan komentatzera. Esan behar da kasu batzutan gaitza egin zaigula zein kobari buruz ari den jakitzea: 117 urte eta gero, karsta askoz hobeto ezagutzen badugu ere, toponimoetako batzu zabalegiak dira eta orduko lekukoei jada ezin diegu argibiderik eskatu:
Urdaibai Eskualde honetan, badirudi Puigek ez zuela informatzaile zuzenik izan. Horrela, datu gehienak liburuetatik hartuak daude:
1
PUIG Y LARRAZ, G. 1896. Cavernas y simas de España. Descripciones recogidas, coordinadas y anotadas por Gabriel Puig y Larraz. Boletín de la Comisión del Mapa Geológico de España. XX. Tomo I. Segunda serie (1894). Madrid. http://www.liburuklik.euskadi.net/handle/10771/24922 2 ARSIP. 2012. L’histoire des explorations depuis le début du XXème siècle. http://s391384129.onlinehome.fr/arsip/index.php/histoire/25-historique-1892-2000
Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
2
•
•
• •
• •
Cueva Axola: Madozi hartutako datua.3 Artikuluan Kortezubin kokatzen bada ere, gure ustez Elesuko kobari buruz ari da (Ereño).4 Deskribapena begiratuta hala ematen du, eta Axola izeneko parajetik hurbil dago. Cuevas de Ereñozar: datua Delmasi hartutakoa da.5 Itxura guztien arabera, Santimamiñe eta Sagastigorri dira.6 Urteetan, haitzulo hauek estalaktita eta estalagmita “kantera” gisa erabili izan ziren, Urdaibaiko jauregi eta txaletetan apaingarri gisa saltzeko (hain zuzen ere, 1916an pinturak aurkitu zituzten gazteek lan horretan ziharduten). Cuevas de Ereño: Colletten txostenetik hartutako datua.7 Gure ustez Ereñoko Arizti eta Aldekoerrota kobei buruz dihardu, herrian aspalditik oso ezagunak. 8 Ondaro: Madozi eta Pradori9 hartutako datua. Hemen zalantzarik ez dago, Puigek jasotakoa gaur eguneko toponimiarekin bat dator-eta. Hori bai, aipatu dezagun (misterioa pizka bat zapuztuz) guk bai esploratu dugula barruraino: 420 metro ditu. 10 Cuevas de Artenechea: “gure” Aurtenetxeako koba eta leizea izango direla uste dugu. 11 Datu soltea da, eta Puigek ez du jatorririk aipatzen. Cuevas de Navarniz: iturri desberdinak aipatzen ditu (Diccionario Geográfico Histórico, Madoz, Iturriza, Trueba, Vilanova y Rada). Gure ustez Zazpilezetako12 koba eta leizea dira, baita Goikoatxe13 ere. Beharbada Ondaroren erreferenziaren reiterazioa ere izan daiteke (badakigu armak aurkitu zirela bertan).
Lea-Artibai Eskualde honetan, berriz, datu gehienak Ramon Adan de Yarzak emanak dira. Izan ere, familia Lekeitiokoa izanik sarri egoten zen bertan, ikerketa espeleologikoan arituz: •
Cueva de las Errecas: Adan de Yarzak bere koinatu Jose Maria Solanorekin esploratua.14 Gaur egunean Atxurra bezala ezagutzen dugun haitzuloa da.15
3
MADOZ, Pascual. 1850. Diccionario Geográfico-Estadístico-Histórico de España y sus posesiones de ultramar. (16 tomo, 1845 eta 1850 artean argitaratuak). Estab. de P. Madoz y L. Sagasti. Madrid. 4 ADES. 2010. Leizeen eta koben katalogoa. Urdaibai. Catálogo de cuevas y simas. Eusko Jaurlaritza, VitoriaGasteiz. p.344. 5 DELMAS, JE. 1864. Guía histórico-descriptiva del viajero en el Señorío de Vizcaya. Bilbo. 6 ADES. 2010. Op. Cit. p.395,397-398. 7 COLLETTE, C.1848. Reconocimiento geológico del Señorío de Vizcaya. Bilbo. 8 ADES. 2010. Op. Cit. p.288, 310. 9 PRADO, Casiano. 1864. Descripción física y geológica de la Provincia de Madrid. Apéndice B. Noticia sobre las cavernas y simas principales de España. Madrid. 10 ADES. 2010. Op. Cit. p.391-393. 11 Ibid. p.330-331. 12 ibid. p.401-407. 13 ibid. p.291-292. 14 ANONIMOA. La gruta de Achurra o de Amoroto. In: Variedades éuskaras. Euskal-Erria VII: 268. Donostia. http://actualid-ades.blogspot.com.es/2013/10/atxurrako-kobian-aurkikuntzia.html 15 GOROSABEL, Oier. ARANZABAL, Gotzon. 2011. Mereludi, lurpeko mundurako atia. “Hondarroa” urtekaria 2011:28-40. Ondarroa. http://saguzarrak.blogspot.com.es/2012/05/mereludiko-karsta-hondarroa2011.html
3 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
•
•
•
• • •
Cueva de Urguichi: hau ere Adan de Yarzak emandako datua da.16 Urgitxiko kobaren erreferentzia hau ere argia da, udalerriaren errorea kenduta (berez Gizaburuagan dago). Gaur egun haitzuloaren sarrera urpean dago, presa batek estalita.17 Cuevas del Lea: datua Madozena da eta Gizaburuagan kokatzen ditu, baina hau urterik urte transmititu den errorea dirudi ( GEV-eko kideak ere koba hauen bila aritu ziren 1963an, eta ez zituzten aurkitu).18 Gure ustez Abitaga baserriaren eta Trakamalleko parajearen inguruan dauden haitzulo natural eta artifizialei buruzko erreferentzia orokorra izan daiteke (Amorotoko lurretan).19 Cueva de las Lamiñas: erreferentzia Adan de Yarzarena da20. Gizaburuagan dagoela ontzat ematera, Oibarko Lamiñaziloa21 dela pentsa dezakegu; ostera, aurreko koban bezala udalerria erratua badago, Amorotoko Lamiñen Koba22 ere izan daiteke (nahiz eta ezin den esan ez batak ez besteak “entrada sumamente estrecha” dutenik). Cueva de Igoz: datua Madozengandik hartua da. Gure ustez, Igotz baserriaren inguruan dauden Kobaue23 zein Gabaro24 izan daitezke, Markina-Xemeinen. 25 Cuevas del monte Calvario: Adan de Yarzaren datua. Jakina, Lumentxa mendiko Garratxako kobari buruz ari da (Lekeitio).26 Cuevas de Santa Catalina: datu hau ere Adan de Yarzak emana da.27 Antzoriz lurmuturrean dauden kobak dira,28 Santa Katalina ermitaren azpikaldeko itsaslabarretan (Lekeitio).
Hauxe da, bada, ADES taldean esateko duguna. Bizkaiko beste taldeetako lagunek “haien” eremuetako erreferentziak komentatzeko gogorik balute... aurrera! Jarraian irakur dezakezue Euskal-Erria aldizkariko artikulua (gogoratu Puigen beste idazlan honen laburpena dela: http://www.liburuklik.euskadi.net/handle/10771/24922 ).
16
ADAN DE YARZA, Ramon. 1892. Descripción física y geológica de la provincia de Vizcaya. Memorias de la Comisión del Mapa Geológico de España. Madrid. 17 ADES esplorazio kronikak. http://actualid-ades.blogspot.com.es/search/label/Urgitxi 18 NOLTE, E. 1968. Catálogo de simas y cuevas de la provincia de Vizcaya. Recopiladas por E. Nolte y Aramburu. p.43. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo. 19 ADES esplorazio kronikak. http://actualid-ades.blogspot.com.es/search/label/abitaga 20 Puigek hau dio zehazki: Adán de Yarza. Diario de campo, 1893. Seguraski argitara gabeko oharrak dira. 21 ADES esplorazio kronikak. http://actualid-ades.blogspot.com.es/search/label/oibar 22 ADES esplorazio kronikak. http://actualid-ades.blogspot.com.es/search/label/lami%C3%B1ak 23 NOLTE, E. 1968. Op. Cit. p.36. 24 ADES esplorazio kronikak. http://actualid-ades.blogspot.com.es/search/label/gabaro 25 ADAN DE YARZA, Ramon. 1892. Op. Cit. 26 GARATE, Diego. RIOS-GARAIZAR, Joseba. RUIZ, Aitor. 2013. El arte parietal paleolítico de la cueva de Lumentxa (Lekeitio, Bizkaia). Kobie Serie Paleoantropología 32:5-28. Bizkaiko Foru Aldundia, Bilbo. http://www.bizkaia.net/fitxategiak/04/ondarea/Kobie/PDF/2/Kobie32_Capitulo00.pdf 27 Puigen oharrean “datos ineditos” dio. 28 BERGANZA, Eduardo. RUIZ IDARRAGA, Rosa. 2002. Un colgante decorado Magdaleniense del yacimiento de Santa Catalina (Lekeitio, Bizkaia). Munibe (Antropologia – Arkeologia) 54:67-77. Donostia. http://www.aranzadi-zientziak.org/fileadmin/docs/Munibe/2002067077AA.pdf
4 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
5 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
6 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
7 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
8 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.
Erreferentziak Jatorrizko dokumentuak: • (laburpen hau) ANONIMOA. 1897. Las cuevas de Vizcaya. Euskal-Erria Revista Bascongada XXXVI:138-141. Donostia. • (jatorrizko iturria) PUIG Y LARRAZ, G. 1896. Cavernas y simas de España. Descripciones recogidas, coordinadas y anotadas por Gabriel Puig y Larraz. Boletín de la Comisión del Mapa Geológico de España. XX. Tomo I. Segunda serie (1894). Madrid. http://www.liburuklik.euskadi.net/handle/10771/24922
Dijitalizazioa: • Sancho el Sabio Fundazioa 2011. http://hdl.handle.net/10357/2813 Aukeraketa eta iruzkina: • Oier Gorosabel Larrañaga eta Gotzon Aranzabal Gaztelu ADES Espeleologia Taldea http://actualid-ades.blogspot.com
Gernika-Lumo, 2014ko abuztuaren 24a.
9 Bizkaiko kobak 1897an, Lea-Artibai-Urdaibaikoei aipu berezia eginaz.