Kawana 26

‫ژمارە(‪ )26‬کانونی یەکەم ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عەبدولرەحمان كەریم دەروێش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدولاڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬ ‫دۆسییه‌‪:‬‬ ‫ــ ئیسالم‌و هه‌ڵوێست‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬حوسێن خه‌لیقی‪10........................................................................................................‬‬ ‫ــ مێژووی تێهه‌ڵکێشکردنی بیری جیهادو جەنگی چەكداری بۆ نێو رەوتی ئیسالمی‬ ‫نووسینی‪ :‬رەوەند هەورامی‪34..........................................................................................................‬‬ ‫ــ چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬كامەران شەریف ئه‌مین‪56...............................................................................................‬‬ ‫ــ ئیسالمی كۆمەاڵیەتی لە توركیا (فەتحولاڵ گویلەن بە نموونە)‬ ‫نووسینی‪ :‬ئەفراح ناثر جاسم‪ ،‬وه‌رگێڕانی (ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬به‌رزان مه‌ال ته‌ها‪97...................‬‬ ‫ــ ئیسالم‌و دیمۆکراسی‬ ‫نووسینی‪ :‬هاوسه‌ر سابیر هه‌ورامی‪111..........................................................................................‬‬ ‫ــ کارل مارکس‌و راڤه‌کردنی ئایین‬ ‫نووسینی‪ :‬پێشڕه‌و محه‌مه‌د‪120.........................................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئێران له‌ سوریا‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‪129...............................................................................................‬‬ ‫ــ قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬ ‫نووسینی‪ :‬خالید مه‌جید فه‌ره‌ج‪137....................................................................................................‬‬

‫ــ پـەیوەندیی كوردو ئەرمەن‌و بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن‌دا‬ ‫نووسینی‪ :‬م‪ .‬ئارام مەجید شەمێرانی‪151.........................................................................................‬‬ ‫ــ هێرشه‌کانی نادرشا ‌ه بۆ سه‌ر شاری که‌رکوک‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌ختیار سه‌عید مه‌حموود‪188.........................................................................................‬‬ ‫ــ ئه‌مریکا‪ ..‬پاشه‌کشێی له‌ رابه‌رایه‌تی‬ ‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪196................................................................................................‬‬ ‫ــ ئیسرائیل له‌ مێژووی کورددا‬ ‫نووسینی‪ :‬سیرگێی میناسیان‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌)‪ :‬ماجید خەلیل‪236...............................................................................‬‬ ‫ــ کورده‌کان کێن؟‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌)‪ :‬باوه‌ڕ عه‌لی حاجی‪264.....................................................................‬‬ ‫ــ خەونی توركیا بۆ نوێكردنەوەی عوسمانڵیزم‬ ‫ئا‪ :‬مه‌حموود نه‌جمه‌دین‪271...............................................................................................................‬‬ ‫ــ دیدار له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د جه‌الل‬ ‫ئا‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪301.......................................................................................................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ــ فەرهەنگی فەلسەفه‌ی ماركس‬ ‫نووسینی‪ :‬بابەك ئەحمەدی‬ ‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه فارسییه‌وه‌)‪ :‬كامەران خالید‪310..............................................................................‬‬ ‫ــ دانپێدانانی کۆمه‌ڵناسێک‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬دانا شوانی‪320................................................................................................................‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪6‬‬ ‫‪Editorial‬‬ ‫وته‌ی که‌وانه‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫قەیرانی بونیادیی لە ئیخوانی کوردیدا‬ ‫تۆ كاتێك بەردت دەپەرست‪ ،‬بەو بەردە لە كەست نەدەدا‪ ،‬به‌اڵم ئەگەر بتەكەیان بشكاندایە‪ ،‬تۆ‬ ‫دەستیانت ماچ دەكرد‪ .‬که‌چی تۆ كاتێك‪ ،‬كە خودا دەپەرستیت‪ ،‬بە ناوی ئەوەوە دەكوژیت‌و زوڵم‬ ‫دەكەیت‪ .‬لە یەكەمدا تۆ لە سەر ئایینی خودایت ئەگەر بتپەرستیش بیت‪ ،‬بەاڵم لە دووەمدا تۆ دژی‬ ‫خودایت ئەگە‌ر موجاهید‌و پەیامبەریش بیت‪.‬‬ ‫ــ عبدولرەزاق ئەلجەبران ــ‬ ‫نەخشەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا وێنه‌یه‌کی دەقاودەقی نەخشەی ئیسالمی سیاسیی‬ ‫عەرەبییە‪ .‬هەموو باڵ‌و رەوت‌و بزووتنەوەكانی كوردستان بە هەمان ناوە عه‌ره‌بییه‌که‌یانه‌وه‌‬ ‫وەرگێڕدراونەتە سەر زمانی كوردی‪ .‬بیرو تێڕوانین‌و ئامڕازو میكانیزمی كاركردنیشیان بێ‬ ‫دەستكاری له قوتووی هەناردە‌کراون بۆ ئێمه‪ .‬لەم پڕۆسەیەدا هاوكات قەیران‌و كێشە‌و ناكۆكی‌و‬ ‫نێوان دژبه‌یەكه‌کانیش بە قاڵبكراوی خزێنراونه‌ته نێو نەخشەی سیاسه‌تی کورییه‌وه‪ .‬لەم بازنەیەدا‬ ‫كۆمەڵێك قەیران‌و كێشەی بنچینه‌یی‌و بیری ئیسالمی سیاسیی تایبەت بە كوردیش تێكەڵ بەو‬ ‫قەیران‌و كێشانە دەبن‪ .‬ل ‌ە‌م ئاكامه‌دا ره‌وشی ئیسالمی سیاسیی كوردی زۆر ئاڵۆزترو گرانتر‬ ‫دەبێت‪ ،‬بە شێوەیەك سروشت‌و پێكهاتەی ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە دوو رەوتدا چڕ‬ ‫دەبێتەوە‪ :‬رەوتی سەلەفی‌و رەوتی ئیخوانی‪.‬‬ ‫سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی ئسالمی سیاسی لە كوردستاندا لە چوارچێوەی حیزبایەتیدا تەمەنێكی‬ ‫زۆر كورتی هەیە‪ .‬بە درێژایی‌ی ته‌مه‌نی خەباتی رزگاریخوازیی نەته‌وایەتی‌و نیشتمانی‪ ،‬رەوتی‬ ‫سیاسیی ئیسالمی هه‌ڵبه‌ت بە شێك نەبووە لە نێو پڕۆسەی بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی کوردیدا؛‬ ‫لە هیچ پرسێكی خەباتی نەتەوایەتی‌و بزووتنه‌وه‌ی رزگاریخوازیی نیشتمانیدا بوونی نه‌بووه‪،‬‬ ‫بەڵكو هەندێك جار ئه‌گه‌ر دۆخ پێویستی كردبێت‪ ،‬دژایەتیشی کردووه‌‪.‬‬ ‫لە دوای شۆڕشی ‪1979‬ی ئێران‌و سەرهەڵدانی شەری عێراق ــ ئێران‌و لە ژێر كاریگەریی‬ ‫(سەحوەی ئیسالمیی عەرەبی)‌و بەعسی عێراقی‌و بووژاندنەوەی ناكۆكیی سەدان ساڵەی‬ ‫نێوان شیعە‌و سوننە‪ ،‬بە مه‌بەستی بەكارهێنانیان لە دژی یەكتر‪ ،‬زەمینەیەك بۆ دروستبوون‌و‬ ‫گەشەكردنی ئەم رەوتانە پەیدا بوو‪ .‬لەم بازنەیەدا‌‪ ،‬لە ساڵی ‪ 1980‬بە پاڵپشتی‌و یارمەتیدانی‬ ‫ئێرانییەكان رێكخراوێكی ئیسالمی سیاسییان لە گروپێكی هەمەجۆر لە خەڵك ب ‌ه ناوی له‌شکری‬ ‫ئیسالمیی کورده‌و ‌ه دامەزراند‪ .‬سەرۆكی ئەم رێكخراوە پیاوێكی موساڵوی بوو بە ناوی (ئەبو‬

‫‪7‬‬

‫ئوسامە)‪ .‬ئەم پیاوە هیچ شارەزاییەكی لە دۆخی كوردستان‌و گەلی كورد نەبوو‪ .‬یارمەتی‌و‬ ‫هاوكاریی لە لیبیاو ئێران وەردەگرت‪ .‬ئەم رێكخراوە بە هۆی ئەوەی ئامانج‌و خواستەكانی لە گەڵ‬ ‫ئامانج‌و خواستە نەتەوەیی‌و نیشتمانییەكانی كورددا نەدەگونجا‪ ،‬تەمەنێكی زۆر كورتی هەبوو‪،‬‬ ‫تەنیا لە ماوەی چەند مانگێكدا كۆتایی هات‪.‬‬

‫بە شێوەیەكی گشتی سەرچاوەی دروستبوونی ئیسالمی سیاسیی كوردی لە واڵتانی میسر‪،‬‬ ‫سعودیە‪ ،‬توركیاو باشوری عێراقدا چڕ دەبێتەوە‪ .‬سەرچاوەی رێبازی ئیخوانییە كوردەكان‪،‬‬ ‫ئیخوانی میسرییە‌کان بوو‪ .‬لە عێراقیش بە نەوەی سێیەمی خێزانی ئیخوانییە عێراقیەكان ناو‬ ‫ده‌برێت‪ .‬لە ریزبەندی خێزانیدا ئیخوانییه کورده‌کان لە دوای موسڵ‌و بەغداوه دێن‪.‬‬ ‫لە قۆناغەكانی سەرەتای لە دایكبوونیاندا شاری هەڵه‌بجە النكەی لە دایكبوون‌و گەشەكردنی‬ ‫زۆربەی هەرە زۆری رەوتە ئیسالمییە سیاسییە كوردییەكان بووە‪.‬‬ ‫لە ماوەی پێش رووخانی رژێمی بەعس‪ ،‬هەر چوار الیەنە سەلەفییە سەرەكییەكەی كوردستان‬ ‫بارەگای سەرەكییان لە سنووری ناوچەی هەڵەبجەدا بووە‪ .‬بزووتنەوەی ئیسالمی ل ‌ه كوردستانیی‬ ‫عێراق بە رابەرایەتی عەلی عبدولعەزیز‪ ،‬بارەگای سەرەكیی لە هەڵەبجەدا بووه‌‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمیی‬ ‫كوردستانیی عێراق بە رابەرایەتی عەلی باپیر‪ ،‬بارەگای سەرەكی لە خورماڵ بووه‌‪ .‬جوندولئیسالم‬ ‫ل ‌ه كوردستان‌ی عێراق بە رابەرایەتی ئه‌بو عەبدولاڵی شافعی‪ ،‬بارەگای سەرەكی لە بیارە بووه‌‪.‬‬ ‫كۆمەڵەی ئیساڵح بە رابەرایەتی مەال كرێكار‪ ،‬بارەگای لە گوڵپ بووه‌‪ .‬واتە كۆی ئەم رەوتە‬ ‫سەلەفییانە لە گەڵ ئەوەی لە رووی مەزهەبیەوە لە ئێران جیاواز بوون‪ ،‬بەاڵم پشتیان بە ئێرانەوە‬ ‫بوو؛ یارمەتییان لەوان وەردەگرت‪.‬‬ ‫ی نێوان پارت‌و رێكخراوە ئیسالمییەكان ئەگەر لە حیزبەكانی‌تر‬ ‫ناكۆكی‌و دووبه‌ره‌کی‌و لێکترازان ‌‬ ‫زیاتر نەبووبێت‪ ،‬ه ‌ه‌ڵبه‌ت كەمتر نەبووە‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێن یەكێك لە هۆکاره سەرەكییەكانی ئەم ناكۆكی‌و دووبه‌ره‌کییانه‬ ‫جیاوازیی سەرچاوەكانی یارمەتی‌و دارایی بووه‪ ،‬بە تایبەتی لە نێوان واڵتانی سعودیە‌و میسرو‬ ‫ئێران‌و توركیا‪ ..‬هتد‪ .‬لە ساڵی ‪1999‬دا بزووتنەوەی ئیسالمی‌و نەهزەی ئیسالمی یەك دەگرن‌و‬ ‫یەکبوونی ئیسالمیی كوردستان دادەمەزرێنن‪ ،‬بەاڵم عەلی باپیر لە دوای ساڵێك‪ ،‬كە ئەو كات‬ ‫ئەندامی مه‌کته‌بی سیاسیی یەكبوونه‌كە بووه‪ ،‬ئینشیقاقی کردووه‪ .‬كۆمەڵی ئیسالمی كوردستانی‬ ‫عێراقی دامەزراندووه‪ .‬لە ساڵی ‪2000‬دا عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز رێكخراوێكی نوێ بە ناوێكی كۆنەوە‪:‬‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی ل ‌ه كوردستانی عێراق دامەزراندووه‪ .‬ئەمیش دواتر بۆته چوار پارچەوە‪:‬‬ ‫(بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬جوندولئیسالم‪ ،‬كۆمەڵەی ئیساڵح)‪ .‬لە راستیدا ناكۆكی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫شه‌ڕی نێوان ئەم الیەنانە چەندین جار گەیشتۆتە ئاستی پێكدادان‌و هەوڵی سڕینەوەی یەكتریان‬ ‫داوە‌و نهێنی‌و ناشرینییه‌کانی یەكتریان ئاشكرا كردووە‪.‬‬ ‫لە هاوشانی ئەوەی‪ ،‬كە بەردەوام خواست‌و ئامانجە‌كانی ئەم رێكخراوانە لە گەڵ خواست‌و‬ ‫ئامانجە نەتەوەییەكاندا ناكۆك‌و پێچەوانەی یەكتربوون‪ ،‬بەردەوام كێشە‌و نەگونجانیان لەگەڵ‬ ‫الیەن‌و پارته نەتەوەیی‌و نیشتیمانیەكاندا هەبووە‪ .‬بەاڵم بە هۆی سروشتی پراگماتی‌و تەكتیكی‬ ‫كاتییه‌وه‌‪ ،‬ئەم رەوتانە بەردەوام لەو جێگاوو شوێنانەی الواز بوون‌و بۆیان نەلواوە شەڕو‬ ‫كوشتار بەرپا بكەن‪ ،‬خۆیان لەگەڵ بارودۆخەكەدا گونجاندووە‪ ،‬لەم چوارچێوەیەدا لە دوای‬ ‫ئابی ساڵی ‪ 1994‬یەكگرتووی ئیسالمی وەك رێكخراوێكی ئیسالمی باڵی ئیخوانی دادەمەزرێت‌و‬ ‫دواتر لە ساڵی ‪ 1996‬دەچێتە پڕۆسەی هەڵبژاردنەوە‌و بەشداریی لە پێكهێنانی حكومەتی هەرێم‬ ‫ل ‌ه ده‌ڤه‌ری هه‌ولێر کردووه‪.‬‬ ‫بەشداریی رەوتە ئیسالمییەكان لە حكومەتدا بە گشتی تا دامەزراندنی بزووتنەوەی گۆڕان‬ ‫بەردەوام بووه‪ .‬لەم مێژووە بە دواوە سواری شەپۆلێكی‌تر بوون‌و بە شێك لە هێلكەكانیان خسته‌‬ ‫سەبەتەیەكی‌ترەوە‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪2009‬دا یەكگرتووی ئیسالمی‌و كۆمەڵ وەك دوو له گەورەترین هێزی ئیسالمی سیاسی‌و‬ ‫لە ژێر كاریگەریی گۆڕانكارییەكانی بەهاری عەرەبی لە بەرەی گۆڕاندا بوون به ئۆپۆزسیۆن‌و بە‬ ‫هەمان رێبازو سروشتی الیەنە ئیسالمییەكانی واڵتانی عەرەبی سروشت‌و رێبازی پۆپۆلیستییان‬ ‫هه‌ڵگرت‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا هیچ لێكچوون‌و هاوبیرییەك لە نێوان گۆڕان‌و ئەم الیەنە ئیسالمییانەدا‬ ‫نەبووه‌‪.‬‬ ‫بە گشتی قەیران‌و كێشەكانی بونیادی ئەم الیەنانە لە هه‌ردوو بواری‪ :‬نەتەوه‌یی‌‪ ،‬دیمۆكراسی‌و‬ ‫عه‌لمانیەت چڕ بوونه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫وەك پرسی نەتەوایه‌تی‌‪ ،‬كۆی پارت‌و الیەنە ئیسالمییە كوردییەكان لە كڕۆكدا لە نێوان دژیەكی‬ ‫سەخت‌و دژواردا دەژین‪ .‬لە جەوهەردا بناغەی سیاسیی كۆی رێكخراوە ئیسالمییە كوردییەكان‪،‬‬ ‫دووبارەكردنەوەی هەمان بیروبۆچوونی الیەن‌و پارته ئیسالمییە عەرەبییه‌كانن‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ئیخوانی میسری‪ .‬ئەمانەش لە كڕۆكدا كۆی پڕۆسەی ئیسالمی سیاسی بە پرسی نه‌تەوەی‬ ‫عەرەبی ده‌به‌ستنه‌وه‪ .‬ئیخوانەكانی میسری ئامانج‌و خەباتی ئیسالمی بە ئامانج‌و خەباتی‬ ‫نەتەوەی عەرەبییەوە گرێ دەدەن‪ .‬لە پرسی نەتەوەی كوردیشدا ئەمە تەواو پێچەوانەی خواستە‬ ‫نەتەوەییەكانی كوردە‪ .‬الیەن‌و رەوتە ئیسالمییەكانی كوردستان لە دوای ئەوەی هیچ بزووتنەوه‌و‬ ‫رێكخراوو حیزبێكی ئیسالمی عەرەبی ئامادە نەبوون دان بە تاوانەكانی رژێمی عێراق لە‬ ‫تاوانەكانی ئەنفال‌و هەڵەبجەو پڕۆسەی جینۆسایدكردنی كورددا بنێن‪ ،‬تووشی شه‌رمه‌زاری‬

‫‪9‬‬

‫بوون‌و كەوتنە بارێكی ناجێگیری دەروونییەوە‪.‬‬ ‫بەرەی ئیسالمی سیاسیی كوردی بە درێژایی ماوەی سەرهەڵدان‌و گەشەكردنی‪ ،‬نەیانتوانیوە‬ ‫تایبەتمەندییەكی نەتەوەیی‌و نیشتمانی بۆ خۆیان دابمەزرێنن‌و خۆیان لە پاشكۆیەتی ئیسالمی‬ ‫سیاسیی عەرەبی رزگاربكەن‌و لە هاوشانی ئامانج‌و دروشمە ئایینییەكاندا دروشمی نەتەوەیی‌و‬ ‫نیشتمانی بەرزبكەنەوە‪ ،‬یان خەباتی رزگاریی نشتمانی‌و نەتەوایەتی بە خەباتی ئایینی‌و ئیسالمیی‬ ‫خۆیانەوە ببه‌ستنه‌وه‪ ،‬بەڵكو زۆرجار ئیسالمییەكانی كوردستان گاڵتەو سووكایەتی بە هێماكانی‬ ‫خەبات‌و سروودە نیشتمانی‌و نەتەوایه‌تییەكانی كورد دەكەن‪.‬‬ ‫لە پرسی دیمۆكراسی‌و عه‌لمانی‌دا‪ ،‬كە لە بنه‌مادا قەیرانێكی ئەمڕۆی كۆی الیەنە ئیسالمییەكانی‬ ‫جیهانە‪ ،‬لەوەوە سەرچاوەی گرتووە‪ ،‬كە تا ئەمڕۆ ئەم الیەنانە ناتوانن خۆیان بە شێوەیەك لە‬ ‫شێوەكان نوێبكەنەوە‪ .‬تا ئەمڕۆ گوتاری سیاسی‌و ئایینییان لە سەر بناغەی بیری كۆنی ئیسالمی‬ ‫دادەرێژن‪ .‬ئەمەش لە بواری پراكتیزەكردندا راستەخۆ لەگەڵ واقعی ئەمڕۆی گەالندا پێكدادان‬ ‫دەخوڵقێنێت‪ .‬لە بواری نێوخۆی پارته‌کانی كوردستاندا چەندین جار ئەم پرسە دەبێتە جێگای‬ ‫باس‌و مشتومڕی خودی ئیسالمییەكان‪ .‬بۆ خۆشیان‪ ،‬چەندین سەركردە‌و روناكبیری سەلەفی‬ ‫هەن تا ئەمڕۆ بە راشكاویی باس لەوە دەكەن‪ ،‬كە دیمۆكراسی‌و عه‌لمانیه‌ت بە هیچ شێوەیەك‬ ‫له‌گه‌ڵ ئاییندا ناگونجێن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫ئیسالم‌و هه‌ڵوێست‬

‫نووسینی‪ :‬د‪.‬حوسێن خه‌لیقی‬

‫‪11‬‬

‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ویست‌و خواستی ئیسالم تا‬

‫ی�� ‌هک��پ��ه‌رس��ت��ی ل��ێ��ی ه��ه‌ڵ��ده‌ق��وڵ��ێ‌و ری��ش��ه‌و‬

‫راده‌یه‌ک له‌گه‌ڵ سه‌رچاوه‌ی ویست‌و خواستی‬

‫کۆڵه‌که‌کانی بریتین ل�� ‌ه تاکپه‌رستی‪ ،‬یان‬

‫یه‌هودییه‌ت‌و مەسیحییه‌تی دایک‪ ،‬وه‌ک یه‌که‌‪.‬‬

‫په‌رستشی (اللە)‪ ،‬کە ‌ب ‌ه سه‌ر گشت ژیانی‬

‫ئ��ه‌م ئایینه‌‪ ،‬سێیه‌‌مین ئایینی گ��ه‌وه‌ره‌ی��ە له‬

‫مرۆڤیی‌و سرۆشتیدا زاڵه‌‪.‬‬

‫‌جیهانی س��ام��ی��داو ری��ش��ه‌و ب��ن��اخ�� ‌هک��ه‌ی له‬

‫فێرکردنه‌کانی ئ��ه‌م ئایینه‌‪ ،‬زیاتر ل ‌ه سه‌ر‬

‫‌فێرکردنه‌کانی م��ح��ه‌م��ه‌دەوه‌‪ ،‬ل�� ‌ه چه‌رخی‬

‫بناخه‌ی‪ ،‬بانگێشتنی خه‌ڵک بۆ فه‌رمانبردن‬

‫حه‌وته‌می زایینیدا سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬هه‌ر‬

‫ن ل�� ‌ه رۆژی‬ ‫ل�� ‌ه ت��اک��ه ‌خ����ودا‌و ت��رس��ان��دن��ی��ا ‌‬

‫سێ ئایینه ‌گ��ه‌وره‌ک��ه‌ی قه‌ومه‌کانی سامی‪،‬‬

‫ه��ه‌س��ت��ان��ه‌وه‌‌و س���زای دۆزخ�����ه‌‪ .‬زۆرب���ه‌ی‬

‫خاوه‌ن سێ لقن‌‪ :‬خودا‪ ،‬په‌یامبه‌ر‪ ،‬په‌رتوک‪.‬‬

‫به‌ڵینه‌کانی بۆ پاداشتی ئ��ه‌و فه‌رمانبردنه‌‪،‬‬

‫ئه‌گه‌ر مرۆڤێک بڕوای به‌راستبێژی په‌یامبه‌ر‬

‫بۆ ئه‌و رۆژ ‌ه دیاریکراوه‌‪ .‬دی��ارده‌ی ترس‬

‫نه‌بێت‪ ،‬ئه‌و دووان ‌ه له‌و بواره‌دا‪ ،‬بێواتا ده‌بن‪.‬‬

‫بۆ هاندانی خه‌ڵک ل ‌ه گه‌وهه‌ری ئه‌م ئایینه‌دا‬

‫الی م��وس��وڵ��م��ان��ان‪ ،‬ئیسالم رێ��ب��ازێ��ک��ی بە‬

‫ب��ه‌رچ��اوه‌‪ .‬ت��رس ل�� ‌ه خ���ودای تۆڵه‌ئه‌ستێن‪،‬‬

‫تەواوی بێ که‌موکوڕییه‌‌و فه‌لسه‌فەی بوونی‬

‫ت��رس ل�� ‌ه م���ه‌رگ‌و دوای م���ردن‪ ،‬ت��رس له‬

‫موسوڵمانه‌کان له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬بڕیاره‌کانی‬

‫‌ب��اس‌وخ��واس��ی رۆژی ه��ه‌س��ت��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ترس‬

‫ئیسالم ده‌ق��اوده‌ق دابه‌زینن‌و بــــه‌رعۆده‌ی‬

‫له ‌ت��اوان‪ ،‬ترس له‌و دۆزخ��ه‌ی‪ ،‬کە قورئان‬

‫ئیسالم ‌بــــن‪ .‬وه‌ک موسوڵمانان ده‌بێژن‪:‬‬

‫ده‌بێژێت‪ :‬ده‌ست ‌ه چیله‌ی ئاوره‌که‌ی‪ ،‬خه‌ڵک‌و‬

‫ئیسالم ئایینێکی جیهانییه‌و لــه ‌بنه‌ڕه‌تدا‬

‫به‌رده‌(‪24‬ی بقرةو ‪6‬ی تحریم)‪.‬‬

‫‌ل��ه ل��ه‌ن��دی ع����ه‌ره‌ب س���ه‌ری ه���ه‌ڵ���داوه‌و به‬ ‫ن له ‌‌واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناویین‌و‬ ‫په‌الماردا ‌‬

‫مه‌حه‌ممه‌د کێیه‌؟‬

‫ب��اش��ووری رۆژه��ه‌اڵت��ی ئاسیا‌و ب��اک��ووری‬

‫�ل�ا ک����وڕی‬ ‫م���ح���ه‌م���م���ه‌د ک������وڕی ع���ه‌ب���دوڵ ‌‬

‫ئه‌فریقادا ب�ڵاوب��ووه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م ئایینه ‌وه‌ک‬

‫عه‌بدولموته‌لێب کوڕی عه‌بدولمه‌‌ناف کوڕی‬

‫سه‌رهه‌ڵدان‌و گه‌‌شه‌کردنی ئایینه‌کانی پێش‬

‫قوسه‌ی باپیری یه‌که‌می قوره‌یش‌و باپیری‬

‫خۆی‪ ،‬وه‌ک یه‌هودی‌و فه‌له‪ ،‬یان مه‌سیحی‌‪ ،‬به‬

‫چواره‌می خه‌دیجه‌‌و وه‌رەقه‌ی کوڕی نوفێلی‬

‫‌میراتگرتن له‌وان‌و له فه‌رهه‌نگی ناوچه‌که‌ی‬

‫ک��وڕی ئه‌سه‌دی ک��وڕی ئیبنولعوزا‪ ،‬کوڕی‬

‫هاته‌ئاراوه‪ .‬په‌یامبه‌ره‌که‌ی ناوی محه‌ممه‌ده‌و‬

‫قوسه‌یە‪ .‬ناوبراو‪ ،‬مامۆستای گیانیی په‌یامبه‌ر‬

‫په‌رتووکه‌که‌ی ناوی قورئان ‌ه هه‌روه‌ها وه‌ک‬

‫بووە ل ‌ه ماوه‌ی چل‌و چوار ساڵی ته‌مه‌نیدا‪،‬‬

‫ئایینه سامییه‌‌کانی پێش خۆی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی‬

‫باسی به‌‌هه‌شت‌و ج��ه‌ح��ه‌ن��دم‌و ب��ارودۆخ��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫دوارۆژی له‌ئینجیله‌و ‌ه بۆ وه‌رگێڕاوه‌ت ‌ه سه‌ر‬

‫ق��وڕه‌ی��ش‪ ،‬ده‌ینێرێت بۆ ئه‌شکه‌وتی حێرا‪.‬‬

‫زمانی عه‌ره‌بی‪ .‬قه‌س‪ ،‬یان وه‌رەق ‌ه له ‌پشتی‬

‫ئه‌وه‌ی وه‌ره‌ق ‌ه باسی ده‌کات‌و په‌یامبه‌ر فێری‬

‫په‌یامبه‌ر‌و ئینجیلی عبرانی له پشتی قورئانی‬

‫ده‌بێت‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی مەسیحییه‌تی ئێستا‌و‬

‫عه‌ره‌بییه‌و ‌ه بووگه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها نه‌سرانییه‌ت‪،‬‬

‫ئیسالمی ئێستا جیاوازی زۆره‌‪ ،‬هه‌روەها‬

‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ئیسالمه‌‪ ،‬خ���اوه‌ن کتێبه‌کان‬

‫ن��ه‌س��ران��ی��ی��ه‌ت��ی م��ه‌ک��ک��ه‌و ئه‌نتاکییه‌و رۆم‬

‫(یه‌هود‌و نه‌سارا) له پشت بێ کتێبه‌کانه‌وه‌ن‬

‫جیاوازییان زۆره‌(ابو موسی الحریري‪ ،‬قس‬

‫(وات��ا ع��ه‌ره‌ب)‪ .‬ئه‌وانه‌ی له ‌پێشدا کتێبیان‬

‫ونبي‪ ،‬پێشوو‪ ،‬ل‪ .‌)2‬ئێمە ئیسحاق‌و یەعقوبمان‬

‫خ��وێ��ن��دووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬پیشینه‌ی ئ���ه‌وان���ه‌ن‪ ،‬کە‬

‫بەو بەخشی‌و پێغەمبەری‌و کتێبیشمان کردە‬

‫‌ئاگایان له‌کتێب نه‌بووه‌‪ .‬به‌م جۆر ‌ه قه‌س ل ‌ه‬

‫ب��ەش��ی ن��ەت��ەوەی ئ��ەو ل��ە دن��ی��ادا پاداشتی‬

‫په‌روه‌رده‌کردنی په‌یامبه‌ردا سه‌رده‌که‌وێت‪،‬‬

‫ئیمەی پێگەیشت‪ .‬لــــە قیامەتیشدا ئــــەو لـــە‬

‫چونک ‌ه ه��ه‌م خه‌دیج ‌ه ده‌ک��ات�� ‌ه ه��اوس��ه‌ری‌و‬

‫پیاوچاکانە (ئایەی‪٢٧‬ی العنکبوت)‪ .‬بەم پییە‬

‫ه��ه‌م هانیده‌دات بچێته ‌ئه‌شکەوتی (حێرا)‬

‫پرسیار ئ��ەوەی��ە‪ ،‬دەک��رێ��ت لە بنەماڵەیەکی‬

‫بۆ تێڕامانی‌و خه‌ڵوه‌کردن‌و بیرکردنه‌و ‌ه ل ‌ه‬

‫دیکە‪ ،‬پەیامبەر سەر هەڵبدات؟‬

‫خودا‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ته‌ورات‌و ئینجیلی فێرده‌کا‌ت‌و‬

‫ن��وێ��ژ‌و ب��ه‌ن��ده‌گ��ی‌ت��ر‪ ،‬رۆژوو‌و به‌هه‌شت‌و‬

‫ئه‌وه‌ی نایزانێت یادی ده‌دات‪ .‬دوایی ده‌یکات ‌ه‬

‫جه‌حه‌ندم‌و چاکه‌‌و خراپه‌‌و رۆژی په‌سالن‌و‬

‫جیگری خۆی بۆ هه‌ڵسووڕانی کاروباری‬

‫ده‌ستنوێژ (ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی م��ان��ی)‌و زی��اره‌ت��ی‬

‫س ونبي‪ ،‬ل‪ .)126‬ئه‌مه‬ ‫کنیسەی مه‌ککه ‌(ق ‌‬

‫ک��او ‌ه ب��ه‌و ش��ێ��وه‌‪ ،‬ک��ە ‌ئێستا ه��ەی��ه‌‌و ن��اوی‬

‫‌باسێکه‌‪ ،‬مێژوونووسانی ئایینی ئیسالم‪،‬‬

‫اللە‌‌و توانایی‌و ده‌سه‌اڵتی پێش سه‌رهه‌ڵدانی‬

‫خۆیان لێپاراستووه‌‪ .‬راستی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬وه‌رەق ‌ه‬

‫ئیسالم‪ ،‬هه‌بوون‪.‬‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ل��ێ��وه‌ش��اوه‌ی��ی ل�� ‌ه م��وح��ه‌م��ه‌ددا‬

‫اللە ل�� ‌ه ق��ورئ��ان��دا ن���ەوەدو ن��ۆ ن��اوی هه‌یه‌‪،‬‬

‫‌بینیوە‪ ،‬تێکۆشیوە ب��ۆ جێگریی خـــۆی‌و‬

‫وه‌ک‪ :‬ناچارکه‌ر‪ ،‬ئافڕێنه‌ر‪ ،‬فیزن‪ ،‬مردێنه‌ر‪،‬‬

‫رێنوینی‌و رێبه‌رایه‌تی فــه‌لـــه‌ئه‌بیونییه‌کانی‬

‫به‌خشنده‌‪ ،‬داپڵۆسێنەر‌‪ ،‬سه‌رکه‌وتوو‪ ،‬پۆشنده‪،‬‬

‫مـــه‌کک ‌ه په‌روه‌رده‌ی بکات‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه چی ل ‌ه‬

‫ته‌نیا‪ ..‬هتد‪ .‬قل هو الله ‌احد‪( .‬إخالص‪ )1‎‬بێژ ‌ه‬

‫ئایینی یه‌هود‌و مەسیح ده‌زانێت‪ ،‬به‌ره‌به‌ر ‌ه ب ‌ه‬

‫خ���ودا ی�� ‌هک��ه‌‪ .‬گ��وم��ڕاک��ەر (‪١١٩‬ی النساءو‬

‫نووسراوه‌و به‌زار بۆی باس ده‌کات‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬

‫‪٣١‬و ‪٧٤‬ی المدثر)‪ .‬گەینەری پارێزگاری‌و‬

‫بــــۆ پــــاقژی گیان‌و بــــه‌نـــده‌گیکردنی (‌الله)‪،‬‬

‫ت��اوان��ب��اری ب��ە م���رۆڤ (فاءلهمها فجورها‬

‫وه‌ک عه‌بدولموته‌لێب‌و زۆر لـــه ‌گه‌وره‌کانی‬

‫وتقواها‪٨/‬ی الشمس)‪ .‬باشترین مەکرکەرە‪،‬‬

‫‪13‬‬

‫(ومکروا ومکر اللە‪ ،‬واللە خیر الماکرین‪٥٤/‬ی‬

‫ئه‌وانەش له‌پێش ئێو ‌ه بوون بۆیان نووسراوه‌‪.‬‬

‫آل عمران ‪٥٢‬الرعد‪ ٥٠‬النمل‪ ٦٤ ،‬ئیبراهیم‪.‬‬

‫واتا ئه‌م ئه‌رک ‌ه تایبه‌ت ب ‌ه موسوڵمان نییه‌‪،‬‬

‫رۆخینەر ‪١٦‬ی االسراء)‪.‬‬

‫ئه‌وانه‌ی پیشووش ئه‌نجامیانداوه‌‪ .‬مه‌به‌ست‬

‫بڕوا به ‌په‌یامبه‌ریی‌و کتێبه‌کان‪ ،‬والمؤمنون‬

‫یه‌هودو نه‌سارایه‌‪ .‬حه‌ج‪ :‬ولله علی الناس حج‬

‫کل آمن بالله ‌‌ومالئکتە وکتب ‌ه ورسله ‌(بقرة‬

‫البیت من إستطاع إلی ‌ه سبیال (‪/97‬آل‌عمران)‪،‬‬

‫‪ ‌.)285‬وات���ە‪ :‬ه��ه‌م��وو خ���اوه‌ن ب��ڕواک��ان به‬

‫خ��ودا حه‌جی ب��ڕی��ارداوه ‌بۆ ه��ه‌ر که‌سێک‪،‬‬

‫‌ی�����ه‌زدان‌و ف��ری��ش��ت��ه‌ک��ان‌و پ��ه‌ڕت��ووک��ه‌ک��ان‌و‬

‫کە ‌ب��ۆی بلوێت‪ .‬جیهاد‪ :‬وج��اه��دوا في الل ‌ه‬

‫س��ه‌ر ل��ه‌ب��ه‌ر ‌په‌یامبه‌رەکانی ب��ڕواده‌ک��ه‌ن‪.‬‬

‫حق جهاده‪/78‌( .‬ال��ح��ج)‪ .‬وه‌ک پێویسته ‌له‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ۆ س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی کێشه‌ی حیزب‌و‬

‫ن‬ ‫‌ریگای خودادا بچنه ‌خه‌زا‪ .‬فال تطع الکافری ‌‬

‫گرووپ ‌ه جیاوازه‌کانی یه‌هودو نه‌سارایه‌‪ ،‬کە‬

‫وجاهدهم ب ‌ه جهادا کبیرا (‪/52‬الفرقان) سا‬

‫‌کێشه‌که‌یان به‌م جۆر ‌ه چاره‌سه‌رده‌کات‪ .‬بڕوا‬

‫تۆ هه‌رگیز به ‌قسه‌ی خودانه‌ناسان مه‌که‌‪.‬‬

‫به ‌رۆژی دوای��ی‌و من یکفر بالله ‌ومالئکته‌‬

‫بـــه ‌هه‌موو هێزو تواناوه‪‌ ،‬هه‌ر به ‌گژیاندا‬

‫وکتب ‌ه ورسله ‌والیوم اآلخر فقد ضل ضالال‬

‫وه‌ره‌وه‌‪ .‬لە پێشدا باسی جیهاد‪ ،‬یان خەزا‬

‫بعیدا‪/136( .‬النساء) ئه‌وه‌ی ل ‌ه بوونی خودا‌و‬

‫کراوە‪ .‬دین ته‌نیا بریتیی ‌ه ل ‌ه پێوه‌ندی به‌نده‬

‫فریشته‌کانی‌و کتێبه‌کانی‌و رۆژی س��ه‌اڵ‪،‬‬

‫‌ل�� ‌ه ‌ن��ێ��وان م����رۆڤ‌و خ����ودا‌‪ .‬ئ���ه‌وان���ی دیک ‌ه‬

‫یان دوای��ی‪ ،‬مل پێچی بکات‪ ،‬له راده‌ب��ه‌ده‌ر‬

‫ئه‌رکن‌و ئه‌گه‌ر که‌سیک ئه‌نجامیان نه‌دا له‬

‫گومڕایه‌‪.‬‬

‫‌دین ده‌رناچێت‌و کافر نابێت‪ .‬لێره ‌مه‌به‌ست‬

‫لقه‌کانی بریتیین له‌‌‪ :‬نوێژو زه‌ک��ات‪ .‬أقیموا‬

‫ک��اف��ر ‌هک��ان��ی م�� ‌هک��ک��ه‌‌و ده‌وروب��ه‌ره‌ی��ی��ه‌ت��ی‌و‬

‫الصالة وآت��وا الزکا ‌ة وأرکعوا مع الراکعین‬

‫ئ��ه‌م فه‌رماندان ‌ه بۆ ئ��ه‌و کات ‌ه ب��ووه‌‌و ئه‌وه‬

‫(‪/42‬بقرة) وات‌ا نوێژبکه‌ن‌و باج بده‌ن‌و له‌گه‌ڵ‬

‫بە س��ەر موسوڵماندا ناسه‌پێنێت‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر‬

‫کڕنۆشکه‌ره‌کاندا کڕنۆش به‌رن‪ .‬وه‌ک وتم‬

‫کوێیەک هه‌بێت‪ ،‬بچێت ب ‌ه گژخودانه‌ناساندا‪،‬‬

‫شێوه‌ی نوێژکردن ل ‌ه خه‌ڵکی مه‌ککه‌و مه‌دین ‌ه‬

‫چونک ‌ه ئ��ه‌م ک���ار ‌ه ن��ه‌گ��ون��ج��اوه‌‌و خ���وداش‪،‬‬

‫ف��ێ��رده‌ب��ی��ن‪ .‬رادەی زەک��ات��ی��ش ل��ە ش��ەرع��دا‬

‫دوور له ‌ت��وان��ا‪ ،‬ئ��ه‌رک ناخاته ‌س��ه‌ر شانی‬

‫دی��اری ک��راوە‪ ،‬رۆژوو‪ :‬یا أیها الذین آمنوا‬

‫به‌نده‌ی خۆی‪ .‬الیکلف الل ‌ه نفسا اال وسعها‪.‬‬

‫کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من‬

‫وات��ە‪ :‬خ��ودا ئه‌رکی ل ‌ه توانابه‌ده‌ر ب ‌ه سه‌ر‬

‫قبلکم (‪/183‬بقرة) ئه‌ی گه‌لی خاوه‌ن باوڕان‬

‫که‌سدا ناسه‌پێنێت‪ .‬چاکه‌بکات بۆ خۆیه‌تی‌و‬

‫بۆتان نووسراوه‌‪ ،‬رۆژووبگرن‌‪ .‬هه‌روه‌ک بۆ‬

‫خراپه‌شی دژی خۆیه‌تی‪ .‬ئه‌ی په‌روه‌رنده‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئ��ه‌رک��ی گ��ران��م��ان م��ه‌خ�� ‌ه س��ه‌ر ش���ان‪ ،‬وه‌ک‬

‫پێش ئ��ه‌و‌و فریشته‌و رۆژی هه‌ستانه‌وه‌‌‪،‬‬

‫ئه‌وانه‌ی به‌ر له‌ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌ریان بوو‪ .‬ئه‌رکی‬

‫نوێژ‪ ،‬رۆژوو‪ ،‬زه‌کات‪ ،‬حه‌ج‌و جیهاد‪.‬‬

‫وامان پێ مه‌سپێره‌‪ ،‬کە ‌له ‌توانامان به‌ده‌ر‬ ‫بێت (‪/286‬البقرة)‪ .‬ئه‌مه‌ش ئایه‌تێکی دیکه‌‪:‬‬

‫پێناسه‌و سه‌رچاوه‌ی ئیسالم‬

‫ئێم ‌ه ئه‌م ئه‌مانه‌تییه‌مان (به‌نده‌گیکردن) ل ‌ه‬

‫وه‌ک ل��� ‌ه پ��ێ��ش��دا وت�����را‪ ،‬ی���اس���او رێ��س��ای‬

‫به‌رانبه‌ر ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی‌و ئــــه‌و هه‌موو‬

‫راسپارده‌کانی ئایینه‌کان ب ‌ه گشتی به‌ری‬

‫کێوان ‌ه رانا‪ .‬هیچیان ل ‌ه خۆیان رانه‌دی‪ ،‬بچن ‌ه‬

‫شارستانییه‌تی خ��اک‌و نه‌ته‌وه‌گه‌لێکن‪ ،‬کە‬

‫ژێر باره‌که‌ی‌و لێی ده‌ترسان‪ .‬پاشان مرۆڤ‬

‫ی‬ ‫‌بنه‌ما‌و بێشکه‌ی سه‌رهه‌ڵدانیانه‌‪ .‬سه‌رچاوه‌ ‌‬

‫وه‌ئه‌ستۆی خۆی گرت‪ .‬ب ‌ه راستی نه‌یزانی‌و‬

‫به‌شێکی زۆر له‌و ماددانەی کۆڵه‌که‌و لق‌و‬

‫سته‌می ل ‌ه خ��ۆی ک��رد (‪/72‬االح����زاب) وەک‬

‫پۆپه‌کانی ئه‌و ئایینان ‌ه پێکدەهێنن‪ ،‬گه‌وهه‌ری‬

‫ئ��ام��اژەک��راوە‪ ،‬غ��ەزاش هەلومەرجی خۆی‬

‫بیر‌و تێڕامان‌و خوێندنەوە‌و فه‌رهه‌نگە‪ ،‬یان‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬وەک ئ��ەوە خ��وان��ەن��اس��ان‪ ،‬ی��ان بێنە‬

‫کلتوورو شارستانییه‌ته‌کانی پێش خۆیانه‌‪.‬‬

‫س��ەر سنووری واڵت��ی ئیسالمی‌و خەڵکێک‬

‫ب��ه ‌وته‌یه‌کی دیکه ‌ه��ه‌ر ئایینێک‪ ،‬قاپۆڕی‬

‫وە دیلێ بگری‪ ،‬ی��ان بێنە نیو واڵت���ەوە بۆ‬

‫پ��اش��م��اوه‌ی ب��ڕواگ��ه‌ل��ی کۆنی ده‌وروب����ه‌ر‌و‬

‫زاڵبوون بە سەر خاک‌و خەڵکی موسوڵماندا‪.‬‬

‫ک��ل��ت��ووری ئ��ه‌و خ��اک��ه‌ی��ه‪ ،‬ک��ە ل���ه‌ودا ره‌گ‌و‬

‫چڵه‌کانی ئه‌م ئایینه‌‪ ،‬بریتین له‌‪ :‬چاکه‌کردن‬

‫ری��ش��ه‌‌و گ���ه‌رای داخ��س��ت��ووه‌و لەدایکبووه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ هاوئایینه‌کان‪ ،‬ده‌ستگرۆییکردن‪ ،‬وه‌ک‬

‫که‌وابوو ده‌توانین به‌و پێیه ‌بێژین‪ :‬چاوگه‌ی‬

‫نه‌سرانییه‌کان‪ ،‬سۆزنیشاندان به ه��ه‌ژار‌و‬

‫ئایینی ئیسالم‪ ،‬ئایینی ی��ه‌ه��ود‪ ،‬فه‌له ‌(ی��ان‬

‫ه��ه‌ت��ی��وان‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت س��ۆزی په‌یامبه‌ر ب ‌ه‬

‫ن��ه‌س��ارا)‌و زه‌رده‌ش��ت��ی‪ ،‬سابئی‪ ،‬سوننه‌ت‌و‬

‫هه‌تیو‌و ه��ه‌ژار‪ ،‬کە ‌به‌شێک له ‌ژیانی وه‌ها‬

‫ب��ڕواک��ان��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای خێڵه‌کی ئ��ه‌وک��ات��ی‬

‫ت��ێ��پ��ه‌ڕب��ووگ��ه‌‪ ،‬ب����ەاڵم ک��ۆش��ت��ن��ی ن��ەی��اران��ی‬

‫عه‌ره‌به‌‪ .‬واتا بیروبڕوای عه‌ره‌بستانی پێش‬

‫ی��ەه��وودو ن��ەس��اراو کافرەکانی ق��وڕەی��ش‪،‬‬

‫ئیسالم به‌به‌رفرەوانی‪ ،‬جاری وای ‌ه هه‌روه‌ک‬

‫هەتیوی لێ بەرهەم ه��ات��ووە‪ ،‬ئ��ەوە لەگەڵ‬

‫خۆی‌و جاری وای ‌ه به ‌هه‌ندێک گوڕانکاری‬

‫وات��ای رستەی س��ەرەوە‪ ،‬چلۆن چارەسەر‬

‫له‌و ئایینه‌دا په‌سندکراون‪ ،‬وه‌ک دابی حه‌ج‬

‫دەکرێت؟ به ‌کورتی کوڵه‌که‌کانی ئه‌م ئایینه‬

‫(ه��ات��ووچ��وو ل��ه‌ن��ێ��وان س��ه‌ف��ا‌و م����ه‌روه‌دا‌و‬

‫بریتین ل ‌ه بڕوا به ‌یه‌کبوونی خودای مه‌زن‌و‬

‫ب����ه‌رددان ل��ه ‌پ��ه‌ی��ک��ه‌ری دێ���و)‪ ،‬ماچکردنی‬

‫په‌یامبه‌ریی محه‌ممه‌د‌و په‌یامبه‌رانی گه‌وره‌ی‬

‫ب��ه‌رد ‌ه ره‌ش��ەک��ە‪ ،‬ب��ڕوا ب ‌ه جنۆکه‌‌و ده‌وری‬

‫‪15‬‬

‫گرنگیان ل ‌ه ژیانی رۆژانه‌ی مرۆڤدا‌و ته‌نانه‌ت‬

‫لە سەر بڕیارێک کرا ب ‌ه دوو سه‌رچاوه‌ی‬

‫په‌یمانی هاوسه‌ری به‌ستنیان له‌گه‌ڵ ژنگه‌لی‬

‫دیکه‌ی ئه‌م ئایینه‌‪.‬‬

‫موسوڵماندا‪ ،‬بڕوا به‌‌و ژن ‌ه جادووگه‌رانه‌‪ ،‬کە‬

‫ئیسالم ل ‌ه وشه‌ی سه‌له‌مه (سلم‌) به واتای‬

‫فوو به‌چه‌ند گرێدا ده‌که‌ن‪ ،‬ومن شر النفاثات‬

‫بێخه‌وش‪ ،‬یان بێبه‌اڵبوون‌‪ ،‬هه‌‌روه‌ها رزگار‌و‬

‫في العقد (ئایه‌تی‪4‬ی سوره‌ی فلق)و قوربانی‌‪،‬‬

‫بێبه‌ریبوون‌و ملکه‌چکردن‪ ،‬هاتووه‪ .‬ئه‌گه‌ر‬

‫هه‌روه‌ها ئه‌و یاسا‌و رێساگه‌له‌یه‪ ،‬کە به‌شێکی‬

‫بکرێته (‌أس��ل��م)‪ ،‬به ‌وات��ای فه‌رمانبردن ل ‌ه‬

‫زۆری وه‌ک به‌هه‌شت‌و جه‌حه‌ندم‌و رۆژی‬

‫خ��ودای��ه‌‪ .‬سمعنا وأطعنــا (‪/285‬ب��ق��رة)‪ .‬واتا‬

‫په‌ساڵن‌و دۆخ��ی ئه‌و دنیا‪ ،‬له زه‌رده‌ش��ت‌و‬

‫فه‌رمووده‌ی خودامان بیست‌و ئه‌نجاممان دا‪.‬‬

‫‌ئینجیلی ئه‌بیونییه‌کانی مه‌کک ‌ه وه‌رگیراوه‌‌و‬

‫ئه‌سله‌مه ‌(أسلم‌) وات��ا ملکه‌چ ب��وو‪ ،‬ملی بۆ‬

‫‌پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ری ئ��ی��س�لام ل�� ‌ه ق��اپ��ۆڕی وه‌ح��ی��دا‬

‫ئایینی ئیسالم دانواند‪ .‬موسلێم‪ ،‬واتە ملکه‌چی‬

‫به‌ره‌به‌ره‌به‌په‌یڕه‌وانی خۆی رایگه‌یاندووه‌و‬

‫بێ ئه‌مالو ئه‌وال‌و فه‌رمانبه‌ر‪ .‬وشه‌ی ئیسالم‬

‫ئێستا هــه‌مووی لــــ ‌ه دووتوێی په‌ڕتووکی‬

‫چاوگه‌‌و به‌واتای ملکه‌چکردن بۆ فه‌رمانه‌کان‌و‬

‫قـــورئاندا له‌به‌ر ده‌ستماندایه‌‪.‬‬

‫نەلێکراوه‌کانی فه‌رمانده‌ر‪‌ ،‬بێ بوونی مافی‬

‫دی���اره ‌دوات���ر ره‌ف��ت��ار‌و گ��وف��ت��ار‌و بێده‌نگی‬

‫ره‌خنه‌گرتن‌و ملپێچیکردن هاتووه‌‌‪ .‬دیار ‌ه ئه‌م‬

‫په‌یامبه‌ر (الی شێعه ئه‌وانه‌ی‌‪12‬ئیمامه‌که‌یش)‬

‫ف��ه‌رم��ان��ده‌ره‌ش‪ ،‬ته‌نیا خودایه‌‪ .‬جاروبار له‬

‫ل��ه‌ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‌ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی ک���ارێ���ک‪ ،‬ی��ان‬

‫‌قورئاندا ملکه‌چکردن له‌به‌رانبه‌ر فه‌رماندا بۆ‬

‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ن��ه‌دان��ی��دا‪ ،‬ک���ران ب��ه ‌به‌شێکی دیکه‬

‫په‌یامبه‌ریش وه‌ک خودا‪ ،‬لـــه‌به‌رچاو گیراوه‌‌‪.‬‬

‫‌ل��ه ‌س��ه‌رچ��اوه‌ی دی��ن��ی ئیسالم‪ ،‬ک��ە ‌ئه‌گه‌ر‬

‫وه‌ک ئایه‌ی (‪20‬ی‌أنفال)‪ ،‬کە ‌ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌ی‬

‫بێخه‌وشەکانیان ده‌سکه‌وێت‪ ،‬یان بابه‌ته‌کان‬

‫ئ��ه‌وان��ه‌ی خ��اوه‌ن ب���ڕوان‪ ،‬فه‌رمانی خ��ودا‌و‬

‫‌به ‌راستی به ‌قورئان پشتڕاست بکرێنه‌وه‪،‬‬

‫په‌یامبه‌ره‌که‌ی جێبه‌جێی بکه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫وه‌ک به‌ڵگه‌ی حاشاهه‌ڵنه‌گر‪ ،‬ل��ه‌م ئایینه‌دا‬

‫ده‌بێژێت‪ :‬نوێژ بخوێنن‪ ،‬زه‌کات بده‌ن‌و لـــه‬

‫که‌ڵکیان لێ وه‌رده‌گیردرێت‪.‬‬

‫‌په‌یامبه‌ر فه‌رمانبه‌رن‪ ،‬هه‌روه‌ها ئایه‌ی (‪54‬ی‬

‫وه‌ک لـــ ‌ه دواییدا باسی ده‌که‌ین‪ ،‬دواتر بـــ ‌ه‬

‫نور) دەبێژێت‪ :‬بێژه‌‪ ،‬به‌رفه‌رمانی خودا‌و به‌ر‬

‫ه��ۆی هه‌ندێک بیرمه‌ندی خ��اوه‌ن ب��ڕوا ب ‌ه‬

‫فه‌رمانی په‌یامبه‌ربن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا س��ووره‌ی‬

‫ئیسالم‌و هه‌ندیک رێبازی ئایینی‪ ،‬کە ‌دواتر‬

‫ته‌وب ‌ه (ئایه‌ی‪ )63‬واتە‪ :‬ئایا نازانن هه‌ر که‌س‬

‫سه‌ریانهه‌ڵدا‪ ،‬بابه‌تی ه��ۆش‪ ،‬ی��ان عه‌قل‌و‬

‫دژایه‌تی خودا‌و په‌یامبه‌ره‌که‌ی بکات‪ ،‬به‌شی‬

‫کۆده‌نگی زان��ا ئیسالمییه‌کان‪ ،‬ی��ان إجماع‪،‬‬

‫ئاوری جه‌هه‌نده‌مه‌؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫وش��ه‌ی ئیسالم‪ ،‬هەشت ج��ار ل��ه ‌قورئاندا‬

‫گیانله‌به‌ران‌و زۆر له‌خه‌ڵک‪ ،‬سوژده‌بۆ خودا‬

‫ه��ات��ووه‌‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت به ‌خ��ۆب��ەده‌س��ت��ه‌وه‌دان‬

‫ده‌ب��ه‌ن؟ هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪ :‬ئاخۆ بێجگه ‌ل ‌ه‬

‫هاتووه‪ :‬بلی من أسلم وجهه ‌لل ‌ه فهو محسن‬

‫ئایینی خودا‪ ،‬چ شتێک ده‌خوازن‪ ،‬کەچی چار‌و‬

‫فأجره ‌عندالل ‌ه (بقرة‪ )112/‬وات��ە‪ :‬به‌ڵێ هەر‬

‫ناچار ئ��ه‌وه‌ی له ‌ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی��دای��ه‪،‬‬

‫که‌سێک بێخه‌وش بێت‌و هه‌میشه ‌رووی ل ‌ه‬

‫ملکه‌چی فه‌رمانی ئه‌ون‌و ده‌شگه‌ڕێنه‌وه ‌بۆ‬

‫خودا بێت‌و ئاکار چاک بێت پاداشتی خۆی‬

‫الی ئه‌و‌؟ (‪/8‬آل عمران)‪ .‬له ‌پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬

‫له په‌روه‌رنده وه‌ر‌ده‌گرێت‪ .‬ئه‌وان ترسیان‬

‫هه‌ڵوێستی په‌یامبه‌ردا‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪:‬‬

‫نایەته‌سه‌رو خه‌میش ناخۆن‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر کێشه‌ت له‌گه‌ڵ ده‌که‌ن‪ ،‬بێژه‌من له‌گه‌ڵ‬

‫الی خ���ودای ئ��ی��س�لام‪ ،‬ن��ه‌ک ته‌نیا م��رۆڤ‬

‫په‌یڕه‌وه‌کانم به‌دڵی پاک‪ ،‬روومان کردووه‌ت ‌ه‬

‫ده‌بێت خۆی به‌و بسپیرێت‌و ملکه‌چی خودا‬

‫خودا (‪/20‬آلعمران) هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪ :‬فأقم‬

‫بێت‪ ،‬به‌ڵکو ه��ه‌م��وو ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک ده‌بێت‬

‫وجهک للدین القیم من قبل أن یأتي یوم المرد‬

‫خاوه‌ن ئه‌و په‌سنه ‌بێت‪ .‬ولله ‌یسجد من في‬

‫له‌من الله (الروم‪ .‌)43/‬واتە‪ :‬ده‌سا تۆ روو بک ‌ه‬

‫السموات‌و األرض طوعا أو کرها ‌وظاللهم‬

‫ئەو دینه‌پایه‌داره‌‪ .‬به‌ر له‌و رۆژه‌ی‪ ،‬کە خودا‬

‫بالغد‌و واآلصال (‪/15‬الرعد)‪ ،‬واتا هه‌ر چییەک‬

‫بڕیاریداوه‌‌و ه��ه‌روه‌دی دێت‪ .‬ئه‌وێ رۆژێ‬

‫هه‌یه ‌له ‌نێوان ئه‌م ئاسمان‌و زه‌وینه‌دا‪ ،‬خوا‬

‫ب�ڵ�اوه‌ی ده‌ک���ه‌ن‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی خ��ودا ل�� ‌ه چ��اره‌ی‬

‫نه‌خوایی خ��ۆی��ان‌و سێبه‌ره‌کانیان هه‌موو‬

‫م��رۆڤ��ی نووسیبێت‪ ،‬ب��ێ ئ��ه‌م�لاو ئ��ه‌والی��ه‌‪.‬‬

‫به‌یانی‌و ئێواران گشتیان بۆ خودا کڕنۆش‬

‫قل لن یصیبنا اال ماکتب اللە لنا‪ ،‬خ��ودا به‬

‫ده‌که‌ن‌و سوجده ‌ده‌به‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێژێت‪:‬‬

‫‌په‌یامبه‌ر ده‌بێژێت‪ :‬بێژ ‌ه بێجگ ‌ه له‌وه‌ی خودا‬

‫ت وما في االرض من‬ ‫لله‌یسجد ما في السموا ‌‬

‫بۆی نووسیوین‪ ،‬تووشمان نایه‌‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬

‫داب ‌ة‪ ‎‬والمالئک ‌ة و هم الیستکبرون (‪/49‬النحل)‪،‬‬

‫سه‌روه‌ری ئێمه‌یه‌و پێویسته خاوه‌ن بڕواکان‬

‫واتە‪ :‬هه‌رچی ل ‌ه نێو ئاسمان‌و هه‌رچی له‌نێو‬

‫هه‌ر خۆ به‌خودا بسپێرن (‪/51‬توبة)‪.‬‬

‫زه‌ویندا بزاوی هه‌یه‌و فریشته‌کانیش‪ ،‬سوجده‬

‫ب���ه‌م ج���ۆره ‌ن��ێ��وه‌ڕۆک��ی ئ��ی��س�لام بریتیی ‌ه‬

‫‌بۆ خودا ده‌به‌ن‌و باغریش نین‪ .‬ألم تر أن الله‬

‫ل��ه‌خ��ۆس��پ��اردن ب�� ‌ه خ���ودای پ��ه‌روه‌ردگ��ارو‬

‫‌یسجد له ‌من في السموات‌و من في االرض‬

‫په‌یامبه‌ره‌که‌ی بێ ئ��ه‌وه‌ی مافت هه‌بێت له‬

‫(‪/18‬ال��ح��ج)‪ ،‬واتە تۆ نابینیت ئه‌و که‌سانه‌ی‬

‫‌چاره‌نووسی خۆت‪ ،‬یان له مافی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬

‫وا ل ‌ه نێو ئاسمانه‌کان‌و زه‌وی��ن��دان‌و خۆر‌و‬

‫پرسیاربکه‌یت‪ ،‬ی��ان ره‌خ��ن��ه ل��ه ‌ئاکارێکی‬

‫هه‌یڤ‌و ئه‌ستێره‌کان‌و کۆسار‌و دره‌ختان‌و‬

‫په‌روه‌ردگار بگریت‪ .‬لـــه‌ئایه‌ی ‪11‬ی الـــرعددا‬

‫‪17‬‬

‫ه��ات��ووه‌‪ :‬خ��ودا له ‌هیچ گه‌لێک ناگوڕێت تا‬

‫‌وهو کافر فأوالئک حبطت أعمالهم في الدنیا‬

‫ئه‌وکات ئه‌وان دڵیان ده‌گوڕن‪ .‬ئه‌گه‌ر خودا‬

‫واآلخ���رة وأوالئ���ک أص��ح��اب أل��ن��ار ه��م فیها‬

‫گ��ه‌رک��ی بێت‪ ،‬ت��ی��ره‪ ،‬ی��ان قه‌ومیک تووشی‬

‫خالدون (‪/217‬بقرة‌)‪ ،‬واتە‪ :‬هه‌ر که‌سیش له‬

‫ب��ه‌اڵ ب��ن‪ ،‬ی��ان تووشی ب��ه‌اڵی��ان بکات‪ ،‬هیچ‬

‫‌دین وه‌رگه‌ڕێت‌و بـــ ‌ه خودانه‌ناسی بمرێت‪،‬‬

‫له‌مپه‌ری نایەته‌به‌ر‌و خواش نه‌بێت هیچ که‌س‬

‫ره‌نجخه‌ساری قیامه‌تیش ده‌ب��ن‌و ده‌که‌ون ‌ه‬

‫دۆستایه‌تییان ناکات‪ .‬لـــه ‌الیه‌ک ده‌بێژێت‪:‬‬

‫ناو دۆزەخ��ه‌وه‌‌و بۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه تێیدا ده‌بن‪.‬‬

‫تا ده‌روونیان نه‌گوڕن‪ ،‬گوڕانیان به ‌سه‌ردا‬

‫ل�� ‌ه ئ��ای��ه‌ی (‪/2٥‬م��ح��ەم��م��ەد)دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئه‌و‬

‫نایەنێت‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ه‌ک��ی دی ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬

‫که‌سانه‌ی‪ ،‬کە ‌پ��اش له ‌دی��ن ش��اڕه‌زاب��وون‪،‬‬

‫خۆی‪ ،‬خراپه‌یانی ویست‪ ،‬که‌س به‌ره‌نگاری‬

‫وه‌رگ��ه‌ڕاون‪ ،‬دی��اره ‌شه‌یتان دنـــه‌ی داون‌و‬

‫نابێت‪.‬‬

‫کـــاره‌کانی بـــۆ خـــه‌ماڵندوون‪ .‬لـــه ‌ئایه‌ی‬

‫هه‌رچه‌ند له ‌ئایه‌ی (‪256‬ی بقرة)‌دا هاتوو ‌ه‬

‫(‪/76‬ال��ن��س��اء)دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئ��ه‌وان��ه‌ی خ��اوه‌ن‬

‫زۆرێ��ک له ‌هه‌ڵبژاردنی دیندا نییه‌‪ ،‬رێگای‬

‫ب����اوەڕن لـــه ‌رای خ����ودادا غ���ه‌زا ده‌ک���ه‌ن‪.‬‬

‫دروست ل ‌ه نادروست ئاشکاره‌‪ ،‬کەچی الی‬

‫ئه‌وانه‌ش‪ ،‬کە خودانه‌ناسن‪ ،‬ل ‌ه رێگای تاغوت‬

‫خودا ته‌نیا ئیسالم وه‌ک ئایین په‌سندکراوه‌‪،‬‬

‫شه‌ڕده‌که‌ن‪ .‬ده‌سا بـــچن ‌ه شه‌ڕی ئـــه‌وانه‌ی‬

‫قورئان ده‌بێژێت‪ :‬إن ألدین عندالل ‌ه أإلسالم‬

‫دوستی شه‌یتانن‪ ،‬فێڵی شه‌یتان زه‌بوون‌و بێ‬

‫(‪/19‬آل��ع��م��ران)‪ ،‬وات��ا دی��ن الی خ��ودا تەنیا‬

‫هێز‌و پێزه‌‪ .‬له‌ئایه‌ی ‪137‬ی هه‌مان سووره‌دا‬

‫ئیسالمە‪ .‬الی خودا بێجگه‌له‌ئیسالم ئایینێکی‬

‫هاتووه‌‪ :‬ئه‌وانه‌ی یه‌که‌مجار بڕوایان هێنا‪،‬‬

‫دی په‌سند ناکرێت‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌بێژێت‪ :‬ومن‬

‫پاشان په‌شیمان بوونه‌وه‌‪ ،‬دووبار ‌ه بڕوایان‬

‫یبتغ غیر االسالم دینا فلن یقبل من ‌ه وهو في‬

‫هێنا دوات����ر ح��اش��ای��ان ل��ێ��ک��رد‪ ،‬ئ���ه‌و ج��ار‬

‫اآلخ��رة من الخاسرین (‪/85‬آلعمران)‪ ،‬واتە‪:‬‬

‫خودانه‌ناسییان پته‌وتربوو‪ ،‬هه‌رگیز خودا‬

‫که‌سێک بێجگه ‌ل��ه ئیسالم ئایینێکی دیکه‬

‫نایانبه‌خشێت‌و رێگایه‌کیان نیشان نادات‪ .‬ل ‌ه‬

‫‌هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬بۆ هه‌میشه ‌لێی قبوڵناکرێت‌و له‬

‫ئایه‌ی (‪4‬ی سووره‌ی محەممەد)دا هاتووه‌‪:‬‬

‫‌دوارۆژدا له ‌ریزی زیانبارانه‌‪ .‬په‌سندکردنی‬

‫واذا لقیتم الذین کفروا‪ ،‬فضرب الرقاب‪ .‬واتە‪:‬‬

‫ئایینی دی ن���اره‌وای���ه‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر ئیسالمیش‬

‫هه‌رکات تووشی ئه‌و بێدینان ‌ه بوون ل ‌ه ملیان‬

‫په‌سندکرا مافی پ��ژوان��ب��وون��ه‌وه ‌نییه‌‪ .‬له‌م‬

‫ده‌ن‪ .‬پ��اش ونجڕنجڕکردنیان شه‌ته‌کیان‬

‫ئایینه‌دا ئ���ه‌وه‌ی پ���ه‌ژوان ببێته‌وه‌‪ ،‬س��زای‬

‫ده‌ن‪ .‬ئه‌وسا‪ ،‬یان ب ‌ه چاک ‌ه ئازادیان بکه‌ن‪،‬‬

‫م��ران��دن��ه‌‪ .‬وم��ن یرتد منکم ع��ن دین ‌ه فیمت‬

‫ی��ان به‌رخوینیان ل��ێ بستێنن‪ .‬هه‌تا شه‌ڕ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫کۆتایی پێدێت‪ .‬ئه‌گه‌ر خودا بیویستبای ‌ه بۆ‬

‫ده‌خۆن‪.‬‬

‫خۆی تۆڵه‌ی لێ ده‌ستاندن‪ ،‬به‌اڵم ویستی ب ‌ه‬

‫نموونه‌ی ب��ه‌ره‌وروو ب��وون له‌گه‌ڵ پ��ه‌ژوان‬

‫یه‌کتریتان بئازموونێت‪ ،‬ئه‌و که‌سانه‌ش‪ ،‬کە‬

‫ب���ووان‪ ،‬ره‌ف��ت��اری ئه‌بوبه‌کر‌و عومه‌ر دوو‬

‫‌له ‌رای خ��ودا ک��وژراون‪ ،‬کرده‌یان به ‌فیڕۆ‬

‫جێگری دوای ک��ۆچ��ی دوای���ی په‌یامبه‌ر ‌ه‬

‫ناچێت‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ی ناویان نان (اهل ردة)‪‌ ،‬واتا‬

‫باش ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه ملیان ب���ده‌ن‌و ونجڕنجڕ‪،‬‬

‫له ‌ئایین په‌ژوان بووان‪ .‬دوای کۆچی دوایی‬

‫یان په‌لپه‌لیان بکه‌ن‪ ،‬ئیتر چی ئ��ازاد بکه‌ن‪،‬‬

‫په‌یامبه‌ر‪ ،‬زۆر ل�� ‌ه خێڵه‌کانی ع���ه‌ره‌ب‪ ،‬ل ‌ه‬

‫یان به‌رخوین له ‌کێ بستینن؟ ل ‌ه (په‌رتوکی‬

‫ئایین په‌ژوان بوونه‌و ‌ه (تاریخ تبري‪ ،‬به‌رگی‬

‫سه‌حێحی بوخاری به‌رگی‪ 4‬ل‪216‬و به‌رگی ‪9‬‬

‫چوار‪ ،‬ل‪ .)1370‬دوای دیاریکردنی ئه‌بوبه‌کر‬

‫ل‪)201‬دا هاتووه‌‪ :‬سزای کەسانی په‌ژیوانبوو‬

‫ب ‌ه جێگری په‌یامبه‌ر‪ ،‬به رێنوێنی عومه‌ر‪،‬‬

‫ل ‌ه ئایین‪ ،‬مه‌رگه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه ملکه‌چنه‌که‌ران‬

‫ده‌سبه‌جێ بڕیاردرا‪ ،‬له‌ژێر ناوی (اهل ردة)‬

‫ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ :‬ق��ال ‌وم��ن کفر فأمتعه ‌قلیال ثم‬

‫دا‪ ،‬سه‌رکوتیان بکه‌ن‪ .‬له ‌راستیدا ئ��ه‌وان‬

‫أضطر ‌ه الی عذاب النار وبئس المصیر (‪/126‬‬

‫هاوپه‌یمانی خۆدی په‌یامبه‌ر بوون‌و خۆیان‬

‫بقرة)‪ ،‬واتا هه‌ر که‌سێکیش حاشابکات‪ ،‬وا‬

‫له ‌به‌رانبه‌ر پاراستنی بڕگه‌کانی ئاییندا‪ ،‬به‬

‫ده‌که‌م سه‌ر‌ده‌مێکی که‌م رایبوێرێت‪ ،‬ئه‌وسا‬

‫‌به‌رپرسیار ن��ه‌ده‌زان��ی‪ .‬ئه‌بوبکر‌و هه‌روه‌ها‬

‫به‌ره‌و ئازاری تینی ئاور‌و چاره‌ره‌شی به‌ڕێی‬

‫ع��ه‌ل��ی��ش ت��ێ��ک��ڕا ب��ه‌خ��ال��ی��دی ک���وری وه‌ل��ی��د‬

‫ده‌که‌م‪ ،‬ل ‌ه به‌رانبه‌ردا بۆ خاوه‌ن بڕواکان‪ ،‬ل ‌ه‬

‫فه‌رمانیان دا‪ ،‬هه‌ر که‌س ل ‌ه ئایین وه‌رگه‌ڕاوه‌‪،‬‬

‫ئایه‌ی (‪ 69‬المائدةو ‪48‬ی االنعامدا هاتوو ‌ه‬

‫له ‌ملی ب��ده‌ن‌و به ‌ئ��اور بیسووتێنن‌و ژن‌و‬

‫ن وأصلح فالخوف علیه ‌م وال‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬فمن آم ‌‬

‫منداڵه‌کانیشی ب�� ‌ه دی��ل ب��گ��رن‌و بێجگه ‌‌ل ‌ه‬

‫هم یحزنون‪ .‬واتە‪ :‬ئه‌وانه‌ی بڕوایان هێناوه‌‌و‬

‫گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ ئیسالم‪ ،‬هیج چشتێک له ‌که‌س‬

‫کاری چاک ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬هیچ ترسێکیان‬

‫قبوڵ مه‌که‌ن‪( .‬تبري‪ ،‬هه‌مان‪ ،‬ل ‪1379‬به‌والوه‌)‪.‬‬

‫ل ‌ه س��ه‌ر نییه‌‌و خه‌میش ن��اخ��ۆن‪ .‬ل ‌ه ئایه‌ی‬

‫ئه‌و ‌ه ل ‌ه کاتێکدایه‌‪ ،‬کە ئه‌وان ‌ه بڕوایان به‌ئایینی‬

‫(‪62‬ی ال��ب��ق��رة)‌دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئ��ه‌وان��ه ‌ب��ڕوای��ان‬

‫ئیسالم نه‌هێنابوو‪ ،‬تا بۆ وه‌رگه‌ڕان له‌ئایین‪،‬‬

‫هێناوه ئه‌وانه‌ش بوونه‌جوله‌که‌‪ ،‬سوببی‪ ،‬یان‬

‫سزای به‌وجۆر ‌ه بدرێن‪ ،‬ئه‌وان ته‌نیا ملیان‬

‫فه‌له‌کانیش هه‌رکامیان ب��اوەڕی هه‌بێت ب ‌ه‬

‫دانواندبوو‪ ،‬باج ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی مه‌دین ‌ه بده‌ن‌و‬

‫خ��ودا‌و رۆژی سه‌اڵ‌و ئاکاری چاک ره‌چاو‬

‫وه‌ک وتم‪ ،‬له‌و پێوه‌ندییه‌دا له‌گه‌ڵ په‌یامبه‌ر‬

‫بکات‪ ،‬نه ‌هیچ ترسیان ل ‌ه س��ه‌ره‌و نه ‌خه‌م‬

‫په‌یمانێکیان مۆر کردبوو‪ ،‬له‌به‌رانبه‌ر نەدانی‬

‫‪19‬‬

‫ئه‌و باجه‌دا‪ ،‬جێگری په‌یامبه‌ر فه‌رمانی ‌دا‪،‬‬

‫له ‌ش��ه‌ڕدا به ‌دیل گیرابوو‪ ،‬بکه‌نه ‌چ��وارد ‌ه‬

‫هێرش بکرێته ‌س��ه‌ری��ان‪ .‬خالید گشت ئه‌و‬

‫پارچه‌وه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل‪ 269‬ـ‪،)265‬‬

‫ی دوای کۆچی دوای��ی په‌یامبه‌ر به‬ ‫خه‌ڵکە ‌‬

‫هه‌روه‌ها موته‌وه‌کێلی‌عه‌بباسی‪ ،‬که‌سێکی به‬

‫‌نیشانی ش���ادی‪ ،‬ده‌ستیان ره‌ن��گ کردبوو‬

‫‌ناوی عوتار‌د به ‌تاوانی وه‌رگه‌ڕان له دینی‬

‫کوشت‌و فه‌رمانی دا له‌ئاوردا سووتاندیانن‌و‬

‫‌ئیسالم‌و گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ سه‌رئایینی مەسیحی‪،‬‬

‫له ‌سه‌ره‌کانیان کۆچک کوانویان دروستکرد‬

‫کوشت (هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل ‪ 321‬ـ‪.)322‬‬

‫(شوجاعه‌دین شه‌فا‪ ،‬پێشوو‪ ،‬به‌رگی یه‌که‌م‪،‬‬

‫ئ��ه‌م��ه ‌ل�� ‌ه کاتێکدایه‌‪ ،‬ک��ە ل��ه ‌چ��ه‌ن��د شوێنی‬

‫‪ 206‬ــ ‪.)208‬‬

‫دیکه‌ی قورئان بۆ نموون ‌ه ل ‌ه ئایه‌ی (‪256‬ی‬

‫اڵ وه‌زیری باره‌گا‪،‬‬ ‫محه‌ممه‌د کوڕی عو‌به‌یدوڵ ‌‬

‫س���ووره‌ی ب��ق��رة)‌دا‪ ،‬ده‌بێژێت‪ :‬ال إک��را ‌ه في‬

‫ب ‌ه تاوانی زه‌ندیک‪ ،‬یان مانه‌وەی بوونی‪ ،‬به‬

‫الدین‪ ،‬واتا گوشار‌و زۆره‌ملێ له‌په‌سندکردنی‬

‫‌‌ده‌ستی مه‌هدی عه‌بباسی‪ ،‬سه‌ری قرتێندرا‪.‬‬

‫ی ومن یبتغ‬ ‫ئاییندا نییه‌‪ ،‬بەاڵم ئەوان بە ئایە ‌‬

‫ل�� ‌ه س��ووری��ی��ه‪ ،‬چ��ه‌ن��د ک��ه‌س��ی ب���ه‌و ت��اوان�� ‌ه‬

‫غیر االس�لام دینا فلن یقبل منە‪ ،‬رەفتاریان‬

‫کوشت‌و کتێبه‌کانیانی دڕی‪ .‬هادی عه‌بباسی‪،‬‬

‫ک����ردووە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه س���ووره‌ی (یونس‬

‫چه‌ند که‌س یه‌ک له‌وان ‌ه یه‌زدان کوڕی بازانی‬

‫ئایه‌تی ‪)99‬دا ده‌بێژێت‌‪ :‬ولو شاء ربک آلمن‬

‫به‌و تاوان ‌ه کوشت (اسالم در ایران‪ ،‬به‌رگی‬

‫م��ن ف��ي االرض کلهم جمیعا‪ ،‬أف��أن��ت تکر ‌ه‬

‫یه‌که‌م‪ ،‬ل‪237‬ــ‪ )245‬هه‌روه‌ها دوو که‌نیزه‌کی‪،‬‬

‫الناس حتی یکونوا موءمنون؟ وات��ا ئه‌گه‌ر‬

‫کە پێ واب��وو ‌تامیان له ‌یه‌کتر چێشتووه‌‪،‬‬

‫په‌روردگارت بیویستبای ‌ه گوشارێک ل ‌ه دیندا‬

‫سه‌ربڕیوه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪ ،‬ل‪249‬ــ‪.)250‬‬

‫بایه‌‪ ،‬خۆی ده‌یتوانی گشت خه‌ڵکی سه‌رزه‌وی‬

‫هارونه ره‌شیدیش ده‌یانجار ب ‌ه ناوی زه‌ندیک‪،‬‬

‫ناچار بکات ئایینی ئیسالم په‌سند بکه‌ن‪ .‬ئایا‬

‫نزیکه‌کانی خۆی کوشتووه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه ئه‌نه‌س‬

‫ده‌خوازی بیرو بڕوای خۆت‌ب ‌ه سه‌ر خه‌ڵکی‬

‫ناوێکی به‌تاوانی الیه‌نگری له‌به‌رمه‌کییه‌کان‬

‫دیکه‌دا بسه‌پێنیت؟ هه‌روه‌ها ل ‌ه ئایه‌ی (‪21‬ی‬

‫وه‌ک زه‌ندیک‪ ،‬کوشتووه ‌(هه‌مان سەرچاوە‪،‬‬

‫س���وره‌ی الغاشیة)‌دا ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ :‬فذکر إنما‬

‫ل‪ .)261‬ه��ه‌زاران دیلی به ‌ناوی الیه‌نگرانی‬

‫أنت مــذکر‪ ،‬لســـت علیهم بـــمصیطر‪ ،‬واتا‬

‫بابه‌کی خوڕه‌م‌دین‪ ،‬له ‌کرماشاندا کوشت‌و‬

‫وه‌بیر بێنه‌و ‌ه تۆ ته‌نیا وه‌بیر هێنه‌ره‌وه‌ی‪،‬‬

‫بفرۆشن‪.‬‬

‫تۆ به ‌سه‌ر ئه‌واندا زاڵ نیت‌‪ ،‬کە ئه‌ ‌م به‌ڵگان ‌ه‬

‫ناوبراو له‌سه‌ر ‌ه مه‌رگیدا‪ ،‬فه‌رمانی دا به‌شیر‬

‫له‌گه‌ڵ چه‌مکی ئایه‌ته‌کانی سه‌ره‌وه‌‌و ‌فتوای‬

‫کوڕی لــــه‌یس‪ ،‬کە دژی ده‌سه‌اڵته‌که‌ی بو ‌و‬

‫خه‌لیفه‌کان‪ ،‬ب��ه ‌ی��ه‌ک��ج��اری ن��ات��ه‌ب��ان‪ .‬ت��ازه‬

‫فــــه‌رمانیدا‬

‫ژن‌و‬

‫مناڵه‌کانیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫‌بڕوا هێنانیش به رێگادانی خودایه‪‌ .‬وه‌ک له‬

‫هاتووه‌‪ :‬ئه‌وه‌ی له‌ئێو ‌ه له‌دینی وه‌رگه‌ڕێت‌و‬

‫‌ئایه‌تی‪100‬ی ئه‌م سووره‌یەدا ده‌بێژێت‪ :‬وما‬

‫بمرێت‌و کافریش بێت‪ ،‬ئه‌وانه‌له‌دنیا‌و رۆژی‬

‫کان لنفس أن توءمن إال ب��إذن الله ‌‌ویجعل‬

‫سه‌اڵدا‪ ،‬ره‌فتاریان بیهوده‌ی ‌ه ‪ ،‬ئه‌وان یارانی‬

‫الرجس علی الذین الیعقلون‪ .‬واتا هیچ که‌س‬

‫ئاورن‌و بۆ هه‌میشه‌ تێداده‌میننه‌وه‌‪.‬‬

‫نه‌بوو ‌ه ب��ڕوا بێنێت‪ ،‬مه‌گەر ه��ه‌ر به ‌ئیزنی‬

‫وه‌ک له ‌پێشدا گوترا‪ ،‬ئه‌م ئایینه‪‌ ،‬شۆڕاوه‌ی‬

‫خودا‪ ،‬خودا کرێتی بۆ ئه‌وان ‌ه بڕیارداوه‌‪ ،‬کە‬

‫ئایین ‌ه سامییه‌کانه‌‪ ،‬کە‌ریشه‌که‌ی ده‌گه‌ڕێته‌وه‬

‫‌تێناگه‌ن‪ .‬لێره‌دایه‌‪ ،‬کە ب ‌ه زه‌قی جیاوازی ل ‌ه‬

‫‌بـــۆ قه‌ومی یـــه‌هود‪ ،‬یان کوڕانی ئیسرائیل‪.‬‬

‫نێوان ئایه‌و سووره‌کانی مه‌ککی‌و مه‌ده‌نیدا‪،‬‬

‫ه���ه‌ر ب��ـ��ـ��ـ��ۆی��ه ‌ل��ه ‌ئ����ه‌رێ‌و ن����ه‌رێ‌و ره‌وا‌و‬

‫ئاشکرا ده‌بێت‪ .‬تاز ‌ه ل ‌ه ئایین وه‌رگه‌ڕاوێک‪،‬‬

‫ناڕه‌واکانیدا‪ ،‬به‌شێکی به‌رچاوی له ئایینه‌کانی‬

‫کە فه‌ساد له ‌س��ه‌رزه‌وی نه‌کا‪ ،‬له ‌ئیسالمدا‪،‬‬

‫پێش خۆی‌و به‌شێک له‌داب‌و نه‌ریتی عه‌ره‌بی‬

‫ف��ت��وای کۆشتنی ن��ادرێ��ت‌و س���زای ل��ه ‌دین‬

‫پێش سه‌رهه‌ڵدانی خ��ۆی‪ ،‬وه‌رگ��رت��ووه‌و له‬

‫وه‌رگ�����ه‌ڕاو ل�� ‌ه جیهانێکی دی��ک��ه‌دای��ه‌‪ .‬هیچ‬

‫‌راستیدا بێجگه ‌له ‌باسگه‌لی وه‌ک ئافڕاندن‌و‬

‫ئایه‌تێک له ‌قورئاندا‌و هیچ فه‌رمووده‌یه‌کێش‬

‫ب��ه‌ه��ه‌ش��ت‌و دۆزه‌خ‪ ،‬ک��ە ‌به‌شێکی زۆری‬

‫نابیندرێت‪ .‬دان به‌کوشتنی ئه‌و که‌سه‌دا بنێت‬

‫ئه‌وانیش له‌ئایینی زه‌رده‌شت‌و باسی ئافراندن‬

‫کە ته‌نیا تاوانیان ئه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه دین وه‌رگه‌ڕاون‌‪.‬‬

‫له‌ته‌وراتی یه‌هود وه‌رگیراوه‌‪ ،‬بناخه‌ی فێقهی‬

‫له س��وورەی (ا‌لمائدة ئ��ای��ه‌ی‪)54‬دا هاتووه‌‪:‬‬

‫ئیسالمی ل ‌ه سه‌ر ئه‌و میراتان ‌ه دان��راوه‌‪ .‬به‬

‫ئ��ه‌ی گ��ه‌ل��ی خ���اوه‌ن ب����اوڕان‪ ،‬ه��ه‌رک��ه‌س له‬

‫‌گشتی مەسیحییه‌ت‌و ئیسالم یاساگه‌لی‬

‫‌دینی خ��ۆی پاشگه‌زببێته‌وه‌‪ ،‬خ��ودا له‌مالو‬

‫کۆمه‌‌اڵیه‌تی‌و پێوه‌ندییه‌کانی تاکه‌که‌سه‌کان‬

‫ئه‌وال کۆمه‌ڵی وا ده‌خاته‌ڕوو‪ ،‬خۆشی بوێن‪،‬‬

‫پ���ێ���ک���ه‌وه‪ ،‬ل���ه‌ئ��ای��ی��ن��ی ی���ه‌ه���ود ف��ێ��رب��وون‪.‬‬

‫ئه‌وانیش خودایان خۆش بوێت‌و ل ‌ه حاندی‬

‫داستانه‌کانی قورئان‌و قاره‌مانه‌کانیان‪ ،‬به‬

‫خاوه‌ن باوەڕان نه‌رم‌و نیان ده‌جوڵنه‌وه‌‌و ل ‌ه‬

‫‌هه‌ندێک گورانکاری‪ ،‬یاساگه‌لی توڵه‌‪ ،‬میرات‪،‬‬

‫به‌رانبه‌ر دین دوژمناندا‪ ،‬سه‌ربڵندو توندو‬

‫کـــڕین‌و فــرۆشتن‪ ،‬زەکات‪ ،‬خێرات‪ ،‬خمس‪،‬‬

‫تیژن‪ ،‬له رای خودا غه‌زا ده‌که‌ن‌و ل ‌ه ته‌شه‌ری‬

‫به‌رده‌بارانکردنی تاوانبارانی داوێ��ن پیسی‬

‫سه‌رکۆنه‌که‌ران ناترسن‪ .‬ئه‌مه ‌زێده‌خه‌اڵتیک ‌ه‬

‫(وه‌ک ژنان‌و پیاوان)‌و سازدانی مزگەوت‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه خ��وداوه‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌رکه‌سیک خۆی حه‌زبکات‬

‫‌ل ‌ه سه‌ر بناغه‌ی سناگوگی یه‌هود‪ ،‬سازکراوەو‬

‫پێیده‌به‌خشێت‪ ،‬خوا زانایه‌‌و له‌به‌خشین زۆر‬

‫ن له ‌ئایینی یه‌هود دایه ‌(وانسان خدا‬ ‫ریشه‌یا ‌‬

‫ده‌ستئاوه‌اڵیه‌‪ ،‬ی��ان ل ‌ه س��ووره‌ی به‌قه‌ره‌دا‬

‫را آفرید‪ ،‬الف‪ ،‬ب‪ ،‬ل‪.).34‬‬

‫‪21‬‬

‫گه‌لۆ‪ ،‬به ‌له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و راستییه‪ ،‬کە‬

‫ک��ە په‌یامبه‌ر ل�� ‌ه مه‌کک ‌ه ب��وو‪ ،‬بـــۆچوونی‬

‫‌په‌یامبه‌ری ئیسالم خ��ۆی به ‌درێ��ژه��ده‌ری‬

‫ئایه‌ته‌کانی قورئان سه‌باره‌ت ب ‌ه جوله‌که‌‌و‬

‫رێگای په‌یامبه‌رانی به‌نی ئیسرائیل ده‌ناساند‌و‬

‫مەسیحییه‌کان له ب��اری ‌په‌سندکردن‌و دان‬

‫قورئانیش دان به‌وه‌دا ده‌نێت‌و ئایینه‌که‌ی به‬

‫پێدانانی ئایینی ئ��ه‌وان��دا‪ ،‬ئه‌رێنی‌و ب��ه‌ره‌و‬

‫‌تەواوکه‌ری ئه‌و دوو ئایین ‌ه گه‌وه‌ره (ئایینی‬

‫پیش ده‌چ��ووو‪ .‬له ‌ساڵی یه‌که‌می مانه‌و ‌ه ل ‌ه‬

‫یه‌هود‌و فه‌له) ده‌نا‌ساند‪ ،‬ه��ۆی ‌تێکچوونی‬

‫مه‌دینه‌شدا‪ ،‬ره‌وتەکە هه‌روه‌ها بوو‪ .‬بۆ وێنـ ‌ه‬

‫نێوان یه‌هودییـه‌کانی دانیشتووی له‌ندی‬

‫ئایه‌کانی (‪ 39‬ـ‪ 42‬سووره‌ی بقرة)‪ .‬له ‌ساڵی‬

‫ع���ه‌ره‌ب‌و په‌یامبه‌ری ئیسالم ل��ه‌و ک��ات��ه‌دا‪،‬‬

‫دووه‌م��ه‌و ‌ه نیشانه‌گەلی دڕدۆنگی له نێوان‬

‫ل�� ‌ه س��ه‌ر چ ب��وو؟ ب��اری الوازی ئ��اب��ووری‬

‫موسوڵمان‌و جـــوله‌که‌کان‪ ،‬خۆیا ده‌کرێت‪.‬‬

‫کۆمه‌ڵگای ئ��ه‌وک��ات��ی ئیسالم ب���وو‪ ،‬ک��ە ‌به‬

‫ئ��ه‌ی زاوزی��چ��ی ئیسرائیل‪ ،‬له ‌بیرتان بێت‪،‬‬

‫ی یه‌هودییه‌کان‪،‬‬ ‫کۆشتن‌و‌تـــااڵنکردنی سامـان ‌‬

‫چه‌نده‌م چاک ‌ه ده‌گه‌ڵ کردوون‪ ،‬په‌یمانی من‬

‫ک��ە‌زۆرب���ه‌ی���ان ده‌س��ڕه‌ن��گ��ی��ن‌و دوک��ان��دار‌و‬

‫به‌جێ بێنن‪ ،‬منیش ئه‌و په‌یمانه‌ی پێم داون‪،‬‬

‫ده‌وڵه‌مه‌ند‌و خاوه‌ن قه‌اڵ‌و خانوبه‌ره‌ی باش‬

‫پێکی دێنم‌و هه‌ر ته‌نیا ل ‌ه خۆم بترسن‪44 .‬ی‬

‫ب��وون‪ ،‬دۆخه‌که ‌له بارکرا ه��ه‌روه‌ه��ا ترس‬

‫سورەی بقرة ده‌بێژێت‪ :‬ئاخۆ ئێوه‪ ،‬کە‌فه‌رمان‬

‫ل�� ‌ه ش��ع��ور‌و تیگه‌یشتنی ئ���ه‌وان ل��ه ‌ژیانی‬

‫به‌و مه‌ردم ‌ه ده‌ده‌ن چاکه ‌بکه‌ن‪ ،‬خۆتانی لێ‬

‫شارنشینی‌و ئه‌وه‪ ،‬کە‌خاوه‌نی شارستانییه‌تی‬

‫ب ده‌خوێننه‌وه‌؟‬ ‫هه‌ڵداوێرن هه‌ر خۆشتان کتێ ‌‬

‫که‌ون بوون له‌ناوچه‌که‌داو ئاگادار بوون لە‬

‫ده‌سا چیتان ‌ه تێ ناگه‌ن؟‪ .‬به‌اڵم مەسیحییه‌کان‪،‬‬

‫چەمکەکانی ق��ورئ��ان‌و راسپاردەکانی‪ ،‬یان‬

‫ناین ‌ه نێو بازنه‌که‌وه‌‪ .‬ره‌خنه‌گه‌لی به‌خشک ‌ه‬

‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‪ ،‬ب��ه‌و ج��ۆر ‌ه ق��ورئ��ان ده‌ب��ێ��ژێ‪،‬‬

‫به‌ره‌به‌ر ‌ه له‌ئایه‌ته‌کانی (نساء‪ ،47 ،‬مائده‌‪59 ،‬‬

‫یه‌هودییه‌کان ل ‌ه ئایینی موسا‪ ،‬ترازابوون‌و‬

‫‪ ،‌66،‬وە چه‌ندین ئای ‌ه له‌بەقەره‌دا خۆ ده‌نوێنن‪.‬‬

‫ئ��ه‌و ‌ه فه‌رمانی خ��ودا بـــوو‪ ،‬ک��ە ‌په‌یامبه‌ر‬

‫جوله‌که‌کان ب ‌ه س��وو‌و سه‌له‌م خ��واردن به‬

‫ده‌بوو ‌راسوڕێسیان بکا؟ موسوڵمانه‌کان‌و‬

‫‌پێچه‌وانه‌ی یاسای ته‌ورات‪ ،‬تاوانبارده‌کرێن‬

‫چه‌مکه‌کانی ئ��ه‌و ئایه‌تانه ‌له مه‌دینه‌دا له‌و‬

‫بڕوانه‌‪ :‬نساء ‪153‬ـ��ـ‪161‬و به ‌ده‌ستتێوه‌ردان‬

‫ب��واره‌دا هاتوون‪ ،‬بۆ چوونی دووه‌م په‌سند‬

‫له‌کتێبی ئاسمانی خۆیاندا له‌رێگای قرتاندنی‬

‫ده‌ک�����ه‌ن‌و ل��ێ��ک��ۆڵ��ه‌ره‌وان��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس��ی‌و‬

‫به‌شێک له‌وان‪ ،‬تاوانبارده‌کرێن‪ .‬بڕوان ‌ه بقره‌‪،‬‬

‫فه‌لسه‌فه‌و تێڕامانی کۆمه‌‌ڵناسیانه‌‪ ،‬به‌شی‬

‫‪ 70‬ـ‪76‬و نساء ‪46‬و ‪‌51‬و ‪ .47‬و ئەوجار لە‬

‫یه‌که‌م به‌راست ده‌زانن‪ .‬ل ‌ه گشت ئه‌و کاتانه‌دا‌‪،‬‬

‫پێوەندی لەگەڵ ب��ڕی��اردان بۆ گۆڕانکاری‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫رۆژووی یوم کیپوری یەهودییەکان‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬

‫(مائدة ‪ 71‬ـ‌‪ ،74‬توبة ‌‪ 30‬ـ‪‌)35‬و سه‌رئه‌نجام‬

‫مانگی ره‌م���ه‌زان‌و رووگ���ه‌ش ل ‌ه مزگەوتی‬

‫هه‌ردووکیان وه‌ک دوژمنی ئیسالم پیناسه‬

‫دوورت��ر‪ ،‬یان اقصی‪ ،‬ده‌بێت ‌ه ماڵی خودا له‬

‫‌ده‌کرێن (بقرة‌‪ ،120‬مائدة‌‪ 51‬و‪.)52‬‬

‫‌مه‌ککه ‌(بقرة‌‪ ،150 ،147 ،142‌ ،‬مائدة ‪.)82‬‬

‫به‌م جۆر ‌ه کێشه‌ی ئه‌و سێ ئایینه ‌سامییه‌‪،‬‬

‫دوای ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬ک��ە ب��ه ‌ک���رده‌وه‌‪‌ ،‬رووداوی‬

‫ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��ووک�� ‌ه درێ�����ژه‌ی ک��ێ��ش��اوه‌! ه��ه‌ر‬

‫خوێناوی له‌گه‌ڵ جـــوله‌که‌کان دێت ‌ه ئاراوه‌‌و‬

‫ج��ۆرێ��ک ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌ڵوێست‌و م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی ئه‌و‬

‫عه‌شیره‌ی جوله‌که‌ی بەنو قینقاع‪ ،‬سه‌رکوت‬

‫کاتی په‌یامبه‌ری ئیسالم له‌گه‌ڵ کۆمه‌ڵگای‬

‫ده‌کرێت‌و ل ‌ه مه‌دین ‌ه وه‌ده‌ر ده‌ندرێن‌و گشت‬

‫یـــه‌‌هـــود‌و‬

‫دژک��ـ��ـ��ـ��رده‌وه‌ی‬

‫سامانیان له‌الیه‌ن موسوڵمانه‌کانه‌وه‌‪ ،‬تـــااڵن‬

‫ی ئیسالم‪ ،‬بناغه‌ی‬ ‫ئــــه‌وانە لــــه‌گه‌ڵ دیــــارده‌ ‌‬

‫ده‌کرێت‪ ،‬پاش ماوه‌یه‌ک نۆر ‌ه ب ‌ه بەنونزیر‬

‫دوژمنایه‌تییه‌کی گه‌وره‌ی له‌نێوان په‌یڕه‌وانی‬

‫ده‌گا‌و ئه‌وانیش به‌و چاره‌نووس ‌ه گرفتارده‌بن‬

‫ئه‌و دوو ئایینه گه‌وره‌دا (ئیسالم‌و یەهودییەت)‬

‫هه‌روه‌ها دوات��ر کۆشتاری نۆ سەد پیاوی‬

‫دامه‌زراند‪ ،‬کە ‌هه‌تا هه‌نووکه ‌زیانی گەورەو‬

‫(بني قریظه)‌‪ ،‬ده‌ستپێده‌کا‌و ژن‌و منداڵیان‬

‫قه‌ره‌بوو نه‌کراوی لێکه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ماکه‌ی‬

‫به ‌دیلی ده‌گ��رن‌و سامانیان ت��ااڵن ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬

‫ئ��ه‌و هه‌ڵوێستانه‌‪ ،‬هه‌رئێستا لـــه ‌ناوچه‌ی‬

‫له ‌ساڵی حه‌وته‌می کۆچیدا‪ ،‬قه‌اڵی خیبری‬

‫رۆژهه‌اڵتی ناوەڕاستدا بارودۆخیکی وه‌های‬

‫جوله‌که‌‌کان تێکده‌قرمێنن‪ ،‬کە ‌پێشتر لــــە‬

‫خوڵقاندووه‪ ،‬کە ‌هه‌رکات‌و ساتێک ئه‌گه‌ری‬

‫‌ســـووره‌ی (فتح)دا مزگێنی ئه‌و ده‌سکه‌وت‌و‬

‫تێکهه‌ڵچوونی خوێنینی رێ��ک��خ��راو‪ ،‬ی��ان‬

‫هــــه‌ڵوێست‌و‬

‫سه‌رکه‌وتنه‪ ،‬دراوه‌‪.‬‬

‫گرووپه ‌ئیسالمی‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه ده‌مارگرژه‌‌کانی‬

‫ب���ه‌ره‌وڕوو ب��وون له‌گه‌ڵ مه‌سیحییه‌کانیش‬

‫ئیسالم‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌هک��ان��ی فه‌له‌یی ب ‌ه‬

‫که‌م‌و زۆر‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌ڕوات‪ ،‬ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه‬

‫گشتی‌و له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل به‌تایبه‌تی‪،‬‬

‫وه‌ک جوله‌که‌کان په‌سنبێژییان بۆ ک��راوه‬

‫ل ‌ه هه‌رکاتێکی دیک ‌ه زیاتره‌‪ ،‬ئه‌م برینه‌‌‪ ،‬کە‬

‫‌(بقرة‌‪ ،59 ،‬مائدة ‌‪ ،7‬حدید‪ ،)27‬به‌اڵم دواتر‪،‬‬

‫شوێنی ش��م��ش��ێ��ری‪1400‬س��اڵ ل��ه‌م��ه‌وب��ه‌ره‌‪،‬‬

‫ل�� ‌ه ج��ول��ه‌ک��ه‌ک��ان ج��ی��اده‌ک��رێ��ن��ه‌وه‌‌و ئ��ه‌وج��ار‬

‫ب��ه‌م زوان��ه ‌ساڕێژ نابێت‌و تا ده‌م��ارگ��رژی‬

‫چه‌ند ئای ‌ه سه‌باره‌ت به ‌خراپه‌ی جوله‌که‌‌و‬

‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��خ��وازان��ی ه���ه‌ردووک الی��ان‌ل ‌ه‬

‫رێزگرتن ل ‌ه مەسیحییه‌کان‪ ،‬دێن ‌ه به‌رباس (آل‬

‫ئ���ارادا بێت‌و وه‌ک هه‌میش ‌ه خ���ودا‌و ئایین‬

‫عمران‪ 63‬ـ‪ ،75‬مائدة‌‪ 77‬ـ‪ .)81‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‪،‬‬

‫بکرێنه‌قه‌ڵغانی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ئه‌م کێش ‌ه پڕئێشه‬

‫ئه‌وانیش ب��ه‌ره ‌ب��ه‌ر ‌ه د ‌هک��ه‌ون�� ‌ه به‌رگازنده‌‪.‬‬

‫هه‌رده‌مێنێت‪ ،‬هه‌تا خه‌ڵکی بیرهه‌ژار‌و زه‌ین‬

‫‪23‬‬

‫قه‌تیسماوی ب��ی��رک��ورت‌و ه��ۆش ل��ه لیته‌ی‬

‫قه‌تیسماو‌و ته‌نبه‌ڵ له ‌تێڕامان‌و بیرکرنه‌وه‌‌و‬

‫‌س��ون��ن��ه‌ت��دا چ��ه‌ق��ی��و‪ ،‬ل��ه ‌پێشه‌وایانی ئایین‬

‫ده‌م���ارگ���رژ‌و خ���اوه‌ن فرتوفێڵ‌و ف��ری��وده‌ر‬

‫فرۆشی ده‌سه‌اڵتخواز‪ ،‬کوێرانه ل ‌ه هه‌ستی‬

‫نه‌خولقێنن‪ .‬به‌و هیوایه‌له‌و روانگه‌و ‌ه هۆشی‬

‫ده‌م��ارگ��رژان�� ‌ه ‌پ��ه‌ی��ڕه‌وی بکه‌ن‌و لــ ‌ه جیاتی‬

‫م��رۆڤ ب��ه ‌س��ه‌ر ده‌م��ارگ��رژی��دا زاڵ بێت‌و‬

‫تێڕامان‌و بیرکردنه‌وه‌له‌بابه‌ته‌کان‌و هه‌وڵدان‬

‫مرۆڤ ده‌ست له ‌یه‌خه‌ی خووی دڕنده‌یی‌و‬

‫بۆ دۆزینه‌وه‌ی کاکڵه‌ی راستی‌و ئــافڕاندنی‬

‫هه‌ستی بیرجیاوازکوشتن بکاته‌وه‌‪ .‬گومان‬

‫ئامرازی ژیان‌و پاراستنی مافی مرۆڤ‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ل��ه‌وه‌دا نییه‪ ،‬کۆمه‌ڵگای مرۆڤایه‌تی پاشه‌و‬

‫ی‬ ‫هه‌ستی کوێری دووره‌په‌رێز‌و له رووناکای ‌‬

‫پ��اش ن��اگ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌و ب��ه ‌تێپه‌ڕبوونی ک��ات‌و‬

‫ه��ۆش ک��ه‌ڵ��ک وه‌رب���گ���رن‌و ئ��ام��اده‌ن��ه‌ب��ن بۆ‬

‫س���ات‌و ب���ه‌رزب���وون���ه‌وه‌ی پ��ل��ه‌ی زان��ی��اری‌و‬

‫خۆرزگارکردن ل ‌ه تاریکایی گۆڕستانی بیری‬

‫راده‌ی شعوری کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬دوکانی خێڵی‬

‫له‌قاڵبرێژراوی ده‌ستی خێڵی شین‌و گابۆڕ‌و‬

‫ده‌وره‌ی نه‌زانین‌و فریو داده‌خ��رێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫توێژی کۆنه‌په‌رستان له‌الیه‌ک‌و ملباده‌ران‌و‬

‫کاتی ده‌وێ��ت‌و ده‌س��ه‌اڵت��داری به‌رپرسیار‌و‬

‫ی دیواری نۆدبه ‌له‬ ‫گرینۆکه‌کانی ده‌ور‌وبه‌ر ‌‬

‫زان��ا‌و مرۆڤدۆستی پێویسته‪ ،‬تا سیستمی‬

‫‌الیه‌کی دیکه‌‪ ،‬هه‌وڵ ب��ده‌ن‪ ،‬به ‌داخ��ه‌و ‌ه ئه‌و‬

‫پ��ه‌روه‌رده‌و فێرکردن بگوڕێت‌و باری ژیان‬

‫هه‌ڕه‌شه‌و ته‌قه‌و لێکدان‌و خوێنڕشتن‌و لێک‬

‫ل��ه ‌ب��ار ب��ک��ا‌ت‌و ب��ه ‌دووب����ار ‌ه خوێندنه‌وه‌ ‌و‬

‫راسانه‌‪ ،‬هه‌ر ده‌مێنێت‌و ناوچه‌که‌‪ ،‬ئارامی‌و‬

‫پێداچوونه‌وه‌ی گشت زانیاریی ‌ه کۆن‌و نوێ‌و‬

‫ئاسایش به‌خۆیه‌وه‌نابینێت‪.‬‬

‫ئایینی‌و فه‌رهه‌نگییه‌کان‪ ،‬ج��ڕ‌وج��ان��ه‌وه‌ری‬

‫م���ن‌و زۆر ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ک��ی س���ه‌ر ئ���ه‌م ه���ه‌رده‬

‫زه‌ینکردی ئه‌فساناوی‌و دوور له راستی‪ ،‬له‬

‫‌ده‌زانین‪ ،‬هه‌موو که‌س‌و گروپ‌و نه‌ته‌وه‌‌یه‌ک‪،‬‬

‫‌مێشکی خه‌ڵکی ناوچه‌دا وه‌ده‌رنێت‌و ئایینی‬

‫مافی هه‌یه‌چۆن بخوازێت بژی‪ ،‬به‌و مه‌رجه‬

‫ژی��واری ژی��ان‪ ،‬راس��و رێ��س بکا‌و نه‌هێڵێت‬

‫‌ئاسایشی گرووپ‌و نه‌ته‌وه‌‌و تاکه‌که‌سی دی‬

‫نه‌زانین‌و گێلی‌و برسییه‌تی‪ ،‬بـــڕست ل ‌ه خه‌ڵکی‬

‫نه‌خات ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر وایه‌و ده‌بێت هه‌ر‬

‫هه‌ژارو بێده‌ره‌تان ببڕێت‪ .‬کارێک بکات‪ ،‬ریگا‬

‫واشبێت‪ ،‬ده‌توانین ئاکام وه‌ربگرین‪ ،‬خه‌ڵکی‬

‫له ‌فریوکارو دوکانداری سیاسی‌و ئایینی‌و‬

‫م��رۆڤ��دۆس��ت‌و داش�����داری ئ����ازادی ده‌ب��ێ��ت‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی به‌ربه‌ست بکات‪ .‬بۆ ئه‌و ‌ه کۆمه‌ڵگا‬

‫ب��ۆ بنه‌بڕکردنی بیری ل��ه‌و چه‌شنه ‌ه��ه‌وڵ‬

‫نه‌که‌نه ‌جۆجارو ب��ازاڕی کوتاڵ ‌ه ژه‌نگاویی ‌ه‬

‫بده‌ن‌و راست له ‌رێگای په‌روه‌رده‌کردنه‌وه‬

‫بیرەکۆمه‌ڵ خنکێنه‌ره‌کانی خ��ۆی��ان‪ .‬ته‌نیا‬

‫‌ل��ه‌ک��ارگ��ه‌ی م���رۆڤ س��ازی��دا‪ ،‬م��رۆڤ��ی بیر‬

‫له‌م ریگایه‌و ‌ه ده‌گونجێت‪ ،‬گێلی‌و نه‌زانین‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫پ��ڕوپ��ووچ��ی‪ ،‬ل��ه ‌مێشکی زۆرب���ه‌ی خه‌ڵکی‬

‫ده‌م��ارگ��رژی‌و چ��ه‌وت خوێندنه‌وه‌ی باری‬

‫بێتاوان‌و ب��اوان راماڵدرێت‪ ،‬به‌ڵکو بتوانن‬

‫ج��ی��ه��ان��ه‌‪ ،‬ب���ه‌ره‌ب���ه‌ر ‌ه داده‌ک��ش��ێ��ت‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر‬

‫به ‌دیتنی راستییه‌کان‌و دۆزینه‌وه‌ی رێگای‬

‫دواتر سیاسه‌تێکی ژیران ‌ه بگیردرێت ‌ه پێش‌و‬

‫ژی���ان‪ ،‬پ��اش��م��اوه‌ی ژینیان ب��ه ‌سه‌ربه‌ستی‬

‫تێکۆشانێک ل ‌ه ئارادا هه‌بێت بۆ له‌بارکردنی‬

‫تێپه‌ڕبکه‌ن‪ .‬گومان له‌وه‌دا نییه‌‪ ،‬هه‌لومه‌رجی‬

‫باری ژیان‌و ئاسایشی خه‌ڵک‌و رێزدانانی بۆ‬

‫له‌بارکراوی ده‌ستکردی زانست‌و تێرامان‌و‬

‫تاک‌و گ��رووپ‌و جیاوازی دین‌و بیروبڕوا‌و‬

‫سیاسییه‌کان‌و‬

‫جنس‌و ره‌نگ‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه بۆ هه‌میش ‌ه ئه‌و ئاگر ‌ه‬

‫گ��ه‌ش��ه‌س��ه‌ن��دن��ی ه�����ۆش‌و ه�����زر‌و ب����ه‌ره‌و‬

‫بکۆژێته‌وه‌‌و چیدیکه‌‪ ،‬ب ‌ه تینی خۆی‪ ،‬هه‌ژاران‬

‫له‌بارکردنی باری ئابووری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ب ‌ه‬

‫هه‌ڵنه‌قرچینێت‪.‬‬

‫گ��وڕان��ک��اری��ی�� ‌ه‬

‫تێکنیکی‌و‬

‫گشتی ته‌یارتربوونی راگه‌ێنه‌ر ‌ه گشتییه‌کان‌و‬ ‫وه‌پێشگرتنی سیاسه‌تی ده‌م��ارگ��رژان��ه‌ی‬

‫کلتوور‪ ،‬یان بنه‌ماڵه‌‬

‫خێڵی گابۆر له ‌ئێران‪ ،‬باری هۆشیاری‌و ل ‌ه‬

‫ئ��ه‌ ‌م ئایینه ‌وه‌ک وت���را‪ ،‬ش����وڕاوه‌ی ئایینه‬

‫خه‌وراچه‌نینی خه‌ڵکی له‌بارکردووه‌‌و زۆری‬

‫‌گ��ه‌وره‌ک��ان��ی ق��ه‌وم‪ ،‬ی��ان ره‌گ���ه‌زی سامییه‌‪.‬‬

‫پیناچێت‪ ،‬خه‌ڵکی ناوچه‌ی ئێمه‌ش له ‌هۆش‌و‬

‫بۆ نموونه ‌ئه‌میش وه‌ک ئایینی یه‌هودی‌و‬

‫ب��اری مرۆڤدۆستی میوانداری ده‌ک��ا‌ت‌و بۆ‬

‫مەسیحی‪ ،‬ل ‌ه ده‌وروبه‌ری ئه‌ ‌و ده‌ڤه‌ره له‌دایک‬

‫بونیادنانی کۆمه‌ڵگایه‌کی عه‌قاڵنی هه‌نگاوی‬

‫ب��ووه‪ ،‬کە قه‌وم ‌ه جۆراوجۆره‌کانی سامی‬

‫پێویست هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬به‌ تایبه‌ت وه‌پێشگرتنی‬

‫له ‌دوور‌و نزیکیدا ژی���اون‌و ه��ه‌ر ئێستاش‬

‫سیاسه‌تی ترساندن‌و تۆقاندن‌و گاڵته‌کردن‬

‫به‌شێکیان ده‌ژی���ن‪ .‬ل�� ‌ه درێ��ژای��ی م��ێ��ژوودا‪،‬‬

‫ب��ه ‌ده‌ق��ه‌ک��ان��ی ئ��ای��ی��ن ب��ۆ به‌روپێشبردنی‬

‫سامییه‌کان وه‌ک قه‌وم ‌ه جۆراوجۆره‌کانی‌تر‬

‫ویست‌و خواستی گرووپی‌و سه‌قامگیرکردنی‬

‫خ�����اوه‌ن ک���ل���ت���ووری ت��ای��ب��ه‌ت ب��� ‌ه خ��ۆی��ان‬

‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ره‌ش ل���ه ‌الی���ەن���ی ده‌س���ه‌اڵت��� ‌ه‬

‫ب��وون‌و به ‌گوێره‌ی بۆچوونی خۆیان‌و به‬

‫دینییه‌کان‌و پشتیوانی ل ‌ه په‌ره‌دان به‌ئاژاوه‌‌و‬

‫‌پێی هه‌ڵکه‌وته‌ی جۆگرافیایی‌و پێکهاته‌ی‬

‫کۆستاری بێتاوانان ل ‌ه ناوچه‌کەو ده‌ره‌وه‌دا‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان‪ ،‬ل ‌ه جیهان رام��اون‌و به‬

‫ب��وون��ه‌ت��ه‌پ���رده‌ب���ازی ه��ۆش��ی��ارب��وون��ه‌وه‌ی‬

‫‌شێوه‌ی خۆیان جیهانیان خوێندوو‌ته‌وه‪،‬‬

‫زیاتری خه‌ڵکی ناوچه‌‌کەو زۆری پێناچێت به‬

‫یان پێناسه‌یان ک��ردووه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند کۆمه‌ڵ ‌ه‬

‫‌‌تایبه‌ت دوای راماڵینی ده‌سه‌اڵتی ئاخونده‌کان‬

‫جۆراجۆره ‌مرۆڤییه‌کانی سه‌رئه‌م هه‌رده‌‪ ،‬له‬

‫له ‌ئێراندا‪ ،‬پڵیته‌ی ئه‌و ئاوره‌‪ ،‬کە ‌نه‌وته‌که‌ی‬

‫‌گشت کۆمه‌ڵگای جیهاندا به ‌پێی سرۆشتی‬

‫‪25‬‬

‫م����رۆڤ ب�����وون‪ ،‬خ�����اوه‌ن ه��ه‌ن��دێ��ک ب��ی��ر‌و‬

‫ئه‌وه‌ی پێده‌وترێت هیندو ئورووپایی‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬

‫ره‌ف��ت��اری گشتی‌و ه��او ب��ه‌ش��ن‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای‬

‫‌بکه‌ین‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌یه ‌‌به ‌باشی بۆمان‬

‫ئ���ه‌وه‌ه���ه‌ر ک���ۆم���ه‌ڵ‌و گ�����رووپ‌و ره‌گ���ه‌ز‌و‬

‫ده‌رک��ه‌وێ��ت‪ ،‬سه‌رچاوه‌و مــه‌ڵبه‌ندی ئایینی‬

‫ق���ه‌وم‌و ن��ـ��ـ��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ک‪ ،‬بــه ‌پێی پێکهاته‌ی‬

‫ئیسالم کامه‌ن‌و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی ئ��ه‌وان‬

‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و دۆخ���ی م��ه‌ڵ��ب��ه‌ن��دی ژی���ان‌و‬

‫چلۆنن‪ ،‬چونک ‌ه با موسوڵمانه‌کان وه‌حی به‬

‫شێوه‌ی تێروانین‌و تێڕامان له ‌ده‌وروب��ه‌ر‌و‬

‫‌یه‌که‌م سه‌رچاوه‌ی ئه‌و ئایین ‌ه بناسێنن‪ ،‬وه‌ک‬

‫دیـــارده‌کان‌و فێرکردنه‌کانی‪ ،‬خاوه‌ن شێو ‌ه‬

‫وتم‪ ،‬به‌شێکی زۆر لـــه ره‌واو نـــاڕه‌وا‌و داب‌و‬

‫هــــه‌ڵسوکه‌وت‌و دابونـــه‌ریـــت‌و هه‌ڵوێست‌و‬

‫نـــه‌ریت‌و ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌کانی دینی ئیسالم‪،‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‌و سۆزی هاوبه‌شی خۆیەتی‌و‬

‫له ‌کلتووری سامی به ‌‌تایبه‌ت ل ‌ه کلتووری‬

‫هه‌ر ئه‌م جیاوازییه‌یه‌‪ ،‬کە گ��رووپ‌و قه‌وم‌و‬

‫دانیشتوانی له‌ندی ع��ه‌ره‌ب��ی‪ ،‬ی��ان ده‌ف��ه‌ری‬

‫نه‌ته‌وه‌کان لێک جیاده‌کاته‌وه‌و له ‌سه‌ر ئه‌و‬

‫جاهێلی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪ .‬وه‌ح��ی واتا‬

‫بناغەیەشه ‌لێره‌و له‌وێ‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی نه‌ته‌ویی‬

‫ئاماژه‌کردن‪ ،‬چشتێک بۆ که‌سێک ناردن وه‌ک‬

‫به‌مۆرکی نه‌ته‌وایه‌‌تییه‌وه‌‪ ،‬پێک دێت‪.‬‬

‫په‌یامبه‌ر راسپاردن‪ ،‬یان راگه‌یاندنی په‌یڤ‪،‬‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت به ‌پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی‬

‫وتووێژی نهێنی ب ‌ه جۆرێک له ‌که‌سی دیکه‬

‫باو‪ ،‬کە زۆر جار کلتوور له ‌‌داب‌و نه‌ریت‌و‬

‫‌شاراوه‌بێت‪ .‬له ‌دڵ خستن‪‌ ،‬و إذأ وحیت إلی‬

‫رێ‌و ره‌سمه‌کاندا پێناسه‌ده‌کرێت‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬

‫الحواریین أن آمنوا بي ‌و برسولي (المائدة‬

‫ب��ه‌و ‌ه پێویسته‌‪ ،‬کە ‌کلتوور داب‌و نه‌ریتی‬

‫‪ ،)111‬واتا ئه‌و کاته‌ش من هه‌ر به ‌هێمای‬

‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و گشت زانیاری به هه‌موو لق‌و‬

‫تایبه‌تی خۆم حه‌وارییه‌کانم تێگه‌یاند ده‌بێت‬

‫پۆپه‌کانییه‌وه‌‌‪ ،‬وه‌ک کۆمه‌ڵناسی‪ ،‬ده‌روونناسی‪،‬‬

‫بڕواتان به ‌من هه‌بێت‌و به ‌په‌یامبه‌ره‌که‌‌ی‬

‫ف��ه‌ڵ��س��ه‌ف��ه‌‪ ،‬ئ��ای��ی��ن‪ ،‬ره‌وش����ت‌و ه��ون��ەر‌و ب ‌ه‬

‫منیش باوڕبکه‌ن‪ .‬فأوحی رب��ک إل��ی النحل‬

‫شێوه‌یه‌ک گشت زانسته ‌سرۆشتییه‌کان‌و‬

‫أن إتخذي من الجبال بیوت‌ا و من الشجر و‬

‫ج��ی��ه��ان بینی تایبه‌تیش وه‌ب����ه‌ر د ‌هگ��رێ��ت‬

‫مما یعرشون (النحل ‪ ،)68‬وات��ا خ��ودای تۆ‬

‫(هه‌ندێک پێیانوایه‌‪ ،‬زانسته‌سرۆشتییه‌کان‬

‫به ‌مێشهه‌نگوێنی راس��پ��ارد‪ ،‬کە ‌له ‌ک��اوان‌و‬

‫وه‌ب��ه‌رن��اگ��رێ��ت) هه‌ربۆی ‌ه ب��ۆ نموونه ئێمه‬

‫داران‌و ئه‌و شوێنی هه‌ڵیدەبه‌ستن‪ ،‬شوێنی‬

‫‌ده‌توانین لێره‌دا به‌جیاوازی زه‌قی نێوان دوو‬

‫ژینی خۆت هه‌ڵبه‌سته‌‪.‬‬

‫شێوه ‌کلتوور‪ ،‬یان فه‌رهه‌نگی دوو ناوچه‌و‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت زاراوه‌ی هیندوئورووپایی‪،‬‬

‫ره‌گ����ه‌زی گ����ه‌وره‌ی جیهان وات���ا‪ :‬سامی‌و‬

‫گ��ش��ت ئ���ه‌و واڵت‌و ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ان��ه ‌بێجگه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫‌ل���ه‌و خ��ه‌ڵ��ک��ه‌ی‪ ،‬ک��ە ‌ب��ه ‌زم��ان��ه‌ک��ان��ی فینو ـ‬

‫جیهاندا ‌گشت جیهان وه‌ک شانۆیه‌ک چاو‬

‫ئوگوری (‪ Finno‬ـ‪ )Ugrian‬واتا (الپه‌کان‪،‬‬

‫لێده‌که‌ن‪ ،‬کە له‌ودا هێزه‌کانی چاکه‌‌و خراپه‬

‫فینالندییه‌کان‪ ،‬ستونییه‌کان‌و مه‌جاره‌کان)‪،‬‬

‫‌هه‌میشه ‌ل ‌ه ملمالنێدان‪ .‬ئه‌مانه ‌تێکۆشان‬

‫ده‌ئاخافن وه‌به‌رده‌گرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها زۆربه‌ی‬

‫سه‌باره‌ت ب ‌ه جموجوڵی ده‌روونی مێژووی‬

‫زمانه ـ ‌هیندو‌و ئێرانییه‌کان )ی��ه‌ک له‌وانه‬

‫جیهانناسینو ‌ه چنــــگ ب��خ��ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه گشت‬

‫زمانی‌کوردی) به‌بنه‌ماڵه‌ی هیندوئورووپایی‬

‫فه‌رهه‌نگه‌کانی هیند‌ۆئەورووپاییدا‪ ،‬ده‌توانین‬

‫داده‌نرێن‪ .‬به‌بۆچوونێک‪ ،‬ئه‌م قه‌ومان ‌ه دوای‬

‫زاراوه‌ی ناسین‪ ،‬زانست‪ ،‬یان زانیاری‪ ،‬په‌یدا‬

‫کۆچێکی به‌رین‌و ناوه‌ناوه‌‪ ،‬له ‌لێواره‌کانی‬

‫بکه‌ین‪ .‬بـــ ‌ه کۆرتیبینایییان تێڕوانین له‌م‬

‫ده‌ری���ای ره‌ش‌و زه‌ری���ای خ�����ه‌زه‌ره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫فه‌رهه‌نگانه‌دا‪ ،‬گرنگترین هه‌ست ‌ه هه‌روه‌ها‬

‫ئێــرانی ئێستا‪ ،‬هیندوستان‪ ،‬یونان‪ ،‬ئیتالیا‪،‬‬

‫ل��ێ��ره‌دا‪ ،‬تاشینی پ��ه‌ی��ک��ه‌ری خ��وداک��ان باو‬

‫ئێسپانیا‪ ،‬فــه‌رانسه‌‪ ،‬بریتانیا ئیسکاندیناوی‌و‬

‫بووگه‌‪ .‬ئه‌وان به ‌ده‌وره‌‌گه‌لی میژوویی‪ ،‬یان‬

‫رۆژهـــه‌اڵتی رووسییه‌‪ ،‬نیشته‌جێێ بوون‪.‬‬

‫م��ێ��ژووی ده‌وره‌ی���ی‪ ،‬ب��روای��ان ه��ه‌ب��وو‪ .‬واتا‬

‫له ‌به‌ر زۆر بوونیان فه‌رهه‌نگی خۆیان به‬

‫ل��ه ‌مێژوویه‌کدا ژی���اون وه‌ک وه‌رزه‌ک��ان��ی‬

‫‌سه‌رخه‌ڵکی نیشته‌جێی ئه‌و هـــه‌رێمانه‌دا زاڵ‬

‫ساڵ‪ ،‬هه‌میش ‌ه له ‌باری تازه ‌بووندا بووه‌و‬

‫کـــردووه‌‪ .‬هیندو‌ئـورووپاییه‌کان‪ ،‬به ‌چه‌ند‬

‫سه‌ره‌تاکانیان ده‌گه‌یشته‌وه ‌یه‌کتر‪ .‬واتا الی‬

‫خ��واوه‌ن��د ب��ڕوای��ان ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬وه‌ک دیئوس‪،‬‬

‫ئه‌وان مێژوو سه‌ره‌تا‌و کۆتایی نییه‌‪ .‬به‌ڵکو‬

‫خ��ودای ئاسمان‪ ،‬له ‌یوناندا پێی ده‌گوترا‬

‫باس ل ‌ه سه‌ر چه‌ند جیهانی جۆراوجۆره‪ ،‬کە‬

‫زئ���وس�ل�ای‪ .‬ل��ه ک��ات��ی‌ک���ۆن ل��ه‌ ب��اک��ووری‬

‫سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‌و له ‌گوڕانێکی هه‌رماندا‪ ،‬له‬

‫ئ��ورووپ��ادا‪ ،‬ناوی تیر هه‌بوو‪ ،‬واتا خودای‬

‫‌ژی��ان‌و مردندا دێن‌و ده‌چ��ن‪ ،‬یان هاتووچۆ‬

‫خ��وداک��ان‪ .‬ڤایکینگه‌کان‪ ،‬ب��ڕوای��ان ب ‌ه چه‌ند‬

‫ده‌که‌ن‪ .‬نموونه‌‌یه‌کی دیکه‌ی جیا ل ‌ه کلتووری‬

‫خ��ودا ب�� ‌ه ن��اوی ک��ۆی (‪ )Aser‬ه��ه‌ب��وو‪ .‬له‬

‫سامی‪ ،‬له ‌ئایینی هیندوبوداییدا‪ ،‬خ��ودا ل ‌ه‬

‫‌سانسکریتدا ئاسورا له ‌زمانه ‌ئێرانییهکاندا‬

‫هه‌موو شتێکدا بوونی هـــه‌یه‌‪ ،‬خــــودا له‌واندا‬

‫ئاهوراو هه‌روه‌ها الی ڤایکینگه‌کان نیورد‬

‫ده‌توانێت بتوێته‌وه ‌(‪ .)Pantheism‬مرۆڤ‬

‫((‪ Niord‬فریور (‪)‌Freyr) (Faner‬و چه‌ند‬

‫ده‌توانێت له ریگای زانیارییه ‌ئاینییه‌کانه‌وه‪،‬‬

‫ناوی‌تر هه‌یه‪ ،‬کە راس��ت له ‌ن��اوی ڤینوس‬

‫‌له‌گه‌ڵ خ��ودادا ببێت ‌ه ی��ه‌ک‪ .‬وات��ا له رێگای‬

‫خودای به‌رهه‌مهێنه‌ری التینی وه‌رگیراون‪.‬‬

‫تێرامان‌و گه‌ڕانه‌وه‌به‌ره‌و زات‪ ،‬ئه‌م یه‌کبوونه‬

‫ئ���ه‌م ق��ه‌وم��ان��ه‌ب��ۆ ن��م��وون��ه‌ل�� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ی‬

‫‌‌گونجاو ده‌بێت‪.‬‬

‫‪27‬‬

‫ل ‌ه هێندێک ل ‌ه که‌له‌پۆره‌کانی هێندۆئەورووپایدا‪،‬‬

‫راستی‌و ناراستی ئه‌م شێو ‌ه بۆچوونانه‌ی‬

‫گه‌ڕانه‌وه‌ی گیان بـــۆ لــــه‌شێکی دیک ‌ه واتــا‬

‫ن��ه‌س��ه‌ل��م��ان��دووه‌‌و ل��ه‌ ب��ن��ه‌ره‌ت��دا گ��ه‌وه��ه‌ری‬

‫(ت��ن��اس��خ)‪ ،‬ی��ان ل��ه ‌دایکبوونی ب��ازن��ه‌ی��ی بە‬

‫الفه‌که له‌مه‌ودای تیری هۆشدا نییه‌‌و مرۆڤ‬

‫زەق��ی به‌رچاو ده‌که‌وێت هه‌روها هه‌ر له‌و‬

‫ده‌ت��وان��ێ��ت ته‌نیا ل��ه مه‌یدانی ب��ه‌رب�ڵاو‌و بێ‬

‫رێباز‪،‬‬

‫سنووری زه‌ین‪ ،‬یان خه‌یاڵدا‪ ،‬ته‌ڕاتێنی له‌و‬

‫ی��ان ک��ه‌س��ان��ی وه‌ه���ا ه��ه‌ن ب�� ‌ه گیانڕه‌وێنی‬

‫چه‌شن ‌ه بکات‪ .‬ده‌گێڕنه‌و ‌ه ده‌ب��ێ��ژن‪ :‬زان��ای‬

‫((‪ Transmigration of Soul‬بڕوایان‬

‫گـه‌وره‌ی چه‌رخه‌کانی نێو ‌ه راست‪ ،‬عومه‌ری‬

‫هه‌یه‌‪ .‬پەیڕەوانی ئایینی ی��اری ب��روان بــــە‬

‫خه‌یام‪ ،‬له ‌نیشابور فه‌قێ ده‌بێت‪ ،‬رۆژێ��ک‬

‫دووناودوون‪ ،‬یان گیانرەوینی هەیە (بروانە‬

‫له‌گه‌ڵ چه‌ند براده‌ری ل ‌ه حه‌وشه‌ی مزگه‌وت‪،‬‬

‫ئایینی یاری‪ ،‬حوسین خەلیقی‪،‬ل ‪١٣٩‬ـ‪.)١٥٠‬‬

‫پیاسه ‌ده‌ک���ات‪ ،‬ده‌بینن ک��اب��رای��ه‌ک ب�� ‌ه دوو‬

‫ئه‌فالتونیش به ‌گیانڕه‌وێنی‪ ،‬یان رۆچوونی‬

‫گوێـدرێژ خه‌ریک ‌ه گڵه‌سوور ‌ه دێنێت بـــۆ‬

‫گ��ی��ان ل��ه ‌له‌شێکی دی��ک��ه‌دا‪ ،‬ب���ڕوای هه‌بوو‬

‫سواخدانی دی��واری حه‌وشه‌ی مــــزگەوت‪.‬‬

‫(جیهانی سوفیی‪ ،‬پیشوو‪ ،‬ل‪ 198‬ـ‪).200‬‬

‫ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ەک��ەرەک��ان م��اق��وواڵن��ه‌ ده‌چ��ێ��ت‌و‬

‫ئه‌مه‌ش وەک وت��م‪ ،‬جۆرێک دوون��اودوون��ی‬

‫باره‌که‌ی له ‌شوێنی خۆی داده‌خ��ات‪ ،‬به‌اڵم‬

‫ج��ێ��ی ب�����ڕوای ی��ارس��ان��ی��ی��ه‌ک��ان��ی خ��ۆم��ان��ه‌‪.‬‬

‫ئ���ه‌وی دی��ک��ه‌ی��ان ب��ه‌ئ��ام��ان‌و زام���ان���ه‌وه‌‪ ،‬له‬

‫ب��ه ‌ب����ڕوای م���ن‪ ،‬ئ���ه‌م ش��ێ��وه ‌بۆچوونگه‌له‬

‫‌ده‌روازه‌ی حه‌وشه‌ک ‌ه پێ ناترازێنێت! کابرا‬

‫س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه‌چ��اره‌ن��ووس��ی گ��ی��ان‌‪ ،‬ب��ه‌ری‬

‫مات ده‌بێت‪ ،‬خه‌یام به‌له‌ز له‌فه‌قییه‌کان جودا‬

‫خۆ به‌زلزانینی مرۆڤه‌‪ ،‬کە ‌ده‌یه‌وێت دوای‬

‫ده‌بێته‌وه‌‌و ده‌چێت ب ‌ه گوێ که‌ره‌که‌دا چپه‌‪،‬‬

‫مردنیش سه‌رهه‌ڵدانێکی دیکه‌‌و ل ‌ه قاپۆڕێکی‬

‫ی‬ ‫ی��ان سرته‌یه‌ک ده‌ک���ا‌ت‌و ک��ه‌ر ب ‌ه ئه‌سپای ‌‬

‫دیکه‌دا بۆ خۆی ده‌سنیشان بکات‪ ،‬چونک ‌ه‬

‫ده‌چێت‌و باره‌ک ‌ه ده‌گه‌ینێت ‌ه شوێنی خۆی‌و‬

‫پێوایه‌‪ ،‬نه‌گونجاو ‌ه مرۆڤی خ��اوه‌ن هۆش‌و‬

‫ده‌ڕوات‪ ،‬فه‌قییه‌کان پرسیارده‌که‌ن ئه‌م ‌ه چ‬

‫ئافڕێنه‌ر‌و داهێنه‌ر‌و کۆمه‌ڵ رێکخه‌ر‪ ،‬وەک‬

‫باسه‌؟ خه‌یام ده‌بێژێت‪ :‬مامۆستایەکی ئه‌م‬

‫گیانله‌به‌رانی دیکه‌‪ ،‬بمرێت‌و له‌شی ئاوێته‌ی‬

‫قوتابخانه‌‪ ،‬زۆر به‌دفه‌ڕده‌بێت‌و دوای مردنی‬

‫خاکی لێی سه‌رهه‌ڵدراوی ببێ‌و کـــه‌س له‬

‫بۆ سزادانی‪ ،‬گیانی ده‌چێت ‌ه له‌شی ئه‌وکه‌ره‌وە‪،‬‬

‫‌هه‌وار‌گه‌ی دوایی‌و چاره‌نووسی دوارۆژی‬

‫ئیستا‪ ،‬کە هات‌و چاوی ب ‌ه ئێم ‌ه که‌وت‪ ،‬پێی‬

‫ئ��اگ��ادار نه‌بێت‪ ،‬وات��ا ئ��ه‌م��ه‌ش جۆرێکە لە‬

‫شه‌رم بوو‪ ،‬به‌که‌ری بێته‌ژووره‌وه‌‪ .‬پێم وت‬

‫خ���ۆرازی���ک���ردن‌و ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��ووک��ه‌ش ک��ه‌س‬

‫ئه‌گه‌ر له‌م قاپۆره‌شدا به‌دفه‌ڕی بکه‌ی‪ ،‬دوای‬

‫فه‌رهه‌نگه‌ی‬

‫هیندۆئەورووپاییه‌‌دا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫مردنت‪ ،‬گیانت ده‌چێت ‌ه له‌شی گیانله‌به‌رێکی‬

‫بیخاته ‌ژێر پرسیار‌و ره‌ش‌و چه‌رمگی لێی‬

‫دیکه‌‪ ،‬کە‌چاره‌ڕه‌شتر ل ‌ه ئێستات ده‌بێت‪ .‬هه‌ر‬

‫ئاشکرا بکات؟‪ .‬ئه‌م بۆچوونه‌‪ ،‬بۆه‌ته ‌ماکه‌ی‬

‫بۆی ‌ه ملی دانەواند‌و هـــات‌و باره‌که‌ی گه‌یاند ‌ه‬

‫ه��ه‌وڵ��دان بۆ گ��ه‌ڕان به ‌دوای وه‌اڵم��ی ئه‌و‬

‫جێی خــــۆی‪ ،‬ناوبراو له‌و پێوه‌ندییه‌دا بڕگه‬

‫پرسیاره‌دا‌و زۆرله ‌فیلسوف‌و زانا‌و فه‌رزانه‬

‫‌هونراوه‌‌یه‌کیشی دان��اوه‌‪ ،‬کە له ‌دیوانه‌که‌یدا‬

‫‌(ف�����رەزان)و خ���اوه‌ن ب��ی��ر‌و پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ر ‌هک��ان‪،‬‬

‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌شێکی‪ :‬ئه‌ی ئه‌ ‌و که‌سه‌ی‬

‫ه��ه‌رک��ام�� ‌ه ب�� ‌ه ج���ۆرێ���ک‌و ل��ه ‌ه���ه‌ر شوێن ‌ه‬

‫چوویت‌و گه‌ڕایته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو له ‌گیانله‌به‌رانی‬

‫ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک‪ ،‬وه‌اڵم���ی ئ��ه‌م پرسیاره‌یان‬

‫دیکه‌ش زیاتر رێت لێی ون بووگه‌‪ ،‬ریشت‬

‫داوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫له ‌پشته‌و ‌ه ده‌رهاتوو ‌ه بۆه‌ت ‌ه کلک‌و نینۆکت‬

‫له ‌هه‌ندێک رێبازی بیرمه‌ندی‌‪ ،‬هــه‌روه‌ها‬

‫ئه‌وه‌نده‌ دریژ‌بۆه‌ته‌وە بۆتەسم‪.‬‬

‫ئایینیدا ب��ه ‌ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌ی ب���اری لـــه‌ش ل ‌ه‬

‫ئ���ه‌م ب��ۆچ��وون�� ‌ه ی��ه‌ک��ێ��ک ل���ه‌و ب���ۆچ���وون‌و‬

‫سرۆشتدا‪ ،‬ب��ه‌ره‌و زی��ن��دووم��ان��ه‌وه‌ی گیانو‬

‫تێڕامانگه‌لەیە سه‌باره‌ت ب ‌ه بارودۆخی دوای‬

‫راب��وون��ی دووب����اره‌ی ل��ه ‌دنیایه‌کی دیکه‌دا‬

‫مردنی م��رۆڤ‌‪ ،‬کە ک��ه‌وت��ووه‌ت�� ‌ه ب��ه‌ر ریپی‬

‫ب�� ‌ه خشک ‌ه ملی رێ��گ��ای��ان گ��رت��ووه‌ت��ه‌ب��ه‌ر‌و‬

‫مێشکی مرۆڤی خۆبەزلزان‌و ل ‌ه خۆ بایی‌و‬

‫گوتوویانه‌‪ :‬رابوونی رۆحی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێک‬

‫خ��ۆب��ه‌س��ه‌رت��ه‌ڵ��ی س��روش��ت ن��اس��ێ��ن��ه‌ر‪ .‬ئه‌و‬

‫وه‌ک زۆر لـــ ‌ه ئایینه‌سامییه‌کان بـــه‌راشکاوی‬

‫نه‌یتوانیو ‌ه قنیات به‌وه ‌بکات‪ ،‬کە ‌مرۆڤیش‬

‫زیندوو بوونه‌وه‌ی لـــه‌شییان په‌سندکردووه‌‌و‬

‫وه‌ک گیانله‌به‌رانی دیکه‌‪ ،‬ده‌مرێت‪ ،‬ده‌ڕزێت‌و‬

‫خ��ه‌ڵ��ک��ی��ان لــــه‌و رۆژه ‌ت��رس��ان��دووه‌‪ ،‬کە‬

‫ئێسک‌و پروسکی لێک ده‌ترازێت‌و جارێکی‬

‫سه‌نگ‌و ‌ت���رازووی هه‌ڵسه‌نگاندنی ره‌فتار‪،‬‬

‫دیک ‌ه ب��ه‌ره‌و ب��اوان ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و ئاوێته‌ی‬

‫دان��راوه‌‌و به ‌سه‌نگ‌و پێوان ‌ه موو ل ‌ه ماست‬

‫خ���اک‪ ،‬ی��ان س��روش��ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی‬

‫ده‌رئ��ه‌ک��ێ��ش��ن‪ .‬هه‌ندێکیش ب��ه ‌لێکدانه‌وه‌ی‬

‫زیندوو ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان هه‌ستانه‌وه‌یه‌ک له‬

‫زانستییانه‌‌و بە تێڕامان به ‌پشتبه‌ستن ب ‌ه‬

‫‌ئارادا‌بێت‪ ،‬راست وه‌ک ئه‌و ‌ه هه‌رشتێک له‌و‬

‫زانسته ‌سروشتییه‌کان‪ ،‬وه‌ک گیانله‌به‌رانی‬

‫چه‌شن ‌ه ل ‌ه سه‌ر هه‌رد شین نه‌بووبێت‪ .‬هه‌ر‬

‫دیکه‪ ،‬چاویان ل ‌ه مرۆڤ کردووه‪ ،‬کە‌ده‌مرن‌و‬

‫بۆی ‌ه هه‌ڵوه‌دای گه‌ڕان ب ‌ه دوای وه‌اڵمی ئه‌و‬

‫له‌خاکدا ئاوێته‌ی مادد ‌ه پێشووه‌کان ده‌بن‌و‬

‫پرسیاره‌دا بووه‌‪ ،‬کە‌ده‌بێژێت‪ :‬ئایا دوای مرن‬

‫ره‌نگ ‌ه جارێکی دی ل ‌ه ق��اپ��ۆڕی گ��وڵ‪ ،‬گیا‪،‬‬

‫هه‌ستانه‌وه‌یه‌ک هه‌یه‌‌و ئه‌گه‌ر هه‌ی ‌ه چلۆنه‌‪،‬‬

‫گیانله‌به‌رێکی دیکه‌دا‪ ،‬ئه‌وه‌یش به‌‌شێک له‌و‬

‫چلۆن له‌گه‌ڵی مامه‌ڵ ‌ه ده‌ک��رێ��ت‌و کێ هه‌ی ‌ه‬

‫له‌شه‌ی‪ ،‬کە خۆی له‌گه‌ڵ بوونه‌وه‌ری نوێ‬

‫‪29‬‬

‫سازگارکردووه‌ سه‌رهه‌ڵبداته‌وه‌‪.‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندییە زه‌قەکانی کلتووری سامی‬

‫وه‌ک گوترا هه‌ندێکیش به ‌گیانڕه‌وێنی‪ ،‬یان‬

‫س��ام��ی��ی��ه‌ک��ان ده‌چ���ن���ه‌وه‌س��ه‌رف��ه‌ره��ه‌ن��گ‌و‬

‫باڵگرتنه‌وه‌ی گیان بۆ له‌شێکی دی بڕوایان‬

‫زمانێکی به ت��ه‌واوی جیاوازو به ره‌چڵه‌ک‬

‫هێناوه‌‌و مژاری تناسخ‪ ،‬له‌م بیرەوه سه‌ری‬

‫له‌دایکبووی له‌ندی عه‌ره‌بن‌و به‌ره‌و بیابانی‬

‫هه‌ڵداوه‌‪.‬‬

‫سیناو ئورشلیم‌و ده‌وروب����ه‌ر چ���وون‌و به‬

‫ت�����ا ئ����ێ����رە ب����اس����ی ش����ێ����وە ت���ێ���ڕام���ان���ی‬

‫‌زۆرب���ه‌ی واڵت��ان��ی جیهاندا باڵوبوونەته‌وه‬

‫هیندۆئەورووپاییەکان ب���ووە‪ ،‬ل��ێ��رەوە بۆ‬

‫‪ .‬هه‌ندێکیش ده‌بیژن‪ :‬ئه‌وانه‌ی ده‌ورب��ه‌ری‬

‫دەرخ��س��ت��ن��ی ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ک��ل��ت��ووری‬

‫ئورشه‌لیم له‌و ره‌گه‌ز ‌ه نین‪ .‬مێژووی ئایینی‬

‫ئەوان‌و قەومە سامییەکان (عەرەب‪ ،‬عیبری‪،‬‬

‫ق��ه‌وم��ی س��ام��ی ب�� ‌ه ه��ۆی ئایینی دی��ان��ه‌وه‌‪،‬‬

‫کەلدانی‪ ،‬ئارامی‪ ،‬فنیقی‪ ..‬هتد) ئاماژە دەکەین‪،‬‬

‫گ��ه‌ی��ش��ت��ووه‌‌ت��ه‌دوورت����ری����ن ش��وێ��ن��ی ئ��ه‌م‬

‫کە لەگەڵ ئەوانەی هیندۆئەورووپاییەکاندا‬

‫جیهانه به‌رینه‌‌‪ .‬که‌له‌پوره‌که‌شیان به ‌هۆی‬

‫یەکناگرێتەوە‪ .‬بۆ نموونە الی سامییەکان‪،‬‬

‫ئایینی ئ��ی��س�لام��ه‌وه‌‪ ،‬پ��ه‌ل��ی هاویشتووه‌ت ‌ه‬

‫لە کۆنەوە بڕوا بە یەکخودایی هەیە‌و الی‬

‫نێو زۆر واڵت‌و فه‌رهه‌نگی نه‌ته‌وه‌‌گه‌لی‬

‫ئ��ەوال ب��ڕوا ب��ە چەند خ��ۆدای��ی ه��ەی��ە‪ .‬چاو‬

‫جۆراوجۆر (یه‌ک له‌وانه ‌فه‌رهه‌نگی کورد)‪.‬‬

‫الی هیندۆئەورووپاییەکان‪ ،‬س��ەرچ��اوەی‬

‫وه‌ک وت���م‪ ،‬ئایینی ی��ه‌ه��ودی‪ ،‬مەسیحی‌و‬

‫سەرەکی ناسینی سروشتە‌و الی سامییەکان‬

‫ئیسالم‪ ،‬خاوه‌ن پێشینه‌و ریشه‌ی فه‌رهه‌نگی‬

‫زانیاری لە رێگای گوێچکەوە دەستدەکەوێت‪.‬‬

‫سامیین‪ .‬سامییه‌کان ه��ه‌ر ل��ه ‌ک��ۆن��ه‌وه ‌به‬

‫مێژوو الی سامییەکان خەتی راستەو لە (ئا)‬

‫‌پێچه‌وانه‌ی هیندۆئەورووپاییه‌کان‪ ،‬له ‌کارو‬

‫وە دەستپێدەکات‌و لە (ب��ێ)وە واتا کۆتایی‬

‫نه‌ریتیاندا‪ ،‬به ‌تاکه ‌خودا بڕوایان هــــه‌بووە‪.‬‬

‫جیهان‪ ،‬کۆتایی پێدێت‪ .‬الی ئ��ەوان مێژوو‬

‫ب��ـ��ـ��ـ��ـ��ـ��ه‌م��ه‌ش ده‌وت����رێ����ت‪ :‬ت��اک��ان��ه‌پ��ه‌رس��ت��ی‬

‫پێچاوپێچ‪ ،‬یان بازنەییە‌و سەرەتاو کۆتایی‬

‫(‪ ،)Monotheism‬هه‌رسێ ئایینی سامی‬

‫نییە‪ .‬الی سامییەکان‪ ،‬تەنیا ی��ەک جیهان‬

‫تاکانه‌ په‌رستن‪ .‬سامییه‌کان به ‌پێچه‌وانه‌ی‬

‫هەیە‌و الی ئەوان جیهانی جۆراوجۆر هەیە‪.‬‬

‫هیندۆئەورووپاییه‌کان به ‌‌هێڵی راس��ت ل ‌ه‬

‫لە خ��وارەوە تێدەکۆشم روونتر ئەو باسە‬

‫مێژوو ده‌ڕوان���ن‪ .‬ب��ه‌م ج��ۆره ب ‌ه بۆچوونی‬

‫بخەمەبەر لێکۆڵینەوەی ورد‪ ،‬ب��ۆ ئ��ەوەی‬

‫ئه‌وان له ‌سه‌ره‌تادا‪ ،‬خودا جیهانی خوڵقاند‌و‬

‫خوێنەر لەو چەندوچوونە ئاگاداربێت‪.‬‬

‫ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تای مێژوو بوو‪ .‬به‌اڵم رۆژێک‬ ‫جیهان ده‌گ��ات�� ‌ه کۆتایی ئ��ه‌و هێڵه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫رۆژی دوا ل��ێ پرسینه‌وه‌یه‪ ،‬ک��ە خ��ودا ل ‌ه‬

‫شتێکی دیکه‌نییه‌و ماڵی ئه‌وال بۆ ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬

‫هه‌مووان ده‌پرسێته‌وه‌‌و دادگاییان ده‌کات‪.‬‬

‫خوداترس‌و خۆپارێزن چاکتره‌و به‌م جۆر ‌ه‬

‫بۆ هه‌رسێ ئایینه‌ک ‌ه ده‌وری مێژوو گه‌لێک‬

‫جیهانی دی ب ‌ه هه‌میشه‌یی له ‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪،‬‬

‫گرنگه‌‪ .‬به بڕوای ئه‌وان خودا له‌وه‌رسووڕان‌و‬

‫ده‌بێت له‌م جیهانه‌دا تێبکۆشن تێشۆی ئه‌و‬

‫گه‌ڕانی مێژوودا‪ ،‬ده‌وری هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و خودایە‬

‫جیهانه ‌ف��ه‌راه��ه‌م بکه‌ن‌و ئه‌مه‌ش ته‌نیا له‬

‫له ‌سه‌رانسه‌ری میژوویاندا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬

‫‌رێگای کڕنوش‌و به‌نده‌گی‌و فه‌رمانبردن‌و‬

‫بوونی مێژووش ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌یه‪ ،‬کە خودا‬

‫پـــه‌یڕه‌وکردنی ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌کانی خودادا‬

‫بتوانێت ئێراده‌ی خۆی تا رۆژی لێپرسینه‌و ‌ه‬

‫دێتە دی‪ ،‬وه‌ک ‌نوێژ‌و رۆژوو‌و جێهاد له‬

‫به ‌سه‌ر جیهاندا دابه‌زێنێت‪ .‬خودا له ‌رێگای‬

‫رێگای خودادا‌‪ ،‬هه‌ربۆی ‌ه مرۆڤی موسوڵمان‬

‫م��ێ��ژووه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو ج��ۆر ‌ه مرۆڤێک ب��ه‌ره‌و‬

‫ب��ۆ گه‌یشتن ب�� ‌ه خ��ۆش��ی��ی هـــه‌میشه‌یی‌و‬

‫رۆژی زیندووبوونه‌وه‪ ،‬ی��ان هه‌ستانه‌‌وه‌‌و‬

‫چـــێژ‌و شادی‌و خۆشڕابواردنی ئه‌و جیهانی‬

‫لێپرسینه‌وه‌‪ ،‬رێنوێنی ده‌ک���ات‪ .‬ل��ه‌و ک��ات‌و‬

‫هه‌تا هه‌تاییه‌‪ ،‬به رێنوێنی رێبه‌رانی ئایینی‌و‬

‫ساته‌‌دا‪ ،‬هێزی شه‌ڕ‌و خراپه‌نامێنێت (جیهانی‬

‫الی ئ��ه‌وان زیاتر به ‌مه‌به‌ستی گه‌یشتن به‬

‫سوفیی وه‌رگێڕانی نووسه‌ر‪ ،‬ل‪ 200‬ـ‪.)202‬‬

‫‌ده‌سه‌اڵت ب ‌ه سه‌ر ئه‌وانه‌دا‪ ،‬کە ‌دژی ئایینن‪،‬‬

‫لێره‌دا هه‌ڵوێسته‌یه‌ک به ‌پێویست ده‌زان��م‪،‬‬

‫ی��ان ل ‌ه خۆیان نیین‪ ،‬ی��ان به ‌وت��ه‌ی ئ��ه‌وان‬

‫ئ��ه‌وی��ش ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ک��ە‌خ��اوه‌ن��ه‌ک��ان��ی ئ��ه‌و‬

‫په‌ره‌پێده‌ری کوفر‌و ب��اری بێخودایین‪ ،‬خۆ‬

‫کلتووره‌ی‪ ،‬کە ‌بڕوایان به ‌هێڵی راس��ت ل ‌ه‬

‫ده‌ته‌قێنێته‌وه‌‪ ،‬چونکه ئه‌و هه‌پروون هه‌پروون‬

‫مێژوودا هه‌یه‌‌و خودا به ‌خاوه‌ن ده‌سه‌اڵت‌و‬

‫بووه‌‪ ،‬پێیوای ‌ه بۆ پێشگرتن له ‌په‌رەسه‌ندنی‬

‫چ���اوه‌دێ���رو ی��اس��ادان��ه‌ر‌و خ���اوه‌ن ب��ڕی��اری‬

‫بێخودایی‌و پشتکردن له ‌ئایینی خ��ودا‪ ،‬کە‬

‫بێئه‌مال‌و ئه‌وال ده‌زانن‌و هه‌روه‌ها الیان وایە‬

‫‌هه‌رئایینی ئیسالمه‌و سڕینه‌وه‌ی‌شوێنه‌واری‬

‫ژیانی ئه‌م جیهانه به‌رینه په‌سته‌‪‌،‬به ‌ئێره‌تی‪،‬‬

‫دوژمنانی خودا واتا بێباوڕان‪ ،‬ملکه‌چنه‌کەران‬

‫ی��ان کاتی له ‌قه‌ڵه‌م دەدەن‪ .‬وه‌ک قورئان‬

‫بۆ فه‌رمانی خــــودا خۆی فیدا ده‌کات‪ ،‬هه‌ر‬

‫ده‌بێژێت‌‪ :‬وما الحیاة الدنیا إال متاع الغرور (آل‬

‫ت دوای هه‌پروون هه‌پروون‬ ‫بۆیه وا ده‌زانێ ‌‬

‫عمران‪ .)185/‬واتا ژیانی ئه‌م جیھانه ‌بێجگه‬

‫ب��وون��ه‌ک��ه‌ی‪ ،‬یـــه‌کڕاست‌و ب��ێ پێچ‌و په‌نا‪،‬‬

‫‌ل ‌ه کوتاڵی له‌خۆباییبوون‪ ،‬شتێکی دیکه ‌نییه‌‪.‬‬

‫ده‌چێته ‌به‌هه‌شت‌و پاداشتی خۆی له‌و خودا‬

‫‌وما الحیا ‌ة الدنیا إال لعب ولهو (األنعام‪.)32/‬‬

‫بەتوانا‌و مه‌زن‌و چاوه‌دێر‌و تاکه یاسادانه‌ر‌و‬

‫ژی��ان��ی ئ��ه‌م جیهانه ‌جگه ‌ل�� ‌ه گ��اڵ��ت��ه‌و گه‌پ‬

‫خ��اوه‌ن ه��ه‌ردووک جیهانه‌‪ ،‬بێ ک��ه‌م‌و زیاد‬

‫‪31‬‬

‫‌وه‌رده‌گ��رێ��ت‌و بۆ هه‌تاهه‌تای ‌ه له خۆشێدا‬

‫ئیسالمدا بخوێنه ‌به ‌ناوی ئه‌و خودایه‌ت‪ ،‬کە‬

‫ده‌بێت‪ .‬له‌به‌ره‌و‌رووبوونی حوسینی کوڕی‬

‫ئافڕاندی‪ .‬إقراء بإسم ربک الذي خلق (العلق‪،)1‬‬

‫عه‌لی خه‌لیفهی ئیسالم له‌گه‌ڵ سوپای یه‌زیددا‪،‬‬

‫له رێگای گوێچکه‌‌وه ‌هاتووه‌‪ .‬به ‌راستی له‬

‫بێنرخ بوونی جیهان له ‌زاری ن��اوب��راوه‌و ‌ه‬

‫‌هه‌رسێ ئایینه‌کــه‌دا‪ ،‬خوێندنه‌‌وه‌ی په‌ڕتووکی‬

‫ده‌بیسین‪ ،‬کە ‌به (‌حه‌نظله) ناوێک ده‌بێژێت‌‪:‬‬

‫پیرۆز به ‌ده‌نگی به‌رز‪ ،‬باوه‌‪ .‬سامییه‌کان به‬

‫‌ب��ه‌ره‌و مڵکی هه‌رمان ب��ڕۆ‪ ،‬کە ‌له ‌جیهان‌و‬

‫پێچه‌‌وانه‌ی ب��اوی هیندۆئەورووپاییه‌کان‪،‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی تێدای ‌ه باشتر ‌ه (ئیسالم ل ‌ه ئێراندا‪،‬‬

‫له ‌شێوه‌ی په‌یکه‌رتاشیدا‪ ،‬مه‌زنی خودایان‬

‫نووسینی عه‌بدولعه‌لی مه‌عسومی ‪1380‬ی‬

‫ن��ه‌دۆزی��وه‌‌ت��ه‌‌وه‌‪ .‬وات��ا ئ��ه‌وان په‌یکه‌ریان ل ‌ه‬

‫هه‌تاوی ل‪ ،)14‬به‌اڵم خۆ ته‌قاندنه‌و ‌ه له نێ ‌و‬

‫خودا نه‌کێشا‪ .‬به‌ تایبه‌ت ل ‌ه ئایینی جوله‌که‌و‬

‫کۆمه‌ڵی زاڕۆک��ان‌و خه‌ڵکی ئاسایی‌و شه‌لم‬

‫ئ��ی��س�لام��دا‪ ،‬تاشینی پ��ه‌ی��ک��ه‌ری ل��ه‌و چشنه‬

‫کوێرم نابوێرم‪ ،‬تای ت��ەرازوو به ‌الی ئه‌و‬

‫‌ناڕه‌وایه‌‪ .‬له‌سه‌رده‌می کۆندا هاتووه‌مرۆڤ‬

‫بۆچوونه‌دا ‌سه‌نگین ده‌کات‪ ،‬کە ‌ده‌ستێک له‬

‫نابێت وێنه‌ی خ��ودا بکێشێت‪ .‬په‌یکه‌رتاشی‬

‫‌پشته‌وه‌هه‌یه‌ئه‌وانه‌بۆ گه‌یشتن به‌ئامانجێک‪،‬‬

‫دیانه‌کان ل ‌ه عیسا‪ ،‬به‌ری شوێنه‌واری جیهانی‬

‫کە ‌بریتیی ‌ه ل ‌ه وه‌ده‌ستهێنانی ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬بۆ‬

‫ی��ون��ان��ی ـ رۆم��ی��ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌و ئایینه‌دا ئیستاش‬

‫ئه‌نجامدانی ئه‌وکاره‌دزێوه خه‌ڵکی بیرهه‌ژار‬

‫ئورتودوکسه‌کان خۆ له‌و کاره ‌ن��اده‌ن‪ .‬له‌م‬

‫‌هانده‌دات‪ .‬ئینجا‪ ،‬قوربانییه‌کان لۆ تیناگه‌ن؟‬

‫سێ ئایینه‌دا به ‌پێچه‌وانه‌ی ئایینه‌گه‌وره‌کانی‬

‫من سه‌رم سووڕماوه‌‪.‬‬

‫خۆرهه‌اڵت‪ ،‬ل ‌ه نێوان خودا‌و خۆڵقاوه‌کانیدا‪،‬‬

‫هه‌ر جۆرێک بێت هـــه‌روه‌ک باسمکرد‪ ،‬بینایی‬

‫جیاوازی‪ ،‬که‌لێن‪ ،‬یان مه‌ودای به‌رین هه‌یه‌‪.‬‬

‫الی هیندۆئەورووپییه‌کان‪ ،‬گرنگترین هه‌سته‌‪،‬‬

‫لێره‌دا (به‌تایبه‌ت له‌ئایینی فه‌له‌دا) مه‌به‌ست‬

‫که‌چی بیستن الی سامییه‌کان ئه‌ونرخه‌ی‬

‫ل��ه‌م ب��ۆچ��وون�� ‌ه خ��ۆرزگ��ارک��ردن��ی خ��ۆ نییه‬

‫هه‌یه‌‪ .‬وه‌ک ده‌زان��ی��ن ب��ڕوای ج��ووه‌ک��ان به‬

‫‌له ‌وه‌رس��ووڕان��ی گیان ره‌وێ��ن��ی‪ ،‬به‌ڵکو بۆ‬

‫په‌یڤ ده‌ستی پێکرد‪ .‬هـۆ ئیسرائیل بـــژنه‌ڤه‌‪.‬‬

‫رزگ��ارک��ردن��ی پسات ل��ه ‌ت��اوان��ه‌‪ .‬که‌چی له‌‬

‫له ‌سه‌رده‌می کۆندا هاتووه‌‪ ،‬چلۆن خه‌ڵک‬

‫هه‌ر سێ ئایینه‌که‌دا ئه‌وه‌ی بۆ رزگاربوون‬

‫وت��ه‌ک��ان��ی خ���ودای���ان ب��ی��س��ت‪ .‬پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ری‬

‫ب��ه ‌س��ه‌ر ژی��ان��ی ئایینیدا زاڵ���ه‌‪ .‬بریتییه ‌له‬

‫ج��ووه‌ک��ان ب��ه‌پ��ه‌ی��وی ی��ه‌ه��وه‌ئ���اوای وت‪،‬‬

‫‌نوێژخوێندن‌و ئامۆژگاریکردن‌و خوێندنه‌وه‌ی‬

‫ده‌ستی پێده‌کرد‪ .‬الی دیانه‌کانیش بیستنی‬

‫ئه‌و په‌ڕاوانه‪ ،‬کە‌سه‌باره‌ت به‌وان نووسراوه‌‪،‬‬

‫په‌یڤی خ���ودا بایه‌خێکی گرنگی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫نه‌ک تێکۆشان بۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی ده‌روون��ی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫بیرکردنه‌وه‌و تێڕامان له خ��ۆدا ( جیهانی‬

‫له ‌بازاڕ‌و کۆڕو کۆمه‌ڵ‌و کۆالنه‌کاندا‪ ،‬به‌ری‬

‫سوفیی‪ ،‬پێشووو‪ ،‬ل‪ 196 ،‬ـ‪ .)202‬‬

‫دووری ل ‌ه زانست‌و تێکنیک‌و پیشه‌سازی‌و‬

‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و ئایینێک ته‌نیا پ��ێ ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫بواری رووناکبیری‌و تێڕامان‌و هه‌وڵنه‌دان بۆ‬

‫ب��ه‌ن��ده‌گ��ی��ک��ردن‌و ب����اری ک��ڕن��وش��ب��ردن بۆ‬

‫پێکهینانی گوڕانکاری ل ‌ه کۆمه‌ڵ‌و ده‌سه‌اڵت‌و‬

‫پ����ه‌روه‌ردگ����ار داب��گ��رێ��ت‌و ب�� ‌ه پ��ه‌ی��ڕه‌وان��ی‬

‫شێوه‌ی ژیانه‪ ،‬کە‌نه‌ده‌سه‌اڵتداره‌کان خۆ له‌و‬

‫خ���ۆی راب��گ��ه‌ی��ەن��ێ��ت ئ���ه‌م جیهان ‌ه کاتییه‌‌و‬

‫کار ‌ه ده‌ده‌ن‌و ن ‌ه ب ‌ه کلتوور خه‌ڵکه‌ک ‌ه خوویان‬

‫ژیانی هه‌تاهه‌تایی له ‌جیهانێکی دیکه‌دایه‌‪،‬‬

‫به‌گوڕانکارای گرتووه‌‪ .‬زۆرجار باسی ئه‌وه‬

‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌ ل���ه‌گ��ۆڕی��ن��ی ژی�����ان‌و ت���ازه‬

‫‌ده‌کرێت‪ ،‬ئێم ‌ه به ‌گشتی خ��اوه‌ن یاساگه‌لی‬

‫‌ه��ێ��ن��ان‌و دۆزی���ن���ه‌وه‌ی پێوه‌ندیی ‌ه ب��ه رێ��ژ ‌ه‬

‫دێموکراتیک نین‌و چوارچێوه‌یه‌کی له‌بار‌و‬

‫س��ه‌ق��ام��گ��ی��ره‌ک��ان��ی ن���ێ���وان دی���ارده‌ک���ان���ی‬

‫هۆش په‌سند بۆ ره‌فتار‌و هه‌ڵسوکه‌وتمان‬

‫سرۆشت‌و گه‌یشتن به ‌یاسا سرۆشتییه‌کان‬

‫دیاری نه‌کراوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه دۆخـــه‌کــه‌مـــان شپرز‌و‬

‫ب��ۆ ئ��اف��ڕان��دن��ی ئ��ام��رازی ن���وێ‌و پێکهێنانی‬

‫خراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت‌و پله‌ی تێگه‌یشتنی‬

‫ژیانیکی به‌خـته‌وه‌رانه‌‌و مرۆڤدۆستانه‌‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ئێم ‌ه بـــه‌رز نه‌بێته‌وه‌‌و تـــه‌بایی‌و پێکه‌وه‌ژیانی‬

‫مێشکی ئه‌و په‌یڕه‌وانه‌دا بار ده‌کات‌و کۆمه‌ڵی‬

‫برایانه‌‌و سازگار له‌گه‌ڵ گیانی سه‌رده‌مدا‬

‫له‌و چه‌شن ‌ه ده‌بێته پاشــــکۆی کۆمه‌ڵگا پێش‬

‫نه‌بێت ‌ه به‌شێک ل��ه ‌ره‌ف��ت��اری رۆژان��ه‌م��ان‌و‬

‫ک��ه‌وت��ووه‌ک��ان‌و ب��ۆ هه‌میش ‌ه ب�� ‌ه ک��وێ��ری‌و‬

‫ی ئه‌ ‌و مێشک ‌ه بین‪ ،‬کە‬ ‫هه‌میشه فه‌رمانبه‌ر ‌‬

‫لێقه‌وماوی‌و بیر ه��ه‌ژاری‌و ژێر ده‌سته‌یی‬

‫له ‌کۆمه‌ڵگا دواکه‌وتووه‌که‌ماندا به ‌وردی‬

‫ده‌م��ی��ن��ێ��ت��ه‌‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه خ���اوه‌ن ب��ڕواک��ان‬

‫هه‌ڵپێچراوه‌‌و هه‌میش ‌ه ده‌بێته ‌دن��ه ‌ده‌ری‬

‫س����ه‌ره‌ڕای ب��ه‌ن��دەگ��ی��ک��ردن‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت نرخی‬

‫هه‌ڵسوکه‌وتمان له‌گه‌ڵ ده‌ورو به‌ره‌کانماندا‪،‬‬

‫پێویست بۆ ژیانی ئه‌م جیهانه‌ش‪ ،‬کە‌به گشتی‬

‫دان��ان��ی ی��اس��ای پ��ێ��ش��ک��ه‌وت��ووش ناتوانێت‬

‫هه‌ست به ‌بوونی ده‌ک��ه‌ن‌و تیایدا ده‌ژیــن‪،‬‬

‫ده‌ردی بێسه‌رو به‌ره‌ییمان چاره‌سه‌ربکات‪.‬‬

‫دابنێن‌و ل ‌ه کاروانی رازاوه‌ی شارستانییه‌‌تی‬

‫چونک ‌ه له‌و ب��ار‌ودۆخ��ه‌دا پێش ئ��ه‌وه ‌یاسا‌و‬

‫س��ه‌رده‌م به‌جێ نه‌مێنن‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای بوونی‬

‫دادگا ل ‌ه تاوانی تاوانباران بکۆڵیته‌وه‌‪ ،‬ئێم ‌ه‬

‫سه‌رچاوه‌ی ژێرزه‌وینی‌و ده‌وڵه‌مه‌ندیی زۆر‬

‫خـــۆمان ده‌ستپێشخه‌ری ده‌کـــه‌ین‌و زۆرجار‬

‫له ‌واڵته ‌پاشکه‌وتووه‌کان‪ ،‬شپرزه‌یی باری‬

‫زیـــاتر له ‌راده‌ی پێویستێش تاوانبار‪ ،‬یان‬

‫ژیان‌و له‌شسـاغی‌و خانوبه‌ره‌و که‌ره‌‌سته‌ی‬

‫تاوانبارکراو ل ‌ه شه‌قام‌و ک��ۆاڵن‌و ته‌نانه‌ت‬

‫هاتووچۆو شه‌قام‌و شێوه‌ره‌فتاری خه‌ڵک‬

‫ل ‌ه ماڵی خۆیدا س��زاده‌ده‌ی��ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ری‬

‫‪33‬‬

‫خوونه‌گرتن ب��ه ‌ی��اس��ا‌و رێ��س��ای دان���راو له‬ ‫‌الیه‌ن نوێنه‌رانی خه‌ڵکه‌وه‌یه ‌(ئه‌گه‌ر کۆمه‌ڵگا‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی دیمۆکراتیک به‌‌ڕێوەبچێت)‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫به‌و شێوه‌نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وجار شپرزه‌یی زیاتر به‬ ‫‌قه‌واره‌ی کۆمه‌ڵه‌وه‌ خۆیدا ده‌کرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫مێژووی تێهه‌ڵکێشکردنی بیری جیهادو‬ ‫جەنگی چەكداریی بۆ ناو رەوتی ئیسالمی سیاسیی كورد‬

‫نووسینی‪ :‬رەوەند هەورامی‬

‫‪35‬‬

‫دەستپێک‬

‫زیاتریش ه��ۆك��ارەك��ەی بۆ پاڵپشتی ئێران‬

‫لە باشووری كوردستاندا رەوتی ئیسالمی‬

‫دەگ��ەڕان��دەوە‪ ،‬لە كاتێكدا ئێران ئیستغاللی‬

‫پەیوەست نییە بە ئەزموونی زانایەكی ئایینی‌و‬

‫دەنگی ن��ارەزای��ی خەڵكەكەی كردبوو نەك‬

‫داهێنانی داهێنەرێكی ئایینی ك����وردەوە‪.‬‬

‫خەڵكەكە بەشێك ب��ن ل��ە پ���ڕۆژه‌ی ئێران‪.‬‬

‫ه��ەروەك چ��ۆن لە میسردا كەسێكی وەك‬

‫ئیستغاللكردنەكەش لە رێگەی هەندێك لە‬

‫حەسەن بەنا سروشتییەن بە خوێندنەوە‬

‫زانا ئایینییەكانەوە بووه‌‪ ،‬كە ریشەیان لە ناو‬

‫بۆ بارودۆخەكەی رێكخستنێكی لە بەرانبەر‬

‫رێكخستنە ئیسالمییە سیاسییە ئیخوانییەكەدا‬

‫بیرە باوەكانی ئەو ده‌م ‌ه قوت كردەوە‪ ،‬یاخود‬

‫ه��ەب��وو‪ .‬بەمەش رژێ��م كاریگەریی رەوت��ی‬

‫ل��ە پاكستاندا زان��ای��ەك��ی وەك م���ەودوودی‬

‫ح��وك��م��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ���ێ���ران ل���ە س��ەر‬

‫پارتێكی ئیسالمی بە كەڵكوەرگرتن بە مەكرو‬

‫جەماوەری دەڤەرەكەی بە هۆكار زانیو ‌ه بۆ‬

‫نیازی خۆی راگەیاندووه‌‪ .‬لە كوردستاندا‬

‫روودان��ی ئەو پشێوی‌و بەرهەڵستكارییانە‬

‫ریشەی سیاسیی ئیسالمی ه��ەب��وو‪ ،‬بەاڵم‬

‫‪ .‬ب��ۆی��ە رژێ��م��ی ب��ەع��س��ی��ش زۆر دڕن��دان��ە‬

‫ریشەی ئیسالمیی چەكدار فرە نوێ بووه‌‪.‬‬

‫هەستا بە سەركوتكردنی خۆپیشاندانەكە‌و‬

‫بە بڕوای چاودێران ئەم ریشە چەكدارییە‬

‫سەرئەنجامەكەیشی لە رووخاندنی گەڕەكی‬

‫هێندەی مەبەستەكەی دروستكردنی چەترێك‬

‫ێ‬ ‫ك��ان��ی ع��ەش��ق��ان��ی ش����اری ه��ەڵ��ەب��ج��ە‌و ب ‌‬

‫بوو ‌ه بۆ پاراستنی رێكخستن‌و خەت‌و باڵە‬

‫سەروشوێنكردنی ژم��ارەی��ەك ل��ە خەڵكی‬

‫ئیسالمییەكان نیو هێندە هەوڵێك نەبوون‌و‬

‫خورماڵ‌و ه��ەورام��ان‌و پاشان زیندەبەچاڵ‬

‫پێویستییه‌کی كاتیی ئ��ەو قۆناغە نەبوون‬

‫كردنیاندا خۆی بینییەوە‪ ،‬دیارە بەمەش رژێم‬

‫بۆ رووبەڕووبوونەوەی رژێمی فاشیستی‬

‫رق‌و قینی جەماوەری راپەڕیوی زیاتر كردو‬

‫بەعس‪ .‬جاڕدانی تەوژمی چەكداریی ئیسالمی‬

‫لە نێو ئەو هەڵچوونەدا زانایان ئیستغاللی‬

‫هۆکاری راستەوخۆی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی‬

‫رەوشەكەیان ك��رد‪ .‬بۆیە لە هەڵەبجەدا بە‬

‫‪‌1987‬و پاش خۆپیشاندانە جەماوەرییەكەی‬

‫تایبەتی بنەماڵەی شێخ عەبدولعەزیزی‬

‫‪13‬ی‪5‬ی‪ 1987‬دوای ئەوەی‪ ،‬کە جەماوەری‬

‫پریس‪ ،‬بوونە كەواسوری بەرلەشكری دەنگە‬

‫هەڵەبجە‌و هەورامان‌و خورماڵ دژ بە رژێمی‬

‫نارەزاییەكان‌و رۆڵی بەرچاویان بینی بۆ ئەو‬

‫داپڵۆسێنەری بەعس راپەڕین‪ ،‬خۆپیشاندانەكە‬

‫پڕۆژ ‌ه كاتییەی‪ ،‬کە رژێمی ئیسالمیی ئێران‬

‫پ���ەرەی س��ەن��د‪ .‬رژێ��م ب��ۆی دەرك����ەوت‪ ،‬کە‬

‫خواستیان لە س��ەری هەبووه‌‪ ،‬لە نێو ئەو‬

‫جموجوڵی بەرهەڵستكاریی زۆر بەهێزە‌و‬

‫زانا راپەڕیوانەدا مەال عوسمان عەبدولعەزیز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫وەك ری���ش س��پ��ی��ی��ەك‌و م��ەالی��ەك��ی دێ��ری��ن‬

‫هەمیشە بە تێپەڕبوونی كات ئەوان باسیان‬

‫ێ لە‬ ‫كرایە رێبەرو دەمڕاستی هەمووان‪ ،‬وەل ‌‬

‫لە راب��ردوو ك��ردووەو وتوویانە بزووتنەوە‬

‫بنچینەدا‌و ئەسڵی دروستكردنی جموجوڵەكان‬

‫تۆ پێشەنگ نیت‪ ،‬ئێمە پێشەنگین‪.‬‬

‫گەڕاوه‌ته‌و ‌ه بۆ مەالعەلی عەبدولعەزیزی برا‬ ‫بچووكی‌و مامۆستا ئەحمەد كاكە مەحمودی‬

‫گردبوونەوەكەی شاری سنەو راگەیاندنی‬

‫ه���ەورام���ان‪ ،‬ک��ە ب��ە ت��وون��دی ل��ە مینبەری‬

‫بزووتنه‌وەی ئیسالمی‬

‫سەر‬

‫بە كۆچی مامۆستا م��ەال عوسمان‌و شێخ‬

‫مزگەوتەكانەوە‬

‫هێرشیانكردووه‌ت ‌ه‬

‫دامەزراوەكان‌و سیاسەت‌و ئەجێندای رژێمی‬

‫ع��ەل��ی ع��ەب��دول��ع��ەزی��زو مامۆستا ئەحمەد‬

‫بەعس‌و تەنانەت پارتە الئیك‌و عەلمانییەكانی‬

‫ك��اك��ە م��ەخ��م��ودی ه���ەورام���ان‪ ،‬ه��اوك��ات بە‬

‫ك��وردی��ش‪ .‬ه��ەر ب��ۆی��ە ب��ە زووی���ی ب��ڕی��اری‬

‫كۆچی شێخ موحەمەد سەرگەتی‪ ،‬کە ئێستا‬

‫کۆچكردنیان بۆ ئێران داو خۆیان‌و خەڵكێكی‬

‫پ��ێ��ش��ەوای ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمییە ب��ۆ ئ��ێ��ران‪،‬‬

‫زۆرو هاوواڵتیانیان بە جێهێشت‌و بەرە‌و‬

‫گۆڕانكاری ریشەیی لە نەزمی كاركردنی‬

‫كۆماری ئیسالمیی ئێران كۆچیان كرد‪ .‬ئیتر‬

‫ئەو زانا ئایینییانەدا دروستبوو‪ ،‬ئەوان چەند‬

‫بە گەیشتنیان بۆ ئێران راستەوخۆ بیریان‬

‫زانایەكی ئایینی بوون‪ ،‬کە یەك رێكخستن‌و‬

‫لە دامەزراندنی پارتێكی ئیسالمیی چەكدار‬

‫یەك قوتابخانەی ئایینی باری نەهێنابوون‪،‬‬

‫كردەوە‪ ،‬کە لە سەر پێی خۆی راوەستێت‌و‬

‫راس��ت��ە ب��ە شێوەیەكی گشتی زان��اك��ان لە‬

‫بەرەنگاری فیعلی رژێمی بەعس ببێتەوە‪.‬‬

‫ه��ەورام��ان‌و هەڵەبجەوە كۆچیانكرد‪ ،‬بەاڵم‬

‫ه���ەرچ���ەن���دە پ��ێ��ش��ت��ر پ�����ارت‌و رێ��ك��خ��راوی‬

‫ل��ە ش��وێ��ن��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە‬

‫ئیسالمی‌تر س��ەری��ان��ه��ەڵ��داب��وو‪ ،‬ب���ەاڵم ئەو‬

‫زان��ای��ان��ی دیكە ئ��ەوان��ەی پێچراو ب��وون لە‬

‫پارتانە زیاتر لە ژێر كاریگەری الیەنی‌تردا‬

‫تۆڕە رێكخراوەییەكانی ئیخوان دیسانەوە‬

‫بوون‪ ،‬لە الیەن ئەوانەوە ئاڕاست ‌ه دەكران‪ ،‬کە‬

‫كۆچیانكرده‌و ‌ه بۆ ئێران‪ .‬لەوانە مامۆستا‬

‫دیارترینیان پەیوەندیی ئیسالمیی كوردستان‬

‫سەید ئەحمەدی پێنجوێنی لە هەولێرەوەو‬

‫بوو‪ ،‬ئەم پارتە ئایدیاو ئامانجی ناڕوون بوو‪.‬‬

‫چەندین زانای‌تر لە سلیمانییەوە پەیوەندیان‬

‫رێبەرەكانی لە تاریكیدا ب��وون‌و بچوكترین‬

‫ك���ردوو ‌ه ب��ەم مەالیانەوە لە ئۆردوگاكانی‬

‫ه��ەڵ��وێ��س��ت‌و ب��ەرن��ام��ەو ك��اری��گ��ەری خۆی‬

‫ئێراندا‪ .‬ئایا یەكبوون‌و گردبوونەوەی ئەوان‬

‫بەجێنەهێشت‪ ،‬لە هیچ قۆناغێكدا كەسێكیان‬

‫وەك گوێڕایەڵییەك بۆ قورئان‪ ،‬کە داوادەكات‬

‫ت م��ن پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمیم‪،‬‬ ‫ن��ەب��وو بڵێ ‌‬

‫موسوڵمانان دوور لە تەفرەو پەرتەوازەیی‬

‫‪37‬‬

‫دەستبەكاربن ك��اری لە س��ەرك��راب��وو‪ ،‬یان‬

‫كەسی بە الوە نەدەما‌و لە ماوەیەكی كەمدا‬

‫رێكخستنێك هەمووانی جواڵند بەرەو ئێران؟‬

‫دەپ��وك��ای��ەوە‪ .‬بۆیە ل��ە مانگی ح��وزەی��ران��ی‬

‫یان پڕۆژه‌یەكی ئێرانی بووه‌‌و ویستی ئەو زانا‬

‫‪1987‬داو ل��ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆب��وون��ەوەی��ەك��ی‬

‫ئایینییانە بخاتە گەمەیەكی سیاسییەوە‪ ،‬کە‬

‫ف��ره‌وان��ی زانایانی ئایینیدا لە ش��اری سنە‬

‫لە خزمەت پڕۆژه‌ی تەسیدیری سەورەكەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی‬

‫خۆیدا بن؟ نازانرێت چ سیحرێك بوو ‌ه ئەو‬

‫عێراق راگەیەندرا‪ ،‬بەاڵم گومان لەوەدا نییه‌‪،‬‬

‫هەموو زانا ئایینییە بە باگراوندی جیاوازەوەو‬

‫کە بزووتنەوەی ئیسالمی بە هیچ جۆرێك‬

‫بە رێكخستنی جیاوازەوە‪ ،‬كە خەتی یەك‌و‬

‫درێ��ژك��راوەی پەیوەندیی ئیسالمی نه‌بووه‌‪.‬‬

‫دووی ئ��ی��خ��وان‌و پ��ەی��وەن��دی ئیسالمی‌و‬

‫هەروەك مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز لە‬

‫س��ۆف��ی‌و دەروێ���ش���ی ت��ێ��داب��ووه‌‪ ،‬ه��اوك��ات‬

‫دیدارێكدا له‌م بارەیەوە وتوویه‌تی‪ :‬پێشتریش‬

‫خوێندكاری زانستە شه‌ڕعییەكان‌و خەڵكی‬

‫حیزبێكی‌تر هەبوو ‌ه بە ناوی بزووتنەوەی‬

‫بێ رابردووی تێدابووه‌‪ ،‬گەنجی سەر رووت‌و‬

‫پەیوەندیی ئیسالمی‪ ،‬كە لە نیوەی یەكەمی‬

‫تازە مەالی تێدابووه‌‪ ،‬هەمووان مامۆستا مەال‬

‫هەشتاكانی سەدەی بیستەمدا دروستكراوه‌‪،‬‬

‫عوسمانیان ك��ردە قسەكەری یەكەم‪ .‬ئیدی‬

‫بەاڵم ئێمە درێژەپێدەری پەیوەندی نەبووین‪،‬‬

‫خ��ودی مامۆستا ه��ات��وو ‌ه لە س��ەر بناغەی‬

‫بەڵی ئەو رابیتە ئەو برایانە شێخ محەمەد‪،‬‬

‫پەیوەندیی ئیسالمی پارتێكی ئیسالمیی نوێی‬

‫مەال مەحمودی ئازادی‌و شەهید مەال عەلی‌و‬

‫دامەزراندووه‌و دواتر ناونراو ‌ه بزووتنەوەی‬

‫ئەوانی‌تر‪ ،‬ئێمە خۆمان ئاگامان لێیان بووە‌و‬

‫ئیسالمیی ل��ە ك��وردس��ت��ان‪/‬ع��ێ��راق‪ .‬ئەمەش‬

‫بە ئەمڕۆ ئاگاداری ئێمە رۆشتنە دەرەوەو‬

‫موعەمایەكی ئ��اڵ��ۆزە‪ ،‬چونكە بزووتنەوە‬

‫پشتگیریمانكردن‌و یارمەتیشماندان‪ ،‬بە ناوی‬

‫تەنها ناوێك بوو ‌ه ئەگەرنا لە ناوخۆدا ریزو‬

‫ئ���ەوەوە‪ ،‬كە بۆ ئیسالم ك��اردەك��ەن‪ ،‬بەاڵم‬

‫رێبازی جیا بوون‪ .‬بوونی ئەم بزووتنەوەیە‬

‫حەقیقەت ئەوە نەبووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها وتوویه‌تی‪:‬‬

‫بە ب��ڕوای ئێمە لە سەر بنەمای پەیوەندی‬

‫س��ەب��ارەت ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ئیسالمی هیچ‬

‫نەبووه‌‪ ،‬چونكە پەیوەندیی مەودای مانەوەی‬

‫درێژەپێدانێك نەبوو‪ ،‬بەڵكو گۆڕانكارییەك‬

‫ب��ۆ ن��ەم��اب��ووی��ەوە‪ ،‬چونكە ه��ەم��وو الی��ەك‬

‫ب��وو ل��ە س��اح��ەك��ەدا‪ ،‬ئ��ەوەن��دە ب��وو ئ��ەوان‬

‫ك��ۆك ب��وون لە س��ەر سەركردایەتیكردنی‬

‫ئینزیمامیان كرد بۆ الی ئێمە‪ ،‬چونكە ئەگەر‬

‫مامۆستا م��ەال عوسمان ب��ۆ ب��زووت��ن��ەوە‌و‬

‫واب��وای��ە شێخ محەمەد ل��ە‌و ك��ات��ەدا لەگەڵ‬

‫ئەگەر پەیوەندی بە سەربەخۆیی بمایەتەوە‬

‫رێزماندا بۆی‪ ،‬کە مەسئول بوو لەوێدا‪ ،‬یان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫شێخ لەتیف‪ ،‬کە ئێمە چووین ئەو مەسئول‬

‫تەنانەت دەگێڕنەوە دەڵێن‪ :‬ه��ەر مەالیەك‬

‫ب��وو‪ ،‬كە پێش شێخ لەتیف شێخ محەمەد‬

‫كۆچی ب��ك��ردای��ە ب��ۆ ئ��ێ��ران‪ ،‬مامۆستا مەال‬

‫مەسئول ب��ووه‌‪ ،‬دەب��وو ئ��ەوان ببوونایە بە‬

‫عوسمان لە دڵسافی خۆیەوە دەیفەرموو‪،‬‬

‫جێگر هیچ نەبێت‪ ،‬ئیتر پ��اش ئ���ەوەی‪ ،‬کە‬

‫بیكەن بە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‪ .‬مەال‬

‫تەشكیالتی بزووتنەوەمان ك��رد ئەوانمان‬

‫هێندە قەدر‌و رێزی هەبوو‪ ،‬جگە لەوەی‪ ،‬کە‬

‫وەك ئەفراد قەبوڵ كرد‪ ،‬كە شێخ عوسمانی‬

‫خودی مامۆستا مەال عوسمانیش كەسێكی‬

‫كاكەم بوو ‌ه بە رابەرو منیش بووم بە جێگری‬

‫دڵ ساف‌و خواناس‌و سادە بوو‪.‬‬

‫ئەو‪ .‬لەبەر ئەوە بزووتنەوە درێژەپێدەری‬

‫لەم قۆناغە نوێیەدا بزووتنەوە بە ئاقارێكی‬

‫رابیتە نەبوو‪ ،‬بەڵكو دامەزراوەیەكی تازە بوو‬

‫راس��ت‌و رەوشێكی ت��ردا ب��را‪ ،‬کە زیاتریش‬

‫دروستكرا‪ .‬لە سەر بنەڕەتی ئەو بیروباوه‌ڕە‬

‫كاریگەری‌و رۆڵی مامۆستا مەال عوسمان‌و‬

‫پ��ێ��ش��ووەی‪ ،‬ک��ە ل��ە پ��ەن��ج��اك��ان��ەوە وەرم���ان‬

‫مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزی پێوە دیار‬

‫گرتبوو‪ .‬بەم جۆرە مەال عەلی عەبدولعەزیز‬

‫بوو‪ ،‬بزووتنەوە لە پاشكۆیەتییەوە‪ ،‬بوو بە‬

‫ئەو راستییانە دەخاتەڕوو‪ ،‬هه‌روه‌ها وەاڵمی‬

‫بزووتنەوەیەكی نێودەوڵەتیی‌و جگە لەوەی‪،‬‬

‫ئەوەش دەداتەوە‪ ،‬کە هەموو خەت‌و باڵەكان‬

‫کە لە الیەن جیهانی عەرەبی‌و ئیسالمییەوە‬

‫لە ناو بزووتنه‌وه‌دا وەك ئەندام وەرگیراون‪،‬‬

‫ناسرا‌و وەك بزاڤێكی خەباتگێڕی موسوڵمان‬

‫بەڵكو ئەسڵی مەتڵەب بنەماڵەی مەال عەلی‬

‫حساب كرا‪ ،‬بگرە بزووتنەوە توانی پەیوەندی‬

‫بوون‪ .‬وەك خۆی دەڵێت‪ :‬ئەوان سەردارو‬

‫لەگەڵ جیهانی غەیرە موسوڵمانیشدا دروست‬

‫جێگری پارتەكە بوون‌و ئەوانی دیش ئەندامی‬

‫بكات‌و تەنانەت مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە‬

‫الوەكی‪ .‬ئەمەیش دیسان ئەو راستییە پیشان‬

‫لەندەن‌و ئەمریكاشدا ك��ردەوەو داواك��اری‌و‬

‫دەدات‪ ،‬کە یەكبوونەكە یەكبوونێكی قورئانی‬

‫ن��ام��ە‌و ئاگاداریەكانی دەگەیشتنە نەتەوە‬

‫نەبووە‪ .‬بە ڵكو یەكبوونێكی كاتی بووەو لە‬

‫یەكگرتوەكان‌و دەوڵەتە زلهێزەكان‪ .‬میدیای‬

‫ژێر ئەو پەردەیەدا یەكخراون تا هەلی لەبار‬

‫ئەوروپا‌و ئەمریكاش بزووتنەوەی لە سایەی‬

‫بۆ قوتاربوون‌و ئیشی سەربەخۆ بڕەخسێت‪.‬‬

‫ئەو تەوژمەوە ناسی‌و لە چەندەها كۆنگرەی‬

‫لە س��ەرەت��ادا قیادەی بزووتنەوە زیاتر لە‬

‫رۆژنامە نوسیدا مامۆستا مەال عوسمان‌و‬

‫مامۆستایانی ئایینی (مەال) پێكهاتبوو‪ ،‬ئەمەش‬

‫ک لە‬ ‫مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیزو هەندێ ‌‬

‫بە پێچەوانەی رای زۆر كەسەوە‪ ،‬پێم وایە‬

‫سەركردەكانی‌تر دیمانەیان لە‌و میدیایانەوە‬

‫ئەمە سیمایەكی جوانی بە بزووتنەوە دابوو‪،‬‬

‫بۆ س���ازدرا‪ .‬ئ��ەم ناساندنەی بزووتنەوەی‬

‫‪39‬‬

‫ئیسالمی دی��س��ان��ەوە ئ��ەو راستییە پیشان‬

‫گونجان‌و فرسەت دروستبوون دەبوو لە هەر‬

‫دەدات‪ ،‬ک��ە خواستی ئ��ێ��ران ل��ە ناساندنی‬

‫كاتێكی زوودا سەر هەڵ بدات‌و ئەم رەوتەش‬

‫بزووتنەوە فرە لە پێشچاو گیرابوو‪ .‬ئێران‬

‫بە گەشەیەكی خێرا‌و سەیر لە پەنجاكان‌و‬

‫چ��ۆن مەبەستی ب��وو دۆزی كیمیابارانی‬

‫شەستەكان‌و حەفتاكانی سەدەی رابردوودا‬

‫هەڵەبجە بە دنیا بناسێنێت‪ ،‬بە‌و جۆرەیش‬

‫سەری هەڵدا‪ ،‬بەاڵم تا ئەم دواییەش نەیتوانی‬

‫مەبەستی بوو بزووتنەوە بناسێنێت‪ .‬ئێران‬

‫پانتاییەكی فره‌وان بگرێتەوە‌و جیاكارییەك‬

‫ویستی ت��ەوژم��ی ئیسالمی بكاتە بەدیلی‬

‫لەگەڵ رابوردوودا دروست بكات‌و دواتریش‬

‫تەوژمی نەتەوەیی‪ ،‬چونكە بە جۆرێك لە‬

‫ل��ە ش��ێ��وەی رێكخراوێكی ئیسالمیدا قوت‬

‫جۆرەكان س���ەرەداوی پەیوەندی لە نێوان‬

‫ببێتەوە‪ ،‬بەاڵم پاش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە‬

‫پارتە نەتەوەییەكان‌و بەرهەڵستكارەكانی‬

‫سەر دروست بوونیدا‌و رودانی گۆڕانكاری‌و‬

‫خۆیدا دەدییەوە‪ .‬لەبەر ئەوە بە رامهێنانی‬

‫ب��ەرەوپ��ێ��ش��چ��وون��ەك��ان وای ك���رد‪ ،‬ک��ە ئەو‬

‫بزافی رزگ��اری��خ��وازی��ی ك��وردی باشور لە‬

‫رەوتە بە پەلە گەشە بكات‪ ،‬بۆیەش رەوتی‬

‫بۆتەیەكی ئیسالمیدا ئیدی رزگاری دەبوو لە‬

‫چەپ لە‌و كاتەدا توانی بۆ ماوەیەكی زۆر‬

‫دەستتێكەڵكردنی كوردی ئێران‌و عێراق‪.‬‬

‫وەك رەوت‌و الی��ەن��ی دەس���ت رۆی��ش��ت��وو‬ ‫ب��م��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ ئ���ەوەش���دا گ��ۆڕەپ��ان��ی‬

‫بۆچی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمی لە ئامێز‬

‫ك��وردی��ی ب��ە شێوەیەكی ب��ەرچ��او نەكەوتە‬

‫گرت‌و بە دنیای ناساند؟‬

‫ژێ��ر كاریگەری ئ��ەو بەرەوپێشچوونەوەو‬

‫لە گرنگترین‌و دیارترین هۆكارە دەرەكییەكان‪،‬‬

‫ن��ەب��ووی��ە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك��ردن��ە ك��اری‬

‫کە پاڵپشت بوون بۆ گەشەو نەشونماكردنی‬

‫ئیسالمیی بە شێوەیەكی ب��ەرف��ره‌وان‌و ئەو‬

‫رەوت���ی ئیسالمیی ل��ە كوردستانی عێراق‬

‫رێژە كەمەی رەوتی ئیسالمیش‪ ،‬کە دروست‬

‫بە تایبەتی لە گەشەكردنی بزووتنەوەی‬

‫ببوو لە ژێ��ر كاریگەری گۆڕانكارییەكانی‬

‫ئیسالمیدا ئەمانەن‪:‬‬

‫جیهانی ئیسالمیدا پەیدا بوو‌و بە تایبەتیش‬

‫ب��ی��ری س��ی��اس��ی��ی ئ��ی��س�لام��ی ل���ە ئ��ێ��ران��دا‪:‬‬

‫شۆڕشی ئیسالمیی ئێران سەرەڕای ئەوەی‪،‬‬

‫رەوت��ی ئیسالمی بەشێكی گرنگیی كێشەی‬

‫کە شۆڕشی ئیسالمیی ئێران شۆڕشێكی‬

‫كوردستانی عێراق بە هەموو دەرهاویشتە‌و‬

‫ب��ی��روب��اوەڕی – ئایینی ت��ای��ب��ەت ب���وو بە‬

‫پەل‌و پۆكانییەوە پێك دەهێنێت‌و یەكێكە لە‬

‫مەزهەبی جەعفەری بزووتنەوەی ئیسالمیی‬

‫قوربانییەكانی دەستی دەسەاڵت‌و بە گوێرەی‬

‫كوردیش لە رووی مەزهەبییەوە لێی جودا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم دواج���ار ه����ەردووال ل��ە هەستە‬

‫ئەفغانستان كاریگەریی ت��ەواوی هەبوو لە‬

‫ئایینییەكەدا یەكیان دەگ��رت��ەوە هەاڵیسانی‬

‫سەر رەوتی ئیسالمیی كوردیی لەبەر چەند‬

‫ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئ��ێ��ران ب��ەران��ب��ەر بە‬

‫هۆیەك لەوانە‪:‬‬

‫رژێمی شا وەك كاردانەوەیەكی ئەو رەوتە‬

‫أـ���ـ رەوت����ی ج��ی��ه��ادی��ی ئ��ەف��غ��ان��ی ب��ە گشتی‬

‫سێكۆالریستەی رۆژئ��اوا بوو بەرانبەر بە‬

‫رەوتێكی سوننی بوو‪ ،‬کە زۆربەی كوردیش‬

‫عەمامە بەسەرە ئایینییەكان‪ ،‬بۆیە شۆڕشی‬

‫سوننەن‪ ،‬ئەمەش وای ك��رد هیچ گرێیەكی‬

‫ئیسالمیی ئێران بە شێوەیەكی گشتیی توانی‬

‫دینی‌و دەروون��ی نەمێنێت‪ ،‬کە بەر لە نزیك‬

‫كار بكاتە سەر گەالنی ناوچەكە‌و بە تایبەتی‬

‫بوونەوە‌و مامەڵە لەگەڵ یەكتر كردندا بگرێت‪.‬‬

‫گەلی كورد بۆ گەیشتن بە ئ��ازادی‌و رزگار‬

‫ب ــ لێكچوونیی جوگرافی نێوان كوردستانی‬

‫بوون لە رژێمە تۆتالیتاریستەكان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫عێراق‌و ئەفغانستان لە رووی ئاوو هەوا‌و‬

‫كاریگەری خۆیشی هەبوو لە سەر فره‌وان‬

‫بەرز‌و نزمی‌و دژواری ناوچەكانی هەردووال‪.‬‬

‫كردن‌و قوڵكردنەوەی رابوونی ئیسالمیی لە‬ ‫كوردستانی عێراق‪.‬‬

‫تۆرەكانی ئیخوان موسلمین لە كوردستان‪:‬‬

‫ئەفغانستان وەك سیمبوڵی كاری ئیسالمی‌و‬

‫یەكێكی‌تر لە فاكتەرەكانی نەشونماکردنی‬

‫جیهادیی‪ :‬سەرەڕای رۆڵی شۆڕشی ئیسالمیی‬

‫رەوتی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق بوونی‬

‫ئێران‪ ،‬کە فاكتەرێكی گرنگ‌و گەورە بوو لە‬

‫رێكخراوە میسرییەكان بوو ‌ه لە كوردستانی‬

‫سەر سەرجەم جیهانی ئیسالمیی نەك تەنها‬

‫ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت دوای ئ��ەو راب��وون��ە‬

‫لە س��ەر كوردستانی عێراق‪ ،‬کە لە رووی‬

‫ئیسالمییەی میسر بە خۆیەوە بینیوه‌‪ ،‬کە‬

‫جوگرافییەوە ل��ێ��وەی نزیك ب��وو‪ ،‬جگە لە‬

‫ئەویش لە ژێر كاریگەری شۆڕشی ئیسالمیی‬

‫م��ەش ئەدەبیاتی ئیسالمیی ك��وردی��ی ئەوە‬

‫ئێراندا بووه‌‪ ،‬کە لە‌و كاتەشدا ژمارەیەك لە‬

‫دەردەخ��ات‪ ،‬کە هۆكاری دەرەكی‌تر هەبوو‬

‫ئیسالمییەكانی میسر كۆچیان ك��ردوو ‌ه بۆ‬

‫بۆ گەشەكردنی رەوت��ی ئیسالمیی كوردیی‬

‫كوردستانی عێراق‌و هەندێك لە گەنجان‌و‬

‫بە تایبەتی حاڵەتی ئەفغانی‪ ،‬کە لە بەرەی‬

‫خ��وێ��ن��دك��اران��ی ك���وردی���ان ل��ە زان��ك��ۆك��ان��دا‌و‬

‫ب��ەرگ��ری��دا ب��وو ب��ەران��ب��ەر ب��ە داگ��ی��رك��اری��ی‬

‫جێگاكانی كاركردنیاندا لە هەولێر‌و سلێمانی‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت��ی‪ ،‬زی���اد ل��ە وەش‪ ،‬ک��ە ه���ەردووال‬

‫ناسی‪ .‬دوات��ر پەیوەندییەكانیان توند‌و تۆڵ‬

‫پەیڕەوكاری یەك مەزهەبی ئیسالمیی بوون‬

‫بوون‌و وانەی ئایینی تایبەتییان لە ماڵەكانی‬

‫لە‌و ئەدەبیاتەشدا هاتووە‪ :‬جیهادی ئیسالمیی‬

‫خۆیاندا بۆ دانان‪ .‬هەر لە‌و مااڵنەشدا نوێژی‬

‫‪41‬‬

‫جومعەیان بۆ دەكردن‪ ،‬چونكە میسرییەكان‬

‫هۆكارە ناوخۆییەكان لە دەستپێكی كاری‬

‫رایان واب��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئەو گەنجانەشیان‬

‫جیهادیی ئیسالمیدا‪:‬‬

‫وا راهێنان‪ ،‬کە نوێژكردن لە پشت سەری‬

‫‪1‬ـ��ـ چەرمەسەرییەكانی گەلی ك��ورد‌و ئەو‬

‫ئ���ەوان���ەوە دروس����ت ن��ی��ی��ە‪ ،‬ک��ە پشتگیریی‬

‫ستەمانەی بە درێژایی دەسەاڵتی رژێمە یەك‬

‫س��ەددام‌و دەسەاڵتەكەی دەكەن بە بەڵگەی‬

‫لە دوای یەكەكانی عێراق بە سەریدا هاتووە‪،‬‬

‫ئ���ەوەی خۆشەویستی (ال���والء) ب��ۆ خ��ودا‌و‬

‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونی دەوڵەتی‬

‫پێغەمبەر (د‪.‬خ)و ب��ڕواداران زیاتر دروست‬

‫ع��ێ��راق��ەوە ل��ە س��اڵ��ی ‪1921‬داو دوات��ری��ش‬

‫نییە‪ .‬میسرییەكان هەستیان بە لەباریی ئەو‬

‫بەشبەشكردنی كوردستان لە پەیماننامەی‬

‫كاتەی كوردستان كرد بۆ بانگەوازەكەیان‪ ،‬بە‬

‫س��ای��ك��س ب��ی��ك��ۆداو رووخ���ان���ی خیالفەتی‬

‫هۆی ئەو رقەی‪ ،‬کە كورد لە رژێم هەیبوو‪،‬‬

‫ع��وس��م��ان��ی‌و ب��ەش��ب��ەش��ب��وون��ی دەوڵ��ەت��ان��ی‬

‫ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ەڕان��ەوەی گەنجانی ك��ورد لە‌و‬

‫ئێران‌و توركیا‌و عێراق‌و سوریا‌و یەكێتی‬

‫كاتەدا بۆ كاری ژێر زەمینی لە‌و بارودۆخە‬

‫سۆڤیەتی پێشوو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ە پ��ەی��ڕەوی‬

‫دژوارەدا یاریدەی تەواوی میسرییەکانی دا‬

‫ناوخۆی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‌و لە باسی‬

‫بۆ باڵوكردنەوەی بانگەوازەكەیان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫روون��ك��ردن��ەوەی ئامانجی بزووتنەوەكەدا‬

‫دەستنەكەوتنی چەك لە‌و زەمەنەدا لە میسر‬

‫هاتووە‪ :‬ناساندنی كێشەی كورد بە سەرجەم‬

‫بە شێوەیەكی ئاسان زیاتر سوكنایی بە وان‬

‫گەالنی جیهان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‌و‬

‫بە خشی‪ ،‬کە لە‌و بارودۆخەدا لە كوردستان‬

‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی‬

‫پ��ەرە بە بانگەوازەكەیان ب��دەن‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫زەوت��ك��راوی گەلی ك��وردداو دژایەتیكردنی‬

‫گەیشتنی كتێبەكانی ك��ۆم��ەڵ��ەی جیهاد‌و‬

‫ستەم‌و گەندەڵی‌و بەرپاكردنی دادپەروەری‌و‬

‫كتێبەكانی دكتۆر عومەر عەبدولڕەحمان‌و‬

‫ریفۆرم‌و پاراستنی ناسنامەی ئیسالمییانەی‬

‫كتێب‌و كاسێتەكانی دكتۆر عەبدوڵاڵ عەززام‌و‬

‫گەلی كوردی موسوڵمان‪.‬‬

‫عەبدولقادر ع���ەودە ك��اری��گ��ەری ت��ەواوی��ان‬

‫‪ .2‬نەبوونی بزاڤی ئیسالمیی ئایدۆلۆجی‬

‫هەبوو لە دروست كردنی رەوتیی ئیسالمیی‬

‫چەكدارو مۆنۆپۆڵكردنی گۆڕەپانی سیاسیی‬

‫لە كوردستانی عێراق بە فكرێكی تەندروست‌و‬

‫كوردی لە شەستەكان‌و حەفتاكانی سەدەی‬

‫تێگەیشتوو لە پرنسیپەكانی (الوالء)‌و (البرا)‌و‬

‫راب������ردوودا‪ ،‬ل��ە الی���ەن ه��ێ��زە ن��ەت��ەوەی��ی‌و‬

‫(بەیعەت)‌‪ ..‬هتد‪ ،‬کە دواتر فیكری جیهادیان لە‬

‫چ���ەپ���ڕەوەك���ان���ەوە‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە ل��ە دوای‬

‫كوردستانی عێراق پێكهێنا‪.‬‬

‫خ��ی�لاف��ەت��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە س���ەرج���ەم ئ��ەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫شۆڕش‌و راپەڕینانەی كراون بە رابەرایەتی‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی ئ�����اداری ‪1991‬دا ج���ەم���اوەری‬

‫زان���ای���ان���ی ئ��ای��ی��ن��ی‌و ش��ێ��خ‌و ك��ەس��ای��ەت��ی��ی��ە‬

‫كوردستان دژی رژێمی بەعس راپەڕین‌و لەم‬

‫ئیسالمییەكان بووە‪.‬‬

‫راپەڕینەشدا بزووتنەوەی ئیسالمیی به‌هێزی‬

‫‪3‬ــ هەاڵیسانی شەڕی نێوان ئێران‌و عێراق‌و‬

‫چەكدارو جەماوەرە بەرفره‌وانەكەیەوە لە‬

‫ش��ه‌ڕع��ی ن��ەب��وون��ی ئ��ەو ش���ەڕە ل��ە فیكری‬

‫كوردستاندا رۆڵ��ی ب��ەرچ��اوی بینی‌و تا لە‬

‫زان��ای��ان‌و زۆرینەی گەنجانی موسوڵماندا‪،‬‬

‫‪28‬ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان‪ ،‬لە شاخ‌و‬

‫كە لەو كاتەدا پەنایان بردبووە بەر ناوچە‬

‫ناوچە ئازادكراوەكاندا شكستیان خ��واردو‬

‫ئ���ازادك���راوەك���ان���ی ك���وردس���ت���ان‪ ،‬ئ��ەم��ەش‬

‫رووە‌و شارو شارۆچكەكانی‌تر كشانەوەو‬

‫وای��ك��ردوو ‌ه پەنا بۆ دام��ەزران��دن��ی بزاڤێكی‬

‫دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت‬

‫جیهادیی پابەند بە سەرجەم رەهەندەكانی‬

‫سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود‬

‫شه‌ریعه‌تەوە بدەن‪.‬‬

‫ب��ارزان��ی‌و ج��ەالل تاڵەبانی‪ ،‬دەستیانكرد بە‬

‫‪4‬ــ بێگومان كۆمەڵێك فاكتەری‌تریش هەن‪ ،‬كە‬

‫دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ‬

‫ێ بخرێن‪ ،‬کە بە شێوەیەكی‬ ‫ناكرێت پشت گو ‌‬

‫رژێمی بەغداددا‪ ،‬دەرئەنجام ئەم دانوستانانە‬

‫گشتی پەیوەندییەكی بەهێزیان بە كێشەی‬

‫لە مانگی یۆنیۆی ‪1991‬دا شكستیان خوارد‪.‬‬

‫عێراقەوە هەیە لەوانە بوونی (ناوچەی ئازاد‬

‫هێزەكانی بەعس گەڕانەوە كوردستان‌و لە‬

‫كراو‌و هێمن) لە كوردستانی عێراقدا ئەمەش‬

‫میانەی ئەم هێرشانەی رژێمدا پێشمەرگەكانی‬

‫وای ك��ردووه‌‪ ،‬کە ئاو‌و هەوایەكی ئ��ازاد لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیی سەرسەختانەترین‬

‫هەندێك ناوچەی ئ��ازادك��راوی كوردستاندا‬

‫بەرەنگارییان لە ناوچە جۆراوجۆرەكانی‬

‫بێتەكایەوە‪ ،‬ک��ە پێشتر وج���ودی ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫ێ بزووتنەوە‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ئەنجامدا‪ .‬وەل�� ‌‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە ئ���ەو ئ��ازادی��ی��ەش هەاڵیسانی‬

‫ئامانجی لە راپەرین‌و بوونی ئەزموونێكی‬

‫شەڕی ناوخۆی لە نێوان پارتە كوردییەكاندا‬

‫دەسەاڵتی ك��وردی شتێكی دیكە ب��وو‪ ،‬هەر‬

‫ب��ەدواوە بووه‌‪ ،‬کە بزووتنەوەی ئیسالمیش‬

‫ئەو ئامانجە ج��ی��اوازەش ش��ه‌ڕی خوێناوی‬

‫ل���ە‌و ش���ەڕان���ە پ���ارێ���زراو ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ك��ەوت��ە‬

‫ن��اوخ��ۆی خ��وڵ��ق��ان��د‪ ،‬ه��اوك��ات ب���ووە ه��ۆی‬

‫ش��ەڕێ��ك��ی خ��وێ��ن��اوی��ی��ەوە ل��ەگ��ەڵ (ی‪.‬ن‪.‬ك)‬

‫راگەیاندنی چەند ناوێك لەو كاتانەی‪ ،‬کە‬

‫ئەمە‌و دەیان هۆكاری ناوخۆیی‌تر‪ ،‬کە رۆڵیان‬

‫بزووتنەوە لە دەره‌وه‌ی ساحەی سیاسیی‬

‫لە نەشونماكرنی بە پەلەی بزووتنەوەی‬

‫ك���وردی���دا ب���وو‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە ی��ەك��گ��رت��ووی‬

‫ئیسالمیی لە كوردستانی عێراقدا هەبووە‪.‬‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ی ك���وردس���ت���ان‌و ب���زووت���ن���ەوەی‬

‫‪43‬‬

‫راپەرین لە‌و رەوتە جیابوونەوەو داماڵران‪.‬‬

‫بە هۆی نزیكی لە سنوورە ئێرانییەكەوە‪،‬‬

‫ئ��ی��دی ب��زووت��ن��ەوە تەنها ن���اوە جیهادی‌و‬

‫ک��ە ش��ۆڕش��ی ئیسالمیی ئێرانیش هیواو‬

‫چەكدارییەكەی گۆرەپانەكە بوو‪.‬‬

‫گەشبینییەكی ت�����ەواوی ب��ە ب��زووت��ن��ەوە‬

‫لە ساڵی ‪1999‬دا بزووتنەوەی ئیسالمی بە‬

‫ئازادیخوازەكانی ناوچەكە دا‪ .‬هەر لە یەكەم‬

‫رابەرایەتی مامۆستا مەال عەلی عەبدولعەزیز‬

‫رۆژی دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫هەوڵی زۆری دا بۆ ئەوەی موسوڵمانان یەك‬

‫لە كوردستانی عێراق ه���ەزاران موجاهید‬

‫ریزبن‌و ببنە ب��راو پشتیوانی یەكتر‪ .‬ئەوە‬

‫ێ بردو كۆماری ئیسالمیی ئێران‬ ‫پەنایان بەو ‌‬

‫ب��وو ساڵی ‪ 2000‬پێكهێنانی بزووتنەوەی‬

‫ب��ووە تەنها جێگایەك بۆ گەیشتنی دەنگی‬

‫یەكبوونی ئیسالمیی كوردستان راگەیەندرا‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ئیسالمییەكان‌و مەزڵومییەتی‬ ‫گەلی كورد بە جیهانی عەرەبیی‌و ئیسالمیی‌و‬

‫سەنگی هەرێمی‌و نێودەوڵەتی بزووتنەوەی‬

‫بە تایبەتی لە كاتی كیمیابارانكردنی هەڵەبجە‬

‫ئیسالمی‬

‫لە ساڵی ‪1988‬داو كردەوەكانی بە ناو ئەنفال‬

‫ب��ە ه��ۆی ئ��ەو پ��ەی��وەن��دی��ی��ان��ەوە‪ ،‬ک��ە لەگەڵ‬

‫لە هەمان ساڵدا‪.‬‬

‫دەوڵ���ەت���ە دراوس��ێ��ك��ان��ی��دا‪ ،‬وەك ك��ۆم��اری‬

‫ئ��ەم پەیوەندییانە لە دوای دروستكردنی‬

‫ئیسالمیی ئێران‌و واڵتی سعودیەو كۆماری‬

‫ئەنجومەنی ب��ااڵی شۆڕشی ئیسالمیی لە‬

‫ع��ەرەب��ی��ی س����وری‌و ت��ورك��ی��ادا ه��ەی��ب��ووە‪.‬‬

‫عێراق تەشەنەیان كرد‪ ،‬كە ئەو ئەنجومەنەش‬

‫گومانی تیادا نیی ‌ه ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫لە الیەن دەوڵەتی ئێرانەوە پشتگیری دەكرا‪.‬‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا خ��اوەن��ی پێگەو‬

‫له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه دروس��ت ك��را‪ ،‬ک ‌ه ببێتە بنكەو‬

‫قورسایییەكی هەرێمی بووە‪.‬‬

‫وێستگەیەك ب��ۆ س��ەرج��ەم رەوت‌و پارتە‬ ‫ئیسالمییەكانی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی‪ .‬بە‬

‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری ئیسالمیی ئێران‬

‫تایبەت پارتە ئیسالمییەكان‪ ،‬كە لەو كاتەشدا‬

‫ه���ەروەك گوتمان سەركەوتنی شۆڕشی‬

‫شێخ موحەمەد بەرزنجی رابەری پەیوەندیی‬

‫ئ��ێ��ران‌و راماڵینی رژێ��م��ی شاهەنشایی لە‬

‫ئیسالمی ئەندام بووە لە ئەنجومەنەكەدا‪.‬‬

‫ئێران‪ ،‬لە‌و هۆكارە سەرەكییانە ب��ووه‌‪ ،‬کە‬

‫ك��ات��ێ��ك��ی��ش‪ ،‬ک��ە م��ام��ۆس��ت��ا م���ەال ع��وس��م��ان‬

‫گۆڕانكاریی چەندایەتی‌و چۆنایەتی بە سەر‬

‫ع��ەب��دول��ع��ەزی��ز‌و ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك ل��ە زان���ای���ان‌و‬

‫بزاڤە ئیسالمییەكانی جیهاندا هێناو بە تایبەتی‬

‫خوێندكارانی زانستی شه‌رعی‌و هەندێك لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق‪،‬‬

‫جەماوەری هەڵەبجەو هەورامان لە ساڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫‪ 1987‬بەرەو ئێران هیجرەتیان كرد‪ .‬لە الیەن‬ ‫بەرپرسە ئێرانییەكانەوە زۆر ب��ەڕێ��زەوە‬

‫پەیوەندی لەگەڵ دەوڵەتی سعودیەدا‬

‫پێشوازی كران‌و لە ‪29‬ی شەوالی ‪1407‬ی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی رەوت����ی ئیسالمیی سیاسیی‬

‫كۆچیدا یاداشتنامەیەكی خستە بەردەست‬

‫كورد بە دەوڵەتی سعودیەوە دەگەڕێتەوە‬

‫حكومەتی ئێرانی‪ ،‬کە دە داواكاری لەخۆگرتبوو‪.‬‬

‫ب��ۆ س��اڵ��ی ‪ 1974‬ئ���ەو ك���ات���ەی‪ ،‬ک��ە شێخ‬

‫دوای دروستكردنی بزووتنەوەی ئیسالمیش‬

‫عوسمان عەبدولعەزیزی راب���ەری گشتی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان ب���ەرەوپ���ێ���ش چ����وون‌و‬

‫ب��زووت��ن��ەوە‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ب��ەه��ێ��زی بە‬

‫بارەگاكانی بزووتنەوە لە زۆرب��ەی ناوچە‬

‫پ��ادش��ای ك��ۆچ��ك��ردووی واڵت (فەیسەڵی‬

‫سنوورییەكانی ئێران ــ عێراقدا كرانەوەو‬

‫ك��وڕی عەبدولعەزیز)ەوە هەبووه‌‪ ،‬كە لەو‬

‫س��ەرب��ازگ��ەی م��وج��اه��ی��دی��ن دروس��ت��ك��ران‪.‬‬

‫كاتەشدا مامۆستا مەال عوسمان نوێنەری‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ل��ە زۆرب���ەی ئ��ەو كۆنگرانەدا‬

‫وەف��دی زانایانی كوردستان ب��ووه‌‪ ،‬كە بە‬

‫ب��ەش��داری دەك��رد‪ ،‬كە لە تارانی پایتەختی‬

‫راسپاردەی سەركردەی كورد مەال مستەفا‬

‫ئێراندا دەبەستران‌و وەف��دی بزووتنەوەی‬

‫ب��ارزان��ی ب��ە‌و ك��ارە هەستا‌و ب��ە مەبەستی‬

‫ئیسالمی لە ئاستی جەماوەری‌و لە ئاستی‬

‫خستنە بەرچاوو ناساندنی كێشەی كوردو‬

‫دەوڵەتیشدا بەشداریان تیادا دەك��رد‌و ئەو‬

‫ئەو چەرمەسەرییانەی‪ ،‬كە بە سەر كورددا‬

‫بارودۆخەی‪ ،‬کە بە سەر كوردستاندا دەهات‬

‫هاتبوون‪ ،‬بە دەستی حكومەتە یەك لە دوای‬

‫لە وێرانكاری‌و كوشتاری جۆراوجۆر بۆیان‬

‫یەكەكانی عێراق‪ .‬هەر لە مەلیكەوە تا رژێمی‬

‫روون دەكرایەوەو چاویان بە كەسایەتییە‬

‫بەعس سەردانی ئەوێیان كرد‪ ،‬کە لە‌و كاتەدا‬

‫ئیسالمیی‌و جیهانیییەكان دەكەوت‪ .‬هەروەك‬

‫شێخ صەوواف راوێژكاری مەلیك بوو‪ ،‬هەر‬

‫دەی����ان وەف���دی���ش دروس���ت���ك���ران ت��ا بچنە‬

‫ئەویش بووە ئەڵقەی پەیوەندیی نێوان وەفدی‬

‫دەرەوەی ع��ێ��راق‪ .‬بە مەبەستی ناساندنی‬

‫كوردی‌و مەلیك‌و هەردووالش لە ماوەیەكی‬

‫كێشەی ك��وردو بۆ یەكەمجار لە مێژووی‬

‫كورتدا چاویان بە یەكتر كەوت‪ ،‬کە لە چاو‬

‫بزاڤی رزگاریخوازی گەلی كورددا‪ .‬كێشەی‬

‫وەف��دەك��ان��ی‌ت��ردا‪ ،‬ك��ە ب��ۆ ه��ەم��ان مەبەست‬

‫كورد لە روانگەی ئیسالمەوە روون كرایەوە‪،‬‬

‫نێردرابوون بۆ چاوپێكەوتنی مەلیك‪ ،‬ئەمان‬

‫ئەم كارەش بووە هۆی ئەوەی‪ ،‬کە زۆربەی‬

‫زۆر زوو بینیان‪ ،‬کە ئەو وەفدانەی‌تر تەنانەت‬

‫ب��زووت��ن��ەوەو دەوڵ��ەت��ە جیاجیاكان رای��ان‬

‫ێ نەدرا‪.‬‬ ‫چانسی چاوپێكەوتنی مەلیكیشیان پ ‌‬

‫بەرانبەر بە كێشەی كورد بگۆڕدرێت‪.‬‬

‫بۆیە ئەم وەفدە بوو ‌ه سەركەوتووترین وەفد‪.‬‬

‫‪45‬‬

‫دوای ئ��ەوەش لە ساڵی ‪1987‬دا مامۆستا‬

‫چاوەكانیان پڕ بوو لە فرمێسك‌و (دارالندوة)‬

‫م��ەال عوسمان ب��وو ‌ه راب���ەری بزووتنەوە‪،‬‬

‫ەكەیش پڕ بوو لە دەنگی گریان‪.‬‬

‫چ��ەن��دەه��ا ج��ار بانگهێشتی س��ع��ودی��ە ك��را‪،‬‬ ‫لە م��اوەی ساڵەكانی ‪1991‬ـ‪1992‬ـ‪1993‬دا‬

‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری عەرەبیی سوریا‬

‫یارمەتییەكی بەرچاو لە الی��ەن رێكخراوە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی تا ئێستاش نوسینگەی‬

‫خ��ێ��رخ��وازی��ی��ەك��ان��ەوە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ە الی��ەن‬

‫پەیوەندییەكانی ل��ە دیمەشقی پایتەختی‬

‫حكومەتی سعودیەشەوە رەوانەی كوردستان‬

‫سوریادا هەیە‪ ،‬ئەم نوسینگەیە رۆڵێكی دیاری‬

‫ك��راو خ��ودی بزووتنەوە سەرپەرشتی ئەو‬

‫هەبووە لە ناساندنی كێشەی كورددا‪ ،‬جا چ‬

‫یارمەتییە خێرخوازییانەی دەكرد‪ .‬بزووتنەوە‬

‫بە باڵوكردنەوەی پەڕتوك‌و نامیلكە بووبێت‪،‬‬

‫ك��ەڵ��ك��ی ف���رەی ل��ە ی��ارم��ەت��ی��ی خ��ێ��رخ��وازی‬

‫دەرب�����ارەی چ��االك��ی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫وەردەگرت لە الیەن بزووتنەوەوە‪ ،‬کە زۆرێك‬

‫ئیسالمیی‪ ،‬ی���ان ب��ە ك���ردن���ەوەی پێشانگا‬

‫ل��ە یارمەتییەكانی ب��ۆ مەبەستی حزبی‌و‬

‫بووبێت‪ ،‬دەرب��ارەی كارەساتی هەڵەبجە لە‬

‫ك��ردن��ەوەی ب��ارەگ��او موچەی ئەندامەكانی‬

‫دیمەشقدا‪ ،‬یاخود بە بەشداری كردن بووبێت‬

‫دابین دەكرد‪.‬‬

‫لە زۆربەی ئەو چاالكیی‌و نەدوە ئیسالمیی‌و‬

‫هەروەك خوێندكارانی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫نەتەوەیییانەدا بووبێت‪ ،‬کە لە دوای ساڵی‬

‫لە زانكۆكانی سعودیە وەرگیران‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ‬

‫‪1991‬وە لە دیمەشقدا بە زۆری دەكرانەوە‪.‬‬

‫خوێندنی بااڵیش زەمالەیان درایەو چەندەها‬

‫هەروەك ژمارەیەكی بەرچاو لە خوێندكارانی‬

‫نەدوە بەستران‌و چاوپێكکەوتن لەگەڵ زاناو‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمیی ل��ە زان��ك��ۆك��ان��ی‬

‫بیرڤانانی سعودی وەك شێخ بن بازو شێخ‬

‫س���وری���اداو ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی زان��ك��ۆی پێشەوا‬

‫عوسەیمین‌‪ ..‬هتد رێكخرا‪.‬‬

‫ئەوزاعیدا وەرگیران‪ ،‬هه‌روه‌ها ئەم نوسینگەیە‬

‫لە ساڵی ‪1992‬دا نەدوەیەك لە (دارالندوة) لە‬

‫رۆڵێكی گ���ەورەی بینی ب��ۆ یەكتر بینینی‬

‫شاری مەككەی پیرۆز بەستراو سەدان زاناو‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەو كەسایەتییە‬

‫بیرڤانی سعودی‌و جیهانی عەرەبی‌و ئیسالمی‬

‫ئیسالمییەكانی لوبنان‪ ،‬وەك فەتحی یەكەن‪،‬‬

‫ت��ی��ای��دا ئ��ام��ادەب��وون‌و ل��ە الی���ەن مامۆستا‬

‫سەعید شەعبان‪ ،‬ئەمیری كۆمەڵی ئیسالمیی‬

‫مەال عەلی عەبدولعەزیز سەرۆكی وەفدی‬

‫ت��ەراب��ل��وس‌و س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اس‌و‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیییەوە كارەساتی بە ناو‬

‫ج��ی��ه��ادی ئ��ی��س�لام��ی��ی‌و ل���ێ���رەوە ب����وو‪ ،‬کە‬

‫ئەنفال روونكرایەوەو تەنانەت ئامادەبووان‬

‫تێڕوانین‌و هەڵوێستی کەسایەتییە ئیسالمیی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫جیهانییەكان سەبارەت بە كێشەی كورد وەك‬

‫بزووتنەوە لە توركیادا نزیكبوونەو ‌ه بوو‬

‫تێڕوانین‌و هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫لە پارتێك نەك لە دام���ەزراوەی واڵتێك بە‬

‫لێهات‌و ئەو بزووتنەوەو کەسایەتییانە بوونە‬

‫شێوەی فەرمی‪.‬‬

‫پاڵپشت‌و بەڵگە بۆ سەلماندنی مافەكانی كورد‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمیی ب��ە رازی بوونی‬

‫ه��ەروەك وەف��دی بزووتنەوە ئامادەیییەكی‬

‫فەرمی دەوڵەتی توركیا‪ ،‬هەستا بە كردنەوەی‬

‫نموونەیی هەبوو لە كاتی دوورخستنەوەی‬

‫نوسینگەی پەیوەندییەكان لەم واڵت��ەداو بە‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ح��ەم��م��اس��داو ب��ە تایبەتی‬

‫هۆی ئەم نوسینگەیەوە توانرا‪ ،‬کە ژمارەیەكی‬

‫دوورخ��س��ت��ن��ەوەی دوك��ت��ۆر عەبدولعەزیز‬

‫بەرچاو لە كەسایەتی‌و رەوتە ئیسالمییەكانی‬

‫رەنتێسی ب��ۆ ب��اش��ووری لوبنان ل��ە الی��ەن‬

‫ێ بناسرێن‌و ببینرێن بە تایبەتی پارتی‬ ‫ئەو ‌‬

‫ئیسرائیلەوەو بەو بۆنەیەوە موشیر مستەفای‬

‫رەف����او ئ��ەرب��ەك��ان��ی س���ەرك���ردە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬

‫بەرپرسی نوسینگەی ئەو كاتەی دیمەشقی‬

‫عەبدوڵاڵ گول‌و ئەردۆغان‌‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫بزووتنەوە وتارێكی خوێندەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫ه������ەروەك ل���ە س��اڵ��ی ‪1993‬ش������دا وەف���دی‬

‫ب��زووت��ن��ەوە رۆڵێكی نموونه‌یی ه��ەب��وو لە‬

‫ێ كراو‬ ‫بزووتنەوەی ئیسالمی دەعوەتی ئەو ‌‬

‫دروستكردنی ماڵی ئیسالمی (البیت االسالمي)‬

‫بۆ یەكەمجارو دوای رووخ��ان��ی خیالفەتی‬

‫لە دیمەشق‪ ،‬كە لە الی��ەن عێراقییەكانەوە‬

‫عوسمانی وەفدی بزووتنەوە بە جلوبەرگی‬

‫دامەزرێنرا‪ .‬ئه‌م ماڵپەڕە زۆرینەی كەسایەتییە‬

‫كوردی‌و جلی مەالیانەوە رۆشتنە نێو هۆڵی‬

‫سوننەو شیعەو نەتەوەیییە ئۆپۆزسیۆنەكانی‬

‫پەڕلەمانەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها سەرۆكی پەڕلەمانی‬

‫عێراقی گرتۆتەخۆی‪ .‬هەر ئەم ماڵەش بوو ‌ه‬

‫توركیا بانگهێشتی وەفدەكەی بۆ بارەگای‬

‫دوانگەیەكی زۆرباش بۆ ناساندنی كێشەی‬

‫تایبەتی خۆی كرد‪ ،‬سەرۆكی پەڕلەمانی توركیا‬

‫كورد‪.‬‬

‫ئاگاداركرایه‌و ‌ه لە قەبارەی ئەو پەیوەندییە‬ ‫ئیسالمییە بەهێزانەی لە دێ��رزەم��ان��ەوە لە‬ ‫پەیوەندی لەگەڵ كۆماری توركیا‬

‫نێوان ك��وردو ت��ورك��دا ه��ەب��ووە‪ .‬بە تایبەت‬

‫پ���ەی���وەن���دی���ی ب����زووت����ن����ه‌وه‌ی ئ��ی��س�لام��ی‌و‬

‫لە سەردەمی دەسەاڵتی ئیسالمیداو رۆڵی‬

‫توركیایش تەنها پەیوەست بوو ‌ه بە‌و رەوشە‬

‫شۆڕەسوارانی كورد لە پارێزگاریكردن لە‬

‫ئیسالمییەی‪ ،‬ک��ە ل��ە ت��ورك��ی��ادا ل��ە گەشەو‬

‫خیالفەت‌و شه‌ریعه‌تی ئیسالمی‪ ،‬بزووتنەوە‬

‫ن��وم��ای��ان ب���ووه‌‪ ،‬ن��ەك پ��ەی��وەن��دی��دارب��ێ��ت بە‬

‫لە‌و كۆنگرانەیدا‪ ،‬كە لە توركیاو لە الیەن پارتی‬

‫دۆزی نەتەوەیی ك��وردەوە‪ .‬نزیكبوونەوەی‬

‫رەفاوە لە ئەستەمبوڵ‌و لە كاتی سەرۆكایەتی‬

‫‪47‬‬

‫ێ دەكرا‪،‬‬ ‫ئەربەكاندا دەبەستران‪ ،‬بەشداری پ ‌‬

‫ع��ێ��راق��دا پ���ەراوێ���زخ���ران‪ .‬ب���ە ت��ای��ب��ەت لە‬

‫ل��ەو كۆنگرانەدا بزووتنەوە گوتەی خۆیی‬

‫كۆنگرەی ئۆپۆزسیۆندا‪ ،‬کە لە لەندەن‌و لە‬

‫هەبوو‪ ،‬هه‌روه‌ها گوێی بۆ گیرا‪.‬‬

‫‪2002/12/17-14‬دا بەسترا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە‬ ‫كۆنگرەی سەاڵحەددینی ساڵی ‪2003‬دا‪.‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‌و كوردستانی عێراق‌و‬ ‫ئەمریكا‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و مافی نەتەوەیی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی جێگەی بایەخی‬

‫كورد‬

‫واڵت��ان��ی هەرێمی‌و واڵت��ان��ی زلهێزی وەك‬

‫دوای ئ���ەوەی زۆری��ن��ەی رەوت���ە فیكری‌و‬

‫ئەمریكا بووه‌‪ ،‬ئەمریكا بۆ یەكالكردنەوەی‬

‫رۆشنبیرییە لۆكاڵی‌و هەرێمی‌و جیهانییەكان‬

‫پرسی هێرشی س��ەرب��ازی بۆ س��ەر عێراق‬

‫كوردیان بە بزووتنەوەیەكی جوداخوازی‬

‫پێویست ب���وو ‌ه م��ام��ەڵ��ە ل��ەگ��ەڵ ت��ەن��ان��ەت‬

‫نەتەوەیی چەپ دادەنا‪ .‬وەفدەكانی بزووتنەوە‬

‫بزووتنەوه‌ی ئیسالمیشدا بكات‪.‬‬

‫دوای چ��ەن��دج��ار بینینی ب��زاڤ��ە ئیسالمی‌و‬

‫بزووتنەوە جێگای بایەخی (بێڵ كلینتۆن)‬

‫كەسایەتییە زان��س��ت��ی��ی��ەك��ان‌و س��ەرك��ردەو‬

‫ی س���ەرۆك���ی ئ��ەم��ری��ك��ا ب����وو‪ ،‬ل���ە دوای‬

‫پادشای دەوڵەتە ئیسالمییەكان‌و ئامادەبوون‬

‫دەرچ��وون��ی یاسای ئ��ازادك��ردن��ی عێراق لە‬

‫لە كۆنگرەو میهرەجانە نێودەوڵەتییەكاندا‬

‫الیەن كۆنگرێسی ئەمریكاوە‪ ،‬کە ئاماژە درا‬

‫رۆڵێكی گ��ەورەی دی لە ناساندنی كێشەی‬

‫بە ح��ەوت گ���رووپ‌و پ��ارت لە عێراقدا‪ ،‬کە‬

‫ك��ورددا وەك خۆی‪ ،‬دوای روونكردنەوەی‬

‫ئیدارەی ئەمریكی لە‌و بارەیەوە مامەڵەیان‬

‫چەرمەسەرییەكانی گەلی كورد‪ ،‬کە بوو ‌ه هۆی‬

‫ل��ەگ��ەڵ دەك����ات‪ ،‬یەكێكیان ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫پشتگیرییەكی باشی ئەو بزاڤ‌و كەسایەتییە‬

‫ئیسالمیی ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەم بەكارهێنانە لە‬

‫سیاسی‌و فیكرییانە‪ ،‬بۆ نموونە چاوپێكەوتنی‬

‫دوای رووداوەكانی ‪11‬ی سێبتامبەر زۆر بە‬

‫مامۆستا مەال عوسمان لەگەڵ مەلیك فەهدی‬

‫روونی هەوڵی پەراوێزخستنی ئەو گرووپە‬

‫پادشای واڵتی سعودیە لە ساڵی ‪1993‬داو‬

‫ئیسالمییە سوننی‌و شیعییانەی عێراق بینراو‬

‫دیتنی ئایەتوڵاڵ خامەنەئی رابەری شۆڕشی‬

‫زیاتر ئەجێندای ئەمریكا بوو ‌ه ئەجێندایەك‪،‬‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ی ئ���ێ���ران ل���ە ‪1994/10/23‬داو‬

‫ک��ە گ��رووپ��ە لیبراڵ‌و نەتەوەییەكانی گرد‬

‫چەندجار چاوپێكەوتنی پڕۆفیسۆر ئەربەكان‪،‬‬

‫دەك����ردەوە‪ ،‬بۆیە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‌و‬

‫ئەو كاتەی‪ ،‬کە س��ەرۆك وەزیرانی توركیا‬

‫بەشە پەرتبووەكانی‌تری لە كایەی سیاسی‬

‫ب��وو‪ ،‬لە ساڵی ‪1996‬دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە رێی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫ئەو بابەتانەی لە گۆڤاری ئ��ااڵی ئیسالمدا‬

‫دەدرا‪ .‬ژمارەیەكی بەرچاو پۆستەری لە‌و‬

‫ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪ ،‬دەرب����ارەی كوشتارگەی‬

‫واڵتانەشدا ب�ڵاودەك��ردەوە‪ ،‬کە نوسینگەی‬

‫هەڵەبجە لە س��اڵ��ی‪1988‬دا‪ ،‬كە ئەو گۆڤارە‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی لێبوو‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ژم��ارەی��ەك‬

‫بە زۆر جێگای جیهان دەگەیشت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫نامیلكەی لە ژێ��ر ناونیشانی (تیشكێك لە‬

‫لە رێی ئەو بابەتانەی‪ ،‬کە لە گۆڤارەكانی‬

‫سەر نركەو ناڵەی بە ناو ئەنفالەكان)‪ ،‬کە‬

‫(االع��ت��ص��ام)و (ال��غ��رب��ا‌ء)دا ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪،‬‬

‫بە ع��ەرەب��ی پەرچڤە دەك���ران‌و لە گۆڤاری‬

‫دەرب����ارەی ئ��ەو چ��ەرم��ەس��ەری��ی��ان��ەی سەر‬

‫نەفیردا ب�ڵاودەك��ران��ەوە‪ ،‬کە لە پێشاوەری‬

‫كورد‪.‬‬

‫پاكستان دەردەچ��وو‪ ،‬هه‌روه‌ها لە گۆڤاری‬

‫هەروەها بەم هۆیەوە بزووتنەوە دنیایەك‬

‫(ندا‌ء الحق)دا‪ ،‬كە لە قەتەرو لە الیەن رابیتەی‬

‫ن���ام���ەو ب���رووس���ك���ەی ل���ە س���ەران���ی ب��زاڤ��ە‬

‫ئیسالمیی ك���وردەوە‪ ،‬دەردەك���را‪ .‬ئەمانەش‬

‫ئیسالمییەكانەوە پێدەگەیشت‪ ،‬وەك دوكتۆر‬

‫ب��ە گشتی رۆڵ��ێ��ك��ی گ���ەورەی���ان بینیو ‌ه لە‬

‫ع��ەب��دوڵ�ڵا ع����ەززام‌و پ��ڕۆف��ی��س��ۆر دوك��ت��ۆر‬

‫گەورەكردنی قەبارەی چەرمەسەرییەكانی‬

‫ب��وره��ان��ەددی��ن رەب��ب��ان��ی ئ��ەم��ی��ری كۆمەڵی‬

‫گەلی ستەملێكراوی كوردو ناساندنی كێشە‬

‫ئیسالمیی ئەڤغانستان‌و ئەندازیار گوڵبەدین‬

‫رەواكەی‪ ،‬کە بزووتنەوە ببووە میحوەرێكی‬

‫ح��ی��ك��م��ەت��ی��ار ئ��ەم��ی��ری پ���ارت���ی ئیسالمیی‬

‫فره‌وانی ئەو چاالكییانە‪.‬‬

‫ئەڤغانستان‌و مامۆستا سەاڵح شادی‌و شێخ‬ ‫حوسێن ئەحمەد ق��ازی ئەمیری كۆمەڵی‬ ‫ئیسالمیی پاكستان‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ساڵی ‪1992‬‬

‫بزووتنەوە هەستا بە ك��ردن��ەوەی چەندین‬

‫دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە ئەنجومەنی نەتەوەكان‪،‬‬

‫پێشانگای فۆتۆگرافی لە زۆرب��ەی واڵتانی‬

‫بڕیاری ‪688‬ی لە ‪5‬ی ئەپرێلی ‪1991‬دا دەركرد‪،‬‬

‫ک ش���اری ئ��ەوروپ��ی‌و‬ ‫دەوروب�����ەرو ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫كە تیایدا پرۆتستۆی ئ��ەو رەشەكوژییەی‬

‫ئێراندا‪ ،‬کە وێنەگەلێك دەخ��ران��ە روو‪ ،‬كە‬

‫كرد‪ ،‬کە لە بەشێكی زۆری عێراقدا‪ ،‬بە ناوچە‬

‫ئاستی دڕن���دەی���ی‌و ب��ەرب��ەری��ی��ەت��ی رژێمی‬

‫كوردەكانیشەوە دژ بە هاواڵتیانی سیڤیل‬

‫ب��ەغ��دای دەخ��س��ت��ەڕوو دەرب����اری خەڵكی‬

‫پیادە دەكرێت‪ .‬داوای لە عێراقیش كرد بە‬

‫هەڵەبجە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هەستا بە دەرهێنانی‬

‫پەلە كۆتایی بە‌و رەشەكوژییە بهێنێت‌و رێگا‬

‫فیلمی سینەماییش‪ ،‬كە لە هۆڵی ئاهەنگەكاندا‬

‫بە رێكخراوە خێرخوازییە نێودەوڵەتییەكان‬

‫لە كوردستان‌و دەرەوەی كوردستاندا پێشان‬

‫بدات‪ ،‬کە بە ئاسانی خزمەتگوزارییەكانیان‬

‫‪49‬‬

‫بە سەرجەم ئەو ناوچانەی عێراق بگەیەنن‪،‬‬

‫دان��وس��ت��ان��ەك��ان ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��ی وا‬

‫ک��ە پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ب��ە دەس��ت��ی ه���اوك���اری‌و‬

‫لێكرد‪ ،‬کە بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی‬

‫یارمەتی هەیە‪ ،‬كە ئەمەش بۆ یەكەمجار‬

‫سیستماتیكی بكاتەوە‪ .‬ه��ەروەك بۆ دۆزی‬

‫ب��وو ن��ەت��ەوەی��ەك��گ��رت��ووەك��ان پێداگیری لە‬

‫دان��پ��ێ��دان��ان��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ش گرنگی خۆی‬

‫كارێكی لە‌و جۆرەدا بكات‌و دەست وەربداتە‬

‫هەبوو‪.‬‬

‫ن��ێ��و ك���اروب���اری واڵت��ێ��ك��ەوە‪ ،‬ک��ە ئ��ەن��دام��ی‬

‫لە ‪19‬ی‪5‬ی‪1992‬دا هەڵبژاردن ئەنجامدراو‬

‫نەتەوە یەكگرتووەكان بێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بۆ‬

‫بۆ یەكەمجارو لە مێژووی كورددا پەڕلەمان‬

‫یەكەمجاریش بووە لە مێژووی دەسەاڵتی‬

‫دروستكراو لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكاندا‬

‫نەتەوە یەكگرتووەكانداو لە ساڵی ‪1925‬ەوە‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراقدا‬

‫کە لە بڕیارێكیدا ناوی كورد بهێنێت‪.‬‬

‫پلەی سێیەمی هێنابوو‪ ،‬بە رێژەی ‪% 5،05‬ی‬

‫لە ‪28‬ی ئەپڕێلدا هێزە كوردییەكان‪ ،‬لە شاخ‌و‬

‫دەنگەكان‪.‬‬

‫ناوچە ئازاد كراوەكاندا شكستیان خواردو‬ ‫رووە‌و شارو شارۆچكەكانی‌تر كشانەوەو‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‌و بەشداریكردنی‬

‫دوای ئەم رووداوەو بە ماوەیەكی كورت‪،‬‬

‫دەسەاڵت‬

‫سەركردەكانی ك��ورد بە تایبەتی مەسعود‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستانی عێراق‪،‬‬

‫ب��ارزان��ی‌و ج��ەالل تاڵەبانی دەستیانكرد بە‬

‫بەشداری لە دەس��ەاڵت��داك��ردووە‪ ،‬جا چ لە‌و‬

‫دانوستان دەرب���ارەی حوكمی زات��ی لەگەڵ‬

‫حكومەتەدا بووبێت‪ ،‬کە پارتی دیموكراتی‬

‫رژێمی بە غداددا‪ .‬دەرئەنجام ئەم دانوستانانە‬

‫ك��وردس��ت��ان پێكیهێنا‪ ،‬ی���ان ئ�����ەوەی‪ ،‬کە‬

‫ل��ە م��ان��گ��ی ی��ۆن��ی��ۆی ‪1991‬دا شكستیان‬

‫یەكێتی نیشتمانی كوردستان دروستیكرد‪.‬‬

‫خ��وارد‪ .‬هەر له‌م كاتەدا هێزەكانی بەرەی‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی‬

‫كوردستانی ش��اری سلێمانی‌و هەولێریان‬

‫عێراقدا لە ساڵی ‪1996‬دا هەردوو وەزارەتی‬

‫ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردەوەو ه��ێ��زەك��ان��ی بەعسیان‬

‫كشتوكاڵ‌و ئ��اودێ��ری‌و وەزیرێكی هەرێمی‬

‫ناچاركرد‪ ،‬كە لە دەرەوەی ئەو دوو شارەدا‬

‫ب���ەرك���ەوت ل���ە‌و ح��ك��وم��ەت��ەی��دا‪ ،‬ک��ە پ��ارت��ی‬

‫بمێننەوەو ل��ە ئ��ۆك��ت��ۆب��ەری ه��ەم��ان ساڵدا‬

‫دیموكراتی كوردستان پێكیهێنا‪ .‬لە ساڵی‬

‫رژێمی عێراق‪ ،‬هەرێمە كوردییەكەی خستە‬

‫‪1997‬دا هەردوو وەزارەتی ئەوقاف‌و دادی‬

‫ژێر ئابڵوقەی ئابوورییەوە‪.‬‬

‫ب��ەرك��ەوت‪ .‬ل��ە‌و حكومەتەیدا‪ ،‬ک��ە یەكێتی‬

‫ئ��اب��ڵ��وق��ەی ئ����اب����ووری‌و ش��ك��س��ت��خ��واردن��ی‬

‫نیشتمانی كوردستان دروستیكرد ئەمەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫س��ەرەڕای بریكاری وەزارەتەكانی ناوخۆو‬

‫رۆڵ��ێ��ك��ی گ��رن��گ‌و ب���ەرچ���اوی ه���ەب���ووە لە‬

‫رۆشنبیریی‪ ،‬کە بۆ بزووتنەوە دانران‪.‬‬

‫گەیاندنی خ��ۆراك بە شارەكانی هەڵەبجە‌و‬

‫ئەم دیاردەی بەشداریكردنەی بزووتنەوەیەكی‬

‫سلێمانی‌و هەولێرو رانییه‌و شوێنەكانی‌تر‪ ،‬کە‬

‫ئیسالمیی جیهادی لە حكومەتێكی سێكۆالردا‬

‫ێ نەدەگەیشت‪،‬‬ ‫بە هۆی شەڕەوە خۆراكیان پ ‌‬

‫بووە دیاردەیەكی دەگمەنی ئەم سەردەمە‪،‬‬

‫هەروەك رۆڵێكی گرنگ‌و بەرچاوی هەبووە‬

‫چونكە زۆرب��ەی بزووتنەوە جیهادییەكانی‬

‫لە مەسەلەی ئاڵوگۆڕپێکردنی ئەسیرەكانی‬

‫ئ��ێ��س��ت��ای ج��ی��ه��ان��ی ئ��ی��س�لام ب����ڕوای����ان بە‬

‫ه�������ەردووالدا‪ .‬ه�����ەروەك ع���وم���ەری سەید‬

‫ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ە‌و حكومەتانەدا نییە‪ .‬بە‬

‫عەلی بەرپرسی دەڤ��ەری سلێمانی یەكێتیی‬

‫دەستەواژەیەكی روونتر ئەو دەوڵەتانە رێگا‬

‫نیشتمانیی كوردستان‌و هەڤاڵ مام جەالل‬

‫ن��ادەن‪ ،‬کە ئ��ەو بزووتنەوە ئیسالمییانە لە‬

‫سكرتێری یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‬

‫دروستكردنی وەزارەتەكاندا بەشداریبكەن‪.‬‬

‫لە ‪15‬ی‪12‬ی‪1995‬دا ئاماژەیان ب��ەم رۆڵە‬

‫ب��ە راس��ت��ی ئ��ەم دی��اردەی��ەش پێویستی بە‬

‫ئاشتیخوازانەو ریفۆرم كارانەیەی بزووتنەوە‬

‫لێكۆڵینەوەی وردو قووڵ هەیە دەرب��ارە بە‬

‫كرد‪.‬‬

‫تایبەتمەندییەكانی هەریەك لە بزووتنەوەی‬

‫لە ‪23‬ی‪12‬ی‪1995‬دا دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە لقی‬

‫ئیسالمی‌و گەلی كوردو حكومەتی كوردی‪.‬‬

‫چ��واری (پ‪.‬د‪.‬ك) لە سلێمانی بەرەنگاری‬ ‫هێرشەكانی (ی‪.‬ن‪.‬ك) بوونەوە بۆ سەریان‪.‬‬

‫رۆڵی سیاسیی بزووتنەوەی ئیسالمی لە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیی بە هاوبەشی لەگەڵ‬

‫شەڕو ئاشتیدا‬

‫حیزبی سۆسیالیست هەستا بە دروستكردنی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی رۆڵ��ێ��ك��ی گرنگ‌و‬

‫دانوستانێك لە نێوانیاندا تا تارمایی شەڕ لە‬

‫بەرچاوی هەبووە لە سەقامگیركردنی ئاشتی‬

‫شارە ئارامەكەی سلێمانی دوور بخاتەوە‪ ،‬کە‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬رۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمیی‌و‬

‫لە ئەنجامی ئەو دانوستانەدا گەیشتنە ئەوەی‪،‬‬

‫كۆنگرەی نیشتمانی عێراقی لە ‪13‬ی‪11‬ی‪1994‬‬

‫ێ ش��ەڕ پاشەكشە‬ ‫ک��ە هێزەكانی پ��ارت��ی ب�� ‌‬

‫بۆ ‪25‬ی‪3‬ی‪ 1995‬بە مەبەستی وەستاندنی‬

‫بكەن بۆ ناوچەی هەڵەبجە‪ ،‬کە ئەوكات لە‬

‫شەڕی نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان‌و‬

‫ژێر كۆنتڕۆڵی بزووتنەوەی ئیسالمییدا بوو‪.‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‪ ،‬باشترین‬

‫بزووتنەوە ب��ەردەوام لەگەڵ ئەو هەواڵنەدا‬

‫بەڵگەیە بۆ دوورخستنەوەی تارمایی شەڕو‬

‫بووە‪ ،‬کە دراون بۆ وەستاندنی شەڕ‪ ،‬هەر‬

‫پشێوی لە هەرێمی كوردستاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫لە رێكکەوتنی پاریس لە ‪22‬ی ‪6‬ی ‪ 1994‬تا‬

‫‪51‬‬

‫رێكکەوتنی واشنتۆن لە ‪17‬ی ‪9‬ی ‪1998‬دا‪.‬‬

‫نیشتمانیی كوردستاندا‪ ،‬لە ساڵەكانی ‪1993‬و‬

‫دەربارەی هەڵوێستی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫‪1997‬داو سەرجەم ئەو هەواڵنەی‪ ،‬کە لە سەر‬

‫سەبارەت بە شەڕو كوشتار‪ ،‬بە راشكاوی‬

‫ئاستی نێوخۆیی‌و هەرێمی ل��ە‌و بارەیەوە‬

‫رای��گ��ەی��ان��دووه‌‪ :‬ئێمە ش��ەڕی ك��ەس ناكەین‬

‫دەدران‪ ،‬بزووتنەوە لە سەریان رازی دەبوو‪.‬‬

‫باوەڕیشمان وای��ە‪ ،‬کە كوشتنی م��رۆڤ لە‬

‫بۆ نموونە‪ :‬ئەو رێكکەوتننامەی‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ت��اوان��ە گ��ەورەك��ان��ە‪ .‬باوەڕیشمان وای��ە‪ ،‬كە‬

‫هەندێك كەسایەتی عێراقی‌و كوردستانییەوە‬

‫زیندووكردنەوەی مرۆڤ‌و رزگاركردنی لە‬

‫ل���ە س���ەروی���ان���ەوە دوك���ت���ۆر م��وح��ەم��م��ەد‬

‫بەندایەتی بۆ مرۆڤەكان‪ ،‬لە ناواخنی پەیامی‬

‫هەمەوەندی یەوە پێشنیار كرا بۆ وەستانی‬

‫خودایییە‪ ،‬زانایان هەموویان رایان لە سەر‬

‫ش��ەڕ لە الی��ەن ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمییەوە‬

‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە ش��ەڕو كوشتار دەبێتە واجب‬

‫ق��ەب��وڵ ك���را‪ ،‬ل��ە رەم���ەزان���ی ‪1994‬داو بە‬

‫هەركات لەمپەڕ لە سەر رێگای بانگەوازی‬

‫رێکكەوتنی هاوینەهەواری سەالحەدین بە‬

‫ئیسالمیدا دروس���ت ب��وو‪ ،‬ل��ەم ك��ات��ەدا هێز‬

‫سەرپەرشتی مەسعود بارزانی‌و د‪ .‬ئەحمەد‬

‫بەكار دەهێنرێت بۆ الدانی ئەو لەمپەڕانە‪.‬‬

‫چەلەبی‌و بە ئامادەبوونی شێخ عوسمان‬

‫ئ��ەم��ەش ل��ە پێناو ئ��ەوەدای��ە ت��ا بانگەوازی‬

‫عەبدولعەزیزی رابەری گشتی بزووتنەوەی‬

‫ئیسالمیی بە شێوە سروشتییەكەی خۆی‬

‫ئیسالمی‌و م��ام ج��ەالل تاڵەبانی سكرتێری‬

‫لە ناو كۆمەڵگەدا رەوت بكات‪ .‬جا شەڕی‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان ئیمزاكراو‬

‫ئێمە ل��ەگ��ەڵ رژێ��م��ی ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬

‫بە رێكکەوتننامەی رەمەزان ناوزەد كرا بۆ‬

‫ل��ەگ��ەڵ س��ەرج��ەم سیستمە تاغوتییەكانی‬

‫وەستانی شەڕ لە نێوان هەردووالدا‪ .‬دیسان‬

‫سەرزەویداو پشتگیریمان لە بزاڤە رزگاری‬

‫بزووتنەوە ئەمەیشی ئیمزا كرد‪ ،‬بە هۆیەوە‬

‫خوازەكانی جیهان‌و شەڕمان لە كانوونی‬

‫كۆتایی بە جەولەیەكی شەڕ هات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫یەكەمی ‪1993‬داو لە نیسانی ‪1997‬دا لەگەڵ‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی رازی بوو بە ناوبژیوانی‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا‪ ،‬هەموویان‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمیی ئێران بۆ وەستاندنی‬

‫ل��ە س��ەر ئ��ەو بنەما زان��س��ت��ی‌و پڕاكتیكییە‬

‫ش��ەڕ ل��ە ن��ێ��وان ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیی‌و‬

‫جێگیرانە بوون‪ ،‬كە لە س��ەرەوە ئاماژەمان‬

‫(ی‪.‬ن‪.‬ك‌)دا لە ساڵی ‪1997‬دا‪ ،‬كە وتەبێژی‬

‫پێدان‪.‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوە لە كۆتایی رێكکەوتننامەكەدا‬

‫تەنانەت سەرجەم ئەو شەڕانەی‪ ،‬کە رویاندا‬

‫ئەم لێدوانەی راگەیاند‪ :‬بە هەوڵی كۆماری‬

‫لە نێوان بزووتنەوەی ئیسالمی‌و یەكێتیی‬

‫ئیسالمیی ئێران بزووتنەوەی ئیسالمیی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان گەیشتنە‬

‫ئ��ەو ئینقالبەی‪ ،‬کە خەتی م‪ .‬عه‌لی باپیر‌و‬

‫رێكکەوتنی وەستاندنی شەڕو دەستكردن بە‬

‫ئارام قادر بە سەر بزووتنەوەی یەكبوونیاندا‬

‫هێوركردنەوەی بارودۆخەكەو گێڕانەوەی‬

‫هێنا‪ .‬بە پێویست دەزان��رێ��ت كورتەیەك لە‬

‫ئارامیی بۆ س��ەرج��ەم ئ��ەو ن��اوچ��ان��ەی‪ ،‬کە‬

‫رووداوەكان تۆماربكرێت هەرچەندە چاكتر‬

‫ل��ە رۆژان���ی راب�����ردوودا رووب����ەڕوی شەڕ‬

‫ب��وو زیاتر م��ێ��ژووی ئ��ەم بزاڤە ئیسالمییە‬

‫ببونەوە‪ ،‬بزووتنەوە ئەم هەلە دەقۆزێتەوە‬

‫بنوسرایەتەوە‌و بە هەمووان رەخنەیان لە‬

‫بۆ ئ���ەوەی‪ ،‬کە بیسەلمێنێتەوە‌و دووپاتی‬

‫هەڵوێست‌و هەنگاو‌و قۆناغە جیاوازەكان‬

‫بكاتەوە‪ ،‬کە ب��ەردەوام لەگەڵ ئاشتی دایەو‬

‫بگرتایە‪.‬‬

‫هەوڵدەدات بۆ دووركەوتنەوە لەو كێبەركێ‬

‫نەهزە‪ ،‬چۆن‌و وەك چی؟‬

‫ال بە الیانەی‪ ،‬کە تەنها خزمەت بە دوژمنانی‬

‫نەهزە هەر لە سەرەتای كاری تەنزیمییەوە بە‬

‫كورد دەكات‌و هەڵوێستی بزووتنەوە تەنها‬

‫ناوی ئیخوان‌ەوە دەیانویست پەیوەندیبكەن‬

‫بەرگری لەخۆكردن بووە لە سەرجەم ئەو‬

‫بە ئیخوان دەولییەوە‪ .‬تا ئەوان وەك حیزبی‬

‫شەڕە داسەپاوانەدا‪ ،‬کە ئاوقەی كراوە‪.‬‬

‫رەسمی ئیخوان لە كوردستاندا بناسرێن‌و‬ ‫ه���اوك���اری ب��ك��رێ��ن‪ .‬ب��ۆی��ە ك��ات��ێ��ك مستەفا‬

‫بۆچی بزووتنەوەی راپەڕین هاتە نێو‬

‫مه‌شهور هاتە ئێران‪ ،‬م‪ .‬سدیق كاری جدی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمییەوە؟‬

‫ت م‪ .‬سه‌الحه‌دین‌و‬ ‫لە كوردستاندا كرد‪ .‬دەبێ ‌‬

‫دوا گۆڕانكارییەكانی پاش ‪21‬ی ‪8‬ی ‪1999‬‬

‫برایانی‌تری ئیخوان‪ ،‬کە لە ئێرانن دانیشتوون‬

‫تاكو ‪30‬ی ‪5‬ی ‪ 2001‬بەشێكی گەورە بوون‬

‫بێنە الی م‪ .‬سدیق دوای قەناعەت پێكردنی‬

‫لە مێژووی خۆشی‌و ناسۆریی پڕ لە قەیرانی‬

‫مستەفا مه‌شهور‌و لێوەرگرتنی نووسراوی‬

‫ئەم حیزبە (بزووتنەوە یەكبوونی ئیسالمی لە‬

‫رەسمی‪ ،‬کە م‪ .‬سدیق لێپرسراوی ئیخوانە‬

‫كوردستان‪ /‬عێراق)‪ ،‬کە لە ئەنجامی یەكبوونی‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم م‪ .‬سه‌الحه‌دین توانی‬

‫(باوك‌و برا) بوو‪ ،‬ئەو گۆڕانكارییەی‪ ،‬کە دوو‬

‫ئ��ەم هەوڵەی م‪ .‬سدیق هەڵبوەشێنێتەوە‌و‬

‫حیزبی ئیسالمی بەرەو یەكگرتن‌و لێكترازان‌و‬

‫بە نووسراوێكی‌تری شه‌رعییه‌ت بە خۆی‬

‫ل��ەب��ەری��ەك��ه��ەڵ��وەش��ان ب����رد‌و ل��ە س��اح��ەی‬

‫بدا‌و رەسمیەتی ئیخوانی دەولی وەربگرێت‌و‬

‫سیاسیی كوردستاندا بووە تەجروبەیەكی‬

‫دەوری م‪ .‬سدیق چۆڵ بكات‪ .‬دوای م‪ .‬سدیق‬

‫فاشیلی وەحدەت‪ ،‬بۆ زانینی چۆنییه‌تی بەرەو‬

‫رێگەی رێكەوتنی هەڵبژارد لەگەڵ ئیخواندا‪،‬‬

‫ئینشقاق چوون‌و لێكۆڵینەوە لە فاكتەرەكانی‬

‫بەاڵم چەند مەرجێكیان هەبوو‪ .‬ئیخوان پێیان‬

‫‪53‬‬

‫ووتن ئەگەر لەگەڵمانن وەك (برایان) مەرج‬

‫دژای����ەت����ی ی��ەك��گ��رت��وو پ���اش���ان سلبیاتی‬

‫قبووڵ ناكەین‌و پێویستە بێنە المان‪ ،‬چونكە‬

‫بزووتنەوە هاتنە مەیدان‌و خەڵكی خۆیان‬

‫تەوجیهاتی دەرەوە لێرەوە بە خەتی یەك‌و‬

‫پ����ەروەردە ك���ردووه‌‪ ،‬ل��ەگ��ەڵ یەكگرتوو بە‬

‫دوو ناسران‪ .‬م‪ .‬سدیق دەیگوت‪ :‬خەتی یەك‬

‫جۆرێك كەوتبوونە ملمالنێ چەندین جار‬

‫دەی��ەوێ��ت ن��اوی ئیخوان لە ئێمە بكاتەوە‪،‬‬

‫پەالماری یەكیان دەدا‌و بزووتنەوە دەكەوتە‬

‫بەاڵم ئێمە هەر ئیخوانین‪ ،‬پاشان نەگەیشتنە‬

‫نێونیانه‌وه‌‪ .‬ئ��ام��ادەی هیچ ج��ۆرە س��ازش‌و‬

‫ئەنجامی رێكەوتن لەگەڵ ئیخوان نەیانتوانی‬

‫پێكەوە ژیانێك نەبوون لەگەڵ یەكگرتوودا‪ .‬بۆ‬

‫بە‌و شێوازە لە داخل‌و دەرەوەدا بمێننەوە‌و‬

‫نموونە لە ساڵی ‪1998‬دا كاتێك هەڵبژاردنی‬

‫ب��ڵ��ێ��ن‪ :‬ئ��ی��خ��وان��ی��ن‪ ،‬ب���ەاڵم م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن‬

‫قوتابیان‌و خوێندكاران لە هەولێر ئەنجامدرا‌و‬

‫شه‌رعییه‌ت‌و رەسمییەتی ئیخوان‌ی هەبێت‬

‫بڕیار بوو لە سلێمانی بزووتنەوە‌و راپەڕین‌و‬

‫لە كوردستانیش ئەگەر دەڵێن‪ :‬ئێمە ئیخوانین‬

‫یەكگرتوو بە یەك نوێنەریی بەشداریبكەن‬

‫دەكەونە ژێر هەمان پرسیاره‌وه‌‪ ،‬کە ئایا بۆ‬

‫دوای كۆمەڵێك دانیشتن لە سكرتارییەتی‬

‫لەگەڵ م‪ .‬سه‌الحه‌دین نین؟ بۆ قووتاربوون‬

‫یەكگرتوو ن��اوەن��دی پەیوەندیی ئەنجامی‬

‫ل��ه‌م وەزع���ە‌و نەچوونە ژێ��ر ركێفی خەتی‬

‫ن��ەب��وو‪ .‬راپ��ەڕی��ن دەی���ووت ئێمە ئامادەنین‬

‫یەك فكرەی جیهادیان باڵوكردەوە‪ ،‬کە گوایە‬

‫لەگەڵ یەكگرتوو هیچ جۆرە تەنسیقێك بكەین‪،‬‬

‫كۆمەڵێكی جیهادین‪ ،‬ب��ەاڵم دوای چوونە‬

‫خۆشمان هەڵدەبژێرین ئەگەر لە گرووپ‌و‬

‫دەرەوە‪ .‬م‪ .‬سدیق بۆ خۆناساندن گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫كولیەیەكدا تەنها یەك ئەندامیشمان هەبێت‬

‫ن��ەم��دەزان��ی بڵێم چ��ی كاتێك دەیانپرسی‬

‫پەیوەندیی محاوەلەی جدی كرد لەگەڵ كاك‬

‫فكرەی چیتان هەیە‪ ،‬ئەگەر بموتایە ئیخوانین‬

‫سه‌الحه‌دین بابكر سكرتێری یەكگرتووی‬

‫دەیانووت ئەوە نییە ئیخوان هەیە بشموتایە‬

‫قوتابییان‌و كاك ئەمیری سكرتێری یەكیەتیی‬

‫جیهادین دەیان گوتەوە ئەوە بزووتنەوەیە‪.‬‬

‫قوتابیانی راپ��ەڕی��ن��دا‪ ،‬ب���ەاڵم راپ��ەڕی��ن لە‬

‫ئایا ئێوە چین‌و ناوتان چییە؟ کە گەڕایەوە‬

‫ک‬ ‫دەمارگیری خۆی نەهاتە خوار بە مەرجێ ‌‬

‫بڕیاریاندا لە ئیخوانی خەڵكی دەرەوە ناوی‬

‫نفوسیشی نەبوو‪ ،‬پەیوەندی هێندە مروریەتی‬

‫خۆیانە بە بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی‬

‫دەتواند لە پێناوی ئ��ەوەدا‪ ،‬کە نموونەیەكی‬

‫(حركة النهضة االسالمیة) راگەیەنن!‬

‫ناشیرینی ئیسالمییەكان نیشان نەدرێت‪ ،‬کە‬

‫ێ چەك‌و‬ ‫نەهزە وەك خەتێكی ئیخوان‪ ،‬ب ‌‬

‫ك��اك سه‌الحه‌دین بابه‌كر بە نوێنەرەكانی‬

‫مەدەنی فیكری‌و تەنزیمی لە سەر بنەمای‬

‫پەیوەندی وت��ب��وو‪ :‬باشە یەعنی چی ئێوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫ێ هاتووە! ئاخ بۆ‬ ‫بەرانبەر نەهزە وات��ان ل ‌‬

‫نادەنێ‌‪ ،‬بەڵكو دەنگیش نادەن‪.‬‬

‫ئەو رۆژەی‪ ،‬کە م‪.‬مال علی خۆی دەیوت بە‬

‫بەم حەجم‌و حیقدەوە‪ ،‬کە نیوەی باسكیان‬

‫ێ‬ ‫گۆچان هەموویان فەالقە بكات‌و كۆتاییان پ ‌‬

‫ێ درا ل��ە ی��ەك��ب��وون��دا پێیان واب���وو ل��ەوە‬ ‫پ�� ‌‬

‫بهێنێت‪.‬‬

‫گەورەترن‌و خاوەنی جەماوەرێكی زۆرن لە‬

‫نەهزە هەر سوور بوو لە سەر ئەوەی‪ ،‬کە‬

‫رێكخستنەكاندا‌و موجاهیدی چاكیشیان هەیە‪.‬‬

‫ت هیچ حسابێكیش‬ ‫بە تەنها خۆی هەڵبژێرێ ‌‬

‫لە راستیدا‪ ،‬کە تەحقیق لە چەند جێگایەك‬

‫بۆ سومعەی موسڵمانان نەكات‌و باقی لە‬

‫دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد ه��ی��چ ی��ەك��ێ��ك ل���ە‌و رەق��ەم��ە‬

‫برایەتی‌و یەكڕیزی‌و پێكەوە گونجاو بێت‪،‬‬

‫خەیاڵییانە وا دەرنەچوو‪ ،‬کە پێشتر نیوەی‬

‫چونكە نەهزە لە سەر بنەمایەكی حیزبی پتر‬

‫باسكیان پێ‌ وەرگرت‪.‬‬

‫لە حیقد‌و دژایەتی بەرانبەر بە ئیسالمییەكان‬

‫ن��ەه��زە‪ ،‬ک��ە ه��ات��ە ن���او ب��اس��ك س��ێ س��ه‌دو‬

‫دروست بوو‪ .‬لە حەلقەی رێكخستنەكانیاندا‪،‬‬

‫سی‌و چوار مەسئولی هێنا‌و بردیە سەرەوە‬

‫لە جیاتی خوێندنی عەقیدە دەرسی غەیبەت‌و‬

‫دای��ان بە س��ەر ئ��ەو هەموو خەڵكە ماندوو‬

‫ب��وه��ات��ان��ی��ان دژ ب��ە ب��اس��ك دەوت�����ەوە‌و لە‬

‫زەحمەتكێش‌و موجاهیدەدا‪ ،‬بڕیاریاندابوو‬

‫س��ەر دژایەتیكردنی كوێرانەی یەكگرتوو‬

‫پێنج سه‌د پێشمەرگە بهێنن‪ ،‬بەاڵم هەرچی‬

‫تەربیەتی ئەندامەكانیان دەدا‪ .‬كاتێك ئەنجامی‬

‫رێكخستنیان هەیە خستیانە ژێر فشار‪ ،‬دوو‬

‫هەڵبژاردن دەركەوت‪ ،‬نەهزە لە سەرتاسەری‬

‫سه‌دو شانز ‌ه كەسیان بۆ پەیدا كرا‪ ،‬چونكە‬

‫یەكیەتیدا بە پەیمانگا‌و زانكۆوە ‪ 172‬دەنگی‬

‫ئەو كەسەی‪ ،‬کە پاسەوانی بینای مەڵبەندیان‬

‫هێنا‪ ،‬کە بووە رێژەی ‪ %1،3‬دوای رێكخراوی‬

‫بوو لە سلێمانی وەك حەرەسێكی الكۆاڵن‪،‬‬

‫قوتابیانی حیزبی شیوعی ه��ات ب��ە پلەی‬

‫یان حەرەسی بینایەكی حكومی مانگانە بە‬

‫پێنجەم‪ .‬پەیوەندیش بە سكرتێری هەردوو‬

‫مەبلەغێك پارە رایانگرتبوو‪ ،‬ئەو دوو سه‌دو‬

‫رێكخراوی راگەیاندن‪ ،‬کە لە سەر ئەساسی‬

‫شانز ‌ه كەسەی هێنایان حه‌فتاو شه‌ش‌یان‬

‫ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ئ����ەوان ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‬

‫ێ چەك بوون سه‌دو چلی مایەوە لەوانەش‬ ‫ب‌‬

‫ئینسیحابی كرد‌و بەیانێكی باڵوكردەوە‪ ،‬کە‬

‫س��ی‌و س��ێ كەسیان مەكتەبی عەسكەری‬

‫دواتر نەهزە‌و یەكگرتوو داوای دەنگەكانی‬

‫باسك چەكی پێدان سه‌دو حه‌وت كەسیان‬

‫خ��وێ��ن��دك��اران��ی ب��اس��ك��ی��ان دەك�����رد‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ێ تەشكیل‬ ‫بۆ مایەوە هاتن چ��وار هێزی ل ‌‬

‫ێ وتن‪ ،‬کە ئەندامانمان‬ ‫پەیوەندیی ئەوەشی پ ‌‬

‫بكەن دوو سه‌دو په‌نجا‌و یه‌ک هەزاریان بۆ‬

‫زۆر لێتان نیگەرانن‪ .‬بۆیە نەك هەر دەنگتان‬

‫درا بە سەرباز‪ .‬س��ه‌دو بیست هەزاریشان‬

‫‪55‬‬

‫مانگانە بۆ بڕایەوە‪ .‬بەم جۆرە بزووتنەوه‌ی‬ ‫راپ���ەری���ن ت��وان��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ەك��ان��ی خ��ۆی‬ ‫ل��ە م���ردن رزگ��ارب��ك��ات‌و ل��ە س��ەر حسابی‬ ‫بزووتنەوە چەندین كادیری بەرز بخزێنێتە‬ ‫پۆسە هەستیارەكانی حزبەوەو دواتریش بە‬ ‫دەستتێكەڵكردن لەگەڵ عەلی باپیر توانیان‬ ‫بزووتنەوە بمرێنن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاریی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫نووسینی‪ :‬كامەران شەریف ئه‌مین‬

‫‪57‬‬

‫پێشەكی‬

‫بەدەرخستن‌و ناساندنی چەمكی نیشتماندایە‬

‫نیشتمان (واڵت) وەك چەمك دەاللەتی شوێنی‬

‫لە بیری بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی كوردستاندا‪.‬‬

‫هاوبەشە بۆ میللەتێك‪ ،‬یان گرووپێك‪ ،‬کە‬ ‫تیایدا خودو بەهاكان دەپارێزێت‌و كەسایەتی‬

‫سەرهەڵدانی ئیسالمی سیاسی لە‬

‫جێگیری لە هەموو بوارەكان دەردەكەوێت‪ .‬بە‬

‫كوردستان‬

‫ردەوامی بۆ داهاتوو دادەمەزرێنێت‌و باوەڕو‬

‫س��ەرەت��ای س��ەدەی بیستەم كوردستان بە‬

‫تەقالیدەكان گەشە پێدەدات‪ .‬زانایان پێیان وایە‬

‫رەوشێكی سیاسی ئاڵۆزدا رۆیشتووه‌‪ .‬بە‬

‫شوناسی كەرامەتی ئینسان بە پابەندبوون‌و‬

‫هۆی ملمالنێی دەوڵەتی عوسمانی‌و واڵتانی‬

‫ئینتیما بۆ واڵت گەاڵڵە دەبێت‌و دەپارێزرێت‪.‬‬

‫زل��ه��ێ��زی ن��ەی��ار ب��ە دەوڵ���ەت���ی عوسمانی‪.‬‬

‫نیشتمان بە وات��ای جێگیری‌و جێگیشریش‬

‫ب��ەو پێیەی ك��وردس��ت��ان یەكێك ب��وو ‌ه لە‌و‬

‫بە واتای دامەزراندنی بنەما بۆ پێشكەوتن‪.‬‬

‫ن��اوچ��ان��ەی‬

‫عوسمانییان‬

‫لە م��ێ��ژوودا زۆرت��ری��ن چیرۆك‌و گێڕانەوە‬

‫پێكهێناوه‌‪ .‬ل��ە نێو كوردستانیشدا گیانی‬

‫ت��ەرخ��ان��ك��راوە ب��ۆ داستانەكانی پاراستنی‬

‫بەرهەڵستكاری‌و ن��اڕەزای��ەت��ی پەیدا بوو ‌ه‬

‫نیشتمان‪ .‬هەموو بیرە سیاسییەكانی جیهان‬

‫ل��ە دژی دەوڵ��ەت��ی ع��وس��م��ان��ی‪ )1(.‬ب��ۆی��ە لە‬

‫ل��ە س��ەر سۆنگی نیشتمان ب��ون��ی��ادن��راوەو‬

‫باشووری كوردستانیشدا چەندین راپەڕین‌و‬

‫زۆربەیان لە پێناو نیشتماندا دروستكراون‪.‬‬

‫یاخیبوون ل��ە س��ەرەت��ای ئ��ەم س��ەدەی��ەوە‬

‫هەتا گەیشت ب�� ‌ه ئاستێك‌‪ ،‬ل��ە سەدەكانی‬

‫رووی��ان��داوه‌‪ .‬راپەڕینەكەی شێخ سەعیدی‬

‫س��ەردەم��ی ن��وێ��دا بیری نیشتمانی س��ەری‬

‫بەرزنجی‪ ،‬كە لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی‬

‫هەڵدا‪ .‬گرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیە تایبەتە بە‬

‫ت��ورك��ەالوەك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1908‬شێخ‬

‫گ��ەڕان بە دوای چەمكی نیشتمان لە بیری‬

‫سەعیدی بەرزنجی لە سلێمانی هانی خێڵی‬

‫سیاسی یەكێك ل��ە پ��ارت��ە سیاسییەكانی‬

‫(‪)2‬‬

‫هەمەوەندی داو ‌ه لە دژی توركەالوەكان‪،‬‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا‪ .‬ل��ە ه��ەم��ان ك��ات��دا یەكێكە لە‬

‫بەاڵم دواتر شێخ سەعید بانگكراوە بۆ موسڵ‌و‬

‫پارتە سیاسییەكانی كوردستان‪ ،‬كە ئایینی‬

‫بە دەستبەسەری بۆ ماوەیەك هێڵدراوه‌تەوە‪.‬‬

‫ئیسالمی چوارچێوەی بونیاد دروستبوونی‬

‫لە ساڵی ‪1909‬دا لە رووداوێكی ئاژاوەگێڕیدا‬

‫سیاسییەكانیدا‪ .‬لەم روانگەیەوە گرنگی ئەم‬

‫شێخ سەعید ك�����وژراوه‌‪.‬‬

‫ئ��ەو رووداوەو‬

‫لێكۆڵینەوەیە دەردەك��ەوێ��ت‌و ئامانجی ئەم‬

‫چەندین رووداوی‌تر باشووری كوردستان‌و‬

‫لێكۆڵینەوەیە لە سەر بنەمای گرنگییەكەی‬

‫ب��ە ت��ای��ب��ەت ش���اری سلێمانی رەوش��ێ��ك��ی‬

‫ئیمپراتۆرییەتی‬

‫(‪)3‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫سیاسی‌و ئابووریی خراپ‌و چەقبەستووی‬

‫رەوشی سیاسیی كوردستان لە سەرەتای‬

‫لە ناوچەكەدا دروستكردووه‌‪ .‬هەموو ئەو‬

‫سەدەی بیستەمدا رەوشێكی پڕ لە ملمالنێ‌و‬

‫هەنگاوانەی لە الیەن حكومەتی عوسمانییەوە‬

‫شەڕو ناكۆكی بووەو سەقامگیری‌و ئارامی‬

‫بە رووی بێزاری‌و سەرسەختی پەرگرتوی‬

‫بە خۆیەوە نەدیوە‪ .‬وات��ە بەشێك ب��ووە لە‬

‫كوردداندا نراو ‌ه تەنیا ئاماژەی بە خرۆشان‌و‬

‫ملمالنێی زل��ه��ێ��زەك��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا زۆرب��ەی‬

‫ت��وڕەی��ی زێ��دەت��ری ك����وردان ك����ردووه‌‪ .‬بۆ‬

‫جواڵنەوەو راپەڕینەكان پاشخانێكی ئایینی‌و‬

‫نموونە ل��ە كۆتایی ساڵی ‪1910‬دا میری‬

‫ئیسالمییان ه��ەب��ووە ب��ە پ��اس��اوی ئایینی‬

‫هەولێر ویستی باج لە جافەكان كۆبكاتەوە‪،‬‬

‫خەڵكیان لە دەوری خۆیان كۆكردووەتەوە‪.‬‬

‫(‪)5‬‬

‫كە بەهێزترین خێڵی باشووری كوردستان‬ ‫بوون‪ .‬بە هۆی نەدانی باجەكەوە مه‌حموود‬

‫سەرەتاكانی سەرهەڵدانی مێژووی ئیسالمی‬

‫پاشاــ وه‌ک سەرۆكێكی بەناوبانگی ئەو خێڵەــ‬

‫سیاسی لە كوردستانی عێراقدا‬

‫بانگكراوە بۆ موسڵ‌و بۆ م��اوەی ساڵێك‬

‫لەبەر ئ��ەوەی كوردستان لەو سەردەمەدا‪،‬‬

‫گ��ل��دراوه‌ت��ه‌وە‪ ،‬دوات��ر چەندین یاخیبوون‌و‬

‫وات���ە س��ەرەت��اك��ان��ی س���ەدەی بیستەم بەم‬

‫راپەڕین‌و ملمالنێ لە ناوچەكەدا روویانداوه‌‪،‬‬

‫ق��ەوارەی��ەی ئێستا ن��ەب��ووە‪ .‬دوات��ری��ش‪ ،‬کە‬

‫کە زۆرینەیان مۆركێكی خێڵەكی‌و ئایینییان‬

‫ئینگلیزەكان دێنە عێراق‌و كوردستان زۆرێك‬

‫لەخۆگرتبوو‪ .‬لەوانەش شێخ عه‌بدولسه‌المی‬

‫لە‌و كەس‌و الیەنانەی‪ ،‬کە دەیانەوێت دژی‬

‫بارزانی‪ ،‬کە دەیویست دەسەاڵتی كوردی بە‬

‫داگ��ی��رك��اری ب��ووەس��ت��ن��ەوە ب��ە پاشخانێكی‬

‫سەر ناوچەكانی بارزان – زێباردا بسەپێنێت‪،‬‬

‫ئیسالمی ئ��ەو ك��ارە دەك���ەن‌و هانی خەڵك‬

‫بەاڵم دوات��ر لە ساڵی ‪1914‬دا لە سنووری‬

‫دەدەن‪ ،‬كە دەبێت بە گژ زاڵم‌و ستەمكاراندا‬

‫توركیا – ئێران دەستگیركراوه‌و دواتر هەر‬

‫بچنەوەو شەڕكردن لەگەڵ داگیركاراندا بە‬

‫لەو ساڵەدا لە شاری وان لەسێدارەدراوه‌‪ )4(.‬لە‬

‫غەزا كردن لە پێناو خودادا حساب دەكەن‪.‬‬

‫پاش جەنگی یەكەمی جیهانی‌و دروستبوونی‬

‫هەر بۆیە لە‌و سااڵنەدا چەند كەس‌و الیەنێك‬

‫دەوڵ��ەت��ی ع��ێ��راق��ی‌و لكاندنی كوردستانی‬

‫ه��ەوڵ��ی��ان��داو ‌ه ق��ەوارەی��ەك داب��م��ەزرێ��ن��ن‪ .‬بۆ‬

‫باشوور بەو دەوڵەتەوە‪ ،‬چەندین جواڵنەوەو‬

‫ئەوەی الیەنگرو خەڵكی زیاتریان لە دەور‬

‫ش���ۆڕش ه��ەڵ��گ��ی��رس��اوه‌‪ ،‬ك��ە گرنگترینیان‬

‫كۆببێتەوە‪ .‬ناویان لێناو ‌ه (پارتی ئیسالمیی‬

‫راپەڕینەكەی شێخ مه‌حمودی حەفیدە لە دژی‬

‫ك����ورد) ك��ە ل��ە دوای ش���ەڕی دەرب���ەن���دی‬

‫بەریتانییەكان‪ .‬بە گشتی دەتوانین بڵێین‪ ،‬كە‬

‫بازیان دام��ەزراوه‌‪ )6(.‬ئەندامانی ئەم پارتە لە‬

‫‪59‬‬

‫كەسایەتی‌و پیاوماقواڵن‌و عەشایەرەكانی‬

‫و ‌ه ل��ە سنجار ك��ردۆت��ەوە مامۆستا تەها‬

‫دۆستی شێخ مه‌حمود‌و چەند ئەفسەرێكی‬

‫حەسەن بووە‪ .‬پاش ئەوەی لە هەڵەبجەو لە‬

‫ك��وردی سوپای ت��ورك پێكهاتبوو‪ .‬لەوانە‪:‬‬

‫پێش هەموویانەوە هەریەك لە مامۆستایان‬

‫عەباس مه‌حمود ئاغا‌و سەید عه‌بدولاڵ حاجی‬

‫م��ه‌ال ساڵحی گ���ەورەو مامۆستا عوسمان‬

‫س��ه‌ی��د ح��ه‌س��ه‌ن‌و س��ەی��د م��ح��ه‌م��ه‌د موفتی‌‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و مامۆستا عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‬

‫هه‌روه‌ها كەریم بەگی فه‌تاح بەگی هەمەوەند‪.‬‬

‫پێشوازییان لە بانگەوازی ئیخوان موسلیمین‬

‫ب��ە گ��ێ��ڕان��ەوەی شێخ لەتیفی حه‌فید لە‬

‫ك��ردووه‌‪ ،‬تا رادەی��ەك جەماوەرێكی باشیان‬

‫الیەن حەپسەخانی نەقیبەوە كۆمەكی ماددی‬

‫كۆكردەوە بۆ گەردنگیری (بەیعەت)دان بەم‬

‫ك��راون‪ .‬بۆ ئ��ەوەی دژایەتی ئینگلیز بكەن‪،‬‬

‫ك��ارە نوێیە‪ .‬بۆیە لە ساڵی ‪1956‬دا شێخ‬

‫بەاڵم ئەم جواڵنەوەو كارانە لەبەر ئەوەی بە‬

‫س��ەواف‌و شێخ ئەمجەد زەه��اوی سەردانی‬

‫پاشخانێكی ئیسالمی كاریان كردووە‪ ،‬نەك‬

‫ناوچەی هەڵەبجەیان ك��ردووه‌و بە بۆنەی‬

‫وەرگرتنی ئیسالم وەك فكرەو تەنزیمات‪،‬‬

‫پشتگیریكردن ل��ە ق���ودس‌و فەلەستینەوە‬

‫یاخود تێگەیشتن وەك بنەمایەك بۆ كاری‬

‫چەندین وت��اری��ان لە مزگەوتەكاندا داوه‌و‬

‫سیاسەت‌و حزبایەتیكردن‪ ،‬بۆیە سەرەتاو‬

‫دواتر خەڵكێكی باشیان بەرەو الی ئیخوان‬

‫رەچەڵەكی مێژووی ئیسالمی سیاسی بە‬

‫راك��ێ��ش��اوه‌و مامۆستا عوسمان ب���ووە ب ‌ه‬

‫واتای تەنزیمات‌و كاری رێكخراوەیی سیاسی‬

‫بەرپرسی ئیخوان لە ن��اوچ��ەك��ەدا‪ .‬ئ��ەوەی‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ‬

‫پێویستە بووترێت ئەوەیە‪ ،‬كە شێخ محه‌مه‌د‬

‫سەرەتای دامەزراندنی شانەو تەنزیمەكانی‬

‫سەوافیش ئەم فكرەو تەنزیماتەی ئیخوانەی‬

‫ئیخوان موسلمین لە عێراق‌و كوردستان‪،‬‬

‫بە شێوەیەكی راستەوخۆ لە دامەزرێنەری‬

‫کە لە سەر دەستی شێخ ئەمجەد زەهاوی‌و‬

‫رێكخراوی ئیخوان موسلیمین (حه‌سه‌ن به‌ننا)‬

‫شێخ مه‌حمود سه‌وواف گەیەنراو ‌ه ب ‌ه دەست‬

‫لە میسر لە ساڵی ‪1939‬دا وەرگرتووەو دواتر‬

‫چ��ەن��د مامۆستایەكی ك��وردس��ت��ان��ه‌وه‌‪ .‬بە‬

‫گەڕاوەتەوە بۆ عێراق‌و لە موسڵ‌و بەغدادو‬

‫تایبەت ل ‌ه ناوچەکانی هەڵەبجە‌و كەركوك‌و‬

‫ناوچەكانی‌تری عێراق لەگەڵ شێخ ئەمجەد‬

‫شێخ ئەمجەد زەهاویــ زانایەكی‬

‫زەهاوی بە شێوەیەكی رێكخراو كاریان لە‬

‫ك��وردی بەغدادنشین بووەــ لە پێشڕەوانی‬

‫سەر ك��ردووە‪ )9(.‬بە بڕوای راب��ەری گشتیی‬

‫ب��ان��گ��ەوازه‌ک�� ‌ه ب���ووە‪ .‬ی��ەك��ەم ك��ەس��ی��ش‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی هۆكاری هەڵبژاردنی‬

‫كتێبخانەیه‌کی بە ناوی (اإلخوان اإلسالمیة)‬

‫ن��اوچ��ەی هەڵەبجە بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئەم‬

‫(‪)7‬‬

‫هەولێر‪.‬‬

‫(‪)8‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫رێكخراوە لە كاتێكدا چەندین ناوچەی‌تری‬

‫رژێمی عه‌بدولکه‌ریم قاس ‌م جارێكی‌تر ئیخوان‬

‫وەك سلێمانی‌و مەدرەسەی تەوێڵە‌و بیارە‪،‬‬

‫لە كوردستان دەست بە كار دەكەنەوە‌‪ .‬لە‬

‫یان ناوچەكانی‌تر دەگەڕێننەوە بۆ ئەوەی لە‬

‫كۆنگرەی حزبی ئیسالمی عێراقدا كۆمەڵێك‬

‫ناوچەی هەڵەبجەدا زەمینەیەكی فكری هەبووە‬

‫لە زانایانی كورد‪ ،‬كە لە هەڵەبجەوە چوون‌و‬

‫بۆ ك��ارەک��ەو بوونی چەند مەدرەسەیەكی‬

‫بەشدارییان ل ‌ه كۆنگرەكەی حزبی ئیسالمی‌دا‬

‫ی بۆ نموونە مەدرەسەی (پریس)‪ ،‬کە‬ ‫ئایین ‌‬

‫ک��ردووه‌‪ .‬لەوانە‪ :‬مەال ساڵح عه‌بدولكه‌ریم‌و‬

‫مامۆستا ئایینییەكانی لە سەر دوو الیەن‬

‫مەال عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز‌و شێخ عوسمان‬

‫زۆر ئیشیان ك��ردووە‪ :‬لە رووی عەقیدەوە‬

‫عه‌بدولعه‌زیزو شێخ جەمیل موفتی‪ .‬لەو‬

‫هەوڵیانداوە‪ ،‬كە بە گژ خورافیات‌و ئەفسانەو‬

‫كۆنگرەیەدا شێخ عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‬

‫ب��وون��ی واس��ت��ە ل��ە بەینی خ���وداو ع��ەب��ددا‬

‫وتاری لیوای سلێمانی‌و ناوچەی هەڵەبجەو‬

‫بچنەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها لە رووی كۆمەاڵیەتییەوە‬

‫ش��������ارەزووری خ���وێ���ن���دووه‌ت���ه‌وه‌‪ .‬دوات���ر‬

‫ب��ە گ��ژ ن����ادادپ����ەروەری‌و لێسەندنی ب��اج‌و‬

‫رۆژن���ام���ەی ئ��ه‌ل��ح��ه‌ی��اد دەق���ی وت���ارەك���ەی‬

‫س��ەران��ەو موڵكانەدا چ��وون��ەت��ەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫ب��ڵ�اوك����ردووه‌ت����ه‌وە‪.‬‬

‫ل��ە الی���ەن (س��دی��ق‬

‫هەڵەبجەدا لە پێش ناوچەكانی‌تر ئاغاو شێخ‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و ج��ه‌الل مەال ساڵح) بناغەی‬

‫دەس��ەاڵت��ی��ان ن��ەم��اوە‪ .‬ئەمەش وای��ك��ردووە‪،‬‬

‫كاری رێكخستن لە ناوچەكە دانراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫كە لەباربێت بۆ ب�ڵاوك��ردن��ەوەی ئ��ەو فكرە‬

‫(‪)12‬‬

‫ب��ە گشتی دەت��وان��ی��ن بڵێین رەچەڵەكی‬

‫ت��ازەی��ەی ئیسالمی‪ ،‬ك��ە هەتا ئ��ەم��ڕۆش لە‬

‫دروستبوونی ئیسالمی سیاسی دەگەڕێتەوە‬

‫ك��وردس��ت��ان��دا س��ەرك��ردە‌و كەسی یەكەمی‬

‫بۆ ئیخوان موسلیمین‪ .‬لەبەر ئ��ەوەی هەتا‬

‫ن خەڵكی ئەو‬ ‫زۆرێك لە پارتە ئیسالمییەكا ‌‬

‫سەرەتای ساڵی هەشتاكانی سەدەی رابردوو‬

‫ناوچەیەن‪ ،‬ب��ەاڵم دوات�� ‌ر لە ساڵی ‪1954‬دا‬

‫ئیسالمی سیاسیی كوردستان تایبەتمەندیی‬

‫كاری ئیخوان موسلیمین بە فەرمی لە عێراقدا‬

‫سەربەخۆیی تێدا نەبووە‪ ،‬بەڵكو هەر لە ژێر‬

‫قەدەغەكراوه‌و هەموو ئەو لق‌و رێكخراوانەی‬

‫چەتری‌ئیخواندا كاریان كردووه‌‪.‬‬

‫(‪)11‬‬

‫پەیوەندییان بە ئیخوان موسلیمینەوە هەبووە‬ ‫ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��راوه‌ت��ه‌وە‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��ووە هۆی‬

‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫ئەوەی رێكخراوەكە الوازببێت‪ .‬تەنها چەند‬

‫ل��ەب��ەر ئ����ەوەی الی��ەن��ە ئیسالمییەكان لە‬

‫لە پاش‬

‫كوردستان لە پێش دامەزراندنی بزووتنەوەی‬

‫شۆڕشی ‪14‬ی تەمموزو هاتنەسەركاری‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��دا ل��ە ‪13‬ی ‪5‬ی ‪1987‬وە وەك‬

‫كارێكی بانگەوازیی نهێنی مایەوە‪.‬‬

‫(‪)10‬‬

‫‪61‬‬

‫الیەنی سیاسی‌و ئیسالمی خاوەن بەرنامەو‬

‫ع��وس��م��ان ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‌و ش��ێ��خ ع��ه‌ل��ی‬

‫بنەما حزبییەكان ب��ەو ش��ێ��وەی��ە ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و عومه‌ر عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬كە وەك‬

‫کە ك��اری سیاسی بكەن‌و الیەنە سیاسییە‬

‫زانایانی ئایینی توانیان كاریگەری بە سەر‬

‫كوردستانییەكانی‌تر مامەڵەی لەگەڵدا بكەن‌و‬

‫بیروبۆچوونی گەنجان‌و خەڵكی ناوچەكانی‬

‫بەهێزەوە دەربكەوێت‪ ،‬بەڵكو زیاتر وەك‬

‫كوردستانه‌و ‌ه بەجێبهێڵن‪ .‬بێجگە لە ناوچەی‬

‫كۆمەڵەی بچووك‌و ئامانجێكی دیاریكراوی‬

‫هەڵەبجە لە ناوچەكانی كه‌ركوك‌و هەولێر‌و‬

‫پەروەردەیی‌و بانگەوازیی‌و ناساندنی بیری‬

‫سلێمانی‌و زاخۆ‌و دهۆك‌‪ ..‬هتد‪ .‬بۆ نموونە لە‬

‫ئیسالمی‌و ئاشناكردنی بە گەنجان لە بەرانبەر‬

‫شاری كەركوك كەسێك‪ ،‬كە زۆر كاریگەریی‬

‫ئ��ەو تەوژمە ماركسی‌و سۆسیالیستییەی‪،‬‬

‫فیكری ئیخوانی لە س��ەر ب��ووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫ک��ە ل��ە س��ەرج��ەم ناوچەكانی كوردستاندا‬

‫لە‌و پێناوەشدا كاری زۆری ك��ردوو ‌ه ناوی‬

‫باڵوبووەوە‪ .‬بۆیە لێرەدا دامەزراندنی الیەنە‬

‫حاجی سلێمان بووه‌‪ ،‬ک ‌ه خاوەنی كتێبخانەی‬

‫ئیسالمییەكانی كوردستان بۆ دوو كاتی‬

‫(اإلخوة اإلسالمیة) بوو ‌ه لە شەقامی اگلس‪،‬‬

‫جیاواز دابەش دەكەین‪.‬‬

‫کە بە جدی كاریان لە سەر باڵوكردنەوەی‬ ‫كتێبەكانی حەسه‌ن بەنناو گۆڤاری (التربیة‬

‫الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستان تاوەكو‬

‫اإلسالمیة)‪ ،‬کە زۆرب��ەی كات بێ بەرانبەر‬

‫ساڵی ‪1987‬‬

‫دەیاندا بە گەنجانی كەركوك‌و كاریگەرییان‬

‫ئیخوان موسلمین (برایان)‪ :‬هەروەك لە بەشی‬

‫ل��ە س���ەر ژم���ارەی���ەك گ��ەن��ج��ان��ی ئ��ەوك��ات��ە‬

‫یەكەمی توێژینەوەكەدا ئاماژەمان پێداوە‬

‫دروست كردبوو‪ .‬لەوانە سوبحی داوودی‌‌و‬

‫یەكەمین الیەنی ئیسالمی‪ ،‬کە لە پەنجاكانی‬

‫(‪)13‬‬

‫محه‌مه‌د بازیانی‌و موحسین عه‌بدولحه‌مید‪.‬‬

‫س��ەدەی راب���ردوودا دەستیان بە جموجوڵ‬

‫لە‌و سەردەمەدا شێخ عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‬

‫ك���ردوو ‌ه ب��ە ن���اوی ئیخوان موسلیمینەوە‬

‫بەرپرسی كۆمەڵەی ئیخوان موسلمین بوو ‌ه لە‬

‫كاریان كردووه‌‪ ،‬کە درێژكراوەی رێكخراوی‬

‫هەڵەبجە‪ ،‬سلێمانیدا (ل ‌ه هه‌ڵه‌بجه‌‌و سلێمانیدا)‪،‬‬

‫ئیخوان موسلیمینی عێراق ب��وون‪ ،‬لە ژێر‬

‫هەروەها سەرپەرشتی راستەوخۆی چەند‬

‫بەرنامەو رێنمایی ئەواندا كاریان كردووه‌‪.‬‬

‫مەدرەسەیەكی شەرعی كردووه‌‪ ،‬کە قوتابی‌و‬

‫لە كەسایەتییە سەرەكییەكانی رێكخراوی‬

‫گەنجەكانی بە بیری ئیخوانی‌و ئیسالمی‬

‫ئیخوان موسلیمین لە كوردستاندا بریتی‬

‫گۆشكراون‪ .‬لەوانە مەدرەسەی پریس‪ ،‬كانی‬

‫ب��وون لە م��ه‌ال ساڵح عه‌بدولكه‌ریم‌و شێخ‬

‫ئاشقان‌و مەدرەسەكانی پاشكۆی مزگەوتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫پاشاو شافعی لە هەڵەبجە‪ ،‬هەروەها ناوەندیی‬

‫ئەمەش لە پ��اش ئ��ەوەی لە ساڵی ‪1971‬دا‬

‫خوێندنی ئیسالمی‌و پەیمانگای ئیسالمی‬

‫ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتی ك���ارو تەنزیماتی‬

‫هەڵەبجە (ثانویة الدرسات االسالمیة‌والمعهد‬

‫ئیخوان ب��ە فەرمانی عه‌بدولعه‌زیز زێ��دان‬

‫االس�لام��ي في حلبجة)‪ ،‬مزگەوتی گ��ەورەی‬

‫وەس��ت��ێ��ن��را‪ .‬ئ��ەم دەس��ت��پ��ێ��ك��ردن��ەوەی��ەش لە‬

‫سلێمانی‪ ،‬م��ەدرەس��ەی ش��ەرع��ی ق���ەرەداغ‪،‬‬

‫الیەن سدیق عه‌بدولعه‌زیزەوە سەرپەرشتی‬

‫هەروەها لە هەولێر هەریەك لە حاجی یونس‬

‫كراوه‌و كۆمەڵێك جموجوڵ‌و كۆبوونەوە لە‬

‫عه‌زیزو دکتۆر نیزامه‌ددین عه‌بدولحه‌مید‬

‫ماڵەكانداو وانەی ئایینی‌و پاشان تەنزیماتی‬

‫(مدیر احصا‌ء أربیل)‌و سه‌ید خه‌لیل ناسراو‬

‫ئ��ی��خ��وان��ی��ان دروس���ت���ك���ردەوە‪ .‬ه��ەری��ەك لە‬

‫بە (ئه‌بو سه‌ید قوتب) لە ئیخوانە یەكەمینەكان‬

‫محه‌مه‌د ره‌ئوف‌و مەولود باوەموراد‌و نازم‬

‫ب���وون‪ .‬ب��ەم شێوەیە یەكەمین رێكخراوی‬

‫عه‌بدولاڵ‌و ئومێد پاڕەزانی‌و مەال فەرەیدون‪،‬‬

‫سیاسی لە كوردستانی عێراق دروست بوو ‌ه‬

‫وەك قوتابی مامۆستا سدیق دەستیان بە‬

‫هەتا ئیخوان موسلمین بە رەسمی لە ساڵی‬

‫كاری رێكخستن كردووه‌‪ .‬هۆكاری پەنابردنی‬

‫بۆیە دوای‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیز بۆ كاركردن لەگەڵ ئەم‬

‫هەڵوەشاندنەوەی رێكخستنەكانی ئیخوان‬

‫كۆمەڵە گەنجەدا بۆ ئ��ەوە دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە‬

‫ل��ە ع��ێ��راق��دا ل��ە كوردستانیش كارەكانیان‬

‫هیچ كام لە ئیخوانە كۆنەكان بە بیانووی‬

‫ب��ەرەو كزبوون‌و نەمان چ��ووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم هەر‬

‫ئ���ەوەی ح��ەرام��ە ك���اری رێكخستن بكەیت‬

‫بەردەوامییان پێدا بە شێوەیەكی‌تر‪ ،‬کە خۆی‬

‫ل��ە كاتێكدا ل��ە س���ەروو خ��ۆت��ەوە ب��ڕی��اری‬

‫لە ب�ڵاوك��ردن��ەوەو خوێندنەوەی كتێبەكانی‬

‫وەستاندنی دراوە‪ .‬ئامادە نەبوون كار لەگەڵ‬

‫حه‌سه‌ن بەنناو عه‌بدولقادر ع��ەودەو سه‌ید‬

‫ن��اوب��راودا بكەن‪ .‬دوات��رو لە ساڵی ‪1984‬دا‬

‫قوتب‌دا دەبینییەوە‪ .‬توانیان جیلێكی ئیسالمی‬

‫توانیان ت��ۆڕی رێكخستنەكانیان بگەیەننە‬

‫كوردی پێبگەیەنن‪ ،‬کە دواتر لە حەفتاكانی‬

‫هەندێك ناوچەی‌تری كوردستان‌و كاریان لە‬

‫س���ەدەی راب�����ردوودا جارێكی‌تر تەنزیمی‬

‫سەر چەند الیەنێك كردووه‌‪ .‬لەوانه‌‪ )15(:‬دانانی‬

‫ئیخوانیان دروستكردەوە‪.‬‬

‫بەرنامەیەكی پ��ەروەردەی��ی بۆ ئ��ەو گەنج‌و‬

‫ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��ی��م��ی��ن (ه���ێ���ڵ���ی س��دی��ق‬

‫الوان��ەی دەهاتنە نێو رێكخستنەكانیانەوە‪،‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز)‪ :‬ل ‌ه دوای سااڵنی ‪1979‬وە‬

‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ای��ەخ��دان ب��ە وان��ە گشتییەكانی‬

‫جارێكی‌تر رێكخستنەكانی ئیخوان موسلمین‬

‫مزگەوتەكان‌و سوودوەرگرتن لە مینبەری‬

‫لە كوردستان دەستیان بە كاركردن كردەوە‪.‬‬

‫مزگەوت‌و وتار خوێنە بەناوبانگەكان‪ .‬له‌گه‌ڵ‬

‫‪1969‬دا خۆی هەڵوەشاندەوە‪.‬‬

‫(‪)14‬‬

‫‪63‬‬

‫ئه‌وه‌شدا كاركردن لە سەر بۆنە ئایینییەكان‌و‬

‫رەزام��ەن��دی ئ��ەوان��ی��ان ب��ە دەستهێنا ب��ۆ بە‬

‫قۆستنەوەیان وەك بۆنەی یادی لە دایكبوونی‬

‫ف��ەرم��ی ناساندنی خ��ۆی��ان وەك نوێنەری‬

‫پێغەمبەر(د‪ .‬خ)‪.‬‬

‫ئیخوان موسلیمین لە كوردستانی ئێران‌و‬

‫هۆکاری الوازی ئ��ەم هێڵەی‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ع��ێ��راق��دا‪ .‬ئ��ەم متمانە بەدەستهێنانەش لە‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیزوە سەرپەرشتی دەكرا‪،‬‬

‫پاش بەشداریكردنی م‪ .‬سه‌الحه‌دین هات لە‬

‫دانپێدانانی فه‌رمی ئیخوانی جیهانی بو ‌و‬

‫كۆنگرەی تاران‪ ،‬کە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان‬

‫بۆ رێكخستنەكانی سه‌الحه‌دین به‌هائه‌دین‪.‬‬

‫سازكرابوو‪ ،‬هەروەها جارێكی‌تر پەیوەندیان‬

‫ئ��ەوان��ی وەك ن��وێ��ن��ەری ف��ەرم��ی ئیخوان‬

‫ك���ردەوە ب��ە جێگری ئ��ەوك��ات��ه‌ی سەرۆكی‬

‫موسلمین ناساند (ل��ە كوردستانی ئێران‌و‬

‫ئیخوان موسلمینی نێودەوڵەتی (موسته‌فا‬

‫عێراق)داو ئەمەش لە سەر بڕیاری موسته‌فا‬

‫م��ه‌ش��ه��ور)‪ .‬ئ��ەوی��ش ب��ە رەس��م��ی كارەكانی‬

‫مه‌شهور جێگری یەكەمی مورشدی عامی‬

‫ئ���ی���خ���وان م��وس��ل��م��ی��ن��ی ب���ە ه��ێ��ڵ��ەك��ەی م‪.‬‬

‫ئیخوان موسلیمینی عالەمی‪.‬‬

‫(‪)16‬‬

‫سه‌الحه‌دین سپارد‪ .‬پاشان م‪ .‬سه‌الحه‌دین بە‬

‫ئیخوان موسلمین (هێڵی سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د‬

‫هۆی سوودوەرگرتن لە رەگەزنامەی دایكیــ‬

‫ب��ه‌ه��ائ��ه‌دی��ن)‪ :‬ئ���ەم رێكخستنەی ئیخوان‬

‫کە ئێرانی بوو توانی رەگەزنامەو پاسپۆرتی‬

‫موسلمین چەند ئەندامێكی لە ئەندامە كۆنەكانی‬

‫ئێرانی بەدەستبهێنێت‌و چەند سەفەرێكی‬

‫ئیخوان موسلمین ل��ە كوردستانی عێراق‬

‫كرد بۆ واڵتانی ئیمارات‌و واڵتانی كەنداوو‬

‫وەك‪ :‬عومه‌ر رێشاوی‌و ئیبراهیم رێشاوی‌و‬

‫پشتگیری ماددی‌و مەعنەوی بەدەستهێنا بۆ‬

‫مامۆستا جه‌عفه‌ر‌و محێدین گەاڵڵی‌و زوهێر‬

‫كارەكەیان‪ ،‬بەاڵم واڵتی ئێران بەم كارانەیان‬

‫خۆشناو‌و مامۆستا موخلیس‌و حاجی فوئاد‌و‬

‫دەزان����ن‌و ك���اروو ج��ووڵ��ەی��ان دەخ��ات��ە ژێر‬

‫سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د به‌هائه‌دین‌و حه‌سه‌ن‬

‫چ��اودێ��ری��ی��ەوە‌و م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن ل��ە ش��اری‬

‫شەمێرانی ل��ە س��ەرەت��ای س��ااڵن��ی ‪1980‬دا‬

‫كرماشان لە ماڵەكەی خۆیدا دەستگیركردووه‌‪.‬‬

‫چوونەتە ئێران‌و جارێكی‌تر دەستیانكردەوە‬

‫پاش ماوەیەك ئ��ازادی��ان��ك��ردووه‌‪.‬‬

‫پاشان‬

‫ب��ە ك��اری رێكخستنی ئیخوان موسلمین‌و‬

‫بە هۆی ئەم بە رەسمی ناساندنەی هێڵی‬

‫توانیان بە شێوەیەكی زیرەكانە پێش باڵەكەی‬

‫م‪ .‬س��ه‌الح��ه‌دی��ن‌و ك��ۆچ��ك��ردن��ی م‪ .‬سدیق‬

‫م‪ .‬سدیق عه‌بدولعه‌زیز بكەون‪ .‬ئەویش بە‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‌و كۆمەڵەكەیەوە ب��ۆ واڵت��ی‬

‫هۆی ئەوەی‪ ،‬كە زووتر پەیوەندییان كردەوە‬

‫ئێران جارێكی‌تر ناكۆكی‌و ملمالنێ كەوتەوە‬

‫ب��ە س��ەرك��ردای��ەت��ی ئیخوانی عالەمییەوەو‬

‫نێوان هەردوو هێڵەكەو تەنانەت وای لێهات‬

‫(‪)17‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫ه����ەردووال ك��اری��ان ل��ە س��ەر الوازك��ردن��ی‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی ببن بە كەسی یەكەم‪ .‬بە تایبەت‬

‫ئ���ەوی‌ت���ر ك������ردووه‌‪ .‬ئ���ەم دووب����ەرەك����ی‌و‬

‫لە نێوان هەردوو باڵەكەی ئیخوان موسلمین‬

‫دژایەتییكردنە دواج��ار رێكخراوی ئیخوان‬

‫بە شێوەیەكی ئاشكرا دەبینرێت‪ .‬بۆیە ئەم‬

‫موسلمینی عێراق‌و سەركردایەتی رێكخراوی‬

‫یەكگرتنە زۆری نەخایاندو بە دروستی لە‬

‫نێودەوڵەتی ئیخوان موسلمین كەوتوونەتە‬

‫پاش راپەڕینی بەهاری ‪1991‬و گەڕانەوەی‬

‫هەوڵی ناوبژیوانی‌و یەكخستنی ئ��ەم دوو‬

‫بەشێك لە سەركردایەتی‌و ئەندامانی ئیخوان‬

‫باڵە ناكۆكە‪ .‬ه��ەر بۆیە لە ساڵی ‪1988‬دا‬

‫موسلمین بۆ كوردستانی عێراق جارێكی‌تر‬

‫نوعمان عه‌بدولره‌زاق سامه‌ررائی (سەرۆكی‬

‫ناكۆكی‌و ملمالنێ دەستیپێكردەوەو دیسانەوە‬

‫پێشووتری رێكخراوی ئیخوان موسلمین)‬

‫ب��اڵ��ەك��ەی مامۆستا س��دی��ق ب��ە شێوەیەكی‬

‫هاتە ئێران‌و دەستیكردوو ‌ه بە كۆبوونەوەو‬

‫س��ەرب��ەخ��ۆ ك��اری��ان ك����ردەوە‌و راب��ەرای��ەت��ی‬

‫گوشارخستنە سەر هەردووال بە مەبەستی‬

‫مامۆستا س��ه‌الح��ه‌دی��ن��ی��ان ق��ب��وڵ ن��ەب��ووه‌‪،‬‬

‫یەكگرتن‌و كاركردن لە ژێر یەك لێپرسراوو‬

‫چونكە پێیان وابوو ‌ه م‪ .‬سدیق شایستەترەو‬

‫دەس��ت��ەی كارگێڕیدا‪ .‬بۆیە پ��اش ماوەیەك‬

‫رابەرێتی م‪ .‬سه‌الحه‌دین بۆ سەردەمی پێش‬

‫ل��ە دان��وس��ت��ان‌و گفتوگۆكردن سەرئەنجام‬

‫راپەڕین بووە‪ .‬بۆیە لە دوای راپەڕین هەردوو‬

‫ه��ەردوو باڵەكە یەكیانگرت‌و لە نێو ئاوارە‬

‫باڵەكە دەستیاندایە ك��اری ج��ی��اوازو پاش‬

‫كوردەكانی عێراق لە ئێراندا‪ ،‬کە الیەنگری‬

‫چەند ساڵێك لە راپەڕینەكە باڵی م‪ .‬سدیق‬

‫ه��ەردووال بوون هەڵبژاردنێكیان ئەنجامدا‪،‬‬

‫(بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی كوردستان‬

‫كە تیایدا باڵەكەی م‪ .‬سه‌الحه‌دین محه‌مه‌د‬

‫‪ /‬عێراق)یان دامەزراندووه‌و ئەوانی‌تریش بە‬

‫به‌هائه‌دین سەركەوتنیان بەدەستهێناوه‌و‬

‫سەركردایەتی م‪ .‬سه‌الحه‌دین (یەكگرتووی‬

‫باڵی سدیق عه‌بدولعه‌زیزیش تەنها سێ‬

‫ئیسالمی لە كوردستان)یان راگەیاندووه‌‪.‬‬

‫ئەندامیان دەرچوون‪ .‬پاشان م‪ .‬سه‌الحه‌دین بە‬

‫كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی‪ :‬لە ساڵی ‪1982‬دا‬

‫فەرمی بووە رابەری ئیخوان لە كوردستانی‬

‫كاتێك ئیخوانە كۆنەكان بە سەركردایەتی‬

‫ئەوەی لە باسكردنی سەرەتای‬

‫س��ه‌الح��ه‌دی��ن محه‌مه‌د ب��ه‌ه��ائ��ه‌دی��ن چوونە‬

‫دروستبوونی الیەنی ئیسالمی لە كوردستانی‬

‫ئێران‌و هاوكات لەگەڵ ك��ارك��ردن لە سەر‬

‫ع��ێ��راق��دا لێی تێگەیشتین ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە بە‬

‫ب��ەرن��ام��ەو مەنهەجی ئ��ی��خ��وان موسلیمین‬

‫بەردەوامی ئەم الیەنانە ل ‌ه ملمالنێ‌و یەكتر‬

‫ب��ڕی��اری دروستكردنی كۆمەڵەیەكیاندا بە‬

‫قبوڵ نەكردن‌و رەخنەگرتن‌و هەوڵداندا بوون‬

‫ناوی كۆمەڵەی ئەنساری ئیسالمی (جماعة‬

‫عێراقدا‪.‬‬

‫(‪)18‬‬

‫‪65‬‬

‫األن��ص��ار االس�لام��ی��ة)‪ ،‬ك��ە بانگەشەیان بۆ‬

‫كردنەوەی بارەگا لە خاكی ئێراندا راستی ئەو‬

‫جیهادو ك��اری بانگەوازو راگەیاندنیان لە‬

‫وتەیەی سەرەوە دەسەلمێنێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی‬

‫نێو ئ��ۆردوگ��اك��ان��ی ك���وردە عێراقییەكانی‬

‫ل��ەو ك��ات��ەدا واڵت��ی ئێران لە ب��اری جەنگدا‬

‫ك��ەس��ی یەكەمی ئەم‬

‫بوو ‌ه لەگەڵ عێراقدا‪ .‬بۆیە چەندین دەزگایان‬

‫كۆمەڵەیە م‪ .‬سه‌الحه‌دین به‌هائه‌دین بووه‌‪،‬‬

‫دان��اب��وو بە مەبەستی هاوكاریکردنی ئەو‬

‫دەستەی دامەزرێنەریش هەریەك لە شێخ‬

‫كۆمەڵەو بزووتنەوانەی‪ ،‬کە بە شێوەیەك لە‬

‫عه‌بدولره‌حمان بەرزنجی‌و بورهان محه‌مه‌د‬

‫شێوەكان دژایەتی دەسەاڵتی فەرمانڕەوای‬

‫ئ��ه‌م��ی��ن‌و ح��ه‌س��ه‌ن ش��ەم��ێ��ران��ی‌و محه‌مه‌د‬

‫عێراقیان دەكرد‪ .‬رۆژ لە دوای رۆژ بەرەو‬

‫ح��ەس��ه‌ن‌و ئ��ەب��و ی��اس��ر ئەلبەیاتی‌و فاتیح‬

‫بچووكبوونەوەو پووكانەوە دەچوو‪ ،‬تاوەكو‬

‫كرێكار‪ ،‬كە توركمان ب��ووه‌‪ ،‬هەروەها ئه‌بو‬

‫لە ساڵی ‪1985‬دا بە تەواوی ئەم كۆمەڵەیەش‬

‫داوود‪ ،‬کە بە رەگەز عەرەب بووه‌‪ )20(.‬یەكەم‬

‫هەڵوەشایەوە بێ ئ��ەوەی هیچ ئامانجێكی‬

‫كۆبوونەوەیان لە ئوتێلێكی تاراندا بەست‌و‬

‫گەورە بەدەست بهێنێت بە تەواوی خۆری‬

‫بنەما گشتییەكانی حزبەكەیان لەوێ داڕشت‪،‬‬

‫ئاوابوو‪.‬‬

‫کە دوو خاڵی سەرەكی تێدا رەنگی دایەوە‪:‬‬

‫بزووتنەوەی پەیوەندیی ئیسالمی كوردستان‌‪/‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ك��ارك��ردن ب��ە شێوەیەكی سەربه‌خۆو‬

‫عێراق‪ :‬لە كۆتاییەكانی ساڵی ‪ 1984‬كۆمەڵێك‬

‫باڵوكردنەوەی بۆچوونەكانیان‪.‬‬

‫لە مامۆستایانی ئایینی‌و چەند گەنجێكی‬

‫‪2‬ــ بانگەشەكردن بۆ جیهاد‪.‬‬

‫ناوچە جیاجیاكانی كوردستان‪ ،‬كە زۆربەیان‬

‫بۆ ئەو مەبەستەش هەستان بە دەركردنی‬

‫ئ��اوارەی واڵتی ئێران بوون‪ *،‬لە سەر ئەو‬

‫گۆڤاری (األن��ص��ار)‪ ،‬لە ئ��ۆردوگ��ای خوڕەم‬

‫بنەمایەی‪ ،‬کە ئەم كەسانە پێشتر یەكتریان‬

‫ئابادیش نه‌جمه‌دین كرێكاریان راسپارد تا‬

‫ناسیوەو هەموویان فكرەیەكی ئیسالمیان‬

‫مەشقی سەربازی بە الوانی ئۆردوگا بكات‪.‬‬

‫هەبووە‪ ،‬بۆیە بڕیاردەدەن‪ ،‬کە رێكخراوێكی‬

‫یەكەم پ��ڕۆژەی ئەم كۆمەڵەیە بریتی بوو ‌ه‬

‫ئیسالمی دروس����ت ب��ك��ەن‌و ل��ە ب����ەرواری‬

‫لە دانوستان لەگەڵ ئێران تا ببێتە ئەنصاری‬

‫‪14‬ی ‪9‬ی ‪ 1984‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پەیوەندی‬

‫ئەنصار‪ ،‬بۆیە كۆماری ئیسالمی بە هۆكاری‬

‫ئیسالمی رادەگەیەنن‌و پاشان شێخ محه‌مه‌د‬

‫سەرەكی دروستبوون‌و دامەزراندنی ئەم‬

‫نجیب ب��ەرزن��ج��ی دەبێتە راب���ەری گشتیی‬

‫كۆمەڵەیە دادەنرێت هەر لە پێدانی چەك‌و‬

‫بزووتنەوەكە‪ )22(.‬لە دوای تێپەڕبوونی ساڵێك‬

‫یارمەتی م��اددی‌و مەعنەوی‌و رێگەدان بە‬

‫بزووتنەوەی پەیوەندی لە بەرواری ‪14‬ی ‪9‬ی‬

‫ئ��ێ��ران��دا ك�����ردووه‌‪.‬‬

‫(‪)19‬‬

‫(‪)21‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫‪1985‬دا باڵی سەربازییان دروستكردووه‌و‬

‫دیاریكراودا هەندێك لە سەركردەكانی ئەم‬

‫ن���اوی���ان ل��ێ��ن��او ‌ه ل��ەش��ك��ری ق���ورئ���ان بە‬

‫رێكخراوە لە مەجلیسی ئەعالی عێراقی‌و‬

‫بەاڵم‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەی ن���ەه���زەی ع��ول��ەم��ا)‪ ،‬ل��ەش��ک��ری‬

‫رابەرایەتی شێخ محه‌مه‌د بەرزنجی زۆری‬

‫ق��ورئ��ان ئ��ەن��دام ب����وون‌و ك��اری��ان دەك���رد‪،‬‬

‫نەخایاند‌و لە ب��ەرواری ‪24‬ی ‪9‬ی ‪1986‬دا‬

‫لەبەر ئەم هۆكارە ئەم رێكخراوە نەیتوانی‬

‫بزووتنەوەكە شێخ عه‌بدولله‌‌تیف واژەیییان‬

‫ببێتە الیەنێكی خ��اوەن پێگەو ج��ەم��اوەری‬

‫ب��ە راب����ەر ه��ەڵ��ب��ژارد‪ ،‬ک��ە مامۆستایەكی‬

‫لە كوردستاندا‪ ،‬ه��ەر بۆیە بە كۆچكردنی‬

‫ئایینی‌و مامۆستای زان��ك��ۆی سەالحەدین‬

‫زانایانی دەڤ��ەری هەڵەبجەو بە تایبەت م‪.‬‬

‫بوو لە پارێزگای هەولێر بە هۆی دەركردنی‬

‫عثمان‌و م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز‌و دامەزراندنی‬

‫فەرمانی دەستگیركردنی بۆی لە الیەن رژێمی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی تەواوی سەركردەو‬

‫بەعسەوە ب���ەرەو واڵت��ی ئ��ێ��ران هەاڵتبوو‪.‬‬

‫ئەندام‌و كادیرانی ئەم رێكخراوە پەیوەندیان‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە شێخ م��ح��ه‌م��ه‌د بەرزنجی‬

‫كرد بە بزووتنەوەی ئیسالمییەوەو كۆتاییان‬

‫واڕادەگەیەنێت‪ ،‬کە ئەو پێشترو لە رۆژی‬

‫بە كارەكانی خۆیان هێنا لە‌و رێكخراوەداو‬

‫‪2‬ی ‪11‬ی ‪1978‬دا لە سنووری شارەزووردا‪،‬‬

‫ب��ۆ هەمیشە ه��ەڵ��وەش��ێ��ن��رای��ەوە‪ ،‬ئ���ەوەش‬

‫بە نهێنی ئەم رێكخراوەی دروست كردووەو‬

‫پاش كۆبوونەوەیەكی سەركردەكانی ئەم‬

‫چەند كەسێكی ئایینی‌و گەنجانی دەڤەرەكە‬

‫رێكخراوە ه��ات‪ ،‬کە تیایدا مامۆستا شێخ‬

‫بەاڵم تاوەكو ئێستا‬

‫له‌تیف بەرزنجی وتارێكی پێشكەشكردو‬

‫هیچ بەڵگەنامەو بەیاننامەیەكی ئاشكراو‬

‫ت��ی��ای��دا ئ��ام��اژەی ب���ەوە ك���رد‪ ،‬ک��ە پێویستە‬

‫باوەڕپێكراو نییە‪ ،‬کە بتوانێت راستی ئەو‬

‫ل��ە م���ەودوا ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب��ەروارە یەكالیی بكاتەوە‪ .‬ئ��ەوەی شایەنی‬

‫ئیسالمیدا كاربكەن بۆ قەناعەت پێكردنی‬

‫باسە ئەم رێكخراوە نەیتوانی كاریگەرییەكی‬

‫ئ��ەوان��ی‌ت��ر ‪ ،‬ئ��ەو ف��ەرم��وودەی��ەی پێغەمبە‬

‫ئەوتۆی هەبێت لە س��ەر ساحەی سیاسی‬

‫ری (د‪ .‬خ) باسكرد‪ ،‬کە دەفەرموێت‪ :‬کە بە‬

‫ئەوسای كوردستان‌و ناوچەكە‪ ،‬لەبەر ئەوەی‪،‬‬

‫هەبوونی ئاو تەیموم بە تاڵ دەبێتەوە‪.‬‬

‫کە تێكەاڵوییەكی زۆر لە كارو بارەكانیاندا‬

‫بۆیە دەتوانین لێرەوە بگەینە ئەو باوەڕی‪،‬‬

‫هەبوو بە شێوەیەك‪ ،‬کە بە ئەستەم دەتوانرا‬

‫ک��ە ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان‬

‫س��ەر ل��ە ك��اری رێ��ك��خ��راوەی��ی‌و تەنزیماتی‬

‫درێژكەرەوەی كاری بزووتنەوەی پەیوەندی‬

‫پەیوەندی دەربكرێت بۆ نموونە لە یەك كاتی‬

‫ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو چ��وون��ەپ��اڵ ب��وو وات���ە‪ ،‬کە‬

‫سەركردایەتی م��ەال عه‌لی ب��ی��ارە‪،‬‬

‫(‪)23‬‬

‫(‪)24‬‬

‫بوونەتە ئەندام تیایدا‪،‬‬

‫(‪)25‬‬

‫(‪)26‬‬

‫‪67‬‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی راگ��ەی��ان��را پاشان‬

‫گوت‪ ،‬کە ئەوان ناردبوویان ئەوانیش رازی‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پ��ەی��وەن��دی چ��وون��ە پاڵیان‌و‬

‫ب���وون‌و هاتنە ژێ��ر چ��ەت��ری ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫لە نێو ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا‬

‫ئیسالمییەوەو هەمیشە خۆیان بە قوتابی‬

‫ب��ەراب��ەرای��ەت��ی م‪ .‬ع��ث��م��ان ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‬

‫كاكە عوسمانم زانیوە‪.‬‬

‫درێژەیان بە خەباتدا‪ ،‬چونكە ئەگەر كارەكە‬

‫لەشکری ئیسالمی كورد‪ :‬لەشكری ئیسالمی‬

‫درێژەپێدان بووایە ئ��ەوا دەب��وو یەكێك لە‬

‫ك���ورد رێ��ك��خ��راوێ��ك ب���وو‪ ،‬ک��ە ل��ە شوباتی‬

‫دوو لێپرسراوەكەی بزووتنەوەی پەیوەندی‬

‫ساڵی ‪1981‬دا لە واڵت��ی ئێران دام��ەزرا بە‬

‫شێخ محه‌مه‌د برزنجی‪ ،‬شێخ له‌تیف واژەیی‬

‫سەركردایەتی عه‌باس شەبەك وەك كەسی‬

‫ببوونایە بە رابەری بزووتنەوەی ئیسالمی‪،‬‬

‫یەكەمی رێكخراوەكە هەریەك لە شێخ قادر‬

‫ب���ەاڵم ئ����ەوان ت��ەن��ان��ەت ن��ەب��وون��ە جێگری‬

‫سۆتكەیی‌و مەال حسەین ماریونس‪ ،‬لە كەسە‬

‫رابەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬بۆیە‬

‫دی��ارەك��ان��ی ئ��ەم رێ��ك��خ��راوە ب���وون‪ .‬عباس‬

‫لە پاش دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫شەبەك پەیوەندییەكی فره‌وانی هەبوو لەگەڵ‬

‫س��ەرك��ردەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی پ��ەی��وەن��دی‬

‫واڵتی ئێران‌و لیبیاو خودی معەمەر قەزافیدا‪،‬‬

‫وەك ئ��ەف��راد ق��ب��وڵ ك���ران‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬

‫تا رادەیەكی زۆر بە شێوەیەكی دبلۆماسی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دام��ەزراوەی��ەك��ی‬

‫كاری دەكرد بۆیە توانی كاریگەری لە سەر‬

‫ت��ازەب��وو‪ ،‬دروس��ت��ك��راب��وو ل��ە س��ەر بنەمای‬

‫معەمەر ق��ەزاف��ی دروستبكات‌و ه��اوك��اری‬

‫ئەو بیروباوەڕەی‪ ،‬کە لە كۆنەوە كاری لە‬

‫م���اددی‌و مەعنەوی لێوەبگرێت ل��ە رووی‬

‫سەركرابوو ه��ەر بۆیە لە چاوپێكەوتنێكی‬

‫(پارە‪ ،‬چەك‪ ،‬خیبرەی عەسكەری)‪ ،‬بە گوتەی‬

‫مامۆستا مه‌ال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز رابەری‬

‫راب��ەری گشتی بزووتنەوەی ئیسالمی ئەم‬

‫پێشووی بزووتنەوەی ئیسالمی دەڵێت‪ :‬کە‬

‫رێ��ك��خ��راوە چ��ەك‌و تەقەمەنیان ب��ۆ پارتی‬

‫ئیسالمیمان دروس��ت��ك��رد‪ ،‬ئ��ەو جەماعەتی‬

‫ك��رێ��ك��اری ك��وردس��ت��ان (‪)PKK‬ش داب��ی��ن‬

‫پەیوەندیە هاتن گوتیان دێینە نێو بزووتنەوە‪،‬‬

‫دەك��رد لە رێی واڵت��ی لیبیاوە جگە لەوەش‬

‫ئێمەش گوتمان الریمان نییە‪ ،‬بەاڵم ئێمە الی‬

‫لە واڵت��ی ئێراندا كارئاسانی ت��ەواوی��ان بۆ‬

‫خامنەئیش وتمان وه‌صایەت (فه‌رمایشت)‬

‫كرابوو لە رووی هاتوچۆو ئازادی گەڕان‌و‬

‫ی كەس قبوڵ ناكەین‪ ،‬هەموو دەسەاڵتێك‬

‫گواستنەوەی كەل‌و پەلەوە توانایەكی ماددی‬

‫دەبێت هی خۆمان بێت‪ .‬ئەوانیش رازیبوون‬

‫زۆری��ان لە بەردەستدا بوو بە جۆرێك‪ ،‬کە‬

‫ئ��ەو قسانەمان بە م��ەال مەحمودی ئ��ازادی‬

‫لە سەرەتای دامەزراندنیاندا خاوەنی زیاتر‬

‫(‪)27‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫لە دوانزە هەزار پارچە چەكی كاڵشینكۆف‬

‫بە زیرەكی‌و لێهاتوویی خۆی كاریگەریی‬

‫بوون‪ )28(.‬هەموو مانگێك مووچەیەكی باشیان‬

‫خستە سەر پێشمەرگەكانی الیەنەكانی‌تری‬

‫دەدا بە پێشمەرگەو ئەندامەكانیان بۆیە ئەم‬

‫ك����وردس����ت����ان‌و پ����ۆل پ����ۆل س��ەن��گ��ەری��ان‬

‫رێكخراوە توانی لە ماوەیەكی كەمدا ببێتە‬

‫دەگواستەوە‪ ،‬یەكەم الیەنیش‪ ،‬کە هەستی‬

‫خاوەنی ژمارەیەكی زۆر لە چەكدارو چەندین‬

‫ب��ەم مەترسییە ك��رد لە س��ەر ئەندامەكانی‬

‫بارەگای كردەوە بە جۆرێك وای لێهاتبوو‪،‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانی بوو‪ ،‬کە دواتر بۆ رێگرتن‬

‫کە پێشمەرگەو چەكداری حزبە كانی‌تری‬

‫لە‌و پەرەسەندنەی لەشکری ئیسالمی هەستا‬

‫كوردستان پەیوەندییان دەكرد بە لەشکری‬

‫بە ناردنی كۆمەڵێك لە كادرەكانی خۆی بۆ‬

‫ئیسالمییەوە ل��ەب��ەر دەس��ت��ك��ەوت‌و داهاتی‬

‫نێو ریزەكانیان بۆ چاودێریكردنی جموجۆڵ‌و‬

‫ماددی‪ .‬ئەم ئیمتیازانە لەو كاتەدا وایكرد بە‬

‫توانای سەربازیی‌و هێزو پشتگیری‌و توانای‬

‫هەزاران كەس لە سوپای عێراق هەاڵتبوون‪،‬‬

‫م��اددی‌و ناسینی بڕیار بەدەستەكانیان‪ ،‬کە‬

‫لە دێهاتەكاندا بێ ئیش‌و كار بوون هەروەها‬

‫دوات��ر توانیان خۆیان لە چەندین شوێنی‬

‫هەندێك ل��ە دانیشتوانی دێ��ه��ات��ەك��ان��ی‪ ،‬کە‬

‫هەستیاردا ببینەوە‪ ،‬یەكێك لەوانە محمود‬

‫ئەیانتوانی لە گوندەكانی خۆیدا بمێننەوەو‬

‫محه‌مه‌د ناسرابوو بە (خولە ئامە)‪ ،‬كە توانی‬

‫هەموو ئەو دەستكەوتانەشی هەبێت‌و تەنها‬

‫(‪)30‬‬

‫ببێتە فەرماندەی عەسكەری لەشکرەكە‪.‬‬

‫ب��ە نێو خزمەتی دی���ن‌و نیشتمان دەك���ات‪،‬‬

‫یەكێتیی نیشتمانی لەو كاتانەدا بە دەست‬

‫وایكرد‪ ،‬کە لە ماوەیەكی كەمدا پەرەبسێنن‌و‬

‫كەمی چەك‌و تەقەمەنییەوە دەینااڵندو لەگەڵ‬

‫بە هۆی ئەوەی‬

‫كۆماری ئیسالمیشدا نێوانیان باش نەبوو‬

‫عەباس شەبەک پیاوێكی زیرەك‌و لێزان بوو‬

‫بۆیە ئابڵوقەیەكی دارای��ی‌و سەربازییان لە‬

‫سەردەمێك لەگەڵ (حركة اخوان مسلمین)‬

‫س��ەر ب��وو‪ ،‬باشترین نێچیری نارێكخراو‌و‬

‫لە موصڵ ك��اری ك��ردب��وو دوات��ر لە ساڵی‬

‫ئ��اس��ان ل��ە ه��ەم��ان كاتیشدا دەوڵ��ەم��ەن��د بە‬

‫‪1974‬دا ب��وو ب��ە پێشمەرگە ل��ە س��ەرەت��ای‬

‫چ��ەك‌و تەقەمەنی لەشکری ئیسالمی بوو‪،‬‬

‫دامەزراندنی (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)‬

‫بۆیە لە دوای بە دەستهێنانی زانیاری ورد لە‬

‫خۆی گەیاندە قامیشلی‌و لە نێو ریزەكانی‬

‫بارەی توانای سەربازی‌و ژمارەی چەكدارو‬

‫یەكێتی دەس��ت��ی ب��ە ك���اری رێ��ك��خ��راوەی��ی‬

‫بارەگاكانیانەوە‪ ،‬رۆژ بە رۆژ پەیوەندیەكانی‬

‫كردبوو‪ ،‬توانی لە ماوەیەكی كەمدا بە هۆی‬

‫لەشکری ئیسالمی لەگەڵ (ی‪.‬ن‪.‬ك) ئاڵۆزتر‬

‫ئەو ئیمتیازاتانەی‪ ،‬کە دەیدایە ئەندامەكانی‌و‬

‫دەب��وو ئەویش بە بیانووی بەجێنەهێنانی‬

‫هێزێكی زۆر پێكەوەبنێن‪.‬‬

‫(‪)29‬‬

‫‪69‬‬

‫ئ���ەو ب��ەڵ��ێ��ن��ان��ەی‪ ،‬ك��ە پێشتر ب��ە یەكێتی‬

‫نەیتوانی خ��ۆی رێكبخاتەوەو بۆ هەمیشە‬

‫داب��وون‌و بەرەو ئەوە دەچ��وون‪ ،‬کە خۆیان‬

‫ه��ەڵ��وەش��ای��ەوە‪.‬‬

‫ئ��ەوەی پێویستە لێرەدا‬

‫حوكمی چەند ناوچەیەك بكەن‪ ،‬کە پێشتر‬

‫ئاماژەی پێ بكەین ئەوەیە‪ ،‬کە لە‌و كاتەشدا‬

‫لە ژێر حوكمڕانی یەكێتیدا بوون‪ ،‬بە بڕوای‬

‫سەركردایەتی سیاسی ك��وردو بە تایبەت‬

‫نەوشیروان مستەفا لەشکری ئیسالمی لە‬

‫یەكێتیی نیشتمانی دەیتوانی بە بارێكی‌تردا‬

‫سەرەتاوە بە نەرمی دەجواڵنەوە‪ ،‬بەاڵم‪ ،‬کە‬

‫ك��ار لە س��ەر ئ��ەم رێكخراوە بكات ئەویش‬

‫بەهێز بوون‌و زیادیان كرد ئیتر زۆر گوێیان‬

‫ب��ە ه��ۆی ئ���ەوەی‪ ،‬ک��ە كەسی یەكەمی ئەم‬

‫نەدەدایە یەكێتی‌و پشت ئەستوور بوون بە‬

‫رێكخراوە توانایەكی ب��اش‌و لێهاتوویەكی‬

‫ئێران بۆیە ئەگەر چاوپۆشیان لێبكردنایە‬

‫ئەوتۆی هەبوو‪ ،‬کە دەت��وان��را بە باشترین‬

‫ئەوا دەبوونە هێزێكی ئەوتۆ لە ناوچەكەدا‪،‬‬

‫شێوە سوودی لێوەربگیرایە لە بەرژەوەندی‬

‫کە چاركردنیان دژوار دەبوو‪ ،‬بۆیە بڕیاری‬

‫گەلی كوردو راكێشانی سۆزو الیەنگرییەكی‬

‫لە ن��اوب��ردن‌و چەككردنیان دراو لە مانگی‬

‫بەشێكی دیاریكراوی نەتەوەكەمان‪ ،‬کە كوردە‬

‫تەموزی ‪1982‬دا یەكێتی هێرشی كردە سەر‬

‫شەبەكەكانن لە هەمانكاتدا عباس شاهین‬

‫ه��ەر سێ بارەگا سەرەكییەكەی لەشکری‬

‫كەسایەتییەكی كوردی شەبەک بوو دەتوانرا‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ب����ەری م���ەرگ���ە‪ ،‬س��ەرگ��ەڵ��و‪،‬‬

‫لە بری دەستكەوتێكی كاتی‌و كەمدا كار لە‬

‫حاجی مامەندی شارباژێڕ‪ .‬لە‌و هێرشانەدا‬

‫سەر ئەو الیەنە بكرایە‪ ،‬کە بتوانرایە بە هۆی‬

‫ل��ە م��اوەی��ەك��ی ك��ەم��دا ه����ەردوو ب��ارەگ��ای‬

‫ئەم كەسایەتییەوە كوردە شەبەكەكان زیاتر‬

‫ب���ەری م��ەرگ��ەو ح��اج��ی م��ام��ەن��د دەستیان‬

‫لە كوردو كێشەكانی نزیك بكرانایەتەوە‪ ،‬کە‬

‫ب��ە س���ەردا گ��ی��را‪ ،‬ئ��ەوی��ش ب��ە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫تائێستاش ك��وردە شەبەكەكان ئ��ەوەن��دەی‬

‫زۆرب��ەی فەرماندەكانی لەشکری ئیسالمی‬

‫لە عەرەبی شیعەوە نزیكن ئەوەندە لەگەڵ‬

‫لە ژێرەوە كاریان بۆ یەكێتی دەكرد‪ ،‬بەاڵم‬

‫كێشەی كوردو گەڕانەوەیان بۆ ناسنامەی‬

‫ب��ارەگ��ای سەرگەڵو شەڕێكی گ���ەورەی بە‬

‫راستەقینەكەیانا نین‪ ،‬ئەمەش بە روونی لە‬

‫خۆیەوە بینی‪ ،‬چەندین كەس لە ه��ەردووال‬

‫پڕۆسەی هەڵبژاردنەكانی رابردووی عێراقدا‬

‫ك���وژران لە ناویاندا س��ەالح حاجی رەفیق‬

‫دەركەوت‪.‬‬

‫(فەرماندەی تیپی ‪47‬ی یەكێتی لێپرسراوی‬

‫حیزبولاڵی شۆڕشگێڕی ك��ورد‪ :‬لە كۆتایی‬

‫یەكەمی جێبەجێكردنی هێرشەكە) لە دوای‬

‫ساڵی ‪1983‬دا كاتێك ژمارەیەكی زۆر لە‬

‫ئەم هێرشانەی جارێكی‌تر لەشکری ئیسالمی‬

‫هاوواڵتیانی كوردستانی عێراق ئ��اوارەی‬

‫(‪)31‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫واڵتی ئێران بوون بە هۆی جەنەگی هەشت‬

‫كوردستانەوە‪.‬‬

‫(‪)32‬‬

‫ساڵەی نێوانیان‪ ،‬ئەدهەم بارزانی‌و ژمارەیەك‬ ‫لە خزم‌و هاوڕێكانی بە هاوكاری‌و پاڵپشتی‬

‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكان لە دوای‬

‫واڵتی ئێران لە شاری نەغەدە رێكخراوێكی‬

‫ساڵی ‪1987‬وە تا ساڵی ‪2003‬‬

‫ب��ە ن���اوی ح��ی��زب��واڵی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی ك��ورد‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە كوردستان‪ /‬عێراق‌و‬

‫دام���ەزران���د‪ ،‬ک��ە ب��ە ه��ۆی پ��ێ��دان��ی هەندێك‬

‫راگ���ەی���ان���دن���ی ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‪:‬‬

‫ئیمتیازاتەوە نزیكەی دووسەد كەس لە دەوری‬

‫سەرەتای راگەیاندنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫ك��ۆب��وون��ەوە‪ ،‬ك��ە ل��ە الی��ەن واڵت��ی كۆماری‬

‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ س��اڵ��ی ‪‌1987‬و ل��ە پ��اش‬

‫ئیسالمی ئ��ێ��ران��ەوە م��ەش��ق��ی س��ەرب��ازی‌و‬

‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ەی ‪13‬ی‪5‬ی‪ 1987‬دوای‬

‫راهێنان‌و بە كارهێنانی چەكیان فێردەكراو‬

‫ئەوەی‪ ،‬کە جەماوەری هەڵەبجەو هەورامان‌و‬

‫دواتر رەوانەی سنوورەكانی عێراق دەكران‬

‫ش���ارەزور لە دژی سیاسەتەكانی رژێمی‬

‫بۆ مەبەستی رووبەرووبونەوەو ئەنجامدانی‬

‫ئەوسای عێراق خۆپیشاندانێكیان سازكرد‪،‬‬

‫چ��االك��ی ل��ە دژی رژێ��م��ی بەعس ب��ە وت��ەی‬

‫ئەم هەڵچوونە جەماوەرییە پەرەی سەندوو‬

‫دامەزرێنەرەكەی ئەم رێكخراوە ئامانجیان‬

‫رژێ��م��ی ب��ە عسیش ب���ۆی دەرك�����ەوت‪ ،‬کە‬

‫بریتی بوو لە‪:‬‬

‫جموجۆڵی بەرهەڵستكاری لەوە بەهێزترە‪،‬‬

‫‪1‬ـ��ـ تێكۆشانی چ��ەك��داری لە پێناو گۆڕینی‬

‫کە چاوەڕوان دەكرێت‪ ،‬بۆیە بە شێوەیەكی‬

‫رژێمی عێراقی ئەوسا‪.‬‬

‫زۆر دڕن��دان��ە هەستا ب��ە سەركوتكردنی‬ ‫سەرئەنجام‬

‫كاولكردنی‬

‫‪2‬ـ��ـ بەدەستهێنانی مافەكانی گەلی ك��وردو‬

‫خۆپیشاندانەكەو‬

‫هەوڵدان بۆ دامەزراندنی كیانێكی ئیسالمی‪.‬‬

‫چ��ەن��د شوێنێكی ه��ەڵ��ەب��ج��ەو ه���ەورام���ان‌و‬

‫‪3‬ــ خزمەتكردن بە لێقەوماوان‌و ئاوارەكانی‬

‫ش����ارەزووری لێكەوتەوەو گ��ەڕەك��ی كانی‬

‫كوردستان‪.‬‬

‫ئاشقانی بە ت��ەواوەت��ی وێرانكردو چەندین‬

‫ئ�����ەوەی ش��ای��ەن��ی ب���اس���ە ئ����ەم پ���ارت���ە لە‬

‫گەنج‌و الوی ئ��ەو ناوچانەی گوللەباران‌و‬

‫دوای راپ��ەڕی��ن��ی ب��ەه��اری ‪1991‬وە ك��ارو‬

‫بێسەروشوێن كرد‪ ،‬لە دوای ئەم رووداوە‬

‫چاالكییەكانی سنووردارو الوازبوو تەنها لە‬

‫خەڵكێكی زۆری ئ���ەم ن��اوچ��ان��ە كۆچیان‬

‫ناوچەیەكی دیاریكراودا مایەوە تا لە كۆتاییدا‬

‫ك���رد ب����ەرەو واڵت���ی ئ��ێ��ران ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا‬

‫خۆیان هەڵوەشاندەوەو سكرتێرەكەشیان بە‬

‫چەندین مامۆستای ئایینی‌و كەسایەتی‌و‬

‫فەرمی چووە ریزەكانی پارتی دیموكراتی‬

‫پیاوماقواڵنی تێدابوو‪ ،‬کە بنەماڵەی شێخ‬

‫‪71‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز پرسی بوونە پێشڕەوی ئەم‬

‫گەشەكردنێكی تا رادەیەك خێرا بە خۆیەوە‬

‫ك��ۆچ��ك��ردن��ەو ه��ەری��ەك ل��ە مامۆستا مه‌ال‬

‫ببینێت‪ ،‬کە زیاتر رۆڵی مامۆستاو زانایانی‬

‫عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‌و مامۆستا عه‌لی‬

‫ئایینی پێوە دیاربوو‪ ،‬ب��ەاڵم بە شێوەیەكی‬

‫عه‌بدولعه‌زیز بوون‪ ،‬هەروەها چەندین زاناو‬

‫حەكیمانە ت��وان��ی��ان ب��ە جیهانی ع��ەرەب��ی‌و‬

‫كەسایەتی‌تری وەك مامۆستا ئه‌حمد كاكە‬

‫ئیسالمی خۆیان بناسێنین‌و وەك بزافێكی‬

‫مه‌حمودو مامۆستا شێخ سدیق سەرگەتی‬

‫خەباتگێڕی موسوڵمان حسابی بۆ دەك��را‪.‬‬

‫كۆچیان ك���ردوو ب��ە گەیشتنیان ب��ۆ واڵت��ی‬

‫دوات��ر توانی مەكتەبی پەیوەندییەكانی لە‬

‫ئێران راستەوخۆ بیریان لە دامەزراندنی‬

‫بریتانیاو ئەمریكا بكاتەوە‪ ،‬ئەم گەشەكردنە‬

‫پارتێكی ئیسالمی چەكدار كردەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫خێرایەی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ چەند‬

‫ئاكامی كۆبوونەوەیەكی زانایانی ئایینی لە‬

‫فاكتەرێكی سەرەكی دەگەڕێتەوە‪.‬‬

‫شاری سنە لە سەرەتای مانگی حوزەیرانی‬ ‫ساڵی ‪1987‬دا‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی لە‬

‫فاكتەرەكانی گەشەكردنی خێرای‬

‫ك��وردس��ت��ان‪/‬ع��ێ��راق راگ��ەی��ەن��راو زۆری��ن��ەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫س��ەرك��ردای��ەت��ی‌و ئەندامانی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ئیسالمی ئ��ەوك��ات ه��ات��ن��ە نێو‬

‫فاكتەرە دەرەكییەكان‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمییەوە‪ ،‬ئەمەش لەبەر‬

‫ــ هەاڵیسانی شۆڕشی ئیسالمی ئێران‪ :‬رەوتی‬

‫دوو هۆكاری سەرەكی‪:‬‬

‫ئیسالمی بە گشتی‌و بزووتنەوەی ئیسالمی بە‬

‫‪1‬ــ لەبەر سەنگ‌و قورسایی مامۆستا مال‬

‫تایبەتی تا ئەم دواییانەش نەیتوانی پانتاییەكی‬

‫عوسمان عه‌بدولعه‌زیز‌و ئەو جەماوەرەی‪،‬‬

‫ف����ره‌وان ب��گ��رێ��ت��ەوەو ج��ی��اوازی��ی��ەك لەگەڵ‬

‫کە گوێڕایەڵیان دەكرد‪.‬‬

‫راب���ردوودا دروس��ت بكات‪ ،‬کە تەنها وەك‬

‫‪2‬ـ���ـ ئ��ەگ��ەر پ��ەی��وەن��دی ب��ە س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‬

‫الیەنێكی بانگەوازی‌و پەروەردەیی دەبینرا‪،‬‬

‫ب��م��ای��ەت��ەوە ك��ەس��ی وای ب���ەالوە ن��ەدەم��او‬

‫ب��ەاڵم پ��اش تێپەڕبوونی سااڵنێك بە سەر‬

‫رەنگبوو لە ماوەیەكی كەمدا بپوكایەتەوە‪،‬‬

‫دروستبوونیداو رووداوو گۆڕانكارییەكانی‬

‫بۆیە ب��ە ن��اچ��اری هاتنە نێو ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ئەو كاتە وای كرد‪ ،‬کە ئەم رەوتە تا ڕادەیەك‬

‫ئیسالمیەوە‪.‬‬

‫بە پەلە گەشە بكات‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ ئەمەشدا‬

‫گەشەكردنی خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی‪:‬‬

‫چونكە ئ��ەم گ��ەش��ەك��ردن��ە ئ��اس��ای��ی نەبوو‬

‫لەم قۆناغەیدا بزووتنەوەی ئیسالمی توانی‬

‫هەروەها بە شێوەیەكی رێكخراوو بەرنامە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫بۆ داڕێ����ژراوی بەهێز نەبوو وەك رەوت��ە‬

‫ئەفغانستان) پەیڕەوكاری ی��ەك مەزهەبی‬

‫چەپەكانی‌تری كوردستان بۆیە ئەم هۆكارە‬

‫ئیسالمی سوونی بوون بۆیە كاریگەرییەكی‬

‫وایكرد‪ ،‬کە رەوتی چەپ بۆماوەیەكی زۆرو‬

‫بەرچاوی هەبوو لە سەر رەوتی ئیسالمی‬

‫تائێستاش وەك الیەنی دەسترۆیشتوو لە‬

‫كوردی‌و گەشەكردنی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫س��اح��ەی سیاسی ك��وردس��ت��ان��دا بمێنێتەوە‬

‫لەبەر چەند هۆكارێك‪:‬‬

‫ن��ەب��ووە الن��ك��ەی��ەك ب��ۆ رووك���ردن���ە ك��اری‬

‫‪1‬ــ بانگەوازی جیهاد دژی داگیركەرو بوونی‬

‫ئیسالمی بە شێوەیەكی بەرفره‌وان‪ ،‬وە ئەو‬

‫رێگای ئاسان بۆ كۆچكردن بۆ ئەفغانستان‌و‬

‫رێژەیەی رەوتی ئیسالمیش‪ ،‬کە پەیدابوون‬

‫تێكۆشان لە ژێر ناوی ئیسالمدا‪ ،‬كە دواتر‬

‫(‪)33‬‬

‫كاریگەری زۆری هەبوو‪ ،‬کە هەتا ئێستاش‬

‫جیهانی‌و گۆڕانكارییەكانی جیهانی ئیسالمیدا‬

‫چ��ەن��دی��ن ك��ەس��ای��ەت��ی ئیسالمی پاشگری‬

‫پەیدابوو بە تایبەتیش شۆڕشی ئیسالمی‬

‫ئەفغانیان بۆ خۆیان داناوە لە كوردستاندا‪،‬‬

‫ئێران‪ .‬هەرچەندە شۆڕشی ئیسالمی ئێران‬

‫نموونە‪ ،‬ئ��ارام ئەفغانی ئەیوب ئەفغانی لە‬

‫تایبەت بوو بە بیروباوەڕی ئایینی مەزهەبی‬

‫سەركردایەتی انسار ئه‌لئیسالم‪.‬‬

‫جەعفەری‪ ،‬بەاڵم دواجار هەردووال لە هەستە‬

‫‪2‬ـ��ـ لێكچوونی ج��وگ��راف��ی��ای ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫ئایینیەكەدا یەكیان گرتەوە بۆیە ئەم شۆڕشە‬

‫ئەفغانستان‪ ،‬کە هەردووال خاوەنی ناوچەی‬

‫بە شێوەیەكی گشتی توانی كاربكاتە سەر‬

‫سەخت‌و ش��اخ‌و ئ��اووه��ەواو ب��ەرزو نزمی‬

‫گەالنی ناوچەكەو بە تایبەت گەلی ك��ورد‪،‬‬

‫دژوار بوون لە ناوچەكەدا‪.‬‬

‫چونكە ه��ەر لە س��ەرەت��اوە دەس��ەاڵت��داران��ی‬

‫‪3‬ــ گەیشتن‌و بەدەستهێنانی چەندین كتێب‌و‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمی كەوتنە ش��ەڕی هەشت‬

‫كاسێت‌و ب�ڵاوك��راوەی جیهادی ئەفغانی‌و‬

‫س��اڵ��ەوە ل��ەگ��ەڵ واڵت���ی ع��ێ��راق��داو ئەمەش‬

‫ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬ك���ە زی���ات���ر ه��ان��ی ئ��ەن��دام��ان��ی‬

‫وایكرد خاكەكەی ببێتە جێی ح��ەوان��ەوەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەدا ب��ۆ ئ��ەوەی‬

‫سەرجەم نەیارو ئۆپۆزسیۆنەكانی دەوڵەتی‬

‫دەس��ت��ب��دەن��ە ك���اری ج��ی��ه��ادو تێكۆشان لە‬

‫ل��ە ژێ���ر ك��اری��گ��ەری رەوت����ی ئ��ی��س�لام��ی‬

‫عێراقی‪.‬‬

‫(‪)34‬‬

‫پێناو خودادا لەوانە نووسینەكانی كۆمەڵەی‬

‫ــ حاڵەتی جیهادی ئەفغانی‪ :‬بەو پێیەی واڵتی‬

‫جیهادی میسری‌و كتێبە كانی دكتۆر عه‌بدولاڵ‬

‫ئەفغانستان لەو سەردەمەدا ببووە بەرەیەكی‬

‫عزام سەركردەی دیاری جیهادی ئەفغانی‪ ،‬کە‬

‫ب���ەرگ���ری ف�����ره‌وان ل��ە دژی داگ��ی��رك��اری‬

‫زیاتر كاریان لە سەر پرەنسیپەكانی (الوال‌ء‪،‬‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت��ی‌و ه������ەردووالش (ك��وردس��ت��ان‪،‬‬

‫البرا‌ء‪ ،‬بیعة)و جیهاد دەكرد بوونە هۆكاری‬

‫‪73‬‬

‫پێكهێنانی فیكری جیهادی لە كوردستان‪.‬‬

‫كەسانەی‪ ،‬کە دیدو تێڕوانینێكی ئیسالمیانەیان‬ ‫بۆ ژیان هەبوو پێشتر كۆچیان كردبوو بۆ‬

‫فاكتەرە ناوخۆییەكان‬

‫دەرەوەی عێراق لەبەر هۆكاری نەكردنی‬

‫ــ نەبوونی بزافی ئیسالمی چەكدار‪ :‬لە پێش‬

‫خزمەتی سەربازی‌و گرتن‌و سزادان ئەمەش‬

‫دامەزراندنی بزووتنەوەی ئیسالمی بەشێكی‬

‫وایكرد‪ ،‬کە بزووتنەوەی ئیسالمی دامەزرا‬

‫زۆری ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک��ە ب��ە ك���اری سیاسی‌و‬

‫ژم��ارەی��ەك��ی ب��ەرچ��اوی خەڵكی مسوڵمان‪،‬‬

‫چەكداری دەستیان بە خەبات كردن كردبوو‬

‫کە نیشتەجێی ئۆردوگاكانی ئێران بوون‬

‫لە ژێر ناوی حزب‌و الیەنی نەتەوەیی‌و چەپدا‬

‫پەیوەندی بەم پارتەوە بكەن جگە لەوەی‪،‬‬

‫مۆنۆپۆلی گۆڕەپانی سیاسی كوردستانیان‬

‫کە دواتریش چەند ناوچەیەكی كوردستانی‬

‫ك��ردب��وو هەرچەندە چەندین زان��او شێخ‌و‬

‫عێراق ئازادكرابوون‌و تا ڕادەیەك دەسەاڵتی‬

‫م��ەالی��ی ئایینی ل��ە ژێ��ر چ��ەت��ری ئ��ەم پارتە‬

‫رژێ��م��ی ت��ێ��دا ن��ەم��اب��وو ب��ووب��ون��ە شوێنی‬

‫چەپانەدا ك��اری��ان دەك���ردو رۆڵ��ی��ان هەبوو‬

‫ح���ەوان���ەوەو چ��االك��ی ه��ێ��زی پێشمەرگەی‬

‫ه���ەروەه���ا چ��ەن��د الی��ەن��ێ��ك��ی‌ت��ری ئیسالمی‬

‫كوردستان ئەمەش بووە هۆی پەیوەندیكردنی‬

‫ه��ەب��وون‪ ،‬ب���ەاڵم زی��ات��ر ل��ە ژێ��ر ب��ەرن��ام��ەو‬

‫گ���ەن���ج‌و الوی ئ���ەو گ���ون���دو ن��اوچ��ان��ە بە‬

‫ب��ی��روب��اوەڕی ئیخوانیدا پ��ێ��ن��اس��ەدەك��ران‪،‬‬

‫پ��ارت��ەك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ەوە ل��ە ناویشیاندا‬

‫یاخود پێش گەشەكردنی تەواوەتی بە هۆی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫لە‌و كەسانەی‪ ،‬کە‬

‫هۆكارێكی نەخوازراوەوە هەڵدەوەشانەوە‪،‬‬

‫لە پاش هەڵگیرسانی جەنگی ئێران ــ عێراق‬

‫یاخود كاریگەریان نەدەما وەك لە شكری‬

‫لە شارەكانی‌تری كوردستانەوە كۆچیان‬

‫ق��ورئ��ان‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی پ��ەی��وەن��دی‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ك��رد ب��ۆ ن��اوچ��ە هێمنەكانی ك��وردس��ت��ان‌و‬

‫دەت���وان���رێ���ت ب��وت��رێ��ت‪ ،‬ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫دواتر لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫ئیسالمی لە س��ەرەت��ادا توانی بە سەر ئەم‬

‫خۆیان بینیەوە لەوانە‪ :‬مەال وریا كەركوكی‪،‬‬

‫گ��رف��ت��ەدا زاڵ بێت‌و ن��ەك��ەوت��ە ب��ەر زەب��ری‬

‫عه‌لی باپیر‪ ،‬شێخ محه‌مه‌د به‌رزنجی‪ ،‬كامیل‬

‫گەورەو كاریگەری الیەنەكان‪.‬‬

‫(‪)35‬‬

‫(‪)36‬‬

‫حاجی عه‌لی‪ ،‬ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حمود*‪ ،‬کە‬

‫ــ هەاڵیسانی جەنگی نێوان ئێران‌و عێراق‪:‬‬

‫یەكێك ب��وو ‌ه لە دەس��ت��ەی دامەزرێنەرانی‬

‫کە لە‌و كاتەدا هەندێك لە زانایانی ئایینی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‌‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫كوردستان فتوایاندا‪ :‬بەشداری ك��ردن لە‌و‬

‫ــ ئەو ئامادەكارییە ئایینی‌و بیروباوەڕەی‪،‬‬

‫ج��ەن��گ��ەدا ناشەرعییە ب��ۆی��ە ه��ەن��دێ��ك لە‌و‬

‫ک��ە ك��اری��گ��ەری��ی دەخ��س��ت��ە س��ەر گەنجانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫م��وس��وڵ��م��ان‌‪ :‬رۆڵ���ی ب��ان��گ��خ��وازەك��ان��ی ئ��ەم‬

‫سلێمانی‌و مه‌ال عه‌بدولغه‌نی لە هەولێر‪.‬‬

‫حزبە بە جۆرێك‪ ،‬کە كاریگەرییە ئایینییەکە‬

‫ــ رێكکەوتن لەگەڵ پارتەكانی‌تری كوردستان‪:‬‬

‫ب��ە ج��ۆرێ��ك ب���وو‪ ،‬ک��ە دەوت���را خەباتكردن‬

‫ل���ە دوای دام����ەزران����دن����ی ب���زووت���ن���ەوەی‬

‫لە ری��زی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا جگە لە‬

‫ئیسالمییەوە س��ەران��ی ح��زب هەستان بە‬

‫پاداشتی دنیایی رەزامەندی خوداو پاداشتی‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ك��ردن ب��ە ح��زب��ە سیاسییەكانی‬

‫دواڕۆژی���ش���ی ل��ە گ��ەڵ��دای��ەو خەباتكردنی‬

‫ئ��ەوس��ای كوردستان‌و لەگەڵ هەندێكیاندا‬

‫پێشمەرگایەتی جیهادە لە پێناو خودادا‪ ،‬وە‬

‫گەیشتنە ئیمزاكردنی رێكکەوتننامە لە سەر‬

‫ئەم زەمینەسازییەو ئامادەكاریی‌و كاریگەری‬

‫بنەمای هاریكاری‌و پێكەوەژیان‌و پاراستنی‬

‫دروستكردنە لە سەر خەڵكی پێویستی بە‬

‫یەكڕیزی میللەتی كورد ئەمەش بووە هۆی‬

‫چەندین كەسی ب��ە ت��وان��او لێهاتوو زان��ای‬

‫ئ��ەوەی‪ ،‬کە زیاتر كار لە سەر رێكخستن‌و‬

‫شەرعناس‌و سیاسی هەبوو‪ ،‬کە لە سەرەتادا‬

‫ب�ڵاوب��وون��ەوەو گەشەكردنی حزبدا بكەن‪،‬‬

‫لە مینبەری مزگەوتەكان‌و گەڕان‌و وتاردان‬

‫هەرچەندە دواتر لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی‬

‫لە ناوچە جیاجیاكانی كوردستان پاشانیش‬

‫كوردستتادا كەوتنە ش��ەڕی ن��اوخ��ۆوە‪ ،‬کە‬

‫رۆڵی راگەیاندن بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬بۆیە‬

‫كاریگەریەكی نەرێنی گ��ەورەی هەبوو لە‬

‫جگە لە ناوچەی هەڵەبجەو رۆڵی بنەماڵەی‬

‫سەر گەشەكردن‌و گەورەبوونی بزووتنەوەی‬

‫مامۆستا عه‌بدولعه‌زیز لە ناوچەی سیروان‌و‬

‫ئیسالمی‌و بارودۆخی كوردستان‪.‬‬

‫(‪)37‬‬

‫(‪)38‬‬

‫هەورامان مامۆستا احمد كاكە محمود رۆڵی‬ ‫بەرچاوی هەبوو بۆ هاندانی گەنجانی ئەو‬

‫كۆمەڵەی ئیسالمیی كوردستان‬

‫ن��اوچ��ەی��ە ه��ەر ل��ە ب�ڵاوك��ردن��ەوەی كتێب‌و‬

‫ل��ە پ���اش چ��ەن��د س��اڵ��ێ��ك ل��ە دروس��ت��ب��وون��ی‬

‫نوسراوەكانی‌و هەروەها وتاری هەینی‪ ،‬کە‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی هەرچەندە ئەندام‌و‬

‫خۆی مامۆستای مزگەوتی گەورەی سیروان‬

‫الیەنگری ئەو بزووتنەوه‌یە زی��ادی دەكرد‪.‬‬

‫ب��ووەو بە وت��ارەك��ان��ی خەڵكی ه��ان��داوە بۆ‬

‫ب���ە ه���ەم���ان ش��ێ��وە ك��ێ��ش��ەو گ��رف��ت��ەك��ان��ی‬

‫گەشەكردنی راب��وون��ی ئیسالمی هەروەها‬

‫سەركردایەتیش ل��ە ب��ەرزب��وون��ەوەدا ب��وو‪،‬‬

‫لە ناوچەكانی‌تریش كەسانی دیكە بەم كارە‬

‫ک���ە ئ���ەم���ەش ب���ە ه����ۆی ئ����ەو ج��ی��اوازی��ی��ە‬

‫هەستاون‪ ،‬کە بۆتە هۆكاری گەشەكردنی‬

‫ف��ی��ك��ری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اس��ت��ی تەمەنی‬

‫زیاترو خێرای بزووتنەوەی ئیسالمی وەك‬

‫سەركردایەتییەكەی‪ ،‬کە دەگەڕایەوە‪ .‬بە هۆی‬

‫م��ەال م��ەغ��دی��د ل��ە ران��ی��ەو م��ەال ك��رێ��ك��ار لە‬

‫ئەم جیاوازییانەوە ملمالنێی نێوان ئەندامانی‬

‫‪75‬‬

‫سەركردایەتی بۆ یەكەمجارو لە مێژووی‬

‫كۆمەڵی جیهادی ئیسالمی‬

‫ئەو پارتەدا بەر لە راپەڕین لە نێو ریزەكانی‬

‫لە پاش راپەڕینی ساڵی ‪ 1991‬بزووتنەوەی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمیدا ل��ە س��ەر دەستی‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ه��ەس��ت��ی ب�����ەوە ك�����رد‪ ،‬ک���ە بۆ‬

‫نه‌جمه‌دین فه‌ره‌ج (كرێكار) جبابوونەوەیەك‬

‫زیاتر رێكخستنەوەو خۆ ئ��ام��ادەك��ردن بۆ‬

‫لە ریزەكانی بزووتنەوەی ئیسالمیدا روویداو‬

‫قۆناغەكانی دوای راپ��ەڕی��ن پێویستی بە‬

‫رێكخراوێكی ت��ازەی��ان بە ن��اوی كۆمەڵەی‬

‫چاكسازی‌و نوێبوونەوە ه��ەب��وو‪ ،‬بۆیە لە‬

‫ئیسالمیی كوردستان راگەیاند‪ ،‬کە لە سەر‬

‫ساڵی ‪ 1992‬كۆنگرەی شەشەمی بەست لە‬

‫رێ��ب��ازی سەلەفی جیهادی ك��اری دەك��ردو‬

‫سەر ئەشكەوتان لە ناوچەی بێتواتە‪ ،‬ئەوەی‬

‫ك��اری��گ��ەرب��وو ب��ە ب���زووت���ن���ەوەی جیهادی‬

‫پێویستە ب��اس��ی ل��ێ��وە بكەین ئ��ەوەی��ە‪ ،‬کە‬

‫میسری‌و س��وود وەرگ��رت��ن ل��ە ئەزموونی‬

‫زۆرجار لە كۆنگرەی پارتەكانی ئەم ناوچەیە‬

‫ش���ەڕی ئ��ەف��غ��ان‪ ،‬پ��اش��ان ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی‬

‫بە گشتی‌و پارتە ئیسالمییەكان بە تایبەتی‪،‬‬

‫خ��ەل��ی��ف��ان‌و ح���اج���ی ئ����ۆم����ەران ب���ارەگ���او‬

‫دەنگی ناڕەزایی بەرز دەبێتەوە‪ ،‬کە هەندێک‬

‫سەربازگەیان ك��ردەوەو گۆڤارێكیشیان بە‬

‫جار تا كەناری جیابوونەوەو دامەزراندنی‬

‫ناوی (بانگەواز) دەرك��رد‪ ،‬بەاڵم دوات��ر ئەم‬

‫رێ��ك��خ��راوی ن��وێ دەڕوات‪ ،‬ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫رێكخراوە رووب����ەڕووی بەگژاچوونەوەو‬

‫ئیسالمیش یەكێكە لە‌و پارتانەی‪ ،‬کە زۆربەی‬

‫گلەیی‌و تەنانەت جۆرێك لە فشار بوویەوە‬

‫كۆنگرەكانی بە كێشەو گرفتی گەورە‪ ،‬یاخود‬

‫بۆئەوەی واز لە‌و كارەیان بێنن‌و بگەڕێنەوە‬

‫جیابوونەوەی باڵێك‪ ،‬یان پارتێكی نوێ كۆتایی‬

‫ریزەكانی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‪ ،‬چونكە‬

‫هاتووە‪ .‬زۆربەی ئەو پارتانەی‪ ،‬کە لەم حزبە‬

‫ئەوان (بزووتنەوە) جەختیان دەكردەوە‪ ،‬کە‬

‫جیابوونەتەوە لە دەرەنجامی كۆنگرەكان‬

‫نابێت لە نێو یەك نەتەوەی موسوڵماندا دوو‬

‫ب��وون‪ .‬كۆمەڵی جیهادی ئیسالمیش یەكێك‬

‫پارتی ئیسالمی هەبێت‪ ،‬هەردوو پارتەكەش‬

‫بوو لە‌و رێكخراوانەی‪ ،‬کە لە دەرەنجامی‬

‫رێبازی جیهادییان گرتبێتەبەر‪ ،‬بۆیە ئەم‬

‫قبوڵنەكردنی ئەنجامی كۆنگرەی شەشەمی‬

‫رێكخراوە لە پاش تەنها ساڵێك جارێكی‌تر‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە ساڵی ‪1992‬دا‬

‫گەڕانەوە نێو بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬ئەمەش‬

‫بە سەركردایەتی مەال ئەمینی جیهاد (مەال‬

‫لە پ��اش چەندین هەوڵی ناوخۆو دەرەك��ی‬

‫ئەمینی پ��ی��رداود خۆشناو) جیابوونەوەی‬

‫ل��ە ن��اوی��ان��دا عمر عه‌بدولره‌حمان راب��ەری‬

‫خۆیان لە بزووتنەوەی ئیسالمی راگەیاندو‬

‫(كۆمەڵی ئیسالمی لە میسر)‪.‬‬

‫(‪)39‬‬

‫لە ژێر ئەو ن��اوە نوێیەدا دەستیان بە كار‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ك��رد‪ ،‬هەرچەندە ئەمین پ��ی��رداود مێژووی‬

‫توێژینەوەیەدا باسی لێوە بكرێت ئەوەیە‪،‬‬

‫دروستبوونی ئەم رێكخراوەی دەگەڕێنێتەوە‬

‫ک��ە دوای راگەیاندنی ئ��ەم پ��ارت��ە نوێیەوە‬

‫بۆ ساڵی ‪ ،1983‬کە لە سنووری پارێزگای‬

‫تاڕادەیەكی زۆر بەرچاو بیركردنەوەو فیكرو‬

‫لە‬

‫بەرنامەی ئ��ەم پارتە نوێیە جیاوازبوو لە‬

‫پاش ئەم ماوەیە كەم‌و زۆر ئەم رێكخراوە‬

‫بەرنامەو بیری میانڕەوی ئیخوان موسلمین‪،‬‬

‫چاالكی‌و جووڵەیان هەبوو‪ ،‬تا لە رۆژی ‪9‬ی‬

‫ب��ەڵ��ك��و ك���اری���ان ل���ە س���ەر دام���ەزران���دن���ی‬

‫‪4‬ی ‪ 1997‬مەال ئەمین‌و كوڕێكی‌و یەكێك لە‬

‫هەیكەلیەتی رێكخراوێكی نوێ دەك��رد‪ ،‬کە‬

‫ئەندامانی سەركردایەتی‌و چەند چەكدارێكی‬

‫دەتوانرێت بە چەند سیمایەكی دیار لە كاری‬

‫رێ��ك��خ��راوەك��ە ل��ە ن��اوچ��ەی ب��ەس��ت��ورەو لە‬

‫ئیخوان موسلمین‌و هەڵوێستی پێشووی‬

‫گوندی (ه��ەن��اران) ك���وژران‪ .‬لە دوای ئەم‬

‫دامەزرێنەرانی ئەم پارتە جیابكەینەوە‪ ،‬کە‬

‫رووداوە وردە وردە ئەم كۆمەڵەیە كارو‬

‫ئەوانیش‪:‬‬

‫چ��االك��ی ب���ەرەو الواز ب���وون دەڕۆی��ش��ت‌و‬

‫‪‌1‬ـ��ـ پ��ی��ادەك��ردن��ی ب��ەرن��ام��ەی سەلەفییەت‌و‬

‫چەند كەسێكی كەمیان مانەوەو ئەوانیش لە‬

‫پەروەردەكردنی ئەندامانیانە بەو فیكرە‪.‬‬

‫ساڵی ‪2002‬دا چوونە نێو ریزەكانی كۆمەڵی‬

‫‪‌2‬ــ لە هەندێك بەیاننامەو نوسراودا جەختیان‬

‫هەولێر ب��ە نهێنی ك��اری��ان ك�����ردووە‪.‬‬

‫(‪)40‬‬

‫ئیسالمییەوە‪.‬‬

‫(‪)41‬‬

‫(‪)42‬‬

‫لە بانگەشەكردن بۆ جیهادو تێكۆشان لە‬ ‫پێناوی خ��ودادا دەك��رد‪ ،‬کە ئ��ەم خاڵە زۆر‬

‫بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی (برا)‬

‫دووربوو لە بیرو كاری پێشوویانەوە‪.‬‬

‫ئەم بزووتنەوەیە وەک درێژكراوەی كاری‬

‫‪3‬ــ دژایەتیكردن‌و نەیاری لەگەڵ ئیخوانەكانی‬

‫ئیخوان موسلیمینی باڵی مامۆستا سدیق‬

‫كوردستان‪ ،‬کە دوات��ر ئەوانیش خۆیان لە‬

‫بوون‪ ،‬ئەم باڵە لە دوای بە فەرمی ناساندنی‬

‫یەكگرتوی ئیسالمیدا بینیەوە هەروەها خۆ‬

‫باڵی مامۆستا سه‌الحه‌دین بەرەو الوازی‌و‬

‫نزیككردنەوە لە بەرنامەو رێكخستنەكانی‬

‫تەنانەت مەترسی نەمانیان ل��ە س��ەرب��وو‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬کە لە‌و كاتەدا خاوەنی‬

‫ب��ۆی��ە ل��ە ب�����ەرواری ‪22‬ی ‪11‬ی ‪1992‬دا‬

‫ناوچەیەكی قەڵەمڕەوی خۆی بوو‪.‬‬

‫ئ���ەم ب��اڵ��ە ك��ۆن��ەی ئ��ی��خ��وان موسلمین بە‬

‫لە پاش ساڵی ‪1995‬وە بزووتنەوەی راپەڕین‬

‫سەركردایەتی مامۆستا سدیق عه‌بدولعه‌زیز‬

‫تا رادەیەكی باش گەشەكردنێكی خێرای بە‬

‫بە ناوی بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمییەوە‬

‫خۆیەوە بینی‌و توانی لە زۆربەی ناوچەكانی‬

‫خۆیان راگەیاند‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬کە پێویستە لە‌و‬

‫كوردستاندا رێكخستن‌و ناوچەكانی گەشە‬

‫‪77‬‬

‫بكات‪ ،‬ئەمەش بە هۆی چەند هۆكارێك‪ ،‬کە‬

‫ب��ەروب��ووم��ەك��ەی‪ ،‬ك��ە دوات���ر ئ��ەم پ��ڕۆژان��ە‬

‫بریتین لە‪:‬‬

‫كاریگەرییەكی باشی هەبوو بۆ گەشەكردن‌و‬

‫ش��ەڕی ناوخۆ‪ :‬لە ئەنجامی سەرقاڵبوونی‬

‫ف��ره‌وان��ب��وون��ی ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن بە‬

‫هەر یەك لە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و‬

‫تایبەت ل��ە‌و س��ەردەم��ەدا‪ ،‬کە كوردستان‌و‬

‫پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬بزووتنەوەی‬

‫عێراق بە هۆی گەمارۆی ئابوورییەوە بە‬

‫ئیسالمی‌و چ��ەن��د الیەنێكی‌تر ب��ە ش��ەڕی‬

‫گرانییەكی بێزاركەردا تێپەڕ دەبوو‪ .‬دواتر بە‬

‫ناوخۆوە‪ ،‬الیەنە ئیسالمیەكانی‌تر زەمینەیەكی‬

‫هۆی رێكەوتنی تارانی نێوان بزووتنەوەی‬

‫لەباریان بۆ رەخسا‪ ،‬تا كار بكەن بۆ ئەوەی‬

‫ئیسالمی‌و یەكێتیی نیشتمانی لە ساڵی ‪1997‬دا‬

‫زی��ات��ر بچنە ن��ێ��و ج����ەم����اوەرەوە‪ ،‬ک��ە ل��ەو‬

‫ه��ەروەه��ا س��ن��ووردارب��وون��ی چاالكییەكانی‬

‫س��ەردەم��ەدا ب��زووت��ن��ەوەی راپ��ەڕی��ن توانی‬

‫كۆمەڵەی س��ەالم‪ ،‬لە هەمووشیان گرنگترو‬

‫ب��ە باشی ئ��ەو هەلە ب��ەك��ار بهێنێت‪ ،‬خۆی‬

‫كاریگەرتر سەرهەڵدانی كێشەی ناوخۆیی‌و‬

‫رێكخستەوەو زیاتر چووە نێو جەماوەری‬

‫فیكری لە نێوان ئەندامانی ئ��ەم پارتە‪ ،‬کە‬

‫ئیسالمی كوردستانەوە‪.‬‬

‫نەیتوانی لە نێوان ئەو دوو قوتابخانەیەی‪،‬‬

‫كۆمەڵەی سەالمی خێرخوازی‪ :‬یەكێك لە‌و‬

‫کە یەكێكیان ئیخوانی‌و ئەوی‌تریان جیهادی‬

‫ك��اران��ەی‪ ،‬ک��ە دەك��رێ��ت وەك دەسكەوتێك‬

‫ب��وو خ��ۆی ی��ەك�لای��ی ب��ك��ات��ەوە ب��ە جۆرێك‬

‫بۆ بزووتنەوەی راپەڕین باسی لێوەبكرێت‪.‬‬

‫ل��ە ه��ی یەكەمیاندا یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ەی س��ەالم��ی خ��ێ��رخ��وازی ب���وو‪ ،‬کە‬

‫ب��ە ت����ەواوی خ��ەری��ك ب��وو ك���اری دەك���ردو‬

‫بزووتنەوەی راپەڕین توانی لە رێگەی چەند‬

‫هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمیش خۆی بە‬

‫سەرمایەدارێكی عەرەب‌و ئیسالمی واڵتانی‬

‫خ��اوەن��ی قوتابخانەی دووهەمیان دەزان��ی‬

‫كەنداو ئ��ەم كۆمەڵەیە بێنێتە كوردستان‌و‬

‫ل��ە ك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ب��ۆی��ە ئ���ەم پ��ارت��ە بیری‬

‫لە چەند بوارێكدا یارمەتی خەڵكیان پێدەدا‬

‫ل��ە رێ��گ��ەچ��ارەی��ەك��ی دی��ك��ە دەك�����ردەوە بۆ‬

‫لەوانە بڕینەوەی مووچە بۆ مندااڵنی بێ‬

‫دەربازبوون لە م قەیرانە‪ ،‬تا لە دواییداو لە‬

‫ب��اوك‪ ،‬دروستكردنی م��زگ��ەوت‪ ،‬هەروەها‬

‫ساڵی ‪1999‬دا لەگەڵ بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا‬

‫یارمەتیدانی هەندێك ل��ە گوندنشینان بە‬

‫ی��ەك��ی��ان��گ��رت‌و پ��ارت��ێ��ك��ی ن��وێ��ی��ان ب��ە ن��اوی‬

‫تایبەت لە ناوچەی شارەزوورو هەڵەبجە بە‬

‫(بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی) راگەیاند‪،‬‬

‫پێدانی دە سەر ئاژەڵ بە پارەیەكی دیاریكراو‪،‬‬

‫ب��ەاڵم ئ��ەم یەكبوونە كەمتر ل��ە دوو ساڵ‬

‫ی��اخ��ود ب��ەخ��ێ��وك��ردن‌و س��وودوەرگ��رت��ن لە‬

‫بەردەوام بوو لە بەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی ‪2001‬دا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫ل��ەب��ەری��ەك ه��ەڵ��وەش��ای��ەوەو ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫یەكگرتوو پاشان بە بەستنی كۆنگرەی گشتی‬

‫راپەڕین جارێكی‌تر بەو ن��اوەوە نەمایەوەو‬

‫لە رێكخستنەكانەوە سەدوسی‌ویەک ئەندامی‬

‫سەركردەو ئەندامانی دابەش بوو بە سەر‬

‫كۆنگرەی حزبە نوێیەكەیان هەڵبژارد‪ ،‬کە‬

‫ئەو الیەنانەی‪ ،‬کە لە دوای هەڵوەشاندنەوەی‬

‫تەنها هەشتیان ئ��اف��رەت ب���وون‌و ل��ە دوای‬

‫بزووتنەوەی یەكبوون دروست بووبوون‌و‬

‫ت��ەواوك��ردن��ی ك��ارەك��ان��ی ك��ۆن��گ��رەی گشتی‬

‫هەندێكیشیان بە بێ الیەنی مانەوە‪.‬‬

‫(‪)43‬‬

‫ل��ە ب���ەرواری ‪25‬ی ‪1‬ی ‪1994‬دا یەكەمین‬ ‫كۆبوونەوەی سەركردایەتی لە ژێر ناوی‬

‫یەكگرتووی ئیسالمیی كوردستان‬

‫(ش���ورای ن��اوەن��دی یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫ی��ەك��گ��رت��ووی ئیسالمی ب��زووت��ن��ەوەی��ەك��ی‬

‫كوردستان)دا گرێدراو ئەمینداری گشتی‌و‬

‫چاكسازی میانڕەوە سەركردەكانی لە سەر‬

‫ئەندامانی مەكتەبی سیاسی‌و بەرپرسی‬

‫بنەمای كاری پێشینەیان لە رێكخراوی ئیخوان‬

‫ئۆرگانەكان دیاریكران‌و دواتر لە بەرواری‬

‫موسلمینی جیهانی یەكگرتووی ئیسالمیان‬

‫‪6‬ی ‪2‬ی ‪‌1994‬و لە ژێر دروشمی (ئازادی‪،‬‬

‫دام��ەزران��د‪ ،‬بۆیە ب���ەرواری ‪6‬ی ‪2‬ی ‪1994‬‬

‫برایەتی‪ ،‬دادپەروەری) یەكگرتووی ئیسالمی‬

‫بە بەرواری راگەیاندنی یەكگرتوو دادەنین‬

‫كوردستان راگ��ەی��ەن��را‪.‬‬

‫بە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫نەك دامەزراندنی‪ ،‬راگەیاندنی یەكگرتوووی‬

‫ه���ەر ل��ە س���ەرەت���اوە ب��ە پێشكەشكردنی‬

‫ئیسالمی دەگەڕێتەوە بۆ دوای ئازادبوونی‬

‫خزمەتگوزاری‌و پەیڕەوكردنی سیاسەتی‬

‫زۆرب��ەی خاكی كوردستان‌و دامەزراندنی‬

‫میانڕەوانەو هەروەها بارودۆخی ئەوسای‬

‫حكومەتی هەرێم‌و دروستبوونی كەشێكی‬

‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ک��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫ئازادو هەڵبژاردنی پەرلەمانی‌و دەرچوونی‬

‫ل��ە ح��اڵ��ەت��ی ش���ەڕی ن��اوخ��ۆدا ب��وو لەگەڵ‬

‫یاسای حزبەكان لە مانگی مایسی ساڵی‬

‫ی��ەك��ێ��ت��ی��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی‪ ،‬ب���وون���ە ف��اك��ت��ەری‬

‫‪199٣‬دا ئ��ی��ت��ر س���ەرك���ردەك���ان���ی ئ��ی��خ��وان‬

‫بەهێزی گەشەكردنی یەكگرتوو‪ ،‬کە توانی‬

‫موسلمین بیریان لە دامەزراندنی پارتێكی‬

‫ب��ە شێوەیەكی زۆر زی��رەك��ان��ە پێگەیەكی‬

‫ئیسالمی سیاسی میانڕەوكردەوە‪ .‬بۆیە لە‬

‫جەماوەری بۆ خۆی دروست بكات‌و قورسای‬

‫بەرواری ‪21‬ی ‪7‬ی ‪1993‬دا چەند لیژنەیەكیان‬

‫خۆی لە هەرێمی كوردستاندا ببینێتەوە بە‬

‫دروستكرد بۆ لێكۆڵینەوەو خوێندنەوەو‬

‫جۆرێك پێش چەندین پارتی‌تری دای��ەوە‪،‬‬

‫تاوتوێكردنی رەهەندەكانی دام��ەزران��دن��ی‬

‫کە م��ێ��ژووی دام��ەزران��دن��ی��ان زۆر لە پێش‬

‫ئەم پارتە بۆ خۆئامادەكردن بۆ راگەیاندنی‬

‫یەكگرتووە‪ .‬یەكگرتوو وەك حزبێكی سیاسی‬

‫(‪)44‬‬

‫‪79‬‬

‫ئایدۆلۆجیای دیاریكراوی هەیە‪ ،‬لە ئێستادا‬

‫كردنی حكومەت وەرگرتنی پارەی مانگانەیان‬

‫خ��ۆی ب��ە درێ��ژەپ��ێ��دەری ئیخوان موسلیم‬

‫لە یەكێتی رەت كردەوە‪ ،‬بەاڵم سەركردایەتی‬

‫نازانێت‌و بەڵكو وەك پارتێكی كوردستانی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی سووربوونی خۆی‬

‫خۆی دەناسێت‪ ،‬ئاواتی دامەزراندنی كیانێكی‬

‫ل��ە س��ەر پ��اب��ەن��دب��وون ب��ەو رێكەوتننامەیە‬

‫ك��وردی��ی��ە‪ ،‬ک��ە ت��ی��ای��دا ش��ەری��ع��ەت��ی ئیسالم‬

‫دووپ����ات����ك����ردەوە‪ ،‬ب��ۆی��ە چ��ەن��د كەسێكی‬

‫پەیڕەو بكرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوەی جێگەی باسە‬

‫سەلەفی جیهادی ریزەكانی بزووتنەوەیان‬

‫ل��ە ب��ەرن��ام��ەی سیاسیاندا ك��ار ل��ە س��ەر بە‬

‫بەجێهێشت‌و لە بەرواری ‪15‬ی ‪9‬ی ‪1997‬دا‬

‫دیهێنانی ئامانجە دیموكراتییەكان دەكەن‬

‫لە ژێر ناوی (رێكخراوی حەماسی ئیسالمی‬

‫بۆیە تا ئێستا توانیویەتی پارتێكی روو لە‬

‫كوردستان) خۆیان ناساند بە رابەرایەتی‬

‫گ��ەش��ە بێت ل��ە رووی ئ��ەن��دام‌و الیەنگرو‬

‫حەسەن سۆفی‪ ،‬ئەم گرووپە بزووتنەوەی‬

‫خۆگونجاندن لەگەڵ بارودۆخەكانداو كارە‬

‫ئ��ی��س�لام��ی��ان ب���ەوە ت��ۆم��ەت��ب��ار دەك�����رد‪ ،‬کە‬

‫سیاسی‌و ئیدارییەكانیان تا رادەیەكی زۆر‬

‫هەڵوێستەكانیان الوازی پێوەدیارە بەرانبەر‬

‫دام���ەزراوەی���ی پێوە دی���ارە‪ .‬ه��ەرچ��ەن��دە لە‬

‫بە یەكێتی بۆیە ئەوان بڕیاریاندا درێژە بە‬

‫پێشتردا بە شێوەی هاوپەیمانی‌و یاخوود‬

‫شەڕ بدەن لە ژێر ئەو ناوە تازەیەدا‪ ،‬تا لە‬

‫ب��ەش��داری��ك��ردن ل��ە كابینەكانی حكومەتی‬

‫بەرواری ‪8‬ی ‪1‬ی ‪1999‬دا لە شاری هەڵەبجە‬

‫هەرێمدا ب��ەش��داری لە كایە سیاسییەكاندا‬

‫كەسی یەكەمی ئ��ەم رێكخراوە تیرۆركرا‪،‬‬

‫كردووە‪ ،‬بەاڵم لە ئێستادا لە ریزی هێزەكانی‬

‫بەاڵم گرووپەكەی درێژەیان بە كارەكانیان دا‬

‫ئۆپۆزسیۆندایەو خ��اوەن��ی چ��وار ئەندامی‬

‫تا هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوونی‬

‫پەرلەمانی عێراق‌و شەش كورسی پەرلەمانی‬

‫ئیسالمی لەگەڵ باڵێكی‌تری بزووتنەوە بە‬

‫كوردستانەو ل��ە حكومەتی عێراقیشدا بە‬

‫ن��اوی (ب��ەرەی تەوحیدی ئیسالمی) خۆیان‬

‫وەزیری كۆچ‌و كۆچبەران بەشدارە‪.‬‬

‫(‪)45‬‬

‫راگ��ەی��ان��د‪ ،‬ك��ە دوات��ری��ش ب��وون��ە الیەنێكی‬ ‫دروستكردنی رێكخراوی ئەنسارولئیسالم‪.‬‬

‫رێكخراوی حەماسی ئیسالمی‬

‫(‪)46‬‬

‫لە دوای رێكکەوتنی تارانی نێوان یەكێتیی‬ ‫نیشتمانیی ك���وردس���ت���ان‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫بزووتنه‌وه‌ی یەكبوونی ئیسالمیی‬

‫ئیسالمی‌و كۆمەڵێك لە نێو بزووتنەوەی‬

‫كوردستان‬

‫ئیسالمیدا ب��ە ه��ەم��وو ج��ۆرێ��ك رێكەوتن‌و‬

‫ل��ە ئ��ەن��ج��ام��ی یەكگرتنی ه����ەردوو پ��ارت��ی‬

‫راگرتنی جەنگ لەگەڵ یەكێتیدا‌و بەشداری‬

‫(ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ك���وردس���ت���ان‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫بزووتنەوەی راپەڕینی ئیسالمی) لە بەرواری‬

‫ه��ەروا ئاسان نەبوو تا دەه��ات كێشەكان‬

‫‪21‬ی ‪8‬ی ‪1999‬دا بزووتنەوەی یەكبوونی‬

‫ق��ووڵ��ت��رو ئ��اڵ��ۆزت��ر دەب���وو م��ەرك��ەزی��ی��ەت‌و‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ك��وردس��ت��ان ل��ە دای����ك ب���وو بە‬

‫كاركردن بە پەیڕەوو پڕۆگرامی حزب وەال‬

‫رابەرایەتی مامۆستا مه‌ال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‬

‫دەنرا لە بری ئەوە هەر كوتلەیەو كاری بە‬

‫راب���ەری پێشووی ب��زووت��ن��ەوەو مامۆستا‬

‫بەرنامەو بەرژەوەندیی خۆی دەك��رد‪ ،‬بەم‬

‫سدیق عه‌بدولعه‌زیزیش بووە جێگری رابەری‬

‫كێشەو‬

‫بزووتنەوەی‬

‫گشتی‪ ،‬هەروەك چۆن پۆستەكانی‌تری ئەم‬

‫یەكبوون ب��ۆ دەرب���ازب���وون لێیان بڕیاری‬

‫پارتە نوێیە لە نێوان دوو پارتەكەی پێشوودا‬

‫بەستنی كۆنگرەیدا‪ ،‬ب��ەاڵم ئ���ەوەی گرنگە‬

‫بەشكرا‪ .‬ئەم هەنگاوی یەكگرتنە ئاسۆیەكی‬

‫باسی لێوە بكرێت ئەوەیە‪ ،‬کە ئەم كۆنگرەیە‬

‫فره‌وانتری كاركردن‌و دڵخۆشییەكی زۆری‬

‫نەیتوانی ببێتە كەشتی رزگ��ارك��ەری ئەو‬

‫ب��ۆ ئ��ەن��دام��ان��ی ه����ەردوو پ���ارت ب��ە دوای‬

‫پ��ارت��ە‪ ،‬بەڵكو كێشەكانی زی��ات��ر ك���ردەوەو‬

‫خۆیدا هێنا‪ ،‬بەاڵم لە ئاستی سەركردایەتیدا‬

‫دەرەنجامەكانی كۆنگرە ئەم پارتەی بەرەو‬

‫بە شێوەیەكی ب��ەرچ��او روون��ت��ر لە ج��اران‬

‫لەتبوون‌و‬

‫یەكجارەكی‬

‫باڵباڵێن‌و كاری سەربەخۆو ماڵجیایی بەدی‬

‫برد‪ ،‬ئەو كۆنگرەیەی یەكبوون‪ ،‬کە لە مانگی‬

‫دەك��راو كێشە ك��ۆن‌و نوێكانیان جارێكی‌تر‬

‫‪8‬ی ساڵی ‪2000‬دا بەسترا ئەنجامەكەی‬

‫س��ەری��ان ه��ەڵ��دای��ەوەو ل��ە پێش لەتبوونی‬

‫لە الیەن راب��ەری گشتییەوە قبووڵ‌و ئیمزا‬

‫یەكبووندا ئەم پارتە دابەش بوو بوو بە سەر‬

‫نەكرا بە هۆی بوونی گومانیان لە شێوازی‬

‫چەند خەت‌و باڵێكدا له‌وانه‌‪:‬‬

‫دەن���گ���دان‌و ك��وت��ل��ەگ��ەرای��ی ن��ێ��و ك��ۆن��گ��رەو‬

‫ــ باڵی مامۆستا مەال عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪.‬‬

‫یاریكردن بە ئەنجامەكانی هەڵبژاردنەوە‪،‬‬

‫ــ باڵی مامۆستا عه‌لی باپیر‪.‬‬

‫ب����ەاڵم ه���ەر چ��ۆن��ێ��ك ب���وو ئ���ەم پ��ارت��ە بە‬

‫ـ��ـ ب��اڵ��ی م��ەرك��ەز‪ ،‬ک��ە ل��ە دوای����دا ب���وون بە‬

‫یەكبوونی م��ای��ەوە تا ب���ەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی‬

‫جندولئیسالم‪.‬‬

‫‪ 2001‬ل��ە دوای یەكگرتنی ه���ەردوو باڵی‬

‫ــ باڵی ئیسالح بە سەرۆكایەتی م‪ .‬كرێكار‪.‬‬

‫عه‌لی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشووداو‬

‫ــ باڵی راپەڕین بە سەرۆكایەتی م‪ .‬سدیق‬

‫هەندێك ل��ە ئەندامانی باڵی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪.‬‬

‫راپەڕینی پێشوو بە راگەیاندنی پارتێكی‬

‫بۆیە ك��ارك��ردن��ی پارتێك ب��ە باگراوندێكی‬

‫ن��وێ ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونیان ل��ەت كرد‪،‬‬

‫ئیسالمییەوەو بەم هەموو كێشەو باڵباڵێنە‬

‫كە دواتریش ئەم جیابوونەوەیە بووە هۆی‬

‫لێكتێنەگەیشتنانەوە‬

‫هەڵوەشاندنەوەی‬

‫‪81‬‬

‫هەڵوەشاندنەوەی بزووتنەوەی یەكبوون‪،‬‬

‫خاوەن هێزی چەكدارو پێشمەرگەو ناوچەی‬

‫باڵەكانی‌تریش دواتر لە ژێر ناوو ناونیشانی‬

‫تایبەت بە خۆی بوو‪ ،‬كە ناوچەی خورماڵ‌و‬

‫نوێدا خۆیان بینییەوە‪ ،‬كە دواتر باسیان لێوە‬

‫هەورامان بوو‪ ،‬بەاڵم لە دوای هاتنی ئەمریكا‬

‫دەكەین‪ .‬شایەنی باسە بە هەڵوەشاندنەوەی‬

‫بۆ ناوچەكەو موشەكبارانكردنی بارەگاكانی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوونی ئیسالمی رەوت��ی‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی‪ ،‬ئێستا دواتر دەستگیركردنی‬

‫ئیسالمی سیاسی لە كوردستاندا بە گشتی‌و‬

‫ئەمیرەكەیان بیركردنەوەو بۆچوونەكانی‬

‫ئیسالمی سیاسی جیهادی تووشی الوازی‌و‬

‫ئ���ەم پ��ارت��ە ت����ەواو پ��ێ��چ��ەوان��ە ب���ووی���ەوەو‬

‫ب��چ��ووك��ب��وون��ەوەی��ەك��ی ب��ەرچ��او ب���وو‪ ،‬کە‬

‫دەس��ت��ب��ەرداری خەباتی چ��ەك��داری ب��وون‌و‬

‫خۆی لە نەمانی ناوچەی قەڵەمڕەوی ئەو‬

‫بڕیاریاندا بە هەڵوەشاندنەوەی مەكتەبی‬

‫الیەنانەو كەم بوونەوەی ئاستی جەماوەریان‬

‫عەسكەری حزبەكەیان‌و كاركردنیان وەك‬

‫دەبینیەوە‪.‬‬

‫(‪)47‬‬

‫هێزێكی سیاسی لە ساحەكەدا دەبینرێت‌و‬ ‫ت��ادێ��ت مەیلی م��ی��ان��ڕەوی خۆگونجاندنیان‬

‫كۆمەڵی ئیسالمیی كوردستان‬

‫لەگەڵ ب��ارودۆخ‌و پێشهاتەكان زیاددەكات‌و‬

‫ج��واڵن��ەوەی��ەك��ی ئیسالمی سیاسییەو لە‬

‫لە ئێستادا خاوەنی چوار كورسی پەرلەمانی‬

‫بەرواری ‪31‬ی ‪5‬ی ‪2001‬دا دامەزراوە‪ ،‬پێشتر‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و دوو ك��ورس��ی پ��ەرل��ە مانی‬

‫سەركردەو ئەندامانی ئەم حزبە لە ریزەكانی‬

‫عێراقن‪.‬‬

‫(‪)48‬‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫راپەڕینی ئیسالمییەوە پێگەیشتوون‌و كاری‬

‫جوندولئیسالم‬

‫سیاسیان كردووە‪ ،‬بەاڵم لە دوای یەكبوونی‬

‫م����ێ����ژووی دام����ەزران����دن����ی رێ���ك���خ���راوی‬

‫ئ��ەو دووپ��ارت��ەی س���ەرەوەو دروستبوونی‬

‫جوندولئیسالم دەگەڕێتەوە بۆ مانگی ئەیلولی‬

‫ناكۆكی‌و لێكترازان لە ئەنجامدا‪ ،‬باڵی مامۆستا‬

‫ساڵی ‪‌2001‬و ل��ە پ��اش هەڵوەشاندنەوەی‬

‫عەلی باپیر لە نێو بزووتنەوەی پێشوودا‬

‫بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی لە الیەن‬

‫چەند سەركردەیەكی پێشووی بزووتنەوەی‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ان��ی��ش بریتی‬

‫راپەڕین‌و بێالیەنەكان بە پێشەوایەتی شێخ‬

‫ب��ووون لە كۆمەڵێك چەكداری توندڕەوی‬

‫محه‌مه‌د بەرزنجی‌و ئەمیرایەتی عەلی باپیر‬

‫سەلەفیی جیهادی خۆیان لە ژێر ئەم ناوە‬

‫كۆمەڵی ئیسالمی لە كوردستان‪ /‬عێراقیان‬

‫نوێیەدا راگەیاندو لە ناوچەكانی هەورامان‬

‫دروستكرد‪ ،‬لە سەرەتادا كۆمەڵی ئیسالمی‬

‫جێگیربوون‌و بارەگایان دانا‪ ،‬کە لە الیەن وریا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫هەولێری ناسراو بە (ئه‌بو عه‌بدولاڵ شافیعی)‬

‫تەوحیدو گرووپی حەماسی ئیسالمی‪.‬‬

‫سەرۆكایەتی دەك���ران‪ ،‬کە پێشتر ئەندامی‬

‫ئەندامانی ئەم رێكخراوە تەنها كورد نەبوون‪،‬‬

‫بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمی بوو‪ ،‬ئەم‬

‫بەڵكو ع��ەرەب��ی ع��ێ��راق��ی‌و واڵتانی‌تریشی‬

‫گرووپە لە ناوچەی ژێر دەسەاڵتی خۆیان‬

‫ل��ە خ���ۆدەگ���رت‌و ل��ە الی���ەن م‪ .‬ك��رێ��ك��ارەوە‬

‫جاڕی حوكمی ئیسالمیاندا‪ ،‬كە بەو هۆیەشەوە‬

‫راب���ەرای���ەت���ی دەك�����راو ه���ەر ل��ە س��ەرەت��ای‬

‫ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ن��اه��ەم��وار ل���ە‌و ن��اوچ��ەی��ەدا‬

‫دروستبوونی ئ��ەم رێكخراوەوە بە بوونی‬

‫ه��ات��ەك��ای��ەوەو ل��ەگ��ەڵ یەكێتیی نیشتمانیدا‬

‫پەیوەندی بە رێكخراوی قاعیدەوە تۆمەتبار‬

‫كەوتنە چەندین ش��ەڕی خ��وێ��ن��اوی��ەوە‪ ،‬کە‬

‫دەكرا بە تایبەت لە الیەن یەكێتیی نیشتمانیی‬

‫دیارترینیان (خێڵی حەمە) بوو‪ ،‬ئەم گرووپە‬

‫ك��وردس��ت��ان‌و ه��اوپ��ەی��م��ان��ەك��ان��ی ل��ە پ��ارت��ە‬

‫زۆرب����ەی ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ب���ەرەی تەوحیدی‬

‫كوردستانیەكانی‌تر بە جۆرێك‪ ،‬کە لە الیەن‬

‫ئیسالمی‌و هێزی دووی سۆران‪ ،‬کە هێزێكی‬

‫یەكگرتووی ئیسالمی ك��وردس��ت��ان��ەوە ئەم‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی یەكبوون ب��وون پێكهێنەری‬

‫رێكخراوە لە ساڵی ‪2001‬دا بە تیرۆریست‬

‫سەرەكی بوون‌و كاریگەری تەواوی جیهادی‬

‫ناوبرا‪ ،‬ئەوەی ئەم گومانەی بۆ ئەم گرووپە‬

‫ئەفغانی‌و رێكخراوی قاعیدەیان لە سەربوو‪،‬‬

‫زیاتر دەكرد‪ ،‬کە پەیوەندیان بە رێكخراوی‬

‫دوات��ر ئەم گرووپە لەگەڵ باڵی م‪ .‬كرێكار‬

‫ق��اع��ی��دەوە ه��ەب��ووە‪ ،‬ش��ێ��وازی رێكخستن‌و‬

‫یەكیانگرت‌و رێكخراوێكی نوێیان بە ناوی‬

‫م��ەش��ق��ی س���ەرب���ازی‌و ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی فێڵ‌و‬

‫(ئەنسارو لئیسالم) دامەزراند‪.‬‬

‫(‪)49‬‬

‫تاكتیكی جەنگی‪ ،‬کە پێشتر لە كوردستان‬ ‫هیچ الیەنێك ئەو جۆرە تاكتیك‌و شێوازەی‬

‫ئەنصارولئیسالم‬

‫لە جەنگدا بە كارنەهێنابوو بۆیە لە سااڵنی‬

‫رێ��ك��خ��راوی پشتیوانانی ئ��ی��س�لام‪ ،‬ک��ە بە‬

‫‪ 200١‬بۆ ‪2002‬دا چەندین شەڕی خوێناوی لە‬

‫رێكخراوێكی‬

‫نێوان ئەوان‌و یەكێتیی نیشتمانیی كوردستاندا‬

‫سەلەفی جیهادی ب��وو لە ك��وردس��ت��ان‌و لە‬

‫رووی�����داو ه��ەوڵ��ەك��ان��ی��ان وەگ��ەڕخ��س��ت بۆ‬

‫بەرواری ‪5‬ی ‪9‬ی ‪2001‬دا لە ئاكامی یەكگرتنی‬

‫تیرۆركردنی بەرپرسە بااڵكانی یەكێتیی‬

‫سێ گرووپی ئیسالمی‪ ،‬كە پێشتر هەموویان لە‬

‫نیشتمانی بۆ نموونە هەوڵی تیرۆركردنی د‪.‬‬

‫ریزەكانی بزووتنەوەی یەكبوونی ئیسالمیدا‬

‫برهم ئەحمەد صالح (سەرۆكی ئەنجومەنی‬

‫ب����وون دروس���ت���ب���وو‪ ،‬ئ��ەوان��ی��ش ه���ەر سێ‬

‫وەزیرانی حكومەتی هەرێمی كوردستان) لە‬

‫رێكخراوی جوندولئیسالم‌و بزووتنەوەی‬

‫مانگی نیسانی ساڵی ‪2002‬دا ئەم كارانەی‬

‫ئەنصارولئیسالم‬

‫ناسرابوو‬

‫‪83‬‬

‫ئەوكاتەی ئ��ەم گرووپە هاوكاتبوو لەگەڵ‬

‫بنەما بیرییە سەرەكییەكانی بزووتنه‌وه‌ی‬

‫نزیكبوونەوەی وادەی ل��ێ��دان‌و رووخ��ان��ی‬

‫ئیسالمی‬

‫رژێمی عێراق لە الیەن واڵتە یەكگرتووەكانی‬

‫ب��ەو پێیەی ب��زووت��ن��ەوە پارتێكی ئیسالمی‬

‫ئەمریكاو هاوپەیمانەكانییەوە‪ ،‬بۆیە واڵتە‬

‫گشتگیرەو لە سەر پەیڕەوی ئەهلی سوونەو‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا ئەم رێكخراوەی‬

‫جەماعە ك��اردەك��ات ب��ۆی��ە زۆرب���ەی بنەما‬

‫وەك گرووپێكی تیرۆریستی لەقەڵەم دا بە‬

‫بیرییەكانی لە ئایینی ئیسالمەوە سەرچاوەی‬

‫رێكخەری پەیوەندی نێوان رژێمی ئەوسای‬

‫گرتووەو لە سەر ئەو بنەمایانە دەڕوات‪ ،‬كە‬

‫عێراق‌و رێكخراوی قاعیدەی هەژماركرد‪،‬‬

‫ئایینی ئیسالمی لە سەر دامەزراوە‪ ،‬بۆیە لەم‬

‫لەبەر ئ��ەم هۆكارانە لەگەڵ دەستپێكردنی‬

‫بەشەدا بنەماكانی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬ئابووری‪،‬‬

‫هەڵمەتە سەربازییەكانی ئەمریكا بۆ سەر‬

‫سیاسی باسدەكرێت‪.‬‬

‫عێراق‌و بە دیاریكراوی لە ب��ەرواری ‪29‬ی‬

‫بنەمای كۆمەاڵیەتی‪ :‬بە بڕوای بزووتنەوەی‬

‫‪3‬ی ‪2003‬دا سەرجەم بنكەو بارەگاكانی ئەم‬

‫ئیسالمی هەركۆمەڵگایەك دین حوكمی بكات‬

‫رێكخراوە لە الیەن ئەمریكاوە بۆردومان كراو‬

‫ئاسایشی كۆمەاڵیەتی ب��ەرەو زی��ادب��وون‌و‬

‫بە دەیان سەركردەو چەكداری ئەو گرووپە‬

‫باشبوون دەڕوات لەبەر ئەوەی لە چوارچێوەی‬

‫كوژران‌و هەندێكیشیان بەرەو سنوورەكانی‬

‫ئەم بنەمایەدا‪ ،‬كە لە ئایینی ئیسالمدا بایەخی‬

‫دەرەوەی كوردستان كۆچیانكردو سەرجەم‬

‫زۆری پێدراوە بە جۆرێك هەر لە منداڵییەوە‬

‫ناوچەكانی ژێر دەسەاڵتیان لە الیەن هێزەكانی‬

‫مرۆڤ فێردەكرێت‪ ،‬كە ڕێز لە خۆی گەورەتر‬

‫یەكێتیی نیشتمانیەوە كۆنترۆڵكران‌و دواتر لە‬

‫بگرێت‌و هەروەها گەورەكانیش مافی منداڵ‬

‫ساڵی ‪2003‬دا هەندێك لە پاشماوەی ئەم‬

‫ب��پ��ارێ��زن‌‪ ،‬ب��زووت��ن��ەوە ب���اوەڕی ب��ەو بنەما‬

‫گرووپەو چەند گرووپێكی‌تر لە ناوچەكانی‬

‫كۆمەاڵیەتییە ئیسالمییە بەهێزە‪ ،‬کە پیاوان‬

‫ناوەڕاست‌و خوارووی عێراق رێكخراوێكی‬

‫ئ��ازارو چەوساندنەوەی ژنان وازلێبهێنن‌و‬

‫نوێیان بە ناوی (انصار السنة)وە دروستكردو‬

‫تا بێت گوێڕایەڵیان بۆ مێردەكانیان هەبێت‪،‬‬

‫دژایەتیكردنی هێزەكانی ئەمریكاو سوپای‬

‫ك��ە ب��ەم ش��ێ��وەی��ە خێزانێكی ب��ەخ��ت��ەوەرو‬

‫عێراقی‌و سیستمی سیاسی نوێی عێراق‌و‬

‫رێ����زدار دروس���ت دەب��ێ��ت‌و رەن��گ��دان��ەوەی‬

‫داگیركاری ئەمریكا وەستانەوەو چاالكییان‬

‫ك��ۆم��ەڵ��گ��اش بریتییە ل��ە خ��ێ��زان‪ ،‬بنەمای‬

‫دەنواند‪.‬‬

‫(‪)50‬‬

‫كۆمەاڵیەتی لە الی بزووتنەوەی ئیسالمی‬ ‫خۆی دەبینێتەوە لە بەهێزكردنی پەیوەندییە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫كۆمەاڵیەتییەكانی نێوان تاكەكان‌و پاشان‬

‫تێگەیشتن‌و بەرنامەی بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫دژی ئەو كارانە دەوەستێتەوە‪ ،‬كە كەسێك‬

‫كوردستان بە وت��ەی راب���ەری گشتیی ئەو‬

‫بێت ل��ە س��ەر حسابی تاكەكانی كۆمەڵگا‬

‫حزبە تێگەیشتنێكی ئیسالمییانەیەو پێیان‬

‫خۆی بەخێو بكات‪ ،‬وەك ئاغاو نۆكەر‪ ،‬كە‬

‫وای��ە‪ ،‬كە سەرجەم هاوواڵتیان لە سوودی‬

‫لە پێشتردا هەبوون هەروەها وەستانەوە لە‬

‫ن بۆ نموونە‬ ‫سامانە سروشتیەكاندا بەشدار ‌‬

‫دژی خورافیات‌و پیرۆزكردنی تاكەكان بە‬

‫بە هەموو جۆرێك بوونی كۆمپانیاكانی نەوت‬

‫ناوی كەرامەت‌و شێخایەتی‌‪ ..‬هتد شیرازەی‬

‫بە زی��ان دەزان��ن بۆ هاوواڵتیان پێیان وایە‬

‫كۆمەڵگا دەشێوێنن‪ ،‬بەڵكو پێویستە كار لە‬

‫پێویستە حكومەت كاربكات بۆ خۆماڵیكردنی‬

‫سەر دادگەری كۆمەاڵیەتی بكرێت‌و برایەتی‬

‫ئەو سامانەو بەكارهێنانی بۆ خەڵكی بە بێ‬

‫ن��ێ��وان چ��ی��ن‌و ت��وێ��ژەك��ان ب���ەرز رابگیرێت‪.‬‬

‫ج��ی��اوازی ن��ەك كۆمپانیایەكی بیانی بێت‌و‬

‫بزووتنەوە بۆنە ئایینیەكان‌و مزگەوتەكان بە‬

‫سەروەت‌و سامانی واڵتەكە بۆ بەرژەوەندی‬

‫دوو هۆكاری گرنگی پتەوكردنی پەیوەندییە‬

‫خۆی بە كاربهێنێت هەروەها پێویستە مرۆڤ‬

‫كۆمەاڵیەتیەكان دەزانێت‌و بۆیە بە شێوەیەكی‬

‫هەمیشە كاربكات‌و بژێوی ژیانی خۆی‌و‬

‫ئاشكرا ل��ە ب��ەرن��ام��ەو پ��ەی��ڕەوی ناوخۆیی‬

‫منداڵەكانی دابین بكات بۆ ئەوەی نەبێتە بار‬

‫ح��زب��ە ك���ەدا ب���اس ل��ە ه���ەوڵ���دان ب��ۆ زی��ات��ر‬

‫بە سەر حكومەت‌و هاوواڵتیانەوە‪ ،‬چونكە‬

‫ك��اراك��ردن��ی رۆڵ��ی مزگەوتەكان دەك��ات لە‬

‫بێكاری بە دەردێكی كوشندە دەبینین كاتێك‪،‬‬

‫پێناو پەروەردەكردنی تاكەكانی كۆمەڵگاداو‬

‫ك��ە ل��ە كۆمەڵگایەكدا تەشەنە دەسێنێت‌و‬

‫ئەوەی‬

‫ئەو كۆمەڵگایە ب��ەرەو داروخ��ان‌و تێكشكان‬

‫بۆتە جێگەی رەخنە بۆ الیەنە ئیسالمییەكان‬

‫دەبات‪ ،‬هەروەها كەسانی خاوەن سامانەكان‬

‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬پێشێلكردنی ئازادییە‬

‫بە پێدانی زەك��ات دەتوانن رۆڵێكی گەورە‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ان‌و سەپاندنی شەریعەتی‬

‫بگێڕن لە بەرزكردنەوەی ئاستی ئابووری‬

‫ئیسالمە بە سەر تاكەكانی كۆمەڵگاكەیاندا‪.‬‬

‫ه���اوواڵت���ی���ان‌و ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه�����ەژاران‌و‬

‫ب��ن��ەم��ای ئ���اب���ووری‪ :‬ل��ە ئ��ی��س�لام��دا بنەمای‬

‫لێقەوماوان‪ ،‬بۆیە بە ب��ڕوای بزووتنەوەی‬

‫ئابووری نە بنەمایەكی سەرمایەداری‌و نە‬

‫ئیسالمی كاتێك خەڵكی ه��ان��درا ل��ە سەر‬

‫بنەمایەكی سۆسیالیزمە‪ ،‬بەڵكو بە شێوەیەكی‬

‫كاركردن‌و دەوڵەمەندەكانیش لە سەر پێدانی‬

‫ناوەندگیری لە نێوان هەردوو بەرنامەكەدایە‪،‬‬

‫زەك��ات‌و یارمەتیدانی ه��ەژاران كاریان كرد‬

‫كە ئێستا بە ئابووری ئیسالمی ناسراوە بۆیە‬

‫ئ��ەوا واڵت ب��ەرەو خۆشگوزەرانی هەنگاو‬

‫پاراستنی فەرهەنگی ن��ەت��ەوەی��ی‪.‬‬

‫(‪)51‬‬

‫‪85‬‬

‫دەنێت‌و پێیان وای��ە‪ .‬كە پێویستە حكومەت‬

‫خۆی لەو بنەمائازادییە بە دوور ناگرێت‌و‬

‫بە جدی كاربكات بۆ نەهێشتنی (ئابووری‬

‫نموونەی ئازادی ئایینی سیاسی دەهێنێتەوە‬

‫سودار) بە هەموو جۆرەكانییەوە‪ ،‬ئەویش بە‬

‫ب����ەوەی‪ ،‬ك��ە ل��ە ك��ات��ی ب��وون��ی دەس��ەاڵت��ی‬

‫دام��ەزران��دن‌و گەشەپێدانی سیستمی بانكی‬

‫سیاسی ئەم حیزبە بە سەر چەند ناوچەیەكی‬

‫ئیسالمی‪ ،‬كە دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی‬

‫كوردستان ئازادی سیاسی‌و پەیڕەوكردنی‬

‫ئاستی ئابووری تاكەكانی كۆمەڵگا‪.‬‬

‫(‪)52‬‬

‫ئایینی تایبەت رێگەی لێنەگیراوەو ئازادی‬ ‫ه��ەب��وو ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��دا‪ ،‬ه��اواری��ی��ەك��ان‪ ،‬كە‬

‫بنەمای سیاسی لە بیری بزووتنەوەی‬

‫كۆمەڵێكی ناموسڵمانن لەو پەڕی كۆنترۆڵی‬

‫ئیسالمیدا‬

‫ب��زووت��ن��ەوە ب��ە س���ەر ئ��ەون��اوچ��ان��ەوە بە‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی‬

‫ئ���ازادی رێ��و رەس���م‌و بۆنە ئایینییەكانیان‬

‫رەها حوكمی (سیوكراتی) رەت دەكاتەوە‪،‬‬

‫رێگەی پێدراوە‌و تەنانەت كارئاسانیشیان‬

‫چونكە پێیان وایە ئیسالم تایبەتمەندییەكی‬

‫بۆ دەك��ردن هەروەها لەو پەڕی دەسەاڵتی‬

‫جوانی هەیە بۆ سیاسەت‌و حوكم ك��ردن‪،‬‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی بە سەرناوچەكەدا‬

‫كە ئەویش كاركردنە بە بنەمای ئەخالق‬

‫لە هەڵبژاردنی شارەوانییەكانی هەرێمی‬

‫ب���ۆ س���ی���اس���ەت‪ ،‬ب����ەاڵم ل���ەگ���ەڵ ئ���ەوەش���دا‬

‫كوردستان لە ساڵی ‪2000‬دا لیستی یەكێتیی‬

‫ت��ا رادەی���ەك���ی زۆر ب���اوەڕی���ان ب��ە ئ���ازادی‬

‫نیشتمانیی كوردستان زۆرینەی دەنگی لە‬

‫سیاسی‌و سیاسەتكردن هەیە ب��ە هەموو‬

‫ناوچەی تەوێڵەی هەورامان بەدەستهێنا لە‬

‫جۆرو رێگەیەك بەو مەرجەی لەگەڵ دەقە‬

‫كاتێكدا بارەگا سەرەكییەكانی بزووتنەوەی‬

‫شەرعیەكاندا تێنەگیرێت‪ .‬چونكە بزووتنەوە‬

‫ئیسالمی ل��ەو ن��اوچ��ەی��ە ب��وو ه��ەروەه��ا بە‬

‫پێی وایە‪ ،‬كە سیاسەت بۆ خۆشگوزەرانی‌و‬

‫پ��ێ��ی ب��ەرن��ام��ەو پ���ەی���ڕەوی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب��ەرژەوەن��دی مرۆڤەكانە‪ ،‬بۆیە هاوواڵتیان‬

‫ئیسالمی‪ ،‬ك��ە پ��ەس��ەن��درك��راوی كۆنگرەی‬

‫خۆیان دەتوانن بڕیاربدەن‪ ،‬کە چ سیستمێك‬

‫دەی��ەم��ە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ەوڵ��دان بۆ دام��ەزران��دن��ی‬

‫لە گەڵیاندا دەگونجێت ئەوە پەیڕەوبكرێت‪،‬‬

‫سیستمی فەرمانڕەوایی ئیسالمی‪ ،‬كە تیایدا‬

‫ئیتر پەرلەمانییە‪ ،‬ی��اخ��ود سەرۆكایەتییە‪،‬‬

‫بەرژەوەندی هەموو چین‌و توێژو كەمایەتییە‬

‫چونكە ئامانجی خۆشی مرۆڤەكانە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ئایینییەكان پارێزراو بێت لە ناویاندا بنەماكانی‬

‫بە مەرجی دژن��ەب��وون‌و گونجاوی لەگەڵ‬

‫فیكرو سیاسەتی دەوڵ��ەت��ی ئیسالمی تێیدا‬

‫شەریعەتی ئیسالمی‪ ،‬بۆیە بزووتنەوەش‬

‫بەرجەستە ببێت بۆ پاراستنی ناسنامەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫ب��ەم خ��اڵ��ەوە‬

‫كە حزبە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬

‫ئیسالمەتی گ��ەل��ەك��ەم��ان‪.‬‬

‫بۆمان روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬كە بزووتنەوەی‬

‫كاری ئێستایان دامەزراندنی حوكمی ئیسالم‬

‫ئ��ی��س�لام��ی ل��ە ك��وردس��ت��ان ك���اردەك���ات بۆ‬

‫نییە‪.‬‬

‫(‪)53‬‬

‫(‪)54‬‬

‫دام��ەزران��دن��ی سیستمێكی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی‬ ‫ئیسالمی لە كوردستاندا‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش‬

‫چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری‬

‫بە باشی دەزانن هەوڵەكانیان بخەنە كار بۆ‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫ه��اوك��اری‌و یەكخستنی تواناكان لە نێوان‬

‫چەمكی نیشتمان لە الی زۆربەی كەس‌و الیەن‌و‬

‫الیەنە ئیسالمییەكانی كوردستاندا‪ ،‬بەاڵم‬

‫گ��رووپ��ەك��ان تایبەتمەندی‌و خۆشەویستی‬

‫ئ��ەوەی جێگەی باسە لە واقعدا كاركردنی‬

‫خۆی هەیە لە دڵی هەموواندا ئیتر ئەو الیەنە‬

‫ئێستای س��ەرج��ەم الی��ەن��ە ئیسالمییەكانی‬

‫الیەنێكی ئایینی‪ ،‬یاخود لیبرال‪ ،‬دیكتاتۆر‪ ،‬یان‬

‫ك��وردس��ت��ان زی��ات��ر ل��ە ب����واری ب��ان��گ��ەوازو‬

‫دیموكرات بێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی هیچ الیەنێك‬

‫پ���ەروەردەی ئیسالمییەوەیە نەك هەوڵدان‬

‫ناتوانێت بە بێ بوونی نیشتمانێكی دیاریكراو‬

‫ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی‬

‫چاالكی‌و ژیانی بەشێوەیەكی ئاسایی درێژە‬

‫ئیسالمی‪ ،‬ئەمەش بۆ گ��ۆڕان��ی ب��ارودۆخ��ی‬

‫پێبدات لێرەوە دەمانەوێت چەمكی نیشتمان‬

‫ناوچەكە دەگەڕێتەوە‪ ،‬یاخود گۆڕان لە فكرو‬

‫لە بیری رام��ی��اری بزووتنەوەی ئیسالمیدا‬

‫سیاسەتی ئەم پارتە ئیسالمیانە‪ .‬بە جۆرێك‪،‬‬

‫ب��اس بكەین‪ ،‬ک��ە ئایا ب��زووت��ن��ەوە ت��ا چەند‬

‫ك��ە جگە ل��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دوو‬

‫كارو بەرنامەكانی لە خزمەتی نیشتماندایە‪،‬‬

‫پارتە ئیسالمیەكەی‌تر (كۆمەڵ‪ ،‬یەكگرتوو)‬

‫كە كوردستانی ئازیزە وە ئەو رەخنانەی لە‬

‫لە بەرنامەو پەیڕەو‌و پرۆگرامیاندا بە هیچ‬

‫پارتە ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتی‌و‬

‫جۆرێك دەقێك نەهاتووە‪ ،‬كە باس لە هەوڵدان‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی دەگیرێت لە بەرانبەر‬

‫ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی سیستمی فەرمانڕەوایی‬

‫بە گرنگ تەماشانەكردنی پرسی نیشتمان‌و‬

‫ئیسالمی بكات‪ ،‬بەڵكو تەنها ئاماژە بە ئیسالم‬

‫كوردستان چین؟‬

‫وەك ئایینی زۆری��ن��ەی خەڵكی كوردستان‬ ‫ك����راوە‪ ،‬ك��ە پێویستە ببێتە س��ەرچ��اوەی‬

‫تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی بۆ پرسی‬

‫سەرەكی یاسادانان رێزگرتن لە ناسنامەی‬

‫كوردستان‬

‫موسڵمانێتی گ��ەل��ی ك����ورد‪ ،‬ب��ۆی��ە ل��ێ��رەوە‬

‫تێگەیشتنی بزووتنەوەی ئیسالمی كوردستان‬

‫دەتوانرێت ئەو راستییە باسی لێوەبكرێت‪،‬‬

‫(باسك) بۆ ئ��ەم پرسە بریتییە ل��ەوەی‪ ،‬کە‬

‫‪87‬‬

‫ك���ورد‌و ك��وردس��ت��ان بەشێكن ل��ە ئومەتی‬

‫گەالنی جیهان‌و رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‬

‫ئیسالم‪ ،‬ب��ەاڵم پێویستە ه��ەوڵ بدرێت‪ ،‬كە‬

‫ت��ێ��ك��ۆش��ان ل���ە پ��ێ��ن��او گ���ێ���ڕان���ەوەی م��اف��ی‬

‫كوردستانیش ببێتە خاوەنی كیانی خۆی‪،‬‬

‫زەوت��ك��راوی گەلی ك��ورد‪ ،‬دژای��ەت��ی كردنی‬

‫بۆیە ه��ەر لە س��ەرەت��ای دروستبوونییەوە‬

‫ستەم‌و گەندەڵی‌و بەرپاكردنی دادپەروەری‌و‬

‫ئ��ەوەی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی لە الی��ەن‌و‬

‫ری���ف���ۆرم‪ ،‬ب����ەاڵم ب���ە م���ەرج���ی پ��اراس��ت��ن��ی‬

‫رێ��ك��خ��راوە ئیسالمییەكانی‌تری ئ��ەوس��ای‬

‫ناسنامەی گەلی كوردی موسڵمان‪ .‬بۆ ئەو‬

‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ك��ە ل��ە ژێ���ر ن���اوی (ئ��ی��خ��وان‬

‫مەبەستەو ناساندنی پ��رس��ی كوردستان‬

‫موسلمین)دا كاریان دەك��رد‪ ،‬جیادەكردەوە‬

‫ب��ە واڵت��ان��ی دەرەوە ب��ە ت��ای��ب��ەت جیهانی‬

‫ئەوەبوو بزووتنەوەی ئیسالمی بانگەوازی‬

‫عەرەبی‌و ئیسالمی‪ ،‬چونكە پێشتر ئەم واڵتە‬

‫ج��ی��ه��ادو خ��ەب��ات��ی چ��ەك��داری راگ��ەی��ان��د لە‬

‫ئیسالمییانە جۆرێك لە قەناعەتیان لە الیەن‬

‫دژی رژێمی بەعس لە پێناو رزگاریكردنی‬

‫رژێمی بەعسەوە بۆ دروست كرابوو‪ ،‬كە ئەو‬

‫خاكی كوردستان لەبەر ئەوەی گەیشتبوونە‬

‫الیەنانەی گەلی كورد‪ ،‬كە خەباتی چەكداری‬

‫ئ��ەو ب��ڕوای��ەی خەباتی سیاسی‌و مەدەنی‬

‫دەكەن لە دژی رژێم سەرجەمیان دژی ئایینی‬

‫لەو سەردەمەدا بە بێ شۆڕشی چەكداری‬

‫ئیسالمن‌و دەیانەوێت فكرەو تۆوی بێدینی‬

‫ناتوانێت بێتە رزگاركەری خاكی كوردستان‬

‫لە واڵت��دا باڵوبكەنەوە‪ ،‬ب��ەاڵم بزووتنەوەی‬

‫بۆیە بزووتنەوەی ئیسالمی جگە لە خەباتی‬

‫ئیسالمی ت��وان��ی ئ��ەو هەڵەتێگەیشتنەی لە‬

‫چ���ەك���داری‌و ج��واڵن��دن��ی ه��ەس��ت��ی ئایینی‬

‫گەلی كورد‪ ،‬كە نەتەوەیەكن دژی ئیسالم‌و‬

‫هەندێك لە خەڵكی كوردستان‪ ،‬كە ئەویش‬

‫بەرنامەی قورئان راستبكاتەوە بە تایبەت‬

‫لە رێگەی ئ��ەو فتوایانەی زانایانی ئایینی‬

‫ك��ات��ێ��ك ل���ە س��اڵ��ی ‪1988‬دا وەف���دێ���ك بە‬

‫نێو ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی دەری��ان��ك��ردو‬

‫سەرۆكایەتی م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز ن��اردە‬

‫تیایدا خەبات كردن لە دژی رژێمی بەعس‌و‬

‫دەرەوە ب��ۆ ئ���ەوەی راس��ت��ی رووداوەك����ان‬

‫رزگاركردنی خاكی كوردستانیان بە جیهاد‬

‫ئاشكرا بكەن‌و تاوانەكانی رژێمی بەعس‬

‫لە پێناوی خ��ودادا لە قەڵەم دا هەروەها لە‬

‫دژبە گەلی كورد بخەنەڕوو‪ ،‬كە تا ئەو كاتە‬

‫پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەكەدا لە باسی‬

‫لە الی زۆرێ��ك لە الیەنەكان روون نەبوو‬

‫روونكردنەوەی ئامانجەكانی دامەزراندن‌و‬

‫هەروەها بزووتنەوەی ئیسالمی پێی وایە‪ ،‬كە‬

‫خەباتی بزووتنەوەكەدا هاتووە‪ :‬ناساندنی‬

‫پرسی كوردستان مێژوویەكی كۆنتری هەیە‬

‫كێشەی ك���وردو ك��وردس��ت��ان ب��ە سەرجەم‬

‫لە وەی‪ ،‬كە باسدەكرێت وەك لە دیدارێكیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫م‪ .‬علی عه‌بدولعه‌زیز دەڵ��ێ��ت‪ :‬كوردستان‬

‫حوكمی خۆی كردووەو دەستەاڵتێكی وەهای‬

‫داگیركەران‌و واڵتانی رۆژئاوا دابەشیان كرد‬

‫حكومەتی عێراقی بە سەرەوە نەبووە‪ ،‬وە لە‬

‫بە سەر چەند دەوڵەتێكداو پارچەپارچەیان‬

‫دوای ساڵی ‪2003‬وە بە بۆچوونی رابەری‬

‫كرد‪ ،‬ئەویش بە هۆی ئەو پاڵپشتە بەهێزو‬

‫گشتیی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی هەرێمی‬

‫ب��ەرگ��ری كردنە ئ��ازای��ان��ەی گەلی ك��ورد لە‬

‫كوردستان داخوازی‌و بەرژەوەندییەكانی بە‬

‫خیالفەتی ئیسالمی دەك��رد دژ بە ئینگلیزو‬

‫سیستمی فیدراڵی كۆتایی نایە‪ ،‬بۆیە ئەوان‬

‫پەیمانەكانی‪ .‬بۆیە بزووتنەوە بە هۆی بینینی‬

‫پێیان وایە‪ ،‬كە كوردستان شایەنی بارێكی‬

‫بزاڤە ئیسالمییەكان‌و كەسایەتی‌و زانایانی‬

‫تایبەتە ن��ەك ببەسترێتەوە ب��ە سیستمی‬

‫ئایینی‌و س��ەرك��ردەو پادشایانی دەوڵ��ەت��ە‬

‫فیدراڵی پڕ ك��ەم‌و ك��وڕی عێراقییەوە‪ ،‬بۆیە‬

‫ئیسالمییەكان توانی رۆڵێكی گەورە ببینێت لە‬

‫ئەم فیدراڵییەی ئێستای كوردستان بە هیچ‬

‫ناساندن‌و باڵوكردنەوەی پرسی كوردستان‪،‬‬

‫ج��ۆرێ��ك ل��ە گەڵیدا ناگونجێت تەنانەت لە‬

‫كە دواتر بوو بە هۆی پشتگیرییەكی باشی‬

‫رووی دەروون��ی تاكی كوردییەوە بەوەی‪،‬‬

‫ئەو بزاف‌و كەسایەتییە سیاسی‌و فكریانە بۆ‬

‫كە سیستمی فیدراڵی پەیڕەوی ناوەندێتی‬

‫بەرگریكردن لە كێشەی كوردو كوردستان‪.‬‬

‫دەك���ات ل��ە هەندێک ك��اری وەك سنوور‌و‬

‫(‪)55‬‬

‫دارای��ی‌و فڕۆكەخانەو كاروباری دەرەوە‌و‬ ‫س��وپ��ادا‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەم ه��ۆك��اران��ە دەس��ەاڵت��ی‬

‫ستراتیجییەتی بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی بۆ‬

‫سیاسی ك��وردی‌و گەلی ك��ورد قبوڵی ئەوە‬

‫چارەسەركردنی كێشەی كوردو كوردستان‬

‫ناكات‪ ،‬كە حكومەتی عێراقی لەشکركێشی‬

‫یەكێك لە كێشەكانی كوردو هەست پێنەكردنی‬

‫بكات بۆ هەرێمی ك��وردس��ت��ان‌و چاودێری‬

‫لە الیەن كەسایەتییە سیاسییەكان‌و ئەوانەش‪،‬‬

‫فڕۆكەخانەو سنوورەكان بكات‪ ،‬بۆیە ئەمە‬

‫كە رابەرایەتی دەكەن ئەوەیە‪ ،‬كە بە پێی كات‌و‬

‫ب��ووە بە س��ەرچ��اوەی س��ەرج��ەم كێشەكان‬

‫پێداویستییەكان هەنگاو نانێن بۆ بەدیهێنانی‬

‫لەگەڵ حكومەتی مەركەزیدا‪ ،‬لەم رووەوە‬

‫مافەكانی گەلی كورد دەبینین‪ ،‬كە لە ساڵی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ل��ە زاری راب��ەری‬

‫‪1971‬دا گەلی ك��ورد مافی (حوكمی زات��ی)‬

‫گشتییەكەیەوە بۆ ئەم قۆناغەی كوردستان‬

‫بەدەست هێنا بۆ كورد زۆر گرنگ بووە‪ ،‬بەاڵم‬

‫پێیان باشە سیستمی فیدراڵی هەرێم بگۆڕێت‬

‫لە دوای راپەڕینەوە تاوەكو ساڵی ‪2003‬و‬

‫بۆ كۆنفیدراڵی‪.‬‬

‫لە الیەكی‌ترەوە بەرەی‬

‫روخانی رژێمی س��ەدام گەلی ك��ورد خۆی‬

‫لیبراڵ‌و عەلمانییەكان پێیان وایە‪ ،‬كە الیەنە‬

‫(‪)56‬‬

‫‪89‬‬

‫ئیسالمییەكان بە شێوەیەكی گشتی ئەوەندەی‬

‫ئ��ەو شوناسەی‪ ،‬كە هەموو ئ��ەم سنوورە‬

‫ك���ار ل��ە س���ەر تێكشكاندنی ش��ون��اس��ەك��ان‬

‫تەسكانە تێدەپەڕێنێت‌و لە سەروو ئەمانەوە‬

‫دەك���ەن ب��ۆ ئ���ەوەی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی ئیسالمی‬

‫كار دەكات‪ ،‬كە بریتییە لە شوناسی دەوڵەت‪،‬‬

‫دابمەزرێنن بزووتنەوەی ئیسالمیش یەكێكە‬

‫ب��ەاڵم بە بۆچوونی دكتۆر ع��ادل باخەوان‬

‫لەو الیەنانەی‪ ،‬كە كار لە سەر شوناسێكی‬

‫توێژەر لە بواری ئیسالمی سیاسیدا‪ :‬مامەڵە‬

‫گەورەتر دەك��ات‪ ،‬كە بریتییە لە شوناس‌و‬

‫كردن لەگەڵ یەكگرتوو‪ ،‬كۆمەڵ‪ ،‬بزووتنەوەی‬

‫چەمكی (ئوممەت)‌و چەسپاندنی شەریعەتی‬

‫ئیسالمی‪ ،‬وەك ئ��ەوەی‪ ،‬كە مامەڵە دەكەین‬

‫ئیسالمی‪.‬‬

‫(‪)57‬‬

‫لەگەڵ ئەم (نیوــ‌‌فۆندامۆنتالیستەدا) هەڵەیەكی‬ ‫میتۆلۆجییە‪ ،‬ک��ە ه��ەر سیاسییەكی ك��ورد‬

‫پێگەی نیشتمان‌و نەتەوە لە بیری رامیاریی‬

‫ب��ی��ك��ات‪ ،‬ك��ۆت��ای��ی��ەك��ەی ب��ە ژی��ان��ی كیڵگەی‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی كوردستاندا‬

‫سیاسی ناسیۆنالی ك��وردی ت��ەواو دەبێت‌و‬

‫پ��ێ��گ��ەی ن��ی��ش��ت��م��ان‌و ن���ەت���ەوە پ��ێ��گ��ەی��ەك��ی‬

‫بە هیچ شێوەیەك لە ب��ەرژەوەن��دی پانتایی‬

‫ئیسالمییانەو نەتەوەییانەیە لە یەك كاتدا‪،‬‬

‫(‪)58‬‬

‫كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی كوردستاندا نییە‪.‬‬

‫چ��ون��ك��ە ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ب���اوەڕی‬

‫ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی ه��ەر لە سەرەتای‬

‫وایە‪ ،‬كە ناكرێت ئەوەندە زیادەڕەوی بكەن‬

‫دامەزراندنییەوە ه��ۆك��اری دامەزراندنیان‬

‫تادەگاتە فكرێكی شۆڤێنی‌و رەگەز پەرستی‪،‬‬

‫دەگ���ێ���ڕن���ەوە ب��ۆ ئ���ەو زوڵ����م‌و زۆرەی لە‬

‫بۆیە ئەم بیركردنەوەیە وایكردووە‪ ،‬كەهێزە‬

‫الیەن رژێمی بەعسەوە بەرانبەر بە گەل‌و‬

‫ئیسالمییەكان ب��ە گشتی‌و ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫نیشتمان كراوە‪ ،‬بۆیە دەستپێكی بەیاننامەی‬

‫ئیسالمیش ل��ە ن��اوی��ان��دا هەمیشە ل��ە الی��ەن‬

‫دامەزراندنیان راگەیاندنی جیهادە لە دژی‬

‫هێزە عەلمانییەكانەوە بەوە تۆمەتبار بكرێت‪،‬‬

‫ئەوانەی زوڵمیان لێكردوون‌و نیشتمانیان‬

‫ك��ە ئ���ەوان ن��ام��ۆن ب��ە كۆمەڵگای ك��وردی‌و‬

‫داگ��ی��رك��ردوون‪{ .‬أن ال��ذی��ن یقاتلون بأنهم‬

‫م��ەت��رس��ی��ن ب��ۆ ت��ێ��ك��ش��ك��ان��دن��ی ن��اس��ن��ام��ەی‬

‫ظلموا وإن الله علی نصرهم لقدیر الذین‬

‫ن��ەت��ەوەی��ی ك���ورد‪ ،‬چونكە ئ���ەوان ل��ە سەر‬

‫اخرجوا من دیارهم بغیر حق إال أن یقولوا‬

‫چ��ەن��د چەمكێك ك���اردەك���ەن‪ ،‬ك��ە بریتییە‬

‫ربنا الله} (الحج‪/‬آیة‪ .)40‬بڕیاری تێكۆشانیان‬

‫ل��ە‪ :‬چەمكی ئوممەت‪ ،‬چەمكی شەریعەت‪،‬‬

‫دا ل���ە پ��ێ��ن��او رزگ���ارك���ردن���ی ن��ی��ش��ت��م��ان‌و‬

‫چەمكی خیالفەت‪ ،‬كە ئەم چەمكانەش لەگەڵ‬

‫باڵوكردنەوەی ت��اوان‌و دەستدرێژییەكانی‬

‫چەمكی نەتەوەو نیشتماندا یەك ناگرێتەوە‪،‬‬

‫لێرەوە دەتوانین‬

‫ئەو رژێمە بە جیهاندا‪.‬‬

‫(‪)59‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫بڵێین بزووتنەوەی ئیسالمی بە شێوەیەكی‬

‫رووب���������ەڕووی رەخ���ن���ەو گ��ل��ەی��ی زۆری‬

‫كردارەكی سەلماندوویەتی‪ ،‬كە لە خزمەتی‬

‫ئیسالمیەكانی‌تری عێراق‌و دەرەوەش بویەوە‬

‫نیشتمان‌و ن��ەت��ەوەك��ەی خ��ۆی��دای��ە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ب����ەوەی‪ ،‬ک��ە كوردستانیانە ب��ی��ردەك��ات��ەوە‬

‫جیاوازی لەگەڵ الیەنەكانی‌تری كوردستان‬

‫بیركردنەوەیەكی دەمارگیری‌و ناسیۆنالیزمە‪،‬‬

‫ئ����ەوەی����ە‪ ،‬ك���ە ب����زووت����ن����ەوەی ئ��ی��س�لام��ی‬

‫بەاڵم ئەو گوێی بەو رەخنانە نەدا‪.‬‬

‫تێگەیشتنێكی ئیسالمیانەی هەیە بۆ نیشتمان‌و‬

‫‪5‬ـ���ـ ب��ەش��داری��ك��ردن��ی چ��ەن��دی��ن ك��ۆن��گ��رەو‬

‫نەتەوە بۆیە لێرەدا چەند هەڵوێستێكی ئەم‬

‫گردبوونەوەی نێودەوڵەتی‪ ،‬كە ئامانجیان‬

‫پارتە دەخەینەڕوو‪ ،‬كە خزمەتی بە چەمكی‬

‫بەهێزكردنی ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بوو بۆ‬

‫نیشتمان‌و نەتەوە كردووە‪:‬‬

‫ك��ارك��ردن بە مەبەستی رووخ��ان��ی رژێمی‬

‫‪1‬ــ بەشداری شۆڕشی كوردایەتی كردوو ‌ه‬

‫سەدام‌وچەسپاندنی مافەكانی گەلی كوردو‬

‫لە پێناو رزگاركردنی خاكی كوردستاندا‪،‬‬

‫داخوازی جەماوەرەكەی هەر بۆیە لە ساڵی‬

‫چ��ەن��دی��ن ش��ەه��ی��دی داوە ئ��ەم��ەش خاڵی‬

‫‪1991‬دا بە هۆی پێشهات‌و گۆڕانكارییەكانی‬

‫جیاكەرەوەی الیەنە ئیسالمییەكانی راپەڕینی‬

‫ناوچەكەو عێراقەوە كۆنگرەی لەندەن بەسترا‪،‬‬

‫ساڵی ‪ 1991‬دروست بوون‪.‬‬

‫بەاڵم لەم كۆنگرەیەدا هەردوو پارتی سەرەكی‬

‫‪2‬ـ���ـ ل��ە م����اوەی خ��ەب��ات��ی ش��اخ��دا خ���ۆی لە‬

‫كوردستان (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان‌و‬

‫دی���اردەك���ان���ی ش����ەری ن��اوخ��ۆی��ی ل��ەگ��ەڵ‬

‫پارتی دیموكراتی كوردستان) بە هۆی بوونی‬

‫براكوردەكانیدا پاراست‪ ،‬کە ئەمەش بووە‬

‫دانووستان لەگەڵ رژێمی بەعسدا بەشداری‬

‫هۆی پێدانی رەسەنایەتی بەم بزووتنەوەیە‪.‬‬

‫ئەم كۆنگرەیەیان نەكرد‪ ،‬بەاڵم بزووتنەوەی‬

‫‪3‬ـ���ـ ت��اك��ە ه��ێ��زی س��ی��اس��ی ك����ورد ب���ووه‌‪،‬‬

‫ئیسالمی لە سۆنگەی دڵسۆزی بۆ خاك‌و‬

‫ک��ە ب���ەش���داری ل��ە ب����ەرەی ك��وردس��ت��ان��ی‌و‬

‫نیشتمان بەشداری ئەو كۆنگرەیەی كردوو‬

‫دانوستانەكانی ساڵی ‪1991‬ی نەكرد لەگەڵ‬

‫ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار ل��ە الی��ەن (ئیحسان عه‌لی‬

‫رژێ��م��ی ب��ەع��س��دا‪ ،‬چ��ون��ك��ە ب����ڕوای واب���وو‬

‫عه‌بدولعه‌زیز)‬

‫پەیوەندییەكانی‬

‫دانوستان لەگەڵ رژێمدا هیچ ئەنجامێكی نییە‪.‬‬

‫دەرەوەی بزووتنەوەی ئیسالمییەوە باسی‬

‫‪4‬ــ كودەتایەكی مەزنی لە نەریتی سیاسی‬

‫لە مافی پێدانی فیدراڵیەت كرا بۆ كوردستان‬

‫ج��اران��ی رەوت��ی ئیسالمی ك��رد ئەویش بە‬

‫لە كۆنگرەیەكی نێودەوڵەتیدا‪ .‬دواتر لە ‪16‬ــ‬

‫ج��اڕدان��ی كوردستانیانەی رێكخستنی‪ ،‬کە‬

‫‪9‬ــ حوزەیرانی ساڵی ‪ 1992‬كۆنگرەی ڤیەننا‬

‫پێشتر هەر عێراقیانەبوو بۆیە‪ ،‬كە بزووتنەوە‬

‫یەكێكی‌تر بوو لە‌و كۆنگرانەو هەنگاوانەی‬

‫بەرپرسی‬

‫‪91‬‬

‫ئۆپۆزسیۆنی عێراقی بۆ دانانی بەرنامەی‬

‫كۆنگرەی نیۆرك لە ساڵی ‪1999‬دا‪ ،‬کە لە‬

‫كاری هاوبەش لە دژی رژێمی بەعس‪ ،‬كە‬

‫سەرجەمیاندا جەختی ل��ە بەدەستهێنانی‬

‫دواتر لەمەر جیاوازی بیروڕاكان‌و ئاییندەی‬

‫مافەرەواكانی گەلی ك��وردو دام��ەزران��دن��ی‬

‫سیاسی عێراق‌و چۆنیەتی چارەسەركردنی‬

‫كیانێكی س��ەرب��ەخ��ۆ ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‪ ،‬كە‬

‫ك��ێ��ش��ەی ن���ەت���ەوەی ك���ورد ل��ە ع��ێ��راق‪ ،‬كە‬

‫دەتوانرێت ئەمانە وەك هەوڵی بزووتنەوەی‬

‫نوێنەری بزووتنەوە (م‪ .‬عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز)‬

‫ئیسالمی بۆ بەهێزكردنی پێگەی نیشتمان‬

‫وت���اری ك���وردی خ��وێ��ن��دەوە ب��ە هاوبەشی‬

‫دابنرێت‪.‬‬

‫لەگەڵ یەكێتیی نیشتمانیی‌و پارتی دیموكراتی‬

‫‪6‬ــ بزووتنەوەی ئیسالمی‌و هەڵبژاردنەكانی‬

‫كوردستان داوای مافی چارەی خۆنوسین‌و‬

‫ساڵی ‪1992‬و بەشداریكردنی لە دەسەاڵتدا‪.‬‬

‫سیستمی فیدراڵیان ك��رد ب��ۆ ك��وردس��ت��ان‪،‬‬

‫ل��ە دوای ئ���ەوەی ساڵی ‪1991‬دا هەرێمی‬

‫ك��ە ئ��ەم��ەش ب���ووە ه��ۆی ت��ووڕەی��ی الیەنە‬

‫كوردستان ئیدارەی حكومەتی عێراقی تێدا‬

‫ع��ەرەب��ە شۆڤێنیەكان‌و ناكۆكی‌و ناجۆری‬

‫نەما وە پاشان رووبەڕووی شكستخواردنی‬

‫ك��ەوت��ە ن��ێ��وان الی��ەن��ە ب��ەش��دارب��ووەك��ان��ەوە‪،‬‬

‫دانوستانەكان‌و ئابڵوقەی ئ��اب��ووری بووە‬

‫ب���ەاڵم ئ��ەم كۆنگرەیە ب���ووە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫هۆی ئەوەی دەسەاڵتی سیاسی كوردستان‬

‫نەتەوەیەكگرتووەكان قایل بكەن‪ ،‬كە بڕیارێك‬

‫بیر لە دروستكردنی ئیدارەیەكی سیسماتیكی‬

‫ی ترسناك لە‬ ‫دەربكات‪ ،‬كە بەكارهێنانی چەك ‌‬

‫بكاتەوە‪ ،‬بۆ ئەو مەبەستەش لە ب��ەرواری‬

‫الیەن رژێمی بەعسەوە دژ بە گەالنی عێراق‬

‫‪1992/5/19‬دا ه��ەڵ��ب��ژاردن ئ��ەن��ج��ام درا‪،‬‬

‫قەدەغەبكات‪ ،‬كە هەر لە پەراوێزی كۆنگرەكەدا‬

‫ب���زووت���ن���ەوەی ئ��ی��س�لام��ی ب���ەش���داری ئ��ەو‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی‬

‫هەڵبژاردنەی كردوو پلەی سێیەم‌و رێژەی‬

‫پێشەنگایەتی ف��ۆت��ۆگ��راف��ی‌و بەڵگەنامەیی‬

‫‪ %05 .5‬ب��ە دەس���ت ه��ێ��ن��ا‪ .‬ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫كردەوە بۆ تاوانەكانی كیمیاباران‌و ئەنفال‪،‬‬

‫رزگ��اری��خ��وازی گ��ەل��ی ك��وردی��ش��ی ه��ەب��وو‪،‬‬

‫كە لە الی��ەن رژێمی بەعسەوە دەره��ەق بە‬

‫كە م‪ .‬عوسمان عه‌بدولعه‌زیز ب��وو‪ ،‬دوات��ر‬

‫گ��ەل��ی ك���ورد ك���راب���وون‪ ،‬ك��ە ب���ووە م��ای��ەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو پاراستنی‬

‫راكێشانی سەرنجی رێكخراوە بیانییەكان‌و‬

‫ئاشتی‌و ئارامی‌و سەقامگیری كوردستان‬

‫الیەنە نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬كە هەست‌و سۆزیان‬

‫بەشداری لە پێكهێنانی كابینەی حكومەتی‬

‫بەرانبەر بە گەلی كورد بجوڵێت هەروەها‬

‫هەرێم كرد بە وەزیری كشتوكاڵ‪ ،‬وەزیرێكی‬

‫بەشداری كردن لە كۆنگرەی سه‌الحه‌دین‌و‬

‫هەرێم دواتریش لە ساڵی ‪1997‬دا بەشداری‬

‫(‪)60‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫ل��ەو حكومەتدا ك��رد‪ ،‬كە یەكێتی نیشتمانی‬

‫نەتەوەیی‌و مەزڵومی پارتی كرێكاران لەو‬

‫كوردستان دروستی كرد بە وەزی��ری داد‪،‬‬

‫ك��ات��ەدا ب��زووت��ن��ەوە ب��ە رەت��ك��ردن��ەوەی ئەو‬

‫ئ��ەوق��اف‪ .‬دوات���ر ئ��ەم دی����اردەی ب��ەش��داری‬

‫ش��ەڕەوە زیانی م��اددی‌و پشتگیری ئیقلیمی‬

‫كردنەی بزووتنەوەیەكی ئیسالمی جیهادی‪،‬‬

‫دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی وەك���و ت��ورك��ی��ای ل��ەدەس��ت دا‪،‬‬

‫لە حكومەتێكی سكیۆالردا بووە دیاردەیەكی‬

‫ك��ە ل��ە ب��ەران��ب��ەردا راس��ت��ەوخ��ۆ نوسینگەی‬

‫دەگمەنی ئ��ەم س��ەردەم��ە‪ ،‬چونكە زۆرب��ەی‬

‫پەیوەندییەكانی ئ��ەن��ق��ەرەی ب��زووت��ن��ەوەی‬

‫ب���زووت���ن���ەوە ج��ی��ه��ادی��ی��ەك��ان ب���ڕوای���ان بە‬

‫داخست‌و شێوازی كاركردنی لە گەڵدا گۆڕی‪،‬‬

‫بەشداریكردن لە‌و حكومەتانەدا نییە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەاڵم لە بەرانبەردا بزووتنەوەی ئیسالمی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمی لە پێناو گێرانەوەی‬

‫هەڵوێستێكی نیشتمانی تۆماركرد‪.‬‬

‫(‪)62‬‬

‫ئاشتی‌و ئارامی‌و كۆتایی هێنان بە شەری‬ ‫ناوخۆو پێشكەوتنی كوردستان‌و بەدیهێنانی‬

‫دەرئەنجام‬

‫ئامانجە نەتەوەییەكانی گەلی كورد بەشداری‬

‫لە میانەی ئەم توێژینەوەیە‪ ،‬کە دەرب��ارەی‬

‫حكومەتی كرد‪.‬‬

‫(‪)61‬‬

‫چ��ەم��ك��ی ن��ی��ش��ت��م��ان ل���ە ب��ی��ری رام���ی���اری‬

‫‪7‬ــ لە هەڵوێستێكی‌تری نەتەوەیی بزووتنەوەی‬

‫بزووتنەوەی ئیسالمیدا ئەنجامم دا چەندین‬

‫ئیسالمیدا لە دوای ئەوەی حكومەتی هەرێم‬

‫دەرئەنجاممان بۆ دەردەكەوێت‪:‬‬

‫وەك یەكەم هەنگاوی ش��ەری دژی پارتی‬

‫ی���ەك���ەم‪ :‬زاراوەی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە‬

‫كرێكارانی ك��وردس��ت��ان (‪ )PKK‬راگەیاند‬

‫دەرەوەی ك��وردس��ت��ان س���ەری ه��ەڵ��داوەو‬

‫بە هاوكاری راستەوخۆی سوپای توركیا‬

‫دوات���ر گ��واس��ت��راوەت��ەوە ب��ۆ ك��وردس��ت��ان لە‬

‫هەوڵێكی زۆر لەگەڵ ئەویش درا تا لە دار‬

‫رێگای رێكخراوی ئیخوان موسلمینەوە‪ ،‬كە‬

‫گەنمەكە بخوات‌و بەشداری لەو شەڕە بكات‬

‫لە پەنجاكانی سەدەی راب��ردوودا لە رێگای‬

‫ل��ە ب��ەران��ب��ەردا دەستكەوتی م���اددی زۆرو‬

‫زانایانی ئایینی شاری هەڵەبجەوە گەشەی‬

‫پشتیوانی ئیقلیمی‌و دەول��ی پێدەبەخشرێت‪،‬‬

‫سەند‪.‬‬

‫ب��ەاڵم ب��زووت��ن��ەوەی ئیسالمی مەبدەئییەت‬

‫دووەم‪ :‬الی���ەن���ی ئ��ی��س�لام��ی س��ی��اس��ی لە‬

‫بەشداری كردنی لەم شەڕەدا رەت كردەوە‬

‫كوردستاندا لە پەنجاكانی سەدەی رابردوودا‬

‫هەرچەندە لە رووی بیروباوەڕیەوە پەكەكە‬

‫سەری هەڵداو پاشان بە دی��اری ك��راوی لە‬

‫رێ��ك��خ��راوێ��ك��ی چ��ەپ��ی ن��زی��ك ل���ە ف��ك��رەی‬

‫هەشتاكاندا گەشەی سەند‪ ،‬زۆربەی بونیادی‬

‫سۆسیالیستی بوو‪ ،‬بەاڵم لەبەر هەڵوێستی‬

‫بیریان لە سەر بنەماو تیۆری پارتە سیاسییە‬

‫‪93‬‬

‫ئیسالمییەكانی ناوچەكە بووە‪.‬‬ ‫سێ یەم‪ :‬بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی وەك الیەنێكی‬ ‫ئیسالمی لە كوردستان یەكەم پارتی سیاسیی‬ ‫ئایینییە لە كوردستان‌و بە دایكی زۆربەی‬ ‫الیەنە سیاسییە ئیسالمییەكانی كوردستان‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬هەرچەندە لە پێش دامەزراندنی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا چەند الیەنێكی‌تر لە‬ ‫ژێر ناوی ئیسالمدا كاریان ك��ردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫هیچیان وەك پارتی سیاسی كوردستانی‬ ‫خەباتیان نەكردووە‪ ،‬بەڵكو لە چوارچێوەی‬ ‫رێكخستنێكی گەورەتر لە خۆیان وەك لقێكی‬ ‫ئ��ی��خ��وان موسلمین ك���اری رێكخراوەییان‬ ‫ئەنجام داوە‪ ،‬بەاڵم بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی‬ ‫ه��ەردوو چەمكی (ئیسالمی‪ ،‬كوردستانی)‬ ‫ئاوێتەی یەكتر كرد لە پێناو خزمەت كردن‬ ‫بە نیشتماندا‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬چەمكی نیشتمان لە بیری رامیاری‬

‫‪3‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.239‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ دی�����دارى ت���وێ���ژەر ل��ەگ��ەل ع��ی��رف��ان عه‌لی‬ ‫ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬راب���ەری گشتی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬هەولێر‪29 ،‬ی ‪11‬ی ‪.2012‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ چ��ەن��د لیكۆڵینەوەیەك دەرب�����ارەی بزافی‬ ‫هاوچەرخی ك��ورد‪ ،‬ن‪ :‬د‪ .‬عوسمان عه‌لی‪ ،‬و‪:‬‬ ‫كامەران جه‌مال بابان زادە‪ ،‬سلێمانی‪،2011 ،‬‬ ‫ل‪.314‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪7‬ــ رەوت��ی ئیسالمی لە باشووری كوردستان‪،‬‬ ‫ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬چ‪ ،2‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.23‬‬ ‫‪8‬ـ���ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪9‬ـ��ـ مستقبل الحركة االسالمیة في كوردستان‬ ‫ال��ع��راق‪ ،‬د‪ .‬محمد سید ن��وری بازیانی‪ ،‬اربیل‪،‬‬ ‫‪ ،2009‬ص‪.71‬‬ ‫‪10‬ــ تأریخ جماعة اإلخ��وان‪ ،‬محسن عبدالحمید‪،‬‬

‫بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمیدا چەمكێكی پیرۆزە‪،‬‬

‫ط‪ ،2‬البغداد‪ ،‬بدون دار النشر‪ ،2005 ،‬ص‪.286‬‬

‫بەاڵم سەرباری ئەو دیوە باشانە بزووتنه‌و ‌ه‬

‫‪11‬ــ میژووی رابوونی ئیسالمی‪ ،‬وەرگیراوە لە‪:‬‬

‫لە هەندێک ئاستی جیاجیاو قۆناغی مێژووی‬

‫شوان محه‌مه‌د‪ ،‬گۆڤاری جەماوەر‪ ،‬ژ ‪42‬ــ ‪22‬ی‬

‫ج��ی��اوازدا نەیتوانیوە وەك هێزێكی ت��ەواو‬ ‫نیشتمانی مامەڵە بكات‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بنەماو پەرەسەندنی جواڵنەوەی نەتەوەیی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬ن‪ :‬د‪ .‬وەدی���ع ج��ووەی��د‪ ،‬و‪ :‬د‪ .‬یاسین‬ ‫سه‌ردەشتی‪ ،‬چ‪ ،2008 ،1‬ل‪.227‬‬ ‫‪2‬ــ هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.237‬‬

‫‪ ،1995 9‬ل‪.63‬‬ ‫‪12‬ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬ه��ەم��ان س��ەرچ��اوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.59‬‬ ‫‪13‬ــ نقال عن‪ :‬د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر‬ ‫سابق‪ ،‬ص‪.73‬‬ ‫‪14‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪.91‬‬ ‫‪15‬ـ��ـ پوختەی ی��ادەوەری��ی��ەك��ان��م‪ ،‬ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫راپ��ەری��ن ل��ە س��ەره��ەڵ��دان ت��ا تێكشكان‪ ،‬هیوا‬

‫كردە دروشمی خۆیان سورە نساء ئایەتی ‪.75‬‬

‫محه‌مه‌د‪ ،‬سلێمانی‪ ،2001 ،‬ل‪.16‬‬

‫‪24‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬

‫‪16‬ـ���ـ دی����داری ت��وێ��ژەر ل��ەگ��ەل م��ح��ه‌م��ه‌د عه‌لی‬

‫ص‪.97‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز بەرپرسی مەكتەبی راگەیاندنی‬

‫‪25‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬سەرچاوەى پیشوو‪،‬‬

‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ى ئیسالمی‪ ،‬سلێمانی‪21 ،‬ی ‪3‬ی‬

‫ل‪.302‬‬

‫‪.2013‬‬

‫‪26‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪17‬ــ هەمان دیدار‪.‬‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫‪18‬ـ��ـ گوتاری ئیسالمی‌و گرفتی ئۆپۆزسیۆنی‬

‫‪27‬ـ���ـ تەمەنیك ل��ە خ��زم��ەت ب��زاف��ی ئیسالمیدا‪،‬‬

‫سیاسی‪ ،‬س��ه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ ‪ ،1‬سلێمانی‪،‬‬

‫عه‌بدولاڵ م��ەال ئه‌حمه‌د‪ ،‬مامۆستا م��ەال عه‌لی‬

‫‪ ،2009‬ل‪.306‬‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬چ‪ ،2008 ،1‬سلێمانی‪.62 ،‬‬

‫‪19‬ـ����ـ ك���اروان���ی رێ‪ ،‬ب��ڵ�اوك����راوەی ن��اوخ��ۆی‬

‫‪28‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫رێكخستنەكانی بزووتنەوەی ئیسالمی‪ ،‬بێ ژمارە‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫ساڵی‪.1999‬‬

‫‪29‬ــ پەنجەكان یەكتری دەشكینن‪ ،‬نەوشیروان‬

‫‪20‬ـ��ـ ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬س��ەرچ��اوەى پیشوو‪،‬‬

‫مستەفا ئەمین‪ ،‬سلێمانی‪ ،1997 ،‬ل‪.202‬‬

‫ل‪.213‬‬

‫‪30‬ـ����ـ م��ح��ه‌م��ه‌د ع��ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪21‬ــ باڵوكراوەی كاروانی رێ‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫چاوپێكەوتنی تایبەت‪.‬‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.29‬‬

‫‪31‬ــ نەوشیروان مستەفا هەمان سەرچاوە ل‪.262‬‬

‫*ل���ەوان���ە ش��ی��خ م��ح��ه‌م��ه‌د ب��ەرزن��ج��ی‪ ،‬ئەحمەد‬

‫‪32‬ــ نشأة وتطور الجمعیات واألحزاب والتیارات‬

‫عه‌بدولاڵ دەالك‪ ،‬حه‌سه‌ن حه‌مە خالید‪ ،‬كامیل‬

‫السیاسیة الكردیة في العراق‪ ،‬اركان حمە امین‪،‬‬

‫حاجی عه‌لی‪ ،‬مەال عه‌لی بیارە‪ ،‬مەال محه‌مه‌د كونە‬

‫ط‪ ،1‬البغداد‪ ،2009 ،‬ص‪.139‬‬

‫فولسی‪ ،‬مەال محه‌مه‌د خورماڵی‪ ،‬عه‌بدولره‌حمان‬

‫‪33‬ــ الحركة االسالمیة الكردیة في عیراق‪ ،‬مجلة‬

‫نەورسی‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫النور‪ ،‬العدد ‪ ،105‬شباط ‪.2000‬‬

‫‪22‬ــ رابوونی ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬محه‌مه‌د‬

‫‪34‬ــ د‪ .‬محمد سید نوری بارزانی‪ ،‬مصدر سابق‪،‬‬

‫رەزا‪ ،‬رۆژنامەی كۆمەڵ‪ ،‬ژمارە ‪ ،540‬شەممە ‪7‬ی‬

‫ص‪.102‬‬

‫‪6‬ی ‪.2002‬‬

‫‪35‬ــ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ :‬محمد سید نوری‬

‫‪23‬ــ ئایەتی قورئانی پیرۆز (وما لكم ال تقاتلون‬

‫بازیانی‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص‪.103‬‬

‫فی سبیل الله والمستضعفین من الرجال والنساء‬

‫‪36‬ــ لە هەناوى ئیخوانەوە بۆ چەخماخەى چەك‪،‬‬

‫وال��ول��دان الذین یقولون ربنا أخرجنا من هذه‬

‫ئیدریس سیوەیلی‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.38‬‬

‫القریة الظالم أهلها واجعل لنا من لدنك نصیرا)‬

‫* ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حموود لە ساڵی ‪1950‬دا‬

‫‪95‬‬

‫ل��ە ه��ەورام��ان ل��ەدای��ك��ب��ووە ل��ە س��اڵ��ی ‪1969‬دا‬

‫عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬هەمان چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬

‫ئیجازەی مەالیەتی وەرگرتووە‪ .‬لە ساڵی ‪1971‬دا‬

‫‪46‬ــ بۆ زانیارى زیاتر‌و وردەكارى جۆراوجۆر‬

‫پەیمانگای خویندنی ئیسالمی ت��ەواوك��ردووە‪.‬‬

‫بڕوانە مه‌سعود عه‌بدولخالق‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫یەكێكە لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوه‌ی ئیسالمی‪،‬‬

‫پیشوو‪ ،‬هەروەها چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەڵ‬

‫لە ساڵی ‪1978‬دا بۆتە ئەندامی مەكتەبی سیاسی‪.‬‬

‫عیرفان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪ ،‬هەولێر‪23 ،‬ی ‪12‬ی‬

‫چ��ەن��دی��ن ب��ەره��ەم��ی چ��اپ��ك��راوی ه��ەی��ە ل��ەوان��ە‪:‬‬

‫‪.2012‬‬

‫خوا لە روانگەی زانیارییەوە‪ ،‬خواپەرستی لە‬

‫‪47‬ـ���ـ پ���ەی���ڕەوی ن��اوخ��ۆی ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬سەربەستی لە ئیسالمدا‪ ،‬ئاشتی لە‬

‫پەسەندكراوی كۆنگرە‪ ،‬ساڵی‪ ،2010‬م��اددەى‪،3‬‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬سیاسەت لە ئیسالمدا‪ ..‬هتد‪ .‬لە ‪25‬ی‬

‫ل‪.24‬‬

‫‪1‬ی ‪ 2007‬كۆچی دوایی كردووە‪ .‬وەرگیراوە لە‪:‬‬

‫‪48‬ـ��ـ تیرۆریسم وەك بیناكردنی كۆمەاڵیەتی‪،‬‬

‫ئه‌حمه‌د كاكە مه‌حمود‪ ،‬رامیارى لە ئیسالمدا‪ ،‬چ‪،1‬‬

‫ع��ادل ب��اخ��ەوان‪ ،‬چ‪ ،1‬دەزگ���ای چ��اپ‌و پەخشی‬

‫سلێمانی‪.2009 ،‬‬

‫سەردەم‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪.260‬‬

‫‪37‬ــ بزافی ئیسالمی جیهادی لە كوردستان‪ ،‬عه‌لی‬

‫‪49‬ــ مەوسوعەی پارتە سیاسییەكانی كوردستان‌و‬

‫حاجی زەڵمی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل‪.126‬‬

‫عێراق‪ ،‬حەسەن بارام‪ ،‬سلێمانی‪ ،2012 ،‬ل‪.409‬‬

‫‪38‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫‪50‬ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.311‬‬

‫ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی دەیەم‪،2012 ،‬‬

‫‪39‬ــ القواعد األساسیة في األسالم‪ ،‬امین پیرداود‬

‫مادەی ‪ ،13‬ل ‪.23‬‬

‫خۆشناو‪ ،‬مركز زادە للصحافة والنشر‪ ،‬اربیل‪،‬‬

‫‪51‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬

‫‪ ،1995‬ل‪.7‬‬

‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬

‫‪40‬ــ سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬

‫‪52‬ــ بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنەوەی‬

‫پیشوو‪ ،‬ل‪.309‬‬

‫ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬عێراق پەسەندكراوی‬

‫‪41‬ـ��ـ بۆ زانیاری زیاتر بڕوانە‪ ،‬هیوا محه‌مه‌د‪،‬‬

‫كۆنگرەی ‪ ،2012 ،10‬ل‪.14‬‬

‫هەمان سەرچاوەى پیشوو‪ ،‬ل‪.52‬‬

‫‪53‬ــ سوودم لە بەرنامەو پەیڕەوی ناوخۆی هەر‬

‫‪42‬ــ هیوا محه‌مه‌د‪ ،‬هەمان سەرچاوەی پیشوو‪.‬‬

‫سێ الیەنی‪ :‬ئیسالمی یەكگرتوو پەسەندكراوی‬

‫‪43‬ــ یەكگرتووی ئیسالمی لە كوردستان‪ ،‬هادی‬

‫ك��ۆن��گ��رە س��اڵ��ی ‪ ،2011‬ك��ۆم��ەڵ��ی ئیسالمی‬

‫عه‌لی‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل‪.15‬‬

‫پەسەندكراوی كۆنگرە ساڵی ‪ ،2010‬بزووتنەوەی‬

‫‪44‬ــ ناسنامەى حیزبە سیاسییەكانی كوردستان‪،‬‬

‫ئیسالمی پەسەندكراوی كۆنگرەی ‪ 10‬ساڵی‬

‫مەسعود عه‌بدولخالق‪ ،‬چ‪ ،1‬هەولێر‪ ،2012 ،‬ل‪.350‬‬

‫‪ 2012‬وەرگرتووە‪.‬‬

‫‪45‬ــ چاوپێكەوتنی توێژەر لەگەل محه‌مه‌د عه‌لی‬

‫‪54‬ــ پەیڕەوی ناوخۆی بزووتنه‌وه‌ى ئیسالمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫پەسەندكراوى كۆنگرەى دەیەم‪ ،‬ل‪.14‬‬ ‫‪55‬ــ عه‌بدولاڵ مەال ئه‌حمه‌د‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.22‬‬ ‫‪56‬ـ����ـ ع��ی��رف��ان ع��ه‌ل��ی ع��ه‌ب��دول��ع��ه‌زی��ز‪ ،‬ه��ەم��ان‬ ‫چاوپێكەوتنی پیشوو‪.‬‬ ‫‪57‬ـ��ـ گوتاری ئیسالمی‌و گرفتی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫سیاسی‪ ،‬سه‌الم عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ‪ ،2009 ،1‬ل‪.149‬‬ ‫‪58‬ـ���ـ ل��ە كتێبی گ���وت���اری ئ��ی��س�لام��ی‌و گرفتی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی سیاسی باڵوكراوەتەوە‪ ،‬دیداری‬ ‫دك���ت���ۆر ع����ادل ب����اخ����ەوان‪ ،‬س���ازدان���ی س���ه‌الم‬ ‫عه‌بدولكه‌ریم‪ ،‬چ‪ ،1‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪.169‬‬ ‫‪59‬ـ��ـ بەڵگەنامەی دام��ەزران��دن��ی ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫ئیسالمی ل��ە ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق‪24 ،‬ی ‪5‬ی‬ ‫‪ ،1987‬ئەرشیفی مەكتەبی سیاسیی بزووتنەوەی‬ ‫ئیسالمی‪.‬‬ ‫‪60‬ــ حه‌سه‌ن بارام‪ ،‬هەمان سەرچاوەى پیشوو‪،‬‬ ‫ل‪.318‬‬ ‫‪61‬ــ چاوپێكەوتنی ئیحسان عه‌لی عه‌بدولعه‌زیز‪،‬‬ ‫بەرپرسی پەیوەندییەكانی بزووتنه‌وه‌ى ئیسالمی‪،‬‬ ‫باڵوكراوەتەوە لە گۆڤارى لڤین‪ ،‬ژمارە ‪1 ،231‬ی‬ ‫‪5‬ی ‪ ،2013‬ل‪.89‬‬ ‫‪62‬ــ مه‌سعود عه‌بدولخالق‪ ،‬هەمان سەرچاوەى‬ ‫پیشوو‪ ،‬ل‪.358‬‬

‫‪97‬‬

‫ئیسالمی كۆمه‌اڵیه‌تیی له‌ توركیا‬ ‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن به‌ نموونه‌‬

‫نووسینی‪ :‬ئه‌فراح ناثر جاسم‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬به‌رزانی مه‌ال ته‌ها‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫پێشه‌كی‬

‫هه‌ر یه‌ك له‌م دوو که‌سایه‌تییه رێگا‌یه‌كی‬

‫ته‌وژم ‌ه ئیسالمییه‌كان ل ‌ه توركیا ده‌كرێن‬

‫تایبه‌ت به خ��ۆی بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجی‬

‫ب�� ‌ه دوو ب��ه‌ش��ه‌وه‌‪ :‬به‌شی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ته‌وژمی‬

‫خۆی هه‌ڵبژاردووه‪.‬‬

‫ئیسالمیی سیاسییه‪ ،‬که ئه‌و پارت ‌ه سیاسییان ‌ه‬

‫نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان ل ‌ه سیاسه‌تدا له نێو‬

‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌رنامه‌کانیان ئه‌وانه‌ن‪ ،‬که‬

‫ئه‌و پارتانه‌دا رێچكه‌ی خۆی گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫(نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌کان) وه‌ک سیاسه‌توانی‬

‫ی ل ‌ه‬ ‫بۆ خ��ۆی‪ ،‬بۆ گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌كان ‌‬

‫ئیسالمیی به‌ناوبانگ گرتوونیه‌تییه به‌ر‪ .‬به‌شی‬

‫پێناو دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵتێكی ئیسالمیدا‪،‬‬

‫دووه‌م‪ :‬ته‌وژمی ئیسالمیی كۆمه‌اڵیه‌تییه‪،‬‬

‫دایمه‌زراندوون‪.‬‬

‫که ئه‌و رێباز ‌ه سۆفییان ‌ه ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬

‫هه‌رچی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‌ ‌ه رێچكه‌‌و رێبازی‬

‫كۆمه‌ڵگای توركیادا به‌رباڵون‪ ،‬ک ‌ه دیارترینیان‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تیی گرتۆته‌به‌ر‪ .‬به رێگایه‌کی جیاواز‬

‫رێبازی نه‌قشبه‌ندی‌و تیجانی‌و نورسییه‌كانه‪.‬‬

‫له قاعیده‌ی جه‌ماوه‌رییه‌و ‌ه ده‌ستی پێکردووه‪،‬‬

‫رێبازی سه‌عید نورسی چه‌ندین گروپی لێ‬

‫تا گه‌یشتۆته به‌رزترین ئاستی سیاسی‌‪.‬‬

‫بۆته‌وه‌و رۆڵی گرنگی ل ‌ه سه‌رخستنی ئاستی‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی���ی‌و فه‌رهه‌نگیی ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگای‬

‫هه‌لومه‌رجی سه‌ره‌تای پێگه‌یشتنی فه‌تحولاڵ‬

‫توركیادا گ��ێ��ڕاوه‪ .‬نورسی ل ‌ه پ��اش كۆچی‬

‫گویله‌ن‬

‫داوی���ی‌ رێ��ب��ازی ج��وواڵن��ه‌وه‌ك��ه‌ی چه‌ندین‬

‫ف��ه‌ت��ح��ول�ڵا گ��وی��ل��ه‌ن ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1938‬دا ل ‌ه‬

‫گروپی لێ ب��ۆت��ه‌وه‪ .‬گروپه‌كه‌ی (فه‌تحولاڵ‬

‫گوندێكی گچكه‌ی ئ��ه‌ن��ادۆڵ‪ ،‬ک��ه ب�� ‌ه ن��اوی‬

‫گویله‌ن) دیاترینی ئ��ه‌و گروپانه‌‌ن‪ ،‬که من‬

‫گوندی (كسرۆچك)ه‪ ،‬له‌دایکبووه‪ .‬کسرۆچک‬

‫لێره‌دا کردوومه‌ به‌ بابه‌تی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گونده‌كانی قه‌زای حه‌سه‌ن ته‌لعه‌ ‌و‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ب ‌ه كه‌سایه‌تیی دووه‌می نێو‬

‫سه‌ر ب ‌ه پارێزگای (ئ��ه‌رزڕۆم)‌ه‌‪ .‬گویله‌ن ل ‌ه‬

‫رێبازی جوواڵنه‌وه‌ی نورسی ده‌ژمێردرێت‪.‬‬

‫ماڵێكدا چاوی ب ‌ه دنیادا هه‌ڵهێناوه‌‪ ،‬ک ‌ه ئاوه‌دان‬

‫له تورکیادا ئه‌گه‌ر ناوی جوواڵنه‌‌ی ئیسالمی‬

‫بوو ‌ه ب ‌ه زانست‌و زانایان‪ .‬رامز ئه‌فه‌ندی‪ ،‬که‬

‫بهێنرێت‪ ،‬ئ��ه‌وا یه‌كه‌م ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ی‬

‫بابی بووه‪ ،‬ل ‌ه باپیرییه‌و ‌ه زانست‌و ئه‌ده‌بی‬

‫نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان‌ه‪ ،‬که له‌گه‌ڵیدا ده‌بێت‬

‫بۆ م��اوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌و م��اڵ��ه‌دا گویله‌ن ل ‌ه‬

‫ناوی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‌یش بهێنرێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬

‫ت��ه‌م��ه‌ن��ی ه��ه‌ش��ت س��اڵ��ی��دا ق��ورئ��ان��ی ل��ه‌ب��ه‌ر‬

‫ه��ه‌ردوو ئ��ه‌م كه‌سایه‌تیی ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬

‫(‪ )1‬له‌و ژینگ ‌ه لێو رێژ ‌ه ب ‌ه زانست‌و‬ ‫ك��ردووه‪‌ .‬‬

‫ته‌وژمی ئیسالمیدا ریزبه‌ند ك��راون‪ .‬به‌اڵم‬

‫زانیاری‪ ،‬گویله‌ن ل ‌ه سه‌ر ده‌ستی زانایان‌و‬

‫‪99‬‬

‫شێخاندا زانسته‌كانی وه‌رگرتووه‌‪ .‬یه‌کێک له‌و‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪1966‬دا‪ ،‬گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌و ‌ه بۆ شاری‬

‫ی سه‌ردانی بابی ئه‌ویان كردووه‌‪) ،‬‬ ‫که‌سانه‌ ‌‬

‫ئیزمیر‌و له‌وێدا ل ‌ه یه‌كێك ل ‌ه نێوه‌ند ‌ه فر ‌ه‬

‫شێخ عوسمانی به‌كتاش) بووه‌‪.‬‬

‫دینییه‌كاندا وان��ه‌ی گوتۆته‌وه‌‪ .‬ئه‌وجا له‌به‌ر‬

‫گویله‌ن ل ‌ه كن ئه‌م شێخه‌دا (نحو)و (بالغه)‌‌و‬

‫ئ��ه‌وه‌ی گوتاربێژێكی ب ‌ه سه‌لیقه‌‌و كاریگه‌ر‬

‫(فقه)‌و (إصول‌)و (عقائد‌)و (أد‌ب)ی خوێندووه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ ،‬بووه به‌ (واعیز)‪.‬‬

‫ل ‌ه بابیشیه‌و ‌ه فێری فارسی‌و عه‌ره‌بی بووه‌‪.‬‬

‫(‪)6‬‬

‫(‪)2‬‬

‫ل��� ‌ه س��اڵ��ی ‪1970‬دا ب��ۆت�� ‌ه ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری‬

‫ل��� ‌ه س���ه‌ر‌وب���ه‌ن���دی خ��وێ��ن��دن��دا چ����اوی ب ‌ه‬

‫رێكخراوێكی س��ه‌ر ب ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی ن��وور به‬

‫شوێنكه‌وتووانی كۆمه‌ڵه‌ی نوو ‌ر که‌وتووه‪،‬‬

‫‌ن���اوی (ی��ه‌ن��ی ئاسیا ‪ ،)Yeni Asya‬وات�� ‌ه‬

‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ت��ی (ب��دی��ع ال��زم��ان سعید‬

‫ئاسیای نوێ‪ ،‬که ئه‌م ناوه هه‌ر به‌ ناوی ئه‌و‬

‫نورسی)دا دامه‌زراوه‌و پێیان ئاشنا بووه‪.‬‬

‫(‪‌)3‬‬

‫گۆڤاره‌‌وه ب��ووه‪ ،‬ک ‌ه كۆمه‌ڵه‌ی نوور ده‌ری‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ل ‌ه نێو قوتابیانی نووردا‬

‫كردووه‌‪.‬‬

‫په‌روه‌رد ‌ه بووه‌‪ .‬بۆ ماوه‌یه‌كی دوور‌و درێژ‬

‫ی هه‌مان ساڵدا كود‌تاچییه‌كان‬ ‫له ‪12‬ی ئادار ‌‬

‫له‌گه‌ڵیاندا ژی��اوه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا هه‌ر ب ‌ه‬

‫لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ كردووه‌‪ .‬ئه‌وجا ب ‌ه هۆی‬

‫نه‌وه‌ی دووه‌م ناوزه‌د کراوه‪ ،‬چونك ‌ه چاوی‬

‫جموجۆڵه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی نووره‌وه ل ‌ه ئیزمیر‪،‬‬

‫ب ‌ه خودی سه‌عید نورسی نه‌که‌وتووه‪ ،‬به‌اڵم‬

‫(سیفه‌تی واعیز)یان لێ سه‌ندۆته‌وه‪.‬‬

‫ی ب ‌ه‬ ‫ل ‌ه پ��اش كۆچی دوای��ی ئ��ه‌ ‌و په‌یوه‌ندی ‌‬

‫پ��اش��ان ل�� ‌ه ساڵی ‪1972‬دا گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌و ‌ه بۆ‬

‫‌(‪)4‬‬

‫ئ��ه‌رزڕۆم‪ .‬له‌وێدا دووباره جموجۆڵی خۆی‬

‫هێندێك ل ‌ه الیه‌نگرانی گویله‌ن جوواڵنه‌وه‌كه‌ی‬

‫ده‌ستیپێكردۆته‌وه‌‪ .‬پاشتر ل ‌ه ساڵی ‪1973‬دا‬

‫ده‌گێڕنه‌و ‌ه بۆ ساڵی ‪ ،1957‬وات ‌ه پێش مردنی‬

‫گه‌ڕاوه‌ته‌و ‌ه بۆ ئیزمیر‌و ل ‌ه مزگه‌وتی (عالم‬

‫رێبازی جوواڵنه‌وه‌ی نورسی‌یه‌وه کردووه‪.‬‬

‫نورسی‪.‬‬

‫(‪‌)7‬‬

‫زاده‌) ب��ۆت�� ‌ه گ��وت��ارب��ێ��ژ‌‪ .‬ه��ه‌‌ر جومعه‌یه‌ك‬

‫(‪)5‬‬

‫گوتاری ‌دا‌وه‌و شانه‌كانی كۆمه‌ڵه‌ی نووری‬ ‫كاروانی بانگه‌واز‬

‫رێكخستووه‌‪ .‬ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1974‬ــ ‪1976‬دا‬

‫گویله‌ن ل ‌ه شه‌سته‌كانی سه‌ده‌ی راب��ردوودا‬

‫ل ‌ه سه‌ر تا س��ه‌ری واڵت��دا ک��ۆڕی پێشكه‌ش‬

‫وه‌ك لێكده‌ره‌وه‌و شرۆڤه‌كاری په‌یامه‌كانی‬

‫ك��ردووه‌‌‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی به‌رفره‌وان كاسێت ‌ه‬

‫ن��وور ك��اری ك��ردووه‌‪ .‬به‌مه‌ش ره‌هه‌ندێكی‬

‫ده‌نگییه‌كانی ب�ڵاوب��ون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه گ��وت��ار‌و‬

‫وه‌رگ�����رت�����ووه‌‪ ،‬ک���ه‌ ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ���ام���اده‌ی���ی‌و‬

‫ئامۆژگارییه‌كانی ل ‌ه خۆ گرتووه‌‌‪ .‬به‌مه‌ش‬

‫شایسته‌ییه‌كه‌یدا هاتۆته‌وه‌‪.‬‬

‫ناوبانگی گه‌وره‌ی په‌یداكردووه‌‪ .‬سه‌رباری‬

‫ل ‌ه پاش به‌جێگه‌یاندنی خزمه‌تی سه‌ربازی‬

‫ده‌ن��گ�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ر‌و ب��ه‌رزه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندیی گوتاره‌کانی ئه‌و بوون‪.‬‬

‫(‪‌)8‬‬

‫(‪)11‬‬

‫ه���ه‌ر ل���ه‌و س��ات��ه‌وه‌خ��ت��ه‌دا ج��ۆرێ��ك ل ‌ه‬

‫گ��وی��ل��ه‌ن ل���ه‌ ژێ���ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی ش��ۆڕش��ی‬

‫په‌یوه‌ندیی نێوان گویله‌ن‌و پارتی رزگاریدا‬

‫ئیسالمیی ئێراندا ل ‌ه ‪19‬ی نیسانی ساڵی‬

‫دروس��ت��ب��ووه‌‪ .‬یه‌كێك ل�� ‌ه شوێنكه‌وتووانی‬

‫‪1980‬دا ده‌ستی ب ‌ه (حرك ‌ة ال��خ��روج)‪ ،‬واته‬

‫گویله‌ن ب ‌ه ناوی (سه‌بری قازی ئۆغلۆ) هه‌ستا‬

‫جوواڵنه‌وه‌ی ده‌رچوون کردووه‪ .‬ل ‌ه ئیزمیر‬

‫ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی كتێبه‌كه‌ی رێبه‌ری پارتی‬

‫داوای ك��ردوو ‌ه كتێب‌و گۆڤاره‌كان ب ‌ه سه‌ر‬

‫رزگاریی عه‌بدولقه‌دیم زه‌لوم (كیف هدمت‬

‫مامۆستا‌و قوتابیاندا داب���ه‌ش بكرێت‪ .‬ب ‌ه‬

‫الخالفة) ب ‌ه خۆڕایی به‌سه‌ر شوێنكه‌وتووانی‬

‫ئامانجی بایه‌خدان ب ‌ه رێبازی نورسی‪ ،‬ل ‌ه‬

‫ج��وواڵن��ه‌وه‌ی نوورسی‌و میللیی گوریش‌ی‬

‫زۆربه‌ی گوتاره‌كانیدا كۆمۆنیزمی كردووه‌ت ‌ه‬

‫سه‌ر ب ‌ه پارتی ره‌فاه‌ ده‌به‌خشرایه‌وه‌‪.‬‬

‫ئامانج‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫(‪)12‬‬

‫گ��ۆڤ��اری سیزینتی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1987‬‬

‫ل ‌ه پ��اش ك��وده‌ت��اك��ه‌ی ‪12‬ی ئه‌یلولی ساڵی‬

‫ی ب�� ‌ه مینبه‌ری‬ ‫ده‌ری����ك����ردوو ‌ه ك��ردووی��ه‌ت�� ‌‬

‫‪1980‬دا گویله‌ن ئیزمیری ب ‌ه جێهێشتووه‌‌و‬

‫ره‌واج�������دان ب��� ‌ه ب��ی��رو ب������اوه‌ڕ ‌ه ئ��ی��م��ان��ی‌و‬

‫رووی كردۆت ‌ه ئه‌رزڕۆم‌و راپۆرتی پزیشكی‬

‫فه‌لسه‌فییه‌كانی‪ ،‬هه‌روه‌ها رۆژنامه‌ی زه‌مان‪،‬‬

‫ناردووه‌‪ .‬گوای ‌ه نه‌خۆشه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه شوێنێكه‌و ‌ه‬

‫ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1986‬دا ده‌ری��ك��ردووه‌‌و چوار‬

‫بۆ شوێنێكی‌تر خۆی حه‌شارداوه‌‪ .‬پاشتر وه‌ك‬

‫سه‌د هه‌زار دانه‌ی لێ دابه‌شكراوه‪.‬‬

‫(موفتیی ئیزمیر) ده‌ستی له ‌كار كێشایه‌وه‌‌‪.‬‬

‫په‌یوه‌ندیی گویله‌ن به‌ سیاسه‌ته‌وه‌‬

‫ناوێكی خ���وازراوی توركی ل ‌ه كتێبه‌كانیدا‬

‫ه��ه‌ر ل��ه‌ ه��ه‌ش��ت��اك��ان��ه‌وه‌‌و ب��ه‌ دی��اری��ك��راوی‬

‫ش (گویله‌ن)ه‪ ،‬که به‬ ‫به‌كارهێناوه‪ ،‬که ئه‌وی ‌‬

‫ل��ه‌ پ���اش ئ����ه‌وه‌ی س���ه‌رۆك���ی ك��ۆچ��ك��ردوو‬

‫واتا‌ی قسه‌خۆش‪ ،‬یاخود ده‌م ب ‌ه خه‌نده دێت‪.‬‬

‫(تورگویت ئۆزاڵ) رێبه‌ری پارتی نیشتیمانیی‬

‫به‌و جۆره تا ساڵی ‪ 1985‬خۆی حه‌شاردا‌وه‌‪.‬‬

‫دای��ك ب��وو ‌ه ب ‌ه س��ه‌رۆك وه‌زی���ران ‪ 1983‬ــ‬

‫به‌اڵم کاتێک ل ‌ه الیه‌ن سه‌ركردایه‌تیی سوپای‬

‫‪ .1989‬گویله‌ن توانی وه‌ك داواكراوێك ل ‌ه‬

‫(ئیجه‌)و ‌ه وه‌ك داواكرا‌و ل ‌ه لیستی داواكراواندا‬

‫الی��ه‌ن سوپاو ‌ه خ��ۆی رزگاربكات‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫(‪ )10‬ک��ه ه��ۆك��اره‌ک��ه‌ی‬ ‫ن���اوی ئ���اش���ك���راب���ووه‪‌ ،‬‬

‫ێ‬ ‫زه‌م��ی��ن��ه‌ی ب��ۆ خ��ۆش��ك��ردوو ‌ه س��ه‌رل�� ‌هن��و ‌‬

‫شۆڕبوونه‌وه‌ی بانگه‌وازه‌كه‌ی بوو ‌ه بۆ نێو‬

‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی ئ��اش��ك��را د ‌هس��ت��ب��ك��ات��ه‌و ‌ه ب ‌ه‬

‫س��ه‌رب��ازه‌ك��ان‌و كه‌مه‌نكێشكردنی بڕێكیان‪،‬‬

‫جموجۆڵه‌كانی خۆی‪ .‬هه‌ر ل ‌ه ساڵی ‪1987‬و ‌ه‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪1985‬دا سه‌د ل ‌ه قوتابییه‌كانی به‬

‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردوو ‌ه ب�� ‌ه پ��ارت��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ب ‌ه‬

‫‌تۆمه‌تی الیه‌نگیرییان بۆ گویله‌ن ده‌ركراون‪.‬‬

‫رێ��ب��ه‌رای��ه‌ت��ی ئ��ه‌ل��پ ئ���ه‌رس���ه‌الن ت��ورك��ش‪.‬‬

‫(‪‌)13‬‬

‫‪101‬‬

‫ب�� ‌ه ئامانجی ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی پ����ه‌روه‌رده‌ی‬

‫گ���ۆڕان ل�� ‌ه سیاسه‌تی نێوخۆو ده‌ره‌وه‌ی‬

‫ئیسالمی ل ‌ه ناو ناسیۆنالیست‌و راسترۆكاندا‪.‬‬

‫توركیادا دروس��ت ببێت‪ .‬چ��ۆن ده‌گونجێت‬

‫گویله‌ن پشتگیریكردوو ‌ه ل ‌ه هاوپه‌یمانێتیی‬

‫ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ك���ه‌ت ب��� ‌ه دوژم�����ن ب���زان���ی! ئ��ه‌م�� ‌ه‬

‫نێوان توركش‌و ئه‌ربه‌كان ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی‬

‫ب��ه‌اڵم ئه‌م ‌ه رێ‬

‫ساڵی ‪1991‬دا‪.‬‬

‫(‪)14‬‬

‫هه‌ڵه‌یه‌كی ك��وش��ن��ده‌ی��ه‪،‬‬

‫‌(‪)15‬‬

‫ناگرێت ل��ه‌وه‌ی گویله‌ن پیاده‌ی سیاسه‌ت‬

‫گویله‌ن تێڕوانینی تایبه‌تیی هه‌بوو ‌ه سه‌باره‌ت‬

‫بكات ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی دامه‌زراوه‌ی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ب�� ‌ه ده‌وڵ����ه‌ت‪ ،‬ک�� ‌ه ج��ی��اواز ‌ه ل�� ‌ه ئه‌بجه‌دیاتی‬

‫حكومه‌ت‌و پارته‌كان نوێنه‌رایه‌تی ده‌ك��ه‌ن‪،‬‬

‫تێڕوانینی ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان ل ‌ه‬

‫وات ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه گویله‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬

‫جیهاندا‪ .‬سه‌رجه‌می جواڵنه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان‬

‫هاوسۆز ب��وو ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌ربه‌كاندا ل ‌ه پاش‬

‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ای دژای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ان‬

‫كۆده‌تاكه‌ی ساڵی‪ 1980‬پشتگیریی ل ‌ه پارتی‬

‫گ��رت��ۆت��ه‌ب��ه‌ر‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ۆڕی��ن��ی سیستم ‌ه‬

‫دایكی نیشتیمان ك��ردووه‌‪ ،‬ب ‌ه رێبه‌رایه‌تی‪:‬‬

‫سیاسییه‌كان‌و ب��ه‌رف��ره‌وان��ك��ردن��ی بازنه‌ی‬

‫تورگویت ئۆزاڵ‌و ل ‌ه سه‌ر هه‌مان پشتگیریی‬

‫ئ��ی��ن��ت��ی��م��ای ج��وگ��راف��ی��ی ت���ا ده‌گ���ات��� ‌ه گشت‬

‫م��ای��ه‌و ‌ه ب��ۆ پ��ارت��ه‌ك��ه‌‪ .‬هه‌تا هاتنی رێبه‌ر ‌ه‬

‫ن فر ‌ه دوور‬ ‫ده‌وڵه‌تانی موسوڵمان‪ .‬گویله‌ ‌‬

‫نوێكه‌ی مه‌سعوود یه‌ڵماز‪ ،‬ک ‌ه پتر چه‌پڕه‌و‬

‫ب���وو ‌ه ل�� ‌ه چه‌مكی یه‌كێتی ئیسالمی‌یه‌وه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌ره‌ی (كۆنسێرڤه‌تیڤ)‪ ،‬وات ‌ه‬

‫ده‌گونجێت كۆمه‌ڵه‌كه‌ی فه‌تحولاڵ گویله‌ن‬

‫پارێزگاران ل ‌ه نێویدا الواز ب��ووه‌‪ .‬ئه‌وكات‬

‫وه‌س��ف��دار بكه‌ین ب��ه‌وه‌ی جوواڵنه‌وه‌یه‌كی‬

‫گ��وی��ل��ه‌ن ده‌س��ت��ی ل�� ‌ه پشتگیریكردنه‌كه‌ی‬

‫مه‌ده‌نیی ‌ه نه‌‌ك سیاسی‪ ،‬هه‌میش ‌ه كارده‌كات‬

‫هه‌ڵگرت‌و ل ‌ه هه‌ڵوێسته‌كانی پارتی رێگه‌ی‬

‫ل��� ‌ه پ��ێ��ن��او ت��ێ��ك��ه‌ڵ��ك��ردن��ی ج����وواڵن����ه‌وه‌‌و‬

‫راسته‌و ‌ه نزیكبۆوه‌‪ .‬ب ‌ه رێبه‌رایه‌تی‪ :‬تانسۆ‬

‫میكانیزمه‌كانی بانگه‌وازه‌كه‌ی ب ‌ه ده‌وڵه‌ت‌و‬

‫چیله‌ر‪ .‬ب��وره��ان ئ��ۆرن��ات��وا وه‌ک سه‌رۆكی‬

‫دامه‌زراوه‌كانییه‌وه‌‌و ب ‌ه ده‌ستهێنانی سیفه‌تی‬

‫شاره‌وانی ئیزمیر ل ‌ه پارتی رێگه‌ی راست‬

‫شه‌رعی بۆ ج��وواڵن��ه‌وه‌ك��ه‌ی‪ .‬ل��ه‌م ب��واره‌دا‬

‫ده‌ست ‌ه راستی گویله‌ن بووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه‬

‫وتوویه‌تی‪ :‬پێویست ‌ه ل ‌ه كاره‌كانمدا‪ ،‬ک ‌ه پێی‬

‫پاش ئ��ه‌وه‌ی تانسۆ چیله‌ر ل ‌ه ساڵی ‪1993‬‬

‫هه‌ڵده‌ستین ل ‌ه سه‌ر هه‌مان خه‌تی كۆمه‌ڵگه‌ی‬

‫بوو ‌ه ب ‌ه سه‌رۆك وه‌زی��ران‪ .‬چیله‌ر ئه‌وكات‬

‫ی ئ��ی��داره‌‌و ده‌ره‌وه‌‌و ه��ه‌واڵ��گ��ری��ی‌و‬ ‫ت��ورك�� ‌‬

‫هه‌وڵیداو ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی گویله‌نه‌و ‌ه به‌ره‌یه‌كی‬

‫داراییه‌كه‌ی بین‌و ده‌نا هیچمان بۆ ناكرێت‪.‬‬

‫ئیسالمی دژ ب ‌ه ئه‌ربه‌كان دابمه‌زرێنێت‪.‬‬

‫ه���ه‌روه‌ه���ا گ��وت��وی��ه‌ت��ی‪ :‬وا ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‬

‫گویله‌ن ل ‌ه ساڵی ‪ 1995‬ب ‌ه هێزه‌و ‌ه كه‌وت ‌ه‬

‫(‪)16‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫پێش چاوان‪ .‬وه‌ختێك باڵوێزانی هه‌ریه‌ك ل ‌ه‬

‫سیاسی‌و فیكرییه‌كاندا ئاشكرای ‌ه گویله‌ن ل ‌ه‬

‫ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‌و ئه‌ڵمانیا‌و‬

‫به‌رانبه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت‌و ده‌سه‌اڵتدا سازشكاره‌و‬

‫بریتانیا‌و روسیا سه‌ردانیان كردووه‌‪ .‬ئیدی‬

‫س����وور ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ش���ه‌ڕه‌ق���ۆچ ل ‌ه‬

‫ریزێک پرسیاری ل ‌ه سه‌ر دروستبووه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫نێوانیاندا دروست نه‌بێت‪.‬‬

‫وه‌ختێكدا گویله‌ن هیچ سیفه‌تێكی فه‌رمی تێدا‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش راڤ���ه‌ی م��ان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ده‌ك���ات ب ‌ه‬

‫نه‌بووه‌‪ .‬گویله‌ن به‌م هۆیه‌و ‌ه ل ‌ه ئابی ساڵی‬

‫بێالیه‌نی‪ ،‬ل ‌ه م��اوه‌ی رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی‬

‫‪1995‬دا ل ‌ه الیه‌ن رێكخراوی جه‌نگاوه‌رانی‬

‫س��وپ��ا‌و پ��ارت��ی ره‌ف����اه‌‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ره‌خ��ن�� ‌ه‬

‫رۆژه��ه‌اڵت��ی ئیسالمیی م��ه‌زن��ه‌و ‌ه ب��ه ‌هۆی‬

‫ش���اراوه‌ك���ان���ی ل�� ‌ه ئ��ه‌رب��ه‌ك��ان‪ .‬گ��وی��ل��ه‌ن ل ‌ه‬

‫هه‌ڵوێست ‌ه میانڕه‌وه‌كانی به‌رانبه‌ر ب ‌ه ده‌وڵه‌ت‬

‫وه‌اڵم��ی پرسیارێكدا ده‌رب��اره‌ی هه‌ڵوێستی‬

‫گویله‌ن‬

‫ئ��ه‌و ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه ئ��ه‌رب��ه‌ك��ان گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫هه‌ڵوێستێكی ت��ون��د‌ی ه��ه‌ب��ووه‌ س��ه‌ب��اره‌ت‬

‫ئه‌گه‌ر ئه‌ربه‌كان ب ‌ه الی ئێوه‌و ‌ه كاری خێر‬

‫ب ‌ه ج��وواڵن��ه‌و ‌ه ئیسالمییه‌كان؛ ئ��ه‌وان��ه‌ی ل ‌ه‬

‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌وا وای ده‌بینم من زیاتر كاری خێر‬

‫ب��واری سیاسیدا ك��ارد ‌هك��ه‌ن‌و کرداره‌یین‌و‬

‫بكه‌م‪ .‬گوتوویه‌تی‪ :‬من هه‌وڵده‌ده‌م دڵه‌كانی‬

‫هاوسه‌نگیی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان را‌گ��رت��ووه‌‪.‬‬

‫كۆمه‌ڵگای ت��ورك��ی ب�� ‌ه ئیمان‌و مه‌عریفه‌‌و‬

‫ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه گوتویه‌تی‌‪ :‬ده‌ك��رێ��ت خه‌ڵك‬

‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی خ����ودا‌و چ��ێ��ژی رۆح���ی پڕ‬

‫جیاواز بن ل ‌ه بیرو بۆچوونه‌كانیاندا‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه‬

‫بكه‌مه‌وه‪‌.‬‬

‫سیاسیكردنی ئیسالم خیانه‌تێكی مه‌زنه‌‌و دژ‬

‫گویله‌ن هه‌ر ل ‌ه هاوینی ساڵی ‪1997‬و ‌ه ل ‌ه‬

‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی كوشتنی ل��ێ��ك��راوه‌‪.‬‬

‫(‪)17‬‬

‫ب ‌ه رۆحی ئیسالمه‌‪.‬‬

‫(‪)18‬‬

‫(‪)19‬‬

‫(‪)20‬‬

‫ئه‌مریكا چاره‌سه‌ر وه‌رده‌گرێت‪ .‬شایانی باس ‌ه‬

‫ل���ێ���ره‌دا ده‌ك���رێ���ت ب��ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬گ��وی��ل��ه‌ن ك��اری‬

‫پڕوپاگه‌نده‌ی ئ��ه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه گرووپه‌كه‌ی‬

‫س��ی��اس��ی ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی دام���ه‌زراوه‌ك���ان���ی‬

‫گویله‌ن پشتگیریی پارتی داد‌و گه‌شه‌پێدانیان‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی سیاسی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردووه‌‌و خواست ‌ه‬

‫كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت رۆژنامه‌ی زه‌مان‪ ،‬ک ‌ه سه‌ر‬

‫سیاسییه‌كان ناشارێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه لێوڕێژ ‌ه ل ‌ه‬

‫ب ‌ه گویله‌ن بووه‌و پشتگیری سیاسه‌ته‌كانی‬

‫دڵنیایی بۆ ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و ره‌خنه‌گرتن‬

‫رێبه‌ری پارتی ده‌سه‌اڵتدار (ره‌ج��ه‌ب ته‌یب‬

‫ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وته‌كانی نه‌جمه‌دین ئه‌ربه‌كان‌و‬

‫ئ���ه‌ردۆگ���ان)ی ك�����ردووه‌‪ .‬ده‌گ��وت��رێ��ت سی‬

‫ی ل ‌ه نێو‬ ‫پارتی ره‌فاه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و شانانه‌ ‌‬

‫كاندیدی پارتی دا‌و گه‌شه‌پێدان الیه‌نگری‬

‫ریزه‌كانی س��وپ��ادا دۆزران����ه‌وه‌‪ ،‬زۆرب��ه‌ی��ان‬

‫گرووپه‌كه‌ی گویله‌نن‪ .‬ل ‌ه نێویاندا كوڕ ‌ه خاڵی‬

‫ئه‌ندامی رێبازه‌که‌ی گویله‌ن بوون‪ .‬ل ‌ه نێوه‌ند ‌ه‬

‫گویله‌ن (كازم عۆجی) هه‌بووه‌‪ ،‬ک ‌ه كاندیدی‬

‫‪103‬‬

‫(ئه‌رزڕۆم)ه‌ له‌ رۆژهه‌اڵتی توركیادا‪.‬‬

‫(‪)21‬‬

‫گرتۆته‌به‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌م ب��واره‌دا سه‌عید‬ ‫ن���وورس���ی ك����ردووه‌ت����ه‌ پ��ێ��ش��ه‌ن��گ��ی خ���ۆی‪.‬‬

‫بنه‌ما فیكرییه‌كانی گویله‌ن‬

‫ن��وورس��ی گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬ئ�� ‌هق��ڵ‌و زان��س��ت ل ‌ه‬

‫فیكری گویله‌ن پشت ده‌به‌ستێت ب�� ‌ه دوو‬

‫ئاینده‌دا پایه‌دارده‌بن‌‪.‬‬

‫بنه‌ما‪:‬‬

‫ب�� ‌ه پشتبه‌ستن ب��ه‌م�� ‌ه ق��ورئ��ان��ی پیرۆزیش‬

‫بنه‌مای یه‌كه‌م‪ :‬له‌و ئامانج ‌ه مه‌زنانه‌دا خۆی‬

‫پایه‌دار ده‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو بابه‌ته‌كانی‬

‫ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه خ��ۆی ئ��ام��اژه‌ی پێداوه‌‪.‬‬

‫زان���س���ت‌و ئ��ه‌ق��ڵ��ی ل��ه‌خ��ۆگ��رت��ووه‌‪ .‬گویله‌ن‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬ناتوانم بڵێم من قوواڵیی دڵ‌و‬

‫دوژمنانی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی ئیسالمی ل ‌ه نه‌زانی‌و‬

‫رۆح��م ده‌زان���م‪ .‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه ئ��ه‌ن��دازه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‬

‫ه���ه‌ژاری‌و كه‌رتبووندا بینیوه‌ته‌وه‌‌‪ .‬چه‌كی‬

‫ده‌زان��م سه‌باره‌ت ب ‌ه جیهانی نێوخۆیی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫به‌ره‌نگاربوونیشی ل ‌ه زانست‌و هه‌وڵدان‌و‬

‫نیازی منی تێدا حه‌شاردراو ‌ه هیچ مه‌به‌ستێكم‬

‫یه‌كێتیدا بینیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬

‫نیی ‌ه جگ ‌ه ل���ه‌وه‌ی ده‌م��ه‌وێ��ت به‌نده‌یه‌كی‬

‫گویله‌ن پێکڕا حه‌قیقه‌ت‌و مه‌عریفه‌‌و زانست‌و‬

‫ساده‌ی جێی ره‌زامه‌ندیی خوابم‌و كار به‌م‬

‫په‌روه‌رد ‌ه كۆده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه عه‌رشی كۆشكی‬

‫فه‌رموود ‌ه پیرۆز ‌ه بكه‌م‪ ،‬ک ‌ه باس له‌و ‌ه ده‌کات‪:‬‬

‫س��ه‌ع��اده‌ت پێكده‌هێنن‪ .‬ئه‌مان ‌ه كۆمه‌ڵێكن‬

‫باشترینتان ئه‌و كه‌سه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه باشترین ‌ه بۆ‬

‫ل ‌ه حاڵه‌تێكدا ب ‌ه ی��ه‌ك ده‌گ���ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ئیمان‌و‬

‫خه‌ڵك‪ .‬دوای ئه‌وه‌ش ویستووم ‌ه یه‌كێك بم‬

‫زاسته‌كان هاوسه‌نگ بن‪ .‬ل ‌ه حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر‬

‫له‌و كه‌سانه‌ی ل ‌ه پێناو به‌رژه‌وه‌ندیی خه‌ڵكدا‬

‫ئه‌م دوان ‌ه یه‌كیانگرت حه‌قیقه‌ت ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫كاربكه‌م‪.‬‬

‫ل���� ‌ه س�����ه‌ر ئ�����ه‌م ب���ن���ه‌م���ای��� ‌ه س����ه‌رچ����اوه‌ی‬

‫بنه‌مای دووه‌م‪ :‬ك��اری��گ��ه‌رب��وون��ی گویله‌ن ‌ه‬

‫ده‌م���ارگ���ی���ری���ی‌و ت��ه‌ق��ل��ی��د ده‌رئ���ه‌ن���ج���ام���ی‬

‫ب�� ‌ه ب��ی��روب��ۆچ��وون‌و ته‌عالیمه‌كانی سه‌عید‬

‫ل��ه‌ده‌س��ت��دان��ی زان��س��ت��ه‌ك��ان��ه‌‌‪ .‬س���ه‌رچ���اوه‌ی‬

‫نوورسی‪.‬‬

‫(‪)22‬‬

‫(‪)23‬‬

‫گومان‌و ئینكاریکردنیش له‌ده‌ستدانی دینه‌‪.‬‬

‫گویله‌ن پێی وای ‌ه په‌یوه‌ندیی له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌دا‬

‫ئیدی گویله‌ن چاره‌سه‌رێكی بۆ (هموم األمة‌)‪،‬‬

‫ده‌كرێت ب ‌ه به‌كارهێنانی ئامڕاز ‌ه مه‌ده‌نیی ‌ه‬

‫وات ‌ه په‌رۆشییه‌کانی میلله‌ت پێشنیاركردووه‌‪.‬‬

‫هاوچه‌رخه‌كان بێت‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش بنه‌مای‬

‫چ��اره‌س��ه‌ره‌ك�� ‌ه ب�� ‌ه ته‌نها وه‌ك رۆژئ���اوا ل ‌ه‬

‫سه‌ركه‌وتنی په‌یوه‌ندییه‌كه‌یه‌‪ .‬لێره‌دا وازی‬

‫فیكرو ئه‌قڵدا نییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها چاره‌سه‌ره‌ك ‌ه‬

‫ل�� ‌ه رێچكه‌ی دینیی سۆفیی هێناوه‌‌و هه‌ر‬

‫ل ‌ه رۆژهه‌اڵتدا ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه دڵ‌و رۆحدا نییه‪‌،‬‬

‫دوو ره‌گ��ه‌زی زانست‌و ئه‌قڵی ل ‌ه ئیسالمدا‬

‫به‌ڵكو ل ‌ه په‌روه‌رده‌یه‌كدایه‌‪ ،‬ک ‌ه پشت ببه‌ستێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ب�� ‌ه رۆشنگه‌ریی ئه‌قڵیی‌و فیكریی‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬

‫ژێر سایه‌ی ئاشتیدا نه‌وه‌ك ملمالنێدا پێكڕا‬

‫رۆحیی‌و دڵیی‪ )24(.‬بیرو بۆچوونه‌كانی گویله‌ن‬

‫هاریكاریی یه‌كتر بكه‌ن‪ .‬ئه‌و پێی وا بوو ‌ه‬

‫ده‌رئه‌نجامی ئه‌قڵییه‌تێكی كراوه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بڕوای‬

‫جیهانگیری ناكات ‌ه س��ڕی��ن��ه‌وه‌ی تاكه‌كان‪،‬‬

‫ب ‌ه پێویستبوونی ئاوێته‌كردنی ته‌عالیمه‌كانی‬

‫یاخود گه‌الن‪ ،‬چونکه ناكرێت جیاوازییه‌كان‬

‫ئ��ی��س�لام‌و پێشكه‌وتنی زان��س��ت��ی��ی�� ‌ه ل�� ‌ه كن‬

‫ل�� ‌ه م���ه‌زاج‌و چێژ‌و تایبه‌تمه‌ندی ل�� ‌ه نێوان‬

‫رۆژئ��اوادا‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ده‌رخستنی‬

‫تاكه‌كاندا ره‌ت بكرێته‌وه‪.‬‬

‫ئیسالمدا بێته‌و ‌ه ب��ه ‌دیمه‌ن ‌ه شارستانیی ‌ه‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن گرنگی ده‌دات ب ‌ه رۆڵی‬

‫پێشكه‌وتووه‌كه‌ی‪ .‬ئ��ه‌و داوای باشكردنی‬

‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌ ل��� ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی ئ���ه‌گ���ه‌ره‌ك���ان‌و‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كان ده‌كات له‌گه‌ڵ رۆژئاوا‌و سه‌ر‬

‫جێبه‌جێكردنه‌كان‪.‬‬

‫به‌ربه‌ست‌و‬

‫له‌نوێ‌ خوێندنه‌وه‌ی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌‪.‬‬

‫قۆرت‌و هه‌وڵه‌كان له ‌نێو ده‌چن‌‪ ،‬دواتریش‬

‫ئێم ‌ه هیچ ده‌ستكه‌وتێكمان ل����ه‌وه‌دا نیی ‌ه‬

‫پێویست ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی جۆراوجۆر مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ‬

‫په‌یوه‌ندییه‌كانمان له‌گه‌ڵ رۆژئ���اوادا وه‌ك‬

‫رۆژئاوادا بكه‌ین‪ .‬به‌شێوه‌یه‌ك رووبه‌ڕووی‬

‫راب���ردوو بێت‌‪ ،‬وات�� ‌ه ل ‌ه دوو ب��ه‌ره‌ی دژ ب ‌ه‬

‫س��ه‌رده‌م ببینه‌وه‌‌و پێشكه‌وتن به‌دیبهێنین‌و‬

‫ی��ه‌ك��دا ب��ی��ن‪ ،‬چونك ‌ه ل�� ‌ه سروشتی م��رۆڤ��دا‬

‫ئاستمان به‌رز بكه‌ینه‌وه‪‌.‬‬

‫الیه‌نگریی هه‌ی ‌ه بۆ گه‌ڕان ب ‌ه دوای جوانی‌و‬

‫گ���وی���ل���ه‌ن ب��� ‌ه پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌ی ج����وواڵن����ه‌و ‌ه‬

‫ب��اش��ی��دا‪ .‬چ��ه‌ن��دی��ن ش��ت��ی ج���وان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ئیسالمییه‌كانی‌تره‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵوێستی جیاوازی‬

‫ده‌كرێت ل ‌ه رۆژئاواو ‌ه وه‌ری بگرین‪ .‬پێم وای ‌ه‬

‫ه��ه‌ب��وو ‌ه س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی توركیا بۆ‬

‫ێ هیچ‬ ‫دوژمنایه‌تیكردنی ره‌ه��ای رۆژئ��اوا ب ‌‬

‫به‌ئه‌ندامبوون ل ‌ه یه‌كێتی ئه‌وروپا‪ ،‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫مه‌‌رجێک ده‌مانباته‌ ده‌ره‌وه‌ی سه‌رده‌م‪.‬‬

‫(‪)25‬‬

‫‌(‪)26‬‬

‫ل��ه‌م��ه‌ش��دا‬

‫(‪)27‬‬

‫ل ‌ه الی هێندێكدا دڕدۆنگیی هه‌یه‌‪.‬‬

‫ن‬ ‫هه‌رچی هه‌ڵوێستی پشتگیرییانه‌ی گویله‌ ‌‬

‫ل��ه‌ پ��ێ��ش ق��ۆن��اغ��ی إت��ح��اد ال��ج��م��ارك‪ ،‬وات�� ‌ه‬

‫بوو ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه جیهانگیری‪ ،‬له باره‌یه‌وه‬

‫یه‌كێتیی گ��وم��رك‪ ،‬ک��ات��ێ��ک چ��وون��ه‌ت�� ‌ه نێو‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬کاتێک ب��اس ل�� ‌ه جیهانگیریی‬

‫كۆمه‌ڵگا‌ی ئه‌وروپییه‌وه‪ ،‬بابه‌تی مشتومڕ‬

‫ده‌ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ن��اك��ات�� ‌ه یه‌كگرتنی ئیمانی‬

‫ب����ووه‌‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه پ��س��پ��ۆر‌و ئ��اب��ووری��ن��اس‌و‬

‫گ��ه‌الن‌و فیكر‌و نه‌ریت‌و تێگه‌یشتنه‌كانیان‪،‬‬

‫ئه‌كادیمیسته‌كان ئه‌وكات بڕوایان وابووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫به‌ڵكو ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ب��ه‌و وات��ای�� ‌ه‬

‫كۆمه‌ڵگای توركی ئاماده‌‌و ساز نییه‌‪ ،‬ره‌نگبێ‌‬

‫دێت‪ ،‬ک ‌ه تاكه‌كان پارێزگاری ل ‌ه ده‌روون‌و‬

‫سه‌رچاوه‌كه‌ی تۆقین بو ‌و بێت ل ‌ه تواندنه‌وه‌‪،‬‬

‫بیرو ب��ۆچ��وون‌و ئیمانیان بكه‌ن‌‪ .‬گ��ه‌الن ل ‌ه‬

‫چونك ‌ه ئه‌وكات قه‌یرانێكی گه‌ور ‌ه ل ‌ه گۆڕێدا‬

‫‪105‬‬

‫بووه‌‪ .‬رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ گۆڕانی به‌رده‌وام‌و‬

‫ک ‌ه ل ‌ه قورئاندا چۆنێتی‌و جۆری بااڵپۆشی‬

‫خێرا هاتۆت ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵگا‌ی توركی ل ‌ه‬

‫دیارینه‌كرابێت‪.‬‬

‫نێوخۆ‪ ،‬یاخود ده‌ره‌وه‌ی توركیا به‌ره‌‌و ریش ‌ه‬ ‫رۆحییه‌كانی هه‌نگاو ده‌نێت‪ .‬ل ‌ه كاتێكی وادا‬

‫ئه‌و دامه‌زراوانه‌ی بیروبۆچوونه‌كانی‬

‫پێویست ب ‌ه ته‌نگه‌تیله‌بوون ناكات‪ ،‬ک ‌ه مرۆڤی‬

‫گویله‌ن باڵوده‌كه‌نه‌وه‌‬

‫توركی له‌گه‌ڵ رۆژئاوادا یه‌كبگرێت‌و له‌گه‌ڵیدا‬

‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه نێوه‌ڕاستی هه‌شتاكانه‌و ‌ه هێزی‬

‫پێكڕا یه‌كتری ته‌واو بكه‌ن‪ .‬بڕوام وای ‌ه توركیا‬

‫گویله‌ن ل ‌ه نێوخۆ‌و ده‌رێی توركیادا ئاماده‌یی‬

‫ب ‌ه ئه‌قڵ‌و لۆجیكی له‌م كاره‌دا هیچ شتێك به‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬وه‌ختێك خۆیی‌و گرووپه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ‬ ‫هاریكارانی سعودیی كۆمپانیای هاوبه‌شیان‬

‫‌فیڕۆ نادات‪.‬‬

‫(‪)28‬‬

‫هه‌ڵوێستی گویله‌ن س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه كێشه‌ی‬

‫دروستكرد‪ ،‬وه‌ك كۆمپانیای بانكی راجحی‪ ،‬به‌م‬

‫ب��ااڵپ��ۆش��ی ب��� ‌ه الواز وه‌س����ف ده‌ك���رێ���ت‪.‬‬

‫دواییی ‌ه دامه‌زراوه‌ی دارایی (ئاسیا فینافس)‌ی‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ش ل�� ‌ه وه‌اڵم����ی پ��رس��ی��ارێ��ك��دا روون‬

‫دامه‌زراندووه‌‪.‬‬

‫له‌گه‌ڵ پێشبینی گویله‌ن ب ‌ه‬

‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬گوتوویه‌تی‪ :‬بااڵپۆشی ل ‌ه قورئاندا‬

‫رووخانی یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت هه‌ر ل ‌ه ساڵی‬

‫باسكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم چۆنێتی‌و جۆره‌كانی روون‬

‫‪1985‬ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1991‬هه‌ڵوه‌شایه‌و ‌ه‬

‫نه‌كراوه‌ته‌وه‌‪ .‬وه‌ستان ل ‌ه سه‌ر جۆره‌كه‌ی‬

‫ته‌نانه‌ت الیه‌نگرانی گویله‌ن ئاماده‌بوون بۆ‬

‫ئاسۆ به‌رفره‌وانه‌كانی ئیسالم به‌ر ته‌سك‬

‫دروستكردنی قوتابخانه‌‌و وه‌به‌رهێنان ل ‌ه‬

‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه دینی ئیسالم ده‌گۆڕێت بۆ‬

‫كۆماره‌كانی ئاسیای نێوه‌ڕاستی ئیسالمی‌و‬

‫دینی جلوبه‌رگ‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا ئه‌مه‌ش هه‌ڵه‌یه‌‪.‬‬

‫دامه‌زراندنی دام��وده‌زگ��ای فه‌رهه‌نگیی‪ ،‬ب ‌ه‬

‫حوكمه‌كانی دینی ئیسالم ب ‌ه سه‌ر ئسوڵ‌و‬

‫تایبه‌ت قوتابخان ‌ه ب ‌ه هه‌موو قۆناغه‌كانییه‌وه‌‪:‬‬

‫لقه‌كانیدا داب��ه‌ش ده‌بێت‪ .‬بااڵپۆشی یه‌كێك‬

‫هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاییه‌و ‌ه تا ده‌گات ‌ه زانكۆ‪ .‬ئه‌مان ‌ه‬

‫نیی ‌ه ل ‌ه ئه‌سڵه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه بنه‌ماكانی‬

‫موجۆڵی گروپه‌كه‌ی گویله‌نن‪.‬‬

‫ئیسالم‌و مه‌رجه‌كانی نییه‌‪ ،‬ئیدی بۆ مرۆڤ‬

‫ئ��ه‌م خشته‌یه‌ی خ���واره‌و ‌ه ئ��ه‌و دام���ه‌زراو ‌ه‬

‫ده‌ستبگرێت ب ‌ه شتێكه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬

‫په‌روه‌رده‌ییان ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی توركیا ئاشكرا‬

‫دیندایه‌‌و پێچه‌وانه‌ی رۆح��ی دی��ن��ه‪‌،‬‬

‫(‪)29‬‬

‫ئه‌م‬

‫هه‌ڵوێسته‌ی گویله‌ن س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه گرفتی‬ ‫ب��ااڵپ��ۆش��ی ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی الیه‌نگریی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫بۆ ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و شت ‌ه راس��ت نییه‌‌‪،‬‬

‫(‪)30‬‬

‫ده‌كات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫دەوڵەت‬

‫جۆری دامەزراوەی پەروەردەیی‬

‫ئەفغاوستان‬

‫وێوەوذی‬

‫ئازاربایجان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬زاونۆ‬

‫وەخچًوان‬

‫وێوەوذی‬

‫مازاخستان‬

‫وێوەوذی‬

‫قیرغستان‬

‫وێوەوذیی‪ ،‬پەیماوگە‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذی‬

‫ئۆزبەمستان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬وێوەوذیی زمان‪ ،‬قوتابخاوەی وێودەوڵەتی‬

‫تورمماوستان‬

‫وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬وێوەوذیی زمان‬

‫روسیا‬

‫وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬وێوەوذیی زمان‬

‫سیبریای رۆژٌەاڵت‬

‫وێوەوذی‬

‫داغستان‬

‫دوو وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگا‪ ،‬دوو متێبخاوەی زاونۆیی‬

‫یاش موردستان‬

‫دوو وێوەوذی‬

‫تەتەرستان‬

‫وێوەوذی‬

‫مەوگۆلیا‬

‫وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگای ٌووەریی بااڵ‬

‫بەوگالدیش‬

‫پەیماوگە‬

‫پامستان‬

‫دوو قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬پەیماوگە‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬دوو‬ ‫وێوچەی ویشتەجێی زاونۆیی‬

‫موردستاوی عێراق‬

‫وێوەوذی‪ ،‬پەیماوگای زاونۆیی ٌەولێر‬

‫جۆرجیا‬

‫قوتابخاوەیەمی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬زاونۆ‪ ،‬پەیماوگا‬

‫مەقذۆویا‬

‫پەیماوگا‬

‫مۆڵذاڤیا‬

‫وێوەوذی‬

‫ئەلباویا‬

‫دوو پەیماوگا‪ ،‬وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪،‬‬ ‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫ئەڵماویا‬

‫وێوەوذیی زمان‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‪ ،‬وێوەوذیی‬ ‫خولی جۆراوجۆر‬

‫ئوسترالیا‬

‫دوو قوتابخاوەی سەرەتایی‬

‫بۆسىەو ٌەرسل‬

‫وێوەوذی‬

‫تایلەوذ‬

‫وێوەوذی‬

‫مەمبۆدیا‬

‫پەیماوگای مۆمپیوتەر‬

‫باشووری ئەفەریقیا‬

‫وێوەوذی‬

‫ئەوذۆویسیا‬

‫وێوەوذی‬

‫فلیپیه‬

‫وێوەوذی‬

‫‪107‬‬

‫مۆریای باشوور‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫ڤێتىام‬

‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫ٌیىذستان‬

‫وێوەوذیی مۆمپیوتەر‬

‫بریتاویا‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫تەوساویا‬

‫وێوەوذیی مۆمپیوتەر‬

‫ئۆمراویا‬

‫وێوەوذی‬

‫قەريم (قًرم)‬

‫وێوەوذی‬

‫بولگاریا‬

‫پەیماوگەی پێشىوێژییو وتاربێژیی‪ ،‬پەیماوگای‬ ‫ئیسالمی‬

‫رۆماویا‬

‫دوو قوتابخاوەی وێوەوذی‪ ،‬قوتابخاوەی سەرەتایی‬

‫مەجەر‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫مەغریب‬

‫وێوەوذی‬

‫سۆدان‬

‫وێوەوذیی زمان‬

‫بۆرما‬

‫وێوەوذیی خولی جۆراوجۆر‬

‫چیه‬

‫دوو قوتابخاوەی وێوەوذی‪ ،‬وێوەوذیی رێىوێىینردن‬

‫داویمارك‬

‫وێوەوذی‬

‫میسر‬

‫حنومەت رێگەی بە ٌیچ جموجۆڵێنی گرووپەمەی‬ ‫گولەن وەداوە‬

‫له‌و خشته‌یه‌ی سه‌رێڕا ئه‌و ‌ه ئاشكرا ده‌بێت‪،‬‬

‫ك��ارده‌ك��ه‌ن‌و مووچه‌ی ه��ه‌ر یه‌كێكیان سێ‬

‫ک ‌ه ژم���اره‌ی قوتابخانه‌كان‌و زانکۆکان ب ‌ه‬

‫س���ه‌دو ن�����ه‌وه‌دو ن��ۆ چ���وار س���ه‌د دۆالره‌‌‪.‬‬

‫هه‌موو قۆناغ ‌ه جیاوازه‌كانییه‌وه‌ ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬

‫به‌رێوه‌به‌ری قوتابخانه‌كانیش سێ سه‌د بۆ‬

‫توركیا ده‌گات ‌ه نزیكه‌ی دوو سه‌د قوتابخان ‌ه‬

‫ح��ه‌وت س��ه‌د دۆالر وه‌رده‌گ���رن‌و تێچووی‬

‫ل ‌ه په‌نجاو چ��وار ده‌وڵ��ه‌ت��دا‪ .‬ئه‌مان ‌ه نه‌خش ‌ه‬

‫هه‌ر قوتابخانه‌یه‌كیش سااڵن ‌ه بیست بۆ سی‬

‫داده‌ڕێ�����ژن ب��ۆ ب���ه‌رزك���ردن���ه‌وه‌ی ژم���اره‌ی‬

‫هه‌زار دۆالره‌‪ .‬نزیكه‌ی په‌نجا قوتابی ل ‌ه هه‌ر‬

‫قوتابخانه‌كان بۆ پێنج سه‌د قوتابخانه‌‪ .‬له‌و‬

‫قوتابخانه‌یه‌كدا ده‌خوێنێت‌و هه‌ر یه‌كێك له‌و‬

‫قوتابخانانه‌دا نزیكه‌ی چوار هه‌زار مامۆستا‬

‫قوتابییانه‌ش په‌نجا بۆ حه‌فتا دۆالر ده‌دات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫زۆرج��اران��ی��ش ب��ڕی بیست‌و پێنج ب��ۆ چل‬

‫خوێندنی هه‌ر كتێبێك ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی پرۆگرام ‌ه‬

‫دۆالره‌‪ .‬هه‌موو ساڵێك پێنج س��ه‌د قوتابی‬

‫فه‌رمییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و ‌ه‬

‫له‌و قوتابخانانه‌دا ده‌رده‌چ��ن‪ .‬تێكڕا نزیكه‌ی‬

‫به‌ربگیرێت ل ‌ه جیاكردنه‌وه‌ی كوڕان‌و كچان‬

‫تێچووی قوتابخانه‌و په‌یمانگا‌و زانكۆكانی‬

‫له‌و قوتابخانانه‌دا‪ ،‬ک ‌ه ژماره‌یان سی‌و چوار‬

‫گویله‌ن سااڵن ‌ه ملیارێك‌و دوو سه‌د ملیۆن‬

‫(‪ )33‬راپۆرتێكی‌تر ئاماژ ‌ه ده‌دات ب ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌یه‪‌ .‬‬

‫زۆربه‌ی ئه‌و قوتابخانان ‌ه به‌سه‌ر‬

‫زانكۆی فاتیح‪ ،‬ک ‌ه هی گویله‌نه‌و دوو هه‌زار‬

‫ئاسیای نێوه‌راست‌و باڵكان‌و چوار قوتابخان ‌ه‬

‫قوتابی‌و دوو سه‌د مامۆستای هه‌یه‌‌و ساڵی‬

‫ل ‌ه كوردستانی عێراق‌و مه‌غریبدا دابه‌شبوون‪.‬‬

‫‪ 1996‬دامه‌زراوه‌‪ .‬راپۆرته‌ك ‌ه داواده‌كات ئه‌و‬

‫ل ‌ه نێوخۆی توركیاشدا كۆمه‌ڵێك قوتابخان ‌ه‬

‫زانكۆی ‌ه دابخرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بڕیاره‌كانی‬

‫ه��ه‌ن‌و ژم��اره‌ی��ان ده‌گ��ات�� ‌ه س��ی قوتابخانه‌‪.‬‬

‫ئه‌نجومه‌نه‌ك ‌ه پێشێل ده‌كات‌و رێگ ‌ه ناگرێت‬

‫س����ه‌ره‌ڕای زان��ك��ۆك��ان��ی ف��ات��ی��ح‌و عیشق ل ‌ه‬

‫له‌وه‌ی بااڵپۆشان قۆناغه‌كانی خوێندن ببڕن‬

‫دۆالره‪.‬‬

‫(‌‪)31‬‬

‫ئه‌سته‌نبوڵ‪.‬‬

‫(‪)32‬‬

‫ب ‌ه تایبه‌ت كۆلێژی پزیشكی‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌به‌ر‬

‫فاكته‌ری ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و قوتابخانان ‌ه‬

‫ئه‌وه‌ی كۆلێژه‌كانی زانكۆك ‌ه ل ‌ه یه‌ك كه‌مپدا‬

‫دڕدۆنگیی ل ‌ه الی حكومه‌ت دروستكردووه‌‪.‬‬

‫نین‌و دابه‌شبوون به‌سه‌ر چه‌ند نێوچه‌یه‌كدا‪،‬‬

‫لیژنه‌یه‌كی حكومی ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای تشرینی‬

‫وێ��رای ئ��ه‌وه‌ی گویله‌ن ره‌تیده‌كاته‌و ‌ه ئه‌و‬

‫دووه‌می ساڵی ‪ 1999‬راپۆرتێكی پێشكه‌ش‬

‫قوتابخانه‌‌و زانكۆیان ‌ه هی ئه‌و بن‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و‬

‫ب ‌ه ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی توركیا‬

‫ب ‌ه ته‌نها رێنوێنیكه‌ری رۆحییه‌‪ ،‬به‌اڵم شانازیی‬

‫ك���ردووه‌‪ .‬پ��ه‌رده‌ی هه‌ڵماڵیو ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌و‬

‫ده‌ك���ات ب�� ‌ه ئاستی ب��ااڵی ئ��ه‌و قوتابخانه‌‌و‬

‫قوتابخانه‌‌و كۆمپانیا‌و وه‌قف ‌ه ئیسالمییانه‌‌و‬

‫زانكۆیانه‌‪ .‬هه‌رچی لیژنه‌ی ب ‌ه دواداچوون ‌ه‬

‫تێیدا هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه س��ه‌دو ح��ه‌وت كۆمپانیا‌و‬

‫ل ‌ه كتێبی قوتابخانه‌كانی سه‌ر ب ‌ه وه‌زاره‌تی‬

‫س��ی‌و ش��ه‌ش وه‌ق���ف قوتابخانه‌ی تایبه‌ت‬

‫په‌روه‌رده‌دا بڕیاریداو ‌ه ب ‌ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬

‫به ‌خۆیان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه م��اوه‌ی مانگی ئه‌یلولی‬

‫هه‌موو ئه‌و كتێبانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه چاپخانه‌ی (نیل)‬

‫ساڵی ‪1999‬دا سی بۆ س��ی‌و پێنج ملیۆن‬

‫ده‌رده‌چن‪ ،‬ك ‌ه سه‌ر ب ‌ه گویله‌ن‌و یه‌نی ئاسیای‬

‫بڕی تێچوونیان بووه‌‪ .‬راپۆرته‌ك ‌ه داواده‌كات‬

‫سه‌ر به‌ موحه‌مه‌د فۆتله‌ره‌‪.‬‬

‫سه‌رجه‌می ئ��ه‌و قوتابخانانه‌‌و زانكۆیانه‌ی‬

‫جموجۆڵه‌كانی‌تری گویله‌ن ل ‌ه چوارچێوه‌یی‬

‫سه‌ر ب ‌ه فیكری فه‌تحولاڵ گویله‌نن بخرێن ‌ه‬

‫دامه‌زراوه‌ی میدیایی‌و وه‌قفیدا دابه‌ش ده‌بن‪.‬‬

‫ژێ��ر ركێفی ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌وه‌‌و به‌ربگیرێت ل ‌ه‬

‫دی��ارت��ری��ن��ی��ان‪ :‬وه‌ق��ف��ی رۆژن��ام��ه‌ن��ووس��ان‌و‬

‫(‪)34‬‬

‫‪109‬‬

‫نووسه‌رانه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪ 1994‬دامه‌زراوه‌‌و‬

‫دام����ه‌زراو ‌ه سیاسییه‌كاندا ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬

‫چاالكیی ‌ه میدیاییه‌كانی دابه‌شبوو ‌ه ب ‌ه سه‌ر‬

‫پێچه‌وانه‌و ‌ه گویله‌ن توانیویه‌تی پشتگیریی‬

‫رۆژنامه‌كانی وه‌ك زه‌مانی رۆژانه‌‌و هه‌ردوو‬

‫كه‌سایه‌تیی ‌ه ب��ه‌دی��م��ه‌ن��ه‌ك��ان ل�� ‌ه سیاسه‌تی‬

‫گۆڤاری (ئه‌كسیۆن‌)و (سیزینتی) مانگانه‌و‬

‫توركیدا ب ‌ه ده‌ست بهێنێت‪ .‬ل ‌ه دیارترینیان‬

‫كه‌ناڵی ته‌له‌فزیۆنی(سه‌مانیولوتی‪،)S.T.V ،‬‬

‫سه‌رۆكی كۆچكردووی توركیا (تورگۆت‬

‫هه‌روه‌ها ئاژانسی هه‌واڵی (‪Cihan Haber‬‬

‫ئۆزاڵ‌) (‪1989‬ــ‪)‌1993‬و خانم ‌ه رێبه‌ری پارتی‬

‫‪)‌Agansi‬و ژماره‌یه‌ك ئێستگه‌ی رادیۆیی‪.‬‬

‫رێگه‌ی راست تانسۆ چیله‌ر‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬

‫ب�� ‌ه پشبه‌ستن ب�� ‌ه زانیارییه‌كانی س��ه‌رێ��ڕا‬

‫ته‌وژمی ئیسالمیی سیاسییه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی‬

‫ده‌كرێت فه‌تحولاڵ گویله‌ن له‌و كه‌سایه‌تییان ‌ه‬

‫له‌و پارتانه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه نه‌جموددین‬

‫دابنێین‪ ،‬ک�� ‌ه توانیویه‌تی درك ب�� ‌ه واقعی‬

‫ئه‌ربه‌كان ب ‌ه خۆی دایمه‌زراند بوون‪.‬‬

‫ت��ورك��ی��ا ب��ك��ات‌و لێی تێبگات‪ .‬هه‌وڵه‌كانی‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن توانیویه‌تی ل�� ‌ه رێگه‌ی‬

‫ئ��ه‌و ب��ۆ ده‌س��ت��گ��رت��ن ب�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س���ه‌اڵت‌و‬

‫ب�ڵ�اوك���ردن���ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��ام��ه‌ك��ان��ی ن�����ووره‌و ‌ه‬

‫پارت ‌ه سێكیۆالره‌كاندا ل ‌ه رێگه‌ی كاره‌كانی‬

‫س��رووش��ه‌ك��ان��ی ب��ۆ زان��س��ت��ه‌ وه‌زع��ی��ی�� ‌هك��ان‬

‫ه���ۆش���ی���اری ئ��ی��س�لام��ی��ی ل��� ‌ه دام�������ه‌زراو ‌ه‬

‫چه‌ندین شوێنكه‌وتوو ل ‌ه خۆی كۆبكاته‌و ‌ه‬

‫مه‌ده‌نییه‌كان‌و كۆمه‌ڵگه‌دا ب�� ‌ه شێوه‌یه‌ك‪،‬‬

‫له‌وان ‌ه بازرگان‌و بزنسمانی عه‌ره‌ب‌و تورك‪.‬‬

‫ک��ه‌ دام����ه‌زراوه‌ی س��ه‌رب��ازی��ی ـ��ـ پ��ارێ��زه‌ری‬

‫له‌و رێگه‌یه‌و ‌ه توانیویه‌تی ئیمپراتۆریه‌تێك ل ‌ه‬

‫سێكیۆالریزم ــ ل ‌ه خۆی نه‌وروژێنێت‪ ،‬وات ‌ه‬

‫قوتابخانه‌‌و دامه‌زراوه‌ی میدیایی‌و فه‌رهه‌نگیی‬

‫ل ‌ه قاعیده‌ی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه ده‌ست پێده‌كات‬

‫ل ‌ه توركیا‌و ده‌ره‌وه‌دا دابمه‌زرێنێت‪ .‬سه‌رباری‬

‫تا ده‌گاته‌ لوتكه‌ی سیاسی‪.‬‬

‫(‪)35‬‬

‫ب��وون��ی ه��اری��ك��اری��ی س��ع��ودی��ی‌و توركیی‌و‬ ‫كۆمپانیا ئابوورییه‌كان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه راستیدا‬

‫پوخته‌‬

‫هه‌موو ئ��ه‌و هاریكارییان ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ك‌و ئه‌و‬

‫فه‌تحولاڵ گویله‌ن ب ‌ه یه‌كێك له‌و كه‌سایه‌تیی ‌ه‬

‫دامه‌زراو ‌ه زه‌به‌الحانه‌ش ل ‌ه الیه‌كی‌تر‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬

‫ده‌گمه‌نان ‌ه نێوزه‌د ده‌كرێت‪ ،‬ک ‌ه توانیویه‌تی ب ‌ه‬

‫وایكردوو ‌ه فه‌تحولاڵ گویله‌ن كه‌سایه‌تییه‌كی‬

‫دانایی‌و بلیمه‌تیی بانگه‌واز ‌ه ئیسالمییه‌كه‌ی‬

‫تا راده‌یه‌ك ته‌مومژاوی هه‌بێت‌‪.‬‬

‫ێ وروژان��دن��ی دام���ه‌زراوه‌ی‬ ‫باڵوبكاته‌و ‌ه ب ‌‬ ‫سه‌ربازیی ــ پارێزه‌ری سیكیۆالریزم ــ یاخود‬ ‫دامه‌زراوه‌ی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه حكومه‌ت‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫په‌راوێزو سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪1‬ــ فتح الل ‌ه غولین تحاور مع اآلخر تفهمه‌‪ ،‬محود‬ ‫خلیل‪ ،‬بحث منشور علی شبك ‌ة االنترنیت‪ ،‬اإلسالم‬ ‫اونالین‪ ،‬نیت‪ ،‬ص‪.2‬‬ ‫‪2‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪3‬ــ الحركة النورسی ‌ة في التركیا المعاصرة‪‌،‬ابراهیم‬ ‫خلیل احمد العالف‪ ،‬بحث مقدم الی مؤتمر األول‬ ‫لمركز الدراسات التركی ‌ة في الجامعة الموصل‪،‬‬ ‫حزیران ‪1989‬‬ ‫ـ��ـ ال��ن��ورس��ي ال��رائ��د اإلس�لام��ي الكبیر‪ ،‬محسن‬ ‫عبدالحمید‪ ،‬الموصل‪.1987 ،‬‬ ‫‪4‬ــ الحركات اإلسالمی ‌ة في التركیا (دراس�� ‌ة في‬ ‫الفكر وال��م��م��ارس��ة)‪ ،‬ط��ارق عبد الجلیل السد‪،‬‬ ‫القاهرة‌‪ ،2002 ،‬ص ‪.204‬‬ ‫‪5‬ــ فتح الل ‌ه غولین عولم ‌ه إنسانی ‌ة جدیدة‌‪ ،‬مجدی‬ ‫سعید‪ ،‬مقال منشور ‌ة علی شبكة اإلنترنیت‪ ،‬علی‬ ‫الموقع اإلسالم اونالین‪ ،‬نیت‪ ،‬ص‪.2‬‬ ‫‪6‬ــ تركیا الجمهوریة الحائر ‌ة مقاربات في الدین‬ ‫السیاس ‌ة والعالقات الخارجیة‌‪ ،‬محمد نورالدین‪،‬‬ ‫بیروت‪ ،1998 ،‬ص‪.180‬‬ ‫‪7‬ــ ق��راءة في أفكار النخب ‌ة السیاسی ‌ة اإلسالمی ‌ة‬ ‫في التركیا‪ ،‬طالل یونس الجلیلي‪ ،‬الموصل‪،2007 ،‬‬ ‫ص‪.108‬‬ ‫‪8‬ــ حجاب وح��راب الكمالی ‌ة وأزم��ات الهوی ‌ة في‬ ‫التركیا‪ ،‬محمد نورالدین‪ ،‬بیروت‪ ،2001 ،‬ص ‪.244‬‬ ‫‪9‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪.‬‬ ‫‪10‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪.244‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ القوی الفاعلة في المجتمع التركي‪ ،‬كریم‬ ‫محمد حمز ‌ه وادهام علی الجبوري‪ ،‬بغداد‪،2002 ،‬‬ ‫ص‪.66‬‬

‫‪12‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪ 244‬ــ ‪.245‬‬ ‫‪13‬ــ قبع ‌ة وعمامة مدخل الی الحركات االسالمی ‌ة‬ ‫في تركیا‪ ،‬محمد النور الدین‪ ،‬بیروت‪،1997 ،‬‬ ‫ص‪.45‬‬ ‫‪14‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ص‪.245‬‬ ‫‪15‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 205‬ــ ‪.206‬‬ ‫‪16‬ــ تركیا الجمهوریة‌‪ ،‬نور الدین‪ ،‬ل‪.181‬‬ ‫‪17‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.245‬‬ ‫‪18‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.206‬‬ ‫‪19‬ــ‌تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪ 187‬ــ ‪.188‬‬ ‫‪20‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬السد‪ ،‬ل‪.207‬‬ ‫‪21‬ـ��ـ بابه‌تێك ل ‌ه ت��ۆڕی ئه‌نته‌رنێتدا به ‌ن��اوی‪:‬‬ ‫انتخابات االحد في التركیا‪ ،‬الطرق الدینی ‌ة ونفوذها‪.‬‬ ‫‪22‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.107‬‬ ‫‪23‬ــ تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.182‬‬ ‫‪24‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 182‬ــ ‪.183‬‬ ‫‪25‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬السد‪ ،‬ل‪ 207‬ــ ‪.208‬‬ ‫‪26‬ــ تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.185‬‬ ‫‪27‬ــ الجلیلي‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.119‬‬ ‫‪28‬ــ‌تركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.208‬‬ ‫‪29‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪.209‬‬ ‫‪30‬ـ��ـ اإلسالمیون في التركیا الحدیثة‪ ،‬ل‪( 7‬ل ‌ه‬ ‫تۆڕه‌كانی ئه‌نته‌رنێتدا باڵوكراوه‌ته‌وه‌)‪.‬‬ ‫‪31‬ــ التركیا الجمهوریة‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.190‬‬ ‫‪32‬ــ حجاب وحراب‪ ،‬نورالدین‪ ،‬ل‪.246‬‬ ‫‪33‬ـ���ـ تركیا بین العلمانیة واإلس�ل�ام ف��ي قرن‬ ‫العشرین‪ ،‬ولید رضوان‪ ،‬بیروت‪ ،2006 ،‬ص‪.290‬‬ ‫‪34‬ــ سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪ 290‬ــ ‪.291‬‬ ‫‪35‬ــ السد‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪. 210‬‬

‫‪111‬‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫نووسینی‪ :‬هاوسەر سابیر هەورامی‬ ‫یاریدەدەری توێژەر‬ ‫بەشی زانستە رامیارییەكانی زانكۆی سلێمانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫پەیوەندیی نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئەوانەی قسەیان لە سەر ئەم بابەتە كردووە‬

‫سەرەتا پێم باشە باسێكی پەیوەندیی نێوان‬

‫ێ ئ��اڕاس��ت��ەی سەرەكیمان هەیە‬ ‫دەڵ��ێ��ن س�� ‌‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی بكەم‪ .‬بێگومان لەوەدا‬

‫بۆ پەیوەندیی نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسی‪:‬‬

‫نییە پەیوەندی هەیە لە نێوانیاندا‪ .‬لەبەر ئەوە‬

‫ئاڕاستەی یەکەم دەڵێن‪ :‬ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫لێرەدا كورتە پێناسەیەك لە سەر هەریەك لە‬

‫ت بە یەكەوە كۆبكرێنەوە‪،‬‬ ‫دوو شتن‪ ،‬کە ناكرێ ‌‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی دەخەینەڕوو‪.‬‬

‫واتە پێچەوانەی یەكترن‪.‬‬

‫ـ���ـ ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام ی��ەك��ێ��ك��ە ل���ە ئ��ای��ی��ن��ە‬

‫ئ���اڕاس���ت���ەی دووەم دەڵ���ێ���ن‪ :‬ئ��ی��س�لام و‬

‫ئاسمانییەكان‪ .‬لەگەڵ ئ��ەوەش��دا دوایەمین‬

‫دیمۆكراسی هیچ ناكۆكییەك لە نێوانیاندا‬

‫ئایینی ئاسمانییە‪ ،‬كە پەیامەكەی لە الیەن‬

‫نییە‪ .‬ئیسالم ن��ەف��ی دی��م��ۆك��راس��ی ن��اك��ات‌و‬

‫پەروەردگارەوە بە هۆی فریشتەیەكەوە بە‬

‫دیمۆكراسیش نەفی ئیسالم ناكات‪.‬‬

‫ن��اوی جوبرەئیل‌ەوە ن��ێ��ردراوە‪ .‬بۆ یەكێك‬

‫ئاڕاستەی سێیەم دەڵێن‪ :‬پێویستە جیاوازیی‬

‫لە كەسایەتییەكانی شاری مەككە بە ناوی‬

‫ک بنەمای‬ ‫بكەین لە نێوان دوو شتدا‪ ،‬كە هەندێ ‌‬

‫محەمەد كوڕی عەبدولاڵ(د‪.‬خ)بووە‪ .‬ئەمەش‬

‫جەوهەری دیمۆكراسی هەن دژی بنەماكانی‬

‫بە رێگەی سروش‪ ،‬واتە وەحی‪.‬‬

‫ک بنەمای‌تر هەن لە‬ ‫ئیسالمن‪ ،‬بەاڵم هەندێ ‌‬

‫ــ دیمۆكراسی یەكێكە لە كۆنترین رێبازەكانی‬

‫دیمۆكراسیدا‪ ،‬كە دژی ئیسالم نین‪ .‬بۆیە‬

‫حكومڕانی‪ ،‬كە لە دێرینەوە هەبووە‪ .‬جۆرە‬

‫ئیسالم بە رەهایی دیمۆكراسی رەتناكاتەوە‌و‬

‫سادەو سەرەتاییەكەی دەكرێت بدرێتە پاڵ‬

‫ب��ە رەه��ای��ی��ش قبوڵی ن��اك��ات‪ )1(.‬ل��ێ��رەدا من‬

‫ت‬ ‫دەوڵ��ەت ــ ش��اری یۆنان‪ ،‬ب��ەاڵم ناتوانرێ ‌‬

‫ئاڕاستەی سێیەمم هەڵبژاردووە‪ ،‬كە ئیسالم‌و‬

‫یەك پێناسە بۆ دیمۆكراسی بكرێت‪ .‬لەبەر‬

‫دیمۆكراسی خاڵی ه��اوب��ەش‌و جیاوازیان‬

‫ئ��ەوەی هەر ك��ەس‌و الیەنێك بە شێوەیەك‬

‫هەیە‪ .‬ب��ەو پێودانگەی‪ ،‬کە ئ��ەم ئاڕاستەیە‬

‫تەفسیری ب��ۆ ك����ردووە‪ .‬بۆیە منیش یەك‬

‫زیاتر نزیكە لە واقیعەوەو زیاتریش باسی‬

‫پێناسەی تا رادەی��ەك شاملم هەڵبژاردووە‬

‫خ��اڵ��ی ج��ی��اواز دەك��ەی��ن‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوەی لە‬

‫ئەویش پێناسەیەكی ئیبراهام لینكۆڵن‌ە‪ ،‬كە‬

‫راستیدا ئیسالم‌و دیمۆكراسی زیاتر خاڵی‬

‫دەڵێت‪ :‬دیمۆكراسی حوكمی گەلە لە پێناوی‬

‫جیاوازیان هەیە وەك لە خاڵی هاوبەش‪.‬‬

‫گەلدا بە هۆی گەلەوە‪ ،‬یان دەتوانین بڵێین‪:‬‬ ‫دیمۆكراسی حوكمی زۆری��ن��ەی��ەو گرەنتی‬ ‫كردنی مافی كەمینەیە‪.‬‬

‫خاڵە هاوبەشەكانی نێوان ئیسالم‌و‬

‫‪113‬‬

‫دیمۆكراسی‬

‫داوە‌و داوێتیی ‌ه ده‌ست خەڵك‪ .‬تاوەكو ئەمیری‬

‫ی���ه‌ک���ه‌م‪ :‬خ��ەڵ��ك‌و ج���ەم���اوەر س���ەرچ���اوەی‬

‫خۆیان هەڵبژێرن‪ .‬هەر لە سەر ئەو بابەتەش‬

‫دەسەاڵتن‪.‬‬

‫خوای گه‌ورە فەرموویه‌تی‌‪ :‬وأمرهم شوری‬

‫ئەم خاڵە وەك چۆن یەكێكە لە بنەماكانی‬

‫بینهم‪.‬‬

‫دیمۆكراسی‪ ،‬كە دەبێت هەموو دەس��ەاڵت‬

‫دووه‌م‪ :‬كارو چاالكیی سیاسی مافی هەموو‬

‫ب���ەدەس���ت م��ی��ل��ل��ەت��ه‌و ‌ه ب��ێ��ت‌و ب��ۆ میللەت‬

‫هاوواڵتییانە بێ‌ جیاوازی‪.‬‬

‫بگەڕێتەوە‪ ،‬بۆ دیاریكردنی فەرمانڕەواكان‌و‬

‫ئیسالم‌و دیمۆكراسی هەردووكیان لە سەر‬

‫دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‌و بەرنامەدانان‬

‫ئەوە كۆكن‪ ،‬كە كارو چاالكیی سیاسی مافێكی‬

‫بۆ بەڕێوەبردنی واڵت‪ .‬بە هەمان شێوەو بەر‬

‫گشتی خەڵكەو لە سەر هیچ كەس تاپۆ نییه‌‌و‬

‫لە سەرهەڵدانی دیمۆكراسیش یەكێك بووە لە‬

‫بۆ هیچ كەسێک ق��ۆڕخ‌و پ��اوەن��د ن��ەك��راوە‪.‬‬

‫پایەو بنەما گرنگەكانی سیستمی حوكمڕانی‬

‫واتە هەروەك چۆن لە دیمۆكراسیدا هەموو‬

‫ئیسالم‪ ،‬بگرە بە درێژایی مێژووی پێغەمبەران‬

‫كەسێك مافی ئەوەی هەیە خۆی كاندید بكات‬

‫هیچ كاتێك یەكێك لە پێغەمبەرانی خودا‬

‫ب��ۆ س��ەرك��ردای��ەت��ی دەس���ەاڵت ب��ە مەرجێك‬

‫نەیتوانیوە ق���ەوارەو دەسەاڵتێكی سیاسی‬

‫مەرجەكانی كاندیدی تێدا بێت ئەو كاتە بۆی‬

‫دابمەزرێنێت‪ .‬مەگەر پاش هۆشیاركردنەوەی‬

‫هەیە دەسەاڵت بگرێتەدەست‪ ،‬ئه‌وا بە هەمان‬

‫خ��ەڵ��ك‌و وەرگ��رت��ن��ی شەرعیەتی ج��ەم��اوەر‬

‫شێوە لە نیزامی ئیسالمیشدا موسوڵمانان‬

‫ئینجا ئ��ەو ك��ارەی��ان ك���ردووە‪ .‬وات��ە وێ��ڕای‬

‫هەموویان وەك یەكن‌و لە ماف‌و ئازادییەكاندا‬

‫شەرعیەتی ئاسمان‪ ،‬شەرعیەتی زەویشیان‬

‫یەكسانن‪ .‬وەك خوای گەورە فەرموویه‌تی‪:‬‬

‫مسۆگەركردووە ئینجا بانگەشەی قەوارەو‬

‫إنما المؤمنون اخوە (الحجرات‪ )10/‬ئەوە بە‬

‫دەوڵەتیان كردووە‪ )2(.‬ئەمەش مانای ئەوەیە‬

‫نیسبەت بڕوادارانەوە‪ .‬ئەو نا موسوڵمانانەش‬

‫چۆن لە دیمۆكراسیدا سیستمی هەڵبژاردن‬

‫لە ژێر سایەی دەوڵەتی ئیسالمیدا دەژین‌و‬

‫هەیە‪ ،‬كە خەڵكی بە ئازادانە فەرمانڕەوای‬

‫هاوواڵتیین ئ��ەوان��ی��ش وەك موسوڵمانان‬

‫خۆیان هەڵدەبژێرن‪ ،‬ئه‌وا بە هەمان شێوە‬

‫خ��اوەن��ی م��اف��ن ب��ێ ج����ی����اوازی‪ )4(.‬وات���ە بە‬

‫لە ئیسالمیشدا هەڵبژاردن هەیە‪ .‬بۆ ئەوەی‬

‫هەمان شێوەی دیمۆكراسی لە ئیسالمیشدا‬

‫موسڵمانان فەرمانڕەوای خۆیان هەڵبژێرن‪.‬‬

‫ت لە نێوان خەڵكدا لە پێدانی‬ ‫جیاوازی ناكرێ ‌‬

‫بەڵگەش زۆرە ل��ە ئیسالمدا ل��ە س��ەر ئەو‬

‫مافەكانیان‪ .‬هەرچەندە ئەگەر موسوڵمانیش‬

‫بابەتە‪ ،‬كە پێغەمبەر (د‪.‬خ) بڕیاری بەیعەتی‬

‫نەبن‪ .‬هەروەك چۆن دیمۆكراسی جیاوازیی‬

‫(‪)3‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ناكات لە نێوان بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی‬

‫خاڵی‌تر‪.‬‬

‫ئادەمیزاددا‪ ،‬بە هەمان شێوە ئیسالم رۆژێك‬

‫لێرەدا من جەخت لە سەر خاڵە جەوهەرییەكان‬

‫لە رۆژان جیاوازیی ن��ەك��ردووە لە نێوان‬

‫دەكەمەوە‪.‬‬

‫بنەچەو رەنگە جیاوازەكانی مرۆڤایەتیدا‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لە ئیسالمدا بە رێ��زەوە سەیری‬

‫خاڵە جیاوازەكانی نێوان ئیسالم‌و‬

‫مرۆڤایەتی ك��راوەو بە سوك سەیری هیچ‬

‫دیمۆكراسی‬

‫كەواتە دابەشكردنی‬

‫لێرەشدا ه��ەروەك خاڵە هاوبەشەكان تەنیا‬

‫ئینسانێك ن��ەك��راوە‪.‬‬

‫ئەر‌ک‌و مافەكان لە هەریەك لە دیمۆكراسی‌و‬

‫خاڵە جەوهەرییە جیاوازەكانی نێوان ئیسالم‌و‬

‫ئیسالمدا ب��اس��ك��راوەو بوونی هەیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ت بە‬ ‫دیمۆكراسی وەردەگ��ری��ن‪ ،‬كە دەك��رێ�� ‌‬

‫ک‬ ‫دەبێت ئەوەش بزانین لە ئیسالمدا هەندێ ‌‬

‫چەند خالێكەوە‪ .‬لەوانە‪:‬‬

‫ک كەس‬ ‫پ��ۆس��ت‌و ئ���ەرك ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫‪١‬ــ فەرمانڕەوایی بااڵو رەها لە ئیسالمدا هی‬

‫ناتوانێت وەریبگرێت‪.‬‬

‫خودایەو لە دیمۆكراسیەتدا هی مرۆڤە‪:‬‬

‫ت بە‬ ‫ت ب��ب��ێ�� ‌‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ئ���اف���رەت ن��ات��وان��ێ�� ‌‬

‫ئ��ەم خاڵە سەرەكی‌ترین خاڵی جیاوازیی‬

‫پێشەوا‪ .‬ناكرێت بە كۆیلە‪ ،‬كە ئەمەش لە‬

‫نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسییە‪ .‬بەڵگەش لە‬

‫بەرژەوەندیی خودی ئافرەتدایه‌‪ .‬سەرەڕای‬

‫سەر ئ��ەوەی‪ ،‬كە حوكمڕانیەتی بااڵو رەها‬

‫ئەمانەش چەند خاڵێكی‌تری هاوبەش هەیە‬

‫تەنیا هی خودایە لە ئیسالمدا‪ ،‬بۆ نموونە‬

‫لە نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسیدا وەك ماف‌و‬

‫خ��وای گ��ەورە فەرموویەتی‪ :‬إن الحكم اال‬

‫ئازادییە گشتییەكان‌و ئازادییە كەسییەكان‪،‬‬

‫للە أمر أال تعبدوا اال ایاه ذلك الدین القیم‪.‬‬

‫ك��ە چ��ۆن ل��ە دیمۆكراسیدا م��رۆڤ ئ��ازادە‬

‫(یوسف‪ )40/‬ئەم ئایەتەش بەڵگەیە لە سەر‬

‫ل��ە دەرب��ڕی��ن��ی رای خ��ۆی��دا‪ ،‬ه���ەروەه���ا لە‬

‫ئ����ەوەی ه���ەر ك��ەس��ێ��ك ب��ی��ەوێ��ت ب��ە خ��ودا‬

‫ئیسالمیشدا مرۆڤ ئازادە لە دەربڕینی رای‬

‫پەرست دابنرێت‌و بە دیندارێكی راس��ت لە‬

‫خۆی لە سەر مەسەلەكان‪ .‬هەروەك چۆن لە‬

‫قەڵەم ب��درێ��ت‪ ،‬ئ��ەوا دەبێت تەنیا خ��ودا بە‬

‫دیمۆكراسیدا دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‬

‫حوكمڕان‌و بەرنامەدانەری خ��ۆی‌و خەڵك‬

‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتی دەس��ەاڵت��دار دیاریكراوە‬

‫ب��زان��ێ��ت‌‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە ن��ی��زام��ی دی��م��ۆك��راس��ی��دا‬

‫بۆ مانەوە‪ ،‬بە هەمان شێوە لە ئیسالمیشدا‬

‫فەرمانڕەوای رەها مرۆڤەو هەموو یاساو‬

‫دەستاودەستكردنی دەس��ەاڵت هەیە‪ ،‬بەاڵم‬

‫بەرنامەكان دەستكردی مرۆڤە‪.‬‬

‫مەبەست‬

‫ك��ات��ی ب��ۆ دی��اری��ن��ەك��راوە‪ .‬ل��ەگ��ەڵ چەندین‬

‫ت س���ەروەری تەنیا بۆ‬ ‫ل��ەوەی‪ ،‬كە دەوت��رێ�� ‌‬

‫(‪)5‬‬

‫(‪)6‬‬

‫‪115‬‬

‫شەریعەت‌و خودایە بۆ ئەوەیە ئەو دەوڵەتە‬

‫ك��ۆم��ەڵ ب��ە ب���اوەڕ‌و ع��ەق��ی��دەوە پەیوەستە‪.‬‬

‫ببێتە دەوڵەتێكی دەستووری‌و سەرچاوەیەك‬

‫ب����اوەڕو ع��ەق��ی��دە ب��ن��اغ��ەی ه��ەم��وو شتێكە‪،‬‬

‫هەبێت لە كاتی ناكۆكیدا هەموو الیەك بۆی‬

‫هەروەها كارو چاالكی سیاسی لە ئیسالمدا‬

‫بگەڕێتەوە‪ ،‬بەاڵم لە دەسەاڵتەكانی‌تردا ئەو‬

‫م���ادەم راس���ت‌و س��اغ بێت‪ ،‬ب��ە ج��ۆرێ��ك لە‬

‫س��ەروەری��ی��ە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ تاكێك‪ ،‬یان‬

‫خوداپەرستی دادەنرێت‪ ،‬بەاڵم دیمۆكراسی‬

‫دەستەیەك‪ .‬وات��ە لە ئیسالمدا سەرچاوەی‬

‫پەیوەست نییە بە هیچ عەقیدەو ئەخالقێكەوە‪.‬‬

‫یاسادانان خودای گەورەیە‪ .‬پێغەمبەر(د‪.‬خ)‬

‫هەر شتێك زۆرینە دەنگی لە سەر بدات‪ ،‬ئەوا‬

‫س��پ��ێ��ردراوە لە الی��ەن خ��وای گ���ەورەوە بۆ‬

‫پەسەندکراوە‪ .‬تەنانەت ئەگەر پێچەوانەی‬

‫گەیاندنی بەرنامەی خودا بە خەڵك‪ .‬كەواتە‬

‫ئەخالق‌و دی��ن‌و عاداتی ئ��ەو كۆمەڵگایەش‬

‫حاكم جێبەجێكەری حوكمەكانی خ��ودای‬

‫بێت‪.‬‬

‫گەورەیە لە سەر خەڵك‪ ،‬هەروەها ئیجتیهاد‬

‫‪3‬ــ راستكردنەوەو رەخنەلێگرتنی دەسەاڵت‬

‫دەكات لە حوكمە شەرعییەكاندا لە سەرچاوە‬

‫لە ئیسالمدا ئەركێكی شەرعییە نەك بەس‬

‫بنەڕەتییەكانی ش��ەری��ع��ەدا‪ .‬لە کاتێکدا لە‬

‫ماف‪:‬‬

‫نیزامی دیمۆكراسیدا مافی یاسادانان هی‬

‫ئەگەر بە پێی نیزامی دیمۆكراسی مافی رەوای‬

‫گەلە‪ .‬كەواتە دەستوورو هەموو یاساكان‬

‫هەر هاوواڵتییەكە رەخنە لە دەسەاڵتدار‌و‬

‫دەستكردی دەستی مرۆڤ خۆیەتی‪ .‬ئامانجی‬

‫ك��ارب��ەدەس��ت��ان‌و س��ی��اس��ەت��م��ەداران��ی واڵت‬

‫دیمۆكراسی گەیاندنی مرۆڤە بە ئەوپەڕی‬

‫بگرێت‌و هەڵەو كەمی‌وكورتییەكانیان بخاتە‬

‫خۆشی راستەقینە لە نێوان یاسایەك‪ ،‬كە بە‬

‫ب���ەرچ���او‪ ،‬ه���ەروەه���ا پ��ەن��ج��ە ب��خ��ات��ە س��ەر‬

‫پشت بەستن بە مرۆڤ دان��راوە‪ .‬لە كاتێكدا ‬

‫برینەكان‪ .‬هاوکات لە ئیسالمدا رەخنەگرتن‌و‬

‫م���رۆڤ ل��ە باشترینی ح��اڵ��ەت��ەك��ان��ی��دا وات��ە‬

‫راستكردنەوەی هەڵسوڕاوانی بواری حوكم‌و‬

‫لەوپەڕی پاكی‌و دابڕاو لە خۆشییەكانی هەر‬

‫سیاسەت وێ���ڕای ئ���ەوەی م��اف��ە‪ ،‬ئەركێكی‬

‫موعەرەزە بۆ هەڵە‪ .‬ئەمەش مرۆڤ باجەكەی‬

‫شەرعی‌و پێویستیشە‪ .‬ئ��ەوەش ئاشکرایە‪،‬‬

‫دەدات‪ ،‬ب��ەاڵم خ��وای ت��اك‌و تەنیا ب��ە هیچ‬

‫كە ئەرك ماف لە یەك جیاوازن‪ ،‬بە تایبەت‬

‫شێوەیەك هەڵە ناكات‪.‬‬

‫(‪)7‬‬

‫(‪)8‬‬

‫ل��ە ئ��ی��س�لام��دا‪ )9(.‬چونكە م���رۆڤ دەت��وان��ێ��ت‬

‫‪٢‬ــ سیاسەت‌و حوكم لە ئیسالمدا بە عەقیدەو‬

‫چاوپۆشی لە مافەكانی بكات‌و دەستبەرداری‬

‫خواپەرستی‌و ئەخالقەوە پەیوەستە‪:‬‬

‫بێت‪ ،‬بەاڵم چونكە ئەرک لێپرسینەوەو سزای‬

‫لە ئیسالمدا حوكم‌و سیاسەت وەك هەر‬

‫لە دوای��ە‪ .‬مرۆڤ سەرپشك نییە لە كردن‌و‬

‫ج��م��وج��وڵ‌و چ��االك��ی��ی��ەك��ی دی��ك��ەی ت��اك‌و‬

‫ن��ەك��ردن��ی��دا‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ب��ە ئاسانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫دەستی لێ‌ هەڵناگرێت‪.‬‬

‫تەنیا ڕوونی دەكاتەوە‪ ،‬بەاڵم لە دیمۆكراسیدا‬

‫‪4‬ـ��ـ راوێ���ژ چ��وارچ��ێ��وەی شەریعەتە‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫ی��اس��ای دان����راو (ت��ەش��ری��ع) هێنانە ئ���اراو‬

‫دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە‪:‬‬

‫دۆزی��ن��ەوەی یاسایەكە لە نەبوونەوە‪ ،‬واتە‬

‫لێرەدا مەبەست ئەوەیە‪ ،‬كە دیمۆكراسی‌و‬

‫یاساكە لە بنەڕتدا نیە بەڵكو م��رۆڤ خۆی‬

‫راوێ����ژی ئیسالمی ج��ی��اوازن ل��ە یەكتری‪،‬‬

‫دایدەهێنێت‌و دروستی دەكات‪.‬‬

‫چونكە دی��م��ۆك��راس��ی دەس��ت��ی پ��ەرل��ەم��ان‌و‬

‫س���ەرەڕای ئ��ەم جیاوازییە جەوهەرییانەی‬

‫نوێنەرانی میللەت ئ��ازادو ئ��اوەاڵ دەك��ات بۆ‬

‫ن���ێ���وان ئ��ی��س�لام‌و دی��م��ۆك��راس��ی چ��ەن��دی��ن‬

‫هەر یاسادانان‌و هەر بڕیاردانێك‪ ،‬كە حەزی‬

‫جیاوازی‌تر هەیە لە نێوانیاندا‪ .‬یەكێك لەوانە‬

‫لێ بێت‪ ،‬یان لە بەرژەوەندیی خەڵكیدا بێت بێ‬

‫لە دیمۆكراسیدا دەوترێت مرۆڤ ئ��ازادە لە‬

‫رەچاوكردنی عادات‌و دین‌و شەریعەت‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەربڕینی بیروڕاو داواكردنی مافەكانی خۆیدا‪،‬‬

‫راوێژ لە ئیسالمدا ئەندامەكانی شەریعەتی‬

‫بەاڵم کاتێک دێیتە سەر واقیع پێچەوانەی ئەمە‬

‫خوا دەستیگرتوون‌و دەستی بەستوون لە‬

‫دەبینین‪ .‬بۆ نموونە واڵتێكی وەك فەرەنسا‬

‫ئاست هەر بڕیارو یاسایەكدا‪ ،‬كە پێچەوانەی‬

‫یەكێكە لە داهێنەرانی فیكرەی دیمۆكراسی‌و‬

‫دەقێكی شەریعەت بێت‪ .‬بگرە لە ئیسالمدا‬

‫واڵتی پێشكەوتووی دیمۆكراسییە‪ ،‬بەاڵم لە‬

‫ت��ەن��ان��ەت پ��ێ��غ��ەم��ب��ەری خ��������وداش(د‪.‬خ) لە‬

‫هەما كاتدا حیجاب لەو واڵتە قەدەغە دەكرێت‪.‬‬

‫بەرامبەر شەریعەتدا هیچ مافێكی پێنەدراوە‬

‫ئەمەش خۆی لە خۆیدا پێشێلكردنی مافی‬

‫تەنیا جێبەجێ‌كردنی نەبێت‪ )10(.‬واتە راوێژ‬

‫م��رۆڤ‌و كەمكردنەوەی ئازادیی بیروڕایە‪.‬‬

‫ل��ە ئ��ی��س�لام��دا چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە‪ ،‬كە‬

‫لە كاتێكدا مافی مرۆڤ ناخرێتە دەنگدانەوە‪،‬‬

‫ت لێی الب���دات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ش��ەری��ع��ەت��ە‌و ناتوانێ ‌‬

‫ب���ەاڵم ل��ە ئیسالمدا ه��ەم��وو كەسێك بۆی‬

‫دیمۆكراسی هیچ چوارچێوەیەكی نییە‪.‬‬

‫هەیە بیروڕای خۆی دەرببڕێت‪ .‬ئازادە کام ‬

‫‪٥‬ــ پێناسەی یاسادانان لە ئیسالمدا جیاوازە‬

‫ئایینە هەڵبژێرێت‪ .‬ه��ەروەك خودای گەورە‬

‫لە پێناسەی یاسادانان لە دیموكراسیدا‪:‬‬

‫ف��ەرم��ووی��ەت��ی‌‪ :‬ال اك���راە ف��ي ال��دی��ن‪ .‬ل��ێ��رەدا‬

‫ل��ە ئیسالمدا بریتییە ل��ە روون��ك��ردن��ەوەی‬

‫مەبەستم ئەوە نییە رەخنە لە دیمۆكراسی‬

‫حوكمی شتێك‪ ،‬یان روون��ك��ردن��ەوەی دەقە‬

‫ب��گ��رم‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل��ە راس��ت��ی��دا دی��م��ۆك��راس��ی‬

‫قورئانی و ف��ەرم��وودەك��ان��ی پێغەمبەر‪ ،‬كە‬

‫چاكترین سیستمی ئ��ەم س��ەردەم��ەی��ە‪ ،‬كە‬

‫شەریعەتی ئیسالمی دەیخوازێت‪ .‬واتە ئەو‬

‫زۆربەی واڵتە پێشكەوتووەكانی جیهان بە‬

‫شتە وەك بنەما ئیسالم هەیەتی‌و تەشریع‬

‫هۆی نیزامی دیمۆكراسییەوە گەشتوون بەو‬

‫(‪)11‬‬

‫‪117‬‬

‫ئاستە‪ .‬مەبەستم لە ج��ۆری پەیڕەوكردنی‬

‫چارەسەری تایبەتی هەیە بۆ هەموو كێشەو‬

‫پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی ئ��ەو سیستمەیە ل��ە الی��ەن‬

‫الیەنە سیاسی‌و ئابووری‌و سەربازی‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫واڵت���ان���ەوە‪ ،‬ك��ە ه��ەر واڵت��ێ��ك ب��ە گ��وێ��رەی‬

‫ه����ەردوو ب��اب��ەت (ئ��ی��س�لام‌و دی��م��ۆك��راس��ی)‬

‫بەرژەوەندیی خۆی پەیڕەوی دەكات‪ .‬ئایینی‬

‫خ��اوەن��ی زۆرت��ری��ن میتۆدی پەیڕەوكراون‬

‫ئیسالمیش ب��ە ه��ەم��ان شێوە ه��ەر واڵتێك‬

‫لە جیهانی مرۆڤایەتی‌دا‪ .‬بۆیە بایەخی ئەم‬

‫ب��ە گ��وێ��رەی ب���ەرژەوەن���دی‌و خویندنەوەی‬

‫بابەتە لەمەوە سەرچاوە دەگرێت‪ .‬هەندێك‬

‫خ��ۆی تەفسیری ب��ۆ دەك����ات‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە‬

‫الیەن وەك ئیسالمی سیاسی پێیان وایە‪ ،‬كە‬

‫دەكرێت بڵێین سەرجەم واڵت��ان یەك جۆر‬

‫ناكرێت ئایینی ئیسالم بەم شێوە بەرفرەوانە‬

‫لە دین‌و یەك جۆر لە دیمۆكراسی پەیڕەو‬

‫ب��ەراورد بكرێت لەگەڵ ئایینی مەسیحیەت‪،‬‬

‫ناكەن‪ ،‬بەاڵم جیاوازییەكە لێرەدا ئەوەیە‪ ،‬كە‬

‫كە بریتی بووە لە پەیوەندییەكی رووحی لە‬

‫دیمۆكراسی دەستكردی م��رۆڤ خۆیەتی‌‪.‬‬

‫ێ ئەوەی شۆڕبێتەوە بۆ‬ ‫نێوان تاك‌و خودا ب ‌‬

‫هەر مرۆڤ خۆی دەتوانێت گۆڕانكاری تێدا‬

‫نێو رەهەندە سیاسی‌و ئابووری‪ ..‬هتد‪ .‬بۆیە‬

‫بكات‪ ،‬ب��ەاڵم ئیسالم دەستكردی خودایەو‬

‫رەوتی ئیسالمی سیاسی سەرەڕای ئەوەی‪،‬‬

‫م��رۆڤ دەت��وان��ێ��ت روون��ك��ردن��ەوە ل��ە سەر‬

‫ك��ە دی��م��ۆك��راس��ی��ەت ب��ە باشترین سیستم‬

‫هەندێك دەق��ی ب��دات‪ ،‬كە رێگەی پ��ێ��دراوە‪،‬‬

‫دەزان���ن ب��ە ب���ەراورد ل��ەگ��ەڵ سیستمەكانی‬

‫بەڵكو ناتوانێت دەستكاری دەقە سابتەكان‬

‫سیاسی بەشەری‪ ،‬بەاڵم لە هەمان كاتدا پێیان‬

‫بكات‪ ،‬كە لە قورئاندا هاتوون‪.‬‬

‫وایە ئایینی ئیسالم بە شێوەیەكی بەرباڵوتر‬ ‫باس لە هەموو ئەو مافانەی ك��ردووە‪ ،‬كە‬

‫دەرئەنجام‬

‫دیمۆكراسیەت ب��ان��گ��ەوازی ب��ۆ دەك���ات لە‬

‫بابەتی ئیسالم‌و دیمۆكراسی‌و قسەكردن‬

‫چوارچێوەی خۆیدا‪ .‬لێرەدا بۆچوونی رەوتە‬

‫ل���ە س����ەر ب��ن��ەم��اك��ان‌و خ��اڵ��ە ه���اوب���ەش‌و‬

‫جیاوازەكانی نێو جیهانی ئیسالمی باسكراوە‬

‫جیاوازەكانیان یەكێكە ل��ەو بابەتانەی‪ ،‬كە‬

‫سەبارەت بە دیمۆكراسیەت‪ ،‬كە بە گشتی‬

‫بۆتە جێگای توێژینەوەو بایەخپێدانی لە‬

‫ێ بۆچوون بوون ئەوانیش بریتی بوون‬ ‫س‌‬

‫الی��ەن ب��ی��ری��ارو ت��وێ��ژەران‪ .‬ئ��ەوی��ش لەبەر‬

‫لە‪:‬‬

‫ئ��ەو تایبەتمەندییەی‪ ،‬ك��ە ئایینی ئیسالم‬

‫ــ قبوڵكردنی دیمۆكراسیەت بە تەواوی‪.‬‬

‫هەیەتی‌و بە شێوەیەكی هەمەالیەنەو گشتگیر‬

‫ــ رەتكردنەوەی دیمۆكراسیەت بە تەواوی‪.‬‬

‫هاتۆتەمەیدانەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا بەرنامەو‬

‫ـ���ـ وەرگ���رت���ن���ی ه��ەن��دێ��ک‌ ل���ە الی��ەن��ەك��ان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫دیمۆكراسی‪.‬‬

‫هەروەها باس لە خاڵە جیاوازەكانی نێوان‬

‫م��ن پ��ێ��م وای���ە ب��ۆچ��وون��ی رەوت���ی سێیەم‬

‫هەردوو الیەنی ئیسالم‌و دیمۆكراسی كراوە‪.‬‬

‫زیاتر نزیكە لە عەقاڵنیەت‌و لەگەڵ واقیعدا‬

‫بە شێوەیەكی زانستی هەوڵی خستنەڕووی‬

‫دەگونجێت‪ ،‬چونكە ل��ە الی��ەك قبوڵكردنی‬

‫بۆچوونە جیاوازەكانی الیەنەكان دراوەو‬

‫دیمۆكراسی بە تەواوی بە واتای نەهێشتنی‬

‫لەو جێگایەش‪ ،‬كە پێویست بێت بۆچوون‌و‬

‫س��ن��ووری ن��ێ��وان ئ��ی��س�لام‌و دیمۆكراسی‌و‬

‫شیكردنەوەی خۆشمم لە س��ەر بۆچوونی‬

‫ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی��ان��ە‪ ،‬ك��ە ئ��ەم��ەش دوورە لە‬

‫الیەنە جیاوازەكان داوە لەگەڵ رەچاوكردنی‬

‫واقیعەوە‪ .‬لە الیەكی‌تر رەتكرنەوەی رەهای‬

‫چوارچێوەی زانستی باسەكەو دووربوون لە‬

‫دیمۆكراسیەتیش دیسان دوورە لە مەنتیق‌و‬

‫هەر جۆرە الیەنگری‌و دەمارگیرییەك‪ .‬واتە‬

‫ت هەموو‬ ‫عەقاڵنیەت ل��ەب��ەر ئ���ەوەی ناكرێ ‌‬

‫نە الیەنگری یەكێك لەو الیەنانەم كردووە‪ ،‬نە‬

‫ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی پێچەوانەی‬

‫رەخنەشم ئاڕاستەی هیچ الیەنێك كردووە‪.‬‬

‫ئایینی ئیسالم بن‪ ،‬بەاڵم بۆچوونی سێیەم‬

‫پێم وایە رەوتی میانڕەوی ئیسالمیش زیاتر‬

‫ب��ە شێوەیەكی م��ی��ان��ڕەوان��ە مامەڵە لەگەڵ‬

‫نزیك دەب��ێ��ت��ەوە ل��ە ئ���ەرزی واق��ی��ع ن��ەوەك‬

‫دیمۆكراسیەت دەك��ات‪ .‬بەو شێوەیەی‪ ،‬كە‬

‫فەندەمینتالیست‌و‬

‫چونكە‬

‫ک ل��ە ب��ۆچ��وون��ەك��ان��ی دی��م��ۆك��راس��ی‬ ‫ه��ەن��دێ�� ‌‬

‫ئایینی ئیسالم كراوەیەو مەجالی ئیجتیهادو‬

‫قبوڵ دەك��ات‪ ،‬كە ناكۆك نین لەگەڵ بنەما‬

‫ئاڵوگۆڕو راوێ��ژی تێدایەو ئایینێكی جامدو‬

‫جەوهەرییەكانی ئیسالم‌و ئ��ەو خااڵنەش‬

‫راوەستاو نییە‪.‬‬

‫رەت��دەك��ات��ەوە‪ ،‬كە لەگەڵ بنەماكانی ئایینی‬

‫بۆیە بە گشتی دەكرێت ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئیسالم ناگونجێن‪ .‬ئەم رەوتەش زیاتر پشت‬

‫سەرەڕای بوونی بۆچوونی جیاواز لە یەكتر‬

‫ب��ەم ئایەتە دەبەستێت‪ ،‬ك��ە خ��وای گ��ەورە‬

‫خاڵی هاوبەشیان هەبێت‌و لێك نزیكیش‬

‫دەفەرمووێت‪ :‬فبشر عباد الذین یستمعون‬

‫ک الی��ەن��ەوە ئیسالم‬ ‫ببنەوە‪ .‬وات��ە لە هەندێ ‌‬

‫القول فیتبعون أحسنه وأولئك الذین هداهم‬

‫دیمۆكراسی قبوڵ دەك��ات‌و دیمۆكراسیش‬

‫الله وأولئك هم أولوا األلباب (الزمر ‪17‬ــ ‪)18‬‬

‫ئیسالم قبوڵ دەك��ات‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو گرفتانەی‬

‫ێ‬ ‫واتە‪ :‬مژدە بدە بە بەندەكانم ئەوانەی گو ‌‬

‫ب��ەس��ەر دیمۆكراسیدا دێ��ت ئیسالم لێیان‬

‫لە بۆچوون‌و رای جیاواز دەگرن‌و باشترین‬

‫پارێزراوەو سەالمەتە‪.‬‬

‫پەیڕەو دەك��ەن‪ .‬ئەمانە خ��اوەن ژیرەكانن‌و‬

‫لێرەدا بەوە دەگەین‪ ،‬کە ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬

‫ئ��ەوان��ەن‪ ،‬ك��ە ه��ی��دای��ەت‌و رێنمونی ك��راون‪،‬‬

‫خاڵی هاوبەش‌و جیاوازیان هەیە‪ .‬ئیسالم‬

‫ئوسولییەكان‪،‬‬

‫‪119‬‬

‫بە رەه��ای��ی دیمۆكراسی قبوڵ ن��اك��ات‌و بە‬

‫پەراوێزو سەرچاوە‪:‬‬

‫ت بڵێین‪ ،‬كە‬ ‫رەهاییش رەتیناكاتەوە‪ .‬دەكرێ ‌‬

‫‪١‬ــ ئەمین فەرەج‪ ،‬سیستمی فەرمانڕەوایەتی لە‬

‫خاڵی جیاواز لە نێوان ئیسالم‌و دیمۆكراسیدا‬ ‫زۆرت���رە وەك ل��ە خاڵی ه��اوب��ەش‪ .‬ئیسالم‬ ‫ت لێی‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ناتوانێ ‌‬ ‫البدات‪ ،‬بەاڵم دیمۆكراسی چوارچێوەی نییە‌و‬ ‫بۆچوون لە سەر هەموو مەسەلەیەك دەدات‪،‬‬ ‫هەروەها هەریەكە لە ئیسالم‌و دیمۆكراسی‬ ‫دوو بابەتی س��ەرب��ەخ��ۆن‌و هیچ كامێكیان‬ ‫ک‬ ‫ناچێتە بازنەی ئەوی‌تریانەوە‪ ،‬بەڵكو هەندێ ‌‬ ‫خاڵیان هەیە‪ ،‬كە یەكدەگرنەوە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫ناتوانین بڵێین دیمۆكراسی هەموو شتێكی لە‬ ‫ئیسالمەوە وەرگرتووەو دەچێتە نێو بازنەی‬ ‫ئیسالمەوە‪ ،‬هەروەها بە پێچەوانەشەوە‪.‬‬

‫ئیسالمدا‪ ،‬كۆمەڵێك موحازەراتە‪ ،‬كە پێشكەش‬ ‫بە قوتابیانی قۆناغی سێیەمی كۆلێژی یاساو‬ ‫رامیاری‪ ،‬بەشی رامیاری بۆ ساڵی ‪2008‬بۆ‪2009‬‬ ‫باڵونەكراونەتەوە‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ عەلی باپیر‪ ،‬ت��ەوژم��ی ئیسالمی‌و عەلمانی‬ ‫خ���اڵ���ەه���اوب���ەش‌و ج���ی���اوازەك���ان���ی���ان‪ ،‬ه��ەول��ێ��ر‪،‬‬ ‫نوسینگەی تەفسیر‪ ،2008 ،‬ل‪.213‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ د‪ .‬منیر حمید ال��ب��ی��ات��ي‪ ،‬ال��ن��ظ��ام السیاسي‬ ‫اإلس�لام��ي‪ :‬مقارنا بالدولة القانونیة‪ ،‬دار وائل‬ ‫(للنشر والتوزیع)‪ ،‬االردن‪/‬عمان‪ ،2003 ،‬ص‪.310‬‬ ‫‪٤‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.215‬‬ ‫‪٥‬ــ محفوظ العباسي‪ ،‬خۆرئاوا ب��ەرەو ئیسالم‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬سەردار رەزا‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬چاپەمەنی‌و‬ ‫ئۆفسێتی (پەیڤ)‪ ،2007 ،‬ل‪.395‬‬ ‫‪٦‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪226‬بۆ‪.227‬‬ ‫‪٧‬ــ شێخ فتحي منصور‪ ،‬اإلسالم‌و الدیموقراطیة‪،‬‬ ‫مقالة منبع‪.‬‬ ‫سایت‪:‬‬ ‫‪www.islamonline.com‬‬ ‫‪٨‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬تەوژمی ئیسالمی‌و عەلمانی‬ ‫خاڵەهاوبەش‌و جیاوازەكانیان‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪.229 -228‬‬ ‫‪9‬ــ عەلی باپیر‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ل‪.235‬‬ ‫‪10‬ـ���ـ ع��ەل��ی باپیر‪ ،‬چ��ەن��د مەسەلەیەكی ب��اوی‬ ‫س��ەردەم‪ ،‬هەولێر‪ ،‬نوسینگەی س��ەردەم‪،2005 ،‬‬ ‫ل‪322‬بۆ‪.323‬‬ ‫‪11‬ــ ئەمین فەرەج‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫كارل ماركس‌و راڤەكردنی ئایین‬

‫ل ــ تیموتی بێل‬ ‫نووسینی‪ :‬ویلیام دێ ‌‬

‫(‪)1‬‬

‫وه‌رگێڕانی (لە ئینگلیزییەوە)‪ :‬پێشڕەو محەمەد‬

‫‪121‬‬

‫بۆیە بوو ‌ه بە ئەندامی گرووپێكی خوێندكاری‬ ‫كۆنسێپتە بونیادییەكان (چەمکە‌کانی‬

‫ناسراو بە ناوی (هێگڵییە الوەك��ان)‪ ،‬ئەوان‬

‫قوتابخانه‌ی بونیادگه‌رایی)‬

‫خەریكی برەوپێدانی روان��گ��ەی رادیكالی‌و‬

‫ماتریالیزم (فه‌لسه‌فه‌ی ماددی)ی مێژوویی‬

‫(‪)2‬‬

‫ئەتایستیی دیالێكتیكی هێگڵ بوون‪.‬‬

‫دیالێكتیك (الجدل)‬

‫تێزی دكتۆراكەی ك��ارل ماركس لە بارەی‬

‫م��ۆدێ��ل��ی بەرهەمهێنان (پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان‌و‬

‫فەلسەفەی گریكی بووه‌‌و لە ساڵی ‪1841‬دا‬ ‫ق��ب��وڵ��ك��راوه‌‪ .‬ل���ەب���ەر ئ�����ەوەی ن��ەی��ت��وان��ی��و ‌ه‬

‫رێساكان)‬

‫(‪)3‬‬

‫پ���رۆل���ی���ت���اری���اك���ان‪ ،‬ك��ەپ��ی��ت��ال��ی��س��ت��ەك��ان‪،‬‬ ‫بۆرجوازییه‌کان‬

‫پۆستێك لە زانكۆ وەربگرێت‪ ،‬بۆیە بوو ‌ه‬ ‫ب��ە رۆژن���ام���ه‌ن���ووس ل��ە رۆژن���ام���ەی���ەك بە‬

‫(‪)4‬‬

‫ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان‬

‫(‪)5‬‬

‫ژێرخان ‪ /‬سەرخان‬

‫(‪)6‬‬

‫نامۆبوون‬

‫ن���اوی (رای���ن گ��ات��زی��ت��ە)‪ )8(.‬م��ارك��س وت��اری‬ ‫جۆراوجۆر‌و بەرفره‌وانی نووسیوه‌‪ .‬زیاتر‬

‫(‪)7‬‬

‫گرنگی بە پرسە سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‬

‫ئایدیۆلۆجی‬

‫داوه‌‪ ،‬هەروەها بە شێوەیەكی كەمیش وەك‬ ‫ئیدیتۆری الپ��ەڕەی��ەك خزمەتی ك���ردووه‌‪.‬‬ ‫دەستپێک‬

‫ئ��ەوی��ش ب��ەر ل���ەوەی ل��ە الی���ەن حكومەتی‬

‫ك��ارل ماركس ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1818‬بۆ‬

‫پروسییەوە سانسۆر بكرێت‪ .‬لە نێوان ئەم‬

‫‪ 1883‬ژیاوه‌‪ .‬فەیلەسووفی سیاسیی ئەڵمانی‬

‫شتانەشدا ئ��ەو وت��اری لە ب��ارەی رەوش��ی‬

‫ب����ووه‌‪ .‬ئ���ەو ل��ە ش���اری ت��ری��ەری ئەڵمانیا‬

‫كرێكارانیش نووسیوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1843‬دا‬

‫لەدایك‌و باوكێكی لیبرالی جوولەكە هاتۆته‬

‫م��ارك��س ل��ەگ��ەڵ ه��اوس��ەرەك��ەی��دا؛ ك��ە ت��ازە‬

‫دنیاوه‌‪ .‬ئەو خێزانە بووبوون بە پرۆتێستانت؛‬

‫زەواجی لەگه‌ڵ كردبوو‪ ،‬سەفەری كردوو ‌ه بۆ‬

‫ئ��ەو كڵێسایەی ل��ە س��ەر ب��ن��ەم��ای ئینجیل‬

‫پاریس‪ .‬بۆ ئەوەی لە پێگەی سەرنووسەریدا‬

‫دامەزرابوو‪ .‬ئەویش بۆ ئەوەی باوك كارێكی‬

‫لە باڵوكراوەی ت��ازەدام��ەزراوی (ساڵنامەی‬

‫شیاو پەیدابكات‪ .‬لە ساڵی ‪1836‬دا دوای‬

‫ئ��ەڵ��م��ان��ی ـ��ـ ف��ەرەن��س��ای��ی) ك��ارب��ك��ات‪ .‬ئ��ەم‬

‫ساڵێك مانەوە لە زانكۆی بۆن‪ .‬كارل ماركس‬

‫ج����ۆرن����اڵ(گ����ۆڤ����ار) ‌ه زم���ان���ح���اڵ���ی ئ��ای��دی��ا‬

‫چ��ووه‌ت�� ‌ه نێو زان��ك��ۆی ب��ەرل��ی��ن��ەوە‪ .‬ل��ەوێ‬

‫كۆمیونیستییەكان بووه‌‪ ،‬بەاڵم لە راكێشانی‬

‫خەریكی خوێندنی فەلسەفە ب��ووه‌‪ .‬هزری‬

‫سەرنجی خەڵكی فەرەنسا ب��ۆ الی خۆی‬

‫هێگڵ بە قووڵی كاریگەری لە سەر داناوه‌‪،‬‬

‫سەركەوتوو نەبووه‌‪ .‬حكومەتی پروسیایی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫ئیدانەی ئەم جۆرناڵەی كردووه‌‌و رایگرتووه‌‪،‬‬

‫بن‪ .‬ئەم بەرپرسیارێتییەش باڵوكردنەوەی‬

‫ه��ەروەه��ا بە دوای دەستەی نووسەرانیدا‬

‫مانیفستۆی كۆمیونیست(‪‌)10‬ی لێكەوتەوە‪ ،‬ک ‌ه‬

‫گ���ەڕاو ‌ه ب��ۆ ئ���ەوەی بیانگرێت‪ .‬جارێكی‌تر‬

‫لە ساڵی ‪1848‬دا لە ئەڵمانیا باڵوكراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫ماركس بێكار بووه‌وه‌‌و نەیتوانیو ‌ه بگەڕێتەوە‬

‫دوای شۆڕشی ‪1848‬ی فەرەنسا‪ ،‬ماركس‬

‫بۆ ئەڵمانیا‪ .‬ماركس هەموو وزەی خۆی‬

‫سەفەری بۆ پاریس ك��ردووه‌‪ .‬دواتر بەرەو‬

‫تەرخانكردوو ‌ه بۆ ئەوەی بتوانێت به‌رهه‌مێک‬

‫كۆلۆن رۆیشتووه‌‪ ،‬ب��ەاڵم بە ه��ۆی ئ��ەوەی‬

‫ل ‌ه سه‌ر فه‌لسه‌فه‌ی سیاسه‌ت بنووسێت‪ .‬بۆ‬

‫پارتە كۆنزەرڤاتیڤەكان دووب��ارە كۆنتڕۆڵی‬

‫ئه‌وه‌ی روانگە سۆسیالیستییەكانی خۆی ل ‌ه‬

‫ئەڵمانیایان كردبۆوە‪ ،‬بۆیە ماركس گەڕایەوە‬

‫نێویدا بەیان بكات‪ .‬لەو كاتەد‪ ،‬وات�� ‌ه ساڵێ‬

‫ب��ۆ پ��اری��س‪ .‬پ��اش��ان ل��ە ه��اوی��ن��ی ‪1849‬دا‬

‫‪ 1844‬بوو ‌ه بە هاوڕێی فرەدریش ئەنگلس‪،‬‬

‫س��ەف��ەری بۆ ل��ەن��دەن ك���ردووه‌‌و تا دوایین‬

‫ک ‌ه ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1820‬بۆ ‪ 1895‬ژیاوه‌‪.‬‬

‫چركەساتەكانی تەمەنی ل��ەوێ م��اوه‌ت��ه‌وە‪.‬‬

‫(‪)9‬‬

‫ل��ەو م��اوەی��ەدا م��ارك��س ب��ە ه���ەژاری ژیانی‬

‫ئەڵمانی بووه‌‪ .‬تا كۆتایی تەمەنی وەك یار‌و‬

‫بردووه‌تە سەر‪ ،‬بەاڵم دواتر ئەنگلس الیەنی‬

‫هاوكاری كارل ماركس مایەوە‪.‬‬

‫ئابووریی ماركسی دابین ك��ردووه‌‌و ئیدی‬

‫بە هۆی پێداگریی حكومەتی پرووسییەوە‬

‫لەوە بە دوا شێوەژیانێكی ئاسوودە‌و خۆشی‬

‫ف����ەرەن����س����ا م�����ارك�����س‌و ك��ۆم��ی��ون��ی��س��ت��ە‬

‫لە لەندەن لەگەڵ خێزانەكەیدا بردووه‌ته‌سەر‪.‬‬

‫ئەڵمانییەكانی‌تری لە پاریس وەدەرن���اوه‌‪.‬‬

‫ئ��ەو ب����ەردەوام ب��وو ‌ه ل��ە ئۆرگانیزەكردنی‬

‫دوات���ر م��ارك��س رۆی��ش��ت��وو ‌ه ب��ۆ ب��رۆك��س‌‌و‬

‫بزووتنەوە كۆمەاڵیەتییەكان‌و بەردەوامی بە‬

‫پێویستییە دارای��ی��ەك��ان��ی ئ���ەو ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬

‫نووسینەكانی داوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1852‬دا‌و تا دە‬

‫ئه‌نگلس‌ه‌و ‌ه دابین ك��راوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1847‬دا‬

‫ساڵ بە شێوەیەكی رێكوپێك بەشداری لە‬

‫ماركس‌و ئەنگلس لە كۆنگرێسی یەكێتیی‬

‫رۆژنامەی (تریبیون نیویۆرك)دا ك��ردووه‌‪.‬‬

‫كۆمیونیستی لە لەندەن ئامادەبوون‪ .‬لەوێدا‬

‫ماركس بەرگی یەكەمی كتێبی (سەرمایە)(‪)11‬ی‬

‫ماركس روانگەكانی خۆی خستووه‌ته‌ڕوو‌‪،‬‬

‫لە ساڵی ‪1867‬دا لە ئەڵمانیا باڵوكردووه‌ته‌وە‪.‬‬

‫هه‌روه‌ها بەرگریی لە شۆڕشی كۆمیونیستی‬

‫ئەم كتێبە بریتییە لە ره‌خنەگرتنی ئابووریی‬

‫ك����ردووه‌‪ .‬س��ەرئ��ەن��ج��ام ئەنگلس‌و مارکس‬

‫كەپیتالیزم‪ .‬سەرمایە سەرنجی هه‌مووی‬

‫بەرپرسیارێتی ئەوەیان پێدراوه‌‪ ،‬كە خەریكی‬

‫ب��ە الی ئایدیاكانی م��ارك��س‌دا راكێشا‌وه‌و‬

‫رێكخستنی رێبازی كارەكانی یەكێتییەكە‬

‫چ��اپ��ی دووەم����ی كتێبەكە ل��ە س��اڵ��ی ‪1871‬‬

‫ئ��ەو ك��وڕی سۆسیالیستێكی پیشەكاری‬

‫‪123‬‬

‫باڵوكراوه‌ته‌وە‪ .‬كتێبەكە بۆ چەندین زمانی‌تر‬

‫النی كەم دەتوانین لە دوو رێگاوە تیۆری‬

‫وەرگێڕدراوه‌‪ ،‬بەاڵم وەرگێڕانە ئینگلیزییەكەی‬

‫ماركسیستی بخوێنینەوە‪.‬‬

‫تا دوای مردنی ماركس باڵونەكراوه‌ته‌وە‪.‬‬

‫رێگای یه‌که‌م تیۆری ماركسیستی بریتیی ‌ه‬

‫دوو بەرگی دوات���ری به‌رگی سەرمایە لە‬

‫لە رەخنەگرتنێكی شۆڕشگێڕانەی كۆمەڵگای‬

‫الیەن ماركسەوە بە ناتەواوی مانەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫كەپیتالیستی (س���ەرم���ای���ەداری)‪ .‬م��ارك��س‬

‫دواتر ب ‌ه هۆی ئەنگلسەوە تەواوكراون‪.‬‬

‫س��ەرن��ج��ی خ��ۆی چ��ڕك��ردب��ووەوە ل�� ‌ه سه‌ر‬

‫ماركسیزم‪ ،‬یان تیۆریی ماركسیستی ل ‌ه سه‌ر‬

‫پێویستی گۆڕانی كۆمەاڵیەتی‌‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫بونیادی ئەو ئایدیایانە وەستاوە‪ ،‬كە لە الیەن‬

‫ن�����ادادپ�����ەروەری‌و س��ت��ەم‌و زۆرداری لە‬

‫ماركس‌و ئەنگلسەوە فۆرمه‌لە كراون‪ .‬ئەویش‬

‫كەپیتالیزمی پیشەسازی سەدەی نۆزدەیەم‌و‬

‫وەك یەكێك لە رەخنەكردنی كەپیتالیزمی‬

‫پەیوەندییە ئابوورییەكانیییەوە سەرچاوەی‬

‫پ��ی��ش��ەس��ازی‪ .‬ئ���ەم ت��ی��ۆری��ی��ە ل��ە رەه��ەن��دی‬

‫گ���رت���ووە‪ .‬ئ���ەو ش���رۆڤ���ەی���ەی م���ارك���س بۆ‬

‫مێژووی كۆمەاڵیەتییەوە لە ئابووری سیاسی‪.‬‬

‫ئامڕازەكانی كەپیتالیزمی پیشەسازی‌و ئه‌و‬

‫بە تایبەت لە خەباتی چینایەتی دەڕوانێت‪ .‬لە‬

‫ستەمانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه دەیكات راستەوخۆ گۆڕان بە‬

‫روانگەی ماركسیستییەوە مێژوو‪ ،‬ئایدیاكان‪،‬‬

‫سەر ئەو سیستمەدا دەهێنێت‪ .‬بەم هۆیەوە‬

‫یاخود بەهاكان‪ ،‬یان رۆحی گشتگیر ئاڕاستە‬

‫كاتێك ئ��ەم سیستمە گ��ۆڕان��ی ب��ە س��ەردا‬

‫ناكات‌و نایبزوێنێت‪ ،‬بەڵكو مێژوو گوزارشت‬

‫هات‪ ،‬ئەوا ئەو رەنجانەی مرۆڤ لە پێناوی‬

‫لە خەبات دەكات‪ )12(.‬ئەو خەباتەی ریشەكەی‬

‫بەرهەمهێناندا دەیدات كۆتاییان پێدێت‪.‬‬

‫لە نێو بوونی ماتریالیدا هەیە‪ .‬خەباتێكە‬

‫رێگای دووه‌م تیۆریی ماركسیستی نەک‬

‫ب��ۆ ن���ان‪ ،‬پ��ەن��اگ��ە‌‪ ،‬ب��ۆ ب��ەره��ەم��ی كرێكار‌و‬

‫تەنها بریتیی ‌ه لە شرۆڤەكردنی پەیوەندییە‬

‫كۆنتڕۆڵكردنی ئامڕازەكانی بەرهەمهێنان‪.‬‬

‫ئابوورییەكان‪ ،‬بەڵكو بە گشتی شرۆڤەكردنی‬

‫ئایدیاكانی ماركس بە تایبەت بە رێگەی‬

‫ئ��ەو ب��ەه��ا‌و روان��گ��ان��ەش��ە‪ ،‬ك��ە كەپیتالیزمی‬

‫لێكدانەوە‌و تەفسیكردنەوە جۆراوجۆرەكان‌و‬

‫پیشەسازییان دروستكردووە‌و ئەم الیەنەش‬

‫وردەكارییەكانی ماركسیزم كاریگەرییەكی‬

‫كاریگەرییەكی زۆری ل�� ‌ه س��ه‌ر ئاڕاستە‬

‫قوڵی داناوە ل ‌ه سه‌ر سیاسەتەكانی سەدەی‬

‫ناسیاسییەكانی‬

‫وەك ئایین‪ ،‬ئەدەبیات‪،‬‬

‫بیستەم‌و تیۆری رەخنەیی‌و تیۆری ئەدەبی‌و‬

‫بەرهەمە کلتووریی‌و پراكتیكییەكانی دیكە‬

‫لێكۆڵینەوە کلتوورییەكان‌و مێژوو‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫بەحێهێشتووە‪ .‬تیۆری ماركسیستی جەختێكی‬

‫سۆسیۆلۆجی‌و ئابووری‌و فەلسەفە‌و ئایین‪.‬‬

‫زۆر ل ‌ه سه‌ر سروشتی ئایدیۆلۆجی هەموو‬

‫(‪)13‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫هەنگاوەكانی مرۆڤ دەكاتەوە‪.‬‬

‫م��ێ��ژوو بریتیی ‌ه ل��ە رۆح���ی م��رۆی��ی‪ ،‬ب��ەاڵم‬

‫فەلسەفەی مێژووی ماركس بریتیی ‌ه لە كرۆكی‬

‫ماركس وەك شێوازی خەباتی م��رۆڤ بە‬

‫هزری ماركسیستی‪ .‬ئەمەش بە ماتریالیزمی‬

‫سەر ماتریال‌و كەره‌ستەكانی بەرهەمهێناندا‬

‫مێژوویی ناسراوە‪ .‬گۆڕانی مێژوویی وەك‬

‫سەیری مێژووی ك��ردووه‌‪ .‬هەر لەبەر ئەم‬

‫دەرئەنجامی ك��ردە مرۆییەكان دەبینێت لە‬

‫هۆیەشە‪ ،‬ک ‌ه گ��وت��راوە ماركس بە راستی‬

‫نێو جیهانی ماتریالیدا‪ .‬بۆیە وەك دەستكردی‬

‫هێگڵی هەڵگڕاندۆتەوە‪ .‬ماتریال چۆنایەتی‬

‫(‪)14‬‬

‫شكڵ‌و شێوەی ئایدیاكان دەردەخ��ات‪ ،‬نەك‬

‫خ���ودا‪ ،‬ی��ان هێزە س��ەرووم��رۆی��ی��ی��ه‌ک��ان‪،‬‬

‫یاخود رۆحانییەكان‪ ،‬سەیری ئەم گۆڕانانە‬

‫بە پێچەوانەوە‪.‬‬

‫ناكات‪ .‬ماركس لەم روانگە ماتریالیستییەی‬

‫ماركسیزم وەسفی پەرەسەندنی مێژوویی‬

‫بۆ مێژوو كەوتووەتە ژێر كاریگەریی لودڤیك‬

‫م��ۆدێ��ل��ە ج���ی���اوازەك���ان���ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان��ی‬

‫فویەرباخ‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪1804‬بۆ‪1872‬‬

‫کردووه‌‪ .‬مەبەست لەم بۆچوونه‌ش بریتیی ‌ه‬

‫ژی���اوه‌‪ .‬فویەرباخ جەخت ل ‌ه س��ه‌ر رەوش��ە‬

‫لە رێگاكانی ئۆرگانیزەكردنی پەیوەندییە‬

‫ماتریالییەكانی جیهان دەكاتەوە‌‪ ،‬هەروەها‬

‫ئابوورییەكان بۆ بەرهەمهێنانە باشەكان لە‬

‫دەكەوێتە رەخنەگرتن لە ئایدیالیزمی هزرینی‬

‫كۆمەڵگاكاندا‪ .‬سیفەتەكانی كەپیتالیزم بە دیدی‬

‫هێگڵی‪ ،‬چونكە بە دیدی مارکس هێگڵ جەخت‬

‫ماركسیستی وەك سیستمێكی ستەمكار‌و‬

‫دەك��ات��ەوە ل�� ‌ه س��ه‌ر ئایدیاكان‌و سروشتی‬

‫نادادپەروەرانەی كار‌و بەرهەمهێنان بریتیین‬

‫رۆحانییەتی جیهان‌و گ��ۆڕان��ی مێژوویی‪.‬‬

‫لە پەیوەندییە كۆمەاڵیەتی‌و ئ��ام��ڕازەك��ان‪،‬‬

‫ل ‌ه دی��دی م��ارك��س‌دا ئ��ەوەی مێژوو ب��ەرەو‬

‫كە لە بەرهەمهێناندا بە گەڕ دەخرێن‪ .‬كار‬

‫پێشەوە ئاڕاستە دەكات بریتیی ‌ه لە دیالێكتیك‪.‬‬

‫لە تەنهاییدا ئەنجام نادرێت‪ ،‬بەڵكو لە نێو‬

‫ئ���ەو دی��ال��ێ��ك��ت��ی��ك��ەی ب��ە ه���ۆی ئ���اب���ووری‌و‬

‫تۆڕێكی پەیوەندیی مرۆیی گەورەدا ئەنجام‬

‫ملمالنێی نێوان چینە كۆمەاڵیەتییەكانەوە‬

‫دەدرێت‪ .‬رۆڵە مرۆییەكانی ئۆرگانیزەكردنی‬

‫هاتۆتەئاراوه‌‪ .‬هێگڵیش هاوشێوه‌ی ماركس‬

‫ئابووری (یان پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان)‬

‫وەك دیالێكتیك سەیری مێژووی كردووه‌‪.‬‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك���ار‌و تەكنۆلۆجییە مرۆییەكاندا‬

‫گۆڕانی مێژوویی ل ‌ه سه‌ر بنەمای بزووتنە‬

‫(ی��ان هێزەكانی بەرهەمهێنان) رووب��ەڕوو‬

‫زنجیرەییە یەك بە دوای یەكدا هاتووەكان لە‬

‫دەبێتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی مۆدێلەكانی بەرهەمهێنان‬

‫تێزەوە بۆ ئەنتی تێز‌و لەوێشەوە بۆ سەنتێز‬

‫بخوڵقێنێت‪.‬‬

‫ئیش دەك��ات‪ .‬لە كاتێكدا هێگڵ گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان ل���ە ق��ۆن��اغ��ە‬

‫‪125‬‬

‫م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان��دا ئ��اڕاس��ت��ەی ج��ی��اوازی��ان‬

‫که‌ چینایەتی تێدا نەبێت‪.‬‬

‫وەرگرتووه‌‪ .‬شرۆڤەی کلتووریی ماركسیستی‬

‫پەیوەندییەكانی بەرهەمهێنان لە مۆدێلی‬

‫بە تایبەتی چڕدەبێتەوە ل ‌ه سه‌ر شرۆڤەكردنی‬

‫كەپیتالیستی‬

‫ل ‌ه‬

‫كەپیتالیزمی پیشەسازی‪ .‬ئەمەش وەك ئەو‬

‫کارکردنی كرێكاران‪ .‬بۆ ئ��ەوەی كەرەستە‬

‫سیستمە ئابوورییە دەبینێت‪ ،‬كە بەندە ل ‌ه‬

‫خاوەكان بگۆڕن بۆ دوا كااڵی ئامادەكراو‪.‬‬

‫سه‌ر نایەكسانی‪ .‬لەم رووەوە ئەم مۆدێلی‬

‫خ�����اوەن ك����ااڵش ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی ف��رۆش��ت��ن‌و‬

‫بەرهەمهێنانە‪ ،‬شتێكی ن��ادادپ��ەروەران��ەی��ە‪.‬‬

‫دابەشكردنی بەرهەمەكان‌و كۆكردنەوەی‬

‫گوتاری ماركس لە بارەی خەباتی چینایەتی‬

‫ب���ەه���ا زی���ادەك���ان���ی���ان دەك�������ات‪ .‬م��ارك��س‬

‫لە نێو كۆمەڵگای كەپیتالیستیدا گوزارشت‬

‫گوتوویه‌تی‪ :‬وەه��ا سیستمێك بە ناچاری‬

‫لە پەرەسەندنی رەوتی ئابووریی دەكات لە‬

‫دەگۆڕێت بۆ پەیدابوونی چینایەتی‪ ،‬چونكە‬

‫قۆناغی سەرەتاییەوە بۆ فیودالی‌و پاشان‬

‫س��وودم��ەن��دەك��ان كەپیتالیستەكانن‪ .‬ئ��ه‌وان‬

‫بۆ كەپیتالیستی‪ .‬لە هەر قۆناغێكیشدا لەگەڵ‬

‫کۆنتڕۆڵی ئ��ام��ڕازەك��ان��ی بەرهەمهێنانیان‬

‫مۆدێلە سەروەرەكانی بەرهەمهێناندا خەباتی‬

‫ك�������ردووە‪ ،‬وات�����ا ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی س���ەرچ���اوە‬

‫چینایەتیش پەیدابووە‪ .‬تەنها لە پەرەسەندنی‬

‫سروشتییەكان‌و كارگەكان‌و ماشێنەكان‌و‬

‫ك��ۆم��ەڵ��گ��ای سۆسیالیستیدا ب��ە ه��ۆی ئەو‬

‫سەرچاوەكانی‌تری‬

‫كەرەستەخاوەكانیان‬

‫مۆدێلە بەرهەمهێنانە تایبەتمەنده‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫كردووە‪ ،‬نەك پرۆلیتارەكان‪ .‬پرۆلیتارەكان لە‬

‫هەیەتی‪ ،‬ئەوا جیاوازی‌و ملمالنێی چینایەتی‬

‫بەرانبەر هێزی كارەكەیان كرێ وەردەگرن‪،‬‬

‫كۆتایی پێدێت‪ .‬گۆڕانی مێژوویی تەنها ئەو‬

‫بۆ ئەوەی ژیانیان رێكبخەن‪ .‬بۆرجوازەكان؛‬

‫كاتە روودەدات‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��ێ��وان چینەكاندا‬

‫كە چینی مامناوەندن‪ ،‬نە خاوەن سەرمایەن‪،‬‬

‫ملمالنێیەكی كۆنتێكستی دیالێكتیكی ئامادەیی‬

‫ن��ە ك��رێ��ك��اری��ش��ن‪ .‬ب��ەڵ��ك��و ب��ە گشتی ك��ارە‬

‫هەبێت‪ .‬دژایەتی نێوان ئەو چینانەی کۆنتڕۆڵ‬

‫خزمەتگوزارییەكانی وەك مامۆستایەتی‌و‬

‫دەكەن‌و ئەو چینانەی كۆنتڕۆڵ دەكرێن‪ .‬لە‬

‫پزیشكی دەك���ەن‪ .‬ئەگەرچی ئ��ەم چینە بۆ‬

‫راستیدا بە ناچاریی بە ملمالنێی چینایەتی‬

‫دوو چینەكەی‌تر خ��زم��ەت��گ��وزاری ئ��ام��ادە‬

‫كۆتایی پێدێت‪ .‬ئەم دیالێكتیكی بەریەككەوتنی‬

‫دەكات‪ ،‬بەاڵم بە گشتی لە نێو هەمان چینی‬

‫چینایەتییە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ەك��ی ن���وێ بونیاد‬

‫كەپیتالیستیدا ریزبەند دەكرێت‪.‬‬

‫دەنێت‪ .‬بێگومان ئامانجی كۆتایی بریتیی ‌ه لە‬

‫بە دی��دی ماركس دام���ەزراوەی ئابووریی‪،‬‬

‫كۆمەڵگای سۆسیالیستی‪ ،‬واتا ئەو دۆخەی‪،‬‬

‫ی���ان م��ۆدێ��ل��ەك��ان��ی ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان بریتیی ‌ه‬

‫بەرهەمهێناندا‬

‫بریتیی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫لە شێوازەكانی دیكەی سیمای كۆمەڵگا‪.‬‬

‫روودەدات‪ ،‬كە ن���ادادپ���ەروەری‌و دژایەتی‬

‫ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی ژێ���رخ���ان‌و س��ەرخ��ان ئ��ەم‬

‫لە نێو سیستمی نایەكساندا دەربكەوێت‪.‬‬

‫جۆرە پەیوەندییانەی كۆمەڵگا شیدەكه‌نەوە‪.‬‬

‫م��ارك��س��ی��زم پێشبینی ئ�����ەوەی ك����ردوو ‌ه‬

‫تێگەی ژێرخان ئاماژە بۆ مۆدێلی ئابووریی‬

‫خەباتی چینایەتی سەرئەنجام كەپیتالیزم‬

‫بەرهەمهێنانی كۆمەڵگا دەكات‪ ،‬كە سەرخانی‬

‫ل��ەن��اودەب��ات‌و سیستمێكی سۆسیالیستی‬

‫كۆمەڵگا دیاریدەكات‪ .‬سەرخان بریتیی ‌ه لە‪:‬‬

‫بێچین وەك جێگرەوە دادەمەزرێنێت‪ .‬ئەم‬

‫ه��ەم��ان مۆدێلی بەرهەمهێنانی سیاسی‌و‬

‫رووداوە ئاماژە بە كۆتایی مێژوو دەكات‪.‬‬

‫ی مۆراڵی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و ئایینیی‌و هونەری ‌‬

‫ئەمەش بەو واتایەی گۆڕانێكی‌تری ئابووری‬

‫زانستی‌و کلتووریی كۆمەڵگا‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬ئایین‬

‫روونادات‪ ،‬چونكە پەیوەندییە نایەكسانەكانی‬

‫بە پێی ئەم روانگەیە مۆدێلێكی سەربەخۆ‪ ،‬یان‬

‫چینایەتی‪ ،‬كە خۆراكی خەباتی دیالێكتیكییە‪،‬‬

‫خۆبەڕێوەبەریی چاالكیی مرۆیی نییە‪ ،‬بەڵكو‬

‫ئیدی لە ئارادا نەماوە‌و لەنێوچووە‪.‬‬

‫ئەمە مۆدێلی بەرهەمهێنان‌و پەیوەندییەكانی‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا م��ارك��س��ی��زم روودەك��ات��ە‬

‫بەرهەمهێنانە‪ ،‬كە لە كۆمەڵگادا دەردەكەوێت‌و‬

‫پڕۆسه‌ی نامۆبوون‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه كۆمەڵگا‬

‫فۆڕم بە ئایین دەدات‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێگەكەشی‬

‫ب���ە س���ەر چ��ی��ن��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ج���ی���اوازدا‬

‫دی��اری��دەك��ات‪ .‬كەواتە سەرخان بریتیی ‌ه لە‬

‫دابەشدەبێت‪ .‬بە تایبەت ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه چینی‬

‫تیۆرییەكی ماتریالیستی‪ ،‬كە ئایین وەكو‬

‫ب��ااڵ دەستبەسەر ئ��ەو كااڵیانەدا دەگرێت‪،‬‬

‫بەشێك لە سەرخانی كۆمەڵگا دەبینێت‪.‬‬

‫كە لە الیەن چینی خوارەوە بەرهەمهێنراوە‪.‬‬

‫ژێرخانی ئابووریی لە الیەن سەرخانێكەوە‬

‫نامۆبوون‪ :‬دەرئەنجامی پەیوەندییە نابەرابەرە‬

‫پشتیوانی دەكرێت‪ ،‬كە ژێرخانەكە دەیەوێت‬

‫چینایەتییەكانە‪ ،‬كە مۆدێلی كەپیتالیستی‬

‫ج��ی��اوازی��ی��ە چ��ی��ن��ای��ەت��ی��ی��ەك��ان ب���ە شتێكی‬

‫ب��ەره��ەم��ی ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬ئ��ەم پ��ڕۆس��ه‌ی��ەش دوو‬

‫س��روش��ت��ی��ی��ان��ە دەرب���خ���ات‌و ب��ڵ��ێ��ت‪ :‬م��رۆڤ‬

‫شێوازی هەیە‪.‬‬

‫هیچ توانستێكی نییە بۆ گۆڕانپێدانی ئەم‬

‫ش��ێ��وازی ی��ه‌ک��ه‌م ل��ە مۆدێلی كەپیتالیستی‬

‫واقیعییەتە گشتگیرە‪ .‬ب��ە پێی تێگەیشتنی‬

‫بەرهەمهێناندا ئەو سیستمەیە‪ :‬كە كرێكاران‬

‫ماركسیزم وەه��ا سیستمێك لە بنەڕەتەوە‬

‫ك��ااڵك��ان��ی��ان ب��ەره��ەم ه��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬ب���ەاڵم تەنها‬

‫سیستمێكی وەبەرهێنە‌و تەنها دەشێت بە‬

‫كەپیتالیستەكان ب��وون ب�� ‌ه خ��اوەن��ی كۆی‬

‫رێگای خەباتی دیالێكتیكی نێوان چینەكانەوە‬

‫قازانجی كااڵكان‪ .‬هەر لەبەر ئەوەیە كرێكار‬

‫گۆڕانی بە سەردا بهێنرێت‪ .‬ئەم خەباتە كاتێك‬

‫كاتێك لە بەرهەمی كارەكەی بێبەش بووه‌‪،‬‬

‫‪127‬‬

‫ئەوا نامۆ بووه‌‪.‬‬

‫مۆدێلە زاڵەكانی ئابووریی بەرهەمهێنانن‌و‬

‫ش��ێ��وازی دووه‌م ك��رێ��ك��اران ل��ە سیستمی‬

‫بوون‌‪ .‬درێژەپێدانی ئەم مۆدێلە زاڵە ئاڕاستە‬

‫كەپیتالیستیدا ته‌نانه‌ت بە خۆشیان نامۆ‬

‫دەكەن‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬ره‌وشتی كاری پرۆتستانتی‬

‫دەبن‪ .‬بە دیدی ماركس ئەم نامۆبوونە كاتێك‬

‫(وات�� ‌ه ن��اڕازی) بەهای ك��اری سەخت بەرز‬

‫روودەدات‪ ،‬كە كرێكاران بوون بە كااڵ‪ ،‬چونكە‬

‫دەنرخێنێت‌‪ .‬لە وەرگرتنی سوود‌و قازانجدا‬

‫ئەوان كارە نامۆبووەكەی خۆیان لە بازاڕدا‬

‫ئ����ارەزووی م��رۆڤ��ەك��ان ب��ۆ ب��ەرژەوەن��دی��ی‬

‫ف��رۆش��ووه‌‪ ،‬تەنها ك��ااڵ سەختەكانی دیكە‬

‫خ��ودی لەبەرچاو ناگرێت‪ .‬پرۆتستانتیزم‬

‫نەبێت‪ .‬بەم جۆرە كرێكاران بە ئینسانییەتی‬

‫وەها ره‌وشتێک ب ‌ه ویست‌و خواستی خودا‬

‫(مرۆڤبوونیی)خۆشیان نامۆدەبن‪.‬‬

‫دەزانێت‪ .‬كەواتە وەها بەرژەوەندیخوازییەك‬

‫ئایدیۆلۆجی ل ‌ه تیۆریی ماركسیستی‌دا وەك‬

‫بریتیی ‌ه لە‪ :‬جێبەجێكردنی ئەركێكی ئایینی‪ .‬لە‬

‫چونكە‬

‫روانگەی ماركسیستییەوە ره‌وشتی كاری‬

‫واقیعیەتی ماتریالی‌و كۆمەاڵیەتی بەالڕێدا‬

‫ناڕازی نموونەی هەمان ئەو ئیدیۆلۆجییەیە‪،‬‬

‫دەب���ات‌و ه��ەوڵ��دەدات م��رۆڤ ل��ەو شوێنەدا‬

‫ك���ە رەوای����ەت����ی ب���ەو م��ۆدێ��ل�� ‌ه ئ��اب��ووری��ی�� ‌ه‬

‫بهێڵێتەوە‪ ،‬كە سیستمی كەپیتالیستی بۆی‬

‫بەرهەمهێنانە دەدات‪ ،‬كە بریتیی ‌ه ل��ه‌وه‌ی‪:‬‬

‫دی��اری��ك��ردووە‪ .‬لە وەه��ا ب��ەالڕێ��دا بردنێكدا‬

‫پێویستە كرێكاران سەعاتی كاركردنیان زیاد‬

‫م���رۆڤ���ەك���ان ن���ات���وان���ن پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ان��ی‬

‫بێت‌و لە بارودۆخێكی سەختدا كاربكەن‪.‬‬

‫بەرهەمهێنان ب��ەو چەشنە ببینن‪ ،‬ك��ە لە‬

‫ئ��ەو ك��رێ��ك��ارەی ب��ەرگ��ری��ی ل��ەم ره‌وش��ت��ی‬

‫راستیدا بوونی هەیە‪ .‬بەم جۆرە ئایدیۆلۆجیی‬

‫كاركردنە درۆزنانەیە دەك��ات‪ .‬وا تێدەگات‬

‫یەكێكە لە رەهەندەكانی سەرخان‪ ،‬ک ‌ه خۆی لە‬

‫ك��اری سەخت بریتیی ‌ه ل ‌ه ئ��ی��رادەی خ��ودا‌و‬

‫الیەن بونیادی ئابوورییەوە بەرهەمهێنراوە‌و‬

‫هەڵبژاردنێكی ئ��ازاد‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا ئەم‬

‫ئەركەكەشی بریتیی ‌ه لە رەوایەتیبەخشین بەو‬

‫ره‌وشت ‌ه بەالڕێدابردنی واقیعیەتە‪ ،‬برەو بەو‬

‫بونیادە‪ .‬ئایدیۆلۆجییەكان ئەوە دیاریدەكەن‪،‬‬

‫مۆدێلی بەرهەمهێنانە دەدات‪ ،‬كە كرێكاران‬

‫كە لە سه‌ر سیاسەت‌و ئایین‌و ئەدەبیات‌و‬

‫دەچەوسێنێتەوە‪ .‬بۆ ئەوەی كەپیتالیستەكان‬

‫رەه��ەن��دەك��ان��ی دی��ك��ەی کلتوور دەت��وان��ن چ‬

‫ببن ن ‌ه خاوەنی قازانج‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سوودمەند‬

‫جۆرێک ل ‌ه بیركردنەوە‌و باوەڕێكیان هەبێت‪،‬‬

‫بن‪ .‬كرێكار لەو وەهمەدا دەژی‪ ،‬كە خاوەنی‬

‫بەاڵم ئایدیۆلۆجییەكان ئۆتۆنۆم (سه‌ربه‌خۆ)‬

‫هەڵبژاردن‌و ویستی ئازادە‪ ،‬بەاڵم لە راستیدا‬

‫نین‪ .‬ماركس گوتوویه‌تی‪ :‬ئەوانە وابەستەی‬

‫خاوەن هیچ ویستێكی ئازاد نییە‪.‬‬

‫هۆشیارییەكی درۆزن ب��ی��ن��راوه‪،‬‬

‫(‪‌)15‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫بەناوبانگترین ج��ەخ��ت��ك��ردن��ەوەی ماركس‬

‫‪5- Means of production‬‬

‫ل ‌ه سه‌ر سروشتی ئایدیۆلۆجیی ئایینە‪ ،‬كە‬

‫‪6- base/superstructure‬‬

‫دەتوانین پێداهه‌ڵدانه‌که‌ی ماركس بۆ ئایین لەم‬

‫‪7- Alienation‬‬

‫رستەیەدا ببینینەوە‪ :‬ئایین تلیاكی كۆمەاڵنی‬

‫‪8- Rhenish Gazette‬‬

‫خەڵكە‪ .‬ئەم رستەیە ئاماژە بۆ ئەوە دەكات‪،‬‬

‫‪9- Industrialist‬‬

‫كە ئایین بەڵێنی پ��اداش��ت‌و دادپ��ەروەری��ی‬

‫‪10- Communist Manifesto‬‬

‫دەدات لە ژیانی دواڕۆژدا‪ .‬بۆ ئەوەی بەرگەی‬

‫‪11- Das Kapital‬‬

‫نادادپەروەری‌و چەوساندنەوە‌و ستەمەكانی‬

‫‪12- Struggle‬‬

‫ئەم جیهانە بگرێت‪ .‬ئایین كاتێك دادپەروەریی‬

‫‪13- Nonpolitical endeavors‬‬

‫رەوان��ەی ژیانی ئەو دنیا دەك��ات‪ ،‬ئەوا بەم‬

‫‪14- Extra human‬‬

‫ك��ارەی دەبێتە رێگر لە ب���ەردەم شۆڕشی‬

‫‪15- False consciousness‬‬

‫جەماوەریی دژ بە چینی دەس��ەاڵت��دار؛ ئەو‬ ‫چینەی بەرهەمی كرێكار بۆ خۆی دەب��ات‪.‬‬

‫سەرچاوەی ئه‌م وه‌رگێڕانه‪‌:‬‬

‫لە دی��دی ماركسیزم‌دا ئ��ەو كاتە دەتوانین‬

‫‪William E.Deal and Timothy K.Beal:‬‬

‫بە دروستی لە ئایین تێبگەین‪ ،‬كە تێكستە‬

‫‪THEORY FOR RELIGIOUS STUD-‬‬

‫پیرۆزەكان‌و سرووتەكان‌‌و دیاردەكانی‌تری‬

‫‪IES, ROUTLEDGE New York • London,‬‬

‫ئایین بخەینە نێو رەوشی ماتریالی کلتوور‌‌و‬

‫‪2005, pp.6-10.‬‬

‫دوات��ر لێكدانەوەی بۆ بكەین‪ .‬بە تایبەتی‬ ‫بیخەینە نێو هەلومەرجی ئابووریی زاڵی‬ ‫بەرهەمهێنانەوە‪.‬‬ ‫پەراوێز‪:‬‬ ‫‪1- William E. Deal and Timothy K. Beal‬‬ ‫‪2- Historical materialism‬‬ ‫‪Mode of production (relations and forc‬‬‫‪es)3‬‬‫‪4- Proletariats, capitalists, bourgeoisie‬‬

‫‪129‬‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی ئێران له‌ سوریادا‬

‫نووسینی‪ :‬بە‌ختیار ئه‌حمه‌د ساڵح‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫دەستپێک‬

‫ئه‌سه‌د ل ‌ه ملمالنێدان‪ .‬له‌م دۆخه‌دا حاڵه‌تی بە‬

‫سوریا گرنگترین هاوپه‌یمانی ستراتیجی‬

‫بنبه‌ستگه‌یشتن رۆشنه‌‪ .‬هیچ كام له‌م دوو‬

‫كۆماری ئیسالمی ئێران ‌ه ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ .‬ئه‌م‬

‫الیه‌ن ‌ه ناتوانێت ئه‌وی‌تر كۆتایی پێ بهێنێت‪.‬‬

‫هاوپه‌یمانێتيی ‌ه كارتێكی ف��ش��اری زۆر بە‬

‫ل ‌ه دروستكردنی ئه‌م دۆخه‌دا چه‌ند هۆكارێك‬

‫‌هێز ‌ه بە ‌ده‌ست كاربه‌ده‌ستانى ئێرانه‌وه‌و بە‬

‫كاریگه‌ره‌ له‌وانه‌‪:‬‬

‫‌كارده‌هێنرێت ل ‌ه بەرانبه‌ر هێز ‌ه رۆژئاواییه‌كان‬

‫أــ نیگه‌رانیی كه‌مینه‌كان ل ‌ه ئاینده‌ی سوریا‪.‬‬

‫بە ‌تایبه‌ت واڵت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪.‬‬

‫ب ـ��ـ ن��اك��ۆك��ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ن��ێ��وان گ��رووپ�� ‌ه‬

‫س��وری��ا گرنگترین دارده‌س���ت���ی ن��اوچ��ه‌ی��ی‬

‫نه‌یاره‌كانی رژێم‪.‬‬

‫تارانه‌‌و رووخانی ئه‌سه‌دیش هۆكار ده‌بێت بۆ‬

‫ج ــ پشتگیریكردنی دیبلۆماسی‌و سه‌ربازی‬

‫تێكدانی ریزبه‌ندیی سیاسه‌تی كاركته‌ره‌كانی‬

‫ئێران‌و روسیا له‌ رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د‪.‬‬

‫ئێران‪ ،‬که‌ حیز‌بولاڵو حه‌ماسه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫‪2‬ــ ل ‌ه سه‌ر ئاستی ناوچه‌ك ‌ه شه‌ڕی ساردی‬

‫ش����ه‌ڕی ن���اوخ���ۆی س��وری��ا ب��ە ی�� ‌هك��ێ��ك ل ‌ه‬

‫جیۆپۆله‌تیك‌و جیۆستراتیجیك‌و ئایدیۆلۆجی‌و‬

‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن مه‌یدانه‌كانی بەریه‌ككه‌وتنی‬

‫ملمالنێی ئایینزای شیع ‌ه له‌گه‌ڵ سونه‌كان ل ‌ه‬

‫هێزه‌كانی ناوچه‌كه‌و جیهان داده‌ن��رێ��ت ل ‌ه‬

‫نێوان ئ��ێ��ران‌و ‌واڵته‌كانی ك��ه‌ن��داوی فارس‬

‫كاتی ئێستادا‪ ،‬له‌گه‌ڵ سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی‬

‫ئاستی دووه‌می بارگرژییه‌كانه‌‪.‬‬

‫راپه‌ڕینه‌كانی سوریا ل ‌ه مانگی ئازاری ساڵی‬

‫‪3‬ــ ل ‌ه سه‌ر ئاستی نێونه‌ته‌وه‌ییدا‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ك‬

‫‪2011‬دا چ���اودێ���ران‌و س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌داران‌و‬

‫روسیا‌و چین ل ‌ه رێگه‌ی ڤیتۆكردنی بڕیاره‌كانی‬

‫مامۆستایان‌و لێكۆڵه‌ران پێشبینی ئه‌وه‌یان‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ه‌و ‌ه رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی‬

‫ك��ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌سه‌د ل ‌ه م��اوه‌ی یه‌ك مانگدا‬

‫ئه‌سه‌د ده‌پارێزن‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه واڵته‬

‫بڕوخێت‪ ،‬ب��ە‌اڵم ه���ه‌روه‌ك ده‌رك���ه‌وت ئه‌و‬

‫‌ی�� ‌هك��گ��رت��وو ‌هك��ان��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ا‌و هاوپه‌یمان ‌ه‬

‫پێشبینیی ‌ه ن��ه‌ك ه��ه‌ر راس��ت ن��ه‌ب��ووە‌‪ ،‬بگر ‌ه‬

‫رۆژئ���اوای���ی���ه‌ك���ان���ی‌و واڵت���ه‌ك���ان���ی ك��ه‌ن��داو‬

‫ئێستا زۆر بە‌دووریش ده‌زانرێت‪.‬‬

‫خوازیاری بەركه‌ناری رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌دن‪.‬‬

‫ئاستی ملمالنێی هێزه‌كان له‌ سوریادا‬

‫سیماكانی سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی كۆماری‬

‫‪1‬ـ��ـ ل ‌ه س��ه‌ر ئاستی ناوخۆ گرووپه‌كان بە‬

‫ئیسالمیی ئێران‬

‫گشتی پێكدێن ل ‌ه گرووپ ‌ه شۆڕشگێڕەکان‌و‬

‫ل ‌ه دوای ساڵی ‪1979‬ه‌و ‌ه ئێران وه‌ك هێزێك ل ‌ه‬

‫ئیسالمگه‌راكان‪ ،‬كه‌ل ‌ه دژی هێزه‌كانی رژێمی‬

‫ناوچه‌كه‌دا سیاسه‌تێكی تایبه‌ت‌و نوێگه‌رانه‌ی‬

‫‪131‬‬

‫گرتۆته‌به‌ر‪ .‬له ‌ئاست ناوچه‌كه‌دا سیاسه‌تی‬

‫هاوئاهه‌نگی‌و په‌یوه‌ندیی كۆمه‌ڵگای شیعه‌كان‬

‫ده‌ره‌وه‌ی ئێران درێ��ژه‌پ��ێ��ده‌ری سیاسه‌تی‬

‫له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‪ ،‬بەڵكو هه‌وڵده‌دات بۆ ئامانجی‬

‫باوی ئێران بوو ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬وات ‌ه پاراستنی‬

‫ك��ۆت��ای��ی‪ ،‬وات��� ‌ه بەئیسالمكردنی ت���ه‌واوی‬

‫هه‌ژموونی خۆی‌و بە‌رگرتن له ‌هه‌ر جۆر ‌ه‬

‫جیهان‌و زیندووكردنه‌وه‌ی ئیسالمی شیع ‌ه‬

‫هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك‪ ،‬ک ‌ه بكرێت ‌ه س��ه‌ری ل ‌ه الیه‌ن‬

‫ل ‌ه ته‌واوی جیهاندا‪ .‬هه‌وڵدان بۆ یه‌كخستنی‬

‫ركابه‌ر ‌ه هه‌میشه‌ییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬وات�� ‌ه روسیا‌و‬

‫شیعه‌كان‪ ،‬پێگه‌ی ئێران وه‌ك یه‌ك كاراكته‌ری‬

‫توركیا‌و سعودیه‌‌و پاكستان‪ .‬ل ‌ه راستیدا‬

‫چاالك ل ‌ه ناوچه‌كه‌‌و یه‌ك نێوه‌ندیی شیعه‌ی‬

‫دیبلۆماسییه‌تێكی‬

‫دوانزه‌ئیمامی ل ‌ه جیهانی ئیسالمدا بە‌هێزتر‬

‫دیبلۆماسییه‌تی‬

‫ئ��ێ��ران‬

‫پارێزگاران ‌ه ب��وو ‌ه بۆ واڵتێك‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه‬

‫ده‌كات‪.‬‬

‫دنیادا زۆر جیاواز‌و گۆشه‌گیر ده‌بینییه‌وه‌‪.‬‬

‫ئامانجی یه‌كه‌می دیپلۆماسی ئایه‌تواڵكان‬

‫ئ��ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌ش ده‌رخ����ه‌ری خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی‬

‫پاراستنی هێز‌و هەژموونی ئێران ب��وو ل ‌ه‬

‫ئه‌زموونگه‌رانه‌‌و پارێزگارانه‌ی ئێرانه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ناوچه‌كه‌دا‪ .‬بۆ گه‌یشتن بە م ئامانج ‌ه هه‌وڵی‬

‫یه‌كه‌مین ئامانجی بریتیی ‌ه ل�� ‌ه پاراستنی‬

‫ب����ە‌رده‌وام ده‌ده‌ن‪ ،‬ک�� ‌ه ن��ه‌ی��اران��ی دێرینه‌ی‬

‫ئاسایشی ن��اوخ��ۆ‌و ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام پاراستنی‬

‫خۆیان دوور رابگرن ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‪ .‬بە پێی‬

‫سه‌قامگیریی ل ‌ه سه‌ر سنووره‌كانی‪ .‬ئێران ل ‌ه‬

‫ئه‌زموونه‌كانی راب���وردوو ئێران ل ‌ه رووی‬

‫راستیدا ل ‌ه یه‌ك ناواخنی شیع ‌ه دروستبووه‌‪،‬‬

‫پێگه‌ی جیۆپۆله‌تیكییه‌و ‌ه هه‌میش ‌ه خۆی ل ‌ه‬

‫ک ‌ه ده‌ور ‌ه دراو ‌ه بەو كه‌م ‌ه نه‌ته‌وانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫گه‌مارۆداندا ده‌بینێته‌وه‌‌و هه‌میش ‌ه نیگه‌رانی‬

‫شیع ‌ه نین‪ .‬ئه‌و كه‌م ‌ه نه‌ته‌وان ‌ه تا زۆر مه‌یلیان‬

‫ئه‌و مه‌ترسییانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬

‫بە الی هه‌ڵهاتن ‌ه ل ‌ه نێوه‌ند‌و هه‌ریه‌كه‌شیان‬

‫ل ‌ه الیه‌ن دوژمنه‌كانيیه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ری دروست‬

‫زه‌مینه‌یه‌كن بۆ جیابوونه‌وه‌‌‪ ،‬هه‌لێكی بەهێزن‬

‫بكرێت‪.‬‬

‫ب��ۆ ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان‌و ه��ه‌ژم��وون��ی واڵت��ان��ی‬

‫سیاسه‌تی یه‌كگرتنی شیعه‌كان وه‌ك ئامرازێكی‬

‫دوژمنی ئێران‪.‬‬

‫دیپلۆماسی ل ‌ه الیه‌ن ئێرانه‌و ‌ه بەكارهێنراوه‌‪.‬‬

‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬

‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا نیشانده‌ری جواڵنه‌وه‌یه‌كی‬

‫ئ��ه‌و ه��ه‌ڵ��چ��ن��راوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه خ��ۆی وه‌ك راب���ه‌ری‬

‫بنه‌ڕه‌تيیه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێرانی ئایه‌تواڵكان هه‌وڵده‌ده‌ن‬

‫ش��ۆڕش��ی ئیسالمی ل�� ‌ه جیهان ببینێته‌وه‌‌و‬

‫تا بتوانن ل ‌ه ناو جیهانی ئیسالمدا په‌ره‌ی‬

‫پشتی بەستوو ‌ه بە جۆرێك ل ‌ه یه‌كگرتوویی‬

‫پێ بده‌ن‪ .‬شیعه‌گه‌ری بەم ئامانج ‌ه دووبار ‌ه‬

‫شیعه‌كان‪ .‬ئه‌ویش ن ‌ه ته‌نها له‌به‌ر هه‌وڵی‬

‫ره‌گ‌و ریشه‌ی خۆی بەده‌ست ده‌هێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫ل ‌ه راستیدا بانگه‌شه‌كردن بۆ ئایینزای شیع ‌ه‬

‫تێكڕای واڵتانای جیهاندا دروست بكات‪ .‬بە‌اڵم‬

‫ل�� ‌ه جیهانی ئیسالمیدا ب��ە وات���ای دووب���ار ‌ه‬

‫ئه‌گه‌ر پێویست بكات‪ ،‬هه‌ر هه‌مان ناوه‌ندی‬

‫زیندووكردنه‌وه‌ی ئیسالمی راسته‌قینه‌یه‌‌و‬

‫بڕیاردان ل ‌ه ده‌ركردنی بڕیار بۆ كه‌مینه‌ی‬

‫گه‌ڕ‌انه‌وه‌ی ‌ه بۆ سه‌ر بنه‌ما سه‌ره‌كيیه‌كان‌و‬

‫شیعه‌ی ئه‌و واڵتان ‌ه هیچ دوودڵییه‌ك بە خه‌رج‬

‫جواڵنه‌وه‌یه‌كی سیاسی خرۆشاوه‌‪ ،‬كه‌له‌گه‌ڵ‬

‫ن��اده‌ن بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌ڵسن بە رووخاندنی‬

‫تێكڕای سیستم ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسییه‌كاندا‬

‫ده‌وڵه‌ته‌كانیان‪ .‬دیاله‌كتیكی ئامراز ده‌گۆڕێت‬

‫ده‌جه‌نگێت تا ئیسالم ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا‬

‫بۆ دیاله‌كتیكی ئامانج‪ ،‬وات ‌ه سوود وه‌رگرتن‬

‫باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه ه��ه‌ر ئامرازێك ل ‌ه پێناو بە ‌هێزكردنی‬

‫ئێران باوه‌ڕی بەو ‌ه هێناوه‌‪ ،‬ک ‌ه كه‌وتۆت ‌ه نێو‬

‫ده‌وڵه‌تی ئێران‌و دواجار بەهێزكردنی شیعه‌‪.‬‬

‫گه‌مارۆی ئه‌و واڵت ‌ه سونانه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه شیعه‌گه‌ری‬ ‫ئ��ێ��ران‌و هێز ‌ه ناوچه‌ییه‌كه‌ی ب��ە هه‌ڕه‌شه‬

‫بوونی ئێران له‌ سوریادا‬

‫‌ده‌زانن بۆ سه‌ر خۆیان‪ .‬بە‌م پێی ‌ه ئێران جگ ‌ه‬

‫ل ‌ه ‪26‬ی ‪1‬ی ‪2011‬ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه نائارامییه‌كان‬

‫ل ‌ه سوود وه‌رگرتن ل ‌ه هۆكار ‌ه جیاوازه‌كان‪،‬‬

‫س��وری��ای��ان گ���رت���ه‌وه‌‪ ،‬ك��ۆم��اری ئیسالمی‬

‫ه��ه‌وڵ ده‌دات س��وود ل ‌ه هەژموونی خۆی‬

‫ئێران پاڵپشتی رژێمه‌كه‌ی بە‌شار ئه‌سه‌دی‬

‫وه‌ربگرێت ل ‌ه ن��او ئ��ه‌و شیعانه‌ی ‌ده‌كه‌ون ‌ه‬

‫ك��ردووه‌‪ .‬بەرپرسه‌كانی ئێران پێیان وایه‌‪،‬‬

‫ناو خاكی واڵت ‌ه نه‌یاره‌كانی‪ ،‬ک ‌ه زۆرینه‌یان‬

‫ک�� ‌ه ئ��ه‌و روداوان����ه‌ی ل�� ‌ه س��وری��ا روده‌ده‌ن‬

‫س��ون��ن��ه‌ن ت��ا ل���ه‌و رێ��گ��ه‌ی��ەو ‌ه بەربه‌ستێك‬

‫نه‌خشه‌‌و پیالنی ئه‌مه‌ریكا‌و هاوپه‌یمانه‌كانێتی‬

‫دروست بكات له‌ بە‌رانبه‌ریاندا‪.‬‬

‫ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا ب��ە ئاماجی جیاكردنه‌وه‌ی‬

‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئێران ه��ه‌وڵ ده‌دات‬

‫ب�����ەره‌ی ب���ەرگ���ری ت�����اران‌و دی��م��ه‌ش��ق�� ‌ه ل ‌ه‬

‫ئ��ه‌و چاالكییان ‌ه ره‌ت ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌زگ��ا‬

‫ب��ەران��ب��ه‌ر ئیسرائیلدا‪ .‬هه‌ڵوێستی فه‌رمی‬

‫هه‌واڵگرییه‌كانی ل��ە رێ��گ��ه‌ی بە‌كارهێنانی‬

‫ت��اران پارێزگاری كردن ‌ه ل ‌ه دیمه‌شق‪ ،‬له‌و‬

‫ت��ی��رۆر‌و س��وودوه‌رگ��رت��ن ل�� ‌ه ره‌وش��ه‌ك��ان��ی‬

‫رووه‌ش����ه‌و ‌ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران بە‬

‫رووخ��ان��دن��ی واڵت ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ده‌ده‌ن بە‬

‫كۆشش ‌ه ب��ەرف��ره‌وان‌و پڕ تێچووه‌كانی ل ‌ه‬

‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی پێشخستنی ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ان ل ‌ه‬

‫هه‌وڵدای ‌ه بە‌شار ئه‌سه‌د تا ئه‌وكاته‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ئه‌وروپادا‪.‬‬

‫بكرێت لە سەر كورسی ده‌سه‌اڵت بهێڵێته‌وه‌‪.‬‬

‫شیعه‌گه‌ری ل ‌ه رێگه‌ی حكومه‌تی ئێرانه‌و ‌ه‬

‫هاوته‌ریب له‌گه‌ڵ ئ��ه‌م ه��ه‌واڵن��ه‌دا كۆماری‬

‫ده‌توانێت په‌یوه‌ندی سیاسی ئاسایی له‌گه‌ڵ‬

‫ئیسالمی ئێران له‌هه‌وڵدای ‌ه تا هه‌ل‌و مه‌رجی‬

‫‪133‬‬

‫پێویست بڕه‌خسێنێت بۆ بوونی خ��ۆی ل ‌ه‬

‫ستراتیجی ئ��ێ��ران ب��ە ‌ت��ون��دی ده‌خ��ات�� ‌ه ژێر‬

‫س��وری��ادا ل��ه ‌دوای رووخ��ان��ی رژێمه‌كه‌ی‬

‫مه‌ترسيیه‌وه‌‪ .‬س��ه‌رب��اری ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و بە‌ش ‌ه‬

‫ئه‌سه‌د تا كار لە سەر ئامانجه‌كانی خۆی‬

‫بچوكه‌ی سوریا‪ ،‬كه‌ل ‌ه ژێر ركێفی پاشماوه‌ی‬

‫بكات له‌ ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫یه‌ك ‌ه تایبه‌ته‌كانی سوپای ئێستا‌و میلیشیاكانه‌‪،‬‬

‫ئامانجه‌كانی ك��ۆم��اری ئیسالمی ئێران ل ‌ه‬

‫توانای بەرگری كۆماری ئیسالمی ئێران تا‬

‫س��وری��ادا ته‌نها بریتی نیی ‌ه ل ‌ه رێگریكردن‬

‫ئاستێكی زۆر كه‌م ده‌كه‌نه‌وه‌‌و ل ‌ه درێژ ماوه‌دا‬

‫ل�� ‌ه رووخ��ان��ی رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌س��ه‌د‪ ،‬بە‌ڵكو‬

‫هێز ‌ه نه‌یاره‌كانی ئه‌سه‌د ژێر پێی كۆماری‬

‫پاراستنی ب��ە ‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ئێرانە ل ‌ه‬

‫ئیسالمی ئێران خاڵی د ‌هك���ه‌ن‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا‪،‬‬

‫سوریا‌و لوبناند‌ا دوای رووخانی رژێمه‌كه‌ی‬

‫ک ‌ه سوریا بە شێوه‌یه‌كی كاوه‌خۆ سوریا‬

‫ئه‌سه‌د‪ .‬كۆماری ئیسالمی ئێران پارێزه‌رانی‬

‫ل ‌ه ده‌ست ده‌دات‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ��ه‌س��ه‌د ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی ع��ه‌ل��ه‌وی‬

‫ناچار ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه بیر له‌و سه‌رمای ‌ه گوزاريی ‌ه‬

‫نشینه‌كان ده‌پارێزێت‌و ئه‌گه‌ریش زۆره‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫زۆره‌ی خۆی بكاته‌وه‌‌و ل ‌ه نێوان بەرده‌وام‬

‫دوای رووخانی رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌د لە سەر‬

‫ب���وون ل��ە س��ەر ئ��ه‌و ك���اره‌‌و بە‌هێزكردنی‬

‫ئه‌م كاره‌ بەرده‌وام بێت ‪.‬‬

‫ت��ۆڕ ‌ه نهێنییه‌كانی ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا یه‌كێكیان‬

‫ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران ه��اوك��ات له‌گه‌ڵ‬

‫هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬

‫یارمه‌تیدانی سوپای سوریا‪ ،‬ك��ار لە سەر‬ ‫دروستكردنی تۆڕی توندڕه‌وی دیك ‌ه ده‌كات‬

‫به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووری وه‌ك بە‌هێزترین‬

‫ل ‌ه ناو سوریادا‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه حاله‌تێكدا رژێمه‌كه‌ی‬

‫پاڵنه‌ر بۆ درێژه‌كێشانی شه‌ڕ‬

‫ئه‌سه‌د بڕوخێت‪ ،‬كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫زۆرینه‌ی هه‌نارده‌ی گازی قه‌ته‌ر گازی شله‌‌و‬

‫ده‌توانێت بە پاراستنی یه‌كێتی پاشماوه‌ی‬

‫له‌م روه‌و ‌ه قه‌ته‌ر زۆرترین خستنه‌ڕووی‬

‫ی�� ‌هك�� ‌ه س��ه‌رب��ازي��ی��ه‌ك��ان��ی س��وپ��ای س��وری��ا‌و‬

‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه ب��ازاڕه‌ك��ان��ی وزه‌دا‪ .‬ئوسترالیا ل ‌ه‬

‫یه‌كه‌كانی پ��ارێ��زه‌ری ئ��ه‌س��ه‌د‌و حیزبواڵی‬

‫نێوان سااڵنی ‪ 2014‬تا ‪ 2020‬بە هه‌شت‬

‫لوبنان‌و لیوای ئه‌بولفه‌زڵ بەشێكی بچوك‬

‫وێستگ ‌ه گازی شل ده‌هێنێت ‌ه ناو ب��ازاڕه‌وه‌‪،‬‬

‫ل ‌ه سوریای ئێستا بپارێزێت‌و بە ‌شێوه‌یه‌كی‬

‫ل ‌ه ئه‌مه‌ریكای باكور بازاڕی گاز تێر كراوه‌‌و‬

‫سنوردار كار ل ‌ه سه‌ر ستراتیجی خۆی بكات‬

‫بڕیار وایه‌‪ ،‬ک ‌ه بە‌ده‌یان ته‌نكه‌ر ل ‌ه ساڵه‌كانی‬

‫له‌ناوچه‌كه‌دا‪.‬‬

‫داه���ات���ودا گ���ازی ئه‌مریكا بهێنێـته‌و ‌ه ناو‬

‫رووخ���ان���ی رژێ��م��ه‌ك��ه‌ی ئ���ه‌س���ه‌د‪ ،‬ق��واڵی��ی‬

‫بازاڕه‌وه‌‪ ،‬سه‌رجه‌م ئه‌م خااڵنه‌ش گۆڕان بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫‌سه‌ر نرخی گازدا ده‌هێنێت‪ .‬قه‌ته‌ر ناچار ‌ه بۆ‬

‫بۆ دروست كردنی هێڵێكی لول ‌ه بە ئامانجی‬

‫بە‌رفره‌وانكردنی بەرهه‌مهێنانی گازی خۆی‬

‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی گ���ازی ئ��ێ��ران ل�� ‌ه وێستگه‌ی‬

‫هێڵێكی ن��وێ دروس��ت بكات بۆ گه‌یاندنی‬

‫پارسی باشوره‌و ‌ه بۆ سوریا بە ناو خاکی‬

‫گاز بۆ ئه‌وروپا‪ ،‬ئه‌م نه‌خشه‌یه‌ش ل ‌ه ساڵی‬

‫عيراقدا‌و له‌وێو ‌ه بۆ ئه‌وروپا‪ .‬ئه‌م گرێبه‌ست ‌ه‬

‫‪2009‬دا كێشرا‌و تیایدا سوریا رۆڵی سه‌ره‌كی‬

‫رێ��گ��ری س��ه‌ره‌ك��ی ب��وو ب��ۆ جێبه‌جێكردنی‬

‫ده‌بینێت‪.‬‬

‫نه‌خشه‌كه‌ی قه‌ته‌ر‌و واڵت ‌ه ئه‌وروپییه‌كان‪.‬‬

‫ئ��ه‌م هێڵ ‌ه نوێی ‌ه بڕیار وای��ه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫سعودیه‌‌و ئ���ه‌رده‌ن‌و س��وری��او ‌ه بچێت ‌ه ناو‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ ئابوورییه‌كانی ئێران ل ‌ه‬

‫خاكی توركیاوه‌‌و له‌وێو ‌ه گازی قه‌ته‌ر بچێت ‌ه‬

‫سوریادا‬

‫ناو هێڵی لوله‌ی نابوكووه‌‌و ره‌وانه‌ی ئه‌وروپا‬

‫چه‌ند مانگێك بە‌ر ل ‌ه هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه‬

‫بكرێت‪ .‬سیاسه‌تمه‌دارانی ئ��ه‌وروپ��اش‪ ،‬ک ‌ه‬

‫سوریا‪ ،‬كاربه‌ده‌ستانی ئێران گرێبه‌ستێكیان‬

‫زۆر ح��ه‌زی��ان بە روسیا نيی ‌ه ره‌زام��ه‌ن��دی‬

‫بە بە‌های دە ملیارد دۆالر له‌گه‌ڵ سوریادا‬

‫خۆیان له‌م پڕۆژه‌ی ‌ه نیشانداو ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫واژۆ كرد بە مه‌به‌ستی دروست كردنی هێڵی‬

‫ده‌ت��وان��ێ��ت گ���رێ���دراوی ئ��ه‌وروپ��ا ب��ە گ��ازی‬

‫لوله‌ی گاز‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئێرانه‌و ‌ه ده‌ستپێده‌كات‌و‬

‫روسیا كه‌متر بكاته‌وه‌‪ ،‬بەاڵم ده‌وڵه‌تی ئه‌سه‌د‬

‫بە‌ناو عێراق‌و سوریا‌و لوبناندا تێده‌په‌ڕێت‌و‬

‫ل ‌ه جێبه‌جێكردنی ئه‌م نه‌خشه‌یه‌دا هاوكاری‬

‫په‌یوه‌ست ده‌ب��ێ��ت ب��ە هێڵی لوله‌كانی ژێر‬

‫ن��� ‌هك���رد‪ ،‬ی��ه‌ك��ه‌م ل��ه‌ب��ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬

‫ده‌ری���ای سپی ن��اوه‌ڕاس��ت‌و دوات���ر ده‌گ��ات‬

‫ی‬ ‫دۆح���ه‌‌و ق��ه‌ت��ه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كی دۆستانە ‌‬

‫بە چه‌ند واڵتێك ل ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا‪ .‬بە ‌پێی ئه‌م‬

‫ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت س��وری��ا ب��ە پێشنیاری‬

‫رێککه‌وتنه‌‪ ،‬عێراق‌و سوریا رۆژان�� ‌ه بڕێكی‬

‫ق��ه‌ره‌ب��وك��ردن��ه‌وه‌ش رازی ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬

‫دیاریكراویان ل ‌ه گاز پێده‌گات‪ .‬ئه‌م پێشنیار ‌ه‬

‫الیه‌ن قه‌ته‌ره‌و ‌ه پێشنیار كرابو‪ .‬دووه‌م ل ‌ه‬

‫ب��ە ره‌زام���ه‌ن���دی راب���ه‌ر ئ��ه‌ن��ج��ام درا‌و بە‌ر‬

‫كه‌ناره‌كانی سوریا ئه‌نبارێكی زۆری گاز‬

‫له‌وه‌ش نێوه‌ندی توێژینه‌وه‌ی ستراتیجی ل ‌ه‬

‫دۆزرای��ه‌وه‌‪ ,‬سێیه‌م هاوپه‌یمانی ستراتیجی‬

‫ئێران پشتگیری كردبو ل ‌ه پێدانی ‪ 5.8‬ملیار‬

‫سوریا‪ ،‬ک ‌ه ئێران ‌ه پێشنیارێكی باشتری خست ‌ه‬

‫دۆالر بە سوریا وه‌ك یارمه‌تی‪.‬‬

‫بە‌رده‌م سوریا‪.‬‬

‫یه‌كێكی دیك ‌ه له‌و گرێبه‌ست ‌ه گرنگانه‌ی ‌به‌ر‬

‫سوریا ل ‌ه ساڵی ‪2011‬دا ی��ه‌ك گرێبه‌ستی‬

‫ل ‌ه هه‌اڵیسانی ش��ۆڕش ل ‌ه نێوان ه��ه‌ردووال‬

‫ستراتیجی ل ‌ه نێوان ئێران‌و عێراقدا واژۆكرد‬

‫واژۆی ل��ە س��ەر ك��راب��وو‪ ،‬دروس��ت��ك��ردن��ی‬

‫‪135‬‬

‫بانكێكی ه��اوب��ه‌ش ب��وو ل�� ‌ه دی��م��ه‌ش��ق‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بەهای پوندی سوریا ل ‌ه چل‌و حه‌وت پوند‬

‫پشكی خاوه‌ندارێتی ئێران تیایدا ده‌گه‌یشت ‌ه‬

‫بە‌رانبه‌ر بە ‌یه‌ك دۆالر گه‌یشت ‌ه شه‌ست‌و‬

‫رێژه‌ی ‪ ،%60‬ئه‌م رێكکه‌وتن ‌ه زۆر پڕ بایه‌خ‬

‫ح��ه‌وت پوند بەرامبه‌ر بە ‌یه‌ك دۆالر‪ .‬بەم‬

‫ب���وو ‌ه ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ده‌رف��ه‌ت��ی ب��ۆ ئێران‬

‫پێی ‌ه توانای كڕینی خه‌ڵكی بە رێ��ژه‌ی ‪%25‬‬

‫ده‌ڕه‌خساند تا رێگه‌یه‌كی دیك ‌ه بدۆزێته‌و ‌ه بۆ‬

‫هاته خ���واره‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بەهای هه‌ندێك‬

‫گواستنه‌وه‌ی دراو بۆ ئێران‪ ،‬ئه‌و كات ‌ه هیچ‬

‫كااڵ تا رێژه‌ی ‪ %37‬زیادی كرد بە بەراورد‬

‫جۆر ‌ه رێگرێكی دارایی ل ‌ه به‌رده‌م سوریادا‬

‫بە ‌كاتی بەر ل ‌ه هه‌اڵیسانی ش��ۆڕش‪ .‬بە ‌ل ‌ه‬

‫نه‌بوو‪ ،‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه له‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هاوكاری هه‌بوو‬

‫به‌رچاوگرتنی زیاد بوونی تێچوی سه‌ربازی‪،‬‬

‫ل ‌ه نێوان بانكه‌كانی سوریا‌و رۆژئاوادا‪.‬‬

‫تێچوو ‌ه گشتيیه‌كانیش ب��ە رێ���ژه‌ی ن��ۆزدە‬

‫یه‌كێكی دیك ‌ه له‌و گرێبەستانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بە‌ر ل ‌ه‬

‫ملیارد دۆرالر ل ‌ه ساڵی ‪2012‬دا زیادی كرد‪.‬‬

‫هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه نێوان محه‌مه‌د ره‌زا‬

‫ل ‌ه هه‌مان كاتدا ده‌رامه‌تی گشتی ‪ 3/2‬ملیارد‬

‫ره‌حیمی جێگری سه‌رۆك كۆماری ئێران‌و‬

‫دۆالر كه‌می كرد‪.‬‬

‫بەشار ئه‌سه‌د قسه‌ی لە سەر كرابوو بریتی‬

‫گ��ەر‌چ��ی ك��ارب��ه‌ده‌س��ت��ان��ی ئ��ێ��ران چه‌ندین‬

‫بو‌و ل ‌ه دروستكردنی بەره‌یه‌كی ئابووری‌و‬

‫ج��ار جه‌ختیان ل��ە س��ەر ئ��ه‌و ‌ه ك��ردۆت��ه‌وه‌‪،‬‬

‫رێککه‌وتنێكی حەڤدە خاڵی ل ‌ه بواره‌كانی‬

‫ک ‌ه په‌یوه‌نديی ‌ه ئابوريیه‌كانی نێوان هه‌ردو‬

‫بازرگانی‪ ،‬وه‌به‌رهێنان‪ ،‬پالن دانان‌و ئامار‪،‬‬

‫واڵت ل ‌ه دوای هه‌اڵیسانی شۆڕش ل ‌ه مانگی‬

‫پیشه‌سازی‪ ،‬گواستنه‌ی ئاسمانی‪ ،‬ده‌ریایی‪،‬‬

‫ئازاری ‪2011‬دا گۆڕانی بە‌سه‌ردا نه‌هاتووه‌‪،‬‬

‫ه��ێ��ڵ��ی ش���ه‌م���ه‌ن���ده‌ف���ه‌ر‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان‌و‬

‫ب��ەاڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كۆمپانیا ده‌وڵه‌تی‌و‬

‫ت�� ‌هك��ن��ه‌ل��ۆج��ی��ای زان����ی����اری‪ ،‬ت��ه‌ن��دروس��ت��ی‪،‬‬

‫تایبه‌ته‌كانی س��وری��ا ب��ە ‌له‌به‌رچاوگرتنی‬

‫كشتوكاڵ‌و گه‌شت‌و گوزار‪ .‬جگ ‌ه له‌وه‌ی باس‬

‫كێشه‌ی گواستنه‌وه‌ی دۆالر‌و ئه‌نجامدانی‬

‫له‌و ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬ک ‌ه ئێران یارمه‌تی سوریای‬

‫مامه‌ڵ ‌ه له‌گه‌ڵ ئێراندا دوچاری كێش ‌ه بووه‌‪.‬‬

‫داوه‌ بۆ په‌ره‌دان بە پڕۆگرام ‌ه ئه‌تۆمییه‌كه‌ی‪.‬‬

‫ئه‌و سزایانه‌ی ‌ل ‌ه الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ئه‌مه‌ریكا‌و‬

‫خ��ول��ی ن��وێ��ی ئ���ه‌و س���زای���ان���ه‌ی‌ل���ه‌ الی���ه‌ن‬

‫یه‌كێتی ئه‌وروپا‌و واڵت ‌ه عه‌ره‌بییه‌كانی دیكه‌ی‬

‫كۆمه‌ڵگه‌ی نێو ده‌وڵه‌تی‌و یه‌كێتی عه‌ره‌ب‌و‬

‫كه‌نداوى فارسه‌و ‌ه جێبه‌جێكرا‪ ،‬پڕۆسه‌كانی‬

‫توركیا سه‌پێنرا هۆكار بوو بۆ هه‌ڵسپاردنی‬

‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی دراوی ب��ان��ك��ی ن��اوه‌ن��دی‬

‫ت���ه‌واوی ئ��ه‌و رێککه‌وتن نامانه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێران‬

‫سوریا بۆ دابین كردنی دراو سه‌ختتر كرد‪.‬‬

‫ه��ه‌وڵ��ی ده‌دا ل�� ‌ه س��وری��ا جێبه‌جێی بكات‪.‬‬

‫شایانی باسه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌یوه‌نديی ‌ه ئابوورییه‌كانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫نێوان ئێران‌و سوریا له ‌ئاست ‌ه جیاجیاكانی‬

‫بە‌هه‌ڵپه‌سێردراوی ماوه‌ته‌و ‌ه تا ئه‌و كاته‌ی‪،‬‬

‫ده‌وڵه‌تی‌و تایبه‌تی هه‌ردووالدا ئێستا بە بڕی‬

‫ک ‌ه بە‌شار ئه‌سه‌د بتوانێت كۆنترۆڵی ته‌واوه‌تی‬

‫چه‌ندین ملیارد دۆالر ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬

‫سوریا بكات‪ ،‬یان ده‌وڵه‌تێكی نوێ دروست‬

‫فشار ‌ه ئابوورییه‌كانی سه‌ر هه‌ردوو واڵتی‬

‫بكرێت تا چاره‌نوسی ئه‌م وه‌به‌رهێنان ‌ه روون‬

‫ئ���ێ���ران‌و س��وری��ا رێ��گ��ه‌خ��ۆش��ك��ه‌ر ب���وو بۆ‬

‫ببێـته‌وه‪.‬‬

‫واژۆكردن لە سەر رێککه‌وتن نامه‌ی بازرگانی‬ ‫ئازاد ل ‌ه بە‌رواری ‪13‬ی‪12‬ی‪2012‬دا له‌نێوان‬

‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌ دوورمه‌وداكانی ئێران ل ‌ه‬

‫هه‌ردوو واڵتدا‪ .‬ئه‌م جواڵنه‌وه‌ی ‌ه بە ‌ئامانجی‬

‫سوریادا‬

‫كه‌م ك��ردن��ه‌وه‌ی كاریگه‌ریی ‌ه الوه‌كییه‌كانی‬

‫‪1‬ــ پارێزگاری كردن ل ‌ه رێڕه‌وی گواستنه‌وه‌ی‬

‫سزا ئابوورییه‌كانی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬

‫چ��ه‌ك ل�� ‌ه ك��ۆم��اری ئیسالمی ئ��ێ��ران��ه‌و ‌ه بۆ‬

‫ئه‌مه‌ریكا‌و یه‌كێتی ئ��ه‌وروپ��ا‌و هه‌ندێك ل ‌ه‬

‫لوبنان ‪.‬‬

‫ئه‌ندامانی یه‌كێتی ع��ه‌ره‌ب هاتبوو ‌ه ئ��اراو ‌ه‬

‫‪2‬ــ پاراستنی ئه‌و رژێمه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بۆ ماوه‌ی ‪35‬‬

‫هه‌روه‌ها بۆ كه‌م كردنه‌وه‌ی بە‌ربه‌سته‌كانی‬

‫ساڵ ‌ه هاوپه‌یمانی كۆماری ئیسالمی ئێران‬

‫سه‌ر رێگای بازرگانی بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌نجامی‬

‫بووه‌‪.‬‬

‫ب���ە‌ره‌وپ���ێ���ش���چ���وون���ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕه‌ك��ان‌و‬

‫‪3‬ـ����ـ ب��ه‌ه��ێ��زك��ردن��ی ج���ه‌م���س���ه‌ری ش��ی��ع��ه‌‌و‬

‫فڕاندنی ئێرانییه‌كان ل ‌ه دیمه‌شق‌و بەرده‌وام‬

‫عه‌له‌وییه‌كان له‌ بەرانبه‌ر واڵت ‌ه سونه‌كاندا‪.‬‬

‫بوونی نائارامییه‌كان هاتبوو ‌ه ئ���اراوه‌‪ .‬بە‬

‫‪4‬ــ پارێزگاریكردن ل ‌ه سه‌رمایه‌گوزراییه‌كانی‬

‫‌له‌به‌رچاوگرتنی رێككه‌وتن نامه‌كانی پێشوتر‪،‬‬ ‫بازرگانی ل ‌ه نێوان كۆمپانیا ده‌وڵه‌تییه‌كانی‬ ‫ه��ه‌ردوو واڵت بە كه‌مكردنه‌وه‌ی گومرگ‌و‬ ‫یاساكان‪ ،‬ئێستا ئاسانتر بوو ‌ه ل ‌ه چاو جاراندا‪.‬‬ ‫روونه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێران بە‌رژه‌وه‌ندی جیۆپۆله‌تیكی‌و‬ ‫ستراتیجی زۆر گرنگی هه‌ی ‌ه ل ‌ه سوریادا‪.‬‬ ‫س�������ه‌ڕه‌ڕای ئ����ه‌و ‌ه س���وری���ا ب���ە ش��اڕه‌گ��ی‬ ‫ئ��اب��ووری زۆر گرنگ داده‌ن��رێ��ت بۆ ئێران‪.‬‬ ‫بە ‌له‌به‌رچاوگرتنی قه‌یرانی ئێستای سوریا‪،‬‬ ‫ملیاردها دۆالر وه‌به‌رهێنانی ئێران ل ‌ه سوریا‬

‫ئێران‌و سوپای پاسداران له‌ سوریادا‪.‬‬

‫‪137‬‬

‫قۆناغە مێژووییەکانی پرنسیپی‬ ‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬

‫نووسینی‪ :‬خالید مەجید فەرەج ‪ /‬بەلجیکا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫پێشەکی‬

‫دەوڵەتەی‪ ،‬ک ‌ه ناودەبرێت بە دەوڵەتی یاسا‬ ‫ب��ێ بنەمای ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان‬

‫جیاکرنەوەی دەسەاڵتەکان چەکێک بوو له‌و‬

‫هەرگیز نایەتەدی‪.‬‬

‫چەکانەی‪ ،‬ک ‌ه بۆ خەبات ل ‌ه دژی ئیستیبدادی‬

‫هەر له‌م روانگەیەوە بیرمەندە یاساییەکان‌و‬

‫پادشاکان‌و دەسەاڵتە رەهاکانیان دەرکەوت‪.‬‬

‫ئ���ەوان���ەش‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ب���واری سیاسیدا وەک‬

‫ئ���ەم دەس���ت���ەواژەی���ە ب��ی��رم��ەن��دی سیاسیی‬

‫تیۆری ش���ارەزان پرنسیپی جیاکردنەوەی‬

‫مۆنتسکیو دای��ڕش��ت��ووه؛ وه‌ک بنەمایەکی‬

‫دەسەاڵتەکانیان وەک بەربەستێک ل ‌ه بەردەم‬

‫سەرەکی ل ‌ه بنەماکانی مودێلی حوکمڕانیی‬

‫خراپ بەکارهێنانی دەسەاڵت‌و پاوانکردنی‌و‬

‫مەدەنی‌و دیمۆکراسی ئەو واڵتانەی‪ ،‬ک ‌ه بیری‬

‫دواجار دروستبوونی حوکمێکی دیکتاتۆری‬

‫سیاسییان گەیشتووە بە قۆناغی کامڵبوون‌‪.‬‬

‫داناو بە گرتنەبەری ئەو رێگەیە بۆ دوایین‬

‫ئەم پرنسیپە بۆتە کلتووری حوکمڕانیان‌و بە‬

‫ج��ار ماڵئاوایییان ل ‌ه فیکری تۆتالیتاری‌و‬

‫هیچ جۆرێک ناتوانی وێنای ژیانی سیاسی‌و‬

‫حیزبی فەرماندەوە سەرکردەی مێژوویی‬

‫ح��وک��م��ران��ی ت��ای��ان��دا ب���ێ ج��ی��اک��ردن��ەوەی‬

‫کرد‪.‬‬

‫دەسەاڵتەکان بکەیت‪ .‬بە دڵنیاییەوە دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬ئ��ەم پرنسیپە ل ‌ه شۆڕشی فەرەنسا‬

‫دەرکەوتنی پرنسیپی جیاکرنەوەی‬

‫ب��ە دواوە ب���وو ‌ه ب��ە ی��ەک��ێ��ک ل�� ‌ه پرنسیپە‬

‫دەسەاڵتەکان‬

‫دەستوورییە سەرەکییەکانی دیمۆکراسیەتی‬ ‫رۆژئ���اوا‪ ،‬ک ‌ه بە پێی ئ��ەم پرنسیپە دەبێت‬

‫قۆناغی یۆنانی کۆن‬

‫سەرەتا سیستمێکی پارلەمانی بااڵدەست‬

‫ئ��ەم پرنسیپە رەگ��ی خ��ۆی ل�� ‌ه فەلسەفەی‬

‫ب��ێ��ت‪ ،‬چ��ون��ک��ە ب��ێ ئ���ەو سیستمە مەحاڵە‬

‫گریکی کۆندا داک��وت��ی��وە‌‪ .‬ل ‌ه س��ەرەت��اوە ل ‌ه‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان سەربگرێت‪.‬‬

‫رووکارێکی سیاسیدا خۆی نواندووه‌‪ ،‬بەاڵم‬

‫مەبەست ل ‌ه جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ‌ه‬

‫دەتوانین بڵێین‪ :‬ل ‌ه سەردەمی شکۆمەندیی‬

‫رووی سیاسییەوە رێگاگرتنە ل ‌ه کۆکردنەوە‪،‬‬

‫بیری فەلسەفی‌و ‌سیاسی‌و یاسای یۆنانیدا‪،‬‬

‫ی��ان چڕکردنەوەیەتی ل ‌ه دەستەیه‌کدا‪ .‬بە‬

‫س��ەردەم��ی ئەفالتۆن‌و ‪ 427‬پ‪.‬ز م��ردووە‌‪،‬‬

‫واتایەکی‌تر بۆ هیچ کەسێک‪ ،‬یان دەستەیەکی‬

‫هەروەها قوتابییەکەشی‪ ،‬وات‌ا ئەرستۆ‪ ،‬ک ‌ه‬

‫حوکمڕان نییه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یەکێک زیاتر ل ‌ه سێ‬

‫ل ‌ه ‪ 384‬پ‪.‬ز م��ردووە سەری هەڵداوه‌‪ ،‬یان‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ەی ل�� ‌ه دەس��ت��دا بێت‪ .‬بۆیە ئەو‬

‫ل ‌ه سەر زاری ئەوو ئەرستۆوە کەوتە نێو‬

‫‪139‬‬

‫فیکری یاسایی‌و سیاسیی کۆن‌و نوێوە‪.‬‬

‫ه��ەروەه��ا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت��ی ب��ە سەر‬

‫ئەفالتۆن ل ‌ه سەرەتاکانی پێگەیشتنی فیکریدا‬

‫شەش دەستەدا دابەشکردووه‌‪ .‬هەر بەشەی‬

‫ب��اوەڕی واب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه دەتوانرێت دەوڵەتێکی‬

‫ئەرکێکی دیاریکراوی پێسپێردراوه‌‪.‬‬

‫نموونەیی بە سەرپەرشتی فەیلەسووفه‌کان‬

‫‪1‬ــ ئەنجومەنی سیادە (سەروەری)‪ :‬ژمارەیان‬

‫دروستبکرێت‪ .‬ئەو ل ‌ه کتێبەکەیدا‪ ،‬ک ‌ه ناوی‬

‫دە ک���ەس ب����ووه‌‪ .‬ه��ەم��وو ک��اروب��اره‌ک��ان��ی‬

‫لێناو ‌ه (جمهوریەت) ئ��ەوەی بە راشکاویی‬

‫دەوڵەتی له‌ بن دەستدا بووه‌‪.‬‬

‫وت������ووە‪ ،‬ب�����ەاڵم دوات�����ر ب���ە ه����ۆی زی��ات��ر‬

‫‪2‬ــ جەمعیەتی (کۆمەڵە)‪ :‬گەورە دانشمەندو‬

‫قوڵبوونەوەی ل ‌ه تاقیکردنەوەکانی ژیانی‬

‫ی��اس��ادان��ەرەک��ان��ی ل��ه‌خ��ۆگ��رت��ب��وو ئ��ەرک��ی‬

‫سیاسی‌و کۆمەاڵیەتی یۆنان‌‪ ،‬ک ‌ه بە هۆیانەوە‬

‫سەرشانی پاراستنی دەس��ت��وور ب��وو ‌ه ل ‌ه‬

‫فیکری سیاسی زیاتر گەشەی سەندووه‌و‬

‫پێشێلکارییه‌ک‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه الی���ەن حاکمەکان‬

‫ئاسۆی بیرکردنەوەی وەک فەیلەسووفێک‌و‬

‫(فەرمانڕەواکان)و چاودێری باش کراوه‌‌و‬

‫بیرمەندێکی سیاسی‌و یاسایی بەرفره‌وانتر‬

‫ئەحکامەکانی جێبەجێکراوه‌‪.‬‬

‫بووه‌‪ .‬ئەو بیرە ناواقیعیەی بەجێهێشت‌و نزیکتر‬

‫‪3‬ــ دەستەی قەزائی‪ :‬لە چەند دادگایەک بە‬

‫ل ‌ه دنیای واقیعی ئەوکاتە بیریکردووه‌ته‌وە‪.‬‬

‫پێی پلەکانی س��ەروو خ��واروو پێکهاتووه‌‪.‬‬

‫لە ئاکامدا بیروباوەڕە نوێکانی له‌و بارەیەوە‬

‫ئەرکیان یەکالییکردنەوەی کێشە یاساییەکان‬

‫ل ‌ه دووتوێی دانراوێکی‌‌تریدا‪ ،‬ک ‌ه ناوی لێناو ‌ه‬

‫بووه‌‪.‬‬

‫(یاساکان) بناغەی بۆ دەستوورێک لێداوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪4‬ــ دەسەاڵتی پۆلیس‪ :‬بۆ پاراستنی هێمنی‌و‬

‫بیرۆکەی سیستمێکی تێکەاڵوی له‌خۆگرتووه‌‪.‬‬

‫ئاسایشی کۆمەڵگا بووه‌‪.‬‬

‫ئەفالتۆن دەسەاڵتی بە سەر سێ ت��ه‌وه‌ردا‬

‫‪5‬ــ دەستەکانی فێرکردن‌و جێبەجێکردن‪ :‬بۆ‬

‫دابەشکردووه‌‪:‬‬

‫بەڕێوەبردنی کەرتە گشتییەکان‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم سیستمەی ئەفالتۆن دەبووای ‌ه‬

‫یەکەم‪( :‬جەمعیەتی عمومی)‬

‫ئ���ەوان���ەی دەس��ەاڵت��ی��ان ب��ە دەس���ت ب���ووه‌‪،‬‬

‫دووەم‪ :‬ئەنجومەنی گەل‬

‫ئامانجیان بەدیهێنانی یه‌کسانی بووبێت ل ‌ه‬

‫سێیەم‪ :‬دادگاکان‪.‬‬

‫مەرامە سیاسی‌و کارگێڕییەکانیاندا‌‪ .‬دەبووای ‌ه‬

‫ئ��ەو ئەنجومەنی داب��ەش��ک��ردوو ‌ه ب��ە سەر‬

‫پ��ەن��اب��ردن ب��ۆ هێزیش تەنها ل��ه‌و کاتانەدا‬

‫مانگەکانی ساڵدا‪ .‬واتا دوانزە گرووپ هەر‬

‫بووبێت‪ ،‬که‌ پێویست بووه‌‪.‬‬

‫گ��رووپ��ەی ی��ەک م��ان��گ حوکمی ک���ردووه‌‪،‬‬

‫ب��ە ک��ورت��ی ئ��ەف�لات��ون رای واب���وو ‌ه دەبێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫هاوسەنگییەک ل�� ‌ه ن��ێ��وان دام��ەزراوەک��ان��ی‬

‫دەستی تاکەکەسێکیشدا بوو ئەو کەسەش‬

‫دەوڵەتدا دروستببێت‪ .‬ئەو هاوسەنگییەش‬

‫دەبێت بە موستەبید (ئیمپراتۆڕی پیزه‌نت‬

‫نایەتەکایەوە هەتا وەزی��ف��ەک��ان��ی دەوڵ��ەت‬

‫ــ فه‌رمانڕه‌وای زۆردار) بۆیە وەزیفەکانی‬

‫ب��ە س���ەر ئ���ەو دەس��ت��ە ج���ۆراوج���ۆران���ەدا‬

‫دەوڵەتی بە سەر سێ کەرتدا دابەش کردووه‌‪:‬‬

‫دابەشنەکرێت‪ ،‬ئه‌وا واڵت جێگیریی سیاسی‬

‫دەب���ێ���ت ئ�����ەوەش ب���ووت���رێ���ت‪ :‬ه��ەرچ��ەن��دە‬

‫ب��ە خ��ۆی��ەو ‌ه ن��اب��ی��ن��ێ��ت‌‪ .‬ئ���ەو ن��ای��ەک��س��ان��ی‌و‬

‫ئەرستۆ بە راشکاویی داوای جیاکردنەوەی‬

‫ناعەدالەتییە دەبێتە هۆی هەاڵیسانی پشێوی‌و‬

‫دەسەاڵتەکانی نەکردووە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی ئەو‬

‫شۆڕش بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئیستیبداد‌و‬

‫ک��ردووی��ه‌ت��ی دەستپێکێکی ب��اش ب��وو ‌ه له‌و‬

‫حوکمی دیکتاتۆری تاکڕەوی‪.‬‬

‫رووەوە‪.‬‬

‫ک��ات��ێ��ک ب����اس ل��� ‌ه ئ���ەف�ل�ات���ۆن دەک���رێ���ت‪،‬‬ ‫ناگو‌نجێت رۆڵی ئەرستۆ ــ ک ‌ه هاوچەرخی‬

‫‪1‬ــ وەزیفەی (م��داوەل��ە) ــ گفتوگۆ ل ‌ه سەر‬

‫ب��ووە ف��ەرام��ۆش بکرێت‪ ،‬چونکە ئه‌رستۆ‬

‫بابەتێک بۆ بڕیاردان ل ‌ه سەری (پارلەمانی‬

‫ئ��ەو کۆڵەکەیەی داک��وت��ی��وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه پرنسیپی‬

‫ئێستا)‪ ،‬ک ‌ه ئەرکیان دانانی یاساکانە‪ ،‬هەروەها‬

‫ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان��ی ل�� ‌ه س��ەر‬

‫بڕیاردان ل ‌ه سەر مەسەلە جەوهەرییەکان‪،‬‬

‫ه��ەڵ��س��اوه‌‪ .‬ل�� ‌ه دان����راوەک����ەی����دا‪ ،‬ک�� ‌ه ن��اوی‬

‫ک ‌ه پەیوەندییان بە سەالمەتی واڵتەوە هەیە‬

‫(س��ی��اس��ەت) ب��وو ‌ه گ��وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دەس��ەاڵت‬

‫وەک بڕیاری جەنگ‌و قبوڵکردنی پەیمانی‬

‫لە کۆمەڵەوە هەڵدەقوڵێت‪ .‬بە واتایەکی‌تر‬

‫ئاشتی‪ .‬بەم پێیە دەسەاڵتەکانی ئەم وەزیفەیە‬

‫کۆمەڵ سەرچاوه‌ی دەسەاڵتە‪ .‬بۆیە نابێت‬

‫ل ‌ه گرنگیدا ل ‌ه س��ەروو وەزیفەکانی‌تره‌وە‬

‫بدرێت بە تاکەکەسێک‪ ،‬ی��ان کەمایەتییەک‬

‫ئەژمار دەکران‪.‬‬

‫ل�� ‌ه نێو گ��ەل��ێ��ک��دا‪ .‬ئ���ەوەی گ��وت��ووه‌‪ :‬له‌بەر‬

‫‪2‬ـ��ـ وەزی��ف��ەی ئەمر (دەس��ەاڵت��ی تەنفیزی)‪:‬‬

‫ئەوەی یاسا گوزارشتە ل ‌ه ئیرادەی کۆمەڵ‌و‬

‫حکومەت ک��اری جێبەجێکردنی یاساکان‌و‬

‫رووی کۆمەڵگایە‪ .‬کەواتە دەبێت رێکخەری‬

‫پاراستنی ئاسایشی واڵت‌و هاوواڵتیان بووه‌‪.‬‬

‫هەڵسوکەوتی ئەو کۆمەڵەی ‌ه بێت‪ .‬کۆمەڵێکیش‪،‬‬

‫‪3‬ــ وەزیفەی عەدالەت (دەسەاڵتی قەزائی)‪:‬‬

‫ک ‌ه ب��ەو شێوەیە بێت س���ەروەری تەنها بۆ‬

‫ئ���ەرک���ی ی��ەک�لای��ی��ک��ردن��ەوەی ک��ێ��ش��ەک��ان‌و‬

‫خ��ۆی دەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم له‌بەر ئ��ەوەی کۆمەڵ‬

‫چ��اودێ��ری��ی��ه‌ک��ی ب��اش��ه‌ ل�� ‌ه پ��ەی��ڕەوک��ردن��ی‬

‫ناتوانێت هەموویان پێکەوە مومارەسە بکات‬

‫دەستوورو یاساکان‪.‬‬

‫سیستمی حوکم گەندەڵ دەبێت‌‪ ،‬ئەگەر ل ‌ه‬

‫بە مەرجێک هەریەک له‌م وەزیفانە بە جیاو‬

‫‪141‬‬

‫بە سەربەخۆیی له‌وانی‌تر کارەکانی خۆیان‬

‫‪2‬ــ دەسەاڵتی جێبەجێکردن‪:‬‬

‫هەڵبسوڕێنن‪ .‬بەوەی الی سەرەوەدا بۆمان‬

‫تۆ دەتوانیت وا بکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو خەڵک‬

‫دەردەکەوێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه یۆنانستان کلتوورێکی‬

‫بۆ ماوەیەک حوکم بکات‪ .‬دەتوانیت هەندێک‬

‫دیمۆکراسی‌و فیکرێکی پێشکەوتوو هەبووە‪،‬‬

‫خەڵک وا لێبکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو کاتێک حوکم‬

‫ک ‌ه ل ‌ه ئایندەدا هەموو جیهانی نوێ دەگرێتەوە‪.‬‬

‫بکەن‪ ،‬بەاڵم ناتوانی وا بکەیت‪ ،‬ک ‌ه هەموو‬

‫دەبێت بە نموونەی هەرە بەرزی حوکمرانیی‬

‫خەڵک هەموو کاتێک حوکم بکه‌ن‪ .‬لە روانگەی‬

‫مەدەنی‪ ،‬ک ‌ه دەوڵەتی یاسایی ل ‌ه سەر بونیات‬

‫ئ���ەم پرنسیپە‪ ،‬ی���ان ح��ی��ک��م��ەت��ەوە ئەسینا‬

‫دەنرێت‪ .‬ئەو فکرە ناوازەیەی ئەوکاتە بەم‬

‫فەلسەفەی دەسەاڵتی جێبەجێکردنی خۆی‬

‫شێوەیەی الی خ��وارەوە له‌و واڵتە ل ‌ه سەر‬

‫دۆزییەوە‪ .‬ئەگەر هەموو خەڵک بەشداربکەیت‬

‫ئاستی حوکمڕانی ل ‌ه یۆنانی ئەو کات ‌ه رەنگی‬

‫ل ‌ه دەسەاڵتی یاسادانادا‪ ،‬کە ئەویش ل ‌ه دۆخی‬

‫دابۆوە‪:‬‬

‫یۆنانستانی ئ��ەو ک��ات��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه دەوڵ��ەت��ی شار‬

‫دەسەاڵتەکانی یۆنانی پێش زایین بەم جۆرە‬

‫هەبوون دەگونجا‪ .‬ل ‌ه بەرانبەر ئەوە ناتوانیت‬

‫دابەشکرابوون‪:‬‬

‫هەموو خەڵک بەشداربکەیت ل ‌ه دەسەاڵتی‬

‫‪1‬ـ���ـ دەس���ەاڵت���ی ی��اس��ادان��ان (ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی‬

‫جێبەجێکردندا‪ ،‬ک ‌ه پێویستییەکی بەردەوامەو‬

‫هاوواڵتییان)‪ :‬کرۆکی دیمۆکراسیەت ئەوەیە‪،‬‬

‫لە سیاسەتیشدا بە باش نازانرێت‪ ،‬ک ‌ه ئەو‬

‫ک ‌ه گ��ەل بتوانێت بە شێوەیەکی رێکخراو‬

‫الیەنەی یاسادا دروست دەکات هەر خۆیشی‬

‫بەشدار بێت ل ‌ه حوکمرانیدا‪ .‬بە تایبەتی ل ‌ه‬

‫جێبەجێی بکات‪ ،‬بۆیە ئەسینا له‌و ب��وارەدا‬

‫دامەزراوەی یاساداناندا‪.‬‬

‫داهێنانێکی ک��ردووه‌‪ .‬ئەویش دروستکردنی‬

‫گەلی یۆنان ئەم دەسەاڵتە بااڵیە (دەسەاڵتی‬

‫دەسەاڵتێکی جێبەجێکردنی بە کۆمەڵە‪ .‬واتا‬

‫یاسادان)ی هەبوو‌ه‌و ل ‌ه رێگەی ئەنجومەنی‬

‫ل ‌ه چەند کەسێک پێکهاتووە‪ ،‬ک ‌ه ئێستا پێی‬

‫هاوواڵتییانەوە پیادەی ک��ردووه‌‪ .‬بەو پێیە‬

‫دەڵێن حکومەت‪ ،‬یان دەسەاڵتی جێبەجێکردن‪.‬‬

‫هەر هاوواڵتییەکی یۆنانی ئازاد ئەندام بوو ‌ه‬

‫‪3‬ــ دەسەاڵتی قەزائی‪:‬‬

‫له‌م ئەنجومەنەداو بۆی هەبوو ‌ه بەشداری‬

‫هەر وەک ل ‌ه ئەسینا دەسەاڵتی یاسادان‌و‬

‫کۆبوونەوەکانی ئەنجومەن بکات‪ .‬هاوواڵتیان‬

‫دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن��ی��ان ه���ەب���وو ‌ه‬

‫توانیویان ‌ه گفتوگۆ ل ‌ه سەر ئەو بابەتانە بکه‌ن‪،‬‬

‫دەسەاڵتی سێیەمیشیان هەبووه‌‪ ،‬ک ‌ه ناویان‬

‫ک ‌ه خراونەتە ئەجندای کارەکانەوە‌و دواتر‬

‫ناوه‌ دەسەاڵتی قەزائی (قەزای میللی)‪ .‬قەزا‬

‫دەنگی له‌ سەر داوه‌‪.‬‬

‫ل ‌ه ئەسینای کۆن ل ‌ه ژێر رکێفی گەلدا بووه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫بە واتایەکی‌تر پێک نەهاتبوو ل ‌ه دادوەری��ی‬

‫قۆناغی رۆمانییه‌کان‬

‫پیشەیی (موحتەریف)‪ ،‬بەڵکو میللی بووه‌‪،‬‬

‫ه��ەرچ��ەن��دە ه��ەن��دێ��ک ل�� ‌ه رۆش��ن��ب��ی��رەک��ان��ی‬

‫ی��ان ب��ەو ن��اوەی ئێستا هەیە هەیئەتێک ل ‌ه‬

‫رۆمانی ل ‌ه دژی فیکری یۆنانی بوون‪ ،‬بەاڵم‬

‫محلفین (ج���وری) س��وێ��ن��ددراوەک��ان ب��وون‪.‬‬

‫رۆشنبیری یۆنانی رۆڵێکی گرنگی هەبوو ‌ه ل ‌ه‬

‫ل ‌ه دۆزە گەورەکاندا‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندی بە رای‬

‫پێشخستنی فیکری یاسای رۆمانی‪ .‬ئەویش‬

‫گشتییەوە هەبووه‌‪ ،‬یان ئەو ئیشکالییەتانەی‪،‬‬

‫ن‬ ‫ب��ە ه��ۆی هاتنی فەیلەسووفەکانی یۆنا ‌‬

‫ک�� ‌ه پ��ەی��وەس��ت ب���وو ‌ه ب��ە رای گشتی‪ ،‬یان‬

‫بۆ رۆم��او وت��ن��ەوەی م��وح��ازەرەو بەستنی‬

‫س��ی��اس��ی ب�����وون‪ ،‬ژم���ارەی���ەک���ی زۆر ل��ه‌و‬

‫سیمینار بۆ باڵوکردنەوەی بۆچوونەکانیان؛‬

‫سوێنددراوانەیان بەشدار کردووه‌‪ .‬بۆ نموونە‬

‫سەبارەت بە فەلسەفەو سیاسەت‌و دۆزەکانی‬

‫ل ‌ه دادگاییکردنەکەی سوکرات‌دا پێنج سه‌د‌و‬

‫دیمۆکراسی‌و دابەشکردنی دەس���ەاڵت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫یه‌ک سوێنددراو بەشداربوون‪ .‬له‌بەر ئەوەی‬

‫یۆنانستان تاقیکردنەوەیەکی دەوڵەمەندی له‌و‬

‫یاسا ل ‌ه الی سوکرات ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه نوێنەرانی‬

‫بارەیەوە پێشتر هەبووه‌‪ ،‬هەروەها چوونی‬

‫گ��ەل دای��دەن��ێ��ن ن��ەک ئ���ەوەی‪ ،‬ک��ە ل��ە الی��ەن‬

‫خوێندکارە رۆمانییەکانیش بۆ ئەسینا بۆ‬

‫دانشمەندێکەوە دادەنرێت (حکیم)‪ .‬بۆیە هەر‬

‫وان ‌ه خوێندن ل ‌ه یۆنان کاریگەری بەرچاوی‬

‫کاتێک وابوو دەبێت رێزی لێبگیرێت‪ .‬کاتێک‪،‬‬

‫هەبوو ‌ه بۆ باڵوکردنەوەی ئەو بیروباوەڕانە‬

‫ک ‌ه بە تۆمەتی تێکدان‌و له‌ڕێدەرکردنی الوان‬

‫له‌ دوای گەڕانەوەیان بۆ رۆما‪.‬‬

‫(بە هۆی بیرو باوەڕەکانییەوە) موحاکەمەی‬

‫دەتوانین س��ەردەم��ی رۆمانییەکان داب��ه‌ش‬

‫دەک�����ەن‪ .‬ب��ە زۆری���ن���ه‌ی دەن����گ ئ��ی��دان��ەی��ان‬

‫بکه‌ین به‌سه‌ر به‌م قۆناغانه‌ی خواره‌وه‌دا‌‪:‬‬

‫ک��ردووه‌‌و سزای کوشتنی بە خواردنەوەی‬

‫‪1‬ــ قۆناغی مەلەکیەت‪ :‬سه‌رده‌می ئه‌م قۆناغ ‌ه‬

‫ژەه��ر ب��ە س���ەردا دراوه‌‪ .‬ئ��ەو ژەه��رەک��ەی‬

‫هێزی سیاسی‌و ع��ەس��ک��ەری ه��ەم��ووی ل ‌ه‬

‫خواردووه‌ته‌وه‌‪ .‬چونکە بڕوای وابووە هەر‬

‫دەستی مەلیکدا له‌گەڵ کۆمەڵێکی ک��ەم ل ‌ه‬

‫له‌بەر ئ��ەوەی ئەو یاسایە ل ‌ه الیەن گەلەوە‬

‫خێزانە ئۆرستکراتییەکاندا کۆببۆوە‪ .‬پادشا‬

‫پەسەند کراوەو خۆشی بڕوای بەو سیستمە‬

‫هەموو دەسەاڵتەکانی سیاسی‌و عەسکەری‌و‬

‫ه��ەب��ووە‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ک��اری ت��ی��ۆری بۆ‬

‫ته‌نانه‌ت ئایینیشی ل ‌ه چنگدابووه‌‪ .‬بە رادەیەک‪،‬‬

‫کردووە‌و ب ‌ه پێویستی زانیو ‌ه رێزی لێبگرێت‪.‬‬

‫ک�� ‌ه ب��ە م��وت��ل��ەق وات���ا ب��ێ رک��اب��ەر حوکمی‬ ‫ک��ردووه‌‪ .‬ئەو دەمانە ئەنجومەنی پیرانیش‬ ‫هەبووه‌‪ ،‬بەاڵم وەزیفەیان ل ‌ه پێشکەشکردنی‬

‫‪143‬‬

‫ئ���ام���ۆژگ���اری زی���ات���ر ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ه���ەروەه���ا‬

‫ل�� ‌ه ساڵی ‪ 476‬زایینی ل�� ‌ه بەشداریکردنی‬

‫ئەنجومەنە میللییەکانیش هەبوون‪ .‬ئەوانیش‬

‫گەلەوە ل ‌ه حوکم‪ ،‬وات��ا ل ‌ه دیمۆکراسییەوە‬

‫تەنها بە پێشنیازی پاشا بۆیان هەبوو ‌ه ل ‌ه‬

‫گ����ۆڕاو ‌ه ب��ۆ ح��وک��م��ی ت��اک��ەک��ەس��ی‪ ،‬ی��اخ��ود‬

‫سه‌ر مەسەلەیەک بکۆڵنەوە‪.‬‬

‫دیکتاتۆر‪ .‬ئوگستۆس توانیویه‌تی حوکم‬

‫‪2‬ـ���ـ ق��ۆن��اغ��ی ج��م��ه��وری‪ :‬ئ���ه‌م ق��ۆن��اغ�� ‌ه ل ‌ه‬

‫ل��� ‌ه ج��م��ه��وری��ی��ەت��ەوە ه��ەڵ��ب��گ��ێ��رێ��ت��ەوە بۆ‬

‫‪509‬ی پ‪.‬ز دەستیپێکردووه‌‪ .‬له‌م قۆناغەدا‬

‫ئیمپراتۆریەت‌و هەموو دەسەاڵتەکان بخاتە‬

‫قەدەرێک ل ‌ه رێکخستن‌و پیادەکردنی حوکمی‬

‫دەستی خۆیەوە‪ .‬ئەنجومەنی گەل دەسەاڵتە‬

‫دیمۆکراسی هەبووه‌‪ ،‬هەر یەک ل ‌ه ئەنجومەنی‬

‫قەزائی‌و جنائیەکانی‌و هەقی شکایەتکردن ل ‌ه‬

‫گەل‌و پیران‌و ئیمپراتۆر دەسەاڵتی جیاوازیی‬

‫الی لێسەندراوه‌ته‌وە‌و دراو ‌ه بە ئیمپراتۆر‪،‬‬

‫خۆیان ه��ەب��ووه‌‪ .‬ئێمپراتۆر تەنها وەکیلی‬

‫ه���ەروەه���ا م��اف��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی حاکمەکان‬

‫گەل بووه‌‪ .‬دەسەاڵتی بێ سنوورو هەقیقی‬

‫ل��� ‌ه ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی گ���ەل���ەوە ل��� ‌ه س���ەردەم���ی‬

‫بۆ گەل ب��ووه‌‪ .‬هەر له‌م قۆناغەدا سیستمی‬

‫جێگرەکەی ئوگستۆسەوە گواستراوه‌ته‌وە‬

‫دوو (ج���وت) کونسڵ داه��ێ��ن��راوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه بەو‬

‫بۆ ئەنجومەنی پیران‪ .‬ل ‌ه س��ەدەی یەکەمی‬

‫پێیە ئەرکەکانی حوکمرانی بە دەست دوو‬

‫زایینیدا ئەنجومەنەکانی گەل دەسەاڵتەکانی‬

‫کەسەوە بووه‌‪ .‬هەردووکیان بەرانبەربوون‬

‫یاسادانانیان ل ‌ه بەرژه‌وەندیی ئەنجومەنی‬

‫ل ‌ه هێزدا‪ .‬هەریەکەیان توانیویه‌تی تانە ل ‌ه‬

‫پ��ی��ران ل�� ‌ه دەس��ت��دا دەس��ەاڵت��ە قەزائیەکانی‬

‫بڕیارێکی ئەوەی‌تریان بدات‌و نەهێڵێت بچێتە‬

‫ئەنجومەنی پیران ل ‌ه پێناوی سەرکوتکردنی‬

‫ب��واری جێبەجێکردنەوە‪ .‬ئەویش بۆ ئەوە‬

‫ت��اوان ب���اران‌و بەرگرتن ل ‌ه ت��اوان��ە سنوور‬

‫بووه‌‪ ،‬که‌ دیکتاتۆریەت دروست نەبێت‪.‬‬

‫بەزێنەکان‪ ،‬ک ‌ه دەرهەق بەو کاسانە کراوه‌‪،‬‬

‫لەم قۆناغەدا ئەنجومەنی پیران دەسەاڵتی‬

‫ک ‌ه باجەکان کۆ دەک��ەن��ەوە ف��ره‌وان ب��وون‪.‬‬

‫ت���������ەواوی خ�����ۆی ه�����ەب�����ووه‌‪ .‬ئ���ەوان���ی���ش‬

‫حاکمەکان بوون بە ئامێری جێبەجێکردن بە‬

‫ک��ون��س��وڵ��ەک��ان��ی��ان ب���ۆ م������اوەی س��اڵ��ێ��ک‬

‫دەست ئەنجومەنی پیرانەوە‪ ،‬ک ‌ه بۆی هەبوو ‌ه‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردووه‌‪ ،‬ب���ەاڵم ئەنجومەنی میللەت‬

‫هەڵیانببژێرێت‌و ئاڕاستەیان بکات‌و لە سەر‬

‫هەروەک خۆی ماوه‌ته‌وە‪ .‬واتا گۆڕانکارییەکی‬

‫کار الیان بەرێت‪ .‬ل ‌ه قۆناغی ئیمپراتۆریەتی‬

‫ئەوتۆی بە سەردا نەهاتووه‌‪.‬‬

‫دوای���ی���دا ئ��ی��م��پ��رات��ۆر ب��ەرگ��ی ئ��ی�لاه��ی‪ ،‬وات��ا‬

‫‪3‬ـ��ـ قۆناغی ئیمپراتۆریەت‪ :‬س��ه‌رده‌م��ی ئه‌م‬

‫موقەدەسیشی پۆشیوه‌و دام��ەزراوەک��ان��ی‬

‫قۆناغ ‌ه ل ‌ه ‪ 27‬پ‪.‬ز دەستیپێکردوو ‌ه تا کەوتنی‬

‫حوکم وەک ئەنجومەنی پیران گ��ۆڕاو ‌ه بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫ئەنجومەنی شارەوانی‌و له‌گەڵ ئەنجومەنی‬

‫خۆیان حوکمی خۆیان بکەن‪ .‬بە واتایەکی‌تر‬

‫گەل بە جۆرێک تەریک کراون‪ ،‬ک ‌ه تەنانەت‬

‫حوکمی خۆجێیەتی‪ .‬بەم شێوەیە خەڵکانی‬

‫بۆشیان نەبوو ‌ه کۆبوونەوە بکەن‪ ،‬یان ل ‌ه‬

‫ناوچەکان ل ‌ه یەک کاتدا دەبووای ‌ه ملکەچی‬

‫ئیمپراتۆر ببپرسنەوە ل ‌ه س��ەر هەڵەیەک‪،‬‬

‫سێ دەسەاڵت ببن‪.‬‬

‫ئەگەر بیکات‪ .‬هەر خۆی یاساکانی داناوه‌و‬ ‫گۆڕیویه‌تی‪ ،‬یان هەمواریکردوون‌و خۆی‬

‫‪1‬ــ ئیمپراتۆر‬

‫حاکمەکانی دان���ا‌وه‌و ملکەچی تەنها خۆی‬

‫‪2‬ــ فەرمانڕەوای ناوچەکە‬

‫ب���وون‪ .‬دادگ��اک��ان ل�� ‌ه ق��ەزائ��ی��ەوە ب���وون بە‬

‫‪3‬ــ دەرەب��ەگ��ە بچووکەکان‪ ،‬ک ‌ه راستەوخۆ‬

‫ئیداری فەرمانبەرەکان‪ .‬ل ‌ه بری قازییەکان‬

‫له‌گەڵیان بوون‪.‬‬

‫دادگاییان کردووه‌و حوکمیان دەرکردووه‌‪.‬‬

‫دەره‌ب���ەگ خاوەنی زەوی‌و زارو ته‌نانه‌ت‬ ‫خاوه‌نی ئەو خەڵکەش بووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئیشیان بۆ‬

‫سەدەکانی ناوەڕاست‬

‫ک��رد‌ووه‌و دەب��ووای�� ‌ه ملکەچی فەرمانەکانی‬

‫بە درێژایی سەدەکانی ناوەڕاست ل ‌ه ئەوروپا‪،‬‬

‫ب��ن‪ .‬ه��ەر خ��ۆش��ی س���ەرک���ردەی سیاسی‌و‬

‫ک ‌ه ل ‌ه کەوتنی ئیمپراتۆریەتی رۆمانییەوە‬

‫عەسکەرییان بووه‌‪ .‬دادوەریان بووه‌‌و باج‌و‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪477‬ز دەستیپێکردوو ‌ه تا نزیکەی‬

‫داهاتی کۆکردۆته‌وە‪ .‬کاتێک ئایینی کریستیان‬

‫کۆتایی ‪1400‬ی زای��ی��ن��ی‪ .‬وێ��ن��ا‌ی سیاسی‬

‫بە شێوەیەکی بەرباڵو ل ‌ه ئەوروپا باڵوبۆوە‬

‫بۆ ده‌وڵ��ەت ئەوە ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه دامەزراوەیەکە‬

‫بە جۆرێک‪ ،‬ک ‌ه ئیمپراتۆر خۆشی بوو ‌ه بە‬

‫ملکەچی ی��اس��ای ئیالهییە‌و رۆڵ���ی حاکم‬

‫مەسیحی‪ .‬ئیتر کەنیسە هەستی بەوە کردووه‌‪،‬‬

‫تەنها پاراستنی کەنیسەیە‪ .‬ئەم تێگه‌یشتن ‌ه‬

‫ک ‌ه پێگەی خۆی ل ‌ه نێو دڵ‌و هۆشی کۆمەڵگاکە‬

‫بۆ دەس��ەاڵت رێ��ک وەک ئ��ەو تێگه‌یشتنه‌ی‬

‫بە قوڵی داکوتاوە‪ .‬بۆی ‌ه کەوتە بەربەرکانێی‬

‫ئێستا وایە بۆ دەسەاڵت ل ‌ه سعودیەو ئێران‌و‬

‫مه‌فهومی‪ :‬هەقی ئیالهی پادشاکان‪ .‬ویستی‬

‫ئەفغانستانی تالیبان‪.‬‬

‫دەسەاڵتی زەمەنیش (سیاسی) بخاتە ژێر‬

‫ل���ە س���ەدەک���ان���ی ن���اوەڕاس���ت���دا دەس���ەاڵت���ی‬

‫کۆنتڕۆڵی خۆیەوە‪ .‬دوای ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه پایەی‬

‫مەرکەزیی ئیمپراتۆر الواز ب��وو ‌ه ل ‌ه سەر‬

‫ئیمپراتۆر ل ‌ه پایەی کەنیسە بەرزتر بوو ‌ه‬

‫هەرێمە بەرباڵوەکانی مەملەکەتەکەی‪ .‬بۆیە‬

‫ئیتر داوا ک��راو ‌ه پایەی کەنیسە ل ‌ه سەرو‬

‫ن��اچ��ارب��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ح��اک��م‪ ،‬ی��ان ف��ەرم��ان��ڕەوای‬

‫هەمووانەوە بێت‪ .‬بەربەرکانیی بەهێز ل ‌ه نێوان‬

‫محەلی بۆ ئەو ناوچانە دابنێن‪ .‬بۆ ئەوەی‬

‫کەنیسەو ئیمپراتۆردا دروستبووه‌‪ .‬درێژەی‬

‫‪145‬‬

‫کێشاو ‌ه هه‌تا رۆڵ��ی گ��ەل ل ‌ه بەربەرەکانێ‬

‫ب��ۆ قوتابخانە ئینگلیزی‌و تاقیکردنەوەی‬

‫له‌سەر دابەشکردنی دەسەاڵت وون بووه‌‌و‬

‫دەوڵ��ەم��ەن��دی‬

‫ئینگلیزی‪.‬‬

‫گۆڕاو ‌ه بۆ بەربەرەکانێ ل ‌ه نێوان دوو کەسدا‬

‫سیستمی پ��ادش��ای��ی ل�� ‌ه ئ��اک��ام��ی شۆڕشی‬

‫(ئیمپراتۆرو پاپا)‪ .‬چی‌تر ئەوەی ناوی لێبنێیت‬

‫قەشەکانه‌و ‌ه ب��ەرەو مەلەکیەتی سنووردار‬

‫دامەزراوەکانی دەوڵەتی دیمۆکراسی نەماوه‌؛‬

‫وەرچ���ەرخ���او ‌ه دوای ئ����ەوەی‪ ،‬ک�� ‌ه پێشتر‬

‫وەک ئ���ەوەی الی یۆنانییەکان‌و ه��ەت��ا بە‬

‫مەلەکیەتی رەهابووه‌‪.‬‬

‫دیمۆکراسیەتی‬

‫جۆرێک ل ‌ه جۆرەکانیش الی رۆمانییه‌کانیش‬ ‫ل ‌ه سەرەتادا هەبووه‌‪ .‬ئەم بەربەرەکانێیە ل ‌ه‬

‫‪1‬ــ کرۆمۆیل‪ :‬سەدەی حەڤدەیەم ل ‌ه ئینگلتەرا‬

‫الی��ەک��ەوە خراپی ئ��ەوەب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ه��ەروه‌ک‬

‫دەس���ت���ووری ک��رۆم��ۆی��ل ل�� ‌ه س��ەر بناغەی‬

‫وتمان گەل غائیب بوو ‌ه تیادا‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه ئاکامدا‬

‫ج��ی��اک��ردن��ەوەی دەس��ەاڵت��ەک��ان دەرچ����ووه‌‪.‬‬

‫بە بەرەوپێشچوونی فیکری سیاسی‌و یاسایی‬

‫کرۆموێل بۆ نەهێشتنی ئیستبداد‪ ،‬ک ‌ه بە‬

‫شکاوه‌ته‌وه‌‪ .‬دواج��ار دەنگی ن��اڕه‌زای��ی له‌و‬

‫هۆی پارلەمانی ئەو کاتەو ‌ه دروست ببوو‪،‬‬

‫بارودۆخ ‌ه بەرزبۆته‌وە‌و بیرمەندەکان داوای‬

‫دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان‌و جێبەجێکردنی ل ‌ه‬

‫جیاکردنەوە دین‌و دەوڵەتیان بەرزکردۆته‌وه‌‪.‬‬

‫ی��ەک ج��ی��اک��ردەوە‌و پێداگر ب��وو ‌ه ل�� ‌ه سەر‬

‫له‌و دەنگانە‪ :‬بیرمەندی یاسایی (ماسیلو بادوا)‬

‫سەربەخۆیی دەزگای قەزائی‪ ،‬بەاڵم مەخابن‬

‫بووه‌‪ ،‬ک ‌ه داوایکردوو ‌ه حکومەتێکی مەدەنی‬

‫ل ‌ه دوای نەمانی کرۆمۆیل‌و گەراندنەوەی‬

‫پێکبهێنرێت‌و جیاوازی‪ ،‬یان جیاکردنەوە ل ‌ه‬

‫م���ەل���ەک���ی���ەت دەس�����ت�����ووری ج���ەم���ه���وری‬

‫نێوان دەسەاڵتەکانیشدا بێتەکایەوە‪ .‬له‌وەش‬

‫پوچەڵکرایەوە ‌و‬

‫جیاکردنەوەی‬

‫زی��ات��ر دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی ی��اس��ادان��ان ل�� ‌ه الی��ەن‬

‫دەسەاڵتەکان پشتگوێخراوه‌و دوای ئه‌و ‌ه‬

‫گەلەوە هەڵببژێرێت‌و هەروەها ئەنجومەنێکی‬

‫لە بەریتانیاو ل ‌ه واڵتێکی‌تری ئەو کاتە هیچ‬

‫جێبەجێکردنیش‬

‫ب��ۆ‬

‫سەرپەرشتیکردنی‬

‫کارەکانی دەوڵەت هەبێت‪.‬‬

‫سیستمی‬

‫پاشماوه‌یه‌کی نەماوه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ جۆن لۆک‪ :‬جۆن لۆک بە یەکەمین کەس‬ ‫دادەنرێت‪ ،‬ک ‌ه باسی ل ‌ه تیۆری جیاکردنەوەی‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان ل ‌ه فیکری‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان ک�����ردووه‌‪ .‬ل�� ‌ه س��ای��ەی ئ��ەو‬

‫سیاسیی نوێدا‬

‫سیستمە پارلەمانییەی‪ ،‬کە لە ئینگلتەرا ل ‌ه‬

‫پێشکەوتنی نوێ ل ‌ه پرنسیپی جیاکردنەوەی‬

‫دوای شۆڕشی ‪1688‬دا هاتەکایەوە‪ ،‬لۆک ل ‌ه‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا دەگ��ەڕێ��ت��ەوە‬

‫تیۆرەکەیدا کەوتبووە ژێر کاریگەریی ئەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫کێشەیەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێوان پادشاکان‌و پارلەمان‬

‫بنەمایانە دادەنێت‪ ،‬ک ‌ه پارێزگاری ل ‌ه کۆمەڵ‌و‬

‫ه���ەب���ووه‌‪ .‬ئ���ەو ب���ەم ش��ێ��وەی��ە ت��ی��ۆرەک��ەی‬

‫تاکەکانی ناوی دەکات‪.‬‬

‫داڕش��ت��ووه‌‪ :‬ه��ەر سیستمێکی تەندروست‬

‫‪2‬ـ��ـ��دەس��ەاڵت��ی جێبەجێکردن‪ :‬ب��ە ه��ۆی��ەوە‬

‫دەبێت پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‬

‫یاساکان جێبەجێدەکات‪.‬‬

‫حوکمی ب��ک��ات‪ .‬ئ��ەو بیروڕاکانی خ��ۆی ل ‌ه‬

‫ب��ۆ ئ���ەوەی ک��ۆم��ەڵ وەک���و ی��ەک ت��ەن یەک‬

‫کتێبەکەیدا‪ ،‬کە بە ناوی (دوونامە)؛ سەبارەت‬

‫الیەن خۆی بەرانبەر بە ئه‌وانەی‪ ،‬ک ‌ه هێشتا‬

‫ت ئاشکرا ک��ردووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه‬ ‫بە حکومە ‌‬

‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی س��روش��ت��ی��ی��دا دەژی����ن بنوێنێت‪،‬‬

‫نامەی دووەمدا بە ناوی حکومەتی مەدەنی‪،‬‬

‫پێوست ب��وو ‌ه دەسەاڵتێکی تایبەت هەبێت‪،‬‬

‫کە لە ساڵی ‪ 1690‬چاپکردووه‌‪.‬‬

‫ک ‌ه نوێنەرایەتی دەوڵەت ل ‌ه پەیوەندیەکانیدا‬

‫لە نووسراوەکەیدا‪ ،‬وات ‌ه حکومەتی مەدەنی‬

‫بە دەرەوە بکات‪ .‬بۆیە لۆک داوای��ک��ردووه‌‪،‬‬

‫وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬م����رۆڤ ل���ه‌ ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی‬

‫ک ‌ه دەسەاڵتی سێیەم هەبێت‌و ناوی لێناو ‌ه‬

‫سروشتی‌دا (خۆڕسکی)‪ ،‬ک ‌ه پێش گرێبەستی‬

‫ی (فیدڕاڵی)و ئەرکەکانی‬ ‫دەسەاڵتی ئیتیحاد ‌‬

‫کۆمەاڵیەتی ب��وو ‌ه (العقد اإلجتماعي) دوو‬

‫راگەیاندنی حاڵەتی جەنگ‌و ئاشتی‌و بەستنی‬

‫دەسەاڵتی هەبووه‌‪:‬‬

‫پەیماننامەکان‌و هاوپەیمانییەکان‌و پەیوەندییە‬

‫یه‌که‌م‪ :‬دەسەاڵتی دەرکردنی ئەو بڕیارانەی‪،‬‬

‫دەرەکییەکان بووه‌‪.‬‬

‫ک ‌ه زامنی پارێزگاریی ل ‌ه خۆی‌و ئەوانی‌تر‬

‫هەرچەندە جۆن لۆک نەیتوانیوە تیۆرییەکی‬

‫ک����رد‌ووه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ی��اس��ای س��روش��ت بۆی‬

‫تەواو سەبارەت بەو دۆزە دابڕێژێت‪ ،‬بەاڵم‬

‫دەستەبەر کردووه‌‪.‬‬

‫ئەو دەسەاڵتەکانی دەوڵەتی کردوو ‌ه بە سێ‬

‫دووه‌م‪ :‬دەس��ەاڵت��ی س���زادان ل�� ‌ه س��ەر ئەو‬

‫بەشەوە‪:‬‬

‫تاوانانەی‪ ،‬کە دژ بەو یاسای ‌ه دەکرێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دوای ئ��ەوەی تاک ل ‌ه ژیانی سروشتییه‌و ‌ه‬

‫‪1‬ــ دەسەاڵتی یاسادانان‪ :‬ئه‌رکی ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه‬

‫گ����وێ����زراوه‌ت����ەوە ب���ۆ ژی���ان���ی ک���ۆم���ەڵ‪ ،‬بە‬

‫دروستکردنی یاساکان بووه‌‪.‬‬

‫دروس��ت��ب��وون��ی ک��ۆم��ەڵ��گ��ا وازی ل���ه‌و دوو‬

‫‪2‬ـ����ـ دەس����ەاڵت����ی ج��ێ��ب��ەج��ێ��ک��ردن‪ :‬ئ��ه‌رک��ی‬

‫دەس��ەاڵت��ە هێناوه‌‪ .‬بۆیە دەبینین کۆمەڵی‬

‫جێبه‌جێکردنی ئ��ه‌و یاسایان ‌ه ب���ووه‌‪ .‬ئەمە‬

‫سیاسی‪ ،‬ک ‌ه میراتگری تاکە سروشتییەکان‬

‫له‌گەڵ زەمانەتی ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه هەریەکەیان‬

‫ب����ووه‌ ه�����ەردوو دەس���ەاڵت���ەک���ەی پ��ێ��ک��ەوە‬

‫بە سەربەخۆیی له‌وی‌تر کارەکانی خۆیان‬

‫مومارەسە کردووه‌‪.‬‬

‫جێبەجێکردووه‪.‬‬

‫‪1‬ـ��ـ دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان‪ :‬بە ه��ۆی��ەوە ئەو‬

‫‪3‬ــ دەسەاڵتی ئیتیحادی‪ :‬وه‌ک ل ‌ه سەرەوە‬

‫‪147‬‬

‫ئاماژەمان پێداوه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌سه‌اڵت ‌ه بەرپرس‬

‫جیاکردنەوەی دەس��ەاڵت راڤ��ە بکات‪ ،‬بەاڵم‬

‫بوو ‌ه ل ‌ه کاروباری دەرەک��ی‪ .‬وەک بەستنی‬

‫نەتیوانیوە بگاتە داڕشتنی تیۆرییەکی روون‌و‬

‫پەیماننامەکان‌و راگه‌یاندنی حاڵەتی جەنگ‌و‬

‫ئاشکراو دیار له‌و بارەیەوە وەک ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ه��ەت��ا دوای���ی‪ .‬س����ەرەڕای ئ��ەم دەس��ەاڵت��ان��ە‬

‫مۆنتسکیو‪ ،‬که‌ له‌ دوایدا کردوویه‌تی‪.‬‬

‫ل��ۆک داوای ک��ردوو ‌ه دەسەاڵتێکی دیکەش‬

‫‪3‬ــ جان جاک رۆسۆ‬

‫هەبێت‪ ،‬کە ناوی لێناوه‌‪ :‬دەسەاڵتی تاج‪ ،‬یان‬

‫رۆس��ۆ مەفهومی تایبەت بە خۆی هەبوو ‌ه‬

‫ئەو کۆمەڵە ماف‌و ئیمتیازاتانەی‪ ،‬ک ‌ه تاجی‬

‫بۆ جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان‪ .‬ئەو جەختی‬

‫بەریتانی دەبێت هەیبێت‪ .‬ئەو رەخنەیەی‪ ،‬کە‬

‫ل ‌ه سەر تەفسیرکردنی خۆی بۆ سەروەری‬

‫لە لۆک گیراو ‌ه ئەوەیە ئەو هیچ گرنگییەکی‬

‫(سیادە) کردووه‌ته‌وە‪ ،‬ک ‌ه تەنها ل ‌ه دەسەاڵتی‬

‫ن����ەداو ‌ه ب��ە دەس���ەاڵت���ی ق���ەزائ���ی‌و ب��ە هیچ‬

‫یاساداناندا دەیبینییەوەو بە هەقی گەلی‬

‫شێوەیەکیش باسی ل�� ‌ه سەربەخۆ بوونی‬

‫دان�����اوه‌و گ��وت��وی��ه‌ت��ی‪ :‬ن��اک��رێ��ت دەس��ەاڵت��ی‬

‫ن��ەک��ردووه‌‪ .‬رەنگە له‌بەر ئ��ەوە بووبێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫یاسادانان ئەو سەروەرییە بێ رەزامەندی‬

‫واقیعی ئه‌و کاته‌ی بریتانیا‪ ،‬کە دەکاتە پێش‌و‬

‫گ��ەل م��وم��ارەس��ە ب��ک��ات‪ ،‬ب���ەاڵم دەس��ەاڵت��ی‬

‫پاشی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه بە شۆڕشی نوێ دەناسرێت‪،‬‬

‫جێبەجێکردن‪ ،‬ک ‌ه بە پێی ئەو ل ‌ه ئاکارەکانی‬

‫ئ��ەوە ب��وو ‌ه قازییەکان ل�� ‌ه الی��ەن پ��ادش��اوە‬

‫سەروەری نییه‌‪ .‬وەزیفەکەی جێبەجێکردنی‬

‫دامەزراون‌و البراون‌و دوای ئەو شۆڕشەش‬

‫یاساکانە‪ ،‬بۆیە بە دەسەاڵتێکی سەربەخۆ‬

‫ل ‌ه الی��ەن پارلەمانەوە ئەو ک��ارە ک��راوه‌‪ .‬بە‬

‫ئ��ەژم��ار ناکرێت‪ ،‬بەڵکو پاشکۆو نوێنەری‬

‫وات��ا ل ‌ه ه���ەردوو ب��ارەک��ەدا سەربەخۆییان‬

‫گەلە‌و گەل مافی چاودێریکردن‌و له‌کارخستنی‬

‫ک ‌ه‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬دەس���ەاڵت���ی ق��ەزائ��ی��ش الی رۆس��ۆ‬

‫ل ‌ه ل��ۆک گیراو ‌ه ئ��ەوە ب��ووه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەو تەنها‬

‫بەشێکە ل ‌ه دەسەاڵتی جێبەجێکردن‌و گەل‬

‫باسی باری ئه‌و کاته‌ی بریتانیای کردووە‪.‬‬

‫پێی هەڵدەستێت‪ .‬شایەنی باسە رۆسۆ له‌گەڵ‬

‫ل ‌ه هەمان کاتیشدا سەالحیەتێکی بەرفره‌وانی‬

‫بیرۆکەی دروستبوونی دەسەاڵتە هاوتاو‬

‫داب��وو بە پادشا‪ ،‬ک ‌ه ب��ۆی هەبوو ‌ه دەست‬

‫یەکسانەکان ل ‌ه هێزو‌و سەربەخۆ ل ‌ه یەکتری‬

‫بخاتە نێو کاروباری دەسەاڵتی یاسادانان‌و‬

‫نەبووه‌‪ .‬ئەو دەسەاڵتی یاسادانانی بە خانم‬

‫حکومەتەوە‪ .‬پوختەی قسەمان له‌و باره‌یەوە‬

‫له‌قەڵەمداوه‌و دەسەاڵتی جێبەجێکردنیش بە‬

‫ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه لۆک ل ‌ه کتێبەکەیدا سەبارەت بە‬

‫کارەکەرەکەی‪.‬‬

‫حکومەتی مەده‌نی توانیویەتی سودەکانی‬

‫‪4‬ــ مونتسکیو‬

‫بەدەستنەهێنابوو‪.‬‬

‫رەخنەیەکی‌تریش‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫پرنسیپی جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان دوای‬

‫له‌خۆگرتووه‌‪:‬‬

‫باڵوبوونەوەی کتێبەکەی مۆنتسکیو (روح‬

‫‪1‬ــ دەسەاڵتە گشتییەکانی ک��ردوو ‌ه بە سێ‬

‫القوانین) ساڵی ‪1748‬بۆ بەرەنگاربوونەوەی‬

‫بەشەوە‪:‬‬

‫ئیشکالیەتی خ��راپ بەکارهێنانی دەس��ەاڵت‬

‫ــ یاسادانان‬

‫وەک مەفهومێکی سیاسی‌و دەس��ت��ووری‬

‫ــ جێبەجێکردن‬

‫بە تەواوی چەسپاوه‌‪ .‬ئەو له‌و بیرۆکەیەوە‬

‫ــ قەزائی‪.‬‬

‫دەستیپێکردووه‌‪ ،‬کە وەزیفەکانی دەوڵەت بە‬

‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ����ه‌وه‌ش����دا ک�����ارو ئ���ەرک���ی ه��ەر‬

‫سەر سێ جومگەدا دابەشکردووه‌‪:‬‬

‫یەکێکیشیانی دیاریکردووه‌‪.‬‬

‫ــ یاسادانان‬

‫‪2‬ـ����ـ ج��ه‌خ��ت��ی ل��� ‌ه س����ه‌ر ج���ی���اک���ردن���ەوەی‬

‫ــ جێبەجێکردن‌‬

‫دەسەاڵتەکان کردووەو بە پێویستی زانیوه‌‪،‬‬

‫ــ قەزائی‬

‫ک ‌ه نەهێڵرێت ل ‌ه یەک دەستدا کۆبکرێتەوە‪ .‬بۆ‬

‫ب����ەاڵم ب��ی��رۆک��ە س��ەرەک��ی��ی��ەک��ەی‪ ،‬ک��� ‌ه ل ‌ه‬

‫ئەوەی رێگە له‌ دیکتاتۆریەت بگرێت‪.‬‬

‫ن���ووس���راوەک���ەی���دا چ���ارەس���ەری ک��ردب��وو‬

‫‪3‬ـ����ـ م��ۆن��س��ک��ی��و ه����ەر ل��� ‌ه س����ەر ل���ێ���واری‬

‫ئ���ەوە ب���ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه رەن��گ��ە دەس����ەاڵت خ��راپ‬

‫جیاکردنەوە نەوەستاوه‌‪ ،‬بەڵکو بە پێویستی‬

‫بەکاربهێنرێت‪ ،‬یان بۆ رێگەگرتن ل ‌ه خراپ‬

‫زانیوه‌‪ ،‬ک ‌ه هەر دەسەاڵتێک دەبێت چاودێری‬

‫بەکارهێنانی‪ ،‬دەبێت هاوسەنگییەک ل ‌ه نێوان‬

‫دەسەاڵتەکەی‌تر بکات‌و ل ‌ه کاتی پێویستدا‬

‫دەس��ەاڵت��ەک��ان��دا دروس��ت��ب��ب��ێ��ت ب��ێ ئ���ەوەی‬

‫نەهێڵێت س��ن��وورەک��ان��ی خ��ۆی ببەزێنێت‪.‬‬

‫یەکێکیان بتوانێت کاروبارەکانی ئەوی‌تریان‬

‫ب���ۆ ئ�����ەوەی دەس����ت ن��ەخ��ات��ە ک���اروب���ارو‬

‫دەستتێوەربدات‪ ،‬یان ئیفلیجی بکات‪.‬‬

‫سەالحیەتەکانی دەسەاڵتەکانی‌تر‪ .‬ب��ەوەی‪،‬‬

‫م��ۆن��س��ت��ک��ی��و ه��ەس��ت��ی ب���ە گ��رن��گ��ی ئ��ەو‬

‫کە راب��وورد بۆمان دەردەکەوێت پرنسیپی‬

‫هاوکارییەکردووه‌‌و داوای ئەوەی کردووه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫جیاکردنەوەی دەسەاڵتەکان زەمانەتەتێکی‬

‫رێ‌و جێگەی پێویست بگیرێتەبەر بۆ ئەوەی‬

‫گرنگە ب��ۆ دروستبوونی دەوڵ��ەت��ی یاسا‌و‬

‫ببێتە بەربەست ل ‌ه بەر ئەو بڕیارە هەاڵنەی‪،‬‬

‫ئامڕازێکی کاریگەرە بۆ رێزگرتن ل ‌ه یاساو‬

‫ک ‌ه دەسەاڵتەکەی‌تر دەریدەکات‌و نەهێڵرێت‬

‫جێبەجێکردنی بە شێوەیەکی دادپه‌روه‌رییانه‌‪.‬‬

‫فەرزبکرێت بە سەر دەسەاڵتەکەی‌تردا‪.‬‬

‫ئەگەر جێبەجێکردن‌و یاسادان ل ‌ه دەستی‬

‫ل���ێ���رەوە دەت��وان��ی��ن ب��ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬ت��ی��ۆری��ی��ەک��ەی‬

‫یەک الیەن‪ ،‬یان ئەنجومەنێکدا کۆبکرێتەوە‪،‬‬

‫مونتسکیو ئ��ەم خ��ااڵن��ەی الی خ���وارەوەی‬

‫ئه‌وا سیفەتە ئەساسییەکەی خۆی وندەکات‪،‬‬

‫‪149‬‬

‫کە ئەویش ئه‌بستراکت ‌ه (بێ خه‌سڵه‌ت)‌و بۆ‬

‫بن ئەو کاتە ق��ەزاوەت دەکەوێت ‌ه ژێر باڵی‬

‫داهاتوو دادەنرێت‪ ،‬دەبێت گشتی بێت‪ .‬واتا‬

‫ح��ک��وم��ەت��ەوە‌و ئیدی حکومه‌ت ه��ەر خۆی‬

‫بێ گوێدانە حاڵەتی تایبەت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫ق����ازی‌و جێبەجێکاریش ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ئ���ەوەش‬

‫کاردەکاتە سەر بێالیەنییەکەی‪ .‬ئەم یاسایە‬

‫خراپترین مۆدێلی حکومەتە دیکاتۆرەکانمان‬

‫ب��ەو شێوە بێالیەنە نایەتەکایەوە‪ ،‬ئەگەر‬

‫به‌بیرده‌هێنێتەوە‪.‬‬

‫ی��اس��ادان��ەر ه��ەر خۆشی جێبەجێکەر بێت‪،‬‬ ‫چونکە دەتوانێت ل ‌ه کاتی جێبەجێکردنیدا بە‬ ‫سەر حاڵەتێکی دیاریکراودا چۆن بیەوێت بە‬ ‫پێی مەیل‌و ئارەزووی خۆی ئاوا بیگۆڕێت‪.‬‬ ‫بەمەش دەوڵ��ەت سیفەتی دەوڵەتی یاسایی‬ ‫نامێنێت‪ ،‬چونکە ئ��ەگ��ەر ی��اس��ادان��ەر هەر‬ ‫خۆشی جێبەجێکەری بێت‪ ،‬دەگەڕێنەوەی بۆ‬ ‫چوار گۆشەی یەکەم شێوەی حوکمڕانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئیستیبداد سەیفەتی هەرە دیاریەتی‪.‬‬ ‫م��ۆن��س��ک��ی��و ب���ەم ش��ێ��وە گ���وزارش���ت���ی ل��ه‌و‬ ‫ح���اڵ���ەت���ە ک��������ردووە‪ :‬ئ���ەگ���ەر دەس���ەاڵت���ی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و جێبەجێکردن ل�� ‌ه چنگی یەک‬ ‫ک��ەس��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌وا ئ����ازادی نامێنێت‪ .‬ئەم‬ ‫قسەیە کۆکرنەوەی دەسەاڵتی یاسادانان‌و‬ ‫قەزاوەتیش دەگرێتەوە‌‪ .‬هەر ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫وتوویه‌تی‪ :‬ئەگەر دەس��ەاڵت��ی ق���ەزاوەت ل ‌ه‬ ‫دوو دەسەاڵتەکەی‌تر جیانەکرێنەوە قازی‬ ‫دەبێت بە موستەبید‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هەر خۆی‬ ‫یاسادانەرەو بەو پێیەی‪ ،‬کە خۆی بیەوێت‬ ‫ل ‌ه حاڵەتێکی دیاریکراودا حوکمێک بە دڵی‬ ‫خۆی بدات‪ ،‬ئه‌وا یاساکە دەگۆڕێت‪ ،‬هەروەها‬ ‫ئەگەر له‌گەڵ دەسەاڵتی جێبەجێکردندا یەک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ د‪ .‬حسن محمد البحري (الرقابة المتبادلة بین‬ ‫السلطتین التشریعیة والتنفیذیة كضمان لنفاذ‬ ‫القاعدة الدستوریة دراسة مقارن ‌ه ــ جامعة عین‬ ‫الشمس)‪.‬‬ ‫‪2‬ــ د‪ .‬نوری لطیف وغالب خضیر العاني (الیاسا‬ ‫الدستوري) جامعة البغداد‪.‬‬ ‫‪3‬ــ د‪ .‬عثمان خلیل (المبادئ الدستوریة العامة)‬ ‫القاهرة‪.‬‬ ‫‪4‬ــ د‪ .‬عبدالحمید المتولي الوجیز في النظریات‬ ‫واألنظمة السیاسی ‌ة ومبادئها‪ ،‬دار المعارف‪،‬‬ ‫المصر‪.‬‬ ‫‪5‬ــ د‪ .‬ثروت بدوي‪ ،‬النظم السیاسیة (تطور الفکر‬ ‫السیاسي والنظریة العامة للنظم السیاسیة‪ ،‬دار‬ ‫النهضة العربیة‪.‬‬ ‫‪6‬ــ جون لوک في (الحکم المدني)‪ ،‬ترجمة‪ :‬ماجد‬ ‫فخري بیروت ‪.1959‬‬ ‫‪7‬ــ النظم السیاسیة‪ .‬تألیف‪ :‬د‪ .‬انوار احمد رسالن‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ مختصر النظریة العامة للیاسا الدستوري‬ ‫والمؤسسات السیاسیة‪ ،‬د‪ :‬محمد معتصم‪.‬‬ ‫‪9‬ــ د‪ .‬عبداللە اماعیل البستاني (مذکرات اولیة في‬ ‫الیاسا الدستوري)‪ ،‬بغداد ‪.1969‬‬

‫‪151‬‬

‫پـەیوەندیی كوردو ئەرمەن‌و‬ ‫بێتاوانیی كورد لە جینۆسایدی ئەرمەن‌دا‬

‫نووسینی‪ :‬ئارام مەجید شەمێرانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫پێشەكی‬

‫لە ئ��ازارو ناخۆشی‌و رەش��ەك��وژی‌و زیانی‬

‫كوردو ئەرمەن دوو نەتەوەی خاوەن خاك‌و‬

‫م��ادی‌و مەعنەوی هاوبەشن‪ ،‬ب��ەاڵم ئەگەر‬

‫م��ێ��ژووو كلتوورو فەرهەنگی خۆیانن‪ ،‬لە‬

‫ئەرمەن لەو قوناغەدا خاكیان دابەشكرابێت‬

‫خاكێكی ن��زی��ك‌و ه��اوس��ن��وورو پێگەیەكی‬

‫بە دوو بەشەوە‪ ،‬ئەوا ئێمەی كوردی بێكەس‬

‫ج��وگ��راف��ی��دا دەژی����ن‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��ە حوكمی‬

‫خاكمان داب��ەش ك��راوە بۆ چ��وار ب��ەش بە‬

‫لێكنزیكی‌و ه��اوس��ن��ووری‌و نزیكییان لە‬

‫سەر چوار دەوڵەتی دوژمنی سەر سەختی‬

‫هه‌ردوو دەوڵەتی عوسمانی‌و سه‌فه‌وی‪ ،‬که‬

‫ك��ورددا‪ ،‬ه��ەزاران نەهامەتیشمان بە دەست‬

‫بۆ خۆیان دوژمنی یه‌کتر ب��وون‌و ‌بۆ ئەم‬

‫ئەوانەوە چەشتوە‪ .‬ئەو كارەساتەی بە سەر‬

‫دوو نەتوەیە‌ش ده‌بوون به دۆستی یه‌کتر‪.‬‬

‫ئەم دوو نەتەوەیه‌دا هاتووە‪ ،‬بەشێكی گرنگی‬

‫ک��وردو ئه‌رمه‌ن به هۆی هێرش‌و شااڵوی‬

‫لە رووپەری مێژوو بۆ خۆی تۆماركردووە‌و‬

‫عوسمانییه‌کان‌و سه‌فه‌وییه‌کان له دژی یه‌کتر‬

‫ش��ەرم��ەزاری��ی��ەك��ی ب��اش��ی ب��ە بەرپرسانی‬

‫دووچ���اری گەلێك ماڵوێرانی‌و نەهامەتی‌و‬

‫كارەساتەكانی ئەم دوو نەتەوە‌یه بەخشیوە‪،‬‬

‫قه‌تڵوعام بوون‪.‬‬

‫بە تایبەت دەوڵ��ەت��ی عوسمانی‌و ئیتیحادو‬

‫هه‌ردوو نه‌ته‌وه‌ی کوردو ئه‌رمه‌ن به‌ده‌ر له‬

‫تەرەقی‌و سەرانی ئەو رێكخراوە نامرۆڤانەیە‪،‬‬

‫عوسمانییه‌کان‌و سه‌فه‌وییه‌کان پەیوەندییان‬

‫وەك‪ :‬ئەنوەرو جەمال‌و تەڵعەت پاشا‪ ،‬كە‬

‫له‌گه‌ڵ یه‌کتردا فره باش ب��ووه؛ پێكەوە بە‬

‫بە سێ كوچكەی دیكتاتۆری ن��اس��راوون‪.‬‬

‫ئاشتی‌و برایەتی ژیاون‪ ،‬تەنانەت ئەرمەنەكان‬

‫ئ��ەوان تەنها مەبەستیان لەنێوبردنی ئەم‬

‫ل��ە زۆر ل��ه ناوچە‌کانی خۆیاندا ب��ە باشی‬

‫دوو نەتەوەیە نەبووه‪ ،‬بەڵكو لەگەڵ ئەوەشدا‬

‫فێری زم��ان��ی ك���وردی ب���وون‌و پەیوەندیی‬

‫خاكیان دابەشكردن‌و رایان گواستن‌و سەرو‬

‫بازرگانی‌و هاتوچۆیان له‌گه‌ڵ کورده‌کاندا به‬

‫ماڵیان وێران كردن‪ .‬لە راستیدا نموونەی ئەم‬

‫بەردەوام هه‌بووه‪ ،‬بەاڵم دەوڵەتی عوسمانیی‬

‫كارە قیزەون‌و نامرۆڤانە لە مێژوودا كەمن‪.‬‬

‫ن���ه‌ژادپ���ه‌رس���ت چ����اوی ب���ە‌م دوو ن��ەت��ەوە‬

‫ئەم توێژینەوەیە خستنەڕووی ئەو پرسیارو‬

‫دراوسێیەدا نەدەهاتووه‪ .‬بە بەردەوامی لە‬

‫راستییە بەڵگە نەویستەیە‪ ،‬كە كێ بەرپرسیار‬

‫هەوڵی سڕینەوەی رەگەزیان بووه‪ .‬هەموو‬

‫بووه لە كوشتاری ئەرمەن؟‬

‫پالن‌و هەولێكی لە‌و پێناوەدا بەكارهێناوه‪.‬‬

‫وەاڵمی ئەم پرسیارەش دەمێك بوو خولیای‬

‫ئەگەر بە وردی الپەرەكانی مێژووی ئەم‬

‫من بوو‪ ،‬كە وەاڵمی بدەمەوە بە پشت بەستن‬

‫دوو نەتەوەیە هەڵدرێتەوە ه��ەردوو الیان‬

‫بە رای مێژوونووسانی بێ الیەن‌و راستەقینە‪،‬‬

‫‪153‬‬

‫چونكە هەندێك مێژوونووس‌و نووسەر بە‬

‫كوردستان لە بەردەست‌و نزیكیان بوون‪،‬‬

‫كەمی‌و بچڕبچڕی باسیان ك��ردووە‪ ،‬نەیان‬

‫تەنانەت یەك كەس لە كوردەكان وەك تۆڵە‬

‫وێراوە وەك ئەركی سەرشانیان خۆیان لە‬

‫لە كورد نەكوژراوە‪ .‬ئەمە ئەو راستیەیە‪ ،‬كە‬

‫قەرەی ئەو بابەتە هەستیارە بدەن‌و بیخەنە‬

‫لەم توێژینەوەیەدا روون دەبێتەوە‪.‬‬

‫روو‪ .‬ئەمەش بە هۆی ترسنۆكیی خۆیان‪،‬‬ ‫ی��ان داردەس��ت��ی��ی��ان ب��ۆ ئ��ەو دەڵ��ەت��ەی ئەو‬

‫كوردەكان ئەرمەنیان پاراستووە‪ ،‬نەك‬

‫كارەی كردوە‪ .‬هەندێكیشیان بێ ویژدانانەو‬

‫جینۆسایدكردنی ئەرمەن‬

‫بێ گوێدانە بەهای مرۆڤایەتی پشتگیرییان‬

‫مەسەلەی جینۆسایدی ئ��ەرم��ەن بابەتێكی‬

‫لە دەوڵەتی عوسمانیی سوڵتانەكانی كردوە‬

‫گرنگ‌و هەستیارو زی��ن��دووە لە راب��ردووو‬

‫بۆ بەدەستهێنانی مەرامە گاڵوەكانیان‪ .‬بەاڵم‬

‫ێ زۆری ل��ە س��ەر‬ ‫ئ���ەم���ڕۆدا‪ .‬ل��ێ��رەو ل���ەو ‌‬

‫بە خوێندنەوەی ئ��ەم بابەتە‪ ،‬ئ��ەو راستییە‬

‫نوسراوەو زۆری لە سەر گوتراوە دەربارەی‬

‫ب��ۆ خوێنەری ك��ورد روون دەب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬كە‬

‫ك��ۆم��ەڵ��ك��وژی��ی ئ��ەرم��ەن‌و ب��ەش��داری��ك��ردن��ی‬

‫توركی نه‌ژادپه‌رست‌و سوڵتانی عوسمانیی‬

‫ك���وردو ناوهێنانی ل��ەو ك��ارە كۆمەڵكوژو‬

‫سێ كوچكەی دیكتاتۆری ئیتیحادو تەرەقی‬

‫ێ‬ ‫قێزەونەدا‪ .‬زۆر نووسەرو مێژوونووس ب ‌‬

‫خاوەن بڕیارو هێزو سوپا بەرپرسیاری ئەو‬

‫ئاگایانە لە رابردووو لە مێژوو بێ شەرمانە‬

‫قەتڵوعامەن بە سەر ئەم دوو نەتەوەیەدا‬

‫ك���وردی���ان خ��س��ت��وەت��ە ب��ۆت��ەی ئ���ەو ت��اوان��ە‬

‫هاتووە‪ .‬جێبەجێ نەكردنی بڕیاری ئەوانیش‬

‫ێ ئەوەی ئاگاداری‬ ‫رەشەدژە مرۆڤایەتییە‪ ،‬ب ‌‬

‫مەرگی بە دوادا هاتووه‪.‬‬

‫پەیوەندی‌و هاوكاریه‌و دۆستایەتیی ئەم دوو‬

‫هەندێك دەڵێن كورد تاوانبارە‪ .‬بەاڵم دەپرسم‬

‫نەتەوەیە بن‪ ،‬چونكە ئەوانە بە چاویلكەی‬

‫ئەی بۆچی ئەرمەنەكان لە دواییدا تۆڵەیان‬

‫توركی‌و رۆژئاوا خوێندنەوە بۆ رووداوەكان‬

‫لە كورد نەكردۆته‌وه؟ یەك تاكی كوردیان‬

‫دەكەن‪ .‬لە كاتێكدا رۆژئ��اوا خۆی ئاگاداری‬

‫لە سەر ئ��ەوە لە ك��ورد نەكوشتووه؟ وەك‬

‫كێشەكە بووە‪ ،‬كەچی لە ئاستیدا بێدەنگیی‬

‫چۆن تۆڵەی خۆیان لە بەرپرسانی تاوانباری‬

‫نیشانداوە‪ .‬ئەمەش بە هۆی ب��ەرژوەن��دی‌و‬

‫جینۆسایكەرانی خۆیان ك��ردوە‪ ،‬لە كاتێكدا‬

‫سیاسەتی خۆیان بووە‪ ،‬یان هەندێك كەس لە‬

‫دوای جەنگی یەكەمی جیهانی هەڵهاتوون‌و‬

‫ژێر سێبەری الیەنێكی توندڕەو دژە كورد‌و‬

‫لە دەرەی دەوڵەتی هەڵوەشاوەی عوسمانی‬

‫بەكرێگیراو ئەو كارانە دەكەن‌و دەنووسن‌و‬

‫ب����وون‪ .‬ب����ەاڵم خ��ۆ ك���وردەك���ان���ی ب��اك��وری‬

‫هەڵیدەواسن‪ ،‬چونكە قسە بێدەسەاڵتەو هە‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫كەس پێی دەوێریێت‌و دەتوانێت باق‌و بریقی‬

‫ئیمپڕاتۆری ئ��اش��ووری ل��ە ساڵی ‪612‬پ‪.‬‬

‫پێ‌ بدات‌و بیڕازێنێتەوە‪.‬‬

‫زدا بڕووخێنن‪ .‬ئ��ەو ك��ات ئیدی ناوچەی‬

‫ئەوانە هەرگیز فێرنەبوون بە چاوی واقعی‌و‬

‫ئەرمەنەكان كەوتۆیه ژێ��ر دسەاڵتی میرە‬

‫م���ێ���ژووی ئ����اوڕ ل��ە ئ��ارێ��ش��ەو كێشەكان‬

‫ئەرمەنە خۆجێیەكان‪ ،‬كە لە ژێر دەسەاڵتی‬

‫بدەنەوەو راستییەكان وەك خۆی بگەیەنن‌و‬

‫ناڕاستەوخۆی میدیەكان‌دا بڕاون بە رێوە‪.‬‬

‫بینووسن ك��ەوا ك��ورد ه��ەر ل��ە س��ەرەت��اوە‬

‫ئەمەش خاڵێكی بەهێز بووه لە پەیوەندیی‬

‫دۆس��ت‌و ه��اوك��اری ئ��ەرم��ەن ب��ووە‌و رۆڵی‬

‫ك��وردو ئەرمەن‪ .‬تەنانەت دوای رووخانی‬

‫بەرچاوی هەبووە لە پاراستن‌و رزگاركردنی‬

‫دەوڵەتی مادو لەنێوبردنی دەسەاڵتی ماد لە‬

‫ئەرمەنەكان‌و پاراستنیان لە دەست دوژمنە‬

‫الیەن كۆڕشەوە‪ ،‬كۆڕش ئیمپڕاتۆری ئەخمینی‬

‫س��ەر س��ەخ��ت��ەك��ەی ه�����ەردووال‪ ،‬ك��ە ت��ورك‬

‫دامەزراندووه‪ .‬بەم شێوەیە كوردو ئەرمەن‬

‫دەسەاڵتدارانی دەوڵەتی عوسمانی بوون‪.‬‬

‫كەوتوونە‌ته ژێر دەستی یەك فەرمانڕەوا‪.‬‬

‫ئ��ەوان��ە ه��ەرگ��ی��ز زم��ان��ی��ان راس��ت��ی ناڵێت‌‌و‬

‫ئەمە بۆته مایەی ئەوەی هەردوو نەتەوەی‬

‫قەڵەمیان واقعی نانووسێت‌و چاویان بەرایی‬

‫كوردو ئەرمەن پەیوەندییەكانیان خۆشبكەن‬

‫نادات كورد ببینێت‌و دوژمنی سەر سەختی‬

‫لە پێناوی دژایەتی دەسەاڵتی ئەخمینی زاڵ‌و‬

‫ك���وردن‌و كەسایەتییە ن��اودارەك��ان��ی كورد‬

‫نوێدا‪ .‬ئەوە بوو ئەرمەنەكان پشتگیرییان لە‬

‫بە سووك سەیر دەك��ەن‪ .‬لە كاتێكدا ئەگەر‬

‫شۆڕشی (فرۆرتیش)ی میدی كرد‪ ،‬فرۆرتیش‬

‫چاوێك بە نێو الپەڕەكانی مێژوودا بگێڕین‪،‬‬

‫هاوپەیمانی ل��ەگ��ەڵ ئ��ەرداش��ی��ش��ی حاكمی‬

‫بۆمان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە ئ��ەوان��ە چەند بە‬

‫ئەرمەنەكان بەست‌و توانی دەستبگرێت به‬

‫پ����ەرۆش ب���وون ب��ۆ ه��اوك��اری��ی ئ��ەرم��ەن‌و‬

‫سه‌ر هەندێك ناوچەی میدیاوە‪.‬‬

‫پاراستنیان لەو مەترسییانەی رووبەڕوویان‬

‫لە س��ەردەم��ی دەس��ەاڵت��ی ساسانیدا كاتێك‬

‫بوونەتەوە‪.‬‬

‫ئ��ەردەش��ی��ر زۆرب����ەی ن��اوچ��ەك��ان��ی ك��وردو‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ن��زی��ك ل��ە ن��ێ��وان ه���ەردوو‬

‫ئەرمەنی خستۆتە ژێر دەستی خۆیەوە‪ ،‬بەاڵم‬

‫ن��ەت��ەوەی ك��وردو ئ��ەرم��ەن‌دا ه��ەب��ووە‪ .‬ئەم‬

‫هەر یەك لە ك��وردو ئەرمەن پێكەوە دژی‬

‫پەیوەندییەش ب��ە شێوەیەكی راستەوخۆ‬

‫شاپووری پاشای ساسانییەكان شۆڕشێكیان‬

‫دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی دەوڵەتی ماد‪ .‬ئەو‬

‫هەڵگیرساندووه‪ .‬شاپور شۆڕشەكەی لە نێو‬

‫كاتەی دەوڵ��ەت��ی میدیەكان بە هاوپەیمانی‬

‫بردووه‪ .‬دواتر رۆمەكان هاوكاریی تیردادی‬

‫ل��ەگ��ەڵ دەوڵ��ەت��ی بابلییه‌کان‌دا توانیویانه‬

‫پاشای ئەرمەنیان ك��ردووه بۆ گەڕانەوەی‬

‫‪155‬‬

‫واڵتەكەیان‌و كوردستانیش لەگەڵی‪.‬‬

‫س��ەدەی ن��ۆزدەی��ه‌م‌و س��ەردەم��ی بەدرخان‬

‫دوای ئ���ەوەی ئەرمینیا ب���اوەڕ ب��ە ئایینی‬

‫پاشاو دامەزاراندنی میرنشینەكەی‪.‬‬

‫كریستی دەهێنێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئەمە نابێت بە‬

‫سەرچاوەكان ئاماژە به‌وه دەكەن بەدرخان‬

‫هۆی دروستبوونی كێشەی ئایینی لە نێوان‬

‫پاشا‪ ،‬كە هانی كوردەكانی داوه بۆ ژن‌و‬

‫ه����ەردوو ن���ەت���ەوەدا‪ .‬ئ��ەوك��ات ك��وردەك��ان‬

‫ژنخوازی لەگەڵ ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫هەموویان زەردەشتی بوون مێژووش هیچ‬

‫رۆژهەاڵتناسی ئەڵمانی جوهانس لیبسیۆن‬

‫كێشەیەكمان بۆ ناگێڕێتەوە‪ .‬لە سەردەمی‬

‫لە ساڵی ‪1848‬دا باسی لە كوردو ئەرمەن‬

‫دەس���ەاڵت���ی ئ��ی��س�لام��ی��ش��دا‪ ،‬ك���ە زۆرب����ەی‬

‫ک�������ردووه‪ .‬گ���وت���ووی���ه‌ت���ی‪ :‬دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی‬

‫كوردەكان بڕوایان بە ئایینی ئیسالم هێناو‬

‫پەیوەندییان هێندە خۆشبووه‪ ،‬به راده‌یه‌ک‬

‫ئەرمەنەكانیش ل��ە س��ەر ئایینی كریستی‬

‫گ��ەش��ت��ۆت��ه ئ��اس��ت��ی ژن‌و ژن���خ���وازی‪ .‬جگە‬

‫مانەوە پەیوەندییەكانی نێوانیان لە هاوكاری‌و‬

‫ل���ەوەش ئ��ەرم��ەن��ەك��ان الی میر ب��ەدرخ��ان‬

‫خۆشگوزرەرانی بەوالوە هیچی دیكەمان بۆ‬

‫رێزو پایەیی تایبەتییان هەبووه‪ .‬تەنانەت بە‬

‫ناگێڕنەوە‪ .‬ئیدی ل��ەو س��ەردەم��ە بە دواوە‬

‫چاوی كورد سەیری کردوون‪ .‬بۆیە هەندێك‬

‫چ��ارەن��ووس��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە یەكەوە‬

‫لە مێژوونووسان دەڵێن‪ :‬بەدرخان پێی وا‬

‫بەسترایەوە‪ .‬بە تایبەت لە رووی ئابووری‌و‬

‫ب��ووە ك��وردو ئەرمەن یەك رەچەڵەكن‪ .‬بە‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ك��ل��ت��ووری��ی��ەوە‪ ،‬چ��ون��ك��ە لە‬

‫ه��ۆی ئ��ەو رێ����زەوە وای ك����ردووه هەموو‬

‫سنوورێكی جوگرافیی نزیك یەكدا بوون‪.‬‬

‫ئەرمەنەكان بچنە پاڵیەوە ئەویش پشتی پێ‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب��ە ی��ەك��ەوە رووب���ەڕووی‬

‫بەستوون‌و بوون بە جێی متمانەی لە هەموو‬

‫هێرشەكانی ت���ورك‌و ت��ەت��ەرو مەغۆلەكان‬

‫كاروبارەكاندا‪ ،‬وەك راوێژكارو فەرماندەی‬

‫بوونە‌ته‌وە‪ .‬پێكەوە چارەنووسیان بووه به‬

‫سوپا‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا ب��ووە توركەكان لە‬

‫یەك چارەنووس‪ ،‬كە بوونە خاوەن كوشتن‌و‬

‫ه��ەم��وو ئ��ەو مافانە بێبەشیان ك��ردب��وون‪.‬‬

‫ب��ڕی��ن‌و ك��اول��ك��اری‪ .‬ئ��ەم��ە ب��ووەت��ە مایەی‬

‫كاتێك عوسمانییەكان هێرشیان کردووەتە‬

‫ئ��ەوەی هەردووكیان ببن بە خاوەنی یەك‬

‫سەر شۆڕشەكەی ب��ەدرخ��ان‪ ،‬ئەرمەنەكان‬

‫چارەنووس‌و یەك هەست‪.‬‬

‫ش���ان ب��ەش��ان��ی ب���ەدرخ���ان رووب������ەڕووی‬

‫بەم شێوەیە پەیوەندییە باشەكانی كوردو‬

‫عوسمانییەكان وەس��ت��ان‌و ل��ە هەڵوێستە‬

‫ئ���ەرم���ەن ب�������ەردەوام ب����ووه ل���ە ئ��اش��ت��ی‌و‬

‫باش‌و جوامێرییەكانیاندا پەشیمان‌و پاشگەز‬

‫پێكەوەژیان‌و پەیوەندیی برایانە‪ ،‬تا دەگەینە‬

‫نەبوونەوە‪ .‬لە راپەڕینەكەی یەزدان شێریش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫هەمان هەڵوێستیان ه��ەب��ووە‪ .‬تەنانەت لە‬

‫ك��ورد ب��وون‪ ،‬ئەمەش بە پشت بەستن بە‬

‫س��ەردەم��ی شێخ عوبەیدولاڵی نەهری بە‬

‫س��ەرچ��اوە ت��ورك��ەك��ان ب���ووە‪ ،‬ب���ەاڵم ئەمە‬

‫ه��ۆی‬

‫هاوكارییەكانیانەوە‬

‫پەیوەندییەكی‬

‫دوورە لە راستییەوە‪.‬‬

‫دی��ك��ەی پ��ت��ەوی ل��ە ن��ێ��وان ك���وردو ئەرمەن‬

‫رۆبەرت ئۆڵسن باسیكردووە‪ .‬گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫دروس��ت��ك��ردووه‪ ،‬ی��ان كەسایەتییەكی وەك‬

‫ژمارەی سەربازی سوارەی حەمیدی بریتی‬

‫(شێخ عوبەیدولاڵ)‪ ،‬كە لە كۆنگرەی ساڵی‬

‫بووه لە په‌نجاو سێ هەزار‪.‬‬

‫‪1880‬دا دژی لێدانی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ب��ووه‪،‬‬

‫محەمەد رەس��وڵ ه��اوار لە كتێبەكەیدا به‬

‫نەیارەكانی ئەو فیكرەی دەمكوت كردووه‪،‬‬

‫ناونیشانی كوردو باكووری كوردستان‪ ،‬له‬

‫ك��ە بەكرێگیراوی عوسمانییەكان ب��وون‪.‬‬

‫بەرگی یەكەمیدا ئاماژه به نووسەرێك ده‌کات‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ش��ۆڕش��ەك��ەی شێخ‌یشدا‬

‫بە ناوی مه‌ڕوان ئه‌لمده‌وه‌ر‪ ،‬که گوتوویه‌تی‪:‬‬

‫بەشدابوون‌و هێندەی‌تر پەیوەندییەكانیان‬

‫ژمارەی كورد لە سوارەی حەمیدییه تەنها‬

‫بەهێزو پتەو بووه‪ .‬شێخ ئەوەی راگەیاندووه‪،‬‬

‫ده ه��ەزار ك��ەس ب��وون ن��ەك هەموو كورد‬

‫ك��ە ئێمەو ئ��ەرم��ەن ب��رای��ن‌‪ .‬بۆیە ئەوانیش‬

‫بووبێتن‪ .‬ئ��ەم��ەش كەسانی ماستاوچی‌و‬

‫پشتیوانییان بۆ دەرب��ڕی��وه‪ .‬مێژوونووسی‬

‫بەرتیلخۆری وەك ئاغاو دەرەب��ەگ��ی دژە‬

‫رووس��ی (مینۆڕسكی)‪ ،‬كە لەو سەردەمه‌دا‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن ئەمانە چەند زیانیان بە‬

‫ژی���اوە‪ ،‬دەڵ��ێ��ت‪ :‬هیچ ك��ەس لە ئەرمەنەكان‬

‫ئەرمەن گەیاندووە زۆر لەوە زیاتر زیانیان‬

‫لە بزووتنەوەكەی شێخ‌دا زی��ان‌و ئازاریان‬

‫ب��ە خ��ودی ك��وردەك��ان گ��ەی��ان��دووە‪ .‬ئەوانە‬

‫پێنەگەشتووە‪.‬‬

‫تێیدا ب��ەش��دارب��وون لە پێناو دەستكەوتنی‬

‫ئەمەش راستییەكی بەڵگەنەویستە‌و وەاڵمێکی‬

‫بەرژەوەندیی خۆیان كاریان كردووە‪.‬‬

‫باشە بۆ ناحەزانی كوردو ئەرمەن‪.‬‬

‫سەرەڕای ئەوەش دروشمی خودی سوڵتان‬

‫ئەو هاوكارییانە بەردەوام بووە تا سەردەمی‬

‫ئ��ەوە ب��ووه‪ ،‬كە تا ئەمە هۆكارێك بێت بۆ‬

‫سوڵتان عەبدولحه‌مید‌و سوارەی حەمیدیە‪،‬‬

‫كۆتایی كێشەی ئەرمەن‌و جینۆسایدكردنیان‪،‬‬

‫ك��ە ل��ە س��اڵ��ی ‪1891‬ب����ە ف��ەرم��ان��ی سوڵتان‬

‫هەر ئەو دروشمەش بووه‪ ،‬که دەسەاڵتەكانی‬

‫پێكهێنراوە لە ئەلبان‌و چ��ەرك��ەس‌و ك��ورد‪،‬‬

‫دوات�����ر درێ����ژەی����ان پ����ێ����داوه‌و ل���ە س���ەری‬

‫نەك بە تەنها كورد‪ .‬لە باسكردنی ژمارەی‬

‫رۆی��ش��ت��وون‌و ك��ردووی��ان��ه ب��ە ش��اڕێ��گ��ا لە‬

‫سوارەی حەمیدیدا زۆر نووسەر كەوتوونەتە‬

‫كوشتارو لە نێوبردنی ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫هەڵەوە دەڵێن‪ :‬س��وارەی حەمیدی هەموو‬

‫لەگەڵ ئەوەی س��وارەی حەمیدی بەرهەمی‬

‫‪157‬‬

‫عەقڵ‌و هزری سوڵتان بووه بۆ لەنێوبردن‌و‬

‫تاوانبار بكرێت‪ .‬تاوانی ئەو كوشتارە بخرێتە‬

‫لێدانی ئەرمەن‌و كوردەكان‪ ،‬بەاڵم هەموویان‬

‫ئەستۆی‪ ،‬چونكە خاوەن بڕیارو هێز دەوڵەت‬

‫دژی ئ���ەرم���ەن ن���ەب���وون‌و ئ���ەو ك��اران��ەی‬

‫بووە‪ ،‬نەك كورد‪ .‬تەنانەت ناوهێنانی وشەی‬

‫سوارەی حەمیدییه لە رەشەكوژی ئەرمەن‌دا‬

‫ك���ورد‪ ،‬ی��ان ن��ەت��ەوەی ك��وردی��ش ل��ە رووی‬

‫کردوویانه هەموویان كورد نەبوون‌‪ .‬نابێت‬

‫زمانەوانییەوە راست نییە‪ ،‬چونكە‪ ،‬كە دەڵێن‬

‫ئەوەش لە سەر كوردیش تۆمار بكرێت وەك‬

‫ك���ورد وات���ە ه��ەم��وو ك���ورد ب��ەش��دار ب��ووە‪،‬‬

‫ئەوەی هەندێك كۆلكە نووسەر كردوویانە‪،‬‬

‫ب��ەاڵم لە مێژوودا هەرگیز نەتەوەی كورد‬

‫چونكە لە راستیدا ئ��ەوە سوپایەكی سەر‬

‫بە ژن‌و منداڵەوە‪ ،‬بە گ��ەورەو بچووكەوە‪.‬‬

‫ب��ە ح��ك��وم��ەت ب���ووە‌و ف��ەرم��ان��ی حكومەتی‬

‫تەنانەت لە سەر ئاستی میرو میرنشینەكان‬

‫جێبەجێكردووە‌و نەیتوانیوە ل��ە ب��ڕی��اری‬

‫كورد دژی هیچ نەتەوەیەك نەبووە نەخوازە‬

‫حكومەت دەربچێت‪ .‬ئەوانیش وەك هێزی‬

‫ئەرمەنیش‪ ،‬كە پێكەوە گ��ی��رۆدەی دەستی‬

‫پۆلیس‌و سوپا وا بوون‌و هیچ كات نوێنەری‬

‫دەوڵ���ەت���ی ع��وس��م��ان��ی ب����وون‌و ه���اوئ���ازارو‬

‫گەلی كورد نەبوون‪.‬‬

‫ه��اوخ��ەم ب���وون‪ ،‬ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ە ن��اوی‬

‫سەرەڕای ئەوەش كوردستان لەو سەردەمەدا‬

‫هەندێك ئاغاو دەرەبەگەوە ناوبنرێت نەك‬

‫ل��ە ن��ێ��وان دوو ب���ەرداش���دا داب��ەش��ك��راوە‪،‬‬

‫نەتەوەی كورد‪ .‬لە سەرەوە ئاماژەم بەوە دا‪،‬‬

‫ب��ەش��ی رۆژه�����ەاڵت‌و ب��ەش��ی رۆژئ�����اوا‪ .‬لە‬

‫كە هەموو سوارەی حەمیدی لەو كوشتارە‬

‫بەشی رۆژئ��اواش��دا‪ ،‬كە لە ژێ��ر دەسەاڵتی‬

‫بەشدارنەبوون‌و هەندێك ئاغای كورد دژی‬

‫عوسمانیدا بووه‪ ،‬هەموویان بەشدار نەبوون‪.‬‬

‫ئەو كێشەیە بوون‪.‬‬

‫بەشی باشووری ئاگاداری ئەو مەسەلەیە‬

‫بۆیە لێرەدا دەمەوێت بە بەڵگە ناوی هەموو‬

‫ن��ەب��وون‪ .‬تەنانەت ئ��ام��ادەش ن��ەب��وون یەك‬

‫ئ��ەو كەسانە بخەمەڕوو ك��ورد ب��وون‌‪ ،‬كە‬

‫سەربازی خۆیان بۆ ئەو كوشتارە بنێرن‪.‬‬

‫لە نێو س��وارەی حەمیدییه‌و دەرەوەی ئەو‬

‫ئەوانەی ئاگاداری ئە‌و كێشەیە بوون تەنها‬

‫سوپایە ب���وون دژی ئ��ەو كێشەیە ب��وون‪.‬‬

‫كوردەكانی باكوور ب��وون‪ .‬ئەوانیش وەك‬

‫ت��ەن��ان��ەت ئەرمەنەكانیشیان پ��اراس��ت��ووەو‬

‫دانیشتووان بەشدار نەبوون‪ ،‬بەڵكو هەندێك‬

‫رووب���������ەڕووی دەوڵ������ەت وەس����ت����اون بۆ‬

‫ئ��اغ��او دەرەب�����ەگ‌و ك��ەس��ان��ی بەكرێگیراو‬

‫پاراستنیان‪ .‬ئەو كەسانەی لە نێو سوارەی‬

‫ب��وون‌و لە س��ەر ئاستی ك��اری تاكەكەسی‬

‫حەمیدی بوون‌و ئەرمەنەكانیان لە كوشتن‌و‬

‫ب��ووە‪ .‬بۆیە ناكرێت ئەمە نەتەوەیەكی پێ‬

‫لەنێوبردن پاراستووه‪ ،‬دژی ئەرمەن نەبوون‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫وەك موتیعولاڵ‪ ،‬كە لە ن��اوچ��ەی مۆكس‌و‬

‫نەبوون‪ ،‬بەاڵم ئەو شوێنانەی لە ژێر دەستی‬

‫ب��ەدرخ��ان ب��ەگ لە م��ەرگ��ەوەڕو قائیممه‌قام‬

‫ئ���ەودا ب���وون هیچ ج���ۆرە ئ��ازارێ��ك��ی��ان پێ‬

‫حاجی خان لە ن��وردز‪ .‬ئەمەو جگە لەوەش‬

‫نەگەشتووه‪.‬‬

‫كەسایەتییەكی وەك زوهێر ئاغایان یەكێك‬

‫س���ەرەڕای ئ��ەوەش هەڵویستی رۆژن��ام��ەی‬

‫بووە لەو ئاغایانەی دژی سوپای عوسمانی‬

‫كوردستانیش‪ ،‬كە بۆ ئ��ەو ك��ات زمانحاڵی‬

‫وەس��ت��اوەت��ەوە بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫ن���ەت���ەوەی ك���ورد ب����ووه‪ ،‬دڵ��س��ۆزان��ە هانی‬

‫تەنانەت ئەرمەنەكانی گوندی (خاتسۆ) باس‬

‫كوردانی داوه‪ ،‬كە دژی سوڵتان بن‌و دوور‬

‫لەو كاتە دەكەن‪ ،‬كە عوسمانییەكان هێرشیان‬

‫بن لە كوشتاری ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫كردووەتە سەریان بۆ كوشتن‌و راگواستنیان‌و‬

‫بۆیە لە بواری پەیوەندیی كوردو ئەرمەندا‬

‫چۆن خەڵكی تیرەی محه‌مه‌د ئاغا بەرگرییان‬

‫ك یەكەم رۆژنامەی‬ ‫رۆژنامەی كوردستان وە ‌‬

‫لێ کردووەو دەستیان داوەتە چەكەكانیان‌و‬

‫ك��وردی‌و رۆژنامەكانی‌تری ك��وردی رۆڵی‬

‫سنگ لە سوپای عوسمانی دەگرن‪ ،‬هەروەها‬

‫ب��اش��ی��ان ل��ە پ��ت��ەوك��ردن��ی پەیوەندییەكان‌و‬

‫رێگەیان پێنادەن بیانگوازنەوە‌و تخونیان‬

‫بەدرۆخستنەوەی راگەیاندنە شاخدارەكانی‬

‫بكەون‪ .‬ئ��ەوەش ئاشكرا دەك��ەن‪ ،‬كە چۆن‬

‫تورك‌و ناحەزانی بینی‌و رێگەیان لە چاندنی‬

‫كوردەكان نانە‌ڕەقەیان لەگەڵ ئەرمەنەكان‬

‫ت��ۆوی دوژمنكاری گرتووە‪ ،‬كە توركەكان‬

‫پارچە ك��ردووە‌و كەلوپەلەكانی خۆیان بۆ‬

‫هەوڵیان بۆ داوە لە نێوان ك��ورد‌و ئەرمەن‬

‫ئەرمەنەكان فرۆشتووە‌و داویانە بە نان بۆ‬

‫كەلێنێك ب��ۆ ل��ە ی��ەك دوورك��ەوت��ن��ەوەی��ان‬

‫ئەرمەنەكان ئەمە هەڵوێستی كورد بووە‪.‬‬

‫دروست بكەن‪ .‬بۆیە رۆژنامەی كوردستان‬

‫جگە لەوانەش كوردەكانی ناوچەی دەرسیم‬

‫ه��ەر لە س��ەرەت��ای دەرچونییەوە لە الیەن‬

‫زیاتر لە په‌‌نجا ه��ەزار ئەرمەنی ئاوارەیان‬

‫ئەرمەنەكانەوە زۆر بە گەرمی پێشوازی‬

‫لە كوشتن پاراستووە‌و رزگ��اری��ان ك��ردن‪.‬‬

‫لێكراوە‪ .‬تەنانەت بەشدارییان تێدا كردووە بە‬

‫كەسایەتییەكی كوردی وەك ئیبراهیم پاشای‬

‫وتار نووسین‌و باڵوكردنەوەی رۆژنامەكە بە‬

‫میللی‪ ،‬كە پلەی میری میرانی هەبووە زیاتر‬

‫ناوچەكانی دەرەوە‪ ،‬لە زۆربەی ژمارەكانی‬

‫لە ده هەزار ئەرمەنی لە كوشتن پاراستووە‪.‬‬

‫رۆژن��ام��ەك��ەدا وت��اری باشی ت��ێ��داب��ووە‪ ،‬کە‬

‫تەنانەت ئیبراهیم پاشا كاروانی ئەرمەنەكانی‬

‫ئ��ام��اژەی ب��ە خ��اڵ��ە هاوبەشەكانی ك��ورد‌و‬

‫ك��ڕی��وەت��ەوەو ئ���ازادی ك���ردوون‪ .‬ئەمە لەو‬

‫ئەرمەن ك��ردووە‪ ،‬هەروەها ئاماژەی بەوە‬

‫شوێنانەی لە ژێر دەسەاڵتی ئیبراهیم پاشادا‬

‫داوە‪ ،‬کە سەركەوتنی ك��وردو ئ��ەرم��ەن لە‬

‫‪159‬‬

‫هاوكاری‌و خەباتیاندایە‪ .‬تەنانەت لە ژمارە‬

‫ئەرمەنەكان بوون‌و لە هەر شوێنێك بۆیان‬

‫چواردەی رۆژنامەكەدا وتارێكی مەال ساڵح‬

‫ك��راب��ێ��ت ی��ارم��ەت��ی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان��ی��ان داوەو‬

‫ل��ە ج��ەزی��رە ب�ڵ�اوك���ردووەت���ەوە‪ ،‬ك��ە تیایدا‬

‫ئەوانیان پاراستووەو حەواندوویانەتەوە‌و‬

‫نیگەرانیی خۆی بۆ ئەو دۆخ��ە دەربڕیوە‪،‬‬

‫لە دەس��ت توركەكان رزگ��اری��ان ك��ردوون‪.‬‬

‫ك��ە س��ت��ەم ل��ە ك����ورد‌و ئ���ەرم���ەن ك����راوە‌و‬

‫ئەرمەنەكانیش لە هە‌موو شوێنان دۆستی‬

‫دەڵێت‪ :‬لە سوچێكی ئەم دنیایەدا خەڵك بە‬

‫كوردیان هەبووە‪.‬‬

‫ك��ردن��ەوەی خوێندنگە‌و ئ��اوەدان��ك��ردن��ەوەو‬

‫بە گشتی ئەمە رەوش��ی ئەو كاتە ب��ووە لە‬

‫پ��ڕۆژەی خزمەتگوزارییەوە خەریكە‪ ،‬بەاڵم‬

‫كۆتاییەكانی س��ەدەی ن��ۆزدەی��ەم‌‪ .‬لە میانی‬

‫الی ئێمە سوڵتانەكان بەكاری لەنێوبردن‌و‬

‫جەنگی یەكەمی جیهانیش لە زۆر شوێن‬

‫كاولكاری كوردو ئەرمەنەكانەوە خەریكن‌و‬

‫ك��وردەك��ان دەستی یارمەتی‌و هاوكارییان‬

‫هانی ه��ەردووالی��ان دەدەن تا بەگژ یەكدا‬

‫بۆ ئەرمەنەكان درێ��ژ ك��ردووه‪ .‬لە هەندێك‬

‫بچنەوە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا ئەوەی سوڵتانەكان‬

‫ش��وێ��ن��ی��ش ب���ە ك������ردار ب���ەش���داری���ی���ان لە‬

‫مەبەستیانە هەرگیز بۆیان نایەتەدی‪.‬‬

‫بزووتنەوەكەیان‌و بەرگریكردنیان كردووه‬

‫لە راستیدا ئەوەی لە مێشكی توركاندا بووەو‬

‫بۆ ئەوەی سنوورێك بۆ كۆمەڵكوژییەكەیان‬

‫پالنی بۆ دان��راب��وو سڕینەوەو لەنێوبردنی‬

‫داب��ن��رێ��ت‪ .‬ئ���ەم ح��اڵ��ەت��ەش ب��ە ت��ای��ب��ەت لە‬

‫نەتەوەی ئەرمەن ب��ووە‪ .‬لە مێژوودا كورد‬

‫دەرسیم‌دا روویداوه‪.‬‬

‫نەخشەی بۆ لەناوبردنی هیچ نەتەوەیەكی‬ ‫غەیرە دین‌و غەیرە خۆی دانەناوە‌و هەرچی‬

‫پەیوەندیی كوردو ئەرمەن لە سەرەتای‬

‫روویدابێت دەستی دەرەكی بووەو توانیویانە‬

‫سەدەی بیستەمەوە تا جەنگی یەكەمی‬

‫بە چەند بەكرێگیراوێك ئەو كارانە بكەن‪،‬‬

‫جیهانی‬

‫وەك جاشەكانی الی خۆمان‪ ،‬كە دەستیان‬

‫ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن وەك‬

‫لە ئەنفالی كورداندا هەبووەو دوات��ر وەك‬

‫یەك رووب��ەڕووی زوڵم‌و ستەمەم‌و تاوانی‬

‫بەرزەكی بانان بۆی دەرچوون!‬

‫كۆمەڵكوژیی دەوڵ��ەت��ی عوسمانی ت��ورك‬

‫توركیش ئێستا دەی��ەوێ��ت دەستی تاوانی‬

‫بوونە‌ته‌وە‪ ،‬هەردووال ماوەیەکی زۆر بووه‬

‫رەش���ی خ��ۆی ب��ە س��ەر ك���وردی بێتاواندا‬

‫بە دەست ئەو ئازارەوە نااڵندوویانه‌‪ .‬خۆیان‬

‫بسڕێت‪ ،‬ب���ەاڵم دەك��رێ��ت ب��ۆ م��ێ��ژوو ئ��ەوە‬

‫وەك جەستە‌و خاكەكەشیان رووب��ەڕووی‬

‫بووترێت هەمیشە ك��وردەك��ان هاوسۆزی‬

‫قوربانیدان‌و كاولكاری بوونە‌ته‌وە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫ق��ورب��ان��ی��دان‌و چ��ەوس��ان��دن��ەوەی هاوبەشی‬

‫تەنانەت لە ساڵی ‪1903‬دا توركەكان ویستیان‬

‫كوردو ئەرمەن‌و خەباتی سیاسی‌و چەكداری‬

‫ئەرمەنەكانی ناوچەی ساسۆن دەربكەن‌‪،‬‬

‫ه���ەردوو ن��ەت��ەوەی ك���وردو ئ��ەرم��ەن دژی‬

‫ئەوانیش راپ��ەڕی��ن‪ .‬لەبەر ئ��ەوە كوردەكان‬

‫چەوساندنەوەی سوڵتانە عوسمانییەكان لە‬

‫وەك وەفایەك بۆ ئەرمەنەكانی دراوسێیان‬

‫سەرەتای س��ەدەی بیستەم رۆڵێكی باشی‬

‫لەو راپەڕینەدا بە نهێنی‌و بە ئاشكرا یارمەتی‬

‫گ��ێ��ڕاوە ب��ۆ ل��ە ی��ەك نزیكبوونەی زیاتری‬

‫ئەرمەنە راپەڕیوەكانیان داوە‪ .‬هەر ئەمەش‬

‫س��ەرك��ردەی ه���ەردوو ن��ەت��ەوە‪ .‬دوات���ر ئەم‬

‫بووە‪ ،‬کە وای لە کونسوڵی بەریتانیا كردووە‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ساسییانە رەن��گ��ی��دای��ەوە بۆ‬

‫لە ئ��ەرزەڕۆم‪ ،‬كە لە نامەیەكی رۆژی ‪16‬ی‬

‫س��ەر رەوش���ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و پەیوەندیی‬

‫تشرینی ی��ەك��ەم��ی‪1903‬دا بنووسێت‪ :‬لەم‬

‫هەمەالیەنەی ه��ەردوو گەلی خەباتگێڕ‪ ،‬بە‬

‫چەند مانگەی دواییدا دیاردەیەك سەرنجمان‬

‫هۆی هاوبەشی‌و لەیەكچوونیان لە رووی‬

‫رادەكێشێت‪ .‬ئەویش مەسەلەی پەیوەندیی‬

‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەوە ب��ێ��ب��ەش��ب��وون ل��ە مافی‬

‫كوردو ئەرمەن‌ە‌‪ ،‬چونکە كوردەكان یارمەتی‬

‫نەتەوایەتی‪ ،‬یان زۆرب��ەی جار هەماهەنگ‬

‫ئەرمەنەكان دەدەن‪ .‬تەنانەت بەریتانییەكانیش‬

‫ب��وون ل��ە مەینەت‌و رووب��ەڕووب��وون��ەوەی‬

‫چاویان بەم دۆستایەتییەدا هەڵنەهاتووە‪ .‬بە‬

‫زوڵم‌و ستەمی عوسمانییەكان‪ .‬هاوكاربوون‬

‫هەمان شێوەش لە س��ەردەم��ی هاتنەسەر‬

‫لە یارمەتیداندا‌و ت��ەواوك��اری ی��ەك ب��وون‪.‬‬

‫ك���اری ت��ورك��ە الوەك���ان ل��ە س��اڵ��ی ‪1908‬دا‬

‫تەنانەت كوردەكان بۆ پاراستنی ئەرمەنەكان‬

‫ك���وردو ئ��ەرم��ەن دۆس���ت‌و ه��اوك��اری یەك‬

‫قوربانیشیان داوە‪.‬‬

‫ب��وون‌و هەر لەو سەردەمەشدا ریكخراوی‬

‫ل���ە س����ەرەت����ای س������ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا بە‬

‫كورد تعاون ترقی جمعیتی‪ ،‬بە سەرۆكایەتی‬

‫ه���ۆی پ��ەی��وەن��دی��ی ش��ان��دی ه�����ەردووال لە‬

‫ش��ێ��خ ع��ەب��دول��ق��ادر ن��ەه��ری دام������ەزراوە‪،‬‬

‫رووبەڕووبوونەوەی پالنەكانی عوسمانیدا‬

‫ك��ە یەكێك ل��ە ئامانجەكانی بەهێزكردنی‬

‫ئەم دوو نەتەوەیە یەك ریزو یەك هەڵوێست‬

‫پ��ەی��وەن��دی��ی ك���وردو ئ��ەرم��ەن ب���ووە‪ .‬ئەمە‬

‫بوون‪ .‬ئەمەش لە چاپەمەنی‌و باڵوكراوەكانی‬

‫هەڵوێستی كوردە نەك كوشتاری ئەرمەن‪.‬‬

‫كوردو ئەرمەن‌دا رەنگی دابووەوەو كوردو‬

‫خ��ەب��ات��ی س��ی��اس��ی‌و چ���ەك���داری���ی ك���وردو‬

‫ئەرمەن خۆیان پشت‌و پەنای یەك بوون‌و‬

‫ئ��ەرم��ەن دژی چ��ەوس��ان��دن��ەوەی سوڵتانە‬

‫ه��اوك��اری یەكتریان دەك���رد ل��ە دژی ئەو‬

‫عوسمانییەكان لە سەرەتای سەدەی بیستەم‬

‫ستەمەی لە هەردووال دەكرا‪.‬‬

‫رۆڵ��ێ��ك��ی ب���اش‌و گرنگی گ��ێ��ڕاوه ب��ۆ سەر‬

‫‪161‬‬

‫پەیوەندییەكانی ئەم دوو گەلە شۆڕشگێڕە‪.‬‬

‫دەس��ەاڵت��داران��ی ئەستانەی ب��ی��زارك��ردب��وو‪،‬‬

‫بە هۆی هاوبەشی لەیەكچوونیان لە رووی‬

‫چونكە ئەوان پیالنیان بۆ بە گژ یەكدابردنی‬

‫چ��ەوس��ان��دن��ەوە‌و ب��ێ��ب��ەش ب���وون ل��ە مافی‬

‫ك��وردو ئەرمەن دادەڕش��ت كەچی كارەكان‬

‫نەتەوایەتی‪ ،‬یان زۆرجار هەماهەنگ بوون لە‬

‫بە ئ��اوەژووی مەرامەكانیان هاتن هەر دەم‬

‫مینەت‌و رووبەڕووبوونەوەی زوڵم‌و زۆریی‪.‬‬

‫هەوڵیان دەدا كورد بە گژ ئەرمەندا بدەن‪.‬‬

‫ل��ەو ق��ون��اغ��ەدا كۆمەاڵنی ك���وردو ئەرمەنی‬

‫ب��ەاڵم ئ��ەم دوون��ەت��ەوەی��ە س��وور ب��وون لە‬

‫ب��ان��گ��ەوازی یەكڕیزییان بۆ ی��ەك ك��ردووە‪.‬‬

‫سەر هاوكاری یەكدی‪ .‬تەنانەت مەال سەلیم‬

‫تەنانەت توركە الوەك��ان پێشتر بەڵێنیان بە‬

‫داوای هاوكاری‌و كۆمەكی لە ئەرمەنەكان‬

‫هەردوو نەتەوە داوه‌و لەو بەڵێنەی خۆیان‬

‫كردو دواتر كە راپەڕینێكی بەرپاكرد كوردو‬

‫پاشگەز بوونە‌ته‌وە‪ .‬ئەمەش سیاسەتێكە الی‬

‫ئەرمەن جارێكی‌تر دۆست‌و هاوكاری یەك‬

‫زۆر دەوڵەتی داگیركەری كورد‌و ئەرمەنەكان‬

‫ب��وون‌و بۆ پاراستنی یەكتر هەوڵیان دەدا‪،‬‬

‫درێژەی هەبووە‪ .‬بۆیە دژی هەردوو نەتەوە‬

‫ه��ەر لە ب��ارەی��ەوە رۆژن��ام��ەی ئەرمەنی بە‬

‫بوونەوە‪ .‬لێرەدا توركەكان ئەرمەنەكانیان بە‬

‫ن��اوی (ه��وری��زۆن) ل��ە ژم���ارە ‪74‬ی رۆژی‬

‫لەمپەر زانیوە بۆ جێبەجێكردنی فیكرەو بیری‬

‫‪10‬ی‪4‬ی‪ 1914‬دەن��ووس��ێ��ت‪ :‬ك���وردەك���ان‬

‫پانتورانیزمیان‪ ،‬كە گەشتن بووە بە ناوچەكانی‬

‫ب���ەوپ���ەڕی رێ���زو دۆس��ت��ای��ەت��ی��ی��ه‌وه‌ ل��ەگ��ەڵ‬

‫ئ��ازەرب��ای��ج��ان‌و ت��ورك��م��ان��س��ت��ان‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬

‫ئەرمەنەكان هەڵسوكەوت دەك��ەن‪ .‬ئەمەش‬

‫دروستكردنی دەوڵەتی تورانی تورك‪ .‬بۆیە‬

‫بە رادەیەك رازی نەدەبوون نان بە خۆڕایی‬

‫ساڵی ‪ 1909‬جارێكی‌تر ماڵوێرانییان هێنایەوە‬

‫لە ئەرمەنەكان وەربگرن‪ ،‬كە بە رەزامەندیی‬

‫بە سەر ئەرمەنی زوڵم لێكراودا‪.‬‬

‫خۆیان پێیان دەدان‪ .‬تەنها لە كاتی پێویست‬

‫ه�����ەر ل�����ەو ق���ۆن���اغ���ە ب����ە دواوە چ��ەن��د‬

‫ب��ۆ خ��ۆ گ��ەرم��ك��ردن��ەوە س��ووت��ەم��ەن��ی��ی��ان‬

‫كەسایەتییەكی‌تری ك���ورد وەك حەسەن‬

‫ل��ێ��وەردەگ��رت��ن‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ���ەو رۆژگ���اران���ە‬

‫بەدرخان‌‌و عه‌بدولڕه‌زاق بەدرخان رۆڵێكی‬

‫زۆر س���ارد ب���وون‌‪ .‬ئ��ەم��ەش ئەرمەنەكانی‬

‫بەرچاویان لە پتەوكردنی پەیوەندیی كوردو‬

‫خۆشحاڵ ك��ردووه كاتێك بوونە‌ته مایەی‬

‫ئەرمەن‌دا بینیوه‪ .‬لە راستیدا ئەمە هەڵوێستی‬

‫گ��ەرم��ك��ردن��ەوەی ئ���ەوان (وات���ه ك��وردەك��ان)‬

‫ناودارانی كوردە‪ ،‬بەاڵم ناحەزانی كورد بەو‬

‫ئەمە شایەتی دان��ی خ��ودی ئەرمەنەكانە بە‬

‫ێ بەڵگە کورد تاوانبار دەكەن‪.‬‬ ‫مەسەلەیە ب ‌‬

‫بەڵگەوە‪ ،‬ئیتر ئەوانەی باسی كورد دەكەن‬

‫نزیكبوونەوەی سەركدەكانی كوردو ئەرمەن‬

‫ل��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن ت��ەن��ی��ا ف��ی��ش��ەك بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫تاریكییەوە دەنێن‪ ،‬بەاڵم ناحەزانی هەردووال‬

‫ئەرمەنی (كارۆساسۆنی) وتی‪ :‬ئەرمەنەكان‬

‫ێ بەڵگەیەو‬ ‫ح��ەزی��ان ب��ە ئ���اژاوەو قسەی ب�� ‌‬

‫زۆر ب��اش ل��ەم داوای��ە دەگ��ەن بۆیە ژیرانە‬

‫دەیانەوێت بۆ مەبەستی سیاسیی خۆیان‬

‫رووب��ەڕووی ئەم هەڵوێستە بوونەوە‪ ،‬ئەوە‬

‫كورد لەو مەسەلەیەدا تاوانبار بكەن‪ ،‬تەنانەت‬

‫ب��وو بە رووك���ەش‌و بە زارەك���ی پشتیوانی‬

‫توركەكان پڕوپاگەندەیان لە سەر كوردو‬

‫خۆیان بۆ والی دەرب��ڕی لە ژێ��رەوەش لەم‬

‫ئەرمەن باڵودەكردەوە‪ ،‬دەیانگوت‪ :‬كوردەكان‬

‫پالنەیان كوردەكانیان ئاگاداركردەوە‌و پێیان‬

‫لە جیاتی ئەوەی داوای مافی خۆیان بكەن‬

‫راگەیاندن‪ ،‬كە توركەكان خەیاڵیان خاوە ئەو‬

‫هێرش دەكەنە سەر ئەرمەنەكان‪ ،‬بەاڵم ئەم‬

‫رۆژە بە چاوی خۆیان ببینن كوردو ئەرمەن‬

‫هەواڵنە بە فیڕۆچوون‪ ،‬وەك چۆن توركەكان‬

‫رووب����ەڕووی یەكتر ببنەوە‪ .‬ئەرمەنەكان‬

‫ل��ە ه��اوك��اری��ی ك��وردەك��ان ب��ۆ ئەرمەنەكان‬

‫كوردەكانیان ئ��اگ��ادارك��ردەوە‪ ،‬كە هەرگیز‬

‫دڵگران بوون بە هەمان شێوەش لە هاوكاری‬

‫ئ��ام��ادە نین چەكەكانیان ب��ەرام��ب��ەر ك��ورد‬

‫ئەرمەنەكان بۆ ك��وردەك��ان دڵگران ب��وون‪،‬‬

‫ئاڕاستە بكەن‪.‬‬

‫ئەمەش بەوەی ئەو هاوكارییەی ئەرمەنەكان‬

‫ل��ە راس��ت��ی��دا ت��ورك��ەك��ان ب��ێ گ��وێ��دان��ە هیچ‬

‫دەسەاڵتدارانی توركی خستبووە دڵەڕاوكێ‌و‬

‫بنەمایەكی مرۆڤایەتی ئامادەبوون هەموو‬

‫ناڕەحەتییەوە‪ ،‬چونكە هەوڵەكانیان بە درێژایی‬

‫پیالن‌و رێگەیەك بگرنەبەر بۆ بەگژیەكدادانی‬

‫رۆژگارەكە شكستیان هێنابوو پیالنەكەیان‬

‫ك�����وردو ئ����ەرم����ەن‌و ن��ەم��ان��ی ه��اوك��اری��ی‬

‫سەری نەگرتبوو‪ ،‬كە بتوانن كوردو ئەرمەن‬

‫نێوانیان‪ .‬تەنانەت توركەكان كەوتوونە‌ته‬

‫ب��ە گ��ژ ی��ەك��دا ب����دەن‪ ،‬ب��ۆی��ە ول���ی ت��ورك��ی‬

‫گرتنی هاوواڵتییانی سڤیلی ئەرمەنی‪ .‬بۆ‬

‫لەمووش‪ ،‬كە ئیحسان پاشا بووه‪ ،‬داوای لە‬

‫ن��م��وون��ە (ه��اگ��وپ) ه��اوواڵت��ی��ی ئەرمەنیان‬

‫ئەرمەنەكان كرد چەك لە دژی كوردەكان‬

‫گرتووه‪ ،‬چونكە بە گەنم هاوكاریی خێزانی‬

‫هەڵبگرن‪ .‬بەم داوای��ەی وال��ی‪ ،‬ئەرمەنەكان‬

‫خەباتگێڕی كوردەكانی ك��ردووه‪ ،‬هەروەها‬

‫ل��ە روو دام����ان‌‌و هیچ چ��ارەی��ەك��ی��ان نەما‪،‬‬

‫(ن��ەخ��ش��ۆ)‪ ،‬ك��ە ه��اوواڵت��ی��ی��ەك��ی ئ��ەرم��ەن��ی‬

‫چونكە بە رەتكردنەوەی دووچ��اری سزاو‬

‫ب��ووه دەستگیركراوه‪ .‬بە هۆی هاوكاری‌و‬

‫راوەدوون���ان دەب��وون��ەوە بە قبوڵكردنیشی‬

‫یارمەتیدانی راپەڕیوەكانەوە‪ .‬جگە لەوانەش‬

‫دوژم���ن���ای���ەت���ی دەك����ەوت����ە ن���ێ���وان ك����وردو‬

‫ت��ورك��ەك��ان رۆژن���ام���ەی (ئ���ەزت���ام���اران)ی‬

‫ئەرمەنەكانەوە‪ .‬ئەمەش رێگاو بژاردەیەكی‬

‫ئەرمەنیان داخست‪ .‬بە بیانوی ئەوەی هەواڵی‬

‫سەخت بوو بۆ ئەرمەنەكان‪ ،‬بەاڵم كەسایەتی‬

‫راپەڕینی كوردەكانی ب�ڵاوك��ردەوە ئەمەش‬

‫‪163‬‬

‫ئەرمەنەكان‪.‬‬

‫تەنانەت‬

‫لەگەڵ سیاسەتی توركەكان نەدەگونجا‪.‬‬

‫لەجینۆسایدكردنی‬

‫سەرەڕای هەموو ئەوانە كەچی خۆشبەختانە‬

‫ئەرمەنەكان لەگەڵ كوردەكان زۆر بەختەوەر‬

‫ئەمڕۆ الی ئەرمەنەكانیش ئەوە ساغ بۆتەوە‪،‬‬

‫بوون هەر لەو بارەیەوە میجەری بڕیتانی‬

‫كە ك��ورد دەستی لەو كوشتارو كێشەیەدا‬

‫(ك‪.‬سۆن) جوگرافیناسی شاهانە لە لەندەن‬

‫ن��ەب��ووە‪ .‬تەنانەت مێژوونووسی ئەرمەنی‬

‫لە موحازەرەیەكدا ئاماژەی بەوە كردووه‪،‬‬

‫(ئ��ارش��اك سا فرستیان) لە كتێبی ك��وردو‬

‫وت��ووی��ه‌ت��ی‪ :‬دوور نییە ه��ەر یەكە لە ئێمە‬

‫كوردستانەكەی ئەوەی ئاشكرا كردووە‪ ،‬كە‬

‫بیرۆكەیەكی شاشی لە سەر ئەوە هەبێت‪،‬‬

‫خودی توركەكان هەموو تاوانێكی لێككەوتنی‬

‫كە كوردەكان لە كۆمەڵكوژی ئەرمەنەكان‬

‫ه��ەردوو گەلی ب��رای ك��وردو ئەرمەنیان لە‬

‫بەرپرسیار بن‪ ،‬بەاڵم كەم كەس لە ئێمە ئەوە‬

‫ئەستۆدایە‪ ،‬نەك كورردەكان‪.‬‬

‫دەزانێت‪ ،‬كە بەر لە جەنگی یەكەمی جیهانی‬

‫ئەمەش بەڵگەیەكی‌تری خودی مێژوونووسی‬

‫ئ��ەو كریستیانە (ئ��ەرم��ەن��ەك��ان) ل��ە ناوچە‬

‫ئەرمەنەكانەو دیرۆك نووسەكانیان شایەتی‬

‫كوردییەكان ژیاون گەلێك بەختەوەربوون‪.‬‬

‫ل��ە س���ەر دەدەن‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا پ��ێ��م وای��ە‬

‫ئ��ەرم��ەن��ەك��ان ل��ە ژێ���ر ب���ڕی���اری س��ەران��ی‬

‫هێندەی نووسەران‌و مێژوونووسان باسی‬

‫س��ێ��ك��وچ��ك��ەی دی��ك��ی��ت��ات��ۆری��ەت دووچ����اری‬

‫ئ��ەوەی��ان ك���ردووە‪ ،‬ك��ە ك��ورد ب��ەش��دارە لە‬

‫جینۆسایدكردن بوون‪.‬‬

‫كوشتاری ئەرمەن‌و كۆمەڵكوژی ئەرمەن‌و‬

‫لەم بەشەدا دیسان دەمەوێت زیاتر لەوەی‪،‬‬

‫ت��اوان��ب��ارك��ردن��ی��ان ب��ە ك��وش��ت��اری ئ��ەرم��ەن‬

‫ك��ە پێوستە بچمە نێو بابەتە گرنگەكانی‬

‫هەرگیز باسی ئ��ەوەی��ان ن��ەك��ردووە ك��ورد‬

‫مێژووی پەیوەندییەكانی ك��وردو ئەرمەن‌و‬

‫چەندێك ئەرمەنی پ��اراس��ت��ووەو ل��ە م��ردن‬

‫دوورخ���س���ت���ن���ەوەی ك����ورد ل���ە ك��وش��ت��ارو‬

‫رزگ��اری ك��ردوون‪ .‬خۆشبەختانە دەتوانین‬

‫كۆمەڵكوژیی ئەرمەن‌و نیشاندانی مێژووی‬

‫بۆ مێژوو ئەوە بڵێین نیوەی ئەرمەنەكانی‬

‫راس����ت‌و دروس��ت��ی ك���ورد ب��ە شێوەیەكی‬

‫ئەمڕۆ نەوەی ئەو ئەرمەنانەن كوردەكان لە‬

‫ش���ەف���اف‌و ب��ەڵ��گ��ەن��ەوی��س��ت‌و الدان�����ی ئ��ەو‬

‫مردن رزگاریان ك��ردوون‌و پاراستوویانن‪.‬‬

‫پەردە رەشە نامۆیەی بە دەستی لە خوێن‬

‫ج��گ��ە ل����ەوەش خ���ودی ئ��ەرم��ەن��ەك��ان زۆر‬

‫هەڵكێشراوی توركی ئ��ەرم��ەن ك��وژو دژە‬

‫ل��ەگ��ەڵ ك���وردەك���ان ب��ەخ��ت��ەوه‌ر ب���وون‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ویژدان لە سەر رووی سپیی مێژووی كورد‪.‬‬

‫پێكەوە ژیاون‪ .‬ئەم بەختەوەرییەی ئەوانیش‬

‫لە راستیدا ئەم كارە هەر وا ئاسان نییە‪ ،‬چونكە‬

‫ب���ۆ ب��ێ��ت��اوان��ی ك����وردەك����ان دەگ���ەڕێ���ت���ەوە‬

‫زۆر لە نووسەرەكان بێ بەڵگەو بە شێوازێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫نامەنتقی خۆیان بەو بابەتەوە هەڵواسیوە‌و‬

‫بەرامبەر ه���ەردوو نەتەوەكە ه��ەب��ووه‌‪ ،‬لە‬

‫كانیاوی راستییەكانیان بە ب��ەردی ره‌ش‌و‬

‫هەوڵی بەگژیەكدادانی كوردو ئەرمەن بوون‪.‬‬

‫نەگریسی خۆیان پڕكردۆتەوە‌و خۆیان بە‬

‫ئەمەش لە سنوورو چوارچێوەی دەوڵه‌تی‬

‫سۆپەر مێژوونووس ناوزەند كردووه‌‪ .‬بۆیە‬

‫عوسمانیدا بۆ زیاتر شێواندنی بارودۆخەكەو‬

‫ئەمەش هەوڵ‌و ماندووبوونی زۆری دەوێت‌‪.‬‬

‫تاوانباركردنی نەتەوەی كورد‪ .‬ئەوەی گرنگە‬

‫ئەركی سەرشانی نووسەرو مێژوونووس‌و‬

‫ت لە سااڵنی جەنگی‬ ‫بۆ مێژوو ئەوەی ‌ه بوترێ ‌‬

‫رۆشنبیرە بە وییژدانەكانی هەردوو نەتەوەی‬

‫یەكەمدا دەوڵەتی عوسمانی لە ژیر فەرمان‌و‬

‫برای كوردو ئەرمەنە كار بۆ خستنەڕووی‬

‫سیاسەتی سێكوچكەی دیكتاتۆری ئیتحادو‬

‫راستییەكان بكەن‪.‬‬

‫ت��ەرەق��ی ب���ووه‪ ،‬ك��ە ج��ەم��ال پ��اش��او ئەنوەر‬

‫ل���ێ���رەوە دەم���ەوێ���ت ئ��اش��ن��ات��ان ب��ك��ەم بە‬

‫پاشاو تەلعەت پاشا ب��وون‪ .‬ئەمانە خاوەن‬

‫بەشی دووەم��ی راستی‌و بەڵگەكان‪ ،‬كە لە‬

‫دەس����ەاڵت‌و خ���اوەن ب��ڕی��ارب��وون ت���ەواوی‬

‫م��اوەی جەنگی جیهانی یەكەم كۆمەڵگەی‬

‫فەرمانەكان لە الیەن ئەوانەوە دەردەچ��وو‪.‬‬

‫مرۆڤایەتی‌و نەتەوەكانی جیهان تووشی‬

‫ئەمانە باوەڕیان بە پێكەوەژیانی نەتەوەكانی‬

‫كارەسات‌و ماڵوێرانی ب��وون‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬

‫ن��ێ��و دەوڵ����ەت ن���ەب���ووه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ل��ە ه��ەوڵ��ی‬

‫گرنگە مەسەلەی پاراستنی ئەرمەنەكانە‬

‫پاكتاوكردنیان بوون‪.‬‬

‫ل��ە الی��ەن ك���وردە خۆنەویست‌و ق��ارەم��ان‌و‬

‫بۆیە لەو ماوەیەدا ئیتیحادییەكان كوشتارێكی‬

‫دڵسۆزەكانەوە‪ ،‬كە لە كاتی تەنگانەو گەرمەی‬

‫ترسناكیان ل��ە ك���وردو ئ��ەرم��ەن ك���ردووه‌‪.‬‬

‫شەڕدا ئەرمەنی برایان لە یاد نەچووە‪ .‬لەو‬

‫ئ��ەم��ەش گ��وزارش��ت��ێ��ك ب���وو ل��ە م��اه��ی��ەت‌و‬

‫پێناوەشدا ئامادەی قوربانیدان بوون لە پێناو‬

‫فره‌وانخوازی‌و رەگەزپەرستی بزووتنەوەی‬

‫پاراستنیان‪.‬‬

‫تورانیزم‪ ،‬چونكە ئەوان باوەڕیان بە هەردوو‬

‫ئەمەیە راستی مەسەلەكان‪ ،‬كە بە دەستی‬

‫نەخشەی پانتوركیزم‌و پانتورانیزم بووه‌‪.‬‬

‫ناحەزان‌و بە ناو مێژوونووسان شێوێنراوە‪.‬‬

‫ئامانج لە نەخشەی یەكەم بە تورككردنی‬

‫زۆربەی زلهێزەكان لە سااڵنی جەنگدا لە هەوڵی‬

‫ه��ەم��وو میللەتی غ��ەی��رە ت���ورك ب���ووه‌‪ ،‬كە‬

‫سەرنجڕاكێشانی نەتەوەكانی نێو دەوڵەتی‬

‫زۆربەی دانیشتووانی دەوڵەتی پێكدەهێنا‪.‬‬

‫عوسمانی ب��وون بە بیانووی ج��ۆراوج��ۆر‬

‫ئامانج لە نەخشەی دووەم كۆكردنەوەی‬

‫بۆ مەبەست‌و بەرژەوەندیی گاڵوی خۆیان‪.‬‬

‫هەموو میللەتی تورانی بوو ‌ه لە چوارچێوەی‬