Kawana 23

‫ژمارە (‪ )23‬ئەیلول ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6.....................................................................................‬‬ ‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ چه‌مکی دیپلۆماسی له‌ سه‌رده‌می کۆن‌و نوێ‌و رۆڵی له‌رووداوه‌کانی سه‌ده‌ی بیستدا‬ ‫نووسینی‪ :‬هێشوو ئیبراهیم‪ ،‬رێبین عه‌بدولره‌حمان‪10..................‬‬ ‫ـ پاشەكشەی چەپی الی خۆمان‌و هەڵكشانی چەپی ئەمریكای التین‬ ‫نووسینی‪ :‬له‌میا سه‌لیم سه‌عید‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬نه‌جمه‌دین فه‌قێ عه‌بدولاڵ‪45........................................‬‬ ‫ــ مەسه‌لەی مێژوویی کورد لە ئێراندا‬ ‫نووسینی‪ :‬رۆبه‌رت ئۆلسن‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌بدولاڵ بابه‌کر‪72.........................................................‬‬ ‫ــ ره‌وتی گه‌مژه‌یی‬ ‫نووسینی‪ :‬باربارا توکمان‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬ره‌سوڵ سوڵتانی‪81.......................................................‬‬ ‫ــ سه‌رده‌می دیموکراسی‬ ‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬جه‌هانگیر که‌سنه‌زانی‌و لوقمان ئه‌حمه‌دیان‪109...........‬‬ ‫ــ مافی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫نووسینی‪ :‬پاتریک تۆڕبنڕی‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عومه‌ر ره‌سوڵ شینکی‪128............................................‬‬

‫کۆمه‌ڵناسی‬ ‫ــ دینی ئیسالم‌و قورئان‪....‬نووسینی‪ :‬حوسێن خه‌لیقی‪157.............‬‬ ‫ــ ژن‌و شانۆ‪ ...‬نووسینی‪ :‬زاهیر عه‌بدولاڵ ره‌ش‪172.......................‬‬ ‫ــ دیارده‌ی فره‌ژنی‬ ‫نووسینی‪ :‬فاتمه که‌ریمی‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬که‌ریم قادرپور‪204..........................................................‬‬ ‫مێژوو‬ ‫ـ سەرەتاكانی خەباتی پێشکه‌وتووخوازی ئیسالمیی لە ئێراندا‬ ‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬وه‌لید مه‌حمود عه‌بدولناسڕ‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬به‌رزانی مه‌ال ته‌ها‪224.....................................................‬‬ ‫زمان‬ ‫ــ زمانناسی‌و زمانی کوردی‬ ‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم شه‌وقی‪262..........................................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‬ ‫ــ گوزه‌رێک ب ‌ه نێو فه‌لسه‌فه‌ی رازیدا‬ ‫نووسینی‪ :‬دیار عه‌بدولباقی‪270..........................................................‬‬ ‫ ‬ ‫ــ ده‌رباره‌ی مێتافیزک الی هۆبز‬ ‫نووسینی‪ :‬ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬سه‌رکه‌وت جه‌لیل‪283.....................................................‬‬ ‫ــ شارۆمه‌ند ‬ ‫ی‬ ‫دیمانه‌ساز‪ :‬عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬خالید عه‌لیزاده‌‌و کاوه عه‌لیزاده‪299...............................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫ئه‌گه‌ره‌کانی پێکهێنانی حکومه‌ت‬ ‫ل ‌ه دوای ده‌ركه‌وتنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانی خولی چواره‌می په‌رله‌مانی كوردستان‌و‬ ‫ده‌ركه‌وتنی قه‌باره‌ی هه‌موو حیزب‌و الیه‌نه‌كانی به‌شدار ل ‌ه هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌نجامێكی‬ ‫چاوه‌ڕوان نه‌كراو بوو بۆ سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی كه‌مبوونه‌وه‌ی ده‌نگه‌كانی‬ ‫یه‌كێتی‌و ده‌ركه‌وتنی وه‌ك هێزی سێیه‌م‪ ،‬له‌م رووه‌و ‌ه چه‌ندین خوێندنه‌و ‌ه بۆ ئه‌م‬ ‫ئه‌نجام ‌ه ده‌كرێت‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه یه‌كێتی پێده‌چێت نیگه‌رانییه‌ك الی زۆرێك ل ‌ه خه‌ڵك‌و هه‌ندێك‬ ‫الیه‌نی‌تریش هه‌بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێك واڵتی هه‌رێمایه‌تی‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ئێران‪ .‬بێگومان ئه‌م‬ ‫ئاكامان ‌ه ته‌نیا كاریگه‌ری ل ‌ه سه‌ر ره‌وشی یه‌كێتی نابێت‪ ،‬به‌ڵكو كاریگه‌ریی دیاری له‌‬ ‫سه‌ر كۆی پڕۆسه‌ی سیاسیی كوردیدا ده‌بێت‪ .‬تا ئه‌مرۆ هه‌ندێك ل ‌ه چاودێران پێیان وایه‌‬ ‫پاشه‌كشه‌ی یه‌كێتی كۆی پڕۆسه‌ی سیاسیی كوردی ده‌گه‌ڕێنێته‌و ‌ه بۆ باری سه‌پاندنی‬ ‫مۆدێلی بااڵده‌ستبوونی یه‌ك هێز‪ ،‬یان به‌هێزبوون‌و جێگیربوونی سیستمی تاكڕه‌وی له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا زیاتر ل ‌ه پێشوو جێگیر ده‌كات‪.‬‬ ‫ب ‌ه كۆتاییهاتنی گه‌مه‌ی هه‌ڵبژاردن گه‌مه‌ی سیاسی ده‌ست پێده‌كات‪ .‬له‌م باره‌دا له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی پارتی دیموكراتی كوردستان رێژه‌یه‌كی زۆر ل ‌ه ده‌نگه‌كانی هێناو ‌ه‌و ب ‌ه رێژه‌یه‌كی‬ ‫زۆر پێش هه‌موو الیه‌نه‌كانی‌تر كه‌وتووه‌‪ ،‬به‌اڵم رێژه‌یه‌کی نه‌هێناوه‌‪ ،‬ك ‌ه بتوانێت ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫حكومه‌ت پێك بهێنێت‪ .‬ب ‌ه‌م واتایه‌‪ ،‬هیچ هێزو قه‌واره‌یه‌ك ب ‌ه ته‌نیا ناتوانێت حكومه‌ت‬ ‫پێكبهێنێت‪ .‬له‌م حاڵه‌تدا ئه‌گه‌ری دامه‌زراندنی هاوپه‌یمانی ده‌بێت ‌ه به‌دیهات‌و سه‌ره‌تای‬ ‫جموجۆڵی سیاسی بۆ دامه‌زاراندنی حكومه‌ت‪ .‬له‌م قۆناغه‌داو ل ‌ه سه‌ره‌تای هه‌وڵه‌كان‬ ‫بۆ گه‌اڵڵه‌كردنی هاوپه‌یمانی هه‌ردوو الیه‌نی پارتی‌و گۆڕان ناڕاسته‌خۆ جووڵه‌یه‌كی‬ ‫زۆریان ده‌ست پێكردووه‌‪ .‬ل ‌ه بواری هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ یه‌كێتیدا‪ ،‬هه‌رچی گۆڕان ‌ه به‌‬ ‫كپی‌و ژێربه‌ژێر جووڵه‌یه‌كی بۆ نزیكبوونه‌و ‌ه ل ‌ه باڵێكی نێو یه‌كێتی ده‌ستپێكردووه‌‪ .‬له‌م‬ ‫جووڵه‌یه‌شدا هێڵیكی ئاسۆیی ل ‌ه سه‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی تا كادر‌و قاعده‌یش بۆ‬ ‫پشتگیریكردن ل ‌ه بۆچوونه‌كانی دروستكردووه‌؛ ل ‌ه رێگای ئه‌م هێڵه‌و ‌ه ده‌یه‌وێت گوشارێك‬

‫‪7‬‬

‫ل ‌ه سه‌ر سه‌ركردایه‌تی‌و مه‌كته‌بی سیاسیی یه‌كێتی دروست بكات بۆ نزیككردنه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كێتی ل ‌ه گۆڕان‌و هاتن ‌ه به‌ره‌ی ئه‌مه‌وه‌‪ .‬الیه‌نگرانی ئه‌م تێڕوانین ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی سۆزێكی‬ ‫شاراوه‌یان بۆ گۆڕان هه‌یه‌‪ ،‬پێیان وای ‌ه هۆی سه‌ره‌كیی ده‌نگنه‌هێنانی یه‌كێتی له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌ه نزیكبوونه‌وه‌یه‌تی ل ‌ه پارتی‪ .‬له‌م باره‌دا هه‌رچی پارتی دیموكراتی كوردستانه‌‪،‬‬ ‫بۆ نزیكبونه‌و ‌ه ل ‌ه یه‌كێتی كار ل ‌ه سه‌ر هێشتنه‌وه‌ی رێكکه‌وتننامه‌ی ستراتیجی به‌هێزی‬ ‫ل ‌ه نێوان خۆی‌و یه‌كێتیداو پێشخستنی گه‌وهه‌ری رێکكه‌وتنه‌ك ‌ه ده‌كات‪ ،‬كار ل ‌ه سه‌ر‬ ‫راكێشانی یه‌كێتی بۆ نێو به‌ره‌ی خۆی ل ‌ه رێگای پشتگیری بۆ باری خراپی ئه‌مرۆی‬ ‫یه‌كێتی‌و ئیغراكردنی ب ‌ه شه‌ریكردنه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌سه‌اڵت ب ‌ه ئاستێك ل ‌ه قه‌باره‌ی ده‌نگه‌كانی‬ ‫زیاتر بێت ده‌كات‪ .‬وه‌ك خودی یه‌كێتیش پێده‌چێت تا ئه‌مرۆ هه‌ردوو باڵ ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫نێو یه‌كێتی له‌گه‌ڵ ئه‌م تێڕوانه‌دا بن‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا سیمای حكومه‌تی داهاتوو چه‌ند ئه‌گه‌رێك‪ ،‬یان چه‌ند سیناریۆیه‌ك‬ ‫له‌خۆده‌گرێت ل ‌ه كۆی ئه‌م سیناریۆیانه‌دا پێده‌چێت پارتی‌و یه‌كگرتوو ل ‌ه‌به‌ر کۆمه‌ڵێک‬ ‫هۆکار بڕیاری به‌شداریكردنیان ل ‌ه حكومه‌تی داهاتوودا دابێت‌و كۆكن ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫پێكه‌و ‌ه ل ‌ه حكومه‌تدا بن‪ .‬ستراتیجی پارتی ل ‌ه ماوه‌ی پێشوودا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه ناوچه‌كانی‬ ‫ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆی دژایه‌تیكردنی یه‌كگرتوو بوو‪ .‬ل ‌ه ناوچه‌ی زاخۆ ئه‌م دژایه‌تییه‌‬ ‫گه‌یشت ‌ه ئاستی لێدان ب ‌ه هێز‪ .‬له‌م سیاسه‌ته‌دا پارتی سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنا‪ .‬به‌و‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه ب ‌ه لێدان‌و سووتاندنی بنك ‌ه‌و باره‌گاكانی یه‌كگرتوو له‌و ناوچه‌یه‌‪ ،‬رێژه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌كانی یه‌كگرتوو نه‌ك هه‌ر زیادی نه‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو پاشه‌كشێیه‌كی دیاری ب ‌ه خۆیه‌وه‌‬ ‫بینی‪ .‬ل ‌ه قۆناغی دوای هه‌ڵبژاردنیشدا‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ماوه‌ی رابردوو پارتی ل ‌ه یه‌كگرتوو‬ ‫نزیك ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬له‌م سیاسه‌ته‌شدا كار ل ‌ه سه‌ر ئیحتیواكردنی یه‌كگرتوو ده‌كات‪.‬‬ ‫سیناریۆی دامه‌زراندنی حكومه‌ت ل ‌ه به‌ره‌ی پارتی ــ یه‌كگرتوو ــ الیه‌نگرانی پارتی‌و چه‌ند‬ ‫حیزبێكی بچووك‪.‬‬ ‫له‌م سیناریۆیه‌دا‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێتی‌و گۆڕان پێكه‌و ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌‪ .‬واته‌‬ ‫حكومه‌تێكی الوازو ئۆپۆزسیۆنێكی ب ‌ه هێز داده‌مه‌زرێت‪ .‬له‌م ستراكچه‌ره‌دا ئه‌زموونی‬ ‫حكومه‌تی نوێ له‌به‌ر چه‌ند هۆیه‌ك ل ‌ه شكست‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و ‌ه نزیكه‌‪ .‬له‌وانه دوور‬ ‫نیی ‌ه جیاكردنه‌وه‌و دابه‌شكردنی كوردستان بۆ دوو ئیداره‌ی نه‌گات ‌ه ئاستێكی ترسناك‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه هه‌ولێرو ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی پارتی‌و ل ‌ه ره‌هه‌ند ‌ه هه‌رێمایه‌تییه‌كه‌شدا‬ ‫ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی توركیا‪ .‬ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه ناوچه‌ی سلێمانی‌و ناوچه‌ی ژێر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی یه‌كێتی‌و گۆڕان‌و ل ‌ه ره‌هه‌ند ‌ه هه‌رێمایه‌تیه‌كه‌ش ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی ئێران‪.‬‬ ‫ب ‌ه بارێكی‌تردا‪ ،‬ب ‌ه واتای دوورخستنه‌وه‌ی ئێران ل ‌ه ده‌سه‌اڵت‪ .‬له‌م باره‌دا ئه‌گه‌ر یه‌كێتی‌و‬ ‫گۆڕانیش رازی بن ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬قورس ‌ه ئێرانییه‌كان رازی بن ده‌ستیان ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫كوردستاندا نه‌بێت‪ .‬ئه‌م سیناریۆی ‌ه ب ‌ه واتا‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی رێكکه‌وتننامه‌ی ستراتیجیی‬ ‫نێوان یه‌كێتی‌و پارتی‌و گرێدانی رێكکه‌وتننامه‌یه‌كی نوێ ل ‌ه نێوان یه‌كێتی‌و گۆڕان‪ ،‬كه‌‬ ‫نزیك ‌ه ئاكامه‌كه‌ی شه‌ڕو پشێوی‌و ناجێگیری لێ بكه‌وێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه رووی ئاینده‌ی په‌یوه‌ندیی‬ ‫نێوان یه‌كێتی‌و گۆڕان دوور نیی ‌ه ئه‌م سیناریۆی ‌ه ل ‌ه كۆتاییدا ئیحتیواكردنی یه‌كێتی له‌‬ ‫الیه‌ن گۆڕانی لێنه‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه گه‌وهه‌ردا هه‌ردوو هێز ركه‌به‌رایه‌تییان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫یه‌ك ناوچه‌ی ده‌سه‌اڵتدارییه‪ .‬سه‌ركه‌وتن‌و گه‌وره‌بوونی هه‌ر یه‌كه‌یان‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌شدا ده‌ركه‌وت ب ‌ه واته‌ی الوازبوونی ئه‌وی‌تر دێت‪.‬‬ ‫سیناریۆی دامه‌زراندنی حكومه‌ت ل ‌ه نێوان گۆڕان‌و پارتی‪ ،‬تا ئه‌مرۆ ئه‌م سیناریۆیه‌‬ ‫دوورترین ئه‌گه‌ره‌‪ .‬ب ‌ه هۆی ئه‌و ناكۆكی‌و جیاوازییانه‌ی ل ‌ه نێوان پارتی‌و گۆڕان‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه رووی جیاوازی ل ‌ه قوواڵیی ستراتیجیی نێوانیان‪ ،‬عه‌قڵی ‌هت‌و بیرو‬ ‫مۆدێلی به‌رێۆه‌بردن‪ ،‬جیاوازی تێڕوانینیان بۆ ره‌هه‌ند ‌ه نیشتمانییه‌كان‪ ..‬تاد‪ ،‬ل ‌ه هه‌موو‬ ‫ئه‌مانه‌ش زیاتر خراپیی په‌یوه‌ندی‌و ناكۆكی‌و دوژمنكارانه‌ی نێوان بنه‌ماڵه‌ی بارزانی‌و‬ ‫خودی نه‌وشیروان مسته‌فا‪ .‬مه‌حاڵ ‌ه ئه‌م دوو هێز ‌ه بتوانن بێ مه‌رجی پێش وه‌خت‌و به‌‬ ‫ته‌نیا حكومه‌ت پێكه‌و ‌ه پێك بهێنن‪ .‬له‌م رووه‌و ‌ه‌و ل ‌ه كۆ‌ی قسه‌و باسه‌كانی دامه‌زراندنی‬ ‫حكومه‌تدا پارتی ب ‌ه ئاشكرا به‌شداریكردنی گۆڕان بێ مه‌رج ل ‌ه حكومه‌تدا ره‌ت ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه واتا‌‪ ،‬له‌م ئه‌گه‌ره‌دا ده‌بێت الیه‌نێك ته‌سلیم ب ‌ه ئیراده‌ی الیه‌نه‌ك ‌هی‌تر بێت‪ ،‬له‌م باره‌داو‬ ‫به‌م ئاست‌و پێگ ‌ه‌و ده‌سه‌اڵت‌و قه‌باره‌ی ده‌نگدانه‌ی پارتی خستیوویه‌تیی ‌ه بازاڕی ملمالنێی‬ ‫سیاسییه‌وه‌‪ ،‬مه‌حاڵ ‌ه ته‌سلیم ب ‌ه ئیراده‌ی گۆڕان بێت‪ .‬وات ‌ه هه‌ر ده‌بێت گۆڕان ته‌سلیم به‌‬ ‫ئیراد ‌ه‌و مه‌رجه‌كانی پارتی بێت‪ .‬ئه‌م واقع ‌ه تا ئه‌مڕۆ بۆ گۆڕان مایه‌ی قبووڵكردن نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پێده‌چێت ل ‌ه كۆتاییدا ده‌بێت رازیبێت‪ ،‬یان ده‌بێت بۆ خولێكی‌تر ئۆپۆزسیۆن بێت‪ .‬له‌م‬ ‫باره‌شدا ئایینده‌ی گۆڕان ناروون ده‌بێت‌و دوور نیی ‌ه به‌ره‌و دارووخانی نه‌بات‪.‬‬ ‫سیناریۆی پێكهێنانی حكومه‌ت ل ‌ه الیه‌ن به‌ره‌ی پارتی ــ یه‌كێتی ــ یه‌كگرتوو‪ ،‬ئه‌م حكومه‌ته‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی به‌هێزو ئۆپۆزسیۆنێكی الوازتر ل ‌ه خولی پێشوی ده‌بێت‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫یه‌كێتی‌و پارتی بڕیارو سیاسه‌ته‌كانی خۆیان زۆر ل ‌ه پێشوو ره‌وانتر به‌رێ ده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫سینارۆی پێكهێنانی حكومه‌ت ل ‌ه یه‌كێتی‌و پارتی‪ ،‬له‌م باره‌دا ب ‌ه وات ‌ه گۆڕان‌و یه‌كگرتوو‬ ‫كۆمه‌ڵ ب ‌ه هه‌مان مۆدێلی رابردوو ده‌بن ‌ه ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ب ‌ه وات ‌ه هه‌مان سینارۆو ره‌وش‌و‬ ‫دۆخی خولی پێشوو دووبار ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫دواین سینارۆ‪ ،‬ك ‌ه وا پێشبینی ده‌كرێت هه‌موو الیه‌نه‌كان ل ‌ه حكومه‌تدا به‌شدار بن‪ .‬له‌م‬ ‫باره‌دا حكومه‌تێك بێ ئۆپۆزسیۆن داده‌مه‌زرێت‪ .‬ئه‌م باره‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه واتای گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ره‌وشی پێش دامه‌زراندنی ئۆپۆزسیۆن دێت‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ب ‌ه بارێكدا عه‌یبه‌یه‌ك بێت بۆ سیستمی‬ ‫سیاسی كوردی‌و زه‌ربه‌یه‌كیش بێت ل ‌ه هاوواڵتی‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه بارێكی‌تردا دۆخی ئه‌مڕۆی‬ ‫كوردستان‌و ناوچه‌ك ‌ه‌و چڕبوونه‌وه‌ی كێش ‌ه‌و گرفته‌كان‌و به‌رزبوونه‌و ‌ه‌و زیادبوونی‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كانی هه‌ڵگیرسانی شه‌ڕێكی هه‌رێمایه‌تی‪ ،‬ره‌نگ ‌ه باشتر وا بێت كورد ئیداره‌یه‌كی‬ ‫له‌م شێوه‌یه‌ی پێویست بێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫چه‌مکی دیپلۆماسی له‌سه‌رده‌می كۆن‌و نوێ‌و‬ ‫رۆڵی له‌رووداوه‌كانی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬

‫نووسینی‪ :‬هێشوو ئیبراهیم‪ ،‬رێبین عه‌بدولڕه‌حمان‬

‫‪11‬‬

‫ی باس‬ ‫پوخته‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫چه‌مکی دیبلۆماسی گرنگیه‌كی ت��ه‌واو ‌‬ ‫ل��ه‌ل��ێ��ك��ن��زی��ك��ردن��ه‌وه‌ی دی���دو ب��ۆچ��وون‌و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه جیاوازه‌كاندا هه‌یه‌و رێگر‬ ‫ی پێكدادان له ‌نێوان خاوه‌نی‬ ‫ده‌بێـت له‌وه‌ ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه جیاوازه‌كاندا روو ب��دات‪.‬‬ ‫ئ��ی��دی ئ���ه‌و ج��ی��اوازی��ی��ان��ه ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‌و‬ ‫سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و کلتووری بن‪ ،‬یان‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ئابووری بن‪ ،‬یاخود ‌ئایینی‌و‬ ‫ئایینزایی بن‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه چ��ه‌ن��دی��ن ن��اك��ۆك��ی‌و ش��ه‌ڕو‬ ‫م��ل��م�لان��ێ��ی خ���وێ���ن���اوی ل����ه‌س�����ه‌ر ئ���ه‌م‬ ‫جیاوازییان ‌ه ل ‌ه جیهاندا روویان داوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ناشتوانرێـت بنبڕ بكرێن‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌میش ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان له‬ ‫‌نێوان واڵتان خۆیاندا به ‌ئاڕاسته‌ی هێڵی‬ ‫رووب�����ه‌ڕوودا ده‌ڕۆن‪ ،‬ل�� ‌ه كۆتایی خاڵدا‬ ‫ده‌گه‌ن ‌ه ئاستی پێكدادان‪ .‬هه‌ندێك جار به‬ ‫پڕۆسه‌ی دیپلۆماسی ده‌توانرێت ئاستێك‬ ‫بۆ ملمالنێیه‌كان دابنرێت‪.‬‬ ‫ده‌ک��رێ��ت س����ه‌ده‌ی بیسته‌م ب�� ‌ه س���ه‌ده‌ی‬ ‫رووداو ‌ه گه‌وره‌كان ناوزه‌ند بكرێت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی جه‌نگی یه‌كه‌م‌و دووه‌می جیهانی‌و‬ ‫جه‌نگی سارد له ‌گه‌وره‌ترین رووداوه‌كانی‬ ‫ئه‌‌و سه‌ده‌ی ‌ه بوون‪ ،‬که تیایدا روویانداوه‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م���ه‌ش چ��ه‌ن��دی��ن زی���ان���ی گ�����ه‌وره‌ی به‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مرۆڤایه‌تی گه‌یاندووه‪.‬‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌‌و بنه‌مای ‌ه رۆڵ��ی دیپلۆماسی‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی س���ه‌ده‌ی بیسته‌مدا كه‌متر‬

‫ب��ووه‌و نه‌یتوانیو ‌ه ببێت ‌ه به‌ربه‌ستێك بۆ‬ ‫روونه‌دانی شه‌ڕو ملمالنێ چه‌كدارییه‌كان‬ ‫له ‌جیهاندا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مه‌ش به‌و ‌واتایه نییه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه دیپلۆماسی رۆڵی نه‌بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫ه��ون��ه‌ری دان��وس��ت��ان ب���ووه‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه ‌ساڵی‬ ‫‪1962‬دا توانیویه‌تی ببێت ‌ه ه��ۆی رێگری‬ ‫ل ‌ه روون��ه‌دان��ی جه‌نگی ئه‌تۆمی ل ‌ه نێوان‬ ‫هه‌ردوو بلۆكی رۆژئاواو رۆژهه‌اڵتدا‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر کاری دیپلۆماسی هێزی ل ‌ه پاڵدا بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی زیاتره‌‪ ،‬چونك ‌ه الیه‌نی‬ ‫به‌هێز زۆر جار زۆرت��ر ده‌توانێت بوونی‬ ‫خۆی بسه‌پێنێت‪ .‬بۆیه کاری دیپلۆماسی‌و‬ ‫ئ��ام��ڕازه‌ك��ان��ی‪ ،‬وه‌ک چ��ۆن ل��ه ‌راب���ردوودا‬ ‫خاوه‌نی قورسایی بوون‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫ب��ۆ ئێستاو داه��ات��ووش ه��ه‌م��ان سه‌نگ‌و‬ ‫قورساییان ماوه‌و ده‌مێنێت‪.‬‬ ‫پێشه‌كی‬ ‫هه‌ر له ‌سه‌ره‌تای دروستبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌وه‪ ،‬حه‌زی زاڵبوون‌و مانه‌وه‌و‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی تاکێک ب�� ‌ه س��ه‌ر ت��اک��ی‌ت��ردا‬ ‫ل ‌ه نێو مرۆڤه‌كاندا بوونی ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ده‌شمێنێته‌وه‌‪ ،‬چونکه چاوچنۆكیی مرۆڤه‌كان‬ ‫ب���ه‌راده‌ی���ه‌ك���ه‌‪ ،‬ك��ه‌ ب�����ه‌رده‌وام ئ����اره‌زووی‬ ‫س��ه‌رده‌س��ت��ه‌ی��ی‌و گ��ه‌وره‌ی��ی ل�� ‌ه ناخیدا ل ‌ه‬ ‫ئاستێكی ب��ااڵدای��ه‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستبه‌رداربوون‬ ‫لێی كارێكی ئه‌سته‌مه‪ .‬هه‌ر وه‌ک تۆماس‬ ‫هۆبز ده‌ڵێت‪ :‬به‌خته‌وه‌ریی ئێمه‌ی مرۆڤی‬ ‫ت��اک ل��ه‌وه‌دای�� ‌ه‌ح��ه‌زو ئ��اره‌زوووه‌ك��ان��م��ان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫س��ه‌رك��ه‌وت��ووان�� ‌ه ب���ه‌دی بهێنین‪ ،‬ح��ه‌زو‬ ‫ئ��اره‌زووه‌ك��ان��ی��ش��م��ان ت��ه‌ن��ه��ا ل��ه‌رێ��گ��ای‬ ‫هێزه‌و ‌ه به‌ده‌ست دێت‪ ،‬وات ‌ه هێز مه‌رجێکی‬ ‫سه‌ره‌كیی ‌ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی به‌خته‌وه‌ری‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه هێز رۆڵێكی یه‌كالیكه‌ره‌و ‌ه ده‌بینێت‬ ‫ل ‌ه ناخی تاكدا‪ ،‬که هێزی هه‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫بتوانێت بگات ‌ه به‌خته‌وه‌ری‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا له‬ ‫‌ئاستی ده‌وڵه‌تیشدا‪ ،‬ده‌وڵه‌ت هێزی هه‌بێت‬ ‫بتوانێت پارێزگاری له ‌ب��وون‌و مانه‌وه‌ی‬ ‫خ��ۆی‌و به‌ده‌ستهێنانی به‌خته‌وه‌ری خۆی‬ ‫بكات‪ .‬وه‌ك رێسا‌و یاساكانی ژیان پێمان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬مرۆڤ ته‌نها ئه‌وه‌نده‌ی ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌توانێت په‌یدای بكات‌و ئه‌وه‌نده‌ش خاوه‌نی‬ ‫ئه‌و شتان ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه بتوانێت بیانپارێزێت‌و‬ ‫له‌ده‌ستیان نه‌دات‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئه‌مانه‌شدا ئامڕازێك رۆڵی‬ ‫هه‌بوو ‌ه له‌وه‌‌ی ‌ببێت ‌ه هۆی كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫ش���ه‌ڕو ئ��اش��ووب‌و م��اڵ��وێ��ران��ی ل��ه ‌نێوان‬ ‫مرۆڤه‌كاندا‪ ،‬که ئه‌ویش کاری دیپلۆماسییه‌‪،‬‬ ‫واته هونه‌ری گفتوگۆو دانوستان له پێناو‬ ‫گه‌یشتن ب�� ‌ه رێ��ك��ک��ه‌وت��ن‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫‌ده‌وڵ����ه‌ت ده‌ی���ه‌وێ���ت‪ ،‬ده‌ك��رێ��ت ل��ه ‌رێگا‌ی‬ ‫وتووێژو دانیشتن ل ‌ه سه‌ر مێزی گفتوگۆش‬ ‫ده‌كرێت ب ‌ه ده‌ست بهێندرێت‪ .‬ئیدی پێویست‬ ‫به ‌به‌كارهێنانی ئامڕازی سه‌ربازی ناكات‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه ئ��اش��ت��ی‌و ه��اری��ك��اری ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫مرۆڤه‌كاندا‪ ،‬زۆر ب ‌ه سوود ‌ه بۆ خۆپاراستن‌و‬ ‫م��ان��ه‌وه‌و سووده‌كه‌شی ل��ه‌و ‌ه زی��ات��ره‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل��ه ‌ت��ون��دی‌و ت��ی��ژی‌و ملمالنێی گشتییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستگیری ده‌بێت‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی ده‌بێت‬

‫ئه‌و ‌ه له‌به‌رچاو بگرێت‪ ،‬ك ‌ه کاری دیپلۆماسی‬ ‫پێ نه‌کراوه رێگا له ‌دروستبوونی شه‌ڕ ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان‌و جه‌نگ ‌ه ماڵوێرانكاره‌كان بگرێت‪،‬‬ ‫به‌ تایبه‌ت له‌ سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪.‬‬ ‫واتای زاراوه‌ی دبپلۆماسی‬ ‫ئاشكرایه‪‌ ،‬ك ‌ه زاراوه‌ی دبپلۆماسی واته‬ ‫هونه‌ری گفتوگۆو چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌و‬ ‫ێ گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه ب��ۆ ئۆپه‌راسیۆنی‬ ‫قه‌یرانه‌ ‌ب�� ‌‬ ‫سه‌ربازی‌‪ ،‬به‌ڵکو هه‌وڵدان بۆ به‌كارهێنانی‬ ‫زمانی ل ‌ه یه‌كتر تێگه‌یشتن‌و چاره‌سه‌ری‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ان��ه‌ی ك��ێ��ش��ه‌ك��ان‪ .‬ه����ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه‬ ‫بۆچوونی جیاواز سه‌باره‌ت به بنه‌ڕه‌تی‬ ‫وشه‌ی دبپلۆماسی هه‌یه‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه هێزترین‬ ‫ب��ۆچ��وون ده‌ی��گ��ه‌ڕن��ێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫(دبلۆماسی ل�� ‌ه وشه‌یه‌كه زم��ان��ی یۆنانی‬ ‫کۆنه‌وه وه‌رگیراوه‌‪ ،‬که دیپلۆما ‪diploma‬‬ ‫بووه‪ ،‬واته‌ بڕوانامه‌‪ ،‬یان دیکۆمێنت‪)1().‬‬ ‫ده‌ك��رێ��ت ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م وش��ه‌ی��ه‌ش به‬ ‫بڕوانام ‌ه بگه‌ڕێنینه‌و ‌ه بۆ چه‌ند بۆچوونێك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری��ی ل��ه ‌س��ه‌ر ك���اری سیاسی‬ ‫هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب��ۆچ��وون��ی ی��ه‌ك��ه‌م��دا ئ��ام��اژه‌ی�� ‌ه ب��ۆ ئه‌و‬ ‫نووسراوانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌درێت ‌ه ده‌ست كه‌سی‬ ‫دیپلۆمات له ‌كاتی چوونی بۆ واڵتێكی‌تر‌و‬ ‫پێشوازیلێكردنی وه‌ك باڵوێز‪ ،‬ك ‌ه ته‌واوی‬ ‫زانیارییه‌كانی هه‌بێت‪ ،‬که ئه‌مه‌ش وه‌ك‬ ‫بڕوانامه‌ سه‌یر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه بۆچوونی دووه‌م���دا ئه‌كرێت بڕوانام ‌ه‬

‫‪13‬‬

‫ب ‌ه واتای سه‌ركه‌وتنی كه‌سی دیپلۆمات ل ‌ه‬ ‫كاره‌كه‌یدا دابنرێت‪ .‬وات ‌ه كاتێك دیپلۆمات‬ ‫ل ‌ه جێبه‌جێكردنی كاره‌كه‌یداو به‌هێزكردنی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی دوو واڵته‌ك ‌ه وه‌ك بڕوانام ‌ه‬ ‫دابنرێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه ئ��ه‌م وش��ه‌ی��ه‪ ،‬وات���ه دیپلۆم‌ا‬ ‫‪ diploma‬ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ی��ۆن��ان��ی كۆن‬ ‫ب��ه‌و ب��ڕوان��ام�� ‌ه ره‌سمیان ‌ه وت���راوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه له‬ ‫‌الی��ه‌ن سه‌ركرد ‌ه سیاسییه‌كانی شاره‌كان‬ ‫ب ‌ه كه‌سه‌كانیان دراوه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتی به‌خشینی‬ ‫ئیمتیازاتێكی تایبه‌ت‪ ،‬به‌اڵم له‌الی رۆمه‌كان‬ ‫به ‌وات��ای بڕوانامه‌ی مۆرکراوو پێچراوه‬ ‫ب��ه‌ک��اره��ات��ووه‪ )2(.‬ل�� ‌ه زم��ان��ی عه‌ره‌بیشدا‬ ‫له به‌رانبه‌ریدا وش��ه‌ی (م��ف��اوض��ات)‌ی بۆ‬ ‫ب�� ‌هك��اره��ات��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه وات��ای گفتوگۆو ل ‌ه‬ ‫یه‌كتر تێگه‌شتن دێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م وشه‌ی ‌ه ب ‌ه درێ��ژای��ی ك��ات‌و س��ه‌رده‌م‬ ‫گۆڕانی ب ‌ه سه‌ردا هاتووه‌‪ ،‬تا له‌سه‌رده‌مێكی‬ ‫ی‬ ‫دواتردا ئاماژ ‌ه بووه بۆ ئه‌و نووسراوانه‌ ‌‬ ‫ل�� ‌ه ئه‌نجامی رێكکه‌وتن‌و په‌یماننامه‌كان‬ ‫ده‌ر‌چ���وون‪ .‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه پێشكه‌وتنی كات‬ ‫گ��ۆڕاوه بۆ ئه‌و وشه‌ی بڕاوانامه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫باڵوێز ل ‌ه كاتی ئه‌ركی دپیلۆماسیدا به‌كاری‬ ‫هێناوه‪ .‬ئیتر له‌مه‌وه زاواره‌ی دیپلۆماسی‬ ‫سه‌ری هه‌ڵداوه‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی دیاریكردنی پێناسه‌یه‌كیش بۆ‬ ‫كاری دیپلۆماسی بۆچوونی جیاواز هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ر زاناو بیرمه‌ندێك جه‌خت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫چه‌ند الیه‌ن‌و بۆچوونێكی تایبه‌ت ده‌كاته‌و ‌ه‬ ‫له‌وانه‌‪:‬‬

‫پ��ێ��ن��اس��ه‌ی ب��رادی��ی��ه‌ ف��ودی��ری�� ‌ه ب��ۆك��اری‬ ‫دب��ل��ۆم��اس��ی ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی��ه‌ی��ه‌‪ :‬دبلۆماسی‬ ‫هونه‌ری نوێنه‌رایه‌تی كردنی حوكمه‌ت‌و‬ ‫ب����ه‌رژه‌وه‌ن����دی����ه‌ك����ان����ی واڵت������ ‌ه ل���� ‌ه الی‬ ‫ح��وك��م��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی‌ت��رو ده‌وڵ���ه‌ت���ان���ی بیانی‬ ‫كاریگه‌ر ب��ووه‌و بیرۆكه‌ی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ك���اروب���اری ده‌وڵ�����ه‌ت‌و چ��اودێ��ری��ك��ردن��ی‬ ‫گفتوگۆی سیاسی‌و په‌یوه‌ندیی ده‌ره‌كی‌و‬ ‫س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ك��ردن��ی ب����ه‌رژه‌وه‌ن����دی����ی‬ ‫نیشتمان‌و گه‌له‌كه‌یه‌تی‌و حكومه‌ته‌كه‌ی ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی ئاڵوگۆڕ كراودا ل ‌ه بارودۆخی‬ ‫ئاشتی‌و ج��ه‌ن��گ‪ ،‬هه‌بوونی ئامڕازه‌كانی‬ ‫جێبه‌جێكردنی یاسای نێوده‌وڵه‌تی‪)3(.‬‬ ‫ده‌كرێت گرنگترین ره‌گه‌زه‌كانی دیپلۆماسی‬ ‫ل ‌ه الی برادیی ‌ه فودیری ‌ه له‌م پێناسه‌یه‌و ‌ه به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ دیاری بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ـ�����ـ ه����ون����ه‌ر‪ :‬ب�����ه‌و پ���ێ���ی���ه‌ی ه���ون���ه‌ری‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی��ك��ردن��ی ده‌وڵ���ه‌ت��� ‌ه ل���ه ‌الی‬ ‫ده‌وڵه‌تانی‌تردا‬ ‫‪2‬ــ له‌به‌رچاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫‪3‬ـ��ـ ب��ی��رۆك��ه‌ی ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ك��اروب��اری‬ ‫ده‌وڵه‌ت‬ ‫‪4‬ــ په‌یوه‌ندیی ئاڵوگۆڕ‬ ‫‪5‬ــ گفتوگۆ‬ ‫‪6‬ــ چاودێریكردن‬ ‫ب��ه‌م پێیه‌ش ك��اری دیپلۆماسی زیاتر ل ‌ه‬ ‫بوارێك‌و ئه‌ركێك ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌جه‌خت‬ ‫خستنه‌سه‌ر ره‌گه‌زه‌كانی‌و ئه‌گه‌ری به‌ره‌و‬ ‫پێشچوونی ده‌بێت ‌ه هۆی زیادبوونی ئه‌رك‌و‬ ‫ره‌گه‌زه‌كانی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئێرنست ساتۆ‪ :‬دیپلۆماسی به‌كارهێنانی‬ ‫زی��ره‌ك��ی‌و ل�� ‌ه ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ره‌سمیه‌كانی له ‌نێوان حوكمه‌ت‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆكان‪)4(.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ئێرنست س��ات��ۆ ج��ه‌خ��ت ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫توانایی كه‌سی‌و زیره‌كی ل ‌ه به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كان‌و ئ��ام��اژه‌دان ب���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌و الیه‌‌نانه‌ی دپیلۆماسی ده‌كه‌ن‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆن‌و كیانێكی راگه‌یاندراو بن‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی هاروڵد نیكلسون‪ :‬زانای بڕیتانی ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێوه‌ی پێناسه‌ی فه‌رهه‌نگی زمانیی‬ ‫ئوكسفۆرد ب��اس ل ‌ه دیپلۆماسی ده‌ك��ات‪:‬‬ ‫بریتیی ‌ه له ‌به‌ڕێوه‌بردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ل ‌ه رێگای گفتوگۆوه‌‪ ،‬یان رێگای‬ ‫چ���اره‌س���ه‌رك���ردن‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ئ��ه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییانه‌ی ‌ه ل ‌ه رێگای باڵوێزو شانده‌وه‌‪.‬‬ ‫(‪)5‬‬ ‫زان���ای گ����ه‌وره‌ی ع��ه‌ره‌ب��ی��ش د‪ .‬ع��ه‌دن��ان‬ ‫ئ��ه‌ل��ب�� ‌هك��ری پ��ێ��ن��اس��ه‌ی دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ب��ه‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ك��ردووه‌‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه پڕۆسه‌یه‌كی‬ ‫س��ی��اس��ی‪ ،‬ك�� ‌ه واڵت����ان ده‌ی��گ��رن��ه‌ب���ه‌ر به‬ ‫‌مه‌به‌ستی جێبه‌جێكردنی سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی��ان له‌گه‌ڵ ئه‌ندامان‌و كه‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیه‌كانی‌تر ل ‌ه چوارچێوه‌ی یاسای‬ ‫گشتیی نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫گرنگترین ره‌گه‌زه‌كانی ئه‌م پێناسه‌یه‌ش‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ دیاری ده‌كه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كارێكی سیاسییه‌‪ :‬وات�� ‌ه ته‌نها بواری‬ ‫سیاسه‌ت ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ده‌وڵ����ه‌ت‪ :‬وات��� ‌ه ی�� ‌هك��ه‌ی��ه‌ك��ی سیاسیی‬

‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆو خ���اوه‌ن ئ���ااڵو راگ��ه‌ی��ان��دراو‬ ‫ده‌توانێت بیكات‪.‬‬ ‫‪3‬ــ سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ رێكخستنی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ده‌وڵه‌ت‌و كه‌سایه‌تییه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی‌تر‪.‬‬ ‫ده‌كرێت ل ‌ه ژێر رۆشنایی ئه‌م پێناسانه‌ی‬ ‫س���ه‌ره‌وه‌و ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی ك��ۆی ره‌گ��ه‌زو‬ ‫بنه‌ماكانی دبلۆماسی هه‌وڵ بۆ نووسینی‬ ‫پێناسه‌یه‌كی گشتی بده‌ین‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫(دپیلۆماسیی هونه‌ری زیره‌كی‌و لێهاتوویی‬ ‫كه‌سی دیپلۆماتكار ‌ه له ‌كاتی نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ك���ه‌ی ل��ه ‌الی ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی‌ت��ردا‬ ‫ل��� ‌ه رێ���گ���ا‌ی گ��ف��ت��وگ��ۆو ل��ێ��ك��گ��ه‌ش��ت��ن به‬ ‫‌مه‌به‌ستی به‌هیزكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫ن��ێ��وان الی���ه‌ن���ه‌ك���ان‌و ل��ه‌ب��ه‌رچ��اوگ��رت��ن��ی‌و‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رچ���اوگ���رت���ن���ی ب����ه‌رژه‌وه‌ن����دی����ی���� ‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‌و نیشتمانییه‌كانی ل ‌ه كاتی‬ ‫ئاشتی‌و جه‌نگدا به‌ رێگا‌ی ئاشتییانه‌‪).‬‬ ‫جۆره‌كانی کاری دیپلۆماسی‬ ‫ک���اری دیپلۆماسی ب�� ‌ه پێی قۆناغه‌كانی‬ ‫گه‌شه‌كردنی داب���ه‌ش ده‌ك��رێ��ت ب��ۆ چه‌ند‬ ‫جۆرێك‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ کاری دیپلۆماسیی نهێنی‪ :‬ئه‌م جۆر ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای كاری دیپلۆماسی په‌یڕه‌وكراوه‌‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م��� ‌ه ك��ۆن��ه‌ك��ان��دا ته‌نها‬ ‫سه‌ركرده‌ی سیاسی‌و پاشاو ئیمپڕاتۆره‌كان‬ ‫كاری ده‌وڵه‌تیان به‌ڕێوه‌بردووه‌و كاره‌كان‬ ‫به ‌شێوه‌ی نهێنی به‌ڕێو ‌ه ب��راوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬

‫‪15‬‬

‫س���ه‌ره‌ت���ای���ه‌ك���ه‌ ب���ۆ ده‌رك���ه‌وت���ن���ی ک���اری‬ ‫دیپلۆماسی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ک���اری دیپلۆماسیی ئ��اش��ك��را‪ :‬له‌گه‌ڵ‬ ‫پێشكه‌وتنی ك���اروب���ار ‌ه سیاسییه‌كان‌و‬ ‫زیادبوونی به‌ریه‌ككه‌وتنی گه‌ل‌و نه‌ته‌وه‌كان‪،‬‬ ‫زیاتربوونی پێداویستییه‌كان‪ ،‬زیاتر بوونی‬ ‫ب���ه‌ش���داری خ��ه‌ڵ��ك ل��ه‌ ب����وار ‌ه س��ی��اس��ی‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی كاری ده‌وڵه‌ت دبلۆماسیه‌ت‬ ‫ل ‌ه قۆناغێكی نهێنیه‌و ‌ه گواسترایه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئ��اش��ك��راو هه‌نگاوێكی گ����ه‌وره‌ی ب��ه‌ره‌و‬ ‫پێشچوونی‪.‬‬ ‫دبلۆماسیه‌ت ل ‌ه رووی ئه‌و الیه‌نانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌شداریی تێدا ده‌كه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ـ���ـ ک���اری دیپلۆماسیی دووالی���ه‌ن���ه‌‪ :‬له‬ ‫‌س���ه‌ره‌ت���ادا ك���اری دب��ل��ۆم��اس��ی ت��ه‌ن��ه��ا ل ‌ه‬ ‫نێوان دوویه‌كه‌ی سیاسی به‌ڕێوه‌چووه‌و‬ ‫گفتوگۆو چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان ته‌نها‬ ‫له‌و دووالیه‌نه‌دا بووه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ ک����اری دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ی گ��ش��ت��ی‪ :‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ پێشكه‌وتنی قۆناغه‌كانی ژی��ان‌و‬ ‫دروس���ت���ب���وون���ی رێ���ك���خ���راو ‌ه ح��وك��م��ی‌و‬ ‫ناحوكمییه‌كان‪ ،‬باڵوبوونه‌وه‌ی كلتووری‬ ‫دیموكراتی‌و زیادبوونی پێویستییه‌كانی‬ ‫خه‌ڵك ب��وو ‌ه ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی دبلۆماسیه‌ت‬ ‫ببێت ‌ه گشتی‌و زیاتر ل ‌ه دوو الیه‌ن به‌شداری‬ ‫تێدا بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ دیپلۆماسیی ك��ۆن��گ��ره‌ی ل��وت��ك��ه‌‪ :‬ئه‌و‬ ‫ج���ۆر ‌ه ک���اری دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك��ه ‌ته‌نها‬ ‫سه‌رۆكی واڵت��ان به‌شداریی تێدا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وجا ئه‌م ‌ه هه‌موو سه‌ركرده‌كانی جیهان‪،‬‬

‫ی��ان كیشوه‌رێكی دی��اری��ك��راو هه‌رێمێكی‬ ‫دیاریكراو به‌شداری ده‌كه‌ن‌‪ ،‬بۆی ‌ه ب ‌ه لوتك ‌ه‬ ‫ناو ده‌برێت‪ ،‬چونك ‌ه ته‌نها ئه‌و سه‌ركردانه‌ی‬ ‫سه‌رۆكی واڵته‌كانن به‌شداریی تێدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪4‬ـ����ـ دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ه‌ت��ی ه��ه‌ی��م��ه‌ن��ه‌‪ :‬ئ��ه‌م�� ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام‌ترین جۆری دیپلۆماسییه‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چ��ه‌ن��د ‌ه ل�� ‌ه رووی م��ێ��ژووی��ی��ه‌و ‌ه دێرین ‌ه‬ ‫ده‌گ���ه‌ڕێ���ت���ه‌و ‌ه ب���ۆ ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی ه��ێ��ز ‌ه‬ ‫نهێنییه‌كان‪ ،‬ب��ه‌اڵم ت��ا ئێستا ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫هه‌یه‌و ب ‌ه تاز ‌ه داده‌نرێت‪ ،‬چونك ‌ه ده‌وڵه‌نێكی‬ ‫وه‌ك ئه‌مریكا په‌یڕه‌وی لێ ده‌كات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫له ‌نێوه‌ڕۆكدا به‌كارهێنانی هێزه‌كه‌ی وا له‬ ‫‌واڵتانی‌تر ده‌كات كارێك بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ویستیان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر نییه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه رووكه‌شدا كاروباری‬ ‫دیپلۆماسی به‌ڕێوه‌ ده‌بات‪.‬‬ ‫قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی کاری دیپلۆماسی‬ ‫کاری دیپلۆماسی وه‌ك به‌شێكی گرنگ ل ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ده‌ر ‌هك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌وڵ���ه‌ت گه‌شه‌كردنێكی‬ ‫گ���ه‌وره‌ی ب�� ‌ه خ���ۆو ‌ه بینیوه‌‪ ،‬ب�� ‌ه جۆرێك‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆ ب��ۆت�� ‌ه ئ��ام��ڕازێ��ك��ی س���ه‌ره‌ك���ی ل ‌ه‬ ‫جێبه‌جێكردنی په‌یوه‌ندیی ‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌تان‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ناتوانین ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ورد‬ ‫سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی دبلۆماسیه‌ت دیاری‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬چونك ‌ه دبلۆماسیه‌ت له‌گه‌ڵ پێویستی‬ ‫مرۆڤه‌كان‌و گه‌شه‌كردنی پێویستیه‌كاكنیان‬ ‫ل ‌ه نێوان تاكێك بۆ تاكێكی‌ترو یان تاكێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫ب��ۆ كۆمه‌ڵێك ل��ه‌وێ��ش��ه‌و ‌ه ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان‌و بوون به‌ خۆیه‌وه‌ ده‌بینێت‪.‬‬ ‫(دبلۆماسیه‌ت ك��ردارێ��ك��ی سیاسییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی ت��ه‌ن��ه��ا به‌دیهێنانی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫ئاشتییانه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫دوورخ���س���ت���ن���ه‌وه‌ی ئ���ه‌گ���ه‌ری ج��ه‌ن��گ‌و‬ ‫مه‌ترسیه‌كانیشیه‌تی‪)6().‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌و واتایه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دیپلۆماسیی هه‌ر‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ره‌ت��ای دروستبوونی ده‌وڵ��ه‌ت��ان‌و‬ ‫زی���ادب���وون���ی پ��ێ��وی��س��ت��ی م���رۆڤ���ه‌ك���ان‌و ‌ه‬ ‫به‌ریه‌ككه‌وتنی ئه‌م پێویستیان ‌ه ئه‌گه‌ر ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی ئ��اش��ك��راش نه‌بوبێت بوونی‬ ‫هه‌بووه‌و ئه‌م دیپلۆماسی‌و ل ‌ه یه‌كگه‌شتن ‌ه‬ ‫بوو ‌ه هۆی گواستنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵ ‌ه مرۆیی ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌كان ب ‌ه ژیانی شارستانیه‌ت‪ .‬بۆ‬ ‫روونكردنه‌وه‌ی قۆناغه‌كانی گه‌شه‌كردنی‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی داب��ه‌ش��ی ده‌ك��ه‌ی��ن ب�� ‌ه دوو‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی س���ه‌ره‌ك���ی‌و روون���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ه‌ك��ان��ی دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ل��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رده‌مانه‌دا‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی�� ‌هك��ه‌م‪ :‬ک��اری دیپلۆماسی ل ‌ه سه‌رده‌م ‌‬ ‫كۆندا‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ک��اری دیپلۆماسی ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫نیوێدا‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫ی كۆندا‬ ‫کاری دپیلۆماسی له‌سه‌رده‌م ‌‬ ‫وه‌ك ل��ه ‌پێشتر ئ��ام��اژه‌م��ان پ��ێ��دا‪ ،‬ک��اری‬ ‫دیپلۆماسی هه‌ر له ‌سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی‬

‫ك���ۆم���ه‌ڵ���ه‌ م���رۆی���ی��� ‌ه س����ه‌ره‌ت����ای����ه‌ك����ان‌و‬ ‫پێویسیه‌كانیانه‌و ‌ه ب��وون��ی ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نێوان زانایاندا یه‌ك ده‌نگی بوونی نیی ‌ه بۆ‬ ‫سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی ک��اری دیپلۆماسی‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ئاشكرا دابه‌شبوون به‌سه‌ر‬ ‫چه‌ند بیرو بۆچونێكدا له‌وان ‌ه هه‌ندێكیان‬ ‫ده‌یگه‌ڕێننه‌و ‌ه بۆ شارستانییه‌تی كۆن الی‬ ‫رۆژهه‌اڵتییه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت له ‌الی گریک‌و‬ ‫رۆم‌و بیزه‌نته‌كان دواتر بۆ شارستانی الی‬ ‫عه‌ره‌به‌كان‪)7(.‬‬ ‫هه‌ندێكی‌تر ده‌یگه‌ڕێننه‌و ‌ه بۆ ئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫ت��ه‌خ��ت��ی پ��اپ��ا ل���ه‌س�����ه‌ده‌ی س���ی���ان���زه‌دا‌و‬ ‫كۆمه‌ڵێكی‌تر ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی بۆچوونی یه‌كه‌م‬ ‫ده‌یگه‌ڕێنێته‌و ‌ه بۆ سه‌ره‌تای ده‌ركه‌وتنی‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه م��رۆی��ی��ه‌ك��ان‌و گه‌شه‌كردنی ئه‌م‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵن��ه‌و دروس��ت��ب��وون��ی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫نهێنییه‌كان ل ‌ه سه‌رده‌می كۆندا‪ )8(.‬نموونه‌ی‬ ‫هه‌ر یه‌ك ‌ه ل ‌ه شارستانییه‌كانی یۆنان‪ ،‬رۆم‪،‬‬ ‫بێزه‌نت‪ ،‬شاستانیی ئیسالمی وه‌رده‌گرین‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‬ ‫کاری دیپلۆماسی الی یۆنانیی ‌ه کۆنه‌كان‬ ‫ه���ه‌ر وه‌ك ده‌زان���ی���ن ی��ۆن��ان��ی�� ‌ه ك��ۆن��ه‌ك��ان‬ ‫خزمه‌تێكی زۆری���ان ب ‌ه ب��واری فه‌لسفه‌و‬ ‫مێژوو كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا كاری‬ ‫ێ نه‌خستووه‌‪ .‬ل ‌ه الی‬ ‫دیپلۆماسییان پشتگو ‌‬ ‫یۆنانییه‌كان ك��اری دیپلۆماسی گرنگیی‬ ‫زۆری پێدراوه‌‪ .‬گرنگترین نیشانه‌ی ئاشتی‬ ‫الی ئه‌وان‪ ،‬ك ‌ه داری زه‌یتون ‌ه كردوویان ‌ه ب ‌ه‬

‫‪17‬‬

‫ره‌مزی کاری دیپلۆماسی‌و دراوه‌ت ‌ه ده‌ستی‬ ‫كه‌سی دیپلۆمات‪ ،‬وات ‌ه كاری دیپلۆماسی له‬ ‫‌الی یۆنانییه‌كان كارێكی پیرۆز بووه‌‌و به‬ ‫‌مه‌به‌ستی ده‌ستخستنی ئاشتی بووه‌‪)9(.‬‬ ‫زۆربه‌ی زانیان رایان وایه‌‪ ،‬که گریکه‌کان‬ ‫ل�� ‌ه ك��ات��ێ��ك��ی زۆر زووه‌و ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی‬ ‫دیپلۆماسییان زانیو ‌ه ل ‌ه ده‌رنجامی سیستمی‬ ‫سیاسی شارستانیه‌تی گریکه‌کان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌م سیستم ‌ه سیاسیی ‌ه بوو ‌ه بنه‌ما ل ‌ه گۆڕینی‬ ‫(ده‌وڵه‌ته‌شار)ه‌كان بۆ ده‌ركه‌وتنی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��و ‌ه م��ۆدێ��رن��ه‌ك��ه‌ی‌و ئ��ه‌م سیستم ‌ه‬ ‫چه‌ندین ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ش��اری ل ‌ه خۆ گرتبوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه نێوانیاندا په‌یوه‌ندی‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫هاوبه‌شبوونی هه‌بووه‪ .‬ئه‌م به‌رژه‌وه‌ندییان ‌ه‬ ‫پێویستی ب ‌ه په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی کردووه‬ ‫له ‌رێگا‌ی ئامڕازی په‌یوه‌ندیكردنی تایبه‌ت‬ ‫ب�� ‌ه ش���ارێ���ك���ی‌ت���ره‌وه‌‪ )10(،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ی له‌و سه‌رده‌مه‌دا ده‌بوو ‌ه دیپلۆمات‬ ‫وا پێویست بووه‪ ،‬ك ‌ه بیرێكی تیژو فره‌وانی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ده‌نگیشی گه‌ور ‌ه بێت‪ ،‬به‌رده‌وامیش‬ ‫ئه‌و جۆر ‌ه كه‌سان ‌ه هه‌ڵده‌بژێران‪ ،‬ك ‌ه یان‬ ‫پ��ارێ��زه‌ر ی��ان وت��ار بێژ ب��وون بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ره‌وانه‌یان بكه‌ن ل ‌ه كاتی گفتوگۆكردن ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت ل ‌ه بواره‌كانی سیاس‌و بازرگانیدا‪.‬‬ ‫(‪)11‬‬ ‫نیكسن ده‌ڵێت‪ :‬له‌الی گریکه‌کان سیستمێكی‬ ‫په‌یوه‌ندی دیپلۆماسیی وردبوونی هه‌بوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه هۆی(‪:)12‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ب ‌ه جۆرێك ناسیویان ‌ه وه‌ك بنه‌مای‬ ‫ی��ه‌ك�لای��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ ب���ه‌ رازی����ب����وون‪ ،‬ی��ان‬

‫به‌رژه‌وه‌ندی‪ ،‬ك ‌ه ئاماژه‌بێت بۆ وه‌ستانی‬ ‫كاری دوژمنكاری‪.‬‬ ‫‪ )1‬زان��ی��ن��ی ئ���ه‌وه‌ی رێكکه‌وتننامه‌كان‌و‬ ‫ئاگربه‌سته‌كان نێوخۆی كاتییه‌‪.‬‬ ‫‪ )2‬زانینی سیستمی رێكکه‌وتننام ‌ه ئاشكراكان‬ ‫ه��ه‌ت��ا پ��ه‌ی��م��ان��ام��ه‌ك��ان دواك���ه‌وت���ووه‌ك���ان‌و‬ ‫گرێبه‌سته‌كان پیرۆزه‌كان گرێبه‌سته‌كان ل ‌ه‬ ‫كاتی یاریه‌كانی ئۆلۆمپیادو رێكکه‌وتنام ‌ه‬ ‫ئاشتییه‌كان ل ‌ه الی گریکه‌کان نزیكترین‬ ‫به‌كارهێنان‌و له‌ دڵه‌وه‌‪)13(.‬‬ ‫ده‌ت���وان���ی���ن ق��ۆن��اغ��ه‌ك��ان��ی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫ێ قۆناغی‬ ‫دیپلۆماسی الی یۆنانییه‌كان ب ‌ه س ‌‬ ‫سه‌ره‌كی ده‌ستنیشان بكه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ قۆناغی بانگكه‌ر‪ ،‬یان بانگهێن (منادی)‪،‬‬ ‫یان هه‌ڵمه‌تی راگه‌یاندنی سپی‪ :‬ئه‌م جۆر ‌ه‬ ‫ل ‌ه کاری دیپلۆماسی له ‌الی ئه‌و كه‌سان ‌ه‬ ‫ب��ووه‪‌ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتێكی نیمچ ‌ه ئایینییان‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ژێ��ر پاراستنی خواكانیان‪،‬‬ ‫هه‌میش ‌ه كاریان جادووو فێڵبازی بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش دانراو ‌ه ب ‌ه رۆڵێكی نێوه‌ند ل ‌ه نێوان‬ ‫جیهانی رووكه‌ش‪ ،‬یان ده‌ره‌كی‌و جیهانی‬ ‫ده‌روونی‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا کاری دیپلۆماسی‬ ‫ل�� ‌ه ش��ێ��و ‌ه ج��ۆرێ��ك نوێنه‌رایه‌تیی ک��اری‬ ‫دیپلۆماسی ه��ه‌ب��وو ‌ه ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك كه‌سی‬ ‫بانگه‌كه‌ر وه‌ک نێردراوێی ئاشكرا خواستی‬ ‫گ���ه‌وره‌ی پاشاكانیان ل�� ‌ه س��ه‌ر هه‌ندێك‬ ‫بابه‌ت دیاریكراوه‌و گفتوگۆكردن ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ک ك��ارو بار خستۆته ‌روو‪ .‬ئه‌ركی‬ ‫هه‌ندێ ‌‬ ‫بانگكه‌ر راگه‌یاندنی نموونه‌یی‌و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫یه‌كه‌م ل ‌ه كه‌سانی خاوه‌ن مێشكی ب ‌ه تواناو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫كه‌سانی ده‌نگ به‌رز بووه‌‪)14(.‬‬ ‫‪2‬ــ قۆناغی وتاربێژی‪ :‬ئه‌م قۆناغ ‌ه به‌رزتر ‌ه‬ ‫ل ‌ه قۆناغی یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی نێراوه‌كان ل ‌ه‬ ‫نێوان وتار بێژو فه‌یله‌سوو‌ف‌و دادوه‌ره‌كاندا‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ئ��ه‌م قۆناغ ‌ه ب ‌ه دیپلۆماسیی وتار‬ ‫(وتاربێژ) ناسراوه‪.‬‬ ‫‪3‬ــ قۆناغی ده‌ركه‌و‌تنی گه‌شه‌سه‌ندن‪:‬‬ ‫شارستانیه‌تی ده‌وڵه‌تی شارو پێشكه‌وتنی‬ ‫ئامڕازه‌كانی په‌یوه‌ندیكردن‪ ،‬ب ‌ه هۆی زۆر‬ ‫دووب��اره‌ك��ردن��ه‌وه‌ی ك��اری دیپلۆماسی‌و‬ ‫ن��اردن��ی ن��ێ��راو ‌ه دیپلۆماسییه‌كان‪ .‬ک��اری‬ ‫دیپلۆماسیه‌ت تا سنوورێك نزیك ببوه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاستی نوێنه‌رایه‌تی دیپلۆماسی به‌رده‌وام‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌ت ب ‌ه ه��ۆی دووب���ار ‌ه بوونه‌وه‌ی‬ ‫چاالكییه‌كان ل ‌ه چوارچێوه‌ی كاری ناردن‌و‬ ‫گفتوگۆو هاوكاری ل ‌ه نێوان الیه‌نه‌كان‌و‬ ‫ب��وو ‌ه ه��ۆی ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ی��اس��ای تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه کاری دیپلۆماسی‌و پێشكه‌وتنی ماف‌و‬ ‫ئیمتیازاتی سه‌فیره‌كان‪)15(.‬‬ ‫جگه‌له‌وه‌‪ ،‬ده‌توانین بڵێین ل ‌ه یۆناندا خزمه‌ت‬ ‫ب ‌ه چه‌ند الیه‌نێكی دبلۆماسییه‌ت ك��راو ‌ه‬ ‫له‌وان ‌ه ملكه‌چ نه‌بوونی دیپلۆماتكاره‌كان‬ ‫بۆ یاسای ناوخۆی واڵتی میوان‪ ،‬دانانی‬ ‫چه‌مكی حصانه‌و ئیمتیازات‪.‬‬ ‫گرنگترین تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی دپیلۆماسیه‌ت‬ ‫ل ‌ه یۆناندا ل ‌ه چه‌ند خاڵێكدا كورت ده‌كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ����ـ ن���ه‌ب���وون���ی ن���وێ���ن���ه‌ری ه��ه‌م��ی��ش��ه‌ی‪:‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گه‌ل‪ ،‬یان كۆمه‌ڵه‌ی نیشتمانی‬ ‫هه‌ڵده‌ستا ب ‌ه پێدانی ده‌سه‌اڵت سه‌فیره‌كان‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی پ��ێ��دان��ی وه‌ره‌ق�����ه‌ی عیماد‬

‫رێوڕه‌سمی پێشوازیكردن لێیان‪)16(.‬‬ ‫‪2‬ــ هه‌ڵبژاردنی زیاتر ل ‌ه كه‌سێك بۆ یه‌ك‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ریه‌كه‌یان نوێنه‌ری‬ ‫شارێكی دیاریكراو بوون‪)17(.‬‬ ‫‪3‬ــ رێگه‌گرتن ل ‌ه سه‌فیره‌كان له ‌وه‌رگرتنی‬ ‫دیاری ل ‌ه كاتی ئه‌نجام گه‌یاندنی كاره‌كه‌یدا‪.‬‬ ‫(‪)18‬‬ ‫‪4‬ـ���ـ ل���ه‌ك��ات��ی س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی س��ه‌ف��ی��ر ل ‌ه‬ ‫كاره‌كه‌یداو گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ واڵت‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫نیشتمانی ه��ه‌س��ت��او ‌ه ب�� ‌ه خ��ه‌اڵت��ك��ردن��ی‬ ‫سه‌فیره‌كان ب ‌ه پێدانی باخی زه‌یتون‪)19(.‬‬ ‫‪5‬ــ دیارترین داهێنانی یۆنان ل ‌ه مێژووی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان سیستمی‬ ‫ق���ن���ص���ول‌و ل����ه‌ ب���ه‌رچ���اوگ���رت���ن���ی ك����ار ‌ه‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی��ی��ه‌ك��ان ب����وو ‌ه ب�� ‌ه پ��ێ��ی یاسا‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ب��ۆ رێكخستنی ك��اری‬ ‫دیبلۆماسی‪.‬‬ ‫‪6‬ـ جیاكردنه‌وه‌ی قنصوڵ چ وه‌ك كار‪ ،‬چ‬ ‫وه‌ك كه‌س‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ هه‌ڵبژاردنی دبلۆمات ل��ه‌و كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه زیاتر توانای زمانه‌وانی‌و رووكه‌شیان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‌و ده‌ت��وان��ن زوو ب���اوه‌ڕ ب�� ‌ه كه‌سی‬ ‫به‌رامبه‌ر بهێنن‪)20(.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ پێدانی هه‌ندێك م��اف‌و ئیمتیازات ب ‌ه‬ ‫نوێنه‌ره‌كان‪ ،‬دیارترینیان ملكه‌چ نه‌بوونی‬ ‫كه‌سی پیلۆمات ‌ه بۆ یاسای نێوخۆی واڵتی‬ ‫به‌رامبه‌ر‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��دا ده‌ت��وان��ی��ن بڵیین ئ��ه‌و ک��اری‬ ‫دیپلۆماتی ل ‌ه یۆناندا گه‌شه‌ی ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بینی ن��ه‌گ��ه‌ش��ت�� ‌ه ک���اری دیپلۆماسیه‌تی‬

‫‪19‬‬

‫به‌رده‌وام‪ ،‬به‌ڵكو شێوه‌ی نیمچ ‌ه دیپلۆماسی‬ ‫وه‌رگرت‪.‬‬ ‫هۆكاری نه‌گه‌یشتن ب ‌ه رێگایه‌کی دیپلۆماسیی‬ ‫به‌رده‌وام ل ‌ه الی یۆنانییه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ چه‌ند هۆكارێك‪ .‬گرنگترینیان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ده‌وڵه‌ته‌كانی یۆنان دانیان ب ‌ه یه‌كسانی ل ‌ه‬ ‫سه‌روه‌ریدا نه‌ناوه‪ ،‬به‌ڵكو به‌رده‌وامبوونی‬ ‫گریکه‌کان ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی سه‌المه‌تیی‬ ‫شاره‌كانیان ب ‌ه ته‌نها به‌دیهێنانی ئامانجی‬ ‫گه‌وره‌ی دیپلۆماسییان بووه‪.‬‬ ‫‪2‬ــ په‌یوه‌ندیی ‌ه دیبلۆماسییه‌كان ل ‌ه نێوان‬ ‫ده‌وڵه‌ت شاره‌كانی ل ‌ه واقیعێكی نێوخۆیی ل ‌ه‬ ‫نێوان شاره‌كاندا مایه‌وه‌‌و ل ‌ه به‌رچاوگرتنی‬ ‫خوێن‪ ،‬زمان‪ ،‬ئایین‪ .‬زۆرترین الیه‌نه‌كانی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوانیان بووه‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ن��ه‌ت��وان��ی��ن��ی ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌ش���اره‌ك���ان بۆ‬ ‫س��ه‌پ��ان��دن��ی ه��ێ��زو سیستمی نێوخۆیی‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌وان��ی‌ت��ردا‪ ،‬ی��ان ه��ه‌وڵ��دان بۆ‬ ‫دروستكردنی گۆڕانكاری ده‌رنه‌كه‌وتوو ‌ه‬ ‫هێزی سه‌رده‌می ئه‌سكه‌نده‌ری مه‌كدۆنی‬ ‫ب ‌ه زۆری بنه‌مای هێزی ملكه‌چكردن بۆ‬ ‫بنه‌مای باوه‌ڕپێهێنان‌و گفتوگۆ‪ ،‬یان هه‌ر‬ ‫شێوازێكی‌تری کاری دیپلۆماسی‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مانه‌شدا چه‌ند گرفتێكی‌تر بوونی‬ ‫هه‌بووه‪ ،‬وه‌ك هه‌ڵبژاردنی چه‌ند نوێنه‌رێك‬ ‫هاوشێو ‌ه ل ‌ه پله‌دا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م نوێنه‌رایه‌تییان ‌ه‬ ‫نه‌یان توانیو ‌ه به‌یه‌ك شێوه‌‌و به‌یه‌ك رێگا‬ ‫كاری دیپلۆماسی ئه‌نجام بده‌ن‪ ،‬كێشه‌كان‬ ‫ی��ه‌ك�لای ب��ك��ه‌ن��ه‌و ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش ئه‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫كردنه‌وه‌ی ده‌رگای دووبه‌ركی‌و ناكۆكی ل ‌ه‬

‫نێوانیاندا هه‌ندێك كات یه‌كتریات ب ‌ه خیانه‌ت‬ ‫تاوانبار كردووه‌‪ ،‬یان نه‌توانینی هه‌ستان ب ‌ه‬ ‫كاره‌كانیان‪ ،‬بۆی ‌ه زیاتر گرنگی به‌الیه‌نی‬ ‫رووكه‌ش‌و زمانه‌وانی بۆت ‌ه نیشانه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫نیشانه‌كانی دیپلۆماسی له‌ یۆنان‪.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫کاری دیپلۆماسی الی رۆمه‌كان‬ ‫یۆنانیه‌كان هه‌ر له ‌س��ه‌ره‌ت��او ‌ه بیرۆكه‌ی‬ ‫گفتوگۆكردنیان زان��ی��ووه‌‪ ،‬ئ��ه‌م بیرۆكه‌ی ‌ه‬ ‫گواستراوه‌ته‌و ‌ه بۆ نێو هه‌ندێك ل ‌ه كارو‬ ‫ب���اری رۆم���ه‌ك���ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم ن��ه‌ی��ان توانیو ‌ه‬ ‫س��ودی لێبینن‪ ،‬به‌ڵكو په‌یوه‌ندییه‌كانیان‬ ‫ب�� ‌ه گ��ه‌الن��ی‌ت��ره‌و ‌ه لێكچووی سیستمێكی‬ ‫ێ‬ ‫ئیستعماری ب��ووه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندیی به‌هێز ب ‌‬ ‫هێزه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬ئه‌م په‌یوه‌ندییان ‌ه بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫درێژ هه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆسه‌پاندنێكی سه‌ربازی‬ ‫خاڵی ل ‌ه هه‌موو ئامڕاز ‌ه دیپلۆماسییه‌كان‬ ‫بووه‌‪)21(.‬‬ ‫رۆمه‌كان له ‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی هه‌میش ‌ه خه‌ڵكی‬ ‫ئ�����ازاو ب���ه‌ ه��ێ��ز ب�����وون‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا ف���ه‌رزی‬ ‫م����ه‌رج‌و داواك���ان���ی خ��ۆی��ان ك����ردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫س��ه‌ر ئ��ه‌و واڵت��ان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه شه‌ڕه‌كانیان ل ‌‬ ‫ب���ردوون���ه‌ت���ه‌وه‌‪ ،)22(،‬ب��ه‌اڵم رۆم��ه‌ك��ان تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك ل ‌ه رووی تیۆریه‌و ‌ه خزمه‌تێكی‬ ‫زۆری��ان ب ‌ه ب��واری دیپلۆماسی ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می رۆمه‌كان‌دا‬ ‫ک��اری دیپلۆماسی پێی ناوه‌ت ‌ه قۆناغێكی‬ ‫پێشكه‌تووتر ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌و كۆنفرانس‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫یه‌كێتی‌و رێكکه‌وتننامانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌به‌سترا‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی (خزمه‌ت كردن ب ‌ه ئامانج ‌ه‬ ‫ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی رۆم) ل�� ‌ه پێناو بنه‌مای‬ ‫خۆسه‌پاندن‌و ملكه‌چكردنی گه‌النی‌تر‪)23(.‬‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل���ه‌و خ���ااڵن���ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ک��اری‬ ‫دیپلۆماسیی رۆم گرنگی پێ ده‌دات‪ ،‬پاراستنی‬ ‫ماف‌و ئیمتایازات ‌ه كه‌سییه‌كانی سه‌فیره‌كان‬ ‫بوو هه‌تا ل ‌ه كاتی جه‌نگه‌كاندا‪ ،)24(،‬هه‌روه‌ها‬ ‫رۆم�� ‌هك��ان خزمه‌تێكی‌تریان ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌و یاسایانه‌ی ‌دای��ان��ڕش��ت��وو ‌ه ك��اری‬ ‫دیپلۆماسی‪ ،‬چونك ‌ه له‌و سه‌رده‌مه‌دا تاك ‌ه‬ ‫واڵت ب��وو ‌ه به ‌یاسا جیاوازیی ل ‌ه نێوان‬ ‫ئه‌و گه‌النه‌‌دا کردووه‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ژێر ده‌ستیدا‬ ‫بوون‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬یاسای باری شارستانی‬ ‫ی‬ ‫ێ ك��ردوو ‌ه ب ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و گه‌النه‌ ‌‬ ‫جێبه‌ج ‌‬ ‫دواك���ه‌وت���ووب���وون‪ ،‬ب���ه‌اڵم ی��اس��ای گ��ه‌الن‬ ‫جێبه‌جێكراو ‌ه ب�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌ی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ب����وون ل�� ‌ه پ��اش��ك��ۆی رۆم‌و‬ ‫رۆمه‌كان‪)25(.‬‬ ‫گرنگترین ك��اری��گ��ه‌ی ی��اس��ای رۆم��ه‌ك��ان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر شێوازی ك��اری دیپلۆماسی له‌م‬ ‫خااڵنه‌دا كۆده‌كه‌ینه‌وه‪‌:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ گریکه‌کان رێكکه‌وتننامه‌ی پێكهاتن‌و‬ ‫مه‌رجه‌كانی وه‌ستانی ش��ه‌ڕ ئاگربه‌ست ‌ه‬ ‫ك��ات��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب���ه‌اڵم رۆم���ه‌ك���ان هه‌ستان‬ ‫ب�� ‌ه دی��اری��ك��رن��ی ك���اری رێكکه‌وتننامه‌‌و‬ ‫چۆنێتیی داڕشتن‌و گرفته‌كانی ب ‌ه جۆرێك‬ ‫بنه‌مای رێزگرتنی په‌یماننامه‌و پیرۆزیی‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌كان وه‌ك بنه‌ڕه‌تێك بێت بۆ‬

‫جێگیربوونی په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی رۆم��ه‌ك��ان ب��ۆ رێكکه‌وتننام ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‌و په‌یماننامه‌كان بوو ‌ه‬ ‫رێگه‌ی گه‌شه‌كردن‪ ،‬یاسای نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫تایبه‌ت‌و نه‌ریته‌کانی کاری دیپلۆماسی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫رۆمه‌كان زاڵبوونی عه‌قڵی یاسای بریتی‬ ‫بوو له نه‌ریتی ئایینی‌و سه‌یركردنی وه‌ك‬ ‫یاسایه‌كی پیرۆز‪ ،‬مه‌سه‌له‌ی سوێندخواردن‬ ‫ب��ۆ پ��اك��ك��ردن��ه‌وه‪ ‌،‬ی��ان خ��اوێ��ن��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫په‌یماننام ‌ه ل�� ‌ه ب����ه‌رده‌م ی��اس��ای گ��ه‌الن‌و‬ ‫حوكمكردنی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی رۆم به‬ ‫‌گ��ه‌الن��ی‌ت��ره‌وه‌‪ ،‬وه‌ك گه‌لێكی ه��اوڕی��ێ‌و‬ ‫الیه‌نێكی یه‌كگرتنه‌كان‌و به‌شێك ل ‌ه یاسای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی تایبه‌ت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ل�� ‌هگ��ه‌ڵ گه‌شه‌كردنی ئیمپڕاتۆریه‌تی‬ ‫رۆم گه‌شه‌كردنی یاسای بیانییه‌كان بۆ‬ ‫جێبه‌جێكردنی ب ‌ه سه‌ر ئه‌و دانیشتووانه‌ی‬ ‫ل ‌ه هه‌رێمه‌كانی ژێر ده‌سه‌اڵتی رۆمه‌كاندا‬ ‫ب��وون دوای ئ��ه‌وه‌ی مافی هاوواڵتبوونی‬ ‫رۆم وه‌رگرتبوو‪)26(.‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی��دا ئ��ه‌ت��وان��ی��ن بڵێن ‌رۆم��ه‌ك��ان‬ ‫خزمه‌تێكی باشیان ک��اری ب ‌ه دیپلۆماسی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ب ‌ه هۆی ئه‌و بۆچوونانه‌ی‬ ‫‌س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه گه‌ل ‌ه شكستخواردووه‌كان‬ ‫ل��� ‌ه ك��ات��ی ج��ه‌ن��گ��ه‌ك��ان��دا ه���ه‌ی���ان ب����ووه‌‌‪،‬‬ ‫رێكکه‌وتنامه‌و پڕۆكۆلی تایبه‌ت به ‌كه‌سی‬ ‫دیپلۆمات‌و ئیمتیازاته‌كانی‪.‬‬ ‫گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی کاری‬ ‫دیپلۆماسی الی (رۆم)ه‌كان‪:‬‬

‫‪21‬‬

‫‪1‬ـ������ـ دروس����ت����ك����ردن����ی دی����وان����ێ����ك ب��ۆ‬ ‫س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ك��ردن‌و ف��ێ��رك��ردن��ی ئ��ه‌و‬ ‫ك��ه‌س��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ك����اری دی��پ��ل��ۆم��اس��ی‬ ‫هه‌ڵده‌ستن ب ‌ه مه‌به‌ستی ئاگاداربوون ل ‌ه‬ ‫رێكکه‌وتننامه‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دروستكردنی دیوانێك بۆ كاروباری‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی رۆم له‌گه‌ڵ نه‌ته‌وه‌كانی‌تر بۆ‬ ‫ی��ه‌ك�لاك��ردن��ه‌وه‌ی‌و چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ئه‌و‬ ‫كێشانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ماف‌و ئه‌ركی‬ ‫باڵوێزه‌وه‌‪)27(.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی پ��ی��ران ه��ه‌ڵ��ده‌س��ت��ا ب ‌ه‬ ‫قبوڵكردنی سه‌فیری واڵت�� ‌ه بیانییه‌كان‌و‬ ‫گوێگرتنی داواكاریه‌كانیان‌و رازی بوون‌و‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ له‌دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی نێراو ‌ه دبلۆماسیه‌كان‬ ‫راپۆرتێكیان پێشكه‌ش ‌ه ئه‌نجومه‌نی پیران‬ ‫ده‌كرد ئه‌وانیش هه‌ڵده‌ستان ب ‌ه ده‌نگدان له‬ ‫‌سه‌ری به ‌مه‌به‌ستی رازیبوون ل ‌ه سه‌ری‬ ‫یان ره‌تكردنه‌وه‌ی‪)28(.‬‬ ‫‪5‬ــ زۆریی گرنگیدان ب ‌ه رێ‌و ره‌سمی رێ‌و‬ ‫شوێنه‌كان بۆ پێشوازی سه‌فیره‌كان‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ل ‌ه كاتی سه‌رپێچیكردنی نوێنه‌ری واڵت ‌ه‬ ‫بیانییه‌كان ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ واڵته‌كه‌ی خۆی‌و‬ ‫ی��اس��ا نیشتمانیه‌كانی ب��ۆ لێپرسینه‌وه‌‌و‬ ‫سزادانی‪.‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ له ‌س��ه‌رده‌م��ی رۆم��ه‌ك��ان هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ن��ێ��راو ‌ه ک��اره دیپلۆماسییه‌كان ل��ه ‌الی��ه‌ن‬ ‫لیژنه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی پیران پێك‬ ‫هاتبوو‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی دیاریكردنی ژماره‌یان‬ ‫ك ‌ه زۆربه‌ی كات له ده‌كه‌س پێك هاتبوون‌و‬

‫دیایركردنی كاتی گه‌ڕانه‌وه‌یان‪)29(.‬‬ ‫‪8‬ـ����ـ ب���ه‌رده‌وام���ی���ی م����اف‌و ئ��ی��م��ت��ی��ازات��ی‬ ‫سه‌فیره‌كان هه‌تا له ‌كاتی جه‌نگه‌كاندا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌یاسای گه‌الندا روونكراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪9‬ـ��ـ ئه‌نجومه‌نی پ��ی��ران ب��ه‌رپ��رس ب��وو ل ‌ه‬ ‫ئیمزاكردنی ئه‌و په‌یمانامانه‌ی ل ‌ه رێگای‬ ‫نوێنه‌رایه‌تییه‌كانیه‌و ‌ه ده‌ب��ه‌س��ت��را‪ ،‬دوای‬ ‫ره‌زامه‌ندی ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی‪.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫کاری دیپلۆماسی الی بیزه‌نته‌كان‬ ‫بیزه‌نته‌كانیش وه‌ك هه‌موو نه‌ته‌وه‌یه‌كی‌تری‬ ‫رۆم���ه‌ک���ان‌و ی��ۆن��ان��ی��ی��ه‌ك��ان ل��ه‌س��ه‌رده‌م�� ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی��ه‌ك��ان��دا ك��اری��گ��ه‌ری��ی زۆری����ان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ب���واری ک��اری دیپلۆماسی دان���اوه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ج��ی��اوازی بیزه‌نته‌كان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئه‌و‬ ‫نه‌ته‌وانه‌ی‌تر ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه بیزه‌نته‌كان‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌و نه‌ته‌وانه‌ی‌تر به‌هێز نه‌بوون‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له ‌رووی کاری دیپلۆماسییه‌و ‌ه تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ك الوازییان پێو ‌ه دیار بوو‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه ئه‌لته‌رناتیڤی‌تریان بۆ ئه‌و الوازیی ‌ه‬ ‫دۆزییه‌و ‌ه ئه‌ویش ل ‌ه رێگای الوازكردنی‬ ‫دوژمنه‌كانی‌و تێكبه‌ردانیان ل ‌ه نێو خۆیانداو‬ ‫ل ‌ه دژی یه‌كتری‪ )30(.‬وات ‌ه بێزه‌نته‌كان کاری‬ ‫دیپلۆماسییان به‌كارهێناو ‌ه وه‌ك ئامڕازێكی‬ ‫سه‌ره‌كی بۆ پارێزگاریكردن‌و مانه‌وه‌ی‬ ‫ئیمپڕاتۆریه‌ته‌كه‌یان‪ ،‬وات ‌ه ل ‌ه الیه‌ك کاری‬ ‫دیپلۆماسییان به‌كارهێناو ‌ه بۆ زیادكردنی‬ ‫ه��ێ��زو ده‌س��ه‌اڵت��ی��ان ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫پاراستن‌و مانه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵته‪ )31(‌.‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت كاتێك بیزه‌نته‌كان رێگاكانی فێڵ‌و‬ ‫خیانه‌تیان خست ‌ه نێو كاری دبلۆماسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب���ۆ ئ�����ه‌وه‌ی ب���ه‌ه���ه‌ر ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك ب���وو ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی بخه‌ن ‌ه سه‌ر واڵتانی دراوسێ‌و‬ ‫دوژمنه‌كانیان الوازبكه‌ن‪.‬‬ ‫ێ رێگای سه‌ره‌كی په‌نای بۆ‬ ‫ئه‌مه‌ش ب ‌ه س ‌‬ ‫ده‌برا‪ ،‬كه‌بریتین له‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ سیاسه‌تی الوازك���ردن���ی گ���ه‌ل‌و خێڵ ‌ه‬ ‫به‌ربه‌رییه‌كان ل ‌ه چوارچێوه‌ی دروستكردنی‬ ‫ێ نێوانیان ب ‌ه‬ ‫جیاوازی‌و كاریگه‌ری ملمالن ‌‬ ‫ئامامجی تێكدانی یه‌كێتی ناوخۆییان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ به‌ده‌ستهێنانی هاوڕێیه‌تی گه‌ل‌و خێڵه‌كان‬ ‫ل��ه ‌رێ��گ��ای به‌رتیل‌و دی���اری‌و هاوكاریی ‌ه‬ ‫داراییه‌كان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی ئایینی مه‌سیحیه‌ت‪،‬‬ ‫ب��ڵ�اوك����ردن����ه‌وه‌ی ئ��ای��ی��ن��ی م��ه‌س��ی��ح��ی‌و‬ ‫هێنانه‌وه‌ی به‌شێكی زۆر بۆ ن��اوی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی عه‌ره‌به‌كان كردیان ل ‌ه باشووری‬ ‫جزیر ‌ه ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی حه‌مرین‬ ‫ی��ه‌ه��ودی ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك�� ‌ه باڵوێزخانه‌ی‬ ‫مه‌سیحی ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی حه‌مرینیه‌كان‬ ‫دروستكردو یه‌كه‌م كه‌نیس ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪365‬‬ ‫میالدی‪.‬‬ ‫ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی ک���اری دیپلۆماسیی‬ ‫س����ه‌رك����ه‌وت����وو‪ ،‬رۆم�����ه‌ك�����ان ده‌زگ������ای‬ ‫سه‌ربه‌خۆیان دروس��ت��ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا‬ ‫ك��ادری پێگه‌یاندووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ب ‌ه نهێنی‬ ‫كار بۆ كۆكردنه‌وه‌ی زانیاری سه‌باره‌ت‬ ‫به ‌ب���ارودۆخ‌و ك��اروب��اری نه‌ته‌وه‌كانی‌تر‬

‫ب����ك����ات‪ )32(.‬ئ���ه‌م ده‌زگ����ای����ه‌ش س���ه‌ر به‬ ‫‌ده‌زگایه‌كی‌تری گشتی بووه‌‪ ،‬ك ‌ه تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫كاروباری ده‌ره‌وه‌ی واڵت گرنگی ب ‌ه چه‌ند‬ ‫بابه‌تێك داوه‌ له‌وانه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ گفتوگۆ‬ ‫‪2‬ــ كاروباری رۆژانه‌‬ ‫‪3‬ــ زانستی زمان‬ ‫‪4‬ــ توانای تێگه‌شتنی به‌ په‌له‌و باش‬ ‫‪5‬ــ توانایی ره‌خنه‌گرتنی ورد‬ ‫ل��ه‌و س���ه‌رده‌م���ه‌دا س��ه‌ف��ی��ره‌ك��ان ده‌ب��وون�� ‌ه‬ ‫میوانی میوانخانه‌ی مه‌له‌كی ئه‌و وواڵته‌ی‪،‬‬ ‫كه‌كاری تێدا ده‌كرد له‌وێدا ژیانی خۆی ب ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌برد‪ ،‬هه‌ر له‌وێشه‌و ‌ه نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫واڵت‌و راپ�����ۆرت‌و چ��االك��ی��ی��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی‬ ‫ره‌وان���ه‌ی واڵتانی‌تر ده‌ك��ردو وه‌اڵم��ی بۆ‬ ‫هه‌ر جۆره‌ پرسیارێك ده‌دایه‌وه‌‪)33(.‬‬ ‫لێره‌وه‌ده‌توانین گرنگترین خاسیه‌ته‌كانی‬ ‫ک��اری دیپلۆماسی الی بێزه‌نته‌كان له‌م‬ ‫خااڵنه‌دا كۆده‌كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كاری دبلۆماسی ل ‌ه الی بیزه‌نته‌كان ته‌نیا‬ ‫مه‌به‌ستی ئاشتی نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌گه‌ری‬ ‫دوورخستنه‌وه‌ی جه‌نگ‌و مه‌ترسییه‌كانی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ بیزه‌نته‌كان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ه��ه‌م��وو نوێنه‌ر ‌ه‬ ‫دیبلۆماسیه‌كان ب ‌ه گومان بوون‌و كه‌سی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ان ه���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ێ��ی گ��وت��راو ‌ه‬ ‫پ��اس��ه‌وان��ی ش���ه‌ره‌ف (ال��ح��رس ال��ش��رف)‪،‬‬ ‫ك ‌ه ك��اری بریتی ب��وو ل ‌ه چاودێریكردنی‬ ‫كاروباری ئه‌و نوێنه‌رانه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ج��ه‌خ��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ێ��زه‌ن��ت��ی��ه‌ك��ان ل ‌ه‬

‫‪23‬‬

‫س���ه‌ر ه���ون���ه‌ری گ��ف��ت��وگ��ۆك��ردن‌و ک��اری‬ ‫دیپلۆماسی‪ ،‬جه‌ختكردن ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی ك ‌ه‬ ‫نێراوه‌كان ته‌نها نوێنه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ئیمپڕاتۆرییه‌ته‌كانیان نین‪ ،‬به‌ڵكو جه‌ختكردن ‌ه‬ ‫سه‌ر السای كردنه‌وه‌یه‌كی باش ل ‌ه کاری‬ ‫دیپلۆماسی‌و هێنانی شێوازی دیپلۆماسی‬ ‫چاودێریكردن ل ‌ه بری کاری دیپلۆماسی‌و‬ ‫وتاربێژیدا‪)34(.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل ‌ه ته‌علیماته‌كانی دی��وان��ی ك��اروب��اری‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌بێت سه‌فیره‌كان كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه خه‌رجییه‌كانی نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬گرنگی ب ‌ه‬ ‫پێشخستنی په‌یوه‌ندیی ‌ه بازرگانییه‌كان ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێوه‌ی الیه‌نه‌ سیاسییه‌كه‌ی بدات‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ل ‌ه سه‌رده‌می بیزه‌نته‌كان گرنگی دراو ‌ه‬ ‫ب ‌ه دروستكردنی باڵوێزخانه‌ی به‌رده‌وام‌و‬ ‫دوورو درێژ ل ‌ه نێوان ده‌وڵه‌ته‌كاندا‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ گرنگیدان ب ‌ه نووسینی راپۆرتی خولی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام له ‌الیه‌ن نێردراوه‌كان له ‌سه‌ر‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كاری تێدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪7‬ــ كاری دبلۆماسی چه‌ند روویه‌كی تازه‌ی‬ ‫ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه بینیو ‌ه وه‌ك درۆو فێڵ‌و خیانه‌ت‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ ده‌رك��ه‌وت��ن��ی ک��اری دیپلۆماسی وه‌ك‬ ‫پیشه‌‪.‬‬ ‫چواره‌م‬ ‫کاری دیپلۆماسی الی شارستانیی‬ ‫ئیسالمی‬ ‫په‌یامی ئاشتی‌و پێكه‌وه‌ژیان له‌ته‌واوی ئاین ‌ه‬ ‫ئاسمانیه‌كان جه‌ختی كراوه‌ت ‌ه سه‌ر‪ ،‬ئاینی‬

‫ئیسالم به‌تایبه‌ت‌و هه‌میش ‌ه داوای ئاشتی‌و‬ ‫گفتوگۆو ل ‌ه یه‌كگه‌شتنی كردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه کاری‬ ‫دیپلۆماسی یه‌كێك ‌ه ل ‌ه بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫ئایینی پیرۆزی ئیسالم‪ .‬خێڵه‌کانی عه‌ره‌ب‬ ‫ل ‌ه كۆنه‌و ‌ه باشترین كه‌سیان هه‌ڵده‌بژارد‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه زیره‌كی‌و چاالكی به‌ناوبانگ بوون‪،‬‬ ‫كاره‌كانی گفتوگۆو رێكکه‌وتننامه‌كانیان‬ ‫ێ ده‌سپێران‌و له ‌په‌یدابوونی ئیسالمیش‬ ‫پ‌‬ ‫كاری سپاردن به‌و كه‌سانه ‌ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫زی��ات��ر ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی ئایینی ئیسالم‌و‬ ‫ئ��ه‌و كه‌سه‌ی هه‌ڵده‌بژێرا ده‌ب��وو هێمن‌و‬ ‫قسه‌زان‌و ل ‌ه (شه‌رع) شاره‌زا بێت‪ ،‬توانایی‬ ‫رازیكردنی خه‌ڵكی هه‌بێت‪)35(.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م تێكه‌ڵبوون‌و باڵوبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ه‌‪ ،‬ب�����ووه‌ ه����ۆی زی���ات���ر ن��اس��ی��ن‌و‬ ‫به‌ریه‌ككه‌وتنی ب��ه‌رژه‌و ‌هن��دی��ه‌ك��ان��ی��ان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌بێته‌ سه‌ره‌تایه‌ك بۆ كاری دیبلۆماسی‪.‬‬ ‫ل���ێ���ره‌دا ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك م����ه‌رج ب���ۆ ب��اڵ��وێ��زو‬ ‫سه‌فاره‌ته‌كان داده‌نرا‪ ،‬كه‌ بریتیبوون له‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ده‌ب��ێ��ت ش����اراز ‌ه بێت ل�� ‌ه ش��ه‌ری��ع��ه‌ت‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها مێژووو واقعی واڵته‌كه‌ی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ رۆشنبیریه‌كی فراوانی هه‌بێت‌و كه‌سێكی‬ ‫وردو به‌دواده‌چوو بێت‪.‬‬ ‫‪3‬ــ عه‌قڵێكی قاڵب گرتوو‪ ،‬هه‌ڵسوكه‌وتكردن‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی باش‌و زیره‌كی‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل ‌ه هه‌موو رووه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ته‌ندروستی‬ ‫باشی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪5‬ــ جوانی‌و رێكوپێكی رووك��اری كه‌سی‬ ‫دیپلۆمات‪)36(.‬‬ ‫ل ‌ه ئیسالمدا نوێنه‌رایه‌تی كارێكی پیرۆزه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا قورسه‌‪ ،‬چونك ‌ه نوێنه‌ر‬ ‫به‌رپرس ‌ه به‌رامبه‌ر ب ‌ه خوداو نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫ل ‌ه ئیسالمدا كاتی بووه‌و دوای ته‌واوكردنی‬ ‫ئ��ه‌رك��ه‌ك��ه‌ی كۆتایی پێهاتووه‌‪ .‬ده‌توانین‬ ‫گرنگترین ئامانجه‌كانی كاری دبلۆماسی ل ‌ه‬ ‫ئیسالمدا ل ‌ه چه‌ند خاڵێكدا كورت ده‌كه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ باڵوكردنه‌وه‌ی ئایینی پیرۆزی ئیسالم‪.‬‬ ‫‪2‬ــ په‌یوه‌ندی دروستكردن له‌گه‌ڵ گه‌النی‌تر‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئاگاداربوون ل ‌ه چۆنێتی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫كاروباری واڵتانی‌تر‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئاگادار بوون ل ‌ه بارودۆخی زیندانی‌و‬ ‫به‌ندكراوه‌كان‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ت��ری��ن ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ک��اری‬ ‫دیپلۆماسی الی ئیسالم‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ ک����اری دی��پ��ل��ۆم��اس��ی م��ه‌ب��ه‌س��ت پێی‬ ‫دروستكردنی په‌یوه‌ندی ئاشتی بووه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ�����ـ گ���رن���گ���ی���دان ب���� ‌ه رێ‌و ره‌س���م���ی‬ ‫پێشوازیكردن‌و نووسینه‌وه‌ی شێوازێكی‬ ‫تایبه‌ت بۆ چۆنیه‌تی مامه‌ڵ ‌ه كردن له‌گه‌ڵ‬ ‫نوێنه‌ری واڵت��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬وه‌ك به‌خشینی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو باج‌و سه‌رانه‌یه‌ك‌و ده‌ست وه‌رنه‌دان‬ ‫ل ‌ه كاروباری باڵوێزه‌كان‪ ،‬دانانی بودجه‌ی‬ ‫تایبه‌ت به ‌كاره‌كان وات ‌ه پاراستنی ماف‌و‬ ‫ئیمتیازاته‌كانیان‪.‬‬ ‫‪3‬ــ هه‌ڵبژاردنی باڵوێز له‌كه‌سانی هێمن‌و‬ ‫زی����ره‌ك‪ ،‬ك�� ‌ه ت��وان��ای��ی ی��ه‌ك�لای��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫بڕیاره‌كانی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ گرنگیدان ب ‌ه پێدانی بڕوانامه‌ی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫ك ‌ه زان��ی��اری ل ‌ه س��ه‌ر هه‌موو ناونیشان‌و‬ ‫كه‌سایه‌تی كه‌سی باڵوێز تێدابوو‪.‬‬

‫‪5‬ــ گرنگیدان ب ‌ه پاكی‌و خاوێنی باڵوێزو‬ ‫هه‌موو نوێنه‌رایه‌تییه‌كان ‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ ك��ارك��ردن ل ‌ه چوارچێوه‌ی یاسایه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی (ئه‌ویش قورئانی پیرۆزه‌‪).‬‬ ‫‪7‬ــ نوێنه‌رایه‌تی باڵوێزه‌كان كاتی بووه‌‪ ،‬به‬ ‫‌ته‌واوبوونی كاره‌كانیان كۆتایی هاتووه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ده‌ت��وان��ی��ن ك���اری دیپلۆماسی له‬ ‫‌سه‌رده‌می كۆندا ب ‌ه چه‌ند تایبه‌تمه‌ندییه‌ك‬ ‫بناسینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ له‌گه‌ڵ ج��ی��اوازی گه‌شه‌كردنی کاری‬ ‫دیپلۆماسی ‌الی نه‌ته‌وه‌و شارستانیه‌تێك‬ ‫بۆ یه‌كێكی‌تر‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‬ ‫كاری دیپلۆماسیی كاتی بووه‌‌و نه‌گه‌شتۆت ‌ه‬ ‫قۆناغی نوێنه‌رایه‌تی دبلۆماسی به‌رده‌وام‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ل ‌ه زۆربه‌ی نه‌ته‌وه‌كان جه‌ختكردنه‌‌سه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنی باڵوێز ل ‌ه كه‌سانی لێهاتوو‬ ‫ل ‌ه گفتوگۆ‌و زمان پ��اراوی‌و گرنگیدان به‬ ‫‌رووكه‌ش‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ زۆرب������ه‌ی ك���ات گ��رن��گ��ی دراو ‌ه ب ‌ه‬ ‫گه‌ڕاندنه‌وه‌ی راپۆرتی خولی‌و ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ل ‌ه نوێنه‌ره‌كانه‌و ‌ه بۆ واڵته‌كانی خۆیان ب ‌ه‬ ‫مه‌ستی ئاگاداربوون له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كاروباری‬ ‫واڵتانی‌تر چۆن به‌ڕێوه‌ ده‌ڕوات‪.‬‬ ‫‪4‬ــ مه‌به‌ست ل ‌ه ک��اری دیپلۆماسی زیاتر‬ ‫به‌هێزكردنی ده‌وڵ��ه‌ت‌و دوورخستنه‌وه‌ی‬ ‫بوو ل ‌ه ئه‌گه‌ره‌كانی جه‌نگ‌و دروستكردنی‬ ‫په‌یوه‌ندی دۆستانه‌‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ س��ه‌ره‌ت��ای ئ��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌ ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫دبلۆماسیه‌تێكی نهێنییه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم له‌گه‌ڵ‬ ‫ب�����ه‌رده‌وام ب���وون‌و ب���ه‌ره‌و پێش چ��وون‬

‫‪25‬‬

‫ده‌گ����ۆڕێ����ت ب���ۆ پ��ی��ش��ه‌ی��ه‌ك‌و ده‌ش��ب��ێ��ت�� ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایه‌ك بۆ دبلۆماسیه‌تی ن��وێ‌و به‬ ‫‌زانستیكردنی‪.‬‬ ‫کاری دیپلۆماسی له‌ سه‌رده‌می نوێدا‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ركه‌وتنی سه‌ره‌تایه‌ك ل ‌ه كاری‬ ‫دیپلۆماسی ل ‌ه قۆتاغ ‌ه كۆنه‌كاندا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫کاری دیپلۆماسیی ‌ه هه‌ر وه‌ك پێشتر باسكرا‬ ‫زیاتر ب ‌ه شێوه‌ی نهێنی‌و دوو الیه‌نه‌و كاتی‬ ‫بوو ‌ه له‌گه‌ڵ به‌رده‌وامی ئاڵوگۆڕی نوێنه‌ر ‌ه‬ ‫دیپلۆماسییه‌كان‪ ،‬ئ��ه‌م قۆناغ ‌ه ب��ه‌رده‌وام‬ ‫ده‌بێت تاساڵی ‪1914‬و روودان��ی جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌م‪ ،‬چونك ‌ه له‌م ساڵ ‌ه ب ‌ه دوواو ‌ه‬ ‫به ‌هۆی ئه‌و گۆڕانكاریی ‌ه گه‌ورانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سیستمی سیاسی جیهانی‌و په‌یوه‌ندی ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیه‌كان روویدا‪ ،‬کاری دیپلۆماسی‬ ‫وه‌ك هه‌رچه‌مكێكی سیاسی‌تر گواسترایه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ قۆناغێكی نوێترو ئامانج‌و شێوازی‬ ‫ێك��ردن��ی ب���ه‌ ت�����ه‌واوی گ��ه‌ش��ه‌ی‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج�� ‌‬ ‫سه‌ند‪ ،‬هه‌رچه‌ند سه‌ره‌تای ئه‌م قۆناغ ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی دیار ئه‌گه‌ڕێنریته‌و ‌ه بۆ ساڵی‬ ‫‪ 1914‬ب��ه‌اڵم ره‌گ‌و ریشه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ قۆناغێكی پێشتر‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه گۆنگره‌ی‬ ‫ڤ��ی��ه‌ن��ای س��اڵ��ی ‪ 1815‬ده‌س���ت پ��ێ��ده‌ك��ات‪،‬‬ ‫كۆنگره‌ی ڤیه‌نا یه‌كێك ‌ه له‌و كۆنگرانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی ل ‌ه سه‌ر كاری دیپلۆماسی دانا‪،‬‬ ‫قۆناغه‌كانی پێشتر بوو ‌ه هۆی ده‌ركه‌وتنی‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ب��ن��ه‌م��او رێ��س��ا ب��ۆ رێكخستنی‬ ‫چ���وارچ���ێ���وه‌ی ك����اری دب��ل��ۆم��اس��ی‪ .‬ه��ه‌ر‬

‫بۆی ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه ئه‌وروپیه‌كان هه‌ستیان به‬ ‫‌پێویستی گرێبه‌ستێك‌و رێكکه‌وتننامه‌یه‌كی‬ ‫كۆمه‌ڵی ب��وو بۆ رێكخستنی تایبه‌تی بۆ‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ده‌ره‌كی ب ‌ه روویه‌ك ‌ه یاسای‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش یه‌كه‌م هه‌نگاو ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1815‬ل ‌ه ڤییه‌ناو ‌ه ده‌ستی پێكرد‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تانه‌ی له‌م كۆنگره‌یه‌دا به‌شداربوون‬ ‫دیاریكردنی پسپۆڕی سه‌فاره‌ته‌كانیان‌و‬ ‫ئیمتیازاته‌كانیان گ��رت�� ‌ه ده‌س���ت‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫روون���ك���ردن���ه‌وه‌ی ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ك��ان‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫كۆنگره‌ی ‌ه ب��وو ‌ه درێ��ژ ‌ه پێده‌ری چه‌ندین‬ ‫كۆنگره‌ی‌تر ل��ه‌وان��ه‌‪ :‬كۆنگره‌ی ڤیه‌ننای‬ ‫‪ 1961‬ب��ۆ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌ه دبلۆماسیه‌كان‪،‬‬ ‫ك��ۆن��گ��ره‌ی ڤیه‌نای ‪ 1963‬ب��ۆ ك��اروب��اری‬ ‫قونسوڵی‪ ،‬كۆنگره‌ی ڤیه‌ننای ‪ 1969‬بۆ‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی ‌ه تایبه‌تییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها چه‌ند‬ ‫گۆڕانكارییه‌كی‌تر له ‌سه‌ر ئاستی جیهانی‬ ‫هۆكارێكی‌تر بوون بۆ پێشكه‌وتن له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ڕه‌ن��س��ی‌و ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری��ه‌ت��ی‬ ‫ناپلیۆن‪ ،‬ك ‌ه بوو ‌ه هێنان ‌ه ئارای گۆڕانكاری‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ل ‌ه باردۆخ ‌ه سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان(‪ ،)37‬هه‌ر ئه‌م كۆنگره‌ی ‌ه‬ ‫بوو ‌ه هۆی قاڵب گرتنی شار ‌ه نستاڵیه‌كان‌و‬ ‫دواتر فه‌ڕنساو ئیسپانیاو ته‌واوی ئه‌وروپا‬ ‫ئه‌گرێته‌وه‌‪ ،‬بۆ نموون ‌ه بیزه‌نته‌كان له‌دوای‬ ‫ئ��ه‌م كۆنگره‌ی ‌ه بۆ یه‌كه‌م ج��ار سیستمی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی تایبه‌تیان ب��ۆ ك��اروب��اری‬ ‫ح��وك��م��ه‌ت‌و چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��اروب��ار ‌ه‬ ‫ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬راهێنانی فه‌رمانبه‌رانی‬ ‫ن����اس����راو ب���ۆ خ���زم���ه‌ت���ی ب��اڵ��وێ��زخ��ان��ه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫م��ی��وان��ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت��ه‌ك��ان‌و ئ��اڕاس��ت��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تییه‌كانی خ��ۆی��ان ب�� ‌ه رێسای‬ ‫نووسراو‪.‬‬ ‫فیلیپ كایی ‌ه تایبه‌نمه‌ندیی دیپلۆماسی له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا به‌م جۆر ‌ه باس ده‌كات‪)38(:‬‬ ‫‪1‬ــ ل ‌ه ئه‌نجامی پێشكه‌وتنی واتای ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫دیپلۆماته‌کان نماینده‌ی ده‌وڵه‌ته‌كانیان‬ ‫ده‌ك����رد‪ ،‬ن�� ‌ه وه‌ك ك��ه‌س��ی ح��اك��م‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دیبلۆماتكاره‌كان خاوه‌نی رێزو‬ ‫شكۆ بوون‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ دیبلۆماتكاره‌كان ب��وون�� ‌ه به‌شێك ل ‌ه‬ ‫به‌ڕێوبه‌رانی ده‌وڵ��ه‌ت وه‌ك فه‌رمانبه‌رێك‬ ‫له‌كاروباری ده‌ره‌وه‌یان‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ده‌ركه‌وتنی چه‌ندین یاسای دبلۆماسی‬ ‫په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه رێ‌و ره‌س��م‌و پله‌به‌ندیی‬ ‫کارمه‌ندی دیاریكردنی هاتن‌و رۆیشتن‌و‬ ‫پاداشت‌و پارێزگاری‪ .‬ئه‌م پێشكه‌وتنانه‌‌ش‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ده‌ب���ن ت��ا پ��ل��ه‌ی ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫وه‌زیری چاودێر‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دیبلۆماتكاره‌كان رۆڵی ته‌جه‌سوسیان‬ ‫نه‌ما وه‌ک له‌وه‌و پێش هه‌یان بوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ك��اری س��ه‌ره‌ك��ی ئ���ه‌وان بریتبوو پێدانی‬ ‫زان��ی��اری ب�� ‌ه حكومه‌ته‌كانیان س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به‌و واڵت��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه لێی نوێنه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن‬ ‫ب���ۆ ئ�����ه‌وه‌ی‪ ،‬ك��� ‌ه واڵت���ه‌ك���ه‌ی���ان ب��ڕی��اری‬ ‫سیاسی دروس��ت ب��دات‪ ،‬ك ‌ه پشتبه‌ستوو‬ ‫بێت به‌و زانیارییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه باڵوێزه‌كان له‬ ‫‌ده‌ره‌و ‌ه ب��ۆ كاربه‌ده‌ستانی واڵته‌كانیان‬ ‫ده‌نێرن‪ ،‬لێره‌و ‌ه باڵوێزه‌كان به‌شدارییان‬ ‫ل�� ‌ه دروس��ت��ب��وون��ی ه��اری��ك��اری دول��ی كرد‬

‫له ‌نێوان واڵته‌كاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها رۆڵیشیان‬ ‫هه‌بوو ل ‌ه چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان به‬ ‫‌رێگا‌چاره‌ی ئاشتی‪.‬‬ ‫‪5‬ــ گرنگیدان ب ‌ه رای گشتی‌و كه‌مینه‌كان‬ ‫ل ‌ه ب��وار ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌كان ب ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬لێره‌و ‌ه كاری دیبلۆماسی له‌نێوان‬ ‫حكومه‌ته‌كاندا ده‌كرا‪ ،‬ك ‌ه پێشتر ب ‌ه نهێنی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ ج��ی��اوازی��ك��ردن‌و گه‌شه‌پێدانی ك��اری‬ ‫دبلۆماسی ب��ۆ نوێنه‌ر ‌ه دبلۆماسیه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌سه‌كان سه‌ربه‌خۆ كران‪ ،‬بۆ ده‌ركردنی‬ ‫ب��ڕی��اره‌ك��ان ئ��ه‌گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ ب��ۆ وه‌زاره‌ت����ی‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه به‌تایبه‌ت‌و حوكمه‌ته‌كه‌ی به‌گشتی‪،‬‬ ‫به واتایه‌کی‌تر جێبه‌جێكردن‌و رێزگرتنی‬ ‫ئ��ه‌و ب��ڕی��اران��ه‌ی حوكمه‌ت ده‌ری ده‌ك��ات‬ ‫بۆ سه‌فاره‌ته‌كان له‌گه‌ڵ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ده‌ركردنی بڕیاری خێرا ل ‌ه كاتی ل ‌ه ناكاو‬ ‫ێ گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ گفتگۆی ناوخۆی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫به ‌ب ‌‬ ‫دوای كۆنگره‌ی ڤیه‌نناش دوو رووداوی‬ ‫گرنگی‌تر‪ ،‬ك��ه ‌ك��اری��گ��ه‌ری گ��ه‌وره‌ی��ان له‬ ‫‌سه‌ر كاری دیپلۆماسی دانا بریتی بوو ل ‌ه‬ ‫روودانی هه‌ردوو جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و‬ ‫دووه‌م ب ‌ه هۆی ئه‌و گۆڕانكاریی ‌ه گشتیانه‌ی‬ ‫له‌سیاسه‌ت‌و بوار ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری‪..‬‬ ‫هتد روویدا‪ ،‬ئه‌م رووداوان ‌ه كاریگه‌ریان له‬ ‫‌سه‌ر دبلۆماسیه‌ت دانا ب ‌ه تایبه‌ت‪ ،‬ك ‌ه واڵتانی‬ ‫ئه‌وروپی توانیان هه‌نگاوێكی گه‌ور ‌ه بنێن‌و‬ ‫خزمه‌تێكی باش به‌كاری دیپلۆماسی بكه‌ن‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوای هه‌موو گرفت ‌ه نێوخۆی‌و كیشوه‌ر‬ ‫چاره‌سه‌ركران‌و هه‌نگاوه‌كانی یه‌كگرتنی‬

‫‪27‬‬

‫ن��اوخ��ۆی ده‌ستی پ��ێ��ك��رد‪ )39(،‬ك��ران��ه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م په‌یوه‌ندییان ‌ه ب ‌ه رووی ده‌ره‌وه‌دا‪ ،‬له‌م‬ ‫كاته‌دا زانستێك بۆ کاری دیپلۆماسی سه‌ر‬ ‫هه‌ڵده‌دات‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا دبلۆماسی نهێنی‬ ‫ده‌گۆڕێت بۆ ئاشكرا ده‌بێت ‌ه گۆڕانكاری‬ ‫ل ‌ه یاسا ئه‌خالقیه‌كانه‌و ‌ه بۆ یاسای گشتی‬ ‫نێو ده‌وڵه‌تی‪ ،‬ك ‌ه تیادا ماف‌و پاراستنه‌كانی‬ ‫کاری دیپلۆماسی به‌ته‌واوی دیاریكرا‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه گرنگترین الیه‌نه‌كان له ‌كاتی‬ ‫ج��ه‌ن��گ��ی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ك���ۆم���ه‌ڵ���ه‌ی گ����ه‌الن ب����وو‪ ،‬وه‌ك ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬ك�� ‌ه نوێنه‌ری‬ ‫زۆری��ن��ه‌ی واڵت��ان��ی ت��ێ��داب��وو‪ ،‬ب��ۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫پێشتر كاری دیپلۆماسیی نهێنی بووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه په‌یماننامه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی گه‌الن مادده‌ی‬ ‫‪18‬دا هاتووه‌‪ ،‬که هه‌ر رێککه‌وتننامه‌یه‌کی‬ ‫ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی ده‌ب���ێ���ت ل���ه ک��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی‬ ‫گ��ه‌الن��دا ت��ۆم��ار بکرێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا دوای‬ ‫دروستبوونی نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كانیش‬ ‫م��اده‌ی ‪ 120‬ل ‌ه ریكارییه‌كه‌ی جه‌ختی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر هه‌مان بابه‌ت كرده‌وه‌‪ )40(،‬هه‌روه‌ها‬ ‫راگه‌یاندنی س��ه‌رۆك��ی ئه‌مریكا (ویلسن)‬ ‫ل ‌ه كانوونی دووه‌می ساڵی ‪ 1918‬بۆ ئه‌و‬ ‫چ��وارد ‌ه خاڵه‌ی ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌كه‌ی نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ده‌چ��وو‪ ،‬تێدا داوای كرد‬ ‫ده‌بێت دبلۆماسی ئاشكرا بێت‌و چ��وارد ‌ه‬ ‫خاڵه‌كه‌ش ك��اری پێبكرێت(‪)41‬و ل ‌ه كاتی‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌م‌و تائێستاش ئه‌م‬ ‫گۆڕانكارییان ‌ه درێژه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬دروستبوونی‬ ‫ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی��ش�� ‌ه ب��ی��رۆك��ه‌ی‬

‫ئاسایشی ب ‌ه كۆمه‌ڵه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌یه‌كی‌تری‬ ‫ئه‌م گۆڕانكاریانه‌یه‌‪)42(.‬‬ ‫ئ��ه‌ت��وان��ی��ن گ��رن��گ��ی دروس��ت��ب��وون��ی ئ��ه‌م‬ ‫رێكخراوانه‌ بگه‌ڕێنینه‌وه‌ بۆ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌م رێكخراوان ‌ه گرنگترین جێگان بۆ‬ ‫خ��س��ت��ن��ه‌ڕووی كێشه‌كان‌و لێكۆڵینه‌وه‌و‬ ‫گفتوگۆكردنی‪ ،‬ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تی‌و‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ه��ون��ه‌ری‌و ئ��ای��ی��ن��ی‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دیپلۆمات ده‌ت��وان��ێ��ت رای خ��ۆی بڵێت‌و‬ ‫چاالكی هه‌بێت‌و ئه‌م گفتوگۆیان ‌ه له ‌نێوان‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان��ی رێ��ك��خ��راوه‌ك��ه‌ ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ک��اری‬ ‫دیپلۆماسیی به‌كۆمه‌ڵ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه ئه‌م رێكخراوان ‌ه بوون ‌ه‬ ‫ه��ۆی پێشكه‌وتنی ی��اس��ای ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫تایبه‌ت‌و ب ‌ه پارێزگاری‌و به‌خشش‌و داننان‬ ‫ب ‌ه ماف ‌ه ب��اش‌و خراپه‌كانی نوێنه‌رایه‌تیی ‌ه‬ ‫دیپلۆماسییه‌كان‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پێشكه‌وتنی‬ ‫ی��اس��ای گشتی نێوده‌وڵه‌تیش ب��ۆ هه‌مان‬ ‫مه‌به‌ست‪)43(.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتای ئ��ه‌م قۆناغه‌شداو تا ئێستاش‬ ‫جۆری دبپلۆماسی هه‌ژموونی به‌رده‌وامی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه دوای رووخ��ان��دی یه‌كێتی‬ ‫سۆڤیه‌ته‌و ‌ه ده‌رك���ه‌وت‪ ،‬ك ‌ه بریتی ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ب��ااڵده‌س��ت��ب��وون��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌وڵ ده‌دات كلتووری تایبه‌تی خۆی زاڵ‬ ‫بكات‪ ،‬ك ‌ه تا راده‌یه‌ك بۆت ‌ه كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫ره‌وایی به‌خشین ب ‌ه هه‌نگاوه‌كانی ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ك ‌ه تا راده‌ی���ه‌ك چه‌ند یاساو بنه‌مایه‌كی‬ ‫دیاری دبلۆماسی شكاندووه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی سه‌رده‌می‬ ‫نوێ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ دبلۆماسیه‌تی نهێنی گواسترایه‌و ‌ه بۆ‬ ‫دیپلۆماسیی ئاشكرا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ ده‌رك���ه‌وت���ن���ی چ��ه‌ن��دی��ن رێ��ك��خ��راوی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‌و زیادبوونی كاریگه‌رییان ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ����ـ ب���ه‌ت������ه‌واوی دی���اری���ك���ردن���ی م���اف‌و‬ ‫پ����اراس����ت����ن����ه‌ك����ان����ی ن���وێ���ن���ه‌رای���ه‌ت���ی���ی��� ‌ه‬ ‫دیپلۆماسییه‌كان‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ب ‌ه هۆی كاریگه‌ریی ئه‌م رێكخراوانه‌و‬ ‫زی��ادب��وون��ی نوێنه‌ره‌كانیان ده‌بێت ‌ه هۆی‬ ‫ده‌ركه‌وتنی دیپلۆماسیی به‌كۆمه‌ڵ‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ زی��ات��ر په‌یوه‌ستبوونی ن��وێ��ن��ه‌ران ب ‌ه‬ ‫حوكمه‌ت‌و وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌یان‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ب ‌ه هۆی زۆربوونی جه‌نگ‌و پشێویی‬ ‫زیاتر په‌یوه‌ست بوون ب ‌ه کاری دیپلۆماسی‪.‬‬ ‫رۆڵی دیپلۆماسی له‌ رووداوه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫س���ه‌ده‌ی بیسته‌م ب�� ‌ه س���ه‌ده‌ی رووداو ‌ه‬ ‫گه‌وره‌‌و گرنگه‌كان داده‌نرێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه‌م ك��ات��ه‌دا چه‌ندین ش��ه‌ڕی كاولكاری‌و‬ ‫زی��ان��ه��ێ��ن��ه‌ر ب��ۆ ئ���ه‌و واڵت����ه‌ی‌ ب��ه‌ش��داری��ی‬ ‫ش��ه‌ڕی��ان ك����ردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه سه‌رئه‌نجام‬ ‫زه‌ره‌رو زیانێكی زۆری���ان چ ل�� ‌ه رووی‬ ‫ێ گه‌یشتوو ‌ه بۆت ‌ه‬ ‫ماددی‌و مه‌عنه‌وییه‌و ‌ه پ ‌‬ ‫هۆی الوازب��ووی هێزه‌كانیان ئه‌و ‌ه نه‌بێت‬ ‫ته‌نها هێزی سه‌ربازی تاك ‌ه ب��واری زیان‬

‫لێكه‌وتوو بێت بۆ ده‌وڵه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ریه‌ك ‌ه‬ ‫له ‌بواری سیاسی‌و ئابووری‌و كلتووری‌و‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی�� ‌هك��ان‌و ك��ۆم��ه‌اڵت��ی��ی��ه‌ك��ان ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندازه‌ی خۆیان له‌و زیانه‌ به‌ده‌رنه‌بوو‪.‬‬ ‫هێزی مرۆیی بۆ ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی با‌یه‌خێكی‬ ‫زۆر زۆره‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌ده‌رئه‌‌نجامدا توانایی‬ ‫ێ‬ ‫ده‌وڵه‌ت له ‌ده‌ره‌و ‌ه پێشان ده‌دات وای ل ‌‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه به‌هێز بێت‪ ،‬به‌اڵم به‌له‌ده‌ستدانی‬ ‫ێ به‌ش ده‌بێت‬ ‫ئه‌و بوار ‌ه گرنگ ‌ه ده‌وڵه‌ت ب ‌‬ ‫ی سه‌رجه‌م تواناكانی خۆی پیشانی‬ ‫له‌وه‌ ‌‬ ‫واڵتانی‌تر بدات ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌و واڵتانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ن��ه‌ی��ارو ملمالنێكه‌رو دوژم��ن��ی ئ��ه‌ون‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش ده‌بێت ‌ه خاڵی الواز ب��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫سه‌رئه‌نجام ره‌ن��گ�� ‌ه ناتوانێت ب�� ‌ه ره‌وت��ی‬ ‫ملمالنێ ده‌وڵه‌تی ملمالنێكه‌ردا بڕوات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫جه‌نگ ‌ه گ��ه‌وره‌ك��ان��ی س���ه‌ده‌ی بیسته‌م به‬ ‫‌بوونی ده‌وڵه‌ت ‌ه ب��راوه‌و دۆراوه‌كانیشه‌و ‌ه‬ ‫له‌و جه‌نگه‌نه‌دا‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌و ‌ه راست بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ر ب ‌ه دۆراو ئه‌ژمار بكرێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ب��اری ناوخۆی ده‌وڵ��ه‌ت ل ‌ه كاتی جه‌نگ‌و‬ ‫ملمالنێدا هه‌میش ‌ه ئ��ه‌و ب��ار ‌ه ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گرنگی زیاترو زیاتر ب ‌ه ملمالنێ‌و جه‌نگه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ده‌درێن ل ‌ه بری دابینكردنی خۆشگوزه‌ران ‌‬ ‫بۆ هاواڵتیانی ناوخۆ‪ .‬بۆی ‌ه له‌كاتی جه‌نگدا‬ ‫رۆڵی دانوستان‌و پێكه‌و ‌ه دانیشتن‌و ماودانی‬ ‫گه‌یشتن ب ‌ه رێكکه‌وتن الواز ده‌بێت‌و سه‌ر‬ ‫ئه‌نجام رۆڵ��ی دیبلۆماسیش ب��ه‌ره‌و الواز‬ ‫بوون ده‌چێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬ک��اری دیپلۆماسی‬ ‫ئامڕازی یه‌كه‌می جێبه‌جێكردنی سیاسه‌تی‬

‫‪29‬‬

‫ده‌ره‌وه‌ی����ه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌ت له ‌كاتی ئاشتیدا‪.‬‬ ‫بنه‌ره‌تی وشه‌ی دیپلۆماسی ده‌گه‌رێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ س��ه‌رده‌م��ی کۆنی یونانه‌كان‪ ،‬ك ‌ه له‌و‬ ‫ش��ه‌ی دیپلۆما ‪ Diploma‬وه‌رگ��ی��راوه‌‪،‬‬ ‫ك���ه‌ وات�����ا زم��ان��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل��ه‌و‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له ‌الی��ه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫ێ‬ ‫ره‌س��م��ی��ی��ه‌وه‌ ده‌رده‌ك�����رێ�����ت‌و ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌‬ ‫ئیمتیازات ده‌به‌خشێت ب�� ‌ه هه‌ڵگره‌كه‌ی‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ب ‌ه كورتی کاری دیپلۆماسی بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه پڕۆسه‌ی نوێنه‌راتیكردن‌و دانوستانی‬ ‫نێوان ده‌وڵه‌تان ل ‌ه سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كان‌و‬ ‫سه‌ودا جۆراوجۆره‌كانیان‌و به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫ئاڵۆزه‌كانیان‪ .‬لێره‌دا ک��اری دیپلۆماسیی‬ ‫چ��االك ب��ه‌و ‌ه ده‌ن��اس��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ام��راز ‌ه‬ ‫س���ی���اس���ی‌و ئ����اب����ووری‌و رۆش��ن��ب��ی��ری‌و‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی‌تری ده‌وڵ���ه‌ت پشتگیری‬ ‫لێبكه‌ن‪ )44(،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه كۆنفرانسی دووه‌می‬ ‫اله��ای ل ‌ه ساڵی ‪ 1907‬كۆمه‌ڵێك رێسای‬ ‫گرنگ سه‌باره‌ت ب ‌ه شه‌ڕو چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌كان دان����ران‪ ،‬ک���اری دیپلۆماسیی‬ ‫کالسیکی پێش ئه‌م قۆناغ ‌ه خۆی ده‌بینیه‌و ‌ه‬ ‫ێ له‌پێناو مانه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه گرنگترین‬ ‫له‌ملمالن ‌‬ ‫ده‌س��ت��ك��ه‌وت��ی ئ���ه‌م ك��ۆن��ف��ڕان��س��ان�� ‌ه بریتی‬ ‫ب��وون ل ‌ه خستنه‌رووی ئه‌و مه‌سه‌له‌نه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه پێشتر ل�� ‌ه پشت پ���ه‌رده‌و ‌ه چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫ده‌كران‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م جار ‌ه ب ‌ه ئاشكرا ل ‌ه نێوان‬ ‫هه‌موو ب��ه‌ش��داران��دا ده‌خ��رای�� ‌ه ب��ه‌ر باس‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‪ .‬ت��اوه‌ک پێش ده‌ستپێكردنی‬ ‫جه‌نگی جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬ن��ووس��ی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستوورو پێویستی هه‌ماهه‌نگی كاره‌كانی‬ ‫حكومه‌ت له‌گه‌ڵ بڕگه‌و ناوه‌رۆكه‌كه‌یدا‪:‬‬

‫داخ��ران��ی دیپلۆماسی‪ ،‬ک��اری دیپلۆماسی‬ ‫رووب���������ه‌ڕووی م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌ك��ی گ����ه‌ور ‌ه‬ ‫ك��ردب��وه‌وه‌‪ .‬واڵت�� ‌ه بچووكه‌كان هه‌ستیان‬ ‫ده‌كرد کاری دیپلۆماسیی شاراو ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫زلهێزه‌كاندا بوونی ئه‌وانی ئه‌وان ده‌خات ‌ه‬ ‫مه‌ترسیه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه داوای کاری دیپلۆماسیی‬ ‫ئاشكرا‪ ،‬یان كراوه‌یان ده‌كرد‪ .‬پێش ئه‌وه‌ی‬ ‫ویڵسون سه‌روكی ئه‌مریكا له‌ساڵی ‪1919‬‬ ‫ل��ه‌‪ 14‬پرنسیپه‌كه‌ی خۆیدا به ‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ت��ه‌داره‌ک ک��اری دیپلۆماسیی ك��راو ‌ه باس‬ ‫بكات‪ ،‬خواستی دیپلۆماسیی كراو ‌ه له‌نێوان‬ ‫ێ بازرگانیه‌كاندا‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپاو پێشبڕك ‌‬ ‫بوونی هه‌بووه‌‪)45(.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ک��اری دیپلۆماسیی داخ��راو پێش‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌م له‌نێوان ده‌وڵه‌ت ‌ه زلهێزه‌كاندا‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دیارو به‌رچاوبوونی هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ته‌نها بۆ پاراستنی به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌كانی خۆیان بوو ‌ه زه‌ره‌رمه‌ندنی‬ ‫سه‌ره‌كیش ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه بچووكه‌كان ب��وون‪،‬‬ ‫ك ‌ه هاوپه‌یمانی ئه‌م گه‌ور ‌ه هێزه‌ن ‌ه بوون‪.‬‬ ‫واتا به‌رژه‌وه‌ندیی سه‌نگی مه‌حه‌ك بوو ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ك���اری دیپلۆماسیی داخ�����راوه‌دا ئه‌و‬ ‫كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه هێزی بچووك نه‌توانێت ببێت ‌ه‬ ‫به‌دیهێنه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی هێز ‌ه دیاره‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م�� ‌ه ئ���ه‌وا بێگومان ده‌ب��وون�� ‌ه‬ ‫قوربانی به‌رژه‌وه‌ندیی خ��اوه‌ن هێزه‌كان‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌‌مانیش داوای ئه‌وه‌یان ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫کاری دیپلۆماسی‌و په‌یوه‌ندیی نێوان واڵتان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی ئاشكراو كراو ‌ه بێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ش��ه‌ره‌ك�� ‌ه ش��ه‌ری م��ان��ه‌و ‌ه ب��وو ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫ملمالنییه‌كان‪ ،‬ی��ان له ‌پێناو ده‌ستكه‌وتدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫بوون‪ ،‬یان بۆ ره‌وانه‌وه‌ی مه‌ترسی مانه‌و ‌ه‬ ‫بوو ‌ه ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه زلهێزه‌كان مه‌ترسی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر هێزه‌كانیان هه‌بووبێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ساڵه‌كانی نێوان هه‌ردوو جه‌نگی جیهانی‪،‬‬ ‫قۆناغی هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئیمپراتۆره‌كان‪.‬‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی ل��ۆج��ی��ک��ی‌و ئایدۆلۆجیی ‌ه‬ ‫نوێیه‌كان بوو‪ .‬ئاڕاسته‌ی خوێندنه‌وه‌كان‬ ‫له‌و سه‌رده‌مه‌دا پێش ئه‌وه‌ی واقعگه‌رایان ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬ئایدیالیست بوو‪ .‬ده‌یه‌كانی سه‌ره‌تایی‬ ‫س���ه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬گ��ۆران��ێ��ك��ی زۆری له‬ ‫‌دیپلۆماسیدا ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆی��دا هێنا‪ .‬ئه‌ك‬ ‫گۆرانكارییانه‌‪ ،‬ك ‌ه زیادتر ب ‌ه هۆی گۆڕانی‬ ‫سیستمی رێگا‌ی بۆ دیپلۆماسی ك��راوه‌‪،‬‬ ‫ی���ان ئ��اش��ك��راو دی��ب��ل��ۆم��اس��ی رێ��ك��خ��راو ‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییه‌كان هه‌مواركرد‪.‬‬ ‫له‌دیدی رای گشتییه‌و ‌ه زۆربه‌ی شه‌ره‌كان‬ ‫ب��ه‌ ه���ۆی ه��ه‌ڵ��ه‌ی دی��پ��ل��ۆم��ات��ه‌ك��ان‌و ئ��ه‌و‬ ‫په‌یماننانه‌ی نهێنیانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌یانبه‌ستن‬ ‫سه‌ری هه‌ڵدا‪ .‬بۆی ‌ه له‌رێگه‌ی گۆرانكاری‬ ‫له ‌دیپلۆماسیدا ده‌كرێت رێگا له‌قه‌ومانی‬ ‫ئ����ه‌و ك���اره‌س���ات���ان��� ‌ه ب��گ��ی��رێ��ت‪ .‬وی��ل��س��ون‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ئه‌مریكا النگیری ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی ‌ه ب��وو‪ ،‬ل ‌ه رێگای پره‌نسیپ ‌ه‬ ‫چ��وارد ‌ه م��ادده‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬بوو به ‌ئااڵ هه‌ڵگری‬ ‫ئ���ه‌م ئ��اڕاس��ت��ه‌ی��ه‌‪ ،‬وی��ل��س��ۆن ده‌ی��وس��ی��ت‬ ‫دیپلۆماسی دۆالرو ئیمپریالیزم بگۆڕێت‬ ‫بۆ دیبلۆماسی نیازپاكی‪ ،‬دروستكردنی‬ ‫رێكخراو نێونه‌ته‌وه‌یی‌و ئ��ازاد‪ .‬پێشنیار ‌ه‬ ‫چ���وارد ‌ه م��ادده‌ی�� ‌هك��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ‪1918/1/8‬‬ ‫خستی ‌ه ب���ه‌رده‌م كۆنگرێسی ئه‌مریكا‪ ،‬له‬

‫‌هه‌ندێك ماده‌یدا ب ‌ه تایبه‌ت م��ادده‌ی یه‌ك‬ ‫باس ل ‌ه دیپلۆماسی كراوه‌ ده‌كات‪:‬‬ ‫م���ادده‌‌ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬دوای به‌ستنی په‌یمانی‬ ‫ئ��اش��ت��ی ئ��اش��ك��را‪ ،‬چیتر ن��اب��ێ��ت ب�� ‌ه هیچ‬ ‫شێوه‌یه‌ك په‌یمانی نێونه‌ته‌وه‌یی نهێنی‌و‬ ‫ش���اراو ‌ه ببه‌سترێت‪ ،‬له‌م ‌ه ب��ه‌وال ده‌بێت‬ ‫دیبلۆماسی ئاشكراو روون‌و راستگۆیان ‌ه‬ ‫بێت‪ )46(.‬كه‌وات ‌ه ئه‌م قۆناغ ‌ه مێژوویی ‌ه زۆر‬ ‫گرنگ ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه کاری دیپلۆماسی‬ ‫ده‌بینرێته‌وه‌ له‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی کاری دیپلۆماسی ل ‌ه دوای‬ ‫كۆنفڕانسی یه‌كه‌م‌و دووه‌م��ی اله��ای‌ه‌و ‌ه‬ ‫چ���وو ‌ه ن��ێ��و قۆناغێكی م��ێ��ژووی ت���ره‌و ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ك�� ‌ه ک���اری دیپلۆماسی‬ ‫س�����ه‌راره‌ی ئ��اش��ك��راو ك���راوه‌ی���ی ب���وو ب ‌ه‬ ‫ک��اری دیپلۆماسیی رێكخراوه‌یی‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫وه‌ك خودی کاری دیپلۆماسی شێوه‌یه‌ك‬ ‫له‌ڕێكخراوه‌ی وه‌رگ��رت‪ ،‬هه‌روه‌ها دواتر‬ ‫ش��ێ��وه‌ی دیپلۆماسیی ن��ێ��ون��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ل ‌ه‬ ‫ش��ێ��وه‌ی دیپلۆماسیی رێ��ك��خ��راودا خۆی‬ ‫نمایش ك��رد‪ ،‬وات��ای ئه‌مه‌ش ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی دروستبوو‪ ،‬كه‬ ‫‌كاری بۆ ئاشتی‌و ئارامی جیهانی ده‌كرد‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌و ‌ه زۆر راست‌و زۆر گرنگ بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی جه‌نگ‌و ئاشووب‌و رووداوه‌ك��ان‬ ‫ب ‌ه هۆی دیپلۆماسیی داخ��راوو داخ��ران‌و‬ ‫نهێنی بوونی كۆبوونه‌وه‌كانه‌و ‌ه ئه‌مان ‌ه‬ ‫دروس��ت ده‌ب��ن‪ .‬ئه‌م ‌ه دی��دو رای گشتی‌و‬ ‫شه‌قام ب��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل��ه‌و ‌ه تێگه‌یشتوون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ک��اری دیپلۆماسی مه‌به‌ستی هێنانه‌دی‌و‬

‫‪31‬‬

‫هێشتنه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان واڵتان‬ ‫نیی ‌ه ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی جێگیرو ئ����ارام‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ان ب��وون‌و‬ ‫م��اه��ی��ی��ه‌ت��ی خ���ۆی ل�� ‌ه س���ه‌ر به‌دیهێنانی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ده‌بینییه‌و ‌ه ئه‌و كاته‌ی‬ ‫ئ��ه‌م ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ن�� ‌ه مه‌ترسی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫مانه‌وه‌یان هه‌بوو ‌ه سیاسه‌تی واڵته‌ك ‌ه ناچار‬ ‫ده‌ب��ای�� ‌ه ب���ه‌ره‌و دۆخ��ی ئ��اش��ووب‌و جه‌نگ‬ ‫بڕۆشتبا‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا به‌دیهێنانی‬ ‫ئاشتی ب ‌ه رێگای دیپلۆماسی به‌های كه‌م‬ ‫ده‌بۆییه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ حه‌زی شه‌ڕخوازی به‌ره‌و كه‌مبوونه‌و ‌ه‬ ‫چ���وو ‌دوای ج��ه‌ن��گ��ی ج��ی��ه��ان��ی ی��ه‌ك��ه‌م‌و‬ ‫دروستبوونی رێكخراو ‌ه نێونه‌ته‌وه‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه دوای ئه‌مه‌و ‌ه په‌یماننامه‌كان‌و‬ ‫چۆنیه‌تیی به‌ستنیان بوو ب ‌ه ئاشكرا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چ��ه‌ن��د ‌ه رێ��ك��خ��راوی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی گه‌النیش‬ ‫زۆر سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو ل ‌ه كاره‌كانیداو‬ ‫به‌دیهێنانی ئ��اش��ت��ی‌و ئ��ارام��ی جیهانی‌و‬ ‫به‌دیهێنانی جیهانێكی به‌دوور ل ‌ه ئاشووب‌و‬ ‫بیری ته‌سكی ر ‌هگ��ه‌زپ��ه‌رس��ت‌و ناتوانینی‬ ‫رێگریكردن ل ‌ه دروستبوونی هاوپه‌یمانی‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای ئایدۆلۆجیی توندو ره‌ق‌و‬ ‫تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه‌و دژایه‌تیی ئایدۆلۆجیی توند‬ ‫بونیاد نراوبوون‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌وه‌ی س��ه‌راره‌ی گرنگی‬ ‫بواری دیپلۆماسی‌و ئه‌و رۆڵه‌ی هه‌یه‌تی ل ‌ه‬ ‫بواری په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬ده‌بینین‬ ‫له ‌س��ه‌ره‌ت��ای س��ه‌ده‌ی بیسته‌مه‌وه‌و ئه‌و‬ ‫رووداو ‌ه گرنگه‌نه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له ‌نیوه‌ی یه‌كه‌می‬

‫ئه‌م سه‌ده‌یه‌دا روویان داوه‌‪ ،‬دیپلۆماسی‌و‬ ‫بواری گفتوگۆو لێك تێگه‌یشتن‌و گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه رێكکه‌وتن ل ‌ه نێوان واڵتانه‌داو توانایی‬ ‫هێنانه‌دیی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان ب��ه‌م ب��وار ‌ه‬ ‫هه‌تا سه‌ر نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه دیبلۆماسی هێزی كاریگه‌ری هه‌بوو ‌ه‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌نییه‌كاندا‪ ،‬ب��ه‌اڵم نه‌یتوانیوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رێگا ل ‌ه ش��ه‌ر بگرێت‪ ،‬باشترین به‌ڵگه‌ش‬ ‫روودانی جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌و دووه‌مه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم هاوکێشه‌که ل��ه ‌ن��ی��وه‌ی دووه‌م���ی‬ ‫ه��ه‌م��ان س����ه‌ده‌دا ه��ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه ل�� ‌ه نیوه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م باشتر ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش ب��ه ‌هۆی‬ ‫روودان��ی جه‌نگی س��اردو درێ��ژ ‌ه كێشانی‬ ‫بۆ ماوه‌ی چوار ده‌ییه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت ئه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رچ��او بگرێت‪ ،‬ك�� ‌ه جه‌نگی خوێنی‌و‬ ‫ل��ه‌ده‌س��ت��دان��ی زه‌ره‌و زیانێكی م���اددی‌و‬ ‫مه‌عنه‌وی‌و رووحی زۆر وه‌ها تیادا نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه دوای دروس��ت��ب��وون��ی رێ��ك��خ��راوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌شداریی زۆربه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه خ��اوه‌ن كاریگه‌ری‌و به‌هێزه‌كان‬ ‫تیادا لێره‌و ‌ه كارده‌كرێت بۆ به‌دیهێنانی‬ ‫ئاشتی‌و ئ��ارام��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان ل�� ‌ه ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی‬ ‫سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‪ ،‬ك ‌ه دروستبوو‪ ،‬بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫دروستبوو‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫ب ‌ه ئاڕاسته‌و رێڕه‌وێكی ج��ی��اوازی پێش‬ ‫نیوه‌ی دووه‌م��ی س��ه‌ده‌ی بیسته‌م به‌رێت‪،‬‬ ‫نه‌ك هه‌ر وه‌ک پێشوو دووباره‌كردنه‌وه‌ی‬ ‫شه‌ڕو ئاشوو‌ب‌و ماڵوێرانكاری‌و كاولكاری‬ ‫بێت‪ .‬بۆی ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫‌نیوه‌ی دووه‌می هه‌مان سه‌ده‌دا تا راده‌یه‌‌ك‬ ‫كۆت‌و به‌ندنی له‌سه‌ر بوو ئه‌مه‌ش ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌و م���ادده‌و به‌ندانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كارنامه‌ی‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كاندا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ئه‌رینولز‬ ‫پێناسه‌ی ده‌كات بریتیی ‌ه ل ‌ه واتای سروشت‌و‬ ‫ناسین‌و شوێنه‌واره‌كانی په‌یوه‌ندیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان تاكه‌كان‌و نه‌ته‌وه‌كان‌و كۆمه‌ڵه‌كان‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ك��ارده‌ك��ه‌ن ل�� ‌ه س��ه‌ر گ��ۆره‌پ��ان��ێ��ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كی فه‌وزاوی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫واتای سروشتی كارلێككردنێكی ئاڵوگۆر ‌ه‬ ‫ل��ه ‌نێوانیاندا‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا فاكته‌ر ‌ه گ��ۆراو‬ ‫كاریگه‌ره‌كان تیادا‪.‬‬ ‫ل����ه‌دی���ب���اج���ه‌ی رێ����ك����خ����راوی ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كاندا هاتووه‪ ،‬ک ‌ه ئێمه‌ی گه‌النی‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان ئه‌رکمان خستۆته‬ ‫ئه‌ستۆی خ��ۆم��ان‪ ،‬ک��ه ن��ه‌وه‌ك��ان��ی ئایند ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ن��ه‌ه��ام��ه‌ت��ی‌و ج��ه‌ن��گ ب��پ��ارێ��زی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫م��اوه‌ی یه‌ك ن��ه‌وه‌دا دوو جار کاره‌سات‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌سته‌م ‌ه باسی لێوه بکرێت‪ ،‬ب ‌ه سه‌ر‬ ‫مرۆڤایه‌تیدا داه��ات��ووه‪ ،‬هه‌روه‌ها ئێم ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناو ئه‌م ئامانجه‌دا خۆمان گرتووه‪‌،‬ك ‌ه به‬ ‫‌گیان لێبورده‌بین‌و ل ‌ه ئاشتی‌و دراوسێباشیدا‬ ‫به ‌ی��ه‌ك��ه‌و ‌ه بژین؛ بۆ پاراستنی ئاشتی‌و‬ ‫ت��ه‌ب��ای��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ه��ێ��زه‌ك��ان��م��ان یه‌ك‬ ‫بخه‌ین‪ .‬ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ری ره‌زام��ه‌ن��دی��م��ان بۆ‬ ‫پره‌نسیپی دیاریكراوو پالنی پێویستی بۆ‬ ‫ت بۆ‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه هێزی سه‌ربازی ته‌نها ده‌بێ ‌‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش به‌كاربهێنین‪)47(.‬‬ ‫ل���ه‌م ده‌ق�����ه‌و ‌ه ئ����ه‌و ‌ه ده‌خ��وێ��ن��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫رزگ���ارك���ردن���ی ن��ه‌وه‌ك��ان��ی ئ��ای��ن��د ‌ه ببێت ‌ه‬ ‫ب��ن��ه‌م��ای ك��ارك��ردن��ی س��ه‌رج��ه‌م واڵت��ان��ی‬ ‫ئه‌ندامی رێكخراوه‌كه‌و ئامانجی سه‌ره‌كی‬ ‫رێكخراوه‌ك ‌ه بێت‌و ب ‌ه راستیش كاری له‬ ‫‌سه‌ر بكرێت‪ .‬ده‌بێت بۆ به‌دیهێنانی ئاشتی‬ ‫رێگه‌ی وتووێژ (حوار) بكرێـت ‌ه سه‌نته‌ری‬ ‫ك��ارك��ردن��ی پێكه‌وه‌ی ل��ه ‌ن��ێ��وان واڵت��ان��دا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها یه‌كخستنی سه‌رجه‌م هێزه‌كان له‬ ‫‌پێناوی به‌دیهێنانی ئاشتی‌و پاراستنیدا ب ‌ه‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه جیاوازه‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌تان‪.‬‬ ‫له ‌كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی هاوچه‌رخدا‬ ‫ئاشتی‌و ئاساییش ره‌كیزه‌یه‌ك ‌ه بنه‌ره‌تین‬ ‫بۆ بوونی كۆمه‌ڵگ‌ا نێوده‌وڵه‌تی هاوچه‌رخی‬ ‫پێشكه‌وتووو گه‌شه‌سه‌ندوو به‌ربوونه‌وه‌ی‬ ‫ی‬ ‫ده‌نگی دادپ���ه‌روه‌ری تیادا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫داواك��راو ‌ه بۆ به‌د‌یهێنانی ئه‌م كۆمه‌ڵگایه‌‪،‬‬ ‫چییه‌؟ داواكراو ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه جۆر ‌ه جووله‌یه‌ك‬ ‫هه‌بێت ب ‌ه هه‌ڵسان ب ‌ه پیشه‌ی بنه‌ڕه‌تی بریتی‬ ‫بێت ل ‌ه به‌دیهێنانی ئاشتی‌و پارێزگاری‬ ‫لێكردنی‪ .‬به‌ده‌ستهێنانی ئه‌مه‌ش قورس‌و‬ ‫دووالی��ان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬پێویست ‌ه چه‌ند مه‌رجێكی‬ ‫گرنگ بۆ دابینكردنی نیازێكی راستگۆیانه‌و‬ ‫خواستێکی سیاسی پابه‌ندكه‌ر الی الیه‌ن ‌ه‬ ‫ن��اك��ۆك��ه‌ك��ان ه��ه‌ب��ێ��ت ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ئاشتی‌و پاراستنی‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پاراستنی‬ ‫ئ��اش��ت��ی‌و ئ��ارام��ی��ش ل��ه ‌سیفه‌تێكی دوو‬ ‫الیه‌ن ‌ه زیاتره‌‪ ،‬پێویست ‌ه الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كان‬ ‫پ��اب��ه‌ن��دب��ن ب��ه‌ب��ن��ه‌م��ای ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫ملمالنییه‌كانیان ب ‌ه ئامڕازی ئاشتیخوازه‌نه‌و‬

‫‪33‬‬

‫كۆتبه‌ندكردنی ئه‌م واڵتان ‌ه ب ‌ه كارنامه‌ی‬ ‫رێ���ك���خ���راوی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‌و‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری‌و به‌كارهێنانی رێگا‌ی ئاشتی‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‪ )48(.‬بۆی ‌ه ل ‌ه‬ ‫كارنامه‌ی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫رێگا‌كانی یه‌كالیكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان به‬ ‫‌رێگا چاره‌ی ئاشتییان ‌ه له‌(به‌شی شه‌شه‌م‪/‬‬ ‫م��ادده‌ی ‪ 33‬ــ ‪ )38‬باسكراوه‌و چۆنیه‌تیی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتكردن له‌گه‌ڵ كێشه‌‌و ملمالنێ‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كاندا گرتنه‌به‌ری رێ‌و شوێنی‬ ‫پێویست‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش وات���ای ك��ارك��ردن ب ‌ه‬ ‫رێگای دیپلۆماسییه‌كان بۆ گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫چاره‌سه‌رێكی مامناوه‌ندنی بۆ كێشه‌كان‌و‬ ‫گ��ون��ج��او ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی واڵت��ان��ی‬ ‫ناكۆك‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ پاراستن‌و هێنانه‌دی‬ ‫ئاشتی‌و ئارامیی نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫رێ��گ��ا‌چ���ار ‌ه ئ��اش��ت��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ی���ان ئ��ام��ڕاز ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان (دیپلۆماسییه‌كان)‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێش ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫دانوستان‬ ‫دان��وس��ت��ان ئ��ام��ڕازی قۆناغی ئاڵوگۆڕی‬ ‫راو ب���ۆچ���وون��� ‌ه ل��� ‌ه ن���ێ���وان ن��وێ��ن��ه‌ران��ی‬ ‫دوو ده‌وڵ����ه‌ت‪ ،‬ی��ان زی��ات��ر ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫یه‌كخستنی ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان‌و ه��ه‌وڵ��دان بۆ‬ ‫گه‌یشتن ‌ه چ��اره‌س��ه‌رو رێكخستنی باس‌و‬ ‫بابه‌ته‌كه‌‌و دانانی رێ‌و شوێنی چاره‌سه‌رو‬

‫رێكخستنی ئ��ه‌و شتانه‌ی رێككه‌وتنی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر كراو ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی مادده‌‪ ،‬ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫حاڵه‌تدا وه‌زیری ده‌ره‌وه‌‪ ،‬یان نوێنه‌رگه‌لی‬ ‫دی��پ��ل��ۆم��اس��ی‪ ،‬ی���ان س���ه‌رۆك���ی ده‌وڵ����ه‌ت‬ ‫خ��ۆی دان��وس��ت��ان ده‌ك�����ات‪ )49(،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ل�� ‌ه ستراتیجی دیپلۆماسیدا دان��وس��ت��ان‬ ‫ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه پێناس ‌ه ك���راوه‌‪ ،‬بریتییه ‌ل ‌ه‬ ‫ئاڵوگۆڕكردنی راو بۆچوون له ‌نێوان ئه‌و‬ ‫ن بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫ی كێشه‌یا ‌‬ ‫دوو ده‌واڵت��ه‌ ‌‬ ‫چاره‌سه‌رێكی ئاشتییان ‌ه بۆ كێشه‌یان هه‌یه‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌هۆی رێكه‌وتنێك ل ‌ه نێوان الیه‌ن ‌ه‬ ‫كێشه‌داره‌كاندا بۆ گه‌یشتن ب ‌ه چاره‌سه‌رێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب ‌ه ویستی خۆیان پێ رازی ب��ن‪)50(.‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دانوستانیش بریتین ل ‌ه‬ ‫(‪:)51‬‬ ‫‌أ ــ ب��ه‌و ‌ه جیاده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه الیه‌نه‌كانی‬ ‫م��ت��ازع راس��ت��ه‌وخ��ۆ ی��ه‌ك��ت��ری ده‌ب��ی��ن��ن‌و‬ ‫وتوووێژ ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش ده‌بێت ‌ه هۆی لێك‬ ‫نزیكبوونه‌وه‌ی دیدو بۆچوون‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ دان��وس��ت��ان ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی شه‌فوییه‌و‬ ‫‌‬ ‫ن��ووس��راو ‌ه ل�� ‌ه وێ��ن��ه‌ی ی��ادداش��ت��ێ��ك��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫الی��ه‌ن��ێ��ك��ی��ان پێشكه‌شی الی��ه‌ن��ه‌ك��ه‌ی‌ت��ری‬ ‫ده‌كات‪ ،‬الیه‌نی به‌رامبه‌ریش په‌رچه‌كرداری‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ت‌ــ دانوستان ب ‌ه شێوه‌ی نهێنی ده‌بێت‪ ،‬یان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی ئاشكرا ده‌بێت‪ ،‬كاتێك نهێنی‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه دانوستانه‌ك ‌ه زۆر هه‌ستیار بێت‌و‬ ‫الیه‌نه‌كان بیانه‌وێت گره‌نتی سه‌ركه‌وتنی‬ ‫كۆتای به‌ده‌ست بخه‌ن‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌زموونی كاری دیپلۆماسیش ئه‌و ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫سه‌لمێنراو ‌ه كاتێك ده‌وڵه‌تان په‌نا ده‌به‌ن بۆ‬ ‫كاری دانوستاندن‪ ،‬وات ‌ه الی خۆیانه‌و ‌ه له‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و ئه‌گه‌ر ‌ه كارده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫رێكکه‌وتنێك به‌رژه‌وه‌ندیی هه‌موو الیه‌کی‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬یان به‌ده‌ربڕینێكی‌تر به‌رده‌وامبوونی‬ ‫كێشه‌كانیان خزمه‌تی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان‬ ‫ناكات‪ )52(.‬بۆی ‌ه دانوستان گرنگ ‌ه به راده‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی توانایی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی‬ ‫نێوان دوو واڵت��ی هه‌بێت‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێک ن��ووس��ه‌ر (س��ه‌رده‌م��ی ن��وێ) ب ‌ه‬ ‫ی‬ ‫سه‌رده‌می دانوستان ناوزه‌ند ده‌كه‌ن به‌وه‌ ‌‬ ‫ئه‌م سه‌رده‌مه‌‪ ،‬سه‌رده‌می یه‌كالیكردنه‌وه‌ی‬ ‫كێشه‌كان ‌ه ب ‌ه گفتوگۆو وت��ووێ��ژی نێوان‬ ‫الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كان ئه‌ویش ب ‌ه یه‌كتربینینی‬ ‫راسته‌وخۆو باسكردنی كێشه‌ی ناكۆكی‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر‪ .‬ن��م��وون��ه‌ی دانوستانیش زۆر ‌ه‬ ‫وه‌ک ئه‌و دانوستانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له ‌نێوان واڵت ‌ه‬ ‫براوه‌كانی جه‌نگدا كراو ‌ه بۆ دابه‌شكردنی‬ ‫س������ه‌روه‌ت‌و ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی ژێ���ر ن��ف��وزی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه دۆراوه‌كانی جه‌نگ‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫دانوستانه‌نه‌ی ل ‌ه نێوان ئه‌مریكاو یه‌كێتیی‬ ‫سۆڤه‌یه‌ت ‌ه كراو ‌ه بۆ كه‌مكردنه‌وه‌ی رێژه‌ی‬ ‫چه‌ك‌و خۆپڕچه‌ككردن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫دووه‌م‬ ‫هه‌وڵی سوپاسكراو (المساعي الحمیدة)‬ ‫هه‌وڵی سوپاسكراو به‌و ‌ه پێناس ‌ه ده‌كرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه هه‌ڵسانی الی��ه‌ن��ی سێیه‌م‪ ،‬ك�� ‌ه ره‌نگ ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬یان رێكخراوێكی نێوده‌وڵه‌تی‪،‬‬

‫یان كه‌سایه‌تییه‌كی سیاسیی به‌ناوبانگ بێت‬ ‫ب ‌ه نزیكکردنه‌وه‌ی دیدو بۆچوونی الیه‌ن ‌ه‬ ‫ناكۆكه‌كان بۆ ئه‌وه‌ی دوو واڵت ‌ه ناكۆكه‌ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه یه‌كتری به‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش سه‌ره‌تایه‌ك‬ ‫بێت بۆ ده‌ستپێكردنی دانوستان‌و گه‌ییشتن‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه چ���اره‌س���ه‌رك���ردن���ی ئ���ه‌و ك��ێ��ش��ه‌ ‌‬ ‫نێوانیاندا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫مه‌به‌سته‌كانی ه��ه‌وڵ��ی سوپاسكراویش‬ ‫خۆی ده‌بینێته‌و ‌ه ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خزمه‌تێكی‬ ‫دۆس��ت��ان��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ام��ان��ج ل��ێ��ی بریتییه ‌ل ‌ه‬ ‫ێ چ���ه‌ك���داری‌و‬ ‫ك���ه‌م���ك���ردن���ه‌وه‌ی م��ل��م�لان�� ‌‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ناكۆكیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫به ‌رێگای ئاشتییانه‌‪ ،‬یاخود رامیارییانه‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌وڵێكی دۆستانه‌ی ‌ه به‌مه‌به‌ستی‬ ‫كۆتاییهێنان ب��ه‌و ش��ه‌ڕو ناكۆكییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له ‌نێوان الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كاندا هه‌یه‪)53(‌ ،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ه��ه‌وڵ��ی سوپاسكراو ‌ه ل��ه‌وه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��او ‌ه ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك ‌ه ره‌نگ ‌ه الیه‌نێك‪،‬‬ ‫یان هه‌ردوو الیه‌نی ناكۆك داوا له الیه‌نی‬ ‫سێیه‌م بكه‌ن بۆ ئ��ه‌وه‌ی ك��ار بۆ له ‌یه‌ك‬ ‫نزیككردنه‌وه‌ی الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كان بکات‪،‬‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه ه��ه‌ر چۆنێك بێت الی��ه‌ن��ی سێیه‌م‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌س��ت��ێ��ت ب���ه‌م ك���ار ‌ه ب��ه‌رازه‌م��ه‌ن��دن��ی‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی ن��اك��ۆك‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا گرنگیی‬ ‫ئه‌م رێگا‌ی ‌ه ل��ه‌وه‌دا ده‌رده‌كه‌وێـت كاتێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانی الیه‌ن ‌ه كێشه‌داره‌كان‬ ‫بگات ‌ه حاڵه‌تێكی خ���راپ‪ ،‬ی��ان پچراندنی‬ ‫په‌یوه‌ندنی‪ ،‬یان نزاعه‌كه‌یان بگات ‌ه ئاستی‬ ‫پێكدانی چ��ه‌ك��داری‪ ،‬ل��ه‌م كاته‌شدا الیه‌ن ‌ه‬ ‫ناكۆكه‌كان زۆر بۆیان قورس ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه‬

‫‪35‬‬

‫خ��ۆی��ان راس��ت��ه‌وخ��ۆ دان��وس��ت��ان بكه‌ن بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانیان‪ .‬لێره‌دا ئه‌م‬ ‫رێگه‌ی ‌ه ده‌توانێت ببێت ‌ه هۆی ره‌خساندنی‬ ‫بارودۆخێكی له‌بارو سووككردنی ئاستی‬ ‫گرژبوونی په‌یوه‌ندییه‌كان‪ ،‬یان راگرتنی‬ ‫ئ��ه‌و ب��ه‌ره‌ن��گ��اری��ی�� ‌ه چ��ه‌ك��داری��ی��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه له‬ ‫‌نێوانیاندا هه‌ی ‌ه وه‌ک رێگه‌خۆشكردنێك‬ ‫بۆ دانوستانی راسته‌وخۆ‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌بێـت‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش ل��ه‌ب��ه‌رچ��او بگیرێت‪ ،‬ك�� ‌ه الیه‌نی‬ ‫سێیه‌م ب ‌ه ته‌واوی بێالن بێت‌و كارنه‌كات‬ ‫بۆ به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌نییه‌كانی خۆی‪،‬‬ ‫یان ده‌ستتێوه‌ردان ل ‌ه كاروباری نێوخۆی‬ ‫یه‌كێك له‌ الیه‌ن ‌ه ناكۆكه‌كان‪)54(.‬‬ ‫ ‬ ‫سێیه‌م‬ ‫ناوه‌ندگیری (الوساطة‌)‬ ‫ناوه‌ندگیری بریتیی ‌ه له‌و كاره‌ی‪ ،‬ك ‌ه واڵتی‬ ‫سێیه‌م پێی هه‌ڵده‌ستێت ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫دۆزی����ن����ه‌وه‌ی رێ��گ��ا چ���اره‌ی���ه‌ك ب��ۆ ئ��ه‌و‬ ‫كێشه‌یه‌ی ك ‌ه له‌نێوان دوو واڵت�� ‌ه هه‌یه‌و‬ ‫جیاوازییه‌كی زۆر نیی ‌ه ل ‌ه نێوان هه‌وڵی‬ ‫سوپاسكراو ناوه‌ندگیریدا به‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خاڵی‬ ‫جیاكه‌ره‌وه‌ی ناوه‌ندگیری بریتیی ‌ه له‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و الیه‌نه‌ی هه‌ڵده‌ستێت ب ‌ه ناوه‌ندگیری‬ ‫زی��ارت ده‌وری ئیجابی ده‌گێڕێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫به‌شداریی دانوستانی نێوان دوو الیه‌نی‬ ‫ن��اك��ۆك��ی��ك��ه‌ر ده‌ك����ات ئ���ه‌م ب��ه‌ش��داری��ی��ه‌ش‬ ‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی فعلیه‌و دیدوبۆچوونێك ‌ه‬ ‫تایبه‌تی هه‌یه‌و پێشنیاری دیاری هه‌ی ‌ه بۆ‬

‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێشه‌كانی ن��ێ��وان ئه‌و‬ ‫واڵته‌‪ ،‬به‌اڵم پێشنیار ‌ه ملزه‌م نییه‌‪ ،‬ك ‌ه دوو‬ ‫واڵته‌ك ‌ه پێوه‌ی پابه‌ندبن‪ ،‬ئه‌م ‌ه به ‌ویستی‬ ‫الیه‌نی ناوه‌ندگیر ده‌بێت وه‌ك چ��ۆن ل ‌ه‬ ‫هه‌وڵی سوپاسكراودا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ک چ��ۆن هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه الیه‌نه‌نانی‬ ‫ناكۆك ب ‌ه ته‌نها‪ ،‬یان هه‌ردووكیان ئازادن له‬ ‫‌قبوڵكردن‪ ،‬یان ره‌تكردنه‌وه‌ی الیه‌نی سێیه‌م‬ ‫ب ‌ه ناوه‌ندگیریان‌و كاری ناوه‌ندگیری ته‌واو‬ ‫ده‌بێت كاتێك ناكۆكییه‌كه‌ی نێوان الیه‌نه‌كان‬ ‫ب�� ‌ه كۆتا ب��گ��ات‌و ب���ه‌ره‌و چ��اره‌س��ه‌رك��ردن‬ ‫بڕوات‪ ،‬یان یه‌كێك ل ‌ه الیه‌نه‌كان‪ ،‬یان الیه‌نی‬ ‫ناوه‌ندگیر خۆی بگات به‌و قه‌ناعه‌ته‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشنیاره‌كانی مایه‌یه‌ی قبوڵكردن نییه‌‌و هیچ‬ ‫سوودێكی نییه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رده‌وام بێت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پیشه‌كه‌ی‪ )55(.‬نموونه‌ی ناوه‌ندگیری‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانه‌و ‌ه كرابێت‬ ‫بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌و ناكۆكییه‌كان ل ‌ه‬ ‫نێوان واڵتاندا بریتیی ‌ه له‌و ناوه‌ندگیرییه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ل ‌ه رێگای نوێنه‌رێكییه‌و ‌ه پێی هه‌ڵسا ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1962‬بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشه‌ییه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه نێوان هۆڵه‌نداو ئێندۆنیسیادا هه‌بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ببوو ‌ه ه��ۆی هه‌ڵگیرسانی ناكۆكی ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا ل ‌ه سه‌ر ناوچه‌ی ئه‌ربانی رۆژئاوا‪.‬‬ ‫(‪)56‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫چواره‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه (التحقیق)‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه روونكردنه‌وه‌ی راستییه‌كان‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ی��رك��ردن��ی ئ���ه‌و رووداوان���������ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناكۆكییان له ‌س��ه‌ره‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن لیژنه‌یه‌كی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ركی‬ ‫ئ��اس��ان��ك��ردن��ی چ����اره‌س����ه‌ری ن��اك��ۆك��ی��ی�� ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ده‌گرێت ‌ه ئه‌ستۆ‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌كان ب ‌ه ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌و ‌ه پ��اب��ه‌ن��د ب���ك���ات‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫پڕۆسه‌یه‌ش ل ‌ه رێی پێكهێنانی لیژنه‌یه‌كی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی نێوده‌وڵه‌تییه‌و ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ڵسێت ب ‌ه پشكنینی دۆسێ‌و رووداوه‌كانی‬ ‫ناكۆكییه‌كه‌و لێكۆڵینه‌و ‌ه ت��ی��ای��ان��دا(‪،)57‬‬ ‫هه‌روه‌ها رێگا ‌چاره‌ی لێكۆڵینه‌و ‌ه به‌وه‌ش‬ ‫پێناسه‌كراوه‌‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه له ‌دروستكردنی‬ ‫لیژنه‌یه‌كی لێكۆڵینه‌و ‌ه دوو ده‌وڵه‌تی ناكۆك‬ ‫ل ‌ه سه‌ر كیشه‌یه‌ك پێكیده‌هێنن‪ ،‬ك ‌ه كاری‬ ‫سه‌ره‌كی بریتی ده‌بێت كۆكردنه‌وه‌ی داتاو‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هیچ‬ ‫زانیاریی ‌ه راستییه‌كان ب ‌‬ ‫لێپرسراوێتییه‌ك‌و الیه‌نگیرییه‌كی هه‌بێت‬ ‫بۆ هه‌ردووال‪ ،‬بۆی ‌ه زۆر جار زانیارییه‌كان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی راس��ت‌و دروس��ت‌و بابه‌تی‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌ڕوو‪ ،‬بۆ هه‌ر دوو الیه‌نی ناكۆك‬ ‫به‌جێده‌هێڵێت‪ ،‬ك ‌ه به ‌ده‌رئه‌نجامه‌كان به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ رازی ده‌بن‪ ،‬یان نا‪،‬‬ ‫یان په‌نا ده‌بان ‌ه به‌ر ته‌حكیم‪ .‬ئه‌م رێگه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆنگره‌ی الهای یه‌كه‌م له‌ساڵی ‪1899‬‬ ‫داه��ێ��ن��راو ‌ه بۆ چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ناكۆكی ‌ه‬

‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ها ب ‌ه پێی هه‌مان‬ ‫كۆنگر ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی ته‌حقیق بریتین‬ ‫له‌(‪:)58‬‬ ‫أ ــ مه‌به‌ستی سه‌ره‌كی یه‌ك الی كردنه‌وه‌ی‬ ‫كێشه‌ وافعییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ رێوشوێنك ‌ه اختیاریی ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ی‬ ‫ناكۆك ب ‌ه ئ���اره‌زووی خۆیان په‌نای بۆ‬ ‫ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫ج ــ راپۆرتی لیژنه‌ك ‌ه سیفه‌تێكی ئیلزه‌می‬ ‫نییه‌‪ ،‬بۆی ‌ه الیه‌نه‌كان ئازادن له‌وه‌ی پێوه‌ی‬ ‫پا‌به‌ند ده‌بن‪ ،‬یان نا‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‬ ‫سازان‬ ‫ب�� ‌ه گشتی مه‌به‌ست ل�� ‌ه س���ازان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ی��ژن��ه‌ی��ه‌ك��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی هه‌ڵستێت‬ ‫ب��ه‌پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ك��ردن ب��ه‌ ه����ه‌ردوو واڵت��ی‬ ‫ناكۆكه‌وه‌و خستنه‌ڕووی پێشنیاره‌كانی‬ ‫ده‌رب��اره‌ی یه‌كالیكردنه‌وه‌یه‌كی گونجاوو‬ ‫مه‌قبولكراو‪ ،‬ك�� ‌ه واڵت��ه‌ك��ان پێی رازی��ب��ن‪،‬‬ ‫یان ره‌ت��ی بكه‌نه‌وه‌‪ )59( ،‬هه‌روه‌ها رێگا‬ ‫ێ‬ ‫‌چاره‌ی گونجاندن جیاده‌كرێته‌و ‌ه ب ‌ه س ‌‬ ‫تایبه‌تمه‌ندنی سه‌ره‌كی(‪:)60‬‬ ‫‪١‬ــ رێكخستن‪ ،‬یان پێكهێنانی لیژنه‌یه‌كی‬ ‫س��ازان گونجاندن‪ ،‬ئه‌ویش ل ‌ه سه‌ر دوو‬ ‫بنه‌ما‪ :‬بنه‌مای كۆمه‌ڵی‌و بنه‌مای به‌رده‌وامی‪،‬‬ ‫ێ كه‌س‪ ،‬یان پێنج‬ ‫واتا هه‌موو لیژیه‌ك ل ‌ه س ‌‬ ‫ئه‌ندامی هه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌یه‌كی دیاریكراو پێكنه‌هێندرێت‪ ،‬به‌ڵكو‬

‫‪37‬‬

‫ب ‌ه پێی ده‌قی په‌یماننامه‌كان پێكدێت‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ده‌سه‌اڵته‌كانی لیژنه‌كانی سازان‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتو مه‌به‌ست ل�� ‌ه رێگا ‌چ���اره‌ی س��ازان‬ ‫بریتی بێت چاره‌سه‌ركردنی ملمالنێیه‌ك‪،‬‬ ‫ك ‌ه په‌یوه‌ندیدار بێت ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كی‬ ‫ئاڵوگۆركار له ‌نێوان ئ��ه‌و دوو واڵت��ه‌دا‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وا ئ���ه‌و ك���ات ك���اری ل��ی��ژن��ه‌ك�� ‌ه ك��ورت‬ ‫ده‌بێته‌و ‌ه له ‌سه‌ر خوێندنه‌وه‌ی ملمالنێیه‌و‬ ‫پێشكه‌شكردنی راپۆرتێك به الیه‌نه‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێشنیاره‌كانی لیژنه‌ك ‌ه له‌خۆده‌گرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه لیژنه‌ك ‌ه ب��ه ‌پێویستیان ده‌زان��ێ��ت بۆ‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��ێ��ش��ه‌ك��ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ��ه‌م‬ ‫پێشنیاره‌نه‌ سیفه‌تی ئیلزه‌میان نیه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئه‌و رێوشوێنانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه لیژنه‌كانی توفیق‬ ‫ده‌ی��گ��رن��ه ‌ب���ه‌ر‪ :‬ئ��ه‌م لیژنه‌ن ‌ه ب�� ‌ه شێوه‌ی‬ ‫نهێنی كۆده‌بنه‌وه‌‪ ،‬بریاره‌كانیان ب ‌ه زۆرین ‌ه‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها ناچار نییه ‌راپۆرته‌كانی‬ ‫باڵوبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک ئ���اش���ك���رای���ه‌‪ ،‬ك���� ‌ه رێ���گ���ا ‌چ����ار ‌ه‬ ‫دیپلۆماسییه‌كان بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌‪،‬‬ ‫ی��ان ناكۆكیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان ب��ه ‌پێی‬ ‫كارنامه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ماده‌كانی‬ ‫(‪ 33‬ــ ‪ )38‬ده‌بێت‪ .‬به ‌تایبه‌ت ماده‌ی (‪،)38‬‬ ‫كه‌ تێیدا هاتووه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ له‌سه‌ر الیه‌نه‌كانی هه‌ر كێشه‌یه‌ك‪ ،‬كه‌ره‌نگ ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامبوونی ئاشتی‌و ‌ته‌بایی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫بخات ‌ه مه‌ترسیه‌و ‌ه پێویست ‌ه هه‌رچی زووتر ‌ه‬ ‫داوای چ��اره‌س��ه‌ری ب�� ‌ه رێ��گ��‌ا دان��وس��ت��ان‌و‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌و ن��اوب��ژی��وان‌و لێكنزیككرد‌و‬ ‫دادوه‌ریككردن‌و یه‌كالیكردنه‌وه‌ی دادگایی‬

‫بكه‌ن‪ ،‬یان په‌نا ببه‌‌نه به‌ر ئاژانس‌و رێكخستنی‬ ‫هه‌رێمی‪ ،‬یان هه‌ر ئامرازێكی دروستی‌تر‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ڵی ده‌بژێرن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش داوا ل ‌ه الیه‌كانی‬ ‫كێشه‌ك ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر پێویستی كرد‬ ‫به‌و رێگایان ‌ه كێشه‌كانیان یه‌كالبكه‌نه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی بۆ چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێش ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان داوا‬ ‫له‌ده‌وڵه‌تان ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی ك ‌ه كێشه‌كانیان‬ ‫به‌و رێگایا‌ن ‌ه چاره‌سه‌ر بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كارنامه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كاندا هاتووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌م‬ ‫رێكخراوه‌ش بۆ خۆی الوازی��ی خۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌جیاوازیی قۆناغه‌كان‪ ،‬كه‌ پیادا تێپه‌ڕبووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه قۆناغی جه‌نگی ساردا ب ‌ه هۆی دروستبوونی‬ ‫دوو بلۆكی ج��ی��اواز ل�� ‌ه رووی سیاسی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ه‌اڵت��ی‌و ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‪ ..‬هتد‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان له‌گه‌ڵ جه‌ختكردنه‌وه‌ی‬ ‫زۆری ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت كێشه‌كان‬ ‫ب ‌ه رێگا چاره‌ی دبپلۆماسی چاره‌سه‌ربكرێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌توانرا ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ كامڵ نه‌بوونی بونیادی سیسته‌مه‌كه‌‪،‬‬ ‫ێ ن��ه‌ك��راو‪ ،‬كه‬ ‫چونك ‌ه م��اده‌ی‪ )43( ،‬جێبه‌ج ‌‬ ‫‌بریتی بوو ل ‌ه پێكهێنانی هێزی ئاماده‌كراوی‬ ‫ئاشتی پ��ارێ��ز ل��ه ‌ه��ه‌م��وو واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ب��وو له‌گه‌ڵ ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشدا‬ ‫رێكه‌وتنام ‌ه پێویست له‌م باره‌یه‌و ‌ه ببه‌ستن‪،‬‬ ‫(‪ )61‬هه‌روه‌ها ب ‌ه هۆی بووی جه‌نگی ساردو‬ ‫ێ سیاسی‌و ئایدۆلۆجیه‌كان ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫مامالن ‌‬ ‫ن��ی��وه‌ی دووه‌م����ی س����ه‌ده‌ی بیسته‌م رێگ ‌ه‬ ‫سیاسی‌و دیبلۆماسییه‌كان رۆڵیان كه‌متر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫بوو ‌ه نه‌یان توانیو ‌ه وه‌ک پێویست كێشه‌كان‬ ‫به‌ره‌و چاره‌سه‌ر به‌رن‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ب ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫رێكخرێكی نێوده‌وڵه‌تی گ���ه‌وره‌‌و خاوه‌نی‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆری ئه‌ندامه‌و ئه‌ندامه‌كانیشی‬ ‫بریتیبوون له‌ده‌وڵه‌ته‌كان به‌تایبه‌ت ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان‌و خاوه‌ن نفووز‪ ،‬ده‌بای ‌ه رۆڵێكی‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی‌و ك����ارای ه��ه‌ب��ووای�� ‌ه ل��ه‌الی��ه‌ك‬ ‫الیكردنه‌وه‌ی ناكۆكی‌و كێشه‌و ملمالنیه‌كان‬ ‫ل ‌ه نێوان واڵته‌كاندا‪ ،‬به‌اڵم له ‌ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫ئاساییش مافی ڤیتۆ دراو ‌ه ب�� ‌ه پێنج هێز‬ ‫ئه‌مه‌ی وای ك��رد‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م رێكخراو ‌ه رۆڵی‬ ‫زۆری كه‌مببێته‌و ‌ه نه‌توانێت وه‌ك پێویست‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كان كۆتبه‌ند بكات‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫یه‌كێتی سۆڤیه‌ت پێشوو ل ‌ه بیست ساڵی‬ ‫یه‌كه‌می ته‌مه‌نی ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشدا‬ ‫زۆرت��ری��ن ج��ار ڤیتۆی ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬كه‬ ‫س��ه‌دو ی��ه‌ک ‌ج��ار ب��ووه‌‪ ،‬له ‌به‌رامبه‌ر ئه‌م ‌ه‬ ‫هه‌ر چ��وار واڵته‌كه‌ی‌تر ته‌نها هه‌شت جار‬ ‫ڤیتۆیان به‌كارهێناوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له ‌چل ساڵی‬ ‫پاشتردا ئه‌و ژم��ار ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت ته‌نها بیست‬ ‫جار به‌كارده‌هێنێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌مریكا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫بیست ساڵی یه‌كه‌مدا هیچ جارێك به‌كاری‬ ‫نه‌هێناو ‌ه ئه‌م جاره‌یان حه‌فتاو شه‌ش جار‬ ‫به‌كارده‌هێنێت‪ )62(.‬ئه‌مه‌ش واتای الوازیی ‌ه‬ ‫بۆ رێكخراوه‌‪ ،‬كه‌مبوونه‌ی ‌ه رۆڵی رێگا ‌چار ‌ه‬ ‫دیپلۆماسییه‌كان‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ل���ه‌ پ���اش ج��ه‌ن��گ��ی س�����اردو گ��ۆران��ی‬ ‫دووج����ه‌م����س����ه‌ری ب���ۆ ت��اك��ج��م��س��ه‌ری‌و‬

‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی بلۆكی س��ه‌رم��اری��ه‌داری‌و‬ ‫لیبراڵی‪ ،‬له ‌دوای راگه‌یاندنی (میخائیل‬ ‫گۆرباچۆڤ) سه‌رۆكی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی‬ ‫پێشوو له ‌ب��ه‌رده‌م كۆنگره‌ی ئاساییش‌و‬ ‫هاریكاری ئه‌ورپیدا له ‌پاریس ل ‌ه به‌رواری‬ ‫‪19‬ی ‪11‬ی ‪1990‬دا‪ ،‬ك�� ‌ه رایگه‌یاند ئیتر‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��او س��ۆڤ��ی��ه‌ت دوژم��ن��ی یه‌كتری‬ ‫نین‪ ،‬به‌ڵكو ه��اری��ك��اری یه‌كتری ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌و ‌ه په‌نابردن بۆ به‌كارهێنانی مافی‬ ‫ڤیتۆ كه‌متر بوو ‌ه ب ‌ه هۆی الوازی یه‌كێتی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت‪ .‬ه����ه‌روه‌ک چ��ۆن ل��ه‌راپ��ۆرت��ی‬ ‫سكرتێری گشتیدا ل ‌ه یادی په‌نجا ساڵه‌ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��دا ب��ری��اره‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشدا له ‌ساڵی ‪1987‬‬ ‫ته‌نها ‪ 15‬بڕیاربوون‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1991‬بوو ‌ه‬ ‫ب ‌ه ‪ 53‬بڕیار‪ ،‬به‌اڵم له ‌ساڵی ‪ 1993‬بوون‬ ‫به ‪ 78‬بڕیارو به‌رده‌وامیش ل ‌ه زیادبووندا‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت ئه‌و ‌ه له‌به‌رچاو بگرێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پاش جه‌نگی سارد ب ‌ه هۆی به‌هێزیی‬ ‫واڵتانی رۆژئاوا ل ‌ه ئه‌نجوومه‌نی ئاسایشدا‬ ‫زۆرت���ر پ��ه‌ن��اب��راو ‌ه ب��ۆ ب��ه‌ش��ی حه‌وته‌می‬ ‫كارنامه‌ك ‌ه بۆ یه‌كالیكردنه‌وه‌ی كێشه‌كان‪.‬‬ ‫(‪)63‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ����ه‌وه‌ی جیهانی ئێستا زی��ادت��ر‬ ‫رێ��ك��خ��راوت��ره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��وون��ی مه‌ترسی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر واڵت��ان هه‌ر ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ئاساییشی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی واڵت���ان‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه شاره‌زا‌ییانی ب��واری ئه‌منی ئه‌قومی‬ ‫ب����ه‌رده‌وام����ن ل�� ‌ه گ����ه‌ڕان ب��ه ‌دوای ئ��ه‌و‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه راسته‌قینه‌ن ل��ه ‌سه‌ر‬

‫‪39‬‬

‫ئه‌منی قومی واڵت�� ‌هك��ان��ی��ان‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی به ‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی‪ .‬بۆی ‌ه هێز ‌ه خ��اوه‌ن ئه‌تۆمییه‌كان‬ ‫به‌رده‌وامن ل ‌ه مانه‌وه‌(‪)64‬و واڵتانی‌تریش‬ ‫ب ‌ه ناچاری په‌نا ده‌به‌ن ‌ه به‌ر ئه‌و واڵت ‌ه بۆ‬ ‫پاراستنی خ��ۆی��ان‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له‬ ‫‌س��ه‌ده‌ی بیست‌و یه‌كدا رۆڵی دیپلۆماسی‬ ‫تا راده‌یه‌ك كارا بوو ‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌كان‪ ،‬ب��ه‌اڵم مه‌ترسیش ه��ه‌ر بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه هێز وه‌ک دوا ك��ارت رۆڵی‬ ‫خ��ۆی ون ن��اك��ات‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پاشكۆیه‌تی‬ ‫ئاڵوگۆركارو گۆرانی سیسته‌می ده‌وڵه‌تی‬ ‫كۆن ل ‌ه ئه‌وروپا بۆ كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫گشتگیر‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ب���وو ‌ه ه��ۆی ده‌رك��ه‌وت��ن��ی‬ ‫دیبلۆماسی ف��ر ‌ه الی��ه‌ن‌و به‌رێوه‌بردنێكی‬ ‫فر ‌ه الیه‌ن ئه‌ویش به ‌هۆی دروستبوون‌و‬ ‫پێكهێنانی هاوپه‌یمانی ‌ه هاریكارییانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه نێوان حكومه‌ته‌كاندا ده‌به‌سترێت‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫رێكخراو ‌ه حكومی‌و ناحكومیه‌كانی‌تری‬ ‫هه‌میش ‌ه داوای ئه‌و ‌ه ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه كۆنگره‌‌و‬ ‫كۆنفراس بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كان‬ ‫ب��ه ‌رێگا چ���اره‌ی دیبلۆماسی ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ئه‌و كێشانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه سروشتێكی جیهانیاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ )65(،‬بۆی ‌ه كێشه‌كان ئێستا زۆر زۆر‬ ‫بوو ‌ه پێویست ‌ه دیپلۆماسی رۆڵی خۆی هه‌بێت‬ ‫ی كێشه‌كان ب ‌ه گفتوگۆو دانوستان‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫چ���اره‌س���ه‌ر ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا بڕینی‌و‬ ‫پچراندنی په‌یوه‌ندی له ‌نێوان واڵته‌كان‬ ‫ل�� ‌ه ك��ارن��ام��ه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��دا‬

‫ته‌نها یه‌ك جار هاتوو ‌ه ئه‌ویش له ‌مادده‌‪،‬‬ ‫(‪ )41‬ك ‌ه وه‌ک ئامڕازێكی فشار هاتوو ‌ه‬ ‫كاتێك واڵتێك هه‌ره‌شه‌‌و ده‌ستدرێژیكه‌ر‬ ‫ب��ێ��ت ل�� ‌ه س���ه‌ر ئ��ام��ان��ج‌و م��ه‌ب��ه‌س��ت�� ‌هك��ان��ی‬ ‫رێ��ك��خ��راوه‌ك��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه م���اده‌ی ‪ 41‬ه��ات��وو ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی ئاسایش هه‌ی ‌ه بڕیار بدات‬ ‫ت چ رێ‌و شوێنێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫پێویستیه‌تی جگ ‌ه له ‌به‌كارهێنانی هێزی‬ ‫سه‌ربازی بۆ جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی‬ ‫بگرێته‌به‌ر‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌توانێت ل ‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان داوا بكات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م‬ ‫ێ بكه‌ن‪ ،‬ده‌كرێت ل ‌ه‬ ‫رێ‌و شوێن ‌ه جێبه‌ج ‌‬ ‫نێوانیاندا وه‌ستانی په‌یوه‌ندنی ئابووری‌و‬ ‫گه‌یاندنی ئاسنین‌و ده‌ری��ای��ی‌و هه‌وایی‌و‬ ‫پۆسته‌یی‌و به‌رقی‌و بێته‌لی‌و جۆره‌كانی‌تری‬ ‫گه‌یاندن بێت وه‌ستانی به‌شێك‪ ،‬یان گشتی‌و‬ ‫پچراندنی په‌یوه‌ندیی ‌ه دیپلۆماسییه‌كان‪.‬‬ ‫هاتنی ئه‌م مادده‌یه‌ش بۆ حاڵه‌تێك ‌ه ته‌نها‬ ‫ده‌وڵه‌تێك ببێت ‌ه ده‌ستدرێژیكه‌رو ببێت ‌ه‬ ‫ه��ه‌ره‌ش�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌م��ن‌و ئاشتی دول��ی‬ ‫ئه‌ویش كاتێك‪ ،‬ك ‌ه رێگه‌چاره‌ی‌تر نه‌بێت‬ ‫په‌نا ده‌برێته‌ به‌ر ئه‌م رێگا‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌‌نجامه‌كان‬ ‫‪1‬ـ��ـ ک���اری دیپلۆماسی ب�� ‌ه تێپه‌ڕبوونی‬ ‫ق��ۆن��اغ�� ‌هك��ان��ی م��ێ��ژوو گه‌شه‌سه‌ندێنكی‬ ‫گه‌وره‌ی به‌خۆیه‌و ‌ه بینیوو ‌ه ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه‬ ‫ئێستادا ئامرازی سه‌ره‌كی جێبه‌جێكردنی‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی واڵتانه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫‪2‬ــ شارستانیه‌ت ‌ه كۆنه‌كانی یونان‌و رۆم‌‌و‬ ‫ئیسالم سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫کاری دیپلۆماسی داده‌ندرێن‪ ،‬هه‌ر یه‌كه‌یان‬ ‫خاڵی سه‌ره‌كی‌و جیاكه‌ره‌وه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جیاوازن له‌وانی‌تر‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه دوات��ردا‬ ‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی ب��ۆ واڵت��ان��ی‌ت��ر ئ��ه‌م��ه‌ش ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت دوای دروستبوونی ده‌وڵه‌ت نه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ����ـ ک�����اری دی��پ��ل��ۆم��اس��ی ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه بۆ‬ ‫ئاشتی ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی واڵت��ان‌و دوورخستنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كانی جه‌نگیش به‌كارهاتووه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ــ کاری دیپلۆماسی ل ‌ه سه‌رده‌می نوێدا ب ‌ه‬ ‫هه‌موو ره‌گه‌زه‌كانیه‌و ‌ه بۆت ‌ه رێگا‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هیچ واڵتێك گرنگی پێدان‌و جێبه‌جێكردنی‬ ‫ێ نه‌خستووه‌‪.‬‬ ‫پشت گو ‌‬ ‫‪5‬ــ له ‌سه‌ره‌تای دروستبوونی كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫م���رۆی���ی���ه‌وه‌‪ ،‬رێ��گ��ا‌چ�����اره‌ی ئ��اش��ت��ی بۆ‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��ێ��ش��ه‌ك��ان ل��ه‌ن��ێ��وان‬ ‫تاكه‌كاندا بوونی هه‌بووه‌و ب ‌ه تێپه‌ربوونی‬ ‫كاتیش ب���ه‌ره‌و پێشچوونی ب�� ‌ه خ��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫بینیوه‌‪ ،‬به‌اڵم زیادبوونی هێزو زۆربوونی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی له ‌نێوان واڵتاندا بۆت ‌ه هۆی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ک��اری دیپلۆماسی رێ��ڕه‌وی‬ ‫راسته‌قینه‌ی خ��ۆی نه‌گرێت‪ .‬وه‌ک چۆن‬ ‫وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی بڕیتانیا (بالمیرستون)‬ ‫وتوویه‌تی‪( :‬فی السیاسة لیس لها صدیق‬ ‫دائم وال عدو دائم‪ ،‬بل مصالحها هی دائم ‌ة‬ ‫وأبدی ‌ة فقط‪).‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین س���ه‌ده‌ی بیسته‌م به‬ ‫‌سه‌ده‌ی رووداو ‌ه گه‌وره‌كان‪ ،‬یان سه‌ده‌ی‬

‫رووداو ‌ه ترسناكه‌كان ن��اس��راوه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫دوو جه‌نگی جیهانی‌و جه‌نگی ساردو چه‌ند‬ ‫شه‌ڕێكی‌تریشی تیادا رووداوه‌‪ .‬بۆی ‌ه کاری‬ ‫دیپلۆماسی له ‌نێو رووداوه‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا رۆڵ���ی ك���ارای ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ملمالنێی بێهێزو زلهێزه‌كان هه‌میش ‌ه‬ ‫به‌هێزه‌كان پاش سه‌ركه‌وتن مه‌رجه‌كانی‬ ‫خۆیان ده‌سه‌پێنن‪ ،‬له ‌دۆخی سه‌پاندیشدا‬ ‫دانوستان‌و گفتوگۆ ئه‌گه‌ر بشكرێت هیچ‬ ‫رۆڵێكی نابێت وه‌ک چۆن ل ‌ه دوای جه‌نگی‬ ‫جیهانی یه‌كه‌م‌و دروستبوونی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫گه‌النه‌و ‌ه ئه‌م حاڵه‌ت ‌ه بوونی هه‌بووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌میش دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪7‬ــ له ‌دروستبوونی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی ن���وێ ل��ه ‌ک���اری دیپلۆماسی‬ ‫ی كارنامه‌ی ئه‌م‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫رێكخراو ‌ه چه‌ند كۆت‌و به‌ندێكی داناو ‌ه له‬ ‫‌سه‌ر واڵتان‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت كێشه‌كانیان به‌رێگا‬ ‫چاره‌ی دیپلۆماسی چاره‌سه‌ر بكه‌ن كه‌متر‬ ‫په‌نا بۆ هێز ببرێت‪ .‬هه‌ر چه‌ند ‌ه ل ‌ه سه‌رتاو ‌ه‬ ‫ئه‌م رێكخراو ‌ه الوازب��وو ‌ه ب ‌ه هۆی جه‌نگی‬ ‫ساردو هه‌بوونی مافی ڤیتۆ ل ‌ه ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫ئاسایش‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ده‌یه‌ی كۆتایی سه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا گروتینێكی زیاتری به ‌خۆییه‌و ‌ه‬ ‫ب��ی��ن��ی‪ ،‬ب�� ‌ه ه���ۆی ك��ۆت��ای ه��ات��ن��ی جه‌نگی‬ ‫سارده‌وه‌‪.‬‬ ‫‪8‬ـ��ـ رێ��گ��اك��ان��ی ی��ه‌ك�لاك��ردن��ه‌وه‌ی كێشه‌‌و‬ ‫گ��رف��ت��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی زۆرن‌و ج��ی��اوازن‬ ‫ه��ه‌ر یه‌كه‌شیان بایه‌خ‌و گرنگیی تایبه‌تی‬ ‫خ��ۆی ه��ه‌ی�� ‌ه ب��ۆ چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی كێش ‌ه‬

‫‪41‬‬

‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا هه‌ڵبژاردنی‬ ‫باشترینیان ئ��ه‌و ‌ه گرنگترین شته‌‪ ,‬به‌اڵم‬ ‫باشترین رێگا بۆ چاره‌سه‌ری ئاشتییانه‌ی‬ ‫كێشه‌ی نێوده‌وڵه‌تی بریتیی ‌ه ل ‌ه رێگاكانی‬ ‫دیبلۆماسی‪ .‬ل ‌ه جیهانی نوێدا واڵت��ان ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی خ��ۆی��ان��دا‪ ،‬ب�� ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه کاری دیپلۆماسی ب ‌ه جۆرێك‬ ‫ل�� ‌ه ج��ۆره‌ك��ان بریتییه ‌ل�� ‌ه جێبه‌جێكردنی‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌‌و ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‌و‬ ‫ئامانجه‌نه‌ی‪ ،‬ك ‌ه واڵت��ان هه‌یانه‌‌و كار بۆ‬ ‫هێنانی دی ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ب ‌ه هه‌بوونی‬ ‫یاسای گشتی نێوده‌وڵه‌تی‌و رێكخراوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‪ ,‬زۆر ج���ار ب ‌ه‬ ‫ناچاری په‌نا بۆ چاره‌سه‌ری دیبلۆماسی‌و‬ ‫رێ��گ��ا چ���اره‌ی ئاشتییان ‌ه ده‌ب����ه‌ن‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی هێزێک هه‌ی ‌ه بتوانێت واڵتان ناچار‬ ‫بكات بۆ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه كێشه‌كانیان زیاتر‬ ‫ته‌شه‌ن ‌ه نه‌سێنێت‪ ،‬بۆی ‌ه هێز دیوێكی‌تری‬ ‫دیپلۆماسیی ‌ه وه‌ک چ��ۆن په‌ندێكی كۆن‬ ‫هه‌ی ‌ه ده‌ڵێت‪( :‬إن الدبلوماسی ‌ة دون قو ‌ة مثل‬ ‫الموسیقي دون اآلالت)‬

‫•ی����اری����ده‌ده‌ران����ی ت���وی���ژه‌ر ل��� ‌ه سكوڵی‬ ‫زانسته‌رامیارییه‌كانی چه‌مچه‌مال‪ /‬زانكۆی‬ ‫زانكۆی سلێمانی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ به‌كارهاتووه‌كان‪:‬‬ ‫(‪ )1‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬دبلۆمات‌و دبلۆماسی‪،‬‬ ‫چ‪ ،1‬چاپخانه‌ی تیشك‪15 ،2004 ،‬‬ ‫(‪ )2‬د‪ .‬غازی حسین صبارینی‪ ،‬دبلوماسی ‌ة‬ ‫معاصرة (دراس ‌ة قانونیة‌)‪ ،‬ط‪ ،2‬دار الثقافة‪،‬‬ ‫عمان‪ ،2009 ،‬ص‪11‬‬ ‫(‪ )3‬نفس المصدر السابق‪ ،‬ص‪12‬‬ ‫(‪ )4‬د‪ .‬علی حسین الشامي‪ ،‬الدبلوماسی ‌ة‬ ‫ــ نشأتها ــ وتطورها ــ وقواعدها نظام‬ ‫الحسنات‌و االمتیازات الدبلوماسیة‌‪ ،‬ط‪ ،3‬دار‬ ‫الثقافة‪ ،‬عمان‪،2007 ،‬ص‪35‬‬ ‫(‪ )5‬د‪ .‬غازی صبارینی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪13‬‬ ‫(‪ )6‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪20‬‬ ‫(‪ )7‬نفس المصدر السابق‪ ،‬ص‪56‬‬ ‫(‪ )8‬نفس المصدر السابق‪ ،‬ص‪57‬‬ ‫(‪)9‬م‪ .‬الیاس الطاهر‪ ،‬الدبلوماسیة‪ ،‬محاضر ‌ة‬ ‫ج��ام��ع��ة‌‪ ،‬م��رح��ل�� ‌ة ال��راب��ع��ة‌‪ ،‬ك��ل��ی��ة ال��ع��ل��وم‬ ‫السیاسية‌‪ ،‬جامعة‌ السلیمانیة‌‪ ،‬ص‪9‬‬ ‫(‪ )10‬د‪ .‬غازی صباریني‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪24‬‬ ‫(‪ )11‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪25‬‬ ‫(‪ )12‬د‪ .‬حنان خمیس‪ ،‬تاریخ الدبلوماسیة‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫مركز الشرق العربي‪ ،‬االربعا‌ء‪2004/12/8 ،‬‬ ‫‪Www. Asharq al alarabi.ourg.‬‬ ‫‪.uk/m-abhath-t-htm‬‬ ‫(‪ )13‬د‪ .‬غازی صبارینی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪69‬‬ ‫(‪ )14‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪71‬‬ ‫(‪ )15‬نفس المصدر السابق‪ ،‬ص‪69‬‬ ‫(‪ )16‬نفس المصدر السابق‪ ،‬ص‪71‬‬ ‫(‪ )17‬م‪ .‬الیاس گاهر‪ ،‬المصدر سابق‪ ،‬ص‪10‬‬ ‫(‪ )18‬دبلوماسیة والتاریخ الدبلوماسي‪/2 ،‬‬ ‫تشرینی پانی‪2009 /‬‬ ‫‪3nazh.com/vb/‬‬ ‫‪.Www‬‬ ‫‪30976=showthread.php?t‬‬ ‫(‪ )19‬نفس المصدر السابق‬ ‫(‪ )20‬نفس المصدر السابق‬ ‫(‪ )21‬م‪ .‬الیاس طاهر‪ ،‬المصدر سابق‪ ،‬ص‪10‬‬ ‫(‪ )22‬د‪ .‬غازی صباریني‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص ‪26‬‬ ‫(‪ )23‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪25‬‬ ‫(‪ )24‬دبلوماسیة‌ وسائل الخارجیة‌‪.‬‬ ‫‪www. Siiriouling.oyg/alabwcb/‬‬ ‫‪derasat07‬‬ ‫(‪ )25‬نفس المصدر السابق‬ ‫(‪ )26‬م‪ .‬الیاس طاهر مصدر السابق‪ ،‬ص‪11‬‬ ‫(‪ )27‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪75‬‬ ‫(‪ )28‬م‪ .‬الیاس طاهر‪ ،‬مصدر السابق‪ ،‬ص‪11‬‬ ‫(‪ )29‬دبلوماسی ‌ة وسائل الخاجیة‌‪ ،‬مصدر‬

‫السابق‬ ‫(‪ )30‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪77‬‬ ‫(‪ )31‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪25‬‬ ‫(‪ )32‬م‪ .‬ال��ی��اس ط��اه��ر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪15‬‬ ‫(‪ )33‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪80‬‬ ‫(‪ )34‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاو ‌ه پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪26‬‬ ‫(‪ )35‬م‪ .‬الیاس طاهر‪ ،‬المصدر سابق‪ ،‬ص‪16‬‬ ‫(‪ )36‬د‪ .‬علی حسین شامی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪81‬‬ ‫(‪ )37‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪26‬‬ ‫(‪ )38‬د‪ .‬محمد بدیر‪ ،‬العالقات الدبلوماسیة‬ ‫‌العربیة االسالمیة‌‪ /20 ،‬مارس‪2009/‬‬ ‫‪161/2p/www.parabic ic.com/sitc‬‬ ‫(‪ )39‬د‪ .‬غازی صبارینی‪ ،‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪33،32‬‬ ‫(‪ )40‬م‪ .‬الیاس طاهر‪ ،‬المصدر سابق‪ ،‬ص‪17‬‬ ‫(‪ )41‬د‪ .‬غازی صبارینی‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬ ‫ص‪34‬‬ ‫(‪ )42‬به‌هرۆز گه‌اڵڵی‪ ،‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪28‬‬ ‫(‪ )43‬ج‪ .‬ب‪ .‬ژی��ل‪ ،‬التاریخ الدبلوماسی‪،‬‬ ‫ترجمه‌‪ :‬د‪ .‬نوالدین ح��ازم‪ ،‬ر‪ ،1‬دار الفكر‪،‬‬ ‫ص‪105‬‬ ‫(‪ )44‬د‪ .‬ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د فه‌ره‌ج‪ :‬ده‌روازه‌یه‌ك‬

‫‪43‬‬

‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬چ‪( ،1‬سلێمانی‪:‬‬ ‫ده‌زگ��ای چاپ‌و په‌خشی حه‌مدی‪،)2009 ،‬‬ ‫ال‪.185‬‬ ‫(‪ )45‬م��ری��ه‌م ب��ی��ژه‌ن��ی‪ :‬دی��ب��ل��ۆم��اس��ه‌ت له‬ ‫‌گ��وزه‌ری مێژوودا‪ ،‬گۆڤاری سه‌رچاوه‌‪ ،‬ژ‬ ‫(‪( ،)4‬سلێمانی‪ :‬چاپخانه‌ی گه‌نج‪ ،‬نیسانی‬ ‫‪ ،)2010‬ال ‪.6‬‬ ‫هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ال ‪.6‬‬ ‫(‪ )46‬عوسمان علی وه‌یسی‪ :‬ده‌روازه‌یه‌ك‬ ‫بۆ یاسای گشتی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬چ‪( ، 1‬دهۆك‪:‬‬ ‫چاپخانه‌ی خانی‪ ،)2008 ،‬ال‪.146‬‬ ‫(‪ )47‬الدبلوماسی ‌ة لتسوی ‌ة المنازعات‬ ‫الدولية‪ :‬من االنترنت‬ ‫(‪h t t p : / / )2012.12.24‬‬ ‫‪pulpit.alwatanvoice.com/‬‬ ‫‪html.210134/24/09/2010/articles‬‬ ‫(‪ )48‬عوسمان علی وه‌یسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ال ‪.97‬‬ ‫(‪ )49‬خضیر یاسین خیر‪ :‬الوسائل السلمی ‌ة‬ ‫لتسویة ال��ن��زاع��ات ف��ی العالقات الدولیة‪،‬‬ ‫رسالة ماجستیر غیر منشورة‌‪ ،‬الجامع ‌ة‬ ‫المستنصریة‌‪ ،‬المعهد العالي للدراسات‬ ‫السیاسی ‌ة والدولیة‪ /‬قسم الدراسات الدولیة‌‪،‬‬ ‫‪ ،2004‬ص ‪.77‬‬ ‫(‪ )50‬المنازعات الدولی ‌ة والطرق الدبلوماسیة‬ ‫لتسویتها‪ :‬من االنترنت‬ ‫(‪h t t p : / / l i b - )2012.12.24‬‬ ‫‪diplomatic.blogspot.‬‬ ‫‪.8056 _blog-post /03 /2012 /com‬‬ ‫‪html‬‬

‫(‪ )51‬د‪ .‬رێبوار كریم‪ :‬وانه‌كانی سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬وتراوه‌ته‌و ‌ه ب ‌ه قۆناغی چواره‌م‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��ی زان��س��ت�� ‌ه رام��ی��اری��ه‌ك��ان‪ ،‬كۆلێجی‬ ‫زان��س��ت�� ‌ه رام���ی���اری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‪/‬‬ ‫چ��ه‌م��چ��ه‌م��اڵ‪ ،‬زان��ك��ۆی سلێمانی‪ ،‬ساڵی‬ ‫خوێندن‪.2011-2010:‬‬ ‫(‪ )52‬المنازعات الدولی ‌ة والطرق الدبلوماسیة‬ ‫لتسویتها‪ ،‬المصدر سابق‪.‬‬ ‫(‪ )53‬الدبلوماسی ‌ة لتسوی ‌ة المنازعات الدولية‪،‬‬ ‫المصدر سابق‪.‬‬ ‫(‪ )54‬المنازعات الدولیة والطرق الدبلوماسیة‬ ‫لتسویتها‪ ،‬المصدر سابق‪.‬‬ ‫(‪ )55‬خچیر یاسین خیر‪ :‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص ‪.105‬‬ ‫(‪ )56‬دان��ا عه‌لی صالح‪ ،‬وانه‌كانی یاسای‬ ‫گ��ش��ت��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬وت����راوه‌ت����ه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫خ��وێ��ن��دك��اران��ی ق��ۆن��اغ��ی دووه‌م����ی به‌شی‬ ‫زانست ‌ه رامیارییه‌كان‪ ،‬كۆلێجی زانست ‌ه‬ ‫رام���ی���اری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬زان��ك��ۆی‬ ‫سلێمانی‪.2010-2009 ،‬‬ ‫(‪ )57‬المنازعات الدولی ‌ة والطرق الدبلوماسیة‬ ‫لتسویتها‪ ،‬المصدر سابق‪.‬‬ ‫(‪ )58‬خضیر یاسین خیر‪ :‬المصدر سابق‪،‬‬ ‫ص‪.117‬‬ ‫(‪ )59‬د‪ .‬ثامر كامل الخزرجی‪ :‬العالقات‬ ‫السیاسیة ال��دول��ی��ة واستراتیجی ‌ة إدارة‬ ‫األزمات‪ ،‬ط‪( ،1‬عمان‪ :‬دار مجداالوی للنشر‬ ‫والتوزیع‪ ،)2005 ،‬ص‪.260‬‬ ‫(‪ )60‬د‪ .‬ئه‌نوه‌ر محه‌مه‌د فه‌ره‌ج‪ ،‬ال ‪.260‬‬ ‫(‪ )61‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ال ‪.260‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫(‪ )62‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ال ‪.261‬‬ ‫(‪ )63‬فرهاد جالل مصطفی‪ :‬األمن ومستقبل‬ ‫السیاسهة الدولیة‌‪ ،‬رسالة ماجستیر غیر‬ ‫منشورة‪ ،‬جامع ‌ه النهرین‪ ،‬السیاسة الدولیة‌‪،‬‬ ‫‪ ،2008‬ص ‪.172‬‬ ‫(‪ )64‬مارتن غریفیش وتیری اوك��االه��ان‪:‬‬ ‫المفاهیم األساسیة فی العالقات الدولیة‌‪،‬‬ ‫ط‪( ،1‬دبي‪ :‬مركز الخلیج لألبحاث‪،)2004 ،‬‬ ‫ص‪.205‬‬ ‫(‪ )65‬محمد ااڵخضر ك��رام‪ :‬قطع العالقات‬ ‫الدبلوماسية‌‪ ،‬رس��ال��ة ماجستیر‪ ،‬جامع ‌ة‬ ‫الجزائر‪ ،‬كلی ‌ة الحقوق‪ ،2004 ،‬ص‪.61‬‬

‫‪45‬‬

‫پاشەكشەی چەپی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‌و هەڵكشانی چەپی‬ ‫ئەمریكای التین‬

‫نووسینی‪ :‬له‌میا سه‌لیم سه‌عید‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬نه‌جمه‌دین فه‌قێ عه‌بدولاڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫پێشەكی‬ ‫كۆمەڵناسان دووپ��ات��ی��ان ك��ردۆت��ەوە‪ ،‬كە‬ ‫یەكێك لە نهێنییەكانی سەربەخۆبوون لە‬ ‫واڵتانی ئەمریكای التیندا بریتییە لەوەی‬ ‫خەڵكی ناوچەكە هەمیشە بەرپرسایەتیی‬ ‫دواكەوتنی واڵتەكەیان خستۆته ئەستۆی‬ ‫واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا‌‪ ،‬بەاڵم وردە‬ ‫وردە گۆڕانكارییەكی راستەقینەی دەروونی‬ ‫رووی��دا‌وه‌و خەڵك‌و سیاستوانانیش لەوە‬ ‫تێگەیشتوون‪ ،‬ک��ه گ��ۆڕان��ك��اری مەحاڵە‬ ‫رووب����دات ئ��ەگ��ەر ل��ە نێو خ���ۆوه خۆیان‬ ‫نەگۆڕن‪ .‬بەو جۆرە‪ ،‬دوژمنێك‪ ،‬كە پێویسته‬ ‫رووب��ەڕووی ببنەوە‪ ،‬چیتر بریتی نەبووه‬ ‫لە واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە تەنها‪،‬‬ ‫ت رووبەڕووی ئەم دیاردانە‌ش‬ ‫بەڵكو دەبێ ‌‬ ‫ببنه‌وه‪ ،‬که وه‌ک الی خوارەوه‌ن‪ :‬هەژاری‪،‬‬ ‫دواك���ەوت���ووی���ی‪ ،‬رژێ���م���ە گ��ەن��دەڵ��ەك��ان‪،‬‬ ‫داسەپاندنی هەڵبژاردنی نادیموكراسییانەی‬ ‫نائازاد‌و نابێگەرد‪.‬‬ ‫ل��ە ده‌ره‌ن��ج��ام��ی ئ���ە‌م ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەدا‪،‬‬ ‫زۆرب����ەی پ��ارت��ەك��ان گ��وت��اری سیاسیی‬ ‫خ���ۆی���ان گ����ۆڕی����وه‌و چ��ی��ت��ر رەخ���ن���ەی���ان‬ ‫ئ���اڕاس���ت���ەی ئ��ی��م��پ��ری��ال��ی��زم��ی ئ��ەم��ری��ك��ی‬ ‫نەكردووه‌‪ ،‬به‌ڵکو زیاتر جەختیان لە سەر‬ ‫نیشاندانی دی����ارده‌ی راده‌ی گەندەڵییی‬ ‫رژێ��م��ە ف��ەرم��ان��ڕەواك��ان��ی��ان ك�����ردەووە‪.‬‬ ‫توێژی رۆشنبیران رۆڵ��ی سەرەكییان لە‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ەوەی بەهاو تێزەكانی گۆڕانی‬ ‫نێوخۆییدا گ��ێ��ڕاوه‪ .‬لەبەر ئ��ەوە دەبینین‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ان ه��ێ��زە‬ ‫چەپەكانیان گەیاندۆته دەسەاڵت‌و هه‌نووکه‬ ‫له سه‌دا هه‌شتای واڵتانی كیشوەری التینی‬ ‫لە الیەن هێزە چەپەكانەوە فەرمانڕەوایی‬ ‫دەكرێن‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‪ ،‬سەرەڕای ئەوەی‬ ‫هێزە چەپگەرا خۆماڵییەكانی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاست تا راده‌ی��ه‌ک گیرۆدەی هەمان‬ ‫ئەو گیروگرفتانەی چەپی ئەمریكای التینن‪،‬‬ ‫بەاڵم بە بڕوای ئێمە چەپی خۆماڵی ئیرادەی‬ ‫لە دەست داوە‌و چۆتە ژێر باری ئەو كۆسپە‬ ‫ن��ێ��وخ��ۆی��ی‌و دەرەك��ی��ی��ان��ەی ن��اوچ��ەك��ەی��ان‬ ‫تەنیوە؛ ئەو كۆسپ‌و تەگەرانەش رێگایان‬ ‫ێ بكاتەوەو گەشە‬ ‫لێ گ��رت��ووە خ��ۆی ن��و ‌‬ ‫بكا‌ت‌و دەسەاڵت بە دەستەوە بگرێت‪ ،‬بەو‬ ‫جۆرەی چەپی التینی ئەنجامی داوە‪.‬‬ ‫ئەم وت��ارەی ئێمەش هەوڵئەدات وەاڵمی‬ ‫پرسیارێكی بنەڕەتی ب��دات��ەوە‪ ،‬که ئاخۆ‬ ‫هۆكارەكانی پاشەكشەی چەپی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاست‌و هەڵكشانی چەپی التینی چین؟‬ ‫چەمكی چەپڕەوی‬ ‫چەپڕەوی وەك زاراوە بریتییە لە رەوتێكی‬ ‫فیكری‌و سیاسی‪ ،‬كە دەشێت ل��ە نێوان‬ ‫ئ��ەم ت��ەوژم��ە سیاسییانەدا بێت‌و بچێت‪:‬‬ ‫لیبرالیزم‪ ،‬سۆسیالیزم‪ ،‬كۆمۆنیزم‪ ،‬سۆسیال‬ ‫دیموكراتیزم‌و لیبراڵ سۆسیالیزم‪.‬‬ ‫بنەچەی زاراوەكە دەگەڕێتەوە بۆ شۆڕشی‬ ‫ف��ەڕەن��س��ی‪ ،‬كاتێك ن��وێ��ن��ەرە لیبراڵەكان‬ ‫نوێنەرایەتیی چینی كرێكاریان ك��ردووه‪،‬‬

‫‪47‬‬

‫ل��ە الی چەپی (پ��اش��ا لویسی شانزەیەم)‬ ‫دانیشتوون‌و نوێنەرانی شازادەكان‌و پیاوانی‬ ‫ئایینیش لە الی راستییەوە دانیشتوون‪،‬‬ ‫ئەویش لەو كۆبوونەوە بەناوبانگەدا‪ ،‬كە‬ ‫زنجیرەیەك پشێوی‌و هاتنە‌مەیدانی گەلی‬ ‫لێكەوتۆتەوە بۆ بەدیهێنانی داخوازییەكان‌و‬ ‫لە ساڵی ‪1789‬دا بە شۆڕشی فەڕەنسی‬ ‫كۆتایی هاتووه‪)1(.‬‬ ‫ئیتر لەو رۆژەوە دەربڕینێكی تازەی سیاسی‬ ‫هاتۆته ئاراوە‪ ،‬كە چەپڕەو بڕوای بەو واقیعە‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬كە هە‌ببوه‪ ،‬دژی پارێزگاریكردنی‬ ‫ئەو واقیعە بووه‌و ویستوویه‌تی بیگۆڕێت‪،‬‬ ‫ئەوه‌ش بە پێچەوانەی راستڕەوەكان بووه‪،‬‬ ‫كە بڕوایان بە گۆڕین نه‌بووه‌و ویستوویانه‬ ‫پارێزگاری لە هەل‌و مەرجی بارو دۆخی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌مه‌ی خۆیان بكەن‪ .‬ئیدی بەو جۆرە‬ ‫چەپڕەو بووه بە پێشكەوتنخواز‪ ،‬راستڕه‌و‬ ‫ب��ووه بە كۆنەپەرست‌و به كۆنەپارێزیش‬ ‫ناوزەدكراوه‪.‬‬ ‫لەو سەردەمەدا جیاوازیی بنەڕەتی لە نێوان‬ ‫چ��ەپ��ڕەوی‌و راس��ت��ڕەوی��دا خ��ۆی له خۆیدا‬ ‫لە جیاوازی نێوان فەرمانڕەوایی رەهاو‬ ‫فەرمانڕەوایی گەلیدا بینیوه‌ته‌وه‪ .‬پاشان‬ ‫واكەوتۆتەوە‪ ،‬كە سەرمایەداریی (كاپیتالیزم)‬ ‫وەك رێبازێكی ئ��اب��ووری��ی ده‌رک��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫که له بەرژەوەندیی راستڕەوه‌کاندا بێت‪.‬‬ ‫هاوبەشییی (سۆسیالیزم) وەك رێبازێكی‬ ‫ئ����اب����ووری دەرک����ه‌وێ����ت ب���ۆ پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫بەرژەوەندییەكانی چە‌پ‪)2(.‬‬ ‫كەوابوو چەپڕەوی لە رۆژئ��اوادا بووه به‬

‫ئاماژ ‌ە بۆ سۆسیالیزم‪ ،‬واته (هاوبەشایەتی)‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا سۆسیال دی��م��ۆك��رات��ی��زم‪ ،‬وات��ه‬ ‫(هاوبەشایەتی دیموكراتی)‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ل��ە سیستمە كۆمۆنیستییەكاندا‬ ‫چەپڕەوی بۆته ئاماژە بۆ ئەو بزووتنەوانەی‪،‬‬ ‫که پابەندی سەنتراڵیزمی حیزبی نه‌بن‌و‬ ‫داوای دیموكراتی بكەن‪.‬‬ ‫ه����ەروەه����ا ل���ە ن����او چ��ەپ��ڕەوەك��ان��ی��ش��دا‬ ‫مشتومڕ ک��ه‌وت��ۆت��ه‌وه ل��ە ب���ارەی گواتای‬ ‫چەپڕەوی‪ ،‬که هەندێكیان زۆر بە توندی‬ ‫ه���ە‌ر پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی��ان ب��ە م��ارك��س��ی��زم‌و‬ ‫ك��ۆم��ۆن��ی��زم��ەوە رەد ک���ردۆت���ه‌وه‪ .‬كەچی‬ ‫هەندێكی‌تریان وای بۆ چوون‪ ،‬که چەپڕەوی‬ ‫راستەقینە ده‌ب��ێ��ت ئ��ه‌و ک��ه‌س�� ‌ه ب��ێ��ت‪ ،‬که‬ ‫كۆمۆنیس بێت‌و سۆسیالیست بێت‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە زۆرب���ەی واڵت��ان��ی رۆژه��ەاڵت��ی ناویندا‬ ‫چه‌مکی چ��ەپ��ڕەوای��ەت��ی وه‌ک زاراو ‌ه بە‬ ‫هاوواتای (سیکۆالریزم)‪ ،‬واته جیهانخوازی‬ ‫بەكار بێت‪.‬‬ ‫زۆر كەس سیستمی كۆمۆنیستی لە یەكێتی‬ ‫سۆڤێتی جاراندا‪ ،‬هەروەها واڵتی چین لە‬ ‫ماوەی فەرمانڕەوایی ماو تسی تۆنگ‌دا بە‬ ‫سیستمی چەپڕەو لە قەڵەم دەدەن‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫واقیعدا جیاوازیی زۆر لە نێوان كۆمۆنیزم‌و‬ ‫بزووتنەوە چەپگەراكانی‌تردا هه‌یه‪ .‬زۆربەی‬ ‫چەپڕەوەكان هەموو جۆرە پەیوەندییەك بە ‬ ‫كۆمۆنیزمەوە رەتدەكەنەوە‪ ،‬ئەویش بە هۆی‬ ‫مۆركی تۆتالیتاریزمانەی ئەو رژێمانەی لە‬ ‫یەكێتیی سۆڤێت‌و چیندا هەبوون‪.‬‬ ‫ک��ۆم��ۆن��ی��زم ب���ە گ���وت���ەی ك����ارل پ��ۆپ��ەر‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫پێویسته وەك حاڵەتێكی تایبەت ته‌ماشا‬ ‫ب��ك��رێ��ت‌‌و ب��ە ج��ی��ا ل��ە س��ی��اس��ەت��م��ەداری‬ ‫چەپڕەو شرۆڤە بكرێت‪ .‬تەنانەت لە نێو‬ ‫كۆمۆنیستەكانیشدا زۆر ك��ەس‌و الی��ەن‬ ‫بوونیان هه‌بووه‪ ،‬که بڕوایان وا بووه‪ ،‬که‬ ‫سیاسەتی سەركوتگەرانەی تۆتالیتاریستی‬ ‫ه��ی��چ پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ب��ە ك��ۆم��ۆن��ی��زم��ەوە‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬چونكە ئەو سیاسەتە زادەی بیر‌و‬ ‫بۆچوونەكانی ستالین ب��ووه كاتێك‪ ،‬كە‬ ‫لیۆن تڕۆتسكی ئەو بیرو باوەڕەی بە الدان‬ ‫لە كۆمۆنیزم ناوزەد كردووه‪.‬‬ ‫ب��ە دەرب��ڕی��ن��ێ��ك��ی زۆر ك����ورت‪ ،‬چ��ەپ��ڕەو‬ ‫بریتییە لەو توێژە چینایەتییانەی كۆمەڵگا‪،‬‬ ‫كە بەرژەوەندییەكانیان ئەوە دەخوازێت‬ ‫كۆمەڵگا لە رووی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەوە بگۆڕدرێت بۆ ئاستی بااڵترو‬ ‫پێشكەوتووتر‪ ،‬ئ���ەوه‌ش ب��ە پێچەوانەی‬ ‫توێژی راس��ت��ڕەوان‪ ،‬كە بەرژەوەندییان‬ ‫ێ گۆڕان‬ ‫ئەوە بخوازێت‪ ،‬که كۆمەڵ بە ب ‌‬ ‫بێت‌و هەر وەك خۆی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لە الیەكیه‌ترەوە هەندێك هەن بڕوایان وایە‪،‬‬ ‫كە چەپڕەو بریتییە لە سۆسیال دیموكراتی‬ ‫ع��ەل��م��ان��ی‪ ،‬ك���ە دژی س���ەرم���ای���ەداری���ی‬ ‫جیهانی بێت‪ ،‬ه��ەروەه��ا دژی نموونەی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری��ی لیبرالی بێت‪ ،‬ی��ان دژی‬ ‫پرۆژەی زایۆنیزم بێت‪.‬‬

‫قەیرانی چەپڕەوی لە رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا‬ ‫قۆناغی سەرهەڵدانی چەپڕەوی لە رووی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ەوە ل��ە رۆژه��ه‌اڵت��ی نێوه‌ڕاست‬ ‫بە تەنگژەوە دەستی پێكردووە‪ .‬کرۆکی‬ ‫ئەو تەنگژە‌و قەیرانە بریتییە لە نامۆیی‬ ‫هزری چەپڕەوانە‌ی ماركسیزم ــ لێنینیزم‬ ‫ل��ەو كۆمەڵگایەی دەوری داوە‪ .‬ئ��ەوەی‬ ‫گرفتەكەی ئاڵۆزتر ك���ردووە‪ ،‬ئ��ەو رەوت��ە‬ ‫چەپە سەركەوتووه نەبووه لە عەرەباندنی‬ ‫ئەو بیره‪ ،‬كە تەنها لە نێو دەستەبژێرێكی‬ ‫س��ی��اس��ی��دا پ��ەن��گ��ی خ������واردووه‪ .‬ئ���ەوه‌ش‬ ‫دەستەبژێرێك ب��ووه‪ ،‬كە شكستی هێناوه‬ ‫لە دركپێكردنی تایبەتمەندییە كەلتووری‌و‬ ‫ئاینییەكانی كۆمەڵگاكەی‪ .‬لە دەرەنجامدا‬ ‫شكستی هێناوه‌و ل��ە گ��واس��ت��ن��ەوەی ئەو‬ ‫چ��ه‌ش��ن��ه ب��ی��ره س��ی��اس��ی��ی��ە‌دا ل���ە دۆخ���ی‬ ‫ناهه‌ستپێکراوه‌وه بۆ دۆخی هه‌ستپێکراو‪ ،‬تا‬ ‫بەو جۆرە جەماوەر لە دەوری كۆبێته‌وه‌و‬ ‫تێزەكانی پەسەند بكات‪.‬‬ ‫ئێمە هەوڵئەدەین م��ێ��ژووی پەیدابوونی‬ ‫بزووتنەوەی چەپی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬ ‫بۆ چەند قۆناغێك دابەشبكەین‪ ،‬که ئەویش‬ ‫ل��ە پ��ەی��وەس��ت��ه ب��ە گ��ۆڕان��ك��اری��ی وێستگە‬ ‫گرنگەكانی مێژووی نزیكمان‪ .‬ئەو چه‌ند‬ ‫قۆناغه ئەمانەن‪:‬‬ ‫قۆناغی یەكەم‪ :‬پەیوەندیی نێوان چەپی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‪ ،‬كە بە دیاریكراوی‬ ‫بریتی بوو‪ ،‬لە كۆمۆنیزم لە گەڵ یەكێتیی‬

‫‪49‬‬

‫سۆڤێتدا ل��ە س��ەر ب��ن��اغ��ەی پاشكۆیەتی‬ ‫تەواوی ئایدۆلۆجی‌و سیاسی دام��ەزرا‌وه‌‪،‬‬ ‫ك���ە پ��ش��ت��ی ب���ە گ��واس��ت��ن��ەوە ب��ه‌س��ت��ووه‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش توانای ئەو چەپەی پەكخستووه‬ ‫لە داهێنانی هۆشیارییەكی گونجاو لە گەڵ‬ ‫ج��وواڵن��دن��ەوەی داک���ه‌وت ل��ەم واڵت��ان��ەدا‪.‬‬ ‫ئەویش لە كاتێكدا بووە‪ ،‬كە ناوچەكە دوو‬ ‫رووداوی كاریگەری بە خۆیەوە بینیوه‪.‬‬ ‫یەكەمیان‪ :‬رێكەوتننامەی سایكس ــ بیكۆ‬ ‫ساڵی ‪ ،1916‬كە نیشتمانی دابەشكردووه بۆ‬ ‫چەندین واڵتۆچكە‪ .‬دووەمیان‪ ،‬بەڵێننا‪،‬مه‌ی‬ ‫بلفۆر بوو لە ‪1917‬دا‪ ،‬كە بووە به مایەی‬ ‫دام��ەزران��دن��ی نیشتمانێكی نەتەوەیی بۆ‬ ‫جوولەكە لە خاکی فەلەستین‪ .‬ئەوە لە ساڵی‬ ‫‪1947‬دا جێبەجێكرا‪ .‬لەم دوو رووداوەدا‬ ‫چ��ەپ��ەك��ان رووب�������ەرووی دوو كەیسی‬ ‫بنەڕەتی بوونە‌ته‌وە‪ :‬یەكێتی‌و مەسەلەی‬ ‫نەتەوایەتی لە الیەكەوە‪ .‬لە الیەكی‌تریشەوە‬ ‫بڕیاری دابەشكردنی فەلەستین‪ .‬بەو جۆرە‬ ‫جەخت لە سەر گرنگیی هەرێمانی لە سەر‬ ‫بناغەی دەوڵەتۆچكەكاندا كراوه‌‪ .‬مەسەلەی‬ ‫نەتەوایەتیش وەك مەسەلەیەكی دەرەكی‬ ‫چ��اوی لێ ك��راوه‪ ،‬كە هیچ پەیوەندییەكی‬ ‫ب���ەرەوش���ی ن��ێ��وخ��ۆی��ی ئ���ەو واڵت���ان���ەوە‬ ‫نەبێت‪ .‬ماركسییەكان‌و کۆمۆنیسته‌کان‬ ‫ب��وون بە قوربانیی ناتوانایی خۆیان لە‬ ‫گونجاندنی ناسیۆنالیزم‌و پاتریۆتیزم‪،‬‬ ‫وات��ه ه��اوواڵت��گ��رای��ی‌و ئینترناسیۆنالیزم‪.‬‬ ‫ئ��ی��دی س��ی��اس��ەت��ی ه��ەڵ��ە ب���ەرام���ب���ەر بە‬ ‫چه‌مکه نیشتمانی‌و ناسیۆنالیستییەكان‬

‫سەریهەڵداوه‌و ئینترناسیۆنالیزم بە سەر‬ ‫ناسیۆنالیزمدا س��ەرخ��راوه‪ .‬ئەمەش بۆته‬ ‫ێ‬ ‫مایەی سەرهەڵدانی ج��ی��اوازی‌و ملمالن ‌‬ ‫لە نێوان چەپەكان‌و هێزە ناسیۆنالیستییە‬ ‫ـ��ـ ع��ەرەب��ی‌و ك���وردی‌و ن��ەت��ەوەك��ان��ی‌ت��ردا‪.‬‬ ‫ئ�����ەوه‌ش ل���ە ج��ێ��گ��ای ی��ەك��خ��س��ت��ن��ی��ان بۆ‬ ‫رووب��ەرووب��وون��ەوەی هێزە كۆڵۆنیالییە‬ ‫كۆن‌و تازەكان‪.‬‬ ‫قۆناغی دووەم‪ :‬ل��ەم قۆناغەدا ناوچەكە‬ ‫ك���ەوت���ۆت���ه ژێ�����ر ب������اری ش��ك��س��ت��ەك��ەی‬ ‫ح��وزەی��ران��ی س��اڵ��ی ‪ ،1967‬ك��ە ل��ە سەر‬ ‫ئاستی نەتەوەی عەرەبی‌و حكومەتەكان‌و‬ ‫گەالن‌و رێكخراوەكاندا ناوچەكەی تووشی‬ ‫ه���ەژان ك���ردووه‪ .‬یەكێك ل��ە ئاكامەكانی‬ ‫ئەوە بووه رەوتێكی چەپگەرایی ماركسی‬ ‫ناسیۆنالیستی ه��ات��ۆت��ه ئ�����اراوە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫سەرەڕای ئەو دەستكەوتانەی ئەو رەوتە‬ ‫بە دەستی هێناون‪ ،‬بەاڵم كاریگەرییەكانی‬ ‫سنوورداربوون‪.‬‬ ‫قۆناغی سێیەم‪ :‬لەم قۆناغەدا كە یەكێتی‬ ‫شۆڤێت هەرەسی هێنا‌و جەنگی دووەمی‬ ‫ك��ەن��داو رووی����داو ك��ۆن��گ��رەی م��ەدری��د(ب��ۆ‬ ‫ئاشتی ئیسرائیل – فەلەستین ئەنجام درا‪،‬‬ ‫ق��ەی��ران��ی چ��ەپ��ڕەوی قووڵتر ب���ۆوە‌و لەو‬ ‫قۆناغەدا چەپڕەوی بووە پاشكۆو زەلیلی‬ ‫ب��ڕی��اری فەرمیی رۆژئ��اوای��ی! گرنگترین‬ ‫دەرەنجامەكانی ئ��ەو قەیرانە بریتی بوو‬ ‫ل��ە پ��اش��ەك��ش��ەی ه��ێ��زە چ���ەپ���ڕەوەك���ان‌و‬ ‫پووكانەوەی رۆڵیان ت���اڕادەی بێتوانایی‬ ‫لەئەنجامدانی ئ��ەرك��ی م��ێ��ژووی��ی خ��ۆی‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫ئ��ەم��ەش ب���ووە م��ای��ەی ئ���ەوەی ئیسالمی‬ ‫سیاسی ئەو بۆشاییە سیاسیەی ناوچەكە‬ ‫پڕبكاتەوە‪.‬‬ ‫لەبەر رۆشنایی ئ��ەوەی گ��وت��را‪ ،‬قەیرانی‬ ‫چ��ەپ��ڕەوی دی��اردەی��ەك��ی داب���ڕاو ن��ەب��ووە‪،‬‬ ‫هەروەها كاتیی نەبووە‪ ،‬بەڵكو زۆر لەوە‬ ‫زی��ات��ر ب���ووەو چ��ەپ��ڕەوی رووب����ەڕووی‬ ‫مەترسییی راستەقینە كردۆتەوە‪‌،‬و بەرۆكی‬ ‫ه��ەم��وو ب��وون��ی ئ��ەو رەوت���ە سیاسییە‌و‬ ‫توانای بەردەوامبوونی گرتووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫ئەگەر هەر بەم رێبازەی ئێستای بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە چەپڕەوی التینیی واتای‬ ‫گەڕانەوە نییە بۆ شێوازی ماركسیستی‪،‬‬ ‫یان سۆسیالیزمێكی تایبەت‪ .‬سەركردایەتییە‬ ‫ت���ازەك���ان ل���ە ب����ەرازی����ل‌و ئ��ەرج��ەن��ت��ی��ن‌و‬ ‫ڤەنزوێلال‌و چیلی‌و بۆلیڤیا‌و واڵتانی‌تر‪،‬‬ ‫كۆمەڵە دروشمێكی چەپخوازانەی ئاشكرا‬ ‫ب��ەرزدەك��ەن��ەوە لەچەشنی دادپ��ەروەری��ی‬ ‫كۆمەالیەتی‌و سیستمی دیموكراتی گەلیی‪،‬‬ ‫ئەویش بەبەكارهێنانی رێگای جۆراوجۆر‪،‬‬ ‫كە نزیكترن لە شێوازەكانی تێكۆشانی‬ ‫حیزبە سۆسیال دیموكراتەكان‪ ،‬لەگەڵ‬ ‫بڕێك لە براگماتیزمی سیاسی وەك هەوڵێك‬ ‫بۆ بەدیهێنانی دادپەروەریی كۆمەاڵیەتی لە‬ ‫رێگای مامەڵەی ئەرێنی لەگەڵ راستییە‬ ‫هاوچەرخەكانی كۆمەڵگای نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫ئ��ەم سەركردایەتیانە زۆر بەبایەخەوە‬ ‫دەڕوان��ن��ە پ��رۆس��ەی دیموكراسی‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ���ەوە ب��ەرن��ام��ەی ئەڵتەرناتیڤی خ��ۆی��ان‬ ‫دەخ����ەن����ەروو ل��ە ب��ەرام��ب��ەر سیاسەتی‬

‫گ��ون��ج��ان��دن ك������ەدام‌و دەزگ�����ا دارای�����ی‌و‬ ‫ئابووری‌و بازرگانییە نێودەوڵەتییەكان بە‬ ‫مەرجەكانی خۆیان دایان دەسەپێنن‪ .‬كەوا‬ ‫بوو ئەو سەركردایەتیانە الیەنگریی خۆیان‬ ‫ب��ۆ ه����ەژاران رادەگ��ەی��ەن��ن‌و گلۆباڵیزمی‬ ‫ستەمگەر رەت دەكەنەوە‌و رەخنەی زۆر‬ ‫ئاڕاستەی سیاسەتەكانی ئەمریكا دەكەن‪.‬‬ ‫هۆیەكانی پاشەكشەی چەپڕەوی‬ ‫رۆژهه‌اڵت نێوه‌ڕاست‬ ‫ئەوانەی مزگێنی پاشەكشەی چەپڕەوی‬ ‫ئ���ەدەن‪ ،‬وات���ە ح��زب��ە كۆمۆنیستییەكان‌و‬ ‫ێ پ��ێ��دراوەوە‬ ‫حیزبە نەتەوەییەكان لە س ‌‬ ‫دەستپێدەكەن بۆ سەلماندنی بۆچوونەكەیان‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬ئەو رەوش��ە توندەی پاشەكشەو‬ ‫پەرت بوون‪ ،‬كە چەپخوازەكانی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاست هەموو شوێنەكاندا تێیكەوتوون‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە وای���ك���ردووە ه��ەم��وو ه��ەوڵ��ەك��ان��ی‬ ‫رزگاركردن‌و بیناكردنەوە شكست بهێنن‪،‬‬ ‫كە تاكو ئێستا دراون‌و ن��ەت��وان��راوە ئەو‬ ‫چوستی‌و چاالكییە بۆ ئەو رەوتە فیكری‌و‬ ‫سیاسییە بگێڕێتەوە‪ ،‬كە لە شەستەكان‌و‬ ‫حەفتاكانی س��ەدەی راب���وردوودا لێوانلێو‬ ‫بوو لە پێشكەوتن‌و زیندوێتی‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬پ��ێ��دراوێ��ك��ی ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫ئەویش بە سەلماندنی ئ��ەوەی گرنگترین‬ ‫سیناریۆ ئابوورییە پێشبینی ك��راوەك��ان‬ ‫لە الی��ەن م��ارك��س‌ەوە‪ ،‬ب��ەدی نەهاتن‌و لە‬ ‫ب���ەردەم توانایی س��ەرم��ای��ەداری��دا بۆ خۆ‬

‫‪51‬‬

‫نوێكردنەوە‌و دەربازبوون لە قەیرانەكان‬ ‫ه���ەرەس���ی���ان ه��ێ��ن��ا‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل���ە م���اوەی‬ ‫دوای هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤێتەوە‬ ‫سەرمایەداری توانی لە سەر پەلكێشانی‬ ‫خێرا كاربكات‌و ئەو بۆشاییە ئابووری‌و‬ ‫سیاسی‌و جوگرافیانە پڕ بكاتەوە‪ ،‬كە بە‬ ‫دوای ئەو هەرەسهێنانەدا هاتبوونە ئاراوە‪.‬‬ ‫ئەو رەوش��ەی سەرمایەداری كاریگەری‬ ‫قووڵی هەبوو بە س��ەر ئاستی جووڵەی‬ ‫هێزەكانی چەپدا‪ ،‬ئەوە سەرەڕایی تاكتیكی‬ ‫نوێی سەرمایەداریی لە دوای تەقینەوەكانی‬ ‫‪11‬ی سێپتەمبەری ‪ ،2001‬كە زۆر خێرا‬ ‫رووی ل���ەوە ك��رد سیستمێكی یاسایی‬ ‫داس��ەپ��ێ��ن��ێ��ت‌و ه���ە‌ر ك��ارێ��ك ب��ۆ گۆڕینی‬ ‫سیستمی چەوساندنەوەی سەرمایەداری‬ ‫ت‬ ‫بە تیرۆر لێكبداتەوە‪ ،‬كە بكەرەكانی دەبێ ‌‬ ‫زیندانی بكرێن‪ ،‬یان بگیرێن‪ ،‬یان قەدەغە‬ ‫بكرێن‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بەرینبوونی دیاردەی هەڵگەڕانەوەی‬ ‫تاكەكی‌و بە كۆمەڵ‪ ،‬كە پتر لە بیست ساڵە‬ ‫لە نێوەندە چەپەكاندا بەدی دەكرێت‌‪.‬‬ ‫ب���ەو پ��ێ��ی��ەی دەب��ی��ن��ی��ن ب��ەش��ێ��ك ل��ە هێزە‬ ‫چ��ەپ��ڕەوەك��ان رووی���ان ك��ردە لیبرالیزم‪.‬‬ ‫بەشێكی‌تریان چوونە ری��زی دەزگاكانی‬ ‫كۆمەڵگەی مەدەنییەوە‪ .‬بەشی سێیەمیان‬ ‫هەر لە قاوغی ستالینیزمی تەقلیدیدا پەنگیان‬ ‫خ��وارد‪ .‬بەشی چوارەمیان دژی ئەمریكا‬ ‫وەستانەوە لە داگیركردنی عیراقدا‪ .‬بەشی‬ ‫پێنجەمیش بەشداریی لە زەمینەسازیدا كرد‬ ‫بۆ داگیركردنی عیراق لە الیەن ئەمریكاوە‪،‬‬

‫تەنانەت پاڵپشتیی ئەمریكایان كرد‌و چوونە‬ ‫خزمەتیەوە‪ ،‬ئەویش بە پێی گوتەی یەكێك‬ ‫لە كادیرە شیوعییەكان لە كتێبێكی خۆیدا بە‬ ‫ناونیشانی (چەپ‌و داگیركردن‌و هەڵگەڕاوە‬ ‫تازەكان)‪ ،‬كە تایبەتە بە پ��ەردە هەڵماڵین‬ ‫لە سەرو بەرپەرچدا نەوەی پاساوەكانی‬ ‫داگیركەران‌و هاوكارەكانی داگیركەردا‪،‬‬ ‫بە تایبەتیش ئەوانەی پێشووتر لە ریزی‬ ‫خەباتی نیشتمانیدا ب��وون‪ ،‬كە مەبەستی‬ ‫سەرەكی لەوێدا سەركردایەتی‌و كادیرانی‬ ‫حیزبی شیوعیی عیراقی‌یە‪.‬‬ ‫لەوێدا ئاماژە بۆ ئەوە كراوە تەنها شەش‬ ‫الیەنی شیوعیی ناوچەكە لە دژی هێرشی‬ ‫ئەمریكی بوونە بۆ سەر عیراق‪ ،‬ئەوانیش‬ ‫بریتین لە‪ :‬حیزبی شیوعیی سوری‪ ،‬حیزبی‬ ‫ك��ارگ��ەران��ی ئ��ۆردون��ی‪ ،‬حیزبی شیوعیی‬ ‫فەلەستینی‪ ،‬ماركسیسته ـ��ـ لێنینیستە‬ ‫لوبنانییەكان‪ ،‬حیزبی شیوعی میسری‪،‬‬ ‫الوان����ی شیوعیی ل��وب��ن��ان��ی‪ .‬ئ���ەو الی��ەن��ە‬ ‫چ��ەپ��ڕەوان��ە یاداشتنامەیەكی ك��راوەی��ان‬ ‫ئاراستەی خیزبی شیوعیی عیراقی كرد‪،‬‬ ‫ك��ە ت��ی��ای��دا ه���ات���ووە‪ ...( :‬هەرەسهێنانی‬ ‫یەكێتیی سۆڤێت بووە مایەی ئاشكرابوونی‬ ‫ئ��ەو گەندەڵییە ب�ڵ�اوەی نێو زۆرێ���ك لە‬ ‫س��ەرك��ردای��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی حیزبە شیوعییە‬ ‫عەرەبییەكان‪ ،‬كە بە تایبەتی لە سەختترین‬ ‫كاتەكاندا لە پرنسیپەكانی ماركسیزم ــ‬ ‫لێنینیزم هەڵگەڕانەوە)(‪.)3‬‬ ‫ێ پێدراوە هەرچەندە بەهێز‌و بەڵگە‬ ‫ئەو س ‌‬ ‫نەویست بن‪ ،‬بەاڵم بەس نین بۆ حوكمدانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫كۆتایی ب��ە م��ەرگ��ی چ��ەپ‪ ،‬چونكە بەڵگە‬ ‫پێچەوانەكان ئەوە دەسەلمێنن‪ .‬بەو جۆرە‪،‬‬ ‫گەرانەوەی بەهێزی چەپڕەوی بۆ گۆڕەپانی‬ ‫سیاسی لە زۆرب���ەی واڵت��ان��ی ئەمریكای‬ ‫التیندا ئاماژەیەكی روون��ە‪ ،‬كە شێوازی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری نەیتوانیوە بەشێوەیەكی‬ ‫ك��ۆت��ای��ی ك��ێ��ش��ەك��ان ل���ە ب���ەرژەوەن���دی���ی‬ ‫خۆیدا یەكالبكاتەوە‪ ،‬هەروەتر نەیتوانیوە‬ ‫پێداویستییەكانی ئەو توێژە كۆمەاڵیەتییانە‬ ‫دابین بكات‪ ،‬كە زەرەرم��ەن��دی سیاسەتە‬ ‫داس���ەپ���ێ���ن���راوەك���ان���ی س��ن��دوق��ی دراوی‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‌و رێ��ك��خ��راوی ب��ازرگ��ان��ی��ی‬ ‫نێودەوڵەتین‪ ،‬هەروەها جوواڵنەوەكانی دژ‬ ‫بە جیهانگیریی زۆرب��ەی واڵتانی جیهانی‬ ‫گ��رت��ۆت��ەوە‪ ،‬ب��ە تایبەتی رۆژئ��اوای��ی��ەك��ان‪،‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی س����ەرم����ای����ەداری����ش ت���ا ئ��ەم‬ ‫رۆژگارانەمان نەیتوانیوە چارەسەری بۆ‬ ‫بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی پاشەكشەی چەپی‬ ‫رۆژه����ه‌اڵت����ی ن���ێ���وه‌ڕاس���ت‌و خ��ۆراگ��ری��ی‬ ‫چەپی ئەمریكای الت��ی��ن‪ ،‬ئ��ەم پرسیارانە‬ ‫دەوروژێ���ن���ی���ن‪ :‬ئ��ای��ا چ���ۆن ب��زووت��ن��ەوە‬ ‫چەپڕەوەكانی ئەمریكای التین توانیویانه‬ ‫خ��ۆی��ان ن���وێ‌ ب��ك��ەن��ەوە‌و رووب�����ەڕووی‬ ‫ه��ەڕەش��ەك��ان��ی ئ���ەم ق��ۆن��اغ��ە ب��ب��ن��ەوە بە‬ ‫جۆرێك توانایی ئ��ەوەی پێیان بەخشیوه‬ ‫ێ ببنەوە بە‬ ‫ب����ەردەوام ب��ن‌و س��ەر ل��ە ن��و ‌‬ ‫مایەی هەڕەشە لە ت���ەرازووی هێزەكان‬ ‫لە كاتێكدا چەپی رۆژه��ه‌اڵت��ی نێوه‌ڕاست‬ ‫نەیتوانیوه هەوڵێكی ل��ەو ج��ۆرە ب��دات؟‬

‫ئایا بۆچی چەپی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬ ‫لە كاتی ئێستادا لە كەوتنێكی بەهێزدایە‪،‬‬ ‫كەچی براكەی‪ ،‬واتە چەپی ئەمریكای التینی‬ ‫لە زۆرب��ەی واڵتانی ئ��ەو دەڤ���ەرەدا وەك‬ ‫ژمارەكانی پووڵی دۆمینۆ لە هەڵكشاندایە؟‬ ‫ئ��ای��ا ب��ۆچ��ی ه��ەڵ��ك��ش��ان��ی پ��ڕ ل��ە س���ەدای‬ ‫رەوت��ە ئیسالمییەكان لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەك��ەدا‪ ،‬وەك ئ���ەوەی ل��ە ئ���ۆردون‌و‬ ‫میسر‌و فەلەستین‌و ب��ەح��رێ��ن‌و لوبنان‌و‬ ‫كوێت‌و‪ ..‬تاد‪ ،‬بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر‬ ‫هاوكاتە لەگەڵ هەڵكشانی چەپی ئەمریكای‬ ‫الت���ی���ن‌و داك���ش���ان‌و پ��اش��ەك��ش��ەی ه��ێ��زە‬ ‫چەپگەراكانی ئەم دەڤەرە؟‬ ‫خاڵەكانی لێكچوون‌و جیاوازی لە نێوان‬ ‫هەڵكشانی هێزە ئیسالمییەكان‌و هێزە‬ ‫چەپڕەوەكانی ئەمریكای التین‬ ‫سەرەتا دەكرێت بڵێین كۆڵكەی هاوبەشی‬ ‫ن��ێ��وان هەڵكشانی رەوت���ە ئیسالمییەكان‬ ‫لێرەو هەڵكشانی چەپ لە ئەمریكای التیندا‪،‬‬ ‫بریتییە لە هەڵكشانی سیاسیی ئەو هێزانەی‬ ‫نابنە هاوپەیمانی ئ��ی��دارەی ئەمریكی‌و‬ ‫نوێنەرایەتی هەژموونی ئەمریكی‌و پرۆژە‬ ‫سیاسی‌و ئابووریەكانی ناكەن‪ .‬هەروەها‬ ‫ئەو هێزانە باڵی دژ بەپرۆژەی ئەمریكی‬ ‫ــ زایۆنی پێكدەهێنن‪ ،‬كە لە فەلەستین‌دا‬ ‫بەرجەستە ك��راوە‪ .‬لەو روەوە نزیكایەتی‬ ‫نێوان هەڵوێستەكانی سیاسەتی دەرەكی‬ ‫هێزە ئیسالمگەراكان‌و هێزە چەپڕەوەكان‬

‫‪53‬‬

‫روون‌و ئاشكرایە‪ .‬هەندێك لە شرۆڤەكاران‬ ‫وای دەب��ی��ن��ن ئێستا ئ��ێ��م��ە ل��ە ب����ەردەم‬ ‫داڕشتنەوەیەكی نوێی جەنگی سارد داین‪..‬‬ ‫ئ��ەوە ئیتر جەنگێك نییە لە نێوان هێزە‬ ‫رۆژئ��اوای��ی��ەك��ان��دا بە نوێنەرایەتیی واڵتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەبەرامبەر یەكێتی‬ ‫سۆڤێتدا‪ ،‬بەڵكو بووەتە جەنگێك لەنێوان‬ ‫ئەمریكاو هاوپەیمانەكانی لە الیەكەوە‌و ئەو‬ ‫واڵتانەی‌تر لە الیەكی‌ترەوە‪ ،‬كە دەخوازن‬ ‫ه��ەژم��وون��ی ئ��ەم��ری��ك��ی‌و رۆژئ���اوای���ی بە‬ ‫سەریاندا داسەپێنن‪.‬‬ ‫ك�����ەواب�����وو ئ������ەوە ج��ەن��گ��ێ��ك ن��ی��ی��ە ب��ۆ‬ ‫هەژموونخوازی‪ ،‬بەڵكو جەنگێكە لە دژی‬ ‫ه��ەژم��وون��خ��وازی‪ .‬ئەنجامی هەڵبژاردنە‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی��ی��ەك��ان ل���ە واڵت����ە ع���ەرەب���ی‌و‬ ‫ئیسالمییەكان‌و ل��ە واڵت��ان��ی ئەمریكای‬ ‫التیندا نیشانەی پەیرەویكردنە لە رێگای‬ ‫ئاشتییانە بۆ یاخیبوون بە سەر هەژموونی‬ ‫ئەمریكیدا‪ ،‬لە هەمان كاتدا پرۆسەیەكی‬ ‫خەباتكارانەیە‌و ئەوە دەرئەبڕێت‪ ،‬كە گەالن‬ ‫هەژموونی ئەمریكی رەت��دەك��ەن��ەوە هەر‬ ‫وەكو چۆن نیشانەی دەستپێكی قۆناغێكی‬ ‫تازەشە لە خەباتی نیشتمانی لە پێناوی‬ ‫سەربەخۆییدا‪)4(.‬‬ ‫سەبارەت بە جیاوازییەكانیش‪ ،‬بێگومان‬ ‫جیاوازیی گرنگ لە نێوان دەركەوتنی رەوتی‬ ‫ئیسالمی لە واڵتە عەرەبی‌و ئیسالمییەكاندا‬ ‫هه‌یه لە الیەك‌و له الیه‌کی‌تره‌وه دەركەوتنی‬ ‫رەوت���ی چ��ەپ��ڕەوی ل��ە ئەمریكای التیندا‪.‬‬ ‫گرنگترین ئەو جیاوازییانە بریتییە لەوەی‪،‬‬

‫که رەوتی چەپگەرایی بە درێژبوونەوەی‬ ‫ئ��ۆردوگ��ای جارانی كۆمۆنیستی ئه‌ژمار‬ ‫دەكرێت‌‌و سەرچاوەكەی وەك ئاڕاستەیەكی‬ ‫سیاسی بۆ رۆژئاوا دەگەڕێنرێتەوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەردەوامبوونی ئەو رەوت��ە لە ئەمریكای‬ ‫التیندا لە دوای هەرەسهێنانی یەكێتیی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ەت��ەوە‪ ،‬ن��ی��ش��ان��ەی ئ���ەوەی���ە چیتر‬ ‫درێ���ژك���راوەی دەوڵ��ەت��ێ��ك‪ ،‬ی��ان رەوتێكی‬ ‫س��ی��اس��ی رۆژئ���اوای���ی ن��ی��ی��ە‪ ،‬ئ���ەوەن���دەی‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە واق��ی��ع��دا بۆته ب��ژاردەی��ەك��ی ب��اوی‬ ‫جەماوەریی لە ئەمریكای التیندا‪ ،‬واتە بۆته‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێكی سیاسی‪ ،‬كە رەگ‌و ریشەی‬ ‫خۆی لەو واڵتانەدا هەیە‪ .‬سەرەڕای ئەوەش‪،‬‬ ‫ئاشكرایە‪ ،‬كە واڵتانی ئەمریكای التین لە‬ ‫ژێ��ر كاریگەریی‌و هەژموونی ئابووریی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداران��ەی ئەمریكیدان‪ ،‬ئەویش‬ ‫بەرادەیەك‪ ،‬كە وا دەكات كێشەی بنەڕەتییان‬ ‫پەیوەست بێت بە رووب��ەرووب��وون��ەوەی‬ ‫ئیمپریالیزمی ئ��ەم��ری��ك��ی‌و بەدیهێنانی‬ ‫دادپەروەریی كۆمەاڵیەتی‪ ،‬بەاڵم كێشەكە‬ ‫لە الی ئێمە جیاوازە‪ ،‬چونكە روون��ە‪ ،‬كە‬ ‫كێشەی بنەڕەتیی زاڵ بە سەر هەستی‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ەدا بریتییە ل��ە سەربەخۆیی‬ ‫تەواویی شارستانییەتەكەیان لە الیەك‌و‬ ‫بەرهەڵستكردنی ب��ە رۆژئ��اوای��ی��ك��ردن‌و‬ ‫ج��ی��ه��ان��گ��ی��ری ل��ە الی���ەك���ی‌ت���رەوە‪ .‬كەچی‬ ‫دەب��ی��ن��ی��ن گ��ەالن��ی ع��ەرەب��ی ئیسالمی لە‬ ‫الیەكەوە چەخت لە سەر كەیسی ناسنامە‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬لە الیەكی‌تریشەوە چەخت لە‬ ‫سەر بەدیهێنانی سەربەخۆیی دەكەنەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫لە ه��زری رۆژئ��اوای��ی‌و كاریگەرییەكانی‬ ‫لە هەموو روویەكی سیاسی‌و كەلتوری‌و‬ ‫ئاینییەوە‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ەی���ە واڵت���ان���ی ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن‬ ‫رووب������ەڕووی ئ���ەو گ��رف��ت��ه شارستانییە‬ ‫نەبنەوە‪ ،‬وات��ە گرفتی بەرۆژئاواییكردن‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە لەبنەڕەتدا جەخت لەوە دەكەنەوە‬ ‫رووب�������ەڕووی ه��ەژم��وون��ی ئ���اب���ووری‌و‬ ‫سیاسی‌و رۆژئاوایی ببنەوە‪ .‬شرۆڤەكارە‬ ‫سیاسییەكان وای دەبینن جیاوازییەكی‬ ‫بنه‌ڕه‌ت لە نێوان هەڵكشانی ئیسالمییەكان‌و‬ ‫هەڵكشانی چ��ەپ��ڕەوەك��ان��دا ب��وون��ی هه‌یه‪،‬‬ ‫چونكە لە روانگەی ئەمریكییەوە هەڵكشانی‬ ‫ت ئەڵتەرناتیڤێك‬ ‫ئیسالمییەكان دەش��ێ�� ‌‬ ‫ب��ۆ شارستانیی رۆژئ��اوای��ی پێكبهێنێت‌‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم مەترسییەكانی چەپی التینی هەر‬ ‫چۆنێك بێت هەر لە بازنەی شارستانیەتی‬ ‫رۆژئاواییدا دەخولێتەوە‌و ئەڵتەرناتیڤێكی‬ ‫شارستانی پێكناهێنێت‌‪)5(.‬‬ ‫سیستمە فیكرییەكان لە ناوچەكەماندا‬ ‫لێرەدا بە گرنگی دەزانین ئاماژەی گشتی‬ ‫ب��ۆ ئ��اراس��ت��ە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان ب��ك��ەی��ن‪ ،‬كە‬ ‫ت بڵێین‬ ‫ل��ە ن��اوچ��ەك��ەم��ان��دا ه���ەن‪ .‬دەك��رێ�� ‌‬ ‫س��ی��س��ت��م��ە ف��ی��ك��ری��ی��ە زاڵ���ەك���ان ب���ە س��ەر‬ ‫ك��ەل��ت��ووری رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‪ ،‬كە‬ ‫رۆڵی بنەڕەتییان هەیە لە ئاڕاستەكردنی‬ ‫بڕیارەكانی كۆمەڵ‌و رەفتارەكانی تاك‌و‬ ‫دەستەو كۆمەڵەكان بریتین لە‪ :‬سیستمی‬

‫ئیسالمییەكان‪ ،‬سیستمی عەلمانییەكان‬ ‫(سكۆالرەكان)‪ ،‬سیستمی لیبراڵییەكان‪.‬‬ ‫لە بۆچوون‌و ئاڕاستەكانی ئەم سیستمانەدا‬ ‫دەب��ی��ن��ی��ن ن��اك��ۆك��ی‌و دژای���ەت���ی روون‌و‬ ‫ئاشكرا لە رووی فیكرییەوە لەنێوان ئەو‬ ‫سیستمانەدا ه��ەن‪ .‬بەوجۆرە‌و س��ەرەڕای‬ ‫ئ��ەوەی هەریەكێك لەوانە جاڕ بۆ فرەیی‬ ‫(پ��ل��ورال��ی��زم) ئ����ەدا‪ ،‬ب���ەاڵم ل��ە حەقیقەتی‬ ‫كردەییدا هەر یەكێكیان بۆ خۆی گۆڕاوەو‬ ‫بووە بە ئایدۆلۆجییەكی خۆ بە تاكزان‌و‬ ‫وه‌الخ���ەری ئەوانی‌تر‪ ،‬كە ب��ەو ج��ۆرە دژ‬ ‫دەكەوێتەوە لەگەڵ پرنسیپە سەرەتاییەكانی‬ ‫ئ��ەو فەلسەفانەی لە س��ەری دام���ەزراوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لەگەڵ ئ��ەوەش��دا دەبینین لە نێوان‬ ‫ێ سیستمە فیكرییەدا كۆڵكەیەكی‬ ‫ئەو س ‌‬ ‫هاوبەش هەیە‪ ،‬كە بریتییە لە كلتووری‬ ‫دیموكراتی لەگەڵ هەموو ئەو پرنسیپ‌و‬ ‫بەها مرۆییە گشتییانەی لە خۆی گرتووە‬ ‫لە چەشنی‪ :‬فرەیی (پلورالیزم)‪ ،‬ئ��ازادی‪،‬‬ ‫یەكسانی‪ ،‬لێبوردەیی‪ ،‬لێپرسینەوە‪ ،‬نەرمیی‪ ،‬‬ ‫دەستاودەستكردنی دەسەاڵت‪ ،‬گیروگرفتە‬ ‫ژیانییەكان بە نادیدە ناگرن‪.‬‬ ‫كەوابوو لە كلتووری دیموكراتیدا كۆمەڵگە‬ ‫پەسەندی ئەمانەی خوارەوە دەكات‪:‬‬ ‫‪1‬ــ پرنسیپی یەكسانی بۆ گشت هاواڵتییان‬ ‫لە بەردەم یاسادا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ����ـ گ���ەل���ی خ������اوەن س�����ەروەری�����ی‪ ،‬كە‬ ‫ێ لە تاكە یەكسانەكان س��ەرەڕای‬ ‫پێكهاتب ‌‬ ‫ت بە كردەوە توانایی‬ ‫جۆراوجۆرییان‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫سیاسییەكانی خۆی بكات‪.‬‬

‫‪55‬‬

‫‪3‬ــ رێز لە فرەیی بیروڕاكان‌و ویستەكانی‬ ‫هاواڵتیانی‌تر دەگرێت‌‪.‬‬ ‫‪4‬ــ پرنسیپی دوورخستنەوەی نەیارەكانی‌و‬ ‫وەالن���ان���ی���ان ل���ە رووی س��ی��اس��ی‪ ،‬ی��ان‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬یان ئاینییەوە پەسەند نەكاو‬ ‫رەتی دەكاتەوە‪.‬‬ ‫‪5‬ــ س��ەرەڕای هەبوونی چەندین كۆڵكەی‬ ‫ه��اوب��ەش��ی‌ت��ر ل��ە ن��ێ��وان ئ���ەو سیستمە‬ ‫فیكرییانەدا‪.‬‬ ‫واتە لە كەشی دیموكراتیدا‪:‬‬ ‫ك���اك���ڵ���ەی ج���ەوه���ەری���ی ئ���ی���س�ل�ام‪ ،‬وات���ە‬ ‫دادپ��ەروەری��ی گرێدراو بە بەرژەوەندی‌و‬ ‫بەها نزیكەكانی‪ ،‬دەتوانێت لەگەڵ جەوهەری‬ ‫عەلمانییەتدا‪ ،‬كە عەقالنییەتی تەواوكارییە‪،‬‬ ‫ه���ەروەه���ا ل��ەگ��ەڵ ب��ن��ه‌م��ای لیبرالیزمی‬ ‫ه��اوك��اری��ی��ان��ە‪ ،‬ك��ە ئ���ازادی���ی ئ��ەرێ��ن��ی��ی��ە‪،‬‬ ‫هەموویان دەت��وان��ن پێكەوە هاوكاربن‌و‬ ‫لە كەشتییەكدا ك��ۆوەب��ن‪ ،‬كە هەموو ئەو‬ ‫سیستمە فیكرییانە ئاراستە بكاو ببێتە‬ ‫مایەی بیناكردنی نیشتمانێكی مرۆییانە‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەڵ��گ��ری ه��ۆك��ارەك��ان��ی پێشكەوتن‬ ‫بێت‌و توانای مانەوەو ژیانی هەبێت لەم‬ ‫جیهانە ئ��اڵ��ۆزەی بە بەرچاوانمانەوە لە‬ ‫پێكهاتنێكی بەردەوامدایە‪ ،‬كەچی سیستمە‬ ‫فیكرییەكانمان تاكو ئێستاش بێ توانایە‬ ‫ل��ەوەی هاوشانی ب��ڕوا‌و وەاڵم���دەرەوەی‬ ‫حوكم‌و پێداویستییەكانی بێت‪.‬‬

‫هەڵكشانی چەپی التین‌و پاشەكشەی‬ ‫چەپی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬ ‫ت هۆكارەكانی هەڵكشانی چەپی‬ ‫دەك��رێ�� ‌‬ ‫الت��ی��ن��ی‌و داك���ش���ان‌و پ��اش��ەك��ش��ەی چەپی‬ ‫رۆژه���ه‌اڵت���ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ل���ەم خ��ااڵن��ەی‬ ‫خ��وارەوەدا پوخت بكەینەوە‪ :‬رۆڵی سوپا‬ ‫ل��ە ژی��ان��ی س��ی��اس��ی��دا‪ :‬چ��ەپ��ی الت��ی��ن��ی لە‬ ‫رێ��گ��ای ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە دیموكراتییەكانەوە‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ۆت��ە دەس������ەاڵت‪ ،‬ئ���ەوی���ش دوای‬ ‫ئ��ەوەی واڵت��ان��ی ئەمریكای التین لە ژێر‬ ‫فەرمانڕەوایی سەربازیدا بوون بە هۆی‬ ‫كودەتا سەربازییەكانەوە‪ ،‬یان‪ ،‬كە بە هۆی‬ ‫پاڵپشتی واڵتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە‬ ‫لەسەر حوكم بوون‪.‬‬ ‫سیستمی ف��ەرم��ان��ڕەوای��ی ل��ەو واڵت��ان��ەدا‬ ‫بریتی بوو لە سیستمی دیكتاتۆریی زۆر‬ ‫ت��ون��دو ب��ەه��ێ��زو ت��ون��دوت��ی��ژ‪ .‬ل��ە زۆرب���ەی‬ ‫ه�������ەرەزۆری ئ���ەو واڵت����ان����ەدا دەزگ����ای‬ ‫سەربازی هەمیشە بڕیاردەری سەرەكی‌و‬ ‫ی��ەك�لاك��ەرەوە ب��ووە ل��ە ژی��ان��ی سیاسیدا‪.‬‬ ‫ئەم راستییانەی خوارەوە ئەو بۆچوونەی‬ ‫سەرەوەمان دەسەلمێنن‪ :‬لە ماوەی (‪)150‬‬ ‫س��ەدو پەنجا ساڵی سەربەخۆییاندا لە‬ ‫ئەمریكای التیندا (‪ )535‬پێنج سەدو سی‌و‬ ‫پێنج كودەتای سەربازی ئەنجامدراوە‪ ،‬كە‬ ‫بوون به مایەی گۆڕینی حكومەتەكان‪ .‬ئەو‬ ‫ژمارەیەش ئەو كودەتایانە ناگرێتەوە‪ ،‬كە‬ ‫شكستیانخواردووە‪ .‬ژمارە پێوانەییەكانی‬ ‫كودەتاكانیش بە پێی واڵتان بەم جۆرەن‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫بۆلیڤیا (‪ )189‬ك��ودەت��ا‪ ،‬سلڤادۆر (‪)137‬‬ ‫كودەتا‪ ،‬مەكسیك (‪ )130‬كودەتا‪ .‬لە ساڵی‬ ‫(‪)1943‬وە ت��ا كۆتایی (‪ )1969‬ل��ە (‪)17‬‬ ‫واڵت���ی ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن��دا (‪ )68‬ك��ودەت��ا‬ ‫ئەنجامدراوە بە تێكڕایەكی مامناوەندی‬ ‫(‪ )4‬چ���وار ك��ودەت��ا ل��ە ه��ەر ساڵێكدا‪ .‬لە‬ ‫ساڵی (‪)1964‬دا كودەتایەك لە بەرازیل‌دا‬ ‫رووی����دا‌و ت��اك��و س��اڵ��ی (‪ )1985‬درێ���ژەی‬ ‫كێشا‪ .‬لە ساڵی (‪)1973‬دا كودەتایەك لە‬ ‫چیلی لە دژی سەرۆك ئەللێندی روویدا‪،‬‬ ‫لە ئەرجەنتین‌یش بەهەمان شێوە لە ساڵی‬ ‫(‪)1976‬دا كودەتایەكی سەربازی لەدژی‬ ‫ژنە س��ەرۆك (ئیزابیالبیرۆن) ئەنجامدرا‪،‬‬ ‫كە تا دامەزراندنی حكومەتێكی مەدەنی بە‬ ‫سەرۆكایەتیی ئەڵفۆنسین لە ساڵی (‪)1983‬‬ ‫دا درێ��ژەی كێشا‪ .‬لە واڵت��ی (ئ��ۆروگ��وای)‬ ‫یش دەزگ��ای سەربازی لە سااڵنی نێوان‬ ‫(‪‌)1973‬و (‪)1984‬دا فەرمانڕەوایی كردووە‪.‬‬ ‫(‪.)6‬‬ ‫ك��ەواب��وو دەت��وان��ی��ن ب��ە ك��ورت��ی بڵێین لە‬ ‫زەینی جیهاندا وێنەیەكی تایبەتی بۆ ئەو‬ ‫ناوچەیەی ئەمریكای التین كێشراوە‪ ،‬كە‬ ‫ناوچەیەكە بە ئاسن‌و ئاگر فەرمانڕەوایی‬ ‫دەكرێت‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ی ه��ێ��زە چ��ەپ��ڕەوە (قەومییەكان)‬ ‫ی ناوچەی خۆمانە ب���ەردەوام پشتی بە‬ ‫دەزگ��ای سەربازی بەستووە بۆ گەیشتن‬ ‫بە دەس���ەاڵت‪ ،‬ی��ان ئ��ەو چەپە هاوكاری‌و‬ ‫ه��اری��ك��اری ل��ەگ��ەڵ س��ەرب��ازدا ك���ردووە‌و‬ ‫پاش ئەنجامدانی كودەتا سەربازییەكان‬

‫حكومەتیان پێكهێناوە‪ ،‬كە زۆرب��ەی كات‬ ‫ناویان ناون شۆرش‪ .‬بەو جۆرە دەبینین‬ ‫یەكەم كودەتا لە عیراقدا لە ساڵی (‪)1936‬‬ ‫دا ئەنجامدراوه‪ ،‬كە بەكر سدقی‪ ،‬كە كورد‬ ‫بووە‪ ،‬پێی هەڵساوه‪ .‬لە ساڵی (‪)1949‬داو لە‬ ‫سوریا لە سەر دەستی حوسنی ئەلزەعیم‬ ‫ك��ودەت��ای��ەك ئەنجام دراوه‪ ،‬ك��ە ئەویش‬ ‫بە رەگ��ەز ك��ورد ب��ووە‌و یەكەم س��ەرۆك‬ ‫ئ��ەرك��ان��ی س��وپ��ای س��وری ب���ووه‪ .‬پاشان‬ ‫زنجیرەی كودەتاكان لەو واڵتەدا درێژەی‬ ‫كێشاوه لە (‪)1964‬دا یەكێك لەو كودەتایانە‬ ‫بە هاوكاری‌و پاڵپشتیی چەپەكان ئەنجام‬ ‫دراوه‪.‬‬ ‫بە هەمان شێوە لە میسردا كودەتایەكی‬ ‫س��ەرب��ازی رووی���داوه‌‪ .‬پاشان لە (‪)1952‬‬ ‫دا گ���ۆڕاوه ب��ۆ ش���ۆڕش‪ .‬ه��ەرچ��ی عیراقە‬ ‫زیاتر لە كودەتایەكی بە خۆیەوە بینیوە‪.‬‬ ‫یەكێك لەو كودەتایانە ساڵی (‪ )1958‬بە‬ ‫سەرۆكایەتیی عەبدولكەریم ق��اس��م‌و بە‬ ‫پاڵپشتی تەواوی شیوعییەكان روویدا‌وه‌و‬ ‫كۆتایی بە فەرمانڕەوایی بنەماڵەی پاشایەتی‬ ‫هاشمییەكان هێناوه‪ ،‬كە لە ساڵی (‪)1921‬‬ ‫ەوە دەستی پێكردووه‪ .‬كودەتایەكی‌تر ئەوە‬ ‫بووه‪ ،‬كە حیزبی بەعس (چەپێكی قەومی)‬ ‫لە ساڵی (‪)1963‬دا سەركردایەتی كردووه‪،‬‬ ‫پاشان لە (‪)1968‬دا كودەتای دووەمیان‬ ‫ئەنجام دا‌وه‌و دەسەاڵتیان بە ت��ەواوی لە‬ ‫عیراقدا گرتۆته دەس��ت‌و فەرمانڕەوایی‬ ‫بەعس ت��ا ساڵی (‪ )2003‬درێ���ژەی كێشا‬ ‫ت��ا ئ���ەو ك��ات��ەی ع��ی��راق ل��ە الی���ەن واڵت��ە‬

‫‪57‬‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە داگیركرا‪.‬‬ ‫واڵتی (یەمەن)یش بە هەمان شێوە پتر لە‬ ‫كودەتایەكی بە خۆیەوە دیوە‪ .‬یەكەمینیان‬ ‫لە ساڵی (‪)1962‬دا رووی��دا‌وه‌و كۆتایی بە‬ ‫فەرمانڕەوایی ئیمامە زەیدییەكان هێناوه‪،‬‬ ‫كە پتر لە (‪ )450‬ساڵ بووه فەرمانڕەوایی‬ ‫ئەو واڵتەیان كردووه‪ .‬كودەتای دووەمیش‬ ‫لە ساڵی (‪)1974‬دا‌و سێهەمیش لە ساڵی‬ ‫(‪)1977‬دا رووی���ان���دا‪ .‬ه���ەروەه���ا واڵت��ی‬ ‫س��ودان��ی��ش ل��ە ك��ودەت��ای��ەك زی��ات��ری بە‬ ‫خۆیەوە دی��وە‪ .‬لە ساڵی (‪)1958‬و ساڵی‬ ‫(‪)1969‬و سێیەمیشیان لە ساڵی (‪)1986‬دا‬ ‫بە سەركردایەتی عومەر حەسەن بەشیر‪،‬‬ ‫كە تاكو ئێستاش فەرمانڕەوایەتی دەكات‪.‬‬ ‫واڵت���ی ج��ەزائ��ی��ری��ش یەكەمین ك��ودەت��ای‬ ‫خۆی لە ساڵی (‪)1963‬دا تاقیكردۆتەوە‌و‬ ‫دووەمیشیان لە ساڵی (‪)1965‬دا‪ .‬بە هەمان‬ ‫شێوە لە واڵتی مۆریتانیا یەكەمین كودەتا‬ ‫لە ساڵی (‪)1978‬دا‌و دووەمیشیان لە ساڵی‬ ‫(‪)2008‬دا رووی����داوە‪ .‬ب��ەاڵم واڵت��ی لیبیا‬ ‫تەنها یەك كودەتای بە خۆیەوە دیوە‪ ،‬كە‬ ‫لە ساڵی (‪)1969‬دا لە سەر دەستی عەقید‬ ‫موعەممەر گەددافی ئەنجامدراوە‪ .‬هەرچی‬ ‫گواستنەوەی دەسەاڵتە لە واڵتانی كەنداو‌و‬ ‫ه��ەن��دێ��ك واڵت��ی‌ت��ر‪ ،‬ل��ە رێ��گ��ای بنەماڵەو‬ ‫ه����ۆزەوە روو دەدات ل��ە س��ەر بناغەی‬ ‫پرنسیپی (بۆماوەیی)‪.‬‬ ‫ل����ەب����ەر رۆش����ن����ای����ی ئ�������ەوەی گ���وت���را‪،‬‬ ‫دەرئ��ەك��ەوێ��ت گ��واس��ت��ن��ەوەی دەس���ەاڵت‬ ‫لە فەرمانڕەوایەكەوە بۆ یەكێكی‌تر لەم‬

‫ن��اوچ��ەی��ەی ئێمەدا ل��ە زۆرب���ەی ك��ات��دا لە‬ ‫رێگای كودەتا سەربازیەكانەوە بووە‪ ،‬یان‬ ‫لە رێگای بۆ هێشتنەوە‪ .‬بە دەربڕینێكی‌تر‬ ‫دەبینین رژێمە سیاسییەكانی ئەم ناوچەیە‬ ‫دوورب���وون���ە ل��ە دی��م��وك��رات��ی��زم‌و دەس��ت��او‬ ‫دەستكردنی ئاشتیانەی دەسەاڵت‪ .‬ئەوەش‬ ‫روون����ە‪ ،‬ك��ە ق��ۆرخ��ك��ردن��ی دەس����ەاڵت لە‬ ‫چنگی توێژێكی بەرتەسكی س��ن��وورداردا‬ ‫پرسیارێكی گرنگ دێنێتە ئاراوە سەبارەت بە‬ ‫كەیسی شەرعییەتی سیاسی‌و سەرچاوەی‬ ‫ئەو شەرعییەتە لە زۆرێك لەو رژێمانەی‬ ‫واڵتیان بەئامرازی دژە دیموكراتییانەو‬ ‫دژە ف��رەی��ی س��ی��اس��ی ح��وك��م ك����ردووە‪.‬‬ ‫ئەوەی لێرەدا زۆر گرنگە ئەو راستیەیە‪،‬‬ ‫كە بەشێك لە هێزە چ��ەپ��ڕەوك��ان كاتێك‬ ‫ێ گۆڕاون بۆ‬ ‫بوونەتە فەرمانڕەوا‪ ،‬دەسبەج ‌‬ ‫هێزگەلێكی بیرۆكراتی عەسكەرتارییەكی‬ ‫ترساو‪ ،‬لە ئەنجامدا ئاسایشی نیشتمانی‬ ‫گ��رن��گ��ت��رك��راوە ل���ە ئ��اس��ای��ش��ی خ���ۆراك‬ ‫(پاسەوانی نیشتمان گرنگترە لە چێنەری‬ ‫لۆكەو گەنم)‪ ،‬تا رەوشەكە لە سەر ئەوە‬ ‫گیرسایەوە پێناسەیەكی پەنامەكی بێتە‬ ‫ئ����اراوە‪ ،‬ك��ە ب��ە پوختی بریتییە ل��ەوەی‬ ‫پاراستنی دەسەاڵت‌و درێژەپێدانی گرنگترە‬ ‫لە پ��رۆژەی بیناكردنی كۆمەڵگاكەی‪.)7(.‬‬ ‫ئەوە سەرەڕای ئەوەی سیاسەتمەدارەكانی‬ ‫سۆڤێت لەو دەوران���ەدا‪ ،‬واتە لە دەوران��ی‬ ‫جەنگی سارددا‪ ،‬بە هە‌ر شێوازێك پاڵپشتی‬ ‫ه��ێ��زە چ��ەپ��ەك��ان��ی دەك����رد دیكتاتۆرییه‬ ‫سەربازییەكان لە پێناوی پارێزگاریكردن لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫هەژموونی خۆی لە ناوچەكەدا‌و لە پێناوی‬ ‫جەنگی ساردی خۆی لەگەڵ ئەمریكادا‪.‬‬ ‫هۆكاری مێژووی‬ ‫چ��ەپ��ی ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن ل��ە چ���او چەپی‬ ‫ت لە پێشترە‪ ،‬چونكە‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاس ‌‬ ‫واڵت���ان���ی ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن ل��ە س���ەدەی‬ ‫نۆزدەهەمدا سەربەخۆییان بەدەستهێناوە‬ ‫بە سەركردایەتی هەردوو شۆڕشگێر سان‬ ‫سیمۆن‌و سیمۆن بۆلیڤار‪ .‬ئەوە سەرەڕای‬ ‫كەلەپوور‌و تاقیكردنەوەی خەباتكارانە‪،‬‬ ‫كە زادەی پێكهاتەی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی واڵت��ان��ی ئەمریكای التینی‬ ‫بوون لە سەرەتای سەدەی رابوردوودا‪ ،‬كە‬ ‫لە پرۆسەی پەرەسەندندا بەرجەستە بوون‪.‬‬ ‫ل��ەو پ��رۆس��ەی��ەدا ك��رێ��ك��ارە كۆچبەرەكان‬ ‫رۆڵی بنەڕەتییان لە دامەزراندنی سەندیكا‬ ‫كرێكارییەكاندا گ��ێ��ڕاوه‪ ،‬جا چ كۆچبەرە‬ ‫ف��ەرەن��س��ی��ی��ەك��ان ب��ووب��ن‪ ،‬ی���ان ئەڵمانی‌و‬ ‫ئیسپانی‌و ئیتالییەكان‪ ،‬كە بیرو ب��اوەڕی‬ ‫چ���ەپ���ڕەوی‌و ك��ۆم��ۆن��ی��س��ت��ی ل��ە ن��ێ��وی��ان��دا‬ ‫ب�ڵاوب��ۆت��ه‌وه؛ زۆرب����ەی ئ��ەو ب��زووت��ن��ەوە‬ ‫س��ەن��دی��ك��ای��ی��ان��ە ل���ە الی�����ەن ك��ەس��ان��ێ��ك��ی‬ ‫پۆپۆلیستی‌و شۆرشگێڕی دیموكراتییەوە‬ ‫سەركردایەتی كراون هەر وەكو لە پیرۆ‌و‬ ‫ڤەنزوێلالو بۆلیڤیا‌و ئەرجەنتین‌و كۆستاریكا‬ ‫بەو جۆرە بووه‪. )8(.‬‬ ‫ئ���ەو رەوت����ە سیاسییە چ��ەپ��ڕەوان��ەی لە‬ ‫كاتی ئێستادا گەیشتوونەتە دەس��ەاڵت‪ ،‬لە‬

‫رەچەڵەكی پەیدابوونیانەوە چوونە‌ته‌وە‬ ‫سەر دەستە سەندیكاییە كرێكارییەكان‌و‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ەك��ان��ی گ���ەڕەك���ەك���ان‪ ،‬ك��ە ئ��ەو‬ ‫توێژە كۆمەاڵیەتییانەی گرتۆته خ��ۆ‪ ،‬كە‬ ‫زەرەرمەندی یەكەمی سیاسەتە حكومییە‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتییەكان بوون لەم واڵت‌و‬ ‫ئەو واڵتدا‪ .‬ئەو یەكێتی‌و سەندیكایانە هەر‬ ‫زوو بە زوو كەوتوونە‌ته هاوكاری یەكتری‪.‬‬ ‫لێرەدا ئەوەندە بەسە نموونەی سەرۆكی‬ ‫بۆلیڤیایی (ئ��ی��ڤ��ۆم��ۆرال��ی��س) بهێنینەوە‪،‬‬ ‫ك��ە یەكێك ل��ە گرنگترین سەركردەكانی‬ ‫مانگرتنە كرێكارییەكان بووه‪ ،‬كە لە ساڵی‬ ‫(‪)2003‬دا ه��ەم��وو واڵت��ەك��ەی گرتۆته‌وە‪.‬‬ ‫س��ەرەت��ای دەستپێكردنی ك��اری سیاسی‬ ‫ناوبراو لە ئەندامێكی چاالكی سەندیكاییەوە‬ ‫بووه بە هەمان شێوەی سەرۆكی بەرازیلی‬ ‫(لۆال)‪ ،‬بەاڵم چەپی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‬ ‫زۆرب����ەی س��ەرك��ردەك��ان��ی��ان ل��ەو دەستە‬ ‫رۆشنبیرانە پێكهاتوون‪ ،‬كە كەوتوونە‌ته‬ ‫ژێر كاریگەریی بیری ماركسیزم ــ لێنینیزم‪.‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ەگ��ەر س��ەن��دی��ك��ای��ەك��ی ك��رێ��ك��اری‌و‬ ‫جوتیارییش هەبوونایە‪ ،‬ئەوە بێگومان لە‬ ‫نێو حیزبە چەپەكانەوە دادەمەزرێندران‌و لە‬ ‫نێو حیزبەوە بریارو كاریان بۆ دیاریدەكرا‪،‬‬ ‫ئەوە سەرەڕای ئەوەی پێكهاتەی ئابووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی ن��اوچ��ەك��ە ك��ش��ت��وك��اڵ��ی‌و‬ ‫ئ�����اژەڵ�����داری ب�����وو‪ ،‬ئ����ەو پ��ێ��ك��ه��ات��ەی��ەش‬ ‫یارمەتیدەر نەبوو بۆ سەرهەڵدانی جۆرە‬ ‫سەركردەیەكی چەپڕەوی ئەوتۆ كە توانای‬ ‫فەرمانڕەواییكردنی ئەم واڵتانەیان هەبێت‪،‬‬

‫‪59‬‬

‫ك��ە ل��ە رووی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیاسییەوە دواك���ەوت���وون‪ ،‬ی��ان ت��وان��ای‬ ‫بەدیهێنانی داخوازیەكانی توێژە هەژار‌و‬ ‫ژێردەستەكانیان هەبێت‪ ،‬ئەوە سەرەڕای‬ ‫ئ������ەوەی ح��ی��زب��ە چ���ەپ���ەك���ان ئ���ەوان���ەی‬ ‫دەسەاڵتیان دەگرتە دەست‪ ،‬میكانیزمەكانی‬ ‫كاری نێوخۆیی رێكخراوەییان پێكهاتبوون‬ ‫ل��ە بیرۆكراتیزمێكی زۆر توندگیر‪ ،‬ئەو‬ ‫بیرۆكراتیزمەی‪ ،‬كە بووە مایەی پەكخستنی‬ ‫پ��رن��س��ی��پ��ی س��ەن��ت��رال��ی��زم��ی دی��م��وك��رات��ی‬ ‫(ن��اوەن��دێ��ت��ی دی��م��وك��رات��ی)‌و پێشێلكردنی‬ ‫دەرفەتی كەمینەی حیزبی بۆ دەربڕینی‬ ‫بیروڕای خۆیان‪ ،‬واتە بە كورتی بووە هۆی‬ ‫پەكخستنی پرۆسەی گەشەپێدانی الیەنی‬ ‫دیموكراتی لە ژیانی ناوخۆیی حیزبدا‪.‬‬ ‫جیاوازییەكانی نێوان هەردوو‬ ‫تاقیكردنەوەكە‬ ‫ل��ە راس��ت��ی��دا ج��ی��اوازی��ی گ���ەورە ل��ە نێوان‬ ‫ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ەی ئ��ەم��ری��ك��ای ب��اش��وور‬ ‫ل���ە ئ��اڕاس��ت��ە چ��ەپ��ڕەوی��ەك��ان��ی��دا ل��ەگ��ەڵ‬ ‫تاقیكردنەوەی چەپڕەویی لەم ناوچەیەی‬ ‫خۆماندا هه‌یه‪ .‬س���ەرەڕای گوزەركردنی‬ ‫واڵتانی ئەمریكای باشوور بۆ سیستمی‬ ‫دیموكراتی‌و فرەیی حیزبی لە هەشتاكان‌و‬ ‫نەوەدەكانداو ئازادیی رۆژنامەوانی‪ ،‬ئەو‬ ‫پ��رۆس��ەی گ��واس��ت��ن��ەوەی��ە ه��اوك��ات ب��وو‬ ‫لەگەڵ ئاڕاستەی لیبرالیزم‌و پشتگیریی‬ ‫ل��ە الی��ەن بانكی نێودەوڵەتییەوە‪ ،‬كەچی‬

‫تاقیكردنەوەكە لەو ره‌ته‌دا لە نەوەدەكانی‬ ‫س��ەدەی راب���وردوودا تووشی فەشەلێكی‬ ‫گ��ەورە ب��ۆوە‌و ه��ەل‌و مەرجە ئ��اب��ووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ەك��ان زۆر س��ەخ��ت��ت��ر ب��وو‪،‬‬ ‫ژمارەی هەژاران زۆر زیادی كرد‪ .‬هەموو‬ ‫ئەوانە هۆكاربوون بۆ پاشەكشەكردن‌و‬ ‫ه��ەرەس��ه��ێ��ن��ان��ی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی رەوت���ی‬ ‫راس���ت���ڕەوی لیبراڵی ل���ەه���ەردوو الیەنی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتییەوە‪ .‬دەرەن��ج��ام‪،‬‬ ‫ك��ەش��ێ��ك��ی ن����وێ‌ ه��ات��ە ئ�������اراوە‌و چ��ەپ��ی‬ ‫التینی ت��وان��ی گ��وت��ارو ئایدیۆلۆجیایەكی‬ ‫پ��ت��ەوت��ر ب��ك��ات‪ ،‬دوای ئ���ەوەش ت��وان��ی لە‬ ‫رێگای هەڵبژاردنە دیموكراتیەكانەوە لە‬ ‫چەندین واڵتی ئەمریكای التیندا دەسەاڵت‬ ‫بگرێتە دەس��ت‪ ،‬ب��ەاڵم رەوت��ی چەپڕەویی‬ ‫ل����ەم دەڤ�������ەرەی خ���ۆم���ان���دا ب����ەو ج���ۆرە‬ ‫تاقیكردنەوەیەی چەپی التیندا تێپەڕ نەبووە‪،‬‬ ‫تەنانەت هەر لەوكاتانەی هەڵكشانی چەپی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن��دا چ��ەپ��ی الی��خ��ۆم��ان لە‬ ‫پاشەكشەدا ب��ووە‌و لە الی��ەن هێزگەلێكی‬ ‫نێوخۆیی‌و دەرەكییەوە دژایەتی توندكرا‪.‬‬ ‫لە سەر ئاستی ناوخۆییدا زۆرێك لەرژێمە‬ ‫بەناو میانڕەوەكان هە‌ر ج��ۆرە رەوتێكی‬ ‫چەپڕەوییان رەت دەك��ردەوە‌و دژایەتییان‬ ‫دەكات‪ ،‬لەبەرئەوە لە الیەكەوە ئەو رەوتە‬ ‫بە ناو (ئیسالمی سیاسی)یە هاتە ئاراوە‌و‬ ‫خێرا تەشەنەی ك��رد‪ ،‬لە الیەكی‌تریشەوە‬ ‫چ��ەپ ن��ەی��ت��وان��ی رووب�����ەڕووی ت��ەح��ەددا‬ ‫ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی��ی��ەك��ان ب��ب��ێ��ت��ەوە‪ ،‬بەتایبەتی‬ ‫ئ��ەو ش��ااڵوەی رووب���ەڕووی ماركسیزم‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫نەگونجانی لەگەڵ هەلومەرجی كۆمەڵ‌و‬ ‫ك��ەل��ەپ��وورەك��ەی ب��ووی��ەوە ك��ەب��ووە هۆی‬ ‫ن��ام��ۆب��وون��ی م��ارك��س��ی��زم ل��ەك��ۆم��ەڵ��دا‌و‬ ‫ب��ێ��ت��وان��ای��ی چ��ەپ��ەك��ان ل��ە ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫داه��ێ��ن��ەران��ەی ت��ی��ۆری م��ارك��س��ی��زم وەك‬ ‫ئامڕازێكی ئیپیستیمۆلۆجی‌و میتۆدێكی‬ ‫شیكاری‪ .‬دەبوا‌یه بزووتنەوەی چەپڕەویی‬ ‫هەڵوێستی خ��ۆی ل��ە ب���ارەی كێشەكانی‬ ‫دیموكراتیزم‌و مەسەلەی نەتەوایەتی‌و‬ ‫قەوارەی زایۆنیستی بەشێوەیەكی رۆشن‬ ‫ساغ بكردایەتەوە بۆئەوەی بیسەلمێنێت‬ ‫چ��ەپ ت��وان��ای گ��ۆڕان��ی هەیە لە رەوتێكی‬ ‫دەستەبژێرانەوە بۆ هێزێكی دەرب��ڕی��ن‌و‬ ‫هێزێكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب��ۆ گ����ۆڕان‪ ،‬وات��ە‬ ‫بۆئەوەی بیسەلمێنێت‪ ،‬كە لێكچوونی تەواو‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ب��ەرن��ام��ەك��ەی��ان‌و ئامانجەكانی‬ ‫جەماوەردا هه‌یه‪.‬‬ ‫لە سەر ئاستی دەرەكیشدا هێرشێكی توندی‬ ‫ئەمریكی ــ زایۆنیستی لە دژی چەپڕەوی‬ ‫لە ئارادابوو‪ ،‬كە خۆی لە جەنگی ‪‌1967‬و‬ ‫ئەنجامەكانی‌و جەنگی ‪‌1990‬و ئابڵوقەی‬ ‫سەر عیراق‪ ،‬كە دواج��ار بە داگیركردنی‬ ‫عیراق لە ‪2003‬دا كۆتایی پێهات‪.‬‬ ‫رۆڵ�����ی ه���ۆك���اری دەرەك�������ی‪ :‬پ���رۆس���ەی‬ ‫گۆڕانكاری لە ئەمریكای التینیدا لە هیچ‬ ‫الیەنێكی دەرەكییەوە پاڵپشتی نەكرا‪ ،‬چ‬ ‫الیەنی ئەمریكی‌و واڵتانی رۆژئاوا بووبێ‌‪،‬‬ ‫یان تەنانەت لەالیەن روسیای فیدراڵییەوە‪،‬‬ ‫چونكە هیچ كام لەواڵتانە نە راستەوخۆ‪،‬‬ ‫یان ناڕاستەوخۆ پاڵپشتیی هیچ یەكێك لەو‬

‫بزووتنەوە چەپڕەوانەیان نەكرد‪ ،‬كە هاتنە‬ ‫سەر دەسەاڵت‪.‬‬ ‫هێزە چەپڕەوەكانیش لە ئەمریكای التیندا‬ ‫هیچ پشتیان بەو حیزبانە نەبەست كە سەر‬ ‫بە مۆسكۆ بوون‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬گەشەیان‬ ‫بە چەپڕەوایەتیەكی نوێ‌دا‪ ،‬لەوەشدا دیدی‬ ‫(گیڤارا)‌و (كاسترۆ)‪ ،‬كە لە بنەچەدا شیوعی‬ ‫ن��ەب��وون‪ ،‬بەڵكو جۆرێك لێكتێگەیشتنیان‬ ‫پەرەپێدا لەگەڵ شیوعیەكاندا وەك��و هزر‪.‬‬ ‫ئ���ەوە بەرهەمێكی تایبەتیی ج��ەم��اوەری‬ ‫كرێكاران‌و رۆشنبیرانی ئەمریكای التین‬ ‫بوو‪ ،‬كە بەرەوتێكی چەپڕەوانەی تایبەتی‌و‬ ‫شۆرشگێڕانە ئه‌ژمار دەكرێت‌‪ ،‬تەنانەت لە‬ ‫الی هەندێكیان بە»ئەڵتەرناتیڤی بۆلیڤاری»‬ ‫ێ بە واتای ئەو جوواڵنەوە‌و‬ ‫ناوزەد دەكر ‌‬ ‫ئامانجەی (گ��ی��ڤ��ارا) ئ��ااڵك��ەی هەڵكردبوو‬ ‫ب��ۆ یەكخستنی ك��ی��ش��وەری التینی‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫ل��ەم دەڤ����ەرەی خ��ۆم��ان��دا زۆرب����ەی پارتە‬ ‫چ��ەپ��ڕەوەك��ان‪ .‬ل��ێ��رەدا مەبەستم حیزبە‬ ‫شیوعییەكانە ب��ە دی��اری��ك��راوی‪ .‬شكستی‬ ‫تەواویان هێنا‪ ،‬چونكە ئەوانە لە پلەی یەكەمدا‬ ‫حیزبگەلێك بوون بە شێوەیەكی میكانیكی‬ ‫وابەستەی یەكێتی سۆڤێت بوون‪ ،‬سۆڤێتیش‬ ‫جۆرێك لە هەژمونی بەسەریاندا سەپاندبوو‪،‬‬ ‫هەروەتر ئاڕاستە سیاسییەكانی خۆی بە‬ ‫س��ەری��ان��دا سەپاندبوو‪ ،‬ك��ە ب��ب��ووە مایەی‬ ‫شێواندنی بنه‌مای نێوخۆیی ئەو حیزبانە‌و‬ ‫ببووە لەمپەرێك لە ب��ەردەم گەشەپێدانی‬ ‫ب��اب��ەت��ی��ان��ەی ح��ی��زب��ەك��ان��ی��ان ب��ە جۆرێكی‬ ‫گونجاو‌و تەبا لەگەڵ كۆمەڵگاكانیاندا‪.‬‬

‫‪61‬‬

‫ل��ەب��ەر ئ���ەوە‪ ،‬ه���ەر‪ ،‬ك��ە یەكێتیی سۆڤێت‬ ‫هەرەسی هێنا‪ ،‬ئیتر حیزبە شیوعییەكانی‬ ‫الی خ��ۆش��م��ان ی���ەك ب��ە دوای ی��ەك��ت��ردا‬ ‫هەرەسیان هێنا‪.‬‬ ‫رۆڵی ئایین لە ژیانی سیاسیدا‬ ‫بەدیاریكراویی‪ ،‬مەبەستمان رۆڵی كنیسەو‬ ‫ی��ه‌زدان��ن��اس��ی رزگ��ارك��ردن ل��ە ئەمریكای‬ ‫الت��ی��ن��ی��دا‪ .‬ل���ێ���رەدا ب���اس ل���ە وات�����ای ئ��ەو‬ ‫یه‌زدانناسییه ناكەین‪ .‬رەنگ ‌ه ئاماژەكردن بۆ‬ ‫گرنگترین دەقەكانی تیۆر دارێژەكانی ئەو‬ ‫ێ‬ ‫یه‌زدانناسییه بەرچاو روونییەكمان بدات ‌‬ ‫لە بارەی ئەو یه‌زدانناسییه تازەیەوە‪ :‬قەشە‬ ‫ئۆسكار رۆبیرۆ دەڵێت‪ :‬ئیمانێك‪ ،‬كە تەنها‬ ‫لە سنووری سەردانیەكانی یەكشەممەكان‬ ‫بۆ كنیسە بمێنێتەوە‌و لەگەڵ ئ���ەوەدا بە‬ ‫درێ��ژای��ی رۆژان���ی هەفتە ب��ەزوڵ��م‌و ستەم‬ ‫رازیبێت‪ ،‬ئەوە ئیتر ئیمانێك نییە كە خوا‬ ‫پەسەندی بكات‪.‬‬ ‫ئاشكرایە ئەو رۆڵەی پیاوە ئایینییە مەسیحیە‬ ‫كاتۆلیكەكان ل��ە پ��رۆس��ەی گ��ۆڕان��ك��اری‬ ‫ل��ە ئەمریكای التیندا گێڕایان ل��ە رێگای‬ ‫خوێندنەوەیەكی ت��ازەی ئینجیلەكانەوە‪،‬‬ ‫یارمەتی چەپی التینی‌دا بۆ خۆراگریی لەم‬ ‫خااڵنەی خوارەوەدا‪:‬‬ ‫ی��ەك��ەم‪ :‬ئ��ەو پ��ی��اوە ئایینیانەی بیرۆكەی‬ ‫(یه‌زدانناسیی رزگاركردن)‪ ،‬یان داهێنا هەر‬ ‫ئ��ەوان ب��وون لە م��اوەی ئەوجی بەهێزیی‬ ‫دیكتاتۆریەتە ف��ەرم��ان��ڕەواك��ان��دا ببوونە‬

‫باوەشی راستەقینە بۆ هەموو نارازییەكانی‬ ‫ستەمی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و ئابووری‪.‬‬ ‫بۆنموونە لەسااڵنی حەفتاكانی س��ەدەی‬ ‫راب��ووردودا پیاوانی ئایینی بانگەشەكانی‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ان ل��ە ئ��ام��ێ��زگ��رت‌و تێكەڵی‬ ‫ب��وون‌و خەڵكیان هاندا ــ بۆ م��اوەی��ەك ــ‬ ‫سەبر لە س��ەر ئ��ەو زوڵ��م‌و زۆرە بكەن‪،‬‬ ‫دیارە ئەوەش لە سەر بنەمایەكی ئایینی‌و‬ ‫وەك چاوەڕوانییەك بۆ پاداشتێك لەالیەن‬ ‫خوداوە‪ .‬تێكەڵبوونی پیاوانی ئایین لەگەڵ‬ ‫ه��ەل‌و مەرجە واقیعییەكاندا پەندێكە بۆ‬ ‫هەموو ئەوانەی دەیانەوێ‌ فێربن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬بیرۆكەی یه‌زدانناسیی رزگاركردن‬ ‫س��ەل��م��ان��دی‪ ،‬ك��ە ت��ەن��ان��ەت ب��ەه��ا رۆح��ی‌و‬ ‫ئاكارییەكانیش‪ ،‬كە لە بنچینەدا لەئینجیلەوە‬ ‫ێ‬ ‫ت سەرلەنو ‌‬ ‫س��ەرچ��اوە دەگ���رن‪ ،‬دەك��رێ�� ‌‬ ‫ب��ە ش��ێ��وازێ��ك��ی س��ی��اس��ی��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫راڤەبكرێنەوە لەپێناوی هاندانی خەڵك بۆ‬ ‫گۆڕان‌و چاكسازی‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬بەشێكی زۆری پیاوانی ئایینی‬ ‫م��ەس��ی��ح��ی ب���ەك���ردار ب��ەش��داری��ی��ان ك��رد‬ ‫ل���ە ج��ەن��گ��ی پ���ارت���ی���زان���ی‪ ،‬ك���ە ل���ە ن��ێ��وان‬ ‫شۆڕشگێڕانی ئەمریكای التین‌و دەسەاڵتە‬ ‫دیكتاتۆرییەكاندا هەڵگیرسابوو‪.‬‬ ‫ئ�����ەوان�����ە ل����ە ری����زەك����ان����ی پ���ێ���ش���ەوەی‬ ‫خ���ۆب���ەخ���ت���ك���ردووان ب������وون‪ ،‬ت��ەن��ان��ەت‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاویشیان لە گۆڕەپانی ئەو‬ ‫شەڕانەدا گیانیان لەدەستدا‪.‬‬ ‫چ������وارەم‪ :‬پ��ی��اوان��ی ئ��ای��ی��ن��ی ه���ەر ب���ەوە‬ ‫ن���ەوەس���ت���ان ب���ی���رۆك���ەی ی��ه‌زدان��ن��اس��ی��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫رزگاركردن لە واڵتانی ئەمریكای التیندا‬ ‫باڵوبكرێتەوە‪ ،‬بەڵكو یارمەتیدەریش بوون‬ ‫لە ب�ڵاوب��وون��ەوەی بیرۆكەكە لە واڵت��ان‌و‬ ‫ن��اوچ��ەی ت��ردا‪ ،‬ب��ەو ج��ۆرە یه‌زدانناسیی‬ ‫رزگ��ارك��ردن��ی ئ��ەف��ری��ق��ی)‌و یه‌زدانناسیی‬ ‫رزگ���ارك���ردن���ی ئ��اس��ی��ای��ی)و ه��ی‌ت��ری��ش‬ ‫س��ەری��ان��ه��ەڵ��دا‪ .‬پ��ی��اوان��ی ئایینی ه���ەر لە‬ ‫سەرەتاوە هەوڵیاندا بیرۆكەكەیان لە هەموو‬ ‫شوێنێكدا ب�ڵاوب��ك��ەن��ەوە‪ .‬تێكەاڵوبوونی‬ ‫پیاوانی ئایینی لە رێگای بیرۆكەی الهوتی‬ ‫رزگاركردنەوە لەگەڵ چەپڕەوەكاندا بووە‬ ‫ێ لە نێوانیاندا‪ ،‬ئەو‬ ‫مایەی كارلێكێكی نو ‌‬ ‫كارلێكانەش لەگەڵ تێپەربوونی ساڵدا بە‬ ‫شێوەیەكی سروشتیی نشونمای ك��رد‌و‬ ‫كاریان كردە سەریەكتر‪.)9(.‬‬ ‫ئێمە‪ ،‬كە باس له كنیسە لە ئەمریكای التینیدا‬ ‫ده‌که‌ین‪ ،‬مەبەستمان كنیسەی كاتۆلیكە‪،‬‬ ‫چونكە زۆرینەی دانیشتوانی ئەو كیشوەرە‬ ‫ت بە‬ ‫س��ه‌ر به ئایینزای كاتۆلیكن‪ .‬دەكرێ ‌‬ ‫شێوەیەكی گشتی بڵێین كنیسە رۆڵێكی‬ ‫گ��ەورەی لە ژیانی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫لەو واڵتانەدا هه‌بووه‪.‬‬ ‫كنیسە ب���ەوە ن��اس��راو ب���ووە پشتگیریی‬ ‫ف����ەرم����ان����ڕەوای ك�������ردووە‌و م��ۆرك��ێ��ك��ی‬ ‫پیرۆزایەتی پێبەخشیوە‪ ،‬لە بەرامبەردا‬ ‫فەرمانڕەوا لەالیەن خۆیەوە س��ەروەت‌و‬ ‫س��ام��ان��ەك��ان��ی ك��ن��ی��س��ەی پ���اراس���ت���ووە‪.‬‬ ‫ب��ەو ج���ۆرە ب��ەرژەوەن��دی��ەك��ان��ی دەزگ���ای‬ ‫كنیسە ه��ەر ل��ە س��ەرەت��ای داگیركردنی‬ ‫رۆژئ���اواوە بۆئەمریكای التینی تێكەڵ بە‬

‫بەرژەوەندیەكانی دەسەاڵت بووە‪.‬‬ ‫ك����ەواب����وو دەزگ�������ای ك��ن��ی��س��ە رۆڵ��ێ��ك��ی‬ ‫ك��ۆن��ەپ��ارێ��زان��ەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی گ��ێ��ڕاوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو رۆڵ��ە كۆنەپارێزییەی كنیسەش لەو‬ ‫هەڵوێستە تەقلیدیەی كنیسەدا بەرجەستە‬ ‫دەب���وو‪ ،‬ك��ە دژ ب��ە ب��زووت��ن��ەوە چەپەكان‬ ‫ه��ەی��ب��وو ل���ە س���ەران���س���ەری ك��ی��ش��وەری‬ ‫التینیدا‪ .‬ئەوەش ببووە مایەی لەدەستدانی‬ ‫ژمارەیەكی زۆری الیەنگران‌و پەیڕەوانی‬ ‫كنیسە‪ ،‬ئەویش دوای ئەوەی بووە خاوەن‬ ‫س���ەروەت‌و سامانێكی زۆر‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫خوازیارانی چاككردنی هەلومەرجەكانی‬ ‫گوزەرانیان وایان لێهات بەچاوی گومانەوە‬ ‫تەماشای كنیسەیان دەك���ردو لە هەمان‬ ‫ك��ات��دا ب��ان��گ��ەوازی��ان ب��ۆ داماڵینی كنیسە‬ ‫دەكرد لە هەموو ئیمتیازەكانی‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لەبەر ئ��ەوەی كنیسە ب��وو‪ ،‬كە پشتگیریی‬ ‫هەندێك ل��ە دیكتاتورەكانی دەك���رد‪ .‬بۆ‬ ‫نموونە رۆڵێكی تەم‌و مژاویی گێڕابوو لە‬ ‫گەیشتنی (بیرۆن) بە پۆستی سەرۆكایەتی‌و‬ ‫داسەپاندنی دیكتاتۆریەتی بیرۆنی بە سەر‬ ‫ئەرجەنتین‌دا‪ .‬ه��ەر ئ��ەو كنیسەیەش بوو‬ ‫رۆڵی لە رووخاندنی رژێمی بیرۆنی‌دا گێڕا‪.‬‬ ‫هەروەها بەشداریی كردبوو لە رووخاندنی‬ ‫دیكتاتۆری‌تردا لە چەشنی (بیزر جیمیمیز)‬ ‫لە ڤەنزوێلالو (رۆمناس بنیلیا) لە كۆلۆمبیا‌و‬ ‫(باتیستا) لە كوبا‪)10(.‬‬ ‫گۆرانكارییە كۆمەاڵیەتی‌و ئابوورییەكان‌و‬ ‫پ��ەی��داب��وون��ی ب��زووت��ن��ەوە‌و ك��ۆوەب��وون‌و‬ ‫حیزبە خوازیارەكانی گۆڕان‌و چاكسازی‪،‬‬

‫‪63‬‬

‫ك��ن��ی��س��ەی��ان ن��اچ��ارك��رد ه��ەڵ��وێ��س��ت ل��ەو‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ان��ە وەرب���گ���رێ���ت‌‪ ،‬ك���ە دوو‬ ‫ئاراستەی لێكەوتەوە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاراستەیەكی پارێزگارانە‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئاراستەیەكی خوازیاری گۆڕان‪.‬‬ ‫لە باری مێژووییەوە كۆنگرەی (مادلین)‬ ‫لە ساڵی ‪1968‬دا بە خاڵی وەرچ��ەرخ��ان‬ ‫لە ژیانی كنیسەی كاتۆلیكی لە ئەمریكای‬ ‫التیندا داده‌نرێت‪ ،‬ئەویش كاتێك پاپا پۆڵسی‬ ‫شەشەم گەشتێكی بۆ ك��رد‌و داوای لەو‬ ‫كنیسەیە ك��رد ه��ەر تەنها بایەخ بە كارو‬ ‫ب��ارە روحییەكان ن��ەدەن‪ ،‬بەڵكو ئەوەشی‬ ‫ل��ە ئ��ەس��ت��ۆی��ە رووب������ەڕووی گیروگرفتە‬ ‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتییەكانی ژیانی گەالنی‬ ‫كیشوەرەكەو ئێش‌و ئازارەكانی هەژاران‌و‬ ‫چەوساوەكان‌و بێبەشەكان ببنەوە‪.‬‬ ‫بڕوای پیاوە ئایینییەكان بەبیرۆكەی (الهوتی‬ ‫ێ‬ ‫رزگاركردن) بووە مایەی كارلێكێكی نو ‌‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ئ���ەوان‌و هێزە چ��ەپ��ڕەوەك��ان��دا‪.‬‬ ‫بیرۆكەی یه‌‌زدانناسیی رزگاركردن لە سەر‬ ‫دەستی قەشە (گۆستافۆ گوتیریز) داڕێژرا‬ ‫كاتێك‪ ،‬كە بانگەشەی بۆ ئەوە كرد دەبێت‬ ‫دووبارە پێناسە بۆ چەمكی مەسیحیانەی‬ ‫(رزگاربوون‪ ،‬یان سەرفرازبوون) بكرێتەوە‪.‬‬ ‫ن���اوب���راو رای��گ��ەی��ان��د‪ ،‬ك��ە رزگ��ارب��وون��ی‬ ‫راستەقینە بریتییە لە رۆژی رزگاربوون‬ ‫لە زاڵبوونی داراك��ان بە سەر هەژاراندا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها سەرفرازبوون تەنها رزگاربوون‬ ‫ن��اگ��رێ��ت��ەوە ل��ە گ��ون��اح��ەك��ان‪ ،‬بەڵكو ل��ەوە‬ ‫ب��ەرف��راوان��ت��رە‌و رزگ��ارب��وون��ی سیاسی‌و‬

‫ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیش دەگرێتەوە‪)11(.‬‬ ‫دەرەن���ج���ام���ی ئ���ەو ب��ۆچ��وون��ان��ە ئ���ەوەی‬ ‫لێكەوتەوە گەڕان بە دوای دادپەروەریی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه����ەژاران‌و‬ ‫رووب��ەڕوو بوونەوەی جەورو ستەم ببنە‬ ‫بەشێك لە ك��ەل��ەپ��ووری ئایینیی پیاوانی‬ ‫ئایینی ل��ەگ��ەڵ س��ەرك��ردە چ��ەپ��ڕەوەك��ان‬ ‫لە ئەمریكای التیندا‪ .‬چاكترین بەڵگەش‬ ‫بۆ ئ��ەوە‪ ،‬ئه‌وه‌یه‪ ،‬که السكاس بارتالمی‪،‬‬ ‫ك��ە ئوسقوفێكی مەكسیكییە‪ ،‬زۆر بە‬ ‫گەرمیی بەرگری لە دانیشتوانە هیندییە‬ ‫سوورپێستە رەسەنەكان كرد‪ .‬ئوسقوف‬ ‫ه��ی��ڵ��دەر ك���ام���ارای ب��ەرازی��ل��ی‪ ،‬ناوبانگی‬ ‫پەیوەستە ب��ە هەڵوێستە كۆمەاڵیەتییە‬ ‫الیەنگرەكانی بۆ چینە هەژارو نەدارەكان‬ ‫لە شارەكانی بەرازیل‌دا‪ .‬ئوسقوف تۆریس‬ ‫كامیلۆ‪ ،‬كە یەكێكە لە كەسایەتییە ئایینییە‬ ‫شۆرشگێرەكانی كۆلۆمبیا‪ ،‬یەكێك بووە‬ ‫لە گ��ەورە شۆرشگێڕەكان‪ ،‬كە بە هۆی‬ ‫ه��ەاڵواردن��ی ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتییەوە‬ ‫بەرهەڵستی سیستمی سیاسی ك��رد لە‬ ‫كۆلۆمبیا‌و ل��ەو پێناوەدا چەكی خەباتی‬ ‫ه��ەڵ��گ��رت‌و ل��ە رووب��ەڕووب��وون��ەوەی��ەك��ی‬ ‫چ��ەك��داران��ە ل��ەگ��ەڵ هێزێكی چ��ەك��داری��ی‬ ‫دەوڵەت لە ساڵی ‪1966‬دا گیانی بەختكرد‪.‬‬ ‫(‪)12‬‬ ‫ئ��ەو كەسایەتییە ئاینییانە‌و زۆری‌تریش‬ ‫ئەوەمان بۆ رووندەكەنەوە‪ ،‬كە کار كردن‬ ‫لە سیاسەتی چەپڕەوانەدا جۆرێكە لە كاری‬ ‫خواپەرستی‪ ،‬كە لە رێگایەوە تاك لە خوا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫نزیك دەبێتەوە‪ ،‬چونكە مەسیح مەسیحی‬ ‫ه������ەژاران‌و چ���ەوس���اوەك���ان‌و مەسیحی‬ ‫ێ لە گەالن پەیدابوون‪،‬‬ ‫ئازادییە‪ .‬نەوەیەكی نو ‌‬ ‫كە بە گیانێكی تازەو بەرێگایەكی جیاواز‬ ‫مامەلە لەگەڵ سیاسەتدا دەك���ەن‪ ،‬كە لە‬ ‫دەرەنجامدا بووە یارمەتیدەر بۆ روودانی‬ ‫ئەو گۆڕانەی داوا دەك��را‪ .‬دی��ارە پیاوانی‬ ‫ئایینیی سوودیان لە چەپڕەوەكان بینییوە‬ ‫ه��ەن��دەی س��وودوەرگ��رت��ن��ی چ��ەپ��ەك��ان لە‬ ‫پیاوانی ئایینیی بۆ خزمەتكردنی هەژارانی‬ ‫ئەمریكای التین‪)13(.‬‬ ‫بەاڵم لەم ناوچەیەی ئێمە (واتە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست)‪ ،‬پێویست بوو چەپەكان چاویان‬ ‫بە رۆڵی ئایین لە سیاسەتدا بخشاندایەوە‪،‬‬ ‫بە تایبەتی لەم قۆناغەدا‪ ،‬كە هەموو جیهان‬ ‫ـ��ـ تەنها ئ��ەوروپ��ا نەبێت ـ��ـ رووب���ەڕووی‬ ‫دەورانێك لە هەڵكشانێكی خێرای ئایینییە‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش ت��ەن��ه��ا ب��ە دوو دەی���ە ل��ە دوای‬ ‫هەرەسهێنانی سیستمی كۆمۆنیستی‪ .‬ئەمە‬ ‫ئەو هەرەسە بوو‪ ،‬كە خۆری چەپڕەویی لە‬ ‫جیهاندا بەرەو ئاوابوون برد‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫چەپگەرایی رۆژه��ه‌اڵت��ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‪ ،‬كە‬ ‫تا ئێستاش بێتوانایە لە راستكردنەوەی‬ ‫هەڵوێستەكەی ب��ەرام��ب��ەر ب��ە ئایین‪ .‬جا‬ ‫س�����ەرەڕای ئ����ەوەی سیستمی پێشووی‬ ‫كۆمۆنیستی دانی بە هۆكاری ئایینییدا هێنا‪،‬‬ ‫ت ئەوە چۆن بێت لەم ناوچەیەدا‪،‬‬ ‫ئیدی دەبێ ‌‬ ‫كە ئایین تیایدا هۆكاریی یەكالكەرەوەیە لە‬ ‫سیستمی بەهاكانیدا؟‬ ‫لێرەدا ئەم پرسیارە دێتە پێشەوە‪ :‬ئایە بە‬

‫راستی ئێمە ل��ەم ناوچەیەدا پێویستمان‬ ‫بە الهوتی رزگ��ارب��وون هەیە لە چەشنی‬ ‫ئەوەی ئەمریكای التین؟‬ ‫لە وەاڵمدا دەڵێین‪ :‬هەرگیز پێویستی بەوە‬ ‫نییە‪ ،‬چونكە ئیسالم ب��ەو دەق��ان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫ئاراستەی سیاسی‌و ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیی‬ ‫روونیان لە خۆ گرتووە‪ ،‬هیچ پێویستیەكی‬ ‫بە یه‌زدانناسیی رزگاركردن نییە هەندەی‬ ‫پێویستی بە یه‌زدانناسیی سروشتی هەیە‪،‬‬ ‫مەبەستمان ل��ەوەش‪ ،‬ئێمە پێویستمان بە‬ ‫پیاوانێكی ئایینیی یەكگرتوو‌و زانایانێكی‬ ‫ئایینیی خ��اوەن رۆشنبیری بااڵ‌و ئاسۆی‬ ‫كراوە بۆ سوود وەرگرتن لە كەلەپووری‬ ‫گ��ەورەی شارستانی‌و فیقهیی ئیسالم بۆ‬ ‫بەشداریكردن لە دۆزی��ن��ەوەی چارەسەر‬ ‫ب��ۆ ئ��ەو گیروگرفتانەی رووب���ەڕووم���ان‬ ‫ب��وون��ەت��ەوە‪ ،‬چ گیروگرفتە عەقیدەتی‌و‬ ‫ئ��اك��اری‌و مەزهەبی‌و تایفیەكان ب��ن‪ ،‬یان‬ ‫گیروگرفتە ئ��اب��ووری‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪.‬‬ ‫بەر لە هەموو ئەوانەش پێویسمان بەوەیە‬ ‫ب��ڕوا ب��ە گرنگیی ئیسالم پەیدابكەین لە‬ ‫ه��ەر پرۆسەیەكی چاكسازیی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا‪ ،‬كە ئوممەتی ئێمە (مەبەست‬ ‫ع��ەرەب��ە) ئێستاو ل��ە داه��ات��ووش��دا پێیدا‬ ‫دەڕوات‪ ،‬بەتایبەتی ئەگەر لەوەش تێبگەین‪،‬‬ ‫كە ئایین لە پێداویستییەكانی ژیانە‪ .‬لەبەر‬ ‫ئەوە بانگەشەی عەلمانییەكان بۆ وەالنانی‬ ‫ئیسالم یەكێكە لە هۆكارەكانی توندڕەویی‬ ‫ئیسالمی‪( .‬تێبینیی وەرگێڕ‪ :‬لێرەدا نووسەر‬ ‫تووشی هەڵەیەكی گەورە بووە لە رووی‬

‫‪65‬‬

‫میتۆدی شیكارییەوە ئەویش بە تێكەڵكردنی‬ ‫چەمكەكانی ئیسالم‌و ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫چونكە عەلمانییەت ل��ەدژی ئیسالم نییە‬ ‫وەكو ئایین‪ ،‬بەڵكو خوازیاری ئەوەیە ئایین‪،‬‬ ‫جا هەر ئایینێك بێت‪ ،‬تێكەڵ بە سیاسەت‌و‬ ‫ك��اروب��اری دەوڵ��ەت��داری نەكرێت لە سەر‬ ‫بناغەو پرنسیپی جیایی دین لە دەوڵەت‌و‬ ‫سیاسەت)‪ .‬ئەوەش لە كاتێكدایە‪ ،‬كە ئیسالم‬ ‫ب���ڕوای ب��ەوەی��ە پەیوەندییە مرۆییەكان‬ ‫ل��ەس��ەر ب��ن��اغ��ەی گفتوگۆ دادەم�����ەزرێ‌‌و‬ ‫بڕوای بە فرەیی‌و پەسەندكردنی ئەوی‌تر‌و‬ ‫زەمانەتكردنی ئ���ازادی ب��ی��روڕا‌و بیر بۆ‬ ‫هەمووان هەیە‪.‬‬ ‫ل��ە م���ێ���ژووی ن��وێ��دا پ��ەی��وەن��دی��ی ن��ێ��وان‬ ‫ش���ی���ع���ەو س���ون���ن���ەی ع����ی����راق ه��ەن��دێ��ك‬ ‫رووداوی سەیری بە خۆیەوە بینیوە‪ ،‬لە‬ ‫چەشنی ئ��ەم��ەی خ����وارەوە‪ :‬ل��ە شۆرشی‬ ‫‪1920‬دا شیعە‌و سوننەكان یەكیانگرت بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی داگیركردنی عیراق‬ ‫لەالیەن بەریتانیاوە‪.‬‬ ‫رووداوێك دەگێڕنەوە‪ ،‬كە لەم سەردەمەی‬ ‫ئێستاماندا شوێنەواریشی نەماوە‪ .‬دەڵێن‬ ‫سەركردەی بڕیتانی لە عیراق (لیچمەن)‬ ‫سەردانی مەرجەعی ئایینیی شیعەی كرد لە‬ ‫شاری نەجەف‪ ،‬كە شیرازی بوو‪ .‬پێشنیاری‬ ‫ئەوەی بۆ كرد كلیلەكانی هەردوو مەرقەدی‬ ‫ه����ەردوو ئیمامی ع��ەس��ك��ەری ل��ە ش��اری‬ ‫سامەرا‪ ،‬كە بە دەست سوننەوەیە بدرێنە‬ ‫دەستی شیعە‪ ،‬بەاڵم ئیمام شیرازی ئەوەی‬ ‫رەتكردەوە‪.‬‬

‫لیچمەن بە شكستەوە گەڕایەوە‌و ناردی بە‬ ‫دوای شێخ (زاری)دا‌و پێی گوت‪ :‬ئێوە چۆن‬ ‫ملكەچی فەتواكانی (شیرازی) دەبن‪ ،‬كە ئەو‬ ‫مەرجەعی شیعەیە؟ شێخ زاری لە وەاڵمدا‬ ‫گوتی‪ :‬شیرازی مەرجەعی ئێمەشە!‪ ..‬ئەمە‬ ‫واتای ئەوەیە پیاوانی ئایین رۆڵێكی گرنگیان‬ ‫گێڕاوە لە بەرهەڵستكردنی داگیركردنی‬ ‫نیشتمان لە الیەن هێزە بێگانەكانەوە‪ ،‬لە‬ ‫ه��ەم��ان كاتیشدا دووپ��ات��ی یەكگرتوویی‬ ‫سوننە‌و شیعەیان كردووە‪.‬‬ ‫ئەوانە دەاللەتی پڕ بایەخیان هەیە‪ ،‬لە چەشنی‬ ‫ئ��ەو راستیەی جیاوازییە مەزهەبییەكان‬ ‫قووڵ نین‌و هەستی نیشتمانپەروەریی لە‬ ‫الی��ان لە هەستی تایفەگەریی بەهێزترە‪،‬‬ ‫چونكە ئەگەر دوژمنایەتی لە نێوانیاندا‬ ‫ری��ش��ەدار ب��ووای��ە‪ ،‬ئیتر دەب��وا الیەنێكیان‬ ‫لەگەڵ داگیركەردا هاوكاری بكردایە بۆ‬ ‫لەنێوبردنی الی��ەن��ەك��ەی‌ت��ر‪ ،‬ب��ەاڵم ئێستا‬ ‫زۆر بە داخ��ەوە هەندێك هەن هاوكاری‬ ‫داگیركەر دەكەن‪)14(.‬‬ ‫ئیسالم ب���ڕوای ب��ە ف��رەی��ی ه��ەی��ە‪ :‬فرەیی‬ ‫فیكری‪ ،‬ی��ان ئایینی‪ ،‬ی��ان كەلتوری‪ .‬ئەو‬ ‫فرەییە ل��ە سوننەتەكانی گ��ەردوون��ە‪ .‬لە‬ ‫قورئانیشدا هاتووە لە ئاییندا زۆرەملی‬ ‫نییە‪ .‬دەوڵەتیش لە ئیسالمدا دەوڵەتێكی‬ ‫شارستانییە‪ ،‬كە ئیسالم ناسنامەكەیەتی‪،‬‬ ‫ت‬ ‫واتە لە ئیسالمدا شتێك نییە پێی بوترێ ‌‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ئایینی‪ .‬دەس��ەاڵت��ی سیاسیش‬ ‫ل��ە دەوڵ��ەت��ی ئیسالمیدا ل��ە س��ەر بناغەی‬ ‫سیستمی بەیعه ـ��ـ ش��ورا دادەم��ەزرێ��ت‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫(‪ )15‬ئ���ەوەش سیستمێكی دیموكراتییە‪،‬‬ ‫كە لەگەڵ نوێگەریدا دەسازێت‌‪ .‬هەروەها‬ ‫ئیسالم جەخت لەسەر بەهاكانی ئازادی‌و‬ ‫میانڕەوی‌و ئ��ازادی بڕوا دەكاتەوە‪( :‬فمن‬ ‫ێ‬ ‫شا‌ء فلیٶمن‪‌ ،‬ومن شا‌ء فلیكفر)‪ ،‬واته ك ‌‬ ‫دەیەوێت با بڕوا بێنێت‌‌و كێش دەیەوێت با‬ ‫گوڕایی بكات‪).‬‬ ‫ل���ەب���ەر ئ�����ەوە ل���ە س����ەر ه���ێ���زە چ���ەپ‌و‬ ‫لیبراڵەكان پێویستە درك بەوە بكەن‪ ،‬كە‬ ‫هیچ دژایەتییەك لە نێوان پابەندبوونیان‬ ‫ب����ە ب����ی����رو ب���������اوەڕو ئ���ای���دی���ۆل���ۆج���ی���ی‬ ‫ه��اوچ��ەرخ‌و نوێگەریەكان‌و پابەندبوون‌و‬ ‫شانازیكردنیان بە بەهاو ناسنامەكانیانەوە‬ ‫لەگەڵ پابەندبوون‌و شانازیكردنیانەوە بە‬ ‫شارستانیەتی عەرەبیی ــ ئیسالمیی نییە‪،‬‬ ‫كە ب��ەو ج��ۆرەش س��ۆزو خۆشەویستیی‬ ‫گەل بە الی خۆیاندا رادەكێشن‪.‬‬ ‫پ���اش���ەك���ش���ەی ه���ێ���زە چ����ەپ����ڕەوەك����ان‌و‬ ‫پ��ەراوێ��زك��ردن��ی رۆڵ��ی��ان‌و بێتواناییان لە‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��دان��ی ئ��ەرك��ە م��ێ��ژووی��ی��ەك��ان��ی��ان‪،‬‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك��ی س���ەرەك���ی ب���وو ب��ۆ ئ���ەوەی‬ ‫ئیسالمی سیاسی ئەو بۆشاییە پڕبكەنەوە‪،‬‬ ‫ت��ەن��ان��ەت ك��ۆم��ەڵ��گ��ا ل��ە ژێ���ر ك��اری��گ��ەری��ی‬ ‫ئاراستە ئیسالمییەكاندا چەپڕەوەكانی‬ ‫ن��اچ��ارك��ردووە باجێكی ق��ورس��ی رژێمە‬ ‫تۆتالیتاریستەكان‌و سەركوتگەرییەكانیان‬ ‫بدەن‪ ،‬چونكە (ئەگەر بە هەڵەش بووبێت)‬ ‫چەپەكانیان بە درێژكراوەی (عەلمانیەت)ی‬ ‫ئەو رژێمە دژە»ئایینی»و دژە بزووتنەوە‬ ‫ئیسالمییەكان ئەژمار دەكرد‪ )16(.‬ئەوەش‬

‫لە بارێکدا‪ ،‬كە چەپڕەوی التینی هەر لە‬ ‫س��ەرەت��اوە سەركەوتوو بوو لە گرێدانی‬ ‫كنیسە لەگەڵ پرۆژە سیاسییەكانی خۆیدا‌و‬ ‫خ���ۆی ل��ەگ��ەڵ الی��ەن��گ��ەل��ێ��ك��ی ك��اری��گ��ەری‬ ‫كنیسەدا یەكخست لە شەڕیاندا لە دژی‬ ‫رژێمە دیكتاتۆرییە سەربازییە كۆنسێرڤاتە‬ ‫راستڕەوەكاندا‪.‬‬ ‫ئاستی گەندەڵیی ئابووری‌و نەبوونی‬ ‫دادپەروەریی كۆمەاڵیەتیی‬ ‫ئ��اس��ت��ی گ��ەن��دەڵ��ی ئ���اب���ووری‌و ن��ەب��وون��ی‬ ‫دادپەروەریی كۆمەاڵیەتیی ببوونە مایەی‬ ‫ب�ڵ�اوب���وون���ەوەی ه���ەژاری���ی���ەك���ی ت��ون��دو‬ ‫بێكارییەكی زۆر‪ ،‬ئ���ەوەش س��ەرەڕای��ی‬ ‫ئ���ەو ه��ەم��وو ك��ەرەس��ت��ە سروشتییانەی‬ ‫ل��ەب��ەردەس��ت��دا ب���وون ل��ە گ���از‌و ن���ەوت‌و‬ ‫شتی‌تریش‪ .‬ئەمانە ه��ۆك��اری سەرەكی‌و‬ ‫پاڵپێوەنەری گۆڕانكاری بوون لە ئەمریكای‬ ‫التیندا‪ ،‬چونكە ئەو گیروگرفتەی خەڵكی ئەو‬ ‫واڵتانە پێیەوە دەیاننااڵند بریتی بوو لەمەی‪،‬‬ ‫كە بۆچی ئێمە لە ژێر زەویدا دەوڵەمەندین‪،‬‬ ‫كەچی لە س��ەر زەوی���دا ه��ەژاری��ن؟ بەاڵم‬ ‫لە الیەكی‌ترەوە هێزە چەپڕەوەكانی ئێمە‬ ‫نەیانتوانی‌و شكستیان هێنا ل��ەوەی ببنە‬ ‫حیزبگەلێكی ج��ەم��اوەری��ی‪ ،‬تەنانەت هەر‬ ‫تەنها ب��ە رۆڵێكی رەم���زی رازی بوونە‪،‬‬ ‫كە لە زۆربەی كاتدا كێشی راستەقینەیان‬ ‫دەرنابڕێت‪ ،‬چونكە ئەم چەپە راستە بە ناوی‬ ‫جەماوەرەوە دەپەیڤێ‌‌و خۆی بە نوێنەری‬

‫‪67‬‬

‫بەرژەوەندییەكانیان نیشان دەدات‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫واقیعدا ناتوانێت لە ئاستی داخوازیەكانیدا‬ ‫بێت‪ ،‬ئەوەش سەرەڕای ئەو هەموو تواناییه‬ ‫ئابوورییە زەبەلالحەی لە ناوچەكەدا هەیە‬ ‫لەگەڵ توانایەكی زۆری مرۆیی‌و داراییدا‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ەو پرسیارەی ل��ێ��رەدا خ��ۆی دەسەپێن ‌‬ ‫ئەمەیە‪ :‬ئایا هیچ هەلێكی‌تر ل��ە ب��ەردەم‬ ‫چەپدا هەیە بۆ بەدەستهێنانەوەی شكۆی‬ ‫جارانی خۆی‌و گەڕانەوە بۆ گێڕانی رۆڵی‬ ‫خەباتكارانە‌و نیشتمانیانە‌و مێژوویی خۆی؟‬ ‫ێ لە قۆناغێك لە قۆناغەكاندا‪ ،‬چونكە‬ ‫بەڵ ‌‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪ ،‬ك��ە ل��ە هەڵكشاندایە‪،‬‬ ‫ێ پێویستی ب��ەو هێزە چەپانە بێت‬ ‫دەش�� ‌‬ ‫ب��ۆ داڕش��ت��ن��ی ستراتیجێكی چینایەتی‌و‬ ‫سیاسی ــ جیهانیی بۆ پڕكردنەوەی ئەو‬ ‫كەمایەسیەی هەیەتی‪( .‬تێبینیی وەرگێڕ‪:‬‬ ‫ت بە‬ ‫ئ��اش��ك��رای��ە‪ ،‬ك��ە ن���ووس���ەر دەی���ەوێ��� ‌‬ ‫زۆرەم��ل��ێ��ی ئایدیۆلۆجیی چ��ەپ��گ��ه‌ری به‬ ‫ئیسالمی سیاسییەوە ببه‌ستێته‌وه‪ .‬ئەوەش‬ ‫ل��ە رووی میتۆدۆلۆجییەوە پێچەوانەی‬ ‫ئایدیۆلۆجیی زانستی‌و تەنانەت پێچەوانەی‬ ‫دیموكراتیزمی مۆدێرنیشە لە پراكتیكدا‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ك��ۆڵ��ەك��ەی ب��ن��ەڕەت��ی��ی سیستمی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی بریتییە ل��ە جیایی دی��ن لە‬ ‫دەوڵ���ەت‌و سیاسەت‌و دوورخ��س��ت��ن��ەوەی‬ ‫مزگەوتە لە سیاسەت‪ .‬لەرووی ئابووری‌و‬ ‫دادپەروەریی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیشەوە‬ ‫ئایدیۆلۆجیای ئایینی بە گشتی‌و ئیسالمی‬ ‫سیاسی بەتایبەتی هەرگیز دژی لەناوبردنی‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەی چینایەتی‌و نەهێشتنی‬

‫هەژاری نییە‌و شێوازێكی تری ئایدیۆلۆجی‌و‬ ‫سیاسییە ب��ۆ ب��ەرگ��ری��ك��ردن لەسیستمی‬ ‫چ��ەوس��ان��دن��ەوەی س��ەرم��ای��ەداری��ان��ە لە‬ ‫دواك��ەوت��ووت��ری��ن‌و كۆنەپەرستانەترین‬ ‫شێوازی دژە دیموكراتی‌و دژە بەشەریدا‪.‬‬ ‫نووسەر بە تەواوی نوقمی لێكدانەوەیەكی‬ ‫كۆنەپەرستانە بووە‪ ،‬كە هەم خەیاڵی‌و هەم‬ ‫ناواقیعییە‌و خۆشحااڵنە مەحاڵە لە پراكتیكی‬ ‫سیاسیدا بكرێتە ك����ردار‪ ،‬ئ��ەوی��ش نەك‬ ‫لەبەر هیچ تەنها ئەوە نەبێت‪ ،‬كە ئیسالمی‬ ‫سیاسی هەرگیز هەڵەی سیاسی لەو جۆرە‬ ‫ێ‬ ‫ناكات چەپێكی دۆڕاوی داڕوخ���اوی ب ‌‬ ‫پایەی كۆمەاڵیەتیی لەو چەشنەی نووسەر‬ ‫یەكێكیانە بكاتە سەرمەشقی داڕشتنی‬ ‫ستراتیجێكی چینایەتی‌و سیاسیی ــ جیهانیی‪.‬‬ ‫ئ��ەوە نیشانەی ئەوەیە كە نووسەر نەك‬ ‫هەر لە چەپ‌و چەپگەرایی تێنەگەیشتووە‪،‬‬ ‫بەڵكو لەعەمەلدا بووە بە بەرگریكارێكی‬ ‫كۆنەپەرستانە لە ئایدیۆلۆجیای ئایینی‌و‬ ‫ئیسالمی سیاسی‪.‬‬ ‫ئ��ەو هەنگاوە ئ��ەو دەخ��وازێ��ت ل��ە رەوت��ە‬ ‫چ���ەپ���ەك���ان خ���ۆی���ان ج���ی���اب���ك���ەن���ەوە لە‬ ‫عەلمانییەتی سەركوتگەرانە‌و دەستبەكاربن‬ ‫بۆ بیناكردنی چەپێكی تازەی دیموكراتی‪،‬‬ ‫كە پشتی بەستبێت بە دەسەاڵتی یاسا‌و‬ ‫مافەكانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ئەگەر ئەوە نەكرێت‪ ،‬ئیتر بە ناچاری دەبینە‬ ‫خاوەنی راستڕەوێك‪ ،‬كە ب��ەرەو نەزانی‬ ‫دەچێت‌و چەپڕەوێكیش‪ ،‬كە بەرەو نادیار‬ ‫دەڕوات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫ئەم چەپەی ئێمە تاكو ئێستاش لە دوای ئەو‬ ‫ژێركەوتنانە ته‌زووی له به‌ردا نه‌هاتۆته‌وه‪،‬‬ ‫ک��ه ت��ووش��ی��ان ب��وو ل��ە چ��ەش��ی‪ :‬شكستی‬ ‫عەرەب لە سەر دەستی ئیسرائیل لە ساڵی‬ ‫‪ .1967‬هەروەها لە سەر دەستی ئەمریكا‬ ‫لە ساڵی ‪ .1990‬دوای ئەوەش داگیركردنی‬ ‫ع��ی��راق ل��ە ساڵی ‪2003‬دا‪ .‬ل��ە كۆتاییشدا‬ ‫بێتوانایی ل��ە داڕش��ت��ن��ی ستراتیجێك بۆ‬ ‫رووبەڕووبوونەوەیەكی نوێ‌‪ .‬ئەوەش لە‬ ‫كاتێكدا‪ ،‬كە چەپی التینی توانی ستراتیجێكی‬ ‫لەو چەشنە پەرە پێ بدات بە سوودوەرگرتن‬ ‫لە شەپۆلی سێیەمی دیموكراتییەت‪ ،‬كە لە‬ ‫دوای جەنگی س���اردەوە هەموو جیهانی‬ ‫گ��رت��ەوە‪ ،‬ه��ەر ئ���ەوەش ت��وان��ای��ی ئ��ەوەی‬ ‫پێبەخشی ئه‌فسوونی دیموكراسی بە سەر‬ ‫ئه‌فسوونگه‌ری ئەمریكیدا هەڵگێڕێتەوە‌و‬ ‫گیان بە بەر بەرهەڵستكاریی‌و سەربەخۆیی‬ ‫نیشتمانی‌و نەتەوەییدا بکات‪.‬‬ ‫چەپی التینی‌و چەپی لۆكاڵیی خۆمان لە‬ ‫بەردەم ئەركە قورسەكاندا‬ ‫چەپی التینی ماندونەناسانە كار بۆ ئەوە‬ ‫دەكات پرۆژەی سەدەی نۆزدەی سیمۆن‬ ‫بۆلیڤار بۆ یەكخستنی ئەمریكای التینی‬ ‫بخاتە چوارچێوەی یەكێتییەكی كردەییەوە‬ ‫لە شێوەی یەك كۆمۆنویلپ‌دا‪ ،‬كە لەسەر‬ ‫پ��ای��ەی چ��ەن��د ك��ۆوەب��وون��ێ��ك��ی هەرێمیی‬ ‫دام��ەزراب��ێ��ت ل��ە چ��ەش��ن��ی‪ :‬م��ی��رك��ۆس��ور‪،‬‬ ‫ئەندین‪ ،‬كاریبی‪ ،‬ئەمریكای ن��اوەڕاس��ت‪..‬‬

‫تاد‪ .‬لەو چوارچێوەیەدا لە ساڵی ‪2007‬دا‬ ‫ب��ان��ك��ی ب���اش���وور دام��������ەزرا‪ ،‬ك���ە وەك‬ ‫كۆپییەكی ئەڵتەرناتیڤی ئەمریكای التینییە‬ ‫بۆ سندووقی دراوی نێودەوڵەتیی‪ ،‬ئەوە‬ ‫س���ەرەڕای پ���رۆژەی ل�� ‌ه بریی بۆلیڤاریی‬ ‫ب��ۆ ئ��ەم��ری��ك��ای الت��ی��ن��ی‌و دوورگ��ەك��ان��ی‬ ‫كاریبی ‪ ،ALBA‬ئ��ەم پ��رۆژەی��ەش زۆر‬ ‫جار وەك ئەڵتەرناتیڤێك لێكئەدرێتەوە بۆ‬ ‫رێككەوتننامەی ناوچەی بازرگانیی ئازاد‬ ‫بۆ ئەمریكییەكان‪ ،‬كە لە ژێر چاودێریی‬ ‫ئەمریكادایە‪ .‬پێویستە ئاماژەش بۆ یەكێتی‬ ‫میللەتانی ئەمریكای باشوور ‪UNASUR‬‬ ‫بكرێت ك��ە رێكخراوێكی هەرێمایەتییە‪.‬‬ ‫س��ەرەڕای ئەوانەش پرۆژەی مەزنی وزە‬ ‫لە ئ��ارادای��ە‪ ،‬كە بریتییە لە هێڵێكی گازی‬ ‫سروشتی ب��ە درێ��ژای��ی ‪ 9000‬كیلۆمەتر‬ ‫لە ڤ��ەن��زوێ�لاوە بۆ ب��ەرازی��ل‌و لەوێشەوە‬ ‫ب��ۆ ئ��ەرج��ەن��ت��ی��ن‪ .‬هێڵە الوەكییەكانیئەو‬ ‫پرۆژەیەش دەگەنە ئۆروگوای‌و پاراگوای‌و‬ ‫بۆلیڤیا‪ .‬ل��ە پێناوی یەكخستنی واڵتانی‬ ‫ئەمریكای التین‌و دابینكردنی پێداویستیە‬ ‫نەوتییەكانیان‪ ،‬شافیز دەستپێشخەری كرد‬ ‫بۆ پێكهێنانی هاوپەیمانەتییەك لە ژێر ناوی‬ ‫پیترۆ كاریبی‌دا‪ ،‬كە ب��ووە مایەی ئەوەی‬ ‫چواردە واڵتی كاریبی رۆژانە دەستیان بە‬ ‫‪ 198000‬بەرمیل نەوت بگات بە كارئاسانیی‬ ‫زۆرەوە بۆ چۆنییەتیی پارەدان‪ .‬هەروەها‬ ‫پرۆتۆكۆڵی (پیترۆسور)یش لە ئارادایە‬ ‫ب��ۆ یەكخستنی ب���ەرازی���ل‌و ئ��ۆروگ��وای‌و‬ ‫ئیكوادۆر‌و پیرۆ‌و بۆلیڤیا‪ )17(.‬بەاڵم لەمه‬

‫‪69‬‬

‫به‌والوە دەبینین چەپی واڵتانی رۆژهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاست بێتوانا‌و دەستەوستان بوونە لە‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی گرفتە واقیعییەكاندا‪.‬‬ ‫چەمك‌و زاراوەكان‬ ‫چەپی التینی هەر لە سەرەتاوە رێڕەوی‬ ‫خۆی بە رووبەڕووبوونەوەی لیبرالیزم‌و‬ ‫جیهانگیری دەستپێكرد‌و دركی بە ئەنجامە‬ ‫ك��ارەس��ات��ب��ارەك��ان��ی��ان ك���ردب���وو‪ ،‬ل��ەب��ەر‬ ‫ئ��ەوە هەڵوێستی لێیان وەرگرتبوو‪ .‬هەر‬ ‫لەبەر ئەوەشە‪ ،‬كە زۆرب��ەی نارەزایەتییە‬ ‫جیهانییەكان لەدژی جیهانگیری لە الیەن‬ ‫بزووتنەوە بەرهەڵستكارەكانی چەپڕەوی‬ ‫التینییەوە ه��ات��ووە‪ .‬پێشكەوتنی چەپی‬ ‫ئەمریكای التینی لە راستیدا لە ئەنجامی‬ ‫پ��ەرچ��ەك��ردارەك��ان��ی��ی��ەوە ب���ووە بەرامبەر‬ ‫جێبەجێكردنی چ��ارەس��ەرە ئامادەكانی‬ ‫ل��ی��ب��رال��ی��زم��ی ن���وێ‌‌و پ��رۆگ��رام��ەك��ان��ی بە‬ ‫تایبەتیكردنی ئ��اب��ووری‌و پەراوێزكردنی‬ ‫دەوڵەت‪ .‬چەپی التینی ئەوەی لە ئەستۆ گرت‬ ‫تاقیكردنەوەی خۆی ئاڕاستەی سۆسیال‬ ‫دیموكراتیزم بكات‪ .‬بە پێچەوانەی ئەوە‪،‬‬ ‫لەم ناوچەیەی ئێمەدا چەمك‌و زاروەگەلێكی‬ ‫ێ هاتوونەتە ئاراوە‌و پێكەوە دەژین‪ ،‬لە‬ ‫نو ‌‬ ‫چەشنی‪ :‬تاك جەمسەری‪ ،‬سیستمی نوێی‬ ‫جیهانی‪ ،‬جیهانگیری‪ ،‬تیرۆریزم‌‪ ..‬تاد‪.‬‬ ‫ئ���ەم چ��ەم��ك‌و زاراوان�������ە‌و زۆری‌ت���ری���ش‬ ‫ئ��ەوان��ەن‪ ،‬ك��ە ك��ۆڕی��ان ب��ۆ دەبەسترێت‌‌و‬ ‫تێزیان بۆ دادەڕێ��ژرێ��ت‌‪ ،‬هێشتا ئێمە كە‬

‫ل��ە س��ەری��ان س��اغ ن��ەب��ووی��ن��ەت��ەوە‪ ،‬كەچی‬ ‫رۆژئ�����اوا چ��ەن��دی��ن چ��ەم��ك��ی‌ت��ر دەهێنێتە‬ ‫ن��ێ��وان��ەوە‌و ك��ۆڕو كۆنگرەی ت��ازەی��ان بۆ‬ ‫سازدەكرێ‌‪ .‬ئەمە ئیتر وەك ئەوە وایە لە‬ ‫قۆناغێك لە سەر لێشێوانی سیاسی‌و لە‬ ‫قۆناغێك لە خەریككردنی شارستانیانەدا‬ ‫ت بیرێكی‬ ‫بژین لە غیابی هزرێك‪ ،‬كە بشێ ‌‬ ‫ت بۆ دەربڕینی واقیعی‬ ‫تایبەتی بەرهەمبێنێ ‌‬ ‫ناوخۆییمان بە جۆرێك ببێتە مایەی ئەوەی‬ ‫ئاستی میللەت هەڵگۆڕێت‌‌و لە چوارچێوەی‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ی��ه‌ک��ی نیشتمانیدا ده‌رب��ڕی��ن بن‬ ‫ل��ە ئامانجەكانی‪ .‬ل��ە كاتێكدا‪ ،‬ك��ە ئێمە‬ ‫مێژوومان دروستدەكرد‪ ،‬كەچی لە راستیدا‬ ‫ئەوە مێژوو بوو ئێمەی ئاراستەدەكرد‌و‬ ‫دروستی دەكردین‪ .‬بەاڵم ئەمە بە واتای‬ ‫ئەوە نییە ئێمە‌و رۆشنبیرانمان دوور لە‬ ‫جیهانی دەرەك��ی بیگوزەرێنین‪ ،‬هەروەها‬ ‫وات�����ای ئ����ەوە ن��ی��ی��ە ت��ەن��ه��ا ل���ە ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫كاردانەوەدا مامەڵەی لەگەڵدا بكەین‪ ،‬بەڵكو‬ ‫پێویستە وەاڵم��دان��ەوەی��ەك��ی ستراتیجی‬ ‫بێت‪ ،‬كە خزمەت بە ئامانجەكان‌و هیواو‬ ‫دوارۆژی كۆمەڵگە بكات‪.‬‬ ‫دابەشكردنی چەپڕەوی‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ت���وێ���ژەر ه���ەن پ��ێ��ی��ان ب��اش��ت��رە‬ ‫چەپڕەویی ئەمریكای التین بە سەر دوو‬ ‫رەوتی سیاسیدا دابەش بكەن‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ چەپێكی دیموكراتی‪ ،‬كە لە هەندێك‬ ‫واڵتدا هاتوونەتە سەر حوكم وەك بەرازیل‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫ئەرجەنتین‪ ،‬ئۆروگوای‪ ،‬چیلی‌و پیرۆ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ چەپێكی میللی‪ ،‬كە لە ڤەنزوێلال‌و بۆلیڤیا‌و‬ ‫ئوكوادۆر گەیشتوونەتە دەسەاڵت‪ ،‬كە بۆ‬ ‫بەشێكی زۆری چەپەكان سەرنجڕاكێشتر‌و‬ ‫ئیلهام ب��ەخ��ش��ت��رە‪ ،‬ب���ەاڵم ب��ە ب��ۆچ��وون��ی‬ ‫ئێمە ه���ەردوو رەوت��ە چەپەكە لە رێگای‬ ‫دیموكراتییەوە گەیشتوونەتە دەس��ەاڵت‌و‬ ‫پەیوەندیشیان لەگەڵ هەموو واڵتاندا هەیە‪.‬‬ ‫لەوانەیە چەپڕەوەكانی خاڵی یەكەم نەیەوێت‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ واڵت��ە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمریكادا بپچڕێنێت‪ ،‬هەرچی چەپڕەوەكانی‬ ‫خاڵی دووەمە بە پێچەوانەی یەكەم دژی‬ ‫پەیوەندین لەگەڵ ئەمریكادا‪ ،‬هەموو ئەوەش‬ ‫پەیوەستە بە رووداوە نێودەوڵەتییەكانەوە‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ە ك��ات��ێ��ك ل��ە ‪2009/4/8‬دا لە‬ ‫(ت��ری��ن��ی��داد‌و ت��ۆب��اگ��ۆ)دا ك��ۆن��گ��رەی نێوان‬ ‫ه����ەردوو ئ��ەم��ری��ك��ای ب��اك��وور‌و ب��اش��وور‬ ‫بەسترا‪ ،‬بینیمان (چاڤێز)‪ ،‬كە چەپڕەوێكی‬ ‫میللییە‪ ،‬تەوقەی لەگەڵ سەرۆكی تازەی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ادا (ئ��ۆب��ام��ا) ك��رد ت��ا ب��ەو ج��ۆرە‬ ‫ێ لە نێوان ڤەنزوێلال‌و‬ ‫پەیوەندییەكی نو ‌‬ ‫ئەمریكادا دەستپێبكات‪ ،‬كە لە سەر بناغەی‬ ‫گفتوگۆو هاوسانی‌و داخ��وازی��ی واڵتانی‬ ‫ئەمریكای التین بۆ گێڕانەوەی (كوبا) بۆ‬ ‫ری��زی كۆمەڵگای نێودەوڵەتیی‌و البردنی‬ ‫ئابلووقە لە سەری دامەزراوە‪.‬‬ ‫لێرەدا بۆ ئێمە پرسیاری گرنگ ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که ئایا چەپی الی ئێمە لە كوێی هەموو‬ ‫ئەوانەدایە‪ ،‬ئایا چەپی الی ئێمە لە رێگای‬ ‫دیموكراتییەوە گەیشتۆتە دەسەاڵت؟‬

‫وەاڵم����ەك����ە ب���ە داخ�������ەوە؟ ن�����ه‌و‪ .‬ل��ەب��ەر‬ ‫ئ���ەوە‪ ،‬ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی دەری��چ��ەی��ەك بۆ‬ ‫ئ���ەم پ��اش��ەك��ش��ەی��ەی چ��ەپ��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫نێوه‌ڕاست دەڵێین زاراوەی���ەك هەیە‪ ،‬كە‬ ‫پێشتر ل��ەالی��ەن (گڕامشی)ی رۆشنبیری‬ ‫ئیتالی ـ��ـ ماركسییەوە دارێ�����ژراوە‌و لەم‬ ‫س��ااڵن��ەی دوای��ی��ش��دا ل��ە الی���ەن هەندێك‬ ‫ك���ەس���ەوە دەوت���رێ���ت���ەوە‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی بە‬ ‫بانگەشەیەكەوە هەیە ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی‬ ‫(تۆپەڵەیەكی مێژووی) بۆ بەئەنجامگەیاندنی‬ ‫گۆڕانكاری‌و‌و چاكسازی‪ .‬ئەو بیرۆكەیە‬ ‫لە سەر ئەم تێزە دام���ەزراوە‪ ،‬كە دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەو هەڵەیەی‪ ،‬كە نەتەوە پەرستەكان لە‬ ‫پەنجاكان‌و شەستەكاندا كردیان‪ ،‬ئەوەشی‪،‬‬ ‫كە چەپەكان لە شەستەكان‌و حەفتاكاندا‬ ‫تێی ك��ەوت��ن‪ ،‬بریتی ب��وو ل��ە وەالوەن��ان��ی‬ ‫ئەوانی‌تر‪ ،‬هەروەها كۆمەڵی عەرەبیی ــ‬ ‫موسڵمان بە سەر چەندین تایه‌فە‌و حیزبدا‬ ‫دابەش بووە‪ ،‬كە هیچ كامێكیان ناتوانێت بە‬ ‫تەنها چاكسازی ئەنجام بدات‪ ،‬لەبەر ئەوە‬ ‫خواستی گۆرانكاری پێویستی بەهەمووان‬ ‫هەیە‪ ،‬پێویستی بە كۆوەبوونی هەموان‬ ‫هەیە لە (تۆپەڵەیەكی مێژووی)دا‪)18(.‬‬ ‫لەبەر رۆشنایی هەموو ئەوانەی گوترا‪،‬‬ ‫ت بڵێین تاقیكردنەوەی ئەمریكای‬ ‫دەكرێ ‌‬ ‫ێ‬ ‫التینی‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە نوێیە‪ ،‬ب��ەاڵم دەش�� ‌‬ ‫نموونەیەك بێت بۆ چاولێكردنی لە واڵتانی‬ ‫جیهانی سێیەمدا‪ ،‬چونكە بەدڵنیاییەوە‬ ‫تاقیكردنەوەیەكمان پێشكەش دەك���ات‪،‬‬ ‫ت‬ ‫ێ گ��ەالن ئەگەر بیانەوێ ‌‬ ‫كە دەیسەلمێن ‌‬

‫‪71‬‬

‫دەستیان بە ئامانجەكان‌و دوارۆژی خۆیان‬ ‫ب��گ��ات دەت��وان��ن رۆڵ���ی ی��ەك�لاك��ەرەوەی��ان‬ ‫هەبێت‪ .‬تاقیكردنەوەی ئەمریكای التین‬ ‫لە دوا دەرەنجامیدا وەك��و كودەتایەكی‬ ‫سپی بووە بە سەر سەردەمانێكی دوور‌و‬ ‫درێژلە ستەمی ناوخۆیی‌و دەستێوەردانی‬ ‫دەرەك���ی‌و دام��ودەزگ��ا جیهانگیرییەكان‪.‬‬ ‫ل��ەت��اق��ی��ك��ردن��ەوەك��ان��ی ئ��ەم��ری��ك��ای التیندا‬ ‫بناغەیەك بەدی دەكرێت‌‪ ،‬كە ده‌شێت بكرێتە‬ ‫سەرەتایەك بۆ سەرخستنی دادپەروەریی‬ ‫دیموكراتی ل��ە س��ەردەم��ێ��ك��دا‪ ،‬ك��ە درێ��ژە‬ ‫ن��اك��ێ��ش��ێ��ت‌‪ ،‬ئ��ەوی��ش ئ��ەگ��ەر چ��ەپ��ەك��ان‌و‬ ‫غ��ەی��رە چەپەكانی ن��اوچ��ەك��ەم��ان بتوانن‬ ‫خوێندنەوەی چاك بۆ ئەو تاقیكردنەوانە‬ ‫بكەن‌و سوودیان لێوەرگرن‬ ‫پەراوێز‌و سەرچاوەكان‪:‬‬ ‫‪1‬ــ طارق علی الهاشمي‪ ،‬االحزاب السیاسیة‪،‬‬ ‫بغداد‪ :‬جامعة بغداد‪ ،1990 ،‬ص‪ ،324‬انظر‬ ‫كذلك‪ :‬الموسوعة الحرة ‪Wikipedia.‬‬ ‫‪2‬ــ الهاشمی‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.326‬‬ ‫‪3‬ــ باقر ابراهیم‪ ،‬الیسار واالحتالل والمرتدون‬ ‫الجدد‪ ،‬بیروت‪ ،‬دار الشهید للطباعة والنشر‪،‬‬ ‫‪ ،2008‬ص‪.21‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ معد محمد ی��وس��ف‪ ،‬أمریكا الالتینیة‬ ‫مابین التحوالت السیاسیةو سیناریوهات‬ ‫المواجهة‪.‬‬ ‫‪5‬ــ فهمی جدعان‪ ،‬فی الخالص النهائي‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ریاض عزیز هادي‪ ،‬المشكالت السیاسیة‬ ‫فی العالم الثالث‪ ،‬ط‪ ،2‬بغداد‪ ،‬جامعة بغداد‪،‬‬

‫‪ ،1989‬ص‪.239‬‬ ‫‪7‬ــ عادل محمود‪ ،‬أین یسارنا‪ ...‬وأین یعیننا؟‬ ‫‪8‬ـ��ـ حسان محمد شفیق العانی‪ ،‬األنظمة‬ ‫السیاسیة ل��دول أمریكا الالتینیة‪ ،‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،1989‬ص‪.92‬‬ ‫‪9‬ــ دروس التغییر فی أمریكا الالتینیە‪.‬‬ ‫‪10‬ــ سلفادور دی ماداریاجا‪ ،‬أمریكا الالتینیة‬ ‫بین النسر وال��دب‪ ،‬ترجمة حسین الحوت‪،‬‬ ‫‪ ،1964‬ص‪.92‬‬ ‫‪11‬ــ دروس التغییر فی أمریكا الالتینیة‪.‬‬ ‫‪12‬ــ العاني‪ ،‬مصدر سابق‪ ،‬ص‪.89‬‬ ‫‪13‬ــ دروس التغییر فی أمریكا الالتینیة‪.‬‬ ‫‪14‬ــ قاسم حسین صالح‪ ،‬المجتمع العراقي‪،‬‬ ‫تحلیل سیكوسوسیولوجی لما ح��دث‌و‬ ‫یحدث‪ ،‬بیروت‪ ،2008 ،‬ص‪.16‬‬ ‫‪15‬ـ���ـ للمزید ع��ن ال��ع�لاق��ة ب��ی��ن البیعة ــ‬ ‫الشوری‌و الدیمقراطیة‪ ،‬أنظر‪ :‬علی عباس‬ ‫مراد‪ ،‬المجتمع المدني والدیمقراطیة‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪ ،2009‬ص‪ ‌92‬ومابعدها‪.‬‬ ‫‪16‬ــ حسن أبو طالب‪ ،‬حین یفوز االسالمیون‬ ‫فی االنتخابات‪.‬‬ ‫‪17‬ــ بارت جونز‪ ،‬قصة هوغو تشافيز من‬ ‫الكوخ الطیني الی الثورة المستمرة‪ ،‬بیروت‪،‬‬ ‫‪ ،2008‬ص‪.458‬‬ ‫‪18‬ـ��ـ ص�لاح ال��دی��ن ال��ج��ورش��ی‪ ،‬ح��ق��ا‪ ..‬هل‬ ‫أصبح الیسار عندنا جز‌وا من الماچی؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫مەسەلەی مێژوویی کورد لە ئێراندا‬

‫نووسینی‪ :‬رۆبەرت ئۆڵسن‬ ‫وەرگێڕانی (له ئینگلیزییه‌وه)‪ :‬عەبدولاڵ بابەکر‬

‫‪73‬‬

‫رۆب����ه‌رت ئۆڵسن لێکۆڵه‌رو مامۆستای‬ ‫زانکۆی که‌نتاکی‌یه‪ ،‬پسپۆڕه له مێژووی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‪ .‬نووسه‌ری چه‌ندین‬ ‫کتێبه‪ .‬له‌وانه‪:‬‬ ‫‪١‬ـ���ـ ئ��اب��ڵ��ۆق��ه‌‌دان��ی م��وس��ڵ‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی‬ ‫عوسمانییه‌کان‌و ف��ارس�� ‌هک��ان ل��ه سااڵنی‬ ‫نێوان ‪‌١٧١٨‬و ‪The Siege of Mosul ١٧٤٣‬‬ ‫‪-1718 ,and Ottoman-Persian Relations‬‬ ‫‪ ،1743‬که باس له یاخیبوون‌و جه‌نگ ده‌کات‪،‬‬ ‫که له ئیسه‌نبوڵی پایته‌خت‌و هه‌رێمه‌کانی‬ ‫ئیمپڕاتۆریی عوسمانیدا روویداوه‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫کوردو یاخیبوونی شێخ سه‌عید له ساڵی‬ ‫‪ ١٨٨٠‬بۆ ‪.١٩٢٥‬‬ ‫‪٣‬ــ مه‌سه‌له‌ی کوردو په‌یوه‌ندییه‌‌کانی نێوان‬ ‫ت��ورک‌و ئێران ‪The Kurdish Question‬‬ ‫‪ ،and Turkish-Iranian Relations‬که باس‬ ‫له سه‌رده‌مێک ده‌ک��ات له نێوان جه‌نگی‬ ‫جیهانیی یه‌که‌مه‌وه تاکو ساڵی ‪ .١٩٩٨‬‬ ‫‪٤‬ــ ب��زن‌و قه‌سابه‌که ‪The Goat and the‬‬ ‫‪ ،Butcher‬که باس له ناسیۆنالیزم‌و هه‌وڵی‬ ‫دروستکردنی ده‌وڵه‌تی کوردستانی عیراق‬ ‫له سه‌رده‌می جه‌نگی عیراقه‌وه‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ خوێن‌و ب��اوه‌ڕو سندوقه‌کانی ده‌نگدان‬ ‫‪ ،Blood, Beliefs and Ballots‬که باس له‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی ناسیۆنالیزم له تورکیا له‬ ‫ساڵی ‪ ٢٠٠٧‬تاکو ‪.٢٠٠٩‬‬ ‫‪٦‬ــ بزووتنه‌وه‌ی ناسیۆنالیستیی کوردی له‬ ‫تورکیادا له سااڵنی ‪١٩٩٠‬دا ‪The Kurdish‬‬ ‫‪Nationalist Movement in Turkey in‬‬

‫‪ ،1990s the‬که باس له کاریگه‌رییه‌کانی‬ ‫ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه ده‌کات ل ‌ه سه‌ر تورکیاو‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‪.‬‬ ‫ژیانی ک��وردەک��ان‌‌و ه��ۆزە ک��وردەک��ان لە‬ ‫ئێران‪ ،‬له‌گه‌ڵ ژیانی کوردەکانی ئیمپڕاتۆری‬ ‫عوسمانیدا جودا بووه‌‪ .‬عوسمانییەکان لە‬ ‫دوای ساڵی ‪1514‬وه لەگەڵ کوردەکاندا‬ ‫رێککەوتننامەی س��ەرب��ازی‌‌و سیاسییان‬ ‫ب��ەس��ت��ووه‪ ،‬ک��ە زی��ان��ی ب��ۆ ئ��ی��م��پ��ڕات��ۆری‬ ‫(سەفەوی) هه‌بووه‪ .‬سەفەوییەکان (‪١٥٠١‬ــ‬ ‫‪ ،)١٧٢٤‬به دوای ئەوانیش قاچارییه‌کان‬ ‫(‪١٧٢٤‬ـ���ـ ‪ )١٩٢٥‬نەیانویستووه تووشی‬ ‫ئەزموونێکی‌تری لەو شێوەیە ببنەوە‪ .‬دوای‬ ‫ئەوە پەیڕەوی سیاسەتی له‌نێوبردن‌‪ ،‬یان‬ ‫الوازکردنی میرنشینە کوردەکانیان داوه‪.‬‬ ‫لە ئەنجامدا‪ ،‬لە رووی سیاسییەوە هۆزە‬ ‫کوردەکان ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ هۆزەکانی‌تری‬ ‫ئ���ێ���ران زی���ات���ر ف���ش���اری���ان ب���ە س����ەردا‬ ‫سەپێندراوه‪ ،‬به‌اڵم لە رووی ئابوورییەوە‬ ‫سیاسەتێکی ئابووریی نەرمیان بە سەردا‬ ‫جێبەجێکراوه‪ .‬عەباس وه‌لی لەو بڕوایه‌دایە‪،‬‬ ‫ک��ە رووخ���ان���ی میرنشین ‌ه ک��وردی��ی��ەک��ان‬ ‫ب���ووه ب��ە ه��ۆی ب��ە عەشیرەتبوونی ئەو‬ ‫کوردانەی لە شارەکاندا بوون‪ .‬ئەو کردارە‬ ‫تا کۆتایی س��ەدەی ن��ۆزدە‪ ،‬تا جێگۆرکێی‬ ‫س��ەرۆک عەشیرەتەکان لەگەڵ بنەماڵەی‬ ‫قاچار بەردەوام بووه‪ .‬بزووتنەوەی شێخ‬ ‫عوبەیدوڵاڵ لە نێوان سااڵنی (‪١٨٨٠‬و ‪)١٨٨١‬‬ ‫دا دەرب��ارەی پەیوەندیبوونی بە ئەنجامی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫ئ��ەو گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ان��ەوە‪ ،‬پەرەسەندنێکی‬ ‫سەرنجراکێش بووه‪ .‬ئەگەر جوواڵنەوەی‬ ‫ش��ێ��خ ع��وب��ەی��دوڵ�ڵا ب��ە ج��وواڵن��ەوەی��ەک��ی‬ ‫نەتەوەییش ئەژمارنەکرێت‪ ،‬ئه‌وا نموونەی‬ ‫جوواڵنەوەیەکی ک��وردی بەهێز ب��ووه بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی ئۆتۆنۆمییەکی بەرفراوان‪.‬‬ ‫سەبارەت بە بابەتەکەی ئێمە‪ ،‬گرنگی ئەم‬ ‫جوواڵنەوەیە لەوەدایە‪ ،‬کە لە رووبەرێکی‬ ‫ف��ره‌وان��ی خ��اک��ی ک���وردەک���ان ل��ە ئ��ێ��ران‌‌و‬ ‫ت��ورک��ی��ادا دەس��ت��ی��پ��ێ��ک��ردووه؛ ئ��ێ��ران بۆ‬ ‫دەستبەسەرداگرتنی ئ��ەو ج��وواڵن��ەوەی��ە‬ ‫پێویستی بە دوازد ‌ه هەزار سەرباز ‌بووه‪.‬‬ ‫ئەو جوواڵنەوەیە گرژیی زۆری لە نێوان‬ ‫ئیدارەی قاچارو عوسمانی دروستکردووه‪.‬‬ ‫ئێرانییەکان وا ب��ی��ری��ان ک���ردۆت���ه‌وه‪ ،‬کە‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ب���ەو پشتگیرییەی ب��ۆ بیری‬ ‫نەتەوایەتی ئەرمەنی لە ناوچەی رۆژهەاڵتدا‬ ‫کردوویانه‪ ،‬عوسمانییەکانیش کوردەکانیان‬ ‫بەکارهێناوه‌و هانی ش��ۆڕش��ەک��ەی شێخ‬ ‫عوبەیدوڵاڵیان داوه‪ .‬ئەگەر شۆڕشەکەی‬ ‫ش��ێ��خ ع���وب���ەی���دوڵ�ڵ�ا ج���وواڵن���ەوەی���ەک���ی‬ ‫نەتەوایەتیی کوردی بێت‪ ،‬یان نەتەوایەتی‬ ‫نەبێت‪ ،‬داواکاریی کوردەکان هەڕەشەیەک‬ ‫بووه بۆ ئەو هێزە گەورانەی لەو شوێنانەدا‬ ‫ب��وون‪ ،‬کە کوردەکان تێیدا ژی��اون‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە گرنگییەکی تایبەتی هەبووه‪.‬‬ ‫شۆڕشی سمکۆ ئاغا دەربڕینێکی گرنگی‌تر‬ ‫بوو لە مەسەلەی کورد لە ئێران‪ .‬سمکۆ‬ ‫ئاغاو شۆڕشەکەی بابەتی تاووتووێکردنە‪،‬‬ ‫کە ئاخۆ نەتەوایەتی ب��ووە‪ ،‬یان نا؟ نادر‬

‫ئینتیسار لەو بڕوایەدایە‪ ،‬کە شۆڕشەکەی‬ ‫سمکۆ ئ��اغ��ا ی��ەک��ەم ه��ەوڵ��ی گ���ه‌وره‌ی���ه‌‌‪،‬‬ ‫ک��ە ک��وردەک��ان داوی��ان��ه‌ ب��ۆ دام��ەزران��دن��ی‬ ‫کوردستانی سەربەخۆ‪ ،‬هەروەها مارتین ڤان‬ ‫بروینسن راپەڕینەکەی سمکۆ وا دەبینێت‪،‬‬ ‫کە ئەگەر ئ��ەو راپەڕینە لەگەڵ راپەڕینە‬ ‫عەشرەتییە نەریتییەکان جیاوازیشی‬ ‫نەبێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم بە راپەڕینێکی نەتەوایەتی‬ ‫ئ��ەژم��ار دەک��رێ��ت‪ .‬داڤ��ی��د م��اک��دۆوال لەو‬ ‫بڕوایەدایە‪ ،‬کە پێویستە راپەڕینەکەی سمکۆ‬ ‫ئاغا زیاتر بە ب��ارودۆخ��ی کۆمەاڵیەتی‌‌و‬ ‫ئابووری پێناسە بکرێت‪ .‬لە الیەکی‌ترەوە‬ ‫عەباس وه‌لی جه‌خت دەکاتەوە‪ ،‬کە ئەوە‬ ‫شۆڕشێکی عەشیرەتی‌‌و ئۆتۆنۆمیستییە‪.‬‬ ‫ئ��ەو ئەنجامە گرنگەی‪ ،‬کە شۆڕشەکەی‬ ‫سمکۆ ئاغا بۆ بابەتەکەی ئێمە هەیەتی‪،‬‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬کە ئیدارەی رەزا شا بە شێوەیەک‬ ‫مامەڵەی لەگەڵ ئەو شۆڕشە دەک��رد‪ ،‬کە‬ ‫جوواڵنەوەیەکی نەتەوەییەو هەڕەشە لە‬ ‫دەوڵەت دەکات‪.‬‬ ‫رەزا ش��ا دوای ش��ۆڕش��ەک��ەی سمکۆ‪،‬‬ ‫فشارێکی زۆری خستە سەر عەشیرەتە‬ ‫ک��وردەک��ان‌‌و سەرۆکی ئەو عەشیرەتانە‪.‬‬ ‫فشارەکە ئەوەندە توند ب��وو‪ ،‬وای لێهات‬ ‫کوردەکان لە ساڵی (‪١٩٤٤‬ــ ‪ )١٩٤٦‬دووبارە‬ ‫دەستیان بە ش��ۆڕش ک��ردەوە‪ .‬سەنتەری‬ ‫ش��ۆڕش��ی ئ��ەم��ج��ارە زی��ات��ر ل��ە ش��ار بوو‬ ‫نه‌ک لە الدێ‪ .‬ئەو بزووتنەوە نەتەوەییە‬ ‫کوردییە رۆڵێکی مەزنی لە دروستبوونی‬ ‫ی��ەک��ەم دەوڵ���ەت���ی ک���وردی���دا ب��ی��ن��ی��وه‪ ،‬کە‬

‫‪75‬‬

‫ئ��ەوی��ش ک��ۆم��اری ک��وردس��ت��ان ب���ووه ل ‌ه‬ ‫مه‌هاباد‪ .‬عەباس وه‌لی لەو بڕوایەدایە‪ ،‬کە‬ ‫لە سەردەمی رەزا شا ناسنامەی کوردی‬ ‫خرایە ژێر فشارێکی زۆرەوە‪ ،‬کە ئەوەش‬ ‫ب��وو بە بنچینەیەک بۆ ئ��ەوەی دەوڵەتی‬ ‫کوردیی نەتەوەیی لە ئێران خۆی پێناسە‬ ‫بکات‪ .‬بە پێی لێکدانەوەی عەباس وه‌لی‬ ‫دامەزرانی کۆمەڵەی ژیانەوەی کوردستان‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪١٩٤٢‬دا س��ەره��ەڵ��دان��ی بیری‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی م��ۆدێ��رن ب��وو ل��ە کوردستانی‬ ‫ئێران‪ .‬کۆمەڵە لە ساڵی ‪١٩٤٤‬دا ناوەکەی‬ ‫ب��وو ب��ە پ��ارت��ی دیموکراتی کوردستان‌و‬ ‫لە دام��ەزران��دن��ی ک��ۆم��اری کوردستان ل ‌ه‬ ‫م��ه‌ه��اب��اد‪ ،‬ک��ە تەمەنی ل��ە مانگی کانونی‬ ‫یەکەمی ‪١٩٤٥‬وه ب��ۆ کانوونی یەکەمی‬ ‫‪ ١٩٤٦‬بوو‪ ،‬رۆڵی پێشەنگی هەبوو‪.‬‬ ‫دەستبەسەرداگرتنی راپەڕینەکانی کورد لە‬ ‫نێوان هەردوو جەنگی جیهانیدا‪ ،‬لە رووی‬ ‫گەشەسەندنی بیری نەتەوایەتیی کوردی‬ ‫لە تورکیاو ئێران ئەنجامی هاوشێوەی‬ ‫لێکەوتەوە‪ .‬داپڵۆسینی ناسنامەی کوردی‬ ‫بوو بە هۆیه‌کی سەرەکی‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی نەتەوە‬ ‫پەرستیەتی تورک‌‌و ئێران سەرلەنوێ خۆی‬ ‫پێناسە بکاتەوە‪.‬‬ ‫هاوکاریی ئێرانییەکان‌‌و تورکەکان دژی‬ ‫کورد دوای جەنگی جیهانی یەکەم‬ ‫ن��ی��گ��ەران��ی��ی ه��اوب��ەش��ی ه����ەردوو واڵت‪،‬‬ ‫رووی ک��ردۆت��ه ئ���ەو ئ��اڕاس��ت��ەی��ەی‪ ،‬کە‬

‫ه��ەوڵ��ی م��ۆرک��ردن��ی رێککەوتننامە ب��دەن‬ ‫له پێناو کۆنتڕۆڵکردنی ناوچە سنوورییە‬ ‫ک��وردی��ی��ەک��ان‪ .‬ئ��ێ��ران ل��ە س��ال��ی ‪١٩٢٠‬دا ‬ ‫ه��ەس��ت��ی ب���ە ن��ی��گ��ەران��ی ک������ردووه ل��ەو‬ ‫گۆڕانکارییانەی‪ ،‬کە لە سەر خاکی کورد‬ ‫لە ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانیدا روویداوه‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی‪ ،‬کە مەسەلەی کورد لە کۆمەڵەی‬ ‫میللەتاندا سەرنجی بۆ رابکێشرێت‌‌و باسی‬ ‫لێوه بکرێت‪ .‬نوێنەری ئێران لە کۆمەڵەی‬ ‫میللەتاندا ئامۆژگاریی ئ��ی��دارەی تارانی‬ ‫ک���ردووه‪ ،‬ک��ە س���ەرەڕای سەرکوتکردنی‬ ‫ناسنامەی نەتەوایەتی کوردی‪ ،‬سیاسەتی‬ ‫ت��وان��دن��ەوەی ک��ل��ت��ووری پ��ەی��ڕەو ب��ک��ات‪.‬‬ ‫ئیدارەی ئێران لە ساڵی ‪١٩٢٧‬دا بەرانبەر‬ ‫بە چاالکییەکانی سمکۆ‪ ،‬کە بە رای ئەوان‬ ‫دەبوو ب ‌ه هۆی تێکدانی ئاسایش‪ ،‬دووچاری‬ ‫شڵەژان‪ .‬ئەمەش وای کردووه‪ ،‬کە ئێران‌‌و‬ ‫تورکیا دژی جوواڵنەوە کوردییەکان بە‬ ‫یەکەوە هاریکاری بکەن‪ .‬هه‌ر له‌و ساڵه‌دا‬ ‫س��وپ��ای ت���ورک دژی ئ��ەو ج��ەن��گ��اوەران��ە‬ ‫ش��ەڕی ک���ردووه‪ ،‬کە لە ری��زی هێزەکانی‬ ‫شێخ سەعید ب��وون‌‌و بۆ دەستگیرکردن‌‌و‬ ‫راوەدون����ان����ی ئ����ەوان چ��ۆت��ه ن��ێ��و خاکی‬ ‫ئێرانەوە‪ ،‬به‌اڵم بە پێچەوانەوە‪ ،‬سەربازە‬ ‫تورکەکان لە الیەن کوردەکانەوە بە دیل‬ ‫گیراون‪ .‬ئەنکەرە لەو بڕوایەدا ب��ووه‪ ،‬کە‬ ‫ئەو سەربازە تورکانەی دەستگیرکراون بە‬ ‫فرمانی ئیدارەی ئێران دەنێررێن بۆ تاران‪،‬‬ ‫لەبەر ئەوە باڵوێزی خۆی کشاندۆته‌وه‌و‬ ‫ناڕەزایی خۆی بەرانبەر بەوە دەربڕیوه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ش��ای��ان��ی وت���ن���ە‪ ،‬ک���ە ی���ەک���ەم رووداوی‬ ‫ک��ش��ان��ەوەی باڵوێز ل��ە ئەنجامی کێشەی‬ ‫کورد هاتە کایەوە‪.‬‬ ‫ک����وردەک����ان ب���ۆ دۆزی����ن����ەوەی پ��ەن��اگ��ەو‬ ‫دەرب������ازب������وون ل���ە دەوڵ���ەت���ێ���ک���ەوە بۆ‬ ‫دەوڵ���ەت���ێ���ک���ی‌ت���ر‪ ،‬ب���ە درێ����ژای����ی س��ااڵن��ی‬ ‫بیستەکان بە ئازادانە تێدەپەڕین‪ .‬تورکیا‬ ‫دوای سەرکوتکردنی شۆڕشەکانی کورد‪.‬‬ ‫لە سااڵنی ‪‌1‌ 925‬و ‪ 1930‬ژمارەیەکی زۆر‬ ‫لە ک��وردەک��ان رووی��ان له ئێران‌‌و عێراق‬ ‫ک��ردووه‪ .‬سمکۆ ئاغا لە ‪21‬ی حوزەیرانی‬ ‫‪1930‬دا پێش کوژرانی لە الی��ەن سوپای‬ ‫ئێرانەوە‪ ،‬پەنای بردۆته به‌ر تورکیاو عێراق‪.‬‬ ‫له ئێراندا سیاسەتی کوشتنی سەرکردە‬ ‫ک��وردەک��ان هه‌تا ساڵی ‪ 1992‬ب���ەردەوام‬ ‫ب���ووه‪ .‬سمکۆ ئ��اغ��ا ب��ە فەوجێکی زۆری‬ ‫عەشیرەتی ئەسپسواری لە ساڵی ‪1928‬دا‬ ‫رووی کردۆتە تورکیا‪ .‬ئێران پێی وابووه‪،‬‬ ‫کە سمکۆ ئاغا لە الیەن ئەنکەرەوە وەک‬ ‫هەڕەشەیەک دژی تورکیا بەکاربهێنرێت‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ���ەوە ب��ڕی��اری كوشتنی سمکۆی‬ ‫داوه‪ .‬بۆ ئەو مەبەستە پیالنی کوشتنی بۆ‬ ‫رێکخستووه‪.‬‬ ‫ئەنکەرە‪ ،‬لە کاتی راپەڕینی چیای ئاگری‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هاوینی ساڵی ‪1930‬دا لەو بڕوایەدا بووه‪ ،‬کە‬ ‫ئێران پشتگیریی کوردە یاخیبووەکان بکات‌‪.‬‬ ‫هەڕەشەی ئەوەی ل ‌ه ئێران کردووه‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئەو پشتگیریکردنەی ب��ەردەوام بێت‪ ،‬ئەوا‬ ‫خاکی ئێران بۆردوومان دەکات‪ .‬تەنانەت‬ ‫تورکیا لە دووری��ی چەند کیلۆمەترێک لە‬

‫سنووری ئێران‪ ،‬فڕۆکەخانەیەکی بۆ سه‌د‬ ‫فڕۆکە دروستکردووه‪ .‬ئەو راپەڕینە ئەگەر‬ ‫هیچ نەبێت پشتگیرییەکی بێدەنگی ئێران‌‪،‬‬ ‫یان لەوانەیە پشتگیرییەکی راستەقینەی‬ ‫وەرگرتبێت‪ .‬دوای ئەوەی شۆڕشگێڕەکان‬ ‫لە ئەنجامی بۆمبابارانی خەستی پایزی‬ ‫ساڵی ‪1930‬دا دووچاری شکست هاتوون‪،‬‬ ‫لە الیەن ئێرانەوە رێگەیان پێدراوه بچنە‬ ‫نێو خاکی ئ��ێ��ران��ەوە‪ .‬ن��ادر ئینتیسار لەو‬ ‫بڕوایەدا بووه‪ ،‬کە رەزا شا بۆ هەندێک لە‬ ‫ناکۆکییە سنوورییەکانی لەگەڵ تورکیا بە‬ ‫ئاشکرا نیازی ئەوەی هەبووە‪ ،‬کە کارتی‬ ‫کوردی بەکاربهێنێت‪ .‬ئیحسان نوری پاشا‪،‬‬ ‫کە رۆلی سەرەکی هەبوو لە شۆڕشەکەی‬ ‫شێخ سەعیددا‪ ،‬ئەو هێزانەی‪ ،‬کە لە ژێر‬ ‫سەرکردایەتی ئ��ەودا ب��وون‪ ،‬کەرەستەی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ی��ان ل���ە ک��وردس��ت��ان��ی ئ��ێ��ران‌‌و‬ ‫ئازەربایجان وەردەگ��رت‪ .‬شۆڕشی چیای‬ ‫ئاگری‪ ،‬بۆ دۆزی کورد‌و پەیوەندییەکانی‬ ‫نێوان ئێران‌‌و تورکیا خاڵی وەرچەرخان بووه‪.‬‬ ‫ئەو شۆڕشە بووه هۆی رێککەوتننامەیەکی‬ ‫س��ن��ووری��ی ل��ە ن��ێ��وان ئ��ێ��ران‌‌و ت��ورک��ی��ا لە‬ ‫‪23‬ی کانونی دووەم��ی ساڵی ‪ 1932‬مۆر‬ ‫بکرێت‪ .‬ئ��ەو رێککەوتننامەیە هه‌تائه‌مڕۆ‬ ‫هەر ب��ەردەوام��ە‪ ،‬تەنها لە ساڵی ‪ 1937‬دا‬ ‫هەندێک گۆڕانکاریی بچووکی بە سەردا‬ ‫کرا‪ .‬رێککەوتننامەی ‪ 1932‬بۆ ئەوە بووه‬ ‫تورکیا کۆنتڕۆڵی بنارەکانی رۆژهەاڵتی‬ ‫چیای ئاگری بکات‪ ،‬کە کوردەکان لە کاتی‬ ‫شۆڕشەکەیاندا تیایدا جێگیربوون‪ .‬ئێرانیش‬

‫‪77‬‬

‫لە بەرانبەر بنارەکانی رۆژهەاڵتی چیای‬ ‫ئ��اگ��ری‪ ،‬هەندێک شوێنی نزیک کۆتورو‬ ‫بازرگانی دەس��ت ک��ەوت‪ .‬لە ساڵی ‪1937‬‬ ‫چەند شوێنێکی نزیک ماز بیچۆ رۆژئاوای‬ ‫ئورمێ دراوه بە ئێران‪ .‬بێجگە لەوە ئەو‬ ‫دوو واڵتە لە ‪5‬ی تەشرینی دووەمی سالی‬ ‫‪ ١٩٣٢‬رێکەوتننامەکی دۆستانەیان مۆر‬ ‫کرد‪ .‬ئەو رێکەوتننامانە بوون بە بناغەی‬ ‫پەیوەندییەکانی ن��ێ��وان ئ��ێ��ران‌‌و تورکیا‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە مەسەلەی کورد‪ ،‬کاریگەرییەکی‬ ‫سەرەکی هەبوو بۆ دیاریکردنی سنووری‬ ‫نێوان هەردوو واڵت‪.‬‬ ‫ئەو پەیوەندیانەی‪ ،‬کە لە نێوان ئەنکەرەو‬ ‫ت��اران��دا ب��ە ه��ۆی رێککەوتننامەی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٣٢‬دروس��ت��ب��وو‪ ،‬ب��ۆ کۆنتڕۆڵکردنی‬ ‫چاالکی کوردەکان تا شەڕی نێوان عێراق‌‌و‬ ‫ئێران (‪١٩٨٠‬ــ ‪)١٩٨٨‬و سااڵنی نەوەدەکان‬ ‫ب��ەردەوام ب��وو‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا لە دوای‬ ‫شەڕی کەنداو لە ساڵی ‪١٩٩١‬دا بۆ کۆنتڕۆڵ‬ ‫کردنی چاالکییەکانی چەکدارانی پەکەکە‪،‬‬ ‫کە بۆ باکووری عێراق‌‌و باکووری ئێران‬ ‫گوێزراونه‌ته‌وه‪ ،‬چەند دیدارێکی‌تر ئەنجام‬ ‫دران‪ .‬ئەو گۆڕانکارییانە لە خوارەوە باس‬ ‫دەکرێن‪.‬‬ ‫رێکەوتنەکانی ‪١٩٣٢‬دا‪ ،‬دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە‬ ‫لە ‪٨‬ی تەموزی ‪١٩٣٧‬دا لە کۆشکەکەی‬ ‫ش��ا ل��ە ب���اک���ووری ت����اران م���ۆر ک����راوه‪،‬‬ ‫بەڕێکەوتننامەی هێرش نەکردنە سەر‪ ،‬کە‬ ‫بە پەیمانی س��اداب��ات ن��اس��راوه‪ ،‬دووب��ارە‬ ‫تەئکیدی لە سەر کراوه‌ته‌وه‪ .‬ئەفغانستان‌‌و‬

‫عێراقیش ئ��ەو رێککەوتنامەیەیان مۆر‬ ‫کردووه‪ .‬نیگەرانی ئەو دەوڵەتانەی‪ ،‬کە ئەو‬ ‫رێککەوتننامەیەیان مۆر کردووه بێجگە لە‬ ‫ئەفغانستان‪ ،‬هەڕەشەی کوردی بوو‪ .‬لە (دە)‬ ‫بەندی رێککەوتننامەکە چواریان سەبارەت‬ ‫بە پێویستیبوونی کۆنتڕۆڵکردنی کوردەکان‬ ‫بووه‪ .‬ئەو خاڵەی رێککەوتننامە‪ ،‬کە پێویست‬ ‫ب��ووه بخرێتە بەرچاو‪ ،‬بۆ پاراستنی ئەو‬ ‫دەوڵ��ەت��ان��ەی ئ��ەو رێککەوتننامەیان مۆر‬ ‫کردووە لە هەڕەشەی دەرەکی‪.‬‬ ‫له پەیمانی سه‌عه‌د ئاباددا‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫ن���ێ���وان ه�������ەردوو ج���ەن���گ���داو ل���ە ک��ات��ی‬ ‫دامرکاندنەوەی شۆڕشی دەرسیمدا پێک‬ ‫هێنراوه‪ .‬شۆڕشی دەرسیم بە پێچەوانەی‬ ‫شۆڕشی شێخ سەعیدو شۆڕشی چیای‬ ‫ئاگری‪ ،‬لە نزیک سنووری ئێراندا رووی‬ ‫ن�����ەداووه‪ .‬ل��ەب��ەر ئ���ەوە شۆڕشگێرەکان‬ ‫ن��ەی��ان��ت��وان��ی��وه ل���ە س���ن���وور ب��پ��ەڕن��ەوەو‬ ‫ی��ارم��ەت��ی ل��ە ئ��ێ��ران وەرب���گ���رن‪ .‬ع��ەب��اس‬ ‫وه‌ل��ی ل��ەو ب��ڕوای��ەدا ب��ووه‪ ،‬کە یەکێک لە‬ ‫ئامانجەکانی پەیمانی س��ه‌ع��ه‌د ئ��اب��اد لە‬ ‫میانەی رێککەوتننامەی دژ بە کۆمونیزم‪،‬‬ ‫بە بەناوچەییکردنی مەسەلەی کورد بووە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ل��ە ک��ات��ێ��ک��دا‪ ،‬ک��ە ه���ەل‌‌و مەرجی‬ ‫ناوچەیی هەموار بێت‪ ،‬ئەوە نیشان دەدا‪،‬‬ ‫کە هەڕەشەی بیری نەتەوەیی کوردی بۆ‬ ‫تورکیاو ئێران‌‌و عێراق بەردەوامە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫دامەزرانی کۆماری کوردی مەهابادو‬ ‫کاریگەرییەکانی‬ ‫رێ����ک����ک����ەوت����ن����ن����ام����ەک����ان����ی ‪‌1‌ 932‬و‬ ‫‪1937‬بەدامەزراندنی کۆماری کوردستان‬ ‫ل ‌ه مەهاباد‪ ،‬کە لە کانوونی یەکەمی ‪1945‬وە‬ ‫بۆ کانونی یەکەمی ‪1946‬ی خایاندووه‪ ،‬هیچ‬ ‫کاری تێنەکراوه‪ .‬لە دامەزراندنی کۆماری‬ ‫کوردستان ل ‌ه مەهاباددا بیری نەتەوایەتی‬ ‫کوردی کاریگەرییەکی بەرچاوی هەبووە‬ ‫لە بەگەرخستنی بزووتنەوەکە‪ .‬دامەزران‌‌و‬ ‫رووخ���ان���ی ک���ۆم���اری ک����وردی م��ەه��اب��اد‬ ‫گۆڕانکارییەکی نەتەوەیی ک��وردی بووه‪،‬‬ ‫کە کاری کردۆته سەر کوردەکانی عێراق‌‌و‬ ‫ئێران‪ .‬هەرچەندە ئەنکەرە دڵخۆش بووه‬ ‫ب��ە رووخ���ان���ی ک��ۆم��اری ک��وردس��ت��ان ل ‌ه‬ ‫مەهاباد لە الیەن شای نوێ‪ ،‬شا محەممەد‬ ‫رەزا‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��اب��ەت��ی ک��ۆم��اری ک���وردی‬ ‫مەهاباد راستەوخۆ کاری نەکردۆته سەر‬ ‫پەیوەندییەکانی ن��ێ��وان ئ��ێ��ران‌‌و تورکیا‪.‬‬ ‫تورکیا هیواخواز ب��ووه‪ ،‬کە شای نوێش‬ ‫هەر وەکو شای پێشوو لە دژی کوردەکان‬ ‫هاریکاری لەگەڵدا بکات‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫ه��ەر وەک ن��ادر ئینتیساری ئ��ام��اژەی بۆ‬ ‫کردووە‪« .‬لەبەر ئەوەی کۆماری کوردی‬ ‫مەهاباد بۆ هەموو بزووتنەوە کوردییەکانی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست بۆتە نموونەیەک‪،‬‬ ‫ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە ک���اری ک��ردۆت��ە س��ەر‬ ‫کوردەکانی تورکیاش»‪ .‬کۆماری کوردی‬ ‫مەهاباد بوو بە سەرچاوەیەکی بزوێنەر بۆ‬

‫بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردی لە تورکیا‪،‬‬ ‫کە لەو سەردەمانەدا س��ەری هەڵدا بوو‪.‬‬ ‫الیەنێکی‌تری نیگەرانی کۆماری کوردی‬ ‫ئەوە بوو‪ ،‬کە مەسەلەی کورد لە پەیمانی‬ ‫سیڤەرەوە تا ئەو کاتە یەکەم جار بووه‪،‬‬ ‫ک��ە ببێتە بابەتێکی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی‪ .‬بوونی‬ ‫مەسەلەی کورد بە بابەتێکی نێودەوڵەتی‬ ‫تا سالی ‪ 1991‬دووبارە نە‌بۆته‌وه‪ .‬کۆماری‬ ‫ئازەربایجانی دیموکراتی لەگەل کۆماری‬ ‫ک���وردی م��ەه��اب��اد ل��ە س��ەرەت��ای ش��ەڕی‬ ‫سارددا رۆڵی گرنگیان بینی‪ .‬ئەوەش دەری‬ ‫دەخات‪ ،‬کە ئەو مەسەلەیە زیاتر لە مێژووی‬ ‫کوردو ئێران‌‌و تورکیاو عێراق‪ ،‬گرنگییەکی‬ ‫نێودەوڵەتی هەبووه‪ .‬بە تایبەتی بەریتانیای‬ ‫گ��ەورە نەیویستووه دەوڵەتێکی ک��وردی‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆ ل��ە رۆژه���ەاڵت���ی ن��ێ��وەڕاس��ت‬ ‫داب��م��ەزرێ��ت‪ .‬تەنانەت بڕیتانیا ئەوەشی‬ ‫نەویستووه‪ ،‬کە ناوچەیەکی ئۆتۆنۆمیی‬ ‫بەهێز لە ئێران‪ ،‬یان تورکیا‪ ،‬یان لە عێراقدا‬ ‫بێتە ئ���اراوە‪ .‬پشتگیریکردنی بڕیتانیا بۆ‬ ‫رەوت��ی نەتەوایەتی ک��وردی بیرۆکراتیک‬ ‫لە باکووری عێراق‪ ،‬لەبەر ئەوە بووە‪ ،‬کە‬ ‫بزووتنەوەی نەتەوەیی کوردی بەهێز لە‬ ‫تورکیاو ئێران دەبووه مەترسی بۆ سەر‬ ‫سیاسەتی هاشمییەکان‪ ،‬ک��ە پێشەنگی‬ ‫بیری نەتەوەیی میانڕەو بوون لە واڵتانی‬ ‫عەرەبی‪ ،‬کە ئەوە پێویست بووه بۆ بڕیتانیا‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1945‬وە بڕیتانیاو ویالیەتە‬ ‫یەکگرتووەکانی ئەمەریکاو ئ��ەوروپ��ا بۆ‬ ‫ئ���ەوەی کۆمۆنیزم‌‌و دەس��ەاڵت��ی یەکێتیی‬

‫‪79‬‬

‫سۆڤیەت لە رۆژه��ەاڵت��ی نێوەڕاست باڵو‬ ‫نەبێتەوە‪ ،‬بڕیاریان داوه تورکیا بکەن بە‬ ‫هاوپەیمانێکی بەهێز‪ .‬ئەو بڕیارە لە ‪1946‬‬ ‫ــ ‪ 1947‬بە هۆی رێ��ڕەوی ه��اری ترومان‬ ‫جێبەجێ کراوه‪ ،‬ئەوەش رێگە خۆشکەرێک‬ ‫ب�����ووه ب���ۆ ئ������ەوەی ت���ورک���ی���ا ل���ە س��اڵ��ی‬ ‫‪1952‬دا لە پەیمانی ناتۆ پەسند بکرێت‪.‬‬ ‫بەشداریکردنی ک��وردە کۆمونیستەکان لە‬ ‫پارتە کۆمونیستەکان‌‌و چەپڕەوەکانی‌تر لە‬ ‫رۆژهەاڵتی ناوەڕاست وەکو مەترسییەک‬ ‫لێکدراوه‌ته‌وه؛ کۆماری کوردیی مەهاباد‬ ‫هەر وەک شۆڕشەکەی شێخ سەعید‪ ،‬کە‬ ‫بیست ساڵ پێش ئەو کاتە هەڵگیرساوه‪،‬‬ ‫مەترسییەکی خستۆته ئ���اراوە‪ .‬ه��ەردوو‬ ‫ش��ۆڕش��ەک��ە ب��ە س��ەرک��ردای��ەت��ی��ی پ��ی��اوی‬ ‫ئایینییەوە ئەنجام درابوون‪ .‬سەرکردەکانی‬ ‫تورکیاو ئێران‌‌و عێراق‌‌و بڕیتانیای گەورە‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەو کاتە زلهێزی ئیمپەریالی ب��ووه‪،‬‬ ‫ح���ەزی���ان ن���ەک���ردووه ب��ە ه��ەم��اه��ەن��گ��ی‌‌و‬ ‫ت��ێ��ک��ەاڵوی ئ��ی��س�لام‌‌و ب��ی��ری ن��ەت��ەوای��ەت��ی‪.‬‬ ‫ه��ەردوو دەوڵ��ەت��ی ئێران‌‌و تورکیاش‪ ،‬کە‬ ‫تازە دامەزرابوون ئەو تێکەڵبوونەیان پێ‬ ‫خۆش نەبووه‪ .‬عیسمەت ئینۆنۆ وتبووی‪:‬‬ ‫کەسانێک هەن پێمان دەڵێن‪ ،‬کە ئێمە بایەخ‬ ‫بە ئایین نادەین‪ .‬ئێمەش رێگە بەوانە نادەین‪،‬‬ ‫کە ئایین وەکو ئامڕازێک بەکار دەهێنن‪.‬‬ ‫لە شوێنێکی‌تر نووسیبووم‪ ،‬کە شۆڕشی‬ ‫شێخ سەعید نەک تەنیا لە تورکیا‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە واڵتەکانی‌تری رۆژهەاڵتی نێوەڕاستیشدا‬ ‫ئ���ەگ���ەری ئ����ەوەی ک���ەم���ک���ردب���ووە‌وه‪ ،‬کە‬

‫ئ��ی��س�لام ب��ب��ێ��ت ب��� ‌ه ه���ەڕەش���ەی���ەک‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئامڕازێکی ئۆپۆزسیۆن‪ .‬ئەو گرووپانەی‪،‬‬ ‫کە ویستوویانه ئیسالم وەکو هۆیەک بۆ‬ ‫ئامانجە نێودەوڵەتییەکان به‌کار بهێنن‪ ،‬یان‬ ‫لەگەل واڵت��ە ئیسالمییەکانی‌تر هاریکاری‬ ‫بکەن‪ ،‬تێبینیی ئەوەیان ک��ردووه‪ ،‬کە ئەو‬ ‫کاریگەرییە کەم بۆتەوە‪.‬‬ ‫لە تورکیادا سیاسەتی دژ بە ک��وردو دژ‬ ‫بە ئیسالمییەکان تا ئیمڕۆ لە زیادبووندا‬ ‫ب���ەردەوام ب��ووه‪ .‬پارتی رێگای راس��ت بە‬ ‫سەرۆکایەتیی تانسو چیللەر لە تەموزی‬ ‫‪ 1996‬لەگەڵ پارتی (رەف���اه)ی ئیسالمی‬ ‫ب��ە سەرۆکایەتیی نەجمەدین ئەربەکان‬ ‫حکومەتی ئیتیالفیان دام���ەزران���د‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫هێزی چەکداریی تورک لە ساڵی ‪1997‬دا‬ ‫پارتی رەفاهیان بە پارتێکی دواک��ەوت��وو‬ ‫راگەیاندو لە سەر حوکمیان البرد‪ .‬هێزی‬ ‫چەکداری تورک‪ ،‬کە سیاسەتی ئاسایشی‬ ‫واڵت‌‌و ل���ەوەش زی��ات��ری دی���اری دەک���رد‪،‬‬ ‫تەئکیدی کردەوە‪ ،‬کە گەورەترین دوژمنی‬ ‫واڵت پەکەکە نییە‪ ،‬بەڵکو ئەو بزووتنەوە‬ ‫دواکەوتووەیە‪ ،‬کە پارتی رەفای ئیسالمی‬ ‫ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی دەک����ات‪ .‬ه��ێ��زی چ��ەک��داری‬ ‫تورک‌‌و پارتی نیشتیمانی دایک‌ی راستڕەو‪،‬‬ ‫کە لە ‪20‬ی تەمووزدا حکومەتی پێکهێنا‪،‬‬ ‫رایانگەیاند‪ ،‬کە گەورەترین مەترسی بۆ‬ ‫دەوڵەتی تورکی کەمالیست‪ ،‬پەکەکە نییە‪،‬‬ ‫بەڵکو هاریکاری ئیسالمییەکان‌‌و پەکەکەیە‪،‬‬ ‫ی���ان ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەک��ان‌‌و ن��ەت��ەوەپ��ەرس��ت��ە‬ ‫کوردەکانە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫لە ساڵی ‪1932‬وە تا شۆڕشی ئیسالمی‬ ‫ئ��ێ��ران ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1979‬ن��ە ئ��ەن��ک��ەرەو نە‬ ‫تاران پشتگیریی فه‌رمییان بۆ بزووتنەوەی‬ ‫ک���وردی ل��ەو دوو واڵت���ەدا ن��ەب��وو‪ .‬دوای‬ ‫ش��ۆڕش��ی ئیسالمی ه����ەردوو ئ��ەو واڵت��ە‬ ‫چەندین جار دووپاتیان ک��ردەوە‪ ،‬کە هیچ‬ ‫کامیان پشتگیری لە رێکخراوە نەتەوەییە‬ ‫کوردەکانی واڵتەکەی‌تر ناکات‪ .‬ئەنکەرەو‬ ‫ت���اران ک��ارت��ی ک���وردی خ��ۆی��ان ب��ەران��ب��ەر‬ ‫ب��ە پ��ارت��ی دی��م��وک��رات��ی ک��وردس��ت��ان بە‬ ‫سەرۆکایەتی مەسعود بارزانی‌‌و یەکێتیی‬ ‫نیشتیمانی کوردستان بە سەرۆکایەتی‬ ‫جەالل تاڵەبانی بەکارهێنا‪ .‬تاران پشتگیری‬ ‫کرد لە بزووتنەوەی ئیسالمی کوردستان‪،‬‬ ‫کە شێخ عوسمان رابەرایەتی دەکرد‪.‬‬ ‫م���ن وا ب��ی��ر دەک����ەم����ەوە‪ ،‬ک���ە ل���ە س��اڵ��ی‬ ‫‪1920‬وە تا ‪ 1978‬نیگەرانیی جیۆپۆلیتیک‌‌و‬ ‫جیۆستراتیجی ه����ەردوو واڵت���ی ئ��ێ��ران‌‌و‬ ‫تورکیا لە ئاستێکی بەرزدا بوو‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫هەریەک لەو دوو دەوڵەتە نەیانویستووە‬ ‫خ��ۆی��ان‪ ،‬ی��ان دەوڵەتێکی‌تر پشتگیریی لە‬ ‫ب��زووت��ن��ەوەی ن��ەت��ەوای��ەت��ی ک���وردی‪ ،‬یان‬ ‫رێ��ک��خ��راوەک��ان��ی��ان ب��ک��ات‌و ه��ان��ی��ان ب��دات‬ ‫ب��ۆ راپ���ەڕی���ن‌‌و هەڵگیرساندنی ش��ۆڕش‪،‬‬ ‫ک��ە ب���ەرژەوەن���دی جیۆپۆلیتکی ئ��ەو دوو‬ ‫واڵت���ە بخاتە م��ەت��رس��ی��ی��ەوە‪ .‬ت��ەن��ان��ەت لە‬ ‫سااڵنی ‪1990‬ی��ش��دا‪ ،‬ئێران‪ ،‬کە یارمەتیی‬ ‫پەکەکەی دەدا لە ئێران‌‌و عێراق‌‌و ئەوروپا‌‌و‬ ‫ئەنکەرەش یارمەتی موجاهیدینی دەدا لە‬ ‫عێراق‌‌و تورکیا‪ ،‬کە بەهێزترین گرووپی‬

‫ئۆپۆزیسیۆنی رژێ��م��ی ئ��ێ��ران ب��وو‪ .‬هەر‬ ‫چەندە ئەو یارمەتییانە بە ئاشکرا دیاربوون‪،‬‬ ‫به‌اڵم ه��ەردوو واڵت بە شێوەیەکی شیاو‬ ‫نکووڵییان لەو هاریکاریانە کردووه‪.‬‬

‫‪81‬‬

‫ره‌وتی گه‌مژه‌یی‬

‫نووسینی‪ :‬باربارا توكما‌ن‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌فارسییه‌وه)‌‪ :‬ره‌سووڵ سوڵتانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫په‌یڕه‌ویی ده‌سه‌اڵته‌كان ل ‌ه سیاسه‌تی دژ ب ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان یه‌كێك ‌ه ل ‌ه دیارد ‌ه‬ ‫هه‌رە به‌رچاوه‌كانی سه‌رانسه‌ری مێژوو‪،‬‬ ‫‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی زه‌م���ه‌ن‌و شوێن‪ .‬وا‬ ‫دی��ار ‌ه م��رۆڤ پتر ل ‌ه هه‌موو بواره‌كانی‬ ‫دیکه‌ی چاالكیی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬كه‌می توانای‬ ‫خۆی ل ‌ه حكوومه‌تدا سه‌لماندووه‌‪ .‬ئاوه‌ز‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دەکرێت بڵێی داوه‌ریكردن ‌ه له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ئه‌زموونی ئه‌قڵێكی بێخه‌وش‌و زانیاریی ‌ه‬ ‫به‌رده‌سته‌كان‪ ،‬له‌و ره‌وگه‌یه‌دا زۆر كه‌متر‬ ‫ده‌خرێت ‌ه كارو زۆربه‌ی جاران بێ هیواو‬ ‫ناكام ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬باش ‌ه ده‌سه‌اڵتداران بۆچی‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌قڵ‌و به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ژیرانه‌ی خۆیان ده‌جووڵێنه‌وه‌؟ بۆچی ئاوا‬ ‫به‌ده‌گمه‌ن كه‌ڵك ل ‌ه ئاوه‌ز وه‌رده‌گیرن؟‬ ‫ب����ا ل���� ‌ه س������ه‌ره‌ت������او ‌ه ده‌س��ت��پ��ێ��ب��ك��ه‌ی��ن‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌كانی ترۆی جا هه‌ر چۆنێك‬ ‫لێكی ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ده‌ب���وای��� ‌ه دڕدۆن����گ بن‬ ‫له‌وه‌ی یۆنانییه‌كان فێڵێكیان له‌بن سه‌ردایه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ی باش ‌ه بۆچی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ئه‌سپه‌کێویی ‌ه گوماناوییه‌یان راكێشای ‌ه نێو‬ ‫قه‌اڵكه‌ی خۆیانه‌وه‌؟ بۆچی وه‌زیره‌كانی‬ ‫جۆرجی سێیه‌م‪ ،‬یه‌ك ل ‌ه دوای یه‌ك له‌بری‬ ‫ئاشتبوونه‌وه‌و دۆستایه‌تی له‌گه‌ڵ كۆچه‌ر ‌ه‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬دایانپڵۆسین‌و زۆری��ان بۆ‬ ‫هێنان؟ م�� ‌هگ��ه‌ر راوێ��ژك��اره‌ك��ان��ی��ان چه‌ند‬ ‫ت ن��ه‌ك��ردب��وون��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ج���اران لێیان دووپ����ا ‌‬ ‫ك�� ‌ه هیچ گومانی تێدا نیی ‌ه ئ��ه‌و زیانه‌ی‬ ‫ك���ه‌وت���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ل���ه‌ ه���ه‌م���وو س��وودێ��ك‬ ‫زیاتره‌‪ ،‬ك ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه ب��ه‌دوای��دا بێت؟ ئه‌ی‬

‫باش ‌ه كارلی دوازده‌ی��ه‌م (پادشای سوید)‬ ‫و ن��اپ��ل��ی��ۆن‌و دوای ئ��ه‌وان��ی��ش هیتله‌ر‪،‬‬ ‫س��ه‌ره‌ڕای ئه‌و به‌اڵو نه‌گبه‌تییه‌ی ب ‌ه سه‌ر‬ ‫پێشینانیان هاتبوو‪ ،‬بۆچی دیسان په‌الماری‬ ‫رووس��ی��ای��ان دای����ه‌وه‌؟ بۆچی مۆنتزۆما‪،‬‬ ‫پێشه‌نگی سوپایه‌كی وا ب ‌ه سام‌و هه‌یبه‌ت‌و‬ ‫ب ‌ه خوێن تینوو فه‌رمانڕه‌وای شارێكی سێ‬ ‫سه‌د ه��ه‌زار كه‌سی‪ ،‬ده‌سته‌وستان خۆی‬ ‫راده‌ستی چه‌ند سه‌د كه‌سێكی په‌المارده‌ر‬ ‫كرد‪ .‬ته‌نانه‌ت دوای ئه‌وه‌ی په‌المارده‌ره‌كان‬ ‫روون‌و ئاشكراش ده‌ریانخست بنیاده‌من‌و‬ ‫خوا نین؟ بۆچی چیانگ كای شه‌ك گوێی‬ ‫له‌و ده‌نگ ‌ه وشیاركه‌ره‌وانه‪ ،‬یان داواكانی‬ ‫خوازیارانی ریفۆرم رانه‌گرت‌و گوێی پێ‬ ‫نه‌دان‌و تا ب ‌ه خه‌به‌ر هات‪ ،‬سه‌یریكرد واڵت‬ ‫تێداچووه‌؟ بۆچی ئه‌و واڵتانه‌ی نه‌فت هاورد ‌ه‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌و نه‌فته‌ی هه‌ی ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫هه‌ڤركێ‌و كێبركێ؟ ل ‌ه حاڵێكدا به‌ره‌یه‌كی‬ ‫تۆكمه‌‌و قایم ل ‌ه هه‌مبه‌ر هه‌نارده‌كه‌ره‌كاندا‪،‬‬ ‫جڵه‌وو كۆنترۆڵی دۆخه‌كه‌یان ل ‌ه به‌رده‌ست‬ ‫داده‌ن��ێ��ت؟ ب��ۆچ��ی ل��ه‌و س��ااڵن��ه‌ی دوای��ی��دا‬ ‫رێكخراو ‌ه كرێكارییه‌كانی به‌ریتانییا وه‌ك‬ ‫شێتان‪ ،‬ه��ه‌ر ج��ار ن�� ‌ه ج��ارێ��ك واڵت��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان ت��ووش��ی وه‌س��ت��ان ده‌ك����ه‌ن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ده‌ڵێی خۆیان ب ‌ه پاژیكی ئه‌و گشت(كۆ)ی ‌ه‬ ‫دانانێن؟ بۆچی خ��اوه‌ن پیشه‌و بازرگان ‌ه‬ ‫ئه‌مریكییه‌كان‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه پێداگرو سوورن‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر گ��ه‌وره‌ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬له‌حاڵێكدا ب ‌ه‬ ‫ئاشكرایی سێ فاكته‌رو هۆكاری بنه‌ڕه‌تیی‬ ‫ژی���ان ل�� ‌ه س���ه‌ر ئ���ه‌م گ���ۆی زه‌وی��ی��ه‌ وات�� ‌ه‬

‫‪83‬‬

‫زه‌وی‪ ،‬ئاو‪ ،‬هه‌وای خاوێن‪ ،‬به‌ره‌و نه‌مان‬ ‫ده‌به‌ن؟ (دیار ‌ه رێكخراو ‌ه كرێكارییه‌كان‌و‬ ‫دام��ه‌زراو ‌ه پیشه‌یی‌و بازرگانییه‌كان‪ ،‬رێك‬ ‫ب ‌ه وات��ای سیاسیی ده‌س��ه‌اڵت نین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێگه‌یه‌كی وه‌ك ده‌سه‌اڵتیان هه‌یه‌‪).‬‬ ‫م���رۆڤ ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��دارێ��ت��ی��دا ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو ب��واره‌ك��ان��ی دی��ك��ه‌دا ئافرێنراوی‬ ‫س���ه‌رس���ووڕه���ێ���ن���ه‌ری داه���ێ���ن���اوه‌‪ :‬ه��ه‌ر‬ ‫ل���ه‌س���ه‌رده‌م���ی خ��ۆم��ان��دا‪ ،‬ئ��ام��رازه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌جێهێشتنی گۆی زه‌وی‌و سه‌فه‌ركردن‬ ‫بۆ مانگی داهێناوه‌و ل ‌ه راب��ردووش��دا باو‬ ‫كاره‌یا ی جڵه‌وو كۆنترۆڵ ك��ردووه‌و ئه‌و‬ ‫به‌ردانه‌ی كۆیله‌ی زه‌وی ب��وون‪ ،‬لە سەر‬ ‫ی��ه‌ك��ی دان����اون‌و كلێسه‌ی گ���ه‌وره‌ی وای‬ ‫پێ دروس��ت ك���ردوون‪ ،‬س��ه‌ر ل ‌ه ئاسمان‬ ‫ده‌سوون‪ .‬له‌و تان‌و پۆیه‌ی كرم به‌ده‌وری‬ ‫خۆیدا ده‌یته‌نێت‪ ،‬قوماشی زێڕكفتی چنیوه‌و‬ ‫ئامێری مۆسیقای دروست كردووه‌و هێزی‬ ‫بزوێنه‌ری ل ‌ه هه‌ڵم وه‌رگرتووه‌و نه‌خۆشی‌و‬ ‫په‌تای بنه‌بڕ‪ ،‬یان جڵه‌وی كردووه‌‪ .‬ده‌ریای‬ ‫ب��اك��ووری ك��ش��ان��دووه‌ت��ه‌وه‌و رووب���ه‌ری‬ ‫خاكی خۆی پێ زیادو به‌رین كردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ج��ۆره‌ك��ان��ی ب���وون���ه‌وه‌ری س��رووش��ت��ی��ی‬ ‫ریزبه‌ندی ك��ردووه‌و مه‌ته‌ڵ‌و نهێنییه‌كانی‬ ‫گ����ه‌ردوون����ی ه��ه‌ڵ��ێ��ن��اوه‌‪ .‬ج���ۆن ئ���ه‌دام���ز‪،‬‬ ‫دووه‌م��ی��ن س��ه‌رك��ۆم��اری ئه‌مریكا دان��ی‬ ‫به‌وه‌دا ده‌نا‪ :‬ل ‌ه حاڵێكدا هه‌موو زانسته‌كانی‬ ‫دی��ك�� ‌ه پێشكه‌وتنیان ب��ه‌خ��ۆو ‌ه دی��ت��ووه‌‪،‬‬ ‫زانستی ده‌سه‌اڵتدارێتی هه‌ر له‌جێی خۆی‬ ‫چه‌قیوه‌و هه‌نووكه‌ش هیچ ل ‌ه چوارهه‌زا‬

‫ساڵ له‌وەو‌پێش باشتر به‌ڕێوه‌ ناچێت‪.‬‬ ‫خراپیی ده‌سه‌اڵت چوار جۆره‌و جاری وای ‌ه‬ ‫تێكه‌ڵه‌یه‌كه‌ له‌ هه‌ر چوار جۆره‌كه‌ی‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سه‌ره‌ڕۆیی‪ ،‬یان زوڵم‌و داپڵۆسین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مێژوو ئه‌وه‌ند ‌ه پڕ ‌ه له‌و جۆره‌‪ ،‬نموونه‌كانی‬ ‫زۆر ب���ه‌رچ���اون‌و پێویستی ب�� ‌ه به‌ڵگه‌‌و‬ ‫نموونه‌هێنانه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ده‌سه‌اڵتخوازیی بێسنوور‪ ،‬وه‌ك هه‌وڵ‌و‬ ‫تێكۆشانی ئه‌سینا بۆ گرتنی سیسیل ل ‌ه‬ ‫جه‌نگی پلۆپۆنزیدا‪ ،‬یان هه‌وڵه‌كانی فیلیپی‬ ‫دووه‌م بۆ گرتنی به‌ریتانیا ب ‌ه پشتیوانیی‬ ‫پاپۆڕه‌جه‌نگییه‌كانی‪ ،‬یان دووجار هه‌وڵدانی‬ ‫ئه‌لمانیا بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر ئه‌ورووپادا‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌خۆو ‌ه پێی وابوو ره‌چه‌ڵه‌ك‌و نه‌ژادی‬ ‫له‌هه‌مووان ره‌سه‌نتره‌‪ ،‬یان هه‌وڵی ژاپۆن بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ببێته‌ جۆر ‌ه ئیمپراتۆرێكی ئاسیایی‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ب���ێ���ئ���اوزی‪ ،‬ی���ان داڕووخ�������ان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫به‌سه‌رهاتی ئیمپراتۆریای رۆمی كه‌وناراو‬ ‫دوایین قه‌یسه‌ره‌كانی رۆژمانۆفی رووسیاو‬ ‫دوای��ی��ن ره‌چ��ه‌ڵ�� ‌هك�� ‌هك��ان��ی ئیمپراتۆریای‬ ‫ئاسیایی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ دواجار سووربوون ل ‌ه سه‌ر بیروڕای‬ ‫چ��ه‌وت‪ .‬ئه‌م كتێب ‌ه باسی ده‌ركه‌وته‌یه‌كی‬ ‫تایبه‌ت ‌ه ل��ه‌م ب��اس��ه‌ی��ان‪ .‬وات�� ‌ه پ���ه‌ڕه‌وی ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌تگه‌ی دژ ب�� ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‌و واڵت���ه‌ك���ه‌ی خ���ۆی���ان‪ .‬م��ه‌ب��ه‌س��ت‬ ‫ل�� ‌ه ب���ه‌رژوه‌ن���دی ه��ه‌م��وو ئ���ه‌و شتانه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك��� ‌ه ت���ه‌ن���اه���ی‌و س������وودی خ��ه‌ڵ��ك��ی ژێ��ر‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی لێ بكه‌وێته‌وه‌و مه‌به‌ستیش‬ ‫ل ‌ه بێئاوه‌زی هه‌ڵبژاردنی سیاسه‌تاگه‌لێكه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫ك ‌ه ئه‌م ئامانجه‌ هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌م ت��اوت��وێ��ك��ردن��ه‌دا سیاسه‌تێكمان ب ‌ه‬ ‫بێئاوه‌زی داناوه‌‪ ،‬ك ‌ه سێ مه‌رجی هه‌بێت‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌وه‌ی نه‌ك هه‌ر ل ‌ه روانگه‌ی ئێستاو ‌ه‬ ‫سه‌یری رابردوو بكات‪ ،‬بگر ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫ب ‌ه دژ ‌ه مه‌به‌ست له‌قه‌ڵه‌م دراب��ێ��ت‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌موو سیاسه‌تێك ب ‌ه پێی‬ ‫دابونه‌ریتی سه‌رده‌می خۆی داده‌ڕێژرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و مێژوونووس ‌ه به‌ریتانیی ‌ه قسه‌كه‌ی‬ ‫چه‌ند جوانه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬هیچ شتێك له‌و ‌ه‬ ‫ناهه‌قتر نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه پێوه‌رو بیرۆكه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆ راب���ردوو هه‌ڵسه‌نگێنین‪ .‬هه‌رچی‬ ‫ب��اس��ی ئ��ه‌خ�لاق ب��ك��رێ��ت‪ ،‬مشوورخۆریی‬ ‫سیاسی بێ ئه‌مالوئه‌وال ل ‌ه گۆڕاندایه‌‪ .‬بۆ‬ ‫خۆبواردن ل ‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن‌و داوه‌ریكردن‬ ‫ب ‌ه پێی پ��ێ��وه‌رو به‌هاكانی ئێستا‪ ،‬دەبێت‬ ‫ل ‌ه شێوه‌ی بیركردنه‌وه‌ی ئه‌و سه‌رده‌مە‬ ‫تێبگه‌ین‌و ته‌نیا له‌و رووداوگه‌ل ‌ه بكۆڵینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه خه‌ڵكی ئه‌م سه‌رده‌م ‌ه ده‌زان��ن چه‌ند ‌ه‬ ‫زی��ان��ی��ان ب��ۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی خه‌ڵك‬ ‫هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دەبێت رێگه‌یه‌كی دیك ‌ه‬ ‫جگه‌ له‌و رێیگه‌یە‌ی پێشوو هه‌بووبێت‪.‬‬ ‫سێهه‌میش ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ۆ ده‌رب���ازب���وون ل ‌ه‬ ‫كێشه‌ی ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی‪ ،‬سیاسه‌تی گۆرین‬ ‫دەبێت سیاسه‌تی گرووپێك بووبێت‪ ،‬نه‌ك‬ ‫تاكه‌كه‌سێكی ده‌س��ه‌اڵت��دار‪ ،‬جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ش‬ ‫پتر بووبێت ل�� ‌ه ته‌مه‌نی سیاسیی یه‌ك‬ ‫ك��ه‌س‪ .‬ده‌سه‌اڵتی خۆاپی پادشایه‌ك‪ ،‬یان‬ ‫دیكتاتۆرێك ن��م��وون��ه‌ی ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه زۆرو‬

‫ب��اوه‌و ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ش ره‌هه‌ندی تاكه‌كه‌سیی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه شیاوی توێژینه‌وه‌یه‌كی گشتی‬ ‫نییه‌‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت��ی ب ‌ه كۆمه‌ڵ‪ ،‬ی��ان ب��ه‌دوای‬ ‫یه‌كدا هاتنی ده‌سه‌اڵتداران ل ‌ه پله‌یه‌كدا‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه وه‌ك پاپاكانی رێنێسانس‪ ،‬بابه‌تێكی‬ ‫گرنگترمان ده‌خ��ات�� ‌ه ب���ه‌رده‌م‪( .‬رووداوی‬ ‫ئ��ه‌س��پ�� ‌هك��ه‌ی ت����رۆی‪ ،‬ك��ه‌ ل�� ‌ه الپ��ه‌ڕه‌ك��ان��ی‬ ‫دوات������ردا ت��اووت��وێ��ی ده‌ك���ه‌ی���ن‪ ،‬شتێكی‬ ‫ن��اوازه‌ی�� ‌ه ل ‌ه مه‌رجی درێ��ژای��ی زه‌م��ه‌ن��داو‬ ‫رووداوی ره‌حۆبعامیش ن��اوازه‌ی��ه‌ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ویست‌و داخوازیی ب ‌ه كۆمه‌ڵ‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر‬ ‫كامه‌یان نموونه‌یه‌كی ئه‌وه‌ند ‌ه به‌ناوبانگن‌و‬ ‫ئ����ه‌وه‌ن����ده‌ش ل��� ‌ه س����ه‌ره‌ت����ای م���ێ���ژووی‬ ‫نووسراوی حكوومه‌ته‌كاندا رووی داوه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ده‌ری���ده‌خ���ات دی�����ارده‌ی گ��ه‌م��ژه‌ی��ی‌و‬ ‫بێمشووری چه‌نده‌ قووڵ بووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫گه‌مژه‌یی زه‌م���ان‌و شوێن ناناسێت‪ ،‬بێ‬ ‫زه‌م����ه‌ن‌و ج��ی��ه��ان��گ��ی��ره‌‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی بیرو‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌ك��ان��ی ه��ه‌ر س����ه‌رده‌م‌و شوێنێك‪،‬‬ ‫بیچمێكی دیارو تایبه‌تی پێ ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌و ‌ه‬ ‫(گه‌مژه‌یی) په‌یوه‌ندیی ب ‌ه جۆری ده‌سه‌اڵته‌و ‌ه‬ ‫نییه‌‪ .‬دەک��رێ��ت ل�� ‌ه پادشایه‌تیش هه‌بێت‌و‬ ‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی كه‌مینه‌یه‌كی ده‌سه‌اڵتخواز‬ ‫(ئۆلیگارشی)و ل ‌ه دیموكراسییشدا‪ .‬تایبه‌ت‬ ‫بە نه‌ته‌وه‪ ،‬یان توێژێكی تایبه‌تیش نییه‌‪.‬‬ ‫چینی كرێكارو ده‌سه‌اڵت ‌ه كۆمۆنیستییه‌كه‌ی‬ ‫نوێنه‌ری ئ��ه‌و چینه‌‪ ،‬ه��ه‌ر وه‌ك مێژووی‬ ‫هاوچه‌رخ نیشانی دا‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتیان ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌و ‌ه بوو‪ ،‬ژیرانه‌تر‪ ،‬یان كارامه‌تر ل ‌ه‬ ‫چینی ناوه‌ندی نه‌جوواڵنه‌وه‌‪.‬‬

‫‪85‬‬

‫له‌وانه‌ی ‌ه بكرێت ل ‌ه زۆر الیه‌نه‌و ‌ه تاریفی‬ ‫مائۆتسێ تۆنگ بكه‌ین‪ ،‬به‌اڵم قه‌ڵه‌مبازی‬ ‫گ���ه‌ور ‌ه ب��ه‌ره‌وپ��ێ��ش��ه‌وه‌و سیاسه‌تی (ل ‌ه‬ ‫حه‌وشه‌ی هه‌ر ماڵێكدا كارگه‌یه‌كی ئاسن‬ ‫تواندنه‌وه‌)و شۆڕشی فه‌رهه‌نگی كۆمه‌ڵێك‬ ‫بڕیاری گه‌مژان ‌ه بوون‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر نه‌شڵێین‬ ‫زی��ان��ی ل�� ‌ه ن��اوب��ان��گ‌و ئ��اب��ڕووی ده‌سته‌ی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی چین دا‪ ،‬زیانێكی زۆری‬ ‫ب ‌ه پێشكه‌وتن‌و سه‌قامگیریی واڵته‌كه‌یان‬ ‫گه‌یاند‪ .‬ئه‌سته‌م ‌ه بڵێی پرۆلیتاریاش ل ‌ه‬ ‫رووسیا لە سەر ته‌ختی ده‌سه‌اڵت ژیران ‌ه‬ ‫ج��وواڵوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی دوای شه‌ست‬ ‫ساڵ ده‌سه‌اڵتگه‌ری‪ ،‬دەکرێت بڵێی جۆر ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكی وه‌حشیانه‌ی ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ك���ردوو‪،‬ه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر زۆرب��ه‌ی رووسییه‌كان‬ ‫ل ‌ه چ��او راب���ردوو ب��اری م��اددی‌و ژیانیان‬ ‫باشتره‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و نرخه‌ی ب ‌ه شێوه‌ی زوڵم‌و‬ ‫زۆرو دیكتاتۆرییه‌ت له‌پێناویدا داویانه‌‪،‬‬ ‫نه‌ك ل ‌ه هیی سه‌رده‌می قه‌یسه‌ره‌كان كه‌متر‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬بگره‌ زیاتریش بووه‌‪.‬‬ ‫شۆڕشه‌كه‌ی فه‌ڕه‌نسا نموونه‌یه‌كی مه‌زنی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی خ��ه‌ڵ��ك��ی ب���وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم زۆری‬ ‫نه‌برد هه‌ر له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رێكی‬ ‫ب���ه‌ت���ه‌وان���ای ل���ێ ه���ه‌ڵ���ك���ه‌وت‪ ،‬گ���ه‌ڕای���ه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ده‌سه‌اڵتدارێتیی پادشایه‌تییه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫رژێم ‌ه شۆڕشگێڕییه‌كانی ژاكۆبنه‌كان‌و‬ ‫ده‌س���ت���ه‌ی ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���ه‌ری (دی���راك���ت���وار)‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ب��ه‌ده‌س��ه‌اڵت ب��وون‪ ،‬ك ‌ه توانیان‬ ‫به‌رهه‌ڵستكار ‌ه ناوخۆییه‌كانیان بنه‌بڕ بكه‌ن‌و‬ ‫دوژمن ‌ه ده‌ره‌كییه‌كانیشیان تێك بشكێنن‪،‬‬

‫به‌اڵم نه‌یانتوانی الیه‌نگره‌كانی خۆیان وا‬ ‫رێك بخه‌ن‪ ،‬ك ‌ه بتوانن ره‌وشی ناوخۆیان‬ ‫سه‌قامگیر بكه‌ن‌و داموده‌زگایه‌كی ئیداریی‬ ‫شیاو دامه‌زرێنن‪ ،‬یان پیتاك (ماڵیات) كۆ‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا شه‌ڕه‌كانی بوناپارت‌و‬ ‫هاوكات لێوه‌شاوه‌یی ئه‌و ل ‌ه به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ك��اروب��ار ‌هك��ان��دا‪ ،‬دۆخ�� ‌ه نوێیه‌كه‌ی رزگ��ار‬ ‫كرد‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌و ده‌ستكه‌وتانه‌ی ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕه‌كان ده‌یهێنانه‌و ‌ه خه‌زێنه‌كانی پڕ كرد‪.‬‬ ‫ناپلیۆن ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای «به‌رزكردنه‌و ‌ه‬ ‫به‌پێی توانا) وات ‌ه زیره‌كی‌و لێوه‌شاوه‌یی‌و‬ ‫شێلگیری‪ ،‬كاربه‌ده‌سته‌كانی حكوومه‌تی‬ ‫ه���ه‌ڵ���ده‌ب���ژارد‪ .‬ئ���ه‌و س��ی��اس��ه‌ت�� ‌ه م��اوه‌ی��ه‌ك‬ ‫كاریگه‌ر بوو‪ ،‬هه‌تا ئه‌و جێیه‌ی ئه‌ویش بوو‬ ‫ب ‌ه قوربانیی لووتبه‌رزی‌و له‌خۆباییبوون‌و‬ ‫ل ‌ه سای به‌رزه‌فڕیی ‌ه بێسنووره‌كه‌یدا سه‌ری‬ ‫خۆی خوارد‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه بپرسن‪ ،‬باش ‌ه خۆ پێداگرتنه‌و ‌ه لە‬ ‫ی چه‌وت‪ ،‬یان بێئاوه‌زی‬ ‫سەر بیركردنه‌وە ‌‬ ‫ڤ له‌خوێنی دای��ه‌‪،‬‬ ‫به‌شێك ل�� ‌ه زات��ی م��رۆ ‌‬ ‫ئ��ه‌ی دەک��رێ��ت چ��اوه‌ڕوان��ی��ی��ه‌ك��ی دیكه‌ت‬ ‫ل��� ‌ه ح���ك���ووم���ه‌ت���ه‌ك���ان ه��ه‌ب��ێ��ت؟ ئ����ه‌وه‌ی‬ ‫جێی نیگه‌رانیی ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه بێئاوه‌زیی‬ ‫حكوومه‌ت ل ‌ه چاو بێئاوه‌زیی تاكه‌كه‌سی‪،‬‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی قووڵتر لە سەر خه‌ڵكێكی‬ ‫زیاتر داده‌ن��ێ��ت‪ .‬هه‌ربۆی ‌ه حكوومه‌ته‌كان‬ ‫ئه‌ركێكی قورستریان لە سەر ئه‌ستۆیه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌پێی ئه‌قڵ‌و ئاوه‌زی خۆیان بجووڵێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه راس��ت��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم م���رۆڤ‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه كۆن‬ ‫كۆنه‌و ‌ه ئه‌وه‌ی زانیوه‌‪ ،‬ئه‌ی بۆچی خۆیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫ن��ه‌پ��اراس��ت��ووه‌‌و له‌مپه‌رێكیان ل��ه‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫دانه‌ناوه‌؟ دیار ‌ه له‌و بواره‌دا زۆر هه‌وڵیش‬ ‫دراوه‌‪ :‬یه‌كه‌م هه‌وڵ پێشنیاره‌كه‌ی ئه‌فالتوون‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه چینێك هه‌ڵبژێرین‌و ل ‌ه نێو تاكه‌كانی‬ ‫ئه‌و چینه‌دا پیاوانی حكوومه‌تیی لێوه‌شاو ‌ه‬ ‫پ����ه‌روه‌رد ‌ه بكه‌ین‪ .‬به‌پێی ئ��ه‌و گه‌اڵڵه‌یه‌‪،‬‬ ‫تاكه‌كانی چینی ده‌س��ه‌اڵت��دار ل�� ‌ه هه‌موو‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی دادپ��ه‌روه‌ری��خ��وازدا دەبێت‬ ‫پیاوگه‌لێكی ژیر‌و بلیمه‌ت بن‪ ،‬ك ‌ه هونه‌ری‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارییان فێر كرابێت‪ .‬ئه‌فالتوون‬ ‫ده‌ی��زان��ی ئ��ه‌و ج���ۆر ‌ه كه‌سان ‌ه ده‌گمه‌نن‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه باوه‌ڕی وابوو دەبێت له‌رێگه‌ی‬ ‫چاككردنی نه‌ژاد‌و ره‌چه‌ڵه‌كه‌و ‌ه په‌روه‌رد ‌ه‬ ‫بكرێن‪ .‬ئه‌و ده‌یگوت حكوومه‌ت هونه‌رێكی‬ ‫تایبه‌ته‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك��وو ه��ه‌ر پشه‌یەكی دیك ‌ه‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه رێگه‌ی پ���ه‌روه‌رده‌‌و راهێنانه‌و ‌ه‬ ‫دەکرێت شیاوی به ‌ده‌سته‌وه‌گرتنی بیت‌و‬ ‫له‌و ‌ه زیاتر هیچ رێگه‌یه‌كی دیكه‌ی نیه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫رێكار ‌ه ئه‌سته‌مه‌ی ئه‌و بیری لێ كردبۆوه‌‪،‬‬ ‫پادشایه‌تیی فه‌یله‌سووفه‌كان ب���وو‪( .‬ل ‌ه‬ ‫شاره‌كانی ئێمه‌دا دەبێت فه‌یله‌سووفه‌كان‬ ‫ب��ب��ن��ه‌ پ���ادش���ا‌و ئ����ه‌وان����ه‌ی ئ��ێ��س��ت��ا م��ی��ر‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران‪ ،‬دەبێت وه‌ك فه‌یله‌سووفی‬ ‫راسته‌قین ‌ه ب ‌ه شوێن حیكمه‌ت بكه‌ون‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌و رێگه‌یه‌‌و ‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌و‬ ‫حیكمه‌تی ئه‌قاڵنی لێك متورب ‌ه بن)‪ .‬ئه‌وه‌شی‬ ‫لێ زی��اد ده‌ك���ات‪ ،‬هه‌تا ئ��ه‌و رۆژ ‌ه وه‌دی‬ ‫نه‌یه‌‪( ،‬شاره‌كان‌و پێم وای ‌ه هه‌موو وه‌چه‌ی‬ ‫مرۆڤیش ل ‌ه چه‌رمه‌سه‌ری‌و كوێره‌وه‌ری‬ ‫رزگاری نابێت) هه‌ر واش بووه‌‪.‬‬

‫كه‌لله‌ڕه‌قی سه‌رچاوه‌ی خۆهەڵخه‌ڵه‌تاندنه‌‌و‬ ‫ل�� ‌ه ح��ك��ووم��ه‌ت��دا رۆڵ��ێ��ك��ی زۆر گ���ه‌وره‌ی‬ ‫هه‌یه‌‌و بریتیی ‌ه له‌وه‌ی ره‌وش‌و دۆخه‌كان‬ ‫ب ‌ه ‌پێی بیركردنه‌وه‌ی نه‌گۆڕ‌و له ‌پێشدا‬ ‫داڕێ���ژراو هه‌ڵسه‌نگێنین‌و نیشانه‌‌و هێما‬ ‫به‌رهه‌ڵست‌و دژه‌ك���ان پشتگوێ بخه‌ین‪،‬‬ ‫ی��ان ره‌ت��ی��ان بكه‌ینه‌وه‌‌و چۆنی حه‌زمان‬ ‫لێی ‌ه وا بجووڵێینه‌وه‌‌و مل بۆ راستییه‌كان‬ ‫شل نه‌كه‌ین‪ .‬یه‌كێك ل ‌ه مێژوونووسه‌كان‬ ‫هه‌وێن‌و كاكڵی كه‌لله‌ڕه‌قیی ل ‌ه وته‌یه‌كدا‬ ‫ده‌رب��������اره‌ی ف��ی��ل��ی��پ��ی دووه‌م پ���ادش���ای‬ ‫ئیسپانیا‌و سه‌رده‌سته‌ی تاجدار (پادشا)‬ ‫كه‌لله‌ڕه‌قه‌كان‪ ،‬خستووه‌ته‌ڕوو‪ :‬ئه‌زموونی‬ ‫هیچ شكستێك‪ ،‬ب��ه‌ردی بنچینه‌ی باوه‌ڕی‬ ‫ئ��ه‌وی ل��ه‌رزۆك ن��ه‌ده‌ك��رد‪ ،‬ك ‌ه پێی واب��وو‬ ‫باشترین سیاسه‌تی گرتووه‌ته‌ پێش‪.‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه نموون ‌ه به‌رچاوه‌كانی كه‌لله‌ڕه‌قی‬ ‫ل ‌ه ك��رده‌وه‌دا (نه‌خشه‌ی ‪ ،)17‬وات ‌ه گه‌اڵڵ ‌ه‬ ‫جه‌نگییه‌كه‌ی فه‌ڕه‌نسییه‌كان له ‌‪١91٤‬دا‬ ‫ب���وو‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ه‌ن��ی��ا‌و ته‌نیا ل��ە س��ەر بنه‌مای‬ ‫هێرش‌و په‌المار داڕێ��ژراب��وو‪ .‬ب ‌ه پێی ئه‌و‬ ‫گ��ه‌اڵڵ��ه‌ی��ه‌‪ ،‬چیی هێز‌و جبه‌خان ‌ه ب��وو‪ ،‬بۆ‬ ‫پێشڕه‌ویی فه‌ڕه‌نسییه‌كان ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ی‬ ‫راین كۆ ده‌كرانه‌وه‌‌و باڵی چه‌پی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫ب��ێ ب��ه‌رگ��ری ده‌م���ای���ه‌وه‌‪ .‬پ��اس��او ب��ۆ ئه‌و‬ ‫ستراتیجییه‌‪ ،‬ه��ه‌ر ئ��ه‌و ب����اوه‌ڕ ‌ه وش��ك‌و‬ ‫نه‌گۆڕ ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه پێیان وابوو ئه‌لمانییه‌كان‬ ‫ناتوانن ئه‌وه‌ند ‌ه خه‌ڵك بێنن ‌ه شه‌ڕگه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه رۆژاوای به‌لجیكا‌و پارێزگاكانی كه‌ناری‬ ‫فه‌ڕه‌نساو ‌ه هێرش بێنن‪ .‬ئه‌و گریمانه‌یه‌ش‬

‫‪87‬‬

‫به‌نۆره‌ی خۆی لە سەر بنه‌مای باوه‌رێكی‬ ‫وشك‌و چه‌قبه‌ستووی دیك ‌ه دامه‌زرابوو‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه پ��ێ��ی واب����وو ئ��ه‌ل��م��ان��ی��ی��ه‌ك��ان هه‌رگیز‬ ‫هێزی پشتیوان ناهێنن ‌ه هێڵی پێشه‌وه‌ی‬ ‫ش��ه‌ڕگ��ه‌‪ .‬به‌ڵگه‌ی دژی ئ��ه‌و بۆچوون ‌ه ل ‌ه‬ ‫‪1913‬دا ورد ‌ه ورد ‌ه ل ‌ه نێو بنكه‌ی سوپای‬ ‫فه‌ڕه‌نسادا خه‌ریك بوو ته‌شه‌نه‌ی ده‌كرد‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم وای��ان دانابوو پێداگران ‌ه پشتگوێی‬ ‫ب��خ��ه‌ن‌و پشتگوێشیان خست ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫نیگه‌رانی ل ‌ه ئه‌گه‌ری په‌ماری ئه‌لمانییه‌كان‬ ‫له‌الی رۆژئاواوه‌‪ ،‬نیگه‌رانی نه‌نێته‌و ‌ه له‌وه‌ی‬ ‫هێزه‌كانیان ب���ه‌الی رۆژه���ه‌اڵت���دا ب��ه‌رن‌و‬ ‫نه‌شبێت ‌ه له‌مپه‌ر‌و رێگر ل��ه‌وه‌ی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫راسته‌وخۆ هێرش بكات ‌ه س��ه‌ر ناوچه‌ی‬ ‫راین‪ ،‬ك ‌ه شه‌ڕه‌كه‌ش هه‌اڵییسا‪ ،‬ئه‌لمانیه‌كان‬ ‫سه‌لماندیان ده‌ت��وان��ن هێزی پشتیوانیش‬ ‫بێنن ‌ه هێڵی پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی ش��ه‌ڕگ�� ‌ه واش��ی��ان‬ ‫كردو به ‌ده‌وری فه‌ڕه‌نسادا سووڕانه‌وه‌‌و‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ری رۆژئ����اواو ‌ه ه��ات��ن‌و ل�� ‌ه ئاكامدا‬ ‫شه‌ڕێكی دوورودرێژی لێ كه‌وته‌وه‌‌و زۆر‬ ‫كاره‌سات‌و لێكه‌وته‌ی سامناكی بۆ سه‌ده‌ی‬ ‫ئێمه‌ به‌دوای خۆیدا هێنا‪.‬‬ ‫ك��ه‌ل��ل��ه‌ڕه‌ق��ی‪ ،‬م��ل��ب��ادان‌و خ���ۆب���واردن ل ‌ه‬ ‫ده‌رس���وه‌رگ���رت���ن ل��� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ه‌ك��ان��ی��ش‬ ‫ده‌گ����رێ����ت����ه‌وه‌‪ ،‬ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی��ه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران��ی س���ه‌ده‌ی چ��وارده‌ی��ه‌م ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا تێیدا یه‌كه‌م بوون‪.‬‬ ‫داب��ه‌زی��ن��ی ن��رخ��ی دراو گ��ه‌ل��ێ ج���اران ب ‌ه‬ ‫ئاشكرایی ئابووریی تێك داب��وو‪ ،‬خه‌ڵكی‬ ‫تووڕ ‌ه كردبوو‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا پادشاكانی‬

‫بنه‌ماڵه‌ی ڤالوا ل ‌ه فه‌ڕه‌نسا هه‌ر جارێكی‬ ‫پاره‌یان لێ ده‌بڕدرا‪ ،‬په‌نایان بۆ ئه‌و چه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌ب���رد هه‌تا ئ���ه‌وه‌ی چینی ب��ۆرژۆوای��ان‬ ‫راپ����ه‌ڕان����د‪ .‬ك��ه‌ل��ل��ه‌ڕه‌ق��ی ل�� ‌ه ج��ه‌ن��گ��ی��ش��دا‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ك��اروپ��ی��ش��ه‌ی چینی ده‌س���ه‌اڵت���داره‌‪،‬‬ ‫روون‌و ئاشكرا دی���اره‌‪ .‬له‌شكركێشان‌و‬ ‫په‌الماره‌كانی وه‌ك هێرشی به‌ریتانیا بۆ‬ ‫س��ه‌ر ف��ه‌ڕه‌ن��س��ا‌و ش��ه‌ڕی س��ه‌د س��اڵ��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تێیدا سوپا ده‌بوو ب ‌ه تااڵن‌و بڕۆی واڵتی‬ ‫داگیركراو پێداویستییه‌كانی خۆیان دابین‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ب���ه‌رده‌وام ه���ه‌ژاری‌و برسێتیی لێ‬ ‫ده‌ك���ه‌وت���ه‌وه‌‌و ئ�� ‌هگ��ه‌رچ��ی لێشیان س��وور‬ ‫ب��وو ئ��ه‌و چ��اره‌ن��ووس��ه‌ی��ان ه��ه‌ر له‌پێشه‌‪،‬‬ ‫دیسانیش ل ‌ه له‌شكركێشان‌و په‌المار هه‌ر‬ ‫به‌ده‌وام بوون‪.‬‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ره‌ت��اك��ان��ی س����ه‌ده‌ی ح��ه‌ڤ��ده‌ی��ه‌م��دا‪،‬‬ ‫پادشایه‌ك ل ‌ه ئیسپانیا هه‌بوو به‌ناوی فیلیپی‬ ‫سێیه‌م‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ت��ه‌وژم��ی (ت��ا) م��رد‪ .‬ده‌ڵێن‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه ل ‌ه ته‌نیشت مه‌قه‌ڵیی ئاگر دانیشت‬ ‫هه‌تا ئه‌و تایه‌ی پێو ‌ه نووسا‪ .‬چونك ‌ه كاتێک‬ ‫به‌رپرسی البردنی مه‌قه‌ڵییه‌كه‌یان بانگ كرد‪،‬‬ ‫له‌وێ نه‌بوو‪ ،‬شا ب ‌ه داماوی دانیشت هه‌تا‬ ‫گه‌رماك ‌ه له‌په‌لوپێی خست‪ .‬وا دیار ‌ه مرڤ‬ ‫ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌ی بیسته‌مدا چیی نه‌ماو ‌ه‬ ‫بگات ‌ه ئ��ه‌و قۆناعه‌ی كه‌رێتی‌و گه‌مژه‌یی‬ ‫خۆكوشتن‪ .‬نموونه‌كان ئه‌وه‌ند ‌ه زۆرن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ر ئه‌وه‌ند ‌ه به‌س ‌ه ئ��ه‌وی هه‌ره‌گرنگیان‬ ‫هه‌ڵبژێرین‪ .‬باش ‌ه بۆچی زلهێزه‌كانیش‬ ‫كه‌رسته‌‌و ئامرازه‌كانی خۆكوشتنی مرۆڤ‬ ‫به‌الو ‌ه نانێن؟ بۆچی ئێم ‌ه هه‌رچی توان‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫لێوه‌شاوه‌یی هه‌مانه‌‪ ،‬ته‌رخانی ده‌كه‌ین بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی بزانین كێ هه‌ڤركێی چه‌كوچۆڵ‬ ‫ده‌ب��ات��ه‌وه‌؟ ل ‌ه حاڵێكدا ئ��ه‌و سه‌ركه‌وتن‌و‬ ‫ب��ردن��ه‌وه‌ی�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ك��ات��ی‌و تیژتێپه‌ڕ ‌ه‬ ‫شیاوی به‌ده‌ستهێنان نییه‌‪ .‬باش ‌ه بۆچی ل ‌ه‬ ‫بری ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌وڵ ناده‌ین له‌گه‌ڵ خه‌نیم‌و‬ ‫ب��ەران��ب��ەره‌ك��ه‌م��ان رێ��ك ك��ه‌وی��ن‌و ل�� ‌ه بری‬ ‫شێوه‌ی مه‌رگ‪ ،‬شێوه‌ی ژیان بگرینه‌ به‌ر؟‬ ‫ل ‌ه دووهه‌زار‌و پێنجسه‌د ساڵی رابردوودا‪،‬‬ ‫ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف�� ‌ه س��ی��اس��ی��ی��ه‌ك��ان ه����ه‌ر ل ‌ه‬ ‫ئه‌فالتوون‌و ئه‌ره‌ستۆو ‌ه بگر ‌ه تا ده‌گات ‌ه‬ ‫تۆماس ئاكۆیناس‌و ماكیاڤێللی‌و هۆبز‌و‬ ‫الك‌و رۆس���ۆ‌و جیفرسۆن‌و مه‌دیسۆن‌و‬ ‫هامیلتۆن‌و نیچه‌‌و ماركس‪ ،‬به‌شی هه‌ر ‌ه‬ ‫زۆری بیر‌و هزری خۆیانیان بۆ مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫ئه‌خالقی‌و ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی��ه‌ك��ان‌و په‌یمان ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مافه‌كانی مرۆڤ‌و گه‌نده‌ڵیی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت‌و هاوسه‌نگیی نێوان ئ��ازادی‌و‬ ‫ت���ه‌ك���ووزی ت���ه‌رخ���ان ك������ردووه‌‪ .‬ل��� ‌ه نێو‬ ‫ئه‌وانه‌دا‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه ماكیاڤێللی‪ ،‬ك ‌ه حكوومه‌ت‬ ‫چۆن ‌ه ئاوای بیر لێ ده‌كرده‌وه‌‪ ،‬نه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫دەب��ێ��ت چ��ۆن ب��ێ��ت‪ ،‬ده‌گ��م��ه‌ن كه‌سێكیان‬ ‫گرنگییه‌كی ئه‌وتۆی ب ‌ه بێئاوه‌زی‌و گه‌مژه‌یی‬ ‫داوه‌‪ .‬ل ‌ه حاڵێكدا بێئاوه‌زی ل ‌ه كۆنی كۆنه‌و ‌ه‬ ‫كێشه‌یه‌كی گشتگیر‌و لێگره‌و ‌ه بووه‌‪ .‬كۆنت‬ ‫ئاكسل ئۆكسێنس تیرنا‪ ،‬گه‌ور ‌ه راوێژكاری‬ ‫س��وی��د ل��� ‌ه ج��ه‌ن��گ��ه‌‌و گ���ه‌رم���ه‌ی ج��ه‌ن��گ��ی‬ ‫س��ی س��اڵ��ه‌ی س��ه‌رده‌م��ی پ��ادش��ای��ه‌ك��ی پڕ‬ ‫جموجۆڵی وه‌ك گۆستاڤۆس ئادلفۆس‌و ل ‌ه‬ ‫پۆستی فه‌رمانڕه‌وای راسته‌قینه‌ی واڵتیشدا‬

‫ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی پ��ادش��ای��ه‌ت��ی��ی ك��چ��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌ودا (ش��اژن كریستینا)‪ ،‬ئه‌و ده‌م��ه‌ی له‬ ‫‌س��ه‌ره‌م��ه‌رگ��دا ب��وو‪ ،‬به‌رهه‌می ئه‌زموون ‌ه‬ ‫به‌رباڵوه‌كانی خۆی ئاوا كورت ك��رده‌وه‌‪:‬‬ ‫ك��وڕم ئاگادار به‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی جیهاندا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌ق��ڵ‌و ئ���اوه‌ز زۆر زۆر به‌كه‌می ده‌ك��ار‬ ‫دەکرێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ی تاكه‌كه‌سی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ماوه‌یه‌كی دوورودرێژدا ده‌سه‌اڵتدارێتییه‌كی‬ ‫ب����او ب�����وو‪ ،‬ن���ی���ش���ان���ده‌ری ئ����ه‌و ج���ۆر ‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی مرۆڤه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه شایه‌تیی‬ ‫به‌ڵگ ‌ه مێژووییه‌كان ب����ه‌رده‌وام بووه‌ت ‌ه‬ ‫هۆی بێئاوه‌زی ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدا‪ .‬ره‌حۆبعام‬ ‫پادشای ئیسراییل‪ ،‬كوڕه‌كه‌ی حه‌زره‌تی‬ ‫سلێمان‪ ،‬ده‌وروبه‌ری ‪930‬ی به‌ر ل ‌ه زایین‪،‬‬ ‫وات ‌ه سه‌ده‌یه‌ك پێش ئه‌وه‌ی هۆمێرووس‬ ‫سه‌ربرده‌ی پاڵه‌وانێتیی خه‌ڵكه‌كه‌ی خۆی‬ ‫بهۆنێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌مه‌نی چل‌و یه‌ك ساڵیدا‬ ‫جێی باوكی گرته‌وه‌‌و ده‌موده‌ست كارێكی‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه گه‌مژانه‌ی كرد‪ ،‬ك ‌ه دووبه‌ره‌كیی‬ ‫خست ‌ه نێو گ��ه‌ل��ه‌ك��ه‌ی��ه‌وه‌‌و د ‌ه ه��ۆزه‌ك��ه‌ی‬ ‫باكووری‪ ،‬ك ‌ه لە سەر یه‌ك پێی ده‌گوترا‬ ‫ئیسراییل‪ ،‬بۆ هه‌میش ‌ه له‌ده‌ست دا‪ .‬زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌و هۆزانه‌‪ ،‬ل ‌ه چنگ ئه‌و پیتاك‌و ماڵیات ‌ه‬ ‫ق���ورس���ان���ه‌ی ل���ه‌س���ه‌رده‌م���ی ح���ه‌زره‌ت���ی‬ ‫سلێماندا خستبوویان ‌ه سه‌رشانیان‌و ب ‌ه‬ ‫س��ۆخ��ره‌‌و ب��ێ��گ��اری ل��ێ��ی��ان وه‌رده‌گ���رت���ن‪،‬‬ ‫وه‌زاڵ���ه‌ ه��ات��ب��وون‌و ل��ه‌س��ه‌رده‌م��ی ئ��ه‌ودا‬ ‫هه‌وڵیاندابوو جیا ببنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌وری یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه سه‌رداره‌كانی سلێمان ب ‌ه ناوی یه‌رۆبعام‬

‫‪89‬‬

‫(پ��ی��او ‌ه ئ���ازاك���ه‌ی ش���ه‌ڕ) ك��ۆ ب��ب��وون��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ب�� ‌ه پشتبه‌ستن ب�� ‌ه به‌ربێژییه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه داه��ات��وودا دەبێت ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��داری (د ‌ه‬ ‫هۆزه‌كه‌)‪ ،‬رێبه‌رایه‌تیی شۆڕشه‌كه‌ی گرت ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆ‪ .‬خواوه‌ندیش ل ‌ه رێگه‌ی كه‌سێكه‌و ‌ه‬ ‫به‌ناوی ئه‌خیای شیلۆهی ئه‌و په‌یامه‌ی پێ‬ ‫راگه‌یاند‪ ،‬به‌اڵم ده‌ور‌و رۆڵی خوای گه‌ور ‌ه‬ ‫له‌و رووداوه‌دا‪ ،‬چ ئه‌و كاته‌‌و چ دواتریش‪،‬‬ ‫ن��اڕوون��ه‌‌و دی��ار ‌ه ئه‌وانه‌ی گێڕاویانه‌ته‌و ‌ه‬ ‫لێیان زیاد ك��ردووه‌‌و پێیان واب��وو دەبێت‬ ‫خ��وای گ��ه‌ور ‌ه وای دانابێت‪ .‬شۆڕشه‌ك ‌ه‬ ‫شكا‪ ،‬یه‌رۆبعام رای كرد ‌ه میسر‌و شیشه‌ق‪،‬‬ ‫میری میسر داڵده‌ی دا‪.‬‬ ‫ره‌ح���ۆب���ع���ام‪ ،‬پ���ادش���ای ب���ێ ه��ه‌ڕوگ��ی��ڤ��ی‬ ‫ه��ه‌ردوو هۆزی باشوور‪ ،‬وات ‌ه یه‌هوودا‌و‬ ‫به‌نیامین‪ ،‬له‌گه‌ڵ بیستی ئیسراییل ئاژاوه‌ی‬ ‫ت��ێ��ك��ه‌وت��ووه‌‪ ،‬ب��ۆ وه‌رگ��رت��ن��ی ب��ه‌ی��ع��ه‌ت‌و‬ ‫هاوپه‌یمانی ل ‌ه خه‌ڵكه‌كه‌‪ ،‬ده‌سبه‌جێ به‌ره‌و‬ ‫به‌شكیم ن��اوه‌ن��دی ب��اك��وور ك��ه‌وت�� ‌ه رێ‪.‬‬ ‫وه‌فدێك ب ‌ه نوێنه‌رایه‌تیی خه‌ڵكی ئیسراییل‬ ‫به‌هانایه‌و ‌ه هاتن‌و داوای���ان لێ ك��رد ئه‌و‬ ‫كۆت‌و نیر ‌ه قورسه‌ی بێگاری‪ ،‬ك ‌ه باوكی ل ‌ه‬ ‫ئه‌ستۆی كردبوون‪ ،‬له‌سه‌ریان سووكتری‬ ‫بكا بۆ ئه‌وه‌ی ئیسرایلییه‌كان ببن ‌ه ره‌عیه‌تی‬ ‫وه‌ف��اداری ئه‌و‪ .‬یه‌رۆبعام‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر له‌گه‌ڵ‬ ‫مردنی سلێمان به‌دوویاندا ناردبوو‪ ،‬به‌په‌ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه میسره‌و ‌ه گه‌یشتبوو ‌ه ئ��ه‌وێ‪ ،‬ل ‌ه نێو‬ ‫نوێنه‌ره‌كاندا ب��وو‪ ،‬هه‌بوونی ئ��ه‌و له‌وێ‬ ‫دەبێت ره‌حۆبعامی له‌و ‌ه ئاگادار كرابێته‌و ‌ه‬ ‫كه‌ وه‌زعه‌كه‌ شپرز‌و ناله‌باره‌‪.‬‬

‫ره‌حۆبعام ب ‌ه مه‌به‌ستی كات به‌فیڕۆدان‬ ‫داوای لێ كردن بڕۆن‌و سێ رۆژی دیك ‌ه‬ ‫بێنه‌و ‌ه الی وه‌اڵم��ه‌ك��ه‌ی��ان وه‌رگ��رن��ه‌وه‌‌و‬ ‫له‌و مه‌ودایه‌شدا ته‌گبیری ب ‌ه ردێن سپی‌و‬ ‫متمانه‌پێكراوه‌كانی باوكی كرد‪ .‬هه‌ر هه‌موو‬ ‫داوای���ان لێ ك��رد‪ ،‬مل بۆ داواك���ه‌ی خه‌ڵك‬ ‫شل بكا‌و گوتیان‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌نەر‌م‌و نیانی‬ ‫له‌گه‌ڵیان بجووڵێیته‌وه‌‌و قسه‌ی خۆشیان بۆ‬ ‫بكه‌ی‪ ،‬بۆ هه‌تا هه‌تای ‌ه به‌نده‌‌و ملكه‌چی تۆ‬ ‫ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ستی ده‌سه‌اڵتخۆشه‌ویستی‬ ‫وا ل ‌ه ناخی ره‌حۆبعامدا و ‌هك��وڵ هاتبوو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ئامۆژگارییه‌ی ب ‌ه ترسنۆكی زان��ی‌و‬ ‫چ��وو پرسی ب ‌ه كۆمه‌ڵێك گه‌نج ك��رد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا په‌روه‌رد ‌ه ببوون‪ .‬ئه‌وانه‌ش‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌یانزانی ره‌حۆبعام چۆن كه‌سێكه‌‌و‬ ‫وه‌ك راوێژكاره‌كانی هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌یانه‌وێت شوێن‌و پێگه‌ی خۆیان ل ‌ه‬ ‫ناوه‌ندی ده‌سه‌اڵتدا پته‌و بكه‌ن‪ ،‬ب ‌ه كه‌یفی‬ ‫دڵی ئه‌و قسه‌یان كرد‪ .‬گوتیان هیچ پوان‌و‬ ‫ئیمتیازێك م���ه‌ده‌‌و رێ��ك‌و ب��ێ پێچ‌و په‌نا‬ ‫ب��ه‌و خه‌ڵك ‌ه بڵێ‪ ،‬ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی من نه‌ك‬ ‫نه‌رمونیانتر بگر ‌ه زۆری��ش توندوتۆڵتر‌و‬ ‫توندوتیژتر دەبێت ل ‌ه ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی باوكم‌و‬ ‫قسه‌یه‌كی به‌ناوبانگیشیان بۆ نووسی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دەک��رێ��ت دروش��م��ی ه��ه‌م��وو دیكتاتۆرێك‬ ‫ب��ێ��ت‪ :‬دەب��ێ��ت پێیان بڵێی‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر باوكم‬ ‫نیری یه‌خسیریی له‌ملتان كرد‪ ،‬من نیره‌ك ‌ه‬ ‫قورستر ده‌كه‌م‪ .‬ئه‌گه‌ر باوكم ب ‌ه قه‌مچی‌و‬ ‫مامز ‌ه لێی ده‌دان‪ ،‬من ب ‌ه دووپشك ته‌مبێتان‬ ‫ده‌ه‌م‪ .‬رۆحۆبعام كه‌یفخۆش له‌و رێوشوێن ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫دڕن��دان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬رۆژی سێهه‌م‪ ،‬ك�� ‌ه وه‌ف��ده‌ك�� ‌ه‬ ‫هاتنه‌و ‌ه الی‪ ،‬چوو له‌به‌رده‌میان راوه‌ستا‌و‬ ‫وه‌ك چۆن گه‌نجه‌كان پێیان گوتبوو‪ ،‬بێ‬ ‫كه‌م‌و زۆر ئاوا زبر قسه‌ی له‌گه‌ڵ كردن‪.‬‬ ‫ره‌حۆبعام هه‌ر ب ‌ه خەیاڵیشیدا نه‌هاتبوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه شوێنكه‌وتووه‌كانی به ‌ملكه‌چی‌و‬ ‫ب��ێ��ده‌ن��گ��ی ئ����ه‌و وه‌اڵم������ه‌ی ل���ێ ق��ه‌ب��ووڵ‬ ‫نه‌كه‌ن‪ .‬ل ‌ه خ��ۆڕاو ‌ه نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه مێژووی‬ ‫ج��وول��ه‌ك��ان��دا ن��ازن��اوی (زۆر شێتی كه‌م‬ ‫ئه‌قڵ)یان پێ داوه‌‪ .‬دیار ‌ه خه‌ڵكی ئیسرایل‬ ‫پیشتر ساغ ببوونه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر وه‌اڵمی‬ ‫داواكارییه‌كانیان نه‌داوه‌ته‌وه‌‪ ،‬چ رێگه‌یه‌ك‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪ .‬چونك ‌ه ده‌م��وده‌س��ت ده‌نگیان‬ ‫هه‌ڵبڕی‌و هاواریان كرد‪ :‬ئیسراییل‪ ،‬بچنه‌و ‌ه‬ ‫نێو خێوه‌ته‌كانی خۆتان‪ .‬ئێستاش ئه‌ی داود‪،‬‬ ‫ئاگات ل ‌ه ماڵه‌كه‌ت بێت‪ .‬ئیتر به‌و جۆر ‌ه‬ ‫جیابوونه‌وه‌ی خۆیانیان ل ‌ه بنه‌ماڵه‌كه‌ی‬ ‫داود راگه‌یاند‪.‬‬ ‫ره‌حۆبعام له‌و هه‌ڵاڵ‌و هه‌نگه‌مه‌یه‌دا‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫گه‌مژان ‌ه ـ ك ‌ه ته‌نانه‌ت كۆنت ئۆكسنه‌س‬ ‫تیرناشی تووشی سه‌رسووڕمان ده‌كرد‬ ‫ـ بڕیارێكی ل ‌ه راده‌ب��ه‌ده‌ر هانده‌رانه‌ی دا‪.‬‬ ‫داوای یارمه‌تیی ل ‌ه «ئه‌دۆرام» فه‌رمانده‌‪،‬‬ ‫ی��ان چ��اودێ��ری ه���ۆردووگ���ای زۆره‌م��ل��ێ‬ ‫كرد‪ .‬ئه‌و كه‌سه‌ی پتر ل ‌ه هه‌موان نوێنگه‌ی‬ ‫ئه‌و كۆت‌و نیر ‌ه قێزه‌ون ‌ه بوو‪ .‬ره‌حۆبعام‬ ‫بێ ئ��ه‌وه‌ی هێزێكی یارمه‌تیده‌ریشی پێ‬ ‫بدات‪ ،‬ئه‌مری پێ كرد دایانپڵۆسێ‪ .‬خه‌ڵك‬ ‫ئه‌دۆرامیان سه‌نگسار‌و به‌ردباران كرد‌و‬ ‫كوشتیان‌و پادشای گه‌مژه‌ش به‌په‌له‌په‌ل‬

‫داوای ع��اره‌ب��ان��ه‌ك��ه‌ی خ���ۆی ك����رد‌و ب ‌ه‬ ‫شڵه‌ژاوی خۆی گه‌یاند ‌ه ئۆرشه‌لیم‌و له‌وێ‬ ‫داوای یارمه‌تیی ل ‌ه هه‌موو شه‌ڕكه‌ره‌كانی‬ ‫یه‌هوودا‌و به‌نیامین كرد بۆ یه‌كخستنه‌وه‌ی‬ ‫دووباره‌ی میلله‌ته‌كه‌یان بجه‌نگن‪ .‬له‌ونێوه‌دا‬ ‫خه‌ڵكی ئیسراییل یه‌رۆبعامیان ب ‌ه پادشای‬ ‫خۆیان هه‌ڵبژارد‌و ئه‌ویش بیستودووساڵ‬ ‫پ���ادش���ای���ه‌ت���ی���ی ك�����رد‌و ره‌ح��ۆب��ع��ام��ی��ش‬ ‫حه‌ڤده‌ساڵ‌‪ ،‬ب ‌ه درێژایی ئه‌و ماوه‌یه‌ش هه‌ر‬ ‫شه‌ڕیان له‌نێواندا هه‌بوو‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و گ��رژی��ی��ه‌ دوورودرێ���������ژ ‌ه ه����ه‌ردوو‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌كه‌ی الواز ك��رد‪ .‬ئه‌و هه‌رێمانه‌ی‬ ‫كه‌وتبوون ‌ه رۆژهه‌اڵتی ئه‌رده‌نه‌و ‌ه وات ‌ه مو‬ ‫ئاب ـ ئه‌دۆم ‪ ،‬عه‌موون‌و ئه‌وانی دیكه‌ش‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه داوود داگ��ی��ری ك���ردب���وون‌و پیتاكی‬ ‫لێ وه‌رده‌گ��رت��ن‪ ،‬هان دران سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫خ��ۆی��ان راب��گ��ه‌ی��ه‌ن��ن‌و رێگ ‌ه ب��ۆ پ��ه‌الم��اری‬ ‫میسر كرایه‌وه‌‪ .‬شیشه‌ق پاشا ب ‌ه سوپایه‌كی‬ ‫گ��ه‌وره‌‌و گرانه‌و ‌ه بنكه‌سه‌ربازیی ‌ه شوورا‬ ‫ب���ه‌رز‌و پ��ت��ه‌وه‌ك��ان��ی س��ه‌ر س��ن��ووره‌ك��ان��ی‬ ‫گ����رت‌و ه��ه‌ت��ا ن��زی��ك ئ��ۆرش��ه‌ل��ی��م ه���ات‪.‬‬ ‫ره‌حۆبعامیش بۆ رزگاركردنی شاره‌كه‌‪،‬‬ ‫چیی خه‌زێنه‌ی زێڕ‌و ئاڵتوونی په‌رستگه‌ی‬ ‫په‌یكه‌ره‌ی سلێمان‌و كۆشكی پادشایه‌تی‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌ر هه‌مووی راده‌ستی دوژمنه‌كه‌ی‬ ‫كرد‪ .‬شیشه‌ق ته‌نانه‌ت چوو ‌ه نێو پێگه‌ڕ‌و‬ ‫كه‌وشه‌نی هاوپه‌یمانه‌كه‌ی پێشووی خۆی‬ ‫وات���ه‌ ی��ه‌رۆب��ع��ام‌و ه��ه‌ت��ا م��وق��ه‌ی��د ‌ه چ��وو ‌ه‬ ‫پێشێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم دی��ارب��وو له‌به‌ر بێ تفاقی‌و‬ ‫نه‌بوونی كه‌لوپه‌ل‌و كه‌ره‌سته‌ی پێویست بۆ‬

‫‪91‬‬

‫دامه‌زراندنی ده‌سه‌اڵت له‌وێ‪ ،‬ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫به‌ره‌و میسر گه‌ڕاوه‌‪.‬‬ ‫دوازده‌ه�����ۆزه‌ك�����ه‌ی ئ��ی��س��رای��ی��ل ه��ه‌رگ��ی��ز‬ ‫یه‌كیان نه‌گرته‌وه‌‪ .‬هه‌ر دوو حكوومه‌ته‌ك ‌ه‬ ‫دووب��ه‌ر ‌هك��ی‌و شه‌ڕ وا به‌رۆكی گرتبون‪،‬‬ ‫نه‌یانتوانی ئیمپراتۆریی ‌ه شكۆمه‌نده‌كه‌ی‬ ‫داود‌و سلێمان بپارێزن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه باكووری‬ ‫س��ووری��او ‌ه هه‌تا سنووره‌كانی میسری‬ ‫داگ��رت��ب��وو‪ ،‬ب��ه‌س���ه‌ر ج����اده‌‌و رێ��گ��اوب��ان�� ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كانی كاروانچییه‌كاندا زاڵ‬ ‫بوو‪ ،‬ل ‌ه رێگه‌ی ده‌ریای سووره‌و ‌ه ده‌ستی‬ ‫ب ‌ه بازرگانیی ده‌ره‌ك��ی راده‌گه‌یشت‪ .‬دوو‬ ‫حكوومه‌ت ‌ه دوژمنه‌كه‌‪ ،‬وردە وردە بچووكتر‬ ‫بوونه‌وە ‌و هه‌ڵوه‌رین‌و له ‌په‌ڕوپۆ كه‌وتن‌و‬ ‫ئیتر هێزی ئه‌وه‌یان تێدا نه‌ما ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫هێرش‌و په‌الماری ده‌رودراوسێكانیاندا خۆ‬ ‫بگرن‪.‬‬ ‫د ‌ه هۆزه‌كه‌ی ئیسراییل دوای دووسه‌د ساڵ‬ ‫ژیانی لێكدابڕاویان‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪722‬ی پێش‬ ‫زاییندا كه‌وتن ‌ه به‌رده‌ستی ئاشوورییه‌كان‌و‬ ‫ب ‌ه پێی سیاسیه‌تی ئاشوورییه‌كان بەرانبەر‬ ‫گه‌النی به‌زیو‌و تێكشكاو‪ ،‬ل ‌ه مه‌مله‌كه‌ته‌كانی‬ ‫خۆیان وه‌ده‌رنران‌و ب ‌ه زۆره‌ملێ په‌رته‌واز ‌ه‬ ‫كران‌و هیچ ئاسه‌وارێكیان لێ نه‌مایه‌وه‌‌و‬ ‫وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه شت ‌ه نه‌ناسراو(مه‌جهول)ـ ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كانی مێژوویان لێ هات‌و بوون ب ‌ه‬ ‫بابه‌تی گومان‌و گریمانه‌ی بێبڕانه‌وه‌‪.‬‬ ‫سنووری ده‌سه‌اڵتی پادشایه‌تیی یه‌هوودا‌و‬ ‫یه‌ك ل��ه‌وان ئۆرشه‌لیم‪ ،‬ه��ه‌روا نیشتمانی‬ ‫یه‌هوود بوو‪ .‬ئه‌و واڵت ‌ه ئه‌گه‌رچی جاری‬

‫واب���وو به‌شی ه��ه‌ر ‌ه زۆری زه‌وییه‌كانی‬ ‫ب��ه‌ش��ی ب��اك��ووری وه‌رده‌گ���رت���ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫خۆی داگیر كرا‪ ،‬خه‌ڵكه‌كه‌ی دوورخرانه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��اب��ل‪ ،‬ئ��ه‌وج��ار دی��س��ان ب���ووژای���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫دوای����ی ك��ێ��ش��ه‌ی ن��ێ��وخ��ۆی��ی‌و زاڵ��ب��وون��ی‬ ‫بێگانه‌‌و راپه‌ڕین‌و داگیركردنی یه‌كتری‌و‬ ‫دووبه‌ره‌كی‌و دوورخرانه‌وه‌یه‌كی زیاتر‌و‬ ‫زوڵم‌و زۆر‌و گه‌ڕه‌ك ‌ه كه‌لیمی نیشینه‌كان‬ ‫(گ��ێ��ت��ۆ)‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��ك��وژی‪ ،‬ن��ه‌ك سڕینه‌وه‌‌و‬ ‫پ��اك��ت��او‪ .‬رێ��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی دی��ك��ه‌ی ره‌ح��ۆب��ع��ام‬ ‫ده‌یتوانی بیگرێت ‌ه ب��ه‌ر‪ ،‬وات�� ‌ه ئ��ه‌و رێیه‌ی‬ ‫ده‌مڕاست‌و ردێن سپییه‌كان خستبوویان ‌ه‬ ‫ب���ه‌رده‌م���ی‌و ئ����اوا س����ووك‌و س��ان��ا ره‌ت‬ ‫كرابۆوه‌‪ ،‬تۆڵه‌یه‌كی توند‌و دوورودرێ��ژی‬ ‫ل���ه‌و گ��ه‌ل�� ‌ه ك�����رده‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��اس��ه‌واره‌ك��ه‌ی‬ ‫هێشتاش دوای ‪ 2800‬ساڵ هه‌ر ماوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ێ ئ��ه‌ق��ڵ��ی��ی��ه‌ك��ی دی��ك��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب����ووه‌ ه��ۆی‬ ‫داگ��ی��رك��ردن��ی م��ه‌ك��زی��ك‪ ،‬ه��ێ��ن��ده‌ی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫كاولكه‌ر‪ ،‬به‌اڵم هۆكاره‌كه‌ی جیاواز بوو‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتن ل ‌ه مه‌سه‌له‌ی ره‌حۆبعام ئاسانه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم رووداوه‌كه‌ی مۆنترۆما ده‌یسله‌مێنێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه گه‌مژه‌یی‌و بێئه‌قڵی ل ‌ه هه‌مووكاتێكدا‬ ‫شیاوی تێگه‌یتشن نییه‌‌و ناكرێ تێی بگه‌ی‪.‬‬ ‫ئازته‌ك ئه‌و واڵته‌ی (مۆنتزۆما) ل ‌ه ‪1502‬ـه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ت��ا ‪ 1520‬ئیمپراتۆری ب���وو‪ ،‬واڵتێكی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د‌و خ���اوه‌ن ك��ول��ت��وور‌و خۆشی‬ ‫تااڵنكه‌ر بوو‪ .‬پایته‌خته‌كه‌ی شارێك بوو ل ‌ه‬ ‫نێوان چیاكاندا ل ‌ه بانوو (فالت)ێكی دوور ل ‌ه‬ ‫ده‌ریا (شوێنی ئێستای مه‌كزیكۆ) شه‌ست‬ ‫هه‌زار بنه‌ماڵه‌ی لێ ده‌ژیا‌و لە سەر بناغه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫داری���ن‌و ته‌پۆڵكه‌‌و گ��ردی ت��ووره‌ك��ه‌ڕێ��ژ‌و‬ ‫دوورگ��ه‌ی بچووك ل ‌ه نێو ده‌ریاچه‌یه‌كدا‬ ‫دورس��ت ك��راب��وو‪ .‬خانووه‌كانیان ب ‌ه گه‌چ‬ ‫ن��ه‌خ��ش‌و نیگار ك��راب��وون‌و په‌رستگه‌ر‌و‬ ‫شه‌قامه‌كانیان نوقمی خشڵ‌و جوانكاری‌و‬ ‫ش��ك��ۆ‌و پ��ڕچ��ه‌ك‌و ب��ه‌ ه��ێ��ز‪ .‬ج��ه‌م��اوه‌ری‬ ‫ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ی��ه‌ك�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ه‌ڵ��ك��ی واڵت�� ‌ه‬ ‫داگیركراوه‌كانیدا (كۆڵۆنییه‌كان)‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫رۆژه����ه‌اڵت����ه‌و ‌ه ه��ه‌ت��ا ل��ێ��واری ك��ه‌ن��داوی‬ ‫م��ه‌ك��زی��ك‌و ل�� ‌ه رۆژئ����اواو ‌ه هه‌تا زه‌ری��ای‬ ‫هێمنی داگرتبوو‪ ،‬پێنج ملیۆن كه‌س بوو‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی ئازته‌ك ل ‌ه زانست‌و هونه‌ر‌و‬ ‫كشتوكاڵدا زۆر پێشكه‌وتوو ب���وون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه ئایینه‌كه‌یان وه‌حشیان ‌ه بوو‪،‬‬ ‫رێوڕه‌سمی قوربانیكردنی بنیاده‌م تێیدا‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی خوێنڕێژی‌و له‌وه‌دا بێوێن ‌ه بوو‪.‬‬ ‫سه‌ربازه‌كانی ئازته‌ك هه‌موو ساڵێك بۆ‬ ‫كۆیله‌كردنی خه‌ڵكی تازه‌‌و راوی كه‌سانێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه رێوڕه‌سمه‌كانیاندا بیانكه‌ن ‌ه قوربانی‌و‬ ‫بۆ دابینكردنی خواردن‌و بژێوی ژیان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌میش ‌ه كه‌م بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ داگیركرنی‬ ‫مه‌ڵبه‌ند‌و ناوچه‌ی نوێ‪ ،‬یان ته‌مبێكردنی‬ ‫راپ����ه‌ڕی����وان‌و س���ه‌رب���زێ���وان‪ ،‬پ���ه‌الم���اری‬ ‫هۆزه‌كانی ده‌رودراوسێیان ده‌دا‪ .‬مۆنتزۆما‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌م ساڵه‌كانی ده‌سه‌اڵته‌كه‌یدا خۆی‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی ئه‌و له‌شكركێشییانه‌ی به‬ ‫‌ئه‌ستۆ ده‌گ��رت‌و سنوور‌و كه‌وشه‌نه‌كانی‬ ‫واڵته‌كه‌ی به‌رینتر ده‌كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫كولتووری ئازته‌ك دیل‌و كۆیله‌ی خواكان‬ ‫ب���وو‪ ،‬ك��ۆی��ل��ه‌ی خ���وای وه‌ك م���ار‌و وه‌ك‬

‫باڵنده‌‌و وه‌ك تاژی پڵینگ‌و كۆیله‌ی خوای‬ ‫باران(ته‌اللۆك)‪ ،‬خوای هه‌تاو‌و فه‌رمانڕه‌وای‬ ‫سه‌رانسه‌ری زه‌وی (ته‌زكاتلیپۆك) ئه‌و‬ ‫خه‌ڵه‌تێنه‌ره‌ی بیر‌و خه‌یاڵی وه‌حشیانه‌ی‬ ‫ده‌خست ‌ه زه‌ینی بنیاده‌مه‌وه‌‪ ،‬كێتسالكۆئاتێل‌و‬ ‫خوای بنیاتنه‌ری واڵت‪ ،‬سووك‌و بێقیمه‌ت‬ ‫ببوو‪ ،‬ده‌یانگوت به‌ر ل ‌ه هاتنی ئه‌و‪ ،‬كۆمه‌ڵێك‬ ‫رۆح‌و هێما ده‌رده‌ك�����ه‌ون‪ ،‬ك�� ‌ه نیشانه‌ی‬ ‫رووخانی ئیمپراتۆرن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪1519‬دا تاقمێك داگیركه‌ری ئیسپانی ب ‌ه‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی كۆرتس ل ‌ه كوباو ‌ه هاتن‌و‬ ‫ل ‌ه به‌نده‌ری ڤراكرۆز ل ‌ه كه‌ناری كه‌نداوی‬ ‫مه‌كزیك دابه‌زین‪ .‬بیستوپێنج ساڵ پێشتر‬ ‫ك��ری��س��ت��ۆف ك��ۆل��ۆم��ب��س دوورگ���ه‌ك���ان���ی‬ ‫كاراییبی دۆزیبۆوه‌‌و دوای ئه‌و په‌المار‌و‬ ‫زاڵ��ب��وون��ی پ���ه‌الم���ارده‌ر ‌ه ئیسپانییه‌كان‬ ‫زۆر خێرا خه‌ڵك ‌ه خۆماڵییه‌كه‌ی ئه‌وێی‬ ‫ت���وان���ده‌وه‌‌و ل��ه‌ن��اوی ب���رد‪ .‬خ��ه‌ڵ��ك ئه‌گه‌ر‬ ‫جه‌سته‌شیان له‌بن ئه‌و بارستی ئه‌و كار ‌ه‬ ‫ده‌رچووبایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئیسپانییه‌كان ده‌یانخست ‌ه‬ ‫سه‌ر شانیان‪ ،‬به‌زیندوویی ده‌رنه‌ده‌چووبا‪،‬‬ ‫له‌بری ئه‌و ‌ه رۆحیان‪ ،‬وه‌ك مه‌سیحییه‌كان‬ ‫ده‌یانگوت‪ ،‬رزگ��ار ده‌ب��وو‪ .‬ئیسپانییه‌كان‬ ‫ب ‌ه زرێ‌و خود‌و قه‌ڵغانه‌و ‌ه هاتبوون‪ ،‬له‌و‬ ‫كۆچه‌ریی ‌ه هێمن‌و له‌سه‌رخۆیان ‌ه نه‌بوون‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه دارس��ت��ان��ه‌ك��ان خاكبڕ ب��ك��ه‌ن‌و ده‌س��ت‬ ‫بكه‌ن ب ‌ه كشتوكاڵ‪ .‬كۆمه‌ڵێك شه‌ڕانیی‬ ‫بێبه‌زیی‌‌و دڵڕه‌ق بوون‌و چاوی ته‌ماحیان‬ ‫ل ‌ه كۆیله‌‌و زێڕ بوو‪ ،‬كۆرتس نموونه‌یه‌كی‬ ‫بچووكیان بوو‪ .‬كۆرتس هه‌ندێک كێشه‌ی‬

‫‪93‬‬

‫له‌گه‌ڵ ده‌س��ه‌اڵت��داری كوبا ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ئیتر‬ ‫سوپایه‌كی شه‌ش سه‌د كه‌سی ب ‌ه حه‌ڤد ‌ه‬ ‫ئه‌سپ‌و د ‌ه تۆپ رێك خست‪ .‬ب ‌ه رواڵه‌ت‬ ‫ل ‌ه دۆزینه‌وه‌‌و سات‌و سه‌ودا ده‌گه‌ڕا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه راستیدا هه‌ر وه‌ك ل ‌ه هه‌ڵسوكه‌وتییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ركه‌وت‪ ،‬ده‌یه‌وێت ده‌ست به‌سه‌ر پێگه‌ڕ‌و‬ ‫كه‌وش ‌ه سه‌ربه‌خۆكه‌ی پادشادا بگرێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫دابه‌زیی ‌ه وشكانی‪ ،‬هه‌موو كه‌شتییه‌كانی‬ ‫ئ��اگ��ردا‪ ،‬ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی هاوڕێیه‌كانی بزانن‬ ‫رێگه‌ی گه‌ڕانه‌وه‌یان نییه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی ناوچه‌كه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌سه‌اڵتداره‌كان‬ ‫وه‌گیان هاتبوون‪ ،‬باسی سامان‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پایته‌ختیان بۆ كۆرتس ك��رد‌و ئه‌ویش ب ‌ه‬ ‫به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری سوپاكه‌یه‌و ‌ه نه‌ترسان ‌ه‬ ‫ب����ه‌ره‌و گ��رت��ن��ی گ����ه‌ور ‌ه ش����اری ن��اوه‌ن��د‬ ‫رۆی��ش��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ه‌وپ��ه‌ڕی چاونه‌ترسی‌و‬ ‫ئ��ازای��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی��ه‌وه‌‪ ،‬هێشتاش ل�� ‌ه خ��ۆو ‌ه‬ ‫ملی پێو ‌ه ن��ه‌ده‌ن��ا‌و ل ‌ه س��ه‌ر رێگای خۆی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه���ۆز ‌ه دوژم��ن��ه‌ك��ان��ی ئ��ازت��ه‌ك‪ ،‬به‬ ‫‌تایبه‌تی له‌گه‌ڵ خه‌نیم ‌ه گه‌وره‌كه‌یان وات ‌ه‬ ‫ته‌الكسكاالكان په‌یمانی به‌ست‪ .‬ل ‌ه پێشدا‬ ‫په‌یامێكی ن����ار‌دو خ���ۆی وه‌ك ب��اڵ��وێ��زی‬ ‫میرێكی ده‌ره‌ك���ی ن��اس��ان��د‌و ه��ه‌وڵ��ی ن��ه‌دا‬ ‫بڵێت من كێتسالكۆئاتێلم‪ ،‬ئیسپانییه‌كان‬ ‫كاری وایان ل ‌ه ده‌ست نه‌ده‌هات‪ .‬سه‌رباز ‌ه‬ ‫ئیسپانییه‌كان ده‌گه‌یشتن ‌ه هه‌ر جێیه‌ك‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ئاشكرا‌و راشكاوان ‌ه قه‌شه‌ی خۆیان له‌گه‌ڵ‬ ‫بوو‪ ،‬خاچه‌كانیان هه‌ڵدابوو‪ ،‬په‌یكه‌ره‌كانی‬ ‫مه‌ریه‌می پاكیزه‌یان له‌گه‌ڵ خۆیان ده‌برد‌و‬ ‫ئامانجی روون‌و ئاشكرایان ئه‌و ‌ه بوو ل ‌ه‬

‫پێناوی مه‌سیحدا رۆح‌و گیانی خه‌ڵك داگیر‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫مۆنتزۆما‪ ،‬ك ‌ه هه‌واڵی نزیكبوونه‌وه‌یانی‬ ‫بیست‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نه‌كه‌ی خۆی كۆ كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه راوێژكاره‌كان پێداگر بوون لە‬ ‫سەر ئه‌وه‌ی به‌توندی به‌رپه‌رچی بێگانه‌كان‬ ‫بده‌نه‌وه‌‪ ،‬یان بیانخه‌ڵه‌تێنن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانی دی‬ ‫ده‌یانگوت‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌راستی ئه‌وان ‌ه باڵیۆز‌و‬ ‫ن��ێ��ردراوی میرێكی ده‌ره‌ك��ی��ن‪ ،‬وا باشتر ‌ه‬ ‫دۆستان ‌ه پێشوازییان لێ بكه‌ین‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بوونه‌وه‌رگه‌لێكیش ب��وون ل�� ‌ه س��ه‌رووی‬ ‫مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك چۆن به ‌سه‌یر‌و سه‌مه‌ر ‌ه‬ ‫باسیان دەکرێت‪ ،‬ئیتر دیار ‌ه كه‌س خۆیان‬ ‫له ‌به‌ر ناگرێت‌و به‌ربه‌ره‌كانێ له‌خۆڕایه‌‪.‬‬ ‫روخ���س���اری خ��ۆڵ��ه‌م��ێ��ش��ی‌و ج��ل��وب��ه‌رگ��ی‬ ‫ب��ه‌ردی��ن��ی ئ��ی��س��پ��ان��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ه��ات��ن��ی��ان ب ‌ه‬ ‫خانووی ده‌ریابڕ‌و باڵ سپییه‌و ‌ه بۆ كه‌نار‌و‬ ‫دابه‌زینیان‌و ئه‌و ئاگر ‌ه سیحراوییه‌ی ل ‌ه‬ ‫لووله‌و ‌ه ده‌هاتن ‌ه ده‌رێ‌و هه‌ر ل ‌ه دووره‌و ‌ه‬ ‫دوژمنی ده‌كوشت‌و ئه‌و چاره‌ویی ‌ه سه‌یر‌و‬ ‫س��ه‌م��ه‌ران��ه‌ی سه‌ركرده‌كانیان سواریان‬ ‫ببوون‪ ،‬له‌به‌ر چاوی ئه‌و خه‌ڵكه‌ی ل ‌ه هه‌موو‬ ‫شوێنێك سێبه‌ری خواكانیان ده‌دی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بوونه‌وه‌رگه‌لێكی بانسرووشتی ده‌چوون‪.‬‬ ‫ج��ا ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌‌و ت���رس ل����ه‌وه‌ی نه‌كا‬ ‫سه‌ركرده‌كه‌یان هه‌ر ئه‌و كێتسالكۆئاتێل ‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬ك ‌ه مزگێنیی هاتنی دراوه‌‪ ،‬ب ‌ه رواڵه‌ت‬ ‫ترس‌و خۆفی سه‌یر‌و سه‌مه‌ره‌ی مۆنتزۆما‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫مۆنتزۆما له‌ترس‌و دڕدۆن��گ��ی‪ ،‬چ كارێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫له‌وه‌ها دۆخێكدا خ��راپ‌و چه‌وته‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ك���رد‪ :‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك دی��اری��ی گ��ران��ب��ای��ی‌و به‬ ‫‌نرخی بۆ ناردن‪ ،‬ك ‌ه نیشانه‌ی سه‌روه‌ت‌و‬ ‫س��ام��ان��ی ئ���ه‌و ب���وو‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا هه‌ندێک‬ ‫نامه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ده‌ریده‌خست الوازه‌‌و داوای‬ ‫ل ‌ه میوانه‌كان ده‌ك��رد بگه‌ڕێنه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه سه‌د‬ ‫غواڵم دیارییه‌كانیان هه‌ڵگرتبوو‪ ،‬دیمه‌نی‬ ‫زێڕ‌و گه‌واهێراته‌‌و قوماش‌و په‌ڕی جوان‌و‬ ‫رازاوه‌‌و دوو سینیی زێ��ڕ‌و زی��و هێنده‌ی‬ ‫تایه‌ی عاره‌بانه‌‪ ،‬ئیسپانییه‌كانی ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫دیكه‌ش وه‌ته‌ماح خست‪ .‬نامه‌كان‪ ،‬داوای‬ ‫لێ ده‌كردن ل ‌ه پایته‌خت نزیك نه‌بنه‌وه‌‌و تا‬ ‫راده‌یه‌ك له ‌به‌ریان ده‌پاڕایه‌و ‌ه بگه‌ڕێنه‌و ‌ه‬ ‫واڵت���ی خ��ۆی��ان‌و ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی خ��وداك��ان‌و‬ ‫ن��ێ��ردراوه‌ك��ان زوی��ر نه‌بن‪ ،‬ئ��ه‌و نامان ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌م��وڕاوێ��ژ‌و زمانێكی زۆر ن��ه‌رم‌و نیان‬ ‫نووسرابوون‪ .‬ئیسپانییه‌كان جار ب ‌ه جار‬ ‫پتر چ��وون�� ‌ه پێشێ‪ ،‬ك�� ‌ه گه‌یشتن ‌ه ش��ار‪،‬‬ ‫مۆنتزۆما نه‌ك هیچ هه‌وڵێكی نه‌دا بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫پێشیان بگرێت‪ ،‬بگر ‌ه ب ‌ه پێشوازیشیانه‌و ‌ه‬ ‫چوو‪ ،‬ب ‌ه داموده‌ستووریشه‌و ‌ه بانگهێشتی‬ ‫كردن ‌ه كۆشكه‌كه‌ی‌و هه‌وارگه‌كانی دیكه‌ی‪.‬‬ ‫سوپای ئازته‌ك ل ‌ه سه‌ر گرده‌كان ئاماده‌ی‬ ‫هێرشكردن بوون به‌اڵم هیچ كات فه‌رمانی‬ ‫هێرشیان پێ نه‌درا‪ ،‬ل ‌ه حاڵێكدا ده‌یانتوانی‬ ‫دوژمن ‌ه په‌المارده‌ره‌كان له‌ناو به‌رن‪ ،‬رێگه‌ی‬ ‫راكردنیان لێ بگرێت‌و لێكیان باڵو بكا‌ت‌و‬ ‫ل ‌ه برسێتی به ‌چۆكیاندا بێنێت‪ .‬هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و نه‌خشه‌‌و گ��ه‌اڵاڵن��ه‌ش داڕێ��ژراب��وون‪،‬‬ ‫به‌اڵم وه‌رگێڕ (دیلماج)ـه‌ك ‌ه خیانه‌تی كرد‌و‬

‫كۆرتسی له‌هه‌موو شتێك ئاگادار كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ك��ۆرت��س ئیمپراتۆری ب�� ‌ه بارمت ‌ه گ��رت‌و‬ ‫بۆ پێشگرتن ل ‌ه هه‌رچه‌شن ‌ه هێرشێك ل ‌ه‬ ‫كۆشكه‌كه‌ی خۆیدا به‌ندی كرد‪ .‬ئازته‌كه‌كان‬ ‫خه‌ڵكێكی ده‌ستكه‌ره‌وه‌‌و شه‌ڕكه‌ر بوون‪ .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مبه‌ر سوپای دوژمنیشدا هه‌زار ب ‌ه یه‌ك‬ ‫ب��وون‪ .‬به‌و حاڵه‌شه‌و ‌ه فه‌رمانڕه‌واكه‌یان‬ ‫خۆی به‌ده‌سته‌و ‌ه دا‪ .‬ئه‌و له ‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ل����ه‌راده‌ب����ه‌ده‌ر ب����اوه‌ڕی ب�� ‌ه رۆح��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ه��ی��چ��وپ��ووچ ه��ه‌ب��وو‪ ،‬دی���ار ب���وو ب���ڕوای‬ ‫ك��ردوو ‌ه ب��ه‌وه‌ی ئه‌و ئیسپانییان ‌ه هه‌ر ب ‌ه‬ ‫راس��ت��ی داروده‌س��ت��ه‌ی كێتسالكۆئاتێلن‌و‬ ‫هاتوون رووخانی ئیمپراتۆرییه‌كه‌ی ئه‌و‬ ‫وه‌دی بێنن‪ .‬جا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌یبینی وا‬ ‫خه‌ریك ‌ه تێدا ده‌چێت‪ ،‬هیچ هه‌وڵێكی نه‌دا‬ ‫بۆ گۆڕینی به‌خت‌و شانسی خۆی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫میوان ب���ه‌رده‌وام داوای زێ��ڕ‌و خۆراكیان‬ ‫ده‌ك���رد‌و ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ش ده‌ری��ده‌خ��س��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ش مرۆڤن‪ ،‬رێوڕه‌سم‌و دابونه‌ریتی‬ ‫بێ پسانه‌وه‌یان بۆ په‌رستنی كابرایه‌كی‬ ‫رووت��ی له‌خاچدراو‌و ژنێك‪ ،‬ك ‌ه منداڵێكی‬ ‫ل��� ‌ه ب���اوه‌ش���دا ب����وو‪ ،‬ده‌ی��س��ه‌ل��م��ان��د هیچ‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌هك��ی��ان ب�� ‌ه كێتسالكۆئاتێله‌و ‌ه‬ ‫نییه‌‌و ب ‌ه ئاشكرا دژایه‌تیی ئایینه‌كه‌ی ئه‌و‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬رۆژێكیان مۆنتزۆما ل ‌ه ساتێكی‬ ‫په‌شیمانبوونه‌وه‌دا‌و ل ‌ه ژێ��ر كاریگه‌ریی‬ ‫ئه‌وانی دی��ك��ه‌دا‪ ،‬فرمانی ك��رد شه‌وێك ب ‌ه‬ ‫سه‌ر ئه‌و بنكه‌یه‌ی سوپای كۆرتسدا بده‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه به‌نده‌ری ڤراكرۆز به‌جێ مابوون‪.‬‬ ‫پیاوه‌كانی ئه‌و دوو ئیسپانییان كوشت‌و‬

‫‪95‬‬

‫ب��ۆ س��ه‌ل��م��ان��دن��ی ك����رده‌وه‌ك����ه‌ی خ��ۆی��ان‪،‬‬ ‫س���ه‌ری ی��ه‌ك��ی��ان��ی��ان ن�����ارده‌و ‌ه پایته‌خت‪.‬‬ ‫ك��ۆرت��س ب��ێ ئ���ه‌وه‌ی ق��س��ه‌ی��ه‌ك ب��ك��ا‪ ،‬یان‬ ‫داوای روونكردنه‌وه‌یه‌ك بكات‪ ،‬ده‌سبه‌جێ‬ ‫ئیمپراتۆری ل ‌ه كۆت‌و به‌ند كرد‌و ناچاری‬ ‫كرد ئه‌و كه‌سانه‌ی راده‌ست بكات وا ئه‌و‬ ‫كاره‌یان كردبوو‪ .‬ئیتر ب ‌ه سه‌ری زیندوویی‬ ‫ل�� ‌ه ب���ه‌رده‌رگ���ای ك��ۆش��ك س��ووت��ان��دن��ی‌و‬ ‫ئه‌وه‌شی له ‌بیر نه‌كرد‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سزای ئه‌و‬ ‫ك���اره‌دا زێ��ڕ‌و گه‌واهێراتێكی زۆری���ان لێ‬ ‫بستێنێت‪ ،‬به‌اڵم سه‌ر ‌ه بڕاوه‌كه‌ی كابرای‬ ‫ئیسپانی ئه‌و گومانه‌ی ته‌واو ڕه‌وانده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ په‌یوه‌ندییان ب ‌ه خواكانه‌وه‌ هه‌بێت‪.‬‬ ‫كاكامای برای ئیمپراتۆر كۆرتسی ب ‌ه دز‌و‬ ‫ج���ه‌رده‌‌و پ��ی��اوك��وژ ن��اوب��رد‌و ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی‬ ‫راپه‌ڕینی لێ ك��رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم مۆنتزۆما كپ‌و‬ ‫بێجووڵ ‌ه دانیشت‌و هیچی نه‌كرد‪ .‬كۆرتس‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه بێ خه‌م بوو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وده‌مه‌ی بیستی‬ ‫ئه‌و ‌ه سوپایه‌ك ل ‌ه كوباو ‌ه هاتوون بیگرن‪،‬‬ ‫هێزێكی كه‌می ل ‌ه پایته‌خت به‌جێ هێشت‌و‬ ‫خۆی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یان وه‌ڕێ كه‌وت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و داگ��ی��رك��ه‌ران��ه‌ی ل��ه‌وێ به‌جێمابوون‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان ك���رد ب�� ‌ه ك��اول��ك��ردن��ی شوێن ‌ه‬ ‫پیرۆزه‌كان‌و داگیركردنی م��اڵ‌و سامان‌و‬ ‫بژێوی خه‌ڵك‌و به‌و جۆر ‌ه خه‌ڵكیان تووڕه‌تر‬ ‫كرد‪ .‬گیانی شۆڕش‌و به‌رخودان بووژایه‌وه‌‪.‬‬ ‫مۆنتزۆما‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتی خۆی له‌ده‌ست‬ ‫دابوو‪ ،‬ن ‌ه ده‌یتوانی رێبه‌رایه‌تیی خه‌ڵكه‌ك ‌ه‬ ‫بكات‌و ن ‌ه پێشی تووڕه‌بوونیشیان بگرێت‪.‬‬ ‫دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی كۆرتس ئازته‌كییه‌كان ب ‌ه‬

‫سه‌ركردایه‌تیی براكه‌ی ئیمپراتۆر راپه‌ڕین‪.‬‬ ‫ئیسپانییه‌كان هه‌ر سێزد ‌ه تفه‌نگیان پێ بوو‪.‬‬ ‫ناچار ب ‌ه شمشێر‌و سه‌ره‌نێزه‌‌و تیر‌و كه‌وان‬ ‫شه‌ڕیان كرد‌و ب ‌ه مه‌شخه‌اڵن خانووه‌كانیان‬ ‫ئ��اگ��ردا‪ .‬ئ��ه‌وان س���ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ی چه‌كی‬ ‫پۆاڵیینیشیان پێ ب��وو‪ ،‬زۆری��ان بۆ هات‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه مۆنتزۆمایان هێنا ده‌ره‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی داوا بكات شه‌ڕه‌ك ‌ه راگ��رن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ وه‌ده‌ركه‌وتنیدا خه‌ڵكه‌ك ‌ه ب ‌ه خوێڕی‌و‬ ‫ترسنۆك هه‌رایان لێ كرد‌و سه‌نگه‌ساریان‬ ‫ك��رد‪ .‬ئیسپانییه‌كان ك��ه‌الك��ه‌ك��ه‌ی ئه‌ویان‬ ‫هه‌ڵگرته‌وه‌‌و بردیانه‌و ‌ه كۆشك‪ ،‬سێ رۆژ‬ ‫دواتر گیانی ده‌رچوو‪ ،‬خه‌ڵكه‌كه‌ی ته‌نانه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه رێ��وڕه‌س��م��ی ناشتنه‌كه‌شیدا ب��ه‌ش��دار‬ ‫نه‌بوون‪ .‬ئیسپانییه‌كان دوای ئه‌وه‌ی یه‌ك‬ ‫لە سەر سێی هێز‌و خه‌نیمه‌ت‌و تااڵنییه‌كانی‬ ‫خ��ۆی��ان ل���ه‌ده‌س���ت دا‪ ،‬ه���ه‌ر ئ���ه‌و ش��ه‌و ‌ه‬ ‫ش��اره‌ك��ه‌ی��ان چ��ۆل ك���رد‪ ،‬ب���ه‌اڵم كۆرتس‬ ‫هاوپه‌یمان ‌ه مه‌كزیكییه‌كه‌ی خۆی ئاماد ‌ه‬ ‫كرد‌و ل ‌ه شه‌ڕێكدا ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی شار‪ ،‬سوپا‬ ‫به‌هێزه‌كه‌ی ئازته‌كی شكاند‌و ب ‌ه پشتیوانیی‬ ‫الیه‌نگره‌كانی ته‌الكسكاالكان‪ ،‬شاره‌كه‌ی‬ ‫گه‌مارۆ دا‌و ئاو‌و خۆراكی لێ بڕین‌و ورد ‌ه‬ ‫ورد ‌ه خ��ۆی خ��زان��ده‌و ‌ه نێو ش��ار‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫پێشڕه‌وییه‌كه‌شیدا خ��اك‌و خۆڵی خانوو ‌ه‬ ‫كاولكراوه‌كانی به‌ده‌م ئاوی ده‌ریاچه‌كه‌دا‬ ‫دا‪ .‬ل��� ‌ه ‪13‬ی ئ���ووت���ی س���اڵ���ی ‪1521‬دا‬ ‫شه‌ڕكه‌ره‌كانی دیكه‌ی ش��ار‪ ،‬برسی‌و بێ‬ ‫س��ه‌رك��رد ‌ه خۆیان به‌ده‌سته‌و ‌ه دا‪ .‬هێزی‬ ‫زاڵ‌و ب���راوه‌ی ش��ه‌ڕ‪ ،‬ده‌ری��اچ��ه‌ك��ه‌ی��ان پڕ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫كرده‌وه‌‌و لە سەر داروپه‌ردووی شاره‌كه‌‪،‬‬ ‫شارێكی نوێیان دام��ه‌زران��ده‌وه‌‌و سێسه‌د‬ ‫ساڵ دواتر ده‌سه‌اڵتی زاڵی خۆیان به‌سه‌ر‬ ‫مه‌كزیك‌و ئازته‌ك‌و هاوپه‌یمانه‌كانیشیاندا‬ ‫سه‌پاند‪.‬‬ ‫بیر‌و باوه‌ڕی ئایینی بۆ وه‌ی نابێت به‌گژیدا‬ ‫بێی‪ ،‬به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر سه‌ر ب ‌ه كولتوورێكی‬ ‫س��ه‌ی��ر‌و س��ه‌م��ه‌ر ‌ه ب��ن‌و ت���ه‌واو روون��ی��ش‬ ‫نه‌بن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر وه‌ه��ا بیر‌و باوه‌ڕێك‪،‬‬ ‫وه‌ك گومانێكی بێبنه‌مای ل��ێ بێت‌و ب ‌ه‬ ‫به‌ڵگه‌ی سروشتییش وا بپارێزرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی نه‌ته‌وه‌یی بخات ‌ه مه‌ترسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ها بیر‌و باوه‌ڕێك هه‌ر به‌راستی دەبێت‬ ‫ناوی گه‌مژه‌یی لێ بنێی‪ .‬مه‌سه‌ل ‌ه دیسان‬ ‫كه‌لله‌ڕه‌قییه‌‌و ئه‌مجار ل ‌ه ج��ۆری تایبه‌تی‬ ‫شێتایه‌تیی ئایینی‌و هه‌رگیز زیانی ئاوا‬ ‫گه‌وره‌ی نه‌خستووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫گ��ه‌م��ژه‌ی��ی ب��ۆ ه��ه‌م��وو الی�� ‌هك��ی��ش‪ ،‬الیه‌نی‬ ‫خ��راپ��ه‌ی نییه‌‪ .‬پڕۆتستانییه‌كان هه‌رگیز‬ ‫ب���زووت���ن���ه‌وه‌ی چ��اك��س��ازی��ی ئ��ای��ی��ن��ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��اك��ام��ی گ��ه‌م��ژه‌ی��ی پ��اپ��اك��ان��ی س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫رێنسانس بوو‪ ،‬ب ‌ه خراپ‌و زیانبار دانانێن‪.‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ئه‌مریكا ئاكامی گه‌مژه‌یی‬ ‫به‌ریتانییه‌كان بوو‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مریكییه‌كان لە‬ ‫سەر یه‌ك بۆ ئه‌و شت ‌ه به‌داخ‌و كه‌سه‌ر نین‪.‬‬ ‫ئاكام ‌ه باش‪ ،‬یان خراپه‌كانی داگیركردنی‬ ‫ئیسپانیا ب ‌ه ده‌ستی عه‌ره‌به‌كان‪ ،‬ك ‌ه سێسه‌د‬ ‫ساڵ ل ‌ه زۆربه‌ی ناوچه‌كانیدا‌و هه‌شت سه‌د‬ ‫ساڵیش ل ‌ه هه‌ندێ ناوچه‌ی ئه‌و واڵته‌دا هه‌ر‬ ‫مانه‌وه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه جێی مشتومڕ بێت‪ ،‬به‌اڵم‬

‫گومانێكی تێدا نییه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌می گه‌مژه‌یی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارانی ئه‌و كاتی ئیسپانیا بوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��داران�� ‌ه وی��زی��گ��ۆت��ه‌ك��ان‪ ،‬یان‬ ‫گۆته‌كانی رۆژئ��اوا ب��وون‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫چواره‌می زایینیدا په‌الماری ئیمپراتۆریای‬ ‫رۆمایان دا‌و ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌ی پێنجه‌مدا‬ ‫ب��� ‌ه س����ه‌ر ب��ه‌ش��ی ه����ه‌ر ‌ه زۆری ش��ێ��وه‬ ‫‌دووڕگه‌ی ئیبێری‌و ئه‌و خه‌ڵكه‌ی زۆربه‌یان‬ ‫ئیسپانیایی (رۆم) ب���وون زاڵ ب���وون‪.‬‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایانی ویزیگوت دوو سه‌د ساڵی‬ ‫ره‌به‌ق له‌گه‌ڵ زۆربه‌ی ناوچه‌‌و خه‌ڵكه‌كه‌ی‬ ‫سه‌ر به ‌خۆیان كێشه‌‌و زۆربه‌ی جارانیش‬ ‫ش��ه‌ڕی چه‌كدارانه‌یان هه‌بوو‪ .‬ئه‌وانیش‪،‬‬ ‫وه‌ك پادشاكانی سه‌رده‌م‪ ،‬هه‌موو هه‌وڵ‌و‬ ‫تێكۆشانیان بۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه تایبه‌ت‌و‬ ‫بێسنووره‌كانی خۆیان بوو‪ ،‬به‌و كاره‌ش‬ ‫ته‌نیا خه‌ڵكیان له ‌خۆیان ده‌كرد ‌ه دوژمن‌و‬ ‫ئاخرییه‌كه‌شی سه‌ریانی خوارد‪ .‬لێكدژیی‬ ‫ئایینی دوژمنایه‌تییه‌كانی قووڵتر كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵكی ناوچه‌ك ‌ه كاسولیك بوون‌و شوێن‬ ‫رێوڕه‌سمه‌كانی كلێسای رۆما كه‌وتبوون‪،‬‬ ‫ل ‌ه حاڵێكدا ویزیگۆته‌كان سه‌ر ب ‌ه ئاریۆس‬ ‫بوون‪ .‬كێشه‌یه‌كی دیكه‌‪ ،‬لە سەر شێوه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پادشا دروست بوو‪ .‬ده‌ره‌به‌گ ‌ه‬ ‫خۆجێیه‌كان هه‌وڵیان ده‌دا شێواز ‌ه باوه‌ك ‌ه‬ ‫بپارێزن‪ ،‬به‌اڵم پادشاكان حه‌زیان لێ بوو‬ ‫بیكه‌ن ‌ه نه‌ریتی بنه‌ماڵه‌یی‌و پادشایه‌تیی ب ‌ه‬ ‫میرات بكه‌ن ‌ه باو‪ .‬بۆیه‌ش بۆ له‌ناوبردنی‬ ‫خ��ه‌ن��ی��م‌و ب��ه‌ره��ه‌ڵ��س��ت��ك��اره‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان‌و‬ ‫الوازك��ردن��ی به‌رهه‌ڵستكار ‌ه خۆجێیه‌كان‪،‬‬

‫‪97‬‬

‫ده‌ستیان كرد ب ‌ه شاربه‌ده‌ركردن‌و ئیعدام‌و‬ ‫زه‌وتكردنی ماڵ‌و سامان‌و دانانی پیتاك‌و‬ ‫ماڵیاتی قورس‌و نایه‌كسان‌و دابه‌شكردنی‬ ‫زه‌وی‌و زار ب ‌ه نایه‌كسانی‪ .‬ئه‌و هه‌واڵن ‌ه‬ ‫ئیتر ب��وون�� ‌ه ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی ده‌ره‌ب��ه‌گ��ه‌ك��ان‬ ‫خه‌ڵكه‌ك ‌ه ه��ان ب��ده‌ن بۆ راپ��ه‌ڕی��ن‌و قین‌و‬ ‫بێزاری بچێنن‪.‬‬ ‫له‌و نێوه‌دا‪ ،‬كاسولیكه‌كان ب ‌ه رێكخستنێكی‬ ‫به‌هێزتره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سێبه‌ری خۆپاراستن‌و‬ ‫م��ل��ب��ادان ل�� ‌ه ئ��اش��ت��ه‌وای��ی‌و پێكهه‌ڵكردنی‬ ‫به‌رده‌وامی كلێسای رۆمی‌و ئۆسقۆفه‌كانی‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ی��س��پ��ان��ی��ا‪ ،‬پ���ه‌ره‌ی���ان ب�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫خۆیان دا‌و ل ‌ه كۆتایی سه‌ده‌ی شه‌شه‌مدا‬ ‫دوو جێشنینی ویزیگۆتیان هێنای ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ه‌ك��ه‌ی خ���ۆی���ان‪ .‬ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان ب��اوك��ی‬ ‫كوشتی‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وی دی��ك��ه‌ی��ان‪ ،‬به‌ناوی‬ ‫رێكارێد‪ ،‬بوو ب ‌ه پادشا‌و ئیتر پادشایه‌ك‬ ‫هات ‌ه س��ه‌ر ك��ار‪ ،‬ك�� ‌ه زان��ی��ی یه‌كگرتوویی‬ ‫پێویسته‌‪ .‬ل ‌ه نێو گۆته‌كاندا‪ ،‬ئ��ه‌و یه‌كه‌م‬ ‫كه‌سێك بوو‪ ،‬ك ‌ه زانیی هه‌ر فه‌رمانڕه‌وایاك‬ ‫ه��اوك��ات دوو ب���ه‌ره‌ی دوژم���ن ل�� ‌ه دژی‬ ‫وه‌ستابن‪ ،‬گه‌مژه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌ردووكیان‬ ‫له‌خۆی تیژ بكا‌و بیانكات ‌ه دوژمن‪ .‬رێكارێد‬ ‫سه‌یری كرد ئه‌گه‌ر لە سەر رێبازه‌كه‌ی‬ ‫ئاریۆس به‌رده‌وام بێت‪ ،‬ناتوانێت یه‌كێتی‌و‬ ‫یه‌كگرتووییه‌ك ‌ه وه‌دی بێنێت‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫گ��ژ ه��اوڕێ��ك��ان��ی پ��ێ��ش��ووی خ��ۆی��دا ه��ات‌و‬ ‫ئایینی كاسولیكی ب ‌ه فه‌رمی ناسی‪ .‬چه‌ند‬ ‫كه‌سێكیش ل ‌ه جێنشینه‌كانی ئه‌و‪ ،‬هه‌وڵیان دا‬ ‫خۆیان له‌به‌ر به‌رهه‌ڵستكار‌و دژه‌به‌ره‌كانی‬

‫پێشوو شیرین بكه‌ن‪ ،‬دوورخراوه‌كانیان‬ ‫هێنایه‌وه‌‌و م��اڵ‌و سامانه‌كانیان دان��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم دووبه‌ره‌كییه‌ك ‌ه زۆر قووڵ ببۆوه‌‪.‬‬ ‫ئیتر ده‌سه‌اڵت كه‌وتبوو ‌ه ده‌ستی كلێسا‌و‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش هه‌ر ئه‌و ئه‌سپ ‌ه دارین ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وان خۆیان دروستیان كردبوو‪.‬‬ ‫پێشه‌نگ‌و ئیمامه‌كانی كلێسای كاسۆلیك‬ ‫دوای به‌ده‌سته‌وه‌گرتنی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬خۆیان ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی دنیاییه‌و ‌ه خه‌ریك كرد‌و یاسایان‬ ‫داڕش��ت‌و توند ب ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ه‌و ‌ه نووسان‪.‬‬ ‫ئه‌نجوومه‌نیان پێك هێنا‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر قسه‌ی‬ ‫خۆیان ده‌برد ‌ه سه‌ر‪ ،‬كرده‌وه‌ی داگیركه‌ر ‌ه‬ ‫ئ��ازی��ز ‌هك��ان��ی خ��ۆی��ان��ی��ان ب�� ‌ه ره‌وا زان��ی‌و‬ ‫ده‌ستیان كرد ب ‌ه جیاوازیخستن‌و دانانی‬ ‫یاسای سزادان دژ ب ‌ه هه‌ر نامه‌سیحییه‌ك‬ ‫وات ‌ه جووله‌كه‌كان‌و چاره‌نووسی خۆیانیان‬ ‫ئ���اوا دی����اری ك���رد‪ .‬وه‌ف��ادارب��وون��ی��ش ب ‌ه‬ ‫رێ��ب��ازی ئ��اری��ۆس ب��ه‌دزی��ی��ه‌وه‌‌و ل�� ‌ه بنه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ر ب��ه‌رده‌وام بوو‪ ،‬داڕووخ��ان‌و كه‌یف‌و‬ ‫راب��واردن‌و به‌ره‌ڵاڵیه‌تی هه‌موو ده‌رباری‬ ‫ته‌نیبوو‪ .‬گۆڕینی پادشاكان ل ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫حه‌وته‌مدا زۆر خێرا بوو‪ ،‬پیالن‌و گۆبه‌ند‌و‬ ‫رق‌و پیاوكوشتن‌و راپه‌ڕینه‌كانیش ئه‌و‬ ‫گۆڕانانه‌یان خێراتر كرد‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هیچ كام له‌و پادشایان ‌ه پتر ل ‌ه د ‌ه ساڵ لە‬ ‫سەر ته‌ختی ده‌سه‌اڵت نه‌مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�����ه‌م س������ه‌ده‌ی������ه‌دا م���وس���وڵ���م���ان���ه‌ك���ان‪،‬‬ ‫پ��ش��ت��ی��وان��ی��ی ئایینێكی ن����وێ‪ ،‬ده‌س��ت��ی��ان‬ ‫ك��رد ب�� ‌ه به‌رینكردنه‌وه‌ی كه‌وشه‌نه‌كانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی��ان‌و ل�� ‌ه س��اڵ��ی ح���ه‌وت س��ه‌دی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫میالدیدا گه‌یشتن ‌ه مه‌راكیش‌و ئیتر ته‌نیا‬ ‫گ��ه‌رووی��ه‌ك��ی باریك ئ��ه‌وان��ی ل ‌ه ئیسپانیا‬ ‫ج��وێ ده‌ك���رده‌وه‌‪ .‬ل���ه‌وه‌ودوا پاپۆڕه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌وان په‌الماری كه‌ناره‌كانی ئیسپانیایان‬ ‫دا‌و س�����ه‌ره‌ڕای ئ����ه‌وه‌ی تێكیش ش��ك��ان‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و هێز ‌ه تازه‌پێگه‌یشتوو ‌ه له‌وبه‌ری‬ ‫به‌ستێنه‌كه‌وه‌‪ ،‬وای ك��رد تیشكی هیوای‬ ‫یارمه‌تییه‌كی ده‌ره‌كی بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی‬ ‫دوژمنی ناوخۆیی بكه‌وێت ‌ه نێو دڵی هه‌موو‬ ‫ئه‌و ده‌سته‌‌و تاقم ‌ه ناڕازییانه‌ی ل ‌ه بنده‌ستی‬ ‫گۆته‌كاندا بوون‪ .‬ئه‌و دوایین چه‌كه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌ك گه‌لێ ج��اران ل ‌ه م��ێ��ژوودا دووب��ار ‌ه‬ ‫ب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ه��ه‌م��ووج��ارێ��ک ئه‌نجامێكی‬ ‫كه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ :‬هێزی بانگهێشتكراو له‌جێی‬ ‫خ���ۆی ده‌م��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‌و ج��ڵ��ه‌وی ده‌س���ه‌اڵت‬ ‫به‌ده‌سته‌و ‌ه ده‌گرێت‪ ،‬ئیمپراتۆره‌كانی رۆمی‬ ‫رۆژهه‌اڵت بۆ به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ی دوژمن ‌ه‬ ‫ناوخۆییه‌كانیان‪ ،‬توركه‌كانیان بانگ كرد ‌ه‬ ‫نێو واڵته‌كه‌یان‌و فێری ئه‌و ده‌رسه‌ بوون‪.‬‬ ‫جووله‌كه‌كانی ئیسپانیا هه‌لی له‌باریان بۆ‬ ‫ره‌خسابوو‪ .‬ئه‌و كه‌مینه‌یه‌ی سه‌رده‌مانێك‬ ‫بێگێچه‌ڵ‌و ل�� ‌ه هێمنیدا ژی���اب���وو‪ ،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫رۆمییه‌كان هاتبوو ‌ه ئ��ه‌م مه‌ڵبه‌نده‌‌و ل ‌ه‬ ‫رێ��گ��ه‌ی بازرگانییه‌و ‌ه ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د ببوو‪.‬‬ ‫ل���ه‌و س���ه‌رده‌م���ه‌دا ك��ه‌وت��ب��وون��ه‌ ب���ه‌رده‌م‬ ‫راوه‌دوونان‌و ناچار كرابوون ئایینه‌كه‌یان‬ ‫ب��گ��ۆڕن‌و ل�� ‌ه م���اڵ‌و س��ام��ان‌و ك��اروب��ار‌و‬ ‫مافه‌كانیان بێبه‌ش كرابوون‪ .‬كه‌س خۆی‬ ‫لێ ن��ه‌ده‌دان‪ ،‬ته‌نانه‌ت منداڵه‌كانیشیان ب ‌ه‬ ‫زۆره‌ملێ ل ‌ه چنگیان ده‌ردێنان‌و ده‌یاندان ‌ه‬

‫كۆیله‌دار ‌ه مه‌سیحییه‌كان‪ .‬ترسی توانه‌و ‌ه‬ ‫وای لێ ك��ردن ل ‌ه رێگه‌ی هاوئایینه‌كانی‬ ‫خۆیانه‌و ‌ه ل ‌ه باكووری ئه‌فریقا‪ ،‬په‌یوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه عه‌ره‌به‌كانه‌و ‌ه بگرن‌و زانیارییان بۆ كۆ‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ .‬هه‌ر شتێك هاتبایه‌ت ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫حكوومه‌تی مه‌سیحییه‌كان باشتر بوو بۆ‬ ‫ئه‌وان‪.‬‬ ‫ئه‌و شته‌ی ئاكامه‌كه‌ی خێراتر وه‌دی هێنا‪،‬‬ ‫كه‌مایه‌سیی سه‌ره‌كی‪ ،‬وات ‌ه دووبه‌ره‌كی‌و‬ ‫پ��ه‌رت��ه‌وازه‌ی��ی ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگادا ب��وو‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ 710‬ده‌ره‌به‌گه‌كان رێك كه‌وتن‌و ته‌ختی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ك����وڕی دوای���ی���ن پ��ادش��ای��ان‬ ‫به‌فه‌رمی نه‌ناسی‌و دان��ی��ان پێدا نه‌هێنا‪،‬‬ ‫تێكیان ش��ك��ان��د‌و ت��ه‌خ��ت‌و ب��ه‌خ��ت��ی��ان لێ‬ ‫وه‌رگێڕا‌و ل ‌ه نێو خۆیاندا كه‌سێكیان به‌ناوی‬ ‫رۆدری��گ��ۆ ك��رد ‌ه پ��ادش��ا‌و واڵت��ی��ان خست ‌ه‬ ‫نێو گێژاوی كێشه‌‌و مشتومڕ‌و گێچه‌ڵه‌وه‌‪.‬‬ ‫پادشا لێخراوه‌كه‌‌و الیه‌نگره‌كانیشی ب ‌ه‬ ‫گه‌رووه‌كه‌دا په‌ڕینه‌وه‌‌و ب ‌ه خه‌یاڵی ئه‌وه‌ی‬ ‫ع��ه‌ره‌ب��ه‌ك��ان��ی مه‌غریب چ��اك��ه‌ی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌كه‌ن‌و ته‌ختی ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان ده‌ده‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫داوای یارمه‌تییان لێ كردن‪.‬‬ ‫په‌الماری عه‌ره‌ب ل ‌ه ‪711‬دا واڵتێكی تێك‬ ‫شكاند‪ ،‬ك ‌ه ده‌می ل ‌ه هه‌ناوی خۆی نابوو‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆی كه‌وتبوو ‌ه كێشه‌‪ .‬سوپاكه‌ی‬ ‫رۆدریگۆ ئه‌وه‌نده‌ی خۆ نه‌گرت‌و عه‌ره‌ب‬ ‫ب ‌ه هێزێكی ‪ 12000‬كه‌سییه‌و ‌ه به‌سه‌ریاندا‬ ‫زاڵ ب���وون‪ .‬ش��اره‌ك��ان��ی��ان ی��ه‌ك ل���ه‌دوای‬ ‫ی��ه‌ك گ��رت‪ ،‬پایته‌ختیشیان گ��رت‌و كه‌سی‬ ‫ده‌یاریكراوی خۆیانیان كرد ‌ه ده‌سه‌اڵتدار‪،‬‬

‫‪99‬‬

‫ته‌نه‌ا شارێكیان بۆ جووله‌كه‌كان به‌جێ‬ ‫هێشت‌و خ��ۆی��ان ب��ه‌ره‌وپ��ێ��ش��ه‌و ‌ه چ��وون‪.‬‬ ‫ل ‌ه م��اوه‌ی ح��ه‌وت ساڵی ره‌ب��ه‌ق��دا هه‌موو‬ ‫شێو ‌ه دوورگ��ه‌ك�� ‌ه گیرا‪ .‬پادشایه‌تییه‌كه‌ی‬ ‫ویزیگۆته‌كان ل ‌ه هه‌مبه‌ر هێرشی ئه‌واندا‬ ‫ب��ه‌چ��ۆك��دا ه���ات‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ن�� ‌ه خه‌ڵكه‌كه‌ی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب���وو‪ ،‬ن�� ‌ه پنجی داك���وت���اب���وو‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫بیریان ل ‌ه بنه‌مایه‌كی كاریگه‌ر كردبۆو ‌ه بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارێتی‌و حكوومه‌تكردن‪.‬‬ ‫له‌و سه‌رده‌م ‌ه تاریكانه‌ی نێوان رووخانی‬ ‫ئیمپراتۆری رۆما‌و بووژانه‌وه‌(رێنسانس)‬ ‫ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕه‌استدا‪ ،‬حكوومه‌ت جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی دیكتاتۆرانه‌‪ ،‬هیچ ج��ۆرر ‌ه‬ ‫بنه‌مایه‌كی تیۆریی دیاریكراو‪ ،‬یان پێكهاته‌‪،‬‬ ‫یان ئامرازێكی دیكه‌ی نه‌بوو‪ .‬جا چونك ‌ه‬ ‫پشێوی ناله‌بارترین دۆخی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪،‬‬ ‫حكوومه‌ته‌كان ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاسته‌و ‌ه‬ ‫ورد ‌ه ورد ‌ه بیچمیان گرت‌و بوون ب ‌ه خاوه‌ن‬ ‫بنه‌ما‌و شێواز‌و داموده‌زگا‌و كۆڕ‌و كرده‌وه‌‌و‬ ‫ئ��ی��داره‌‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ری‪ .‬هێز‌و ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی باشتریان ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر ك��رد‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ر نه‌یانتوانی ئه‌قڵ‌و هزری زیاتر‬ ‫بخه‌ن ‌ه كار‪ ،‬یان ئه‌وه‌ی له‌هه‌مبه‌ر بێئه‌قڵی‌و‬ ‫گ��ه‌م��ژه‌ی��ی��دا خ��ۆی��ان ب��پ��ارێ��زن‪ .‬مه‌به‌ست‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬ك ‌ه پادشاكان‌و به‌ڕێوه‌به‌رانی‬ ‫داموده‌زگاكان ناتوانن ده‌سه‌اڵتێكی باش‌و‬ ‫ژیرانه‌ به‌ڕێوه‌ به‌رن‪.‬‬ ‫ج�����اری وای����� ‌ه ش��ت��ی ری����زپ����ه‌ڕ‌و ن�����اواز ‌ه‬ ‫ده‌ب��ن‌و ده‌سه‌اڵتدارێكی به‌هێز‌و كارامه‌‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت خۆشفكر‌و ل���ه‌وه‌ش بێوێنه‌تر‌و‬

‫زۆر ژی��ر ه��ه‌ڵ��ده‌ك��ه‌وێ��ت‪ .‬ئ��ه‌و دی��اردان��ه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ده‌ركه‌وتنی گه‌مژه‌یی‪ ،‬په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب�� ‌ه س����ه‌رده‌م‌و ش��وێ��ن��ه‌و ‌ه نییه‌‪ .‬سۆلۆنی‬ ‫ئه‌سینایی‪ ،‬یه‌كێك بوو ل ‌ه پێشه‌نگه‌كان‌و‬ ‫له‌وانه‌ش ‌ه ئه‌وی هه‌ر ‌ه ژیره‌كه‌یان بووبێت‪.‬‬ ‫واباش ‌ه ئاوڕێكی لێ بده‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫س��ۆل��ۆن ل�� ‌ه س����ه‌ده‌ی ش��ه‌ش��ه‌م��ی ب���ه‌ر ل ‌ه‬ ‫زاییندا‪ ،‬ل ‌ه كاتی قه‌یرانی ئابووری‌و پشێویی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا كرای ‌ه سه‌ركرد ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫واڵته‌كه‌ی رزگار بكا‌و كێشه‌كان ببڕێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫یاسا توند‌و ئه‌سته‌مه‌كانی وه‌رگرتنه‌وه‌ی‬ ‫ق��ه‌رز له‌و سه‌رده‌مدا ده‌ستی ق��ه‌رزده‌ری‬ ‫ئاوه‌اڵ ده‌كرد ئه‌و زه‌وی‌و زاره‌ی ب ‌ه ره‌هن‬ ‫دانرابوو‪ ،‬داگیر بكات‪ ،‬یان قه‌رزوه‌رگر بخات ‌ه‬ ‫به‌ر نیری بێگارییه‌وه‌‪ .‬ئه‌و رێسایان ‌ه خه‌ڵك ‌ه‬ ‫ره‌شووڕووته‌كه‌ی هه‌ژار‌و تووڕ ‌ه كردبوو‪،‬‬ ‫ج��ار به ‌ج��ار پتر كه‌شوهه‌وای راپه‌ڕینی‬ ‫له‌بار ده‌كرد‪ .‬سۆلۆن نه‌ یارمه‌تیی ئامانجی‬ ‫هه‌ژاره‌كانی داب��وو‪ ،‬ن ‌ه به‌شداری زوڵم‌و‬ ‫زۆری ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��ده‌ك��ان ببوو‪ ،‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫نیعمه‌تێكی نائاسایی هه‌بوو‪ ،‬واته‌‪ ،‬پلۆتارك‬ ‫واته‌نی‪ ،‬خواپێداوان‌و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان له‬ ‫‌به‌ر سه‌روه‌ت‌و سامانه‌كه‌ی ئه‌ویان قه‌بووڵ‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌ژاره‌كانیش ب ‌ه هۆی راستگۆییه‌كه‌ی‪.‬‬ ‫ئامانجی سۆلۆن ل ‌ه ك��ۆی ئ��ه‌و یاسانه‌ی‬ ‫داینان ئه‌و ‌ه نه‌بوو پشتیوانی ل ‌ه تاقمێكی‬ ‫دیاریكراو بكا‪ ،‬ئه‌و ده‌یه‌ویست دادپه‌وه‌ری‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی دادپه‌روه‌ران ‌ه هه‌بێت ل ‌ه نێوان‬ ‫ده‌ستڕۆیشتوو‪ ،‬بێده‌سه‌اڵت‌و حكوومه‌تدا‪.‬‬ ‫ئه‌و یاسای بێگاریی ل ‌ه پێناوی دان��ه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫ق��ه‌رزدا هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‪ ،‬كۆیله‌كانی ئازاد‬ ‫ك��رد‪ ،‬گوتی ه��ه‌م��ووان مافی ده‌نگدانیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پ��اره‌ی ب��اوی ئه‌و سه‌رده‌می چاك‬ ‫كرد بۆ ئ��ه‌وه‌ی بازرگانی په‌ر ‌ه بستێنێت‪،‬‬ ‫كێش‌و ئه‌ندازه‌كانی رێ��ك خست‪ ،‬یاسا‌و‬ ‫رێ��س��ای م��ی��رات‌و م��اف��ی ه��اوواڵت��ی��ب��وون‌و‬ ‫س��زای كه‌تنكه‌رانی داڕش��ت‌و دواج��ار بۆ‬ ‫قایمكار‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نه‌كه‌ی ئه‌سینای سوێند‬ ‫دا‪ ،‬ك ‌ه هه‌تا د ‌ه سااڵن ئه‌و چاكسازییانه‌ی‬ ‫ئه‌و بپارێزن‌و پابه‌ندی بن‪.‬‬ ‫دوای ئ��ه‌و ‌ه كارێكی زۆر باشی ك��رد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه ل ‌ه نێو سه‌ركرد ‌ه ده‌سه‌اڵتداره‌كاندا‬ ‫ب��ێ��وێ��ن�� ‌ه ب��ێ��ت‪ :‬ك��ه‌ش��ت��ی��ی��ه‌ك��ی ك����ڕی‌و ب ‌ه‬ ‫بیانووی گه‌شتی جیهان‪ ،‬رێگه‌ی ده‌ریای‬ ‫گرت ‌ه ب��ه‌ر‌و د ‌ه س��ااڵن ب�� ‌ه ویستی خۆی‬ ‫دوور ل�� ‌ه ن��ی��ش��ت��م��ان��ه‌ك��ه‌ی ژی���ا‪ .‬س��ۆل��ۆن‬ ‫سیاسه‌تمه‌دارێكی دادپ��ه‌روه‌ر‌و چاكه‌كار‌و‬ ‫پیاوێكی ل ‌ه راده‌به‌ده‌ر ژیر بوو‪ .‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌یتوانی زۆر ب ‌ه ئاسانی جڵه‌وی‬ ‫ك����اروب����اره‌ك����ان ب���ه‌ده‌س���ت���ه‌و ‌ه ب��گ��رێ��ت‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆی پته‌وتر‌و زیاتر بكا‌ت‌و‬ ‫ببێت ‌ه ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ه‌ك��ی دی��ك��ت��ات��ۆر‪ ،‬وای‬ ‫ن��ه‌ك��رد‌و ئه‌گه‌ر راستیشتان ده‌وێ��ت هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه گله‌یی‌و ره‌خنه‌ی هاته‌و ‌ه سه‌ر‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌یزانی سكااڵو‌و پێشنیاری بێبڕانه‌وه‌ی‬ ‫بۆ دێنن بۆ چاكسازی ل ‌ه ئ��ه‌م‪ ،‬ی��ان ئه‌و‬ ‫ی��اس��ادا‌و ئه‌گه‌ر قه‌بووڵیشی نه‌كات ئه‌وا‬ ‫ب��ێ��زاری‌و دوژمنایه‌تی بۆخۆی ده‌كڕێت‪.‬‬ ‫كه‌وابوو بڕیاری دا ل ‌ه گۆڕه‌پانه‌ك ‌ه دوور‬ ‫كه‌وێته‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی یاساكانی بپارێزرێن‪.‬‬

‫چونك ‌ه ئه‌سیناییه‌كان نه‌یانده‌توانی بێ‬ ‫پ��ه‌س��ن��دك��ردن��ی ئ���ه‌و ه��ه‌ڵ��ی��ان��وه‌ش��ێ��ن��ن��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫بڕیاره‌كه‌ی ئه‌و ده‌یسه‌لمێنێت‪ ،‬ك ‌ه نه‌بوونی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��پ��ه‌رس��ت��ی��ی ت��اك��ه‌ك��ه‌س��ی وێ���ڕای‬ ‫زیره‌كی‌و ئه‌قڵێكی ته‌ندروست‪ ،‬به‌شێكن ل ‌ه‬ ‫هۆكاره‌ پێویسته‌كانی فره‌زانایی‌و ژیریی‪.‬‬ ‫ل ‌ه یادداشته‌كانی ژیانیدا ك ‌ه ب ‌ه سێهه‌م كه‌س‬ ‫باسی خۆی ده‌ك��ات‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دیك ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌مان بۆ ده‌گێڕێته‌وه‌‪ :‬هه‌ر رۆژێكی ل ‌ه‬ ‫ژیانی تێده‌په‌ڕی‪ ،‬شتێكی نوێ فێر ده‌بوو‪.‬‬ ‫ف���ه‌رم���ان���ڕه‌وا ب��ه‌ه��ێ��ز‌و ك��اری��گ��ه‌ره‌ك��ان‪،‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��ه‌م��وو تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‬ ‫سۆلۆنیشیان نه‌بێت‪ ،‬ل ‌ه درێژایی سه‌ده‌كاندا‬ ‫جار‌و با ‌ر بوونه‌ت ‌ه سه‌رێك ل ‌ه ناو سه‌راندا‌و‬ ‫خۆیان گه‌یاندووه‌ت ‌ه ئاستی قاره‌مانان‪.‬‬ ‫پێریكلێس ل ‌ه گه‌وره‌ترین چاخی ئه‌سینادا‬ ‫ب ‌ه نه‌رمونیانی‌و بۆچوونی پته‌و‌و ناوێكی‬ ‫ب�����ه‌رزه‌و ‌ه ح��وك��م��ڕان��ی��ی ك���رد‪ .‬یۆلیۆسی‬ ‫ق��ه‌ی��س��ه‌ری رۆم����ا ت��وان��ای��ی��ه‌ك��ی س��ه‌ی��ر‌و‬ ‫س��ه‌م��ه‌ره‌ی ل��ه‌ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ده‌س��ه‌اڵت��دا‬ ‫ه���ه‌ب���وو‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ه��ه‌رك��ه‌س��ێ��ك وا ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌ڵستكاره‌كانی بكات بۆ كوشتنی قۆڵ‬ ‫هه‌ڵماڵن‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه پیاوێكی ژی��ر نه‌بێت‪.‬‬ ‫دواتر‪ ،‬ب ‌ه سه‌ركردایه‌تیی چوار ئیمپراتۆری‬ ‫باشی بنه‌ماڵه‌ی ئانتۆنین ـ وات ‌ه ترایانۆس‌و‬ ‫ه��ادری��ان��ۆس‪ ،‬ه��ه‌ردووك��ی��ان دروستكه‌ر‌و‬ ‫رێكخه‌ر‪ ،‬ئانتۆنینۆس پیۆسی به‌مشوور‌و‬ ‫كاركۆس ئاڤرلیۆس فه‌یله‌سووفی مه‌زن‪،‬‬ ‫هاوواڵتییانی رۆم��ا بۆ م��اوه‌ی نزیك ب ‌ه‬ ‫سه‌ده‌یه‌ك حكوومه‌تێكی ب��اش‌و ژیانێكی‬

‫‪101‬‬

‫خۆش‌و رێزدارانه‌یان هه‌بوو‪ .‬ل ‌ه به‌ریتانیا‪،‬‬ ‫ئالفرێدی مه‌زن په‌المارده‌رانی ده‌رپه‌ڕاند‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆی یه‌كگرتوو كرد‪ .‬شارلمانی‬ ‫كۆمه‌ڵێك دژب���ه‌ری رێ��ك خست‪ ،‬پ��ه‌ره‌ی‬ ‫ب ‌ه هونه‌ری شارنشینی‌و شارستانیه‌تی‌و‬ ‫هونه‌ری شه‌ڕ دا‌و ل ‌ه سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستدا‬ ‫وه‌ه��ا پێگه‌‌و رێ��ز‌و ئابڕوویه‌كی بۆخۆی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ر ك���رد‪ ،‬ك��ه‌ ه��ه‌ت��ا چ���وار س��ه‌د ‌ه‬ ‫دواتریش‪ ،‬ك ‌ه فریدریكی دووه‌م ناسراو ب ‌ه‬ ‫سه‌یر‌و سه‌رمه‌ره‌كه‌ی جیهان هات ‌ه سه‌ر‬ ‫كار‪ ،‬هه‌ر بێوێن ‌ه بوو‪ .‬فریدریك خۆی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو شتێك هه‌ڵده‌قورتاند‪ :‬ل ‌ه هونه‌ر‌و‬ ‫زانست‌و ماف‌و شیعر‌و دامه‌زراندنی زانكۆ‌و‬ ‫شه‌ڕ ‌ه سه‌لیبییه‌كان‌و كۆڕوكۆبوونه‌وه‌كانی‬ ‫ی��اس��ادان��ان‌و سیاسه‌ت‌و ش��ه‌ڕ‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ملمالنێ له‌گه‌ڵ داموده‌زگه‌ی پاپاش ( ك ‌ه‬ ‫سه‌ره‌ڕای هه‌موو توانا له‌راده‌به‌ده‌ره‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ان ئاخرییه‌كه‌ی س���ه‌ری خ���وارد)‪.‬‬ ‫ل��ۆرێ��ن��ت��س��ۆ دێ م��دی��چ��ی ن����اس����راو ب ‌ه‬ ‫لۆرێنتسۆی مه‌زن‪ ،‬فلۆرانسی شكۆمه‌ندتر‌و‬ ‫مه‌زنتر كرد‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه زێده‌ڕۆیی بنه‌ماڵه‌كه‌ی‬ ‫خۆی‪ ،‬كۆماره‌كه‌ی الواز كرد‪ .‬دوو شاژن‪،‬‬ ‫ئه‌لیزابێتی یه‌كه‌می به‌ریتانیا‌و ماری ترزی‬ ‫نه‌مسا‪ ،‬ه��ه‌ردوو كیان دوو ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫زیره‌ك‌و به‌توانا بوون‌و واڵته‌كه‌ی خۆیان‬ ‫گه‌یانده‌ به‌رزترین ئاست‪.‬‬ ‫جۆرج واشنگتن‪ ،‬به‌رهه‌مهێنه‌ری نه‌ته‌وه‌یه‌كی‬ ‫تازه‌پێگه‌یشتوو‪ ،‬سه‌ركرده‌یه‌كه‌‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫بلیمه‌ته‌كاندا ده‌دره‌وش��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی جفرسۆن خوێنده‌وارتر‌و زاناتر‌و‬

‫زی����ن‌و م��ێ��ش��ك��ێ��ك��ی س���ه‌ی���ر‌و س���ه‌م���ه‌ره‌‌و‬ ‫زیره‌كییه‌كی بێوێن ‌ه بوو‪ ،‬هه‌ر به‌راستییش‬ ‫كه‌سێكی هه‌مه‌الیه‌ن بوون‪ ،‬به‌اڵم واشینگتن‬ ‫گ��ه‌وه��ه‌رێ��ك��ی وه‌ك ره‌وه‌زی ه��ه‌ب��وو‌‪،‬‬ ‫ج��ۆر ‌ه نه‌جیمی‌و رێ��ز‌و گ��ه‌وره‌ی��ی��ه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زۆر س��رووش��ت��ی��ان�� ‌ه وای ل��ێ��ك��ردب��وو له‬ ‫‌ه��ه‌م��ووان ب��ه‌رزت��ر ب��ێ��ت‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئه‌و‬ ‫خۆڕاگری‌و كۆڵنه‌دان‌و هێز ‌ه ده‌روونییه‌ی‬ ‫وای لێكردبوو ب ‌ه سه‌ر هه‌موو كۆسپ‌و‬ ‫له‌مپه‌ره‌كاندا سه‌ر كه‌وێت‪ .‬ئه‌و ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ه‌م سه‌ركه‌وتنی م��اددی��ی ئه‌مریكای ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕی سه‌ربه‌خۆییدا‌و هه‌م به‌رده‌وامبوونی‬ ‫كۆماری تازه‌پێگه‌یشتوو ‌ه (ده‌ڵه‌مه‌)كه‌ی‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌م ساڵه‌كاندا مسۆگه‌ركرد‪ .‬گه‌لێک‬ ‫ب��ه‌ه��ره‌ی سیاسیی دان��س��ق��ه‌‌و تایبه‌ت بۆ‬ ‫به‌رهه‌مهێنان‪ ،‬ل ‌ه ده‌وروب��ه‌ری واشنگتۆن‬ ‫پشكووتن‪ ،‬ده‌تگوت هه‌تاوی گه‌رمێن لێی‬ ‫داون‪ .‬ب��اوك�� ‌ه بنیاتنه‌ره‌كان‪ ،‬س���ه‌ره‌ڕای‬ ‫ه��ه‌م��وو ك��ه‌م��وك��ورت��ی‌و مشتومڕه‌كانی‬ ‫پێكه‌و ‌ه هه‌یانبوو‪ ،‬ئارتۆرشلێزینگرێمین‪،‬‬ ‫ئ��اوای وه‌س��ف ك��ردووه‌‪ :‬هه‌ڵكه‌وتووترین‬ ‫ن��ه‌وه‌ی پیاوانی سیاسیی مێژووی واڵت ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬یان له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ر‬ ‫واڵتی دیكه‌‪ .‬ئه‌و سیفه‌ت‌و تایبه‌تمه‌ندییانه‌ی‬ ‫ئه‌م مێژوونووس ‌ه داوێت ‌ه پاڵیان‪ ،‬شیاوی‬ ‫لێوردبوونه‌وه‌‌و تێڕامانه‌‪ :‬ئه‌وان بێ ترس‪،‬‬ ‫پابه‌ندی بنه‌ما به‌رز‌و مه‌زنه‌كان‪ ،‬ب ‌ه قووڵی‬ ‫ه���زر ‌ه سیاسیی ‌ه ك���ۆن‌و ن��وێ��ی�� ‌هك��ان فێر‬ ‫ببوون‌و ژیر‌و ب ‌ه كرده‌و ‌ه بوون‌و ترسیان ل ‌ه‬ ‫تاقیكردنه‌و ‌ه نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ش گرنگه‌‪ ،‬بڕوایان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫به‌و ‌ه هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه مرۆڤ ب ‌ه وه‌كارخستنی‬ ‫ئه‌قڵ‌و زی��ره‌ك��ی‌و زه‌ینی خ��ۆی ده‌توانێت‬ ‫بارودۆخی خۆی باش بكات‪ .‬ئه‌م ‌ه خاڵی‬ ‫باشی چاخی ئاوه‌ز‌و ئه‌قڵ بوو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وانه‌ی‬ ‫په‌روه‌رد ‌ه كردو سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی سه‌ده‌ی‬ ‫هه‌ژده‌یه‌م پێی وابوو مرۆڤی زۆر ب ‌ه الو ‌ه‬ ‫ژیرتر بوو له‌وه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو تواناكانی‬ ‫ئ��ه‌و پیاوانه‌ی بۆ ده‌سه‌اڵتدارێتی خست ‌ه‬ ‫كاره‌وه‌‪.‬‬ ‫چ��ه‌ن��د ‌ه ب��ه ‌نرخ ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر تێبگه‌یت‪ ،‬چۆن‬ ‫ل�� ‌ه خه‌ڵكێكی دوو م��ل��ی��ۆن‌و نیوكه‌سی‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌موو ‌ه توانا‌و به‌هره‌ی ‌ه ده‌رك��ه‌وت؟‬ ‫ئ��ارت��ۆر شلێزینگه‌ر كۆمه‌ڵێك فاكته‌ری‬ ‫ی��ارم��ه‌ت��ی��ده‌ر ده‌خ��ات�� ‌ه روو‪ :‬ب��ه‌رب�ڵاوی��ی‬ ‫پ�����ه‌روه‌رده‌‌و راه��ێ��ن��ان‪ ،‬ه���ه‌ل‌و ده‌رف��ه‌ت��ی‬ ‫هانده‌ری ئابووری‪ ،‬جووڵه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫لێوه‌شاوه‌یی ل ‌ه خۆبه‌ڕێوه‌بردندا‪ .‬هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌وان�� ‌ه هاوواڵتیانیان ه��ان دا باشترین‬ ‫س���وود ل�� ‌ه ت��وان��ا‌و ب��ه‌ه��ر ‌ه سیاسییه‌كه‌ی‬ ‫خۆیان وه‌رگرن‪ .‬به‌ها‌و پێگه‌ی كلێسا به‌ره‌و‬ ‫داك��ش��ان‌و داب��ه‌زی��ن ده‌چ����وو‪ ،‬ك��اروب��ار‌و‬ ‫زانست‌و هونه‌ر هێشتا نه‌ببوون ‌ه گۆڕه‌پانی‬ ‫هه‌وڵ‌و تێكۆشان‌و كێبڕكێ‌و به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫واڵت بۆ ئه‌و پیاوانه‌ی به‌توانا‌و به‌هره‌مه‌ند‌و‬ ‫كۆڵنه‌ده‌ر ب��وون‪ ،‬تاقان ‌ه گۆڕه‌پان بوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مووانیش باشتر له‌وانه‌ی ‌ه پێویستیی‬ ‫سه‌رده‌م بووبێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و دژكرده‌وه‌یه‌ی‪،‬‬ ‫ده‌رفه‌تی ئافراندنی سیسته‌مێكی سیاسیی‬ ‫نوێی ره‌خساند‪ .‬ئیتر جگ ‌ه ل ‌ه سیاسه‌ت چ‬ ‫شتێك ده‌یتوانی پیاو ‌ه به‌توانا‌و پێداگر‌و‬

‫شێگلیره‌كان بانگهێشت بكات بۆ چاالكی‌و‬ ‫تێكۆشان؟‬ ‫ه��زر‌و بیركردنه‌و ‌ه تا ئه‌و ك��ات‪ ،‬ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ورد‌و م���اق���ووڵ ن���ه‌خ���راب���وو ‌ه خ��زم��ه‌ت‬ ‫پێكهێنانی سیسته‌مێكی ده‌سه‌اڵتدارییه‌وه‌‌و‬ ‫دوای ئ�����ه‌وه‌ش ه���ه‌ر ن���ه‌ب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫شۆڕشه‌كانی فه‌ڕه‌نسا‌و رووسیا‌و چیندا‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه رق‌و قینی چینایه‌تی‌و خوێنڕشتن‬ ‫له‌ئارادا بوو‪ ،‬ك ‌ه رێی ئه‌وه‌ی نه‌هێشته‌و ‌ه‬ ‫ئه‌نجامێكی دادپه‌روه‌رانه‌ی لێ بكه‌وێته‌وه‌‌و‬ ‫سیسته‌م‌و پێكهاته‌یه‌كی به‌رده‌وام یاسایی‬ ‫دامه‌زرێت‪ .‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئه‌مریكا كرا‪ ،‬ل ‌ه دوو‬ ‫سه‌ده‌ی رابردوودا‪ ،‬به‌رده‌وام توانیوێتی له‬ ‫‌ژێر ت��ه‌وژم‌و گوشاردا دیسان بگه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫سه‌ر رێباز ‌ه راسته‌كه‌ی‪ ،‬بێ ئ��ه‌وه‌ی واز‬ ‫ل ‌ه سیسته‌مه‌ك ‌ه بێنێت‪ ،‬یان وه‌ك ئیتالیا‌و‬ ‫ئ��ه‌ڵ��م��ان‌و ف��ه‌ڕن��س��ا‌و ئیسپانیا‪ ،‬ب��ه ‌دوای‬ ‫ه��ه‌ر قه‌یرانێكدا سیسته‌مێكی دیك ‌ه تاقی‬ ‫ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و ره‌وش��� ‌ه ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ئه‌مریكای ئێستادا رۆژ ب ‌ه رۆژ ناكارامه‌تر‬ ‫ده‌بن‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه بگۆڕدرێت‪ .‬ل ‌ه بارودۆخی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی گ���ون���ج���اودا‪ ،‬ی���ان ئ���ه‌وده‌م���ه‌ی‬ ‫وه‌ك واڵت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن‪ ،‬سه‌رچاو ‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان‪،‬‬ ‫ی��ان پ��ان‌و به‌رینیی واڵت هه‌ڵه‌وپه‌ڵه‌كان‬ ‫داده‌پۆشێت‌و كاریگه‌رییان كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫سیسته‌م ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌توانن له‌به‌ر‬ ‫ته‌وژمی گه‌مژه‌ییه‌كی زۆر خۆیان راگرن‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌ی ئێمه‌دا‪ ،‬قه‌ڵغان‌و‬ ‫پارێزه‌رێكی كه‌متر ماوه‌ته‌وه‌‌و گه‌مژه‌یی‬

‫‪103‬‬

‫زیانی زۆر گه‌وره‌ی لێ ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬باوك ‌ه‬ ‫بنیاتنه‌ره‌كان دیارده‌‌یه‌كی زۆر ده‌گمه‌ن‌و‬ ‫كه‌موێن ‌ه ب���وون‪ ،‬ناكرێت ئ���ه‌وان بكه‌ین ‌ه‬ ‫بنه‌مای چاوه‌ڕوانیی ‌ه ئاساییه‌كان‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا بۆ ئه‌وه‌ی مرۆڤ هیوادار بكه‌ین‌و‬ ‫ده‌رف���ه‌ت ب��ۆ تواناییه‌كانی بڕه‌خسێنین‪،‬‬ ‫دەبێت به‌رده‌وام ئه‌وانمان له‌بیر بێت‪.‬‬ ‫جاری وای ‌ه ل ‌ه نێو تیشك‌و دره‌وشانه‌وه‌ی‬ ‫ح��ك��ووم��ه‌ت�� ‌ه ب��اش��ه‌ك��ان��ی��ش��دا گ��ه‌م��ژه‌ی��ی‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬ل ‌ه سه‌رده‌می بۆربۆنه‌كانی‬ ‫فه‌ڕه‌نسادا گه‌مژه‌ییه‌كی زۆر كرا‌و گه‌یشت ‌ه‬ ‫لووتكه‌ی خۆی‪.‬‬ ‫ل��وی��س��ی چ�����وارد ‌ه ل�� ‌ه زۆر الی���ه‌ن���ه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫پ��ادش��ای��ه‌ك��ی هه‌ڵكه‌وت ‌ه ن��او ده‌ب��ردرێ��ت‪،‬‬ ‫زۆری���ش ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی خ��ه‌ڵ��ك ح��ه‌زی��ان‬ ‫ل��� ‌ه ب��ه‌خ��ۆداه��ه‌ڵ��گ��وت��ن��ی زێ���ده‌ڕۆی���ان���ه‌‌و‬ ‫شاره‌زایانه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئه‌و ب ‌ه شه‌ڕی‬ ‫به‌رده‌وامی خۆی‌و غه‌رامه‌ی ئه‌و شه‌ڕان ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی قه‌رزی نیشتمانی‌و زیان لێكه‌وتن‌و‬ ‫ق���ات���ی‌و ق����ڕی‌و ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی ئ���اب���ووری‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی فه‌ره‌نسای هه‌ڵچۆڕاند‌و‬ ‫هیچی نه‌هێشته‌وه‌‌و واڵته‌كه‌ی وا به‌ره‌و‬ ‫ن��ه‌م��ان ب���رد‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��اك��ام‌و ده‌رك��ه‌وت��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫رووخانی پادشایه‌تی‪ ،‬هۆكاری هه‌بوونی‬ ‫بۆربۆنه‌كان ب��وو‪ .‬هه‌ر وه‌ك چۆن دوای‬ ‫دوو پ��ادش��ای دی��ك��ه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه وه‌دی���ی ه��ات‪.‬‬ ‫له‌و روانگه‌یه‌و ‌ه دەبێت لویس‌ی چ��وارد ‌ه‬ ‫ب��� ‌ه م��ام��ۆس��ت��ای س��ی��اس��ه‌ت��گ��ه‌ل��ی دژ ب ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه بااڵكانی خۆی دابنێین‪ .‬ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ی ئاكاری كاره‌كه‌ی بۆ ده‌رك��ه‌وت‪،‬‬

‫ن��ه‌ك خ���ۆی‪ ،‬ب��گ��ر ‌ه م���ادام دۆ پ��ۆم��پ��ادۆر‬ ‫گراوی(مه‌عشووق)ه‌ی پادشاكه‌ی دوایی‬ ‫بوو ك ‌ه گوتی‪ :‬دوای ئێمه‌ تۆفانه‌‪.‬‬ ‫م��ێ��ژوون��ووس��ه‌ك��ان ه��ه‌م��وو س����وورن لە‬ ‫س��ەر ئ��ه‌وه‌ی چه‌وتترین ك��ار‌و خراپترین‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌ی ل��وی��س‌ی چ���وارد ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫پ��ادش��ای��ه‌ت��ی��ی�� ‌هك��ه‌ی��دا ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫(ف��ه‌رم��ان��ی نانێت) ب��وو ل�� ‌ه ساڵی ‪،1685‬‬ ‫ك�� ‌ه ف��ه‌رم��ان�� ‌هك��ه‌ی ب��اپ��ی��ره‌ی ب��ۆ س���ازان‌و‬ ‫پێكهه‌ڵكردن‪ ،‬ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��ده‌وه‌‌و دیسان‬ ‫رێگه‌ی خۆشكرد بۆ راوه‌دوونان‌و ئازاری‬ ‫هۆگنۆكان‪ .‬ئه‌م ك��ار ‌ه ته‌نیا یه‌ك شتی ل ‌ه‬ ‫گه‌مژه‌یی كه‌م ب��وو‪ ،‬وات�� ‌ه ل ‌ه بری ئه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌رده‌م��ی خ��ۆی��دا ل��ۆم��ه‌‌و سه‌ركۆن ‌ه‬ ‫بكرێت‪ ،‬ب ‌ه جۆش‌و خرۆش‌و تاسه‌بارییه‌و ‌ه‬ ‫پێشوازیی ل��ێ ك��را‌و ته‌نانه‌ت س��ی ساڵ‬ ‫دواتریش ل ‌ه رێوڕه‌سمی ناشتنی پادشادا‬ ‫وه‌ك یه‌كێك ل ‌ه به‌نرخترین كاره‌كانی ئه‌و‬ ‫تاریفی كرا‪ .‬هه‌ر ئه‌م راستیی ‌ه رێسایه‌كی‬ ‫دیك ‌ه پشتڕاست ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌یە‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌و رێوشوێنه‌ی باسی ده‌كه‌ین‪ ،‬دەبێت‬ ‫ده‌ستكه‌وتی ب ‌ه كۆمه‌ڵ بێت نه‌ك تاكه‌كه‌س‪.‬‬ ‫ده‌ستنیشانكردنه‌وه‌ی ئه‌و گه‌مژه‌یی ‌ه زۆری‬ ‫نه‌خایاند‪ .‬ده‌یه‌یه‌ك دوات��ر ڤۆلته‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه یه‌كێك ل�� ‌ه گ��ه‌وره‌ت��ری��ن چ��اره‌ڕه‌ش��ی‌و‬ ‫نه‌گبه‌تییه‌كانی ف��ه‌ره‌ن��س��ا‌و ئاكامه‌كه‌شی‬ ‫ته‌واو ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و شت ‌ه ناوبرد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌یانه‌ویست پێی بگه‌ن‪.‬‬ ‫وه‌ك هه‌موو گه‌مژه‌ییه‌كان‪ ،‬ئه‌وه‌شیان له‬ ‫‌ژێر كاریگه‌ریی روانگه‌‌و بیروباوه‌ڕه‌كان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫رێبازی سیاسیی سه‌رده‌مدا هات ‌ه گۆڕێ‌و‬ ‫هه‌ر وه‌ك به‌شێك ل ‌ه گه‌مژه‌ییه‌كانی دیكه‌ش‬ ‫ئه‌گه‌ر وه‌ك هه‌مووشیان نه‌بووبێت‪ ،‬هیچ‬ ‫پێویست ن��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ه‌ره��ه‌م��ی ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕ ‌ه‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه ده‌ب��وو كارێك بكرێت ل ‌ه حاڵێكدا‬ ‫ده‌ست ل ‌ه سه‌ر ده‌ست دانان‌و هیچنه‌كردن‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ه‌ك��ه‌ی ب��اش��ت��ر ده‌پ���ێ���ك���ا‪ .‬ه��ێ��زی‬ ‫لێكترازان ‌ه ئایینیه‌كانی پێشوو‪ ،‬توندڕه‌ویی‬ ‫كالڤێنیسته‌كان ل ‌ه س��ه‌ر مه‌سه‌له‌ی بیر‌و‬ ‫ب����اوه‌ڕ ك��ه‌م��ت��ر ب��ب��ۆوه‌‌و ه��ۆگ��ن��ۆك��ان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ژماره‌یان ل ‌ه دوو ملیۆن كه‌متر‪ ،‬یان نزیك‬ ‫ب ‌ه یه‌ك له‌سه‌رده‌ی جه‌ماوه‌ر بوو‪ ،‬خه‌ڵكێكی‬ ‫وه‌ف��ادار‌و شێلگیر ب��وون‪ ،‬ئه‌و شێلگیری‌و‬ ‫پێداگرییه‌ی كاسولیكه‌كان كه‌یفیان پێی‬ ‫نه‌ده‌هات‪ .‬كێش ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ش هه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫بوو‪ .‬هۆگنۆكان هه‌ر یه‌كشه‌ممان پشوویان‬ ‫ده‌دا‪ ،‬ل��ه ‌چ��او پتر ل�� ‌ه س��ه‌د رۆژ جێژنی‬ ‫پیرۆز (قدیس)ـه‌كان‌و پشوو ‌ه ئایینییه‌كانی‬ ‫كاسولیكه‌كان جا له‌وانیش پڕ به‌رهه‌متر‌و ل ‌ه‬ ‫بازرگانیدا سه‌ركه‌وتووتر بوون‪ .‬فرۆشگا‌و‬ ‫كارگه‌كانی ئه‌وان جێی خه‌ڵكیان ده‌گرته‌وه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ك��اس��ول��ی��ك�� ‌هك��ان خ���وازی���اری‬ ‫سه‌ركوتكردنیان بوون‪.‬‬ ‫دی���ار ‌ه ب�� ‌ه بنه‌مای ب��ه‌رزت��ر پ��اس��اوی��ان بۆ‬ ‫داخوازییه‌كانی خۆیان دێنایه‌وه‌‌و ده‌یانگوت‪،‬‬ ‫ج��وداب��ی��ری‌و ب��ی��روڕای ج��ی��اوازی ئایینی‬ ‫خیانه‌تكردن ‌ه ل ‌ه پادشا‌و هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫ئازادیی ویژدان ـ «ئه‌م ئازادیی ‌ه مه‌رگهێنه‌ر ‌ه‬ ‫خزمه‌ت به‌ خه‌ڵك‌و خوایه‌‪.‬‬ ‫پ���ادش���ا دوای ئ�����ه‌وه‌ی س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ی�� ‌ه‬

‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ه‌ك��ه‌ی ك��اردی��ن��ال م��ازارن��ی له‬ ‫‌ك��ۆڵ خ��ۆی ك����رده‌وه‌‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی پتر له‬ ‫‌ده‌ستی خۆیدا قه‌بز ‌ه ك��ر‪ ،‬ملهوڕتر بوو‪،‬‬ ‫پێشوازیی له‌و رێنوێنیی ‌ه كرد‪ .‬جا چه‌ندی‬ ‫ملهوڕتریش ده‌بوو‪ ،‬مان‌و بوونی ئه‌و تاقم ‌ه‬ ‫ج��وداب��ی��ره‌ی پتر ب ‌ه ملبادان‌و سه‌رپێچی‬ ‫ل ‌ه ئه‌مری پادشایه‌تی ده‌زان���ی‪ .‬ئ��ه‌و پێی‬ ‫واب��وو حكوومه‌ت دەبێت ئ��اوا بێت‪»:‬یه‌ك‬ ‫قانوون‪ ،‬یه‌ك پادشا‪ ،‬یه‌ك خودا‪ .‬شاده‌مار ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانی ئ���ه‌و پ���اش ب��ی��س��ت‌و پێنج‬ ‫ساڵ ده‌سه‌اڵتدارێتی هه‌ستابوون‌و تاقه‌تی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ن��ه‌ب��وو دژای��ه‌ت��ی��ی بكرێت‪ .‬په‌تای‬ ‫ئه‌مانه‌ت‌و په‌یامی خوایی تووش ببوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زۆرب���ه‌ی ج��ار ب��ۆ ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ك��ان زۆر‬ ‫كاره‌ساتباره‌‪ ،‬بڕوای كردبوو‪ ،‬ك ‌ه ویستی‬ ‫خ��ودا منی ك��ردووه‌ت�� ‌ه سه‌بێك بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ه��ه‌م��وو شوێنكه‌وتووه‌كانی خ��ۆم بێنم ‌ه‬ ‫سه‌ر رێگه‌ی وی‪ .‬جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ش‪ ،‬ئامانجی‬ ‫سیاسییشی ه��ه‌ب��وو‪ .‬ب�� ‌ه س��ه‌رن��ج��دان ب ‌ه‬ ‫حه‌ز‌و گرۆیی كاسۆلیكیی جه‌یمزی دووه‌م‬ ‫پ��ادش��ای به‌ریتانیا‪ ،‬ل��وی��س‌ی پێی واب��وو‬ ‫قورسایی تای ته‌رازووه‌كه‌ی ئه‌ورووپا به‬ ‫‌الی كاسولیكه‌كاندایه‌‌و ئه‌و ب ‌ه كرده‌وه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو دژی پرۆتستانییه‌كان ده‌توانێت‬ ‫یارمه‌تیی ئه‌و گرۆیی‌و مه‌یل ‌ه بدات‪ .‬به‌تایبه‌تی‬ ‫ب ‌ه هۆی كێشه‌كانی خۆی له‌گه‌ڵ پاپا لە سەر‬ ‫مه‌سه‌له‌ی دیكه‌‪ ،‬ئێستا ده‌یه‌ویست خۆی‬ ‫بكات ‌ه قاره‌مانی شه‌ریعه‌تی راسته‌قینه‌‌و‬ ‫نازناو ‌ه كۆن ‌ه فه‌ڕه‌نسیه‌كه‌ی (مه‌سیحیترین‬ ‫پادشا)ك ‌ه مسۆگه‌ر بكا‪.‬‬

‫‪105‬‬

‫ئ�������ازاردان‌و راوه‌دوون����ان����ی ه��ۆگ��ن��ۆك��ان‬ ‫م���اوه‌ی���ه‌ك ب���ه‌ر ل��� ‌ه ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫فه‌رمانه‌ك ‌ه ل ‌ه ‪1681‬دا ده‌ستی پێ كردبوو‪.‬‬ ‫رێ��وڕه‌س��م��ی ئایینی پرۆتستانییه‌كانیان‬ ‫قه‌ده‌غ ‌ه كرد‪ ،‬قوتابخانه‌‌و كلێساكانیان لێ‬ ‫داخستن‪ ،‬غوسڵی ته‌عمیدی كاسولیكییان‬ ‫ك���رد ‌ه زۆره‌م���ل���ێ‪ ،‬م��ن��داڵ��ی��ان ل�� ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫حه‌وت ساڵیدا ل ‌ه بنه‌ماڵه‌كانیان ده‌ستاند بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ب ‌ه كاسولیكی په‌روه‌رده‌یان بكه‌ن‪،‬‬ ‫ك��ار‌و كاسبیی هۆگنۆكانیان ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫به‌رته‌سك ك���رده‌وه‌‌و ئاخرییه‌كه‌ی پێیان‬ ‫كۆ ك��ردن��ه‌وه‌‪ .‬ئه‌مریان كرد ب ‌ه كارمه‌ند ‌ه‬ ‫ه��ۆگ��ن��ۆك��ان‪ ،‬ده‌س���ت ل�� ‌ه ك��ار بكێشنه‌وه‌‪.‬‬ ‫گرووپی رێنوێنیی ئایینی دامه‌زران‌و نوێ‬ ‫ئایینه‌كان پ��اداش��ت‌و هه‌قومزی نه‌قدییان‬ ‫پێ درا‪ .‬فه‌رمانه‌كان یه‌ك ل ‌ه دوای یه‌ك‬ ‫هۆگنۆكانیان ل ‌ه جه‌ماعه‌ته‌كه‌ی خۆیان‌و ل ‌ه‬ ‫ژیانی نیشتمانیه‌كه‌یان هه‌ڵبڕی‌و هه‌ڵیكه‌ندن‪.‬‬ ‫راوه‌دوون���������ان‌و ئ�������ازاردان‪ ،‬دڕن���ده‌ی���ی‌و‬ ‫وه‌ح��ش��ی��گ��ه‌ری��ی ت���ای���ب���ه‌ت ب���ه‌خ���ۆی لێ‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌وه‌‌و زۆری ن��ه‌خ��ای��ان��د‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌س���ت ك��را ب�� ‌ه ك����رده‌وه‌ی توندوتیژانه‌‪.‬‬ ‫ك���اره‌س���ات���ب���ارت���ری���ن‌و ك��اری��گ��ه‌رت��ری��ن��ی‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌واڵن�� ‌ه ئ���ه‌و ‌ه ب���وو‪ ،‬ك�� ‌ه بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫هۆگنۆكانیان ناچار ده‌كرد سواركاره‌كان ل ‌ه‬ ‫ماڵه‌كانی خۆیاندا بحەوێننه‌وه‌‌و خزمه‌تیان‬ ‫بكه‌ن‪ .‬سواركاره‌كانیشیان هان ده‌دا چۆنی‬ ‫دڵیان ده‌خوازێت ب ‌ه دڕنده‌یی بجووڵێنه‌وه‌‌و‬ ‫له‌ هیچ چه‌وتییه‌ك نه‌پرینگێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌رب��از ‌ه سوارچاكه‌كان ل ‌ه راده‌ب���ه‌ده‌ر‬

‫توندوتیژ‌و بێ ئ��ه‌ده‌ب ب��وون‌و ب��ه‌رده‌وام‬ ‫خه‌ریكی كوشتن‌و تێهه‌ڵدانی خه‌ڵكی‌و‬ ‫تااڵنكردنی سامانی خانه‌خوێیه‌كانیان‌و‬ ‫ئه‌تككردن(ده‌ستدرێژی)ی ژن��ان ب��وون‪.‬‬ ‫شتومه‌كیان ده‌كشاند‌و ماڵیان لێ كاول‬ ‫ده‌كردن‌و پیساییان له ‌پاش خۆیان به‌جێ‬ ‫ده‌هێشت‌و له‌و حاڵه‌ته‌شدا ده‌سه‌اڵتداره‌كان‬ ‫بۆ هاندان‌و دنه‌دانی ئه‌وانی دیكه‌‪ ،‬ئازار‌و‬ ‫ئه‌زیه‌ت‌و خانه‌خوێی‌و خزمه‌تیان ته‌نیا لە‬ ‫سەر ئه‌و كه‌سان ‌ه هه‌ڵده‌گرت‪ ،‬ك ‌ه ئایینه‌كه‌ی‬ ‫خۆیانیان ده‌گ���ۆڕی‪ .‬ئ��ه‌و شه‌پۆلی ئایین‬ ‫گۆڕینه‌ی له‌و ب��ارودۆخ��ه‌دا هات ‌ه ئ��اراوه‌‪،‬‬ ‫دیار ‌ه ل ‌ه دڵه‌وه‌‌و ب ‌ه باوه‌ڕه‌و ‌ه نه‌بوو‪ ،‬بوو ‌ه‬ ‫هۆی ناڕه‌زایه‌تیی كاسولیكه‌كان‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی په‌ڵه‌ی درۆ‌و سووكایه‌تیكردن ب ‌ه‬ ‫پیرۆزیه‌كانی ل ‌ه سه‌ر شانی كلێسا ده‌دا‪.‬‬ ‫زۆر ج��اران خه‌ڵكیان به ‌زۆری ده‌ب��رد ‌ه‬ ‫رێ��وڕه‌س��م��ی (ع��ش��ای رب��ان��ی)‪ .‬خه‌ڵكێك‬ ‫ملیان باده‌دا‌و سه‌رپێچیان ده‌كرد‌و تفیان‬ ‫ل ‌ه كه‌لوپه‌ل ‌ه متفه‌ڕكه‌كان ده‌كرد‌و شه‌قیان‬ ‫تێهه‌ڵده‌دان‌و ب ‌ه تاوانی سووكایه‌تیكردن ب ‌ه‬ ‫رێوڕه‌سمه‌ پیرۆزه‌كان ده‌سووتێنران‪.‬‬ ‫كۆچكردنی هۆگنۆكان به ‌پێی فه‌رمان‌و‬ ‫یاساكان قه‌ده‌غ ‌ه كرابوو‪ ،‬هه‌ر كه‌سیان‬ ‫گ��رت��ب��ای��ه‌‪ ،‬س��زاك��ه‌ی ب��ێ��گ��اری ب���وو‪ .‬ب��ه‌و‬ ‫ح��اڵ��ه‌ش��ه‌و ‌ه هۆگنۆكان كه‌وتن ‌ه جووڵه‌‪.‬‬ ‫ق��ه‌ش��ه‌ك��ان��ی ئ�����ه‌وان ك��� ‌ه ل��ه‌دی��ن��ه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫وه‌رن�����ه‌ده‌گ�����ه‌ڕان‪ ،‬دوور ده‌خ����ران����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ترسی ئه‌وه‌یان لێیان هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه دزی��ی��ه‌و ‌ه ئ��ام��ۆژگ��اری��ی خه‌ڵكه‌كه‌یان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫ب��ك��ه‌ن‌و تازه‌ئایینه‌كان‪ ،‬بگێڕنه‌و ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ه‌ك��ه‌ی پ���ێ���ش���ووی���ان‪ .‬ئ����ه‌و ق��ه‌ش�� ‌ه‬ ‫پ���ێ���داگ���ران���ه‌ی ه��ێ��ش��ت��اش رێ��وڕه‌س��م��ی‬ ‫ع��ی��ب��اده‌ت��ی��ان ب���ه‌ڕێ���و ‌ه ده‌ب�����رد‪ ،‬ل��ە س��ەر‬ ‫چه‌رخوفه‌له‌كی ئه‌شكه‌نج ‌ه ورد ده‌كرد‌و‬ ‫ئه‌وه‌ش خۆی جۆر ‌ه شه‌هیدپه‌روه‌رییه‌ك‬ ‫بوو‪ ،‬شوێنكه‌وتووه‌كانی ئه‌وانی پێداگرتر‌و‬ ‫خۆڕاگرتر ده‌كرد‪.‬‬ ‫وه‌خ��ت��ێ��ك مزگێنیی ئ���ه‌وه‌ی���ان ب��ه‌پ��ادش��ا‬ ‫دا‪ ،‬ك ‌ه به‌كۆمه‌ڵ دێن ‌ه س��ه‌ر ئایینی ئه‌و‬ ‫(شەست ه��ەزار كه‌س ل ‌ه ناوچه‌یه‌ك‌و ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی سێ رۆژدا) بڕیاری دا (فه‌رمانی‬ ‫نانێت) هه‌ڵوه‌شێننه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه گوتی ئیتر‬ ‫هۆگنۆیه‌كی وا ن��ه‌م��اون‌و ئ��ه‌و فه‌رمان ‌ه‬ ‫پێویست نییه‌‪ .‬له‌و كاته‌دا هه‌ندێک دڕدۆنگی‬ ‫دروست بوو له‌وه‌دا‪ ،‬ك ‌ه ئاخۆ سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت باشن‪ ،‬یان نا‪ .‬له‌و ئه‌نجومه‌نه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رێك پێش هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی فه‌رمانی نانێت‬ ‫پێك ه��ات‪ ،‬ك��وڕ ‌ه گ��ه‌وره‌‌و جێنیشنه‌كه‌ی‬ ‫پادشا‪ ،‬له‌وانه‌ش ‌ه ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی ئه‌و‬ ‫نیگه‌رانییانه‌ی به‌دزییه‌و ‌ه پێی دراب��وون‪،‬‬ ‫وریایی دا‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی فه‌رمانه‌ك ‌ه‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه راپ��ه‌ڕی��ن‌و كۆچی ب��ه ‌كۆمه‌ڵی‬ ‫لێ بكه‌وێته‌وه‌‌و ئ��ه‌وه‌ش زیانی هه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫بازرگانیی واڵت‪ ،‬به‌اڵم دیار بوو ده‌نگی‬ ‫ئ��ه‌و تاق ‌ه ده‌ن��گ��ی ناڕه‌زایه‌تییه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫چونك ‌ه ئ��ازار‌و ئه‌شكه‌نج ‌ه نه‌یده‌گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫حه‌وتووه‌ك دوات��ر‪ ،‬ل ‌ه ‪18‬ی ئۆكتۆبه‌ری‬ ‫‪1685‬دا‪ ،‬هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی فه‌رمانه‌ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ف��ه‌رم��ی راگ��ه‌ی��ه‌ن��را‌و وه‌ك (پ��ه‌رج��ووی‬

‫س��ه‌رده‌م��ی ئێمه‌) پێیدا هه‌ڵگوترا‪ .‬سه‌ن‬ ‫سیمۆنی به‌ته‌وس‌و پالر‪ ،‬ك ‌ه هه‌تا مردنی‬ ‫پ���ادش���اش ت���ووڕه‌ی���ی���ه‌ك���ه‌ی خ���ۆی ه��ه‌ر‬ ‫خ��وارده‌وه‌‪ ،‬دوات��ر نووسی‪ :‬كه‌س تا ئه‌و‬ ‫رۆژ ‌ه وه‌ها جێژنێكی سه‌ركه‌وتن‌و شه‌پۆلی‬ ‫پێداهه‌ڵگوتنی وای نه‌دیتبوو‪ .‬پادشا جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌دح‌و پێداهه‌ڵگوتن هیچی نه‌بیست‪.‬‬ ‫زۆری ن��ه‌ب��رد‪ ،‬ئ���اس���ه‌وار ‌ه خ��راپ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌و سیاسه‌ت ‌ه ده‌رك��ه‌وت��ن‪ .‬كرێكاره‌كانی‬ ‫ب��ه‌ش��ی ق��وم��اش چنین‌و ك��اغ��ه‌زس��ازی‌و‬ ‫وه‌ستا ده‌ستڕه‌نگینه‌كانی دیكه‌ی هۆگنۆ‪،‬‬ ‫ك ‌ه هونه‌ره‌كه‌یان ل ‌ه قۆڕغی فه‌ڕه‌نسادا‬ ‫ب��وو‪ ،‬ت��وان��ا‌و لێهاتوویی خۆیانیان برد ‌ه‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه بۆ به‌ریتانیا‌و ئه‌میرنشینه‌كانی‬ ‫ئه‌لمانیا‪ ،‬بانكدار‌و بازرگانه‌كان سه‌رمای ‌ه‬ ‫زه‌ب��ه‌الح��ه‌ك��ان��ی خۆیانیان ب���رد ‌ه ده‌رێ‪،‬‬ ‫چاپگه‌ر‌و دیزاینه‌ر‌و پاپۆڕساز‌و مافناس‌و‬ ‫پزیشك‌و ژماره‌یه‌كی زۆر ل ‌ه قه‌شه‌كانی‬ ‫پرۆتستان رای��ان ك��رد‪ .‬ل ‌ه م��اوه‌ی چوار‬ ‫س��اڵ��دا‪ ،‬هه‌شت ن��ۆ ه���ه‌زار كه‌سی هێزی‬ ‫ده‌ریایی‌و د ‌ه دوازد ‌ه هه‌زار كه‌سی سوپا‌و‬ ‫پێنجسه‌د شه‌شسه‌د ئه‌فسه‌ریش خۆیان‬ ‫گه‌یاند ‌ه هۆڵه‌ندا‌و چوون ‌ه نێو هێزه‌كانی‬ ‫ویلیامی سێیه‌م دوژمنی لویس‌ی‪ ،‬ك ‌ه سێ‬ ‫ساڵ دواتر كاتێ له‌بری جه‌یمزی دووه‌م‬ ‫پ��ادش��ا لێخراوه‌كه‌ی به‌ریتانیا ل��ە سەر‬ ‫ته‌ختی پادشایه‌تیی ئه‌و واڵت�� ‌ه دانیشت‪،‬‬ ‫بوو ب ‌ه دوژمنێكی دووالیه‌نه‌ی لویس‌ی‪.‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن پیشه‌ی ئ��ا‌وری��ش��م��ی ش��اره‌ك��ان��ی‬ ‫تور‌و لیۆن نه‌ما‌و به‌شێكی زۆر ل ‌ه شار ‌ه‬

‫‪107‬‬

‫گرنگه‌كانی وه‌ك ره‌نس‌و رۆی��ان‪ ،‬نیوه‌ی‬ ‫كرێكاره‌كانیان له‌ده‌ستچوو‪.‬‬ ‫س��ه‌ن سیمۆن ل ‌ه ره‌خن ‌ه تاڵه‌كه‌ی خۆیدا‬ ‫گوتی‪ :‬كه‌وشه‌نی شا‪ ،‬یه‌ك لە سەر چواری‬ ‫حه‌شامه‌ته‌كه‌ی نه‌ما‪ .‬زێدەبێتژیی له‌و جۆر ‌ه‬ ‫زۆر ج��اران دوای رووداو‌و دۆزی��ن��ه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌رخستنی زیانه‌كان‪ ،‬هه‌ر دەکرێت‪ .‬به‌راورد‬ ‫كردنی ئه‌مڕۆیی كۆی كۆچبه‌ره‌كان تۆزێك‬ ‫دوورودرێ����ژه‌‌و ب ‌ه س��ه‌د هه‌تا دووس��ه‌دو‬ ‫په‌نجا هه‌زار كه‌س ده‌خه‌مڵێنرێت‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ه‌ك��ه‌ ه��ه‌رچ��ه‌ن��دێ��ك ب����ووه‌‪ ،‬ب��ای��ه‌خ‌و‬ ‫نرخه‌كه‌ی بۆ حكوومه‌ت ‌ه پرۆتستانییه‌كانی‬ ‫دژی فه‌ره‌نسا ده‌سبه‌جێ ده‌ركه‌وت‪.‬‬ ‫هۆڵه‌ندا ده‌سبه‌جێ مافی هاوواڵتیبوونی‬ ‫دانێ‌و بۆ ماوه‌ی سێ ساڵی ماڵیاتی لە سەر‬ ‫هه‌ڵگرتن‪ .‬فریدریك ویلهۆلم‪ ،‬ناسراو ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێری براندنبۆرگ (پرۆسی داهاتوو)‪،‬‬ ‫هه‌فته‌یه‌ك دوای هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی فه‌رمانی‬ ‫نانێت‪ ،‬فه‌رمانێكی ده‌رك���رد‌و هۆگنۆكانی‬ ‫ب��ان��گ ك���رد ‌ه واڵت��ه‌ك��ه‌ی خ���ۆی‌و داهێنان ‌ه‬ ‫پیشه‌ییه‌كانی ئه‌وانه‌‪ ،‬یارمه‌تیده‌رێكی زۆر‬ ‫باش بوو بۆ سه‌ربه‌رزیی به‌رلین‪.‬‬ ‫تاوتوێ‌و لێكدانه‌و ‌ه نوێیه‌كان ده‌ریخستووه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه راب���ردوودا ب ‌ه زێده‌ڕۆییه‌و ‌ه باسی‬ ‫ئه‌و زی��ان‌و خه‌ساران ‌ه ك��راون‪ ،‬ك ‌ه به‌هۆی‬ ‫كۆچی هۆگنۆكانه‌و ‌ه لە ‌فڕه‌نسا كه‌وتوون‌و‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش ل�� ‌ه نێو زی��ان��ی زۆر به‌رباڵوتری‬ ‫جه‌نگه‌كاندا یه‌كێك ل ‌ه هۆكاره‌كان بووه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل ‌ه باسی سیاسییه‌وه‌‪ ،‬قسه‌ی تێدا‬ ‫نیی ‌ه زیانی زۆر ب ‌ه دواو ‌ه ب��ووه‌‪ .‬شه‌پۆلی‬

‫داش��ۆری��ن‌و نووسینی دژ ‌ه فه‌ڕه‌نسی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چاپه‌مه‌نییه‌كانی هۆگنۆ‌و دۆسته‌كانیان ل ‌ه‬ ‫هه‌موو ئه‌و شارانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه تێیدا نیشته‌جێ‬ ‫ب��ب��وون ب�ڵاوی��ان ده‌ك���ردن���ه‌وه‌‪ ،‬دژای��ه‌ت��ی��ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسای گه‌یاند ‌ه چڵه‌پۆپه‌‪ ،‬ك ‌ه براندنبۆرگ‬ ‫له‌گه‌ڵ هۆڵه‌ندا بوو رێككه‌وت‌و ئه‌میرنشین ‌ه‬ ‫بچووكتره‌كانی ئه‌لمانیاش كه‌وتن ‌ه ناو ئه‌و‬ ‫یه‌كیه‌تییه‌‪ ،‬یه‌كیه‌تیی پرۆتیستانییه‌كان ل ‌ه‬ ‫بەرانبەر فه‌ڕه‌نسادا پته‌وتر ب��وو‪ .‬ل ‌ه نێو‬ ‫ف��ه‌ڕه‌ن��س��اش��دا ئ�����ازاردان‌و راوه‌دوون���ان���ی‬ ‫پرۆتستانییه‌كان‪ ،‬تین‌و گوڕێكی نوێی وه‌به‌ر‬ ‫ئایینی پرۆتستانیش نا‌و دوژمنایه‌تییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌وانی له‌گه‌ڵ كاسولیكییه‌كان بووژانده‌وه‌‪.‬‬ ‫راپه‌ڕینی دورودرێژی كامیزاره‌كانی هۆگنۆ‬ ‫ل ‌ه سێڤێن‪ ،‬ناوچ ‌ه شاخاوییه‌كه‌ی باشوور‪،‬‬ ‫شه‌ڕێكی بێبه‌زه‌ییانه‌‌و زوڵم‌و ناهه‌قییه‌كی‬ ‫زۆری لێ كه‌وته‌وه‌‌و حكومه‌تی الواز كرد‪.‬‬ ‫لێره‌دا‌و له‌نێو ئه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه پرۆتستانییه‌شدا‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه فه‌ڕه‌نسا به‌جێ مابوون‪ ،‬پێگه‌یه‌كی‬ ‫ل��ه‌ب��ار ب��ۆ ش��ۆڕش�� ‌ه م��ه‌زن��ه‌ك��ه‌ی داه��ات��وو‬ ‫خۆش‌و ئاماده‌ كرا‪.‬‬ ‫ل��ه‌وه‌ش قووڵتر‌و پڕ ماناتر‪ ،‬سووكبوون‌و‬ ‫ب��ێ��ب��ای��ه‌خ��ب��وون��ی وات������ای پ��ادش��ای��ه‌ت��ی��ی‬ ‫ب���ێ���س���ن���وور(ره‌ه���ا) ب�����وو‪ ،‬ك���ه‌ دوژم�����ن‌و‬ ‫به‌رهه‌ڵستكاران قه‌بووڵیان نه‌كرد پادشا‬ ‫یه‌كیه‌تیی ئایینیان ب ‌ه س��ه‌ردا بسه‌پێنێت‪،‬‬ ‫مافی خوایانه‌ی شا‪ ،‬بۆ سه‌پاندنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پادشایان ‌ه ل ‌ه هه‌موو شوێنێك كه‌وت ‌ه به‌ر‬ ‫گومانه‌وه‌‌و ئه‌وه‌ش خۆی كۆمه‌ڵێك ملمالنێی‬ ‫قانوونیی بۆ سه‌ده‌كه‌ی دواتر به‌دوای خۆیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫هێنا‪ .‬لویس‌ی چوارده‌یه‌م ل ‌ه كوڕ‌و نه‌وه‌كه‌ی‬ ‫خۆی پتر ژیاو‪ ،‬وه‌ختێك ل ‌ه ‪1715‬دا دوای‬ ‫حه‌فتاودووساڵ ته‌مه‌ن مرد‪ ،‬ئه‌وه‌ی له‌پاشی‬ ‫به‌جێ ما‪ ،‬نه‌ك ئه‌و یه‌كگرتوویی ‌ه نیشتمانییه‌ی‬ ‫ده‌ی��وی��س��ت‪ ،‬به‌ڵكو ناڕه‌زایه‌تییه‌كی ت��اڵ‌و‬ ‫ب��ه‌ج��ۆش‌و خ��رۆش‪ ،‬ن��ه‌ك ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫نیشتمانی‌و گه‌یاندنی ب ‌ه سامان‌و هێز‪ ،‬بگر ‌ه‬ ‫حكوومه‌تێكی الواز‌و شێواو‌و ده‌ستكورت‬ ‫ب��وو‪ .‬هیچ ده‌سه‌اڵتدارێكی س���ه‌ره‌ڕۆ‪ ،‬ئاوا‬ ‫كاریگه‌ر‌و كارام ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆی‬ ‫به‌بادا نه‌دابوو‪.‬‬ ‫چاره‌یه‌كی كرده‌یی دیكه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه بوو‪ ،‬ده‌ست‬ ‫ل ‌ه هۆگنۆكان هه‌ڵگرن‪ ،‬یان ئه‌وپه‌ڕه‌كه‌ی نه‌ك‬ ‫ب ‌ه زۆره‌ملێ‌و سه‌ركوت به‌ڵكوو ب ‌ه فه‌رمانی‬ ‫مه‌ده‌نییانه‌‪ ،‬به‌رهه‌ڵستكاره‌كان بێده‌نگ بكه‌ن‪.‬‬ ‫س���ه‌ره‌ڕای ئ���ه‌وه‌ی وه‌زی��ره‌ك��ان‌و پیاوانی‬ ‫ئایینی‌و خه‌ڵكیش ت���ه‌واو ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌دا‬ ‫ب��وون‪ ،‬ك ‌ه پرۆتستانییه‌كان ئ��ازار بدرێن‌و‬ ‫راوه‌دوو بنرێن‪ ،‬به‌اڵم هیچ كام له‌و هۆكار‌و‬ ‫بیانووان ‌ه به‌جێ نه‌بوون‪ .‬هه‌ر له‌جێدا ئه‌و‬ ‫گۆنگه‌ڵ‌و گێچه‌ڵ ‌ه پێویست نه‌بوو بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش خۆی نیشانده‌ر‌و سه‌لمێنه‌ری دوو‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی گه‌مژه‌ییه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌وه‌ی گه‌مژه‌یی زۆربه‌ی جاره‌كان‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م��ی گ��ه‌اڵڵ��ه‌‌و ب��ه‌رن��ام��ه‌ی گ���ه‌وره‌‌و‬ ‫به‌رباڵو نییه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ ،‬ئ��اك��ام‌و ده‌رك��ه‌وت��ه‌ك��ان��ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫ج����اران س��ه‌رس��ووڕه��ێ��ن��ه‌ره‌‪ .‬گ��ه‌م��ژه‌ی��ی‪،‬‬ ‫پ��ێ��داگ��رت��ن��ه‌وه‌‌و س���وورب���وون���ه‌ ل��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ب��وون��ی ئ��ه‌و ش��ت��ه‌ی روو ده‌دا‪.‬‬

‫مێژوونووسی فه‌ڕه‌نسی قسه‌یه‌كی پڕ واتای‬ ‫ل ‌ه باره‌ی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی فه‌رمانی نانێت‬ ‫نووسیوه‌‪ :‬ل ‌ه سیاسه‌تدا به‌ده‌گمه‌ن گه‌اڵڵه‌‌و‬ ‫به‌رنامه‌ی گه‌ور ‌ه به‌دی دەکرێت‪ ،‬پادشا به‌پێی‬ ‫ئه‌زموون‌و جاروباریش هه‌ر له‌خۆڕاو ‌ه وای‬ ‫كرد‪ .‬سه‌رچاوه‌یه‌كی دوور ل ‌ه چاوه‌ڕوانی‬ ‫ئه‌و مه‌به‌سته‌ی پشتڕاست كردۆته‌وه‌‪ :‬رالف‬ ‫واڵدۆ ئه‌مرسه‌ن‪ ،‬ل ‌ه لێدوانێكی زیره‌كانه‌دا‬ ‫ئاگادارمان ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆر ب ‌ه قووڵی‬ ‫مێژوو شی مه‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه هۆكاره‌كان‬ ‫زۆر رووكه‌شین‪ .‬ئه‌و ‌ه هۆكارێكە زانایانی‬ ‫زانست ‌ه سیاسییه‌كان زۆرب���ه‌ی ج��اران ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی ن��اگ��رن‌و‪ ،‬ك�� ‌ه دێن ‌ه س��ه‌ر باسی‬ ‫چییه‌تی (م��اه��ی��ه‌ت)ی ده‌س���ه‌اڵت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌و كاته‌ش‪ ،‬ك ‌ه به‌چاوێكی خراپ ‌ه سه‌یری‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌كه‌ن‪ ،‬هێشتا ل ‌ه راده‌به‌ده‌ر رێزی‬ ‫بۆ داده‌نێن‪ .‬نابینن‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێک جاران باسی‬ ‫خه‌ڵكی ئاساییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئاوه‌كه‌دا نوقم ده‌بن‌و‬ ‫ئیتر بنیاده‌م‪ ،‬ك ‌ه چه‌قۆ گه‌یشت ‌ه ئێسقانی‪،‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ج��اران ب ‌ه ن��ه‌زان��ی‪ ،‬ی��ان كه‌رێتی‪،‬‬ ‫ی��ان الس��اری��ی ده‌ج��ووڵ��ێ��ت��ه‌و ‌ه (په‌ناده‌بات ‌ه‬ ‫به‌ر الساری‪ ،‬یان كاری نه‌زانانه‌)‪ .‬جوانی‌و‬ ‫شیرینیی ده‌سه‌اڵت ده‌مانخه‌ڵه‌تێنێت‌و ئیتر‬ ‫وا ده‌زان��ی��ن گ��ه‌وه��ه‌ری ده‌س���ه‌اڵت���داران ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكی ئاسایی تایبه‌تتر‌و به‌رزتره‌‪ .‬پادشای‬ ‫هه‌تاو‌بێ كاڵوباڕۆك ‌ه لووله‌كه‌ی‌و‌بێ پێاڵو ‌ه‬ ‫پاژنه‌به‌رزه‌كانی‌و پاڵتۆ په‌شمینه‌كه‌‪ ،‬كه‌سێك‬ ‫بوو وه‌ك ئێمه‌مانان‪ ،‬ئه‌ویش پڕ ل ‌ه داوه‌ریی‬ ‫چه‌وت‌و هه‌ڵه‌‌و هه‌ڵه‌شه‌یی‪.‬‬

‫‪109‬‬

‫سه‌رده‌می دیموکڕاتیک‬

‫نووسینی‪ :‬فه‌رید زه‌که‌ریا‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌عه‌ره‌بییه‌وه‌)‪ :‬جه‌ھانگیر که‌سنه‌زانی‌و لوقمان ئه‌حمه‌دیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫فه‌رید زه‌که‌ریا رۆژنامه‌نووس‌و بیرمه‌ندێکی‬ ‫سیاسیی به‌ناوبانگی ئه‌مریکاییه‪ .‬به ره‌گه‌ز‬ ‫هیندییه‌و م��وس��وڵ��م��ان��ه‪ .‬س��اڵ��ی ‪ ١٩٦٤‬له‬ ‫هیندستان له ش��اری بۆمبای له‌داکبووه‪.‬‬ ‫بڕوانامه‌ی دک��ت��ۆرای له کۆڵێجی زانسته‬ ‫سیاسییه‌کان له زانکۆی هارڤارد ه‌رگرتووه‪.‬‬ ‫قوتابیی سامۆئێل هینتیبگتۆن‌ی خاوه‌نی‬ ‫کتێبی (پێکدادانی شارستانییه‌کان) بووه‪.‬‬ ‫زۆرت��ری��ن بابه‌تی نووسینی ب��ۆ قه‌یرانی‬ ‫سیاسیی عیراق‌‌و په‌یوه‌ندیی به سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئ��ه‌م��ری��ک��ا ت��ه‌رخ��ان ک����ردووه‪.‬‬ ‫زۆرت��ری��ن بابه‌تی رۆژان���ه ل��ه رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫رۆژان�������ه‌ی ن���ی���ۆی���ۆرک‌و ن��ی��وم��ان��گ��ان��ه‌ی‬ ‫واشینتۆن پۆست‌دا باڵوده‌کاته‌وه‪ .‬یه‌که‌مین‬ ‫کتێبی به ناونیشانی (ئایینده‌ی ئازادییه‌کان‪:‬‬ ‫دی��م��ۆک��ڕاس��ی‌‌و ل��ی��ب��رال��ی��زم ل��ه واڵت‌و له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی واڵت) باڵوکردۆته‌وه‪ .‬تیایدا باسی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ک��ردووه‪ ،‬که دیمۆکڕاسی هه‌موو‬ ‫کات پڕۆسه‌یه‌کی باش نییه‪ ،‬چونکه ته‌نها‬ ‫به تایبه‌ت له‌و واڵتانه‌دا س��وودی ده‌بێت‪،‬‬ ‫که به قۆناغی لیبزالیزمدا تێپه‌ڕیبن‪ .‬ئه‌گینا‬ ‫له واڵتی نالیبرالیدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتداران‬ ‫به هه‌ڵبژاردنیش بێت هاتنه سه‌ر ته‌خت‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت له دواجاردا خێرا له دادپه‌روه‌ری‌و‬ ‫ئازادیی بنچینه‌یی دوورده‌که‌ونه‌وه‪ .‬باسی‬ ‫ل���ه‌وه‌ش ک����ردووه‪ ،‬ک��ه ده‌ب���ووای���ه ئه‌رکی‬ ‫ئه‌مریکا ن��ه‌ک ه��ه‌ر ئ��ه‌وه ب��ووای��ه عیراق‌و‬ ‫ئه‌فغانستان بکات واڵت��ی دیمۆکڕاسی‌و‬ ‫هیچی‌تر‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بووایه له هه‌مان کاتدا‬ ‫بیکردنایه به ده‌وڵه‌تی لیبراڵی‪ ،‬واته ئازاد‪.‬‬

‫ئێم ‌ه ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی دیموکراتیکدا ده‌ژی��ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ده‌ی راب���ردوودا ره‌وتێک زۆرترین‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری��ی ل��ه‌س���ه‌ر ف��ۆڕم��دان��ی دن��ی��ای‬ ‫س��ه‌رده‌م دان��اوه‌‪ .‬له ساڵی ‪ 1900‬ته‌نانه‌ت‬ ‫یه‌ک واڵتیش نه‌بوو دیمۆکڕاسی تێدا هه‌بێت‬ ‫(دیمۆکڕاسی ئه‌و مانای ئێم ‌ه لێی تێده‌گه‌ین‪،‬‬ ‫وات ‌ه ده‌وڵه‌تێک حوکمڕانی تێدا بکرێت) ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئ���ازاده‌وه ‌هاتبێته‬ ‫س���ه‌ر ک���ار‌و ه��ه‌م��وو ه��اوواڵت��ی��ی��ان مافي‬ ‫ده‌نگدانیان ھه‌بێت ده‌توانێت ل ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫ھه‌ڵبژاردندا به‌شداری بکه‌ن‪ .‬هه‌نووک ‌ه ئه‌م‬ ‫دۆخ�� ‌ه ل ‌ه س��ه‌دو ن��ۆزد ‌ه واڵت��دا ره‌خساوه‌‪،‬‬ ‫وات��� ‌ه ‪%63‬ی س��ه‌رج��ه‌م واڵت��ان��ی جیهان‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی سه‌رده‌مانێک تایبه‌ت بوو ب ‌ه چه‌ند‬ ‫واڵتێکی ئاتالنتیکی باکوور ئێستا بووه‌ت ‌ه‬ ‫ش��ێ��وه‌‌و ش��ێ��وازی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی س��ت��ان��داردی‬ ‫ح��ک��ووم��ه‌ت ب��ۆ م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‪ .‬حکوومه‌ت ‌ه‬ ‫پاشایه‌تییه‌کان چ��ی��دی ب��وون��ه‌ت�� ‌ه شتێکی‬ ‫ئه‌نتیکه‌‌و فاشیزم‌و کۆمۆنیزم به ‌ته‌واوی‬ ‫ل ‌ه ب��ره‌و ک��ه‌وت��وون‪ .‬ته‌نانه‌ت حکوومه‌تی‬ ‫ئایینی ئیسالمیش ته‌نیا ل ‌ه الیه‌ن ژماره‌یه‌ک‬ ‫توندڕه‌وی که‌م ئه‌ژماره‌و ‌ه بانگه‌شه‌ی بۆ‬ ‫ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ل ‌ه زۆرب��ه‌ی زۆری شوێنه‌کانی‬ ‫جیهاندا دی��م��ۆک��ڕاس��ی ت��اق�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫م��ه‌ش��رووع��ی��ی��ه‌ت��ی س��ی��اس��ی��ی��ه‌‪ .‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت‬ ‫دی��ک��ت��ات��ۆری وه‌ک ح��وس��ن��ی م���وب���اره‌ک‬ ‫(میسر)‌و راب��ێ��رت مۆگابێ (زیمبابووێ)‬ ‫ب ‌ه هه‌وڵی چ��ڕو تێچوونی پڕ خه‌رجه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ .‬هه‌ڵبه‌ت سووک‌و‬ ‫سانا خۆیان ده‌بن ‌ه براوه‌ي ئه‌م سیناریۆیه‌‌‪.‬‬

‫‪111‬‬

‫کاتێک دوژمنانی دیمۆکڕاسیش سوود ل ‌ه‬ ‫دروشمه‌کانی دیمۆکڕاسی وه‌رده‌گ���رن‌و‬ ‫داب‌و ئ���اک���ار ‌ه رواڵ��ه‌ت��ی��ی��ه‌ک��ان��ی ب��ه‌ج��ێ‬ ‫‌ده‌هێنن‪ ،‬بۆمان ده‌رده‌که‌وێت دیمۆکڕاسی‬ ‫سه‌رکه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫دی����م����ۆک����ڕاس����ی ه���������ه‌روه‌ک ل���� ‌ه ره‌گ���� ‌ه‬ ‫ی��وون��ان��ی��ی��ه‌ک��ان��ی��ه‌وه دی�����ار ‌ه ب��� ‌ه م��ان��ای‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داری��ه‌ت��ی خه‌ڵکه‌‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه هه‌ر‬ ‫ت پڕۆسێسێکی هاوشێوه‌یه‪:‬‬ ‫چه‌شنێک بێ ‌‬ ‫زنجیر ‌ه پله‌یی ده‌سه‌اڵت هه‌ره‌س ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫سیستم ‌ه داخ��راوه‌ک��ان ده‌کرێنه‌وه‌‪ .‬هێزی‬ ‫گوشار‌و پاڵه‌په‌ستۆی جه‌ماوه‌ر‌و پاڵنه‌ری‬ ‫س��ه‌ره‌ک��ی��ی گ���ۆران���ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا دیمۆکڕاسی ل���ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ته‌نیا‌و‬ ‫ته‌نیا شێوازێک ل ‌ه حکوومه‌ت ک��ردن بێت‬ ‫تێپه‌ڕیوه‌‌و گ��ۆڕاو ‌ه بۆ متیۆدیک ل ‌ه ژیان‬ ‫به‌سه‌ربردن‪.‬‬ ‫بۆ نموون ‌ه پانتایی‪ ،‬یان هه‌رێمی ئابووری‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رچ���اوب���گ���رن‪ .‬ل��� ‌ه س��ه‌رم��ای��ه‌داری��ی‬ ‫هه‌نووک ‌ه ئه‌وه‌ی به ‌راستی جیاواز‌و نوێی ‌ه‬ ‫جیهانیبوون‪ ،‬یان ته‌کنۆلۆجیای زانیاری‪،‬‬ ‫یان ته‌کنۆ‌لۆجیا ته‌وه‌ره‌یی نيی ‌ه ــ هه‌روه‌ک‬ ‫ل ‌ه رابردووشدا به‌م شێو ‌ه نه‌بووه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫دیموکراتیک بوونیه‌تی‪ .‬گه‌شه‌ی ئابووری ب ‌ه‬ ‫درێژایی نیو سه‌ده‌ی رابردوو سه‌دان ملیۆن‬ ‫که‌سی ل ‌ه جیهانی پیشه‌سازیدا ده‌وڵه‌مه‌ند‬ ‫به‌کارهێنان ک��ردووه‌‌و بۆته ‌هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫بونیاد ‌ه کۆمه‌ڵالیه‌تییه‌کانی کۆمه‌ڵگاکانیش‬ ‫ب ‌ه ناچار خۆیان له‌گه‌ڵ ئه‌م ره‌وت ‌ه رێکبخه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئاکامدا ده‌سه‌اڵتی ئابووری‪ ،‬ک ‌ه چه‌ندین‬

‫س���ه‌د ‌ه ل�� ‌ه ده‌س��ت��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی بچووکی‬ ‫ب��ازرگ��ان‪ ،‬بانکدار‌و بۆرۆکراته‌کاندا بوو‬ ‫گوێزراوه‌ته‌وه ب ‌ۆ توێژه‌کانی خوارووتر‪.‬‬ ‫ئه‌وڕۆک ‌ه زۆربه‌ی کۆمپانیاکان (له ‌واقیعدا‬ ‫زۆرب��ه‌ی واڵت��ان) ب ‌ه دوای راکێشانی راو‬ ‫سه‌رنجی زۆربه‌ی خه‌ڵک (چینی مام ناوه‌ند)‬ ‫ه‌و ‌ه که‌وتوون‪ .‬به ‌راستیش هه‌روا ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫چونک ‌ه س��ام��ان‌و دارای���ی پاوانخوازترین‬ ‫ب���ه‌ره‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌گ��وزاری��ش ب��ه‌ران��ب��ه‌ر به‬ ‫سندووقی خانه‌نشینیی کرێکاران بچووک‬ ‫دیاره‪.‬‬ ‫کلتووریش دیموکراتیز ‌ه ک��راوه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌وه‌ی رۆژانێک ب ‌ه نێوی کلتووری ئاستی‬ ‫بااڵ نێودێر ده‌کرا ئێستاکه‌ش ل ‌ه گه‌شه‌دایه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ته‌نیا وه‌ک به‌رهه‌مێکی تایبه‌ت بۆ‬ ‫به‌سااڵچوانێک‪ ،‬که ئیدی ل ‌ه چه‌ق‌و ناوه‌ندی‬ ‫ژیانی کلتووریی کۆمه‌ڵگادا نین‪ .‬هه‌نووک ‌ه‬ ‫ژیانی کلتووریی کۆمه‌ڵگا ب ‌ه مۆسیقای پاپ‪،‬‬ ‫فیلمی سینه‌مایی سه‌رکه‌وتوو‌‪ ،‬به‌رنامه‌ی‬ ‫ته‌له‌فزیۆنی پڕبینه‌ر دی��اری��ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ئه‌م‬ ‫سییان ‌ه تێکڕا بنه‌ڕه‌ت‌و کۆڵه‌که‌ی سه‌رده‌می‬ ‫ن��وێ‌و س��ه‌رچ��اوه‌ی کلتووریی ناسراوی‬ ‫هه‌مووانن له‌ کۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫ش��ۆڕش��ی دی��م��وک��رات��ی��ک‪ ،‬ک�� ‌ه کۆمه‌ڵگای‬ ‫گرتۆته‌و ‌ه گۆڕانی ب ‌ه سه‌ر پێناسه‌ی ئێم ‌ه‬ ‫بۆ کلتووردا هێناوه‌‪ .‬بۆ نموونه فاکته‌ری‬ ‫دی��اری��ک��ردن��ی ن��اوب��ان��گ��ی هونه‌رمه‌ندێکی‬ ‫گ��ۆران��ی��ب��ێ��ژ ئ���ه‌و ‌ه ب��ووک�� ‌ه ک��ێ پ��ه‌س��ه‌ن��دی‬ ‫ده‌ک����ات‌و ب��ه‌ دڵ���ی ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ه‌وڕۆ‬ ‫هۆکاری دیاریکه‌ر ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌یه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫ک ‌ه هونه‌‌رمه‌نده‌که‌یان ل��ه‌ال په‌سنده‪ ،‬به‌م‬ ‫پ���ێ���وه‌ره‌و ‌ه م��ادۆن��ا هه‌میش ‌ه س��ه‌رت��ر ل ‌ه‬ ‫جێسی نۆڕمان ده‌بێت‪ .‬چه‌ندایه‌تی جێگه‌ی‬ ‫چۆنایه‌تی گرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م گۆڕانکاریی ‌ه قووڵ ‌ه چۆناوچۆن هاتۆت ‌ه‬ ‫ئارا؟ چه‌شنی هه‌ر دیارده‌یه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫م���ه‌زن ه��ێ��زی ج���ۆراوج���ۆر ئ��ه‌م شه‌پۆلی‬ ‫دیموکراتیکه‌یان ب��ه‌دی‌ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬شۆڕشی‬ ‫ته‌کنۆ‌لۆجیک‪ ،‬سامانی روو ل ‌ه هه‌ڵکشانی‬ ‫چینی مامناوه‌ند‌‪ ،‬رووخانی سیستمه‌کان‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجیا جێگره‌کانی رێکخه‌ری کۆمه‌ڵگا‪.‬‬ ‫ده‌ب���ێ���ت ش��ت��ێ��ک��ی دی���ک���ه‌ش ب���ه‌م ه��ۆک��ار ‌ه‬ ‫سیستمێک ‌ه گه‌ورانه زیادبکرێت‪ :‬بۆ نموونه‬ ‫ئه‌مریکا‪ .‬به‌ره‌‌و زاڵبوونی ده‌سه‌اڵتدارێتیی‬ ‫ئه‌مریکا (ئه‌و واڵته‌ی سیاسه‌ت‌و کلتووری‬ ‫ب ‌ه قووڵي دیموکراتیکه‌) کاڕێکی وای کردوو ‌ه‬ ‫دیموکراتیزاسیۆن ل ‌ه نانی شه‌و پێویستتر‬ ‫بێت‪ .‬ھه‌ر چۆنێک بێت بێ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫ھۆکاره‌کان شه‌پۆلی دیموکراتیک کاریگه‌ری‬ ‫پێشبینیکراوی ل ‌ه هه‌ر ب��وار‌و ناوچه‌یه‌کدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬شه‌پۆلی دیموکراتیک زنجیر ‌ه پله‌کانی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ده‌ڕووخێنێت‪ ،‬هێز‌و ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫به ‌تاکه‌کان ده‌به‌خشێت‪ .‬کۆمه‌ڵگاکان ل ‌ه‬ ‫سه‌رووي سیاسه‌ته‌کانیانه‌و ‌ه به‌ره‌و گۆڕان‬ ‫ده‌ب����ات‪ .‬ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا س��ه‌رپ��اک��ی الی���ه‌ن‌و‬ ‫ره‌هه‌نده جیاوازه‌کانی ئه‌و جیهانه‌ی ئێمه‌ی‬ ‫تێدا ده‌ژی���ن‪ ،‬ب��ه‌رو بوومی بیری به‌رینی‬ ‫دیموکڕاتییه‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه گه‌لێك جار ل ‌ه ده‌ی��ه‌ی پڕ رووداوی‬ ‫‪ 1990‬ده‌م��ان خوێنده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌کنۆ‌لۆژیا‌و‬

‫زان���ی���اری دێ��م��ۆک��رات��ی��ز ‌ه ک�����راون‪ .‬ئ��ه‌م�� ‌ه‬ ‫دیارده‌یه‌کی که‌م تا زۆر نوێ باوه‌‪ .‬پێشتر‬ ‫ته‌کنۆ‌لۆژیا ل ‌ه خزمه‌تی پته‌و‌و تۆکمه‌کردنی‬ ‫چه‌قبه‌ستوویی ده‌س��ه‌اڵت‌و زنجیر ‌ه پله‌یی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دا ب��وو‪ .‬بۆ نموونه دوا شۆڕشی‬ ‫زانیاری گ��ه‌وره‌‪ ،‬ده‌ي��ه‌ی ‪ ،1920‬پێکهاتوو‬ ‫ل�� ‌ه رادی����ۆ‪ ،‬ت��ه‌ل��ه‌ف��زی��ۆن‪ ،‬س��ی��ن��ه‌م��ا‌و مایک‬ ‫کاریگه‌ریی له ‌سه‌ر کۆبوونه‌وه‌ی زیاتری‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه کۆمه‌ڵگادا داناوه‌‪ .‬ئه‌م شۆڕش ‌ه‬ ‫ه��ێ��زی ب��ڕش��ت ب���ه‌ک���ه‌س‪ ،‬ی���ان گ��رووپ��ێ��ک‬ ‫ده‌به‌خشێت‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستیان به‌م ته‌کنۆ‌لۆژیا‬ ‫ناوبراوان ‌ه راده‌گه‌یشت‪ ،‬بڕشت به‌رامبه‌ر‬ ‫کۆمه‌ڵگا‪ ،‬دوای ده‌ستگرتن به‌سه‌ر رادیۆ‪،‬‬ ‫یان ته‌له‌فزیۆن بوو‪ ،‬به‌اڵم شۆڕشی زانیاری‬ ‫سه‌رده‌می هه‌نووکه‌یی هه‌زاران سه‌رچاوه‌‌و‬ ‫رێره‌وی هه‌واڵنێری به‌دیهێناو ‌ه که‌کۆنتڕۆڵی‬ ‫ن��او ‌هن��دی ن��ه‌ک��رده‌‌و نه‌گونجاو‌و دژایه‌تی‌و‬ ‫به‌رخۆدان سانا ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌نتێرنێت ئه‌م‬ ‫پڕۆسه‌ی به‌قه‌ده‌ر هه‌نگاوێکی هه‌ر ‌ه گه‌ور ‌ه‬ ‫ب���ه‌ره‌و پێش ب����ردووه‌‪ ،‬چ��ون ئه‌نتێرنێت‬ ‫شۆێنێک ‌ه ت��ام��ان فریدمانی رۆژن��ام��ه‌وان‬ ‫وته‌نی هه‌موان پێکه‌و ‌ه په‌یوه‌ستن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫که‌س له‌ژێر کۆنتڕۆڵ‌و چاودێریدا نيیه‌‪)1(.‬‬ ‫ڕه‌وت��ی دیموکراتیزاسیۆنی ته‌کنۆ‌لۆژیا‌و‬ ‫زانیاری به‌و مانایه‌‪ ،‬ک ‌ه که‌م تا زۆر هه‌موو‬ ‫تاکه‌کان ده‌توانن ده‌ستیان ب ‌ه هه‌موو شتێک‬ ‫رابگات‪ .‬له‌وان ‌ه چه‌کی کۆمه‌ڵکوژی‪ .‬ئێستا‬ ‫ده‌زانین ده‌يه‌ی ‪ 1990‬ئۆسام ‌ه بن الدن ب ‌ه‬ ‫چڕوپڕی کاری له‌سه‌ر به‌رنامه‌یه‌کی چه‌کی‬ ‫میکرۆبی ده‌ک���رد‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ���ه‌وه‌ی زی��اد ل ‌ه‬

‫‪113‬‬

‫هه‌موو شت جێگه‌ی سه‌رسووڕمان ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫زانیاریی زانستی‌و ئه‌و به‌ڵگه‌‌و بابه‌تانه‌ی ل ‌ه‬ ‫بنکه‌کانی ئه‌لقاعید ‌ه ل ‌ه کابۆل ده‌ستکه‌وتوون‬ ‫ره‌مزو رازی دزراو یاخود ب ‌ه تااڵن براوی‬ ‫پشكنين ده‌وڵه‌تییه‌کان‌نا‪ ،‬به‌ڵکو به‌ڵگه‌ی‬ ‫وه‌رگ��ی��راو ل ‌ه ئه‌نتێرنێت ب��وون‪ .‬ئه‌وڕۆک ‌ه‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب��ۆ دۆزی���ن���ه‌وه‌ی س��ه‌رچ��اوه‌ک��ان��ی‬ ‫سیازام‪ ،‬شێواز‌و پێکهێنانی دروستکردنی‬ ‫ژه‌ه���ر‪ ،‬ی��ان ش��ی��ۆازه‌ک��ان��ی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫چه‌کی کیمیایی پێویسته‌‪ .‬ته‌نیا بزووێنه‌رێکی‬ ‫گه‌ڕانی به‌هێز ‌ه ل ‌ه ئه‌نتێرنێت‪ .‬ب ‌ه داخ��ه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ر ئه‌م سه‌رچاو ‌ه کراو ‌ه هێند ناخایه‌نێت‬ ‫ی دی بتوانێت ب ‌ه هۆیانه‌و ‌ه بۆمبێکی‬ ‫که‌سێک ‌‬ ‫پیس دروستبکات‪ .‬پێکهێنه‌ر‌و به‌شه‌کانی ئه‌م‬ ‫جۆر ‌ه بۆمی ‌ه ساناتر ل ‌ه هه‌ر کات‌و ساتێکی‌تر‬ ‫ته‌یار‌و ل ‌ه به‌رد ‌ه ستدایه‌‪ .‬پێویست‌ترین شت‬ ‫زانست‌و زانیارییه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه م��اوه‌ی ده‌يه‌ی‬ ‫رابردوودا ب ‌ه شێوه‌ی به‌رین‌و په‌ره‌گرتوو‬ ‫باڵوبۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وڕۆک ‌ه ته‌نانه‌ت ته‌کنه‌لۆجیای‬ ‫ناوه‌کیش ل ‌ه به‌ر ده‌ستی هه‌موواندایه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫نيی ‌ه ئه‌م ته‌کنه‌لۆجیا‪ ،‬زانستێکی ته‌کنیکیی ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه م��ێ��ژووی��ه‌ک��ی پ��ه‌ن��ج��اس��اڵ��ه‌‌و ب�� ‌ه شێ‬ ‫‪،‬ک��ه ‌ل ‌ه جیهانی رادی��ۆ ‪‌AM‬و ته‌له‌فزیۆن ‌ه‬ ‫ره‌ش‌و س��پ��ی��ی��ه‌ک��ان؟ ئ��ه‌م��ه‌ش ن���او بنێن‬ ‫دیموکراتیزاسیۆنی توندی‌‌و تیژی‪.‬‬ ‫دی��م��وک��رات��ی��زاس��ی��ۆن��ی ت��ون��دوت��ی��ژی ته‌نیا‬ ‫ده‌س��ت��ه ‌‌وش��ه‌ی��ه‌ک��ی سه‌رنجڕاکێش نیيه‌‪.‬‬ ‫دیموکراتیزاسیۆنی ت��ون��دی‌و تیژی یه‌ک‬ ‫له ‌تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه بنچینه‌یی‌و ترسناکه‌کانی‬ ‫جیهانی سه‌رده‌مه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه چه‌ند ده‌يه‌ی‬ ‫پێشوو ئه‌م ل ‌ه پێشبوونه‌ی ده‌وڵه‌ت رووی‬

‫ل ‌ه الوازب���وون ک���ردووه‌‪ .‬ئێستا گ��رووپ‌و‬ ‫الیه‌نی بچووک بۆیان هه‌ی ‌ه کاری تۆقێنه‌ر‌و‬ ‫ترسناک ئه‌نجام ب��ده‌ن‪ .‬راست ‌ه تیرۆریزم‬ ‫گ���ه‌وره‌ت���ری���ن گ�����ۆرزی ل��� ‌ه ش��ه‌رع��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ک��ان وه‌ش��ان��دووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫ناوه‌ندییه‌کان ل ‌ه رێگه‌ی‌تریشه‌و ‌ه گه‌مارۆ‬ ‫دراون‪ .‬ب��ازاڕه‌ک��ان��ی س��ه‌رم��ای�� ‌ه ئاژانسی‬ ‫ئابووریی سه‌ر ب ‌ه که‌رتی تایبه‌ت ده‌وڵه‌تی‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی��ی‌و رێ��ک��خ��راوی ن��اده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬یان‬ ‫ناحکوومی هه‌موو تێکڕا به‌رده‌وام ل ‌ه حاڵی‬ ‫به‌هێزبوون‌و سه‌رئه‌‌نجام که‌مکردنه‌وه‌ی‬ ‫هێدی هێدی شه‌رعییه‌تی ده‌وڵه‌ته‌کان بوون‪.‬‬ ‫کۆچی په‌نابه‌رانی نایاسایی‌‪ ،‬هه‌روه‌ها کڕین‌و‬ ‫فرۆشتنی نایاسایی مادد ‌ه هۆشبه‌ره‌کان‌و‬ ‫پ�����اره‌‌و چ����ه‌ک‌و ت��ه‌ق��ه‌م��ه‌ن��ی ل��� ‌ه ج��ی��ه��ان��دا‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌کی دیکه‌ی ‌ه بۆ ئه‌م بانگه‌وازه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ‌ه هه‌روا به‌رده‌وام‬ ‫ده‌بێت له‌به‌ر ئه‌وه‌ی گۆڕانکاریی به‌رفره‌ی‬ ‫ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ��اب��ووری گ��وڕ‌و‬ ‫ته‌کنیک ‌‬ ‫ی زیاتری پێده‌به‌خشن‪ .‬جیهانی پاش‬ ‫خێرای ‌‬ ‫یازده‌ی سێپتامبر ده‌وڵه‌ت وێڕای ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫مه‌شروعییه‌تێکی ت����ازه‌و ‌ه گ���ه‌ڕاوه‌ت���ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌رده‌وام ده‌بێت‪ .‬که‌وابوو دیاریده‌‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی سه‌رده‌می تیرۆر ئاڵۆزی‌و‬ ‫ناکۆکی‌یه‌ک ده‌بێت‪ ،‬ناکۆکییه‌ک له‌نێوان‬ ‫ئه‌و هێزانه‌ی ره‌وت��ی دێمۆکراتیزاسێونی‬ ‫ئۆتۆریت ‌ه به‌ره‌و پێش ده‌به‌ن ل ‌ه الیه‌که‌وه‌‌و‬ ‫ده‌وڵ�����ه‌ت ل��� ‌ه الی���ه‌ک���ی دی���ک���ه‌وه‌‪ .‬خستن ‌ه‬ ‫به‌رباسی ئه‌م گیر‌و گرفتان ‌ه به‌و مانا نیي ‌ه‬ ‫که ‌بڵێین دیمۆکڕاسی شتێکی باش نیيه‌‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫دیمۆکڕاسی ده‌ستکه‌وتی باشی هه‌بوو‪ .‬ک ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ده‌خوازێت بۆ رابردوویه‌ک ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی به‌رته‌سک‌ترو سه‌ربه‌خۆیی‌و‬ ‫توانای تاک ‌ه که‌سیی که‌متره‌و ‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌؟‬ ‫به‌اڵم هاوشێوه‌ی هه‌ر گۆڕانێکی فره‌وان‌و‬ ‫به‌رین‪ .‬دیمۆکڕاسیش وه‌کی‌تر الیه‌ن‪ ،‬یان‬ ‫ره‌هه‌ندی ناڕوون‌و تاریکی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌م حاڵه‌شه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌گمه‌ن باسیان‬ ‫ده‌که‌ین‪ .‬کارێکی له‌م چه‌شن ‌ه ده‌ستبه‌جێ‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ی به‌رانبه‌ر ب��ه‌رز د ‌هک��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��اوه��ه‌ن��گ��اوی ک���ات‌و س��ه‌رده‌م��ی خۆمان‬ ‫ن��ی��ن‪ ،‬ب����ه‌اڵم ئ��ێ��م��ه‌ ه��ه‌رگ��ی��ز ب���ۆ ده‌رک���ی‬ ‫ک���ات‌و س����ه‌رده‌م ران��ام��ێ��ن��ی��ن‪ .‬ل�� ‌ه حاڵێکدا‬ ‫ل�� ‌ه ت��رس��ی ئ����ه‌وه‌ی م����ۆرک‌و به‌رچه‌سپی‬ ‫نادیمۆکراتیکمان لێنه‌درێت بێده‌نگ ده‌بین‪.‬‬ ‫ناچاریین ئه‌وه‌ی رێی تێده‌چێت ل ‌ه ره‌وتی‬ ‫ه���ه‌رده‌م زی��ادک��ه‌ری دیمۆکراتیزه‌بوونی‬ ‫ژیانمان کێشه‌یه‌ک ساز بکات‪ ،‬ده‌رک بکه‌ین‪.‬‬ ‫المان وای ‌ه دیمۆکڕاسی هیچ کاتێک کێشه‌‌و‬ ‫گرفتێک ناڕه‌خسێنێت‪ .‬لێره‌و ‌ه به‌ره‌وڕووی‬ ‫پشێوی‌و ئ��اڵ��ۆزی ل�� ‌ه س��ی��اس��ه‌ت‌و الیه‌نی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئ��اب��ووری ده‌ب��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ت��اوان‬ ‫ده‌که‌ین‪ ،‬ک ‌ه بیخه‌ین ‌ه ئه‌ستۆی ئه‌م‌و ئه‌و‌و‬ ‫بۆ بابه‌تی ناپێوه‌ندیداری ده‌گه‌ڕێنینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی ده‌بوێرین‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خۆمان ل ‌ه وه‌اڵمدانه‌وه‌ ‌‬ ‫هه‌رگیز قس ‌ه له‌و گۆڕانکاریی ‌ه قووڵ ‌ه ناکه‌ین‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه هه‌ناوی ژیانی سیاسی‌و ئابووری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیماندا روویداوه‌‪.‬‬

‫دیمۆکڕاسی‌و ئازادی‬ ‫ڕی��چ��ارد ه��ال��ب��رووک دیپلۆماتی ئه‌مریکی‬ ‫س���ه‌ب���ارت ب�� ‌ه ق��ه‌ی��ران��ی ی��وگ��ۆس�لاڤ��ی��ا ل ‌ه‬ ‫ده‌ی���ه‌ی ‪1990‬دا ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬گریمانه‌ی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫بکه‌ین هه‌ڵبژاردنی ئ��ازاد‌و دادپ��ه‌روه‌ران�� ‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت‌و ئ��ه‌وان��ه‌ی هه‌ڵده‌بژێردرێن‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ک ره‌گ���ه‌زپ���ه‌رس���ت‌و فاشیست‌و‬ ‫جیاییخواز بن‪ .‬کێشه‌ک ‌ه هه‌ر لێره‌دایه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫ته‌نیا له‌مه‌ڕ راب��ردووی یوگۆسالڤیا بگر ‌ه‬ ‫ل ‌ه چرکه‌ساتی هه‌نووکه‌یی جیهانیشدا‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه قه‌یرانێک له‌به‌رچاوبگرن‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫ئێست‌ا ل ‌ه دنیای ئیسالمدا له‌گه‌ڵی ب��ه‌ره‌و‬ ‫رووی���ن‪ .‬ده‌زان��ی��ن ئ��ه‌م واڵت��ان��ه‌ زۆرب��ه‌ی��ان‬ ‫سه‌رکوتکه‌رن‪ .‬دیمۆکڕاسی پێويسته‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر دیمۆکڕاسی تیئۆکراسییه‌کی ئیسالمی‪،‬‬ ‫یان هاوشێوه‌ی ئ��ه‌وه‌ی لێبکه‌وێته‌و ‌ه چی‬ ‫ده‌بێت؟ ئه‌م ‌ه نیگه‌رانییه‌کی نابه‌جێ نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا ئه‌و سیستمانه‌ی‬ ‫به ‌شێوه‌ی دیمۆکڕاسی هه‌ڵبژێردراون‌و‬ ‫زۆرجاران ل ‌ه رێگه‌ی ریفراندۆمه‌و ‌ه دیسان‬ ‫هه‌ڵبژێردراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬یان په‌سند‌و جه‌خت‬ ‫کراونه‌ته‌وه‪ .‬ب ‌ه زۆری سنووری یاسایی‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان له‌به‌رچاوناگرن‌و هاوواڵتییان‬ ‫ل ‌ه ماف ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانیان بێبه‌ری ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌کرێت ئه‌م دیارد ‌ه ئازارده‌ره‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه واڵتی‬ ‫پێڕۆو ‌ه بۆ ناوچه‌کانی فه‌له‌ستین‌و ل ‌ه واڵتی‬ ‫غیناو ‌ه بۆ ڤێنیزوئیال به‌دیده‌کرێت ب ‌ه نێوی‬ ‫دیمۆکڕاسیی نالیبڕاڵییه‌و ‌ه نێودێر بکرێت‪.‬‬ ‫دیمۆکڕاسی الی خه‌ڵکانی رۆژئاوا ب ‌ه مانای‬

‫‪115‬‬

‫دیمۆکڕاسیی لیبڕاڵی دێ��ت‪( ،‬سیستمێکی‬ ‫س��ی��اس��ی) ک�� ‌ه ن���ه‌ک ت��ه‌ن��ی��ا ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ئ���ازاد‌و دادپ���ه‌روه‌ران��� ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌تی‪،‬‬ ‫به‌ڵکو وه‌کی‌تر حوکمڕانیی یاسا‪ ،‬جیایی‬ ‫هێز ‌ه حکوومییه‌کان‪ ،‬پاراستنی ئازادیی ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌کانی راده‌بڕین‪ ،‬کۆڕ‌و کۆبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ای��ی��ن‌و خ��اوه‌ن��داره‌ی��ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ��ه‌م تاقم ‌ه‬ ‫ئ��ازادی��ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ک��رێ��ت نێوی لیبڕالیزمی‬ ‫یاسا ساالریان لێ بنرێت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌ی زاتی‬ ‫پێوه‌ندییان ب ‌ه دیمۆکڕاسییه‌و ‌ه نيیه‌‌و ئه‌م‬ ‫دوان�� ‌ه ب���ه‌رده‌وام هاوڕێی یه‌کتر نه‌بوون‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ل�� ‌ه رۆژئ���اوا ئ��ادۆل��ف ھیتله‌ر ل ‌ه‬ ‫رێ��گ��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئ�����ازاده‌و ‌ه ب���وو ب ‌ه‬ ‫سه‌رۆک وه‌زیرانی ئه‌ڵمانیا‪ .‬ب ‌ه درێژایی نیو‬ ‫سه‌ده‌ی رابردوو دیمۆکڕاسی‌و ئازادی ل ‌ه‬ ‫رۆژئاوا یه‌کیان گرتووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وڕۆ دوو‬ ‫به‌شی پێکهێنه‌ری دیمۆکڕاسیی لیبڕاڵی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه بونیادی سیاسیی رۆژئ���اوا لێکدی‬ ‫ئااڵون‪ ،‬ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری جیهاندا سه‌رقاڵی‬ ‫ج��ی��اب��وون��ه‌وه‌ن‪ .‬دی��م��ۆک��ڕاس��ی ل�� ‌ه حاڵی‬ ‫گه‌شه‌دایه‌؛ ئازادی له‌م ره‌وشه‌دا نیيه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌ن��دێ��ک ش��وێ��ن��ی ج��ی��ه��ان��دا ئ��اس��ی��ای‬ ‫ناوه‌ڕاست ب ‌ه نموونه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن رێگه‌ی‬ ‫بۆ سه‌رهه‌ڵدانی حکوومه‌تی دیکتاتۆری‬ ‫خ��ۆش��ک��ردووه‌‪ .‬ل�� ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ک شوێنی‌تردا‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ناکۆکیی عه‌شیره‌یی‌و بێنه‌و‬ ‫ب�����ه‌رده‌ی ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی��ی گ��رژت��ر ک����ردووه‌‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه یوکۆسالڤیا‌و ئه‌ندنه‌نۆزیا‪،‬‬ ‫ه��ه‌ردووک��ی��ان س��ه‌رده‌م��ی ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی‬ ‫پیاوانی ب ‌ه هێز (تیتۆ‌و سوهارتۆ) گه‌لێک‬

‫نه‌رمه ‌ره‌وتتر‌و سیکوالرتر ب��وون له‌چاو‬ ‫ئێستادا‪ ،‬ک ‌ه دیمۆکڕاسییان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه زۆرێک‬ ‫ل ‌ه واڵتانی نادیمۆکڕاسی هه‌ڵبژاردن هێنده‬ ‫بارودۆخه‌ک ‌ه ب��ه‌ره‌و باشتربوون رێنوێنی‬ ‫ن��اک��ات‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��ه‌ر سبه‌ینێ ل�� ‌ه جیهانی‬ ‫عه‌ره‌بدا هه‌ڵبژاردن بکرێت له‌وانه‌ی ‌ه ببێت ‌ه‬ ‫ه��ۆی ده‌سه‌اڵتدارێتیی سیستم گه‌لێ‪ ،‬که‬ ‫ل ‌ه سیستم ‌ه دیکتاتۆریی ‌ه هه‌نووکه‌ییه‌کان‬ ‫دواک��ه‌وت��ووت��ره‌‪ .‬ده‌مارگرژتر‌و زیاتر دژ ‌ه‬ ‫رۆژئاوایی‌و دژ ‌ه جووله‌ک ‌ه بن‪ .‬ل ‌ه جیهانێکدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ دیمۆکڕاتیک‌تر ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و سیستمانه‌ی ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب��ه‌م ره‌وت�� ‌ه‬ ‫خ��ۆڕاگ��ری ده‌ک���ه‌ن ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ن��اک��ارام�� ‌ه‬ ‫ده‌ئافرێنن‪ .‬بۆ نموون ‌ه خه‌ڵکی ئه‌و واڵتان ‌ه‬ ‫(جیهانی ع����ه‌ره‌ب) زی���اد ل�� ‌ه ه��ه‌م��ووک��ات‬ ‫هه‌ست ب ‌ه بێبه‌ریبوون ل ‌ه ئ��ازادی ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ب ‌ه دی��ل‌و جێگره‌وه‌کان ده‌ناسن‌و‬ ‫ده‌توانن ل ‌ه رێگه‌ی که‌ناڵه‌کانی سی ئێن ئین‪،‬‬ ‫ی سی‌و ئه‌لجزیره‌و ‌ه بیبینن‪ .‬که‌چی ئه‌و‬ ‫بی‌ب ‌‬ ‫واڵتانه‌ی به‌م دواییان ‌ه دیمۆکڕاسی تیایاندا‬ ‫چ��رۆی گرتوو ‌ه زۆرب��ه‌ی ج��اران د ‌هگ��ۆڕن‬ ‫بۆ دیمۆکڕاسیی نه‌گونجاو‌و شه‌رم هێنه‌ر‬ ‫ده‌ب��ن�� ‌ه ه���ۆی دواک���ه‌وت���ووی���ی‌و پشێوی‌و‬ ‫نائارامی‌و توندی‌و تیژی‌و شێوازی نوێی‬ ‫دیکتاتۆری‪ .‬ب ‌ه نموون ‌ه ئێران‌و ڤێنیزوئیال‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌م ‌ه به‌ڵگ ‌ه نيی ‌ه بۆ وه‌ستاندنی‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌اڵم بێگۆمان‬ ‫ن��اچ��ارم��ان ده‌ک����ات ل�� ‌ه خ��ۆم��ان بپرسین‬ ‫ي‬ ‫ره‌گی ئه‌م گۆڕانکاریی ‌ه سامناک‌و جێگه‌ ‌‬ ‫نیگه‌رانییانه‌ي ل ‌ه کوێدایه‌؟ بۆچی زۆربه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫هه‌ر ‌ه زۆری واڵتان ل ‌ه حاڵی گه‌شه‌د‌ا هێنده‬ ‫بۆ به‌دیهێنانی کۆمه‌ڵگای ‌سه‌قامگیر‌و ب ‌ه‬ ‫راستی دیمۆکراتیک تووشی کێش ‌ه ده‌بن؟‬ ‫ئه‌گه‌ر مشتومڕی گ��ه‌وره‌ی دروستبوونی‬ ‫دیمۆکڕاسی ل ‌ه عێراق ده‌ستپێبکه‌ین‪ ،‬چۆن‬ ‫ده‌توانین دڵنیابین له‌ سه‌رکه‌وتن؟‬ ‫سه‌ره‌تا ده‌بێت روونی بکه‌ینه‌و ‌ه مه‌به‌ستمان‬ ‫ل ‌ه دیمۆکڕاسیی سیاسی چيیه‌؟ ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫هێرۆدۆتدا دیمۆکڕاسی ل ‌ه يه‌که‌م قۆناغیدا‬ ‫ب�� ‌ه م��ان��ای حکوومه‌تی خه‌ڵک ب���ووه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پێناس ‌ه بۆ دیمۆکڕاسی مانای ب ‌ه هه‌ڵبژاردن‬ ‫هاتن ‌ه سه‌ر ک��اری ده‌وڵه‌ته‌کان‪ ،‬ئه‌وڕۆک ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن توێژه‌رانه‌و ‌ه زۆر ب ‌ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫به‌رباڵو به‌کارده‌هێنرێت‪ .‬زانا‌و بیرمه‌ندی‬ ‫سیاسیی ن��اودار سمیۆئل هانتینگتۆن ل ‌ه‬ ‫کتێبی شه‌پۆلی سێهه‌مدا به‌م شێو ‌ه لێکی‬ ‫ده‌داته‌وه‌‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ک��راوه‌‌و ئ��ازاد‌و دادپه‌روه‌ران ‌ه‬ ‫بنه‌مای دیمۆکڕاسییه‌و به‌شی دانه‌بڕاوه‌یه‌تی‪.‬‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی ب ‌ه هۆی هه‌ڵبژاردنه‌و ‌ه دێن ‌ه‬ ‫سه‌ر کار ره‌نگ ‌ه نه‌گونجاو‪ ،‬یان گه‌نده‌ڵ‌و‬ ‫ک��ورت��ب��ی��ن‌و ن��اب��ه‌رپ��رس��ی��ار ب���ن‪ .‬ل��ه‌ ژێ��ر‬ ‫کاریگه‌ریی گرووپ ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیداره‌کان‌و‬ ‫ێ توانا ل ‌ه به‌کارهێنانی ئه‌و سیاسه‌تانه‌دا‬ ‫ب‌‬ ‫بێت‪ ،‬ک��ه چ��اک��ه‌ی گشتی ل�� ‌ه خ��ۆ ده‌گ��رن‪.‬‬ ‫ئه‌م تایبه‌تمه‌ندییان ‌ه ئه‌م جۆر ‌ه ده‌وڵه‌تان ‌ه‬ ‫نادڵخواز ده‌ک��ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم نادیمۆکراتیکیان‬ ‫ناکات‪ .‬دیمۆکڕاسی یه‌ک ل ‌ه چاکه‌‌و خێر ‌ه‬ ‫گشتییه‌کانه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ت��اق�� ‌ه چ��اک��ه‌ی گشتی‬ ‫ن��ی��ي��ه‌‪ .‬پ��ێ��وه‌ن��دی��ی دی��م��ۆک��ڕاس��ی‌و چ��اک��ه‌‌و‬

‫خراپه‌ي گشتی ته‌نیا کاتێک فام ھه‌ڵگره‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دیمۆکڕاسی ب ‌ه روونی ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی‬ ‫دیکه‌ی سیستمی سیاسی جیابکرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پێناسه‌یه‌کی له‌م چه‌شن ‌ه له‌گه‌ڵ خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ب����او‌و پ��ه‌س��ن ب���ۆ ئ���ه‌م ده‌س���ت���ه‌و ش��ه‌ش‬ ‫ته‌با دێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬م��ادام واڵتێک هه‌ڵبژاردنی‬ ‫رک��اب��ه‌رێ��ت��ی‌و ف��ر ‌ه حیزبی ب��ه‌ڕێ��و ‌ه ببات‬ ‫ک رێ��ژه‌ی‬ ‫پێی ده‌ڵ��ێ��ن دیمۆکڕاتیک‪ .‬کاتی ‌‬ ‫به‌شداریی گشتی ل ‌ه کاروباری سیاسیدا‬ ‫زیاد ده‌کات (ل ‌ه رێگه‌ی پێدانی مافی ده‌نگدان‬ ‫ب ‌ه ژن��ان) ئه‌و واڵت�� ‌ه ب ‌ه دیمۆکڕاتیک‌تر ل ‌ه‬ ‫قه‌ڵه‌م ده‌درێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت هه‌ڵبژاردن ده‌بێت‬ ‫ئ����ازاد‌و دادپ���ه‌روه‌ران��� ‌ه ب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫خۆی پێویستی ب ‌ه هه‌ندێک پارێزگاریکردن‬ ‫ل ‌ه ئازادیی راده‌بڕین‌و جڤات به‌ستن‪ ،‬یان‬ ‫کۆبوونه‌و ‌ه هه‌یه‌‌‪ ،‬به‌اڵم خواستنی شتێکی‬ ‫زیاد له‌م که‌مینان ‌ه پێویسته‌‌و ب ‌ه دیموکراتیک‬ ‫نێوبردنی واڵتێک ته‌نیا له‌به‌ر گه‌ره‌نتیکردنی‬ ‫کۆیه‌کی دیاریکراو‌و ل ‌ه مافی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و ئابووری‌و ئایینی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بینه‌ر‌و‬ ‫شایه‌تحاڵێکه‌و ‌ه بۆ بینه‌رو شایه‌تحاڵێکی‌تر‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب�� ‌ه س����ه‌ردا دێ���ت‪ .‬دی��م��ۆک��ڕاس��ی‬ ‫ێ مانا‪ .‬ئه‌و ‌ه نیي ‌ه سوید‬ ‫ده‌کات ‌ه وشه‌یه‌کی ب ‌‬ ‫خاوه‌نی سیستمێکی ئابوورییه‌‪ .‬زۆر که‌س‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ن م��اف��ی خ��اوه‌ن��دارێ��ت��ی��ی تاکه‌که‌سی‬ ‫ئاسته‌نگ ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ته‌له‌فزیۆنی فه‌ڕه‌نسا تا‬ ‫ئه‌م دوواییان ‌ه ل ‌ه ژێر چاودێری ده‌وڵه‌تدا‬ ‫ب��وو‪ .‬بریتانیا ئایینێکی ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م واڵتان ‌ه هه‌موویان ب ‌ه ئاشکرا‌و‬ ‫دی��ار دیمۆکڕاسین‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر دیمۆکڕاسی‬

‫‪117‬‬

‫ب ‌ه هاوواتای ده‌وڵه‌تی باش وه‌ربگرین ل ‌ه‬ ‫ێ که‌ڵکمان‬ ‫رووی شیکارییه‌و ‌ه نا‌کاریگه‌ر‌و ب ‌‬ ‫کردووه‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی دیکه‌و ‌ه لیبرالیزمی یاسا‬ ‫ساالر پێوه‌ندیی ب ‌ه ره‌وت‌و دابی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌وه ‌نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو زیاتر ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ ئامانجه‌کانی ده‌وڵه‌ت‪ .‬لیبڕالیزمی یاسا‬ ‫ساالر چاودێری نه‌ریتێکه‌‪ ،‬ره‌گی ل ‌ه مێژووی‬ ‫رۆژئ���اوادای���ه‌‌و پاراستنی سه‌ربه‌خۆیی‌و‬ ‫که‌سێتی‌و پێگه‌ی تاکه‌که‌سیی تاکه‌کان ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر زۆر‌و زه‌برو زه‌نگی له‌ال مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫بێ له‌به‌رچاوگرتنی سه‌رچاوه‌ی ئه‌م زۆر‬ ‫لێکردنه ئه‌گه‌ر ده‌وڵ��ه‌ت بێت‪ ،‬یان کڵێسه‌‪،‬‬ ‫یان کۆمه‌ڵگا بێت‪ .‬ئه‌م زاراو ‌ه دوو ئه‌ندێش ‌ه‬ ‫پێکه‌و ‌ه ده‌به‌ستێته‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و ئه‌ندێشانه‌ی‬ ‫زۆر په‌یوه‌ستن ب ‌ه یه‌کدی‪ .‬ب ‌ه پله‌ی یه‌که‌م‬ ‫لیبڕالییه‪ )‌2(.‬چونک ‌ه بۆ میراتێکی فه‌لسه‌فی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه یۆنان‌و رۆمی که‌وناراوه‌‬ ‫ده‌س���ت���پ���ێ���د ‌هک���ات‌و ج��ه‌خ��ت ل��� ‌ه ئ���ازادی���ی‬ ‫تاکه‌که‌سی ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه پله‌ی دووه��ه‌م‬ ‫یاسا ساالر ‌ه ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتداریه‌تی‬ ‫ی��اس��ا ده‌خ���ات��� ‌ه ن���اوه‌ن���دی س��ی��اس��ه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫لیبرالیزمی یاسا س��االر ل�� ‌ه ئ��ه‌ورووپ��ای‬ ‫رۆژئاوا‌و ئه‌یاله‌ت ‌ه یه‌کگرتووه‌کان ل ‌ه پێگه‌ی‬ ‫به‌رگریکردن ل ‌ه مافی تاکه‌که‌سیی ژیان‌و‬ ‫خاوه‌ندارێتی‌و ئازادیی راده‌ربڕین‌و ئایین‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ته‌کامۆڵی په‌یداکرد‪ .‬بۆ پاراستنی‬ ‫ئه‌م مافان ‌ه لیبڕالیزمی یاسا ساالر جه‌ختی‬ ‫ل ‌ه جڵڵه‌وکردنی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬یه‌کسان‬ ‫بوون ل ‌ه به‌رده‌م یاسا‌و دادگا‌و مه‌حکه‌مه‌کان‪.‬‬ ‫جیایی کڵێسه‌‌و ده‌وڵه‌ت ل ‌ه یه‌کدی کرده‌وه‌‪.‬‬

‫لیبڕالیزمی یاسا س��االر ک��ه‌م ت��ا زۆر ل ‌ه‬ ‫هه‌موو جۆر‌و ره‌نگێکدا ده‌ڵێت بۆ پاراستنی‬ ‫ئه‌م مافان ‌ه یاسایه‌کی بنه‌ڕه‌تی په‌سند بکه‌ن‪.‬‬ ‫یاسایه‌ک‪ ،‬ک ‌ه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت به‌رته‌سک‬ ‫ده‌ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌م چه‌شن ‌ه ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه بارۆن ‌ه‬ ‫ئینگلیزییه‌کان ساڵی ‪1215‬ی زایینی ل ‌ه‬ ‫رانیمید پاشایان ناچارکرد ده‌ستڕۆشتوویی‬ ‫خ���ۆی ک��ه‌م��ب��ک��ات��ه‌و ‌ه (رێ��ک��ک��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌ی‬ ‫ماگناکارتا)‪ .‬ل ‌ه کۆچبه‌رنشینه‌کانی ئه‌مریکا‬ ‫ئ��ه‌م مافان ‌ه راشکاوان ‌ه باسکراوه‌‌و ساڵی‬ ‫‪ 1638‬ش���اری ه��ارت��ف��ۆرد ی��ه‌ک��ه‌م یاسای‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی نووسراوی مێژووی هاوچه‌رخ ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌و ‌ه ده‌دات‪ ،‬ھه‌روه‌ھا ل ‌ه ساڵی ‪1789‬‬ ‫یاسای بنه‌ڕه‌تی ئه‌مریکا چوارچێوه‌یه‌کی‬ ‫ێ داڕش����ت‪ .‬ساڵی‬ ‫ره‌س��م��ی ب��ۆ واڵت���ي ن��و ‌‬ ‫‪ 1975‬واڵتانی رۆژئاوایی چه‌ند پێوه‌رێک‬ ‫ب��ۆ هه‌ڵسوکه‌وتی سیستمه‌کان ته‌نانه‌ت‬ ‫سیستمه‌ نادیمۆکڕاتییه‌کان داده‌ڕێژ‌ن‪.‬‬ ‫ماگناکارتا حۆکم ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی کانتیکات‬ ‫ی��اس��ای ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ئه‌مریکا‌و مه‌نشووری‬ ‫کۆتایی هێلسینکی(‪ )3‬تێکرای خوێندنه‌وه‌‌و‬ ‫ش��رۆڤ��ه‌ن ب��ۆ لیبڕاڵیزمی یاسا س��االر له‬ ‫ساڵی‪ 1945‬زۆرینه‌ی واڵتانی رۆژئاوا‪ ،‬که‬ ‫وێنه‌یه‌کی ته‌واوی دیمۆکڕاسی‌و لیبڕالیزمی‬ ‫یاسا ساالر بوون‌‪ .‬به‌م ئه‌سته‌م ‌ه بتوانین ئه‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه دووان ‌ه جیا ل ‌ه یه‌کدی وێنا بکه‌ین‬ ‫واته‌‪ ،‬یان ب ‌ه شێوه‌ی دیمۆکڕاسیی نالیبڕاڵی‪،‬‬ ‫ی��ان ب ‌ه شێوه‌ی دیکتاتۆریای لیبڕاڵی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا ئه‌م دوو شێواز ‌ه پێشتر بوونیان‬ ‫هه‌بوو ‌ه ئیستاش ئه‌م ره‌وت ‌ه درێژه‌ی ھه‌یه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫تاکو س��ه‌ده‌ی بیسته‌می زایینی زۆرب��ه‌ی‬ ‫واڵتان ل ‌ه ئه‌وروپای رۆژئاوادا حکوومه‌تی‬ ‫دیکتاتۆریی لیبڕاڵییان بوو‪ ،‬یان ل ‌ه باشترین‬ ‫حاڵه‌تدا (خاوه‌نی) حکوومه‌تی نیوه‌‌و نیمچ ‌ه‬ ‫دیمۆکراسي بوون‪.‬‬ ‫مافی ده‌نگدان ب ‌ه راستی به‌رته‌سک بوو‌ه‌‪.‬‬ ‫ھێ��زی ی��اس��ادان��ه‌ری ده‌سه‌اڵتێکی الوازی‬ ‫بووه‌‪ .‬ساڵی ‪ 1830‬ل ‌ه ئینگلستان‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێک‬ ‫ل ‌ه دیمۆکڕاتترین واڵت��ان��ی ئ��ه‌وروپ��ی بوو‬ ‫که‌‌متر ل ‌ه ‪%2‬ی حه‌شیمه‌ته‌که‌ی رێگه‌یان‬ ‫پ���ێ���ده‌درا ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ی���ه‌ک ل�� ‌ه دوو‬ ‫پ��اڕل��ه‌م��ان��ه‌ک�� ‌ه ب��ه‌ش��داری��ی ب��ک��ه‌ن‪ .‬ته‌نیا ل ‌ه‬ ‫کۆتاییه‌کانی ده‌ي��ه‌ی ‪ 1940‬ب��وو زۆرب��ه‌ی‬ ‫واڵتانی رۆژئاوایی بوون ب ‌ه دیمۆکڕاسیی‬ ‫ت���ه‌واو‪ .‬تیایاندا س��ه‌رپ��اک��ی ه��اوواڵت��ی��ی��ان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ته‌مه‌نیان گه‌شتبوو ‌ه ته‌مه‌نی یاسایي‬ ‫مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم پێش سه‌د‬ ‫س���اڵ‪ ،‬وات��� ‌ه کۆتاییه‌کانی ده‌ي���ه‌ی ‪1840‬‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی رۆژئاوا قايل ب ‌ه ره‌هه‌ندو‬ ‫الیه‌نگرییه‌کانی لیبڕالیزمی یاسا س��االر‬ ‫ب��ب��وون (وات���� ‌ه ح��وک��م��ڕان��ی��ی ی��اس��ا‪ ،‬مافی‬ ‫خ��اوه‌ن��داری��ه‌ت��ی تاکه‌که‌سی‌و ب ‌ه جۆڕێکی‬ ‫زی���ادک���ه‌ر‪ ،‬ج��ی��ای��ی ه��ێ��زه‌ک��ان‌و ئ��ازادی��ی‬ ‫راده‌بڕین‌و کۆبوونه‌وه‪‌ ،‬یان جڤات به‌ستن)‬ ‫ل ‌ه به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری مێژووی هاوچه‌رخدا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه خاڵی جیاکه‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌تانی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا‌و ئه‌مریکای باکوور داده‌ن��رێ��ت‌و‬ ‫له واڵتانی‌تری جیاده‌کاته‌و ‌ه دیمۆکڕاسی‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬به‌ڵکو لیبڕالیزمی یاسا ساالر بوو‪.‬‬ ‫باشترین هێمای به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی مۆدێلی‬

‫رۆژئاوایی بۆ ده‌وڵه‌ت رێفراندۆمی گشتی‬ ‫نا‪ ،‬به‌ڵکو دادوه‌ریی بێ الیه‌نه‌‪.‬‬ ‫دوورگ������ه‌ی ب��چ��ووک��ی ه��ۆن��گ ک��ۆن��گ بۆ‬ ‫چه‌ندین ده‌ي�� ‌ه نموونه‌یه‌کی چکۆله‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دیاریکه‌ر ب��وو‪ .‬گوای ‌ه ئ��ازادی گرێدراوی‬ ‫دیمۆکڕاسی نییه‌‪ .‬هۆنگ کۆنگ خاوه‌نی‬ ‫یه‌ک ل ‌ه به‌رزترین ئاسته‌کانی لیبڕاڵیزمی‬ ‫یاسا ساالر بوو ل ‌ه جیهاندا‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه هيچ‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک دی��م��ۆک��ڕاس��ی ن��ه‌ب��وو‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫راستی بێت ده‌ی��ه‌ی ‪ 1990‬چه‌ند ل ‌ه کاتی‬ ‫په‌یوه‌ستبوونی هۆنگ کۆنگ ب ‌ه چین نزیک‬ ‫ده‌بووینه‌و ‌ه زۆرێ��ک ل ‌ه رۆژنامه‌‌و گوڤار ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌کان س��ه‌رب��اره‌ت ب ‌ه مه‌ترسیی‬ ‫ئه‌م جێگوڕکێ بۆ سه‌ر دیمۆکڕاسیی هۆنگ‬ ‫کۆنگ بانگیان هه‌ڵده‌دا‪ ،‬به‌اڵم هه‌ڵبه‌ت هۆنگ‬ ‫کۆنگ دیمۆکڕاسییه‌کی نه‌بوو‌ ‌ه هه‌تا قسه‌ی‬ ‫له‌باره‌و ‌ه بکرێت‪ .‬هه‌ڕه‌شه‌یه‌ک‪ ،‬ک ‌ه هه‌بوو ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی نه‌ریتی ئ���ازادی‌و حوکمڕانیی‬ ‫یاسا بوو‪ .‬ئێم ‌ه هێشتا ئه‌م دوو چه‌مکه‌مان‬ ‫لێ تێکده‌چێت‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��داران��ی ئ��ه‌م��ری��ک��ا‌و ئیسڕائیل ب ‌ه‬ ‫زۆری له‌به‌ر نه‌بوونی دیمۆکڕاسی ره‌خن ‌ه‬ ‫ل ‌ه حکوومه‌تی ئۆتۆنۆمی فه‌له‌ستین ده‌گرن‌و‬ ‫سه‌رکۆنه‌ی ده‌که‌ن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه واقعیدا یاسر‬ ‫ع��ه‌ره‌ف��ات ته‌نیا س��ه‌رۆک�� ‌ه ل�� ‌ه نێو واڵت�� ‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌کاندا ل ‌ه رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی که‌م‬ ‫تا زۆر ئازادانه‌و ‌ه هاتۆت ‌ه سه‌ر کار‪ .‬گرفتی‬ ‫رێکخستنی خۆ به‌ڕێوه‌به‌ریی فه‌له‌ستینی‬ ‫نه‌ک دیمۆکڕاسیییه‌که‌ی (سه‌رباری الوازیی ‌ه‬ ‫ق��ووڵ��ه‌ک��ه‌ی) النیکه‌م ک��ارک��ردێ��ک��ی نیوه‌و‬

‫‪119‬‬

‫نیوه‌چڵی هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه لیبراڵیزمی یاسا‬ ‫ساالر‪ ،‬یان ل ‌ه راستیدا نه‌بوونێتی‪.‬‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان چ��اوی��ان هه‌ڵنای ‌ه ببینن چ‬ ‫مشتومڕێک ل ‌ه نێوان دیمۆکڕاسی‌و ئازادیدا‬ ‫بوونی ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م جۆر ‌ه‬ ‫م��ش��ت��وم��ڕ ‌ه ب��ه‌ش��ێ��ک ل�� ‌ه ن���اوه‌ڕۆک���ی زاڵ��ی‬ ‫مێژووی ئێم ‌ه نیي ‌ه هه‌ڵبه‌ت وێڕای ریزپه‌ڕێکی‬ ‫زۆر گ����ه‌وره‌‪ .‬ک��ۆی��ل��ه‌داری‌و ه��ه‌اڵواردن��ی‬ ‫نێوان مرۆڤه‌کان ل ‌ه باشووری ئه‌مریکا ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی سیستمی دیمۆکڕاسییه‌و ‌ه ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه جێگیرکرابوو‪ .‬ل ‌ه سه‌ره‌تای بونیادنانی‬ ‫کۆماریی ل ‌ه ئه‌مریکا ئ��ه‌وان��ه‌ی رقیان ل ‌ه‬ ‫کۆیله‌داری بوو رووب���ه‌ڕووی ئه‌و گرفت ‌ه‬ ‫بوونه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆرب��ه‌ی زۆری ده‌نگده‌رانی‬ ‫ێ‬ ‫باشوور ب ‌ه هه‌موو بوونیانه‌و ‌ه به‌رگرییان ل ‌‬ ‫ده‌‌کرد‪ .‬ده‌رئه‌نجام کۆیله‌داری ب ‌ه رێفراندۆم‬ ‫ن��ه‌ب��و ‌و ل��ه‌ن��اوچ��وو‪ ،‬به‌ڵکو ب�� ‌ه داه��ێ��زران��ی‬ ‫باشوور بوو ل ‌ه ژێر گوشارد‌ا به‌ره‌و نه‌مان‬ ‫ملی ن��ا‪ .‬ل�� ‌ه کۆتاییدا ه���ه‌اڵواردن���ی نێوان‬ ‫مرۆڤه‌کان جێگه‌ی کۆیله‌داری ل ‌ه باشووردا‬ ‫گ��رت��ب��ۆوه‪ ،‬ده‌ي��ه‌ک��ان��ی ‪ 1‌ 950‬و ‪ 1960‬ب ‌ه‬ ‫هۆی دیمۆکڕاسییه‌و ‌ه نا‪ ،‬به‌ڵکو سه‌ره‌ڕای‬ ‫ل��ه‌ن��اوچ��وون��ی دی��م��ۆک��ڕاس��ی‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی‬ ‫ی��اس��ای کۆتایی رزگ��ارب��وون��ی کۆیله‌کان‬ ‫پالتڤۆڕمی ماف ‌ه مه‌ده‌نییه‌کانی ساڵی ‪1964‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌س��ت��ی کۆنگرێس په‌سند ک��را‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم سه‌رجه‌م پێشکه‌وتن ‌ه پێشووه‌کان‪،‬‬ ‫ی���ان ب��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی ح��وک��م‌و ب��ڕی��اره‌ک��ان��ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت بوو (وزه‌ی به‌ڕێوه‌به‌ر) بۆ نموون ‌ه‬ ‫نه‌هێشتنی ه���ه‌اڵواردن‌و جیاوازیدانان ل ‌ه‬

‫نێوان مرۆڤه‌کان ل ‌ه نێو هێزی چه‌کدار‪ ،‬یان‬ ‫به‌رهه‌می حوکمه‌کانی دیوانی بااڵ‪ ،‬وه‌ک ل ‌ه‬ ‫ناوبردنی ه��ه‌اڵواردن ل ‌ه قوتابخانه‌کان‪ .‬ل ‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین تراجیدیای مێژووی ئه‌مریکادا‬ ‫دیمۆکڕاسی‌و ئ��ازادی ب ‌ه زۆری��ی ناکۆک‌و‬ ‫ناته‌با بوون‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ن���اوه‌ڕۆک���ه‌ ب��اوه‌ک��ان��ی‬ ‫م���ێ���ژووی ئ��ێ��م�� ‌ه ن��ی��ی��ه‌‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت بێجگ ‌ه‬ ‫ناوازه‌ییه‌کی یه‌کجار گ��ه‌ور ‌ه کۆیله‌داری‌و‬ ‫جیایی ره‌گ���ه‌زی ل ‌ه ب��اش��وری ئه‌مریکا ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی سیستمی دیمۆکڕاسیه‌و ‌ه بووه‌‪ ،‬که‬ ‫‌سه‌قامگیر ک��را‪ .‬ل ‌ه سه‌ره‌تای بناغه‌دانانی‬ ‫کۆمار ل ‌ه ئه‌مریکا ئ��ه‌و که‌سانه‌ی رقیان‬ ‫ل ‌ه کۆیله‌داری ب��وو له‌گه‌ڵ ئ��ه‌و ئاسته‌نگ ‌ه‬ ‫به‌ره‌و روو بوون‪ ،‬ک ‌ه زۆربه‌ی ده‌نگده‌رانی‬ ‫باشوور ب ‌ه ره‌گ‌و پێسته‌و ‌ه پشتیوانییان ل ‌ه‬ ‫کۆیله‌داری ده‌کرد ل ‌ه کۆتایشدا کۆیله‌داری‬ ‫ب�� ‌ه راپ��رس��ی گشتی ل��ه‌ن��اون��ه‌چ��وو‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ب ‌ه وردب��وون��ی باشوور ل ‌ه ژێ��ر گوشاردا‬ ‫ل��ه‌ن��اوچ��وو‪ .‬ج��ی��اوازی ره‌گ��ه‌زی��ش‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫باشوور ببوو ‌ه جێگری کۆیله‌داری ل ‌ه ده‌یه‌ی‬ ‫‪ 60‬ـ ‪ 1950‬نه‌ک ب ‌ه دیمۆکڕاسی به‌ڵکو ب ‌ه‬ ‫شێوازێکی دیک ‌ه له‌ناوچوو‪ .‬رغم هه‌رچه‌ن‬ ‫دوواین یاسای ئازادی‌و رزگاری کۆیله‌کان‬ ‫جاڕنامه‌ی مافی مه‌ده‌نی ‪ 1964‬کۆنگرێس‬ ‫په‌سندی کرد‪ ،‬به‌اڵم ته‌واوی پێشکه‌وتنه‌کانی‬ ‫پێشتریان به‌رهه‌می فه‌رمانه‌کانی ده‌ستگای‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌رای��ه‌ت��ی ب��وو وه‌ک له‌ناوبردنی‬ ‫جیاوازیی ره‌گه‌زیی ل ‌ه هێز ‌ه چه‌کداره‌کاندا‪،‬‬ ‫یان به‌رهه‌می فه‌رمانی مه‌زرینگه‌ی بااڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫واڵت‪ ،‬وه‌ک له‌ناوبردنی جیاوازیی ره‌گه‌ز‬ ‫ل ‌ه قوتابخانه‌کان‪ .‬ل ‌ه گه‌وره‌ترین تراجیدیای‬ ‫مێژووی ئه‌مرییکادا‪ ،‬دیمۆکڕاسی‌و ئازادی‬ ‫زۆرب���ه‌ی ک��ات دژ ب ‌ه ی��ه‌ک‌و له ‌ملمالنێدا‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫سه‌رمه‌شقی ئه‌مریکایی‬ ‫له ‌ده‌ی��ه‌ی ‪ 1990‬لێکۆله‌رێکی ئه‌مریکای‬ ‫نێردرا بۆ قه‌زاقستان تا یارمه‌تی پارله‌مانی‬ ‫ئ��ه‌و واڵت�� ‌ه ب��دات ل�� ‌ه نووسین‌و داڕشتنی‬ ‫ره‌شنووسی یاسای ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا‪ .‬هاوتا‬ ‫ق��ه‌زاغ��س��ت��ان��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌ن��دام��ێ��ک��ی پل ‌ه‬ ‫س����ه‌رووی پ��ارل��ه‌م��ان ب���وو ئ���ه‌و ش��ێ��واز ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ێ��ک��ۆڵ��ه‌ری ئه‌مریکای‬ ‫پێشنیاریده‌کرد خستی ‌ه ئه‌والوه‌و ب ‌ه راشکاوی‬ ‫وت��ی‪ :‬ئێم ‌ه ده‌م��ان��ه‌وێ��ت پارله‌مانه‌که‌مان‬ ‫راس��ت وه‌ک کۆنگرێسی ئه‌مریکا وابێت‪.‬‬ ‫الی��ه‌ن��ی ئه‌مریکایی‪ ،‬ک�� ‌ه س��ه‌رس��ام مابوو‬ ‫له کۆتاییدا له ‌بیره‌وه‌رییه‌کانیدا نووسی‪:‬‬ ‫هه‌وڵمدا بێجگ ‌ه له‌م سێ ‌وشه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه خێرا‬ ‫هاتن ‌ه مێشکمه‌و ‌ه بڵێم‪ :‬نا ئێو ‌ه ناتانه‌وێت‪،‬‬ ‫وه‌ها روانگه‌یه‌ک نائاسایی‌و ده‌گمه‌ن نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان ل ‌ه پرسه‌کانی پیوه‌ندیدار‬ ‫ب�� ‌ه دێ��م��ۆك��ڕاس��ی سیستمه‌که‌ی خ��ۆی��ان‬ ‫وه‌ها ئاڵۆزا‌و ئاریشه‌دار سه‌یرده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هیچ واڵت��ێ��ک نابێت خ��ۆی ت��ووش��ی وه‌ه��ا‬ ‫سیستمێک بکات‪ .‬ل ‌ه راستیدا فه‌لسه‌فه‌یه‌ک‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه پشت یاسای بنه‌ڕه‌تی ئه‌مریکاوه‌‌ی ‌ه‬ ‫ت���رس���ه‌ ل��� ‌ه ده‌س����ه‌اڵت����ی ک��ه‌ڵ��ه‌ک�� ‌ه ک����راو‪.‬‬

‫هه‌نووکه‌شی ب ‌ه هه‌مان رێژ ‌ه ساڵی ‪1789‬‬ ‫ل ‌ه ئارادایا‪ .‬ل ‌ه راستیدا پارله‌مانێکی به‌هێز‬ ‫وه‌ک کۆنگرێسی ئه‌مریکا بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئیشتیای تێر ن��ه‌ب��ووی س��ه‌رۆک کۆماری‬ ‫قه‌زاغزستان ب ‌ه راستی ب ‌ه که‌ڵکه‌‪ .‬سه‌یر ‌ه‬ ‫ویالیه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا زۆربه‌ی‬ ‫کات ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سنووره‌کانی خۆی ل ‌ه‬ ‫دیمۆکڕاسی پشتیوانی ده‌کات‪ ،‬پرسی هه‌ر ‌ه‬ ‫دی��ار له‌مه‌ڕ سیستمی ئه‌مریکایی رێژه‌ی‬ ‫دیمۆکڕاتیک بوونی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه سه‌رنجدان‬ ‫ب��ه‌و ھه‌م���وو به‌رته‌سککردنه‌وه‌یه‌‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی حیزبی زۆرینه‌دا داده‌‌نرێت رێژه‌ی‬ ‫نادیمۆکڕاتیک بوونیه‌تی‪ .‬هه‌ر شتێک بێت‬ ‫جاڕنامه‌ی د ‌ه مادده‌یی مافی شاڕۆمه‌ندان‬ ‫پێڕستێک ‌ه ل��ه‌و ک��اران��ه‌ی‪ ،‬که‌ حکوومه‌تی‬ ‫ئه‌مریکا به‌ده‌ر له خواستی زۆرین ‌ه نابێت‬ ‫به‌ڕێوه‌ی ببات‪ .‬ل ‌ه سێ الیه‌نی حکومه‌تی‬ ‫ئه‌مریکا‪ ،‬ديواني عالي واڵت‪ ،‬ک ‌ه به‌رزترین‬ ‫الیه‌نیش ‌ه ‪ 9‬که‌س سه‌رۆکی هه‌تاهه‌تایین‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و ‌ه دانه‌نراون‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ناو ته‌واوی پارله‌مانه‌کانی دنیادا پارله‌مانی‬ ‫پیرانی ئه‌مریکا ناهه‌ڵبژاردن‌ترینیانه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫بێجگ ‌ه ن��اوازه‌ی��ی پارله‌مانی ن��وڕده‌ک��ان��ی‬ ‫ئینگلستان‪ ،‬که ئه‌ویش ده‌سه‌اڵتێکی ئه‌وتۆی‬ ‫نییه‌‌و خه‌ریک ‌ه ئاڵوگۆڕیشی ب ‌ه سه‌ردا دێت‪.‬‬ ‫هه‌ر هه‌رێمێکی ئه‌مریکا بێ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫حه‌شیمه‌ته‌که‌ی دوو نوێنه‌ر ده‌نێرێت بۆ‬ ‫پارله‌مانی پیران‪ .‬به‌م چه‌شن ‌ه حه‌شیمه‌نی‬ ‫سی ملیۆن که‌سی کالیفۆڕینا ب ‌ه رێ��ژه‌ی‬ ‫حه‌شیمه‌تی سێ ل ‌ه سه‌ر حه‌وتی ئاریزۆنا‬

‫‪121‬‬

‫ل ‌ه پارله‌مانی پیراندا ده‌نگیان هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناتوانن وه‌ک ه��ه‌ر تاکێک ی��ه‌ک ده‌ن��گ ب ‌ه‬ ‫رێ‌و ج��ێ ب��ه��ێ��ن��ن‪ )4(.‬ل�� ‌ه پ��ارل��ه‌م��ان‌گ��ه‌ل��ی‬ ‫ی��اس��ادان��ان��ی ه��ه‌رێ��م��ه‌ک��ان‌و ن��اوچ�� ‌هک��ان ل ‌ه‬ ‫ويالیه‌ته‌یه‌کگرتووه‌کاندا‬ ‫س��ه‌ران��س��ه‌ری‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب��ه‌ر چ��او جێگه‌ی سه‌رنج ‌ه نه‌ک‬ ‫ده‌س����ه‌اڵت����ی ح��ی��زب��ی زۆری����ن����ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��وو‬ ‫پشتیوانی‌و پارێزگاری ل ‌ه حیزبی که‌مینه‌‌و‬ ‫زۆربه‌ی کات ته‌نیا یاسادانه‌ره‌‪ .‬نووسینگ ‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌کان‌و الیه‌ته‌ ناحکوومییه‌کانی دیکه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئه‌لکه‌سی دوتوکویل وه‌ک دامه‌زراوه‌ی‬ ‫ناوکۆ ناویان ده‌ب��ات تۆیه‌کی سه‌ره‌کی‌تر‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگای ئه‌مریکادا دروستده‌که‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫پێکهات ‌ه پڕ نێوه‌ڕۆکه‌ی کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی‬ ‫ل ‌ه ق���ه‌واره‌دان ب ‌ه سروشتی دێموکڕاسی‬ ‫ئه‌مریکا ده‌وری سه‌ره‌کی ده‌بینن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫پێکهات ‌ه خه‌ریک ‌ه ده‌سووێت‌و له‌ناوده‌چێت‌و‬ ‫نوسخه‌ی تایبه‌تی ئه‌مریکایی دیمۆکڕاسی‬ ‫نالیبراڵ دروس��ت��ده‌ک��ات‪ .‬ئاسته‌نگه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان زۆر جیاوازتر‌و چکۆله‌تر له‌و‬ ‫کێشانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه دنیای سێیه‌م له‌گه‌ڵی به‌ره‌و‬ ‫رووی���ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م کێشان ‌ه په‌یوه‌ندییان‬ ‫پێکه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌مریکا ماف‌و یاساکان‬ ‫ب ‌ه قووڵی په‌یوه‌ندییان به یه‌که‌وه هه‌یه‪،‬‬ ‫به‌اڵم کۆت‌و به‌ند ‌ه که‌متر فه‌ڕمییه‌کان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫نیوه‌ڕۆکی ده‌روونی دیمۆکڕاسی لیبراڵین‬ ‫خه‌ریکن له‌ناوده‌چن‌و ده‌توێنه‌وه‌‪ .‬زۆر له‌م‬ ‫دام��ه‌زراو ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌و سیاسییان ‌ه وه‌ک‬ ‫حیزب ‌ه سیاسییه‌کان‪ ،‬پیشه‌کان‪ ،‬یانه‌کان‌‌و‬ ‫لێژنه‌کان پێکهاته‌یه‌کی نادیمۆکڕاتیکیان‬

‫هه‌یه‌‪ .‬ئایديۆلوجیکی دیمۆکڕاتیک هه‌ڕه‌ش ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ت���ه‌واوی ئ��ه‌وان�� ‌ه ده‌ک���ات‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫بایه‌خی ه��ه‌ر ه��زرو دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ک ته‌نیا‬ ‫ب��� ‌ه ئ��ه‌زم��ون��ێ��ک��ی س����اک����اره‌و ‌ه دادوه‌ری‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ئاخۆ ده‌س��ه‌اڵت تا ئ��ه‌و راده‌ی��ه‌ی‬ ‫ئیمکانی هه‌بێت‪ ،‬دیمۆکڕاتیکن؟ کۆنگرێسی‬ ‫وی�لای��ه‌ت��ه‌ی��ه‌ک��گ��رت��وو ‌هک��ان ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێناس ‌ه دیمۆکڕاتیکه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه راب��ردوودا‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ره‌وت��ێ��ک��ی پل ‌ه ب�� ‌ه پله‌‌و‬ ‫داخ��راو‌و ب ‌ه پاراستنی مه‌ودا ل ‌ه گوشاری‬ ‫بیرو رای گشتی ک��اری ده‌ک��رد‪ .‬ئه‌مڕۆک ‌ه‬ ‫کۆنگرێس ده‌ستمایه‌يه‌کی روون��ه‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوی ل ‌ه ب��ه‌رده‌م کاریگه‌ریی وه‌رگرتن‬ ‫ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ک��ان‌و گ��وش��اری ده‌ن��گ��ده‌ران��ه‌‪.‬‬ ‫کۆنگرێس ب��ۆ ده‌زگ��ای��ه‌ک��ی وه‌اڵم��ده‌رت��ر‌و‬ ‫دی���م���ۆک���ڕات���ی���ک‌ت���ر‪ ،‬ب�����ه‌اڵم ن���اک���ارام���ه‌ت���ر‬ ‫گ������ۆڕدراوه‌‪ ،‬ی���ان ح��ی��زب�� ‌ه سیاسییه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکا ل ‌ه به‌رچاو بگرن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئه‌مڕۆدا‬ ‫رێکخراوگه‌لێکی رواڵ��ه‌ت��ی‌و ف��ری��وده‌رن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان ئیتر ئ��ه‌و ده‌ور ‌ه مێژووییه‌یان ل ‌ه‬ ‫ره‌وتی هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌مریکادا ل ‌ه پله‌ی‬ ‫هه‌ڵبژێرده‌ر‌و بڕیاردانی کۆتایی ناگێڕن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ژێر رکێفی رائه‌زموونه‌کان‌و هه‌ڵبژاردن ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌کان‪)5(.‬‬ ‫حیزبه‌کان ب��وون��ه‌ت�� ‌ه ده‌فرگه‌لێکی خاڵی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه چێژگه‌ی ب��ی��روڕای گشتی‬ ‫پڕبکرێنه‌وه‌‪ .‬نئۆلیبڕاڵ (خ��ۆپ��ارێ��ز)‪ ،‬یان‬ ‫ه��ه‌ر شتێکی دیکه‌‪ ،‬ی��ان سه‌یری بلیمه‌ت ‌ه‬ ‫پسپۆڕه‌کانی ئه‌مریکا بکه‌ن‪ .‬به‌ناوبانگتر‬ ‫ل ‌ه ته‌واوی پارێزه‌ره‌کان‪ ،‬ک ‌ه سه‌رده‌مانێک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫چ��ه‌ش��ن��ێ��ک ئ��اری��س��ت��ۆک��ڕاس��ی ن��اوچ��ه‌ی��ي‬ ‫ب�� ‌ه ئ���ه‌رک‌و ب��ه‌رپ��رس��ی��اره‌ت��ی ل�� ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫شارۆمه‌نداندا بوون‪ .‬ئه‌وان نه‌ک‌ته‌نیا بنکه‌‌و‬ ‫ئامانجی کۆمه‌اڵیه‌تی خۆیان ل ‌ه ده‌ستداوه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بوونه‌ت ‌ه فریوده‌رانێک ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫وات��ا‪ .‬پزیشکی‌و ژم��ێ��ری��اری‌و بانکداریش‬ ‫هه‌موویان رێگه‌یه‌کی هاوچه‌شنیان بڕیوه‌‪.‬‬ ‫هێزگه‌لێک‪ ،‬ک ‌ه دیمۆکڕاسیان ب��ه‌ره‌و پێش‬ ‫ده‌ب���رد ب�� ‌ه خ��ێ��رای��ی خ��ه‌ری��ک��ن داده‌ڕم��ێ��ن‪.‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی ب��ۆت�� ‌ه ج��ێ��گ��ری��ان رائ��ه‌زم��وون��ی��ی��ه‌‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک م���ێ���ژوون���ووس���ان ل���ه‌م���ه‌ڕ ئ��ه‌م‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌و ‌ه بنووسن ب�� ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ��ی ب��ێ راوه‌س��ت��ان‌و بێ‌کۆتایی ئێم ‌ه‬ ‫ب��ۆ به‌‌ده‌ستهێنانی دڵ��ی خ��ه‌ڵ��ک س��ه‌ری��ان‬ ‫سوڕ ده‌مێنێت‪ .‬سیاسه‌تمه‌داران‌و کۆمپانیا‬ ‫گ��ه‌ور ‌هک��ان‌و رۆژن��ام��ه‌وان��ان‪ ،‬دراو‪ ،‬کات‌و‬ ‫وزه‌ی یه‌کجار زۆر ته‌رخانی به‌روبوومی‬ ‫ره‌وت��ی بیروڕای گشتی بۆ هه‌ر بابه‌تێک‬ ‫ده‌ک����ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه بیم ‌ه دان���ی گشتیيه‌و ‌ه بگر ‌ه‬ ‫ت��ا ژی��ان��ی پ��اش م���ه‌رگ‌و خ���واردن���ه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راس��ت��ی��دا ئ���ه‌م ه��ه‌وڵ�� ‌ه ک��ێ��ب��ه‌ڕک��ێ��ی�� ‌هک�� ‌ه بۆ‬ ‫یه‌که‌م هاتنه‌و ‌ه ل ‌ه چۆکدادان ل ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫بیرو رای گشتیدا‪ .‬رائ��ه‌زم��وون��ه‌ک��ان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئێستا بوون به‌ غه‌یب‪ ،‬زانانێکی مۆدێرن‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئاکامی رائ��ه‌زم��وون��ی��ی��ه‌ک��ان ه��ه‌ر به‌و‬ ‫پێداگرییه‌و ‌ه شیده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه پێشینه‌کانیان‬ ‫باسی به‌خت‌و شانسی خه‌ڵکیان ل ‌ه رووی‬ ‫س��ه‌ی��رک��ردن��ی ل��ه‌پ��ی ده‌س��ت��ی��ان��ه‌وه‌ ده‌ک���رد‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت رائه‌زموونییه‌کان وه‌ک هێڵه‌کانی‬ ‫ن��او له‌پی ده‌س��ت ده‌ت��وان��ن ن���اڕوون‪ ،‬یان‬

‫دووالی��� ‌ه ن��ه‌ب��ن‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌گ��ه‌ري ئ��ه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫خه‌ڵک بیروڕای خۆیان بگۆڕن‪ ،‬ک ‌ه هه‌ندێک‬ ‫کاتیش ه��ه‌روا ده‌ک��ه‌ن‪‌ .‬ل ‌ه وه‌ه��ا دۆخێکدا‬ ‫ب ‌ه چاو به‌ستن‌و کوێران ‌ه ب��ه‌ره‌و روانینی‬ ‫ن��وێ په‌المار ده‌ب��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌و بازرگانانه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ه ساڵی ‪2000‬دا پیایاندا هه‌ڵگوترا‬ ‫وه‌ک بلیمه‌ت ناوبران ل ‌ه ساڵی ‪2002‬دا ب ‌ه‬ ‫كاڵوبه‌ردار ناوبانگیان ده‌رکرا‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫نیوت كینگریچ‪ ،‬ک ‌ه بیرمه‌ندی سه‌رکه‌وتووی‬ ‫دی��م��ۆک��ڕات��ه‌ک��ان ب��وو ل�� ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫‪ ،1994‬ساڵێک پاش ئه‌و ‌ه بوو ب ‌ه رادیکاڵێکی‬ ‫گه‌مژه‌‪ .‬وێنه‌ی بیل كلينتۆن کاتێک سه‌رۆک‬ ‫ب��وو نزیکه‌ی حه‌فته‌ی ج��ارێ��ک ل�� ‌ه نێوان‬ ‫رێبه‌رێکی سیاسی دیرۆکی‌و گه‌مژه‌یه‌کی بێ‬ ‫سه‌ر‌و پا ل ‌ه هاتوچۆدا بوو‪ .‬ته‌نیا هه‌ڵوێستی‬ ‫ن�� ‌هگ��ۆڕ ل��ه‌م ک��ای�� ‌ه گ��اڵ��ت��ه‌ج��اران��ه‌دا خه‌ڵکی‬ ‫ئه‌مریکا ب�� ‌ه ئ��اوزم��ه‌ن��د‌و عاقڵ ناساندنه‪.‬‬ ‫سیاسه‌توانان ب����ه‌رده‌وام ده‌ڵ��ێ��ن خه‌ڵکی‬ ‫ئه‌مریکا گه‌مژه نین‪ .‬ته‌نانه‌ت کاتێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئۆگری هه‌میشه‌ی خه‌ڵک بۆ ماڵیاتی که‌متر‌و‬ ‫خزمه‌تی زیاتری حکوومه‌تی لێکده‌ده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫کاتێک سیاسه‌توانێک پرسیارێکی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬خه‌ڵکی ئه‌مریکا ده‌یانه‌‌وێت بزانن‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌و سیاسه‌توانانه‌‌و ره‌نگ ‌ه هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و سیاسه‌توانه‌یش بێت‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ی��ه‌وێ��ت‬ ‫بزانێت‪ .‬سیاسه‌توانێکی‌ت ‌ر ده‌ری ده‌بڕێت‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه خه‌ڵکی ئه‌مریکامان بیستوو ‌ه وه‌ک‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه بڵێت ل ‌ه خودام بیستووه‪ .‬ل ‌ه ئێستادا‬ ‫راده‌ربڕینێکی بێ بایه‌خ کاتێک ب ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫ئه‌مریکاو ‌ه گرێ ده‌درێت ده‌سه‌اڵتێکی وه‌ک‬

‫‪123‬‬

‫ئایه‌ته‌کانی ئینجیلي هه‌یه‌‪)6(.‬‬ ‫فه‌ڕه‌نساییه‌‌کان ل ‌ه ژێ��ر ئ��ااڵی پاڵشایانی‬ ‫پێشوو ئ��ه‌م خاڵه‌یان ده‌زان���ی‪ ،‬ک�� ‌ه پاڵشا‬ ‫ناتوانێت هه‌ڵه‌بکات‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئ��ه‌و تووشی‬ ‫هه‌ڵ ‌ه ببێت‪ ،‬ئه‌وا مشاوره‌کانی تاوانبارن‪.‬‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان وه‌ها بیرۆکه‌یه‌کیان له‌مه‌ڕ‬ ‫زۆری��ن��ه‌و ‌ه ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌م بنه‌مایه‌‪،‬‬ ‫مایکێل کینزلی ن��ووس��راوه‌‌ی رۆژه‌ک��ان��ی‬ ‫رۆژنامه‌که‌ی ل ‌ه ژێر ناوی ئاگا‌دارکه‌ره‌وه‌ی‬ ‫مندااڵنی گه‌ور ‌ه چاپ‌و باڵو کرده‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫راستیدا ناوبانگێک بوو ب ‌ه خه‌ڵکی ئه‌مریکا‬ ‫درابوو‪ .‬ئازادی‌و کۆت‌و به‌ند ل ‌ه الێکی‌تره‌و ‌ه‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک ه��ه‌س��ت ب�� ‌ه ئاسته‌نگێک ده‌ک���ه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رنجی خه‌ڵک بۆ رژیم ‌ه سیاسییه‌که‌یان‬ ‫که‌متر ل ‌ه هه‌میشه‌یه‌‪ .‬ئ��ه‌وان ل��ه‌م ب��اره‌و ‌ه‬ ‫ته‌نیا نین‪ .‬زۆربه‌ی واڵت ‌ه رۆژئاواییه‌کانیش‬ ‫ت��ووش��ی ئ��ه‌م ب��ێ سه‌رنجیی ‌ه مێژوویی ‌ه‬ ‫ب���ێ س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ی��ان ب�����وون‪ .‬ل��� ‌ه راس��ت��ی��دا‬ ‫زۆربوونی ئه‌م دووای��ه‌ی پۆپۆلیسم (دژ ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت) ل ‌ه ته‌واوی واڵت ‌ه ئه‌وروپییه‌کاندا‬ ‫ن��ی��ش��ان��ده‌ری ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌م هه‌ستان ‌ه‬ ‫هه‌تا ئێستاش به‌هێزه‌‪ .‬ئ��ه‌م ره‌وت��� ‌ه روو‬ ‫ل ‌ه زیادبوونه‪ .‬ناڕه‌زایه‌تی‌و تووڕه‌یی له‌و‬ ‫رژیم ‌ه سیاسییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هه‌ن ل ‌ه دۆخێکی‬ ‫خراپدا گه‌یشتوونه‌ت ‌ه به‌ره‌وه‌‪ .‬دیمۆکڕاسی ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌کان ل ‌ه رووبه‌ڕووبوونه‌وه‌یاندا‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ه���ه‌ڕه‌ش���ه‌ی ت���ون���دو ن���وێ وه‌ک‬ ‫تیرۆریسم‪ ،‬گۆڕانی حه‌شیمه‌تی‪ ،‬کۆچکردن‌و‬ ‫پێکدادانی کلتووریی ل ‌ه ژێ��ر گ��وش��اردان‪.‬‬ ‫حکومه‌ته‌کان ن��اچ��ارن ل�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا ل ‌ه‬

‫به‌رانبه‌ر مه‌ترسیی ‌ه ت��ازه‌ک��ان پارێزگاری‬ ‫ب��ک��ه‌ن خ��ه‌ری��ک��ی چ��اک��ک��ردن��ی پێکهاته‌ی‬ ‫ته‌شکیالتی خۆشگوزه‌رانی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫هانی کۆچکردن بکه‌ن بێ ئه‌وه‌ی ببێت ب ‌ه‬ ‫هۆی ش��ه‌ڕی کلتووریی‪ .‬ئامانجێک دوور‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ت ب��ۆ ه��ه‌ر کاتێک‪ ،‬ب��ه‌اڵم رژیمی‬ ‫سیاسی هیچ کاتێک ب��ه‌م رێ��ژ ‌ه ناکارام ‌ه‬ ‫نه‌بووه‪ .‬رکه‌به‌ری هه‌ڵبژاردنی بێ کۆتایی‬ ‫گه‌اڵڵه‌ی کۆکردنه‌وه‌ی پیتاک بۆ حیزبه‌کان‬ ‫گروپه‌کانی ب��ه‌ش��دار‌و لۆبی ک��ردن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئه‌مریکادا به‌رچاوتر ل ‌ه هه‌مووانه‌‪ .‬رژێمی‬ ‫سیاسی ل��ه ‌ب��ه‌رچ��اوی خه‌ڵکدا ب��ێ بایه‌خ‬ ‫ک���ردووه‌‪ .‬ئاماده‌بوونی خه‌ڵک ل ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫س��ن��دوق��ه‌ک��ان��ی ده‌ن���گ���دان ب�� ‌ه ش��ێ��وازێ��ک��ی‬ ‫نیگه‌رانکه‌ر روو ل ‌ه که‌م بوونه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫دی���م���ۆک���ڕاس���ی رۆژئ�����اوای�����ی ه��ێ��ش��ت��اش‬ ‫سه‌رمه‌شقی به‌شه‌کانی‌تری دنیایه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئاخۆ ده‌گونجێت (وه‌ک گه‌ور ‌ه ئه‌ستێر ‌ه یه‌ک‬ ‫راس��ت کاتی دره‌وش��ان��ه‌وه‌ی ل ‌ه کاکێشان ‌ه‬ ‫دووره‌ک����ان) دیمۆکڕاسی رۆژئ��اوای��ی ل ‌ه‬ ‫ن��اوه‌و ‌ه بێ ن��اوه‌ڕۆک بێت؟ زۆر که‌س ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ره‌وتی‬ ‫روو ل�� ‌ه زی��ادب��وون��ی دیموکڕاتیزاسیۆن‬ ‫ت���ه‌واوی ب��واره‌ک��ان��ی کۆمه‌ڵگا چاکه‌ی ‌ه به‬ ‫‌ت���ه‌واوی م��ان��ا‪ .‬ل�� ‌ه دڵ��ی داڕم��ان��ی سیستم ‌ه‬ ‫کۆنه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ئیمکانی ده‌ستراگه‌یشتنی هه‌ر‬ ‫چه‌نێک زیاتر‌و ده‌س��ه‌اڵت به‌‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ه��ه‌ر تاکێک ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه لێی ده‌که‌وێته‌و ‌ه‬ ‫به‌خته‌وه‌ری روو ل ‌ه زیادبوونی تاکه‌کانه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ه‌ک��ان��ی ده‌ی����ه‌ی ش���ڵ���ه‌ژاوی ‪1990‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫وێکچووی ئاکینچێر ئاگاداری باڵوکرده‌و ‌ه‬ ‫تا بۆ لێکدانه‌وه‌ی ورد‌و واهاتووی نواڕانه‌ی‬ ‫م��ش��ت��ه‌ری ب���دۆزێ���ت���ه‌وه‌‪ .‬ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ه‌وان�� ‌ه‬ ‫مانشێتی هه‌ڵبه‌سته‌ی رۆژن��ام��ه‌ی��ه‌ک بو‬ ‫وه‌های نووسیبوی ئینتێرنێت دیمۆکڕاسی‬ ‫ده‌ب��ات بۆ چین‪ .‬هه‌واڵ ‌ه الوه‌کییه‌ی پاش‬ ‫ئه‌و ‌ه ئه‌م ‌ه بوو ئێستا‪ ،‬ک ‌ه سه‌رنج راکێش‬ ‫ده‌بێت‪1 .‬ـ له کاتێکدا سه‌رده‌می کۆمپانیای‬ ‫ک��ارگ��ی ئینتێرنێتی ک��ۆت��ای��ی پ��ێ��ه��ات��وو ‌ه‬ ‫تامه‌زرۆیانی ئینتێرنێت ده‌ڵێن ئینتێرنیت ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای رێگه‌دا ل ‌ه کۆتاییدا دیمۆکڕاسی‬ ‫بۆ چین‌و گه‌شه‌ی ئابووری بۆ هیند ده‌بات‌و‬ ‫ک��ارێ��ک ده‌ک����ات‪ ،‬ک��ه‌ ب��ان��ک��دار‪ ،‬پ��ارێ��زه‌ر‌و‬ ‫رۆژنامه‌وان‌و ته‌نانه‌ت یاسادانه‌ر خۆشمان‬ ‫بین‪ .‬ئه‌م ره‌وت ‌ه دوایی ‌ه هه‌ر ئێستا ده‌کرێت‬ ‫ل�� ‌ه هه‌رێمێک وه‌ک کالیفۆڕنیا ببینرێت‪.‬‬ ‫شوێنێک‪ ،‬ک�� ‌ه ح��ک��ووم��ه‌ت��ی داڕێ�����ژراو ل ‌ه‬ ‫سه‌ر راپرسی گشتی خه‌ریک ‌ه به‌دی دێت‪.‬‬ ‫ره‌وته‌کانی دیکه‌ش ب ‌ه دوای ئه‌م ره‌وته‌دا‬ ‫خه‌ریکی پێشره‌ویین‪ .‬چۆن ده‌توانرێت دژی‬ ‫دیمۆکڕاسی زی��ات��ر قسه بکرێت؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫ئازادی نه‌ک به‌رهه‌می پشێوی‌و نائارامییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به‌رهه‌می رێ��ژه‌ی��ه‌ک ل ‌ه ته‌کوزییه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ن���ه‌ک ب��ه‌ره��ه‌م��ی دی��م��ۆک��ڕاس��ی‬ ‫راس���ت���ه‌وخ���ۆ‌و ب���ێ س���ن���وور‌و راده‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌رهه‌می دیمۆکڕاسی رێکوپێک‌و داڕێژراو‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی بێت چ��ی؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ه‌روه‌ک زۆرب��ه‌ی کارو ره‌وتی ژیان له‌م‬ ‫بواره‌شدا‪ ،‬هه‌روه‌ها پێوستیمان ب ‌ه ڕێنوێنی‬ ‫بکه‌‌و مک ‌ه بێت چی ‌؟ ئه‌گه‌ر ئازادی ته‌نیا ل ‌ه‬

‫کاتێکدا بپارێزرێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م کۆت‌و به‌ندانه‬ ‫به ‌جدی وه‌ربگرین چی؟ هه‌ر چۆنێک بێت‬ ‫ئ��ه‌م بیرۆک ‌ه جێگری ه��ه‌م��ان شتێکه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دیمۆکڕاسی نوێی لیبراڵی ب��ه‌دی هێناوه‌‪.‬‬ ‫دیمۆکڕاسێک‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه ل ‌ه روژئاوادا له‌گه‌ڵیدا‬ ‫ژیاوین هه‌ر ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌ره‌ستۆ وه‌ک‬ ‫رژیمی تیکه‌اڵو ناوی ب��ردووه‌‪ .‬ئه‌م رژێم ‌ه‬ ‫ێ گومان حکوومه‌تێکی هه‌ڵبژێردراوه‌‪،‬‬ ‫ب‌‬ ‫ب��ه‌اڵم ی��اس��ای حقوقی داڕێ����ژراو ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای یاسای بنه‌ڕه‌تی‪ ،‬ده‌ستگای دادوه‌ری‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ‪ ،‬ح��ی��زب��ی س��ی��اس��ی ده‌س���ه‌اڵت‬ ‫دار‪ ،‬كڵێساکان‪ ،‬نووسینگه‌ی بازرگانی‪،‬‬ ‫دام���ه‌زراوه‌ی تایبه‌تی‌و بلیمه‌تی پسپۆڕی‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‪ .‬دیمۆکڕاسی سیاسی به‌شێکی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی‌و ل ‌ه راستیدا سه‌ره‌کی‌ترین به‌شی‬ ‫ئه‌م زنجیره‌ی ‌ه به ئه‌ڵقه‌ی یه‌کجار زۆره‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه هه‌موویان ملکه‌چی هه‌ڵبژاردن نه‌بوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئامانجی زۆر له‌م دامه‌زراوانه‌‌و‬ ‫الیه‌ن ‌ه نادیمۆکڕاتیکانه‌‪ .‬هێورکردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ست ‌ه گشتییه‌کان‪ ،‬فێرکاری هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫رێنووسی دیمۆکڕاسی‌و پ��ارێ��زگ��اری ل ‌ه‬ ‫ک په‌یمانه‌که‌ی مافی‬ ‫ئ���ازادی ب���ووه‌‪ .‬کاتێ ‌‬ ‫زانستگه‌ی ه���اڕوارد ب��ڕوان��ام�� ‌ه خوێندنی‬ ‫ب�� ‌ه خوێندکارانی خ��ۆی ده‌دا ب�� ‌ه بیریان‬ ‫ده‌هێنایه‌و ‌ه یاسا وه‌ک کۆت‌و به‌ندگه‌لێکي‬ ‫هۆشیاران ‌ه چاو لێبکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه م��رۆڤ ئازاد‬ ‫ده‌کات‪ .‬ل ‌ه سرودی نه‌ته‌وایه‌تیشدا هاتووه‌‪:‬‬ ‫ئه‌مریکا‪ ..‬ئه‌مریکا‬ ‫خودا که‌می‌و کورتییه‌کانت چاره‌سه‌ر بکات‬ ‫رۆحت ب ‌ه خۆراگری سه‌قامگیر بکات‬

‫‪125‬‬

‫ئازادییه‌که‌ت به‌ یاسا‬ ‫ئه‌م په‌ڕتووک ‌ه بانگه‌شه‌یه‌ک ‌ه بۆ خۆڕاگری‌و‬ ‫ژیانه‌وه‌ی هاوسه‌نگی نیوان دیمۆکڕاسی‌و‬ ‫ئازادی ئه‌م پڕتووک ‌ه مشتومڕێک ب ‌ه دژی‬ ‫دیمۆکڕاسی نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و بانگه‌شه‌ی‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ئیمکانی هه‌ی ‌ه شتێک وه‌ک‬ ‫دیمۆکڕاسی ل ‌ه راده‌ب��ه‌ده‌ر ل ‌ه ئ��ارادا بێت‪،‬‬ ‫زۆرتر ل ‌ه شتێکی ب ‌ه ئاشكرا باش‪ .‬ناوه‌ڕۆکی‬ ‫سیاسه‌تی دیمۆکڕاتیکی لیبراڵی داڕشتنی‬ ‫ته‌کوزیه‌کی کۆمه‌اڵیه‌تی پ��ڕ ن���اوه‌ڕۆک‌و‬ ‫ئاریشه‌داره‌‪ ،‬ک ‌ه هزرێکی تاقان ‌ه ب ‌ه سه‌ریدا‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���داری���ه‌ت���ی ن���اک���ات‪ .‬ب���ۆ ن��م��وون�� ‌ه‬ ‫داڕێژه‌رانی ئه‌مریکا ل ‌ه سه‌رده‌مانێکدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زۆر که‌س باوه‌ڕیان واب��و ئایدیۆلۆجیکی‬ ‫ئایینی تاقان ‌ه ده‌بێت ده‌س��ه‌اڵت��ی ب ‌ه سه‌ر‬ ‫کۆمه‌لگادا ببێت‪ .‬ب ‌ه دوای کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫فره‌چه‌شنی له‌م بابه‌ته‌بوون‪ .‬دیمۆکڕاسیش‬ ‫ئایدیۆلۆجییه‌کی تاقانه‌ی ‌ه وه‌ک ت��ه‌واوی‬ ‫ئ���ه‌م چ���وارچ���ێ���وان���ه‌ی راده‌و س��ن��ووری‬ ‫تایبه‌تی خ��ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی ب�� ‌ه که‌ڵکی‬ ‫پارله‌مانێکی یاسادانه‌ر دێت ره‌نگ ‌ه ب ‌ه کاری‬ ‫کۆمپانیایه‌کی گ��ه‌وره‌ی بازرگانی نه‌یه‌ت‪.‬‬ ‫ره‌چاوکردنی رێگه‌ی گه‌ڕانه‌و ‌ه ب ‌ه واتای‬ ‫هه‌وڵ بۆ هێنانه‌وه‌ی رژیمێکی کۆن نییه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ئه‌زموونی ئاڵوگۆڕی دیمۆکڕاتیکمان‬ ‫ک���ردوو ‌ه پێمان خۆش ‌ه ده‌ستکه‌وته‌کانی‬ ‫بپارێزین‪ .‬ئامانجی دیمۆکڕاسی لیبڕاڵ ‌ه نه‌ک‬ ‫به‌و چه‌شنه‌ی ل ‌ه سه‌ده‌ی نۆزده‌دا بوو‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ی ده‌بێت ل ‌ه س��ه‌ده‌ی بیست‌و‬ ‫به‌و چه‌شنه‌ ‌‬ ‫یه‌که‌مدا بێته‌دی‪ .‬کۆمه‌ڵگای دیمۆکڕاتیک‬

‫پێویستی ب ‌ه رێنوێنیکه‌رو واسیته‌ی نوێ‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بۆ ئاسته‌نگ‌و س��ه‌رده‌م��ی نوێ‬ ‫داڕێ���ژه‌ر ب��ن‪ .‬ب�� ‌ه س��ه‌ر ت���ه‌واوی ئه‌مانه‌دا‬ ‫خاڵی ده‌ستپێک ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی وه‌ه��ا‬ ‫کارێک گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ مێژووه‌‪ ،‬گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫خه‌بات ل ‌ه رێگه‌ی ئ��ازادی‌و دیمۆکڕاسی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه رۆژئ�����اوادا ده‌ستیپێکرد‌و پ��ه‌ره‌ی‬ ‫سه‌ند بۆ شوێنه‌کانی‌تر‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ده‌مانه‌وێت‬ ‫گه‌ڕانێکی هه‌تاهه‌تایی بۆ ژیان‌و ئازادی‌و‬ ‫ب���ه‌دواداچ���وون���ی ب��ه‌خ��ت��ه‌وه‌ری دووپ���ات‬ ‫بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت دیسانه‌و ‌ه هه‌ر ئه‌و هێزان ‌ه‬ ‫بانگ بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌وانیان ل ‌ه سه‌ره‌تادا‬ ‫به‌دیهێنا‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش ته‌نیا ب ‌ه تێگه‌یشتن ل ‌ه‬ ‫رابردووی ئازادییه‪‌ ،‬ک ‌ه ده‌توانین یارمه‌تی‬ ‫پاراستنی ئازادی داهاتوومان بده‌ین‪.‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی وته‌ی نووسه‌ر رایه‌ڵه‌کانی‬ ‫ئه‌نتێرنێتیش چاودێریان له‌سه‌ره‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ���ـ وش���ه‌ی ل��ی��ب��ڕاڵ ل�� ‌ه چ��ه‌م��ك��ی س���ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌میدا به‌کارده‌هێنین‪ .‬وات ‌ه پێویست ب ‌ه‬ ‫ئازادیی ‌ه تاک ‌ه که‌سیی ‌ه ئابووری‪ ،‬سیاسی‌و‬ ‫ئایینیه‌كان ھه‌ندێک جاریش پێی ده‌گوترێت‬ ‫لیبڕالیزمی ك�لاس��ی��ك‪ ،‬ن���ه‌ك ل�� ‌ه چه‌مكی‬ ‫ه��اوچ��ه‌رخ��ی ئ��ه‌م��ری��ك��ی‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ێ��وه‌ن��دی ب ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ی خ��ۆش��گ��وزه‌ران‪ ،‬ھه‌وڵ‌و دژ ب ‌ه‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رستی‌و سیاسه‌تی دیكه‌وه‌ ھه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ساڵی ‪ 1975‬ل ‌ه کۆنفڕانسی ئاسایش‌و‬ ‫هاریکاریی ئ��ه‌ورووپ��ادا (ئێستا ب��وو ‌ه ب ‌ه‬ ‫رێکخراوی ئاسایش‌و هاریکاریی ئه‌ورووپا)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫ل�� ‌ه الی���ه‌ن ئ��ه‌ن��دام��ان��ه‌و ‌ه راگ��ه‌ی��ه‌ن��دراوێ��ک‬ ‫پ��ه‌س��ه‌ن��دک��را‪ .‬ب�� ‌ه ئ��ام��ان��ج��ی پ��ت��ه‌وک��ردن��ی‬ ‫گفتوگۆی رۆژه��ه‌اڵت‌و رۆژئ��اوای هه‌بوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م راگ���ه‌ی���ه‌ن���دراو ‌ه کۆمه‌ڵێک پڕنسیپی‬ ‫دیار‌و ده‌ستنیشانکراوی بۆ هه‌ڵسوکه‌وتی‬ ‫واڵت��ان دیاریده‌کردووه‌‪ ،‬له‌وانه‌‪ :‬رێزگرتن‬ ‫ل ‌ه سه‌ربه‌خۆیی واڵتان‪ ،‬به‌کارهێنانی زه‌برو‬ ‫زه‌نگ‪ ،‬دوورکه‌وتنه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌ستتێوه‌ردان ل ‌ه‬ ‫کار‌وباری ناوخۆی واڵت��ان‌و رێزگرتن ل ‌ه‬ ‫مافه‌کانی مرۆڤ‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئه‌م الیه‌ن ‌ه تایبه‌ته‌ی دیمۆکڕاسی ئه‌مریکا‬ ‫زۆربه‌ی کات کاریگه‌ریی سامناکی هه‌بووه‬ ‫ب�� ‌ه س���ه‌ر ه��ه‌رێ��م��ه ‌ک���ه‌م حه‌شیمه‌ته‌کان‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری سیاسی زۆر‌و سوسپیده‌ی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی داوه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای هه‌موو ئه‌مان ‌ه‬ ‫دی��م��ۆک��ڕاس��ی ئ��ه‌م��ری��ک��ای��ی ل�� ‌ه زۆرب����ه‌ی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه نادیموکڕاتیکه‌کانی قازانجی‬ ‫زۆری کردووه‌‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ ه��ه‌ڵ��ب��ژارده‌ی��ه‌ک‪ ،‬ک ‌ه ل��ه‌ودا رێژه‌یه‌کی‬ ‫ده‌ن��گ��ده‌ری خ��اوه‌ن م��ه‌رج پاڵێوراوه‌کانی‬ ‫حیزبێک بۆ وه‌رگرتنی پیشه‌یان به‌شداری‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتیدا هه‌ڵ ده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫‪6‬ـ���ـ ه���ه‌ر وه‌ک ت����ه‌واوی ئ���ه‌و ب��اب��ه‌ت��ان��ه‌ی‬ ‫تۆکویل له‌مه‌ڕ ئه‌مریکاو ‌ه گوتویه‌تی‌‪ ،‬به‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌ر که‌س‌و باشتر ل ‌ه هه‌مووان بابه‌ته‌ک ‌ه‬ ‫ئاوا ده‌رده‌بڕێت‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪Jacob Burckhardt, the Age of -1‬‬ ‫‪Constantine the Great, tr. Moses‬‬ ‫‪of‬‬

‫‪Hadas (Berkeley:‬‬

‫‪University‬‬

‫‪.351 ,)1983 ,California Press‬‬ ‫‪Benjamin Constant, the Liberty -2‬‬ ‫‪of the Ancicnis Compared with That‬‬ ‫‪in Benjamin ,)1819( *of (he Moderns‬‬ ‫‪Constant: Political Writings, Bianca‬‬ ‫‪York:‬‬

‫‪cd. (New‬‬

‫‪Fontana,‬‬

‫‪aria‬‬

‫‪.)1988 ,Cambridge University Press‬‬ ‫‪Herbert Asquith, Introduction, in -3‬‬ ‫‪Ernest Barker, the Legacy of Rome‬‬ ‫‪vii ,)1923 ,(Oxford, Clarendon Press‬‬ ‫‪Quoted in David Grcss, From -4‬‬ ‫‪Plato to NA TO: The Idea of the West‬‬ ‫‪and Its Opponents (New York: Free‬‬ ‫‪.125 ,)1998 .Press‬‬ ‫‪Edward Gibbon, the Decline and -5‬‬ ‫‪,3 .fall of the Roman Empire, Vol‬‬ ‫‪.4 Part .27 chapter‬‬ ‫‪E. L. Jones, the European Miracle: -6‬‬ ‫‪and‬‬

‫‪Economies,‬‬

‫‪Environments,‬‬

‫‪Geopolitics in the History of Europe‬‬ ‫‪and Asia (New York: Cambridge‬‬ ‫‪.)1981 ,University Press‬‬ ‫‪Guido de Ruggiero, the History -7‬‬ ‫‪Liberalism (Oxford:‬‬ ‫‪ed.,‬‬

‫‪Baugh,‬‬

‫‪A.‬‬

‫‪European‬‬ ‫‪Daniel‬‬

‫‪of‬‬

‫‪Oxford‬‬

‫‪Aristocratic Government and Society‬‬

127

in Eighteenth Century England {New .)1975 ,York: New Viewpoints Paul Johnson, Laying Down the -8 ,10 Law , Wall Street Journal March 1999In the historian J. H. Plumb›s was 1688 words, the Revolution of a monument raised by the gentry to is own sense of independence .

J. H. Plumb, The Growth of Political 725›1-1675

,Stability

in

England :London(

.30-29 ,)1967 ,Macmillan Jacques Barzun, From Dawn to -9 to the Present 1500 :Decadence ,)2000 ,(New- York: HarperCollins .89-287 Jundith Shklar, Montesquieu (New ,)1987 ,York: Oxford University Press

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫مافی شوناسی نه‌ته‌وه‌یی به‌ دوور لە ده‌مارگیری‬

‫نووسینی‪ :‬پاتریك توربنری‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عومه‌ر ره‌سوڵ شینكی‬

‫‪129‬‬

‫دیدگای دوای جه‌نگ‌و تێڕوانین لە گرنگی‬ ‫سیستمی ك��ۆم��ه‌ڵ��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ل��ە ‌مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی گشتی یه‌كه‌مین پاژه‌ی به‌شی‬ ‫سێیه‌م پێكده‌هێنێت‪ .‬لەم رووه‌و ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫ئه‌و ‌ه به‌ بیر بهێنینه‌وه‌‪ ،‬كه‌سیستمی كۆمه‌ڵی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ب ‌ه ئامانج‌و نیازی سیاسی‌و‬ ‫مرۆڤدۆستانه‌ دامه‌زراوه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و واڵت���ان���ه‌ی ل���ە ج��ه‌ن��گ��دا دۆڕان بۆ‬ ‫خستنه‌سه‌ری خاكی تازه‪ ،‬یان بۆ به‌فه‌رمی‬ ‫ناساندنی سه‌ربه‌خۆییان ناچاربوون لەو‬ ‫رێكخراوه‌دا ببن به‌ئه‌ندام‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ك��ه‌س���ه‌ب���اره‌ت ب ‌ه‬ ‫كه‌مینه‌كان به‌سترا‪ ،‬بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫مه‌سه‌لە ی تایبه‌ت لە شوێنی دیاریكراودا‬ ‫نووسرابوونه‌و ‌ه بۆ دروستكردنی پاراستنی‬ ‫كه‌مینه‌كان نه‌بوو لە‌الیه‌ن زلهێزه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی گشتی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫رای��گ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬ك��ه‌ت����ه‌واو ئ��وم��ێ��ده‌وار ‌ه ئ��ه‌و‬ ‫واڵتانه‌ی به‌ڵێنی مافپه‌روه‌رییان سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه‌م رێسایانه‌ی ن��او ئ��ه‌م رێكخراو ‌ه نیی ‌ه‬ ‫ئه‌وا لەگه‌ڵ كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌ی نێو واڵته‌كانی‬ ‫خۆیاندا ب ‌ه پێی پێودانگ ‌ه ستانداره‌كانی‪ ،‬كه‬ ‫‌شۆرای كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان دیاریكردوون‬ ‫رووب�����ه‌ڕوو ن��ه‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ه��ه‌م��وو ئه‌و‬ ‫پێشنیارانه‌ی‌ب ‌ه مه‌به‌ستی به‌ره‌وپێشچوونی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی كۆمه‌ڵی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ل��ە ‌نێو‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی په‌یماننامه‌ی كنوانسیۆنی‬ ‫گشتی نێوده‌وڵه‌تیدا سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مینه‌كان‬ ‫گه‌شه‌ی ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه بینیووه‌‪ .‬هه‌ندێكجار‬ ‫واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام ن��اڕه‌زای��ی��ان ل��ە ‌به‌رانبه‌ر‬

‫ئه‌و رێكخراو ‌ه ده‌ربڕیو ‌ه هه‌تا سه‌رئه‌نجام‬ ‫رێكخراوی ناوبراو نه‌هێڵدراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌ند ‌ه هه‌ندێك رێكخراوی ئه‌ندامیش‬ ‫ئه‌م سیستمه‌یان به فه‌رمی ناسیوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و رێكخراو ‌ه نه‌یتوانی چاكسازی لە خۆیدا‬ ‫بكات‪ .‬لە ‌تێڕوانینی كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كاندا ئه‌و‬ ‫گ��رووپ��ان��ه‌ی ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی��ان ل��ە س��ه‌ر ب��وو‪،‬‬ ‫وه‌ك جولە كه‌كان لە ئه‌ڵمانیا لە ‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كاندا بوون‪.‬‬ ‫لە رۆژگ���اری دوای جه‌نگ ئ��ه‌و واڵتانه‌ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خۆیان وه‌رگرت ب ‌ه ئاره‌زووی‬ ‫خ��ۆی��ان م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی��ان ل��ەگ��ه‌ڵ كه‌مینه‌كانی‬ ‫نێو واڵت��ه‌ك��ه‌ی خ��ۆی��ان ده‌ك���رد‪ .‬زۆرج���ار‬ ‫ده‌ریانده‌كردن‪ ،‬یان رایان ده‌گواستن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪.‬‬ ‫وا دێ���ت��� ‌ه ب����ه‌ر چ����او ئ���ه‌گ���ه‌ر ك��ۆم��ه‌ڵ��ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ب��ن��ه‌م��ای م��اف��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫هه‌میشه‌یی دابمه‌زراندایه‌‪ ،‬ئه‌وا ب ‌ه نهێنی‌و‬ ‫شاراوه‌یی ئه‌و كاران ‌ه نه‌ده‌كرا لە به‌رانبه‌ر‬ ‫كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كانداو دژوارتر نه‌ده‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش نه‌ك هه‌ر ب ‌ه پشتبه‌ستن ب ‌ه مادده‌ی‬ ‫‪27‬ی په‌یماننامه‌ی مافی مه‌ده‌نی‌و سیاسی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‪ ،‬ب��ۆ كه‌مینه‌كان‬ ‫ئاینده‌یه‌كی شوومی پێشبینی ده‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌ب��وو ب ‌ه ‌هۆی پێشێلكردنی مافی ژیانی‬ ‫ئه‌مانه‌ش‪ ،‬بۆی ‌ه لە ‌كۆتایی جه‌نگی جیهانی‬ ‫دووه‌م�����دا زۆر پ��ه‌ی��م��ان��ی ه��ه‌م��ه‌ج��ۆرم��ان‬ ‫ب��ی��ن��ی‪ ،‬س����ه‌ب����اره‌ت ب���ه‌گ���واس���ت���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫كه‌مینه‌یه‌ك لە واڵتێكه‌و ‌ه بۆ واڵتێكی‌تر‪،‬‬ ‫وه‌ك ئ��ه‌و رێككه‌وتنه‌ی نێوان هه‌نگاریاو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫چیكۆسلۆفاكیا‪ ،‬به‌سترا‪.‬‬ ‫س���ه‌رئ���ه‌ن���ج���ام ده‌ت���وان���ی���ن ب��گ��ه‌ی��ن�� ‌ه ئ��ه‌و‬ ‫ده‌‌ره‌نجامه‌ی سیستمی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌كه‌مینه‌كان وه‌ك یه‌ك سیمبوڵ‬ ‫گه‌شه‌ی ن��ه‌ك��ردو ن��ه‌ب��وو ‌ه سه‌رتاسه‌ری‌و‬ ‫گشتگیری‪ ،‬خراپ كه‌ڵك لێوه‌رگرتنی واڵت ‌ه‬ ‫زلهێزه‌كان لە رێكخراوی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه شكستی خوارد لە ئامانجی سیاسی‬ ‫ئه‌وانه‌وه‪ ،‬هه‌روه‌ها گوێنه‌دان‌و وه‌النانیشی‬ ‫ده‌رب��اره‌ی مه‌سه‌لە كانی مرۆڤدۆستی‪ ،‬كه‬ ‫‌یه‌كێك بوو لە هۆكار ‌ه سه‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پێویست ‌ه ئه‌و ‌ه بڵێین ئه‌گه‌ر چی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان مه‌حكوم ب ‌ه نه‌مان بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم قانون‌و ره‌وشه‌كانی ئه‌و ته‌واو وه‌ال‬ ‫نه‌نراون‪.‬‬ ‫هه‌تا ئ�� ‌هگ��ه‌ر ئ��ه‌م سیستم ‌ه مافی مرۆڤی‬ ‫بنیات نه‌نابێت‪ ،‬یاساو رێساكانی ئه‌و ب ‌ه هه‌ر‬ ‫شێوه‌یه‌ك بێت بوونه‌ت ‌ه بنه‌مای نه‌گۆڕی‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬هه‌موو بڕیارو رێساكانی‬ ‫ت لە ‌به‌رچاو نه‌گیردرێت‪ ،‬به‌ڵگه‌كانی‬ ‫نابێ ‌‬ ‫پشتپێبه‌ستنی دادگ��ای سزای نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ب��ۆ سه‌لماندنی م��اف��ی ی��ه‌ك��س��ان��ی‌و مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان لە مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬گه‌واهی‬ ‫ئه‌مه‌ن‪.‬‬ ‫راست نییه‌‪ ،‬كه‌هێڵێكی جیاكه‌ره‌و ‌ه لە‌نێوان‬ ‫مافی م��رۆڤ‌و مافی كه‌مینه‌كان دابنرێت‪،‬‬ ‫وه‌ك چۆن لە ‌ساڵ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی دوای‬ ‫كۆتایی هاتنی جه‌نگی جیهانی دووه‌م‪،‬‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬

‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫په‌یماننامه‌كانی ئاشتی‌و مه‌سه‌لەی‬ ‫كه‌مینه‌كان‬ ‫پاژه‌ی دووه‌م له‌م به‌شه‌ی سێیه‌م بریتیی ‌ه لە‬ ‫مافی كه‌مینه‌كان‪ ،‬لە ‌كارنامه‌ی رێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‌و په‌یماننامه‌كانی‬ ‫ئاشتی‪.‬‬ ‫دی��������اره‌ ل����ە ك����ارن����ام����ه‌ی رێ���ك���خ���راوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان��دا م��اف��ی كه‌مین ‌ه‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی جیاو تایبه‌ت‬ ‫ئاماژه‌ی بۆ نه‌كراوه‌‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانەو ‌ە تەئكید‬ ‫لە سەر مافی تاكه‌كه‌س ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و په‌یمانه‌ی‪ ،‬كه ‌دوای ش��ه‌ڕی جیهانی‬ ‫دووه‌م ه��اوش��ێ��وه‌و درێ���ژب���ۆوه‌ی هه‌مان‬ ‫بڕیاره‌كانی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای مۆیده‌ن‪ ،‬ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه رێزی‬ ‫بۆ ئه‌و بڕیاران ‌ه دانه‌ناوه‌‪ ،‬كه ‌كاتی خۆی‬ ‫لە ده‌ستووری كاری رێكخراوی كۆمه‌ڵی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان��دا ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ب��ۆ نموون ‌ه ب��واری‬ ‫پ���ه‌روه‌رده‌ی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان به ‌زمانی‬ ‫خ��ۆی��ان (پ��������ه‌روه‌رده‌و ف���ێ���رك���ردن)‪ ،‬ی��ان‬ ‫به‌كارهێنانی زم��ان��ی دای��ك��ی��ان ل��ە ‌دادگ��او‬ ‫داموده‌زگا ره‌سمییه‌كانی ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬كه‌متر‬ ‫كاری پێده‌كرا‪.‬‬ ‫كارنامه‌ی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی واب��ه‌س��ت�� ‌ه ب���ه ‌نه‌هێشتنی‬ ‫ده‌مارگیری به‌وه‌ی باڵوكراوه‌ی رێكخراوی‬

‫‪131‬‬

‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ك��ه‌م جه‌ختی ل��ە س��ەر مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان ك��ردۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم یاساكانی‬ ‫دژی ده‌مارگیری زۆرینه‌ی ئه‌و كارنامه‌ی ‌ه‬ ‫پێكده‌هێنن ب�� ‌ه شێوه‌یه‌ك ته‌نانه‌ن مافی‬ ‫م��رۆڤ��ی��ش ل��ە س���ەر ب��ن��ه‌م��ای نه‌هێشتنی‬ ‫ده‌م��ارگ��ی��ری ل��ە ب��ەران��ب��ەر كه‌مینه‌كاندا‬ ‫دانراوه‌و بۆته ‌بناغه‌ی رێكخراوی كۆمه‌ڵی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان‪.‬‬ ‫ج��ێ��گ��ای ب��� ‌ه ب��ی��ره��ێ��ن��ان��ه‌وه‌ی��ه‌ ل���ە‌ب��ری‬ ‫دان��ان��ی زاراوه‌ی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬لە ‌جێگای پاراستنی كه‌مینه‌كان‬ ‫ل��ە ده‌س��ت��ووری ك���اری ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا‪ ،‬لە‬ ‫الی���ه‌ن ئ���ه‌و واڵت���ان���ه‌و ‌ه ق��ه‌ب��وڵ��ك��راوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫په‌ناهه‌نده‌كان ب ‌ه زۆری رووی تێده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫لەمانه‌ش واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاو‬ ‫واڵتانی ئه‌مریكای التین ب ‌ه گشتی‪ .‬لەگه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا ج��ی��اوازی ل��ە ن��ێ��وان ئ��ه‌م دوو‬ ‫چه‌مكه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬كه لە ‌باڵوكراوه‌ی كۆمه‌ڵی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كاندایه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم لە ‌ب��واری پراكتیكدا‬ ‫نوێنه‌رانی ده‌وڵه‌تان تەئکید لە سەر بنه‌مای‬ ‫ده‌مارگیری نه‌ته‌وه‌یی ناكه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌تا لە‬ ‫‌به‌رچاویشی ناگرن‪.‬‬ ‫م��اف��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ك��ه‌وت�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫پانتاییەكی هه‌ڵپه‌سێردراوی ب��ه‌رده‌م دوو‬ ‫چه‌مكی لێك جیاواز‪ ،‬به‌اڵم پێویست ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫لە‌به‌رچاو بگرین‪ ،‬كه‌نه‌بوونی چاكسازی‌و‬ ‫باشتركردنی مافی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان لە‬ ‫كارنامه‌ی رێكخراوی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كاندا‪،‬‬ ‫بوو به ‌رێگر لە ‌ب��ه‌رده‌م ده‌ستپێشخه‌ری‬ ‫زی����ات����ر ل����ە ك����ارن����ام����ه‌ی رێ���ك���خ���راوی‬

‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كاندا‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی جێبه‌جێكردنی ئه‌م مادده‌یه‌‪ ،‬لە‬ ‫رێكخراوی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان بۆپاراستنی‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‌و رێ��گ��رت��ن ل��ە ده‌م��ارگ��ی��ری‬ ‫نه‌ژادی‌و جنسی‌و زمان‌و مه‌زهه‌ب‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫كۆمسیۆنی تایبه‌تی پێشنیار کرد‪ ،‬لەمانه‌ش‬ ‫كۆمسیۆنی مافی م��رۆڤ��ی پێشنیار ك��رد‪،‬‬ ‫هۆی ئه‌م پێشنیاركردنه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫هه‌مان لێكجیاكردنه‌وه‌ی ئه‌و دوو چه‌مكه‌ی‬ ‫لە سەره‌و ‌ه باسمانكردن‪.‬‬ ‫لە به‌ر ئه‌م ‌ه نه‌نووسینه‌وه‌ی ب ‌ه پێزی مافی‬ ‫كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان لەو باڵوكراوه‌یه‌دا‪ ،‬هه‌تا‬ ‫ئه‌ندازه‌یه‌ك پاراستنی كه‌مینه‌كان نه‌بوو‪،‬‬ ‫بوو ‌ه هۆی رێگرێك لە ب��ه‌رده‌م خواست‌و‬ ‫ئ���اره‌زووه‌ك���ان���ی ئ��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان لە رێگای یاساكانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ ،‬كه‌ده‌رباره‌ی ده‌مارگیرییه‌‪.‬‬ ‫نێوه‌ندی كۆمسیۆنی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫تایبه‌ت به‌رێگاگرتن لە‌ده‌مارگیری‌و‬ ‫پاراستنی كه‌مینه‌كان‬ ‫رۆڵ���ی كۆمسیۆنی الوه‌ك����ی رێ��ك��خ��راوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‪ ،‬ب��ۆ نه‌هێشتنی‬ ‫ده‌مارگیری‌و پاراستنی كه‌مینه‌كان‪ ،‬شایانی‬ ‫ب��ه‌دی��ه��ێ��ن��ان��ه‌وه‌ی��ه‌‪ .‬ئ���ه‌و ك��ۆم��س��ی��ۆن�� ‌ه ئ��ه‌م‬ ‫ئه‌ركانه‌ی خ���واره‌وه‌ی لە ‌ساڵی ‪1949‬دا‬ ‫پێسپێردرا‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ لە ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌و به‌دواداچوونی‬ ‫پێویست سه‌باره‌ت ب ‌ه زه‌مینه‌ی جاڕنامه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫جیهانی مافی مرۆڤ‪ ،‬پێشنیار ب ‌ه كۆمسیۆنی‬ ‫مافی مرۆڤ كرا‪ ،‬بۆ نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‪،‬‬ ‫م��اف��ی م���رۆڤ‪ ،‬ئ��ازادی��ی�� ‌ه س��ه‌ره‌ك��ی��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫پاراستنی كه‌مینه‌كانی ن����ه‌ژادی‪ ،‬میللی‪،‬‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و زمانی‪.‬‬ ‫ب ــ ئه‌نجامدانی ئه‌و ئه‌ركانه‌ی لە ‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری‪ ،‬ــ ‪ ،‬یان‬ ‫كۆمسیۆنی مافی مرۆڤ‪ ،‬به ‌ئه‌و وابه‌ست ‌ه‬ ‫كرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه ‌س��اڵ��ی ‪1947‬دا ئ���ه‌و ك��ۆم��س��ی��ۆن�� ‌ه بۆ‬ ‫روونكردنه‌وه‌ی ئه‌م چه‌مكانه‌ی (نه‌هێشتنی‬ ‫ده‌مارگیری‌و پاراستنی كه‌مینه‌كان) به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ی خواره‌وه‌ ریزبه‌ند كران‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ نه‌هێشتنی ده‌مارگیری بریتییه لە ‌‪:‬‬ ‫رێگاگرتن لە هه‌ر كرده‌وه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫رێ��گ��ر ل��ە ب����ه‌رده‌م یه‌كسانی ت��اك��ه‌ك��ه‌س‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات�� ‌هك��ان��ی واڵت���ێ���ك‪ ،‬ك��ه‌خ���وازی���اری‬ ‫یه‌كسانی‌و بەرانبەرین‪.‬‬ ‫‪ 2‬ـ��ـ ئه‌گه‌ر هاتوو پاراستنی كه‌مینه‌كان‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی ه��ه‌م��وو ئ���ه‌و گ��رووپ��ان��ه‌ی لە‬ ‫‌ده‌س����ه‌اڵت����دا ن��ی��ن‌و ل���ە‌ه���ه‌م���ان ك��ات��ی��ش��دا‬ ‫ئ�������اره‌زووی ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ان��ی م��اف��ن ب ‌ه‬ ‫یه‌كسانی ل��ەگ��ه‌ڵ زۆری��ن��ه‌ی��دا‪ ،‬خ��وازی��اری‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی جیاوازی پێكه‌رانه ‌نین‪ ،‬تا‬ ‫به‌و هۆیه‌و ‌ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی خۆیان لە‬ ‫‌بەرانبەر زۆرینه‌دا بپارێزن‌و جیابكه‌نه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م هه‌واڵنه‌ش بۆ زیاتر خۆشگوزه‌رانی‌و‬ ‫پاراستنی مافی تاكه‌كه‌سه‌كان‌و گرووپه‌كانە‪،‬‬ ‫لە نێو كۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ئامانج لە نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‬

‫رێگاگرتن ‌ه لە ج��ۆر ‌ه هه‌ڵسوكه‌وتێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێشێلی مافه‌كانی یه‌كسانی دەک��ات‪ ،‬یان‬ ‫ده‌بێته ‌ه��ۆی س��ن��ووردارك��ردن��ی ئ���ه‌و‪ ،‬لە‬ ‫كاتێكدا پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ە كه‌مینه‌كان‬ ‫مافێكی سروشتی تاكه‌كه‌سه‌كانه‌‌و پێویست ‌ه‬ ‫رێزی لێبگیردرێت‪.‬‬ ‫خزمه‌ت ‌ه شه‌خسییەکانی وه‌ك دامه‌زراندنی‬ ‫قوتابخان ‌ه ب��ه ‌زم��ان��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬ئه‌مانه‌ش‬ ‫ده‌سپێشخه‌رییەكن بۆ ئه‌وه‌ی بیسه‌لمێنن‪،‬‬ ‫ك��ه ‌پێشێلكردنی م��اف��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان لە‬ ‫‌ن��او ده‌وڵه‌ته‌كانیان‪ ،‬لە ئ���ارادا نییه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ت سه‌باره‌ت به ‌ده‌مارگیری قه‌ومی‌و‬ ‫ده‌بێ ‌‬ ‫ن��ه‌ژادی چاره‌سه‌ر بكرێت‪ ،‬ك ‌ه رێكخراوی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی چاكسازی تێدا بكرێت‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ل��ە كاتێكدایه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پاراستنی كه‌مینه‌كان‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ده‌ستپێشخه‌ری ده‌ب��ێ��ت بۆ‬ ‫پاراستنی فه‌رهه‌نگه‌كه‌شیان‪ ،‬وه‌ك زمان‌و‬ ‫مه‌زهه‌ب‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ك��ۆم��س��ی��ۆن��ی الوه‌ك������ی ل���ە‌پ��ێ��ن��ج��ه‌م��ی��ن‬ ‫ك���ۆب���وون���ه‌وه‌ی خ���ۆی���دا‪ ،‬س����ه‌ب����اره‌ت ب ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه لە زه‌مینه‌ی پاكتاوی ر ‌هگ��ه‌ز‪،‬‬ ‫یه‌كه‌مین ته‌وه‌ریان سه‌باره‌ت به‌ده‌مارگیری‬ ‫لە بەرانبەر فێركردن‌و كارپێكردن‌و مافی‬ ‫سیاسی‌و مافی مه‌زهه‌بی‌و نیشته‌جێبوون‌و‬ ‫گواستنه‌و ‌ه لە شوێنێكه‌و ‌ه بۆ شوێنێكی‌تری‬ ‫ئ���ه‌و واڵت�����ه‌‪ ،‬واب���ه‌س���ت���ه‌ب���وو‪ .‬دوات�����ر ئ��ه‌و‬ ‫كۆمسیۆن ‌ه لەو كۆبوونه‌وه‌یه‌دا ته‌وه‌رێكی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی‌ت��ری ده‌رب����اره‌ی ل��ە ‌دایكبوونی‬ ‫م��ن��دااڵن��ی ب���ی���ژو(زۆڵ)‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ش مافیان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ ل��ە ب��ەران��ب��ەر ی��اس��او دادپ����ه‌روه‌ری‬

‫‪133‬‬

‫ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی‌و س��ی��اس��ی‌و ئ���اب���ووری‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگی‌‪ ..‬هتد‪ ،‬بپارێزرێن لە هه‌رجۆر ‌ه‬ ‫ده‌مارگیرییه‌ك‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و كۆمسیۆن ‌ه‬ ‫داوایكرد مه‌سه‌لەكانی هاوشێوه‌ی ره‌وشی‬ ‫ئاپارتایدو كۆڵۆنیاڵی‪ ،‬بخرێنه‌ به‌ر چاو‪.‬‬ ‫ئه‌م كۆمسیۆن ‌ه به ‌شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫به‌ڵێننامه‌ی ‪235‬و ‪1503‬ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری سه‌باره‌ت به ‌رۆڵی‬ ‫ئه‌و لە مه‌سه‌لە ی مافی مرۆڤدا‪ ،‬ده‌نگی بۆ‬ ‫درا‪.‬‬ ‫ه���ه‌ڵ���ب���ه‌ت���ە ده‌گ����وت����رێ����ت ب��ه‌ڵ��ێ��ن��ن��ام��ه‌ی‬ ‫(‪ )ECOSOC‬ته‌نها وابه‌ست ‌ه به‌تاوانه‌كانی‬ ‫پاشماوه‌ی ئاپارتایده‌و هیچ پێشێلكردنێكی‬ ‫مافی م��رۆڤ��ی‌ت��ر‪ ،‬ناگرێـته ‌خۆی‪،‬به‌ڵگه‌ی‬ ‫پشتپێبه‌ستنی دادگ��ای سزای نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ب��ۆس��ه‌ل��م��ان��دن��ی م��اف��ی ی�� ‌هك��س��ان��ی‌و مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬لە ‌مافی نێوده‌وڵه‌تیدا شاهیدی‬ ‫ئه‌مه‌ن‪ .‬راست نیی ‌ه هێلێكی جیاكه‌ره‌و ‌ه لە‬ ‫‌ن��ێ��وان‪ ،‬مافی م���رۆڤ‌و مافی كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫دابنرێت‪ ،‬وه‌ك چۆن لە‌ساڵ ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی‬ ‫دوای كۆتاییهاتنی جه‌نگی جیهانی دووه‌م‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫مافی مه‌ده‌نی‌و سیاسیی‬ ‫مێژووی مادده‌ی ‪2٧‬‬ ‫مادده‌ی ‪ 27‬رۆڵێكی گه‌وره‌‌و گرنگی لە مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیدا به‌رپا كرد‪ ،‬جێگای سه‌رنج ‌ه‬ ‫ل��ە ‌م��اف��ی ن��ێ��وده‌ڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه جگه ل��ەوه‌ی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ە مافی كه‌مینه‌كان ده‌ك��رد‪،‬‬

‫لە ‌مافی ژی��ان‪ .‬مافی شوناس‌و نه‌هێشتنی‬ ‫ده‌مارگیری ره‌گ��ه‌زی‌و به ‌فه‌رمی ناسینی‬ ‫ئه‌و‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م دوو م��اف��ه‌ی دوای���ی ل��ە سەرئاستی‬ ‫جیهانی ب��وو ‌ه كارنامه‌ی گشتی‌و كه‌وت ‌ه‬ ‫ب���واری پراكتیكییه‌وه‌‪ ،‬ل��ەو خ��ااڵن��ه‌ی ‌لە‬ ‫س��ەره‌و ‌ه باسمان كردن‪ ،‬البردنی مادده‌ی‬ ‫وابه‌ست ‌ه ب ‌ه كه‌مینه‌كان‪ ،‬ك ‌ه لە جارنامه‌ی‬ ‫جیهانی مافی مرۆڤدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب���� ‌ه دڵ���ن���ی���ای���ی���ه‌و ‌ه دوای ج���ارن���ام���ه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان جارنامه‌ی جیهانی‬ ‫مافی م��رۆڤ لە گرنگترین بنه‌مای مافی‬ ‫م���رۆڤ ل��ە ق��ه‌ڵ��ه‌م ده‌درێ����ت‪ ،‬چونك ‌ه لەو‬ ‫بنه‌مایه‌دا ناده‌مارگیری‌و جیاوازی پێنه‌كردن‬ ‫ئاماژه‌ی پێكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم گرنگی ئه‌وتۆ به‬ ‫‌مافی كه‌مینه‌كان نه‌دراوه‌‪.‬‬ ‫ئ����ەو ئ���ازادی���ی���ان���ەی ل����ه‌م ج��ارن��ام��ه‌ی��ه‌دا‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬شمولی هه‌موو كه‌سێك د ‌هك��ات‪،‬‬ ‫ێ ئ���ه‌وه‌ی ره‌ن���گ‌و ره‌گ����ه‌ز‌و جنس‌و‬ ‫ب��ه ‌ب�� ‌‬ ‫زم��ان‌و ئایین‌و ب��اوه‌ڕی سیاسی‌و پێگه‌ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و میللی‌‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ل��ە ‌ب��ه‌رچ��او‬ ‫بگیردرێت‪ .‬لەگه‌ڵ ئه‌مه‌شدا ئه‌م هه‌ندێك لە‬ ‫مافی ئازادی بنچینه‌یی‪ ،‬كه‌وابه‌ست ‌ه به‌مافی‬ ‫شوناسی كه‌مینه‌كانه‌‪ ،‬ل��ه‌م جارنامه‌یه‌دا‬ ‫ب��ه‌ی��ان ن��ه‌ك��راوه‌‪ ،‬لەمانه‌ش مافی ئ��ازادی‬ ‫بیروباوه‌ڕ‌و وی��ژدان‪ ،‬م��ادده‌ی ‪1٨‬ی مافی‬ ‫ئ��ازادی بیروباوه‌ڕ‌و راده‌رب��ڕی��ن‪ ،‬م��ادده‌ی‬ ‫‪19‬ی مافی كۆڕ‌و كۆبوونه‌وه‌ ــ به‌ستنی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی ئاشتی ئامێزانه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫م���ادده‌ی ‪ 20‬مافی خوێندن‪ ،‬م���ادده‌ی ‪2٦‬‬ ‫مافی به‌شداریكردن لە ‌ژیانی فه‌رهه‌نگی‬ ‫كۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫مادده‌ی ‪ 27‬لە‌كاتی نووسینی ره‌شنووسی‬ ‫جارنامه‌ی مافی مرۆڤی جیهانی بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫ه���ه‌وڵ���ده‌درا‪ ،‬ه��ه‌ت��ا م����ادده‌ی واب��ه‌س��ت�� ‌ه به‬ ‫‌كه‌مینه‌كان بخرێت ‌ه ن��او ئ��ه‌و ده‌ق��ه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نوێنه‌ری زۆرینه‌ی واڵتان‪ ،‬لەمانه‌ش تشیلی‌و‬ ‫هایتی‌و ئوستورالیا‌و واڵته‌یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬ب�� ‌ه ت��ون��دی دژی ئ��ه‌م پێشنیار ‌ه‬ ‫وه‌س���ت���ان���ه‌وه‌‪ .‬ل��ەگ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا جێگای‬ ‫سه‌رسوڕمان نییه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌بۆچوونی زۆر‬ ‫ێ دانی هیچ‬ ‫لەواڵتان‪ ،‬مافی تاكه‌كه‌س ب ‌ه ب ‌‬ ‫ئیمتیازێك به‌و گرووپ ‌ه تایبه‌تییانه‌ی ناو‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬به‌ڕێوه‌بچێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ی���ه‌ك ب��ه‌رن��ام��ه‌ی ل��ۆژی��ك‪،‬‬ ‫م��ۆدێ��رن‌و دیموكراسی دێت ‌ه ب��ه‌رچ��او‪ ،‬كه‬ ‫‌به‌های پاراستنی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لە به‌رئه‌و هۆی ‌ه ئه‌نجومه‌نی گشتی مه‌سه‌لە‬ ‫ی كه‌مینه‌كانی گێڕایه‌و ‌ه بۆ كۆمسیۆنی‬ ‫الوه‌ك����ی‌و ی���ه‌ك پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‌ی ب��ێ�لای��ه‌ن‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬له‌م باره‌و ‌ه خرای ‌ه ده‌نگدانه‌وه‌‌و‬ ‫ده‌نگی لە سەر درا‪.‬‬ ‫بڕیارنامه‌ی (‪ c‬ـ��ـ ‪ )217‬ناتوانرێت ب ‌ه‬ ‫جێگره‌وه‌ی مادده‌ی تایبه‌تی كه‌مینه‌كان‪ ،‬لە‬ ‫جارنامه‌ی جیهانی مافی مر‌وڤ دابنرێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫باسی كه‌مینه‌كان لە گفتوگۆی راگه‌یاندنی‬ ‫مافی م��رۆڤ هه‌رگیز كۆتایی نه‌هات‪ .‬له‬ ‫‌به‌شی چواره‌می ئه‌م كتێبه‌‪ ،‬به‌درێژی باس‬

‫لە‌مافی بنچینه‌یی (شوناس) ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی لە باسه‌كه‌ی پێشوودا گوتمان‬ ‫(مافی ژی���ان)ی كەمینه‌كان لە ژێ��ر ناوی‬ ‫م��اف��ی ب���ه‌ڕێ���وب���ردن���ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫پ���ێ���ش���ن���ی���ارد ‌هك���رێ���ن‪ ،‬ب�����ه‌اڵم ل���ە‌ئ��اس��ت��ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌و ‌ه پێشنیارده‌كرێن‪ ،‬واژه‌ی‬ ‫ژی��ان ته‌نها ب�� ‌ه چه‌مكی ژی��ان��ی فیزیكی‌و‬ ‫م���اددی‪ ،‬ئه‌ندامانی گ��رووپ��ی كه‌مینه‌كان‬ ‫ئ���ام���اژه‌ی پ��ێ��ك��راوه‌‌و چ��ه‌م��ك��ی (پ��اك��ت��اوی‬ ‫ره‌گ������ه‌زی‌و ره‌ش���ه‌ب���ك���وژی ف��ه‌ره��ه‌ن��ك��ی)‬ ‫ناگرێته‌خۆی وێرانكردنی به‌رفراوانی ژیانی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‪ ،‬ی��ان ش��ون��اس��ی كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫مه‌به‌ست لە ‌ژیانی فه‌رهه‌نگییە لە الیه‌ن‬ ‫دامه‌زراو ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كانه‌و ‌ه ده‌پارێزرێت‪.‬‬ ‫مافی پیشه‌یی‌و به‌ڵێننامه‌یی‪ ،‬جه‌خت لە‬ ‫سەر ئه‌م ماف ‌ه ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬كه لە ‌م��ادده‌ی‬ ‫‪2٧‬ی كارنامه‌ی مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نی‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان هه‌یه‌‪ ،‬لە‬ ‫‌ناو یه‌ك كۆمه‌ڵگادا ده‌توانرێت هه‌تا ئاستێك‬ ‫شااڵوی بۆ ببرێت‌و پێشێل بكرێت‌و ببێت ‌ه‬ ‫هۆی لە ‌ناوبردنی ژیانی فیزێكی ئه‌مانه‌‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ر ب��ێ��ت‪ ،‬ل��ە ك��ات��ی سه‌ركه‌تووییدا‬ ‫سه‌رئه‌نجامی ئ��ه‌و ‌ه ل��ە ن��اوب��ردن��ی ژیانی‬ ‫فه‌رهه‌نگی ئه‌مانه‌ بێت‪.‬‬ ‫دان��ی مافی به‌رگریكردن ل��ە ‌ش��ون��اس بۆ‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬وات��ا دان��ی مافی پێشێلكراو‪،‬‬ ‫پاراستنی تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تاكه‌كه‌س‪ ،‬ــ‬ ‫ك ‌ه ده‌بێت ‌ه هۆی جیاوازی پێكردن لەگه‌ڵ‬ ‫هه‌موو ئه‌ندامانی خێزانی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬لە‬ ‫‌ئه‌رك ‌ه گرنگه‌كانی كارنامه‌ی مافی مرۆڤه‌‪.‬‬

‫‪135‬‬

‫م��ادده‌ی ‪27‬ی كارنامه‌ی مافی سیاسی‌و‬ ‫مه‌ده‌نی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫سه‌رنجێكی تایبه‌تی لە سەر الیه‌نی مافی‬ ‫كه‌مینه‌كاندا هه‌یه‌‪ .‬كۆمسیۆنی مافی مرۆڤ‬ ‫لە ره‌شنووسی كارنامه‌ی مافی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئه‌و مادده‌‌و مافانه‌ی لە‌جارنامه‌ی‬ ‫ێ‬ ‫جیهانی مافی مرۆڤدا هه‌یه‌‪ ،‬سه‌رلە نو ‌‬ ‫چ���اوی پ��ێ��دا ده‌خ��ش��ێ��ن��درێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ماف ‌ه‬ ‫بریتییه ل���ە‪ :‬م��اف��ی ژی����ان‪ ،‬م��اف��ی ره‌ه���ای‬ ‫نه‌كردنی ره‌فتاری نامرۆیی‪.‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ك��ان��ی پێشێلكاری‌و كاره‌كانی‬ ‫واب��ه‌س��ت��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ئ���ه‌و ‌ه ئ�����ازادی‌و ئاسایشی‬ ‫تاكه‌كه‌س‌و ره‌فتاركردنی مرۆڤانه‌یە لەگه‌ڵ‬ ‫ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه ‌بێبه‌شكراون‪ ،‬نه‌هێشتنی‬ ‫زیندانیكردن ب ‌ه هۆی توانایی كار‌و كاركردن‪،‬‬ ‫ئازادی گواستنه‌وه‌‌و جێگۆڕكێ‌‪ ،‬ئازادی ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی ‌كۆچییان بۆ ئه‌و واڵت ‌ه كردووه‌‪،‬‬ ‫پێشێلنه‌كردنی مافی ئه‌و ره‌وه‌ندانه‌‪ ،‬دانی‬ ‫مافی یه‌كسان لە‌به‌رده‌م یاسادا‪ ،‬دانی مافی‬ ‫تایبه‌تی كه‌سه‌كان‪ ،‬قه‌ده‌غه‌كردنی الیه‌نگری‌و‬ ‫س��ۆزداری لە ‌بەرانبەر قانووندا‪ ،‬ئ��ازادی‬ ‫راده‌رب���ڕی���ن‌و وی����ژدان‌و م��ه‌زه��ه‌ب‪ ،‬مافی‬ ‫ناوبانگی‪ ،‬رێزگرتن لە‌ئاسایش‪ ،‬رێگاگرتن لە‬ ‫به‌ده‌رنانی كه‌سانی بیانی نیشته‌جێی واڵت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها مافی دادگایكردنی دادپه‌روه‌رانه‌‪،‬‬ ‫مافی ئ��ازادی‌و راده‌ربڕین‪ ،‬قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫ده‌مارگیری قه‌ومی‌و ن��ه‌ژادی‌و مه‌زهه‌بی‪،‬‬ ‫م��اف��ی ب���ی���روب���اوه‌ڕ‌و راده‌رب����ڕی����ن‪ ،‬مافی‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‌و دروس��ت��ك��ردن��ی خ��ێ��زان‪،‬‬ ‫م��اف��ی ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ل��ە ك��اروب��اره‌ك��ان��ی‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬مافی یه‌كسانی لە بەرانبەر‬ ‫ق��ان��وون‌و مافی وابه‌ست ‌ه ب ‌ه كه‌مینه‌كان‌و‬ ‫ئه‌خالق‌و مه‌زهه‌ب‌و زمان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ان�� ‌ه ل���ە م������ادده‌ی ‪17‬ی ج��ارن��ام��ه‌ی‬ ‫جیهانی مافی مرۆڤ دووب��ار ‌ه كراونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه ‌دابینكردنی م��اف��ی كه‌مینه‌كان‪ ،‬مافی‬ ‫دیاریكردنی چاره‌نووس‌و مادده‌ی وابه‌ست ‌ه‬ ‫ب��ه‌ی��ه‌ك��س��ان��ی ج��ن��س��ی‌و م��اف��ی م��ه‌ده‌ن��ی‌و‬ ‫سیاسی‪ ،‬ئه‌مانه‌ش بۆ ئه‌و پاشكۆی ‌ه زیاد‬ ‫كراون‪.‬‬ ‫ره‌ش��ن��ووس��ی ئ���ه‌و ك��ارن��ام��ه‌ی��ه‌ ل��ە الی��ه‌ن‬ ‫كۆمیته‌ی سێیه‌می ك��ۆم��ه‌ڵ��ی گشتییه‌و ‌ه‬ ‫كه‌وتۆت ‌ه ژێر هه‌ڵسه‌نگاندن‌و تاوتوێكردن‪،‬‬ ‫ب����ه‌اڵم ه��ه‌ن��دێ��ك گ���ۆڕان���ك���اری ل���ە ب��ه‌ش�� ‌ه‬ ‫هه‌مه‌جۆره‌كانی ئه‌ودا كراون‪.‬‬ ‫پێشنیاره‌كانی سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مینه‌كان‪ ،‬زۆر‬ ‫ب ‌ه به‌رفراوانی پێشوازی لێكراو گۆڕانكاری‬ ‫ل��ەو ده‌ق���ه‌دا ن��ه‌ك��را ب��ۆ به‌رجه‌سته‌كردنی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و بڕیارانه‌‪ :‬دادپ��ه‌روه‌ری‪،‬‬ ‫سیاسی‌و مه‌ده‌نییه‌‪.‬‬ ‫م��ادده‌ی (‪ 28‬ـ��ـ ‪ )45‬بڕیاریدا كۆمیته‌ی‬ ‫ه��ه‌ژد ‌ه كه‌سی‪ ،‬لە الی��ه‌ن واڵت��ان��ی ئه‌ندام‬ ‫هه‌ڵبژێردرێت‪ ،‬راپ��ۆرت��ی واڵت��ان��ی ئه‌ندام‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی لە سەربكرێت‪ ،‬به‌دواداچوون‌و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ بكرێت‪.‬‬ ‫پ��رۆت��ۆك��ۆڵ��ی ئ��ه‌و ك��ارن��ام��ه‌ی�� ‌ه ب��ه ‌شێوه‌ی‬ ‫ئیختیارییه‌‌و ب�� ‌ه ئ��ام��ان��ج��ی دۆزی���ن���ه‌وه‌ی‬ ‫ئاسانكاریی ‌ه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی پڕوگه‌پانده‌ی‬ ‫ئه‌وه ‌ده‌كه‌ن بوونه‌ت ‌ه قوربانی پێشێلكاری‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬لە الیه‌ن یه‌ك واڵتی ئه‌ندام لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫‌رێكخراوی ناوبراودا‪.‬‬ ‫ل��ە درێ���ژه‌ی به‌شی س����ه‌ره‌وه‌دا مێژووی‬ ‫م��ادده‌ی ‪ 27‬ئاماژه‌ی پێكراوه‌‌و سه‌باره‌ت‬ ‫به ‌جێبه‌جێكردتی ئه‌م مادده‌ی ‌ه ب ‌ه درێژی‬ ‫باسی لێو ‌ه كراوه‌‪ ،‬لەمانه‌ش سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫واڵتانێک‪ ،‬كه ‌كه‌مینه‌یان تێدا هه‌یه‪ ،‬یان‬ ‫كه‌مینه‌ی مه‌زهه‌بی‌و زمانی (لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫هه‌مه‌جۆر بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ندێك لە مان ‌ه‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی س��ن��ووردار ده‌خ��ه‌ن��ه‌ڕوو) بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬لە ‌سێیه‌مین كۆمیته‌ی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫گشتی لە كاتی گفتوگۆكردن ده‌رب���اره‌ی‬ ‫مادده‌ی ‪ 27‬نوێنه‌ری واڵتی به‌رازیل‪ ،‬دوای‬ ‫ش��ی��ك��ارك��ردن��ه‌وه‌ی�� ‌هك��ی ك���ورت س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب���ه‌م���ێ���ژووی پ��ه‌ی��م��ان��ه‌ك��ان��ی واب��ه‌س��ت�� ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‌و سیستمی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و ج��ه‌خ��ت��ك��ردن��ه‌و ‌ه ل��ە س��ەر‬ ‫پێداویستی چه‌مكی (كه‌مینه‌) ده‌ڵێت‪ :‬بوونی‬ ‫پێكه‌وه‌ژیانی گ��رووپ�� ‌ه هه‌مه‌جۆره‌كان لە‬ ‫‌قه‌ڵه‌مڕه‌وی ده‌سه‌اڵتدارێتی قه‌زایی یه‌ك‬ ‫واڵتدا نییه‌‪ ،‬لە رووی مافی ئه‌مان‪ ،‬لەمانه‌ش‬ ‫كه‌مینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬به‌ڵكو كه‌مینه‌كان به‬ ‫‌هۆی شه‌ڕوشۆڕی درێژخایه‌نی نێوانیان‬ ‫سه‌رئه‌نجام لە سەر خاكێكه‌و ‌ه بۆ خاكی‬ ‫واڵت��ێ��ك��ی‌ت��ر ده‌ڕۆن‌و ده‌گ����وازن����ه‌وه‌‪ ،‬به‬ ‫‌ه��ۆی ئ��ه‌م��ه‌ش ده‌س��ه‌اڵت��دارێ��ت��ی‌و ق��ه‌زای��ی‬ ‫ی��ه‌ك واڵت لەگه‌ڵ واڵتێكی‌تردا جیاوازه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا نوێنه‌ری ب��ه‌رازی��ل لە درێ��ژه‌ی‬ ‫قسه‌كانیدا گوتی‪ :‬كه‌مین ‌ه هه‌ن لە ‌ناو یه‌ك‬ ‫بلۆكدا‪ ،‬كۆچیانكردووه‌‌و گواستویانه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه بێئه‌وه‌ی هه‌لی ده‌رب��ڕی��ن��ی ئ��ازادان��ه‌ی‬

‫خواسته‌كانیان ده‌ستگیر ببێت‪ ،‬په‌یوه‌ندیان‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌كی واڵتێكی تره‌و ‌ه كردووه‌‪،‬‬ ‫كه لە رووی مه‌زهه‌بی‌و زمان‌و نه‌ژاده‌وه‌‪،‬‬ ‫لەگه‌ڵ زۆرینه‌ی ئه‌وانه‌دا جیاوازن‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌و‬ ‫گرووپانه‌ی ورده‌ورد ‌ه به‌ئاره‌زووی خۆیان‬ ‫بۆ واڵتێكی‌تر كۆچ ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ئه‌وا كه‌مینه‌ی‬ ‫پارێزراو نین لە الیه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و كه‌ڵك‬ ‫لە بڕیاری نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان وه‌رناگرن‪.‬‬ ‫ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ب��ه‌رازی��ل‌و واڵت��ان��ی ئه‌مریكای‬ ‫التین به ‌لێكدانه‌وه‌یه‌كی س��ن��ووردار‪ ،‬كه‬ ‫‌به‌و شێوه‌ی س��ه‌ره‌و ‌ه باسیان لە ‌مادده‌ی‬ ‫‪ 27‬ك��رد‪ ،‬نكۆڵیان لە بوونی كه‌مین ‌ه كرد‪،‬‬ ‫لە كیشوه‌ری ئه‌مریكادا نوێنه‌رانی شیلی‪،‬‬ ‫ف��ن��زوی�لا‪ ،‬ئ���ه‌ك���وادۆر‪ ،‬پ��ی��رۆ‌و ن��ی��ك��اراگ��وا‪،‬‬ ‫هه‌مان بۆچوونیان قبوڵ كرد‪ ،‬لە بەرانبەردا‬ ‫نوێنه‌ری واڵت��ی هند‪ ،‬ك ‌ه رایگه‌یاند‪ :‬ئه‌م‬ ‫رووداو ‌ه ل��ەوان��ه‌ی�� ‌ه ب���وار ب��ۆ حكومه‌ت ‌ه‬ ‫دیكتاتۆره‌كان خۆش بكات‪ ،‬نكوڵی لە بوونی‬ ‫كه‌مینه‌كان بكه‌ن لە ‌ناو واڵته‌كانیاندا‪ ،‬مافی‬ ‫ئه‌و كه‌مینانه‌ی لە ‌ناو واڵته‌كانیاندا هه‌ن‬ ‫پێشێلبكه‌ن‌و نه‌گرنه‌ به‌ر چاو‪.‬‬ ‫راستی له‌م تێڕوانیین ‌ه به‌رته‌سك بینانه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫دوو گرووپ به‌كه‌مینه‌ سه‌یر ناكرێت‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ كۆچكردووه‌ تازه‌كان‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ خه‌ڵكی ره‌سه‌ن‪ ،‬وه‌ك سور پێسته‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا‪.‬‬ ‫ل���ه‌زه‌م��ی��ن��ه‌ی ن����اوه‌ڕۆك����ی م�����ادده‌ی ‪27‬‬ ‫راپۆرتێكی تایبه‌تی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫جه‌خت ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬پاراستنی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫لە كه‌مینه‌كان په‌یوه‌ندی ب ‌ه ناسینی فه‌رمی‬

‫‪137‬‬

‫ئ��ه‌وان��ه‌و ‌ه نیی ‌ه ل��ە الی��ه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��داران��ی‬ ‫ره‌سمی واڵت���ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم دروس��ت ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ل��ە ب���واری پراكتیكیدا ناساندنی ئه‌مان ‌ه‬ ‫ب ‌ه ه��ۆی زۆری��ن��ه‌ی واڵت��ان��ه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك یه‌ك‬ ‫گرووپی كه‌مین ‌ه هه‌لومه‌رجی ژیانی ئه‌مان ‌ه‬ ‫گۆڕانكاری به‌سه‌ردا هاتووه‌‪ ،‬به‌رێوه‌بردنی‬ ‫بنه‌مای بڕگه‌كانی مادده‌ی ‪ 27‬ئاسانكاری‬ ‫ده‌ك���ات‌و بنیادێكی پته‌و ل��ە ‌ئاست مافی‬ ‫خۆیان‪ ،‬لە سەرئاستی جیهانی پێده‌به‌خشێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها لەو واڵتانه‌ی‪ ،‬كه‌بوونی كه‌مینه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی دانی پێدانراوه‌‌و تۆماركراوه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌بێت په‌یڕه‌وی ئه‌و مادده‌‌و بڕگانه ‌بكه‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه لە‌مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تیدا هه‌ن‌و ئه‌و‬ ‫گرووپانه‌ به‌شێوه‌ی ره‌سمی بناسن‪.‬‬ ‫باسێكی‌تریش وابه‌ست ‌ه به وات��ا‌و چه‌مكی‬ ‫(زم���ان)‌و م��ه‌زه��ه‌ب‌و ق��ه‌وم��ه‌‪ ،‬ك ‌ه پێشنیار‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ .‬وا چ��اك�� ‌ه ل��ێ��ره‌دا ئ���ه‌و ‌ه وه‌بیر‬ ‫بهێنینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌رباره‌ی كه‌مینه‌كان‌و زمان‌و‬ ‫نه‌ژاد‪ ،‬لە الیه‌ن كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫پارێزگاریان لێده‌كرێت‪.،‬‬ ‫لە ره‌شنووسی مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نیدا‬ ‫هاتووه‌‪ :‬كه‌ته‌نها نه‌ته‌و ‌ه مانای به‌رفراوانتر‌و‬ ‫كامڵتر لە ‌(نه‌ژاد) كه‌مینه‌ی نه‌ژادی‌و میللە‬ ‫ت‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت ل��ە نێو چ��وارچ��ێ��وه‌ی كه‌مین ‌ه‬ ‫قه‌ومییه‌كاندا بگونجێندرێت‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه لە‬ ‫‌ئ��ازادی بیركردنه‌وه‌‪ ،‬وی���ژدان‌و مه‌زهه‌ب‪،‬‬ ‫ئازادی ناوبراو‪ ،‬بوونی ئازادی قبوڵكردنی‬ ‫یه‌ك ئایین ــ ‪ ،‬یان بیروباوه‌ڕی تایبه‌تی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئ��ازادی ده‌ربڕینی ئایین ــ ‪ ،‬یان‬ ‫باوه‌ڕی كه‌سه‌كان‪.‬‬

‫مه‌به‌ست ل��ەو ئ��ازادی��ی��ه‌‪ ،‬ته‌نها په‌یوه‌ندی‬ ‫تایبه‌تی ت��اك��ه‌ك��ه‌س ل��ەگ��ه‌ڵ خه‌ڵكدا نییه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل��ە‌ئ�����ازادی ده‌رب��ڕی��ن��ی‬ ‫م���ه‌زه���ه‌ب‌و پ��ه‌ی��ره‌وك��ردن��ی س��روت��ه‌ك��ان��ی‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و په‌روه‌رده‌و فێركردنی مه‌زهه‌بی‬ ‫هه‌روه‌ها دروستكردنی زه‌مینه‌ی پێویست‬ ‫ب��ۆ وه‌اڵم��گ��ۆی��ی گشتی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‪ ،‬لە‬ ‫‌ده‌ره‌وه‌ی مه‌زهه‌ب ده‌بێت‪.‬‬ ‫دیار ‌ه ئازادی مه‌زهه‌بی‪ ،‬ك ‌ه لە مادده‌ی ‪18‬ی‬ ‫ئه‌و كارنامه‌یه‌دا ن��ووس��راوه‌‪ ،‬ب ‌ه ب��ه‌راورد‬ ‫لەگه‌ڵ م���ادده‌ی ‪ 27‬زۆر س��ن��ووردارت��ره‌‪،‬‬ ‫س����ن����وورداری وه‌ك ق���ان���ون‪ ،‬ئاسایشی‬ ‫گشتی‌‪ ..‬هتد‪ ،‬كه لە مادده‌ی ‪18‬دا هه‌ن‌و لە‬ ‫مادده‌ی ‪27‬دا باسیان نه‌كراوه‌‪ ،‬لە زۆربه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌كاندا سه‌باره‌ت به ‌كه‌مینه‌ی زمانی‌و‬ ‫قه‌ومی‪ ،‬یه‌ك چه‌مكی لێو ‌ه هه‌ڵدهێنجدرێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر میللە ت نه‌ك ب ‌ه مانای نه‌ژاد‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به ‌مانای فه‌رهه‌نگی ئه‌و لێكبده‌ینه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫زمان‪ ،‬کە یه‌كێك ‌ه لە بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫یه‌كێتی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‌و ل��ە س��ەرئ��ه‌ن��ج��ام��دا‬ ‫ئ��ه‌وش��ێ��واز ‌ه وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ی��ه‌ك گرووپی‬ ‫قه‌ومی لە مافی وابه‌ست ‌ه ب ‌ه زمان به‌هر ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه‌ش راسته‌‪.‬‬ ‫چه‌مكی كه‌مینه‌كان‬ ‫ی كه‌مینه‌كان‬ ‫پێناسه‌ی رووی كۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫تا هه‌نوك ‌ه پێشنیار ن��ه‌ك��راوه‌‪ ،‬كۆمسیۆنی‬ ‫الوه‌ك���ی ل��ە س��ەرده‌م��ی دام��ه‌زران��دن��ی��ی��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌وڵیداو ‌ه پێناسه‌یه‌كی دروست لە ‌چه‌مكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫ناوبراو ‌بخات ‌ه روو‪ ،‬پێناسه‌كه‌ی كاپوترتی‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مینه‌كان كامڵترین پێناسه‌یه‌‪.‬‬ ‫ێ توخمی سه‌ره‌كی‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه س ‌‬ ‫لە پێناسه‌كردنی كه‌مینه‌كاندا‪ ،‬بوونی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ��ـ ژم����اره‌ی ك��ه‌س��ه‌ك��ان‪ ،‬كه‌مینه‌ك ‌ه لە‬ ‫‌زۆرینه‌ی دانیشتوانی ئه‌و واڵت ‌ه بێت‪ ،‬زیاتر‬ ‫ئه‌و واڵتانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ناكۆكن لەگه‌ڵ فاكته‌ری‬ ‫زۆر لە پێناسه‌كردنی گرنگ‪ ،‬لە‌قه‌ڵه‌م ناده‌ن‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ كه‌سانی تری كه‌مینه‌كان‪ ،‬نه‌بوونی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دارێ��ت��ی ئ��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬ل���ه‌م م��ادده‌ی�� ‌ه‬ ‫‪ 3‬ره‌خ���ن���ه‌ده‌گ���رن‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ل��ە ‌زۆری��ن��ه‌ی‬ ‫واڵتانی ئه‌فریقاییدا ئه‌م كه‌مینان ‌ه هه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داری ده‌وڵ��ه‌ت��ن‌و ئ��ه‌م گرووپان ‌ه‬ ‫مادده‌ی ‪ 27‬ده‌یانگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ 3‬ـ��ـ گ��رووپ��ی ك��ه‌م��ی��ن�� ‌هك��ان‪ ،‬ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی خۆیان‌و نه‌ریت ‌ه كۆنه‌كانیان‬ ‫پارێزگاری لێبكه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ەو پێشنیاره‌ی خ��راوه‌ت��ه روو‪ ،‬لە ‌الیه‌ن‬ ‫راپ��ۆرت��ی تایبه‌تی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫كه‌مین ‌ه وابه‌سته‌كان لە رووی ره‌چه‌ڵه‌ك‬ ‫ن��اس��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬س��ه‌رب�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ن‌و تێیدا‬ ‫نیشته‌جێن‪ ،‬لە‌كاتێكدا خودی گوتنی كه‌مین ‌ه‬ ‫لە رووی ره‌چ��ه‌ڵ��ه‌ك ناسییه‌وه‌‪ ،‬جیاواز ‌ه‬ ‫ل���ەوه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك ج��ی��اوازی‌و نوكلی لە‬ ‫‌بوونی كه‌مینه‌یه‌ك بكات‪.‬‬ ‫لە مافی نێوده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬پاراستنی كه‌مینه‌كان‬ ‫جگه لە مه‌سه‌لە ی پاراستنی (بێگانه‌كان)‪،‬‬ ‫پاراستنی بێگانه‌كان خ��اوه‌ن��ی پشتیوانی‬ ‫مافی پیشه‌یی توندوتۆڵه‌‪ ،‬بێگانه‌كان ب ‌ه‬ ‫پێی كارنامه‌ی ن��اوب��راو‪ ،‬خاوه‌نی هه‌موو‬

‫ئه‌و مافانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه تێیدا هاتووه‌‌و ب ‌ه ره‌سمی‬ ‫ن��اس��ان��دراوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ن��ات��وان��رێ��ت داوه‌ری‬ ‫پاراستنی شوناس‪ ،‬به ‌كه‌ڵك وه‌رگرتن لە‬ ‫‌مافی كه‌مینه‌كان نیشان بدات‪.‬‬ ‫كاپوترتی‪ ،‬پێیوایه‌‪ :‬بیانییه‌كانی ناو واڵت‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه لە م��ادده‌ی ‪ ٢٧‬الببرێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌و مادده‌ی ‌ه لە‌ناو یه‌ك واڵت‪ ،‬ك ‌ه كه‌مینه‌ی‬ ‫تێدای ‌ه هه‌ی ‌ه ب�� ‌ه پێی په‌یماننامه‌ی مافی‬ ‫سیاسی‌و مه‌ده‌نی‪ ،‬بیانییه‌كانی ناو واڵتێك‬ ‫ێ هیچ ج��ۆر ‌ه ج��ی��اوازی پێكردنێك‪ ،‬به‬ ‫ب�� ‌‬ ‫‌پێی ده‌قی ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وانه‌ی مافی شوناسی كه‌مینه‌كانی‪ ،‬كه لە‬ ‫‌مادده‌ی ‪٢٧‬دا به‌یانكراو ‌ه ئه‌و مافه‌یان نییه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌و پێوانه‌و رێسایه‌ نایانگرێـته‌وه‌‪.‬‬ ‫لەوانه‌ی ‌ه مافی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری‪ ،‬كه‬ ‫لە ده‌قی كۆمسیۆنی الوه‌كیدا بوونی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به‌مانه‌ش دروس��ت بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ناتوانن كه‌ڵك لە مافی پارێزگاریكردنی‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان وه‌رب���گ���رن‪ ،‬ل��ەم��ه‌ش زی��ات��ر‬ ‫ئه‌وكه‌سانه‌ی بێ نیشتمانن‌و نه‌ته‌وه‌یان‬ ‫نییه‌‪ ،‬ك��رێ��ك��ار ‌ه په‌ناهنده‌كانیش شمولی‬ ‫مادده‌ی ‪ ٢٧‬ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له ‌پێناسه‌كه‌ی كاپوترتی ل��ەو كه‌سانه‌ی‪،‬‬ ‫كه ‌وابه‌ست ‌ه ب ‌ه ئه‌م كه‌مینانه‌ن‪ ،‬هاوشان‬ ‫لەگه‌ڵ ئه‌ندامانی ئ��ه‌و گ��رووپ��ه‌ش‪ ،‬گرفت‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه لە ‌بریی دانی‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‪ .‬ئ���ه‌م م��اف��ه‌ش وه‌ك ه��ه‌م��وو‬ ‫مافه‌كانی‌تری مافی م��رۆڤ ن��اس��راوه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌وابه‌ست ‌ه به‌تاكه‌كه‌سه‌كان ‌ه نه‌ك كه‌مینه‌كان‪،‬‬

‫‪139‬‬

‫لە ‌كاتێكدا مافی ن��اوب��راو لە م���ادده‌ی ‪27‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان مافی گشتی‌و تاكه‌كه‌س‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ع��ب��اره‌ت��ی ك��ۆم��ه‌ڵ‪ ،‬ل��ە ‌م����ادده‌ی ‪27‬دا‬ ‫باسكراوه‌‪.‬‬ ‫لە پێناسه‌كه‌ی كاپوترتی لە واتای وابه‌ست ‌ه‬ ‫تاكه‌كه‌س‪ ،‬هاوشان لەگه‌ڵ هه‌موو ئه‌ندامانی‬ ‫ئه‌و گرووپه‌‪ ،‬رووب��ه‌ڕووی گرفت بۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م واتای ‌ه لە‌بری كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫ئه‌م ماف ‌ه وه‌ك هه‌موو مافه‌كانی‌تری مرۆڤ‬ ‫ناسراوه‌‪ ،‬ك ‌ه به ‌پشتگیریكردن لە ‌تاكه‌كان‬ ‫وابه‌سته‌یی بۆ گرووپه‌كان ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫لە كاتێكدا مافی ن��اوب��راو لە ‌م���ادده‌ی ‪27‬‬ ‫لە ‌بڕگه‌ی په‌یوه‌ندی نێوان مافی گشتی‌و‬ ‫تاكه‌كه‌سدا‪ ،‬باسی لێوه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫ل���ەوان���ه‌ی��� ‌ه ئ���ه‌م م��اف��ه‌ ل���ە‌ب����ه‌رژه‌وه‌ن����دی‬ ‫تاكه‌كه‌سه‌كاندا بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ئه‌و‪ ،‬شێوه‌ی ده‌سته‌جه‌معی ده‌وێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫به‌شێوه‌ی ده‌سته‌جه‌معی به‌ڕێوه‌ده‌برێت‪،‬‬ ‫نه‌ك تاكه‌كه‌سی‪.‬‬ ‫هه‌ندێك كه‌س لەوبڕوایه‌دان هۆی سه‌ره‌كی‬ ‫به‌كاربردنی ئه‌م زاراوه‌ی ‌ه لە‌بری كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫خۆ به‌دوورخستن ‌ه لە‌به‌نێوده‌وڵه‌تی بوونی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬ك ‌ه لە سەر یاساو بنه‌ما بتوانن‬ ‫مافی خۆیان لە ‌ب��ه‌رده‌م كۆمسیۆنی مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیدا به‌رگری لێبكه‌ن‪.‬‬ ‫لە به‌كاربردنی واتای كه‌سه‌كانی وابه‌سته‌ب ‌ه‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬زۆر مه‌سه‌لەی په‌یوه‌ندیدار‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌‌و ه��اوس��ه‌ن��گ راگ��رت��ن��ی م��اف��ی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬ل��ە ‌رۆژگ����اری دوای جه‌نگ‬ ‫پێشنیاركرا‪ .‬لەمانه‌ش چۆنچۆنی ئه‌ندامانی‬

‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ی��ه‌ك دی���اری���ده‌ك���رێ���ن‪ ،‬ئ��ای��ا ئ��ه‌م‬ ‫ئه‌ندامبوون ‌ه جێگای نكوڵی لێكردن ‌ه ــ ‪ ،‬یان‬ ‫نا؟‬ ‫سه‌باره‌ت به‌مه‌سه‌لەی یه‌كه‌م چه‌ند ئه‌گه‌رێك‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬لەوانه‌ی ‌ه ئه‌ندامبوون لە‌یه‌ك‬ ‫گرووپدا‪ ،‬یاسا دیاریبكات‪.‬‬ ‫واڵتان شێوه‌ی هه‌مه‌جۆریان گرتۆته‌به‌ر بۆ‬ ‫دیاریكردنی كه‌مینه‌كانی ناو واڵته‌كانیان‪،‬‬ ‫هه‌ندێك لەمان ‌ه پێوانه‌ی زهنی ب�� ‌ه باش‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬ده‌وڵه‌تی رۆمانیا لە وه‌اڵمدانه‌وه‌ی‬ ‫ئ���ه‌و راپ���ۆرت��� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ی��ه‌ی رێ��ك��خ��راوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬رایگه‌یاند‪ :‬هه‌موو هاوواڵتییه‌ك‬ ‫ب���ه‌ره‌زام�����ه‌ن�����دی خ����ۆی ئ��ه‌ن��دام��ب��وون��ی‬ ‫ل���ە‌ی����ه‌ك م��ی��ل��ل��ەت‌و زم�����ان‌و م���ه‌زه���ه‌ب‪،‬‬ ‫قبوڵده‌كات‌و ئه‌مه‌ش لە‌ژێر ده‌سه‌اڵتی هیچ‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارێكی جێبه‌جێكاریدا نییه‌‪.‬‬ ‫دادگای واڵتی نه‌مسا پێوانه‌ی (به‌رهه‌ست‌و‬ ‫ده‌ره���ه‌س���ت) ره‌ن��ێ��ودێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم زی��ات��ر‬ ‫فاكته‌ره‌كانی به‌رهه‌ستی به‌كارده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه لە واڵتێكی وه‌ك فنزویال‬ ‫پێوانه‌ی ده‌رهه‌ستی دیاریكه‌ری كه‌مینه‌كانن‪،‬‬ ‫ب��ه‌ك��ه‌س��ان��ی خ��ۆم��اڵ��ی ه��ه‌ژم��ارده‌ك��رێ��ن‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه به‌گشتی ب�� ‌ه زم��ان��ی تایبه‌تی خۆیان‬ ‫ق��س��ه‌ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ش��ێ��وه‌ی ژی��ان��ی ئ��ه‌م��ان�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫جۆرێك بێت لەگه‌ڵ دانیشتوانی كۆی گشتی‬ ‫گوندنشیدا نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب��اش��ت��ری��ن ره‌وش ب���ۆ پ���ێ���وان���ه‌ك���ردن‌و‬ ‫دیاریكردنی ئه‌ندامانی ی��ه‌ك كه‌مینه‌‪ ،‬لە‬ ‫سەر ئه‌م بنه‌مایه‌ی خواره‌و ‌ه پێناسه‌كراوه‌‪،‬‬ ‫وات��ا‪ :‬پێكهاته‌ی پێوانه‌كانی به‌رهه‌ستی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫ده‌ره��ه‌س��ت��ی��ی��ه‌‪ ،‬زم��ان��ی ت��اك��ه‌ك��ان‪ ،‬ـ��ـ ی��ان‪،‬‬ ‫ن��او (ب��ن��ه‌چ��ه‌‌و ب����اوه‌ڕ)ی ئ��ه‌و ناتوانرێت‬ ‫پێوانه‌یه‌كی شیاو بۆ ئه‌ندامێتی تاكه‌كه‌س لە‬ ‫‌ناو گرووپێكی تایبه‌تدا بێت‪.‬‬ ‫لەوانه‌ی ‌ه زمانی ئ��ه‌و‪ ،‬زمانی هه‌مان ئه‌و‬ ‫خه‌ڵكه‌بێت‪ ،‬كه ‌لە ناویاندا ده‌ژێ��ت‪ ،‬مه‌رج‬ ‫نیی ‌ه زم��ان��ی ئ��ه‌و گ��رووپ�� ‌ه كه‌مین ‌ه بێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ���ه‌و ه��ه‌س��ت��ده‌ك��ات ئ��ه‌ن��دام��ه‌ت��ێ��ی��دای��ه‌‌و‬ ‫سه‌رب ‌ه ئه‌وانه‌‪ ،‬ناوی كه‌سه‌كه‌ش لەوانه‌ی ‌ه‬ ‫نیشانده‌ری وابه‌سته‌یی مێژوویی نه‌ژدادی‬ ‫یه‌ك گرووپی قه‌ومی بێت‪ ،‬لەو شوێنانه‌ی‪،‬‬ ‫كه ‌پێوانه‌ی به‌رهه‌ستی وێنایه‌كی روون‌و‬ ‫ئاشكرا‪ ،‬لەم باره‌وه‌ به‌ده‌سته‌وه‌ نادات‪.‬‬ ‫فاكته‌ره‌كانی زهنی رۆڵی بنچینه‌یی ده‌گێڕن‌و‬ ‫ل��ە ‌زۆر ب���واردا پێكهاته‌ی رووداوه‌ك����ان‬ ‫وه‌اڵمگۆیه‌كی رۆشنده‌دات‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫كه‌نكۆڵی لە‌بوونی یه‌ك گرووپ ده‌توانێت‬ ‫وا لێكبدرێته‌و ‌ه كه‌م‌و كوڕییه‌‪ ،‬لە ‌مادده‌ی‬ ‫‪٢٧‬دا‪.‬‬ ‫مادده‌ی ‪٢٧‬و كارنامه‌ی مافی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫سیاسی‬ ‫نابێت مافی بوونی فه‌رهه‌نگی‌و باوه‌ڕكردنی‬ ‫س��روت��ی م��ه‌زه��ه‌ب��ی‪ ،‬ی���ان ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی‬ ‫زمانی دایكی كه‌مینه‌كان پێشێل بكرێت‪ ،‬لە‬ ‫‌شیكردنه‌وه‌ی ئه‌م مادده‌یه‌دا‪:‬‬ ‫رابینون ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م ریزبه‌ندیی ‌ه نیگه‌تیڤه‌‪،‬‬ ‫ی���ه‌ك ن��م��وون��ه‌ی ك���ۆن���ه‌‪ ،‬ل���ە‌ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی‬ ‫به‌رته‌سكانه‌ سه‌باره‌ت ب ‌ه مافی كه‌مینه‌كان‪.‬‬

‫مدین ده‌ڵێت‪ :‬به‌ده‌نگدان بۆ مادده‌ی ‪ 27‬هیچ‬ ‫جۆر ‌ه پێشكه‌وتنێكی واقیعی لە ‌پاراستنی‬ ‫ن��ی��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ب��ۆ كه‌مینه‌كان وه‌رن��ه‌گ��ی��را‪،‬‬ ‫واڵته‌كان هیچ هه‌ڕه‌شه‌یه‌كیان لە سەر نییه‌‪،‬‬ ‫بۆ پاراستنی مافی كه‌مینه‌كانی ناوخۆیان‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ك��و ب��وون�� ‌ه رێ��گ��ر ل��ە‌ب����ه‌رده‌م زم���ان‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگه‌كه‌یان‪.‬‬ ‫م���ردوت ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬واڵت��ان��ی كیشوه‌ره‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت كه‌مینه‌كان لەگه‌ڵ‬ ‫زۆری���ن���ه‌دا ب��ت��وێ��ن��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ی���ان ب��ه‌الن��ی ك��ه‌م‬ ‫تێكهه‌ڵكێش بكه‌ن‪ ،‬تا ‌ئه‌مڕۆش ب ‌ه سه‌ختی‬ ‫ل��ە ‌كۆششی ئ��ه‌م��ه‌دان‪ ،‬ل��ە الی��ه‌ك��ی ت��ره‌و ‌ه‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ران��ی واڵت��ان��ی ئاسیا‌و ئه‌فریقا‪ ،‬لە‬ ‫‌رێ��ك��خ��راوی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دانیشتوانیان فر ‌ه نه‌ته‌وه‌ین‪ ،‬نفوز‌و توانای‬ ‫خۆیان بۆ ت��اك الیه‌نه ‌كردنی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫س�����ه‌رف ده‌ك�������ه‌ن‪ ،‬ه���ه‌ل���ی ئ��ه‌ن��ج��ام��دان��ی‬ ‫هه‌نگاونانی پۆزه‌تیڤ بۆ به‌رەو‌پێشچوونی‬ ‫گرووپه‌كانی زمانیان‪ ،‬نه‌هێشتۆته‌وه‌‪ ،‬به رای‬ ‫ئه‌و‪ ،‬ئەو ریزبه‌ندیی ‌ه نێگه‌تیڤه‌ی مادده‌ی ‪27‬‬ ‫له‌م راستییه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫لە سەر بنه‌مای ئه‌م شیكارییه‌‪ ،‬واڵتان ته‌نها‬ ‫ئازادی مادده‌ی ‪ 27‬ئه‌م راستیی ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ده‌گرێت‌و ب ‌ه كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كان ده‌درێ��ت‪،‬‬ ‫په‌یمان دان بۆ ئه‌نجام دانی ده‌ستپێشخه‌ری‬ ‫پۆزه‌تیڤ‪ ،‬لە‌ئاڕاسته‌ی پاراستنی فه‌رهه‌نگی‬ ‫كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانیان نییه‌ ــ لە ‌ملمالنێی‬ ‫ن��ێ��وان ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‌و‬ ‫زۆرینه‌دا‪.‬‬ ‫واڵتان هاوسه‌نگڕاگرتن‌و به‌رگریكردن لە‬

‫‪141‬‬

‫‌كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانیان نییه‌‪ ،‬لە ‌بەرانبەر ئه‌و‬ ‫نایه‌كسانی‌و ناداد په‌روه‌رییه‌دا‪،‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫نوێنه‌ری مه‌كسیك رایگه‌یاند‪ ،‬كه‌مادده‌ی ‪27‬‬ ‫به‌ عباره‌تێكی پۆزه‌تیڤتر به‌یان بكرێت‪.‬‬ ‫مه‌سه‌لەی پێشێلكردنی مافی كه‌مینه‌كان‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و پێویست ‌ه ده‌ستپێشخه‌ری‬ ‫تایبه‌ت سه‌باره‌ت به‌مان ‌ه لە ‌كاتی پێویستدا‬ ‫پ���ارێ���زگ���اری ل��ێ��ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ه��ه‌ت��ا ل���ە‌ك��ات��ی‬ ‫پێشنیاركردنی ئه‌م باسه‌‪ ،‬لە ‌كۆمیسیۆنی‬ ‫م��اف��ی م��رۆڤ��دا‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬به‌یانكردنی ئه‌م‬ ‫عباره‌ت ‌ه نابێت نكۆڵی لێبكرێت ب ‌ه شێوازی‬ ‫نیگه‌تیڤی ئه‌و مانای نه‌بووه‌‌و كاریگه‌ری‬ ‫نێگه‌تیڤی نییه‌‪.‬‬ ‫تاك ‌ه ئه‌ركی تازه‌‪ ،‬ك ‌ه لە ئه‌ستۆی واڵتانی‬ ‫ئه‌ندامی كنوانسیۆنه‌كه‌یه‌‪ ،‬البردنی پاكتاویی ‌ه‬ ‫ل��ە س��ەر ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‌و ب��ه ‌س��ه‌ر بنه‌مای‬ ‫مادده‌ی ‪27‬دا تێپه‌ڕبووه‌‪.‬‬ ‫دیدگاكه‌ی‌تر ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ئاماژ ‌ه ب ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫زمانی كه‌مینه‌كان لە ‌ژیانی كۆمه‌اڵتیدا‪،‬‬ ‫مافی پ��ه‌روه‌رده‌‌و فێركردنی زمانی دایك‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌ندامانی ئه‌و كه‌مینه‌‌و به‌ره‌وپێشبردنی‬ ‫فه‌رهه‌نگی‪ ،‬نیشانه‌ی به‌دیارخستنی ئه‌و‬ ‫جیاوازیی ‌ه مافه‌‌و ئه‌ركه‌‪ .‬لە ‌م��ادده‌ی ‪27‬دا‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ری ق��ان��وون��ی‌و پ��ارێ��زگ��اری‬ ‫ماددی لە ‌الیه‌ن واڵتانی ئه‌ندام‪ ،‬سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه ف��ێ��رك��ردن��ی زم���ان‌و به‌ره‌وپێشبردنی‬ ‫كه‌مینه‌كان پێویسته‌‪.‬‬ ‫راوێژكاری فه‌رمی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫به ‌تێڕوانینی به‌رچاوته‌سكان ‌ه هه‌تا ئاستێك‬ ‫دژی ئه‌مه‌یه‌‌و تیۆرێكی پۆزه‌تیڤتر پێشنیار‬

‫ده‌ك��ات‪ ،‬په‌یڕه‌وكردنی ئه‌ومافان ‌ه لە الیه‌ن‬ ‫ئه‌ندامانه‌و ‌ه وابه‌ست ‌ه ب ‌ه كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ب��ڕی��ار ‌ه دارێ���ژراوه‌ك���ان���ی‪ ،‬كه‬ ‫‌س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه ‌م��اف��ی بنچینه‌یی واڵت���ان‪،‬‬ ‫ده‌رب������اره‌ی دان���ی ئ����ازادی راده‌رب���ڕی���ن‌و‬ ‫خۆپیشاندنه‌كانه‌‪ ،‬بۆ ماف‌و بوونی پاراستنی‬ ‫مافی فه‌رهه‌نگی كه‌مینه‌كان‪ ،‬ئه‌م كار ‌ه بۆ‬ ‫پێویستی ئه‌و به‌س نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كار ‌ه پێویستی ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی به‌رچاوی‬ ‫م��اددی‌و مرۆیی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كه‌مینه‌كان به‬ ‫‌ده‌گمه‌ن خاوه‌نیانن‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��ان داخ����وازی س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌زم��ان‌و‬ ‫م��ه‌زه��ه‌ب��ی ئ��ه‌م��ان��ه‌ش راس��ت��ه‌‪ ،‬بۆمافه‌كان‬ ‫ئ���ه‌م ب��ڕگ��ه‌م��اف�� ‌ه پ��ێ��وی��س��ت��ه‌‪ :‬واڵت���ه‌ك���ان‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ش��خ��ه‌ری ج���ددی ده‌ستپێبكه‌ن‌و‬ ‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی چاالكان ‌ه به‌م مافه‌‪،‬‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی پراكتیكی ئه‌نجامی بده‌ن‌و‬ ‫متمانه‌ به‌ده‌ست بێنن‪.‬‬ ‫ی ك��ۆت‌و به‌ندی م��ادده‌ی‬ ‫ب ‌ه بوونی ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫‪ 27‬زیاتر لە رووی شیكاری نووسراوه‌‌و‬ ‫س����ن����وورداره‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم ل���ەگ���ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا‬ ‫پارێزگاری لە ‌پاراستنی مافی شوناسی‬ ‫كه‌مینه‌كان ده‌كات‪ ،‬مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫كه‌مینه‌ك ‌ه ب��ڕی��ار ب��ده‌ن شوناسی خۆیان‬ ‫بسڕنه‌‌وەو لە ‌ناویه‌ك گرووپی گه‌وره‌تر‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ە ‌ن��او ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��دا بتوێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل���ەوان���ه‌ی��� ‌ه ك��ه‌س��ان��ێ��ك ئ���ه‌و پ��ێ��ن��اس��ه‌ی��ه‌ی‬ ‫(كاپوترتی)یان قبوڵبێت‪ ،‬یان قبوڵ نه‌بێت‪،‬‬ ‫واتاك ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ڵك لە ‌فه‌رهه‌نگی خود‬ ‫وه‌رب��گ��ی��ردرێ��ت ب����اوه‌ڕ‌و پ��ه‌ی��ڕه‌وك��ردن��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و به‌كارهینانی زم��ان��ی دای��ك‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ده‌قێكی تایبه‌تی ب��ۆ دابنرێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه بوونی لێكدانه‌وه‌ی لێكجیاواز لە‬ ‫‌م����ادده‌ی ‪27‬ی ك��ارن��ام��ه‌ك��ه‌دا‪ ،‬كێشه‌كان‬ ‫چاره‌سه‌رناكات‪ ،‬ته‌نانه‌ت پارێزه‌رانی تیۆری‬ ‫(ده‌ستپێشخه‌ری نێگه‌تیڤ) سه‌باره‌ت به‬ ‫‌مادده‌ی ‪ 27‬لەو ب��اوه‌ڕه‌دان‪ ،‬عباره‌تی ئه‌و‬ ‫هه‌تا سنوورێك باشه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌تا زۆرینه‌‪.‬‬ ‫ت��ی��ۆری نیگه‌تیڤ راوێ���ژك���اری تایبه‌تی‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتوه‌كان ئه‌و ‌ه قبوڵ‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬كه ‌ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه دوو سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ده‌گرێته‌خۆی‪:‬‬ ‫‪ 1‬ـ��ـ ــ نابێت واڵت�� ‌هك��ان ده‌ستپێشخه‌ری‬ ‫كه‌مینه‌كان ب��ۆ پ��اراس��ت��ن‌و به‌هێزكردنی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‌و م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و زم��ان��ی خ��ۆی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��ب��دات‪ ،‬دژی ده‌وه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫سه‌رئه‌نجام ‌ه هه‌تا لە ‌الیه‌ن ئه‌وكه‌سانه‌و ‌ه‬ ‫قبوڵ ده‌كرێن‪ ،‬ك ‌ه تێڕوانینی سنووردارتریان‬ ‫قبوڵ كردووه‌‪.‬‬ ‫‪ 2‬ـ��ـ پێویست ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان ئ��اڕاس��ت��ه‌ی‬ ‫ب��ه‌رق��ه‌راری یه‌كسانی لە‌گه‌ڵ كه‌مینه‌كاندا‬ ‫ب���گ���رن���ه‌ ب������ه‌ر‪ ،‬ب����ۆ پ���اراس���ت���ن���ی ب��ن��ه‌م��ا‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬ب ‌ه كرده‌و ‌ه په‌یڕوی بكه‌ن‪.‬‬ ‫كه‌ڵك وه‌رگرتن لە‌فه‌رهه‌نگ‬ ‫ب��ۆ ورد پ��ێ��ن��اس��ه‌ك��ردن��ی (پ��ه‌ی��ڕه‌وك��ردن��ی‬ ‫فه‌رهه‌نگی خود) ده‌توانرێت بگه‌ڕێینه‌و ‌ه بۆ‬ ‫به‌ڵگه‌كانی مافی هاوچه‌رخ‪ ،‬مافی فه‌رهه‌نگی‪،‬‬ ‫لە ‌بڕگه‌كانی (‪13‬و ‪ )15‬لە ‌مافی ئابووری‌و‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و فه‌رهه‌نگیدا‪ ،‬نووسراوه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی مادده‌ی ‪ 13‬واڵتانی ئه‌ندام پێویست ‌ه‬ ‫مافی خوێندن به ره‌سمی بناسن‪ ،‬رێز لە‬ ‫‌مافی كه‌مینه‌كان بگرن‪ ،‬لە‌ئاست كامڵبوونی‬ ‫كه‌سایه‌تی‪ ،‬هه‌ستی شكۆمه‌ندی‌و مافی‬ ‫مرۆڤ‌و ئازادیی ‌ه بنچینه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫جگه ‌لەمه‌ش پێویست ‌ه ئه‌مان ‌ه هه‌وڵبده‌ن‬ ‫ه��اوك��اری پته‌و ل��ە ‌ن��ێ��وان گ��ه‌ل‪ ،‬گرووپ ‌ه‬ ‫ن���ه‌ژادی���ی���ه‌ك���ان‪ ،‬ق�����ه‌وم‌و م��ه‌زه��ه‌ب��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫به‌ره‌وپێشببه‌ن‪.‬‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام پێویست ‌ه رێز بگرن لە مافی‬ ‫دای���ك‌و ب��اوك ب��ۆ پ����ه‌روه‌رده‌‌و فێركردنی‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و ئه‌خالقی منداڵه‌كانیان‪ ،‬ب ‌ه پێی‬ ‫بیروباوه‌ڕه‌كانی خۆیان‪.‬‬ ‫ت‬ ‫به ‌پێی بڕگه‌ی مادده‌ی ‪ ١٣‬ئه‌م ماف ‌ه نابێ ‌‬ ‫مافی ئ��ازادی تاكه‌كه‌س‌و گرووپه‌كان بۆ‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی دام�����ه‌زراوه‌ی پ����ه‌روه‌رده‌‌و‬ ‫ف��ێ��رك��ردن ل��ە س��ەر ب��ن��ه‌م��ای س��ت��ان��داردی‬ ‫دیاریكراو ده‌بێت‪ ،‬كه‌لە الیه‌ن واڵته‌كانه‌و ‌ه‬ ‫پێشێلده‌كرێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی مادده‌ی ‪ ١٥‬هه‌موو مافی ئه‌وه‌یان‬ ‫هه‌ی ‌ه لە ‌ژیانی فه‌رهه‌نگی به‌شداری بكه‌ن‪،‬‬ ‫ل��ە ‌به‌كارهێنانی ت�� ‌هك��ن��ۆل��ۆژی��ا‌و زان��س��ت‪،‬‬ ‫ب��ه‌ه��ره‌م��ه‌ن��دب��ن‪ ،‬ل��ە س��ەرب��ن��ه‌م��ای بڕگه‌ی‬ ‫(‪)2‬ی م����ادده‌ی ‪ ١٥‬پێویست ‌ه واڵت��ه‌ك��ان‬ ‫ب���ۆ ب���ه‌ره‌وپ���ێ���ش���ب���ردن‌و ب��ه‌گ��وڕخ��س��ت��ن‌و‬ ‫ب�ڵ�اوك���ردن���ه‌وه‌ی زان��س��ت��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‪،‬‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ری ته‌واوبكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه هاوشێوه‌ی بڕگه‌ی یه‌كه‌می‬ ‫م����ادده‌ی ‪27‬ی ج��ارن��ام��ه‌ی م��اف��ی م��رۆڤ‬

‫‪143‬‬

‫وایه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌پێی ئه‌و (هه‌موو كه‌سێك مافی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه به‌شداری لە‌ژیانی فه‌رهه‌نگی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا ب���ك���ات‪ ،‬م��اف��ی ب���ه‌ش���داری‌و‬ ‫پێشكه‌وتنی ته‌كنۆلۆژی‌و زانستییه‌كانی‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت) ئ��ه‌م ج��ارن��ام��ه‌ی�� ‌ه م��اف��ی خوێندن‬ ‫ب ‌ه بنه‌مای س��ه‌ره‌ك��ی م��رۆڤ‪ ،‬وه‌ك مافی‬ ‫فه‌رهه‌نگی لە‌قه‌ڵه‌م ده‌دات‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ك��ان��ی م��اف��ی س�����ه‌رده‌م‪ ،‬وش��ه‌ی‬ ‫فه‌رهه‌نگ پێناس ‌ه نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم لیستێك‬ ‫لە ‌مافی فه‌رهه‌نگیی بوونی نییه‌‪ ،‬لە هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و ده‌ق���ه‌دا‪ ،‬مافی خوێندن به ‌پێشه‌نگی‬ ‫مافی فه‌رهه‌نگی ناسراوه‌‪ ،‬مافی به‌شداری‬ ‫لە ‌ژیانی فه‌رهه‌نگی‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێك ‌ه لە ‌ماف ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كانی مافی مرۆڤ‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی كه‌مینه‌كانیش ئه‌م ‌ه دروسته‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌ئ��اگ��اب��وون ل��ە‌ه��ون��ه‌ر‌و ف��ه‌ره��ه‌ن��گ‪ ،‬به‬ ‫‌چه‌مكی فه‌رهه‌نگی ئیلییته‌كان‌و زانستدا‪،‬‬ ‫قه‌تیسم ده‌بێت‪.‬‬ ‫لە كۆنفراسی گشتی یۆنیسكۆ راگه‌ێندراوه‌‪،‬‬ ‫كه‌‪ :‬فه‌رهه‌نگ‪ ،‬ته‌نها كۆكردنه‌وه‌ی نووسینی‬ ‫نووسه‌ران‌و بیرمه‌ندانی ئیلییت نییه‌‪ ،‬مافی‬ ‫فه‌رهه‌نگی بۆ هه‌مووانه‌‪ ،‬كه‌مینه‌كانیش بۆ‬ ‫پاراستنی شوناسی خۆیان ده‌گرێته‌خۆی‬ ‫(واتا فه‌رهه‌نگه‌كانی خۆیان)‪.‬‬ ‫ه��ی��چ واڵت���ێ���ك ن��ات��وان��ێ��ت ب��� ‌ه ن��ی��ازپ��اك��ی‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ی ئ��ه‌وه ‌بكات‪ ،‬ك ‌ه تاكه‌كه‌سی‬ ‫فه‌رهه‌نگی كه‌مین ‌ه به‌ئازادی كه‌ڵك لە‌زمانی‬ ‫خۆی وه‌رده‌گرێت‌و ئازاده‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه الیه‌نی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئایینیش حه‌ق ‌ه بپارێزرێت‪ ،‬كه‬ ‫‌ئه‌و پێوانه‌ی لەمه‌دا به‌كارده‌برێت‪ ،‬لە سەر‬

‫راپرسی گشتی دیاریده‌كرێت‪ ،‬به‌وه‌ی ئایا‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌و كه‌مینه‌ی ‌ه ده‌توانن لە‌ده‌وری‬ ‫فه‌رهه‌نگێكی‌تر كۆ ببنه‌وه‌؟ ئایا بۆكردنی ئه‌و ‌ه‬ ‫ــ ده‌وڵ��ه‌ت ناچار ده‌كرێت‪ ،‬هه‌تا شوناسی‬ ‫خۆی وه‌ك یه‌كبوونی فه‌رهه‌نگی بپارێزێت؟‬ ‫مافی تاكه‌كه‌س‪ ،‬به‌رده‌وام فه‌رهه‌نگه‌كه‌یان‬ ‫ل��ە ‌الی��ه‌ن ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌و ‌ه جه‌ختی ل��ە سەر‬ ‫ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م الیه‌ن ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیی ‌ه‬ ‫مافی باسكراو ‌ه كه‌واڵته‌كان به‌ئه‌م ‌ه ناچار‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫قبوڵكردنی مافی كه‌مینه‌كان سه‌ختتر ‌ه لە‬ ‫‌قبوڵكردنی مافی تاكه‌كه‌سه‌كان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئ���ه‌م م��اف�� ‌ه ج��ه‌خ��ت ل��ە س���ەر الی��ه‌ن��ه‌ك��ان��ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و دامه‌زراوه‌كان ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬لەم‬ ‫رووه‌و ‌ه واڵته‌كان ب ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ی ته‌واو بۆ‬ ‫رووبه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ئه‌مه‌ ده‌كه‌ونه‌كار‪.‬‬ ‫باوه‌ڕ‌و به‌ڕێوه‌بردنی ئازادانه‌ به‌مه‌زهه‌ب‬ ‫ل��ە م���ادده‌ی ‪27‬دا ب���اوه‌ڕ‌و ك��ارك��ردن‌و به‬ ‫‌پ���ه‌ی���ڕه‌وی م���ه‌زه���ه‌ب‪ ،‬به‌شێك ‌ه ل��ە ‌مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬به‌تایبه‌ت گرنگی به‌الیه‌نی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی مه‌زهه‌بی دراوه‪ ،‬بە‌پێی مادده‌ی‬ ‫‪ ١٨‬مافی ده‌ربڕینی مه‌زهه‌ب‌و بیر‌وباوه‌ڕ‬ ‫ـ��ـ ل��ە ‌پ��ێ��ن��اس��ه‌ك��ردن‌و س��روت��ی مه‌زهه‌بی‪.‬‬ ‫(‪ )Observance‬هه‌روه‌ها په‌یڕه‌كردنی‬ ‫مه‌زهه‌ب‌و فێركردنی ئه‌و‪ ،‬پێش الیه‌نه‌كانی‬ ‫كۆمه‌اڵتی الیه‌نی تاكه‌كه‌سی له‌‌خۆده‌گرێت‬ ‫جگه‌ لەو ئازادییانه‌ی ناومان بردن‪.‬‬ ‫بڕگه‌ی چواره‌می م��ادده‌ی ‪ ١٨‬جه‌خت لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫سەر ئه‌وخاڵ ‌ه ده‌كاته‌وه‪‌ ،‬ك ‌ه واڵتانی ئه‌ندام‬ ‫پێویست ‌ه رێز لە ئ��ازادی دای��ك‌و ب��اوك بۆ‬ ‫وه‌به‌رنان‌و فێركردنی باوه‌ڕی ئایینی بگرن‪،‬‬ ‫دایك باوكه‌كان بتوانن رۆڵه‌كانیان به‌پێی‬ ‫داب‌و نه‌ریتی ئایینێكی دیاریكراو وه‌به‌ر‬ ‫خوێندن‌و فێربوون بنێن‪.‬‬ ‫جێگای به ‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه مادده‌كانی‬ ‫‪‌18‬و ‪ 2٧‬پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه ل���ە س����ەر ب��ن��اغ��ه‌ی‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی ده‌م��ارگ��ی��ری ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��چ��ێ��ت‪ ،‬لە‬ ‫كاتی سه‌رهه‌ڵدانی كێش ‌ه له‌م زه‌مینه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه بۆ رێساكانی جارنامه‌ی نه‌هێشتنی‬ ‫ش���ێ���وازه‌ك���ان���ی ده‌م���ارگ���ی���ری م��ه‌زه��ه‌ب��ی‬ ‫ب��گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‌‪ ،‬ك���ه ‌ل���ە س��اڵ��ی ‪1981‬دا لە‬ ‫‌ئه‌نجومه‌نی گشتی ده‌نگی بۆدرا‪.‬‬ ‫مافی فێركردنی مه‌زهه‌بی ب ‌ه پێی ئاره‌زووی‬ ‫دایك‌و باوك‪ ،‬ئه‌ركی البردنی ئه‌م مه‌سه‌لە‬ ‫ترسناكه‌ ده‌كه‌وێت ‌ه ئه‌ستۆی واڵته‌كان‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به ‌كه‌مینه‌ی مه‌زهه‌بی مادده‌ی‬ ‫‪٦‬ی جارنامه‌ك ‌ه گرنگی ته‌واوی خۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه ئ��ازادی فكر‌و وی��ژدان (خود)‬ ‫مه‌زهه‌ب‪ ،‬یان باوه‌ڕ‪ ،‬لە‌م خااڵنه‌ی خواره‌و ‌ه‬ ‫دەردەخات‪:‬‬ ‫‪ 1‬ــ په‌رستن‪ ،‬كۆڕو كۆبوونه‌وه‌ی مه‌زهه‌بی‪،‬‬ ‫باوه‌ڕداری‌و دابینكردنی پێداویستی بۆئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ دروس��ت��ك��ردن‌و پاراستنی دام���ه‌زرا‌و ‌ه‬ ‫خ��ێ��ری��ی��ه‌ك��ان‌و پ��اراس��ت��ن��ی ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی‬ ‫زۆرینه‌یان‪.‬‬ ‫‪ 3‬ــ رێگادان ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی وتار‌و سۆزه‌‪،‬‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سروته‌كانی مه‌زهه‌بی‪.‬‬

‫‪ 4‬ــ نووسین‌و باڵوكردنه‌وه‌ی باڵوكراوه‌ی‬ ‫وابه‌سته‌ به‌سروته‌ مه‌زهه‌بییه‌كان‪.‬‬ ‫‪ 5‬ــ فێركردنی مه‌زهه‌ب‌و ب��اوه‌ڕ ‌هك��ان‪ ،‬لە‬ ‫‌شوێنی شیاودا بۆ ئه‌و مه‌به‌ستانه‌‪.‬‬ ‫‪ 6‬ـ��ـ دان��ی ی��اری��ده‌ی م���اددی‪ ،‬شه‌خسی‌و‬ ‫دامه‌زراوه‌كان‪ ،‬بۆئه‌مه‌‪.‬‬ ‫‪ 7‬ــ فێركردن‌و دامه‌زراندن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‌و‬ ‫دان���ان���ی راب���ه‌ران���ی ش��ی��اوی م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و‬ ‫باوه‌ڕدارییه‌كانی تر‪.‬‬ ‫‪ 8‬ــ چاودێركردن‌و بواردان ب ‌ه به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫رۆژانی پشوو‪ ،‬جه‌ژنه‌كانی مه‌زهه‌بی‪ ،‬به‌پێی‬ ‫پێویستی نه‌ریتی‌و مه‌زهه‌ب‌و باوه‌ڕه‌كان‪.‬‬ ‫‪ ٩‬ـ����ـ ب�������واردان ب���ۆ ن���ام���ه‌گ���ۆڕی ن��ێ��وان‬ ‫باوه‌ڕهێنه‌رانی مه‌زهه‌ب ــ باوه‌ڕێك لە‌نێوان‬ ‫تاكه‌كه‌س‌و گرووپه‌كاندا‪ ،‬لە سەرئاستی‬ ‫ناوخۆ‌و ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫ت��ه‌واو روون‌و ئاشكرانییه‌‪ ،‬كه‌مادده‌ی ‪27‬‬ ‫هه‌موو واڵتان ناچار ده‌كات‪ ،‬تا پارێزگاری‬ ‫لە ‌هه‌موو ئه‌و مادده‌‌و بڕگانه ‌بكه‌ن‪ ،‬ك ‌ه لە‬ ‫سەره‌و ‌ه باسمانكردن؟‬ ‫ب���ه‌اڵم ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ی ئ���ه‌م م���ادده‌ی��� ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی دیاریكراو لە وابه‌سته‌بوون ب ‌ه‬ ‫پارێزگاریكردن لەو مه‌سه‌النه‌ی سه‌ره‌و ‌ه‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك چ��ۆن س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه هه‌موو‬ ‫بڕگه‌كانی‌تری مادده‌ی ‪ 27‬باسكراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌رك��ردن��ی ـ��ـ ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی رواڵ��ه‌ت‬ ‫دان���ن���ان ب����ه‌م م��اف��ه‌ ب����ه‌س ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و‬ ‫جێبه‌جێكردنی كاریگه‌ر‌و شیاوی ئه‌مان ‌ه‬ ‫زه‌روری��ی��ه‌‪ ،‬لەمانه‌ش مافی كه‌مینه‌كان لە‬ ‫‌م��ادده‌ی ‪٢٧‬دا به‌كارهێنانی زمانی دایكه‌‪،‬‬

‫‪145‬‬

‫لەم مادده‌یه‌دا مه‌سه‌لەی زمان ب ‌ه كورتی ده‌سه‌اڵتدار‌و دیاریكردنی ئه‌و وه‌ك زمانێكی‬ ‫ک لە‌مافی بنچینه‌یی‬ ‫باسی ل��ێ��و ‌هك��راوه‌‌و لە ‌هه‌موو بڕگه‌كانی ره‌سمی واڵت‪ ،‬ب ‌ه مه‌رجێ ‌‬ ‫ئ���ه‌م ج��ارن��ام��ه‌ی��ه‌دا م��ه‌س��ه‌ل��ەی ش��ێ��وازی زمانی كه‌مینه‌كان پارێزگاری بكرێت‪.‬‬ ‫جێبه‌جێكردنی ب ‌ه درێ��ژی ب��اس نه‌كراوه‌‪ 5 ،‬ــ قبوڵكردن‌و ب ‌ه فه‌رمی ناسینی یه‌ك‬ ‫زمانیش وه‌ك مه‌زهه‌ب‌و ن��ه‌ژاد‪ ،‬ده‌توانێت زمانی بێگانه‌‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی یاریده‌دانی زمانی‬ ‫زه‌م��ی��ن��ه‌ی��ه‌ك��ی ی����اری����ده‌ده‌ری ه��ه‌ب��ێ��ت بۆ ره‌سمی واڵت‪.‬‬ ‫‪ 6‬ــ دیاریكردنی یه‌ك‪ ،‬یان چه‌ند زمانێكی‬ ‫ده‌مارگیری‪.‬‬ ‫ل����ەم رووه‌و ‌ه م�������ادده‌ی ‪ ٢٧‬ج��گ��ه ‌لە میللی‪ ،‬وه‌ك زمانی فه‌رمی واڵت‪.‬‬ ‫ده‌سته‌به‌كردنی نه‌هێشتنی ده‌مارگیری ــ ئه‌م لیست ‌ه ئه‌و ‌ه نیشانده‌دات‪ ،‬لە ‌هه‌ندێك‬ ‫واڵت زم��ان��ی هه‌ندێك ل��ە ‌گ��رووپ��ه‌ك��ان لە‬ ‫پارێزه‌ری زمانی كه‌مینه‌كانیشه‌‪.‬‬ ‫واڵته‌كان تێڕوانینی جیاوازیان لە ‌بەرانبەر س��ەرئ��اس��ت��ی ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ده‌ب��ن��ه‌ زم��ان��ی‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌لەیه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬به ‌شێوه‌یه‌ك هه‌ر ره‌س��م��ی‪ ،‬ب��ه‌اڵم لە سەرئاستی ناوخۆیی‬ ‫واڵت���ه‌‌و ه���ه‌وڵ���ده‌دات كێشه‌ی خ��ۆی لەم وانین‪.‬‬ ‫رووه‌وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وازی خ��ۆی چ��اره‌س��ه‌ر لە پێناسه‌كردنی زمانی میللیدا ده‌گوترێت‪:‬‬ ‫ب��ك��ات‪ ،‬چونك ‌ه هیچ قانونێكی جیهانی‌و زم��ان��ی میللی بریتیی ‌ه ل��ە ‌زم��ان��ێ��ك‪ ،‬كه‬ ‫سه‌رتاسه‌ری بوونی نییه‌‪ ،‬هه‌موو واڵتان ‌به‌یانكه‌ری شوناسی فه‌رهه‌نگی‌و سیاسی‌و‬ ‫گرنگی ب��ه ‌زم��ان��ی دای��ك ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ،‬زمانی فه‌رمی زمانێكه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به ‌بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كی پاراستنی ئاشتی‌و لە كاروباره‌كانی ده‌وڵ��ه‌ت��دا به‌كارببرێت‪،‬‬ ‫ل���ەم���ان���ه‌ش ی����اس����ادان����ان‌و ك����اروب����اری‬ ‫ئارامی واڵته‌كانی خۆیان ده‌زانن‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی قه‌زایی‪ ،‬ــ زمانی ناوچه‌یه‌كیش‬ ‫ئه‌م ره‌وشانه‌ بریتیین لە‪:‬‬ ‫ێ خه‌ڵك لە‬ ‫‪1‬ـ���ـ ی��ه‌ك��س��ان س��ه‌ی��رك��ردن��ی م��اف��ی زم��ان�� ‌ه زمانێكه‌‪ ،‬كه ‌په‌یوه‌ندی كۆمه‌ڵ ‌‬ ‫م��ی��ل��ل��ی��ی�� ‌هك��ان‪ ،‬ب��ۆه��ه‌م��وو م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ك��ان��ی ‌هه‌رێمێكدا دیاریده‌كات‪ ،‬ك ‌ه زمانی ره‌سه‌نی‬ ‫هه‌مه‌جۆری خۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫زانستی‌و فه‌رمی‪.‬‬ ‫‪2‬ــ مافی یه‌كسانی هه‌موو زمانه‌كانی میللی‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی یه‌ك زمان وه‌ك زمانێكی میللی‪،‬‬ ‫به‌و جیاوازییه‌ی ته‌نها هه‌ندێك لە مان ‌ه وه‌ك ی��ان ره‌س��م��ی ل��ە واڵت��ێ��ك��دا‪ ،‬ه��ه‌م��وو زمان ‌ه‬ ‫لۆكاڵییه‌كان‪ ،‬ب��ه ‌ك��ردارێ��ك��ی ده‌مارگیری‬ ‫زمانی ره‌سمی‪ ،‬سه‌یر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ی��ه‌ك��س��ان��ی ل��ە ب��ە ره‌س��م��ی ک��رددن��ی هه‌ژمارده‌كرێت‪ ،‬لە ‌الیه‌كیتره‌و ‌ه پاساوی‬ ‫زمانه‌كانی ناوخۆ‌و پارێزگاری لێكردنیان‪ ،‬خ��ه‌رج��ی‪ ،‬بۆ دیاریكردنی چه‌ند زمانێك‪،‬‬ ‫وه‌ك‪ :‬زمانی ره‌سمی‪ ،‬لەو واڵتانه‌ی خاوه‌نی‬ ‫سیاسه‌تی به‌یه‌كچاو سه‌یركردنیان‪.‬‬ ‫‪4‬ــ گرنگیدان ب ‌ه زمانێكی تایبه‌تی گرووپی زمانی فره‌ن‌و سه‌رچاوه‌ی سنوورداریان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه جێگای قبوڵكردن نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به ‌كه‌مینه‌كان چاوه‌ڕوانیێكی‬ ‫ل��ۆج��ی��ك��ی ل���ێ���ده‌ك���رێ���ت‪ ،‬ك��� ‌ه ده‌رب������اره‌ی‬ ‫مه‌سه‌لەكانی قه‌زایی‌و كاروباری وابه‌ست ‌ه‬ ‫به ‌حكومه‌تێك یه‌ك سیستمی وه‌رگێڕانی‬ ‫ره‌سمی دابینبكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م مه‌سه‌لەی ‌ه لە‌بڕگه‌ی ‪3‬ی مادده‌ی ‪١٤‬ی‬ ‫كارنامه‌كه‌دا به‌م شێوه‌ی ‌ه شیكراوه‌ته‌وه‌‪:‬‬ ‫هه‌موو ئه‌ندامانی كه‌مینه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ناتوانن‬ ‫لە ‌دادگا‌و شوێن ‌ه ره‌سمییه‌كانی حكومی ب ‌ه‬ ‫زمانی ره‌سمی ده‌وڵ��ه‌ت بدوێن‪ ،‬پێویست ‌ه‬ ‫وه‌رگێڕیان بۆ دابینبكرێت‪.‬‬ ‫وادێ��ت��ه‌ب��ه‌رچ��او م�����ادده‌ی‪27‬ی كارنامه‌ی‬ ‫ن��اوب��راو ئ��ه‌وه‌ راده‌گ��ه‌ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌و ره‌وش�� ‌ه‬ ‫لە ‌ده‌سه‌اڵتدارێتی قه‌زایی به‌رفراوانتره‌‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندیدار به ‌هه‌موو زه‌مینه‌كانی تریشه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك‪ :‬په‌یوه‌ندیی ‌ه ره‌سمییه‌كان‪ ،‬ئامانجیش‬ ‫لەم ‌ه یه‌كسان سه‌یركردنی هه‌موو پێكهاته‌‌و‬ ‫كه‌مینه‌كان ‌ه لە واڵتێكدا‪ ،‬چ لە رووی ماددی‌و‬ ‫چ لە رووی پراكتیكی‪.‬‬ ‫ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه ره‌ش��ن��ووس��ی ئ��ه‌و كارنامه‌یه‌‪،‬‬ ‫شیكاری تێدا نییه‌‪ ،‬ده‌رباره‌ی ده‌وڵه‌ته‌كان‌و‬ ‫شێوه‌ی هه‌ڵسوكه‌وتیان لە‌بەرانبەر مادده‌ی‬ ‫‪27‬دا‪.‬‬ ‫ل��ە س���ەر ئ���ه‌م ب��ن��ه‌م��ای�� ‌ه پ���رس‌و راپ��ۆرت��ی‬ ‫كۆمیته‌ی مافی م��رۆڤ لەو واڵتانه‌ی ‌ئه‌م‬ ‫لێپرسراویه‌تیه‌یان ل��ە سەرشان ‌ه دی��اری‬ ‫ناكات‪ ،‬پێگه‌ی فێركردنی زمانی كه‌مینه‌كان‬ ‫لە ‌قوتابخانه‌كاندا چۆنه‌؟ ئایا كه‌مینه‌كان‬ ‫ده‌ت��وان��ن ب�ڵاوك��راوه‌ی��ان هه‌بێت‪ ،‬ی��ان ئایا‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ی��اری��ده‌دان��ی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ ،‬بۆ مه‌سه‌لەی كتێب‌و باڵوكراوه‌‪،‬‬ ‫یارید ‌ه ده‌درێن؟ ئایا زمانی كه‌مینه‌كان وه‌ك‬ ‫یه‌ك زمانی ره‌سمی قبوڵكراوه‌؟ كاروباری‬ ‫دادگاكان ب ‌ه چ زمانێك به‌ڕێوه‌ده‌چێت؟ ئه‌و‬ ‫دۆسێیانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه وابه‌ست ‌ه به ‌كه‌مینه‌كانن‪،‬‬ ‫چۆن چۆنی مامه‌ڵه‌ی لەگه‌ڵدا ده‌كرێت؟ ئایا‬ ‫لە ‌به‌رنامه‌كانی رادی��ۆی��ی‌و ته‌لەفزیۆنیدا‪،‬‬ ‫كه‌ڵك لە ‌زمانی كه‌مینه‌كان وه‌رده‌گیردرێت‬ ‫ئایا زمانی كه‌مینه‌كان وه‌رده‌گ��ێ��ردرێ��ت‌و‬ ‫پ��ه‌خ��ش ده‌ك��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬وه‌اڵم���دان���ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫پرسان ‌ه ده‌توانێت رۆشنكه‌ره‌وه‌ی شێوازی‬ ‫تێڕوانینی ئ��ه‌و واڵت��ان�� ‌ه بێت‪ ،‬ده‌رب���اره‌ی‬ ‫كه‌مینه‌كانی زمانی‪ ،‬به‌اڵم هه‌میش ‌ه زۆرینه‌ی‬ ‫واڵت��ان وه‌اڵم��ی ئه‌م پرسیاران ‌ه ناده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت هیچ واڵتێك لە ‌مه‌شروع‬ ‫بوونی ئه‌م پرسیارانه‌ی س��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬جێگای‬ ‫گومان لێكردن نییه‌‪ ،‬به‌اڵم لە ‌زۆر شوێندا‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌ی راشكاوانه‌‌و كامڵ نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫سنوورداری سه‌باره‌ت ب ‌ه كارایی مادده‌ی‬ ‫‪ ٢٧‬هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه جگ ‌ه لە مه‌سه‌لەی بوون‪،‬‬ ‫ی��ان نه‌بوونی كه‌مینه‌كان‪ ،‬لەوانه‌ی ‌ه ببێته‬ ‫هۆی سنوورداری مافی ئه‌مان ‌ه لە ‌هه‌ندێك‬ ‫واڵتدا‪ ،‬هه‌ندێك سنوورداری تریش بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌مافی كه‌مینه‌كان‪.‬‬ ‫ت جێبه‌جێكردنی ئه‌م‬ ‫هه‌ندیكیان ده‌ڵێن‪ :‬نابێ ‌‬ ‫مادده‌ی ‌ه زیان ب ‌ه ئاسایشی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫س����ه‌الم����ه‌ت����ی‌و ئ���ه‌خ�ل�اق���ی ك���ۆم���ه‌ڵ���گ���ا‌و‬ ‫ئ���ازادی بنچینه‌یی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر بگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌‌و كه‌موكوڕی هه‌ریه‌ك لەمانه‌‪،‬‬

‫‪147‬‬

‫سنوورداری مادده‌ی ‪٢٧‬ی لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها نوینه‌رانی هه‌موو واڵتان لە‌كاتی‬ ‫نووسینه‌وه‌ی كنوانسیۆنه‌ك ‌ه رایانگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه لە ‌مافی كه‌مینه‌كان نابێت ببێت ‌ه‬ ‫هۆی هاندانی گرووپ ‌ه كه‌مینه‌كان‌و هه‌ڕه‌ش ‌ه‬ ‫لە ‌یه‌كێتی واڵت بكات‪ ،‬ــ مه‌سه‌لەیه‌كی‌تر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ده‌بێت كه‌مینه‌كان به‌ئه‌مه‌ك بن‬ ‫لە ‌بەرانبەر واڵته‌كه‌یاندا‪ ،‬لە م رووه‌و ‌ه‬ ‫پێشنیاری ئ��ه‌وه ‌ك��راوه‌‪ ،‬کە وه‌ف���اداری ب ‌ه‬ ‫به‌شێك لە‌مه‌رجی كه‌مینه‌كان دابنرێت‪.‬‬ ‫نوێنه‌ری یۆنان رایگه‌یاند‪ :‬ب ‌ه پێی مادده‌ی‬ ‫‪ ٢٧‬س��ن��وورداری بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫كه‌مینه‌‌و ن��ه‌ژادێ��ک‪ ،‬ی��ان زمانێك ناتوانن‬ ‫هه‌موو ماف ‌ه بنچینه‌ییه‌كانی‌تر بشێوێنن‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك��ی‌ت��ر ل���ەو ب���ڕوای���ه‌دان پاراستنی‬ ‫مافی كه‌مینه‌كان نابێت ببێت ‌ه هۆی زۆری‬ ‫فه‌رهه‌نگی‪ ،‬به ‌شێوه‌یه‌ك ئه‌گه‌ر كه‌سێكی‬ ‫فه‌رهه‌نگ به‌رفراوانتری ــ لە ‌فه‌رهه‌نكی‬ ‫خۆی پێباشتربوو‌و هه‌ڵیبژارد‪ ،‬ئه‌وماف ‌ه لە‬ ‫‌ئه‌و دابین نه‌كرێت‪ .‬به‌پێی ئه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه‬ ‫ل��ەگ��ه‌ڵ ح���ه‌ز‌و ئ����اره‌زووی خ��ۆی��دا ناچار‬ ‫نه‌كرێت هه‌ڵسوكه‌وتی كه‌مینه‌یی بكات‪.‬‬ ‫ك��ارن��رك��وز ئ��وب��رای��ن سیستمی ئه‌تنیكی‬ ‫هندی‪ ،‬ب ‌ه پێی هه‌ڵسوكه‌وتی تێكه‌ڵبوون‪،‬‬ ‫ژیان به‌سه‌ربردن لەگه‌ڵ ژنان لە‌ئیسالمدا‌و‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ف��ه‌ره��ه‌ن��گ‌و ن��ه‌ری��ت��ی‌ت��ر‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫خه‌ته‌نه‌كردن‌‪ ..‬هتد‪ ،‬به‌و جۆر ‌ه ره‌فتاران ‌ه‬ ‫ئه‌ژمارده‌كات‪.‬‬

‫چه‌مكی مافی چاره‌نووس‪ ،‬لە‌كارنامه‌ی‬ ‫مافی مه‌ده‌نی‌و سیاسی‬ ‫مافی چاره‌ی خۆنووسین‪ ،‬لە ‌په‌یماننامه‌ی‬ ‫مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬یه‌كێك ‌ه لە‌ته‌وه‌ر ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كیی ‌ه گرنگه‌كانی به‌شی چ���واره‌م‪،‬‬ ‫م����ادده‌ی ی��ه‌ك��ه‌م ه����ه‌ردوو ب��ڕی��ارن��ام��ه‌ی‬ ‫مافی سیاسی مه‌ده‌نی‌و مافی فه‌رهه‌نگی‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ����اب����ووری‪ ،‬ب���ه‌و م��ان��ای�� ‌ه‬ ‫ده‌ستیپێكردووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌م��وو كه‌سه‌كان‬ ‫مافی چاره‌نووسیان هه‌یه‪ .‬بڕگه‌ی دووه‌م‬ ‫ده‌رب��اره‌ی مافی چاره‌نووس‌و ئابوورییه‌‪،‬‬ ‫بڕگه‌ی سێیه‌م سه‌باره‌ت به‌ئه‌ركی واڵتانی‬ ‫ئه‌ندام ‌ه بۆ به‌ره‌وپێشبردن‌و باشتركردنی‬ ‫مافی چاره‌ی خۆنووسین‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م م���اف��� ‌ه ب���ۆت��� ‌ه ج��ی��ه��ان��ی‌و گشتیی ‌ه‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ك�� ‌ه م����ادده‌ی ‪ 1‬ت��ه‌ن��ه��ا به‬ ‫‌قه‌ڵه‌مڕه‌وی كۆڵۆنیاڵی سنووردار ناكرێت‌و‬ ‫هه‌موو كه‌سه‌كان ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬مافی چاره‌ی‬ ‫خ��ۆن��ووس��ی��ن پێویست ‌ه ب�� ‌ه پ��ێ��ی ه��ه‌م��وو‬ ‫بنه‌ماكانی كارنامه‌ی مافی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫بێت‪ .‬ب ‌ه تایبه‌ت پێوییست ‌ه واڵته‌كان خۆیان‬ ‫لە‌كاروباری ناوخۆی واڵتانی‌تر بپارێزن‪.‬‬ ‫دوو جۆر مافی چاره‌نووس دیاریكراوه‌‬ ‫‪ 1‬ـ���ـ م��اف��ی دی��اری��ك��ردن��ی چ��اره‌ن��ووس��ی‬ ‫ناوخۆیی‪.‬‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��ی ب��ڕگ��ه‌ی ی��ه‌ك��ی م����ادده‌ی ‪ 1‬ئ��ه‌و‬ ‫واڵت��ان��ه‌ی ئه‌ندامن پێویست ‌ه قۆناغه‌كانی‬ ‫سیاسی‌و قانوونی خۆیان‪ ،‬ك ‌ه سه‌باره‌ت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫ب�� ‌ه م��اف��ی چ����اره‌ی خ��ۆن��ووس��ی��ن��ه‌‪ ،‬شیكار‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌تە كۆمیته‌ی مافی مرۆڤ‬ ‫لە راپۆرته‌كانیدا هه‌میش ‌ه تەئکید لە سەر‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌كاته‌وه ‌‪ ،‬ك ‌ه واڵتان لە‌راپۆرته‌كانی‬ ‫خۆیاندا ته‌واو ئه‌م مافه‌یان پێشێل كردووه‌‪.‬‬ ‫ره‌شنووسی كارنامه‌ی مافی دیاریكردنی‬ ‫چاره‌نووس‪ ،‬هه‌ندێك لە واڵتان لەمانه‌ش‪:‬‬ ‫ئه‌فغانستان‌و سعودییه‌‪ ،‬به‌كارهێنانی وشه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یان البردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه لەوه‌ده‌ترسان‬ ‫كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانی واڵته‌كانیان داوای مافی‬ ‫چ��اره‌ی خۆنووسین بكه‌ن‪ ،‬ل��ەو بڕوایه‌دا‬ ‫بوون ئه‌م ماف ‌ه په‌یوه‌ستی ب ‌ه زۆرینه‌ی میللە‬ ‫ته‌وه‌ی ‌ه په‌یوه‌ندی به ‌كه‌مینه‌كانه‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬لە‬ ‫‌كاتێكدا ئ��ه‌م ماف ‌ه هه‌موو تاكه‌كه‌سه‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌تێك ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫م����ادده‌ی ‪ ٢٧‬م��اف��ی ق��ه‌ب��اره‌و پانتایی لە‬ ‫‌ی��ه‌ك ب��ارودۆخ��ی فه‌رهه‌نگی س��ن��ووردار‬ ‫به‌یان كراوه‌‪ ،‬لە ‌كاتێكدا مافی دیاریكردنی‬ ‫چ���اره‌ن���ووس���ی واب��ه‌س��ت��ه‌ ب���ه‌ زه‌م��ی��ن��ه‌ی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‪ ،‬ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و سیاسی ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌ی كردووه‌‪.‬‬ ‫لە مادده‌ی ‪٢٧‬دا‪ ،‬باسی كه‌مینه‌كان‌و مافی‬ ‫چ���اره‌ی خ��ۆن��ووس��ی��ن‪ ،‬ب��ه ‌زه‌روری دێته‬ ‫‌به‌رچاو‪.‬‬ ‫دوو شیكاركردنه‌وه‌ی پۆزه‌تیڤ له‌م بواره‌دا‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ كه‌مینه‌‪ ،‬لەمانه‌ش تاكه‌كه‌سه‌كان‪ ،‬لە‬ ‫‌مادده‌ی ‪1‬دا جێگیربوون‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م باوه‌ڕ ‌ه لە‬ ‫‌ره‌شنووسه‌كه‌یدا به‌یان كراوه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ كه‌مینه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ناڕاسته‌وخۆ‬

‫ئه‌م مافه‌یان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك تێڕوانینی نێگه‌تیڤیش ل��ە‌م ب��اره‌و ‌ه‬ ‫بوونی هه‌یه‌‪ ،‬مافی چ��اره‌ی خۆنووسین‬ ‫مه‌سه‌لەیه‌كی ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب ‌ه‬ ‫كاروباری ناوخۆی واڵتانه‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬مافی‬ ‫چاره‌ی خۆنووسینی ناوخۆ‪ ،‬شتێكی زیاد‌و‬ ‫ناپێویسته‌‪ .‬واڵت��ان��ی خ��ۆرئ��اوا ب��ه ‌زۆری‬ ‫الیه‌نگری مافی چاره‌نووسی ناوخۆیی بوون‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌م ماف ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ی الیه‌نگری‬ ‫ئه‌مان ‌ه لە ‌دیموكراسی‪ ،‬به ‌شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی ئه‌م وشه‌ی ‌ه بۆ یه‌كه‌مجار لە‬ ‫‌الیه‌ن سه‌رۆك ویلسۆنەوە لە سەر بنه‌مای‬ ‫ده‌ستووری بنچینه‌یی ئه‌مریكا به‌كارهێندرا‪.‬‬ ‫لە‌تێڕوانینی سوسیالیسته‌كانه‌و ‌ه لە‌مانه‌ش‪:‬‬ ‫لینین ب��ه ‌ره‌س��م��ی ناسینی مافی چ��اره‌ی‬ ‫خۆنووسینی هه‌موو میللەتان‪ ،‬به‌یانكه‌ری‬ ‫ج��ی��اوازی زۆرینه‌یی دیموكراسی‌و مافی‬ ‫كه‌مینه‌ی نه‌ته‌وه‌گه‌ریه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه الی واڵت��ان��ی جیهانی س��ێ��ی��ه‌م��ەوە‪ ،‬كه‬ ‫‌ئاره‌زووی رزگاربوونیان لە‌چنگ ده‌سه‌اڵتی‬ ‫خۆرئاوا هەبوو‪ ،‬مافی چاره‌نووسی ده‌ره‌كی‬ ‫ب ‌ه شتێكی چاره‌نووسساز ده‌زانن‌و جێگای‬ ‫گرنگی پێدانیانه‌‪ ،‬لە رووی ناوخۆیشه‌و ‌ه‬ ‫واب��ه‌س��ت��ه‌ ب��ه‌ده‌س��ه‌اڵت��دارێ��ت��ی زۆری��ن��ه‌ی‬ ‫خه‌ڵكه‌وه‌ن‪ ،‬ئه‌وان ‌ه ه��ه‌وڵ��ده‌ده‌ن خۆیان لە‬ ‫‌ده‌سه‌اڵتدارێتی كه‌مینه‌كان بپارێزن‪( .‬به‬ ‫‌تایبه‌ت سپی پێسته‌كان)‬ ‫واڵته‌كان لە رووی ناوخۆییه‌و ‌ه گرنگی ئه‌وتۆ‬ ‫ب ‌ه ده‌قی مادده‌ی ‪ 1‬ناده‌ن‪ ،‬سه‌رپێچیكردن لە‬ ‫‌ئه‌و ده‌خه‌نه‌پااڵ مافی مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه تێڕوانینی‬

‫‪149‬‬

‫زۆری��ن��ه‌ی واڵت��ان��ی ئ��ه‌ن��دام‪ ،‬مافی چ��اره‌ی‬ ‫خۆنووسین زۆر وابه‌ست ‌ه ب ‌ه مافی مرۆڤه‌و ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬ل��ە ‌ك��ارن��ام��ه‌ی جێبه‌جێكردنی مافی‬ ‫چاره‌ی خۆنووسینی ناوخۆدا سه‌ركه‌وتوو‬ ‫ن��ه‌ب��وون‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌كانی كۆمیته‌ی مافی‬ ‫م��رۆڤ ده‌رب��اره‌ی ئاپارتاید نامیبیا‌و فه‌لە‬ ‫ستین‪ ،‬زیاتر بۆت ‌ه جێگای سه‌رنجی ئه‌و‬ ‫واڵت��ان��ه‌‌و كه‌متر ب��اس لە ‌دانیشتوانی ئه‌و‬ ‫واڵتان ‌ه كراوه‌‪.‬‬ ‫ئ��ای��ا بنه‌ماكانی ك��ارن��ام��ه‌ی م����ادده‌ی ‪٢٧‬‬ ‫بنچینه‌ی سه‌ره‌كی مافی نێوده‌وڵه‌تین؟‬ ‫‪ 1‬ــ بۆچوونی مافپه‌روه‌ران‬ ‫ل��ە پ���اژه‌ی ب��ه‌ش��ی چ���واره‌م���دا‪ ،‬تێڕوانینی‬ ‫م��اف��پ��ه‌روه‌ران وه‌ك ی��ه‌ك بنه‌مای گشتی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ئاماژه‌ی بۆ كراوه‌‪ ،‬كاپوترتی‪،‬‬ ‫ل��ەم ب����اره‌و ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ه��ه‌رئ��ه‌و ‌ه نیی ‌ه ئه‌م‬ ‫مادده‌ی ‌ه م��ه‌رج‌و په‌یمانی مافپه‌روه‌ری بۆ‬ ‫واڵتان دیاری نه‌كردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌نگیان لە‬ ‫س��ەر ن���ه‌داوه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه لە ‌الی��ه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گشتی رێ��ك��خ��رای نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫نووسراوه‌‌و گرنگی‌و به‌های ئه‌وه‌ی داناوه‌‪،‬‬ ‫وه‌ل��ێ ده‌نگدانی ئه‌و لە ‌الی��ه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گشتی رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانەوە‪،‬‬ ‫گرنگی زۆری پێدراوه‌‪ ،‬كه‌لە كارنامه‌ی‌تردا‬ ‫بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫لەم رووه‌و ‌ه مافی نووسراو لە‌مادده‌ی ‪،٢٧‬‬ ‫كه ‌په‌یوه‌ندیی به ‌كه‌مینه‌كانه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌شێكی‬ ‫دانه‌بڕاوی پارێزگاریكردنی مافی مرۆڤ‌و‬ ‫ئازادی تاكه‌كه‌سی بنچیینه‌ییه‌‪ ،‬كه ‌لە دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌مه‌و ‌ه داڕێژراوه‌و‪ ..‬هتد‪.‬‬

‫ل����ە الی������ه‌ك������ه‌وه‌ راپ������ۆرت������ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��وو ‌هك��ان ل��ەو ب��ڕوای��ه‌دای��ه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و بیست ح���ەوت واڵت���ه‌ی ئ��ه‌ن��دام نین‬ ‫لەم په‌یماننامه‌یه‌دا ناچاریان ناكات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل��ە ‌الی��ه‌ك��ی��ت��ره‌و ‌ه ده‌ق‌و ن���اوه‌ڕۆك���ی ئ��ه‌م‬ ‫مادده‌یه‌و هه‌موو مادده‌كانی تری كارنامه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬بنه‌مای ئیعتباری‬ ‫گشتی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬دینتین‪ ،‬سه‌باره‌ت به‬ ‫‌م��ادده‌ی ‪ ٢٧‬ده‌ڵێت‪ :‬چۆنێتی ئه‌م بنه‌مای ‌ه‬ ‫راگه‌یاندنێكه‌‪ ،‬ب��ه ‌الن��ی ك��ه‌م��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه هۆی‬ ‫مافی پیشه‌ییه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ره‌سمی ناساندووه‌‌و‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و درێژ ‌ه به‬ ‫‌گوته‌كه‌ی ده‌دات‌و ده‌ڵێت‪ :‬مافی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫به ‌تێڕوانینی گشتی كه‌مینه‌كانی زمانی‌و‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و قه‌ومی لە ‌ب��ه‌رچ��او ده‌گرێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ل��ەو ب��ڕوای��ه‌دای��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌م م��ادده‌ی�� ‌ه رۆڵی‬ ‫بنچینه‌یی هه‌یه‌‌و كاریگه‌ری ئه‌و لە‌پڕۆسه‌ی‬ ‫په‌روه‌رده‌‌و فێركردن‪ ،‬كه ‌لە ساڵی ‪١٩٦٠‬دا‬ ‫ێ جیاوازیكردن لە‌گه‌ڵ كه‌مینه‌كان البرا‬ ‫ب‌‬ ‫كاریگه‌ری هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه رای ب���راون ل��ی بنه‌مای ن��ووس��راو لە‬ ‫‌م����ادده‌ی ‪ ٢٧‬به‌شێك ‌ه ل��ە ‌م��اف��ی م��رۆڤ��ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ .‬ڤیكاس مادده‌كانی وابه‌ست ‌ه‬ ‫ب��ه ‌م��اف��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‪ ،‬ب��ه ‌پێشكه‌وتنی‬ ‫مافه‌گشتییه‌كان ده‌زانێت‪ ،‬لە سەر ئاستی‬ ‫ناوخۆ‌و نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫زۆر لە واڵتان وه‌ک‪ :‬ئیتالیا‪ ،‬نه‌مسا‪ ،‬دانیمارك‪،‬‬ ‫فنالندا‪ ،‬بلگاریا‌و سویسرا‪ ،‬لە ‌ده‌ستووری‬ ‫ده‌وڵه‌تدا قانونیان سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مینه‌كان‬ ‫داڕشتووه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌و قانونان ‌ه ته‌واو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫لە ‌یه‌كتری ناچن‪ ،‬به‌اڵم لە ‌هه‌ندێك شوێندا‬ ‫شێو ‌ه لێكچوونێكیان هه‌یه‌‪ .‬مافی هه‌ڵبژاردن‬ ‫لە ‌الی��ه‌ن یه‌ك گرووپی قه‌ومییه‌وه‌‪ ،‬مافی‬ ‫ی��ه‌ك��س��ان��ی ل��ە ‌ب��ەران��ب��ەر ق��ان��وون��دا‪ ،‬مافی‬ ‫به‌كارهێنانی زمانی كه‌مینه‌كان لە‌كاروباری‬ ‫ئیداری ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬مافی په‌روه‌رده‌‌و فێركردن‬ ‫ب ‌ه زمانی دایك (سه‌باره‌ت ب ‌ه كه‌مینه‌كان)‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها مافی باڵوكردنه‌وه‌ی فه‌رهه‌نگی‬ ‫به‌زمانی كه‌مینه‌كان‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای ناوبراو بنه‌مای س��ه‌ره‌و ‌ه به‌شێك ‌ه‬ ‫ل��ە ‌ب��ن��ه‌م��ای گشتی م���اف‪ ،‬ك��ه ‌ل��ە ب��ڕگ��ه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك��ی م����ادده‌ی ‪٢٧‬ی ق��ان��وون��ی دادگ��ای��ی‬ ‫دیوانی نێوده‌وڵه‌تیدا ن��ووس��راوه‌‪ ،‬كه ‌تێدا‬ ‫جگه ‌ل��ە ژی��ان��ی فیزیكی م��اف��پ��ه‌روه‌ری‪ ،‬لە‬ ‫‌هه‌موو ئاسته‌كان به ‌زمانی كه‌مینه‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ندامانی گرووپی كه‌مینه‌كان‬ ‫فێری زمانی زۆرینه‌ی واڵت بكرێن‌و كه‌ڵك‬ ‫لە‌پێشكه‌وتن‌و گه‌شانه‌وه‌ی ئه‌و وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای ئه‌و بنه‌مای مامه‌ڵه‌كردن لەگه‌ڵ مافی‬ ‫ناوخۆیی‌و نێوده‌وڵه‌تی لەمه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬ئه‌و ده‌ڵێت ئه‌م بنه‌ما گشتییه‌ی ماف‬ ‫ئه‌ركه‌كانیش بۆ كه‌مینه‌كان دیاری ده‌كات‪،‬‬ ‫لەمانه‌ش ئه‌ركی خۆپاراستن لەو كارانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ڕه‌شه‌ن بۆ سه‌ر سه‌روه‌ریی خاكی‬ ‫واڵت‌و سه‌ربه‌خۆیی سیاسی ئه‌و واڵته‌ی‬ ‫تێیدا ده‌ژین‪ .‬لە بەرانبەردا واڵته‌كانیشیان‬ ‫ئ���ه‌رك���ی ئ���ه‌وه‌ی���ان ل���ە‌ئ��ه‌س��ت��ۆدای��ه‌ ه��ه‌ر‬ ‫ج��ۆر ‌ه جیاوازی پێكردن‌و ده‌مارگیری لە‬ ‫‌بەرانبەریاندا نه‌كه‌ن‪ .‬ب ‌ه هۆی مه‌زهه‌بی‌و‬ ‫قه‌ومی‪..‬هتد‪ ،‬رێگرتن لە‌دروستكردنی كۆڕو‬

‫كۆبوونه‌وه‌‌و رێكخراوی‌و دامه‌زراوه‌یی‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای ئه‌و قبوڵكردنی ئه‌و بنه‌ما تازه‌ی ‌ه‬ ‫س���ه‌ب���اره‌ت ب�� ‌ه پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن��ی مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان نه‌ك هه‌ر ته‌نها ده‌بێت ب ‌ه هۆی‬ ‫به‌ره‌وپێشبردنی مافی كه‌مینه‌كان‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ب��وو ب�� ‌ه ‌ه��ۆی داڕش��ت��ن��ه‌وه‌ی قانونه‌كانی‬ ‫ناوخۆی واڵتان‌و كلیلی مادده‌ی ‪ 27‬ب ‌ه مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی كه‌مینه‌كان ده‌زانێت‪ .‬ب ‌ه رای‬ ‫ئه‌و مادده‌ی ‪ 27‬الیه‌نی پڕوپاگه‌نده‌یی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ج��ه‌خ��ت ل��ە س���ەر پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام�� ‌ه دوو‬ ‫قۆڵییه‌كان‌و چه‌ند الیه‌نیی ‌ه هه‌مه‌جۆره‌كان‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‌و ده‌ڵێت‪ :‬لە راستیدا كێشكردنی‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ل��ە واڵت����ان ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ف��ره‌ی��ی‬ ‫ئ��ه‌وان ناگۆڕێت‪ .‬دینوڤا لە ‌ئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی كردوویه‌تی لەگه‌ڵ راكه‌ی‬ ‫كیلی‌دا ناكۆكه‌‪ .‬ب ‌ه رای ئه‌و پارێزگاریكردن‬ ‫ل���ە‌ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان ت��ه‌ن��ه��ا ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك�� ‌ه بۆ‬ ‫ك���ه‌م���ك���ردن���ه‌وه‌ی گ��رژی��ی��ه‌ك��ان��ی میللی‌و‬ ‫ت ب ‌ه پارێزه‌و ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ .‬پێویسته‌‌و ده‌بێ ‌‬ ‫كه‌ڵك لەمه‌ وه‌ربگیردرێت‪.‬‬ ‫ل���ەم رووه‌و ‌ه ه��ی��چ ب��ن��ه‌م��ای��ه‌ك��ی گشتی‬ ‫ب���ه‌رده‌س���ت‪ ،‬س���ه‌ب���اره‌ت ب�� ‌ه ك��ه‌م��ی��ن�� ‌هك��ان‬ ‫ت بابه‌ت ب ‌ه‬ ‫بوونی نییه‌‪ .‬ئه‌و ره‌وش ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫ب��اب��ه‌ت‌و ب��ه‌ش ب��ه‌ش به‌كارببرێت‪ .‬جێگای‬ ‫ب ‌ه ‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه وت��اره‌ك��ه‌ی دینوڤا‬ ‫پێش ده‌نگدان بۆ كارنامه‌ی مافی مرۆڤی‬ ‫رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬ك ‌ه لە‬ ‫ساڵی ‪1965‬دا باڵوكرایه‌و ‌ه نووسراوه‌‪.‬‬

‫‪151‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندن‌و پۆلێن‌و لێكدانه‌و ‌ه‬ ‫مافی مرۆڤ وه‌ك مافی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫گشتییه‌‬ ‫پاژه‌ی كۆتایی به‌شی چ��واره‌م‪ ،‬ده‌رباره‌ی‬ ‫گرنگی مافی م��رۆڤ لە ‌تێڕوانینی مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی گشتییه‌وه‌یه‌‪ ،‬رای مافپه‌روه‌رانی‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ ده‌رب�����اره‌ی ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫گشتی وایه‌‪ ،‬ک ‌ه مادده‌ی‪ 27‬ئه‌و داخوازیی ‌ه‬ ‫به‌‌بیرده‌هێنێته‌و ‌ه بۆچوونی مافپه‌روه‌ران ب ‌ه‬ ‫پێی بڕگه‌ی یه‌كه‌می م��ادده‌ی ‪ 38‬قانوونی‬ ‫دی��وان��ی دادگ���ای ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی یه‌كێك ‌ه لە‬ ‫سەرچاو ‌ه الوه‌كییه‌كانی مافی نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫دی���ار ‌ه س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م ب��اس��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه بنه‌مای‬ ‫ریزبه‌ندكراوی م��ادده‌ی ‪ 27‬وه‌ك مافێكی‬ ‫ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی م��اف��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی گشتییه‌‪.‬‬ ‫ته‌نها ژم��اره‌ی��ه‌ك��ی ك��ه‌م ل��ە ‌ن��ووس��ه‌ران‌و‬ ‫م���اف���پ���ه‌روه‌ران ل���ە س���ەر ئ����ه‌و ‌ه ك��ۆك��ن‌و‬ ‫ژماره‌یه‌كی زۆرت��ر دژی ئه‌مه‌ن‪ .‬ئه‌م ‌ه لە‬ ‫‌كاتێكدای ‌ه هه‌موو نووسه‌ران‌و مافپه‌روه‌ران‬ ‫دان به‌و مافه‌دا ده‌نێن‪ ،‬كه‌مافی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫مرۆڤ لە ‌الیه‌ن كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫ق��ب��وڵ��ك��راوه‌‪ ،‬ك��ه ‌تێیدا م��اف��ی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫به ‌پێویستییه‌كی ت��ه‌واو ده‌زان��ێ��ت‪ .‬لەگه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا تا ‌ئه‌مڕۆش ئ��ه‌و پرسیار ‌ه هه‌ر‬ ‫لە ‌ئ��ارادای��ه‌‪ ،‬ئایا ئه‌و بڕیار ‌ه ناوبراوانه‌ی‬ ‫وابه‌سته‌ن به ‌مافی م��رۆڤ لە ‌كارنامه‌ی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كانیشدا‬ ‫ئیلزامی هه‌یه‌؟‬ ‫هودس ب ‌ه هێنانه‌و ‌ه بیری زمان ئامۆژگاری‬

‫ب��ۆ ك��ارن��ام��ه‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‬ ‫ده‌رده‌ب�����ڕێ�����ت‪ .‬ب��� ‌ه ك��ه‌ڵ��ك وه‌رگ���رت���ن لە‬ ‫‌شێوازێكی ه��ان��ده‌ران��ه‌‌و ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌و بڕوای ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬كارنامه‌‌و باڵوكراوه‌ی ‪ UN‬په‌یمانی‬ ‫ت‬ ‫مافپه‌روه‌ری ب ‌ه سه‌ر واڵتاندا ده‌سه‌پێنێ ‌‬ ‫ئ��ه‌و دژی ئه‌مه‌یه‌‪ .‬كامن ده‌رب���اره‌ی ئه‌م ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ب ‌ه هیچ جۆرێك ئه‌و باڵوكراوه‌ی ‌ه‬ ‫واڵتان ناچارناكات پارێزگاری‪ ،‬یان ب ‌ه پێی‬ ‫ئه‌و پرنسیپانه‌ی مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت ب��ك��ه‌ن‪ .‬ج��گ��ه‌ ل��ەم��ه‌ش ئ��ه‌و‬ ‫مافانه‌ی تێیدا دیاریكراون ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ئازادییه‌كانی‪ ،‬ک ‌ه ‌خراونه‌ت ‌ه ناو كارنامه‌ك ‌ه‬ ‫دیاری ناكات‪ .‬ئه‌م ‌ه لە ‌كاتێكدای ‌ه لە ‌بواری‬ ‫پراكتیكیدا ئه‌نجومه‌نه‌كان‪ ،‬ی��ان كۆمه‌ڵی‬ ‫گشتی‌و هه‌موو ئورگانه‌كانی رێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان بواری سه‌رپێچیكردن‬ ‫لەو ماددان ‌ه ن��اده‌ن‪ .‬فاست ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر لە‬ ‫سەره‌تاو ‌ه لە‌الیه‌ن ئه‌ندامانه‌و ‌ه ناره‌زایی لە‬ ‫‌بەرانبەر رێكخراوی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫رێنماییه‌كانی كۆمه‌ڵی گشتی‪ ،‬یان ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئاسایش ده‌رب��ڕا‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌و به‌هانه‌یه‌‌ی‪،‬‬ ‫كه ‌ده‌ستتێوه‌ردان ‌ه لە ‌كاروباری سیاسی‌و‬ ‫نێوخۆیی واڵتان‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌رده‌وام لە ‌الیه‌ن‬ ‫زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی ‪ UN‬ره‌تده‌كرایه‌وه‌‪ .‬به‬ ‫‌تایبه‌ت لەو بابه‌تانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پاراستنی مافی‬ ‫مرۆڤ لە‌ژێر گفتوگۆكردندا بوو‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان هه‌میش ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫مافه‌كانی م��رۆڤ كێشه‌ی لەگه‌ڵ واڵتاندا‬ ‫هه‌بووه‌و لە‌رێگای به‌دواداچوون‌و شرۆڤه‌‌و‬ ‫گفتوگۆو پێشنیاره‌و ‌ه ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫ك���ردووه‌‪ .‬م��اف‌و ئ��ازادی��ی�� ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان‬ ‫لەو جارنامه‌یه‌دا دیاری نه‌كراون‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا دادگاكانی ناوخۆی واڵتان كه‌ڵكیان‬ ‫لەو جارنامه‌یه‌ وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچۆنێك بێت ئه‌ندامانی ئه‌و رێكخراو ‌ه‬ ‫ل���ە‌رێ���گ���ای ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی گ��ش��ت��ی��ی��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ه����ه‌م����وو ئ���ورگ���ان���ه‌ك���ان���ی رێ���ك���خ���راوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان به‌رده‌وام لە ‌هه‌وڵی‬ ‫راستكردنه‌وه‌‌و شه‌فافییه‌تكردنی چه‌مكه‌كان‬ ‫به‌كارده‌برێت‪ ،‬كه‌ لەو باڵوكراوه‌یه‌دا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لەم باره‌و ‌ه په‌یوه‌ندیی جارنامه‌ی جیهانی‬ ‫م��اف��ی م���رۆڤ ب��ۆ ده‌رب��ڕی��ن��ی وردی ئه‌م‬ ‫ناوه‌ڕۆك ‌ه نووسراوه‌ته‌وه‌‪ .‬لەگه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ران��ی زۆر ل��ە واڵت����ان رای��گ��ه‌ی��ان��د‬ ‫جارنامه‌ی مافی مرۆڤ وه‌ك به‌ڵگه‌یه‌ك ‌ه لە‬ ‫رووی مافه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر به‌زۆربێت ب ‌ه ره‌سمی‬ ‫نایناسن‪.‬‬ ‫نوێنه‌ری ئه‌مریكا رایگه‌یاند ره‌شنووسی‬ ‫ئ��ه‌و جارنامه‌ی ‌ه ن ‌ه ی��ه‌ك بڕیارنامه‌یه‌‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫رێككه‌وتننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیش‪ .‬لەبه‌ر ئه‌م ‌ه‬ ‫هیچ به‌ڵێندانی مافپه‌روه‌ری دروست ناكات‬ ‫لە‌كاتی ناكۆكیدا‪.‬‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ری ئ����ۆرۆگ����وای ل���ە‌ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی‬ ‫گشتیدا رایگه‌یاند جارنامه‌ی رێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه به‌ره‌پێشچوون‌و گه‌شانه‌وه‌ی‬ ‫مافی مرۆڤ بۆ واڵتانی ئه‌ندام دابین ناكات‪.‬‬ ‫ئه‌و سه‌باره‌ت به ‌جارنامه‌ی جیهانی مافی‬ ‫م��رۆڤ ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌م جارنامه‌ی ‌ه خاوه‌نی‬ ‫هێزێكی گه‌وره‌ی ئه‌خالقییه‌‌و ئه‌و مافه‌ش ب ‌ه‬

‫شێوه‌یه‌كی جیهانی‌و گشتی پێناسه‌‌و دیاری‬ ‫ده‌كات‪ .‬ئه‌م جارنامه‌ی ‌ه توانای مافپه‌روه‌ری‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی هه‌یه‌‪ .‬ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه بنه‌مای‬ ‫باڵوبۆو ‌ه لە ‌رێگای ئه‌م جارنامه‌ی ‌ه قابیلی‬ ‫جێبه‌جێكردنه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێك لە ‌نووسه‌ران‌و تیۆریزانان گرنگی‬ ‫زۆرتر بۆ ئه‌م جارنامه‌یه‌ داده‌نێن‪.‬‬ ‫وال���داك‌و س��ون ج��ارن��ام��ه‌ی مافی م��رۆڤ‬ ‫ب ‌ه كۆمه‌ڵێك مافی نێوده‌وڵه‌تی پیشه‌یی‬ ‫ده‌زان���ن‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه س��ون ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫لە ‌ماوه‌یه‌كی ك��ورت��دا مافی م��رۆڤ وه‌ك‬ ‫ب��ه‌ش��ێ��ك��ی س���ه‌ره‌ك���ی م��اف��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ل��ێ��ه��ات ل��ەگ��ه‌ڵ ك��ارن��ام��ه‌ی‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كاندا یه‌ك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندی مافپه‌روه‌ری جیهانی‪ ،‬كه ‌لە‬ ‫سەر دیكۆمێنتی نێوده‌وڵه‌تی‌و قانوونه‌كانی‬ ‫ناوخۆیی باشتری به‌ده‌ستهێنا‪ .‬لە كۆتاییدا‬ ‫پێویست ‌ه ئ����ه‌و ‌ه بڵێین ئ���ه‌م ج��ارن��ام��ه‌ی�� ‌ه‬ ‫كاریگه‌ری گه‌وره‌ی كرد ‌ه سه‌ر بڕیاره‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان لە‌زۆر بواردا‪.‬‬ ‫ل��ە پ��ی��ش��ه‌ك��ی‌و ده‌ق���ه‌ک���ه‌ی���دا زی��ات��ر وه‌ك‬ ‫كارنامه‌كانی مافی م��رۆڤ��ی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫جیهانییه‌‪ .‬مافی مرۆڤ وه‌ك سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫س��ه‌ره‌ك��ی ل��ە ‌قانونی ده‌وڵ��ه‌ت��ان��دا ره‌نگی‬ ‫ت واڵت��ان‬ ‫دای����ه‌وه‌‪ .‬ل��ە ه��ه‌م��ان ك��ات��دا ده‌ب��ێ�� ‌‬ ‫په‌یڕه‌وی رێساكانی ئه‌و بكه‌ن‪ ،‬بۆنموون ‌ه‬ ‫ده‌رب���اره‌ی قه‌ده‌غه‌كردنی ئه‌شكه‌نجه‌دان‬ ‫ل���ە‌دادگ������ای پ���ێ���داچ���وون���ه‌وه‌ی ف��ی��دراڵ��ی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ك��ادا راگ���ه‌ی���ه‌ن���درا‪ ،‬ك�� ‌ه ك��ارن��ام��ه‌ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان س���ه‌ب���اره‌ت خ��اك‌و‬

‫‪153‬‬

‫واڵت��ان��ی ژێ���ر ده‌س��ت��ه‌ی خ��ۆی��ان شتێكی‬ ‫نیگه‌رانكه‌رانه‌یه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌و په‌یماننام ‌ه‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه ده‌رب�����اره‌ی دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫سنووربوونی ئازادی‌و ماف ‌ه دیاریكراوه‌كان‬ ‫لەو جارنامه‌یه‌دا لە‌الیه‌ن هه‌موو واڵتانه‌و ‌ه‬ ‫ئیمزای لە سەر نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه الیه‌نی‬ ‫كه‌مه‌و ‌ه لە سەر ئه‌و ‌ه رازین‪ ،‬ک ‌ه ئه‌شكه‌نج ‌ه‬ ‫كارێكی قه‌ده‌غه‌كراوه‌‪ .‬دادگای ناوبراویش لە‬ ‫سەر بنه‌مای كارنامه‌ی ئه‌نجومه‌نی گشتی‬ ‫ئه‌م ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ده‌ستووره‌كانی ئه‌و كارنامه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ندێكیان ش��ێ��و ‌ه الب����راون‪ ،‬ك��ه ‌بنه‌مای‬ ‫سه‌ره‌كی مافی نێوده‌ڵه‌تی پێكده‌هێنێت‪ .‬به‬ ‫‌تایبه‌تی به به‌ڵێننامه‌ی ‪2625‬ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گشتی‪ ،‬ك ‌ه به ‌ن��اوی جارنامه‌ی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تی سه‌باره‌ت ب ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫دۆستانه‌ی نێوان واڵتان ئاماژه‌ی پێكراوه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام ئ���ه‌و دادگ���ای��� ‌ه رای��گ��ه‌ی��ان��د‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌دان‪ ،‬لە س��ەر بنه‌مای به‌ڵگه‌ی‬ ‫ب��ه‌رده‌س��ت��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی (ل�� ‌ه جارنامه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬جارنامه‌ی جیهانی‬ ‫مافی م��رۆڤ‪ ،‬كارنامه‌ی مافی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫سیاسی‌‪ ..‬هتد) به ‌دژی مافی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ئه‌ژماركرێت‪.‬‬ ‫په‌یماننامه‌ی تاران‌یش‪ ،‬كه ‌لە ساڵی ‪1968‬‬ ‫ده‌نگی بۆ درا‪ ،‬كه ‌راگه‌یاندنی مافی مرۆڤ‬ ‫جیهانییه‌ بۆ هه‌موو واڵتانی ئه‌ندام‪.‬‬ ‫پ��رۆف��ی��س��ۆر ه��ام��ف��ری ل���ە‌م ب������اره‌و ‌ه به‬ ‫‌پشتبه‌ستن ب��ه ‌په‌یماننامه‌ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئاسایش‪ ،‬ك ‌ه باس لە ‌ئاپارتاید ده‌كات‪ .‬ئه‌و‬ ‫به ‌ناكۆك لەگه‌ڵ په‌یمانی نێوده‌وڵه‌تی‌و‬

‫دژی جارنامه‌ی جیهانی مافی مر‌وڤی لە‬ ‫‌قه‌ڵه‌م ده‌دات‪.‬‬ ‫زۆر به‌ڵگ ‌ه بوونیان هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه جارنامه‌ی‬ ‫مافی مرۆڤ هه‌ندێ‌ک لە‌مافی پیشه‌یی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌هاترین پێناسه‌ی ‌ه لە‌مافی مرۆڤ‌و ئازادیی ‌ه‬ ‫بنچینه‌ییه‌كان‪ ،‬كه ‌ئه‌ندامانی رێكخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان دادگاكانی واڵت��ان‬ ‫ئه‌مه‌یان خراوه‌ت ‌ه ئه‌ستۆ‪ .‬دیوانی دادگای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی هه‌مواركردنی مافی مرۆڤیان‬ ‫جه‌ختكردۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م دادگای ‌ه لە ‌مه‌سه‌لەی‬ ‫بارمته‌كانی ئه‌مریكایی لە ‌ئ��ێ��ران‪ ،‬كه ‌لە‬ ‫دیوانی دادگ��ای نێوده‌وڵه‌تیدا خرایه‌ڕوو‪،‬‬ ‫لە س��ەر ئ��ه‌م بنه‌مای ‌ه پشت ب��ه‌وه ‌به‌سترا‬ ‫ێ به‌ڵگ ‌ه ده‌س��ت��ب��ه‌س��ه‌ری‌و بێبه‌شكردنی‬ ‫ب�� ‌‬ ‫م��رۆڤ��ه‌ك��ان ل��ە ‌ئ�����ازادی‌و هێشتنه‌وه‌یان‬ ‫ل��ە ‌ب��ارودۆخ��ی ن��اه��ه‌م��وار‌و دژواردا‪ ،‬دژ‬ ‫ب�� ‌ه م��اف�� ‌ه ب��ن��چ��ی��ن��ه‌ی��ی��ه‌ك��ان��ی ب��ڕی��ارن��ام��ه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌‌كگرتووه‌كانه‌‪ ،‬ك ‌ه لە جارنامه‌ی‬ ‫مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تیدا هاتووه‌‪.‬‬ ‫لە كۆتایی ئه‌م پ��اژه‌دا ئه‌م پرسیار ‌ه دێته‬ ‫‌پێش‪ ،‬ئایا بنه‌مای ن��ووس��راو لە ‌م��ادده‌ی‬ ‫‪27‬ی په‌یماننامه‌ی مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫به‌شێكه‌ لە‌مافی نێوده‌وڵه‌تی گشتی؟‬ ‫ب��� ‌ه گ��رت��ن��ه‌ ب���ه‌ر چ����اوی ش���ێ���وازی م��اف��ی‬ ‫ج��ارن��ام��ه‌ی ج��ی��ه��ان��ی‪ ،‬ل��ە‌م��اف��ی م��رۆڤ��ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ .‬سنوورداریی س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫مافی شوناسی كه‌مینه‌كان لەو جارنامه‌یه‌دا‬ ‫بوونیان هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر به‌و جۆره‌ی باسكراوه‌‪،‬‬ ‫هیچ بڕگه‌یه‌ك ده‌رباره‌ی مافی كه‌مینه‌كان‬ ‫ل��ەو ده‌ق���ه‌دا ب��اس��ن��ه‌ك��راوه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ���ازادی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫راده‌رب��ڕی��ن‌و وی��ژدان‌و مه‌زهه‌ب‌و ئ��ازادی‬ ‫ب��ی��روب��اوه‌ڕ‌و مافی خ��وێ��ن��دن‌و په‌یوه‌ندی‬ ‫دۆس��ت��ان�� ‌ه ل��ە ‌ن��ێ��وان ن��ه‌ت��ه‌و ‌هك��ان��دا له‌گه‌ڵ‬ ‫نه‌ژاد‌و ئایینی هه‌مه‌جۆر‌و مافی به‌شداری‬ ‫فه‌رهه‌نگی كۆمه‌ڵگا‌‪ ..‬هتد لەو جارنامه‌یه‌دا‬ ‫باسكراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو ئه‌و ماددان ‌ه په‌یوه‌ندییان ب ‌ه هه‌ندێك‬ ‫بڕگه‌ی م��ادده‌ی ‪27‬ه‌و ‌ه هه‌یه‌‌و ده‌توانرێت‬ ‫ب��ه ‌پشتبه‌ستن ب��ه‌م�� ‌ه م��اف��ی كه‌مینه‌كان‬ ‫به‌ره‌وپێشببرێن‪ .‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ئ��ام��اژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫گ��رووپ�� ‌ه كه‌مین ‌ه تایبه‌تییه‌كان ن��ه‌ك��راوه‌‪.‬‬ ‫دنیستین یه‌كێك ‌ه لەو كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه‌مادده‌ی‬ ‫‪ 27‬به‌به‌شێك لە‌مافی نێوده‌وڵه‌تی پیشه‌یی‬ ‫ده‌زان��ێ��ت‪ .‬نوێنه‌ری زۆری��ن��ه‌ی واڵت���ان لە‬ ‫‌رۆژگ����اری داڕش��ت��ن‌و دام��ه‌زران��دن��ی ئه‌و‬ ‫كتوانیسیۆنه‌دا سه‌باره‌ت ب ‌ه مادده‌ی ‪ 27‬لە‬ ‫سەر به‌های جیهانی ئه‌م رازی نه‌بوون‪.‬‬ ‫واڵتی فه‌ره‌نسا تاك ‌ه واڵت بوو‪ ،‬ک ‌ه بڕگه‌كانی‬ ‫مادده‌ی ‪27‬ی په‌سند نه‌کرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش لە سەر‬ ‫ئه‌و بنه‌مایه‌ی‪ ،‬كه ‌ده‌س��ت��ووری بنچینه‌یی‬ ‫فه‌ره‌نسا بواری جێبه‌جێكردنی ئه‌و مادده‌ی ‌ه‬ ‫نادات لە‌قه‌ڵه‌مڕه‌وی ئه‌و واڵته‌دا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی بنه‌مای مافی ه��ه‌وی��ه‌ت‌و مافی‬ ‫ج��ی��اوازی پێنه‌كردن به ‌شتێكی پێویست‬ ‫ده‌زان���ێ���ت ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ە ‌مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪.‬‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ك واڵت����ی‌ت����ر ب���ه‌پ���ێ���چ���ه‌وان���ه‌و ‌ه‬ ‫تێڕوانینی‌تریان هه‌ی ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه مادده‌ی‬ ‫‪ ،27‬ب ‌ه پێی ئه‌و پێشنیارانه‌ی خراونه‌ته‌ڕوو‬ ‫واڵت��ی یوگسالفیا (یوگسالفیای ج��اران)‬

‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه كه‌مینه ‌ن��ه‌ت��ه‌و ‌هك��ان‪ ،‬واڵتی‬ ‫فیالندیش ته‌واو ب ‌ه بنه‌ماكانی مافی مرۆڤی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی رازیبوون‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌و دوو‬ ‫واڵت ‌ه مافی كه‌مینه‌‌و گرووپه‌كان ب ‌ه ره‌سمی‬ ‫ناناسێت‌و ته‌نها گرنگی به ‌مافی تاكه‌كه‌س‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫یوگسالفیا لەو بڕوایه‌دا بوو‪ ،‬ك ‌ه ئامانجی‬ ‫راگه‌یاندنی مافی نێوده‌وڵه‌تی (بۆ به‌ره‌و‬ ‫پێشبردنی بنه‌مای مادده‌كانی وابه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫مافی كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌كانه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی وابه‌ست ‌ه ب��ه ‌مافی م��رۆڤ‌و‬ ‫ده‌م���ارگ���ی���ری ن�����ه‌ژادی ل��ە س���ەر ئاستی‬ ‫هه‌رێمی‌و دووالی��ه‌ن�� ‌ه پێشنیارده‌كات‌و لە‬ ‫‌م��ادده‌ی ‪27‬دا مافی سیاسی‌و مه‌ده‌نی لە‬ ‫خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه رای ڤ��وك��اس م��اف��ی گ��ش��ت��ی میللی‌و‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی به‌ڵگه‌یه‌ک ‌ه بۆ تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫جیهانی‪ .‬بۆ البردنی ئه‌و نیگه‌رانییانه‌ی لە‬ ‫‌ئارادان‪.‬‬ ‫زۆر لە واڵتان یاسا‌و رێسایان ده‌رباره‌ی‬ ‫كه‌مینه‌كان خستۆته ‌ناو ده‌ستووره‌كانی‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێك لە واڵتانیش لە سەر‬ ‫ئاستی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی رای��ان��گ��ه‌ی��ان��دوو ‌ه لە‬ ‫پانتایی خاكه‌كه‌ی ئه‌واندا كه‌مین ‌ه بوونی‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫دی���ار ‌ه ئ��ه‌م پ��ڕوپ��اگ��ه‌ن��دان��ه‌ی‌ئ��ه‌م واڵت��ان�� ‌ه‬ ‫ده‌یكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی ‌ه نه‌كه‌ون ‌ه په‌یماننامه‌ی‬ ‫مافی مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه لەوانه‌ی ‌ه‬ ‫زۆر لە واڵتانی‌تر هه‌مان رێگا بگرنه‌به‌ر‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت واڵتانی ئه‌مریكای التین هه‌نگاوی‬

‫‪155‬‬

‫پراكتیكی ده‌نێن بۆ به‌ره‌سمییه‌ت نه‌ناسینی‬ ‫مافی كه‌مینه‌كانیان‪ ،‬ئه‌م هه‌نگاوانه‌ش بۆ‬ ‫ئه‌وه‌نیی ‌ه ئه‌و گرووپان ‌ه ب ‌ه ره‌سمی لە سەر‬ ‫ئاستی نێوده‌وڵه‌تی بناسن‌و دانیان پێدابنێن‪.‬‬ ‫بۆچوونه‌كه‌ی ڤوكاس لە سەر بنه‌مای رای‬ ‫ئه‌وروپییه‌كانه‌‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه پاراستنی‬ ‫كه‌مینه‌كان‪ .‬لەم ب��اره‌و ‌ه زۆر په‌یماننامه‌ی‬ ‫دوو ق���ۆڵ���ی‌و چ���ه‌ن���د الی���ه‌ن��� ‌ه ل���ە ‌ن��ێ��وان‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپاییدا هه‌ی ‌ه بۆ نه‌هێشتنی‬ ‫كێشه‌ی كه‌مینه‌كان‪ .‬سه‌رنجڕاكێشترین‬ ‫سه‌ربه‌خۆییبوونی ناوخۆیی‌و ئۆتۆنۆمی‬ ‫كه‌مینه‌كانمان ل��ە ‌ئ���ه‌وروپ���ادا د ‌هك��ه‌وێ��ت��ه‬ ‫‌ب��ه‌رچ��او‪ ،‬ب ‌ه ه��ه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت بنه‌مای‬ ‫سه‌ره‌كی‌و گشتی مافپه‌روه‌ری پلە سێی‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تییه‌‌و دوای په‌یماننامه‌ی‬ ‫گشتی مافی نێوده‌وڵه‌تی پیشه‌یی دێت‪.‬‬ ‫لەگه‌ڵ ئه‌م هه‌موو پرس‌و لێكۆڵینه‌وانه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌سه‌باره‌ت به ‌چۆنیه‌تیی بنه‌مای ماف هه‌یه‌‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ئ���ه‌وه‌ی ب��ۆ زی��ادب��ك��رێ��ت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫واڵتێك ب��ه‌رده‌وام ئه‌م جارنامه‌ی مادده‌ی‬ ‫‪27‬ی ره‌تكرده‌وه‌‪ ،‬ناتوانرێت بگوترێت ئه‌و‬ ‫پابه‌ندی مافی گشتییه‌‪.‬‬ ‫دوا بڕیارنامه‌ی هلسینكی‌و كه‌مینه‌كان‬ ‫‌لە ساڵی ‪ 1975‬ب ‌ه ه��اوك��اری‌و ئاسایشی‬ ‫ئ���ه‌وروپ���ا دواب���ڕی���ارن���ام���ه‌ی هلسینكی‌و‬ ‫كه‌مینه‌كان به‌سترا‪ .‬یه‌كێك ‌ه لە ‌گرنگترین‬ ‫به‌ڵگه‌كانی مۆدێرنی نێوده‌وڵه‌تی‪ .‬لە ‌ده‌قی‬ ‫ئه‌وه‌دا باس‌و توێژینه‌و ‌ه لە سەر كه‌مینه‌كان‬

‫ك��راوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش لە ‌الیه‌ن نوێنه‌رانی سی‌و‬ ‫چ���وار واڵت����ه‌و ‌ه ب���وو ‌ه ل��ەم��ان��ه‌‪ :‬ئه‌مریكا‌و‬ ‫سۆڤیه‌ت‌و ڤاتیكان‌و واڵتانی ئه‌وروپییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ن��گ��ی ب��ۆ درا‪ .‬ئ���ه‌وان���ه‌ی واژۆی��ان��ك��رد‬ ‫نه‌یانده‌ویست ب ‌ه ه��ۆی ی��ه‌ك به‌ڵێننامه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌و ‌ه خۆیان كۆت‌و به‌ندی ئه‌و‬ ‫په‌یماننامه‌ی ‌ه بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ‌ه رێگر نه‌بوو ‌ه‬ ‫ل��ە ‌ب���ه‌رده‌م هه‌ندێك ل��ە ‌ل��ێ��ك��ۆڵ��ه‌ره‌وان ب ‌ه‬ ‫گرنگی مافپه‌روه‌ری ئه‌مه‌ نارازیبن‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای ئیگناتنكو‌و ئوستانپكو لە ‌سۆڤیه‌ت‬ ‫ئ��ه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه گرنگییه‌كی سیاسی‌و‬ ‫مافپه‌روه‌ری تایبه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه ب ‌ه هۆی‬ ‫ه��اوك��اری‌و ئ��ی��راده‌ی واڵت��ان��ی ئ��ه‌وروپ��ا‌و‬ ‫ئه‌مریكا‌و كه‌نه‌دا لە ‌سیاسه‌تی ده‌ره‌كیاندا‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ن��ت��ه‌ری گ��رن��گ‌و سه‌نگینی ئ��ه‌م�� ‌ه لە‬ ‫‌م���ۆرك���ردن���ی ئ����ه‌و ل���ە‌ئ��ی��م��زاك��ردن��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ئه‌ندامه‌كانیدای ‌ه وه‌ك به‌شێك ل��ە ‌مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ب ‌ه ره‌سمی ن��اس��راوه‌‪ .‬لێره‌دا‬ ‫باسه‌ك ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه ته‌نها بۆ‬ ‫واڵتانی ئیمزاكه‌ر بۆته ‌هۆی په‌یڕه‌وكردنی‪،‬‬ ‫یان هه‌موو واڵتان؟‬ ‫ب��� ‌ه رای راس����ل ی��ه‌ك��ێ��ك ل���ە ‌ن���ووس���ه‌ر ‌ه‬ ‫خ��ۆرئ��اوای��ی��ه‌ك��ان‪ ،‬ب�� ‌ه ه��ۆی ب��ه‌رف��ره‌وان��ی‌و‬ ‫پ��ێ��ش��وازی��ك��ردن��ی ئ����ه‌م ب���ڕی���ارن���ام���ه‌ی���ه‌‪،‬‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌گ��ره‌ك��ان زی��ات��ر ل���ەو ب���ڕوای���ه‌دان‬ ‫به‌ڵێننامه‌ی ناوبراو یه‌كێك ‌ه لە ‌گرنگترین‬ ‫سه‌رچاوه‌كانی مافپه‌روه‌ری نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫پیشه‌یی‪ .‬ڤ��ن دای��ێ��ل ب��ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئه‌و‬ ‫ن��ووس��ه‌ران��ه‌ی س���ه‌ره‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و په‌یماننام ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫نێوده‌وڵه‌تیی ‌ه ب ‌ه شتێكی نائیلتزامی ئه‌‌ژمار‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ل���ە راس��ت��ی��دا زۆر ل���ە ‌ن����ووس����ه‌ران ئ��ه‌م‬ ‫په‌یماننامه‌ی ‌ه وه‌ك مافێكی وردو الوه‌كی‬ ‫ده‌ن��اس��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ته‌نها ب��ۆ نووسینی الیه‌نی‬ ‫سیاسی‌و ئه‌خالقیی ‌ه نه‌ك مافپه‌روه‌ری‪.‬‬ ‫ئه‌م به‌ڵێننامه‌ی ‌ه بریتیی ‌ه لە پێشه‌كییه‌ك‌و چوار‬ ‫ت��ه‌وه‌ری سه‌ره‌كی‌و یه‌ك به‌شی كۆتایی‌و‬ ‫زانیاری لە سەر كه‌مینه‌كان خزێندراوه‌ت ‌ه ناو‬ ‫بنه‌ماكه‌یه‌وه‌‪ ،‬به‌شی هاوكاری لە ‌زه‌مینه‌ی‬ ‫مرۆڤدۆستانه‌‌و هه‌موو مادده‌كانی‌تریش‬ ‫ئاماژه‌ به‌وه‌ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لە ده‌قی ت��ه‌وه‌ری حه‌وته‌مدا ئاوا هاتووه‌‪:‬‬ ‫پێویست ‌ه مافی مرۆڤ‌و ئازادی بنچینه‌یی‪،‬‬ ‫لە‌مانه‌ش ئ���ازادی راده‌رب��ڕی��ن‌و وی��ژدان‌و‬ ‫بیروباوه‌ڕی مه‌زهه‌بی رێزیان لێبگیردرێت‪.‬‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام‌دوور لە‌هه‌ر ده‌مارگیرییه‌ك‬ ‫ئ���ه‌م م��اف��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ئابووری‌و سیاسی‌و مه‌ده‌نی‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه مافی مرۆڤه‌وه هه‌‌یه‌‪ ،‬رێزیان لێبگیردرێت‪،‬‬ ‫له‌م چوارچێوه‌یه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه واڵتانی ئه‌ندام رێز‬ ‫لە‌ئازادییه‌كانی تاكه‌كه‌س بگرن‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌و په‌ره‌گراڤه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌رباره‌ی‬ ‫كه‌مینه‌كان ن��ووس��راوه‌‪ ،‬ئه‌م په‌یماننامه‌ی ‌ه‬ ‫یه‌كه‌م س��ن��وورداری زی��ات��ری ب ‌ه م��ادده‌ی‬ ‫‪27‬ی كارنامه‌ی مافی مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‌و ته‌نها بریتیی ‌ه لە ‌كه‌مینه‌كانی میللی‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ی زم���ان���ی‌و ق���ه‌وم���ی‌و م��ه‌زه��ه‌ب��ی‬ ‫لەخۆناگرێت‪.‬‬

‫مافی شوناس‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان ل���ه‌م زه‌م���ی���ن���ه‌ی���ه‌دا ن��اوی��ان‬ ‫نه‌هێندراوه‌و لە‌بەرانبەردا به‌مافی یه‌كسانی‬ ‫لە ‌بەرانبەر قانوندا هاتووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها مافی‬ ‫م��رۆڤ‌و ئ��ازادی تاكه‌كه‌س به ‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫لێڵ ئاماژه‌ی بۆ كراوه‌‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ه‌م‪ :‬ش���ێ���وازی ب���ه‌ك���ارب���ردن���ی ئ��ه‌و‬ ‫په‌یماننامه‌ی ‌ه ب ‌ه پێی خواستی واڵتان دانراوه‌‌و‬ ‫به ‌زۆرینه‌یی‪ .‬ب��ه‌م شێو ‌ه سنووردارییه‌‪،‬‬ ‫ل��ەگ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا واڵت��ه‌ی�� ‌هك��گ��رت��ووه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌مریكا لە ‌دپلۆماسییه‌تی خۆیدا ب ‌ه توندی‬ ‫جه‌خت لە س��ەر ئه‌م ‌ه ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬زۆر لە‬ ‫واڵتانی ئه‌وروپایی لە ‌ده‌ستووری خۆیاندا‬ ‫په‌یماننامه‌ی دووالی��ه‌ن��ی‌و چه‌ند الیه‌نیان‬ ‫دان�����ا‌وه‌‪ .‬پ��اب��ه‌ن��دی خ��ۆی��ان س���ه‌ب���اره‌ت به‬ ‫‌بنه‌ماو خاڵ‌‌و بڕگه‌كانی ئه‌و په‌یماننامه‌ی ‌ه‬ ‫راگه‌یاندووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫حقوق بین المللی وحقوق علیتها‪ ،‬نوسینده‌‪:‬‬ ‫پاتریك توربنری‪ ،‬ترجمه‌ی فارسی أزیتا‬ ‫شمشادی علی اكبر اق��ای��ی‪ ،‬پژوهشکده‌‪:‬‬ ‫مطالعات راهبردي‪ ‌،‬غیر انتفاعي‪.‬‬

‫‪157‬‬

‫دینی ئیسالم‌و قورئان‬

‫د‪ .‬حوسێن خه‌لیقی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫دین ب ‌ه واتای بڕوای ده‌روونی‪ ،‬یان قه‌لبی‬ ‫هاتووه‌‪ .‬له ‌قورئاندا نەوەدو دوو جار ئه‌م‬ ‫وش ‌ه دووپات ‌کراوەتەوە‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌موویان‬ ‫ب ‌ه وات��ای دی��ن��داری نین‪ .‬سیانزە جاریان‬ ‫ب�� ‌ه وا‌ت���ای رۆژی س��ه‌اڵ‪ ،‬ی��ان ج���ه‌زان‌و ل ‌ه‬ ‫ی (القیم‪ ،‬الدین‬ ‫چوار شوێندا له‌گه‌ڵ وشه‌ ‌‬ ‫القیم) ب ‌ه وات��ای راس��ت‌و پابه‌رجا هاتوو ‌ه‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه هه‌ندێک شوێندا‪ ،‬به ‌وات��ای‬ ‫رێ‌و ره‌سم‌و یاسای زاڵ هاتووه‌‪ .‬به‌اڵم له‬ ‫‌واتای خویدا ده‌قاوده‌قه‌له‌گه‌ڵ خزمه‌تکردن‪،‬‬ ‫ملکه‌چکردن‪ ،‬ب��ه‌س��راوه‌و پ��ه‌ی��ره‌وی��ک��ردن‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه له ‌ئ��ای��ه‌ی‪52‬ی النحل‬ ‫دا‪ ،‬به ‌واتای به‌سراوه‌یی‪ ،‬فه‌رمانبه‌رداری‬ ‫هه‌میشه‌یی خودا‪ ،‬یـــان (الله) یــــه‌‪ .‬که‌وای ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئیسالمدا دینداری به ‌په‌سندکردنی خوداو‬ ‫ملکه‌چبوون له‌به‌رانبه‌ریه‌و ‌ه دێته‌ئاراوه‌‪ ،‬که‬ ‫‌دواتر به‌پێی ئایه‌ی ‪36‬ی االحزاب‪ ،‬ملکه‌چی‬ ‫له ‌به‌رانبه‌ر فه‌رمانه‌کانی په‌یامبه‌ریشی بۆ‬ ‫زیادکرا‪َ ( .‬و َما َك َان مِلُ ْؤ ِمن َو اَل ُم ْؤ ِم َن ٍة إ َذا َق َضى هَُّ‬ ‫الل‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َو َر ُس ُ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ول ُه أَ ْم ًرا أَ ْن َي ُك َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ال رَ َية ِمن أم ِر ِه ْم ومن ي ْع ِص‬ ‫ون هَُل ُم خْ ِ‬ ‫الل َو َر ُس َ‬ ‫هََّ‬ ‫ول ُه َف َق ْد َض َّل َض اَل اًل ُمب ً‬ ‫ينا)‪ ،‬وات ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ِ‬ ‫خ��وداو په‌یامبه‌ره‌که‌ی فه‌رمانیان به ‌هه‌ر‬ ‫کارێک دا‪ ،‬هیچ پیاوێک‌و هیچ ژنێکی خاوه‌ن‬ ‫بڕوا ناتوانن په‌سندی نه‌که‌ن‪ .‬هه‌ر که‌سێک‬ ‫له ‌فرمانی خ��وداو په‌یامبه‌ری ده‌ربچێت‬ ‫رێگای زۆر هه‌ڵه‌کردووه‌‪.‬‬ ‫ئیسالم ته‌نیا ئایینێکی بڕوایی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ق���ه‌واره‌ی���ه‌ک���ی رام���ی���اری‪ ،‬ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫دادوه‌ری‪ ،‬ئ���اب���ووری‌و داب‌و نـــه‌ریتی‬ ‫په‌رستنیشه‌‪ .‬خه‌ڵکی جیهانی نائیسالم‬

‫ئاگایان لـــه ‌ده‌وری حه‌دیس‪ ،‬یان سوننه‌ت‬ ‫له پێکهاتنی ‌شه‌ریعه‌تی ئیسالمیدا نییه‌و‬ ‫پێیان وای ‌ه قورئان ته‌نیا نووسراوه‌ی ئه‌و‬ ‫ئایینه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا بۆ راسوڕێسکردنی‬ ‫فێقهی‌ی ئیسالمی ئ��ه‌و به‌ش ‌ه گرنگی له‬ ‫‌قورئان که‌متر نییه‌‪ .‬ب ‌ه کورتی ده‌توانین‬ ‫ب��ێ��ژی��ن‪ :‬ق�����ه‌واره‌ی ئ��ی��س�لام ل��ه‌ق��ورئ��ان‌و‬ ‫حه‌دیس پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫له ‌قورئاندا بیست‌و سێ ج��ار سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه حه‌دیس ق��س��ەک��راوه‌‪ .‬بۆ نموونه ‌(وما‬ ‫ينطق عن الهوى‪ ،‬إن هو إال وحي يوحى)‬ ‫(‪3‬و‪4‬ی النجم) وات�� ‌ه ل ‌ه خ��ۆڕا نـــــاخێوێ‪،‬‬ ‫هه‌رچی ئه‌یژێ له ‌خ��وداو ‌ه تێگه‌ینراوه‪ .‬به‬ ‫‌پێ وته‌ی زاناکانی ئیسالم‪ ،‬قورئان په‌یڤی‬ ‫راسته‌وخۆی خوداو حه‌دیس له ‌دڵخستنی‬ ‫خودایه‪ ،‬ک ‌ه له ره‌فتارو گوفتاری په‌یامبه‌ردا‬ ‫ره‌نگی داوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬قورئان خاوه‌نی سەدو‬ ‫چ����واردە س����ووره‌‪ ،‬ی���ان ب��ه‌ن��ده‌‪ .‬س���ووره‬ ‫وشه‌یه‌کی عیبرییه به ‌وات��ای ره‌جێک ل ‌ه‬ ‫دی��واری به‌ردینه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه پیێ وت��ه‌ی خودی‬ ‫پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ر‪ ٨٨ :‬س�����وره‪‌ ،‬ل��� ‌ه م���ه‌ک���ه‌و ‪26‬‬ ‫سور ‌ه له ‌مه‌دینه‌ به ‌گوێیدا چریکێندراوه‌‪.‬‬ ‫وه‌ک ل��ه ‌پێشه‌کیدا وت��را ئ��ه‌وان��ه‌ی مه‌که‌‪،‬‬ ‫خ��اوه‌ن ئاهه‌نگی ئ��ارام‌و مرۆڤدۆستانه‌ی‬ ‫پ���ر ل���ه‌ئ����ام����ۆژگ����اری‌و ن�����ه‌رم ب��ێ��ژی��ی��ن‪.‬‬ ‫ئامۆژگاریکه‌رێکی په‌سن باشن‌‌و ئه‌وانه‌ی‬ ‫مه‌دینه‌‪ ،‬ک��ه ‌ب��ه‌ری ژی���ان‌و هه‌ڵسوکه‌وتی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ده ‌ساڵ مانه‌وه‌ی په‌یامبه‌رن‬ ‫له‌و ده‌ڤه‌ر ‌ه پڕن ل ‌ه فه‌رماندان بۆ توندی‌و‬ ‫تیژیی له‌گه‌ڵ نه‌یاران‪ ،‬یان ئه‌وانه‌ی ملکه‌چی‬

‫‪159‬‬

‫فه‌رمانی ئه‌و ئایین ‌ه نین‪ ،‬وه‌ک ئایه‌ی‪61‬ی‬ ‫س��وورەی ‌االح��زاب‪ ،‬که ‌سه‌باره‌ت ب ‌ه دوو‬ ‫رووه‌ک���ان‌و ده‌نگۆ ب�ڵاوک��ه‌رەوه‌ک��ان دژی‬ ‫ئایین له ‌باژێڕی مه‌دینه‌دا هاتووه ده‌بێژێ‪:‬‬ ‫ملعونین اینما ثقفوا ا‌و خذوا‌و قتلوا تقتیال‪.‬‬ ‫نه‌عله‌ت ل��ه‌وان��ه ‌ک���راو ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ر شوێنێکا‬ ‫وه‌گیرکه‌ون‌و ده‌گیرێن‌و هه‌ر به ‌یه‌کجاری‬ ‫ده‌کوژرێن‪.‬‬ ‫زۆر له ئایه‌‪ ،‬یان‌سوور ‌ه مرۆڤدۆستانه‌کان‬ ‫ب ‌ه هۆی س��ووره‌‪ ،‬یان ئایه‌ت ‌ه پڕ له ‌توند‌و‬ ‫تیژه‌کانی مه‌دین ‌ه هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه‬ ‫قورئاندا وه‌ک راسورێکردن باسکراوه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه سه‌یری ئایه‌ی ‪ 106‬سورەی‌به‌قه‌ر ‌ه‬ ‫نس َها َن ْأ ِت َ‬ ‫بکه‌ن‪َ .‬‬ ‫(ما َن َ‬ ‫ب رْ ٍي ِم ْن َها‬ ‫نس ْخ ِم ْن آ َي ٍة أَ ْو ُن ِ‬ ‫خِ‬ ‫أَ ْو ِم ْث ِل َها أَ مَ ْ‬ ‫ل َت ْع َل ْم أَ َّن َهَّ‬ ‫الل َع َلى ُك ِّل َش ْي ٍء َق ِد ٌ‬ ‫ير) وات ‌ه‬ ‫هه‌ر ئایه‌تێک ل ‌ه کار بخه‌ین‪ ،‬یان له ‌بیری‬ ‫ببه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ئایه‌تیکی له‌و باشتر‪ ،‬یان هه‌ر‬ ‫وه‌ک ئه‌وی ده‌خه‌ین ‌ه جێ‪ .‬مه‌گه‌ر نه‌تزانیوو ‌ه‬ ‫خ��ودا هه‌موو کارێکی پێ ده‌ک��رێ��ت‪ .‬هه‌ر‬ ‫سوور ‌ه ب ‌ه ئایه دابه‌شکراوەو گشت قورئان‬ ‫‪ 6236‬ئایه‌یه‪ ،‬که‌‪ 4617‬ل ‌ه مه‌ککه‌دا هاتووه‌‌‪.‬‬ ‫قورئان بۆ یه‌که‌مجار ل ‌ه ساڵی‪1530‬دا‪ ،‬له‬ ‫‌روم به ‌زمانی عه‌ره‌بی چاپکراوه‌‪ .‬یه‌که‌م‬ ‫وه‌رگێڕدراوی بـــه ‌زمانی فـــه‌رانسه‌یی له‬ ‫‌ساڵی ‪1647‬دا ئه‌نجام دراوه‌و له ‌رووی‬ ‫فه‌رانسه‌ییه‌که‌یه‌و ‌ه له ‌س��اڵ��ی‪ 1657‬کراوه‬ ‫‌ب��ه ‌ئینگلیزی‪‌ .‬ب��ه ‌الی موسوڵمانه‌کانه‌و ‌ه‬ ‫ق��ورئ��ان خ���اوه‌ن رێ��زێ��ک��ی تایبه‌تییه‌و له‬ ‫بیــرو روانگه‌ی ئه‌وانه‌و ‌ه نرخه‌که‌ی له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که ‌راسته‌وخۆ له ‌الی��ه‌ن خ��وداو ‌ه‬

‫داڕێ���ژراوه‌و بــه ‌په‌یامبه‌ر راگ��ه‌ی��ه‌ن��دراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه درێژایی مێژووی ئیسالمدا‬ ‫گ��ش��ت م����ژار ‌ه س��ی��اس��ی‌و ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫دادگ���ه‌ری���ی‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ب��اری‬ ‫س��ه‌رب��ازی‌و فێقهییه‌کانیش ل��ه ‌پێوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ق��ی قورئان‌و حه‌دیسدا بوونه‌ته‬ ‫‌خاوه‌ن شێواز‪ .‬له ‌خۆدی قورئاندا هاتووه‌‪:‬‬ ‫ئه‌م کتاو ‌ه له ‌سه‌ره‌تای بێ بنه‌و ‌ه ل ‌ه (أم‬ ‫الکتاب)‪ ،‬یان (کتاب المکنون) ل ‌ه ته‌ته‌ڵه‌ی‬ ‫پ���ارێ���زراوی خ�����ودادا راگ���ی���راوه‌و دوای‬ ‫ده‌ستپێکردنی په‌یامبه‌ری په‌یامبه‌ر‪ ،‬به ‌کۆ‬ ‫له‌شه‌وی قه‌دردا نێردراوەته‌سه‌ر زه‌وی‌و‬ ‫له‌بۆنه‌گه‌لی تایبه‌ییدا بـــه‌هۆی روح القدس‪،‬‬ ‫یان روح االمین‪ ،‬یان جبرئیله‌و ‌ه به‌په‌یامبه‌ر‬ ‫راگه‌یه‌ندراو ‌ه (زخرف‪1‬ــ‪ ،3‬واقعه‌‪ 76‬ــ ‪،78‬‬ ‫ب��روج ‪ 21‬ــ ‪ 22‬به‌قه‌ره ‌‪181‬و قـــدر ‪،10‬‬ ‫بـــه‌قه‌ره‌‪ 91‬و‪ .)97‬ئه‌مه‌ش جۆر ‌ه کێشه‌یه‌ک ‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت به‌یه‌کجێی هاتن‌و بۆنە ‌و به‌بۆن ‌ه‬ ‫هاتنی قورئان‪ ،‬ک ‌ه هه‌تا هه‌نووک ‌ه ب ‌ه هۆی‬ ‫زانا ئایینییه‌کانه‌وه‌ چاره‌سه‌ر نه‌کراوه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر ج��ۆرێ��ک ب��ێ��ت ح���ه‌دی���س‪ ،‬ک�� ‌ه لــــ ‌ه‬ ‫گ��وف��ت��ارو ره‌ف��ت��ارو بێده‌نگی په‌یامبه‌ردا‬ ‫خۆی ده‌نوێنێت راڤه‌که‌ری قورئانه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫قورئان ته‌نیا ده‌بێژێت‪ :‬نوێژ بکه‌ن‪ ،‬زه‌کات‬ ‫بده‌ن‪ .‬ئه‌و ‌ه ره‌فتارو گوفتاری په‌یامبه‌ره‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه چلۆنایه‌تی نوێژو راده‌و چوارچێوه‌ی‬ ‫زه‌کاتی دیاریکردووه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫ئه‌وه‌‪ ،‬که‌په‌یامبه‌ر چلۆن نوێژی خویندوو ‌ه‬ ‫دەبێت شێوه‌ی نوێژخویندنی خه‌ڵکی مه‌که‌و‬ ‫مه‌دینه ره‌چاوبکرێت‪ .‬ل ‌ه قورئاندا له‌چه‌ندین‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫ئایه‌دا په‌سنی ئه‌م کتاوه‪ ،‬که‌ل ‌ه وشه‌ی (قرأ)‬ ‫وه‌رگ��ی��راوه‌‪ :‬ئه‌م په‌ڕتوک ‌ه خ��اوه‌ن شکۆیه‬ ‫‌(الحجر‪ .)87‬له ‌سه‌ر ته‌ته‌ڵه‌یه‌کی پارێزراو‬ ‫(‪ )22:85‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه ماکی کتێبدا له ‌الی‬ ‫ئێمه‌ی ‌ه گه‌لێک پایه‌به‌رزه‌و پڕه‌ل ‌ه کارزانی (‪:4‬‬ ‫‪ ،)43‬مژاره‌کانی ئه‌م کتاوه‌‪ ،‬ب ‌ه هیچ شێو ‌ه بۆ‬ ‫الساییکردنه‌و ‌ه نابن (‪،2 :21 ،10 :38 ،11 :15‬‬ ‫‪ .)17 :90‬ئه‌گه‌ر جندۆکه‌و مرۆڤ کۆببنه‌و ‌ه‬ ‫وه‌ک ئه‌م کتاو ‌ه بێنن‪ ،‬ناتوانن (‪ .)17:88‬ل ‌ه‬ ‫هیچ کاتێکدا شیاوی گواڕتن نییه ‌(‪،6:115‬‬ ‫‪ .)10 :64 ،18 :26‬هیچ جۆر ‌ه جامه‌لوسییه‌ک‬ ‫لــــه‌ودا لـــه ‌ئارادا نیی ‌ه (‪)18 :1‬و لـــه ‌هه‌ر‬ ‫جۆر ‌ه دژ به ‌روتنێک به‌تاڵه‪ .‬ئه‌گه‌ر بێجگ ‌ه‬ ‫خـــودا لـــ ‌ه الیه‌ن که‌سێکی‌تره‌وه‌ بهاتبایه‌‪،‬‬ ‫دژه‌به‌ری زۆرتان تێدا ده‌دۆزییه‌وه‌‌(‪.)4 :82‬‬ ‫کتاوێک ‌ه به‌ڵگه‌کانی پته‌وکراون‌و ل ‌ه پاشان‬ ‫له ‌الیه‌ن کارزانی زاناوه ‌شی کراونه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫بڕیارێک ‌ه ب ‌ه زمانی عه‌ره‌بی نێردراو ‌ه (‪:37‬‬ ‫‪ .)13‬بـــه‌ڵگه‌ی ‌ه الی خودای ئێوه‌وه ‌‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫رێنوێن‌و خاوه‌ن سۆزه‌‪157:6‬مه‌ڵهه‌می دڵ‌و‬ ‫ره‌حمه‌تی خوداییه‌(‪ .)57:10‬نه‌هیچ که‌ندی‬ ‫تێدا ده‌بینیت‌و نه‌هیچ کۆسپێک‪ ،‬طه‌‪.107‬‬ ‫ل ‌ه وردبوونه‌و ‌ه لـ ‌ه بابه‌تی ناسخ‌و منسوخدا‪،‬‬ ‫ک��ه ل��ەم��ەودوا ئ��ام��اژه‌ی پێده‌کەین ئایه‌ی‬ ‫‪82‬ی س���ووره‌ی ‪ 4‬جێی پ��رس��ی��اره‌‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هه‌ندێک بڕیار‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫بڕیاره‌کانی پێشوودا جیاوازن ئه‌م پرسیار ‌ه‬ ‫ده‌هێنیته‌ گوڕێ‪.‬‬ ‫ل ‌ه روانگەیە‌کی‌تره‌وه‌ قورئان ب ‌ه (محکمات)‬ ‫واتا پته‌وه‌کان‌و (متشابهات) واتا لێکچووه‌کان‬

‫داب��ه‌ش��ک��راوه‌‪ .‬یه‌که‌میان ئ��ه‌و ئایه‌تانه‌ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه خ��اوه‌ن چه‌مکی روون‌و پته‌ون‌و ته‌نیا‬ ‫خ��اوه‌ن یه‌ک لێکدانه‌وه‌‪ ،‬یــان وات��ان وه‌ک‬ ‫رێزگرتن لـــه‌یه‌کبوونی زاتی په‌روه‌ردگارو‬ ‫رێزدانان بۆ دایه‌و باوه‌‪ ،‬به‌اڵم متشابهات ئه‌و‬ ‫ئایه‌تانه‌ن‪ ،‬ک ‌ه هه‌رچه‌ند له ‌باره‌ی وشه‌و ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازن‪ ،‬ب��ه‌اڵم واتاکانیان له‌یه‌کده‌چن‌و‬ ‫هه‌ڵگری شیکردنه‌وه‌ی جۆراوجۆرن‪ .‬به‌شی‬ ‫یه‌که‌م زان��ا ئیسالمییه‌کان لێی تێده‌گه‌ن‌و‬ ‫به‌شی دووه‌م ته‌نیا خودا لێ تێده‌گات‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌ویش ‌ه ئه‌م کتێبه‌ی بۆ تۆ (محمد) به‌خه‌اڵت‬ ‫ناردووه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌وێدا ئایه‌تگه‌لێکی پته‌و هه‌ن‪،‬‬ ‫که ‌ماکن بۆ کتێبه‌که‌‪ .‬هه‌ندێکیشیان ‌وه‌ک‬ ‫یه‌ک ده‌چن‌و واتای جۆراوجۆر هه‌ڵده‌گرن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و که‌سانه‌ی دڵ��ی ده‌غ���ه‌زداری���ان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌وان�� ‌ه ح��ه‌زی لێده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫پێهه‌ڵخڵه‌تێنن‌و هه‌رچۆنێک دڵیان ده‌یه‌وێت‬ ‫وات���ای لێک ده‌ده‌ن�����ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه ‌بێجگه ‌خ��ودا‬ ‫(که‌سان) نایانزانن‪ .‬ئه‌و که‌سانه‌ش‪ ،‬که‌زۆر‬ ‫زان��ان ده‌ڵێن‪ :‬بڕوامان پێی هه‌یه‌و ئه‌مان ‌ه‬ ‫گشت له ‌په‌روه‌رنده‌مانڕایه‌‪ ،‬بێجگ ‌ه ئه‌و دڵ‬ ‫هۆشیارانه ئه‌وانی‌تر به‌وردی بیرناکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫(سووره‌ی ئا‌ل عمران ئایه‌ی ‪)7‬‬ ‫وه‌ک باس ده‌کرێت‪ ،‬قورئان له‌‪ 114‬سوره‌و‬ ‫‪ 6236‬ئ��ای��ەو ‌‪ 77639‬وش��ه‌و ب�� ‌ه وته‌یه‌ک‬ ‫‪ 77934‬وش���ه‌و ‪ 323015‬پ��ی��ت‪ ،‬ی���ان ب ‌ه‬ ‫وته‌یه‌کی دی لە ‪ 323621‬پیت پیکهاتووه‪.‬‬ ‫ئه‌میش وه‌ک ته‌ورات به ‌جۆرێک رێکوپێک‬ ‫ک���راوه‌‪ ،‬که ‌بتوانێت گشت زانیارییه‌کانی‬ ‫مرۆڤایه‌تی ل ‌ه خۆیدا کۆبکاته‌وەو ژیانی‬

‫‪161‬‬

‫تاکه‌که‌سی‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‌و رێبازی گشت‬ ‫م��ـ��ـ��ـ��رۆڤ رێ��ک��وپ��ێ��ک ب���ک���ات‪ .‬س�����ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئــــــه‌و ‌ه هه‌ڵچنینی سووره‌ته‌کان‌و ده‌ق‌و‬ ‫بـــڕیارگه‌لێک‪ ،‬که ‌ل ‌ه دووتوێی ئایه‌ته‌کاندا‬ ‫هاتوون‌‪ ،‬هـــه‌روه‌ها ریشه‌گه‌لی دینی ئیسالم‬ ‫وێکچوونیکی ت��ه‌واوی به ‌ئایینی یه‌هودو‬ ‫ن��ه‌س��اراو ‌ه ‌هه‌یه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا دابه‌شکردنی‬ ‫ق��ورئ��ان ب��ه ‌‪114‬س����ووره‌‪ ،‬لــه ‌ن��ووس��راوه‬ ‫‌پ��ی��رۆزه‌ک��ان��ی ع��ی��ب��ری ده‌چ���ێ���ت‪ .‬ب��ڕی��ارو‬ ‫ده‌قــه‌کان‌و ریشه‌و بناغه‌کانی ئیسالم‌و زۆر‬ ‫لـــە ‌و ناوانه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌قورئاندا هاتوون‪ ،‬گشتیان‬ ‫له ‌کتاو ‌ه پیرۆزه‌کانی دیک ‌ه هه‌ڵهێنجراون‬ ‫بڕوان ‌ه عصرحجر‪ ،‬سه‌عید اوحدی‪ ،‬ل‪35‬‬ ‫ب����اس‌و خ��واس��ێ��ك��ی زۆر س���ه‌ب���اره‌ت به‬ ‫ئینجیلەكان‌و تەورات هەیه‪ ،‬كه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫راگه‌یاندنی قورئان له‌و بواره‌دا هیچ كامیان‬ ‫له الیەن خاوەنه‌كانیانەوه رانه‌گه‌یه‌ندراون‪،‬‬ ‫بەاڵم سەبارەت به قورئان نه شتی وەها‬ ‫گوتراوەو نه‌یش ئه‌گه‌ر بگوترێت راسته‪،‬‬ ‫چونكه له روان��گ��ەی مێژووییەوە بوونی‬ ‫پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ری ئ��ی��س�لام راس���ت���ەو ل��ه كاتی‬ ‫په‌یامبه‌ریشدا قورئان هه‌بووه‪ .‬ئه‌وه‌ی به‬ ‫‌تایبه‌تی سه‌باره‌ت به ئیسالم جێی باسه‬ ‫جیاوازی نێوان ئیسالمی ده‌وران��ی ژیانی‬ ‫په‌یامبه‌رو ئیسالمی دوای ئ��ه‌وه‪ ،‬كه زۆر‬ ‫زه‌ق����ه‪ .‬چ��ون��ك��ه ل��ه گ��ش��ت ئ���ه‌و س��ااڵن��ه‌دا‪،‬‬ ‫په‌یامبه‌ر خۆی ب ‌ه په‌یامبه‌رێك ناساندووه‪،‬‬ ‫كه له الی��ه‌ن خ��وداوه هاتووه بۆ رێنوێنی‬ ‫قه‌ومی مشركی ع��ه‌ره‌ب بۆ ئ��ه‌وه واز له‬ ‫بتپه‌رستی بهێنن‌و ببن ب ‌ه یــه‌كه‌په‌رست‪،‬‬

‫راست به‌و جۆره‌ی موسا هات بۆ قه‌ومی‬ ‫یه‌هودو عیسا بۆ نه‌سارا‪ ،‬په‌یامبه‌ر له هیچ‬ ‫هه‌لومه‌رجێكدا باسی ئ��ه‌وه‌ی نه‌كردووه‪،‬‬ ‫كه خاوه‌ن په‌یامێكی جیهانییه‪ ،‬چونكه لــ ‌ه‬ ‫هیچ كام له ئایینه‌كانی قه‌ومی سامیدا باسی‬ ‫به‌رپرسایه‌تی جیهانی نه‌كراوه‪ .‬به ‌تایبه‌ت‬ ‫ل ‌ه ئایینی یه‌هوددا‪ ،‬تایبه‌تی بوونی ئایینه‌ک ‌ه‬ ‫به ‌کوڕانی ئیسرائیله‌و ‌ه زه‌قه‌‪ .‬ب ‌ه کورتی له‬ ‫‌هیچ شوێنێکی قورئاندا بـــه راشکاوی باسی‬ ‫ئـــه‌و ‌ه ن��ه‌ک��راوه‪‌ ،‬که ‌په‌یامبه‌ریه‌تییه‌که‌ی‬ ‫ئـــه‌م په‌یامبه‌ره‌‪ ،‬بۆ هه‌موو مرۆڤه‌‪ ،‬لـــه‬ ‫‌کاتێکدا هاتنی بۆ رێنوێنی خه‌ڵکی دایکی‬ ‫گونده‌کان (مه‌ککه‌) پێی ل ‌ه سه‌ر داگیراوه‪.‬‬ ‫( َو َك َذ َ‬ ‫لك أَ ْو َح ْي َنا إِ َل ْي َك ُق ْر ًآنا َع َر ِب ًّيا ِل ُت ْن ِذ َر أُ َّم ْال ُق َرى َو َم ْن‬ ‫َح ْو هَ​َلا) (شوری‪ ،(7‬وات ‌ه هه‌روه‌ه‌ا قورئانێکی‬ ‫عه‌ره‌بیمان بۆ تۆ هه‌نارد‪ ،‬هه‌تا تۆ به‌و ترس‬ ‫وه‌به‌ر خه‌ڵکی مه‌ککه‌و خه‌لکی ده‌وروبه‌ری‬ ‫بهێنیت‌و لـــه ‌رۆژی ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ش��ی��ان‬ ‫بترسێنیت‪ ،‬ک ‌ه بێگومان ه���ه‌روه‌دی دێت‪.‬‬ ‫ئه‌وسا به‌شێک بـــه‌هه‌شتین‌و بــه‌شێکیان‬ ‫ده‌چ��ن��ه‌ج��ه‌ح��ه‌ن��دم‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��‌ا س���ووره‌ی‬ ‫انعام‪ :92‬ئه‌م قورئانه‌شمان ب ‌ه خه‌اڵت بۆ‬ ‫تۆ ناردو پیرۆزه‌و ئه‌وانه‌شی‌ال راسته‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له ‌پێشدا نـێردراون (ت��ەورات‌و ئینجیل) تا‬ ‫تۆ به ‌هۆی ئه‌م قورئان ‌ه خه‌ڵکی مه‌ککه‌و‬ ‫ده‌وروب���ه‌ری‪ ،‬بترسێنیت‌و ئ��ه‌و که‌سانه‌ی‬ ‫ب��ڕوای��ان به ‌قیامه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬دی��اره ‌ب��اوڕی‬ ‫پێدێنن‌و هۆشیان به ‌نوێژه‌کانیشیانه‌وه‬ ‫‌هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌یه‌‌کی‌تر له‌و پێوه‌ندییه‌دا‪:‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌وی��ش�� ‌ه ل�� ‌ه نێو ن��ه‌خ��وێ��ن��ده‌واران��دا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫په‌یامبه‌رێکی لــ ‌ه خ��ۆی��ان ب��ۆ ن���اردن‪ ،‬که‬ ‫‌نیشانه‌کانی ئ��ه‌وی��ان ب��ۆ وه‌خ��وێ��ن��ێ‌و لـــ ‌ه‬ ‫کتێب‌و کارزانی رایان بهێنێت‪ .‬هـــه‌رچه‌ند‬ ‫ئ��ه‌وان لـــ ‌ه پێشوودا له‌و په‌ڕی گومراییدا‬ ‫بوون (جمعة‌‪ )2‬مه‌به‌ست ل ‌ه ئومممییه‌کان‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ن‪ ،‬ک��ه‌ت��ا ئ���ه‌و ک��ات�� ‌ه ک��ت��ێ��وی��ان بۆ‬ ‫نه‌هاتووه‌‪ ،‬ن��ه‌ک نه‌خوێنده‌واران‪( .‬بڕوان ‌ه‬ ‫قصة نبی‪ ،‬أبو موسی الحریري‪ ،‬ل‪)23‬‬ ‫هه‌ر جۆرێک بێت ئه‌مه‌ش به‌ئاشکرا باسی‬ ‫خه‌ڵکی مه‌کک ‌ه ده‌کات‪ .‬واتای ئه‌م ئایه‌تان ‌ه‬ ‫ئاشکرایه‌و نیازی بـه‌لێکدانه‌و ‌ه نییه‌‪ .‬که‌وات ‌ه‬ ‫به‌م پێی ‌ه هۆی هاتنی قورئان وه‌ک هۆی‬ ‫مه‌به‌ست بریتییه ‌ل ‌ه هۆشیارکردنه‌وه‌ی‬ ‫خه‌ڵکی م��ه‌ک��ک��ه‌‪ .‬ب��ه‌م ژی��رب��ێ��ژی��ی��ه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫خه‌ڵکی مه‌ککه‌نه‌بوایەن نه‌کتێبێک ده‌هات‌و‬ ‫نـــه ‌په‌یامبه‌رێک لـــه ‌نێو ئه‌و نه‌ته‌وه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫بۆ گه‌یاندنی په‌یامه‌کانی ئیسالم دی��اری‬ ‫ده‌ک��را‪ .‬له‌و پێوه‌ندییه‌دا ئایه ‌زۆرن‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫ئ��ای��ه‌ی‪ 91‬ن��م��ل‪ 3،‬س��ج��ده‌‪ ،‬ئـــایه‌تی ‪44‬ی‬ ‫زخرف‪»:‬فه‌رمانم پێدراوه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌روه‌رنده‌ی‬ ‫ئه‌م شاره (مککه‌)‪ ،‬ک ‌ه خۆی رێزی لێناوه‌‪،‬‬ ‫پرستش بکه‌م (نمل‪ ،)91‬ل ‌ه به‌ر په‌روه‌رنده‌ی‬ ‫تۆی ‌ه تا ب ‌ه هۆی ئه‌م ترس وه‌بـــه‌ر هۆزێک‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ک ‌ه به‌ر له‌تۆ که‌س ترسی وه‌ربه‌ر‬ ‫ن��ه‌ن��اون‪ ،‬به‌شکوو ب�� ‌ه رێ��ی راس��ت بزانن‬ ‫(‪3‬س��ج��ده‌) وات�� ‌ه ئ��ه‌م قورئان ‌ه بۆ ت��ۆش بۆ‬ ‫هۆزه‌که‌شت‪ ،‬ده‌بێته ‌هۆی بیره‌وه‌ری‌و له‬ ‫‌پاشانیش ده‌رب���اره‌ی ئ��ه‌م لێتان ئه‌پرسن‬ ‫(‪ 44‬زخ���رف)‪ .‬ل�� ‌ه س���ووره‌ی ق��وره‌ی��ش به‬ ‫‌راش��ک��اوی‪ ،‬بوونی خ��وداش ده‌به‌ستێته‌و ‌ه‬

‫ب ‌ه ماڵی کەعبەوە (لي� ِ ُ‬ ‫�ش‪ .‬إِيال ِف ِه ْم‬ ‫إِ​ِ‬ ‫ل�اف ق� َ�ر ْي� ٍ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ْ‬ ‫ر ْح َل َة ِّ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫َ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫الش َتا ِء َو َّ‬ ‫الص ْي ِف‪َ .‬فلي ْعبدوا َرب هذا البي ِت‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ّ‬ ‫َ‬ ‫ْ‬ ‫ُ‬ ‫ّ‬ ‫ُ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وع َو َآم َن ُهم ِّم ْن َخ ْو ٍف)‪ ،‬وات ‌ه بۆ‬ ‫ج‬ ‫ن‬ ‫م‬ ‫م‬ ‫ه‬ ‫م‬ ‫ع‬ ‫ط‬ ‫أ‬ ‫ي‬ ‫ذ‬ ‫ال‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫ٍ‬

‫پێکه‌وه‌مانی قوره‌یش‪ ،‬ک ‌ه سااڵن ‌ه دوو جار‬ ‫به‌ره‌و زۆزان‌و گه‌رمیان ده‌چن‪ ،‬با خودای‬ ‫ئه‌م خانو ‌ه (مه‌ککه‌) بپەرستن‪ ،‬که ئه‌وانی ل ‌ه‬ ‫نیزی‪ ،‬یان برسییه‌تی بێ نیاز کردو دڵنیای‬ ‫کردن نه‌ترسن‪.‬‬ ‫ئ��ای��ه‌ی ‪4‬ی ئیبراهیم‪ ،‬خاڵی کۆتایی ئه‌م‬ ‫َ َْ‬ ‫ول إِ َاّل ِب ِل َس ِان َق ْو ِم ِه ِل ُي َب ِنّ َ‬ ‫ي‬ ‫باسه‌یه‌‪َ ( .‬و َما أ ْر َسلنا ِم ْن َر ُس ٍ‬ ‫هَُل ْم)‪ ،‬وات ‌ه هیچ په‌یامبه‌رێکمان نه‌ناردووه‌‪،‬‬ ‫مه‌گه‌ر به‌زمانی گه‌له‌که‌ی خۆی‪ ،‬تا هه‌قیان‬ ‫ب��ۆ روون ب��ک��ات��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش خ���اوه‌ن ئه‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‌‪ ،‬ک��ه ‌م��رۆڤ ب�� ‌ه زم��ان��ی خۆی‬ ‫چه‌مک‌و واتاو په‌یام باشتر وه‌رده‌گرێت‌و‬ ‫ق��ووڵ��ت��ر ل��ه‌ن��اوه‌ڕۆک��ی��ان ت��ێ��ده‌گ��ات ت��ا به‬ ‫‌زمانێکی‌تر‪ ،‬وه‌ک ئ��ه‌و ‌ه هه‌تا هه‌نووکه‌ش‬ ‫زی��ات��ر ل��ه ‌ن���ه‌ودو پێنج ل�� ‌ه س��ه‌دی خه‌ڵکی‬ ‫موسوڵمان ل�� ‌ه وات���ای راسته‌قینه‌ی ئه‌و‬ ‫رستانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه کاتی به‌ندگیکردن بۆ خودای‬ ‫خ��ۆی��ان که‌ڵکیان ل��ێ��وه‌رده‌گ��رن تێناگه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ته‌نیا له‌واتای ئایه‌تی (إیاک نستعین)‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه تۆ خ��ۆدا‪ ،‬خ��وازی��اری یارمه‌تین‪،‬‬ ‫ئاگاداربوونایه‌‪ ،‬کڕنۆشیان له‌به‌ر ئه‌و گوڕو‬ ‫باره‌گاگەله‌ی کەسە ‌ب ‌ه پیرۆزکراوه‌کان‬ ‫ن��ه‌ده‌ب��ردو ب��ه‌و پێی ‌ه ئ��ه‌وان��ی��ان ن��ه‌ده‌ک��رد ‌ه‬ ‫شه‌فاعەتخواز الی خودا‪ ،‬وه‌ک کافره‌کانی‬ ‫مه‌کک ‌ه به‌و چاوه‌سه‌یری بته‌کانیان ده‌کرد‪.‬‬ ‫( َو َي ْع ُب ُد َ‬ ‫الل َما اَل َي ُض ُّر ُه ْم َو اَل َي ْن َف ُع ُه ْم‬ ‫ون َهّ ِ‬ ‫ون ِم ْن ُد ِ‬ ‫َو َي ُق ُ‬ ‫ول َ‬ ‫الل) واتا بێجگە‬ ‫ون َه� ُ�ؤ اَل ِء ُش َف َع ُاؤ َنا ِع ْن َد َهّ ِ‬

‫‪163‬‬

‫خودابەندگی بۆ دی��اردەی��ەک دەک���ەن‪ ،‬کە‬ ‫ناتوانی زی��ان‪ ،‬یان قازانجیان پێبگەینێت‪،‬‬ ‫ئەو جار دەڵێن‪ :‬ئەمانە الی خودا بۆ ئێمە‬ ‫دەپاڕێنەوە‪ .‬بێجگه ‌له‌و ‌ه له ‌یانز ‌ه شوێنی‬ ‫قورئاندا باس لـــ ‌ه عه‌ره‌بی بـــوونی قورئان‬ ‫ده‌کات‪َ ( .‬و َك َذ ِل َك أَ ْو َح ْي َنا إِ َل ْي َك ُق ْر ًآنا َع َر ِب ًّيا ِل ُت ْن ِذ َر أُ َّم‬ ‫ْال ُق َرى َو َم ْن َح ْو هَ​َلا)‪ ،‬وات ‌ه هه‌روه‌ها قورئانێکی‬ ‫عه‌ره‌بیمان بۆ تۆ نارد هه‌تا تۆ به‌و ترس‬ ‫وه‌به‌ر خه‌ڵکی مه‌ککه‌و ده‌ور‌وبـــه‌ری بهێنیت‬ ‫(‪7‬ی ش��ورا)‪ .‬وات�� ‌ه به‌ڵگه‌ی ب��وون‌و هاتنی‬ ‫ئه‌و کتێوه بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌ی خەڵکی‬ ‫(ك َت ٌ‬ ‫اب ُف ِّص َل ْت آ َي ُات ُه ُق ْر ًآنا‬ ‫ئه‌و دوو شوێنه‌یه‌‌‪ِ .‬‬ ‫َع َر ِب ًّيا ِل َق ْوم َي ْع َل ُم َ‬ ‫ون) (فصلت‪ .)3‬وات ‌ه کتێبێک ‌ه‬ ‫ٍ‬ ‫نیشانه‌کانی ب ‌ه روونی شیکراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‬ ‫ن‬ ‫‌زمانی عه‌ره‌بیی ‌ه بۆ قەومێک کە لێی تیدەگە ‌‬ ‫( َو َك َذ ِل َك أَ ْن َز ْل َنا ُه ُح ْك ًما َع َر ِب ًّيا ) ( ‪37‬رعد)‪ .‬واتا ئێم ‌ه‬ ‫ئه‌م فه‌رمانه‌ی خۆمان ب ‌ه عه‌ره‌بی هه‌نارد‪.‬‬ ‫( َو َك َذ ِل َك أَ ْن َز ْل َنا ُه ُق ْر ًآنا) (طه‌‪ ،)113‬وات ‌ه هه‌ر به‌م‬ ‫ت��ه‌رزه‌ش قورئانمان بـــ ‌ه عه‌ره‌بی ن��ارد ‌ه‬ ‫خواره‌وه‌‪( .‬إِ َّنا أَ ْن َز ْل َنا ُه ُق ْر ًآنا َع َر ِب ًّيا َل َع َّل ُك ْم َت ْع ِق ُل َ‬ ‫ون)‬ ‫(یوسف‪ )2‬واتا قورئانێک ‌ه ئێم ‌ه به ‌عه‌ره‌بی‬ ‫ناردمان ‌ه خواره‌وه‌‪ُ .‬‬ ‫(ق ْر ًآنا َع َر ِب ًّيا َغ رْ َي ِذي ِع َو ٍج‬ ‫َل َع َّل ُه ْم َي َّت ُق َ‬ ‫ون) (الزمر‪ ،)28‬وات ‌ه قورئانێک ‌ه بـــ ‌ه‬ ‫عه‌ربی‌و خێچ‌و خ��واری تێدا نییه‌‪ ،‬به‌شکو‬ ‫ل ‌ه خودا بترسن‪( .‬إِ َّنا َج َع ْل َنا ُه ُق ْر ًآنا َع َر ِب ًّيا َل َع َّل ُك ْم‬ ‫َت ْع ِق ُل َ‬ ‫ون) (زخ���رف‪ ،)3‬وات�� ‌ه بڕیارماندا ئه‌م‬ ‫قورئان ‌ه ب ‌ه عـــه‌ره‌بی بێت‪ ،‬به‌شکوو بتوانن‬ ‫تێبگه‌ن‪ ،‬واتای ئه‌م په‌یام ‌ه ئاشکرایه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م فه‌رمانگه‌له‌‪ ،‬ی��ان دووت��وێ��ی قورئان‬ ‫بۆ ع��ه‌ره‌ب زم��ان��ان ه��ات��ووه‌و بۆ ئ��ه‌وه‌ش‬

‫ب ‌ه زمانی خۆیان هاتوو ‌ه تا تێبگه‌ن‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر به زمانی‌تر بای ‌ه تێنەدەگه‌یشتن‪ .‬تاز ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ش‪ ،‬که ‌ده‌بێژی به ‌زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫هاتوو ‌ه هیوادار ‌ه تێبگه‌ن‪ .‬هه‌ندێک ئایه‌ی‬ ‫نوهه‌می س��وره‌ی صف ده‌که‌ن ‌ه به‌ڵگ ‌ه بۆ‬ ‫ئ���ه‌وه‌‪ ،‬ک��ه ‌په‌یامبه‌رییه‌که‌ی په‌یامبه‌ری‬ ‫ئیسالم‪ ،‬بــۆ زیاتر له ‌یه‌ک ق��ه‌وم بووگه‌‪.‬‬ ‫ال َدى َو ِدين حْ َ‬ ‫ول ُه ب هْ ُ‬ ‫َ‬ ‫ُ َّ َ َ‬ ‫ال ِّق ِل ُي ْظ ِه َر ُه‬ ‫(ه َو ال ِذي أ ْر َسل َر ُس ِ‬ ‫ِ‬ ‫َع َلى ِّ‬ ‫ين ُك ِّل ِه َو َل� ْ�و َك� ِ�ر َه المُْ� ْ�ش� ِ�ر ُك��ون)‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌و‬ ‫الد ِ‬

‫خودایەی‌‪ ،‬ک ‌ه په‌یامبه‌ری خۆی بۆ رێنوێنی‬ ‫به ‌ئایینی راس��ت ن��ارد‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه ‌ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ئایینه‌کانی دیکه‌دا زاڵ ببێت‪ ،‬با هاوبه‌ش‬ ‫دانه‌ران له‌وه خۆشحاڵ نه‌بن‪ .‬لـــه‌بـــه‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ئایه‌ته‌ک ‌ه ئاماژ ‌ه ب ‌ه هاوبه‌شدانه‌ران بۆ خودا‬ ‫ده‌کات‪ .‬زیاتر رووی له‌وانه‌ی له‌ندی عه‌ره‌ب ‌ه‬ ‫نەک خەڵکانیکی‌تر‪ ،‬هه‌روه‌ها ئایه‌ی‪107‬ی‬ ‫االنبیا‌ء که ‌دبێژێ‌‪( :‬وما أرسلناک إال رحمة‬ ‫للعالمین)‪ ،‬وات ‌ه ئێم ‌ه هه‌ر بۆیه ‌تۆمان نارد‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌زه‌یی‌و چاک ‌ه بیت بۆ گشت خه‌ڵکی‬ ‫دنیا‪ .‬ئه‌مه‌ش باسی په‌یامبه‌ریی بۆ گشت‬ ‫جیهان ناگه‌یه‌نێت‪ .‬چونک ‌ه وشه‌ی به‌زه‌یی‬ ‫به ‌وات��ای په‌یامبه‌ریی نییه‌‪ .‬ئایه‌ی ‪19‬ی‬ ‫مائده‌ش وه‌ک به‌ڵگه‌ی گشتگری هاتووه‌‪:‬‬ ‫ئ���ه‌ی ئ��ه‌ه��ل��ی ک��ت��ێ��ب‪ ،‬پ���اش م���اوه‌ی���ه‌ک که‬ ‫‌په‌یامبه‌ران نه‌هاتوون‪ ،‬ئه‌وا په‌یامبه‌ری ئێمه‬ ‫ن تا هه‌قتان بۆ روونبکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫‌هاتووه‌ته‌التا ‌‬ ‫ن��ه‌ک��ا ب���ێ���ژن‪ :‬ل��� ‌ه خ�����ۆداو ‌ه م��زگ��ێ��ن��ی��ده‌رو‬ ‫تـــرسێنه‌رمـــان بــۆ نه‌هاتوون‪ ،‬ده‌سا ئه‌وا‬ ‫مزگێنیده‌رو تـــرسێنه‌رتان هاتووه‌ت ‌ه الو‬ ‫خ��وا ب��ۆ ه��ه‌م��وو ش��ت ب��ه‌ت��وان��ای��ه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫دوو مه‌به‌ست ده‌پێکێت‪ :‬یه‌که‌م قورئان پڕه‬ ‫‌له‌م دژه‌به‌رانه‌و دووه‌م ئه‌و ‌ه دوای کۆچی‬ ‫په‌یامبه‌ر بۆ مه‌دینه به ‌ب��ه‌ره‌ورووب��وون‬ ‫له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی په‌یڕه‌و‌ی ئایینه‌کانی یه‌هودو‬ ‫مه‌سیحی بۆ زاڵبوون به ‌سه‌ریانداو که‌ڵک‬ ‫وه‌رگرتن له ‌زانیاری‌و تواناییه‌کانیان بــۆ‬ ‫پێکهێنانی ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ک��ی سیاسی ئایینی‬ ‫پێویستی ب�� ‌ه ب��ه‌رف��ره‌وان��ک��ردن��ی پ��ه‌ی��ام‌و‬ ‫ئه‌رکه‌که‌ی بوو‪ ،‬ک ‌ه هه‌م خه‌ڵکی مه‌دینه‌ش‬ ‫وه‌به‌ر بگرێت‌و هـــەم ‌ئـــه‌هلی کتێوی ئه‌و‬ ‫ده‌وه‌ران����ه‌‪ .‬بێجگه ‌ل��ه‌وه‌ش لـــ ‌ه قورئاندا‪،‬‬ ‫هیچ ئایه‌تیک له ‌سه‌ر جیهانیبوونی دینی‬ ‫ئیسالم نه‌هاتووه‌‌‪ .‬ناوه‌ڕۆکی ئایه‌ته‌که‌ش‪،‬‬ ‫ن��ێ��ردراو‪ ،‬ی��ان ره‌س��وڵ��ی تێدا نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ل ‌ه مه‌ککه‌دا ترسینه‌رو مزگێنیده‌ر ‌ه نەک‬ ‫رەس��وڵ‪ .‬هه‌ر جۆرێک بێت خاڵی گشتی‌و‬ ‫بنه‌ڕه‌تی هه‌رسێك ئایینه‌كه ئه‌وه بوو‪ ،‬كه‬ ‫ه��ه‌ر قه‌ومێك ده‌بێت په‌یامبه‌ری تایبه‌تی‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆی ه��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش وه‌ک وت��م له‬ ‫ه��ه‌ردووك ئایینی یـــه‌هودو نه‌سارادا بــه‬ ‫راشكاوی باسكراوه‪ .‬قورئان ده‌بێژێ‪ :‬بۆ‬ ‫موسا ته‌وراتمان ناردووه‌و رامان سپارد‪،‬‬ ‫قه‌ومی کوڕانی ئیسرائیل رێنوێنی بکات‬ ‫(س��ج��ده‌‪ .)23‬ئینجیلمان بۆ عیسای کوڕی‬ ‫مریه‌م نارد‪ ،‬که‌له‌ودا رێنوێنی‌و رووناکایی‬ ‫هه‌ی ‌ه (مائده‌‪46‬ــ‪ )47‬په‌یاممان نارد بۆ نوح‪،‬‬ ‫چ که‌س له ‌نێوان قه‌ومی تۆدا‬ ‫که ‌ئێستا هی ‌‬ ‫بێجگ ‌ه له‌و که‌سه‌‪ ،‬که ‌له‌مه‌وبه‌ریش خاوه‌ن‬ ‫ب��ڕوا ب��وو‪ .‬بانگه‌شه‌ی ت��ۆ په‌سند ناکات‬ ‫(ه���ود‪36‬ـ���ـ‪ )37‬ب��ۆ ق��ه‌وم��ی ع��اد ب��راده‌رێ��ک‬

‫له ‌خۆیانمان به ‌ناوی هود به ‌په‌یامبه‌ری‬ ‫نـــارد‪ ،‬بـــه‌‌وانی گ��وت ئ��ه‌ی ق��ه‌وم��ی من‪.‬‬ ‫خودای تـــاقان ‌ه بپه‌رستن (هود‪50‬ــ‪ .)52‬بۆ‬ ‫قه‌ومی ثمود براده‌رێک ل ‌ه خۆیانمان بــه‬ ‫‌ناوی ساڵح نارد‪ .‬به‌وانی گوت ئه‌ی قه‌ومی‬ ‫من ئه‌و تاق ‌ه خودا بپه‌رستن‪ ،‬که‌بێجگ ‌ه ئه‌و‬ ‫خودای دیک ‌ه نیی ‌ه (هود‪61‬ــ‪ ،)62‬بۆ قه‌ومی‬ ‫م��ه‌دی��ه‌ن ب��رای��ه‌ک ل�� ‌ه خۆیانمان ب��ه ‌ن��اوی‬ ‫شعیب ب ‌ه په‌یامبه‌ری ن��ارد (ه��ود‪84‬ـ��ـ‪.)91‬‬ ‫رۆژێک له‌نێوان هه‌ر گه‌لێک یه‌ک له‌خۆیان‬ ‫ب ‌ه ‌شایه‌ت راستده‌که‌ینه‌وه‌‪ ،‬تۆ شایه‌تی‬ ‫ئێمه‌ی ب ‌ه سه‌ر ئه‌مانه‌وه‌(عه‌ره‌ب) (‪89‬نحل)‪.‬‬ ‫ل ‌ه پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌رکی عیسادا‪ ،‬خۆی‬ ‫زۆرجار گوتوویه‪ ،‬كه ئه‌ركی ئه‌و بریتییه‬ ‫له گێڕانه‌وه‌ی مه‌ڕه رێگا لێ ونبووه‌كانی‬ ‫ئیسرائیل بۆ الی رانه مه‌ڕه‌كه‪ .‬له قورئاندا‬ ‫به بۆنه‌ی جۆراوجۆر ل ‌ه ئایه‌گه‌لی جیاوازدا‬ ‫بــه راشكاوی راگه‌ێندراوه‪ ،‬كــه خودا بۆ‬ ‫رێنوێنی ه��ه‌ر قه‌ومێك لــه نێو خۆیاندا‬ ‫په‌یامبه‌رێكی ناردووه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌وان به‬ ‫زمانی خۆیان بەره‌و رێگای راست‪ ،‬رێنوێنی‬ ‫ب��ك��ات‌و نه‌هێڵێت رێ��گ��ای دووپ��ه‌رس��ت��ی‬ ‫(شرك) درێژه بده‌ن‪ .‬ئه‌م یاسا به جۆرێكه‬ ‫ته‌نانه‌ت بــــۆ قه‌ومی جنۆكەش لـــه پێشدا‬ ‫لــه خۆیان په‌یامبه‌رێكی ناردووه‪َ ( .‬يا َم ْع َش َر‬ ‫جْال ّن َو إْال ْنس أَ مَ ْ‬ ‫ل َي ْأ ِت ُك ْم ُر ُس ٌل ِم ْن ُك ْم َي ُق ُّص َ‬ ‫ون َع َل ْي ُك ْم‬ ‫ِ​ِ ِ ِ‬ ‫اتي وَ ُي ْن ِذ ُر َ‬ ‫ون ُك ْم)‪ ،‬وات ‌ه ئه‌ی گه‌لی جنۆكه‌و‬ ‫آ َي ِ‬ ‫مرۆ‪ ،‬مه‌گه‌ر په‌یامبه‌رانێکتان هه‌ر ل ‌ه خۆتان‬ ‫نه‌هات بۆ الت��ان‪ ،‬كه له نیشانه‌كانی مـــن‬ ‫بــه ‌سه‌ر ئێوه‌دا وه‌خوێنن‌و لـــه‌م رۆژه‌تان‬

‫‪165‬‬

‫بترسێنن؟ گوتیان به‌ڵێ‪ ،‬شایه‌تی له خۆمان‬ ‫ده‌ده‌ین‪ ،‬ژینی دنیا فریوی دایـــن‪ ،‬شایه‌تییان‬ ‫لـــه ‌س���ه‌ر خ��ـ��ـ��ۆی��ان دا‪ ،‬كـــه خ��ودای��ان‬ ‫ن��ه‌ن��اس��ی��ووه (‪130‬االن���ع���ام)‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لـ ‌ه‬ ‫أَْ‬ ‫ُ َّ َ‬ ‫ض َم اَل ِئ َك ٌة‬ ‫ئایه‌ی ‪ 95‬أالسرادا‪( .‬قل ل ْو ك َان يِف ال ْر ِ‬ ‫ي ُش َ‬ ‫ون ُم ْط َم ِئ ِّن َ‬ ‫مَ ْ‬ ‫ني َل َن َّز ْل َنا َع َل ْي ِهم ِّم َن َّ‬ ‫الس َما ِء َم َل ًكا‬ ‫َّر ُس اً‬ ‫ول) ده‌بێژێت‪ :‬بێژه خۆ ئه‌گه‌ر فریشته بـه‬ ‫ئه‌رخه‌یانی له‌م هه‌رده‌دا رۆیشتبان‪ ،‬دیار ‌ه‬ ‫ئێمه ‌له ‌ئاسمــانه‌وه په‌یامبه‌ری فریشته‌مان‬ ‫بــــۆ ده‌ن����اردن‪ .‬ل��ه ئایه‌تگه‌لی زۆردا ب ‌ه‬ ‫راشكاوی گوتراوه‪ ،‬كـــه‌محمد په‌یامبه‌رێكه‬ ‫لــه نێو قه‌ومی عه‌ره‌بدا به په‌یامبه‌ری بــــۆ‬ ‫ئه‌م قه‌ومه نێردراوه‪ .‬وه‌ک ل ‌ه پێشدا ئاماژه‌م‬ ‫پێکرد ل��ه دوو ئ��ای��ه‌دا ب��ه راشكاوییه‌كی‬ ‫زیاتــر راگ��ه‌ێ��ن��دراوه ئ��ه‌م په‌یامبه‌رییه بۆ‬ ‫بانگكردنی خه‌ڵكی دایكی گونده‌كان (مەكکه)‬ ‫و ده‌وروبه‌ریه‌تی بۆ ئه‌وەی یه‌كه‌په‌رست‬ ‫ب��ن‌و چیدی بتپه‌رستی نه‌كه‌ن هاتووه‌ته‬ ‫ئاراوه‪( .‬شورا ‪ 7‬واالنعام ‪)93‬‬ ‫قورئان له چه‌ندین ئایه‌دا ده‌بێژێ‪ :‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه قورئان به زمانی عه‌ره‌بی هاتووه‪ ،‬كه‬ ‫تێگه‌یشتنی بــۆ قه‌ومـــی عه‌ره‌ب بگونجێت‪.‬‬ ‫لـه ئایه‌تێك لەواندا ده‌بێژێ‪ :‬ئه‌گه‌ر قورئان‬ ‫به زمانی عه‌جه‌می نه‌نێردرا‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‬ ‫كه كتاوێكه بۆ ع��ه‌ره‌ب هاتوو ‌ه نه‌ک بــۆ‬ ‫عــه‌جه‌م واتا ناعەرەب (فصلت‪ .)44‬واتای‬ ‫ئایه‌ته‌ک ‌ه بـــه‌م جۆره‌یه‌‪ :‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه ئه‌م‬ ‫قورئانه‌مان ب ‌ه عه‌جه‌می (ناعه‌ره‌ب) بناردای ‌ه‬ ‫ده‌یانگوت‪ :‬چ��ۆن نیشانی به ‌روون��ی شی‬ ‫نه‌کراوه‌ته‌وه‌؟ خۆی عه‌ره‌به‌و نیشانه‌کانی‬

‫عه‌جه‌مین ‌؟ بۆ پشت راستکردنه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ئایه‌ته‌‪ ،‬ئ��ه‌م ئای ‌ه باشترین به‌ڵگه‌یه‌‪ .‬هیچ‬ ‫په‌یامبه‌رێکمان بۆ الی قه‌ومێک نه‌ناردوو ‌ه‬ ‫مه‌گه‌ر ئه‌و ‌ه زمانی ئه‌و زمانی ئه‌و قه‌ومه‬ ‫‌بێت‪ ،‬که ‌ن��ێ��ردراوه ‌بۆ الی تا هه‌قیان بۆ‬ ‫روونبکاته‌وه‌‪( .‬ابراهیم‪ )4‬بۆ هه‌ر قه‌و‌مێک‬ ‫په‌یامبه‌ریکمان نارد بۆ ئه‌و ‌ه پێیان بێژێت‬ ‫یه‌ک خودا بپه‌رستن‌و له دێو دووربکه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫له ‌ک��ۆی ئ��ه‌وان��دا قه‌ومگه‌لێک ب��وون خودا‬ ‫خـــۆی ش��اره‌زای��ک��ردن‌و قه‌ومگه‌لی دی‬ ‫گومرایی ب ‌ه ب ‌ه ژنیان بڕا (نحل‪ .)36‬ئاخۆ‬ ‫ئێو ‌ه ده‌نگوباسی ئه‌وانه‌تان نه‌بیستووه‌‪،‬‬ ‫که ‌به‌ر له ‌ئێوه ‌ژیاون؟ وه‌ک هۆزی نوح‌و‬ ‫هۆزی عادو سه‌موودو ئه‌وانه‌ی له ‌دووی‬ ‫ئه‌وان بوون‪ ،‬کـــ ‌ه خــــودا نه‌بێت که‌سی‌تر‬ ‫نایزانێت‪ .‬په‌یامبه‌ره‌کانی ئه‌وان به ‌به‌ڵگه‌ی‬ ‫زۆر ئ��اش��ک��راوه ‌ه��ات��ن�� ‌ه الی����ان‪ .‬گشتیان‬ ‫ده‌ستیان خسته‌نێو ده‌می خۆیان‌و گوتیان‪:‬‬ ‫ئێم ‌ه به‌و شتانه‌ی راسپێراون بڕواناکه‌ین‪،‬‬ ‫ل���ه‌وه‌ش ئێمه‌ی ب��ۆ ب��ان��گ��ده‌ک��ه‌ن زۆر ب ‌ه‬ ‫گومانین‪9( .‬ی ئیبراهیم)‬ ‫ئ��ه‌م وت��ووێ��ژه‌‪ ،‬وات��ای ئه‌وه‌ی ‌ه لـــ ‌ه زمانی‬ ‫یه‌کتر تێگه‌یشتوون‪ .‬ئه‌مه‌ش به‌ڵگه‌‌یه‌کی‬ ‫ئاشکرایه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌یامبه‌ر ده‌بێت به‌زمانی ئه‌و‬ ‫ن‬ ‫کۆمه‌ڵ ‌ه خه‌ڵک ‌ه بدوێت‪ ،‬که بۆ رێنوێنییا ‌‬ ‫راسپێردراوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خــــودای گــه‌ور ‌ه‬ ‫ده‌بێـــژێ‪ :‬بۆ ه��ه‌ر قه‌ومێک رێنوێنێکمان‬ ‫ناردوو ‌ه (رعد‪ .)7‬بێجگه ‌له‌و ‌ه په‌یامبه‌رێکی‬ ‫بۆ هه‌ر قه‌ومێک ناردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت بۆ هه‌ر‬ ‫قه‌ومێک پەرستشگایه‌کی تایبه‌تیشی دیاری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫کردووه‌‪ :‬له‌و باره‌وه‌‪ ،‬قورئان ده‌بێژێ (لکل‬ ‫أم ‌ة جعلنا منسکا هم ناسکوه‌ فال ینازعنک‬ ‫فی االم��ر) (ح��ج‪ )67‬واتا بۆ هه‌ر کۆمه‌ڵێک‬ ‫رێ‌و شوێنێکمان دان����اوه‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ر به‌و‬ ‫پێوانه ‌ب��ڕوا سا نابێت له ‌سه‌ر ئه‌م کاره‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وان کێشه‌ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ک��ه‌ن‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ده‌بێژێ‪ :‬بۆ هه‌موو خاوه‌ن ئایینان‪ ،‬یاسای‬ ‫قوربانی کردنمان دیاریکرد بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌روڵساتێ (ئاژه‌ڵ)‪ ،‬که‌بـــۆ رۆزی پێمان‬ ‫داون‪ ،‬ئه‌وان ناوی خودا بهێنن‪ (.‬حج‪)34‬‬ ‫له‌سووره‌ی ته‌وب ‌ه ل ‌ه چه‌ند ئایه‌دا به‌گه‌رمی‬ ‫ب��اس��ی ق��ه‌وم��ی ع���ه‌ره‌ب ده‌ک����ات‪ :‬ع��ه‌ره‌ب�� ‌ه‬ ‫ده‌شته‌کییه‌کان‪ ،‬ل��ه‌م��ه‌ڕ خودانه‌ناسین‌و‬ ‫دووروویی‪ ،‬بێ ره‌زاترن‌و بـــۆ سنوور پێ‬ ‫نه‌زانینی هه‌رچییەک خودا بۆ په‌یامبه‌ری‬ ‫ناردوو ‌ه کۆڵیترن‪ .‬خودا زانای ل ‌ه کارزانه‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌بێژێ‪ :‬هێندێک له‌و ده‌شتەکییانه‪،‬‬ ‫ن‬ ‫هه‌رچییەک بیده‌ن وای ده‌زانن‪ ،‬ک ‌ه خـــاویا‌ ‌‬ ‫لێ سه‌نراوه‌‪ ،‬لێو ده‌خه‌فتێن‪ ،‬که ‌به‌اڵیه‌کتان‬ ‫به ‌سه‌ربێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر بــه سه‌رخۆیان‬ ‫بێت‪ ،‬خ��ودا بیسه‌رو زان��ای��ه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه ‌نێو‬ ‫ئ��ه‌و ده‌شته‌کییانه ‌(ع��ه‌ره‌ب��ەک��ان)‌ی��ش هی‬ ‫وا ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب���ڕوای بـ ‌ه خ���وداو بــه ‌رۆژی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ان��ه‌وه‌ ه��ه‌ی��ه ه��ه‌رچ��ی ل���ه‌م رێ��ی��ه‌دا‬ ‫ده‌یدات‪ ،‬بۆ نزیکی ل ‌ه خودایه‌و بۆ ئه‌مه‌یه‌‪،‬‬ ‫که ‌په‌یامبه‌ر به ‌ن��زا له ‌بیریان نه‌کات‪ ،‬با‬ ‫بزانن هه‌ر بینا نزیک ده‌بنه‌وه ‌ل ‌ه خوداو ‌ه‬ ‫ده‌یانخا‌ته ‌به‌ر به‌زه‌یی خۆی‪ ،‬دیار ‌ه خودا‬ ‫تاوانبه‌خش‌و دلــــۆڤانه‪ 97( .‬ـ‪99‬ی ته‌وبه‌)‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئایه‌ته‌کانی ‪100‬و‪101‬ی هه‌مان سوره‌دا‪،‬‬

‫باسی ئاواره‌کان (مهاجرین)و یاریده‌ده‌ران‬ ‫(ان��ص��ار)و عه‌ره‌بی ده‌وروبـــه‌رو خه‌ڵکی‬ ‫بـــاژێڕی مه‌دین ‌ه ده‌ک��ات‪ ،‬که ‌بارودۆخیان‬ ‫چه‌وایه‌‪ .‬لـــه په‌یامی بــه ‌نــاوبانگی حه‌جی‬ ‫مااڵوایی (حجة ال��وداع)دا راست له ساڵی‬ ‫ده‌ی��ه‌م��ی ك��ۆچ��ی��دا‪ ،‬ل��ه‌وه‌ب��ی��ره��ێ��ن��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫دواییدا‪ ،‬بــــه‌شێك لـــ ‌ه گرنگترین یـــاساو‬ ‫رێ��س��اك��ان��ی ئ��ی��س�لام‪ ،‬ه��ه‌ڵ��وه‌ش��اوەب��وون��ی‬ ‫گشت ئه‌و خوێنانه‌ی له ده‌وره‌ی نه‌زانیندا‬ ‫رژاون راده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬مه‌كکه‪ ،‬وه‌ك شاری‬ ‫پاوانكراو پێناس ‌ه ده‌كات‌و خوێنڕشتن له‌و‬ ‫ش��اره‌دا ب ‌ه ن��اڕه‌وا له قه‌ڵه‌م ده‌دات‪ ،‬ماڵ‌و‬ ‫گیانی موسوڵمانه‌كان بۆ یه‌كتر ن��اڕه‌وا له‬ ‫قه‌ڵه‌م ده‌دات‪ ،‬سوو سه‌له‌م ناڕه‌وا ده‌كات‪،‬‬ ‫مانگه ق��ه‌م��ه‌ری��ی��ێ��ه‌ك��ان (م��ان��گ��ی)‪ ،‬ده‌ك��ات��ه‬ ‫بنه‌مای ساڵپێو‪ ،‬ن��اڕه‌واب��وون��ی ش��ه‌ڕ لـــه‬ ‫مانگه‌كانی ره‌ج���ه‌ب‪ ،‬زیلقعده‌‪ ،‬زیلحجه‌و‬ ‫محەرمدا‪ ،‬راده‌گه‌ینێت‌و دوای زنجیره‌یێك‬ ‫له ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌كانی‪ ،‬به به‌ڵگه هێنانه‌وه‬ ‫به ئایه‌ی سێ سووره‌ی مائده‪ :‬اليوم أكملت‬ ‫لكم دينكم وأتممت عليكم نعمتي ورضيت‬ ‫لكم االسالم دينا‪ .‬واتا ئه‌و رۆ دینی ئێوه‌م‬ ‫ره‌سیو ك��رد‌و به بێ كورتی‌و كه‌مایه‌سی‬ ‫چاكه‌م سه‌باره‌ت به ئێوه كرد‪ ،‬ئیسالمیشم‬ ‫بۆ دینی ئێوه هه‌ڵبژارد‪ .‬ئەو رایده‌گه‌یه‌‌نێت‬ ‫له‌م رۆژه‌دا ئه‌ركی خۆی به ته‌واوكردنی‬ ‫دی��ن��ی ئ��ی��س�لام‌و وه‌ب��ه‌رگ��رت��ن��ی ب��ۆ گشت‬ ‫موسوڵمانان‪ ،‬به ئه‌نجام گه‌یاندووه‌و له‌م‬ ‫باره‌وه سوپاسی خودا ده‌كات‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه سه‌رانسه‌ری ئه‌م باسه گرنگه‌دا‪ ،‬باسێك‬

‫‪167‬‬

‫لــه جیهانی بوونی دینه‌كه‌ی لــه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫سه‌ر زه‌وی عه‌ره‌ب بكات‪ .‬ئه‌گه‌ر بڕیارێكی‬ ‫له‌و چشنه هه‌بایه‪ ،‬له گرنگترین خوتبه‌ی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬به راشكاوی وه‌ك بنه‌مایه‌ك باسی‬ ‫ده‌ك��رد‪ .‬بێجگە ل��ەوە خۆشی هەوڵی نەدا‬ ‫ق��ورئ��ان ک��ۆ بکریتەوە ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن بە‬ ‫خەڵکی گشت جیهان‪.‬‬ ‫گرنگی ئه‌م گه‌شت ‌ه ئایینییه‌‪ ،‬ل��ه‌وه‌دای�� ‌ه که‬ ‫‌دوایین‪ ،‬گه‌شتی له‌و چه‌شنه‌یه‌‌و ئیتر مه‌رگ‬ ‫ده‌ره‌ت���ان���ی پ��ێ��ن��ه‌دا‪ .‬رێ‌و ره‌سمێکی له‌و‬ ‫چه‌شن ‌ه پێکبهێنێت‌و دوایین په‌یامی خۆی به‬ ‫‌گوێ الیه‌نگرو خاوه‌ن بڕواکان ب ‌ه دینه‌که‌ی‬ ‫بچریکێنێت‪ .‬ئه‌گه‌ر بێت‌و بێژین‪ :‬خۆ ئه‌و‬ ‫ل���ه‌و ‌ه ئ��اگ��ادارن��ه‌ب��وو‪ ،‬دوای ئ��ه‌م گه‌شت ‌ه‬ ‫ده‌مرێت‪ ،‬تا هه‌رچییه‌کی هه‌ی ‌ه بـــ ‌ه گشتی‬ ‫رایبگه‌ینێت‪ ،‬ده‌بێژین‪ :‬کاتێک لـه‌و بۆنه‌دا‪،‬‬ ‫باسی ت��ه‌واوک��ردن��ی دینه‌که‌یان ده‌کــات‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌گه‌ر بیشمای ‌ه بێجگ ‌ه له راسپاردنی‬ ‫‌کاروباری رۆژانه‌‪ ،‬له‌پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ دیندا‪،‬‬ ‫هیچی‌تری به‌و خه‌ڵکه‌ رانه‌ده‌گه‌یاند‪.‬‬ ‫ژماره‌ی ئه‌و سووره‌‌تانه‌ی‪ ،‬که ‌ل ‌ه مه‌ککه‌دا‬ ‫باسکراون‪ 86 ،‬سوور ‌ه لـــه ‌‪ 114‬سووره‌ی‬ ‫ق��ورئ��ان��ن‪ ،‬وات��ه‌ زی��ات��ر ل�� ‌ه س��ێ ل��ه‌چ��واری‬ ‫گشت س��ووره‌ک��ان‌و ‪ 4617‬ئای ‌ه له ‌گشت‬ ‫ئایه‌کانن‪ ،‬ک��ه ب�� ‌ه وت��ه‌ی��ه‌ک ‌ده‌ک��ات��ه ‌‪6236‬‬ ‫ئایه‌‪ .‬واتا زیاتر ل ‌ه حه‌فتا له ‌سه‌دی گشت‬ ‫ئایه‌کانی قورئان‪ ،‬که‌له‌واندا باسی شمشێر‬ ‫نه‌کراوه‌و ته‌نیا لــه‌به‌شی دووه‌میدا واتا ل ‌ه‬ ‫به‌شی مه‌ده‌نییه‌که‌یدا‪ ،‬باسی کوشتوبڕو مل‬ ‫قرتاندن‌و ده‌ست‌و الق بڕین هاتووه‌‪ .‬ئه‌م‬

‫به‌شه‌‪ ،‬که ‌ته‌نیا سێ له ‌ده‌ی ئایه‌ته‌‌کان ‌ه‬ ‫به‌شێکه‌‪ ،‬که زۆرب��ه‌ی بۆ خه‌باتی کۆمه‌ڵی‬ ‫نوێ ئیسالم له‌گه‌ڵ دوژمنه‌کانی قوره‌یش‌و‬ ‫عه‌شیر ‌ه هاوپه‌یمانه‌کانی‪ ،‬ته‌رخانکراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه وه‌رچه‌رخان له‌و باره‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌م باره‪ ،‬واتا له‌(ال اکرا ‌ه فی الدین) زۆرێک‬ ‫له ‌په‌سندکردنی دیندا نییه‪ .‬واقتلوهم حيث‬ ‫ثقفتموهم‪ ,‬له هه‌ ‌ر کوێیه‌ک پێیان گه‌یشتن‬ ‫بیانکوژن‪ ،‬لـــ ‌ه هه‌لومه‌رجێکدا‪ ،‬کــــه‌کـــۆمه‌ڵی‬ ‫ئــــه‌و کـــاتی عـــه‌ره‌بستان گوڕانکارییه‌کی‬ ‫وه‌های نه‌خوازراوی‪ ،‬به ‌شێوه‌ی پێویست‬ ‫داسه‌پاندبوو‪ ،‬لێکۆڵینه‌وه‌گه‌لی زۆرک��راوه‌‪،‬‬ ‫که‌ له‌م باسه‌ی مندا ناگونجێت‪.‬‬ ‫ته‌نیا ئه‌وه‌ند ‌ه ده‌بێژم‪ ،‬که ‌‪ 31‬ئایه‌‪ ،‬که بۆ‬ ‫ره‌وابوونی ‌ته‌قه‌و لێکدان هاتووه‌‌‪‌ ،‬تایبه‌ته‬ ‫بــه‌و شه‌ڕانه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆدی په‌یامبه‌ر له‌واندا‬ ‫به‌شداربووگه‌و هیچ پێوه‌ندییه‌کیان به‌و‬ ‫جه‌نگانه‌وه نیه‌‪ ،‬که ‌دواتر فه‌رمانڕه‌واکانی‬ ‫ئیسالم ب��ۆ داگ��ی��رک��ردن��ی خ���اک‌و خه‌ڵکی‬ ‫دیکه‌‪ ،‬که‌ڵکیان لێ وه‌رگ��رت��ن‪ .‬وات��ا گشت‬ ‫ئه‌م ئایه‌تانه‌‪ ،‬ب ‌ه کات‌و شوێنی خۆیانه‌و ‌ه‬ ‫پێوه‌ندییان هه‌یه‌‌و تاز ‌ه ئه‌وانه‌ش له‌قاپوڕی‬ ‫پارێزگاریدا واتـــایان هه‌یه‪ ،‬نـــه‌ک بۆ هێرش‬ ‫بردن‪ .‬بڕوان ‌ه (الدعوة‌الی االسالم)‪.‬‬ ‫ب��ه‌گ��ش��ت��ی‪ 275‬وش���ه‌ی ئ���ارام���ی‪ ،‬ع��ب��ری‪،‬‬ ‫سریانی‪ ،‬حه‌به‌شی‪ ،‬فارسیو یان په‌هله‌وی‌و‬ ‫یۆنانی‌و ک���وردی ن��اع��ه‌ره‌ب��ی ل��ه ‌قورئاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬که ‌خ��ۆدی وش��ه‌ی ق��ورئ��ان یه‌کێک‬ ‫له‌وانه‌یه‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سریانی وه‌رگیراوه‌‌‪ .‬وشه‌ی‬ ‫دی��ن ک��وردی��ی��ه‪ .‬ئ��ه‌م وش��ان�� ‌ه وه‌ک ح��ورو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫فیرده‌وس‪ ،‬ک ‌ه په‌هله‌ویین‪( .‬رب العالمین) ل ‌ه‬ ‫ئاوێته‌ی ‪ ribbon ha‬ـ‪olamin‬ی جوله‌ک ‌ه‬ ‫وه‌رگ���ی���راوه‌‪ ،‬ک��ه ‌ل��ه ‌رێ‌و ره‌س��م��ی ن��زادا‪،‬‬ ‫ده‌یانگوت‪.‬‬ ‫له ‌سه‌ر ده‌قی راسته‌قینه‌ی قورئان وه‌ک‬ ‫ل��ه ‌دوای��ی��ش��دا باسی ده‌ک���ه‌م‪ ،‬کێش ‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه له ‌چاخی ده‌سه‌اڵتی عوسماندا‪،‬‬ ‫ی��ان ب��ه ‌فه‌رمانی ع��وم��ه‌ر‪ ،‬ک��ۆک��راوه‌ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫کێش ‌ه نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌و ده‌ق��ه‌ی ناوبراو پێ‬ ‫ل ‌ه سه‌ر دانه‌گیراوه‌‪ ،‬چونک ‌ه ده‌قی رێکوپێک‬ ‫کراوی دیـــک ‌ه وه‌ک قـــورئانی ئیبنومه‌سعود‬ ‫لـــه ‌کوف ‌ه هه‌بووه‌‌و ره‌سه‌نبوونی قورئانی‬ ‫کۆکراو ‌ه ب ‌ه یارمه‌تی عوسمانی خست ‌ه به‌ر‬ ‫ریپی گومانه‌وه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌ت سووره‌گه‌لی‬ ‫‪‌113‬و ‪ 114‬ه��ه‌روه‌ه��ا ق��ورئ��ان��ی أب��ی بن‬ ‫کعب ل��ه ‌دی��م��ه‌ش��ق‌و ئ���ه‌وه‌ی أب��وم��وس��ا له‬ ‫‌ب��ه‌س��ره‌دا ه��ه‌ب��ووه‪ ،‬که ‌ب ‌ه ت���ه‌واوی له‌گه‌ڵ‬ ‫قورئانی عوسمان یه‌کیان ن��ه‌ده‌گ��رت��ه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫(ب��ڕوان��ه ئ��ارت��ۆرج��ه‌ف��ری‪The foreing .‬‬ ‫‪،Vocabulary of the Koran1938‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ڕوان�� ‌ه (اب���ن االث��ی��ر‪ ،‬ک��ام��ل‪ ،‬ج‬ ‫‪ ،3‬ل‪ )86‬چه‌ند قورئانی‌تریش ه��ه‌ب��وون‪،‬‬ ‫که ‌له ‌سه‌ر فتوای أنس بن مالک ‌له‌واندا‬ ‫ی نائاشنا له‌گه‌ڵ وشه‌گه‌لی ئاشناتر‬ ‫وشه‌گه‌ل ‌‬ ‫جێ گۆڕکێیان کردبوو‪ .‬به‌شێکی زۆر له‬ ‫‌شیعه‌کان پێیان واب��وو‪ ،‬ئو‌مه‌‌وییه‌کان به‬ ‫‌ئه‌نقه‌ست چه‌ندین ئایه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌جێگریی عه‌لی‬ ‫بۆ په‌یامبه‌ر ئاماژه‌یان کردووه‌‪ ،‬له ‌قورئان‬ ‫هه‌ڵیان گرتووه‌‪ .‬به‌‌تایبه‌ت ل ‌ه سووره‌ته‌کانی‬ ‫ح��ج��رو ن����وردا‪ .‬ه��ه‌ن��دێ��ک ل��ه ‌بیرمه‌ندانی‬

‫رێبازی موعته‌زیله‌‪ ،‬سه‌باره‌ت به‌و ئایه‌تانه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه راسته‌وخۆ هێرشیان کردووه‌ته ‌سه‌ر‬ ‫دوژمنه‌کانی په‌یامبه‌ر ره‌خنه‌یان هه‌بوو‪.‬‬ ‫غوالتی شیع ‌ە (توندڕەو) ده‌یانوت‪ :‬عوسمان‬ ‫ل��ه‌ق��ورئ��ان��دا ب��ه‌وی��س��ت��ی ئ��و‌م��ه‌وی��ی��ه‌ک��ان‪،‬‬ ‫ده‌ستکاریکردووه‌‪ .‬به‌ تایبه‌تی پێیان وابوو‬ ‫سووره‌ی احزاب ‪ 286‬ئایه‌ی تێدابوو ‌ه نه‌ک‬ ‫وه‌ک ئێستا‪ ،‬که‌‪ 73‬ئایه‌ته‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سوره‌ی‬ ‫نور‪ ،‬ک ‌ه ئێستا ‪ 64‬ئایه‌ته‌‪120 ،‬و سوره‌ی‬ ‫حجر له ‌باتی ‪ 99‬ئایه‌تی ئێستا ‪ 190‬ئایه‬ ‫بووگه‌‪ .‬ده‌گوترێت ئه‌بوبکر دوای کۆچی‬ ‫دوایی په‌یامبه‌ر به‌له‌ز قورئانی کۆکرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ل ‌ه بیرئانینی حه‌فس ‌ه یه‌کێک له‌ژنه‌کانی‬ ‫په‌یامبه‌‌ر‪ ،‬ک ‌ه ن��اوه‌ڕۆک��ی قورئانی له‌به‌ر‬ ‫کردبوو‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌و که‌سانه‌‪ ،‬که‌ده‌گوترا‬ ‫په‌یامبه‌ر قورئانی پێی فێرکردبوون‪ ،‬که‌ڵکی‬ ‫وه‌رگ��رت‌و ئه‌وکات به ‌گوێره‌ی تواناو به‬ ‫‌ی��ارم��ه‌ت��ی ک��ه‌ره‌س��ت��ه‌ی ئ��ه‌وک��ات هه‌وڵیدا‬ ‫ب�ڵاوب��ک��رێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬زۆری پ��ێ��ن��ه‌چ��وو کێش ‌ه‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ن��اوه‌ڕۆک��ی پ��ه‌ی��داب��وو‪ ،‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫عوسمان جێگری سێیه‌می پـــه‌یامبه‌ر گشت‬ ‫نوسخه‌کانی ک��ۆک��رده‌وه‌و لــه رێککه‌وتی‬ ‫‪625‬ی زای��ن��ی‌و ‪21‬ی ک��ۆچ��ی��دا‪ ،‬ب��ه خه‌تی‬ ‫(ک��اڵ‌و کرچی) ئارامی ئه‌م قورئانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه جیهاندا باڵوبۆته‌و ‌ه ئاماده‌کرد‪ .‬که‌وابوو‬ ‫ئ���ه‌و ب��ۆچ��وون��ەی‌‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ب��ێ��ژن له‌شکری‬ ‫مــه‌عاویی ‌ه هه‌ر یەکە قورئانیکیان کرده سه‌ر‬ ‫نه‌یزه‌کانیان‌و هێرشیان برده‌سه‌ر له‌شکری‬ ‫عه‌لی‌و ئەویش گوتی‪ :‬من قورئانی بێژه‌رم‪،‬‬ ‫به‌ ته‌واوی ناڕاسته‌‪.‬‬

‫‪169‬‬

‫ب���اس���ی (ه���ه‌ڵ���وه‌ش���ێ���ن���ه‌رو ه���ه‌ڵ���وه‌ش���او)‪،‬‬ ‫ی���ان ن��اس��خ‌و م��ن��س��وخ ل�� ‌ه ق���ورئ���ان‌و الی‬ ‫زان��ای��ان له ‌ئایینی ئیسالمدا‪ ،‬یه‌کێک لـــه‬ ‫‌سه‌رنجڕاکێشترین باسه‌کانی ئایینه‌‪ .‬بـــ ‌ه پێی‬ ‫بڕوای موسوڵمانان نێوه‌ڕۆکی قورئان به‌ر‬ ‫له‌ئەفراندنی ئاده‌م‌و حه‌وا له‌الیه‌ن خوداو ‌ه‬ ‫ن��ووس��راوه‌و له ئاسماندا ل ‌ه ته‌ته‌ڵه‌یه‌کدا‬ ‫راگ���ی���راوه‌و ب��ۆ ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ت��ای�� ‌ه گ��وڕان��ی به‬ ‫‌سه‌ردا نایەت‌‪ .‬به‌م جۆر ‌ه ده‌بێت به‌و ئاکام ‌ه‬ ‫بگه‌ین‪ ،‬که ‌وته‌کانی خودای په‌روه‌رده‌گار‬ ‫هه‌تاهه‌تایی‪ ،‬جیهانی‌و نه‌گۆڕه‪.‬‬ ‫ئاشکرای ‌ه ئه‌م بۆچوونه‌ش له‌گه‌ڵ‪ ،‬ره‌وتی‬ ‫(ناسخ‌‌و منسوخ)دا یه‌ک ناگرێته‌وه‪ .‬وه‌ک‬ ‫ئاماژه‌م پێکرد‪ ،‬قورئان ده‌بێژێ‪َ :‬‬ ‫(ما َن َ‬ ‫نس ْخ‬ ‫ب رْي ِّم ْن َها أَ ْو ِم ْث ِل َها أَ مَ ْ‬ ‫ِم ْن آ َي ٍة أَ ْو ُن ِ َ ْ َ‬ ‫ل َت ْع َل ْم أَ َّن‬ ‫نس َها نأ ِت خِ ٍ‬ ‫هَّ‬ ‫الل َع َل َى ُك ِّل َْش��ي ٍء َق ِد ٌ‬ ‫ير) (بقرة‪ )10٦‬واتا هه‌ر‬ ‫ئایه‌تێک له‌کاربخه‌ین‪ ،‬یان له‌بیری ببه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئایه‌تێکی له‌و باشتر‪ ،‬یان ه��ه‌روه‌ک ئه‌وی‬ ‫ده‌خه‌ین ‌ه جێ‪ .‬مه‌گه‌ر نه‌تانزانیووه‌‪ ،‬خودا‬ ‫هه‌موو کارێکی پێده‌کرێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌رج��ۆرێ��ک ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ک وت���م‪ ،‬چه‌مکی‬ ‫به‌شێکی زۆر لــه ‌ئایه‌ت ‌ه ه��ات��وو ‌هک��ان ل ‌ه‬ ‫مه‌دینه‌‪ ،‬نێوه‌ڕۆکی به‌شێکی زۆری له‌ئایه‌ته‬ ‫‌هاتووه‌کانی مه‌ککه‌ی هه‌ڵوه‌شاندووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر موسوڵمان بۆ ته‌وجێ‬ ‫هه‌ڵوێست‌و ره‌فتاری خۆی له‌وانه‌ی مه‌دین ‌ه‬ ‫په‌یڕه‌وی بکات‪ ،‬ده‌توانێت له‌و خاکه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فه‌رمانی خودا سه‌رده‌ست نییه‪ ،‬یان ب ‌ه پێی‬ ‫بڕیاری خود‌ا ره‌فتار ناکرێت جیهاد بکات‪،‬‬ ‫یان خۆی بته‌قینێته‌وه‌و ته‌ڕو وشک پێکه‌و ‌ه‬

‫بسووتێنێت‌و ئیسالم به‌و شێو ‌ه که‌وتووه‌ت ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��او پێناس ‌ه ب��ک��ات‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر بیه‌وێت‬ ‫له‌وانه‌ی مه‌کک ‌ه په‌یڕه‌وی بکات‪ ،‬یان بیانکات ‌ه‬ ‫به‌ڵگ ‌ه بۆ هه‌ڵوێست‌و ره‌فتاری‪ .‬له‌گه‌ڵ خاوه‌ن‬ ‫بڕوا جیاوازه‌کان‌و دژ ب ‌ه ده‌قه‌کانی ئیسالم‪،‬‬ ‫ده‌توانێت به‌باشی بسازێت‌و کۆشتنی هیچ‬ ‫که‌س به‌ ره‌وا نه‌زانێت‌و بێ ل ‌ه به‌رچاوگرتنی‬ ‫یاسای واڵت‪ ،‬خوێنی به‌فێڕۆ نه‌ڕێژێت‪ ،‬یان‬ ‫بۆ رشتنی هه‌نگاو هه‌ڵنه‌گرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وانه‌ی که‌متر له‌گه‌ڵ گه‌وهه‌ری ئیسالم‬ ‫ئاشنان‌و به ‌گۆتره‌کاری ملی پێوه‌ده‌نێن‌و‬ ‫خوویان به‌و شتان ‌ه گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌مه‌ڵبه‌ندی‬ ‫خۆیانداو به ‌هۆی مه‌الی پله ‌جۆراوجۆرو‬ ‫ک��ه‌م��زان‌و زۆرن���ه‌زان‌و هه‌ندیک زان��او ‌ه ل ‌ه‬ ‫بواری دینناسیندا فێری بوون‌و ئاماده‌نیین‬ ‫بیریان لێی بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م کێش ‌ه نادیاره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆ شاره‌زایان گه‌لێک زه‌ق‌و به‌رچاوه‌‪ .‬دیاره‬ ‫‌مرۆڤی که‌مزان‌و ب ‌ه تایبه‌ت نه‌خوێنده‌وار‪،‬‬ ‫بیرته‌نبه‌ڵه‌‌و زیاتر له‌گه‌ڵ دیارده‌گه‌لی دوور‬ ‫له ‌ئ���اوەزو ه��ۆش‌و ئه‌فساناوی پێوه‌ندی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌و ب��اس ه��ه‌ر ئ��ه‌ن��دازه ‌دوور ل��ه ‌ژیر‬ ‫بیژی‌و راستی بێت الی ئه‌و جۆر ‌ه مرۆڤان ‌ه‬ ‫په‌سندتره‌‪ .‬ســـــــه‌ره‌ڕای ئه‌و ‌ه ل ‌ه کۆمه‌ڵگا‬ ‫داخ��راوه‌ک��ان��دا‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌گ��ه‌ل��ی زان��ی��اری‬ ‫ت جۆراوجۆرو رادیوو‬ ‫وه‌ک کتیبێک بابه‌ ‌‬ ‫تەلەفزیۆن‌و گۆڤارو رۆژنامه‌و ئینترنێت یان‬ ‫هه‌ر نیین‪ ،‬یان به ‌ده‌گمه‌نن‌و زیاتر تایبه‌تن‬ ‫ب ‌ه که‌سانی سه‌رته‌ڵه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وه ‌ل ‌ه الیه‌ک‌و‬ ‫بـــه‌رنامه‌ی تایبه‌تی ده‌س��ه‌اڵت��ی ماکی‌و‬ ‫گۆپاڵ‌و میناکیش‪ ،‬ه��ه‌ر کام ‌ه ب ‌ه جۆرێک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫تێده‌کۆشن‪ ،‬خه‌ڵکی ه��ه‌ژارو بێــــده‌ره‌تان‬ ‫ده‌ستیان ب��ه‌و س��ه‌رچ��اوان�� ‌ه ران��ه‌گ��ات‪ .‬بۆ‬ ‫ئەوەی باشتر بیانڕووتێننه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ده‌ردێک ‌ه‬ ‫بێ بوونی ده‌سه‌اڵتێکی دڵسۆزو خ��اوه‌ن‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ ب��ۆ گ��ه‌ش��ه‌پ��ێ��دان��ی ب��ی��رو ه��ۆش‌و‬ ‫به‌رپرسیار له ‌به‌رانبه‌ر خه‌ڵکه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ری‬ ‫گۆڕانکاری قووڵی تێدا به‌دی ناکرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫المختصر فی تاریخ البشر ‪1993‬‬ ‫الوعي‪ ،‬ژماره‌‪ 79‬‬ ‫ی و‪ :‬سه‌بووری‬ ‫ئانتونی گێدێنز‪ ،‬کۆمه‌ڵناس ‌‬ ‫‪1989‬‬ ‫المعجم ألفلسفي ألمختصر‪ ،‬دارال��ت��ق��دم‪،‬‬ ‫موسکو ‪1986‬‬ ‫ئ��ه‌م��ی��ر ح��وس��ێ��ن ئ���اری���ان���پ���ور‪ ،‬زم��ی��ن��ه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵناسی ‪1978‬‬ ‫انصاری‪ ،‬مسعود‪ ،‬نگاهی نوب ‌ه اسالم ‪2005‬‬ ‫ته‌به‌ری‪ ،‬مێژوو‪ ،‬به‌رگی یه‌که‌م‌و نویه‌م‌و‬ ‫نوزده‌یه‌م‬ ‫وانسان‪ ،‬خداراێفرید‪ ،‬الف ب‪ ،‬بێ رێکه‌وتی‬ ‫چاپ‬ ‫فرهنگی سیاسی‪ ،‬بابائی علی‪ ،‬به‌رگی‪2‬‬ ‫تا‌وملی بربنیان تاریخ ایران‪ ،‬پورپیرار ناسر‬ ‫‪2001‬‬ ‫الحیاة الحری ‌ة في الموصل ‪1998‬‬ ‫ک��ۆی نامیلکه‌کانی حسه‌ن به‌ننا‪ ،‬بیروت‬ ‫‪1965‬‬ ‫ێفرینش ونظر فیلسوفان إسالمی درباره‌‌وان‪،‬‬ ‫نووسه‌ر ‪1975‬‬

‫بناغ ‌ه گشتییه‌کانی کۆمه‌ڵناسی‪ ،‬نووسه‌ر‪،‬‬ ‫سوید ‪1991‬‬ ‫جیهانی سوفیی‪ ،‬نووسه‌ر‪ ،‬سوید ‪2001‬‬ ‫داستانی مافی م���رۆڤ‪ ،‬ن��ووس��ه‌ر‪ ،‬سوید‬ ‫‪1995‬‬ ‫پرسیارو وه‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه مافی مرۆڤ‪،‬‬ ‫نووسه‌ر‪ ،‬سوید ‪2004‬‬ ‫آية الله خمینی‪ ،‬توضیح المسائل‬ ‫عقال بر خالف عقل‪ ،‬ده‌شتی علی ‪2006‬‬

‫‪171‬‬

‫ژن‌و شانۆ‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬زاهیر عه‌بدوڵاڵ‌ ره‌ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫پێشه‌کی‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئێمه ئ��ه‌گ��ه‌ر پ��ێ��ن��اس��ه‌ی شانۆ‬ ‫ن��ه‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ناتوانین باسی ژن ل�� ‌ه شانۆدا‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه چ پله‌‌و مه‌قامێکی ل ‌ه کۆمه‌ڵگادا‬ ‫هه‌یه‌؟ ئێمه هه‌تا باسی زانین‌و رۆشنبیری‬ ‫نه‌‌که‌ین له کۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ناتوانین ب��اس له‬ ‫شانۆو ژن بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه چ کاریگه‌رییه‌ک له‬ ‫کۆمه‌ڵگادا به‌جێده‌هێڵت‪ .‬شانۆ خ��ۆی له‬ ‫خۆیدا به‌رجه‌سته‌کردنی ژیانه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ل���ه ه���ه‌ر س��ه‌رده‌م��ێ��ک��دا ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��اوێ��ن��ه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌‪ .‬ژی��ان‌و کۆمه‌ڵگاش خۆی پڕ ‌ه‬ ‫ل ‌ه پ��رس‌و چورتم‌و ه���ه‌وراز‪ ،‬ب ‌ه خۆشی‌و‬ ‫ناخۆشییه‌کانییه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئایا ئێمە‬ ‫ل ‌ه شانۆ‪ ،‬دراما‪ ،‬یان له تێکستی شانۆدا تا‬ ‫چه‌ند توانیومان ‌ه پرس‌و گرفته‌کانی ژنان‬ ‫پیشان بده‌ین؟ ئه‌ی ژنان خۆیان تا چه‌ند‬ ‫توانیویان ‌ه گرفته‌کانی خۆیان به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫بکه‌ن؟ ئه‌گه‌ر وه‌اڵم��ی ئه‌و پرسیارانه‌مان‬ ‫ت ده‌توانین ده‌ستنیشانی‬ ‫دای��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و کا ‌‬ ‫بکه‌ین‌و پیشانی بده‌ین‪ ،‬ک ‌ه گرفته‌کانی ژن‌و‬ ‫شانۆ چین‌و کێشه‌ی ژنان ل ‌ه شانۆدا له چ‬ ‫مه‌وقیعێکدایه‌؟ ئه‌گه‌ر شانۆ ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگا بێت‪ ،‬پاش هه‌ڵکۆڵین‌و وردبوونه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ک��ێ��ش��ه‌ی خ���ودی ژن ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫زانستی‪ ،‬ئه‌وسا زۆر ب ‌ه روون��ی ده‌یبینین‬ ‫ک ‌ه ژن ل ‌ه کام گۆشه‌ی شانۆدا وه‌ستاوه‌‪ .‬بۆ‬ ‫چوونه نێو ئه‌م باسه‌وه‪ ،‬با له‌م پرسیاره‌وه‬ ‫ده‌ستپێبکه‌ین‪ ،‬که وه‌ک ئه‌زموونی هه‌ره‬

‫نزیک به کۆمه‌ڵگای ئێمه‌وه په‌یوه‌ست بێت‪،‬‬ ‫ئایا له کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ژن چ ئازادییه‌کی‬ ‫هه‌یه؟‬ ‫بێگومان‪ ،‬به بۆچوونی من‪ ،‬ژن له کۆمه‌ڵگای‬ ‫کورده‌واریی ئێمه‌دا خاوه‌نی ئازادی نییه‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت به رای من پیاوانیشمان خاوه‌نی‬ ‫ئازادیی خۆیان نین‪ .‬چونکه به تێگه‌یشتنی‬ ‫من له هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌کی مرۆڤایه‌تیدا ئه‌گه‌ر‬ ‫ژن ئازادی نه‌بێت‪ ،‬پیاویش خاوه‌نی ئازادیی‬ ‫خۆی نابێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ئ��ازادی��ی ژن��ی��ش پێودانگ ‌ه‬ ‫ب��ۆ س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‪ ،‬ب��ۆی��ه ئ��ەگ��ه‌ر‬ ‫کۆمەڵگاکەمان ئازاد نه‌بیت‪ ،‬ئه‌و کات خودی‬ ‫شانۆشمان ئازاد نابێت‪.‬‬ ‫ئازادی ژنیش ب ‌ه واتای دره‌وشانه‌وه‌ی ژن ‌ه‬ ‫ل ‌ه پانتایی ‌ه گشتییه‌که‌یدا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی شانۆ‬ ‫به‌رهه‌می ه��زر‌و بیری کۆمه‌ڵگایه‌‪ ،‬هه‌تا‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ی ئافره‌ت هه‌بێت باسکردنی‬ ‫کێشه‌ی ژنیش ل ‌ه شانۆدا بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫کێشه‌ی ژن هینی ئێستا نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ره‌گێکی‬ ‫قووڵی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌م کێشه‌یه‌ش هه‌ر هه‌بووه‌و‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگای باوکساالرییه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتووه‪.‬‬ ‫ئاوڕدانه‌وه‌‬ ‫ئه‌گه‌ر شانۆ پرۆسه‌یه‌کی بینین‪ ،‬گوێگرتن‪،‬‬ ‫زان���ی���ن‌و ه��ۆش��ی��ارک��ردن��ه‌وه‌ب��ێ��ت؟ ئ��ه‌ی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی هۆشیارکردنه‌وه‌‌و ئامڕازه‌کانی‬ ‫چ��ی��ن؟ ئ��ای��ا ده‌ک��رێ��ت ب��ێ به‌شداریکردنی‬

‫‪173‬‬

‫چاالکانه‌ی ژن‌و خوێندن‌و خوێندنه‌وه‌‌و‬ ‫قوتابخانه‌‌و پرۆگرامێکی زانستی‌‪ ،‬پرۆسه‌ی‬ ‫هۆشیارکردنه‌و ‌ه به‌دیبهێنرێت؟ ئه‌ی باش ‌ه‬ ‫س��ەرەت��اک��ان��ی م��ێ��ژووی ش��ان��ۆی ک��وردی‪،‬‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ک��ەی؟ ب��ه‌گ��وێ��ره‌ی ئه‌و‬ ‫سه‌رچاوانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه باس ل ‌ه شانۆی کوردی‬ ‫ده‌ک����ه‌ن‪ ،‬م��ێ��ژووەک��ه‌ی ب��ۆ س��اڵ��ی ‪1919‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‪ .‬وات ‌ه ته‌مه‌نی شانۆی کوردی‬ ‫ته‌نها ‪ 91‬ساڵه‌‪( .‬بە پێی ئەم ساتە‪ ،‬کە ساڵی‬ ‫‪ ٢٠١٠‬یە)‬ ‫پ���اش ئ����ه‌وه‌ی ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1926‬دا ی��ه‌ک��ه‌م‬ ‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی کچان ده‌کرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر له‌و قوتابخانه‌یه‌دا دوو دەقی شانۆیی‬ ‫نمایش د ‌هک��رێ��ت‪ ،‬ک ‌ه خوێندکاره‌کچه‌کان‬ ‫رۆڵ���ی���ان ت��ی��ادا گ���ێ���ڕاوه‌‪ .‬وات����ە ش��ان��ۆ ل ‌ه‬ ‫قوتابخانەکانی ک��وردس��ت��ان��ی ب��اش��ووردا‬ ‫س����ه‌ری ه����ه‌ڵ����داوه‪ .‬ل���ەگ���ەڵ ک���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫قوتابخا‌نەدا‌‪ ،‬شانۆش دێت ‌ه دنیای زانین‌و‬ ‫رۆشنبیریی ئێمه‌وه‌‪ .‬سەرهەڵدانی شانۆ‬ ‫ل ‌ه کوردستاندا هاوته‌ریب ‌ه لەگەڵ بوونی‬ ‫ئافره‌تی خوێنده‌واردا‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا شانۆ ‪2500‬‬ ‫ساڵ ‌ه ل ‌ه واڵتی ێۆنانستاندا هه‌یه‌‪ .‬هه‌زاران‬ ‫ساڵ ‌ه یۆنان خاوه‌نی شانۆنووسانی وه‌ک‬ ‫سۆفۆکلیس‪ ،‬ی��ۆرپ��ی��دس‌و ئه‌سخیلۆس‌ه‌‪.‬‬ ‫ی ‪ 352‬ساڵه واڵت��ی سوید خاوه‌نی‬ ‫نزیکه‌ ‌‬ ‫ش��ان��ۆی پادشایه‌تییه‪ 300 ،‬ساڵ ‌ه واڵت��ی‬ ‫نۆڕویج شانۆی نیشتمانی هه‌یه‌‪ 65٠ ،‬ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر ئینگلستان خاوه‌نی شێکسپیره‌‌و‬ ‫‪ 1500‬ساڵ ‌ە ئیتاڵیا خ��اوه‌ن��ی گه‌وره‌ترین‬ ‫شانۆی خۆی بووه‌ ل ‌ه جیهاندا‪.‬‬

‫ه��ه‌ب��وون��ی ه���ه‌ژم���وون‌و ه��ه‌ی��ب��ەت��ی شانۆ‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ژی��ارو ئ��ی��راده‌ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌وە‌‪.‬‬ ‫هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک شانۆیه‌کی دێرینی نه‌بێت‬ ‫ژیارێکی دێرینی نییه‌‪ .‬ه��ه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ک‬ ‫شانۆیه‌کی به‌هێزی نه‌بێت ئیراده‌یه‌کی‬ ‫به‌هێزی نییه‌‪‌.‬شانۆیه‌کی به‌هیز پێودانگ ‌ه بۆ‬ ‫ئیراده‌یه‌کی به‌هێز‪ .‬ل ‌ه کۆمه‌ڵگای کوردیشدا‬ ‫دی��س��ک��ۆرس��ی‪ ،‬وات���ه پ��ه‌ی��ڤ��ی ئ���ه‌و ک��ات��ه‌ی‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران‌و کچانی ب��ه‌ش��دارب��ووی ئه‌و‬ ‫نمایشه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پێشکه‌ش کراوه‌‪ ،‬داواکارییه‌ک‬ ‫ب���وو ‌ه ب��ۆ ک���ردن���ه‌وه‌ی ق��وت��اب��خ��ان��ه‌و رێگا‬ ‫ن��ه‌گ��رت��ن ل�� ‌ه خوێندنی ک��چ��ان‪ .‬س���ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ساڵی ‪ 1926‬ب��ه ‌دواو ‌ه شانۆ‬ ‫پێشکه‌شکراوه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌تا ساڵی ‪ 1972‬هیچ‬ ‫شانۆکارێکی پیشه‌گه‌راییمان نەبووه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫هه‌موویان ئه‌ماتۆر بوون‪ ،‬واته ئاره‌زووکار‬ ‫ب���وون‪ .‬ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ی شانۆیان‬ ‫پ��ێ��ش��ک��ه‌ش��ک��ردوو ‌ه ن���ووس���ەر‌و رۆشنبیر‬ ‫بوون‌و شانۆیان ب ‌ه پێویست زانیوه‌‪ .‬خۆیان‬ ‫وه‌ک ئه‌کته‌ر‌و ل��ه ه��ه‌م��ان کاتیشدا وه‌ک‬ ‫رێجیسیۆر به‌شدارییان تیادا کردووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1950‬بۆ ‪ 1960‬جار به جار ژن ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مێکدا‪ ،‬یان له دوو به‌رهه‌مدا به‌شداریی‬ ‫ک����ردووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم زۆر ج��ار ل��ه ‌به‌رهه‌م ‌ه‬ ‫شانۆییه‌کاندا پیاو رۆڵی ژنی بینیوه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫دوای ئ��ه‌وه‌ی خاتوو به‌دیع ‌ه دارت��اش‪ ،‬کە‬ ‫یه‌که‌م ژنی کورد ‌بوو‪‌ ،‬خوێندنی ل ‌ه بواری‬ ‫شانۆدا ل ‌ه کۆلێجی هونه‌ره‌جوانه‌کان ل ‌ه‬ ‫به‌غداد ته‌واو کرد‪ ،‬ناسرا به‌وه‌ی‪ ،‬که یه‌که‌م‬ ‫خانمی ک��ورده‌‪ ،‬ک ‌ه به شێوه‌یه‌کی زانستی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫خوێندنی شانۆیی ت���ه‌واو ک���ردووە‪ .‬هه‌‌ر‬ ‫له‌و سااڵنه‌دا له‌گه‌ڵ خاتو به‌دیع ‌ه دارتاشدا‬ ‫چ��ه‌ن��د ه��اوڕێ��ی��ه‌ک��ی خ��وێ��ن��دن��ی��ان ت���ه‌واو‬ ‫ک��ردووەو ‌گه‌ڕاونه‌تەو ‌ه بۆ کوردستان‪ .‬له‬ ‫دوای قۆناغی گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی خاتو به‌دیعه‌‌و‬ ‫هاوڕێکانی ل ‌ه به‌غداد جارێکی‌‌تر له رووی‬ ‫چه‌ندایه‌تییه‌وه ژن ل ‌ه ئۆپه‌رێت‌و شانۆکاندا‬ ‫رۆڵ ده‌گێڕێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1980‬دا کاتێک بۆ یه‌که‌مین جار‬ ‫په‌یمانگای ه��ون��ه‌ره‌ج��وان��ه‌ک��ان ل�� ‌ه ش��اری‬ ‫سلێمانی ک��رای��ه‌وه‪ ،‬به رێژه‌یه‌‌کی به‌رچاو‬ ‫قوتابیی کچ وه‌ر‌گیرا‪ ،‬ب��ه‌اڵم تا دوو ساڵ‬ ‫دوای به‌رده‌وام بوونیان ل ‌ه خوێندن‪ ،‬که‌س‌و‬ ‫کاره‌کانیان نه‌یانده‌زانی کچه‌کانیان ل ‌ه کوێ‬ ‫ده‌خوێنن‪.‬‬ ‫مامۆستا ب��ه‌دی��ع�� ‌ه س��ه‌ردان��ی م��اڵ��ی کچ ‌ه‬ ‫خ��وێ��ن��دک��ار ‌هک��ان��ی ده‌ک����رد‌و ق�� ‌هن��اع��ه‌ت��ی به‬ ‫‌که‌س‌و کاری کچ ‌ه خوێندکاره‌ک ‌ه ده‌کرد تا‬ ‫ل ‌ه خوێندنی په‌یمانگای هونه‌ره‌جوانه‌کان‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ب���ن‪ .‬ب���ه‌م ج����ۆر ‌ه په‌یمانگای‬ ‫هونه‌ره‌جوانه‌کان چه‌ند شانۆکارێکی کچی‬ ‫به‌رهه‌م هێنا‪.‬‬ ‫مرۆڤ‌و شانۆ‬ ‫ئاره‌زووی نمایشکردنی شانۆ گه‌وره‌ترین‬ ‫غه‌ریزه‌و چاالکی مرۆڤه‌‪ ،‬پانترین مه‌ودایه‪،‬‬ ‫ک ‌ه نێر‌و مێی ‌ه باس ل ‌ه سروشتی نێرینه‌‌و‬ ‫مێینه‌ی خۆیان بکه‌ن بە بێ هیچ ده‌مامکێک‪.‬‬ ‫پرسیار ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ئێم ‌ه ت��ا چ��ه‌ن��د ه���ه‌ردوو‬

‫ره‌گ��ه‌زی ژن‌و پیاومان ل ‌ه شوێنێکدا وه‌ک‬ ‫م���رۆڤ ک��ۆک��ردۆت��ه‌وه؟ ت��ا چ��ه‌ن��د ئێم ‌ه ل ‌ه‬ ‫شانۆکانماندا باسی پرسی ژنمان کردووه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ژن ن��ی��وه‌ی کۆمه‌ڵگا پێک ده‌هێنێت؟‬ ‫ل ‌ه ژیانی واقیعماندا‪ ،‬کۆمه‌ڵگاو کلتوور‌و‬ ‫دی��ن ب��ڕی��ار ل���ه‌و ‌ه ده‌دات‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫سایکۆلۆجیان ‌ه هه‌بیت ل ‌ه نێوان ره‌گه‌زه‌کاندا‪،‬‬ ‫ک ‌ه به‌میان بڵی ژن‌و ب ‌ه ئه‌وی‌تریان بڵێت‬ ‫پیاو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هونه‌رو شانۆو وێنه‌کێشان‌و‬ ‫م��وزی��ک ب��ێ ه��ه‌ڵ��گ��ری ه��ی��چ پێناسه‌یه‌ک‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌ون شوناسی هه‌ردووکیان (نێرـــ‬ ‫مێ) ته‌نها مرۆڤ بوونه‌‪.‬‬ ‫زۆر جار توویژه‌رانی زانستی‪ ،‬کاتێک هه‌ر‬ ‫تاکێکی کۆمەڵگا پێناس ‌ه ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬دابه‌شی‬ ‫ده‌ک��ه‌ن ب ‌ه سه‌ر سێ به‌شدا‪ ،‬یان راستتر‬ ‫ده‌ڵێن ل ‌ه سێ ژوور پێکهاتووه‪ .‬ب ‌ه واتا‬ ‫ه��ه‌‌ر که‌سێک ل�� ‌ه س��ێ ژوور پێک دێ��ت‪.‬‬ ‫ژووری یه‌که‌م ئه‌و ژووره‌ی�� ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌ر‬ ‫بینین‌و چاوپێکه‌وتنێکدا م��رۆڤ ده‌توانێت‬ ‫بێت ‌ه ژووره‌وه‌و بیبینێت‪ ،‬وه‌ک قه‌د‌و بااڵ‪،‬‬ ‫قه‌ڵه‌وی‌و باریکی‪ ،‬که‌سایه‌تی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫چ پله‌و پایه‌یەکت هه‌بێت ل�� ‌ه کۆمه‌ڵگادا‪،‬‬ ‫ژووری دووه‌میش ئەو ژوورەی��ە‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ک��ه‌س ب��ۆی نیی ‌ه س��ه‌ردان��ی بکات جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫که‌س ‌ه هه‌ر ‌ه نزیک‌و دۆسته‌‌کان‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ته‌نها‬ ‫چه‌ند که‌سێکی زۆر نزیک ئاگاداری ژووری‬ ‫دووەم���ی نێو رۆح��ت ب��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ژووری‬ ‫سێیه‌م‪ ،‬ک ‌ه تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه راز‌و نیاز‌و پالنی‬ ‫خۆت‪ ،‬یان پڕ ‌ه له‌و نهێنییانه‌‪ ،‬ک ‌ه زۆر تایبه‌تن‬ ‫ب ‌ه خودی خۆت‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه خۆت هیچ که‌س‬

‫‪175‬‬

‫سه‌ردانی نه‌کردووه‌‪ ،‬خۆشت ده‌رگای ئه‌و‬ ‫ژووره‌ت کلۆم داوه‌‌و هه‌ندێک جار هەوڵیش‬ ‫ده‌ده‌یت کلیله‌کانی ئه‌و ژوور ‌ه فڕێ بده‌یت‌و‬ ‫ه��ه‌رگ��ی��ز س���ه‌ردان���ی ن��ه‌ک��ه‌ی��ت��ه‌وه‌‪ ،‬خ��ۆدی‬ ‫شانۆش بانگهێشتی بینه‌ران ‌ه بۆ بینینی ئه‌و‬ ‫ژووری سێیه‌م ‌ه بێ هیچ ئیجازه‌‌و مۆڵه‌تێک‪،‬‬ ‫شانۆ پیشاندانی جه‌وهه‌ری مرۆڤ ‌ه بێ هیچ‬ ‫ئاڕایشێک‌و ده‌مامکێک‪ .‬لێره‌دا مرۆڤه‌کان‬ ‫رووت دەبنه‌وه‌‪ ،‬چ نێر بن‪ ،‬یان مێ‪ ،‬هه‌ردوو‬ ‫ره‌گ���ه‌ز وه‌ک م���رۆڤ م��ام��ه‌ڵ��ه‌ی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه واڵتی ئێران ل ‌ه شاری شیرازی خوارووی‬ ‫ئه‌و واڵت ‌ه حه‌وت کچ گرووپێکی شانۆییان‬ ‫پێک هێنابوو ب ‌ه ناوی له‌دایکبوونێکی نوێ‪.‬‬ ‫هه‌ندێک له‌و کچان ‌ه ب ‌ه مردن سزا درابوون‌و‬ ‫هه‌ندێکی‌تریان ب ‌ه زیندانی هه‌تا هه‌تایی‬ ‫ح��وک��م دراب�����وون‪ .‬ش��ان��ۆی��ی��ه‌ک پێشکه‌ش‬ ‫ده‌ک����ه‌ن ل��ه‌ ژێ���ر چ��اودێ��ری��ی پ��اس��ه‌وان‌و‬ ‫یاساوڵدا ب ‌ه که‌له‌بچه‌کراوی ل ‌ه سه‌ر شانۆ‬ ‫ده‌بینران‌و نمایشیان ده‌ک��رد‪ .‬یه‌کێک له‌و‬ ‫کچانه‌ی ب ‌ه زیندانی هه‌تا هه‌تایی حوکم‬ ‫درابوو‪ ،‬هاوکاریی بڕینی بانکێکی کردبوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه نامه‌یه‌کدا ده‌ڵێت‪ :‬هه‌موو ناخی خۆمم ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شانۆ ده‌رب��ڕی ئه‌وه‌ی ل ‌ه دڵمدا بوو‬ ‫وتم‪ ،‬په‌شیمانم له‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه کردوومه‌‪ ،‬ئەگه‌ر‬ ‫بمزانیای ‌ه شانۆ ئه‌وه‌ند ‌ه به ‌ت��ام‌و چێژه‌‌و‬ ‫گوزارشت ل ‌ه ئازار‌و حه‌سره‌ته‌کانت ده‌کات‪،‬‬ ‫هه‌موو ژیانی خۆمم بۆ ته‌رخان ده‌کرد‪.‬‬ ‫به‌اڵم بابه‌تی ئێم ‌ه قسه‌کردن ‌ه ل ‌ه سه‌ر ژن‪ ،‬چ‬ ‫وه‌ک مرۆڤ‌و چ وه‌ک هاوکار‌و هاوئاهه‌نگ‬

‫له‌ پڕۆسه‌ی هونه‌ریدا‪.‬‬ ‫ژن‌و پڕۆسه‌ی هونه‌ری‬ ‫لێره‌دا بوونی ژن ل ‌ه شانۆدا بۆ چوار پرس‬ ‫دابه‌ش ده‌که‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ژن وه‌ک ئه‌کته‌ر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌و تێکستانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه بۆ ژن نووسراون‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه سه‌رجه‌م کێشمه‌کێشی درام��اک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر پرسی ژنه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئه‌و تێکستانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه نووسەره‌کانییان‬ ‫ژنه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ژن��ی ش��ان��ۆک��ار ل�� ‌ه ک��وێ��ی پرۆسێسی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی شانۆدایه؟‌‬ ‫‪5‬ــ ریگرییه‌کانی به‌رده‌م به‌شداریکردنی ژن‬ ‫له‌ شانۆدا چییه‌؟‬ ‫بێگومان بۆ قسه‌کردن ل ‌ه سه‌ر ئه‌م دوو‬ ‫خ��اڵ��ه‌ی خ�����واره‌وه‌‌و وه‌اڵم���دان���ه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫پرسیارانه‌‪ ،‬ده‌بێت هه‌ڵوێسته‌یه‌ک بکه‌ین‪،‬‬ ‫چ��ون��ک�� ‌ه ه���ه‌‌ر ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک تێگه‌یشتنی‬ ‫خۆی بۆ پرسی ژن هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه چۆن بێت‌و‬ ‫چ���ۆن ن��ه‌ب��ی��ت‪ .‬چ��ی ب��ک��ات‌و چ��ی ن��ه‌ک��ات‪،‬‬ ‫ئه‌م تێگه‌یشتنه‌ش ل ‌ه الی��ه‌ن ده‌ورو به‌ر‌و‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��او ‌ه ن��ه‌خ��ش��ه‌ڕێ��ژ ک����راوه‌‌و شکڵی‬ ‫ب��ۆ دان����راوه‌‪ .‬بێگومان ل�� ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫ب��اوک��س��االری��دا ئ��ه‌و وێ��ن��ه‌و تێگه‌یشتن ‌ه ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن پیاوه‌و ‌ه دابه‌ش ده‌کرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫لێکۆڵه‌ران‌‌و شیکارانی مێژووی مرۆڤناسی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ان ده‌رخ��س��ت��ووه‌و گه‌یشتوونه‌ت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب���اوه‌ره‌‪ ،‬ک ‌ه ژیانی ژن��ان ل ‌ه کۆمه‌ڵگا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫جیاوازه‌کاندا وه‌ک یه‌ک نین‪ ،‬وات ‌ه ژنان ل ‌ه‬ ‫هه‌‌ر شوێنێکدا رۆڵ‌و پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تییان‬ ‫وه‌ک ی��ه‌ک ‌نییه‪ .‬ده‌ش��ێ��ت ئ��ه‌و نه‌ریته‌ی‬ ‫ت‬ ‫ل�� ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا ب�� ‌ه په‌سه‌ند دەزان��رێ�� ‌‬ ‫ل�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک��ی‌ت��ردا ب��ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه‬ ‫ره‌دبکرێته‌وه‌‪ ،‬یان داخوازییه‌کانی ژنان ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کدا جۆرێکه‌و له‌وی‌تریاندا ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌وەیە‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ناکرێت باسی‬ ‫یاسایه‌کی گشتی بکرێت‪ ،‬ک ‌ه باسی ژن‌و‬ ‫شانۆ دەک��رێ��ت‪ .‬ناکرێت لێکۆڵینه‌وه‌کان‬ ‫بسه‌پێنین ب ‌ه سه‌ر هه‌موو کۆمه‌ڵگاکاندا‪،‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‌‪ :‬ل��ە ک��وردس��ت��ان ج��ی��اواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫‌ن���ۆڕوی���ج‪ ،‬ی���ان س��وی��د‪ ،‬ل�� ‌ه ئه‌فغانستان‌و‬ ‫سعودیە‌و کوردستان کێشه‌کان جیاوازن‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌فغانستان قه‌ده‌غه‌ی ‌ه ژن به‌شداریی‬ ‫ش��ان��ۆ ب���ک���ات‪ ،‬ی���ان ت��ەن��ان��ەت ب��چ��ێ��ت بۆ‬ ‫بینینی ش��ان��ۆی��ی��ه‌ک‪ ،‬ن��ه‌ک ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ن��ده‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو شانۆ خۆی قه‌ده‌غه‌یە‪ ،‬ل ‌ه سعودیە‬ ‫قه‌ده‌غه‌ی ‌ه ژن ل ‌ه سه‌ر شانۆ سه‌ما بکات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه واڵتانی سوید‪ ،‬نۆڕویج‪ ،‬ئه‌ڵمانیاو‬ ‫به‌ریتانیا داخ��وازی ژن ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بگه‌ن ‌ه‬ ‫مه‌وقعی بڕیاردان ل ‌ه سیستمی ده‌وڵه‌تدا بۆ‬ ‫گۆڕینی ئه‌و تێڕوانینه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پیاو زۆربه‌ی‬ ‫ی‬ ‫پله‌کانی بڕیاردانی وه‌رگرتوو ‌ه ل ‌ه کایە ‌‬ ‫هونه‌ره‌که‌دا‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت بۆ جیاکردنه‌وه‌ی کێشه‌ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫باسه‌ک ‌ه بۆ دوو ئاست دابه‌ش بکه‌ین‪:‬‬ ‫اـ��ـ ژن ل�� ‌ه ش��ان��ۆی ک���وردی���دا‪ .‬خ��ۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫قس ‌ه ل��ه‌م په‌ره‌گراف ‌ه بکه‌ین‪ ،‬ده‌بێت قس ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئێستای ک��ل��ت��ووری ب��اوک��س��االران��ه‌ی‬

‫کۆمه‌ڵگای ک��وردی بکه‌ین‪ .‬وات�� ‌ه له‌مپه‌ر‌و‬ ‫رێگری یه‌که‌می کلتووری باوکساالریی ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌شداریپێنه‌کردنی چاالکانه‌ی ژن ل ‌ه‬ ‫کایه‌ی هونه‌ری‌و چاالکیی ‌ه شانۆییه‌که‌دا‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه زیاتر ب ‌ه راستگۆییه‌و ‌ه وه‌اڵمی‬ ‫پرسیاره‌کانمان بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت فه‌رهه‌نگی‬ ‫خێڵه‌کی کۆمه‌ڵگا بخه‌ینه ژێ��ر پرسیار‌و‬ ‫ره‌خنه‌گرتنمان رووبه‌ڕووی به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ئه‌و فه‌رهه‌نگه‌ خێڵه‌کییه‌بکه‌ینه‌وه‪.‬‬ ‫ب‌ـــ ژن ل ‌ه شانۆکانی ده‌ره‌وه‌ی جوگرافیای‬ ‫کوردستان‪ ،‬ئه‌وروپاو واڵتانی‌‌تر ب ‌ۆ نموونه‌‪.‬‬ ‫بۆ قسه‌کردن ل ‌ه سه‌ر به‌شداری پێنه‌کردنی‬ ‫ژن ب�� ‌ه شێوه‌یه‌کی گشتی ل�� ‌ه خ��ۆرئ��اوادا‬ ‫پێویستە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ له روانگه‌ی فه‌ر‌هه‌نگی باوکساالرییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بیت له‌ مێژوودا بۆی بگه‌ڕێین‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ب��ۆ ئ��ەم ک��ات��ەی ئێستا ده‌ب��ێ��ت باسی‬ ‫په‌ڕا‌گرافی یاساکان بکه‌ین‪ .‬ده‌بێت ره‌خن ‌ه‬ ‫ل���ه‌و پ���ه‌ره‌گ���راف‌و ی��اس��ای��ان�� ‌ه ب��گ��ری��ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێگر ‌ه ل��ه‌وه‌ی ژن ب ‌ه شێوه‌یه‌کی گشتی‌و‬ ‫ژن��ی ش��ان��ۆک��اری پ��ه‌ن��اه��ه‌ن��د ‌ه ب��ه ‌تایبه‌تی‬ ‫ل�� ‌ه ک��ای�� ‌ه ه��ون��ه‌ری��ی�� ‌هک��ه‌دا ‌ن��اگ��ات�� ‌ه مه‌وقعی‬ ‫ب��ڕی��اری ده‌س����ه‌اڵت‪ .‬ن��ه‌ک ه��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ن��ده‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به‌شداریپێنه‌کردنی ژنانی په‌ناهه‌ند ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه دام�����ه‌زراو ‌ه ش��ان��ۆی��ی�� ‌هک��ان��دا‪ ،‬ه��ه‌‌روه‌ه��ا‬ ‫نه‌بوونی سیاسه‌تی کلتووری‌و ناڕۆشنی‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ‪ Integration‬ت��ێ��ک��ه‌اڵو بۆ‬ ‫ب�� ‌ه ئه‌کتیڤکردن‌و به‌شداریپێکردنی ژن ‌ه‬ ‫شانۆکاری په‌ناهه‌نده ل ‌ه ده‌زگ��ا شانۆیی‌و‬ ‫چاالکییه‌ هونه‌رییه‌کاندا(‪.)2‬‬

‫‪177‬‬

‫کلتووری کورد‌و مه‌ودای کارکردنی ژن‬ ‫ره‌نگ ‌ه هه‌ندێکمان ل ‌ه کوردستان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ەم چه‌ند خاڵە ک��ۆک بین‪ ،‬ک ‌ه رێگر ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م به‌شداریپێنه‌کردنی چاالکانه‌ی ژن‬ ‫ل ‌ه شانۆدا‪:‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ ش��ان��ۆ ب��ۆ خ���ۆی ن��ەب��ۆت�� ‌ه ئ��ام��ڕازێ��ک��ی‬ ‫هۆشیارکردنه‌وه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه ل ‌ه مێژوو‌ی‬ ‫ب��اش��وری ک��وردس��ت��ان��دا زی��ات��ر ش��ان��ۆ ل ‌ه‬ ‫قوتابخانه‌کانه‌و ‌ه س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��داوە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه ‌هیچ قوتابخانه‌یه‌کدا گرووپی شانۆیی‬ ‫بوونی نییه‌‪ .‬نه‌ک هه‌ر ل ‌ه قوتابخانه‌کاند‪،‬ا‬ ‫ب��گ��ر ‌ه ل��� ‌ه ری���ک���خ���راوه‌ی ژن��ان��ی��ش��دا هیچ‬ ‫گرووپێکی شانۆی بوونی نییه‪ ،‬ک ‌ه ژن‪،‬‬ ‫وەک م��رۆڤ‪ ،‬وه‌ک بوونه‌وه‌رێک باس له‬ ‫بوونی خۆی بکات‪ .‬له رێکخراوی ژنانی‬ ‫سۆسیال دیموکراتی سوید‪ ،‬دراما پیداگۆگ ‌ه‬ ‫پیشه‌گه‌راییه‌کان له‌گه‌ڵ ریکخراوی ژنان‌و‬ ‫قوتابییانی سه‌ر ب ‌ه پارته‌کانی خۆیان کار‬ ‫ده‌که‌ن‌و شانۆ پێشکه‌ش ده‌که‌ن‪ .‬له رێگای‬ ‫شانۆ‌و درام��او ‌ه فێری بوێری‌و راوه‌ستان‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر س��ه‌ک��ۆی ش��ان��ۆک��ان‌و ب����ه‌رده‌م‬ ‫مایکرۆفۆنه‌کانیان ده‌ب��ن‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان کاتدا‬ ‫فێری وت��ارب��ێ��ژی‌و ئازایه‌تیی قسه‌کردن‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬وات�� ‌ه ‌ژنانی ئ��ه‌و ریکخراوو پارت ‌ه‬ ‫سیاسییانه‌ شانۆ وه‌ک ئامرازێک به‌کار‬ ‫ده‌هێنن بۆ ئەوەی ب ‌ه ده‌نگی به‌رز قس ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر مافه‌کانی خۆیان بکەن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ شانۆ‌و باسکردن له ب��اره‌ی ژن��ه‌وه له‬

‫شانۆدا بابه‌تێکه نه‌چووەت ‌ه هیچ بوارێکی‬ ‫ژی���ان‌و خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌وه‌‪ .‬ب�� ‌ه دی��وێ��ک��ی‌ت��ردا‪،‬‬ ‫دی��ن‌و سیاسه‌ت‌و ژی��ان‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت کایه‌ی‬ ‫خێزانیشی داگیرکردووه‌‪ .‬سیاسه‌ت‌و دین‬ ‫پانتاییه‌کی زۆری ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌ی تاکی‬ ‫ک����ورددا داگ���ی���رک���ردووه‌‪ .‬پێویستمان ب ‌ه‬ ‫نموون ‌ه هێنانه‌وه‌ی زۆر نیی ‌ه بۆ خوێنه‌ر‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ه��ه‌م��وو ب��اش ئ��اگ��اداری ره‌وش��ی‬ ‫کۆمه‌ڵگای کوردستانین‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌ندێک‬ ‫نموون ‌ه ده‌ه��ێ��ن��م��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه چ��ۆن سیاسه‌ت‬ ‫رێگەی ب ‌ه دین داو ‌ه بۆ چۆڵکردنی کایه‌ی‬ ‫شانۆ‪ .‬بۆ پاڵپشتیکردن به‌م بۆچوونه‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئ��ام��اره‌‌ی الی خ���واره‌وه‌م���ان ل�� ‌ه ه��ه‌ردوو‬ ‫رۆژنامه‌ی کوردستانی نوێ‌و خه‌باتی سەر‬ ‫بە هه‌ر دوو پارتی حوکمرانی کوردستان‪،‬‬ ‫لە سایتی سبەی وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫*رۆژن���ام���ه‌ی ک��وردس��ت��ان��ی ن���وێ‪ :‬ژم��ار ‌ه‬ ‫(‪ )4101‬ب��ه‌رواری ‪ 2006 /10/ 17‬ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫‪ 2085‬مزگه‌وت ل ‌ه هه‌ر سێ پارێزگاکه‌ی‬ ‫کوردستان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫*رۆژن��ام��ه‌ی کوردستانی ن��وێ‪ :‬ژم��ار ‌ه (‬ ‫‪ ) 4406‬ب���ه‌رواری ‪ 2007/10/ 26‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫‪ 3686‬مزگه‌وت ل ‌ه کوردستان هه‌یه‌‪ .‬وات ‌ه ل ‌ه‬ ‫ساڵێک‌و نۆ رۆژدا ‪ 1601‬مزگه‌و‌ت زیادی‬ ‫کردووه‌‪.‬‬ ‫*ڕۆژن��ام��ه‌ی خ��ه‌ب��ات‪ :‬ژم���ار ‌ه (‪ )313٩‬ل ‌ه‬ ‫ب�����ه‌رواری ‪ 2009 /4 /6‬ده‌ڵ��ێ��ت‪4089 :‬‬ ‫مزگه‌وت دروست ک��راوه‌‪ .‬دوای ‪ 18‬مانگ‬ ‫‪ 403‬مزگه‌وتی‌‌تر زیاد ده‌کات‪.‬‬ ‫ی ‪06‬‬ ‫*سایتی ئه‌لکترۆنی سبه‌ی‪ :‬ب��ه‌روار ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫‪ 2010 /12 /‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ 4555 :‬م��زگ��ه‌وت ل ‌ه‬ ‫کوردستان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه تێکڕایی له‌ماوه‌ی چوار ساڵ‌و دوو مانگدا‬ ‫‪ 2470‬مزگه‌وت ل ‌ه هه‌ر سێ پارێزگاکه‌ی‬ ‫کوردستاندا دروست ده‌کرێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��اری م��ن ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ .‬م��زگ��ه‌وت ت��ا چ‬ ‫راده‌یه‌ک بۆته پانتاییه‌ک بۆ هۆشیاریی ژن؟‬ ‫ب ‌ه دیوه‌که‌ی‌‌تردا‌‪ ،‬ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه کردنه‌وه‌ی‬ ‫ئەو مزگه‌وتانه‌‪ ،‬چه‌ند قوتابخانه‌‪ ،‬یان چه‌ند‬ ‫شانۆ دروستکرا‌ون؟‬ ‫به‌رێز دکتۆر به‌رهه‌م‪ ،‬که سه‌رۆکی پێشووی‬ ‫حکومه‌تی ه��ه‌رێ��م ب���وو‪ ،‬ل�� ‌ه کۆنفرانسی‬ ‫سااڵنه‌ی مامۆستایاندا ئه‌وه‌ی ئاشکرا کرد‪،‬‬ ‫کاتێک وتی‪ 4153 :‬قوتانبخان ‌ه خاوه‌نی بینای‬ ‫خۆیانن‪ .‬ب ‌ه وات ‌ه ‪ 402‬مزگه‌وت زیاتر ‌ه له‬ ‫کۆی سه‌رجه‌م قوتابخانه‌کا‌نی کوردستان‪.‬‬ ‫‪3‬ــ پاتریاکی ریشه‌ی ل ‌ه کلتووری کوردیدا‬ ‫زۆر قووڵ داکوتاوە‌‪ .‬هه‌ر گۆڕانکارییه‌کیش‬ ‫بکرێت کاریگه‌ری ته‌واوی ب ‌ه سه‌ر خێزاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌موو ئه‌و تێروانینه‌ش ده‌خات ‌ه ژێر‬ ‫گۆمانه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه پیاو هه‌یه‌تی بۆ ژن‪ .‬هه‌موو‬ ‫ئەو رێگرییانه‌ی‌‌‪ ،‬ک ‌ه کۆمه‌ڵگا هه‌یه‌تی ل ‌ه ب ‌ه‬ ‫ی ژن ل ‌ه شانۆ‌و‬ ‫شداریپێنه‌کردنی چاالکانە ‌‬ ‫هه‌موو ده‌زگ��ا هونه‌ریه‌کاندا ده‌خات ‌ه ژێر‬ ‫پرسیاره‌وه‪ .‬به‌ره‌نجامی ئه‌و گۆڕانکارییه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ه م����ه‌ودای ب��ه‌ش��داری��ی ژن ل ‌ه‬ ‫شانۆدا زۆر فره‌وانتر ده‌بێت‌و کێبڕکێی‬ ‫به‌شداریی ژن ل ‌ه ب��ازاڕی هونه‌ردا زۆر‌تر‬ ‫ده‌بێت‪ .‬هه‌ر چه‌ند ‌ه ل ‌ه رووی فۆڕمه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫شاره‌کانی کوردستاندا ئۆتۆمۆبیلی جوان‌و‬

‫باڵه‌خانه‌ی شووشە‌یی‌و رازاوه‌م��ان هه‌یه‌‌و‬ ‫ل ‌ه حوکمڕانیدا وه‌زیری ژنمان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه گوێره‌ی بڕیاری حکومه‌ت هه‌ر ئه‌و ژن ‌ه‬ ‫وه‌زیر ‌ه چه‌ند لێپرسراو‌و بێت‌و چه‌ند پیاوی‬ ‫ل ‌ه ژێر ده‌ستدا بێت‪ ،‬ئه‌و ژن ‌ه وه‌زیره‌‪ ،‬یان ئه‌و‬ ‫ژن ‌ه حاکمه‌‪ ،‬مافی داواکردنی پاسپۆرتی نییه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت پیاوه‌که‌ی‪ ،‬یان باوک‪ ،‬یان ئا‌مۆزای‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ��دا بێت ب��ۆ وه‌رگ��رت��ن��ی روخسه‌تی‬ ‫پاسپۆرت‪ ،‬وات ‌ه ده‌بێت گۆڕانکاری لە هەمان‬ ‫کاتدا ئابووری‌و فه‌رهه‌نگیش بێت‪.‬‬ ‫‌‪4‬ــ ئەمڕۆ هه‌ندێک جار ماڵ سه‌رچاوه‌ی‬ ‫زوڵ��م‌و چاوساندنه‌وه‌یه‌‪ .‬چه‌وساندنه‌وه‌ی‬ ‫خ��ۆم��اڵ��ی ل�� ‌ه ژێ��ر س��ای��ه‌ی چ��ه‌ت��ری ماڵدا‬ ‫باوترین‌و باڵوترین شێوازی رێزنه‌گرتن ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژن‌و هۆیه‌کی کاریگه‌ریش ‌ه بۆ تێکشکاندی‬ ‫ن��ه‌ف��س��ی��ه‌ت‌و ئ���ی���راده‌ی ژن ل��� ‌ه ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫پێگه‌یشتنه‌و ‌ه تا کۆتایی ژی��ان‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫رێگری یه‌که‌میش ‌ه ل ‌ه به‌شداری نه‌کردنی ژن‬ ‫ل ‌ه شانۆدا‪ .‬وه‌ک ده‌زانین بۆ به‌شداریکردن‬ ‫ل ‌ه شانۆدا پێویستت ب ‌ه ئیراده‌یه‌کی به‌‌هێز‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌موو توێژه‌ره‌وانی ب��واری شانۆ‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬راست ‌ه بۆ به‌شداریکردن ل ‌ه شانۆدا‬ ‫پێویستت ب ‌ه ده‌نگخۆشی‪ ،‬خه‌یاڵی فره‌وان‪،‬‬ ‫فەنتازی‪ ،‬ژیری‌و ته‌بابوون له‌گه‌ڵ هاوکاراندا‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه س���ه‌رووی هه‌موویانه‌و ‌ه‬ ‫پێویستت ب�� ‌ه ئ��ی��راده‌ی�� ‌هک��ی به‌هێز هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئەگه‌ر ماڵ بوو ‌ه هۆی تێکشکاندنی‪،‬‬ ‫ک��ه‌س��ای��ه‌ت��ی‌و ئ��ی��راده‌ی به‌هێز‪ ،‬چ��ۆن ژن‬ ‫ده‌توانێت ب ‌ه بێ ئیراد ‌ه کاری شانۆی بکات؟‬ ‫‪5‬ـ حکومه‌ت ب ‌ه شێوه‌یه‌کی سیستماتیکی‬

‫‪179‬‬

‫هاوکار نیی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ژنان ببنه خاوه‌نی‬ ‫ئا‌بوورییه‌کی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ‌و وه‌اڵم���ی ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��ده‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌وان وه‌ک پیش ‌ه ئه‌م کار ‌ه‬ ‫ده‌ک���ه‌ن ب��ۆ ئ���ەوەی خ��اوه‌ن��ی موچه‌یه‌کی‬ ‫ی ل ‌ه بواری شانۆدا کار‬ ‫باش بن‪ .‬ئه‌و ژنانه‌ ‌‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬وه‌ک هه‌ندی سیستمی کلتووری‬ ‫ئه‌وروپا ژنان پێویستیان ب ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ئابووری‌تر نه‌بێت بۆ دابینکردنی بژێوییان‪،‬‬ ‫وات ‌ه شانۆ بکرێت به‌ پیشه‌‪.‬‬ ‫‪6‬ـ ب�� ‌ه ح��وک��م��ی ب���اوک���س���االری‌و ‌‌ت���رس ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی هاوسه‌رگیری‪ ،‬هه‌ندێک پێیان‬ ‫وای��� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه س��ه‌ر ش��ان��ۆک��ان بینران‌و‬ ‫به‌شدارییان ل ‌ه شانۆدا کرد ئه‌و ‌ه شانسی‬ ‫شووکردنیان که‌م ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬یان زۆرێک‬ ‫ل��ه‌و کچان ‌ه پێش ئ���ه‌وه‌ی ش��وو ب��ک��ه‌ن ل ‌ه‬ ‫ب��وار ‌هک��ه‌دا‪ ،‬که‌سێکی چ��االک ب��وون‌‪ ،‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ش��وو ده‌ک���ەن رێ��گ��ای��ان لێده‌گیرێت‌و‬ ‫جارێکی‌‌تر نابینرێنه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر شانۆ‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ژن پێویستی ب ‌ه هاوسه‌ر گیرییه‌کی دروست‬ ‫هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی به‌رده‌وام بن ل ‌ه شانۆ دوای‬ ‫پرۆسه‌ی هاوسه‌رگیری‪.‬‬ ‫‪7‬ـ ل���ه رووی����ه‌ک����ی‌‌ت����ره‌و ‌ه ژن����ان خ��ۆی��ان‬ ‫س له‬ ‫ئاماده‌گییه‌کی باشیان نییه‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ا ‌‬ ‫کێشه‌و گرفته‌کانی خۆیان بکه‌ن‪ ،‬سوور‬ ‫بن ل ‌ه سه‌ر داخوازییه‌کانیان‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ه���ه‌ر ن���اره‌زای���ی���ه‌ک‌و خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ێ��ک‌و‬ ‫کۆبوونه‌وه‌یه‌ک بۆ داواکردنی داخوازییه‌کانی‬ ‫ژنان ده‌کرێت‪ ،‬زیاتر ئه‌و ژنان ‌ه به‌شدار ده‌بن‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئ��ازاد‌ت��رن‌و که‌متر ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫داوای ماف بۆ ئه‌و ژنان ‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ماڵ‬

‫دانیشتوون‌و ده‌چه‌وسێنرێنه‌وه‌‌و به‌شداری‬ ‫ناکات‪ ،‬وات ‌ه ب ‌ه ده‌ره‌جه‌یه‌کی که‌م خۆیان‬ ‫ده‌ستییان هه‌ی ‌ه ل ‌ه به‌شداری نه‌کردنیان ل ‌ه‬ ‫شانۆ‪.‬‬ ‫‪8‬ـ به‌شداریکردنی ژن ل ‌ه شانۆی عێراقیدا‬ ‫ب ‌ه حومی سیستمی باوکساالری‌و حوکمی‬ ‫ئاینی له‌م واڵته‌دا مێژوویه‌کی پرشنگداری‬ ‫نه‌بووه‌‪ .‬به ‌تێڕوانینی کۆمه‌ڵگای عیراقی‌و‬ ‫ک��وردی ته‌نها ژن ‌ه به‌دکارو سۆزانییه‌کان‬ ‫ل�� ‌ه ش��ان��ۆدا ک���ارده‌ک���ه‌ن‪ .‬ب��ەدی��ع��ە دارت���اش‬ ‫دەگێرێتەوە دەڵێت‪ :‬کاتێک مامۆستایەکیان‬ ‫بە ن��اوی ئیبراهیم ج��ەالل لە ساڵی ‪1970‬‬ ‫زۆر داوا ل��ە مامۆستا ب��ەدی��ع��ە دارت���اش‬ ‫دەک��ات‪ ،‬کە لە شانۆی نیشتمانی ببێت بە‬ ‫ئەندام‪ ،‬مامۆستا بەدیعە ناچێت‪ .‬مامۆستا‬ ‫ئیبراهیم جەالل‪ ،‬کە یەکێکە لە پێشەنگەکانی‬ ‫شانۆی عیراقی‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬هەر چەندە ئێمە‬ ‫خزمەتی ش��ان��ۆی عێراقی‌و شانۆمان بە‬ ‫گشتی کرد‪ ،‬بەاڵم هەڵەیەکیشمان کرد‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوەی ژن بەشداریی شانۆی نەکردووە‪.‬‬ ‫ئێمە ناچار بووین لە مەلهاکانەوە ژنمان‬ ‫دەه��ێ��ن��او ب��ەش��داری ش��ان��ۆم��ان پ��ێ��دەک��رد‪.‬‬ ‫ئه‌و ‌ه هه‌مان دووباره‌کردنه‌وه‌ی پڕۆسه‌ی‬ ‫به‌شداریپێکردنی ژن ‌ه له ‌مێژووی شانۆدا‬ ‫ل ‌ه ساڵه‌کانی ‪1600‬دا رووی��دا ل ‌ه ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫بیریشمان نه‌چێت مێژووی شانۆی عێراقی‌و‬ ‫شانۆی کوردی مێژوویه‌کی دوورو درێژی‬ ‫نییه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫سه‌بجێکت‪ ،‬تێکستی کوردی‌و ژن‬ ‫مرۆڤ هه‌میش ‌ه سه‌بجێکت ‌ه ل ‌ه شانۆدا‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بابه‌ته‌ک ‌ه باسی هه‌ر شتێک بکات‪ ،‬ئه‌ده‌ب‌و‬ ‫تێکستی شانۆیی فێمینستی هه‌میش ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناسه‌کردنه‌وه‌دا ب��ووه‪ .‬سه‌ره‌تا ب ‌ه الی‬ ‫فێمینسته‌کانه‌وه‌تێکستی شانۆیی فێمینستی‬ ‫‌ئ���ه‌و ‌ه ب���ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ی��او ب��اس��ی ژن بکات‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌گه‌ڵ ب ‌ه جیهانیبوونی بزووتنەوە‌ی‬ ‫رێکخراوی ژنان‌و په‌ره‌پێدانی بزووتنەوە‌‌که‪،‬‬ ‫توێژینه‌وه‌ی زیاتر ل ‌ه باره‌ی فێمینستییه‌وه‬ ‫کرا‪ .‬پاشان ئه‌وان داوای شانۆیه‌کیان ده‌کرد‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئازاد بێت ل ‌ه گێرانه‌وه‌ی پیاو بۆ ژن‪ ،‬له‌و‬ ‫وێنانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پیاو ده‌یه‌وێت ل ‌ه باره‌ی ژنه‌و ‌ه‬ ‫بیگێرێته‌وه‌‪ .‬فێمینسته‌کان ده‌ڵین‪ :‬زۆربه‌ی‬ ‫ج��ار ئ��ه‌و گێرانه‌وه‌و وێنانه‌ی ل ‌ه شانۆدا‬ ‫باسی ژنی تێدا ده‌کرێت ناڕاسته‌‌‪ .‬سیمۆن‬ ‫دی بفوار باس له‌و ‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه چۆن ژن‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن پێاوه‌و ‌ه کاته‌گۆری ده‌کرێت‌و پله‌‌و‬ ‫هه‌لوێستی بۆ دیاری ده‌کرێت‪ ،‬کۆت‌و به‌ندی‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ئه‌مه‌ش مانای ئایدیای پیاو ‌ه بۆ ژن‪.‬‬ ‫هیچ یه‌سایه‌ک نیی ‌ه بۆ نووسینی تێکستیکی‬ ‫شانۆیی‪ ،‬چۆن بنووسیت‌و چی بنووسیت؟‬ ‫چی بگێریته‌وه‌‌و چی ن ‌ه گێریته‌وه‌؟ بەڵکو‬ ‫نووسەره‪‌ ،‬ک ‌ه رێسایه‌کی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه تێڕوانینی مێینه‌یی‪ ،‬یان نێر‌ینه‌یی‬ ‫خۆیان بۆ شته‌کان‪.‬‬ ‫به‌هێزکردنی جێگە‌و مه‌قامی ژن ل ‌ه رێگای‬ ‫باسکردنی ژیانی ژن��داو گێڕانه‌وه‌ی شت ‌ه‬ ‫ورد‌و ت��ای��ب��ه‌ت ب��ه خ��ۆی��ان‪ ،‬ه��ه‌ت��ا ده‌گ��ات�� ‌ه‬

‫هه‌ست‌و ئاره‌زوو ‌ه سێکسییه‌کان‪ ،‬باسکردنی‬ ‫مێینه‌یی خۆیان‌و ئاوات‌و ئاره‌زووه‌کانیان‪،‬‬ ‫هێنان ‌ه پێشه‌وه‌ی ئه‌و جێگایه‌ی‪ ،‬ک ‌ه تێیدا‬ ‫م��ه‌رگ‌و ژی��ان به‌یه‌ک ده‌گ��ه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وەی ژن‬ ‫ببێت ‌ه بابه‌تی سه‌ره‌کی ل ‌ه گێرانه‌وه‌ی شانۆ‌و‬ ‫دراماکەدا‪ ،‬ئه‌مه‌ ژن تێیدا سەبجێکته‌‪.‬‬ ‫ئه‌کته‌ری ژن پێویست ‌ه ببێت ب ‌ه سەبجێکت‬ ‫بۆ خۆی‌و بۆ به‌ده‌ست هێنانی ئەزموونی‬ ‫ژیانی خۆی‪ ،‬که‌وات ‌ه کاره‌ک ‌ه به‌و شێوه‌یه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ر کاتێک ژن ئاماژ ‌ه ب ‌ه ئه‌زموونی خۆی‌و‬ ‫وێنه‌ی ژیانی خۆی ده‌دات‌و باسی خۆی‬ ‫ده‌ک��ات ل ‌ه س��ه‌ر شانۆ‪ ،‬ل��ه‌وێ��دا ژن رۆڵی‬ ‫ئۆبجێکتیڤی خۆی تێک ده‌شکێنێت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫شانۆکه‌و له‌ ژیاندا ده‌بێت ب ‌ه سەبجێکت‪.‬‬ ‫تێکستێکی شانۆیی‪ ،‬ک ‌ه ژن تێیدا بابه‌ت‌و‬ ‫سەبجێکت بێت‪ ،‬چیرۆکی ئازار‌و خه‌ونه‌کانی‬ ‫بگێرێته‌و ‌ه هه‌میش ‌ه هه‌وڵدانێک ‌ه بۆ جێگایه‌ک‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه ژن‪ ،‬ژوورێکی تایبه‌ت ب ‌ه خۆی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه هه‌‌ر کۆنترۆڵیک‌و له سنوور‬ ‫ده‌رچوونێک بیپارێزت‪ .‬له‌وێدا مرۆڤ‪ ،‬ژن‪،‬‬ ‫ئازاد ‌ه یاری بکات‪ ،‬بخوێنێته‌وه‌‪ ،‬بیربکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫جگه ‌ل���ه‌وه‌ش ب��وارێ��ک�� ‌ه ب��ۆ ته‌نیایی ژن‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ه��ه‌ر کاتێک ئ����اره‌زووی ک��رد‪،‬‬ ‫ده‌رگاکان بکاته‌وه‌‌و کێی ویست‪ ،‬بانگهێشتی‬ ‫بکات‪ ،‬ده‌توانێت ژووره‌ک��� ‌ه پڕ بکات له‌و‬ ‫شتانه‌ی خۆی ئاره‌زووی ده‌کات‌و ب ‌ه الیه‌و ‌ه‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وه‌ش دژی پێویستیانه‌ی‬ ‫ه��اوک��اری‌و هه‌ره‌وه‌زییان ‌ه نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه‬ ‫راستیدا ئه‌و ‌ه گۆزارشتێک ‌ه بۆ سه‌روه‌ری‬ ‫ی‬ ‫تاکگه‌رایی ‪individualism‬و ناسنامه‌ ‌‬

‫‪181‬‬

‫‪ identity‬ژن‪ .‬ڤیرجینا وه‌ڵ��ف ‪Virginia‬‬ ‫‪ Woolf‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ده‌ب��ێ��ت خ��وازی��اری��م��ان‌و‬ ‫ه��ه‌وڵ��دان��م��ان هه‌میش ‌ه ب��ۆ دروس��ت��ک��ردن‌و‬ ‫هێنانه‌پێشه‌وه‌ی ئه‌و ژوور ‌ه بێت‪ ،‬ک ‌ه ژن‬ ‫هه‌وه‌جه‌‌ی (پێویستی) ب ‌ه هیچ که‌سێکی‌‌تر‬ ‫ی (ئابووری)یه‌وه‬ ‫ت ل ‌ه باره‌ی ئیکۆنۆم ‌‬ ‫نه‌بێ ‌‬ ‫هه‌م ل ‌ه ئه‌ده‌بدا‌و هه‌م له‌ ژیاندا‪.‬‬ ‫پرسیار لێره‌دا ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئایا کام ل ‌ه گرووپی‬ ‫شانۆیی ت��ا ئێستا ب��اس��ی ل�� ‌ه خوڵقاندنی‬ ‫ئ��ه‌و ژوور ‌ه ک���ردوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ڤیرجینا وول��ف‬ ‫بانگهێشتی ب��ۆ ده‌ک����ات؟ ک���ام گ���رووپ‌و‬ ‫شانۆی‌و کام رێکخراوی ژنان باسی ئه‌و‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ی ک���ردووه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ژناندا هاتووه‌؟ کام گرووپی شانۆیی ژنان‪،‬‬ ‫کام ر‌ێکخراوی ژنان‪ ،‬کام تێکستی کوردی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌ ب��اس ل�� ‌ه خ��ه‌ون��ه‌ک��ان��ی‪ ،‬ح��ه‌زه‌ک��ان��ی‪،‬‬ ‫هه‌وه‌سه‌کانی‪ ،‬ئازاره‌‌کانی‌و ورده‌کاریه‌کانی‬ ‫ژن بکات‪‌ ،‬باسی ئه‌و جێگای ‌ه بکات‪ ،‬ک ‌ه ژن‬ ‫پێوه‌یستی پێیه‌تی؟ ب��ه‌اڵم ب ‌ه دیوێکی‌‌تردا‬ ‫ده‌ی���ان رێ��ک��خ��راوی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب�� ‌ه رێکخراوی‬ ‫ژنانی پارت ‌ه سیاسییه‌کانیشه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌رگری‬ ‫ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی پیاو ده‌ک��ات‪ .‬هەر چەند‬ ‫نابێت هه‌وڵه‌کانی خاتوو گه‌زیز ‌ه له‌به‌ر چاو‬ ‫نه‌گیرێت‪ ،‬ک ‌ه خاوه‌نی گرووپێکی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫خۆیه‌تی‪ ،‬به‌اڵم کێشه‌ی سه‌رجه‌م گرووپ ‌ه‬ ‫شانۆییه‌کان ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌س��ت نین ب ‌ه‬ ‫رۆچوون ل ‌ه کێشه‌کانی ژنان‪ ،‬به‌ ههێنده‌ی‬ ‫ئه‌وه‌ی باس ل ‌ه خاک‌و نه‌ته‌و ‌ه ده‌که‌ن‪ .‬ژن‬ ‫ئ��ه‌و پانتاییه‌ی وه‌رن��ه‌گ��رت��وه‌‪ ،‬ک ‌ه ببێت ب ‌ە‬ ‫ئۆبجێکت‪.‬‬

‫ئایا کام شانۆنووسی نێر ل ‌ه کوردستاندا ب ‌ه‬ ‫شیوه‌یه‌کی پێویست توانیویەتی داخ‪ ،‬ئازار‪،‬‬ ‫خه‌ون‪ ،‬خۆزگه‌‌و ئه‌زموونی مێ بخات ‌ه روو؟‬ ‫ل ‌ه الیه‌کی‌تره‌و ‌ه ئه‌گه‌ر پیاو زاڵبێت ب ‌ه سه‌ر‬ ‫زمان‌و ده‌زگای شانۆدا‪ ،‬ئایا ژن ده‌توانێت‬ ‫خ��ۆی ل��ه‌و به‌ربه‌ستان ‌ه رزگ��ارب��ک��ات‌و ب ‌ه‬ ‫ره‌وان������ی‌و راس��ت��گ��ۆی��ی��ان�� ‌ه ق��س��ه‌ ل��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫هۆشیاریی مێینه ‌بکات‪‎‬؟ کام ده‌ق ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ژن��ه‌و ‌ه ن��ووس��راوه‌؟ ئای ‌ه ئه‌و چه‌ند ده‌قه‌ی‬ ‫هه‌ین‪ ،‬به‌وانه‌شەوە نووسەره‌کانیان ژنن‪،‬‬ ‫باسیان ل ‌ه کێشه‌ی ژن ک��ردووه‌؟ ته‌نانه‌ت‬ ‫نه‌مانتوانیو ‌ه پیاوو ژن کۆبکه‌ینه‌و ‌ه وه‌ک‬ ‫دوو ره‌گ���ه‌زی ج��ی��اواز‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه شانۆدا‬ ‫پیشاندانی خ���ه‌م‌و ئ��ازاره‌ک��ان��ی‪ ،‬خ��ه‌ون‌و‬ ‫خۆزگه‌کانی ژن‌و ب��ه‌رزک��ردن��ه‌وه‌ی جێگە‌و‬ ‫مه‌قامییان‪ ،‬به ‌ده‌نگی به‌رز بیرکردنه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫کێشه‌ی ژن وات�� ‌ه بیرکردنه‌و ‌ه ده‌رب���اره‌ی‬ ‫هه‌رشتێک‪ ،‬که په‌یوه‌ندی ب ‌ه بێنرخبوونی‬ ‫م��رۆڤ��ه‌و ‌ه هه‌یه‪ ‌.‬کۆنهیل ‪Conhell . R.‬‬ ‫‪ w‬ده‌ڵێت‪ :‬زایه‌ند‪ ‎ gender‬رۆڵیکی گرنگ‬ ‫ل��ه‌ ژی��ان��ی ت��ای��ب��ه‌ت��ی ک��ه‌س��ی‪ ،‬پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌ه‬ ‫کۆمه‌الیه‌تییه‌کان‌و کلتووری گه‌الندا ده‌بینێت‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی تێبینی ده‌کرێت نووسه‌رانی ئه‌و چه‌ند‬ ‫ده‌قه شانۆیی ‌ه که‌من‌و ئه‌و چه‌ند درامایه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه پیشاندراون ل ‌ه کوردستاندا هه‌میش ‌ه‬ ‫ل ‌ه خولقاندنی نموونه‌ی ژن بێ تێروانین‪،‬‬ ‫بێ خه‌ون‌و بێ حه‌سره‌تن‪ .‬ژن ل ‌ه شانۆیی‬ ‫کوردیدا‪ ،‬هەڵگری هیچ خه‌ونێک نییه‌‪ ،‬ته‌نها‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی عاتیفییان پێکه‌و ‌ه هه‌یه‪ ،‬یان‬ ‫دایکە‪ ،‬یان به‌ وه‌زیفه‌ی دایکایه‌تی هه‌ڵساوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ل�� ‌ه ده‌ق��ی ش��ان��ۆی ک��وردی��دا پ��اڵ��ه‌وان��ی ژن‬ ‫ن��ادۆزی��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ ناڕاستییه‌کانی‬ ‫ک���ۆم���ەڵ���گ���ادا‌و چ����اره‌س����ه‌رک����ردن����ی ئ��ه‌م‬ ‫ناڕاستییان ‌ه رووبه‌ڕوو ببێته‌وه‪ ،‬یان خاوه‌نی‬ ‫ناسنامه‌‌و ئیندڤیژوه‌لی خۆی بێت‪ ،‬یان زۆر‬ ‫ب ‌ه سه‌ربه‌ستانه‌ داوای ئاره‌زووه‌کانی ناخی‬ ‫خۆی بکات‪ ،‬یان بێ ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندییه‌کی‬ ‫عاتیفییان هه‌بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫بتوانین ئینسجام‌و رێکه‌وتنیان له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌موو توخم‌و ره‌گه‌ز‌و چینێکی کۆمه‌ڵگادا‬ ‫بیبینین‪.‬‬ ‫ن���ووس���ه‌ره‌ک���ان���ی ت��ێ��ک��س��ت�� ‌ه درام���ای���ی‌‌و‬ ‫شانۆییه‌کان بێ خه‌ون خه‌یاڵن ل ‌ه خوڵقاندنی‬ ‫کاراکته‌ری ژن‪ .‬ئه‌و کاره‌کته‌ر ‌ه ژنانه‌ له وه‌دا‬ ‫قه‌تیس ک��راون‪ ،‬ک ‌ه وه‌زیفه‌ی کاره‌کته‌ری‬ ‫ژن گ��ری��ان بێت ب�� ‌ه س��ه‌ر‌ت��راژی��دی��ادا‪ ،‬یان‬ ‫الوان���دن���ه‌و ‌ه بێت ب��ۆ م��ه‌رگ��ی ک��وره‌ک��ه‌ی‪،‬‬ ‫براکه‌ی‪ ،‬یان بۆ پرسی نه‌ته‌وه‌که‌ی ده‌گری‪،‬‬ ‫یان ده‌ست خۆشی ل ‌ه کوره‌که‌ی کردووه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل�� ‌ه خ��ه‌ب��ات��ی چ���ه‌ک���داری ‌حیزبایه‌تیدا‬ ‫بەشدار بووە‪ .‬راست ‌ه گه‌لی کورد هه‌میش ‌ه‬ ‫م��ێ��ژووی��ه‌ک��ی ل�� ‌ه ک���اره‌س���ات‌و‌ت��راژی��دی��ا‬ ‫هەبووە‪ ،‬به‌اڵم چ سودێکی هه‌ی ‌ه ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫ئه‌و کاره‌سات‌و ‌تراژیدیای ‌ه نه‌گوێزرێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ خاڵی هۆشیاری‌و دا‌هێنان‪ ،‬بۆ هه‌ڵکۆڵین‬ ‫له‌و نه‌ریته‌و جارێکی‌تر ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫ئاماژه‌و سیمبوڵ‌و فۆڕمێکی ئیستاتیکی‪.‬‬ ‫جۆرێکی‌تر له‌و نه‌هامه‌تییانه‌ی نووسه‌رانی‬ ‫ئه‌و تێکستانه‌ ئەوەیە‪ ،‬زۆر بێ خه‌یاڵن له‬ ‫خۆلقاندی پاڵەوانه‌کاندا‪ ،‬پاڵەوانی ژن ب ‌ه‬

‫تایبه‌تی‪ ،‬ل ‌ه تێکستی شانۆی جیهانیدا کاتێک‬ ‫نموونه‌ی پاڵه‌وانی وه‌ک ‌هاملێت‪ ،‬ئۆدیب‪،‬‬ ‫خاتو ژۆلیا‌و ن��ورا‪ ...‬هتد هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه میانی‬ ‫تووێژینه‌وه‌و سه‌رنجدانی پاڵه‌وانه‌کانی ئه‌م‬ ‫شانۆیانه دونیایه‌ک تویژینه‌وه‌و بابه‌تی‬ ‫فه‌لسه‌فی‪ ،‬سایکۆلۆجی به‌رهه‌م ده‌هێنرێت‌و‬ ‫ده‌نوسرێت‪ ،‬یاخود پاڵه‌وانێک ده‌بێت ‌ه ره‌مزی‬ ‫ب��ه‌رگ��ری‌و ب��ه‌رخ��ۆردان‌و داواک��اری��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ش‬ ‫مافی ژن��ان ه��ەروەه��ا دەبێتە هێمایه‌کی ‌‬ ‫ی ره‌س��ه‌ن��ای��ه‌ت��ی ش��ان��ۆی ئه‌و‬ ‫ب��ۆ م��ێ��ژوو ‌‬ ‫واڵت��ه‌‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ە ئ��ه‌و پاڵەوانە شانۆیی ‌ه‬ ‫جیهانییانە پاڵه‌وانێکی ل ‌ه کاغه‌ز دروست‬ ‫ک���راون‌و زاده‌ی بیرو خه‌یاڵی شاعیرن‪،‬‬ ‫به‌اڵم نووسەرانی تێکستی شانۆی کوردی‬ ‫ئ���ه‌وه‌ن���ده‌ی حاکمن ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه خ��ال��ق نین‪،‬‬ ‫پاڵه‌وان‌و کاره‌کته‌ری شانۆییه‌کان‌و زنجیر ‌ه‬ ‫دراماکانی ئێم ‌ه مه‌حکومن‪ ،‬کاره‌کته‌راکان‬ ‫وه‌ک پاکیزه‌‪ ،‬ی��ان شه‌‌یتان خولقاون‪ ،‬بێ‬ ‫ه��ی��چ رووی��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬ی���ان ب�� ‌ه ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‬ ‫کراون‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا هه‌موو مرۆڤێک هه‌ڵگری‬ ‫چه‌ند دیو‌و روویه‌ک ‌ه ل ‌ه ناخی خۆیدا‪ ،‬هیچ‬ ‫مرۆڤێک ته‌نها فریشته‌یه‌کی رووت‪ ،‬یان‬ ‫شه‌یتانێکی دزێو نییه‌‪ .‬ده‌شیت مرۆڤێک ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێستێکیدا شه‌یتانی‌و له‌وی‌تریدا فریشت ‌ه‬ ‫بێت‪ .‬کاره‌کته‌ری نه‌مریش ل ‌ه شانۆ‌و درامادا‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵگری هه‌موو ئه‌و سیفه‌تانه‬ ‫‌بێت‌و کۆکراوه‌ی هه‌موو ئه‌و رووان ‌ه بێت‌و‬ ‫ته‌نها خ��ۆی بێت‪ ،‬ل��ه‌و ژووره‌دا جێگەی‬ ‫بکه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه فرجینا وولف باسی ده‌کات‪.‬‬ ‫تۆ تێکستێکی شانۆیی کوردی نابینیت ل ‌ه‬

‫‪183‬‬

‫کوردستاندا‪ ،‬ک ‌ه جه‌نگ له‌گه‌ڵ کلتووری‬ ‫باوکساالریی کۆمه‌ڵگادا بکات‪ .‬وات ‌ه ده‌بێت‬ ‫تێکستی درام���ا‌و شانۆیی ئ��ه‌و فه‌رهه‌نگ ‌ه‬ ‫بخات ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه پێی وای ‌ه ژن وه‌ک‬ ‫شووش ‌ە وای��ه‌‪ ،‬ک ‌ه شکا ده‌شکێت‪ .‬پرسیار‬ ‫لێره‌دا ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌و ‌ه کێی ‌ه حوکم ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ژن وه‌ک شووشە ‌وایه‌‪ ،‬ک ‌ه شکا ده‌شکێت؟‬ ‫بێگۆمان گه‌ر نووسه‌ریش ب ‌ه هه‌مان بیری‬ ‫باوی کۆمه‌ڵگا بیری کرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫بیرکردنه‌وه‌و حوکمیشی داوه‌ت��� ‌ه ده‌ست‬ ‫پیاو‪ ،‬هه‌ر پیاویش بریار ده‌دات ژن چۆن‬ ‫بێت‌و چی بێت‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی ئه‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫باوکساالریی ‌ه بخات ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه تا ئێستا ل ‌ه تێکستی شانۆیی کوردیدا‬ ‫پاڵەوانێکی ژن نه‌خۆلقاوه‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی بێت‌و‬ ‫بێ ئه‌وه‌ی باوک‪ ،‬یان برا په‌رژینی قایمی‬ ‫بێت‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی ئه‌و په‌نده‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵیت‪:‬‬ ‫پیاو پۆاڵو ئاسنه‌و په‌رژینی خوشکه‌‪.‬‬ ‫نووسه‌رانی ئه‌و چه‌ند تێکسته‌ی‪ ،‬ک ‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی بۆ پیاوی ره‌وا بینیو ‌ه بۆ ژنی داوا‬ ‫نه‌کردووه‌‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه کاره‌کته‌ر ‌ه کچه‌کانی‬ ‫زنجیر ‌ه درام��ای��ه‌ک‪ ،‬کە ل ‌ه ساڵی ‪2009‬دا‬ ‫نمایش کرا‪ ،‬ل ‌ه یه‌کێک ل ‌ه دیالۆگه‌کاند‌ا ده‌ڵیت‪:‬‬ ‫من له‌و کچا‌ن ‌ه نیم دڵداری بکه‌م‌و بێم ‌ه ده‌رەوە‬ ‫ل ‌ه کافتریا دانیشم‪ ،‬تا لەگەڵ مێردی خۆم‬ ‫نه‌بم‪ .‬ب ‌ه تێروانینی نووسه‌ری ئه‌م زنجیر ‌ه‬ ‫درامای ‌ه ئه‌م ژن ‌ه پاکیزه‌یه‌و مه‌عسوم ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌موو هه‌ڵه‌یه‌ک‪ ،‬نووسه‌ر لێره‌دا ب ‌ه هه‌مان‬ ‫فه‌رهه‌نگی باوکساالرییان ‌ه کاره‌کته‌ری ژنی‬ ‫خۆلقاندووه‌‌و داوای په‌رژینێکی بۆ کردوو ‌ه‬

‫بۆ ئه‌وه‌ی بیپارێزیت‪ ،‬ئه‌ویش پیاوێکه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوسه‌ره‌که‌یه‌تی بۆ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و هه‌قه‌ی‬ ‫هه‌بێت بچێت بۆ کافتریا‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫کاره‌کته‌رێک ‌ه ته‌نها یه‌ک رووی ده‌بینین‌‪،‬‬ ‫نووسه‌ر ده‌یه‌وێت وابێت حوکمی ب ‌ه سه‌ردا‬ ‫‌بدات‪ .‬ئه‌م جۆر ‌ه کاره‌کته‌ران ‌ه کاره‌کته‌رێکی‬ ‫پالت‪ ،‬خوار‌و خێچ‌و گێرن‌‪ ،‬هیچ رەهەندێکیان‬ ‫نییه‌‪ ،‬نووسه‌ری ئه‌م جۆره شانۆ‌و درامایان ‌ه‬ ‫پاڵەوانێکی نه‌مر دروست ناکه‌ن‌و ناتوانن ل ‌ه‬ ‫جیهانی ناوه‌وه‌ی ژن تێبگه‌ن‌و مه‌سافه‌یه‌ک‬ ‫بۆ ژن بخۆڵقێنن‪ ،‬ک ‌ه سه‌ربه‌خۆ بن‌و خۆیان‬ ‫بن وه‌ک ژن‪ ،‬ئ��ازاد بن ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌و‬ ‫ب��ڕی��اردان��دا‪ .‬ته‌نها ل�� ‌ه ی��ه‌ک گۆش ‌ه نیگاو ‌ه‬ ‫سه‌یری ژن ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ناتوانن بچن ‌ه ژوور ‌ه‬ ‫نهێنییه‌کانی ژن وه‌ک مرۆڤ‪.‬‬ ‫چاالکوان‌و رێکخراواکانی ژنان‬ ‫ل ‌ه دونیای ئەمڕۆدا هه‌ندێک بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ه���ه‌ن‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌م��ەش یه‌کێکە‬ ‫ل�� ‌ه تایبه‌تمەندییەکانی جیهانی م��ۆدرێ��ن‪.‬‬ ‫کاریگه‌ریی ئه‌م رێکخراوانه‌ش مه‌یدانێکی‬ ‫گ�����رن�����گ‌و ج���ێ���ی ب�����ای����� ‌هخ‌و س���ه‌رن���ج���ی‬ ‫س��ۆس��ێ��ۆل��ۆج��ی��ی��ه‌ک��ان��ه‌‪ .‬ده‌ت���وان���رێ���ت ئ��ه‌م‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌و ‌ه کۆمه‌الیه‌تییا‌ن ‌ه ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫پێناسه ‌بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه بریتی ‌ه ل ‌ه هه‌وڵێکی ب ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵ بۆ به‌ره‌و پێشبردنی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬ی��ان ده‌سته‌به‌ر‌کردنی ئامانجی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش‪ ،‬ب ‌ه رێگای ک��اری ه���ه‌ره‌وه‌ز‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی دام‌و ده‌زگ���ا ره‌سمییه‌کان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫ئه‌نجام ده‌درێ��ن‪ .‬کاریگه‌ریشیان جاری وا‬ ‫هه‌ی ‌ه ده‌گات ‌ه ئه‌وەی‪ ،‬ک ‌ه سیستم‌و یاساکانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت بگۆڕن‪.‬‬ ‫ه���ه‌ن���دێ���ک ب����زووت����ن����ه‌وه‌ی ژن�����ان ه��ه‌ی�� ‌ه‬ ‫ئامانجه‌کانییان س��ن��ووردارن‪ ،‬ده‌یانه‌وێت‬ ‫چ��اک��س��ازی ل�� ‌ه سیستمی ب����اودا ب��ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ندێکی‌‌تریان ئامانجیان گۆڕینی نه‌ریت‌و‬ ‫ئاراسته‌کردنی تاکه‌‪ ،‬ئه‌ویش په‌یوه‌ندی به‌و‬ ‫واڵت‌و کۆمه‌ڵگایه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بزووتنه‌وه‌ک ‌ه‬ ‫ت��ی��ای��دا س���ه‌ری ه���ه‌ڵ���داوه‌‪ .‬زۆر ج���ار ئ��ه‌م‬ ‫بزوتنه‌وان ‌ه شانۆ وه‌ک ئامرازێک به‌کار‬ ‫ده‌هێنن‪ ،‬بۆ هۆشیارکردنه‌وه‌و لە هەمان‬ ‫کاتدا بۆ یا‌رمه‌تیدانی تێگه‌یشتن لە بابه‌ت ‌ه‬ ‫ره‌گه‌زییه‌کان‪ .‬ئه‌و که‌م‌و کورتییا‌ن ‌ه ئاشکرا‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه تێروانینی کۆمه‌ڵگا هه‌یه‌تی بۆ‬ ‫ژن‪ .‬چونک ‌ه ه��ه‌روه‌ک لیڤ کارلێن ده‌لێت‪:‬‬ ‫شانۆ بوارێکی زۆر چاکه‌‪ ،‬ک ‌ه باس ل ‌ه بابه‌ت ‌ه‬ ‫ئاڵۆزه‌کانی تیا بکه‌یت‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی تیۆری‬ ‫ب��ۆ داب��ن��رێ��ت‌و بفه‌لسه‌فێنرێت‪ .‬ئۆگستۆ‬ ‫بوالیش شانۆ ب ‌ه باشترین ئامراز ده‌دانێت‬ ‫بۆ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬که‌س ‌ه چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان‌و زوڵم‬ ‫لێکراوەکان بتوانن چیرۆکی خۆیان به‌یان‬ ‫بکه‌ن‪ .‬هه‌ندێک ج��ار ل ‌ه الی��ه‌ن رێکخراو ‌ه‬ ‫نێوده‌وله‌تییه‌کانه‌و ‌ه هاوکاری ده‌کرێن‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ل ‌ه واڵتا‌نی ئه‌فریقا‌و ئاسیاو واڵت ‌ه‬ ‫تاز ‌ه گه‌شه‌کردووه‌کان‪)3( .‬‬ ‫پاش گفت‌وگۆیه‌کی چڕو پرو هه‌وڵدانێکی‬ ‫زۆرو خه‌باتێکی درێژ خایه‌ند له سه‌ده‌ی‬ ‫راب����ردوودا‪ ،‬چه‌ند رێکخراوێک‌و کۆمەڵ ‌ە‬ ‫گرووپێک دروست بوون‪ ،‬ک ‌ه تایبه‌ت بوون‬

‫ب ‌ه یه‌ک جۆر ل ‌ه ره‌گه‌ز وه‌ک ره‌گه‌زی ژن‪،‬‬ ‫یان پیاو‪ ،‬ک ‌ه‌مه‌به‌ست ل ‌ه دروستبوونیان بۆ‬ ‫به‌هێزکردنی ره‌وشه‌که‌یان‌و تیشک خستن ‌ه‬ ‫س��ه‌ر پرسه‌که‌‌یان ب��وو‪ ،‬بۆ چ��وون ب��ه‌ره‌و‬ ‫ژیانێکی باشتر‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬له‌واڵتی سوید‬ ‫شەست‌وحەوت رێکخراوی ژنان هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ک��ار له‌گه‌ڵ پرسی ژن��ان ده‌ک���ات‪ .‬جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫سەدوحەفتا په‌ناگەی داڵده‌دانی ژن��ان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ژمار ن��ه‌ک��راوه‌‪ .‬هاوشانی ئ��ه‌و ‌ه حەوت‬ ‫رێ��ک��خ��راوی پ��ی��اوان‌و سیانزە په‌ناگ ‌ه بۆ‬ ‫پیاوان هەیە‪ .‬بێگومان به‌شیوه‌یه‌کی گشتی‬ ‫ریکخراوی ژن��ان زۆر زی��ات��ره‌‌و ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌وه‌ هاوکاری ده‌کرێن‪.‬‬ ‫زۆرب�����ه‌ی ری��ک��خ��راواک��ان��ی ژن���ان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫تێکۆشانیان ب��ۆ ب��اش��ت��رک��ردن��ی ره‌وش��ی‬ ‫ژن���ان ل��ه ‌واڵت��ه‌ک��ان��ی��ان��دا‪ ،‬ل�� ‌ه ژێ��ر چه‌تری‬ ‫رێ��ک��خ��راوه‌ک��ان��ی��ان��دا گ���رووپ���ی ش��ان��ۆی��ان‬ ‫دروست ده‌کرد‪ .‬چونک ‌ه شانۆ راسته‌وخۆو‬ ‫کاریگه‌رترە بۆ ده‌ربرینی خواسته‌کانیان‪.‬‬ ‫وە ئ��ام��رازێ��ک��ە ب��ۆ ه��ۆش��ی��ارک��ردن��ه‌وه‌‌و‬ ‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی ئه‌و نایەکسانییەی‬ ‫بەرانبەر ژنان ده‌کرێت‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێک واڵتی‬ ‫وەک ئه‌فریقا‪ ،‬فه‌رنسا‪ ،‬مه‌قدۆنیا‪ ،‬هیندستان‪،‬‬ ‫ته‌نزانیا‪ ،‬موزه‌مبیق‌و چه‌ند واڵتیکی‌‌تر‪،‬‬ ‫رێ��ک��خ��راوی ژن��ان��ی ئ��ه‌ ‌و واڵت��ان�� ‌ه گرووپی‬ ‫شانۆیی جیاواز جیاوازیان دروستکردبوو‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ب�� ‌ه ف��ۆڕم��ی ج��ی��اواز ک��اری��ان ده‌ک���رد‪،‬‬ ‫شانۆیان ک��ردووه ب ‌ە ده‌نگی ناڕ‌ه‌زایی ب ‌ه‬ ‫رووی ئازار‌و سته‌می ژناندا‪ ،‬شانۆ بوو بە‬ ‫ئه‌و جێگایه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ده‌نگی به‌رز بیریان‬

‫‪185‬‬

‫تێدا ده‌کرده‌وه‌و ب ‌ه شێوازێکی قووڵ کاریان‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر هۆشیارکردنه‌وه‌‌و ئه‌کتیڤکردنی‬ ‫بینه‌ران ده‌کرد‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌وه‌و ‌ه سه‌رچاوه‌ی‬ ‫گرتبوو‪ ،‬ک ‌ه مافه‌کانی ژن به‌شێکی سه‌ره‌کیی ‌ه‬ ‫له‌ ره‌وتی دیموکراتیزه‌کردنی کۆمه‌ڵ‪.‬‬ ‫سوزان ئۆستن(‪))Suzanne Osten )4‬‬ ‫ش��ان��ۆک��ارێ��ک‌و رێژسۆرێکی به‌ناوبانگی‬ ‫سویدییه‌‪ ،‬چاالکوانێکی رێکخراوی ژنان‬ ‫بوو‪ ،‬لە زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌کانیدا‪ ،‬پرسی ژن‬ ‫مه‌سافه‌یه‌کی زۆری داگیرکردو ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ب ‌ه بێ بزووتنه‌وه‌ی ژنان‌و ئه‌و داواکاریی ‌ه‬ ‫خۆرسک‌و ره‌وایانه‌ی ریکخراوەکه‌ی‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خه‌باتی بۆ ک��ردون هه‌رگیز نه‌مده‌توانی‬ ‫ببم ‌ه شانۆکار‌و دراما نوس‌و به‌دوای پرسی‬ ‫ژن‌و‪ ،‬که‌سایه‌تی ژنه‌وه‌ بم‪.‬‬ ‫گرووپی شانۆی الکریمۆسە( ‪)Lacrimosa‬‬ ‫گرووپێکی شانۆی فێمینیستییه‌‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫ئ���ه‌م گ��رووپ��ه‌ ت��ێ��ک��رای��ان ژن���ن‪ ،‬ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫ته‌مه‌نی ‪ 20‬ب��ۆ ‪ 25‬س��ااڵن��دان‌و ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪1999‬وە دام�����ه‌زراوه‌‪ .‬ئ��ه‌م ژن��ه ‌گه‌نجان ‌ه‬ ‫هه‌ندێکیان ده‌رچ���ووی ئاماده‌یی شانۆن‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��اره‌زووم�� ‌هن��دی شانۆن‪ .‬کاره‌کانیان‬ ‫ئ��اراس��ت��ه‌ی ک��چ��ان‌و ژن��ان��ی گه‌نج ده‌ک��ه‌ن‪،‬‬ ‫ده‌ستپێشخه‌ری ئ��ه‌م کۆمه‌ڵ ‌ه ژن�� ‌ه گه‌نج ‌ه‬ ‫ل���ه‌و روان��گ��ه‌ی��ه‌وه‌ س���ه‌رچ���اوه‌ی گ��رت��وو ‌ه‬ ‫بیریان ک���ردووەت���ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه گرووپه‌که‌یان‬ ‫ئه‌لته‌رناتیڤێک بێت بۆ دونیای شانۆ‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن پیاوه‌و ‌ه کۆنترۆڵ ک��راوه‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ناره‌زاییان هه‌بوو له‌و دونیای سیسته‌مه‌ی‬ ‫شانۆ‪ ،‬بۆی ‌ه بیرییان ل ‌ه دامه‌زراندنی ئەو‬

‫جۆر ‌ه گرووپ ‌ه کردۆته‌وه‌‪ .‬چونک ‌ه ئه‌وان پێیان‬ ‫ی کالسیکییان ‌ه‬ ‫وای ‌ه ل ‌ه کۆلێجی هونه‌ر نه‌ریت ‌‬ ‫چه‌که‌ر ‌ه ده‌کات‌و په‌ره‌ی پێده‌درێت‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌و ‌ه ئ���ه‌وان ت��ام��ه‌زرۆی ئ���ه‌وه‌ن‪ ،‬مێژوو‬ ‫گێرانه‌وه‌‌و چیرۆکه‌کان ل ‌ه تێروانینی ژنه‌و ‌ه‬ ‫باس بکرێت‪ ،‬به‌و سنوورانه‌ی خۆیان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زۆرێک ل ‌ه ژنان ئاڵۆزی پێده‌ده‌ن‌و ئاماژه‌ی‬ ‫پێده‌که‌ن‌و تیایدا ده‌ژین له‌ سه‌ر شانۆکه‌‪.‬‬ ‫لیڤ کارڵێن (‪ )Liv Elf Karlén‬ک ‌ه نووسه‌ر‌و‬ ‫ده‌ر‌هێنه‌ری گرووپه‌که‌ی ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫شانۆ ره‌سمی‌و ده‌وڵه‌تییه‌کاندا ئیناریست‪،‬‬ ‫سینۆگرافیا‪ ،‬رێژیسۆر ودیکۆریست پیاون‪.‬‬ ‫ژن ته‌نها ئه‌کته‌ره‌‪ ،‬یان چرپێنه‌ری شانۆن‬ ‫(الملقن) ل ‌ه شانۆکه‌ی ئێمه‌دا ژن هه‌موو‬ ‫کاره‌کان ده‌کات‪ .‬بۆ نموون ‌ه من ده‌مه‌وێت‬ ‫هه‌موو کاره‌کان ئه‌زموون بکه‌م هه‌روه‌ها‬ ‫بینیم زۆرب���ه‌ی تێکسته‌کان له‌گه‌ڵ رۆڵی‬ ‫ئێمه‌دا نه‌ده‌گونجا‪ ،‬وه‌ک ژن ته‌نها باسی‬ ‫پیاوی ده‌کرد‪ .‬رۆڵه‌کانی ژن ته‌نها له‌وه‌دا‬ ‫کڵۆم درابوو‪ ،‬ک ‌ه ته‌نها ده‌وری کاراکته‌رێکی‬ ‫بێزارکه‌ر‪ ،‬عه‌شیقه‌یه‌ک‪ ،‬یان قه‌حبه‌یه‌کیان‬ ‫ده‌گێرا‪ .‬باسی خه‌می منی نه‌ده‌کرد وه‌ک‬ ‫ژن‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ب��ری��ارم دا خ��ۆم تێکسته‌کان‬ ‫بنوسم‪ .‬شانۆ بوارێکی زۆر چاکه‌‪ ،‬ک ‌ه باس‬ ‫ل ‌ه بابه‌ت ‌ه ئاڵۆزه‌کانی تیا بکه‌یت بی ئه‌وه‌ی‬ ‫تیۆری بۆ دابنرێت‌و بفه‌لسه‌فێنرێت‪ .‬ئێما‬ ‫ستۆرمداڵ ( ‪ )Ema Stormdal‬یه‌کێکی‌تر‬ ‫ل��� ‌ه چ���االک���وان���ی ئ���ه‌م گ���رووپ���ه‌ش��ان��ۆی��ی�� ‌ه‬ ‫فێمینستیی ‌ه ده‌ڵیت‪ :‬ب ‌ه هۆی شانۆکه‌مانەوە‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک��ێ��ک��ی زۆر س���ه‌ردان���م���ان ده‌ک����ه‌ن‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫گ��ف��ت‌وگ��ۆی�� ‌هک��ی زۆر دروس����ت ده‌ب��ێ��ت‌و‬ ‫ژن��ان هه‌ست ب ‌ه به‌هێزی خۆیان ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌موونمایشه‌که‌مان باسی ژن ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌‌م س��ت��رک��ت��وران��ه‌ی ئێستای ده‌س���ه‌اڵت‪،‬‬ ‫ک��ه‌‪ ،‬که‌ڵکی ب��ۆ ژن نییه‌‪ ،‬ساختومانێک ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ب��االده‌س��ت��ی��ی پ��ی��او ژێ��رده‌س��ت��ی��ی ژن‬ ‫هه‌ڵچنراوه‌‪ .‬ب��ه‌الی ئێمه‌و ‌ه سه‌رنجراکێش‬ ‫ده‌بێت ئه‌گه‌ر خۆشه‌ویستی به‌شی زۆری‬ ‫ساختومانی ده‌سه‌اڵت پێک بهێنێت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫زۆر ب ‌ه ئازادی‌و سه‌رپێیان ‌ه خۆشه‌ویستی‬ ‫بکه‌ین هیچ کاتێک ژنه‌ک ‌ه سنوردارنه‌کرێت‬ ‫ل ‌ه خۆشه‌ویستییه‌که‌یدا‌و به‌ترسه‌و ‌ه نه‌چێت‬ ‫بۆجی ژوان‪ ،‬یان ل ‌ه الیەن پیاوه‌و ‌ه کۆنترۆڵ‬ ‫نه‌کرێت‪ .‬کۆتایی قسه‌کانی به‌و ‌ه دێنێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دیالۆگی خواوه‌ندی خۆشه‌ویست دووبارە‬ ‫‌ده‌کاته‌و ‌ه ل ‌ه شانۆی ‪ Amor‬هه‌ر خۆشی‬ ‫رۆڵی ده‌گێڕا‪ ،‬خۆشه‌ویستی با‌به‌تێکه مرۆڤ‬ ‫ناتوانێت یاخۆد بۆی نیی ‌ه ره‌خنه‌یلێ بگرێت‪،‬‬ ‫خۆشه‌ویستی ته‌نها هه‌سته‌‪ ،‬پێویست ‌ه هه‌ر‬ ‫ب ‌ه جوانی بمێنێته‌وە‪.‬‬ ‫ی هه‌رێمیل ‌ه ش���اری میکانهێله‬ ‫گ��ون��ده‌ک��ان�� ‌‬ ‫‪( )‌ Mecanhelas‬س������ه‌روی واڵت���ی‬ ‫مۆزه‌مبیق‌‪ ،‬ل ‌ه یه‌کتره‌و ‌ه زۆردورن‌و زۆر‬ ‫دور ‌ه ده‌ستی ئاوه‌دانین‌‪ ،‬هیچ خزمه‌تگوزاری‬ ‫ته‌ندروستی‌و خوێندنگای لێ نییه‌‪ .‬کێشه‌ی‬ ‫سه‌ره‌کی ژنانی ئه‌م گوندانه‪ ،‬ک ‌ه سه‌رنجی‬ ‫میدیاکانی دونیای به‌الی خۆیدا راکێشابوو‬ ‫ئ��ه‌وه‌ب��وو ب����ه‌رده‌وام توشی ت��ون��د‌و تیژی‬ ‫سێکسی‌و گیانی‌و ده‌بوونه‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ب���واری هیچ ه��ات��و چ��ۆی��ه‌ک��ی��ان ن��ه‌م��اب��وو‪.‬‬

‫ب���ه‌رده‌وام ل ‌ه شوینه‌کانی خۆیان قه‌تیس‬ ‫مابوون‪.‬‬ ‫‌ژن��ان��ی ش���اری میکانهێله‌ ب�� ‌ه ه��اوک��اری‬ ‫ری���ک���خ���راوی ه��������ه‌ره‌وه‌زی ب���ێ س��ن��وور‬ ‫‪ .‬ئ��ام��ان��ج��ی ئ���ه‌م رێ��ک��خ��راو ‌ه پێکهێنانی‬ ‫جیهانێک ‌ه بێ ه��ه‌ژاری‪ ،‬رێکخراوێکی ژنان‬ ‫پێکده‌هێنن ب�� ‌ه ن���اوی ‪،5((APROMM‬‬ ‫ه��ه‌ر خ��ۆی��ان خانوێه‌ک ب��ۆ کۆمه‌ڵه‌که‌یان‬ ‫دروس��ت ده‌ک��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌م کۆمه‌ڵه‌ی ‌ه ئامانجی‬ ‫س��ه‌ره‌ک��ی��ی��ان خ��وێ��ن��ده‌وارک��ردن��ی ژن���ان‌و‬ ‫ه���ۆش���ی���ارک���ردن���ه‌وه‌ی���ان‌و ه���ه‌وڵ���دان���ە بۆ‬ ‫نه‌هێشتنی ئه‌و توندو تیژییه‌ی به‌رانبه‌ریان‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬ل ‌ه ژێر چه‌تری ئه‌م کۆمه‌ڵه‌یه‌دا‬ ‫ژنان گرۆپێکی شانۆیی پێک ده‌هێنن‪.‬‬ ‫ل��ێ��پ��رس��راوی ‪ . APROMM‬کریستینا‬ ‫جاکویدۆن (‪)Christina Jaquidone‬‬ ‫ده‌ڵیت‪ :‬ئێم ‌ه گرووپی شانۆی گه‌رۆکمان‬ ‫پێکهێناوه‪ ،‬سه‌ردانی ئه‌و گۆندان ‌ه ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫ک ‌ه ژنه‌کانیان ن��اوێ��رن‌و ئ��ه‌و هه‌له‌یان بۆ‬ ‫ناره‌خسێت س��ه‌‌ردان��ی ش��اره‌ک��ه‌ی��ان بکه‌ن‬ ‫بۆ بینینی نمایشه‌کانیان‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ب��ه‌ ه���ۆی گ��ه‌ش��ت��ه‌ک��ان��ی��ان��ه‌و ‌ه ئ���ه‌و ژن��ان�� ‌ه‬ ‫ده‌بینن‪ ،‬ک ‌ه تووشی گرفتی توند‌و تیژی‌و‬ ‫ده‌س��ت��رێ��ژی سێکسی ب��ون��ه‌ت��ه‌وه‌‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫خۆشیاندا ئ��ه‌و ژنان ‌ه گه‌شت پێ ده‌ک��ه‌ن‪.‬‬ ‫بابه‌تی نمایشه‌کانیشیان هه‌میش ‌ه چیرۆکی‬ ‫ئ��ه‌و ژن��ان��ای��ه‌‪ ،‬ک��ه‌ ده‌س��ت��رێ��ژی��ان ک��راوه‌ت�� ‌ه‬ ‫سه‌رو به‌رده‌وام باسی یه‌کسانی‌و مافه‌کانی‬ ‫ژن ده‌ک������ه‌ن‪ .‬ج��ێ��گ��ای پ��ێ��ش��ک��ه‌ش��ک��ردن��ی‬ ‫شانۆییه‌کانیان گونده‌کان‪ ،‬نه‌خۆشخانه‌‪،‬‬

‫‪187‬‬

‫م��ه‌ڵ��ب��ه‌ن��دی ش��اره‌وان��ی��اک��ان��ی ش���اره‌ک���ان‪،‬‬ ‫خوێندنگا‪ ،‬س��ه‌ر ج���اده‌‌و کێڵگه‌کانه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫گرووپ ‌ه سه‌ره‌ڕای پێشکه‌شکردنی شانۆیی‪،‬‬ ‫ک��اری‌‌ت��ری��ش ده‌ک����ه‌ن‪ ،‬وه‌ک خ����واردن بۆ‬ ‫ئاهه‌نگه‌کان‌و رێکخستنی زه‌م��اوه‌ن��د‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پاره‌که‌شی ه��اوک��اری ژنانی توشبوو ب ‌ه‬ ‫تووندو تیژوی ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌م گرووپ ‌ه شانۆیی ‌ه‬ ‫ن��ه‌ک ه��ه‌ر ئه‌رکیان وهۆشیارکردنه‌وه‌ی‬ ‫ژنانه‌‪ ،‬به‌ڵکو کاریگه‌رییان ل ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵت ‌ه‬ ‫لۆکاڵیه‌کان‌و هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی لێپرسراوێتی‬ ‫زۆر گه‌وره‌تر هه‌ڵبگرن‪ ،‬کریستینا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫جارێکیان ل ‌ه یه‌کێک گوند ‌ه دووره‌ده‌سته‌کان‬ ‫په‌تای کۆلێرا باڵو ب��ووه‌وە هه‌ر ب ‌ه هۆی‬ ‫گرووپه‌که‌مانه‌و ‌ه ده‌سه‌اڵتی شاره‌وانیمان‬ ‫ن��اچ��ار ک���رد‪ ،‬ک�� ‌ه بنکه‌یه‌کی ته‌ندروستی‬ ‫بچوک ب��ک��ات��ه‌وه‪ .‬ژی��ان��ی کۆمه‌ڵێک که‌س‬ ‫رزگار بکات‪ .‬ئامانجی ئه‌م گرووپ ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ش���اری میکانهێله ببێت ب�� ‌ه شارێکی بێ‬ ‫توندوو تیژی‪ .‬و ‌ه ئێستا شاره‌که‌یان ته‌واو‬ ‫بێ توندو تیژییه‌‪ .‬کۆمه‌ڵه‌که‌یان ئه‌ندامێکی‬ ‫زۆر زۆری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ه��ه‌م��ووان هه‌وڵه‌کانی ئه‌نتوانێت‬ ‫ف���ۆک ل���ه‌ ب���ه‌رچ���او ده‌گ���ری���ن‪ ،‬ک��� ‌ه خ��ۆی‬ ‫فێمینست‌و س��ه‌رۆک��ای��ه‌ت��ی ب��زووت��ن��ەوە‌ی‬ ‫ژنانی فه‌ره‌نسای ده‌ک��رد‪ ،‬ل ‌ه پاڵ هه‌وڵ‌و‬ ‫ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی رێ���ک���خ���راوه‌ک���ه‌ی���ان ی��ه‌ک��ێ��ک‬ ‫چاالکییه‌کانیان‪ ،‬پێکهێنانی‌گرووپی شانۆیی‬ ‫بوو بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌کانیان‪ ،‬دروشمی‬ ‫ئه‌و رێکخراوه‌ش ئه‌وه‌بوو‪ ،‬جه‌سته‌مان هی‬ ‫خۆمانه‌‪ ،‬که‌ی ویستمان منداڵمان ده‌بێت‪.‬‬

‫ئ��ه‌م رێکخراوه جه‌ختی ل��ه‌و ‌ه ده‌ک���رده‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه دووگیانی‌و منداڵبوون بێ خواست‌و‬ ‫ره‌زامه‌ندی ژن هاوسه‌نگی ژیان تێک ده‌دات‌‪.‬‬ ‫چونک ‌ه ل��ه‌وس��ه‌رده‌م��ه‌دا ک��ار ب ‌ه قانونێکی‬ ‫کۆن ده‌کرا‪ ،‬ک ‌ه منداڵ ل ‌ه باربردن ب ‌ه تاوان‬ ‫سزا ده‌درا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت گرووپه ‌شانۆیه‌که‌ی‬ ‫س���ه‌ر ب�� ‌ه رێ��ک��خ��راوه‌ک��ه‌ی��ان ب�� ‌ه نمایش ‌ه‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆک��ان��ی��ان چه‌ختیان ل�� ‌ه هه‌مان‬ ‫مه‌به‌ست ده‌ک��رده‌وه‌‪ .‬شانۆیان کردبوو ب ‌ه‬ ‫یه‌کێک له‌مینبه‌ره‌کان‌و ئامرازێکی هۆشیار‬ ‫کردنه‌وه‌‌و به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و مافانه‌یان تا‬ ‫ل ‌ه دواج��اردا کاریگه‌ری ل ‌ه سه‌ر حوکمه‌ت‬ ‫داب��ن��ێ��ن‌و ق��ان��ون��ێ��ک ل��ه‌ ی��اس��ای ده‌وڵ��ت��دا‬ ‫بچه‌سپێنن‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستدرێژیی سێکسی ب ‌ه‬ ‫تاوان ل ‌ه قه‌ڵه‌م بدرێت‪ ،‬چونک ‌ه تا ئه‌وکات ‌ه‬ ‫ل ‌ه قانوندا نه‌نوسرابوو‪ ،‬ک ‌ه تاوان بێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه دیوێکی‌‌تردا ‌هه‌موو ئه‌رکی رێکخراوی‬ ‫ژن���ان‌و گ��رووپ�� ‌ه هونه‌رییه‌کانی ژن��ان ل ‌ه‬ ‫کوردستان‪ ،‬له‌بری هه‌موو هه‌وڵدانێک بۆ‬ ‫به‌رزکردنه‌وه‌ی پێگه‌ی ژن یادکردنه‌وه‌ی‬ ‫س��ااڵن��ه‌ی ‪ 8‬م���ارس‌و میهره‌جانی کورته‬ ‫‌فیلمه‪.‬‬ ‫ژن له مێژووی شانۆدا‬ ‫ل ‌ه مێژووی شانۆدا بەشداریکردنی کچ وەک‬ ‫ئەکتەر لە نمایشە شانۆییەکاندا‪ ،‬زۆر گرنگ‬ ‫بوو بۆ بە مۆدێرنکردنی هونەری نوواندن‪.‬‬ ‫سەرەتای بەشداری کردنی ئافرەتیش لە‬ ‫شانۆدا دەگەڕێتەوە بۆ ئیتاڵیا‌و ئیسپانیا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫پاشان فەرەنسا‌و ئینگلستان‪ ،‬دواجاریش‬ ‫ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫ل���ە س��اڵ��ەک��ان��ی ‪1600‬دا رۆش��ن��ف��ک��ر‌و‬ ‫ه��ون��ەرم��ەن��دەک��ان هەوڵێکی زۆری����ان دا‪،‬‬ ‫ت��ا بتوانن ئ��اف��رەت ب��ەش��داری پێبکەن لە‬ ‫نمایشەکانیاندا‪ .‬لە ساڵی ‪1641‬دا لەسەردەمی‬ ‫فەرمانڕەوایەتی لودڤیکی (‪ )XIII‬سیانزەیەم‬ ‫بۆ یەکەمین جار ریشلیۆس (‪ )Richilös‬بە‬ ‫دەرکردنی بڕیارێک مۆڵەتی دا ئافرەت لە‬ ‫شانۆدا رۆڵ ببینێت‪ ،‬بەاڵم بەو مەرجەی‪ ،‬کە‬ ‫بە هیچ شێوەیەک نابێت لە کاتی شووکردنیدا‬ ‫لە کڵێسا ئاهەنگی مارەبڕینیان بۆ کردبێت‌‪،‬‬ ‫ه��ەروەه��ا لە کاتی مردنیشیاندا نابێت بە‬ ‫رێ‌و رەسمی مەسیحییانە بنێژرێت‪ .‬لەو‬ ‫دەمەدا ئەندسین لێ کوفخۆخ (‪Andcinne‬‬ ‫‪ )le couverur‬کە گەورەترین کچە ئەکتەر‬ ‫بوو دەمرێت‪ ،‬هاوڕێی‌و هاوه‌اڵنی بە دزیەوە‬ ‫دەینێژن‪.‬‬ ‫الی پیاوانی کەنیسە‌و دەوڵ��ەت ئەکتەری‬ ‫کچ درۆزنترین بونەوەر بوو‪ ،‬چونکە دەبنە‬ ‫کۆیلەی دونیا‌و لە بیر‌و باوەڕی مەسیحیەت‬ ‫دەک��ەون‪ ،‬تەنانەت رۆس��ۆی فەیلەسوفیش‬ ‫پێی وا ب��وو‪ ،‬کە ئافرەتی ئەکتەر لە کاتی‬ ‫نواندندا هیچ بایەخێکی نامێنێت‪ ،‬هەتا وای‬ ‫لێهات لە ساڵەکانی ‪1700‬دا قسەیەک بوو‬ ‫بە باوترین وتەی سەر زاری خەڵکی‌و لە‬ ‫کەنیسە‌و ناو پیاوانی دەوڵەتدا باڵو دەبۆوە‬ ‫ک��ە دەی���ان وت ‪ :‬ئەکتەر م���رۆڤ ن��ی یە‪،‬‬ ‫ئەکتەری پیاو کەمتر ‌ه لە پیاو‪ ،‬ئەکتەری کچ‬ ‫لە خۆی زیاترە‪ ،‬ئەم ووتەیەش دەتوانرێت‬

‫بە چەند مانایەک لێکبدرێتەوە‪.‬‬ ‫س�������ەدان س�����اڵ ب����ە س�����ەر ت���ێ���روان���ی���ن‌و‬ ‫ب���ۆچ���وون���ەک���ان���ی ئ�����ەو ف��ەی��ل��ەس��وف��ان��ە‬ ‫ت��ێ��دەپ��ەڕێ��ت‌و ب��ۆچ��وون��ەک��ان��ی��ان ب��ە زۆر‬ ‫واڵت��دا ب�ڵاو ب���ووەوە‪ ،‬جا هەندێک کەوتنە‬ ‫ژێ��ر کاریگەری‌و هەندێکی‌‌تریش کەوتنە‬ ‫ب��ەر هێرشی رەخ��ن��ەگ��ران��ەوە‪ .‬یەکێک لەو‬ ‫ک��ارگ��ەری��ان��ەش س��ۆم��ەرس��ێ��ت ماوهامس‬ ‫(‪)Somerset Maughams‬ی رۆم��ان‬ ‫ن��ووس��ە‪ ،‬کە لە ساڵی ‪1937‬دا رۆمانێکی‬ ‫ن��ووس��ی��وە ب��ە ن��ی��وی ش��ان��ۆ (‪)Theatre‬‬ ‫ئ��ەم رۆم��ان��ە ب��اس��ی ژی��ان��ی کچە ئەکتەر‬ ‫جولیا المبرت دەک��ات‌و تووێژینەوەیەکە‬ ‫لە ژیانی ئ��ه‌و‪ ،‬ک ‌ه رووداوەک��ان��ی کتومت‬ ‫لە ژیانی ئەو دەچێت‪ .‬بۆ نموونە دایک‌و‬ ‫ئەکتەر‌و پاڵەوانی شانۆییەکانە‪ .‬رۆژێ��ک‬ ‫لە رووبەڕووبونەوەیەکدا لە نێوان دایک‌و‬ ‫منداڵەکەیدا منداڵەکە بە دایکی دەڵێت‪ :‬تۆ‬ ‫ب��وون��ت نییە‪ ،‬ت��ۆ تەنها ک��ارەک��ت��ەری ئەو‬ ‫رۆاڵن���ەی‪ ،‬کە دەورەکانیانت بینیوە‪ ،‬هەر‬ ‫کاتێک ل��ە ژوورە تاریکەکاندا دەتبینم‪،‬‬ ‫ئ�����ارەزوو دەک����ەم دەرگ����ای ئ���ەو ژوورە‬ ‫تاریکانە بکەمەوە‪ ،‬بەاڵم نا‪ ،‬نایکەم‪ ،‬چونکە‬ ‫دەترسم کەسی تێدا نەبێت‪.‬‬ ‫وه‌ک ده‌بینین هونه‌ری شانۆو به‌گشتی‌و‬ ‫ژن ل ‌ه شانۆدا به‌و شێوه‌ی ‌ه سه‌یر ده‌کران‪،‬‬ ‫جا چ نه‌گبه‌تیه‌ک ده‌بوو ئه‌گه‌ر ئه‌کته‌ری کچ‬ ‫بوویتایه‌‪ .‬هه‌ندێک جار ئه‌کته‌ر ‌ه کچه‌کان‬ ‫ب ‌ه پۆشینی ماسکه‌و ‌ه ده‌چوون ‌ه ده‌رێ بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی نه‌ناسرێنه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌کی‌تریشه‌و ‌ه‬

‫‪189‬‬

‫پیاو ده‌سه‌التی ب ‌ه سه‌ر زمان‌و نووسین‌و‬ ‫هه‌موو چاالکیی ‌ه شانۆییه‌کاندا هه‌بوو‪ .‬ئه‌ی‬ ‫ژن چۆن توانیویەتی خۆی له‌م به‌ربه‌ستان ‌ه‬ ‫رزگ��ارب��ک��ات‌و راستگۆیان ‌ه قس ‌ه ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫مێینه‌ی خۆی بکات ل ‌ه شانۆدا؟‬

‫ج����ار ‌ه ژن ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ب���ه‌ڕێ���وەب���ه‌ری ئ��ه‌و‬ ‫شانۆییه‌‪ .‬ئه‌وه‌تا مارگریتا (‪Margreta‬‬ ‫‪ )Vinterheden‬ده‌ڵێت‪ :‬زۆرجار رێگری‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬کاتێک ژن خه‌ریکی کاری هونه‌ری‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ دوو هۆ ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ هۆکاره‌ زاتییه‌کان‬ ‫‪2‬ـ کۆمه‌ڵگا‬

‫وه‌ک وتمان ئه‌وه‌نه‌بێت ئه‌وروپا له‌مێژوودا‬ ‫به‌هه‌شت بووبێت بۆ ژنان‪ ،‬بەاڵم ل ‌ه ئه‌وروپا‬ ‫هه‌وڵێکی زۆر‌و خه‌باتێکی بێوچان درا تا‬ ‫گه‌یشتن ‌ه ئ��ه‌م ئاسته‌ی ئێستایان‪ .‬لێره‌دا‬ ‫پرسیاری من ئه‌وه‌ی ‌ه بۆ ئێوه‌ی گوێگر‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ندێکتان خاوه‌نی بریارن ل ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫کلتووری ئ��ه‌وروپ��ا‪ .‬چ ل ‌ه ئه‌وروپا یاخود‬ ‫کوردستان چه‌ند ب��ه‌رێ��وب��ه‌ری به‌ر‌هه‌می‬ ‫ژن��م��ان ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب���ه‌راده‌ی ئ��ه‌و ب��ه‌رێ��وه‌ب��ه‌ر ‌ه‬ ‫شانۆییانه‌ی پیاون؟‬ ‫ئایا تموحی (‪)ambition‬ی ژن وه‌ک تموحی‬ ‫پیاو وای ‌ه ل ‌ه شانۆدا؟ ئای ‌ه شانۆی ژن‪ ،‬یان‬ ‫شانۆی پیاو هه‌یه‌؟ کێ ئه‌و بواره‌ی زیاتر‬ ‫هه‌ی ‌ه گوزارشت ل ‌ه خۆی بکات ل ‌ه شانۆدا‪‎‬؟‬ ‫ی��ان راستر کێ ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ی ب ‌ه پیاو‬ ‫به‌خشیوه‌‪ ،‬ک ‌ه گوزارشت ل ‌ه خۆی بکات؟ کێ‬ ‫بریارده‌دات شانۆییه‌ک به‌رهه‌م بهێنرێت؟‬ ‫ل ‌ه کوردستان ل ‌ه هه‌رسێ به‌رێوه‌به‌رایه‌تی‬ ‫شانۆ‌و سینه‌ما ه��ه‌ر شه‌سیان پیاون‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئ��ەو‌روپ��ا ل�� ‌ه ب���واری فیلمسازیدا به‌رهه‌م‬ ‫هێنه‌ری پیاو زیاتره‌‪ .‬به‌درێژای ‪ 317‬ساڵ‬ ‫ته‌مه‌نی شانۆی پادشایه‌تی بۆ دووەمین‬

‫ئه‌و ده‌ڵیت‪ :‬به‌داخه‌و ‌ه سایکۆئه‌نالیزه‌کانی‬ ‫ه���ون���ه‌رو ل��ی��ت��رات��ور ئ����ه‌و ب��ه‌رب��ه‌س��ت‌و‬ ‫رێگه‌نه‌دانه‌ی ژن ده‌گه‌ڕێننه‌و ‌ه بۆ ئه‌و ئایدیا‬ ‫ناسروشتیه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵیت‪ :‬بۆ ژن قورسه‌‌و‬ ‫ناتوانێت گوزارشت ل ‌ه خۆی بکات ل ‌ه بواری‬ ‫هونه‌ر‌و ئه‌ده‌بدا‪ .‬ئه‌مه‌ش ت��ه‌واو گونجاو ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و وته‌یه‌ی ڤرجینا وولف‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه ب��واری ئه‌ده‌بیشدا تێکسته‌کان‬ ‫ب ‌ه زمانی نێر ده‌خوێنرانه‌وه‌و مه‌دلولیان‬ ‫پێده‌به‌خشرا‪ .‬ه��ه‌م��وو ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ک��ان ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی پیاودا نوسراونه‌ته‌و ‌ه هه‌موو‬ ‫م��ان��اک��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌درێ����ت ب�� ‌ه ئ��ام��اژه‌ک��ان‌و‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ه��ه‌م��وو سیمبوله‌کان له‬ ‫‌به‌رژه‌وه‌ندی پیاودا بوو‪.‬‬ ‫مارگرێتا خشته‌یه‌کی ل ‌ه به‌رهه‌م هێنانی‬ ‫فیلمدا ل ‌ه ساڵه‌کانی ‪ 1985‬بۆ ‪ 1990‬ده‌خات ‌ه‬ ‫به‌رده‌م‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی ناوه‌نده‌ هونه‌رییه‌کان‌و ژن‬

‫ساڵ پیاو ژن‬ ‫‪1985‬ـ ‪0 6 1986‬‬ ‫‪1986‬ـ‪0 7 1987‬‬ ‫‪1987‬ـ ‪0 7 1988‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫‪1988‬ـ ‪0 5 1989‬‬ ‫‪ 1989‬ـ ‪2 5 1990‬‬ ‫ـــــــــ ــــــــ کۆی پێنج ساڵ به‌رهه‌م هێنانی‬ ‫فیلم ‪2 30‬‬ ‫پیاو سی فیلمی به‌رهه‌م هێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم ژن‬ ‫یه‌نها دوو به‌رهه‌م‬ ‫‪ )Julia Kristeva‬جۆلیا)‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه واڵتی‬ ‫فه‌ره‌نسا کارده‌کات‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬رۆڵی ژن بۆ‬ ‫پێویستییه‌کانی ئه‌وانی‌تر گوێی لێگیراوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر کاتێکیش ویستبێتی ل ‌ه ئاڵۆزییه‌کی‬ ‫هونه‌ریدا گوزارشت ل ‌ه خۆی بکات گوێی‬ ‫پ��ێ ن������ه‌دراوه‌و ب�� ‌ه گ����ه‌و‌ج س��ه‌ی��رک��راوه‌‪.‬‬ ‫بابه‌ته‌کانیان ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و جیهانه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه بوونی نییه‌و ناخوڵقێت‪ .‬ئه‌م تێروانینه‌ش‬ ‫هه‌تا ئێستا ب��اوی هه‌یه‌‪ .‬بۆی ‌ه ده‌بێت ژن‬ ‫له‌مه‌ودوا هەڵسەنگاندن بۆ ئه‌و وێنان ‌ه بکات‪،‬‬ ‫که‌ پیاو پێی به‌خشیووه‪.‬‬ ‫ب ‌ه درێژایی ‪ 30‬ساڵی ته‌مه‌نی په‌یمانگای‬ ‫هونه‌ره‌جوانه‌کان ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان‪،‬‬ ‫ی��ه‌ک ژن ن��ه‌ک��راو ‌ه ب�� ‌ه ب��ه‌رێ��وه‌ب��ه‌ری ئه‌و‬ ‫په‌یمانگایه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ساڵه‌کانی ‪1980‬دا‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه مامۆستا پیاوه‌کان بوون‬ ‫ب ‌ه سه‌رباز ب ‌ه هۆی شه‌ڕی نێوان عێراق‌و‬ ‫ئێران چه‌ند مامۆستایه‌کی ژن هه‌بوون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تایبه‌تمه‌ندێتی بواره‌که‌ی خۆیان هه‌بوو‪ ،‬لە‬ ‫شانۆو نیگارکێشاندا‪ ،‬وه‌ک مامۆستایان‬ ‫ب��ه‌دی��ع�� ‌ه دارت����ا‌ش‌و پ��ه‌روی��ن‪ ،‬ن��ه‌ک��ران ب ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وب��ه‌ر‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و پ��ی��اوێ��ک��ی��ان ه��ێ��ن��ا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ده‌رچووی په‌یمانگای کشتوکاڵ بوو‪ .‬نه‌ک‬ ‫ه��ه‌ر ته‌نها په‌یمانگه‌‌و کۆلێجی هونه‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمه‌که‌ی کوردستان‪ ،‬به‌ڵکو ب ‌ه درێژایی‬ ‫‪ 80‬ساڵه‌ی په‌یمانگه‌و کۆلێجی هونه‌ر له‬ ‫ش��اری ب��ه‌غ��دادی پایته‌ختی واڵت��ی عێراق‬ ‫هیچ ژنێک نه‌بوو ‌ه ب ‌ه راگرو به‌ڕێوه‌به‌ری‬ ‫پ��ه‌ی��م��ان��گ��اک��ه‌‪ .‬ڤ��رج��ی��ن��ا وۆل����ف‪ ،‬خوشکی‬ ‫شکسپیر ب ‌ه نموون ‌ه ده‌هێنێته‌وه‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئ�� ‌هگ��ه‌ر شکسپیر خوشکێکی ه��ه‌ب��ووای��ه‌‌و‬ ‫وه‌ک براکه‌ی بلیمه‌ت بوای ‌ه هێشتا رێگایان‬ ‫پێ ن ‌ه ده‌دا‪ .‬له به‌رئه‌وه‌ی ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫نێرساالریدا ژن ناتوانێت ته‌عبیر ل ‌ه خۆی‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫گرووپی شانۆ‌و ژن‌‌‬ ‫ل ‌ه سه‌رچاوه‌گرتننی ئ��ه‌وه‌ی قسه‌کردن ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئازاری ئه‌و کاره‌سات‌و ب ‌ه سه‌رهاتانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه سه‌ر ژندا هاتووه‌‌و پاشان گۆڕینی‬ ‫بۆ هۆشیاری‪ ،‬چه‌ند گرووپێکی ژنان هه‌ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئازارو هۆو هۆکاره‌کانی‬ ‫دوژمنایه‌تی مافه‌کانی ژن ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی ژن ب��ه‌ش��ێ��ک��ی س��ه‌ره‌ک��ی��ی�� ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ره‌وت���ی دیموکراتیزه‌کردنی کۆمه‌ڵگ‬ ‫زان���ا ه��ۆک��ا کراسینکی (‪ZanaHoxha‬‬ ‫‪ )Krasiniqi‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئێم ‌ه ش��ان��ۆ وه‌ک‬ ‫ئامرازێک به‌کار دەهێنین بۆ ده‌رخستنی‬ ‫کێش ‌ه هه‌م ‌ه ج��ۆرەک��ان��ی ژن‌و دژه‌ک��ان��ی‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵیشیدا کار بۆ گۆڕانی ده‌که‌ین‪ .‬ئه‌م‬ ‫خانم ‌ه زانایە‪ ،‬لێپرسراوی گرووپه‌که‌یه‌‌و هه‌م‬

‫‪191‬‬

‫خۆشی رێژیسۆره‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا یه‌کێک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه چ��االک��وان��ان��ی ت��ۆڕی ب��ه‌ی��ه‌ک گه‌یشتنی‬ ‫ژنان له‌مه‌قدۆنیا‪ ،‬له‌و تۆڕه‌دا کچانی سربی‪،‬‬ ‫ت (گفت‌و گۆ)‬ ‫کۆسۆڤی‌و مۆنتینیگرۆ‪ ،‬دێبه‌ی ‌‬ ‫ی گەڕانەوە‌ی مافی ئازادیی ‌ه سێکسییه‌کان‌و‬ ‫ت��ون��دوت��ی��ژی دژی ژن����ان ده‌ک�����ه‌ن‪ .‬زان���ا‬ ‫ن به‌رزکدنه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئامانجما ‌‬ ‫رۆشنبیری ژنان‌و گه‌نجان ‌ه بۆ به‌رگریکردن‬ ‫ل ‌ه توندوتیژی‌و باڵوبونه‌وه‌ی ئایدز‪ .‬بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌ست ‌ه میتۆدێکی تایبه‌ت به‌خۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م گ��رووپ�� ‌ه ل�� ‌ه پێنج کۆمۆنی کۆسۆڤۆ‬ ‫لقیان کردۆته‌وه‌‪ ،‬سیفه‌تی دیارو باشی ئه‌م‬ ‫پرۆژه‌ی ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬گه‌نج‌و ژنانی به‌شداربوو‬ ‫زۆر موهته‌م‌و چاالکن ب ‌ه راو راگۆڕینه‌و ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ب��ەران��ب��ەردا‪ ،‬ه��ه‌ر ل ‌ه یه‌که‌م رۆژی‬ ‫پالن دانانه‌وه‌ هه‌تا رۆژی جێبه‌جێکردن‪.‬‬ ‫بێگومان هه‌موو گرووپێک بۆ کارکردن‌و‬ ‫پالندان دوو شت له‌به‌ر دیده‌ ده‌گرێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ ئامراز‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ئامانج‪.‬‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی دڵ��خ��ۆش��ک��ه‌ری ئ���ه‌م گ���رووپ‌و‬ ‫پڕۆژه‌ی ‌ه دروستکردنی هۆشیاریی ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫مه‌ترسییه‌کانی وه‌ک ته‌حه‌روشی سێکسی‪،‬‬ ‫توندوتیژی به‌رانبه‌ر ژن‪ ،‬خواردنی ماد ‌ه‬ ‫ب��ێ��ه��ۆش��ک��ه‌ره‌ک��ان‪ ،‬خ���واردن���ه‌وه‌ی کهۆلی‬ ‫زۆر‪ ،‬لیدانی ژن‪ .‬به‌رهه‌ڵستکردنی هه‌موو‬ ‫جۆر ‌ه چاوساندنه‌وه‌یه‌ک بەرانبەر ب ‌ه ژن‌و‬ ‫هه‌روه‌ها پێدانی زانیاری (‪)information‬‬ ‫‌‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه خاسیه‌ته سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌م‬ ‫گ��رووپ��ه ئ��ەوەی��ە ب��ا‌ب��ه‌ت��ی نمایشه‌کانیان‬

‫له‌و چیرۆک‌و ‌رووداوان��� ‌ه وه‌رده‌گ���رن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫روویانداوه‌‪ ،‬وات ‌ه به‌سه‌رهاته‌کانی ل ‌ه ده‌می‬ ‫ئ��ه‌و ژنان ‌ه وه‌رده‌گ���رن‪ ،‬ک ‌ه رووداوه‌ک���ه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر ه��ات��ووه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئێستا ل��ه‌و جێگه‌و‬ ‫خانان ‌ه داڵ��ده‌دراون ل ‌ه کۆسۆڤۆ‪ .‬زۆر جار‬ ‫ژن��ی روداو ب�� ‌ه س��ه‌ر ه��ات��وو‪ ،‬ب��ه‌ش��داری‬ ‫ده‌ک���ات وه‌ک ئ��ه‌ک��ت��ه‌ر ل�� ‌ه گ��ێ��ران��ه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫سه‌رهاته‌کاندا‪ ،‬ک�� ‌ه چ��ی ب�� ‌ه س��ه‌ره��ات��ووه‌‪.‬‬ ‫بینه‌ران ده‌ورێکی ئه‌کتیڤ‌و چاالک ده‌گێڕن‬ ‫ل ‌ه نمایشه‌که‌دا‪ ،‬وه‌جۆرێک خۆشه‌ویستی‬ ‫توندو تۆڵ‌و نزیکایه‌تی (‪ )intim‬دروست‬ ‫ده‌کات‪ .‬هه‌ر ل ‌ه سه‌ر شانۆکه‌ش خواردن‌و‬ ‫چا دروست ده‌که‌ن‌و ده‌یبه‌خشنه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫بینه‌راندا ده‌یخۆن‪ .‬دیکۆر‌و سینۆگرافیاش‬ ‫زۆربه‌ی کات وه‌ک جێشتخان ‌ه دروستکراوه‌‪.‬‬ ‫بینه‌ریش به‌م نزیکایه‌تیی ‌ه ب ‌ه بیرو ب ‌ه گیان‌و‬ ‫ب�� ‌ه جه‌ستە ل�� ‌ه ن��زی��ک��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه نمایشه‌که‌دا‬ ‫به‌شداره‌‪‌.‬‬ ‫واڵت���ی یوگسالڤیای ک��ۆن رووب����ەڕووی‬ ‫چ��ه‌ن��د جه‌نگێکی ده‌ره‌‌ک���ی ن��اوخ��ۆی��ی له‌و‬ ‫ده‌ی��ه‌ی راب����وردودا ب��ووەت��ه‌وه‌و هەروەها‬ ‫چه‌ند دابه‌شکردنێکی ئێتنی‪ .‬له‌م ماوه‌یه‌ی‬ ‫پێشودا رێکخراوی ئ��ازادی��ی ژن�� ‌ه سڕبی ‌ه‬ ‫ره‌ش��پ��ۆش��ه‌ک��ان هه‌ماهه‌نگی‌و هاریکاری‬ ‫رێکخستو ‌ه ل ‌ه گه‌ل گرووپی شانۆی داهـ‬ ‫(‪ ،)DAH‬ه��ه‌ردووال شانۆ وه‌ک ئامرازێک‬ ‫به‌کاربهێنن ب��ۆ ب��اس��ک��ردن‌و گ��ێ��ران��ه‌وه‌ی‬ ‫چیرۆک‌و ئ��ازار‌و ئه‌زموونی ئه‌و ژنانه‌ی‬ ‫ی‬ ‫له جه‌نگی به‌ڵقاندا رووبه‌ڕووی سوکایه‌ت ‌‬ ‫پێکردن‌و توندو تیژی بوونەتەوە‌‪ .‬به‌رهه‌می‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫ئه‌م هه‌ماهه‌نگێیان چه‌ند شانۆیه‌ک بوو ‌ه‬ ‫پاش نمایشکردنی شانۆییه‌کانیش پانێلێک‬ ‫ساز ده‌که‌ن‪ .‬هه‌موو ئه‌مانه‌ش به‌هاوکاری‬ ‫ژنانی هه‌رێمی گالسێنیکا ساز ده‌کرێن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫کۆماری سربیا ل ‌ه بۆسنه‌و هه‌رسگۆڤینا‪.‬‬ ‫ئه‌م گرووپ ‌ه به‌شداری ڤیستیڤاڵی شانۆیی‬ ‫ش ڤیستیڤاڵێکی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ی ده‌که‌ن‌و سااڵنە ‌‬ ‫نێوخۆیی ده‌که‌ن‪ ،‬سه‌رجه‌م نمایشه‌کانیان‬ ‫تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه پرسی ژن‪ ،‬ئه‌م گرووپ ‌ه شانۆیی ‌ه‬ ‫ت���ۆڕی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ان دروس��ت��ک��ردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ژن�� ‌ه شانۆکاره‌کانی دونییاو ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫گویبێستی ئ���ازاره‌ک���ان���ی ژن��ان��ی‌ت��ر ب��ن‪.‬‬ ‫گرووپه‌که‌یان بانگهێشتی کچ ‌ه شانۆکاری‬ ‫مه‌کسیکی ڤیۆلێتا لونا (‪)Violeta Luna‬‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه توێژینه‌و ‌ه بکات ل ‌ه سه‌ر خه‌بات‬ ‫دژی م���اد ‌ه ب��ێ��ه��ۆش��ک��ه‌ره‌ک��ان‪ .‬چونک ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌کسیک به‌کار‌ێهنانی ماد ‌ه بێهۆشکه‌رەکان‬ ‫وه‌ک ج��ه‌ن��گ س��ه‌ی��ر ده‌ک���ه‌ن دژی ئه‌منی‬ ‫ق���ه‌وم���ی واڵت����ه‌ک����ه‌ی����ان‪ .‬ه��ه‌ره‌ش��ه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫زۆر‌ترسناک ‌ه ل ‌ه سه‌ر گه‌نجان‌و ژنانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌‪ .‬دیانا میلۆڤئچ ده‌ڵێت‪ :‬بانگهێشتکردنی‬ ‫ڤیۆلێتا بۆ ئێمه‌‌و وه‌ک ژنانی شانۆیی‌و بۆ‬ ‫بینه‌رانیشمان پیویسته‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی هه‌مووان‬ ‫هه‌ست به‌و ‌ه بکه‌ن‌و بزانین‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌وان ب ‌ه‬ ‫ته‌نها نین ل ‌ه ئازار چه‌شتندا‪ ،‬ل ‌ه توند‌و تیژی‬ ‫سێکسی‌و ئه‌و سوکایه‌تییه‌ی ل ‌ه ئه‌زموونی‬ ‫شه‌ری واڵته‌که‌یاندا ب ‌ه سه‌ریاندا هاتووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه جیهاندا ژنێکی زۆر هه‌ی ‌ه هه‌مان زمانی‬ ‫ئازار چه‌شتن‌و حه‌سره‌ت کێشانیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ڤیۆلێتا ب ‌ه زمانێکی ئ��ازار‌و راسته‌وخۆ بۆ‬ ‫ئه‌وان ده‌دوا‪.‬‬

‫وه‌ک گ��رووپ��ی ش��ان��ۆک�� ‌ه خ��ۆی��ان ده‌ڵ��ێ��ن‪،‬‬ ‫شانۆ بۆ ئه‌وان بووەت ‌ه ئه‌و جێگایه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دڵنیایی‌و ئاسوده‌یی بۆ خۆڵقاندون‪ .‬له‌وێدا‬ ‫بابه‌ت ‌ه سه‌خته‌کان‌و هه‌سته‌کان ده‌کرێنه‌وه‌و‬ ‫مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌کرێن‪ .‬ستاس ‌ه زاجوڤیک‬ ‫(‪ )Stasa Zajovic‬ی��ه‌ک��ێ��ک��ە ل��� ‌ه ژن�� ‌ه‬ ‫ره‌شپۆشه‌کانی گرووپی ئ��ازادی ژن��ان ب ‌ه‬ ‫ب��ۆن��ه‌ی ده‌ستیگیرکردنی راک��ت��ۆ مالدیک‬ ‫(‪ )Rakto Mladic‬تاوانباری جه‌نگی به‌لقان‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ده‌بێت ته‌خته‌ی شانۆکه‌مان ببێت ب ‌ه‬ ‫هۆی ئاشتکردنه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان‪ .‬پێویست ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو ش��ت�� ‌ه ش��اراوه‌ک��ان��ی ئ���ه‌و جه‌نگ ‌ه‬ ‫ئاشکرا بکرێت‪ .‬ئ��ه‌و جه‌نگه‌ی حکومه‌تی‬ ‫سرب‌و هه‌موو حکومه‌ته‌کانی‌‌تر ده‌یانه‌وێت‬ ‫بیشارنه‌وه‌‪ ،‬فاکتی جه‌نگ‪ ،‬راستییه‌کان‪،‬‬ ‫ئەو تاوانانەی کە رووی��ان��دا‪ ،‬ئ��ازاره‌ک��ان‌و‬ ‫ت��ووش��ب��ون��ی رزگ���ارب���ووه‌ک���ان���ی ج��ه‌ن��گ‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه دادگایکردنی مالدیک وگ��ۆران‬ ‫هادیج‪ ،‬هیچ مافێکیان بۆ ناگه‌ڕێنێته‌وه‌و‬ ‫بر‌ینی هه‌ست‌و سۆزیان سارێژ ناکات‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه ئامانجی هه‌وڵدانی ڤیستیڤاڵ ‌ه‬ ‫شانۆییه‌کان ل ‌ه چه‌ند بۆنه‌یه‌ک‌و ده‌رفه‌تێکدا‬ ‫ده‌خه‌ن ‌ه روو‪ ،‬جه‌خت ل ‌ه سه‌ر دامه‌زراندنی‬ ‫دادگایه‌ک ده‌که‌ن بۆ ژنان ل ‌ه یوگسالفیای‬ ‫ک����ۆن‪ .‬دادگ���ه‌ی���ه‌ک���ی ه��ه‌رێ��م��ی‪ ،‬ک��� ‌ه هیچ‬ ‫ده‌ستپێشخه‌رییه‌کی ده‌وڵه‌تی تیا نییه‌‪ .‬ته‌نها‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن ژنه‌و ‌ه بۆ ژن دروستکراوه‌‪ .‬هه‌موو‬ ‫رێکخراوه‌نی ژن��ان��ی بەلقان هاوکارێتی‪.‬‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ل�� ‌ه دام��ه‌زران��دن��ی ئ��ه‌و دادگ���ای‬ ‫ژنان ‌ه گفت‌وگۆیه‌ک ‌ه بۆ تێڕوانینێکی‌‌تر لە‬ ‫دادپ���ه‌روه‌ری ب ‌ه مانای ئ��ه‌وه‌ی چ کارێک‬

‫‪193‬‬

‫بکه‌ین‌و چ��ۆن ه��اوک��اری بکه‌ین بۆ ئاشت‬ ‫بوونه‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش به‌و ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ده‌ست ب ‌ه‬ ‫پرۆسێسی خڕ کردنه‌وه‌ی هه‌موو شایه‌ت ‌ه‬ ‫ژنه‌کان بکه‌ن‪ .‬چیرۆک‌و به‌سه‌رهاتەکانی‬ ‫ت���ون���دوت���ی���ژی���ی���ەک���ان‪ ،‬ده‌س����ت����درێ����ژی‌و‬ ‫ئه‌شکه‌نجه‌دانیان ل ‌ه کاتی شه‌ری ‪1990‬ندا‪،‬‬ ‫ک��ۆ ب��ک��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬پ��اش��ان ب��ردن��ی��ان ب��ۆ ئ��ه‌و‬ ‫دادگ����ا سیمبولیی ‌ه ب��ۆ دادگ��ای��ک��ردن��ی��ان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش ده‌رگایه‌ک ‌ه بۆ گ��ەڕان��ەوە ی مافه‬ ‫قانونییه‌کانیان‪ .‬بیرکردنه‌و ‌ه ل ‌ه دامه‌زراندنی‬ ‫ئه‌م دادگای ‌ه ده‌ست ‌ه حه‌قیقی سیمبولیی ‌ه بۆ‬ ‫مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ مافی ئه‌و ژنانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫‌سوکایه‌تییان پێکراو ‌ه ل ‌ه پێش‌و ل ‌ه دوای‬ ‫جه‌نگی ‪ ،1990‬ل�� ‌ه یوگسالفیای پێشوو‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ڤیستیڤاڵی س��ااڵن��ه‌ی�� ‌ه ئێستا ب��ووە‬ ‫بە‌ترادیسێۆن‌و سااڵن ‌ه دووب��اره ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌رجه‌م شانۆییه‌کانیش پرسی ژنی تیادا‬ ‫باس ده‌کرێت‪‌.‬‬ ‫دیانای شانۆکار‌و ده‌رهێنه‌ری ئه‌م گرووپه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ده‌مانه‌وێت بانگهێشتی ژنانی بۆسنه‬ ‫‌بکه‌ین بۆ ئێر ‌ه بۆ بێلگراد‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ست ده‌که‌ین کاتی ئه‌و ‌ه هاتووه قوربانی‬ ‫وه‌ک سەبجەکت ببینین‪ .‬ب ‌ه عادیالن ‌ه ده‌نگ‬ ‫ب ‌ه مێژووی قوربانییه‌کان بده‌ین‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫مێژووی قوربانییه‌کان ببینرێت‪.‬‬ ‫شانۆ به ‌درێ���ژای هه‌موو ئ��ه‌و پرۆسێس ‌ه‬ ‫به‌کاردێت بۆ وااڵکردنی ئه‌و پرس ‌ه گرنگه‌ی‬ ‫ژن‌و ئەزموونیان ل ‌ه جه‌نگدا‪ ،‬ک ‌ه ره‌وشێک‬ ‫بخوڵقێنێت بۆ زیاتر ل ‌ه جۆرێک چه‌ند ره‌نگێک‬ ‫ل ‌ه تێگه‌یشتن بۆ تاکی ژن‪ ،‬یان تێگه‌یشتنی‬

‫جیاواز ل ‌ه چیرۆکی خودی کۆمەڵگا بۆ ژن‬ ‫ل ‌ه تێروانینی کۆمه‌ڵگاکانی‌‌تره‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م��ان��گ��ی ژوالی س��اڵ��ی ‪ 2011‬گ��رووپ��ی‬ ‫شانۆی (‪ )Artpolis‬ل ‌ه گه‌شتێکدا بۆ بەلقان(‬ ‫‪ )Ballkan‬ب ‌ه شانۆیی دۆڵه‌ڕێی ئازاره‌کانی‬ ‫ژن‪ ،‬باس ل ‌ه ئازاره‌کانی ژن ده‌که‌ن‪ .‬تێکستی‬ ‫ئه‌م شانۆیی ‌ه ل ‌ه چیرۆکی راسته‌قینه‌ی ژنانی‬ ‫جه‌نگی ‪1991‬ی (بۆسنه ‌ـ هه‌رزه‌گۆڤین‪،‬‬ ‫ک��روات��ی��او ک��ۆس��ۆڤ��ۆ ) وه‌رگ���ی���راوه‌‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫جه‌نگه‌ی ب��وو ‌ه ه��ۆی پاکتاوی ره‌گ���ه‌زی‪.‬‬ ‫ده‌ستدرێژی کردن ‌ه سه‌ر ژنانیش ئامانجی‬ ‫شه‌رکه‌رانی ئه‌و جه‌نگ ‌ه بوو‪ .‬ل ‌ه دیمانه‌یەکی‬ ‫زان��ا ه��ۆخ��ان کراسیینیکی‪ ،‬ک�� ‌ه هه‌رخۆی‬ ‫نووسەرو ده‌رهێنه‌ری شانۆییه‌که‌یه ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫نمایشه‌ک ‌ه چیرۆکی راسته‌قینه‌یه‪ ،‬ک ‌ه باس ل ‌ه‬ ‫تاوانی جه‌نگ ده‌کات‪ ،‬که تیایدا مرۆڤه‌کان‬ ‫خۆشه‌ویستی‌و هاوڕێیه‌تی ون ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫نمایش ‌ه خه‌باتی ژنان پیشان ده‌دات ل ‌ه پێناوی‬ ‫مێینه‌ی خۆیان‌و ئه‌وانی‌‌تردا‪ ،‬ک ‌ه رزگاربوون‬ ‫له‌و جه‌نگه‌دا‪ .‬زان��ا بیرۆکه‌ی تێکستی ئه‌م‬ ‫شانۆییه‌ی ل ‌ه دوای خوێندنه‌وه‌ی هه‌ردوو‬ ‫ک��ت��ێ��ب��ی (‪Women’s side of war‬‬ ‫نووسینی ‪ Stasa Zucij‬هه‌روها کتێبی‬ ‫(‪ 1999 – 1998 Stories of Horror‬ل ‌ه‬ ‫نووسینی ‪ )Sanije Gashi‬بۆ هاتووە‪.‬‬ ‫گێڕانه‌وه‌کان‌و چیرۆکی‌‌تراژیدییانه‌ی ژنان‬ ‫ب��ووە ب�� ‌ه به‌شێک ل�� ‌ه م��ێ��ژووی هاوبه‌شی‬ ‫به‌لقان‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ی گ��وێ��گ��رت��ن ل���ه‌و چ��ی��رۆک‌و‬ ‫به‌سه‌رهاته‌‌تراژیدیاییانه‌ی ژنان‪ ،‬هه‌لێکمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫ب��ۆ ده‌ره‌خ��س��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ق��س�� ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌ر ژن‬ ‫بکه‌ین‌و بچین ‌ه ناو ناخی ژنان‌و کاره‌سات ‌ه‬ ‫دڵته‌زێنه‌کانی جه‌نگ‪ .‬ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا ئه‌و‬ ‫هه‌لەمان بۆ ده‌ره‌خسێت‪ ،‬ک ‌ه گۆڕانکاری‬ ‫ب ‌ه سه‌ر خۆماندا بهێنین‌و داوای لێبوردن‬ ‫بکه‌ین‪.‬‬ ‫وه‌ک ده‌زانرێت ل ‌ه دوای رووخانی بلۆکی‬ ‫سۆڤیه‌ت‪ ،‬یوگسالفیای کۆنیش تووشی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ی��ه‌ک ه��ه‌ڵ��وه‌ش��ان��دن��ه‌و ‌ه ب���وو‪ ،‬بوو‬ ‫ب ‌ه چه‌ند ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ک‪ ،‬ب��ەاڵم ب ‌ه کردارێکی‬ ‫زۆر خوێناویدا تێپه‌ری‌و ش��ه‌ری بەلقانی‬ ‫لێکه‌وته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م شانۆیی ‌ه (دۆڵه‌ڕێی ئازاره‌کانی ژن) ل ‌ه‬ ‫ئه‌لبانیا‪ ،‬مه‌قدۆنیا‪ ،‬کۆسۆڤ ‌ۆ پێشکه‌شکراو‬ ‫ل ‌ه چه‌ند شوێنێکی‌‌تر نمایش ده‌کرێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫ل ‌ه درێژه‌ی دیمانه‌که‌یدا زانا ده‌ڵێت‪ :‬هه‌موو‬ ‫ج���ۆر ل�� ‌ه خ��ه‌ڵ��ک ژن‌و پ��ی��او چ���االک���وان‌‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬نمایشه‌که‌یان بینی‪ ،‬بینه‌رانی هه‌ر‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ێ��ک‌و ه���ه‌ر واڵت���ێ���ک ب��� ‌ه ج��ۆرێ��ک‬ ‫تێروانینی هه‌بوو بۆ نمایشه‌که‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫په‌یوه‌ندی هه‌بوو به‌وه‌ی ل ‌ه کوێ پێشکه‌ش‬ ‫ده‌کرا‪ .‬ل ‌ه ئه‌لبانیا سیمپاتی هاوسۆزییه‌کی‬ ‫زۆر هه‌بوو ل ‌ه الیەن بینه‌رانه‌و ‌ه به‌تایبه‌تی‬ ‫الی پ��ی��اوان‪ ،‬ک�� ‌ه ئ���ه‌وان رانه‌کێشرابوون ‌ه‬ ‫جه‌نگی بەلقانه‌وه‌‪ ،‬له‌مه‌‌قدۆنیا نمایشه‌که‌مان‬ ‫رۆڵی بیرخستنه‌وه‌یه‌ک بوو بۆ جه‌نگ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫کۆسۆڤۆ وه‌ک گومرابوون‪ ،‬پاک بوونه‌و ‌ه‬ ‫(‪ )katahrsis‬ل��ه‌وێ��دا ب��ی��ن��ه‌ران خۆیان‬ ‫تێدا ده‌بینییه‌وه‌‪ .‬ئامانجمان ل��ه‌م گه‌شت ‌ه‬ ‫شانۆییه‌شمان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بینه‌ران هه‌ست‬

‫ب ‌ه ئازاری ژنان بکه‌ن‪ .‬دان به‌و تاوانانه‌دا‬ ‫بنرێت‪ .‬پیاوان ئه‌وه‌یان ال یه‌قین بێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ژنان چ زوڵم‌و زۆرێکیان لێکراوەو هه‌رگیز‬ ‫ل ‌ه بیر خه‌ڵک نه‌چێته‌وه‌‪ .‬و ‌ه خه‌باتی ژنان‬ ‫بۆ ئ��ازادی ب ‌ه هه‌ند وه‌ربگیرێت‌و جه‌ختی‬ ‫لێبکرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م گرووپ ‌ه تا ئێستا به‌رده‌وامن‬ ‫ل ‌ه درێژ ‌ه پێدان ل ‌ه گه‌شته‌که‌یاندا بۆ واڵتی‪،‬‬ ‫مۆنتینیگرۆ‪ ،‬کرواتیا‌و سربیا‪.‬‬ ‫جان ‌ه سانسکریتی (‪)6‬‬ ‫یه‌کێک ل��ه‌و گ��رووپ�� ‌ه ئه‌کتیڤانه‌‪ ،‬ک�� ‌ه باس‬ ‫ل ‌ه چه‌وساندنه‌و ‌ه ب ‌ه هه‌موو شیوه‌کانی‌و‬ ‫کێشه‌ی ژن ب ‌ه تایبه‌تی ده‌ک��ه‌ن گرووپی‬ ‫جان ‌ه سانسکریتی (‪)Jana Sanskriti‬ه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م گرووپ ‌ه زۆر ئه‌کتیڤ ‌ه ل ‌ه به‌یان کردنی‬ ‫کیشه‌ی ژناندا‪.‬‬ ‫جان ‌ه سانسکریتی‪ ،‬هه‌م گرووپێکی شانۆییه‌‌و‬ ‫هه‌م ب��زاوت‌و جوڵه‌یه‌که‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌رووی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی هیندستان به ‌میتۆدی فوروم‬ ‫تیاته‌ر (‪ )forum teater‬کارده‌که‌ن (‪.)7‬‬ ‫ل ‌ه گۆشه‌نیگای ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ف��وروم تیاته‌ر‬ ‫میتۆدێکه‌‪ ،‬ک ‌ه بوارێک ده‌خولقێنێت وا ده‌کات‬ ‫ئ��ازاد بیت ل ‌ه هه‌موو چه‌وساندنه‌وه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫‌و ‌ه میتۆدێک ‌ه ل ‌ه بار ‌ه بۆ خاڵی کردنه‌وه‌و‬ ‫رزگ���ارب���وون ل�� ‌ه چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه روی‬ ‫سایکۆلۆجیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئامانجی ج��ان�� ‌ه سانسکریتی خوڵقاندنی‬ ‫ئ��ه‌ ‌و ب��واره‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل��ه‌وێ��دا چ��ه‌وس��اوه‌ک��ان‬ ‫ل��� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��دا ده‌رف��ه‌ت��ێ��ک��ی زۆری������ان بۆ‬

‫‪195‬‬

‫ده‌ک��رێ��ت��ه‌وه ‌بۆ تێرامان‌و خۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه ئامرازێک‌و ده‌رفه‌تێک بۆ خۆڵقاندنی‬ ‫به‌هێز کردن (‪ )empowerment‬ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫به‌شداربوانەوە‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار ئ���ه‌وه‌ی��� ‌ه ئ���ه‌ی گ���رووپ���ی ج��ان�� ‌ه‬ ‫سانسکریتی چ��ۆن کاریان ده‌ک��رد؟ چۆن‬ ‫ئ��ه‌و هێزبه‌خشینە (‪)empowerment‬‬ ‫دروس��ت بکه‌ین؟ باش ‌ه ئ��ه‌ی چ��ۆن‌و ب ‌ه چ‬ ‫شیوه‌یه‌ک فوروم تیاتر پشتیوانی ده‌کات ل ‌ه‬ ‫دروستکردنی (‪)empowerment‬؟‬ ‫ف���وروم تیاتر ل�� ‌ه س��ه‌ر ئیشکردنی کاتی‬ ‫دڵ‌ومێشک دام���ه‌زرا‪ ،‬ک ‌ه داوا ل ‌ه بینه‌ران‬ ‫ده‌کرێت یارمه‌تییان بده‌ن ل ‌ه چاره‌سه‌رکردنی‬ ‫ئ���ه‌و ک��ێ��ش��ه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌خ���رێ���ت���ه‌ڕوو‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫جۆر ‌ه نمایشه‌دا بینه‌ر ئاماد ‌ه ده‌کرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هاوغه‌می هه‌بێت بەرانبەر به‌و رووداوه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه به‌رده‌میدا نمایش ده‌کرێت‪ .‬ئه‌میش‬ ‫ب ‌ه هاوکاری (یارزانێک ــ جۆکه‌رێک)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌ڵقه‌ی په‌یوه‌ندیی ‌ه ل ‌ه نێوان ئه‌کته‌ر‌ه‌کان‌و‬ ‫بینه‌راندا‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ه���ه‌م���ووی گ��رن��گ��ت��ر ئ���ه‌وه‌ب���وو‪ ،‬جان ‌ه‬ ‫سانسکریتی ل ‌ه دێهاته‌کاندا کاریان ده‌کرد‌و‬ ‫کورت ‌ه شانۆییه‌کانیان نمایش ده‌کرد‪ .‬گروپی‬ ‫جان ‌ه سه‌ردانی دێهاته‌کانیان ده‌کرد‌و تیماو‬ ‫بیرۆکه‌ی ده‌دا ب ‌ه خه‌ڵکی گونده‌کان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل��ه‌وێ��دا ل ‌ه خه‌لکی دێ گروپێکی شانۆیی‬ ‫پێکده‌هێنا‪ ،‬تیما‌و بیرۆکه‌که‌ش ته‌نها پرسی‬ ‫ژن ب��وو (ت��ون��د‌ی‌و تیژیی پیاو بەرانبەر‬ ‫ب ‌ه ژن) پ��اش ماوه‌یه‌کی ک��ه‌م سه‌ردانیان‬ ‫ده‌کردنه‌و ‌ه خه‌لک‌و ژنانی دێ شانۆیه‌که‌یان‬

‫ده‌نووسی‪ ،‬ک ‌ه ته‌نها پێنج بۆ دوانزە خوله‌ک‬ ‫بوو‪ ،‬به‌و شیوه‌یه‌ ئاماده‌ ده‌کرا بۆ شانۆ‪.‬‬ ‫کاره‌که پرۆگرامێکی ئیتنۆگرافی هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌و دراس ‌ه مه‌یدانییه‌ی ل ‌ه الی گروپی‬ ‫جانه‌‌و گفتوگۆی گرووپه‌کەیان‌و شیوازی‬ ‫ک��ارک��ردن��ی��ان ل�� ‌ه گ��ون��ده‌ک��ان ب��ی��رۆک��ه‌ی‬ ‫(‪ )empowerment‬ده‌خریته‌ به‌رچاو‪.‬‬ ‫‪ Forum teater‬چی یه‌؟‬ ‫که‌ی سه‌ری هه‌ڵداوه‌؟‬ ‫ش��ان��ۆی گ��ۆڕه‌پ��ان ل����ه‌وه‌و ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫گرتووه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو که‌سێک‪ ،‬چیرۆک‌و ب ‌ه‬ ‫سه‌رهاتێکی خۆی هه‌یه‌‪ .‬دامه‌زرێنه‌ری ئه‌م‬ ‫میتۆد ‌ه ئاوگۆستوبواڵ (‪)Augusto Boal‬‬ ‫ە خه‌ڵکی به‌رازیله‌‌و ل ‌ه ساڵی ‪ 1956‬بۆ ‪1971‬‬ ‫ل ‌ه ش��اری ساوپۆلۆ به‌رێوه‌به‌ری شانۆی‬ ‫(‪ )Arene teater‬بوو ئه‌م گرووپی شانۆی ‌ه‬ ‫ده‌یویست ره‌گ داکوتێت‌و له‌نگه‌ر بگرێت ل ‌ه‬ ‫کلتوورو خه‌یاڵی خه‌ڵکی التین‪ ،‬ئه‌مریکادا‪.‬‬ ‫ئا‌وگستۆبوال ده‌ڵێت‪ :‬خوازیاری ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫راسته‌وخۆ له ‌به‌رده‌می بینه‌راندا تێکست ‌ه‬ ‫شانۆییه‌ک ‌ه بنوسرێت‪.‬‬ ‫(‪ )forum teater‬میتۆدێکه‌‪ ،‬ک ‌ه شیته‌ڵی‬ ‫ناکۆکییه‌کان‌و ناته‌بایی کێشه‌کان پێشکه‌ش‬ ‫ده‌ک���ات‪ ،‬به‌ئاڵۆزێکی ه��ون��ه‌ری‪ ،‬چ��االک‌و‬ ‫ده‌س��ت��پ��ێ��ش��خ��ه‌ر‪ .‬ل�� ‌ه پ���رۆڤ���ه‌دا رێگه‌یه‌کی‬ ‫ن��وێ ده‌دۆزرێ����ت����ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌ رێ��گ��ا داخ���راو‌و‬ ‫قه‌تیسماوه‌کان چاره‌سه‌رێکی نوێی پێی ‌ه له‌و‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌و به‌که‌مزانینه‌دا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ئامانجه‌که‌‌شی ئه‌وه‌یه‌‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ بینه‌ر له‌‪ ،‬که‌سێکی پاسیڤه‌و ‌ه ده‌گۆرێت‬ ‫ب��ۆ ب��ون��ه‌وه‌رێ��ک��ی ئ��ه‌ک��ت��ی��ڤ‪ ،‬ب��ی��ن��ه‌ر ببێت ‌ه‬ ‫پرۆتاگۆنیست ‪ .)Protagonist‬وات ‌ه خۆی‬ ‫ببێت بە‌ پاڵه‌وانی دراماکه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ بوارێک بده‌یت بە ‌ه مرۆڤ‪ ،‬ک ‌ه مه‌شقی‬ ‫خۆی له‌به‌رده‌م راستیدا بکات‌و خۆی بۆ‬ ‫داهاتوو ئاماد ‌ه بکات‪.‬‬ ‫‪3‬ـ ه���ه‌م���وو چ���ه‌وس���ان���دن���ه‌و ‌ه ن���اوه‌ک���ی‌و‬ ‫ده‌ره‌کییه‌کان تێک بشکێنێت‪.‬‬ ‫ش��ێ��وه‌ی پێشکه‌شکردنی ف���ۆروم تیاته‌ر‬ ‫جیاواز ‌ه ل ‌ه پێشکه‌شکردنی شانۆی ئاسایی‪.‬‬ ‫شێوه‌و پێشکه‌ش کردنی به‌مشێوه‌ی ‌ه ‪ .‬کاتی‬ ‫نمایشه‌ک ‌ه ل ‌ه شەش بۆ چ��واردە خوله‌که ‪.‬‬ ‫چه‌شنی دانیشتنی بینه‌ران به‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫نیوه‌بازنه‌یی ده‌بێت‪ .‬بینه‌ران ب ‌ه یه‌ک ریز‬ ‫داده‌نیشن‪ .‬شوێنی نمایش ده‌توانێت پۆلی‬ ‫قوتابخانه‌‪ ،‬ژووری ماڵ‪ ،‬شوێنی کارکردن‪،‬‬ ‫م��زگ��ه‌وت‪ ،‬که‌نیسه‌‌‪ ،‬ی��ان هه‌‌رجێگایه‌کی‬ ‫ک��ۆر‌و ک��ۆب��وون��ه‌وه ‌بێت‪ .‬نزیکایه‌تییه‌ک‌و‬ ‫خۆشه‌ویستیه‌کی زۆر ده‌بینرێت ل ‌ه نێوان‬ ‫نمایش‌و بینه‌راندا‪ .‬ئه‌م نمایش ‌ه دوو جار‬ ‫نمایش ده‌کرێت‪.‬‬ ‫پاش ئ��ه‌وه‌ی نمایشه‌ک ‌ه جارێک پێشکه‌ش‬ ‫ده‌ک��رێ��ت ل��ه ‌ب��ه‌رده‌م��ی ب��ی��ن��ه‌ران��دا‪ .‬دوای‬ ‫ئه‌وه‌‪ ،‬که‌سێک ل ‌ه گرووپی شانۆییه‌که‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێی ده‌گوترێت جۆکه‌ر‪ ،‬ده‌وری رایه‌ڵێک‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ێ��ت ل�� ‌ه ن��ێ��وان ن��م��ای��ش‌و ب��ی��ن��ه‌ران��دا‪،‬‬ ‫دێ��ت�� ‌ه ب����ه‌رده‌م ب��ی��ن��ه‌ران‌و ب��اس��ی جۆنێتی‬ ‫به‌شداریکردنی بینه‌ران روون ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬

‫رێی ئه‌و یاریزانه‌و ‌ه بینه‌ران به‌شدار ده‌بن‌و‬ ‫پرۆسێسی به‌شداریکردن رێک ده‌خات‪ .‬له‌م‬ ‫جۆر ‌ه نمایشه‌دا‪ ،‬که‌سێک هه‌ی ‌ه چه‌وساوه‌و‬ ‫ک�� ‌ه سێک چه‌وسێنه‌ر ه��ه‌روه‌ه��ا که‌سانی‬ ‫سانه‌وی‌و پاسیڤ ل ‌ه نمایشه‌که‌دا‪.‬‬ ‫جارێکی‌تر نمایش ‌ه چه‌ند خۆله‌کییه‌ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م بینه‌ران نمایش ده‌کرێته‌وه‌‪ ،‬جۆکه‌ر‬ ‫داوا ل ‌ه بینه‌ران ده‌ک���ات‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌وان وه‌ک‬ ‫بینه‌ر خۆیان بخه‌ن ‌ه به‌رگی ئه‌و که‌سانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌چه‌وسێنه‌وه‌‪ ،‬یان پاسیڤ‌و سانه‌وین‪،‬‬ ‫بینه‌ر ته‌نها ناتوانێت‪ ،‬که‌سی چه‌وسێنه‌ر‬ ‫ل�� ‌ه ن��م��ای��ش��ه‌ک��ه‌دا ب��گ��ۆری��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��ۆی��ان‬ ‫هه‌ی ‌ه سه‌رجه‌م کاره‌کته‌راکنی ئه‌و نمایش ‌ه‬ ‫بگۆرن‪ ،‬جۆکه‌ر پێان ده‌ڵیت‪ :‬ئه‌گه‌ر تۆ ل ‌ه‬ ‫جێگای‪ ،‬که‌س ‌ه چه‌وساوه‌ک ‌ه بویتایه‌‪ ،‬یان‬ ‫پاسیڤه‌ک ‌ه چیت ده‌کرد‌و چ په‌رچه‌کردارێکت‬ ‫ده‌ب���وو‪ ،‬ی��ان چ وه‌اڵم��ێ��ک ه��ه‌ی��ه‌؟ ل�� ‌ه کاتی‬ ‫پێشکه‌شکردنی دووه‌م جاری نمایشه‌که‌دا‪،‬‬ ‫بینه‌ر داوا ل ‌ه جۆکه‌ر ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه نمایشه‌ک ‌ه‬ ‫راگرێت‪ .‬هه‌ربینه‌رێکیش‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵده‌ستێت بۆ‬ ‫به‌شداری کردن ئه‌کته‌ر ل ‌ه جێگاکه‌ی ئه‌و‬ ‫ئه‌و بینه‌ر ‌ه داده‌نیشێت‪ .‬بینه‌ر‪ ،‬ک ‌ه به‌شداری‬ ‫ده‌ک���ات خ��ۆی دی��ال��ۆگ دروس���ت ده‌ک���ات‪.‬‬ ‫ده‌شیت‌و ره‌نگ ‌ه زۆربه‌ی بینه‌ران به‌شداری‬ ‫بکه‌ن‌و هه‌ر بینه‌ره‌‌و هه‌ڵوێستێکی جیاواز‪،‬‬ ‫وه‌اڵم��ێ��ک��ی ج��ی��اواز‪ ،‬ی��ان ئه‌لته‌رناتیڤێکی‬ ‫ج��ی��اوازت��ری ه��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ل��ێ��ره‌دا بینه‌ر هه‌م‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه ئه‌کته‌ر‌و هه‌م ب ‌ه نووسه‌ر‪ .‬بینه‌ر‬ ‫راسته‌وخۆ به‌شدار ‌ه ل ‌ه نووسینی تێکستی‬ ‫نمایشه‌که‌دا‪.‬‬

‫‪197‬‬

‫ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه نمایشه‌ک ‌ه باسی‬ ‫خێزانێک بکات‪ ،‬ک ‌ه پێکهاتوو ‌ه ل ‌ه ب��اوک‪،‬‬ ‫دای��ک‪ ،‬ب��را‪ ،‬خۆشک‪ ،‬خ��اڵ‌و م��ام‪ ،‬باوکێک‬ ‫ک��چ�� ‌هک��ه‌ی خ���ۆی ده‌چ��ه‌وس��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان‬ ‫ناره‌حه‌تی ده‌ک��ات‪ ،‬بینه‌ر‪ ،‬ک ‌ه به‌شداری ل ‌ه‬ ‫نمایشه‌که‌دا د ‌هک��ات‪ ،‬ده‌توانێت رۆڵێ کچ ‌ه‬ ‫چه‌وساوه‌ک ‌ه بگێڕێت‪ ،‬یان ده‌توانێت رۆڵی‬ ‫ب��را‪ ،‬ی��ان خ��ۆش��ک‪ ،‬ی��ان دای���ک‪ ،‬ی��ان خ��ال‌و‬ ‫مامه‌ک ‌ه ببینیت‪ ،‬جا ئه‌گه‌ر تۆ رۆڵ��ی هه‌ر‬ ‫ک��ام ل��ه‌و که‌سایه‌تیان ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه ب��اوک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چه‌وسێنه‌ر ‌ه بگێریت چ هه‌ڵس‌وکه‌وتێکت‬ ‫ده‌بێت؟ چ ده‌که‌یت؟ چ وه‌اڵمێکت ده‌بێت؟ چ‬ ‫په‌رچه‌کردارێکت ده‌بیت؟ چ ئه‌ڵته‌رناتیڤێکت‬ ‫هه‌یه‌؟ به‌م شێوه‌ی ‌ه بینه‌ر ده‌بێ ‌ه پاڵەوان‌و‬ ‫نووسه‌ری نمایشه‌که‌‪.‬‬ ‫دوای ئ�����ه‌وه‌ی ب��ی��ن��ه‌ران م��وم��اره‌س��ه‌ی‬ ‫نمایشه‌که‌یان کرد‌و به‌شداربوون‪ .‬پاشان‬ ‫هه‌موو ئه‌کته‌ران‌و بینه‌ران به‌شێوه‌یه‌کی‬ ‫بازنه‌یی داده‌نیشن‌و ئه‌رگومێنتی خۆیان‬ ‫باس ده‌کەن‌و ئه‌و چاره‌سه‌ران ‌ه باس ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێشکه‌شیان کرد‪ .‬جان ‌ه سانسکریت به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ل ‌ه هیندستان کارده‌کات‌و ل ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫گوند‌و دێهاته‌کان‌و ئه‌کته‌رانی پێکدێت‪.‬‬ ‫سه‌ده‌ی‌ نۆزده‌یه‌م‌و باکووری ئه‌وروپا‬ ‫زی����ات����ر ل���� ‌ه دوا س���اڵ���ه‌ک���ان���ی س�����ه‌ده‌ی‬ ‫ن��ۆزده‌ه��ه‌م��ه‌و ‌ه توانرا خیزان‪ ،‬یه‌کسانی‌و‬ ‫ک��اروب��ری ژن���ان گ��ری��ب��دری��ت��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه ئ��ه‌دب‬ ‫به‌گشتی‌و ب ‌ه شانۆ به‌تایبه‌تی‪ .‬ئه‌وانه‌ش‬

‫زیاتر ل ‌ه باکوری ئه‌وروپا ل ‌ه الیه‌ن کارل‬ ‫یوناس ‪Karl Jhonas‬و لوڤه ئالمکڤیست‬ ‫‪Love Almkvist‬و ف��ری��د ‌ه ستێنهۆف‬ ‫ن‬ ‫‪Frida Stenhof‬و ه��ێ��ن��ری��ک ئیپس ‌‬ ‫‪Henrik Ipsen‬و ئ��ان چارلۆت ‪Anne‬‬ ‫‪ Charlot‬ب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم ل�� ‌ه ب���واری رۆم��ان‬ ‫نووسیندا له‌واڵتانی‌‌تر هه‌نێک نووسەری‬ ‫ژنی سه‌رکه‌وتوو هه‌بوون وه‌ک‪ ،‬ڤرجینا‬ ‫وول���ف‪ ،‬جین ئاستین‪ ،‬ئێمیلی برونته‌‌و‬ ‫ش��ارل��ۆت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئێمه ‌ق��س��ه‌م��ان ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫شانۆیه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا رۆمان‌و‬ ‫نووسینی ژنان زیاتر ژیاننام ‌ه بوو‪ .‬ژنان‬ ‫ئ����اره‌زووی ئ��ه‌و ‌ه ب��وون به‌رهه‌مه‌کانیان‬ ‫پ��ی��ش��ان ب����ده‌ن‌و داوای ئ���ه‌وه‌ی���ان ده‌ک���رد‬ ‫یه‌کسانی سه‌قامگیر بێت‪ .‬باس له‌و ‌ه بکه‌ن‬ ‫ژنیش به‌شێک ‌ه ل��ه‌م کۆمەڵگای ‌ه ده‌توانێت‬ ‫م��اڵ ب��ه‌رێ��وه‌ب��ب��ات‌و م��ن��داڵ به‌خێوبکات‪،‬‬ ‫ژیاننامه‌ی خۆی بنووسیته‌وه‌‪ .‬ئه‌مه یه‌کێک‬ ‫بوو ل ‌ه هۆکاره‌کانی نووسینی ژنان‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئه‌م حه‌زو ئاره‌زوو ‌ه به‌س نیی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫تۆ بگه‌یت ‌ه ناخی ژووره نهێنییه‌کانی ناو‬ ‫ده‌روونی ژن‌و ئه‌و ژووره‌ی بۆ بخوڵقێنیت‪،‬‬ ‫ک ‌ه تیایدا ئازاد بێت‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه ل ‌ه کوردستان‬ ‫له‌و قۆناخه‌ی سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌می ئه‌وروپا‬ ‫ده‌ژێ����ت‪ ،‬ه��ه‌ت��ا ئێستاش ژن ل�� ‌ه ئ���ه‌ده‌ب‌و‬ ‫ده‌ستکردی پیاوه‌‪.‬‬ ‫ی�� ‌هک��ێ��ک ل���ە ‌و ن��م��وون��ه‌ ه����ه‌ر ‌ه ب���ه‌رزان���ه‌ی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ی��ه‌م شانۆیی ماڵی بووکه‬ ‫شووشه‌یه ل ‌ه ‌‌نووسینی هێنریک ئیپسن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫ه��ه‌ت��ا ج��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه‌ی م���رۆڤ بەرانبەر‬ ‫مرۆڤ‌و جه‌وساندنه‌وه‌ی پیاو بەرانبەر ژن‬ ‫بمێنێت هه‌تا ماڵ ببێت ب ‌ه زیندانییه‌کی زێر‪.‬‬ ‫خۆشه‌ویستان‪ ،‬باوک‪ ،‬برا‌و مێرد پاسه‌وانی‬ ‫ئ���ه‌و زی��ن��دان��ه‌ ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌وا ت��ێ��م��او‌ب��اب��ه‌ت‌و‬ ‫پرسی ئه‌م شانۆ راسته‌قینه‌ی ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫کات‌و شوێنێکدا ده‌توانێت پیشه‌نگ بیت بۆ‬ ‫به‌رەنگاری سته‌م بۆ ژنان‪.‬‬ ‫ئیپسن ل ‌ه ساڵی ‪‌1879‬دا ئ��ه‌م شانۆییه‌ی‬ ‫ن��وس��ی��وه‌‪ ،‬ن���ورا خ��اوه‌ن��ی دوو م��ن��داڵ�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫گ��ه‌ل مێردێکی ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د ل�� ‌ه خانویه‌کی‬ ‫قه‌شه‌نگدا ده‌ژی بی ئ��ه‌وه‌ی ببینرێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫شانۆیی ‌ه باسی خێزان ده‌ک��ات ل ‌ه سه‌رو‬ ‫هه‌مووشیانه‌و ‌ه باسی ژن ده‌ک���ات‪ .‬نورا‬ ‫ماڵه‌که‌ی‌و دوو منداڵه‌که‌ی به‌جی ده‌هێڵێت‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی وه‌ک م��رۆڤ ب��ژی ن��ه‌ک وه‌ک‬ ‫ج����اران ت��ان��ه��ا ب��ووک��ەش��ووش��ە‌ی��ه‌ک بێت‪.‬‬ ‫ئ���ه‌م ش��ان��ۆی��ی�� ‌ه ب���وو ب�� ‌ه ق��س��ه‌ک��ه‌ری ژن�� ‌ه‬ ‫سه‌ربه‌سته‌کان‪ ،‬دانرا ب ‌ه گرنگترین تێکستك‬ ‫لە ساڵەکانی سەدەی نۆزدەیەمدا‪ .‬ئیپسن‬ ‫له‌و کاته‌و ‌ه بوو ب ‌ه رادیکاڵترین نووسه‌ر‪،‬‬ ‫ک ‌ه ره‌خنه‌ی ل ‌ه پرۆسێسی ژن‌و مێردایه‌تی‪،‬‬ ‫سێکسوال ‌ه نۆرمه‌کان‌و ب ‌ه که‌م زانینی ژن ل ‌ه‬ ‫کۆمەڵگادا گرت‪.‬‬ ‫دوای ئ���ه‌و ل��� ‌ه س��اڵ��ی ‪١٨٨٢‬دا ئالفیلد‬ ‫ئاگرێلس ‪ Alfhild Agrells‬کتێبێک باڵو‬ ‫ده‌کاته‌و ‌ه ب ‌ه ناوی رزگارکردن ‪،räddad‬‬ ‫ک��� ‌ه دوو ش��ان��ۆن��ام��ه‌ی ل��� ‌ه خ���ۆ گ��رت��ب��وو‬ ‫(ت��ه‌ن��ه��ای��ی)‌و (ح��وک��م��دار)‪ .‬ئالفێلد ل�� ‌ه ژێر‬ ‫کاریگه‌ری شانۆیی ماڵی بووکەشووش ‌ە‬

‫ئ��ه‌و دوو شانۆ نامه‌ی ‌ه ده‌نوسێت‪ ،‬دوای‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌م کتێب ‌ه شانۆیی ‌ه توانی‬ ‫به ‌ناوی راسته‌قینه‌ی خۆیه‌و ‌ه بنووسێت‪،‬‬ ‫چونک ‌ه تا ئ��ه‌و کات ‌ه ب ‌ه ن��اوی تیرا ‪Tyra‬‬ ‫ده‌ینووسی‪ .‬له‌م دوو شانۆییه‌دا ته‌نهای‌و‬ ‫حوکمدراو‪ ،‬با‌س ل ‌ه کێشه‌ی دایک ده‌کات‪،‬‬ ‫ک ‌ه شووی نه‌کردوه‌‪ .‬ل ‌ه شانۆیی حوکمدراو‬ ‫داوای ئه‌و ‌ه ده‌کات‪ ،‬ئه‌و پیاوه‌ی‪ ،‬ک ‌ه سکی‬ ‫ژنه‌که‌ی پرکردوو ‌ه هه‌مان حوکم بدرێت‬ ‫ب ‌ه سه‌ریدا وه‌ک حوکم ب ‌ه سه‌ر ژنه‌که‌دا‬ ‫ده‌دریت‪ .‬هه‌ر ل ‌ه ژێر کاریگه‌ری شانۆنامه‌ی‬ ‫م��اڵ��ی ب��ووک��ه ش���ووش���ه‌دا‪ ،‬ستریندباری‬ ‫کۆمه‌ڵ ‌ه چیرۆکێک باڵوده‌کاته‌و ‌ه ب ‌ه ناوی‬ ‫ه���اوس���ه‌ردار‪ ،‬ه��ه‌ر چ��ه‌ن��د ‌ه ستریندباری‬ ‫هه‌میش ‌ه له‌به‌رهه‌مه‌کانیدا ب��ه‌رووی ژناندا‬ ‫وه‌س��ت��اوه‌ت��ه‌و ‌ه هه‌تا ل��ه‌واڵت��ی سوید پێی‬ ‫ده‌ڵێن‪ ،‬ک ‌ه رقی ل ‌ه ژن ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫شانۆگه‌ریی ماڵی (بووک ‌ه شووشه‌) نزیک‬ ‫ب��ه‌ ه�����ه‌زاران ج���ار ن��م��ای��ش ک�����راوه‌‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫نمایش ‌ه ل�� ‌ه ئ���ه‌رک‌و پێگه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫ده‌دوێ���ت‪ .‬ده‌رگ��ای��ه‌ک د ‌هک��ات��ه‌و ‌ه بۆ ژی��ان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئ��ازادی ده‌وان��ێ��ت تێگه‌یشتنێکی ت��ه‌واو‬ ‫ف��ه‌راه��ه‌م ب��ک��ات دوور ل�� ‌ه درۆ‌و ش��ه‌رم‪.‬‬ ‫تێکستێک ‌ه هه‌ڵگری ئ��ازادی بوو بۆ ژنان‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه نمایشه‌که‌دا پ��رۆس��ه‌ی گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫بیر دروست ده‌بێت‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا به‌رهه‌می‬ ‫لێده‌خولقێت‪ .‬الی ئیپسن ئه‌و خونچ ‌ه ناسک ‌ه‬ ‫شکۆف ‌ه ده‌کات‪ ،‬واتا راسته‌قینه‌که‌ی ئه‌رک‪،‬‬ ‫ماف‪ ،‬ئازادی دیاری ده‌کات‪ .‬نورا پاڵه‌وانی‬ ‫شانۆییه‌ک ‌ه هه‌میش ‌ه رۆڵیک ده‌بینێت‪ ،‬ک ‌ه‬

‫‪199‬‬

‫خ��ۆی نییه‌‪ ،‬وا خ��ۆی پیشان ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ک��ی خ��ۆش��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫راستیدا وه‌ک نمایشی قه‌ره‌قۆز وای ‌ه له‌و‬ ‫حاڵه‌ته‌ی‪ ،‬ک ‌ه تێیدا ده‌ژی‪ .‬تۆزڤاڵدی مێردی‬ ‫نورا وا خۆی ده‌بینێت‪ ،‬ک ‌ه تاکه‌که‌سی عاقلی‬ ‫ماڵه‌که‌ی ‌ه بتوانێت بریارێکی عاقاڵن ‌ه بدات‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ک گفت‌و گۆو دیالۆگی‬ ‫نییه‌ له‌گه‌ڵ نورای هاوسه‌ریدا‪.‬‬ ‫له‌و کاته‌دا شانۆگه‌ریی (ماڵی بووکه‌شووشه‌)‬ ‫نێوه‌ڕۆکه‌که‌ی ده‌بێت به تابوو (ح��ه‌رام)‪،‬‬ ‫چونک ‌ه کات رێی ب ‌ه ژن ن��ه‌داو ‌ه خۆی ل ‌ه‬ ‫کار‌و فه‌رمانی پیاوا بقورتێنێت‪ .‬ژن چۆن‬ ‫ده‌توانێت ل ‌ه مێرده‌که‌ی جیابێته‌وه‌؟ ره‌نگ ‌ه‬ ‫جیابوونه‌و ‌ه زۆرت��ری��ن پێراکێشانی ژنان‬ ‫بووبێت‪ ،‬جا نه‌خوازه‌اڵ منداڵ به‌جێبهێڵیت‪.‬‬ ‫کاتێک ن���ورا م��اڵ به‌جێده‌هێڵیت‪ ،‬مێردو‬ ‫م��ن��داڵ��ه‌ک��ان��ی ب���ه ‌دوا رۆژێ���ک���ی ن��ادی��ار‬ ‫ده‌س��پ��ێ��رێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ب��ۆ ب��ه‌ج��ێ��ی هێشتن؟‬ ‫چونک ‌ه گه‌یشت ‌ه ئه‌و ب��اوه‌ڕه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ماڵ بۆ‬ ‫ئه‌و وه‌ک گه‌وڕی په‌روه‌رده‌کردن وایه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تیادا ئاژه‌ڵ مه‌شق پێده‌که‌ن‪ .‬نورا ماڵ وه‌ک‬ ‫گه‌وڕێکی په‌روه‌رده‌کردن ده‌بینی‪ .‬خۆشی‬ ‫وه‌ک ئاژه‌ڵێکی ماڵی‪ ،‬یان وه‌ک کاره‌که‌رێک‪.‬‬ ‫ل ‌ه نمایشی ماڵی بووکه‌شووش ‌ه نورا ده‌بێت‬ ‫ی��ه‌ڵ��م��ه‌ری م��ێ��ردی رازی ب��ک��ات‌و هونه‌ر‬ ‫بنوێنێت‪ ،‬یه‌لمه‌ری مێردیشی پ��اره‌ی پێ‬ ‫بدات‪ .‬وات ‌ه ژن‌و مێردایه‌تی له‌م شانۆیه‌دا‬ ‫جۆرێک ‌ه له ‌مامه‌ڵه‌کردن‌و ب��ازاڕک��ردن ل ‌ه‬ ‫ژیانی هاوسه‌رێتیدا‪ .‬له‌م مامەڵه‌کردنه‌دا ژن‬ ‫به‌رهه‌م دێ��ت وه‌ک ئوبجێکت‌و مرۆڤێکی‬

‫که‌م بایه‌خ‪.‬‬ ‫زۆر ل��� ‌ه ف��ێ��م��ی��ن��س��ت�� ‌هک��ان ده‌ڵ���ێ���ن‪ ،‬ت���ۆوی‬ ‫ب���ی���روب���اوه‌ڕی فیمینستی ل�� ‌ه ئیپسنه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستپێده‌کات‪ .‬هه‌ر دوای ئه‌وه‌ی ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1879‬دا ل�� ‌ه دان��ی��م��ارک نمایش د ‌هک��رێ��ت‬ ‫گفتوگۆیه‌کی زۆر‌و رادیکااڵن ‌ه به‌و په‌یام ‌ه‬ ‫دروس���ت ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ب��اس ل�� ‌ه یه‌کسانی‬ ‫ره‌گ���ه‌زو له‌به‌ر یه‌کهه‌ڵوه‌شاندنی خێزان‬ ‫د ‌هک��ات ل ‌ه پڕۆسه‌ی هاوسه‌رگیری‪ ،‬ماڵی‬ ‫ب��ووک��ه‌ش��ووش�� ‌ه ه��ه‌ڵ��گ��ری تێمایه‌ک ب��وو‪،‬‬ ‫ک ‌ه ره‌خنه‌ی ئاڕاسته‌ی ع��ورف‌و ع��اده‌ت‌و‬ ‫ئه‌خالقی ماڵ ‌ه بۆرجوازییه‌کان دەک��رد‪ .‬ب ‌ه‬ ‫دیوه‌که‌ی‌‌تریشدا هەڵگری ت��ۆوی فێمینزم‬ ‫بوو ل ‌ه دونیای مۆدریندا‪ ،‬ک ‌ه رێکخراوه‌کان‬ ‫بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئایه ئیپسن‬ ‫خۆی چاالکوانی ژنان بووه‌؟ نه‌خیر‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئه‌و داوای هه‌مان مافی بۆ پیاوانیش ده‌کرد‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ویستویه‌تی پیاوو ژن وه‌ک مرۆڤ‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ی��ه‌ک س��ف��ر ‌ه ک��ۆب��ک��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫وه‌ک دوو ره‌گه‌زی جیاواز‪ ،‬هه‌رچه‌ندیش ‌ه‬ ‫ئیپسن وه‌اڵم��ی ئ��ه‌وه‌ی داوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و‬ ‫ب ‌ه ته‌نها به‌رگری ل ‌ه مافی ژن نه‌کردووه‪،‬‬ ‫ب���ەاڵم ه��ه‌رچ��ۆن��ێ��ک بێت ل��ه‌و ک��ات��ه‌دا‌و ل ‌ه‬ ‫پاشانیشدا شانۆنامه‌ی ماڵی بووکه‌شووش ‌ه‬ ‫هاوکارییه‌کی زۆری کرد ل ‌ه‌خه‌باتدا به‌ره‌و‬ ‫رزگارکردنی ژن ل ‌ه ب��وار ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسییه‌کاندا‪.‬‬ ‫پ���اڵ���ه‌وان���ی ئ����ه‌م ش���ان���ۆگ���ه‌ری���ی���ه )م��اڵ��ی‬ ‫بووکه‌شووشه‌( ناوی نور‌ا ‪Nora‬یه شووی‬ ‫ب�� ‌ه پ��ارێ��زه‌ر ی��ه‌ڵ��م��ه‌ر ت��ورڤ��اڵ��د ‪Helmer‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫‪ Torvald‬کردووه‌‪ .‬ل ‌ه خانوویه‌کی خۆش‌و‬ ‫ره‌نگیندا ده‌ژین‪ ،‬به‌اڵم پڕ ل ‌ه درۆ‪ .‬تێکسته‌ک ‌ه‬ ‫باسی خێزانێکی ده‌وڵه‌مه‌ند ده‌گێڕێته‌و ‌ه‬ ‫کاتێک مێرده‌که‌ی نورا نه‌خۆش ده‌که‌ویت‪،‬‬ ‫دکتۆر پێی راده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ک ‌ه پێویستی ب ‌ه‬ ‫گه‌شتێک ‌ه بۆ چاکبوونه‌وه‌ی نه‌خۆشییه‌که‌ی‪.‬‬ ‫ن���وراش ن��اچ��ار ده‌ب��ێ��ت ق���ه‌رز ل�� ‌ه که‌سێک‬ ‫وه‌ربگرێت ب ‌ه سوو‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی خۆشه‌ویستی‬ ‫بۆ مێرده‌که‌ی ده‌ربڕێت‌و لە هەمان کاتدا‬ ‫مێرده‌که‌شی له‌و نه‌خۆشییه رزگاری ببێت‪.‬‬ ‫خاوه‌نی پاره‌که‌ش داوای ئه‌و ‌ه ده‌کات ئه‌و‬ ‫کۆمپیاله‌ی ‌ه ده‌بێت ئیمزای مێرده‌که‌ی‪ ،‬یان‬ ‫باوکی ن��ورای ل ‌ه س��ه‌ر بێت‪ ،‬چونک ‌ه له‌و‬ ‫ک��ات��ه‌دا ژن خ��اوه‌ن��ی هیچ که‌سایه‌تییه‌ک‬ ‫نه‌بوو ‌ه له‌واڵتی نۆرویج‪ .‬نوراش بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫یارمه‌تی مێرده‌که‌ی ب��دات ئیمزای باوکی‬ ‫ته‌زویر ده‌کات‌و پاره‌ک ‌ه وه‌رده‌گرێت‪ .‬پاشان‬ ‫باوکی ده‌مرێت‌و مێرده‌که‌ی چاک ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه ئێستا ده‌وڵه‌مه‌ندن‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌ن‬ ‫سوو کرۆگستاد ‪ Krogstad‬هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی لێده‌کات‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌خرێته‌و ‌ه سه‌ر‬ ‫کاره‌که‌ی‪ ،‬ئه‌و کۆمپیاله‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه نورا ئیمزای‬ ‫ک���ردووه‌ ل��ه‌ ب��ری ب��اوک��ی ئ��اش��ک��راده‌ک��ات‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه کرۆگستاد له‌و فه‌رمانگه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ک ده‌رکراوه‌‪،‬‬ ‫سه‌ر گه‌نده‌ڵی‌و کاری بێ که‌ڵ ‌‬ ‫ک ‌ه ئێستا یه‌ڵمه‌ر به‌رێوه‌به‌رییەتی‪ .‬نورا ل ‌ه‬ ‫ژێ��ر فشارێکی ده‌روون���ی زۆردا ب��وو‪ ،‬له‌‬ ‫ترسی ئاشکرابوونی نامه‌کەو زیزبوونی‬ ‫یه‌ڵمه‌ری هاوسه‌ری‌و تێکچوونی شیرازه‌ی‬ ‫خ��ێ��زان‌‪ .‬ت��ه‌واو ب���اوه‌ڕی ب��ه‌و ‌ه ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ک ‌ه‬

‫کارێکی به‌جێ‌و ره‌وای کردووه‌‪ ،‬ک ‌ه خاوەن‬ ‫قه‌رزه‌ک ‌ه سزا دراوه‌‌و ل ‌ه کاره‌که‌ی دوور‬ ‫خراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه پاشاندا ئه‌و نهێنیی ‌ه که‌شف‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک�� ‌ه ن���ورا واژۆی ک����ردوه‌و ئ��ه‌و‬ ‫پاره‌یه‌ی ب ‌ه سوو وه‌رگرتووه‌‪ .‬مێرده‌که‌ی‬ ‫سه‌رکۆنه‌و ئیهانه‌ی زۆری نورا ده‌کات‪ .‬پێ‬ ‫ده‌ڵێت نابێت له‌مه‌ودوا منداڵه‌کان په‌روه‌رد ‌ه‬ ‫بکات‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه پاشه‌رۆژدا وه‌ک نورا بێ‬ ‫ره‌وشت‌و بێ دین ده‌ر‌ده‌چن‪ .‬پاشان خاوه‌ن‬ ‫قه‌رز کرۆگستاد نامه‌یه‌کی‌تر ب ‌ه هاوکاریی‬ ‫خ��ات��وو لیندای ه��اوڕێ��ی ن��ورا ده‌نێرێت‌و‬ ‫تێدا ده‌نوسێت‪ ،‬ک ‌ه بابه‌تی کۆمپیاله‌که‌و‬ ‫ت��ه‌زوی��رک��ردن��ی واژۆک���ه‌‌‪ ،‬که‌شف ناکات‌و‬ ‫ه��ه‌ر ب�� ‌ه نهێنی ده‌م��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌و الی که‌س‬ ‫باسی ناکات‌و نامه‌که‌ش باڵو ناکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫کاته‌ی یه‌ڵمه‌ر ده‌زانێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م باس ‌ه ته‌نها‬ ‫له چوارچێوه‌ی ماڵه‌که‌ی خۆیدا ده‌بێت‪،‬‬ ‫جارێکی‌تر هه‌وڵ ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه په‌یوه‌نییه‌که‌یان‬ ‫وه‌ک جارانی لێبێته‌و ‌ه له‌گه‌ڵ نورادا‪‌.‬یه‌ڵمه‌ر‬ ‫ب��ه‌ ه��ی��چ ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک ده‌رب���ه‌س���ت ب�� ‌ه ن��ورا‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ئه‌و ته‌نها ل ‌ه خه‌می ناوبانگی خۆیدا‬ ‫ب���وو‪ .‬ه���ه‌ر‪ ،‬ک�� ‌ه زان���ی کرۆگستاد نامه‌ک ‌ه‬ ‫باڵوناکاته‌و ‌ه جارێکی‌تر ب ‌ه ک��واڵوک��وڕه‌‌و‬ ‫بوکەشووش ‌ە نورای بانگ کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم نورا له‌به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌کدا له‌گه‌ڵ‬ ‫مێرده‌که‌یدا ل ‌ه گفتوگۆیه‌کی ت��ون��ددا‌و ل ‌ه‬ ‫خه‌می ئه‌و هه‌شت ساڵە ژن‌و مێردایه‌تییه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه وه‌ک ک��ااڵی��ه‌ک سه‌یر ده‌ک���را‪ .‬ما‌ڵه‌ک ‌ه‬ ‫بۆ یه‌لمه‌ر به‌جیده‌هێڵت‪ .‬شانۆگه‌رییه‌ک ‌ه‬ ‫ب��اس��ی ژن‌و م��ێ��ردای��ه‌ت��ی‌و ل��� ‌ه س���ه‌روو‬

‫‪201‬‬

‫هه‌مووشیانه‌و ‌ه باسی رۆڵ��ی ژن ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫شانۆگه‌رییه‌که ییه‌ک ‌ه ب��ه‌و ‌ه کۆتایی دێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه نورا بۆ ئه‌وه‌ی وه‌ک مرۆڤ ببینرێت‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی ببێت ب ‌ه مرۆڤێکی سه‌ربه‌خۆ‌و‬ ‫بە ئ��ازاد‌ی بیربکاتە‌‌وه‌‪ ،‬ماڵ‌و دوو منداڵ‌و‬ ‫مێرده‌که‌شی به‌جێده‌‌هێڵێت‪ ،‬ن��ه‌ک له ‌ماڵ‬ ‫بمێنێته‌و ‌ه وه‌ک بوکەشووشە‌یه‌ک بمێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫وەک چۆن پێشتر مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌کرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه شانۆگه‌رییه‌که‌دا هه‌موو ئه‌و عورف‌و‬ ‫یاسایانه‌ی‪ ،‬کە مامەڵەی نورای پێ‌ده‌کرا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو یه‌لمه‌ر له‌گه‌ڵ خه‌ونه‌کانی خۆیدا‬ ‫نورا بگونجێنێت‪ ،‬ک ‌ه هیچ که‌سایه‌تییه‌کی بۆ‬ ‫نه‌مابووه‌وە‪ .‬ماڵ بۆ نورا چ له‌ماڵی باوکی‪،‬‬ ‫یان الی یه‌لمه‌ری هاوسه‌ری ته‌نها زیندانێکی‬ ‫زێرین بوو‪ .‬لە یەکێک لە دیمەنەکانی ئەم‬ ‫شانوییەدا نورا دەڵێت‪ :‎‬ئۆزڤاڵد تۆو باوکم‬ ‫تاوانێکی گه‌وره‌تان کردوه‌ بەرانبەر ب ‌ه من‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر ل���ه درێ������ژه‌ی ه���ه‌م���ان رووب������ه‌ڕوو‬ ‫ب���وون���ه‌وه‌دا ن���ورا ب�� ‌ه م��ێ��رده‌ک��ه‌ی ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫تۆ هه‌رگیز ل ‌ه من تێنه‌گه‌یشتویت‪ ،‬من ب ‌ه‬ ‫ته‌واوه‌تی ب ‌ه هه‌ڵه‌دا برابووم یه‌که‌م ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫باوکمه‌وه‌ دووه‌میش له‌ الیه‌ن تۆوه‌‪.‬‬ ‫چه‌وساندنه‌وه‌ی یه‌که‌می ل ‌ه الیه‌ن باوکییه‌و ‌ه‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ک ‌ه یه‌کێک ب��وو ‌ه ل ‌ه که‌س ‌ه نزیک‌و‬ ‫خۆشه‌ویسته‌‌کانی‪ ،‬پ��اش��ان ژن ه��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫ده‌ستی باوکه‌و ‌ه ده‌ڕوات ‌ه ده‌ستی مێرد بێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هیچ که‌سایه‌تییه‌کی خۆی هه‌بێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه له‌م ‌ه به دوا ده‌یه‌وێت ببێت ب ‌ه مرۆڤ‪.‬‬ ‫لە گفتوگۆیەکدا نورا دەڵێت‪ :‬پێش هه‌موو‬ ‫شتێک بڕوام وایه‌‪ ،‬ک ‌ه منیش مرۆڤم وه‌ک‬

‫تۆ‪ ،‬یاخود هه‌وڵ بده‌م ببم ب ‌ه که‌سێک‪.‬‬ ‫ئیپسن ل���ە ‌و پ��ێ��ش�� ‌هک��ی��ی��ەی��دا‪ ،‬ک�� ‌ه ب��ۆ ئ��ه‌م‬ ‫ش��ان��ۆگ��ه‌ری��ی�� ‌ه ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪ ،‬دەڵ��ێ��ت‪ :‬ل ‌ه‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌و رۆژگ�����اری ئ��ێ��س��ت��ام��ان��دا‪ ،‬ژن‬ ‫ناتوانێت خۆی بێت‌و بێت ‌ه که‌سایه‌تییه‌ک‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کی تایبه‌ت ب ‌ه نێر‪ ،‬یاساکانی ل ‌ه‬ ‫الی��ه‌ن پیاوه‌و ‌ه ن��ووس��راوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫راوێ���ژ‌و حوکمانه‌ی مێینه‌ی پێ دادگایی‬ ‫ده‌کرێت ل ‌ه گۆشه‌نیگای پیاوه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ده‌گ��رێ��ت‪ .‬پۆترێتی ژن الی ئیپسن‌و به‬ ‫‌تایبه‌تی له‌م شانۆگه‌رییه‌دا ده‌بن ب ‌ه تاک‌و‬ ‫خاوه‌ن ئیراده‌‪.‬‬ ‫یه‌لمه‌ری مێردی ده‌یه‌وێت به ‌ناوی دین‌و‬ ‫مه‌سیحییه‌ته‌و ‌ه ن��ورا راب��گ��رێ��ت‌و ل�� ‌ه ماڵ‬ ‫نه‌چێت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬نوراش بۆ وه‌اڵمی گشت‬ ‫ئه‌و به‌ربه‌ستان ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ک ‌ه له ‌ماڵ چووم ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌و کات بیر ل ‌ه ئایین ده‌که‌مه‌و ‌ه‬ ‫بزانم له‌گه‌ڵ من ده‌گونجێت‪ ،‬یان نا؟‬ ‫په‌راوێزه‌کان‪:‬‬ ‫‪١‬ــ به‌شیک له‌م بابه‌ت ‌ه ل ‌ه ه��ه‌ردوو شاری‬ ‫ئۆسلو‌و بێرگن له ‌واڵتی نۆڕویج بۆ سه‌ر‬ ‫زمانی نۆڕویجی وه‌رگێردراو خو‌ێندرایه‌و ‌ه‬ ‫ب��ۆ میوانانی ک���ورد‌و ن��ۆڕوی��ج��ی‪ .‬ده‌شێت‬ ‫هه‌ندێک بابه‌تی ساکاری ژن ل ‌ه شانۆی‬ ‫ک��وردی��دا باسکرابیت‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ میوانانی‬ ‫نۆڕویجی گرنگ ب��وو باسی حاڵی ژن‌و‬ ‫سانۆی کوردی بکرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ب ‌ه نموون ‌ه ل ‌ه واڵتی سوید‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه نزیکه‌ی‬ ‫ش��ەس��ت‌و هەشت دا‌م�����ه‌زراوه‌ی شانۆیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫بوونی هه‌یه‌‪ .‬ته‌نها ی��ه‌ک ژن��ی په‌ناهه‌ند ‌ه‬ ‫ب��وون��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه کۆنفرانسێکی ش��ان��ۆدا‬ ‫ل�� ‌ه ش���اری ستۆکهۆلم رێ��ک��ه‌وت واب���وو‪،‬‬ ‫ک ‌ه جێگاکانمان دی��اری کرابوو‪ ،‬من‌و ئه‌م‬ ‫خاتوون ‌ه ل ‌ه سه‌ر یه‌ک مێز خڕبووینه‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆر گازنده‌‌و گله‌یی هه‌بوو‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هه‌موو‬ ‫شێو ‌ه رێگری ده‌کرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ل ‌ه کاتی ده‌ستپێکردنی هه‌ڵبژاردنی واڵتی‬ ‫س���ودان رێ��ک��خ��راوی ‪ Sida‬ب�� ‌ه ه��اوک��اری‬ ‫‪ UN women‬بۆ ئه‌وه‌ی هانی ژنان بده‌ن‪،‬‬ ‫ک ‌ه بچن بۆ سندوقی ده‌ن��گ��دان‌و خۆشیان‬ ‫کاندید بکه‌ن‪ ،‬شانۆیان کرد به هۆکارێک‬ ‫بۆ هێنانەدی ئەو ئامانجه‌ی‪ ،‬کە زیاتر ژن‬ ‫بچێت بۆ ده‌نگدان‌و خۆیان کاندید بکه‌ن‪،‬‬ ‫کە ئەمەش پێهه‌ڵگرتن ‌ه بەرەو کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫دیموکراتی‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ����ـ س������وزان ئ���ۆس���ت���ن‪ ،‬ش���ان���ۆک���ارێ���ک‌و‬ ‫رێ��ژس��ۆرێ��ک��ی ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ی س��وی��دی��ی��ه‌‪،‬‬ ‫چ��االک��وان��ێ��ک��ی رێ��ک��خ��راوی ژن���ان ب���ووه‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌کانی پرسی ژن‪ ،‬منداڵی‬ ‫مه‌سافه‌یه‌کی زۆری داگیرکردووه‌‪ .‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪2002‬دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ پ��ان��زە هونه‌رمه‌ندی‌تری‬ ‫سویدی ب ‌ه یاوه‌ری ئاماده‌که‌ری ئه‌م بابه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌ردانی کوردستانی کردو م��اوه‌ی دوو‬ ‫هه‌فت ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ر س��ێ ش��اره‌ک��ه‌ی هه‌رێمدا‬ ‫مایه‌وه‪.‬‬ ‫ی کۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫‪5‬ــ ‪ APROMM‬کورتکراوە ‌‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��زک��ردن��ی ژن��ان��ی ش���اری میکانهێال‬ ‫‪Mecanhela‬یه‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ ل ‌ه گۆڤاری که‌وانه‌‪ ،‬ژمار ‌ه ‪19‬ی ئایاری‬

‫‪ 2013‬ب ‌ه دوورو درێژی بابه‌تێکم ل ‌ه سه‌ر‬ ‫جانا سانسکریتی نووسیوه‌‪.‬‬ ‫ن ‪forum‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ ل��ه ‌ب���ارەی ش��ان��ۆی گ��ۆڕه‌پ��ا ‌‬ ‫‪ teater‬ه‌وه ب���ە دووری‌و درێ���ژی���ی‬ ‫شیکردنەوەم بۆ کردووه‪ ،‬که لە ئاینده‌یه‌کی‬ ‫نزکیدا باڵوی ده‌که‌مه‌وه‌‪.‬‬

‫‪203‬‬

‫دیارده‌ی فره‌ژنی‬

‫نووسینی‪ :‬فاتم ‌ه كه‌ریمی‬ ‫وه‌رگێڕانی (له فارسییه‌وه)‪ :‬كه‌ریم قادرپوور‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫خه‌ڵکی ش��اری کرمانشانه‌‪ ،‬ده‌رچ���ووی ب��واری‬ ‫کۆمه‌ڵناسییه‌ (ک��ارش��ن��ای ارش���د)و ل �ه‌ سه‌ر‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی ژنان له‌ زانکۆی (عالمه‌ طباطبایی) له‌‬ ‫تاران خوێندوویه‌تی‪ .‬نووسه‌ری کتێبی (تراجیدیای‬ ‫له‌ش)ه‌‪.‬‬

‫فره‌ژنی ‪ polygamy‬جۆره پڕۆسه‌یه‌کی‬ ‫ژن‌و مێر‌دا‌یه‌تیی تایبه‌ته‪ ،‬که یه‌ک له‌گه‌ڵ‬ ‫دوو‪ ،‬یان زیاتر له دوو ژن هاوسه‌رگیری‬ ‫ده‌ك��ات‌و خێزان پێکه‌وه بنێن‪ .‬فره‌ژنی ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی فره‌مێردییه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫دی����ارده‌ی ف��ره‌ژن��ی ن��ه‌ک ته‌نها ل��ه کۆند‌ا‬ ‫ل ‌ه نێۆ ه��ۆز ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كاندا ب��او ب��ووه‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئێستا ل ‌ه سه‌رده‌می نوێشد‌ا ل ‌ه نیۆ‬ ‫هه‌ندێک گه‌النیشدا هه‌ر باوه‌‪ .‬ئه‌م دیارده‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه م��ێ��ژووه‌ك��ه‌ی ه��اوت��ه‌ری��ب��ی م��ێ��ژووی‬ ‫م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی��ی��ه‪ ،‬ئ��ه‌م��ڕۆ ل���ه‌م س���ه‌رده‌م���ه‌دا‬ ‫ب��ه ب���ه‌رده‌وام���ی ب���ووه ب��ه ی��ه‌ك��ێ��ک ل�� ‌ه پڕ‬ ‫ده‌م��ه‌ق��اڵ��ه‌ت��ری��ن‌و پ��ڕ كێشمه‌كێشمه‌ترینی‬ ‫پرسی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ك ‌ه زۆرترین روانگه‌و‬ ‫قسه‌ی ل ‌ه سه‌ر بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م دیارده‌ی ‌ه‬ ‫س��ن��ووری ن��ێ��وان جیهانی ك��ۆن‌و جیهانی‬ ‫مۆدێرنی له‌ خۆدا حه‌شارداوه‌‪.‬‬ ‫ده‌گ��وت��رێ��ت‪ ‌:‬زه‌واج����ی چ��ەن��د ه��اوس��ه‌ری‬ ‫ل ‌ه نێوه‌‌ندێک كۆمه‌ڵگا‌دا ب ‌ه نموونه‌ی باو‬ ‫ێ‬ ‫داده‌ن��درێ��ت‌‪ .‬ل��ه‌‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا زاووز ‌‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی ب��اش��ی ه��ه‌ی��ه‌و م��ن��داڵ��ه‌ك��ان وه‌ك‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی ك��ارو س���ه‌روه‌ت‌و سامان ب ‌ه‬ ‫پشتیوانیی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی�� ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئابوورییه‌كانی دایك‌و باوك داده‌ندرێن‪ .‬هه‌ر‬

‫له‌به‌ر ئه‌م هۆیه‌‪ ،‬حه‌زو ئاره‌زوو بۆ بوونی‬ ‫منداڵی زیاتر ل ‌ه رێگای پشتیوانیكردن ل ‌ه‬ ‫پێكهاته‌ی فره‌ژنیدا ل ‌ه نێو سیستمی خێزاندا‬ ‫ب ‌ه رێوه‌ده‌چێت‪‌.‬‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی ‌ه ل ‌ه زۆربه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا‬ ‫ه���ه‌ب���ووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه الی���ه‌ن م��رۆڤ��ن��اس��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫توێژینه‌وه‌یان ل ‌ه سه‌ر كراوه‪ .‬شایه‌تی زۆر‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ ل��ه‌م گریمانه‌ی ‌ه‬ ‫الیه‌نگری ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه فره‌ژنی په‌یوه‌ندیی‬ ‫راسته‌وخۆی به نیرو ئامورو گاجووتدا‪،‬‬ ‫وات��ه به قۆناغی مێژوویی كشتوکاڵییه‌وه‬ ‫ه���ه‌ی���ه‌‪ .‬ل��� ‌ه ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��دا‪ ،‬ک���ه وه‌ک‬ ‫نموونه ل ‌ه سه‌ر سێ س��ه‌دو چل‌و هه‌شت‬ ‫كۆمه‌ڵگای ناسراودا ئه‌نجام دراوه‪ ،‬له سه‌دا‬ ‫بیستیان خاوه‌نی پێكهاته‌ی زه‌واج��ی تاك‬ ‫هاوسه‌رین‪ ،‬له سه‌دا بیستیشیان خاوه‌نی‬ ‫زه‌واج��ی فره‌ژنیی س��ن��ووردارن‌و له سه‌دا‬ ‫شه‌ستیشیان شێوازه‌كانی فره‌ژنییان تیادا‬ ‫دیار بووه‪.‬‬ ‫دیارده‌ی فره‌ژنی ب ‌ه زۆری ل ‌ه نێو كۆمه‌ڵگای‬ ‫گوندنشین‌و ل ‌ه نێو كه‌سانی نه‌خوێنده‌وارد‌ا‬ ‫ب��اوه‌‪ .‬لە ساڵی ‪1998‬دا تیماوس ئاماژه‌‌ی‬ ‫ب ‌ه هه‌ندێك نموونه‌ی هه‌ڵوارت ‌ه کردووه‪ ،‬که‬ ‫له‌و ب��اوه‌ڕه‌دا بووه‪ ،‬که له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌‌ی‬ ‫دیارده‌ی فره‌ژنییان تیادا باوه‌‪ ،‬ئه‌و ژنانه‌ی‬ ‫خوێنده‌وارییان زیاتره‌‪ ،‬زیاتر ئاره‌زوویان‬ ‫به الی زه‌واجی تاك هاوسه‌رگیریدا‌یه‪ .‬به‌اڵم‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌مه ب ‌ه سه‌ر پیاواندا ده‌سه‌پێت‪.‬‬ ‫پیاوان ب ‌ه ئاستی خوێنده‌واریی به‌رزترو ب ‌ه‬ ‫پێی بارودۆخی ماڵی باشتر ره‌نگ ‌ه زیاتر‬

‫‪205‬‬

‫ل ‌ه پیاوانی‌تر ح��ه‌زی��ان ل ‌ه هاوسه‌رگیریی‬ ‫دووباره‌ بێت‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه هیچ كام ل ‌ه ئایین ‌ه ته‌وحیدییه‌كاندا هه‌وڵێك‬ ‫ت بۆ قه‌ده‌غه‌كردن‪ ،‬یان نه‌هێشتنی‬ ‫نابیندرێ ‌‬ ‫فره‌ژنی‪ ،‬ته‌نیا ل ‌ه بواری قه‌ده‌غه‌كردنی زه‌واج‬ ‫له‌گه‌ڵ مه‌حڕه‌مدا نه‌بێت‪ .‬قه‌ده‌غه‌كردنی چەند‬ ‫مێردی‪ ،‬یان سنوورداركردنی چەند ژنی ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگای ئیسالمدا بوونی هه‌بووه‌؛ هه‌تا‬ ‫راده‌یه‌ك ل ‌ه ته‌واوی ئایینه‌كاندا هه‌نگاونان‬ ‫بۆ ژنهێنانه‌وه‌ی پیاوان ب ‌ه باش زانراوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫واڵتانی ئیسالمیدا بێجگ ‌ه ل ‌ه واڵتی تونس‪،‬‬ ‫ی هه‌تا ئێستاش الیه‌نگری لێده‌كرێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ ‌‬ ‫پێداگرییه ل�� ‌ه س��ه‌ر پێویستی دی���ارده‌ی‬ ‫فره‌ژنی‪.‬‬ ‫روانگه‌ی جۆراوجۆر ل ‌ه ره‌تكردنه‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫سه‌لماندنی ئه‌م پرس ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ن زانایان‌و‬ ‫مه‌الیانی ئایینی‌‪ ،‬هه‌روه‌ها شڕۆڤه‌وانانی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه خراونەته‌ڕوو‪ .‬تاقمێك ل ‌ه‬ ‫زانایانی ئایینی ل ‌ه سه‌ر پێویستیی فره‌ژنی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای ده‌ق��ی روون‌و ئاشكرای‬ ‫ق��ورئ��ان ب ‌ه توندی پێداگرییان ك��ردووه‌و‬ ‫تاقمێكیش ته‌نیا ل ‌ه ب��ارودۆخ��ی تایبه‌تیدا‬ ‫وه‌ك سه‌رهه‌ڵدانی شه‌ڕ‪ ،‬ك ‌ه تاقمێكی زۆر ل ‌ه‬ ‫پیاوان ده‌كوژرێن‌و بێوه‌ژنی زۆریان ل ‌ه دوا‬ ‫ێ ده‌مێنێت‪ ،‬یان ل ‌ه كاتی سه‌رهه‌ڵدانی‬ ‫به‌ج ‌‬ ‫نه‌خۆشی‪ ،‬یان نه‌زۆكیی ژن‪ ،‬رێگه‌ی ئه‌م‬ ‫كاره‌ به‌ پیاوان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫تاقمێك ل�� ‌ه چ��االك��وان��ان��ی كۆمه‌اڵیه‌تیش‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای بارودۆخی زاڵ به ‌سه‌ر‬ ‫جیهانی م��ۆدێ��رن‌و گ��ه‌ش��ه‌ی ئه‌ندێشه‌ی‬

‫ب��ه‌راب��ه‌ری��خ��وازی‌و ئ���اوڕدان���ه‌و ‌ه ل�� ‌ه مافی‬ ‫ژنان‌و گۆڕانكاری ل ‌ه روانگه‌و بیروباوه‌ڕی‬ ‫ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ئه‌و ‌ه ب ‌ه ناكۆك له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌سڵی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی ب���ه‌راب���ه‌ری م��رۆڤ�� ‌هك��ان‬ ‫ب�� ‌ه تایبه‌ت ژن‌و پیاو ده‌زان���ن‪ ،‬هه‌تا ئه‌و‬ ‫ج��ێ��گ��ای��ه‌ی ب��ه‌ش��ێ��ك ل��� ‌ه خ�����اوه‌ن راک����ان‪،‬‬ ‫فره‌ژنی ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ل ‌ه كرداری توندی‌و‬ ‫تیژی ب ‌ه دژی ژنان داده‌نێن‪ ،‬ك ‌ه ن ‌ه ته‌نیا‬ ‫هه‌وڵدانی پیاو بۆ هاوسه‌رگیری دووباره‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بوونی رواڵ��ه‌ت��ی‌و رووكه‌شییانه‌ی‬ ‫ئه‌م یاسای ‌ه ب ‌ه خوودی خۆی‪ ،‬وه‌ك فێڵێك‬ ‫وای ‌ه ل ‌ه الیه‌ن پیاوانه‌و ‌ه بۆ كۆنتڕۆڵكردن‌و‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌س��ه‌رداگ��رت��ن��ی ژن�����ان‪ .‬روون‌و‬ ‫ئاشكرای ‌ه پێكهاته‌ی خێزانی تاك هاوسه‌ری‬ ‫ت ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك��ی وات���ای���ی ده‌ب���ێ��� ‌‬ ‫پێكهاته‌ی خێزانی چەند هاوسه‌ریی‪ .‬له‌م‬ ‫روانگه‌یەو ‌ه په‌یوه‌ندیی خێزانی جیاواز ل ‌ه‬ ‫هه‌ر كام له‌م دوو پێكهاته‌یه‌دا ده‌بیندرێت‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كات گۆڕانكاری بنه‌ڕه‌تی ل ‌ه شێوازی‬ ‫نیشته‌جێ بوون‌و رێژه‌ی ئه‌ندامانی بنه‌ماڵ ‌ه‬ ‫ب ‌ه پێی رۆڵ‌و پێگه‌ی ئه‌وان دروست ببێت‌‪.‬‬ ‫ێ ل ‌ه الیه‌كه‌وه‌و توندبوونی‬ ‫ناوه‌ڕۆكی ملمالن ‌‬ ‫ێ ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه ل�� ‌ه په‌یوه‌ندیی‬ ‫ملمالن ‌‬ ‫خێزانیدا ده‌چێت ‌ه ژێر كاریگه‌رییه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه كاتێكدایه سه‌رجه‌م ئه‌و تیۆرانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن خێزان ب ‌ه ژینگه‌یه‌كی پڕ ل ‌ه سۆزو‬ ‫خۆشه‌ویستی داده‌نێن‪.‬‬ ‫سینهاوو ماكرجه‌ك بڕوایان وایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه هاوسه‌رگیریدا ل ‌ه ه��ه‌م��ووی گرنگتر ‌ه‬ ‫پێكه‌وه‌گونجانی ژن‌و مێرده‌و رازیبوون ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫ل ‌ه هاوسه‌رگیری‪ .‬پێكه‌و ‌ه گونجانی ژن‌و‬ ‫مێردایه‌تی دۆخێك ‌ه تیایدا ژن‌و پیاو ل ‌ه‬ ‫زۆرب����ه‌ی ب���ارو دۆخ��ه‌ك��ان��دا هه‌ستێك ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌خ��ت��ه‌وه‌ری‌و رازی��ب��وون ل�� ‌ه یه‌كترییان‬ ‫تێدایه‪.‬‬ ‫پێكه‌و ‌ه گونجان ل ‌ه زه‌واجدا ل ‌ه رێگای حه‌زی‬ ‫بەرانبەر‪ ،‬ئاگاداری ل ‌ه یه‌كتر‪ ،‬قه‌بووڵكردنی‬ ‫ی��ه‌ك��ت��ر‪ ،‬ه��ه‌س��ت��ك��ردن‌و دام��رك��ان��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫پێویستییه‌كانه‌وه‌ دێته‌ دی‪.‬‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كی زۆر ئاشكرا ک���راوه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بارودۆخی ژن‌و مێردایه‌تی په‌یوه‌ندیی به‬ ‫ته‌ندروستیی ده‌روون��ی��ی باشترو ژیانی‬ ‫ب��اش��ت��ری تاكه‌كه‌سییه‌وه ه��ه‌ی��ه؛ پێكه‌و ‌ه‬ ‫گونجانی ژن‌و مێردایه‌تیی ئاست نزم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت په‌یوه‌ندیی به مه‌ترسی‬ ‫تووشبوون ب ‌ه خه‌مۆكی‌و باقی ئه‌و تێكچوون ‌ه‬ ‫ده‌روونییانه‌‌وه هه‌یه‪ ،‬که له ته‌ندروستیی‬ ‫پ��زی��ش��ك��ی��دا ئ���ام���اژه‌ی پ��ێ��ك��راوه‌‪ .‬توخمی‬ ‫گرنگی متمانه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه فه‌رهه‌نگی وشه‌كاندا‬ ‫وه‌ك باوه‌ڕێكی به‌هێز ب ‌ه یه‌كپارچه‌یی‌و‬ ‫توانست‌و لێهاتوویی‌و كه‌سایه‌تی تاكێك‪،‬‬ ‫ی��ان شتێك‪ ،‬پێناس ‌ه ك��راوه‌‪ .‬ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ئامڕاز ‌ه گرنگه‌كانی راگرتنی په‌یوندیی ژن‌و‬ ‫مێردایه‌تی داده‌ن��درێ��ت‌و نه‌بوونی متمان ‌ه‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ژن‌و مێردایه‌تیدا هه‌ڵس‌و‬ ‫ك��ه‌وت��ی س�����ۆزداری‌و ه��ه‌س��ت��ی دڵنیایی‌و‬ ‫ب��ه‌ره‌و تیاچوون ده‌ب��ات‪ .‬ئاستی به‌رزتری‬ ‫متمان ‌ه ده‌بێت ب ‌ه ه��ۆی زۆر پته‌وبوونی‬ ‫به‌ڵێنی ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ژن‌و مێردایه‌تیداو‬ ‫ب��ه‌رزك��ردن��ه‌وه‌ی ئاستی متمانه‌كردن ب ‌ه‬

‫كه‌سانی‌تر‪.‬‬ ‫دوو زان��ا‪ ،‬ره‌مپێل‌و هۆڵمز ل��ه‌و ‌ه سه‌ریان‬ ‫سوڕماوه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچی متمان ‌ه وه‌ك یه‌كێك‬ ‫ل�� ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه باشه‌كانی په‌یوه‌ندیی‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی لێكۆڵینه‌وه‌یی‬ ‫رابردوودا زۆر گرنگی پێ نه‌دراوه‌‪ .‬ئه‌وان‬ ‫متمانه‌ی نێوان تاكه‌كه‌سی ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ژن‌و‬ ‫ێ ره‌هه‌نده‌وه ده‌ڕوانن‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مێردایه‌تیدا ل ‌ه س ‌‬ ‫بریتین ل ‌ه وه‌فاداری‪ ،‬پێشبینیكردن‌و شیاوی‬ ‫پشتپێبه‌ستن ئ��ه‌وان بۆیان ده‌رك��ه‌وت��ووه‪،‬‬ ‫ك ‌ه وه‌فاداری گرنگترین هۆكاری متمانه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ژن‌و مێردایه‌تی‪ .‬تاكه‌كان‬ ‫کاتێک به به‌رده‌وامی له ئاست په‌یوه‌ندیی‬ ‫هاوسه‌ریدا كه‌مته‌رخه‌م ده‌ب��ن‌‪ ،‬وه‌ف��اداری‬ ‫ه��اوس��ه‌ره‌ی��ی��ه‌ك��ه‌ی��ان الواز ده‌ب���ێ���ت‌و ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا كه‌متر جێگای متمانه‌ ده‌بن‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای تیۆره‌كانی بواری خێزاندا‪،‬‬ ‫بناغه‌ی پێكهاته‌ی خێزان ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬ ‫ه��اوب��ه‌ش��ی ل��ه‌ ب���ڕی���اردان���دا رێ��ك��ك��ه‌وت��ن‌و‬ ‫سۆزداری ل ‌ه نێوان ئه‌ندامانی خێزاندا پێك‬ ‫دێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه هاوبه‌شه‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی ئاشتیخوازان ‌ه كه‌ڵك وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی رۆڵی گرنگی خێزان‌و ئه‌و ئارامی‌و‬ ‫ئاساییش‌و دڵ��ن��ی��اب��وون��ه‌ی ب��ۆ ئه‌ندامانی‬ ‫خ��ێ��زان��ی ده‌ڕه‌خ��س��ێ��ن��ێ��ت‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ئ��ه‌و‬ ‫ئامڕاز ‌ه گرنگ‌و پێویستییانه‌ی بۆ پاراستنی‬ ‫چوارچێوه‌ی خێزان‪ ،‬وه‌ك هه‌ستی متمانه‌‪،‬‬ ‫رازیبوون‪ ،‬وه‌ف��اداری‪ ..‬هتد‪ .‬ئه‌م پرسیار ‌ه‬ ‫دێ��ت�� ‌ه گ���ۆڕێ‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ای��ا ب��ه‌ ه��ات��ن��ه‌ن��اوه‌وه‌ی‬ ‫ژنێكی‌تر بۆ چوارچێوه‌ی تایبه‌تی خێزانێك‪،‬‬

‫‪207‬‬

‫ئه‌م دام��ه‌زراوه‌ی�� ‌ه ب��ه‌رده‌وام وه‌ك پێشوو‬ ‫ت درێژ ‌ه به‌و كاركردان ‌ه بدات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌توانێ ‌‬ ‫هه‌وێنی ژیانن‪ ،‬یان نا؟‬ ‫ئه‌و هۆكارانه‌ی بۆ سه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌ی‬ ‫ف���ره‌ژن���ی ب���اس ده‌ك���رێ���ن ج���ۆراوج���ۆرن‪.‬‬ ‫تاقمێكیان ئ��ام��اژ ‌ه ده‌ده‌ن ب�� ‌ه ه��ۆك��اری‬ ‫ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی‪ ،‬ئ����اب����ووری‌و م��ێ��ژووی��ی‌‪،‬‬ ‫تاقمێكیش ئاماژ ‌ه ده‌ده‌ن ب ‌ه هۆكاری ئایینی‌و‬ ‫ئه‌خالقی‪ .‬هۆكاره‌كانی وه‌ك كه‌مبوونه‌وه‌ی‬ ‫رێ��ژه‌ی پ��ی��اوان‪ ،‬زه‌وی زۆرو ب��ه‌رف��راوان‬ ‫ب��ۆ كشتوكاڵ‌و پێویستی ب�� ‌ه وزه‌ی ك��ار‪،‬‬ ‫نه‌خۆشی‌و نه‌زۆكی ژنان‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه لێكۆڵینه‌و ‌ه ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��دا‬ ‫ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ك��ه‌ دی����ارده‌ی‬ ‫فره‌ژنی له‌به‌ر هه‌ر هۆكارێك رووبدات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێی كلتووری تایبه‌تی هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌ك‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی خ��ێ��زان ل��ه‌گ��ه‌ڵ گ��ۆڕان��ك��اری��دا‬ ‫به‌ره‌و روو ده‌كات‪ .‬له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫فره‌ژنی دیارده‌یه‌كی ب��اوو سه‌رتاپاگیره‌‪،‬‬ ‫ت ده‌رئه‌‌نجامی هاوشێوه‌ی هه‌بێت‬ ‫ناكرێ ‌‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ان��ه‌دا‪ ،‬ك�� ‌ه ف��ره‌ژن��ی‬ ‫ت‬ ‫تیایاندا دیارده‌یه‌كی ده‌گمه‌نه‌‪ ،‬به‌اڵم ناكرێ ‌‬ ‫حاشا له‌و ‌ه بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه ژنان ل ‌ه هه‌ر بارو‬ ‫دۆخێكدا ل ‌ه ئه‌نجام ‌ه نێگه‌تیڤه‌كان‌و كێش ‌ه‬ ‫ده‌روونییه‌كانی ئ��ه‌م دی��ارده‌ی�� ‌ه ب�� ‌ه دوور‬ ‫ده‌بن‪.‬‬ ‫ئاستی ئه‌نجام ‌ه نێگه‌تیڤه‌كانی‌و كاریگه‌ری‬ ‫دیارده‌ی فره‌ژنی ل ‌ه سه‌ر ژنان په‌یوه‌ندیی‬ ‫ب�� ‌ه ئاستی ه��وش��ی��اری‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا رێ��ژه‌ی‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م دی���ارده‌ی���ەو ‌ە هه‌یه‌؛‬

‫ناكرێت قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر ئه‌زموونی یه‌كسانی‬ ‫ژنان ل ‌ه واڵتانی جۆراوجۆردا بکرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بواری كلتووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری‬ ‫جیاوازییان تێپه‌ڕاندووه‌‪ .‬هه‌ڵبه‌ت كلتوورو‬ ‫پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگاكان‌و جۆری روانینی ژنان‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه ژیان‌و ماف ‌ه تاكه‌كه‌سییه‌كانیان‬ ‫ل ‌ه دروستبوونی ئه‌زموونه‌كانیاندا به‌شێكی‬ ‫زۆر پێكده‌هێنێت‌‪.‬‬ ‫ت ئ��ام��اژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ه���ه‌ر ل���ه‌م ئ��اس��ت��ه‌دا ده‌ك��رێ�� ‌‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك بکرێت‪ ،‬ك ‌ه له ساڵی ‪2002‬دا‬ ‫ل�� ‌ه واڵت���ی م��ال��ی ئ��ه‌ن��ج��ام��دراوه‌‪ .‬ژن��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫په‌سندكردنی فره‌ژنیدا گوتوویه‌تی‪ :‬ئێستا‬ ‫كارو باری ماڵم كه‌مبۆته‌وه‌‪ ،‬یان به‌شێك ل ‌ه‬ ‫ئه‌ركی ژن‌و مێردایه‌تی‌و سکوزا‪ ،‬هه‌وێكه‌م‬ ‫ل ‌ه‌ئه‌ستۆی ده‌گرێت‌‪ .‬‬ ‫شایانی ب��اس��ه‌‪ ،‬ب�� ‌ه پێی راپ��ۆرت��ی نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ل ‌ه ساڵی ‪2000‬دا رێژه‌ی‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی دی��ارده‌ی فره‌ژنی ل ‌ه مالی‬ ‫له سه‌دا بیست‌و چوار بووه‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا‬ ‫ت بڵێین‪ :‬ل ‌ه به‌ر هۆكارگه‌لێكی وه‌ك‬ ‫ده‌كرێ ‌‬ ‫ئ���ه‌رك‌و ك���اری ق���ورس‌و ب��ه ‌دوای ئ��ه‌ودا‬ ‫باڵوبوونه‌وه‌ی دیارده‌ی فره‌ژنی‪ ،‬ژنان له‌م‬ ‫ناوچانه‌دا روانگه‌یه‌كی ئه‌رێنیان سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه فره‌ژنی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ئه‌م ژنان ‌ه سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م دیارده‌ی ‌ه باسی ده‌كه‌ن‪ ،‬ره‌نگ ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌زموونی ژنانی‌تردا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناوچه‌كانی‌تردا‬ ‫ن ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه‌ی��ان ت��ی��ادا زۆر باو‬ ‫ده‌ژی��� ‌‬ ‫نه‌بێت‌و جیاواز بن‪.‬‬ ‫نوربه‌خش وه‌بیر دێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه فره‌ژنی له‌و‬ ‫شوێنانه‌ی رێژه‌ی كچان ل ‌ه كوڕان زیاتره‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ێ ده‌كرێت‌و‬ ‫ب ‌ه پێخۆشبوونی ژنان جێبه‌ج ‌‬ ‫ئامانجیش لێی زۆرب��وون��ی دانیشتووان‌و‬ ‫به‌رگریكردن ‌ه ل ‌ه روسپیگه‌ری‌و سۆزانێتی؛‬ ‫ره‌ن��گ�� ‌ه خه‌سارێكی ب��ه‌رچ��اوی ب��ه ‌دواو ‌ه‬ ‫نه‌بێت‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر ه��ه‌ژاری م��اددی زاڵ‬ ‫ت به‌رابه‌ری ل ‌ه نێوان ژنه‌كاندا‬ ‫بێت‌و نه‌كرێ ‌‬ ‫ێ بكرێت‪ ،‬ل ‌ه ب��واری ده‌روونییه‌و ‌ه‬ ‫جێبه‌ج ‌‬ ‫كارێكی ناته‌ندروسته‌‪ .‬ب ‌ه تایبه‌ت ل��ەوەدا‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب�� ‌ه ن��اچ��اری ب�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه ماڵێكدا‬ ‫بژین‪ .‬خێزانێكی وه‌ها نه ‌ته‌نیا ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫په‌رێشانی‌و ئازاردایه‌‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و مندااڵنه‌ی‬ ‫ل ‌ه ژینگه‌یه‌كی وه‌ه��ادا پ��ه‌روه‌رد ‌ه ده‌بن ل ‌ه‬ ‫تووشبوون ب ‌ه ده‌روون��پ��ه‌ژاری ب ‌ه دوور‬ ‫نابن‪.‬‬ ‫ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا ل ‌ه بواری په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫تێكچوون ‌ه ده‌روون��ی��ی�� ‌هك��ان��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه رێگای‬ ‫هۆكاره‌كانی كۆمه‌ڵگایی‌و دانیشتوانه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه دوب��ه‌ی‪ ،‬ت��وێ��ژه‌ران قوبادی‪ ،‬حامێدی‌و‬ ‫بینگتۆن ئاشكرایان ك���ردووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ژنانی‬ ‫ت��ه‌اڵق دراوو ب��ێ��وه‌ژن��ان‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ته‌نیایی‬ ‫ده‌ژین‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ژنانی نێو ئه‌و خێزانانه‌ی‬ ‫چەند ژن���ه‌ن‌و ئ��ه‌و دای��ك��ان��ه‌ی ب�� ‌ه ته‌نیایی‬ ‫سەرپەرشتی مندااڵنی خۆیان ل ‌ه ئه‌ستۆدایه‌‪،‬‬ ‫زیاتر رووبه‌ڕووی تووشبوون ب ‌ه تێكچوون ‌ه‬ ‫ده‌روون��ی��ی��ه‌ك��ان ده‌ب��ن��ه‌وه‪ .‬چ��ه‌ل��ه‌ب��ی‌ش ل ‌ه‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌كدا ل ‌ه سه‌ر ئه‌و نه‌خۆشانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ته‌ندروستگادا ل ‌ه ژێ��ر چاوه‌دێریدان‌و‬ ‫ئه‌وانه‌ی ب ‌ه شێوه‌ی كاتی چاره‌سه‌ر ده‌كرێن‬ ‫ل ‌ه كوه‌یت‌و نه‌خۆش ‌ه چاره‌سه‌ر ‌ه كاتییه‌كان‬ ‫ل ‌ه عه‌ره‌بستان به‌و ئه‌نجام ‌ه گه‌ییشت‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ژنانی نێو خێزان ‌ه چەندژنییه‌كان‪ ،‬زیاتر له‌و‬ ‫ژنانه‌ی ل ‌ه خێزانه‌كانی تاك هاوسه‌ریدان‪،‬‬ ‫تووشی كێش ‌ه ده‌روونییه‌كان ده‌ب��ن‪ ،‬یان‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌ف��ری��ق��ا‪ ،‬ك�� ‌ه رێ���ژه‌ی ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫چەندهاوسه‌ریی زیاتره‌‪.‬‬ ‫جانكۆیاك ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬ئ��ه‌و ژن��ان��ه‌ی هه‌وێیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌متر ل ‌ه ژیانی خۆیان رازین‪.‬‬ ‫ل����ه‌م رۆژگ������اره‌ش������دا‪ ،‬س��������ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌و‬ ‫گۆڕانكارییانه‌ی ل ‌ه بوار ‌ه جۆراوجۆره‌كاندا‬ ‫ه��ات��وون�� ‌ه ئ�����اراوه‌‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون�� ‌ه گ��ه‌ش��ه‌ی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی ب��ه‌راب��ه‌ری خ��وازان��ه‌ی ژنان‪،‬‬ ‫دی��م��ۆك��راس��ی خ�����وازی‌و م��اف��ی م���رۆڤ‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه هێندێك ن���اوچ���ه‌داو ل��ه‌ب��ه‌ر ه��ۆك��اری‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر‪ ،‬ب���ه‌رده‌وام هێنانی ژن��ی زۆر‬ ‫درێژه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌ پ��ێ��ی ئ���ه‌و زان��ی��اری��ی��ان��ه‌ی ل�� ‌ه ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانه‌و ‌ه ل�� ‌ه س��ااڵن��ی ‪ 1992‬بۆ‬ ‫‪ 1998‬ب��ه‌رده‌س��ت ك���ه‌وت���وون‪ ،‬ئاشكرای‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه نیوه‌ی ئه‌و ژنانه‌ی ‪ 15‬بۆ ‪49‬‬ ‫ڵ شوویان ك��ردووه‌‪ ،‬ل ‌ه واڵتانی به‌نبن‪،‬‬ ‫سا ‌‬ ‫بۆركینا فاسۆ‪ ،‬گینه‌و زیاتر یه‌ك ل ‌ه سه‌ر‬ ‫سێی ژنانی شووكردووی ئه‌و ته‌مه‌نانه‌ی‬ ‫ئاماژه‌ی پێكرا ل ‌ه شه‌ش واڵت��ی ئه‌فریقیدا‬ ‫له‌گه‌ڵ بابه‌تی چەندژنی مێرده‌كانیاندا به‌ره‌و‬ ‫روون‪ .‬ب ‌ه واتایه‌كی‌تر فره‌ژنی ل ‌ه نزیك له‬ ‫سه‌دا په‌نجای ئه‌و واڵتانه‌ی توێژینه‌وه‌یان‬ ‫لێكراوه‌‪ ،‬زیاتر له سه‌دا سی بووه‌و ل ‌ه نێوان‬ ‫ئه‌و واڵت��ان��ه‌دا‪ :‬بۆركینا فاسۆ به له سه‌دا‬ ‫په‌نجاو یه‌ک‌زۆرترین رێژه‌ی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌موو واڵت ‌ه ئیسالمییه‌كانیشدا بێجگ ‌ه‬

‫‪209‬‬

‫ل�� ‌ه ت��ون��س ل�� ‌ه ب���ارو دۆخ���ی ت��ای��ب��ه‌ت��داو ب ‌ه‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌سڵی دادپ����ه‌روه‌ری ل ‌ه‬ ‫نێوان ژنه‌كانداو ل ‌ه سه‌ر پێویستیی چەند‬ ‫ژنی‪ ،‬یان فره‌ژنی ب ‌ه پێی ده‌قی قورئان‌و‬ ‫ئه‌و یاسا ئیسالمییه‌ی ل ‌ه فیقهی ئیسالمی‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬پێداگری ده‌كرێت‌و ئه‌و رێگایه‌‬ ‫ب ‌ه پیاوان ده‌درێ��ت‌‪ ،‬ك ‌ه خۆیان ل ‌ه قه‌ره‌ی‬ ‫ژنهێنانی دووباره‌ بده‌ن‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌ر پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫دیارده‌ی فره‌ژنی ل ‌ه ئێرانیشدا‪ ،‬ئاماری ورد‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدا نییه‌‪ ،‬به‌اڵم هێندێك لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌و ‌ه نیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬ك ‌ه سیستمی فره‌ژنی ل ‌ه‬ ‫ئێراندا به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه‌یه‌و رێژه‌ی ئه‌م‬ ‫ج��ۆر ‌ه هاوسه‌رگیریی ‌ه ب ‌ه ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫كۆی ئه‌و هاوسه‌رگیرییانه‌ی ل ‌ه واڵتدا هه‌ن‪،‬‬ ‫رێژه‌یه‌كی گرنگ‌و جێگای نیگه‌رانی نین‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێی وته‌كانی ره‌مه‌زانی نێرگسی‪ ،‬رێژه‌ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی فره‌ژنی ل ‌ه ئێراندا ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪١٩٧٨‬دا وه‌ک نموونه له س��ه‌دا شه‌ست‌و‬ ‫شه‌ش بووه‌و له ساڵی ‪١٩٨٤‬دا به رێژه‌‌ی‬ ‫ل��ه س��ه‌دا س��ی‌و دوو داب��ه‌زی��وه‪ .‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫هێندێك ناوچه‌دا وه‌ک خوراسانی شومالی‪،‬‬ ‫س��ن��ه‌‪ ،‬ئ��ازه‌رب��ای��ی��ج��ان غ���ه‌رب���ی‪ ،‬الم���ه‌رد‪،‬‬ ‫كه‌هنوج‪ ،‬بوشێهر‪ ،‬خوزستان‌و زاهیدان‪،‬‬ ‫رێژه‌ی فره‌ژنی زیاتر بووه‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫زاهیدان له سه‌دا په‌نجاو هه‌شتی خێزانه‌كان‬ ‫پێكهاته‌ی فره‌ژنییان تێدا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫پیران رایده‌گه‌یه‌نێت‌‪ :‬ل ‌ه ئێراندا ب ‌ه وردی‬ ‫رێ���ژه‌ی ف��ره‌ژن��ی ل�� ‌ه ئ��ام��اره‌ك��ان��دا روون‬ ‫نییه‌‪ ،‬چونکە تاقمێك له‌م هاوسه‌رگیریان ‌ه‬

‫تۆمار ناكرێن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ناوچه‌گه‌لێكی وه‌ك‬ ‫شیرئابادی‪ ،‬زاهیدان ل ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كدا‬ ‫رێ�����ژه‌ی ف���ره‌ژن���ی ل����ه‌وێ ل���ه س����ه‌دا چل‬ ‫راگه‌یه‌نراوه‪.‬‬ ‫س����ه‌ره‌ڕای رێ���ژه‌ی نزمی هاوسه‌رگیری‬ ‫ب ‌ه پێكهاته‌ی فره‌ژنییه‌و ‌ه ل ‌ه ئێرانداو له‬ ‫روانگه‌ی نێگه‌تیڤانه‌ی خه‌ڵكدا بەرانبەری‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێی ئه‌و راپرسییانه‌ی ب ‌ه درێژایی سااڵنێك‬ ‫ل��ه‌م ب����واره‌‌دا ئه‌نجام دراون‪ ،‬ب���ه‌رده‌وام‬ ‫روانینی كۆمه‌ڵگا بەرانبەر به‌م دیارده‌ی ‌ه‬ ‫نێگه‌تیڤ بووه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی توێژینه‌وه‌ی بایه‌خییانه‌و روانگه‌ی‬ ‫ئێرانییه‌كان (‪٩٦% )40 :1382‬ی ژن��ان‌و‬ ‫‪٨٧،٢%‬ی پ��ی��اوان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م دی��ارده‌ی�� ‌ه‬ ‫دژای��ه‌ت��ی��ان ك���ردووه‌‪ .‬یاساكانی كۆماری‬ ‫ئیسالمی ئێران زۆر ب ‌ه توندی الیه‌نگرییان‬ ‫ل ‌ه دیارده‌ی فره‌ژنی كردووه‌و ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ێ كردنی ئه‌م كاره‌یان‬ ‫زۆر جیددی جێبه‌ج ‌‬ ‫خستۆت ‌ه ری���زی پ��ڕۆژه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫فره‌ژنی نه ‌ته‌نیا ل ‌ه ئێران پێداگری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ك��راوه‌‪ ،‬به‌ڵكو تایبه‌تمه‌ندی پۆزێتیڤانه‌شی‬ ‫ل ‌ه الی��ه‌ن كاربه‌ده‌ستانی ده‌س��ه‌اڵت��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫له‌به‌رچاو گ��ی��راوه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل��ه‌م كاته‌شدا بۆ‬ ‫په‌ره‌پێدانیشی بانگه‌وازی بۆ ده‌كه‌ن‪ .‬نه‌ته‌نیا‬ ‫پیاوان له‌گه‌ڵیدا هاوڕان بۆ نموون ‌ه یه‌كێك‬ ‫ل ‌ه پیاوانی ئه‌ندامی كۆمسیۆنی كلتووری‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان ك��ه‌ ده‌ری���ب���ڕی‪ :‬ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‬ ‫دووب���اره‌‪ ،‬ئه‌ركێك ‌ه ل ‌ه سه‌رشانی پیاوانی‬ ‫ژن���دارو مافێكیش ‌ه ب��ۆ ژن��ان��ی زێگۆرتی‪.‬‬ ‫(ژن��ان‪ ،‬ش ‪ )20 :1385 ،114‬به‌ڵكو ژنانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫نوێنه‌ری خه‌ڵكی تاران ل ‌ه خولی حه‌وته‌می‬ ‫پارله‌‌مانیشدا ل ‌ه باشییه‌كانی فره‌ژنی قس ‌ه‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ :‬فره‌ژنی به‌و جۆره‌ی ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ب ‌ه واتای خۆش رابواردنی پیاوان‬ ‫ت رێ��گ��اچ��اره‌ی��ه‌ك��ی زۆر‬ ‫ن��ی��ی��ه‌و ده‌ت��وان��ێ�� ‌‬ ‫ت بۆ چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌كانی‬ ‫باش بێ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی فره‌ژنی‪ ،‬ل ‌ه ئه‌نجامدا‬ ‫ت‬ ‫ل ‌ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ژن��ان دای��ه‌و ژن��ان ده‌بێ ‌‬ ‫ه��ه‌وڵ ب��ده‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌م پرس ‌ه ل ‌ه به‌ستێنی‬ ‫دروس��ت��ی خ��ۆی��دا ج��ێ‌ب��ك��ه‌وێ��ت‌‪( .‬ژن���ان‪،‬‬ ‫‪ )4 :1385 ،109‬ب�� ‌ه پێی ئ��ه‌و بابه‌تانه‌ی‬ ‫باسكران ب ‌ه پێی بیروڕاكانی ئ��ه‌ع��زازی‪،‬‬ ‫(‪ )39 :1390‬ب�� ‌ه پێی ب��ۆچ��وون��ی خه‌ڵك‌و‬ ‫یاسا روانگه‌یه‌كی دووجه‌مسه‌ریی بەرانبەر‬ ‫ب�� ‌ه خ��ێ��زان ل�� ‌ه ئ���ارادای���ه‌‪ .‬س����ه‌ره‌ڕای ئه‌و‬ ‫گۆڕانكارییانه‌ی ل ‌ه خێزاندا هاتۆت ‌ه ئاراو ‌ه‬ ‫(ته‌مه‌نی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‪ ،‬هه‌تا راده‌ی���ه‌ك‬ ‫وه‌ك ه��اوش��ێ��و ‌ه جیهانییه‌كه‌ی ره‌وت���ی‬ ‫چ��وون��ه‌س��ه‌ره‌و ‌ه نیشان ده‌دات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫رێ����ژه‌ی ئ���ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری‬ ‫ناكه‌ن‌و مه‌یلیان نیی ‌ه بۆی‪ ،‬رۆژ ل ‌ه دوای‬ ‫رۆژ به‌ره‌و زیادبوونه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها دابه‌زینی‬ ‫سكوزا‪ ،‬روو ل ‌ه زیادبوونی رێژه‌ی ته‌اڵق‌و‬ ‫روو ل ‌ه زیادبوونی ژنانی بێ ‌سه‌رپه‌رست‬ ‫ب���ه‌رچ���اوه‌و خ��ێ��زان�� ‌ه ئێرانییه‌كان ب��ه‌ره‌و‬ ‫الی به‌شداریكردنی ده‌ڕۆن (سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ).78 ،‬روانگه‌ی یاسا بەرانبەر ب ‌ه‬ ‫خێزان هه‌ر ئه‌و روانین ‌ه كۆن‌و شێوازه‌ی‬ ‫ت ببێت ‌ه هۆی كێش ‌ه‬ ‫رابردووه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌توانێ ‌‬ ‫ت ببێت ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌و هه‌ر بۆی ‌ه ده‌توانێ ‌‬

‫گرنگترین هۆكاری ب ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی بوونی‬ ‫تاكه‌كان‪.‬‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌و لێكۆڵینه‌و ‌ه كه‌مانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ب��واری ئه‌نجامه‌كانی فره‌ژنی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ژن��ان ل ‌ه ئێراندا ئه‌نجام دراون ئاشكرای‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م دیارده‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ پێكهاته‌ی‬ ‫ح���اك���م ب���ه‌س����ه‌ر ئ���ێ���ران���دا ن��اگ��ون��ج��ێ��ت‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی راسته‌وخۆی هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئێرانییه‌كاندا‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌كه‌ی‬ ‫عه‌زیزوڵاڵی موجاهدی ئاشكرای ده‌كات‬ ‫ژنان ل ‌ه خێزان ‌ه فره‌ژنییه‌كاندا ب ‌ه به‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ گروپه‌كانی‌تر راده‌ی ته‌ندروستی‬ ‫ده‌روونیان ل ‌ه ئاستێكی نزمتر دایه‌‪.‬‬ ‫مۆنیژه‌ی زارعیش ل ‌ه توێژینه‌وه‌ی خۆیدا له‬ ‫‌ژێر ناوی (توێژینه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر كاریگه‌ریی‬ ‫فره‌ژنی ل ‌ه سه‌ر سیسته‌می خێزان ل ‌ه شاری‬ ‫خاش)‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ شاره‌كانی‌تری‬ ‫ێ به‌رباڵوتره‌‪.‬‬ ‫ئێراندا‪ .‬دیارده‌ی فره‌ژنی له‌و ‌‬ ‫ئاشكرای ده‌ك���ات ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ف��ره‌ژن��ی ل ‌ه‬ ‫به‌لوچستان بۆ نموون ‌ه ل ‌ه شاری خاشدا ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی بیروباوه‌ڕ ل ‌ه بره‌ودایه‌و هه‌رچەند‬ ‫وه‌ك ب���ی���روب���اوه‌ڕی ئ��ی��س�لام��ی س��ه‌ی��ری‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل�� ‌ه ك����رده‌وه‌و پڕاكتیكدا‬ ‫له‌گه‌ڵ بارودۆخی ئایینیدا ناكۆكه‌‪ .‬ب ‌ه پێی‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌كان‪ .‬هه‌رچەند ‌ه ئه‌و پیاوانه‌ی‬ ‫خاوه‌نی چەند ژنن خۆیان ب ‌ه دادپ��ه‌روه‌ر‬ ‫ده‌زان������ن‌و ئ���ه‌م ك�����اره‌ش وه‌ك ئ���ه‌رك‌و‬ ‫جێبه‌جێكردنێكی ئیسالمی ن��او ده‌ب��ه‌ن‌و‬ ‫حاشا ل ‌ه كاریگه‌ری نێگه‌تیڤانه‌ی ئه‌م كار ‌ه‬ ‫بۆ سه‌ر خێزان ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم دیدگای ژنان‬

‫‪211‬‬

‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ن���ادادپ���ه‌روه‌ری پ��ی��اوان��ه‌ی��ه‌و ئه‌م‬ ‫كار ‌ه كاریگه‌ری نێگه‌تیڤانه‌ی راسته‌وخۆو‬ ‫ناڕاسته‌وخۆی هه‌ی ‌ه (كێش ‌ه ئابوورییه‌كان‬ ‫رێ��ژه‌ی منداڵی زۆر ل ‌ه نێوان ‪ 10‬منداڵدا‪،‬‬ ‫جیاوازی ته‌مه‌نی كه‌م ل ‌ه نێوان بچووكترین‌و‬ ‫گ��ه‌وره‌ت��ری��ن م��ن��داڵ‪ ،‬دۆخ��ی خوێنده‌واری‬ ‫مندااڵن‌و جیاوازی ته‌مه‌نی زۆر ل ‌ه نێوان‬ ‫ژنانی پیاوێكدا له‌گه‌ڵ مێرده‌كه‌یان)‪.‬‬ ‫ئه‌نجامی لێكۆڵینه‌وه‌ی شێخی‌و محه‌ممه‌دیش‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1387‬ئ��ه‌و ‌ه نیشان ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ن��اوه‌ڕۆك��ی ملمالنێ ل�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی هێزو‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا‪ ،‬په‌یوه‌ندی سۆزداری‌و سێكسی‪،‬‬ ‫ب��ه‌رزت��ری��ن ئاستی ملمالنێ‌‪ ،‬ل�� ‌ه خێزان ‌ه‬ ‫چەند ژنییه‌كاندا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماڵێکی هاوبه‌شدا‬ ‫نیشته‌جێن زیاتر له‌و خێزانانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه تاك‬ ‫ژنین بیندراوه‌‪ .‬ل ‌ه ئێستادا ل ‌ه ناو كۆمه‌ڵگاكانی‬ ‫هاوشێوه‌ی ئێراندا‪ ،‬ك ‌ه هۆكار ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئابوورییه‌كانی فره‌ژنی‪ ،‬وه‌ك پێویستی ب ‌ه‬ ‫هێزی كارو كه‌مبوونه‌وه‌ی رێژه‌ی پیاوان ب ‌ه‬ ‫به‌راورد له‌گه‌ڵ ژنان‪ ،‬نرخ‌و به‌های ئابووری‬ ‫خۆی ل ‌ه ده‌ست داوه‌و گۆڕانكاری زۆر ل ‌ه‬ ‫پێكهاته‌ی دامه‌زراوه‌ی خێزان دا هاتۆته‌دی‬ ‫ئ��ای��ا پ��ه‌س��ن��دك��ردن‌و ح��ه‌اڵڵ��ك��ردن��ی یاسای‬ ‫ف��ره‌ژن��ی ل�� ‌ه الی��ه‌ن دام����ه‌زراوه‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و‬ ‫یاسا داڕێژه‌رانه‌و ‌ه وه‌ك كارێكی لۆجیكی‬ ‫ده‌بیندرێت‌و ئه‌م كار ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامدا ده‌كرێت‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ت��اك‪ ،‬خ��ێ��زان‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫كۆمه‌ڵگادا بێت‌؟‬ ‫سااڵنێك ‌ه ئه‌م بابه‌ت ‌ه ل ‌ه الیه‌ن توێژه‌ران‌و‬ ‫مرۆڤناسانه‌و ‌ه باس‌و توێژینه‌وه‌ی ل ‌ه سه‌ر‬

‫ك��راوه‌‪ .‬هه‌ر كامیان ل ‌ه روانگه‌و بۆچونی‬ ‫خۆیانه‌و ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یان له‌م پرس ‌ه كردووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم به‌داخه‌و ‌ه پرسی فره‌ژنی ل ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫ئێمه‌دا ب ‌ه كه‌می ل ‌ه ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵناسییانه‌و‬ ‫مرۆڤناسییانه‌و ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫كراوه‌و كه‌من ئه‌و كه‌سانه‌ی بیروڕای ئه‌و‬ ‫ژنانه‌یان وه‌رگرتووه‌‪ ،‬ك ‌ه زیاتر ل ‌ه هه‌مووان‬ ‫ب��ه‌ره‌وڕووی ئه‌نجام ‌ه راسته‌قینه‌كانی ئه‌م‬ ‫پرس ‌ه بوونه‌وه‌‪ .‬ته‌نیا گۆڕه‌پانێك‪ ،‬ك ‌ه زۆری‬ ‫قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر كرابێت ب ‌ه الیه‌نگری كردن‌و‬ ‫پێداگری كردنی فره‌ژنیی ‌ه ل ‌ه بواری ئایینی‌و‬ ‫فقهیه‌وه‌ بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه له‌م لێكۆڵینه‌وه‌دا‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ ل�� ‌ه س��ه‌ر دی����ارده‌ی ف��ره‌ژن��ی‪،‬‬ ‫ن��اوچ�� ‌ه ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫ئێران (رۆژه��ه‌اڵت��ی كوردستان)‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك‬ ‫ن��اوچ��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری ئ��ێ��ران ل��ه‌گ��ه‌ڵ لێشاوی‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی�� ‌ه ن��اوخ��ۆی��ی��ه‌ك��ان��ی‪( ،‬چ���وون‬ ‫بۆ ناوه‌نده‌كانی خوێندنی ب��ااڵو پانتاییە‬ ‫گ��ش��ت��ی��ی�� ‌هك��ان) ه���ه‌روه‌ه���ا گ��ۆڕان��ك��اری��ی�� ‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كانی (هاتن ‌ه ناوه‌وه‌ی سه‌ته‌الیت‪..‬‬ ‫هتد) ب��ه‌ره‌وڕوو بوون ل ‌ه به‌رچاو گیراوه‌‪.‬‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی دی������ارده‌ی ف���ره‌ژن���ی ل��ه‌م‬ ‫ناوچانه‌شدا ل ‌ه ئاستێكی نزمدا ب��ووه‌و ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ناوچه‌دا ل ‌ه به‌رزی‌و نزمیدا بووه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر چەند ل��ه‌م ناوچانه‌دا ئامارێكی ورد‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدا نییه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ڵگه‌كان شایه‌تی‬ ‫ئ����ه‌وه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه هێندێك ل�� ‌ه ن��اوچ��ه‌ك��ان��دا‬ ‫بۆ نموون ‌ه م��ه‌ری��وان‪ ،‬ج��وان��ڕۆ‪ ،‬سه‌السی‬ ‫باوه‌جانی‪ ..‬هتد ئه‌م دیارده‌ی ‌ه له‌به‌ر هێندێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫هۆكار زیاتره‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی وته‌كانی سه‌ره‌و ‌ه له‌م توێژینه‌وه‌دا‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ���اوڕ ب��درێ��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫ل���ه‌ دی�������ارده‌ی ف���ره‌ژن���ی ل���ه‌ ره‌ه���ه‌ن���دی‬ ‫كۆمه‌ڵناسیانه‌و ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه روانگه‌ی‬ ‫ژن��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ج��ه‌م��س��ه‌ری س��ه‌ره‌ك��ی ئه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه رێك ده‌خ��ه‌ن‌و‪ ،‬روون وه‌بێ‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئایا ب ‌ه دابه‌زینی رێ��ژه‌ی دووب��ار ‌ه ژن‬ ‫هێنانه‌وه‌ی پیاوان ل ‌ه ئێراندا ب ‌ه گشتی‌و‬ ‫ل��� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا ب��� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی ه��ێ��واش‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ی دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی ئ���اوا‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر چ‬ ‫هۆكارگه‌لێك تاقمێك ل ‌ه خێزانه‌كان ده‌چن ‌ه‬ ‫ن��او په‌یوه‌ندییه‌كی ئ���اواوه‌و بنه‌ماڵه‌كان‌و‬ ‫ب�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت ژن���ان‌و م��ن��دااڵن��ی تێكه‌ڵ به‌م‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ه‌‪ ،‬چ ئ��ه‌زم��وون��ێ��ك��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌؟‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام‌و كاریگه‌رییه‌كانی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫ژن��ان‌و م��ن��دااڵن چییه‌؟ خێزان ل ‌ه ب��واری‬ ‫فۆڕم‌و پێكهاته‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه ناوخۆییه‌كانی‬ ‫خ���ۆی���ه‌و ‌ه ب�������ه‌ره‌وڕووی چ پ��رس‌گ��ه‌ل��ێ��ك‬ ‫ده‌بێته‌وه‌؟ هه‌رچه‌ند ‌ه ل ‌ه قورئان‌و حه‌دیسدا‬ ‫ب ‌ه زۆری ل ‌ه سه‌ر رێزگرتن‌و به‌خشه‌نده‌یی‬ ‫ژن‌و خێزان پێداگری نه‌كراوه‌‪ ،‬ئایا پیاوانی‬ ‫خاوه‌ن چەند ژن توانیویان ‌ه هه‌ڵسه‌كه‌وتی‬ ‫شیاوو دادپ���ه‌روه‌ران��� ‌ه بەرانبەر ب ‌ه ژن‌و‬ ‫ی ئیسالم باسی‬ ‫منداڵه‌كانیان به‌و ج��ۆره‌ ‌‬ ‫ێ ب��ك��ه‌ن؟ ئ��ه‌و پیاوانه‌ی‬ ‫ك���ردوو ‌ه جێبه‌ج ‌‬ ‫ێ ده‌كه‌ن ب ‌ه چ جۆرێك‬ ‫ئه‌و كردار ‌ه جێبه‌ج ‌‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری ل ‌ه نێوان ژن‌و منداڵه‌كانیاندا‬ ‫ده‌خ��وڵ��ق��ێ��ن��ن؟ ش���ڕۆڤ���ه‌ی ئ���ه‌م ژن��ان�� ‌ه بۆ‬ ‫دادپه‌روه‌ری چییه‌و ئه‌وان چ جۆر ‌ه دیدگاو‬

‫روانگه‌یه‌كیان بەرانبەر ب ‌ه پرسی فره‌ژنی‬ ‫هه‌یه‌؟‬ ‫جۆره‌كانی هاوسه‌رگیری‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری پ��ڕۆس��ه‌ی�� ‌هك��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه تیایدا‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان دوو ره‌گه‌زی به‌رابه‌ر ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مای په‌یوه‌ندی جنسی رێكده‌خرێت‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه پێویستی هه‌ی ‌ه ب ‌ه گرێبه‌ستی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ك ‌ه ره‌واییبوونی په‌یوه‌ندی‬ ‫ج��ه‌س��ت��ه‌ی��ی ل��ێ��ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ب����ه‌ده‌ر ل��ه‌م‬ ‫چوار تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه (په‌یوه‌ندی جه‌سته‌یی‪،‬‬ ‫ك��رداری سێكسی‪ ،‬مامه‌ڵه‌ی ماڵ ب ‌ه ماڵ‌و‬ ‫گرێبه‌ستی كۆمه‌اڵیه‌تی) هاوسه‌رگیری‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ك ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ب��ه‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندیی ‌ه مرۆییه‌كانی‌تر خاوه‌نی‬ ‫ته‌واوییه‌تێكی بێوێنه‌یه‌‪ ،‬وات��ا هه‌موو ئه‌و‬ ‫ش��ت��ان��ه‌ی ل�� ‌ه ب����اره‌ی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫ب��اس��ك��راو ‌ه له‌خۆ د ‌هگ��رێ��ت‪( .‬س��ارۆخ��ان��ی‪،‬‬ ‫‪)23 :1381‬‬ ‫ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری وه‌ك دام���ه‌زراوه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬بناغە‌و بنه‌مای په‌یوه‌ندی‬ ‫مرۆیی پێكده‌هێنێت‌‪ ،‬ك ‌ه له‌م پڕۆسه‌دا ژن‌و‬ ‫مێرد ل ‌ه رێگای هێزێكی ش����اراوه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی غه‌ریزه‌یه‌‪ ،‬رێ‌و ره‌س��م‌و‬ ‫ێ ده‌خۆن‌و‬ ‫دروشم‌و ئه‌وین ب ‌ه یه‌كه‌و ‌ه گر ‌‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ت��ه‌واوو ئ��ازادان�� ‌ه ته‌سلیمی‬ ‫ی���ه‌ك‌و پاڵپشتی ی��ه‌ك ده‌ب���ن‪ .‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌ی��ه‌ك��ی چ���االك‌و دای��ن��ام��ی��ك ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫خێزان پێكبهێنن‪( .‬الن��دی��س‪ :1975 ،‬باس‬

‫‪213‬‬

‫كراو له‌ الیه‌ن باقریانه‌وه‌‪)1388 ،‬‬ ‫بۆچوونی ئێم ‌ه ل ‌ه خێزان ل ‌ه چوارچێوه‌یه‌كدا‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێكدێت ل ‌ه مێردو ژن‌و منداڵه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫پێی پێكهاته‌ی خێزان ل ‌ه هه‌موو مێژووی‬ ‫مرۆییدا بۆچوونێكی زۆر دروس��ت نییه‌‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی خ��ێ��زان ل�� ‌ه ك��ل��ت��وورێ��ك��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫كلتوورێكی‌تر جیاوازە‌‪( .‬كوئین‪)127 :1375 ،‬‬ ‫زۆر‌ێک ل ‌ه فۆڕمه‌كانی ژن‌و مێردایه‌تی ل ‌ه‬ ‫ئه‌مڕۆدا به‌رچاو ناكه‌ون‌و ل ‌ه ریزی دیارد ‌ه‬ ‫مێژووییه‌كانی ژن‌و مێردایه‌تیدا داده‌ندرێن‪،‬‬ ‫كڕینی منداڵێك ب��ۆ ه��اوس��ه‌ری‪ ،‬ئاڵوگۆڕ‬ ‫پێكردنی مندااڵن وه‌ك��و ه��اوس��ه‌ر‪ ،‬دزینی‬ ‫ژن���ان ب�� ‌ه مه‌به‌ستی ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری��ك��ردن‬ ‫له‌گه‌ڵیان‪ ،‬شێوه‌گه‌لێكن ل ‌ه فۆڕم ‌ه كۆنه‌كانی‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی (سارۆخانی‪.)38 :1381 ،‬‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا باوترین شێوه‌ی هاوسه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬تاك ژنی‌و فره‌ژنییه‌‪ ،‬ك ‌ه ئاماژ ‌ه‬ ‫به‌م دوو شێوه‌ی هاوسه‌رگیرییه‌ ده‌كرێت‪:‬‬ ‫ت����اك ژن����ی‪ ،‬ی����ان ت����اك ه����اوس����ه‌ری‪ :‬ك ‌ه‬ ‫ب����ەران����ب����ەر ‌ه الت��ی��ن��ی��ه‌ك��ه‌ی ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫‪ Monogamy‬ل ‌ه ‪ Mono‬ب ‌ه واتای تاك‌و‬ ‫پاشگره‌كه‌ی ‪ Gamy‬ب ‌ه واتای زه‌ماوه‌ند‪،‬‬ ‫هاوسه‌رگیری‌و جووتبوون ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫سێكسی وه‌رگیراوه‌‪( .‬ئاریانپوورو كاشانی‪،‬‬ ‫‪)88 :1375‬‬ ‫ت��اك ه��اوس��ه‌ری ب��وون��ی ی��ه‌ك ه��اوس��ه‌ر ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه ك����ات‌و زه‌م��ان��ێ��ك��دا ب���ه‌ وات��ای��ه‌ك��ی‌ت��ر‬ ‫هاوسه‌رگیری پیاوێك‌و ژنێكه‌‪ .‬ئه‌م جۆر ‌ه‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تیی ‌ه به‌رباڵوترین جۆری ژن‌و‬ ‫مێردایه‌تیی ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگا مرۆییه‌كانداو ته‌نیا‬

‫شێوه‌ی ره‌وای��ی‌و رێگه‌پێدراو ‌ه ل ‌ه جیهانی‬ ‫رۆژئاوادا‪( .‬موور‪)33 :1376 ،‬‬ ‫ف���ره‌ژن���ی‪ ،‬ی���ان چ��ەن��د ه���اوس���ه‌ری���ی‪ :‬ك ‌ه‬ ‫بەرانبەر ‌ه التینییه‌كه‌ی ‪ Polygamy‬یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پێشگری ‪ ،Poly‬ك ‌ه ب ‌ه واتای چەند‪،‬‬ ‫یان فره‌یه‌و پاشگره‌كه‌ی ‪ Gamy‬ب ‌ه واتای‬ ‫زه‌ماوه‌ند‪ ،‬هاوسه‌رگیری‌و جووتبوون ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی سێكسی وه‌رگیراو ‌ه (ئاریانپورو‬ ‫كاشانی‪ .)1670 :1375 ،‬چەند هاوسه‌ریی‬ ‫ب ‌ه وات��ای بوونی زیاتر ل ‌ه هاوسه‌رێك ل ‌ه‬ ‫كات‌و ساتێكدا‪ .‬ل ‌ه ب��واری ریشه‌ناسییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رناكه‌وێت‌‪ ،‬ك ‌ه مه‌به‌ست چەند مێردییه‌‪،‬‬ ‫ی���ان چ��ەن��د ژن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان�� ‌ه‬ ‫مێژوویی‌و ئه‌و واتایه‌ی ل ‌ه پێشدا هه‌موو‬ ‫كات مه‌به‌ست بوو ‌ه هاوسه‌رگیری پیاوێك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ زیاتر ل ‌ه ژنێك‪( .‬گۆڵدو كۆڵب ‪:1964 ،‬‬ ‫‪551‬ـ ‪)517‬‬ ‫ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ك��ی‌ت��ر ب�� ‌ه ب��وون��ی پ��ی��اوێ��ك‪ ،‬یان‬ ‫ژنێك له‌گه‌ڵ چەند هاوسه‌ر ل ‌ه یه‌ك كاتێكدا‬ ‫ێ جۆر‬ ‫ده‌وترێت (موور‪ ،)33 :1376 ،‬ك ‌ه س ‌‬ ‫ل ‌ه خۆی ده‌گرێت‌‪ :‬چەند مێردی‪ ،‬چەند ژنی‌و‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی (ئابر كرامبی‌و ئه‌وانی‌تر‪،‬‬ ‫‪)228 :1376‬‬ ‫‪1‬ـ���ـ چ��ەن��د م��ێ��ردی‪ ،‬ك�� ‌ه ه��اوت��ای وش��ه‌ی‬ ‫‪ Polyandry‬ل ‌ه باره‌ی ژنه‌و ‌ه ب ‌ه واتای چەند‬ ‫مێردی‌و هه‌ڵبژاردنی چەند مێرد ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ژنێكه‌و ‌ه ل ‌ه یه‌ك كاتدا‪ .‬ئه‌م ده‌سته‌واژه‌ی ‌ه‬ ‫پێكهاتوو ‌ه ل�� ‌ه پێشگری ‪ Poly‬ب�� ‌ه وات��ای‬ ‫چەند‪ ،‬یان فره‌و پاشگری ‪ Andry‬ب ‌ه واتای‬ ‫پیاوو پیاوانه‪( .‬ئاریانپوورو كاشانی‪:1375 ،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫‪ )76‬چەند مێردی‪ ،‬یان فره‌مێردی ب ‌ه واتای‬ ‫شووكردنی ژنێك ‌ه ب ‌ه چەند پیاو ل ‌ه یه‌ك‬ ‫كاتدا‪( .‬قه‌نادان‌و هاوكاران‪)153 :1375 ،‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ چ��ەن��د ژن��ی��ی‪ :‬ه��اوت��ای وش���ه‌ی التینی‬ ‫‪ Polygyny‬یه‌و ب ‌ه هاوسه‌رگیری پیاوێك‬ ‫ت (ق��ه‌ن��ادان‌و‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ژنێكی زۆر ده‌وت��رێ�� ‌‬ ‫ه��اوك��اران‪ .)153 :1375 ،‬چەند ژن��ی‪ ،‬یان‬ ‫فره‌ژنی ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی چەند مێردی بره‌وی‬ ‫زۆرتره‌و سه‌ركه‌وتووانه‌تر به‌ڕێو ‌ه ده‌چێت‪،‬‬ ‫ن��ه ‌ته‌نیا ل�� ‌ه ن��ێ��وان ه��ۆز ‌ه وه‌حشییه‌كاندا‬ ‫ب����او ب������ووه‪ ‌،‬ب��ه‌ڵ��ك��و زۆرب������ه‌ی ن���ه‌ت���ه‌و ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووه‌كانیش په‌سندیان ك��ردووه‌‪.‬‬ ‫(گیدێنز‪ 416 :1373 ،‬ـ ‪)415‬‬ ‫نه‌ریتی چەند ژنی له‌و داب‌و نه‌ریتانه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ م��ێ��ژووی��ه‌ك��ی ب�� ‌ه درێ���ژای���ی م��ێ��ژووی‬ ‫مرۆڤایه‌تی هه‌یه‌و هه‌تا ئه‌و جێگایه‌ی مرۆڤ‬ ‫له ‌بیرییه‌تی ل ‌ه ه��ۆز ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ب��گ��ره‌ ه��ه‌ت��ا گ���ه‌الن���ی پ��ێ��ش��ك��ه‌ت��ووخ��وازو‬ ‫خاوه‌ن شارستانیه‌ت ئه‌م داب‌و نه‌ریته‌یان‬ ‫هه‌بووه‌‪ .‬ب ‌ه بڕوای ویل دۆڕانت ئه‌م نه‌ریت ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ كۆڕو كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تایی ‌ه مرۆییه‌كان‪( ،‬دۆڕان���ت‪:1370 ،‬‬ ‫‪ )50‬هه‌روه‌ها نه‌ریتی چەند ژن ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫هۆز ‌ه چینیه‌كاندا‪ ،‬هێندی‪ ،‬بابلی‪ ،‬ئاشوری‌و‬ ‫میسری ك��ۆن��دا ه��ه‌ب��وو ‌ه (ن��اس��ح ع��ه‌ل��وان‪،‬‬ ‫‪ )15 :1404‬ل ‌ه نێوان هۆز ‌ه سوورپێسته‌كانی‬ ‫ئه‌مریكاشدا ب��ره‌وی ت��ه‌واوی ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫نێوان عه‌ره‌ب ‌ه نه‌زانه‌كانیشدا‪( ،‬موته‌هه‌ری‪،‬‬ ‫‪ )342 :1357‬هه‌روه‌ها ل ‌ه ئێرانی كۆنیشدا‪،‬‬ ‫بناغه‌ی زۆرب��وون��ی ژن بنه‌مای خێزان‬

‫ب���ووه‌و (ره‌م����ه‌زان نێرگسی‪ )1384 ،‬له‌م‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه‌ش��دا ئ��ه‌م ن��ه‌ری��ت��ه‌ ل��ه‌ زۆرب���ه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگاكاندا ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه ن��او كۆمه‌ڵگا‬ ‫ئیسالمییه‌كاندا بره‌وی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی ب��ه‌راوردك��اری��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێنج س���ەدو ش��ەس��ت‌و پێنج كۆمه‌ڵگای‬ ‫ل���ه‌خ���ۆگ���رت���ووه‌‪ ،‬ج����ۆرج م������ه‌رداك ب���ه‌و ‌ه‬ ‫گه‌ییشت‪ ،‬ك ‌ه فره‌ژنی ل ‌ه ناو زیاتر ل ‌ه ‪٨٠%‬دا‬ ‫رێگ ‌ه پێدراو ب��ووه‌و فره‌ژنی ب ‌ه ب��ه‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ فره‌پیاویدا ب��ره‌وی زیاتری هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ته‌نیا له‌ناو چوار كۆمه‌ڵگادا ل ‌ه نێوان ئەو‬ ‫پێنج س���ەدو ش��ەس��ت‌و پێنج ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ادا‪،‬‬ ‫ف��ره‌م��ێ��ردی ب��او ب���ووه‌‪ ،‬وات���ا كه‌متر ‪،١%‬‬ ‫فره‌مێردی ته‌نیا له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ژارییه‌كی زۆردان‌و له‌وێدا كوشتنی‬ ‫كچان بره‌وی زیاتر ‌ه (گیدێنز‪416 :1373 ،‬‬ ‫ـ ‪ )415‬ئ��ه‌م ج���ۆر ‌ه ژن‌و مێردایه‌تییانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ل ‌ه ته‌ببه‌ت‌و توداهای باشووری هێند‬ ‫به‌رچاوه‌‪ .‬هۆكاره‌كه‌شی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه درۆو ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی ساخت ‌ه كه‌می ژنان نیشان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫(قه‌نادان‌و هاوكاران‪ )154 :1375 ،‬باوكی‬ ‫خوێنی‪ ،‬منداڵ ل ‌ه فره‌مێردی دا ئاشكراو‬ ‫روون نییه‌‪ .‬ئه‌و كه‌سه‌ی ب ‌ه باوكی منداڵه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌زان��درێ��ت‌‪ ،‬ل ‌ه ناو توداكان دا ل ‌ه رێگای‬ ‫رێوڕه‌سمێكه‌و ‌ه دیاری ده‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه له‌وێدا‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه مێرده‌كان تیروكه‌وانێكی كایه‌كلێ‬ ‫پێشكه‌ش ب ‌ه ژن ‌ه سك پڕه‌ك ‌ه ده‌كات‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ت ببن ‌ه ب��اوك ئه‌م‬ ‫مێرده‌كانی‌تر بیانهه‌وێ ‌‬ ‫رێوڕه‌سمان ‌ه ل ‌ه سكپڕییه‌كانی داهاتوودا‬ ‫دووبار ‌ه به‌ڕێو ‌ه ده‌چێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا ل ‌ه‬

‫‪215‬‬

‫ناو كۆمه‌ڵگای چەند ژنیدا‪ ،‬زۆربه‌ی پیاوان‬ ‫ته‌نیا هاوسه‌رێكیان هه‌یه‌‪ .‬مافی هه‌بوونی‬ ‫چەند ژن‪ ،‬ته‌نیا بۆ ئه‌و پیاوانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه پله‌و‬ ‫پایه‌یه‌كی به‌رزیان هه‌یه‌‪( .‬گیدێنز‪:1373 ،‬‬ ‫‪)416‬‬ ‫‪3‬ــ ژن‌و مێردایه‌تی گروپی ب ‌ه هاوسه‌رگیری‬ ‫چەند ژن‌و چەند مێرد له‌ ناو رێوڕه‌سمێكی‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تییه‌كی هاوبه‌شدا ده‌وترێت‪.‬‬ ‫(ئابركرامبی‌و ئ��ه‌وان��ی ت��ر‪)228 :1367 ،‬‬ ‫چه‌مكی چەند هاوسه‌ریی ل ‌ه بەرانبەر تاك‬ ‫هاوسه‌ریدا خۆی ل ‌ه خۆیدا وشه‌یه‌كی گشتی‬ ‫بووه‌و فره‌مێردی‌و فره‌ژنی له‌خۆده‌گرێت‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم وشه‌ی مه‌به‌ستی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫چەند ژنی وات ‌ه فره‌ژنییه‌‪ .‬چه‌مكی فره‌ژنی‬ ‫ل ‌ه ب��واری ریشه‌ناسییه‌و ‌ه (ئه‌تیمۆلۆجی)‬ ‫رێ��ژه‌ی ژنه‌كان دی��اری ناكات‪ ،‬ب��ه‌اڵم واتا‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌ك��ه‌ی ه��ه‌م��وو ك��ات پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬ ‫پیاوێك له‌گه‌ڵ زیاتر ل ‌ه ژنێك بووه‌‪( .‬گیدێنز‬ ‫‪)393 :1993 ،‬‬ ‫فره‌ژنی له‌ ئایینه‌كاندا‬ ‫یه‌كێك له‌و هۆكار ‌ه گشتییانه‌‪ ،‬ك ‌ه پیاوان‬ ‫رووبكه‌ن ‌ه ژن هێنانه‌وه‌ی دووباره‌‪ ،‬ئایین‌و‬ ‫پ��ه‌روه‌رده‌ی ئایینیه‌‪ .‬هیچ كام ل ‌ه ئایینه‌كان‬ ‫هه‌وڵیان ن���ه‌داو ‌ه ب��ۆ س��ن��ووردارك��ردن ل ‌ه‬ ‫بواری چەند جار ژن هێنانه‌وه‌و زۆربه‌ی‬ ‫هه‌وڵی ئه‌وان ل ‌ه سه‌ر دوو بنه‌مای سه‌ره‌كی‬ ‫بووه‌‪ :‬یه‌كه‌م‪ ،‬قه‌ده‌غه‌كردنی هاوسه‌رگیری‌و‬ ‫زه‌ماوه‌ند كردن ‌ه له‌گه‌ڵ مه‌حره‌مدا‪ .‬دووهه‌م‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی چەند مێردی‪ ،‬به‌اڵم هه‌تا‬ ‫راده‌یه‌ك ل ‌ه هه‌موو ئایین‌و شه‌ریعه‌ته‌كاندا‪،‬‬ ‫هێنانی چەند ژن ل ‌ه الیه‌ن پیاوانه‌و ‌ه رێگ ‌ه‬ ‫پێدراو بووه‌‪( .‬حه‌كیم پوور‪)281 :1384 ،‬‬ ‫ئایینی جوله‌که‬ ‫ف����ره‌ژن����ی ل��� ‌ه ن���ێ���وان ت�������ه‌واوی ئ��ای��ی��ن�� ‌ه‬ ‫ئاسمانییه‌كانی ئه‌و سه‌رده‌مه‌دا بێجگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫مەسیحییەت ه��ه‌ب��وو‪ .‬ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ک‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫كتێبی پیرۆزدا (ته‌ورات) ئه‌م كرداره‌ی ب ‌ه‬ ‫فه‌رمی ناسیوه‌و هێناویه‌تی‪ ،‬ك ‌ه پێغه‌مبه‌رانی‬ ‫ب��ه‌رزی خواوه‌ندی وه‌ك ئیبراهیم (كتێبی‬ ‫پیرۆز‪ ،‬سه‌فه‌ری سه‌رهه‌ڵدان به‌شی ‪ 1 :25‬ـ‬ ‫‪)6‬و یه‌عقوب (سه‌فه‌ری سه‌رهه‌ڵدان‪ ،‬به‌شی‬ ‫‪)22 :32‬و موسا‪( ،‬سه‌فه‌ری هاتنه‌ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌شی ‪ 16 :2‬ب��ۆ ‪‌21‬و س��ه‌ف��ه‌ری ئه‌عداد‬ ‫به‌شی ‪ )1 :12‬هه‌روه‌ها داوود ژنی زۆریان‬ ‫هه‌بووه‌و ل ‌ه باره‌ی داووده‌و ‌ه كتێبی پیرۆز‬ ‫نۆ كه‌س ل ‌ه ژنه‌كانی ناوده‌بات (كتێبی پیرۆز‪،‬‬ ‫كتێبی یه‌كه‌می مێژوو‪ ،‬به‌شی سێیه‌م) كتێبی‬ ‫تێلمودیش رێگه‌ به‌ فره‌ژنی ده‌دات‪.‬‬ ‫وێستێر م���ارك ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬ل�� ‌ه ت��ێ��ل��م��وددا بۆ‬ ‫ف��ره‌ژن��ی ئاستێك دی��اری ن��ه‌ك��راوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ت‬ ‫پێشنیاری كردوو ‌ه ئه‌گه‌ر پیاوێك هه‌ستێ ‌‬ ‫ب ‌ه كردارێكی ئاوا‪ ،‬ده‌بێت ل ‌ه توانایدا بێت‬ ‫ب ‌ه رێك‌و پێكی دابینیان بكات‌و به‌ڕێوه‌یان‬ ‫به‌رێت‌و باشتر وای ‌ه پیاوانی ئاسایی چوار‬ ‫ژن‌و پیاوانی پای ‌ه به‌رز ‪ 8‬ژن بهێنن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئاگادار بن‪ ،‬ك ‌ه خوا سنوورێكی بۆ ئه‌وان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫دان��ه‌ن��اوه‌‪( ،‬ئه‌حمه‌د ته‌ها‪ )30 :2003 ،‬ل ‌ه‬ ‫كرده‌وه‌شدا ئه‌م كار ‌ه ل ‌ه نێوان یه‌هودییه‌كاندا‬ ‫باو ب��وو ‌ه (الساعی‪ 77 :1999 ،‬ـ ‪)70‬و ل ‌ه‬ ‫ئایینی یه‌هودیدا پیاوێك ده‌یتوانی هه‌تا‬ ‫چەند سه‌د ژنێكی هه‌بێت‪( .‬س��ه‌در‪:1357 ،‬‬ ‫‪)281‬‬ ‫له‌م رۆژگ���اره‌دا س��ه‌ره‌ڕای فتوای حاخام‬ ‫(ج��ه‌ڕش��ووم) بۆ قه‌ده‌غه‌كردنی فره‌ژنی‪،‬‬ ‫دیسانه‌و ‌ه زۆربه‌ی گه‌لی ئیسراییل (تاقمی‬ ‫قه‌رایین) هه‌ڵده‌ستن ب ‌ه ك��رداری فره‌ژنی‪،‬‬ ‫به‌اڵم مه‌رج‌گه‌لێكی وه‌ك زۆرب��اش بوونی‬ ‫بارودۆخی ماڵی‪ ،‬نه‌زۆكی‪ ،‬یان شێت بوونی‬ ‫ژنی یه‌كه‌م‌و ره‌چاوكردنی دادپه‌روه‌ری ل ‌ه‬ ‫نێوان ژنه‌كاندا‪( .‬ئه‌حمه‌د ته‌ها‪،32 :2003 ،‬‬ ‫‪)31‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ئایینه‌كان ب��ۆ ف��ره‌ژن��ی مه‌رجیان‬ ‫داناوه‌و یه‌كێك ل ‌ه مه‌رج ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كان له‌م‬ ‫ناوه‌دا مه‌رجی ره‌چاوكردنی دادپه‌روه‌رییه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ب��ه‌و ج���ۆره‌ی‌ل�� ‌ه ت��ه‌ورات��دا ه��ات��ووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��ه‌ر كاتێك كه‌سێك كه‌نیزه‌كه‌ی‬ ‫خ��ۆی ب��ۆ ك��وڕه‌ك��ه‌ی م��اره‌ب��ک��ات‌و دوات��ر‬ ‫ت ل ‌ه س��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك��وڕه‌ك��ه‌ی سوربێ ‌‬ ‫ژنێكی‌تر بهێنێت‌‪ ،‬بۆی نیی ‌ه ل ‌ه جل‌و به‌رگ‌و‬ ‫خۆراكی ژنی یه‌كه‌م كه‌م بكاته‌وه‌و ئه‌ركی‬ ‫ژن‌و مێردایه‌تی ل ‌ه باره‌یه‌و ‌ه كه‌م ده‌كات‪.‬‬ ‫(مۆنتیسكیۆ‪ 438 :1362 ،‬ـ ‪)437‬‬ ‫ئایینی مه‌سیحی‬ ‫ل ‌ه ئینجیل ‌ه چوارییه‌كاندا ده‌قێكی تایبه‌ت ل ‌ه‬

‫باره‌ی قه‌ده‌غ ‌ه كردنی فره‌ژنیه‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نامیلكه‌ی پۆڵسدا بابه‌تگه‌لێك هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رێگ ‌ه ب ‌ه چەند ژنی ده‌دات له‌و شوێنه‌دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پۆڵس ده‌ڵێت‪ :‬پێویسته‌‪ ،‬ك ‌ه ئۆسقۆف ته‌نیا‬ ‫ژنێك بهێنێت‌‪( ،‬نامیلكه‌ی یه‌كه‌می پۆڵس بۆ‬ ‫تیماتۆس‪ ،‬به‌شی سێیه‌م‪2 :‬و ‪ )12‬ئه‌وه‌ی‬ ‫ئۆسقۆف پێمل ده‌كات ته‌نیا ژنێك بهێنێت‌‪،‬‬ ‫ه��ۆك��ارێ��ك بێت ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫ئۆسقۆف نین ده‌توانن زیاتر ل ‌ه ژنێك بێنن‪.‬‬ ‫ل ‌ه بواری مێژووییشه‌و ‌ه سه‌لمێندراوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تاقمێك ل ‌ه مه‌سیحیی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كان زیاتر‬ ‫ل ‌ه ژنێكیان هێناوه‌‪( .‬عبدوالهادی عه‌بباس‪،‬‬ ‫‪)337 :1987‬‬ ‫ئ����ه‌ب����وو خ���ه‌ل���ی���ل‌و ج����ۆرج����ی زه‌ی������دان‬ ‫باوه‌ڕیان وایه‌‪ ،‬ك ‌ه یاسای فره‌ژنی ل ‌ه ناو‬ ‫مه‌سیحیه‌كانیشدا هه‌تا س���ه‌ده‌ی ه��ه‌ژد ‌ه‬ ‫روون‌و ئ��اش��ك��را ب����ووه‌‪ .‬ه��ه‌ت��ا ئ���ه‌و كات ‌ه‬ ‫باوكانی كڵێس ‌ه ل ‌ه رۆژئاوادا‪ ،‬چەند ژنه‌یان‬ ‫ی ل ‌ه رێگای‬ ‫ب ‌ه باش زانیوه‌و ئه‌و شازادانه‌ ‌‬ ‫فره‌ژنییه‌و ‌ه ل ‌ه دایك ده‌بوون‪ ،‬ب ‌ه شه‌رعیان‬ ‫ده‌زانین‪ ،‬ناكرێت ئه‌م بابه‌ت ‌ه ب ‌ه ته‌واوه‌‌تی ب ‌ه‬ ‫نه‌ریتی دوای دینی پیاوانی كڵێس ‌ه بزانین‪،‬‬ ‫چونکە ل ‌ه خودی ئینجیلیشدا هیچ حوكمێكی‬ ‫رێ��گ��ر ن�����ه‌دراوه‌ ل��ه‌ ب����واری ف��ره‌ژن��ی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫(ئه‌بوخه‌لیل‪ ،456 :1355 ،‬جۆرجی زه‌یدان‪،‬‬ ‫‪ .)943 :1369‬وێستێر مارك ده‌ڵێت‌‪ :‬ب ‌ه پێی‬ ‫دانپێدانانه‌كانی كڵێس ‌ه فره‌ژنی هه‌تا سه‌ده‌ی‬ ‫حه‌وته‌می زایینی ل ‌ه نێوان مه‌سیحییه‌كاندا‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌یسه‌لمێنێت‌‪ ،‬ك ‌ه پاشای‬ ‫ئیرله‌ند (لدیارمات)و شارڵمان دوو ژنیان‬

‫‪217‬‬

‫هه‌بووه‌و لۆتێریش ل ‌ه ره‌خنه‌كانی خۆیدا‬ ‫بەرانبەر ب ‌ه مەسیحییەت وتوویه‌تی‪ :‬ك ‌ه‬ ‫فره‌ژنی ب ‌ه ئه‌مری خودا ح��ه‌رام نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫(ناسح عه‌لوان‪ 17 :1404 ،‬ـ ‪)16‬‬ ‫ئه‌وه‌ش‪ ،‬ك ‌ه بۆچی له‌م سه‌رده‌مه‌دا فره‌ژنی‬ ‫ل ‌ه جیهانی مەسیحییەتدا قه‌ده‌غه‌یه‌‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫ن��ووس��ه‌ران ل��ه‌و ب��ڕوای��ه‌دان رێزگرتن ل ‌ه‬ ‫مەسیحییەتدا ل ‌ه یاساكانی حاكم ب ‌ه سه‌ر‬ ‫رۆم��ی ك��ۆن��ه‌و ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی گ��رت��ووه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك ‌ه جۆرجی زه‌ی���دان ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬ل ‌ه‬ ‫ده‌قه‌كانی ئایینی مەسیحییەتدا نووسراوێكی‬ ‫ئاشكراو روون نیی ‌ه ل ‌ه سه‌ر قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫فره‌ژنی‪ ،‬به‌ڵكو وشه‌گه‌لێكن‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت‬ ‫تێپه‌ڕنامه‌ی ف��ره‌ژن��ی ل��ه‌وان��ه‌و ‌ه به‌ده‌ست‬ ‫بهێنین‪ ،‬به‌اڵم له‌وێوه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دیدی به‌رپرس ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ت��ای��ی��ه‌ك��ان��ی كڵێسه‌و ‌ه رازی ب��وون‬ ‫ب ‌ه ژنێك بۆ پارێزگاریكردن ل ‌ه سیستم‌و‬ ‫خێزان ب ‌ه ب��اش ده‌زان���دراو ل ‌ه كۆنیشه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ده‌وڵه‌تی رۆم��دا یاسای تاك‌هاوسه‌ری‬ ‫زاڵ ب��وو‪ ،‬كه‌وات ‌ه زه‌حمه‌تیان به‌خۆ نه‌دا‬ ‫بۆ لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر تێكسته‌كانی ئایینی‬ ‫مه‌سیحییه‌ت هه‌تا ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه تێپه‌ڕینی‬ ‫ك��ات‌و س���ه‌رده‌م هێنانی ژن��ی دووه���ه‌م ب ‌ه‬ ‫حه‌رام زاندرا (عه‌بدولهادی عه‌بباس‪:1987 ،‬‬ ‫‪ .)337‬وس��ت��ێ��رم��ارك‌و ئاجێست فۆریل‌و‬ ‫كه‌سانێكی‌تری وه‌ك سابیر ئه‌حمه‌د ته‌ها‬ ‫ل��ه‌و ب������اوه‌ڕه‌دان‪ ،‬ك�� ‌ه كڵێس ‌ه ب��ۆ سه‌رنج‬ ‫راكێشانی ده‌سه‌اڵتدار ‌ه به‌رزه‌كانی ده‌وڵه‌تی‬ ‫رۆما بەرانبەر ب ‌ه ئایینی مه‌سیحییه‌ت ئه‌م‬ ‫ی��اس��ای��ه‌ی��ان پ��ه‌س��ن��دك��ردووه‌ ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‬

‫ده‌ستیان دای ‌ه گۆڕینی ئایینی مەسیحییەت‪.‬‬ ‫(ئه‌حمه‌د ته‌ها‪ 64 :2003 ،‬ــ ‪ )63‬هه‌رچه‌ند ‌ه‬ ‫ژن هێنانی دووهه‌م ل ‌ه روانگه‌ی یاساییه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئه‌وروپا ب ‌ه تاوان داده‌ندرێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ك���رده‌وه‌دا تاك هاوسه‌ری جێگیر نه‌بوو‪.‬‬ ‫به‌و جۆره‌ی لۆرا بتزیگ ئاشكرایكردووه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌م ل ‌ه ئیمپڕاتۆڕیه‌تی رۆمای كۆنداو‬ ‫هه‌م ل ‌ه جیهانی مەسیحییەتی سه‌ده‌كانی‬ ‫ناوه‌ڕاستدا هه‌ر چەند هاوسه‌رگیری تاك‬ ‫ه��اوس��ه‌ری ب���ووه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ج��ووت��ب��وون ب ‌ه‬ ‫زۆری چەند ژنی بووه‌‪ .‬گۆستاو لۆبۆنیش‬ ‫ل��ه‌م په‌یوه‌ندییه‌دا ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬ه��ه‌رچ��ەن��د ‌ه ل ‌ه‬ ‫رۆژئ����اوادا ك��ه‌ش‌و ه��ه‌وا ب��ۆ ئ��ه‌م نه‌ریت ‌ه‬ ‫گونجاو نییه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم س����ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫نه‌ریتی تاك هاوسه‌ری نه‌ریتێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌كانی یاسادا ده‌یبینین‌و ئه‌گینا وا بیر‬ ‫ت چاوپۆشی له‌و ‌ه بكه‌ین‪،‬‬ ‫ناكه‌مه‌و ‌ه بكرێ ‌‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه راستی ئ��ه‌م رووداوه ئاسه‌وارێك‬ ‫له‌م نه‌ریته‌ (نه‌ریتی تاك هاوسه‌ری) نییه‌‪.‬‬ ‫(لۆبۆن‪)509 :1334 ،‬‬ ‫به‌م پێیه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌بینین له‌م رۆژگ��اره‌دا‬ ‫ی���اس���ای چ���ەن���ده���اوس���ه‌ری ل��� ‌ه ج��ی��ه��ان��ی‬ ‫ت ئه‌و ‌ه‬ ‫مەسیحییەتدا یاساخ ك��راو ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫بزانین‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م كار ‌ه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای فه‌رمانی‬ ‫ئینجیل نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل�� ‌ه ی��اس��ای واڵت��ان��ی‬ ‫مه‌سیحی ئ���ه‌م س���ه‌رده‌م���ه‌و ‌ه س��ه‌رچ��او ‌ه‬ ‫ده‌گرێت‪( .‬ئه‌بوخه‌لیل‪ ،456 :1355 ،‬جۆرجی‬ ‫زه‌یدان‪)943 :1369 ،‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئایینی یه‌هودیه‌ت‌و مەسیحییەت‬ ‫ل ‌ه ئایینی زه‌رده‌شتی‌و هه‌ندێك نه‌ته‌وه‌ی‌تردا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ئه‌م نه‌ریت‌و یاسای ‌ه هه‌بووه‌‪( ،‬موتته‌هه‌ری‪،‬‬ ‫‪‌337 :1374‬و ‪ 341‬ـ ‪ )340‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه‬ ‫ئایینی كۆنفسیۆسیشدا (چینییه‌كان)و ئایینی‬ ‫ب��ودادا (هێندیه‌كان) فره‌ژنی رێگ ‌ه پێدراو‬ ‫بووه‌و ل ‌ه ئایینی لیكیدا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه چین په‌یڕه‌وی‬ ‫ی پیاوێك بۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ی ‌ه رێژه‌ی ئه‌و ژنانه‌ ‌‬ ‫ت هه‌تا ‪ 230‬كه‌س رێپێدراوه‌‪( .‬ناسح‬ ‫بیانهێنێ ‌‬ ‫ئه‌لوان‪ )15 :1404 ،‬ل ‌ه یاسای ئایینی لیكی‬ ‫ت هه‌تا‬ ‫چیندا رێگ ‌ه ب ‌ه هه‌موو پیاوێك ده‌درێ ‌‬ ‫‪ 130‬ژن بهێنێت‪( .‬سه‌در‪)215 :1357 ،‬‬ ‫ئایینی ئیسالم‬ ‫وه‌ك هه‌موو ئایین ‌ه یه‌كتاپه‌رستییه‌كانی‌تر‬ ‫پ���ه‌ی���ڕه‌وان���ی ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام��ی��ش ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫دی���ارده‌ی ف��ره‌ژن��ی ب��ه‌ره‌و روون‪ .‬هه‌موو‬ ‫موسوڵمانه‌كان‪ ،‬ره‌وایی بوونی فره‌ژنیان ب ‌ه‬ ‫باش زانیوه‌‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی هاوسه‌رگیری‬ ‫كاتێ ل ‌ه ناو رێبازی شیعه‌دا په‌سندكراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ڵبژاردنی چەند هاوسه‌ریی جێگیر‬ ‫ل�� ‌ه ن��او ت����ه‌واوی لقه‌كانی موسوڵماناندا‬ ‫جێگای په‌سنده‌‪ ،‬چونکە ل ‌ه قورئانی كه‌ریمدا‬ ‫ئه‌سڵی هاوسه‌رگیری ل ‌ه چەند ژندا قه‌ده‌غ ‌ه‬ ‫نه‌كراوه‌‪ ،‬هه‌رچەند ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی پیاودا‬ ‫بۆ چەند ژن م��ه‌رج دان���راوه‌‪ .‬ل ‌ه گێڕانه‌و ‌ه‬ ‫ب��اوه‌ڕپ��ێ��ك��راوه‌ك��ان��ی شیعه‌و س��ون��ن��ه‌دا ل ‌ه‬ ‫رێگه‌پێدانی چەند ژنه‌دا هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه جێگای‬ ‫ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه گ��ووم��ان‌و دوو دڵییه‌ك له‌م‬ ‫باره‌و ‌ه ده‌ڕه‌وێنێته‌وه‌‪ .‬هه‌رچەند ‌ه په‌یڕه‌وانی‬ ‫م��ه‌ع��س��وم��ان‌و موسوڵمانان ب�� ‌ه درێ��ژای��ی‬

‫مێژوو رێگه‌پێدانی فره‌ژنیان سه‌لماندووه‬ ‫(زحیلی‪ 1418 ،‬ق‪ ،)6667 :‬به‌اڵم ل ‌ه نێوان‬ ‫زانایانی ئیسالمیدا ده‌نگۆی جیاواز هه‌ی ‌ه‬ ‫بەرانبەر ب ‌ه فره‌ژنی‪ .‬تاقمێكیان ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫ب ‌ه رێگه‌پێدراوی ده‌زانن‌و تاقمێكیش ب ‌ه پێی‬ ‫م��ه‌رج ب ‌ه حه‌اڵلی ده‌زان���ن‌و تاقمێكیش ب ‌ه‬ ‫ته‌واوه‌تی قه‌ده‌غه‌ی ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌مووی ئه‌م‬ ‫ده‌نگۆوو دیدگایان ‌ه ب ‌ه پێی ئه‌و ئایه‌تانه‌ی‬ ‫ل ‌ه قورئاندا ل ‌ه باره‌ی فره‌ژنییه‌و ‌ه هاتوون‬ ‫سه‌لمێندراون‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌گه‌ر ل��ه‌و ‌ه بترسن‪ ،‬ك ‌ه دادپ���ه‌روه‌ری‬ ‫ن����ه‌ك����ه‌ن ل���� ‌ه ب��������اره‌ی ك����ی����ژه‌ ه���ه‌ت���ی���وو‬ ‫بێ‌سه‌رپه‌رشته‌كانه‌و ‌ه كه‌واتە ژن بهێنن‬ ‫ئه‌وه‌ی پاك‌و خاوێن ‌ه بۆ ئێو ‌ه ل ‌ه ژنان دوو‬ ‫ێ ك��ه‌س ب��ن چ��واری��ش‬ ‫ك��ه‌س ب��ن‪ ،‬ی��ان س�� ‌‬ ‫بن هه‌ر ره‌وای��ه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌و ‌ه ئه‌ترسن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ران�� ‌ه ره‌فتار ناكه‌ن وات��ا ناتوانن‬ ‫وه‌ك ی���ه‌ك ت��ه‌م��اش��ای��ان ب���ك���ه‌ن‪ ،‬ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫یه‌كێکیاندا زه‌ماوه‌ند بكه‌ن‪ ،‬ئا ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه موڵكی ئێوه‌دا بێت‌و ئێو ‌ه خاوه‌نداری بن‪،‬‬ ‫ئه‌و ‌ه ب ‌ه ئێو ‌ه نزیكتر ‌ه به‌و مه‌رجه‌ی غه‌دری‬ ‫لێنه‌كه‌ن‪( .‬سوره‌ی نسا‪ ،‬ئایه‌ی ‪)3‬‬ ‫‪2‬ــ هه‌رچی هه‌وڵ بده‌ن هه‌رگیز ناتوانن ب ‌ه‬ ‫ێ جیاوازی له‌گه‌ڵ‬ ‫شێوه‌ی دادپه‌روه‌رانه‌و ب ‌‬ ‫ژنه‌كاندا ره‌فتاربكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه یه‌كجاری‬ ‫م��ه‌ی��ل‌و ب����ه‌ره‌و الی ی��ه‌ك��ێ��ک��ی��ان ن����ه‌ڕواو‬ ‫ئه‌وه‌ی‌تریان س��ه‌ری لێ بشێوێت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ل ‌ه رێگای ئاشتیخوازانه‌و ‌ه بچن ‌ه پێشه‌و ‌ه‬ ‫خواوه‌ند لێبورده‌و دلۆڤانه‌‪( .‬سوره‌ی نیسا‪،‬‬ ‫ئایه‌ی ‪)129‬‬

‫‪219‬‬

‫تاقمێك ئایاتیش ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی الوه‌ك��ی‬ ‫رێگ ‌ه ب ‌ه فره‌ژنی ده‌ده‌ن بۆ نموون ‌ه ئایه‌ی‬ ‫ت ل ‌ه‬ ‫‪ 11‬سوره‌ی نیسا‪ :‬خودا پێو راده‌گه‌یه‌نێ ‌‬ ‫باره‌ی منداڵه‌كانتانه‌و ‌ه وه‌ك به‌ش بۆ نێرین ‌ه‬ ‫دوو به‌ش‌و بۆ مێیین ‌ه نیوه‌ی نێرین ‌ه بێت‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ژم��اره‌ی مێیینه‌كان ل ‌ه دوو زیاتر‬ ‫ێ به‌شی میراته‌ك ‌ه‬ ‫بوون‪ ،‬دوو به‌ش ل ‌ه س ‌‬ ‫ده‌ب��ه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر مێیین ‌ه یه‌كێك بوو نیوه‌ی‬ ‫به‌شه‌ك ‌ه بۆ ئه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه نێوان ئایه‌كانی‬ ‫سه‌ره‌و ‌ه له‌بواری توێژینه‌وه‌ی فره‌ژنییه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ی زیاتر گرنگی پێدراو ‌ه هه‌ر ئه‌و دوو‬ ‫ئایه‌ی یه‌كه‌من‪( .‬ئایه‌ی ‪‌3‬و ‪ 129‬ی سوڕه‌ی‬ ‫نیسا) به‌م شێواز ‌ه ل ‌ه ئایین ‌ه شه‌رعییه‌كاندا ب ‌ه‬ ‫پێی ئه‌و سه‌رێتیه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه توخمی ره‌وایی‬ ‫(اب��اح��ة)‪ ،‬ی��ان ب ‌ه توخمی دووه‌م به‌رگری‬ ‫(منع) به‌م ئایه‌تانه‌ی ده‌ده‌ن جیاوازیان هه‌ی ‌ه‬ ‫له‌ بیروڕادا‪.‬‬ ‫ل ‌ه سوڕه‌ی ئه‌حزابدا ئایه‌ی ‪ 32‬ش ل ‌ه باره‌ی‬ ‫ف��ره‌ژن��ی پێغه‌مبه‌ره‌و ‌ه قس ‌ه ك���راوه‌‪ :‬ئه‌ی‬ ‫ژنانی پێغه‌مبه‌ر‪ ،‬ئێو ‌ه وه‌ك ژنانی‌تر نین‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه خوا ده‌ترسن ب ‌ه نه‌رم‌و نیانی قس ‌ه‬ ‫مه‌كه‌ن هه‌تا ئه‌و پیاوه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دڵی نه‌خۆش ‌ه‬ ‫ته‌ماحی به‌رنه‌كه‌وێت‌و ب ‌ه شێوه‌ی شاییست ‌ه‬ ‫ت‬ ‫قس ‌ه بكه‌ن‪ .‬هه‌ر له‌م پێوه‌ندییه‌دا ده‌كرێ ‌‬ ‫ئاماژ ‌ه ب ‌ه ئایاتی‌تر بۆ نموون ‌ه ئایه‌كانی ‪،6‬‬ ‫‪‌53 ،34 ،33 ،8‬و ‪ 59‬س��وره‌ی ئه‌حزاب‌و‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئایه‌كانی ‪‌3 ،1‬و ‪ 5‬ی س��وڕه‌ی‬ ‫ته‌حریم بكرێت‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه پێی پله‌و پ��ای��ه‌ی ئ��ای��ه‌ی ‪3‬ی س��وره‌ی‬ ‫نیسا ده‌گێڕنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ر ل ‌ه ئیسالم زۆر‌ێک‬

‫ل ‌ه پیاوانی حیجاز‪ ،‬كچ ‌ه هه‌تیوه‌كانیان بۆ‬ ‫بناوانی‌و سه‌رپه‌رشتی كردنیان ده‌برده‌و ‌ه‬ ‫ماڵی خۆیان دوات��ر زه‌م��اوه‌ن��دی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌كردن‌و كۆنتڕۆلی داراییه‌كانیان ده‌كردن‌و‬ ‫ماره‌بڕانه‌كه‌یان ل ‌ه رێژه‌ی ئاسایی كه‌متر‬ ‫داده‌نا‪ .‬له‌م كاته‌دا ئه‌م ئای ‌ه هات ‌ه خواره‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی سەرپەرشتی هه‌تیوه‌كان ده‌كه‌ن ل ‌ه‬ ‫كاتی زه‌ماوه‌ند كردن له‌گه‌ڵ كچانی هه‌تیودا‬ ‫ت ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ته‌واو دادپه‌روه‌رییان‬ ‫ده‌بێ ‌‬ ‫ێ بكه‌ن‌و به‌ده‌ر له‌م ‌ه ل ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا جێبه‌ج ‌‬ ‫زه‌ماوه‌ند كردن له‌گه‌ڵیان چاوپۆشی بكه‌ن‌و‬ ‫هاوسه‌ره‌كانیان ل�� ‌ه ژنانی‌تر هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫(ره‌م������ه‌زان ن��ێ��رگ��س��ی‪ )1384 ،‬زۆرب���ه‌ی‬ ‫شڕۆڤه‌وانان ل ‌ه باره‌ی هاتنه‌خواره‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫ئایانه‌دا بابه‌ت‌گه‌لی هاوشێوه‌یان نووسیوه‌‪.‬‬ ‫(به‌الغی‪)9 :1345 ،‬‬ ‫هه‌موو گرووپ ‌ه ئیسالمییه‌كان هاوڕان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫فره‌ژنی داهێنانی ئیسالم نییه‌و ئه‌م نه‌ریت ‌ه‬ ‫به‌ر ل ‌ه هاتنی ئیسالم باو بووه‌و كردارێكی‬ ‫هه‌م ‌ه الیه‌ن بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه هاتنی ئیسالم‬ ‫ئه‌م پرس ‌ه ل ‌ه دوو روان��گ��ه‌و ‌ه گۆڕانكاری‬ ‫به‌سه‌ردا هات‪ .‬چەند هاوسه‌ریی بۆ چوار‬ ‫ژن سنووردار كراو بۆ به‌ڕێوه‌بردنه‌كه‌شی‬ ‫هێندێك مه‌رج له‌به‌رچاو گیران‪:‬‬ ‫‪1‬ـ پیاو توانایی ئیمان‌و ئه‌خالقی پێویستی‬ ‫ت بۆ جێبه‌جێ‌كردنی دادپ���ه‌روه‌ری‌و‬ ‫هه‌بێ ‌‬ ‫هاوسه‌نگی ل ‌ه نێوان هاوسه‌ره‌كانیدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لێره‌دا مه‌به‌ست ل ‌ه دادپ����ه‌روه‌ری ماددی ‌ه‬ ‫نه‌ك رۆحی‪ .‬ئه‌و دادپه‌روه‌رییه‌ی مه‌رجی‬ ‫فره‌ژنیی ‌ه به‌رابه‌ریی ‌ه ل ‌ه مافی ژنه‌كاندا وه‌كو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫نه‌فه‌قه‌‪ ،‬یان بژێوی‪( ،‬مافی م��اددی‌و ماڵی‬ ‫ژن) هه‌روه‌ها به‌ش (دابه‌شكردنی كات ل ‌ه‬ ‫ت‬ ‫نێوان ژن ‌ه زۆره‌كاندا) دادپه‌روه‌ری ده‌بێ ‌‬ ‫ئه‌و ‌ه بڕه‌خسێنێت‌‪ .‬وه‌ك مرۆڤێكی ناسراو‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ای جێبه‌جێ‌كردنی دادپ����ه‌روه‌ری‬ ‫ب����اودا ب�����ه‌رده‌وام ه��ه‌وڵ��ب��دات‌و ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫ژنه‌كانداو ج��ی��اوازی‌و جیاكاری ل ‌ه نێوان‬ ‫ژن‌و منداڵه‌كاندا پێك نه‌هێنێت‌‪ .‬هه‌ر به‌و‬ ‫ی ئیمام ئه‌حمه‌دی حه‌نبه‌ل ل ‌ه زمان‬ ‫جۆره‌ ‌‬ ‫زه‌حیلییه‌و ‌ه (‪ )94 :1388‬ده‌ڵێت‌‪ ،‬به‌اڵم مه‌یلی‬ ‫رۆحی‌و حه‌زی زیاتری ده‌روونی به‌ره‌و الی‬ ‫یه‌كێكیان (ژنه‌كان) بابه‌تێكی سروشتییه‌و‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و ل�� ‌ه س��ه‌ر ه��ه‌ڵ��س��ووك��ه‌وت‌و‬ ‫بژێوی ژیانیاندا كاریگه‌ری نه‌بێت‌‪ ،‬ئیرادێكی‬ ‫نییه‌‪ ،‬چونکە پێغه‌مبه‌ری خوا سه‌باره‌ت ب ‌ه‬ ‫عاییش ‌ه خۆشه‌ویستی‌و ح��ه‌زی زیاتری‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪( ،‬ئیمام ئه‌حمه‌د ب�� ‌ه گ��ێ��ڕان��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫زه‌حیلیه‌وه‌‪ )94 :1388 ،‬هه‌روه‌ها ره‌سوڵی‬ ‫خوا بارودۆخی پیاوێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوان دوو‬ ‫ژنه‌كانیدا ب ‌ه دادپ���ه‌روه‌ری هه‌ڵسووكه‌وت‬ ‫نه‌كات به‌م جۆر ‌ه وێنای ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رۆژی‬ ‫قیامه‌تدا ده‌چێت ‌ه ناو ئاگره‌و ‌ه ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫الیه‌كی له‌شی ب ‌ه سه‌ر عه‌رزدا راده‌كێشێت‪.‬‬ ‫(فه‌ریدی ته‌نكابۆنی‪)455 :1378 ،‬‬ ‫‪2‬ــ توانست‌و ده‌سته‌به‌ركردنی ماڵی پیاو بۆ‬ ‫دابینكردنی بژێوی ئه‌وان‌و به‌رگریكردن ل ‌ه‬ ‫زوڵم‌و زۆریی ئابووری بەرانبەر ب ‌ه ئه‌وان‪.‬‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌و بابه‌تانه‌ی س��ه‌ره‌وه‌و رێژه‌ی‬ ‫تێگه‌ییشتن‌و راڤه‌ی پیاوانی ئایینی‪ ،‬بیروڕاو‬ ‫دیدگای جیاواز هه‌ی ‌ه ل ‌ه باره‌ی فره‌ژنییه‌و ‌ه‬

‫ل ‌ه نێوان مه‌الو پیاوانی ئایینیدا‪ ،‬ك ‌ه ئاماژه‌یان‬ ‫پێده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪1‬ــ بیروڕای ن��اوداران (الیه‌نگرانی یاسای‬ ‫فره‌ژنی)‪:‬‬ ‫تاقمێك فره‌ژنی ب ‌ه ته‌واوی ده‌سه‌لمێنن‌و ب ‌ه‬ ‫پێی ئایه‌ی سێی سوره‌ی نیسا ل ‌ه رێگه‌پێدانی‬ ‫ێ هۆ خوا‬ ‫فره‌ژنی باوه‌ڕیان وایه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ب ‌‬ ‫هیچ حوكمێك ده‌رناكات‌و پشت ب ‌ه خودی‬ ‫قورئان ده‌به‌ستن‪ ،‬ك ‌ه خوا ل ‌ه ئایه‌ی ‪14‬ی‬ ‫سوڕه‌ی الملك‌دا ده‌ڵێت‪ :‬مه‌گه‌ر خوایه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌موو شتێكی دروستكردوو ‌ه ئاگادار نییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و زۆر وردبین‌و ئاگاداره‌‪.‬‬ ‫له‌م نووسراوانه‌دا فره‌ژنی‪ ،‬وه‌ك فه‌رمانێكی‬ ‫مسۆگه‌ر سه‌یری كراوه‌و ل ‌ه سنووره‌كه‌ی‬ ‫وات���ا چ���وار ژن��ی ق��س��ه‌ی ل�� ‌ه س��ه‌ر ك���راوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نیا مه‌رجێك‪ ،‬ك ‌ه جاروبار باسی ده‌كرێت‬ ‫بوێریی ‌ه ل ‌ه به‌خشین‌و الگیری م��اددی ل ‌ه‬ ‫نێوان هاوسه‌ره‌كان‪ .‬ل ‌ه كتێب ‌ه فقهییه‌كانی‬ ‫سوننه‌كانداو فقهی ئیمامی ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه دوو‬ ‫مه‌رجی سه‌ره‌وه‌‪ .‬مه‌رجێكی‌تر بۆ رێگه‌پێدانی‬ ‫فره‌ژنی دیاری نه‌كراوه‌‪(.‬مێهرڕیزی‪:1382 ،‬‬ ‫‪)476‬‬ ‫شێخ محمد متولی ال��ش��ع��راوی میسری‬ ‫ده‌ڵێت‌‪ :‬ل ‌ه هێندێك كاتدا وه‌ك سه‌رده‌می‬ ‫شه‌ڕ رێ��ژه‌ی پیاوه‌كان داده‌ب��ه‌زێ��ت‌و ئه‌و ‌ه‬ ‫پ��ی��او ‌هك��ان��ن‪ ،‬ك�� ‌ه ش��ه‌ڕ ده‌ك����ه‌ن‌و ده‌م���رن‌و‬ ‫رێژه‌یان داده‌به‌زێت‌‪ ،‬كه‌وای ‌ه بێوه‌ژن‌و ئه‌و‬ ‫ێ‬ ‫ێ ده‌مێنن ده‌ب ‌‬ ‫بێ‌مێردانه‌ی له‌م پیاوان ‌ه به‌ج ‌‬ ‫چی بكه‌ن؟ ئه‌و ل ‌ه نموونه‌ی‌تردا رێگری ل ‌ه‬ ‫ف��ره‌ژن��ی‪ ،‬ی��ان ق��ه‌ده‌غ��ه‌ی ناكات‌و ته‌نانه‌ت‬

‫‪221‬‬

‫ل�� ‌ه ده‌رئه‌نجامه‌كانی ف��ره‌ژن��ی ل�� ‌ه نموون ‌ه‬ ‫ئاسایی‌و نۆرماڵه‌كانیدا هیچ لێدوانێك نادات‪.‬‬ ‫ل ‌ه روانگه‌ی ئ��ه‌وه‌و ‌ه فره‌ژنی ده‌ستوورو‬ ‫فه‌رموده‌ی خوایه‌و مرۆڤه‌كان ناتوانن ل ‌ه‬ ‫باره‌یه‌و ‌ه پرسیار بكه‌ن‌و ره‌خنه‌ی لێبگرن‪.‬‬ ‫(رۆڵد ‪)202 :2001 ،‬‬ ‫شێخ عبدولقادر مه‌غریبی ل ‌ه سه‌لماندنی‬ ‫ێ هیچ مه‌رجێك ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی فره‌ژنیدا ب ‌‬ ‫ئاماژه‌و ‌ه ده‌ڵێت‌‪ :‬ئایا ئێو ‌ه خۆتان ب ‌ه جۆرێك‬ ‫نین‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه چێشت رازی نابن؟‬ ‫ئایا ئێو ‌ه ب ‌ه پێی سروشت‪ ،‬خوو‪ ،‬یان هه‌ر‬ ‫هۆكارێكی‌تر ب ‌ه دوای ژنێكه‌و ‌ه بێجگ ‌ه ل ‌ه ژنی‬ ‫خۆتانه‌و ‌ه نین‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵیدا ئاشنا ببن؟ ئێو ‌ه‬ ‫ئه‌م سروشت ‌ه ل ‌ه گیانتان بێنن ‌ه ده‌ره‌و ‌ه هه‌تا‬ ‫منیش فره‌ژنی ل ‌ه شه‌ریعه‌ته‌كه‌م بسڕمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ك���ه‌وات���ه‌ ب�� ‌ه ح����ه‌اڵڵ زان��ی��ن��ی ه��اوس��ه‌ری‬ ‫دووه��ه‌م ل ‌ه ئیسالمدا وه‌اڵمێكی لۆجیكیی ‌ه‬ ‫بۆ پێویستی سروشتی م��رۆڤ‪( .‬قوربان‬ ‫نیا‪ .)1384:30 ،‬ل ‌ه نه‌هجی الفصاحه‌دا ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی سه‌لماندنی سروشتیی بوونی‬ ‫فره‌ژنی هاتووه‪ ،‬ب��ه‌اڵم خوا ئ��ازاری سه‌ر‬ ‫ێ بوونی ك��رد ‌ه قسمه‌ت‌و نسیبی‬ ‫ب ‌ه ه��ه‌و ‌‬ ‫ژن��ان‌و شه‌ڕیشی ك��رد ‌ه قسمه‌ت‌و نسیبی‬ ‫پیاوان‪ .‬هه‌ر ژنێك ل ‌ه رێگای ئیمانه‌وه‌و بۆ‬ ‫چاوه‌ڕوانی چاكه‌دانه‌وه‌و پاداشتی خودا ل ‌ه‬ ‫ت‬ ‫بەرانبەر ئازاری سه‌ر ب ‌ه هه‌وێی خۆڕاگرێ ‌‬ ‫ئه‌وا چاكه‌و پاداشتی شه‌هیدی هه‌یه‌‪( .‬نهج‬ ‫الفصاحه‌‪ 710 :1352 ،‬ب�� ‌ه گ��ێ��ڕان��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫محمدی اصل‪)104 :1382 ،‬‬

‫سه‌رچاوه‌ ب ‌ه زمانی عه‌ره‌بی‪:‬‬ ‫‪1‬ــ نصر حامد ابو زید‪ .‬دوائر الخوف فی‬ ‫الخطاب المرأة‪ .‬مرکز ثقافي العربي‪.1999 .‬‬ ‫‪2‬ــ صابر احمد طه‪ .‬نظام االسرة في الیهودیة‬ ‫والنصرانیة واالسالم‪ .‬قاهره‪ :‬نهضة مصر‬ ‫للطباعة والنشر والتوزیع‪.2003 .‬‬ ‫‪3‬ــ صابر احمد طه‪ .‬نظام االسرة في الیهودیة‬ ‫والنصرانیة واالسالم‪ .‬قاهرة‪ :‬نهضة مصر‬ ‫للطباع ‌ة والنشر‌ والتوزیع‪.2003 .‬‬ ‫‪4‬ــ صابر احمد طه‪ .‬نظام االسرة في الیهودیة‬ ‫والنصرانیة واالسالم‪ .‬قاهرة‪ :‬نهضة مصر‬ ‫للطباعة والنشر والتوزیع‪.2003 .‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ ب ‌ه زمانی فارسی‪:‬‬ ‫‪1‬ــ شوقی ابو خلیل‪ .‬اسالم در زندان اتهام‬ ‫(ترجمه حسن اک��ب��ری م��رزن��اک)‪ .‬تهران‪:‬‬ ‫انتشارات بعثت‪.1355 .‬‬ ‫‪2‬ــ خدابخش احمدی‪ .‬بررسی عوامل موثر‬ ‫بر سازگاری زوجین‌و مقایسه دو روش‬ ‫مداخله ای تغییر شیوه زندگی‌و حل مشکل‬ ‫خانوادگی در کاهش ناسازگاری زناشویی‪.‬‬ ‫رساله دکتری‪ ،‬دانشگاه عالمه طباطبایی‪.‬‬ ‫‪.1382‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ شهال اع����زازی‪ .‬خشونت خ��ان��وادگ��ی‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬نشر سالی‪.1380 .‬‬ ‫‪4‬ــ شهال اعزازی‪ .‬دگرگونی در نقش زنان‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬نشر علم‪.1390 .‬‬ ‫‪5‬ــ نیکالس‌و دیگران ئا‌برکرامبی‪ .‬فرهنگ‬ ‫جامعه‌شناسی‪( .‬ت��رج��م��ه حسن پ��وی��ان)‪.‬‬ ‫تهران‪ :‬چاپخش‪.1367 .‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ 222

Traditional .)1988( .Chaleby، K _5 Arabian marriage & mental health in a group of outpatient Saudis. Acta – 139 ،77 ،Psychiatrica Scandinaviea .142 Academic

.)1989(

achievement monogamous

of

.Cherian،V children

and

_6 from

polygamous

،families. Journal of Social Psychology .119 – 130،117 La Donna .)1912( .Cozzi، D. E _7 ،335–309 ،7 ،Albanese. Arthropods

.‫ منوچهر‬،‫ عباس‌و کاشانی‬،‫ــ ئاریانپور‬6 .1‫ ج‬.‫فرهنگ دانشگاهی انگلیسی به فارسی‬ .1375 .‫ سپهر‬:‫تهران‬ .‫ پشت پرده های حرمسرا‬.‫ــ حسن ئازاد‬7 .1357 .‫ انتشارات انزلی‬:‫ارومیه‬ .‫ عباس‬،‫ کامران‌و چهره ای‬،‫ــ ئا‌قا خانی‬8 ‫بررسی خشونت فیزیکی توسط همسر علیه‬ ‫زنان مراجع ‌ه کننده به مرکز پزشکی قانونی‬ .1279 ‫ پاییز‬،‫تهران‬ ،31 ،9 ،‫مجله دانشگاه علوم پزشکی ایران‬ .1381 .485 – 489

.626–617 Polygyny .)2007( Cynthia.T.Cook _8 .)2( 28 ?Did the Africans Get It Right .232 – 250 Demographic and Health Surveys _9 www.measuredhs.com،

:)2011(

.2011 accessed April Marriage .)1998( .Dodoo، F. N _10 types and reproductive decisions: A comparative study in sub-Saharan Africa. Journal of Marriage and .243-232 ، )1(60 ،Family Douki، S.، Ben Zineb، S.، Nacef، _11 Women’s .)2007( .F.، & Halbreich، U mental health in the Muslim world.

–1(102 ،Journal of Affective Disorders (189–177، )3

:‫سه‌رچاوه‌ به‌ زمانی ئینگلیزی‬ Women .)2001( .Al-Krenawi، A _1 from polygamous and monogamous marriages

in

an

psychiatric

clinic.

out-patient Tran

cultural

.199–187 ، )2(38 ،Psychiatry Explaining

.)2008(

Cross-National

.Barber،N Differences

_2 in

Polygyny Intensity. Cross – Cultural .117 – 113 ، )2(42 ،Researchers Catharine Mackinnon، Feminism _3 Unmodified: Discourses on life and .1987،law، Harvard university press Women

.)1985(

.Chaleby،

K

_4

of polygamous marriages in an inpatient

psychiatric

service

in

Kuwait. The Journal of Nervous & .58 – 59 ،173،Mental Disease

‫‪223‬‬

‫سەرەتاكانی خەباتی پێشكەوتووخوازیی ئیسالمی له‌ ئێران‬ ‫‪ 1965‬ــ ‪1977‬‬

‫نووسینی‪ :‬د‪ .‬وەلید مەحمود عەبدولناسر‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬بەرزانی مەال تەها‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ە س��ی��اس��ی‌و پراكتیكانە‬ ‫چارەسەر دەكات‪ ،‬ک ‌ه تایبەتمەندێتی هێزە‬ ‫ئیسالمییە پێشكەوتووخوازەكان بووە ل ‌ه‬ ‫ئێراندا‪ .‬ئەو چارەسەرە دابەش دەكەین بە‬ ‫ێ قۆناغدا‪ .‬هەریەك له‌و قۆناغانە‬ ‫سەر س ‌‬ ‫خاڵێكی وەرچەرخانی دی��ارە ل ‌ه مێژووی‬ ‫ئ��ێ��ران��دا ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی گشتیی‌و هێزە‬ ‫ئیسالمییە پێشكەوتووخوازەكان ل ‌ه ئێراندا‬ ‫بە شێوەیەكی تایبەت‪ .‬ئەم بەشەی ئێستا‬ ‫سەرەتای ئەو قۆناغانە ل ‌ه خۆدەگرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1965‬وە درێ��ژب��ۆت��ەوە تا ساڵی‬ ‫‪ .1977‬ساڵی ‪ 1965‬گ��ەڕان��ەوەی دكتۆر‬ ‫عەلی شەریعەتی ل ‌ه پاریسەوە بۆ ئێران‌و‬ ‫سەرەتای جموجۆڵە فیكریی‌و سیاسییەكانی‬ ‫بە خ��ۆوە بینی‪ .‬دیسان سەرەتاكانی ئەم‬ ‫قۆناغە دامەزراندنی رێكخراوی موجاهیدینی‬ ‫خەلقی ئێرانی بە خۆوە بینی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پاش‬ ‫سەركوتكردنی راپەرینە جەماوەرییەكەی‬ ‫ساڵی ‪ 1963‬ل ‌ه ئێران هاتە پێشه‌وه‌ ب ‌ه هۆی‬ ‫رژێمەكەی شاوە‪ .‬ئەو راپەڕینە هەڵكشانی‬ ‫رۆڵی دینیی بە خۆوە بینی وەك عەقیدە‌و‬ ‫رێ��ب��ەرای��ەت��ی ل�� ‌ه خ��ەب��ات��دا دژ ب��ە رژێمی‬ ‫شاهەنشاهیی‪ .‬هه‌رچی ئەو مێژووەیە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل��ه‌م بەشەدا هەڵمانبژاردووە بۆ كۆتایی‬ ‫ه��ات��ن��ی ق��ۆن��اغ��ەك��ە‌و خ��س��ت��ن��ە ب��ەرب��اس��ی‬ ‫بریتییە ل ‌ه ساڵی ‪ ،1977‬ک ‌ه یەكەم بڵێسەی‬ ‫ش��ۆڕش��ی ت��ۆم��ارك��رد ب��ۆ ش��ۆڕش��ەك��ەی‬ ‫‪ 78‬ــ ‪ 1979‬دژ بە رژێمی شاهەنشاهی‌و‬ ‫هاوكات هەڵكشانی جموجۆڵە سیاسیی‌و‬ ‫سەربازییەكانی موجاهیدینی خەلق‌و مردنی‬

‫گوماناویی دكتۆر عەلی شەریعەتی ل ‌ه پاش‬ ‫چەند رۆژێكی كەم ل ‌ه چوونی بۆ له‌ندەن بە‬ ‫نەفیكراویی ل ‌ه واڵتەكەی ئێرانەوە ب ‌ه هۆی‬ ‫رژێ��م��ەك��ەی ش���اوە‪ .‬ئ��ەم بەشە ب��ە هەمان‬ ‫شێوەی بەشەكانی‌ت ‌ر دادێت هەڵوێستی هێزە‬ ‫ئیسالمییە پێشكەوتووخوازەكان ل ‌ه ئێراندا‬ ‫دەخاتە بەرباس هەریەك بە پێی ئاستی‬ ‫خۆی‌و بە هەند وەرگرتنی ژینگەی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی ل ‌ه ئێراندا‌و گەشەسەندنەكانی‌و‬ ‫هەمدیسان چوارچێوەی ئایدۆلۆجیی ئەو‬ ‫هێزانە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بەشی یەكەمی ئەم كتێبەدا‬ ‫وردەكارییەكانمان پێشكەشكرد‪.‬‬ ‫بڕیاردان ل ‌ه سەر پراكتیكەكانی رێكخراوی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ل ‌ه رێگەی ئەو پێوەرانەوە‬ ‫دەبێت‪ ،‬ک ‌ه شەریعەتی‌و ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی‬ ‫دای��ان��ن��اوە ش��ان��ب��ەش��ان��ی ئ���ەو ت��ی��ۆران��ەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ت��ی��ۆرس��ێ��ن��ان��ی خ����ودی رێ��ك��خ��راوەك��ە‬ ‫دایانناوە‪ .‬ل��ه‌وه‌دا‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوەكە خۆیان‬ ‫بە ت��ەواوك��اری هەمان رێباز دادەنێن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شەریعەتی‌و تاڵەقانیی گرتبوویانەبەر‪.‬‬ ‫موجاهیدینی خەلق له‌قەبی بابە تاڵەقانیی‌و‬ ‫ئایەتولاڵ تاڵەقانیی‌و مامۆستای شەهیدمان‬ ‫دكتۆر عەلی شەریعەتی بە سەردا بڕیوه‌‪.‬‬

‫‪225‬‬

‫دكتۆر عەلی شەریعەتی (لە ‪19‬ی یۆنیۆی‬ ‫‪1977‬دا تیرۆركراوە)‬ ‫یەكەم‬ ‫خەبات ل ‌ه پێناو دامەزراندنی كۆمەڵگەی‬ ‫یەكتاپەرستی‬ ‫دكتۆر عەلی شەریعەتی چوست‌و چاالكانە‬ ‫بەشداریكرد ل ‌ه پڕۆسەیەكی نیشتیمانی‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��دا‌و داوای گ���ەڕان���ەوەی ك��رد بۆ‬ ‫خۆماڵیكردنی پیشەسازی‌و نەوتی ئێران‬ ‫وەك هەمان ك��اری دكتۆر موسەدیق ل ‌ه‬ ‫سەرەتای پەنجاكاندا‪.‬‬ ‫ل��ە س���ەر ئ��اس��ت��ی سیاسیش شەریعەتی‬ ‫داوای ل��ه‌و كەسانە ك���رد‪ ،‬ک�� ‌ه رەخ��ن��ە ل ‌ه‬ ‫بیروبۆچوونەكانی دەگرن ب��ەردەوام بن‌و‬ ‫گفتوگۆی له‌گەڵدا بكەن بۆ س��ەر رێگەی‬ ‫راس���ت‪ )1(.‬ئەمەش ل ‌ه واقیعی پراكتیكیدا‬ ‫ئەو بڕوایەی شەریعەتی رەنگیدایەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیی دەبێت وەسفدار‬ ‫ب��ێ��ت ب���ە ئ���ازادی���ی ف��ی��ك��ری��ی‌و س��ی��اس��ی‌و‬ ‫ئاڵوگۆڕی بیروڕاو ئازادیی گوتن‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەر ئاستی رۆڵ���ی س��ەرخ��ان‪ /‬البنیة‬ ‫ال��ف��وق��ی��ة ل��� ‌ه دام���ەزران���دن���ی ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی‬ ‫یەكتاپەرستیدا‪ .‬شەریعەتی گرنگی داوە‬ ‫بەوەی بیر‌وڕاكانی بگات بە زۆرترین گوێگر‬ ‫جا راستەوخۆ ل ‌ه رێگەی سیمیناربێت‪ ،‬یان‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ەی كاسێت‌و نامیلكەكانەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پەیامەكانی له‌خۆگرتبوو بۆ سەرانسەری‬

‫ئ���ێ���ران‌و ق��وت��اب��ی��ان��ی ئ��ێ��ران ل�� ‌ه دەره‌وه‌‌‪.‬‬ ‫شەریعەتی رۆڵ���ی خ��ۆی دی��اری��ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه گ��رن��گ��ی��ی داو ‌ه ب��ە ب��ێ��دارك��ردن��ەوه‌ی‬ ‫خ���ەوت���ووان‪ )2(.‬ئ��ەم رۆڵ���ەی گ��ۆڕان��ی بە‬ ‫س��ەردا نەهات ل ‌ه كاتێكدا شەریعەتی ل ‌ه‬ ‫قوتابخانەی م��ەش��ه��ەدی نێوەندیی ب��وو‪،‬‬ ‫یان ل ‌ه زانكۆی مەشهەد‪ ،‬یاخود ل ‌ه هۆڵی‬ ‫حوسەینییەی ئیرشاد‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1969‬دا‬ ‫دامەزرێنرا وەك هۆڵێك بۆ سیمیناریستە‬ ‫ئیسالمییە پێشكەوتووخوازەكان‪ .‬ژمارەی‬ ‫ئامادەبووانی سیمینارەكانی شەریعەتی‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی خ��وێ��ن��دن��ی ‪1970‬ـ��������ـ‪1971‬دا ل ‌ه‬ ‫حوسەینییەی ئ��ی��رش��اد گەیشتە ش��ەش‬ ‫ه��ەزار‌و ل ‌ه هەر سیمینارێكیشدا زۆرینەی‬ ‫ئ���ام���ادەب���ووان بریتیی ب���وون ل�� ‌ه گەنجە‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��رەك��ان‪ .‬ئ���ەوان���ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ق��وت��اب��ی‬ ‫ب�����وون‪ ،‬ی���اخ���ود دەرچ������ووی ق��وت��اب��خ��ان��ە‬ ‫بااڵكان‌و پەیمانگەی مامۆستایان‌و هێندێك‬ ‫قوتابی خوێندنگە دینییەكان‪ .‬زۆری��ن��ەی‬ ‫ئ���ەو ئ���ام���ادەب���ووان���ە ش������ارەزای زان��س��ت��ە‬ ‫رۆژئ��اوای��ی��ەك��ان ب���وون‪ .‬هێندێكیان ئەو‬ ‫زانستانە هۆشی بردبوون‌و رێزیان لێدەنان‪،‬‬ ‫به‌اڵم سەرجەمیان هەستیان بەوە دەكرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رۆژئاوا خیانەتیان لێدەكات‪ .‬ئەوان بڕوایان‬ ‫بەوە هێنابوو‪ ،‬ک ‌ه رۆژئاوا دیموكراتخواز‌و‬ ‫ئازادیخوازە‪ ،‬پاشتر كتوپڕ بینییان پشتگیریی‬ ‫دەسەاڵتی شا دەكات‌و سەروەت‌و سامانی‬ ‫واڵتەكەیان بەكاردەهێنێت‪ .‬ئ��ەو گەنجانە‬ ‫دوژمنایەتیكردنی دەس���ەاڵت پێكڕا كۆی‬ ‫كردبوونەوە‪ ،‬ک ‌ه بە تێڕوانینی ئەوان ئامانج‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫لێی دابڕێنی كۆمەڵگەی ئێرانیی ب��وو ل ‌ه‬ ‫ریشە فەرهەنگییەكەی ل ‌ه رێگەی پرۆسەی‬ ‫بە رۆژئ��اوای��ی ك��ردن��ەوە‪ .‬دیسان ل ‌ه پێناو‬ ‫سەلماندنی ئەو راستییە‪ ،‬ک ‌ه خودی دەسەاڵت‬ ‫بێبەشیكردوون ل ‌ه بەشداریی سیاسیی ل ‌ه‬ ‫هەموو ئاستەكاندا‌و بەرزكردنەوەی چینە‬ ‫بااڵكان ل ‌ه سەر حسێبی ئەو چینانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گەنجان ئینتیمایان بۆی هەبوو‪ .‬چینەكانی‬ ‫ن��ێ��وەن��د‌و دن��ی��ا‪ )3(.‬ل��ه‌ب��ه‌ر ه��ەم��وو ئەمانە‬ ‫سروشتییە گوێبیستی عەلی شەریعەتی ببن‌و‬ ‫دوای بكەون‪ ،‬ک ‌ه فیكرێكی رەخنەگرانەی‬ ‫پێشكەش دەك�����ردن‪ ،‬ب���ه‌اڵم س����وودی ل ‌ه‬ ‫فەرهەنگی رۆژئ��اوای��ی دەبینی‌و تەیاری‬ ‫دەك���ردن ب��ە شێوەیەك ل��ه‌گ��ه‌ڵ شوناسی‬ ‫ن��ەت��ەوەی��ی ئ��ەوان��دا بگونجێت‪ .‬ئامانجی‬ ‫شەریعەتی بریتی ب��وو ل�� ‌ه گواستنەوەی‬ ‫ئیسالم بە شێوەیەكی جۆریی ل ‌ه رێگەی‬ ‫راڤ��ەی پێشكەوتووخوازییەوە بۆ واقیعی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و پاشتر دۆزینەوەی‬ ‫دۆخ��ێ��ك ل�� ‌ه ه��ۆش��ی��اری��ی دەستەجەمعیی‬ ‫راستەقینە‪ .‬لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بدەم بە‬ ‫بنكەی جەماوەریی شەریعەتی‌و گوێگرانی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه زۆرت�����رو زی��ات��ر ه��اری��ك��ار ب���وون ل ‌ه‬ ‫بەهێزكردنی رۆڵی رێبەرایەتیی رۆشنبیران‬ ‫ێ پیاوانی دینیی وەك شادەماری پێشەنگی‬ ‫ب‌‬ ‫گۆڕانی شۆڕشگێڕیی‪.‬‬ ‫ه���ەرچ���ی پ���ەی���وەن���دی ه���ەی���ە ب���ە پ��ێ��ك��ڕا‬ ‫ئ��اوێ��ت��ەب��وون��ی ن��ێ��وان فیكرو ج��وواڵن��ەوە‬ ‫ل�� ‌ه پراكتیكەكانی دك��ت��ۆر ش��ەری��ع��ەت��ی��دا‪،‬‬ ‫شەریعەتی جموجۆڵەكانی ب��ە تەنها ل ‌ه‬

‫س���ەر ئ��اس��ت��ی ف��ی��ك��ری��ی ك����ورت ن��ەب��ۆوە‪،‬‬ ‫بەڵكو دووچ��اری گرتن ب��ۆوە ل ‌ه ه��ەردوو‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1964‬ـ���ـ ‪1965‬دا‌و دووەم ل ‌ه‬ ‫ماوەی سااڵنی ‪ 1973‬ــ ‪1977‬دا‪ )4(.‬عەلی‬ ‫شەریعەتی پەیوەندییەكی تۆكمەی له‌گه‌ڵ‬ ‫موجاهیدینی خەلقدا پەرەپێدا‪ .‬بگرە دكتۆر‬ ‫موحەمەد ئەلسەعید عەبدولموئمین یەكێك‬ ‫ل�� ‌ه پ��س��پ��ۆڕان��ی ك���اروب���اری ئ��ێ��ران��ی رای‬ ‫وای��ە شەریعەتی بە خ��ۆی دام��ەزرێ��ن��ەری‬ ‫راس��ت��ەق��ی��ن��ەی م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق��ە‪)5(.‬‬ ‫هەرچی بیریاری ئیسالمیی كۆچكردوو‬ ‫ف��ازڵ رەس��وڵ��ە ئ��ەم رای��ەی رەتكردۆتەوە‬ ‫گوتوویەتی شەریعەتی تەنها پەیوەندییەكی‬ ‫دۆستانەی له‌گه‌ڵ موجاهیدیندا هەبووە‪)6(،‬‬ ‫به‌اڵم ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه سەرجەم كۆڵەران هاوڕان‬ ‫ل ‌ه سەری ئەوەیە‪ ،‬ک ‌ه وەختێك شەریعەتی‬ ‫ل�� ‌ه پ��اری��س ب���ووە ب��ە مەبەستی خوێندن‬ ‫چۆتە پ��اڵ ج��وواڵن��ەوەی رزگاریخوازیی‬ ‫ئێران‪ ،‬ک ‌ه ئەندازیار مەهدی ب��ازرگ��ان ل ‌ه‬ ‫س��ەرەت��ای شەستەكاندا دای��م��ەزران��دووه‌‪.‬‬ ‫بگرە شەریعەتی ب ‌ه خ��ۆی سەرپەرشتی‬ ‫نووسینی باڵوكراوەی ئێرانی ئازاد (نهچە‬ ‫ازادی) دەكرد‪ ،‬ک ‌ه جوواڵنەوەكە ل ‌ه پاریس‬ ‫دەریدەكرد‪)7(.‬‬ ‫رێ��ب��ەر‌و ك��ادێ��ران��ی موجاهیدینی خەلق‬ ‫پێشەنگی ئ��ام��ادەب��ووان��ی سیمینارەكانی‬ ‫شەریعەتی ب���وون‪ .‬بگرە ه��ەر ئ��ەوان��ە ل ‌ه‬ ‫نێو ئامادەبووانی سیمینار‌و گوتارەكانی‬ ‫شەریعەتیدا ئەندامانیان بۆ رێكخراوەكە‬ ‫خڕدەكردەوە‪ .‬شەریعەتی بە ئاشكرا ل ‌ه دوو‬

‫‪227‬‬

‫بۆنەدا پشتگیریی ل ‌ه موجاهیدینی خەلق‬ ‫كردووە‬ ‫یەكەم وەختێك دەڵێت بژاردەی فەرمانڕەوا‬ ‫ل ‌ه ئێراندا‪ ،‬ک ‌ه هەرگیز قڵپ نابێتەوە مەگەر‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ەی رێكخستنێكی شۆڕشگێڕیی‬ ‫كۆدەتاچیەوە‪.‬‬ ‫دووەم وەختێك بابەتێكی نووسیوە بە‬ ‫بۆنەی جوواڵنەوە شۆڕشگێڕییەكەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئیمام عەلی رەزا پێی هەستا‪ .‬شەریعەتی‬ ‫پێی وایە ئەو جوواڵنەوەیە بناغەی مێژوویی‬ ‫جوواڵنەوەی جەنگی پارتیزانییە ل ‌ه ئێراندا‪.‬‬ ‫(‪)8‬‬ ‫دووەم‬ ‫تێڕوانینی فەلسەفی بۆ مێژوو‬ ‫بە دەگمەن شەریعەتی ئاماژەی بە ئێران‬ ‫داوە ل ‌ه سیمینار‪ ،‬یاخود كتێبەكانیدا جگە ل ‌ه‬ ‫ئاماژەكانی سەبارەت بە قۆناغی سەفەویی‬ ‫ل ‌ه مێژووی ئێراندا ‪ 1501‬ــ ‪ ،1722‬هه‌روه‌ها‬ ‫شەریعەتی بە ئاشكرا گرنگی داوە بە قۆناغی‬ ‫سەرەتای مێژووی ئیسالمیی‪ ،‬ک ‌ه پێی وایە‬ ‫قۆناغێكی نموونەییە‌و بە هیچ كلۆجێك‬ ‫م��ێ��ژووی ه��اوچ��ەرخ��ی ئ��ێ��ران رووداوی‬ ‫گەورەی وەك شۆڕشی دەستووریی ‪1905‬‬ ‫ــ ‪ ،1906‬یاخود شۆڕشی دارستانالغابە‬ ‫‪ 1920‬ــ ‪ 1922‬بە خۆوە نەبینیوە‪ .‬هێندێك‬ ‫ئەوە دەخەنەپاڵ شەریعەتی‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه‬ ‫ق��ەرەی رووداوە هاوچەرخەكانی ئێران‬ ‫ن���ەداوە ب ‌ه ه��ۆی دزەك��ردن��ی پاتەخۆرانی‬

‫س��اواك��ەوە (دەزگ���ای ئاسایشی سیاسیی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی ل��� ‌ه س���ەردەم���ی ش�����ادا) ب���ۆ نێو‬ ‫ئامادەبووانی سیمینارەكانی شەریعەتی‌و‬ ‫خواستی ئەو ل ‌ه گەیاندنی پەیامەكەی بە‬ ‫ی (ب��ە تایبەت‬ ‫زۆرت��ری��ن ژم���ارەی خەڵكی ‌‬ ‫گەنجان) ل ‌ه درێژترین م��اوەی گونجاودا‪.‬‬ ‫س��ەرب��اری ب���ڕوای دك��ت��ۆر شەریعەتی بە‬ ‫ێ بە درێژایی كاتەكان ل ‌ه‬ ‫بەردەوامی ملمالن ‌‬ ‫نێوان قابیل‌و هابیلدا پاڵی پێوەنا نموونەی‬ ‫مێژوویی‌و نموونەی خوازراوی رووداوو‪،‬‬ ‫پاڵەوانێتییە شیعەگەراییەكانی سەرەتا‬ ‫بەكاربهێنێت تاكو كار بكات ل ‌ه گەیاندنی‬ ‫ێ‬ ‫پەیامە هاوچەرخەكەی بە گوێگرانی ب ‌‬ ‫هێرشكردنە س��ەر رژێمی شاهەنشاهیی‬ ‫دەسەاڵتدار‪ ،‬به‌اڵم ئەم شێوازەی شەریعەتی‬ ‫بوو بە هۆی قۆڵبەستكردن‌و جەزرەبەدانی‬ ‫بۆ دووجاران ل ‌ه سەر دەستی ساواكدا‪.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫ئازادیی فیكر‌و كۆڵینەوە‬ ‫دكتۆر عەلی شەریعەتی پێنج لیژنەی ل ‌ه‬ ‫حوسەینییەی ئیرشاد دامەزراند بە ئامانجی‬ ‫پەرەپێدانی جموجۆڵە ئیسالمییەكان‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لیژنەی یەكەم گرنگی ده‌دات بە سەرلەنو ‌‬ ‫راڤەكردنەوەی قورئان‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لیژنەی دووەم گرنگی ده‌دات بە سەرلەنو ‌‬ ‫راڤەكردنەوەی مێژووی ئیسالم‪.‬‬ ‫لیژنەی سێیەم تایبەت كرابوو بە هونەر‌‪.‬‬ ‫لیژنەی چوارەم لێكۆڵینەوە بوو ل ‌ه زمان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫ئەدەبی عەرەبی‌‪.‬‬ ‫لیژنەی پێنجەمیش گرنگی ده‌دات بە زمانە‬ ‫بیانییەكان‪.‬‬ ‫لێرەدا دەم��ەوێ��ت ب��اس ل��ه‌وە بكەم‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1977‬دا ئایەتوڵاڵ خومەینیی ستایشی‬ ‫رۆڵ��ی عەلی شەریعەتی ك��ردووە ب��ەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه چەندین بابەتی نوێی پێشنیاركردووە‌و‬ ‫ێ خستۆتەوە‬ ‫بابەتە كۆنەكانی سەرلەنو ‌‬ ‫بەرباس‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه هەریەك له‌و بابەتانەدا‬ ‫دواگ����وت����ەی خ����ۆی پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��ردووەو‬ ‫دەرگ���اش���ی ك����ردۆت����ەوە ب���ۆ ئیجتیهاد‌و‬ ‫گفتوگۆكانی پاشتر‪ ،‬که‌ دادێت‌‪)9(.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫هەڵوێست بەرانبەر بە عەقیدەو‬ ‫بیروبۆچوونە نائیسالمییەكان‬ ‫دك��ت��ۆر شەریعەتی ل��ە س��ەرەت��ای ژیانیدا‬ ‫زمانی فەڕەنسی فێربووە‌و بڕێكی زۆری ل ‌ه‬ ‫ئەدەبیاتی فەڕەنسی خوێندۆتەوە‪ ،‬هەر له‌و‬ ‫قۆناغەی ژیانیدا چۆتە پاڵ جوواڵنەوەی‬ ‫خواپەرستانی سۆشیالیست نهزت خودا‬ ‫بارستانی سوسیالیست‪ ،‬ئەمانە گروپێك‬ ‫بوون چەمكە سۆشیالیستییەكانیان پێڕەو‬ ‫دەكرد‪)10(.‬‬ ‫وەخ��ت��ێ��ك��ی��ش ش��ەری��ع��ەت��ی ل�� ‌ه پ��اری��س بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی پلەی دك��ت��ۆرا دەیخوێند‪،‬‬ ‫ك��ت��ێ��ب��ەك��ان��ی گ����ارودی����ی‌و رادی��ك��ال��ی��س��ت��ە‬ ‫نائیسالمییە هاوچەرخەكانی خوێندۆتەوە‬ ‫ێ گیڤارا‌و‬ ‫وەك ج��ان پ��ۆڵ س��ارت��ەر‌و چ�� ‌‬

‫ج��ەن��ەراڵ ج��ی��اب‌و ف��ران��ز ف��ان��ۆن‪ .‬ه��ەر ل ‌ه‬ ‫پ��اری��س شەریعەتی ئ��ام��ادەی سیمیناری‬ ‫رۆژهەاڵتناسان‌و مامۆستا سۆسیۆلۆجە‬ ‫م��ارك��س��ی��س��ت��ەك��ان ب����ووە‪ .‬ل�� ‌ه قۆناغێكی‬ ‫پاشتردا دان��ی ب��ەوەدا ن��اوه‌‪ ،‬ک ‌ه كەوتۆتە‬ ‫ژێر كاریگەریی ماركسیزم‌و بوونگەرایی‪/‬‬ ‫الوجودیة‪ .‬چەندین كتێبی وەرگ��ێ��ڕاوە بۆ‬ ‫سەر زمانی فارسیی له‌وانە كتێبەكەی گیڤارا‬ ‫دەرب���ارەی جەنگی پارتیزانی‌و كتێبەكەی‬ ‫سارتەر (شیعر چیە؟ماهو الشعر)‌و هەردوو‬ ‫كتێبەكەی فرانز فانۆن (النەوازانی زەمین‪،‬‬ ‫ساڵی پێنجەمی جەنگی جەزایریی)‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫گرنگی پێدانەكانی شەریعەتی بە فیكری‬ ‫رۆژئ��اوای��ی خاڵی نەبووە ل ‌ه رەخنە‪ .‬ئەو‬ ‫دوو گوتاره‌ی ئاڕاستەی فانۆن كردووە‌و‬ ‫تەحەدای تێگەیشتنە نەرێنییەكەی دەكات‬ ‫سەبارەت بە دین ل ‌ه چوارچێوەی خەباتدا‬ ‫ل�� ‌ه پ��ێ��ن��او رزگ���ارب���وون ل�� ‌ه ئیمپریالیزم‪.‬‬ ‫شەریعەتی له‌و دوو گوتارەدا بە بڕواوە‬ ‫گوزارشتی ك��ردووە له‌و زەرورەت��ەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دین فاكتەرێكی سەرەكییە ل ‌ه بوژاندنەوەی‬ ‫شوناسی فەرهەنگیی گ��ەالن ل�� ‌ه جیهانی‬ ‫سێیەمدا‌و دینیش چ��ەك��ی ئ��ەو گەالنەیە‬ ‫ل ‌ه خەباتیاندا دژ بە ئیمپریالیزم‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫الیەكی‌ترەوە ئەو چەمكانەی ل ‌ه قانونەوە‬ ‫وەرگرتووە سەبارەت بە رۆژئاوایكردنی‬ ‫فەرهەنگیی‌و ئەو زیانە دەروونییەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دی��اردەی ئیمپریالیزم ل ‌ه جیهانی سێیەمدا‬ ‫دروستیكردووە‪ )11(.‬بە پێچەوانەی بڕێكی‬ ‫زۆر ل ‌ه بیریارانی هاوچەرخی ئیسالمیی‪،‬‬

‫‪229‬‬

‫شەریعەتی زۆرج��اران ل ‌ه سیمینارەكانیدا‬ ‫ل�� ‌ه حوسەینیەی ئیرشاد نموونەگەلێكی‬ ‫ل ‌ه ئەزموونە بیانییەكانەوە هێناوەتەوە‪.‬‬ ‫بۆ نموونە ئاماژەی ک��ردوو ‌ه بە شكستی‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی لیبرالیزمی دیموكراسیی ل ‌ه‬ ‫مەدغەشقەر‪ .‬دیسانەوە نموونەكانی لیۆبۆڵد‬ ‫سنجور‌و ئێمیە سیزێری بەكارهێناوە وەك‬ ‫حاڵەتەكانی هاتنەپێشەوەی سەركردەكان‬ ‫ل ‌ه غەیری چینە ئەریستۆكراتییەكان‪ ،‬یاخود‬ ‫دام�����ەزراوە دینییەكان‪ .‬ل�� ‌ه حوسەینیەی‬ ‫ئیرشاد شەریعەتی داوای ل ‌ه ئێرانییەكان‌و‬ ‫زاناكانیان كردووە ل ‌ه ئیمام عەلی بكۆڵنەوە‬ ‫وەك ل ‌ه كتێبەكانی ك��ۆڵ��ەری كریستیانی‬ ‫ج����ۆرج ج����ەرداق����دا ه���ات���ووە‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫كۆڵینەوە ل�� ‌ه ئەبو زەڕی غەففاریی له‌و‬ ‫دیدگاوە‪ ،‬ک ‌ه نووسەری سوننی میسریی‬ ‫عەبدولحەمید ج��ۆدە ئەلحەسار ئاماژەی‬ ‫پ���ێ���داوە‌و داوای ل��ێ��ك��ردوون ل�� ‌ه كەسە‬ ‫نزیكەكانی پێغەمبەر(د‪.‬خ)‌و شوێنكەوتووانی‬ ‫بكۆڵنەوە ل ‌ه دیدگای رۆژهەاڵتناس لویس‬ ‫ماسینیۆن‌و كۆڵینەوە ل ‌ه ب��اس‌و خواسی‬ ‫ژیانی پێغەمبەر(د‪.‬خ) ل ‌ه دیدگای مەكسیم‬ ‫رۆدنسۆنەوە‪)12(.‬‬ ‫ه���ەری���ەك ل��� ‌ه ش��ی��ری��ل ب���ن���ارد‌و زەڵ��م��ای‬ ‫خەلیلزاد‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه كتێبەكەیاندا حكومەتی‬ ‫ئیسالمیی‪ /‬الحكومة االسالمیة باس له‌وە‬ ‫دەك��ەن شەریعەتی ل ‌ه شێوازی نووسیندا‬ ‫ه��اوش��ێ��وەی ف��ران��ز ف��ان��ۆن نووسیویەتی‪،‬‬ ‫هەمدیسان ل ‌ه كتێبەكەیدا (فەلسەفەی مێژوو‪:‬‬ ‫قابیل‌و هابیل) كەوتۆتە ژێ��ر كاریگەریی‬

‫ب��ون��ی��ادگ��ەرا ف��ەڕەن��س��ی��ی��ەك��ان‪ /‬البنیویون‬ ‫الفرنسیون‪)13(.‬‬ ‫ئێمە لێرەدا باس له‌و رەخنانە دەكەین ل ‌ه‬ ‫شێوازی پێشكەشكردنی بیروبۆچوون‌و‬ ‫ئ���ەزم���وون���ە ن��ائ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان��ی ع��ەل��ی‬ ‫شەریعەتی گیراوە ل ‌ه سیمینارەكانیدا بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی ك��ەم��وك��ورت پ��اش��ت��ر رەخ��ن��ە‬ ‫ل���ه‌و ب��ی��روب��ۆچ��وون��ان��ە گ���ی���راوە ل�� ‌ه ب��ری‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەش��ك��ردن��ی ئ���ەو ب��ی��روب��ۆچ��وون‌و‬ ‫ئ��ەزم��وون��ان��ە ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ت����ەواو ل ‌ه‬ ‫بنەڕەتدا‪ .‬ئەمەش بەڵگەیە ل ‌ه سەر ئەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه شەریعەتی كەوتۆتە ژێ��ر كاریگەریی‬ ‫هەریەك ل ‌ه ئەلبێر كامۆ‌و بوداوه‌‪ )14(،‬به‌اڵم‬ ‫ئێمە دەتوانین ئەو گلەییەی ل ‌ه سەر البدەین‪،‬‬ ‫ئەگەر ئامانجی سیاسیی سیمینارەكانی‬ ‫شەریعەتی بە هەند وەرب��گ��ری��ن‪ .‬ئەویش‬ ‫بریتییە ل ‌ه بەدەستهێنانی متمانەی گەنجی‬ ‫ئێرانیی دوور ل ‌ه فەرهەنگیی رۆژئاوایی‌و‬ ‫گێڕانەوەی بەرەو شوناسە ئیسالمییەكەی‬ ‫ئه‌گه‌ر بە راڤ��ە پێشكەوتووخوازیەكەشی‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫تێڕوانینە ئەرێنییەكەی شەریعەتی دەربارەی‬ ‫گەشەسەندنە زانستییە رۆژئ��اوای��ی��ەك��ان‬ ‫وای��ك��رد راڤەگەلێكی مێژوویی عەقاڵنیی‬ ‫شانبەشانی راڤەگەلی ئەخالقیی سوننەتیی‬ ‫دەربارەی چیرۆكە قورئانییەكان پێشكەش‬ ‫بكات‪ .‬هەمیشە ل ‌ه حوسەینییەی ئیرشاد‬ ‫ئەوەی ده‌دات بە گوێی شوێنكەوتووەكانیدا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ه��ی��واخ��وازە بناغەكانی كۆمەڵناسیی‬ ‫ئیسالمی‌و زانستی ئیسالمی سەبارەت بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫بنەڕەتی مرۆڤ دابنێت‪)15(.‬‬ ‫پێنجەم‬ ‫هەڵوێست بەرانبەر بە تیۆكراسیی‪/‬‬ ‫الثیوقراطیة‬ ‫راڤەی دكتۆر شەریعەتی سەبارەت بە بڕێك‬ ‫ل ‌ه چەمكە دینییەكان بە شێوەیەك كەوتەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه دژیەك بوو له‌گه‌ڵ راڤەكانی دامەزراوەی‬ ‫دینیی شیعەگەرایی ف��ەرم��ی ل�� ‌ه ئێراندا‪،‬‬ ‫هەمدیسان پرسیارەكانی ئەو دەرب��ارەی‬ ‫ش��ەرع��ی��ی��ەت��ی ب��وون��ی ئ���ەو دام���ەزراوەی���ە‬ ‫وەك دەسەاڵتێكی فەرمیی‪ ،‬ک ‌ه بڕیار ل ‌ه‬ ‫پرنسیپەكان ب��دات ئەمەش دوژمنایەتیی‬ ‫بڕێك ل ‌ه مەراجیعەكانی تەقلیدی شیعەی‬ ‫بە دووی خۆیدا هێنا (كە بااڵترین پلەكانە‬ ‫ل ‌ه زنجیرەی هەرەمیی دام��ەزراوەی دینیی‬ ‫شیعەدا)‪ ،‬هەرچی رێبەرە دینییەكانی‌ترە‬ ‫ل ‌ه بەرانبەر شەریعەتیدا قڕوقەپیان كرد‪.‬‬ ‫(‪ )16‬شەریعەتی ل ‌ه هێرشەكەیدا بۆ سەر‬ ‫دام����ەزراوەی دینیی فەرمیی گەیشت بە‬ ‫سنووری هێرشكردنە سەر ل ‌ه قەبەكانی‬ ‫وەك ئایەتوڵاڵ‌و حوجەتولئیسالم‌و پێی‬ ‫واب��وو ئ��ەم ل ‌ه قەبانە پاشماوەی قۆناغی‬ ‫سەفەوییەكانە‪ ،‬ک ‌ه بەخشیویەتی بە پیاوانی‬ ‫دینیی ل ‌ه بەرانبەر پشتگیریی‌و پاسا‌وهێنانەوە‬ ‫بۆ بارودۆخەكانی ئەوكات‪ .‬شەریعەتی مەال‬ ‫موحەمەد باقر ئەلمەجلیسیی بە نوێنەری‬ ‫ئیسالمیی س��ەف��ەوی��ی ن���ێ���وزەدك���ردووە‪،‬‬ ‫كتێبەكەشی (بحار االنوار) وەك سیمبولی‬

‫كتێبە دی��ن��ی��ی��ەك��ان ن���ێ���وزەدك���ردووە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل��ێ��وان��ڕێ��ژە ل�� ‌ه خ��وراف��ی��ات‪ ،‬ئ��ەم رەخنانە‬ ‫ئایەتوڵاڵكانی شیعەی ل ‌ه ئێراندا قوشقی كرد‪،‬‬ ‫ک ‌ه مەجلیسییان بەچوارچێوەی مەرجعیی‬ ‫خۆیان ل ‌ه قەڵەمدەدا ل ‌ه سەر ئاستی فیقهیی‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش ب��ە شێوەیەكی تایبەت ب��ە سەر‬ ‫ئایەتوڵاڵ موتەهەریدا دەچەسپا‪ ،‬ئەو له‌و‬ ‫سەروبەندەدا دیارترین پیاوی دینیی بوو‬ ‫ل ‌ه ت��اران‪ ،‬ک ‌ه شەریعەتی تۆمەتباركرد بە‬ ‫هەوڵدان بۆ دۆزینەوەی ئیسالم بێ زانایان‪.‬‬ ‫موتەهەریی هەوڵیدا ل ‌ه تۆمەتباركردنەكەدا‬ ‫پشتگیریی ئایەتوڵاڵ خومەینیی بە دەست‬ ‫بهێنێت‪ ،‬ب���ه‌اڵم خ��وم��ەی��ن��ی��ی ئ���ەوك���ات ل ‌ه‬ ‫نەجەفی ئ��ەش��رەف ب��وو الیەنگریی هیچ‬ ‫كامیانی ن��ەك��رد‪ .‬س��ەرب��اری ئ��ەوە پێشتر‬ ‫باسمانكرد دەكرێت ئەوە بە گریمانە بگرین‪،‬‬ ‫ک ‌ه بەكارهێنانی نێوی ماركس‌و فانۆن ل ‌ه‬ ‫سیمینارەكانی شەریعەتیدا پیاوانی دینیی‬ ‫سوننەتیی خ��ۆش��ی��ان ل��ێ ن���ەدەه���ات‪)17(.‬‬ ‫وێڕای ئەوەی عەلی شەریعەتی زانستەكانی‬ ‫فیقه‌و شەریعەتی بە قووڵیی نەخوێندبوو‪،‬‬ ‫پیاوانی دینیی ئێرانیی تۆمەتباركرد بە‬ ‫شێواندنی م��ان��ای دەق��ە ئیسالمیەكان بە‬ ‫تایبەت شیعییەكان‌و دوورك��ەوت��ن��ەوە ل ‌ه‬ ‫رۆح��ی لێبوردەیی ئیسالمیی‌و بەهاكانی‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆو ئیجتیهاد‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه رۆژگ����اری‬ ‫ئیسالمیی یەكەمدا پایەدار بووە‪ ،‬هەمدیسان‬ ‫شەریعەتی تۆمەتباری كردن ب��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەستیان بە فیقهێكەوە گرتووە‪ ،‬ک ‌ه ناتوانێت‬ ‫گرفتەكانی كۆمەڵگەی هاوچەرخی ئێرانیی‬

‫‪231‬‬

‫چ��ارەس��ەر ب��ك��ات‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا تۆمەتباری‬ ‫ك��ردن ب��ە گ��ردك��ردن��ەوەی م��اڵ��ودارای��ی بە‬ ‫نێوی دی��ن��ەوە‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه غ��ەی��ری پێویستییە‬ ‫دینییەكاندا دەیبەخشن‪ .‬دیسانەوە بێزاریی‬ ‫خ��ۆی دەرب��ڕی��وە ل�� ‌ه پ��ی��اوان��ی دی��ن��ی��ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ن��ادی��ن��دارەك��ان��ی��ان ت��ۆم��ەت��ب��ار دەك����رد بە‬ ‫بێباوەڕیی ل ‌ه وەختێكدا ل ‌ه بیروڕا گۆڕینەوەدا‬ ‫جیاوازیی دەكەوتە نێوانیانەوە‪ .‬ل ‌ه سەر‬ ‫ئ��اس��ت��ی سیاسیش ش��ەری��ع��ەت��ی پ��ی��اوان��ی‬ ‫دینیی تۆمەتباردەكرد بە هاوكاریكردنی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی دەوڵ��ەت��ێ��ك��ی زۆردار‪ ،‬یاخود‬ ‫ل ‌ه بەرانبەریدا قڕوقەپ دەك��ەن‪ ،‬یاخود ل ‌ه‬ ‫پێناو خاوەندارێتیدا دەجەنگن بە تەنها بە‬ ‫ئامانجی بەرگریكردن ل ‌ه جیاوگەكانیان‌و‬ ‫بەرژەوەندییە دامەزراوەییەكانیان‪)18(.‬‬ ‫دەك��رێ��ت ب��ە ئ��ەن��دازەی��ەك ل�� ‌ه متمانەوە‬ ‫بڵێین تۆمەتباركردنی زان��ای��ان ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫شەریعەتیەوە وەك هەوڵێك بۆ دۆزینەوەی‬ ‫ێ زان��ای��ان ج��ۆرێ��ك ل�� ‌ه راس��ت‌و‬ ‫ئیسالم ب�� ‌‬ ‫دروس��ت��ی��ی ت��ێ��داب��وو‪ ،‬دی��س��ان گ��ێ��ڕان��ەوەی‬ ‫گەنجانی ئێرانیی ب��ۆ ئیسالم ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫شەریعەتیەوە ئیسالمێك ب��وو جیاواز ل ‌ه‬ ‫ئیسالمی زانایان‪ .‬كۆڵەری ئێرانیی ئەرفاند‬ ‫ئەبراهامیان دەڵێت ئامانجی شەریعەتی‬ ‫ل ‌ه حوسەینیەی ئیرشاد بانگەوازبوو بۆ‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی ئیسالمێكی س��ەرب��ەخ��ۆ ل ‌ه‬ ‫تەعالیمی سوننەتیی زاناكان‪ .‬شەریعەتی‬ ‫هەرگیز دەستبەرداری رەخنەگرتن نەبووە‬ ‫ل ‌ه رەتكردنەوەی چەمكە رۆژئاواییەكان‬ ‫ل ‌ه الی��ەن پیاوانی دینییەوە‪ ،‬ئەو چەمكانە‬

‫بە ب��ڕوای ئەو خ��اوەن بەهاو نرخ بوون‪،‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ب���ە ب�����ڕوای ش��ەری��ع��ەت��ی ئ��ەو‬ ‫رەت��ك��ردن��ەوەی��ەی چەمكە رۆژئاواییەكان‬ ‫ل�� ‌ه الی���ەن پ��ی��اوان��ی دی��ن��ی��ی��ەوە ه��ۆك��ارێ��ك‬ ‫ب��وو ب��ۆ وەرچ��ەرخ��ان��ی گەنجی ئێرانیی‌و‬ ‫دوورك����ەوت����ن����ەوە ل��� ‌ه ئ��ی��س�لام‌و ب����ەرە‌و‬ ‫فەرهەنگیی رۆژئ��اوای��ی‪ )19(.‬شەریعەتی‌و‬ ‫بیروبۆچوونەكانی گەنگەشەیەكی‪ /‬الجدل‬ ‫زۆری ه���وروژان���د‪ ،‬چونكە ل�� ‌ه وەختێكدا‬ ‫قسە‌و كتێبانی دەنووسی‪ ،‬ک ‌ه پیاوانی دینیی‬ ‫رووب�����ەڕووی ه��ەر رۆڵێكی رۆشنبیران‬ ‫دەب��وون��ەوە ب��ەدەر ل ‌ه بازنەی دام���ەزراوە‬ ‫دینییەكان ل ‌ه باسكردنی پرنسیپە دینییەكاندا‪.‬‬ ‫م��ەزن��ە پ��ی��اوان��ی دینیی ل�� ‌ه ق��وم تەنها بە‬ ‫رەت��ك��ردن��ەوەی خ��وێ��ن��دن��ەوەی كتێبەكانی‬ ‫شەریعەتی ل ‌ه قوتابخانە دینیی‌و حەوزە‬ ‫زان��س��ت��ی��ەك��ان��دا ن���ەوەس���ت���ان���ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫پێیان واب��وو بە شێوەیەكی ت��ەواوو قووڵ‬ ‫گرنگیی‌و بایەخ نادات بە بابەتە دینییەكان‪،‬‬ ‫ه��ێ��ن��دێ��ك��ی‌ت��ری��ان ت��ۆم��ەت��ب��اری دەك����ەن بە‬ ‫خیانەتكردن ل ‌ه ئیسالمیی شیعەگەرا‌و پێكڕا‬ ‫ك��ۆك��ردن��ەوەی چەمكەكانی وەه��اب��ی��ەت‌و‬ ‫ب��ەه��ائ��ی��ی‌و س��ون��ن��ەگ��ەرای��ی‌و ك��ۆم��ۆن��ی��زم‪،‬‬ ‫به‌اڵم بوو بەمایەی باڵوبوونەوەی بنكەی‬ ‫جەماوەریی شەریعەتی ل ‌ه نێو قوتابیانی‬ ‫قوتابخانە دینییەكان‌و هێندێك ل ‌ه گچكە‬ ‫پ��ی��اوان��ی دی��ن��ی��دا ئ��ەم��ەش ل��ه‌ وەخ��ت��ێ��ك��د‌ا‬ ‫بیروبۆچوون‌و پەیامەكانی عەلی شەریعەتی‬ ‫ل ‌ه گوتاری بڕێك ل ‌ه زانایان ل ‌ه ژمارەیەك‬ ‫مزگەوتدا رەنگیدایەوە‪)20(.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫شەشەم‬ ‫پشتبەستن بە سەرچاوە ئیسالمییەكان‬

‫حەوتەم‬ ‫هەڵوێست بەرانبەر بە ئیمپریالیزم‌و‬ ‫زایۆنیزم‌و چەمكی سەربەخۆیی‬

‫شەریعەتی هەمیشە جەختیكردۆتەوە ل ‌ه‬ ‫ئینتیمای بۆ جوواڵنەوەی ئیسالمیی‪ ،‬لێرەدا‬ ‫ب��اس ل�� ‌ه رۆڵ���ی نێوەندیی ئ���ەوە دەك��ەی��ن‬ ‫ل�� ‌ه دام��ەزران��دن��ی رێ��ك��خ��راوی ئیسالمیی‬ ‫قوتابیانی ئێران ل ‌ه دەره‌و ‌ه ل ‌ه سەرو بەندی‬ ‫گ��ی��رس��ان��ەوەی ل�� ‌ه ف���ەڕەن���س���ادا‪ )21(.‬زۆر‬ ‫جاران پەنای دەبردەبەر نموونەگەلێك ل ‌ه‬ ‫مێژووی ئیسالمیی‌و گوتەی كەسایەتییە‬ ‫ئیسالمییەكان ل�� ‌ه س���ەرەت���ای م��ێ��ژووی‬ ‫ئیسالمدا تا شرۆڤەی تێزە فیكرییەكانی‬ ‫فانۆن‌و سارتەر بكات بۆ گوێگرانی‪ ،‬ک ‌ه بە‬ ‫الیانەوە باو نەبوو‪ )22(.‬له‌م چوارچێوەیەدا‬ ‫ب��زووێ��ن��ەری ش��ەری��ع��ەت��ی بریتی ب��وو ل ‌ه‬ ‫خواستی سیاسیی ئەو ل ‌ه بەرفره‌وانكردنی‬ ‫ئ��اس��ت��ی ه���ۆش���ی���اری���ی ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی��ی‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازی��ی ب��ۆ ب��ازن��ەی��ەك ل ‌ه‬ ‫گوێگرانی‪ ،‬ک ‌ه گەشەكردنیان سوننەتیی‬ ‫ب��وو‪ .‬ل ‌ه س��ەر وەختی مردنی شەریعەتی‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1977‬دا ئایەتوڵاڵ خومەینیی دانی‬ ‫ب���ەوەدا ن���اوه‌‪ ،‬ک�� ‌ه شەریعەتی رێبەراتیی‬ ‫نەوەیەك ل ‌ه گەنجانی رۆشنبیری ئێرانیی‬ ‫كردووە ل ‌ه رێگەی گەڕانەوەیدا بۆ ئیسالم‪.‬‬ ‫دیسانه‌و ‌ه ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی شەریعەتی‬ ‫بە بیریارێكی شۆڕشگێڕ‌و ئیسالمیستێكی‬ ‫پێشكەوتووخواز له‌ قەڵەمداوە‪)23(.‬‬

‫خانمە ن��ووس��ەری ئێرانیی جولەكە نیكی‬ ‫كیدی پێی وای��ە عەلی شەریعەتی یەكەم‬ ‫ب��ی��ری��اری ئ��ی��س�لام��ی��ی ئ��ێ��ران��ی��ی��ە ج��ی��اواز‬ ‫ل��ه‌ پ��ی��اوان��ی دی��ن��ی��ی‪ ،‬ک�� ‌ه ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫گ��وت��ووی��ە‌ت��ی‌و هۆشیاریی داوە ب��ە ژنی‬ ‫ئ��ێ��ران��ی��ی دژ ب���ەو پ��رۆس��ە ب���ەردەوام���ەی‬ ‫ب��ەرۆژئ��اوای��ی��ك��ردن‪ ،‬ک�� ‌ه رووب���ەڕووی���ان‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە ج��ا ل�� ‌ه رووی ش��ێ��وازەك��ان��ی‬ ‫بیركردنەوە بێت‪ ،‬یاخود جلوبەرگ‪ ،‬یاخود‬ ‫ژیانەوە‪ .‬شەریعەتی هێرشی كردۆتە سەر‬ ‫ویالیەتەیەكگرتووەكان‌و تۆمەتباریكردووە‬ ‫ب��ە پشتگیریكردنی كێشەكانی زایۆنیزم‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی دەس��ەاڵت��ی زای��ۆن��ی��زم ب��ە سەر‬ ‫سەرمایەداریی رۆژئ��اوای��ی��دا‪ .‬شەریعەتی‬ ‫رای وای ‌ە پەیوەندییەكی ئۆرگانیی هەیە ل ‌ه‬ ‫نێوان زایۆنیزم‌و ئیمپریالیزمی رۆژئاواییدا‌و‬ ‫ل ‌ه ئاخرو ئۆخری شەستەكان‌و سەرەتای‬ ‫حەفتاكاندا ئەو پەیوەندییە گەشەیكردووە‪.‬‬ ‫(‪ )24‬شەریعەتی هەوڵیداوە قەناعەت بە‬ ‫گەلی ئێرانیی بهێنێت له‌مەڕ خەتەرناكیی‬ ‫ئەو هاوپەیمانێتییە ئیمپریالیستییە زایۆنییە‪.‬‬ ‫بیروبۆچوونەكانی شەریعەتی بەم شێوەیە‬ ‫ب��ەش��ێ��ك��ب��وو ل�� ‌ه ه��ەس��ت‌و س���ۆزی دژ بە‬ ‫ویالیەتەیەكگرتووەكان‪ ،‬ک ‌ه له‌و قۆناغەی‬ ‫ئێراندا روو له‌ هەڵكشان بوو‪.‬‬

‫‪233‬‬

‫هەشتەم‬ ‫رەهەندی بان نیشتیمانیی ل ‌ه الی عەلی‬ ‫شەریعەتی‬ ‫ع���ەل���ی ش���ەری���ع���ەت���ی خ����ۆی ب���ە ی��ەك��ێ��ك‬ ‫ل��� ‌ه ئ��ەن��دام��ەك��ان��ی ج��ی��ه��ان��ی ئیسالمیی‬ ‫نێوزەدكردووە‪ ،‬ک ‌ه گەلی ئێرانیی بەشێك‬ ‫ب��ووە ل��ه‌و جیهانە بۆیە نامۆش نییە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شەریعەتی چووبێتە پاڵ ئەو خۆپیشاندانانە‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ه‌ پ��اری��س رێ��ك��خ��را ل�� ‌ه س��ەروب��ەن��دی‬ ‫ێ وەك پاڵپشتییەك ل ‌ه‬ ‫م��ان��ەوەی��دا ل���ه‌و ‌‬ ‫ه�����ەردوو ش��ۆڕش��ی گ��ەل��ی ج��ەزای��ری��ی‌و‬ ‫ف��ەل��ەس��ت��ی��ن��ی��ی‌و م��اف��ی ه����ەردووالی����ان ل ‌ه‬ ‫رزگ��ارب��وون ل�� ‌ه داگ��ی��رك��اری��ی فەڕەنسیی‬ ‫زایۆنیی ی��ەك ل ‌ه دوای���ەك‪ .‬ل ‌ه یەكێك له‌و‬ ‫خۆپیشاندانانەدا شەریعەتی زام��ارك��را‌و‬ ‫ێ رۆژان ل�� ‌ه نەخۆشخانە‬ ‫ب��ۆ م���اوەی س�� ‌‬ ‫چارەسەری بۆ كرا‪ .‬دیسانه‌و ‌ه چاالكییەكانی‬ ‫شەریعەتی ل ‌ه نێو مسوڵمانە نائێرانییەكاندا‬ ‫هاریكاربوو ل ‌ه نووسینی چەندین بابەت‬ ‫ل ‌ه باڵوكراوەكانی ب��ەرەی رزگاریخوازیی‬ ‫نیشتیمانیی جەزایری له‌ پاریس‪)25(.‬‬ ‫پراكتیكەكانی عەلی شەریعەتی هاوشێوەی‬ ‫ب����ڕوا ف��ی��ك��ری��ی��ەك��ان��ی ب���وو ل�� ‌ه پێشینەیی‬ ‫سەرخانی عەقایدیی‪ ،‬هه‌روه‌ها پەیوەندیی‬ ‫جەدەلیی كارای نێوان فیكرو جوواڵنەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆی��ە دوودڵ���ی���ش ن��ەب��وو ل�� ‌ه چ��وون��ە پ��اڵ‬ ‫جوواڵنەوەی رزگاریخوازیی ئێران‪ ،‬یاخود‬ ‫ل ‌ه پشتگیریكردنی موجاهیدینی خەلق وەك‬ ‫ئامڕازگەلێك بۆ گۆڕانی سیاسیی‪ .‬ئەمەش‬

‫بەڵگەگەلێكە ل ‌ه س��ەر فاكتەری سیاسیی‬ ‫ه��ەن��ووك��ەی��ی‪ ،‬ک�� ‌ه گ��رن��گ��ی��ی��ەك��ەی ب��ەالی‬ ‫شەریعەتیەوە كەمتر نییە ل�� ‌ه فاكتەریی‬ ‫فیكریی ئامادەسازیی دوورم��ەودا‪ .‬دیسان‬ ‫ل���ێ���رەدا ئ���ام���اژە دەدەی�����ن ب��ە س��روش��ت��ی‬ ‫ئیسالمیی‌و ب��ژاردەگ��ەرای��ی پێشەنگگەرای‬ ‫ێ قەناعەتی‬ ‫ه��ەردوو جوواڵنەوەكە‪ ،‬رەنگب ‌‬ ‫بە شەریعەتی هێنابێت‪ ،‬ک ‌ه هەردووكیان‬ ‫هەلن بۆ رێبەرایەتیكردنی خەبات ل ‌ه پێناو‬ ‫كۆمەڵگەی ل ‌ه یەكتاپەرستیدا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫رەن��گ��ه‌ ش��ەری��ع��ەت��ی ل���ه‌وە ت��ۆق��ی��ب��ێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بەشدارینەكردنی له‌و رێكخستنانەدا رەنگە‬ ‫ت سەبارەت‬ ‫پرسیاری ل ‌ه سەر هوروژاندبێ ‌‬ ‫بە جددیبوونی ل ‌ه چوونی بۆ نێو كاری‬ ‫سیاسیی‌و دەرك��ەوت��ن��ی وەك بیریارێكی‬ ‫ئایدیالیست‪ ،‬ک ‌ه ناتوانێت پەیوەندیی بە‬ ‫واقیعەوە بكات‪ .‬ئەمەش رێك دژیەك بوو‬ ‫له‌گه‌ڵ مۆجگاریی خ��ودی شەریعەتی بۆ‬ ‫رۆشنبیران بە تێكەاڵوبوون بە جەماوەر‌و‬ ‫ژی���ان ل�� ‌ه ن��ێ��وی��ان��دا‌و ئ���اگ���ادارب���وون ل��ه‌و‬ ‫واقیعەی تێیدان‪ .‬وێڕای ئەوەی شەریعەتی‬ ‫ب��ە دەگ��م��ەن خ���ۆی ل�� ‌ه ق����ەرەی م��ێ��ژووی‬ ‫ئ��ێ��ران داوە ئێمە دەبینین بەكارهێنانی‬ ‫مێژووی ئیسالمیی ل ‌ه سیمینارو كتێب‌و‬ ‫گفتوگۆكانیدا رەنگدانەوەی ئەو بڕوایە بوو‬ ‫ێ ل ‌ه نێوان ستەم‌و‬ ‫بە بەردەوامبوونی ملمالن ‌‬ ‫دادپەروەریی ل ‌ه سەرجەم سەدەكاندا‪ .‬ئەو‬ ‫ئیستیعارە مێژووییانەی بەكاریهێناوە بۆ‬ ‫دەرب��ازب��وون ب��ووە ل ‌ه سیخوڕیی ساواك‬ ‫ل ‌ه الی��ەك‌و دروستكردنی كاریگەریی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫س��ەر گوێگرانی‪ ،‬ک ‌ه خ��اوەن پ���ەروەردەی‬ ‫ئیسالمیی بوون ل ‌ه الیەكی‌ترەوە‪ .‬هەمدیسان‬ ‫چاالكییەكانی شەریعەتی ل ‌ه حوسەینیەی‬ ‫ئیرشاد پ��اب��ەن��دب��وون��ی پراكتیكیی ئ��ەوی‬ ‫دەرخ��س��ت ل�� ‌ه ب��ووژان��دن��ەوەی فۆرمێكی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازی��ی ل�� ‌ه ف��ی��ق��ه‌و فیكر‌و‬ ‫زانستە ئیسالمییەكانی‌تردا‪ .‬س��ەرب��اری‬ ‫بەكارهێنانی میتۆدێكی عەقاڵنیی ل ‌ه راڤەی‬ ‫دینیی‌و راگەیاندنی بەردەوامی بڕوای ئەو‬ ‫ب��ە گفتوگۆكردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ بیروبۆچوون‌و‬ ‫بیروباوەڕە نائیسالمییەكاندا‪ .‬سیمینارەكانی‬ ‫شەریعەتی‌و كتێبەكانی هەوڵێكی ئەون ل ‌ه‬ ‫پێناو كێشانەوەی ه��ەر میسداقیەتێك ل ‌ه‬ ‫س��ەرج��ەم ب��ی��روب��ۆچ��وون‌و ئەزموونگەلە‬ ‫نائیسالمییەكان ل ‌ه بەردەم گوێگر‌و خوێنەرە‬ ‫مسوڵمانەكانیدا بە تایبەت وەختێك ئەو‬ ‫بیروباوەڕ‌و ئەزموونانە وەك ئەڵتەرناتیڤی‬ ‫ئ��ی��س�لام پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��راون‪ .‬ه��ەم��دی��س��ان‬ ‫شەریعەتی بەدەستی ئەنقەست ل ‌ه هێندێك‬ ‫حاڵەتدا ئەو بیروبۆچوون‌و ئەزموونانەی‬ ‫بە شێوەیەكی كەموكورت دەرخستوە‪.‬‬ ‫گوتە‌و جموجۆڵەكانی عەلی شەریعەتی دژی‬ ‫دامەزراوەی دینیی ئێرانیی بوو‪ ،‬ئەو گومانی‬ ‫هەبوو ل ‌ه مەشروعییەتی ئەو دامەزراوەیە‬ ‫ل�� ‌ه رووی دی��ن��ی��ی��ەوە‪ .‬هێندێك ل�� ‌ه توێژە‬ ‫بااڵكانی ئەو دام��ەزراوەی��ە بە شێوەیەكی‬ ‫تونددەمارانە وەاڵم��ی��ان داوەت���ەوە‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫كاریگەریی شەریعەتی روون‌و ئاشكرا‬ ‫بوو ل ‌ه نێو قوتابیانی قوتابخانە دینییەكان‌و‬ ‫گچكە پیاوانی دینیدا‪ ،‬بڕێك ل ‌ه مەزنە پیاوانی‬ ‫دینیی وەك ئایەتوڵاڵ خومەینیی‌و ئایەتوڵاڵ‬

‫تاڵەقانیی رێ��زی��ان لێگرتووە‪ ،‬كتێبەكانی‬ ‫شەریعەتی‌و سیمینار‌و چاالكییەكانی هیچ‬ ‫گومانێك بەجێناهێڵن ل ‌ه دوژمنایەتیكردنی‬ ‫رۆژئاوا‌و زایۆنیزم ل ‌ه سەر هەردوو ئاستی‬ ‫سیاسیی‌و فەرهەنگیی له‌ یەك ئاستدا‪.‬‬ ‫ئایەتوڵاڵ سەید مەحمود تاڵەقانیی‬ ‫یەكەم‬ ‫دامەزراندنی كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیی‬ ‫هەرچی پەیوەستە بە رەهەندی ئابووریی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی خەباتكردن ل ‌ه پێناو كۆمەڵگەی‬ ‫یەكتاپەرستیدا‪ ،‬ل ‌ه سەرەتای شەستەكاندا‬ ‫ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی رەخنەیەكی ئەرێنیی‬ ‫پێشكەشكرد س���ەب���ارەت ب��ە ی��اس��اك��ان��ی‬ ‫چاكسازی كشتوكاڵیی شا‪ .‬ئەو رەخنەیە‬ ‫تایبەتمەندبوو بەوەی‪ ،‬ک ‌ه بەرگریی بە تەنها‬ ‫ل ‌ه بەرژەوەندیی مەزنە پیاوانی دینیی وەك‬ ‫چینی موڵكدار ن��ەك��ردووە‪ ،‬بەڵكو تیشكی‬ ‫خستبووە س��ەر ب��ەرژەوەن��دی��ی جوتیار‌و‬ ‫وەقفە دینییەكان‪ ،‬ک ‌ه سەرچاوەی بەخشین‬ ‫ب��وون بە سەر س��ەدان ه��ەزار ل ‌ه ه��ەژار‌و‬ ‫زەب��وون��ان��ی گوندەكانی ئێران سەرباری‬ ‫بەرژەوەندییەكانی كۆی گەلی ئێران‪)26(.‬‬ ‫لێرەدا ئاماژە ده‌دەین بە كتێبە گەورەكەی‬ ‫تاڵەقانیی ئیسالم‌و خاوەندارێتیی‪ .‬له‌م كتێبەدا‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون‌گ��ەل��ێ��ك��ی پ��ێ��ش��ن��ی��ارك��ردووە‬ ‫دەرب������ارەی ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی ئ���ەو س��ەب��ارەت‬ ‫ب��ە س��ی��س��ت��ەم��ی ئ��ی��س�لام��ی��ی ئ��اب��ووری��ی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی نموونەیی‪ .‬بەدرێژایی قۆناغی‬

‫‪235‬‬

‫پەهلەویی ئەو كتێبە دەستی بە سەرداگیرا‪.‬‬ ‫(‪)27‬‬ ‫ه��ەرچ��ی پ��ەی��وەن��دی��ی ه��ەی��ە ب��ە رەه��ەن��دی‬ ‫سیاسیی كۆمەڵگەی یەكتاپەرستییەوە‪،‬‬ ‫قۆڵبەستكردنی سااڵنێكی دوور‌و درێژیی‬ ‫تاڵەقانیی وەك ئ��ەوەی خۆی دان��ی پێدانا‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1979‬دا‪ .‬وای��ك��رد پ��ەی��وەن��دی��ی‬ ‫راس���ت���ەوخ���ۆ دروس��ت��ب��ك��ات ل���ه‌ م����اوەی‬ ‫س���ااڵن���ی ش���ەس���ت‌و ح��ەف��ت��اك��ان��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫گەنجە قۆڵبەستكراوەكانی سەر بە بەرەی‬ ‫نیشتیمانیی‌و رێكخستنە ماركسییەكان‌و‬ ‫سێكیۆالرەكانی‌تر‪ ،‬ئەو پەیوەندییە بوو بە‬ ‫مایەی گفتوگۆ ل ‌ه نێوان ه��ەردوو الیەندا‪.‬‬ ‫دیسان گفتوگۆكە بوو ب ‌ه هۆی رێزگرتنی‬ ‫ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی ل ‌ه ج��ۆش‌و خرۆشی‬ ‫شۆڕشگێڕیی ل ‌ه الی گەنجانی نائیسالمیی‌و‬ ‫بە كۆمۆنیستەكانیشەوە‪ .‬پاڵی پێوەنان بە‬ ‫گیانی خۆیان قوربانی بدەن بە خەبات ل ‌ه‬ ‫دژی رژێمی پەهلەویی‪ .‬ل ‌ه الیەكی‌ترەوە‬ ‫تاڵەقانیی هۆشی ئ��ەو گەنجانەی بە الی‬ ‫خۆیدا كەمەنكێش كرد‪ ،‬ک ‌ه وەك پیاوێكی‬ ‫دینیی پێشكەوتووخواز‌و عەقڵكراوە بینییان‬ ‫بە پێچەوانەی زۆربەی پیاوانی‌تری دینیی‬ ‫ل ‌ه ئێراندا ل��ه‌و س��ەروب��ەن��دەدا‪ .‬ئ��ەو پێكڕا‬ ‫ئاوێتەبوونە بووە ب ‌ه هۆی چوونی زۆربەی‬ ‫ئەو گەنجانە ل ‌ه نێوەڕاستی شەستەكاندا‬ ‫كاریگەربوونیان بە گفتوگۆكانیان له‌گه‌ڵ‬ ‫تاڵەقانیدا بۆ نێو رێكخراوی موجاهیدینی‬ ‫خەلق‪)28(.‬‬ ‫تاڵەقانیی ل�� ‌ه ساڵی ‪1971‬دا نەفیكرا بۆ‬

‫باشووری رۆژهەاڵتی ئێران وەك سزای‬ ‫بانگەوازێكی ل�� ‌ه یەكێك ل�� ‌ه گوتارەكانی‬ ‫هەینیدا بە جێبەجێكردنی دەستووری ئێرانی‬ ‫ساڵی ‪( )29(.1905‬باشترین دەستووری‬ ‫دیموكراسیی ل ‌ه مێژووی ئێراندا)‪ .‬سەرباری‬ ‫ئەمەش تاڵەقانیی پرۆتستۆی ئەو پارتەی‬ ‫كرد‪ ،‬ک ‌ه شا ل ‌ه ساڵی ‪1975‬دا دایمەزراند بە‬ ‫نێوی پارتی (رستاخیزنهزت) تا بكرێت بە‬ ‫تاقە پارتی فەرمانڕەوا ل ‌ه ئێراندا‪ .‬تاڵەقانیی‬ ‫پێی واب���وو ئ��ەو پ��ارت��ە ن��ادەس��ت��ووری��ی‌و‬ ‫نائیسالمییە هەر بۆیەشە قۆڵبەستیان كرد‪.‬‬ ‫(‪)30‬‬ ‫پێكڕا كارلێكی نێوان فیكرو جوواڵنەوە‬ ‫ئ��ای��ەت��وڵ�ڵا تاڵەقانیی ل�� ‌ه م���اوەی قۆناغی‬ ‫‪ 1963‬ــ ‪ 1977‬تەنها خەریكی نووسینی‬ ‫ئینسایكلۆپیدیاكەی ن���ەب���وو‪ .‬ئ��ی��س�لام‌و‬ ‫خاوەندارێتی‪ ،‬بەڵكو چەندین جار دووچاری‬ ‫قۆڵبەستكردن ب���ۆوە وەك س��زای��ەك ل ‌ه‬ ‫الی��ەن رژێ��م��ی شاهەنشاهییەوە ل�� ‌ه سەر‬ ‫گ��وزارش��ت��ك��ردن ل�� ‌ه تێڕوانینە ئیسالمییە‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی��ی��ەك��ەی‪ .‬ئ��ه‌گ��ەر پێشتر ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1953‬تاڵەقانیی ب ‌ه هۆی چاالكییە‬ ‫الیەنگرانەكەی ب��ۆ دك��ت��ۆر م��وس��ەدی��ق ل ‌ه‬ ‫گرتووخانە توندكرابێت‪ ،‬ئ��ەوا ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪1963‬دا تۆمەتباركرا ب��ە بەشداریكردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیمام خومەینیدا ل ‌ه رێبەرایەتیكردنی‬ ‫راپەڕینە جەماوەرییەكەی دژ بە رژێمی شا‬ ‫ێ ل ‌ه هەردوو‬ ‫له‌و ساڵەدا‪ .‬پاشتر سەرلەنو ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫ساڵی ‪‌1971‬و ‪1975‬دا قۆڵبەستكرایەوە بە‬ ‫تۆمەتی رێبەرایەتیكردنی خۆپیشاندانەكانی‬ ‫دژ بە رژێمەكەی شا‪ .‬كۆتا قۆڵبەستكردنی‬ ‫ل��� ‌ه س���اڵ���ی ‪1977‬دا ب����وو ب���ە ت��ۆم��ەت��ی‬ ‫پشتگیریكردنی موجاهیدینی خەلق‪)31(.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا تاڵەقانیی بە هاوبەشی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئەندازیار مەهدی بازرگاندا جوواڵنەوەی‬ ‫رزگ��اری��خ��وازی��ی ئ��ێ��ران��ی��ان ل�� ‌ه س��ەرەت��ای‬ ‫شەستەكاندا دامەزراند وەك رێكخراوێكی‬ ‫جیابۆوە ل ‌ه بەرەی نیشتیمانیی (نێوەرۆكێكی‬ ‫سێكیۆالری هەبوو)‪ ،‬ک ‌ه دكتۆر موسەدیق ب ‌ه‬ ‫خۆی دایمەزراندبوو‪ .‬ئامانج ل ‌ه دامەزراندنی‬ ‫ئ�����ەو ج�����وواڵن�����ەوەی�����ە دروس���ت���ك���ردن���ی‬ ‫ئایدۆلۆجیایەكی سیاسیی ئیسالمیی بوو‬ ‫ل ‌ه ژێر سایەی رێبەرایەتییەك ل ‌ه غەیری‬ ‫پیاوانی دینیی بە شێوەیەك بتوانێت چینی‬ ‫نێوەندی هاوچەرخی شاریی یەك بخات‬ ‫ل ‌ه نێویشیاندا خ��اوەن ئێخە سپییەكان‌و‬ ‫بازاڕیانی سوننەتیی‌و پیاوانی دینیی دژە‬ ‫شا‌و رۆشنبیرە رادیكالیستە شۆڕشگێڕە‬ ‫سێكیۆالرەكان‪)32(.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر گ��وت��ەك��ەی ب��ی��ری��اری ئیسالمیی‬ ‫خوابەخشیو فازڵ رەسوڵ سەبارەت بەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی ب ‌ه خۆی راستەوخۆ‬ ‫گەنجانی جوواڵنەوەی رزگاریخوازیی ل ‌ه‬ ‫ئێران هانداوە بە دامەزراندنی رێكخستنی‬ ‫موجاهیدینی خەلقی شۆڕشگێڕیی‪ ،‬ئەو‬ ‫گوتەیە مشتومڕ هەڵدەگرێت‌و كۆدەنگیی ل ‌ه‬ ‫سەر نییە‪ .‬سەد دەر سەد وانە دینییەكانی‬ ‫تاڵەقانیی ل ‌ه مزگەوتی هیدایەتدا هەلێك‬

‫بوو ل ‌ه پێناو ئامادەسازیی ئایدۆلۆجیی بۆ‬ ‫رێبەر‌و تیۆرسێنانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫وەك موحەمەد حەنیف نەزهەد‌و ئەحمەد‬ ‫رەزای�����ی‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ت��اڵ��ەق��ان��ی��ی ب�� ‌ه خ��ۆی‬ ‫سەرپەرشتیی ك��ۆی ئ��ەو ماڵوداراییانەی‬ ‫ك����رد‪ ،‬ک�� ‌ه ب���ازاڕی���ان ب��ۆ پشگیریكردنی‬ ‫ج��م��وج��ۆڵ��ەك��ان��ی م��وج��اه��ی��دی��ن ك��ۆی��ان‬ ‫دەك��ردەوە‌و پێشكەشكردنی هاوكارییەكان‬ ‫بە سەر گیراوە سیاسییەكان‌و قوربانیانی‬ ‫رژێ���م���ەك���ەی ش���ا ئ���ەوان���ەی ك���ەس���ەر بە‬ ‫موجاهیدینی خەلق ب���وون‪ .‬تاڵەقانیی بە‬ ‫ت��ەم��ای ئ��ەوە ن��ەب��وو خەڵكیی بێنە الی��ی‌و‬ ‫گ��وێ بگرن ل ‌ه تێڕوانینە ئیسالمییەكەی‬ ‫بەڵكو بیروبۆچوونەكانی هەڵگرتبوو بۆ‬ ‫زان��ك��ۆ‌و قوتابخانە دینییەكان ل ‌ه رێگەی‬ ‫ئەو سیمینارانەوە‪ ،‬ک ‌ه پێشكەشی دەكرد‬ ‫هەر ل ‌ه پەنجاكانەوە‪ .‬لێرەدا با ل ‌ه یادمان‬ ‫نەچێت ئ��ام��اژە ب��دەی��ن ب��ە ج��وواڵن��ەوەی‬ ‫رزگ���اری���خ���وازی���ی ئ���ێ���ران ئ�����ەوان ب���وون‬ ‫حوسەینیەی ئیرشادیان دروستكرد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دكتۆر عەلی شەریعەتی سیمینارەكانی تێدا‬ ‫دەگوتەوە‌و رێبەرانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫سەردانیان دەكرد ل ‌ه پێناو گردكردنەوەی‬ ‫ئەندامانی نوێ‌ ل ‌ه نێو ئامادەبوواندا‪)33(.‬‬ ‫دووەم‬ ‫تێڕوانینی مێژوویی ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی‬ ‫ل��ە گ��وت��ارەك��ان��ی ت��اڵ��ەق��ان��ی��دا (ب���ە تایبەت‬ ‫ئ������ەوان������ەی‪ ،‬ک����ه‌ ل����ه‌ ی�������ادی ع����اش����ورا‬

‫‪237‬‬

‫ل���� ‌ه س���اڵ���ی ‪1963‬دا پ��ێ��ش��ك��ەش��ی��ك��رد)‬ ‫بەرجەستەی چەمكی مێژوویەكی ك��رد‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه رووداوە ه��اوچ��ەرخ��ەك��ان��ی ئ��ێ��ران‌و‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەی شا‌و تەعالیمەكانی‬ ‫ئیمام حوسێن پێكڕا گرێ بدات‪ ،‬ک ‌ه داوای‬ ‫ل ‌ه شوێنكەوتووانی دەكرد بە گیانی خۆیان‬ ‫قوربانی بدەن ل ‌ه رێگەی شەهیدبوون‌و تەنها‬ ‫ب��ەگ��وت��اردان‌و نووسین‌و پێشكەشكردنی‬ ‫پشتگیریی دارای��ی��ەوە نەوەستن‪ ،‬ل ‌ه پاش‬ ‫گوتارەكەی ل ‌ه ع��اش��ورای ساڵی ‪1963‬دا‬ ‫ه�������ەزاران ن���وێ���ژك���ەر دەس��ت��ی��ان��ك��رد بە‬ ‫خۆپیشاندان‌و كفنیشیان له‌بەركردبوو وەك‬ ‫رەم��زێ��ك ب��ۆ خۆئامادەكردنیان ل�� ‌ه پێناو‬ ‫ئیسالم‌و گەلدا‪)34(.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫هەڵوێستی تاڵەقانیی بەرانبەر بە زانستە‬ ‫هاوچەرخەكان‬ ‫كۆڵەری ئێرانیی ریاز حەسەن پێی وایە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫یەكێك ل ‌ه ئامانجەكانی تاڵەقانیی‌و مەهدی‬ ‫ب��ازرگ��ان ل�� ‌ه دام��ەزران��دن��ی ج��وواڵن��ەوەی‬ ‫رزگ���اری���خ���وازی���ی ئ���ێ���ران دۆزی����ن����ەوەی‬ ‫پەیوەندیی كارلێكێكی جەدەلیی ب��وو ل ‌ه‬ ‫نێوان فەرهەنگی ئیسالمیی راستەقینە‌و ل ‌ه‬ ‫نێوان دەرئه‌نجامەكانی شۆڕشە زانستی‌و‬ ‫پیشەسازی‌و تەكنەلۆجییەكان ل ‌ه رۆژئاوادا‪.‬‬ ‫ئەو پێی وابوو دۆزینەوەی پەیوەندییەكی له‌م‬ ‫شێوەیە مەرجێكی پێویستە بۆ سەركەوتنی‬ ‫هەر جوواڵنەوەیەكی سیاسی‪ ،‬ک ‌ه ئامانجی‬

‫بەدەستهێنانی پشتگیریی ئەو كەرتانە بێت‪،‬‬ ‫ک ‌ه خاوەنی خوێندنی هاوچەرخ بن ل ‌ه چینی‬ ‫نێوەنددا بە توێژە نێوەند‌و دنیاییەكانی ل ‌ه‬ ‫كۆمەڵگەی ئێرانیدا‪)35(.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫هەڵوێستی تاڵەقانی بەرانبەر بەپیاوانی‬ ‫دینیی‬ ‫تایبەتمەندێتیی ئ��ەم بابەتە ل��ه‌وه‌دای��ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خ���ودی تاڵەقانیی پیاوێكی دینیی ب��وو‪،‬‬ ‫تاڵەقانیی ب��ەراش��ك��اوی��ی گ��وزارش��ت��ی ل ‌ه‬ ‫بیروڕاكانی دەك��رد‪ ،‬ئەمەش وایكرد پێكڕا‬ ‫له‌گه‌ڵ دكتۆر عەلی شەریعەتیدا هاوڕابن‬ ‫له‌و گوتەیەدا‪ ،‬ک ‌ه شتێك نییە ل ‌ه ئیسالمدا‬ ‫بەنێوی چینی پیاوانی دینیی‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه سەر‬ ‫ئاستی پراكتیكی سیاسیی رۆژانە‪ ،‬تاڵەقانیی‬ ‫(ل��� ‌ه ئ��اك��ام��ی ئینتیمای ب��ۆ دام�����ەزراوەی‬ ‫دی��ن��ی��ی) ج��اروب��ار ب��ە ن��اچ��اری��ی كەوتۆتە‬ ‫سازشكارییەوە بۆ پیاوانی دینیی شیعە ل ‌ه‬ ‫ئێران‪ .‬سەرباری بەرگریكردنی ئازایانەی‬ ‫تاڵەقانیی ل ‌ه شەریعەتی ل ‌ه ئاڕاستەكردنی‬ ‫رەخنەكانی بەرانبەر بە پیاوانی دینیی‪،‬‬ ‫تاڵەقانیی رەخنەی ل ‌ه پیاوانی دینیی دەگرت‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێیانوایە هەر رۆشنبیرێك ل ‌ه دەره‌وه‌ی‬ ‫ریزەكانیان باس ل ‌ه بابەتە ئیسالمییەكان‬ ‫بكات ب��ێ��ب��اوەڕە‌و خ��ۆی��ان هەڵدەقورتێنن‬ ‫له‌و ب��وارە زیندووەی ئەواندا‪ .‬هەمدیسان‬ ‫ت��اڵ��ەق��ان��ی��ی داوای���ك���رد ك��ۆت��ای��ی بهێنرێت‬ ‫ب��ە دۆگ��م��اب��وون ل�� ‌ه ف��ی��ك��ری ئیسالمیدا‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫پێشكەشكردنی راڤەی هاوچەرخ بۆ دەقە‬ ‫ئیسالمییەكان ب��ە شێوەیەك پەیوەندیی‬ ‫هەبێت بە گرفتە سیاسیی‌و كۆمەاڵیەتییە‬ ‫هاوچەرخەكانی ئێرانەوە‪ .‬ل ‌ه بەرانبەریشدا‬ ‫تاڵەقانیی سوور بوو ل ‌ه سەر ئ��ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوژمنایەتیی مەرجەعییەتی شیعەگەریی‬ ‫ئێرانیی ن��اك��ات‌و داوای ریشەكێشكردنی‬ ‫ئەو مەرجەعیەتەش ناكات بەڵكو دەیەوێت‬ ‫چاكسازیی ل ‌ه نێویدا بكات‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه‬ ‫هەموو بۆنەیەكدا رێزی ل ‌ه مەراجیعەكانی‬ ‫تەقلید دەنا‪ ،‬ک ‌ه (بااڵترین دەسەاڵتی دینیی‬ ‫بوو ل ‌ه زنجیرەی هەرەمیی دام���ەزراوەی‬ ‫دینیی شیعەدا)‪ ،‬بە تایبەت وەختێك هەوڵیدا‬ ‫پشتگیریی ئەوان بەدەست بهێنێت بۆ راڤە‬ ‫پێشكەوتووخوازەكانی دەقە ئیسالمییەكان‬ ‫ل�� ‌ه هێندێك ق��ۆن��اغ��ی ژی��ان��ی��دا‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئەم‬ ‫رێزگرتنەی تاڵەقانیی پاشەكشەی پێنەكرد‬ ‫ل ‌ه بانگەوازكردن بۆ المەركەزییەتی كاری‬ ‫م��ەرج��ی��ع��ی ت��ەق��ل��ی��د‪ ،‬ب��ەڵ��ك��و گ��ۆڕی��ن��ی ئ��ەو‬ ‫مەرجەعیەتەیە بە ئەنجومەنێكی بەرفراوان‬ ‫له‌و ئایەتوڵاڵیانە پێكبهێنرێت‪ ،‬ک ‌ه رێزێكی‬ ‫بێپایانیان هەیە‌و مەعریفەیەكی بەرفراوانیان‬ ‫هەیە تاكو ئەنجومەنەكە بڕیار ل ‌ه بابەتە‬ ‫دینییەكان بدات‪)36(.‬‬ ‫لێرەدا ئەوە روون دەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه هەڵوێستە‬ ‫تیۆرییەكانی تاڵەقانیی دژ بە دامەزراوەی‬ ‫دینیی ل ‌ه واقیعدا وەرچەرخا وێڕای جیاوازییە‬ ‫ریشەییەكانی ل ‌ه گەڵیدا‪ .‬ل ‌ه ئاكامی ئینتیمای‬ ‫تاڵەقانیی بۆ ئەو دامەزراوەیەو هەوڵەكانی‬ ‫ب��ۆ بەدەستهێنانی پشتگیریی ئ���ەوان‪ .‬بۆ‬ ‫هەوڵ‌گەلێكی چ��اك��س��ازی��ی‌و پەرەپێدانی‬

‫دام��ەزراوەك��ەو رۆڵگێڕانەكەی ن��ەوەك ل ‌ه‬ ‫بێخهێنانی‌و كۆتایی هێنان بە مەركەزیەتی‬ ‫رۆڵەكەی له‌ بابەتە دینییەكاندا‪.‬‬ ‫وێ�����ڕای ئ���ەم���ەش‪ ،‬دەك���رێ���ت ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی‬ ‫ب��ڕی��ارەك��ەی تاڵەقانیی ب��ە دام��ەزران��دن��ی‬ ‫جوواڵنەوەی رزگاریخوازیی ئێران وەك‬ ‫هەوڵێك تەماشا بكرێت بۆ رزگاركردنی‬ ‫ئ��ی��س�لام ل���ه‌و ب���ەرب���ەس���ت‌و ق��ۆرت��ان��ەی‪،‬‬ ‫ک���ه‌ دام���������ەزراوەی دی��ن��ی��ی ب���ە س��ەری��دا‬ ‫سەپاندبوویی‌و كاركردن ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫جوواڵنەوەیەكی سیاسیدا ل ‌ه هەمان كاتیشدا‬ ‫سەربەخۆ له‌و دامەزراوەیە‌و ئاڕاستەكرا‌و‬ ‫ل ‌ه الیەن ئیسالمەوە‪ ،‬واتە ئیسالم بێ راڤەی‬ ‫پیاوانی دینیی‪ .‬قورسە گەر بڵێین تاڵەقانیی‬ ‫ئامانجی سەراوبنكردنی كۆی دامەزراوەی‬ ‫دینیی بووبێت‪.‬‬ ‫هاوكاریكردنی تاڵەقانیی له‌گه‌ڵ خومەینیدا‬ ‫ل ‌ه سەروبەندی راپەرینە جەماوەرییەكەی‬ ‫ساڵی ‪1963‬دا بەڵگەیەكی پراكتیكییە ل ‌ه‬ ‫سەر پشتگیریی تاڵەقانیی ل ‌ه هەر تەوژمێكی‬ ‫شۆڕشگێڕیی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێو دامەزراوەی دینیدا‬ ‫سەرهەڵبدات‪ .‬هەمدیسان ئەوەی دا بەگوێی‬ ‫تاڵەقانیدا گەر دەیەوێت پشتگیریی پیاوانی‬ ‫دینیی‌و بازاڕ بەدەست بهێنێت‪ ،‬ک ‌ه دژی شا‬ ‫بوون ل ‌ه پشت جوواڵنەوەی رزگاریخوازیی‬ ‫ئێرانەوە ئ��ەوا پێویستە ل ‌ه س��ەری رێز ل ‌ه‬ ‫دامەزراوەی دینیی‌و ئایەتوڵاڵ بەدیمەنەكان‬ ‫بگرێت‪ .‬هەڵوێستی تاڵەقانیی بەرانبەر بە‬ ‫كێشەكانی بەشداریی سیاسیی‌و تێڕوانینی‬ ‫جەدەلیانەی بۆ پەیوەندی نێوان فیكر‌و‬ ‫جوواڵنەوە‌و بەكارهێنانی مێژوو ل ‌ه سیمینار‌و‬

‫‪239‬‬

‫گوتارەكانیدا ل�� ‌ه ب��ەرژەوەن��دی��ی ئامانجە‬ ‫شۆڕشگێڕییەكان‌و‪ ،‬هه‌روه‌ها هەڵوێستی‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ب��ە زانستە ه��اوچ��ەرخ��ەك��ان بە‬ ‫شێوەیەك له‌گه‌ڵ چوارچێوەی ئایدۆلۆجیی‬ ‫جوواڵنەوەی ئیسالمیی پێشكەوتووخوازیدا‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��دا ب��ێ��ت��ەوە‌و‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ پێویستیی‬ ‫ب���ەردەوام���ی ئ��ێ��ران ل���ه‌و س��ەروب��ەن��دەدا‬ ‫بەدین بە شێوەیەك بتوانێت موخاتەبەی‬ ‫گرفتە خێراكان ب��ك��ات‪ ،‬ک�� ‌ه رووب���ەڕووی‬ ‫كۆمەڵگە دەبێتەوە‪ .‬هەمدیسان ل ‌ه راستیدا‬ ‫جوواڵنەوەی رزگاریخوازیی ئێران مایەوە‌و‬ ‫ب���ەردەوام���ب���وو وەك ج��وواڵن��ەوەی��ەك��ی‬ ‫ێ بوونی بنكەی‬ ‫بژاردەگەرای پێشەنگگەرا ب ‌‬ ‫جەماوەریی‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ واقیعی سیاسیدا‬ ‫بێتەوە ل ‌ه جیهانی سێیەمدا بە شێوەیەكی‬ ‫گشتیی وەختێك رۆشنبیرانی چینی نێوەند‬ ‫رۆڵ���ی رێبەرایەتییان گ��ێ��ڕا ل�� ‌ه پ��رۆس��ەی‬ ‫وەرچەرخانی سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلقی ئێران‬ ‫یەكەم‬ ‫كۆڵەكەكانی كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیی‬ ‫دابەشكردنی سەروەت‌و سامان‌و‬ ‫خاوەندارێتی‬ ‫هەڵوێستە پراكتیكەكانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫ل ‌ه ماوەی سااڵنی‪ 1965‬ــ ‪1977‬دا گیرۆدەی‬ ‫پێكدژییەكی ئاشكرابوو ناكرێت بە قووڵی لێی‬

‫تێبگەین مەگەر بە تێگەیشتنی سەرچاوەكانی‬ ‫دارای��ی رێكخراوەكە‌و ئینتیمای چینایەتیی‬ ‫ئەندامەكانی ل ‌ه سەروبەندی ئەو قۆناغەدا‪.‬‬ ‫ئ����ەو پ��ێ��ك��دژی��ی��ە ل��� ‌ه س��ەروەخ��ت��ێ��ك��دا بە‬ ‫شێوەیەكی ئاشكرا ب��ەدی��اردەك��ەوێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مرۆ ب��ەراورد دەك��ات ل ‌ه نێوان بەرنامەی‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ەك��ردن��ی ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی ئ��ەن��دام��ە‬ ‫نوێیەكانی موجاهیدینی خەلق‪ ،‬ک ‌ه پێیان‬ ‫وایە خاوەندارێتیی تایبەت‪ /‬الملكیة الخاصة‬ ‫سەرچاوەی هەموو خراپەكارییەكانە‪)37(،‬‬ ‫ل ‌ه نێوان ئەو باڵوكراوە سیاسییانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێكخراوەكە بە شێوەیەكی نهێنی ل ‌ه هەمان‬ ‫قۆناغدا دابەشی دەكرد ل ‌ه نێو جەماوەری‬ ‫ئ��ێ��ران��ی��دا‪ ،‬ک�� ‌ه جەختیان ل�� ‌ه پابەندبوونی‬ ‫خۆیان كردبۆوە ل ‌ه پاراستنی رۆڵی بازاڕ ل ‌ه‬ ‫كۆمەڵگەی یەكتاپەرستیدا‪ ،‬ک ‌ه هیواخوازی‬ ‫بەدی هێنانیانین‪ ،‬ئەگەر بازاڕ پیادەی هیچ‬ ‫رۆڵێكی ئیستیغاللیی نەكات ل ‌ه سەر ئاستی‬ ‫ئ���اب���ووری‪ )38(.‬دەك��رێ��ت راڤ��ەی ئ��ەو پێك‬ ‫دژییە بكەین بە ئاماژەدان بەوەی‪ ،‬ک ‌ه یەكێك‬ ‫ل�� ‌ه س��ەرچ��اوە دارای��ی��ەك��ان��ی موجاهیدینی‬ ‫خەلق ل ‌ه بازاڕەوە سەرچاوەی گرتبوو ل ‌ه‬ ‫رێگەی ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی‌و كەسانی‌ترەوە‬ ‫بگرە كۆڵەری ئێرانیی ئەرفاند ئەبراهامیان‬ ‫باس له‌وە دەك��ات‪ ،‬ک ‌ه بڕێك ل ‌ه ئەندامانی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ل�� ‌ه ب��ازاڕی��ان ب��وون‌و‬ ‫خوێندنیان ه��اوچ��ەرخ ب����وو‪ )39(.‬ئەمەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی بازاڕ سوننەتگەرایەو‬ ‫پ��ەی��وەس��ت��ن ب��ە ئ��ەرك��ە دی��ن��ی��ی��ەك��ان��ەوە ل ‌ه‬ ‫الیەك‌و ل ‌ه الیەكی‌ترەوە بەرگرییان كردووە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫ل��ه‌و ه���ەواڵن���ەی‪ ،‬ک��ه‌ ب�����ەردەوام دەوڵ��ەت��ی‬ ‫هاوچەرخی ئێران داویەتی بۆ گرێدانی ل ‌ه‬ ‫رووی ئابووریی‌و فەرهەنگییەوە ل ‌ه ئالییەتی‬ ‫كۆمەڵگەی ئێرانیدا بە ئاڕاستەی رۆژئاوادا‪.‬‬ ‫له‌م چوارچێوەیەدا هێرشە بەردەوامەكانی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ل ‌ه سااڵنی ‪1977 ،1972‬‬ ‫دژ بە بانكە ئێرانیی‌و بیانییەكان بوون‪ )40(.‬بە‬ ‫شێوەیەك له‌گه‌ڵ هۆشیاریی بەردەوامیاندا‬ ‫دەهاتەوە بە خەتەرناكیی هەژموونی بیانیی‬ ‫ل ‌ه سەر ئابووریی‌و كۆمەڵگەی ئێرانی ل ‌ه‬ ‫رێگەی چینێك ل ‌ه كەمپرادۆر‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه پاش‬ ‫ك��ۆدەت��اك��ەی دژ ب��ە دك��ت��ۆر موسەدیق ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1953‬دا رۆڵیان دژواری��ی بە خۆوە‬ ‫بینی‪ .‬ئەو هێرشانە ل ‌ه ئاستی تێگەیشتنی‬ ‫موجاهیدینەوە سەرچاوەی گرتبوو بەرانبەر‬ ‫ب��ەو رۆڵ���ە خ��ەت��ەرن��اك��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه دام����ەزراوە‬ ‫بانكییەكان دەیانگێڕا ل ‌ه پشتگیریكردنی ئەو‬ ‫هەژموونەی‪ ،‬ک ‌ه كەمپرادۆرە نێوخۆییەكان‌و‬ ‫دەوڵ��ەت��ە سەرمایەدارییە رۆژئاواییەكان‬ ‫سەپاندبوویان‪.‬‬ ‫وێ�����ڕای ت��ۆم��ەت��ب��ارك��ردن��ی چ��ەن��دب��ارەی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ــ ل ‌ه رێگەی دادگاییكردنی‬ ‫رێبەر‌و كادێرەكانیانەوە ل ‌ه ساڵی ‪‌1971‬و‬ ‫‪1972‬دا ــ ل ‌ه الی��ەن رژێمەكەی ش��اوە بە‬ ‫پ��ی��ادەك��ردن��ی پ��رۆس��ەی كەمەنكێشكردنی‬ ‫رێكخراوەكانی كرێكار‌و پاڵە ل ‌ه ئێراندا‪)41(،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل�� ‌ه س��ەر ئاستی گ��وت��اری سیاسیی‬ ‫ئەو هەماهەنگییە تەرجەمە نەكرا بۆ كاری‬ ‫سیاسیی رێكخراو ل ‌ه گوندەكانی ئێراندا‪ .‬ئیدی‬ ‫هێرشەكانی رێكخراوەكە له‌م چوارچێوەیەدا‬

‫تەنها هێرشكردن بوو بۆ سەر یاساكانی‬ ‫چاكسازی كشتوكاڵییساڵی ‪ ،1963‬ک ‌ه پێیان‬ ‫واب���وو هیچی‌تر ن��ەب��وو جگە ل�� ‌ه گۆڕینی‬ ‫ئیستیغاللكردنی زەویی جووتیاران ل ‌ه الیەن‬ ‫موڵكدارانەوە بە ئیستیغاللكردنێكی‌تر‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بیرۆكراتیەتی دەوڵەت پیادەی دەكرد‪)42(.‬‬ ‫ئەم هەڵوێستەش سەبارەت بە یاساكانی‬ ‫چاكسازیی كشتوكاڵیی هاوڕابوو ــ با ل ‌ه‬ ‫رێگەی رێكەوتی مێژووییەوە بێت ــ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئەو هەڵوێستە شۆڕشگێڕییەی‪ ،‬ک ‌ه بەشێك‬ ‫ل ‌ه نێو دامەزراوەی دینیی ئێرانیدا پێڕەوییان‬ ‫لێدەكرد‪ ،‬ک ‌ه خۆی ل ‌ه ئایەتوڵاڵ خومەینیدا‬ ‫دەبینییەوە‪ ،‬سەرباری جیاوازیی پاڵنەرەكان‪.‬‬ ‫دەك��رێ��ت راڤ���ەی ئ��ەو هەڵوێستە بێسەرو‬ ‫بەرەیه‌ی موجاهیدینی خەلق بكەین بەرانبەر‬ ‫بە پرسەكانی گوندی ئێرانی‌و نائامادەیی‬ ‫ئەندامانیان ل ‌ه گوندەكاندا‌و پاشتر تیشك‬ ‫خستنە سەر ش��ار‪ ،‬دەكرێت ئەو بێسەر‌و‬ ‫بەره‌ییە بگێڕینەوە بۆ بڕیاری رێكخراوەكە‬ ‫بەوەی جوتیارانی ئێرانیی رۆڵێكی نەرێنییان‬ ‫گێڕاوە ل ‌ه هەموو راپەڕینە شۆڕشگێڕییەكان‬ ‫له‌ مێژووی هاوچەرخی ئێراندا‪.‬‬ ‫خەبات له‌ پێناو ئازادییەكان‌و بەشداریی‬ ‫جەماوەریی‬ ‫چ��االك��ی‌و ج��م��وج��ۆڵ��ەك��ان��ی موجاهیدینی‬ ‫خەلق ل��ه‌و ق��ۆن��اغ��ەدا هێرشی چەكداریی‬ ‫له‌خۆدەگرێت بۆ سەر بنكەكانی پۆلیس‌و‬ ‫دان��ان��ی لیست‌و ت��ۆم��ارك��ردن��ی ب��ەرپ��رس‌و‬

‫‪241‬‬

‫سیخوڕانی پۆلیسی ئێرانی‌و دیاریكردن‌و‬ ‫كوشتنیان‪ .‬بۆ نموونە تیرۆركردنی جەنەراڵ‬ ‫تاهیریی ل ‌ه ئۆگستۆسی ‪1972‬دا ل ‌ه الیەن‬ ‫رێكخراوەكەوە‪)43(.‬‬ ‫ه���ەروەه���ا م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق ب��ڕێ��ك‬ ‫ب�ڵ�اوك���راوەی دەرك�����رد‪ ،‬ک�� ‌ه پرۆتستۆی‬ ‫ئەو قۆڵبەستكردن‌و جەزرەبەدانەی كرد‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه رژێ��م��ەك��ەی ش��ا دژ ب��ە رۆشنبیران‌و‬ ‫چاالكوانە سیاسییەكان‌و خانەوادەكانیان‬ ‫پیادەی دەكرد‪)44(.‬‬ ‫ئ��ی��دی ت��اق��ی��ك��ردن��ەوەی ه����ەرە ق��ورس��ی‬ ‫ێ سەبارەت‬ ‫موجاهیدینی خەلق هاتەپێش ‌‬ ‫ب���ە پ���رس���ی ئ���ازادی���ی���ە س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان‌و‬ ‫گ��ف��ت��وگ��ۆو ب���ەش���داری���ی ج���ەم���اوەری���ی ل ‌ه‬ ‫سەروبەندی ئەوەی بە كۆدەتای ماركسیی‬ ‫ناسێنراوە ل ‌ه نێو رێ��ك��خ��راوەك��ەدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1975‬دا رووی����دا‪ .‬ئ���ەوەی گرنگە‬ ‫ب���ەالم���ان���ەوە رێ���ك���خ���راوەك���ە داوای ل ‌ه‬ ‫جیابۆوە ماركسیستەكان كرد ریزەكانی‬ ‫رێكخراوەكە بەجێبهێڵن‌و رێكخستنێكی‬ ‫تایبەت بەخۆیان دابمەزرێنن‪ ،‬یاخود بچنە‬ ‫نێو ه��ەر رێكخستنێكی ماركسیی‌ترەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئەوكات ل ‌ه گۆڕێدا بوون‪ .‬رێكخراوەكە‬ ‫هەڵسوكەوتی جیابۆوەكانی رەت��ك��ردەوە‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەوڵیاندەدا خۆیان وەك كەمینە بە‬ ‫سەر رێكخراوەكەدا بسەپێنن‌و دەركردن‪،‬‬ ‫یاخود پیادەكردنی كوشتن‌و بڕین دژ بە‬ ‫زۆرینەی ئەندامانی رێكخراوەكە ئەوانەی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دەس��ت��ی��ان گ��رت��ب��وو ب��ە ئایدۆلۆجیای‬ ‫ئیسالمییەوە‌و دژی كۆدەتاكە بوون‪ ،‬بگرە‬

‫رێكخراوەكە گوتیان خۆشحاڵ دەب��ن بە‬ ‫ج��ی��اب��ۆوە ماركسیستەكان ئ��ەگ��ەر بێت‌و‬ ‫رێكخراوێك دروست بكەن ل ‌ه چوارچێوەی‬ ‫ب��ەرەی دژ بە شا‌و ئیمپریالیزمدا ل ‌ه بری‬ ‫ئ��ەوەی پەنا بەرنە ب��ەر ت��ون��دی‌و تیژیی‌و‬ ‫هەوڵبدەن زۆرینەی ئیسالمیی ل ‌ه ئەندامانی‬ ‫رێكخراوەكە بێبەش بكەن ل ‌ه مافەكانیان ل ‌ه‬ ‫پاراستنی ئایدۆلۆجیای ئیسالمیی رەسەنی‬ ‫رێكخراوەكە‪)45(.‬‬ ‫ێ‬ ‫م���وج���اه���ی���دی���ن���ی خ����ەل����ق س���ەرل���ەن���و ‌‬ ‫جەختیانكردەوە (ل ‌ه پاش سەركەوتنیان ل ‌ه‬ ‫تێپەڕاندنی قەیرانەكە ل ‌ه پاش هەوڵی كۆدەتا‬ ‫ماركسییەكە) ل ‌ه رێزگرتن ل ‌ه رێكخراوە‬ ‫ماركسی‌و ناماركسییەكانی‌تر ئەوانەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دژ بە كۆنەپارێزیی‌و ئیمپریالیزم‌و ئیستیغالل‬ ‫تێدەكۆشن‪ .‬وێ��ڕای ئ��ەوەی رێكخراوەكە‬ ‫ه��ەر ج��ۆرە مامەڵەیەكی له‌گه‌ڵ جیابۆوە‬ ‫م��ارك��س��ی��س��ت��ەك��ان��دا ق���ەدەغ���ەك���رد‪ ،‬كەچی‬ ‫رەتیانكرده‌وە وەاڵمی كوشتن‌و بڕینەكانی‬ ‫ج��ی��اب��ۆوەك��ان ب��دەن��ەوە دژ ب��ە ئەندامانی‬ ‫موجاهیدینی خەلق‪ .‬پێیان واب��وو وەاڵمی‬ ‫ئ��ەوان بۆ جیابۆوەكان ل ‌ه توندكردنەوەی‬ ‫خەباتدا شكڵ وەردەگرێت دژ بە رژێمی شا‬ ‫تاكو بتوانن كارایی بژارەی‪ /‬الخیار ئیسالمی‬ ‫پێشكەوتووخوازیی بسەلمێنن‪ .‬رێكخراوەكە‬ ‫ئ��ەو ئایەتە قورئانیانەیان بەكاردەهێنا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه هەمو شتەكان ل�� ‌ه فەرمانڕەوایەتیدا‬ ‫دەگێڕێتەوە بۆ خوا بەو شتانەی‪ ،‬ک ‌ه فرە‬ ‫رێنیشاندەرن ل��ه‌م ژی��ان��ەدا‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بە‬ ‫جیاكردنەوەی هەموو ئەو كەسانەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫سەر زەوی جیاوازییان ل ‌ه بیروڕادا هەبووە‬ ‫له‌ رۆژی دواییدا‪.‬‬ ‫پەیوەندیی نێوان سەرخانی ئایدۆلۆجی‌و‬ ‫ژێرخانی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتی‬ ‫هەڵوێست‌و پراكتیكەكانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫ل ‌ه نێوان سااڵنی ‪ 1965‬ــ ‪1977‬دا پێچەوانە‬ ‫بۆوە سەبارەت بە بەخشینی ئەولەویەتی‬ ‫سەرخان بە سەر ژێرخاندا‪ .‬رێكخراوەكە‬ ‫پرۆگرامێكی خوێندنی عەقایدی دوو ساڵیی‬ ‫بۆ ئەندامە نوێكانی دانا پێش ئەوەی بچنە‬ ‫نێو ئەو پرۆسانەی‪ ،‬ک ‌ه خاوەن سروشتی‬ ‫سەربازیی بوون دژ بە رژێمەكەی شا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ماوەی ئەو قۆناغەدا ئەندامانی رێكخراوەكە‬ ‫ق��ورئ��ان‌و نەهجول بەالغەی عەلی كوڕی‬ ‫ئەبو تالیب‌و مێژووی ئیسالمییان دەخوێند‬ ‫ل ‌ه دیدێكی ئیسالمیی پێشكەوتووخوازییەوە‪.‬‬ ‫(‪)46‬‬ ‫ب��ەاڵم ل�� ‌ه پ��اش ساڵی ‪ 1975‬ـ��ـ ل�� ‌ه ئاكامی‬ ‫هەڵكشانی كوژراوانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫ل ‌ه رووبەڕووبوونەوەكانیدا له‌گه‌ڵ ساواك‬ ‫ـ��ـ موجاهیدینی خەلق پەنایان ب��ردە بەر‬ ‫دەركردنی زنجیرەیەك باڵوكراوە‌و نامیلكە‌و‬ ‫رۆژنامەیەكی نهێنی بە نێوی جنجەلدارستان‌و‬ ‫ب��ە س���ەر ق��وت��اب��ی��ان��ی زان��ك��ۆو قوتابخانە‬ ‫بااڵكاندا دابەشكرا‪ .‬دیسان موجاهیدینی‬ ‫خەلق پاڵپشتیی حوسەینییەی ئیرشادیان‬ ‫ك��رد ت��ا هاریكار بێت ل�� ‌ه ب�ڵاوك��ردن��ەوەی‬ ‫هۆشیاریی ئیسالمی‌و پێشكەوتووخوازی‪.‬‬

‫(‪ )47‬ئیدی بەرنامەی خوێندنی ئایدۆلۆجیی‬ ‫رێكخراوەكە پ���ەرەی س��ەن��دو خ��ان��ەوادەو‬ ‫كەسە نزیكەكانی شەهیدانی رێكخراوەكەی‬ ‫گرتەوە‪ ،‬ک ‌ه كۆبوونەوەیان رێكدەخست بە‬ ‫بۆ بەرز راگرتنی یادەكانیان‪ )48(.‬ئەمەش‬ ‫بەڵگەبوو ل�� ‌ه س��ەر ب���ڕوای موجاهیدینی‬ ‫خەلق بە ئەولەویەتی سەرخانی عەقایدیی‬ ‫بە سەر ژێرخانی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیدا‪،‬‬ ‫رێكخراوەكە رایگەیاند‪ ،‬ک ‌ه تاقە چارەسەر‬ ‫بۆ كۆی كێشە ئابووریی‌و كۆمەاڵیەتییەكان‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ك��ۆم��ەڵ��گ��ەی ئێرانیی گ��ی��ری پێیانەوە‬ ‫خواردبوو بریتییە ل ‌ه چارەسەری سیاسی‪:‬‬ ‫واتە سەرنخونكردنەوەی رژێمی پەهلەویی‪.‬‬ ‫(‪ )49‬لە واقیعدا پشتبەستن بە ستراتیجی‬ ‫خەباتی چەكداریی ل ‌ه الی��ەن رێكخراوی‬ ‫موجاهیدینی خەلقەوە وەك میكانیزمێك بۆ‬ ‫سەرنخونكردنەوەی رژێمی دەسەاڵتدار ل ‌ه‬ ‫ئێران رێك له‌گه‌ڵ بڕوای موجاهیدینی خەلقدا‬ ‫دەهاتەوە بە ئەولەویەتی گۆڕانی سیاسیی‬ ‫بە سەر گۆڕانی ئابووری‌و كۆمەاڵیەتیدا‪.‬‬ ‫رۆڵی پێشەنگ‌و رۆڵی جەماوەر‬ ‫دەبینین ه��ەر ش��ەش دام��ەزرێ��ن��ەرەك��ەی‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلق دەرچووی‬ ‫زان���ك���ۆی ت������اران ب������وون‌و پ��اش��خ��ان��ێ��ك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتییان هەبوو‪ ،‬ل ‌ه چینی نێوەندەوە‬ ‫سەرچاوەیان گرتبوو (ه��اوچ��ەرخ‪ ،‬یاخود‬ ‫بازاڕ) جگە ل ‌ه بڕێكی كەمی ئەندامانی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه چینی كرێكاران بوون‪ .‬بە هاتنی ساڵی‬

‫‪243‬‬

‫‪ 1972‬رێژەی ئەندامێتی ل ‌ه رێكخراوەكەدا‬ ‫گەیشتە دوو س��ه‌د ئ��ەن��دام‪ ،‬زۆرب��ەی��ان ل ‌ه‬ ‫رۆشنبیرە گەنج‌و كەمێكیشیان ل ‌ه گچكە‬ ‫پیاوانی دینیی ب����وون‪ )50(.‬موجاهیدینی‬ ‫خ���ەل���ق خ���ۆی���ان ب���ە ب���ەش���دارب���ووی���ەك���ی‬ ‫شۆڕشگێڕیی لێوەشاوە دەزان���ی‌و بڕێك‬ ‫ل ‌ه ئەندامەكانی رێكخراوەكە بەو شێوەیە‬ ‫دەج�������وواڵن�������ەوە‪ )51(.‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ەی‬ ‫ئەرفاند ئەبراهامیان سەلماندی‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫‪ %90‬ئەندامانی موجاهیدینی خەلق‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەك��ان��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��اواك‬ ‫كوژران‌و ل ‌ه قەنارەدران ل ‌ه ماوەی سااڵنی‬ ‫‪ 1971‬بۆ ‪ 1977‬سەر بە چینی نێوەندبوون‪،‬‬ ‫بە تایبەت رۆشنبیرو پیشەكار‌و قوتابیانی‬ ‫زانكۆ‌و قوتابخانە بااڵكان بوون‪)52(.‬‬ ‫لە سەرەتای ساڵی ‪1977‬دا موجاهیدینی‬ ‫خەلق بڕوایان وابوو‪ ،‬ک ‌ه جموجۆڵی پێشەنگ‪/‬‬ ‫الطلیعة م��ەرج��ی ه���ەر وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ك��ی‬ ‫شۆڕشگێڕیی سەركەوتووە‌و زەمینەیەكی‬ ‫ێ بە دەست دەهێنێت ل ‌ه نێو رۆشنبیرە‬ ‫نو ‌‬ ‫ئێرانییەكاندا ئەوانەی دژی شا ب��وون بە‬ ‫تایبەت لیژنەی ئێرانیی بۆ بەرگریی ل ‌ه‬ ‫ئ��ازادی��ی‌و مافەكانی م���رۆڤ‌و كۆمەڵەی‬ ‫نووسەرانی ئازاد‌و فیكری ئازاد‪ )53(،‬به‌اڵم‬ ‫ئەو پەیوەندییە فیكرییە سەری نەكێشا بۆ‬ ‫ئەوەی موجاهیدینی خەلق (تا ساڵی ‪)1977‬‬ ‫پ��ەرەب��دات بە پەیوەندییە ئۆرگانییەكانی‬ ‫بە رێكخستنە سیاسییە جەماوەرییەكان‪،‬‬ ‫یاخود پەرەپێدانی رێكخستنێكی سیاسیی‬ ‫جەماوەریی تایبەت بە خۆی‪)54(.‬‬ ‫ێ رەخنە دەكەین‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫لێرەدا باس ل ‌ه س ‌‬

‫موجاهیدینی خەلق گیراوە‪ ،‬ک ‌ه ئەولەویەتیان‬ ‫داوە بە ستراتیجێك‪ ،‬ک ‌ه رۆڵی خەباتگێڕیی‬ ‫ل ‌ه الیەن پێشەنگەوە بگێڕدرێت‪ .‬رەخنەی‬ ‫یەكەم‪ :‬ل ‌ه الیەن جیابۆوە ماركسییەكانەوە‬ ‫ب��وو ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1975‬دا ل ‌ه‬ ‫رێكخراوەكە جیابوونەوە‌و پروپاگەندەی‬ ‫ئەوەیان دەك��رد‪ ،‬ک ‌ه شیكارییە قووڵەكەی‬ ‫ئ���ەوان ب��ۆ ئیسالم‌و ماركسیزم رێنوێنی‬ ‫كردوون بۆ دۆزینەوەی ئەوەی‪ ،‬ک ‌ه چینی‬ ‫كرێكار (نەوەك رۆشنبیرە شۆڕشگێڕەكان)‬ ‫بە تەنها ئەوان دەتوانن رژێمی شاهەنشاهیی‬ ‫سەراوبن بكەن‪)55(.‬‬ ‫رەخنەی دووەم‪ :‬ل ‌ه الیەن هێندێك ل ‌ه پیاوانی‬ ‫دینیی‌و چاالكوانی سیاسییەوە ئاڕاستەی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ك��را‌وەو تۆمەتباریان‬ ‫كردوون بەوەی متمانەی خراپیان هەبووە‬ ‫ب���ە ج����ەم����اوەری ئ��ێ��ران��ی��ی وەخ��ت��ێ��ك بە‬ ‫ناشایستەیان ل ‌ه قەڵەمداون بۆ تێگەیشتن‌و‬ ‫بەشداریكردن ل ‌ه خەباتی شۆڕشگێڕیدا ب ‌ه‬ ‫هۆی پاشكەوتوویی هۆشیارییانەوە‪)56(.‬‬ ‫رەخنەی سێیەم‪ :‬ل ‌ه تێگەیشتنی موجاهیدینی‬ ‫خ���ەل���ق گ���ی���را س����ەب����ارەت ب���ە پ��ێ��ش��ەن��گ‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ە ت��ۆم��ەت��ب��ارك��را ب����ەوەی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ق��ورس��ای��ی��ەك��ی زێ�����دەڕۆی ب��ەخ��ش��ی��وە بە‬ ‫كردەوە خۆكوژییەكان بەو پێیەی بڵێسەیەكە‬ ‫شۆڕشی جەماوەریی خێراترو گورجتر‬ ‫دەك���ات‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��ە الی رەخ��ن��ەگ��ران��ەوە‬ ‫زێ���دەڕۆی���ی���ە ل��� ‌ه ئ��ەن��دازەگ��ی��ری��ك��ردن بۆ‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی ئ���ەو ك���ردەوان���ە ب���ەو پێیەی‬ ‫مۆدێلێكە چاوی لێدەكرێت‪)57(.‬‬ ‫ێ رەخ��ن��ەی��ەدا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫لە بەرانبەر ئ��ەو س ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫موجاهیدینی خەلق گیرا‪ ،‬پێویستە ئێمە ئەو‬ ‫رێزگرتنە گەورەیە بە هەند وەریگرین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه رێ��ب��ەرو كادێرانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫نرا بە هاتنی ساڵی ‪ 1977‬ل ‌ه الیەن گەلی‬ ‫ئێرانییەوە‪ ،‬ک ‌ه بە پاڵەوانە شۆڕشگێڕەكان‬ ‫نێوزەدیان كردن‪.‬‬ ‫ئەو رێزگرتنە ل ‌ه دەرئه‌نجامێكی سروشتیی‬ ‫ئەو جەنگە پارتیزانی‌و كردەوە توندتیژانەوە‬ ‫س���ەرچ���اوەی گ��رت��ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ه���ەری���ەك ل ‌ه‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلق‌و فیدائیانی‬ ‫خەلقی ماركسیی لینینیی رێبەرایەتییان‬ ‫دەكرد‪ ،‬ک ‌ه سەرلەنوێ متمانەیان گێڕایەوە‬ ‫بۆ ج��ەم��اوەری ئێرانیی‌و ئاستی الوازی��ی‬ ‫رژێمەكەی شا‌و ئامرازە سەركوتكارییەكانی‬ ‫پێشاندا‪ ،‬ک ‌ه هاریكاربوون ل ‌ه دەركردنی‬ ‫گەلی ئێرانی ل ‌ه نەرێنییەكەی‌و تەیاركردنی‬ ‫ل ‌ه چوارچێوەی شۆڕشێكی جەماوەریی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��دا‪ )58(.‬موجاهیدینی خەلق‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ەخ��ۆی��ان دواون ب��ەو پێیەی‬ ‫پێشەنگی رۆشنبیرە شۆڕشگێڕییەكانن‬ ‫ئەوانەی‪ ،‬ک ‌ه هۆشیاریی دەستەجەمعییان‬ ‫ل ‌ه هەڵكشاندا ب��وو‪ ،‬ک ‌ه ه��ەردوو سیفەتی‬ ‫ئیسالمیزم‌و پێشكەوتووخوازییان پێكڕا‬ ‫كۆكردەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها كۆكردنەوەی بنەما‬ ‫رۆحییەكان‌و ئاڕاستەكردنی كۆمەاڵیەتیی‪.‬‬ ‫دی���س���ان ئ��ای��ەت��وڵ�ڵا ت��اڵ��ەق��ان��ی��ی وەس��ف��ی‬ ‫دامەزرێنەرانی موجاهیدینی خەلقی كردووە‬ ‫ب���ەوەی ئ���ەوان ب��وون رێگایان ب��ۆ جیهاد‬ ‫خۆشكرد‪ )59(.‬واتە ئەوان پێشەنگ بوون‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم پێویستە ل ‌ه س��ەرم��ان ل��ێ��رەدا باس‬

‫ل��ه‌وە بكەین‪ ،‬ک ‌ه گرنگیدانی موجاهیدینی‬ ‫خەلق ب��ە رۆڵ��ی پێشەنگ رێگرنەبوو ل ‌ه‬ ‫گرنگیدان بە بڕێك ل ‌ه جموجۆڵە سیاسییە‬ ‫خاوەن سروشتە جەماوەرییەكان‪ .‬دەكرێت‬ ‫بڵێین خولیای رێكخراوەكە بەرانبەر بە‬ ‫نێوەندگەرایی كارای بژاردەیی‌و پێشەنگیی‬ ‫ل�� ‌ه ئاكامی شكستی رێ��ژەی��ی ئ��ەو هەوڵە‬ ‫بەراییانەی رێكخراوەكە هاتەپێشه‌و ‌ه بۆ‬ ‫دامەزراندنی بنكەی جەماوەریی ل ‌ه ماوەی‬ ‫نیوەی دووەمی شەستەكاندا‪ .‬ئەو هەواڵنە ل ‌ه‬ ‫بنەڕەتدا ل ‌ه نێو قوتابیانی كۆلێجی تەكنەلۆجی‬ ‫ل�� ‌ه زان��ك��ۆی ت����اران دران ب��ە ش��ێ��وەی��ەك‬ ‫یەكێك ل�� ‌ه دام��ەزرێ��ن��ەران��ی موجاهیدینی‬ ‫خەلق (عەلی ئەزغەر بادیزادیگان) وەك‬ ‫مامۆستای ی��اری��دەدەر ل��ه‌وێ كاریدەكرد‬ ‫هەمدیسان هەوڵی هاوشێوەی‌تر دران ل ‌ه‬ ‫نێو كرێكارانی كارگەكانی تەبرێز ل ‌ه رێگەی‬ ‫یەكێك ل ‌ه دامەزرێنەراكانی‌تری رێكخراوەكە‬ ‫م��ەح��م��ود ئ���ەس���غ���ەرزادە‪ ،‬ک�� ‌ه تێكەاڵویی‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی ئۆتۆمبیلی دەك���رد ل�� ‌ه وێ‌‌و‬ ‫گرفتەكانیانی دەخوێندەوە‌و كاریدەكرد ل ‌ه‬ ‫پێناو تەیاركردنیان‪ ،‬به‌اڵم سەركەوتنێكی‬ ‫س��ن��وورداری بەدەستهێنا‪ )60(،‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫شكستە كۆڵی نەدا بە موجاهیدینی خەلق ل ‌ه‬ ‫ێ هەوڵدان ل ‌ه قۆناغی پاشتردا بە‬ ‫سەرلەنو ‌‬ ‫ئامانجی پەرەپێدانی بنكەی جەماوەریی‪ .‬بە‬ ‫هاتنی ساڵی ‪ 1972‬ئەندامانی موجاهیدینی‬ ‫خ��ەل��ق س��ەرك��ەوت��ن��ی��ان ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ا ل ‌ه‬ ‫رێكخستنی خۆپیشاندانی جەماوەریی وەك‬ ‫ناڕەزایەتییەك ل ‌ه بەرانبەر ل ‌ه قەنارەدانی‬

‫‪245‬‬

‫پێنج دامەزرێنەری رێكخراوەكە ل ‌ه الیەن‬ ‫رژێمی شاوە‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1974‬دا رێكخراوەكە‬ ‫ێ ك��ادێ��رەك��ان��ی رەوان����ەی نێو‬ ‫س��ەرل��ەن��و ‌‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی ك��ارگ��ەك��ان ك��رد بەئامانجی‬ ‫پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ب��ن��ك��ەی س��ی��اس��ی��ی‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫س��ن��وورداری��ی ئەندامانی رێكخراوەكەی‬ ‫سەلماند ل ‌ه نێو چینی كرێكاراندا تا ساڵی‬ ‫‪ ،1977‬هه‌روه‌ها بەڵگەیە ل ‌ه سەر ئەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه بیریاری ئیسالمیی س��روش عیرفانیی‬ ‫باسیكردووە‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه نێوان ‪ 350‬شەهیدی‬ ‫موجاهیدینی خەلقدا بە هاتنی ساڵی ‪1977‬‬ ‫تەنها ‪22‬یان ل ‌ه چینی كرێكاران بوون‪)61(.‬‬ ‫دەتوانین راڤەی ئەمە بكەین له‌به‌ر رۆشنایی‬ ‫هەرچی پێشتر باسمانكرد بەوەی ئینتیمای‬ ‫زۆرب���ەی رێ��ب��ەر‌و كادێرانی موجاهیدینی‬ ‫خەلق بۆ چینی نێوەند بەربەست‌و قۆرت‬ ‫ب��وو ل�� ‌ه پ��ەی��وەن��دی��ی ن���ەرم‌و خ��زی نێوان‬ ‫رێكخراوەكەو چینی كرێكاری ئێرانیی‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1975‬دا م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خەلق‬ ‫مانگرتنێكی گشتیی ل ‌ه زانكۆی ئاریامەهەر‬ ‫ل ‌ه ت��اران رێكخست بۆ زیندووكردنەوەی‬ ‫یادی دامەزرێنەرانی رێكخراوەكە‪ ،‬بەهاتنی‬ ‫ساڵی ‪ ،1976‬ئاشكرابوو‪ ،‬ک ‌ه موجاهیدین‬ ‫پ���رۆس���ە چ��ەك��داری��ی��ەك��ان��ی ك�����ردووە بە‬ ‫ئەولەویەتی دووەم ل ‌ه پاش پروپاگەندەو‬ ‫كاری سیاسییەوە‪ .‬موجاهیدین سوودیان‬ ‫ل���ه‌و پ���ەراوێ���زە ئ��ازادی��ی��ە وەرگ�����رت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رژێمەكەی شا دەستی دابوویە‌و رێگەیدا‬ ‫بە هێندێك وردە جموجۆڵی ناڕەزایەتیی‬ ‫ت���ا دی��م��وك��راس��ی��ی��ەت ب���ۆ ه��اوپ��ەی��م��ان��ە‬

‫رۆژئاواییەكانی دەسەاڵتەكەی بسەلمێنێت‪.‬‬ ‫ئ��ی��دی ل���ه‌و س���ەروب���ەن���دەدا رێ��ك��خ��راوەك��ە‬ ‫دەستیكرد بە گ��ردك��ردن��ەوەی پشتگیریی‬ ‫ج���ەم���اوەری���ی ل��� ‌ه زان��ك��ۆك��ان��ی ئ��ێ��ران��دا‌و‬ ‫پەرەیدا بە پەیوەندییە تۆكمەكانی له‌گه‌ڵ‬ ‫رێكخراوەكانی قوتابیانی موسوڵمان ل ‌ه‬ ‫ئەمەریكای باكوور‌و رۆژئاوای ئەوروپادا‪.‬‬ ‫دیسان موجاهیدینی خەلق رۆڵێكی زیندووی‬ ‫گ��ێ��ڕا ل�� ‌ه ت��ەی��ارك��ردن‌و رێبەرایەتیكردنی‬ ‫خۆپیشاندانە خوێندكارییەكانی زانكۆكانی‬ ‫ت�����اران‌و م��ان��گ��رت��ن��ە گ��ش��ت��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫زانكۆكانی‌تری ئێران روویاندا ئەمەش بوو‬ ‫بە مایەی داخستنی ئەو زانكۆ ئێرانیانە‪)62(.‬‬ ‫ل��ێ��رەدا ل�� ‌ه ب��ەران��ب��ەر هەڵوێستی دژان���ەی‬ ‫موجاهیدینی خەلقدا دەوەس��ت��ی��ن‪ ،‬یاخود‬ ‫النی كەم هەڵوێستی گوماناوییان سەبارەت‬ ‫ب��ە پ��ارت��ە سیاسیی‌و سەندیكا پیشەیی‌و‬ ‫جوواڵنەوە كرێكارییەكان‪ ،‬ئەم هەڵوێستە‬ ‫بەردەوامبوو تا هەاڵیسانی بڵێسەی شۆڕش‬ ‫ل�� ‌ه ئ��اخ��روئ��ۆخ��ری س��اڵ��ی ‪1977‬دا‪ .‬ئ��ەو‬ ‫دوژمنایەتییە هاریكاری رژێمی پەهلەویی‬ ‫ل ‌ه ئێراندا كرد ئەو رێكخراوانەی‪ ،‬ک ‌ه جەنگی‬ ‫پارتیزانییان گرتبووەبەر ل ‌ه ناویان بەرێت‌و‬ ‫كۆتایی بهێنێت بەمیسداقیەتیان ل ‌ه پێشچاوی‬ ‫گەلی ئێرانیدا بە تایبەت ل ‌ه پێشچاوی چینی‬ ‫كرێكاراندا‪)63(.‬‬ ‫هەرچی بنكەی جەماوەریی موجاهیدینی‬ ‫خەلقە ل ‌ه ریزی قوتابیاندا دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫ئاستی بەرزی هۆشیاری سیاسیی ئەوان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه رووی مێژووییەوە ل ‌ه زانكۆكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫ئێراندا پ��ای��ەدارب��ووە‌و ئامادەیی قوتابیان‬ ‫ب���ۆ س��ی��م��ی��ن��ارەك��ان��ی ف��ی��ك��ری ئیسالمیی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازی‪ ،‬ک�� ‌ه ش��ەری��ع��ەت��ی‌و‬ ‫تاڵەقانی پێشكەشیان دەك���رد‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫پێویستە ئ��ەوە ل ‌ه یاد نەكەین‪ ،‬ک ‌ه بوونی‬ ‫قوتابیان‌و دەرچووانی نوێ‌و مامۆستایان ل ‌ه‬ ‫زانكۆكاندا ل ‌ه ریزی رێبەرایەتی رێكخراوی‬ ‫موجاهیدینی خەلق‌و كادێرەكانیدا پشتگیریی‬ ‫جەماوەریی ل ‌ه زانكۆكاندا بەدەستهێنا بۆ‬ ‫رێكخراوەكە‪.‬‬ ‫پێكڕا كارلێكی نێوان فیكر‌و جوواڵنەوە‬ ‫رێ��ك��خ��راوی موجاهیدینی خ��ەل��ق ه��ەر ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1965‬وە زن��ج��ی��رە گفتوگۆیەكی‬ ‫ل��� ‌ه چ��ەن��دی��ن ن��ێ��وچ��ەی ئ��ێ��ران��دا س����ازدا‪.‬‬ ‫ئ��ەو زنجیرە گفتوگۆیانە ش��ەش سااڵنی‬ ‫پێچوو ل ‌ه لێكدانەوەی چڕوپڕی مێژووی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ی‌و م��ەزه��ەب��ە ش��ی��ع��ەگ��ەراك��ان��دا‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ راڤ����ەك����ردن ل��� ‌ه ب���ارەی���ان���ەوە بە‬ ‫شێوەیەكی پێشكەوتووخوازانە‌و پاشتر‬ ‫تیۆرە تایبەتەكەی ل ‌ه ب��ارەی شیعەگەریی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی��ی‌و پ��ێ��ش��ك��ەوت��وخ��وازی��ی��ەوە‬ ‫پەرەپێدا‪ .‬پاشتر رێكخراوەكە شانەی فیدایی‬ ‫ل ‌ه هەرێمە جیاوازەكانی ئێراندا دروستكرد‬ ‫ب��ە تایبەت ل�� ‌ه ئ��ەس��ف��ەه��ان‌و ت��ەب��رێ��ز‪)64(.‬‬ ‫بڕێكی زۆری گەنجانی رۆشنبیری ئێرانیی‬ ‫خۆشحاڵی خۆیان دەربڕی بە پێڕەوكردنی‬ ‫ستراتیجی خەباتی چ��ەك��داری��ی ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫موجاهیدینەوە‪ .‬ئەو گەنجانە پێیان وابوو‬

‫رێ��ك��خ��راوەك��ە ب��ۆت��ە نێچیری راو‪ ،‬ئیدی‬ ‫سەركوتكردنە خوێناوییەكەی راپەرینە‬ ‫ئ��اش��ت��ی��ی��ەك��ەی س��اڵ��ی ‪ 1963‬ن��اك��ارای��ی‬ ‫میكانیزمە ئاشتییەكانی دەرخ��س��ت ل ‌ه‬ ‫فشاری سیاسیدا‌و دۆڕانی میكانیزمەكانی‬ ‫پارتە بەرهەڵستكارە كۆنەكان ل ‌ه ئێراندا‬ ‫وەك بەرەی نیشتیمانیی‌و حیزبی تودە‪)65(،‬‬ ‫هه‌روه‌ها قەیرانی ئەو گەنجانە پتر كەڵەكەبوو‬ ‫له‌وەختێكدا پێیانوابوو ه��ەل‌و ئیمكانیەتی‬ ‫باشتر دێتەپێشێ ل ‌ه پاش بەرفراوانبوون‬ ‫ل�� ‌ه خ��وێ��ن��دن��ی زان��ك��ۆی��ی��دا ل�� ‌ه پ���اش ساڵی‬ ‫‪‌1963‬و زیادبوونی بەڵێن‌و پێشبینییەكان‪،‬‬ ‫پاشتر ل ‌ه ساڵی ‪1975‬دا بەرنامەی رژدیی‬ ‫ێ ف��رە ئاشكرابوو‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫حكومیی هاتەپێش ‌‬ ‫پێشبینییە ئابووریی‌و كۆمەاڵیەتییەكانی‬ ‫ئەو گەنجانە بوو بە شتێكی مەحاڵ‪ .‬ئەو‬ ‫بەرنامەیە نائومێدیی ل ‌ه الی ئەو گەنجانە‬ ‫دروستكرد هاوكات له‌گه‌ڵ توندبوونەوەی‬ ‫س��ی��اس��ەت‌گ��ەل��ە س��ەرك��وت��ك��اری��ی��ەك��ان��ی‬ ‫رژێمەكەی ش��ا‪ .‬ئ��ەو رژێمە بێبەشیكردن‬ ‫ل�� ‌ه ه���ەر ه��ەل��ێ��ك��ی ب��ەش��داری��ی سیاسیی‬ ‫راستەقینەو ل ‌ه كۆتاییشدا شا دامەزراندنی‬ ‫پارتی رستاخیزی راگەیاند وەك تاقە پارت‬ ‫ل ‌ه واڵتدا ل ‌ه ساڵی ‪ .1975‬شا ئێرانییەكانی‬ ‫سەرپشككرد (ب��ە ت��ای��ب��ەت رۆش��ن��ب��ی��ران‌و‬ ‫چ��االك��وان��ە سیاسییەكانیان)‪ ،‬ی��ان ئەوەتا‬ ‫دەچنە پاڵ رستاخیز‪ ،‬یاخود بە جێهێشتنی‬ ‫ئ��ێ��ران‌و ك��ۆچ��ڕەوك��ردن ب��ۆ دەره‌وه‌‌‪ ،‬یان‬ ‫گرتووخانە‪ .‬دیسانه‌و ‌ه چنگۆڵەی ساواك پتر‬ ‫ل ‌ه سەر رۆشنبیران‌و كرێكار‌و قوتابیان‌و‬

‫‪247‬‬

‫هونەرمەندان گیربوو بە تێپەڕبوونی كات‌و‬ ‫بە شێوەیەكی فرە سەركوتكارانە‪ )66(.‬ئیدی‬ ‫خەباتی چەكداریی بوو بە ستراتیجێكی فرە‬ ‫جەماوەریی ل ‌ه الی بەرهەڵستكارانی ئێرانی‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬دەبینین ئیبراهیم‬ ‫یازەدی‌و موستەفا شەمران‌و سادق قوتب‬ ‫ێ سێمبولی نهێنیی ئۆپۆزسیۆنی‬ ‫زادە س ‌‬ ‫ئێرانیی ئەوكات بوون‪ .‬بەرەو میسر تێیان‬ ‫قوچاند‌و داوای��ان��ك��رد مەشقی سەربازیی‬ ‫بە دەس��ت بهێنن وەختێك گەیشتنە ئەو‬ ‫بڕوایەی‪ ،‬ک ‌ه خەباتی چەكداریی تاقە رێگەیە‬ ‫بۆ سەرنخونكردنەوەی رژێمەكەی شا‪)67(.‬‬ ‫ئێستا دەگەڕێینەوە بۆ ستراتیجی خەباتی‬ ‫چ��ەك��داری��ی‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوی موجاهیدینی‬ ‫خەلق گرتیانەبەر‪ .‬ئەو ستراتیجە هێرشی‬ ‫چەكداریی‌و هەڵمەتی تیرۆری له‌خۆگرت‬ ‫ئامانجیش لێی خۆ بە دوورگرتن بوو ل ‌ه‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەی راستەوخۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫دامەزراوە سەربازی‌و ئەمنییەكانی رژێمی‬ ‫دەسەاڵتداردا ل ‌ه هەمان كاتیشدا گەیشتنە‬ ‫ئەو بڕوایەی‪ ،‬ک ‌ه شەهیدبوون تاقە رێگەی‬ ‫سەركەوتنە ئەمەش ل ‌ه الیەن گەلی ئێرانییەوە‬ ‫چەسپا‪ .‬ئەو پەیامە بە روونی بە گەلی ئێران‬ ‫گەیشت‪ ،‬ک ‌ه وەختبوو درك بە رەهەندە‬ ‫سیاسی‌و شۆڕشگێڕییەكانی بۆنەكانی‬ ‫عاشورا بكات‪ ،‬هه‌روه‌ها بەرجەستەكردنی‬ ‫ل ‌ه پرنسیپی گیان فیداییدا‪ .‬فەزڵی ئەمەش‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ سیمینارەكانی دكتۆر عەلی‬ ‫شەریعەتی‌و ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی‌و هێندێك ل ‌ه‬ ‫پیاوانی‌تری دینیی‪ )68(.‬وێڕای قوربانیدانی‬

‫موجاهیدینی خەلق بە سەدان ل ‌ه كادێرانی‌و‬ ‫قۆڵبەستكردنی چوارسه‌د ل ‌ه ئەندامەكانی ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1977‬دا بەڵگەیە ل ‌ه سەر پابەندبوونی‬ ‫رێكخراوەكە بە خەباتی پراكتیكییەوە‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئاكامیشدا دەگەین بەوەی‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوەكە‬ ‫ئەولەویەتی بەخشیووە بە فیكر ن��ەوەك‬ ‫ج��وواڵن��ەوە‌و ئ��ەم ئاكامگیرییەش تیشك‬ ‫دەخاتە سەر هەڵسەنگاندنی رێكخراوەكە‬ ‫ب��ۆ فاكتەرەكانی ك��ۆدەت��ا ماركسییەكەی‬ ‫ساڵی ‪ .1975‬رێكخراوەكە دوو هۆكاری‬ ‫بۆ كۆدەتاكە پێشكەشكرد‪ :‬هۆكاری یەكەم‬ ‫رێكخراوەكە دەستیكرد بە كۆكردنەوەی‬ ‫ێ گرنگیدان بە پێوەرەكانی‬ ‫ێ ب‌‬ ‫ئەندامی نو ‌‬ ‫الیەنگریی عەقایدیی ئایدۆلۆجیای رێكخراوە‬ ‫ئیسالمییەكە‪ ،‬ئەمەش خێراكردنێك بوو‬ ‫ل ‌ه ق��ەرەب��ووك��ردن��ەوەی خەسارەتمەندیی‬ ‫رێكخراوەكە بە ‪ 200‬ل ‌ه ئەندامەكانی ل ‌ه‬ ‫نێوان ل ‌ه قەنارەدان‌و قۆڵبەستكردندا له‌گه‌ڵ‬ ‫ساواك ل ‌ه ساڵی ‪1972‬دا‪ .‬هۆكاری دووەم‬ ‫ل��ه‌وه‌دا خۆی دەبینێتەوە‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوەكە‬ ‫پتر گرنگی ده‌دات بە پرۆسە سەربازییەكان‬ ‫ل ‌ه سەر حسێبی بەرنامەی ئاڕاستەكردنی‬ ‫عەقایدیی‪ ،‬ک ‌ه داینابوو بۆ ئەندامە نوێیەكانی‬ ‫بۆ ماوەی دوو سااڵن‪)69(.‬‬ ‫بە پشتبەستن بەوەی ل ‌ه سەرێڕادا باسمانكرد‬ ‫ئەوە روون دەبێتەوە‪ ،‬ک ‌ه هەڵوێستەكانی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ل ‌ه ماوەی سااڵنی ‪1965‬‬ ‫بۆ ‪1977‬دا رێك له‌گه‌ڵ بڕوا فیكرییەكانی‬ ‫رێكخراوەكەدا هاتۆتەوە بەوەی كۆمەڵگەی‬ ‫یەكتاپەرستی بە سروشتێكی بێ چینایەتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫وەس��ف��دارك��راوە‪ .‬ه��ەر ل��ه‌م چوارچێوەیەدا‬ ‫چ���ەن���دی���ن گ������ورزی ل��� ‌ه دژی ئ���ام���رازە‬ ‫سەركوتكار‌و ئیستیغاللكەرەكانی رژێمی‬ ‫پەهلەویی‌و بنكە كۆمەاڵیەتییەكەی وەشاند‪:‬‬ ‫چینی ك���ەم���پ���رادۆری ب��ە ن��م��وون��ە‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫موجاهیدینی خەلق سازشكاریی سیاسی‌و‬ ‫پراكتیكیی پێشكەش بە بازاڕ كرد ل ‌ه وەختێكدا‬ ‫جموجۆڵی رێكخراوەكەی ل ‌ه گوندی ئێرانیدا‬ ‫فەرامۆشكرد‪ .‬ئەو فەرامۆشكردنە بوو بە‬ ‫خاڵێكی الواز بە نیسبەت جوواڵنەوەیەكی‬ ‫شۆڕشگێڕییەوە ل ‌ه دەوڵەتێكدا‪ ،‬ک ‌ه ‪%50‬ی‬ ‫دانیشتوانەكەی ل ‌ه گوندنشینان پێكدەهات‪.‬‬ ‫هەمدیسان پراكتیكەكانی موجاهیدینی‬ ‫خەلق هاوكاتبوو له‌گه‌ڵ بیروبۆچوونەكانیدا‬ ‫س���ەب���ارەت ب��ە ئ��ەول��ەوی��ەت��ی س��ەرخ��ان��ی‬ ‫ئایدۆلۆجیی‌و سیاسیی بە سەر ژێرخانی‬ ‫ئابووریی‌و كۆمەاڵیەتیدا‪ .‬دیسانه‌و ‌ه ئەو‬ ‫پراكتیكانە بڕوای بە پەیوەندیی جەدەلی ل ‌ه‬ ‫نێوان فیكر‌و جوواڵنەوەدا پێچەوانە كردەوە‬ ‫له‌گه‌ڵ جەختكردنەوەی پتری رێكخراوەكە‬ ‫له‌ سەر فیكر‪.‬‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلق گرووپێكی‬ ‫پێشەنگگەرابوون ل ‌ه دەرئه‌نجامی ئینتیمای‬ ‫چینایەتی رێبەر‌و كادێرەكانی‌و شیكارەكانی‬ ‫بۆ كۆمەڵگەی ئێرانی‪ .‬وێرای شكستهێنانی‬ ‫هەوڵەكانی موجاهیدینی خەلق ل�� ‌ه پێناو‬ ‫بنیاتنانی بنكەیەكی جەماوەریی ل ‌ه پێش‬ ‫ساڵی ‪1976‬دا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه نیوەی دووەم��ی‬ ‫حەفتاكاندا بەرهەمێكی ئەرێنیی هەبوو‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئەمەش ل ‌ه چوارچێوەیەكی بژاردەگەرادا‪ ،‬ک ‌ه‬

‫بریتیی بوو ل ‌ه چوارچێوەی زانكۆكان‪.‬‬ ‫دووەم‬ ‫ئازادیی فیكر‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلق بەرگریكرد ل ‌ه‬ ‫راڤە شۆڕشگێڕییەكان سەبارەت بە فیكر‌و‬ ‫شەریعەتی ئیسالمیی‌و ل ‌ه س��اڵ��ی‪1972‬دا‬ ‫باڵوكراوەكانی چاپكرد تێیدا رژێمەكەی‬ ‫ش��ای تۆمەتباركرد ب��ە وێناكردنی خۆی‬ ‫بەوەی بەرگریكارە ل ‌ه ئیسالم وێڕای ئەوەی‬ ‫چەمكە ئیسالمییەكانی ل ‌ه مانا رەسەنەكەی‬ ‫بەتاڵكردبۆوە‪)70(.‬‬ ‫رێبەرانی موجاهیدینی خەلق ل ‌ه چەندین بۆنەی‬ ‫جیاوازدا گوزارشتیان كردووە ل ‌ه رێزگرتن‬ ‫ل ‌ه فیكری زانستیی‌و زانستە رۆژئاواییەكان‪،‬‬ ‫بۆ نموونە رێبەرانی موجاهیدین رەخنەیان‬ ‫ل ‌ه راپەرینە جەماوەرییەكەی یۆنیۆی ‪1963‬‬ ‫گ��رت له‌بەر ئ��ەوەی ستراتیجی پرۆسەی‬ ‫خەباتی روون نەكردوە‪ ،‬ک ‌ه دەبوو تیشك‬ ‫بخاتەسەر هەڵسەنگاندنی بابەتیی سەرجەم‬ ‫الیەنەكانی هەڵوێستەكەی‪ ،‬ک ‌ه پەیوەندیی‬ ‫ه��ەب��وو ب��ە هۆشیاری س���ەدەی بیستەوە‪.‬‬ ‫(‪ )71‬هەمدیسان رێبەرانی رێكخراوەكە‬ ‫بانگەشەی ئەوەیانكرد‪ ،‬ک ‌ه تەبەنیكردنی‬ ‫ستراتیجی خەباتی چ��ەك��داری��ی ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫ئ��ەوان��ەوە دەرئه‌نجامی هەڵسەنگاندنێكی‬ ‫زانستیی بوو بۆ خەباتی گەلی ئێرانیی ل ‌ه‬ ‫راب����ردوودا‪ )72(.‬ل��ه‌م چوارچێوەیەدا باس‬ ‫له‌وە دەكەین بە هەڵكشانی پروپاگەندەی‬

‫‪249‬‬

‫موجاهیدینی خەلق ل ‌ه زانكۆ هاوچەرخەكانی‬ ‫ئێراندا‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1972‬وە دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫پێویستبوو تەبەنی هەڵوێستی فیكریی‬ ‫ل��ۆژی��ك��ی��ی‌و ع��ەق�ڵان��ی��ی ب��ك��ردای��ە‪ ،‬چونكە‬ ‫مامەڵەی له‌گه‌ڵ قاعیدەیەكدا دەك���رد‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خاوەن فەرهەنگێكی زانستیی پێشكەوتوو‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها كەوتبووە ژێر كاریگەریی‬ ‫فیكریی رۆژئاواییەوە‪ .‬هەمدیسان ل ‌ه نێو‬ ‫ئەو قوتابیانەدا هەبوو ل ‌ه بنەڕەتدا بڕوای‬ ‫بە عەقیدەی ئیسالمیی‌و مێژووی ئیسالمیی‬ ‫ن��ەب��وو ئ��ەم��ەش ب��ەو م��ان��ای��ە دەه����ات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫موجاهیدینی خەلق بە تەنها ناتوانێت پشت بە‬ ‫دەقی دینیی‌و مێژووی ئیسالمیی ببەستێت‬ ‫بە ئامانجی پشتگیریكردن ل ‌ه ئایدۆلۆجیا‬ ‫پێشكەوتووخوازییەكەی‪ ،‬تا رێكخراوەكە‬ ‫بتوانێت راڤ��ەی��ەك��ی ع��ەق�ڵان��ی س��ەب��ارەت‬ ‫بە قورئان پێشكەش بكات‪ .‬موجاهیدینی‬ ‫خەلق میتۆدی زانستیی بەكارهێنا ل ‌ه پێناو‬ ‫سەلماندنی دروستی ئەو خااڵنەی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫قورئاندا هاتووە‌و راڤەكانیان له‌و بارەیەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش بەو مانایە نایەت‪ ،‬ک ‌ه موجاهیدینی‬ ‫خ��ەل��ق ئ��ەول��ەوی��ەت��ی وەح���ی ل�� ‌ه ئیسالمدا‬ ‫رەتكردبێتەوە‪.‬‬ ‫دەك��رێ��ت هەڵوێستی موجاهیدینی خەلق‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ب��ە زان��س��ت ب���ەراورد بكەین بە‬ ‫هەڵوێستی پیاوانی دینیی ل�� ‌ه قوتابخانە‬ ‫دینییەكاندا‪ ،‬ک ‌ه مامەڵەیان له‌گه‌ڵ خەڵكە‬ ‫سادەكانی رەشەخەڵكدا دەكرد‌و پێویستی‬ ‫ب��ە ه��ی��چ ه��ەوڵ��ێ��ك��ی ل��ێ��ك��دراو ن��ەب��وو بە‬ ‫بەكارهێنانی بیروبۆچوون‌گەلێك سەر بە‬

‫زانستە رۆژئاواییەكان‪)73(.‬‬ ‫سێیەم‬ ‫هەڵوێست بەرانبەر بە پیاوانی دیینیی‬ ‫بێگومان موجاهیدینی خەلق پەیوەندیی‬ ‫بەهێزی هەبوو له‌گه‌ڵ هێندێك ل ‌ه كەرتەكانی‬ ‫دام����ەزراوەی شیعەدا ل ‌ه م��اوەی سااڵنی‬ ‫‪ 1965‬بۆ ‪1977‬دا‪ .‬هێندێك ل ‌ه ئەندامەكانی‬ ‫ل�� ‌ه ك��وڕان��ی پ��ی��اوان��ی دینیی پێكدەهاتن‪.‬‬ ‫ه��ێ��ن��دێ��ك��ی‌ت��ری��ش��ی��ان ل��� ‌ه پ��ی��اوان��ی دینیی‬ ‫پێشكەوتووخواز وەك تاڵەقانیی‪ ،‬پاشتر ل ‌ه‬ ‫رووی فیكرییەوە نزیكبوون ل ‌ه موجاهیدینی‬ ‫خەلقەوە‪ .‬ئەو پیاوە دینییانە دانیان نا بە‬ ‫رۆڵ���ی موجاهیدینی خەلقدا ل�� ‌ه خ��ەب��ات‌و‬ ‫بەرەنگاربوونەوە دژ بە شای ئێران‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هەڵوێستی موجاهیدینی خەلق بەرانبەر بە‬ ‫دام���ەزراوەی دینیی شیعە بە شێوەیەكی‬ ‫گشتیی رەخنەگرانە ب��وو هۆكارەكەشی‬ ‫هاوشێوەی هەڵوێستەكانی شەریعەتی‌و‬ ‫تاڵەقانیی بوو‪ ،‬واتە ئیسالم دان بە بوونی‬ ‫چینی پیاوانی دینیدا نانێت‪ ،‬ک ‌ه هەژموونێكی‬ ‫رۆح��ی��ی‌و دەس��ەاڵت��گ��ەری��ی ب��ە س��ەر دیندا‬ ‫دەسەپێنێت‪)74(.‬‬ ‫شایەنی باسكردنە ی��ەك��ەم چاوپێكەوتن‬ ‫ل ‌ه نێوان ئەندامانی موجاهیدینی خەلق‌و‬ ‫ئیمام خومەینیی ل�� ‌ه س���اڵ���ی‪1970‬دا بوو‬ ‫وەختێك ئەندامانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫فڕۆكەیەكی ئێرانییان فڕاند‪ ،‬ک ‌ه رووی ل ‌ه‬ ‫عێراق كردو ل ‌ه نەجەفی ئەشرەف چاویان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫ێ‬ ‫بە یەكتر كەوت‌و چەندین پرسیان تاوتو ‌‬ ‫ك��رد‪ ،‬پاشتر رێكخراوەكە رایگەیاند‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بیروڕاكانی خومەینیی دەرب���ارەی پرسە‬ ‫جیاوازەكان راڤەی سوننەتیی‌و راسترۆیی‬ ‫ب��وون س��ەب��ارەت بە ئیسالم‪ ،‬هەمدیسان‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ە خومەینیی ت��ۆم��ەت��ب��ارك��رد‬ ‫ب���ەوەی ب��ان��گ��ەواز دەك���ات ب��ۆ ش��ۆڕش دژ‬ ‫بە شا تەنها ل ‌ه بەرئەوەی شا دوژمنایەتی‬ ‫دەك��ردە سەر جیاوگەكانی پیاوانی دینیی‬ ‫ن��ەوەك له‌به‌ر هۆشیاریی ئ��ەو بە كەلێنی‬ ‫ئ���اب���ووری���ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��دا‪،‬‬ ‫رێكخراوەكە پێی وابوو تێڕوانینی خومەینیی‬ ‫دەرب���ارەی ئیسالم له‌گه‌ڵ ئ��ەو تێڕوانینە‬ ‫پێشكەوتووخوازییەی‪،‬‬ ‫رزگاریخوازیی‌و‬ ‫ک ‌ه دەرب���ارەی ئیسالم هەیە دژی��ەك��ە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێكخراوەكە پێڕەویی لێدەكات‪)75(.‬‬ ‫بە هاتنی نێوەڕاستی حەفتاكان (بە تایبەت‬ ‫ل ‌ه پاش هەوڵی كۆدەتا ماركسییەكە) بڕێك‬ ‫ل ‌ه پیاوانی دینیی فەتوایان دا‌و ئەندامانی‬ ‫م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق��ی��ان ب��ە نامسوڵمان‬ ‫ل��ه‌ ق��ەڵ��ەم��دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب���ەوەی‪ ،‬ک��ه‌ پ��ردی‬ ‫پەیوەندین‌و گەنجانی مسوڵمانی ئێرانیی‬ ‫ب���ەرەو ماركسیزم دەب���ەن‪ .‬بەڵگەیان ل ‌ه‬ ‫س��ەر ئ��ەم تۆمەتباركردنە هەوڵی كۆدەتا‬ ‫ماركسییەكەی ساڵی ‪ 1975‬بوو‪ .‬هێندێك ل ‌ه‬ ‫پیاوانی دینیی ئەو كۆدەتایان راڤەكردووە‬ ‫له‌به‌ر رۆشنایی شپرزەیی ل ‌ه ئایدۆلۆجیای‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ەدا ه���ەر ل��ه‌ پ��ش��ك��وت��ن��ی��ەوە‪.‬‬ ‫رێكخراوەكەش ب��ەدژە هەڵمەتێك وەاڵمی‬ ‫ئەو مەالیانەیان دایەوە بەوەی دووڕوون‬

‫چونكە پێشتر پاساویان دەهێنایەوە بۆ‬ ‫سیاسەتەكانی رژێ��م��ی پەهلەویی دژ بە‬ ‫ئیسالم بە بەكارهێنانی گووتە دینییەكان‪.‬‬ ‫(‪)76‬‬ ‫دەك��رێ��ت بڵێین هەڵوێستە پراكتیكەكانی‬ ‫ێ‬ ‫موجاهیدینی خەلق سەبارەت بە سەرلەنو ‌‬ ‫راڤەكردنی فیكر‌و نەریتە ئیسالمییەكان‬ ‫ل�� ‌ه واق��ی��ع��دا ب��ان��گ��ەوازب��وو ب��ۆ شۆڕشێكی‬ ‫فەرهەنگیی ل ‌ه ئیسالمدا بە شێوەیەك له‌گه‌ڵ‬ ‫هەڵوێستە ئەرێنییەكانی رێكخراوەكەدا‬ ‫بێتەوە ل ‌ه بەرانبەر زانستدا‪ .‬رێكخراوەكە‬ ‫رۆڵی پیاوانی دینییان وەك دامەزراوەیەك‬ ‫رەتكردەوە‌و له‌گه‌ڵ ئایەتوڵاڵ خومەینیشدا‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ان ه��ەب��وو دەرب�����ارەی راڤ���ەی‬ ‫راس��ت‌و دروس��ت س��ەب��ارەت بە ئیسالم‪،:‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئەمە نەبووە بەربەست‌و ق��ۆرت ل ‌ه‬ ‫ب��ەردەم پەرەپێدانی پەیوەندیی دۆستانە‬ ‫له‌گه‌ڵ بڕێك ل ‌ه پیاوانی دینیدا ب ‌ه هۆی‬ ‫ه��اوش��ێ��وەب��وون��ی ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی��ەوە بێت‪،‬‬ ‫یاخود باگراوندی چینایەتیی رێكخراوەكەو‬ ‫ئەندامەكانی‪.‬‬ ‫چوارەم‬ ‫هەڵوێست بەرانبەر بە ماركسیزم‌و‬ ‫ئەزموونە مرۆڤانییە نائیسالمییەكانی‌تر‬ ‫م��وح��ەم��ەد ح��ەن��ی��ف ن��ەزه��ەد (ی��ەك��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫دام��ەزرێ��ن��ەران��ی رێكخراوی موجاهیدینی‬ ‫خەلق) ی��ەك ساڵی رەب��ەق ل ‌ه س��وپ��ادا ل ‌ه‬ ‫یەكێك ل ‌ه بنكە سەربازییەكانی ئەسەفەهاندا‬

‫‪251‬‬

‫خزمەتی سەربازیی كردووە‪ .‬له‌و ماوەیەدا‬ ‫ت��وان��ی��وی��ەت��ی چ��ەن��دی��ن كتێب دەرب����ارەی‬ ‫شۆڕشەكانی كوبا‌و ڤێتنام بخوێنێتەوە‪)77(،‬‬ ‫ن���ووس���ەرو رۆژن���ام���ەن���ووس���ی میسریی‬ ‫مامۆستا موحەمەد حەسەنەین هەیكەل ل ‌ه‬ ‫كتێبەكەیدا گەڕانەوەی ئایەتوڵاڵعودە ایە‬ ‫الله ئ��ام��اژەی��داوە ب���ەوەی‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوی‬ ‫م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق ك��ەوت��وون��ەت��ە ژێ��ر‬ ‫كاریگەریی‌و ستراتیج‌و تەكتیكەكانی فیكرە‬ ‫پێشكەوتووخوازەكانی ئەزموونی گەالنی‬ ‫جیهانی سێیەمەوە‪)78(.‬‬ ‫ه�����ەر ل���� ‌ه ح���ەف���ت���اك���ان���ەوە رێ���ك���خ���راوی‬ ‫موجاهیدینی خەلق رایگەیاند‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫رێ��ك��خ��راوی فیدائیانی خەلقی ماركسیی‬ ‫لینیی دا بەشداریی ل ‌ه ئامانجەكاندا دەكات‬ ‫سەرباری جیاوازی ئایدۆلۆجیی نێوانیان‪.‬‬ ‫ه��اری��ك��اری ن��ێ��وان ه���ەردوو رێكخراوەكە‬ ‫شكڵی گۆڕینەوەی زانیارییەكانی وەرگرت‌و‬ ‫پێكڕا هاریكاریی یەكتر بكەن بۆ هەڵهاتن ل ‌ه‬ ‫دەستی ساواك‪ ،‬به‌اڵم پێویستە ل ‌ه سەرمان‬ ‫باس ل ‌ه دزەكردنی ئایدۆلۆجیای ئیسالمیی‬ ‫پێشكەوتووخوازیی موجاهیدینی خەلق‬ ‫بكەین بۆ نێو زانكۆكانی ئێران‪ ،‬ک ‌ه كاریگەریی‬ ‫ئایدۆلۆجیی گ��رووپ��ە ماركسیستەكانی‬ ‫كەمكردەوە‪ ،‬ل ‌ه ئاكامی كەمەنكێشكردنی‬ ‫ژمارەیەكی بەرچاوی قوتابیان‪ ،‬ک ‌ه بژاردەی‬ ‫ئیسالمیی شۆڕشگێڕیی ل ‌ه هۆشی خۆیانی‬ ‫بردبوون‪)79(.‬‬ ‫ل���ێ���رەدا ئ���ام���اژە دەدەی�����ن ب��ە ب��ەرن��ام��ەی‬ ‫ئامادەسازیی ئایدۆلۆجیی موجاهیدینی‬

‫خەلق پێشتر باسمانكرد پرۆژەگەلێكی‬ ‫ل�����ه‌خ�����ۆگ�����رت�����ب�����وو‪ ،‬ک������ ‌ه ئ����ەزم����وون����ە‬ ‫شۆڕشگێڕییەكانی ل ‌ه یەكێتی سۆڤیەت‌و‬ ‫چین‌و كوبا‌و ڤێتنامدا دەگرتەوە سەرباری‬ ‫ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەی رەخ��ن��ەی��ی ب��ۆ م��ارك��س��ی��زم‌و‬ ‫بیروبۆچوونەكانی ماوو گیڤارا‌و دبریی‌و‬ ‫فانۆن بە تایبەت هەرچی پەیوەندیی هەیە‬ ‫بە جەنگی پارتیزانییەوە‪ )80(.‬وەختێكیش‬ ‫گ��رن��گ��ی پ��ێ��دان��ی موجاهیدینی خ��ەل��ق بە‬ ‫چینیی ك��رێ��ك��ار زی��ادی��ك��رد‌و دەستیكرد‬ ‫بە ن��اردن��ی كادێرەكانی بۆ كارگەكان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1974‬دا‪ ،‬هه‌روه‌ها گرنگیدانیش بە‬ ‫ماركسیزم زیادیكرد‪ )81(.‬ل ‌ه پاش ساڵێك‬ ‫بە سەر ئەمەدا‪ ،‬كاریگەریی نەرێنیی ئەو‬ ‫گرنگیدانە بە ماركسیزم دێتەپێشێ‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫خ��ۆی ل�� ‌ه ه��ەوڵ��ی ك��ۆدەت��ا ماركسییەكەدا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬ک ‌ه زۆرینەی ئەندامانی لیژنەی‬ ‫مەركەزیی رێكخراوەكە ل ‌ه تاران تەگبیریان‬ ‫بۆ كرد‌و وازیان ل ‌ه ئیسالم هێنا بەو پێیەی‬ ‫ئایدۆلۆجیای چینی نێوەندە‪ .‬ل ‌ه پەیامی‬ ‫یەكێك ل ‌ه رێبەرانی كۆدەتا ماركسییەكەدا‬ ‫روون دەبێتەوە (موجتەبا تاڵەقانیی)‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناردوویە بۆ ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی بابی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫جیابۆوە ماركسیستەكان بە قووڵیی هەر‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1973‬وە دەس��ت��ی��ان��ك��ردووە بە‬ ‫خوێندنەوەی ئەدەبیاتی ماركسیزم واتە ل ‌ه‬ ‫پێش هەوڵی كۆدەتاكەیان بە دوو سااڵن‪.‬‬ ‫(‪)82‬‬ ‫فاكتەری سەرەكیی ل ‌ه شكستهێنانی كۆدەتا‬ ‫ماركسییەكە له‌وەرچەرخانی ئایدۆلۆجیای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫موجاهیدینی خەلقدایە ل ‌ه ئیسالمەوە بۆ‬ ‫ماركسیزم چونكە زۆرینەی رێبەرو كادێرانی‬ ‫رێكخراوەكەو سەرچاوەكانی پشتگیریی‌و‬ ‫دارای���ی ل��ه‌و ت��وێ��ژان��ەوە ب��وو‪ ،‬ک ‌ه س��ەر بە‬ ‫چینی نێوەندی ئێرانیی ب��وون بەهەردوو‬ ‫باڵەكەیەوە سوننەتیی‌و هاوچەرخ‪ ،‬یاخود‬ ‫پیاوانی دینیی پێشكەوتووخوازی وەك‬ ‫ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی‌و شوێنكەوتووانی‪ .‬پاشتر‬ ‫تەنانەت گەر ل ‌ه راستیدا ئیسالم بریتیی بوو‬ ‫بێت ل ‌ه ئایدۆلۆجیای چینی نێوەند وەك‬ ‫جیابۆوە ماركسیستەكان باسیانكردووە‪،‬‬ ‫ئەوا سروشتییە تەسەوری ئۆپۆزسیۆنێك‬ ‫بكەین‪ ،‬ک ‌ه زۆرینەی ئەندامانی موجاهیدینی‬ ‫خەلق واز ل ‌ه ئایدۆلۆجیای ئیسالمیی بهێنن‬ ‫له‌به‌ر رۆشنایی ئینتیمای چینیەتییان‪.‬‬ ‫فاكتەرێكی‌تری شكستهێنانی هەوڵی كۆدەتا‬ ‫ماركسییەكە ل����ه‌وه‌دا خ��ۆی دەبینێتەوە‬ ‫ئ���ەوان���ەی رێ��ب��ەرای��ەت��ی��ی ئ���ەو ه��ەوڵ��ەی��ان‬ ‫كرد زۆرینەی رێبەرانی رێكخراوەكەیان‬ ‫پ��ێ��ك��ن��ەه��ێ��ن��ا وێ�����رای ئ�����ەوەی زۆری���ن���ەی‬ ‫رێبەرایەتییەكە‪ ،‬ی��ان ل ‌ه قەنارە دراب��وون‬ ‫وەك ح��اڵ��ی ه���ەر ش���ەش دام��ەزرێ��ن��ەری‬ ‫رێكخراوەكە‪ ،‬یاخود قۆڵبەستكرابوون وەك‬ ‫مەسعود رەج��ەوی��ی‌و رێ��ب��ەری ئەوسای‬ ‫رێكخراوەكە جێگری كۆچكردووی موسا‬ ‫خ��ی��اب��ان��ی��ی‪ .‬رێ��ب��ەرە ق��ۆڵ��ب��ەس��ت��ك��راوەك��ان‬ ‫ب��ەی��ان��ن��ام��ەك��ی��ان دەرك������رد پشتگیریی‬ ‫هەڵوێستی زۆرینەی ئەندامانی‌و رێبەرانی‬ ‫رێكخراوەكەیان كرد ل ‌ه باقی هەرێمەكانی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ت����اران وەك رەت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫هەوڵی كۆدەتاكە‌‪ ،‬هه‌روه‌ها رەتكردنەوەی‬

‫پێشنیاری رێبەرە جیابۆوە ماركسیستەكان‬ ‫ب��ە گ��رێ��دان��ی ئیسالم‌و ماركسیزم‪ .‬ئیدی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی موجاهیدینی خەلق ئەندامە‬ ‫ماركسیستەكانی نێو ریزەكانی وەدەرناو‬ ‫ه��ەوڵ��ە كۆدەتاییەكەشی ب��ە ك��ۆدەت��ای��ەك‬ ‫نێوبرد‪ ،‬ک ‌ه بانگەشەی چەپڕۆیی دەك��ات‬ ‫سەرباری ئینتیهازیەت‌و الدان بوو ب ‌ه هۆی‬ ‫كوت كوتكردنی بەرەی دژە ئیمپریالیزم‌و‬ ‫رژێمی پەهلەویی‪ .‬ل ‌ه س��ەرەت��ادا جیابۆوە‬ ‫ماركسیستەكان نێویان ل ‌ه خۆنا موجاهیدە‬ ‫ماركسیستەكان كەچی زۆری نەبرد خێرا‬ ‫نێوەكەیان گ��ۆڕی ب��ە بێكاربیكار‪ .‬وەك‬ ‫پەرچەكرداری هەوڵی كۆدەتا ماركسییەكە‬ ‫بڕێك ل�� ‌ه ئەندامانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫(خاوەن تێڕوانینیە ئیسالمییە سوننەتییەكان)‬ ‫ل ‌ه رێكخراوەكە چوونە دەره‌وه‌‌و هێندێكییان‬ ‫بڕیاریاندا دەست بخەنە دەستی رژێمەكەی‬ ‫پەهلەوییەوە ل ‌ه وەختێكدا هێندێكی‌تریان‬ ‫چوونە نێو پێگەكانی‌تری ئۆپۆزسیۆنەوە‬ ‫وەك عەلی ئەكبەر هاشمی رەفسنجانیی‬ ‫سەرۆكی ئەوسای ئێران‪ .‬ئەو دەرچوونە‬ ‫وەك دۆخ��ی هەوڵی كۆدەتا ماركسییەكە‬ ‫كەمینە بوون ل ‌ه نێو ئەندامان‌و كادێرانی‬ ‫موجاهیدینی خەلقدا‪ )83(.‬تەنانەت ل ‌ه پاش‬ ‫هەوڵی كۆدەتا ماركسییەكە ــ رێكخراوی‬ ‫م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق ب���ەردەوام���ب���وو ل ‌ه‬ ‫س����ەر ه���اری���ك���اری���ی ن���ێ���وان ئ��ی��س�لام��ی��ی‬ ‫پێشكەوتووخوازیی‌و ماركسیزمی راستەقینە‬ ‫ل ‌ه بەرەنگاربوونەوەی ئیمپریالیزم‌و ستەم‌و‬ ‫كۆنەپارێزیی‪ .‬رێكخراوەكە رەتیكردەوە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هەوڵی كۆدەتاكە تێڕوانینی رێكخراوەكەی‬

‫‪253‬‬

‫گ��ۆڕی بێت ل ‌ه پێكدژیی سەرەكیی نێوان‬ ‫جەماوەری ئێرانیی ل ‌ه الیەك‌و هاوپەیمانە‬ ‫نێوخۆییەكانی ل ‌ه الیەكی‌ترەوە‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ن��ەی��گ��ۆڕی ب��ە ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی پێكدژییەكی‬ ‫س��ەرەك��ی ل ‌ه ئێراندا ل ‌ه نێوان ئیسالمیی‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازی‌و م��ارك��س��ی��زم��دا‪)84(.‬‬ ‫ئ���ەم ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەش ج��ەخ��ت دەك���ات���ەوە‬ ‫ل�� ‌ه ب��ەردەوام��ب��وون��ی تێڕوانینی شلڕۆی‬ ‫موجاهیدینی خەلق ل ‌ه بەرەنگاربوونەوەی‬ ‫ماركسیزمدا‪ .‬ب��ە ك��ورت��ی دەك��رێ��ت بڵێین‬ ‫هەڵوێستەكانی موجاهیدینی خەلق بەرانبەر‬ ‫بە ئایدۆلۆجیاو ئەزموونە نائیسالمییەكان‬ ‫ب��ە ئ��ەرێ��ن��ی وەس���ف���دارك���راوە‪ .‬ب��گ��رە ئ��ەو‬ ‫هەڵوێستانە كراوە‌و هاوسۆزبوون له‌گه‌ڵ‬ ‫ماركسیزمدا تا ئەو رادەیەی پاڵی بە هێندێك‬ ‫ل ‌ه رێ��ب��ەر‌و ئەندامانی رێ��ك��خ��راوەك��ەوە نا‬ ‫تەبەنی ماركسیزم بكەن‪ ،‬به‌اڵم زۆرینەی‬ ‫ئەندامانی رەت��ی��ان��ك��ردەوە دەس��ت��ب��ەرداری‬ ‫ئیسالم ببن ج��ا ل��ه‌ب��ه‌ر فاكتەرانێك بێت‬ ‫پەیوەندی بە ب��ڕوای عەقایدییەوە هەبێت‪،‬‬ ‫یاخود دەرئه‌نجامی باگراوندی كۆمەاڵیەتیی‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود س��ەرچ��اوەك��ان��ی گ��ردك��ردن��ەوەی‬ ‫ئەندام‌و پشتگیریی ل ‌ه چینیی نێوەندەوە بە‬ ‫تایبەت بازاڕ‪.‬‬ ‫پێنجەم‬ ‫پشتبەستنی موجاهیدینی خەلق بە‬ ‫سەرچاوە‌و زمانی سیاسیی ئیسالمی‬ ‫یەكەم پرۆسەی سەربازیی موجاهیدینی‬

‫خ��ەل��ق ل�� ‌ه ئ��ۆگ��س��ت��ۆس��ی س��اڵ��ی ‪1971‬دا‬ ‫ب��وو ئامانجیش ل��ه‌و پ��رۆس��ەی��ە تێكدانی‬ ‫ئاهەنگەكانی شا بوو ل ‌ه یادی ‪ 2500‬ساڵەی‬ ‫دام��ەزران��دن��ی ئیمپراتۆریەتی فارسیی‪.‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ە پ���اس���اوی ب���ۆ ه��ێ��رش��ەك��ە‬ ‫هێنایەوە ب���ەوەی وەاڵم���دان���ەوەی هەوڵی‬ ‫شابوو ل ‌ه پێناو زیندووكردنەوەی نەریتە‬ ‫كۆنەكانی ئێران ل ‌ه سەر حسێبی شوناسە‬ ‫ئیسالمییەكەی ئێران‪)85(.‬‬ ‫ئایەتوڵاڵ تاڵەقانیی پیرۆزبایی ل ‌ه سروشتی‬ ‫ئیسالمیی موجاهیدینی خەلق كرد وەختێك‬ ‫نێوی ل�� ‌ه رێ��ب��ەرەك��ان��ی ن��ا شوێنكەوتووە‬ ‫دڵ��س��ۆزەك��ان��ی ق�����ورئ�����ان‪ )86(،‬ب����ه‌اڵم بە‬ ‫هاوكاریی رێكخراوەكە له‌گه‌ڵ هێندێك ل ‌ه‬ ‫رۆشنبیران‌و رێكخراوە ماركسیستەكان‬ ‫ب���وو ب��ە خ��اڵ��ێ��ك��ی الواز‌و زەم��ی��ن��ەی بۆ‬ ‫دوژمنەكانی خۆشكرد ل�� ‌ه الی��ەن ب��ەرەی‬ ‫رژێمەكەی ش��اوە‪ ،‬یاخود ب��ەرەی هێندێك‬ ‫ل ‌ه پیاوانی دینیی تۆمەتباریان بكەن بە‬ ‫داهێنانی ئیسالمیزمی ماركسی‪.‬‬ ‫شەشەم‬ ‫الیەنە رۆحیی ئەخالقییەكانی خەبات‬ ‫رێ��ك��خ��راوی موجاهیدینی خەلق هێرشی‬ ‫ك����ردەس����ەر خ���ول���ی���ای دەس���ت���ب�ڵ�اوی���ی‌و‬ ‫ب��ەه��ەدەردان��ی م��اڵ��ودارای��ی ل��ه‌و ب��واران��ەدا‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ئ��ی��س�لام ح��ەرام��ی��ان ك�����ردووە وەك‬ ‫ئاهەنگاكانی ش��ا ب��ەب��ۆن��ەی ی���ادی ‪2500‬‬ ‫س��اڵ��ەی دام���ەزران���دن���ی ئیمپراتۆریەتیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫فارسەوە‪ )87(.‬وەك ل ‌ه سەر زاری رێبەرانی‬ ‫موجاهیدینی خەلقەوە دەرچووە ل ‌ه رێگەی‬ ‫دادگایكردنەكانیان‌و هێندێك ل ‌ه باڵوكراوە‬ ‫نهێنییەكانی رێكخراوەكە بە رەخنەگرتن‬ ‫ل ‌ه شێوازی ژیانی ب��ۆرژوای نائیسالمیی‌و‬ ‫ن��ائ��ەخ�لاق��ی��ی‪ ،‬ک�� ‌ه ب��اڵ��ی ب��ە س���ەر ئ��ێ��ران��دا‬ ‫كێشابوو ب��ە شێوەیەكی ب����ەردەوام هەر‬ ‫ل ‌ه كۆدەتای ساڵی ‪1953‬وە دژ بە دكتۆر‬ ‫موسەدیق‪.‬‬ ‫حەوتەم‬ ‫تێڕوانینی جیهانگەرایی ل ‌ه الی موجاهیدینی‬ ‫خەلق‬ ‫‪1‬ـ���ـ ه��ەڵ��وێ��س��ت ب��ەران��ب��ەر ب��ە رۆژئ�����اوا‌و‬ ‫زای���ۆن���ی���زم‌و پ��اراس��ت��ن��ی س��ەرب��ەخ��ۆی��ی‬ ‫نیشتیمانی‪.‬‬ ‫ب����اس ل����ه‌وە دەك����ەی����ن‪ ،‬ک���ه‌ رێ��ك��خ��راوی‬ ‫م��وج��اه��ی��دی��ن��ی خ��ەل��ق ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1972‬دا‬ ‫ه��ەس��ت��ا ب��ە ه��ێ��رش��ی چ��ەك��داری��ی دژ بە‬ ‫نووسینگەكانی كۆمپانیای بااڵی ئیسرائیلیی‬ ‫بۆ فڕۆكەوانیی‌و كۆمپانیای ش��ل‌و بریج‬ ‫پترۆلیۆم‌و هێڵی ئاسمانیی بەریتانیی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪1973‬دا ئ��ەن��دام��ان��ی رێكخراوەكە‬ ‫ب��ڕێ��ك ل�� ‌ه راوێ��ژك��اران��ی ئەمەریكییان ل ‌ه‬ ‫ئێران تیرۆركرد ل ‌ه نێویاندا كۆلۆنێل لویس‬ ‫هۆكینز‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه باڵوێزخانەی ئەمەریكیی ل ‌ه‬ ‫ت��اران كاریدەكرد‪ .‬ئەو پرۆسانە تا ساڵی‬ ‫‪ 1975‬بەردەوام بوو وەختێك رێكخراوەكە‬ ‫بارەگای كۆچرەویی جولەكەی ل ‌ه تاران‬

‫ت��ەق��ان��دەوە‌و دوو كۆلۆنێلی وەزارەت����ی‬ ‫بەرگریی ئەمەریكیی تیرۆركردو پاشتر‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1976‬پسپۆڕێكی ئەمەریكییان‬ ‫تیرۆركرد‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوەكە تۆمەتباریكردبوو‬ ‫ب��ە س��ی��خ��وڕی��ك��ردن ل�� ‌ه س���ەر ئ���ێ���ران‪)88(.‬‬ ‫ئەندامان‌و رێبەرانی موجاهیدینی خەلق‬ ‫ل ‌ه دادگایكردنەكاندا هێرشیانكردە سەر‬ ‫هەستانی شا بە یارمەتیدانی زایۆنیستەكان‬ ‫(وەك ئاماژەیەك بۆ ئیسرائیل) بە نەوت‌و‬ ‫زەوی��ی ل ‌ه بار بۆ كشتوكاڵ ل ‌ه ئێراندا تا‬ ‫ئیسرائیل بەكاری بهێنێت‌و بەرهەمی بهێنێت‪.‬‬ ‫ئەوان باسیان له‌وەكر ‌د ئەو نەوت‌و زەویی‌و‬ ‫زاران����ە ه��اوك��اری��ی ه��ێ��زە زایۆنیستەكان‬ ‫دەكات بۆ چەوساندنەوە‌و ئیستیغاللكردنی‬ ‫جەماوەری فەلەستینی مسوڵمان‪ .‬دیسانه‌و ‌ه‬ ‫رێكخراوەكە ساواكی تۆمەتباركرد بەوەی‪،‬‬ ‫ک ‌ه له‌گه‌ڵ مۆسادو هەواڵگریی مەركەزیی‬ ‫ئەمەریكیدا دەستیان تێكەڵكردووە‪)89(.‬‬ ‫ئەو پراكتیك‌و جموجۆاڵنەی موجاهیدینی‬ ‫خەلق هاوكاتبوو له‌گه‌ڵ هەڵكشانی دژایەتیی‬ ‫جەماوەریی ــ ل ‌ه نێویشیاندا چینی نێوەندی‬ ‫ئ��ێ��ران ـ��ـ دژ ب��ە ب��وون��ی پ��ت��ر ل�� ‌ه شه‌ست‬ ‫ه��ەزار پسپۆڕی سەربازیی رۆژئ��اوای��ی‌و‬ ‫ئیسرائیلیی شانبەشانیی هه‌شتا ه��ەزار‬ ‫بیانی‌تر‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ئێراندا نیشتەجێ ب��وون‪.‬‬ ‫ئەو بیانیانە مووچەی خەیاڵییان پێدەدرا‬ ‫پتر ل ‌ه مووچەی ئەو ئێرانیانەی‪ ،‬ک ‌ه هەمان‬ ‫ك��اری��ان دەك���رد‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ب��وون��ی ئ��ەوان‬ ‫ژمارەیەكی گەورەی ئێرانیانی ل ‌ه هەلی كار‬ ‫بێبەشكردبوو‪ .‬ل ‌ه سەر ئاستی كۆمەاڵیەتیش‬

‫‪255‬‬

‫ئ��ەو بیانییانە تێكەڵیی گ��ەل��ی ئێرانییان‬ ‫نەدەكرد‌و مامەڵەی ئاغاو مسكێنییان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئێرانییەكاندا دەك��رد‪ )90(.‬ل ‌ه پاڵ ئەمەشدا‬ ‫ئێرانییەكی سادە‪ ،‬ک ‌ه هەستێكی ئیسالمیی‬ ‫بەهێزی هەبوو پاڵی پێوەنا دژی هاوكاری‬ ‫شا بوەستێتەوە له‌گه‌ڵ ئیسرائیل‌و پیشاندانی‬ ‫هاوسۆزی له‌گه‌ڵ هەر رێكخراوێكدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هێرش بكاتە سەر بەرژەوەندی‌و ئامانجە‬ ‫زایۆنییەكان‪.‬‬ ‫‪2‬ــ هەڵوێستی موجاهیدینی خەلق بەرانبەر‬ ‫بە رەهەندی ئیسالمیی ل ‌ه بانگەوازەكانیدا ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئێران‬ ‫رێكخراوی موجاهیدینی خەلق دووان ل ‌ه‬ ‫دامەزرێنەرانی عەلی ئەسغەر بادیزادجان‌و‬ ‫رەسول موشكینكام ــ له‌گه‌ڵ ئەندامانی‌تری‬ ‫رێ��ك��خ��راوەك��ە رەوان����ەی ئ���ەردەن ك��رد تا‬ ‫مەشقی سەربازیی ئەنجام ب��دەن ل ‌ه بنكە‬ ‫سەربازییەكانی ب���ەرەی رزگاریخوازیی‬ ‫فەلەستینیدا‪ .‬ب��گ��رە هێندێك ل��ه‌وان��ە بە‬ ‫فیعلی ل ‌ه ریزەكانی بەرەی رزگاریخوازیی‬ ‫فەلەستیندا دژ بە دەسەاڵتی ئەردەنیی ل ‌ه‬ ‫سێپتەمبەری (ئەیلول) ‪1970‬دا جەنگان‪.‬‬ ‫رێكخراوەكە دوو دڵ نەبوو ل ‌ه رەوانەكردنی‬ ‫خۆبەخشان بۆ هەرێمی زەف��ار ل ‌ه عومان‬ ‫ل ‌ه پێناو هاوكاریكردنی یاخیبووان له‌وێ‬ ‫دژ ب��ە س��وڵ��ت��ان ق���اب���وس‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه الی��ەن‬ ‫ش��ا‌وە پشتگیریی دەك���ران‪ )91(.‬دیسانه‌و ‌ه‬ ‫بەرنامەی ئامادەسازیی ئایدۆلۆجیی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رێكخراوەكە بە س��ەر ئەندامە نوێكانیدا‬ ‫سەپاندبووی ئەزموونی شۆڕشی جەزایری‬

‫وەك ئەزموونێكی شۆڕشگێڕیی پێشەنگ‬ ‫له‌خۆگرتبوو‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ل��� ‌ه س���ەرم���ان ل���ێ���رەدا ئ��ام��اژە‬ ‫ب��دەی��ن ب��ە دووش����ت‪ :‬ی��ەك��ەم رێ��ك��خ��راوی‬ ‫موجاهیدینی خەلق تێڕوانینی ل ‌ه ب��ارەی‬ ‫رەه��ەن��دی ئیسالمیی ب��ۆ جموجۆڵەكانی‬ ‫ل ‌ه دەره‌وه‌ی ئێراندا وەك میكانیزمێك ل ‌ه‬ ‫قەڵەمدا ل ‌ه پێناو تووندكردنەوەی خەباتی‬ ‫دژ بە ئیمپریالیزم‌و شێوەكانی كۆنەپارێزیی‬ ‫ئ��ی��س�لام‪ .‬دووەم رێ��ك��خ��راوەك��ە خەباتی‬ ‫واڵتانی ئیسالمیی دژ بە ئیمپریالیزم بە‬ ‫بەشێكی دانەبڕاوی ل ‌ه قەڵەمدا بە خەباتی‬ ‫جیهانیی دژ ب��ەو دی���اردەی���ە‪ .‬ئ��ەم��ەش بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی ت��ای��ب��ەت ج��ەخ��ت دەك���ات���ەوە‬ ‫له‌وەی‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوی موجاهیدینی خەلق‬ ‫هەرگیز جیاوازیی نەكردووە له‌م خەباتەدا‬ ‫ل ‌ه نێوخۆی سنووری نیشتیمانیی ئیسالمی‪،‬‬ ‫یاخود دەره‌وه‌ی ئەو سنوورە‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا‬ ‫ئاماژە دەدەی��ن بە نائامادەیی هەر جۆرە‬ ‫گوتەیەك سەبارەت بە یەكێتیی ئیسالمی‪،‬‬ ‫یاخود خەالفەتیی ئیسالمی‪ ،‬ک ‌ه رێكخراوەكە‬ ‫هەوڵی بوژاندنەوەی دابێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‌و په‌راوێزی نووسه‌ر‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ارفاند ابراهمیان‪( ،‬القوی السیاسیە فی الپورە‬ ‫االیرانیە)‪ ،‬فی ایران ‪ 1900‬ــ ‪ ،1980‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ال ‪116‬‬ ‫هەروها بڕوانە‪:‬فاچل رسول‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪،‬‬ ‫ال ‪236‬‬ ‫‪2‬ــ ‪38 .Irfani. Op. cit. p‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ 256

129 .p ,)1981 ,Andre Deutsch

216 .Richard. Op. cit. pp :‫هەروەها بڕوانە‬

CheryI Benard and :‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‬

217 ‫ــ‬

Zalmay Khlilzad. The Government

98 .Algar. Op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

of God, Irans Islamic Republic (New

120 .Irfani. Op. cit. p ‫ــ‬3

,York: Colombia University Press

222 .Richard. Op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

41 .p ,)1984

Michael M.J. Fischer :‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‬

165,170 .Fischer, op.cit. pp ‫ــ‬12

from Rellgious Dispute To Revolution.

Benard and Zalmay Khlilzad, op. ‫ــ‬13

(Harvard

Massachusctts:

Harvard

41 .Cit. p

180 ,165.pp ,)1980 ,University Press

167 ,166.Fischer, op.cit. pp ‫ــ‬14

Abrahamian, Iran Between Two ‫ـ��ـ‬4

83,174 .Ibid., Op.cit. pp ‫ــ‬15

472.Revolution, op.cit.p

2 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ــ رسول‬16

127 ‫ ــ‬126‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ــ عبدالمۆمن‬5

‫مەال موحەمەد باقر ئەلمەجلیسیی مەرجیعێكی‬

28 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ــ رسول‬6

‫تەقلیدە له‌ ماوەی قۆناغی سەفەوییدا‌و له‌ ساڵی‬

‫ (ال��ق��وی السیاسیە ف��ی ال��پ��ورە‬،‫ـ��ـ اب��راه��م��ی��ان‬7

‌‫ که‬،‫ ل��ه‌و پیاوە دینیانە ب��ووە‬،‫ز م���ردووە‬1699

123 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،)‫االیرانیە‬

‫پاساوی هێناوەتەوە بۆ دەسەاڵتی سەفەویی‌و‬

119.Irfani, op.cit.p :‫هەروەها بڕوانە‬

‫راڤەگەلێكی كەموكورتی دەرب���ارەی مەزهەبی‬

120,126 ‫ ــ‬119.Irfani, op.cit.pp ‫ــ‬8

.‫شیعە بەكارهێناوە‬

88.Algar, op.cit.p ‫ــ‬9

61 ،60 ،57 ‫ ال‬،‫ــ هەمان سەرچاوە‬17

‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ رسول‬:‫هەروەها بڕوانە‬

12 ,7 .Irfani, op.cit. pp :‫هەروەها بڕوانە‬

6

Benard and Zalmay :‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‬

Abrahamian,

Ali

Shariati:

‫ـ�����ـ‬10

31 .Khlilzad, op. Cit. p

Ideologue of the Iranian Revolution,

Abrahamian, Iran :‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‬

24 .op. Cit. p

479.Between Two Revolution, op.cit.p

75 .Algar, op. Cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

123 .Keddie, op.cit. p ‫ــ‬18

119 .Irfani, op. Cit. p ‫ــ‬11

Benard and Zalmay :‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‬

Abrahamian, Ali Shariati: :‫هەروەها بڕوانە‬

45.Khlilzad, op. cit. p

Ideologue of the Iranian Revolution,

‫ ــ‬78 .Algar, op. Cit. pp:‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‬

465 .op. Cit. p

88,89

Mohamed Heykal. The :‫هەروەها بڕوانە‬

‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ رسول‬:‫هەروەها بڕوانە‬

Return of the Ayatollah. (London:

257

678.Hassan, op. cit. p ‫ــ‬32

61 ‫ ــ‬60 ،59 ،58

333 .Moetimer, op. Cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

93 ,89 .Algar, op. Cit. pp ‫ــ‬19

Abrahamian, Ali Shariati: :‫هەروەها بڕوانە‬

Abrahamian, Ali Shariati: :‫هەروەها بڕوانە‬

Ideologue of the Iranian Revolution,

Ideologue of the Iranian Revolution,

46.op. cit. p

28 .op. Cit. p

139 ,15.Irfani, op. cit. pp ‫ــ‬33

6 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ــ رسول‬20

679.Hassan, op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

83 .Fischer, op. Cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬

677.Hassan, op. cit. p ‫ــ‬34

196 .Keddie, op. Cit. p ‫ــ‬21

140 ‫ ــ‬139.Irfani, op. cit. pp :‫هەروەها بڕوانە‬

167.Fischer, op. cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬

Kambiz. Afrachteh, Iran. :‫هەروەها بڕوانە‬

6 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ــ رسول‬22

In Polotical of Islam Reassertion.

Benard and Zalmay Khlilzad, op. ‫ــ‬23

Edited by. Mohamed Ayoob (London:

45.cit. p

103 ‫ ــ‬102 .pp ,)1981 ,Croomhelm Ltd

88.Algar, op. cit. p ‫ــ‬24

679.Hassan, op. cit. p ‫ــ‬35

‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ رسول‬:‫هەروەها بڕوانە‬

183.Fischer, op. cit. p ‫ــ‬36

6

,212.Richard, op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

Abrahamian,

Ali

Shariati:

‫ـ�����ـ‬25

213

Ideologue of the Iranian Revolution,

154.Enayat, op. cit. p ‫ــ‬37

25 .op. Cit. p

Union of Muslim Iranian Students ‫ــ‬38

317.Mortimer, op. cit. p ‫ــ‬26

75.Societies Outside Iran, op. cit. p

157.Fischer, op. cit. p ‫ــ‬27

Abrahamian,

The

Guerrilla

‫ـ����ـ‬39

139.Irfani, op. cit. p ‫ــ‬28

op. Cit. ,1977 ‫ ــ‬1963 :Movement in iran

333.Mortimer, op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

10 .p

210.Richard, op. cit. p ‫ــ‬29

10 .Ibid., Op. cit. p ‫ــ‬40

‫ فی‬،)1978 ‫ (اسباب پورە‬،‫ــ ارفاند ابراهمیان‬30

‌‫م��ەب��ەس��ت ل��ه‌ ك��ەم��پ��رادۆر ل��ێ��رەدا بریتییە له‬

112 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،1980 ‫ ــ‬1900 ‫ایران‬

‫نێوكارو دەاڵڵ‌و بریكارانی ئێرانیی له‌ دامەزراوە‬

87.Irfani, op. cit. p ‫ــ‬31

.‫بیانییەكاندا‬

3 .Moetimer, op. Cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬

242 .Halliday, op. Cit. p ‫ــ‬41

‫ی��ەك��ەم س����ەرۆك وەزی���ران���ی ئ��ێ��ران ل��ه‌ پ��اش‬

‫ (القوی السیاسیە فی‬،‫ ابراهمیان‬:‫هەروەها بڕوانە‬

‫سەركەوتنی شۆڕشی ئیسالمیی له‌ فێبرایەری‬

.125 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،)‫الثورە االیرانیە‬

‫دا‬1979

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ 258

‫ (ال��ق��وی السیاسیە ف��ی الثورە‬،‫ـ��ـ ابراهمیان‬54

101 .Irfani, op. Cit. p ‫ــ‬42

12 ‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،)‫االیرانیە‬

Union of Muslim Iranian Students ‫ــ‬43

Ramy Nima, The Wrath of Allah ‫ــ‬55

13.Societies Outside Iran, op. cit. pp

,(London and Sidney: Pluto Press

.15 ‫ــ‬

56 .p ,)1983

،‫ منظمە مجاهدی الشعب االیرانی‬:‫هەروەها بڕوانە‬

243 .Halliday, op. Cit. p ‫ــ‬56

‫ش��رح تأسیس وأح���داپ تاریخ منڤمە مجاهدی‬

Abrahamian, Iran Between Two ‫ــ‬57

،1971‫و‬1965 ‫الشعب االی��ران��ی فیما بین عامی‬

494.Revolution, op.cit.p

36 ‫ ال‬،‫سەرچاوەی پێشوو‬

Kalin, Siddqi, The Bani Sadr ‫ـ���ـ‬58

242 .Halliday, op. cit.p ‫ــ‬44

Syndrome

in

101 .Irfani, op. cit.p ‫ــ‬45

1981 Issues in the Islamic Movement

106 .Ibid., p ‫ــ‬46

edited by Kalim ,)1402 ‫ ـ��ـ‬1401(82 ‫ـ��ـ‬

109 ‫ ــ‬108 .Ibid., pp ‫ــ‬47

.p ,)1983 ,Siddiqi(Londn: Open Press

94.Ibid., p ‫ــ‬48

121

،‫ منظمە مجاهدی الشعب االیرانی‬:‫هەروەها بڕوانە‬

‫ االبعاد السیاسیە‬:‫ الثورە االیرانیە‬،‫ــ السید زهرە‬59

‫ش��رح تأسیس وأح��داپ تاریخ منظمە مجاهدی‬

‫ مركز الدراسات السیاسیە‬:‫واالجتماعیە (القاهرە‬

،1971‫و‬1965 ‫الشعب االی��ران��ی فیما بین عامی‬

111‫ ص‬،)1985 ،‫واالستراتیجیە‬

32 ‫ ال‬،‫سەرچاوەی پێشوو‬

The

Among

Peoples

Muslims,

Mujahden

‫ـ�������ـ‬60

239 .Richard, op. cit.p ‫ــ‬49

2 .Organization of Iran, op. Cit. p

Iran Between Two:‫ه���ەروەه���ا ب����ڕوان����ە‬

43 .Nima, op. Cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬

491 .Revolutions, op. Cit. p

Abrahamian, Iran :‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‬

29 .Irfani, op. cit.p ‫ــ‬50

495.Between Two Revolution, op.cit.p

Union of Muslim Iranian Students ‫ــ‬51

89 ,38 .Nima, op. Cit. pp ‫ــ‬61

155.Societies Outside Iran, op. cit. p

The Peoples Mujahden :‫هەروەها بڕوانە‬

‫ ــ‬In Honour pf the Martyred Co ‫ــ‬52

2 .Organization of Iran, op. Cit. p

founders of the peoples Mujahden

‫ ــ‬In Honour pf the Martyred Co ‫ــ‬62

5 .Organization of Iran, op. Cit. p

5 .founders…, op. Cit. p

Abrahamian, Iran :‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‬

Abrahamian, Iran Between Two ‫ــ‬63

4.Between Two Revolution, op.cit.p

493 ,490.Revolution, op.cit.pp 151 ,129.Nima, op. cit. pp :‫هەروەها بڕوانە‬

The

Peoples

Mujahden

‫ـ�������ـ‬53

2 .Organization of Iran, op. Cit. p

‫‪259‬‬

‫‪64‬ــ ‪Abrahamian, Iran Between Two‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪:‬ارفاند ابراهمیان‪( ،‬اسباب پورە‬

‫‪494.Revolution, op.cit.p‬‬

‫‪ ،1978‬فی ای��ران ‪ 1900‬ــ ‪ ،1980‬سەرچاوەی‬

‫هەروەها بڕوانە‪56 .Nima, op.cit.p:‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ال ‪110‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪247 .Halliday, op. Cit. p:‬‬

‫‪69‬ــ ‪71 .Heykal, op. Cit. p‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪Union of Muslim Iranian :‬‬

‫‪70‬ــ ‪102 .Afrachteh, op. Cit. p‬‬

‫‪Students Societies Outside Iran, op.‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪Iqhal Asarya, No Third :‬‬

‫‪33.cit. p‬‬

‫‪ World for Us‬ـ��ـ ‪We Are Muslim, in‬‬

‫‪65‬ــ زهرە‪ ،‬سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال‪111‬‬

‫‪1980 Issues in the Islamic Movement‬‬

‫‪66‬ــ ‪43 .Nima, op. Cit. p‬‬

‫ــ ‪ 1400(1981‬ــ ‪Kalim Siddiqed, ,)1401‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪238 .Keddie, op.cit.p:‬‬

‫‪34 .p ,)1982 ,(London: Open Press‬‬

‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‪Abrahamian, Iran :‬‬

‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ە‪ :‬فاظل رس���ول‪ ،‬س��ەرچ��اوەی‬

‫‪490.Between Two Revolution, op.cit.p‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ال ‪26‬‬

‫ئیبراهیم یازەدی یەكەم وەزیری دەرەوەی ئێران‬

‫‪71‬ــ ‪110 .Irfani, op. Cit. p‬‬

‫بوو له‌ پاش شۆڕش له‌ حكومەتەكەی ئەندازیار‬

‫هەروەها بڕوانە‪ :‬منظمە مجاهدی الشعب االیرانی‪،‬‬

‫مەهدی بازرگاندا‪.‬‬

‫ش��رح تأسیس وأح��داث تاریخ منظمە مجاهدی‬

‫سادق شەمران وەزیری بەرگریی ئێران بوو له‌‬

‫الشعب االی��ران��ی فیما بین عامی ‪1965‬و‪،1971‬‬

‫سەروبەندی هەاڵیسانی جەنگی ئێران ــ عێراق له‌‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال ‪41‬‬

‫سێپتێمبەری ساڵی ‪1980‬دا‪.‬‬

‫‪72‬ــ ‪100 ,96 .Irfani, op. Cit. pp‬‬

‫سادق قوتب زادە وەزیری دەرەوەی ئێران بوو‬

‫‪73‬ــ ‪91 .p ,Ibid0‬‬

‫له‌ سەروبەندی قەیرانی بارمتە ئەمەریكییەكان‪،‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪ :‬منظمە مجاهدی الشعب االیرانی‪،‬‬

‫پاشتر بە تۆمەتی پیالنگێڕیی دژ بە كۆماری‬

‫ش��رح تأسیس وأح��داث تاریخ منظمە مجاهدی‬

‫ئیسالمیی له‌ قەنارەدرا‪.‬‬

‫الشعب االی��ران��ی فیما بین عامی ‪1965‬و‪،1971‬‬

‫‪67‬ــ ‪42 .Nima, op. Cit. p‬‬

‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ال ‪16‬‬

‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‪Abrahamian, The :‬‬

‫‪74‬ـ�������ـ‬

‫‪ 1963 :Guerrilla Movement in iran‬ــ‬

‫‪2.Organization of Iran, op.cit.p‬‬

‫‪10 .op. Cit. p ,1977‬‬

‫‪75‬ــ ‪680.Hassan, op.cit.p‬‬

‫‪68‬ـ����ـ‬

‫‪Guerrilla‬‬

‫‪The‬‬

‫‪Abrahamian,‬‬

‫‪Mujahedin‬‬

‫‪People‬‬

‫‪The‬‬

‫‪76‬ــ ‪102 .Irfani, op. Cit. p‬‬

‫‪ 1963 :Movement in iran‬ــ ‪op. Cit. ,1977‬‬

‫‪77‬ــ ‪Abrahamian, Iran Between Two‬‬

‫‪4 .p‬‬

‫‪498.Revolution, op.cit.p‬‬

‫هەروەها بڕوانە‪97.Afrachteh,op.cit.p :‬‬

‫‪78‬ــ ‪71.Heykal, op.cit. p‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ 260

103 ,100.Irfani, op. cit. pp ‫ــ‬89

102 ,96 .Irfani, op. Cit. pp ‫ــ‬79

97 .Afrachteh, op. Cit. p ‫ــ‬90

‫ ال‬،‫ سەرچاوەی پێشوو‬،‫ زهرە‬:‫هەروەها بڕوانە‬

.47 .Nima, op. Cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

120

43 .Nima, op. Cit. p ‫ــ‬91

240 .Halliday, op. Cit. p ‫ــ‬80 237 .Keddie, op. Cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬

:‌‫ئه‌و سەرچاوه‌یه‌ی وه‌رگێڕ لێی وه‌رگێڕاوه‬

94.Irfani, op. cit. p :‫هەروەها بڕوانە‬

‫ــ صعود وهبوط التیار االسالمي التقدمي في‬

Abrahamian, Iran Between Two ‫ــ‬81

،‫ ولید محمود عبدالناصر‬.‫ د‬:)1981 ‫ ــ‬1965( ‫إیران‬

493.Revolution, op.cit.p

1993 ،‫ القاهرە‬،‫دار المستقبل العربی‬

494 ,493.Iibd, op.cit.pp ‫ــ‬82 239 .Keddie, op. Cit. p:‫هەروەها بڕوانە‬ Mujahedin: We Are an Islamic ‫ـ��ـ‬83 Movement Separate from the Ruling ,86 .Oligarchy, MERIP Reports, no 19.p ,1980 MarchApril Union of Muslim Iranian :‫هەروەها بڕوانە‬ Students Societies Outside Iran, op.

197 ,196 .54.cit. pp 106.Irfani, op. cit. p ‫ــ‬84 Abrahamian, Iran :‫ه���ەروەه���ا ب���راون���ە‬ 493.Between Two Revolution, op.cit.p Abrahamian, Iran Between Two ‫ــ‬85 491.Revolution, op.cit.p 59 ,89.Irfani, op. cit. pp ‫ــ‬86 Union of Muslim Iranian Students ‫ــ‬87 10.Societies Outside Iran, op. cit. p Halliday, Iran: Dictatorship and ‫ـ��ـ‬88 242 .Development, op. Cit. p Abrahamian, Iran :‫ه���ەروەه���ا ب���ڕوان���ە‬ Between

Two

Revolution,

op.cit.

494 ,491.pp

‫‪261‬‬

‫زمانناسی‌و زمانی کوردی‬

‫نووسینی‪ :‬براییم شه وقی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫زم��ان��ان��ەی‪ ،‬ک ‌ه ئێستا له یه‌كتر جیاوازن‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی زمان‬ ‫له زۆر تایبه‌تمه‌ندیدا له‌یه‌ك ده‌چ��ن‌و له‬ ‫دوا توێژینه‌وه‌ی زمانناسی ل ‌ه بارەی زمانی رابردوویه‌كی زۆر دووردا له تاكه زمانێك‪،‬‬ ‫كوردییه‌وه نیشانی داوه‪ ،‬كه له‌گه‌ڵ زمانی كه ئێستا نه‌ماوه‪ ،‬به‌ره‌به‌ره جیا بوونه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫فارسی‌و به‌لووچی‌و په‌شتوودا پەیوەندیی به واتایه‌كی‌تر هه‌موو ئه‌م زمانه زیندووانه‬ ‫خوشكایه‌تییان هه‌یه‌و ئه‌م زمانانه خێزانی له ‌سه‌رده‌مێكدا تاكه زمانێك ب��وون‪ ،‬كه‬ ‫(ل��ق��ی) زم��ان��ه ئ��ێ��ران��ی��ی��ه‌ك��ان��ن‌‪ ،‬ئ��ەوی��ش له ئه‌م تاكه زمانه دەبێته بنه‌ما‪ ،‬یان دایه‌ی‬ ‫ده‌سته‌ی زمانیی هیندۆ ــ ئێرانی‌یەو سه‌ر زم��ان��ی ‪ .Great-Grandmother‬زم��ان��ی‬ ‫به بنه‌ماڵه‌ی زمانیی هه‌ر ‌ه گه‌وره‌ی هیندۆ ــ بنه‌ما به درێژایی هه‌زاران ساڵ له ناوچه‬ ‫ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��دا گه‌لێك ئ��اڵ��وگ��ۆڕی به‬ ‫ئه‌وروپایی‌یه‪.‬‬ ‫له‌م وتاره‌دا سه‌باره‌ت به بنه‌ماڵه‌ی زمان‌و ‌سه‌ردا هاتووەو ئه‌و كاته‌ی له ناوچه‌یه‌كدا‬ ‫ی زم��ان‌و جێگاو ته‌نیا زمانێك قسه‌ی پێكراوه‪ .‬ئێستاكه بە‬ ‫ناساندنی چه‌ند بنه‌ماڵە‌ ‌‬ ‫چه‌ندین زم��ان تێیدا ق��س��ه‌ده‌ك��رێ��ت‌و ئه‌م‬ ‫شوێنی جوگرافییه‌وه ده‌دوێین‪.‬‬ ‫زمانانه ده‌بنه كچی ‪Daughter-Languages‬‬ ‫له كۆتایی س��ه‌ده‌ی ه���ه‌ژده‌ی زایینیدا له‬ ‫ئ���ه‌وروپ���ا خ��وێ��ن��دک��اران��ی زم��ان��ی��ان فێری ئ��ه‌و دای��ه‌ی زمانییەو (بنه‌ما) پەیوەندیی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی زمانێكی‌تر وه‌ك سانسكریت خوشكایه‌تییان پێكه‌وه هه‌یه‪.‬‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬ئه‌م زمانه زۆر پێشتر له سه‌رده‌می ئ���ه‌و زم��ان��ان��ەی ل��ه ت��اك��ه زم��ان��ێ��ك ج��وێ‬ ‫عیسا (مه‌سیح) له هندستان قسه‌ی پێده‌كرا‪ .‬بوونه‌ته‌وه ل ‌ه باری وێكچوونی وشه‌داتاشین‬ ‫‪Phonetics‬‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌و ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی هندییه‌كانی ‪ ،Vocabulary‬ف��ۆن��ه‌ت��ی��ك‬ ‫ك��ه‌ون��ارا له ‌ب��اره‌ی زمانی سانسكریته‌و ‌ه و رێ��زم��ان��ه‌وه ‪ Grammar‬ده‌چ��ن��ه‌وه سه‌ر‬ ‫گه‌لێك ل��ه وێكچوونه‌كانی ئ��ه‌م زم��ان��ەو بنه‌ماڵه‌ی زمانیان‪.‬‬ ‫یۆنانی‌و التینی ئاشكراكرد‪ .‬زانایانی ئه‌وروپا تا ئێستا نزیك به سی بنه‌ماڵه‌ی زمانی‪،‬‬ ‫له توێژینه‌وه‌ی فه‌لسه‌فی زمان ده‌ستیان كه زیاتر له چوار هه‌زار زمانی دونیایان‬ ‫هه‌ڵگرت‌و ب ‌ه كه‌ڵك وه‌رگرتن له سێ زمانی گ���رت���ۆت���ه‌وه ن����اس����راوه‪ .‬ب��ن��ه‌م��اڵ��ه زم��ان��ی‬ ‫سانسكریت‪ ،‬یۆنانی‌و التین روویان كرده ه��ی��ن��دوئ��ه‌وروپ��ای��ی ی�� ‌هك��ێ��ك ل���ه‌و بنه‌ماڵه‬ ‫زمانییه به‌رباڵوو گه‌ورانه‌یه‪ ،‬كه له سه‌ده‌ی‬ ‫خوێندنەوەی گۆڕانكارییه‌كانی زمان‪.‬‬ ‫زم��ان��ن��اس��ان��ی س����ه‌ده‌ی ن����ۆزده ت��وان��ی��ان نۆزدەو رابردوویه‌كی نزیكدا له روانگه‌ی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی ج��ی��اواز ل��ە ن��ێ��وان زمانه‌كان مێژووییه‌وه موتااڵ كراوه‪.‬‬ ‫نیشان بده‌ن‌و پاش توێژینه‌وه‌یه‌كی قووڵ‌و چه‌ند بنه‌ماڵه‌ی زمانی به‌رباڵوی دیكه‌ی‬ ‫وردبینانه روون ب��ۆوه‪ ،‬كه هه‌ندێك له‌و دونیا به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬

‫‪263‬‬

‫‪1‬ـ چینی ـ��ـ ت��ه‌ب��ه‌ت��ی ‪ :Sino-Tibetan‬ب ‌ه‬ ‫ناوبانگترین زمانه‌كانی بریتین له چینی‪،‬‬ ‫ته‌به‌تی‌و تایله‌ندی‪.‬‬ ‫‪2‬ـ سامی ‪ :Semitic‬وه‌ك عیبری‌و عه‌ره‌بی‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا چه‌ند زم��ان��ی دی��ك��ه‪ ،‬ك��ه ئێسته‬ ‫قسه‌ی پێ ناكرێت وه‌كوو‪ :‬ئه‌كادی‪ ،‬فینیقی‌و‬ ‫كارتاجی‪.‬‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌ر ئ������ه‌وه‌ی ژم���اره‌ی���ه‌ك���ی زۆر له‬ ‫زمانه‌كان به‌رهه‌می ن��ووس��راوه‌ی كۆنیان‬ ‫نه‌ماوه‪ .‬درووس��ت پیشاندانی گۆڕانكاریی‬ ‫مێژووییان گه‌لێك دژواره‪ ،‬گه‌لێك بیرو‬ ‫رای جیاواز بۆ پۆلێنکردنی (خانه‌به‌ندی)‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی هه‌ندێك له زمانه‌كانی ئه‌فریقاو‬ ‫ن��اوچ��ه‌ی ئۆقیانووسی ئ���ارام‌و ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫زمانی خۆجێیه‌كانی ئامریكای باشوورو‬ ‫باكوور له نێوان زانایاندا له ئارادایه‪ .‬بنه‌ماڵه‬ ‫به‌رباڵوه‌كانی ئه‌فریقا به‌م چه‌شنه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ـ چادی ‪ :Chadis‬له ناوچه‌ی نیجریه‪ ،‬كه‬ ‫زمانی هائۆسایش ‪ Hausa‬ده‌گرێته‌وه‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ بانتو ‪ :Bantu‬له ئه‌فریقای رۆژه��ه‌اڵت‌و‬ ‫باشوور‪ ،‬به ناوبانگترین زمانی سواهیلی‌یه‬ ‫‪.Swahili‬‬ ‫‪٣‬ـ خوازی ‪ :Khoisan‬زمان‌گه‌لی بووشمه‌ن‬ ‫‪Bushman‬و هاتن‌تات ‪ Hottentot‬له ئه‌فریقای‬ ‫باشوور‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ ماالیایی ـ پۆلینـزی ‪:Malayo-Polynsian‬‬ ‫گه‌وره‌ترین بنه‌ماڵه‌ی ئو‌قیانووسی ئارام‪،‬‬ ‫كه زمانه‌كانی ئه‌ندونزی‪ ،‬جاوه‌یی‪ ،‬فیجی‪،‬‬ ‫هاوایی‌و تاهیتی له‌م بنه‌ماڵه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به زمانی بوومییه‌كانی ئامریكای‬

‫باشوور زانیارییه‌كی ئه‌وتۆ به ده‌سته‌وه‬ ‫نییەو زۆربه‌ی زمانناسان له پۆلێکردنیان‬ ‫به بنه‌ماڵ ‌ه شكیان هه‌یه‪ .‬بنه‌ماڵه‌ی مایان‬ ‫‪ :Mayan‬له ته‌ك زمانه جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫ئ��ام��ری��ك��ای ن���اوه‌ن���دی ج���ی���اوازی ه��ه‌ی��ه‪.‬‬ ‫هه‌ندێك له به ناوبانگترین بنه‌ماڵه‌ی زمانی‬ ‫سوورپێسته‌كانی باكوور به‌م شێوه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ـ ئاتاباسك ‪ :Athabaskan‬ناوه‌نده‌كه‌ی‬ ‫ئاالسكاو كانادای باكوورەو زمانی ناواهۆ‬ ‫‪Navaho‬و ئاپاچی ‪ Apache‬له باشووری‬ ‫رۆژئ��اوای واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئامریكا‬ ‫له‌و لكه‌ن‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ ئاسكیمۆ ـ ئ��ال��ووت ‪:Eskimo-Aleut‬‬ ‫به‌رباڵوییه‌كه‌ی جه‌زیره‌كانی ئ��ال��ووت تا‬ ‫باكووری كاناداو له‌وێشه‌وه تا گرۆئێنله‌نده‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ ئ��ۆت��و ـ ئ��ه‌زت��ێ��ك ‪ :Auto-Aztecan‬له‬ ‫باشووری رۆژئاواو مكزیك‪ ،‬كه زمان‌گه‌لی‬ ‫ناهواتل ‪ ،Nahuatl‬هۆپی(‪ ،Hopi‬شوشونی‬ ‫‪Shoshoni‬و كومانچی ‪ Comanche‬له‌م‬ ‫بنه‌ماڵه‌ن‪.‬‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی زمانی هندۆئه‌وروپایی‬ ‫ب���ن���ه‌م���اڵ���ه‌ی زم���ان���ی ه���ن���دۆئ���ه‌وروپ���ای���ی‬ ‫گه‌وره‌ترین‌و به‌رینترین بنه‌ماڵه‌ی زمانییەو‬ ‫ل��ه ه����ه‌زاره‌ی چ��واره‌م��ی پێش زای��ی��ن��دا له‬ ‫سه‌رانسه‌ری ئه‌وروپاو باشووری ئاسیادا‬ ‫باڵو بووه‌ته‌وەو له ئاكامی جوێبوونه‌وەی‬ ‫خێڵ‌و هۆزه‌كانی مرۆڤ له یه‌كتر به درێژایی‬ ‫مێژوو ئێستاكه له هه‌موو دونیادا په‌ره‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫ئه‌ستاندووه‪ .‬ئه‌م زمانی هندوئه‌وروپاییه‬ ‫له زمانێكی پێش م��ێ��ژووه‌وه په‌یدابووەو‬ ‫په‌ره‌ی ئه‌ستاندووه‪ .‬بڕوا وایه له هه‌زاره‌ی‬ ‫پێنجه‌می پێش زای��ی��ن��دا ب���اوی بووبێت‌و‬ ‫پسپۆڕان ناوی زمانی به‌رایی هندۆئه‌وروپاییان‬ ‫‪ Proto-Indo-European‬ل ‌ه سه‌ر دان��اوه‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێک بنیاده‌م‪ ،‬كه له مه‌ڵبه‌ندی ئه‌ستپ‬ ‫‪ Steppe‬تا باكووری ده‌ریای ره‌ش پێكه‌وه‬ ‫ژی��اون‌و به چه‌ند دیالێكت (زاراوه‌)ی ئه‌م‬ ‫زمانه به‌راییه قسه‌یان كردووه‪ .‬دواتر له‌به‌ر‬ ‫هۆیه‌كی وه‌ك س���ارد‌ی‌و سڕیی دوایین‬ ‫سه‌هۆڵبه‌ندانی گ��ه‌وره‌ی زه‌وی نیشتمانی‬ ‫خ��ۆی��ان جێهێشتووەو ده‌س��ت�� ‌ه ده‌س��ت��ه به‬ ‫ده‌ورو ب��ه‌ری خۆیاندا باڵبوونه‌ته‌وەو له‬ ‫رێگادا له یه‌ك ت��رازاون‌و هه‌ر ده‌سته‌یه‌ك‬ ‫رووی كردۆته الی��ه‌ك‪ .‬به‌شێكیان ب��ه‌ره‌و‬ ‫رۆژئاوا رێگه‌یان گرتوه‌ته‌به‌رو گه‌یشتوونەت ‌ە‬ ‫نیمچه دوورگ����ه‌ی ب��ه‌ڵ��ق��ان‌و رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬ئه‌وانه پێشینیان‌و باوو باپیره‌ی‬ ‫یۆنانییه‌كا‌ن‌و رۆمانییه‌كان‌و گه‌النی دیكه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ان‪ ،‬كه به زمانه هاوچه‌رخه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا قس ‌ه ده‌ک���ه‌ن‪ .‬به‌شێكی دیكه‌یان‬ ‫رووی��ان��ك��ردوه‌ت��ه ب��اش��ووری هیندستان‌و‬ ‫له هه‌رێمه‌كانی سه‌ندو په‌نجاب نیشته‌جێ‬ ‫ب��وون‪ .‬كه‌نارییه‌كانی باشووری ئاسیان‌و‬ ‫ئه‌مڕۆ به زمانه جۆراوجۆره‌كانی هیندی‬ ‫ده‌دوێن‌و له خێزانه زمانییه‌كانی هندۆئێرانی‬ ‫باشووری ئاسیان‪ .‬به‌اڵم به‌شی سێهه‌میان‪،‬‬ ‫روویان كردوه‌ته ئاسیای بچووك‌و چیاكانی‬ ‫زاگرۆس‌و له ئێران‌و كوردستاندا په‌ره‌یان‬

‫س���ه‌ن���دوه‪ ،‬پ��ێ��ش��ه‌ن��گ‌و ب���ه‌رای���ی ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫گه‌یشتوونەت ‌ه چیاكانی زاگرۆس‪ ،‬گۆتییه‌كان‬ ‫بوون‌و له دوای ئه‌وانیش میدییه‌كان له نێو‬ ‫ئه‌و شاخانه‌دا ئارامیان گرت‪ ،‬كه بێ گومان‬ ‫ئه‌مانه پێشینیانی گه‌لی ك��وردن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫پارتییه‌كان به‌ره‌و باكووری ئێران كۆچیان‬ ‫ك��رد ه��ه‌م��ووی ئ��ه‌وان��ه به چه‌ند زمانێكی‬ ‫تایبه‌تی خۆیان ده‌دوان كه له هه‌ندێ رووی‬ ‫زمانه‌وانییه‌وه لێك ده‌چ���وون‌و به ناوی‬ ‫خێزانه زمانه ئێرانییه‌كان كه‌وتنه سه‌رزار‬ ‫‪ ،Iranian-Languages‬كه لقێكن له خێزانی‬ ‫زمانه هیندۆ ــ ئێرانی‌یه‌كان‪.‬‬ ‫ل���ه س����ه‌ره‌ت����ای ده‌س��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی چ��اخ��ی‬ ‫برۆنزی‌دا ‪ Bronze Age‬زمانه كچایه‌تییه‬ ‫جۆراوجۆره‌كان تا هه‌زاره‌ی یه‌كه‌می پێش‬ ‫زایین به چاكی جوێبوون‌و زمانگه‌لی هندۆ‬ ‫ــ ئێرانی‪ ،‬یۆنانی‌و ئاناتۆلی ده‌توانن به‌ڵگه‬ ‫بن‪.‬‬ ‫بوونی زمانی به‌رایی هندۆئه‌وروپایی به‬ ‫هۆی به‌راوردی نێوان زمانی سانسكریت‌و‬ ‫زمان‌گه‌لی ئه‌وروپایی بوو‪ ،‬كه له كۆتایی‬ ‫س��ه‌ده‌ی ه��ه‌ژده ئه‌نجام درا‪ ،‬له‌م ب��وارەدا‬ ‫ده‌توانین ئاماژه به وتاره به ناوبانگه‌كه‌ی‬ ‫سێر ویلیام جۆنز ‪Sir William Jones‬‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ك���ه ل���ه س��اڵ��ی ‪١٧٨٦‬دا س��اڵ��ی‬ ‫چ��اره‌ن��ووس‌و دۆزی��ن��ه‌وه‌ی سانسكریت‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ساڵی ده‌ستپێكردنی ده‌وران��ی‬ ‫نوێی زانستی زمانناسی) بۆ رێكخراوه‌ی‬ ‫پ��اش��ای��ه‌ت��ی موتالیعاتی ئ��اس��ی��ای��ی‪ ،‬ك��ه له‬ ‫كه‌لكه‌ته‌ی هندی خوێنده‌وه‪ ،‬كه پەیوەندیی‬

‫‪265‬‬

‫خزمایه‌تی‌و مێژوویی نێوان سانسكریت‬ ‫نگ��ه‌ل��ی التینی‌و یۆنانی‌و‬ ‫ل��ه الی���ه‌ك‌و زم��ا ‌‬ ‫ئاڵمانی ب��اس ك��ردب��ووو به چه‌شنێك ئه‌م‬ ‫پەیوەندییه‌ی سه‌لماند‪ ،‬كه جێگه‌ی شكی‬ ‫بۆ كه‌س نه‌هێشتوه‌وه‪ ،‬كه ئه‌م زمانانه له‬ ‫بنه‌مایه‌كی تاقانه‌وه سه‌رچاوه‌یان نه‌گرتبێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وا زان��راوه‪ ،‬كه زمانزانی ئاڵمانی‬ ‫فرانز بۆپ ‪ ١٧٩١( Franz Bop‬بۆ ‪)١٨٧٦‬‬ ‫یه‌كه‌م كه‌س بووبێت نیشانه هاوبه‌شه‌كانی‬ ‫نێوان بنه‌ماڵه زمانه هندوئه‌وروپاییه‌كانی‬ ‫دۆزی����ب����ێ����ت����ه‌وه‪ .‬ل����ه ده‌ی�������ه‌ی ‪١٩٨٠‬دا‬ ‫كه‌ونینه‌ناسی به‌ریتانیایی كالین رنفروو‬ ‫‪ Colin Renfrew‬بیروڕایه‌كی جیاوازی‬ ‫باس هه‌ڵگری سه‌باره‌ت به شوێنی ئه‌سڵی‬ ‫هندۆئه‌وروپاییه‌كان ده‌ربڕی‪ ،‬كه ئه‌و خێاڵنه‬ ‫بنكه‌ی نه‌ژادیان حەوت هەزار ساڵ به‌ر له‬ ‫زایین له ئاناتولی‪ ،‬وات��ه ئاسیای بچووك‬ ‫بووه‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆكه ژم��اره‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی ‌ وا به‌م‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی زمانییه ده ئاخێون‪ ،‬پتر له دوو‬ ‫ه��ەزار میلیۆن كه‌سن‪ .‬ئه‌گه‌ر زمانه‌کانی‬ ‫ئ��ه‌ل��ب��ان��ی‪ ،‬ئ��ه‌رم��ه‌ن��ی‪ ،‬ی��ۆن��ان��ی‌و ت��ۆخ��اری‬ ‫(ت��ۆچ��اری) ‪ Tocharian‬ه��ه‌ر ك��ام ب��ه تاقه‬ ‫زمانێك پیشان بدرێت‪ ،‬ژم��اره‌ی لكه‌كانی‬ ‫(خێزانه زمانی) بنه‌ماڵه‌ی هیندۆ ــ ئه‌وروپایی‬ ‫ده‌گاته ده لق به‌م شێوه‌ی خواره‌وه‪:‬‬ ‫‪١‬ـ کێڵتی ‪Celtic‬‬ ‫‪٢‬ـ جه‌رمانی ‪Germanic‬‬ ‫‪ ٣‬ئیتالی ‪Italic‬‬ ‫‪٤‬ــ باڵتۆ ـ سالڤیك ‪Balto-Slavic‬‬

‫‪٥‬ـ گریكی (یۆنانی)‬ ‫‪٦‬ـ ئاڵبانی ‪Albanian‬‬ ‫‪٧‬ـ ئاناتۆلی ‪Anatolian‬‬ ‫‪٨‬ـ ئه‌رمه‌نی ‪Armenian‬‬ ‫‪٩‬ـ تۆچاری ‪Tocharian‬‬ ‫‪١٠‬ـ هندۆ ـ ئێرانی ‪Indo-Iranian‬‬ ‫هه‌ندێک له‌م خێزانه زمانانه خۆیان ده‌بن‬ ‫به چه‌ند خێزانه زمانێكی دووهه‌مینه وه‌ك‪:‬‬ ‫باڵتۆ ـ س�لاڤ��ی��ك‪ ،‬ك��ه دوو لقی باڵتیك‌و‬ ‫سالڤیك‌ی لێ جوێ ده‌بێته‌وه‪ ،‬یان هیندۆ‬ ‫ـ ئێرانی ده‌بێت به دوو خێزانه‌وه‌‪ ،‬زمانی‬ ‫هیندی‌و ئێرانی‪.‬‬ ‫له ناو زمانگه‌لی ئه‌م بنه‌ماڵه گه‌وره‌یه زمانی‬ ‫‌وا هه‌یه چه‌ند نه‌ته‌وه‌یه‌ك پێی ده‌دوێن وه‌ك‬ ‫(زمانی فه‌رانسه‌وی‌و ئینگلیزی‌و ئاڵمانی‌و‬ ‫ئیسپانیایی‪ ..‬هتد) چه‌ند زمانێك بوونه‌ته‬ ‫زمانی نێونه‌ته‌وه‌یی‌و له كومه‌ڵی نه‌ته‌وه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان‌و گه‌لێك رێكخراوه‌ی جیهانی‬ ‫پێی ده‌دوێ��ن وه‌ك (ئینگلیزی‪ ،‬فه‌ره‌نسی‪،‬‬ ‫رووس��ی‪ ..‬هتد)‪ ،‬هه‌روه‌ها زمانی وا هه‌ن‬ ‫به تایبه‌ت زمانی التینی‪ ،‬كه به نیسبه‌ت‬ ‫زمانه‌كانی ئ��ه‌م��ڕۆوه به زمانێكی م��ردوو‬ ‫داده‌نرێن‪ .‬مێژووی گشت زمانه‌كانی جیهان‬ ‫وه‌ك یه‌ك ئاشكرا نین زمانی وا هه‌یه له‬ ‫رێگای ئاسه‌واری نووسراویانه‌وه مێژووی‬ ‫له ماوه‌ی‪ ٢٠‬بۆ ‪ ٣٠‬سه‌ده‌دا ناسراوه‪ .‬ب ‌ۆ وێنه‬ ‫زمانی یۆنانی هه‌ر له (هۆمیرۆس)ه‌وه تا‬ ‫ئه‌م ده‌وره‪ ،‬یان خێزانه زمانه‌كانی هندستان‬ ‫هه‌ر له سه‌رده‌می سرووده‌كانی (ریگڤیدا) تا‬ ‫زمانه هیندییه‌كانی ئه‌مڕۆ ناسراون‪ .‬زمانی‬ ‫‪Greek‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫وا هه‌یه‪ ،‬كه ن��ووس��راوی ئێجگار دێرینی‬ ‫هه‌یه‪ ،‬ب��ه‌اڵم زانست ل ‌ه ب��اره‌ی ئه‌و زمانه‬ ‫له سه‌ده‌ی بیسته‌مدا زانیاری وه‌رگرتووه‪.‬‬ ‫بۆ وێنه زمانی تۆخاری (توچاری) به‌ر له‬ ‫سه‌ده‌ی حه‌وته‌می پێش زایین له ناوچه‌ی‬ ‫روژئ����اوای چین پێی ده‌دوان‪ ،‬هه‌ندێک‬ ‫زمانی وه‌ك جه‌رمانی‪ ،‬سالڤی‪ ،‬ئه‌رمه‌نی‪..‬‬ ‫هتد مێژوویان له نێوان سه‌ده‌كانی‪ ٤‬بۆ ‪٨‬ی‬ ‫زایینیدا ناسراوه‪ .‬چه‌ند زمانێكیش هه‌ن‪ ،‬كه‬ ‫ته‌نها مێژووی ئه‌م چ��وار پێنج سه‌ده‌یان‬ ‫ئاشكرایه وه‌ك زمانی ئه‌لبانی‪.‬‬ ‫خێزانه زمانییه‌كانی هیندۆ ‌ـ ئێرانی‬ ‫ئ���ه‌م خ��ێ��زان��ه زم��ان��ی��ی��ه رۆژه��ه‌اڵت��ی‌ت��ری��ن‬ ‫لقی خشته‌ی ب��ن��ه‌م��اڵ��ه‌ی زم��ان��ی ه��ن��دۆ ــ‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ای��ی‌ی��ه‌و ب��ه دوو خ��ێ��زان��ه زمانی‬ ‫دووه��ه‌م��ی��ن�� ‌ه داب����ه‌ش ده‌ك���رێ���ت‪ :‬ه��ی��ن��دۆ ــ‬ ‫ئێرانی‪ .‬خێزانی زمانه هیندییه‌كان ‪Indic‬‬ ‫‪ :Language‬ن��اوی دیكه‌ی ئ��ه‌م خێزانه‬ ‫زمانییه هندۆ ـ ئاریاییه ‪ Indo-Aryan‬ناوی‬ ‫ئاری (ئاریایی)‪ ،‬به هه‌ڵه به‌سه‌ر پێشینیانی‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی هندۆ ـ‌ئه‌وروپایی‌دا سه‌پێندراوه‪.‬‬ ‫ئه‌م وشه‌یه یۆنانی‌یەو یۆنانیه‌كان به‌و بانه‌ی‬ ‫ئێرانیان وتوه (ئاریانا)‪ ،‬كه له رۆژئاواوه هه‌ر‬ ‫له كێوه‌كانی زاگرۆسه‌وه ده‌یگرێته‌وه به‌ره‌و‬ ‫خورهه‌اڵت تا رووباری سه‌ند‪ ،‬جا وشه‌ی‬ ‫ئاری له‌و (ئاریانا) یۆنانی‌یه وه‌رگیراوەو‬ ‫ناوی ئه‌م ئێرانه‌ی ئێستای لێ داتاشراوه‪.‬‬ ‫ئه‌م خێزانه ده‌سته‌یه‌كی نزیك پێنج سەد‬

‫زمانی هیندو ــ ئه‌وروپایی‌یەو ده‌وروبه‌ری‬ ‫ح��ەوت سەد میلیون كه‌س له ناوچه‌كانی‬ ‫نیمچ ‌ه کیشوه‌ری هیند پێی ده‌ئاخافن‪ .‬ئه‌م‬ ‫زمانانه له ب��واری جوگرافیایی به چوار‬ ‫ده‌سته دابه‌ش ده‌كرێن به‌م شێوه‪:‬‬ ‫‪١‬ــ ده‌سته‌ی نێوه‌ندی‪ :‬زمانگه‌لی هیندی‪،‬‬ ‫ئوردوو‪ ،‬بیهاری‪ ،‬ره‌جه‌ستانی‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌سته‌ی رۆژهه‌اڵتی‪ :‬ئاسامی‪ ،‬به‌نگالی‪،‬‬ ‫ئۆرییا ‪.Oriya‬‬ ‫‪٣‬ـ���ـ ده‌س���ت���ه‌ی رۆژئ����اوای����ی‌و ب��اش��ووری‬ ‫رۆژئ��اوای��ی‪ :‬كۆنكانی‪ ،‬ماڵدیویان‪ ،‬ماراتی‪،‬‬ ‫سینهالێسی‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ ده‌سته‌ی باكووری رۆژئاوایی‪ :‬په‌نجابی‪،‬‬ ‫سیندی‪ ،‬الندا‪ ،‬داردی‪ ،‬پاهاری‪.‬‬ ‫زمانی ره‌جه‌ستانی‌و داردی زۆر جار له‬ ‫ده‌سته‌ی جیاواز دابین ده‌كرێن هه‌روه‌ها‬ ‫زمانی رۆمانی سه‌ر به‌م خێزانه زمانیه‌یه‪.‬‬ ‫شكڵی دێرینی زمان‌گه‌لی هندۆ ـ ئاریایی‬ ‫سه‌رجه‌م ده‌چنه‌وه سه‌ر زمانی سانسكریت‪،‬‬ ‫واته هه‌زار ساڵ پێش زایین‪.‬‬ ‫خێزانه زمانییه ئێرانییه‌كان‬ ‫ئه‌م خێزانه زمانییه له ژماره‌یه‌ك زمانی‬ ‫زیندووو مردوو پێكهاتووه‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ زمانه ئێرانییه زی��ن��دووه‌ك��ان‪ :‬فارسی‬ ‫نوێ‪ ،‬كوردی‪ ،‬په‌شتوو‪ ،‬تاجیكی‪ ،‬به‌لووچی‪،‬‬ ‫ئۆسیتی‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ زمانه ئێرانییه مردووه‌كان‪:‬‬ ‫اـ��ـ ف��ارس��ی ك��ۆن‪ :‬زم��ان��ی هه‌خامنشێكان‪،‬‬

‫‪267‬‬

‫سه‌ده‌ی ‪ ٦‬بۆ ‪٤‬ی پێش زایین‪.‬‬ ‫ب ــ ئاڤێستایی‪ :‬واته ئه‌و زمانه‌ی (ئاڤێستا)‬ ‫ی پێ نووسراوەو زمانی ئایینی زه‌رده‌شته‪.‬‬ ‫دێ��ری��ن��ت��ری��ن م���ێ���ژووی پ��ه‌س��ه‌ن��دك��راوی‬ ‫زمانناسان سه‌ده‌ی ‪ ٧‬بۆ ‪٦‬ی پێش زایینه‪.‬‬ ‫كۆنترین‌و به بایه‌خترین به‌شی ئاڤێستا ئه‌و‬ ‫س��روودان��ه‌ن‪ ،‬كه له الی��ه‌ن زه‌رده‌ش��ت��ه‌وه‬ ‫وتراون‪ ،‬كه به ناوی (گاتاكان) مه‌شهووره‪.‬‬ ‫ج ـ��ـ پ��ه‌ه��ل��ه‌وی‪ :‬ه��ه‌روەه��ا ف��ارس��ی ن��اوه‬ ‫راستیشی پێ ده‌وت��رێ��ت‪ ،‬زمانی ئایینی‌و‬ ‫ده‌وڵه‌تی ساسانییه‌كان بووه‪.‬‬ ‫دــ مێدی‪ :‬زمانی مێدیه‌كانه‪ ،‬چه‌ند سه‌ده‌یه‌ك‬ ‫ب��ه‌ر ل��ه زای��ی��ن توانیویانه ل��ه رۆژئ����اوای‬ ‫ئێرانی ئه‌مڕۆدا ده‌سه‌اڵتداریه‌كی گه‌وره‬ ‫دامه‌زرێنن‪ .‬كورد نه‌وه‌ی مێدیه‌كانه‪.‬‬ ‫هـ ــ پارسی‪ :‬یه‌كێك له زمانه فارسیه‌كانی‬ ‫پ��ل��ه‌ی ن��ێ��وه‌ڕاس��ت ل��ه ن��ێ��وان س��ه‌د ‌هك��ان��ی‬ ‫سێهه‌می پێش زایین‌و سێهه‌می پاش زایین‬ ‫له ناوچه‌ی خوارووی رۆژهه‌اڵتی ده‌ریای‬ ‫قه‌زویندا به‌كار هێنراوه‪.‬‬ ‫وـ��ـ سه‌غدی (س��وگ��دی)‪ :‬یه‌كێك له زمانه‬ ‫ئێرانییه رۆژهه‌اڵتییه‌كان‪ ،‬له كوتایی سه‌ده‌ی‬ ‫یه‌كه‌می پێش زایین تا نۆی زایینی ژیاوه‪.‬‬ ‫زــ سه‌كتی‪ :‬یه‌كێك له زمانه رۆژهه‌اڵتییه‬ ‫مردووه ئێرانییه‌كانی ده‌وره‌ی نێوه‌ڕاست‌و‬ ‫له سه‌ده‌كانی پێنج تا ده‌ی زایینی له ئاسیای‬ ‫نێوه‌ڕاست‌و توركمه‌نستانی چین باڵو بۆوه‪.‬‬ ‫هه‌ندێک تێكست له‌م زمانه به‌جێ ماوه‪ ،‬كه‬ ‫به خه‌تی هیندی نووسراوه‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له زمانه ئێرانییه‌كان ته‌نیا ئه‌و‬

‫زمانانه نیه‪ ،‬كه له ناو چوارچێوه‌ی واڵتی‬ ‫ئێرانی ئێستادان‪ ،‬چونكە كۆمه‌ڵه زمانێكی‬ ‫زۆرەو گه‌لێك له‌وه فره‌وانترەو سنووری‬ ‫ئه‌وانه‌ش پێی ده‌ئاخافن له‌و سنووره گه‌لێك‬ ‫دوورتریشی گرتووه‌ته‌وەو هه‌روه‌ها هیچ‬ ‫پەیوەندییه‌كی به ده‌وڵه‌تی ئێرانه‌وه نییه‪.‬‬ ‫ته‌نیا ئه‌وه‌نده هه‌یه‪ ،‬ئه‌و زمانانه‌ی ئێرانی‬ ‫ئێستاش به‌شێكن له‌و خێزانه زمانه زۆرانه‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی ئێرانناسه‌كان به گوێره‌ی شوێنی‬ ‫جوگرافیایی زما‌نگه‌لی ئێرانی به‌م شێوه‬ ‫دابه‌ش ده‌كه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ــ زمانگه‌لی ئێرانی رۆژئاوایی‪:‬‬ ‫باشووری‪ :‬فارسی كۆن‌و ناوه‌ڕاست‌و نوێ‪،‬‬ ‫تاجیكی‪ ‌،‬تاتی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫باكووری‪ :‬میدی‪ ،‬پارتی‪ ،‬به‌لووچی‪ ،‬كوردی‪،‬‬ ‫تالیشی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ زمان‌گه‌لی ئێرانی رۆژهه‌اڵتی‪ :‬باشووری‪،‬‬ ‫سه‌غدی‪ ،‬په‌شتوو (ئه‌فغانی)‪ ،‬پامیری‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫باكووری‪ :‬سه‌كتی‪ ،‬ئۆسیتی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫خێزانه زمانه ئێرانییه‌كان به سێ دەوری‬ ‫مێژووییدا رۆیشتوون‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ده‌وری ك���ۆن‪ :‬ل��ه ئاڤێستاوه ده‌س��ت‬ ‫پ���ێ���ده‌ك���ات‪ ،‬وات����ه س���ه‌ده‌ك���ان���ی ش���ه‌ش تا‬ ‫ده‌ی پێش زایین‪ .‬زمانه‌كانی ئه‌م ده‌وره‪:‬‬ ‫ئاڤێستایی‪ ،‬فارسی ك��ۆن‪ ،‬سه‌كتی‪ ،‬میدی‬ ‫(ماوی)‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌وری ناوه‌ڕاست‪ :‬له كۆتایی ده‌وری‬ ‫یه‌كه‌مه‌وه ده‌ست پێده‌كات تا هاتنی ئیسالم‬ ‫ل��ه س���ه‌ده‌ی ح��ه‌وت��ه‌م��دا‪ .‬ل��ه م��ێ��ژوودا به‬ ‫تێكرانی زمانه‌كانی ئه‌م ده‌وره ده‌وترێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫(په‌هله‌وی)‪ ،‬زمانه‌كانی گه‌لی ئه‌م ده‌وره‪:‬‬ ‫فارسیی نێوه‌ڕاست‪ ،‬په‌هله‌وی‪ ،‬سه‌غدی‪،‬‬ ‫پارتی (فرتی)‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ده‌وری ن��وێ‪ :‬ئ��ه‌و ده‌وره له س��ه‌ده‌ی‬ ‫نویه‌می پاش زایینه‌وه ده‌س��ت پێده‌كات‌و‬ ‫زمانه‌كانی ئه‌م دەوره بریتین له‪ :‬فارسی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬كوردی‪ ،‬په‌شتوو‪ ،‬تاجیكی‪ ،‬به‌لووچی‪،‬‬ ‫پامیری‪ ،‬ئوسیتی‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫تا ئه‌م شوێنه له ریشه‌ی زمانی كوردی‬ ‫دوایین‌و هه‌ندێك له فیلۆلۆجی ‪Philology‬‬ ‫زمانی كوردیمان ئاشکرا‌كرد‪ .‬ئه‌م زمانه‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆو دێ��ری��ن��ه‌و ب��ه ن���او چ��ه‌رخ��ه‬ ‫ج���ۆراوج���ۆره‌ك���ان���ی رۆژگ�������اردا رێ��گ��ای‬ ‫گه‌شه‌ندنی زمانه‌وانی خۆی به شێوه‌یه‌كی‬ ‫ته‌واو سه‌ربه‌خۆو جیاواز له زمانی فارسی‬ ‫بڕیوه‪ .‬به‌م جۆره دژ به بیروڕای هه‌ڵه‌ی‬ ‫هه‌ندێك گه‌رۆك‌و مێژووزان‪ ،‬یان زمانناس‪،‬‬ ‫زمانی كوردی ن ‌ه ڵکێكه له زمانی فارسی‌و نه‬ ‫دیالێكتیكی (شێوه‌زار) ناوچه‌یه‌كیشه‪ ،‬كه له‬ ‫زمانی فارسییه‌وه وه‌رگیرابێت‪ ،‬به‌ڵكو هه‌ر‬ ‫دوو زمانی ك��وردی‌و فارسی سه‌ربه‌خۆو‬ ‫ل�� ‌ه ی��ه‌ك ج��ی��اوازن‌و ه��ه‌ردووك��ی��ان زمانی‬ ‫زیندووی خێزانه زمانییه ئێرانییه‌كانن‪ ،‬كه‬ ‫ئه‌م خێزانه‌ش به‌شێكه له بنه‌ماڵه‌ی گه‌وره‌ی‬ ‫زمانی هیندۆــ ئه‌وروپایی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ ب ‌ه زمانی کوردی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ وشه‌ی زمانی كوردی‪ ،‬د‪ .‬ئه‌وڕه‌حمانی‬ ‫حاجی مارف‪ ،)١٩٧٥( ،‬به‌غداد‬ ‫‪٢‬ــ زمانی كوردی‪ ،‬دابه‌شبوونی جوگرافیایی‬

‫دیالێكته‌كانی فوئاد حه‌مه خورشید (‪،)١٩٨٥‬‬ ‫به‌غداد‬ ‫‪٣‬ــ قامووسی زمانی كوردی‪ ،‬عه‌بدولڕه‌حمانی‬ ‫زه‌بیحی (‪ ،)١٩٨٥‬ئینتیشاراتی سه‌الحه‌دینی‬ ‫ئه‌یووبی‌‪ ،‬ورمێ‬ ‫سه‌رچاوه به‌زمانی فارسی‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ت��اری��خ معاصر زبانشناسی‪ .‬آر‪ .‬اچ‪.‬‬ ‫روبینز‪ .‬ترجمه محمد حق‌شناس (‪،)١٣٧٠‬‬ ‫تهران‬ ‫سه‌رچاوه‌ب ‌ه زمانی ئینگلیزی‪:‬‬ ‫‪An Encyclopedic .)1992( ,Crystal, Davis -1‬‬ ‫‪Dictionary of Language and Languages.‬‬ ‫‪U. K. Blackwell‬‬ ‫‪-2‬‬

‫‪George‬‬

‫‪.Yule,‬‬

‫(‪.)1988‬‬

‫‪Language. Cambridge: cup‬‬

‫‪of‬‬

‫‪Study‬‬

‫‪269‬‬

‫گوزه‌رێك به‌ نێو فه‌لسه‌فه‌‌که‌ی رازی‌دا‬

‫ئامادە‌كردنی‪ :‬دیار عه‌بدولباقی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫موحه‌مه‌د زه‌كه‌ریای رازی‪ ،‬که ناسراوه به ئیمامی‬ ‫رازی له‌ دەوروب��ەری ساڵی ‪‌250‬ی کۆچی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌کاته‌ ساڵی ‪864‬ی زایینی ل ‌ه شاری (ره‌ی)‪ ،‬که‬ ‫دوانزه‌ كیلۆمه‌‌تر له شاری (تاران)‌ه‌وه دووره له‬ ‫دایکبووه‪ .‬له ساڵی ‪٣٢٠‬ی کۆچی به‌رامبه‌ر به‬ ‫‪٩٣٢‬ی زایینیش کۆچی دوایی کردووه‪.‬‬ ‫رازی پ��زی��ش��ک ب����ووه‪ ،‬ل��ه ه��ه‌م��ان ک��ات��دا‬ ‫ف ب��ووه‪ .‬له ب��واری پزیشکیدا‬ ‫فه‌یله‌سوو ‌‬ ‫س������وودی ل���ه پ��زی��ش��ک��ی ی���ۆن���ان���ی ک��ۆن‬ ‫وه‌رگ����رت����ووه‪ ،‬ب��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل��ه پزیشکی‬ ‫گ��ال��ی��ن��ۆس‪ .‬ل��ه ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ش��دا س���وودی له‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ه‌ک��ان��ی ب���ه‌ر له‬ ‫ئه‌ڕیستۆ وه‌رگرتووه به تایبه‌تی سۆکڕات‌و‬ ‫پیتاگۆڕه‌س‌و دیمۆکڕیتۆس‌و ئه‌فاڵتۆن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها كاریگه‌ری‌و ره‌نگدانه‌وه‌ی بیری‬ ‫هیندۆییزم‌و مانیچیزمیش ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌كه‌یدا‬ ‫به‌رچاو ده‌‌دی ده‌کرێت‪.‬‬ ‫دیاره ئیمامی رازی له سه‌رده‌میدا فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ئه‌ڕیستۆیی‌و ئیفاڵتۆنیی ن��وێ به زۆری‬ ‫باو بووه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ئه‌و فه‌لسه‌فه‌ییه‌ی ال‬ ‫په‌سه‌ند نه‌بووه‪ .‬به‌ڵکو ئاوڕی له فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫پێش سه‌رده‌می ئه‌ڕیستۆ داوه‌ت���ه‌وه‪ .‬ئه‌م‬ ‫ل��ه ن��ێ��و ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف�� ‌هک��ان��ی ئ��ی��س�لام��دا له‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی خ��ۆی��دا ت��اک��ڕه‌و ب���ووه‌و بیرو‬ ‫ب��اوه‌ڕی تایبه‌ت به خۆی هه‌بووه‪ .‬له نێو‬ ‫ئاوه‌زگه‌راندا بۆته ئه‌زموونگه‌را‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‬ ‫له ئه‌نجامدا که‌و‌تۆته به‌ر ره‌خنه‌ی زۆر له‬ ‫الیه‌ن ئه‌ڕیستۆییه ئاوه‌زگه‌راکانه‌وه‪ .‬ئه‌وجا‬ ‫ته‌واو له گۆڕه‌پانی فه‌لسه‌فه‌ی ئیسالمی له‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی خۆیدا پ��ه‌راوێ��ز خ��راوه‪ .‬له‌به‌ر‬

‫ئه‌وه زۆربه‌ی فه‌یله‌سووف ‌ه ئاوه‌زگه‌راکانی‬ ‫سه‌رده‌می خۆی‌و دوای سه‌رده‌می خۆی‬ ‫له باس ‌ه فه‌لسه‌فییه‌کانیاندا فه‌رامۆشیان‬ ‫ک�����ردووه‌و پ��ه‌راوێ��زی��ان خ��س��ت��ووه‪ ،‬زۆر‬ ‫ب��ه ک��ه‌م ب��ای��ه‌خ ت��ه‌م��اش��ای��ان ک����ردووه؛ ل ‌ه‬ ‫به‌رهه‌مه‌كانی فه‌یله‌سووف ‌ه ئیسالمییه‌كانی‬ ‫سه‌ده‌کانی نێوه‌ڕاستدا زۆر به كه‌می بیرو‬ ‫راكانی رازی ب ‌ه به‌رچاو ده‌كه‌ون‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ب ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌و بیرو بۆچوونه تایبه‌تانه‌ی‪،‬‬ ‫که ل ‌ه باره‌ی ئایینه‌‌وه ده‌ریبڕیوه‌‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫موته‌كه‌لیمه‌كان‌و رێبازگرانی ئایینزایی‬ ‫شیعه‌وه فه‌لسه‌فه‌که‌ی ب��ه گ��وم��ڕای��ی‌و له‬ ‫ئایینی ئیسالم الدان له قه‌ڵه‌م دراوه‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ده‌كرێت رازی ب ‌ه له‌به‌رچاوترین‬ ‫ك��ه‌س��ی خ����ودب����اوه‌ڕی (خ���ودگ���ه‌رای���ی)و‬ ‫ئ��ه‌زم��وون ب���اوه‌ری (ئ��ه‌زم��وون��گ��ه‌رای) ل ‌ه‬ ‫شارستانییه‌تی ئێرانی‌و جیهانی ئیسالمی‌و‬ ‫ب���ه‌ ب��وێ��ری��ی��ه‌و ‌ه ل���ه ج��ی��ه��ان س��ه‌ده‌ك��ان��ی‬ ‫نێوه‌ڕاست‌و سه‌ده‌كانی به‌ر ل ‌ه رێنیسانس‌و‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی نوێی رۆژئ��اوا بزانرێت‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫تاك ‌ه فه‌یله‌سووف بێت ل ‌ه جیهانی ئیسالمیدا‪،‬‬ ‫که الساییكه‌ری فه‌یله‌سووفانی رابردووو‬ ‫پێش سه‌رده‌می خۆی نه‌بووبێته‌وه‪ .‬بۆیه‬ ‫ل�� ‌ه نێواندا تۆته فه‌یله‌سووفێکی خ��اوه‌ن‬ ‫ره‌سه‌نایه‌تیی تایبه‌ت ب��ه خ��ۆی ل��ه بیرو‬ ‫بۆچوون‌و سه‌ربه‌خۆیی بیری خۆیدا‪ .‬به‌اڵم‬ ‫به‌هۆی ئه‌‌و جیاواز‌ییه‌وه له بیركردنه‌وه‌یدا‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ل ‌ه دوای خۆشییه‌وه فه‌لسه‌فه‌که‌‌ی‬ ‫گرنگیی پ��ێ ن����ه‌دراوه‌‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه بیرو‬ ‫بۆچوون ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كانی ده‌كرێت بڵێین‬

‫‪271‬‬

‫ب ‌ه نه‌ناسراویی ماونه‌ته‌وه‌‪ .‬له سه‌ده‌کانی‬ ‫نێوه‌ڕاستدا ئه‌بو ره‌یحانی بیروونی تاك ‌ه‬ ‫كه‌سێك بووه‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه بایه‌خی به فه‌لسه‌ف‌و‬ ‫به‌های زانستیی ئه‌بو به‌کری رازی داوه‪.‬‬ ‫رازی ل��ه فه‌لسه‌فه‌که‌یدا دان��ی ب��ه ئاستی‬ ‫ب��ه‌رز‌و زانستیی فه‌لسه‌فه‌که‌ی ئه‌ڕیستۆدا‬ ‫ن���اوه‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ئه‌فاڵتونی‬ ‫ب��ه ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ی ب��اش��ت��ر ل��ه ئه‌ڕیستۆ‬ ‫زان��ی��وه‪ .‬پاشان خ��ۆی وه‌ک په‌یڕه‌وكاری‬ ‫ئه‌فالتون زانیوه‪ .‬بۆ س��وود وه‌رگرتن ل ‌ه‬ ‫بیرو بۆچوونه‌كانی فه‌یله‌سووفانی پێش‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی خ��ۆی‪ ،‬ته‌نها ب ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ق ‌ه کۆنه‌کانیان نه‌وه‌ستاوه‌ته‌وه‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌و‬ ‫زانیارییانه‌ی سه‌باره‌ت به کۆنه‌کان ده‌ستی‬ ‫ک���ه‌وت���وون‪ ،‬ک����ورت‌و پ��وخ��ت��ی ک����ردوون‌و‬ ‫خستوونییه به‌ر سه‌رنج‌و ئه‌زموونه‌كانی‬ ‫خۆیه‌وه‌و ب ‌ه دیدێكی ره‌خنه‌گرانه‌و ‌ه لێیانی‬ ‫روان����ووه‌‪ .‬پ��اش��ان بیرو ب��ۆچ��وون��ی‌و رای‬ ‫خۆیی له سه‌ر ده‌ربڕیون‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫هه‌موو ئ��ه‌و كه‌سانه‌ی ل ‌ه شارستانییه‌تی‬ ‫ئیسالمیدا نازناوی فه‌یله‌سووفیان هه‌بووه‪،‬‬ ‫ئه‌م میتۆده‌ی پێوه‌ری‌و تیۆریی به‌كارهێناوه‪.‬‬ ‫م��ی��ت��ۆده‌ی ه��ه‌ڵ��ێ��ن��ج��ان��دن‌و ئ��ه‌زم��وون��ی‌‌و‬ ‫هه‌ستگه‌راییشی گرتۆته ب��ه‌ر‪ .‬درك��ی ب ‌ه‬ ‫گرنگیی ئ��ه‌زم��وون‌و تێروانین ك��ردووه ل ‌ه‬ ‫زانستدا‪.‬‬ ‫مێتافیزیك‬ ‫ل��� ‌ه ب��ی��رو را ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی�� ‌هک��ان��ی رازی‌دا‬ ‫س���ه‌ب���اره‌ت ب��ه ی��ه‌زدان��ن��اس��ی��دا زان��ی��اری��ی‬

‫نه‌هاتۆته به‌رده‌ست‪ ،‬چونکه نامیلکه‌کانی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م بواره فه‌وتاون‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‪،‬‬ ‫بۆ ئاشنا بوون ب ‌ه بنه‌ما ئاوه‌زییه‌کانی‪ ،‬تاك ‌ه‬ ‫رێگا ئه‌و گێڕانه‌وانه‌ن‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نووسینه‌كانی‬ ‫به‌رهه‌ڵستكارانی ئ���ه‌ودا ه��ات��وون‌‪ .‬رازی‬ ‫كتێبێكی ه��ه‌ب��وو ‌ه ب ‌ه ناونیشانی زانستی‬ ‫ی��ه‌زدان��ی‪ ،‬ك ‌ه تێیدا توێژینه‌وه‌ی ك��ردووه‬ ‫ده‌رب��اره‌ی بابه‌تی فه‌لسه‌فه‌و جیهانناسی‌‪،‬‬ ‫که تیایدا بیرو بۆچوون ‌ه تایبه‌ته‌كانی خۆی‬ ‫خستۆته‌ڕوو‪ .‬به‌اڵم له راستیدا ئه‌‌و کتێبه‌ی‬ ‫فه‌وتاوه‌و بۆ ئێمه به‌جێ نه‌ماوه‪ .‬به‌اڵم چه‌ند‬ ‫په‌ره‌گرافێكی لێ به‌جێ ماوه‪ ،‬که ب ‌ه هۆی‬ ‫بیرمه‌ندانی‌ترو ب ‌ه مه‌به‌ستی به‌رپه‌چدانه‌وه‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندن‌و ره‌خنه‌گرتن له فه‌لسه‌فه‌که‌ی‬ ‫گوازراوه‌ته‌وه‌و ئاماژه‌ی پێ کراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌نگ ‌ه‬ ‫ب ‌ه دیارخه‌ری ناسنامه‌ی راسته‌قینه‌ی ئه‌م‬ ‫كتێب ‌ه نه‌بێت‪ .‬رازی سه‌باره‌ت به چه‌مکی ل ‌ه‬ ‫مێتافیزیك باوه‌ڕی ب ‌ه پێنج بنه‌وانی دێرین‌و‬ ‫هه‌تا هه‌تایی هه‌‌بووه‌‪ ،‬که ئه‌مانه‌‌ن‪:‬‬ ‫‪1‬ــ به‌دیهێنه‌ر‪ ،‬وه‌ک‪ :‬ئاوه‌ز‪ ،‬یه‌زدانی یه‌کسان‬ ‫ب ‌ه ئه‌فرانده‌ر‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌روونی هه‌مه‌كی‬ ‫‪٣‬ــ هیۆلی‪ ،‬واته یه‌كه‌مین ئه‌ستوو (ماددە)‌‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ شوێنی‪ ،‬یاخود بۆشایی ره‌هایی‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫‪٥‬ـ���ـ ك��ات��ی ره‌ه���ای���ی‪ ،‬وات���ه رۆژگ�����اری ب ‌‬ ‫كۆتایی‌و یه‌کسان ب ‌ه (ده‌هر)‪.‬‬ ‫ل���ه‌م پێنج ب��ن��ه‌وان�� ‌ه ك��ۆن��ه‌دا به‌دیهێنه‌رو‬ ‫ده‌روون�������ی ه��ه‌م��ه‌ك��ی ت���وان���ای���ی ژی����ان‌و‬ ‫کاریگه‌ریان هه‌یه‌و مادد ‌ە ن ‌ه ژیانی هه‌یه‌و‬ ‫ن ‌ه ك��ارای��ی‪ .‬دوو كۆنه‌كه‌ی‌تر (بۆشایی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫كاتی ره‌های) ن ‌ه ژیانیان هه‌یه‌و ن ‌ه كاریان‬ ‫هه‌یه‌‌و نه‌ کاردانه‌وه‪.‬‬ ‫کارو کاردانه‌وه وه‌ک به‌دیهێنه‌ر ئاوه‌زێکی‬ ‫ته‌واوو په‌تییه‌‪ ،‬هه‌ڵه‌و نه‌زانین‌و له‌یادبردنی‬ ‫ێ به‌دووره‌و ژیان وه‌ك پرژانی رووناكی‬ ‫ل‌‬ ‫ل�� ‌ه خ���ۆر ه��ه‌ڵ��ده‌چ��ێ��ت‌و س��ه‌رل��ێ��ژ ده‌ب��ێ��ت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه ده‌روونی هه‌مه‌كیش ژیان وه‌ك‬ ‫رووناكی باڵوده‌بێته‌وه‌‪ .‬به‌و واتای ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫بڕوانین ‌ه ئ��اوه‌زی په‌تی‪ ،‬وات��ه به‌دیهێنه‌ر‪،‬‬ ‫به‌هره ل ‌ه رووناكیی ئ��اوه‌ز وه‌رد ‌هگ��رێ��ت‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر بڕوانین ‌ه هیۆلی‪ ،‬واته نه‌زانینی‬ ‫ی ب ‌ه سه‌ردا زاڵ ده‌بێت‪.‬‬ ‫په‌تی‪ ،‬ده‌بینین نه‌زانی ‌‬ ‫رازی ت���ێ���زه‌ی ت���ی���ۆره ئ��ه‌ت��ۆم��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی‬ ‫(گه‌ردیله‌ییه‌که‌ی) دیمۆكریتۆس‌ی په‌سند‬ ‫كردووه‌‪ .‬له‌و باوه‌ڕه‌دا بووه‪ ،‬ک ‌ه هیۆلی ل ‌ه‬ ‫(یه‌كه‌‌)و له ئه‌تۆمی وردی ساده‌و ساكارو‬ ‫دابه‌ش نه‌بوو پێكهاتووه‌‪ .‬به الیه‌وه وا بووه‪،‬‬ ‫که شوێنی ره‌هایی‌و كاتی ره‌هایی جودان‬ ‫ل ‌ه شوێنی رێژه‌یی‌و كاتی رێژه‌یی‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌یان بوونێكی جودا‌ن‌‪ ،‬هه‌نووكه‌یی‬ ‫(عینی)و سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه شته‌كانیان (اشیا‌ء)‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬شوێن‌و كاتی رێژه‌یی‪ ،‬ل ‌ه په‌یوه‌ندییان‬ ‫له‌گه‌ڵ شت ‌ه ماددییه‌كان له‌به‌رچاو ده‌گیرێن‌و‬ ‫ده‌پ��ێ��ورێ��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ش��وێ��ن‌و كاتی ره‌هایی‬ ‫په‌یوه‌ست نین ب�� ‌ه شته‌كانه‌وه‌و ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫خودێتییان وه‌ستاون‪.‬‬ ‫كاتی رێژه‌یی كۆتایی دێت‌و ده‌وره‌و گه‌ماڕۆ‬ ‫دراوه‌و بریتیی ‌ه له ئه‌ندازه‌و راده‌ی جوڵ ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان ده‌ستپێك‌و كۆتایی‪ .‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی‬ ‫ئه‌رستۆ‪ ،‬ک ‌ه گوتوویه‌تی‪ ،‬به‌اڵم كاتێک ره‌ها‬

‫سه‌ره‌تاو كۆتایی نییه‌‪ ،‬جه‌وهه‌رێكی تێپه‌رو‬ ‫رۆیشتووه‌ هه‌بووه‌كان چ هه‌بن چ نه‌بن‪.‬‬ ‫به‌رده‌وامی‌و تێپه‌ربوونی كات هه‌تا هه‌تای ‌ه‬ ‫درێژه‌ی هه‌یه‌‪ .‬به‌ر ل ‌ه به‌دیهێنانی گه‌ردوون‬ ‫هه‌بووه‌و پاش له‌نێوچوونی گه‌ردوونیش‬ ‫هه‌ر ده‌بێت‪ .‬ئیسحاق نیوتن‌یش سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه كات هه‌ر به هه‌مان جۆر لێکدانه‌وه‌ی‬ ‫هه‌بووه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ب��و ره‌ی��ح��ان��ی ب��ی��رون��ی ن��ووس��ی��وی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��وح��ه‌م��ودی ك���وری زه‌ك��ه‌ری��ای‬ ‫رازی‪ ،‬كۆنبوونی پێنج شتی ل ‌ه یۆنانیی ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌كان گ��ێ��ڕاوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و پێنج ‌ه‬ ‫بریتین ل ‌ه ی���ه‌زدان‌و ده‌روون���ی هه‌مه‌كی‌و‬ ‫هیۆلی‌و شوێنی ره‌هاو كاتی ره‌ها‪ .‬رێبازێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌و پێوه‌ی په‌یوه‌ست بوو ‌ه پێوه‌ی‪ ،‬که‬ ‫له ‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ‌ه دایمه‌زراندووه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ل ‌ه نێوان كات‌و ماوه‌‌دا جیاوازیی كردووه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ژماره‌و پاشكۆكانی ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه كۆتایی پێ بێت ل ‌ه سه‌ر كات به‌رقه‌رار‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‌و ل��ه ‌س��ه‌ر م��او ‌ه ب��ه‌رق��ه‌رار نابێت‪.‬‬ ‫به‌و شێوه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه فه‌یله‌سووفه‌كان كات‬ ‫ب ‌ه ماوه‌یه‌ك ده‌زانن‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌تاو كۆتایی‬ ‫ێ‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب���ه‌اڵم ك��ات��ی ره‌ه���ا (رۆژگ����اری ب ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆتایی) ماوه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌تاو كۆتای ‌‬ ‫نییه‌و گوتوویه‌تی‪ ،‬ك ‌ه بوونی ئه‌م پێنج شت ‌ه‬ ‫ناچارییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌و شته‌ی به‌رهه‌سته‌‪،‬‬ ‫هیۆلی‌‌یه‪ .‬له‌گه‌ڵ وێن ‌ه یه‌كیگرتووه‌و له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی جێگیر ‌ه شوێنی پێویسته‌و له‌به‌ر‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی رواڵ��ه‌ت��ی دۆخ���ی ج��ی��اواز ‌ه كاتی‬ ‫پێویسته‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ندێك له‌م دۆخان ‌ه ل ‌ه‬

‫‪273‬‬

‫پێش هه‌ندێكی‌تریانه‌وه‌ن ب ‌ه هۆی كاته‌و ‌ه‬ ‫(ق��دم‌و ح��دث‌و اق��دم‌و اح��دث) ده‌زان��رێ��ت‌و‬ ‫هه‌ندێك ل�� ‌ه ه��ه‌ب��وو ‌ه زی��ن��دوون‪ ،‬ده‌روون‬ ‫(ن��ف��س) ب��ۆ ئ����ه‌وان پێویسته‌و ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫ئه‌واندا هزرمه‌ندان‌و پیشه‌گه‌لێك ل ‌ه ئامانج‌و‬ ‫مه‌به‌ستێكی پ��ای��ه‌دارو مه‌حكه‌م بوونیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه ئه‌فرانده‌رێکی زان��او دان��او‬ ‫مه‌حكه‌م‌و چاك كردار پێویسته‌‪.‬‬ ‫رازی گه‌ردوونی ب ‌ه كۆن نه‌ده‌زانی‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌و ب��اوه‌ڕه‌دا بوو‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها م��ادد ‌ە كۆنه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ل��ه‌و ب����اوه‌ڕه‌دا ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ردووندا هیچ شتێك نایه‌ته‌دی‪ ،‬مه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫شتێكی‌تره‌و ‌ه بێت‌و ناشێت‪ ،‬ك ‌ه به‌دیهێنه‌ر‬ ‫(خاڵق) شتێك ل ‌ه هیچ‌و نه‌بووه‌و ‌ه بهێنێت ‌ه‬ ‫ب��وون‪ .‬كه‌وات ‌ه پێویست ‌ه م��ادد ‌ە له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫ك��ۆن ب��ێ��ت‪ .‬ه��ەت��ا جه‌سته‌كان (ت��ه‌ن��ه‌ك��ان)‬ ‫له‌وه‌و ‌ه بێنه‌دی‌و له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مادد ‌ە كۆنه‌و‬ ‫پێویستی ب ‌ه شوێنه‌‪ ،‬له‌م رووه‌و ‌ه شوێنیش‬ ‫وه‌ك پایه‌دارو مه‌حكه‌مه‌كه‌ی خۆی كۆنه‌و‬ ‫ێ‬ ‫ل ‌ه رووییه‌كی‌تره‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی به‌ ب ‌‬ ‫كات وێنا (تصور) ناكرێت‪ ،‬كه‌وات ‌ه كاتیش‬ ‫كۆنه‌‪.‬‬ ‫ماددە‌و سروشت ل ‌ه دیدی رازی موعته‌به‌رن‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم س���ه‌رچ���اوه‌ی ج��وڵ�� ‌ه نییه‌‪ ،‬ی���ه‌زدان‬ ‫هۆكاری گۆڕان ‌ه ل ‌ه م���اددە‌داو هه‌ركاتێك‬ ‫هۆكار (علة) هه‌بێت‪ ،‬ب ‌ه ناچاری پێویست ‌ه‬ ‫ب��ه‌رك��اره‌ك��ه‌ش��ی (معلول) ب��وون��ی هه‌بێت‪،‬‬ ‫كه‌وات ‌ه ی��ه‌زدان‪ ،‬ك ‌ه هۆكاری هه‌بووه‌كان ‌ه‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬پێویست ‌ه كرداری ئه‌و ب ‌ه ناچارییان ‌ه‬ ‫رووبدات‪ .‬رازی یه‌زدان ب ‌ه بنه‌ڕه‌تی رێكخه‌ر‬

‫ده‌زانێت‌و ئه‌و ل ‌ه رێكخستنی هه‌بووه‌كان‌و‬ ‫به‌دیهێنانی هه‌بوو ‌ه تازه‌كان ل ‌ه كۆنه‌كانه‌وه‌و‬ ‫ئه‌نجامدانی كاره‌كانی گ��ردوون ب ‌ه ناچار‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆر هۆكاری‬ ‫رووناكی‌و رۆشناییه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه به‌دیهێنانی‬ ‫رووناكی ناچاره‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی ی�����ه‌زدان ك��ۆن��ه‌و ویستی‬ ‫ئافراندنی بۆ دروست بێت‪ ،‬پێویست ‌ه كۆنێكی‬ ‫تر له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌بووبێت‪ ،‬ك ‌ه وای لێبكات‬ ‫ئه‌م كار ‌ه بكات‌و ئه‌و كۆنه‌ی تر ده‌روونی‬ ‫هه‌مه‌كییه‌‪.‬‬ ‫م��ه‌رزوق��ی نووسیوێتی‪ :‬ئ��ه‌وان��ه‌ی پێیان‬ ‫واب��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌زه‌لی (هه‌تا هه‌تایی) زیاتر ‌ه‬ ‫ل ‌ه یه‌كه‌‪ ،‬چ��وار گرووپن‪ ،‬یه‌كه‌م ئه‌وانه‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل��ه‌و ب����اوه‌ڕه‌دان ئ��ه‌زه‌ل��ی ته‌نها بكه‌رو‬ ‫م��اددە‌ی��ه‌و مه‌به‌ست ل�� ‌ه م���ادد ‌ە هیۆلی‌یه‪.‬‬ ‫دووه‌م ئ��ه‌وان��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه له‌و ب���اوه‌ڕه‌دان سێ‬ ‫ئ��ه‌زه‌ل��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ :‬ب��ك��ه‌ر‪ ،‬م����اددە‌و بۆشایی‬ ‫(شوێنی ره‌ه��ا)‪ .‬سێیه‌م گ��رووپ ئه‌وانه‌ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ڵێن چوار ئه‌زه‌لی هه‌یه‌‪ :‬بكه‌ر‪ ،‬ماددە‌‪،‬‬ ‫بۆشایی‌و كات (ماوه‌)‪ .‬چواره‌م گروپ‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫راب��ه‌ری��ان موحه‌مه‌دی ك��وری زه‌ك��ه‌ری��ای‬ ‫رازی پزیشكه‌‪ ،‬ئه‌و ده‌روونی قسه‌كه‌ریشی‬ ‫(ن��اط��ق) خست ‌ه ن��او ئ��ه‌م ری��زب��ه‌ن��ده‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫بیروبۆچوونی ئه‌و ژم��اره‌ی ئه‌زه‌لییه‌كان‬ ‫گه‌یشت ‌ه پێنج‪( .‬االزمنة و االمكنة)‬ ‫ل ‌ه یه‌كگرتنی ده‌روون��ی هه‌مه‌كی‌و هیۆلی‬ ‫(یه‌كه‌مین ماددە‌) ب ‌ه شێوه‌ی جیاواز هه‌موو‬ ‫ج���ۆر ‌ه ه��ه‌ب��وو ‌ه زی��ن��دووه‌ك��ان��ی زه‌وی‌و‬ ‫ئاسمان هاتوونه‌ته‌بوون‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫ته‌نه‌كان‪ ،‬یان جه‌سته‌كان ل ‌ه یه‌كگرتنی یه‌كه‌ی‬ ‫دابه‌ش نه‌بووی (ئه‌تۆم) هیۆلی‌و جه‌وهه‌ری‬ ‫بۆشایی هاتوونه‌ت ‌ه دی‌و هه‌رچه‌ند ‌ه بۆشایی‬ ‫ی كه‌متر بێت‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌تۆمه‌كانی هیۆل ‌‬ ‫قورسترده‌بێت‌و هه‌رچه‌ند ‌ه بۆشایی زیاتر‬ ‫بێت‪ ،‬سوكتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫جیاوازی چۆنایه‌تی نێوان ته‌نه‌كان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫قورسی‌و سووكی‌و روونی‌و تاریكی‪ ..‬هتد‬ ‫ب ‌ه هۆی كه‌می‪ ،‬یان زۆری بۆشایی (شوێنی‬ ‫پ��ه‌ت��ی) ل�� ‌ه یه‌كگرتنی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ هیۆلی‌یه‌وه‬ ‫(یه‌كەمین ماددە‌)‪ .‬هیۆلی‪ ،‬ك ‌ه به‌ر ل ‌ه یه‌كگرتنی‬ ‫له‌گه‌ڵ بۆشایی ساده‌و ساكار (بسیط) بووه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه پاش له‌ناوچوونی گه‌ردوون ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ دۆخه‌كه‌ی جارانی‪.‬‬ ‫رازی ل ‌ه چۆنێتی ئافراندن‪ ،‬یان به‌دیهێنان‬ ‫ب��اس ل�� ‌ه حیكایه‌تێك ده‌ك����ات‪ .‬ده‌روون���ی‬ ‫ه��ه‌م��ه‌ك��ی‌‪ ،‬ویستوویه‌تی ب��ۆ گه‌یشتن ب ‌ه‬ ‫ئاواتی چێژ ‌ه جه‌سته‌ییه‌كان له‌گه‌ڵ مادد ‌ە‬ ‫تێكه‌ڵ ببێت‌و نه‌یزانیوه‌‪ ،‬ك ‌ه ب��ه‌م ك��اره‌ی‬ ‫ل��� ‌ه م���ه‌ب���ه‌س���ت‌و ئ��ام��ان��ج��ی خ����ۆی دوور‬ ‫ده‌ك���ه‌وێ���ت���ه‌وه‌و ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه زی��ن��دان��ی‌و دیلی‬ ‫ماددە‌و ئه‌م جیهانه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه له‌سه‌ر ویستی‬ ‫به‌دیهێنه‌ر‪ ،‬ده‌روون����ی ه��ه‌م��ه‌ك��ی ب��وو ب ‌ه‬ ‫به‌شی م��اددە‌‌و ب ‌ه شێوه‌ی جیاواز له‌گه‌ڵی‬ ‫یه‌كیگرت‌و ل��ه‌م یه‌كگرتن ‌ه ه��ه‌م��وو ج��ۆر ‌ه‬ ‫ره‌گه‌زكان‌و ته‌نه‌كان‌و هه‌بوو ‌ه زیندووه‌كانی‬ ‫زه‌وی‌و ئاسمان هاتنه‌بوون‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌روون جیهانی خ��ۆی ل�� ‌ه ی��ادك��ردووه‌‪،‬‬ ‫دووچ���اری ره‌ن���ج‌و نامۆیی ب��وو‪ .‬ی��ه‌زدان‬ ‫ئ��اوه‌زی نارد هەتا ل ‌ه مرۆڤدا ده‌روون ب ‌ه‬

‫ئاگا بهێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م جیهان ‌ه جێی ئه‌و‬ ‫نییه‌‌و ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌و ل�� ‌ه هیۆلی ده‌بینێت‌و‬ ‫ده‌یه‌وێت‪ ،‬ناكرێت‌و ناشێت‌و هەتا ل ‌ه جیهانی‬ ‫ماددە‌یه‌‪ ،‬رزگ��اری نابێت ل ‌ه ره‌ن��ج‌و ئازار‪،‬‬ ‫تا ئه‌و كاته‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌روون جیهانی خۆی ب ‌ه‬ ‫یاد بێته‌وه‌و واز ل ‌ه عه‌شق‌و خۆشه‌ویستی‬ ‫خۆی بۆ م��ادد ‌ە بهێنێت‌و حه‌ز ل ‌ه جیهانی‬ ‫خۆی بكات‌و پاش جیابوونه‌وه‌ی ل ‌ه جه‌ست ‌ه‬ ‫به‌ره‌و ‌ه ئه‌و جیهان ‌ه سه‌فه‌ر ده‌كات‌و بۆ هه‌تا‬ ‫هه‌تای ‌ه له‌وێدا ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬رازی باوه‌ڕی ب ‌ه‬ ‫دۆنادۆنی رۆحیش هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه دیدی رازی جیهان جێگای شه‌ڕو ره‌نج‌و‬ ‫ئازاره‌‪ .‬ئیبن مه‌یمون ده‌ڵێت‪ :‬رازی كتێبێكی‬ ‫به‌ناوبانگی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه خ��ۆی ن��اوی ن��او ‌ه‬ ‫یه‌زدانناسی‌و وڕێنه‌و نه‌زانیی ‌ه گه‌وره‌كانی‬ ‫خۆی تێدا ده‌ربڕیووه‌‪ ،‬ل ‌ه میانه‌ی ئه‌وانه‌دایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌و پێی وابوو ‌ه شه‌ڕ زیاتر ‌ه ل ‌ه چاك ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ردووندا‪ .‬ئه‌گه‌ر تۆ ئاسووده‌یی مرۆڤ‌و‬ ‫چێژه‌كانی ل ‌ه ماوه‌ی ئاسووده‌یی ئه‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫ره‌نج‌و ئ��ازارو نه‌خۆشی‌و په‌ككه‌وتوویی‌و‬ ‫به‌دبه‌ختی‌و خه‌م‌و نه‌گبه‌تییه‌كان به‌راورد‬ ‫بكه‌یت ده‌بینیت‪ ،‬ك ‌ه نه‌هامه‌تی‌و شه‌ڕێكی‬ ‫گه‌وره‌ دوچاری مرۆڤ بووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب ‌ه بیروبۆچوونی رازی‪ ،‬تاك ‌ه رێی‬ ‫رزگاری‪ ،‬عه‌قڵ‌و فه‌لسه‌فه‌یه‌و ده‌روونه‌كان‬ ‫ل ‌ه تاریكی ئ��ه‌م جیهان ‌ه خاوێن نابنه‌وه‌و‬ ‫رزگ��اری��ان نابێت ل�� ‌ه ره‌ن���ج‌و ئ���ازارو له‌م‬ ‫جیهان ‌ه ناچن ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر ل ‌ه رێگای‬ ‫فه‌لسه‌فه‌و ‌ه نه‌بێت (ه��ه‌ر كه‌سێك فێری‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه بێت‌و جیهانی خود بناسێت‌و كه‌م‬

‫‪275‬‬

‫ئازار بێت‌و خێندكار له‌م به‌تینیی ‌ه رزگاری‬ ‫ده‌بێت) (ناسر خوسرۆ)و (هه‌ر كه‌سێك ل ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه بڕوانێت‌و ته‌نانه‌ت ب ‌ه رێژه‌یه‌كی‬ ‫كه‌م لێی تێبگات‪ ،‬ده‌روونی ئه‌و له‌م ڵێڵیی ‌ه‬ ‫خاوێن ده‌بێت‌و له‌م دیلیی ‌ه رزگاری ده‌بێت)‬ ‫(ئه‌بو حاته‌می رازی‪ ،‬اعالم النبوه‌)‬ ‫(فه‌لسه‌ف ‌ه زانستێكی ت��ه‌واوو تیۆری نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو رێی ژیانه‌و كلیلی زانین‌و كرداره‌)‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ده‌روون���ه‌ك���ان هێند ‌ه ل��ه‌م جیهان ‌ه‬ ‫ده‌م��ێ��ن��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ه��ەت��ا ه��ه‌ر ده‌روون���ێ���ك پاك‬ ‫ببێته‌وه‌و بییه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ جیهانی‬ ‫خۆی‪ ،‬تا هه‌موو ده‌روونه‌كان ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ت��ه‌واو ل��ه‌م جیهان ‌ه بچن ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫هه‌موو ده‌روون��ی هه‌مه‌كی جیاببێته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫م��اددە‌‪ ،‬ده‌روون ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ جیهانی‬ ‫خ���ۆی‌و ئ��اس��ووده‌ی��ی ب��ه‌ده‌س��ت ناهێنێت‪،‬‬ ‫كه‌وات ‌ه جیهان داده‌روخێت‌و هیۆلی ل ‌ه وێن ‌ه‬ ‫جیا ده‌بێته‌وه‌و ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ دۆخه‌كه‌ی‬ ‫جارانی‪ .‬رازی خۆی ئاگاداری ئه‌و ‌ه بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه بیروبۆچوونی ئه‌و (پێنج كۆنه‌كه‌) ل ‌ه‬ ‫بیروبۆچوونی ئه‌رستۆ ب ‌ه دووره‌و هه‌ر‬ ‫لەبەر ئەوە‌ش ب ‌ه ئاگاداران ‌ه چه‌نده‌ها جار‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬له‌م باره‌یه‌و ‌ه من وه‌ها ده‌ڵێم‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب���اره‌ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت‌و س���ه‌رچ���اوه‌ی بیرو‬ ‫بۆچوونی پێنج كۆنه‌ك ‌ه بیروڕای جیاواز‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هه‌ندێك ئه‌م باوه‌ڕه‌یان داوه‌ت�� ‌ه پاڵ‬ ‫فه‌یله‌سووف ‌ه كۆنه‌كانی یۆنان‌و هه‌ندێكی‌تر‬ ‫ب ‌ه هی حه‌رانییه‌كانی ده‌زانن‌و هه‌ندێكی‌تریش‬ ‫ده‌ڵێن رازی ئه‌وەی ل ‌ه بیروبۆچوونه‌كانی‬ ‫ئێرانیی ‌ه كۆنه‌كان وه‌رگرتووه‌‪.‬‬

‫ئه‌بو حاته‌می رازی‪ ،‬موته‌كه‌لیم‌و الیه‌نگری‬ ‫گه‌وره‌ی ئیسماعیلییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه هاوسه‌رده‌م‌و‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌ڵ��س��ت��ك��اری رازی ب����ووه‌و كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫گفتوگۆیه‌كی له‌گه‌ڵدا هه‌بووه‌و گێڕاوێتییه‌وه‌‪:‬‬ ‫ل�� ‌ه كۆڕێكی‌تردا گفتوگۆم له‌گه‌ڵدا ك��ردو‬ ‫پێم گ��وت‪ ،‬ك ‌ه من ل ‌ه ب��ی��روب��اوه‌ڕی خۆت‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پێنج كۆنه‌كه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ی��ه‌زدان‪،‬‬ ‫ده‌روون‪ ،‬هیۆلی‪ ،‬ش��وێ��ن‌و ك��ات ئ��اگ��ادار‬ ‫بكه‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی بزانم‪ ،‬ئایا فه‌یله‌سووفه‌كان‬ ‫له‌گه‌ڵ تۆ له‌م دۆزو پرسه‌دا ه��اوڕان‪ ،‬یان‬ ‫دژن؟ ئ��ه‌و گوتی‪ :‬فه‌یله‌سووف ‌ه كۆنه‌كان‬ ‫ل��ه‌م ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه بیروبۆچوونی جیاوازیان‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم من له ‌ب��اره‌ی ئه‌م بابه‌ته‌و ‌ه‬ ‫زۆر توێژینه‌وه‌م كردووه‌و ب ‌ه تێروانین بۆ‬ ‫بنه‌ماكانیان دركم پێكردو حه‌قیقه‌تێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هیچ به‌رپه‌چدانه‌یه‌كم تێدا هه‌ڵنه‌هێنجاند‪.‬‬ ‫ره‌وشت‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ره‌وش��ت‌دا رازی گرنگی ب ‌ه‬ ‫دۆزو پرسی (چێژو ئازار) داوه‌و فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ره‌وشتی له ‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه بنیاد ناوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه كتێبه‌كانیدا باسی چییه‌تی چێژی‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ش كتێبێكی له‌م‬ ‫ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ك ‌ه خ��ۆی ن��اوی ناو ‌ه‬ ‫(مقالة في ماهیة اللذة)‪ .‬ئێستا ئه‌م كتێب ‌ه‬ ‫له‌به‌رده‌ستدا نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ناسر خوسرۆ‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ستی به‌رپه‌چدانه‌وه‌ی بیروباوه‌ڕی‬ ‫رازی‪ ،‬به‌شێكی گرنگی ئه‌وی ل ‌ه كتێبی (زاد‬ ‫المسافرین)دا هێناوه‌‪ :‬گوته‌ی موحه‌مه‌دی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫كوری زه‌كه‌ریای رازی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫چێژ شتێك نیی ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه ئاسووده‌یی ل ‌ه‬ ‫ره‌نج‌و ئ��ازارو چێژ نابێت مه‌گه‌ر ب ‌ه هۆی‬ ‫ره‌نج‌و ئازاراو ‌ه نه‌بێت‪ ،‬ده‌ڵێت كاتێك چێژ‬ ‫په‌یوه‌سته‌و پێكه‌و ‌ه به‌ستراو ‌ه بێت ده‌بێت‬ ‫بە ره‌نج‌و ئازار‪ ،‬ده‌ڵێت بارودۆخێك‪ ،‬ك ‌ه ن ‌ه‬ ‫چێژه‌و ن ‌ه ره‌نج‌و ئازاره‌‪ ،‬ل ‌ه سروشته‌وه‌یه‌و‬ ‫باسی لێوه‌ ناكرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه دیدی رازی چێژ رووداوێكە بوونی نییه‌‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه ئاسووده‌یی ل ‌ه ره‌ن��ج‌و ئ��ازاراوه‌ی��ه‌و‬ ‫ئازار وات ‌ه ده‌رچوون ل ‌ه دۆخی سروشتی‬ ‫ب ‌ه هۆی رووداوێكی كاریگه‌ره‌وه‌و ئه‌گه‌ر‬ ‫رووداوێك دژ ب ‌ه ئه‌و كاریگه‌ریی ‌ه هه‌بێت‌و‬ ‫ببێت ‌ه ه��ۆی رزگ����اری ل�� ‌ه ره‌ن���ج‌و ئ���ازارو‬ ‫گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه بۆ دۆخ��ی سروشتی ئ��ه‌وا چێژ‬ ‫ده‌هێنێته‌دی‌و ئه‌م دۆخ ‌ه ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‬ ‫هه‌تا كاتێك كاریگه‌ری پێشوو ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫بنه‌بڕ ببێت‌و بگات بە دۆخ��ی سروشتی‌و‬ ‫چێژ رابوه‌ستێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌م رووداو ‌ه‬ ‫كاریگه‌ره‌‪ ،‬ك ‌ه بوو ‌ه هۆی چێژو رزگاری ل ‌ه‬ ‫ره‌نج‌و ئازار‪ ،‬به‌رده‌وام بێت ل ‌ه كاریگه‌ری‬ ‫خ��ۆی ئ��ه‌وا ده‌بێته‌و ‌ه ه��ۆی ره‌ن��ج‌و ئ��ازار‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ ل�� ‌ه الی���ه‌ك���ی‌ت���ره‌وه‌ ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه��ۆی‬ ‫ده‌رچ����وون ل��ه‌ دۆخ��ی س��روش��ت��ی‪ .‬دۆخ��ی‬ ‫سروشتی دۆخێكه‌‪ ،‬ك ‌ه تێیدا ن ‌ه چێژ هه‌ی ‌ه ن ‌ه‬ ‫ره‌نج‌و ئازار‪ .‬چێژی په‌تی نییه‌و وه‌ستاو ‌ه‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر رێ���ژه‌ی ره‌ن���ج‌و ئ��ازارێ��ك‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌رچوون ل ‌ه دۆخی سروشتی ده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ك��ات ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ده‌رچ����وون ل ‌ه‬ ‫دۆخی سروشتی كه‌م كه‌م بێت‌و گه‌ڕانه‌و ‌ه‬

‫بۆ سروشت ب ‌ه یه‌كجاره‌كی بێت ره‌ن��ج‌و‬ ‫ئ��ازار ن��ای��ه‌ت��ه‌دی‌و چێژ ب��ه‌ده‌ر د ‌هك��ه‌وێ��ت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌رچ��وون ل ‌ه دۆخ��ی سروشتی ب ‌ه‬ ‫یه‌كجاره‌كی بێت‌و گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه ب��ۆ دۆخ��ی‬ ‫سروشتی ك��ه‌م ك��ه‌م ب��ێ��ت‪ ،‬ده‌ردو ئ��ازار‬ ‫دێ��ت��ه‌دی‌و چێژ نایه‌ته‌دی‪ .‬كه‌وات ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ن بۆ سروشت بۆ هه‌تا‬ ‫خه‌ڵك گه‌ڕانه‌وه‌یا ‌‬ ‫ه��ه‌ت��ای��ه‌‪ ،‬ن���اون���او ‌ه چ��ێ��ژ‪ .‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ئ��ه‌و‬ ‫ئاسووده‌بوونه‌ له‌ ره‌نج‌و ئازار‪.‬‬ ‫رازی نموون ‌ه گه‌لێكی هه‌ی ‌ه له‌م باره‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ێ��ره‌دا ده‌رف����ه‌ت نیی ‌ه ب��اس��ی��ان لێو ‌ه‬ ‫بكه‌ین‪ .‬رازی ل ‌ه باره‌ی چێژ هاوڕای ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌فالتون‌و فه‌یله‌سووف ‌ه سروشتییه‌كان‪،‬‬ ‫به‌اڵم دژ ‌ه بۆچوونه‌كانی ئه‌و په‌یڕه‌وكارانی‬ ‫ئه‌رستۆن‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه دیدی ئه‌رستۆ‪ ،‬چێژ‬ ‫بابه‌ت‌و رووداوێكی بوونییه‌‪.‬‬ ‫دوو ك��ت��ێ��ب��ی رازی (رێ��چ��ك��ه‌و رێ��ب��ازی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی‌و پ��زی��ش��ك��ی رۆح����ان����ی)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئیستا ه���ه‌ن‪ ،‬ب��اش��ت��ری��ن ده‌رب�����ڕی بنه‌ما‬ ‫ره‌وشتییه‌کانی ئه‌ون‪ .‬رازی كتێبی رێبازی‬ ‫فه‌لسه‌فی ب ‌ه مه‌به‌ستی به‌رگری كردن ل ‌ه‬ ‫رێبازو رێچكه‌ی پراكتیكی‌و پله‌و ئاستی‬ ‫زانستی خ��ۆی ل ‌ه بەرانبەر ئ��ه‌وان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌ویان ب ‌ه شایسته‌ی نازناوی فه‌یله‌سه‌ف‬ ‫ن��ه‌ده‌زان��ی ن��ووس��ی��وه‌‪ .‬رازی ل��ه‌م كتێبه‌دا‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وپه‌ڕی داواكارییه‌كانی مرۆڤ‬ ‫له‌گه‌ڵ چێژ ‌ه جه‌سته‌ییه‌كان ناگونجێت‌و‬ ‫س��ازگ��اری��ی��ان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل�� ‌ه داواك��ردن��ی‬ ‫زانست‌و به‌ده‌ستهێنانی دادپه‌روه‌رییه‌‪ ،‬هەتا‬ ‫ب�� ‌ه ه��ۆی��ه‌و ‌ه ل��ه‌م جیهان ‌ه رزگ���اری ببێت‌و‬

‫‪277‬‬

‫بچێت ‌ه جیهانه‌كه‌ی‌تره‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه مه‌رگ‌و ره‌نج‌و‬ ‫ئازاری تێدا نییه‌‪ .‬كه‌وات ‌ه نابێت ب ‌ه دوای چێژ‬ ‫گه‌لێكه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ك ‌ه وای لێده‌كات ل ‌ه جیهانی‬ ‫رۆحانی دووركه‌وێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها نابێت‬ ‫شوێن چێژ گه‌لێك ب��ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ره‌ن��ج‌و‬ ‫ئازارێك لێی ده‌كه‌وێته‌و ‌ه له‌م جیهانه‌دا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چه‌ندێتی‌و چۆنییه‌تی له‌گه‌ڵ چێژ گه‌لێك‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئامانجێتی ه��اوئ��اس��ت ب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان له‌و‬ ‫زیاتر بێت‪ .‬جگ ‌ه له‌م جۆر ‌ه هیچ كێشه‌یه‌ك‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه دوای چێژه‌كانی‌تره‌و ‌ه بێت‬ ‫پێویست ‌ه تاك ل ‌ه هه‌ر شتێك ب ‌ه رێژه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫ك ‌ه هیچ چاره‌یه‌ك نیی ‌ه به‌هره‌مه‌ند بێت‌و‬ ‫پێویست ‌ه ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه چێژه‌كان ل ‌ه راده‌ی‬ ‫زیاتر ل ‌ه پێویستی جه‌ست ‌ه دووربكه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه هه‌رگیز نابێت ب ‌ه ناحه‌ق‬ ‫ئ��ازار ب ‌ه زینده‌وه‌رێك بگه‌یه‌نێت‪ .‬مه‌گه‌ر‬ ‫ب��ه‌م ئ����ازار ‌ه رێ ل�� ‌ه ئ��ازارێ��ك��ی گ��ه‌وره‌ت��ر‬ ‫بگرێت‌و لەبەر ئ��ەوە‌ی ب ‌ه پێی بنه‌ماكانی‬ ‫ئ���اوه‌زو دادپ����ه‌روه‌ری ئ���ازار گه‌یاندن ب ‌ه‬ ‫زینده‌وه‌رانی‌تر ره‌وا نییه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌نجامدا ئازار‬ ‫گه‌یاندن ب�� ‌ه خ��ودی��ش ره‌واو شیاو نییه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك كرداره‌كانی هیندییه‌كان‌و رێچكه‌ی‬ ‫م��ان��ه‌وی��ی��ه‌ك��ان‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا ره‌ب��ه‌ن��ای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫گ��ۆش�� ‌هگ��ی��ری ره‌ب����ه‌ن ل�� ‌ه مه‌سیحییه‌ت‌و‬ ‫خه‌لوه‌تکێشانی موسوڵمانان ل ‌ه مزگه‌و‌ته‌كان‬ ‫(ئه‌مان ‌ه هه‌موو سته‌مێكن‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵێك ب ‌ه‬ ‫ره‌وای ده‌زانن ل ‌ه بەرانبەر ب ‌ه خۆیان‌و دان‬ ‫به‌خۆداگرتن ‌ه ل ‌ه بەرانبەر ئازارێك‪ ،‬ك ‌ه پێش‬ ‫ل ‌ه ئازارێكی گه‌وره‌تر ناگرێت)‪.‬‬ ‫پ���اش���ان رازی ب���ۆ چ���ێ���ژخ���وازی دوو‬

‫س��ن��وور ده‌ستنیشان ده‌ك����ات‪ .‬س��ن��ووری‬ ‫ب��ااڵو سنووری ن��زم‪ .‬سنووری ب��ااڵ كۆتا‬ ‫سنووری نێوان چێژی زۆرو رووچوون ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ن��او شه‌هوه‌ته‌وه‌یه‌و وه‌ستان ‌ه ل ‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ك��ارو چێژ‪ ،‬ك�� ‌ه گه‌یشتن ‌ه ئ���ه‌وان جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ستپێكی سته‌م‌و ئ��ازار شتێكی دیكه‌ی‬ ‫ێ ن��اك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌و زی��ات��ر رۆی��ش��ت��ن ل��ه‌م‬ ‫ل�� ‌‬ ‫س��ن��وور ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی بنه‌مای ئ��اوه‌زو‬ ‫دادپ��ه‌روه‌ری��ی��ه‌وه‌‪ .‬جگ ‌ه له‌م ج��ۆر ‌ه چێژان ‌ه‬ ‫داواك�����اری چ��ێ��ژه‌ك��ان��ی‌ت��ر ره‌وای����ه‌‌و ئه‌م ‌ه‬ ‫ئه‌و‌په‌ڕی سنووری چێژخوازییه‌‪.‬‬ ‫سنووری نزم‪ ،‬وات ‌ه سنوورێك‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه دوا‬ ‫سنووری نێوان چێژی كه‌م‌و خه‌ڵوه‌تكێشان‌و‬ ‫كه‌م خۆری داده‌نرێت‪ .‬وات ‌ه تاك ئه‌وه‌ند ‌ه ل ‌ه‬ ‫چێژ به‌هره‌مه‌ند بێت‪ ،‬ك ‌ه ئازار نه‌چێژێت‌و‬ ‫ل�� ‌ه ن��اخ��ۆش��ی��دا ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب���ه‌اڵم ن��زم��ت��ر ل ‌ه‬ ‫سنووری نزم‪ ،‬ل ‌ه حیكمه‌ت ب��ه‌ده‌ره‌‪ ،‬وه‌ك‬ ‫رێچكه‌ی مورتاز ‌ه هیندییه‌كان‪ ،‬مانه‌ویی ‌ه‬ ‫خ��ۆئ��ازاره‌ك��ان‪ ،‬ره‌به‌ن ‌ه خه‌ڵوه‌تكێشه‌كان‌و‬ ‫م��وس��وڵ��م��ان�� ‌ه گ��ۆش��ه‌گ��ی��ره‌ك��ان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫سه‌پاندنی ره‌ن��ج‌و ئ��ازار ب ‌ه سه‌ر ده‌روون‬ ‫رێچكه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌ی بڕیاری‬ ‫ئ����اوه‌زو دادپ���ه‌روه‌ری���ی���ه‌وه‌ی���ه‌‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫میانه‌ی ئه‌م دوو سنووره‌ی بااڵو نزمه‌دا‬ ‫هه‌ی ‌ه ره‌وایەو كه‌سێك‪ ،‬ك ‌ه به‌كاریده‌هێنێت‬ ‫ل ‌ه دی��دی فه‌یله‌سووفه‌كانه‌و ‌ه دوورنییه‌و‬ ‫ده‌كرێت نه‌ریتی ئه‌و ب ‌ه نه‌ریتێكی فه‌لسه‌فی‬ ‫ب��زان��رێ��ت‪ ،‬گ��ه‌رچ��ی وه‌ه����ا ب��اش��ت��ره‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سووف ماییل ب ‌ه سنووری نزم بێت‬ ‫هه‌تا سنووری بااڵ‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫ل�� ‌ه كۆتاییدا رازی پێناسه‌ی به‌ناوبانگی‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه ده‌هێنێت ‌ه ئاراوه‌‪ ،‬ك ‌ه لەبەر ئەوە‌ی‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه هاوشێوه‌بوونی یه‌زدانی مه‌زن ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئاست توانای مرۆیی‌و لەبەر ئەوە‌ی خوای‬ ‫گ���ه‌ور ‌ه ل��ه‌وپ��ه‌ڕی زان��ی��ن‌و دادپ����ه‌روه‌ری‌و‬ ‫میهره‌بانییه‌‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه ن��زی��ك‌ت��ری��ن كه‌س‬ ‫ل�����ه‌وه‌وه‌‪ ،‬زان��ات��ری��ن‌و دادپ���ه‌روه‌رت���ری���ن‌و‬ ‫میهره‌بانترینیانه‌‪ .‬رازی ل ‌ه سه‌ره‌تای كتێبی‬ ‫پزیشكی رۆحانی‪ ،‬ستاییشی ئاوه‌ز ده‌كات‌و‬ ‫هه‌موو سوودو به‌هره‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه له‌م جیهانه‌و‬ ‫ج��ی��ه��ان��ه‌ك��ه‌ی‌ت��ر ده‌ت��وان��رێ��ت ب��ه‌ه��ره‌م��ه‌ن��د‬ ‫ببین ده‌دات�� ‌ه پاڵ ئ��اوه‌ز‪ .‬وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه هۆی ئ��اوه‌زه‌و ‌ه بااڵتر بووین ‌ه ل ‌ه چوار‬ ‫پێیه‌كان‌و ده‌سه‌اڵتمان هه‌ی ‌ه ب ‌ه سه‌ریاندا‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ه��ه‌م��وو زان��س��ت��ەك��ان‌و هونه‌رو‬ ‫سنعه‌ته‌كان‪ ،‬ك ‌ه سوودمان پێ ده‌گه‌یه‌نن‪،‬‬ ‫ب ‌ه هۆی ئاوه‌زه‌و ‌ه كه‌وتوونه‌ته‌وه‌و به‌هۆی‬ ‫ئاوه‌زه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه توانراو ‌ه گه‌وره‌یی جیهان‌و‬ ‫زه‌وی‌و ئاسمان‌و ئه‌ستێره‌كان‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ن بناسرێت‌و دركی پێ بكرێت‪.‬‬ ‫یه‌زدانی مه‌ز ‌‬ ‫هیچ شتێك نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سوود به‌خشین‌و‬ ‫به‌هر ‌ه به‌خشین ل ‌ه سه‌رووی ئه‌وه‌و ‌ه بێت‪.‬‬ ‫ێ ئه‌و بارودۆخی ئێم ‌ه وه‌ك بارودۆخی‬ ‫ب‌‬ ‫چوار پێیه‌كان‌و شێته‌كان ده‌بوو‪ .‬ئه‌گه‌ری‬ ‫هه‌ی ‌ه بیروبۆچوونی رازی ل ‌ه ب��اره‌ی ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌و ‌ه جێی په‌سندی كه‌سانێك نه‌بوو‬ ‫بێت‪ ،‬ك ‌ه له‌و ب��اوه‌ڕه‌دا بوون یه‌زدانناسی‬ ‫ب ‌ه ئاوه‌زو تێڕوانین نابێت‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه هۆی‬ ‫فێركارییه‌كانی په‌یامبه‌رو ئیمامه‌وه‌یه‌و‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی مرۆڤ ل ‌ه ژیانی خۆی فێری‬

‫ب���ووه‌ ل�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ی س���روش (وح���ي)و‬ ‫په‌یامبه‌رێتییه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه ده‌گرێت‌و هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی نییه‌ ب ‌ه ئاوه‌زه‌وه‌‪.‬‬ ‫پاشان رازی ده‌ڵێت‪ :‬لەبەر ئ��ەوە‌ی ئاوه‌ز‬ ‫وه‌ها پله‌و پایه‌یه‌كی هه‌یه‌و مایه‌ی سه‌روه‌ری‬ ‫مرۆڤ ‌ه نابێت ئه‌و به‌ره‌و نزمی به‌رین‌و ل ‌ه‬ ‫فه‌رمانڕه‌وایه‌تییه‌و ‌ه بیكه‌ین ‌ه فه‌رمانبه‌ر‪.‬‬ ‫پ��اش��ان چه‌مكی ه���ه‌وه‌س ل�� ‌ه ب��ەران��ب��ەری‬ ‫ئاوه‌ز داده‌نێت‌و سه‌رچاوه‌كه‌ی ب ‌ه ده‌روون‬ ‫ده‌زانێت‌و ئه‌و ب ‌ه به‌اڵو لێڵیی ئاوه‌ز ئه‌ژمار‬ ‫ده‌كات‌و جه‌خت له‌و ‌ه ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫هه‌وه‌سی نه‌فس جڵه‌وو گۆشه‌گیر بكرێت‪،‬‬ ‫هەتا زاڵ نه‌بێت به ‌سه‌ر ئ��اوه‌زداو ل ‌ه ژێر‬ ‫فرمانی ئ��اوه‌زدا بێت‌و رووناكی ئاوه‌ز به‬ ‫‌سه‌رماندا بپرژێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌وه‌س‌و خ��وو هه‌میش ‌ه وام��ان لێده‌كه‌ن‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی بیر‬ ‫ب ‌ه دوای چێژه‌كانه‌و ‌ه بین‪ ،‬ب ‌‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌نجامی بكه‌ینه‌وه‌‌و په‌یڕه‌وییان لێ‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬به‌اڵم ئاوه‌ز ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫كات ئێم ‌ه له‌م جۆر ‌ه كاران ‌ه دوور ده‌خاته‌وه‌و‬ ‫ل ‌ه كاری چاك ‌ه نزیكمان ده‌كاته‌وه‌‪ .‬پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه شه‌هوه‌تێك دوورب��ك��ه‌وی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ئ��ازاره‌ی لێی ده‌كه‌وێته‌و ‌ه بۆ رازیكردنی‬ ‫ش��ه‌ه��وه‌ت یه‌كسان‪ ،‬ی��ان زی��ات��ر بێت له‌و‬ ‫ئ��ازاره‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه وازهێنان‌و دامركانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و شه‌هوه‌ت ‌ه ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬رازی بنه‌ماكای‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌و ‌هك��ه‌ی خ��ۆی ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ���اوه‌زو‬ ‫ه����ه‌وه‌س دام����ه‌زران����دووه‌و ب��ااڵی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫نزمییه‌كانی ب ‌ه ده‌رئه‌نجامی ئ��ه‌م دووان�� ‌ه‬ ‫ده‌زانێت‪ .‬پاشان یه‌ك ب ‌ه یه‌كی نزمییه‌كانی‬

‫‪279‬‬

‫ن��ه‌ف��س‪ ،‬ك�� ‌ه ه���ۆك���اره‌ك���ه‌ی ب�� ‌ه زاڵ��ب��وون��ی‬ ‫ت ب��ه‌س��ه‌ر ئ����اوه‌زدا‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ه���ه‌وه‌س ده‌زان��ێ�� ‌‬ ‫دوورو درێژی باسی لێو ‌ه ده‌كات‌و جه‌خت‬ ‫ل�� ‌ه وازه��ێ��ن��ان ل�� ‌ه هه‌ندێكیان ده‌ك���ات‌و له‬ ‫‌باره‌ی هه‌ندێكی‌تریانه‌وه‌‪ .‬رامان ده‌سپێرێت‬ ‫دۆخی میانڕه‌وی‌و دووری ل ‌ه توندڕه‌وی‬ ‫بگرینه‌به‌ر‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا ل ‌ه باره‌ی سروشتی‬ ‫بااڵییه‌كان ده‌ڵێت‪ :‬سروشتی بااڵیی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه مرۆڤ ب ‌ه وه‌ها ره‌فتارگه‌لێك پارێزراوو‬ ‫خۆشه‌ویست ده‌بێت ل ‌ه الی خه‌ڵكی‌و ئه‌م‬ ‫دوو شت ‌ه ب ‌ه هۆی به‌كاربردنی دادپه‌روه‌ری‌و‬ ‫دامێن پاكی‌و میهره‌بانی‌و چاكه‌خوازی‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بۆ دابینكردنی سوودو پاراستنی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ك��ان��ی ه���ه‌م���ووان‪ ،‬جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫سته‌مكاران‌و‌خڕاپه‌كاران دێنه‌ئاراوه‌‪ .‬رازی‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی ئ��اك��اردا ل ‌ه ژێ��ر كاریگه‌ری‬ ‫ئه‌فالتوندا بوو‪ ،‬كه‌متر كاریگه‌ری ئه‌رستۆ‬ ‫له‌ بیروباوه‌ڕی ئه‌ودا ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ بابه‌تێكی‌تر‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه بابه‌تێك ل ‌ه تێڕوانینه‌كانی رازی‌دا‬ ‫ه��ه‌ن جێی ب��اس‌و خواستن‪ .‬ل��ه‌وان�� ‌ه وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی باوه‌ڕی ب ‌ه خواو‬ ‫سه‌رووسروشته‌و ‌ه هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم باوه‌ڕی‬ ‫ب ‌ه سروش (وحي)و په‌یامبه‌رێتی نه‌بووه‌و‬ ‫بوونیان به‌ زه‌روور نازانێت‪.‬‬ ‫رازی دوو كتێبی هه‌بوو ‌ه ب ‌ه ناوی (فی النبوة‪،‬‬ ‫نقد االدی��ا) و (فی حیل المتنبین‪ ،‬مخاریق‬ ‫االن��ب��ی��اء)‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه‌وان��ه‌دا باسی رەت��ك��ردن‌و‬

‫به‌الوه‌نانی په‌یامبه‌رێتی كردووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫ل ‌ه كتێبی زانستی یه‌زدانی‪ ،‬هه‌روه‌ها ب ‌ه پێی‬ ‫گووته‌ی نووسه‌ران‪ ،‬باسی ل ‌ه په‌یامبه‌رێتی‬ ‫كردووه‌و به‌الوه‌ی ناوه‌‪ .‬هیچ شوێنه‌واڕێك‬ ‫ێ ن��ه‌م��اوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌بو‬ ‫ل��ه‌م كتێبان ‌ه ب�� ‌ه ج�� ‌‬ ‫ح��ات��ه‌م��ی رازی ل�� ‌ه ك��ت��ێ��ب��ه‌ك��ه‌ی��دا (اع�ل�ام‬ ‫النبوة)‪ ،‬ك ‌ه هه‌تا ئێستا ماوه‌ته‌وه‌‪ ،‬شرۆڤه‌ی‬ ‫توێژینه‌وه‌كانی خ��ۆی‌و رازی ل�� ‌ه ب��اڕه‌ی‬ ‫په‌یامبه‌رێتی هێناوه‌و بیروبۆچوونه‌كانی‬ ‫رازی تێدا باسکردووه‌‪ .‬گوتراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دیدی‬ ‫رازی رزگاری ده‌روون له‌م جیهان ‌ه له ژێر‬ ‫کۆنترۆڵی ئاوه‌زدایه‌و ل ‌ه ئه‌نجامدا گرنگی‬ ‫فه‌یله‌سووف‪ ،‬ك ‌ه تێڕامانی ئاوه‌زی ده‌كات‬ ‫ل��ێ��ره‌و ‌ه ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌و ئ��ه‌و ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌م‬ ‫بنه‌مای ‌ه نكوڵی ل ‌ه ئایینه‌كان‌و په‌یامبه‌رێتی‬ ‫كردووه‌‪.‬‬ ‫به‌ر ل ‌ه رازی‪ ،‬كندی یه‌كایه‌تی حه‌قیقه‌تی‬ ‫ئاوه‌زو سروشی خسته‌ڕوو‪ ،‬ل ‌ه پاش رازی‬ ‫ف��اراب��ی‪ ،‬ك ‌ه ئ��اوه‌زی ب ‌ه بااڵتر ده‌زان��ی ل ‌ه‬ ‫ئه‌ندێشه‪ .‬گرنگی فه‌یله‌سووفی ب ‌ه زیاتر‬ ‫ده‌زانی ل ‌ه په‌یامبه‌رو ئیبن سیناش په‌یامبه‌ر‬ ‫ب ‌ه بااڵترین پله‌و ئاستی دانایی‌و كه‌ماڵی‬ ‫مرۆیی ئه‌‌ژمار كرد‪ ،‬به‌اڵم رازی سروش‌و‬ ‫ێ واتا ده‌زانی‌و زه‌روور‬ ‫په‌یامبه‌رێتی ب ‌ه ب ‌‬ ‫بوونیانی په‌سند نه‌كرد‪.‬‬ ‫رازی له‌و ب��اوه‌ڕه‌دا بوو‪ ،‬ك ‌ه دادپ��ه‌روه‌ری‬ ‫ی�����ه‌زدان وه‌ه���ای���ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ێ��وی��س��ت ده‌ك���ات‬ ‫مرۆڤه‌كان ب ‌ه یه‌كسانی بهێنێته‌دی‌و كه‌سێك‬ ‫ل ‌ه ئه‌وانی‌تر باشترو بااڵتر نه‌كات‌و كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫كه‌سێك بۆ په‌یامبه‌رێتی تایبه‌ت نه‌كات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫ئه‌گه‌ر بڵێین پێویستی ده‌ك��رد مرۆڤه‌كان‬ ‫رێ��ن��ووم��ای��ی ب��ك��رێ��ن‪ ،‬دی��س��ان��ه‌و ‌ه ی���ه‌زدان‬ ‫پێویستی ب ‌ه ناوبژیوانی په‌یامبه‌ر نه‌ده‌بوو‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێی حیكمه‌تی ی��ه‌زدان پێویست ده‌كات‬ ‫هه‌موو مرۆڤه‌كان ل ‌ه رێگای ئاوه‌زیان ب ‌ه‬ ‫سوودو زیان‌و به‌رژه‌وه‌ندی‌و خڕاپه‌كانی‬ ‫هه‌نووكه‌یی‌و داهاتوویان ب ‌ه ئاگا بهێنێته‌وه‌و‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا كه‌سێك بااڵترو باشتر نه‌كات‬ ‫ل��ه‌وان��ی‌ت��رو نه‌بێته‌مایه‌ی كێشه‌و ش��ه‌ڕو‬ ‫ملمالنێ‌و نه‌بێت ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی هه‌ر گروپێك‬ ‫ته‌نها الیه‌نگری‌و په‌یڕه‌وی ل ‌ه پێشه‌وای خۆی‬ ‫بكات‌و ئه‌وانی‌تر ب ‌ه هه‌ڵه‌‌و ناڕاست بزانێت‌و‬ ‫ب ‌ه رق‌و كینه‌و ‌ه بڕوانێت ‌ه ئه‌وانی‌ترو ببێت ‌ه‬ ‫هۆكاری دووبه‌ره‌كی‌و شه‌ڕو ئاژاوه‌كانی‬ ‫نێوان مرۆڤه‌كان‪ .‬كۆمه‌ڵێكی زۆر له ‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م ‌ه بكوژرێن‌و له‌ناوبچن‪ .‬بە شێوەیەک‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه په‌یامبه‌رێتی ب��ووت�� ‌ه ه��ۆك��اری وه‌ه��ا‬ ‫بارودۆخێك ل ‌ه نێوان مرۆڤه‌كاندا زه‌ره‌رو‬ ‫زیانی ئایینه‌كان بۆ مرۆڤ فره‌تر بوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫سوودو قازانجیان‪ .‬ئه‌گه‌ر مرۆڤیان ب ‌ه حاڵی‬ ‫خۆی بهێشتای ‌ه ئه‌وان ده‌یانتوانی ل ‌ه رێگای‬ ‫تێهزرین‌و ت��ێ��ڕام��ان یاساگه‌لی ژیانێكی‬ ‫ئ��اوه‌زان��ه‌ت��ر دابهێنن‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر م��رۆڤ�� ‌هك��ان‬ ‫كێشه‌كانیان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دۆزی په‌یامبه‌رێتییه‌و ‌ه‬ ‫ك��ه‌وت��ۆت��ه‌و ‌ه ب���ه‌الوه‌ی بنێن‌و ه��ه‌وڵ بده‌ن‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی زانست‌و به‌هێزكردنی‬ ‫ئاوه‌زیان ده‌بن ‌ه خاوه‌ن ژیانێكی ئاقاڵنه‌‌ترو‬ ‫خواپه‌سندانه‌تر‪ .‬رازی په‌یامبه‌ران ب ‌ه ئایین‬ ‫هێنه‌رانێك ده‌زانێت‌‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندییان له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌زداندا نه‌بوو‪ ،‬ئه‌و شتانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵكی ب ‌ه‬

‫موعجیزه‌ی په‌یامبه‌ڕان ناوی ده‌به‌ن‪ ،‬رازی‬ ‫ب ‌ه موعجیزه‌ی نه‌ده‌زانی‌و ره‌تیده‌كردنه‌وه‌و‬ ‫ی ب ‌ه ئه‌فسان ‌ه گه‌لێكی ئایینی ده‌زانی‪،‬‬ ‫ئه‌وانە ‌‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه پ��اش ئایینه‌كانه‌و ‌ه هاتوونه‌ته‌دی‌و‬ ‫له‌و ب��اوه‌ڕه‌دا بوو هۆكاری متمانه‌كردنی‬ ‫م��رۆڤ��ه‌ك��ان ب�� ‌ه ئ��ای��ی��ن‌و گوێڕایه‌ڵیكردنی‬ ‫پێشه‌وایانی ئایینی ته‌نها خوو گرتنه‌‪ .‬ئایین‌و‬ ‫رێچكه‌كان هۆكاری سه‌ره‌كی جه‌نگه‌كان‌و‬ ‫هۆكاری داڕمانی تێڕامان ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كان‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌و ‌ه زانستییه‌كانن‌و ئه‌و كتێبانه‌ی‬ ‫ب��� ‌ه ن�����اوی ك��ت��ێ��ب��ی پ����ی����رۆزی ئ��اس��م��ان��ی‬ ‫ێ ب��ه‌ه��ان‌و‬ ‫ب��ه‌ن��اوب��ان��گ��ن كتێب گه‌لێكی ب�� ‌‬ ‫به‌رهه‌می فه‌یله‌سووفه‌كان‌و زانایانی‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌ف�ڵات��ون‪ ،‬ئ��ه‌رس��ت��ۆ‪ ،‬ب��وق��رات و ئقلیدس‬ ‫خزمه‌تێكی زیاترو سوودمه‌ندانه‌ترن بۆ‬ ‫مرۆڤ‪ .‬رازی ل ‌ه هه‌ندێك ل ‌ه نووسینه‌كاندا‬ ‫وه‌ه���ا ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت ب���اوه‌ری ب�� ‌ه الی��ه‌ن‌و‬ ‫س����ه‌رچ����اوه‌ی س����ه‌رو س��روش��ت��ی ئایین‬ ‫هه‌بوو بێت‪ ،‬به‌اڵم سه‌باره‌ت ب ‌ه هێزو توانا‬ ‫س��ه‌روو سروشتییه‌كان بیروبۆچوونێكی‬ ‫ت��ه‌واو پێچه‌وانه‌ی هه‌یه‌و ئ��ه‌وی ب ‌ه هێما‪،‬‬ ‫یان به‌ڵگه‌یه‌ك بۆ په‌یام‌و كتێبێك ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫یه‌زدان نه‌ده‌زانی‪.‬‬ ‫وه‌ه��ا ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه فه‌لسه‌فه‌‌و ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ل ‌ه یه‌‌زدانناسی‌و په‌یامبه‌رێتی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گونجاوی نه‌بوو ‌ه له‌گه‌ڵ بنه‌ما هزرییه‌كانی‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌‪ ،‬ب��ووت��ه‌ ه��ۆك��اری ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی رازی‪ ،‬گه‌وره‌ترین پزیشك ل ‌ه‬ ‫جیهانی ئیسالمی‌و گه‌وره‌ترین فیزیازانی‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی ك����ۆن‪ ،‬ن��ه‌ب��ێ��ت�� ‌ه ج��ێ��ی س��ه‌رن��ج��ی‬

‫‪281‬‬

‫فه‌یله‌سووفه‌كانی دوات��رو كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫كه‌متری هه‌بێت به ‌سه‌ر ره‌وتی فه‌لسه‌فی‬ ‫پاش خ��ۆی‌و هه‌روه‌ها كۆمه‌ڵێكی زۆر ل ‌ه‬ ‫زانایانی ئیسالم ل ‌ه بەرانبەر ب ‌ه خۆی تووڕ ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه هه‌ندێك ئه‌ویان‬ ‫ته‌نها ب ‌ه پزیشك زان��ی��وه‌و پێیان واب��وو ‌ه‬ ‫م��اف��ی ئ���ه‌وه‌ی نییه‌‪ ،‬ك�� ‌ه بێت ‌ه ن��او ب��اس‌و‬ ‫توێژینه‌و ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كان‌و كۆمه‌ڵێكی‌تر ب ‌ه‬ ‫نازناوگه‌لێكی وه‌ك مولحید‪ ،‬نه‌زان‪ ،‬غافل‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئایین ناویان بردووه‌و قسه‌كانیان ب ‌ه ب ‌‬ ‫ب‌‬ ‫بنج‌و بنه‌وان‌و وڕێنه‌و نه‌زانی‌و ب ‌ه كفریان‬ ‫زانیووه‌‪ .‬كتێب گه‌لێكی فر ‌ه ل ‌ه كاتی ژیانی‬ ‫رازی‌و ل ‌ه پاش ئه‌ویش بۆ به‌رچدانه‌وه‌ی‬ ‫نووسراون‌و ل ‌ه راستیدا بیروبۆچوونه‌كانی‬ ‫رازی ب ‌ه ئاستێك ل ‌ه الی فه‌یله‌سووفه‌كان‌و‬ ‫موته‌كه‌لیم ‌ه ئیسالمییه‌كان به‌ناوبانگ ببوو‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب��ی��رم��ه‌ن��د ‌هك��ان��ی ه���اوس���ه‌رده‌م‌و پ��اش‬ ‫ئه‌و چاره‌یه‌كیان جگ ‌ه ل ‌ه به‌رپه‌چدانه‌وه‌و‬ ‫به‌الوه‌نانیان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫تاریخ فلسفة اسالمي از اغاز تا در گزشت‬ ‫ابن روشد‪ ،‬نوشت ‌ه هانری كوربن‪ ،‬با همكاری‬ ‫حسین نصر و عثمان یحیی‪ ،‬ترجم ‌ه اسدالل ‌ه‬ ‫مبشری‪ .‬تهران امیر كبیر‪1371 ،‬‬ ‫فیلسوف ری (محمد بن زكریای رازی)‪،‬‬ ‫دكتر مهدی محقق‪.‬‬ ‫تاریخ علوم عقلي در تمدن اسالمی‪ ،‬دكتر‬ ‫زبیح الله‌ صفا‪.‬‬ ‫تاریخ فلسف ‌ه ش��رق وغ��رب‪ ،‬جلد دووه‌م‪،‬‬

‫هیئت نویسندگان زیر نڤر سروپالی رادا‬ ‫كرشنان‪ ،‬مترجم‪ :‬جواد یوسفیان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫ده‌رباره‌ی میتافیزیك الی هۆبز‬

‫ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ عه‌ره‌بییه‌وه)‌‪ :‬سه‌ركه‌وت جه‌لیل‬

‫‪283‬‬

‫دکتۆر ئیمام عه‌بدولفه‌تاح ئیمام مامۆستای‬ ‫فه‌لسه‌فه‌یه‪ ،‬ساڵی ‪ ١٩٣٤‬له میسر له‌دایکبووه‪.‬‬ ‫بڕوانامه‌ی دکتۆرای له ساڵی ‪١٩٧٢‬دا به‌ده‌ست‬ ‫هێناوه‪ .‬ژماره‌یه‌کی زۆر له نووسین‌و وه‌رگێڕانی‬ ‫هه‌یه‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫چه‌مكی جووڵه‌‬ ‫‪1‬ــ گەردوون‪ ،‬ب ‌ه مرۆڤیشه‌وه‌‪ ،‬له كۆمه‌ڵێك‬ ‫ته‌ن پێكدێت‪ .‬ته‌نیش گه‌وهه‌رێكی ماددییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و دوو وشه‌یه‌ش جیاوازییان نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫گه‌وهه‌ریش ماددییه‌‪ ،‬وه‌ك له كۆتایی ئه‌م‬ ‫وت����اره‌دا ب��ۆم��ان ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬ک��ه ته‌ن‬ ‫گ��ه‌وه��ه‌ری ن��ام��اددی��ب��وون��ی نییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وات��ای وای��ه‌‪ ،‬شتێك ب ‌ه ن��اوی نه‌فس‪ ،‬یان‬ ‫رۆح‪ ،‬وات ‌ه شتێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه خۆیدا ماددە‌‪ ،‬یان‬ ‫گه‌وهه‌ری ماددی نه‌بێت‪ ،‬هیچ ئاسه‌وارێكی‬ ‫نییه‌‪ .‬ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ه��ۆب��ز وێناكردنێكی‬ ‫میتافیزیكیی سه‌رتاپاگیرمان بۆ ده‌خات ‌ه‬ ‫روو‪‌ .‬گ��ه‌ر بپرسین‪ :‬ئایا مه‌به‌ستمان له‬ ‫وش��ه‌ی میتافیزیك چییه؟ ل��ێ��ره‌دا ده‌بێت‬ ‫بڵێین‪ :‬مه‌به‌ستمان تیۆریی هۆبز ‌ه سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی واق��ی��ع‪ ،‬وات��� ‌ه ئ��ه‌و تیۆر ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌ی هۆبز‪ ،‬که له رێگه‌یه‌و ‌ه ده‌یه‌وێت‬ ‫هه‌موو گەردوون‪ ،‬هه‌ر له ماددە‌ی بێ گیانی‬ ‫نێو س��روش��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ت��ا د ‌هگ��ات�� ‌ه ب��وون��ه‌وه‌ر ‌ه‬ ‫زی��ن��دووه‌ك��ان‌و ل��ه‌وێ��ش��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه م���رۆڤ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ت��اك��ه‌ ب��ی��رۆك��ه‌ی��ه‌ك‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وی��ش م���اددە‌ی‬ ‫ج���وواڵوه‌‪ ،‬لێكبداته‌وه‌‪ .‬هه‌موو گ��ەردوون‬

‫الی هۆبز له ته‌نی ماددیی جوواڵو پێكدێت‬ ‫(له ئاسمانه‌و ‌ه تا زه‌وی‪ ،‬له ده‌نك ‌ه لمه‌كانی‬ ‫بیابانه‌و ‌ه ت��ا تنۆك ‌ه ئ��او ‌هك��ان��ی ده‌ری���ا‪ ،‬تا‬ ‫ئه‌ستێره‌‌و هه‌ساره‌كانی ئاسمان‪ ،‬له جیهانی‬ ‫رووه‌ك‌و گیانله‌به‌ره‌و ‌ه تا مرۆڤ)‪ .‬بێگومان‬ ‫له‌‌و تێڕوانین ‌ه میتافیزیكییه‌یدا بۆ گەردوون‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك له وێناكردن ‌ه میتافییزیكییه‌كه‌شیدا‬ ‫ب��ۆ ج��ووڵ��ە‌‪ ،‬ب��ه‌ ب�����ه‌راورد ب��ه وێ��ن��اك��ردن�� ‌ه‬ ‫زانستییه‌كانی سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌م‪ ،‬ل ‌ه وانه‌ش‬ ‫تێڕوانینی میكانیكی‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تیش‪ ،‬که الی‬ ‫گالیلییۆ ك��اری��گ��ه‌ر ب���ووه‌‌‪ ،‬ه��ۆب��ز هه‌موو‬ ‫هه‌بووه‌كان ده‌گرێته‌و ‌ه بۆ مادده‪ .‬هۆبز له‬ ‫ژێر كاریگه‌ریی هارڤی‪ ،‬که هاونیشتمانیی‬ ‫سه‌رده‌می خۆی بووه‪ ،‬فسیۆلۆجی ده‌خات ‌ه‬ ‫ته‌ك فیزیك‪ ،‬پاشان سایكۆلۆجی ده‌كات ‌ه‬ ‫به‌شێك له فسیۆلۆجی‪ .‬له دواییدا ده‌گات ‌ه‬ ‫ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‪ ،‬که وێناكردنی جووڵ ‌ە ببێته‬ ‫كلیلی سه‌ره‌كیی تێگه‌یشتن به راستی‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ئاخۆ هۆبز چۆن گه‌یشتۆت ‌ه ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌؟‬ ‫‪2‬ــ سه‌ره‌تا هۆبز ب ‌ه فیزیكی گالیلییۆ‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی به تیۆر ‌ه میكانیكییه‌كه‌ی كاریگه‌ر‬ ‫ب����ووه‪ .‬ك��ورت��ه‌ی ئ���ه‌و ت��ی��ۆره‌ش ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪،‬‬ ‫گ�����ەردوون ل��ه م����اددە‌‌و ج��ووڵ�� ‌ە پێكدێت‪.‬‬ ‫هه‌رچی جووڵە‌ی ‌ه یاسای سره‌وتن کنترۆڵی‬ ‫ده‌كات‪ .‬پێشتر كیپله‌ر رایگه‌یاندووه‪ ،‬ك ‌ه ته‌ن‬ ‫خۆ به خۆ له وه‌ستانه‌وه ناكه‌وێت ‌ه جووڵە‌‪،‬‬ ‫پاشان گالیلییۆ هاتووه‌و شتێكی سه‌ربار‬ ‫كردووه‪ ،‬ك ‌ه ته‌ن ل ‌ه خۆ ب ‌ه خۆ ئاڕاسته‌ی‬ ‫جووڵە‌ی ناگۆڕێت‪ ،‬هه‌ر وه‌ك له خۆیشییه‌و ‌ه‬ ‫له وه‌ستانه‌و ‌ه ناكه‌وێت ‌ه جووڵە‌‪ .‬هه‌رچی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫ماددە‌شه‌‪ ،‬كشانێكه‌‌و به‌س‪ ،‬که دیكارت‌یش‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ر پێ وا بووه‪ .‬له‌‌وه‌و ‌ه ده‌توانین‬ ‫بڵێین‪ ،‬که ده‌کرێت بیركاری له توێژینه‌وه‌ی‬ ‫سروشتناسیدا به‌كاربهێنین‪ .‬گالیلییۆ‌ش‬ ‫راشكاوان ‌ه رایگه‌یاندووه‌‪ ،‬که فه‌لسه‌ف ‌ه له‌‌و‬ ‫كتێب ‌ه ف��ره‌وان�� ‌ه ده‌چ��ێ��ت‪ ،‬ک��ه هه‌میش ‌ه ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر چاوماندا ك��راوه‌ی��ه‌‪ ،‬که س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫گه‌ردوون نووسراوه‌‌‪ .‬به‌اڵم تا فێری زمان‌و‬ ‫پیتی نووسراوی ئه‌و کتێبه نه‌بین‪ ،‬توانایی‬ ‫خوێندنه‌وه‌یمان نابێت‪.‬‬ ‫كتێبی گ�����ەردوون ب�� ‌ه زم��ان��ی ب��ی��رك��اری‬ ‫نووسراوه‌ته‌وه‌‌‪ ،‬پیته‌كانیشی له سێگۆشه‌ن‌و‬ ‫بازنه‌ن‌و له شێوه‌‌ی ئه‌ندازه‌ییی‌‌تر پێكهاتوون‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و پ��ش��ت ب��ه‌وان�� ‌ه نه‌به‌ستین‪،‬‬ ‫ن��ات��وان��ی��ن ت��اك�� ‌ه پیتێكیش بخوێنینه‌وه‌‪.‬‬ ‫گ��ەردوون له سه‌ر بوونیادێكی ئه‌ندازه‌یی‬ ‫رۆنراوه‌‌و ئه‌ندازه‌ش ئه‌و زانسته‌یه‌‪ ،‬که له‬ ‫جووڵ ‌ە ساده‌كان ده‌كۆڵێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێو‬ ‫هێڵ‌و بازنه‌‌و خه‌سڵه‌ت ‌ه ئه‌ندازه‌ییه‌كانی‌‌تری‬ ‫ته‌نه‌كاندان‪ .‬ئه‌نداز ‌ه رێگا بۆ میكانیكا خۆش‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه له ئه‌نجامی جووڵە‌ی ته‌نێك‌و‬ ‫كاریگه‌ریی بۆ سه‌ر ته‌نێكی‌‌تر ده‌كۆڵێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك رێگا بۆ فیزیكیش خۆش ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه له سه‌رچاوه‌ی چۆنێتیی ‌ه هه‌سته‌كییه‌كان‌و‬ ‫ده‌رچوونیان له به‌ش ‌ه ناهه‌سته‌كییه‌كانی‬ ‫ته‌نێك ده‌ک��ۆڵ��ێ��ت��ه‌وه ‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌ن��ێ��ك��ی‌ت��ری ج������وواڵوه‌وه‌ ده‌ك�����ات‪ .‬ب��ه‌و‬ ‫ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ده‌بینین‪ ،‬ه��ۆب��ز ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ب��ه‌رچ��او ب���ه‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن�� ‌ه بیركارییانه‌ی‬ ‫گالیلییۆ سه‌باره‌ت به گ��ەردوون كاریگه‌ر‬ ‫بووه‌‌و پشگیریشی ك��ردووه‌‪ .‬بۆی ‌ه زۆر ب ‌ه‬

‫رێ��زه‌و ‌ه باسی لێوه ک��ردووه‪ ،‬گوتوویه‌تی‪:‬‬ ‫گالیلییۆ ه��ه‌وڵ��ی چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ئ��ه‌و‬ ‫كێش ‌ه ئاڵۆزانه‌ی داوه‪ ،‬ك ‌ه كۆپه‌رنیكوس‬ ‫جێیهێشتوون‪ ،‬وه‌ك ب��ه‌رب��وون��ه‌وه‌ی ته‌ن ‌ه‬ ‫قورسه‌كان‪ .‬به‌و كاره‌شی بوو ‌ه به یه‌كه‌مین‬ ‫ك��ه‌س‪ ،‬که ده‌رگ���ای فه‌لسه‌فه‌ی هه‌مه‌كیی‬ ‫سروشتی‪ ،‬ك ‌ه زانینی سروشتی جووڵە‌یه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ك��ردووی��ن��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ل�� ‌ه ب��ه‌ر ئ��ه‌و هۆكار ‌ه‬ ‫ناتوانین باس له سه‌رده‌مێکی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫سروشتیی به‌ر له‌و بكه‌ین‪.‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ك���ه‌وات��� ‌ه س��روش��ت ك��ۆم��ه‌ڵ��ێ��ك ته‌نی‬ ‫ماددییه‌‪ ،‬كلیلی تێگه‌یشتن لێی تێگه‌یشتنه‬ ‫له بنه‌مای ج��ووڵ��ە‌‌‪ ،‬ئ��ه‌و بنه‌مایه‌ش هۆبز‬ ‫ل��ه ژێ��ر كاریگه‌ریی گالیلییۆ ل�� ‌ه الی��ه‌ك‌و‬ ‫ئ���ه‌ن���دازه‌ش ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌‌ت��ره‌و ‌ه ك���اری پێ‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌نداز ‌ه ب��ه‌ردی بناغه‌ی‬ ‫تێگه‌یشتن ‌ه له بونیادی گەردوون‪ .‬جووڵە‌ش‬ ‫له سروشتدا‪ ،‬جووڵە‌یه‌كی ئه‌ندازه‌ییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌نداز ‌ه به‌و راده‌ی ‌ه بنه‌ڕه‌تی بووبێت‬ ‫الی ه��ۆب��ز‪ ،‬ئ��ه‌وا الی دی��ك��ارت‌ی��ش ه��ه‌روا‬ ‫ب���ووه‪ .‬ئ���ه‌وه‌ش ه��ه‌رچ��ه‌ن��ده بۆچۆۆنێکی‬ ‫راس��ت��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم جیاوازییه‌كی بنه‌ڕه‌تی له‬ ‫نێوانیاندا هه‌یه‪ ،‬چونك ‌ه دیكارت تێڕوانینێكی‬ ‫سه‌رتاپاگیریی وای نه‌بووه بۆ گەردوون‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ���ه‌ن���داز ‌ه ب��ك��ات�� ‌ه ب��ون��ی��ادی س��روش��ت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌ن��داز ‌ه الی دێ��ک��ارت زی��ات��ر میتۆد بوو‬ ‫وه‌ك ل ‌ه وه‌ی ئۆنتۆلۆجی بێت‪ ،‬به‌اڵم الی‬ ‫هۆبز‪ ،‬جووڵە‌ی ئه‌ندازه‌یی شتێك نه‌بووه‬ ‫ل��ه رێ��گ��ه‌ی��ه‌وه‌ ه��ه‌وڵ��ی چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی‬ ‫كێشه‌گه‌لێكی دی��اری��ك��راو ب����دات‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫كه‌شفكردنێكی سروشتی خودی گەردوون‬

‫‪285‬‬

‫ب����ووه‪ .‬ه��ۆب��ز وه‌ك زان��س��ت��ێ��ك��ی فۆرمیی‬ ‫ئه‌بستراكت سه‌یری فه‌لسه‌فه‌ی ن‌‌کردووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو وه‌ك كه‌شفكردنێكی وێنه‌ی جووڵ ‌ە‬ ‫ی‬ ‫سه‌یری ک���ردووه‪ .‬بۆی ‌ه ده‌بینین ره‌خنه‌ ‌‬ ‫ل��ه فه‌لسه‌فه‌ی سروشتیی كالسیكی (ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تیش فه‌لسه‌فه‌ی سه‌ده‌كانی نێوه‌ڕاست)‬ ‫گ���رت���ووه‪ ،‬ك�� ‌ه درك���ی گرنگیی ئ��ه‌ن��دازه‌ی‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا ئه‌نداز ‌ه دایكی زانست ‌ه‬ ‫سروشتییه‌كانه‌‪ .‬ل��ێ��ره‌ش��ه‌و ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫سروشتی الی قوتابخانه‌كانی سه‌ده‌كانی‬ ‫نێوه‌ڕاست زیاتر خه‌ون بووه وه‌ك ل ‌ه وه‌ی‬ ‫زان��س��ت بێت؛ خه‌ونێك ل��ه زمانێكی وادا‬ ‫ره‌نگڕێژ ك��راوه‪ ،‬ك ‌ه هیچ وات��او به‌هایه‌كی‬ ‫نه‌بێت‪ .‬توێژینه‌و ‌ه سه‌باره‌ت به سروشت‬ ‫پێویستی ب ‌ه مه‌عریفه‌یه‌كی ئه‌ندازه‌یی زۆر‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه سروشت ب ‌ه یارمه‌تیی جووڵ ‌ە‬ ‫كار ده‌كات‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر رێژ ‌ه بیركارییه‌كان‌و‬ ‫خه‌سڵه‌تی هێڵ‌و شێو ‌ه جیاوازه‌كان نه‌زانین‪،‬‬ ‫ناشێت‌ له رێگا‌‌و پله‌كانی تێبگه‌ین‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئه‌م باوه‌ڕبوون ‌ه به‌وه‌ی كلیلی سروشت‬ ‫ل��ه ج���ووڵ���ە‌دای���ه‌‪ ،‬ب��ه ‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی ب�� ‌ه شێو ‌ه‬ ‫ئه‌ندازه‌ییه‌كه‌ی‪ ،‬قه‌ناعه‌تێكی ئۆنتۆلۆجی‌و‬ ‫میتۆدیش ‌ه ل��ه ه��ه‌م��ان��ك��ات��دا‪ .‬ئ��ه‌ره‌س��ت��ۆ له‬ ‫ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��دا ده‌رب�������اره‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی‬ ‫سروشتی گرنگی ب ‌ه جووڵ ‌ە داوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب�� ‌ه پله‌ی ی�� ‌هك��ه‌م گرنگی ب�� ‌ه په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫بایۆلۆجی‌و پێویستییه‌كانی مرۆڤ داو ‌ه تا‬ ‫بیكات ‌ه نموونه‌یه‌ك بۆ ئه‌و جووڵە‌یه‌ی له‬ ‫گەردووندا هه‌یه‌‪ .‬كه‌چی هۆبز گرنگییه‌كی‬ ‫ت���ه‌واوی ب�� ‌ه ئ��ه‌ن��داز ‌ه داوه‌‪ ،‬وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی‬

‫زانینێکی ورد‌و پرسیڤی ته‌واوی جووڵە‌ی‬ ‫گەردوون بێت‪ :‬هه‌ر كه‌سێك ئه‌نداز ‌ه نازانێت‪،‬‬ ‫كاتی خۆی‌و گوێگران‌و خوێنه‌رانیشی ب ‌ه‬ ‫فیڕۆ ده‌دات‪ .‬سروشتی ئ��ه‌و جووڵە‌یه‌ی‬ ‫ئه‌نداز ‌ه نیشانی ده‌دات‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌كی توندو‬ ‫تۆڵی ب ‌ه شوێنه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬هۆبز ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر‬ ‫كه‌سێك بۆچوونێکی راس���ت‌و دروس��ت��ی‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ناتوانێت پێناسه‌یه‌كی ل ‌ه م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫په‌سه‌ند بكات؛ شوێن ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌نێك‬ ‫داگیری د ‌هك��ات‪ ،‬یاخود ته‌نێك ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫پ��ڕی ده‌ك���ات���ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫بۆچوونێکی راس��ت��ی ب��ۆ ج��ووڵ�� ‌ە هه‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌زانێت ك ‌ه جووڵ ‌ە بریتیی ‌ه له له‌ده‌ستدانی‬ ‫شوێنێك بۆ وه‌رگرتنی شوێنێكی‌تر‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫وات���ای ئ��ه‌وه‌ی��ه ج��ووڵ�� ‌ە ه��ۆك��اری هه‌موو‬ ‫گۆڕان‌و گۆڕینێكه‌‪.‬‬ ‫راستییه‌كه‌ی جووڵ ‌ە بۆ خۆی گۆڕانكارییه‌‪.‬‬ ‫ئ��اش��ك��رای�� ‌ه ئ���ه‌م ئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ش ل��ێ��ك��ه‌وت��ه‌ی‬ ‫رێباز ‌ه ماددییه‌كه‌یه‌تی‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر هه‌‌ر‬ ‫هه‌بوویه‌كی راسته‌قین ‌ه ته‌ن بێت‪ ،‬ته‌نیش‬ ‫كشاو‪ ،‬یان خاوه‌ن مۆركی شوێنه‌كی بێت‪،‬‬ ‫ئه‌و كات تاك ‌ه گۆڕان ببێت‪ ،‬ئه‌و گۆڕان ‌ه ده‌بێت‬ ‫له شوێندا‪ ،‬وات�� ‌ه له ج��ووڵ��ە‌دا‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش جووڵ ‌ە بنه‌ڕه‌تی هه‌موو هۆكار‌و‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام‌و رووداوه‌ك���ان���ی نێو سروشته‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش‪ ،‬چونك ‌ه هۆكاری ئه‌وه‌ی هه‌مه‌كیی‬ ‫هه‌موو شته‌كان جووڵە‌یه‌‪ ،‬جۆراوجۆربوونی‬ ‫شێوه‌كانیش له‌‌و جوواڵنه‌و ‌ه ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێی هه‌ستاوه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر جووڵ ‌ە هۆكاری‬ ‫هه‌مه‌كی‌و سه‌رتاپاگیریی هه‌موو شته‌كان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫بێت‪ ،‬ئه‌ی هۆكاری خ��ودی جووڵ ‌ە چییه‌؟‬ ‫هۆبز له وه‌اڵم��دا ده‌ڵێت‪ :‬ناكرێت هۆكاری‬ ‫جووڵ ‌ە شتێكی‌‌تر بێت جگه له خودی جووڵە‪‌.‬‬ ‫دووه‌م‬ ‫سروشت‌و گشتگیریی جووڵە‌‬ ‫‪5‬ـ��ـ كه‌وات ‌ه تێگه‌یشتنی سروشتی جووڵ ‌ە‬ ‫وه‌ك هۆبز ده‌ڵێت مه‌سه‌له‌یه‌كی بنه‌ڕه‌تییه‬ ‫‌بۆ تێگه‌یشتن له سروشتی گەردوون‪ .‬ئه‌و‬ ‫جووڵە‌یه‌ی نێو گەردوونیش یه‌ك جۆر نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو جووڵە‌یه‌كی ده‌ره‌كی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه جیهانی‬ ‫ده‌ره‌كی ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬جووڵە‌یه‌كی ناوه‌كیش‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ن���اوه‌وه‌ی شته‌كاندا ده‌بێت‪،‬‬ ‫ناكرێت ئ��ه‌و شتانه‌ی ب�� ‌ه هه‌سته‌كانمان‬ ‫درك��ی��ان پێ د ‌هك��ه‌ی��ن‪ ،‬وه‌ك ره‌ن��گ‌و تام‌و‬ ‫ده‌ن��گ‌و هاوشێوه‌كانیان‪ ،‬هۆكارێكی‌‌تری‬ ‫جگه له جووڵە‌یان هه‌بێت‪ .‬الیه‌نێكی ئه‌و‬ ‫جووڵە‌ی ‌ه له‌‌و شتانه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه كار ده‌كه‌ن ‌ه‬ ‫س��ه‌ر هه‌سته‌كانمان‪ .‬الیه‌نه‌كه‌ی‌تریشی‬ ‫ل�� ‌ه نێو خ��ودی خ��ۆم��ان��دای��ه‌‪ .‬ئ��ه‌م الیه‌نه‌ی‬ ‫دووه‌م‪ ،‬س����ه‌ره‌ڕای روون��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی‪ ،‬ئێمه‬ ‫ناتوانین ب ‌ه رێگا‌یه‌كی‌‌تر جگه له هه‌ڵێنجانی‬ ‫ئاوه‌زی بیزانین‪ .‬كه‌وات ‌ه جووڵ ‌ە دوو جۆره‌‪:‬‬ ‫جووڵە‌یه‌ك له ته‌نی ده‌ره‌كیدا‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو‬ ‫گ��ەردوون ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ جووڵە‌یه‌كی‬ ‫ناوه‌كیدا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێو خودی خۆماندا بوونی‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫‪6‬ــ تووێژینه‌و ‌ه له هه‌ر الیه‌نێكی گەردوون‪،‬‬ ‫وات��ای جووڵە‌كانی نێو ئ��ه‌و الیه‌نه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك ب�� ‌ه دوای رێ���ڕه‌و‌و هه‌نگاو‌و‬ ‫ش��وێ��ن��ه‌واره‌ك��ان��ی��دا ب��ڕۆی��ن‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪،‬‬ ‫ج��ووڵ�� ‌ە ل��ه س��اده‌ت��ری��ن ج��ۆره‌ك��ان��ی��دا ب ‌ه‬ ‫ج���ووڵ���ە‌ی ئ��ه‌ن��دازه‌ی��ی ده‌س���ت پ��ێ��ده‌ك��ات‬ ‫(خالێك ده‌جووڵێت‌و هێڵ پێكده‌هێنێت‪ ،‬هێڵ‬ ‫ده‌جووڵێت‌و رووته‌خت پێكدێت‪ ،‬ئیتر به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌‪ ،‬ه��ه‌ر جووڵە‌یه‌ك جووڵە‌یه‌كی‌تر‬ ‫دروس������ت ده‌ك��������ات‪ ..‬ه���ت���د)‪ ،‬پ���اش���ان له‬ ‫توێژینه‌وه‌و ‌ه ل��ه‌‌و ج��وواڵن��ه‌ی ب ‌ه هێڵێكی‬ ‫راس��ت��دا ده‌ڕۆن‪ ،‬د ‌هگ��وازی��ن��ه‌و ‌ه س��ه‌ر ئه‌و‬ ‫جواڵنه‌ی له هێڵی بازنه‌ییه‌و ‌ه ده‌كه‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و مێتوده‌ی ئه‌و جۆر ‌ه له توێژینه‌وه‌یه‌ی‬ ‫له سه‌ر ده‌ڕوات الیه‌نی ته‌ركیبیی مێتۆده‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر كاتێك نه‌مانی ه��ه‌م��وو شتێكمان‬ ‫گریمان ‌ه كرد‪ ،‬ب ‌ه شیته‌ڵكاری ده‌ستمان پێ‬ ‫كردبێت‪ ،‬ئێستا سه‌ر له ‌نوێ پارچه‌كانی‬ ‫وێنه‌ك ‌ه پێكه‌و ‌ه ده‌لكێنین‪ ،‬ده‌بینین وێنه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬ك�� ‌ه ب��ون��ی��اد ده‌ن��رێ��ت وێنه‌یه‌كی‬ ‫ئ��ه‌ن��دازه‌ی��ی ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬یه‌كه‌مین زانستیش‬ ‫ب��ۆم��ان ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬زان��س��ت��ی ئ��ه‌ن��داز ‌ه‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬سه‌ره‌تا پێویست ‌ه ئه‌و شوێنه‌واران ‌ه‬ ‫بزانین‪ ،‬ك ‌ه ته‌نی جوواڵو دروستیان ده‌كات‪،‬‬ ‫كاتێك ته‌نیا له جووڵە‌ی خۆی راده‌مێنین‌و‬ ‫هیچی‌تر‪ ،‬ئ��ه‌م جووڵە‌یه‌ش وه‌ك بینیمان‬ ‫هێڵ دروس��ت ده‌ك��ات‪ ،‬پاشان ده‌بێت ئه‌و‬ ‫شوێنه‌واران ‌ه بزانین‪ ،‬ك ‌ه ته‌نی الكێشه‌یی‬ ‫دروستیان د ‌هك��ات‪ ،‬ئه‌و كات ده‌بینین ئه‌و‬ ‫جوواڵن ‌ه رووته‌خت دروس��ت د ‌هك��ه‌ن‪ ،‬به‌و‬ ‫شێوه‌یه‌ش تا ئه‌وه‌نده‌ی شوێنه‌واری هه‌موو‬ ‫جووڵ ‌ە ساده‌كان پێده‌زانین‪ .‬پاشان ده‌بێت‬

‫‪287‬‬

‫بزانین كۆكردنه‌وه‌‌و لێده‌ركردن‌و لێكدان‌و‬ ‫دابه‌شكردنی ئ��ه‌و ج��وواڵن��ه‌‌و شوێنه‌وار‌و‬ ‫ش���ێ���وه‌‌و خ��ه‌س��ڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان‪ ،‬ك��� ‌ه ب��ه‌ره��ه‌م��ی‬ ‫ئ��ه‌و ب��ه‌ش��ه‌ی فه‌لسه‌فه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ئ��ه‌ن��داز ‌ه‬ ‫ناوده‌برێت‪ ،‬چی لێده‌كه‌وێته‌وه‌؟‬ ‫‪7‬ــ ئه‌و جووڵ ‌ە هه‌مه‌كی‌و سه‌رتاپاگیره‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه هۆبز پێی وا بووه سروشتی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫جیهانه‌‪ ،‬جووڵە‌یه‌كه ب ‌ه ته‌واوی میكانیكییه‌‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌ش��دا ج��ی��اوازی��ی�� ‌هك��ی ریشه‌یی له‌گه‌ڵ‬ ‫بۆچوونی ئه‌ریستۆ بۆ جووڵە هه‌یه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌و مۆرك ‌ه ئامانجه‌كییه‌ی جووڵە‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫سه‌ر بۆچوونی ئه‌ریستۆیی سكۆالییدا زاڵ‬ ‫بووه‪ ،‬نه‌ماوه‪ .‬جووڵ ‌ە ب ‌ه پێی پێناسه‌ی هۆبز‬ ‫بێ ئامانجه‌‪ .‬ئه‌م مۆرك ‌ه میكانیكییه‌ی جووڵ ‌ە‬ ‫الی هۆبز‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ت��ه‌واوی ئامانجداریی له‬ ‫وێنه‌ی گەردووندا ده‌كات ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ ،‬له كاتی‬ ‫تاوتوێكردنی هۆكارێتیدا ده‌یبینین‪ .‬هه‌موو‬ ‫هۆكاره‌كان له دیدی هۆبزدا جووڵە‌ن‪ ،‬هه‌موو‬ ‫شته‌كان تاك ‌ه هۆكارێكی سه‌رتاپاگیریان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش جووڵە‌یه‌‪ .‬ناشێت ش��ان ب ‌ه‬ ‫شانی جووڵ ‌ە هۆكارێكی‌‌تر جگه له خودی‬ ‫جووڵ ‌ە بوونی هه‌بێت‪ .‬هۆكارێتی‪ ،‬ك ‌ه الی‬ ‫ئه‌ریستۆ چوار هۆ بوون‪ :‬ماددی‌و فۆڕمی‌و‬ ‫ك��ارا‌و ئامانجه‌كی‪ ،‬الی هۆبز ده‌بن ‌ه دوو‪:‬‬ ‫ماددی‌و كارا‪ .‬نووسه‌رانی میتافیزیك پێیان‬ ‫وای��ه‌‪ ،‬ك ‌ه جگ ‌ه له هۆكاری م��اددی‌و بکه‌ر‪،‬‬ ‫دوو هۆكاری‌‌تر ه��ه‌ن‪ ،‬ئه‌وانیش ماهیه‌ت‬ ‫(چییه‌تی)‪ ،‬ی��ان ئ��ه‌وه‌ی هه‌ندێک ج��ار پێی‬ ‫ده‌وترێت هۆكاری فۆڕمی‌و ئامانجه‌كین‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌مان ‌ه له راستیدا جگ ‌ه له هۆی بکه‌ر‪،‬‬

‫هیچی‌‌تر نین‪ .‬گۆڕانكارییه‌كی له‌‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫له وێناكردنی هۆكارێتیدا ئه‌نجامگه‌لێكی‬ ‫ریشه‌یی‌و دوورم���ه‌ودای لێكه‌وته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ف‪ .‬برانت ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی هۆكاری‬ ‫ئامانجه‌كی ل ‌ه الی��ه‌ن ه��ۆب��زه‌وه‌‌و فڕێدانی‬ ‫زۆر ب�� ‌ه ئاسانی ب��ۆ نێو سه‌به‌ته‌ی زب��ڵ‪،‬‬ ‫گورزێكی كوشند ‌ه ب��وو له هاوسه‌رده‌م ‌ه‬ ‫ئه‌ریستۆییه‌كانی هۆبز‪ ،‬ئاخر گ��ەردوون‬ ‫هه‌مووی (فه‌نا) ده‌بێت كاتێك چیتر باوه‌ڕمان‬ ‫ب ‌ه هۆكاری ئامانجه‌كی نه‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌ریستۆ پێی وا ب��ووه ئ��ه‌و ه��ێ��زه‌ی په‌‌نا‬ ‫بکه‌ر ب��ۆ دروستبوونی ه��ه‌‌ر جووڵە‌یه‌ك‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌وی ده‌ک���ات‪ ،‬پێویسته‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫هۆی بکه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم هێند ‌ه هه‌ی ‌ه هێزی ئه‌و‬ ‫بکه‌ره لێكدانه‌وه‌ی ته‌واوی جووڵە‌ك ‌ه ناكات‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ئه‌و ‌ه هۆی ئامانجه‌كی‪ ،‬یان ئامانجه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه نه‌ك ته‌نیا پێویسته‌‪ ،‬به‌ڵکو س��ه‌روه‌ری‬ ‫هۆكاره‌كانی‌‌تریشه‌‪ ،‬ناوی هه‌‌ر جووڵە‌یه‌ك‬ ‫له ئامانج‌و مه‌به‌ستی ئه‌وه‌و ‌ه وه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫ئه‌ریستۆ بۆ نموون ‌ه ده‌پرسێت‪ :‬ل ‌ه پێناوی‬ ‫چیدا ئ��ه‌و ‌ه رووده‌دات؟ مه‌به‌ست ل��ه‌وه‌دا‬ ‫چییه‌؟ ئامانج ل���ه‌وه‌دا چییه‌؟ ب��ه‌اڵم هۆبز‬ ‫ب ‌ه پێداگرییه‌و ‌ه وازی له‌‌و جۆر ‌ه تێڕوانین ‌ه‬ ‫ه��ێ��ن��اوه؛ پ��ێ��ی وا ب���وو ه��ێ��زی پ��ه‌ن��ا ت��ه‌ن‬ ‫لێكدانه‌وه‌یه‌كی به‌سه‌ بۆ هه‌‌ر جووڵە‌یه‌ك‪.‬‬ ‫هۆكارێكی‌تریش بۆ جووڵە‌كه‌ی بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫هۆبز دەڵێت‪ :‬ناكرێت هۆكارێك بۆ جووڵە‌‪،‬‬ ‫جگه له جووڵه‌ی په‌نا ته‌نێكی جوواڵو بوونی‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ته‌نی وه‌ستاویش هه‌ر ب ‌ه وه‌ستاوی‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬تا كاتێك ته‌نێكی‌‌تری جوواڵو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫به‌ریده‌كه‌وێت‌و ده‌یخاته‌ جووڵە‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬بیرۆكه‌ی بکه‌ر الی هۆبز‬ ‫گ��ۆڕان��ی ب�� ‌ه س����ه‌ردا ه���ات���ووه‌و ب���ووه ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵێك رووداو‪ .‬وات�� ‌ه كۆی گشتی ئه‌و‬ ‫هێز ‌ه ده‌ره‌كییان ‌ه ك��ار ده‌ك��ه‌ن�� ‌ه س��ه‌ر ئه‌و‬ ‫ته‌نانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه پاڵ یه‌كه‌وه‌ن‌‌و جوواڵون‪.‬‬ ‫هه‌مان بنه‌ما الی هۆبز ده‌بینینه‌وه‌‪ ،‬كاتێك‬ ‫ده‌رباره‌ی تیۆری سره‌وتن ده‌دوێت‪ :‬هه‌مان‬ ‫پاساو ده‌شێت بۆ ئه‌وه‌ش به‌كاربهێنرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ش��ت��ی ج����وواڵو ه��ه‌رچ��ی��ی��ه‌ك ب��ێ��ت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی‌و ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‌و خێراییش‬ ‫ده‌جووڵێت‪ ،‬ته‌نها مه‌گه‌ر ل ‌ه الیه‌ن ته‌نیشت ‌ه‬ ‫ته‌نێكی‌‌تری جوواڵوه‌و ‌ه پێشی پێ بگیرێت‪.‬‬ ‫پ���اش���ان ه��ی��چ ت�� ‌هن��ێ��ك ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ل���ه ح��اڵ��ه‌ت��ی‬ ‫وه‌ستاوی‪ ،‬یان له جووڵە‌دا بێت‪ ،‬که بتوانێت‬ ‫ته‌نه‌كانی‌‌تر بخات ‌ه جووڵە‌‪ ،‬یان جووڵە‌یان‬ ‫كه‌م بكاته‌وه‌‪ ،‬یان هه‌ر نه‌یهێڵێت‪.‬‬ ‫ده‌گ��وت��رێ��ت‪ :‬ت��ه‌ن�� ‌ه ج���واڵوه‌ك���ان ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫ته‌ن ‌ه وه‌ستاوه‌كانه‌و ‌ه به‌رهه‌‌ڵست ده‌كرێن‪،‬‬ ‫وه‌ك ل ‌ه وه‌ی ل ‌ه الی��ه‌ن ئه‌و ته‌نانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫جووڵە‌یه‌كی دژ‌و پێچه‌وانه‌یان هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ر ئ��ه‌م ه��ۆك��ار ‌ه خه‌ڵكانێك پێیان وای�� ‌ه‬ ‫ج��ووڵ�� ‌ە دژی ج��ووڵ�� ‌ە ب��وون��ی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫دژی وه‌ستاوییه‌‪ ،‬ئه‌وه‌شی لێره‌دا سه‌ریان‬ ‫لێده‌شێوێنێت ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ه���ه‌ردوو وش��ه‌ی‬ ‫جووڵە‌‌و وه‌ستاوی جگ ‌ه له دوو ناوی دژ ب ‌ه‬ ‫یه‌كتر هیچی‌‌تر نین‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا راستییه‌كه‌ی‬ ‫جووڵ ‌ە ل ‌ه الی��ه‌ن وه‌ستاوییه‌و ‌ه ب��ه‌ری پێ‬ ‫ن��اگ��ی��رێ��ت‪ ،‬به‌ڵکو ل�� ‌ه الی���ه‌ن جووڵە‌یه‌كی‬ ‫پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت ‪.‬‬

‫‪8‬ـ��ـ راستییه‌كه‌ی له دی��دی هۆبزدا شتێك‬ ‫نییه ب ‌ه ناوی (وه‌ستاوی) بوونی هه‌بێت؛‬ ‫له‌‌م جیهانه‌شدا‪ ،‬کە تیایدا ده‌ژی��ن‪ ،‬جگ ‌ه له‬ ‫جووڵە‌‌و جووڵە‌ی پێچه‌وانه‌‪ ،‬هیچی‌‌تر بوونی‬ ‫نییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه تێڕوانین ‌ه گۆڕانێكی گه‌وره‌ی ‌ه‬ ‫له بیرۆك ‌ه ئه‌ریستۆییه‌كه‌دا‪ ،‬چونك ‌ه الی‬ ‫ئه‌ریستۆ وه‌ستاویی رۆڵی له ئه‌وله‌ویه‌تی‬ ‫ئۆنتۆلۆجیدا هه‌بووه؛ وه‌ستاویی پشوودانی‬ ‫شتێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه دوای ئامانجێكدا وێڵ بووه‌‌و‬ ‫ئێستاش ب��ه‌ده‌س��ت��ی ه��ێ��ن��اوه‌‪ .‬وه‌ستاویی‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ك��ام��ڵ��ب��وون��ه‌‪ .‬كامڵبوونیش ئ��ه‌و‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌م��وو ج��ووڵ��ە‌ك��ان ب ‌ه‬ ‫ئاڕاسته‌ی ئ��ه‌ودا ده‌ب��ن‌و ملمالنێ ده‌ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫وات ‌ه وه‌ستاویی ده‌بێت ‌ه هۆكاری جووڵە‌‌و‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی پاڵنانێكی به‌هێز‪ ،‬جووڵە‌ش‬ ‫نیشانه‌یه ب��ۆ ب��ه‌رام��ب��ه‌ر وه‌س��ت��اوی‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ش ب�� ‌ه روون���ی ئ��ام��اژه‌ی�� ‌ه بۆ‬ ‫سنوورداربوونی گەردوون‪.‬‬ ‫ه���ێ���زی پ��اڵ��ن��ه‌ری��ش ل���ه ت��ه‌ن��ی��ش��ت�� ‌ه ت��ه‌ن��ی‬ ‫ج����وواڵودای����ه‌‪ ،‬ب����ه‌وه‌ش ه��ۆب��ز ب��ی��رۆك��ه‌ی‬ ‫وه‌س���ت���اوی ب���ه‌ وات����ا ئ��ه‌ری��س��ت��ۆی��ی��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه ت����ه‌واوی ه��ه‌ڵ��ده‌وه‌ش��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫گەردوونی هۆبزی ئارام ناگرێت‪ ،‬خاڵیی ‌ه له‬ ‫وه‌ستاوی‪.‬‬ ‫‪.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫ئه‌فسانه‌ی جه‌وهه‌ری ناماددی‬ ‫‪9‬ــ وه‌ك بینیمان‪ ،‬هۆبز ب ‌ه بیرۆكه‌ی مادده‌ی‬

‫‪289‬‬

‫ج��وواڵوی گالیلییۆ زۆر سه‌رسام ب��ووه‪،‬‬ ‫ویستووشیه‌تی چ��وارچ��ێ��وه‌ك��ه‌ی ف��ره‌وان‬ ‫بكاته‌و ‌ه تا هه‌موو گ���ەردوون بگرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ��ه‌گ��ه‌ر قبوڵكردنی ئ��ه‌و بیرۆكه‌ی ‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت به جیهانی سروشتییه‌و ‌ه ئاسان‬ ‫بێت‪ ،‬مه‌به‌ستمان جیهانی بێ گیانه‌‪ ،‬ئه‌ی‬ ‫چۆن ده‌كرێت ب ‌ه سه‌ر جیهانی ئۆرگانیكیدا‬ ‫پیاد ‌ه بكرێت؟ وات�� ‌ه چ��ۆن له سایه‌ی ئه‌و‬ ‫تێڕوانینه‌دا ژیان لێكبده‌ینه‌وه‌؟ بگر ‌ه ل ‌ه وه‌ش‬ ‫زیاتر‪ ،‬چۆن بتوانین ب ‌ه سه‌ر مرۆڤدا پیاده‌ی‬ ‫بكه‌ین‌و له رێگه‌یه‌و ‌ه هه‌وڵی لێكدانه‌وه‌ی‬ ‫رۆح‌و نه‌فس‌و بیر‪ ..‬هتد بده‌ین؟‬ ‫راستی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬هۆبز پێی وای ‌ە جیاوازییه‌ك‬ ‫له رووی جۆره‌و ‌ه له نێوان ئه‌و بوارانه‌دا‬ ‫نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌و لێكدانه‌وه‌یه‌كی م��اددی‬ ‫س��ه‌رت��اپ��اگ��ی��ر ب��ۆ گ����ەردوون ده‌ك����ات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ی��چ دووف��اق��ی��ی�� ‌هک��ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ه‌‪ .‬ئ���ه‌وه‌ش‬ ‫خاڵێكی س��ه‌ر ‌هك��ی��ی ناكۆكی ه��ۆب��ز ب��ووه‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ دی���ك���ارت‌دا‪ .‬ئ��ه‌و ت��وێ��ژی��ن��ه‌وان��ه‌ش‪،‬‬ ‫ک���ە دك���ت���ۆر ه���ارڤ���ی ئ��ه‌ن��ج��ام��ی��داون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پزیشكی پاشا جه‌یمس‌و دوات��ری��ش پاشا‬ ‫ش��ارڵ ب���ووه‪ ،‬ی��اری��ده‌ده‌ر ب��وون ل�� ‌ه وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و تێڕوانین ‌ه م��اددی��ی�� ‌ه سه‌رتاپاگیره‌ی‬ ‫ب��ۆ ت���ه‌واو ب��ك��ه‌ن‪ .‬ه��ارڤ��ی گوتوویه‌تی‪ :‬ل ‌ه‬ ‫كۆتاییدا فسیۆلۆجی‪ ،‬وه‌ك به‌سوودترین‬ ‫الیه‌نی زانستی سروشتی سه‌رپێ كه‌وت‪،‬‬ ‫یه‌كه‌مین كه‌سیش‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه داناییه‌كی زۆره‌و ‌ه‬ ‫كه‌شفی ك���ردوه‌و له كتێبه‌كه‌یدا (س��وڕی‬ ‫خ��وێ��ن)‌و ه��ه‌روه‌ه��ا ل��ه كتێبێكی‌تریشیدا‬ ‫ب ‌ه ناونیشانی (سه‌رهه‌ڵدانی ب��وون��ه‌وه‌ر ‌ه‬

‫زیندووه‌كان)ه‌وە دەردەکەوێت‪ ،‬که دكتۆر‬ ‫هارڤی هاونیشتمانمان بووه‪ ،‬ك ‌ه پزیشكی‬ ‫پ��اش��ا ج��ه‌ی��م��س‌و دوات��ری��ش پ��اش��ا ش��ارڵ‬ ‫ب��ووه‪‌ .‬به‌و شێوه‌یه‌ش له ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫هارڤی‌دا‪ ،‬توانیوێتی لێكدانه‌وه‌یه‌كی ماددی‬ ‫بۆ ژیان بكات‌و فسیۆلۆجی بكات ‌ه به‌شێك‬ ‫له زانستی سروشتی‪ .‬لێره‌شه‌و ‌ه گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫ئه‌و ده‌ره‌نجامه‌‪ ،‬که خودی ژیانیش جگ ‌ه له‬ ‫جووڵە‌‪ ،‬هیچی‌‌تر نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌ش گونجاو ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ بیرۆك ‌ه میتافیزكیی ‌ه گشتییه‌كه‌یدا‬ ‫بنه‌ڕه‌تی ژیان له دڵدایه‌‌و ژیانیش جووڵە‌ی‬ ‫ئه‌ندامه‌كانه‌‪.‬‬ ‫‪10‬ـ��ـ ب��ه‌و شێوه‌یه‌‪ ،‬ژی��ان بریتی ب��ووه له‬ ‫ج��ووڵ��ە‌ی خ��وێ��ن ب�� ‌ه نێو ج��ه‌س��ت��ه‌دا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چاپته‌ره میتافۆرییانه‌‌ش‪ ،‬که له گینێسیس‬ ‫(سفری ت��ه‌ك��وی��ن)دا ه��ات��وون‌‪ ،‬پێ ده‌چێت‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���ان ل��ێ ب��خ��وێ��ن��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك��ه‌ ژی��ان‬ ‫ره‌گه‌زێكی ج��ی��اواز ‌ه له م��ادده‌‌و جۆرێكی‬ ‫جیاوازیش ‌ه له جه‌سته‌ی مرۆڤ‪ ،‬وه‌ك ئه‌و‬ ‫ئایه‌ته‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬خودا ئاده‌می له خۆڵی‬ ‫سه‌ر زه‌وی خه‌ڵق كرد‪ ،‬له هه‌ناسه‌ی خۆی‬ ‫فووی ژیانی پیاكرد‌و ئاده‌م بووی ‌ه زیندوو‬ ‫(ئیسحاحی دووه‌م‪ .)7 :‬ئه‌م ئایه‌ت ‌ه واتایه‌ک‬ ‫له‌و ‌ه زیاتر نابه‌خشێت‪ ،‬ك ‌ه خودا جووڵە‌ی‬ ‫زیندووی ب ‌ه ئاده‌م به‌خشیبێت‪.‬‬ ‫هۆبز وای بۆ ناچێت‪ ،‬که خودا یه‌كه‌مجار‬ ‫ژیانی ب ‌ه شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ خه‌ڵقكردبێت‌و‬ ‫ئه‌وجا گیانی به به‌ری ئاده‌م‌دا به‌خشیبێت‪.‬‬ ‫وات ‌ه ره‌گه‌زێكی نوێی بۆ جه‌سته‌ی ئاده‌م‬ ‫س��ه‌رب��ار ك��ردب��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه ج��ی��اواز بێت له‌‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫مادده‌یه‌ی جه‌سته‌ی لێ پێكهاتووه‌‪ .‬خودا‪،‬‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی هۆبز‪ ،‬راسته‌وخۆ مرۆڤی وه‌ك‬ ‫بوونه‌وه‌رێكی زیندوو خه‌ڵقكردووه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫جه‌سته‌ی زیندووی خه‌ڵقكردووه‌‪ .‬خودی‬ ‫كتێبی پیرۆزیش ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر خودا ژیان‌و‬ ‫ن��ه‌ف��س‌و ه��ه‌‌ر شتێكی‌تریش ب�� ‌ه ه��ه‌م��ووان‬ ‫ده‌به‌خشێت (أعمال الرسل‪17 :‬ـ��ـ‪ .)25‬وات ‌ه‬ ‫راسته‌وخۆ ه��ه‌م��ووان وه‌ك ب��وون��ه‌وه‌ری‬ ‫زیندوو خه‌ڵق ده‌كات‪.‬‬ ‫‪11‬ـ����ـ ك���ه‌وات���ه‌‪ ،‬ژی����ان ل��ه دی����دی ه��ۆب��زدا‬ ‫ج��ووڵ��ە‌ی��ه‌ك��ی م��اددی��ی��ه‌‌‪ ،‬ل��ه ب���وون���ه‌وه‌ری‬ ‫زیندووشدا شتێكی جودا له مادد ‌ه بوونی‬ ‫نییه‌‪ .‬ژیان ئه‌گه‌ر ب ‌ه وردی لێی بڕوانین‪،‬‬ ‫جووڵە‌ی خوێن ‌ه ب ‌ه نێو جه‌سته‌ی زیندوودا‪.‬‬ ‫كتێبی پیرۆزیش (ئینجیل) پشتیوانی له‌م‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬كاتێك ده‌ڵێت‪( :‬ژیان‬ ‫خ��وێ��ن��ه)‌‪ .‬پ��اش��ان ه��ۆب��ز ب�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫هارڤی هه‌ڵیده‌گێڕێته‌وه‌‌و ده‌یكات ‌ه (ژی��ان‬ ‫س��وڕی خوێن ‌ه ل��ه ج��ه‌س��ت��ه‌دا)‪ .‬ئ��ه‌وه‌ت��ا له‬ ‫كتێبی پیرۆزیشدا‪ ،‬له به‌شی الوییه‌کاندا‬ ‫ل��ه چ��اپ��ت��ه‌ری چ����وارده‌دا ه��ات��ووه ده‌ڵ��ێ��ت‌‪:‬‬ ‫(ژیانی هه‌ر جه‌سته‌یه‌ك خوێنه‌كه‌یه‌تی)‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئەوەش زیاتر ده‌بینین كتێبی پیرۆز نه‌فس‌و‬ ‫جه‌ست ‌ه ده‌كات ‌ه یه‌ك‪ .‬له (تثنی ‌ة االشتراع)دا‬ ‫له (سفر التثنیة‌‪12 :‬ـ��ـ‪)22‬دا‪ .‬هاتووه ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫(به‌اڵم وریاب ‌ه خوێن نه‌خۆیت‪ ،‬چونك ‌ه خوێن‬ ‫ن��ه‌ف��س��ه‌‪ ،‬ن��ه‌ك��ه‌ی��ت ن��ه‌ف��س ل��ه‌گ��ه‌ڵ گۆشتدا‬ ‫بخۆیت)‪ .‬ده‌رباره‌ی ئه‌م ئایه‌ت ‌ه هۆبز ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫مه‌به‌ستی له‌وه‌ی ‌ه ژی��ان خوێنه‌‪ ،‬خوێنیش‬ ‫نه‌فسه‌‪ ،‬كه‌وات ‌ه ژیان نه‌فسه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت‬

‫ئه‌وه‌مان ل ‌ه بیر بێت‪ ،‬ك ‌ه ژیان له جه‌سته‌ی‬ ‫زیندوو‪ ،‬یان م��اددە‌ی ج��وواڵو زیاتر به‌و‬ ‫الوه هیچی‌تر نییه‌‪.‬‬ ‫هۆبز ب���ه‌رده‌وام ده‌بێت له ره‌تكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ر تیۆرێك ده‌رب���اره‌ی نه‌فس‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك‬ ‫جه‌وهه‌رێكی ناماددی‌و سه‌ربه‌خۆ‌و جودا‬ ‫ل��ه جه‌ست ‌ه س��ه‌ی��ری بکرێت‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه كاتی‬ ‫ل ‌ه دایكبووندا دێت ‌ه جه‌سته‌وه‌‌و له ساتی‬ ‫مردنیشدا لێی ده‌چێت ‌ه ده‌ره‌وه‌‪ .‬پێی وای ‌ە ئه‌و‬ ‫تیۆریستانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه به‌و شێوه‌ی ‌ه بیرده‌كه‌نه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵه‌یان كردووه‌‪ ،‬كاتێك پشتیان به‌ستووه‬ ‫ب ‌ه چه‌ند رسته‌‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌كی ناڕوونی‬ ‫(س��ه‌رده‌م��ی ك��ه‌ون��ارا) له كتێبی پ��ی��رۆزدا‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌چ��ی ه��ه‌م��وو كتێبی پ��ی��رۆز وات��ای��ه‌ک��ی‬ ‫روون‌و ئاشكرامان پێده‌دات ل ‌ه ئەوەدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نه‌فس ب ‌ه ب��ه‌رده‌وام��ی له كتێبی پیرۆزدا‪،‬‬ ‫ته‌نها یان ب ‌ه واتای ژیان‪ ،‬یاخود ب ‌ه واتای‬ ‫ب���وون���ه‌وه‌ری زی��ن��دوو ه���ات���ووه‌‌‪ ،‬ج��گ�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئەوه‌یش هه‌ندێک جار نه‌فس‌و جه‌ست ‌ه له‬ ‫یه‌ک ده‌سته‌واژه‌دا پێكه‌و ‌ه كۆده‌كاته‌وه‌‪ ،‬که‬ ‫ئه‌ویش ده‌سته‌واژه‌ی جه‌سته‌ی زیندووه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه رۆژی پێنجه‌می خه‌ڵقكردندا ی��ه‌زدان‬ ‫ده‌ف��رم��ێ��ت‪ :‬ب��ا ئ��اوه‌ك��ان ب�� ‌ه ب��وون��ه‌وه‌ری‬ ‫ئاویی زیندوو جمه‌یان بێت‪ ،‬باڵنده‌گه‌لیش‬ ‫ب ‌ه سه‌ر زه‌وییه‌و ‌ه ب ‌ه ئاسماندا بفڕن‪ .‬ئیتر‬ ‫خودا ئه‌ژدیها گه‌وره‌كان (گیانله‌به‌ر ‌ه ئاویی ‌ه‬ ‫گه‌وره‌كان)ی خه‌ڵقكرد‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌و‬ ‫گیانله‌به‌رانه‌ی له ئاوه‌كاندا جمه‌یان ده‌هات‪،‬‬ ‫هه‌ر یه‌كه‌یان ب ‌ه پێی جۆره‌كانیان (ب ‌ه جۆر ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانییانه‌وه‌)‌و خودا بینی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و ‌ه‬

‫‪291‬‬

‫شتێكی باش ‌ه (ئیسحاحی یه‌كه‌م‪ .)20 :‬هۆبز‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌م ئایه‌تان ‌ه ئاماژه‌ن بۆ ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫پرۆسه‌ی خه‌ڵقكردن راسته‌وخۆ بووه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫خ��ودا ب��وون��ه‌وه‌ری زی��ن��دووی راسته‌وخۆ‬ ‫خ��ه‌ڵ��ق��ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ە ب��ێ ئ���ه‌وه‌ی ج��ودای��ی ل ‌ه‬ ‫نێوان نه‌فس‌و جه‌سته‌دا هه‌بووبێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫شتێك ب ‌ه ناوی نه‌فسه‌و ‌ه بوونی نییه‌‪ ،‬نه‌فس‬ ‫خوێنه‌‌و خوێنیش ژیانه‌‪.‬‬ ‫‪12‬ـ���ـ ه��ۆب��ز ل��ه ه��ه‌م��وو ئ��ه‌وان��ه‌وه‌ ده‌گ��ات�� ‌ه‬ ‫ئ���ه‌و ب�����اوه‌ڕه‌ی‪ ،‬ک��ه ن��ه‌ف��س گ��ه‌وه��ه‌رێ��ك��ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ نییه‌‪ .‬به‌ڵگه‌ش له كتێبی پیرۆزه‌و ‌ه‬ ‫ده‌هێنێته‌و ‌ه به‌وه‌ی ئه‌گه‌ر له كتێبی پیرۆزدا‬ ‫مه‌به‌ست له نه‌فس گه‌وهه‌رێكی ناماددیی‬ ‫خاوه‌ن بوونێكی سه‌ربه‌خۆ له جه‌ست ‌ه بێت‪،‬‬ ‫ئه‌و ‌ه وات��ای وا ده‌ب��وو‪ ،‬ك ‌ه نه‌فس ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫تایبه‌ت نیی ‌ه ب ‌ه مرۆڤه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بێت الی‬ ‫گیانله‌به‌رانیش هه‌بێت‪ ،‬بگر ‌ه ده‌بێت الی هه‌‌ر‬ ‫بوونه‌وه‌رێكی زیندوو هه‌بێت‪ ،‬م��ادام هه‌ر‬ ‫نه‌فسه‌‪ ،‬ك ‌ه ژیان ب ‌ه به‌ر جه‌سته‌ی مردوودا‬ ‫ده‌كات‪ .‬ئه‌وه‌ش تێكه‌ڵكردنێك ‌ه ئاوه‌ز قبوڵی‬ ‫ناكات‪ .‬هه‌موو ئه‌و ئایه‌تانه‌ی وشه‌ی (نه‌فس)‬ ‫یان تێدا هاتووه‌‪ ،‬ئایه‌تی مه‌جازین‌و جگ ‌ه‬ ‫له ژیانیش واتایه‌کی‌‌تر به‌ده‌سته‌و ‌ه ناده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌شی‪ ،‬ك ‌ه ده‌گوترێت مرۆڤ ب ‌ه (نه‌فس‌و‬ ‫جه‌سته‌شه‌وه‌)ده‌خرێت ‌ه ئاگری دۆزه‌خ��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر گ��ون��اه‪ ،‬ی��ان سه‌رپێچییه‌ك بكات‪،‬‬ ‫مه‌به‌ستی تێكه‌ڵه‌ی جه‌سته‌‌و ژیان ‌ه پێكه‌وه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ب ‌ه زیندوویی‌و بۆ هه‌میش ‌ه ده‌خرێت ‌ه‬ ‫ئاگری دۆزه‌خه‌وه‌‪. .‬‬ ‫‪13‬ــ كه‌وای ‌ه هه‌موو گەردوون‪ ،‬ب ‌ه ئه‌ستێره‌‌و‬

‫رووه‌ك‌و گیانله‌به‌ر‌و مرۆڤه‌كانی ناوییه‌وه‌‪،‬‬ ‫شتێكی زیاتر له ماددە‌یه‌كی جوواڵو نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر ئه‌و ‌ه راست بێت‪ ،‬وات ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ه��ه‌م��وو گ����ەردوون م��اددە‌ی��ه‌ك��ی ج��وواڵو‬ ‫بێت‌و ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش بێ گیان‌و گیانله‌به‌ر‌و‬ ‫م����رۆڤ‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت رۆح‌و ن���ه‌ف���س‪ ..‬هتد‬ ‫بگرێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌ی ئیتر چۆن جیاوازی له نێوان‬ ‫م��اددە‌ی زیندوو‌و م��ردوودا بكه‌ین؟ چۆن‬ ‫جیهانی ئۆرگانی له جیهانی نائۆرگانی جیا‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌؟ له سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك ده‌ڵێین‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫مادده‌یه‌كی زیندووه‌‌و ئه‌وەیان مادده‌یه‌كی‬ ‫بێ گیانە‪ ،‬ئه‌گه‌ر هه‌موو شتێك مادده‌یه‌كی‬ ‫جوواڵو بێت؟‬ ‫ه��ۆب��ز ل��ه وه‌اڵم�����دا پ��ێ��ی وای����ە‌‪ ،‬بنچینه‌ی‬ ‫ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی��ان ج��ۆری ج��ووڵ��ە‌ك��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی ئ��ه‌و دوو ج��ۆر ج��ووڵ�� ‌ە ه��ه‌ن‪:‬‬ ‫جووڵە‌ی ده‌ره‌كی‪ ،‬ك ‌ه گالیلییۆ له فیزیكه‌كه‌یدا‬ ‫باسی كردووه‌‌و یاسا ناوداره‌كانی بۆ داناوه‌‪،‬‬ ‫به ‌تایبه‌تیش یاسای سره‌وتن‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه پێی‬ ‫ئه‌و یاسای ‌ه هه‌‌ر ته‌نێك ئه‌و حاڵه‌تی جووڵە‌‪،‬‬ ‫یان وه‌ستاوییه‌ی هه‌یه‌تی ده‌پارێزێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫پاڵنه‌رێكی ده‌ره‌كی نه‌یه‌ت‌و ناچاری بكات‬ ‫ئ��ه‌و حاڵه‌ته‌ی بگۆڕێت‪ ،‬ی��ان رێ��ڕه‌و ‌هك��ه‌ی‬ ‫ده‌ستكاری بكات‪ .‬نموونه‌ی ئ��ه‌و جووڵ ‌ە‬ ‫ده‌ره‌كیی ‌ه وه‌ك جووڵە‌ی تۆپی بلیارده‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌ر مێزه‌كه‌دا ده‌جووڵێت‌و به‌رده‌وامیش‬ ‫ده‌بێت له جووڵە‌‪ ،‬تا كاتێك هێزێكی ده‌ره‌كی‬ ‫دێت‌و وای لێ ده‌كات ئه‌و جووڵە‌ی ‌ه بگۆڕێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ته‌رز ‌ه جووڵە‌ی ‌ه ده‌توانین له دیارده‌كانی‬ ‫سروشتدا به‌ فره‌وانی بیبینین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

‫‪14‬ــ جۆری دووه‌می جووڵ ‌ە ناوه‌كییه‌‪ ،‬که‬ ‫ئێم ‌ه ب ‌ه چ��او ناتوانین بیبینین‪ .‬نموونه‌ی‬ ‫ئ��ەوەش وه‌ك ئه‌و جووڵ ‌ە ناوه‌كییانه‌ی له‬ ‫ناوخۆی بوونه‌وه‌ری زیندوودا رووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫راست ‌ه بوونه‌وه‌ری زیندوو له یه‌ك كاتدا‬ ‫ل���ه ژێ���ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی ه������ه‌ردوو ج���ۆری‬ ‫جووڵە‌كه‌دایه‌‪ ،‬ئه‌و ل ‌ه الیه‌ك ب ‌ه هۆی ئەوه‌ی‬ ‫ته‌ن ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه به‌ر كاریگه‌ریی جووڵە‌ی‬ ‫ده‌ره‌كییه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك جه‌سته‌ی گیانله‌به‌رێك‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه ش��وێ��ن��ێ��ك��ه‌و ‌ه ب��ه‌رب��درێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ح��اڵ��ه‌ت��ه‌دا وه‌ك تۆپی بلیارده‌ك ‌ه بێ‬ ‫ئاراسته‌یه‌‌و ئه‌گه‌ر به‌ربه‌ستێك رێگەی پێ‬ ‫بگرێت حاڵه‌ته‌كه‌ی ده‌گ��ۆڕێ��ت‪ .‬ده‌توانین‬ ‫له هه‌موو ته‌نێكی زی��ن��دوودا ئ��ه‌و جووڵ ‌ە‬ ‫ده‌ره‌كییان ‌ه تێبینی بكه‌ین‪ ،‬پاشان جووڵ ‌ە‬ ‫ناوه‌كییه‌كانیش هه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ناتوانین ب ‌ه چاو‬ ‫بیانبینین‪ ،‬چونك ‌ه له ناوه‌وه‌ی بوونه‌وه‌ری‬ ‫زیندوودا رووده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫‪15‬ــ ئه‌گه‌ر بوونه‌وه‌ر ‌ه زیندووه‌كان به‌وه‌دا‬ ‫بناسرێنه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه جۆرێكی تایبه‌تی جووڵە‌یان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ویش جووڵە‌ی ناوه‌كییه‌‪ ،‬ئه‌وكات‬ ‫خودی ئه‌م جووڵە‌یه‌ش دابه‌ش ده‌بێت بۆ دوو‬ ‫جۆر جووڵە‌‪ :‬جۆری یه‌كه‌میان هۆبز ناوی‬ ‫ده‌نێت جووڵە‌ی زیندوو ‪‌Vital Motion‬و‬ ‫ل��ه ه��ه‌م��وو ب���ووه‌ن���ه‌وه‌ر ‌ه زی��ن��دووه‌ك��ان��دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له پرۆس ‌ه بایۆلۆجییه‌كان پێكدێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه ب��وون��ه‌وه‌ری زیندوو له غه‌یری خۆی‬ ‫جیاده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك سوڕی خوێن‪ ،‬ترپه‌ی‬ ‫دڵ‪ ،‬هه‌ناسه‌دان‪ ،‬هه‌رسكردن‪ ،‬خ��واردن‌و‬ ‫ف��ڕێ��دان‪ ..‬هتد‪ .‬ئه‌مان ‌ه به ‌بێ وه‌س��ت��ان‪ ،‬له‬

‫ل ‌ه دایكبوونه‌و ‌ه تا ساتی مردن‪ ،‬له هه‌موو‬ ‫بوونه‌وه‌ره‌ زیندووه‌كاندا هه‌ن‪.‬‬ ‫ه���ۆب���ز ل��ی��س��ت��ی س����ه‌رل����ه‌ب����ه‌ری ج��ووڵ�� ‌ە‬ ‫زی��ن��دووه‌ك��ان��م��ان پ��ێ ن����ادات‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ش ب ‌ه‬ ‫شتێكی پێویست نازانێت‪ .‬ئه‌و نموونانه‌ش‪،‬‬ ‫کە خستوونیەتەڕوو‪ ،‬ب ‌ه تاك ‌ه نموونه‌ی ئه‌و‬ ‫جوواڵن ‌ه دانانێت‌و پێی وا نیی ‌ە ئه‌وان ‌ه هه‌ڵگری‬ ‫خه‌سڵه‌ت ‌ه جه‌وهه‌رییه‌كانی جووڵە‌ی زیندوو‬ ‫بن‪ ،‬به‌ڵکو نموونه‌گه‌لێكن‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و جوواڵن ‌ه‬ ‫روون��ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‌و ب��ه‌س‪ .‬بۆچوونی هۆبز‬ ‫سه‌باره‌ت به ژی��ان ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬که جووڵە‌یه‌‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌وه‌ی له‌گه‌ڵ جه‌سته‌دا ده‌بێت‪ ،‬زیندوو‬ ‫ت ده‌شوه‌ستێت‌و بمرێت‪ .‬هۆبز له زۆر‬ ‫بێ ‌‬ ‫تیۆری وه‌زیفیی ئ��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌و ‌ه نزیك‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه پێی وای ‌ە ژیان‪ ،‬یاخود گه‌وهه‌ر‪،‬‬ ‫ق��ه‌واره‌ی�� ‌هک��ی سه‌ربه‌خۆ نییه‌‪ ،‬ك ‌ه بڕوات ‌ه‬ ‫جه‌سته‌وه‌‌و پاشان ب ‌ه مردن لێی جیابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ژی��ان كۆی ئه‌و چاالكی‌و وه‌زیفانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ری زیندوو له هه‌بووه‌كانی‌تری‬ ‫گ���ەردوون جیاده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬الی كه‌می ئه‌و‬ ‫پ��رۆس��ان��ه‌ش��ی‪ ،‬ك��ه پێویستن ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫بڵێین ژی��ان هه‌یه‌‪ ،‬بریتین ل��ه‪ :‬زی��ادك��ردن‪،‬‬ ‫خۆگونجاندن‪ ،‬قه‌ره‌بووكردنه‌وه‌ی خودی‪،‬‬ ‫ت��وان��ای وه‌اڵم��دان��ه‌وه‌ی گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫ژینگه‌‪ .‬تا كۆتایی ئه‌و پرۆسانه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫بوونی ژیانن له جه‌سته‌یه‌كدا‪ ،‬به‌اڵم هۆبز‬ ‫هه‌میش ‌ه ب��ه‌م چ��او ‌ه زانستییه‌و ‌ه سه‌یری‬ ‫ته‌نی زیندووی نه‌ده‌كرد‪ ،‬به‌ڵکو پێی وابوو‬ ‫ب��وون��ی ج��ووڵ��ە‌ی زی��ن��دوو پێویستییه‌كی‬ ‫میتافیزیكییه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و چوارچێو ‌ه گشتیی ‌ه‬

‫‪293‬‬

‫میكانیكییه‌ی له سه‌رجه‌م تووێژینه‌وه‌كانیدا‬ ‫به‌كاریهێناوه‌‪ ،‬ده‌یخوازێت‪.‬‬ ‫‪16‬ـ����ـ ئ���ه‌گ���ه‌ر ج����ۆری ی��ه‌ك��ه‌م��ی ج��ووڵ�� ‌ە‬ ‫ناوه‌كییه‌كانی ب��وون��ه‌وه‌ری زی��ن��دوو (ك ‌ه‬ ‫جووڵە‌ی زیندووه‌) له هه‌موو بوونه‌وه‌ر ‌ه‬ ‫زیندووه‌كاندا هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وا جۆری دووه‌می‬ ‫ئه‌و جووڵە‌ی ‌ه ته‌نیا له گیانله‌به‌ره‌كاندا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه هۆبز ناوی لێناو ‌ه جووڵە‌ی گیانله‌به‌ری‪.‬‬ ‫ج��ووڵ��ە‌ی زی��ن��دوو تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه ژی��ان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه له هه‌موو بوونه‌وه‌رێكی زیندوودا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم جووڵە‌ی گیانله‌به‌ری تایبه‌ت ‌ه‬ ‫ب ‌ه گیانله‌به‌ران‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ندێک جار هۆبز‬ ‫ناوی ده‌نێت جووڵە‌ی خۆویستانه‌‪ .‬وه‌ك‪،‬‬ ‫جواڵندنی ده‌س��ت‪ ،‬ی��ان ق��اچ‪ ،‬بۆ مرۆڤیش‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ب��اس��ی رۆی��ش��ت��ن‪ ،‬ق��س��ه‌ك��ردن‪،‬‬ ‫جواڵندنی هه‌ر كام له ده‌س��ت‌و قاچه‌كانی‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬به‌و شێوه‌یه‌ی به‌ زه‌ینیدا دێن‪.‬‬ ‫‪17‬ــ كاری مرۆیی جۆرێك ‌ه له جۆره‌كانی‬ ‫ج��ووڵ��ە‌ی گیانله‌به‌ری‪ ،‬ی��ان خۆویستانه‌‪،‬‬ ‫كاریگه‌ربوونی مرۆڤیش سه‌ره‌تای جووڵە‌ی‬ ‫خۆویستانه‌یه‌‪ .‬وا دیار ‌ه جووڵە‌یه‌كی تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه م��رۆڤ بوونی نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه جیاوازیی‬ ‫گه‌وهه‌ری له نێوان مرۆڤ‌و گیانله‌به‌راندا‬ ‫نییه‌‪ ،‬م��ادام جیاوازیی سه‌ره‌كی ته‌نیا له‬ ‫جۆری جووڵە‌كاندایه‌‪ .‬له (سفری جامیعه)‌دا‬ ‫ـ��ـ سفر ب��ه وات���ای کتێب دێ��ت ـ��ـ ه��ات��ووه‌‪:‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ب�� ‌ه س��ه‌ر م��رۆڤ��دا دێ���ت‪ ،‬ب�� ‌ه سه‌ر‬ ‫گیانله‌به‌رانیشدا دێت‪ .‬ئاکامی هه‌ردووكیان‬ ‫وه‌ك یه‌كه‌‪ .‬مه‌رگی ئه‌میان وه‌ك مه‌رگی‬ ‫ئه‌ویان وایه‌‪ ،‬هه‌مووشیان هه‌مان فوویان‬

‫پێدا ك��راوه‌‪ ،‬م��رۆڤ هیچ تایبه‌تمه‌ندییه‌کی‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر گ��ی��ان��ل��ه‌ب��ه‌ردا زاڵ نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫هه‌ردووكیان ده‌م��رن (سفر الجامعة‪.)19 :‬‬ ‫ن (نه‌هه‌نگی‬ ‫هۆبزیش ل��ه كتێبی لوڤیاتا ‌‬ ‫ئه‌ژدیهایی)دا ئه‌و وته‌یه‌ی هێناوه‌ته‌وه‌‪ ،‬تا‬ ‫نیشانمان بدات‪ ،‬ك ‌ه جیاوازییه‌كی گه‌وهه‌ری‬ ‫له نێوان جووڵە‌كاندا نییه‌‪ ،‬گیانله‌به‌رانیش‬ ‫رێك وه‌ك مرۆڤ جووڵە‌ی خۆویستانه‌یان‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪18‬ــ به‌و شێوه‌ی ‌ه هۆبز ژیانی بوونه‌وه‌ری‬ ‫زی���ن���دوو ب��� ‌ه گ��ش��ت��ی‌و الی گ��ی��ان��ل��ه‌ب��ه‌ر‌و‬ ‫مرۆڤیش ب ‌ه تایبه‌تی لێكده‌داته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌ی ده‌رباره‌ی هۆش‪ ،‬بیر‪ ،‬یان هه‌سته‌كان‬ ‫چ��ی بڵێین‌و چ��ی ب��ك��ه‌ی��ن؟ ل��ێ��ره‌دا هۆبز‬ ‫رووبه‌ڕووی كێشه‌یه‌كی ئاڵۆزتر ده‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی رووك��ه‌ش��ان��ه‌ی ل��ه پێكه‌و ‌ه‬ ‫گرێدانی زانستی سروشتی‌و فسیۆلۆجی‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی ك��اری گالیلییۆ‌و‬ ‫هارڤی پێكه‌و ‌ه وای لێكرد‪ ،‬ك ‌ه پێی وا بێت‪،‬‬ ‫ده‌شێت هه‌مان هه‌نگاو له ده‌روونناسیشدا‬ ‫هه‌ڵبگرێت‪.‬‬ ‫لێكدانه‌وه‌ی هۆبز سه‌باره‌ت به زانین به‬ ‫هه‌ست‬ ‫هۆبز پێی وای ‌ە زانین له رێگای هه‌سته‌وه‬ ‫بۆ خۆی جۆرێك ‌ه له جووڵە‌‪ ،‬چونك ‌ه بابه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كان كار ده‌كه‌ن ‌ه سه‌ر ئه‌ندامانی‬ ‫ه��ه‌س��ت��ك��ردن‌و ف��ش��ارێ��ك��ی راس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫ل��ێ��ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب���ه‌ره‌و مێشك‌و دڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪294‬‬

‫خۆی ده‌كوتێت‪ .‬ئاشكرای ‌ه هۆكاری ئه‌وه‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬بابه‌ت ‌ه ده‌ره‌كییه‌كه‌ش بۆ خۆی‬ ‫ماددە‌یه‌كی جواڵوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه كاتێك به‌ر ئه‌ندامی‬ ‫هه‌ستكردن له جه‌سته‌ماندا ده‌كه‌وێت‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬ ‫هۆی گۆڕانكاریی له جووڵە‌ی ده‌ماره‌كاندا‪،‬‬ ‫جووڵە‌كه‌ش له ده‌ماره‌كاندا به‌ره‌و مێشك‌و‬ ‫دڵ ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬ل ‌ه به‌ر ئه‌وه‌شی دڵ‬ ‫ئامێرێكی تایبه‌تی خ���اوه‌ن جووڵە‌یه‌كی‬ ‫به‌هێزی هه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه كاتێك جووڵە‌ی نوێ‬ ‫له ده‌ره‌وه‌ی جه‌سته‌و ‌ه دێت‪ ،‬رووبه‌ڕووی‬ ‫به‌رهه‌ڵستی ده‌بێته‌وه‌‪ .‬وه‌ك چۆن جووڵە‌ی‬ ‫تۆپی (ب) كاتێك جووڵە‌ی تۆپی (أ) له سه‌ر‬ ‫مێزی بلیارد دێت‌و لێی ده‌دات‪ ،‬به‌رهه‌ڵستی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ش��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی كتێبی ل��وڤ��ی��ات��ان‌دا‪،‬‬ ‫هۆبز ئه‌م به‌رهه‌ڵستیی ‌ه ناوده‌نێت فشاری‬ ‫پێچه‌وانه‌‪ ،‬ك ‌ه به‌رهه‌ڵستی فشاری له ده‌ره‌و ‌ه‬ ‫هاتوو ده‌كات‪ ،‬یان هه‌وڵێك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن دڵه‌و ‌ه‬ ‫بۆ به‌رگری ل ‌ه خۆكردنی‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬هۆكاری‬ ‫هه‌ستكردن‪ ،‬ته‌نێكی ده‌ره‌كییه‌‪ ،‬یان بابه‌تێك ‌ه‬ ‫ده‌كه‌وێت ‌ه به‌رده‌می ئه‌ندامی هه‌ستكردنی‬ ‫گونجاو بۆ هه‌ر هه‌ستێك‪ ،‬جا ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك ل��ه ت��ام��ك��ردن‌و‬ ‫به‌ركه‌وتندا ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬یان ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬وه‌ك ل��ه ح��اڵ��ه‌ت��ی بینین‌و بیستن‌و‬ ‫بۆنكردندا هەیە‪ .‬ته‌نی ده‌ره‌ك��ی له رێگه‌ی‬ ‫ی تری جه‌سته‌ی‬ ‫ده‌مار‌و ئه‌ندام‌و به‌شه‌كان ‌‬ ‫مرۆڤه‌و ‌ه له فشارهێنان به‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬له‬ ‫فشارهێنانی ناوه‌كیشدا رووه‌و دڵ‌و مێشك‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ .‬له‌وێدا به‌رهه‌ڵستكاری‪،‬‬

‫یان فشاری پێچه‌وان ‌ه دروست ده‌بێت‪ ،‬دڵ‬ ‫هه‌وڵی خۆپاراستن ده‌دات‪ ،‬ئه‌و هه‌وڵه‌ش‬ ‫رووه‌و ده‌ره‌وه‌ی������ه‌‌و وه‌ك م��اددە‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ده‌ره‌ك�����ی ده‌رده‌ك�����ه‌وێ�����ت‪ .‬ئ�����ه‌وه‌ش‪ ،‬کە‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت خه‌ڵكی پێی ده‌ڵێن هه‌ست‪ ،‬ئه‌و‬ ‫هه‌سته‌ش ب ‌ه نسیبه‌ت چاوه‌و ‌ه له رووناكی‪،‬‬ ‫یان ره‌نگی شێوه‌دار پێک دێت‪ ،‬بۆ گوێ له‬ ‫ده‌نگ‪ ،‬بۆ لوت له بۆن‪ ،‬بۆ زمانیش له تام‪،‬‬ ‫ی تری جه‌سته‌ش له گه‌رمی‌و‬ ‫بۆ ئه‌ندامەکان ‌‬ ‫ساردی‌و ره‌قی‌و نه‌رمی‌و چۆنێتییه‌كانی تر‪،‬‬ ‫كه‌ هه‌ستییان پێ ده‌وترێت‪ ،‬پێك دێت‪.‬‬ ‫‪19‬ــ كه‌واته‌‪ ،‬هه‌ست له ئه‌نجامی جووڵە‌ی‬ ‫ته‌ن ‌ه ده‌ره‌كییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه فشار ده‌خه‌ن ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ئه‌ندامه‌كانی هه‌ستكردن‪ ،‬دروس��ت‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‌و ج��ووڵ��ە‌ك��ه‌ش روو ل��ه ن���اوه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ك���ات‪ .‬س��ه‌ره‌ت��ا له مێشك‌و پاشان دڵ‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه وێشدا رووب����ه‌ڕووی به‌رهه‌ڵستی‪،‬‬ ‫ی��ان فشارێكی روو له ده‌ره‌و ‌ه ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫(چونك ‌ه سه‌نته‌ریش بۆ خۆی ماددە‌یه‌كی‬ ‫ج��واڵوه‌) ئێمه‌ش گریمانه‌ی ئه‌و ‌ه ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی ه��ه‌س��ت��ك��ردن ل��ه ده‌ره‌وه‌ن‪،‬‬ ‫چونك ‌ه جووڵە‌ی به‌رهه‌ڵستكاری رووی له‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی���ه‌‪ ،‬ئه‌و جووڵە‌یه‌ش هه‌ستكردنه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌ ه��ه‌س��ت��ك��ردن ج��ووڵ��ە‌ی��ه‌‪ ،‬ل��ه‌ ب��ه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬کە یاسای سره‌وتن الی گالیلیۆ‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وه‌ی ده‌جوڵێت‪ ،‬به‌رده‌وام ده‌بێت‬ ‫له سه‌ر جووڵە‌كه‌ی‪ ،‬تا كاتێك ته‌نێكی‌‌تر‬ ‫ناچار ب ‌ه وه‌ستانی ده‌ك��ات‪ ،‬واتای ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫جووڵە‌ی هه‌ست به‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫پاش نه‌مانی بابه‌ت ‌ه ده‌ره‌كییه‌كه‌ش‪ ،‬وات ‌ه‬

‫‪295‬‬

‫بۆ نموون ‌ه پاش ئ��ه‌وه‌ی ئه‌و ئۆتۆمبیله‌ی‬ ‫‌ئێستا ده‌مبینی‪ ،‬ده‌ڕوات‌و دوورده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ج��ووڵ�� ‌ە ب���ه‌رده‌وام���ه‌ش ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫ك��ه‌م ده‌بێته‌و ‌ه ب ‌ه ه��ۆی فشارێكی‌تره‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌وی��ش خه‌یاڵدانه‌‪ ،‬ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه ئه‌و‬ ‫بیرانه سه‌رهه‌ڵده‌ده‌ن‪ ،‬ك ‌ه جگ ‌ه له وێنه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌كان‌و پاش رۆیشتنیان هیچی‌تر نین‪،‬‬ ‫یاخود خه‌یاڵدان هۆشیاریی ‌ه ب��ه‌و وێنانه‌‪،‬‬ ‫ئێم ‌ه ده‌توانین بزانین ئه‌و شتانه‌ی رۆژانێك‬ ‫له ئه‌ندامانی هه‌ستكردندا هه‌بوون‌و ئێستا‬ ‫نه‌ماون‪ ،‬چی بوون‪ ،‬یادگه‌ش هێنانه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫وێنانه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪20‬ــ كه‌واته‌‪ ،‬هه‌ستكردن له جووڵە‌ی ته‌ن ‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كانه‌و ‌ه په‌یدا ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه رووه‌و‬ ‫مێشك‌و ل ‌ه وێشه‌و ‌ه رووه‌و دڵ دێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌نته‌ری چاالكیی جووڵە‌ی زیندووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌و جووڵە‌ی ‌ه له ده‌ره‌و ‌ه دێت‌و‬ ‫ی تری زیندووی‬ ‫رووب���ه‌ڕووی جووڵە‌یه‌ك ‌‬ ‫ن��اوه‌ك��ی ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬م��ان��ای وای����ه‌‪ ،‬ك��اری‬ ‫لێده‌كات‪ .‬وات ‌ه له جووڵە‌ی زیندوو‪ ،‬یان له‬ ‫جووڵە‌ی سوڕی خوێندا ئه‌و كاریگه‌رییه‌ش‪،‬‬ ‫ی��ان ب ‌ه یارمه‌تیدان ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ی��ان ب ‌ه رێگ ‌ه‬ ‫لێگرتن‪ ،‬ج��ا ئ��ه‌گ��ه‌ر ج��ووڵ��ە‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫هه‌ستكردن یارمه‌تی جووڵ ‌ە زیندووه‌ك ‌ه‬ ‫ب��دات‪ ،‬ئه‌وكات هه‌ست ب ‌ه چێژ‌و دڵخۆشی‬ ‫ده‌كه‌ین‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر رێی لێبگرێت‪ ،‬هه‌ست‬ ‫ب ‌ه ئازار ده‌كه‌ین ‪.‬‬ ‫‪21‬ــ با له سه‌ر ئه‌و هێڵ ‌ه هه‌سته‌كیی ‌ه كامڵ ‌ه‬ ‫به‌رده‌وام بین‪ ،‬تا بزانین هۆبز چۆن ئاره‌زوو‪،‬‬ ‫ح��ه‌زل��ێ��ك��ردن‪ ،‬رق ل��ێ��ب��وون��ەوە‌‌و ویستمان‬ ‫بۆ لێكده‌داته‌وه‌؟ با ئه‌زموونێكی زیندوو‬

‫وه‌ربگرین‪ ،‬كه‌ هه‌موو رۆژێك توشی ده‌بین‪:‬‬ ‫وای دابنێ من هه‌ست ب ‌ه برسێتی ده‌كه‌م‪ ،‬ل ‌ه م‬ ‫حاڵه‌ته‌دا چی رووده‌دات؟ پێویست ‌ه هه‌موو له‬ ‫سه‌ر ئه‌و ‌ه كۆك بین‪ ،‬ك ‌ه گه‌ده‌ی من له حاڵه‌تی‬ ‫برسێتیدا‪ ،‬له دۆخێكی جیاوازتردا ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫ب���ه‌راورد ب ‌ه حاڵه‌تی تێریی‪ .‬ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫هۆبز‪ ،‬كرۆكی رووداوه‌ك��� ‌ه گۆڕانكاریی ‌ه له‬ ‫جووڵە‌ی ده‌ماره‌كان‌و گه‌ده‌دا‪ ،‬ك ‌ه جووڵە‌ی‬ ‫زیندوو مه‌یلی له خاوبوونه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و‬ ‫جوواڵن ‌ه له زه‌یندا له شێوه‌ی هه‌ستكردن ب ‌ه‬ ‫برسێتیدا ده‌رده‌كه‌ون‪ ،‬وات ‌ه وه‌ك شێوه‌یه‌ك‬ ‫له شێوه‌كانی ئازار‪ ،‬یان هه‌ست نه‌كردن ب ‌ه‬ ‫ئاسوده‌یی‪ ،‬ئێستاش وای دابنێت من چووبم ‌ه‬ ‫چێشتخانه‌‪ ،‬خۆراكم خواردبێت‌و تێر بووبم‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ده‌ڵێین‪ :‬من ب ‌ه ه��ۆی هه‌ستكردنم ب ‌ه‬ ‫برسێتییه‌و ‌ه چووم ‌ه چێشتخانه‌‪ ،‬دواتریش‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ی��ن ب�� ‌ه ه���ۆی خ���واردن���ی خ���ۆراك���ه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ستم ب ‌ه تێربوون كردووه‌‪ .‬لێره‌دا به‌شێك‬ ‫ل��ه چاالكیی جه‌سته‌یی ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هۆبز ن��اوی ده‌ن��ێ��ت ج��ووڵ��ە‌ی گیانله‌به‌ری‬ ‫ی���ان (خ��ۆوی��س��ت��ان��ه‌)‪ ،‬ك�� ‌ه ب����وو ‌ه ه��ۆك��اری‬ ‫ئه‌زموونێكی ده‌روون���ی قووڵتر‪ .‬پرۆسه‌ی‬ ‫هۆكارێتیش ده‌شێت له زه‌ینه‌و ‌ه بۆ جه‌سته‌‌و‬ ‫له جه‌سته‌شه‌و ‌ه بۆ زه‌ین بڕوات‪.‬‬ ‫ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی��ه‌‪ ،‬هۆبز ئ����اره‌زووی خ��واردن‬ ‫لێكده‌داته‌وه‌‪ :‬جووڵە‌گه‌لێكی زیندوو له گه‌ده‌‌و‬ ‫ده‌ماره‌كاندا بوون ‌ه هۆكاری جووڵە‌گه‌لێكی‬ ‫خۆویستانه‌‪ ،‬ئه‌ویش رۆیشتن بۆ چێشتخانه‌‌و‬ ‫خواردنی خۆراكه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر یه‌كه‌مین جووڵ ‌ە‬ ‫فسیۆلۆجییه‌كان له شێوه‌ی برسێتیدا بۆ‬ ‫مێشك ده‌ركه‌وتبێتن‪ ،‬ئه‌وا جووڵ ‌ە فسیۆلۆجیی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪296‬‬

‫نوێیه‌كان له شێوه‌ی تێربووندا ده‌رده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه جووڵ ‌ە یاخود سه‌ره‌تا بچووكه‌كانی‬ ‫كرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئاڕاسته‌ی شته‌كه‌دا ده‌ڕۆن‬ ‫پێیان ده‌وترێت ئ��اره‌زوو‪ ،‬یان حه‌زلێكردن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر ب ‌ه الی دووركه‌وتنه‌وه‌‌و هه‌ڵهاتن‬ ‫له شته‌كه‌دا رۆیشتن (وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌سێك‬ ‫له باران هه‌ڵدێت‪ ،‬چونك ‌ه نایه‌وێت ته‌ڕ ببێت)‬ ‫پێیان ده‌وترێت رق لێبوونەوە‌‪ .‬ئاره‌زوو‌و رق‬ ‫لێبوونەوە‌ش جووڵە‌ی جۆریی تایبه‌تن به‌وه‌ی‬ ‫هۆبز پێی ده‌ڵێت هه‌وڵدان‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وه‌ش ناوێك ‌ه‬ ‫هۆبز له سه‌ره‌تا بچووكه‌كانی جووڵە‌ی ب ‌ه‬ ‫گشتی ن���اوه‌‪ .‬ه��ه‌وڵ��دان زاراوه‌ی��ه‌ك��ی زێ��د ‌ه‬ ‫گرنگ ‌ه الی هۆبز‪ ،‬ب ‌ه گشتی بۆ ئاماژه‌دان ب ‌ه‬ ‫جووڵ ‌ە زۆر بچووكه‌كان به‌كاریده‌هێنێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له زانایانی فیزیا‌و فسیۆلۆجیا‌و ده‌روونناسی‬ ‫وه‌ریگرتووه‌ ‪.‬‬ ‫‪22‬ـ���ـ ئ����ه‌وه‌ی ب���وون���ه‌وه‌ری زی���ن���دووی ب ‌ه‬ ‫گشتی پێ ده‌ناسرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵی به‌رده‌وامی‬ ‫مانه‌وه‌‌و پارێزگاری كردنییه‌تی له ژیانی‪،‬‬ ‫هۆبز لێره‌شدا ئه‌م خه‌سڵه‌ته‌ی بوونه‌وه‌ر ‌ه‬ ‫زی��ن��دوو ‌هك��ان ده‌به‌ستێته‌و ‌ه ب�� ‌ه بنه‌ماكه‌ی‬ ‫گالیلییۆو ‌ه ده‌رب��اره‌ی سره‌وتن‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫مادد ‌ە ئه‌گه‌ر لێی بگه‌ڕێین‪ ،‬له جووڵە‌‪ ،‬یان‬ ‫له وه‌ستاویی خۆی ب��ه‌رده‌وام ده‌بێت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫له‌‌و حاڵه‌ته‌ی ئێستا له سه‌رییه‌تی‪ .‬مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫هه‌رچی بێت بوونه‌وه‌ری زیندوو ده‌یه‌وێت‬ ‫ژیان‌و مانه‌وه‌ی درێژ ‌ه پێبدات‪ .‬بۆی ‌ه کۆمەڵێک‬ ‫رێگ ‌ه ده‌گرێته‌به‌ر‪ ،‬ك ‌ه له‌‌و خواسته‌یدا یارمه‌تی‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬له بوونه‌وه‌ری هۆشیاریشدا (وه‌ك‬ ‫مرۆڤ) ئه‌و خواسته‌ی بوونه‌وه‌ری زیندوو‬

‫ب ‌ه گشتی له زه‌ینی مرۆڤ‪ ،‬یان هه‌ستكردنی‬ ‫ب ‌ه ئ��ارەزووک��ردن��ی مانه‌وه‌‪ ،‬یان پاراستنی‬ ‫بوونی خۆی ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬بێگومان رووی‬ ‫دووه‌م���ی دراوه‌ك��� ‌ه ل��ێ��ره‌دا بریتیی ‌ه ل��ه رق‬ ‫لێبوونەوە‌‌و هه‌ڵهاتن له مه‌رگ‪ ،‬پێویستیش ‌ه‬ ‫زۆر ب ‌ه وردی ئاگامان له‌‌و راستیی ‌ه بێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه دواتر هۆبز له بونیاتنانی كۆمه‌ڵگه‌‌و‬ ‫ده‌رچ����وون ل��ه حاڵه‌تی سروشتیدا پشتی‬ ‫پێ ده‌به‌ستێت‪ .‬كه‌وات ‌ه ئ��اره‌زووی مانه‌وه‌‌و‬ ‫پاراستنی ژی��ان ل ‌ه الی��ه‌ك��ه‌وه‌‌و هه‌ڵهاتن له‬ ‫مه‌رگ ل ‌ه الیه‌كی ت��ره‌وه‌‪ ،‬دوو بزووێنه‌ری‬ ‫ه��ه‌م��وو ره‌ف��ت��ارێ��ك��ی م��رۆی��ی��ن‪ .‬س��ه‌رب��اری‬ ‫ئه‌وه‌ش‪ ،‬مادام چێژ‪ ،‬یان دڵخۆشی نیشانه‌ی‬ ‫زیندوێتییه‌كی ب��ااڵی��ه‌‌‪ ،‬ئ��ازاری��ش نیشانه‌ی‬ ‫ل��ه‌ده‌س��ت��دان��ی ئ��ه‌و زیندوێتییه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وكات‬ ‫ئ�������اره‌زووی ب����ه‌رده‌وام����ی����دان ب���ه‌ ژی���ان‌و‬ ‫خ��ۆدزی��ن��ه‌و ‌ه ل��ه م���ه‌رگ‪ ،‬ئ����اره‌زوو‌و چێژ‌و‬ ‫هه‌ڵهاتن له مه‌رگیش له‌خۆ ده‌گ��رێ��ت‪ .‬له‌‌و‬ ‫لێكدانه‌وه‌و ‌ه ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌وه‌ی‪ :‬هه‌ر مرۆڤێك‬ ‫ته‌نیا بۆ پاراستن‌و به‌هێزكردنی خودی خۆی‬ ‫تێده‌كۆشێت‪ .‬به‌رده‌وامیدان ب ‌ه ژیانی خۆش‬ ‫بنچینه‌ی سه‌رله‌به‌ری كاره‌كانی مرۆڤه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫بێگومان م��رۆڤ خۆپه‌رست ده‌ب��ێ��ت‪ .‬به‌و‬ ‫شێوه‌ی ‌ه بیرۆكه‌ی خۆپه‌رستی الی هۆبز‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دات‪ ،‬ك ‌ه زۆر جار ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه لێی‬ ‫تێده‌گه‌ین‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫مدخل الی المیتافیزیقا‪ ،‬نهضة‪ ،‬مصر للطباعة‌‬ ‫والنشر‪ ،‬الطبعة الثانیة‌‪ ،2007 ،‬ص ‪145‬ــ ‪159‬‬

‫‪297‬‬

‫شارۆمه‌ندی‬ ‫وتووێژ له‌گه‌ڵ رامین جه‌هانبه‌گلوو‬

‫سازدانی دیمانه‌‪ :‬عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬خالید عه‌لیزاده‌و کاوه عه‌لیزاده‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪298‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ــ رۆژێک‪،‬‬ ‫رۆژگارێک‪ ،‬خه‌ڵک ره‌عیه‌تی سه‌رۆکه‌کانی‬ ‫خۆیان بوون‪ .‬ده‌بوو ده‌ستوورو فه‌رمانی‬ ‫ئه‌وانیان جێبه‌جێ بکردایه‪ .‬جیاوازی نه‌بووه‬ ‫ئه‌م فه‌رمان‌و ده‌ستووران ‌ه چی بووایه‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌و ده‌مردن‪ .‬تاڵی‌و سوێرییان ده‌چێشت تا‬ ‫سه‌رۆک ئه‌و جۆره‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌یویست ژیانی‬ ‫ب��ک��ردای��ه‌‪ .‬ده‌س��ت��ی ئ��ه‌و ب�� ‌ه ت���ه‌واوی ئ��اوه‌اڵ‬ ‫بووه‪ ،‬ده‌یتوانی فرمان بدات‪ ،‬که‌س بکوژێت‪،‬‬ ‫پله‌و پای ‌ه بدات ب ‌ه هه‌ر که‌سێک‪ ،‬ک ‌ه بیه‌وێت‌و‬ ‫لێی وەرب��گ��رێ��ت��ەوە‌‪ ،‬ی��اس��او گرێبه‌ستێک‬ ‫ل�� ‌ه نێوانیاندا ن��ه‌ب��ووه‌‪ .‬وته‌کانی س��ه‌رۆک‬ ‫بۆ خۆی یاسا ب��ووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫وتان ‌ه رۆژ ب ‌ه رۆژ ئاڵ‌و گۆڕی به ‌سه‌ردا‬ ‫بهاتایه‪ .‬ئێمه نازانین ژیان له‌ ژێر ده‌ستی‬ ‫ئه‌م سه‌رۆکانه‌دا چ چێژێکی هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئێستا رۆژگ��ارو س��ه‌رده‌م گ��ۆڕاوه‪ ،‬خه‌ڵک‬ ‫ئیدی ره‌ع��ی��ه‌ت��ی س��ه‌رۆک�� ‌هک��ان��ی��ان نین‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێک واڵتدا کاره‌ک ‌ه له‌مه‌ش زۆرتر چۆت ‌ه‬ ‫پێشه‌وه‌‪ .‬خه‌ڵک راسته‌وخۆ‪ ،‬یان ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫س��ه‌رۆک��ه‌ک��ان��ی خ��ۆی��ان ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رن‌و ب ‌ه‬ ‫سه‌ر ئیش‌و کاره‌کانیاندا چاو‌دێری ده‌که‌ن‬ ‫تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستی س��ه‌رۆک بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ر کارێک به ته‌واوی ئاوه‌اڵ‬ ‫نییه‪ .‬ئه‌وان ده‌بێت هه‌ڵس‌و که‌وتی خۆیان‬ ‫ل ‌ه رووی یاساوه رێکبخه‌ن‌و ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫یاسادا به‌رپرسیار بن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م رۆژگارو‬ ‫س��ه‌رده‌م��ه چ��ۆن ئ��اڵ‌و گ��ۆڕی ب��ه‌س��ه‌ردا‬ ‫هاتووه‌؟ ئایا ب ‌ه یه‌ک شه‌وو ل ‌ه ناکاو ئه‌م‬ ‫گۆڕان ‌ه سه‌ری هه‌ڵداوه‪ ،‬یان هێدی هێدی‌و‬

‫له‌سه‌رخۆ؟ ئایا ئه‌مڕۆ هه‌موو شتێک راسته‌‌و‬ ‫ل ‌ه ئاستی ت���ه‌واوی خۆیدایه‌؟ ی��ان مرۆڤ‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه سه‌رڕا به‌ره‌و پێشچوونی هه‌بێت‌و‬ ‫هه‌ڵه‌و چه‌وتییه‌کانی خۆی راستبکاته‌وه؟‬ ‫ئێم ‌ه ده‌زان���ی���ن‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌م ه��ه‌م��وو گ��ۆڕان��ه‌‪،‬‬ ‫ناتوانێت ل ‌ه ناکاوو ل ‌ه یه‌ک کاتدا رووبدات‪.‬‬ ‫ژیانی ئه‌مڕۆی ئێمه‌‪ ،‬قه‌رزداری ئه‌زموونی‬ ‫نه‌وه‌کانی پێشووه‪ .‬مرۆڤ ب ‌ه درێژایی مێژوو‬ ‫ئه‌زموونی دیوه‌‪ ،‬ئازاری چه‌شتووه‌‪ ،‬بیری‬ ‫کردۆته‌وه‌‪ ،‬فێر بووه‌و ئێستا ده‌رئه‌نجامی‬ ‫ئ��ه‌زم��وون�� ‌هک��ان��ی��ان ل�� ‌ه خزمه‌تی ئێمه‌دایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر مرۆڤ ل ‌ه ‌سه‌رده‌مانی پێشوودا بۆ‬ ‫ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تی پێویستییه‌کی ئه‌وتۆی‬ ‫ب��ه ف��ێ��رب��وون نه‌بووبێت‌و ب��ه شێوه‌یەکی‬ ‫سروشتی‌و خۆڕسک ب ‌ه فێربوونی هه‌ندێک‬ ‫لێهاتوویی توانیبێتی بژی‪ ،‬ئه‌مڕۆ بەو جۆرە‬ ‫نییە‌‪ .‬ژی��ان ل ‌ه دونیای ئ��ه‌م��ڕۆدا پێویستی‬ ‫ب ‌ه فێربوونی گرێبه‌ست‌و ئوسووڵێکه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بنه‌مای ژیان پێک ده‌هێنن‪ .‬کاتێک مرۆڤ ل ‌ه‬ ‫ره‌عیه‌تەوە ده‌بێت ب ‌ه شارۆمه‌ند (هاوواڵتی)‬ ‫ه��ه‌م مافه‌کانی ب��ه‌ده‌س��ت ده‌هێنێت‌و هه‌م‬ ‫ئ���ه‌رک ده‌ک��ه‌وێ��ت�� ‌ه س��ه‌رش��ان��ی‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه‬ ‫ئه‌رکه‌کانی ئه‌وه‌یه‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ل ‌ه دیاریکردنی‬ ‫مافی خۆیدا رۆڵ بگێڕێت‪ .‬ئێم ‌ه له‌م کارانه‌دا‬ ‫ه���ه‌وڵ ده‌ده‌ی���ن ت��ا ئ��ه‌م ب��ه‌رپ��رس��ی��اره‌ت��ی‌و‬ ‫ی دیکه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مافان ‌ه له‌گه‌ڵ هه‌ندێک لێهاتووی ‌‬ ‫بۆ ژیان ل ‌ه دونیای نوێدا پێویسته‌‪ ،‬بۆ ئێوه‬ ‫بخه‌ین ‌ه به‌ر ب��اس‌و شرۆڤه‌‌کردن‪ .‬ئێم ‌ه له‬ ‫‌‌سه‌ر ئه‌و بیرو باوه‌ڕه‌ین‪ ،‬ک ‌ه باس ل ‌ه ماف‌و‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تی‌و لێهاتوویی شارۆمه‌ندی‬

‫‪299‬‬

‫ل ‌ه ناکاوو کوت‌و پڕ سه‌ری هه‌ڵنه‌داوه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ورده‌‌ورده‌و ب ‌ه ه��ۆی ه��ه‌وڵ‌و تێکۆشانی‬ ‫ن��ه‌وه‌ک��ان��ی راب�����ردوو ت��ۆم��ار ک����راوه‌و ل ‌ه‬ ‫خزمه‌تی ئێمه‌دایه‌‪ .‬بۆیه ناتوانین ئه‌م خاڵ ‌ه‬ ‫ل ‌ه به‌ر‌چاو نه‌گرین‪ ،‬هه‌ر ل ‌ه به‌ر ئه‌م هۆکاره‪،‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ر کارێکدا په‌رژاینه‌ت ‌ه سه‌ر چۆنییه‌تی‬ ‫سه‌رهه‌ڵدان‌و گۆڕانکاری بابه‌تێکی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫تا تێگه‌شتن ل ‌ه بابه‌ته‌کان ئاسانتر بێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫اڵیه‌کی دیکه‌وه ئه‌و بابه‌تانه‌ی له‌م کاره‌‌دا‬ ‫قسه‌مان ل��ه ‌س��ه‌ر ک���ردووه‪ ،‬بابه‌تگه‌لێکی‬ ‫پسپۆڕانه‌یه‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ل ‌ه الیه‌ن پسپۆڕانی‬ ‫ب��واری ج��ۆراو ج��ۆره‌و ‌ه تاووتوێ بکرێت‪،‬‬ ‫کێشه‌ک ‌ه لێره‌دایه‪ ،‬ک ‌ه پسپۆڕانی ناسراو‬ ‫دڵ���ه‌ڕاوک���ێ‌و ده‌ره‌ت���ان���ی ن��ووس��ی��ن��ی ئ��ه‌م‬ ‫بابه‌تانه‌یان بۆ گه‌نجان‌و هه‌رزه‌کاران نییه‌‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م کێش ‌ه چاره‌سه‌ربکه‌ین‬ ‫فۆڕمی وتووێژمان هه‌ڵبژاردوه‌‌و سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه هه‌ر بابه‌تێک له‌گه‌ڵ شاره‌زایانی ناسراو‬ ‫له‌و بواره‌دا وتووێژمان کردووه‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئه‌م وتووێژانه له‌گه‌ڵ وتووێژی ژۆرنالیستی‬ ‫تۆزێک جیاوازییان هه‌یه‪ .‬بۆیه ئێم ‌ه ناچار‬ ‫ب��ووی��ن ل�� ‌ه پرسیاره‌کانماندا پچین ‌ه سه‌ر‬ ‫بابه‌تگه‌لێکی دیاریکراو‪ .‬ل ‌ه هه‌ر پرسیارێکدا‬ ‫پێویست ب���ووه ه��اوک��ات یه‌کپارچه‌یی‌و‬ ‫په‌یوه‌سته‌یی بابه‌تی کاره‌کان‌و هه‌روه‌ها‬ ‫ه��ه‌رزه‌ک��اران��م��ان ل�� ‌ه ب��ه‌ر‌چ��او ب��وای��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وه‌ک اڵیه‌نی رووی ده‌م��ی قسه‌کانی ئێم ‌ه‬ ‫ب��وون تا ئ��ه‌وەی نیشان ده‌درێ��ت ه��ه‌م ل ‌ه‬ ‫اڵیه‌نی زانستییه‌وه‌و ه��ه‌م بۆ گه‌نجانیش‬ ‫سه‌رنجڕاکێش‌و ئاسان بێت‪ .‬هه‌ر کاتێک‪،‬‬

‫ک ‌ه هه‌ستمان ک��ردوو ‌ه ئ��ه‌م نیگه‌رانیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫کاتی وتووێژه‌کاندا ل ‌ه به‌رچاو نه‌گیراو ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه دووب���ار ‌ه نووسینه‌وه‌و داڕش��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ڵ‬ ‫ت��ێ��ک��س��ت�� ‌هک��ان‪ ،‬ه��ه‌وڵ��م��ان داو ‌ه ئ���ه‌م د ‌‬ ‫نیگه‌رانیی ‌ه بڕه‌وێنینه‌وه‌‪ .‬له کۆتاییدا پێویسته‬ ‫بگوترێت‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ک��ار ‌ه ب ‌ه بێ یارمه‌تی‌و‬ ‫ه���اوک���اری رێ��ک��خ��راوه‌ی ق��وت��اب��ی��ی��ان‌و به‬ ‫‌تایبه‌ت موحه‌ممه‌د مێهدی شاه‌ حوسه‌ینی‬ ‫س��ه‌رۆک��ی رێ��ک��خ��راوه‌ک��ه‌و دۆس��ت��ان��ی ب ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌کی نووسینگه‌ی پارله‌مانی قوتابییان‪،‬‬ ‫س��ه‌رک��ه‌وت��ووان��ه ب��ه‌ڕێ��وه ن���ه‌ده‌چ���وو‪ ،‬له‬ ‫هاوڕێیه‌تی‌و یارمه‌تییان سوپاس ده‌که‌ین‪.‬‬ ‫ش��ارۆم��ەن��دی (ه���اوواڵت���ی) ل���ه‌و چه‌شنه‬ ‫وش��ان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه چ���ه‌واش���ه‌ک���اری دروس���ت‬ ‫ده‌کات‪ .‬ئینسان وا تێده‌گەین شارۆمه‌ندی‪،‬‬ ‫واته نیشته‌جێی شارو ل ‌ه به‌رانبه‌ردا دێهاتی‪،‬‬ ‫(نیشته‌جێی دێهات)‪ ،‬به‌اڵم به‌و جۆر ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫دێهاتیش ده‌توانێت شارۆمه‌ند بێت‪ ،‬بێ‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه شاردا بژی‪.‬‬ ‫له‌م رۆژانه‌دا زۆرجار ئه‌م وشه‌ی ‌ه ده‌بیستین‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌بێت ئێمه‌ش شارۆمه‌ندێکی چاک بین‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ش��ارۆم��ه‌ن��دی چ��اک چ که‌سێکه‌؟ ل ‌ه‬ ‫راستیدا شارۆمه‌ندی چییه‌؟ له چ کات‌و‬ ‫شوێنێکه‌وه‌و به چ هۆکارێک به‌دیهاتووه؟‬ ‫ئایا ئ��ه‌و ک��ات��ه‌‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌م باسان ‌ه ن��ه‌ب��ووه‪،‬‬ ‫ئینسانه‌کان شارۆمه‌ندی خراپ بوون؟‬ ‫ئ��ه‌م پ��رس��ی��اران��ه‌‌و گه‌لێک پ��رس��ی��اری له‌م‬ ‫چ��ه‌ش��ن��ه ل���ه‌گ���ه‌ڵ رام���ی���ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‬ ‫ده‌خه‌ین ‌ه ب��ه‌ر ب��اس‪ .‬رامین جه‌هانبه‌گلوو‬ ‫دکتۆرای فه‌لسه‌فه‌ی ل ‌ه زانکۆی سۆربۆنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪300‬‬

‫فه‌ڕه‌نسا وه‌رگ��رت��ووه‌‪ .‬ل ‌ه ئێران‌و واڵتانی‬ ‫دیکه وان ‌ه ده‌ڵێته‌وه‌‪ .‬ناوبراو گه‌لێک کتێب‌و‬ ‫گوتار ب ‌ه زمانه‌کانی ئینگلیزی‪ ،‬فارسی‌و‬ ‫فه‌ڕه‌نسی ل ‌ه ئێران‌و واڵتانی دیکه چاپ‌و‬ ‫ب�ڵاوک��ردۆت��ەوە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ن��اوب��راو له‌گه‌ڵ‬ ‫گه‌وره‌ترین‌و ناسراوترین فه‌یله‌سووفانی‬ ‫جیهان چاوپێکه‌وتن‌و وتووێژی کردووه‌و‬ ‫به‌شێک ل��ه‌م وتووێژان ‌ه ب ‌ه شێوه‌ی کتێب‬ ‫ل��ه‌ ب�ڵاوک��راوه‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌دا چ��اپ ک���راوه‪،‬‬ ‫ره‌خنه‌ی عه‌قلی مۆدێرن‪ ،‬به‌ جیهانیبوون‪،‬‬ ‫مۆدێرنه‌کان‌و شه‌پۆلی چ��واره‌م‪ ،‬به‌شێکن‬ ‫له‌م کتێبانه‌‪.‬‬ ‫له‌م کاره‌دا له‌گه‌ڵ چه‌ند وشه‌یه‌کی گرنگ‌و‬ ‫چۆنییه‌تی دروستبوونیان ئاشنا ده‌بین‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه وشه‌ی (ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ‌شار)‪ ،‬که بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ک��ه‌ش‌و هوایه‌کی یه‌کسانی رام��ی��اری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ک ‌ه ئاتێنییه‌کان ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫کۆندا دروستیان کردووه‪( .‬ده‌وڵه‌ت ‌ه‌ــ‌شار)‬ ‫ش��ارێ��ک ب���ووه‪ ،‬ک��ه‌ ل�� ‌ه ب���واری رام��ی��اری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیدا سه‌ربه‌‌خۆ بووه‌‪ .‬هه‌روه‌ها بۆ‬ ‫نموونه وشه‌ی (کۆماری)‪ ،‬وات ‌ه کۆتاییهاتن‬ ‫ب ‌ه حکوومه‌تی پاشایه‌تی‪ .‬ل ‌ه حکوومه‌تی‬ ‫جۆری کۆماریدا‪ ،‬خه‌ڵک ده‌توانن سه‌رۆکی‬ ‫خ��ۆی��ان هه‌ڵبژێرن‌و ب��ه ‌س��ه‌ر کاره‌کانیدا‬ ‫چ��اوه‌دێ��ری ب��ک��ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ک��ۆن��دا‪،‬‬ ‫کاتێک باس ل ‌ه فه‌رمانڕه‌وایی‌و حکوومه‌ت‬ ‫‌کراوه‪ ،‬وه‌ک واقیعێکی سروشتی پێناسه‌یان‬ ‫‌کردووه‪ .‬باوه‌ڕیان وا بووه مرۆڤ ب ‌ه هۆی‬ ‫سروشتیه‌وه‪ ،‬بوونه‌وه‌رێکی سیاسییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می نوێدا به‌و ئاکام ‌ه گه‌یشتوون‪،‬‬

‫ک��ە ده‌وڵ�����ه‌ت‌و ده‌س���ه‌اڵت���داری سروشتی‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ده‌ب��ێ��ت دروس����ت‌ ب��ک��رێ��ت‌و‬ ‫گرێبه‌سته‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ئه‌و ک��ار ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئه‌نجام بگه‌یه‌نن‪ .‬ل ‌ه راستیدا گرێبه‌ستی‬ ‫ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ب��ۆ ده‌رچ������وون ل��ه‌ دۆخ��ی‬ ‫سروشتی بۆ دۆخی مه‌ده‌نییه‌‪ .‬بۆ یه‌که‌مین‬ ‫جار له‌کاتی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسادا‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1789‬دا جاڕنامه‌یه‌ک ب�ڵاوک��راوه‌ت��ه‌وه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فه‌ڕه‌نسییه‌کان به (جاڕنامه‌ی مافی جیهانی‬ ‫مرۆڤ‌و شارۆمه‌ندی) ناودێریان کردووه‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕانی فه‌ڕه‌نسا وه‌ک رۆبسپیێر‬ ‫مافی جیهانی مرۆڤیان خستۆت ‌ه به‌ر باس بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بڵێن‪ :‬شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا شۆڕشێکی‬ ‫جیهانییه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ خۆیدا ئاکام‌و به‌رهه‌می‬ ‫جیهانی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئاکامگه‌لێک وه‌ک مافی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ته‌نیا بۆ فه‌ڕه‌نسییه‌کان نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو واڵتانی ئه‌ڵمانیا‪ ،‬ئه‌مریکا‪ ،‬ئینگلیزو‬ ‫ش ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‪ ،‬چونکه‬ ‫زۆر واڵت��ی دی��ک��ه‌ ‌‬ ‫ماف جیهانییه‪ .‬مه‌به‌ست ل ‌ه ئازادی نه‌رێنی‬ ‫مافی تاکی مرۆڤه‌کانه‌‪ .‬سه‌ربه‌خۆیی تاکی‬ ‫مرۆڤه‌کانه‪ .‬لێره‌دا باس له‌و به‌ربه‌ستانه‌یه‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ه���ه‌ر ک��ه‌س��ێ��ک��دا ل��ه‌ ژێ��ر‬ ‫ن��اوی ت��اک هه‌ڵکه‌وتووه‪ .‬ل��ێ��ره‌دا مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫دروستکردنی حکوومه‌ت نییه‌‪ .‬ئه‌خاڵقی‬ ‫مه‌ده‌نی شتێک نییه‌‪ ،‬ک ‌ه ئینسان ب ‌ه شێوه‌ی‬ ‫خ���ۆڕس���ک‌و س��رووش��ت��ی خ���اوه‌ن���ی بێت‪.‬‬ ‫ئه‌خاڵقی مه‌ده‌نی شتێک ‌ه ده‌بێت فێری ببین‪.‬‬ ‫ئێمه ل��ه رێ��گ��ه‌ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��اوه ده‌ب��ێ��ت ئه‌م‬ ‫ئاکاره فێر ببین‪ .‬ئاکاری مه‌ده‌نی یارمه‌تی‬ ‫ئێمه ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه که‌شێکی کۆمه‌اڵیه‌تیدا‬

‫‪301‬‬

‫بژین‪ .‬فێرمان ده‌ک��ات به چ شێوه‌یه‌ک له‬ ‫کۆمه‌ڵگادا بژین‌و ئه‌رکه‌کانمان له هه‌مبه‌ر‬ ‫هاوواڵتییاندا جێبه‌جێ بکه‌ین‪.‬‬ ‫پرسیاره‌که له رامین جه‌هانبه‌گلوو ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که کاتێک ل ‌ه بارەی شارۆمه‌ندییەوە قس ‌ه‬ ‫ده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌م پرسیار ‌ه دێت ‌ه ئاراوه‪ :‬که‌سێکی‬ ‫دانیشتووی گوند ده‌توانێت شارۆمه‌ند بێت؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو وه‌اڵمی ئه‌وه‌یه‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪،‬‬ ‫خه‌ڵکی گوندیش ده‌توانێت شارۆمه‌ند بێت‪،‬‬ ‫ب ‌ه مه‌رجێک ل ‌ه ک��اروب��اری کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫رام��ی��اری ئ��ه‌و ش��وێ��ن��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه لێی ده‌ژی‬ ‫به‌شداری راسته‌وخۆ‌و چاالکی هەبێت‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌‌وابوو‪،‬‬ ‫شارۆمه‌ندی ب ‌ه ته‌نیا ب ‌ه مانای نیشته‌جێبوون‬ ‫ل ‌ه شاردا نییه‌‪ .‬ئه‌م چه‌مک ‌ه ل ‌ه چ کاتێکه‌وه‌و‬ ‫چۆن سه‌ریهه‌ڵداوه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بۆ یه‌که‌مین جار ل ‌ه‬ ‫مێژوودا یۆنانییه‌کان وشه‌ی شارۆمه‌ندیان‬ ‫به‌‌کارهێناوه‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا بۆ ج��اری یه‌که‌م‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ره‌ستۆ ل ‌ه کتێبی سیاسه‌تدا له ب��ارە ‌‬ ‫شارۆمه‌ندی قسه‌‌یکردووە‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ له‌و کاتەدا‬ ‫شارۆمه‌ند چ مانایه‌کی هه‌بووە؟‬ ‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ش��ارۆم��ه‌ن��د ب ‌ه‬ ‫ک��ه‌س��ێ��ک‌گ����وت����راوە‪ ،‬ک���ه‌ ل��� ‌ه ک���اروب���اری‬

‫رامیاری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی (ده‌وڵه‌ته ـــ شار)دا‪،‬‬ ‫به‌شداری راسته‌وخۆی هه‌بووە‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ (ده‌وڵه‌ته‌ــ‬ ‫‌شار) ب ‌ه چ مانایه‌ک دێت‌؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ــ (ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ــ شار)‬ ‫بریتیی ‌ه له‌‪ :‬که‌شێکی رامیاری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئاتێنییه‌کان له سه‌رده‌می کۆندا بۆ خۆیان‬ ‫دروست کردبوو‪( .‬ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار)‪ ،‬شارێک‬ ‫بووه‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه بواری رامیاری‌و کۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫سه‌ربه‌‌خۆ بووه‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ واته ته‌نیا‬ ‫ئاتێن (ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار) بووه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ نه‌خێر‪ ،‬ئیسپارتیش‬ ‫(ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار) ب��ووه‪ .‬کاتێک ئێمه باس‬ ‫ل ‌ه یۆنانی کۆن ده‌که‌ین مه‌به‌ست هه‌ندێک‬ ‫(ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار)ه‪ .‬ب ‌ه پێی وته‌ی هه‌ندێک ل ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سووفانی یۆنان ژماره‌ی ئه‌و (ده‌وڵه‌ته‬ ‫ــ شار)انه ل ‌ه نێوان ‪ 5‬تا ‪ 50‬هه‌زار به‌راورد‬ ‫کراوه‪ .‬خراپ نیی ‌ه بزانن یۆنانییه‌کان له‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه له ئێرانی کۆندا واڵتێکی گه‌وره به ته‌نیا‬ ‫یه‌ک ده‌وڵه‌تی هه‌بوو ‌ه زۆر سه‌رسام بوون‪.‬‬ ‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ وات��ه‬ ‫له‌وێدا هه‌ر شارێک ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌بووه؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب�� ‌هگ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ م��ه‌ب��ه‌س��ت له‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪302‬‬

‫ده‌وڵ��ه‌ت ب ‌ه وات��ای ن��ۆژه‌ن‌و سه‌رده‌مییان ‌ه‬ ‫نییه‪ ،‬ب��ه‌اڵم جۆرێک ده‌وڵ��ه‌ت��ی سه‌ربه‌خۆ‬ ‫هه‌بووه‌و خاڵی سه‌رنجڕاکێش لێره‌دایه‪ ،‬که‬ ‫ل ‌ه ئاتێنی س��ه‌ده‌ی پێنجه‌می پێش زاییندا‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتداریی (ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار) دیمۆکراسی‬ ‫ب��ووه‪ ،‬ئه‌مڕۆ ب��ه‌‌م شێوه ل ‌ه دیمۆکراسی‬ ‫ده‌ڵێن دیمۆکراسی ئاتێنی‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ باش ‌ه‬ ‫نه‌تانگوت ل�� ‌ه ئاکامدا ش��ارۆم��ه‌ن��دی ل�� ‌ه چ‬ ‫کاتێکه‌وه سه‌ریهه‌ڵداوه‌؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ شارۆمه‌ندی بۆ‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م��ی��ن ج���ار ل�� ‌ه دی��م��ۆک��راس��ی ئاتێندا‬ ‫س��ه‌ری��ه��ه‌ڵ��داوه‌‪ .‬ب�� ‌ه ب����ڕوای ئاتێنییه‌کان‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��د که‌سێکه‪ ،‬ک��ه ب�� ‌ه ک��اروب��اری‬ ‫رام��ی��اری‌و کۆمه‌اڵیه‌تی ئ��ه‌‌و (ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ــ‬ ‫ش��ار)ان�� ‌ه گرنگی دا‌وەو خ��ۆی ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫کاروباری (ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ ش��ار)دا به‌رپرسیار‬ ‫‌زانیووە‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ل ‌ه روانگه‌ی ئاتێنییه‌کانه‌وه‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا پیاوانی پێگه‌یشتوو ل ‌ه سه‌ره‌وه‌ی‬ ‫ته‌مه‌ن هەژدە ساڵ بە شارۆمه‌ند هاتوونەتە‬ ‫ئه‌ژمار‪ .‬ژنان‪ ،‬کۆیله‌کان‪ ،‬بیانییه‌کان‌و تاکی‬ ‫ژێره‌وه‌ی هەژدە ساڵ بە شارۆمه‌ند ئه‌ژمار‬ ‫نەکراون‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫شارۆمه‌ند که‌سێک ب��ووە‪ ،‬توانیویەتی ل ‌ه‬ ‫ک��اروب��اری رام��ی��اری (ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ــ ش��ار)دا‬ ‫به‌شداری کردووە؟‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ ل ‌ه سه‌داسه‌د‪،‬‬ ‫به‌اڵم که‌سانی ملهوڕو سه‌ره‌ڕۆ نەیانتوانیوە‬ ‫شارۆمه‌ند بن‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه روانگه‌ی ئه‌وانه‌وه‬ ‫شارۆمه‌ند که‌سێک بووه‪ ،‬ک ‌ه بۆ به‌خته‌وه‌ری‬ ‫ک بۆ‬ ‫(ده‌وڵ���ه‌ت��� ‌ه ـ��ـ ش���ار) ه��ه‌وڵ��ی��ده‌دا‪ ،‬ن��ه‌ ‌‬ ‫له‌‌نێوچوون‌و تێکدانی‪ .‬ملهوڕی‌و سه‌ره‌ڕۆیی‬ ‫ل ‌ه روانگه‌ی ئه‌وانه‌وه به‌خته‌وه‌ری مه‌ده‌نی‬ ‫خستبووە ژێر پرسیاره‌وه‪ .‬بۆی ‌ه مرۆڤی‬ ‫سه‌ره‌ڕۆ‌نەیتوانیووە شارۆمه‌ند بێت‪.‬‬ ‫ع���ه‌ل���ی ئ���ه‌س���غ���ه‌ری س���ه‌ی���د ئ����اب����ادی‪ :‬ـــ‬ ‫شارۆمه‌ندانی ئاتێنی به چ شێوه‌یه‌ک ل ‌ه‬ ‫کاروباری (ده‌وڵه‌ت ‌ه ــ شار)دا به‌شدارییان‬ ‫کردووە؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ شارۆمه‌ندانی ئاتێنی‬ ‫له شوێنێکدا ل ‌ه ده‌وری یه‌ک کۆ‌بوونه‌تەوه‌و‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به بابه‌تی گرنگی شاره‌که‌یان‬ ‫وه‌ک شه‌ڕ‪ ،‬ئاشتی‪ ،‬کاروباری رۆژانه‌‌‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫بڕیاریان داوە‪ .‬به‌م شێوه دیمۆکراسییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئاتێندا باو بووه گوتراوه‪ :‬دیمۆکراسی بێ‬ ‫ناوەندیار‪ ،‬یان دیمۆکراسی راسته‌وخۆیان؛‬ ‫چونک ‌ه ئه‌وان ل ‌ه شوێنێکدا کۆ‌بوونه‌تەوه‌و‬ ‫ق��س��ه‌ک��ان��ی��ان راس���ت���ه‌وخ���ۆ ل���ه‌گ���ه‌ڵ ی��ه‌ک‬ ‫باسکردووەو دواتر خراوەتە راپرسییه‌وه‌و‬ ‫له‌باره‌یه‌و ‌ه بڕیار ده‌چووە‪ .‬ته‌نانه‌ت جارێک‬ ‫بۆ ‌م��اوه‌ی شه‌ش مانگ به هۆی ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که رێبه‌ره‌که‌یان هه‌ڵه‌یکردووه له ده‌سه‌اڵت‬ ‫وه‌ال نراوه بۆ جاری دووه‌م هه‌ڵبژێردرێته‌وه‪.‬‬ ‫له‌وێدا دوو شت زۆر گرنگ‌و جێی بایه‌خ‬

‫‪303‬‬

‫بووه‪ .‬یه‌که‌میان‪ :‬پارێزیا واته ئێو ‌ه بتوانن‬ ‫ئازادانه قسه‌ی دڵی خۆتان به‌ دوور ل ‌ه هه‌ر‬ ‫چه‌شن ‌ه ت��رس‌و دڵه‌ڕاوکێیه‌ک راسته‌وخۆ‬ ‫ده‌رببڕن‪ .‬دووه‌میان‪ :‬ئایزۆنۆمیا واته هه‌موو‬ ‫مرۆڤه‌کان یه‌کسان‌و به‌رابه‌رن‪ .‬یه‌کسانی‌و‬ ‫ئ������ازادی را‌ده‌رب����ڕی����ن س��ه‌ره‌ک��ی‌ت��ری��ن‌و‬ ‫گرنگترین تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی شارۆمه‌ندی‬ ‫بوون‪.‬‬

‫سه‌رده‌مێکی دیمۆکراسی ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫شارۆمه‌ندانی رۆمی ئیزنی به‌ڕێوه‌‌بردنی‬ ‫هه‌ندێک کاروباریان هه‌بووه‪ ،‬له کاتێکدا‬ ‫تاکی نا‌شارۆمه‌ند ئه‌و مافه‌یان نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ وات��ه‬ ‫شارۆمه‌ندی ل ‌ه یۆنان تا رۆم‪ ،‬ئاڵوگۆڕی به‬ ‫‌‌سه‌ردا هاتووه؟‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ واته ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌کانی دیکه‌ی جیهاندا شارۆمه‌ندی‬ ‫واتایه‌کی نه‌بووه؟‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ل ‌ه یۆنان تا‬ ‫رۆم م��ان��ای ش��ارۆم��ه‌ن��دی ئ��اڵ‌و‌گ��ۆڕی ب ‌ه‬ ‫س���ه‌ردا ه��ات��ووه‪ ،‬ب��ه ه��ۆی ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه ل ‌ه‬ ‫رۆم ده‌سه‌اڵت دیمۆکراسی نه‌بووه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫بابه‌تێک‪ ،‬ک��ه ل�� ‌ه واڵت��ی رۆم ب�� ‌ه ب���ه‌راورد‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی���ۆن���ان‪ ،‬ب��ای��ه‌خ��ی زی���ات���ری پ��ه‌ی��دا‬ ‫کردووه‪ ،‬یاسادانان بووه‪ .‬رۆمییه‌کان زیاتر‬ ‫ل ‌ه یۆنانییه‌کان سه‌باره‌ت ب ‌ه شارۆمه‌ندی‬ ‫یاسایان هه‌بووه‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‬ ‫یۆنانییه‌کان دیموکراسی راسته‌وخۆیان‬ ‫هه‌بووە‪ ،‬بۆ چاره‌سه‌رکردنی کێشه‌کان ل ‌ه‬ ‫ده‌وری یه‌ک کۆ‌بوونه‌تەوه‌و بڕیاریانداوە‪.‬‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ئێمه ره‌عیه‌تمان‬ ‫هه‌بووه‪ .‬ره‌عیه‌ته‌کان ئینسانگه‌لێکی سه‌ر ب ‌ه‬ ‫حکوومه‌ت بوون‪ .‬ل ‌ه دوای یۆنانی کۆن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئیمپراتۆرییەتی رۆمدا ئێم ‌ه شارۆمه‌ندمان‬ ‫هه‌بووە‪ .‬که‌سانێک‪ ،‬ک ‌ه شاره‌کانی دروست‬ ‫ک����ردووە ک��ه‌س��ان��ێ��ک ب���وون ل�� ‌ه ئاستێکی‬ ‫ی��ه‌ک��س��ان‌و ب���ه‌راب���ه‌ردا ب����وون‪ ،‬ب���ه‌اڵم به‬ ‫گشتی س��ه‌رده‌م��ی ئیمپراتۆرییەتیی رۆم‪،‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ له‌به‌رئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫پێویستیان ب ‌ه یاسادانان نه‌بووه‌؟‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ وایه‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫م��اک��س وێ��ب��ێ��ر‪ ،‬کۆمه‌ڵناسی ئه‌ڵمانی له‬ ‫‌‌س��ه‌ر ئ��ه‌و ب���اوه‌ڕ ‌ه ب���ووه‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه جیهانی‬ ‫ئیسالم‌و چین‌و هێنددا شتێک ب��ه ن��اوی‬ ‫شارۆمه‌ندییه‌و ‌ه بوونی نەبووە‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ب ‌ه جێگه‌ی‬ ‫شارۆمه‌ند‪ ،‬ئێمه چیمان هەبوو؟‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ هۆکاری یه‌که‌م بۆ‬ ‫ئه‌و فاکته‌ره ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ ،‬ک ‌ه باستانکرد‪.‬‬ ‫هۆکاری دووه‌م ئه‌وه‌یه‪ ،‬که واڵتی رۆم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی (ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌ه ــ ش��ار) نه‌بووه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ئیمپراتۆری ب��ووه‪ ،‬شارۆمه‌ندانی رۆمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪304‬‬

‫که‌سانێک بوون‪ ،‬ک ‌ه له‌م ئیمپڕاتۆرییه‌تە‌دا‬ ‫ژی��اون‌و حکوومه‌ت بۆ زاڵبوون ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ئیمپراتۆریدا پێویستی به یاسا هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ وات ‌ه هه‌موو‬ ‫ئه‌و که‌سانه‌ی له‌و نێو ئەو ئیمپراتۆرییه‌تەدا‬ ‫‌ژیاون‪ ،‬ده‌یانتوانی شارۆمه‌ندی رۆمی بن؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بێجگه له کۆیله‌کان‬ ‫هه‌موو دانیشتوان ده‌یانتوانی شارۆمه‌ند‬ ‫بن‪.‬‬ ‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ وات��ه‬ ‫ژنانیش بە شارۆمه‌ند‌هاتوونە ئه‌ژمار؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب�� ‌هگ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫نه‌یا‌نتوانیووە ل ‌ه کاروباری رامیاریدا چاالک‬ ‫بن‪ .‬بۆ وێنه ژن��ان نه‌یانتوانیوو ‌ە ئه‌ندامی‬ ‫مه‌جلیسی س��ه‌ن��ای رۆم ب��ن‌و سیاسه‌ت‬ ‫هێشتا له ‌‌ژێر ده‌سه‌اڵتی پیاواندا بووەو بە‬ ‫کارێکی پیاوانه هاتووەتە ئەژمار‪ .‬ل ‌ه واڵتی‬ ‫رۆمدا‪ ،‬که دێموکراسی‌و هه‌ڵبژاردن نه‌بووه‪،‬‬ ‫خه‌ڵک ب ‌ه کرده‌و ‌ه مافی چاره‌ی‌خۆنووسینی‬ ‫نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫چ��ۆن ده‌ت��وان��ی��ن ن��اوی ش��ارۆم��ه‌ن��دی��ان لێ‬ ‫بنێین؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ل ‌ه واڵت��ی رۆم��دا‪،‬‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵک گرنگ بووه‌‪ ،‬مه‌جلیسی سه‌نا‬

‫(پ��ی��ران) ن��وێ��ن��ه‌ری خ��ه‌ڵ��ک ب���وون‪ .‬راسته‬ ‫خه‌ڵک نه‌یانده‌توانی رۆڵ��ی دیمۆکراسیانە‬ ‫بگێڕن‪ ،‬ب���ه‌اڵم ت��وان��ای��ان ه��ەب��وو ‌ه ئه‌رکی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی به‌جێ بهێنن‌و ل�� ‌هگ��ه‌ڵ یه‌ک‬ ‫پێوه‌ندی بازرگانییان هەبووه‌‪ .‬بێگومان ئێو ‌ه‬ ‫ئه‌م درووشم ‌ه ناسراوه‌ی ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫رۆمتان بیستووه‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬نان‌و سیرک‬ ‫بۆ هه‌موو خه‌ڵک یه‌کسانه‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫به گشتی ده‌توانین بڵێین‪ :‬خه‌ڵکی رۆم له‬ ‫بواری ئابووری‌و گه‌شت‌و گوزاریدا خاوه‌ن‬ ‫ماف بوون؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ نه‌خێر‪ ،‬زۆر له‌مه‬ ‫زیاتر ب��ووه‪ ،‬ئه‌گه‌رچی حکوومه‌تی رۆم‬ ‫ح��ک��ووم��ه‌ت��ێ��ک��ی‌دژه‌دی��م��ۆک��راس��ی ب���ووه‪،‬‬ ‫به‌اڵم کاتێک که‌سێک ده‌بووه شارۆمه‌ندی‬ ‫رۆمی هه‌ندێک مافی پێده‌درا‪ ،‬که که‌سانی‬ ‫ناشارۆمه‌ند لێی بێبه‌ش بوون‪ .‬یه‌کێک له‌و‬ ‫مافانه ئ��ه‌و ‌ه ب��ووه‪ ،‬ک ‌ه توانیویەتی له‌گه‌ڵ‬ ‫ی‬ ‫رۆمییه‌کانی دیکه بازرگانی بکات‪ .‬مافێک ‌‬ ‫دی��ک��ه ئ���ه‌وه‌ ب���ووه ب���ۆی ه��ەب��وو ‌ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫رۆمییه‌کان ه��اوس��ه‌رگ��ی��ری ب��ک��ات‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫که‌سێکی بیانی ئه‌و مافانه‌ی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫ل ‌ه دوای ئیمپراتۆرییەتی رۆم‪ ،‬ل ‌ه سه‌ده‌‌کانی‬ ‫ناوه‌ڕاست شارۆمه‌ندی چ تایبه‌تمه‌ندییه‌کی‬ ‫هه‌بووه‌؟‬

‫‪305‬‬

‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـــ ل�� ‌ه س��ه‌ده‌ک��ان��ی‬ ‫ناوه‌ڕاست به هۆی زاڵبوونی کڵێسه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫دونیا گرنگی‌و بایه‌خی ئه‌وتۆی نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫جیهانی دوای مه‌رگ زۆرتر بایه‌خی پێده‌درا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆیه شارۆمه‌ندی ئ��ه‌م دونیا بوون‬ ‫گرنگی ئه‌وتۆی نه‌بووه‌‪ .‬فه‌یله‌سووفانی ئه‌و‬ ‫سه‌رده‌م ‌ه شاری مرۆڤه‌کانیان‪ ،‬ل ‌ه شاری‬ ‫خودایی جیا‌کردۆتەوە‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا ته‌واوی‬ ‫هه‌وڵی مرۆڤ بۆ رۆیشتن بوو ‌ه بۆ شاری‬ ‫خودایی‪ ،‬خۆی ئاماده‌کردووه‌و شارۆمه‌ندی‬ ‫جیهانی دوای مه‌رگ بووه‌‪ .‬له‌و سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫کڵێس ‌ه مرۆڤه‌کانی ب ‌ه گوناحبار ‌زانیووەو‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ب����اوه‌ڕه ب���ووه‌‪ ،‬ک��ه هه‌موو‬ ‫مرۆڤه‌کان ده‌بێت هه‌وڵ بده‌ن‪ ،‬کارێکی وا‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬که خ��ودا له گوناحه‌کانیان خۆش‬ ‫بێت‪ .‬ه��ه‌ر که‌سێک ده‌ب��وو بۆ خزمه‌ت ب ‌ه‬ ‫کڵێسه‌و خاچ په‌رستی کاری بکردایه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ واته بۆ‬ ‫مرۆڤه‌کان مافێک ل ‌ه ب��ه‌رچ��او نه‌گیراوه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ئه‌وان ب ‌ه ته‌نیا ئه‌رک که‌وتۆت ‌ه سه‌ر‬ ‫شانیان؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ل ‌ه راستیدا‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬که پێشتر ب ‌ه پێی سرووشتی له‬ ‫سه‌ده‌‌کانی ناوه‌ڕاستدا بە بوونه‌وه‌رێکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و رام��ی��اری هاتبووە ئه‌ژمار‪،‬‬ ‫وه‌ک بوونه‌وه‌رێکی گوناحبار پێناسه کراوه‬ ‫چاوه‌ڕوانی لێبوردن‌و جیهانی دوای مه‌رگ‬ ‫ب��ووه‪ ،‬هیچ چه‌شن ‌ه مافێکی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬

‫رامیاری‌ دیکه‌ی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ع���ه‌ل���ی ئ���ه‌س���غ���ه‌ری س���ه‌ی���د ئ����اب����ادی‪ :‬ـــ‬ ‫شارۆمه‌ندی بۆ جارێکی دیکه له چ کات‌و‬ ‫سه‌رده‌مێکدا هاته ئاراوه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بیرۆکه‌ی شارۆمه‌ندی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی نوێدا بۆ یه‌که‌مین ج��ار ب ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌‌گرتن ل�� ‌ه ش��ارۆم��ه‌ن��دی سه‌ده‌‌کانی‬ ‫ن��اوه‌ڕاس��ت‌و ب ‌ه گ��ه‌ڕان��ه‌و ‌ه بۆ ئه‌زموونی‬ ‫رۆم‌و یۆنان ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی رێنسانسەوە‬ ‫ده‌ستیپێکرد‪ .‬رێنسانس سه‌رده‌مێکی زۆر‬ ‫گرنگ ب���ووه‪ .‬ل��ه‌‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا یه‌که‌مین‬ ‫کۆماره‌کانی ئ��ه‌وروپ��ا وات��ه رۆم‌‪ ،‬وێنیزو‬ ‫فلۆڕانس دروستبوون‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ کۆماری چ‬ ‫مانایه‌کی هه‌یه‌‌؟‬ ‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ وات��ه حکومه‌تی‬ ‫ت به‬ ‫پاشایه‌تی‪ ،‬ک�� ‌ه ن��ه‌وه ب�� ‌ه ن��ه‌وه ده‌س�� ‌‬ ‫‌‌ده‌ست ‌بووە کۆتایی پێدێت‪ .‬له‌م شارانه‌دا‬ ‫بازرگانی به شێوه‌یه‌کی نوێ به‌ڕێوه چووە‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین ئه‌خاڵقی رۆمی هێدی‌هێدی‬ ‫جێگای ئه‌خاڵقی سه‌ده‌‌کانی ناوه‌ڕاست‌ی‬ ‫گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌دا سه‌رمه‌شقێکی‬ ‫نوێ ل ‌ه شارۆمه‌ندی‪ ،‬جێگه‌ی سه‌رمه‌شقی‬ ‫سه‌ده‌‌کانی ناوه‌ڕاستی گرته‌وه‪ .‬سه‌رمه‌شقی‬ ‫مۆدێرن به پێی گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫(سه‌ربه‌‌خۆیی سیاسه‌ت) هاته ئاراوه‪ .‬واته‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪306‬‬

‫سیاسه‌ت ل ‌ه ژێر رکێفی کڵێس ‌ه هاته‌‌ده‌رو‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بووه‪.‬‬

‫حکوومه‌ت‪ ،‬ی��ان ل ‌ه نێوان شارۆمه‌ندان‌و‬ ‫به‌شه‌کانی دیکه‌ی کۆمه‌ڵگا دابمه‌زرێت‪.‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ گرێبه‌ستی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی چ مانایه‌کی هه‌یه؟‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ واته یاسا‬ ‫دابمه‌زرێت؟‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ل ‌ه سه‌رده‌می که‌ونارا‪،‬‬ ‫کاتێک باس ل ‌ه ده‌سه‌اڵتدارییه‌تی‌و حکوومه‌ت‬ ‫کراوه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵتداریه‌تی‌و حکوومه‌تیان بە‬ ‫فه‌رمانێکی سروشتی‌زا‌نیووە‪ .‬ل ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫باوه‌ڕ ‌ه بوون‪ ،‬که مرۆڤ ب ‌ه هۆی سرووشت ‌‬ ‫بوونییەو ‌ە ب��وون��ه‌وه‌رێ��ک��ی سیاسییه‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می نوێدا به‌و ئاکام ‌ه گه‌یشتوون‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌وڵه‌ت‌و ده‌سه‌اڵتدارییه‌تی سرووشتی‬ ‫نییه‌و ده‌بێت دروس��ت بکرێت‌و گرێبه‌ست ‌ه‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان ئه‌و ئه‌رکه به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا گرێبه‌ست ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان بۆ‬ ‫ده‌رچوون ل ‌ه دۆخی سرووشتی بۆ دۆخی‬ ‫مه‌ده‌نییه‌‪.‬‬

‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ نه‌خێر‪ ،‬یاسا له‬ ‫سه‌رده‌می کۆنیشدا هه‌بووه‪.‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ئه‌م قسه‬ ‫چ وات��ای��ه‌ک��ی ه��ه‌ی��ه‌و ئ��ه‌م رووداوه چۆن‬ ‫رووده‌دات؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ل ‌ه سه‌رده‌می نوێدا‪،‬‬ ‫ت��ا کاتێک ئێوه ل��ه دۆخ��ی سرووشتیدان‬ ‫شارۆمه‌ند نین‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی ببنه شارۆمه‌ند‬ ‫ده‌بێت هه‌ل‌ ‌و مه‌رجی مه‌ده‌نی دروستبکه‌ن‪.‬‬ ‫ه����ه‌ل‌و‌م���ه‌رج���ی م���ه‌ده‌ن���ی پ��ێ��وی��س��ت��ی به‬ ‫گرێبه‌ستی کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ یاسا به‬ ‫شێوه‌ی مۆدێرن؟‬ ‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬ی��اس��ا به‬ ‫شێوه‌ی مۆدێرن داده‌مه‌زرێت‪ .‬بۆ نموونە‪،‬‬ ‫ل��ه‌‌و س���ه‌رده‌م���ه‌دا په‌یمانێکیان ب�� ‌ه ن��اوی‬ ‫(ماناکارتا) هه‌بووه؛ ئه‌م په‌یمان ‌ه به جوانی‬ ‫هه‌ل‌و‌مه‌رجی ئه‌‌و سه‌رده‌مه‌‌ی نیشان‌داوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌یمانه ل ‌ه سه‌ده‌ی سیانزه‌یەمی زایینی‬ ‫ل ‌ه نێوان پاشاو گروپێک له ده‌ره‌به‌گه‌کان‬ ‫‌به‌ستراوە‪ ،‬تا پاشا له‌و په‌یمانه الن��ه‌دات‪.‬‬ ‫وات ‌ه له راستیدا ده‌سه‌اڵتی پاشا به‌رته‌سک‬ ‫ده‌کاته‌وه‪ .‬ده‌وڵه‌تی مۆدێرن ده‌وڵه‌تێکه له‬ ‫‌ژێر چاوه‌دێریدایه‌و هێز له‌وێدا به‌رته‌سکه‪.‬‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��د که‌سێک ب��وو ‌ه ب��ۆ ده‌رچ���وون‬ ‫له دۆخ��ی سرووشتی بۆ دۆخ��ی مه‌ده‌نی‬ ‫پێویست بوو ‌ه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵت گرێبه‌ستی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی ببه‌ستێت‌‌و ده‌سه‌اڵتی قبووڵ‬ ‫ی دی��ک��ه بۆ‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬دوات�����ر ه��ه‌ن��دێ��ک ب��اس�� ‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی مۆدێرن هاتە ئ��اراوه‪ .‬بۆ ‌نموونە‬ ‫پێوه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی‌و چه‌مکی مرۆڤایه‌تی‬

‫‪307‬‬

‫گرنگی په‌یداکردووه‌‪ .‬له‌و سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌رده‌می رۆشنگه‌ری ناسراوە‪ ،‬ئێوه‬ ‫ئیدی به ته‌نیا شارۆمه‌ندی واڵتێکی تایبه‌ت‬ ‫نین‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه هه‌مان کاتدا بە شارۆمه‌ندی‬ ‫جیهانی دێنە ئه‌ژمار‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ ل��ه چ‬ ‫ک��ات��ێ��ک��ه‌وه ب��اس��ی ش��ارۆم��ه‌ن��دی جیهانی‬ ‫هاتووه‌ت ‌ه ئاراوه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بۆ یه‌که‌مین جار له‬ ‫کاتی شۆڕشی فه‌ڕه‌نسادا ل ‌ه سالی ‪1789‬دا‬ ‫ج��اڕن��ام��ه‌ی��ه‌ک ده‌رچ�����وو‪ ،‬ک��ه ب��ۆ خ��ۆی��ان‬ ‫ن��اوی جاڕنامه‌ی مافی جیهانی م��رۆڤ‌و‬ ‫شارۆمه‌ندیان لێنا‪.‬‬ ‫ع���ه‌ل���ی ئ���ه‌س���غ���ه‌ری س���ه‌ی���د ئ����اب����ادی‪ :‬ـــ‬ ‫شارۆمه‌ندی جیهانی چ جیاوازییه‌کی له‌گه‌ڵ‬ ‫شارۆمه‌ندی نه‌ته‌وه‌ییدا هه‌یه‌؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕە‬ ‫ف��ه‌ره‌ن��س��ی��ی��ەک��ان وه‌ک رۆبسپیێر مافی‬ ‫جیهانی م��رۆڤ��ی��ان خسته ب���ه‌ر ب���اس بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بڵێن شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا شۆڕشێکی‬ ‫جیهانییه‌‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ خۆیدا هه‌ندێک ئاکامی‬ ‫جیهانی ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ئاکام‌گه‌لێک وه‌ک مافی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه ته‌نیا بۆ خه‌ڵکی فه‌ڕه‌نسا‬ ‫نییه‪ ،‬به‌ڵکو خه‌ڵکی واڵتانی ئاڵمان‪ ،‬ئه‌مریکا‪،‬‬ ‫ئینگلیزو واڵتگه‌لێکی دیکه‌ش ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫چونکه ماف جیهانییه‪ .‬هه‌ر بۆیه هه‌ندێک ل ‌ه‬

‫بیرمه‌ندانی کۆنه‌پارێزی ئینگلیزی دژایه‌تیی‬ ‫شۆڕشی فه‌ڕه‌نسایان ک��ردووه‌؛ ب ‌ه بڕوای‬ ‫ئ���ه‌وان م��اف��ی ئینگلیزی ل�� ‌ه م��اف��ی م��رۆڤ‬ ‫گرنگتره‪ .‬ل ‌ه روانگه‌ی ئه‌وانه‌وه شارۆمه‌ندی‬ ‫ناتوانێت جیهانی بێت‪ .‬شارۆمه‌ندی ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫ده‌توانێت به پێی یاسای نه‌ته‌وه‌یی بێت‪.‬‬ ‫ئه‌وان بۆ خۆیان نه‌ریتی ئینگلیزییان خست ‌ه‬ ‫به‌ر باس‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ئه‌م باس ‌ه‬ ‫به‌ ته‌نیا ل ‌ه واڵتی ئینگلیز هات ‌ه ئاراوه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ نه‌خێر‪ ،‬ئه‌م باس ‌ه‬ ‫له ئه‌مریکایش هاتۆت ‌ه ئ���اراوەو هه‌ندێک‬ ‫باسی شارۆمه‌ندی بۆ شۆڕشی ئه‌مریکا‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��ن��ه‌وه‌و ب��اس��ه‌ک��ه‌ی��ان ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫شۆڕشی ئه‌مریکا پێناسه‌یه‌کی مۆدێرنی بۆ‬ ‫شارۆمه‌ندی هه‌یه‪ .‬هه‌ندێک باسی دیکه‌ش‬ ‫وه‌ک‪ :‬ئاشتی ب�����ه‌رده‌وام‪ ،‬دروستکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵگای نێونه‌ته‌وه‌یی دێته پێشه‌وه‪ .‬ل ‌ه‬ ‫دوای شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا هه‌ندێک روانگه‌و‬ ‫باسی گرنگ دێته ئ���اراوه‪ ،‬که هه‌ندێکیان‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه شارۆمه‌ندییه‪ ،‬یه‌کێک له‌و‬ ‫باسان ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه جیاوازی شارۆمه‌ندی‬ ‫دون��ی��ای ک���ۆن‌و دون��ی��ای نوێیه‌‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫ل ‌ه بیرمه‌ندان له‌ س��ه‌ر ئ��ه‌و ب���اوه‌ڕه‌ن‪ ،‬که‬ ‫شارۆمه‌ندی مۆدێرن‪ ،‬وات�� ‌ه شارۆمه‌ندی‬ ‫دوای شۆڕشی فه‌ڕه‌نسا‪ .‬ئه‌م بیرمه‌ندانه‬ ‫پێیان وایه شارۆمه‌ندانی سه‌رده‌می نوێ‬ ‫ناتوانن وه‌ک شارۆمه‌ندانی ئاتێنی هه‌ر رۆژه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪308‬‬

‫له شوێنێکی گشتیدا کۆببنه‌وەو رای خۆیان‬ ‫ن وایه‬ ‫سه‌باره‌ت به کێشه‌کان ده‌رببڕن‪ .‬پێیا ‌‬ ‫ئێمه له سه‌رده‌می مۆدێرندا به ته‌نیا ده‌توانین‬ ‫دیمۆکراسی ناوه‌ندیاریان (ناڕاسته‌وخۆ‬ ‫هه‌بێت‪ .‬به ب��اوه‌ڕی ئه‌م بیرمه‌ندانه ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێم ‌ه دیمۆکراسی ناوه‌ندیار‪ ،‬یان حکوومه‌تی‬ ‫ناوه‌ندیارمان هه‌بێت‪ ،‬شارۆمه‌ندان چاکتر‬ ‫ده‌ت��وان��ن ب ‌ه با‌شی ژیانی تایبه‌تی خۆیان‬ ‫رابگه‌ن‪ .‬ئه‌م بیرمه‌ندانه ده‌ڵێن‪ :‬له یۆنانی‬ ‫ک��ۆن��دا ب��ه‌ش��ی گشتی ب��ه ب����ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌شی تایبه‌ت زۆرتر بایه‌خی پێده‌درا؛ به‌اڵم‬ ‫مرۆڤی دونیای ئه‌مڕۆ ب ‌ه به‌شی تایبه‌ت‪،‬‬ ‫بایه‌خێکی زۆرت��ر ده‌دات‌و ناتوانێت هه‌ر‬ ‫رۆژه له ده‌نگدان‌و راپرسی‌ گشتیدا به‌شدار‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا جیاوازی ل ‌ه نێوان شارۆمه‌ندی‬ ‫(ب���ه‌ وات���ا ب��ە ک��ۆن��ەک��ەی‌)و ش��ارۆم��ه‌ن��دی‬ ‫(ب��ە وات��ا نوێیەکەی) ل��ه‌وه‌دای��ه‪ ،‬که به‌شی‬ ‫تایبه‌ت بۆ شارۆمه‌ندانی سه‌رده‌می نوێ‬ ‫بایه‌خێکی زۆرت��ری هه‌یەو کێشه‌کانی ئه‌م‬ ‫ده‌ڤه‌ر ‌ه ناخرێنه رای گشتییه‌وه‌‪ .‬ئه‌م بابه‌ته‬ ‫ل ‌ه راستیدا شتێکه‪ ،‬که دوات��ر ل ‌ه س��ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌مدا له الیه‌ن هه‌ندێک له بیرمه‌ندانه‌وه‬ ‫جه‌ختی له ‌سه‌ر ده‌کرێته‌وەو ب ‌ه بۆچوونی‬ ‫ئ��ه‌وان شارۆمه‌ندانی دونیای نوێ گرنگی‬ ‫زۆرتر ب ‌ه کێشه‌ی سیاسی‌و به‌شی تایبه‌ت‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬واته له که‌شێکی گشتیدا بۆ وێنه‬ ‫له هه‌ڵبژاردندا به‌شداری ده‌که‌ن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی به‌شی تایبه‌ت بپارێزن‪ .‬ره‌نگه‬ ‫ئیدی بۆ له‌مه‌و‌دوا به‌شداری نه‌که‌ن‪ ،‬وه‌ک‬

‫کۆتایی س��ه‌ده‌ی بیسته‌م‪ ،‬ی��ان سه‌ره‌تای‬ ‫سه‌ده‌ی بیست‌‌و ‌یه‌ک‪ ،‬ک ‌ه راده‌ی به‌شداری‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دان ل ‌ه به‌شی سیاسیدا رۆژ ل ‌ه‬ ‫دوای رۆژ داده‌به‌زێت‪ .‬هۆکاری به‌شداری‬ ‫ئ���ەوەی���ە‪ ،‬چ��ون��ک��ه دڵ��ئ��ه‌رخ��ای��ه‌ن��ن به‌شی‬ ‫تایبه‌تییان زیان نابینێت‪ ،‬لەبەر ئەوەی ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ک سه‌ربه‌خۆیه‪ .‬ل ‌ه سه‌ده‌ی بیسته‌مدا‬ ‫مه‌سه‌له‌‌ی ئازادی نه‌رێنی ل ‌ه هه‌مبه‌ر ئازادی‬ ‫ئه‌رێنی دێت ‌ه ئاراوه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ئازادی‬ ‫نه‌رێنی چ مانایه‌کی هه‌یه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ مه‌به‌ست ل ‌ه ئازادی‬ ‫نه‌رێنی مافی تاکی ئێوه‌یه‌‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫تاکی ئێوه‌یه‌‪ ،‬لێره‌دا باس له به‌ربه‌ستگه‌لێکه‪،‬‬ ‫که له هه‌مبه‌ر ئێوه وه‌ک تاک هه‌ڵکه‌وتووه‌‪،‬‬ ‫لێره‌دا مه‌سه‌ل ‌ه دامه‌زراندنی حکوومه‌ت نییه‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ ئه‌گه‌ر‬ ‫ب��م��ان��ه‌وێ��ت ب��گ��ه‌ڕێ��ی��ن��ه‌و ‌ه ب���ۆ ب��اس��ه‌ک��ه‌ی‬ ‫پێشووترو پێناسه‌یه‌ک ب��ۆ شارۆمه‌ندی‬ ‫مۆدێرن بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵگری هه‌موو ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییانه بێت پێشتر باسمانکردووه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانن چی بڵێین؟ شارۆمه‌ندی مۆدێرن‬ ‫کێیه‌؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ش��ارۆم��ه‌ن��دی‬ ‫ئه‌مڕۆیی واته شارۆمه‌ندی سه‌ده‌ی بیست‌و‬ ‫‌یه‌ک‪ ،‬شارۆمه‌ندێکه ب ‌ه رای من دوو الیه‌نی‬

‫‪309‬‬

‫هه‌یه‌‪ :‬یه‌که‌م الیه‌نی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و دووه‌م‬ ‫الیه‌نی جیهانی‪ .‬شارۆمه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه‬ ‫که‌شێکی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و بچوکتردا ده‌ژی��ن‌و‬ ‫به‌رپرسیاریه‌‌تییه‌کانیان ب ‌ه پێی شووناسی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ی��ان رۆح��ی نه‌ته‌وه‌یی دی��اری‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه س��ه‌ده‌ی بیست‌ ‌و یه‌کدا‬ ‫باسی که‌شی جیهانی دێته ئ���اراوه‪ .‬له‌م‬ ‫ک��ه‌ش��ه‌دا ش��ارۆم��ه‌ن��دان ه��اوک��ات ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫شووناسی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئیتنیکیدا‪ ،‬شووناسی‬ ‫جیهانی به‌‌ده‌ست ده‌هێنن‪ .‬ئه‌م شووناس ‌ه‬ ‫ج��ی��ه��ان��ی��ی��ه ب��ه‌رپ��رس��ی��اری��ی��ە‌ت��ی جیهانی‬ ‫دروس���ت���ک���ردووه‪ .‬ش��ارۆم��ه‌ن��دێ��ک‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ده‌ی بیست‌و ‌یه‌کدا ده‌ژی‪ ،‬ئیدی وه‌ک‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی س��ه‌رده‌م��ی رێنسانس نییه؛‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دێ��ک��ه بیر ل��ه الی��ه‌ن��ی ئ���ۆزۆن‌و‬ ‫له‌‌نێو‌چوونی ژینگه ده‌کاته‌وه‌‪ .‬ده‌بێت بیر‬ ‫ل ‌ه پێشگرتن ل ‌ه شه‌ڕی ناوه‌کی بکاته‌وه‌‌و‬ ‫ئه‌م شتانه هه‌موو به‌رپرسیارییە‌تی جیهانی‬ ‫ئه‌ون‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ کاتێک‬ ‫ئێمه باس له شارۆمه‌ند ده‌که‌ین به ته‌نها‬ ‫ماف له‌خۆ ناگرێت‪ ،‬به‌ڵکو به‌رپرسیاره‌تی‌و‬ ‫ئه‌رکیشی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌رک‌و ماف به‌ یه‌که‌وه‪ .‬ئه‌م‬ ‫ئه‌رک‌و به‌رپرسیاریه‌تییان ‌ه به چ شێوه‌یه‌ک‬ ‫دیاری ده‌کرێت؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ یه‌کێک له بیرمه‌ندان‬ ‫قسه‌یه‌کی ج��وان��ی ک����ردووه‪ ،‬وت��ووی��ه‌ت��ی‪:‬‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تی هه‌موو کاتێک پێش ماف‬

‫ده‌که‌وێت‪ .‬ئێوه ناتوانن به‌رپرسیارییه‌تی‌و‬ ‫ئ��ه‌رک ل ‌ه ئه‌ستۆ نه‌گرن‌و ته‌نیا ب ‌ه دوای‬ ‫مافه‌و ‌ه بن‪ .‬پێم وایه شارۆمه‌ندی ئه‌مڕۆیی‬ ‫تاکێکه‪ ،‬ک ‌ه ئه‌رکه‌کانی مافه‌کانی دیاریده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ره‌ن��گ��ه ت��اک��ه‌ک��ان ل�� ‌ه واڵت��ێ��ک زۆرت����ر له‬ ‫مافی خۆیان به‌رگری بکه‌ن‌و له واڵتێک‬ ‫که‌متر‪ .‬به‌اڵم ئه‌رکی هه‌موویان ئه‌وه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫یه‌کپارچه‌یی واڵته‌که‌یان هه‌وڵ بده‌ن‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫شارۆمه‌ندی ئێرانی هه‌ندێک مافی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم بۆ پاراستنی واڵت��ی ئێران هه‌ندێک‬ ‫ئه‌رکیش ده‌که‌وێته سه‌رشانی؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ وای��ه‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێوه ب ‌ه ئه‌رکه‌کانتان ئاشنایەتیتان نه‌بێت‪،‬‬ ‫مافه‌کانتان ده‌که‌وێته‌ مه‌ترسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ع���ه‌ل���ی ئ���ه‌س���غ���ه‌ری س���ه‌ی���د ئ����اب����ادی‪ :‬ـــ‬ ‫شارۆمه‌ندی چاک چ تایبه‌تمه‌ندییه‌کی هه‌یه؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـــ ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫پێشوودا‪ ،‬واته له سه‌رده‌می ئه‌ره‌ستۆدا‪،‬‬ ‫له‌‌سه‌ر ئه‌و باوه‌ڕ ‌ه بوون‪ ،‬که شارۆمه‌ندی‬ ‫چاک ئه‌و شارۆمه‌نده‌یه‪ ،‬ک ‌ه چاکه‌ی هه‌بێت‌و‬ ‫چ��اک��ه‌ی ئ��ه‌و ش��ارۆم��ه‌ن��ده ب��ۆ خ��زم��ه‌ت به‬ ‫به‌خته‌وه‌ری کۆمه‌ڵگا بێت‪ ،‬به ب��ڕوای من‬ ‫شارۆمه‌ندی چاک ل ‌ه ئه‌مڕۆدا‪ ،‬شارۆمه‌ندێکه‪،‬‬ ‫که به‌رپرسیاران ‌ه هه‌ڵسوکه‌وت بکات‪ .‬واته‬ ‫شارۆمه‌ندی چ��اک‪ ،‬شارۆمه‌ندێکه له‌گه‌ڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪310‬‬

‫هه‌بوونی م��اف‌‌و ئ��ازادی ل ‌ه ک���رده‌وه‌دا ب ‌ه‬ ‫ج��وان��ی به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی جێبه‌جێ‬ ‫بکات‪ .‬بێگومان شارۆمه‌ندی چاک که‌سێک ‌ه‬ ‫ب ‌ه ت���ه‌واوی له هه‌لو ‌مه‌رجی خ��ۆی‌و ئه‌و‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌ی تێیدا ده‌ژی ئاگادار بێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫راستی کاره‌سات لێره‌دایه‪ ،‬که ل ‌ه واڵتی ئێمه‌‪،‬‬ ‫خه‌ڵک به‌ ئ��ه‌رک‌و به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی‬ ‫خۆیان ئاگادارنین‌و نازانن هه‌ڵسو‌که‌وتی‬ ‫ئ�������ه‌وان چ ئ����اک����ام‌و ده‌رئ��� ‌هن���ج���ام���ێ���ک���ی‬ ‫لێده‌که‌وێته‌وه‌‪ .‬بۆ ئێوه نموونه‌یه‌کی گه‌لێ‬ ‫ساکار ده‌هێنمه‌وه‌‪ ،‬که‌سێک‪ ،‬ک ‌ه ده‌چێت بۆ‬ ‫چیا‌و له‌وێدا خڕوخه‌وش (زبڵ) ده‌ڕێژێت‪،‬‬ ‫ی���ان‌ ل���ه‌ س���ه‌ر ش���ه‌ق���ام ش��ت��ێ��ک ده‌خ����واو‬ ‫خڕوخه‌وشه‌که‌ی فڕێ ده‌دات‪.‬‬ ‫ع��ه‌ل��ی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری س��ه‌ی��د ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ ئایا‬ ‫ده‌زانێت ئه‌م کاره‌ی چ ئاکامێکی هه‌یه‌؟ واته‬ ‫به‌و کاره ل ‌ه به‌رپرسیارییه‌تی شارۆمه‌ندی‬ ‫خۆی ال ده‌دات؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ئ��ه‌و هه‌ڵه‬ ‫ده‌ک����ات‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ����ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه ن��ازان��ێ��ت له‬ ‫که‌شێکی گ��ه‌وره‌ت��ردا ده‌ژی‪ ،‬که رژاندنی‬ ‫خ��ڕوخ��ه‌وش ده‌ب��ێ��ت��ه ه��ۆی له‌نێوچوونی‬ ‫ئ��ه‌و دۆخ���ه‪ .‬هاتو‌چۆیی نێوشاریش هه‌ر‬ ‫به‌م جۆره‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها خانوو‌کردنه‌وه‌ی‬ ‫بێ‌شووناس‌و بێ‌به‌رنامه ده‌که‌وێت ‌ه هه‌مان‬ ‫خانه‌وه‌‪ .‬واته هه‌موو ئه‌م کارانه تێکده‌ری‬ ‫ک���ه‌ش‌‌و‌ه��ه‌واک��ه‌ن‪ .‬ئ��ه‌رک��ی ش��ارۆم��ه‌ن��دان‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ه ک��ه‌ش‌و ه���ه‌وای ژی��ان��ه‪ .‬ب ‌ه‬

‫بڕوای من مانه‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا پێویستی به‬ ‫کاروباری به‌رپرسیارانه‌ی شارۆمه‌ندانه‌‪،‬‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ر ه���ه‌س���ت���ی ب���ه‌رپ���رس���ی���اری���ی���ه‌ت���ی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی نه‌بێت‪ ،‬پێم وای��ه م��ان��ه‌وه‌ی‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا ده‌ک���ه‌وێ���ت���ه م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌وه ب ‌ه‬ ‫راستی زۆر له ‌‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ت ‌ه پێداگری‬ ‫ده‌که‌م‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م به‌رپرسیاریه‌تییه‪ ،‬ب ‌ه ته‌نیا‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی نه‌ته‌وه‌یی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‬ ‫هه‌مان کاتدا به‌رپرسیاریه‌تییه‌کی جیهانییه‪.‬‬ ‫ل��ه راس��ت��ی��دا ئێمه ل��ه ئاستی کۆمه‌ڵگای‬ ‫جیهانیدا به‌رپرسیارین‌و بۆ‌ئه‌م کاره ده‌بێت‬ ‫به‌شداری چاالکانه‌مان هەبێت‪ .‬شارۆمه‌ندی‬ ‫ب��ێ ب��ه‌ش��داری مانایه‌کی ئ��ه‌وت��ۆی نییەو‬ ‫ش��ت��ێ��ک��ی پ���ووچ���ه‌ڵ���ه‌‪ ،‬وات����ه ش��ارۆم��ه‌ن��دی‬ ‫ن��اچ��االک��م��ان ن��ی��ی��ه‪ .‬ب��ی��رم��ه‌ن��دێ��ک ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی ن��اچ��االک ئ��ی��دی شارۆمه‌ند‬ ‫نییه‪ .‬ئه‌م به‌شداریی ‌ه ده‌توانێت له کۆمه‌ڵگا‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی هه‌واڵنێر‪ ،‬مامۆستای زانکۆ‪،‬‬ ‫پزیشک‪ ،‬دوک��ان��دار‪ ،‬لێخوڕی تاکسی‪ ،‬یان‬ ‫ی دیکه‌ی له‌م بابه‌ته بێت‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ر شتێک ‌‬ ‫مرۆڤ کاتێک بە شارۆمه‌ند دێتە ئه‌ژمار‪ ،‬که‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی به جوانی رابپه‌ڕێنێت‪.‬‬ ‫ع��ه‌ل��ی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری س��ه‌ی��د ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ پێم‬ ‫وای����ه ئ���ه‌گ���ه‌ر س����ه‌ب����اره‌ت ب���ه ق��وت��اب��ی��ان‬ ‫قسهبکه‌ین چاکتره‪ ،‬وات��ه قوتابی کاتێک‬ ‫شارۆمه‌ندێکی چاکه‪ ،‬که له جێبه‌جێکردنی‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی وه‌ک به‌‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانست‌و پاراستنی ژینگه چاالک بێت‪.‬‬

‫‪311‬‬

‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬پێم وای��ه‬ ‫ئ��ه‌م بابه‌ت ‌ه ب��ۆ ه��ه‌رزه‌ک��اران��ی ئێمه هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه گ��رن��گ‌و سه‌رنجڕاکێشه‪ ،‬ک��ه بۆ‬ ‫گ��ه‌ن��ج��ان‌و ب��ه‌‌س��ااڵچ��ووان گرنگی هه‌یه‪.‬‬ ‫کاتێک وانه‌کانی رۆژانه‌ی قوتابیان کۆتایی‬ ‫پێدێت‌و منداڵه‌کان دێن ‌ه س��ه‌ر شه‌قام‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئ��اک��ام��دا ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬هه‌ندێک ش��ت بپارێزن‪.‬‬ ‫نابێت شووشه‌ی ئۆتۆمبێله‌کان بشکێنن‪،‬‬ ‫خڕوخه‌وش فڕێ بده‌نه ناو شه‌قامه‌کان‪،‬‬ ‫نابێت ئارامی کۆمه‌ڵگا بشێوێنن‪ ،‬ی��ان ل ‌ه‬ ‫دوای گه‌مه‌‌و ته‌واوبوونی یاری له هۆڵه‌کان‬ ‫شووشه‌ی ئۆتۆمۆبێله‌کان بشکێنن‌و به ئاگر‬ ‫کایه بکه‌ن‪ .‬ئه‌مانه هه‌مووی به‌رپرسیاریه‌تی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی قوتابیانه‪ .‬ه��ه‌ر ب��ه هه‌مان‬ ‫ش��ێ��وه ل��ه ق��وت��اب��خ��ان��ه‌‌دا به‌رپرسیاریه‌تی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ق��وت��اب��ی��ان نابێت‬ ‫پێوه‌ندییان ل��ه‌گ��ه‌ڵ مامۆستا ب�� ‌ه شێوه‌ی‬ ‫توندی‌و تیژی بێت‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌م شته‬ ‫راهێنانی شارۆمه‌ندی ئیدی مومکین نییه‪.‬‬

‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ هه‌ر‬ ‫به هه‌مان شێوه‪ ،‬نابێت مامۆستا له‌گه‌ڵ‬ ‫قوتابیان به توندی‌و تیژی‬ ‫هه‌ڵسوکه‌وت بکات‪.‬‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ئێمه سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه راهێنانی شارۆمه‌ندی‪ ،‬که بابه‌تێکی زۆر‬ ‫گرنگه تاکو ئێستا قسه‌مان نه‌کردووه‪.‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ بیستومه‬ ‫ل��ه ه��ه‌ن��دێ��ک واڵت��ان��دا وان��ه‌ی��ه‌ک��ی تایبه‌ت‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ شارۆمه‌ندی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬وانه‌یه‌کی‬ ‫تایبه‌تیان هه‌یه‌‌و هه‌ندێک کتێب سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه راهێنانی شارۆمه‌ندی ن��ووس��راوەو ب ‌ه‬ ‫قوتابیانی ده‌ده‌ن‪ ،‬که بیخوێننه‌وه‪ .‬بڕوانن‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی ب�� ‌ه پێی ره‌وش��ت��ی م��ه‌ده‌ن��ی‬ ‫دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ره‌وشتی‬ ‫مه‌ده‌نی چییه‌؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ره‌وشتی مه‌ده‌نی‬ ‫شتێکی خۆڕسک نییه‪ ،‬به‌ڵکو ده‌بێت فێری‬ ‫ببین‪ .‬ئێمه له کۆمه‌ڵگادا ئه‌م ئاکاره فێر ده‌بین‪.‬‬ ‫ئه‌خاڵقی مه‌ده‌نی یارمه‌تی ئێمه ده‌دات تا له‬ ‫که‌شێکی کۆمه‌اڵیه‌تیدا بژین‌و ئه‌و ئه‌رکانه‌ی‬ ‫پێویسته ده‌رحه‌ق به هاوواڵتیان جێبه‌جێی‬ ‫بکه‌ین له کۆمه‌ڵگادا فێریان ده‌بین‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ له راستیدا‬ ‫ئاکارێکه‪ ،‬که ده‌بێت له ده‌روون‌و ناخی‬ ‫خۆماندا دروستی بکه‌ین؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬راس��ت��ه‬ ‫ئاکارێکه‪ ،‬ده‌بێت خۆمان دروستی بکه‌ین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪312‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ بۆچی‬ ‫ده‌بێت ئه‌م ئاکاره دروستبکه‌ین؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک ب��ژی��ن‪ .‬چونکە ئ��ه‌م ئاکارانه‬ ‫له خۆیانەو ‌ه بوونیان نییه‪ .‬ده‌توانین ب ‌ه‬ ‫هێنانه‌وه‌ی نموونه‌یه‌ک بابه‌ته‌که روون‬ ‫بکه‌ینه‌وه‌‪ .‬بۆ ‌وێنه به‌ر له‌وه‌ی ئۆتۆمۆبێل‬ ‫دروست بکرێت‌و مرۆڤه‌کان سواری ببن‪.‬‬ ‫بڕێک له شته‌کانمان نه‌ده‌زانی‌و بڕێک له‬ ‫شته‌کان نه‌ده‌گونجا بیری لێ بکه‌ینه‌وه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم کاتێک س��واری ئۆتۆمۆبێل ده‌بین‪،‬‬ ‫ی وه‌ک پێشبڕکێ‪ ،‬رێگه‌دان‬ ‫هه‌ندێک کێشە ‌‬ ‫ی دیکه له‌م بابه‌ت ‌ه دێت ‌ه‬ ‫ب ‌ه یه‌کتری‌و شتگه‌لێک ‌‬ ‫پێشه‌وه‪ ،‬که پێویستی ب ‌ه ئاکارێکی تایبه‌ته‌‪،‬‬ ‫که ده‌بێت دروستی بکه‌ین‌و فێری ببین‪ .‬له‬ ‫سه‌رده‌می کۆندا بیرمه‌ندان له ‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫باوه‌ڕ ‌ه بوون‪ ،‬که مرۆڤ هه‌ر له سه‌ره‌تاوه‬ ‫بوونه‌وه‌رێکی کۆمه‌اڵیه‌تییەو هه‌ر به پێی‬ ‫ئ��ه‌م بیرۆکه له ژیانیان ده‌ڕوان��ێ��ت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له س��ه‌رده‌م��ی مۆدێرندا ئ��ه‌م پرسیاره به‬ ‫ب���ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ راب���ردوو ئ��اڵ��ۆزت��رەو بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی مرۆڤه‌کان ب ‌ه چاکی له‌‌گه‌ڵ یه‌ک‬ ‫بژین‪ ،‬ده‌بێت رێگه‌چاره‌یه‌کی ج��ی��اواز له‬ ‫رابردوو بدۆزنه‌وه‌‪ .‬بۆ وێنه‪ ،‬ئێستا یه‌کێک‬ ‫ل ‌ه باس ‌ه سه‌ره‌کییه‌کان ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئێم ‌ه چۆن‬ ‫ده‌توانین هه‌م ئاکاری تاکه‌که‌سیمان هه‌بێت‌و‬ ‫هه‌م ئاکاری به‌‌کۆمه‌ڵ؟ یان ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ک‬ ‫ده‌کرێت ه��ه‌م ت��اک‌و ه��ه‌م کۆمه‌ڵ پێکه‌و ‌ه‬ ‫گرێ بده‌ین؟ واته به چ شێوه‌یه‌ک هه‌م مافی‬

‫تاکه‌که‌سی‌و ئازادی نه‌رێنیمان بپارێزین‌و‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کاتدا‪ ،‬گه‌لێک ئاکاری ب ‌ه کۆمه‌ڵمان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که مه‌سه‌له‌ی به‌خته‌وه‌ری گشتی‬ ‫بخه‌ین ‌ه ب��ه‌رب��اس‪ .‬زانست‌و ته‌کنۆلۆجیای‬ ‫م��ۆدێ��رن ل��ه‌گ��ه‌ڵ خ��ۆی��دا هه‌ندێک کێشه‌ی‬ ‫خوڵقاندووه‪ ،‬که بۆ ئێمه جێگه‌ی تێڕامانه‌و‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه یارمه‌تی فه‌لسه‌فه‌و ئه‌ندێشە‪ ..‬هتد‬ ‫رێگه‌چاره‌یه‌ک بۆ ئه‌م کێشانه‌ بدۆزینه‌وه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ئێستا ئێمه‬ ‫باس ل ‌ه تاقیکاری بایۆلۆجی‌و جێنێتیکمان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئێستا پرسیار ئه‌وه‌ی ‌ه مرۆڤگه‌لێک‪ ،‬که‬ ‫له رێگه‌ی تاقیگه‌وه دێنه دونیا‪ ،‬له هه‌مان‬ ‫ماف‪ ،‬که هه‌موو مرۆڤه‌کانی دیکه هه‌یان ‌ه‬ ‫به‌هره‌مه‌ندن‪ ،‬یان نا؟ ئایا ئاکاری مه‌ده‌نی‬ ‫ئیزنی ئ��ه‌م تاقیکارییانه ئ���ه‌دات‪ ،‬ی��ان نا؟‬ ‫ئه‌م کێشه‌ی هاوشێوه‌سازییه نموونه‌یه‌کی‬ ‫چاکه‪.‬‬

‫رام���ی���ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ب���ه‌ڵ���ێ‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫هاوشێوه‌سازییه‪ ،‬ک ‌ه باسکرا ب ‌ه ت��ه‌واوی‬ ‫باسێکی شارۆمه‌ندییه‌‪ .‬شارۆمه‌ندان ئه‌مڕۆ‬ ‫ل ‌ه هه‌موو به‌شه‌کانی جیهان له هه‌مبه‌ر‬ ‫پێشکه‌وتنه‌کانی ت��ه‌ک��ن��ۆل��ۆج��ی‌و زان��س��ت‬ ‫به‌رپرسیارن‪ .‬پرسیار ئه‌‌وه‌ی ‌ه ئایا زانست‌و‬ ‫ته‌کنۆلۆجیا سنوورێکی هه‌یه‌‪ ،‬یان نا؟ ئایا‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن زان��س��ت‌و ته‌کنۆلۆجی ب��ۆ ‌هه‌ر‬ ‫مه‌به‌ستێک بێت به‌کاری بهێنین؟‬

‫‪313‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫ب��ه ه���ۆی ئ����ه‌وه‌ی زان��س��ت‌و ته‌کنۆلۆجیا‬ ‫رۆژ ب ‌ه رۆژ پێشده‌که‌وێت‌و کێشه‌ی نوێ‬ ‫ده‌خوڵقێنێت‪ ،‬ده‌بێت به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانی‬ ‫خۆمان رۆژ به‌ رۆژ دیاریبکه‌ین‪.‬‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـ��ـ��ـ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬ئ��ه‌م��ڕۆ‬ ‫ل�� ‌ه س����ه‌ده‌ی ب��ی��س��ت‌‌و‌ی��ه‌ک��ه‌م��دا زان��س��ت‌و‬ ‫ێ‬ ‫ته‌کنۆلۆجیا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه باری نێرو م ‌‬ ‫بوونه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و تواناییه‌ی ب ‌ه ئێمه داوه‌‪ ،‬تا‬ ‫ر ‌هگ��ه‌زی خۆمان بگۆڕین‪ .‬له هه‌مبه‌ر ئه‌م‬ ‫هێزو توانایه‌دا شارۆمه‌ندانی کۆمه‌ڵگا ب ‌ه‬ ‫جێگه‌ی ئه‌وه‌ی ناچاالک بن‪ ،‬ده‌بێت ل ‌ه خۆیان‬ ‫پرسیاربکه‌ن‌و به‌رپرسیاریه‌تییه‌کانیان ل ‌ه‬ ‫وەاڵم��دان��ه‌و ‌ه ب��ه‌م پرسیاران ‌ه دیاریبکه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌بێت ئێمه ئه‌و پرسیاره ل ‌ه خۆمان بکه‌ین‪،‬‬ ‫له به‌رانبه‌ر مرۆڤێکدا‪ ،‬که ره‌گ��ه‌زی خۆی‬ ‫گۆڕاوه ده‌بێت چ هه‌ڵس‌وکه‌وتێکمان هه‌بێت؟‬ ‫یان بۆ وێنه ئه‌گه‌ر شاره‌که‌مان پڕ بێت ل ‌ه‬ ‫ئۆتۆمۆبێل‌و ژینگه پیس‌و پۆخڵ بکات‪،‬‬ ‫ده‌بێت چ ره‌وشتێک بگرینه پێش؟‬ ‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ وات��ه‬ ‫ئه‌گه‌ر ماف‌‌و به‌رپرسیارییه‌تی شارۆمه‌ندی‬ ‫له‌به‌رچاو نه‌گرین‪ ،‬ته‌کنۆلۆجیا ئه‌گه‌رچی‬ ‫زۆر به سووده‪ ،‬به‌اڵم ره‌نگه له ئێمه ببێت‬ ‫به دوژمن‌و هۆکارێک بۆ له‌ناوچوون‪.‬‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬لە بەر ئەوەی‬ ‫ته‌کنۆلۆجیا گیانی نییه‌‪ ،‬ئاکاری نییه‌‪ .‬پێم وایه‬ ‫ته‌کنۆلۆجیا جۆرێک ژیان له‌گه‌ڵ جیهانه‪.‬‬

‫باشه ئه‌م شێوه ژیانه له‌گه‌ڵ جیهان‪ ،‬ئاکاری‬ ‫نییه‪ ،‬پێویسته شارۆمه‌ندانی کۆمه‌ڵگا ب ‌ه‬ ‫ئاکاری مه‌ده‌نی ئه‌م شت ‌ه کۆنتڕۆڵ بکه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌دا ئه‌رکی ش��ارۆم��ه‌ن��دی چ ل ‌ه ئاستی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و چ ل ‌ه ئاستی جیهانیدا چه‌ند قات‬ ‫گرنگتر ده‌بێت‪ .‬ئێوه ناچارن له ته‌کنۆلۆجیا‬ ‫ک وه‌ربگرن به‌اڵم له هه‌مانکاتدا نه‌هێڵن‬ ‫که‌ڵ ‌‬ ‫ببێت ب ‌ه دێوه‌زمه‌یه‌ک‪ ،‬ک ‌ه م��رۆڤ ل ‌ه نێو‬ ‫ببات‪ .‬بۆ وێنه کێشه‌ی خێرایی سه‌یار ‌ه له‬ ‫به‌رچاو بگرن‪ .‬ته‌کنۆلۆجیای مۆدێرن ئیزن‬ ‫بە ئێمە ده‌دات‪ ،‬که خێرایی مومکین ببێت‪،‬‬ ‫ته‌کنۆلۆجیا له هه‌موو شوێنێکدا‪ ،‬چ فڕۆکه‬ ‫یان ئۆتۆمبێل‪ ،‬خێرایی‌و گورجی مومکین‬ ‫ده‌ک���ات‪ .‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر ئ��ه‌م خێراییه‪ ،‬ترسی‬ ‫م��ه‌رگ‌و له‌‌نێوچوونی له‌گه‌ڵدایه‪ .‬که‌وایە‪،‬‬ ‫ئێوه وه‌ک لێخوڕ‪ ،‬ف��ڕۆک��ه‌وان‪ ،‬به‌رپرسی‬ ‫ی‬ ‫بورجی کۆنتڕۆل‪ ،‬یان ل ‌ه ژێر هه‌ر ناوه‌ێک ‌‬ ‫دیکه‌دا ل ‌ه هه‌مبه‌ر خێرایی‪ ،‬ئه‌رکی تایبه‌تی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی ده‌که‌وێت ‌ه سه‌رشانتان‪ ،‬که‬ ‫له ئه‌رکی ده‌وڵ��ه‌ت له‌م ب��واره‌دا گرنگتره‪.‬‬ ‫ده‌وڵ�������ه‌ت ئ���ه‌رک���ی ی���اس���ادان���ان���ه‪ .‬ب���ەاڵم‬ ‫شارۆمه‌ندان ئه‌رکیان به‌ڕێوه‌‌بردنی یاساو‬ ‫رێز له‌ یاسایه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ئه‌گه‌ر‬ ‫یاسا هه‌ڵه‌ی تێدا بێت چی؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ئه‌م بابه‌ته‬ ‫ئه‌مڕۆ ل ‌ه ناو بیرمه‌نداندا باسێکی گرنگه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ی��اس��ا دژی م���رۆڤ ب��ێ��ت‌و دژی‬ ‫شارۆمه‌ندان بێت دیسان ده‌بێت بیپارێزین؟‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪314‬‬

‫لێره‌دا ئه‌رک‌و به‌رپرسیاریه‌تی شارۆمه‌ندی‬ ‫گه‌لێک گرنگه‪ .‬بۆ به‌ربه‌ره‌کانێ له‌گه‌ڵ ئه‌م‬ ‫چه‌شن ‌ه یاسایه‌‪ ،‬رێگه‌‌چاره‌ی جۆراو جۆر‬ ‫پێشنیار ده‌که‌ن‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێت هۆشیار بین‬ ‫توندی‌و تیژی به‌کار نه‌هێنین‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫ده‌توانین بڵێین شارۆمه‌ندی له کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئ��ازادی نه‌بێت‪ ،‬مومکین نییه‌و ماف‌و‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی په‌روه‌رده‌ نابێت‪.‬‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ل ‌ه کۆمه‌ڵگای‬ ‫داخ����راودا‪ ،‬ش��ارۆم��ه‌ن��دی دوای م��اوه‌ی��ه‌ک‬ ‫ده‌م��رێ��ت‌و ده‌بێت ‌ه کۆیله‌یەتی‪ .‬ه��ه‌ر بۆیه‬ ‫ئ��ه‌و کۆمه‌ڵگایه ناتوانێت کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫به‌خته‌وه‌رو ئ��اس��وود ‌ه بێت‪ ،‬چونکه ئێوه‬ ‫ک شارۆمه‌ند‪.‬‬ ‫هه‌ندێک کۆیله‌تان هه‌یه‌‪ ،‬نه‌ ‌‬ ‫شارۆمه‌ندان ب ‌ه مافه‌کانی خۆیان ئاشنان‌و‬ ‫ده‌زانن وه‌ک شارۆمه‌ند چ مافێکیان هه‌یه‌‌و‬ ‫ده‌زانن ل ‌ه چ رێکخراوه‌یه‌ک بۆ به‌رگری ل ‌ه‬ ‫ک وه‌ربگرن‪ .‬ئێستا هه‌ندێک‬ ‫مافی خۆیان که‌ڵ ‌‬ ‫مه‌ترسی هه‌ڕه‌ش ‌ه ل ‌ه شارۆمه‌ندی ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه دونیای کۆندا گه‌وره‌ترین دوژمنانی مافی‬ ‫شارۆمه‌ندی ده‌سه‌اڵته سه‌ره‌ڕۆکان بوون‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئێستا بێجگه له ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ک��ان‪،‬‬ ‫هۆکارگه‌لێکی دیکه ده‌توانێت بوونی هه‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ وێنه‪ ،‬ته‌له‌فزیۆن‌و راگه‌یاندنه‌کان ده‌توانن‬ ‫ب��ه پ��ڕوپ��اگ��ه‌ن��ده ل��ه ئاستێکی ب��ه‌رب�ڵاودا‬ ‫ش���ارۆم���ه‌ن���دان ب��خ��ه‌ن��ه‌ ژێ���ر ک��اری��گ��ه‌ری‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪ .‬ئه‌مڕۆ جیهان خاوه‌نی هه‌ندێک‬

‫تایبه‌تمه‌ندییه‪ ،‬که له رابردوودا نه‌بووه‪ ،‬ئه‌و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه شتێک نییه بێجگه له ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ته‌کنۆلۆجی‪ ،‬که بۆته هۆی گۆڕان‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫به ئاسانی ده‌کرێت شارۆمه‌ندان بخرێنه‬ ‫ک شۆردنه‌وه‪ .‬ئه‌مڕۆ‬ ‫ژێر کۆنتڕۆڵ‌و مێش ‌‬ ‫ب��ه ه��ۆی ب�� ‌ه جیهانیبوونی ئ��اب��ووری به‬ ‫ئاسانی ده‌کرێت له هه‌موو کون‌و قوژبنێکی‬ ‫ئ��ه‌م جیهانه‌دا‪ ،‬شه‌ریکه‌ی فره‌نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫دابمه‌زرێت‪.‬‬ ‫عه‌لی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ وات��ه‬ ‫مرۆڤه‌کان ده‌سته‌مۆتر بکرێن؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ .‬مرۆڤه‌کان‬ ‫ده‌سته‌مۆتر ده‌کرێن‌و هه‌ندێک داواک��اری‬ ‫بۆ م��رۆڤ دروس��ت ده‌ک���ه‌ن‪ ،‬که هیچکات‬ ‫داواک���اری ئ��ه‌وان ن��ه‌ب��ووه‪ .‬بۆ وێنه‪ ،‬هیچ‬ ‫پێویست ناکات هه‌موو خه‌ڵک یه‌ک جۆر‬ ‫پیپسی بخۆنه‌و ‌ه ی��ان ه��ه‌م��وو ی��ه‌ک جۆر‬ ‫جل‌و ‌به‌رگ له‌به‌ربکه‌ن‪ ..‬هتد‪ .‬ئه‌م ‌ه ده‌بێت‬ ‫هه‌ڵبژارده‌ی هه‌ر تاکێک بێت‪ ،‬به‌اڵم هێزی‬ ‫راگه‌یاندن ئه‌م دۆخه ده‌خوڵقێنێت‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ل ‌ه هه‌ندێک‬ ‫نموونه‌دا شارۆمه‌ند ب ‌ه ته‌نیا ناتوانێت کار‬ ‫بکات‪ ،‬له‌م کاتانه‌دا ده‌بێت چ کارێک بکرێت؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به دامه‌رزاندنی‬ ‫رێکخراوه‌ی جۆراوجۆرو ئه‌ندامبوون له‌م‬ ‫رێکخراوانه‌دا‪ ،‬ده‌توانین بەرگری له مافی‬

‫‪315‬‬

‫شارۆمه‌ندی خۆمان بکه‌ین‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‬ ‫ل ‌ه باسی شارۆمه‌ندیدا‪ ،‬رۆڵ��ی رێکخراوه‬ ‫ناحکوومییه‌کان زۆر گرنگه‪.‬‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ بڕوانن مانه‌وه‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵگا ل ‌ه رووی سیاسییه‌و ‌ه پێویستی‬ ‫ب���ه‌م ج���ۆره رێ��ک��خ��راوان��ه‌ی��ه‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌م‬ ‫ج���ۆره رێ��ک��خ��راوان��ه نه‌بێت ل��ه ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا‬ ‫کۆمه‌ڵگا ناتوانێت په‌روه‌رد ‌ه ببێت‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ندێک رێکخراوه‌ی ناحکوومی (‪)NGO‬‬ ‫ک��ان‪ ،‬ئه‌رکی نێوان نه‌ته‌وه‌‌کان‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نێوان حکوومه‌ته‌کان به‌ڕێوه ده‌ب��ه‌ن‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه هه‌ندێک له‌م رێکخراوانه ب ‌ه ته‌نیا له‬ ‫ئاستی نه‌ته‌وه‌‌ییدا ئیش ناکه‌ن‪ ،‬به‌ڵکو بۆ‬ ‫ت��ه‌واوی مرۆڤایه‌تی تێده‌کۆشن‪ .‬بۆ وێن ‌ه‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان��ی ن��ێ��ون��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی گ��ه‌ن��ج��ان‪ ،‬یان‬ ‫پارله‌مانی نێونه‌ته‌وه‌یی قوتابیان‪ .‬په‌رله‌مانی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی گه‌نجان‪ ،‬قوتابیان‌و مافی‬ ‫ژن��ان‪ ،‬هه‌موو ئه‌م رێکخراوانه له ئاستی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییدا ده‌ور ده‌گێڕن‪ .‬لێره‌دایه‪ ،‬که‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تی نه‌ته‌وه‌یی شارۆمه‌ندان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ب��ه‌رپ��رس��ی��اری��ی��ه‌ت��ی جیهانی یه‌ک‬ ‫ده‌گرنه‌وه‪ .‬ئه‌مڕۆ ئه‌م رێکخراوان ‌ه ئه‌رکی‬ ‫کۆنتڕۆلکردنیان ه��ه‌ی��ه‌‌و ئه‌رکێکی زۆر‬ ‫گ��رن��گ��ه‪ .‬ل���ه راس��ت��ی��دا ب��ه‌رپ��رس��ی��اری��ه‌ت��ی‬ ‫ئ��ێ��م��ه زۆرت����ر ده‌ب���ێ���ت‪ .‬ب��ه ه���ۆی ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫به‌رپرسیارییه‌تیمان زۆرت��ره‌‪ ،‬ده‌بێت ئه‌م‬ ‫رێکخراوانه به‌هێزتر بکه‌ین‪ .‬هه‌ندێک جار‬ ‫شارۆمه‌ندان له چوارچێوه‌ی نه‌ته‌وه‌ییدا‪،‬‬

‫خاوه‌ن ماف‌و به‌رپرسیارییه‌تین‪ .‬به‌اڵم هه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و واڵته هێرش ده‌کاته سه‌ر جێگه‌یه‌ک ‌‬ ‫دیکه‌و له‌وێدا ره‌نگه مافی شارۆمه‌ندانی‬ ‫ئه‌و واڵته بخات ‌ه مه‌ترسییه‌وه‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫که له‌ نێوخۆی واڵتدا ته‌نگ‌و چه‌ڵه‌مه‌یه‌ک‬ ‫دروست ببێت‪.‬‬ ‫ع��ه‌ل��ی ئ��ه‌س��غ��ه‌ری س��ه‌ی��د ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ ئه‌م‬ ‫کێشان ‌ه ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ک چاره‌‌سه‌ر ده‌کرێن؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ل ‌ه راستیدا ئه‌مانه‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی جیهانی شارۆمه‌ندانه‌‪ .‬بۆ‬ ‫‌وێنه ل ‌ه شه‌ڕی عێراقدا ئێمه بینیمان هه‌ندێک‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌‌ی دژ ب��ه ش��ه‌ڕ وه‌ڕێ��ک��ه‌وت‌و‬ ‫خه‌ڵکی جۆراوجۆر له ئه‌وروپاو ئه‌مریکا‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌م بزووتنه‌وه‌یەدا هاوده‌نگی خۆیان‬ ‫راگه‌یاند‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ بۆچی ئه‌م‬ ‫جۆره رووداوانه‌ د‌ێن ‌ه ئاراوه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو ـــ چونکه مرۆڤه‌کان‬ ‫پ��ێ��ی��ان وای�����ه‪ ،‬ب��ه‌رپ��رس��ی��اری��ی��ه‌ت��ی��ی��ان ل ‌ه‬ ‫سنوورێکی بچوک‌و داخراودا وه‌ک واڵتی‬ ‫ئینگلیز‪ ،‬فه‌ڕه‌نساو ئه‌ڵمان کورت نابێته‌وه‌‪.‬‬ ‫چونکه ده‌زانن ئه‌گه‌ر ئه‌م کاره سه‌باره‌ت‬ ‫به واڵتانی دیکه به‌ڕێوه نه‌به‌ن‪ ،‬دواتر ره‌نگ ‌ه‬ ‫خۆیشیان له‌گه‌ڵ ئ��ه‌م چه‌شنه ‌مه‌ترسیی ‌ه‬ ‫رووب���ه‌‌ڕوو ببنه‌وه‌‪ .‬ک��ه‌واب��وو به‌رگری ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێک پڕ‌نسیپ‌و ئوسولی شارۆمه‌ندی‬ ‫گرنگه‪ ،‬چونکه مانه‌وه‌ی شارۆمه‌ندی بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪316‬‬

‫خۆی به‌‌گشتی له‌گه‌ڵ مه‌ترسی رووبه‌ڕووه‪.‬‬ ‫واته کاتێک‪ ،‬که شارۆمه‌ندی ئێرانی ده‌که‌وێته‬ ‫مه‌ترسییه‌وه‌‪ ،‬به هه‌مان شێوه شارۆمه‌ندی‬ ‫ئه‌مریکیش ده‌که‌وێته مه‌ترسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ ب ‌ه رای‬ ‫ئێوه بۆ شارۆمه‌ندی هه‌رزه‌کاری ئێرانی‪،‬‬ ‫که ده‌یانه‌وێت شارۆمه‌ندی جیهانی بن‪،‬‬ ‫گرنگترین به‌رپرسیاریه‌تی چییه‌؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به رای من تێگه‌یشتن‬ ‫له میراتی نه‌ته‌وه‌یی‌و فامکردنی میراتی‬ ‫جیهانی گرنگترین شته‌و ژینگه‌یش به‌شێکه‬ ‫له‌و شته‌ی‪ ،‬که باسمان کرد‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئ��اب��ادی‪ :‬ـــ ب��ه چ‬ ‫شێوه‌یه‌ک؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ وات ‌ه ئێوه سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه شوناستان بێ‌هه‌ڵوێست نه‌بن‪ .‬ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫تێبگه‌ن‪ ،‬که ئێرانی بوون چ مانایه‌کی هه‌یه؟‬ ‫ئێوه ده‌بێت تێبگه‌ن مرۆڤ بوون له سه‌ده‌ی‬ ‫بیست‌ ‌و یه‌کدا چ مانایه‌کی هه‌یه؟ هه‌رکام‬ ‫له‌م بابه‌تانه چ به‌رپرسیاریه‌تییه‌ک ده‌خه‌نه‬ ‫ئه‌ستۆمان؟ ئێمه ده‌بێت بیر له‌وه بکه‌ینه‌وه‪،‬‬ ‫ک��ه چ��ۆن ده‌ت��وان��ی��ن ل�� ‌ه دون��ی��ای ئ��ه‌م��ڕۆدا‬ ‫ئێرانی بین؟ ئێمه ده‌بێت‪ ،‬هه‌م ئێرانیبوونی‬ ‫خۆمان بناسێنین‌و ل ‌ه هه‌مان کاتدا ئه‌رکی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی خ��ۆم��ان ب��ۆ باشترکردنی‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌ک ب ‌ه ناوی ئێران به‌جێبهێنن‪.‬‬

‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ به هه‌مان‬ ‫شێوه س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه کۆمه‌ڵگای جیهانی‬ ‫ئه‌رکی ئێمه چییه؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ به‌ڵێ‪ ،‬ئه‌م دوو شته‬ ‫پێکه‌و ‌ه گرێدراون‪ .‬کاتێک ئێوه ده‌تانه‌وێت‬ ‫ل��ه ئاستی جیهانیدا بیر ب��ک��ه‌ن��ه‌وه‪ ،‬چ به‬ ‫ک وه‌رگرتن له ئینتێرنێت‪ ،‬کتێب‬ ‫شێوه‌ی که‌ڵ ‌‬ ‫خوێندنه‌وه‌‪ ،‬س��ه‌ف��ه‌رک��ردن‪ ..‬هتد‪ ،‬هه‌رچی‬ ‫شوناسی نه‌ته‌وه‌یی خۆتان باشتر بناسن‪،‬‬ ‫باشتر ده‌توانن ل ‌ه ئاستی جیهانیدا خۆتان‬ ‫نیشان ب���ده‌ن‌و بڵێین‪ ،‬ک��ه م��ن پێناسه‌‌و‬ ‫نوێنه‌ری ئه‌‌م شوناسه‌م ل ‌ه ئاستی جیهانیدا‪.‬‬ ‫ب ‌ه رای من ئه‌م بابه‌ته گرنگترین ئه‌رکێکه‪،‬‬ ‫که شارۆمه‌ندی ئێرانی ده‌بێت جێبه‌جێی‬ ‫بکات‌و بۆ ‌ئه‌وه‌ی ئه‌م کاره جێبه‌جێ ببێت‬ ‫له س��ه‌ره‌ت��اوه پێویسته رێ��ز له هاوواڵتی‬ ‫ئێرانی بگرن‪ ،‬که ساڵه‌هایه له‌گه‌ڵ یه‌ک‬ ‫ده‌ژین‪ .‬دواتر به جێگه‌ی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که بیر له‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی تاکه‌که‌سی بکه‌نه‌وه له هه‌وڵی‬ ‫کۆمه‌ڵدا ده‌بن‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ که‌وابوو‪،‬‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه کۆمه‌ڵگادا ب��ه‌ش��داری‌و چاالکی‬ ‫هه‌بێت؟‬ ‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ب��ه‌ڵ��ێ‪ ،‬ب��ه رای‬ ‫م��ن ب��ه‌ش��داری گرنگترین ه��ۆک��اره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ب��ه‌ش��داری ه��ه‌م��وو کاتێک سیاسی نییه‌‪،‬‬

‫‪317‬‬

‫ل�� ‌ه پله‌ی یه‌که‌مدا ب��ه‌ش��داری ئه‌خاڵقییه‌‌و‬ ‫دواتر به‌شداری مه‌ده‌نییه‪ ،‬واته به‌شداری‬ ‫رۆژانه ل ‌ه ته‌واوی ئاسته‌کانی ژیاندا وه‌ک‬ ‫قوتابخانه‌و بنه‌ماڵه‌‌و شوێنی‌ کار‪ ..‬هتد‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ داهاتووی‬ ‫شارۆمه‌ندی چۆن ده‌بینن؟‬ ‫رامین جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ پێم وای ‌ه داهاتووی‬ ‫شارۆمه‌ندی په‌یوه‌ندییه‌کی قووڵی له‌گه‌ڵ‬ ‫گه‌شه‌‌و هه‌لومه‌رجی کۆمه‌ڵگادا هه‌یه‌‪ .‬ئێمه‬ ‫له گوندێکی جیهانیدا ده‌ژین‌و جیهان رۆژ‬ ‫ب ‌ه رۆژ لێک نزیک ده‌بێته‌وه‌‪ .‬نزیکایه‌تی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌و کلتوور ‌ه ج��ی��اوازه‌ک��ان ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫یه‌ک کاریگه‌ری هه‌یه‪ .‬ئه‌م کاریگه‌رییه ل ‌ه‬ ‫اڵیه‌که‌وه ده‌توانێت باش بێت‌و ل ‌ه اڵیه‌کی‬ ‫دیکه‌وه ده‌توانێت خ��راپ بێت‪ .‬داهاتووی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی پێویستی ب��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬که ئێمه‬ ‫وات��� ‌ه ه��ه‌م��وو خه‌ڵکانی جیهان‪ ،‬ن��ه ته‌نیا‬ ‫ئێرانییه‌کان‪ ،‬به‌ڵکو ه��ه‌م��وو بتوانین ل ‌ه‬ ‫ته‌واوی ئه‌زموونه باشه‌کانی شارۆمه‌ندی‬ ‫ک وه‌ربگرین؛ له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دا‬ ‫خۆمان که‌ڵ ‌‬ ‫بتوانین شارستانییه‌تی خۆمان‌و شێوه‌ی‬ ‫روانینی خۆمان سه‌باره‌ت ب ‌ه شارۆمه‌ندی‬ ‫به‌وانی دی فێر بکه‌ین‪ .‬ب ‌ه رای من داهاتووی‬ ‫ش��ارۆم��ه‌ن��دی ل��ه‌م وت��ووێ��ژه جیهانییه‌دا‬ ‫دروست ده‌بێت‪ ،‬بۆچی؟ هه‌روه‌ها باسمانکرد‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی ئێمه ئیدی به‌رپرسیاریه‌تی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی نییه‪ ،‬به‌ڵکو جیهانییه‪ .‬ئێمه ده‌بێت‬ ‫له شوێنێکدا به ‌یه‌که‌و ‌ه بڕیار بده‌ین‪ ،‬ئێمه‬

‫ناتوانین بێالیه‌ن‌و پاسیڤ بین‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ده‌بێت زۆر ئه‌کتیڤ‌و وریا بین‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ به‌اڵم وا‬ ‫دیاره بۆ به‌شداری له‌م وتووێژه جیهانییه‌دا‬ ‫زانیاری‌و به‌شداری چااڵک زۆر پێویسته‪.‬‬ ‫رام��ی��ن جه‌هانبه‌گلوو‪ :‬ـــ ب��ه‌ڵ��ێ وای���ه‪ ،‬له‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کی داخ���راودا نه شارۆمه‌ندی‬ ‫چ���ااڵک ه��ه‌ی��ه‌‌و ن�� ‌ه ده‌ت��وان��ێ��ت بچێته نێو‬ ‫وتووێژی جیهانییه‌وه‪ .‬کۆمه‌ڵگایه‌کی داخراو‬ ‫ه��ه‌م��وو ده‌الق��ه‌ی��ه‌ک��ی ب�� ‌ه رووی دون��ی��ادا‬ ‫داخ��س��ت��ووه‪ .‬ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌م په‌نجه‌رانه‬ ‫بکه‌ینه‌وه‪ ،‬ده‌بێت شتێکمان بۆ نیشاندان‬ ‫هه‌بێت‌‪ ..‬هتد‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دا ده‌بێت‬ ‫ئاگاداربین گێژه‌ڵووکه خانووه‌که‌مان ل ‌ه‬ ‫جێی خۆیدا هه‌ڵنه‌ته‌کێنێت‪.‬‬ ‫عه‌لی ئه‌سغه‌ری سه‌ید ئابادی‪ :‬ـــ وات ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌ک نه‌بێت‪ ،‬که ئیدی ئێرانی نه‌بین؟‬ ‫رام��ی��ن ج��ه‌ه��ان��ب��ه‌گ��ل��وو‪ :‬ـــ ب��ه‌ڵ��ێ‪ .‬ب��ۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته پێویسته‪ ،‬که شارۆمه‌ندی ئێمه‬ ‫به‌هێزتر بکرێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪318‬‬

319