Rutooro Poster

Page 1

Ebikuya

a y g a g En Engagya za buruga Izooba

Engagya eza bugwa Izooba

Engagya eza bugwa izooba ezitarukwikara omu nsozi

Engagya rwambuka bisaaru

Engagya eza buruga Izooba ezitarukwikara omu nsozi

Ebikuya bya bugwa izooba

Ebikuya n’Engagya omu mahanga 21 mu Afrika.

Engagya eza buruga Izooba ezirukwikara omu nsozi

Ebikuya bya hagati

Ebikuya bya buturuka musana

-

Ekika kyebikuya kiri kimu n’enganda ina. Byoona bisangwa omu Afrika.

-

Engagya zirumu enganda ibiri, kandi buli ruganda rurumu ebika bibiri. Nizisangwa mu Afrika honka.

-

Ebikuya biikara mu famire (ebika) bikooto, obundi bihika na 100. Famire enu eyecwamucwamu buli kiro. Byoona tibigendera hamu.

-

Engagya tizirya nyama. Zikira kulya ebijuma, amakoora, ebisusu, n’obuti. Haroho obuzisobora kulya enkubebe n’empazi.

-

Ebikuya Engagya

Ebikuya ebisaija byoona biikara omu famire nambere bizaarwa kandi biikara n’ebisaija ebinyabuzaale byabyo. Ebikazi byo byegendera kwikara na famire ezebikuya ezindi (kuswerwa!)

Iwe noikara nkaha? yoleka ha maapu

NaGAGYA E Angol

-

Cameroon Central African Republic Democratic Republic of Congo Equitorial Guinea Gabon Nigeria Republic of the Congo Rwanda Uganda

Engagya niziikara nk’eka, ensaija emu rundi kukiraho n’ebikazi bingi n’ebyana. Ekika kisobora kubamu engagya ntaito nka 4 rundi 5 obundi nyingi nka 50.

-

Omu bibira nambere okuhiiga kuli haihi kumaraho obwingi bw’engagya; n’emiti y’ebijuma - eyerukwetaaga engagya kujanjaaza embibo n’okumeza ensigo, nayo ekeehere.

UYA BIK E a gol An

Burundi Burkina Faso Cameroon Central African Republic Democratic Republic of Congo Equatorial Guinea Gabon Gambia Ghana Guinea Guinea Bissau

Ivory Coast Liberia Mali Nigeria Republic of the Congo Rwanda Senegal Sierra Leone Sudan Tanzania Togo Uganda

Ebikuya bikora ebikwato okuruga omumiti n’amabaale. Bikozesa binu okwata ebijuma ebigumire, kwiha enkubebe omubiswa, kulya obwooki n’ebindi.

Ebikuya nibisobora kwomeera emyaka 60. Obubikura isoke lyabyo erimu lihinduka - nabyo bimera enju nk’abantu.

Engagya ensaija enkuru eyetwa “Silverback” (eyeemezire enju ha mugongo). Kinu kimanyisa ngu engagya enu nesobora kufooka nyin’eka.

-

Engagya kwisana ebikuya z’ombeka ebiju nizikozesa ebikoora n’obuti. Buli kiro engagya eyombeka ekiju ekisyaka.

-

-

-

-

Ebikuya bisangwa omu bibira ebirukutunga enjura n’omusana kandi ebiine obwerre haihi.

Okusisana engagya, ebikuya byombeka ebiju. Obundi byombeka haiguru y’omuti oguraihire hakanono!

Engagya nkoota kukira primate ezindi. Engagya ensaija emu ningana enkazi ibiri.

Ebikuya birya ebika by’ebyokulya bingi otairemu, ebijuma, ebisusu by’emiti, obwooki, n’ebihuka. Obundi nabyo bihiiga ebikima, ensuku, engabi birya enyama.

-

Engagya enkazi nizizarra hagati y’emyaka 10-12. Omubwomeezi bwayo bwoona, esobora kukuza hagati y’ebyaana 3-4 byonka.

-

Engagya rwambuka bisaaru nizo zisigaire ntaito muno munsi yoona, hasigaireho hagati ya 250 na 300 kandi obu zisigaire omu kacweka kataito ak’ekibira ekirumu obusozi ha mutaano gwa Cameroon na Nigeria mu bugwa izooba bwa Afrika.

-

Ekyaana ky’ekikuya obu kizaarwa, kiyambwa nyina kyo mu buli kimu. Okumara emyezi musanju, akyaana ky’ekikuya kihimbwa nyinakyo obutaruga omukifuba. Ebyaana bisobora kuruga hali nyina-byo obubirukuba bikuzire kwingana emyaka nka 10.

-

Ebikuya biine muno obuzaale n’abantu, obuzaale omumusaayi biine ebicweka 98 ha 100 obw’abantu. Biine obuzaale bwingi n’abantu okukira obuzaale bwabyo n’ engagya!

-

Engagya ez’omunsozi (Uganda, Congo, Rwanda) hasigaireho 900 munsi yoona.

OBUZIBU

A Y G A G N ’E N A Y U EBIK NABYO BIKIMA, E? bikima

GWbyoAo!naEbbiriki muyau ,kiEkangkiagmyau ekya “primates” NAbN antu) a. im (n’a ngangya tibiri bik ’e n ya u ik b e u it a b muno obuzaale e iin b a y g a g n ’e Ebikuya n a ebikima. n’abantu okukir a ) bikooto okukir es p (A a y g a g n ’e n Ebikuya ebikima a! gya tibiine mikir a g n ’e n , a y u ik b e Kandi

-

-

-

-

gu kyo niine i n o n b ru muya (apes) ongo u k i k e g w Baitu ya, n’engai. Biine ob raine. u u g ebik ezi main i bukurak yo b amag oto kand ’ebikuya amagezi buko gagya n isomesa antu. En eza, b ab er aitwe g k e n t e e niby mitwaliz n’e

Ebikuya bya Cameroon na Nigeria

EBIKUYA N’ENGAGYA BYOMBI BIRI HA RULENGO RW’EBISORO EBIRI OMUKABI K’OKUHWEREKERRA. NIKIMANYISA NIBISOBORA KUHWERAHO KIMU.

! A D N A G U R O ’ B i l u t a n e e itw

OBURWAIRE:

Oburwaire nibusobora kugenda ha bikuya n’engagya kuruga ha bantu n’ebisoro ebyomumaka. Kakuba ogenda omukibira orwaire rundi onia (kupama) omukibira n’osobora kurwaza ebikuya n’engagya. Kandi bisobora n’okufa.

OKUHIIGA:

Abahiigi batega emitego okukwata ebisoro ebindi nk’engabi baitu ebikuya rundi engagya bimaliirra bikwasirwe. Okuhiiga ebikuya n’engagya nikicwa amateeka. Ebyaana by’engagya n’ebikuya obu bitungwa omu maka nk’enjangu n’enbwa bikira kufa.

OKUSIISA OBWIKARO:

Ebibira ebingi nambere ebikuya n’engagya biikara bitemerwe abantu okulimamu emisiri, okusara embaaho n’ebyetaago by’abantu ebindi bingi. Abantu obubagenda omukibira kwibayo emiti n’ebindi, kiba nikisiisa amaka g’ebikuya n’engagya (ebibira).

Created and published by Stichting Nature for Kids www.natureforkids.nl Copyright ® 2013.


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.