Revista MN 11 Marredhenie Nderkombetare ISSN 2218 3981

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

PUNIMET GRAFIKE

Albert Hitoaliaj

A 2

Tiranë 2014

Nr. 11 viti i 4-të i botimit

MARRËDHËNIE NDËRKOMBËTARE Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË” Bordi Shkencor Kryetar i bordit shkencor Prof. Dr. Pajtim Ribaj Bordi Prof. Dr. Kaliopi Naska Prof. Dr. Bashkim Rama Prof. Dr. Ismail Hasani Dr. Roland Lami Dr. në proces Shpëtim Cami Dr. në proces Elton Qëndro Dr. në proces Albert Hitoaliaj Kryeredaktor Dr. në proces Blendi Lami Redaktorë shkencorë Dr. në proces Rovena Aliraj Dr. në proces Romina Kuko Përgjegjës Marketingu Dr. në proces Ergys Llanaj

MN 3

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hapësirë

Qendra "Hapësirë" është krijuar me aktin e Themelimit në datën 21.12.2009. Themeluesit e qendrës janë: 1. Albert Hitoaliaj 2. Blendi Lami 3. Elton Qëndro 4. Shpëtim Cami

4

Qendra "Hapësirë" është një organizatë joqeveritare që nuk ka qëllime përfitimi ekonomik, nuk ndjek qëllime politike ose fetare dhe nuk merr pjesë në fushata politike në favor të ndonjë kandidati për në post publik.

Qëllimi i qendrës është studimi, kërkimi dhe promovimi i ideve mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar në fushën e shkencave politike, strategjike, gjeopolitike, diplomatike, të sigurisë dhe marrëdhënieve ndërkombëtare dhe hartimi i projekteve në shërbim të politikë-bërjes dhe vendimmarrjes përkatëse.

Qendra do të ushtrojë aktivitetin e saj si një organizëm joqeveritar, jofitimprurës, jofetar, i pavarur, që nuk përkrah dhe nuk është e ndikuar nga asnjë parti apo grupim politik (jopolitike).

Qendra synon të luajë një rol të rëndësishëm në promovimin e njohurive mbi proceset e zhvillimit global, rajonal dhe kombëtar si dhe mbështetjen me përgatitje analitike të politikë-bërjes strategjike në vend, nëpërmjet kërkimeve shkencore dhe studimeve politike, strategjike, gjeopolitike dhe diplomatike ne fushën e: • Procesit të integrimit evropian • Prezantimit të zhvillimeve politike ndërkombëtare, rajonale dhe kombëtare • Aspekteve të veçanta të sigurisë, gjeopolitikës dhe mjedisit ndërkombëtar • Mbrojtjes së mjedisit në të gjitha segmentet e tij • Politikave të Energjisë dhe ndryshimeve të klimës • Konkurrencës dhe zhvillimit të sipërmarrjes dhe grupimeve • Politikave kulturore dhe komunikimit • Marrëdhënieve ndërkombëtare, ekonomike dhe politike • Kryerjes së shërbimeve dhe realizimit të projekteve për qëllime në të mirë dhe në interes të publikut.

• Zhvillimit të programeve e kurseve për trajnimin e studiuesve të rinj në shkencat politike, gjeopolitike dhe të sigurisë.

• Bashkëpunimit me institucione dhe organizata analoge shqiptare dhe të huaja për realizimin e misionit të saj.

• Botimeve si gazeta, libra, revista, përmbledhje etj.

5

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

6

PËRMBA JTJA

Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore” ....10 Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore .......................................24 Dr.proc. Shpëtim CAMI Integrimi i emigrantëve në Suedi .........................................................36 Dr.Albana LADA Siguria energjetike si siguri detare.

Ujëra të trazuar në Shqipëri... ..............................................................53 Dr.proc. Elton QËNDRO Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës ....................................................................................78 Dr.proc. Fatmir RIBAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?...........................100 Dr.proc. Dritan DEMIRAJ Demokracia dhe vendimmarrja një tendencë historike e shoqërisë ......................................................116 Dr. Ferit BAÇA Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë ..............................................130 Dr. proc. Agron Malaj, Msc. Irela NEBIAJ

7

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

© Të gjitha të drejtat e botimit dhe ribotimit për autorin. Asnjë material nuk mund të riprodhohet, kopjohet, ripublikohet, modifikohet, shpërndahet apo shitet në asnjë mënyrë, i plotë apo pjesë të tij në formë elektronike apo në letër, pa autorizimin e shkruar të autorit. Përdorimi i materialeve të kësaj reviste, pa autorizim, përbën shkelje penale të të drejtave të autorit.

8

Hapësirë Pikëpamjet e shprehura në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare", janë të autorëve dhe nuk pasqyrojnë domosdoshmërisht qëndrimin zyrtar ose pozicionin e "Qendrës Hapësirë" dhe revistës së botuar prej saj, "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare". Autorët e publikimeve në revistën "MN - Marrëdhënie Ndërkombëtare" gëzojnë liri të plotë akademike, me kushtin e vetëm që kur shkruajnë, ata të zbatojnë të gjithë legjislacionin përkatës të komunikimit, i cili nuk cenon të drejtat e ndryshme. Një liri e tillë akademike i fuqizon ata dhe u jep atyre mundësinë për të ofruar perspektiva të reja dhe ndonjëherë të diskutueshme, me interesin për të çuar më tej debatin mbi çështje kyçe.

9

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Fjala e mbajtur në 4 vjetorin e “Qendrës Hapësirë”

Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore” Festimi i 100 vjetorit apo fillimi shekullit të ri për shqiptarët, është tashmë një motiv i çimentuar jo vetëm për meditime të reja për itinerarin e kombit tonë, raportet e tij me hapësirën e tij, atë ballkanike e, për më tepër, atë me kontinentin tonë, etj, më drejtpërdrejtë formësimin e një mendësie strategjike me impakte të domosdoshme në përvijimin e hipotezave e skenarëve, ardhmërisë, në perceptimin e realizimin e strategjive racionale.

Këto e të tjera vizione të kërkuara, janë bërë tashmë pronë e “Qendrës Hapësirë”, ekipit të saj drejtues, bashkëpunëtorëve në veprimtari të larmishme, botimit të 10 numrave të “Revistës MN”. Jemi në rrugë të mbarë dhe njëherazi të hapur për përballjen me sfida…

10

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

Të nderuar pjesëmarrës, E ndjej veten të privilegjuar që jam pjesëmarrës në një veprimtari impresionuese siç është 4 vjetori i “Qendrës Hapësirë”, në një mjedis të shkëlqyer që “prodhon” një komunitet koheziv intelektualësh që ka bërë të tijën doktrinën, dijenia e së cilës rrezaton, përhap mirësi. I orientuar drejtë një ekspertize ambicioze, domen i politikave të larta, të munguara, e tashmë shumë të kërkuara në dobi të vendimmarrjes politike e zgjidhjeve strategjike vitale, ky komunitet personalitetesh të reja, ka rrezatuar prodhimtari të shumta në veprimtari studimore e botuese përmes organit të saj “Revista MN (Marrëdhënie Ndërkombëtare)”, në veprimtari të vlerësuara në forume akademike, programe doktorature, konferenca shkencore kombëtare dhe ndërkombëtare, që ka tërhequr vëmendjen e audiencave të kualifikuara dhe që ka merituar jo vetëm mirënjohje të shtuar…

11

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Festimi i 100 vjetorit apo fillimi shekullit të ri për shqiptarët, është tashmë një motiv i çimentuar jo vetëm për meditime të reja për itinerarin e kombit tonë, raportet e tij me hapësirën e tij, atë ballkanike e, për më tepër, atë me kontinentin tonë, etj, më drejtpërdrejtë formësimin e një mendësie strategjike me impakte të domosdoshme në përvijimin e hipotezave e skenarëve, ardhmërisë, në perceptimin e realizimin e strategjive racionale. Këto e të tjera vizione të kërkuara, janë bërë tashmë pronë e “Qendrës Hapësirë”, ekipit të saj drejtues, bashkëpunëtorëve në veprimtari të larmishme, botimit të 10 numrave të “Revistës MN”. Jemi në rrugë të mbarë dhe njëherazi të hapur për përballjen me sfida…

Pa u zgjatur, unë po ritheksoj disa momente, të cilat përmes kodit të gjeopolitikës meritojnë të përsosen me studime e botime, të kuptohen dhe të kapim faktin se shqiptarët, janë tashmë në gjeopolitikë, një sfidë e hapësirës së aktorëve në gjeopolitikën postmoderne …Dhe, që të jetë një komb në gjeopolitikë e në fatin e Europës nuk është një çështje administrative e gjyqësore. Një komb ose është ose nuk është e nuk mund të jetë kurrë pjesëtar i familjes europiane pa rrënjë të përbashkëta, pa një gjeografi të përbashkët, pa jetë dhe shpirt për të sakrifikuar për këtë familje të madhe.

Shqiptarët e kanë këtë fat…

Në këtë kah, kemi shumë për të bërë drejtë thellësisë historike e asaj gjeografike e sidomos të impaktit të tyre në formësimin e mendësisë strategjike, kulturës strategjike me rrjedhat në planifikimin strategjik, i cili me shumë gjasa na ka munguar. Po ritheksoj edhe njëherë peshën e thellësisë gjeografike, dimension që po tërheq vëmendjen e gjeopolitikanëve postmodernë më në zë. Gjeografia, apo 12

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

siç quhet ndryshe në gjuhën e simboleve - dimensioni horizontal apo femëror, është si shtëpia apo si familja: po nuk lindën, po nuk jetuan e po nuk vdiqën njerëz për të, ajo myket, kalbet, rrëzohet, prishet, tjetërsohet. Prandaj gjeografia është e pandashme nga historia - nga dimensioni vertikal apo mashkullor i saj. Për vlerën e këtij vektori të gjeopolitikës shohim se, përveç gjeopolitikanëve tradicionalë si: Mackinder, Haushofer, Mahan, Spykman, etj., dhe teorive të tyre të vendosura në kontekste të posaçme historike, tashmë do t’i bashkëngjiten për analizë edhe emrat e rinj të gjeopolitikës moderne, kësaj zonje “mendjemadhe” të marrëdhënieve ndërkombëtare (sipas Friedman), me studimet e tyre mbresëlënëse, të guximshme dhe futuriste ku mund të veçoja “Hakmarrja e Gjeografisë” të Robert Kaplan. Pos të tjerash ky libër është vlerësuar nga Kisinger si “tërheqës, magjepsës dhe mrekullisht shkencor; që hedh dritë mbi të vërtetën e lashtë: Gjeografia ka qenë një faktor mbizotërues në përcaktimin e fatit të kombeve që nga Egjipti i faraonëve e deri tek Pranvera Arabe.”

Dhe nëse rendim drejt thellësisë historike shohim se, në kushtet e presonit të brendshëm shpirtëror për të ruajtur origjinën kombëtare dhe të presionit të jashtëm për ta humbur këtë orgjinë, shqiptarët konservuan një shtresë të ndërmjetme instrumentesh qëndrese: vetë-administrimin dhe gjuhën. Gjeografia do ta ndihmonte dhe këtë zgjidhje: terreni shumë i ashpër malor i ndarë pothuajse në mënyrë të pakalueshme nga lumenjtë e shumtë malor, shumica e të cilëve rrjedhin nga lindja në perëndim kanë krijuar regjione të shkëputura nga njeri-tjetri, gjë që ka shkurajuar pushtuesit për t’u marrë me shqiptarët. Në këtë kah, përveç të tjerash, gjeografia e saj si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve 13

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

njerëzore”1 dhe historia, e lidhur me të, kanë përcjellë bindshëm faktin që Shqipëria “është çmimi për çdo fuqi që dëshironte të luante një rol sundues në Ballkan”2… Pa u zgjeruar në interesat dhe strategjitë respektive të Fuqive të Mëdha në hapësirën shqiptare le të drejtohemi të shohim korrelacionin strategjik të Ballkanit me Anadollin të analizuar me profesionalizëm e ndjeshmëri të lartë nga ministri i jashtëm turk Ahmet Davutoglu3. Le të shohim interesat e Rusisë, të cilën përndryshe nga Europa e ka “ burgosur “ gjeografia...

Rusia e stërmadhe është sheshtë - një fuqi tokësore, nga ku rrjedh nevoja e saj e përjetshme, daljet në ujërat e ngrohta.

Për këtë, Rusia ka dy mundësi, dy drejtime strategjike, Baltikun dhe Mesdheun. Drejtimi strategjik për Detin Baltik nuk siguron perspektivë të mëtejshme strategjike për dalje në Atlantik… - mure të njëpasnjëshme shtetesh tradicionalisht të fuqishme, me fortesa natyrore e njerëzore: muri i parë “Suedi Danimarkë – Gjermani” dhe muri i dytë “Norvegji – Angli”. Drejtimi strategjik për daljen në Mesdhe, siguron perspektivë strategjike. Pos të tjerash drejtimi për daljen në Mesdhe ofron gjerësi të mjaftueshme për operacione pushtimi apo përhapje strategjike dhe sipas analistëve të vëmendshëm, vija bregdetare nga Vlora deri në Stamboll e siguron këtë gjerësi dhe me mbërritjen në këtë vijë sigurohet sundimi mbi Mesdheun Lindor, mbi këtë bazë, krijohet vënia nën kontroll e Kanalin e Suezit. Perspekiva e vënies nën kontroll të Kanalit të Suezit siguron sundimin e Oqeanit Indian, dhe, prej këtej, të së gjithë botës islamike, d.m.th të rezervave kryesore globale të naftës... Që në kohën e Carëve, gjeneralë rusë shtronin se “Rusia ose zgjerohet në zotërimet e saj deri në Detin Adriatik, ose do të shtyhet mbas lumit Dnjepër” …Nëse do t’i referohemi Brzezinskit,4 për 14

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

analizën e vendit si strumbullar gjeopolitik, trojet shqiptare i gëzojnë thuajse atributet për t’u klasifikuar si i tillë. Dhe nëse besojmë se, në peshën që ka gjeografia në historinë e një vendi, mund të thuhet se e ardhmja e Shqipërisë do të jetë mjaft e ndikuar prej këtij faktori. Nga një vështrim i shpejtë i historisë vërehet se Shqipëria ka qenë më tepër e sunduar dhe e orientuar si një vend me kahje kontinentale, sesa me profil detar apo mesdhetar. Vija e gjatë bregdetare e Shqipërisë ka përfaqësuar më shumë një vijë kufiri sesa një portë të gjerë komunikimi me botën. Më saktë, pas rënies nën pushtimin otoman deri në përfundim të Luftës së Ftohtë, bregdeti dhe ujërat territoriale të Shqipërisë mbetën më shumë një vijë kufiri që ndante perandori ose shtete kundërshtare. Dhe më tej, duke u ndodhur në kryqëzimin e gadishullit të Ballkanit, Evropës Qendrore dhe Mesdheut, baseni Adriatiko-Jonian ka një vendndodhje gjeostrategjike.

Historikisht, hapësirat e ndara të sovranitetit kombëtar, nga njëra anë, dhe integrimi i mëtejshëm rajonal, nga ana tjetër, kanë ushtruar forca centrifugale dhe centripetale, të cilat ende janë aktive. “Me gjithë përmirësimet e rrënjësishme në aspektin e stabilitetit demokratik, thekson ministri jonë i Jashtëm, rajoni ynë sot përballet me dy dinamika të ndryshme gjeopolitike: integrimi i mëtejshëm evropian dhe fuqizimi i dimensionit mesdhetar të BE-së.”5 “Kuptohet, fuqizimi dhe përmirësimi i rrjetit të infrastrukturës rajonale, sipas akseve të linjave kryesore të lëvizjes dhe shkëmbimit, si dhe lidhja e tyre me rrjetet e infrastrukturës dhe energjetike evropiane dhe euro-aziatike, do të kenë ndikime pozitive në rajon, duke e bërë atë më të sigurt, duke rritur dimensionin gjeopolitik, duke zgjeruar tregun dhe duke i dhënë shtysë interesit për investime të huaja në rajon.”6 E vendosur 45 milje larg, 15

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

përmes ngushticës së Otrantos, me një pozicion strategjik vital në gojë të Adriatikut, Shqipëria është një çmim për këdo që do të dëshironte një rol dominues në Ballkan. Shqipëria i ka të gjitha: vendosje të rëndësishme gjeostrategjike; hapësira të privilegjuara për të gëzuar Mesdheun - detin e bekuar të botës; tokën e nëntokën e begatë; gjeografinë veçanërisht të larmishme. Studimet serioze thonë se trojet shqiptare i kanë të gjitha mundësitë të mbajnë në standarde të përparuara jetese dhe dyfishin e popullsisë së sotme shqiptare… Dhe kur flasim për Mesdheun, na kujtohet forca joshëse së veprës së Kaplan, i cili e zbaton qasjen e tij të parë gjeografike në rajone të ndryshme të botës, duke dhënë një sërë parashikimesh të cilat ngrehin në këmbë dijen tradicionale.

Në Europë, ai shikon - me saktësi - se Mesdheu edhe një herë “do të bëhet nyje bashkuese,” i cili do të lidhë Europën Jugore dhe Afrikën Veriore siç ishte në botën antike, më tepër sesa të vazhdojë të jetë vija ndarëse midis fuqive të mëparshme perandorake dhe kolonive të tyre të mëparshme.

Tokat e ullinjve dhe verës kanë gjasa të bëhen edhe njëherë një komunitet ekonomik dhe kulturor, të fuqizuara ndoshta nga rezervat e pamasa të gazit natyror dhe të naftës dhe nga bregu lindor i Mesdheut. Më gjerësisht, përmasa e dukshme demografike dhe ekonomike e Bashkimit Europian, pavarësisht nga projeksionet e errëta nga të dyja anët, shpie Kaplan të përmbyllë se ajo “do të mbetet një nga qendrat më të mëdha botërore post-industriale.”

Dhe për këtë rol dhe kahje të Shqipërisë sot, ndihmesa ndaj revistës “MN-Marrëdhënie Ndërkombëtare” nuk duhet të rreshtë...

Por “ajo që të bën të madh, të rëndësishëm, të fortë në botën moderne nuk është sipërfaqja e tokës, por ritmi i 16

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

zhvillimit”,-thotë Ernest Gerner.7 Kjo do të thotë se nuk mjafton vetëm gjeopolitika. Shqiptarëve nuk u lejohet të mbeten produkte anësore të gjeopolitikës. Gjeopolitika lidh fuqinë me interesat në hapësirën gjeografike. Këto i kemi, por që këto të bëhen vepruese, shqiptarët duhet të kenë një strategji të mirëpërcaktuar. Nëse nuk do të gjendet rruga e lejueshme qytetëruese, që do t’i bashkonte të gjitha kapacitetet e shqiptarëve, në kuadër të një objekti të përbashkët kombëtar, atëherë këto kapacitete do të shfrytëzoheshin nga të tjerët.8 Në këtë kah, takimi i 11 janarit midis qeverisë së Shqipërisë dhe asaj të Kosovës duhet konsideruar pjesë e procesit të vazhdimësisë së investimit dhe si bazë për formatimin e mendësisë strategjike moderne kombëtare, të orientuar nga planifikimi strategjik afatgjatë, karakteristik i kombeve të kulturuara, drejt mbushjes me shpejtësi të vakuumeve gjeopolitike rajonale dhe larg ambicieve politike partiake. Por kjo nuk i shmanget dot gjeografisë. Njerëzit dhe idetë kanë ndikim mbi ngjarjet, por gjeografia i përcakton ata, dhe sot kjo po ndodh më shumë se kurrë. Për të kuptuar më mirë konfliktet e së ardhmes, është koha të lihen mënjanë mendimtarët e epokës Viktoriane, të cilët njihnin më mirë botën fizike, shkruan Kaplan. Një gazetar i cili ka mbuluar skajet e Tokës na servir një guidë për të lexuar hartën ndryshe – dhe një nxitje për fazën e ardhshme të konfliktit.

Kur Gjermania e dalldisur shembi Murin e Berlinit, më shumë se 24 vjet më parë, kjo simbolizoi shumë më shumë sesa tejkalimin e një kufiri arbitrar. Filloi kështu një cikël intelektual, i cili i vështronte të gjitha ndarjet, qofshin këto gjeografike apo tjetër, si të kapërcyeshme. Në të njëjtin kah, mund të pohojmë se ndërhyrja e NATO-s dhe më pas 17

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

pavarësia e Kosovës, pos të tjerash, na lejon të mendojmë madhërishëm e të flasim për kufij kombëtar e jo shtetëror.

Jemi një komb i madh në Ballkan! Të lexojmë mirë dhe dinamikën demografike, moshën, etj dhe së bashku me diasporën numri i shqiptarëve dyfishohet...

Në këndvështrimin e elitës kombëtare shqiptare, çështja kombëtare nuk konsiderohet asnjëherë e mbyllur në çdo fazë dhe vektorë (përbërës) të saj në kundërshtim me disa shkolla ndërkombëtare, sidomos ballkanase e ruse, se pavarësia e Kosovës mund ta konsiderojë të mbyllur çështjen shqiptare. Pavarësia e Kosovës i jep jetë gjeopolitikës kombëtare shqiptare, çon drejt shuarjes së impakteve e vendimeve të konferencave të mëparshme të shek. 19 e 20të, me pasojat e njohura tragjike ndaj çështjes shqiptare. Çështja kombëtare shqiptare pas pavarësimit të Kosovës parashtron një gjeopolitikë të re për avancimin e çështjes kombëtare shqiptare Ajo kërkon studim të vëmendshëm të hapësirës shqiptare nën aktorë jo shqiptarë, për të dhënë zgjidhje politike e strategjike e me një organizim unik administrative e politik shqiptar. E ritheksoj përsëri se rrethanat e kushtet e vitit 1912, tkurrën skajshmërisht hapësirën shqiptare dhe më keq, vitet dhe dekadat më pas kultivuan një strategji pasive për hapësirë të imponuar. Ka ardhur koha ta kapërcejmë këtë paradigmë frenuese, sepse është jo e lehtë që mendësia e cila është mësuar ta shoh veten si fushë ndikimi të të tjerëve, të formojë një fushë ndikimi të pavarur. Zgjatimi i këtij rinovimi psikologjik në kufijtë kombëtar në ristrukturimin e politikës së jashtme do të ishte përkufizimi i Hinterlandit të vet.

Ne duhet tu japim kuptim elementëve ku mbështet fuqia e dinamizmit duke e qasur në këndvështrimi e ri, duke 18

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

përcaktuar drejt veten - si subjekt i historisë dhe jo si objekt çfarëdo që detyrohet tia lëshojë veten rrjedhës, drejtues. Ne duhet të formësojmë elitën kombëtare dhe të mbështesim ata që përkufizojnë identitetin e tyre me forcën psikologjike të pajisur me një optimizëm të buruar nga thellësia historike e gjeografike, të aftë të shpalosin një performancë strategjike e cila të bëhet përcaktuese në proceset shndërruese progresive, të mbështesim fort ata që kuptojnë dinamikën e sistemit ndërkombëtar të marrëdhënieve mes fushave lokale e globale përgatisin truallin që “do t’i bënte brezat e ardhshëm subjekte të nderuara e dinjitoze në histori...”

Duke u orientuar nga e ardhmja, ne duhet të ecim përpara, dhe jo si shtete në rajon, që thonë “të ecim përpara me kokën mbrapa”. Kjo kërkon orientim te gjeneratat e ardhshme, forcë parashikuese, strategji, më saktë Strategjia e Madhe që na ka munguar, e domosdoshme në shekullin e ri të shqiptarëve. Dhe për këtë ka mjaft arsye e sfida. Sfida serioze është se shoqëritë shqiptare janë ende të pa standardizuara, sidomos nga objektivi i vlerave kombëtare. Vështirësia e hartimit të një strategjie të madhe kushtëzohet dhe nga pamjaftueshmëria teorike strategjike e elitave tona.

Megjithëse shkolla shqiptare ka përgatitur ekspertë dhe specialistë të mirë, në tërësi ka munguar elita me kulturë strategjike e aftë për të ndikuar mbi hartimin e politikave dhe përgatitjen e strategjive, etj. Strategjia e Madhe vë në lëvizje politikën e jashtme. “Të gjithë kombet kanë strategji të madhe, megjithëse kjo nuk do të thotë se të gjithë kombet arrijnë objektivat e tyre strategjike.”(G.Friedman) Strategjia e madhe është kaq thellë e ngulitur në ADN-në e kombit dhe shfaqen kaq natyrshëm dhe qartë, sa politikanët dhe gjeneralët jo gjithmonë janë të vetëdijshëm për këtë. Me 19

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

gjithë brishtësinë e kërkesave në rritje, nuk mund të themi se ka munguar në tërësi një strategji apo platformë kombëtare. Mjafton të kujtojmë për këtë veprën madhore “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet” e Sami Frashërit.

Megjithëse një vepër iluministe, pra jo shkencore, ajo është një model i konceptimit e perceptimit të strategjisë kombëtare të shqiptarëve, ku identifikohen qartë vlerat, interesat dhe objektivat kombëtare dhe mbi të gjitha analizohet drejt mjedisi dhe trajtohen saktë rreziqet dhe kërcënimet e kohës për shqiptarët etj. Dhe pa dyshim shembulli më i qartë është akti i pavarësisë kombëtare me një program vizion për strategjinë e madhe nga Qeveria e Vlorës, që u bë lajtmotiv frymëzues për arritjet e mëdha të shqiptarëve, deri te akti i dytë madhor, pavarësia e Kosovës.

Avancimi më tej për realizimin e objektivit madhor strategjik, që duhet të promovojë strategjia e madhe, si detyrim ndaj investimit njerëzor e kombëtar të breznive shqiptare, si amaneti i Atit të Pavarësisë Kombëtare, realizohet së pari me mbajtjen gjallë e ushqimin e kësaj ideje, kur flitet, shkruhet e diskutohet si dhe për sendërtimin e saj punohet seriozisht e në vazhdimësi. Dhe kur trajtojmë tema të tilla madhore duhet jo vetëm dëshirë, po mbi të gjitha vullnet dhe strategji, sepse pa to, përbërësit e fuqisë kombëtare nuk marrin jetë. Para së gjithash, kjo kërkon një njohje sa më të plotë të situatës e të mjedisit të përgjithshëm për hartimin e një programi apo strategjie sa me reale, që parashikon objektiva bindës dhe të mundshëm, njeh rrugët efikase të realizimit dhe që mban mirë në konsideratë mjetet apo resurset.

Gjithsesi, për të synuar forcë analizuese e parashikuese, përvijim i strategjive efikase, lypset në numrat e ardhshëm 20

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

të revistës “MN” duhet të marrin hapësirë edhe skenarë gjeopolitikë të cilët e vendosin vendin, rajonin apo sistemin ndërkombëtar në pozicione të cilat kërkojnë patjetër përgjigje. Përballja me të ardhmen na ndesh me sfida investiguese të tmerrshme parashikime, interpretime e konturesh të mundimshme. Idetë e përkohshme pacifiste që shoqëruan kalimin nga Lufta e Ftohtë në Paqe të Ftohtë, provuan që fundi i Luftës së Ftohtë dhe mundësia realisht e pakët për luftëra ndërshtetërore, nuk pasqyruan pakësimin e rreziqeve e kërcënimeve dhe për rrjedhim, pakësimin e nevojës për të mbajtur ushtri të fuqishme. Mjedisi i sigurisë është vazhdimisht në ndryshim si pasojë e ndikimit dhe veprimit të aktorëve dhe faktorëve të ndryshëm dhe kjo kërkon të jemi të qartë rreth mjedisit të sigurisë, në të cilin do të jetojmë, si dhe shtron nevojën e parashikimeve, zhvillimeve, vlerësimeve, administrimit dhe menaxhimit të kërcënimeve dhe rreziqeve të së ardhmes.

Skenarët dhe hipotezat janë “armë” e suksesshme e gjeopolitikës moderne, në ndihmë të politikë-bërësve për mbrojtjen dhe zhvillimin e interesave kombëtare, etj.

Përvijimi i skenarëve evropianë, etj, përbën një përpjekje serioze dhe detyrë të ekspertëve të gjeopolitikës rajonale e më gjerë. Përvoja e gjithanshme po na bind se prirjet globale dhe ato evropiane oponente janë të pashmangshme.

Shumëkush këmbëngul drejt integrimit, të tjerë drejt fragmentarizmit; bota dhe vetë BE-ja duket sikur po fashitet dhe në të njëjtën kohë sikur po ndahet. Kuptueshmëria, pasiguria dhe paparashikueshmëria janë shqetësimet sunduese të sotme. Diçka është e sigurt, shkruan Charles Kegley “lëkundjet sizmike që po ndodhin, po sfidojnë urtësinë e besimtarëve të vjetër dhe vizionin ortodoks.” 9 Dhe sigurisht, 21

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të flasësh për të ardhmen sot është e vështirë. Për më tepër, të parashikosh në mënyrë precize mjedisin e ardhshëm të sigurisë, referuar sidomos mjedisit të BE, është akoma më e vështirë. Në këtë pikë na vjen në ndihme një shkrimtar ushtarak francez - Antoine de Saint-Exupery - që kur flet për këtë çështje thekson: “Për sa i përket të ardhmes, detyra juaj nuk është ta parashikoni, por ta përshtatni (për qëllimet tuaja) atë”.

Shpeshherë, prej shumëkujt skenarët konsiderohen si të pamundur për të ndodhur, por George Friedman thotë se në historinë e botës ka ndodhur pikërisht ajo ç’ka njerëzit mendonin se është e pamundur që të ndodhë.

22

Prof. Dr. Pajtim RIBAJ Gjeografia si “parathënia e gjurmimit të ngjarjeve njerëzore”

Referenca Kaplan, Robert.D, “The revenge of Geografy:, 2012, p, 30.

Blitz, Brad.K, “ar and change in the Ballkans, Natinalism, Conflict and Coperation”, Cambridge University Press 2006, p 226.

3 Për më tepër shih Davutoglu, Ahmet, Turqia, Thellësi Strategjike 4 Brzezinski, Zbigniev, “The Grand Chesboard American Primacy and its Geostrategic Imperatives”, Neë York” Basic Books, 1997, p 40 . Sipas Brzezinskit “ Strumbullar gjeopolitik” vlerësohen ato shtete “ rëndësia e të cilave nuk rrjedh aq shumë nga fuqia dhe motivimi i tyre, sesa nga vendvendosja sensitive e vendit të tyre dhe nga konsekuencat e kushteve e rrethanave potencialisht të prekshme (vulnerabël) të tyre për sjelljen e lojtarëve strategjikë. Më së shumti, strumbullarët gjeopolitikë përcaktohen nga gjeografia e tyre, e cila në disa raste iu jep atyre një rol të veçantë si strehë aksesi në zona të rëndësishme ose në moslejimin e hapësirës për burime ndaj një lojtari të rëndësishëm. Në disa raste, një strumbullar gjeopolitik mund të thuhet se ka rrjedhime shumë të rëndësishme politike dhe kulturore për më shumë lojtarë aktivë fqinjë gjeostrategjikë”.

5 D. Bushati, 8 shkurt 2014.

6 Po aty.

7 Nest Grner, “Nacionalizmi”, Botimet IDK, 1997, f. 66 8 A. Xhaferi, Skicë e Mbrothësisë shqiptare, cituar nga Gjeopolitika, Universiteti “M. Barleti”, Tiranë, 2008, Nr. 1, f. 83.

9 Charl Kugley,vepër e cituar, f. 523-524.

1 2

23

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Shpëtim CAMI Dr. në proces

Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore1 Moshimi, tashmë një shqetësim botëror, vjen edhe në Shqipëri jo vetëm si një objekt i shoqërisë civile, por edhe i aktorëve të tjerë shtetërorë në nivel qendror dhe vendor. Sipas disa studimeve, në vitin 2035, më shumë se 13 % e popullsisë së botës do të jetë mbi 65 vjeç, ndaj shumë autorë e quajnë këtë fenomen “Cunami Gri”, nga i cili kërcënohet siguria njerëzore në të ardhmen.

Fjalë kyçe kyçe: moshimi, shoqëria civile, Njësia Bashkiake nr. 1, ASAG, bazë ligjore

24

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

Aging - a threat to human security Abstract Aging, nowadays a global issue, even in Albania occurs not only as a concern of civil society, but also of other government stakeholders at the central and local level. According to some studies, in 2035, more than 13% of the world’s population will be over 65 years, and many authors call this phenomenon “Gray Tsunami”, which threatens human security in the future. Recognizing this threat, Local Government Unit no. 1, in Tirana, is an actor providing great and measurable contributions. According to official statistics, in 1990, 9.2% of the Albanian population consisted of elderly, while in 2013 this figure reached 11.7%. In Local Government Unit no. 1, this is about 14% or 3% above the national average and has exceeded the expectations of the world of the year 2035. Calling symbolically this phenom25

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

enon “Gray Tsunami”, as referred in global studies, seeks to raise awareness of society, as it is a growing threat to human security. In this paper I have tried to highlight the recognition of the situation on the elderly on the part of Government Unit no. 1, our cooperation with ASAG, legal basis and our experience related to the care we show for the elderly. I also wanted to tell that ways for more contributions and care are always available if there is good will. Examples given here and activities implemented with zero budgets are conducted in the service of this noble mission.

Keywords: aging, civil society, Local Government Unit no. 1, ASAG, legal basis

Abstrakt Moshimi, tashmë një shqetësim botëror, vjen edhe në Shqipëri jo vetëm si një objekt i shoqërisë civile, por edhe i aktorëve të tjerë shtetërorë në nivel qendror dhe vendor. Sipas disa studimeve, në vitin 2035, më shumë se 13 % e popullsisë së botës do të jetë mbi 65 vjeç, ndaj shumë autorë e quajnë këtë fenomen “Cunami Gri”, nga i cili kërcënohet siguria njerëzore në të ardhmen. I njohur me këtë rrezik, Njësia Bashkiake nr. 1, Tiranë, është një prej aktorëve me kontribute të dukshme dhe të matshme. Sipas statistikave zyrtare, në vitin 1990, 9.2 % e popullsisë shqiptare përbëhej nga të moshuarit, ndërsa në vitin 2013 kjo shifër ka arritur në 11.7 %. Në Njësinë Bashkiake Nr. 1 kjo shifër është rreth 14 % ose 3 % mbi mesataren kombëtare si dhe ka tejkaluar pritshmërinë botërore të vitit 2035. Emërtimi në mënyrë simbolike “Cunami gri”, 26

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

në disa studime botërore, kërkon të rritë interesin e shoqërisë si një kërcënim në rritje për sigurinë njerëzore.

Në këtë punim jam përpjekur të evidentoj njohjen e gjendjes mbi të moshuarit në Njësinë Bashkiake nr. 1 në Tiranë dhe bashkëpunimin tone me shoqatën ASAG, bazën ligjore dhe përvojën jonë në lidhje me kujdesin ndaj të moshuarve. Gjithashtu kam dashur të tregoj se rrugët për kontribute dhe kujdes gjithmonë janë të mundshme nëse ekziston dëshira dhe vullneti i mire. Shembujt e paraqitur dhe aktivitetet e zhvilluara me buxhet zero janë në shërbim të këtij misioni fisnik.

Fjalë kyçe: moshimi, shoqëria civile, Njësia Bashkiake nr.

1, ASAG, bazë ligjore Njohja e gjendjes Kohë më parë, në një postim në faqen zyrtare të Njësisë Bashkiake nr 1 në Facebook mbi shërbimet e ofruara, një zonjë më pyet : A ka Njësia Bashkiake Nr. 1 një databaze në lidhje me situatën demografike, meqenëse grupi, për të cilin interesohemi, si përfaqësues të ASAG (Shoqata Shqiptare e të gjitha moshave”, janë të moshuarit?

I nxitur nga pyetja e drejtueses së shoqatës ASAG, diskutuam me stafin dhe rezultoi se në Njësinë tone ka 7200 të moshuar nga rreth 50 mijë banore, nga te cilët 4400 femra mbi moshën 60 vjeç dhe 2800 meshkuj mbi moshën 65 vjeç . Kjo shifër përbën rreth 14 % të numrit të banorëve të Njësisë Bashkiake, një vlere kjo mbi mesataren kombëtare.

Njësia jonë Bashkiake, ashtu si të gjitha Njësitë e tjera vendore në Shqipëri, ofron shërbimin e ndihmës sociale, mban dokumentacionin, si dhe shpërndan fondet për invalidët dhe personat me aftësi të kufizuar. Kjo na jep 27

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mundësi për hartimin e një baze të dhënash më të plotë për hartimin e strategjisë vendore në shërbim të shtresave në nevoje dhe në veçanti të moshës së tretë.

Sipas kësaj zyre, në fillim te vitit 2014 rezulton kjo gjendje: 1. Të moshuar pa pension pleqërie që përfitojnë ndihme ekonomike janë 42 persona.

2. Invalid të moshës së tretë janë 403 persona.

3. Persona te moshuar me Aftësi të Kufizuar janë 5 persona.

4. Të moshuar të verbër kemi 50 persona.

5. Të moshuar paraplegjikë 5 persona.

Ndërkohë Njësia Bashkiake ofron shërbimin e dhënies së autorizimeve për tërheqjen e pensionit për të moshuarit pensionistë që nuk kanë mundësi të paraqiten në sportelet e pensioneve. Ky shërbim ofrohet për rreth 600 të moshuar, që do të thotë se shumica e këtyre të moshuarve kanë nevojë për shërbim në familje.

Kjo bazë të dhënash është në proces plotësimi të mëtejshëm, duke pasur parasysh edhe verifikimin e të moshuarve që për arsye emigracioni nuk ndodhen ne Shqipëri.

Veprimtaria dhe kompetencat financiare të Njësisë Bashkiake nuk krijojnë mundësi për sigurim dhe planifikim fondesh për kategori shtresash në nevoje, por e tillë është situata në shumicën e njësive vendore në Shqipëri, ndaj një studim i Bankës Botërore dhe rekomandime të disa institucioneve ndërkombëtare sugjerojnë kryerjen e një reforme territoriale administrative për fuqizimin e pushtetit vendor.

28

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

A ka bazë ligjore kujdesi ndaj të moshuarve?

Që vëmendja jonë si pushtet vendor ndaj të moshuarve të mos ishte vetëm vullnetare apo spontane, por e bazuar në strategjitë kombëtare rreth këtij fenomeni u njoha me DOKUMENTIN E POLITIKAVE NDERSEKTORIALE PER MOSHEN E TRETE , 2009-2013 ku përcaktoheshin edhe përgjegjësit e pushtetit vendor.

Sipas këtij dokumenti, “Njësitë e Qeverisjes Vendore marrin detyra të reja, për identifikimin e familjeve dhe individëve në nevojë për ndihme ekonomike, persona me aftësi të kufizuara, shërbime shoqërore dhe hartimin e kërkesave për fonde; ngritjen e llojeve të reja të shërbimeve shoqërore në përputhje me nevojat komunitetit; administrimin e institucioneve rezidenciale të shërbimeve dhe ndjekjen e shërbimeve në qendrat ditore dhe në komunitet; përzgjedhje, sipas prokurimit publik, të OJF-ve, ofruesve privatë të liçensuar për ofrimin e shërbimeve shoqërore; grumbullimin, përpunimin dhe shpërndarjen e statistikave në strukturat qendrore etj.”

Aktualisht, në kuadrin e decentralizimit, 19 shërbime rezidenciale nga 26 gjithsej, janë transferuar në pushtetin vendor. Shërbimet mbështeten me fonde dhe ekspertizë si dhe monitorohet performanca e tyre.

Janë ngritur 43 shërbime komunitare me mbështetjen e Bankës Botërore . Ato shtrihen në 8 qarqe dhe në 2 bashki/ komuna ku përfitues janë të moshuarit, fëmijët, të rinjtë, persona me aftësi të kufizuara, gra dhe vajza të trafikuara.

Këto shërbime ofrohen nga OJF-të .2 Sipas të dhënave të muajit prill 2014 të Shërbimit Social Shtetëror, nga 43 qendra të ngritura nga Banka Botërore, vetëm rreth 10 prej tyre kane funksionojnë. Të tjerat janë 29

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mbyllur. Po sipas këtij shërbimi, theksohet se “Decentralizimi, rritja e rolit dhe marrja e përgjegjësive sociale nga pushteti vendor . . . si dhe bashkëpunimi më i ngushtë me OJF-të e specializuara, megjithë arritjet, mbeten ende pika më e dobët e reformës”.

Disa faktorë që kanë shkaktuar këtë gjendje Përse Pushteti Vendor ka dështuar në ngritjen dhe zhvillimin e shërbimit për të moshuarit? Një nga arsyet shpjegohet nga një studim i Bankës Botërore, ku shumica e njësive të pushtetit vendor nuk arrijnë të sigurojnë të ardhura për të mbajtur administratat e tyre. Si mund të planifikohen fonde në buxhet për të moshuarit në këto kushte?

Unë mendoj se Reforma Territoriale Administrative që ka filluar procesin e studimit dhe të hartimit të një projekti njësish vendore të afta financiarisht për të përballuar nevojat, ndër të tjera edhe për ngritjen dhe fuqizimin e qendrave rezidenciale apo ditore për të moshuarit, do të jetë edhe një nga zgjidhjet, por jo e vetmja.

Para disa ditësh, së bashku me disa punonjës të stafit të Njësisë Bashkiake, zhvilluam një vizitë studimore në Qendrën Sociale Balashe, Elbasan, me sugjerimin e Shërbimit Social Shtetëror Kombëtar . Kjo qendër ditore siguronte, ndër të tjera, shërbim për 45 të moshuar në ambientet e saj, si dhe shërbim për 15 të moshuar në familje. Bashkia Elbasan kishte për kompetencë vetëm emërimin e personelit, ndërsa të gjitha fondet për personelin dhe shërbimin vazhdojnë te sigurohen nga qeveria.

Unë shtroj përsëri pyetjen: Perse pushteti vendor akoma nuk siguron fonde për te garantuar shërbim ndaj të moshuarve?

30

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

Një bashkësi jo e vogël organizatash joqeveritare mbajnë një qëndrim agresiv në media dhe rrjete sociale, duke akuzuar pushtetin qendror apo vendor, për mungesë vëmendjeje ndaj kësaj kategorie të popullsisë. Perveç dobesisë së sistemit aktual të organizimit të pushtetit vendor, të cilin e citova më sipër, unë do të tërhiqja vëmendjen edhe për rritjen e ndjeshmërisë qytetare për të kuptuar sistemin në të cilin jeton sot shoqëria shqiptare. Le ta ilustroj këtë me një shembull: Në zyrat e Njësisë Bashkiake nr. 1, në sektorë të tillë si gjendja civile, ndihma sociale, zyra e taksave, sektori i urbanistikes, informimi qytetar, nga zyra juridike etj, ofrohen rreth 80 shërbime në ditë. Sa është numri mesatar i qytetareve që paguajnë taksat? Vëtem 5!!! Ky tregues bën apel për një ndjeshmëri më të lartë qytetare për të paguar detyrimet ndaj shtetit, me të cilat krijohen edhe mundësi financiare për trajtimin e të moshuarve.

Numri mesatar i shërbimeve në Numri mesatar i qytetareve qe paguajnë taksën e ditë banesës në një ditë 80 5

Përveç këtyre faktorëve, shumë studime sociale, si në rastin 31

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e “Planit Social të Zonës: Bashkia Elbasan –Komuna Tregan –Komuna Paper- Komuna Labinot Fushe - Komuna Shirgjan dhe Komuna Shushice”3 , arrihet në konkluzionin e mungesës së bazës ligjore për përcaktimin dhe mbrojtjen e të drejtave të të moshuarve.

Pavarësisht këtyre tre faktorëve - organizimi territorial i pushtetit vendor, mungesa e bazës ligjore dhe ndërgjegjësimi i ulët qytetar për pagesën e taksave, unë mendoj se drejtuesit vendor të zgjedhur me votën edhe të të moshuarve kanë mundësi të gjejnë rruge alternative për të rritur kujdesin për të moshuarit edhe pa pasur kompetenca dhe fonde.

Si kemi vepruar ne në kushtet e mungesës se fondeve?

Në muajin gusht 2013, më erdhën në zyre dy zonja, të cilat kishin dëshirë të kontribuonin në komunitetin e Njësisë Bashkiake nr. 1. Iu bëra me dije se në territorin e Njësisë Bashkiake nr. 1, ndodhej një Shtëpi të Moshuarish me rreth 55 të moshuar rezidencialë të përhershëm. I njohur që më parë me kushtet në të cilat jetonin, i ftova të kontribuonin për pasurimin e bibliotekës se tyre.

U surprizova nga gatishmëria dhe ndjeshmëria humane.

Ia bëra me dije këtë iniciativë edhe personelit të administratës si dhe opinionit publik. Të gjithë e përkrahën. U grumbulluan rreth 250 libra. Më 27 shtator 2013, në kuadrin edhe të 1 tetorit, Ditës Ndërkombëtare të të Moshuarve, vendosëm t’ia dhuronim bibliotekës së të moshuarve këta libra, shoqëruar me një koktej dhe një program artistik me këngë, valle dhe recitime nga grupi artistik i nxënësve të shkollës 9-vjeçare “Androkli Kostallari”.

Përveç aktivitetit të 27 shtatorit, në kuadër të Ditës Ndërkombëtare të të Moshuarve, organizuar nga Njësia jone 32

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

bashkiake, një ftese për bashkëpunim vjen edhe nga shoqata ASAG për një aktivitet të titulluar “Moshim aktiv në komunitete aktive”.

Shoqata të tjera joqeveritare trokitën tek ne. Me ndjenje përgjegjësie realizuam me shumicën prej tyre marrëveshje bashkëpunimi me produkt fillestar ndihma për komunitetin dhe të moshuarit.

Në prag të festave të fundvitit, së bashku me deputetin dhe Ministrin e Jashtëm, shkëlqesinë e tij z. Ditmir Bushati, kaluam një pasdite me të moshuarit e qendrës rezidenciale që ndodhet në territorin e Njësisë sonë bashkiake. Ministri i Jashtëm iu dhuroi të moshuarve dhe disa pako me ndihma.

Në dreken e parë të ditës së parë të vitit 2014, shoqërova Ministrin e Mirëqenies Sociale, z. Erion Veliaj, dhe Drejtoren e Përgjithshme të Shërbimit Social Shtetëror, znj Etleva Bisha në Shtëpinë e te Moshuarve të Njësisë sonë Bashkiake. Një ditë mbresëlënëse dhe humane.

Një studente shqiptare që vazhdon studimet në SHBA, më kërkoi t’i jepja një mundësi për të punuar vullnetare në një institucion. I rekomandova Shtëpinë e të Moshuarve. I sugjerova që të zhvillonte intervista mbi jetën e tyre. Pasi ia kërkova drejtorit të këtij institucioni ta lejonte punën vullnetare të studentes, filloi puna dhe rezultatet ishin me të vërtetë mbresëlënëse për të dyja palët, si për të moshuarit ashtu dhe për studenten. Pas çdo bisede, të dyja palët ndaheshin të përlotur .

Një mundësi tjetër për të qenë pranë të moshuarve ishte adresimi që i bëra gatishmërisë për të kontribuar, Shtëpisë Botuese “ERIK” , Tiranë, me rastin e 8 marsit, Ditës Ndërkombëtare të Grave. Pasi e njoha pronaren e saj me problematikat e të moshuarve dhe angazhimin tonë, e ftova 33

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

të kontribuonte për pasurimin e bibliotekës së të moshuarve.

Rezultati 180 libra, ndihma ushqimore dhe veshmbathje. Ky aktivitet nuk do të ishte i plotë pa kontributin e shkollës 9vjeçare “1 Maji”, e cila kontribuoi me një koncert të nxënësve të kësaj shkolle. Këta fëmije iu plotësonin mungesën e nipave dhe mbesave të tyre.

Për të informuar dhe sensibilizuar opinionin të gjitha këto veprimtari janë pasqyruar në median tone lokale, botim i Njësisë Bashkiake nr. 1, e cila titullohet “Tribuna Qytetare”, si dhe faqet zyrtare te rrjeteve sociale që ka në përdorim Njësia Bashkiake dhe sektorët e saj.

Konkluzione 1- Organizimi territorial aktual i pushtetit vendor përbën pengesë për sigurimin e fondeve në shërbim të kujdesit ndaj të moshuarve 2- Mungon baza ligjore e nevojshme për kujdesin ndaj të moshuarve, e cila buron edhe nga mungesa e konventave ndërkombëtare në këtë drejtim me përjashtim të Deklaratës së Madridit 3- Niveli i ulët i ndërgjegjësimit qytetar në nivel vendor për pagesën e taksave dhe mungesa e vendosjes se sanksioneve ndaj qytetareve që nuk paguajnë taksat ndikon negativisht në krijimin e fondeve të nevojshme për kujdesin ndaj të moshuarve 4- Me vullnet të mirë, gjithmonë gjendet mundësia për të kontribuar për të moshuarit pavarësisht mungesës së fondeve shtetërore Pavarësisht këtyre problematikave apo ndjeshmërive të ndryshme për pushtetin vendor do të rekomandoja: 1- Njohje më të plotë të problematikave të të moshuarve si dhe hartim i një baze të dhënash sipas gjendjes shëndetësore, 34

Shpëtim Cami Moshimi - një rrezik për sigurinë njerëzore

nivelit arsimor, përvojës etj 2- Sensibilizim i opinionit publik mbi nevojat e kësaj moshe dhe përfshirja e tyre në jetën aktive në komunitet, me promovime librash, biseda në shkolla, konsulta për një qeverisje më të mirë vendore, pjesëmarrje në vendimmarrje 3- Bashkëpunim me shoqërinë civile për gjetje fondesh dhe organizim aktivitetesh në shërbim të të moshuarve rezidentë, të moshuarve të braktisur si dhe shërbimin në familje 4- Njohje e përvojave të vendeve të tjera ballkanike apo europiane mbi kujdesin për moshën e tretë 5- Promovim të përvojave pozitive të shërbimit në qendrën rezidenciale apo ditore që ndodhet në territorin e Njësisë Bashkiake Nr. 1 6- Bashkëpunim me biznesin dhe donatorë të tjerë për të siguruar fonde dhe kontribute për të zgjeruar objektet e shërbimit dhe për t’i afruar ato sa më afër të moshuarve 7- Përmirësim i perceptimit nga publiku i vlerave të personave të moshuar, autoritetit, mençurisë, produktivitetit dhe i kontributeve të tyre 8- Bashkëpunim i vazhdueshëm me institucionet e sigurisë për të shmangur dhunën dhe keqtrajtimin ndaj të moshuarve 9- Nxitjen e punës vullnetare për kujdes ndaj të moshuarve

Referenca

1 Ky punim është mbajtur në konferencën ndërkombëtare “Burning problems and needs of ageing in Albanian society” në datën 25 prill 2014, ku morën pjesë 14 shtete.

2 http://www.mpcs.gov.al/dpshb/images/stories/files/studime-publikime-libra/6.1.9.Dokumenti-iPolitikave-Ndersektoriale-per-Moshen-e-Trete.pdf 3 Plani social i Zonës Elbasan dhe komunave përreth tij, hartuar nga Bashkia Elbasan , komunat Tregan, Paper,Labinot Fushe, Shirgjan,Shushice, Drejtoria Rajonale e Shëndetit Elbasan dhe Qendra spitalore Xh Kongoli.

35

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Dr. Albana LADA PhD në Shkenca Politike

Integrimi i emigrantëve në Suedi Që pas Luftës së Dytë Botërore, demografia e Suedisë ka ndryshuar dukshëm duke u shndërruar në një shtet emigrimi. Në krahasim nga shumë vende të tjera të Europës, politika e Suedisë është bazuar qartazi mbi principet e multikulturalizmit dhe diversitetit. Suedia është një nga vendet e para që ka njohur rëndësinë e integrimit të imigrantëve dhe në vitin 2012 është cilësuar nga MIPEX III si një nga shtetet me politikën më të përshtatshme të integrimit për emigrantët.

Fjalë kyçe kyçe: politika e emigracionit, procesi i integrimit, të drejta të barabarta, tolerancë, diversitet, multikulturalizëm

36

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

Integration of immigrants in Sweden Abstract The integration of immigrants is a growing problem faced by most of the European Union member states. Immigrants’ integration policy has been for many years one of the main issues of EU member states and EU institutions. Since World War II, the demographics of Sweden has changed significantly, turning into a country which welcomes emigration.

In comparison to many other European countries, Sweden’s policy is clearly based on the principles of multiculturalism and diversity. Sweden is one of the first countries to recognize the importance of immigrants’ integration and in 2012 was named by MIPEX III as one of the countries with the most appropriate policy of immigrants’ integration.

37

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Keywords: immigration policy, integration process, equal rights, tolerance, diversity, multiculturalism Abstrakt Integrimi i emigrantëve është një problem gjithnjë e në rritje me të cilin përballen pjesa më e madhe e shteteve anëtare të Bashkimit Europian. Politika e integrimit të emigrantëve ka pushtuar axhendën e shteteve anëtare të BE-së, si dhe të institucioneve të saj. Që pas Luftës së Dytë Botërore, demografia e Suedisë ka ndryshuar dukshëm duke u shndërruar në një shtet emigrimi. Në krahasim nga shumë vende të tjera të Europës, politika e Suedisë është bazuar qartazi mbi principet e multikulturalizmit dhe diversitetit.

Suedia është një nga vendet e para që ka njohur rëndësinë e integrimit të imigrantëve dhe në vitin 2012 është cilësuar nga MIPEX III si një nga shtetet me politikën më të përshtatshme të integrimit për emigrantët.

Fjalë kyçe: politika e emigracionit, procesi i integrimit, të drejta të barabarta, tolerancë, diversitet, multikulturalizëm Hyrje Politika e emigracionit dhe procesi i integrimit, si dhe qasja ndaj fenomenit të emigracionit për vende të ndryshme është e ndryshme, dhe si rezultat i ndryshimeve të vazhdueshme shoqërore dhe politike është subjekt i evolucionit të vazhdueshëm. Deri në vitin 1945 Suedia ishte një vend homogjen, me një pakicë te vogël indigjene: Sami ose Lapps.

Që nga viti 1980, numri i imigrantëve në Suedi është rritur në mënyrë të konsiderueshëm. Suedia ka ndjekur një politikë liberale ndaj popullsisë emigrante bazuar kryesisht mbi parimet e diversitetit dhe multikulturalizmit.

38

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

Sipas MIPEX III1 Suedia zuri vendin e parë si vendi me politikën më të përshtatshme për integrimin e emigrantëve.

Suedia qëndron si një nga pak vende të planetit që ka një politikë të shëndoshë dhe koherente të integrimit të emigrantëve me objektiva te përcaktuara. Politika e integrimit të Suedisë, sjell së bashku të gjitha aspektet e shoqërisë si : sociale, ekonomike, ligjore dhe kulturore. Kjo qasje për integrimin ekzistonte para se Suedia të bashkohej me BE-në dhe para se BE të kishte formuluar qasjen e vet për integrimin e emigrantëve. Edhe pse me politikat integruese më të përshtatshmet në Evropë, ajo përballet me disnivele të caktuara midis popullsisë vendase dhe asaj të huaj.

Ky artikull përshkruan politikën e integrimit të Suedisë, me anët pozitive dhe me dobësitë e saj.

Histori e shkurt ve n shkurtërr e emigrant emigrantëve në Suedi Suedia është një vend i vogël me një popullsi relativisht të vogël. Në vitin 2011, popullsia ishte 9.562.556 banorë.

Përafërsisht 15% e saj ka lindur jashtë Suedisë, 5% ka lindur në Suedi nga dy prindër të lindur jashtë vendit, dhe 7% ka lindur në Suedi nga një prind të lindur jashtë vendit.

Domethënë 27% e popullsisë suedeze është të paktën pjesërisht me prejardhje të huaj.2 Popullsia e Suedisë arriti në 9 644 864 veta më 31 dhjetor 2013. Kjo përbën një rritje prej 88 971 në krahasim me një vit më parë. Si rezultat i emigracionit nga vendet e trazirave, ndër të tjera nga Siria dhe Somalia, emigracioni në vitin 2013 ka arritur pikun e saj më të lartë ndonjëherë, me 115 845 emigrantë.3 Pakicat etnike zyrtare, ekzistuese në Suedi për një kohë të gjatë, janë sami, finlandezët suedez, tornedalers, romët dhe 39

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

hebrenjtë.4 Popullsia e huaj në Suedi mund të ndahen në katër grupe5: 1) Refugjatët nga vendet fqinje 1940-1948. Ardhja e refugjatëve nga vendet fqinje sidomos nga Finlanda, Estonia dhe Letonia.

2) Emigrimi për arsye pune nga Finlanda dhe Europa Lindore në vitet 1949—1971. Pas luftës industria e eksportit suedez lulëzoi dhe kompanitë filluan të rekrutonin personel te kualifikuar nga Italia. Emigrantët ishin kryesisht nga Finlanda, nga fundi i 1950 erdhën punëtorë grekë dhe jugosllavë dhe në vitin 1960 nga Turqia.

3) Ribashkimi familjar dhe refugjatë nga vendet e Botës së Tretë 1972-1989 (azilkërkuesit nga vendet e botës së tretë, grupi i parë Uganda pastaj Kili. Gjatë vitit 1970 ne Suedi emigrojnë shume kurdë nga Lindja e Turqisë, Irakut dhe Iranit të cilët kanë kërkuar azil në Suedi. Nga Lindja e Mesme ishin shumë intelektualë iranianë që morën rrugën e emigrimit për në Suedi. Pas vitit 1980 u vendosen ne Suedi refugjatë nga Etiopia, Eritrea dhe Somalia. (Westin, Charles, 1999) Për herë të parë, në 1985 numri i emigrantëve joevropiane ishte më i madh se i emigrantëve nga Evropa.

(ICMPD, 2004) 4) Azilantë nga Europa Jug-Lindore ne vitin 1990— dhe lëvizja e lira e profesionistëve brenda komunititetit Evropian6.

Modeli i emigracionit në Suedi ka ndryshuar ndjeshëm gjatë gjysmë shekullit të kaluar. Deri në mesin e viteve 1970 emigracioni në Suedi përbëhej kryesisht nga persona qe emigronin per arsye pune, kryesisht nga Evropa. Në vitin 1970 rreth 60% e të huajve në Suedi ishin me prejardhje nga vendet e tjera nordike (Danimarka, Norvegjia dhe Finlanda) 40

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

dhe më shumë se 90% e te huajve kishin lindur në Evropë.

Gjatë fazave të hershme të emigracionit në Suedi, emigrantët nuk kanë pasur të drejtën për të drejtuar një kompani, të zotërojnë prona të patundshme ose të jenë të punësuar në administratën shtetërore.

Këto kushte ndryshuan përgjatë viteve, dhe në vitin 1974 qytetarët e huaj morën të njëjtin akses në punë publike si vendasit, me përjashtim të vendeve të punës në polici, gjyqësori, ne forcat e armatosura si dhe në poste qeveritare te nivelit të lartë. Në 1975 shtetasit e huaj të cilët kishin tre vjet qëndrim në Suedi kishin të drejtën për të votuar në zgjedhjet lokale dhe rajonale.

Pas vitit 1975, karakteri i emigracionit ndryshoi.

Proporcioni i refugjatëve dhe i bashkimit familjar u rrit ndërsa përqindja e fuqisë punëtore të emigrantëve u zvogëlua.

Pas hyrjes së Suedisë në BE, duke qenë se qytetaret e BE mund të shkonin e të punonin pa pasur nevojën e kërkimit në fillim të një leje pune, polakët ishin me të shumtit në numër midis atyre që emigruan drejt saj. Gjithashtu vit pas viti filloi të rritej edhe numri i studentëve të huaj, pasi fillimisht studimet e larta nuk paguheshin. Më vonë duke parë që numri po rritej konsiderueshëm, qeveria vendosi që studimet në universitete të paguhen duke filluar nga dimri i vitit 2011.

Në vitin 2010, 32.000 veta kanë aplikuar për azil në Suedi, një rritje 25% nga viti 2009, mirëpo numri i aplikantëve që kanë marrë azil nuk u rrit për shkak se u rrit numri i shtetasve serbë qe të udhëtojnë pa vizë drejt Suedisë.7 Ne citin 2012 numri i azilkërkuesëve ka arritur ne 43.887 veta, ku pjesën më të madhe e përbëjnë meshkujt (27.745 ) në krahasim me femrat (16.142). Sic shihet brenda dy viteve kemi një rritje 41

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

me mbi 11.000 veta që kanë kërkuar azil në Suedi.

Gjatë vitit 2010 arsyet më te shpeshta për te emigruar drejt Suedisë ishin8: · Punë (21%) · Bashkim familjar (20%) · Emigrimi në bazë të rregullave të BE-së, lëvizjes së lirë (18%) · Studentë (14%) · Refugjatë (12%) Grupet me popullsi më të madhe në Suedi sipas studimeve të vitit 2011 vijnë nga9: 1. Finlanda ( 166.723) 2. Iraku ( 125. 499 ) 3. Bosnja dhe Hercegovina (92.290) 4. Ish- Jugosllavia (70,050) 5. Iran (63.828) Integrimi i emigrantëve në tregun e punës Emigrantet në Suedi sidomos ata qe vijnë nga vende të treta hasin vështirësi të shumta, sidomos në integrimin në tregun e punës në vend. Ka një sërë arsyesh që kanë ndikuar në krijimin e këtyre kushteve të pafavorshme për punësimin e të huajve në Suedi:10 1. Pjesa më e madhe e të huajve (60-80%) në këto 15 vitet e fundit kanë emigruar për arsye humanitare ose familjare. Personat që emigrojnë për arsye familjare integrohen më shpejt në tregun e punës në krahasim me azilantët apo refugjatët.

2. Nga viti 1990 deri në vitin 1997 papunësia është rritur nga 2 deri në 10 përqind. Pjesa më e madhe e tyre ndiqnin kurse gjuhe dhe kjo ndikonte në vonesën dhe frenimin e 42

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

integrimit dhe perfshirjes në tregun e punës. Akti i ri kundër diskriminimit11, i cila hyri në fuqi në janar të vitit 2009, vendosi gjoba të rënda për punëdhënësit të cilët aplikonin masa diskriminuese në lidhje me punësimin e emigrantëve.

3. Së fundi, traditat e politikës sociale kanë kontribuar në suksesin e kufizuar të politikave të integrimit. Sistemi gjithëpërfshirës i mirëqenies suedeze, në të cilën aspektet më kryesore te jetës së emigrantëve janë të rregulluara nga shteti, ndikon negativisht ne rritjen e nevojës dhe dëshirës për të gjetur pune dhe në vetë-iniciativë.

Në vitin 2008, në Suedi, shkalla e papunësisë e të huajve të moshës 25-54 vjeç ishte shumë më e lartë se sa për vendasit e të se njëjtës grup moshe (11% krahasuar me 3%).12 Kjo do të thotë se të huajt kishin pothuajse katër herë më shumë gjasa të jenë të papunë në krahasim me vendasit. Diferenca e punësimit të të huajve në krahasim me vendasit është më e larta se në të gjitha vendet e tjera të Europës në përjashtim të Belgjikës.

Që nga viti 2000 janë marrë disa masa nga Qeveria Suedeze për të lehtësuar integrimin në tregun e punës të emigrantëve, të tilla si sigurimi i fondeve për qendrat e punës me një popullsi të madhe emigrimi. Nga shtatori 2003 deri në dhjetor të vitit 2005, Bordi Suedez i Tregut të Punës aplikoi një eksperiment, të quajtur ‘’Hyrje në vendin e punës’’ për të huajt. Grup i këtij programi ishin punëkërkuesit me një njohuri të mjaftueshme të gjuhës, por pa përvojë pune në Suedi. Përfshirja e aktorëve të shoqërisë pritëse në strategjitë kombëtare të integrimit është një prioritet madhor. Një shembull i tillë janë marrëveshjet e tregut të punës ndërmjet autoriteteve qeveritare dhe palëve te përfshira në tregun e punës si: sindikatat, autoritetet administrative dhe bashkitë, 43

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

në mënyrë që emigrantët të fitonin përvojë pune, p.sh. me anë të pjesëmarrjes në një program stazhi. Që nga dhjetori i vitit 2010, të ardhurit e rinj janë ndihmuar në gjetjen e një punë duke punuar nën kujdesin e Shërbimit Publik të Punësimit dhe punë të zgjedhur nga vetë emigrantët. Për më tepër, një skeme monitorimi tre-vjeçare ka shërbyer në lidhjen e emigrantëve të sapoardhur me mentorë lokale mbi bazën e punësimit dhe edukimit me qëllim prezantimin e tyre në një rrjet social. Në momentin e finalizimit të programit, emigrantët konsiderohen të aftë për të punuar në tregun e punës në kushte të barabarta si suedezët.

Politikat e integrimit në vend kanë pësuar një proces të dukshëm të centralizimit. Ndërsa më parë përgjegjësia kryesore ishte në nivel komunash, në dhjetor 2010 Shërbimi Publik i Punësimit mori përsipër një përgjegjësi koordinimi për masat e prezantimit. Në shtator 2010, hyrë në fuqi dispozita që lejon komunat të paguajnë bonus ne nxitjen e emigrantëve të sapo ardhur, që kanë përfunduar kursin e gjuhës për emigrantët”, me një notë kaluese brenda 12 muajsh. Komunat vazhdojnë të luajnë një rol në pritjen e të ardhurve, në lidhje me shkollimin, strehimin dhe arsimin.

Në Suedi, papunësia e lartë në mesin e emigrantëve shkakton tensione sociale dhe vë barrë shtesë mbi shpenzimet e shtetit. Ka shumë pakënaqësi e tensione midis tyre, kryesisht midis shtresave më të reja në moshë në lidhje me politikat e punësimit ndaj tyre. Në vitet e fundit, emigrantët e pakënaqur dhe të dëshpëruar janë ngritur shpeshherë në protesta kundër qeverisjes, duke kërkuar përmirësim sa më të shpejtë të integrimit të tyre në tregun e punës. Sipas Lundh13 et al. (2002, f 7-8), integrimi i grupeve të emigrantëve është pare si një dështim i madh politik meqë 44

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

shumë grupe të mëdha të emigrantëve jetojnë në Suedi te papunë, të izoluar dhe të varur në ndihmat sociale.

Politikat e integrimit në Suedi Që në vitin 1965 në Suedi u ngritën kurset e para në gjuhën suedeze për emigrantët (Dingu-Kyrklund, 2007: 6). Në vitin 1996, qeveria njoftoi zyrtarisht kalimin nga një politike emigracioni në një politikë integrimi. Objektivat e politikës së re ishin: të drejtat e barabarta, përgjegjësitë dhe mundësitë për të gjithë, pavarësisht përkatësisë së tyre etnike dhe kulturore.

Qëllimi i politikës është që të inkurajojë emigrantët për t’u përshtatur në shoqërinë lokale, e për t’u njohur me vlerat sociale lokale dhe kulturore pa përjetuar diskriminim, duke siguruar aksesin e tyre të lehtë në zyrat e qeverisë dhe të shërbimeve, duke motivuar pjesëmarrjen e tyre në aktivitetet shoqërore që lidhen me punë, studim , kulture dhe politike (Regeringskansliet, 2002).

Në vitin 1975, Parlamenti miratoi një politikë të integrimit të bazuar mbi nevojën për t’u marrë me emigrantët për arsye pune nga Evropa jugore. Politika bazohej në tre objektiva kryesore: barazia, liria e zgjedhjes, dhe partneriteti.

Emigrantët që banojnë përgjithmonë në Suedi gëzojnë të njëjtat të drejta si shtetasit suedeze (barazia), duke përfshirë qasjen në sistemin e mirëqenies. Në jetën private, ata mund të vendosin nëse dëshironin të mbajnë të veçantë kulturën e tyre amtare (liria e zgjedhjes). Çfarëdo qoftë preferenca e tyre, ato nuk duhet të bien ndesh me vlerat dhe normat themelore suedeze (partneritet). Partneriteti nënkupton, ndër të tjera, të drejtën e votimit në zgjedhjet lokale dhe të qarkut.

45

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Në vitin 1975, Këshilli Suedez i Emigracionit ka filluar të jap mbështetje ekonomike për organizatat e emigrantëve, në revistat apo gazetat e të cilëve filluan të publikohen cështje qe kane te bejne me problemet e emigrantëve. Një vit më vonë për herë të parë, qytetarët e huaj të cilët jetonin në Suedi për më shumë se tre vjet morën të drejtën për të votuar në zgjedhjet lokale dhe rajonale, si dhe në zgjedhjet në kishë.

Në të njëjtin vit, parlamenti vendosi që fëmijët e emigrantëve duhet të kenë të drejtë të ndjekin kurse në gjuhën e tyre amtare si ne arsimimin parashkollor ashtu dhe në arsimin fillor nga klasa 1 deri 9. Në vitin 1986 qeveria krijoi zyrën e Avokatit të Popullit kundër Diskriminimit. Detyra e avokatit të popullit ishte për të ndihmuar emigrantët në raste të diskriminimit të bazuar mbi përkatësinë e tyre etnike. Në vitin 1997 Suedia ka deklaruar zhvendosjen nga një politikë e imigracionit në politikat e integrimit. Ajo u shpreh se politika e integrimit përbëhej nga çështjet që lidhen me integrimin e emigrantëve në shoqërinë suedeze, grantet për komunat për pritjen e refugjatëve, shtetësinë suedeze, dhe masat për të promovuar të drejtat e barabarta që mbulojnë përgjegjësitë dhe shanset për të gjithë, pavarësisht origjinës etnike. Masat për të parandaluar dhe luftuar diskriminimin etnik, ksenofobinë dhe racizmin janë në rendin e ditës.

Objektivat zyrtare të politikave të integrimit në Suedi janë: · Te drejta të barabarta, përgjegjësitë dhe mundësitë për të gjithë, pavarësisht nga përkatësia etnike apo kulturore. · Një komunitet i bazuar në diversitetin. · Një shoqëri e bazuar ne respektin reciprok dhe tolerancën, në të cilen të gjithë mund të marrin pjesë aktive dhe të përgjegjshme, pavarësisht nga backround (Regeringskansliet, 2002).

46

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

Bordi Suedez i Emigracionit është e ndarë në dy organizata të ndryshme, Bordi Suedez i Integrimit dhe Këshilli Suedez i Emigracionit. Bordi i Emigracionit më vonë ndryshoi emrin në Bord të Migracionit.14 Bordi i Integrimit promovon integrimin e emigrantëve dhe monitoron situatën dhe progresin e objektivave të politikës integruese brenda sektorëve të ndryshëm të shoqërisë suedeze.

(Regeringskansliet, 2002).

Me 1 korrik të vitit 2001, filloi te zbatohej ligji i ri mbi shtetësinë suedeze. Sipas ligjit të ri parimi i parë i parandalimit të dyshtetësisë u hodh poshtë duke lejuar për një shtetësi të dyfishtë..15 Në vitin 2003, hyri ne fuqi një ligj i ri që ndalon diskriminimin. Ligji i ri garanton mbrojtje efektive kundër diskriminimit, ne të gjitha llojet e tij. Debatet aktuale në lidhje me politikën e integrimit sillen rreth çështjes së multikulturalizmit nëse kjo ka dhënë sukses të mjaftueshëm në fushën e integrimit. Vendimi në lidhje me politikat që nxitin multikulturalizmin u dha në një kohë, kur Suedia ishte një vend relativisht homogjen në të gjitha aspektet etnike, kulturore dhe sociale. 16 Kritikat ndaj politikës lidhen kryesisht me paaftësinë për përfshirjen sociale të emigrantëve, meqenëse numri i tyre është rritur ndër vite.

Në terma ekonomikë, është argumentuar se emigrantët hasin vështirësi lidhur me punësimin, e bazuar kjo në sjelljet diskriminuese të vendasve ndaj popullsisë emigrante.

Në rrjedhën e historisë së Suedisë, debati rreth integrimit është karakterizuar nga një qëndrim pozitiv ndaj refugjatëve dhe azil-kërkuesve e shkaktuar pjesërisht nga forcimi i parimit të solidaritetit në shoqëri dhe gjithashtu nga vendosmëria e shtetit për të ndihmuar refugjatët nga e gjithë bota bazuar në 47

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

këtë parim. Një aspekt karakteristik i politikës së integrimit suedez janë marrëveshjet e zhvillimit lokal. Shteti dhe pushteti lokal hyjnë në një marrëveshje të tillë për të siguruar zhvillim të qëndrueshëm dhe për të ndaluar segregacionin etnik kryesisht në pjesët më të ndjeshme të qyteteve të mëdha (Stokholm , Göteborg , Malmö ). Që nga viti 2000, qeveria suedeze ka demonstruar përpjekje të konsiderueshme që të rrisë përfshirjen politike të të gjithë popullsisë duke zbatuar zhvillimin e programeve te shumta demokratike per emigrantët dhe pasardhësit e tyre. Për të lehtësuar politikën e integrimit, Ministria e Edukimit dhe e Kërkimit, ndërtoi një institut të quajtur “Svenska för Invandrare (SFI)”17 të vendosur në qytetet kryesore të Suedisë.

Qëllimi i SFI është të përkrahë arsimin në gjuhën suedeze.

SFI gjithashtu mundëson emigrantët që të kuptojnë kulturën, normat dhe vlerat shoqërore të Suedisë, për ti ndihmuar ata që të njihen me rutinën e jetës së përditshme suedeze në mënyrë të tille që të mund të komunikojnë me komunitetet lokale ku ata jetojnë (Fact Sheet, 2007). Ka të tjera organizata jo-qeveritare që shërbejnë si një platformë për integrimin e emigrantëve në shoqërinë lokale si Kryqi i Kuq dhe Medborgarskolan etj... Këto organizata organizojnë aktivitete për emigrantët, ku mund të mësojnë shume gjera në lidhje me kulturën suedeze. „Introduktion och Mottagning është një tjetër Departament i Qeverisë Suedeze që punon me SFI për të prezantuar programe për të sapoardhurit dhe luan rolin e nje ure lidhese te emigrantëve me shoqërinë lokale. Në nëntor 2009, qeveria suedeze paraqiti një projekt-ligj (Prop 2009 / 10:60) i cili propozon reforma në politikat e integrimit kombëtar.’Ligji mbi vendosjen e disa emigrantëve të rinj te 48

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

sapoardhur”(Lag (2010:197) om etableringsinsatser för Vissa nyanlända invandrare) ka hyrë në fuqi më 1 dhjetor 2010.

Reforma synon përshpejtimin e futjes së emigrantëve të sapo ardhur në jetën shoqërore dhe në tregun e punës duke i inkurajuar ata që të bëhen të punësuar aktive, duke qartësuar ndarjen e përgjegjësive në mes agjencive qeveritare dhe përmirësimin e përdorimit të aftësive të te ardhurve të rinj (shih seksionin 1 të Ligjit).

Mëgjithë masat e ndërmarra, në Suedi ka shumë probleme gjithashtu në lidhje me segregacionin. Në disa rrethe te saj, 80 për qind janë emigrantë të parë ose të gjeneratës se dytë, dhe 50 për qind janë të papunë, krahasuar me 8 për qind të Suedisë si një e tërë. Një në katër emigrantë nuk mbaron shkollën.18 Një total prej 3 për qind e fëmijëve suedezë janë të varfër, krahasuar me 40 për qind e fëmijëve të emigrantëve.

Domethënë kemi një disbilancim të theksuar midis vendasve dhe emigrantëve, gjë që tregon problemet e politikave të integrimit në Suedi dhe nevojën për përmirësim të mëtejshëm.

Përfundime rfundime Në Suedi, emigrantët kanë disa lehtësira më shumë në krahasim me vendet e tjera të Europës. Shtetësia mund të fitohet më lehtë se në shumicën e vendeve të tjera të Evropës Perëndimore. Në Suedi lejohet edhe dy shtetësia, një iniciativë e rëndësishme për procesin e integrimit. Pas pesë viteve qëndrimi të rregullt në Suedi, emigrantët mund të aplikojnë për shtetësinë suedeze. Ka edhe përjashtime të këtij rregulli për disa shtete si Finlanda , Islanda dhe Norvegjia, qytetarët e të cilëve mund të aplikojnë për marrjen e shtetësisë pas dy viteve qëndrimi dhe refugjatët pas katër viteve qëndrimi të rregullt. Edhe pse me politikën më të mirë të 49

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

integrimit, emigrantët në Suedi hasin vështirësi sidomos në tregun e punës si rezultat i disa faktorëve si papunësia, diskriminimi dhe politika sociale e ndjekur.

Një shoqëri e integruar është një shoqëri ku individët e të gjitha grupeve te shoqërisë kanë qasje dhe angazhohen në mënyrë aktive në sa më shumë veprimtari dhe shërbime publike dhe private. Një shoqëri e integruar është ajo që karakterizohet nga toleranca dhe pjesëmarrja e të gjitha grupeve në sa më shumë veprimtari në vendin ku ata jetojnë, punojnë e krijojnë familje dhe ku fenomene si diskriminimi, racizmi dhe ksenofobia janë të papranuara. Suedia ka krijuar disa ligje që ndalojnë diskriminimin në baza etnike.

Megjithatë, zbatimi i këtyre ligjeve nuk ka qenë shumë efektiv, pasi shumë pak raste kanë shkuar në gjykatë, dhe madje edhe në shume më pak raste, është shpallur dikush fajtor për diskriminim. Ndaj, duke u bazuar në realitetet e cituara më lart, theksoj se Suedia ka shënuar arritje në integrimin e emigrantëve, por institucionet e këtij shteti synojnë që këto arritje të jenë akoma më të mëdha në vitet në vazhdim duke përmirësuar më tej politikën e saj të integrimit.

50

Albana LADA Integrimi i emigrantëve në Suedi

Referenca 1 Migrant Integration Policy Index (www.mipex.eu) 2 “Number of persons with foreign or Swedish background (detailed division) by region, age in ten year groups and sex. Year 2002-2011”. Statistics Sweden.

Retrieved 2013-01-05.

3 http://www.scb.se/en_/Finding-statistics/Statistics-by-subject-area/Population/Population-composition/Population-statistics/Aktuell-Pong/25795/Behallarefor-Press/370353/ 4 http://www.minorityrights.org/?lid=1501&tmpl=printpage, retrived 13.01.2014.

5 http://www.migrationinformation.org/usfocus/display.cfm?ID=406, retrived 23.02.2014.

6 Westin, Charles, 2003,February, Striking a Balance between Diversity and Social Cohesion: Examples from Sweden,National Europe Centre Paper No. 74, Stockholm University, presented to conference entitled The Challenges of Immigration and Integration in the European Union and Australia, Sydney.

7 Anja Eriksson/TT (2011-01-03). ”Serber ökade flyktingströmmen”. DN.SE. Retrieved 2012-08-13.

8 Beviljade uppehållstillstånd och registrerade uppehållsrätter 2010. migrationsverket.se 9http://www.scb.se/Pages/ SSD/SSD_SelectVariables____340507.aspx?rxid=2abf5ee9-585e-45a2-b1080cee20a8ad4f&px_tableid=ssd_extern%3aUtrikesFoddaR 10 http://fra.europa.eu/sites/default/files/fra_uploads/239-SW.pdf 11 http://www.riksdagen.se/sv/Dokument-Lagar/Lagar/ Svenskforfattningssamling/Diskrimineringslag-2008567_sfs-2008-567/ 12 http://timbro.se/sites/timbro.se/files/files/reports/ the_integration_of_immigrants_in_sweden_ori.pdf 13 Lundh, Bennich-Björkman, Ohlsson, Pedersen & Rooth.(2000). Arbete?

Var God Dröj!Invandrare i Välfärdssamhället.Välfärdspolitiska rådets rapport 2002.

Krsitianstad: SNS Förlag, p.7-8.

14 Benito, Miguel. Active Civic Participation of Immigrants in Sweden. www.unioldenburg.de/politis-europe/download/Sweden.pdf- accessed on 15/11/05. p. 20.

15 Benito, Miguel. Active Civic Participation of Immigrants in Sweden. www.unioldenburg.de/politis-europe/download/Sweden.pdf- accessed on 15/11/05. p. 20 16 Fricke, Tobin. Immigration,Multiculturalism, Sweden. http://splorg.org:8080/ people/tobin/papers/multiculturalism.html, accessed on 10/11/05 17 Swedish For Immigrants (normally known as SFI or Svenskundervisning för invandrare in Swedish) is the national free Swedish language course offered to most categories of immigrants. Immigrants who speak Danish or Norwegian are ineligible for free Swedish tuition through SFI. All other persons who have emigrated to Sweden are entitled by law to Swedish language education.

51

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Elton QËNDRO Dr. në proces

Siguria energjetike si siguri detare.

Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Në Shqipëri, diskutimi rreth sigurisë detare është detyrimisht dhe një diskutim rreth sigurisë energjetike. Nga ana tjetër diskutimi rreth ujërave ndërkufitare ka sjellë në vëmendje rëndësinë e hidropolitikës. Trajtimi i hidropolitikës nuk është vetëm një pyetje se kush merr çfarë, kur dhe sa, por dhe një problematikë e sigurisë kombëtare. Ky punim do të marrë në shqyrtim rastin e delimitimit të shelfit kontinental mes vendit tonë dhe Greqisë dhe debatit të ujërave të Radikës. Gjithashtu në këtë punim do të dalim me përfundimin se siguria kombëtare është ngushtësisht e lidhur me sigurinë energjetike dhe atë ujore në vendin tonë.

Fjalë kyçe kyçe: siguri detare, siguri energjetike, siguri kombëtare, gjeopolitikë energjetike, hidropolitikë

52

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Energy security as maritime security. Troubled waters in Albania!

Abstract It is widely believed that 1/3 of gas and oil reserves of the world are in the sea and most of them in international waters and in areas contested by the parties. It is also believed that currently only 39 percent of boundaries and continental shelves are split. Most of the disputes related to oil and gas reserves are occurring in the energy corridors; some of these disputes are resolved peacefully, while others remain current problems and even have led to armed conflicts. In Albania, the discussion about maritime security must become part of the discussion about energy security. On the other hand, discussion about transboundary waters has brought about the importance of hydropolitics. Treatment of hydropolitics is not only a question of who gets what, when and how, but also a national security issue. This paper will explain the case of delimitation of the continental 53

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

shelf between our country and Greece, as well as the debate on Radica waters. This paper concludes that national security is closely related to energy and water security in our country.

Keywords: maritime security, energy security, national security, energetic geopolitics, hydropolitics Abstrakt 1/3 e rezervave të gazit dhe naftës në botë besohet se ndodhen në det dhe shumica në ujëra ndërkombëtare dhe në zona të kontestuara mes palëve. Besohet se aktualisht vetëm 39 për qind e kufijve dhe shelfeve kontinentalë janë ndarë. Shumica e mosmarrëveshjeve lidhen për rezervat e gazit dhe naftës që ndodhen në korridore energjetikë; disa prej këtyre mosmarrëveshjeve janë zgjidhur në mënyrë paqësore, ndërsa disa të tjera vazhdojnë të jenë probleme aktuale madje dhe konflikte të armatosura. Në Shqipëri, diskutimi rreth sigurisë detare është detyrimisht dhe një diskutim rreth sigurisë energjetike. Nga ana tjetër diskutimi rreth ujërave ndërkufitare ka sjellë në vëmendje rëndësinë e hidropolitikës. Trajtimi i hidropolitikës nuk është vetëm një pyetje se kush merr çfarë, kur dhe sa, por dhe një problematikë e sigurisë kombëtare. Ky punim do të marrë në shqyrtim rastin e delimitimit të shelfit kontinental mes vendit tonë dhe Greqisë dhe debatit të ujërave të Radikës.

Gjithashtu në këtë punim do të dalim me përfundimin se siguria kombëtare është ngushtësisht e lidhur me sigurinë energjetike dhe atë ujore në vendin tonë.

Fjalë kyçe: siguri detare, siguri energjetike, siguri kombëtare, gjeopolitikë energjetike, hidropolitikë

54

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Hyrje Një e treta e gjithë rezervave botërore të gazit dhe naftës besohet të jenë në det dhe kur dy të tretat e tregtisë së naftës dhe gazit transportohet me det, çështja e sigurisë energjetike është padyshim dhe një çështje e sigurisë detare.

Siguria detare në vetvete, pa elementin e sigurisë energjetike është e shoqëruar me konflikte të shumta si: pirateria, terrorizmi, konflikte për shfrytëzimin e peshkimit, dhe grindjet rreth kufijve dhe territoreve dhe zgjatimi i Zonës Ekskluzive Ekonomike (ZEE). Frika për sigurinë e porteve dhe fakti se anijet mund të ktheheshin në një bombë lundruese ka qenë shqetësimi kryesor pas 9/11 të cilat çuan në miratimin e akteve ligjore si Kodi i Sigurisë Portuale dhe Anijeve Ndërkombëtare nga Organizata Botërore Detare (2002) dhe Akti i Transportit Detar i SHBA (2002).1 Siç përmendëm më lart 1/3 e rezervave të gazit dhe naftës në botë besohet se ndodhen në det dhe shumica në ujra ndërkombëtare dhe në zona të kontestuara mes palëve.

Besohet se aktualisht vetëm 39 përqind e kufijve dhe shelfeve kontinentalë janë ndarë,2 dhe shumica e mosmarrëveshjeve lidhen me rezervat e gazit dhe naftës, ku disa mosmarrëveshje janë zgjidhur në mënyrë paqësore ndërsa disa të tjera vazhdojnë të jenë probleme aktuale madje dhe konflikte të armatosura.

Shembujt nga vende si Kosta Rika dhe Nikaragua në 2002 për të drejtën e eksplorimit në det, Gjiri i Meksikës mes SHBA dhe Meksikës, Deti i Kinës Jugore mes Kinës dhe Vietnamit, Japonisë dhe Kinës në 2005 dhe shoqërimi i anijeve eksploruese me fregata detare apo në detin Egje mes Greqië dhe Turqisë dhe së fundmi në Qipro Lindore janë 55

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dëshmi që flasin se siguria detare është ngushtësisht e lidhur me sigurinë energjetike.

Në rang global vihet re një rritje e piraterisë sidmos ndaj cisternave të naftës dhe gazit jo vetëm në Indonezi ( Ngushtica e Malakës) por dhe në Somali, Nigeri, Gjirin Aden. Flota globale detare përbëhet nga 120,000 anije oqeanike nga të cilat 4,000 (3%) janë cisterna nafte dhe gazi dhe gjithashtu 2,800 porte nga të cilat vetëm në SHBA janë 361 porte. Këto shifra e bëjnë të qartë sfidën e sigurisë jo vetëm në Ngushticat Detare, por dhe për cisternat e shumta dhe hapësirat portuale. Ashtu si avionët që u përplasën me Kullat Botërore të tregtisë në 9/11, njësoj ekziston rreziku nga një sulm i mundshëm terrorist i cisternave të naftës dhe atyre të gazit të lëngshëm (LNG). Megjithëse shifrat nuk janë kurrë të sakta, vetëm në një vit normal SHBA shpenzon 50-60 miliardë USD për sigurinë e kalimit paqësor të anijeve dhe cisternave dhe rrugëve detare në botë.3 Ndërprerja e furnizimit me energji përgjatë rrugëve tregtare nga pirateria apo kërcënimet e ndryshme terroriste kanë qenë pjesë e veprimeve të NATOs që pas 9/11 ku anijet e NATOs patrullojnë Detin Mesdhe dhe gjithë korridorin ujor ku kalon më shumë se 65% e energjisë për Evropën Perëndimore, përmes inicitiavës së Operacionit të Përbashkët (Operation Active Endeavor) e cila përbën dhe rastin e parë të mbrojtjes kolektive ose siç njihet ndryshe, aplikimi i Nenit 5.4 Përfshirja e forcave të NATOs drejt sfidave të reja siç është siguria detare, terrorizmi, lufta kibernetike dhe siguria energjetike përbën gjithashtu një sfidë dhe për forcat tona të mbrojtjes. Forcat tona nuk i kanë kapacitetet dhe burimet e nevojshme të kontribojnë në operacionet e përbashkëta të NATOs si Operation Active Endeavor, megjithatë ato duhet 56

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

të jenë të përgatitura për sfidat që i paraqiten në kufirin e tyre siç është Zona Eskluzive Ekonomike, apo shelfi kontinental që duke i shtuar dhe mundësitë e ekzistencës së burimeve hidrokarbure ia shtojnë notën e sigurisë.

Këto sfida u trajtuan dhe në konferencën e mbajtur në 29 Maj 2013 me titull “Sfidat e Sigurisë Detare në Adriatik dhe Jon”.5 Thelbi kryesor i tematikës ishte siguria detare dhe sfidat që lidhen me piraterinë, terrorizmin, trafiqet e paligjshme (njerëzore, të drogës) dhe ndotja detare. Me të drejtë për momentin, këto janë problemet më të prekshme që kërcënojnë sigurinë detare, megjithatë siguria energjetike do të jetë ngushtësisht e lidhur me sigurinë detare në të ardhmen e afërt.

I pranishëm në takim, ish-kryeministri Berisha do të shprehej se “duhet të bashkërendojmë përpjekjet për të garantuar flukset e mëdha tregtare, për të garantuar rrugët energjetike që mesa duket shpejt do të fillojnë të lëshojnë shtat”.6 Në të vërtetë sigurimi i rrugëve energjetike përbën një obligim ligjor për forcat e sigurisë të vendit tonë përsa i përket gazsjellësit TAP. Qeveria e Shqipërisë ka firmosur Marrëveshjen e Vendit Pritës (Host Government Agreement) me ligjin Nr.116/2013 me kompaninë TAP AG., që më pas është ratifikuar në Parlament.7 Pjesë e detyrimeve që lindin nga kjo marrëveshje është dhe koridori i sigurisë prej 500m i përcaktuar nw Planin Kombëtar Sektorial.8 Ligji i detit dhe Zonat Ekskluzive Ekonomike të Shqipërisë Debati rreth lirisë së detrave është i hershëm ku spikat 57

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

pikëpamja mes holandezit Groci dhe anglezit Selden. Groci mbronte idenë e mare liberum ( det i lirë) ndërsa Selden mare clausum (det i mbyllur). Që prej asaj kohe ka fituar koncepti i Grocit për lirinë e lëvizjs së lirë në dete dhe oqeane. Por ndërsa, liria e levizjes së lirë në det si në kohë paqe dhe lufte është pranuar ndërkombëtarisht, problemi nis me “liritë e deteve” (në shumës) e cila përfshin dhe shfrytëzimin e pasurive të detit mes të cilave ato hidrokarbure apo minerale.

E drejta ndërkombëtare ka kaluar në shumë procese derisa sot njihet me atë që quhet e drejte e detit që u finalzua pas Konferencës së Tretë të Kombeve të Bashkuara në 1982 dhe njihet si Konventa Montego Bay (në Xhamajkë).9 Bazuar në të drejtën ndërkombëtare, regjimi kufitar i Republikës së Shqipërisë është përcaktuar së pari në dekretin nr.4650 i datës 9 mars 1970 i cili përcakton vijën tokësore dhe atë ujore të Shqipërisë ku përcaktohet dhe një brez sigurie prej 500 m ku kërkohej leje e posaçme për kalimin e personave që nuk kishin banim të përhershëm.

Ndërsa përcaktimi i kufirit detar të RSH është bërë mbi pretendimet e përcaktimit të një vijë të drejtë që përfshin 2/ 3 e kufirt detar verior të saj. Përcaktimi i ujërave territoriale është bërë përmes dekreteve të 1970 dhe 1976 i ndryshuar me dekretin e 26.04.1980, në nenin 4 përcakton qartë ujrat territoriale , ku shprehet se: “Ujrat territoriale të Republikës Popullore Socialiste të Shqipërisë shtrihen gjatë gjithë bregdetit të saj, në një gjerësi prej 15 miljesh detare (27,780 km) duke filluar nga vija e drejtë bazë që shkon nga kepi i Rodonit (muzhit), kepi i Pallës, i Lagjit, i ishullit të Sazanit, kepi i gjuhës dhe i gjiut të Gramës, dhe mandej midis bregdetit shqiptar dhe ishujve grekë deri përmes 58

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

kanalit të Korfuzit. Gjerësia e ujërave territoriale nga derdhja e Bunës në det deri te kepi i Rodonit shtrihet deri në vijën e kufiirt shtetëror shqiptar-jugosllav”.10 Megjithatë përcaktimi i ujrave territoriale nga RSH ka ndeshur në kundërshtimin e SHBA në 1989 e cila është shprehur kundra si për vijën e drejtë bazë por dhe gjerësinë e ujrave territoriale prej 15 miljesh detare. Kundërshtimi lidhej kryesisht me faktin ku në dekret shprehej se: “...luftëanijet e huaja do të hyjnë ose kalojnë përmes ujrave territoriale të Shqipërisë vetëm me autorizimin special të Këshillit të Ministrave”.11 Nota e protestës së SHBA e cila u dërgua përmes Ambasadës Franceze në Tiranë, shkruante si më poshtë: “Shtetet e Bashkuara dëshirojnë të shënojnë se, në pjesën më të madhe, vija bregdetare e Shqipërisë nuk është as e prerë ose e ndërprerë as nuk ka një një seri ishujsh në rrethinat e veta dhe nuk i plotëson kriteret gjeografike subjekt i të drejtës ndërkombëatre për të pasur një “vijë bazë”. Për më tepër, segmentet e vijës bazë që nga kepi iRodonit (Muzhit) deri te goja e Lumit Vjosë dhe nga kepi i Gjuhës në kepin e Sarandës, përfshijnë ujëra që nuk janë gjire juridike apo ujëra historike”.(Roach dhe Smith,1994:55)12

59

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Harta 1a: Vija bazë sipas Dekretit 7366/1990 60

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Harta 1b: Vija bazë (sipas SHBA;1960) 61

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Në 24 Mars 1990, Shqipëria nxori një tjetër dekret (Nr. 7366) i cili uli gjerësinë e detit territorial nga 15 milje detare në 12 milje detare, megjithatë ky dekret nuk adresoi dy çështjet e tjera të ngritura në notën e protestës të SHBA. Dekreti i 1990 i qëndroi përcaktimit të heqjes së vijës bazë dhe shtatë pikave të përcaktuara në vijën bregdetare dhe jo listës së koordinatave gjeografike specifike.

Ndërsa SHBA argumentuan se pretendimi shqiptar për vijën bazë nuk është i vlefshëm pasi vija bregdetare nuk është e thyer siç pretendohet, përvecse ishullit të Sazanit që mund të merret si një pikë bazë. Megjithatë , kjo nuk e pengoi si Shqipërinë dhe Italinë të firmosin marrëveshjen për përcaktimin e shelfit kontinental në 18 dhjetor 1992.13 Pavarësisht ndarjes së shelfit kontinental si Italia dhe Shqipëria nuk kanë shpallur pretendime për Zonën Eskluzive Ekonomike duke qenë se hapësira detare është shumë e gjerë për të delimituar kufirin e detit territorial. Marrëveshja bazohet në përcaktimin e 17 koordinatave të bashkuar me segmente kufitare përmes vijës mediane e zgjatur në një gjatësi prej 73 milje detare. Të dyja palët kanë rënë dakord mos ta shtrijnë kufirin përtej pikës së fundit dhe asaj të fillimit të përcaktuar në marrëveshje të 1992 “për momentin” duke e lënë si hapësirë për përcaktimin e këtyre pikave me shprehjen e interesit të palëvë të tjera.

Në veri, Pika 1 nuk i përmbush standartet për tu etiketuar si Trepikëshi ekuidistant mes Italisë-Shqipërisë-Mal-it të Zi. Njëkohësisht, dhe Pika e fundit 43 mes Italisë-Ish-Jugosllavisë nuk është përfunduar duke lenë si opsion pas miratimit të kufirit mes ish-Jugosllavisë (Mal-it të Zi) dhe Shqipërisë. Në momentin kur kjo të përcaktohet, atherë një marrëveshje trepalëshe do të firmoset për të përmbyllur kufirin detar mes 62

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

tre shteteve.

Njësoj dhe në jug, Pika 17 mes Italisë-Shqipërisë nuk i përmbush kriteret për Trepikëshin ekuidistant mes GreqisëItalisë-Shqipërisë. Greqia dhe Italia kanë firmsour marrëveshjen për shelfin kontinental në 24 maj 1977, e cila gjithashtu është delimituar deri në një afërsi 7 milje detare larg tripikëshit. Kjo ka ngelë pezull si pasojë e mos firmosjes së marrëveshjesh për shelfin mes Greqisë-Shqipërisë e cila më pas do të çonte në bashkimin e tripikëshit ekuidistant.

Rast studimor: Delimitimi i kufirit jugor detar me Greqinë: Një hap para dy prapa.

Më 27 prill 2009, Republika e Shqipërisë dhe Republika e Greqisë, nëpërmjet Ministrave respektivë të Punëve të Jashtme, kanë nënshkruar Marrëveshjen “Për delimitimin e zonave të tyre përkatëse, të shelfit kontinental dhe zonave të tjera detare që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare”.14 Marrëveshja e lidhur, e firmosur në prani të ishkryeministrave Berisha dhe Karamalis është konsideruar si “e papajtueshme me Kushtetutën”. Pas ankimimit në Gjykatën Kushtetuese nga Partia Socialiste e Shqipërisë, GJK vendosi, si rrallë ndonjëherë në unanimitet deklarimin si të papajtueshme me nenet 3, 4, 7 dhe 92/ë të Kushtetutës të marrëveshjes së lidhur midis Republikës së Shqipërisë dhe Republikës së Greqisë “Për delimitimin e zonave të tyre përkatëse, të shelfit kontinental dhe zonave të tjera detare që u përkasin në bazë të së drejtës ndërkombëtare”.15 Rrëzimi i GJK përpos politikës së ditës në Shqipëri solli dhe një rishikim të politikës greke ndaj Shqipërisë në lidhje me prioritetet e politikës të jashtme të saj kundrejt Shqipërisë; tashmë kryefjala në takimet bilaterale mes Greqisë dhe 63

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Shqipërisë nuk ishin më “të drejtat e minoritetit grek në Shqipëri por firmosja e marrëveshjes të shelfit kontinental”.16 Greqia nuk i ka ndarë kufijtë detare me asnjë nga fqinjët e saj përveç Italisë më 24 maj 1977, prandaj natyrshëm lind pyetja pse gjithë ky nxitim!

Kriza ekonomike që po kalon fqinji jugor dhe nevoja për të eksploruar pasuritë e nëndetit ishte përgjigja që është shfaqur më së shumti në deklarimet dhe politikat e qeverisë greke. Ambasadori i Greqisë në Izrael Spyridon Lambridis gjatë një fjalimi të mbajtur në Izreal në 28 nëntor 2013, do të deklaronte se qeveria ka ndërmarrë studime sizmilogjike në një hapësirë prej 12,500 km2 nga kompania Norvegjeze PGS dhe pas rezultateve të para pozitive në detin Jon dhe në Jugun e Kretës, janë duke pritur analizën e të dhënave nga Houston, Teksas.17 Rezultatet pozitive, nëse të vërteta për rezervat hidrokarbure në Jon, është një lajm i gëzueshëm dhe për Shqipërinë pasi kjo do të përkthehet në rezerva hidrokarbure për pjesën e shelfit tonë ku mandej do të bëhet një “ndarje e barabartë” sipas Konventës së Detit (UNCLOS III: 1982).

Në fakt, Shqipëria ka firmosur një marrëveshje kërkimzbulimi në zonën e quajtur Joni 5 me kompaninë Capricorn Albania Ltd., nga ku është shpuar dhe një pus kërkimi.

Megjithëse ish-krerë të Albpetrol-it si Maskim Shuli janë shprehur për rezerva të konsiderueshme nga kërkimet e kryera nga kompania amerikane Halliburton para viteve ’90, deri tani asgjë nuk është zyrtare ose publike që të vërtetojë pohimet.18 Në një situatë të tillë kur të dhënat e zbulimeve nuk janë të qarta dhe përfundimtare është e natyrshme që palët të 64

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

marrin më tepër kohë për studime dhe kërkime me qëllim që vendimet e tyre të bëhen me gjithë informacionin e saktë.

Robert Kaplan duke iu referuar Tukididit për luftën e Peleponezit midis Spartës dhe Athinës për ishullin e Korfuzit, thotë se “nisja e luftës nuk përbën shkakun e vërtetë të saj”.19 Nëse mund ta përdorim analogjinë në rastin konkret, shkaku i vërtetë i nxitimit të Greqisë për të delimituar kufirin detar dhe shelfin kontinental nuk janë rezervat “potenciale” të burimve të zbuluara nga anija Norvegjeze PGS në detin Jon; ky është vetëm preteksti. Shkaku i vërtetë qëndron pas zhvillimeve dhe zbulimeve nga Noble Energy Ltd., të burimeve energjetike të gazit dhe naftës në Mesdheun Lindor.

Burimet energjetike të Mesdheut Lindor Egjipti Provinca e Deltës së Nilit 6310 mmk (akoma për tu gjetur) Izrael Leviathian 476 mmk Tamar 250 mmk Dolphin 2 mmk Dalit 14 mmk Tanin 33 mmk Mari – B 30 mmk NOA 1 mmk Qipro Afrodite Gaza Marine – 1-2

140-220 mmk Gaza 28 mmk (akoma për tu gjetur) Liban

Faza 1

672 mmk (akoma për tu gjetur)

Total

8014 mmk ( ose 8 tcf)

Tabela 1: Sasia e gazit natyror në Mesdheun Lindor në miliardë metra kub (mmk). Burimi US Geological Survey.

65

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Pas zbulimeve të bujshme të rezervave, ndëtimi i infrastrukturës për transportin e tyre drejt tregut – Evropës - është sfida e radhës. Duke qenë se rajoni i mesdheut lindor që përfshin vende si Qipro, Izrael, Turqi, Liban, Egjip dhe Siri ka mjaft probleme politike të pazgjidhura, zbulimi i rezervave hidrokrabure ia shton dhe më shumë dozën e gjeopolitikës në këtë rajon.

Aktualisht ekzistojnë tre opsione në tavolinë për transportin e energjisë: i) impianti i përbashkët i LNG në Vasilikios mes Izrealit dhe Qipros; ii) impianti i LNG në detin e Izraelit; iii) Tubacioni East-Med (Mesdheu Lindor) që do transportonte gazin izrealit dhe atë të Qipros përmes Greqisë në Evropë.

Të treja opsionet kanë dobësitë dhe fuqitë e tyre në lidhje me ndërtimin dhe realizimin duke nisur nga kosto ekonomike, e sigurisë, ajo politike dhe teknike. Megjithatë interesi për vendin tonë lidhet me opsionin e tretë e paraqitur në hartë: Tubacioni i Mesdheut Lindor (East-Med pipeline).

Harta 2: Tubacioni i Mesdheut Lindor (East-med Pipeline Route) : Burimi:Pytheas Limited

66

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Në 8 gusht 2013, Izraeli-Qipro-Greqia kanë firmosur një marrëveshje tripalëshe për bashkëpunim ne projekte energjetike të gazit dhe naftës, të titulluar “Eastern Mediterranean Energy Corridor” ku palët bien dakord për transitin e energjisë së zbuluar në Izreal dhe Qipro përmes Kretës në Greqi. Gjithashtu kanë rënë dakord për ndërtimin e një Linje Nënujore Energjetike që do lidhë Izrael-Qipro-Greqi me rrjetin energjetik evropian.20 Ky afrim i “krishterë” siç etiketohet nga studiues grekë mes të cilëve Stylianos Papageorgiou, Dr.Theodoros Tsakiris dhe Costis Stambolis & Nicholas Sofianos do ta kthente Greqinë në një vend kyç për sigurinë energjetike të Evropës dhe do i rriste sërish peshën strategjike të saj pas rëniës që pësoi nga kriza ekonomike në 6-7 vitet e fundit.

Sipas hartës së mësipërme, korridori energjetik i Mesdheut Lindor do grumbullojë gazin e Izraelit, Qipros dhe përmes një tubacioni nënujor do të kalojë në Kretë nën një thellësi deri 2000 metra poshtë nivelit të detit dhe mandej në Greqi duke u lidhur sërish me Ndërlidhësin Itali Greqi, që ishte planifikuar për gazin e Kaspikut por që u rrëzua nga konsorciumi Shah Deniz II. Përpos sfidave teknike, atyre financiare që mendohet të jenë diku te 20 miliardë USD dhe sasisë së gazit që duhet të transportojë ky tubacion, një problem më i madh është ai gjeopolitik. Nëse do ndërtohej praktikisht, ky projekt anashkalon Turqinë dhe kërcënon objektivin e saj madhor për tu bërë nyja energjetike për rajonin.

Turqia është pozicionuar publikisht se nuk do të lejojë asnjë zhvillim të njëanshëm të burimev të Qipros pa marrë pjesë dhe Republika e Qipros së Veriut duke kërcënuar me vendosjen në listën e zezë të kompanive që do tentojnë të 67

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

firmosin kontrata. Turqia pretendon se Blloku 12 (fusha e Afroditës) shtrihet gjithashtu në Zonën Eskluzive Ekonomike të Republikës së Qipros së Veriut. Madje kjo e fundit ka firmosur me kompaninë turke TPAO të fillojë eksplorimin e hapësirave të saj detare.21 Nga ana tjetër Qipro ka ecur gradualisht duke përfunduar delimitimin e ZEE me Izraelin në 17 dhjetor 2010 dhe mandej me Egjiptin në 17 shkurt 2013 dhe Libanin. Nga na tjetër Turqia nuk është anëtare e Konventës së Detit UNCLOS, dhe nuk i njeh detyrimet e saj. Qëndrimi i saj është së “rajoni i Mesdheut Lindor është një det gjysmë i mbyllur dhe shfrytëzimi i rezervave të saj duhet të bëhet në mënyrë proporcionale nga të gjitha palët që preken”.

Ky korridor energjetik që do kalojë diku në “Trepikëshin Ekuidistant” të papërcaktuar mes Greqisë-Shqipërisë-Italisë mund të jetë “shkaku i nxitimit” të Greqisë për firmosjen e Marrëveshjes së Shelfit Kontinental me Shqipërinë.

Kjo shpjegon dhe presionin e ushtruar nga Turqia, sipas kabllogramit të Ambasadës së SHBA në Tiranë,22 ndaj Gjykatës Kushtetuese të Shqipërisë për rrëzimin e marrëveshjes detare për delimitimin e kufirit të shelfit kontinental dhe hapësirave detare në 2011. Turqia në këtë rast është duke bërë një “proxy war” me Greqinë duke përdorur vendin tonë dhe marrëveshjen e shelfit kontinental, përpos argumenteve të bazuara të GJK. Nga ana tjetër, përdorimi i marrëveshjes me Shqipërinë si precedent për ndarjen e kufirit në Egje është i papranueshëm sërish për Turqinë. Në fjalët e ish kryeministres Turke Tancu Ciller në 1996 “neqoftëse Greqia zgjeron në dhjetë milje detare dhe në Jon, ky do të jetë shkak lufte”.23 Vendosja e marrëveshjes së detit në tavolinën e negocimeve 68

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

për integrimin e Shqipërisë nuk është arsye për firmosjen e saj si formë presioni nga Athina . Përkundrazi, Shqipëria është në një pozicion negociues shumë strategjik duke përdorur veton e saj për ZEE në Jon dhe kalimin e korridoreve energjetike në Trepikëshin Ekuidistant mes Italisë-Greqisë dhe Shqipërisë.

Njohja e këtij realiteti gjeopolitik dhe energjetik i mundëson Shqipërisë heqjen e marrëveshjes së detit nga tavolina e negocimeve për statusin. Nëse do të ndërtohet ndonjëherë ai tubacion energjetik mund të perifrazojmë Sokratin – e paditur për të gjithë përveç zotit.

Ujrat ndërkufitare dhe nevoja e Hidropolitikës në Shqipëri: Radika sinjali i së ardhmes Në 1991 ish Sekretari i Përgjithshëm i OKB Boutros Boutros Ghali do të prononcohej se “lufta e ardhshme do të kryhet për ujin dhe jo politikën”.24 Edhe pasuesit e tij i kanë mëshuar shqetësimeve të ngjashme, në 2011 Kofi Annan paralajmëroi se “konkurrenca e egër për ujin e freskët mund të bëhet një burim konflikti dhe luftë në të ardhmen”.

Njëkohësisht Sekretari i Përgjithshëm Ban Ki-Moon ka argumentuar se kriza e vazhdueshme në Darfur “u përshkallëzua të paktën pjesërisht nga shkretëtirzimi, degradimi ekologjik dhe pamjaftueshmëria e burimeve, kryesorja mes tyre uji”.25 E dëgjuar nga krerët më të lartë të Kombeve të Bashkuara, pyetjet që lindin natyrshëm janë: Sa reale është kjo frikë? Sa probabilitet ka për konflikt në rajonin tonë? A duhet Shqipëria të jetë e përgatitur për situata konfliktuale në skenarë të mundshëm?

Në mënyrë që t’iu japim përgjigje këtyre pyetjeve është e 69

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

domosdoshme të njihemi me konceptin e hidropolitikës dhe sa e njohur është ajo në mjediset tona akademike, politikëbërëse dhe së fundmi atyre të sigurisë.

Hidropolitika ose si quhet ndryshe Politika e Ujit është përdorur si term në 1979 nga John Waterbury në librin e tij Hidropolitika e Luginës së Nilit dhe i referohej potencialit për konflikt dhe dhunë në ujrat ndërkufitarë. 26 Hidropolitika në vetvete ka të bëjë me aftësinë e aktorëve dhe institucioneve gjeopolitikë në menaxhimin e ujrave të përbashkët në një mënyrë politikisht të qëndrueshme d.m.th. pa konflikte dhe tensione ndërmjet entiteteve politike.

Ndërsa, cënueshmëria hidropolitike është rreziku i grindjeve politike rreth sistemeve të ujrave të përbashkëta. Rimëkëmbja Hidropolitike identifikohet si aftësia komplekse e sistemit humano-mjedisor që i përshtatet ndryshimit dhe të ndryshojë përmes këtyre sistemeve.27 Përkufizimet e mësipërme na ndihmojnë për të kuptuar rëndësinë e hidropolitikës, identifikimin e cënueshmërisë sonë dhe rrugët e rimëkëmbjes. Duke qenë se siguria energjetike e vendit tonë është e bazuar në bazenin e Drinit, dhe kryesisht në ujrat ndërkufitarë që burojnë nga shtetet fqinje, praktikimi i hidropolitikës për vendin tonë është një urdhëresë kombëtare.

Në fakt David Mitchell dhe Amit Pandya, argumentojnë se nuk ka vend për panik duke u shprehur se: “Hidropolika botërore sugjeron se sa shumë ‘hiperbolikë’ përdoret në kërcënimet e luftërave për ujin ... nga rrjedhjet lokale deri te lumenjtë ndërkombëtarë shtetet palë më shpesh kanë gjetur mundësi bashkëpunimi sesa kanë mbjellë farat për casus belli në burimet e përbashkëta ujore. Asnjë shtet modern nuk ka shpallur luftë mbi një tjetër vetëm për ujin.

70

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Me të vërtetë, nga gjithë statistikat historike, e vetmja luftë e tillë mbi ujin ka ndodhur 4500 vjet më parë.”28 Megjithëse është e vërtetë fakti i hiperbolizimit të idesë së “luftës për ujin” sidomos në Evropë, kjo nuk përjashton ekzistencën e konflikteve. Uolf, Yoffe dhe Giordano në një studim të kryer për Universitetin Shtetëror të Oregonit kanë analizuar 124 shtete dhe 122 lumenj ndërkombëtare nga 265 bazene në total. Nga këto ata kanë identifikuar 1,831 konflikte ndërshtetërore ndërmjet 1946-1999 që kanë patur lidhje me ujin. Ajo çfarë zbuluan ishte se bashkëpunimi e tejkalonte konfrontimin, duke përfaqësuar 67 përqind të ngjarjeve. Nga 507 incidente që u gjykuan konfliktuale, 414 përfunduan në shkëmbime retorike. Në total, ata gjetën 37 raste ushtarake ose konfrontime të dhunshme. Në asnjë rast konfrontimet për ujin çuan në shpallje deklaratë lufte.

Përkundrazi, shtete palë në bazene ndërkufitare kanë firmosur 157 traktate ndërkombëtare për ujin e ëmbël në të njëjtat periudha.29 Uolf, Yoffe, dhe Giordano konkluduan se katër çështje kryesore dominojnë diskutimin për konfliktet me bazë ujrat ndërkufitarë: sasia e ujit, infrastruktura, hidrofuqia dhe menaxhimi i përbashkët.30 Gjithashtu rastet e konflikteve dalin mes marrëveshjeve bilateriale më tepër sesa në rastet e multilaterale. Dhe arsyeja kryesore e konflikteve në marrëveshjet bilaterale lidhet me sasinë e ujit dhe hidroenergjinë ndërsa bashkëpunimi me marrëveshjet multilaterale lidhet me bashkëpunimin ekonomimë, infrastrukturën dhe menaxhimin e përbashkët.

Shifrat e paraqitura nga Uolf (et.al.,) janë në një situatë normale kur bashkëpunimet janë më së shumti sesa konfliktet. Por në fushën e sigurisë dhe strategëve të së 71

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ardhmes lind pyetja: si do të ishte situata nëse ndryshimet klimaterike do të sjellin impaktin që pretendohet (25% reshje më pak) mbi ujrat ndërkufitarë? Sa ndikim ka rritja e popullsisë dhe nevoja në rritje për burimet ujore? A do kemi të njëjtin nivel bashkëpunimi kur impaktet ekonomike do të ndryshojnë?

Konkretisht në vendin tonë strukturat qeveritare janë përballë faktit ku është paraqitur kërkesa nga Maqedonia në Ministrinë e Jashtme për devijmin e një sasie (2.3 m3/s) të ujit të Lumit Radika për ndërtimin e një Hidrocentrali në Parkun Kombëtar të Mavrov. Një kërkesë e ngjashme është paraqitur dhe për Lumin Vjosë nga pala greke. Në debatin e zhvilluar në Komision e Jashtëm në 10 dhjetor 2013,31 u diskutua se ka filluar puna për ngritjen e komisionit prej 6 anëtarësh ekspertë të fushës për të negociuar me palën maqedonasë bazuar dhe sipas marrëveshjes për ekonominë ujore të 1956.32 Megjithëse kërkesa iu paraqit palës shqiptare gjatë vizitës së Ministrit të Energjisë z. Gjiknuri në Maqedoni në 26 Dhjetor 2013, projekti i ka fillesat në 2011 dhe një Vlerësim mbi Impaktin Mjedisor dhe Social (VIMS) është hartuar që në shkurt 2012.33 Gjithë legjislacionin ndërkombëtar në fushën e ujrave ndërkombëtare (Konventa Espoo) sanksionojnë detyrimin se njoftimi i palës së prekur do të njoftohet në të njëjtën kohë që fillon diskutimi në vendin e inicimit të projekt idesë. Fakti që pala Maqedonisë nuk e ka bërë tregon shkeljen e parë dhe lë premisa për dyshim.

Përtej debatit të gjatë civil dhe mediatik në lidhje me refuzimin dhe dëmin që i shkakton komunitetit të Dibrës, 72

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

parkut kombëtar dhe prurjeve ujore për Drinin e Zi, mesazhi më i keq i përcjellë ishte se strukturat tona shtetërore thjesht nuk janë të përgatitura për menaxhimin e situatave të tilla.

Qeveria shqiptare ka deklaruar se “e gjitha është një furtunë në një gotë bosh”,34 ndërsa ministri i jashtëm se “kjo është çështje ekonomike, energjetike, politike ... por kurrsesi çështje ndërshtetërore”.35 Për ta vërtetuar gjithë “tymnajën” 2 ministrat shqiptarë të Maqedonisë u ftuan në Tiranë në një dalje publike në kryeministri në 24 Janar 2014 për të thënë se nuk ka një projekt zyrtar dhe nëse studimet do vërtetojnë impaktet negative, atëherë Hidrocentrali e Llukovës nuk do të ndërtohet.36 Por mësimi më i mirë dhe më i thellë vjen nga historia, përkatësisht Tukididi dhe Hob-si, të cilët janë shprehur se: “ Është përqendrimi tek ato që kalojnë të pathëna në kriza, në ato që vetëm mund të kuptohet. Gjenialiteti i analizës qëndron në deduksionet e qeta, jo në përsëritjen e deklaratave publike. Ajo që nis konfliktin është publike dhe gjithashtu më pak interesante...dhe më pak thelbësore...sesa shkaku i konfliktit që nuk janë publike”.37 Ajo çka mund të tingëllojë “furtunë në gotë bosh” e perifrazuar në fjalët e Prof. Molnar Kolecit, 2m3/s përkthehet në “furtunë prej 250 milion kw/orë në vit, me një vlerë prej 2.5 milionë dollarë”.38 Mesa duket gjenialiteti i analizës për Radikën i takon komunitetit të Dibrës të cilat jo vetëm nuk i besuan deklaratave publike të qeveritarëve apo daljes publike të 5 ministrave por i dhanë një leksion të mirë politikës dhe institucioneve shqiptare: 73

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Hidropolitika nuk është shpallje e deklaratës së luftës.

Hidropolitika është njësoj si politika. Si e tillë, e shprehur sipas veprës së Harold Lassuell Politics: who gets what, when, how (1936), hidropolitika është një pyetje se kush merr çfarë, kur dhe sa! Prandaj çështja e thjeshtë e sasisë së bashkëpunimit për ujrat ndërkufitarë nuk duhet të verbojë analizat për cilësinë e saj, çfarë saktësisht parashikon dhe si ajo serviret për mjedisin publik.

Përfundime Sfidat e sigurisë kombëtare që lidhen me sigurinë energjetike janë në rritje. Çështje si ato të ujrave ndërkufitare, apo marrëveshja e detit që shfaqen si problematika vetëm të energjisë apo ekonomisë ujore, në thelb janë problematika të sigurisë kombëtare. Në këtë kontekst forcat e sigurisë kombëtare, dhe kryesisht forcat e armatosura kanë një rol thelbësor duke u fokusuar në mbrojtjen e infrastrukturës kritike energjetike, ruajtjen e korridoreve energjetike në tokë dhe det ku vendi është përfshirë në të ardhmen. Nga ana tjetër njohja e problemeve të sigurisë energjetike, korridoreve të mëdha energjetike dhe tubacioneve që mund të kalojnë në hapësirën detare shqiptare përveçse do rrisin peshën strategjike të vendit, mund të përkthehen në kërcënim të sigurisë kombëtare nëse nuk adresohen në mënyrën e duhur dhe kohën e duhur.

74

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

Literatura Blake G., Topalovic D., Schofield C., “The maritime boundaries of Adritaic Sea”, Maritime Briefing Volume I, Number 8, University of Durham1996 Kaplan R., “The origins of war”, STRATFOR, 20 shkurt 2012 Lamridis S., “A bridge under troubled water: Offshore energy discoveries and the geopolitics of eastern mediterrenean”, Truman Institute at Hebreë University of Jerusalem, 28 nëntor 2013 Luft G., Korin A., Energy Challenges of 21st Century, ABC-ClIO, Californica 2009 Mitchell D.,Pandya A., “Troubled Waters: Climate Change, Hydropolitics and Transboundary Resources”, Henry Stimson Center, 2009 Nincic D.J, Troubled Waters: Energy Security as Maritime Security”, edts Anne Korin & Gal Luft, Energy Security Challenges for 21st Century, ABC – CLIO, 2009 Strigas A, “Turqia po Shpërbëhet”, Tiranë, 2002 fq. 91 Tagliapietra S., “Towards a new Eastern Mediterrenan Energy Corridor? Natural gas Developments between Market Opportunities and Geopolitical Risks”, Fondazione Eni ENrico Mattei (FEEM), December 2013 Yoffe Sh., Uuolf T A.Giordano M., “Conflict and cooperation over international freshwater resources: indicators of basins at risk”, Revista e Shoqatës Amerikane të Burimeve Ujore, Tetor 2003

75

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Referenca 1 Donna J, Nincic, “,Troubled Waters: Energy Security as Maritime Security”, edts Anne Korin & Gal Luft, Energy Security Challenges for 21st Century, ABC – CLIO, 2009 fq.31 2 Dona J. Nincic, fq 32 3 Gal Luft, Energy Challenges of 21st Century, ABC-ClIO, Californica 2009 4 Portali i NATOs, http://ëë.nato.int/cps/en/natolive/topics_7932.htm 5 Gazeta Ushtria Nr. 19 (8172); 31 Maj 2013, fq.2 6 Gazeta Ushtria Nr. 19 (8172); 31 Maj 2013, fq.2 7 .Ligji 116/2013 për “Ratifikimin e Marrëveshjes me Qeverinë e Vendit Pritës ndërmjet Republikës së Shqipërisë, duke vepruar nëpërmjet këshillit të ministrave, dhe Trans Adriatik Pipeline AG, lidhur me projektin e gazsjellësit trans adriatik (projekti TAP), si dhe të marrëveshjes ndërmjet republikës së shqipërisë, përfaqësuar nga këshilli i ministrave, dhe trans adriatik pipeline ag, në lidhje me projektin e gazsjellësit trans adriatik (projekti TAP), Fletorja Zyrtare 61, 24 prill 2013 8 METE, Plani Kombëëtar Sektorial pëër Gazsjellëësin Trans Adritaik, Tiranëë, Shkurt 2013 9 www.un.org/tretaies/unclos 10 Po aty, fq.314 11 Gerald Blake,Dusko Topalovic,Clive Schofield, “The maritime boundaries of Adritaic Sea”, Maritime Briefing Volume I, Number 8, University of Durham1996 12 Protestë e SHBA për Ndryshimin e Dekretit 4650/1970 dërguar Qeverisë së Shqipërisë në 22 qërshor1989 përmes Ambasadës Franceze në Tiranë. Burimi, “Limits in theSea No.116”, United States Departmnet 6 maj 1994 13 Po aty 14 Faqja zyrtare e kryeministrisë, 27 prill 2009 15 GJK Vendim nr.15 datë 15.04.2010 (V – 15/10). Arsyetimi i vendimit të GJK ishte: a) mospajisjen e delegacionit shqiptar me plotfuqi të rregullt nga Presidenti i Republikës për zhvillimin e negociatave dhe lidhjen e marrëveshjes; b) mangësitë serioze në përmbajtjen e marrëveshjes; c) moszbatimin e parimeve bazë të së drejtës ndërkombëtare për ndarjen e hapësirave detare midis dy vendeve me qëllim arritjen e një rezultati të drejtë dhe të ndershëm; ç) mosmarrjen parasysh

76

Elton QËNDRO Siguria energjetike si siguri detare. Ujëra të trazuar në Shqipëri...

të ishujve si rrethana të veçanta në delimitimin e hapësirave detare.

16 Vizita e Ministrit të Jashtëm Ditmir Bushati në Athinë në 06 shkurt 2014 (Athinë) dhe vizita e Venizellosit në Tiranë 21 shkurt 2014 (Tiranë).

17 Spyridon Lambridis, “A bridge under troubled water: Offshore energy discoveries and the geopolitics of eastern mediterrenean”, Truman Institute at Hebreë University of Jerusalem, 28 nëntor 2013.

18 Burime anonime nga kompania Capricorn Albania Ltd., flasin për gjetje burimesh por në sasi jo të konsiderueshme dhe jo ekonomike.

19 Robert Kaplan, “The origins of war”, STRATFOR,20 shkurt 2012 20 Simone Tagliapietra, “Towards a new Eastern Mediterrenan Energy Corridor? Natural gas Developments between Market Opportunities and Geopolitical Risks”, Fondazione Eni ENrico Mattei (FEEM), December 2013 21 Simone Tagliapietre, po aty 22 http://cablegatesearch.net/cable.php?id=10TIRANA86 23 Athanasios Strigas, “Turqia po Shpërbëhet”, fq. 91 24 Mitchell D.,Pandya A., “Troubled Waters: Climate Change, Hydropolitics and Transboundary Resources”, Henry Stimson Center, 2009 25 Po aty 26 “Hydropolitical Vulnerability and Resilience along International Waters”, UNEP 2009.fq.20 27 Po aty 28 Mitchell D.,Pandya A., “Troubled Waters: Climate Change, Hydropolitics and Transboundary Resources”, Henry Stimson Center, 2009, 29 Yoffe Sh., Uuolf T A.Giordano M., “Conflict and cooperation over international freshwater resources: indicators of basins at risk”, Revista e Shoqatës Amerikane të Burimeve Ujore, Tetor 2003 30 Po aty 31 “Zbardhet raporti sekret i qeverisë për Radikën: Qeveria Maqedonase e ka miratuar projektin”, Gazeta Panorama 21 Janar 2014.

32 Marrëveshje ndërmjet Qeverisë së Republikës Federale të Jugosllavisë dhe Qeverisë të Republikës Popullore të Shqipërisë në lidhje me çështjet e Ekonomisë Ujore, sëbashku me Statutin e Komisionit Ekonomik të Ujit Shqipëri-Jugosllavi dhe Protokollin në lidhje me Peshkimin në Liqenet dhe Lumenjtë Kufitarë, firmosur në Beograd në 5 dhjetor 1956.

33 EISA, “Dam Lukovo Pole and Itake of Korab Waters and SHPP Crn Kamen”, Republic of Macedonia, Inception report version I, 24 February 2012 34 Gazeta Tema 22 Janar 2014 35 Interpelenacë e Ministrit Ditmir Bushati në 29 janar 2014.

36 Faqja zyrtare e kryeministrisë, 24 janar 2014; www.kryeministria.al 37 Robert Kaplan,” The origins of ëar”, STRATFOR, 20 shkurt 2012 38 www.saveradikariver.com

77

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Fatmir RIBAJ Dr. në proces

Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës Faktikisht garancia më e mirë për paqen, është sjellja në skenë e një rendi ndërkombëtar, sipas Samuel Hungtintonit. Në syrin e Brzezinskit kalon një skemë tjetër globale dhe mbase për këtë arsye e vlerëson edhe punën e Huntington. Do të shohim pikërisht këtë arsyetim të Brzezinskit dhe argumentimin gjeopolitik bërë nga ai dhe Kissinger mbi krijimin e rendit të ri botëror që reflektohet pikërisht te realitetit euraziatik i krizës në Ukrainë.

Fjalë kyçe kyçe: Gjeopolitika, Fuqia, gjeo-fuqia, teoricienët e gjeopolitikës, siguria kombëtare, gjeografia, Lufta e Fohtë

78

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

Geopolitical formulations of Brzezinski and Kissinger in the case of Ukraine Abstract New threats are much more diverse, less distinct and less predictable. It is assumed that in world politics conflicts between civilizations, religions respectively, will prevail and will constitute the biggest threat to the world peace. In fact the best guarantee for peace is to bringing into the stage an international order, according to Samuel Hungtinton. A former National Security Adviser, Zbigniew Brzezinski, says, in the introduction of Huntington’s “Clash of Civilisations”, praising his work, that this book “has earned a place on the shelf of that dozen works, which provide the quintessence of essential foresight - necessary for the realization of a broad understanding on global issues of our time.” For Brzezinski there is another global scheme; maybe that is why he highly evaluates the Huntington’s work. This paper will explain this reasoning of Brzezinski, and will put 79

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

forth geopolitical arguments made by Brzezinski and Kissinger on the establishment of a new world order that reflects exactly the Eurasian reality of the crisis in Ukraine.

Keywords: international order, Eurasian reality, fuqi perandorake, dominimi amerikan, konfrontim, kundërshtar, partner Abstrakt Rreziqet e reja që na kërcënojnë janë shumë më të larmishme, më pak të dallueshme, më pak të parashikueshme. Supozohet që në politikën botërore do të mbizotërojnë konfliktet midis qytetërimeve, përkatësisht religjioneve, që përbëjnë kërcënimin më të madh për paqen në botë. Faktikisht garancia më e mirë për paqen, është sjellja në skenë e një rendi ndërkombëtar, sipas Samuel Hungtintonit. Si një ish-këshilltar i Sigurisë Kombëtare, Zbigniew Brzezinski, thotë në hyrjen e veprës së Huntington, në formë vlerësimi, se ky libër “ka fituar një vend në raftin e asaj duzine veprash, të cilat sigurojnë kuintesencën e largpamësisë thelbësore, të nevojshme për realizimin e një kuptimi të gjerë mbi çështjet botërore të kohëve tona.” Në syrin e Brzezinskit kalon një skemë tjetër globale dhe mbase për këtë arsye e vlerëson edhe punën e Huntington. Më poshtë do shohim pikërisht këtë arsyetim të Brzezinskit dhe argumentimin gjeopolitik bërë nga ai dhe Kissinger mbi krijimin e rendit të ri botëror që reflektohet pikërisht te realitetit euraziatik i krizës në Ukrainë.

Keywords: international order, Eurasian reality, imperial power, American dominance, confrontation, opponent, partner 80

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

Hyrje Fundi i Luftës së Ftohtë ishte një transformim i madh gjeopolitik dhe shkatërroi atë që Carlo Jean e ka përcaktuar si “ekuilibri elegant” bipolar, një sistem ndërkombëtar që duke e ndarë botën në dy blloqe, favorizonte thjeshtëzimin e marrëdhënieve midis Shteteve, duke rritur parashikueshmërinë e sjelljeve të tyre dhe duke siguruar kështu një stabilitet substancial ndërkombëtar.1 Në fillim të viteve nëntëdhjetë të shekullit të njëzetë bota e “globalizuar” nën udhëheqjen amerikane dukej se tashmë po avanconte pa dyshime drejt një civilizimi demokratik dhe liberal si dhe të krijimi të një klime paqësore të përgjithshme. Fukuyama profeti i “Fundit të Historisë” ishte akoma në kreshtën e valëve të demokracisë liberale që dukej se ishte qëllimi final paqësor i çdo populli dhe i çdo kombi.2 Tragjedia e gjenocidit ruandez si dhe shpërthimi i konflikteve ndëretnike në zemër të Ballkanit e tronditën Botën dhe filluan të modifikojnë përqasjet e tyre pozitive në raport me paqen progresive të marrëdhënieve ndërkombëtare. Gjeopolitika me aftësinë e saj për të shpjeguar botën si dhe “dramat e së ardhmes” dukej se u kthye kështu me një prepotencë në skenën politike dhe atë mediatike. Nga politologë autoritarë është përvijuar se, sistemi ndërkombëtar që po lindte, do të jetë padyshim mjaft i ndryshëm nga paraardhësit e tij. Një shekull më parë ndodheshim në një rend botëror multi-polar, i cili mbahej në këmbë nga një grup shtetesh europiane, ku aleancat ndryshonin shpesh në varësi të rivaliteteve, gabimeve në kalkulime apo për shkak të luftërave. Erdhi më pas bipolarizmi i Luftës së Ftohtë, më i qëndrueshëm nga shumë anë, por me dy superfuqi, ku secila reagonte shpesh në 81

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

mënyrë të ekzagjeruar, sipas lëvizjeve të tjetrës. “Nga viti 1991, kemi parë rritjen e perandorisë amerikane, në një botë uni-polare, ku ekonomia globale e tregut të lirë u përhap me një shpejtësi të paprecedent. Ky ekspansion po shërben sot si shtytje për ndryshimin e ri në natyrën e rendit botëror.

Në çdo dimension – atë industrial, financiar, edukativ, social, kulturor – shpërndarja e pushtetit po kryhet shpejtë, duke u larguar nga dominimi amerikan (me përjashtim të atij ushtarak). Kjo nuk do të thotë se po hyjmë në një botë anti-amerikane. Më e saktë është të thuhet se po hyjmë në një botë post-amerikane, e drejtuar nga shumë vende dhe nga shumë njerëz njëherësh. Sot është e qartë që epoka në të cilën jetojmë ka vetëm një emër, botë uni-polare, - epokë ku dominon vetëm një fuqi globale. Pozicioni i sotëm i Amerikës është i paprecedent. Dominimi amerikan nuk është thjesht i karakterit ushtarak. Ekonomia amerikane është po aq e madhe sa tre të tjerat-japoneze, gjermane dhe britanike - të marra së bashku. Amerika është më dinamike ekonomikisht, më e re demografikisht dhe më fleksibël kulturalisht nga çdo pjesë tjetër e botës. Ajo që i shqetëson mbi gjithçka tjetër njerëzit në mbarë botën, është jetesa në një botë me trajta të përcaktuara nga një vend i vetëm - Shtetet e Bashkuara të Amerikës”.3 Në trajtesën vijuese përcillet një analizë e shpejtë kryesisht sipas punimeve të analistëve të njohur të gjeopolitikës, Brzezinski dhe Kissinger, që pos të tjerash testojnë lëkundjet e modelit gjeopolitik në 20 vitet e fundit. Zbigniew Brzezinski ish-këshilltar për Sigurinë Kombëtare, shkencëtar politike, gjeostrateg dhe burrë shteti, i cili shërbeu si Këshilltar i Sigurisë Kombëtare për presidentin e SHBA-së Xhimi Karter, nga viti 1977-1981, është arkitekt i analizës se mirëfilltë të 82

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

veprimeve të ndërruara nga SHBA dhe pasojave që dashur padashur vijnë për shkak të këtyre veprimeve, parë nën këndvështrimin gjeostrategjik dhe gjeopolitik. 4 Mendimtari tjetër që do fokusohemi, është ajo e Henry Kissinger, si një nga figurat më emblematike jo vetëm gjeopolitike, etj është betuar më 22 shtator 1973 si sekretar i pesëdhjetë e gjashtë Shteti, detyrë që e mbajti deri më 20 janar 1977, fitues i Çmimit Nobel për Paqen, më 1973.5 Analiza fillon me punimin e Zbigniew Brzezinski me titull “The grand Chessboard” (Loja e Madhe e Shahut). Libri shihet si një këndvështrim i qartë i botës, duke përmbledhur çështjet kryesore ndërkombëtare me të cilat përballen Shtetet e Bashkuara të Amerikës duhet të bëj një zgjedhje historike: Të përpiqet ta dominoje botën apo të udhëheq atë? Fuqia amerikane dhe globalizimi, që po përhapet janë realitete qendrore të botës së sotme dhe burime të dilemave më të vështira. Pjesë e kësaj analize që ai kryen është gjithashtu edhe libri i punuar me mjeshtëri, që duket në pamje të parë sikur është vazhdim i librit të tij “Zgjedhja: Mbizotërim Global, apo Udhëheqje globale” , pikërisht, libri “Shansi i Fundit i Amerikës”. “Shansi i Fundit” është një vlerësim i paanshëm dhe që nuk kursen askënd, se si tre presidentet përmbushën në mënyrë të njëpasnjëshme për herë të parë në histori, përgjegjësit e liderit botëror dhe se si kjo përmbushje ishte ndikuar prej stileve personale të secilit prej tyre. Zbigniew Brzezinski nxjerr përfundimin se Shtetet e Bashkuara kanë çuar dëm një sasi të madhe fuqie dhe prestigji. Asnjë president nuk i shpëtoi kritikës ndonëse faji nuk u nda për ta në mënyrë të njëjtë. Gjithçka që është analizuar ka një bazë tek e cila ai është përmbajtur duke iu referuar edhe shumë studiuesish dhe autorësh të tjerë me synimin kryesor për të 83

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

avitur një analizë të thellë të superfuqisë reale botërore në arenën ndërkombëtare. Edhe Kissinger në punimin e tij “Diplomacia”, i njohur nga lexuesi i kultivuar shqiptar dhe i vlerësuar nga “më të mirët dhe më këndshmit mbi MN”, jep po ashtu nevojën e kuptimit të sistemeve globale historike, të cilat prodhojnë realitetin e sotëm gjeopolitik. Diplomatët dhe politikanët “që janë në lulëzim, duhet ta lexojnë atë me zell sa kanë lexuar paraardhësit e tyre Makiavelin”.6 Këta dy emra strategësh janë edhe baza e analizës në vijim.

Skakiera ndërkombëtare si rast unik historik E dalë nga zbehja e saj gjeopolitika e lëkundi sensin e diskutimit të saj duke ri-interpretuar sipas një qëllimi modern doktrinat klasike në lidhje me ndarjen e botës sipas linjave të demarkacionit të tipit tërësisht gjeografik. Kjo ndarje e propozuar konsistonte në shtete detare kundër shteteve kontinentale, Heartland dhe Rimland, lindje dhe perëndim, veri dhe jug. Pikërisht nga ndarja e botës sipas linjës së përcaktuar nga meridianët u mbështetet Zbigniev Brzezinski, për të përpunuar një nga teoritë gjeopolitike më të njohura dhe më të rëndësishme në njëzet vitet e fundit, teorinë e afirmuar në librin e tij “Skakiera e Madhe”. “Brzezinski merr spunto nga, aksesi /tepria historike e supermacisë amerikane në botë si dhe në nevojën e Shteteve të Bashkuara për të ruajtur këtë supermaci pa tradhtuar vlerat e demokracisë dhe të pluralizmit në bazë të së cilave Shtetet e Bashkuara janë themeluar. Sipas Zbigniev Brzezinskit, skenari i sotëm ndërkombëtar ka një konotacion të pa ndeshur më parë dhe të pa verifikuar më parë në rrjedhën e historisë së njerëzimit që nga koha e zbulimit të Amerikës, zbulim që shënoi lindjen e një raporti të dialogut mes kontinenteve, duke qenë se deri 84

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

në këtë moment kishin qenë shtetet si dhe për pasojë popujt euroaziatikë ata që kishin dominuar botën. Me rënien e Bashkimit Sovjetik dhe me përfundimin e Luftës së Ftohtë në fakt janë Shtetet e Bashkuara një komb jo aziatik që ndërmorën rolin e një fuqie dominante në sistemin global.

Sipas Brzezinskit Shtetet e Bashkuara përfaqësojnë fuqinë e parë dhe të vërtetë globale dominuese në histori, duke qenë se “perandoritë” pararendëse romane, kineze dhe mongole, kishin një karakter rajonal. Mungesa e komunikimit kontinental mundësoi madje një bashkekzistencë të këtyre perandorive, ku secili qeveriste botën e vet, që cilësohej si e vetmja e mundshme dhe ekzistente. Në veçanti, në vitin 221 pas Krishtit, në epokën e luftërave Punike, ndërsa Roma kishte si qëllim të pushtonte Mesdheun, Hunët unifikuan një territor bosh që ju lejonte atyre të qeverisin mbi 57 milionë njerëz”.7 E para ishte Roma “Perandoria Romake ishte e krijuar gjatë rreth dy shekuj e gjysmë në mënyrë të qëndrueshme përmes zgjerimit territorial në veri dhe pastaj të dy në perëndim dhe juglindje, si dhe nëpërmjet pohimit te kontrollit detar efektiv mbi tërë vijën bregdetare të Detit Mesdhe. Në fushën gjeografike, ka arritur pikën e saj me të lartë rreth vitit 211 pas Krishtit.

Roma ishte një shtet i centralizuar dhe me një ekonomie të vetme të vetë-mjaftueshme. Fuqia e saj perandorake e ushtruar me qëllim dhe me dashje me anë të një sistemi të ndërlikuar të organizimit politik dhe ekonomik. Në kulmin e perandorisë, legjionet romake të numëruara jashtë vendit jo më pak se treqind mijë burra të - një forcë të shquar, e bëri edhe më vdekjeprurës nga ana e superioritetit romake në 85

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

taktikat dhe armatimet, si dhe nga aftësia e qendrës së drejtpërdrejtë, pra pikërisht ri-pozicionimin relativisht i shpejtë. (Kjo është e habitshme të theksohet se në vitin 1996, shteti qe sot konsiderohet si shtet superfuqi pikërisht, Amerika, arrin të ndjekë pak a shumë të njëjtën rrugë që ndoqi Roma duke pozicionuar 296.000 (shënim F.R.: kjo shifër jepet nga Brzezinski në botimin “The Grand Chessboard” të vitit 1998 - Brzezinski 1998:10) ushtarë profesionistë jashtë SHBA-së). Pushtetit perandorak të Romës, kishte arritur të fitonte fuqitë e veta edhe nëpërmjet një realiteti te rëndësishëm psikologjik Civis Romanus – “Unë jam një qytetar romak” – të gjithë ata individ që kishin nën zotimin e tyre këtë titull arrinin te veçoheshin nga pjesa tjetër e shoqërisë dhe shërbente si shkak për tu veçuar dhe distancuar duke krijuar një burim krenarie. Përfundimisht dhënia edhe për ata që nuk kishin lindur në Romë, statusin e lartësuar të qytetarit romak ishte një shprehje e superioritetit kulturor që justifikohet kuptimin e pushteti perandorak. Si supreme, dhe kryesisht te pakontestueshme, fuqia perandorake zgjati rreth treqind vjet. Tre shkaqet kryesore që çoi në rrëzimin përfundimtar të Perandorisë Romake. Së pari, Perandoria u bë shumë e madhe që të qeveriset nga një qendër e vetme, por e ndanë atë në gjysmë kryesisht në pjesën perëndimore dhe lindore, automatikisht, duke shkatërruar karakterin monopolist të fuqisë së saj. Së dyti, në të njëjtën kohë, periudha e zgjatur e arrogancës imperialiste e krijuar nga një hegjemoni kulturore që gradualisht do të çonte rënien e elitës politike të madhështisë. Së treti, nivelet e qëndrueshme të inflacionit dëmtuar edhe kapacitetin e sistemit për të mbajtur veten pa sakrificë sociale, për të cilat, qytetarët nuk ishin të përgatitur për ta bërë. Prishja kulturore, ndarja politike, dhe 86

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

inflacioni financiar komplotuan për ta bërë të prekshme edhe në Romë ndërhyrjen barbare në afërsi të saj jashtë vendit.

Për sa i përket Perandorisë Mongole, e pafundme për nga hapësira, ajo falë aftësive të jashtëzakonshme të adoptimit të kulturave të popujve të pushtuar (karakteristikë që u përvijuar me shkëputje) i garantoi asaj pushtetet për dy shekuj (nga 1280 deri në 1405) mbi një territor që studiuesit modernë të gjeopolitikës e përcaktojnë si boshtin gjeopolitik të fuqisë globale.”8 SHBA e vetmja dhe e fundit fuqi globale në histori Sipas Brzezinskit, pas zbulimit të Amerikës asnjë fuqi tjetër nuk arriti të dominonte botën edhe pse Fuqitë europiane luanin në kohë të ndryshme një rol të një “hegjemonie të pjesshme” pa ushtruar një supremaci të vërtetë dhe të njohur.

Ai përmend Spanjën dhe kulmin e shkëlqimit të saj, por që nuk arriti të tejkalonte fuqitë e tjera detare të kohës si Anglia, Franca dhe Holanda. Franca napoleoniane, edhe pse me një vizion të qartë strategjik të dominimit global, u dorëzua përballë “Dimrit të Përgjithshëm” në Rusi. Anglia u prezantua si një fuqi globale falë lidershipit të saj të padiskutueshëm të flotës detare, por përsëri edhe ajo nuk ishte në gjendje të siguronte dominimin e Europës. Arriti vetëm të garantojë një influencë dominuese për të mos lejuar sipas “parimit përça dhe sundo” formimin e aleancave të rrezikshme. Si përfundim, sipas Brzezinskit, mund të themi se Roma ushtroi ndikim të saj kryesisht përmes organizimit të lartë ushtarak dhe kulturor. Kina e mbështetur kryesisht në një burokraci efikase për të qeverisur një perandori të bazuar në identitetin e përbashkët etnik, duke përforcuar kontrollin e saj nëpërmjet një ndjenjë shumë të zhvilluar te superioritetit 87

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kulturor. Ashtu si fuqia spanjolle, holandeze, dhe franceze fituan epërsi por asnjëra prej këtyre perandorive nuk ishte me të vërtetë perandori globale. Edhe Britania e Madhe nuk ishte një fuqi e vërtetë globale. Ajo nuk ka bërë asnjëherë kontroll të plotë të Evropës, por vetëm të ekuilibruar. Një Evropë të qëndrueshme ishte vendimtare për qëllimet britanike, dhe vetë-shkatërrimi i Evropës në mënyrë të pashmangshme shënoi fundin e perandorisë britanike. Në të kundërt, nga të gjitha superfuqitë e mëparshme, fusha e veprimit global e fuqisë amerikane sot është unike, pasi Shtetet e Bashkuara jo vetëm që kryejnë kontrollin e të gjithë oqeaneve dhe deteve të botës, por zhvilluan fuqinë ushtarake për kontrollin e bregdetit, gjë që i mundësoi të projektojnë pushtetin e tyre në brendësi të tokës.

“Menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore, ekonomia e Amerikës qëndroi në nivel më të lartë nga të gjithë të tjerët, duke zotëruar 50 për qind të GNP-së në botë. Më e rëndësishme për kohën e informacionit në të cilën gjendemi sot është fakti se Amerika ka ruajtur dhe ka zgjeruar kryesimin e saj në shfrytëzimin e përparimeve të fundit shkencore për qëllime ushtarake, duke krijuar një institucion ushtarak teknologjikisht të pa pashoq, i vetmi me mjetet më të arritura në botë.”9 Në krahasim me të gjitha shtetet e tjera, ajo ka ruajtur të fortë avantazhin e saj konkurruese në teknologjitë e informacionit. Gjithashtu zotërimi amerikane në sektorët e ekonomisë sugjeron se dominimi amerikan nuk ka të ngjarë të përfundojë shpejt, sidomos duke pasur parasysh se në fushën ekonomik, amerikanët kanë synuar zgjerimin e avantazhit në produktivitetin mbi rivalët e tyre që janë si Europa Perëndimore dhe Japonia. Për të qenë të sigurt, Rusia 88

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

dhe Kina janë shtetet që nuk e pëlqejnë hegjemoninë amerikane. Për më tepër, ata posedojnë arsenale bërthamore që mund të kërcënojnë interesat jetike të SHBA. Por fakti është se për këtë kohë, dhe për një kohë të gjatë, edhe pse ata mund të fillojë një luftë bërthamore vetëvrasjeje, as njëri prej tyre nuk mund ta fitojë atë. Mungon aftësia për projektimin e forcave në distanca të gjata, gjithashtu teknologjikisht këto shtete janë shumë më të prapambetura se Amerika.

“Amerika qëndron supreme në katër fusha vendimtare të fuqisë globale: ushtarakisht, ajo ka një fuqi të pashoqe globale, ekonomikisht, ajo mbetet lokomotiva kryesore të rritjes globale, edhe pse sfidohet në disa aspekte nga Japonia dhe Gjermania teknologjikisht, ajo mban kryesimin e përgjithshëm në shumë zona të botës, dhe kryesimin kulturor, gëzon një pëlqim që është i pakrahasueshëm, veçanërisht në mesin e të rinjve të botës – këto të gjitha i japin Shteteve të Bashkuara një ndikim politik që asnjë shtet tjetër nuk i afrohet. Ajo është një kombinim i të gjitha elementeve me të rëndësishëm që e bën Amerikën të vetmen superfuqi globale të plotë”.10 Skakiera euroaziatike, një lojë për më shumë se dy Sidoqoftë Euroazia përfshin sipas Brzezinskit, një pjesë të mirë të pushtetit ekonomik dhe politik botëror. Kjo është arsyeja se përse pavarësisht nga të gjitha ajo vijon të përfaqësojë një skakierë në të cilën luhet ndeshja gjeostrategjike për supremacinë mes fuqive globale. Skakiera euroaziatike e prezantuar nga Brezinzki, nuk është e një tipi klasik, pasi lojtarët që ulen në tavolinë nuk janë vetëm dy, por janë shumë më tepër. Sipas studiuesit amerikan me 89

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

origjinë polake, në mënyrë që blloku Perëndimor nën udhëheqjen amerikane të ruajë fuqinë e nevojshme duhet që: të tërheqë hapësirën e ndërmjetme në orbitën e Evropës perëndimore; të evitohet që hapësira e ndërmjetme të bëhet një entitet i vetëm. Kjo e përkthyer në terma paqësore do të thotë të evitohet formimi i një blloku rus të fuqishëm; të evitohet mbizotërimi i çfarëdolloj lojtari në hapësirën jugore të skakierës. Shtetet e tjera europiane janë të orientuara sipas Brzezinskit për të luajtur rolin e “junior partner”11, të partnerëve të rinj të aktorëve gjeostrategjikë rajonalë të balancuesve në det të hapur të quajturit ndryshe Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Politikat e tyre të jashtme tentojnë të drejtohen ndaj politikave të vendeve më të forta. Rusia, një fuqi e cila i mbijetoi fuqisë së shpërthimit sovjetik duke refuzuar tentativat ndërkombëtare të një riorientimi progresiv, ka si qëllim të rikuperojë pozicionin e saj si një aktor i një rëndësie globale. Për sa i përket Kinës është e kotë të nënvizojmë qëllimet e saj të qarta për të qenë një fuqi globale. E njëjta gjë mund të thuhet edhe për Indinë e cila duket se po i kushton një kujdes të veçantë hapësirës oqeanike dhe asaj vijuese. Për Brzezinskin Europa është një aleat natyral i Amerikës, me të cilën ndan vlerat kulturore dhe të trashëgimisë religjioze kristiane. Është pikërisht rrënja e përbashkët fetare e cila mund të shërbejë sipas Brzezinskit si një element lidhës për sistemin e gjerë euroaziatik të sigurisë dhe të bashkëpunimit të zhvilluar nën “proteksionin” e Shteteve të Bashkuara. Problemi kryesor është që Europa vazhdon të jetë edhe sot një projekt politik i paqartë që për shkak të mungesës së pasionit dhe për shkak të mungesës së sensit të misionit dhe të përpjekjeve të përbashkëta për tu bashkuar dhe për të dalë si një zë i përbashkët veçanërisht 90

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

në politikën e jashtme. Projektet gjeopolitike të Francës dhe të Gjermanisë mbeten me divergjenca mes tyre, duke provokuar inkoherencë dhe lëkundje fatale në procesin e përvijimit të politikave europiane të dialogut me pjesën tjetër të botës. Është pikërisht kjo gjendje e një rivaliteti të përjetshëm mes fuqive të Evropës qendrore e cila krijon sipas autorit, predispozitën për një veprim të Shteteve të Bashkuara të Amerikës për të konfirmuar protektoratin e saj në raport me Europën, duke garantuar kështu në këtë mënyrë superioritetin e saj për të zgjeruar zonën demokratike të Euroazisë dhe duke lehtësuar kontrollin amerikan mbi zonat nevralgjike të skakierës botërore. Humbjet e pamasa territoriale kanë provokuar një rënie drastike të influencës së Rusisë në popujt e hapësirës të ndërmjetme mes Europës dhe Rusisë, por sidomos në Azi. Aksesi i saj drejt botës së jashtme (Deti Balltik, Deti i Zi, Deti i Mesdheut) janë paragjykuar, ndërkohë që janë shumëfishuar dhe i janë afruar tokës së shenjtë ruse kërcënime problematike gjeopolitikisht të rrezikshme në pjesën perëndimore dhe atë juglindore. Për Rusinë sipas Brzezinskit, e vetmja alternativë mbetet dorëzimi në Europën “transatlantike”. Në një qëllim të tillë Shtetet e Bashkuara dhe Europa duhet të ndërmarrin zgjedhje strategjike që do ta shtynin dhe nxitnin Rusinë të përmbushte këtë ndryshim epokal. Prioriteti në një sens të tillë është ai për të evituar stabilizimin e marrëdhënieve të tendosura me Kinën dhe me Iranin me qëllim që të bëhet e pamundur në këto kushte realizmi i një ide të hershme për një aleancë antihegjemonike të këtyre vendeve me Rusinë. Shtetet kryesore me një rëndësi kardinal për të detyruar Rusinë të mos ndjekë një politikë imponuese me tendenca hegjemonizuese janë: Azerbajxhani (shteti korridor për gazin që mund edhe t’i bëjë 91

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

‘bypass’ Rusisë), Uzbekistani (shtet i madh dhe i populluar që pengon rrugët e arratisjes të imperializmit rus drejt Azisë Jugore12) dhe Ukraina (që duket në një unitet etniko-territorial i botës ruse).

“Elementi kyç që duhet të mbajtur në mend është se Rusia nuk mund të jetë në Europë pa qenë edhe Ukraina në Europë, ndërsa Ukraina mund të jetë në Europë, edhe pa qenë Rusia në Europë.” 13 Në “Ballkanin Euroaziatik” të formuar nga tre Republika të Kaukazit Jugor (Azerbajxhani, Armenia, Gjeorgjia) katër shtetet e “ Komunuelthit kulturor” turk Kirgistani, Kazakistani, Uzbekistan, Turkmenistan për veç Afganistanit dhe Taxhikistanit, Rusia dhe fuqitë e tjera të pranishme në rajon (Turqia, Irani, Kina) si aktorë strategjikë që vazhdimisht kanë rivalizuar njëra-tjetrën për arritjen e objektivit për të mbizotëruar në rajon14 Është e nevojshme për Shtetet e Bashkuara që të favorizojnë një shkallë pluralizmi gjeopolitik në mënyrë që Turqia, Irani, Rusia dhe Kina të jenë të përfshira në projektet e zhvillimit ekonomik, politik dhe ushtarak në hapësirë në mënyrë që asnjëra prej tyre të mos ushtrojë një rol hegjemonizues dhe duke siguruar pavarësinë e shteteve të Ballkanit euroaziatik. Një përjashtim i mundshëm për një nga fuqitë e shteteve nga loja e Ballkanit Euroaziatik do të krijonte tensione të padurueshme në rajon duke krijuar një krizë që mund të shndërrohej në një konflikt të hapur ose në shumë konflikte me pasoja fatale për interesat perëndimore dhe për popullsinë e rajonit. “Pluralizmi gjeopolitik do të favorizojë aksionin ekuilibrues të “off-shore balancer” ku Shtetet e Bashkuara do të vazhdojnë të luajnë një rol përcaktues në një zonë nevralgjike për sigurinë 92

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

energjetike perëndimore.”15 Për Brzezinskin, gjithsesi Shtetet e Bashkuara dhe me to dhe Perëndimi kanë shumë pak kohë për të humbur pasi tashmë numërimi mbrapsht ka filluar dhe në përfundim të tij, nëse ata nuk do të dinë të veprojnë në skakierën e madhe, atëherë do të asgjësohen.

Rendi i ri botëror Sipas Brzezinskit është një term që përdoret për t’iu referuar një periudhe të re historike, duke përfshirë ndryshime dramatike në botë dhe politike. Rendi i Ri Botëror supozohet të ketë së paku gjashtë fuqi-SHBA-në, Europën, Kinën, Japoninë dhe Indinë e cila po del si një superfuqi e radhës, si dhe një numër të madh shtetesh mesatare e të vogla. Asnjë nga vendet më të rëndësishme që do të duhej të krijonin rendin e ri botëror nuk kanë pasur përvojë për sistemin shumë-shtetësh që po lind. Vendi i cili do të ketë ndikimin e saj më të madh për krijimin e një sistemi të përgjithshëm është Superfuqia e SHBA-ve. A do mbetet aktori i vetëm SHBA-ja duke u bazua në forcën e saj ekonomike luftarake dhe vendimmarrëse, pothuajse në të gjitha çështjet e rëndësishme ndërkombëtare? Varet nga roli i saj që do të zgjedh, si “dominues”- “sundues” apo rolin e një “udhëheqësi” dhe “katalizatori” i marrëdhënieve ndërkombëtare. Veprimet të cilat i ndërmerr SHBA-ja sot në botë, dhe ndërhyrjet të cilat i bënë krye vete pa mbështetjen e shteteve të tjera dhe pa ndonjë rezolutë të OKB-së e vë në dyshim edhe rolin e saj global në të ardhmen.

Sa do të pajtohen me këtë aktorët e tjerë, p.sh, BE dhe Rusia?

Si do të jenë reagimet e tyre, ndaj qasjes së SHBA-ve të cilët dëshirojnë të jenë superfuqi e vetme botërore, njëkohësisht dominues global dhe fuqia e vetëm për realizimin e rendit të 93

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ri botëror, mbetet ta shohim në të ardhmen? Rendi ri botërorSfidë e shumanshme? Është sfidë e shumanshme sepse asnjëherë më parë një sistemi të ri botëror nuk i është dashur të formohet nga kaq shumë konceptime të ndryshme, dhe të përballet me kaq shumë sfida si: konfliktet regjionale, konfliktet brenda shtetërore, mungesa e kohezionit social, problemet globale të zhvillimit të pabarabartë ekonomik e cila prodhon destabilitet të brendshëm, problemi i varfërisë, sëmundjet infektuese, degradimi i ambientit jetësor, dhuna dhe luftërat në shtete të ndryshme, pajisja me armë bërthamore, nukleare dhe biologjike, terrorizmin, krimin e organizuar, mafia, përçarjet ideologjike, globalizimi, kontrabandimin ilegal të narkotikëve, trafikimin e qenieve njerëzore etj. Rreziqet nga të cilat përballet sot bota janë shumë dimensionale dhe të komplikuara. Lindja e këtij rendi brenda skakierës euroaziatike që përmendëm më sipër ka sjellë edhe realitetin e fundit në Ukrainë. Në lidhje me këtë realitet në proces e sipër, Kissinger dhe Brzezinski, ndajnë të njëjtin mendim mbi rëndësinë e situatës dhe të pozicionit të Ukrainës.

Kissinger dhe Brzezinski mbi Ukrainën Ajo që po ndodh në Ukrainë, në njëfarë mënyrë është paraprirë nga analist të ndryshëm, por strategjisti amerikan Brzezinski e ndërton si në vijim dilemën që solli përplasjen aktuale. Rëndësia e Ukrainës për Rusinë është e padiskutueshme dhe një hezitim dhe dilemë evropiane, ishte në vitin 1998 ajo që Brzezinski e konsideronte si detaj për tu pasur në vëmendje për të vendosur mbi statusi e ardhshëm të Ukrainës. “Një politike për një Evropë të bashkuar do t’i duhet gjithashtu që të trajtojë – edhe pse së bashku me 94

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

evropianët – çështje shumë të ndjeshme të shtrirjes gjeografike të Europës. Sa larg në drejtim të lindjes duhet të shtrihet Bashkimi Europian? Dhe a duhet që kufijtë lindorë të BE-së të jenë sinonim i kufirit të frontit të parë të NATOs? Kjo e para është më shumë një çështje që ka lidhje me një vendim europian, por një vendim europian mbi këtë çështje do të ketë ndikim të drejtpërdrejtë ndaj një vendimi të NATO-s. Megjithatë, ky vendim i fundit, angazhon Shtetet e Bashkuara, dhe zëri i SHBA-së në NATO është ende vendimtar. Duke pasur parasysh konsensusin në rritje, në lidhje me dëshirën për të pranuar kombet e Evropës Qendrore në BE dhe NATO gjithashtu, kuptimi praktik i kësaj çështje e fokuson vëmendjen te statusi i ardhshëm i republikave baltike e ndoshta edhe te ai i Ukrainës. Në këtë mënyrë, ka kështu një bllokim të rëndësishëm mes dilemës europiane të diskutuar më lart dhe një të dyte, që ka të bëjë me Rusinë.”16 Ndërkohë, problemi që parashikonte Brzezinski ndodhi dhe dilema solli përplasjen në Ukrainë. Një situatë të tillë të parashikuar, por jo të parandaluar, një tjetër mendje e ftohtë e strategjisë dhe një prej strategëve më në zë amerikanë, Kissinger, e përshkruan në mënyrë të goditur, duke ofruar edhe zgjidhjet sipas tij. Kissinger e shpreh këtë mendim në opinionin e “WP, Washington Post” në datën 4 mars 2014.

Ai i bie kambanave për krijimin e zgjidhjeve të cilat shmangin përplasjen dhe imponojnë njohje më të thellë (çka mungon si në Lindje edhe në Perëndim) të palës tjetër.

“Diskutimi publik mbi Ukrainën merret vetëm me konfrontimin. Por, a e dimë se ku po shkojmë? Gjatë jetës sime kam parë katër luftëra që filluan me entuziazëm të madh dhe mbështetje publike dhe asnjërës prej tyre ne nuk dinim 95

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

si t’i jepnim fund; nga 3 syresh u tërhoqëm unilateralisht.

Sprova e një politike është se si mbyllet diçka dhe jo se si fillon. Rusia duhet të pranojë se përpjekja për të detyruar Ukrainën të marrë statusin e një sateliti dhe rrjedhimisht të zhvendosë sërish kufijtë e Rusisë, do ta dënojë Moskën me përsëritje të historisë dhe të cikleve vetëpërmbushëse, me trysni reciproke nga Europa dhe Shtetet e Bashkuara.

Perëndimi duhet të kuptojë se për Rusinë, Ukraina nuk mund të jetë veç një vend i huaj. Historia ruse filloi në atë që quhet Kievan-Rus. Feja ruse u përhap duke filluar prej aty. Ukraina ka qenë pjesë e Rusisë prej shekujsh dhe historitë e tyre kanë qenë të ndërthurura edhe më parë. Disa nga betejat më të rëndësishme për lirinë e Rusisë, duke filluar nga beteja e Poktava-s në vitin 1709, u luftuan në tokë ukrainase. Flota e Detit të Zi-mjeti i Rusisë për të projektuar fuqi në Mesdhe-e ka bazën, sipas një qiraje afatgjatë, në Sevastopol të Krimesë.

Edhe disidentë të famshëm si Aleksandër Solzhenicin dhe Josif Brodskij këmbëngulnin se Ukraina ishte pjesë integrale e historisë ruse dhe në fakt, Rusisë.

Putin duhet të kuptojë se cilatdo qofshin ankesat e tij, një politikë me ngarkesa ushtarake do të prodhonte një tjetër Luftë të Ftohtë. Sa i takon Amerikës, duhet të shmangë trajtimin e Rusisë si një anormal që pret me durim që t’i mësohen rregullat e sjelljes të vendosura nga Uashingtoni. Putini është një strategjist serioz - në premisat e historisë ruse. Të kuptuarit e vlerave dhe psikologjisë amerikane nuk janë pika e tij e fortë.

Siç, as të kuptuarit e historisë dhe psikologjisë ruse nuk ka qenë një pikë e fortë e politikëbërësve amerikanë.

Udhëheqësit e të gjitha palëve duhet të kthehen te shqyrtimi i pasojave dhe jo të garojnë në pozëmarrje. Ja edhe nocioni im për një rezultat të përputhshëm me vlerat dhe 96

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

interesat e të gjitha palëve: 1. Ukraina duhet të jetë e lirë për të zgjedhur aleancat e saj ekonomike dhe politike, përfshirë ato me Europën.

2. Ukraina nuk duhet të futet në NATO, një pozicion i imi që para 7 vitesh kur u hodh ideja së pari.

3. Ukraina duhet të jetë e lirë për të krijuar çdo qeveri të përputhshme me vullnetin e shprehur të popullit të saj.

Udhëheqësit e mençur ukrainas duhet më pas të zgjedhin një politikë pajtimi ndërmjet pjesëve të ndryshme të vendit.

Ndërkombëtarisht, ata duhet të ndjekin një qëndrim të ngjashëm me atë të Finlandës. Ky vend nuk lë asnjë dyshim rreth pavarësisë së saj të hapur dhe bashkëpunon me Perëndimin në shumicën e fushave, por me kujdes shmang ndonjë antagonizëm institucional kundrejt Rusisë.

4. Është e papërputhshme me rregullat e rendit botëror ekzistues që Rusia të aneksojë Krimenë. Por duhet të jetë e mundur që raporti i Krimesë me Ukrainën të vendoset në një bazë më pak emocionale. Në funksion të kësaj, Rusia duhet të njohë sovranitetin e Ukrainës mbi Krimenë.

Ukraina duhet ta përforcojë autonominë e Krimesë në zgjedhjet që duhen mbajtur në prani të vëzhguesve ndërkombëtarë. Procesi do të përfshinte heqjen e çdo mëdyshjeje rreth statusit të Flotës së Detit të Zi në Sevastopol.

Këto janë parime, jo receta. Njerëzit që e njohin rajonin e dinë se jo të gjitha këto janë të pëlqyeshme nga të gjitha palët.

Sprova nuk është galdimi absolut, por pakënaqësia e balancuar. Nëse njëfarë zgjidhjeje e bazuar mbi këto apo elemente të ngjashme nuk arrihet, rrëshqitja drejt konfrontimit do të përshkallëzohet. Koha e kësaj do të vijë më shpejt se kujtoni.”17 Sidoqoftë, Rusia ka bërë ata që ishte e pritshme por r 97

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

papranueshme: aneksimin e Krimesë. Duket se ky është veç fillimi i një reaksioni zinxhir i cili do të sjellë efektet e veta në strukturën botërore të sigurisë globale, strukturë e cila po krijohet e bazuar në krijimin e ekuilibrave të rinj. Këta ekuilibra Lindje-Perëndim, nuk po bazohen në shkrirje interesash por në përplasje të tyre. Ndërkohë që flitet për rastin e Ukrainës, po bëhet pyetja, a do jetë Moldavia rasti radhës në zbatimin e skemës gjeopolitike ruse: “Gjenerali Breedlove, Komandant Suprem i Forcave Aleate për Evropë, tha së fundi për mediat se NATO ishte shumë e shqetësuar në lidhje me kërcënimin ndaj Transdniestrisë, e cila, siç tha ai, sipas mendimit të Rusisë, ishte “vendi tjetër nga ku popullsia rusisht-folëse mund të ketë nevojë të përfshihet”.

“Ka plotësisht forca të mjaftueshme (ruse) të pozicionuara në kufirin lindor të Ukrainës, sa për të ndërhyrë në Transdniestria, nëse vendimi për të bërë këtë është marrë dhe kjo gjë është shumë shqetësuese. NATO është përpjekur për ta bërë Rusinë një partner, por tani është shumë e qartë se Rusia është duke vepruar më shumë si një kundërshtar se sa si një partner,” tha gjenerali Breedlove.18 E më pas, nëse ndodh edhe ndërhyrja në Moldavi... ku?

98

Fatmir RIBAJ Formulimet gjeopolitike të Brzezinskit dhe Kisingerit në rastin e Ukrainës

Referenca 1 JEAN, Carlo. “Manuale di studi strategic, Volume 2 di Centro studi di geopolitica economica”. Franco Angeli, 2004, f.128 2 FUKUYAMA, Francis. “The End of History and the Last Man”, Simon and Schuster, 2006, f.341. Pas artikullit të botuar: “The end of History?” në revistën “National Interest” nr. 16, 1989, Fukyama shtron teorinë e tij (“The End of History and the Last Man”, 1992) me argumente të plota dhe besim te teza e tij e fatit të përbashkët dhe ciklit historik.

3 FRIEDMAN, George. “100 vitet e ardhshme. Parashikimi për shekullin XXI”.

(Origjinal: “The next 100 years”) përkthyese Iliriana Angoni. Plejad, 2010. f.8-19 4 Shih biografinë e plotë: “Encyclopedia of World Biography”. http:// www.bookrags.com/biography/zbigniew-brzezinski/.

5 Shih biografinë e plotë: http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/peace/ laureates/1973/kissinger-bio.html 6 KISSINGER, Henry. “Diplomacy”. Simon and Schuster, 2012 (ribotim): “If you want to pay someone a compliment, give them Henry Kissinger’s DIPLOMACY ... It is certainly one of the best, and most enjoyable [books] on international relations past and present ... DIPLOMACY should be read for the sheer historical sweep, the characterisations, the story-telling, the ability to look at large parts of the world as a whole”~Malcolm Rutherford in the FINANCIAL TIMES. “Budding diplomats and politicians should read it as avidly as their predecessors read Machiavelli”~Douglas Hurd in the DAILY TELEGRAPH. 7 JEAN, Carlo. “Geopolitica del XXI secolo”. Laterza, 2004. f.72-74 8 Brzezinski, Zbigniew. “The Grand Chessboard”, Basic Books, 1998, f.10-12 9 Brzezinski. op. cit., f.21 10 Brzezinski, op. cit., f.24 11 Brzezinski. op. cit., f.50 12 Brzezinski. op. cit., f.121. Kjo është një barrierë gjeografike për Rusinë.

13 Brzezinski. op. cit., f.122. Për Ukrainën Brzezinski shprehet se ka rëndësinë më të madhe për Rusinë.

14 Për Brzezinskin Ballkani Euroaziatik është përcaktuar kështu pasi ashtu si Ballkani ato nuk përfaqësojnë një lidership të qartë rajonal, duke qëndruar në kujdestari të tentativave hegjemonizuese të Fuqive rajonale (duke u justifikuar me ngjashmëri me Ballkanin e vërtetë nga hetereogjentiteti i jashtëzakonshëm etnik që kanë shtetet e rajonit dhe në praninë e përhershme të minorancave të ndërthurura në shumë shtete që mund të bëhen instrumente arti për të krijuar tensione dhe për të dobësuar shet fqinje) për të cilët hapësira përfaqëson një rëndësi gjeopolitike thelbësore duke pasur parasysh pasuritë e pafundme të gazit dhe të naftës të pranishme në nëntokën e këtij rajoni.

15 GATI, Charles dhe CARTER, Jimmy. “Zbig: The Strategy and Statecraft of Zbigniew Brzezinski”. JHU Press, 2013. f.200 16 Brzezinski 1998. op. cit., f.50-51 17 KISSINGER, Henry A. “How the Ukraine crisis ends”, March 5 2014. http://www.washingtonpost.com/opinions/ henry-kissinger-to-settle-the-ukraine-crisis-start-at-the-end/2014/03/05/ 46dad868-a496-11e3-8466-d34c451760b9_story.html 18 REUTERS, (Reporting by Adrian Croft; Editing by Rosalind Russell): “NATO says Russia has big force at Ukraine’s border, worries over Transdniestria” http://www.reuters.com/article/2014/03/23/us-ukraine-crisis-natoidUSBREA2M07O20140323

99

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Kolonel Dritan DEMIRAJ Dr. në proces

Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

Libri i shenjtë i Islamit – KURANI - premton parajsë për ata të cilët vdesin në luftim në emër të Islamit. Ndër të tjera ai flet për mënyrën e të luftuarit nga afër, me duar dhe me thikë. Ndërsa për sa i përket sasisë së forcave të armikut, Kurani i shenjtë thotë që, kur duhet të luftosh kundër forcave të mëdha në numër, myslimanit nuk i lejohet që të tërhiqet prapa, me përjashtim vetëm të rastit kur e bën këtë për të gjetur një pozicion më të mirë nga ana taktike, nëpërmjet të cilit të mund të sulmojë përsëri1. Duke analizuar këto “rregulla” nënkuptohet që forcat kundërshtare duhen rrethuar gjatë kohës që sulmojnë dhe duhen sulmuar më pas, ose i duhen bërë sa më shumë prita gjatë kohës që tërhiqen.

Fjalë kyçe kyçe: taktika të operacioneve speciale, luftëtarët e Islamit, manovra të sofistikuara taktike, aset i mirë përdorimi për ushtarakët

100

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

Islamic guerrillas: their tactics and how they train?

Abstract Holy book of Islam - the Qur’an - promises paradise to all those who die in combat in the name of Islam. The holy book also talks about the closely-fought match, with hands and knife. Regarding the quantity of enemy forces, the Holy Qur’an says that, when there is a need to fight against a bigger number of forces, the Muslim is not allowed to draw back, the exception of doing so is to find a better position tactically, through which he can attack again. By analyzing these “rules”, it is implied that the opposing forces should be surrounded during the attack and be attacked later on, or ambush them many times. In fact, when analyzing or interpreting the Qur’an military instructions, they resemble to the “mobile war” of Maoists (what is known in the West as the “War of Maneuver”).

101

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Keywords: special operations tactics, Islam warriors, sophisticated tactical maneuvers, good asset for military use Abstrakt Libri i shenjtë i Islamit – KURANI - premton parajsë për ata të cilët vdesin në luftim në emër të Islamit. Ndër të tjera ai flet për mënyrën e të luftuarit nga afër, me duar dhe me thikë. Ndërsa për sa i përket sasisë së forcave të armikut, Kurani i shenjtë thotë që, kur duhet të luftosh kundër forcave të mëdha në numër, myslimanit nuk i lejohet që të tërhiqet prapa, me përjashtim vetëm të rastit kur e bën këtë për të gjetur një pozicion më të mirë nga ana taktike, nëpërmjet të cilit të mund të sulmojë përsëri1. Duke analizuar këto “rregulla” nënkuptohet që forcat kundërshtare duhen rrethuar gjatë kohës që sulmojnë dhe duhen sulmuar më pas, ose i duhen bërë sa më shumë prita gjatë kohës që tërhiqen. Faktikisht kur analizojmë ose interpretojmë udhëzimet ushtarake të Kuranit, ato ngjasojnë shumë me “Luftën mobile” të Maoistëve (ajo që njihet në perëndim si “Lufta e Manovrës”).

Fjalë kyçe: taktika të operacioneve speciale, luftëtarët e Islamit, manovra të sofistikuara taktike, aset i mirë përdorimi për ushtarakët Kampet e stërvitjes së Palestinezëve në vitet 1970 Duke u munduar të gjenden informacione për sa i përket grumbullimit të informacioneve mbi llojet e stërvitjes, taktikat, teknikat, metodat dhe objektivat e kohës së viteve 70 të kampeve të stërvitjes Palestineze në zonat e Sirisë, Libanit, Libisë, Irakut dhe në Jemenin e Jugut, përpara vitit 1979 është e vështirë2, pasi nuk ka shumë dokumente dhe 102

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

prova. Ato kanë qenë shumë të varur nga stërvitja e ardhshme e instruktorëve të Rojeve Revolucionare Iraniane dhe të “Hezbullahut” Libanez.

Stërvitja e Rojeve Revolucionare Iraniane Rojet Revolucionare Iraniane ose “Sepah” siç quhen në gjuhën e tyre e kanë origjinën nga dy grupe: 1. Ata të cilët luftuan për përmbysjen e Shahut pas disa kohë stërvitjeje në kampet e stërvitjes Palestineze3.

2. Ata të cilët kanë luftuar kundër Shahut pa ndonjë stërvitje të përparshme dhe që direkt pas saj morën pjesë në konfliktin Irak-Iran në vitet 1980-1988. Nuk dihet shumë për sai përket grupit të dytë se si u përgatit që të luftonte kundër irakianëve në luftën Irak-Iran.

Trupat e Sepahut kishin një komandë qendrore e cila ishte e organizuar në rreth 20 “akademi”të shpërndara në të gjitha territorin e Iranit, të cilat drejtoheshin nga komandantët më me eksperiencë luftimi, të cilët kishin luftuar në fushatën kundër kryengritësve në vitin 1979 dhe që një grup i zgjedhur oficerësh karriere do të instruktonin rekrutët në stërvitjen ushtarake klasike4.

Sepahu kishte përgjegjësinë për rekrutimin, stërvitjen dhe drejtimin e ushtarëve, të cilët ishin të mobilizuar nën armë ose qytetarët të cilët kryenin shërbimin e detyruar ushtarak që quhen “Basej”.Vetëm për stërvitjen e Basejve, grupit të dytë i duhej ti stërviste me taktika dhe teknika fillestare ushtarake. Pastaj me kalimin e kohës duke parë dhe ecurinë e stërvitjes, kalohej në një nivel stërvitjeje më të avancuar.

Hapat e mëdhenj që kanë bërë Rojet Revolucionare Iraniane në zhvillimin e programeve të tyre të stërvitjes janë impresionuese. Në vitin 1982, Rojet Revolucionare inauguruan “shkollën e tyre të parë të lartë”, …e cila 103

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

përmbante edulim të përgjithshëm, stërvitje ushtarake dhe të mësuarit e ideologjisë Islamike. Shtypi Iranian Digest, 18 Gusht 1982….Studentët në shkollë…. Kalonin një program 2,5 vitesh tek kampet ushtarake të Rojeve Revolucionare Iraniane. Pas dy viteve të tjera, Rojet krijuan degë të ndryshme në shkollat e tyre të larta, në të gjitha distriktet e tyre administrative përmes gjithë territorit të Iranit. (Ajatollah Khamenei personalisht ndjek stërvitjet e Rojeve Revolucionare Iraniane, Teheran IRNA, 7 Mars 1988)…

Për sa i përket forcave tokësore, programi bazë i stërvitjes konsistonte në 3 muaj stërvitje intensive në taktikat e ruajtjeve, mbrojtjes dhe përdorimit të armëve.(Shtypi Iranian, 7 Gusht 1984). Kjo stërvitje bazë kryhej në bazat e tyre por dhe në frontin e luftës…. Në mënyrë që të stërviteshin me teknikat më të avancuara, pas stërvitjes bazë, kalohej dhe në taktika të operacioneve speciale dhe komando, në një qendër e cila ishte ngritur për këtë qëllim në periferi të Teheranit, e cila ishte përgjegjëse për këtë lloj stërvitje5.

“Teheran IRNA, 28 Shkurt 1988” Që nga fillimi, Rojeve Revolucionare Iraniane i duhej të adoptonin dhe përmirësonin stërvitjen sipas rrethanave që u nevojiteshin dhe sipas misioneve që i ngarkoheshin.

Këmbësoria e lehtë duhet të bënte të njëjtën gjë. Në mënyrë që të fitonin në mënyrë të vazhdueshme kapacitete operacionale, ushtarët më të suksesshëm nga fronti thirreshin në këto shkolla dhe jepnin eksperiencën e tyre më të kohës.

Në vitin 1980, Rojet Revolucionare filluan të drejtonin kampe stërvitjeje guerile të modeluara sipas Hashishinëve në Alamut, në Veri të Teheranit dhe të Qomit6. Ashtu si në 104

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

librin “Old Man of the Mountain” ata kishin zbuluar dhe po i aplikonin me shumë sukses metodat se si të sprapsnin një forcë të madhe armike duke përdorur një element të vogël nga ana e tyre.

Cila ishte stërvitja e trupave Basej dhe e Sepahut?

Rojet Revolucionare nuk i dërgonin trupat Basej në repartet e stërvitjes së ushtrisë, ata kishin kampet e tyre. Në përgjithësi programi stërvitor përmbante njohuri për armët automatike, granatat e dorës dhe zgjaste për rreth dy javë7.

Gjatë 2 viteve të para të luftës me Irakun 1980-1982, stërvitja e Basejve është përshkruar si shumë fillestare, por intensive dhe zgjaste rreth 3 muaj. Vetëm stërvitja për përdorimin e armëve të lehta, zgjaste një muaj. Në këtë kohë Sepahët njiheshin si specialistë që sulmonin në distanca të afërta8 dhe në vazhdimësi zhvillonin metoda të ndryshme shumë të sofistikuara për të goditur objekte të rëndësishme duke qenë të suksesshëm nëpërmjet përdorimit të elementit surprizë.

Gjithashtu një element tjetër i suksesshëm ishte dhe kryerja e sulmeve natën dhe në befasi të plotë.

Stërvitja e Hezbullahut Hezbullahu Libanez ka filluar të bëhet njëra nga organizatat ushtarake që ka treguar aftësi të larta ushtarake….në luftën guerile në Libanin e Jugut dhe në luftën e dytë në vitin 2006 kundër ushtrisë izraelite dhe forcave special të tyre. Këto aftësi u treguan veçanërisht në taktikat e distancave të shkurtra, luftën kundër tanke, të cilat janë produkt i një stërvitje rigoroze e përbërë nga taktikat guerile, komando, të njësive të vogla, të kohës, gjithëpërfshirëse të ndërthura me eksperiencën e gjatë në luftime.

105

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Repartet e luftimit të Hesbullahut janë të stërvitura nga ekspertët Iranianë në ambientet e stërvitjes të Sheik Abdallahut, afër Baalbejut, në Luginën e Bekës. Stërvitja individuale bëhet jashtë shtetit. Në Iran, Rojet Revolucionare, ose “Pasdaranët”, janë duke përdorur kampet e stërvitjes në Kampin e “Imam Alisë” në Veri të Teheranit, ku mbahen gjithashtu dhe kurse lidershipi për luftëtarët e El-Kudsit në Liban. Kur kthehen në atdhe, ata që stërviten këtu shërbejnë si instruktorë tek njësitë operacionale në Liban. Kurset për luftimin në Qendrat e Banuara kryhen në Isfahad. Afër qytetit të Khoumit, kursantët e kampit të Imam Radës kryejnë kurse për sabotazhin dhe eksplozivët. Në Mashad, kryhen kurse specialitetesh për Hezbullahun dhe grupet e tjera terroriste9.

-Gazeta e Korpusit të Marinës, Korrik 1997Bashkëpunimi i këtyre organizatave me njëra tjetrën Në Tetor të vitit 2003-it një drejtues i organizatës sëXhihadit Islamik pohonte se grupi i tij, Hamasi dhe Hezbullahu, të gjithë stërviten së bashku në Liban dhe në Siri10.Një bashkëpunim i tillë tashmë është bërë rutinë në Luginën e Bekas, në Liban por dhe brenda në shtetin Sirian.

Kampi terrorist i stërvitjes Ayn Tzahab në Siri mbështetet nga Irani dhe përdoret për stërvitje operacionale për terroristët Palestinezë duke përfshirë operativët e Hamasit dhe Xhihadit Islamik Palestinez.Aty stërviten tema të shumta ndër të cilat më të rëndësishmet janë taktikat e luftës guerile, sabotazhi, stërvitje artilerie bile dhe stërvitje aeronautike.

Disa nga terroristët….janë operativë që vijnë të marrin stërvitje të avancuar dhe kthehen në territorin e Autoritetit Palestinez me qëllim që të krijojnë një infrastrukturë terroriste operacionale…..

106

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

Hartë e “Luginës së Bekas” në Liban.

Shtabi i Hamasit në Damask rekruton dhe stërvit Palestinezët në kampet e stërvitjes së Hesbullahut. Stërvitja përfshin përgatitjen e mjeteve shpërthyese dhe të brezave 107

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kamikaze vetëvrasëse, grumbullimit të informacionit dhe të inteligjencës, stërvitje për të marrë objektiva peng, instruksione dhe stërvitje praktike për kryerjen e sulmeve terroriste kundër objektivave civile dhe ushtarake11.

-Agjensia Izraelite e lajmeve, 5 Tetor 2003Sudani si shtet është duke bërë më shumë sesa duke i pritur „miqtë” kinezë, Hezbullahun dhe al-Qaedën. Ky shtet është kthyer në një vend të preferuar të stërvitjes për militantët Palestinezë.

Ne kemi parë dhe dëgjuar më herët dhe fjalimin e Presidentit Bashir këtë muaj në të cilin ai bën thirrje për krijimin e kampeve të reja të stërvitjes (në Sudan) për stërvitjen e militantëve dhe të Intifadës Palestineze12.

-Departamenti i Shtetit Amerikan, brifing, 23 Prill 2002Stërvitja e Muxhahedinëve Afganë Byroja e Shërbimit Afgan e krijuar nga ISI-i Pakistanez realizoi shumicën e stërvitjes së muxhahedinëve locale gjatw konfliktit me Sovjetikwt.Në kapitullin tjetër do të flasim me më shumë detaje për stërvitjen e muxhadedinëve.

Nga viti 1984 deri në vitin 1987, mbi 80.000 muxhadedinë kaluan përmes këtyre kampeve…. Sejcili nga këto kampe kishte një shtab të përbërë nga 2-3 oficerë, 6-8 bashkë komandantë dhe 10-12 nënoficerë… Me kalimin e muajve programi jonë zgjerohej për plotësimin me një gamë më të gjerë sitë stërvitjes së armëve ashtu dhe për tema që kishin të bënin me taktikat e ndryshme. Në krijuam një kurs 2 javor për armët e rënda si për luftën kundërtankeve dhe kundërajrore, për përdorimin e mortajave 82mm, bënim një kurs për vendosjen dhe heqjen e minave kundër tanke dhe kundër këmbësorisë, kurse për eksploziva që përfshinin dhe 108

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

shkatërrimin e urave, shtyllat e tensionit të lartë, tubat e furnizimit me gaz dhe me naftë, hapjen e gropave në rrugë, luftës në terrene urbane, të cilat ishin të destinuara për mësimin e teknikave të sabotazhit në qytetin e Kabulit apo në qytete të tjera, gjithashtu kurse për komunikimin nw distanca të gjata, kurse instruktori për muxhahedinët dhe kurse për liderat e rinj, etj. Shumica e këtyre kurseve është realizuar jashtë ne terren, në kampe me tenda.

-Brigadier Yousaf, Shefi Shërbimit të Byrosë AfganeISI Pakistanez është akoma dhe në ditët e sotme duke stërvitur guerilasit për një ringjallje të Talebanëve në Afganistan.

Analistët e Shërbimit Special Sekret Indian informojnë që ka 127 kampe stërvitjeje që janë aktive në Pakistan dhe në territorin e Kashmirit, i cili është i pushtuar nga Pakistani.

Në secilin nga këto kampe ka 80-100 njerëz të armatosur13.

-Pravda, (Rusi), 18 Shtator 2001Al-Kaeda Al-Kaeda ka stërvitur nga 25.000-50.000 luftëtarë që nga dita e fillimit të veprimtarisë së saj terroriste në vitin 1987. Është një organizatë terroriste shumë e rrezikshme jo vetëm për faktin se përdor taktikat dhe teknikat më të sofistikuara në botë, por sepse ka një metodologji stërvitjeje shumë efektive dhe është gjithmonë në kërkim të TTP-ve të reja.

Al-Kaeda duhet të ishte goditur fort dhe të ishte mundur, përpara se të bëhej po aq e aftë dhe efektive sa dhe Vietkongët (VC).

Këta njerëz përdorin metoda stërvitjeje ekstremisht efektive14!

-SHBA”Vlerësime për kasetën e stërvitjes së Al-Kaedës”109

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Po ashtu si dhe Hezbullahu në vitin 1982, al-Kaeda filloi veprimtarinë e saj si një institucion rekrutimi dhe stërvitjeje në vitin 1987. Për një vëzhgues të zakonshëm, stërvitja e saj dukej si një bashkim i çuditshëm i stërvitjes së kalimit të brezit të pengesave, ushtrimeve të ndryshme me qitje luftarake dhe stërvitjes së egër të luftimit në distanca të vogla. Aktualisht kjo është një mënyrë reale për të përmirësuar rritjen e nivelit operacional të teknikave dhe taktikave. Fatkeqësisht, alKaeda i shpërndan gjerësisht këto stërvitje në rrjetin Al Battar dhe në sitet e tjera të internetit. Kjo i jep mundësi çdo celule të al-Kaedës dhe grupeve të tjera guerile aleate, akses të menjëhershëm të zbulimeve të fundit rreth TTP-ve terroriste.

Më poshtë po paraqes një sekuencë rreth stërvitjeve të grupit terrorist Iraken „Ansar-al-Islam-it”: „Është krejtësisht jo e ngjashme me çdo stërvitje që unë kam parë ndonjëherë” thekson Mansour. „Ata përdorim shumë mirë litarët për të kaluar një zonë të caktuar, mbajnë thasë me rërë në shpinë dhe ngjisin malet gjatë kohës që ju shmangen fishekëve.

Përdorin teknika Kung Fuje dhe mësojnë se si të kundërsulmojnë me një armë nga prapa15".

Trajnuesit e al-Kaedës ndjekin një metodologji të modifikuar „fushëbeteje” që i mundësojnë operatorëve të tyre që sipas situatave të përshtatin dhe përmirësojnë teknikat e tyre. Në këtë metodologji „fushëbetejë” ata përdorin metoda standarde, tregojnë vëmendje, zhvillojnë leksione, demonstrojnë veprime dhe zhvillojnë aplikimin e tyre në praktik në mënyrë sa më reale dhe pastaj bëjnë testime praktike për të parë efektishmërinë dhe korrigjuar gabimet. Duke përdorur imituesit „agresorët” gjatë praktikimit-aplikimit-testimit të 110

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

secilës „fushëbetejë”, trajnuesit e al-Kaedës mundësojnë në mënyrë të vazhdueshme sigurimin e TTP-ve në të cilat kjo „fushëbetejë” është bazuar. Manovra të sofistikuara taktike janë një mënyrë që në një formë testojnë kapacitetet e operatorëve të tyre dhe mundësojnë humbje nga forcat tona.

Duke simuluar këto TTP, matje të shpejtësisë së kryerjes së veprimeve taktike, monitorim të kujdesshëm dhe të vazhdueshëm të fshehtësisë së veprimeve, përdorimi i mashtrimit gjatë gjithë skenarëve, i bën trajnuesit e al-Kaedës që të përcaktojnë secilin nivel të befasisë së manovrave.

Megjithatë, gjatë kohës që instruktorët amerikanë dhe të ushtrive të NATOs janë të detyruar që ta drejtojnë stërvitjen në bazë të doktrinave të miratuara nga Departamentet ose Ministritë e Mbrojtjes16, trajnuesit e al-Kaedës janë në mënyrë të vazhdueshme duke përmirësuar teknikat e tyre përmes eksperimenteve të ndryshme. Në kampet e al-Kaedës, operatorët në mënyrë të vazhdueshme brifohen për pajisjet që do të përdorin gjatë një operacioni të caktuar dhe pastaj shumicën e kohës e harxhojnë duke kaluar përmes skenarëve realë luftarakë. Këto skenarë realizohen në mënyrë shumë efektive dhe shumë realiste, i krijojnë kursantëve më shumë besim në vetvete, aq më tepër kur gjatë kryerjes së tyre përdoren shumë dhe “kundërshtarët” në çdo skenar. Megjithatë, secili student për çdo veprim që kryen, i jepet një vlerësim i caktuar, duke përcaktuar dhe rastin kur i u „vra”, në mënyrë që kohë pas kohe të përmirësojë aftësitë individuale dhe në mënyrë të vazhdueshme më pas të përpiqet të mos „vritet”.

Këto „teknika” janë „praktikuar” në një numër skenarësh të cilat fillimisht tregohen si një diagram dhe shpjegues, pastaj duke avancuar në veprime pa fishekë dhe me veprime ngadalë, më në fund duke kaluar me shpejtësi më të madhe 111

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe me fishekë luftarakë....Në një përsëritje (veprim praktik në një video).... elementët e grupit të sigurimit dhe të zbulimit tregojnë veprime kundërsulmi kundër oficerëve të ruajtjes së rendit17.

-SHBA, vlerësim i bërë nga një video stërvitjeje e a-KaedësNgritja e fuqisë Myslimane Një nga teknikat më të favorshme të taktikave që përdorin „ninxhat” japoneze janë vetëhipnoza. Ajo i ndihmonte ata të koncentroheshin më mirë në misionin që kishin për të realizuar18. Duke u bazuar në teknikat shpirtërore të Himalajeve (Tantric) ninpo mykko nxjerr në pah që të meditosh duhet të fokusohesh më mirë në burimin i tij. Gjatë përsosjesh shpirtërore (seishin teki kyoyo) praktikuesi arrin refleks mendor dhe pastaj ai e kanalizon energjinë e tij përmes lëvizjes në mënyrë të vazhdueshme të lëvizjes së gishtit (kuji-in). Shfrytëzimi i subkoshiencës përmes vetë hipnozës bie nën kategorinë e plotë të kontrollit të mendjes (saiminjitsu). Ajo e ndihmon përdoruesin që të fitoi fuqi të brendshme përmes meditimit, për të kapërcyer frikën dhe dhimbjen dhe për të rritur kujdesin e tij të brendshëm . Kryerja me kujdes e këtyre teknikave bën të mundur: 1. Leximin e mendimeve të të tjerëve, 2. Tregimi i kujdesit për detaje të ndryshme, 3. Koncentrimi mbi impresione të ndjeshme, 4. Nuhatja e rreziqeve, 5. Marrja e vendimeve të vështira19, 6. Marrja e vendimeve të vështira dhe realizimi i tyre siç duhet, 7. Parashikimi i detyrave që duhen kryer.

112

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

Hipnoza që prej kohësh është njohur si një ilaç për frikën dhe dhimbjen. Sigurisht që kjo ka dhe aplikime luftarake.

Veteranët amerikanë të luftës së Paqësorit, Koresë dhe të Vietnamit kanë folur për një kohë të gjatë për efektet e përdorimit të këtyre teknikave të vjetra nga luftëtarët.

Ninjutsu-ja ka filluar aplikimet e saj nga Japonia në Azinë Juglindore që 900 vjet më parë, nga ushtarët që rrëzuan Dinastinë Kineze Tang. Shumica e aftësive të ninxhave është përhapur gjatë rrugëve tregtare për në Lindjen e Mesme pas shekullit të 11-të.

Në datën 3 Prill të vitit 2004, shtatë të dyshuar në Stacionin e Metrosë së Madridit, hodhën veten e tyre në erë duke thërritur në gjuhën Arabe20. Terroristët e 11 Shtatorit të vitit 2001, kanë bërë të njëjtën gjë po kështu.

Rrëmbyesit sigurisht që kanë qenë të manipuluar përmes metodave psikologjike të sofistikuara që përfshijnë leximin në mënyrë të vazhdueshme të pjesëve të zgjedhura të Kuranit, përmes teknikave hipnotike të misticizmit Islamik...

Së pari, duket si një listë enigmatike e këshillave fetare dhe praktike...

Letra ishte më shumë sesa një çeklistë, Cole (një studiues) arrinte në përfundimin e tij. Ajo ishte një mekanizëm ose vegël për „autohipnozën” dhe „manipulimin psikologjik”...

Për ta përforcuar këtë, dokumenti flet për një sistem lutjeje të ndërlikuar të huazuar me sa duket nga misticizmi Sufi, një degë e ngushtë e Islamit, spjegon po Cole. Por gjatë kohës që misticizmi Sufi përdor teknika përsëritjeje për arritjen e ndriçimit të mendjes, al-Kaeda e adoptoi atë për përdorim nga pengmarrësit që të shkaktojnë një ndjenjë mendore pa frikë, mendimi kritik dhe qetësie morale21.

-Skenca Kristiane, 30 Tetor 2003113

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Një student konfirmon që psikologjia dhe misticizmi aziatik janë formula magjike (hinduizmi dhe budizmi) mund të jetë një aset i mirë përdorimi për ushtarakët.

114

Dritan DEMIRAJ Guerilasit islamikë: taktikat e tyre dhe si stërviten ata?

Referenca 1 TPSchwartz, “The Qur’an as a Guideto Conduct of and in War, Including Treatment of Prisoners of War” Marine Corps Gazette, Feb 2002 p 43.

2 Mc Foran, The World Held Hostage, p 94.

3 Katzman, Warriors of Islam, p 32.

4 Ibid, p 217.

5 Katzman, Warriors of Islam, p 92.

6 Pintak, Seeds of Hate, p 113, 184.

7 Katzman, Warriors of Islam, p 67.

8 Ibid, p 243 9 Ibid.

10 .Keyser, AP, “Israel Bombs Syria”.

11 . “ The Ayn Tzahab Training Camp in Syria”, Israel News Agency, 5 Oct 2003.

12 . “Sudan: Militant Training Camps,” USState Dept daily prerss briefinganswers, 23 Apr 2002.

13 . “Pakistan’s Double Standards” Pravda Russia, 18 Sep 2001.

14 . “Al-Qaeda Training Tape Assessments,” given to author by Marine Sergeant during an instructional visit to 1st Bn, 5th Marines in Oct 2003.

15 . Peterson, “The Rise and Fall of Ansar al-Islam”, p 13.

16 . Memo for the record by Joon Poole.

17 . “Al-Qaeda training tape assessment”.

18 . “Hypnosis”, chapt.in The Complete Manual of Fitness and Well-Being, The Readers Digest Assn, 1984, p 330.

19 . Ibid.

20 . Mar Roman, AP, “Terror Suspects Kill Selves As Spanish Police Close In”, Jacksonville (NC) Daily News, 4 Apr 2004, p 8A 21 . Clayton, “Reading into the Mind of a Terrorist”, p 11.

115

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Dr. Ferit BAÇA Pedagog, Fakulteti i Shkencave Sociale, Universiteti i Tiranës

Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë Demokracia mbetet kuratorja më e mirë e sistemeve politike shoqërore të provuar deri më sot. Përballë kërkesave për një pjesëmarrje aktive të vendimmarrëse në organet e sistemit ligjvënës, qeverisës, si dhe atë të drejtësisë, shoqëria njerëzore shtron pareshtur nevojën e vazhdueshme të përmirësimit të tyre. Ndaj, sistemi i demokracisë pëson ndryshime të vazhdueshme në përputhje me ndryshimet dhe kërkesat e kohës sepse “as ka ekzistuar dhe as nuk do të ekzistojë ndonjëherë një demokraci e vërtetë”.

Fjalë kyçe: Demokracia, liria, vendimmarrja, politika, votimi, pushteti, përfaqësimi, referendum.

116

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

Democracy and decision making - a historical tendency of the society Actract Democracy remains the best curator of political and social systems which are tested so far. Faced with demands for an active participation of the decision-makers in the legislative, executive and justice systems’ bodies, human society incessantly raises the need for their continuous improvement. Therefore, the democratic system undergoes constant changes in accordance with the requirements of the time because “a true democracy has never existed and never will”.

The following paper summarizes some of the theories of well-known authors, covering the notions of “Democracy and decision-making”. The study begins with theories that appeared during antiquity in ancient Greece, when were laid the foundations of a society based on democracy and deci117

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

sion making, which enable the understanding of the transformative nature of these ideas to today’s era.

Keywords: democracy, freedom, decision-making, politics, voting, power, representation, referendum.

Abstrakt Demokracia mbetet kuratorja më e mirë e sistemeve politike - shoqërore të provuar deri më sot. Përballë kërkesave për një pjesëmarrje aktive të vendimmarrëse në organet e sistemit ligjvënës, qeverisës, si dhe atë të drejtësisë, shoqëria njerëzore shtron pareshtur nevojën e vazhdueshme të përmirësimit të tyre. Ndaj, sistemi i demokracisë pëson ndryshime të vazhdueshme në përputhje me ndryshimet dhe kërkesat e kohës sepse “as ka ekzistuar dhe as nuk do të ekzistojë ndonjëherë një demokraci e vërtetë”. Punimi vijues përmbledh disa prej teorive të autorëve më të njohur mbi nocionet e “demokracisë dhe të vendimmarrjes”. Trajtimi i studimit fillon me teoritë që u shfaqën në periudhën e antikitetit në Greqinë e lashtë kur u hodhën themelet e një shoqërie të bazuar mbi demokracinë dhe vendimmarrjen, të cilat mundësojnë njohjen e thelbit të natyrës transformuese të këtyre ideve deri në epokën e sotme.

Fjalët kyçe: Demokracia, liria, vendimmarrja, politika, votimi, pushteti, përfaqësimi, referendum.

Hyrje Demokracia nënkupton një formë të caktuar drejtimi apo qeverisjeje që realizohet në emër dhe në interes të shumicës.

Një sistem politik quhet demokratik atëherë kur shumica ose një numër i madh njerëzish gëzojnë liritë njerëzore dhe të drejtën e votës. Ndonëse rrënjët e demokracisë shtrihen 118

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

në lashtësi, forma më e pjekur e saj zbatohet në vendet ku zhvillohet një shoqëri pluraliste dhe pushtetet ekzekutive, legjislativë dhe gjyqësor, në veprimtaritë e tyre janë të ndara dhe të pavarura, me qëllim që askush nga drejtuesit e shtetit të mos ketë një pushtet të pakufizuar dhe të pakontrolluar.

Nëse Abraham Linkolni e ka përcaktuar demokracinë si “Një qeverisje të popullit, nga populli dhe për popullin”, pra që ka të bëjë kryesisht me qeverisjen e popullit, filozofë, mendimtarë dhe udhëheqës të ndryshëm kanë dhënë formulime të pasura të cilat mbajnë parasysh kuptimin dhe përmbajtjen e termit demokraci si dhe zbatimin e saj në realitetin e vendeve më të zhvilluara të botës.

Demokracia është sistemi që garanton dhe harmonizon detyrat dhe të drejtat e individit me ato të shoqërisë. Të drejtat përbëjnë elementet më themelor dhe ndërtues të një qeverisjeje demokratike. Përballë kërkesave për të drejta më të mëdha në jetën e përditshme si dhe për një pjesëmarrje më aktive e vendimmarrëse në organet e sistemit ligjvenës, qeverisës, dhe atë të drejtësisë, shoqëria njerëzore e çdo vendi shtron nevojën e përmirësimit të tyre të pandërprerë.

Gjatë gjithë jetës sonë i bashkangjitemi ose bëhemi anëtarë të grupeve ose shoqatave të ndryshme nga familjet, komuniteti ku jetojmë, deri tek kombet dhe shtetet. E drejta për pjesëmarrje përbën themelin e parimeve, të vizioneve dhe të vlerave të shoqërisë njerëzore. Si e tillë, kuptimi dhe përmbajtja e termit demokraci është i lidhur ngushtë me interesat e popullit, ndaj dhe një prej parimeve bazë të demokracisë, barazia politike, nënkupton kërkesën ndaj pushtetit politik i cili duhet t’i shpërndahet popullit në mënyrë sa më të barabartë.

Demokracia lulëzon atëherë kur për të kujdesen qytetarë 119

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

që janë të gatshëm që me lirinë e fituar me sakrifica, të marrin pjesë në jetën shoqërore duke shprehur mendimet e tyre në debate, duke zgjedhur përfaqësues që e kanë treguar veten të denjë me veprimet e tyre; dhe duke pranuar nevojën e tolerancës dhe të kompromisit në jetën shtetërore.

Demokracia - produkt i zhvillimit të shoqërisë Ndonëse në thelb praktika dhe përmbajtja e termit “Demokraci” ka të bëje me vlerat, virtytet dhe praktikat e zbatimit të saj, etimologjia e fjalës demokraci vjen nga fjala demos - popull, dhe nga fjala tjetër, kratos - forcë, pushtet.

Pra, qeverisje e popullit. Demokracia si “pushtet i popullit” është një ideal i lashtë dhe me kohështrirje të gjatë historike.

Ndërkohë, parimet dhe vlerat që përbëjnë themelet e institucioneve moderne që e shoqërojnë atë, si liria politike, votimi i përgjithshëm, pluralizmi politik dhe asambleja përfaqësuese nuk kanë veç një ose dy shekuj që janë krijuar.

Jo vetëm nga përcaktimi i Linkolnit mbi demokracinë, si “Një qeverisje e popullit, nga populli dhe për popullin”, por edhe nga trashëgimia e vyer mijëravjeçare si edhe ata bashkëkohorë, dalin në pah rrënjët ushqyese të saj; filozofikë, politikë, juridikë, por edhe si një sistem real e funksional.

Njëlloj si vlera e diellit për universin, janë edhe aspiratat për liri dhe demokraci të popujve për zhvillimin e shoqërisë njerëzore. Në këtë kuptim, pohojmë se të gjitha sistemet politiko-shoqërore u duhet të kalojnë patjetër në “radioskopinë” e kërkesave për liri dhe demokraci të popujve, thënë më shkurt; këto sisteme politiko-shoqërore dallohen nga njëri-tjetri nga shkalla e zotërimit të lirisë dhe demokracisë. Sikurse çdo fenomen tjetër jetik edhe liria e demokracia përjetojnë dëshirën e natyrshme të popujve, një 120

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

prirje kjo, që i duhet të përballojë “armiqtë” e saj të përjetshëm, etjen për sundim, pabarazinë sociale, ndryshimet dhe diferencat kulturore, sociale, ekonomike, etj.

Me pak fjalë, demokracia mbetet zbatimi dhe mishërimi i lirisë në jetën demokratike të një populli. Mbi bazën e këtyre dy shtyllave themelore të një shoqërie ngrihen sistemet politike të pushteteve; ekzekutivit, legjislativit dhe ai i drejtësisë, pa të cilat një shoqëri nuk mund të quhet demokratike. Demokracia është sistemi që garanton dhe harmonizon detyrat dhe të drejtat e individit me ato të shoqërisë. Të drejtat përbëjnë elementet më themelorë dhe ndërtues të një qeverisjeje demokratike. Përballë kërkesave për të drejta më të mëdha në jetën e përditshme si dhe për një pjesëmarrje më aktive e vendimmarrëse në organet e sistemit ligjvënës, qeverisës, dhe atë të drejtësisë, shoqëria njerëzore e çdo vendi shtron nevojën e përmirësimit të tyre të pandërprerë.

Demokracia lulëzon atëherë kur për të kujdesen qytetarë që janë të gatshëm që me lirinë e fituar me sakrifica, të marrin pjesë në jetën shoqërore duke shprehur mendimet e tyre në debate; duke zgjedhur përfaqësues që e kanë treguar veten të denjë me veprimet e tyre; dhe duke pranuar nevojën e tolerancës dhe të kompromisit në jetën shoqërore.

Duke u njohur me konceptet e hershme mbi demokracinë dhe të regjimeve të aplikuara në qytetet - shtete të Greqisë së lashtë, vërehen me lehtësi ndryshimet thelbësore që ajo ka pësuar në formë dhe përmbajtje. Demokracia është pasuruar, rishikuar dhe përpunuar në përputhje me kërkesat e kohës dhe të vetë popujve. Sot, termi demokraci përdoret jo vetëm për të karakterizuar marrëdhëniet politike në një shoqëri të caktuar, por edhe për të gjykuar dhe për të përcaktuar 121

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

formën e qeverisjes, karakteristikat e tij si dhe sistemin politik.

Pra nocioni demokraci ngrihet mbi parimin, se njerëzit në tërësinë e tyre përbëjnë bazën, themelin mbi të cilin ngrihet e tërë jeta politike e shoqërisë. Ata janë burimi i vetëm i pushtetit, ndërsa interesat dhe mirëqenia e tyre përbëjnë qëllimin përfundimtarë të qeverisjes. Në demokraci, pushteti politik bëhet i ligjshëm vetëm kur ai buron nga populli.

Pushteti mund të jetë rrjedhojë e vullnetit të lirë të popullit si një i tërë, ku çdo individ është i lirë të bëjë zgjedhjen politike që i intereson.

Demokracia përfshin sundimin e shumicës dhe respektimin e pakicave për faktin, që ato janë pjesë e popullsisë dhe për këtë arsye duhet të trajtohen në mënyrë të barabartë. Ose më mirë të themi, demokracia është sistemi që u siguron barazinë pakicave. Nga kjo pikëpamje, demokracia shihet si forma e organizimit politik, që siguron sundimin e shumicës dhe respektimin e pakicës, duke krijuar dhe hapësirat për konkurrencën e lirë të alternativave politike. Demokracia është ajo formë e organizimit politik, që mundëson konkurrencën politike për alternativat e ndryshme të zhvillimit ekonomik, që siguron nismën e lirë dhe pronën private. Por mjaft qarqe të caktuara e përdorin konceptin e demokracisë për të maskuar qëllimet e tyre të mbrapshta duke goditur apo reduktuar të drejtat themelore të njeriut, për të shtrembëruar thelbin e demokracisë me anë të zbatimit vetëm të disa elementëve të saj, për të keqinterpretuar interesat e një pjese si interesa të të gjithë shoqërisë.

Historia njerëzore njeh dy lloj demokracish, përkatësisht: Demokracinë e drejtpërdrejtë dhe demokracinë me përfaqësim.

122

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

Demokracia e drejtpërdrejtë Bazohet në parimin e “qeverisjes nga populli”, që do të thotë se, populli vetëqeveriset dhe njerëzit marrin vendime të rëndësishme për jetën e tyre dhe fatin e shoqërisë ku ata jetojnë. Kjo lloj demokracie e konsideruar historikisht edhe si demokraci e pastër ka ndikuar shumë në teoritë dhe formulimet e pikëpamjeve të Rusoit dhe të Marksit.

Gjithashtu, demokracia e drejtpërdrejtë mishëron anët e saj pozitive, sepse i jep sistemit demokratik vlerën e një demokracie që ushtrohet dhe zbatohet drejtpërdrejtë nga populli duke pasqyruar vetë thelbin filozofik të demokracisë; “si një demokraci e popullit dhe për popullin”, gjatë zbatimit të së cilës pushteti politik i shpërndahet atij në mënyrë sa më të barabartë. Model i demokracisë së drejtpërdrejtë vazhdon të jetë i efektshëm edhe sot në disa vende të botës, si në Amerikë e Zvicër dhe shërben si bazë e zhvillimit të referendumeve.

Demokracia përfaqësuese Forma më e përhapur e demokracisë në ditët tona është demokracia me përfaqësim në të cilën qytetarët zgjedhin njerëzit që drejtojnë jetën politike, që hartojnë ligjet dhe drejtojnë programet për udhëheqjen e jetës politike shoqërore të vendit. Duke përfaqësuar popullin këta individë merren me probleme të ndërlikuara shtetërore, gjë që nuk mund të realizohet nga qytetarët e thjeshtë. Në kushtet e një shoqërie moderne demokracia mishëron tipare të ndryshme nga ajo e realizuar në shoqërinë e Athinës, duke ruajtur karakteristikat e një demokracie përfaqësuese, pluraliste që bazohet mbi konceptin e shtetësisë. Ndryshimi 123

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

themelor qëndron në faktin se, vendimet politike ndërmerren nga organet përfaqësuese dhe vetëm në disa raste të parashikuara merren drejtpërdrejt nga trupi elektoral.

Megjithë avantazhet e mëdha që paraqet demokracia përfaqësuese, ajo nuk i ka shpëtuar vërejtjeve të Rusoit, që vinte në dukje me dëshpërim: “Sido që të jetë, nga ai çast kur një popull i dorëzohet përfaqësuesve nuk është më i lirë”.

Një vështrim i shkurtër filozofik e politik mbi vendimmarrjen Duke realizuar njohjen e përgjithshme mbi ekzistencën e botës, filozofia përmbledh një sërë parimesh të unifikuara rreth njohjes, ku nëpërmjet arsyes, bëhet e mundur formulimi i koncepteve mbi shoqërinë dhe natyrën si ndryshim dhe njohje e përgjithshme e botës dhe ligjeve të natyrës. Pra, themelet e para të të jetuarit janë hedhur mbi bazën e mendimeve universale rreth elementeve të natyrës, rregullave të saj dhe dinjitetit të qenies njerëzore.

Mendimi që buron dhe lind nga vetja është fillesa e synimeve dhe vizionit për universin që na rrethon. Ai është referencë për mendjen e cila bazohet në përvojën, domethënien e gjërave dhe mënyrën se si i perceptojmë fenomenet dhe dukuritë e shoqërisë dhe të natyrës. Kështu, veprimtaria e njeriut është e lidhur drejtpërdrejtë me mendimet e përjetuara që i shndërron ato në botëkuptime dhe shprehi, sipas të cilave edhe vepron.

Rruga e përshkruar deri më sot, por dhe ajo në perspektive, është produkt i ideve të shoqërisë njerëzore. Nevoja e njohjes së botës dhe natyrës që na rrethon është njëra prej problemeve kryesore që lidhet me ekzistencën e njeriut.

Trajtimi i çështjes së njohjes në mendimin filozofik është 124

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

kontribut i filozofëve të mëdhenj, si: Sokratit, Platonit dhe Aristotelit. Në epoka të ndryshme historike ajo u pasuara nga ide dhe teori të reja, siç ishin, p.sh., mendimet e Kantit, etj. Kjo pasuri e gjithanshme të cilës i hap udhë kurdoherë filozofia, mundëson një vendimmarrje të drejtë dhe të arsyeshme.

Por, çfarë është vendimmarrja?

Si një orë biologjike, jeta jonë njerëzore vijon të punojë nën ritmin e kohës. Ajo ka nevojë për marrjen e vendimeve të here pas hershme, njësoj si zembereku i orës për kurdisje.

Sipas kriterit të kohëshmërisë, vendimet i klasifikojmë në vendime kalimtare apo të rëndësishme, në vendime të përsëritura apo të reja, në vendime të pritshme apo të paparashikuara, etj, por gjithsesi, të gjitha vendimet janë pjesë e organizimit të jetës sonë të përditshme.

Vendimi është një zgjedhje nëpërmjet së cilës një person nxjerr një përfundim mbi një çështje të caktuar, pra vendimi është një proces i zgjedhjes së një alternative midis një numri alternativash të tjera. Siç shihet vendimi është një element thelbësor me ndikim të rëndësishëm gati në çdo aspekt të jetës dhe veprimtarisë së njeriut. Për shkak të rolit dhe peshës që luajnë vendimet në jetën tonë është me rëndësi të njohim si merren ato.

Demokracia moderne ka lindur si rezultat i teorive të mbledhura shekuj më parë, në periudhën kur bëhej përpjekja e zëvendësimit të klasave fisnike të botës së vjetër me një shoqëri moderne. Ndërsa fusha politike karakterizohej nga bashkimi i qytetarëve të lirë dhe të barabartë; pra pa shtresa nënshtruese apo të nënshtruara.

Historia e nevojës së vendimmarrjes si një nga pjesët 125

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

kryesore të procesit të demokracisë filloi me tubimet popullore në të cilat diskutoheshin problemet e kohës që u interesonin qytetarëve. Politika bazohej në pjesëmarrjen e qytetarëve në organizimin dhe vetëadministrimin e Polisit.

Kështu, në dritën e dialektikës së kohës, vendimmarrja paraqet një proces që mundëson zgjedhjen e një mënyre të vepruari midis llojeve të ndryshme, nga ato të përditshmet e rutinë, deri tek vendimet që mund të merren vetëm një herë në jetë. Kështu, çdo veprim i yni, nga më i parëndësishmi, deri tek ai më i rëndësishmi dhe më i rralli, janë produkt i vendimeve që marrim dhe që pastaj me nxitjen e nevojave, dëshirave dhe vullnetit tonë, vihen në jetë. Nëse provojmë të sjellim në kujtesë veprimet që na duhet të kryejmë për të zhvilluar veprimtarinë tonë jetike e sociale, do të bindemi se, shkaku dhe nxitja për realizmin e tyre janë vendimet që kanë kaluar në peshoren e ndërgjegjen tonë.

Edhe kur përcaktojmë orarin e fjetjes, të zgjimit, ngrënies së mëngjesit dhe hajeve të tjera gjatë ditës, fillimin e punës, pushimin apo ndonjë veprimtari tjetër, (zgjedhjen e fakultetit, llojin e punës, vendin ku mund të kalohen pushimet vjetore, deri tek martesa dhe pjesëmarrja në veprimtaritë politike) mund të themi se të gjitha ato, janë “certifikuar” apo kanë kaluar më parë në skanerin e ndërgjegjes tonë, pavarësisht rezultatit të tyre të kënaqshëm ose të pasuksesshëm.

Mënyrat e vendimmarrjes Të ndihmuar edhe nga formimi i koncepteve në fushën e teorisë së njohjes mbi shoqërinë dhe botën që na rrethon, e kemi më të lehtë të klasifikojmë llojet kryesore të vendimmarrjeve.

126

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

Vendimmarrja intuitive Thelbi i kësaj vendimmarrje mbështetet tek intuita individuale dhe në përvojat e fituara në jetën tonë të përditshme. Vendimmarrja intuitive mbështetet në aftësitë dhe përvojat e vendimmarrësit për të kuptuar situatën në të cilat i duhet të zgjedhë mënyrën e veprimeve dhe të përgjigjes.

Kjo kërkon nga vendimmarrësi njohjen e elementeve thelbësorë të një problemi, orientimin e shpejtë (intuitiv), për marrjen e vendimit të duhur.

Vendimmarrja intuitive zëvendëson analizat e përvojës dhe gjykimin. Ajo mbështetet në aftësinë dhe përvojën e vendimmarrësit për të kuptuar situatën në tërësinë e saj.

Vendimmarrja intuitive priret të gjejë një zgjidhje të problemit, brenda një kohe të shkurtër ose më mirë të themi, aty për aty.

Vendimmarrja intuitive si njëra prej zgjidhjeve më të shpejta, në funksion të kohës e rrethanave, mishëron në vetvete të gjithë eksperiencën e fituar nga jeta e cila shfaqet në një situatë të veçantë dhe në një kohë fare të shkurtër.

Mbi sa shpjeguam më lart kjo lloj vendimmarrje (intuitive) për shkak të rrethanave, nevojave dhe avantazheve që mbart, paraqitet si konkurruesja më e përshtatshme për përballimin e situatës së krijuar. Por, meqenëse asnjë detyrë, punë apo mision nuk është rezultat vetëm i një veprimi apo i një vendimi të vetëm, por një proces dialektik, një zinxhir vendimesh e ngjarjesh, atëherë, kemi mundësi të kolaudojmë shënjestrën e marrjes së vendimeve duke zgjedhur apo alternuar lloje të tjera vendimmarrjesh në vartësi të kohës dhe rëndësisë së objektit të vendimmarrjes.

127

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Vendimmarrja e kufizuar Bën fjalë për një zgjidhje afatshkurtër dhe vetëm për një pjesë të procesit të punës. Ajo është produkt i kohës së pamjaftueshme që kemi në dispozicion. Shërben për të siguruar avantazhet e mbërritura dhe na jep kohë për grumbullimin sasior e cilësor të njohurive dhe një informacioni të ri të cilat do të shërbejnë për marrjen e një vendimi gjithëpërfshirës.

Vendimet e analizuara Janë ato lloj vendimesh të cilat kalojnë në sitën e procesit të analizës. Këto lloj vendimesh kërkojnë nga vendimmarrësi që të krahasojnë mundësitë e shumta për të arritur në një zgjedhje optimale.

Vendimmarrje racionale ose logjike Kriteri përcaktues i saj është kërkesa që ajo duhet të kalojë në filtrin e ndërgjegjes veprimtarinë që synohet për tu arritur, avantazhet dhe dizavantazhet e saj dhe së fundi, mbi bazën e mundësive dhe realitetit merret vendimin përkatës. Ndonëse në tërësi ky proces është racional sepse mbështet mbi kryerjen e një analize logjike, nuk mund t’i shmangemi dot disa veprimeve jo racionale, shprehive praktike të fituara në eksperiencën e gjatë të jetës dhe punës.

Përfundime Megjithë të metat që mbart gjatë rrugës së saj historike, askush nuk mund të vërë në dyshim faktin se, demokracia mbetet sistemi më i plotë dhe më i harmonizuar që ka prodhuar mendimi filozofiko - politik e social, mundësia më e mirë për njeriun, për qenien njerëzore, për shoqërinë në 128

Ferit BAÇA Demokracia dhe vendimmarrja - një tendencë historike e shoqërisë

tërësi, për botën, për t’i shfrytëzuar hapësirat, për t’i parandaluar problematikat që i vijnë dhe për të gjetur zgjidhjet më të mira të mundshme. Produkti i saj, vendimmarrja qytetare, e cila luan rolin e një turbine apo motori të fuqishëm për zhvillimet e shoqërisë njerëzore, nuk nënkupton pjesëmarrjen një herë në votime, për t’ia lënë vendin “gjumit” deri në zgjedhjet e ardhshme, duke hequr dorë kështu nga e drejta e tij e garantuar me ligj për pjesëmarrje aktive në të gjitha zhvillimet shoqërore të vendit.

Një demokraci e pjekur dhe e harmonizuar nuk i përjashton qytetarët nga të qenit aktiv në dhënien e kontributit të tyre, por i vlerëson ata si burimin e vetëm të pushtetit dhe të ndërtimit të një shoqërie të drejtë e bashkëkohore.

Referenca · Giovani Sartori, ‘’Edhe një herë për teorinë e demokracisë”, Shtëpia Botuese “Dituria”, Tiranë 1998 · Goldstein, S. Joshua. Marrëdhëniet Ndërkombëtare, Botimi i Katërt, Përkthyer nga Arian dhe Teuta Starova, Hstëpia Botuese. Dituria 2001. · Kant, Imanuel. Ese në Filozofinë Historike dhe Politike. Përk. Gaqo Karakashi. Tiranë: Shtëpia Botuese “Fan Noli”. 2004 · Nietzsche, Friedrich. “Vullneti për pushtet”. Përk. Gazmend A. Bakiu.

Tiranë: Shtëpia Botuese “Marin Barleti”. 1999 · Ruso, Zhan Zhak. “Kontrata Sociale”. Botimi i IV. Përk. Lazan Koldashi.

Tiranë: Luarasi University Press. 2007. · Ruso, Zhan Zhak. “Origjina e Pabarazisë Sociale mes Njerëzve”. Përk. Qemal Velia. Tiranë: Botimet “Almera”.2008. · Toqueville Alexis, “Demokracia ne Amerike”, Fondacioni Soros, Tirane, 2002

129

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Agron MALAJ Dr. në proces

Nënkolonele Irela NEBIAJ Msc. Studime Sigurie

Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë Koncepti i fuqisë së butë, arrihet nëpërmjet mundësisë së bashkëpunimit të të huajve nga atraktiviteti i vlerave, ideve dhe praktikave, te cilat kuptohet kane ndikim i madh. Fuqia e butë është shumë më e lirë sesa fuqia e fortë. Të gjithëve shpesh, forca ushtarake u duket se do të dështojë si një instrument i politikës dhe si pasojë, ajo duket ne pikëpamjen se ajo po bëhet dalje nga moda, madje edhe anakronike. Studiues të tjerë, në shqyrtimin kritik të fuqisë e fortë dhe e butë, konstatojnë se kjo e fundit është keqkuptuar dukshëm dhe si pasojë, e pavlerësuar, si një zëvendësim për kërcënimin ose përdorimin e forcës ushtarake.

Fjalë kyçe kyçe: fuqi e butë, fuqi e fortë, burimet, karakteri kombëtar, terrorizëm, idealizëm.

130

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Soft vs. hard power Abstrakt In recent decades, scholars and analysts are differentiating between two types of power: “hard” and “soft” power.

Hard power is achieved through military and economic threat. Soft power is achieved through the possibility of cooperation based on the attractiveness of values , ideas and practices having a great impact. Soft power is much cheaper than hard power, and this is consistent with the culture of liberal American society. Many people often suppose that military force will fail as an instrument of politics, and as a result, it appears it is getting out of fashion - even anachronistic. Some scholars, while examining critically the hard and soft power, conclude that the latter is significantly misunderstood and consequently, it is underrated, and considered as a substitute for the threat or use of military force.

Any kind of power has its limitations, but facing significant challenges of military force does not mean that power, i.e.

131

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

soft power, should not be an instrument of our political choices.

Keywords: soft power, hard power, resources, national character, terrorism, idealism, product of many Americas Abstrakt Në dekadat e fundit, dijetarët dhe komentues kanë zgjedhur të dallojnë midis dy llojeve të fuqisë, “e fortë” dhe “e butë”. Fuqia e fortë është arritur përmes kërcënimit ushtarak dhe ekonomik. Koncepti i fuqisë së butë, arrihet nëpërmjet mundësisë së bashkëpunimit të të huajve nga atraktiviteti i vlerave, ideve dhe praktikave, te cilat kuptohet kane ndikim i madh. Fuqia e butë është shumë më e lirë sesa fuqia e fortë, dhe kjo është më në përputhje me kulturën e një shoqërie parimisht liberale amerikane. Të gjithëve shpesh, forca ushtarake u duket se do të dështojë si një instrument i politikës dhe si pasojë, ajo duket ne pikëpamjen se ajo po bëhet dalje nga moda, madje edhe anakronike.

Studiues të tjerë, në shqyrtimin kritik të fuqisë e fortë dhe e butë, konstatojnë se kjo e fundit është keqkuptuar dukshëm dhe si pasojë, e pavlerësuar, si një zëvendësim për kërcënimin ose përdorimin e forcës ushtarake. Çdo lloj fuqie ka kufizimet e saj, por sfidat e dukshme dhe të njohura karakteristike e forcës ushtarake nuk do të thotë se fuqia, pra e butë, nuk duhet të jetë instrument i zgjedhjes sonë politike.

Fjalë kyçe: fuqi e butë, fuqi e fortë, burimet, karakteri kombëtar, terrorizëm, idealizëm, produkt i shumë Amerikave 1. Hyrje.

Vështrim i përgjithshëm mbi fuqinë Në Marrëdhëniet Ndërkombëtare shpesh fuqia vlerësohet 132

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

si një objektiv i shteteve apo drejtuesve të tyre,si një masë për ndikimin apo kontrollin mbi rezultatin e ngjarjeve, aktorëve dhe çështjeve, si reflektim fitores në konflikt dhe arritja e sigurisë dhe si kontroll mbi burime dhe kapacitete.

Përfundimi i Hobbes se “Unë ju tregoj prirjen e përgjithshme të të gjithë njerëzve, dëshirën e përhershme dhe të pareshtur për fuqi pas fuqie, që pushon vetëm kur vdes”1, është shprehja më kuptimplote për këtë fenomen. Përdorimi primar i “fuqisë” si një objektiv në marrëdhëniet ndërkombëtare haste shpesh tek studiues si Niccolo Machiaveli dhe Hans Morgenthau. 2 Sidomos midis mendimtarëve klasikë realistë, fuqia është një objektiv i vazhdueshëm në krijimin e një shteti. Rritja ekonomike, rritja ushtarake, shpërndarja kulturore etj., mund të konsiderohet si prova që bëhet për të arritur objektivin përfundimtar të fuqisë ndërkombëtare. Politologët e përdorin “fuqinë” kryesisht si aftësia e një aktori për të ushtruar ndikim mbi aktorë të tjerë brenda një sistemi ndërkombëtar. Ky ndikim mund të jetë detyrues, tërheqës, bashkëpunues apo konkurrues. Mekanizmat e ndikimit mund të përfshijë rrezikun apo përdorimin e forcës, presionin apo ndërveprimin ekonomik, diplomacinë dhe shkëmbimin kulturor,etj,etj. Shumica e studiuesve fokusohen te fuqia si mjet, forcë ose aftësi qe siguron “aftësinë për te ndikuar sjelljen e aktoreve të tjerë në përputhje me objektivat e veta”3.

Duke folur për fuqinë duhet të bëjmë dallimin midis shteteve që kërkojnë të sigurojnë fuqi dhe shteteve që e kanë atë.

Shtetet e Bashkuara zotërojnë sasi të mëdha burimesh natyrore dhe janë në gjendje t’i shfrytëzojnë ato. Brazili dhe Kina,apo dhe Shqipëria, megjithëse vend i vogël, nga ana tjetër, kanë rezerva të shumta në minerale, por nuk janë në 133

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

gjendje t’i shfrytëzojnë. Ky potencial i mundshëm që nuk realizohet është i humbur. Prandaj, fuqia në politikën ndërkombëtare nuk ka kuptim në qoftë se nuk realizohet.

Në këtë kah mund të bëjmë disa vëzhgime rreth natyrës së saj. Së pari, fuqia është relative: ajo duhet të matet në krahasim me aktorët e tjerë në sistem për të krijuar një tablo të qartë të rëndësisë së saj. Më tej, fuqia nuk është diçka fikse e dhënë për çdo situatë: ajo ndryshon sipas kontekstit në të cilin vendoset. Për shembull, kur Irani vendosi të marrë pengjet amerikane në vitin 1979, Shtetet e Bashkuara nuk mund të bënin asgjë, pavarësisht nga kapacitetet ushtarake, përveç se të bisedonin. Një karakteristikë e tretë e fuqisë është natyra dinamike e saj. Ashtu si ndryshojnë vendet, ashtu ndryshojnë edhe kapacitetet e fuqisë së tyre. Burimet natyrore mund të harxhohen, ekonomia mund të bjerë dhe teknologjitë e reja ushtarake mund të fuqizojnë disa vende dhe të dobësojnë të tjerat. Së fundi, fuqia nuk është thjeshtë e barabartë me aftësinë ushtarake. Ka shumë faktorë të tjerë, të cilët së bashku kontribuojnë për fuqinë relative të çdo shteti-komb4.

Autorë modern kanë trajtuar përbërësit e fuqisë kombëtare.

Pavarësisht nuancave, politologë si Morgenthau5, Jabllonski6, Mingst7 etj, I ndajnë përbërësit e fuqisë në natyror dhe shoqëror.

Nga ana tjetër shumica e studiuesve të politikës ndërkombëtare pranojnë se ka disa karakteristika të dukshme dhe të padukshme që kontribuojnë për atë cilësi të përgjithshme që e quajmë fuqi. Në karakteristikat e dukshme të fuqisë ata rreshtojnë kapacitetet ushtarak, madhësia e popullsisë dhe demografia, kapaciteti industrial dhe bujqësor, resurset natyrore si dhe pozita gjeografike dhe madhësia8.

Përveç këtyre burimeve të dukshme të fuqisë, ekzistojnë 134

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

edhe disa të padukshme, të cilat mund të kontribuojnë për faktorin fuqi. Para së gjithash, qeveria e një vendi të fuqishëm zakonisht është efektive, e aftë dhe gëzon një reputacion të shëndoshtë ndërkombëtar. Udhëheqësit e tij janë të ndershëm, të aftë dhe frymëzojnë popullsinë e tyre. Së dyti, një karakteristikë e debatueshme është karakteri kombëtar i një populli. Themi e “debatueshme” sepse mund të argumentohet se nuk mund të quhet një popull stereotip.

Megjithatë, është e vërtetë se grupe të ndryshme njihen për karakteristika të veçanta, si të qenit bashkëpunues, ineficient, të udhëhequr nga qëllimi, ose të zellshëm (punëtor). Së treti, përveç kapacitetit ushtarak, duhet të merren në konsideratë edhe tiparet e përgjithshme të ushtrisë si gatishmëria, cilësitë e udhëheqjes dhe morali. Së fundi, reputacioni apo imazhi ndërkombëtar i një vendi ka një vlerë të veçantë në përcaktimin e fuqisë..

Si në të gjitha përpjekjet strategjike, edhe në vlerësimin si qëndron fuqia e një shteti në lidhje me fuqinë e aktorëve të tjerë rajonalë dhe globalë, përfshihet më shume art sesa shkencë. Kjo nuk e ka penguar D. Jablonskin për të gjetur një formulë për kryerjen e një vlerësimi të përafërt të fuqisë së “perceptuar” kombëtare, fokusuar kryesisht në aftësinë e shtetit për të zhvilluar lufte9. Fp = (M + E + U) x (S + V) ku: Fp = Fuqia e perceptuar; M = Masa kritike: popullsia dhe territori; E = Aftësia ekonomike; U = Aftësia ushtarake; S = Qëllimi strategjik; V = Vullneti për përmbushjen e strategjisë kombëtare.

2. Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë (Soft versus hard power) Disa politologë bëjnë një ndarje midis dy lloj fuqish: të 135

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

butë dhe të fortë. E para është tërheqëse ndërsa e dyta është detyruese. Joseph Nye10 është iniciatori dhe teoricieni i fuqisë së butë. Instrumentet e fuqisë së butë përfshijnë debate në vlerat kulturore, dialogët mbi ideologjitë, synimi për të influencuar nëpërmjet shembujve të mirë dhe apeli për të ndjekur dhe zbatuar vlerat humane të pranuara nga të gjithë.

Mjetet e ushtrimit të fuqisë së butë përfshijnë diplomacinë, përhapjen e informacionit, analizën, propagandën dhe programet kulturore për të arritur rezultate politikë.

“Hard Power” nuk është gjithmonë e nevojshme ose nje strategji e dëshirueshme për arritjen e një qëllimi. “Hard Power” njihet si “karotat dhe shkopinjtë”. Ndonjëherë një komb mund të arrijë objektivat e saj pa kërcënime konkrete ose “payoffs”, por nëpërmjet një fuqie të butë. Fuqia e bute, nga ana tjetër, është aftësia për të marrë rezultatet e dëshiruara, sepse të tjerët duan atë që ju dëshironi. Kjo është aftësia për të arritur qëllimet përmes tërheqjes se sa detyrimit.

Ajo punon duke i bindur të tjerët të ndjekin ose t’i bindesh ata të bien dakord me normat dhe institucionet që prodhojnë sjellje të dëshiruar. Fuqia e butë dhe fuqia e forte janë të lidhura, por ata nuk janë të njëjta. Shkencëtari politik Samuel P. Huntington është i saktë kur thotë se suksesi material e bën një kulturë dhe ideologji tërheqëse, dhe që dështimi ekonomik dhe ushtarake të çojnë për vetë dyshimin-dhe krizën e identitetit11. Ai është i gabuar, megjithatë, kur argumenton se fuqia e butë mbështet vetëm një bazë të fuqisë së fortë. Fuqia e butë e Vatikanit nuk është shuar për shkak të madhësisë së shteteve fetare te zvogëluara. Kanadaja, Suedia, dhe Holanda kanë më shumë ndikim se disa shtete te tjera me aftësi ekuivalente ekonomike apo ushtarake.

Bashkimi Sovjetik kishte fuqi të butë të konsiderueshme në 136

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Evropë pas Luftës II Botërore, por e prishi atë nga pushtimi i Hungarisë dhe Çekosllovakisë edhe kur fuqia ekonomike dhe ushtarake sovjetike vazhdoi të rritet. Fuqia e butë ndryshon me kalimin e kohës dhe ne fusha të ndryshme.

Kultura popullore e Amerikës, me rrymat e saj liberale dhe besimtare dominon filmin, televizionin, dhe elektroniken e komunikimit. Jo të gjitha aspektet e kulturës janë tërheqëse për të gjithë, për shembull myslimanët konservatorë.

Megjithatë, përhapja e informacionit dhe kulturës popullore amerikane në përgjithësi ka rritur ndërgjegjësimin global të dhe hapjen ndaj ideve dhe vlerave amerikane. Në një farë mase kjo pasqyron politikat e qëllimshme, por më shpesh fuqia e butë është një efekt anësor i hutuar.

Përdorimi i elementëve të fuqisë së butë ka bërë p.sh. që popullariteti i serialeve televizive turke, nga Ballkani në Lindjen e Mesme, i ka sjellë Turqisë një audiencë ndërkombëtare, dhe është duke transformuar imazhin e Turqisë jashtë vendit. Sipas një raporti të Fondacionit turk për Studime Ekonomike dhe Sociale me titull “Perceptimi i Turqisë në Lindjen e Mesme 2010”, 78% e të anketuarve thanë se kanë parë një serial televiziv turk. Raporti thekson se serialet janë bërë një pjesë e rëndësishme e fuqisë së butë të Turqisë, duke krijuar një ndikim të përhershëm në imazhin e Turqisë në rajon. Edhe pse e paplanifikuar, përhapja e televizionit turk bie mjeshtërisht në strategjinë e fuqisë së butë të ministrit të jashtëm turk Ahmet Davutoglu siç përcaktohet në librin e tij të vitit 2001 “Thellësia Strategjike”.12 Davutoglu mbështet një politikë të huaj proaktive dhe shumëdimensionale që e sheh historinë dhe kulturën e përbashkët të Turqisë me tokat ish-otomane si një avantazh strategjik — duke krijuar një degëzim të 137

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

strategjisë së fuqisë së butë të Turqisë.

Revolucioni i informacionit ndikon gjithashtu fuqi te matur në terma të burimeve në vend se sa te sjelljes. Në bilancin e fuqisë evropiane te shekullit XVIII, territori, popullsia, dhe bujqësia siguruan me kusht bazën këmbësorinë, dhe Franca ishte një drejtor përfituese. Në shekullin XIX, kapaciteti industrial siguroi me kusht burimet që Britania e aktivizuar dhe, më vonë, Gjermania fitonin dominim. Nga mesi i shekullit XX, shkenca dhe sidomos fizika bërthamore kontribuuan burime të rëndësishme të fuqisë në SHBA dhe Bashkimin Sovjetik. Në shekullin e ardhshëm, teknologjia e informacionit, në përgjithësi e përcaktuar, ka të ngjarë të jetë burimi më i rëndësishëm i fuqisë. Ish këshilltari i Xhorxh W. Bush, David Frum, e quan te tejkaluar përdorimin e fuqisë së butë kundërshtarëve pa potencial ekonomiko-ushtarak. Pas akteve terroriste ne 2001, për të nuk ka vend për negociata me vende inferiore, is Siria, Irani, Iraku, Afganistani, etj, vetëm fuqia e forte jep rezultatin e dëshiruar. Filozofia e tij shpërfill mundësinë e bashkëjetesës midis vendeve me diferenca kulturore. Me “fuqinë e butë” mund të luftohet dhe terrorizmi. Format e shfaqjes se terrorizmit janë të larmishme, terrorizmi nuk mund të luftohet i vetëm dhe vetëm me dhunë. Terrorizmi ka elemente të luftës ideologjike, (idealizmi i Bin-Laden), në radhët e tij ka shume të paguar por ka dhe shumë idealistë.

Një shtet (si SHBA), sado i fuqishëm të jetë nuk mund të monitorojë çdo cep të rruzullit tokësor.

3. Kompleksiteti dhe sfida të Fuqisë së butë C. Grey et al, argumentojnë se ka kufizime serioze me vlerë të konceptit të fuqisë të butë, sidomos si ajo mund të 138

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

mendohet si një instrument i politikës. Deri më sot, ideja e fuqisë së butë nuk ka qenë subjekt i një ekzaminimi ligjor mjaft kritik. Në veçanti, raporti i fuqisë të butë, e tërheqjes dhe bindjes me fuqinë e fortë të shtrëngimit urgjentisht kërkon ekzaminim më rigoroz se sa ajo ka marrë deri tani.

Për të dyja llojet e fuqive, të mirat dhe të këqijat, kodet etike janë adaptuar dhe aplikuar nën presionin e rrethanave më shumë ose më pak stresuese dhe kanë tendencë të jenë të ndjeshme ndaj situatës në praktikë. Kjo është thjesht mënyra; gjerat janë dhe kanë qenë gjithmonë. Atë që shteti lejon apo toleron me mënyrën e sjelljes ushtarake të kryera në emër të tij, do të varet në një shkallë sa më të tejskajshme dhe të vendosur, nga politikëbërësit e saj dhe strategët. Fuqia e butë në mënyrë të ndjeshme nuk mund të konsiderohet si një alternativë e konsiderueshme në fuqinë e forte ushtarake. Familjariteti me konceptin e vetme, inkurajon falsitetin që fuqia e fortë dhe e butë kanë peshë afërsisht ekuivalente dhe dobi. Një iluzion i gjerë i zgjedhjes politike është nxitur në këtë mënyrë, kur në fakt zgjedhjet efektive janë kufizuar. Një dobësi e rëndësishme e pandarë e fuqisë së butë si një instrument i politikës është, se kjo krejtësisht varet nga zgjedhjet e pa detyruara të të huajve.

Ndonjëherë preferencat e tyre do të jenë të pajtueshme me tonat citon13 Colin Grey, por zor se më shpesh se ato nuk do të jenë.

Fuqia e butë në thelb nuk është e lirë për te vepruar (diskrete) dhe koncepti ka më shumë gjasa të çorientojë se sa të ndriçoje; fuqia e butë është një koncept preciz, përfshin vetëm atë që nuk është fuqia e fortë. Nëse fuqia e fortë përkufizohet si aftësi qëllimisht të shkaktojë dhimbje apo për të shpërblyer në ndjekje të ndikimit, është e përshtatshme dhe bindëse për të identifikuar atë me instrumentet ushtarak dhe ekonomike të politikës.

Prandaj, e kundërta e saj, fuqia e butë, është aftësia për të arritur 139

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

ndikim nga mjete të tjera përveç ushtarake dhe ekonomike.

Joseph S. Nye, Jr, si zëdhënësi kryesor për fuqinë e butë. Ai shpjegon si më poshtë: “Gjithkush është i njohur me fuqinë e fortë. Ne e dimë se ushtria dhe ekonomia shpesh mund të merret ndryshe duke ndryshuar pozicionin e tyre. Fuqia e fortë mund të qëndrojë në tentacionet (“Karota”) ose kërcënime (“shkopinj”). Fuqia e butë mund të jetë ushtruar jo vetëm nga shtetet, por edhe nga të gjithë aktorët në politikën ndërkombëtare, të tilla si OJQ-të ose institucionet ndërkombëtare. 14 Ajo është konsideruar edhe “fytyra e dytë e pushtetit” që në mënyrë indirekte ju lejon për të marrë rezultatet që ju dëshironi. Fuqia e butë e një vendi, sipas Nye, mbështetet në tri burimet: “kulturën e vet (në vendet ku ajo është tërheqës për të tjerët), vlerat e saj politike (kur ajo jeton deri tek ata brenda dhe jashtë vendit), dhe politikat e saj të jashtme (kur të tjerët e shohin ata si autoritet legjitim dhe moral)” Nye nuk zbuloi perlën e ndritshme, që është ideja e fuqisë të butë, ai nuk bën asnjë përpjekje të sugjerojë ndryshe. Ne mund të themi se ai ishte i pari për të paraqitur idenë në mënyrë rigorozisht të plotë analitike. Fuqia e butë është shfaqur dhe ushtruar që nga fillimi i ndërveprimit social njerëzor. Kryesisht sot koncepti tërheq vëmendje për shkak se duket se ofron një qasje për arritjen e ndikimit në botë, çështje që është plotësuese dhe ndoshta edhe alternative, të cilat ushtrohen përmes fuqisë ushtarake dhe ekonomike. Në vijim është thelbësore të kuptojmë çështjen e veçantë që ne duhet ta konsiderojmë si pyetje ekzaminuese për këtë punim. Në mënyrë të veçantë, pyetja është nëse fuqia e butë mund të zëvendësoje fuqinë e fortë. Më tej, në qoftë se zëvendësimi është i mundur, cilat janë avantazhet dhe disavantazhet e secilit, 140

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

që për SHBA është arritja e ndikimit ose “butësisht” ose me mjete të dhunës dhe shpërblimi fuqi e fortë dhe fuqi e zbutur?

Në këtë kah shtrohet pyetje nga vjen fuqia e butë dhe kush apo çfarë e kontrollon atë? Kjo pyetje kërkon përgjigje për prejardhjen dhe pronësinë e fuqisë të butë. Nye saktësisht vëren se “fuqia e butë nuk i takon qeverisë ashtu si fuqia e forte e bën. “Ai vazhdon me tej butësisht të ballafaqojnë forcat e armatosura me asetet thjesht ekonomike kombëtare me “burimet e fuqisë së butë, që janë të ndara nga qeveria amerikane dhe vetëm pjesërisht të përgjegjshëm për qëllimet e saj.”15 Nye citon si një shembull të shquar të kësaj shkëputje në përgjegjshmërinë, fakti se “epoka në Vietnam…

Politika e qeverisë amerikane dhe Kultura popullore ka punuar në mosmarrëveshje ose keqkuptim.16. Edhe pse fuqia e butë mund të jetë e punësuar me dashje si një instrument i politikës kombëtare, fuqi e tillë është veçanërisht e paparashikueshme në ndikimin e saj të mundshëm, duke prodhuar përfitim neto apo dëm. Deklaruar troç, Amerika është ajo që është, dhe ka shumë në botë që nuk e pëlqen atë siç është. Qeveria e SHBA do të ketë aftësinë të projektoje vlerat amerikane në shpresën, në qoftë se nuk është mjaft e sigurt, se “mënyra amerikane” do të gjendet tërheqëse në pjesët e botës së huaj.

Për më tepër, asnjë qeveri amerikane bashkëkohore, nuk zotëron të gjithë pushtetin e butë të Amerikës, por një numër i vogël i konsiderueshëm. As amerikanët bashkëkohore dhe as institucionet e tyre nuk përbëjnë të gjithë fuqinë e butë të vendit të tyre. Sot Amerika është produkt i shumë Amerikave të djeshme dhe audiencat e synuara në mbarë botën për fuqinë e butë të saj, i përgjigjen gjithë Amerikës që ata kanë perceptuar, duke përfshirë fakte, legjendat, dhe historitë.17..Amerika është 141

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

një vend i ardhshëm i orientuar, ndonjëherë ribën vetveten dhe duke besuar që me hirin e Perëndisë, historia shkon përpara progresivisht drejt një të nesërme më të mirë. Ky futurizëm optimist amerikan në kontrast me pesimizmin kulturor të të huajve ‘ - moshat e tyre të arta mund të shtrihen në të kaluarën, jo te ardhmja - e cila mbizotëron në shumë botë dhe është përgjegjëse për të abuzuar amerikanët si pritje historike për të bërë fuqi të butë.18 Shumë njerëz të vërtetë, ndoshta shumica e njerëzve në botë përtej Shteteve të Bashkuara, kanë vendosur në mënyrë të drejtë një pamje të Amerikës, qëllimeve amerikane dhe për vetë amerikanët. Ky nivel lokal mban burimet e shfaqura nga përvoja e tyre e gjithë ekspozimit ndaj gjërave amerikane, si edhe nga tiparet e tyre “mënyrat e mendimit kulturor” dhe historia si forma e interpretimit Amerikan i autorizohet fjalës dhe veprave të tyre, të kaluarës dhe të tashmes .19 Pa ndryshim kjo nuk do të thotë se fuqia e butë është e parëndësishme ose e padukshme.

Perceptimet e Amerikës mund të mos ndryshojnë me kalimin e kohës. Por fuqia e butë e ideve dhe praktikës se mos amerikanët mund të binden të miratojnë dhe ndoshta të përshtaten me pasoja të favorshme për interesat amerikane, nuk përbëjnë një instrument politik (ose shporta e instrumenteve të tilla) seriozisht e krahasuar me fuqinë ushtarake. Pjesa me e madhe e historisë të fuqive të mëdha zakonisht kanë qenë qytetërimet tërheqëse të denja për admirim dhe rivalitet si edhe shtrëngimet e fuqishme.20 Të gjitha fuqitë e mëdha duhet të urdhërojnë respekt, dhe jo rrallë ato janë te frikshëm. Por pak njerëz të vërtetë frymëzojnë një dëshirë për të matur të tjerët me kulturën, përjashton arsyet e parashikuara të avantazheve materiale. Për shembull, sot Kina do të shërbejë si një model i denjë i respektit për përzierje të 142

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

saj deri më tani me suksesin paraprak ekonomik me kontroll të fortë politik. Megjithatë respektimi i tillë nuk qëndron mbi asnjë element normativ përtej vlerave të lakmisë dhe disiplinës politike (vlerat i referohen vetëm për atë që është vlerësuar).

Praktika kineze e qeverisjes ndoshta mund të jetë vetëm një shembull i fuqisë së butë, por të etiketosh atë kështu, tradhton vlerat demokratike. Dikush mund të thotë se Italia e Benito Musolinit shijon disa dobi të fuqisë së butë, si një shembull i sundimit të fortë anti-demokratik. Në të vërtetë, diktaturat brutale moderniste të komunizmit, fashizmit, dhe nazizmit, si dhe më shumë ose më pak reflektimet e zbehta jashtë Evropës, ofruan shumë dëshmi të fuqisë së butë. Udhëheqësit diktatorial dhe funksionarët e partisë, miratonin dhe përshtatnin idetë e huaja të një firme dore së bashku, sepse dukeshin se punonin mirë, dhe sepse idetë e lidershipit, disiplina sociale, dhe një sasi e masave represive, mbanin mjaft ankesa të vërteta. Kur amerikanët mendojnë sot për ankesën e fuqisë së butë, ata shpesh harrojnë se koncepti është përmbajtje e lirë. Kjo është rreth bashkëpunimit vullnetar për arsye të tërheqjes së vlerave, por kjo nuk do të thotë asgjë në lidhje me vlerat e veçanta, të cilat janë të huazuara dhe disi të nacionalizuara. Dëshira për gjenocidin e “padenjë” ka qenë njohur që të ketë thirrje përtej kufijve politike dhe kulturore. Fuqia e butë nuk është përkufizim vetëm i fuqisë së butë të vlerave humane liberale.

Arsyet e mjaftueshme lokale gjeografike dhe historike nuk mund të përshtaten lehtë duke ndryshuar nevojat politike dhe strategjike. Një shembull i qartë; kultura dominante strategjike amerikane, ende ruan karakteristikat e saj kryesore, edhe pse lejon përjashtime në shfrytëzimin në masë të teknologjisë.21 Këto realizime rezultuan se mund të jenë patologjike kur rrethanat nuk janë ngushtësisht të favorshme për shfrytëzimin 143

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

e tyre. Pjesa më e madhe se ajo kishte frikë shumë pak vite më pare, se vetëm në reagimin e neglizhencës ndaj kulturës për dekadat e mëparshme, kthesa kulturore në studimet strategjike ishte shumë e mprehtë, kështu që sot ekziston rreziku që kritika strategjike kulturalizmi po procedon shumë larg.

Gabimi qëndron në kërkesën dhe gjetjen e pashmangshme të “çelësave të artë “ dhe “ plumbave prej argjendi “, për të zgjidhur versionet aktuale të problemeve të përjetshme. Shitësit e fuqisë së butë- kanë një pushtet të fuqishëm produkt -mix për të shitur, por ata dështojnë të vlerësojnë realitetin se, fuqia e butë amerikane është një produkt në thelb i pandryshueshëm mbi një hapësirë të shkurtër prej vitesh. Po cila është sasia dhe cilësia e ndikimit te saj potencial? Pyetja themelore në lidhje me fuqinë e butë në nevojë për përgjigje, më së miri mund të shtrohen vetëm dy fjalë , “so, ëhat”” Kështu që, çfarë ? “ Idetë false të kombinuara dhe mbi- thjeshtësia që kërcënon integritetin e shërbimeve të konceptit të fuqisë së butë, mund të harrohen. Koncepti i fuqisë së butë është mjaft i vlefshëm intelektualisht edhe pse baza e kontestueshme e saj evidente në histori, kështu dhe brishtësia e saj e vërtetë lehtësisht kane humbur. Për të shpjeguar, logjiken e saj: fuqia e butë qëndron në aftësinë e gatishmërisë për të bashkëpunuar në vend që të shtrëngojë apo të detyrojë. Fuqia amerikane e butë tërheq joamerikanët, sepse ajo përfaqëson avance ose vlerat, idetë, praktikat dhe marrëveshjet që ata gjykojnë të jenë në interesin e tyre, ose të paktën disa prirje në lidhje me të cilin ata mendojnë. Lulëzim i plotë, argumenti përmban, së pari, Amerika ( për shembull) fiton pushtetin politik të dobishëm nëse të huajt, të cilët kanë rëndësi shumë për sigurinë kombëtare të SHBA-së, ndajnë kuptimet e rëndësishme amerikane, vlerat dhe preferencat. Teza vazhdon me hapin e 144

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

saj të dytë për paketën e pohimit të deritanishëm e arsyes të përbashkët nën flamurin e “fuqisë së butë”; ajo tani është objektivisht e rrezikshme, aq sa nëse një emër i dhënë shkakton diçka që ajo të ekzistojë. Tjetra, hapi i tretë dhe më problematik në argumentim, është hapi logjik që mban fuqinë e butë amerikane, si të qenë realitet çfarë ajo është, dhe efektet e saj - mund të trajtohen e trajtohen si një instrument i dobishëm i politikës kombëtare. Ky është një propozim tërheqës: është për të ardhur keq që premtimi i tij është tërësisht jo i besueshëm.. Dëshmitë historike si edhe arsyeja sugjerojnë se, domeni efektiv i fuqisë së butë është modest. Shtrirja dhe mundësia për bashkëpunim me fuqinë e butë është edhe më e pakët. Njerëzit dhe shoqëritë zakonisht nuk lëvizin larg nga argumenti, joshja, dhe tërheqja. Nuk do të jenë disa tërheqje për ato për shembull imitimi i ideve të një fuqie të madhe. Ky fakt ka pak rëndësi për dobinë e forcës ushtarake. Në të vërtetë, dyshimet në shumë raste se çfarë mund të pretendohet si një triumf për fuqinë e butë, në realitet nuk është një gjë e tillë. Shoqëritë dhe udhëheqësit politikë të tyre mund të jenë vërtet të tërhequr për disa karakteristika të ideologjisë amerikane dhe praktikës, por arsyeja e fundit për marrëveshjen e tyre të nënshkruajnë një pozicion amerikan apo iniciativë do të jetë se, Shtetet e Bashkuara duken bindës si një kujdestar shtetëror dhe udhëheqës i koalicionit.

4. Fuqia e mençur Sipas Joseph Nye, në administratën “Bush”, theksi kryesor në marrëdhëniet ndërkombëtare vendosej mbi fuqinë e fortë.

Pavarësisht një perceptimi të kundërt, edhe administrata “Obama” nuk mund të konsiderohet si e butë, në kuptimin e rolit të saj ndërkombëtar. Në fakt, ajo sintetizon atë që quhet 145

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

sot “fuqi e mençur” (“smart power”)22 – një përzierje të fuqisë së fortë dhe asaj të butë. E tillë, p.sh., ajo pasqyrohet në trajtimin e krizës libiane, apo, në përgjithësi, të “pranverës arabe”; sidomos me shmangien e përfshirjes së saj të drejtpërdrejtë në Libi, si vend të tretë (krahas Irakut dhe Afganistanit) me popullsi myslimane. Bile, ndryshe nga administrata “Bush” që, pa arritur në miratimin e një rezolute të dytë, ndërmori ndërhyrjen në Irak. Veçse një gjë e tillë prodhoi në botë një kosto të lartë për fuqinë e butë amerikane, për shtrirjen e lirisë dhe demokracisë amerikane! Konkretisht, administrata “Obama” nuk hezitoi të përdorë fuqinë e fortë për eliminimin e Bin Ladenit në territorin pakistanez; pra, nga njëra anë, shfrytëzohet fuqia e fortë për raste të domosdoshme dhe, nga ana tjetër, bëhet gjithçka për të bashkëpunuar, për të gjetur mbështetje në popullsinë myslimane, për të respektuar fenë e saj, mënyrën e jetesës, kulturën, traditat etj. Aq më tepër që jo gjithçka mund të fitohet me fuqinë e armëve!… Kjo, edhe pse me anë të armëve mund të garantohet e realizohet mbrojtje dhe liri (si në rastin e popullit shqiptar të Kosovës)…Deri tani, BE-ja ka mishëruar më shumë një fuqi të butë, ndryshe nga NATO-ja, që në shumicën e rasteve ka ushtruar fuqinë e fortë (por nuk kanë munguar rastet e një manifestimi të fuqisë së butë si p.sh. gjatë administrimit të kampeve të refugjatëve apo ndihmave humanitare në krizën kosovare). Parë në këtë kuptim, Europa duhet ta shfrytëzojë më mirë asistencën ekonomike jo vetëm si shprehje të fuqisë të butë, por dhe si variant të fuqisë së fortë. Ajo duhet të përmirësojë, nga ana tjetër, edhe kapacitetin e saj të përdorimit të forcës së sigurisë.

E thënë ndryshe, përveç fuqisë së saj të dukshme si fuqi e butë, ajo duhet të rrisë edhe fuqinë e saj të fortë, për ta kombinuar më mirë me të parën, për të arritur te fuqia e 146

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

mençur. Në marrëdhëniet diplomatike, fuqia e fortë mund të shfaqet kur gjatë bisedimeve përfshihet presioni e kërcënimi.

Në këtë kuptim, në situata të ndryshme, fuqia e butë mund të jetë e fortë dhe fuqia e fortë mund të jetë e butë. Kështu, p.sh., në kap. V dhe VI të Kartës së OKB-së, çdo rekomandim i dhënë aty mund të klasifikohet si i butë. Problemi ndryshon kur i referohemi kap. VII. Aty, neni 39 i këtij kapitulli mund të konsiderohet vetëm si pikënisje zhvendosjeje nga fuqia e butë tek ajo e fortë; ndryshe nga neni 41, ku masat e ndryshme të theksuara në këtë nen fitojnë një përmbajtje koercitive, por, ama, jo ushtarake. Në mënyrë të qartë, ndërhyrja ushtarake dhe përdorimi i forcës përfshihet në nenin 42 (konkretisht, aty, “nëse Këshilli i Sigurimit arrin në përfundimin se masat e parashikuara në nenin 41 rezultojnë të papërshtatshme apo provohen si të tilla, ai mund të vendosë që të ndërmarrë veprime me anë të forcave ajrore, detare e tokësore, si të gjykohet e nevojshme, për të ruajtur apo rivendosur paqen e sigurinë ndërkombëtare. Aksione të tilla mund të jenë demonstrime force, bllokadat apo operacione me anë të forcave ajrore, detare e tokësore të shteteve-anëtare të OKB-së”). Edhe ndërhyrja juridike është, në thelb, një aplikim force. Në fakt, aplikimi i drejtësisë brenda sistemit ndërkombëtar është një pasqyrim i aspiratave njerëzore për drejtësi, në konflikt me normat e sovranitetit shtetëror dhe parimin e mosndërhyrjes.

Pjesë e këtij pasqyrimi është krijimi i Gjykatës Kriminale Ndërkombëtare (ICC). Nëpërmjet saj arrihen të përcaktohen dhe standardet e sjelljes së drejtuesve politikë dhe ushtarakë në të gjithë botën (sidomos për vendet e përfshira në suazën e saj). Por, një evolucion i kësaj sjellje kërkon dhe kohën e vet.

Sidoqoftë, pas rrëzimit të Ben Alisë apo largimit të Mubarakut, për të gjithë udhëheqësit arabë vazhdon të shtrohet e njëjta 147

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

pyetje: “Mos do të jem unë ai i radhës?”. Në fakt, në shumë vende, kërcënimi i persekutimit juridik i ka bërë drejtuesit politikë e ushtarakë që të mendojnë dy herë para dhënies së urdhrit për përdorim armësh, vrasje e masakrim të civilëve të pafajshëm. Aq më keq, kur ata thjesht protestojnë ndaj padrejtësive sociale e politike! Veçse, pas fillimit të gjakderdhjes, problemi i kthimit prapa bëhet tepër i vështirë…Me krijimin e kësaj gjykate, normalisht, eliminohet dhe varianti i mërgimit (ekzilit), që konstatohej më parë, p.sh., në mjaft vende të Afrikës.

Sidoqoftë, një zgjidhje kalimtare mund të jetë dhe opsioni i përkohshëm të “viteve të lirisë” (“freedom years”), përpara dërgimit në Hagë të individëve të tillë.

5. Fuqia e fortë dhe e butë duhet të jenë plotësuese, por nëse njëra nuk është e aftë strategjikisht, as tjetra nuk do të ketë dobi të lartë për politikën, ose veçmas ose “së bashku”.

Fuqia e butë duhet të jetë një instrument i politikës kombëtare dhe nuk është një arrogancë madhështore e shoqëruar nga një optimizëm befasues kur pohojmë këtë gjë. Sigurisht, askush nuk mund thjesht ta lerë mënjanë fuqinë e butë, sepse realiteti historik për efektshmërinë e saj të pjesshme është i pamohueshëm. Fuqia e butë nuk është një iluzion, por ajo gjithnjë ka mundësi të jetë e pakontrollueshme dhe kështu të sfidojnë punësimin strategjik. Efektet e bazuara të planifikimit për strategjinë e madhe duhet të jenë kaq problematike në lidhje me fuqinë e butë, me pritjen e saj të pasigurt, sa të kërkojë një pjesë të madhe të politikave-paralajmërimin shëndetësor. Sa për plotësueshmërinë e fuqisë së fortë dhe të butë, ka aq shumë mënyra të pakuptueshme e me efekte të treta dhe të katërta, 148

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

saqë teprica e rezultateve që kthehen dhe aq shumë reagimet të pavendosura të peshës relative të efekteve të rastësishme, saqë është jashtëzakonisht e vështirë për të vazhduar në një mënyrë analitike për të patur një nivel të vlerësimit të kënaqshëm të përbashkët. Mund ne ta dallojmë bashkëpunimin vullnetar për shkak të dashurisë apo respektit, midis bashkëpunimit për shkak të llogaritjes cinike të materialit duke u bazuar në vetë-interesin. Nuk janë vlerat dhe besimet e të huajve ato që kanë rëndësi, por sjellja e tyre. Shtetet bashkëpunojnë me njëri-tjetrin dhe ndonjëherë tolerojë dëmet e shkaktuara, sepse ata respektojnë aftësinë dhe supozojnë vullneti, nga ana e pjesës se ulët që mund të shkaktoje dëme akoma më të mëdha. Vlerat janë të prirura të jenë në përputhje me domosdoshmërinë e perceptuar në botën të egër të politikës vendore dhe ndërkombëtare. Sa më shumë autoritet i akordohet aftësisë së fortë për ndikim, aq më lehtë fuqia e butë punon për ardhshmërinë e shëndetshme. Fuqitë e Mëdha besojnë se duhet të kenë më shumë autoritet mbi zonën e tyre gjeografike.23 Ky besim ka përmbajtje normative; ajo nuk është thjesht përshkruese e fuqisë relative të aftësisë për të imponuar vullnetin politik.

Sa më “e ligjshme”, hegjemonia e fuqisë së madhe që mendohet të jetë nga shtetet dhe shoqëritë fqinje të saj, aq më shumë ndikim duhet të presin tek fuqia e dukshme e butë. Autoriteti i pranuar si i ligjshëm dhe i përshtatshëm nuk duhet të jetë shumë i nevojshëm për ushtrinë, ekonominë dhe forma të tjera të drejtpërdrejta të zbatimit.

Megjithatë plotësueshmërina midis fuqisë të fortë dhe të butë, e cila mund të duket se prodhon një hegjemoni rajonale, është e prirur të dështojë në fytyrën e antagonizmit natyror midis shoqërive njerëzore. Shtetet fqinje, si në barazi ashtu 149

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dhe në pabarazi në aktivet materiale për pushtet, priren të jenë antagoniste. 24 Ato kanë shumë kohe për të luftuar se sa për të bërë politika ndarëse me njëri-tjetrin, pasi që të dyja kërcënim ushtarak dhe kulturor janë më shumë pasues dhe të ashpër. Ata, të cilët midis nesh janë tërhequr nga ideja e fuqisë të butë, më konkretisht kur koncepti kundërshtohet me forcën ushtarake, nevojitet për të ardhur në kushte me egërsi me të cilën lufta civile tenton të ndiqet penalisht.

Monedha e konsiderueshme e fuqisë së butë që komunitete të shumta apo një i vetëm, që do të jetë pjesa politike, është shpesh në praktikë e zhytur plotësisht në konflikt me bazë dallimet konceptuale dhe ekonomike. Amerikanët, të cilët janë tërhequr me forcë nga koncepti tërheqës i fuqisë të butë duhet të reflektojë mbi zbatueshmërinë e saj në vet luftën e tyre civile, që është konflikti më i përgjakshëm në historinë amerikane.

6. Fuqia e butë dhe fuqia e fortë janë duke u bërë gjithmonë e më shumë të ngjashme duke bërë të mundur dhe të zëvendësueshme Duke qenë se është e ndjeshme për të kërkuar ndikim jashtë vendit, me sa më shumë kosto efektive të jetë e mundur, është vetëm e përshtatshme që të jetë modest në pritjet e dikujt për fuqinë e butë që duhet të garantohet nga ndikimi kulturor.

Nuk është pak, nëse ndonjë analizë absolute në këtë zgjedhje nuk është strikte ose /ose . Detyrimi ushtarak dhe ekonomik nuk është i besueshëm, sepse detyrimi nuk është i lirë për të detyruar, megjithëse me një kosto. Por ndikimi i kërkuar nëpërmjet ekspozimit të objektivit të “mënyrës amerikane” është edhe më pak i pëlqyeshëm, që t’ia lerë veten efekteve të parashikueshme bazuar në planifikimin e strategjisë së madhe.

150

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Çdo politike dhe shoqëri kanë karakteristika, me të cilat krenohen - dhe burimet e krenarisë mund – të njihen gjerësisht jashtë vendit. Fuqia e butë e Amerikës në të gjitha aspektet e saj nuk është tërësisht një fuqi e ngjashme për te dhënë avantazhe amerikaneve.

Si me të gjitha politikat e tjera, Shtetet e Bashkuara kanë ekspozuar një hendek midis aspiratës fisnike kolektive dhe disa sjelljeve të këqija. Audiencat e huaja janë të udhëzuara në interpretimin e tyre të realitetit amerikan, jo nga objektiva standarde, por më tepër përmes kulturës së tyre lokale. Me fjalë të tjera, nëse dikush kërkon të eksportojë mënyrën amerikane qëllimisht si një instrument i fuqisë së butë të politikës kombëtare, dikush duhet të kujtojë se amerikanët nuk do të jenë në gjendje të kontrollojë imazhet e mesazhit qytetërues amerikan si ata e perceptojnë jashtë vendit. Kjo nuk do të thotë se nuk ka asnjë fuqi të butë, larg nga ajo e Amerikës. Përkundrazi, fuqia është më shumë si një kartë e egër sesa një mjet i njohur shërbimeve universale. Forca ushtarake25 është më e kushtueshme për të kërcënuar punësimin se sa ka qenë, por ajo nuk është domosdoshmërisht gjithmonë më pak e dobishme apo e përdorshme. Në të vërtetë, tronditja kulturore për perëndimorët liberale në dëshminë e ushtrimit te forcës brutale, mund të ketë një vlerë politike për arsye të pasaktësive tronditëse të saj politike.

Duke konsideruar shumë agresivete të para- planifikuara të përdorura nga forcat ushtarake te Rusia kundër SHBA-së, prirje për Gjeorgjinë në vitin 2008. Për të gjitha komentet negative, që Moska tërhoqi nga jashtë mjeti i balancuar i pasojave midis kostove dhe përfitimeve politike ndoshta ishte përfitim i dukshëm në favor të arritjeve. Megjithëse Rusia fitoi respektin për vullnetin e saj politik, duket sjellja e saj 151

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

agresive, përfitimi ishte më pak se çdo të mund të kishin patur Shtetet e Bashkuara dhe aleatët e saj të Organizatës së Atlantikut të Veriut ( NATO), nëse nuk do të kishin qenë aq aktivisht te angazhuar në shtrëngimin e tyre ushtarak gjatë luftërave të Gjirit. Një shembull më bindës për këtë përbëjnë gjarjet e fundit në Ukrainë pas aneksimit të Krimesë nga Rusia, etj. Duke ju referuar sa më sipër disa lexues mund të besojnë gabimisht se Colin Grey, etj e përçmojnë fuqinë e butë. Kjo nuk është kështu. Vërtetë, argumenti i avancuar këtu ka gjetur fuqinë e butë të jetë një mjet më pak i dobishëm i politikës sesa është menduar gjerësisht, por kjo gjetje e drejtë i bie poshtë.

Duke marrë parasysh fuqinë e fortë dhe të butë si të pjesshme ose të plota zëvendësuese për njëri-tjetrin, këto konkluzione dalin të pakëndshme : Ka raste në të cilat as fuqia e butë e as fuqia e fortë është në gjendje të japë përparësi, lë vetëm fitim.

Për më tepër, është e mundur që asnjë kombinim prej tyre nuk mund të ketë sukses . Studiuesit zakonisht janë në gjendje të marrin si te mirëqena ndërhyrjen mrekullisht efektive hipotetike në rrjedhën e trishtuar të historisë që është dashur te japë suksesin, por te tilla mund të jenë vetëm spekulime boshe. Fuqia e butë nuk është një çështje ose / ose. Kjo është për shumicën e kulturës amerikane që të ndahen dhe të respektohen, por për këtë fakt ka lidhje me zgjedhjen e politikave. Shoqëritë mund të depërtojnë thellë te njëra-tjetra me disa nga vlerat dhe praktikat e tyre, ndërsa në të njëjtën kohë kanë një marrëdhënie konfliktuale në masë të madhe për shkak të interesave të perceptuara që janë te papajtueshme.

Historikisht, konteksti i mosrespektimit të përgjithshëm të ndërsjellë midis shoqërive antagoniste dhe politikave është e pazakontë. Politika dhe interesat që largojnë atë, kanë një mënyrë për të ndrydhur me shumë admirimin kulturor, kjo 152

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

lejon vetëm ngjashmëri . Kur interesat kombëtare janë perceptuar si përleshje, fuqia e butë është një viktimë e hershme. Shembujt janë të shumtë, por rast i shquar përfshin rritjen e antagonizmit anglo- gjerman nga fundi i shekullit të 19-të , dhe atë të antagonizmit amerikano- japonez në shekullin 20. Ndërsa teoria e fuqisë se butë ofron propozim e këndshëm se vlerat amerikane dhe kulturës në përgjithësi kanë disa aftësi për bashkëpunim me “të tjerët” në mënyrën atraktive ekonomike, dëshmitë historike duket se tregojnë një drejtim tjetër .Më saktë, marrëdhënia është një, ku rrjedha e fuqisë të butë si pjese e fuqisë të fortë. Tukiditi në 400 BC është rekomanduar si një udhëzues më i besueshëm për marrëdhëniet ndërkombëtare dhe politikën e jashtme në shekullin e 21-të, se sa është Joseph S. Nye. Fuqia e butë është reale (e vërtetë) dhe shpesh mund të bëjnë disa të mira rreth skajeve te politikës. Por fuqia e butë është ari kryesisht i budallait kur ajo është konsideruar si një instrument i politikës të vërtetë (Amerikane ).Por, të vësh në pikëpyetje efikasitetin e pushtetit të butë nuk duhet automatikisht vetvetiu të lëvdosh dobinë e forcës ushtarake. Sfida për politikën në shekullin e 21-të mbështet realitetin se as fuqia e butë dhe as e fortë nuk është një mjet i besueshëm politik.

Një dallim kryesor midis të dyjave, është se ato janë edhe më te nevojshme për të konsideruar forcën ushtarake si një instrument i politikës, që nuk mund të pretendohet për fuqi të butë. Ndryshe nga fuqia e butë Amerikane, fuqia e saj ushtarake jepet e pandarë. Aftësia për të kërcënuar me përdorimin e fuqisë ushtarake është shumë e ndryshueshme dhe e kushtëzuar dhe kërkon drejtim te centralizuar zyrtar.

Fuqia e butë është tërësisht e ndryshme. Ajo është e shpërndarë, në thelb “e dhënë” e pandryshueshme nga 153

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

vendimi i papritur qendror, dhe efektet e saj veçanërisht mbi audiencat e huaja nuk janë lehtësisht të parashikueshme Cili term duhet të jetë më i rëndësishëm?

Ushtrimi i fuqisë në MND apo konflikte të brendshme, në mënyrë metaforike mund të jepet ndonjëherë me anë të trinomit: shkop, karotë, “çadër”. Përbërësja e parë e tij nënkupton forcën, e dyta shpërblimin apo “seduktimin”..

Sidoqoftë, shkopi, në përgjithësi, nënkupton ndërhyrje ushtarake, sanksione, diplomaci imponuese etj. Kurse termi i tretë, që simbolizon “përqafimin”, “futjen në çadër” etj., shpreh një formë ende të pastudiuar mirë të fuqisë – më saktë, fuqinë kooperative, integruese, mbështetëse e mbuluese. Ajo, në vend të përafrimit hierarkik (vertikal), mbështetet në një përafrim paralel (horizontal), që nënkupton legjitimitet e lojalitet, reciprocitet e mirëbesim të ndërsjellë. konkrete shpërblimi e përfitimi, prandaj shpesh thuhet që karota funksionon më mirë se shkopi! Por, në kuadër të “teknologjisë” së karotës dhe shkopit, konstatohen ende jo pak “mbyllje sysh” ndaj proceseve demokratike apo shkeljeve të të drejtave të njeriut, sidomos në luftën kundër Al Kaedas e terrorizmit. Pikërisht këtë mbyllje të deritanishme sysh dëshmon “pranvera arabe”. Ajo është një revoltë popullore ndaj regjimeve autokratike, të konsideruara si partnere të “zellshme” të vendeve perëndimore; dhe e gjitha kjo në dekada, në kurriz të demokracisë së popujve të tyre! Veçse procesi po kalon në një spirale tepër të dhimbshme, me humbje të mëdha jetësh njerëzore! Dhe nga kjo duhet nxjerrë mësimi i duhur! Jo vetëm për vendet arabe, por dhe vende me demokraci të brishtë, si ato të Ballkanit Perëndimor, përfshirë dhe Shqipërinë!

154

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Në vend të përfundimeve Fuqia ka karakteristika komplekse, të padallueshme, që e bëjnë përdorimin e saj gjatë formulimit të strategjisë kombëtare më tepër art sesa shkencë. Për më tepër, marrëdhëniet ndërmjet elementeve të fuqisë kombëtare, si dhe konteksti në të cilin duhet të përdoren ato për të mbështetur interesat kombëtare, rrallë here janë çështje të përcaktuara qartë. Megjithëse koncepti i fuqisë përdoret gjerësisht në politikën ndërkombëtare akoma nuk ka një përkufizim përfundimtar për të. Fuqia nuk qëndron në ndonjë karakteristikë të veçantë të shtetit, por ajo paraqitet si një tërësi faktorësh të ndryshëm. Siç përshkruhet dendur fuqia është një burim politik me shumë aspekte dhe që ndryshon vazhdimisht dhe është tërësia e elementëve të ndryshëm që lejojnë interesat e një vendi të predominojnë mbi interesat e një vendi tjetër. Shkurt, fuqia kombëtare është tërësia e atributeve që i japin mundësi një shteti të arrijë qëllimet e tij edhe kur ato bien ndesh me qëllimet dhe vullnetin e aktorëve të tjerë ndërkombëtar. Disa politologë bëjnë një ndarje midis dy lloj fuqish: të butë dhe të fortë. E para është tërheqëse ndërsa e dyta është detyruese. Kompetenca Strategjike është çelësi për dobinë e forcës ushtarake për politikën, por është më pak e rëndësishme për fuqinë e butë Strategjia është kyç për dobinë e dy fuqive, ushtarake të fortë (dhe ekonomike) dhe fuqia e butë. Ndërsa strategjia duhet të drejtojë instrumentin ushtarak sipas logjikes së qëllimit, mënyrave dhe mjeteve, fuqia e butë nga natyra e saj nuk e jep veten te huazuar në kontroll të tillë. Fuqia e fortë dhe fuqia e butë duket se janë të krahasueshme, madje në masë të madhe përputhen konceptet, nga ana tjetër ato janë në fakt tërësisht asimetrike. Fuqia e fortë dhe fuqia e butë janë me të vërtetë 155

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

dy lloje të fuqisë. Por dallimet në të gjitha aspektet te prodhimit të fuqive midis te dy llojeve, bëjnë aktin e thjeshtë të krahasimit, atë vetë çorientues. Fuqia e butë është e gatshme dhe tenton të bashkëpunojë, ndërsa fuqia e fortë ushtarake është domosdoshmëri për më shumë .Paradoksi dhe ironia mbretëron mbi çështjet strategjike. Është paradoksale që fuqia e butë punon edhe kur ajo nuk është e nevojshme, por është e parëndësishme ose gati kështu, që kur ajo mund të bëjë të gjitha ndryshimet. Amerika kërkon fuqinë e fortë ushtarake dhe ekonomike, të udhëhequr në mënyrë efektive nga strategji mjaft e mirë, pikërisht për shkak se fuqia e butë e vendit nuk e gëzon sundimin universal.

Bota e shteteve, kombeve dhe shoqërive që nuk janë menjëherë të njohura si të ngjashme me modelin e kulturës dhe qytetërimit amerikan dhe nuk mund të konsiderohet si një audiencë aktuale e ndriçuar. Ky mendim është i papranueshëm për shumë amerikanë, të cilët besojnë se ne si komb jemi në një udhëtim historik misionar për përmirësimin e përgjithshëm të njerëzimit. Qytetërimi amerikan është tejet ideologjik. Në të vërtetë, gjithë nocioni i fuqisë të butë në apelin e tij ndaj amerikanëve qëndron që lidhet në besimin se: (1) rruga jonë është rruga e mirë, dhe (2) të kuptuarit e mënyrës sonë nga ana e “të tjerëve” do të shkaktoj, ose gaboj ata në të bërin bashkëpunues për botëkuptimin amerikan. Bazat e mendimeve të larta të amerikanëve që janë të pritura që të kenë për fuqinë e butë - përveç kostos së saj të ulët në krahasim me forcën ushtarake – përfshijnë edhe arrogancën kulturore. Duket që ndodh rrallë për ne, thekson Colin Grey, që në vetvete mund të jemi më të prekshëm për bashkëpunimin qytetërues sesa janë disa të tjerë.

156

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Bibliografia · Hans J. Morgethau, Politika ndërmjet kombeve, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, f.127,185-200. · Joseph S. Nye, Jr. Soft Power: The Means to Success in World Politics. New York: Public Affairs, 2004. Chapter 1, “The Changing Nature of Power,” pp. 132. · Goldstein, J.,Madhëniet Ndërkombëtare, Tiranë, 2008 · Karen Mingst,Bazat e Marrëdhënive Ndërkombëtare, Tiranë, 2008 · Thomas Hobbes, Leviathan (Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1958), p. 86, marrë nga Ribaj, Pajtim, Sistemi Ndërkombëtar, Fuqia, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011 · Karta e OKB · ‘Smart Defense’ or the Rise of Atlantilateralis Euro-Atlantic Security by Maxime Larive | on October 5th, 2011 | 0 comments · Robert O. Keohane është James B. Profesor, Duke ( Titull ) i Shkencave Politike dhe Bashkë-Drejtor i Programit për Demokraci, Institucione, dhe Ekonomia Politike në Universitetin Duka. Joseph Nye S., Jr, është Dekani i Shkolles se Qeverisë Kennedy në Universitetin e Harvardit. · Colin Crey “Hard power and soft power” botimi 2011 · Colin S. Gray, “Moral Advantage, Strategic Advantage?” The Journal of Strategic Studies, Vol. 33, No. 3, June 2010 · Joseph S. Nye, Jr The Paradox of American Poëer ·Jeremy Black Great Poëers and the Quest for Hegemony · Michael Walzer, Just and Unjust Wars: A Moral Argument with Historical Illustrations, 3rd Ed., New York: Basic Books, 2000, Part 3. · Thomas C. Schelling, Arms and Influence, Neë Haven, CT: Yale University Press, 1966

157

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Referenca 1 Thomas Hobbes, Leviathan (Indianapolis: Bobbs-Merrill, 1958), p. 86, marrë nga Ribaj, Pajtim, Sistemi Ndërkombëtar, Fuqia, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011 2 Në epokën moderne, qasja realiste pasqyrohet në mënyrë esenciale dhe perfekte nga Hans Morgenthau, i cili e paraqet fuqinë kombëtare jo vetëm si një qellim në kuptimin hobesian që “fuqia është gjithnjë qëllimi direkt” por edhe si një mjet për arritjen e këtij qëllimi. Për më gjerë shih dhe: Hans J. Morgethau, Politika ndërmjet kombeve, Instituti i Studimeve Ndërkombëtare, Tiranë, 2008, f. 127,185-200 3 Goldstein, J.,Madhëniet Ndërkombëtare, F. 68 4 Rourke:1986:141-143 5 Për më gjerë shih, H. Morgethau, Politika midis kombeve, Institutii i Studimeve dërkombëtare, Tiranë, 2008, f.127,185-200.

6 Ribaj, Pajtim, Sistemi Ndërkombëtar, Fuqia, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011 7 Për më gjerë shih: Karen Mingst, Bazat e Marrëdhënive Ndërkombëtare,..f 137-162 8 Gjeopolitika është një fushë e veçantë e politikës ndërkombëtare e cila studion rolin që luan gjeografia në çështjet botërore. Sipas gjeopolitikanëve, këtu duhet të marrim në konsideratë katër faktorë të rëndësishëm. Së pari, pozicioni (vendosja) ka rëndësi të jashtëzakonshme për arsye sigurie. Në këtë kah mund të vlerësohet pozicioni I Shqipërisë me epërsinë dhe sfidat e të qënurit transit , etj.. Së dyti, topografia (tiparet e tokës) mund të veprojë në favor ose kundër vendit. Alpet kanë ndihmuar në mbrojtjen e Zvicrës gjatë gjithë historisë. Fushat që shtrihen nga Gjermania deri në Malet Urale në Rusi janë një çështje tjetër. Vendet në këto rajone janë invaduar nga ushtritë e Napoleonit, Hitlerit e të tjerëve. Së treti, madhësia dhe forma e një vendi janë gjithashtu të rëndësishme. Vendet me territore shumë të mëdha (p.sh, Bashkimi Sovjetik) kanë një avantazh në zbulimin e invaduesve, por mund të vështirësojnë unitetin kombëtar. Vendet e ngushta, si

158

Agron MALAJ, Irela NEBIAJ Fuqia e butë përkundrejt fuqisë së fortë

Izraeli, përballen më rrezikun e ndarjes në dy pjesë. Së fundi, klima gjithashtu mund të ketë një ndikim të madh. Pavarësisht nga superioriteti ushtarak i Shteteve të Bashkuara, trupat e saj ishin të përgatitura dobët për xhunglat e pakalueshme dhe shirat e shumta të Vietnamit, ashtu sikurse ushtritë e Napoleonit dhe të Hitlerit gati ngrin në invazionin kundër Rusisë në dimër.

9 David Jablonsky, “National Poëer,” pp. 101-117 .cituar nga Ribaj, Pajtim, Sistemi Ndërkombëtar, Fuqia, Akademia e Mbrojtjes “Spiro Moisiu”, Tiranë, 2011. Në këtë linjë një trajtesë më të zgjeruar bënë dhe Ministri i Jashtëm Turk, A. Davutoglu, Shih: Davutoglu,A, Turqia Thellësi strategjike. Shkup,2010 10 Joseph S. Nye, Jr. Soft Power: The Means to Success in World Politics. New York: Public Affairs, 2004. Chapter 1, “The Changing Nature of Power,” pp. 1-32 11 Po aty 12 Për më gjerë shih: Ahamet Davutoglu, Turqia, Thellësi strategjike, Shkup, 2010 13 Colin Crey “Hard power and soft power” botimi 2011, f viii 14 Joseph S. Nye, Jr., Soft Power: The Means to Success in World Politics, New York: Public Affairs, 2004, f.5.

15 Nye, The Paradox of American Power, f.11.

16 Po aty 17 Legjenda duhet të jetë e lidhur me të kaluarën faktike, jo me mitet.

18 An interesting historical (1920s and 1930s) study of cultural pessimism is that of Richard J. Overy, The Morbid Age: Britain and the Crisis of Civilization, London, UK: Penguin Books, 2010.

19 For the wonderful term “cultural thought ways,” I am indebted to Ken Booth, Strategy and Ethnocentrism, London, UK: Croom Helm, 1979, f. 14.

20 Shih Paul Kennedy, Shkëlqimi dhe rënia e Fuqive të Mëdha:Ndryshimi ekonomike dhe konfliktit ushtarak 1500 2000, Neë York:Random House, 1987; John J. Mearsheimer, Tragjedia e Madhe Politikës së pushtetit, Nju Jork: WW Norton, 2001; dhe Jeremy Zi, Fuqitë e Mëdha dhe Quest for Hegemoni: Rendi Botëror që prej1500, Abingdon, MA: Routledge, 2008 21 See Colin S. Gray, National Security Dilemmas: Challenges and Opportunities, Washington, DC: Potomac Books, 2009, Chap.6 22 Smart Defense’ or the Rise of Atlantilateralis Euro-Atlantic Security by Maxime Larive | on October 5th, 2011 | 0 comments 23 Në fjalët e historianit Jeremy Black, “shtete e fuqishme, si Kina, India dhe Rusia, presin që të dominojë fqinjët e tyre dhe nuk e vlerësojmë kundërshtimin ndaj kësaj aspirate, si Rusia ka demonstruar në Kaukaz në vitet 1990 dhe 2000 për shembull, në politikën e saj agresive ndaj Gjeorgjisë. “ Great Powers and the Quest for Hegemony, f. 231.

24 Prezantimi zyrtar i logjikes relevante gjeostrategjike gjeometrike vërtetë klasike shih Kautilya, Arthashastra, L. N. Rangarajan, trans, New Delhi, India.: Penguin Books India, 1992, fq 551-563.

25 Colin Grey Hard Power and soft power, 2011, f 44

159

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.1 •Dinamikat komplekse të hapësirave të lirisë MA Shpëtim Cami •Zgjerimi i BE-së dhe Integrimi i Ballkanit Perëndimor MA Joana Kosho •Vlerat e përbashkëta MA Blendi Lami •Gjeopolitika vs. Globalizimit: Përdorimi i Gjeografisë si armë Gjeopolitike në Ballkan MAElton Qëndro •NATO dhe Rusia, pikëshikime të kundërta për sigurinë MA Albert Hitoaliaj

160

Përmbajtja e nr.2 • Siguria energjetike në Evropë, një ambicie e vështirë ?!

MA Elton Qëndro • Turqia: ku po shkon?

Ndërmjet qemalizmit dhe neo-otomanizmit MA Blendi Lami • Në prag të rendit të Botës së Re NATO 2020 - Koncepti i Ri Strategjik MA Albert Hitoaliaj • Diplomacia publike në erën e re të marrëdhënieve ndërkombëtare MA Joana Kosho • Gjeopolitika dhe partitë politike Shpëtim Cami

161

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.3 • Korridori VIII, një interes kombëtar, në grahmën e fundit?

Prof. Dr. Pëllumb Xhufi • Formula e Mekinderit, gjeopolitika aktuale dhe një qasje shqiptare MA Albert Hitoaliaj • Shqipëria në teatrin e gjeopolitikës botërore MA Valbona Mehmeti • Politikat mjedisore si dimension i tretë i marrëdhënieve ndërkombëtare MA Elton Qëndro • Media globale dhe ndikimi i saj tek politikat ndërkombëtare MA Joana Kosho • Stalini i Ri MA Blendi Lami

162

Përmbajtja e nr.4 • Një botë plot trazira dhe sfidat e sigurisë energjetike në MNd MA Elton Qëndro • Ontologjia gjeopolitike dhe rasti i Shqipërisë MA Albert Hitoaliaj • Politika e jashtme e BE pas Traktatit të Lisbonës -Kriza e zgjerimit të BE dhe integrimi i Shqipërisë MA Joana Kosho • Gjeopolitika Post-Moderne, një gjeopolitikë e re?

MA Romina Gjata Kuko • Plani 4P, njohja e gjenocidit grek në Çamëri MA Ergys Llanaj • Fuqia e gjeokulturës në sistemin ndërkombëtar MA Rovena Aliraj • Gjeopolitika dhe marrëdhënia e saj me Biznesin Ndërkombëtar MA Alda Mazreku

163

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.5 Le të përpiqemi të shohim se nga na vjen drita... f.10 Prof. Dr. Pajtim Ribaj European Union - Mediterranean Relations and Current Crisis Prof.Dr. Lisien Bashkurti Efekte e reja të globalizimit, mbi krimin e organizuar MA Ergys Llanaj Roli i komunitetit të inteligjencës në një botë të globalizuar MA Mimoza Xharo Atentatet ndaj Ahmet Zogut - Eliminimi fizik, si zgjidhje politike në marrëdhëniet mes shteteve MA Veli Haklaj Siguria mjedisore: pse është çështje e sigurisë kombëtare MA Elton Qëndro Greqia: nga fustanella te Megali Idea - Fabrikimi i identitetit si fabrikim i fuqisë kombëtare MA Albert Hitoaliaj Siguria kombëtare kundrejt të drejtave të njeriut MA Evelina Lusha

164

Përmbajtja e nr.6 Qëndrimi i Polonisë ndaj integrimit Evropian të Ballkanit Perëndimor f.14 MA Albana Lada Identiteti kombëtar serb f. 30 MA Rovena Aliraj Teoritë gjeopolitike globale dhe Eurazia f. 54 MA Sokol Mitrushi Zhvillimi i industrisë private të sigurisë në Shqipëri f. 66 MA Agron Malaj Marrëdhëniet shqiptaro-greke, nga konfrontimi drejt bashkëpunimit f. 80 MA Alban Përmeti Globalizimi, sfidat e sigurisë globale dhe bashkëpunimi SHBA - BE f. 100 MA Lindita Mukaj Matrica e gjeopolitikës, në ndryshim f. 114 MA Ardian Elezi Në kërkim të një strategjie të Sigurisë Kombëtare detare të Republikës së Shqipërisë f. 140 MA Artur Meçollati (Kapiten i Rangut të Parë) MA Suard Alizoti

165

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.7 Një strategji italiane për Ballkanin f.16 Edit Kane Rreziku i kontaminimit të inteligjencës nga politika. f.34 Mimoza XHARO Lidershipi, roli i tij në kompanitë private të sigurisë f.54 Agron MALAJ Ndrydhje gjeostrategjike f.70 Festim ALIMADHI Gjeopolitika dhe krimi kibernetik f.82 Hergis JICA Demokracia dhe teknologjia f.96 Albana LADA Gjeopolitika e terrorizmit f.110 Sokol MITRUSHI

166

Gjeopolitika e tubacioneve në Euroazi f.124 Rovena ALIRAJ Narkostrategët dhe narkopolitika ballkanike f.140 Ergys LLANAJ Globalizimi: teoritë dhe impakti i tij te siguria f.160 Fatmir RIBAJ A po funksionon parimi davutogluian “asnjë problem me fqinjët”? f.180 Blendi LAMI Rëndësia e gjeografisë në politikë f.190 Evelina LUSHA Shtetet e dështuara dhe promovim i jashtëm i demokracisë f.210 Flamur MUHARREMI Gjendja e Botës: Një vështrim f.226 George FRIEDMAN (përkthyer Romina KUKO)

167

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Përmbajtja e nr.8 Çfarë fshihet pas gjithë trazirës Afgane? f.10 Kol. Dritan DEMIRAJ Shpallja e Pavarësisë, 1912 - shqiptarët faktor në arenën ballkanike f.24 Edit Kane Bota gjermane, aleate e natyrshme e popullit shqiptar. f.40 Prof. Asc. Dr. Thanas L. GJIKA Kërcënimet ndaj sigurisë kombëtare dhe ndërkombëtare f.52 Ergys LLANAJ Globalizimi, eliminimi i punës së fëmijëve, sfidë e zhvillimit të qëndrueshëm për Vendet në Zhvillim f.72 Shkëlqim SIRIKA Emigracioni, si kërcënim i Sigurisë në Europën e shek. XXI f.86 Albana LADA Dukuri të terrorizmit në Evropë f.100 Kudret SELIMAJ

168

Përmbajtja e nr.9 Nacionalizmi, integrimi dhe siguria - f.10 Shpëtim CAMI Ofensiva e Islamabadit nga talebanët pakistanezë - f.22 Kol. Dritan DEMIRAJ Integrimi europian, gjeoekonomia si model i gjeopolitikës - f.44 Albert HITOALIAJ Krimi i organizuar dhe Siguria Kombëtare - f.72 Hergis JICA Ecuria e procesit të integrimit Europian të Shqipërisë dhe e përafrimit të legjislacionit të brendshëm me legjislacionin e BE-së - f.96 Erjola XHUVANI Analizë e teorisë së etiketimit në shpjegimin e sjelljeve devijante - f.110 Eni KOKALARI Mjedisi shumëkombësh dhe planëzimi i operacioneve të SHBA - f.120 Kudret SELIMAJ Globalization and its effects on education.

The modeling of universities - f.150 Evelina LUSHA

169

Përmbajtja e nr.10 Interesat dhe objektivat e Gjermanisë në strategjinë e sigurisë europiane f.10 Flamur MAHARREMI Përcaktuesit e politikës së jashtme tradicionale turke f.24 Blendi LAMI Vështrim kritik rreth planifikimit ushtarak të periudhës pas Luftës së Ftohtë f.42 Gjeneralmajor Viktor BERDO Metodologjia e kërkimit shkencor, analiza dhe dizenjimi i saj f.68 Prof. As. Dr. Qetsor ORHANI Diskursi mbi gjeopolitikën f.6 Renalda MANUSHI Siguria Energjike në Shqipëri: Një disiplinë akademike e nevojshme! ...106 Elton QËNDRO Një qasje ndaj gjeopolitikës kritike f.124 Lah NITAJ

Dimensioni kulturor i globalizimit, qasja rajonale: kulturë integrimi apo kulturë nacionaliste? f.38 Lindita MUKAJ Siguria mjedisore në fokusin e debateve f.152 Enkeleida SALLAKU Kanali “Danub-Egje”, Presheva dhe Loja e Madhe gjeopolitike f.170 Albert HITOALIAJ Një qasje rreth studimeve kritike të Sigurisë f.200 Bedri BYTYÇI

MN

Revistë periodike Botuar nga qendra “HAPËSIRË”

Revista MN, nr.10 Botim i qendrës Hapësirë Tiranë, 2013 ISSN 2218-3981 Key title: Marrëdhënie Ndërkombëtare Abbreviated key title: Marrëdhënie Ndërkomb.

ISSN International Centre Bibliographic Data Section 45 rue de Turbigo, 75003 PARIS FRANCE

172