Manual /Solutions Rutooro

Page 1

Okuliisa ebisoro mu Afrika

kinu kyokurorraho kya Uganda

Okuliisa ebisoro nikikorwa haihi buli bantu omuka. Ebisoro ebitungwa nibyo nka enkoko, embaate, embuzi, entaama, wakame, empunu n’ente. Okukomamu ekyorukwenda kutunga nikisigikirra ha bintu bingi otaihiremu: kugonza kw’eka, nimugenda kubikozesaaki, kandi nimukisobora. Embuzi kiri kisoro akyanguhire kutunga, n’osobora kutunga ntaito rundi nyingi (emu rundi kikumi). Embuzi ezitali njungu tizirukwetaga kurolerra muno nkokufuhirra emibazi n’ebindi. Nizigumisiriza endwaire n’ebihuka nk’enguha.

bwebikuya n’engagya o ar ik w ob n’ i ih ha a ar o Abantu abarukwik a kandi okuliisa ebisor a iz an is kw ru ba i ng bi e mu Afrika bain twara sente nyingi habw ku i nd ru a m gu ku ra bo nk’ente kiso a embuzi zitungwa rik Af u M . ire w ob y’ a er ekibira, ensozi n’embe ngi otaihiremu: mbura kandi habwebigendererwa bi alirra noturuk ya ha nta sente mu banka okam mukiikaro kyokutwara bifooka magoba. 1) Lyahurro lya sente, embuzi nukwo ebyana ga tun ba tu zimu an ab o ba tutait ira embandwa n’emi nibakuteeramu otugo (kujuga) rundi okugab ga aa uk om ra asu us rwa nka ok 2) Emigenzo eyenzaa liisa omubiri kurungi. ata ungi kandi nooba no kir isobora kukamwa am a riis 3) Harumu eki kyembuzi, embuzi niz a kik ha ra ikir sig ku u kandi n’o 4) Omu bicweka ebim kandi nk’amagita. i ind eb eki zigura sente ntaito mu n’okwiha bisoro bitaito nahabw zi, bu em wa isa rek uli he ok ku i te nying kuhereka rundi 5) Torukwetaagisa sen ze y’abantu osobora ali itw um Om . no mu rwa tizirukwetaaga kurolere ebyana rundi uzaara nimubagana ruk we ob ara omukisaka zonka o kw embuzi nu aha ntaito kandi nizetw esa ra ma ku a liis ku osobora aha 6) Zanguhire kuliisa, okasibika ha kiti okata bik ya rundi hakuguru) u (m a uh ug om u kuteekam a ebitungwa ebindi zi da embuzi obutasisan busiraamu rundi abaka 7) Kyanguhire kutun uliibwa ab’Ediini y’O ruk ita eb nga nu zitu pu ba i ’em nk ing ro ebindi nahabweki ba 8) Obutasisana ebiso a abantu ba buli kika bw irii niz zi bu em ); Afrika (mubicweka ebimu mu

ika kutunga embuzi: nd ta ku a or ob Serra os ku ko N kwanguhira kuzoora. di orole ngu nikiija ku

a kan buzi orukwenda kuliis 1) Cwamu ekika ky’em n’ebindi. Kirungi ky’owanyu sente, itaka, abaliisa ha ezikanyire ha kicweka irra rug Ku a. dik tan embuzi zingaha ha ku kwo okegalihya 2) Noyenda kutunga bizibu otangaine) nu ha irra rug sibika ha (ku ma so aka ora mp guma nazirolerra, ku ika aka nd a okuta go, omuntu kuliis oru iba us guraine, ok : hin ota eki ra iisa zir usana n’enju 3) Cwamu nogenda ku nda binu; kuziteeza om eri kw ka iju ika sib no muguha? Obworaaba di) ha bwingi bw’ebisoro. (enjoki, empazi n’ebin rukumara kusigikirra ebihuka kuzitalibaniza eki e hir ali ug og di nya omuyonjo kan role ngu oine omwa 4) O kuzireka haitaka! gube mulimo gwe. rra amadaara nikikira rolerra embuzi zinu; ara Yonja buli kiro. Kuzite ow ozi uk om o kah ha mbuzi omu omuka rundi tee manya ebirukukwata 5) Komamu omuntu kuyamba kandi n’oku ine ba a uk ek yana ’om ira ab ng a uta on ok bo rundi ebiri Baitu nabwo, abantu ura buli mwaka gumu ind gih ku aire e dw uk en oij wa di og kan u aani kandi nizijo ekamu empaya em 6) L o. Kinu nikizimara am ky ina ny a em kw di kwemebwa isekyo run yambeho. bulimi n’amatungo aku n’ebihuka. aro rundi ofisa w’ebyo ky ha ro di bamanyire iso kan eb i w’ ing u sah umara obwire bw ok zi 7) Wekaguze aha mu bu em ire ng atu uuza ha bataahi ab N’osobora nokwehan bingi

ENYANJ URA Okulinda ebibira, ebikuya n’engagya tikyanguhire. Emirundi enyingi titwine okumanya okurukumara, obumanzi, sente rundi itaka erirukumara nukwo tuleke kusiisa ebyobuhangwa. Rundi titwine matungo agarukumara kutuha enyama nukwo tuleke kuhiiga.

Haifo hanu nitusoborra nkoku osobora kulima akasiri akarukwetwa “Keyhole Garden” rundi okutunga ebisoro ebyomuka mu Afrika. Nitukuha amagezi okulima emiringo eyerukulinda ebyobuhangwa kandi erukukuha ebiriisa; omusiri ha kicweka kitaito rundi nkoku orukusobora kukoma ebisoro byokutunga kusigikirra ha mwanya na sente ebyoine. N’amagezi ganu leka tunihire ngu oratunga obumanzi....obumanzi okukora ekyorukusobora n’ebike ebyoine! Obundi toine itaka eryokulima Keyhole Garden, baitu n’osobora kuyamba omutaahi n’amagezi watunga ganu obundi obwalyeza alikuhaho! Rundi toine sente kugura embuzi, enkoko rundi empunu baitu mugenzi wawe ainazo; noosobora kumuhabura ekimusemeriire kusigikirra hali binu (ebigendererwa, sente, itaka, emibazi n’obujanjabi) Kisobora kukuzookera nk’ekyamahano okulengaho kukora ekintu ekihyaka oli wenka, baitu oijuke, okulinda, ebikuya, engagya, ebibira twine okuserra emihanda emihyaka eyokukora ebitutaaha nitukora...... nikizooka ngu emiringo emikuru tebaire y’omugaso ahali abataahi baitu (ebikuya n’engagya)! Nikisobora kuba kyokuhuniriza okulengaho kuyamba abandi iwe otaine sente, itaka h’okulindira ebisoro rundi kwerimira Keyhole Garden. Baitu obukirukuhika ha kulinda ebyobuhangwa – ijuka ngu buli kimu nikikonyera kigenzi kyakyo! Nkoku omutaahi rundi owanyoko aralima endima ennungi, naiwe nooba oine ebirungi orukutungamu: kukeehya obutwa omw’itaka, ebyokulya ebyekiriisa omukatale, enyama ya Kyamukaaga eyetaine burwaire ha bucha.

Okuteekaniza Keyhole Garden rundi kutunga ebisoro tikyanguhire, obworacwamu okukora ekimu hali binu, tungayo omuntu mukuru (omwegesa, omuzaire, mukuru wawe, omutaka) akuyambe. Okulinda ebikuya n’engagya twine kulengaho kukora ebintu binu kurungi!


nkoku osobora kuteekaniza keyhole garden:

ZA I N A K E E T U K A R O OKU OSOB

! N E D R A G E L O H Y KE “emikubi erukwiragura etu foire bahyaka. Nkatandika kuteekaniza Keyhole Garden yange om ukweze kwakabiri. Hakaba yo omusana gwingi mwaka ogu - baitu omusiri gwange gukasigar a nigutigiizira”

Orozire omukatabu ka Ajani n’ebikuya n’engagya nkoku haroho emiringo endi eyokutunga rundi kulima ebyokulya; rundi emiringo endi eyokutungamu sente z’okuyamba abantu baawe otatemere n’okulima ebibira kuserra itaka eryorwezo. Hanu haroho omulingo osobora kukozesa itaka litaito okulima ebyokulya bingi Keyhole Garden nizisobora. Nooba n’okozesa ebintu ebyokunaga (kasasiro) okulima omusiri gunu ogwemikubi! Keyhole Garden musiri omutaito ogwomuka kandi ogurukukozesa ebintu ebijunzire kandi nigweza. Ensisana yagwo obworukugurorra haiguru guli nk’ekihuru ky’ekisumuruzo (key-hole). Hagati/ hamutwe haroho ekiina ekirumu “ekigega” nambere orukuteeka amaizi n’ekiriisa. Gunu omusiri eri nk’entuumo y’itaka eyetoroire “ekigega” ekirukuguma nikiriisa omusiri obu ebyokulya nibikura. Nosobora okulima emikubi obwire bwoona.

N’oyetaaga binu: • Amabaale amakooto, amatafaali rundi empinju z’emiti • Itaka ly’omumusiri, ebijunzire • Ebiti bya fuuti 5 bingi • Ebiseke-seke rundi amabingo rundi ebitoogo (ebifunjo) • Ewaya eraihire • Ebipaipu ebicwekere rundi ebikebe-kebe • Eminyongorozi 1. Serra omwanya ogurukwingana fuuti 19 okwetoroora, ogurukuhikwaho omusana, enjura, haihi na kilaasi kandi ogukingiirwe- yombera olime. 2. Opime ekifuba kyogu arukugenda kukozesa omusiri, kipime n’omuguha. Kora ekicweka ky’omuguha gunu oyongereho fuuti 1 – hanu nuho hagati-na-hagati h’omusiri gwawe (baitu nosobora kukora saizi yoona eyorukwenda!). Boha ekiti hagati na hansaro, simba ekiti kimu hagati okozese ekindi kupima saako (omwetorooro). 3. Opimeho fuuti 2 ha saako nukwo opime ‘triangle’ kugarukira hagati-nahagati. 4. Ruka amabingo rundi ebitoogo rundi obuti nk’ekirago obu n’orukisa ewaya rundi ekintu kyoona ekisobora kuboha (otabikwataniza – lekamu emyanya hagati). Obworamara ozinge okwatanize

hansi na haiguru (okole nkekigega). Obugazi akagega kanu kakireho fuuti emu (nka 40cm). Obu akarago kaine kuba nikaingana fuuti nka 4! Kasindike mwitaka hagati na hagati y’omusiri. Omazire kukora ekigega kyawe eky’okulisizaamu n’okunywisizaamu omusiri! 5. Simba ebiseke-seke omurubaju rw’ekigega kyawe okutangira ebiriisa kugenda hanyima teekamu ekicweka kyitaka lirukwiragura. Ekiriisa ekikozirwe n’ebintu ebijunzire obworaaba obiine. 6. Omusiri gwetorooze amabale, ebitafaali rundi empinju z’ebiti, wetorooze omurundi gumu rundi nyingi, kurora ngu itaka tiryagenda. Teekamu ebipaipu ebicwekere rundi ebikebe ebimomere nukwo bisobole okugabira omusiri gwoona, amaizi n’ekiriisa 7. Hati tandika oijuze omusiri gwawe n’itaka erya bulikiro n’itaka erikozirwe mu bintu ebijunzire. Obworaaba oine eminyongorozi nayo teekamu, neyamba kutabura kurungi itaka. Ijuka okuteeka itaka ha musiri gunu nolitembekeraniza nkoku olihaigire (erya haiguru ligende haiguru......). guma n’oteekaho itaka okuhika obworakora ituuti (ikoomi) obu ekigega nikisigara hagati (hamutwe). Kinu nikyongeza omwanya osobora kubyaramu ebyokulya.

8. Keyhole garden yawe ehoire tandika obyale! Osobora kusara-saramu omusiri gwawe nukwo obyale ebyokulya byemiringo etarukusisana buli sizoni. Kandi obworaaba oli mulimi murungi oija kumanya nkokworatabura-tabura rundi kubaganizamu ebirimwa byawe. 9. Nosobora kwalirra omusiri gwawe n’ebintu ebyomere kandi ebitarukwija kumera. Teekamu ebirakwoleka nambere obyaire embibo ezembaganiza. Ijuka kuguma noteeka amaizi mu kigega kyawe okuhika ebyokulya bikwasire. 10. Kozesa omuhanda kugenda kuteeka kasasiro y’ebyokulya ebitacumbire, n’okuteekamu amaizi omazire kwogiisa ebyokulya mukigega (munu harumu phosphorous eyerukwetaagwa ebimera). Kufundikira ekigega nikiyamba hakukwatiramu obutagasi nokwanguhya kujunda. Amaizi gaine okwetoroora omusiri kandi ganywise ebyokulya byawe kuraba mumize n’ebiriisa ebirungi! 11. Hati n’osobora kihika mu buli kicweka kyomisiri gwawe osobole kubyara, kwombera n’okunoga emikubi yawe.

Ekiriisa ky’ebintu ebijunzire nikiyamba itaka kuguma n’okukwata amaizi kandi nibiteekamu ekiriisa. Ebintu ebyokubaire kasasiro omuka n’omumisiri nobifora byomugaso kandi nikiyamba hakukehya enturukya y’okugura ekiriisa omu maduuka. Haroho emiringo nyingi eyokukoramu ekiriisa: gunu omulingo nigwegesibwa omukicweka ky’omusana gwingi mu buturuka izooba bwa Uganda.

Rose nfuuzi okuruga Rwanda

Narolerra Keyhole Garden na mugenzi-we Fidele “Oliise itaka nalyo likuliise. Rolerra ebisiro by’ omuka nabyo nibiija kurolerra emisiri yawe”

Nibateekamu ekiriisa ekyebintu ebijunzire kandi bagunywise nibakozesa amaizi g’enjura kuruga hanju. Hati nibatunga ebyokulya emirundi esatu okukira enyimaho.

- Patrick Fedrick Wangao, Tanzania.

Obu iwe n’eka yawe murukukozesa ebyo ebimwine kurungi nimusobora kutunga emikubi erukwingana emirundi 3 rundi 4 hali egyo eyimwine hati. Kinu nikimanyisa nimwija n’okutunda mutunge sente. Lengaho iwe wenka rundi osobora kuntungayo abantu bakuyambeho. Ekyokurorraho kiri ha mukutu gwa www.sendacow.org. Oihireho okugaba ente, Send a Cow nibatendeka abantu abarukuruga omubyaro bya Afrika basobole okukozesa itaka lyabo kurungi batarukulisiisa. Ekigendererwa ky’okuteekamu ebisoro (ente, wakame, embuzi, enkoko, n’ebindi) n’ebirimwa nukwo habule ekyokunagira busa – nk’obusa, ebisusu, amaizi agoogeze ebyokulya. Kyanguhire kandi kya sente ntaito!

Ebyorukunihiramu: amagesa g’eyongera – emirundi ena rundi etaano – nahabwekyo abantu bawe baine bingi ebyokulya n’okutunda. Osobora n’okubyara embibo z’emikubi n’ebijuma empyaka. Keyhole Garden nizisobora. Nooba n’okozesa ebintu ebyokunaga (kasasiro) okulima omusiri gunu ogwemikubi! Obu eka esobora kukozesa ebyo ebyeine kurungi, neyeza emikubi nyingi muno muno.

Ekiriisa kyebintu ebirukujunda n’okikora oti: 1. O pime omwanya gwa fuuti 6 ha fuuti 1.5 nambere hatali musana 2. Simba enkondo (zigume) za fuuti 5 buli kasonda 3. Limayo enfuka emu hansi ohindule itaka 4. Teekaho binu bitembekeraine (in layers): • Ebyomere: okuteekamu carbon n’okusemeza itaka • Enkali rundi amaizi: okuyamba ha kujunda • Iju ly’omukyoto: okucwa-cwaana • Obusa bw’ebisoro: kuteekamu ekiriisa n’okukwata itaka • Itaka lya haruguru: okuleetamu ebihuka n’eminyongorozi • Ebinyansi: habw’ekiriisa 5. Teekaho ebyolekerwe haiguru kuhikya entuumo ya fuuti 3 oburaiha - Bunu buraiha burungi obwokutunga obutagasi bwa 60°C 6. S imbamu ekiti ekiraihire (ekipimo!) kyehongolemu (diagonally) kisobole kuraba mu buli kicweka 7. S weka entuumo yawe nukwo orwoya n’ekiriisa ebirungi bireme kucuucuuka 8. B uli wiiki sikamu ekiti, obworasangaho erangi erukwera buli ruhumbu. Teebereza ha mwanya ogu olime ekiina mu ntuumo eseesemu amaizi 9. H anyima ya wiiki ezitali ntaito, tokyayetaaga emyarro (layers). Obihindule ekipimo kitakoolekere obufuki. 10. Garuka osweke, obireke okuhika bifokere itaka lyonyini. Obwire oburukwetaagwa nibusigikira ha bintu okozeseze n’embeera y’obwire


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.