Эрдмийн түлхүүр-бичиг МОНГОЛ ХЭЛ
1-2
(Бага боловсрол нөхөн эзэмшүүлэхэд ЭЦЭГ ЭХИЙН ашиглах ном)
Дэлхийн Банкны итгэлцлийн сан болох Японы Нийгмийн Хөгжлийн Сангийн санхүүжилтээр Хүүхдийг Ивээх Сангаас Монгол улсын Боловсрол, соёл, шинжлэх ухааны яамтай хамтран хэрэгжүүлж буй “Алслагдсан хөдөөгийн малчдын хүүхдүүдийн бага боловсролын үр дүнг сайжруулах нь” төслийн хүрээнд хэвлүүлэв.
Уг бүтээлийн агуулга, үзэл санааг зохиогчид хариуцах бөгөөд ямар ч нөхцөлд Дэлхийн Банк болон Хүүхдийг Ивээх Сангийн байр суурийг илэрхийлэхгүй болно.
Д.Гүндэгмаа
ЭРДМИЙН ТҮЛХҮҮР - БИЧИГ МОНГОЛ ХЭЛ 1-2
Бага боловсрол нөхөн эзэмшүүлэхэд эцэг эхийн ашиглах ном Хянан тохиолдуулсан Б.Лхамноржмоо
Улаанбаатар 2014
1
ГАРЧИГ 1.
ЭГШИГ АВИА,ҮСЭГ ............... ...... 4 - Богино эгшиг - Урт эгшиг - Хос эгшиг
2.
ГИЙГҮҮЛЭГЧ АВИА, ҮСЭГ ........... 14 - м, р, с, Х гийгүүлэгч авиа, үсэг - в, л, н, ш гийгүүлэгч авиа, үсэг үнэлгээний ХУУДас................. 24 Хавсралт .....................................26
3. 4.
2
Санамж “Эрдмийн түлхүүр - бичиг” (Монгол хэл 1-2) хэмээх гарын авлагыг хүүхдэдээ авиа үсэг таниулах, сонсох, ярих, унших, бичих чадварыг нь гэрээр хөгжүүлэхэд ашиглана. Гарын авлага нь хүүхдэд уншиж, бичиж сурах сонирхол төрүүлэх төдийгүй анхаарах, ажиглах, дуурайх, давтан хэлэх, үйлдэх, чээжлэх, харьцуулах, ялгааг олох, зөв суух, үзэг харандааг зөв барих зэрэг оюуны үйлийн анхан шатны арга барил эзэмшүүлж, хүүхдийн ой тогтоолт, хэл яриа, хуруу гарны эвсэл хөдөлгөөнийг хөгжүүлэх зорилготой юм. Түүнчлэн хэлний авиаг таних, ялгах, үе, үг, өгүүлбэр, эхийн тухай баримжаа төсөөлөлтэй болоход ч туслах болно. Эцэг эх та хүүхдээ “Эрдмийн түлхүүр - бичиг” номоор суралцахад туслахын тулд дараах хэдэн зүйлийг анхаарна уу. Үүнд: • Өдөр бүр 30-40 минут хичээллэх тогтсон цагтай болж, түүнийгээ хүүхэдтэйгээ тохироод ягштал баримтлаарай. Өглөө 10.00-10.30 хүртэл хичээллэнэ гэж тохирсон бол тэр цагтаа өөрийнхөө ажлыг зохицуулж бэлэн байхаас гадна хүүхдээ бэлэн байлгаж заншаарай. • Хүүхэд дуртай цагтаа суугаад хичээлээ хийх ширээ сандал, хичээлийн хэрэглэлээ тавих тавиур бэлтгэж, гэртээ сургалтын уур амьсгал бий болгоорой. Гэр бүлийн бүх гишүүд суралцагч-хүүхдэд хүндэтгэлтэй хандаж саад болохгүй байхыг хичээгээрэй. • “Эрдмийн түлхүүр - бичиг” номонд ЭГШИГ (богино, урт, хос эгшиг), ГИЙГҮҮЛЭГЧ (м, р, с, х, в, л, н, ш) багтаасан бөгөөд 2 сар гаруй үзэхээр баримжаалж боловсруулсан болно. Хэрвээ танай хүүхэд арай удаан эсвэл хурдан үзмээр байвал өөрөө зохицуулаарай. • Цагаан толгойн 35 үсгийн зурлагыг “Бичиж сурцгаая“ цахим хэрэглэгдэхүүнийг ашиглан хүүхдэдээ зааж өгөөрэй. • Сурагчийн номын даалгавар бүрийн эхэнд байгаа таних тэмдгүүдийг “Эхний хичээл” номоо үзэж байхдаа хүүхэд чинь, эцэг эх та ч гэсэн маш сайн нүдэлж тогтоосон байх аа. Энэ номоороо хичээллэхдээ ч сайн ашиглаарай. Хүүхэд өөрөө уншиж сураагүй байхад их хэрэгтэй байх болно. • Хүүхдийн номын баатрууд Амар, Лувсан, Туяа, Энхээ нар энэ удаад бас л танай хүүхэдтэй хамт хичээллэх болно. Ер нь “Эрдмийн түлхүүр - бичиг” ном нь “Эхний хичээл” хэмээх нэгдүгээр номтойгоо маш их уялдаатай бөгөөд эхний номонд өгч байсан даалгаврыг дараагийнхаа номд гүйцээж хийхээр байгаа. Тиймээс хэрвээ танай хүүхэд эхний номоо үзэлгүйгээр шууд энэ номоор хичээллэж байгаа бол “Эхний хичээл” номоо шаардлагатай үед нь үе үе харж байхыг зөвлөе. • Хичээлээ хийхээр суухдаа хүүхдийнхээ өмнө “Сурагчийн ном”-ыг, өөрийнхөө өмнө “Эцэг эхийн ном”-оо дэлгээд тавь. Хэн нь юу хийхийг алхам алхмаар зааж хөтлөх болно. Танай хүүхэд, та хоёрт амжилт хүсье! НОМЫН ЦАГААН ҮЙЛС ДЭЛГЭРЭХ БОЛТУГАЙ! Зохиогчид
3
1. ЭГШИГ ҮСЭГ 1. Эхний зургийг зааж “А” авиаг хэлэхэд ам хэр зэрэг ангайж байгааг ажиглуулаарай. 2. “А” авиаг эхлээд өөрөө, дараа нь хүүхэдтэйгээ хамт хэлээрэй. 3. “А” авиаг толинд харуулж хэлүүлээд, “Чиний ам зурагтай адилхан болж байна уу?” гэж хүүхдээсээ асуугаарай.
аА аа
4. “а А” үсгийг сайн ажиглуулаад баримлын шавар (зуурсан гурил), шагай, утас, савх зэргийн аль нэгийг ашиглан бүтээлгээрэй.
1. Зураг бүрийг зааж хүүхэдтэйгээ хамт нэрлээд, “а” авиа байгаа эсэхийг асуугаарай. А-л-и-м, а-н-а-р гэж тасалж уншиж өгөөрэй. 2. Анарыг мэдэхгүй байвал тайлбарлаарай.
Анар. Бөөрөнхий хэлбэртэй, улаан өнгөтэй, зузаан хальстай, исгэлэндүү амттай шүүслэг жимс. Эрүүл мэндэд их ач тустай учраас “хаан” жимс гэж нэрлэдэг.
1. Зураг бүрийг нэрлүүлээд “А”-аар эхэлсэн үгийн хажуугийн дугуйд “а” үсэг бичүүлээд, будуулаарай.
а 1. Шүлгийг уншиж өгөөд ярилцаарай. ... Анхны хонины өвөг, овог Аргаль угалз зэрлэг хонь Сүрлэг өндөр алтайд ч бий Сүүжин зэрэглээт говьд ч бий
өвөг – өвөө овог – удам -Чиний овог хэн бэ?
4
1. Эдгээр үсгэн дотроос том жижиг, дармал бичмэл “А” -г олуулаарай. 2. Зүйр үгийг чээжлүүлээрэй. Зүйр үг А үсэг эрдмийн дээд Аав ээж хүний дээд
Аавын бийд хүнтэй танилц Агтны бийд газар үз
Улаан цэг дээр үзэгнийхээ үзүүрийг хатгаад, сумын дагуу дугуйлан, үзгээ цааснаас салгалгүй жижиг “а” бичих дасгал хийлгээрэй.
Улаан сумын чиглэлийн дагуу бичүүлээрэй. Хүүхдийнхээ бичиж байгаа байдлаас хамаарч бичих хэмжээг тогтоогоорой.
Өмнөх 2 зургийг заагаад Анх ярихдаа “Аа-аа-аа” Амаа ангайгаад эмчид үзүүлэхдээ “Аа-аа-аа” гэж уншиж өгөөд, энэ бол авиа. Авиа сонсогдоно, харагдахгүй, баригдахгүй. Харин авиаг бичсэнийг үсэг гэдгийг тайлбарлаарай. а- богино эгшиг, аа- урт эгшиг.
1. Алунгуа эхийн домгийг уншиж өгөөд зураг дээр ярилцаарай. Алунгуа гэхэд “а” үсэг байна уу? гэж асуугаарай. Алунгуа эхийн сургаал Алунгуа эх таван хөвгүүндээ нэг нэг мөсийг (сум) хугал гэж өгчээ. Тэд амархан хугалав. Таван мөсийг нийлүүлж баглаад хугал гэж өгвөл тавуулаа дараалан оролдоод хугалж чадсангүй. Алунгуа эх: “-Та нар ганц ганцаар салбал нэг сум мэт амархан дийлдэнэ. Харин нэгдвэл багласан сум мэт хялбар дийлдэхгүй” хэмээн сургав. - Домгийг ойлгосон уу? - Алунгуа эх гэж хэн бэ? Эцэг эхэд зориулсан мэдээлэл Алунгуа эх бол Чингис хаанаас өмнөх 10 дахь үеийн овог, өвөг Боданчир богдын эх. Добу мэргэний эхнэр. Бэлгүтэй, Бүгүнүтэй, Буха Хатаги, Бухати Салжи, Боданчир хэмээх таван хүүтэй байжээ.
5
1. Эхний зургийг зааж “Э” авиаг хэлэхэд ам хэр зэрэг ангайж байгааг ажиглуулаарай. 2. “Э” авиаг эхлээд өөрөө, дараа нь хүүхэдтэйгээ хамт хэлээрэй.
эЭ ээ
3. “Э” авиаг толинд харуулж хэлүүлээд, “Чиний ам зурагтай адилхан болж байна уу?” гэж хүүхдээсээ асуугаарай.
Өмнөх 2 зургийг ажиглуулж, “а” ба “э” авиаг хэлэхэд амаа яаж ангайж байгааг асуугаарай.
- Өмнөх 2 зургийг ажиглуулаад, “Ямар авиа гарч байх шиг байна вэ?” гэж асуугаарай. - Яагаад? гэдгийг тайлбарлуулахыг хичээгээрэй. “э Э”-г сайн ажиглуулаад баримлын шавар (зуурсан гурил), шагай, утас, савх зэргийн аль нэгийг ашиглан бүтээлгээрэй.
1. Зураг бүрийг зааж хүүхэдтэйгээ хамт нэрлээд, “э” авиа байгаа эсэхийг асуугаарай. э-вэр, ээ-з-гий, э-мээл гэж тасалж уншиж өгөөрэй. 2. Ээрүүлийг мэдэхгүй байвал тайлбарлаарай. Ээрүүл. Утас ээрэх хэрэгсэл. Ээрүүл нь дугуй болон ишнээс бүрддэг, голдуу модоор хийдэг.
- олоорой
э
66
- будаарай
Эмээлийн зураг, ногоон дугуй доторх “э” үсгийг хараад та хүүхдээрээ юу хийлгэхээ санаж байна уу? Зургууд дотроос “э” үсгээр эхэлсэн үгийг олуулаад, будуулна гэсэн үг шүү дээ. Цаашдаа номынхоо таних тэмдгийг хараад хүүхэд ч, та ч юу хийхээ тайлбаргүйгээр ойлгодог болбол маш сайн. Хүүхэд чинь сурах арга эзэмших анхны алхмаа хийж байна гэсэн үг.
а
- Энэ таних тэмдгийг хараад та ярилцах юм байна гэж ойлгож байна уу? Зураг бүрийг заагаад ярилцаарай. Чиглүүлэх асуулт: -
Энэ ямар үсэг вэ? Дармал үсэг үү, бичмэл үсэг үү? Том үсэг үү, жижиг үсэг үү? Урт эгшиг үү, богино эгшиг үү? гэх мэтээр 10 навчин дээрх үсгүүдийн талаар ярилцаарай.
- сонс, алгаа таш гэсэн тэмдэг байна. 1. Дараах үгсийг уншиж өгөөрэй. Богино “э” байвал 1, урт “ээ” бол 2 удаа алгаа ташина гэж хүүхдэдээ хэлж, дагуулан сургаарай. ЭГЧ – ЭЭЖ ДЭЛ – ДЭЭЛ ЗЭЛ – ЗЭЭЛ
ДЭР – ДЭЭР ЭХ – ЭЭХ ХЭЛ – ХЭЭЛ
2. Хүүхдээрээ урт ба богино “э”-тэй үг олуулж хэлүүлээрэй. ЭЛС, ЭЭДЭМ, ЭРДЭМ, ЭЭМЭГ... 1. Улаан цэг дээр үзэгнийхээ үзүүрийг хатгаад, сумын дагуу дугуйлаад, үзгээ цааснаас салгаж, хөндлөн зураасны улаан цэг дээр үзүүрийг нь байрлуулан хойш нь татуулж “э” үсэг бичих дасгал хийлгээрэй. 2. “э”, “Э”, “ээ”-г бичүүлээрэй. Хүүхдийнхээ бичиж байгааг ажиглаж байгаад зөвлөөрэй.
- зураарай - бүтээгээрэй гэсэн тэмдэг байгаа биз?
Өмнө байгаа чулууны зургийг хараад та “Анхны хичээл” номыг хүүхэдтэйгээ хамт үзэж байхдаа өгсөн даалгавраа санаж байгаа байх аа. Хүүхэд чинь 2 үсэг мэддэг боллоо. Чулуун “Цагаан толгой” бүтээх ажлаа эхлээрэй. Чулуугаа эхлээд сайн угаалгаж хатаалгаад, дээр нь харандаагаар үсгээ бичүүл. Хамгийн гоё бичсэнийг нь сонгож, хумсны лакаар тодруулахад нь туслаарай. Энэ ажил хүүхдийн чинь санаж сэдэх, бүтээх хүслийг өдөөхөд тусална. Мөн Монгол хэлний хичээлийг дүрслэх урлагийн хичээлтэй холбож байгаа нэг арга юм.
7
1. Этэр гэж юу болохыг тайлбарлаад (тайлбарыг хавсралтаас харна уу) аргаль, анар, анааш, заан, араг, ээрүүлийн зургийг зааж хүүхдээсээ асуугаарай. Хүүхэд чинь санахгүй байвал хэлж өгөөрэй. 2. Шүлгийг уншиж ярилцаад, чээжлүүлээрэй. Этэр (этэр – цааны бух) Уулын модод цуурайттал Уянгалуулан дуулдаг этэр Хуйлрах салхи бүлээстэл Хуур шиг урамддаг этэр
иИ, ий а? э? и?
“И”-г нүдлүүлж, хэлүүлэх арга нь “а”, “э” авиа, үсгийг нүдлүүлж, хэлүүлж сургасан аргатай адилхан болно. Өмнөх хэсгээс хараарай. -Зургуудыг ажиглуулаад “а”, “э”, “и” авиаг дуудахад ам уруулын байдал ямар байгааг хэлүүлээрэй.
- олуулах,
- будуулах тэмдэг болон өмнөх
зургийг хараад та юу гэж ойлгож байна вэ? Зургийг ажиглуулаад “а”, “э”, “и” авианы алийг дуудаж байгааг олуулж будуулаарай. “И” авиа таниулах зургууд дээр ажиллаад, имжийг мэдэхгүй байвал тайлбарлаарай. Имж Урд хоёр хөл нь богино, хойд хоёр хөл нь урт бүдүүн, уутат амьтан. Уутандаа үр төлөө өсгөнө. Хойд хоёр хөл дээрээ үсэрч харайж явдаг. Нэг удаа үсрэхдээ 10 метр гаруй үсэрнэ. Өвс модны навчаар хооллоно.
Үсгүүд дотроос том жижиг, дармал бичмэл “и” -г олуулаарай. Энэ нь үзсэн үсгүүдээ давтах, үзээгүй үсгүүдийн талаар төсөөлөлтэй болоход туслах чухал дасгал юм. 1. Дараах үгсийг алга ташилтын хэмнэлээр дагуулан уншаарай. ХИЛ–ХИЙЛ ИД –ХИЙД ИМ – ИЙМ ШИД – ШИЙД ЖИЛ – ЖИ-ЛИЙН НҮД-НИЙ – ШҮД-НИЙ ХӨ-ЛИЙН – ГА-РЫН АМ-НЫ – ХАМ-РЫН 2. Хүүхдээрээ урт ба богино “и”-тэй үг олуулж хэлүүлээрэй.
8
1. “И” үсэг бичих дасгал хийлгээрэй. 2. “и”, “И”, “ий”, “ы”-г бичүүлээрэй.
Ишигний тухай дуунуудын шүлгийг чээжлүүлээд дуулуулж сургаарай. Эрх цагаан ишиг
Ишиг минь хөөрхөн дөө
Эзэндээ ээлтэй Ижилдээ чимэгтэй Эрх цагаан ишиг минь Хөөрхөн дөө, хөөрхөн Өнөөдөр би хургачин хүү Өсөхөөрөө малчин Эрх цагаан ишгэндээ Хайртайдаа хайртай
Мөөмөн хоёр молцогтой Мөнгөн цагаан хошуутай Сөөвгөр үсэн эвэртэй Сөөм хүрэхгүй хөлтэй Ишиг минь хөөрхөн дөө Ээжид нь би хөхүүлдэг дээ Бя бя бя майлаад Баригддаггүй юм шүү дээ... П.Лувсан
1. “О” авиаг дуудаж буй зургийг ажиглуулаад, хүүхэдтэйгээ хамт дуудах дасгал хийгээрэй. 2. Зургийг ажиглаад “а”, “э”, “и”, “о” авианы алийг дуудаж байгааг олуулж, будуулаарай.
оО, оо
“О, оо” авиа, үсэгтэй үгийг олуулж будуулахаасаа өмнө тоор жимсийг тайлбарлаж өгөөрэй. Тоор. Бөөрөнхий хэлбэртэй, шар өнгөтэй, шүүслэг жимс. Амин дэм ихтэй учраас эрүүл мэндэд сайн.
оо 1. “О” үсгийг олуулаарай. оО
2. Үзсэн үсгүүдээ нүдэлсэн эсэхийг шалгаарай.
1. Хэмнэлт дасгал хийлгээрэй. ТОС – ТООС ТОР – ТООР БОД – БОО-ДОЛ ДОР – ДООР
БОЛ – БООЛ НОМ – НООС ХОЛ – ХООЛ
2. Хүүхдээрээ богино ба урт “о”-той үг олуулж, хэлүүлээрэй.
9
Зургийн дарааллаар бичих дасгал хийлгээрэй.
“У” авиа, үсгийг таниулахын тулд таних тэмдгүүдийг сайн ашигла. Санахгүй байвал сурагчийн номны эхний тайлбараас хараарай. Жишээ нь дараах зургийн эхэнд олоорой, будаарай гэсэн тэмдгүүд байна. Энэ нь тухайн зураг арын цэнхэр нүдэнд буй 5 авианаас алийг нь дуудаж буйг олуулаад будуулна гэсэн үг.
оО оо
Энэ дасгал хүүхэд чинь эгшиг авиаг зөв дуудаж сурахад туслах төдийгүй төстэй юмсыг харьцуулах, ялгааг олох, харааны ойг хөгжүүлэх олон талын тустай юм.
Хүүхэд чинь зураг дээр ногооноор будсан үсгүүдийг олж будсан байвал зөв шүү. Олж чадахгүй байвал толинд харж байгаад 5 авиаг дуудаад үз. Аль авиаг дуудахад ам чинь зурагтай адилхан болж байна. Харж байгаад будаарай гэж хэлээрэй. Үзсэн 5 авиа үсгээ 5 удаа давтаад авах болно.
а э и о у
а э и о у
а э и о у
а э и о у
а э и о у
Зураг таних тэмдгээс юу хийх нь танд ойлгомжтой байгаа байх аа. “У” үсэг орсон үгийг олоод хажуугийн дугуйг будаж, дотор нь “у” бичнэ шүү дээ. Эхлээд “урц” гэдэг үгийг тайлбарлаарай.
у
Урц. Цаатан ардын сууц. Дэлгэрэнгүй тайлбарыг номынхоо хавсралтаас хараарай.
Хэмнэлт дасгал хийлгээрэй. УР – УУР БУХ – БУУХ ХУШ – ХУУ-ШУУР
УУ.
10
ХУР – ХУУР УС – УУС-ГАХ
2 УУ?
Зураг, үсэг, тоогоор Ус уу. Ус улавч 2 уу? гэсэн өгүүлбэрийг бүтээж, уншуулаарай.
Жижиг богино ба том “у”, урт “у”- г бичүүлээрэй. Хүүхэд чинь сайн бичиж чадахгүй байвал “Бичиж сурцгаая” DVD хичээлээ үзүүлээрэй.
1. “Ө” авиаг дуудахад уруул амны байдал “у” авиаг дуудахтай төстэй боловч ам арай илүү ангайж, урагшаа хүчтэй цорвойно гэдгийг хэлж өгөөрэй. 2. Хүүхэдтэйгээ хамт 3-4 удаа дуудаж үзээрэй. 3. Зураг дээр ажиллаарай. Чиглүүлэх асуулт: - Зурагт ямар улирлыг харуулсан байна вэ? - Өвөл гэхэд “ө” авиа байна уу? Хэд байна вэ? Үгийн хаана хаана сонсогдож байна вэ? - Хүүхдүүд юу хийж байна вэ? Өвлийн өвгөн гэхэд “ө” авиа байна уу? - Дараа нь зураг бүрийг зааж нэрлүүлээд богино ба урт “ө” авиа хаана нь сонсогдож байгааг ярилцаарай.
өӨ өө
өө
Ү
өӨ Ө
“Ө” үсгийг олуулж, будуулаарай. Энэ дасгал хүүхэд чинь үсэг нүдлэх тогтооход туслах төдийгүй төстэй юмсыг харьцуулах, ялгааг олох, харааны ойг хөгжүүлэх олон талын ач холбогдолтой.
Өвөөлж шувууны тухай тайлбарлаад, шүлгээс “ө” үсгийг олуулж, будуулаарай. Өвөөлжийн тухай хавсралтаас харна уу. Өвөөлж Өвөлгүй нутаг руу намартаа буцаад Өнтэй хаврыг дагуулаад ирдэг Өрөвлөг гурван сахалтай Өвөөлж нэртэй нүүдлийн шувуу
Урт, богино “ө” авиаг алга ташилтын хэмнэлээр илэрхийлээрэй. ӨВ – ӨГ – ӨН – ХӨР –
Ө-ВӨӨ ӨГ-ЛӨӨ Ө-НӨӨ ХӨ-РӨӨ
ДӨР – ДӨ-РӨӨ ХӨМ – ХӨӨС МӨР – МӨӨ-РӨХ
“Ө” үсгийг бичүүлээрэй. Хөндлөн зураасыг урдаас хойш нь зөв татаж байгаа эсэхийг ажиглаарай. Бичүүлэхээсээ өмнө “Бичиж сурцгаая” цахим хэрэглэгдэхүүнээ үзүүлээрэй.
11
үү о
ө а
үҮ үү
1. “Ү” авиаг дуудахад уруул амны байдал “ө” авиаг дуудахтай төстэй боловч уруул улам хүчтэй цорвойж хэлэгдэнэ гэдгийг хэлж өгөөрэй. 2. “О”, “ө”, “ү” дараалуулан хэлүүлж, уруул урагшаа цорвойх нь улам нэмэгдсээр байгааг ажиглуулаарай. 3. Хүүхэдтэйгээ хамт 3-4 удаа дуудаж үзээрэй. 4.“Ө”, “ү” үсэгнээс эхлээд хүүхдийн хэл яриаг хөгжүүлэх, өмнө үзсэн үсгүүдээ давтах зорилгоор зургийг ажиглаад ярилцах даалгавар өгч байгааг эцэг эх та анзаарч байгаа байх аа. Өмнөх зураг дээр ажиллах чиглүүлэх асуулт: - Зурагт ямар улирлыг харуулсан байна вэ? - Үүл гэхэд “ү” авиа байна уу? Хэд байна вэ? Үгийн хаана сонсогдож байна вэ? гэх мэт. Дараа нь зураг бүрийг зааж нэрлүүлээд, богино ба урт “ү” авиа хаана нь сонсогдож байгааг ярилцаарай.
Урт, богино “ү” авиаг алга ташилтын хэмнэлээр илэрхийлээд, жижиг, том, урт “ү”-г загварын дагуу бичүүлээрэй. ҮР– ҮҮР ҮЛ – ҮҮЛ ШҮР – ШҮҮР
и
БҮР – БҮҮР ҮС–ҮҮС-ГЭХ ҮД – ҮҮД
Үзсэн бүх эгшгийг давтан навчин дээрх үсгүүдийг нэрлүүлж ярилцаарай. Чиглүүлэх асуулт: - Дармал үсэг үү, бичмэл үсэг үү? - Урт эгшиг үү, богино эгшиг үү? - Том үсэг үү, жижиг үсэг үү?
Дараагийн даалгаврын таних тэмдэг, зургийг хараад та “Цагаан толгой” хийлгэх ажлаа санаж байгаа байх аа. Хүүхэд чинь 6 үсэг мэддэг боллоо. Тэдгээрийг өөрөөр нь бичүүлээрэй. Мод, картон цаас гэх мэт чулуунаас өөр зүйл ч ашиглаж болно. Хамгийн гол нь хүүхэд чинь өөрөө бүтээсэн “Цагаан толгой”-той болох нь чухал. а э
ө
и, ий, ы у о ү
12
Ямар үсгийг ямар өнгөөр будахыг өмнөх хүснэгтээс хараад хэлж өгөөрэй. - “Өвөө” шүлгээс үзсэн үсгүүдийг нь олуулж будуулаарай. - Олон үсэг будлаа, уншиж сурах дөхөж байна гэж урамшуулаарай. - Шүлгийг чээжлүүлээрэй.
а о у
э и ө ү
+ы
о
а
ы
Эр эгшигтэй үгэнд “ы”, эм эгшигтэй үгэнд “ий” залгаж бичнэ.
ү
ий
Жишээ нь: нар - нарны нүд - нүдний
ү
ы
ай, эй, ой, уй, үй ай
ы
+ ий
ы?
Тайлбарлаарай. а, о, у - эр эгшиг э, и, ө, ү - эм эгшиг
а
ий
ий?
у
?
Тайлбарлаарай. Олс гэдэг үгэнд эр эгшиг “о” орсон байна. Тийм учраас “ы” бичжээ. - Харин ул гэдэг үгэнд ямар эгшиг орсон бэ? - “ы”, “ий” алийг залгаж бичих вэ? гэх мэтээр чиглүүлж хүүхэдтэйгээ хамт дасгалыг ажиллаарай.
1. Цаа-цай, оо-ой гэдэг үгийг дуудаж өгөөд ялгааг ажиглуулаарай. 2. Зураг бүрийг зааж нэрлүүлээрэй. Хос эгшгийг зөв дуудаж байгаа эсэхийг анхаараарай. Буруу хэлж байвал засаж, дагуулж хэлээрэй.
Хос эгшгийг олуулж будуулаарай. Будах өнгийг хүснэгтээс хараарай.
эй
Усан далай булгаас эхтэй Ухаан далай номоос эхтэй
уй
Хажууд чинь дагаад салдаггүй хар хүн гуай Харанхуй болмогц зугтчихдаг Тэр юу вэ? (сүүдэр)
үй
а, о, у +ы э, и, ө, ү +ий
1. Зургийн доорх ягаан дөрвөлжин дотор ямар эгшиг байх ёстойг олуулж, бичүүлээрэй.
а
2. Урт болон хос эгшгийг бичүүлээрэй. Эгшгүүдийг зөв холбон бичих, хоорондох зайг тохируулахад анхаараарай.
Найман “хай” уншиж өгөөд ай, эй, ой, уй, үй хос эгшгийн аль нь олон давтагдаж байгааг асуугаарай. Утгыг нь ярилцаарай. Толгойд байдаг чамархай Дотор байдаг чацархай Гүзээнд байдаг хужирхай Гүрээнд байдаг булчирхай
Жороо үг
Өвчүүнд байдаг аюулхай Өөхөнд байдаг уйланхай Унхайж байдаг ухархай Угалзалж байдаг тууранхай
13
2. ГИЙГҮҮЛЭГЧ ҮСЭГ
Мм м
м
1. Зураг дээр ярилцаарай. Чиглүүлэх асуулт: - Ямар улирал вэ? - Яагаад? - Ямар амьтан харагдаж байна вэ? - Хэрэм юу иддэг вэ? “Хэрэм самар иддэг.” өгүүлбэрийн бүдүүвчийг тайлбарлаарай. .
Тайлбар нь:
Өгүүлбэр том үсгээр эхэлдэг учир бүдүүвчийн өмнө дээшээ илүү гарсан зураас байна. Өгүүлбэр гурван үгээс бүтсэн учир 3 багц дөрвөлжин дүрс, эцэст нь цэг байна. “Хэрэм” гэдэг үгийг тэмдэглэсэн дөрвөлжинг 5 хувааж, энэ үг 5 үсгээс бүтсэнийг харуулсан байна. Бидний үзэх “м” үсгийг бичээд цэнхрээр тодруулжээ. 2. “Хэрэм” гэдэг үгийг х-э-р-э-м гэж нэг нэг авиагаар салган хэлж өгөөрэй. “М” авиа үгийн хаана хэлэгдэж байгааг асуугаарай. 3. “М” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй. Хоёр уруул нийлж хэлэгддэг болохыг толинд харуулаарай. 4. Дараа нь зураг бүрийг зааж нэрлүүлэн “хэрэм, самар, мод” зэрэг үгэнд “м” авиа үгийн хаана сонсогдож байгааг хэлүүлээрэй. 5. “М” авиатай үг олж хэлүүлээрэй. Муур, мэлхий, матар, мантуу гэх мэтээр өөрөө эхэлж чиглүүлээрэй. М үсгийг олуулж буудуулаарай.
М
Мэлхий матар хоёр Мэнд амраа асуулцан уулзаж гэнэ Матар ах нь маг маг инээж: Мэлхий дүү чи манайд морилон очно уу? Мантуугаар чамайг дайлъя гэж урьжээ.
1. М үсгийг богино ба урт эгшгээр амилуулан үе бүтээж уншуулаарай.
2. Үг, өгүүлбэр, зурагт өгүүлбэрийг уншуулаарай. Аль болох үсэглэхгүй нүдэлж уншуулахыг хичээгээрэй.
маа мээ мий моо муу мөө мүү
ма мэ ми мо му мө мү
ам а-маа маа-муу Маа-муу май.
Амаа
Эмээ
Ийм
уу.
Май, эмээ, Амаа 2
14
уу.
Маамуу, май
уу.
уу.
Рр
болсон домогтой ажээ.
1. Домгийг уншиж өгөөрэй. Морин хуурын домог Эрт урьд цагт Хөхөө Намжил гэж алдаршсан сайхан дуулдаг эр байжээ. “Жонон хар” хэмээх нисдэг хар морьтой юм гэнэ. Хорон санаат хүмүүс атаархан нисдэг хар морины жигүүрийг хайчилж, морь нь үхжээ. Хөхөө Намжил жонон хараа санан байж толгойг нь модоор сийлэв. Урлаж бүтээсэн толгойд урт иш бөхлөөд үзүүрт нь цар хийв. Цараа ширэлж, мяндсан сайхан сүүлнээс нь авч уртааш нь татаад модны давирхай түрхэн дуугардаг болгов. Хөхөө Намжил хайртай мориныхоо янцгаах дуу, алхаа гишгээг тэр хөгжмөөрөө тоглон морио дурсан санадаг байв гэнэ. Морин толгойтой хуур ингэж бий
жигүүр – далавч цар – том таваг Дээрх эхэд хуурын ишинд цар залгаад, ширээр битүүлж бүрсэн гэсэн утга илэрхийлж байна.
2. Зургийг ажиглуулаад ярилцаарай. Ярилцлагыг чиглүүлэх асуулт: Зурагт юуг харуулсан бэ? Намжил яагаад морин толгойтой хуур хийсэн бэ? Хуураа яаж хийсэн бэ? Хуураа яаж дуугардаг болгосон бэ? Намжил хуураараа юу тоглодог байсан бэ? Намжилыг яагаад “Хөхөө Намжил” гэж нэрлэсэн бэ? 3. “Намжил хуур хийв.” өгүүлбэрийн бүдүүвчийг тайлбарлаарай. Тайлбар нь: Өгүүлбэрийг том үсгээр эхэлж бичдэг учир бүдүүвчийн өмнө дээшээ илүү гарсан зураас байна. Өгүүлбэр гурван үгээс бүтсэн учир 3 багц дөрвөлжин дүрс, эцэст нь цэг байна. Хуур гэдэг үгийг тэмдэглэсэн дөрвөлжинг 3 хувааж, энэ үг 4 үсэг, 3 авианаас р . бүтсэнийг харуулсан байна. Бидний үзэх “р” үсгийг бичээд цэнхрээр тодруулжээ. 4. “Хуур” гэдэг үгийг х-уу-р гэж нэг нэг авиагаар салган хэлж өгөөрэй. “Р” авиа үгийн хаана хэлэгдэж байгааг асуугаарай. 5. “Р” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй. 6. Энэ хуудасны зургийг нэрлүүлж, “самар, хэрэм, уур, бар, бороо, рашаан” зэрэг үгэнд “р” авиа үгийн хаана сонсогдож байгааг хэлүүлээрэй. 7. “М” авиатай үг олж хэлүүлээрэй. Араа, хөрөө, бар гэх мэтээр өөрөө эхэлж чиглүүлээрэй. “Р” үсгийг олуулж будуулаарай.
Р
Эрхийг сурахаар Бэрхийг сур
15
ма, мэ, ми, мо, му, мө, м ү маа ...
1. “М” авиа богино ба урт эгшигтэй нийлж бүтээсэн үеийг уншуулаарай. Сайн анхаарч байгаад буруу хэлбэл туслаарай. 2. Дараах хүснэгтийг ашиглан үг бүтээлгэж уншуулаарай. м
үүр муур уур
мөр эрүү араа
а ар
э ...
и ...
о ...
у ...
ө ...
ү ...
уу уур
өө ...
үү ...
Цэнхэр дөрвөлжинд байгаа үгсийг уншуулаад зурагтай нь холбон зуруулаарай. Эрүү арааны зургийг хар сумаар заасныг хэлж дөхүүлж өгөөрэй.
Үг, өгүүлбэрийг уншуулаарай. Аль болох нүдлэн уншуулахыг хичээгээрэй.
1. Ур-уур, үр-үүр, өр-өөр, өөрөөр, өрөө, араа, үрээ, ороо, уруу 2. Ойр, ойроор, орой, арай 3. Үүрээр ир. Араар ороорой. Өөрөө ир. Өөрөө ор. Амар ир. “Анхны хичээл” номоо үзэж байхдаа гэр бүлийн цомог хийсэн дээ. Түүнийгээ бичиж чаддаг болохоороо гүйцээнэ гэж тохирсон байх аа... эмээ
-рай, -рэй, -рой у-раа -рай о-роо -рой ам-раа -рай и-рээ -рэй ү-рээ -рэй ө-рөө -рэй
Бидний номын нэг баатар Амар охин цомогтоо нэрээ бичсэн байна, хараарай. Одоохондоо нэрийг нь бичиж чадахгүй бол зүгээр л “эмээ, өвөө” гээд бичиж болно шүү дээ. Тун удахгүй цомгоо гүйцээнэ, гоё бичиж сурсан л байх хэрэгтэй гэж зөвлөөрэй.
Цэнхэр дэвсгэр дээр бичсэн үгсийг “ам-раа-рай” гэх мэтээр үеэр таслан 1-2 удаа дагуулж уншаарай. Дараа нь бие даалган уншуулаад нүдлүүлээрэй. Хэдхэн үсэг үзээд ийм урт үгнүүд уншиж чаддаг боллоо шүү дээ гэж урамшуулаарай. Гурван цагийн дараа ярилцах асуулт: - “Амраарай” гэхэд ямар ямар үе байдаг билээ? -Раа-рай хоёр хоорондоо ямар ялгаатай вэ? гэх мэтээр үг бүрийг асуугаарай.
“Хоёр настай РО” шүлгийн хэсгээс “р-рай-рой”-г олж будуулаад, чээжлүүлээрэй. Будах өнгийг хэлж өгөөрэй. -рай, -рой
16
Хоёр настай РО А, Б-гээ холбосоор Ахих шатаа дамжаарай Арав тавыг нийлүүлсээр Дөхөх замаа олоорой
Бэх цаас учруулсаар Бичгийн эрдмийг сураарай Эрдэм ажлыг хосолсоор Эрхэм гавьяаг байгуулаарай Ц.Дамдинсүрэн
рР үсэг, Амар гэж бичүүлээрэй. “р Р” үсгийг 1-3, “Амар” гэдэг нэрийг 1 удаа бичүүлээд хянаж, бичлэгийн алдааг хэлж өгөөрэй. Дараа нь том жижиг “р” үсгийг тус бүр 3-4, “Амар” нэрийг 1 мөр бичүүлээд, хэрхэн бичсэнийг хүүхэдтэйгээ ярилцаж үнэлээрэй. ой а й
а
аа
э
ээ
оо
у й
эй
ай
ай уй
Сурагчийн номын 28-р дугаар хуудас өмнө үзсэн үсгүүдийг сэргээн санаж, бататгахад зориулагдсан болно. 1. Зургийг нэрлүүлээд ямар хос эгшгээр төгссөнийг олуулж, холбон зуруулаарай.
2. Цэнхэр хүрээнд богино, урт, хос эгшгийг нөхүүлж бичүүлээд, уншуулаарай. Богино, урт, хос эгшгийг зөв уншиж байгаа эсэхийг хянаж зөвлөөрэй.
э
а ө
у м
р
ор-ороо-орой ар-араа-арай өр-өрөө-өрөөрэй ар-араар-араараа ам-амаар-амаараа эм-эмээр-эмээрээ
о ү
и
1. Модон дээрх алимны зураг дотор үзсэн үсгээ бичнэ. Бичсэн байдлыг өмнөх зурагт харуулав. Эхлээд хүүхдээрээ бичүүлээд, үзсэн бүх үсгээ санаж байгаа эсэхийг хянаарай. Долоон эгшиг, хоёр гийгүүлэгч үзжээ, урт, хос эгшигтэйгээ нийлээд хэд болох вэ? гэх зэргээр ярилцаарай.
2. Ор-ороо-орой зэрэг бүлэг үгсийг уншуулаад, буруу уншвал засаж, хэлж өгөөрэй. Ялангуяа урт ба хос (ооой) эгшгийг зөв уншуулж сургахад эхнээс нь их анхаараарай. Энэ нь зөв бичиж сурахад ч нөлөөтэй байх болно. Хүүхэд өөрийнхөө хэлж байгаагаар буруу бичих талтай. Жишээ нь, “шагаа” гэж ярьж, уншаад байвал “шагай” биш “шагаа” гэж буруу бичээд сурчихна.
о р
уу
р
э м
1. Зургийн доор нэрийг нь бичнэ. Бичсэн байдлыг өмнөх зурагт харуулав. Эхлээд хүүхдээрээ бичүүлээд, ярилцаарай. Буруу бичсэн байвал засаж өгөөрэй. Уншиж бичиж сурч байна гэж байнга урамшуулж байхаа мартуузай.
м уу р
А м а р
м ө р 17
Сс
1. Зураг дээр ярилцаарай. Чиглүүлэх асуулт: - Ямар улирал вэ? - Яагаад? - Зун юу элбэг байдаг вэ? - Хэн юу хийж байна вэ? - Үхрийг өдөрт хэдэн удаа саадаг вэ? - Ааруул, бяслагийг юугаар хийдэг вэ? - Сааль гэж юу вэ? “Ээж их сүү саав.” өгүүлбэрийн бүдүүвчийг тайлбарлаарай. Тайлбар нь:
с
.
Өгүүлбэрийг том үсгээр эхэлдэг учир бүдүүвчийн өмнө дээшээ илүү гарсан зураас байна. Өгүүлбэр 4 үгээс бүтсэн учир 4 багц дөрвөлжин дүрс, эцэст нь цэг байна. Сүү гэдэг үгийг тэмдэглэсэн дөрвөлжинг 2 хувааж, энэ үг 3 үсэг, 2 авианаас бүтсэнийг харуулсан байна. Бидний үзэх “с” үсгийг бичээд, цэнхрээр тодруулжээ. 2. “үс, сүү” гэдэг үгийг ү-с, с-үү гэж нэг нэг авиагаар салган хэлж өгөөрэй. “С” авиа үгийн хаана хэлэгдэж байгааг асуугаарай. 3. “С” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй. 4. Энэ хуудасны зургийг нэрлүүлж,“оймс, сарнай, самар” зэрэг үгэнд “с” авиа үгийн хаана сонсогдож байгааг хэлүүлээрэй. 5. “С” авиатай үг олж хэлүүлээрэй. Сэр, сэрээ, сээр гэх мэтээр өөрөө эхэлж чиглүүлээрэй. 1. “С” үсгийг олуулж будуулаарай.
С
Сайн хүнд садан олон Самартай модонд эзэн олон 2. Үгсийг уншуулаад зурагтай нь холбон зуруулаарай (Хүүхдийн номын хуудас-30).
3. с С үсэг, ус гэдэг үгийг бичүүлээрэй. “с С” үсгийг 1-3, “ус” гэдэг үгийг 1 удаа бичүүлээд хянаж, бичлэгийн алдаа байвал хэлж өгөөрэй. Дараа нь том жижиг “с” үсгийг тус бүр 3-4, “ус” гэдэг үгийг 1 мөр бичүүлээд хэрхэн бичсэнийг хүүхэдтэйгээ ярилцаж үнэлээрэй. 4. Оньсогыг таалгаарай. “С” үсгээр төгссөн, чиний уншиж, бичиж чадах үг байгаа гэж дөхүүлж өгөөрэй. Оньсогыг чээжлээд 2-3 хүнд таалгах даалгавар өгөөрэй. Урт хөх биетэй Уруу газар явдалтай Амьдрахад тустай Аялахад саадтай Шавар хэвтэртэй Шороон хэрэмтэй.Тэр юу вэ? (ус) 5. Оньсогыг чээжлээд 2-3 хүнд таалгах даалгавар өгөөрэй.
18
Хх
Тайлбар нь: Бүдүүвчийн эхэнд өгүүлбэрийг том үсгээр эхэлдэг гэсэн санааг харуулсан зураас байна. Өгүүлбэр 2 үгээс бүтсэн учир 2 багц дөрвөлжин дүрс, эцэст нь цэг байна. Хавар гэдэг үгийг тэмдэглэсэн дөрвөлжинг 5 хувааж энэ үг 5 үсгээс бүтсэнийг харуулсан байна. Бидний үзэх “х” үсгийг бичээд
.
Х
1. Зураг дээр ярилцаарай. Чиглүүлэх асуулт: - Ямар улирал вэ? - Чи яагаад хавар гэж бодож байна вэ? - Хаврын хамгийн гол ажил юу вэ? “Хавар болов” өгүүлбэрийн бүдүүвчийг тайлбарлаарай.
цэнхрээр тодруулжээ.
2. “Хонх, хавар” гэдэг үгийг х-о-н-х, х-а-в-а-р гэж нэг нэг авиагаар салган хэлж өгөөрэй. “Х” авиа үгийн хаана хэлэгдэж байгааг асуугаарай. 3. “Х” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй. 4. Энэ хуудасны зургийг нэрлүүлж “х” авиа хэлүүлээрэй.
үгийн хаана сонсогдож байгааг
5. “Х” авиатай үг олж хэлүүлээрэй. Хар, хараа, хэр, хэрээ, хүр, хүрээ гэх мэтээр өөрөө эхэлж чиглүүлээрэй. 1. “Х” үсгийг олуулж будуулаарай. Хүн болох багаасаа Хүлэг болох унаганаасаа
Х
2. Хүснэгтийг ашиглан “х” авиаг богино, урт эгшгээр амилуулан уншуулаад нөхөж бичүүлээрэй. Сайн анхаарч байгаад буруу хэлбэл туслаарай (Хүүхдийн номын хуудас-31). 3. Хүснэгтийг ашиглан ах, эх, их, ээх, уух зэрэг үг бүтээлгэж уншуулаарай (Хүүхдийн номын хуудас-32). -руу
ху
4. Цэнхэр дэвсгэр дээрх үеэс тохирохыг нь олж холбон зуруулж, үг бүтээлгээрэй. 5. Үг, өгүүлбэр, харилцан яриаг уншуулаарай. Улаанаар бичсэн үгсийг нүдлүүлээд, хХ, хий, хийх гэж бичүүлээрэй.
Хаа, хар, хараа, хэр, хэрээ, хий, хийх, хурах, хуурах, хөх, хөөх, Хах- хаах- хайх, харах-хараах- харайх, ух-уух ха-раа-рай, хэ-рээ-рэй, хү-рээ-рэй, хө-хөө-рэй, у-хаа-рай, у-хаа-раа-рай Сүхээ суу. Сүү уу. Амараа өрөм хамаарай. Сараа хүрмээ өмсөөрэй. Хасараа хараарай. Эмээ ирээрэй. -
Эмээ, өрмөө хамах уу? Хам хам. Сүү уух уу? Уу уу.
-
Харах уу? Хар, хар. Орох уу? Ор, ор.
19
Вв Аа в
х а р а в .
1. Чиглүүлэх асуулт: - Зурагт хэнийг дүрсэлсэн бэ? - Аав юу хийж байна вэ? - Ямар улирал байна, яагаад? - Аав морь хоёрын цаана юу харагдаж байна вэ? - Аа- в гэхэд хамгийн сүүлд ямар авиа сонсогдож байна вэ? - “Аав адуу харав.” гэсэн өгүүлбэр хэдэн үгээс бүтсэн байна вэ? (Эхний зургийн доорх бүдүүвчийг зааж ярилцана.) 2. “В” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй.
3. Зураг (аав, ваар, лууван, хэв) -ийг нэрлүүлж, “в” авиа үгийн хаана нь сонсогдож байгааг хэлүүлээрэй. 4. “В” авиатай үг олж хэлүүлээрэй. Гурав, тав, таавар... ? 5. “Бүтээгээрэй, уншаарай“ тэмдгийн дараа байгаа үсгүүдээр “хасав, хэсэв” гэх мэт үг бүтээлгэж уншуулаарай. 6. Дараах өгүүлбэрүүдийг уншуулаад, асуух өгүүлбэрийн төгсгөлд асуултын тэмдэг тавьдаг гэдгийг хэлж өгөөрэй. - Аав ирэв үү? - Амар харав уу?
а э у
ү
а э а э
- Сүхээ ирэв үү? - Ваар харав уу?
7. Дараах үгсийн утгыг тайлбарлаж нүдлүүлээд, бичүүлж хянаарай. 8. Үг, өгүүлбэр, харилцан яриаг уншуулаарай. Дараа нь вВ, хав гэж загварын дагуу бичүүлээрэй.
хавх-хавах сэвх-сэвэх савх-савах
9. “Ховдог хав” эхийг уншиж өгөөд, зургууд дээр ярилцаарай. Ярилцлагыг чиглүүлэх асуултууд: - Ус хөлдөөгүй байсан байна. Ямар улирал байж болох вэ? - Зураг дээрх хавын өнгө, содон тэмдэг нь ямар вэ? гэх зэргээр асууж хүүхдээ аль болох их яриулахыг хичээгээрэй. Ховдог хав Нэгэн хав яс зуугаад гүүрэн дээгүүр гарч явлаа. Хав усан дотор байгаа өөрийнхөө дүрсийг хараад өөр нохой яс зууж явна гэж санав. Түүний ясыг булаахаар зууж явсан ясаа хаяад ус руу харайж оров. - Усан дотор нохой байсан болов уу? - Хав яс булааж авч чадсан болов уу? 10. Бичмэл өгүүлбэрүүдийг уншуулаад, хуулж бичүүлээд хянаарай (Хүүхдийн номын хуудас-34).
20
Лл Ө в ө л
л
.
1. Чиглүүлэх асуулт: - Ямар улирлын зураг вэ? - Чи яагаад тэгж бодож байна вэ? - Өдөр байна уу, үдэш орой байна уу? - Нар хаанаас тусч байна вэ? - Юмны сүүдэр хаана байна вэ? - Хөдөө байна уу, төв суурин газар байна уу? - Энэ айлууд ямар ажил хийдэг айлууд бол, чи юу гэж бодож байна вэ? - Голын ус хөлдсөн болов уу, үгүй болов уу? Хэрвээ хөлдсөн гэж байгаа бол, яагаад? гэх мэтээр асууж, хүүхдээ аль болох их яриулахыг хичээгээрэй.
2. “Өвөл” гэдэг үгийн төгсгөлд ямар авиа сонсогдож байна вэ? - “Өвөл болов.” гэсэн өгүүлбэр хэдэн үгээс бүтсэн байна вэ? гэх мэтээр дөхүүлэх асуулт тавьж хүүхдээрээ тайлбарлуулахыг хичээгээрэй (Эхний зургийн доорх бүдүүвчийг заана). 3. “Л” авиаг хүүхдээ дагуулж 2-3 удаа хэлээрэй. 4. Зураг (хэл, хил, лаа, луус) -ийг нэрлүүлж “л” авиа үгийн хаана нь сонсогдож байгааг хэлүүлээрэй. “Луус” гэдэг үгийг хавсралтаас харж тайлбарлаж өгөөрэй. 5. “Л” үсгийг олуулж будуулаарай. Лаа бусдыг гэрэлтүүлэх гэж урссаар л... Лам бусдыг гэгээрүүлэх гэж уншсаар л...
Л
6. Дараах 2 зургийн эхнийхээс “халав, хэлэв, хуулав, хүлэв”, дараагийнхаас “хөлс, хилс, хулс” гэсэн үг бүтээлгэж уншуулаарай.
а э
уу
ү
а э а э
ө
и
у
ө и у
7. Өгүүлбэрүүдийг уншуулаарай. Дараа нь “л” үсгээр эхэлсэн ба төгссөн үгийг олж бичүүлээрэй. Хавар мал өслөө. Уул харлаа. Лаа асаалаа. Хоол хийлээ. 8. Үг, холбоо үг, түргэн хэллэг, өгүүлбэрийг уншуулаарай. 9. Үгсийг тайлбарлаж нүдлүүлээд, бичүүлж хянаарай. ав-лаа у-сал-лаа саа-лаа ху-раа-лаа уу-лаа 10. лЛ, мал гэж загварын дагуу бичүүлж хянаж туслаарай.
21
Нн Х у н
1. Чиглүүлэх асуулт:
н
.
- Зурагт юуг дүрсэлсэн бэ? - Намар дулаан орон руу буцаад хавар ирдэг шувууг юу гэж нэрлэдэг вэ? - Хун нүүдлийн шувуу мөн үү? - Х-у-н гэхэд хамгийн сүүлд ямар авиа сонсогдож байна вэ? - “Хун сэлнэ.” гэсэн өгүүлбэр хэдэн үгээс бүтсэн байна вэ? (Эхний зургийн доорх бүдүүвчийг заана)
- Ямар үгэнд хаана нь “н” авиа сонсогдож байна вэ? (Бусад зургийг заана) гэх мэтээр авиа, үсэг таниулдаг аргаараа цааш нь ажиллаарай. 2. Хун шувуу болон их зохиолч Д.Нацагдоржийн тухай хавсралтаас уншиж, ярьж өгөөрэй. 3. “Н” + богино, урт эгшиг = үе бүтээлгэн уншуулаад зургийг ашиглан үг бүтээлгээрэй. 4. Тохирох үеийг сонгон холбон зурж, зургийн нэрийг бүтээгээрэй. но
-хой
5. “Н” үсгийг олуулж будуулаад, шүлгийг чээжлүүлээрэй Миний нутаг
Н
Хэнтий, Хангай, Саяны өндөр сайхан нуруунууд Хойт зvгийн чимэг болсон ой хөвчийн уулнууд Мэнэн, Шарга, Номины өргөн их говиуд Өмнө зvгийн манлай болсон элсэн манхан далайнууд Энэ бол миний төрсөн нутаг Монголын сайхан орон
6. Үг, холбоо үг, өгүүлбэрийг уншуулаарай (Хүүхдийн ном, хуудас-38).
1. 2. 3. 4.
Д. Нацагдорж
ан-анх, эн-энх, мөн-мөнх, хон-хонх, уу-ууна, нүү-нүүнэ “Үнэн” сонин, сайн нөхөр, усан сан, миний нохой Наваан, Наран, Лувсан, Энхээ, Мөнхөө, Онон, Саран Эх хэлээ эрхэмлэ. Эх орноо хайрла.
Нар хөөрлөө. Наваан, Наран нар малаа хариулав. Орой Лувсан, Энхээ нар үхрээ хураалаа. Саран үхрээ саалаа. Их сүү саасан. Сүү, махны үнэ нэмлээ. Манайх их ааруул өрөм хураасан. Ааруул өрөм, мах сүү эрүүл хүнс мөн. -
Наран сүү уух уу? Ууна. Их уух уу? Их ууна.
-
Лувсан ирэх үү? Ирнэ.
7. Наваан, Наран, Лувсан, Энхээ, Мөнхөө, Онон, Саран гэж яагаад том үсгээр бичсэнийг ярилцаарай (хүний нэр). 8. Хүүрнэх болон асуух өгүүлбэрүүдийг дахин уншуулаад, цэг ба асуултын тэмдгийг хаана, яагаад тавьсныг асуугаарай. 9. нН, хун гэж загварын дагуу бичүүлээд хянаарай.
22
Шш Ш
.
1. Чиглүүлэх асуулт: - Зурагт юуг дүрсэлсэн бэ? - Ямар амьтад шатар тоглож байна вэ? - Шатар тоглох юунд сайн бол, чи юу гэж бодож байна вэ? - Чиний таних хүмүүсээс хэн шатар сайн тоглодог вэ? - Ш-а-т-а-р гэхэд хамгийн эхэнд ямар авиа сонсогдож байна вэ? - “Шатар нүүлээ.” гэсэн өгүүлбэр хэдэн үгээс бүтсэн байна вэ? - Ямар үгэнд хаана нь “ш” авиа сонсогдож байна вэ? гэх мэтээр авиа, үсэг таниулдаг аргаараа цааш нь ажиллаарай.
2. Оньсогоос “ш” үсгийг олж будуулаад, таалгаарай. Оньсогыг чээжлээд 2-3 хүнд таалгах даалгавар өгөөрэй. Шавар гэрийн оройд Шалдан хүн шоволзон хошхирно (тарвага) Чиглүүлэх асуулт: - Шавар гэр гэдэг нь юу байж болох вэ? Зарим амьтны амьдардаг нүхийг хэлж байгаа юм болов уу? - Нүхнээсээ гарч ирээд хошхироод байдаг ямар амьтан байдаг билээ? гэх мэтээр таахад нь ойртуулж чиглүүлээрэй. 3. Хүснэгт болон зургийг ашиглан үе, үг бүтээлгэн уншуулж бичүүлээрэй. 4. Зургийн нэрийг олуулж холбон зуруулаарай. 5. Үг, холбоо үг, хүний нэр, “Алаг мэлхий” эхийг уншихад нь туслаад, өөрийнхөө мэддэг зүйлийг дэлгэрүүлэн ярьж өгөөрэй.
хуш
6. шШ, хуш гэж загварын дагуу бичүүлээд хянаарай. 7. Хүснэгтэд байгаа үсгүүдийг сайтар ажиглуулаад, “Хэрэм хушны самраар хооллоно.” гэсэн өгүүлбэрийг олуулж будуулаарай. Өгүүлбэрийн эхний үгийг том үсгээр эхэлж бичээд, төгсгөлд нь цэг тавьдгийг сануулаарай. 8. “Хурдан Аюуш” эхийг уншиж өгөөд дараа нь зураг дээр яриулаад будуулаарай. Бичиж чаддаг болохоороо зургийн тайлбарыг бичнэ. Хурдан Аюуш Хурдан Аюуш гэдэг хүн 1850-иад оны үед амьдарч байжээ. Хошуу ноён түүнийг дуудан -“Чамайг их хурдан гэлцээд байна. Шалгаж үзнэ. Манай нохой чамайг хот тойруулж хөөнө. Гүйцэгдэхгүй бол шан өгнө. Гүйцэгдээд уруулбал хохь чинь” гэхэд Аюуш зөвшөөрөв. Тэгээд нохойд гүйцэгдэлгүй зугатааж, шангаа авчээ. Нэг удаа Хошуу ноён түүнд уурлаж, барьж авах гэж мориор хөөгөөд гүйцээгүй ажээ. Хурдан Аюуш уран Дарь гэдэг эмэгтэйтэй ханилан сууж, найман хүүхэд төрүүлэн сайхан амьдарч байгаад өнгөрсөн гэдэг. Эцэг эх та хүүхдэдээ үндсэн 7 эгшиг, хос эгшиг, 8 гийгүүлэгчийг заалаа. Одоо үзсэн үсгээ бататгах ялдамд хүүхдээ үнэлээрэй.
23
Үнэлгээний хуудас Сэдэв: ЭГШИГ, ГИЙГҮҮЛЭГЧ ... оны ... сарын ... ҮНЭЛГЭЭ
АСУУЛТ
№
а.Үсэг таних, хэрэглэх чадвар Үнээ тугалдаа, болжмор үүрэндээ хүрэх замыг олж будна. Үнээ зөвхөн “а, э” үсэгтэй замаар, харин болжмор зөвхөн “уу, үү” үсэгтэй замаар явна. Хүүхдийнхээ будсаныг доорх хариутай тулган хянаад үнэлээрэй. 1 ө и ө о
а э а ө
э и э и
а о а э а ү а ө
э у э у и ө э у
а о а о
э а э ү
о у ү ө
оо ий өө аа ээ
өө ээ ий оо аа
уу үү уу ээ өө
үү оо үү уу үү аа ээ уу
уу ээ аа ээ уу оо ий үү
аа үү уу үү уу
ий ий ээ аа оо
оо ээ өө ээ өө
Доорх хүснэгтийн эхний мөрөнд байгаа гийгүүлэгч үсгүүдийг таньж, зөв дуудаж байгаа эсэхийг эхлээд хянаарай. Дараа нь гийгүүлэгч бүрийг үндсэн эгшгээр амилуулан хоосон нүдэнд бичүүлээд хариутай тулган үнэлээрэй. Хариу:
2
а э и о у ө ү
М МА МЭ МИ МО МУ МӨ МҮ
Р РА РЭ РИ РО РУ РӨ РҮ
С СА СЭ СИ СО СУ СӨ СҮ
Х ХА ХЭ ХИ ХО ХУ ХӨ ХҮ
В ВА ВЭ ВИ ВО ВУ ВӨ ВҮ
Л ЛА ЛЭ ЛИ ЛО ЛУ ЛӨ ЛҮ
Н НА НЭ НИ НО НУ НӨ НҮ
Ш ША ШИ ШО ШУ ШӨ ШҮ
б. Бичих чадвар: Үлдээсэн нүдэнд байх эгшгийг нөхөж бичүүлээд, хариутай тулгаж үнэлээрэй. Хариу: 3
а, э, ээ, ай,оо, ий
а л
24
х
с э р ээ
с а р н
ай
ш оо
л ий р
Үлдээсэн нүдэнд байх гийгүүлэгчийг нөхөж бичүүлээд, хариутай тулгаж үнэлээрэй. Хариу: л, в, н, х, ш, р, с, м
4
о в оо
л уу
в а н
н о х
ой
ш ү х э р
с а м
Дараах өгүүлбэрүүдийг хуулж бичүүлээд, хүүхэд чинь хэр зэрэг бичиж сурч байгааг үнэлээрэй. 5
в. Унших чадвар: а) “Ном, сонин” эхийг чанга уншуулж хүүхдээ хэр зэрэг уншиж байгааг шалгаарай. б) Дараа нь асуултыг уншуулаад, зөв хариуг улаанаар будуулаарай. Зөв хариулсан эсэхийг дараах хариутай тулган үнэлээрэй. Ном, сонин
6
Энэ Амарын ном. Амар номоо уншив. Лувсан шинэ сонин уншив. Өвөө эмээ 2 их сонин ном авлаа. Өвөө “Хүмүүс” сонин уншлаа. Ном, сонин унших их сайн. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. Ном, сонин сайн уншаарай. 6.1. Амар ном уншсан уу? а. тийм
б. үгүй
6.2. Эмээ шинэ сонин уншсан уу? а. тийм
б. үгүй
6.3. Лувсан “Хүмүүс” сонин уншсан уу? а. тийм б. үгүй 6.4. Ном, сонин унших сайн уу? а. тийм
б. Үгүй
6.5. Ном их уншвал ухаан нэмнэ. а. тийм
б. Үгүй
ТЭМДЭГЛЭГЭЭ, САНАМЖ: Аль өнгө олон байгааг тоолж, хүүхдээ болон өөрийгөө үнэлээрэй сайн
дунд зэрэг
тааруухан
25
Хавсралт
АЛАГ МЭЛХИЙ Монгол ардын уламжлалт тоглоом. Энэ тоглоомоор хэдэн ч хүн тоглох боломжтой. Мэлхийний биед 92 шагай, мод, төмөр, шороо, огторгуй, уул, салхийг өрөхөд 16 шагай, нийт 108 шагайг өрж тоглодог. Тоглохдоо шоо хаяж буусан нүхний тоогоор өрсөн шагайнаас авна. Жишээлбэл, нэг нүх буувал зүрх буюу давсаг, хоёр нүх буувал нүд, чих, бөөр гурвын аль нэгийг авна. Хэрэв шооны нүх аваад дуусчихсан зүйлийн тоогоор буувал тэр тоотой шагайг буцааж өрнө. Энэ мэтээр тоглосоор өрсөн шагайг авч дуусахад хэн олныг авсан нь хождог. Энэ тоглоомыг ихэвчлэн Цагаан сараар тоглох ба хожсон хүнийг тэр жилдээ аз хийморьтой байна гэж бэлгэшээдэг аж. Энэхүү шагайн наадгай нь хүүхдийг тэвчээр хатуужилтай, ажигч гярхай болгохоос гадна, нүдний харааг сайжруулах ач тустай ажээ. АНАР Бөөрөнхий хэлбэртэй, улаан өнгөтэй, хатуу зузаан хальстай, исгэлэндүү амттай жимс. Эрүүл мэндэд их ач тустай учраас “хаан” жимс гэж нэрлэдэг. АНААШ Африк тивийн халуун оронд оршдог, салаа туурайтай, толгой жижиг, хүзүү урт, хөл нэн урт гөрөөс. Нас бие гүйцсэн эр анааш дунджаар 1190 кг, эмэгчин нь 828 кг жинтэй байна. Өндөр нь ойролцоогоор 4.3-5.2 м бөгөөд хамгийн өндөр анааш 6 м хүрч байжээ. Эмэгчин анааш 400-460 хоног үр төлөө тээх бөгөөд ихэвчлэн нэг тугал төрүүлнэ. Дөнгөж төрсөн нялх анааш 1.8 м өндөр, 50 кг жинтэй байх бөгөөд хэдхэн цагийн дотор хөл дээрээ тэнцэн гүйж, давхиж эхэлнэ. 4 нас хүрээд нас бие гүйцэх бөгөөд 25 хүртэл насалдаг. (Үндэсний цахим Нэвтэрхий толь)
26
АНГИР Усны шувуу. 58-70 см урт, далавчаа дэлгэсэн урт нь 110135 см юм. Их бие нь улбар шар бөгөөд толгой нь цайвардуу зүстэй байна. Далавч нь цагаан бөгөөд нислэгийн дэвүүр өд нь хар. Ангир сайн сэлдэг, тэдний нисэж байгаа нь галуу, нугастай харьцуулахад илүү хүнд нүсэр харагддаг. (Үндэсний цахим Нэвтэрхий толь) АЛУНГУА ЭХ Чингис хаанаас өмнөх 10 дахь үеийн өвөг Боданчир богдын эх. Добу мэргэний эхнэр. Бэлгүтэй, Бүгүнүтэй, Буха Хатаги, Бухати Салжи, Боданчир хэмээх таван хүүтэй байжээ. (Монголын түүхэн дэх их хатад, www.aravt.mn) БАР Махан идэшт амьтан. Нас бие гүйцсэн эрэгчин бар 2.70 гаруй метр урт, 180 орчим кг жинтэй. Эмэгчин нь 2.44 м урт, 115 орчим кг жинтэй. Эм нь хээлээ 95-112 хоног тээж 3-4 бамбар төрүүлнэ. Бар ойролцоогоор 15 насална. БААВГАЙ Урт үстэй, бүдүүн хөлтэй, сүүн тэжээлтэн, махчин амьтан. Баавгай өвөл ичээндээ орно. Ичээндээ орсон баавгай идэж уухгүй, хөдлөхгүй, хагас унтаа байдалтай байна. Баавгай ичээндээ бамбаруушаа гаргана. ЗААН Хамгийн том заан 1956 онд Ангол улсад бүртгэгдсэн ажээ. Мөрний өндөр нь 4.2 м ба жин нь 12 т байжээ. Эм заан 22 сарын турш үр төлөө тээдэг бөгөөд энэ нь хуурай газрын амьтдаас хамгийн удаанд тооцогдоно. Дөнгөж төрсөн зааны тугал дунджаар 120 кг байна. Заан 50-70 насална. Зогсож байхдаа амаа газар хүргэж чадахгүй тул өвдгөө нугалан тонгойх, эсвэл булчинлаг урт хамраа ашиглан хоол тэжээл, усыг хошууны тусламжтайгаар амандаа хийдэг. Зааны хамрын үзүүр маш мэдрэмтгий тул самар зэргийн жижиг зүйлийг ч чадварлагаар чимхэн авч чадах ажээ. ИРВЭС Биеийн урт нь сүүлийг оруулаад 200-230 см, толгой биений урт нь 103-130 см бөгөөд жин нь дунджаар 55 кг, сүүлний урт дангаараа 90-105 см, нурууны өндөр 60 см. Цайвар сааралдуу зүстэй дугуй болон хавтгай бараавтар толбо судалтай. Эмэгчин нь эрэгчингээсээ том. Монголд ирвэс агнахыг 1972 оноос хуулиар хоригложээ. ИМЖ Урд хоёр хөл нь богино, хойд хоёр хөл нь урт бүдүүн, уутат амьтан. Уутандаа үр төлөө өсгөнө. Хойд хоёр хөл дээрээ үсэрч харайж явдаг. Нэг удаа үсрэхдээ 10 метр гаруй үсэрнэ. Өвс модны навчаар хооллоно.
27
ЛИЙР Модноос ургадаг амтат жимс. Лийр нь зөөлөн, шүүс ихтэй, уушги цэвэрлэх, ханиад намдаах, цэр ховхлох үйлчилгээтэй. ЛУУС Илжиг, монгол адуу хоёрын дундаас төрсөн эрлийз адуу. Заман луус гэж илжигнээс төрсөн луусыг, хихий луус гэж гүүнээс төрсөн луусыг хэлдэг. (Я. Цэвэл., Монгол хэлний тайлбар толь) ДАШДОРЖИЙН НАЦАГДОРЖ (1906-1937) нь Монголын орчин үеийн уран зохиолыг үндэслэгч, зохиолч, яруу найрагч, түүхч, орчуулагч, төр нийгмийн зүтгэлтэн юм. Д.Нацагдорж “Миний нутаг”, “Миний хэнз хурга”, “Учиртай гурван толгой” зэрэг олон арван зохиол бичсэнээс гадна орос, герман хэлнээс олон зохиол орчуулжээ. Нацагдоржийн зохиол орос, англи, герман хэлээр хэвлэгдсэн ажээ. УРЦ Урт нарийн модны нэг үзүүрийг холбож бэхлээд, нөгөө үзүүрийг нь дэлгэж газар дээр дугуйлан босгоод, дээрээс нь эсгий, бугын арьсаар хучсан шовгор сууц. Манай улсын Хөвсгөл аймгийн цаатан ардууд урцанд амьдардаг. ХУН Усны шувуу. 6-7 зүйл хун байдаг. Хамгийн том биетэй зүйлүүд болох Хуруут хун, Хойд Америкийн цагаан хун (бүрээч хун), гангар хун зэрэг нь 140-160 см урт, 20 кг хүртэл жинтэй, далавчаа дэлгэсэн урт нь 3 м хүртэл байдаг ажээ. Голдуу ургамал, усан доорх ургамал, өт, жижиг загас, шавьжаар хооллоно. Хун нь хосоороо амьдарч ангаахайгаа мөн хамтдаа өсгөнө. Хун хавар ирж манай орны гол нууртай газар зусаад, намар буцдаг. ЭЭРҮҮЛ Утас ээрэх хэрэгсэл. Ээрүүл нь дугуй болон ишнээс бүрддэг. ЭТЭР Цааны бух. Цаа буга нь урт сахлаг үстэй, хүйтэнд их тэсвэртэй амьтан юм. Манай улсын Хөвсгөл аймагт цаа бугыг өсгөдөг. Эм цааг согоо гэнэ. Согоо нэг удаа 1-2 илий төрүүлнэ. ТООР Бөөрөнхий хэлбэртэй, шар өнгөтэй, шүүслэг жимс. С амин дэм ихтэй учраас эрүүл мэндэд сайн. ӨВӨӨЛЖ Хушуу урт, өнгө алаг, толгойд өвөгтэй, бөө бөө гэж дуугардаг нэг зүйл шувуу. (Я. Цэвэл., Монгол хэлний тайлбар толь)
28