Дэлхийн Банкны итгэлцлийн сан болох Японы Нийгмийн Хөгжлийн Сангийн санхүүжилтээр Хүүхдийг Ивээх Сангаас Монгол улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй “Алслагдсан хөдөөгийн малчдын хүүхдүүдийн бага боловсролын үр дүнг сайжруулах нь” төслийн хүрээнд хэвлүүлэв.
Уг бүтээлийн агуулга, үзэл санааг зохиогчид хариуцах бөгөөд ямар ч нөхцөлд Дэлхийн Банк болон Хүүхдийг Ивээх Сангийн байр суурийг илэрхийлэхгүй болно.
Д.Гүндэгмаа
ЭРДМИЙН ТҮЛХҮҮР - БИЧИГ МОНГОЛ ХЭЛ 1-2 Бага боловсрол нөхөн эзэмшиж буй хүүхдүүдэд зориулав.
Хянан тохиолдуулсан: Б.Лхамноржмоо
Улаанбаатар 2014
1
ТАНИХ ТЭМДЭГ
ТУЛГУУР ДОХИО
АЖИГЛААРАЙ
ЭХ
ОЛООРОЙ ӨГҮҮЛБЭР БИЧЭЭРЭЙ СОНСООРОЙ
ҮГ
УНШААРАЙ
ҮГИЙН ЗААГ
БҮТЭЭГЭЭРЭЙ
ЭГШИГ
ЯРИЛЦААРАЙ
ГИЙГҮҮЛЭГЧ
БУДААРАЙ, ЗУРААРАЙ ХЭМНЭЛЭЭР УНШААРАЙ ТӨСӨӨЛӨН БОДООРОЙ
2
ТЭМДЭГ ҮСЭГ
УРТ, ХОС ЭГШИГ
ГАРЧИГ 1.
ЭГШИГ ҮСЭГ . . . . . . . . . . . 5 - Богино эгшиг - Урт эгшиг - Хос эгшиг
2.
ГИЙГҮҮЛЭГЧ ҮСЭГ . . . . . . 23 - м, р, с, Х гийгүүлэгч үсэг - в, л, н, ш гийгүүлэгч үсэг
3.
ҮНЭЛГЭЭНИЙ ХУУДАС......43
3
4
1. ЭГШИГ ҮСЭГ а-а-а
а
а
а
а
а
а
а
аА
а
а
а
а
a
5
?
6
?
аа - аа - аа
аа
аа - аа - аа
аа
аа
a = aа = аа
аа
аа
7
эЭ
э - э - э
Аа - аа - аа? Ээ - ээ - ээ?
Аа - аа - аа? Ээ - ээ - ээ?
э
э
э
ээ
ээ
ээ 8
э
э
э
ээ
э
ээ
ээ
э
э
а
А
э
Э
аа
ээ
9
?
?
? 10
?
?
?
?
?
и - и - и
а э и
и
а э и
и
иИ а э и
и
и й
э
11
ий-ы
12
оО
о - о - о
а э и о
о
а э и о
о
о
о
о
а э и о
о
а э и о
о
о
о
о
оо
о
оо оо
оо
оо
оо
оо
о
о
оо 13
оо
оО
14
уУ
у - у - у
а э и о у
а э и о у
у
а э и о у
у
а э и о у
а э и о у
у
у
уу уу
уу
уу
у
уу
у
уу
уу
уу 15
у
УУ.
16
2 УУ?
өӨ ө
ө
ө
ө
ө
ө
ө
ө
ө
ө
ө
өө өө
ө
өө 17
өө
Ү
өӨ Ө
Өвөөлж Ө-вөл-гүй ну-таг руу на-мар-таа бу-цаад Өн-тэй хав-рыг да-гуу-лаад ир-дэг Ө-рөв-лөг гур-ван са-хал-тай Ө-вөөлж нэр-тэй нүүд-лийн шу-вуу
18
үҮ
үү о
ө а ү
ү
ү
ээ
ү
үү
э
ү
үү үү
үү
үү
19
и
И
ий
о
О
оо
у
У
уу
ө
Ө
өө
ү
Ү
үү
а э
ө
и, ий, ы у о ү 20
Өвөө Ө-вөө аав үл-гэр до-мог я-ри-на Ө-дөр бүр өөр өө-рийг я-ри-на Ө-вөө аа-вын үл-гэр до-мог дуус-даг-гүй Ө-дөр бүр сон-соод ми-ний сэт-гэл ха-на-даг-гүй
а о у
о
э
уу
+ы
э и ө ү
+ ий
ы?
ий?
у
ы
э
?
?
?
и
а
и
өө
?
?
а
ы
а
ы
ү
ий
ү
ий
?
а
ү
үү
?
? 21
а о у э ү
аа
а о у э ү и ө
ай
оо
аа оо уу ээ үү ий өө
ай ой уй эй үй
ой
У-сан да-лай бул-гаас эх-тэй У-хаан да-лай но-моос эх-тэй
ай эй
Ха-жууд чинь да-гаад сал-даг-гүй хар хүн гуай Ха-ран-хуй бол-могц зугт-чих-даг Тэр юу вэ? (сүүдэр)
үй уй
а
22
+й
ай ой уй эй үй
Мм м
м
М
м
.
м
м
Мэл-хий, ма-тар хоёр Мэнд ам-раа а-суул-цан уул-заж гэ-нэ Ма-тар ах нь маг маг и-нээж: Мэл-хий дүү чи ма-найд мо-ри-лон оч-но уу? Ман-туу-гаар ча-майг дайлъя гэж урь-жээ. 23
ма мо мү
ам эм им ийм
мэ му
а-маа а-муу э-мээ
маа мээ мий моо муу мөө мүү
ми мө
Амаа
Эмээ
Ийм
уу.
Май, эмээ, Амаа 2
24
Эм уу. Амаа, эмээ 2. Амаа эмээ уу. Маамуу май.
маам маа-маа маа-муу мээм
уу.
Маамуу, май
уу.
уу.
Рр
р
р
р
.
р
р
р
р
р 25
Эр-хийг су-ра-хаар Эрд-мийг сур
Р
ий, маа, мээ, м ө, моо, муу, мө мүү
ма, мэ, ми, мо, му, мө, м ү
р
а ар
э ...
и ...
о ...
үүр муур уур
26
у ...
ө ...
ү ...
мөр эрүү араа
уу уур
өө ...
үү ...
1. Ур-уур, үр-үүр, өр-өөр, өөрөөр, өр-өрөө, ар-араа, үр-үрээ, ор-ороо, уур-уураа 2. Ойр, ойроор, орой, арай 3. Үүрээр ир. Араар ороорой. Өөрөө ир. Өөрөө ор. Амар ир.
-ра
-раа
-рай
-рай, -рэй, -рой у-раа -рай о-роо -рой ам-раа -рай и-рээ -рэй ү-рээ -рэй ө-рөө -рэй эмээ
-рай, -рой А, Б-гээ холбосоор Ахих шатаа дамжаарай Арав тавыг нийлүүлсээр Дөхөх замаа олоорой
27
ой ай
аа
э
ээ оо
уй эй
а
о р
28
а
ай
ай уй
ор-ороо-орой ар-араа-арай өр-өрөө-өрөөрэй ар-араар-араараа ам-амаар-амаараа эм-эмээр-эмээрээ
Сс
.
с
ой м с
с а р
ү с
с
үү
с а м а р
ай
Сайн хүнд са-дан о-лон Са-мар-тай мо-донд э-зэн о-лон
С
р с
а ра сэ
э
и
о
у
ө
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
ү
аа ... раа ... саа ... 29
оймс сүү сэрээ
үс тос сам
1. ас, асаа, асуу, ус, үс, сэр, сээр, сам, саам, 2. сар, сайр, амс, ам-саа-рай, өмс, өм-сөө-рэй 3. Эмээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм амсаарай. Сараа өмсөөрэй.
30
Хх Х
.
х
х
х
х
х
х
х Хүн бо-лох ба-гаа-саа Хү-лэг бо-лох у-на-га-наа-саа
Х
а са ха
х
э
и
о
у
ө
ү
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
...
аа ээ саа ... хаа ...
ий ... ... 31
х
а ах
э ...
хө
ху
ү
и ...
у ...
ээ ээх
-рээ
-руу
өө ...
хэ
хү
ху
-суур
уу ...
ха
-хэр
-хөө
-мар
1. Хар, хараа, хэр, хэрээ, хий, хийх, хурах, хуурах, хөх, хөөх 2. Хах- хаах- хайх, харах-хараах- харайх, ух-уух- уйлах 3. Сүхээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм хамаарай. Сараа хүрмээ өмсөөрэй. Хасараа хараарай. -
Эмээ, өрмөө хамах уу? Хам хам. Сүү уух уу? Уу уу.
32
-
Харах уу? Хар хар.
Вв Аа в
Аа в
ав өв
х а р а в .
в
аав өвөө
в
в
а э у
ү
а э а э 33
1. Ав, а-ваа-рай, авар, ав-раа-рай, эв, э-вээ-рэй, ир, и-рээ-рэй, ор, о-роо-рой 2. Хав-хаав-хайв, хах-хаах-хайх, харав-харайв, сэрэв-сэрээв 3. Аав хавх хийв. Мөр хайв. Сум аваарай. - Аав ирэв үү? - Амар харав уу? - Сүхээ ирэв үү? - Ваар харав уу?
34
а-ваа-рай ав-раа-рай и-вээ-рэй и-рээ-рэй
хавх-хавах сэвх-сэвэх савх-савах
Лл Ө в ө л
л
х э л
х и л
л
л
Лаа бусдыг гэрэлтүүлэх гэж урссаар л... Лам бусдыг гэгээрүүлэх гэж уншсаар л...
л
л
Лаа а-саа-лаа.
.
а
ла
э
...
и
о
у
...
...
...
э и л эл ...
о
у
а э
уу
ү
...
ө
ү ...
...
ө
...
...
а э а э
ү
...
аа ээ лаа ... уу ээ уул
ий ...
өө
ө
уу ...
өө ...
үү
и
у
ө и у
35
Хавар мал өслөө. Уул харлаа. Лаа асаалаа. Хоол хийлээ.
1. ул-уул-уйл, үл-үүл-үйл, хул-хуул-хуйл 2. үхэр мал, хол ойр, ө-вөл ха-вар 3. Ээрүүл, хайруул, илүүр 3. 4. Ло-вор, Ло-сол Аав мал авлаа. Ха-вар Мо-лом, Хор-лоо, Авир, Амар 4 малаа мал-лав. Их ноо-луур ав-лаа авлаа. Авир малаа саа-лаа у-сал-лаа. Молом үхрээ уу-лаа ху-раа-лаа. Амар үхрээ саалаа. у-сал-лаа Орой Алимаа хоол хийлээ. ху-раа-лаа Олуулаа сүү уулаа. Мал өсөв.
36
Нн Х у н
Хун хавар ирнэ.
н
н
.
н
н
н
н
л Миний нутаг Хэнтий, Хангай, Саяны өндөр сайхан нуруунууд Хойт зvгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулнууд ... Энэ бол миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон Д. Нацагдорж
н
а
на
э
...
и
...
э и н эн ...
о
у
...
ө
...
о
...
ү аа ээ ... наа ...
...
у
...
ө
...
ү
...
ий ...
аа уу аан ...
оо уу өө үү ... ... ... ...
... ...
37
а
э
но
на -на
1. 2. 3. 4.
у
ү
а
со -хой
э
ха
-нин
-вар
у
ү
ха -мар
ан-анх, эн-энх, мөн-мөнх, хон-хонх, уу-ууна, нүү-нүүнэ “Үнэн” сонин, сайн нөхөр, усан сан, миний нохой Наваан, Наран, Лувсан, Энхээ, Мөнхөө, Онон, Саран Эх хэлээ эрхэмлэ. Эх орноо хайрла.
Нар хөөрлөө. Наваан, Наран нар малаа хариулав. Орой Лувсан, Энхээ нар үхрээ хураалаа. Саран үхрээ саалаа. Их сүү саасан. Сүү, махны үнэ нэмлээ. Манайх их ааруул өрөм хураасан. Ааруул өрөм, мах сүү эрүүл хүнс мөн. -
Наран сүү уух уу? Ууна. Их уух уу? Их ууна. Лувсан ирэх үү? Ирнэ.
38
-
Саран өрөм, ааруул авах уу? Авна. Их авах уу? Их авна.
Шш хуш
Ш
.
ш
ш
ш
ш
ш
Шавар гэрийн оройд Шалдан хүн шоволзон хошхирно.
ш
а
ш ша
и о ...
у
...
...
ө
...
ү аа ээ ... шаа ...
и ө ш иш ... а
и
о
аа уу ааш ... ү
ий ...
оо ...
уу ...
өө
үү
ий
...
а
и
ө
39
хуш
шиш шар шувуу
сар хус
шүүр
1. шан-шанаа, хаш-хашаа, шир-ширээ, хөш-хөшөө, 2. шар шувуу, шавар шороо, шим шүүс, шинэ машин 3. Шарав, Шинэхүү, Ширнэн, Шинэсаран, Шийлэг, Шүрээ Алаг мэлхий Шарав, Шинэхүү нар “Алаг мэлхий” өрөв. Шинэхүү “Алаг мэлхий” сайн сурсан. Шүрээ “Алаг мэлхий” сурахаар харав. “Алаг мэлхий” өрөх их сайн. “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмнэ. - Шарав, Шинэхүү 2 “Алаг мэлхий” өрсөн үү? - Өрсөн. - Шүрээ “Алаг мэлхий” сурах уу? - Сурна. - “Алаг мэлхий” сайн өрвөл ухаан нэмэх үү? - Нэмнэ.
40
Хэрэм хушны самраар хооллоно.
н х ө с
х л н х
ш л э о
о Х ш ө у в с а р о
э э с ө у м а л и л
э р о х с в м р х л
ш э у у м р р ө э о
р м ү ш р о а а о н
о а ү н х в а л ө о
х э ө ы в н р ө ы .
Хурдан Аюуш
41
42
Өөрийгөө үнэлээрэй
1.
ө и ө о
а э а ө
2.
э и э и
э у э у и ө э у
М МА
а э и о у ө ү
МО МӨ
а о а о
Р
э а э ү
С СА
РИ
оо ий өө аа ээ
өө ээ ий оо аа
Х ХИ
СО
РУ
о у ү ө
уу үү уу ээ өө
В
уу ээ аа ээ уу оо ий үү
Л ЛА
ВЭ ВО
аа үү уу үү уу Н
ий ий ээ аа оо
оо ээ өө ээ өө
Ш
НЭ
ЛУ
ХӨ
СҮ
үү оо үү уу үү аа ээ уу
ШИ
НӨ
а, э, ээ, ай,оо, ий
3.
л
х
с
р
с
р н
л
ш
р
л, в, н, х, ш, р, с, м
4.
о
а о а э а ү а ө
оо
уу
а
о
ой
ү
э
а 43
5.
6.
Ном, сонин
Энэ Амарын ном. Амар номоо уншив. Лувсан шинэ сонин уншив. Өвөө эмээ 2 их сонин ном авлаа. Өвөө “Хүмүүс” сонин уншлаа. Ном, сонин унших их сайн. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. Ном, сонин сайн уншаарай. 6.1. Амар ном уншсан уу? а. тийм
б. үгүй
6.2. Эмээ шинэ сонин уншсан уу? а. тийм б. үгүй 6.3. Лувсан “Хүмүүс” сонин уншсан уу? а. тийм б. үгүй 6.4. Ном, сонин унших сайн уу? а. тийм б. Үгүй 6.5. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. а. тийм б. Үгүй
АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
1. Баттогтох Д. Үгийн ширэнгээр бэдрэхүй УБ., 2009
2. Бигэрмаа Р., Оюунцэцэг Ш., нар Монгол хэл-I, ЕБС-ийн 12 жилийн сургуулийн I ангийн сурах бичиг, УБ., 2012 3. Ваанчиг Б., “А-Я хүртэлх үсгэн наадгай”, УБ., 2006 4. Доржмаа Х., Хүн гэмээр чоно, УБ., 2006 5. Гүндэгмаа Д., нар, “Билгийн нүд -1” УБ., 2008 6. Гүндэгмаа Д., нар, Эх хэл- эрдмийн түлхүүр, Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл, Дүйцсэн сургалтын модулиуд, УБ., 2008-2010 7. Гүндэгмаа Д., XXI зууны малчин, багц модуль, УБ., 2013 8. Монголын байгаль орчны нэвтэрхий толь, Монгол улсын Шинжлэх ухааны академи, УБ., 2010 9. Монголын түүхэн дэх их хатад, Эх сурвалж: www.aravt.mn, 10. Нямцэрэн Ц., “А-Я анхны алхам”, УБ., 2007 11. Сампилдэндэв Х., нар “Монгол зан үйл, баяр ёслолын товчоон” УБ., 2012 12. Үндэсний цахим нэвтэрхий толь 13. Цэвэл Я., Монгол хэлний тайлбар толь УБ., 14. https://www.facebook.com/Zayasaikhan
44