Kawana21 by kawana kurd

‫ژمارە (‪ )21‬تەمووز ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران‌و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت‌و سه‌رنچ‌و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه بنێرن‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬ ‫دۆسێ‪:‬‬ ‫ــ هه‌ڵبژاردنی داهاتووی پارله‌مانی‪........................................‬ن‪ :‬ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‪13...............‬‬ ‫ــ گرفته‌کانی سیستمی حکومڕانی لە پڕۆژه‌ی ‪....................‬ن‪ :‬د‪ .‬محه‌مه‌د عه‌لی‪21.....................‬‬ ‫ــ هه‌ڵبژاردن‌و رووحی کورده‌واری‪......................................‬ن‪ :‬ئیبراهیم حاجی زه‌ڵمی‪30............‬‬ ‫ــ له‌نێوان هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتووی هه‌رێم‪.......................‬ن‪ :‬عه‌لی حاجی زه‌ڵمی‪45.................‬‬ ‫ــ قه‌یرانه‌کانی ده‌سه‌اڵت‌و‪.......................................................‬ن‪ :‬ئاراس ره‌فیق‪52...........................‬‬ ‫ــ نوێنه‌رایه‌تی‌و حیزب‌و هه‌ڵبژاردن‪........................................‬ن‪ :‬رایان عوسمان‪62..........................‬‬ ‫ــ هه‌ڵبژاردن ل ‌ه نێوان نوێبوونه‌وه‌و‪......................................‬ن‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪78.......................‬‬ ‫ــ دیدار له‌گه‌ڵ سیروان زه‌هاوی‪............................................‬ئا‪ :‬که‌وانه‌‪83........................................‬‬ ‫ــ دیدار له‌گه‌ڵ خه‌لیل عه‌بدوڵاڵ‪..............................................‬ئا‪ :‬که‌وانه‌‪101.....................................‬‬ ‫ــ ده‌رباره‌ی هه‌ڵبژاردن‪...........................................................‬و‪ :‬رزگار که‌ریمی‪110........................‬‬

‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ چه‌مك‌و مێژووی پارێزگاریكردن‪.....................................‬ن‪ :‬پاتریک تورنبری‪157.....................‬‬ ‫ــ ل ‌ه سیستمی سیاسییه‌وه به‌ره‌و‪‌........................................‬ن‪ :‬ئه‌مین سورخابی‪172...................‬‬ ‫ــ روسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ لوتکه‌‪................................................‬ن‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪180............‬‬ ‫ــ حه‌وت الیه‌نی دیمۆکراسی‪.................................................‬ن‪ :‬ستیڤان الرسۆن‪201......................‬‬ ‫ــ ماڵی کورد بۆ ویستی خۆتان‪..........................................‬ن‪ :‬عه‌بدوڵاڵ ئیبراهیمی‪229................‬‬ ‫کۆمه‌ڵناسی‪:‬‬ ‫ــ چه‌مک‌و جۆره‌کانی ئازادی‪..................................‬ن‪ :‬شکار یوسف‪243.......................................‬‬ ‫ــ ئازادی‌و ئه‌خالق‪....................................................‬ن‪ :‬خۆز ‌ه گالیندۆو هێكتۆر زاگال‪253...........‬‬ ‫ــ بیرکردنەوەی زانستی‌و گۆڕانکاریی ‪.................‬ن‪ :‬هشام غه‌سیب‪263.....................................‬‬ ‫ــ شوناس‌و کرده‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‪..............................‬و‪ :‬هاوار محه‌مه‌د‪273......................................‬‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫ــ گفتوگۆ له‌گه‌ڵ فوئاد زه‌که‌ریا‪...............................‬ئا‪ :‬ئیهاب مه‌لالح‪285.......................................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫گەمەی هەڵبژاردن‌و خەونی سەركردە كالسیكییەكان‬ ‫لەگەڵ نزیكبوونەوەی وادەی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتیی هەرێمی كوردستان‪،‬‬ ‫كەشێك لە نائارامی‌و گرژیی كۆی بار ‌ه سیاسی‌و كۆمەاڵیەتییه‌کانی هەرێمی كوردستانی‬ ‫گرتۆتەوە‪ .‬ئەم دیاردە زەق‌و دیارە‪ ،‬زیاتر لە دوای درووستبوونی بزووتنەوەی گۆڕانەوە‬ ‫پەیدابووە‪.‬‬ ‫ئەم بارودۆخە لە واڵتانی دیمۆكراسی‪ ،‬یان نیمچە دیمۆكراسیش بە تایبەتی لەو واڵتانەی‬ ‫فرە حیزبایەتی راستەقینەی تیادا بێت بەرجەستەیە‪ ،‬حاڵەتێكی ئاساییە‪ .‬لەم بارەی ئێمەدا‪،‬‬ ‫كە ئەمڕۆ لە سەرو بەندی خۆئامادەكردنداین بۆ هەڵبژاردن‪ .‬چوار هێزی سەرەكی بە‬ ‫سەنگێكی نزیك لە یەكه‌وه‌‪ ،‬یان تا ئاستێك وەك یەك‪ ،‬ركەبەرایەتی یەكتر دەكەن‪ .‬هاوكات‬ ‫بە بارێكی‌تردا هیچیان بێ گرفت‌و قەیران‌و كێشە نین‪ .‬ئەمە جگە لەوەی هەناوی بارو دۆخی‬ ‫هەرێمایەتی‌و نێودەوڵەتی لەم ناوچەیەدا كۆمەڵێك كێشەو گرفت‌و قەیرانی هەڵگرتووە‪،‬‬ ‫ناڕاستەخۆ بەشێكی دیاریشی ئێمەش دەگرێتەوە‪ .‬سێ له‌و پێنج هێز ‌ه (گۆڕان‌و یەكگرتوو‬ ‫كۆمەڵ) لە ئۆپۆزسیۆندان‌‪ .‬دوانیشیان (یەكێتی‌و پارتی) لە دەسەاڵتدان‪ .‬قەیران‌و كێشەی‬ ‫هەریەكەیان تایبەتمەندیی خۆی هەیەو جیاوازە لەوانی‌تر‪.‬‬ ‫قەیران‌و كێشەكانی بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬وه‌ک‪ :‬قەیرانی الوازیی دارایی‪ ،‬كێشەی نێوان‬ ‫كاك نەوشیروان‌و سەركردە كۆنەكانی ناو یەكێتی‪ ،‬قەیرانی نەبوونی بەرنامەیەكی روونی‬ ‫كاركردن‪ ،‬قەیرانی نەمانی متمانە لە نێوان سەركردەكان بە گشتی‌و نێوان قاعیدەی‬ ‫یه‌کێتی سەركردایەتی بە تایبەتی‪ .‬جگە لەمانەش یەكێک لە هەرە كێشە گەورەكانی گۆڕان‬ ‫لە گەوهەریدایە‪ .‬گۆڕان وەك خواستێكی قۆناغەكە دروست نەبووە‪ ،‬بەڵكو لە ئاكامی‬ ‫(ئنشیقاق)ێكی سیاسییەوە دروستبووە؛ بەردەوام چاوی لە حیزبی دایكەو خۆی بە‬ ‫میراتگری شەرعی ئەو دەزانێت‪ .‬بە بارێكی‌تردا ئەوەی وایكرد‪ ،‬كە بەشێكی زۆر لە خەڵك‬ ‫متمانەیان بە گۆڕان الواز بێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ‌ه گۆڕان نەفەسی كورتەو ئالیەت‌و ئامڕازی‬ ‫بەردەوامبوونی نییە‪ .‬لەم بارو دۆخەدا گۆڕان لە بەرژەوەندیدایە‪ ،‬كە بارێك (كەشێك) لە‬ ‫گرژی‌و ناجێگیریی بخوڵقێنێت‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش‪ ،‬ئەگەر بۆی نه‌کرێت هەوادارانی خۆی‬ ‫بخاتە سەر شەقام‪ ،‬ئەوا بێ گومان شەڕێكی راگەیاندنی چڕو ئێسك شكێن رادەگەیەنێت‪،‬‬ ‫بەردەوام كار لە سەر ئەوە دەكات هەردوو حیزبی دەسەاڵت لە بەرەی بەرگریكردن‬

‫‪7‬‬

‫لە خۆیان بن‪ .‬لە راستیدا دەبێت لە خولی داهاتوودا بە هەر نرخ‌و بەهاو قەبارەیەك‬ ‫بێت‪ ،‬گۆڕان لە دەسەاڵتدا بێت‪ .‬ئه‌سته‌م ‌ه بتوانێت بەرگەی خولێكی‌تری ئۆپۆزسیۆن بوون‬ ‫بگرێت‪.‬‬ ‫یەكگرتوو بەوەی حیزبێكی پراگماتی‌و پراكتیكییە‪ ،‬بەردەوام بە عەقاڵنیەت كار بۆ گەیشتن‬ ‫بە ئامانجەكانی دەكات‪ .‬زۆر بە باشی سەنگ‌و قەبارەی خۆی دەزانێت‪ ،‬لە بارو دۆخی‬ ‫ئەمرۆیدا‪ ،‬لە بواری ناوخۆییدا یەكگرتوو باش دەزانێت نەگەیشتوەتە ئەو قەبارەو‬ ‫ئاستەی بتوانێت بە تەنیا ببێت بە ئه‌ڵته‌رناتیڤی دەسەاڵت‪ .‬بۆیە لە باشترین حاڵەتدا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئۆپۆزسیۆن نەبێت‪ ،‬ئەوە لە خولی داهاتوودا بێگومان لە بەرژەوەندیدایە لە دەسەاڵتدا‬ ‫شەریك بێت‪ .‬بە بارێكی‌تردا لە ئاستی دەرەكیشدا‪ ،‬بەوەی رەوتی ئیخوانییەكان بە گشتی‬ ‫بە هۆی رووداوەكانی‪ ،‬توركیا‌و میسرو سوریاوە لە پاشەكشێدان‪ ،‬باری هەرێمایەتی‬ ‫ئەمیش لە پاشەكشێدایە‪ .‬یەكێك لە خاڵە بەهێزەكانی یەكگرتوو ئەوەیە‪ ،‬كە توانست‌و‬ ‫میکانیزمی بەردەوامبوونی لە پێگەی ئۆپۆزسیۆندا هەیە‪.‬‬ ‫پارتی بەو نەفەسە سیاسەت دەكات‪ ،‬كە بە هەر نرخ‌و بەهایەك بێت لە سەر كورسیی‬ ‫دەسەاڵتدا بمێنێتەوە‪ .‬كار بۆ ئەوە دەكات بە بەهێزییه‌و ‌ه لە هەردوو دامەزراوەی پەرلەمان‌و‬ ‫حكومەتدا بمێنێتەوە‪ .‬وەك پۆستی سەرۆكایەتیی هەرێمیش‪ ،‬كاتێك دەستبەرداری دەبێت‪،‬‬ ‫كە زامنی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك كۆماری عێراقی بۆ بكرێت‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش لە‬ ‫سەرەتای ئەم ساڵەوە زۆر بە خێرایی هەوڵی چاككردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ بەرەی‬ ‫شیعەگەرایی دەدات‪ .‬لە بواری ناوخۆشدا كار بۆ رازیكردنی هەموو الیەنەكان دەكات‪،‬‬ ‫لەم بارەدا سەرۆك هەندێك جار بە پێچەوانەی خواست‌و بڕیارەكانی حیزبەكەیەوە بڕیار‬ ‫دەدات‪.‬‬ ‫بەزمی یەكێتی رەنگە وەك كێشەو قەیران بە هۆی دووركەوتنەوەی تاڵەبانییەوە لەوانی‌تر‬ ‫زیاتر بێت‪ ،‬بە بارێكی‌تردا ئەوەی قەیرانی یەكێتی لە حیزبەكانی‌تر قووڵتر كردووە ئەو‬ ‫سروشتەیە‪ ،‬كە لە دامەزراندنییەوە هەڵیگرتووە‪ .‬یەكێتی لە سەرەتای درووستبوونییەوە‬ ‫وەك به‌ره‌یه‌کی پێشكەوتووخوازو پارێزەری دیمۆكراسی لەدایكبوو‪ .‬ئەمڕۆ جیاواز لە‬ ‫حیزبەكانی‌تر‪ ،‬كە لە سەر شێوازو مۆدێلی تاكڕەوییانەو مەركەزیەت خۆیان رێكخستووە‪.‬‬ ‫یه‌کێتی بەردەوام دەیەوێت گوتارێكی عەقاڵنی مامناوەندیی هەبێت‌‪ ،‬تا بۆی ده‌کرێت‬ ‫میانڕەو‌و نەرم بێت‪ .‬لە بارو دۆخی ئەمڕۆدا یەكێتی نە بۆی ده‌کرێت حیزبێكی تاكڕەوی‬ ‫دیكتاتۆر بێت‌‪ ،‬نە دەتوانێت بگاتە قۆناغی بەرجەستەكردنی دیموكراسییەكی عەیار ‌ه بیست‌و‬ ‫چوار‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫یه‌کێتی‌و گۆڕان‬ ‫زۆر جار باس لەوە دەكرێت‪ ،‬كە گۆڕان لە بەشی یەكێتی جیابووەتەوە‪ .‬رەنگە ئەم‬ ‫گوزارشتە وەك ناوچەی نفوز تا ئاستێك راست بێت‪ ،‬بەاڵم كاتێك ئاكام‌و قەبارەی‬ ‫دەنگدەران بە هەر سێ الیەنی یەكێتی‌و گۆران‌و پارتی شیكار دەكەیت‪ ،‬دەگەیتە ئەو‬ ‫باوەڕەی‪ ،‬كە ئەم گوزارشتە راست نییە‪ ،‬چونكە بەم تێگەیشتنە بێت‪ ،‬كە پێش گۆڕان‬ ‫یەكێتی‌و پارتی هەریەكەیان نیوەی كورسی‌و دەنگەكانی پەرلەمانیان هەبوو‪ ،‬دەبوو‬ ‫ئێستا بە گۆڕان‌و یەكێتی ئەوەندەی پارتییان هەبووایە‪ ،‬بەاڵم هەر یەكەیان هێنانی ‪%30‬ی‬ ‫دەنگەكان ئەوە دەسەلمێنێت‪ ،‬كە گۆڕان لە بەشی پارتی‌و یەكێتی بردووە‪ ،‬ئەوەی ئەم‬ ‫باوەڕەی دروستکردوو ‌ه ئەوەیە كۆی سەركردەكانی گۆڕان لە یەكێتی جیا بوونەتەوە‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئەمرۆ گۆڕان دوو شەڕ دەكات ل ‌ه هەر یەكەیان بە شێوازو سیاسەتێكی‬ ‫جیاواز لەوی‌تر‪ .‬یەكێتی بەو نەفەسە شەڕ دەكات‪ ،‬كە خۆی بە جێگر‌و میراتگریی شەرعی‬ ‫دەزانێت‪ ،‬وەك پارتی شەڕی دەسەاڵتی لەگەڵدا دەكات‪ .‬لەم بارەدا لە دوو الوە پارتی لە‬ ‫گۆڕانەوە دوورە یەكەم بەوەی گۆڕان شەڕی دەسەاڵت دەكات‌و هەڕەشەی دەركردنی‬ ‫پارتی لە هاوكێشەی سیاسی دەكات ئەمەش لە گەوهەردا الی پارتی هێڵی سوورە هیچ‬ ‫نەبێت لەم قۆناغەدا‪ .‬دووەم بە هۆی تەبیعەتی كاك نەوشیروان‌و ستراكچەری گۆڕان‪ ،‬كە‬ ‫پێناچێت لەگەڵ پارتیدا پێكەوە بتوانن هەڵبكەن‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی خودی كاك نەوشیروان‌و بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬لە سەر دوو هێڵ‬ ‫سیاسەتەكانی خۆیان بەرجەستە دەكەن‪.‬‬ ‫هێڵی یەكەم‪ :‬قووڵكردنەوە‌و فره‌وانكردنی كەلەبەری نێوان م‪ .‬س یەكێتی‌و قاعیدەكەی‪.‬‬ ‫هێڵی دووەم‪ :‬درووستكردنی درزێك لە پەیوەندی ستراتیجی نێوان یەكێتی‌و پارتی‪.‬‬ ‫زۆرێك لە چاودێران بێ گومانن له‌وه‌ی هۆکاری سەرەكیی هەڵچوون‌و توڕەیی ئەم‬ ‫دواییەی گۆڕان لە ئاكامی نا ئومێدبوون بوو لە هەردوو هێڵەكە‪ .‬دەنگدانی یەكێتی بە یەك‬ ‫دەنگ بۆ درێژكردنەوەی ماوەی سەرۆكایەتی سەرۆكی هەرێم‌و داڕشتنەوەی گوتارێكی‬ ‫میانڕەی تایبەت بە یەكێتی‌و یەكدەنگی كۆی م‪ .‬س لە سەر چەمك‌و كێشە سیاسییەكان‪،‬‬ ‫ئەو دوو هێڵەن‪ .‬گۆڕانی تووشی نائومێدی كردووە‪ .‬رەنگە هەڵچون‌و توڕەبوونی رێكخەرو‬ ‫زۆرێك لە سەركردەكانی گۆڕان‌و باڵوكردنەوەی نووسینەكەی كاك نەوشیروان تەنیا‬ ‫رێگایەك بێت تا گۆڕانخوازەكان بتوانن هەندێك خۆیان بێننەوە مایە‪.‬‬

‫‪9‬‬

‫پارتی‌و گۆڕان‬ ‫لە ئه‌مڕۆدا پارتی‌و گۆڕان دوو هەڵوێستی توندو دژ بە یەكیان هەیە‪ ،‬هاوكات یەكێتی‬ ‫هەڵوێستێكی ناوەڕاستی‌و میانڕەوی هەیە‪ ،‬پێ دەچێت كلیلی یەكالكردنەوەو ئایندەی‬ ‫ئەم دوو هەڵوێستەی گۆڕان‌و پارتی بە یەكێتی یەكال بكرێتەوە‪ .‬لە راستیدا ئاماژەكانی‬ ‫لێدوان‌و راگەیاندنەكانی گۆڕان‌و پارتی ئەوە دەخەنەڕوو‪ ،‬كە هەردوو الیان چاوەڕوانی‬ ‫یەكێتین‌و ئەم بە چ الیەكدا هەڵوێستی خۆی دەربرێت ئەو الیەنە سەردەكەوێت‪ .‬بە واتە‬ ‫ئەمڕۆ هاوكێشەی سیاسی‌و هێز بە یەكێتی ئاڕاستە وەردەگرێت‪ ،‬ئەمەش بە راستی‬ ‫خاڵێكی گرنگ‌و ئیجابییە بۆ یەكێتی‪ .‬لەم بارەدا من پێم وایە دەبێت یەكێتی بارێک‬ ‫درووست بکات‪ ،‬كە هەردووال بهێنێتە سەر بەڕەكەی خۆی‪ ،‬ئاڕاستەی رووداوو رێڕەوی‬ ‫ئایندە بە هەمان ستایل‌و مۆدێلی ناوەڕاستی‌و میانڕەوی دیاری بكات‪ ،‬بەرگرییەكی تووند‬ ‫لە هەڵوێست‌و تێڕوانینەكانیدا هه‌یه‌‪ ،‬بۆ سازانی نیشتمانی‌و بەرجەستەكردنی رێگای‬ ‫میانڕەویی لە چارەسەری كێشەكاندا‪ .‬لەم بازنەیەدا زۆرێك لە كادر‌و هەڵسوڕاوانی‬ ‫یەكێتی‌و بزووتنەوەی گۆڕان پێیان وایە كاك نەوشیروان هۆكار بووە لە دوورخستنەوەی‬ ‫یەكێتی لە گۆڕان بە تایبەتی ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬كە پێش نزیكبوونەوەی یەكێتی‌و پارتی لە سەر‬ ‫دواخستنی هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان‌و سەرۆكایەتی هەرێم‪ ،‬كاك نەوشیروان هێرشێكی‬ ‫تووندی كردە سەر مام جەالل بەمەش هەستی زۆرێك لە كادرانی یەكێتی برینداركردو‬ ‫باڵێكی سەرەكی‌و گەورەی ناو یەكێتی توڕە كرد‪.‬‬ ‫ئەمرۆ لە پشت بانگەشەكانی گۆڕان بۆ هەموواركردنەوەی دەستوورو سنوورداركردنی‬ ‫دەسەاڵتەكانی سەرۆكی هەرێم سەرەڕای ئەوەی‪ ،‬كە بانگەشەو پڕوپاگەندەی سیاسییە بۆ‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬ئەوە دەخوێندرێتەوە‪ ،‬گۆڕان دڵنیایە لەوەی‪ ،‬كە كاك مەسعود لە سەرۆكایەتی‬ ‫هەرێم دەمێنێتەوە‪ .‬بۆیە دەیەوێت پێش هەڵبژاردن‌و دەركەوتنی سیمای حكومەتی داهاتوو‪،‬‬ ‫پۆستی سەرۆكایەتی‪ ،‬بكاتە پۆستێكی تەشریفاتی‪ ،‬ئەمەش الی پارتی‌و بەرزانی مایەی‬ ‫قبووڵ نییە‪.‬‬ ‫ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان گۆڕان‌و یەكێتی‬ ‫پێدەچێت لەم قۆناغە بە دواوە لە ئاكامی قووڵبوونەوەی ناكۆكییەكان چیتر گۆڕان توانای‬ ‫ئەوەی نەبێت لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا بمێنێتەوە‪ ،‬چونكە زۆربەی ئاماژەكان ئەوە دەڵێن‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫مانەوەی گۆڕان لە بەرەی ئۆپۆزسیۆندا بۆ قۆناغی داهاتوو‪ ،‬ئەگەر نەیڕوخێنێت بێ گومان‬ ‫تەواو الوازی دەكات‪ .‬بۆیە بە هەر نرخێك بێت ئەوان كار بۆ ئەوە دەكەن بگەنە دەسەاڵت‪.‬‬ ‫ئەم راستییە لە پەیامەكانی كاك نەوشیروانه‌و ‌ه بۆ هەڵبژاردن بە روونی دەردەكەوت‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان هەر سێ الیەن‌و شێوازی حكومەتی داهاتوو‬ ‫لە سەر نەخشەی بە دەستهێنانی دەنگەكان دەوەستێت‪ .‬لەم بارەشدا پێناچێت هیچ لەم‬ ‫سێ الیەنە بتوانن‪ ،‬دەنگی زۆرینەی خەڵك‌و زۆرینەی كورسییەكانی پەرلەمان بە دەست‬ ‫بهێنن‪ .‬بۆیە شێوازی حكومەتی داهاتوو‪ ،‬یان دەبێت بە شێوازی سازانێكی گشتی بێت‌و‬ ‫هەموو الیەنەكان لە دەسەاڵتی داهاتوودا بەشداربن‪ ،‬یان دەبێت النی كەم لە دوو الیەن‬ ‫پێك بێت‪ .‬ئەمەش سێ ئەگەر لە خۆ دەگرێت‪ ،‬یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬گۆڕان‌و یەكێتی‪ ،‬گۆڕان‌و‬ ‫پارتی‪ .‬من بۆ خۆم پێم وایە بە هیچ شێوەیەك پارتی‪ ،‬هیچ نەبێت لەم قۆناغەدا رازی‬ ‫نابێت لە حكومەتدا نەبێت‪ .‬بۆیە هەڵبژاردەكە دێت ‌ه نێوان یەكێتی‌و پارتی‪ ،‬یان گۆڕان‌و‬ ‫پارتی‪ .‬وەك ئەگەری پارتی‌و گۆڕان‪ ،‬بە واتای یەكێتی دەبێت ب ‌ه ئۆپۆزسیۆن‪ .‬ئەم ئەگەرە‬ ‫لە راستیدا باجێكی گەورەی دەبێت بۆ دەسەاڵت لە الیەك بەوەی یەكێتی لەم قۆناغەدا‬ ‫خاوەنی تۆڕێكی بەرفراوانی راگەیاندن‌و داراییەكی گەورەو كۆمەڵێك دەزگای ئاسایش‌و‬ ‫الیەنگرانێكی زۆرە‪ ،‬بە تایبەتی لە ناو پێشمەرگەو سەربازدا‪ .‬ئه‌سته‌م ‌ه یەك رۆژی‬ ‫دەسەاڵت بە سەالمەتی‌و بێ گرفت بە رێ بخرێت‪ ،‬بۆیە ئەم حكومەتە‪ ،‬ئەگەر درووستیش‬ ‫بێت بە مردووی لەدایكدەبێت‪ .‬راستییه‌ک وای لە گۆڕان كردووە‪ ،‬كە تەنیا بیر لەوە‬ ‫بكاتەوە كۆی دەسەاڵتی یەكێتی‌و پارتی بگۆڕێت بە حكومەتێك لە بەرەی ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫وەك ئەگەری دووەمیش واتە مانەوەی یەكێتی‌و پارتی لە دەسەاڵت‪ ،‬بە واتای مانەوەی‬ ‫بارودۆخەكە وەك پێشوو‪.‬‬ ‫لەم قۆناغەدا یەكێتی دەبێت بەرنامەیەكی وردو تۆكمەی هەبێت بزانێت لە كوێدا وەك‬ ‫تاكتیك كار دەكات‌و لە كوێدا وەك ستراتیج‪ ،‬دەبێت یەكێتی تاكتیك‌و ستراتیجی خۆی بە‬ ‫روونی جیابكاتەوەو بە هەر نرخ‌و بەهایەك بێت لە حكومەتی داهاتوودا بوونی هەبێت‪.‬‬ ‫لە دیاریكردنی ئایندەی پەیوەندیەكانیدا‪ ،‬پێم وابێت تا ئەمڕۆ بەرژەوەندیی یەكێتی وەك‬ ‫حیزب ئەوەیە رێكکەوتنی گرنگ‌و چارەنووسسازی لەگەڵ پارتیدا هەبێت‪ ،‬چونكە بە‬ ‫راستی گۆڕان‌و یەكێتی لە یەك ناوچەی نفوزیان هەیە‪ ،‬تا گۆڕان لە دەرەوەی یەكێتی‬ ‫بێت‪ ،‬یەكێتی بە بەدیلی خۆی دەزانێت‌و ئه‌سته‌م ‌ه كار بۆ ئەوە بكات یەكێتی لە قەیران‌و‬ ‫كێشەكانی رزگاری ببێت‪.‬‬ ‫ئەمڕۆ سیمای هاوكێشەی سیاسیی نێودەوڵەتی‌و هەرێمایەتی كوردستانیشیان كردووە بە‬ ‫دوو بەشەوە‪ ،‬یان دوو بەرەوە‪ .‬بەرەی توركیا ــ پارتی‪ ،‬یەكگرتووی ئیسالمی لە بەرانبەر‬

‫‪11‬‬

‫ئێران ــ بەغداد ــ یەكێتی‪ ،‬گۆڕان ــ پەكەكە‪ .‬لەم بارەدا لە كاتی تێكچوونی هاوكێشەكەدا‬ ‫ئەوەی دەبێتە بەدیلی پارتی یەكگرتووە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی دەبێتە بەدیلی یەكێتی گۆڕانە‪ ،‬بۆیە‬ ‫یەكێتی دەبێت ترسەكانی گۆڕان پشتگوێ نەخات‪ .‬بە واتە پەیوەندییەكانی نێوان گۆڕان‌و‬ ‫یەكێتی لە دەرەوەی یەكگرتنەوە‪ ،‬دەبێت تاكتیكی بێت‪.‬‬ ‫پارتی‌و گۆران‬ ‫راستییەك الی پارتی یه‌کالکراوه‌یه‪ ،‬ک ‌ه لەم قۆناغەدا نە یەكێتی‌و نە گۆڕان نابنە بەدیلی‬ ‫پارتی‪ ،‬ئەوەی هەڕەشەیە بۆ سەر بوونی پارتی لە ناوچەی نفوزی خۆی‪ ،‬یەكگرتووی‬ ‫ئیسالمییە‪ ،‬بەاڵم وەك ناوچەی نفوزی سەوز گرنگە بۆ پارتی‪ ،‬كە هاوسەنگی‌و جێگیریی‬ ‫رابگرێت‪ ،‬لەم بازنەیەدا پارتی هەوڵ دەدات كۆی كێشەو قەیرانەكان بخاتە ناوچەی‬ ‫سەوزەوە‪ .‬هەوڵدەدات هاوسەنگییەك لە نێوان یەكێتی‌و گۆڕان رابگرێت‪ .‬پارتی بۆ‬ ‫بەردەوام ئیحتیواكردنی یەكێتی پێویستی بە بوونی گۆڕان هەیە‪ .‬لە راستیدا بەم پێوەرانە‬ ‫بوونی گۆڕان لە ئێستای ملمالنێدا‪ ،‬بەرانبەر بە پارتی گەورەترین خاڵی الوازیی یەكێتییه‌‪.‬‬ ‫یەكێتی‌و پارتی‬ ‫بە درێژایی ماوەی پەیوەندییەكانی نێوان یەكێتی‌و پارتی ماوەی شەڕو پێكدانانیان‬ ‫لە ماوەی ئاشتییان زۆر زیاترە‪ ،‬سااڵنێكی دوورو درێژ لە شەڕی ناوخۆ‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫ئه‌مرۆدا بەرژەوه‌ندی‌و پەیوەندییەكانیان بە شێوەیه‌ك تێکهەڵكێش بوو ‌ه زۆر زەحمەتە‬ ‫له‌یه‌ک جیابكرێتەوە‪ .‬بە بارێكی‌تردا راگرتنی هاوسەنگیی هەرێمایەتیی هێز لە نێوان ئەم‬ ‫دوو حیزبەو چڕبوونەوەی پێكدادان‌و به‌ریه‌ککه‌وتنی الیەنە نەیارە هەرێمایەتییەكان‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی توركیاو ئێران‪ ،‬فاكتەرێكی بەهێزو هاندەرێكی گەورەی مانەوەی رێكکەوتن‌و‬ ‫پەیوەندی ستراتیجی نێوان ئەم دوو هێزەیە‪ .‬پارتی دڵنیایە لەوەی‪ ،‬كە بێ یەكێتی نەك‬ ‫هەر ناتوانێت ئارامیی ناوچەی سەوز بپارێزێت‪ ،‬بەڵكو له‌وه‌ش دڵنیای ‌ه ئایندەی ناوچەی‬ ‫زەردیش دەكەوێتە مەترسییەوە‪ .‬یەكێتیش دەبێت هەڵبژاردەیەك بكات لە نێوان رازیبوون‬ ‫بە هاوپەیمانی پارتی‪ ،‬یان رازیبوون بە دابەشكردنی كوردستان‌و ژیانەوەی دۆخی دوو‬ ‫ئیدارەی‪ ،‬كە تا ئەمڕۆ ئەم درزە بە تەواوی یەكینەگرتووەتەوەو زۆر بە ئاسانی دەشكێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫یەكێتی لە نائاماده‌یی مامه‌دا‬ ‫نائاماده‌یی مام ‌ه بۆ یەكێتی كێشەیەكی گەورەیەو شێوە ئاڵۆزیی‌و ناڕۆشنییەكی‬ ‫درووستكردووە‪ ،‬ئەمە حاڵەتێكی ئاساییە‪ ،‬تەنانەت لە بواری كۆمەاڵیەتیشدا كاتێك‬ ‫بنەماڵەیەك گەورەی خێزانەكەیان تووشی گرفت دەبێت‪ ،‬كۆی ئەندامانی خێزانەكە تووشی‬ ‫كێشەو سەرلێشێوان‌و لێكترازان دەبن‪ ،‬بەاڵم ئەو كاتەی ترسی لە نێوچوون‌و لێكترازان‬ ‫تەنگیان پێ هەڵدەچنێت‪ .‬كۆی ئەندامانی خێزانەكە دەبن ب ‌ه یەك دەست‌و یەك عەقڵ‪ ،‬بگرە‬ ‫لە جاران زیاتر یەكدەگرنەوەو سەركەوتوو دەبن‪ ،‬چونكە لە یەك كاتدا زیاتر هەست بە‬ ‫ترس‌و بەرپرسیارێتی دەكەن‪.‬‬ ‫شێوەو نموونەی ئەم كێشەیەی ئێمە نموونەی زۆر ‌ه‌و لە مێژووی سیاسیی جیهاندا‬ ‫دەگمەن نییە‪ ،‬بەاڵم كۆی حاڵەتەكان بەو شێوەیە بوو‪ .‬ئەو الیەن‌و حیزبە لە كۆتاییدا بە‬ ‫یەكڕیزی‌و یەكدەنگی گەیشتوون ب ‌ه ئامانج‪ .‬لە راستیدا گومان لەوەدا نییە ئەمڕۆ گۆڕان‬ ‫گرەو لە سەر نەهاتنەوەی مام ‌ه دەكات‌و پێیان وایە بە نەهاتنەوەی مامه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر یەكێتی‬ ‫نەڕوخێت ئەوا ئەوەندە الواز دەبێت‪ ،‬كە دەتوانن زۆر بە ئاسانی رایبگرن‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی‪ ،‬دەكرێت بڵێین ئەمڕۆ یەكێتی لە بەردەم دووڕییانێكدایە‪ ،‬یان‬ ‫بەردەوام بوون بەم ستایل‌و مۆدێلەی ئێستای‌و ئاینده‌ی بدات ‌ه ده‌ست چاره‌نووس‪ ،‬یان لە‬ ‫نزیكترین كاتدا كار بۆ بەرجەستەكردنی ریفۆرمێكی گەورەو خێرا لە پای ‌ه سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫یه‌کێتیدا بكات‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬زۆر بە خێرایی كار بۆ بە سیستمكردنی حیزب‌و داڕشتنەوەی دەستوورێكی‬ ‫بەهێزو ورد بكات‪ .‬ئەم دەستوورە یاسای كاری سیاسی داڕێژێت‌و سه‌رچاوه‌ی سەرەكی‬ ‫ئەندامانی حیزب بێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬سەرلەنوێ داڕشتنەوەی رێكخستنەكانی حیزب لە سەر شێوەو مۆدێلی نەرم‪،‬‬ ‫بەرجەستەكردنی فەزای ئازادی رادەربڕین‌و دیموكراسی‌و رۆشنی‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬سووربوون لە سەر چەسپاندنی ماریفەتی ئاڵوگۆڕو ئاشتییانەی دەسەاڵت‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬داڕشتنەوەی گوتارێكی میانڕەو بەرگریكردن لە بیرو تێڕوانینەكانی‪.‬‬ ‫پێنجەم‪ :‬سووربوون لە سەر پۆستی سەرۆك كۆمار‪ ،‬كە بەشی یەكێتییە‪.‬‬ ‫شەشەم‪ :‬تا بۆی دەسوڕێت كار بۆ یەكگرتنەوەی گۆڕان‌و یەكێتی بكات‪.‬‬ ‫بە دەر لەمەش داڕشتنەوەی تیۆرێكی دبلۆماسی تایبەت بە یەكێتی‌و تازەكردنەوەو‬ ‫ژیانەوەی پەیوەندیەكانیان چ لە رووی نێوخۆی كوردستان بێت‪ ،‬یان لە رووی سیاسەتی‬ ‫دەرەكی لەگەڵ بەغدادو واڵتانی دەوروبەر‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی داهاتووی پارله‌مانی كوردستان‌و ئه‌گه‌ره‌كانی‬ ‫پێكهێنانی حكومه‌ت‬ The upcoming elections of the parliament of Kurdistan and The possibilities of forming the government

‫ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین‬ By: awat Mohammad Amin

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئاوات محه‌مه‌د ئه‌مین له‌دایکبووی ساڵی ‪.1962‬‬ ‫ده‌رچووی به‌کالۆریۆسه‌‌و هەڵگری بڕوانامەی‬ ‫به‌کالۆریۆسه پسپۆڕه‌ ل ‌ه زمانی ئینگلیزیدا‪.‬‬ ‫م��اوه‌ی �ه‌ک مامۆستا ب��وو ‌ه و ل ‌ه رێکخراو ‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کانیش کاری کردووه‌‪ .‬ل ‌ه ئێستادا‬ ‫ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاری که‌رکووکه‌‪.‬‬ ‫دوای نزیكه‌ی شه‌ش مانگ ل ‌ه گفتوگۆو‬ ‫مشتومڕی ن��ێ��وان هێز ‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌و شیكاری‬ ‫جیاجیا بۆ پێشهات‌و رووداوه‌ك��ان‪ ،‬دوا‬ ‫جار پێده‌چێت ل ‌ه ‪21‬ی ئه‌یلولی ئه‌مساڵدا‬ ‫ته‌نیا هه‌ڵبژاردنی پارله‌مانی كوردستان‬ ‫ئه‌نجام بدرێت‌و هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پاریزگاكان ب ‌ه دیارینه‌كراوی بمێنێته‌وه‌و‬ ‫پرس ‌ه گرنگه‌كانی‌تری وه‌ك ره‌شنووسی‬ ‫ده‌س��ت��وورو ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی س��ه‌رۆك��ی‬ ‫هه‌رێم بۆ خوله‌كانی‌تری كێشمه‌كێش‌و‬ ‫ملمالنێی سیاسی جێبهێڵرێت‪ .‬هه‌ر چه‌ند ‌ه‬ ‫بۆچوونێك هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه پێی وای ‌ه له‌م فه‌زا‬ ‫سیاسیی ‌ه ئاڵۆزو گرژه‌دا ئه‌نجامدانی هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك نه‌ك هه‌ر ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫دوور نیی ‌ه ده‌رگ��ا ب�� ‌ه رووی پشێوی‌و‬ ‫ته‌نانه‌ت توندی‌‌و تیژیشدا بكاته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫له‌م وتاره‌دا هه‌وڵ ده‌ده‌‌م هه‌ڵوه‌سته‌یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌و بۆچوونه‌ش بكه‌م‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ی س��ه‌ره‌ك��ی‌و ج��ی��اك��ه‌ره‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌ی پارله‌مانی هه‌رێمی‬ ‫كوردستان بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌شداریكردنی‬ ‫ه��ه‌ر ی��ه‌ك�� ‌ه ل�� ‌ه پ��ارت��ی‌و ی��ه‌ك��ێ��ت��ی ب ‌ه‬

‫لیستی جیاوازو سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ب��ه‌ده‌ر له‌و‬ ‫چوارچێو ‌ه هاوپه‌یمانییه‌ی نێوانیان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه (رێكکه‌وتنی ستراتیجی) ناسراوه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هه‌مان شێو ‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ریشدا الیه‌نه‌كانی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ب ‌ه لیستی جیاواز به‌شداری ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ده‌كه‌ن‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه یاسای‬ ‫هه‌ڵبژاردنیش ل�� ‌ه دوا هه‌مواركردنیدا‬ ‫پیاده‌كردنی لیستی نیمچه‌كراو ‌ه په‌سه‌ند‬ ‫ك��را‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ت��ا راده‌ی��ه‌ك كاریگه‌ریی‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��اڕاس��ت��ه‌ك��ردن��ی ده‌ن��گ��ده‌ر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ب��ه‌و پ��ێ��ی��ه‌ی ل��ه ‌ن��ێ��وان لیست‌و‬ ‫ك��ان��دی��ده‌ك��ان��دا سه‌رپشكی ده‌ك��ات هه‌ر‬ ‫وه‌ك چۆن دیاریكردنی كه‌سانی به‌هێز‬ ‫بۆ كاندیدكردن ده‌بێت ‌ه پێوه‌رێكی گرنگ‬ ‫الی لیست ‌ه به‌شداربووه‌كانی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و گۆڕانكارییانه‌‌و‬ ‫زه‌م��ی��ن��ه‌ی سیاسی‌و په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫هێز ‌ه ركابه‌ره‌كان هه‌وڵده‌ده‌ین ل ‌ه رێگای‬ ‫خوێندنه‌وه‌یه‌كی شیكارییه‌و ‌ه قس ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫ئه‌گه‌ره‌كان‌و ده‌رئه‌‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫داهاتووو نه‌خشه‌ی هاوكێشه‌ی سیاسیی‬ ‫پاش پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن‌و ئه‌گه‌ره‌كانی‬ ‫پێكهێنانی ح��ك��وم��ه‌ت‪ ،‬وات�� ‌ه كابینه‌ی‬ ‫هه‌شته‌م‪ ،‬بكه‌ین‪.‬‬ ‫وت��اره‌ك��ه‌ی س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م ل�� ‌ه ‪16‬ی‬ ‫ت��ه‌م��ووز‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ی��ای��دا ه��ه‌ردوو ی��اس��ای‬ ‫درێ��ژك��ردن��ه‌وه‌ی واده‌ی پ��ارل��ه‌م��ان‌و‬ ‫ماوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی په‌سه‌ندكرد‪ ،‬هێڵیی‬ ‫ج��ی��اك��ه‌ره‌وه‌ی ل��ه‌ن��ێ��وان ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت‌و‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی ب��ه‌ره‌ی ده‌س��ه‌اڵت‌و ب��ه‌ره‌ی‬

‫‪15‬‬

‫ئۆپۆزسیۆندا كێشا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت هاوهه‌ڵوێستی‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی‌و پ��ارت��ی ل�� ‌ه ئ��اس��ت پ��رس�� ‌ه‬ ‫گرنگه‌كاندا‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندی راسته‌وخۆیان‬ ‫ب ‌ه چاره‌نووسی ه��ه‌ردوو حزبه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫شتێكی ئاسایی‌و چاوه‌ڕوانكراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی مایه‌ی پرسیارو هه‌ڵوه‌ست ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر كردن ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه هه‌ڵوێستی به‌ره‌ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬به ‌تایبه‌تی بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫گ��ۆڕان‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌ی ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی ‪30‬ی‬ ‫حوزه‌یرانی پارله‌مانیان ب ‌ه كۆده‌تا ناوبردو‬ ‫رایگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ‪21‬ی ئابه‌و ‌ه مه‌سعود‬ ‫بارزانی ب ‌ه سه‌رۆكی ماو ‌ه به‌سه‌رچوو‬ ‫ده‌زانن‌و هه‌ردوو یاساكه‌ش ب ‌ه ناشه‌رعی‬ ‫ده‌زان��ن‌و ل�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری په‌سه‌ندكردنیان‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ن س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وا‬ ‫هه‌موو ئه‌گه‌رێك ب ‌ه ك��راو ‌ه ده‌هێڵنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه نێویشیاندا كشانه‌و ‌ه ل ‌ه پارله‌مان‌و‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ن��ه‌ك��ردن ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��ی‬ ‫داه��ات��وو هه‌تا په‌نابردنه ‌ب��ه‌ر شه‌قام‌و‬ ‫خۆپیشاندانی ج��ه‌م��اوه‌ری‪ ،‬كه‌چی هه‌ر‬ ‫رۆژێك دوای وتاره‌كه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم‬ ‫ێ الیه‌نه‌كه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی ه��ه‌ر س�� ‌‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‪ ،‬ب�� ‌ه هه‌ڵوێست‌و ب��ڕی��اری‬ ‫چ��اوه‌ڕوان ن��ه‌ك��راوه‌و ‌ه ه��ات��ن��ه‌ده‌ره‌وه‌‪،‬‬ ‫ێ م��ه‌رج بۆ‬ ‫ك ‌ه بریتی بوو ل ‌ه دانانی س ‌‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ك��ردن��ی��ان ل�� ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫ئ��ه‌وان��ی��ش ب��ری��ت��ی��ب��وون ل�� ‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان‬ ‫هاوكات له‌گه‌ڵ پارله‌مانی كوردستان‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ب��ڕی��اری كۆمسیۆنی‬

‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان ب�� ‌ه دی��اری��ك��ردن��ی چه‌ند‬ ‫بنكه‌یه‌ك ب��ۆ ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌‌و ب��ژاردن��ی‬ ‫ده‌نگه‌كان له‌ده‌ره‌وه‌ی بنكه‌كانی ده‌نگدان‌و‬ ‫چ��اره‌س��ه‌رك��ردن��ی ك��ێ��ش��ه‌ی ت��ۆم��اری‬ ‫ده‌ن��گ��ده‌ران‪ .‬ب ‌ه دوای ئ��ه‌م هه‌ڵوێسته‌ی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و ب��ۆ رۆژی دوات��ر‪،‬‬ ‫سه‌رۆكی كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان رایگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه ئه‌وان پێیان‬ ‫باش ‌ه هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم ل ‌ه‬ ‫ماوه‌ی ‪ 1‬تا ‪21‬ی تشرینی یه‌كه‌م له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا رایگه‌یاند‪ ،‬ك�� ‌ه كۆمسیۆن تا‬ ‫ی‬ ‫ئێستا بڕیاری ن��ه‌داو ‌ه ب ‌ه گواستنه‌وه‌ ‌‬ ‫س��ن��دووق��ه‌ك��ان��ی ده‌ن��گ��دان ب��ۆ بنكه‌ی‬ ‫دیاریكراو به ‌مه‌به‌ستی جیاكردنه‌وه‌‌و‬ ‫ب��ژاردن‪ .‬به‌مه‌ش دووان ل ‌ه مه‌رجه‌كانی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ب��ۆ ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان م��ه‌ی��س��ه‌ر ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ش له‌به‌رچاو بگرین‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌وان له ‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی‬ ‫ه��ه‌رێ��م هیچیان ن��ه‌ووت‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫مه‌رجی سێیه‌میشیان‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌و مه‌سه‌له‌ی ‌ه ده‌ك��رێ��ت ل�� ‌ه رێگای‬ ‫لیژنه‌یه‌كی ته‌كنینكییه‌وه‌‪ ،‬یان ل ‌ه رێگای‬ ‫لیژنه‌یه‌كی پ��ارل��ه‌م��ان��ی��ی��ه‌و ‌ه چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫بكرێت ب��ه‌م��ه‌ش ده‌رچ��ه‌ی��ه‌ك ب��ه ‌رووی‬ ‫ئ��ه‌و دۆخ�� ‌ه ن��ه‌خ��وازراوو ت��ه‌ن��گ��ژه‌ی��ه‌ی‬ ‫هه‌رێمدا ده‌كرێته‌وه‌‌و پرۆسه‌ی سیاسی‬ ‫ل ‌ه قه‌یرانێكی راسته‌قین ‌ه ده‌ربازی ده‌بێت‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ئێم ‌ه خوێندنه‌وه‌یه‌كی پێشوه‌خت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫ب��ۆ پ��رۆس��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی داه��ات��ووی‬ ‫پارله‌مانی كوردستان‌و ئه‌نجامه‌كانی‌و‬ ‫دواتریش ئه‌گه‌ره‌كانی پێكهێنانی حكومه‌ت‬ ‫ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر وه‌ك پ��ێ��ش��ت��ر ئ��ام��اژه‌م��ان پ��ێ��ك��رد‪،‬‬ ‫خ��اڵ��ی ج��ی��اك��ه‌ره‌و ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئ��ه‌م‬ ‫خ��ول��ه‌دا بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌شداریكردنی هێز ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان ب ‌ه لیستی جیاوازو سه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ش رك��اب��ه‌ری ل�� ‌ه ن��ێ��وان لیسته‌كاندا‬ ‫توند ده‌بێت‌و ل ‌ه نێو لیسته‌كانیشدا شانسی‬ ‫كاندیدی به‌هێز ل ‌ه پێشتر ده‌بێت‪ .‬به‌و پێیه‌ی‬ ‫ل ‌ه دوو هه‌ڵبژاردنی گشتیدا‪ ،‬ك ‌ه له ‌ماوه‌ی‬ ‫چ��وار س��اڵ��ی راب��ردوودا ئ��ه‌ن��ج��ام دراون‬ ‫(هه‌ڵبژاردنی پارله‌مانی كوردستان ل ‌ه ‪25‬ی‬ ‫‪7‬ی ‪2009‬و پارله‌مانی عێراق ل ‌ه ‪7‬ی ‪3‬ی‬ ‫‪ )2010‬ركابه‌ری توندو سه‌ره‌كی له ‌نێوان‬ ‫دوو به‌ره‌دا بوو ‌ه (ده‌سه‌اڵت‌و ئۆپۆزسیۆن)‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه پێنج ح��زب��ی س��ی��اس��ی س��ه‌ره‌ك��ی��دا‬ ‫ك��ۆده‌ب��ن��ه‌و ‌ه (پ��ارت��ی‪ ،‬ی��ه‌ك��ێ��ت��ی‪ ،‬گ��ۆڕان‪،‬‬ ‫یه‌كگرتوو‪ ،‬كۆمه‌ڵ) ه��ه‌روه‌ه��ا ب��ه‌و پێیه‌ی‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ئیسالمی‌و كۆتایی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان هه‌لی گه‌یشتن ب ‌ه پارله‌مان بۆ‬ ‫حزب‌و لیسته‌كانی‌تر ل ‌ه رێژه‌ی ‪ 1%‬تێپه‌ڕی‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ل ‌ه شیكردنه‌وه‌ی داتاكان‌و‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ئاڵوگۆڕو پێشهاته‌كاندا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی‌و گشتی قس ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌و پێنج هێز ‌ه سیاسیی ‌ه ده‌كه‌ین‪ .‬ئه‌و دوو‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ی ئاماژه‌مان بۆ كردن ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫كه‌متر ل ‌ه هه‌شت مانگدا ئه‌نجامدران‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ن ‌ه گۆڕانی به‌رچاو ل ‌ه تۆماری ده‌نگده‌راندا‬

‫روویداوه‌‌و ن ‌ه ژماره‌ی دانیشتووان‌و رێژه‌ی‬ ‫ده‌ن��گ��د‌ه‌ران ب��ه ‌شێوه‌یه‌كی دی��ار زی��ادی‬ ‫ك��ردووه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك چۆن ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫ژم��اره‌ی ده‌ن��گ��ه‌ك��ان��ی ل��ی��س��ت��ه‌ك��ان‌و‬ ‫ب��ه‌رواردك��ردن��ی��ان ل�� ‌ه ن��ێ��وان ه��ه‌ردوو‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا جیاوازییه‌كی ئ��ه‌وت��ۆ ب��ه‌دی‬ ‫ناكرێت ته‌نیا له‌و كاته‌دا نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه لیست ‌ه‬ ‫هاوپه‌یمانه‌كان ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی دووه‌مدا بۆ‬ ‫لیستی جیاواز دابه‌ش ده‌بنه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه رێگای‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی ئه‌و ژم��اره‌‌و داتایانه‌ی له‌م‬ ‫دوو خشته‌ی الی خ��واره‌وه‌دا ه��ات��وون‬ ‫هه‌وڵده‌ده‌ین هێڵ ‌ه گشتییه‌كانی نه‌خشه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی داهاتوو بخه‌ینه‌ به‌رچاو‪.‬‬

‫شیكاری داتاكان‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬ب ‌ه نیسبه‌ت لیستی كوردستانییه‌وه‌‪،‬‬

‫‪17‬‬

‫وه‌ك ل ‌ه خشته‌ی یه‌كه‌مدا هاتووه‌‪ ،‬كۆی‬ ‫ده‌نگی پارتی‌و یه‌كێتی بریتیی ‌ه ل ‌ه ‪1070597‬‬ ‫ب�� ‌ه رێ��ژه‌ی ‪ 57.37%‬ك��ورس��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‬ ‫پارله‌مان‪ .‬له‌كاتێكدا ل ‌ه خشته‌ی دووه‌مدا‬ ‫ب ‌ه كۆكردنه‌وه‌ی كۆی ده‌نگی ه��ه‌ردوو‬ ‫لیستی پارتی‌و یه‌كێتی ده‌بێت ‌ه ‪،1069939‬‬ ‫ك ‌ه ده‌كات ‌ه ‪56.48%‬ی كورسییه‌كان‪ .‬ب ‌ه‬ ‫جیاوازییه‌كی زۆر ك��ه‌م‪ ،‬ك ‌ه ته‌نیا ‪658‬‬ ‫ده‌نگه‌‪ ،‬ل ‌ه رووی رێ��ژه‌و ‌ه جیاوازییه‌ك ‌ه‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه ‪ .0.88%‬ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنج ‌ه‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی جیاوازیی ‌ه ل�� ‌ه ده‌نگه‌كانی‬ ‫یه‌كێتیدا‪ ،‬بۆ نموون ‌ه لیستی كوردستانی‬ ‫ل ‌ه خشته‌ی یه‌كه‌مدا ل ‌ه پارێزگای سلێمانی‬ ‫‪ 284809‬ده‌نگی به‌ده‌ستهێناوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌نگی ه��ه‌ردوو الی��ان ب ‌ه لیستی‬ ‫ج��ی��اواز ل ‌ه هه‌مان پارێزگا ل ‌ه خشته‌ی‬ ‫دووه‌م��دا كۆبكه‌ینه‌و ‌ه ده‌كات ‌ه ‪319500‬‬ ‫ب ‌ه ج��ی��اوازی ‪ 34691‬ده‌نگی زیاتر‪ .‬جا‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه ته‌نیا ده‌نگی یه‌كێتی بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پارله‌مانی ك��وردس��ت��ان ل ‌ه‬ ‫پ��ارێ��زگ��ای سلێمانیدا ب��زان��ی��ن‪ ،‬وه‌ك ل ‌ه‬ ‫خشته‌ی یه‌كه‌مدا هاتووه‌‪ ،‬ب ‌ه لێده‌ركردنی‬ ‫ده‌نگی پارتی ب ‌ه گریمانه‌ی ‪ 82121‬ل ‌ه كۆی‬ ‫‪ 284809‬ئ��ه‌وا ده‌بێت ‌ه ‪ .202688‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه پارێزگای سلێمانیدا زیاتر ل ‌ه ‪34‬‬ ‫هه‌زار (نزیكه‌ی دوو كورسی) ده‌نگده‌ری‬ ‫یه‌كێتی ل�� ‌ه هه‌ڵبژاردنی ‪2009/7/25‬دا‬ ‫ده‌نگیان ب ‌ه لیستی كوردستانی ن��ه‌داوه‌‪،‬‬ ‫كه‌ حزبه‌كه‌یان تیایدا به‌شداربووه‌!‬ ‫دووه‌م‪ :‬ل��ی��س��ت��ی خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری��ی‌و‬

‫چاكسازیی‪ ،‬ك ‌ه پێكهاتبوو ل ‌ه یه‌كگرتووو‬ ‫كۆمه‌ڵ‌و سۆسیالیست‌و زه‌حمه‌تكێشانی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ل ‌ه خشته‌ی یه‌كه‌مدا ‪240824‬‬ ‫ده‌نگیان هێناو ‌ه وات ‌ه به‌رێژه‌ی ‪،12.84 %‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌ته‌نیا ده‌نگی جیاجیای یه‌كگرتوو‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ ل ‌ه خشته‌ی دووه‌مدا كۆبكه‌ینه‌و ‌ه‬ ‫ده‌كات ‌ه ‪ 359214‬وات ‌ه به‌رێژه‌ی ‪.18.96%‬‬ ‫ئه‌و ده‌رئه‌‌نجامه‌ی ده‌ستكه‌وتوو ‌ه پێمان‬ ‫ده‌ڵێت‪ ،‬ك ‌ه زیاتر ل ‌ه ‪ 118‬هه‌زار ده‌نگده‌ری‬ ‫ئه‌و دوو حزبه‌‪ ،‬وات ‌ه ‪6.12 %‬ی ده‌نگه‌كان‬ ‫(نزیكه‌ی چوار كورسی) ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫یه‌كه‌مدا ده‌نگیان ب ‌ه لیستی هاوبه‌شی‬ ‫هه‌ر چوار حزبه‌ك ‌ه ن��ه‌داوه‌‪ ،‬ئه‌ی كه‌وات ‌ه‬ ‫ده‌نگیان به‌چ لیستێك داوه‌؟‬ ‫سێیه‌م‪ :‬ده‌نگه‌كانی بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ك��ی زۆر جێگیر ب��ووه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ج��ی��اوازی��ی ده‌ن��گ��ه‌ك��ان��ی لیستی‬ ‫گ��ۆڕان ل��ه ‌ن��ێ��وان ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی یه‌كه‌م‌و‬ ‫دووه‌م��دا ته‌نیا ‪ 19231‬ده‌نگه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫رێژه‌ی ‪ 1.24%‬كه‌می كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌كات ‌ه‬ ‫ی��ه‌ك ك��ورس��ی‪ .‬ئ��ه‌و لیست ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ردوو‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن�� ‌هك��ه‌دا ب��ه ‌تێكڕا ‪ 435‬ه��ه‌زار‬ ‫ده‌نگده‌ری خۆی هه‌بوو ‌ه ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬چ‬ ‫وه‌ك بزووتنه‌وه‌یه‌كی سیاسی‌‪ ،‬چ وه‌ك‬ ‫لیستی هه‌ڵبژاردن هێشتا ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫درووستبووندا بوو‪ ،‬به‌و واتایه‌ی هێشتا‬ ‫خاوه‌نی بنكه‌یه‌كی رێكخستنی فره‌وان‌و‬ ‫ده‌نگده‌ری پێشووتر نه‌بووه‌‪ .‬به‌اڵم ئایا‬ ‫ده‌زانرێت له‌و سه‌دان هه‌زار ده‌نگده‌ره‌ی‬ ‫ئه‌و لیست ‌ه چه‌ندی له ‌ده‌ره‌وه‌ی ئه‌ندام‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫ه��ه‌واداران��ی راسته‌قینه‌ی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬یاخود كه‌سانی س��ه‌ر ب ‌ه حزب‌و‬ ‫الیه‌نكانی‌تر ب��وون‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌نگیان به‌و‬ ‫لیسته‌ داوه‌؟‬ ‫چواره‌م‪ :‬بێجگ ‌ه له‌و پێنج لیست ‌ه سه‌ره‌كییه‌‪،‬‬ ‫ته‌نیا بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمی هه‌لی گه‌یشتن‬ ‫ب�� ‌ه پارله‌مانی كوردستانی ه��ه‌ب��وو ‌ه ب ‌ه‬ ‫لیستی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ‪ .‬ب��ه‌و پێیه‌ش‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ‪2009/7/25‬دا توانیویه‌تی‬ ‫زیاتر ل ‌ه ‪ 27‬هه‌زار ده‌نگ ب ‌ه ده‌ست بهێنێت‬ ‫ئه‌وا ب ‌ه دڵنیاییه‌و ‌ه ده‌توانێت ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫داه��ات��وودا كورسییه‌ك به‌ده‌ستبهێنێت‌و‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ری دوو كورسیش ئه‌سته‌م نییه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ح��زب��ه‌ك��ان��ی‌ت��ر‪ ،‬ج��گ�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫سۆسیالیست‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی‬ ‫بۆ پارله‌مان زۆر دوور نییه‌‪ ،‬بڕوا ناكرێت‬ ‫هیچ كام ل ‌ه لیسته‌كانی‌تر ده‌نگی پێویست‬ ‫بۆ گه‌یشتن به‌ پارله‌مان به‌ ده‌ست بهێنن‪.‬‬ ‫ئه‌نجامه‌ پێشبینیكراوه‌كان‌و ئه‌گه‌ره‌كانی‬ ‫پێكهێنانی حكومه‌ت‬ ‫ل�� ‌ه ش��ی��ك��اری ه��ه‌ردوو خ��ش��ت��ه‌ك��ه‌دا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪:‬‬ ‫ــ به‌رزترین رێژه‌ی به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگ‬ ‫به‌تێكڕای ‪ 35%‬تێپه‌ڕناكات‪ ،‬ك ‌ه به‌ر پارتی‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ .‬ب ‌ه دوای ئه‌ویشدا بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫گۆڕان ب ‌ه تێكرای ‪23%‬و یه‌كێتی نیشتمانی‬ ‫ب ‌ه تێكڕای ‪21%‬و یه‌كگرتوو ب ‌ه تێكڕای‬ ‫‪9%‬و كۆمه‌ڵ ب ‌ه تێكڕای ‪5%‬و بزووتنه‌وه‌ی‬

‫ئیسالمی ب ‌ه تێكڕای ‪ 1%‬دێن‪ .‬ئه‌گه‌ر ‪1%‬‬ ‫رێ��ژه‌ی ده‌نگیش ب��ۆ لیسته‌كانی‌تر (بۆ‬ ‫نموون ‌ه سۆسیالیست) بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا كۆی‬ ‫تێكڕاكان ده‌كات ‌ه ‪ .95%‬كه‌وات ‌ه رێژه‌ی ‪5%‬‬ ‫ده‌نگه‌كان (نزیكه‌ی ‪ 4‬كورسی) ده‌مێنێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ ركابه‌ری ل ‌ه نێوان لیست ‌ه به‌هێزه‌كاندا‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ب��ڕوا ناكرێت هیچ لیستێك به‬ ‫‌ته‌نیا بتوانێت هه‌موو ئه‌و رێژه‌یه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌مێنێته‌و ‌ه به‌ده‌ستبهێنێت‪ .‬بۆی ‌ه به ‌سه‌ر‬ ‫لیسته‌كاندا داب��ه‌ش ده‌بێته‌وه‌‌و رێژه‌كان‬ ‫گۆڕانیان به‌سه‌ردا دێت‪.‬‬ ‫ـ��ـ ل�� ‌ه ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی ده‌ن��گ��ه‌ك��ان��دا‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك ‌ه جیاوازییه‌ك ب ‌ه كۆی‬ ‫زی��ات��ر ل�� ‌ه ‪ 150‬ه��ه‌زار ده‌ن��گ ل�� ‌ه نێوان‬ ‫ده‌ن��گ��ده‌ران��ی لیسته‌كاندا ب�� ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی لیسته‌كانی خۆیان رۆیشتووه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌كات ‌ه نزیكه‌ی ‪ 7‬كورسی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ێ ل ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ری جێگۆڕكێیاندا ریزبه‌ندیی نو ‌‬ ‫ده‌نگی لیسته‌كاندا روو ده‌دات‪.‬‬ ‫ـ��ـ ل��ه‌ه��ه‌ردوو خ��اڵ��ی س��ه‌ره‌وه‌دا‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك ‌ه نزیكه‌ی ‪ 11‬كورسی‬ ‫ل ‌ه نێوان لیسته‌كاندا بۆ جیاوازی نێوان‬ ‫ده‌نگه‌كان ده‌شكێته‌وه‌‪ .‬وات�� ‌ه دابه‌زینی‬ ‫رێ��ژه‌ی ده‌نگی حزبێك‪ ،‬یان لیستێك ب ‌ه‬ ‫رێ��ژه‌ی ‪ 15%‬چ��اوه‌ڕوان��ك��راو ‌ه ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ش ئه‌گه‌ری زیادبوونی به ‌هه‌مان‬ ‫رێژه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ــ به‌و پێیه‌ی بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی‬ ‫ره‌ها پێویست ب ‌ه ‪51%‬ی رێژه‌ی ده‌نگه‌كان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ده‌كات ‌ه ‪ 56‬كورسی پارله‌مان‪،‬‬

‫‪19‬‬

‫ئاشكرایه‌‪ ،‬ك ‌ه هیچ لیستێك به‌ته‌نیا ناتوانێت‬ ‫ئه‌و رێژ ‌ه ده‌نگ ‌ه به ‌ده‌ست بهێنێت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه رێگای پێكهێنانی هاوپه‌یمانییه‌و ‌ه‬ ‫حكومه‌ت پێكده‌هێنرێت‪ .‬له‌م باره‌یه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌گه‌ره‌كانی هاوپه‌یمانی‬ ‫له‌نێوان لیسته‌كاندا ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌و باوه‌ڕه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ت��ه‌ن��ی��ا ل�� ‌ه دوو ح��اڵ��ه‌ت��دا حكومه‌ت‬ ‫پێكده‌هێنرێت‪ ،‬ی��ان پارتی‌و یه‌كێك له‌م‬ ‫لیستان ‌ه (یه‌كێتی‪ ،‬ئیسالمییه‌كان‪ ،‬گۆڕان)‪،‬‬ ‫ێ لیستی یه‌كێتی‌و گۆڕان‌و‬ ‫یاخود هه‌ر س ‌‬ ‫ێ پارتی به ‌زۆرینه‌ی‬ ‫ن به ‌ب ‌‬ ‫ئیسالمییه‌كا ‌‬ ‫ره‌ه��ا پێكه‌وه حكومه‌ت پێكبهێنن‪ .‬له‌م‬ ‫دوو حاڵه‌ته‌دا‪ ،‬ئه‌گه‌ری دوورو ئه‌گه‌ری‬ ‫نزیك له ‌ئ��ارادان؛ له‌وانه‌ش هاوپه‌یمانیی‬ ‫پارتی‌و گ��ۆڕان به ‌دوور ده‌زان��رێ��ت‪ .‬به‬ ‫‌هه‌مان شێو ‌ه لێكترازانی پارتی‌و یه‌كێتی‪،‬‬ ‫وات��ه‌ دوورخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی ه��ه‌ری��ه‌ك��ه‌ی��ان‬ ‫ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ه��ه‌رچ��ه‌ن��د ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری‬ ‫روودان��ی دووره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌رئه‌‌نجامی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ن��ه‌ك��راوی ل��ێ��ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی ل�� ‌ه س��ه‌ر ك��ۆی هاوكێشه‌ی‬ ‫سیاسی ل�� ‌ه هه‌رێمدا ده‌بێـت‪ .‬ئه‌گه‌ری‬ ‫نزیك‌و به‌هێز بریتیی ‌ه ل ‌ه به‌رده‌وامبوونی‬ ‫هاوپه‌یمانیی یه‌كێتی‌و پارتی‌و به‌دووریش‬ ‫ن��ازان��رێ��ت ده‌رگ��ا ل�� ‌ه رووی به‌شداریی‬ ‫ه��ێ��ز ‌ه ئ��ی��س�لام��ی��ی�� ‌هك��ان��دا ب�� ‌ه ك��راوه‌ی��ی‬ ‫بهێڵنه‌وه‌‪ .‬خراپترین ئه‌گه‌ریش ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫گفتوگۆو هه‌وڵه‌كانی پێكهێنانی حكومه‌ت‬ ‫بێهوود ‌ه درێژ ‌ه بكێشێت‌و هه‌رێم به‌ره‌و‬ ‫قه‌یرانی سیاسی قووڵ‌و چاره‌نووسێكی‬

‫نادیار ب��ڕوات‪ ،‬به ‌تایبه‌تی ل ‌ه نه‌بوونی‬ ‫ده‌س��ت��ووردا‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ك��اری پێده‌كرێت‬ ‫ته‌نیا یاساكانی هه‌رێم ده‌بن‪ ،‬به تایبه‌تی‬ ‫یاسای پارله‌مانی هه‌رێمی كوردستانی‬ ‫ژمار ‌ه ‪1‬ی ساڵی ‪1992‬ی هه‌مواركراوو‬ ‫یاسای سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم ژم��ار ‌ه ‪1‬ی‬ ‫ساڵی ‪2005‬ی هه‌مواركراو‪ .‬‬ ‫ئایا پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ب ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتوویی ئه‌نجامده‌درێت؟‬ ‫بێجگ ‌ه ل�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری الوازی بایكۆتی‬ ‫ئۆپۆزیسیۆن بۆ پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ل��ه‌و ب��ڕوای��ه‌دان‪ ،‬ك��ه‌ دۆخ��ی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی ه��ه‌رێ��م‌و ف��ه‌زای ئ��اڵ��ۆزی‬ ‫ن��ێ��وان هێز ‌ه سیاسییه‌كان ئ��ه‌و زه‌مین ‌ه‬ ‫له‌بار ‌ه ده‌سته‌به‌رناكه‌ن بۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ێ كێشه‌‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی سرووشتی ب�� ‌‬ ‫گ��ی��روگ��رف��ت‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون�� ‌ه‬ ‫ن��اك��رێ��ت ن��ادی��د ‌ه بگیرێت‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌تی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه هێشتا ن��اك��ۆك��ی‌و دڕدۆن��گ��ی نێوان‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و ده‌س��ه‌اڵت ل�� ‌ه دوای ‪30‬‬ ‫حوزه‌یرانه‌و ‌ه به‌رده‌وامه‌‌و بێسڵه‌مینه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه هیچ پرنسیپێك ش��ه‌ڕی راگ��ه‌ی��ان��دن‬ ‫درێ��ژه‌ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬پ��رس��ی��ارێ��ك‪ ،‬ك�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫مێشكی زۆرب��ه‌م��ان��دا دێ��ت ئ��ه‌وه‌ی��ه‌؛ ئایا‬ ‫ئازادیی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‌و بانگه‌ش ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی ئاسایی ل�� ‌ه ش��اره‌ك��ان��دا‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ده‌چێت؟ گومان له‌وه‌دا نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك ناوچه‌دا به ‌حوكمی كۆمه‌ڵێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ف��اك��ت��ه‌ری ب��اب��ه‌ت��ی‪ ،‬ئ��اڵ��ۆزی��ی ل��ه‌ن��ێ��وان‬ ‫جه‌ماوه‌ری لیست ‌ه ركابه‌ره‌كاندا درووست‬ ‫ده‌بێت‪ :‬هه‌روه‌ك چۆن جه‌عفه‌ر ئیمینكی‬ ‫ل ‌ه ‪13‬ی حوزه‌یرانی ئه‌مساڵدا ئاماژه‌ی بۆ‬ ‫ئه‌و وه‌زعه ‌كردو ته‌نانه‌ت ب ‌ه راشكاوی‬ ‫رایگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندی نێوان پارتی‌و‬ ‫یه‌كێتی ل ‌ه هه‌ندێك ن��اوچ��ه‌دا به ‌هه‌مان‬ ‫دۆخی ساڵی ‪ 1994‬ده‌چێت‌و دوور نیی ‌ه له‬ ‫‌گه‌رمه‌ی هه‌ڵمه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫به‌ر یه‌كتر بكه‌ون‪ .‬جا ئه‌گه‌ر ب ‌ه نیسبه‌ت‬ ‫یه‌كێتی‌و پارتییه‌و ‌ه په‌یوه‌ندییه‌ك ‌ه به‌و‬ ‫شێوه‌ی ‌ه بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا بێگومان ل�� ‌ه نێوان‬ ‫پارتی‌و ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه گشت ناوچه‌كان‌و‬ ‫یه‌كێتی‌و گ��ۆڕان ل ‌ه پارێزگای سلێمانی‬ ‫چ��اوه‌ڕوان��ی ئ��اڵ��ۆزی‌و ته‌نانه‌ت كێشه‌ی‬ ‫جددی لێ ده‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه دوور نازانرێت‬ ‫كاریگه‌ری راسته‌وخۆی ل ‌ه سه‌ر پرۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و ده‌رئه‌‌نجامه‌كانی هه‌بێت‪ .‬له‬

‫‌ته‌ك هه‌موو ئه‌و ئه‌گه‌رانه‌شدا‪ ،‬ب ‌ه دوور‬ ‫ده‌زانرێت‪ ،‬ك ‌ه پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن په‌كی‬ ‫بكه‌وێت‪ .‬ب ‌ه تایبه‌تی‪ ،‬ك ‌ه ن ‌ه پارتی‌و ن ‌ه‬ ‫یه‌كێتی به‌رژه‌وه‌ندییان له‌گه‌ڵ پێشهاتێكی‬ ‫له‌و ج��ۆره‌دا نییه‌و ته‌نانه‌ت ل ‌ه ئه‌گه‌ری‬ ‫بایكۆتی ئۆپۆزیسیۆنیشدا ئه‌و دوو حزب ‌ه‬ ‫ب ‌ه به‌شداری چه‌ند لیستێكی‌تر شه‌رعییه‌تی‬ ‫یاسایی ب ‌ه هه‌ڵبژاردن ده‌ده‌ن‌و پڕۆسه‌ك ‌ه‬ ‫سه‌رده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫ــ سایتی فه‌رمیی كۆمسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ عێراق‪.‬‬ ‫ــ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ جه‌عفه‌ر ئیمینكی ته‌له‌فزیۆنی‬ ‫‪ NRT‬ل ‌ه ‪13‬ی حوزه‌یرانی ‪.2013‬‬

‫گرفته‌کانی سیستمی حکومڕانی‬ ‫لە پڕۆژه‌ی دەستووری هەرێمی کوردستاندا‬ System of governance problems in the draft constitution For the Kurdistan region

‫ محه‌مه‌د عه‌لی‬.‫ د‬:‫نووسینی‬ Written By: Dr. Muhammad Ali

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫ی هه‌رێم‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی ده‌ستوور ‌‬ ‫ره‌شنووس ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ 122‬ماد ‌ه پێكهاتووه‌‪ ،‬ل ‌ه ‪ 24‬حوزه‌یران ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م�� ‌‬ ‫‪2009‬دا ل��ه ‌الی��ه‌ن خ��ول�� ‌‬ ‫په‌رله‌مانه‌و ‌ه په‌سندكرا‪ ،‬ك ‌ه له‌و مێژووه‌دا‬ ‫ی به ‌سه‌ر‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی یاسای ‌‬ ‫په‌رله‌مان ماوه‌ ‌‬ ‫ی م��او ‌ه‬ ‫ب��ردب��وو‪ ،‬وات�� ‌ه ل�� ‌ه پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ێ��ك�� ‌‬ ‫به‌سه‌رچوودا ره‌شنووسه‌ك ‌ه په‌سندكرا‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش س��ه‌رل��ه‌ب��ه‌ری‌ پ��ڕۆس��ه‌ ‌‬ ‫ی ده‌س��ت��وور‬ ‫ی ره‌ش��ن��ووس�� ‌‬ ‫په‌سندكردن ‌‬ ‫ده‌خاته‌ ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م م��اوه‌ ‌‬ ‫ی خول ‌‬ ‫په‌رله‌مانتاران ‌‬ ‫‪ 48‬ك��ات��ژم��ێ��ری��ان ل��ه ‌ب��ه‌رده‌س��ت��دا ب��وو ‌ه‬ ‫ت��ا لێکۆڵینه‌وه‌و خوێندنه‌و ‌ه ب��ۆ بڕگه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ستووره‌ك ‌ه بكه‌ن‪ ،‬به‌و پێیه‌ ‌‬ ‫مادده‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 2009‬لیژنه‌ ‌‬ ‫ی حوزه‌یران ‌‬ ‫ی ‪‌ 22‬‬ ‫رۆژ ‌‬ ‫ی ده‌س��ت��وور‬ ‫پ��ێ��داچ��وون��ه‌وه‌ی‌ پ��رۆژه‌ ‌‬ ‫ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان‬ ‫ی پێشكه‌ش ‌‬ ‫ره‌ش��ن��وس�� ‌هك��ه‌ ‌‬ ‫ی ‪ 2009‬ل ‌ه‬ ‫ی حوزیران ‌‬ ‫ی ‪‌ 24‬‬ ‫ك��ردو رۆژ ‌‬ ‫په‌رله‌مانی‌ كوردستان په‌سندكرا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌م ره‌شنووس ‌ه ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ب ‌ه زمان ‌‬ ‫ی نووسراوه‌و كاتێك وەرگێردراوە‬ ‫عه‌ره‌ب ‌‬ ‫ی ك��وردی‌‌‪ ،‬هه‌ندێك ل�� ‌ه م��اده‌و‬ ‫ب�� ‌ۆ زم��ان�� ‌‬ ‫ی ی��اس��ای��ی خ��ۆی��ان ل ‌ه‬ ‫ی وات��ا ‌‬ ‫ب��ڕگ��ه‌ك��ان�� ‌‬ ‫ی ك��اڵ‌و ك��رچ ب ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��داوه‌و زم��ان��ێ��ك�� ‌‬ ‫تێكست ‌ه كوردیه‌كه‌یه‌و ‌ه دی��اره‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ی ده‌ستوره‌كه‌دا‬ ‫ی دیباجه‌ ‌‬ ‫ل ‌ه وه‌رگێڕان ‌‬ ‫ی‬ ‫ب�� ‌ه ئ��اش��ك��را دی��اره‌و ل��ه‌ داڕش��ت��ن��ێ��ك�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تێکستێك ‌‬ ‫ناته‌واو ده‌چێت وه‌ك ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌ستووری‌ بێت‪.‬‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م ب ‌ه‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ره‌ش��ن��ووس�� ‌‬

‫ی ن��ووس��راوه‌و‬ ‫ی ن��ادی��م��وك��رات�� ‌‬ ‫رێ��گ��ای��ه‌ك�� ‌‬ ‫ی له‌به‌رچاو‬ ‫ی خاتران ‌‬ ‫ئاماده‌كراوه‌و خاتر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گشتی‌‌و به‌رژه‌وه‌ندی ‌‬ ‫گرتوه‌‪ ،‬نه‌ك چاكه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫نیشتمانی‌‪ ،‬ب��ۆ نموون ‌ه ل�� ‌ه دانیشتنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌رله‌ماندا سه‌رۆك ‌‬ ‫ی پشوو ‌‬ ‫نائاسای ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ئاماده‌بون ‌‬ ‫لیژنه‌ك ‌ه فرسه‌ت ئه‌حمه‌د ‌ب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نووسینه‌وه‌ ‌‬ ‫ی لیژنه‌ ‌‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫زۆرینه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پارته‌كه‌ ‌‬ ‫ی ب ‌ه ویست ‌‬ ‫ده‌ستوور ‪ 22‬ماده‌ ‌‬ ‫ی كوردستانه‌‪،‬‬ ‫ی دیموكرات ‌‬ ‫خۆی‌‪ ،‬ك ‌ه پارت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك��ردووه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش د‪ .‬نور ‌‬ ‫ده‌ستكاری ‌‬ ‫ی‬ ‫ت��اڵ��ه‌ب��ان��ی‌‪ ،‬ك�� ‌ه یه‌كێك ب��و ل�� ‌ه ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لیژنه‌ ‌‬ ‫لیژنه‌كه‌‪ ،‬ناچاركرد‪ ،‬ل ‌ه ئه‌ندامێت ‌‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ده‌س��ت له‌كار‬ ‫نووسینه‌وه‌ ‌‬ ‫بكێشێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی دژ ب ‌ه یه‌ك‌و پێچه‌وان ‌ه ل ‌ه نێو‬ ‫ماده‌و بڕگه‌ ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی ده‌ستووره‌كه‌دا بوون ‌‬ ‫ره‌شنوس ‌‬ ‫ی یاسایی‌‌و سه‌ره‌تایی ‌ه‬ ‫ك ‌ه ئه‌وه‌ش الدانێك ‌‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌‌ر ع��ورف��ێ��ك��ی‌ ده‌س��ت��ووری��دا‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫نووسین ‌ه هه‌وڵ ده‌دات الیه‌نی سیستمی‬ ‫حکومڕانی له‌م پرۆژه‌یه‌دا باس بکات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ره‌ش��ن��ووس�� ‌‬ ‫ی ی��ه‌ك��ه‌م�� ‌‬ ‫ل�� ‌ه م��اده‌ ‌‬ ‫ده‌س��ت��ووردا‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه چ��ه‌س��پ��ێ��ن��راوه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی ل�� ‌ه ه��ه‌رێ��م�� ‌‬ ‫ی س��ی��اس�� ‌‬ ‫ك�� ‌ه س��ی��س��ت��م�� ‌‬ ‫ی په‌رله‌مانییه‌‪،‬‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ ،‬سیستمێك ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫به‌اڵم كاتێك ده‌چین ‌ه نێو ورده‌كاری ‌‬ ‫ره‌شنووسه‌و ‌ه ده‌بینین ل ‌ه م��اده‌ی ‪٥٩‬دا‬ ‫ی تێكه‌اڵو وات ‌ه په‌رلەمانی‌‌و‬ ‫‌ده‌بێت ‌ه سیستم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیك ‌ه ل ‌ه ماده‌ ‌‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی‌‪ ،‬جارێك ‌‬ ‫ی سه‌رۆكایه‌تی‌‪ .‬به‌م‬ ‫‪65‬دا ده‌بێت ‌ه سیستم ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆك‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت‬ ‫پێیه‌ش ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬

‫‪23‬‬

‫ی‬ ‫ی په‌رله‌مانیدا ده‌سه‌اڵتێك ‌‬ ‫ل�� ‌ه سیستم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بێت‪ ،‬زی��ات��ر ‌ه ل ‌ه ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ته‌شریفات ‌‬ ‫ی وه‌زیران‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫سه‌رۆك ‌‬ ‫ی سه‌رۆكیش زیاتر ‌ه‬ ‫ی خود ‌‬ ‫ل ‌ه ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ل ‌ه سیستمه‌ سه‌رۆكایه‌تییه‌كاندا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئ��ه‌م ره‌ش��ن��ووس�� ‌ه دژو پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ ‌‬ ‫ی ده‌وه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‌و‬ ‫ی ع��ێ��راق�� ‌‬ ‫ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ستوور ‌‬ ‫ی ‪‌ 19‬‬ ‫ی م��اده‌ ‌‬ ‫ب��ه‌وه‌ش دژ ‌‬ ‫ی داو ‌ه هه‌رێم‬ ‫ی عێراقه‌‪ ،‬ك ‌ه رێگه‌ ‌‬ ‫هه‌میشه‌ی ‌‬ ‫ی هه‌بێت ب ‌ه‬ ‫ی تایبه‌ت ب ‌ه خۆ ‌‬ ‫ده‌ستوور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ستوور ‌‬ ‫مه‌رجێك دژو پێچه‌وانه‌ ‌‬ ‫عێراق نه‌بێت‪ ،‬دژیه‌كیه‌كه‌ش ل ‌ه سه‌ر سێ‬ ‫ئاستی‌ سه‌ره‌كییه‌‪:‬‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م‪،‬‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫‪١‬ـ��ـ ره‌ش��ن��ووس�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حوكمڕان ‌‬ ‫ل�� ‌ه ن��اوه‌ڕۆک��دا‪ ،‬سیستم ‌‬ ‫ی چ��ه‌س��پ��ان��دو ‌ه ل�� ‌ه كاتێكدا‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت�� ‌‬ ‫ی حوكمڕانی‌ عێراق په‌رله‌مانییه‌‪.‬‬ ‫سیستم ‌‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ره‌ش��ن��ووس��ی‌ ده‌س��ت��ووری‌ ه��ه‌رێ��م‬ ‫ی چه‌سپاندو ‌ه‬ ‫ی ئیدار ‌‬ ‫ی مه‌ركه‌زیه‌ت ‌‬ ‫سیستم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی عێراق سیستم ‌‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬ده‌ستوور ‌‬ ‫ی ئیداری‌ چه‌سپاندوه‌‪.‬‬ ‫المه‌ركه‌زیه‌ت ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆک‬ ‫‪٣‬ـ��ـ پ��ێ��گ��ه‌‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان�� ‌‬ ‫ی هه‌رێم له ‌ده‌ستووردا‪:‬‬ ‫کۆمار‌و سه‌رۆک ‌‬ ‫ئ��ه‌م خ��اڵ��ه‌ی��ان گرنگی تایبه‌تی هه‌یه‌و‬ ‫ده‌ی��س��ه‌ل��م��ێ��ن��ێ��ت‪ ،‬ک��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان��ی‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆکێکی‬ ‫سیستمێکی په‌رله‌مانی نییه‌‪ .‬سیستمی‬ ‫سیاسی ع��ێ��راق سیستمێکی ک��ۆم��اری‬ ‫په‌رله‌مانی دیموکراتییه‌‪ .‬له ‌سایه‌ی ئه‌م‬ ‫سیستمه‌دا س��ه‌رۆک ک��ۆم��ار ل��ه ‌الی��ه‌ن‬

‫په‌رله‌مانه‌و ‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬پ��رۆژه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م��ی ک��وردس��ت��ان��ی��ش‬ ‫سیستمی سیاسیی هه‌رێمی به‌سیستمێکی‬ ‫په‌رله‌مانی‌و کۆماری‌و دیموکراتی پێناس ‌ه‬ ‫کردووه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی جێگا‌ی سه‌رنجه‌‪،‬‬ ‫ل��ه ‌جیاتی ئ��ه‌وه‌ی س��ه‌رۆک��ی ه��ه‌رێ��م له‬ ‫‌الی��ه‌ن پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ه‌و ‌ه هەڵبژێردرێت‪ ،‬به‬ ‫‌ده‌ن��گ��دان��ی گشتی راس��ت��ه‌وخ��ۆ ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫هاوواڵتیانی هه‌رێمه‌و ‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ه‌م��ه‌ش سیستمی سیاسی‬ ‫هه‌رێم ل ‌ه خانه‌ی سیستمی په‌رله‌مانی‬ ‫ده‌رده‌ک��ات‌و ل ‌ه سیستمی سه‌رۆکایه‌تیی‬ ‫نزیک ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه ح��وک��م��ی ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬ک��ه ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫جێبه‌جێکردن ل ‌ه پ��رۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری‬ ‫هه‌رێمدا ده‌سه‌اڵتی ل ‌ه هه‌ردوو ده‌سه‌اڵتی‬ ‫س��ه‌رۆک��ای��ه‌ت��ی ه��ه‌رێ��م‌و ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی‬ ‫وه‌زی��ران پێک دێ��ت‌‪ ،‬سیستمی سیاسی‬ ‫هه‌رێم ده‌چێت ‌ه خانه‌ی سیستمی نیمچ ‌ه‬ ‫سه‌رۆکایه‌تی‪ ،‬یاخود تێکه‌اڵ‌وه‌وه وه‌ک‬ ‫سیستمی سیاسیی ف��ه‌ره‌ن��س��ا‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫له ‌سیستمی سه‌رۆکایه‌تیدا ده‌سه‌اڵتی‬ ‫جێبه‌جێکردن یه‌ک ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬ک ‌ه خۆی‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌رۆک��ای��ه‌ت��ی ک��ۆم��اردا‬ ‫ده‌بینێته‌و ‌ه وه‌ک سیستمی سه‌رۆکایه‌تی‬ ‫ئه‌مەریکا‪.‬‬ ‫خاڵێکی‌تر‪ ،‬ک ‌ه زۆر ره‌خنه‌ی لێده‌گرێت‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌هک��ان��ی س��ه‌رۆک��ی هه‌رێم ‌ه له‌و‬ ‫پرۆژه‌ ده‌ستووره‌دا‪.‬‬ ‫بۆ زیاتر خستنه‌ڕوی ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫اڵ به‌م شێوه‌یه‌ی‬ ‫پارێزه‌ر خه‌لیل عه‌بدوڵ ‌‬ ‫خ��واره‌و ‌ه ب��ه‌راوردێ��ک ده‌ک��ات له ‌نێوان‬ ‫ی س��ه‌رۆک کۆمار‌و‬ ‫پێگه‌‌و ده‌سه‌اڵته‌کان ‌‬ ‫ی‬ ‫س��ه‌رۆک��ی‌ ه��ه‌رێ��م ل��ه‌ ب��ه‌ر رۆش��ن��ای�� ‌‬ ‫ده‌س��ت��ووری س��اڵ��ی ‪2005‬ی ع��ێ��راق‌و‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری س��اڵ��ی ‪2009‬ی‬ ‫هه‌رێمی کوردستاندا‪.‬‬

‫ی‬ ‫ی په‌رله‌مانییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم شێواز ‌‬ ‫سیستم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م ب��ه ‌پێ ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن�� ‌‬ ‫سیستمی‌ سه‌رۆکایه‌تییه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ سه‌رکردایه‌تیی هێزه چه‌کداره‌کان‪:‬‬ ‫ی‬ ‫سه‌رۆک کۆمار به ‌ئه‌رکی سه‌رکردایه‌ت ‌‬ ‫بااڵی هێز ‌ه چه‌کداره‌کان هه‌ڵده‌ستێت بۆ‬ ‫ی ته‌شریفاتی‌‌و ئاهه‌نگگێڕان‌و‬ ‫مه‌به‌ست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ل��ه ‌ح��اڵ��ه‌ت��ی‌ت��ردا س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌رکرده‌ ‌‬ ‫وه‌زیرانی عێراق به ‌فیعل ‌‬ ‫گ��ش��ت��ی��ی‌ ه��ێ��ز ‌ه چ��ه‌ک��داره‌ک��ان��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م س��ه‌رک��رده‌ ‌‬ ‫س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی هه‌رێم)ه‪.‬‬ ‫ی پێشمه‌رگ ‌ه (پاسه‌وان ‌‬ ‫هێزه‌کان ‌‬

‫‪١‬ــ شێوازی هه‌ڵبژاردن‪:‬‬ ‫ی ع��ێ��راق ل ‌ه‬ ‫ی ن��وێ��ن��ه‌ران�� ‌‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن�� ‌‬ ‫نێو پ��اڵ��ێ��وراوان��دا س��ه‌رۆک ک��ۆم��ار ب ‌ه‬ ‫ی دوو ل�� ‌ه س��ه‌ر سێی ده‌نگی‬ ‫زۆری��ن��ه‌ ‌‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر هیچ‬ ‫ک��ام ل�� ‌ه پ��اڵ��ێ��وراوان ل��ه ‌خ��ول��ی یه‌که‌مدا‬ ‫ئه‌و رێژه‌یه‌یان به‌ده‌ست نه‌هێنا‪ ،‬ئه‌وا له ‪٣‬ــ ده‌رکردنی لێبوردنی تایبه‌ت‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌رک��ردن�� ‌‬ ‫ێ ل ‌ه نێوان س��ه‌رۆک کۆمار ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫‌خولی دوه‌می ده‌نگداندا کێبڕک ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر راسپارده‌ ‌‬ ‫ی تایبه‌ت ‌‬ ‫ئ��ه‌و دوو پ��اڵ��ێ��وراوه‌دا ئه‌نجام ده‌درێ��ت‪ ،‬لێبوردن ‌‬ ‫ی وه‌زی��ران‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ک�� ‌ه زۆرت��ری��ن ده‌نگیان به‌ده‌ستهێناوه‌‪ .‬س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌تی‌‌و حوکمدراوان ‌‬ ‫ئه‌و پاڵێوراوه‌شی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کانی لێبوردن ‌ه ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نێوده‌وڵه‌تی‌‌و تیرۆر‌و گه‌نده‌ڵ ‌‬ ‫تاوانه‌کان ‌‬ ‫به‌ده‌ستهێنا ده‌بێته‌ سه‌رۆک کۆمار‪.‬‬ ‫ی ن��اگ��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ی دارای��ی‌‌و ئ��ی��دار ‌‬ ‫ی گشتی ‌‬ ‫ی هه‌رێم ب ‌ه ده‌نگدان ‌‬ ‫س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی لێبوردن ‌‬ ‫ی هه‌رێم ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی راسته‌وخۆ له ‌الیه‌ن هاوواڵتیان ‌‬ ‫نهێنی ‌‬ ‫ی هه‌ی ‌ه ب ‌ه گشتی‌‌و به‬ ‫ی حوکمدراوان ‌‬ ‫ی کوردستانه‌و ‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬تایبه‌ت ‌‬ ‫هه‌رێم ‌‬ ‫ێ به‌ده‌ر‬ ‫ی لـ ‌‬ ‫ی یاسا‌و هیچ حوکمدراوێک ‌‬ ‫ئ��ه‌و پ��اڵ��ێ��وراوه‌ی زۆری��ن��ه‌ی س��اده‌ی ‌پێ ‌‬ ‫ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ستهێنا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه سه‌رۆکی نه‌کراوه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌رێ��م‪ .‬وات�� ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌ک ‌ه ته‌نها یه‌ک‬ ‫خوله‌و خولی دووه‌می تێدا نییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ‪٤‬ــ په‌سه‌ندکردنی یاساو بڕیار‪:‬‬ ‫ی په‌سه‌ندکردن‌و‬ ‫ی س��ه‌رۆک سه‌رۆک کۆمار ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی نێوان هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫جیاوازی ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ی ئه‌و یاسا‌و بڕیارانه‌ ‌‬ ‫ی ده‌رکردن ‌‬ ‫ی هه‌رێمه‌‪ ،‬ک ‌ه شێواز ‌‬ ‫کۆمار‌و سه‌رۆک ‌‬ ‫ی ده‌کات‌و ب ‌ه‬ ‫ی نوێنه‌ران ده‌ر ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆک ک��ۆم��ار ب��ه ‌پێ ‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن�� ‌‬

‫‪25‬‬

‫په‌سەندکراو داده‌نرێن له‌دوای پانزه رۆژ‬ ‫له‌وه‌رگرتنیان ل ‌ه دیوانی سه‌رۆکایه‌تی‪.‬‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫ی ده‌رکردن ‌‬ ‫ی هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫سه‌رۆک ‌‬ ‫ی‬ ‫ی کوردستان ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان ‌‬ ‫یاسا‌و بڕیارانه‌ ‌‬ ‫هه‌ی ‌ه ل ‌ه م��اوه‌ی پانزه رۆژ ل ‌ه مێژووی‬ ‫وه‌رگرتنیانه‌وه‌‪ .‬بۆشی هه‌ی ‌ه له‌و ماوه‌یه‌دا‬ ‫ناڕه‌زایی له ‌سه‌ر هه‌موو‪ ،‬یان به‌شێکیان‬ ‫ده‌رببڕێت‌‌و بیاننێرێته‌و ‌ه بۆ په‌رله‌مان بۆ‬ ‫چاو پێداخشاندنه‌وه‌یان‌و دواتر بڕیاری‬ ‫په‌رله‌مان له‌باره‌یانه‌وه‌ بنه‌بڕه‌‪.‬‬

‫‪٦‬ــ البردنی وه‌زیر‪:‬‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م‪،‬‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ی پ��ڕۆژه‌ ‌‬ ‫ب��ه ‌پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی الب��ردن�� ‌‬ ‫س��ه‌رۆک��ی‌ ه��ه‌رێ��م ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫ی سه‌رۆک‬ ‫ی هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر پێشنیاز ‌‬ ‫وه‌زیر ‌‬ ‫ی عێراق‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫وه‌زی��ران‪ .‬ب��ه ‌پێ ‌‬ ‫ی سه‌رۆک‬ ‫ی وه‌زیر له ‌سه‌ر داوا ‌‬ ‫البردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫وه‌زی��ران‌و ب��ه‌ڕه‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫نوێنه‌ران ده‌بێت‪.‬‬

‫‪٧‬ــ ده‌رکردنی مه‌رسووم‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌رک��ردن�� ‌‬ ‫س��ه‌رۆک کۆمار ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫ک‬ ‫ی هه‌ی ‌ه بۆ هه‌ندێ ‌‬ ‫ی کۆمار ‌‬ ‫مه‌رسووم ‌‬ ‫‪٥‬ــ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی په‌رله‌مان‪:‬‬ ‫ێ ح��اڵ��ه‌ت��دا مه‌سه‌له‌ی ئاسایی‪ ،‬ک ‌ه هێزی قانونیی‬ ‫س��ه‌رۆک��ی‌ ه��ه‌رێ��م ل��ه‌س�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی ده‌رک��ردن��ی مه‌رسوومی هه‌ی ‌ه بۆ نییه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم سه‌رۆک ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه هێز ‌‬ ‫ی مه‌رسووم ‌‬ ‫ی کوردستان‪ ،‬ده‌رکردن ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان ‌‬ ‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪ ،‬که ب ‌ه راوێ��ژ‌و رێککه‌وتن‬ ‫یاسای ‌‬ ‫ک ‌ه ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی په‌رله‌مان‌و سه‌رۆک ‌‬ ‫ڵ سه‌رۆک ‌‬ ‫ی له‌گه‌ ‌‬ ‫ی زیاتر له‌نیوه‌ ‌‬ ‫ــ ده‌ست له‌کارکێشانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی وه‌زی��ران��دا ده‌ری ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ئه‌ندامانی‌ په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی بۆ ئ��ه‌وه‌ش له‌کاتێکدا ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک ‌ه هه‌رێم ‌‬ ‫ی ی��اس��ای�� ‌‬ ‫ی رێ��ژه‌ ‌‬ ‫ـ��ـ ت��ه‌واون��ه‌ک��ردن�� ‌‬ ‫ی ‪ 60‬رۆژدا کوردستان‌و سیستم ‌ه سیاسییه‌که‌ی‌‪ ،‬یان‬ ‫کۆبونه‌وه‌ی په‌رله‌مان له‌ماوه‌ ‌‬ ‫ی بۆ کۆبوونه‌وه‌‪ .‬ئاسایش ‌ه گشتییه‌که‌ی‌‪ ،‬ی��ان دام��ه‌زراو ‌ه‬ ‫ی بانگهێشتکردن ‌‬ ‫له‌رۆژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌ترسی ‌‬ ‫ی رووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ێ کابینه‌ی ده‌ستوورییه‌کان ‌‬ ‫ـ��ـ ئ��ه‌گ��ه‌ر متمان ‌ه ن��ه‌دات�� ‌ه س�� ‌‬ ‫ی ئه‌وتۆ ببنه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڕه‌ش ‌ه‬ ‫ی جیاواز‌و یه‌ک له تێکده‌رانه‌ ‌‬ ‫ی پێشنیارکراو ‌‬ ‫وه‌زار ‌‬ ‫ی بکات‌و په‌رله‌مان نه‌توانێت‬ ‫ل ‌ه کیانه‌که‌ ‌‬ ‫‌دوای‌ یه‌ک‪.‬‬ ‫ی ده‌ستووری کۆبێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ‪‌ 64‬‬ ‫ی مادد ‌ه ‌‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ی ن��وێ��ن��ه‌ران‬ ‫ع��ێ��راق ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن�� ‌‬ ‫ی ‪٨‬ــ حوکمی له‌سێداره‌دان‪:‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌وه‌ش��ێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ه‌زۆری��ن��ه‌ی‌ ره‌ه��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی په‌سه‌ندکردن ‌‬ ‫ی سه‌رۆک کۆمار ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی ئه‌ندامانی‌‌و ئه‌ویش ل ‌ه سه‌ر داوا ‌‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫ی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه دادگا‬ ‫ی له‌سێداره‌دان ‌‬ ‫ی س��ه‌رۆک حوکم ‌‬ ‫ی ئه‌ندامانی‌‪ ،‬ی��ان داوا ‌‬ ‫‪‌ 1/3‬‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ک��ه‌ن‪ .‬سه‌رۆک ‌‬ ‫وه‌زیران به‌ ره‌زامه‌ندیی‌ سه‌رۆک کۆمار‪ .‬پسپۆڕه‌کان ده‌ر ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫ی تێدا نییه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌رۆک کۆمار‬ ‫ی شێوه‌یه‌ ‌‬ ‫ی حوکم ‌‬ ‫ی په‌سەندکردن ‌‬ ‫هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی له‌و شێوه‌یه‌دا کۆبوونه‌و ‌ه به‬ ‫ی بۆ له ‌حاڵه‌ت ‌‬ ‫ل��ه‌س��ێ��داره‌دان‪ ،‬ی��اخ��ود داب��ه‌زان��دن�� ‌‬ ‫‌ئه‌نجومه‌نی‌ وه‌زیران بکات‪.‬‬ ‫زیندانی‌ هه‌میشه‌یی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪٩‬ــ راگه‌یاندنی جه‌نگ‌و باری نائاسایی‪:‬‬ ‫س��ه‌رۆک ک��ۆم��ار‌و س��ه‌رۆک وه‌زی��ران‬ ‫ب��ه‌ه��اوب��ه‌ش��ی‌ ب��ۆی��ان ه��ه‌ی��ه‌ داوای��ه‌ک‬ ‫ی نوێنه‌ران بکه‌ن‬ ‫پێشکه‌ش ب ‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی نائاسایی‌‪،‬‬ ‫ی جه‌نگ‌و بار ‌‬ ‫بۆ راگه‌یاندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نوێنه‌رانیش ب ‌ه ده‌نگ ‌‬ ‫ده‌بێت ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی ئ��ه‌و داوای�� ‌ه په‌سه‌ند‬ ‫ی ئ��ه‌ن��دام��ان�� ‌‬ ‫‪‌ 2/3‬‬ ‫ی‬ ‫ی پێویست ‌‬ ‫ب��ک��ات‪ .‬ب��ۆ ن��وێ��ک��ردن��ه‌وه‌ش�� ‌‬ ‫ی نوێنه‌ران‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ب��ه ‌ره‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫ی هه‌رێم به ‌راوێژو‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم سه‌رۆک ‌‬ ‫رێککه‌وتن له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی په‌رله‌مان‌و‬ ‫ی‬ ‫ی راگه‌یاندن ‌‬ ‫سه‌رۆک وه‌زیران ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی جه‌نگ‪،‬‬ ‫ی هه‌ی ‌ه ل ‌ه حاڵه‌ت ‌‬ ‫ی نائاسای ‌‬ ‫بار ‌‬ ‫ی��ان داگ��ی��رک��ردن‪ ،‬ی��ان ی��اخ��ی��ب��وون‪ ،‬یان‬ ‫ی سروشتی‌‪ ،‬یان‬ ‫ئ��اژاوه‌‪ ،‬ی��ان کاره‌سات ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پ��ه‌ت��ا‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ر بارێک ‌‬ ‫ب�ڵاوب��وون��ه‌وه‌ ‌‬ ‫کتوپڕی‌ دیکه‌‪.‬‬ ‫‪١٠‬ــ کۆبوونه‌وه‌ به ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران‪:‬‬ ‫ی هه‌ی ‌ه‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫سه‌رۆک ‌‬ ‫ی وه‌زیران بکات بۆ‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫بانگهێشت ‌‬ ‫ی ئیستسنائی‌‌و ل ‌ه‬ ‫کۆبوونه‌و ‌ه به ‌شێوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌و بابه‌تانه‌ ‌‬ ‫ی پێویستدا بۆ باسکردن ‌‬ ‫کات ‌‬ ‫ی‬ ‫کۆبوونه‌و ‌ه ل ‌ه پێناویدا به‌ستراوه‌‌و خۆ ‌‬ ‫ی ئه‌و کۆبوونه‌وه‌ی ‌ه ده‌کات‪.‬‬ ‫سه‌رۆکایه‌ت ‌‬ ‫ی له‌و‬ ‫ی ع��ێ��راق��دا به‌ندێک ‌‬ ‫ل��ه ‌ده‌س��ت��وور ‌‬

‫‪١١‬ـ��ـ دام��ه‌زران��دن��ی پ��ل��ه ت��ای��ب��ه‌ت��ه‌ک��ان‌و‬ ‫داواکاریی گشتی‪:‬‬ ‫ی ده‌رکردنی‬ ‫ی هه‌رێم ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫سه‌رۆک ‌‬ ‫ی خ��اوه‌ن پل ‌ه‬ ‫مه‌رسومی بۆ دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌پااڵوتن ‌‬ ‫تایبه‌ته‌کان هه‌یه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌تمه‌ند‌و ب��ه‌ڕه‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫وه‌زی��ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی وه‌زیران‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌رۆک ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی دادوه‌ران‌و‬ ‫ی دامه‌زراندن ‌‬ ‫هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گشت ‌‬ ‫ی داواک��ار ‌‬ ‫س��ه‌رۆک‌و ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له ‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫هه‌ی ‌ه پاش ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫دادوه‌ری‌ هه‌رێمه‌وه‌ ده‌پاڵێورێن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی هه‌رێم ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫سه‌رۆک ‌‬ ‫ی هه‌ی ‌ه‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ی دادگ��ا ‌‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ان�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دادوه‌ری�� ‌‬ ‫ڵ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫به ‌راوێ��ژ له‌گه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫هه‌رێم‪ .‬هه‌روه‌ها دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌رۆک ‌‬ ‫ئ��ه‌و دادگ��ای�� ‌ه به ‌مه‌رسووم ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ره‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫ه��ه‌رێ��م ده‌ب��ێ��ت ل��ه ‌دوا ‌‬ ‫ی کوردستان له ‌سه‌ر‬ ‫ی هه‌رێم ‌‬ ‫په‌رله‌مان ‌‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوه‌ک��ان‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا س��ه‌رۆک‌و‬ ‫ی کوردستان‬ ‫ی ته‌مییزی ‌‬ ‫ی دادگ��ا ‌‬ ‫ئه‌ندامان ‌‬ ‫پێش ده‌س��ت��ب��ه‌ک��ارب��وون��ی��ان ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫ی‬ ‫ی یاسای ‌‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م��دا س��وێ��ن��د ‌‬ ‫س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ده‌خ��ۆن‪ .‬ب��ه‌اڵم ب�� ‌ه پ��ێ�� ‌‬ ‫ی سه‌فیر‌و خاوه‌ن پل ‌ه‬ ‫عێراق‪ ،‬دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫تایبه‌ته‌کان ل ‌ه سه‌ر پێشنیاز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫وه‌زی��ران‌و ب��ه‌ڕه‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬

‫‪27‬‬

‫نوێنه‌ران ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی س��ه‌رۆک‌و ئ��ه‌ن��دام��ان�� ‌‬ ‫دام��ه‌زران��دن�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ف��ی��دراڵ��ی‌‌و سه‌رۆک ‌‬ ‫ی ته‌مییز ‌‬ ‫دادگ��ا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌سته‌ ‌‬ ‫ی گشتی‌‌و س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫داواک��ار ‌‬ ‫ی ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ی دادوه‌ر ‌‬ ‫س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دادوه‌ر ‌‬ ‫ی ب��ااڵ ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫پێشنیاز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ره‌ها ‌‬ ‫ی زۆرینه‌ ‌‬ ‫عێراق‌و به ‌ره‌زامه‌ند ‌‬ ‫ی نوێنه‌ران ده‌بێت‌و‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی به‌و‬ ‫سه‌رۆک کۆمار هیچ په‌یوه‌ندییه‌ک ‌‬ ‫دامه‌زراندنانه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫‪١٢‬ــ هه‌مووارکردنی ده‌ستوور‪:‬‬ ‫ی وه‌زی��ران‬ ‫س��ه‌رۆک کۆمار‌و ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫پێکه‌وه‌‪ ،‬یان ‪‌ 1/5‬‬ ‫ی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ران ب��ۆی��ان ه��ه‌ی�� ‌ه پ��ێ��ش��ن��ی��از ‌‬ ‫ه��ه‌م��ووارک��ردن��ی‌ ده‌س��ت��وور ب��ک��ه‌ن‪،‬‬ ‫ی ب ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر هه‌مووارکردنێکیش پێویست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی ده‌ن��گ�� ‌‬ ‫ی ‪‌ 2/3‬‬ ‫ره‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ن��وێ��ن��ه‌ران‌و ره‌زام��ه‌ن��دی�� ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گشتی‌‌و په‌سه‌ندکردن ‌‬ ‫گه‌ل به ‌راپرس ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پ��ڕۆژه‌ ‌‬ ‫س��ه‌رۆک کۆمار هه‌یه‌‪ .‬به ‌پێ ‌‬ ‫ی هه‌رێم‌و‬ ‫ی هه‌رێم‪ ،‬سه‌رۆک ‌‬ ‫ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫ی وه‌زیران پێکه‌وه‌‪ ،‬یان سێیه‌کی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی په‌رله‌مان بۆیان هه‌ی ‌ه‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ژماره‌ ‌‬ ‫ی ده‌س��ت��وور‬ ‫ی ه��ه‌م��ووارک��ردن�� ‌‬ ‫پێشنیار ‌‬ ‫بکه‌ن‌و ب ‌ه راپرسیی گشتی په‌سه‌ند بکرێت‪.‬‬ ‫‪١٣‬ــ لێپرسینه‌وه‌و البردنی سه‌رۆک‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی نوێنه‌ران له ‌سه‌ر داوایه‌ک ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی ژم��اره‌ ‌‬ ‫ه��ۆدار‪ ،‬به ‌زۆرینه‌ ‌‬

‫ی له ‌س��ه‌رۆک کۆمار‬ ‫ی لێپرسینه‌وه‌ ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ی نوێنه‌ران‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی ژم��اره‌ ‌‬ ‫ی ره‌ها ‌‬ ‫ب ‌ه زۆرینه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س��ه‌رۆک کۆمار ‌‬ ‫ی الب��ردن�� ‌‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی له ‌الیه‌ن دادگا ‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬پاش ئیدانه‌کردن ‌‬ ‫ی له ‌یه‌کێک له‌م حاڵه‌تانه‌دا‬ ‫ی فیدراڵ ‌‬ ‫بااڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاسایی‌‪ ،‬پێشێلکردن ‌‬ ‫(الدان ل ‌ه سوێند ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گ��ه‌وره‌)‪ .‬په‌رله‌مان ‌‬ ‫ده‌ستوور‪ ،‬خیانه‌ت ‌‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫ی لێپرسینه‌وه‌ ‌‬ ‫کوردستان ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی هه‌رێم نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو په‌رله‌مان‬ ‫سه‌رۆک ‌‬ ‫ی هه‌رێم‪ ،‬یان‬ ‫ی سه‌رۆک ‌‬ ‫ی الدان ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی دوو ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ی هه‌ی ‌ه ب ‌ه ده‌نگ ‌‬ ‫جێگره‌که‌ ‌‬ ‫ی ئیدانه‌کردنیان‬ ‫ی دوا ‌‬ ‫سێی ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌رێم ‌‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫له ‌الی��ه‌ن دادگ��ا ‌‬ ‫ک��وردس��ت��ان ل��ه ‌یه‌کێک ل��ه‌م حاڵه‌تانه‌دا‬ ‫(ش��ک��ان��دن��ی س��وێ��ن��دی‌ ده‌س��ت��ووری��ی‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی سامناکی ده‌ستوور‪ ،‬خیانه‌ت ‌‬ ‫پێشێلکردن ‌‬ ‫گه‌وره‌)‪.‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌و ب��ه‌راوردک��ردن��ان��ه‌دا‬ ‫ده‌گه‌ین ‌ه ئه‌و ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌سه‌اڵته‌کانی‬ ‫س��ه‌رۆک��ی ه��ه‌رێ��م زۆر زی��ات��ر ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی س��ه‌رۆک کۆمار‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫تێبینی ده‌کرێت‪ ،‬سه‌رۆکی هه‌رێم هه‌ندێک‬ ‫ده‌سه‌اڵت پیاد ‌ه ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ده‌ستووری‬ ‫عێراقدا ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌د‌ا ده‌چن ‌ه خانه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌کانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌وه‌‪ .‬له ‌ئه‌نجامی ئه‌و‬ ‫ب��ه‌راوردک��ردن��ان��ه‌دا ب�� ‌ه روون��ی ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‌‪ ،‬ک��ه ‌سیستمی سیاسی‬ ‫هه‌رێمی ک��وردس��ت��ان پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی نییه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫به‌ڵکو ل��ه ‌سیستمی سه‌رۆکایه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫نزیکه‌و ده‌چێت ‌ه خانه‌ی سیستمی نیمچ ‌ه‬ ‫سه‌رۆکایه‌تییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ستوور ‌‬ ‫ی ره‌شنووس ‌‬ ‫جێبه‌جێ‌كردن ‌‬ ‫ی ئێستایه‌وه‌‪ ،‬ده‌رگا ل ‌ه‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬به‌م حاڵه‌ ‌‬ ‫ی دیكتاتۆردا ده‌خات ‌ه‬ ‫به‌رده‌م دروستبوون ‌‬ ‫ی زۆرو‬ ‫ی ده‌سه‌اڵتێك ‌‬ ‫سه‌رپشت به‌و پێیه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ره‌ها ب ‌ه سه‌رۆك به‌خشراوه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫س��ه‌رۆك به‌رپرسیارو ن��اچ��ار بكات ل ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ب��ه‌رده‌م هیچ دام��ه‌زراوه‌و ده‌سته‌یه‌ك ‌‬ ‫چ��اودێ��ری‌‌و ل��ێ��پ��رس��ی��ن��ه‌وه‌دا ب��ێ��ت‪ .‬بۆ‬ ‫باشکردنی بڕگه‌و مادده‌کانی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫سیستمی حکومڕانی ئه‌م نووسینه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پێشنیارو راسپاردانه‌ ده‌خاته‌روو‪:‬‬ ‫ی سیاسی هه‌رێمی‬ ‫‪١‬ــ پێویست ‌ه سیستم ‌‬ ‫ك��وردس��ت��ان پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ب��ێ��ت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ی خۆگونجاندنی‬ ‫ی په‌رله‌مانی توانا ‌‬ ‫سیستم ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ژینگ ‌ه جیاوازه‌كان هه‌یه‌‌و‬ ‫ی ل�� ‌ه واڵت�� ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان��دا‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن�� ‌‬ ‫به‌ده‌ستهێناوه‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه سیستمی‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی‪ ،‬ی��اخ��ود سیستمی الده‌ر‬ ‫ل��ه ‌ده‌ره‌وه‌ی واڵت��ی دای��ك (ئه‌مریكاو‬ ‫فه‌ره‌نسا) سه‌ركه‌وتوو نه‌بووه‌‪ ،‬زۆرجار‬ ‫به ‌الڕێ��دا ب��راوه‌و ده‌سه‌اڵتی تاكڕه‌وی‌و‬ ‫دیكتاتۆری ل��ێ ب��ه‌ره��ه‌م ه��ات��ووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه سیستمی س��ی��اس��ی ه��ه‌رێ��م‬ ‫په‌رله‌مانی بێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ پێویست ‌ه سیستمی سیاسی هه‌رێم‬

‫پێچه‌وان ‌ه نه‌بێت له‌گه‌ڵ سیستمی سیاسی‬ ‫ی م��اده‌ك��ان��ی ‪1‬و ‪7‬‬ ‫ل�� ‌ه ع��ێ��راق‪ ،‬ب��ه ‌پ��ێ�� ‌‬ ‫ده‌ستووری عێراق‪ ،‬پێویست ‌ه ده‌ستوورو‬ ‫ی سیاسی هه‌رێمه‌كان ته‌با بێت‬ ‫سیستم ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ستوورو سیستم (په‌رله‌مانی)ی‬ ‫عێراق‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ ل ‌ه مادده‌ی ‪1‬ی پڕۆژه‌ی ده‌ستووری‬ ‫هه‌رێمدا هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه سیستمی سیاسی‬ ‫هه‌رێم په‌رله‌مانییه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌م مادده‌ی ‌ه‬ ‫ره‌نگدانه‌وه‌ی هه‌بێت ل ‌ه هه‌موو مادده‌كانی‬ ‫ده‌س��ت��ووره‌ك��ه‌دا‪ ،‬نابێت هیچ م��ادده‌‌و‬ ‫بڕگه‌یه‌ك هه‌بێت پێچه‌وانه‌ی ئه‌م مادده‌ی ‌ه‬ ‫بسه‌لمێنیت‌و سیستمی سیاسی هه‌رێم‬ ‫به‌الرێدا به‌رێت به‌ره‌و سه‌رۆكایه‌تی‪ ،‬یان‬ ‫هه‌ر مۆدێلێكی‌تر‪.‬‬ ‫ی ‪ 60‬ل��ه ‌پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫‪٤‬ـ��ـ پێویست ‌ه م��ادده‌ ‌‬ ‫ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م ه��ه‌م��ووار بكرێت‪،‬‬ ‫ی هه‌رێمی‬ ‫ك�� ‌ه ت��ێ��دا ه��ات��وو ‌ه (س��ه‌رۆك�� ‌‬ ‫ی فه‌رمانده‌ی گشتیی‬ ‫كوردستان‪ ،‬سه‌رۆك ‌‬ ‫هێزه‌كانی پێشمه‌رگه‌یه‌)‪ ،‬پێویست ‌ه ئه‌م‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه ب��گ��وێ��زرێ��ت��ه‌وه‌ ب��ۆ س��ه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران‌و ئه‌ویش ته‌نها هێزی پێشمه‌رگ ‌ه‬ ‫بگرێته‌و ‌ه (ن��ه‌ك ناوخۆ)‪ ،‬ته‌نها ل ‌ه كاتی‬ ‫ی نائاساییدا هێزی ناوخۆ‬ ‫جه‌نگ‌و ب��ار ‌‬ ‫ی هه‌رێم‬ ‫بگرێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه به‌رانبه‌ردا سه‌رۆك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پرۆتۆكۆڵ ته‌نها سه‌رۆك ‌‬ ‫بۆ مه‌به‌ست ‌‬ ‫هێزی‌ پێشمه‌رگه‌بێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 61‬هه‌مووار بكرێت‌و سه‌رۆك ‌‬ ‫‪٥‬ــ ماده‌ ‌‬ ‫هه‌رێمی كوردستان متمان ‌ه ل ‌ه په‌رله‌مان‬ ‫وه‌ربگرێت بۆ ئه‌وه‌ی له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌و ‌ه‬

‫‪29‬‬

‫چاودێری بكرێت‌و له ئاستیدا به‌رپرس‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ مادده‌ی ‪ 65‬پڕۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی زۆر فر‌ه‌وانی به ‌سه‌رۆكی‬ ‫هه‌رێم داوه‪ ،‬پێویست ‌ه ئ��ه‌و ده‌سه‌اڵتان ‌ه‬ ‫ب��گ��وێ��زرێ��ن��ه‌و ‌ه ب��ۆ دام��ه‌زراوه‌ک��ان��ی‌ت��رو‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م ت��ه‌ن��ه��ا ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ك��ی‬ ‫ره‌مزی هه‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی‬ ‫سیستمی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ناگونجێت‪ ،‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌‪:‬‬ ‫ا‌ــ بڕگه‌ی یه‌كه‌م له ‌مادده‌ك ‌ه الببرێت‌و‬ ‫سه‌رۆكی هه‌رێم مافی پێشكه‌شكردنی‬ ‫پڕۆژ ‌ه یاسای نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب‌ــ بڕگه‌ی دوه‌م‪ :‬سه‌رۆكی هه‌رێم مافی‬ ‫ن��اڕه‌زای��ی ده‌رب��ڕی��ن��ی نه‌بێت ل��ه ‌یاساو‬ ‫بڕیاره‌كان‪.‬‬ ‫ت‌ـ��ـ ب��ڕگ��ه‌ی ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌وه‌ی ب��ۆ زی��اد‬ ‫بكرێت‪ ،‬كه ‌پێویست ‌ه پ��اش ره‌زامه‌ندیی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان م��ه‌رس��ووم ب��ۆ ل�� ‌ه س��ه‌ر كار‬ ‫البردنی وه‌زیر ده‌ربكرێت‪.‬‬ ‫ج‌ــ بڕگه‌ی حه‌وت به‌ ته‌واوی الببرێت‪.‬‬ ‫چ‌ـ��ـ ب��ڕگ��ه‌ی هه‌شته‌م بگوێزرێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی س��ه‌رۆك وه‌زی��ران پاش‬ ‫وه‌رگرتنی ره‌زامه‌ندیی په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ح‌ــ بڕگه‌ی نۆو د ‌ه بكرێت به‌ هاوشێوه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری ع��ێ��راق‌و پ��اش وه‌رگرتنی‬ ‫ره‌زامه‌ندیی په‌رله‌مان بگوێزرێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌رۆك وه‌زیران‪.‬‬ ‫خ‌ـ��ـ ب��ڕگ��ه‌ی ی��ازده‌ی��ه‌م‪ :‬ئ��ه‌وه‌ی ب��ۆ زی��اد‬ ‫بكرێت به‌مه‌رجێک سه‌رۆكی هه‌رێم مافی‬

‫ده‌نگدانی نه‌بێت‪.‬‬ ‫د‌ـ��ـ ب��ڕگ��ه‌ی دوازده‌ی��ه‌م‌و س��ێ��زده‌ی��ه‌م‬ ‫بگوێزرێته‌و ‌ه بۆ ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌رۆك‬ ‫وه‌زی��ران پ��اش وه‌رگرتنی ره‌زامه‌ندیی‬ ‫په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ر‌ــ بڕگه‌ی هه‌ژده‌یه‌م‪ :‬له‌پاڵ ره‌زامه‌ندیی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان��دا‪ ،‬ره‌زام��ه‌ن��دی��ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫دادوه‌ری بۆ زیاد بكرێت‪.‬‬ ‫ز‌ــ بڕگه‌ی بیست‌و یه‌ك‪ :‬پاش وه‌رگرتنی‪،‬‬ ‫ره‌زامه‌ندیی په‌رله‌مانی بۆ زیاد بكرێت‪.‬‬ ‫ژ‌ـ��ـ بڕگه‌ی بیست‌و دوو‌و بیست‌و سێ‬ ‫بگوێزرێته‌و ‌ه بۆ ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫کوردستان‬

‫‪http://www.kurdistan-parliament.org/‬‬

‫‪pdf.100809083313/files/sitecontents‬‬

‫ی‬ ‫‪٢‬ـ��ـ سایتی خ��ەن��دان‪ ،‬پێگه‌‌و ده‌سه‌اڵته‌کان ‌‬ ‫ی ه��ه‌رێ��م ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رۆک ک��ۆم��ار‌و س��ه‌رۆک�� ‌‬ ‫ده‌ستووردا‪ ،‬خه‌لیل عه‌بدوڵاڵ‬ ‫‪static.reverse.-5.10.64.242//:http‬‬ ‫‪.softlayer.com/drejaWtar‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫هەڵبژاردن‌و رووحی كوردەواری‬ ‫‪Elections and the spirit of the Kurdish community‬‬

‫نووسینی‪ :‬ئیبراهیم حاجی زەڵمی‬ ‫‪Written by: Ibrahim Haji Zalmi‬‬

‫‪31‬‬

‫نووسه‌ر سالێ ‪ ١٩٧٢‬له گوندی زه‌ڵم له ناحیه‌ی‬ ‫خورماڵ له‌دیاکبووه‪ .‬بڕوانامه‌ی به‌کالۆریۆسی‬ ‫له به‌شی کۆمه‌ڵناسیدا له زانکۆی سلێمانی‬ ‫ب �ه‌ده‌س��ت هێناوه‪ .‬ئه‌ندامی سه‌ندیکای‬ ‫رۆژنامه‌نووسانه‪ .‬پێشتر سه‌رنووسه‌ری رۆژنامه‌ی‬ ‫(هانا) بووه‌و به‌ڕێوه‌به‌ری نووسینی گۆڤاری‬ ‫(سۆسیۆڵۆجیا) بووه‪ .‬ئێستا به‌ڕێوه‌به‌ری نووسینی‬ ‫گۆڤاری (هه‌ورامان)ه‪ .‬نووسه‌ری کتێبێکه به‬ ‫ناونیشانی (سۆسیۆ ــ ئه‌نسرۆپۆڵۆجی)‪ ،‬که باس‬ ‫له باری کۆمه‌اڵیه‌تیی خورماڵ ده‌کات‪.‬‬ ‫كارو رەفتاری هەڵبژاردن لە پڕۆسەی‬ ‫هەڵبژاردندا شێوازێكی دیارو واتایه‌کی‬ ‫چ��االک��ی ب��ەش��داری��ی ت��اك ل��ه ‌كۆمەڵگا‬ ‫دیموكراتییەكاندا نیشان دەدات‪ .‬دیارە‬ ‫چەند فاكتەری كاریگەر لە پشت رەفتارو‬ ‫كاری هەڵبژاردنەوەنه‌‌وه بوونیان هه‌یه‪،‬‬ ‫وات��ە چەند هۆكار لە پشت ئەنجامدانی‬ ‫رەفتاری هەڵبژاردنەوە وەك پڕۆسەیەكی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‌و بەدەستهێنانی ئامانجی‬ ‫ج��ۆرب��ەج��ۆری سیاسی‌و كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری ب��وون��ی��ان ه‌‌ی��ه‪ ،‬ن��ەك تەنها‬ ‫سەیركردنی پڕۆسەكە وەك دیاردەیەكی‬ ‫سیاسی‌‪ ،‬یاخود ئامانجی سیاسی‪.‬‬ ‫ئەم نووسینە هه‌وڵێکه بۆ پەنجە خستنه‬ ‫س��ەر ئ��ەو رەه��ەن��دە كۆمەاڵیەتیانە‌ی لە‬ ‫هەڵس‌و ك��ەوت‌و كاری هەڵبژاردندا‪ ،‬كە‬ ‫وەك پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی زیندوی‬ ‫ژیانی دیموكراتی كۆمەڵگا دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ل��ە پ��ال ئ��ەوەش��دا‪ ،‬ب��ۆ ب��ەرچ��اوڕوون��ی��ی‬

‫خ��وێ��ن��ەری��ش‪ ،‬دەس��ت��ێ��ك ب��ە روخ��س��اری‬ ‫واق��ع��ی ئ��ەو پ��ڕۆس��ەی��ە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��ای‬ ‫كوردیدا بهێنێت‪ ،‬تا حاڵی ئەو رەفتارە‬ ‫كۆمەاڵیەتییە لە نێو ئاسۆی سیاسی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتیی كوردیدا بخاتە بەر چاو‪.‬‬ ‫دی��ارە خ��ودی ه��ەڵ��ب��ژاردن پڕۆسەیەكی‬ ‫مرۆڤییانه‌ی ئەقاڵنیی دیموكراتییانەیە‪،‬‬ ‫كە تاكەكان لە پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی ــ‬ ‫سیاسیدا دەینوێنرێن‌و ئامانج‌و خواست‌و‬ ‫كردە‌و ئەنجامی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسیی‬ ‫تیادا دەردەخەن ‪.‬‬ ‫ئەم كردە ئەقاڵنییە‌و مرۆڤییانه‌یه‪ ،‬ئەگەر‬ ‫وەك روانینێكی سۆسیۆلۆجیانە رەفتاری‬ ‫لەگەڵدا بكەین‌و بیخەینە ژێ��ر وردبینی‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ان��ەوە‪ ،‬ئ��ەوا ه��ەر زوو‬ ‫پەی بەو رەگ‌و ریشە كۆمەاڵیەتیانەی‬ ‫دەب��ەی��ن‪ ،‬كە لە نێو خ��ودی پڕۆسەكەو‬ ‫بازنەكانی رەفتاری نواندنی تاكی‌و كۆیی‌‪،‬‬ ‫پ��اش��ان ئ��ەو ف��اك��ت‌و خوێندنەوانەی بە‬ ‫شێوەیەكی زانستی ــ شیكاریی پێناسه‌یی‬ ‫لە نێو ئەنجامدانی پڕۆسەكەدان‌‪ ،‬پاشان‬ ‫ئەو هۆكارانەی لە پشت ئامادەكاری‌و‬ ‫ئامادەباشی تاك‌و كۆمەڵەكانەوە هەن‪،‬‬ ‫وەك ك��ردەو پڕۆسەیەكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫پیشانی دەدەن��ەوە‪ .‬زانایانی كۆمەڵناس‬ ‫ل��ە ت��وێ��ژی��ن��ەوەو خ��وێ��ن��دن��ەوەك��ان��ی��ان��دا‬ ‫ب��ۆ رەف��ت��اری ه��ەڵ��ب��ژاردن گ��رن��گ��ی‌و‬ ‫الی زی��ات��ر ب��ە ه��ۆك��ارە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ئابوورییەكان دەدەن‌و دەك��ەن��ەوە‪ ،‬بە‬ ‫ب��ەراورد لەگەڵ هۆكارە سیاسیەكاندا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫ب��ە تایبەت ئ��ەو ه��ۆك��ارە كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫ئابوورییانەی بەرپرسن لە پشتگیریی‬ ‫پارتە سیاسییەكان‌و تێبینی لە سەر ئەو‬ ‫پەیوەندی‌و داوانەدا دادەنێن‪ ،‬كە لە نێوان‬ ‫چینە كۆمەاڵیەتیەكانی كۆمەڵگاو پیشەو‬ ‫ج��ۆری ك��ارو ج��ۆری پەیوەستبوونی‬ ‫الی��ەن��گ��ری‌و رەگ��ەزو ت��ەم��ەن‪ ...‬هتد لە‬ ‫الیەك‌و كاری هەڵبژاردنەكە لە الیەكی‌تر‬ ‫بوونیان هەیە‪.‬‬ ‫لەم چوارچێوە روانینە سۆسیۆلۆجییەدا‬ ‫چەند تیۆرو ئاڕاستەی كۆمەڵناسیانە‬ ‫لە راڤ��ەو خوێندنەوەیان بۆ ئەم كردەو‬ ‫رەف��ت��ارە كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬وات��ه رەف��ت��اری‬ ‫هەڵبژاردن هاتوونەتە ئاراوەو هەنگاوی‬ ‫شیكاریی كۆمەڵناسییانەیان خستۆتە‬ ‫روو‪ .‬لەوانە‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ره‌ه��ه‌ن��دی س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ی‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان��ه‌ی ب��ون��ی��ادگ��ه‌رای��ی ئ��ه‌رک��ی‬ ‫‪:Constructive functional school‬‬ ‫كە لە شیكارییەكانیدا جەخت لە رامانی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی ب��ون��ی��ادی ت��اك‌و ب��ون��ی��ادی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكاتەوە؛ دەنگدانی هەڵبژاردن‬ ‫ل��ە میانی كۆمەاڵیەتیدا دەدۆزێ��ت��ەوە‌‌و‬ ‫هەوڵی دۆزی��ن��ەوە‌و ئاشكراكردنی ئەو‬ ‫فاكت‌و گۆڕاوە كۆمەاڵیەتیانە دەدات‪ ،‬كە‬ ‫لە پشت كاری دەنگدانەوەن لە پرۆسەی‬ ‫هەڵبژاردندا‪ .‬لەوانە چینە كۆمەاڵیەتیەكان‪،‬‬ ‫زمان‌و زاراوه‌‪ ،‬نەتەوە‪ ،‬ئایین‪ ،‬ئایینزا‪ ،‬بیر‪،‬‬ ‫جیاوازیی رۆشنبیری‪ ،‬ئاستی زانستی‌‪،‬‬ ‫جیاوازی لە نیشتەجێبوون وەك شارو‬

‫الدێ‌‪ ،‬الیەنگری بۆ خێڵ‌و بنەماڵە‪ ..،‬هتد‪.‬‬ ‫دیارە ئەم تێفكرینە لە چلەكانی سەدەی‬ ‫راب��ردوودا زی��ات��ر ب��ە دەرك��ەوت��ووه‌و‬ ‫سەریهەڵداوه‪ .‬ب��ه‌و دیدگایه‌ی‪ ،‬که هه‌ر‬ ‫پارتێكی سیاسی نوێنەرایەتیی چینێك‪،‬‬ ‫یان پێڕێكی كۆمەاڵیەتی دیاریكراو بكات‪.‬‬ ‫دەنگدان لێرەدا پەیوەست‌و دیاریكراو بە‬ ‫دۆخی كۆمەاڵیەتی دەنگدەرەوە‪ ،‬یان بە‬ ‫شوێنەوە یان بە ئاینەوە ده‌بێت‪ ،‬كە ئەمەش‬ ‫ئاماژەدەری تاك دەبن بۆ بەشداربوونی‬ ‫لەو پڕۆسە سیاسییەیەدا‪ .‬هەر بۆیە ئەو‬ ‫كۆمەڵ‌و الیەنانەی الیەنگری‪ ،‬تاك‪ ،‬یان‬ ‫دەنگدەریان پێشوەختە مسۆگەر كردووە‪،‬‬ ‫دەتوانن راكێشەری بن بۆ هێنانی بۆ سەر‬ ‫سندووقی دەن��گ��دان‪ .‬ه��ەر بۆیە خ��ودی‬ ‫دەن��گ��دەر وەك تاكێكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و‬ ‫ك��اری��گ��ەر ب��ە دۆخ��ە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ەك��ەی‬ ‫ه��ۆك��اری ك��اری��گ��ەرو ی��ەك�لاك��ەرەوەی‬ ‫رەف��ت��اری دەن��گ��دان��ەك��ە دەب��ێ��ت‪ .‬لەگەڵ‬ ‫ئەوەشدا ئەم تێروانینە شایەنی رەخنە‬ ‫ل��ێ��گ��رت��ن��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە ئ��ەو گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ه‬ ‫كۆمەاڵیەتیانەی ئەم پێرە لەبەرچاویان‬ ‫دەگ��رن‪ ،‬دەت��وان��ی��ن بڵێین‪ ،‬تەنها ئەگەر‬ ‫رەفتاری هەڵبژاردن بەهێز بكەن‪ ،‬تەنها‬ ‫له ئاستی خستنەڕووی پەیوەندیی نێوان‬ ‫تایبەتمەندییە كۆمەاڵیەتییەكان‌و رەفتاری‬ ‫هەڵبژاردنیان ده‌وه‌ستن‌و روونكردنەوەی‬ ‫زانستی ناخه‌نه روو‪ .‬هەرچی الوازی��ی‬ ‫ب��اب��ەت��ی ئ��ەم گ��ۆراوان��ەش��ە‪ ،‬ك��ە ئ��ەم‬ ‫قوتابخانەیە پشتی پێدەبەستێت‪ ،‬فره‌وانی‌و‬

‫‪33‬‬

‫هەمە جۆرییانە‌یه‪ .‬لەوانە‪ ،‬گۆڕانی سۆسیۆ‬ ‫ــ دیمۆگرافییه له رووی رەگەزو تەمەن‌و‬ ‫شوێنی دانیشتن‌و چڕیی دانی شتنه‪ ،‬كە‬ ‫كاریگەرییان لە سەر رەفتاری هەڵبژاردن‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬گ��ۆران��ی سۆسیۆ ـ��ـ ئ��اب��ووری��ش‪،‬‬ ‫وەك‪ :‬پیشە‪ ،‬شوێنی ك��ارك��ردن‌‪ ،‬ئاستی‬ ‫بژێوی‪ ،‬هەروەها گۆرانی وەك‪ :‬سۆسیۆ‬ ‫ــ رۆشنبیری‪ ،‬كلتووری لە سەر ئاستی‬ ‫خ��وێ��ن��دەواری‪ ،‬الیەنگریی تایفەیگه‌ری‪،‬‬ ‫رەگەزی‪ ،‬ئایینزایی‪ ،‬ئایینی‪ .‬ئه‌و گۆڕانانه‬ ‫سەرەڕای ئەوەی ده‌شێت بۆ راڤەكردنی‬ ‫ت��ەواوی رەف��ت��اری ه��ەڵ��ب��ژاردت‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬جیاوازیی كۆمەڵگاكان‌و‬ ‫دۆخ‌و قۆناغی ژیاری‌و ژیانی كۆمەڵگاكان‬ ‫هێشتا كەمبڕستیی دەدەنە پاڵ‪ .‬ئەمە لە‬ ‫كاتێكدا خودی كارو رەفتاری هەڵبژاردن‬ ‫بە رەفتارێكی تاكەكەسی دێتە ئەژمارو‬ ‫بایەخ‌و توانایی‌و رۆڵی تاك زیاتر بەدەر‬ ‫دەخ��ات‪ .‬كەچی بیرمەندان‌و الیەنگرانی‬ ‫ئەم قوتابخانەیە بە پاڵپشتی‌و كاریگەریی‬ ‫ئەو گۆڕانانه كۆمەاڵیەتییانە ئ��ەرزش‌و‬ ‫توانایی كۆمەاڵیەتی‌و كۆمەڵگا دووبارە‬ ‫پشت راست دەكەنەوەو جەخت لە سەر‬ ‫كۆمەاڵیەتیبوونی رەف��ت��اری هەڵبژاردن‬ ‫دەكەنەوە؛ پێیان وایە تاک لەو پڕۆسەو‬ ‫رەفتارەیدا هه‌رگیز ناتوانێت كاریگەریی‬ ‫رۆڵە كۆمەاڵیەتییەكەی‌و رۆڵە خێزانی‌و‬ ‫پێگە‌و الیەنگیرییە كۆمەاڵیەتیەكەی بۆ‬ ‫چینە ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اب��ووری��ی��ەك��ەی‌و‬ ‫هوشیارییە كۆمەاڵیەتییەكه‌ی بخاتە‬

‫ك��ەن��ارو وەك ت��اك��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫نه‌یانژمێرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ره‌هه‌ندی دەرونناسیی كۆمەالیەتی‪،‬‬ ‫که تیایدا الیەنگرانی ئەم قوتابخانەیە لە‬ ‫شیكردنەوەیاندا سه‌باره‌ت به رەفتاری‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬هه‌وڵ ده‌ده‌ن ئەو پەیوەندی‌و‬ ‫سەرەداوانە بدۆزنه‌وه‪ ،‬كە پەیوەستن به‬ ‫حه‌زو ئارەزووی تاكەكانه‌وه‌‌و به ئاڕاستە‬ ‫دەروونییەكانیانه‌وه له کاتی دەنگدانیان‬ ‫لە پڕۆسه‌ی هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬الیەنگیریی‬ ‫تاک بۆ حیزب‪ ،‬ئایین‪ ،‬خێڵ‪ ..‬هتد‪‌،‬یاخود بۆ‬ ‫که‌سایه‌تییه‌کی دیاریکراو‪ ،‬د‌هبێت به کلیلی‬ ‫کۆنترۆڵکردنی ره‌فتاری کۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬به‬ ‫جۆرێک‪ ،‬که وای لێ بکات ئامادیی هەبێت‬ ‫ن له پڕۆسه‌ی هەڵبژاردن‌و‬ ‫بۆ به‌شداریکرد ‌‬ ‫لە پێناو سەرخستنی ئه‌م‪ ،‬یان ئه‌ودا‪.‬‬ ‫یەكێك لە بیرمەندانی ئەم قوتابخانەیە‪،‬‬ ‫پ��ۆڵ الزارێ��ڵ��د ‪Paul Lazarfeld‬ه‪.‬‬ ‫الیەنگرانی ئەم قوتابخانەیە (كە زیاتر لە‬ ‫كارەكانی نێوەندی لێكۆڵینەوەی زانكۆی‬ ‫له مێشیگن ‪ Michigan‬وەدەركەووتن‪،‬‬ ‫جەخت لە سەر هۆكارە دەروونییەكان‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬كە بە شێوەیەك لە شێوەكان‬ ‫كاریگەرییان دەبێت لە س��ەر بونیادی‬ ‫كەسایه‌تیی دەنگدەر ده‌بێت‪ .‬وای دەبینن‬ ‫ئ��ەو ه��ۆك��اران��ەن‪ ،‬ک��ه راس��ت��ەو خ��ۆو‬ ‫ناراستەوخۆ دەبنە دیاریكەری رەفتاری‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب��ه پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫ئاڕاستە‌بوونی‪ .‬وای دەبینن‪ ،‬كە پەیوەندییە‬ ‫خێزانییەكان‌و ژینگە كۆمەاڵیەتیەكەی تاك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫لەو رەگەزە بنچینەییانەن‪ ،‬كە سەرگیری‬ ‫درووستكردنی كەسایه‌تیی تاك لە ئەستۆ‬ ‫بگرن‪ .‬بەاڵم كەم بڕستیی ئەم تێڕوانینەش‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ه وات��ای��ه‌ک ب��ۆ ك��اری��گ��ەری‌و‬ ‫شوێنگەیەك بۆ پێگەیاندنی سیاسی لە‬ ‫نێو پ��ەروەردەی كۆمەاڵیەتی‌و بونیادی‬ ‫كەسایه‌تیی تاك نه‌بینێتەوە! هەروەها ئەو‬ ‫هۆكارانەی جەختیان لە سەر دەكەنەوە‪،‬‬ ‫پێوەرێكی سانا نییە بۆ دیاریكردنیان‌و‬ ‫چوارچێوەگرتنیان لە بۆتەیەكی زانستیی‬ ‫تۆكمەدا‪ ،‬چونكە ئ��ەوان��ە پەیوەستن بە‬ ‫ئارەزوو ئاڕاسته‌و حه‌زو باوه‌ڕپێهێنانه‌وه‪،‬‬ ‫که توانایی پێناسه‌کردن‌‌و دیاریكردنیان‬ ‫گ��ۆڕاوو كاریگەرییان لە كەسێكەوە بۆ‬ ‫كەسێكی‌تر سه‌خته‌و ناچێتە ژێر پێوەرێكی‬ ‫زانستی وردەوە‪ .‬تەنها ئەو پێناسه‌کردن‌و‬ ‫ب��اس��ك��ردن��ە ئ��ەن��ج��ام��ی ئ��ەم��ان��ە دەخ��ات��ە‬ ‫ب��ەردەس��ت‪ ،‬ب��ەاڵم ه��ەرگ��ی��ز ناتوانرێت‬ ‫شێوەیەكی وردو زانستی تەواو لێوه بە‬ ‫دەستەوە بدرێت‪ .‬هەر به هۆی ئه‌وه‌وه‪،‬‬ ‫بەگشتیكردنی ئەنجامەكانیش ئەستەمەو‬ ‫بەرەو هەڵەی ناواقیعیمان دەبات‪ ،‬چونكە‬ ‫هەرگیز ناتوانین ه��ۆك��اری وەك یەكی‬ ‫دەروونیی چەند ك��ەس‪ ،‬بۆ ئەو كردەیە‬ ‫(رەف��ت��ارو ك��اری ه��ەڵ��ب��ژاردن) بەدەست‬ ‫بخەین‪ .‬بۆیە پەیڕەوانی ئەم قوتابخانەیە‪،‬‬ ‫بۆ تێگەیشتن‌و زانینی رەفتاری دەنگدەران‬ ‫بە شێوەیەكی وردو دروست‪ ،‬دەست بۆ‬ ‫بەكاربردنی چاوپێكەوتن‌و دابەشكردن‌و‬ ‫پ��ڕك��ردن��ەوەی ف��ۆرم��ی هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫دەب��ەن؛ دەی��ان��ەوێ��ت ل��ە رێ��گ��ەی وەاڵم‬ ‫وەرگرتنەوەی كۆمەڵێك پرسیاری وردو‬ ‫زانستییەوە‪ ،‬ك��ە راڤ��ەو ه��ۆك��اری پشت‬ ‫دەنگدان‌و رەفتاری هەڵبژاردنە‪ ،‬دەستیان‬ ‫بكەوێت‪ ،‬كە لەمەشیاندا بایی ئەوەندە‬ ‫سەركەوتوو بوون‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ره‌ه��ه‌ن��دی ق��ازان��ج��ی‪ ،‬ک��ه ئ��ەم��ەش‬ ‫جۆرێك لە خوێندنەوەو شیكاریكردنی‬ ‫رەف��ت��اری ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی دەن��گ��دان��ی‬ ‫هەڵبژاردنە لە س��ەر بنەمای دۆزینەوو‬ ‫ئاشكراكردنی ئەو سوودو قازانجانەیه‪،‬‬ ‫ك��ە ت��اك ل��ه پشت ئه‌نجامی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌وه دەی��ەوێ��ت‌و دەخ��وازێ��ت‪،‬‬ ‫ی��ان دەس��ت��ی دەك��ەوێ��ت‪ .‬دوا ج��اری��ش‬ ‫ب��ه ه��ۆی��ه‌وه ب��ەره��ەم‌و س��وودی م��ادی‌و‬ ‫م��ەع��ن��ەوی دەچ��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم تێفكرینه‬ ‫لەوەوە سه‌رچاوه ده‌گرێت‪ ،‬كە رەفتاری‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن ك��ردەی��ەك��ە ب��ه هۆشیاریی‬ ‫تاکه‌وه به‌نده‪ .‬له‌مه‌وه دەچینە سەر ئەو‬ ‫تیۆرە تایبەتەی‪ ،‬که لە سەر هەڵبژاردن‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ئانتۆنی داون��ز ‪Anthony‬‬ ‫‪ Douns‬دایڕشتووه‌و لە رێگایەوە راڤەی‬ ‫ئەو پڕۆسەیە‌ی ک��ردووه‌‪ ،‬كە لە رێگای‬ ‫دەنگدەرو رەفتاری دەنگدەرەوە بە ئەنجام‬ ‫دەگات‌و بنچینەكانی رۆشن دەكاتەوە‪.‬‬ ‫دی��ارە ل��ە كۆتایی پەنجاكانی س��ەدەی‬ ‫راب��ردوودا كۆمەڵێك بیرمەند خەریكی‬ ‫شیکاری ب��وون له چۆنیه‌تیی پڕۆسه‌ی‬ ‫هەڵبژاردن‌و ئەنجامەكانی‪ .‬بەو پێیە‪ ،‬که‬ ‫هەر دەنگدەرێك لە رێگای دەنگدانەوە له‬

‫‪35‬‬

‫هەوڵی به‌دەستخستنی ئەو شتانە ده‌بێت‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە خ��ەی��اڵ‌و خ��ەون��ی��دان ده‌ب��ن‪ .‬بەو‬ ‫پێیەی‪ ،‬كە هەر هاونیشتمانییەك له الی‬ ‫خۆیەوە ئەژماری كۆمەڵە شتێك دەكات‪،‬‬ ‫كە ده‌یه‌وێت بەرهەمی بهێنێت‌‌و ئامانجی‬ ‫ژیانی‌و پێگەو مافی ئینسانیی خۆی‪ ،‬چ‬ ‫ئابووری‪ ،‬یان سیاسی‪ ،‬یان كۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫بچنێتەوە‪ .‬بۆیە‪ ،‬الی خۆیەوە خەریكی‬ ‫هەڵسەنگاندنی ئ��ەو پرۆسەیە ده‌بێت‌و‬ ‫بەراوردی دەكات‪ ،‬كە تا چەند بتوانێت لە‬ ‫خزمەتی خۆیدا بەكاری ببات‪.‬‬ ‫ئ��ا ل��ێ��رەوە گرنگی‌و بایەخی پڕۆسەی‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەی پ��ارت��ەك��ان‌و ب��ەرن��ام��ەو‬ ‫ك��ارو وی��س��ت��ی ك��ارك��ردن��ی��ان ل��ە كاتی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ج��ێ��گ��ەی ت��ێ��رام��ان‌و‬ ‫الك��ردن��ەوەو سەرنجراكێشانی دەنگدەر‬ ‫دەب��ێ��ت‌و ك��اری ب��ەراووردو نزیكی ئەو‬ ‫ك��ارن��ام��ان��ەی پ��ارت��ەك��ان ل��ە گەیشتن‌و‬ ‫دەس��ك��ەوت��ن��ی ت��اك ب��ە مەبەستەكانی‬ ‫رووەو سندووقەكانی دەنگدان راپێچی‬ ‫دەكات‌و یەكالكەرەوەی جۆری دەنگدان‌و‬ ‫ێ دەنگدانی تاك دەبێت‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫بە ك ‌‬ ‫دەن��گ��دان ل��ەم ج��ۆرە ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ەدا‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ب��ەم ت��ەرزە‪ ،‬ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ە لە‬ ‫دەن��گ��دان‪ .‬م��رۆڤ هۆشمەندیی ت��ەواوی‬ ‫سیاسی‌و كۆمەاڵیەتیی تیادا مسۆگەرە‌و‬ ‫بە دەنگدانێكی ئەقاڵنی ناوزەد دەكرێت‪،‬‬ ‫ك��ە دەت��وان��ێ��ت ل��ەم پ��ڕۆس��ە جەمعییەدا‬ ‫ت��اك بیری ب��ە الی بەرژەوەندییەكانی‬ ‫خۆیەوە هەبێت‌و لە هەمان كاتدا رەچاوی‬

‫بەرژەوەندییە بااڵكانی كۆمەڵگاش بكات‪،‬‬ ‫كە بێگومان ئەوە دەبێت زووتر لە الیەن‬ ‫پارتە خۆ هەڵبژێردراوەكانەوە ئەوە كاری‬ ‫هاوسەنگگیری بۆ كرابێت‪.‬‬ ‫ئەم بیركدنەوەیە‪ ،‬یاخود الیەنگرانی ئەم‬ ‫قوتابخانە قازانجبه‌خشییه‪ ،‬ئه‌وه‌ی تێدایه‪،‬‬ ‫که دەبێت تاك لە پڕۆرسەی هەڵبژاردندا‬ ‫لە ئاستێكی باش‌و بااڵی هوشیاری بێت‌و‬ ‫بزانێت چۆن دەتوانێت كاری جیاكاری‌و‬ ‫ی لە نێوان خواستی خۆی‌و‬ ‫بەراوردكار ‌‬ ‫كاری بەرنامەو بانگەشەكانی پارتەكان‌و‬ ‫كەسانی خۆ هەڵبژاردودا بكەن‪ .‬تا ئەم بە‬ ‫هۆشمەندی‌و ئاگاییە‌وه بتوانێت لەو بازاڕی‬ ‫هەڵبژاردنە كاری مامەڵەو سەودایانه‌‌ی‬ ‫خۆی بکات‌و ئەو هەموو بەڵێن‌و كارو‬ ‫موغرەیاتە خ��راوەرووی��ان��ەی ل��ە الی��ەن‬ ‫پ��ارت��ەك��ان‌و كەسانی خ��ۆ هەڵبژێرەوە‬ ‫ل��ە دەن��گ��دان��دا ب��ك��ات‌و ب��زان��ێ��ت كامیان‬ ‫ئەگەری نزیككردنەوەو جێبەجێكردنی‬ ‫خواستەكانی ئەوی الزیاترەو كامیشیان‬ ‫ه��ەر بەڵێن‌و وش��ە‌ڕی��زك��ردن دەتوانێت‬ ‫بهۆنێتەوە؟ ه��ەر بۆیە‪ ،‬ل��ەم تێفكرینەدا‬ ‫ك��اری بانگەشەو ریكالمی پارتەكان‌و‬ ‫خۆهەڵبژێرەكان گەورەترین كاریگەریان‬ ‫دەب��ێ��ت‌و پ��ڕۆس��ەی دەن��گ��دان ب��ە الی‬ ‫خۆیانداو بە قازانجی بردنەوەی خۆیان‬ ‫مسۆگه‌‌ر ده‌ك��ەن‪ .‬تاكی دەنگدەر لێرەدا‬ ‫خۆی بە هۆشیاری‌و ئاگاییەوە پێش ئەوەی‬ ‫ب��ەرەو سندووقەكانی دەن��گ��دان هەنگاو‬ ‫هەڵبگرێت‪ ،‬باش حیساباتی بەرژەوەندییە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫خ��ودی‌و نیشتمانی‌و كۆمەڵییەكانی الی‬ ‫خۆیەوە كردووە؛ هیچ كات نە الیه‌نگیریی‬ ‫ئایینی‌و ئایینزایی‌و خێڵەكی‌و مێژوویی‌و‬ ‫ن��اوچ��ەی��ی‌و ج��وگ��راف��ی‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ب��ە م��ەرج‬ ‫دەگرێت‌و نە دەتوانن دیاریكەری جۆرو‬ ‫ئامادەباشی نێو پڕۆسەی دەنگدانی بكەن‪.‬‬ ‫بەاڵم مەخابن ئەم جۆرە لە دەنگدان‌و ئەم‬ ‫رەف��ت��ارە بۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن هێشتا میوانی‬ ‫زی��ات��ر ل��ە ‪ %5‬ت��اك��ی ك��وردی ن��ەب��ووەو‬ ‫ئەوەندە خێڵ‌و بنەماڵەو ماستاوچێتی‌و‬ ‫م��ەزه��ەب‌و ئ��ای��ی��ن‌و وەالئ��ی ك��وێ��ران��ەی‬ ‫مێژوویی تاكەكانی بۆ پارت‌و كەسەكان‬ ‫رۆڵیان دەبێت‪ .‬ئەم تەرزە بیركردنەوەیە‬ ‫كاریگەری‌و ئامادەباشی لە پرۆسەیەكی‬ ‫پێ ویست‌و گرنگی لەم چەشنە بۆ ئەم‬ ‫میللەتە بەشمەینەتە نابێت‪.‬‬ ‫هەر بۆیە‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬نواندنی رەفتاری‬ ‫هەڵبژاردن‌و كاری دەنگدان بەم پێودانگە‬ ‫لە هەڵبژاردنی عەقاڵنی لە هیج واڵتێك‌و‬ ‫لە هیچ كاتێكدا لە واڵتانی كەم ئەزموون‬ ‫ل��ە دی��م��وك��راس��ی وەك ئێمە ئ��ام��ادەی��ی‬ ‫كاریگەری نەبووەو لە سەر ئەو كارو‬ ‫پ��ڕۆژەو پێدراوە بانگەشەیانەی الیەن‌و‬ ‫پارتە كێبركێكەرەكان نەوەستاوە‪ ،‬یاخود‬ ‫لە سەر هەڵسەنگاندنێكی لۆژیكیانەی ئەو‬ ‫بەرنامانەی‪ ،‬كە پارتە ركابەرەكانی نێو‬ ‫پڕۆسەی هەڵبژاردنەكان خستوویانەتە‬ ‫روو ل��ە ك��ارن��ام��ەی كارەكانیان بونیاد‬ ‫ن��ەن��راوە‪ ،‬بەڵكو ل��ە س��ەر ئ��ەو ن��ۆرم‌و‬ ‫ب��ەه��ای��ان��ە وەس��ت��اوە‪ ،‬ك��ە ل��ە كۆنەستی‬

‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و هوشیاریی تاكەكانەوە‬ ‫سەرچاوەی گرتووەو سەرو سەكوتێكیان‬ ‫لەگەڵ ئەم پڕۆسەیدانیەو نەبووە‪ ،‬كە دوا‬ ‫ج��ار ئ��ەوەش ل��ە پ��ڕۆس��ەی پێگەیاندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتی سەرچاوەی گرتووە‪ .‬لەوێوە‬ ‫رەنگڕێژیی ج��ۆری دەن��گ��دان‌و ئامانج‌و‬ ‫م��ەس��اری دەن��گ��دان ب��ە ه��ەاڵوگ��ەڕاوی‬ ‫یەكال ك��راوەت��ەوە‪ .‬بۆیە هەرگیز بەهای‬ ‫دیموكراسی‌و بیركردنەوەی لۆجیكییانە‬ ‫لە پڕۆسەیەكی گرنگی وەك دەنگدان‌و‬ ‫هەڵبژاردن سەرمەشقی تاكەكان نابن‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ئ��ەوە ب��ەه��ای ملكەچیی خێڵ‌و‬ ‫پەرستشی ئایینیانە‌و لێکدانه‌وه‌و خەونی‬ ‫ئایدیۆلۆجییانەی ئایین‌و بیركردنەوەی‬ ‫خ��ێ��ڵ��ەك��ی��ی��ە؛ ب��ڕی��ار ل��ە چ��ۆن��ی��ەت��ی��ی ‬ ‫ب��ەدەم��ەوە‌چ��وون‌و ج��ۆری دەن��گ��دان‌و‬ ‫ی��ەك�لاك��ەرەوەی هەڵبژاردن بۆ الیەنێك‬ ‫دی��اری دەك��ات‪ .‬ل��ەو ك��ات��ەش��دا پیاوانی‬ ‫سەرمەشق‌و مونتەمی بۆ خێڵ‌و ئایین‌و‬ ‫مەزهەبەكان‌و ئایدیۆلۆجییەكان دەتوانن‬ ‫چۆپیكێشی س��ەم��ای ه��ەڵ��ب��ژاردن بن‌و‬ ‫موغرەیاتی مادی‌و بەخششی مەعنەوی‬ ‫تەخشان‌و پەخشان دەكەن‌و دەنگی ئەم‌و‬ ‫ئەو بە الی بەرژەوەندیی خۆیاندا یەكال‬ ‫دەك��ەن��ەوە‪ ،‬بە تایبەت لە كۆمەڵگایەكدا‪،‬‬ ‫ك��ە ت��اك ملكەچی ئەقڵی دەسە‌جەمعی‬ ‫بێت‌‪ ،‬پاشان تەڵقینكراوی بیری خێڵەكی‬ ‫بێت‪ .‬لێرەوە واتایه‌ک بۆ ئیرادەی خۆیی‌و‬ ‫مافی راستە‌قینەی بەشداری خۆی وەك‬ ‫كائینێكی كۆمەاڵیەتیی ئازاد نامێنێتەوە‪.‬‬

‫‪37‬‬

‫لە كۆمەڵگای ك��ورده‌واری��ی ئێمەدا‪ ،‬كە شەماڵی جیهان گیری ئەمڕۆ جەستەی‬ ‫مێژوویەكی سیاسیی سەقەتی هەیە‌و خۆی لەو گەرماو ماندوبوونەی دوێنێی‬ ‫مێژووی سیاسیی ك��وردی پەرتەوازەو فێنك بكاتەوە؛ دەس��ت بۆ چەمكەكانی‬ ‫دۆڕاوه‪ ،‬ل��ە دەس��ت ب��ردن ب��ۆ ك��ردە دی��م��وك��راس��ی‌و ژی��ان��ی س��ی��اس��ی ب��ب��ات‪.‬‬ ‫سیاسییەكان هەمیشە ش��ەرم��ن ب��ووە؛ مەخابن چەند رێگرو ئاستەنگ لە بەردەم‬ ‫ن��ەی توانیوە خ��اوەن��داری��ی شوناسێكی ئ��ەو هەنگاو هەڵگرتنەیدا خ��ۆی��ان قوت‬ ‫س��ی��اس��ی ب��ۆ خ��ۆی دەس��ت��ەب��ەر ب��ك��ات‪ ،‬دەكەنەوە لەوانە‪:‬‬ ‫ب��ەردەوام دەسەاڵتە چەوسێنەرەكانیش ‪1‬ــ كلتووری سیاسی كوردی‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫ه��ەوڵ��ی لەنێوبردنی شوناسی ئەویان بوترێت كورد چەندین سەدەیە خاوەنی‬ ‫داوە‌و ویستوویانە شوناسی خۆیان ق��ه‌واره‌ی س��ی��اس��ی��ی خ��ۆی ن��ەب��ووە‪.‬‬ ‫وەك ش��ون��اس��ی زاڵ‌و ج��ی��ای هێزێكی نەشیتوانیوە لە نێو گەمە سیاسییەكاندا‬ ‫زاڵ بە سەر نەتەوەی كورددا بسەپێنن! ئامادەیەكی زاڵ بێت‪ .‬هەر بۆ جارێكیش‪،‬‬ ‫لێرەوە بەو لۆجیكەی‪ ،‬كە شوناسی زاڵ تەنانەت ت��ای ت��ەرازووی سیاسەت بە‬ ‫وەك هێزێكی داگیركەرو خۆسەپێنەری الی خۆیدا بشكێنێتەوە‪ .‬ه��ەردەم بەشی‬ ‫زاڵ ویستوویەتی ئاوێنەی شوناسێكی ه��ەر دۆڕان‌و ب��ردن��ەوەی دوژمنەكانی‬ ‫راستەقینەو پۆزه‌تیڤ خۆی نمایان بكات‪ ،‬بووە لە سەر حیسابی ئەو‪ .‬ئیتر كامەیە‬ ‫ب��ەاڵم ك��ورد ه��ەر چەند ئ��ەو خواستەی ئ��ەو كلتوورە سیاسییەی‪ ،‬كە بووبێتە‬ ‫داگیركەرانی نەویستووە‪ ،‬خۆشی وەك پاشخانێك بۆی‌و ئەمرۆ وەك رێگرێك لە‬ ‫داگ��ی��رك��راوو م��ەزڵ��ووم نیشان داوە‪ .‬لە بەردەم هەنگاوهەڵگرتانی سیاسییانەیدا‬ ‫ه��ەم��ان ك��ات��دا‪ ،‬ش��ون��اس��ی راستەقینەی خۆی قوت كردبێتەوە؟! لە راستیدا‪ ،‬بۆ‬ ‫خ��ۆی وەك ن��ات��ەواو ب��ەزی��و پاسیف وەاڵم��ی ئ��ەم��ە م��ن پێم وای��ە دەب��ێ��ت بە‬ ‫ک لە رۆژان نیشان نەداوە‪ ،‬هەردەم روانینی جیاوازو بە دیدێكی جیاوازەوە‬ ‫رۆژێ ‌‬ ‫لە نۆرم‌و بەهاو كۆنەستیی كۆمەاڵیەتیدا بچین بۆ وەاڵم��ی ئەم پرسیارە لە سەر‬ ‫ئ��ەوەی س��ەپ��ان��دووە‪ ،‬ب��ی��ری خێڵەكی‌و ئاستی نووسین‌و تیۆر خۆمان البگرین‬ ‫مەزهەب‌و ئایینی لە تۆخکردنەوەی ئەو بچینەوە نێو م��ێ��ژووی ئ��ەم ن��ەت��ەوەی��ە‪.‬‬ ‫بیركردنەوەیەیدا به‌کار بردووه‪ ،‬كەچی نە لەوێوە وەاڵمێكی لۆجیکی‪ ،‬كە من وەك‬ ‫ئایین‌و نە مەزهەبیشی بۆ زاڵكردنی خۆی نووسەری ئەم بابەتە قەناعەتم پێیەتی‬ ‫بە سەر ئەوانی ت��ردا به‌کار نه‌بردووه‪ ،‬دەس��ت بخەین‪ .‬بچینەوە نێو كۆمەڵگاو‬ ‫بەاڵم دواجارو لەم دواییەدا وەختەكارێك م��ێ��ژووی ئ��ەم ك��ۆم��ەڵ��گ��ای��ە‪ ،‬چ��ون��ك��ە‬ ‫دەیەوێت رێرەوی مۆدێرنێتی بگرێت‌و بە كۆمەڵگاش‪ ،‬ئەگەر زۆر وردبینەوە لێی‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫ب��ەدەر لە بەرهەمهاتوویەكی مێژوویی تا حاڵی بە ئەمرۆ گەیشتووە‪ .‬هەر بۆیە‬ ‫جێی خۆیەتی بوترێت رۆژێک لە رۆژان‪،‬‬ ‫ئەم ئینسانانە‪ ،‬هیچی ترنەبووەو نییە‪.‬‬ ‫دیارە كۆمەڵی ك��وردەواری لە پرۆسەی كە كورد نەیتوانیوە سەرداریی ئەوانی‌تر‬ ‫س��ی��اس��ی��دا وەك وت��م��ان ه��ەردەم لە بكات‪ ،‬بە ناوی خۆیەوە ئەوانی‌تر راپێچی‬ ‫چواردەوریداو لە نەتەوەكانی دەوریدا بیرو بەندایەتیی خۆی بكات‪ ،‬لە هەمان كاتدا‪،‬‬ ‫عەقڵییەتی س��ەردارو كۆیلە ئامادەباشی ه��ەردەم ك��ۆی��ل��ەی��ی‌و ملكەچیی داوەت��ە‬ ‫ه��ەب��ووە‪ .‬ه��ەردەم تاقمێك توانیویانە دوواوە‪ ،‬تا توانیبێتی بە خوێن‌و ماڵ‌و‬ ‫ببنە س��ەردارو جڵەوی سیاسەت وەها سامان بەرەنگاری بۆتەوە‪ ،‬تەنانەت ئەو‬ ‫بەكاربەرن‪ ،‬كە تۆخكەرەوەی سەرداری ك��ەس‌و پ��ێ��ڕان��ەش��ی‪ ،‬ك��ە ك��ورد ب��ووب��ن‌و‬ ‫خۆیان‌و سەپاندنی فۆرمی كۆیلەیی بە توانیبێتیان بایی ئەوەندە وەك میرنشین‌و‬ ‫سەر ئەوانی‌تردا‪ .‬لەم پێناوەشدا مرۆڤ دەسەاڵتی ناوچەیی بااڵیی دەسەاڵتیان‬ ‫وەك مرۆڤی خۆی واتا راسته‌قینه‌که‌ی بنوێنن‪ ،‬ه��ەر ئ��ەو ك��ات��ەی ویستوویانە‬ ‫خ��ۆی ون ك��ردووە؛ بە شێك چوونەتە السایی س��ەرداری‌و كۆیلەیی ئەوانی‌تر‬ ‫ئ��اس��ت��ی خ��ودای��ی‌‪ ،‬دەس��ەاڵت‌و پ��اوان��ی پ��ەی��رەو ب��ك��ەن‪ ،‬ئ��ەوا ه��ەر زوو گەلی‬ ‫هەموو ب��ەره��ەم‌و مافەكانیان ك��ردووە‪ ،‬ناوخۆی كوردەواری پاڵپشت بەو عەقڵە‬ ‫هەموو رەهەندوو جۆرەكانی نامرۆڤی لە رەف��زك��ەرەی كۆیالیەتی‪ ،‬كە لە ناخیدا‬ ‫كاری توندی‌و تیژی‌و چەوساندنەوەیە پەنگی خ��واردووەت��ەوە‪ ،‬لەگەڵ بوونیدا‬ ‫وەك میكانیزمێك بۆ سەركەوتنی ئەو بااڵگەردان بووە‪ ،‬رووبەروی بوونەتەوە‪،‬‬ ‫پڕۆسەیە‪ ،‬كە ئەوان باوەڕیان پێبووە‪ ،‬كە میرنشینە خۆییە الس��ای��ی��ك��ەرەوەك��ەی‬ ‫بریتی بووە لە خودایی بۆ خۆیان بەندایەتی دەرەوەی خ��ۆی��ان��ی��ان ت��ەخ��ت‌و ت��ارا‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوان��ی‌ت��ر‪ .‬ب��ە وات��ا ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ب��ردووەو روخ��ان��دووی��ان��ەو ن��ەب��وون��ی‬ ‫سیاسییەكەش س��ەرداری‌و حوكمرانیی دەسەاڵتیان پێ باشتر ب��ووە لە بوونی‬ ‫كەمینەی ئەوان‌و ملكەچی‌و مەحكومی‌و وەها شێوازێك لە دەس��ەاڵت‪ .‬نموونەی‬ ‫كۆیلەیی زۆرینەی ئەوانی‌تر‪ ،‬بەاڵم بیری زۆری ئ��ەم راستییەش زۆر زەوەن��دە‬ ‫ئەم نەتەوەیە‪ ،‬واتە تێفكرینی كوردەواری‪ ،‬هەیە‪ .‬مێژووناسان زۆر جار بە خراب‬ ‫بۆ ئ��ەم مەبەستە لە رق لێبوونەوە بۆ باسی ئ��ەم دۆخ��ان��ەی��ان ك��ردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەم تێفكرینە‪ ،‬بەرەنگاربووو دیفاعكەرو لە راستیدا ئ��ەوە تێنەگەیشتنیان بووە‬ ‫بەرخودانی خۆی بووە بۆ البردنی ئەم بۆ بیركردنەوەی ت��ەواوی ك��وردەواری‬ ‫تێفكرینە‪ ،‬كە بە درێژایی مێژوو بەرشەق‌و بۆ قسەو ناوو ناتۆری خرابیان داوەتە‬ ‫چەوساوەو كوشتەی ئەم تێفكرینە بووە پ��اڵ ئ��ەم‌و ئ��ە‌وەو بێگانە خ��وازی‪ ،‬یان‬

‫‪39‬‬

‫خۆخۆری‌و‪ ..‬هتد‪ ،‬داویانەتە پاڵ تاكەكانی‬ ‫ك��وردەواری‪ .‬ه��ەر بۆیە‪ ،‬بیركردنەوەو‬ ‫تێفكرینی ك��وردەواری ب��ۆ گەیشتن بە‬ ‫دەسەاڵت‌و جۆری دەسەاڵت تا ئیمرۆش‬ ‫سیاسیەكانی خۆمان لێی تێناگەن‌و ئەو‬ ‫هەموو جیاوازی‌و شەڕو شۆرو جەنگی‬ ‫ناوخۆو هات‌و هاوارەی نێوان الیەنەكان‬ ‫وپارتەكان لە گەیشتنیان لە دەسەاڵت‌و‬ ‫بۆ دەس��ەاڵت تا ئیمرۆشی لەگەڵدا بێت‬ ‫هەڵهێنجراوی دەرەوەی خۆیانەو لەسەر‬ ‫بنەمای عەقڵیەتی چ��واردەورە تەنها و‪،‬‬ ‫نەیانتوانیوە بە رۆح��ی ك��وردەواری��ەوە‬ ‫بچنە گ��ەم��ەی س��ی��اس��ی‌و دەس��ەاڵت��ەوە‪.‬‬ ‫ئیمرۆش كاتێك دەیانەوێت بە پاڵپشتی‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��زم��ەك��ان��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی‌و ك��اری‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و دی��م��وك��راس��ی ه��ێ�لان��ەی‬ ‫ح��وك��م��داری ك��وردەواری درووس��ت‬ ‫بكەن‌و بیرازێننەوە ئاگایان لەم رووحی‬ ‫ك��وردەواری��ە نییە‪ ،‬ك��ە ه��ەردەم بیری‬ ‫س��ەرداری‌و كۆیلەیی ال قبووڵ نەبووە‪،‬‬ ‫هەر بە كاربردنێكی شێوازی سەرداریانە‬ ‫الی الیەنێكەوە ل��ە دەس��ەاڵت تووشی‬ ‫رق لێبوونەوە گەلی لێدەكەوێتەوە‪ ،‬بە‬ ‫زەرەرو زیانی خۆی دەكەوێتەوەو دوا‬ ‫جار گەل بەروویدا دەتەقێتەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫م��ێ��ژووی ئ��ەم ب��ی��رك��ردن��ەوەی��ە ه��ەردەم‬ ‫دۆران��ی گەلی ب��ەدوودا نەهاتووە تەنها‬ ‫پەیرەوكەرانی ئەم تێفكرینە تیاچوون‪.‬‬ ‫بەاڵم كێشەكە لەوەدایە لەزەت وخۆشی‬ ‫پێگەی دەسەاڵت وایكردووە‪ ،‬كە هەوڵی‬

‫مانەوەكانی زیاتر بكات‪ .‬واتە بۆ مانەوەی‬ ‫زی��ات��ری ل��ە دەس��ەاڵت پێویستە ك��اری‬ ‫سیاسی بكات‪ ،‬دی��ارە بە هۆی نەبوونی‬ ‫ئەزموونی كوردەواری لە سیاسەتكردن‌و‬ ‫ح��وك��م��داری تەنها ه��ەر پ��ەی��رەوك��ەری‬ ‫ج��ۆری دەس��ەاڵت��ی دەرەوەی خ��ۆی‬ ‫دەبێت‪ ،‬كە بێگومان لەمەشدا بەو پێیەی‬ ‫چواردەوریش كلتووری سیاسی جوان و‬ ‫درەوشاوەیان نیە لە كاری هەڵبژاردن‌و‬ ‫دیموكراسی تەنها هەر فێڵ‌و دیماگۆجی‌و‬ ‫خ��ەڵ��ەت��ان��دن وت��ەزوی��رو ب��ەالرێ��داب��ردن��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و دیموكراسی نەبێت‪ .‬هەر‬ ‫بۆیەش ك��اری هەڵبژاردن‌و گەیشتن بە‬ ‫حوكمرانی راستەقینەی كوردەواری خۆ‬ ‫هێنانەوەو ناساندنی رۆحی كوردەواریە‪،‬‬ ‫ك��ە بریتییە ل��ە حوكمدارییەك وات��ا بۆ‬ ‫س��ەردارو كۆیلە نەهێڵێت الی س��ەرەوە‬ ‫هەڵبژێراوی خ��وارەوەی��ەو خزمەتكاری‬ ‫گ��ەل��ە ن��ەك خ��واو س��ەردارو ئەمانیش‬ ‫بەندەو ملكه‌چ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ژینگەی كۆمەاڵیەتی ك��وردی‪ :‬دیارە‬ ‫چەمكی ژینگە لە زانستە سروشتیەكان‌و‬ ‫زی��ن��دەوەرزان��ی‌و دەوروب��ەرن��اس��ی‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە كەبوونەوەركان تیایدا ژیان‬ ‫دەگوزەرێنن‪ ،‬لێرەوە ئەوشوێنەی مرۆڤ‬ ‫تیایدا ژیان دەكات بۆ خۆی واتای ژینگە‬ ‫دەدات‌و ژینگەیە‪ .‬ب��ەاڵم وەختەكارێك‬ ‫زان��ای��ان��ی ژی��ن��گ��ە‌و ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ان ئ��ەم‬ ‫چەمكە ب��ە ف��ره‌وان��ت��ر دەك��ەن‌و دەیكەن‬ ‫ب��ەدوو بەشەوە پێیان وای��ە ژینگە تەنیا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ژی��ن��گ��ەی س��روش��ت��ی نییە بەڵكو ژینگە‬ ‫بریتی لە ژینگەی سروشتی‌و ژینگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬هەرچی ژینگەی سروشتییە‬ ‫بریتیبوو ل��ە چ��وارچ��ێ��وە س��روش��ت��ی‌و‬ ‫پێكهاتە سرووشتیانەی كە چواردەوری‬ ‫مرۆڤیان داوەو هەموو بونەوەرەكان‌تر‬ ‫لەگەڵ مرۆڤدا بەشداری ژیان‌و گوزەرانن‬ ‫لەگەڵی‪ .‬وە ژینگەی كۆمەاڵیەتیش بۆ خۆی‬ ‫وات��ای ئ��ەو چ��واردەوروو دەورووب��ەرە‬ ‫مرۆڤی‌و كۆمەاڵیەتیەیە كە تاكی مرۆڤ‬ ‫تیایدا ژیان دەكات‌و كاریگەرو كارتێكراو‬ ‫دەبێت پێی‪ ،‬لێرەوە مەبەست لە ژینگەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی رۆشن دەبێتەوە‪ ،‬كە هەموو‬ ‫دان��ەك��ان��ی نێو سیستمی كۆمەاڵیەتی‌و‬ ‫سیستم‌و نەسەقەكانی كۆمەڵگاو بەهاو‬ ‫ن��ەری��ت‌و ئایین‌و ك��ل��ت��وورو رۆشنبیری‬ ‫كۆمەڵگاو هوشیاری كۆمەاڵیەتی‌و عەقڵی‬ ‫ج��ەم��ع��ی ل��ە ن��ێ��و ری��زب��ەن��دی پێكهاتنی‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتیدا بوونیان هەیەو‬ ‫كاریگەریان لەسەر تاكی مرۆڤ هەیە‌و چ‬ ‫كاریگەرو چ كارتێكراوە‪ ،‬واتە تاكی مرۆڤ‬ ‫وەختەكارێك چ��رای تەمەنی دەدرێ��ت��ە‬ ‫دەس��ت��ی ژی��ان��ی‌و گ��وزەر بەالپەرەكانی‬ ‫ژینگەی كۆمەاڵیەتیدا دەك��ات‌و وێناو‬ ‫كەسێتی خ��ۆی‌و ئ��ارەزوو ئیتجهاتی‬ ‫رەن��گ��وو ب��ۆی پ��رۆس��ەی پێگەیاندنی‬ ‫كۆمەاڵیەتیەكەی دەگ��رن‪ .‬ئیتر مرۆڤێك‬ ‫دەكەوێتە بازاڕی ژیانەوە‪ ،‬كە گۆشكراوی‬ ‫ئەو كۆمەڵگەیەو تەڵقینكراو كاریگەرو‬ ‫كارتێكراو بە خواست‌و خەون‌و خولیاو‬

‫ئاواتەكانی ئەو ژینگە كۆمەاڵیەتیە‪ .‬هەر‬ ‫ب��ۆی��ە ت��اك��ی م��رۆڤ��ی ك��وردەواری پێش‬ ‫هەرشتێك و دەس��ت��ب��ردن‌و دەستپێكی‬ ‫ه��ەر ك��ردەو رەفتارێكی مۆركی ژینگە‬ ‫كوردەواریەكەی لە سەر دیارەو كەسێتی‬ ‫ئ��ەو وەك تاكێكی ك��وردەواری دی��ارو‬ ‫ب��ەرچ��اوو رۆشنە‪.‬لێرەوە وەختەكارێك‬ ‫ژی��ن��گ��ەی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ك��وردەواری��ش‬ ‫دەس��ت‌و پ��ەن��ج��ەی ل��ەگ��ەڵ چەمكەكانی‬ ‫مۆدێرنەو هێشتا تازە بەتازە خەریكە نەرم‬ ‫بكات‌و نەیتوانیوە تەنانەت بەرهەمەكانی‬ ‫وەك خ��ۆی ب��ەك��ارب��ەرێ��ت‪ ،‬ب��ە تایبەت‬ ‫لە ژیانی سیاسەتكردندا وەك گەلێكی‬ ‫ت��ازە دەستبردوو بۆچەمكەكانی دنیای‬ ‫م��ۆدێ��رن��زۆر ساناو س��ادەو مندااڵنەیە‪،‬‬ ‫نەهاتنەوەو سەرو سوخت نەگونجانی‌و‬ ‫نەشارەزایی‌و گەمەكردن لەگەڵ دانەكانی‬ ‫مۆدێرنەو جیهانی سیاسەتكردن‌و ژیانی‬ ‫دیموكراسی هێشتا بازوو الوازو توانا بە‬ ‫سەریاندا نەشكاوە‪ ،‬چونكە راست واتەنی‬ ‫ئەو پرۆسەیە پێویستی بە نه‌و‌ه‌یه‌‌ک لە‬ ‫مرۆڤ‌و تەمەنێك لە رزگاری‌و خواستێك‬ ‫لە ئەلوەدابوون بۆ ژیانی دیموكراسی‬ ‫گەرەكە‪ .‬هەر بۆیە ژینگەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ئێمە هێشتا ل��ەگ��ەڵ ك��ردەی��ەك��ی وەك‬ ‫هەڵبژاردن كێشەی وات��او تێگەیشتنی‬ ‫ت سەوادی‬ ‫راستەقینەی بۆی هەیەو بێ ‌‬ ‫ت��ەواوی لە چۆنیەتی بە پیرەوەچوون‌و‬ ‫ئەنجام‌و ئامانجی هەیەو گرفتی لەگەڵ‬ ‫س��ۆزی خۆی هەیە لە كاتی بانگەشەی‬

‫‪41‬‬

‫هەڵبژاردنەكاندا چونكە هەر زوو كاریگەر‬ ‫بەراگەیاندنە چەواشەگەرەكان دەبێت‪،‬‬ ‫ناهوشیارە لە ئاست چۆنیەتیی دەنگدان بە‬ ‫كاندیدو پارت‌و الیەنەكان لە بڕیاردان لە‬ ‫دیاریكردندا‪ ،‬سەنگی مەحەكی چۆنیەتیی‬ ‫مامەڵكردنی لەگەڵیان بۆ دیاریكردنی‬ ‫پارت‌و الیەن‌و كاندیدی هەڵبژاردن هێشتا‬ ‫لەمیوانخانەی ئ��اوه‌زی��دا نییەو س��ۆزو‬ ‫ئایین‌و خێڵ‌و خزمایەتی‌‪ ..‬هتد سورەی‬ ‫بەرلەشكری بریاردەری تاكی كوردین‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ چەقبەستوویی سیستم‌و بەهاكانی‬ ‫كۆمەڵگاو فۆبیای گ��ۆران‪ :‬دی��ارە یەكێك‬ ‫لەو فاكتەرانەی‪ ،‬كە هەردەم رێگر بووە‬ ‫لە گۆرانكاریەكانی ه��ەر كۆمەڵگەیەك‬ ‫بریتی بووە لە شێنەیی‌و كەم بەدەمەوە‬ ‫چ��وون‌و ك��اری زەح��م��ەت گ��ۆڕان لە‬ ‫ب��ەه��او سیستمەكانی كۆمەڵگەو ترس‬ ‫لەوەرگرتنی شتی نوێ‌‌و بەهاو نۆڕمی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬كە ئەمەش دیارە بۆ زیاتر ستاتیكی‬ ‫الیەنی مەعنەوی كلتوور دەگەرێتەوە‬ ‫بە وت��ەی گەورەبیرمەندی كۆمەڵناسی‬ ‫ئەمریكی (ئۆگبێرن)‪ ،‬كە ئ��ەو پێی وایه‬ ‫هەر كلتوورێك لە ناخیدا هەڵگری دوو‬ ‫ب��اڵ‌و بنەمایە‪ ،‬كە ئەویش بنەماو باڵی‬ ‫م��ادی‌و باڵی مەعنەوی‌و مەعریفین‪ ،‬كە‬ ‫هەردەم ئەو دوو بنەمایە پێكەوەو تەریب‬ ‫لەگەڵ گۆرانكاریەكاندا ن��اڕۆن‪ ،‬چونكە‬ ‫باڵ‌و الیەنو بنەمای مادی زوودەكەوێتە‬ ‫ژێركاریگەری گۆرانەكان‌و جۆرێك لە‬ ‫دینامیكیەتی تێدایە زوو دەبێتە ملكەچی‬

‫تواناو ویستە نوێخوازو داهێنەرەكانەوە‪.‬‬ ‫رەنگی ئەوان زوو وەردەگرێت‌و سیفەتی‬ ‫الس��ای��ی��ك��ەرەوەی زۆر ب��ااڵی��ە‪ .‬هەرچی‬ ‫ب��ن��ەم��او الی��ەن��ی م��ەع��ن��ەوی‌و مەعریفی‬ ‫ك��ل��ت��وورەك��ەی��ە‪ ،‬ك��ە ب��ە پ��رۆس��ەی��ەك��ی‬ ‫مێژوكردا چوەتە نێو ناخی تاكەكانەوە‌و‬ ‫ب��ی��رو ه��زری وەك ئ��ای��ی��ن‌و س��رووت‌و‬ ‫ت��ەق��س‌و ب��ەه��او ن��ۆرم‪ ..‬هتد ئەگرێتەوە‬ ‫ئەمە ملكەچی هەموو ویستە گۆرانخوازو‬ ‫ن��وێ��ی��ەك��ان ن��اب��ێ��ت‌و م��ل ك��ەم��ت��ر ئ��ەدات‬ ‫ب��ەوان��ە‪ .‬ل��ێ��رەوە ئ��ەم جیاوازیە بۆخۆی‬ ‫كێشەو پشێوی كلتووری كۆمەاڵیەتی‬ ‫دەهێنێتە ئاراوە‪ .‬هەر بۆیە وەختەكارێك‬ ‫پ��رۆس��ەی��ەك��ی وەك ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و وەك‬ ‫بابەتێكی مۆدێرنەو پێویست بەواقیعی‬ ‫كۆمەاڵیەتی كوردی خۆی قوت دەكاتەوە‪،‬‬ ‫دیبینین هێشتا سیستم‌و نەسەقەكانی‬ ‫ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و بەهایی ك��وردەواری لە‬ ‫ئاست پێشوازیكردنێكی ئ��اوه‌زی��دا نین‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��ی‪ ،‬ب��ۆی��ە ب��ۆ خ��ۆی پڕۆسەیەكی‬ ‫س��ەق��ەت‌و ن��ادرووس��ت دێ��ت��ە پێشەوە‪.‬‬ ‫ئەمەش بۆ خۆیالكردنەوەو خوێندنەوەی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ی��ان��ەی پێویستە‪ ،‬ف��اك��ت��ەری‬ ‫ستاتیكی‌و نەهاتنەوەی ك��وردەواری بۆ‬ ‫پرۆسەیەكی پێویستی وەك هەڵبژاردن‬ ‫گەڕان‌و پشكنینی گەرەكە‪ ،‬كە من لێرەدا‬ ‫ب��ەس��ێ خ��اڵ دەی��خ��ەم��ە روو ك��ورت��ی‬ ‫دەك��ەم��ەوە جا چەندە دەیپێكم ئ��ەوە لە‬ ‫سەر ریزكردنی وشەكانی من ناوەستێت‌و‬ ‫ئ��ەوە داک��ه‌وت‌و خ��وێ��ن��ەرن ئ��ۆك��ەی بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫پێكانی وتەكانم ئەدەن‪.‬‬ ‫یەكەم‪ :‬كلتوورو سازانی كلتووری‬ ‫مادامەكی وتمان كلتوور فاكتەرە‪ .‬هەر‬ ‫ب��ۆی��ە پ��رۆس��ەی��ەك��ی وەك ه��ەڵ��ب��ژاردن‬ ‫پێویستی ب��ەس��ازان��ی ك��ل��ت��ووری هەیە‌و‬ ‫چ وەك تاك چ وەك گ��رووپ‌و چ وەك‬ ‫كۆمەڵگا بە دەمەوەچوون‌و قبووڵكردنی‬ ‫پێویستە‪ ،‬چونكە كلتوور ب��ەدەرل��ەوەی‪،‬‬ ‫كە خەسلەتێكی دووف��اق��ی‌و دوالی��ەن��ەی‬ ‫هەیە‪ ،‬بەو پێیەی لە الیەكەوە بە تاكەوە‬ ‫گرێدراوەو لە الیەكی‌تریشەوە بەگشتەوە‪،‬‬ ‫كاتێك كلتوور لە هەڵس‌و كەوتی تاكەكاندا‬ ‫بەدیدەكەین بێگومان لەودۆخەدا كلتوور‬ ‫ب��ە تاكە وەگ��رێ��دراوەو دەن��اس��رێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫كاتێكیش كلتوور لە رووكاری سەرووی‬ ‫هەڵسوكەوتی تاكەكانەوە دەردەكەوێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ه��ەڵ��س��وك��ەوت��ان��ە‌ش خەسڵەتێكی‬ ‫س��ەرووی ت��اك وەردەگ��رن بەگشتی‬ ‫بوونیان پێوەدیارە‪ !،‬لەهەردوودۆخەكەدا‬ ‫بۆ نواندن‌و قبوڵكردنی بابەتێكی نوێی‬ ‫وەك پرۆسەی هەڵبژاردن چ وەك تاك چ‬ ‫وەك گرووپ‌و چ وەك كۆمەڵ‌و كۆمەڵگا‪،‬‬ ‫سەرەداوی قبووڵكردن‌و پێشوازیكردنێكی‬ ‫عەقاڵنیانەهەر ل��ەوێ��وە دەب��ێ��ت‪ ،‬م��ادام‬ ‫ل��ەس��ل��وك��ی��ات��ی ورەف��ت��اری ت��اك��ەك��ان��دا‬ ‫دەردەكەوێت بۆیە جێی خۆیەتی بوترێت‬ ‫كە میكانیزمی سەرەكی پەیوەندیگرتن بە‬ ‫شتە نوێیەكانی نمونەی وەك هەڵبژاردن‬

‫ك��ەرۆش��ن��ب��ی��ری‌و ه��وش��ی��اری��ەك��ی ب��ااڵی‬ ‫گەرەكە هەر كلتووری كۆمەڵگایەو هەر‬ ‫لەكلتوورەوە سەرچاوە دەبێت بگرێت‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬فۆبیای گۆران‪ ،‬مانەوە‬ ‫بە تایبەت ئەو گۆڕانانەی كەلەدەرەوەی‬ ‫ك��وردەواری��ەوە ه��ات��ب��ن‌و ل��ە دەرەوەی‬ ‫كوردەواریەوە سەرچاوەیان گرتبێت‪ .‬لە‬ ‫ب��ەر ئ��ەوەی ئێمە وەك ن��ەت��ەوەی كورد‬ ‫هەردەم بۆ خۆپارێزی‌و مانەوەمان وەك‬ ‫رەسەنایەتی‌و دەستگرتنی زیاترمان بە‬ ‫شوناسی ك��وردەواری��ەوە‪ ،‬هەوڵی زیاتر‬ ‫مانەوەمان وەك ك��وردو بە خەسڵەتی‬ ‫ك��وردەواری��ەوە‪ .‬هەروەها بەو پێیەی له‬ ‫رووی سیاسییه‌وه گورگانخواردو زۆر‬ ‫ك��راوی��ن؛ ه��ەردەم ترسمان ل��ە گۆرانە‬ ‫جۆربەجۆرەكان بووە‌و بەو ئەزموونەی‬ ‫كوردەواریش‪ ،‬كە هەردەم نەتەوە زاڵ‌و‬ ‫سەردەسەكانی دەرەوەی ك��وردەواری‬ ‫ه��ەوڵ��ی گ��ۆڕان��ك��اری ن��م��وون��ه‌ی غەیرە‬ ‫ك��وردی��ان زۆر ب��ەم��اڵ��ی ك��وردەواری��دا‬ ‫ك��ردووە تا ئیمرۆشی لەگەڵدا بێت هەر‬ ‫گ��ۆران��ك��اری��ەك ل��ەوان��دا سەریهەڵدابێت‬ ‫دواجار خەتەرێكی شۆرینەوەی شوناسی‬ ‫كوردەواری‌و پارچەكردنێكی جوگرافی بۆ‬ ‫كوردەواری جێهێشتووە‪ ،‬بۆیە نەگۆڕی‌و‬ ‫یەك هەڵوێستی‌و یەكجۆر بوون مانەوە‬ ‫ل��ە س��ەر ب��ون��ی��ادی رەس��ەن��ای��ەت��ی خ��ۆ چ‬ ‫لە بەهاكانیدا‪ ،‬چ لە نێو ئایین‌و رێچكە‬

‫‪43‬‬

‫ئاینەكانی نموونەی كاكەیی‌و یارسان‌‪..‬‬ ‫هتد‪ ،‬وەك بەرزترین رەگەزی كەسایەتیی‬ ‫كوردی هاتۆتە ئەژمار! بۆیە الت عەجایب‬ ‫نەبێت ئەگەر لە شەستەكانەوە كەسێك‬ ‫الیەنگیری بۆ پارتێك بۆ درووست بووبێت‬ ‫تا ئەمرۆ تەمەنی بەرەو كۆتایی بڕوات‬ ‫هەر بەو ئینتیمایەوە‪ .‬ئەگەر ئەو الیەنە‬ ‫ئەمرۆ لە ت��ەواوی بەرژەوەندیەكانیشی‬ ‫ب��دات‪ ،‬ن��ات��وان��ێ��ت‌و ت��رس��ی لەدەستدانی‬ ‫كەسایەتی خۆی ناتوانیێت وازی پێبهێنێت‬ ‫والیەنێكی‌تر هەڵبژێرێت‪ .‬وەك وتیشمان‬ ‫ئەمە وەك ترسێك بەرۆكی دەگرێت و‬ ‫بۆی دروست دەبێت‪.‬‬ ‫وەك وتمان ترس هۆكارێكی كاریگەرو‬ ‫ئەكتیڤە لەسەر عەقڵی مرۆڤ كەوا دەكات‬ ‫بۆ مانەوەو درێ��ژەدان بە ژیانی! رێگاو‬ ‫شێوازی نوێ‌و جیاواز بگرێتەبەر‪ .‬گەر بە‬ ‫شێوازێکی‌تر دەریبڕین‪ ،‬ترس وا دەكات‬ ‫ئیرادەی مرۆڤ بخاتە گەڕ‪ ،‬كە دوا جار‬ ‫هەر ئەمەیە مرۆڤی كوردی بەو ترسەی ‬ ‫توانیویەتی پێشبڕكێی مانەوەی پێبكات‪،‬‬ ‫كە توانا شكانی ه��زری‌و جەستەیی پێ‬ ‫فراوانتر ببێت‪ ،‬بیر لە رێگای شیاو بۆ‬ ‫مانەوەی زیاتری بە شوناسی خۆیەوە‬ ‫بكاتەوە‪.‬‬ ‫چونكە مرۆڤی ك��وردەواری ئەوەندەی‬ ‫ح��ەزی ب��ەم��ان��ەوەی خ��ۆی ه��ەی��ە وەك‬ ‫كەسێكی ت��ەری��ب‌و ه��اوس��ەن��ك ل��ەگ��ەڵ‬ ‫بنەما بەهایەكانی ك��وردەواری‌و بابەتەم‬ ‫بەهایی‌و عەقیدەیی‌و مەعنەویەكان‪ ،‬بە‬

‫الوە گرنگ نەبووە‪ ،‬كە ئەگەر چی چەند‬ ‫بار لە رووی مادیەوە زیانی پێگەیشتبێت!‬ ‫سێیەم ‪ :‬مانەوە و جوگرافیاو قبولكردن‬ ‫لە ت��ەرزە بیركردنەوەی ك��وردەواری��دا‬ ‫ن��اك��ی ك��وردی ه��ەردەم ل��ەپ��ێ��ن��او‬ ‫ب��ەردەوام��ی��دان ب��ە ژی��ان��ی بەشوێن ئەو‬ ‫رێوشوێنانەدا گ��ەراوەو دەگ��ەرێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫هێمنی‌و دارشتەكانی ئاسودەیی ژیان‌و‬ ‫كامڵبونی كەسایەتی بە پلەی یەكەم‪ ،‬لە‬ ‫ب��وارە جۆربەجۆرەكانی وەك ئابوری‪،‬‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬رۆشنبیری‪ ..‬هتد دەستەبەر‬ ‫بكات‪ .‬دواترو بە پلەی دووەم گوزەرانی‬ ‫هێناوەتە بەر چاوانی‪ ،‬چونكە دوژمنانی‬ ‫ئەو لە رووی ئ��اب��ووری‌و گوزەرانیەوە‬ ‫زۆرو زەوەندیان پێكردووە بەاڵم بنەما‬ ‫م��ەع��ن��ەوی��ەك��ەی ه��ەردەم ب��ە گرنگترو‬ ‫پاڵپشتی م��ان��ەوەی زان��ی��وە‪ .‬ئ��ەوەش بە‬ ‫گ��وێ��رەی ت��وان��او بۆ ل��وان‌و هاتنەوەیان‬ ‫لەگەڵ شوێن‌و داکه‌وته سەپاوەكە‪ .‬ئەمەش‬ ‫وەك پێویستیەك‌و خ��ەم‌و خولیایەكی‬ ‫ك��وردەواری‪ ،‬دی��ارە خ��ەم‌و خەونی هەر‬ ‫مرۆڤێكیش تەنها لەهزروبیری تاكێكی‬ ‫ئەو كۆمەڵگایەدا كۆنەبۆتەوە‌و نابێتەوە!‬ ‫ب��ەڵ��ك��و ب��ە ه��ۆی پ��ێ��داوی��س��ت��ی‌و نزیكی‬ ‫بیركردنەوەو ه��اوی��ادەوەری‌و مێژویی‬ ‫ئ��ەوت��اك��ان��ە ل��ە ك��ۆم��ەڵ��گ��اك��ان وادەك��ات‬ ‫وەك سیمایەكی تاكەكان خۆ نمایش‬ ‫بكات‌و مرۆڤانێكی زۆرهەڵگری هەمان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫خەسڵەت‌و خواست‌و ئاوات بن‪ .‬لێرەوە‬ ‫هوشیاری تاكی كوردەواری لەو ئاستەدا‬ ‫نییە ئەم ترسە بە یەكجاری تێپەرێنێت‪.‬‬ ‫ترس لە گۆرانە جۆربەجۆرەكان هەردەم‬ ‫مۆتەكەی پێشكەوتنی كوردەواری بووە‪،‬‬ ‫لە بیرمان نەچێت ئەكەر گۆران لەناوەوە‬ ‫سەری هەڵدابێت قبوڵكردن زوو هاتوەتە‬ ‫ئاراو‪ ،‬كوردەواری زوو ئیدیۆمی (لەگەڵ‬ ‫هامسەران ئەاڵهو ئەكبەر)ی بەكار بردووە‪،‬‬ ‫لەگەڵیشیدا رۆیشتووە‪ ،‬هەردەم لەمەشدا‬ ‫جوگرافیای كوردەواری وای كردووە ئەم‬ ‫گۆڕانكارییە نێوخۆیانە گشتگیر نەبن‪،‬‬ ‫كاریگەری نەگەتیڤ جێبهێڵن‌و چەند جۆر‬ ‫دیالێكتی‌و چەند جۆر وردە كلتووری بێتە‬ ‫ئاراوەو تەنانەت ئەمرۆش كاریگەری لە‬ ‫س��ەر ج��ۆری بیركردنەوەیان هەبێت‌و‬ ‫تەنانەت لە پرۆسەیەكی وەك هەڵبژاردندا‬ ‫الت عەجایب نەبێت ناوچەیەك سەرپاك‬ ‫الیەنێك هەڵبژێرێت‌و لەگەڵیداو لەگەڵ‬ ‫دەسەاڵتەكەیدا بەتایبەت دوای راپەرین‬ ‫سازان بكات‪ .‬ناوچەیەكی‌تریش پێچەوانە‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش ل��ەب��ەر ب��اش��ی‌و گ��ون��ج��اوی ئەو‬ ‫دەسەاڵتە نا بۆ نموونە لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ش��ارەوان��ی ك��ۆت��ای��ی ن��ەودەك��ان لە‬ ‫كوردوستان ئیسالمیەكان لە ناوچەی‬ ‫ژێ��ردەس��ەاڵت��ی خ��ۆی��ان��دا پ��ل��ەی ی��ەك��ەم‌و‬

‫پارتی لەناوچەی ژێر دەسەاڵتی خۆی‬ ‫پلەی یەكەم‌و یەكێتی بە هەمان شێوە لە‬ ‫سنووری دەسەاڵتی خۆی‪ .‬ئەمە بەدەر‬ ‫لە گەوجاندنی هەڵیژاردن‌و بۆژەكردنی‬ ‫دیموكراسی هیچی‌تری لێ نافامرێتەوە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم لە رووەك��ەی‌ت��رەوە ئەو س��ازان‌و‬ ‫خواستەی كوردەواریە لە نێو سیستم‌و‬ ‫بەهاكانیەوە ب��وون��ی ه��ەی��ەو وا دەك��ات‬ ‫ئیدیۆمی (چویتە شاری كوێران دەست‬ ‫بگرە بە چاوانتەوە) بێتە یاسای عەقاڵنی‬ ‫بۆ هەڵبژاردن‌و دەستی تاكەكان بگرێت‌و‬ ‫بە شوێن واتای راستەقینەی هەڵبژاردندا‬ ‫ن��ەگ��ەرێ��ن‪ .‬ب��ێ��گ��وم��ان ئ��ەم ه��ەوی��رە من‬ ‫ل��ێ��رەدا وازی لێدەهێنم ب��ۆ كاتێكی‌ترو‬ ‫ی��ان بۆ ه��ەر كەسێكی‌تر‪ ،‬چەنكە ئاوی‬ ‫زۆرت��ر دەكێشێت‌‪ .‬من تەنها وش��ەم لە‬ ‫توێژاڵی دەرەوەی روش��ان��دووە‪ ،‬بۆیە‬ ‫بیركردنەوەیەكی جوانتر بۆ خوێنەر جێ‬ ‫دەهێڵم‪.‬‬

‫له‌نێوان هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتووی هه‌رێم‌و گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫به‌هاری ئیسالمیدا‬ ‌‫رابوونی دیموكراسیی ناوچه‌كه‌و كوردستانیش ده‌گرێته‌وه‬ Between the upcoming elections For the Kurdistan region and Islamic spring transitions Renaissance of democracy in the region extend even to Kurdistan ‫ عه‌لی حاجی زه‌ڵمی‬:‫نووسینی‬ Written By: Ali Haji Zalmi

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫نووسه‌ر ناوی ت �ه‌واوی عه‌لی عه‌بدولکه‌ریم‬ ‫حه‌مه که‌ریم نه‌سروڵاڵیه‪ ،‬که ناسراوه به عه‌لی‬ ‫حاجی ‌زه‌ڵمی‪ ،‬له ساڵی ‪ ١٩٧٥‬له گوندی زه‌ڵم‬ ‫له بناری هه‌ورامان له‌دایکبووه‪ .‬ئێستا نیشته‌جێی‬ ‫شارۆچکه‌ی خورماڵه‪ .‬پیشه‌ی مامۆستایه له‬ ‫قوتابخانه‌ی ناوه‌ندی‪ .‬ئه‌ندامی مه‌کته‌بی‬ ‫راگه‌یاندنی بزووتنه‌وه‌ی ئیسالمییه‪ .‬ئه‌ندامی‬ ‫کارای سه‌ندیکای رۆژنامه‌نووسانی کوردستانه‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی راب��ردووی ه��ه‌رێ��م تا‬ ‫ی‬ ‫راده‌یه‌ك جیاوازبوون له‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ ‌‬ ‫ل�� ‌ه میسری م��وب��اره‌ك‌و یه‌مه‌نی عه‌لی‬ ‫عه‌بدوڵاڵ ساڵح‌و تونسی زه‌ینولعابدین‬ ‫زاده‌دا رووی��ان��داوه‪ .‬ج��ی��اوازی��ی��ه‌ك��ان‬ ‫ه��ێ��ن��د ‌ه ج��ی��اواز ن��ه‌ب��وون ل��ه‌و ب��گ��ره‌و‬ ‫ب��ه‌ردان��ه‌ی ئ��ێ��ران��ی ق��ۆن��اغ��ی ئ��ه‌ح��م��ه‌د‬ ‫ن��ه‌ژادی گرتبووه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه تا ئێستاش‬ ‫ل ‌ه دیكیۆمێنتێكی فه‌رمیدا نییه‌و نابێت‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌و ه��ێ��ز ‌ه‬ ‫سیاسییانه‌ش ل ‌ه چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵتدان‬ ‫دان��ی خ��ێ��ر ب�� ‌ه ره‌ون��ه‌ق��ێ��ك��ی ژی��اری��ی‌و‬ ‫پر‌نسیپێكی دیموكراسی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫ب��ن��ێ��ن‪ .‬درووس��ت�� ‌ه پ��ارت��ی‌و یه‌كێتی له‬ ‫‌كوردستاندا هێزی به‌رین‌و بااڵده‌ستیی‬ ‫جه‌ماوه‌رین‪ .‬وه‌لێ رێ‌و شوێنه‌كانیان بۆ‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی ئه‌و بااڵده‌ستیی ‌ه راسته‌وخۆ‬ ‫ل ‌ه میكانیزمی هەڵبژاردنه‌كاندا دیاربوو‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ك چ��ۆن ئ��ه‌و م��ۆرك�� ‌ه ل�� ‌ه ئاستی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا دان��ی پ��ێ��دا ده‌ن��را‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫هه‌میش ‌ه دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی ب ‌ه پرسی‬

‫درووستی هه‌ڵبژاردندا كاتێكه‌‪ ،‬ك ‌ه گڵۆڵه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه ناچیزه‌و خۆسه‌پێنه‌كان بكه‌وێت ‌ه‬ ‫مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬وه‌ك چۆن كاتێك میدیای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی ل ‌ه سه‌ر پرسی خۆسه‌پاندنی‬ ‫س��ه‌دام‌و موباره‌ك‌و به‌شار هات ‌ه ده‌نگ‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئیدی بوارێك بۆ مانه‌وه‌یان له‌كایه‌ی‬ ‫سیاسی‌و بنده‌ستكردنی خه‌ڵكدا نه‌مابوو‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ده‌سه‌اڵتی كوردی دڵنیاده‌كه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه دی��ك��ی��ۆم��ێ��ن��ت��ه‌ك��ان ل��ه‌م��ه‌ڕ‬ ‫ته‌ندروستیی ده‌س��ه‌اڵت كاتێك میدیای‬ ‫جیهانیی قسه‌یان ل��ه ‌س��ه‌ر ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب��اری��ان ل�� ‌ه ی��اس��ای م��ان��ه‌وه‌دا كه‌وتبێت ‌ه‬ ‫لێژییه‌وه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه دڵخۆشكردن به‌مانه‌و ‌ه‬ ‫له ‌كورسیی ده‌سه‌اڵتدا دڵخۆشكردنێكی‬ ‫زانستی‌و ئاكادیمی نییه‌‪ .‬هه‌ر وه‌ك چۆن‬ ‫ل ‌ه ئێستاداو ل ‌ه پاش ده‌ستاوده‌ستكردنی‬ ‫ش��ه‌خ��س��ه‌ك��ان��ی ده‌س��ه‌اڵت ل��ه‌ئ��ێ��ران��داو‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ری��ف��ۆرم��خ��وازه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌روب��ه‌ن��دی دادگاییكردنی ن��ه‌ژاددان‪،‬‬ ‫ك ‌ه م��اوه‌ی هه‌شت ساڵی ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی‬ ‫ب ‌ه ره‌م��زی هێزو به‌رگریی ئێرانییه‌كان‬ ‫داده‌نرا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئه‌زموون له‌ئێستادا ل ‌ه‬ ‫به‌ر ده‌م پارت ‌ه كوردییه‌كاندایه‌‪ .‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫چۆن له‌م رۆژان��ه‌دا ل ‌ه قه‌ته‌ر ئه‌زموونی‬ ‫ده‌ستاوده‌ستكردنی ب��اوك ب��ۆ ك��وڕ ل ‌ه‬ ‫پێش روودان��ی قه‌یراندا دروستبوو‪ .‬به‌و‬ ‫جۆره‌ش پێویست ‌ه هه‌ڵبژاردنی ئایند ‌ه كورد‬ ‫بكات به‌ به‌شێك ل ‌ه كه‌ڵك وه‌رگرتن ل ‌ه‬ ‫ئه‌زموون ‌ه ئیجابییه‌كان‌و كوردستان بكه‌ن ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دوای كه‌وتنی هێز‬

‫‪47‬‬

‫پێگه‌ی هێز ‌ه بااڵده‌سته‌كان دیكیۆمێنت‌و‬ ‫كۆڵینه‌وه‌كان رووی درووست‌و جوانیان‬ ‫پیشانبده‌ن‪ .‬كوردستان ل ‌ه ئێستادا دارای‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ێ��ك��ی زه‌ن��گ��ی��ن (ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��د)‌و‬ ‫ب��ااڵده‌س��ت�� ‌ه ل�� ‌ه حوكمڕانیدا‪ .‬ناوچه‌كه‌و‬ ‫دنیای رۆژهه‌اڵتیش وانه‌یه‌كن بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫خ��ه‌زێ��ن��ه‌ی دیموكراسیبوونی زه‌نگین‬ ‫بكات‪ ،‬نه‌ك خه‌زێنه‌ی سه‌روه‌ت‌و سامان‌و‬ ‫مۆنۆپۆڵی بانكه‌كان درێژ ‌ه پێ بده‌ن‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌ڵوێست ‌ه له ‌خزمه‌تی دنیای سه‌رده‌م‌و‬ ‫باڵ‌و بازنه‌ی ئیسالمی‌‌و عه‌لمانییه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی ك��اروان��ێ��ك��ه‌و گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌سته‌مه‌‪ ،‬له‌و كاروانه‌دا هێز‌ ‌ه گه‌وره‌كان‬ ‫ب��چ��ووك ده‌ب��ن‌و ه��ێ��ز ‌ه بچووكه‌كانیش‬ ‫گه‌ور ‌ه ده‌بن‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه رابوونی ئیسالمی‬ ‫بنده‌ستی قه‌یران ‌ه ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسییه‌كان چیدی زه‌نگێكه‌و ده‌بێت‬ ‫ببێت ب ‌ه حه‌تمیه‌تێكی مێژوویی‌و خۆی‬ ‫ل ‌ه قه‌ره‌ی ده‌سه‌اڵت بدات‌و ل ‌ه ئاست ئه‌و‬ ‫ده‌نگانه‌دا بێت‪ ،‬كه‌ ده‌بێت ببن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل ‌ه كوردستاندا چۆن ده‌كرێت‌؟‬ ‫ی ده‌سه‌اڵت بگێڕێته‌و ‌ه‬ ‫بریمه‌ر به‌ر له‌وه‌ ‌‬ ‫ب��ۆ ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی خ��ۆی ‪2‬‬ ‫ی‬ ‫ی رێكخستن ‌‬ ‫ی ده‌ركرد‪ ،‬بۆ جۆر ‌‬ ‫فه‌رمان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س��ی��اس��ی‌‌و شێوه‌ ‌‬ ‫ح��ی��زب‌و ق��ه‌واره‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه قۆناغ ‌‬ ‫ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س��ت��وور ‌‬ ‫داه��ات��وودا ت��ا ن��ووس��ی��ن�� ‌‬ ‫ێ بكرێت‌‪.‬‬ ‫ت ك��اری��ان پ ‌‬ ‫هه‌میشه‌یی ده‌بێ ‌‬

‫هاوكات توراسی داگیركاریی ئه‌مریكی به‬ ‫‌به‌ندو باوی یاساكانی عێراقه‌و ‌ه ل ‌ه گه‌لێک‬ ‫نه‌زمی رامیاری‌تردا ب��ه‌رده‌وام بوو‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ت��وراس��ه‌ش ه��اوك��ات ب��وو‪ ،‬ی��ان روونتر‬ ‫بڵێین پاشماوه‌و زیندووكردنه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫ئه‌و بنه‌ما یاساییان ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫پاشایه‌تی‌و ئینتیدابی به‌ریتانیادا سواغی‬ ‫ئینگلیزی پ��ێ��وه ‌دی��ار ب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫كوردستاندا هه‌تا ئێستا یاسا ‌‬ ‫ێ ده‌س��ت��ك��اری‌و‬ ‫ی م��اوه‌‪ ،‬ب�� ‌‬ ‫وه‌ك خ��ۆ ‌‬ ‫گ��ۆڕی��ن‪ .‬یاسای كوردستان یاسایه‌كی‬ ‫كۆپیكراو نیی ‌ه له زلهێزه‌كانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫یاسایه‌كی تا راده‌ی��ه‌ك ناته‌بای ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫سه‌نگی ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی كۆمه‌ڵگای‬ ‫ك��وردی‌و به ‌زۆر ئاوێته‌بوون‪ ،‬یان كه‌م‬ ‫ئه‌زموونیی هزری سیاسی پێو ‌ه دیاره‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌مه‌ش گه‌لێک جیاوازی ل ‌ه نێوان‬ ‫ه��ه‌ردوو كۆمه‌ڵگای عه‌ره‌بی‌و كوردیدا‬ ‫لێده‌خوێنرێته‌وه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫ی كوردستانی‌‌و عیراقیدا‬ ‫ه��ه‌ردوو یاسا ‌‬ ‫ی‬ ‫ک جیاواز ‌‬ ‫ک ل ‌ه یه‌كچوون‌و هه‌ندێ ‌‬ ‫هه‌ندێ ‌‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ردوو (قانون كوردستاني‌و عیراقي‌)‬ ‫ی‬ ‫ی رێژه‌ی ‌‬ ‫ی ن��وان��دن�� ‌‬ ‫ی س��ه‌ره‌ت��ا ‌‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌و ‌‬ ‫(ال��ت��م��ث��ی��ل ال��ن��س��ب��ي‌) ‪Proportional‬‬ ‫‪ representation‬ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ن��ه‌ك‬ ‫ی (دائ��ري)‪ .‬یه‌كه‌میان‬ ‫ی بازنه‌ی ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی ب ‌ه یه‌ك بازنه‌ ‌‬ ‫كوردستان ‌‬ ‫(دائره‌ واحدة) ‪،Single constituency‬‬ ‫ی ب�� ‌ه یه‌ك‬ ‫دووه‌میشیان ه��ه‌م��وو عێراق ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫ی هه‌ڵبژاردن داناوه‌‪ .‬وات ‌ه كه‌سێك‪،‬‬ ‫بازنه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی��ان حیزبێك ئ��ه‌گ��ه‌ر ل�� ‌ه ب��ه‌س��ره خۆ ‌‬ ‫بپاڵێوێت‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌ولێر‌و سلێمانی‌‌و هه‌موو‬ ‫ت‬ ‫ی عێراق ده‌نگده‌ر ده‌توانێ ‌‬ ‫شوێنه‌كانی‌تر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پ��ێ ب��دات‌‪ .‬پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ك��ه‌ش�� ‌‬ ‫ده‌ن��گ�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ک ل ‌ه ده��ۆك خۆ ‌‬ ‫ده‌بێت‌‪ .‬ئه‌گه‌ر كه‌سێ ‌‬ ‫بپاڵێوێت‌‪ ،‬ده‌نگده‌ر ل ‌ه به‌سره‌و به‌غداو‬ ‫ی پێ‬ ‫ت ده‌نگ ‌‬ ‫شوێنه‌كانی‌‌تریش ده‌توانێ ‌‬ ‫بدات‌‪ .‬ده‌نگه‌كه‌ش هه‌ژمار ده‌كرێت‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫چه‌ند جیاوازییه‌كیان هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ی كوردستانیدا كه‌مترین‬ ‫‪١‬ـ��ـ ل�� ‌ه ی��اس��ا ‌‬ ‫ت‬ ‫ک بتوانێ ‌‬ ‫ی ه��ه‌ر لیستێ ‌‬ ‫رێ��ژ ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ت ‪7%‬ه‌‪ .‬ل ‌ه یاسا ‌‬ ‫ی پارله‌مان بێ ‌‬ ‫به‌شداری ‌‬ ‫عیراقیدا ئه‌گه‌ر ‪1%‬یش بهێنێت‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمانی ‌‬ ‫ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ ‌‬ ‫ببێت ‌ه ئ��ه‌ن��دام�� ‌‬ ‫ک‬ ‫ی كوردستانیدا كه‌سێ ‌‬ ‫عێراقی‌‪ .‬ل ‌ه یاسا ‌‬ ‫ت‬ ‫ی بپاڵێوێت‌‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫ت خۆ ‌‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا ناتوانێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ف��ره‌وان��دا بێت‌‪ .‬ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ل ‌ه نێو لیستێك ‌‬ ‫ت‬ ‫ی ته‌نیا كه‌سێكیش ده‌توانێ ‌‬ ‫ی عێراق ‌‬ ‫یاسا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ت��ه‌واو ‌‬ ‫ی بپاڵێوێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ده‌نگ ‌‬ ‫خ��ۆ ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن‪.‬‬ ‫هێنا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه ئه‌ندام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستانیدا سه‌ركردایه‌ت ‌‬ ‫‪٢‬ــ ل ‌ه یاسا ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی ت��ه‌واوب��وون�� ‌‬ ‫حیزب دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی نوێنه‌ره‌كان ‌‬ ‫ئ��ازاد ‌ه ل�� ‌ه ه��اوێ��رك��ردن�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاسا ‌‬ ‫خۆی‌‌و البردن‌و گۆڕینیان‪ .‬ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی ته‌واوبوون ‌‬ ‫ی دوا ‌‬ ‫عێراقی ‌‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوه‌ك��ان چ��ۆن ل�� ‌ه ل��ی��س��ت��ه‌ك��ه‌دا‬ ‫ری��زك��راون‪ ،‬به‌و ج��ۆر ‌ه ده‌ب��ن به‌ ئه‌ندام‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی حیزب‌و رێكخه‌ره‌كان ‌‬ ‫سه‌ركردایه‌تی ‌‬ ‫لیسته‌ك ‌ه ناتوانن هاوێریان بكه‌ن‪ ،‬الیان‬

‫ببه‌ن‪ ،‬یان بیانگۆڕن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستانیدا رێژه‌یه‌ك ‌‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ل ‌ه یاسا ‌‬ ‫ی ژنان‬ ‫ی دان��ه‌ن��راو ‌ه بۆ به‌شداری ‌‬ ‫تایبه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی عیراق ‌‬ ‫ی یاسا ‌‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجومه‌ندا‪ .‬ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ده‌بێت ب ‌ه الیه‌ن ‌‬ ‫ئه‌ندامان ‌‬ ‫كه‌می‌ ‪ 25%‬ئافره‌ت بێت‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ب ‌ه حكومه‌ت ‌‬ ‫ی دان ‌‬ ‫‪٤‬ــ (ق��اد) ب ‌ه ره‌سم ‌‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫ی كوردستاندا ناو ‌ه حوكم ‌‬ ‫هه‌رێم ‌‬ ‫ی ‪19‬ی‌‬ ‫ن��اوچ��ان�� ‌ه ب��ك��ات‪ ،‬ك�� ‌ه پێش رۆژ ‌‬ ‫‪3‬ی‌ ‪ 2003‬ل ‌ه ژێر ده‌ستی‌دا بووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی‬ ‫ی سنوور ‌‬ ‫ل ‌ه هه‌مان م��اده‌دا نووسیوێت ‌‬ ‫ی هه‌ر ه��ه‌ژد ‌ه پارێزگاك ‌ه وه‌ك‬ ‫كارگێڕی ‌‬ ‫ی ئ��اك��رێ‌‌و‬ ‫ی ده‌مێنێت‌‪ ،‬ده‌ن��گ��ده‌ران�� ‌‬ ‫خ��ۆ ‌‬ ‫ی عێراق) سه‌ر‬ ‫ی یاساکان ‌‬ ‫شێخان (ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ب ‌ه ن��ه‌ی��ن��ه‌وان‌و كفری س��ه‌ر ب ‌ه دیاله‌یه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی نیشتمانی ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی یه‌كه‌م به‌شدار‬ ‫كوردستان‪ ،‬وه‌ك جار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل ‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ده‌بن‪ ،‬به‌اڵم بۆ به‌شداری ‌‬ ‫ی ع��ێ��راق‌و بۆ‬ ‫ی نیشتمانی ‌‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن�� ‌‬ ‫ی پارێزگاكان ل ‌ه‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫كوێ‌ ده‌نگ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ی ‪96‬ی‬ ‫ی ی��اس��ا ‌‬ ‫ت ب�� ‌ه پ��ێ�� ‌‬ ‫ئ��اخ��ۆ ده‌ش��ێ�� ‌‬ ‫ی بریمه‌ر ل ‌ه‬ ‫ی ‪15‬ی‌ ‪6‬ی‌ ‪‌ 2004‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی عێراق‪،‬‬ ‫ی جاران ‌‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫عێراق‪ ،‬حاكم ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدرێت‌و ل ‌ه كوردستان‬ ‫ی ‪ 1992‬بكرێت‌؟‬ ‫ی ساڵ ‌‬ ‫ی‪‌1‬‬ ‫ی یاسا ‌‬ ‫ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌مه‌یان بشێت‌‪ ،‬ئ��ه‌وا كێشه‌یه‌ك‬ ‫ی‬ ‫نایه‌ت ‌ه پێشه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌گه‌ر پێویست ‌‬ ‫ڵ ی��ه‌ك‬ ‫ك��رد ئ��ه‌م دوو ی��اس��ای��ه ل��ه‌گ��ه‌ ‌‬ ‫بگونجێنرێن‌و جیاوازییه‌كانیان چاره‌سه‌ر‬

‫‪49‬‬

‫بكرێت‌‪ ،‬چ الیه‌نێك خ��اوه‌ن ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی له ‌سه‌ر بدات؟ ئایا ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫بڕیار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستانه‌‌؟ یان كۆنگره‌ ‌‬ ‫نیشتمانی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بااڵ ‌‬ ‫ی عێراق؟ یان كۆمیته‌ ‌‬ ‫نیشتمانی ‌‬ ‫ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن (س��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫س��ه‌رپ��ه‌رش��ت�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كانه‌)؟ ی��ان دادگ��ا ‌‬ ‫ده‌ستووریی‌‌؟‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی ‪‌ 1992‬‬ ‫ی ساڵ ‌‬ ‫ی ‪‌1‬‬ ‫یاسا ‌‬ ‫ی زۆرو‬ ‫ل�� ‌ه كوردستاندا ك��ه‌م��ی‌و ك��ورت�� ‌‬ ‫ی تێدایه‌‪ ،‬پێویست ‌ه به‌ر‬ ‫ی گ��ه‌وره‌ ‌‬ ‫خه‌وش ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بنه‌ڕه‌ت ‌‬ ‫ی داهاتوو بیرازی ‌‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ب��ك��رێ��ت‌‪ .‬پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه ک��ه‌س�� ‌ه س��ی��اس��ی‌و‬ ‫ی ك��ورد‬ ‫ی��اس��ای��ی��ه‌ک��ان‌و رۆش��ن��ب��ی��ره‌ك��ان�� ‌‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ێ��س��ت��او ‌ه ب��ك��ه‌ون�� ‌ه ت��اووت��وێ��ك��ردن‌و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی‌‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه كوردستاندا‬ ‫گیروگرفته‌كان ‌‬ ‫ی باش ئارامه‌‪،‬‬ ‫كوردستان تا ئه‌ندازه‌یه‌ك ‌‬ ‫ئاسایش پارێزراوه‌‪ ،‬تۆڕ ‌ه تێرۆریستییه‌كان‬ ‫ی بده‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫تا ئێستا نه‌یانتوانیو ‌ه تێك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ی گرنگ ‌ه بۆ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫مه‌رجێك ‌‬ ‫ی باش‬ ‫ی كوردستان تا ئه‌ندازه‌یه‌ك ‌‬ ‫خه‌ڵك ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌زموونی پ��ه‌ی��داك��ردو ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬ئه‌زموونی یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ .1992‬ئ��ه‌زم��وون��ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫س��اڵ�� ‌‬ ‫ی‬ ‫شاره‌وانییه‌كان‪ .‬ئه‌زموونی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫رێكخراو ‌ه دیمۆكراتی‌‌و پیشه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫ی سه‌رژمێریی‌‌و ئامار‬ ‫دام‌و ده‌زگ��اك��ان�� ‌‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا‪ ،‬ل��ێ��وه‌ش��اوه‌‌و ش��اره‌زاو‬

‫ی‬ ‫ی درێ��ژ ‌ه ب ‌ه ئ��ازاد ‌‬ ‫ئ��اگ��ادارن‪ .‬سااڵنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رێ��ك��خ��راوه‌ك��ان�� ‌‬ ‫ك��ار ده‌ك��ه‌ن‌‪ .‬ئ��ام��ار ‌‬ ‫ی‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬رێكخراوه‌كان ‌‬ ‫ف��او‪ ،‬یۆنیسكۆ‪ ،‬یۆنیپ‪ ،‬ه��ه‌م��ووی��ان له‬ ‫ی‬ ‫ی رێك ‌‬ ‫‌ب��ه‌ر ده‌س��ت��دای��ه‌‪ .‬ئ��ه‌ت��وان��ن لیست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‌و لیست ‌‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و پێویستیی ‌ه ژێرخانییه‌كانی‬ ‫دابین بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫چه‌ندین ملیۆن دۆالر بۆ هه‌ڵبژاردنه‌كان ‌‬ ‫ع��ی��راق ت��ه‌رخ��ان ك��راوه‌‪ .‬ك��وردس��ت��ان‬ ‫ی ب ‌ه كار بهێنێت‌‌و‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ت به‌ش ‌‬ ‫ده‌توانێ ‌‬ ‫ی ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ی دارای�� ‌‬ ‫ی ئێستا ت��وان��ا ‌‬ ‫خۆش ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ک ل ‌ه خه‌رج ‌‬ ‫ده‌بێت‌‪ ،‬ک ‌ه به‌شێ ‌‬ ‫دابین بكات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی چه‌ند ساڵ ‌‬ ‫ی كوردستان ل ‌ه ماوه‌ ‌‬ ‫خه‌ڵك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی باش هۆش ‌‬ ‫راب��ردوودا تا ئه‌ندازه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی پ��ه‌ی��داك��ردووه‌‪،‬‬ ‫ی ـ��ـ دی��م��ۆك��رات�� ‌‬ ‫سیاس ‌‬ ‫ی‬ ‫س��ه‌رك��رد ‌ه ح��ی��زب��ی‌‌و ح��ك��وم��ی��ی�� ‌هك��ان�� ‌‬ ‫ده‌ناسێت‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ب��اش��ن‪ ،‬جێگه‌ ‌‬ ‫ئ��ه‌م��ان�� ‌ه ه��ه‌م��وو ش��ت�� ‌‬ ‫دڵ��خ��ۆش��ی‌‌و ئ��وم��ێ��دن‪ ،‬ب��ه‌اڵم چ��ه‌ن��د‬ ‫گیروگرفتێك ل ‌ه رێگه‌دان‪ ،‬ئاڵۆزو ناله‌بارن‪،‬‬ ‫ی كورد ل ‌ه‬ ‫ی پ��ه‌ژاره‌و ترسن‪ .‬ئێمه‌ ‌‬ ‫مایه‌ ‌‬ ‫ی ع��ێ��راق��دا چیمان ده‌وێ��ت‌؟‬ ‫ك��وردس��ت��ان�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دامه‌زراوگه‌ل ‌‬ ‫ت بناغه‌ ‌‬ ‫ئایا ده‌مانه‌وێ ‌‬ ‫ی م��ٶس��س��ات ال��دول��ة‌ ‪State‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت�� ‌‬ ‫‪ institutions‬دابمه‌زرێنین‌و ده‌وڵه‌ته‌وان‬ ‫ێ بگه‌یه‌نین؟‬ ‫رجل الدولة ‪ Statesman‬پ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی عێراق‪ ،‬ناوچه‌كان ‌‬ ‫ده‌مانه‌وێت كوردستان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حكومه‌ته‌كان ‌‬ ‫ی ئێستا ‌‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫هه‌رێم ل ‌ه ده��ۆك‌و سلێمانی‌‌و هه‌ولێرو‬ ‫ی‬ ‫ی سنوور ‌‬ ‫ی ده‌ره‌وه‌ ‌‬ ‫ناوچ ‌ه دابڕاوه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬ل ‌ه یه‌ك هه‌رێمدا ل ‌ه ژێر سایه‌ ‌‬ ‫ی نیشتمانی‌‌و ل�� ‌ه ژێر‬ ‫ی��ه‌ك ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌رێمدا ب ‌ه پێ ‌‬ ‫ی یه‌ك حكومه‌ت ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫یه‌ك ده‌ستوورو یاساو رێنماییدا‌ بژین؟‬ ‫ی ع��ێ��راق ببێته‌‬ ‫ت كوردستان ‌‬ ‫ده‌م��ان��ه‌وێ�� ‌‬ ‫ی بیرو‬ ‫ی ئاشتی‌و پێكه‌و ‌ه ژیان ‌‬ ‫مه‌ڵبه‌ند ‌‬ ‫ی ج��ۆراوج��ۆر‪‌ .‬ببێت به‌‬ ‫ب��اوه‌ڕو حیزب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هێمنانه‌ ‌‬ ‫ی گوێزانه‌وه‌ ‌‬ ‫ی باش ‌‬ ‫نموونه‌یه‌ك ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵت ل ‌ه ده‌ستێكه‌و ‌ه بۆ ده‌ستێكی‌ترو‬ ‫ل�� ‌ه ح��ی��زب��ێ��ك��ه‌و ‌ه ب��ۆ ح��ی��زب��ێ��ك��ی‌ت��ر‪ ،‬ی��ان‬ ‫ی‬ ‫ت ه��ه‌ر ن��اوچ��ه‌ی��ه‌ك ب��ۆ خۆ ‌‬ ‫ده‌م��ان��ه‌وێ�� ‌‬ ‫حكومه‌تێكی‌ سه‌ربه‌خۆی‌ فیدرالی‌ هه‌بێت‌‪.‬‬ ‫سلێمانی‌‪ ،‬گ��ه‌رم��ی��ان‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،‬بادینان‪،‬‬ ‫ی عێراق‪:‬‬ ‫كه‌ركوك وه‌ك پارێزگاكانی‌تر ‌‬ ‫ڵ ه��ه‌ر یه‌كه‌یان‬ ‫ب��ه‌س��ره‪ ،‬ن��ه‌ج��ه‌ف‪ ،‬موس ‌‬ ‫ت‬ ‫ی بێت‌‪ .‬ده‌مانه‌وێ ‌‬ ‫ی فیدرال ‌‬ ‫ق��ه‌واره‌ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫ێ بگه‌یه‌نین‌و‬ ‫ی جه‌نگ ‪ Warlord‬پ ‌‬ ‫ئه‌میر ‌‬ ‫ی جه‌نگ وه‌ك ل ‌ه ئه‌فغانستان‬ ‫ئه‌ماره‌ت ‌‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‌و ئێستاش خه‌ریك ‌ه ل�� ‌ه فه‌لوجه‌و‬ ‫س��ام��ه‌ڕاو باقووبه‌و نه‌جه‌ف‌و به‌سره‌‌و‬ ‫عیماره‌ دروست ده‌بێت‌ دابمه‌زرێنین؟‬ ‫ئێستا ب ‌ه رواڵ��ه‌ت ی��ه‌ك پارله‌مان‪ ،‬یه‌ك‬ ‫ی كوردستانمان‬ ‫ی نیشتمانی ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ک‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم دوو كابینه‌‌و بۆ هه‌ر وه‌زاره‌تێ ‌‬ ‫ی‬ ‫دوو وه‌زیرو بۆ هه‌ر به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌ك ‌‬ ‫ی دوو ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌رو دوو بودجه‌‌و‬ ‫گشت ‌‬ ‫ی پێشمه‌رگه‌‌و‬ ‫دوو جۆر دادگاو دوو هێز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئاسایش‌و دوو ده‌زگ��ا ‌‬ ‫دوو ده‌زگ��ا ‌‬

‫ی تایبه‌ت‌و زانیاریمان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫رێكخستن ‌‬ ‫ئه‌مان ‌ه هه‌موو ه��ه‌ڕه‌ش�� ‌ه ل ‌ه هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی راسته‌قینه‌‌و ترسناك‌و‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌ڕه‌شه‌ ‌‬ ‫ك��وش��ن��ده‌ن‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ل ‌ه‬ ‫ی خۆپااڵوتن‌و‬ ‫كوردستان كرا‪ ،‬ئاخۆ ئازاد ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س��ن��دووق�� ‌‬ ‫ده‌ن��گ��دان‌و س��ه‌الم��ه‌ت�� ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژێر ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل ‌ه ناوچه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫پ��ارت��ی��دا ب��ۆ پ��اڵ��ێ��واروو ده‌ن��گ��ده‌ران�� ‌‬ ‫ی‬ ‫یه‌كێتی‌و هاوپه‌یمانه‌كانی‌‌و ل ‌ه ناوچه‌كان ‌‬ ‫ی یه‌كێتیدا بۆ پاڵێوارو‌و‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت�� ‌‬ ‫ی چۆن‬ ‫ی پارتی‌و هاوپه‌یمانه‌كان ‌‬ ‫ده‌نگده‌ران ‌‬ ‫دابین ده‌كرێت‌؟‬ ‫ئاخۆ دوو حیزب ‌ه ده‌سه‌اڵتداره‌كه‌‪ ،‬پارتی‌‌و‬ ‫یه‌كێتی‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر الیه‌كیان زۆرینه‌‌و الیه‌كیان‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌نجامه‌كان ‌‬ ‫ی ه��ێ��ن��ا‪ ،‬رێ��ز ‌‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌گرن؟‬ ‫ئه‌گه‌ر رێزیان گرت مه‌رجه‌كانیان چییه‌؟‬ ‫ی رووده‌دات‌؟ ئه‌م‬ ‫ئه‌گه‌ر رێزیان نه‌گرت چ ‌‬ ‫دوو (ئیداره‌)ی ‌ه چۆن یه‌ك ده‌خرێنه‌وه‌؟‬ ‫ی پێشمه‌رگه‌و پۆلیس‌و‬ ‫هێز ‌ه چه‌كداره‌كان ‌‬ ‫ئ��اس��ای��ش چ��ۆن ت��ێ��ك��ه‌اڵو ده‌ك��رێ��ن��ه‌وه‌؟‬ ‫ی وه‌زی��رو‬ ‫ئ��ه‌م ه��ه‌م��وو وه‌زی��رو وه‌كیل ‌‬ ‫وه‌زی��ر ب�� ‌ه وه‌ك��ال��ه‌ت‌و م��وس��ت��ه‌ش��ارو‬ ‫ی پارێزگارو‬ ‫خه‌بیرو پارێزگارو جێگر ‌‬ ‫ی گشتی‌‌و جێگره‌كانیان‌و‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ر ‌‬ ‫ی ناحیه‌‌و سه‌دان‌و‬ ‫قائیمقام‌و به‌ڕێوه‌به‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ه��ه‌زاران (منتفع)و (مستفید) ل ‌ه بوون ‌‬ ‫ی كۆسپ‌و ته‌گه‌ره‌‌و‬ ‫(دوو ئیداره‌) بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئاسته‌نگ‌و گیروگرفت دروس��ت نه‌كه‌ن‪،‬‬

‫‪51‬‬

‫ی ئیداره‌دا‬ ‫ی یه‌كخستنه‌وه‌ ‌‬ ‫چۆن ل ‌ه پڕۆسه‌ ‌‬ ‫جێ‌ ده‌كرێنه‌وه‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫ــ ‪British institute for middle east in‬‬ ‫‪445.78 London. Documentary paper‬‬ ‫ــ عبدالرزاق حسني‪ :‬تأریخ الوزارات العراقی ‌ة ج‪،7‬‬ ‫‪344‬‬ ‫ــ ده‌ستووری كاتیی عێراقی‬ ‫ــ یاساكانی هه‌رێمی كوردستان ‪1993‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫قه‌یرانه‌كانی ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫داهاتووی نه‌خشه‌ی سیاسیی هه‌رێم‬ ‫‪Devolution of power crises and the future of the political map of the‬‬ ‫‪Kurdistan region‬‬

‫نووسینی‪ :‬ئاراس ره‌فیق‬ ‫‪Written by: Aras Rafiq‬‬

‫‪53‬‬

‫یه‌كه‌م‪ :‬هاوشێوه‌سازیی دیمۆكراسی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی ل�� ‌ه م��ه‌ودای‬ ‫چاالكیی سیاسییدا ئایدیاو بۆچوونگه‌لی‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر ت��ێ��ی��دا س��ه‌ری��ه��ه‌ڵ��داوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئامانجیان پێكهێنانی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی باشتر‬ ‫ب��ووه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه ئێستادا دیموكراسی ب ‌ه‬ ‫زه‌ریفترین مۆدێل بۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‪‌.‬‬ ‫رووتێكردنی زیاتری رۆژ ل ‌ه دوای رۆژی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كان بۆ دیموكراسی وای كرد‬ ‫ئ��ه‌م دی��ارده‌ی��ه ‌بچێت ‌ه نێوه‌ندی گوتار ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانه‌وه‌‪ .‬ب�� ‌ه ه��ۆی ج��ی��اوازی��ی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی ل�� ‌ه پێكهاته‌ی كۆمه‌ڵگه‌كانداو‬ ‫ف��ره‌ج��ۆری ك��ل��ت��ووری‌و فره‌که‌مایه‌تی‌و‬ ‫‌جیاوازیی دیمۆگرافی‌و ئاستی پێشكه‌وتنی‬ ‫ئابووری‌و ئایین‌و چه‌ندین ره‌هه‌ندی‌تره‌وه‌‪،‬‬ ‫بوو ب ‌ه هۆی دروستبوونی مۆدێلی جۆراو‬ ‫ج��ۆری دیموكراسی ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگا‌كاندا‪.‬‬ ‫دیموكراسی بوو ب ‌ه چه‌مكێك زۆر له‌و ‌ه‬ ‫فره‌وانتر كرا‪ ،‬که ل ‌ه سنووری كه‌لتوور ‌ه‬ ‫رۆژئاواییه‌كاندا قه‌تیس بكرێت‪ .‬ل ‌ه هه‌موو‬ ‫شوێنان باس ل ‌ه دیموكراسی ده‌كرێت‌‪.‬‬ ‫ئه‌م دیارده‌ی ‌ه بۆ ده‌وڵه‌ت‌و حكومه‌ته‌كان‬ ‫وه‌ك تایبه‌تمه‌ندیه‌كی باشی سیاسیو‬ ‫پڕۆژه‌یه‌كی پێویست‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت بۆ هه‌موو‬ ‫نه‌ته‌وه‌كان ئه‌نجام بدرێت خۆی به‌یانكرد‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی ك��وردی‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫نه‌ریتییه‌و ل��ه‌و كۆمه‌ڵگا‌یانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م‬ ‫دی��ارده‌ی��ه‌ی وه‌رگ��رت��وو ‌ه ل ‌ه كلتوورێكی‬

‫ج��ی��اواز ب�� ‌ه ك��ل��ت��ووری خ��ۆی‪ ،‬ب��ه‌م��ه‌ش‬ ‫مه‌رجه‌كانی پێویست بۆ خولقاندنی ئه‌م‬ ‫دی��ارد ‌ه سیاسییه‌ی ل ‌ه به‌رده‌ستدا نییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه یه‌كێك ل ‌ه جیاوازییه‌كانیان بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێناسه‌ی م��رۆڤ‌و س��ن��ووری ماف‌و‬ ‫ئازادیه‌كانییه‌تی‪ ،‬ه��اوك��ات تاكگه‌رایی‌و‬ ‫دۆخ‌و پێگه‌ی تاك ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ێ ئ��ام��اده‌ك��ردن��ی بیری‬ ‫ب��ه‌دی ن��ای��ه‌ت ب�� ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا گ��ۆڕان��ی سیستمی‬ ‫ف��ێ��رك��اری‌و پ��ه‌روه‌رده‌ی��ی‪ ،‬ده‌ره‌ن��ج��ام‬ ‫ئه‌م جیاوازییان ‌ه وای��ان ك��ردوو ‌ه پێوان ‌ه‬ ‫زه‌ینییه‌كان س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه دیموكراسی‬ ‫له‌گه‌ڵ پیاده‌و كرده‌ی دیموكراسیدا ناکۆک‬ ‫ب��وه‌س��ت��ن‪ .‬ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر‪ ،‬كۆمه‌ڵگا‌ی‬ ‫ك��وردی ره‌گی نه‌ریت ‌ه دیموكراتییه‌كانی‬ ‫تێدا به‌رجه‌ست ‌ه نییه‌‪ .‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫به ‌هۆی ئه‌و پێشین ‌ه مێژووی ‌ه خراپه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه بوو ‌ه ب ‌ه پاشخانی فه‌رهه‌نگی رامیاریی‬ ‫ئێم ‌ه هه‌رده‌م وه‌ك‌و میلله‌تێكی ژێرده‌ستی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه س��ت��ه‌م��گ��ه‌ره‌ك��ان ب�� ‌ه ئایینی‌و‬ ‫غه‌یر ‌ه ئایینیشه‌وه‌‪ ،‬وا بووه به‌كرده‌و ‌ه مل‬ ‫بۆ دیموكراسی دانه‌ده‌ین‪ .‬هه‌ر چه‌ند ب ‌ه‬ ‫دروشم له‌گه‌ڵیدابین‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م فه‌رهه‌نگ ‌ه‬ ‫شێوێنراوه‌و بۆ ئه‌فراندنی دیارده‌یه‌كی‬ ‫ێ ئاماد ‌ه نییه‌‪ .‬به‌رپه‌رچدانه‌وه‌ی‬ ‫سیاسی نو ‌‬ ‫ناوخۆیی بۆ په‌یدا ده‌بێت‪ .‬وات ‌ه سیستمی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن ب�� ‌ه ه��ۆی گ��وش��اری‬ ‫ده‌ره‌كییه‌و ‌ه ناچار مل به‌ره‌و دیموكراسی‬ ‫ده‌نێت‌و به‌رپه‌رچدانه‌و ‌ه ناوخۆییه‌كانیش‬ ‫دیسان ل ‌ه به‌رده‌م پیاده‌ی دیموكراسیدا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫له‌مپه‌ر ده‌بن‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌یه‌كه‌و ‌ه‬ ‫بۆ كۆمه‌ڵگا‌یه‌كی دی ده‌گۆڕێت‪ .‬دوا جار‬ ‫ئه‌م مۆدێل ‌ه ل ‌ه به‌ڕێوه‌بردن شكڵێكی‌تر‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ .‬روونتر بڵێین مۆركی ئه‌و‬ ‫فه‌رهه‌نگ ‌ه ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪ ،‬ك ‌ه تیایدا به‬ ‫ئ��ه‌زم��وون ده‌ب��ێ��ت‪ .‬ب��ۆ وێ��ن��ه‌‪ ،‬سیستمی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ك��وردی‪ ،‬م��ۆدێ��ل��ێ��ك��ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی تایبه‌ته‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كاتی كردارد‌ا‬ ‫ل ‌ه هه‌موو مۆدێله‌كانی‌تری به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫جودایه‪ .‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی ك��ورده‌واری��دا مه‌یلی‬ ‫دیموكراتیخوازان ‌ه بوونی هه‌یه‌‪ .‬بۆ وێنه‌‪،‬‬ ‫فره‌حیزبی ب��ووی هه‌یه‌‪ .‬رێكخراوه‌كانی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌ی م��ه‌ده‌ن��ی ب��وون��ی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��وورو دادگ��اك��ان ب��وون��ی��ان هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنیش بوونی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی‬ ‫بوونی نییه‌‪ ،‬ماهییه‌تی راسته‌قینه‌ی هه‌ر‬ ‫یه‌ك ‌ه له‌و ره‌گه‌زانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه دیموكراسییه‌تیان‬ ‫ێ ده‌پ��ێ��ورێ��ت‪ .‬ل��ێ��ره‌دا ده‌ت��وان��ی��ن ئه‌م ‌ه‬ ‫پ�� ‌‬ ‫ناوبنێین گرفته‌كانی دیموكرسی كوردی‪،‬‬ ‫ی��ان ته‌نها ل ‌ه رووك��اردا ئ��ه‌م بنه‌مایان ‌ه‬ ‫بوونیان هه‌یه‌و هاوشێوه‌سازی كراو ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵ ئه‌و فه‌رهه‌نگ ‌ه سیاسییانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه ئاشنا‬ ‫ب ‌ه نه‌ریتی دیموكراسین‪ ،‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫كوردیدا بۆ ئازادی مه‌یلێكی یه‌كپارچه‌و‬ ‫یه‌كگرتوو نییه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌مه‌ش په‌رش‌و‬ ‫باڵوبوونی پێكهات ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان بێت‪،‬‬ ‫به‌م شێوه‌ی ‌ه ئیراده‌یه‌كی دیموكراتخوازی‬ ‫یه‌كگرتوو شكڵ ناگرێت‪ .‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا ده‌س��ه‌اڵت ب��ه‌ ده‌ن��گ��ی‬

‫زۆری��ن��ه‌ی خ��ه‌ڵ��ك ه��ات��وه‌ت�� ‌ه س��ه‌ر ك��ار‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م زۆرینه‌ی ‌ه ل ‌ه پێناوی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫نوخبه‌یه‌كی سیاسیی دی��اری��ك��راودا كار‬ ‫ده‌كات‌و كه‌مین ‌ه ره‌دووی خۆی ده‌خات‪،‬‬ ‫وات ‌ه ده‌سه‌اڵت ده‌بێت ‌ه تاكتیك‌و لێره‌دا فێڵ‬ ‫ل ‌ه دیموكراسی ده‌كرێت‌و ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫ده‌ستی تاك ‌ه كه‌سێكدا كۆ ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��وون��ی ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل�� ‌ه ك��وردس��ت��ان��دا‬ ‫گوڕو تینێكی باشی ب ‌ه پڕۆسه‌ی سیاسی‬ ‫ب��ه‌خ��ش��ی‪ .‬سیستمی دی��م��وك��راس��ی ل ‌ه‬ ‫دروشمه‌و ‌ه گۆڕی بۆ كردارو ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ناچار كرد ب ‌ه خۆیدا بچێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م‬ ‫ناچاركردن ‌ه ده‌سه‌اڵتی وا لێكرد زۆر ب ‌ه‬ ‫توندی ده‌ست ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ‌ه حیزبی‌و‬ ‫تایبه‌تییه‌كانه‌و ‌ه بگرێت‌و ب ‌ه شوێن رێگای‬ ‫ج��ۆراو ج��ۆردا بگه‌ڕێت بۆ پاراستنیان‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫هێشتا ل ‌ه سه‌ره‌تای ئه‌وه‌دای ‌ه سیستمی‬ ‫حوكمڕانیی خۆی دیاری بكات‌و كایه‌كانی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی واڵت ب�� ‌ه دام��ه‌زراوه‌ی��ی‬ ‫بكات‪ .‬هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندیه‌كانی ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫ێ‬ ‫به‌غداو دراوسێكانی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی نو ‌‬ ‫یه‌كالیی بكاته‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ‌ه‬ ‫هه‌رێمی كوردستان چه‌ند تایبه‌تمه‌نییه‌كی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل��ه‌وان��ه ‌ره‌ه��ه‌ن��دی نیشتمانیی ‌ه‬ ‫چ ل�� ‌ه ئاستی م��ه‌س��ه‌ل�� ‌ه ناوخۆییه‌كانی‬ ‫هه‌رێم‌و ئه‌و مه‌سه‌النه‌ی په‌یوه‌ندیان ب ‌ه‬ ‫به‌غداده‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر ئاستی به‌غدا‬ ‫وه‌ك س��ن��ووری ه��ه‌رێ��م‌و بابه‌تی هێزی‬ ‫پێشمه‌رگه‌‪ ...‬هتد‪ .‬له‌م ناكۆكییانه‌دا ره‌نگ ‌ه‬

‫‪55‬‬

‫هه‌موو پارت ‌ه سیاسیی ‌ه كوردییه‌كان یه‌ك‬ ‫ئامانجیان هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم پارتی ده‌سه‌اڵت‬ ‫ته‌نها خۆی نوێنه‌رایه‌تیی هه‌موو پێكهات ‌ه‬ ‫ێ ئ��ه‌وه‌ی بیر‬ ‫ت ‌ب�� ‌‬ ‫ك��وردی��ی��ه‌ك��ان ده‌ك��ا ‌‬ ‫ل��ه‌و ‌ه ب��ك��ات��ه‌و ‌ه ه��ه‌ر الی��ه‌ن��ێ��ك‌و دیدێكی‬ ‫ن بۆ چاره‌سه‌ری مه‌سه‌له‌كان‬ ‫جیاوازیا ‌‬ ‫هه‌یه‪ .‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه الی��ه‌ك‪ ،‬له ‌الیه‌كی‌تره‌وه‌‪،‬‬ ‫كێش ‌ه ناوخۆییه‌كانی هه‌رێم وه‌ك بابه‌تی‬ ‫سیستمی حوكمڕانی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ره‌شنووسی‬ ‫ده‌س��ت��ووردا دی��اری��ك��راوه‌‪ ،‬خاڵێكی‬ ‫گرنگی ناكۆكییه‌كانی نێوان ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنه‌‪ ،‬هه‌ردووال دیدو تێڕوانینی‬ ‫ج��ی��اوازی��ان ب��ۆ پ��ڕۆژه‌ی ره‌ش��ن��ووس��ی‬ ‫ده‌ستوور هه‌یه‪ .‬له‌وان ‌ه ده‌سه‌اڵت ویستی ل ‌ه‬ ‫رێگا‌ی راپرسیی جه‌ماوه‌رییه‌و ‌ه په‌سه‌ندی‬ ‫ب��ك��ات‌‪ ،‬پ��اش��ان ه��ه‌ن��دێ��ك ل�� ‌ه م��اده‌ك��ان��ی‬ ‫هه‌مووار بكرێنه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ره‌تیكرده‌و ‌ه له‌به‌رئه‌وه‌ی هێشتا زۆربه‌ی‬ ‫خه‌ڵكی ك��وردس��ت��ان ن��ازان��ن گرفته‌كانی‬ ‫ئه‌م ده‌ستوور ‌ه چین‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌ه دوای‬ ‫په‌سه‌ندكردنی ل ‌ه راپرسییه‌كه‌دا‪ ،‬هه‌ندێك‬ ‫له‌و مادانه‌ی كاریان له ‌ره‌شنووسه‌كه‌دا‬ ‫ئ��ام��اژه‌ی پێكراوه‌‪ ،‬پێکراوه‪ ،‬ناتوانرێت‬ ‫ه��ه‌م��ووار بكرێنه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌وان�� ‌ه سیستمی‬ ‫حوكمڕانیی هه‌رێمی ك��وردس��ت��ان��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خاڵی گه‌وهه‌ریی ناكۆكییه‌كانی نێوان‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ده‌یه‌وێت بكرێت ‌ه په‌رله‌مانی‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی سه‌رۆكایه‌تی بمێنێته‌وه‪‌ ،‬به‬ ‫‌پێی ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی ل ‌ه ده‌ستووره‌كه‌دا‬

‫ب ‌ه س��ه‌رۆك دراوه‌‪ ،‬ئه‌وا ده‌رگ��ا ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پشت ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی به‌ره‌و دیكتاتۆریه‌ت مل‬ ‫بنێت‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا پێویست ‌ه سه‌رۆك ته‌نها‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی (ته‌شریفاتی)ی هه‌بێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتانه‌ی ب ‌ه سه‌رۆكی هه‌رێم دراون‪،‬‬ ‫مه‌ترسین بۆ سه‌ر دیموكرسیه‌ت ل ‌ه نێو‬ ‫واڵتدا‪ ،‬له‌وانه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماده‌ی ‪65‬دا هاتوون‪،‬‬ ‫سه‌رۆك بیست‌و چوار ده‌سه‌اڵتی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫گرنگترینیان ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫په‌رله‌مان ل ‌ه كار بخات‪ ،‬یاسا ده‌ربكات‬ ‫باری نائاسایی رابگه‌یه‌نێت‌و وه‌زیریش‬ ‫له‌كاربخات‪ .‬سه‌رباری هه‌موو ئه‌مانه‌ش ل ‌ه‬ ‫كار البردنی سه‌رۆكی هه‌رێم پڕۆسه‌یه‌كی‬ ‫س��ه‌خ��ت‌و دژواره‌‪ .‬ب��ۆ تۆمه‌تباركردنی‬ ‫پێویست ‌ه ‪ 71‬ئه‌ندام په‌رله‌مان ده‌نگی له‬ ‫‌سه‌ر بده‌ن‪ ،‬پاشان بچێت ‌ه به‌رده‌م دادگای‬ ‫ده‌ستووری‌و ئه‌وان بتوانن له ‌سه‌ر كار‬ ‫الی به‌رن‌و ده‌بێت پێنج ئه‌ندام ل ‌ه حه‌وت‬ ‫ئه‌ندامه‌كه‌ی دادگای ده‌ستووری ده‌نگی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بده‌ن‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا به‌پێی ره‌شنووسی‬ ‫ده‌ستووره‌كه‌‪ ،‬ئه‌ندامانی دادگا له ‌الیه‌ن‬ ‫سه‌رۆكی هه‌رێمه‌و ‌ه دیاری ده‌كرێن‪ .‬لێره‌دا‬ ‫ده‌پرسین‪ ،‬دادگ��ای��ه‌ك س��ه‌رۆك��ی هه‌رێم‬ ‫خۆی ئه‌ندامه‌كانی دیاری كردبن‪ ،‬چۆن‬ ‫ده‌توانن ل ‌ه سه‌ر كار الی بده‌ن؟ هه‌روه‌ها‬ ‫به ‌پێی بۆچوونی ئۆپۆزسیۆن ل ‌ه نێو‬ ‫ره‌شنووسه‌كه‌دا دژیه‌كی ده‌بینرێت له‌وان ‌ه‬ ‫ل ‌ه ده‌روازه‌ی یه‌كه‌م‪ :‬ماده‌ی ‪1‬دا هاتوو ‌ه‬ ‫سیسته‌می حوكمڕانی په‌ڕله‌مانییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له ‌م��اده‌ی ‪59‬دا ده‌بێت ب ‌ه ده‌سه‌اڵتێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫تێكه‌اڵو ل ‌ه هه‌مان ره‌شنووسدا ل ‌ه ماده‌ی‬ ‫‪65‬دا ده‌س��ه‌اڵت�� ‌هك��ان��ی س��ه‌رۆك��ی هه‌رێم‬ ‫دی��اری ده‌ك��ات‌و سیسته‌مه‌ك ‌ه ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌رۆكایه‌تی‪ ،‬ئه‌مه‌ش دژبه‌یه‌كییه‌كی‬ ‫ئاشكرای ‌ه له ‌ماده‌كانی ئه‌و ده‌ستووره‌دا‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا له ‌م��اده‌ی ‪19‬ی ده‌س��ت��ووری‬ ‫هه‌میشه‌یی ع��ێ��راق��دا رێ��گ��ای داوه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ه‌رێ��م ده‌س��ت��ووری ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫نابێت ناكۆك بێت ب ‌ه بڕگه‌و ماده‌كانی‬ ‫ده‌ستووری عێراق‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه سه‌ر دوو‬ ‫ئاست دژیه‌كی ده‌بینرێت‪ ،‬یه‌كه‌م ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاستی سیستمی حوكمڕانی‪ ،‬كه ‌عێراق‬ ‫په‌ڕله‌مانییه‌و ه��ه‌رێ��م سه‌رۆكایه‌تییه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه عێراقدا سیستمی ئیداری‬ ‫الم��ه‌رك��ه‌زی چه‌سپاندوه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم هه‌رێم‬ ‫مه‌ركه‌زییه‌تی ئ��ی��داری��ی چه‌سپاندووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‌و چ��ه‌ن��دی��ن ب��ڕگ��ه‌و م��اده‌ی‌ت��ر‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه جێی مه‌ترسیی ئۆپۆزسیۆنن‪ ،‬که‬ ‫ره‌هه‌ندی الستیكییان هه‌یه‌و ده‌كرێت ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌و ‌ه خراپ به‌كاربهێنرێن‪.‬‬ ‫له‌وانه‌‪ ،‬مه‌سه‌له‌ی تۆمه‌تباركردنی پارتی‬ ‫سیاسی‌و مه‌سه‌له‌ی خۆپیشاندان‌و بابه‌تی‬ ‫ئابووری‌و هێزی پێشمه‌رگه‌‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫خ��اڵ��ێ��ك��ی‌ت��ر‪ ،‬ک��ه ده‌س��ت��اوده‌س��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌خ��ت��ك��ردووه‌‪،‬‬ ‫هاوچاره‌نووسی پارتی‌و یه‌كیه‌تییه‌‪ .‬ئه‌وان‬ ‫پارێزگارو پاسه‌وانی ئه‌و ژینگه‌یه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خۆیان خولقاندوویانه‌‪ .‬ئۆپۆزسیۆنیش‬ ‫پاسه‌وانی خواسته‌كانییه‌تی‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێت‬ ‫ل ‌ه نێو هه‌مان ژینگه‌دا بكوژرێن‪ .‬مه‌ترسیی‬

‫پ��ارت��ی‌و یه‌كیه‌تی ل��ه‌م الی�� ‌هن��ه‌و ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه داه��ات��وودا ب�� ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌و ژینگه‌یه‌ی‬ ‫خولقاندیان ل ‌ه راب��ردوودا‪ ،‬ك ‌ه خاوه‌نی‬ ‫هه‌ڵه‌ی زۆر گه‌وره‌ن ل ‌ه ئاستی نه‌ته‌وهی‌یدا‬ ‫وه‌ك گه‌نده‌لی‌و شه‌ڕی ناوخۆو هێنانی‬ ‫هێز ‌ه بیانییه‌كان دژی یه‌كتری ترسی‬ ‫سزادانیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه داه��ات��وودا ب ‌ه هۆی‬ ‫نه‌مانی ده‌س��ه‌اڵت‌و ه��ێ��زی ئ��اب��ووری‌و‬ ‫هێزی چ��ه‌ك��داره‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه هه‌‌ر رێگایه‌ك‬ ‫بێت ده‌یگرنه‌به‌ر بۆ ئه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت ل ‌ه‬ ‫ده‌ستیاندا بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��وون��ی ف��ره‌ح��ی��زب��ی‌و پ��ارت��ی سیاسی‬ ‫پێویستییه‌ك ‌ه ل ‌ه پێویستییه‌كانی بوونی‬ ‫دی��م��ه‌ك��راس��ی��ی��ه‌ت ل��ه‌ ه��ه‌ر واڵت��ێ��ك��دا‌‪.‬‬ ‫بوونی پێگه‌‌و ده‌سه‌اڵتی حیزب دیسان‬ ‫ده‌ستنیشانی ئه‌و ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه دیموكراسی‬ ‫له‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌دا ل ‌ه چ ئاستێكی گه‌ش ‌ه‬ ‫سه‌ندندایه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم رۆڵ‌و ئه‌ركی حیزب‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌ی ك��وردی��دا ه��ه‌م��وو خاڵه‬ ‫جیاوازه‌كانی نێو كایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و ئ��اب��ووری كۆنترۆڵ ك��ردووه‌‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ان��ه‌ش��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه حكومه‌ت هه‌یبێت‪ .‬ب ‌ه جۆرێك‬ ‫سوپاو سه‌رچاوه‌ی ئابووری دوو كه‌رتی‬ ‫زۆر گرنگن‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه سه‌ربه‌خۆبن‌و‬ ‫ل ‌ه ملمالنێی سیاسیدا بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫هیچ الی��ه‌ك به‌كار نه‌هێنرێن‪ .‬سوپا ل ‌ه‬ ‫ێ ب��ڕی��اری‬ ‫ده‌س��ت��ی دادگ��اداب��ێ��ت‪ .‬ب��ه‌ ب�� ‌‬ ‫دادگ��ای�� ‌هك��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆو دوور ل�� ‌ه هیچ‬ ‫ده‌ستتێوه‌ردانێك‪ ،‬هیچ ك��ه‌س‌و الیه‌نێك‬

‫‪57‬‬

‫نه‌توانێت جووڵ ‌ه ب ‌ه سوپا بكات‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا ئه‌م ‌ه حیزب‌و نوخبه‌یه‌كی دووه‌م‪ :‬ئینتیمای نه‌گۆڕ ل ‌ه الی تاك‬ ‫دیاریكراو ده‌سه‌اڵتیان به‌سه‌ریدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دی��ار ‌ه ناتوانرێت ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا باس ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی ئینتیمای ن��ه‌گ��ۆڕ وه‌ك‬ ‫ل ‌ه دیموكراسییه‌كی راسته‌قین ‌ه بكرێت دی��ارده‌ی��ه‌ك��ی نه‌رێنی به‌كارده‌هێنین ل ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م ‌ه شێوازی حوكمڕانیه‌كه‌ی بێت‪ .‬الی ت��اك ل�� ‌ه كۆمه‌ڵگا‌ی ك��وردی��دا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌و ‌ه ده‌گه‌یه‌نێت بوونی حیزب ‌ه ئینتیما نه‌گۆڕ ‌ه وات��ای ئه‌و ‌ه ده‌به‌خشێت‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داره‌ك��ان له‌مپه‌رن ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م هاوواڵتیی ك��ورد الیه‌نگیری بۆ پارت‌و‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ێ��ك��ی ب��ێ��خ��ه‌وش��دا‪ .‬الیه‌نێكی سیاسیی بڕیاری پێش وه‌ختی‬ ‫ه��ه‌ر كاتێك مه‌ترسی ب��ۆ س��ه‌ر پێگه‌و ل�� ‌ه س��ه‌ر دراوه‌‪ ،‬ن��ات��وان��ێ��ت ب�� ‌ه ئاسانی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ه‌ك��ان��ی ن��وخ��ب��ه‌ی سیاسیی وازی لێ بهێنێت‪ ،‬بیركردنه‌وه‌كانی ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��دارو ح��ی��زب��ه‌ك��ان��ی��ان دروس��ت قۆناغی كۆمه‌ڵگا‌ی نه‌ریتیدایه‌‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وا س��وپ��او ك��ه‌رت��ی ئ��اب��ووری��ی پیاده‌ی دیموكراسیدا یه‌ك ناگرنه‌وه‌‪ .‬به‬ ‫به‌كارده‌هێنن‪ ،‬هه‌ر وه‌ك ل ‌ه راب��ردوودا ‌واتایه‌كی‌تر‪ ،‬په‌ڕینه‌و ‌ه ل ‌ه بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ندین جار بینراوه‌‪ .‬ل ‌ه كاتێكدا پێویست ‌ه خێڵه‌كی‌و ئینتیمابوون بۆ خێڵ‌و كه‌سایه‌تی‬ ‫حیزب به ‌یاسا سنووری ده‌سه‌اڵته‌كانی ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ق��ورب��ان��ی‌و پێشینه‌ی‬ ‫دیاری بكرێت‌و خه‌ریكی په‌روه‌رده‌كردنی مێژوویی‪ ،‬هه‌روه‌ها له ‌سه‌ر بنه‌مایه‌كی‬ ‫ك��ادری سیاسیی پێگه‌یشتوو پابه‌ند ب ‌ه ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی ن��ه‌گ��ۆڕو چ��ه‌ق��ب��ه‌س��ت��وو‬ ‫یاسا ناوخۆیی‌و نێو ده‌وڵه‌تیه‌كانه‌و ‌ه بێت‪ ،‬ب��ن��ی��ادن��راوه‌‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ك��ات��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫که ل ‌ه سه‌ر بیرێكی گۆشكراو ب ‌ه سیستمی نوێنه‌ردا هێزی ئاسمانی ته‌حه‌كوم ب ‌ه‬ ‫چاره‌نووسی تاكه‌و ‌ه ده‌كات‪ .‬به‌رپرسیاریی‬ ‫دیموكراسی رایان بهێنێت‪.‬‬ ‫دواج��ار ئ��ه‌م هه‌موو كه‌می‌و كورتییان ‌ه ئه‌و هه‌ڵبژاردن ‌ه ده‌ره‌نجام سزاو پاداشتی‬ ‫ل ‌ه زه‌مینه‌ی سیاسیی هه‌رێمدا پڕۆسه‌ی ل ‌ه الیه‌ن هێزێكی بانزه‌مینییه‌و ‌ه ده‌درێت‪،‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ده‌س��ت��اوده‌س��ت��ك��ردن��ی ل��ه‌م ب��ارودۆخ�� ‌ه ن��ه‌گ��ه‌ی��ی‌و ن��ام��ۆ ب ‌ه‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت م��ه‌ح��اڵ ده‌ك��ات‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر به‌و فه‌رهه‌نگی دیموكراسییه‌دا تاك ناتوانێت‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ب��ه‌رده‌وام بێت؛ ئۆپۆزسیۆن قوربانییه‌كانی ڕاب��ردووی ف��ه‌رام��ۆش‬ ‫ده‌ك��ات�� ‌ه ئۆپۆزسیۆنێكی شۆڕشگێڕو بكات‪ ،‬ناتوانێت ل ‌ه بیركردنه‌وه‌ی نوێنه‌ر ‌ه‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی س��ی��اس��ی��ی ك��وردی ده‌خ��ات�� ‌ه ئایینیه‌كان ده‌رچێت‪ .‬له‌م ساته‌دا پرۆسه‌ی‬ ‫دۆخ��ێ��ك��ی ق��ه‌ی��ران��اوی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه سیاسی‪ ،‬ك ‌ه ده‌یه‌وێت ته‌مسیلی جه‌وهه‌ری‬ ‫مه‌ترسیی گه‌وره‌ به‌دوای خۆیدا بهێنێت‪ .‬دیموكراسی بكات‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬ب ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫ق��ه‌ی��ران��دا گ��وزه‌ر ده‌ك��ات‪ ،‬ناتوانێت ل ‌ه‬ ‫شانۆی سیاسیدا خۆی نمایش بكات‪ .‬ب ‌ه‬ ‫واتای ئه‌وه‌ی لێره‌دا شه‌هیدێك یاری ب ‌ه‬ ‫چاره‌نووسی بنه‌ماڵه‌یه‌كه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ .‬بۆ‬ ‫وێنه‌‪ ،‬كاتێك كه‌سێك خاوه‌ن شه‌هید ‌ه ل ‌ه‬ ‫پارتێكی سیاسیداو ل ‌ه زه‌مه‌نێكی مێژوویدا‬ ‫ب��ووه‌ ب��ه‌ ق��ورب��ان��ی ل�� ‌ه ك��ات��ی پ��ڕۆس��ه‌ی‬ ‫ده‌ن��گ��دان��دا ده‌بێت ‌ه كارنامه‌و ل ‌ه جیاتیی‬ ‫ویژدانی كه‌س‌و كاره‌كه‌ی بڕیار ده‌دات‪،‬‬ ‫لێره‌دا دڵسۆزی بۆ خوێنی قوربانی واتای‬ ‫ناهۆشیاری ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ل�� ‌ه پڕۆسه‌ی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی��دا‪ ،‬ده‌س��ت��اوده‌س��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌خات ‌ه دۆخێكی سست‌و په‌كی‬ ‫ده‌خات‪.‬‬ ‫دروش��م��ی ق��ورب��ان��ی‌و پ��اش��خ��ان��ی‬ ‫ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕی‌و دروش��م�� ‌ه ئایینیه‌كان‬ ‫جێگه‌یان ب�� ‌ه دروش��م��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫باشتر گۆڕانكاری شارستانی‌و خزمه‌تی‬ ‫باشتر لێژ ك��ردووه‌‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه تاكی ئێم ‌ه هه‌ر ل ‌ه خاڵی‬ ‫ده‌ستپێكیه‌و ‌ه بڕیاری ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه داو ‌ه‬ ‫ناتوانێت ده‌ستکاریی ئینتیماکه‌ی خۆی‬ ‫بكات‌و بیگۆڕێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دروشمه‌كانیدا‬ ‫ئه‌م ‌ه ده‌خوێندرێته‌وه‌‪ .‬دوا جار ده‌توانین‬ ‫بڵێین بیركردنه‌وه‌ی تاكی ئێم ‌ه نامۆ ب ‌ه‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی دی��م��وك��راس��ی��ی��ه‌‌و هێشتا ل ‌ه‬ ‫قوواڵییه‌كانی دیموكراسی نه‌گه‌یشتووه‌‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ه��ا ل�� ‌ه رووك��اری دی��م��وك��راس��ی��دا‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌س��ازی ده‌ن��وێ��ن��ێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه كاتی‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا ت��اك��ی ئێم ‌ه ل ‌ه‬

‫روخساردا خۆی ب ‌ه تاكێكی پێگه‌یشتوو‬ ‫پ��ه‌روه‌رد ‌ه ب�� ‌ه فه‌رهه‌نگی دیموكراسی‬ ‫ده‌چوێنێت‪ ،‬له ‌كاتێكدا تاكی ئێم ‌ه هێشتا‬ ‫ل ‌ه بیركردنه‌وه‌و ده‌ربڕینی بۆچوونه‌كانیدا‬ ‫ئازاد نییه‪.‬‬ ‫وه‌ستان ل ‌ه سه‌ر ئینتیمایه‌ك ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌ی‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌دا ستایش ده‌ك��رێ��ت‪ .‬ل��ێ��ر ‌ه نابێت‬ ‫هاوواڵتی ئینتیمای بگۆڕێت‪ .‬ده‌بێت خاوه‌ن‬ ‫هه‌ڵوێستێكی الوه‌كی نه‌گۆڕبێت‪ .‬به‌وه‌ش‬ ‫پێگه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیی پارێزراو ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چۆن ل ‌ه ب��وار ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كه‌دا پابه‌ند‬ ‫ب��وون‪ ،‬ی��ان پابه‌ند ن��ه‌ب��وون ب�� ‌ه به‌ڵێن‌و‬ ‫نه‌ریت ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌وه ‌گه‌واهی بۆ‬ ‫تاكێكی باش‪ ،‬یان خراپ ده‌دات‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫گواستراوه‌ته‌و ‌ه بۆ نێو سیاسه‌ت‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫ده‌ڵێین ل ‌ه كاتی ده‌نگداندا ده‌ره‌نجامه‌كان‬ ‫پێش وه‌خت زانراون‪ ،‬ده‌توانرێت پێشبینی‬ ‫بكرێن‪ .‬‬ ‫گوزارشتی ئینتیمای نه‌گۆڕ خولقاوی‬ ‫ئ��ه‌زم��ون��ێ��ك��ی س��ی��اس��ی��ی ن��ازان��س��ت��ی��ی‌و‬ ‫شۆڕشگێڕی ‌ه ل ‌ه زه‌مه‌نێكی دیاریكراودا؛‬ ‫به‌رهه‌می ئه‌زموونێك ‌ه ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه ده‌ستی‬ ‫پ��ێ��ك��ردووه‌‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه تاكی كۆمه‌ڵگا‌ی‬ ‫ئێم ‌ه ئینتمابوونی ل ‌ه كایه‌ی سیاسیدا له‬ ‫‌كانگایه‌كی عه‌قاڵنییه‌و ‌ه ه��ه‌ل��گ��ۆزراوه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ناتوانێت بزانێت قه‌یران چییه‌؟‬ ‫نازانێت ئه‌و كه‌لێنان ‌ه چین‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌كه‌یدا پڕ بکرێنه‌و‌ه‌و بخرێن ‌ه‬ ‫(ئه‌وله‌ویاتی) كاركردنه‌وه‌؛ ناتوانێت بزانێت‬ ‫ده‌ستور چییه‌؟ گرنگیی بوونی ده‌ستوور‬

‫‪59‬‬

‫ل ‌ه واڵت��دا چییه؟ كێشه‌كانی ده‌ستوور دروستبوونی ئۆپه‌راسیۆنه‌كانی دجله‌و‬ ‫چین؟ ئه‌گه‌ر هه‌موار بكرێته‌وه‌‪ ،‬بۆچی؟ بابه‌ته‌كانی‌تری ل��ه‌و ج��ۆر ‌ه هه‌رایه‌كی‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ن�� ‌هك��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ۆچ��ی؟ ده‌ره‌ن��ج��ام گ��ه‌ور ‌ه دروس��ت بوو ل ‌ه الی��ه‌ن نوێنه‌ر ‌ه‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی هاوواڵتی‬ ‫ناتوانێت بزانێت كارنامه‌ی باش‌و خراپ سیاسیه‌كانه‌و ‌ه به ‌ب ‌‬ ‫له یه‌کتر جودا بكاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه نوێنه‌ره‌كان هیچ رۆڵێكی ل ‌ه دروستبوونیدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردن بانگه‌شه‌ی بۆ ده‌ك��ه‌ن‪ .‬له‌ كاتێكیش ویستیان لێی بكشێنه‌وه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫سه‌ر ئه‌وبنه‌مای ‌ه نوێنه‌رایه‌تیكردنه‌كه‌ی ئه‌وه‌ی سوپای دجل ‌ه هه‌ڵوه‌شێنرێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دی��اری ب��ك��ات‪ ،‬ه��اوواڵت��ی��ی ئێم ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ئامانجی الیه‌نی كوردی بوو كپكرایه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌یزانێت پڕۆسه‌ی خولقاندنی كێشه‌یه‌‪ ،‬هاوواڵتیانیش نه‌یانتوانی بپرسن بۆ؟ ئه‌م‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن هه‌ڵسوڕاو ‌ه سیاسیه‌كانه‌و ‌ه ناهۆشیارییه‌ش ده‌رف��ه‌ت��ی گ��ه‌وره‌ی بۆ‬ ‫ده‌خ��ول��ق��ێ��ن��رێ��ت‪ ،‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی پ��ڕۆس��ه‌ی هه‌ڵسوڕاو ‌ه سیاسییه‌كان كردوه‌ته‌و ‌ه بۆ‬ ‫سیاسی ب ‌ه چه‌قبه‌ستوویی نه‌مێنێته‌وه‌‌و ئه‌وه‌ی بتوانن ب ‌ه ئاسانی مه‌رامه‌‌كانیان‬ ‫ێ كردار‬ ‫هاوواڵتی به‌و ئاقاره‌دا ببه‌ن‪ ،‬ك ‌ه خۆیان بپێكن‌و به‌ڵێن ‌ه گه‌وره‌كانیان ب ‌ه ب ‌‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی رووبه‌ڕوی ناڕه‌زایی‬ ‫ده‌یانه‌وێت‪ .‬ئه‌م جۆره‌ش ل ‌ه زانین‪ ،‬زانینێكی بمێننه‌وه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫رووكه‌شییانه‌ی ‌ه ده‌رباره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬گه‌وره‌ی جه‌ماوه‌ری ببنه‌وه‌‪ ،‬یان ترسی‬ ‫ك ‌ه سیاسییه‌كان له واڵت��دا ب ‌ه كێشه‌ی ئه‌وه‌یان هه‌بێت به ‌ته‌واوی ل ‌ه ماوه‌یه‌كی‬ ‫ده‌زان��ن‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی زانینێكی راسته‌قینه‌ی كه‌مدا جه‌ماوه‌ر لێیان زویر ببێت‌و پشتیان‬ ‫ده‌رب��اره‌ی كێشه‌كان هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ڵسوڕاو ‌ه تێبكات‪.‬‬ ‫سیاسییه‌كانن‪ ،‬ته‌یاری سیاسی له ‌رێگای هه‌ر چه‌ند ‌ه ئێم ‌ه چه‌مكی هاوواڵتیبوون‬ ‫خولقاندنی كێشه‌كانه‌و ‌ه خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬بۆ تاكی كورد به‌كار ده‌هێنین‪ ،‬به‌اڵم پێم‬ ‫هاوواڵتیش چێژ ل��ه‌م دۆخ�� ‌ه ده‌بینێت‌و وای ‌ه هێشتا ل ‌ه كۆمه‌ڵگا‌ی ئێمه‌دا هاوواڵتی‬ ‫له ملمالنێکاندا ته‌ماشاكه‌رێكی كوشند ‌ه دروست نه‌بووه‌‪ .‬هاوواڵتیبوون شوناسه‌‪،‬‬ ‫ت ب ‌ه كرده‌یی بووبێت ‌ه‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی ده‌ستی ل ‌ه ورووژاندن‪ ،‬ب ‌ه كه‌سێك ده‌درێ ‌‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ب ‌‬ ‫ی��ان به‌الداخستنی ق��ه‌ی��ران‌و كێشه‌كاندا ب��وون��ه‌وه‌رێ��ك��ی سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫هه‌بێت‪ .‬ده‌سه‌اڵت هه‌ر كاتێك بیه‌وێت ل ‌ه یه‌كسانی ل�� ‌ه ئ��ه‌رك‌و م��اف��دا سیفه‌تێكی‬ ‫كێشه‌كان بكشێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و بابه‌تانه‌ی ك ‌ه سه‌ره‌كیی ئ��ه‌م شوناسه‌یه‌‪ ،‬وات�� ‌ه مافی‬ ‫بابه‌تی گه‌رمی نێو كایه‌ی راگه‌یاندن بوون سیاسیی سه‌ربه‌خۆی هه‌یه‌‌و ل ‌ه رووی‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیشه‌و ‌ه هیچی له‌وانی‌تر كه‌متر‬ ‫ێ روحی ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ب ‌‬ ‫به ‌ب ‌‬ ‫تاكی ئێم ‌ه جارێكی‌تر بتوانێت روحیان نییه‌‪ ،‬ه��اوواڵت��ی ب ‌ه كه‌سێك ده‌گوترێت‬ ‫ب�� ‌ه ب��ه‌ردا ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ب��ۆ وێ��ن��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه كاتی سه‌ربه‌خۆبێت‪ ،‬یه‌كسانیش بێت له‌گه‌ڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌وان��ه‌دا ل�� ‌ه س��ه‌رزه‌م��ی��ن��ێ��ك��ی پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��دای��ه‌و ئ��ه‌م��ن‌و ئاسایشی‬ ‫دی��اری��ك��راودا ده‌ژی��ن‪ .‬وات�� ‌ه هه‌موومان ه��اوواڵت��ی��ان ب��ه‌رق��ه‌راره‌و ت��اك��ی ك��ورد‬ ‫ه��ه‌م��ان م��اف��ی س��ی��اس��ی‌و ه��ه‌م��ان رێ��زو هه‌ست ب�� ‌ه ب��وون��ی خ��ۆی ده‌ك��ات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ن��رخ��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ه��ه‌م��ان ته‌نها بیر ل��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ه��ای ی��اس��ای��ی��م��ان پ��ێ ب��ب��ه‌خ��ش��رێ��ت‪ ،‬ئێستادا ب�� ‌ه ده‌س��ت��ی هێناو ‌ه ل�� ‌ه ده‌ستی‬ ‫هاوواڵتی ده‌بێت ته‌نها كارنامه‌ی باشترو نه‌دات‪ ،‬چونك ‌ه پێشتر له‌م دۆخه‌ی ئێستای‬ ‫خزمه‌تی باشتر بتوانێت بڕیاری یه‌كالیی باشتر ئ��ه‌زم��وون ن��ه‌ك��ردوو ‌ه ل��ه ‌رووی‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬دووربێت ل ‌ه هه‌ست‌و سۆزی هه‌ستكردنی ب�� ‌ه ك��وردب��وون��ی خ��ۆی ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌گه‌ریه‌تی‌و پێشینه‌ی شۆڕشگێڕی‌و ن��او ق��ه‌واره‌ی��ه‌ك��ی دی��اری��ك��راودا ئه‌مه‌ش‬ ‫ئینتیمای ئایینی‌و په‌یوه‌ستبوون ب ‌ه نه‌ریتی حیسابی تایبه‌تی بۆ ده‌كرێت‪ ،‬هاوكات ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌وه‌‪ ،‬وات ‌ه چاره‌نووسی خۆیی‌و خه‌می له‌ده‌ستچوونی ئه‌زموونه‌كه‌شدایه‌‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌كه‌ی ده‌بێت ل ‌ه بیركردنه‌وه‌یه‌كی س��ی��اس��ی��ی�� ‌هك��ان��ی��ش ب��ه‌رده‌وام جه‌ختی‬ ‫ئ��ازاده‌و ‌ه دی��اری بكات‪ ،‬بیركردنه‌وه‌یه‌ك ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌و ب��ه ‌ه��ۆی بوونی‬ ‫ی هێز ‌ه هه‌رێمییه‌كان له ‌س��ه‌ر ئه‌زموونی‬ ‫ب�� ‌ه دوور بێت ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و شتانه‌ ‌‬ ‫باسمان كردن‪ .‬بتوانێت ئازادیی خۆی ب ‌ه ك��وردی‌و پیالن گێڕان بۆ له‌نێوبردنی‪،‬‬ ‫ده‌س��ت بهێنێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه تێگه‌یشتن‌و له ‌نێو هاوواڵتیانیشدا ب ‌ه ته‌واوی ره‌نگی‬ ‫ه��ۆش��ی��اری ده‌ب��ێ��ت ده‌رب��اره‌ی هه‌موو داوه‌ت��ه‌و ‌ه كاتێك ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ئه‌نجام‬ ‫ئه‌و دی��ارد ‌ه سه‌رده‌مییانه‌ی شوناسێكی ده‌درێ��ت ه��اوواڵت��ی��ان ت��رس��ی ئ��اوه‌ژوو‬ ‫راسته‌قینه‌ی هاوواڵتیبوون ده‌به‌خشن‪ ،‬ب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ئه‌زموونه‌یان هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ده‌بێت تاكی ئێم ‌ه خه‌ونی گه‌ور ‌ه ببینێت‪ ،‬الیه‌كه‌و ‌ه ل ‌ه سیاسیه‌كان رانابینن ل ‌ه كاتی‬ ‫هه‌رده‌م داوای گۆڕینی ئه‌و سات ‌ه بكات‪ ،‬ده‌ستاو ده‌ستكردنی ده‌س��ه‌اڵت��دا بتوانن‬ ‫ك ‌ه تێیدا ده‌ژی‪ ،‬ب ‌ه كورتی هه‌ڵبژاردنێكی ب�� ‌ه ئ��اس��ان��ی‌و ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی ئاشتییان ‌ه‬ ‫ێ فڕت‌و فێڵ ل ‌ه واز ل ‌ه پۆست‌و ئیمتیازاته‌كان بهێنن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫واتابه‌خش‌و راسته‌قینه‌و ب ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا به‌رهه‌م دێت تاكه‌كانی ل ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه ب ‌ه هۆی ئه‌زمووننه‌كردنی‬ ‫ئاڵ‌و گۆڕی ده‌سه‌اڵته‌و ‌ه ناتوانن ل ‌ه رووی‬ ‫قۆناغی هاوواڵتیبووندابن‪.‬‬ ‫ئاشنانه‌بوونی تاكی كورد ب ‌ه ژیانی مه‌ده‌نی‌و سایكۆلۆجیه‌و ‌ه خۆیان ئاماد ‌ه بۆ ئه‌و دۆخه‬ ‫خۆشگوزه‌رانی رێگرییه‌كی‌تر ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م بکه‌ن‌‪ .‬رابردووی ئێم ‌ه رابردوویه‌كی پڕ ل ‌ه‬ ‫نه‌گۆڕینی ئینتیمای سیاسیدا‪ ،‬ئه‌و زه‌مین ‌ه سه‌ختی‌و برسێتی بووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه تا ئێستاش‬ ‫مادییه‌ی‌ ئێستا ك��وردی تێكه‌وتووه‌‪ ،‬تا ده‌ستگرتن ب ‌ه شت ‌ه نه‌گۆڕه‌كانه‌و ‌ه وه‌كو‬ ‫راده‌ی��ه‌ك خ��ۆش��گ��وزه‌ران��ی ل�� ‌ه دیارده‌یه‌ك ده‌بینرێت‌و ترس وای ل ‌ه ئێم ‌ه‬

‫‪61‬‬

‫ك��ردوو ‌ه نه‌توانین گۆڕانكاریی ریشه‌یی‬ ‫بخولقێنین‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ئ��ام��اده‌ی��ن قوربانیی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ل ‌ه پێناو هێشتنه‌وه‌ی ئه‌م دۆخ ‌ه‬ ‫سیاسیی ‌ه قه‌یراناویه‌دا بده‌ین‪ ،‬ل ‌ه كاتێكدا‬ ‫به‌رده‌وامبوونی ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه پێشبینی‬ ‫مه‌ترسی گه‌وره‌تری لێ ده‌كرێت‪.‬‬

‫بۆ نووسینی ئه‌م بابه‌ته‪ ،‬سوود له‌م سه‌رچاوان ‌ه‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ کتێبی مێژووی هاوچه‌رخی کورد‪ ،‬له نووسینی‬ ‫دیڤید مه‌كداوڵ‌‪ ،‬وه‌رگێڕانی ئه‌بو به‌كر خۆشناو‪،‬‬ ‫چاپی دووه‌م‪ ،‬هه‌ولێر‪.‬‬ ‫ێ ب��وون‪ ،‬بابه‌تی دیموكراسی‌و‬ ‫‪٢‬ــ گۆڤاری نو ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ نادیموكراته‌كان‪ ،‬الپه‌ڕه ‪ ،219‬ژ‪4‬‬ ‫‪٣‬ــ کتێبی سیاسه‌ت‌و دونیا‪ ،‬نووسینی مه‌ریوان‬ ‫وریا قانع‪ ،‬چاپخانه‌ی ئاوێنه‌‪ ،‬سلێمانی ‪2012‬‬ ‫‪٤‬ـ��ـ کتێبی ب��وون��ی م��رۆڤ‌و ده‌رک��ه‌وت��ه‌ک��ان��ی‪،‬‬ ‫نووسینی عیرفان مسته‌فا‪ ،‬چ‪ ،1‬هه‌ولێر‪2010،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫ده‌رباره‌ی نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬حیزب‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪About Representing, Faction, Election‬‬

‫نووسینی‪ :‬رایان عوسمان‬ ‫‪Written by: Ryan Osman‬‬

‫‪63‬‬

‫هه‌میش ‌ه ئه‌و پێوه‌رانه‌ی بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ه��ه‌ن الی ئێم ‌ه ج��ی��اوازت��ر ده‌ك��ه‌ون��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئێم ‌ه سه‌یرو سه‌مه‌ره‌یه‌ك ‌ه‬ ‫زۆر ه��ه‌ڵ��ده‌گ��رێ��ت؛ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‪،‬‬ ‫رواڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬خ��ودی ب��ه‌ش��داری��ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ده‌ره‌ن��ج��ام��ه‌ك��ان��ی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مووشی گرنگتر نوێنه‌رایه‌تیكردنی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ئ��ام��اده‌ب��وون��ی ح��ی��زب ل ‌ه‬ ‫رێگا‌ی نرخ ‌ه به‌ڵگ ‌ه نه‌ویسته‌كانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫بێگوناهكردنی خ��ۆی‌و فریودانی ئێمه‌‪،‬‬ ‫دیارترینی ئ��ه‌و جه‌خت لێكراوانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه ویستوومان ‌ه له ‌ب��اره‌ی��ان��ه‌و ‌ه قسه‬ ‫‌بكه‌ین‪.‬‬ ‫نوێنه‌ره‌كان كێن؟‬ ‫پرسی نوێنه‌رایه‌تیی‪ ،‬ب��ه‌رده‌وام وه‌ك‬ ‫پ��رس��ێ��ك��ی زی��ن��دووو ج��ێ��گ��ای ب��ای��ه‌خ‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رج��ه‌م ک��ای��ه‌ک��ان��ی رۆش��ن��ب��ی��ری‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگاكانی دونیادا قسه‌و باسی له‌سه‌ر‬ ‫كراوه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگا دێرینه‌كان كه‌م نه‌بوون‬ ‫ل ‌ه پێشنیاركردنی توانایی‌و خه‌سڵه‌تی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی‪ .‬ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی سیاسیی‬ ‫گ��ری��ك��ه‌ك��ان ل�� ‌ه ب��اره‌ی ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‌و قودره‌تی ب ‌ه نوێنه‌ربوون‌و‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ل�� ‌ه ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی خستنیشدا‬ ‫که‌می نه‌هێناوه‪ .‬فه‌لسه‌فه‌‌و قوتابخان ‌ه‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ری��ی�� ‌ه ش��ارس��ت��ان��ی‌و سیاسیی ‌ه‬ ‫به‌رچاوه‌كانی دونیاش تێكڕا له ‌باره‌ی‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌و ‌ه سه‌رجه‌م‬

‫ب��ۆچ��وون‌و جیهانبینی خ��ۆی��ان��ی��ان بۆ‬ ‫روون كردووینه‌ته‌وه‌‪ .‬مه‌سه‌له‌ی نوێنه‌ر‬ ‫بوون ل ‌ه كوردستان مه‌سه‌له‌یه‌كی زۆر‬ ‫تایبه‌ته‌‪ .‬ئێمه‌‪ ،‬ك ‌ه نوێنه‌ر دیاری ده‌كه‌ین‪،‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ر چ بنه‌مایه‌كه‌؟ واته نوێنه‌ربوون‬ ‫پێویست ده‌كات ب ‌ه پاشخانه‌و ‌ه خۆیمان‬ ‫بۆ ئاشكرا بكات‪ ،‬یاخود نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫ته‌نیا وابه‌سته‌گیی ‌ه ب ‌ه پارت‌و رێكخراوێكی‬ ‫سیاسییه‌وه‌‌و هیچی‌تر؟ لێره‌ش نوێنه‌ر‬ ‫خ��ۆی هه‌ڵناسێت ب�� ‌ه مانیفێستكردنی‬ ‫پڕۆژه‌و به‌رنامه‌كانی‌و پارته‌كان ئه‌مه‌ی‬ ‫ب��ۆ ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ل�� ‌ه رووی ده‌رك��ه‌وت��ن‌و‬ ‫پێشینه‌و ‌ه ئه‌م ‌ه روون ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫س��ه‌ی��ری ك��ای��ه‌ك��ان��ی‌ت��ری وه‌ك ه��ون��ه‌رو‬ ‫ی��اری��ی فتبۆڵ‌و رۆشنبیری ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ک��ه‌س��ه ن��م��وون��ه‌ک��ان��ی��ان‪ ،‬وات��ه‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ده‌ش��ێ��ت وه‌ك ن��وێ��ن��ه‌ری ئه‌و‬ ‫كایان ‌ه ده‌ربكه‌ون‌و ناسراون‪ ،‬پاشخانی‬ ‫تایبه‌تی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬یاریزانێكی گه‌وره‌ی‬ ‫ێ بوونی پاشخان‬ ‫ێ هیچ كات ب ‌‬ ‫تۆپی پ ‌‬ ‫ناتوانێت ه��ه‌ودار ل ‌ه خ��ۆی كۆبكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ناوبانگی هه‌بێت‪ .‬گۆرانیبێژێك ناگات ب ‌ه‬ ‫ئاستی نوێنه‌رایه‌تیكردنی كایه‌كه‌ی خۆی‪،‬‬ ‫ك ‌ه هونه‌ره‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌توانێت كاره‌كته‌رێكی‬ ‫باش‌و ب ‌ه به‌رهه‌می نێو دونیاكه‌ی خۆی‬ ‫بێت‪ .‬ئیتر بۆ هه‌ر كایه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‬ ‫ن��اوی هه‌بێت‪ ،‬گرنگی هه‌بێت‪ ،‬بوونی‬ ‫پاشخان‌و ئ��ه‌زم��وون پێویسته‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه نوێنه‌رسازیی ك��وردی��دا ده‌بینرێت‪،‬‬ ‫ه��ات��ن��ه‌ك��ای��ه‌‌و ن��وێ��ن��ه‌رخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی بێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫پاشخان‌و ناونیشانه‌؛ نوێنه‌ره‌كان دیار نیی ‌ه خۆیه‌و ‌ه په‌یداببێت‪ ،‬وات ‌ه سیستمی بوون ‌ه‬ ‫كێن‪ ،‬خاوه‌نی چ به‌رهه‌م‌و ده‌ستكه‌وتێكن‪ ،‬نوێنه‌ربوونی نوێنه‌ر خۆی‪ ،‬ته‌نیا ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫هه‌یه‌و نییه‌‪ ،‬ستایشی حیزبیی‌و سیاسیی بوونی ل ‌ه ده‌وره‌وب��ه‌ر‪ ،‬یان شتێكی جیا‬ ‫پارته‌كه‌ی خۆیانه‌‪ ،‬ك ‌ه هێناونیه‌ت ‌ه ئه‌م ل ‌ه خۆیه‌و ‌ه وه‌رنه‌گرتبێت‪ .‬نوێنه‌ر نابێت‬ ‫شوێنه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بوونی پاشخان له‌م بوونی بدرێتێ‌‪ ،‬ده‌بێت خۆی ببێت‪ .‬وات ‌ه‬ ‫كایه‌‌و ژینگ ‌ه په‌شۆكاوه‌دا‌* پێویست نییه‌‪ ،‬خۆی توانای ئه‌وه‌ی هه‌بووبێت ل ‌ه جیاتی‬ ‫نوێنه‌رخستنه‌وه‌ش تووشی ئاڵۆزییه‌كی ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر ببینێت‪ ،‬ه��ه‌س��ت ب��ك��ات‪ ،‬بیر‬ ‫گ��ه‌وره‌م��ان ده‌ك��ات‪ .‬ل��ێ��ر ‌ه نوێنه‌ره‌كان بكاته‌وه‌‪ ،‬ئیداره‌كردنی هه‌بێت‪ ،‬قودره‌تی‬ ‫پێویست ناكات ب ‌ه واتا نوێنه‌ربن‪ ،‬ئه‌مان ‌ه ئه‌قڵی زیاتر بێت‪ .‬هه‌ر ئه‌م پێوه‌ره‌ش بوو‪،‬‬ ‫ده‌مووچاوی پارت ورێكخراو ‌ه سیاسی ‌ه ك ‌ه ل ‌ه بیری فه‌لسه‌فه‌ی سیاسیی كۆندا‬ ‫ب ‌ه وات��ا دان��ه‌م��ه‌زراوه‌ك��ان��ن‪ .‬نوێنه‌ره‌كان پێشنیار ده‌ك��را‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ده‌ب��وو ‌ه نوێنه‌ر‪،‬‬ ‫ئه‌وانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه رێژ ‌ه هه‌ن ب ‌ه پاشخان‌و ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه خۆی نوێنه‌ربوونی تێدا‬ ‫به‌رپرسیارێتی نیین‪ ،‬هیچ واتایه‌کیان ده‌رد ‌هك��ه‌وت‪ ،‬نوێنه‌ر خۆی ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‬ ‫ی هێزێك هه‌بێت‬ ‫نامێنێت گه‌ر ببرێن ‌ه بوارێكی ك��راوه‌وه‌‪ .‬دروست ده‌بوو‪ ،‬بێ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ب��واری ك��راوه‌** ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه چییه‌تی توانایی نوێنه‌ربوونی تێدا بخوڵقێنێت‪.‬‬ ‫ی ئه‌م تواناییان ‌ه پێویستی ب ‌ه‬ ‫نوێنه‌ره‌مان پێ ده‌ناسێنێت‪ .‬بواری كراو ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ئێم ‌ه نوێنه‌ره‌كان ده‌خه‌ین ‌ه به‌ر جۆره پاشخان‌و سه‌ركه‌وتن ‌ه ل ‌ه تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه نوێنه‌ربوونی ب��واری ن��وێ��ن��ه‌رب��وون��دا‪ ،‬ن��وێ��ن��ه‌ر ئیتر‬ ‫خۆیان ده‌سه‌لمێت‪ ،‬یان ئه‌وه‌ی ‌ه ره‌نگ‌و كه‌سێك نیی ‌ه ئێم ‌ه پێناسه‌ی نوێنه‌ربوونی‬ ‫بۆی نوێنه‌ربوون تیایاندا نامێنێت‪ ،‬یاخود بده‌ینێ‌‪ ،‬وه‌ك نوێنه‌ر بیناسێنین‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نوێنه‌ربوونی خۆیان ده‌هێڵنه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه وابێت نوێنه‌ره‌كان ل ‌ه سێبه‌رێك به ‌سه‌ر‬ ‫جۆری دووه‌م بوون‪ ،‬ئه‌نجا بۆ وه‌زیفه‌ك ‌ه نوێنه‌رایه‌تییه‌و ‌ه هیچی دیك ‌ه نیین‪ .‬لێره‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كرێن‪ .‬هه‌میشه‌ سیاسه‌ت ل��ه‌س��ه‌ر ن��اچ��ی��زه‌ب��وون��ی ن��وێ��ن��ه‌ره‌ك��ان��دا‬ ‫ێ ده‌كه‌ین ‌ه نوێنه‌ر؟‬ ‫بێ كێش ‌ه نوێنه‌رو روخساری خۆی بۆ ده‌وه‌ستین‪ .‬ئێم ‌ه ك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان هێناوه‌ت ‌ه ئ��اراوه‌‪ .‬ئێمه‌‪ ،‬بۆچی ده‌یكه‌ین؟ خۆ هیچ پێوه‌رێك نیی ‌ه‬ ‫چونك ‌ه ئه‌م بواره‌مان نییه‌‪ ،‬ناتوانین بزانین نوێنه‌رایه‌تی نوێنه‌رمان بۆ ده‌ستنیشان‬ ‫ێ بكات! بۆی ‌ه ل ‌ه پێناسه‌كردنی نوێنه‌ردا‬ ‫ێ نوێنه‌ره‌‌و كێش سێبه‌ری نوێنه‌ر‪ ،‬ك ‌‬ ‫ك‌‬ ‫ده‌توانێت ب ‌ه نوێنه‌ر ببێت‪ ،‬كێش ناچێت ‌ه ده‌بێت بڵێین نوێنه‌ره‌كان روون نیین‪،‬‬ ‫نێو ری��زی نوێنه‌رایه‌تییه‌وه‌‪ .‬پڕۆسه‌ی ل ‌ه تاریكیدان ب ‌ه رامبه‌ر ئێمه‌‪ ،‬ناتوانین‬ ‫بوون ‌ه نوێنه‌ر خۆی له خۆیدا ده‌بێت ل ‌ه بیاندۆزینه‌وه‌‪ .‬نازانین شوێن چ شتێكیشیان‬

‫‪65‬‬

‫كه‌وتووین‪ .‬حیزبه‌كان دێن له‌م نه‌بوونی‬ ‫شوناسه‌دا تۆزێك یارمه‌تیی فریودانی‬ ‫ئێم ‌ه ده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌وان شوناسی نوێنه‌ره‌كانی‬ ‫خۆیان روون ده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬مێژووی حیزب‪،‬‬ ‫سه‌روه‌رییه‌كانی‪ ،‬ده‌سكه‌وت‌و راپه‌رین‌و‬ ‫هه‌ستانه‌وه‌كانی‪ ،‬ه��ه‌م��وو ل�� ‌ه شوناسی‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی��دا ئ��ام��اده‌ن‪ .‬ح��ی��زب پێش‬ ‫نوێنه‌ره‌كان ده‌كه‌وێت‪ ،‬دیار نیی ‌ه خودی‬ ‫ێ ب��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم بۆ‬ ‫نوێنه‌ره‌كان ده‌شێت ك ‌‬ ‫ره‌وانه‌وه‌ی ئه‌م ئاڵۆزییه‌و كه‌شفنه‌بوونی‬ ‫ئ��ه‌م روو ‌ه دام��اوان��ه‌ی��ه‌‪ ،‬حیزب دێ��ت ل ‌ه‬ ‫جیاتیی نوێنه‌ره‌كانی دێت ‌ه گۆ‪ ،‬پاشخانیان‬ ‫ده‌دات��ێ‌‪ .‬به‌رنامه‌یان بۆ پێشنیار ده‌كات‪.‬‬ ‫نوێنه‌ره‌كان هیچیان ئه‌گه‌ر خاوه‌نی ئه‌و‬ ‫ش��ون��اس��ه‌ش ن��ه‌ب��ن‪ ،‬ك�� ‌ه حیزب ل�� ‌ه ئ��ان‌و‬ ‫ساتی هه‌ڵبژاردندا بۆیان ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬راسته‌وخۆ دێت ‌ه نێویانه‌وه‌و ده‌بن ‌ه‬ ‫به‌شێك لێی‪ .‬ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان زۆر سه‌یر‬ ‫ده‌بن ‌ه خاوه‌نی كۆی سه‌روه‌ری‪ ،‬مێژوو‪،‬‬ ‫شانازییه‌كانی حیزب‪.‬‬ ‫ل��ێ��ره‌وه‌ پ��رس��ی��ار ل��ه‌ ب��اره‌ی خ��ودی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬ده‌گ��ۆرێ��ت بۆ پرسیار ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر حیزب‪ ،‬له ‌س��ه‌ر پارتی سیاسیی‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ش چییه‌تی ن��وێ��ن��ه‌ر ن��اخ��ات�� ‌ه ژێر‬ ‫پ��رس��ی��اره‌وه‌‪ ،‬نوێنه‌ر ده‌رب��از ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫بینین‪ ،‬چاودێریكردن‪ ،‬ناسینه‌وه‌ی رووی‬ ‫راسته‌قینه‌ی خۆی‪ ،‬ده‌ركه‌وتنی سیمای‬ ‫خۆی‪ .‬بۆی ‌ه هیچ كات نوێنه‌ره‌كان رووی‬ ‫راسته‌قینه‌یان ب��ۆ ئێم ‌ه كه‌شف نابێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م ‌ه به‌س بێت بۆ باسكردن ل ‌ه‬

‫نوێنه‌ر‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه دووی پێناسه‌یه‌كه‌و ‌ه‬ ‫بین بۆ نوێنه‌رایه‌تی‪ .‬نوێنه‌رایه‌تی ره‌نگ ‌ه‬ ‫ساتۆکه بێت‪ ،‬حیزب دیاری بكات‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتی نه‌بێت‪ ،‬ره‌نگیش ‌ه هه‌ر‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی نه‌بێت‪ ،‬به‌ڵك ‌ه شتێكی‌تر بێت‪.‬‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی كه‌وتن ‌ه دۆخی داخوازییه‌كانی‬ ‫ێ پاشخان ده‌توانێت بێت ‌ه‬ ‫حیزبه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌‬ ‫نێو سه‌كۆی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‪ ،‬پێویست‬ ‫ناكات خه‌سڵه‌تی هه‌بێت‪ ،‬رووی هه‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌سكه‌وت‌و ئه‌زموونی هه‌بێت‪ .‬لێره‌و ‌ه‬ ‫ناتوانین بزانین نوێنه‌رایه‌تییش خۆی چییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ره‌نگبێت بتوانین له ‌باره‌ی كه‌وتن ‌ه‬ ‫دۆخ��ی نوێنه‌رایه‌تییه‌و ‌ه شتێك بڵێین‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هیچ دۆخ‌و بوارێكی كراوه‌ ‬ ‫نیی ‌ه ئاگاییمان له ‌باره‌ی نوێنه‌رایه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫ێ بڵێت‪ ،‬نوێنه‌ره‌كانیش ڕوون نیی ‌ه‬ ‫پ�� ‌‬ ‫ك��ێ��ن‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ ه��ه‌ی��ه‌ ل�� ‌ه ل��ه‌ح��زه‌ی��ه‌ك��دا‬ ‫ئاماده‌ن‌و ئێم ‌ه وه‌ك نوێنه‌ر ده‌یانناسێن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه كتوپڕ دێن ‌ه ناومانه‌وه‌‪( ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر ل ‌ه په‌ناشمان ب��ن) كاتمان نیی ‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنیان‪ .‬پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنیش‬ ‫سه‌خت پێویست ب ‌ه نوێنه‌رسازی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر نوێنه‌ره‌كان نه‌بن‪ ،‬حیزب ئاماده‌یی‬ ‫خۆی ل ‌ه ئێمه‌دا ل ‌ه ده‌س��ت ده‌دات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌میش ‌ه حیزب وه‌ك نوێنه‌ر ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌دا دووپ��ات ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل�� ‌ه رێگای‬ ‫نوێنه‌ره‌و ‌ه ئاگای لێمانه‌‪ ،‬ده‌ستمان به‬ ‫‌س��ه‌ردا ده‌هێنێت‪ .‬حیزب نوێنه‌ر وه‌ك‬ ‫دوپاتكردنه‌وه‌ی مانه‌وه‌‌و په‌یوه‌ندی ب ‌ه‬ ‫ئێمه‌و ‌ه ده‌ناسێنێت‪ .‬حیزب نوێنه‌ر قه‌رز‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫ده‌كات بۆ ئه‌وه‌ی له‌و ئاماده‌بوونه‌ی خۆی‬ ‫نه‌كه‌وێت‪ .‬له‌سه‌ر قه‌یرانی ناچیزه‌بوون‌و‬ ‫دام��اوی ن��وێ��ن��ه‌ر دوای��ن‪ ،‬پێویست ‌ه ل ‌ه‬ ‫ب��اره‌ی ناچیزبوونی حیزبیشه‌و ‌ه قس ‌ه‬ ‫بكه‌ین‪ .‬حیزب هه‌میش ‌ه قه‌رزای نوێنه‌ر ‌ه‬ ‫ێ ببه‌خشێته‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی مژده‌كانی پ ‌‬ ‫گ��وت��اری ح��ی��زب ه��ه‌ری��ه‌ك گ��وت��اره‌‪،‬‬ ‫نوێنه‌ره‌كان به‌ده‌موچاوی نوێو ‌ه دێنه‌وه‌‌و‬ ‫ب�ڵاوی ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م روخسارانه‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناهێڵن ئه‌و گوتار ‌ه ده‌رکه‌وێت‪ ،‬بێ نرخ‬ ‫ببێت‪ ،‬ل ‌ه هه‌ستیی خۆی بكه‌وێت‪ .‬حیزب‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م ‌ه نه‌كات‪ ،‬ده‌دۆرێ��ت‪ ،‬بێ هێز‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬پیر ده‌بێت‌و نه‌خۆش ده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ده‌ترسێت تیا بچێت‌و نه‌چێت ‌ه مێژووه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه به‌هه‌ر نرخێك بێت ده‌بێت حیزب‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان��ی ت��از ‌ه ب��ن‪ ،‬ح��ی��زب قه‌ڵس ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئه‌به‌دییه‌تی نوێنه‌ره‌كانی خ��ۆی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆنفڕانس‌و ساڵیادو بۆنه‌كانی خۆشیدا‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی م��ژده‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ه‌ت��ی‪ ،‬گۆرینی‬ ‫روخساره‌کانه‪ ،‬نابێت خه‌فه‌تیشیان هه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌و ‌ه نیی ‌ه هه‌ر ساته‌و كۆمه‌ڵێك روخسار‬ ‫دێ��ن�� ‌ه س��ه‌ره‌وه‌‪ .‬حیزبی ئێم ‌ه هیچكات‬ ‫خ��ه‌ری��ك نابێت ب�� ‌ه نوێنه‌رخستنه‌وه‌ی‬ ‫راسته‌قینه‌وه‌‪ .‬هوشیاری حیزب به‌رزتر‬ ‫نیی ‌ه ل ‌ه هوشیاری بنكه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه ت��ه‌ن��ی��ا ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی پ��ێ��ده‌ك��رێ��ت‪،‬‬ ‫درێ��ژ ‌ه ب ‌ه ڵۆجیكی س��واوی خۆی بدات‪،‬‬ ‫ده‌م��ووچ��اوه‌ك��ان��ی ب��ۆ ن��وێ��د ‌هك��رێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ن��وێ��ن��ه‌ره‌ك��ان��ی ب��ۆ ده‌گ��ۆردرێ��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ستراكتۆره‌كه‌ی بۆ ده‌سكاری ناكرێت‪.‬‬

‫ب��ۆ ن��اس��ی��ن��ه‌وه‌ی ن��وێ��ن��ه‌ر ‌ه ل��ێ��ره‌‪ ،‬نابێت‬ ‫هیچ شتێك وه‌ك نه‌گۆر دی��اری بكه‌ین‪،‬‬ ‫زۆر جار نوێنه‌ره‌كان سێبه‌ری نه‌گۆڕی‬ ‫حیزبه‌كه‌یانن ب�� ‌ه ت��ۆزێ��ك ده‌ستكاری‌و‬ ‫جوانكارییه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه ناكرێت له‌و ‌ه بپرسین‬ ‫ئایا ده‌كرێت وه‌ك نوێنه‌ر بیانبینین یان‬ ‫بوونه‌وه‌رێكی سه‌یرتر له‌وه‌‪ .‬نوێنه‌ر ته‌نیا‬ ‫پێویستی ب ‌ه هاوئاهه‌نگ كردنه‌وه‌و سازان‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ س��ه‌ره‌وه‌ی خ��ۆی��دا‪ ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫پێویستی ب ‌ه هیچ كه‌ره‌سته‌یه‌كی‌تر نه‌بێت‪.‬‬ ‫كه‌وات ‌ه نوێنه‌رایه‌تی ل ‌ه به‌رپرسیارێتی‌و‬ ‫كۆنفلێو ‌ه بۆ چاره‌سازی باشتر‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئ��اره‌زووی��ه‌ك��ی س��ه‌ی��ری ده‌رك��ه‌وت��ن‌و‬ ‫شانازیی نێو خه‌ڵك‪ ،‬ك ‌ه پێوه‌رێك نه‌بوو‪،‬‬ ‫ف��ل��ت��ه‌رێ��ك‌و ب��وارێ��ك��ی ك��راوه‌ی نوێنه‌ر‬ ‫دی��اری��ك��ردن ن��ه‌ب��وو‪ ،‬پاشخانێکیش بۆ‬ ‫سه‌لماندنی نوێنه‌ر ل ‌ه ساخته‌یی نه‌بوو‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ی ‌ه نوێنه‌ره‌كان هه‌موو شت بن‪،‬‬ ‫رێی تێده‌چێت ل ‌ه شه‌پۆلێكه‌و ‌ه هاتبن‌و ل ‌ه‬ ‫كه‌ناری ئێمه‌دا جێگیر كرابن‪ .‬ئه‌م ‌ه واتای‬ ‫بێسه‌روبه‌رییه‌كی گه‌وره‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئێم ‌ه ده‌یخوڵقێنێت‪ .‬پارتی سیاسیی ئیشی‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه نوێنه‌ر ق��ه‌رز بكات‪ ،‬وه‌ك وترا‪،‬‬ ‫حیزب ل ‌ه رێگه‌ی نوێنه‌ره‌كانه‌و ‌ه دێته‌و ‌ه‬ ‫ناومان‪ ،‬به‌مه‌ش گرنگ نیی ‌ه نوێنه‌ره‌كان‬ ‫سه‌ر ب ‌ه چ كایه‌یه‌كن‪ ،‬ده‌توانن متمانه‌ی‬ ‫خه‌ڵك به‌ ده‌ست بهێنن‪ ،‬یان ده‌یكوژن‪.‬‬

‫‪67‬‬

‫نوێنه‌رو مژده‌به‌خشینه‌وه‌‬ ‫م��ژد ‌ه به‌خشینه‌و ‌ه ل�� ‌ه چ كۆمه‌ڵگایه‌كدا‬ ‫ده‌توانێت هۆپێناوی زه‌لیل كردنی خه‌ڵك‬ ‫بێت؟ ل�� ‌ه ك��وێ��دا ت��وان��ای راكێشانی راو‬ ‫متمانه‌ی ده‌س��ت��ه‌ج��ه‌م��ی كۆمه‌ڵگای بۆ‬ ‫خۆی هه‌یه‌؟ بێگومان له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه بێئه‌نداز ‌ه ل ‌ه چاوه‌ڕوانی مژد ‌ه وه‌دی‬ ‫ن��ه‌ه��ات��وو ‌ه هه‌میشه‌ییه‌كاندا دی��ده‌ی��ان‬ ‫لێڵ ك��راوه‌‪ .‬مژده‌به‌خشینه‌و ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫ق��ودره‌ت��ی چوون ‌ه پێشه‌وه‌ی نوێنه‌ر ل ‌ه‬ ‫خه‌ڵكه‌كه‌ی به‌رده‌می خۆی زیاد ده‌كات‪.‬‬ ‫لێره‌دا واباشتر ‌ه چه‌مكی (دروشمسازی)‬ ‫ب ‌ه كار بخه‌ین بۆ شیكردنه‌وه‌ی زیاتری‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌ك��ه‌م��ان‪ .‬ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه ئ��ێ��م�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫رێكخستنی دروش��م‌و سازكردنیانه‌و ‌ه‬ ‫خ��ه‌ری��ك��ی��ن‪ .‬ئ��ێ��م�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای دروش��م‬ ‫سازیین‪ .‬م��ژده‌ك��ان ل ‌ه دروشمه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫خ��ۆی��ان وه‌ده‌رده‌خ��ه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وان ئ��ه‌گ��ه‌ر‬ ‫ل�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی دروش��م��دا ن��ه‌ی��ه‌ن‪ ،‬ت��وان��ای‬ ‫راكێشان‌و رامكردنی مه‌یان نابێت‪ ،‬ناتوانن‬ ‫ئێم ‌ه بكه‌ن ‌ه سه‌ربه‌جیهانی خۆیان‪ .‬دروشم‬ ‫س��ازی وات�� ‌ه رێكخستنی م��ژد ‌ه قه‌به‌‌و‬ ‫گه‌ور ‌ه هه‌رگیز وه‌دی نه‌هاتووه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌شی خاوه‌نیانن‪ ،‬لێیان تێناگه‌ن‪،‬‬ ‫ناتوانن بزانن ئه‌م دروشمانه‌ی هه‌ڵیان‬ ‫گرتوون ل ‌ه كوێڕاوه‌هاتوون‪ .‬بۆی ‌ه نوێنه‌ر‬ ‫ب��ه‌رل�� ‌ه ه��ه‌ر شتێك ل�� ‌ه م��ژد ‌ه به‌خشینی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ی��ه‌وه‌ دێ��ت�� ‌ه‬ ‫ن��اوم��ان��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و هه‌میش ‌ه وا راهێنراو ‌ه‬

‫ب�� ‌ه زه‌مبیله‌یه‌ك م��ژده‌‪ ،‬ب�� ‌ه بوخچه‌یه‌ك‬ ‫ئاواته‌و ‌ه بێته‌و ‌ه ناومان‪ .‬نوێنه‌ر ئه‌گه‌ر‬ ‫م��ژده‌ی وای پێنه‌بێت بتوانێت ئێم ‌ه رام‬ ‫بكات‪ ،‬ئێم ‌ه ل ‌ه پرسیار سازی بخات‪ ،‬ته‌نگ‬ ‫بینمان بكات‪ ،‬هه‌رگیز ناتوانێت ئاماده‌یی‬ ‫هه‌میشه‌یی په‌یدا بكات‪ .‬مژد ‌ه به‌خشینه‌و ‌ه‬ ‫الی ئێم ‌ه سه‌رچاوه‌كه‌ی له‌وه‌و ‌ه هاتووه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ێ��م�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه دروش��م��ه‌ك��ان به‬ ‫‌المانه‌و ‌ه كاریگه‌ری خۆیان جێده‌هێڵن‪،‬‬ ‫وه‌دیهاتنیان ئه‌وه‌ند ‌ه گرنگ نییه‌‪ ،‬ئه‌سڵه‌ن‬ ‫هیچ گ��رن��گ نیی ‌ه نوێنه‌ر ده‌ت��وان��ێ��ت ل ‌ه‬ ‫ئ��اس��ت ئ��ه‌و به‌رپرسیارێتی ی��ه‌دا بێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه خۆی داوه‌ت�� ‌ه ب��ه‌ری‪ ،‬یان نا‪ .‬لێره‌و ‌ه‬ ‫تێده‌گه‌ین‪ ،‬ك ‌ه مژده‌كان هه‌میش ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫سواوو مه‌سره‌فبووش بن‪ ،‬هێزی خۆیان‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ت ن��اده‌ن‪ ،‬ك��اری��گ��ه‌ری��ی خۆیان‬ ‫نادۆڕێنن‪ .‬مژده‌كان هه‌میش ‌ه په‌یوه‌ندی‬ ‫ئێم ‌ه ب�� ‌ه ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان��م��ان��ه‌و ‌ه دووپ��ات‬ ‫ده‌ك��ه‌ن��ه‌وه‌‪ ،‬س��ات��ی ئ��ام��اده‌ب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ئێمه‌‌و ب�� ‌ه پ��ی��ری ن��وێ��ن��ه‌ر رۆیشتنه‌كان‬ ‫دڵنیاده‌كه‌نه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ك��ات سیاسه‌ت ل ‌ه‬ ‫مژده‌ی خۆی بكه‌وێت‪ ،‬نوێنه‌ره‌كانیش ل ‌ه‬ ‫بوونه‌ریه‌تی ده‌كه‌ون‪ .‬مژده‌كان هه‌میش ‌ه‬ ‫دێ��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ خۆیاندا‬ ‫بۆمانی ده‌هێننه‌وه‌‪ .‬سه‌یر له‌وه‌دایه‌ ئه‌و‬ ‫مژدان ‌ه هه‌میش ‌ه یه‌ك ره‌نگ‌و بۆیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر یه‌ك شتن‪ ،‬هه‌ر كوشتنی هیوا زیاتر‬ ‫ێ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم خۆیان ده‌گۆڕن‪،‬‬ ‫هیچیان پ ‌‬ ‫ره‌نگ ‌ه خۆشیان نه‌گۆڕن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌وان‬ ‫پێویستیان ب ‌ه ره‌نگكردنه‌وه‌ی خۆشیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ر چۆنێك بن‪ ،‬هه‌ر كات‬ ‫بێنه‌وه‌‪ ،‬ئێم ‌ه پێشوازییان لێ ده‌كه‌ین‪ ،‬بۆ‬ ‫ئێم ‌ه سوژه‌یه‌ك زیاترن‪ ،‬زۆر گه‌رمترن‬ ‫له‌وه‌ی كایه‌ی سیاسیی خۆی چاوه‌ڕێی‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ئه‌مه‌ی ‌ه هه‌میش ‌ه م��ژده‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫خۆیان ناترسێن‪ ،‬هه‌میش ‌ه ترسی ئه‌وه‌یان‬ ‫نیی ‌ه لێیان بپرسینه‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه هیچ كات ل ‌ه‬ ‫مژده‌كانمان نه‌پرسیوه‌ته‌وه‌‪ .‬هه‌ر چۆنێك‬ ‫بووبێتن ستایشمان كردوون‪ .‬لێره‌شه‌و ‌ه‬ ‫ستایشی ن��وێ��ن��ه‌رو ه��ه‌ڵ��گ��ران��ی��ان‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫مژده‌كان ل ‌ه هه‌‌ر شتێك زیاتر فریوده‌ری‬ ‫ئێمه‌بوون‪ ،‬هه‌ڵبژاردنه‌كان ساخته‌یییه‌كی‬ ‫دوان��ه‌ه��ات��وون‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی دوانه‌هاتووتره‌‪،‬‬ ‫مژده‌كانن ك ‌ه هیچ كات ل ‌ه خۆیان ناگۆڕێن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وان ب ‌ه وه‌ف��ان‪ ،‬هه‌میش ‌ه وه‌ك خۆیان‬ ‫دێ��ن��ه‌وه‌‪ ،‬هه‌میش ‌ه نوێنه‌ره‌كان ته‌نانه‌ت‬ ‫ت��وان��ای ده‌ستكاریكردنیشیانیان نییه‌‪،‬‬ ‫مژده‌كان پێمان ده‌ڵێنه‌و ‌ه ك ‌ه ئێم ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه چ��اوه‌ڕوان��ی��ی��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ج��وان��ی��ن‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫نابێت پرسیاریان له‌باره‌و ‌ه بكه‌ین‪ ،‬لێیان‬ ‫بپرسینه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌ره‌نجام‌و داهاتوویان‬ ‫ب��زان��ی��ن‪ .‬ل��ێ��ره‌و ‌ه ئێم ‌ه ب��ۆ ناسینه‌وه‌ی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬پێویستمان ب ‌ه ناسینی ئه‌و‬ ‫م��ژدان�� ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆیان فڕێده‌ده‌نه‌و ‌ه‬ ‫نێومان‪ .‬پڕمان ده‌كه‌ن ل ‌ه خۆیان‪ .‬شوێنێك‬ ‫نامێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌وان��ی لێ نه‌بن‪ .‬هه‌تا‬ ‫توانای لێپرسینه‌و ‌ه ل ‌ه مژده‌كان گه‌ش ‌ه‬ ‫نه‌كات‪ ،‬ئ��ه‌وان هه‌ر دڵخۆش ده‌مێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫هیچ كات نه‌بووه‌ مژده‌كان غه‌مگین بن‪.‬‬ ‫رووی ن��ه‌داوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ب��وێ��ری خۆیان‬

‫بكه‌ون‪ .‬نه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه رووزه‌ردی سه‌كۆی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و جڤاتیمان بن‪ .‬نوێنه‌ر ئیتر‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه هه‌میش ‌ه ب ‌ه مژده‌كانیی ‌ه فریومان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬تا سه‌ر ئێسقان پڕمان ده‌كات ل ‌ه‬ ‫نادیار‪ ،‬پڕمان ده‌كات ل ‌ه هیوای ساخته‌‌و‬ ‫ت��اری��ك‪ .‬ئ��ێ��م��ه‌ش ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه ئ��ه‌وان��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه م��ژده‌ك��ان��م��ان وه‌ك خ��ۆی��ان خ��ۆش‬ ‫ده‌وێ��ت‪ ،‬ب��ه ‌دی��اری��ان��ه‌و ‌ه دانیشتووین‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌ ع��اش��ق��ی ه��ات��ن��ه‌وه‌ی ن��ه‌گ��ۆڕی‬ ‫هه‌میشه‌یی م��ژده‌ك��ان��ی��ن‪ ،‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر تاڵی‌و‬ ‫ساخته‌ییشمان بۆ بهێنن‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مژده‌كان بوونی نوێنه‌رایه‌تی هه‌میشه‌یی‬ ‫فریوكاران ‌ه ده‌سه‌لمێنن‪ .‬مژده‌كان ره‌نگ ‌ه‬ ‫پێویستیشیان ب��ه‌و ‌ه نه‌بێت ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫زمانیی به‌هێزیان هه‌بێت‪ ،‬ئه‌وان هه‌میش ‌ه‬ ‫ل ‌ه هوشیاری بنكه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی ناچن ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر زمانی مژده‌كان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫دروشمگه‌لی زۆره‌و ‌ه دێن ‌ه ده‌ر زمانێكی‬ ‫ب��ه‌ه��ێ��ز ب��ێ��ت‪ ،‬ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا پ��ێ��ی م��ه‌س��ره‌ف‬ ‫نه‌كرێت‪ ،‬مژده‌كان به‌تاڵ ئه‌بنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫به‌م ره‌نگ ‌ه ساده‌و نه‌گۆڕانه‌یانه‌و ‌ه جوانن‪.‬‬ ‫ێ ده‌س��ك��اری مه‌زنترن ل��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌وان ب ‌‬ ‫دیدی گشتی ئێم ‌ه بخه‌ن ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪.‬‬ ‫نا‪ ،‬ئه‌وان ئه‌م كار ‌ه ترسناك ‌ه ناكه‌ن‌و هه‌ر‬ ‫ب ‌ه ساكاری دێنه‌و ‌ه ن��اوم��ان‪ .‬ح��زووری‬ ‫ئه‌وان حزورێكی بێكێشه‌ی ‌ه ل ‌ه نێو ئێمه‌دا‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ناكرێت ل ‌ه ساده‌یی مژده‌كان گومان‬ ‫بكه‌ین‪ .‬م��ژده‌ك��ان ه��ه‌ر ته‌نیا كۆمه‌ڵێك‬ ‫وه‌همن‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی ئه‌م ‌ه ده‌شارێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫چاوه‌ڕوانیی ‌ه ناكۆتاو سه‌یره‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئێم ‌ه‬

‫‪69‬‬

‫لێیان ده‌كه‌ین‪ .‬به‌م چاوه‌ڕوانییان ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫مژده‌كان له‌ وه‌همبوونی خۆیان ده‌خه‌ین‪.‬‬ ‫ئاماده‌كردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌نه‌ویسته‌كان‬ ‫حیزب به‌به‌ڵگه‌‌نه‌ویسته‌كان ده‌مانكوژێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ل��ه‌م رێ��گ��ا‌ی��ه‌و ‌ه داگ��ی��رم��ان ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫شوێنێكمان ب��ۆ ناهێڵێته‌و ‌ه ل�� ‌ه گومان‪.‬‬ ‫به‌ڵگ ‌ه نه‌ویسته‌كان ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕ ‌ه جێگیر‬ ‫ك��راوان��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ح��ی��زب ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫رووماندا ده‌یانداته‌وه‌‪ .‬سوود ل ‌ه گوتاری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و گرنگی ئاماده‌بوونه‌وه‌ی ئێم ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ .‬حیزب ب ‌ه شتێكه‌و ‌ه نایه‌ت ‌ه‬ ‫ن��اوم��ان‪ ،‬ك�� ‌ه ت��وان��ای گومانسازییمان‬ ‫تێیدا هه‌بێت‪ .‬ئ��ه‌و هه‌میش ‌ه ل��ه‌و سه‌ری‬ ‫ی��ه‌ق��ی��ن��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ب��ه‌رۆک��م��ان پ��ێ��د ‌هگ��رێ��ت‪.‬‬ ‫حیزب ئایین به‌كار ده‌هێنێت‪ ،‬سه‌ره‌وه‌ری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی به‌كارده‌هێنێت‪،‬‬ ‫دوودڵییه‌كی گه‌وره‌مان ده‌خات ‌ه به‌رده‌م‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت له‌م به‌ڵگ ‌ه نه‌ویستانه‌ی‬ ‫سه‌ر ب ‌ه دونیای خۆی ته‌ماشایان ده‌كات‪،‬‬ ‫گومان بكه‌ین‪ .‬كاتێك هه‌ڵبژاردن دێت‪،‬‬ ‫حیزب خه‌ریكی خۆ رازاندنه‌وه‌ی خۆی‬ ‫ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر ناشیرینییه‌كانی‬ ‫ببینرێن‪ ،‬ده‌دۆرێ��ت‪ .‬حیزب كه‌ڵك له‌م‬ ‫ساتۆکان ‌ه وه‌رده‌گ��رێ��ت بۆ داگیركردنی‬ ‫سه‌رجه‌م پانتاییه‌كان‪ .‬به‌ڵگ ‌ه نه‌ویسته‌كان‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ن‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ێ��م�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ح��ی��زب‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی سیاسیی نه‌بێت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫بڕوامان پێیانه‌‌و جێگای نکوڵیکردن نیین‪،‬‬

‫كاتێكیش حیزب ده‌ست به‌م نه‌گۆرانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گرێت بۆ بێگوناه نیشاندانی خۆی‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتمان نیی ‌ه دادگایی بكه‌ین‪ .‬حیزب‬ ‫باش ده‌زانێت ئه‌گه‌ر به‌ڵگ ‌ه نه‌ویسته‌كان‬ ‫ن��ه‌ب��ن‪ ،‬م��ه‌رگ��ی راد ‌هگ��ه‌ی��ه‌ن��رێ��ت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی زۆرت��ر ل ‌ه زه‌مینه‌ی ئه‌م حاشا‬ ‫ه��ه‌ڵ��ن��ه‌گ��ران��ه‌دا ک��ار ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ری‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ب��اش��ت��ری��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌بینین هه‌ڵبژاردنه‌كان یه‌كه‌مین ناوه‌ندی‬ ‫وه‌رگێڕانی حیزب خۆیانن بۆ نێو كایه‌ی‬ ‫پیرۆزه‌كان‪ .‬حیزب ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانیشدا‬ ‫پیرۆزییه‌كان قه‌رز ده‌كات‪ .‬ئاره‌زوویه‌كی‬ ‫سه‌یر هه‌ی ‌ه بۆ نه‌هێشتنی ئه‌و سنوورانه‌ی‬ ‫ل ‌ه نێوان جڤات‌و حیزبی سیاسییدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا حیزبه‌كان دیار نیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كوێن‪ ،‬ئ��ه‌وان خۆیان له ‌نێو جڤاتدا‬ ‫ون ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌وان ویستی ئه‌وه‌یان هه‌ی ‌ه‬ ‫بڵێن ئێم ‌ه ل ‌ه ئێو ‌ه جیا نیین‪ ،‬ل ‌ه كاتێك‬ ‫دا ئه‌وه‌ی ل ‌ه نێو فه‌رهه‌نگی حیزبه‌كاندا‬ ‫شوێنی نه‌بێت‪ ،‬جڤاته‌‪ .‬جڤات هه‌میش ‌ه‬ ‫به‌شێكی حساب بۆ نه‌كراوی ناو نوخبه‌ی‬ ‫ح��ی��زب‌و ئ��ۆل��ی��گ��ارش��ی��ه‌ت��ی��ه‌ت��ی‪ .‬ده‌س��ت‬ ‫بردنی حیزب ل��ێ��ره‌دا بۆ كایه‌ی پیرۆز‬ ‫وات��ای ج��ی��ان��ه‌ك��ردن��ه‌وه‌ی خ��ۆی ل�� ‌ه گه‌ڵ‬ ‫سه‌رجه‌م پیرۆزكراوه‌كانی كۆمه‌ڵگایه‌‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌شی بۆی دواكه‌وتوویی‌و‬ ‫ئه‌فسانه‌یان لێدێت‪ .‬حیزب له‌م ئانوساته‌دا‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ی نیی ‌ه بیر ل�� ‌ه ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫س��ن��وور ‌ه ئ��ای��دۆل��ۆژی��ی��ه‌ك��ان��ی ب��ك��ات��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫رووی راسته‌قینه‌ی خۆی نیشان بدات‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫ئه‌و نایه‌وێت هه‌واداره‌كانی كه‌م ببنه‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌و پ��ارت��ان��ه‌ش‪ ،‬ك ‌ه هیچ كات‬ ‫بڕوایان ب ‌ه پیرۆزی نییه‌‪ ،‬ل ‌ه ئان‌و ساتی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا تێكه‌ڵ ده‌ب��ن��ه‌وه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫به‌شێكی نه‌پچڕاو ل ‌ه كایه‌ی پیرۆزیان لێ‬ ‫دێت‪ .‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا شتێك نامێنێت‬ ‫حیزب په‌نای بۆ نه‌بات‪ ،‬دڵی الی دانه‌نێت‪،‬‬ ‫ق��ه‌رزی لێنه‌كات‪ .‬ه��ه‌‌ر شتێك نیشانه‌ی‬ ‫پشتگیریکردن‌و متمان ‌ه گه‌اڵڵه‌كردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌‌بێت‪ ،‬حیزبه‌كان ده‌ستی پێو ‌ه ده‌گرن‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه تووشی ئه‌و راستیی ‌ه ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫نه‌ك هه‌ر مژده‌كان‪ ،‬به‌ڵكو به‌رنامه‌ی كاری‬ ‫حیزبه‌كانیش هه‌موو ل ‌ه په‌شۆكاوییه‌كی‬ ‫گ��ه‌وره‌دا ب ‌ه سه‌ر ده‌ب��ه‌ن‪ .‬هیچ حیزبێك‬ ‫ت��وان��ای نیی ‌ه ب�� ‌ه رووی راسته‌قینه‌ی‬ ‫ئایدۆلۆجیی خۆیه‌و ‌ه بێت ‌ه نێو كۆمه‌ڵگا‪،‬‬ ‫ه��ه‌‌م��وو ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی‌و ب��ان��گ��ه‌ش�� ‌هك��ان‬ ‫تێكه‌ڵن‪ ،‬ره‌نگ ‌ه پشكیان ل ‌ه نیۆ یه‌كتردا‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئه‌ڵێی دابه‌شكراون‌و هه‌ر یه‌ك‬ ‫شت بوون‪ .‬بۆی ‌ه ئایدیۆلۆجی‌و به‌رنامه‌ی‬ ‫ی حیزبه‌كان‬ ‫كاری حیزب‌و ئه‌و گوتاره‌ ‌‬ ‫هه‌ڵیده‌بژێرن‪ ،‬تووشی كه‌می‌و كورتییه‌كی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن ل ‌ه جیاتیی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی مه‌كینه‌یه‌ك بێت بۆ جوواڵندنی‬ ‫به‌رنامه‌ی كارو چاالكیی پارته‌كان‪ ،‬وامان‬ ‫لێ ده‌كات ب ‌ه هه‌رچی هه‌ڵبژاردنه‌كانییه‌و ‌ه‬ ‫(ئایدۆلۆجیی حیزبه‌كان) گومانی لێبكه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌م ‌ه به‌رنامه‌ی كاری حیزب بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پارته‌كان تێكه‌ڵبوونێكی سه‌یر ل ‌ه‬ ‫گوتاره‌كانیان دا هه‌یه‌‪ ،‬بۆچی ئێم ‌ه ئه‌م‬

‫گه‌م ‌ه بێمانای ‌ه دووب��ار ‌ه ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا ئێم ‌ه هه‌ر نازانین هه‌ڵبژاردنه‌كان‬ ‫چۆن ده‌رفه‌تی وا ده‌ده‌ن ‌ه حیزب بتوانێت‬ ‫ب ‌ه وه‌ها تێكه‌ڵبوون‌و كه‌رتبوونی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بۆ به‌شی جیا ل ‌ه خۆی به‌شداری هه‌بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ی��ه‌ك كاتدا حیزبێك ره‌نگ ‌ه بتوانێت‬ ‫ب ‌ه دوو به‌رنامه‌ی جیاو ‌ه گوتاره‌كانی‬ ‫دابه‌زێنێت ‌ه نێو خه‌ڵكه‌وه‌‪ ،‬به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫ل ‌ه دژی ئه‌وی‌تری بخات ‌ه كار‪ ،‬ل ‌ه چه‌ند‬ ‫شوێنێكدا خ��ۆی ب ‌ه درۆ بخاته‌وه‌‪ ،‬یان‬ ‫كۆی گوتاره‌كانی پێچه‌وانه‌ی یه‌ك بن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م توانای خۆ گۆڕین ‌ه الی حیزب‬ ‫سیمایه‌كی‌تری هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌‪ .‬حیزب‬ ‫ده‌توانێت خۆی بگۆرێت‪ ،‬ل ‌ه رێره‌وی خۆی‬ ‫ال بدات‪ ،‬ئه‌وه‌ی ده‌یه‌وێت بیكات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا روویه‌كه‌و ‌ه ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنی‬ ‫كه‌مه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه روویه‌ك ب ‌ه ته‌نیا ب ‌ه پیری‬ ‫ح��ی��زب��ه‌و ‌ه ن��ه‌ی��ه‌ت‪ .‬دۆڕان��ی��ش ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه‬ ‫قورسه‌‪ ،‬ك ‌ه حیزب پێی هه‌ڵناگیرێت‪ .‬بۆ‬ ‫رزگاربوون له‌م ئاریشه‌ی ‌ه حیزبه‌كان دێن‬ ‫روخساری تایبه‌ت ب ‌ه خۆیان ده‌تاشن‪،‬‬ ‫به‌مان ‌ه ره‌نگ ‌ه ئیمكانی گه‌ور ‌ه كردنی خۆیان‬ ‫ل ‌ه به‌رچاوی ئێم ‌ه زیاتر بكه‌ن‪ .‬حیزب ب ‌ه‬ ‫(روخسارسازیشه‌وه‌) خه‌ریك ده‌بێت‪،‬‬ ‫خه‌ریك ده‌بێت ب ‌ه زۆركردنی پارچه‌كانی‬ ‫ێ پارچه‌ی ل ‌ه‬ ‫خۆی‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر هه‌ند ‌‬ ‫كار كه‌وتن‪ ،‬سه‌رجه‌م مه‌كینه‌كه‌ی ل ‌ه كار‬ ‫ی حیزب ل ‌ه‬ ‫نه‌كه‌وێت‪ .‬یه‌كێكی‌تر له‌و شتانه‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا نایه‌وێت ل ‌ه ده‌ستی بدات‪،‬‬ ‫ستایشكردنه‌‪ .‬تا زۆرترین ستایش بوونی‬

‫‪71‬‬

‫هه‌بێت‪ ،‬زۆرترین كاریگه‌رییش ل ‌ه خۆو ‌ه‬ ‫دروست ده‌بێت‪ .‬یه‌كه‌مین هه‌نگاوی نزیك‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌ی ئێم ‌ه ل��ه‌و ساتۆکانه‌دا بۆی‬ ‫هه‌ی ‌ه ستایشه‌كانی حیزب بن‪ ،‬لێره‌دایه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه زمانێكمان پێویسته‌‪ .‬زم��ان لێره‌دا‬ ‫رۆلی گه‌ور ‌ه ده‌گیرێت‪ .‬پێویست ‌ه توانای‬ ‫هێنان ‌ه سه‌رزاری ئه‌و ستایشان ‌ه له‌به‌رده‌م‬ ‫كۆمه‌ڵگاو كێبه‌ركێ كاره‌كاندا زه‌لیل نه‌بن‪،‬‬ ‫ستایشكردن خۆ دووبار ‌ه كردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫سانای ‌ه ب ‌ه تۆزێك فریودانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه تۆزێك‬ ‫س��ه‌رس��ام��ك��ه‌ری��ی��ه‌وه‌‪ .‬ستایش دێ��ت بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ح��ی��زب ده‌س��ت��ه‌وس��ان نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی وا ده‌كات حیزبه‌كان روخساری‬ ‫ت��ه‌واوی‌و ش��پ��رزه‌ی��ی��ان ده‌رن��ه‌ك��ه‌وێ��ت‪،‬‬ ‫س��ت��ای��ش��ك��ردن��ی ن��ه‌ب��ڕاوه‌ی��ه‌‪ .‬ح��ی��زب ب ‌ه‬ ‫ستایشكردن دوو كار ده‌كات‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫ك��ه‌ ه��ه‌وادارو ك��ادی��ری ك��ۆن��ی خ��ۆی‬ ‫ب��وون‪ ،‬ده‌چێته‌و ‌ه ن��اوی��ان‪ ،‬ئومێدێكیش‬ ‫بۆ هه‌ڵگیرسانی ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی خۆ په‌یدا‬ ‫ده‌كات‪ .‬ستایش ئاماده‌كردنه‌وه‌ی دڵنیایی‬ ‫حیزب ‌ه ل�� ‌ه زه‌م��ه‌ن��ی ك��ه‌وت��ن‌و راڕای��ی��دا‪،‬‬ ‫كوشتنی گومانه‌كان ‌ه ل ‌ه سه‌ر خۆی به‌ره‌و‬ ‫یه‌قین‪ .‬ئه‌گه‌ر به‌ر ل ‌ه ئێستا ده‌رفه‌تی خۆ‬ ‫رێكخستنه‌وه‌ی نه‌بووبێت‪ ،‬ل ‌ه ئێستادا هه‌ر‬ ‫نایبێت‪ .‬فه‌رهه‌نگی حیزب ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫توند پێویستی ب ‌ه ستایشكردنی خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌موو ماڵه‌كانی ده‌بێت به‌ر ئه‌م‬ ‫ستایشكردن ‌ه بكه‌ون‪ ،‬هه‌ر سووچێك ئه‌م ‌ه‬ ‫نه‌یگرێته‌وه‌‪ ،‬له‌و ‌ه ناچێت دڵنیایی حیزب‬ ‫رووی تێبكات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه رازاندنه‌وه‌ی‬

‫خۆو ئارایشكردن ل ‌ه رێگای ستایشه‌و ‌ه‬ ‫وات��ای كۆتا چ��وون�� ‌ه پێشه‌وه‌ی حیزبه‌‪.‬‬ ‫ڕه‌ن��گ�� ‌ه ح��ی��زب دوای ئ��ه‌م�� ‌ه ن��ه‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫ده‌مووچاوێكی‌تر بنه‌خشێنێت‪ .‬نابێت بۆ‬ ‫شتێكی‌تر بگه‌رێت‪ .‬ئه‌م ‌ه كۆتا ره‌نگی‬ ‫حیزب ‌ه بۆ چوون ‌ه نێو هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‪ .‬كۆتا‬ ‫ناونیشانێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه خ��ۆی دڵنیایه‌و بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتنی خۆی ئاماده‌ی كردووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر بێین ‌ه س��ه‌ر ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫بكه‌وین ‌ه ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی س��ه‌رج��ه‌م ئه‌و‬ ‫ی ل ‌ه خۆی ده‌گرێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫رواڵه‌تانه‌ ‌‬ ‫ئاماده‌كردنه‌وه‌ی نرخ ‌ه بااڵكانی حیزبه‌‪،‬‬ ‫ی جه‌نگی خۆی ل ‌ه سه‌ریان ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی نوێی‌تر ‌ه ل ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫حیزبدا بۆ ئه‌وه‌ی خۆی هه‌ڵبه‌سه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫حیزب ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه دۆڕان‌و‬ ‫بردنه‌وه‌كانی ئاشكرا ده‌بن‪ .‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردن‬ ‫دای��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌رچ��ی ل��ه‌ده‌س��ت ب��ێ��ت بۆ‬ ‫ب��ردن��ه‌وه‌ ده‌ی��ك��ات‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‬ ‫پرۆسه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه حیزب ل ‌ه نێو مێژووی‬ ‫خ��ۆی��ه‌وه‌ دێ��ت��ه‌و ‌ه ن��اوم��ان‪ ،‬ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی‬ ‫تاقیمانده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫سه‌روه‌رییه‌كانییه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئاماده‌كردنه‌وه‌ی جارێكی‌تری‬ ‫ح��ی��زب��ه‌ ب�� ‌ه ن��وێ��ن��ه‌رو س��ه‌رج��ه‌م‬ ‫روخساره‌کانییه‌وه‪ .‬ئه‌وانه‌ی ناشێت بۆ‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه ن��اوێ��ك��ی ئ��اش��ن��اب��ن‪ .‬ح��ی��زب ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان‌دا پ��ێ��ده‌خ��ات��ه‌و ‌ه نێو‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی جارێكی‌تری خ��ۆی��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل ‌ه خۆیدا وێستگه‌یه‌كی‌تر نیی ‌ه‬ ‫ب��ۆ ب��ه‌خ��ۆداچ��وون��ه‌وه‌ی ح��ی��زب‪ ،‬به‌ڵكو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندنی ئێم ‌ه ل ‌ه الیه‌ن حیزبه‌و ‌ه بۆ‬ ‫دووپ��ات��ك��ردن��ه‌وه‌ی متمان ‌ه دێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫چ��ه‌ن��د ساڵێك ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ری راه��ێ��ن��راوی��ن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی تاز ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو درێژكردنه‌وه‌ی گه‌م ‌ه بێماناكانی‬ ‫ح��ی��زب��ه‌ ب��ه‌س��ه‌ر ئ��ێ��م��ه‌دا‪ .‬وێ��ن��ه‌‌و‬ ‫روخساری‌تری حیزب ‌ه بۆ مانه‌وه‌‪ .‬حیزب‬ ‫ده‌ب��ێ��ت ل��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا ف��ری��ای خ��ۆی‬ ‫بكه‌وێت‪ ،‬بگه‌رێت ب ‌ه س��ه‌ر یه‌كه‌یه‌كه‌ی‬ ‫ئێمه‌داو خ��ۆی بگه‌یه‌نێت ‌ه الم��ان‪ .‬حیزب‬ ‫ده‌بێت له‌م هه‌ڵسه‌نگاندنه‌دا هه‌ر بیباته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن الی ئێم ‌ه فه‌رهه‌نگێك نیی ‌ه‬ ‫بتوانێت دوای دۆڕان هێزی به‌رده‌وامی‌و‬ ‫ك��ێ��ب��ه‌رك��ێ��ی س��ی��اس��ی��م��ان زی��ات��ر ب��ك��ات‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن الی ئێم ‌ه ته‌نیا یه‌ك رێگای‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش بردنه‌وه‌یه‌‪ .‬ده‌بێت حیزب‬ ‫هه‌رچی له‌ده‌ست دێت بۆ بردنه‌و ‌ه بیكات‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن ته‌نیا ویستی‬ ‫ب��ردن��ه‌وه‌ی ره‌ه��ای ل�� ‌ه دی��دی ب��ه‌ش��داری‬ ‫سیاسیی ئێمه‌دا جێگیر ن��ه‌ك��ردای��ه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫پ��ڕۆس��ه‌ی�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ب��ێ��ن��اوه‌رۆك خۆی‬ ‫ده‌رنه‌ده‌خست‪ .‬كه‌وات ‌ه هه‌ڵبژاردن فێری‬ ‫بردنه‌وه‌ی هه‌میشه‌ییمان ده‌كات‪ .‬حیزب‬ ‫ده‌بێت بگه‌رێت‪ ،‬خۆی بفرۆشێت بۆ كرینی‬ ‫متمانه‌‪ ،‬خۆی له‌ده‌ست بدات بۆ بوونێكی‬ ‫درێ��ژت��ر ل�� ‌ه دوای ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫سیمایه‌كی هه‌ڵبژاردنی ئێمه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه دۆران‬ ‫وات��ای ف��ه‌رام��ۆش��ك��ردن��ی ئ��ه‌ب��ه‌دی��ی��ان��ه‌ی‬ ‫حیزبه‌كانمانه‌‪ .‬گرنگ نیی ‌ه چ��ۆن‌و به‌چ‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك ئ��ێ��م�� ‌ه ده‌ی��ب��ه‌ی��ن��ه‌وه‌! گرنگ‬

‫ب��ردن��ه‌وه‌‌و س��ه‌رك��ه‌وت��ن��م��ان��ه‌‪ ،‬گ��رن��گ‬ ‫ئاهه‌نگگێڕان‌و ئ��ه‌و شادومانییانه‌ن ك ‌ه‬ ‫دوای ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ب��ۆ ئێمه‌ی ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫كاتێك حیزب ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ده‌یباته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێشبینی ی�� ‌هك��ان��ی ب�� ‌ه ئێم ‌ه ل��ه ‌ب��اره‌ی‬ ‫س��ه‌رك��ه‌وت��ن‌و ب��ه‌رده‌وام��ی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ف��رۆش��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ح��ی��زب ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��دا ده‌پ��ارێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل�� ‌ه هیچ‬ ‫چركه‌ساتێكی‌تردا زه‌لیل نابینرێت‪ .‬حیزب‬ ‫هه‌موو شتێك ده‌كات‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌وانه‌شی‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌گه‌ڵ دروشمی سیاسی‌و جیهانبینی‬ ‫ی�� ‌هك��ان��ی ئ��ه‌م��رۆو دوێ��ن��ێ��ی��دا ناگونجێن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬حیزبی ئێم ‌ه فێری ئه‌و هه‌موو‬ ‫ش��ت ك��ردن�� ‌ه ده‌ك��ات‪ .‬ل��ێ��ره‌و ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ماناكانی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه ك��ار ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م ه��ه‌م��وو شت‬ ‫ك��ردن��ه‌‌دا‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م ه��ه‌م��وو‬ ‫رێگاگرتنه‌به‌رانه‌دا نایه‌ته‌وه‌‪ .‬حیزب‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو رێ��گ��ا‌ک��ان ده‌گ��رێ��ت��ه‌ب��ه‌ر‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��وك��ه‌وت��ێ��ك ده‌ك��ات‪ ،‬ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌و ‌ه م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬رێگای خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ناكرێت حیزب ب ‌ه ئ��اره‌زووی‬ ‫خ��ۆی ده‌س��ك��اری ب��ك��ات‌و ب��ی��گ��ۆرێ��ت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئێم ‌ه گه‌مه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه حیزب ب ‌ه‬ ‫ئ��اره‌زووی خ��ۆی كاته‌كانی ده‌گ��ۆرێ��ت‪،‬‬ ‫ده‌س��ك��اری رواڵ��ه‌ت‌و ناوه‌رۆكه‌كانیشی‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ب��ه‌م پ��ێ��ی�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی الی ئێم ‌ه‬ ‫ده‌بینرێت‪ ،‬ره‌نگ ‌ه هه‌موو شتێك بێت جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردن وه‌ك خۆی‪ .‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا‬

‫‪73‬‬

‫ئاسایی ‌ه ح��ی��زب ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی دی��دی‬ ‫خۆیه‌و ‌ه ره‌فتار بكات‪ ،‬دروشم‌و گوتاری‬ ‫خۆی به‌رز بكاته‌وه‌‪ .‬هه‌موو هۆوپێناوێكی‬ ‫باش‌و خراپ به‌كار بهێنێت‪ ،‬ته‌نیا ئه‌وه‌ی‬ ‫ئاسایی نییه‌و مه‌ترسیدار ده‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫دۆرانه‌‪ .‬دۆڕان هه‌موو شت ده‌شێوێنێت‪.‬‬ ‫ح��ی��زب خ��ۆی ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا ده‌س��ت‌و‬ ‫پارچه‌یه‌كی شێواوه‌‪ ،‬ل ‌ه خۆی دڵنیا نییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه باش ده‌زانێت تا سنووری دڵنیایی‬ ‫زۆری م��اوه‌‪ .‬حیزب ب��اش ل ‌ه به‌رنامه‌و‬ ‫پرۆژه‌و گوتاره‌كانی خۆی تێگه‌یشتووه‌‪.‬‬ ‫ده‌زانێت ب ‌ه رێگایه‌كی ته‌ندروست ناشێت‬ ‫متمانه‌‌و نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵك ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكات‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م شێواز ‌ه ب ‌ه كه‌ڵكی حیزب‬ ‫نایه‌ت‪ .‬حیزب ناچێت ‌ه نێو ئه‌م په‌یمانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ هه‌ڵده‌بژێرێت‪،‬‬ ‫حیزب دێت رێگایه‌كی نو ‌‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ئیشكردن ‌ه ل�� ‌ه نێو ساخته‌ییدا‪.‬‬ ‫ساخته‌یی ئه‌و شته‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه فریای حیزب‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت‪ .‬هیچ نه‌بێت ده‌ت��وان��ێ��ت ئه‌م‬ ‫ج��اره‌ش ل ‌ه مردن بیپارێزێت‌و رزگاری‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌م ‌ه فه‌رهه‌نگی حیزبه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ دۆران��ی ت��ێ��دا ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ن��اك��رێ��ت‬ ‫به‌خۆداچوونه‌وه‌ی سیاسیی الی حیزب‬ ‫بچێنێت‪ .‬حیزب نایه‌وێت دۆڕان��ی خۆی‬ ‫ببینێت‪ .‬ئه‌و ناتوانێت خۆی وه‌ك به‌جێماو‬ ‫ت��ه‌م��اش��ا ب��ك��ات‪ .‬ح��ی��زب‪ ،‬ك�� ‌ه ن��ه‌دۆڕا‪،‬‬ ‫ناشتوانێت هه‌ڵبستێته‌وه‌‪ .‬وات ‌ه هه‌ڵبژاردن‬ ‫هیچكات ده‌رفه‌تێك نیی ‌ه بۆ هه‌ڵسانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ خ��ۆ رێ��ك��خ��س��ت��ن��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامیدان ‌ه ب ‌ه رێگای دووه‌م‪ ،‬ئه‌وه‌ی‬

‫حیزب م��ان��دوو ن��اك��ات‌و ده‌یخات ‌ه سه‌ر‬ ‫كه‌ڵكه‌ڵه‌ی ب��ردن��ه‌وه‌‌و ئ��اه�� ‌هن��گ گ��ێ��ڕان‪.‬‬ ‫نه‌بینراو ‌ه هه‌ڵبژاردن ل ‌ه دوای خۆیه‌و ‌ه‬ ‫ئاهه‌نگێكی ب��ه‌دواو ‌ه نه‌بووبێت‪ .‬نه‌بووه‌‌و‬ ‫رووی نه‌داو ‌ه ئاهه‌نگی دۆڕانیش بكرێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئه‌م هه‌موو كاران ‌ه ب ‌ه حیزب‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬سه‌رجه‌م داماوییه‌كانی حیزب‬ ‫نیشانی ئێم ‌ه ده‌داته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن توانای‬ ‫بژاردنمان كوێر ده‌كات‪ .‬گه‌ر ئه‌م پڕۆسه‌ی ‌ه‬ ‫دۆرانی تێدا نه‌بێت‪ ،‬ئێم ‌ه به‌دیار چییه‌و ‌ه‬ ‫دان��ی��ش��ت��ووی��ن‪ .‬ب��ردن��ه‌وه‌ك��ان ئ��اش��ك��ران‪،‬‬ ‫هه‌موویان ل ‌ه پێشبینیكردنیش ده‌رچوون‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه باشتر ‌ه ل ‌ه سه‌ر توانای بژاردن‬ ‫بوه‌ستین‪ .‬توانای هه‌ڵبژاردن چییه‌؟ ئایا‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌ ده‌ت��وان��ی��ن ب�� ‌ه خ��ۆم��ان ب��ڵ��ێ��ن‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی دروستمان ئه‌نجام داوه‌‪.‬‬ ‫ن‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵده‌بژێرین‪ ،‬چ��ۆن دڵنیابی ‌‬ ‫فریوی هه‌ڵبژاردنمان ن��ه‌خ��واردووه‌؟ ل ‌ه‬ ‫راس��ت��ی��دا ت��وان��ای ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‬ ‫په‌یوه‌سته‌گییه‌كی توندی ب ‌ه هاواڵتی‌و‬ ‫هوشیاریی ت��اك��ان��ه‌و ‌ه ه�� ‌هی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه حیزب‬ ‫ناچار ده‌ك��ات ب ‌ه توندی ل ‌ه به‌رده‌وامی‬ ‫ب��ه‌خ��ۆداچ��وون��ه‌وه‌و ‌ه ب��ۆ ب��ه‌رده‌وام��ی‬ ‫ێ ئ��ام��اده‌ب��ێ��ت‌و ل�� ‌ه بیرل ‌ه‬ ‫گ��وت��اری ن��و ‌‬ ‫خۆرێكخستنه‌و ‌ه بكات‪ .‬حیزب به‌رده‌وام‬ ‫له‌م نه‌بوونی ئ��ه‌م هوشیاری‌و توانایی‬ ‫ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی�� ‌ه ك��ه‌ڵ��ك��ی وه‌رگ��رت��ووه‌‪.‬‬ ‫نائاماده‌یی ه��اواڵت��ی وای ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫حیزب شوێنێكی نه‌بێت بۆ رێكخستنه‌وه‌ی‬ ‫خۆی‪ ،‬چركه‌ساتێكی نه‌بێت بۆ وازهێنان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫ل ‌ه ستایش كردنی خۆی‪ .‬ئه‌م ‌ه به‌سوودی‬ ‫حیزب كه‌وتووه‌ته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه هوشیارییه‌ك‬ ‫نه‌بێت چ��اودێ��ری گ��وت��اره‌ك��ان��ی بكات‪،‬‬ ‫لێپرسینه‌و ‌ه ل ‌ه دروشمه‌كانی بكات‪ .‬بۆ‬ ‫ساتێكیش بێت ل ‌ه متمانه‌ی خۆی بخات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی�� ‌ه ل�� ‌ه دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫نادینامیكییه‌یی حیزبیدا كاریگه‌ر بووه‌‪.‬‬ ‫حیزب ب ‌ه هه‌موو گوتارو پرۆژه‌كانییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه هه‌موو ك��ارو چ��االك��ی‌و خه‌باتییه‌و ‌ه‬ ‫رۆژێ��ك لێی ن��ه‌پ��رس��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ساتێك‬ ‫نه‌بوو ‌ه ك ‌ه دادگایی بكرێت‪ .‬ئه‌م ‌ه متمانه‌ی‬ ‫حیزبی الی مێگه‌ل ئه‌وه‌نده‌ی‌تر گه‌شاوه‌تر‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬حیزب هیچكات باكی نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫چ��ی ده‌ك��ات‌و ن��ای��ك��ات‪ ،‬ك��ام رێ��گ��ا‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت ب��ۆ ك��ڕی��ن��ه‌وه‌ی خ��ۆی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا حیزب‪ ،‬ك ‌ه متمان ‌ه ده‌كڕێت‪ ،‬به‌ر ل ‌ه‬ ‫هه‌ر شتێك كه‌وتووه‌ته‌و ‌ه نێو پڕۆسه‌ی‬ ‫كڕینه‌وی خۆیه‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر وانه‌بێت حیزب‬ ‫ناتوانێت سێبه‌ری خۆی به ‌سه‌رمانه‌و ‌ه‬ ‫بهێڵێته‌وه‌‪ .‬حیزب ده‌بێت یه‌كه‌م جار گه‌م ‌ه‬ ‫ب ‌ه خۆی بكات‪ ،‬ئه‌وجا ده‌توانێت بیباته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و هه‌موو تێكشكان ‌ه گه‌وران ‌ه سه‌ره‌تا‬ ‫ده‌بێت حیزب به‌سه‌ر خۆیدا بیانهێنێت‪،‬‬ ‫ئه‌وجا ئێمه‌شی تێده‌كه‌وین‪ .‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ف��ری��ودان��ه‌وه‌ی ه��وش��ی��اری گشتییه‌‌و‬ ‫مراندنیه‌تی تا ئاستی تیاچوون‪ .‬حیزب‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌م هه‌موو تاریكیان ‌ه ده‌خات ‌ه به‌رده‌ممان‪،‬‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬ك ‌ه توانای ده‌ربازبوونمان لێی‬ ‫نییه‌‪ .‬ئه‌و هوشیارییه‌ك به‌كار ده‌خات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه ل ‌ه توانای بژاردن‌و متمانه‌دان بخات‪.‬‬

‫وات��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ن��ی��ش��ان��ده‌ری‬ ‫فریوخواردنه‌وه‌ی جارێكی‌تری ئێمه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫س��ی��م��ای ت��ه‌واوی ح��ی��زب دی��ار ن��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫روخ��س��اری راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی دروش��م‌و‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ك��ان دی��ار ن��ه‌ب��وو‪ ‌،‬ت��وان��ای��ی‬ ‫ه��وش��ی��اری‌و ج��ی��اك��ردن��ه‌وه‌ی ئێمه‌ش ل ‌ه‬ ‫س��اخ��ت��ه‌ی��ی‌و روخ��س��ارس��ازی ح��ی��زب‬ ‫دیارنه‌بوو‪ ،‬هه‌ر كات توانایی هه‌ڵبژاردنیش‬ ‫وه‌ك خۆی ده‌رناكه‌وێت‪ .‬پێشتر زۆر له‬ ‫‌س��ه‌ر ن��وێ��ن��ه‌ر وه‌س��ت��ای��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم لێر ‌ه‬ ‫ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر دێ��ت��ه‌وه‌ ب��ه‌رده‌م��م��ان‪.‬‬ ‫ئ��ام��اده‌ك��ردن��ی ن��وێ��ن��ه‌ره‌ك��ان خ��ۆی��ان‪،‬‬ ‫به‌ره‌نجامی نه‌بوونی ئه‌م هوشیارییه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه توانایی چاودێریكردن‌و تێبینیكردنی‬ ‫نییه‌‪ .‬نوێنه‌ره‌كان‪ ،‬چونك ‌ه له‌م هوشیاریی ‌ه‬ ‫ێ بوونی پاشخان دێن‪ .‬حیزب‬ ‫ناترسێن‪ ،‬ب ‌‬ ‫لێره‌و ‌ه ئیتر ت��ه‌واو ل ‌ه ده‌ستكاریكردنی‬ ‫دون��ی��ادا س��ه‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه ده‌ستكاری‬ ‫رێگاكانی بردنه‌وه‌و ‌ه تاوه‌كو سنووری‬ ‫درێ��ژك��ردن��ه‌وه‌ی ستایشه‌كانی خ��ۆی‪.‬‬ ‫حیزب ل ‌ه ستایشی خۆی ناكه‌وێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫شته‌ی ده‌ستی پێوه‌ده‌گرێت‪ ،‬هه‌مان ئه‌م‬ ‫ستایشكردنانه‌ن‪ .‬كه‌وات ‌ه هه‌ڵبژاردن له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی وامان لێ ده‌كات نوێنه‌ره‌كان ل ‌ه‬ ‫ئاستی خوار ساخته‌یی خۆشیاندا بناسین‌و‬ ‫ناچیزه‌بوونیشیانمان بۆ ده‌رده‌خ��ات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫توانای هه‌ڵبژاردنیشیاندا ئێم ‌ه ده‌كه‌وین ‌ه‬ ‫كێشه‌ی گه‌وره‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه نوێنه‌ره‌كان‬ ‫وه‌ك خ��ۆی��ان بناسین‪ ،‬ب�� ‌ه روخ��س��اری‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی خ��ۆی��ان��ه‌وه‌‪ ،‬متمانه‌یان‬

‫‪75‬‬

‫لێوه‌رده‌گرینه‌وه‌‪ .‬ئه‌وان هه‌میش ‌ه ئاماده‌ن‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه هه‌ڵبژاردنی دروستمان‬ ‫بخه‌ن‪ .‬ئه‌وان ئیتر ئه‌وان ‌ه نیین‪ ،‬ك ‌ه ئێم ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاسانی‌و بێ دوودڵ��ی بتوانین ل ‌ه یه‌كتر‬ ‫جیایان بكه‌وینه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌وان ته‌ونێكن ل ‌ه‬ ‫فریودانی توانایی جیاكردنه‌وه‌كانی ئێمه‌‪.‬‬ ‫ێ بوونی یه‌كتر ناتوانن ئه‌و ‌ه بن‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ب‌‬ ‫دروس��ت ل��ه‌م جیاكردنه‌وه‌ی ‌ه ده‌ترسن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئه‌م هه‌موو بیحورمه‌تییانه‌ی‬ ‫تێدایه‌‪ .‬ئ��ه‌م هه‌موو پشێویانه‌ی تێدایه‌‪.‬‬ ‫خاڵێكی زۆر گرنگ هه‌ی ‌ه لێره‌دا حیزب‬ ‫ناتوانێت ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا به‌ڵێنی چاكسازی‬ ‫وب��اش��ك��ردن��ی ژی��ان��ی ئێم ‌ه ب��دات‪ .‬وات��ه‬ ‫ئه‌مه‌شی پێناكرێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر قه‌یران‬ ‫هه‌بێت ئ��ه‌م قه‌یرانان ‌ه س��ه‌ر به‌كێن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كوێو ‌ه هاتوونه‌ت ‌ه ژیانی ئێمه‌وه‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫ب��ه‌ره‌ن��ج��ام��ی ئ��ی��ش��ك��ردن��ن ل�� ‌ه كێڵگه‌ی‬ ‫سیاسیدا‪ ،‬ك ‌ه حیزب خۆی تیایدا ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یه‌كه‌مه‌‪ .‬حیزب ئه‌م چه‌ند ساڵ ‌ه كێشه‌ساز‬ ‫ب��وو ‌ه ن��ه‌ك چ��اره‌س��از‪ .‬حیزبه‌كانی ئێم ‌ه‬ ‫خواستی كۆمه‌ڵگایه‌كی كێشه‌سازییان ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ردا ب��ووه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر كێشه‌كان‬ ‫نه‌بن‪ ،‬حیزب نازانێت به ‌چییه‌و ‌ه خۆی‬ ‫خه‌ریك بكات‪ .‬ئ��ه‌و كێشانه‌ی ك ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫هه‌مانن حیزب خۆی دایتاشیون‪ .‬ره‌نگی‬ ‫ك��ردوون‌و جوانی ك��ردوون‪ .‬كێشه‌كان‬ ‫هه‌موو حیزب خۆی ده‌ستی هه‌ی ‌ه تیایاندا‪.‬‬ ‫ح��ی��زب ب��ه‌م�� ‌ه داوای ن��وێ��ن��ه‌رای��ه‌ت��ی��م��ان‬ ‫ل��ێ��ده‌ك��ات ت��ا ل��ه‌وان�� ‌ه رزگ��ارم��ان بكات‪.‬‬ ‫(كێشه‌سازیی) ده‌رفه‌تێكی باش ‌ه بۆ حیزب‬

‫تا داوای نوێنه‌رایه‌تی‌و متمانه‌ی خۆیمان‬ ‫لێ بكات‪ .‬لێره‌شه‌و ‌ه زاڵبوونی هوشیاریی‬ ‫ح��ی��زب ب�� ‌ه س��ه‌ر ه��وش��ی��اری ئ��ێ��م��ه‌دا‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬كێشه‌سازیی وای كردوو ‌ه‬ ‫حیزب هه‌میش ‌ه ب ‌ه سه‌رمانه‌و ‌ه بێت‪ .‬وه‌ك‬ ‫نوێنه‌ر خۆیمان نیشان ب��دات‪ .‬گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫كردنی كێشه‌و خوڵقاندنی تا ئاستێك ئێم ‌ه‬ ‫ب ‌ه چاوه‌ڕوانی بهێڵێته‌وه‌‪ .‬خاڵێكی‌تر‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌یهێنێت ‌ه پێشه‌وه‌‪ ،‬رووگه‌شی‬ ‫حیزبه‌كانه‌‪ .‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی حیزب ل ‌ه كاتی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا ب�� ‌ه ڕووی گ��ه‌ش�� ‌ه دێت ‌ه‬ ‫ناومانه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ساته‌كانی‌تردا به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫نه‌بینراوه‌‪ .‬حیزب ده‌یه‌وێت پێمان بڵێت‬ ‫هه‌میش ‌ه رووی ئه‌و گه‌ش ب��ووه‌‪ .‬لێمان‬ ‫دێ��ت�� ‌ه پ��ێ��ش��ه‌وه‌‪ ،‬داوای دۆستایه‌تیمان‬ ‫لێده‌كات‪ .‬ئه‌و بیری چ��وو ‌ه ك ‌ه ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫ل��ێ��م��ان��ه‌و ‌ه دوور ب��وو ‌ه ئ��ه‌س��ت��ه‌م�� ‌ه ل��ه‌م‬ ‫دۆستایه‌تیی ‌ه تێبگه‌ین‪ .‬دۆستایه‌تی ل ‌ه ئان‌و‬ ‫س��ات��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ان��دا ی��ارم��ه‌ت��ی‬ ‫هاتنه‌پێشه‌وه‌ی ناوه‌ختی حیزب بۆناو‬ ‫كۆمه‌ڵگا ده‌دات‪ .‬حیزب له‌م ئان‌و ساته‌دا‬ ‫گوێگرێكی باشیش ‌ه بۆ داواكانی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫حیزب هه‌موو داواكارییه‌كان ده‌خات ‌ه ئه‌م‬ ‫ئان‌و ساته‌وه‌‪ .‬وات ‌ه ناكرێت ئێم ‌ه پێشتر‬ ‫داواك��اری��م��ان ه��ه‌ب��ووب��ێ��ت‪ .‬ده‌ب��ێ��ت‬ ‫داواك��اری��ی��ه‌ك��ان ل�� ‌ه ئێستاو ‌ه پێشكه‌ش‬ ‫بكرێن‪ .‬ئه‌م ئان‌و سات ‌ه كرانه‌وه‌ی گوێ‌‌و‬ ‫چاوو ده‌ستی حیزبه‌‪ .‬حیزب نه‌وازشكارێك ‌ه‬ ‫باشه‌‪ .‬هه‌رچی لێ داوا بكرێت زوو ب ‌ه‬ ‫ده‌مییه‌و ‌ه ده‌چێت‪ .‬حیزب ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫به‌خشنده‌یه‌كی سه‌یره‌‪ ،‬زیاتر ل ‌ه باوكێكی‬ ‫ب��اش��ه‌‪ .‬زۆرب��ه‌ی ك��ات خه‌ڵك ل��ه‌م ئ��ان‌و‬ ‫ساتان ‌ه كه‌ڵك وه‌رده‌گ��رن بۆ گه‌یاندنی‬ ‫داواك��ان��ی��ان وه‌ك خ��ۆی‪ .‬داواك��ان ته‌نیا‬ ‫ئێستا ئیتر شوێنی خۆیان ده‌گرن‪ .‬حیزب‬ ‫وامان لێ ده‌كات ب ‌ه كۆمه‌ڵێك داواكارییه‌و ‌ه‬ ‫بچینه‌و ‌ه به‌رده‌می‪ .‬ل ‌ه ده‌رگ��ای بده‌ین‌و‬ ‫چیمان هه‌ی ‌ه بیڵێین‪ .‬پێشتر به‌م چه‌شن ‌ه‬ ‫میهره‌بانیی حیزبمان نه‌بینیوه‌‪ .‬ئێستا‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ێ��ك��ه‌‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت ل�� ‌ه ك��ی��س خ��ۆم��ان‬ ‫نه‌ده‌ین‪ .‬حیزب دڵیشی ف��ره‌وان ده‌بێت‪،‬‬ ‫وات ‌ه ده‌توانین ره‌خنه‌گری نێو حیزبه‌كه‌ی‬ ‫خۆمان بین‪ .‬ناره‌زایی لێره‌دا جۆرێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ێ خ��ه‌ڵ��ك‪.‬‬ ‫ب��ردن��ه‌ پ��ێ��ش��ه‌وه‌ی ه��ه‌ن��د ‌‬ ‫ره‌خنه‌گرتن‌و ناره‌زایی له‌م دره‌نگ کاته‌دا‬ ‫فریای زۆرب��ه‌ی ك��ه‌س ده‌ك��ه‌وێ��ت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك وه‌ك ف��ری��ودان��ی ح��ی��زب به‬ ‫‌ده‌ستییه‌و ‌ه ده‌گرن‪ .‬ئه‌وه‌ند ‌ه دڵكراوه‌یی‌و‬ ‫میهره‌بانییش‪ ،‬زۆرج��ار حیزب ده‌خات ‌ه‬ ‫ب��ه‌رده‌م به‌رپرسیارێتییه‌كه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه دواتر‬ ‫ن��اچ��اره‌ ل��ه‌ب��ه‌ر گ��ه‌وره‌ی��ی ق��ه‌ب��اره‌ی‬ ‫به‌ڵێنه‌كان‪ ،‬لێیان هه‌ڵبێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن ل ‌ه‬ ‫توانایدا هه‌ی ‌ه ئه‌م هه‌موو ماڵه‌وماڵكردن ‌ه‬ ‫ب ‌ه حیزب بكات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه داواكاریشمان‬ ‫نه‌بێت حیزب خۆی هوشیاری ب ‌ه كه‌می‌و‬ ‫ك��ورت��ی��ی�� ‌هك��ان��م��ان ه��ه‌ی��ه‌‌و ده‌یانبینێت‌و‬ ‫چاره‌یان ده‌ك��ات‪ .‬لێره‌دا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫كاتی حیزب ده‌ی��ه‌وێ��ت وه‌ك چاره‌ساز‬ ‫خۆی ده‌ربخات‪ .‬پێشتر حیزب نایه‌وێت‬ ‫گرفته‌كان ببینێت‌و خۆشی ب ‌ه به‌رپرسی‬

‫گرفته‌كان نازانێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ئانوسات ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه توند حیزب ده‌كات ‌ه یه‌كه‌یه‌كی‬ ‫به‌رپرس‪ ،‬گرفته‌كان سه‌ر ب ‌ه دنیای خۆی‬ ‫ته‌ماشا ده‌ك��ات‌و ئ��ام��اده‌ی ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه‬ ‫به‌رپرسیارێتییه‌كی تێدا دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫ح��ی��زب ل��ێ��ر ‌ه خ��ۆی ب�� ‌ه ق��ه‌رزاری كۆی‬ ‫چینه‌كان ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ی تا دوێنی‬ ‫ب��ووه‌ ب��ه‌ه��ه‌ر ه��ۆی��ه‌ك خ��ۆی ل��ێ‬ ‫دزیونه‌ته‌وه‌و ئێستا ره‌نگ ‌ه به‌ده‌زگایشییان‬ ‫بكات‪ .‬سه‌ندیكاو دامه‌زراوه‌یان بۆ رێك‬ ‫ب��خ��ات‌و ل��ه‌وێ��و ‌ه چ��اودێ��ری��ی��ان ب��ك��ات‌و‬ ‫ده‌ستیان لێ به‌ر ن��ه‌دات‪ .‬هه‌ڵبژاردن ب ‌ه‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه ح��ی��زب ده‌خ��ات��ه‌ ب��ۆس��ه‌ی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��اوه‌‪ .‬ح��ی��زب ده‌ك��ات��ه‌ ق��ه‌رزاری‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك‪ .‬ت��ا س��ه‌ر ئ��ێ��س��ق��ان ت��وان��ای‬ ‫هاتنه‌پێشه‌و ‌ه ل ‌ه خه‌ڵك تیایدا دروس��ت‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬ت��ۆ ره‌ن��گ�� ‌ه ل�� ‌ه م��اڵ��ه‌ك��ه‌ی خۆت‬ ‫داب��ن��ی��ش��ی��ت‌و وازت ل�� ‌ه ح��ی��زب‌و‬ ‫بیروباوه‌ركه‌ی هێنابێت‪ ،‬به‌اڵم حیزب واز‬ ‫ل ‌ه تۆ ناهێنێت‪ .‬حیزب ئه‌مرۆ وازت لێ‬ ‫ناهێنێت‪ ،‬چونك ‌ه هێشتا ره‌نگ ‌ه توانای‬ ‫خ��ۆب��ه‌ده‌س��ت��ه‌ودان��ت تێدا مابێت‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫هێشتا مه‌حره‌م بێت لێته‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫زۆر شتی‌تر بۆ ئێم ‌ه ده‌هێنێته‌ پێشه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچی گه‌مه‌ی حیزب ‌ه ده‌ری ده‌خ��ات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئاگایی گشتیی زۆر پاسیڤان ‌ه شوێنی‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت‌و پ��ێ��ش��وازی ل��ێ��ده‌ك��ات‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌یه‌ هه‌‌ر ساڵێك هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئێم ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ئ��ه‌ن��دازه‌ی ری��ك�ل�ام‌و ن��اوب��ان��گ��ی��ان‬ ‫كاریگه‌ری ناخه‌نه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردنی ئێم ‌ه‬

‫‪77‬‬

‫ه��ه‌م��ووی پ��ڕ ‌ه ل�� ‌ه سیمای ن��اڕوون‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫تاریكی‪ ،‬ل ‌ه ف��ری��ودان‌و چ��اوه‌ڕوان��ی��ی‪ .‬تا‬ ‫هۆشیاری ده‌سته‌جه‌معیش نه‌گۆردرێت‬ ‫ره‌ن��گ�� ‌ه نه‌توانین ب�� ‌ه كۆمه‌ڵێك پێوه‌ری‬ ‫باشه‌و ‌ه پێشوازی ل ‌ه هه‌ڵبژاردنێكی كارادا‬ ‫بكه‌ین‪ .‬ئیتر دی��ار نیی ‌ه ئ��ه‌وك��ات حیزب‬ ‫دوای ئ��اش��ك��راب��وون��ی ئ��ه‌م ه��ه‌م��وو‬ ‫ده‌م��ووچ��اوان��ه‌ی خ��ۆش��ی��ه‌و ‌ه نامانخات ‌ه‬ ‫به‌رده‌م تاریكییه‌كی‌تر‌ه‌وه‌‪ .‬دیار نیی ‌ه ئه‌و‬ ‫شتێكی‌تر ن��ادۆزێ��ت��ه‌و ‌ه ب��ۆ رام��ك��ردن‌و‬ ‫ده‌سته‌مۆكردنمان‪.‬‬

‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫* ژینگه‌ی په‌شۆكاو‪ :‬به‌ختیار عه‌لی ل ‌ه كتێبی‬ ‫چێژی مه‌رگدۆستی خۆیدا به‌كاری هێناوه‌‪.‬‬ ‫** ب��واری ك��راوه‌‪ :‬د‪ .‬عرفان مسته‌فا ل ‌ه كتێبی‬ ‫بوونی م��رۆڤ‌و ده‌ركه‌ته‌كانی خۆیدا به‌كاری‬ ‫هێناوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫هه‌ڵبژاردن له‌ نێوان نوێبوونه‌وه‌و دووپاتکردنه‌وه‬ ‫‪Elections between modernization and repetition‬‬

‫هه‌رێم عوسمان‬ ‫‪Harem Osman‬‬

‫‪79‬‬

‫هه‌ڵبژاردن وات ‌ه پێشبینیکردن بۆ گۆڕان‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئومێد بۆ نوێبوونه‌وه‌‪ ،‬نوێبوونه‌وه‬ ‫ل�� ‌ه س��ی��اس��ه‌ت‌و رووخ��س��ارو راستیی‬ ‫سیاسیدا‪ .‬هه‌ڵبژاردن به‌رپرسیاریه‌تی‌و‬ ‫ئازارچه‌شتنه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تۆ ده‌توانیت‬ ‫ل ‌ه تاکێکه‌و ‌ه ببیت ب ‌ه گشت‪ .‬ئه‌م پێگه‌ی ‌ه‬ ‫وه‌ها پێویست ‌ه ده‌کات تاکه‌کان ل ‌ه ئاست‬ ‫ئه‌م به‌رپرسیاره‌تییه سه‌خته‌دا بن‪ .‬ب ‌ه واتا‬ ‫هه‌ڵبژاردن خه‌ستبوونه‌وه‌و چڕبوونه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و که‌سه‌ی هه‌ڵده‌بژێردرێت (نوێنه‌ر)‬ ‫ده‌بێت ‌ه گشتێک‪ ،‬وات ‌ه کۆیه‌ک چڕ ده‌بێته‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه تاکێکدا ئه‌و تاک ‌ه ده‌بێت به‌ هه‌ڵبژارده‌ی‬ ‫گشتێک‪ .‬ئ��ه‌و تاک ‌ه ب ‌ه رووخسارێکه‌و ‌ه‬ ‫ئاماژ ‌ه بۆ زۆرترین رووخسارو ده‌نگ‬ ‫ده‌ک��ات‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه ده‌بێت ئ��ه‌و تاکه‌ی‬ ‫ده‌نگی پێده‌درێت ل ‌ه ئاست ئه‌و فره‌ییه‌دا‬ ‫بێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌س��ت�� ‌ه‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆک��اره‌وه‌‪ ،‬ت��اک��ێ��ک ب��ۆ ف�ڵ�ان‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‌و فاڵن الیه‌ن فه‌رامۆش‬ ‫ده‌ک��ات‪ .‬بێگومان هۆکاری خ��ۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ده‌بێت ده‌سه‌اڵتی سیاسی‌‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن خۆی ب ‌ه هۆکاری شکست‌و‬ ‫سه‌رکه‌وتن ببینێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه بۆ که‌سیش‬ ‫هه‌ر درووسته‌‪ ،‬ک ‌ه نوێنه‌ر ده‌بێت به‌ نوێنه‌ر‪،‬‬ ‫ی��ان شکست ده‌هێنێت‪ .‬ه��اوک��ات ده‌بێت‬ ‫تاکی ده‌ن��گ��ده‌ری��ش چ��اوه‌ڕوان��ی هه‌مان‬ ‫شکست بکات‪ ،‬چونک ‌ه مه‌رج نیی ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ده‌نگی پێ ده‌دات زۆری��ن��ه‌ی ده‌نگ‬ ‫بهێنێت‪ ،‬به‌اڵم دوا جار ئه‌و که‌سه‌ی‪ ،‬یان‬

‫الیه‌نه‌ی‪ ،‬سه‌رکه‌وتن ب ‌ه ده‌ست ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه نوێنه‌ری ئه‌وانه‌ش‪ ،‬ک ‌ه ویستی‬ ‫شکستی ئه‌ویان خواستووه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫که‌سی نوێنه‌ر‪ ،‬یان که‌سی سه‌رکه‌وتوو‬ ‫ده‌بێت سه‌رکه‌وتوو بێت‪ ،‬له‌وه‌ی هه‌ستی‬ ‫نوێنه‌رێتی دژه‌ک��ان��ی��ش��ی ببینێت‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫چیتر ن��اب��ێ��ت ب��ی��ر ل�� ‌ه ت��ۆڵ��ه‌ی دژه‌ک��ان��ی‬ ‫بکاته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت بیر ل ‌ه به‌رجه‌سته‌کردنی‬ ‫ئه‌رکه‌کانی نوێنه‌رێتی بکاته‌وه‌‪ ،‬تا ئه‌و‬ ‫دژان��ه‌ش‪ ،‬ک ‌ه خواستی شکستی ئه‌میان‬ ‫ویستووه‌‪ ،‬جارێکی‌تر ببن ‌ه دۆستی‪ .‬وات ‌ه‬ ‫نوێنه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه بتوانێت دژه‌کانیش‬ ‫بکات ‌ه دۆست‪ ،‬دۆستایه‌تیش به‌و ‌ه ده‌بێت‪،‬‬ ‫به‌رپرسیارێتی نوێنه‌رێتی ب ‌ه جێ بهێنێت‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه کێشه‌کانی هه‌ڵبژاردنی سیاسی‬ ‫زۆر کات دیدێکی به‌رژه‌وه‌ندیخوازانه‌یه‌‪.‬‬ ‫ک ‌ه زۆر ساکاران ‌ه ده‌شێت ده‌نگی که‌س‪،‬‬ ‫ده‌نگی ک��ه‌س نه‌بێت‪ ،‬ده‌نگێکی ئاماده‌و‬ ‫کڕاو بێت‪ ،‬وات ‌ه ده‌نگ ده‌شێت کااڵیه‌ک‬ ‫بێت بۆ کڕین‪ ،‬دواجاریش که‌س‌و مرۆڤ ‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ره‌کان ده‌شێت خۆیان بفرۆشن‪،‬‬ ‫چونک ‌ه من خۆم هه‌ڵده‌بژێرم‪ ،‬به‌اڵم کاتێک‬ ‫الیه‌نێک ده‌نگم ده‌کڕێت ئه‌وا خۆم ده‌کڕێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ڵبژاردن ل ‌ه ئاست ‌ه سیاسییه‌که‌دا‬ ‫که‌متر ئه‌م به‌هایه‌ی هه‌یه‌‪ ،‬وات ‌ه خۆی ل ‌ه‬ ‫خۆیدا ده‌بێت ئه‌م به‌هایه‌ی هه‌بێت که‌سی‬ ‫ده‌نگده‌ر ده‌نگه‌که‌ی گوزارشت ‌ه ل ‌ه بوونی‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئاستی هۆشیاری‬ ‫خه‌ڵک ب ‌ه گشتی الواز ‌ه ناتوانێت ئه‌م روو ‌ه‬ ‫قوڵه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ببینێت‪ ،‬ه��ه‌ر له‌به‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ش��ه‪ ،‬ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی ب ‌ه لێشاو‬ ‫شێوازی نوێ ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬بیرده‌کاته‌و ‌ه‬ ‫خه‌یاڵ ده‌ک��ات‪ ،‬چۆن داهێنان بکات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بردنی ئاگایی خه‌ڵک بۆ الی خۆی‪ ،‬چۆن‬ ‫خه‌ڵک وا لێ بکات خۆشی بوێت‪ ،‬چۆن‬ ‫ئه‌و رقه‌ی پێشتر بکات‪ ،‬ب ‌ه خۆشه‌ویستی‪،‬‬ ‫وات ‌ه چۆن بتوانێت‪ ،‬ئه‌و سۆز ‌ه بجووڵێنێت‪،‬‬ ‫تا ببێت به‌ دۆستمان‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت هه‌وڵ‬ ‫ده‌دات داهێنان ل ‌ه بردنی خه‌یاڵی خه‌ڵکدا‬ ‫بکات‪ ،‬هه‌ست‌و سۆزو سه‌رنجمان ببات‬ ‫بۆ الی خۆی‪ ،‬چاومان ته‌نیا ئه‌و ببینێت‪،‬‬ ‫نه‌ک ته‌نیا ل ‌ه ئاستی هه‌ستدا‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه‬ ‫ئاستی ده‌رونیشدا کار ده‌کات بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫راممان بکات‪ .‬ب ‌ه لێشاو شێوازی ریکالم‬ ‫داده‌هێنێت‪ .‬ئه‌وه‌ی ئێم ‌ه مه‌یلی ده‌که‌ین‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ده‌ی��ک��ات‪ .‬ه��ه‌وڵ ده‌دات ب�� ‌ه زمانی‬ ‫ئێمه‌و ب ‌ه هه‌ستی ئێم ‌ه ده‌رکه‌وێت‌و بێت ‌ه‬ ‫گۆ تا زیاتر خۆمانی تێدا ببینینه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫لێشاو خه‌ڵک ‌ه زیره‌ک‌و خۆفرۆش‌و عه‌قڵ‬ ‫ف��رۆش��ه‌ک�� ‌ه ب�� ‌ه کارده‌هێنێت ت��ا هه‌ستی‬ ‫ی پێ رابکێشێت‪ ،‬ئ��ه‌وان به‌رنامه‌ی‬ ‫ئێمه‌ ‌‬ ‫بۆ سازده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌وان هه‌ستی ئێمه‌ی بۆ‬ ‫ده‌گوێزنه‌و ‌ه تا بتوانێت ل ‌ه هه‌ناوی ئێمه‌و ‌ه‬ ‫گوزارشت بکات‪ ،‬خه‌ڵکه‌که‌ش سه‌رسام‬ ‫ده‌بن‪ ،‬ک ‌ه چۆن ئاگاداری هه‌ستی ئێمه‌ن!‬ ‫خه‌ڵکی ئێم ‌ه ب ‌ه هۆی الوازی هۆشیاری‌و‬ ‫ب��ی��رن��ه‌ک��ردن��ه‌وه‌ی��ان��ه‌و ‌ه ن��ازان��ن چ��ۆن‬ ‫ده‌ن��گ��ده‌ده‌ن‪ ،‬نازانن چۆن ب��ژار بکه‌ن ل ‌ه‬ ‫نێو چه‌ند الیه‌نیکدا‪ .‬ئێم ‌ه فێری بژارکردن‬ ‫نیین‪ ،‬بۆی ‌ه ناتوانن ک��رده‌ی هه‌ڵبژاردن‬

‫ب�� ‌ه ب��اش��ی ئ��ه‌ن��ج��ام��ب��ده‌ن‪ .‬ه��اوک��ات ئایا‬ ‫ئه‌وانه‌ی له‌به‌رده‌ستماندان به‌شێکیان‪ ،‬یان‬ ‫هه‌موویان خراپن‪ ،‬وات ‌ه ئایا بشزانین بژار‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ئایا ئ��ه‌وه‌ی ده‌مانه‌وێت ب��ژاری‬ ‫بکه‌ین باشێکی تێدایه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه بتوانین‬ ‫ل�� ‌ه نێو ئ��ه‌و گشته‌دا ئ��ه‌‌و جیابکه‌ینه‌و ‌ه‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵیبژێرین؟ ب ‌ه واتا ل ‌ه نێو ئه‌م الیه‌نانه‌ ‌‬ ‫خۆیان ده‌خه‌ن ‌ه به‌ر دیده‌مان بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه‬ ‫ویژدانه‌و ‌ه بژاریان بکه‌ین‪ ،‬الیه‌نێکی تێدایه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ویژدانمان ئاسوود ‌ه بکات‪ ،‬بڵێین ئه‌م ‌ه‬ ‫شایه‌نی ئه‌وه‌ی ‌ه ده‌نگی بدرێتێ؟ به‌اڵم گه‌ر‬ ‫الیه‌نه‌کان ل ‌ه ئاست چاوه‌ڕوانیی خۆزگه‌ی‬ ‫ئێمه‌شدا نه‌بن‪ ،‬به‌اڵم دوا جار داکه‌وته‌که‬ ‫هه‌ر ئه‌مانه‌ی تێدای ‌ه چار چییه‌؟ ده‌بێت‬ ‫ده‌نگ نه‌ده‌ین؟ به‌اڵم بیریشمان نه‌چێت‬ ‫ده‌نگنه‌دانیش ده‌نگدان ‌ه ب ‌ه ده‌نگنه‌دان‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی هه‌ڵنه‌بژاردنه‌‪.‬‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ک��وردی ب��ۆچ��ی رۆژان�� ‌ه‬ ‫بانگه‌شه‌ی گۆڕانی ج��ه‌وه��ه‌ری د ‌هک��ات‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئێمه‌ی تاکی ئه‌م هه‌رێم ‌ه هه‌ست به‌م‬ ‫گۆڕان ‌ه ریشه‌یی ‌ه ناکه‌ین؟ رووداوی نوێ‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه هه‌ڵگری راستییه‌کی ته‌واو نوێ‬ ‫بێت‪ .‬سیاسه‌تی کوردی رۆژان ‌ه بانگه‌شه‌ی‬ ‫ئه‌م رووداوو راستیی ‌ه نوێی ‌ه ده‌کات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه ک��رده‌و ‌ه ئه‌م ‌ه نابینرێت‪ .‬خه‌ڵکی ئه‌م‬ ‫هه‌رێم ‌ه ئومێدیان ل ‌ه ئۆپۆزسیۆن ئه‌وه‌بوو‪،‬‬ ‫ک ‌ه رووداوێکی نوێیه‌و راستییه‌کی نوێی‬ ‫پێیه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م ئومێد ‌ه زۆره‌مان شکستی‬ ‫هێنا‪ .‬ئێستا ل ‌ه سه‌رو به‌ندی نزیکبوونه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانین‪ ،‬ل ‌ه نێو بانگه‌شه‌و‬

‫‪81‬‬

‫ریکالمه‌کاندا پێشبینی ده‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ه��ه‌م��وو ج��اره‌ک��ان��ی پێشوو رووداوی‬ ‫نوێ‌و راستی نوێ ده‌رده‌که‌وێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌م رووداوو راستییان ‌ه ته‌نیا خه‌یاڵکرد‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬ته‌نیا ل ‌ه چوارچێوه‌ی بانگه‌شه‌و‬ ‫راو ‌ه ده‌ن��گ��دا ده‌ب��ن‪ .‬ده‌ب��ێ��ت تاکی ئێم ‌ه‬ ‫فێری ئاکاری هه‌ڵبژاردن بێت‪ ،‬هاوکات‬ ‫سیاسه‌تی سیاسییه‌کانی ئێمه‌ش ده‌بێت‬ ‫فێری ئه‌و ره‌وشته‌ ببن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ل�� ‌ه دۆخێکی ن��وێ نزیک‬ ‫ده‌بینه‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌کان ب ‌ه‬ ‫ئاگابێنه‌و ‌ه ل��ه‌وه‌ی ئ��ه‌وان سه‌رنجمانی‬ ‫پێ راده‌کێشن‪ ،‬گه‌م ‌ه نییه‌‪ ،‬ژیانی مرۆڤه‌‪،‬‬ ‫نیشتمان‌و بوونمانه‌‪ ،‬ده‌بێت ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسیی خۆی ب ‌ه به‌رپرسیار بزانێت ل ‌ه‬ ‫ی خۆی بۆ ئاماده‌کردووه‌‪.‬‬ ‫ئاست ئ��ه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌بێت کۆشش بکه‌ن‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی رووداوی‬ ‫ن��وێ س��از ب��ک��ه‌ن‪ ،‬راس��ت��ی ن��وێ��م��ان بۆ‬ ‫دابهێنن‪ ،‬ئه‌و چاوه‌ڕوانییه‌مان بۆ راستی‌و‬ ‫رووداوی نوێ تێر بکه‌ن‪ ،‬مرۆڤی ئێم ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا چاوه‌ڕوانی راستی نوێ‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه‌س��ی خ��ۆپ��ااڵوت��ه‌و‬ ‫ده‌رچ��وو بزانێت ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م ئه‌رکێکی‬ ‫گ��ران��دای��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌رک��ی ه��ێ��ن��ان��ه‌دی راس��ت��ی‌و‬ ‫رووداوی نوێ‪ ،‬خه‌ونی نوێ‪.‬‬ ‫خه‌ڵکی ئێم ‌ه متمان ‌ه ده‌ک��ات ب�� ‌ه ئێوه‌ی‬ ‫سیاسی‪ ،‬به‌اڵم ئێوه‌ی سیاسی زۆر کات‬ ‫ل ‌ه ئاست ئ��ه‌و متمانه‌یه‌دا نین‪ ،‬خه‌ڵکی‬ ‫ئێم ‌ه خ��ۆی ده‌س��ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ئێو ‌ه ده‌رب��ک��ه‌ون‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ئێو ‌ه ب ‌ه‬

‫خواستی خۆتان‌و ب ‌ه ده‌نگی خه‌ڵک بوون‬ ‫ب��ه‌و که‌سه‌ی ئێم ‌ه ده‌م��ان��ه‌وێ��ت ل ‌ه بری‬ ‫ئێم ‌ه بن‪ ،‬وات ‌ه له‌و شوێنه‌ی ئێمه‌ی لێنین‪،‬‬ ‫ده‌م��ان��ه‌وێ��ت ئێو ‌ه وه‌ک نوێنه‌ری ئێم ‌ه‬ ‫ئاماده‌بن‪ ،‬بیرتان نه‌چێت‪ ،‬ک ‌ه نوێنه‌رن‪،‬‬ ‫به‌اڵم زۆر کات ل ‌ه یادتان ده‌چێت! ل ‌ه زۆر‬ ‫باردا ده‌بێت لۆمه‌ی خه‌ڵکه‌ک ‌ه بکه‌ین‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی خه‌ڵکه‌ک ‌ه ئه‌و ئاغایه‌ی ‌ه نازانێت‬ ‫چۆن ئاغایه‌تی بکات‪ ،‬ئه‌و ئاغایه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئاغایه‌تیی خۆی ب ‌ه کۆیله‌یه‌تی ده‌دۆڕێنێت‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه ناتوانێت ب�� ‌ه ئاغایه‌تی بمێنێته‌و ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێک ده‌کات ‌ه ئاغای خۆی‪ .‬هاوکات‬ ‫نازانێت چۆن ن ‌ه ببێت ب ‌ه ئاغا ن ‌ه کۆیله‌‪،‬‬ ‫ی ل ‌ه کرده‌ی هه‌ڵبژاردندا ورترو ب ‌ه‬ ‫به‌وه‌ ‌‬ ‫ویژدانترو ب ‌ه ئاگاتر ده‌نگ بدات‪ ،‬بزانێت‬ ‫ئه‌و ‌ه بوونی خۆیه‌تی‪ ،‬ئه‌و بوونی خۆی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��رێ��ت‪ ،‬چونک ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ده‌نگی‬ ‫پێده‌دات وه‌ک ئاوێن ‌ه ده‌بێت‪ ،‬خۆی تێدا‬ ‫ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی چیی ‌ه ئه‌گه‌ر خه‌ڵک‬ ‫نه‌بێت؟ له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ده‌سه‌اڵت ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌که‌یان ل ‌ه خه‌ڵکه‌و ‌ه وه‌رگرتووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه زۆر باردا خه‌ڵک له‌به‌ر نه‌زانیان‬ ‫شکست ده‌هێنن‪ ،‬سیاسییه‌کانیش له‌به‌ر‬ ‫الدان��ی��ان ل��ه‌و پ��ه‌ی��م��ان�� ‌ه س��ه‌رده‌ک��ه‌ون‪،‬‬ ‫به‌اڵم سه‌رکه‌وتنێکی شکست ل ‌ه خۆیدا‪،‬‬ ‫وات ‌ه ئه‌و سه‌رکه‌وتنه‌ی پڕ ‌ه ل ‌ه شکست‪.‬‬ ‫ده‌بێت سیاسییه‌کان کار بۆ ئه‌و ‌ه بکه‌ن‪،‬‬ ‫سه‌رکه‌وتنێکی وی��ژدان��ی‌‌و داه��ات��ووی‬ ‫به‌ده‌ستبهێنن‪ ،‬نه‌ک سه‌رکه‌وتنێکی کاتی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫پڕ ل ‌ه دۆڕان‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫نزیک ده‌ب��ی��ن��ه‌و ‌ه پێویست ‌ه ه��ه‌م خه‌ڵکی‬ ‫ب��ڕی��ارده‌رو هه‌ڵبژێره‌ر هه‌م که‌سی خۆ‬ ‫کاندیدکه‌رو پاشان هه‌ڵبژێراو‪ ،‬ل ‌ه ئاست‬ ‫ئه‌و متمانه‌و به‌رپرسیارییه‌ت ‌ه گرانه‌دابن‪.‬‬ ‫ه��ۆش��ی��اران��ه‌و ن��اه��وش��ی��اران�� ‌ه خ��ه‌ری��ک�� ‌ه‬ ‫ه��ێ��واش ه��ێ��واش چ��ه‌م��ک��ی س��ی��اس��ه‌ت‌و‬ ‫کرده‌ی سیاسی له‌م هه‌رێمه‌دا گۆڕانی ب ‌ه‬ ‫سه‌ردا دێت‪ ،‬به‌های خۆی له‌ده‌ستده‌دات‪،‬‬ ‫به‌هایه‌کی ساخته‌ی وه‌رگرتووه‌‪ .‬هه‌ر ل ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانه‌و ‌ه بۆ نووسه‌رو میدیاکاران‪،‬‬ ‫ل ‌ه کاردان بۆ شێواندنی تیۆری سیاسی‌و‬ ‫ک��رده‌ی سیاسه‌تکردن‪ .‬نووسه‌ره‌کانی‬ ‫ئێم ‌ه وه‌ک سیاسییه‌کان تواونه‌ته‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫کێش ‌ه رۆژانییه‌کانداو وه‌فادارنه‌ماون بۆ‬ ‫کێش ‌ه بنچینه‌ییه‌کان‪ ،‬سیاسییه‌کانی ئێم ‌ه‬ ‫بێچاره‌کردنی ئ��ه‌و کێشه‌و ملمالنێیه‌ی‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ک��ێ��ش��ه‌ی‌ت��ر‌و م��ل��م�لان��ێ��ی ن��وێ‬ ‫سازده‌که‌ن‌و ئه‌مه‌ش ل ‌ه کۆتاییدا ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و پ��ه‌الم��اردان�� ‌ه س��ه‌رک��وت��ک��اران��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬

‫ف��ه‌رام��ۆش��ک��راون‪ ،‬چ��ه‌پ��ێ��ن��راون‪ .‬نابێت‬ ‫بازبده‌ین‪ ،‬ده‌بێت هۆشیاران ‌ه په‌نج ‌ه بۆ‬ ‫برین ‌ه گه‌وره‌کان رابکێشین‌و بنه‌ڕه‌ته‌که‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ی��اد ن��ه‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬چونک ‌ه ه��ه‌ر برینێکی‬ ‫فه‌رامۆشکراوو چاره‌نه‌کراوی راب��ردوو‬ ‫ل ‌ه ئێستاو داهاتوودا ده‌رکه‌وته‌یان ده‌بێت‪،‬‬ ‫خ��راپ خ��ۆی��ان ده‌رده‌خ��ه‌ن��ه‌وه‌و ده‌ب��ن‬ ‫به‌ برینێکی بێ ده‌رم��ان‪ ،‬چونک ‌ه هێند ‌ه‬ ‫برینێکی کۆن ‌ه نازانین هه‌توانه‌که‌ی ده‌بێت‬ ‫چی بێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ده‌بێت بیرکردنه‌وه‌‌و کرده‌ی‬ ‫سیاسی له‌م هه‌رێمه‌دا گۆڕانی ریشه‌یی ب ‌ه‬ ‫سه‌ردا بێت‪ ،‬تا ئه‌و دیده‌ی ئێستا خه‌ریک ‌ه‬ ‫س��از ده‌بێت بۆ بێمانایی‌و بێهیوایی ل ‌ه‬ ‫سیاسه‌ت بگۆڕێت‪ ،‬گۆڕانی دیده‌کانیش‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب�� ‌ه س��ی��اس��ه‌ت پ��ه‌ی��وه‌س��ت�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫گۆڕانی بیرکردنه‌وه‌و ک��رده‌ی سیاسی‪،‬‬ ‫گۆڕانه‌ک ‌ه وه‌ک ئاوێن ‌ه وای�� ‌ه بۆ گۆڕانی‬ ‫دیدگاکه‌‪.‬‬

‫ده‌رباره‌ی ده‌ستوور‬ ‫گفتوگۆ له‌گه‌ڵ سیروان زه‌هاوی‬ About constitution An interview with Mr. Sirwan Zahawi ‫ که‌وان ‌ه‬:‌‫سازدانی دیمانه‬ Interviewed by: kawana

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫سیاسه‌تمه‌دارو یاساناسه‪ ،‬ماوه‌یه‌ک ئه‌ندامی‬ ‫نوێنه‌رانی عیراقی ب��ووه له س �ه‌ر لیستی‬ ‫هاوپه‌یمانیی کوردستانی‪.‬بڕوانامه‌ی دکتۆرای‬ ‫له زانکۆی جیهان له هه‌ولێر وه‌رگرتووه‪ ،‬بابه‌تی‬ ‫دكتۆراکه‌ی له سه‌ر یاسای ده‌ستوورییه‪.‬‬ ‫مامۆستای زانکۆیه‌‪ .‬نیشته‌‌جێیه له شاری هه‌ولێر‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬وه‌ک ده‌روازه‌ی��ه‌ک ب��ۆ‬ ‫دی��داره‌ک��ه‌م��ان ل ‌ه ب��اره‌ی ده‌س��ت��ووره‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌م��ه‌وێ��ت بپرسم ئ��ه‌و کێشه‌و گرفتان ‌ه‬ ‫چین‪ ،‬ک ‌ه هه‌نووک ‌ه الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫ل ‌ه ب��اره‌ی ده‌س��ت��ووره‌و ‌ه باسی ده‌ک��ه‌ن‪،‬‬ ‫وات ‌ه روانین ‌ه جیاوازه‌کان بۆ ده‌ستوور‌و‬ ‫روانگه‌ی خۆتان بۆ ئه‌و روانینانه چییه‌‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬س��ه‌ره‌ت��ا ده‌ب��ێ��ت ئ��ه‌و ‌ه بڵێم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��وور ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ت��ا بڵێین کێشه‌کانی‬ ‫ده‌س��ت��وور چ��ی��ن‪ ،‬ئ��ێ��م�� ‌ه ه��ه‌ت��ا ئێستا‬ ‫ده‌س��ت��وورم��ان ن��ی��ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌ڵ��ک��و پ��رۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوورمان هه‌یه‌‪ .‬پ��رۆژه‌و ده‌ستوور‬ ‫جیاوازن‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه داخه‌و ‌ه ئه‌م تێکه‌ڵکاریی ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ره‌شنووس شتێکه‌‪ ،‬پرۆژ ‌ه شتێکه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ووری��ش شتێکی‌تره‌‪ .‬ره‌ش��ن��ووس‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌ ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��اک��ان��دا ک��اغ��ه‌زێ��ک‬ ‫پێشکه‌ش ده‌ک��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌و لیژنه‌یه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پسپۆر ‌ه ده‌ستکاریی بڕگه‌و بابه‌ته‌کانی‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬پاشان ده‌بێت ‌ه پ��رۆژه‌‪ .‬ئه‌مه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ته‌واو ده‌بێت‪ ،‬واته‪ ،‬ک ‌ه پێشه‌کی‌و پاشه‌ک ‌‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪ ،‬کامڵ ده‌کرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر یاسا‬ ‫ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وا ل�� ‌ه ح��ک��وم��ه‌ت‌و ده‌س��ه‌اڵت��ی‬

‫جێبه‌جێکارییه‌و ‌ه دێت‪ .‬په‌رله‌مان ده‌نگی‬ ‫له ‌سه‌ر ده‌دات‪ .‬پاشان ده‌چێت ‌ه به‌رده‌می‬ ‫س��ه‌رۆک��ی واڵت‪ ،‬ک�� ‌ه س��ه‌رۆک��ی واڵت‬ ‫واژۆی کرد‪ ،‬ئیدی له‌دایک ده‌بێت به‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر باسی پ��رۆژه‌ی ده‌ستوور بکه‌ین‬ ‫ئه‌وا جیاوازه‌‪ .‬پرۆژه‌ی ده‌ستوور ئه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تادا ره‌شنووسه ل ‌ه الی لیژنه‌ی‬ ‫پسپۆڕ‪ .‬پاشان ده‌بێت ‌ه پڕۆژه‌و په‌رله‌مان‬ ‫ده‌ن��گ��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌دات‪ .‬دوات��ری��ش‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم واژۆی ده‌ک��ات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ده‌س��ت��وور له‌دایک نابێت ب ‌ه واژۆیه‌کی‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم‪ ،‬به‌ڵکو پ��رۆژ ‌ه له‌دایک‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬چونک ‌ه یاسا ب ‌ه واژۆی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم ل ‌ه دایک ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه کۆتا هه‌نگاوی‬ ‫ده‌رک��ردن��ی ی��اس��اک��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��وور واژۆی س��ه‌رۆک��ی ه��ه‌رێ��م‬ ‫ت‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌دايك نابيت تا نه‌درێ ‌‬ ‫ب��ه‌ ری��ف��ران��دۆم‌و س��ه‌رن��ه‌ك��ه‌وي��ت‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫بڕیاری ریفراندۆمی له‌سه‌ر ده‌درێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫پرۆژه‌یه‌ی هه‌رێم دراو ‌ه ب ‌ه ریفراندۆم‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێی یاسای ‪9‬ی ساڵی ‪ 2009‬ده‌قێکی‬ ‫یاسایی هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێت بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪،‬‬ ‫وات ‌ه بڕیاری ریفراندۆم دراو ‌ه ل ‌ه سه‌ری‪،‬‬ ‫به‌اڵم دیاریکردنی کاته‌که‌ی ماو ‌ه به پێى‬ ‫ي��اس��اى ‪10‬ى‪ .2010‬زۆر ک��ات ئه‌مه‌ش‬ ‫ت��ێ��ک��ه‌ڵ��ده‌ک��رێ��ت‪ ،‬زۆر ک��ات ده‌گ��وت��رێ��ت‬ ‫بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪ ،‬یان نا‪ .‬حه‌ز ده‌که‌م‬ ‫ئه‌م ‌ه روون بێت‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پێی ئه‌و یاسایه‬ ‫‌(یاسای ‪9‬ی ساڵی ‪ )2009‬ئه‌م پڕۆژه‌ی ‌ه‬ ‫دراوه‌ت�� ‌ه ریفراندۆم‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه هۆکاری‬

‫‪85‬‬

‫ته‌کنیکی کاریان له ‌سه‌ر نه‌کردووه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وات��ا قۆناغی دان��ی ب ‌ه ریفراندۆم ته‌واو‬ ‫بووه‌‪ ،‬به‌اڵم دیاریکردنی کاته‌ک ‌ه ماوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کۆمسیۆن نه‌یتوانیو ‌ه بیکات‪ .‬ئه‌م ‌ه ته‌نیا‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو ویستم بڵێم‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستوور نییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ته‌نیا پڕۆژه‌یه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه وه‌اڵمی‬ ‫پرسیاره‌که‌تان‪ ،‬ک ‌ه خاڵ ‌ه ناکۆکه‌کان ل ‌ه‬ ‫نێوان ئۆپۆزسیۆن‌و ده‌سه‌اڵتدا چییه‌؟ یان‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌و گروپه‌ی به‌رگری لێده‌کات‌و‬ ‫ئه‌و گروپه‌ی دژی ئه‌م پرۆژه‌یه‌یه‌‪ .‬من‬ ‫گومانم له‌و ‌ه نییه‌‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان‬ ‫ک��ات ده‌سه‌اڵتیش‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��وور پێویسته‌‪ ،‬وات�� ‌ه بنه‌مایه‌کی‬ ‫س��ه‌ره‌ک��ی��ی�� ‌ه ب��ۆ داه��ات��ووی��ه‌ک��ی باشتر‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ده‌ستوور (کۆد) ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫ده‌سه‌اڵت‪ .‬وات ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬به‌رده‌وام‬ ‫میلله‌ت‌و ئۆپۆزسیۆن‌و دژ ‌ه ده‌سه‌اڵته‌کان‬ ‫داوای ده‌ستوور ده‌که‌ن‪ ،‬ده‌سه‌اڵتیش رێگر‬ ‫بووه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه دنیادا وایه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر سه‌یری‬ ‫بریتانیا بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه خۆی ده‌ستووری نییه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم داوای یاساو (کۆد)ی ده‌ستووریان‬ ‫کرد به دريژايى ميژوو‪ ،‬به تايبه‌ت پاش‬ ‫ماكنا كارتا له ‪ .1215‬هه‌روه‌ها چه‌ندین‬ ‫شۆڕش کرا ل ‌ه فه‌ره‌نسا دژی مه‌له‌کییه‌تی‬ ‫ره‌ها‪ ،‬ک ‌ه پاشاکان راسته‌وخۆ خۆیان ب ‌ه‬ ‫خوا‪ ،‬یان جێگره‌وه‌ی خوا ده‌زان��ی‪ .‬هه‌‌ر‬ ‫بڕیارێک خۆیان ده‌یاندا‪ .‬تا ورد ‌ه ورد ‌ه‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک ش��ۆڕش‌و خۆپیشاندانیان کرد‬ ‫تا ده‌س��ت��وورێ��ک هه‌بێت‪ ،‬پاشایه‌تییه‌ک ‌ه‬ ‫بکات ‌ه پاشایه‌تیی ده‌س��ت��ووری‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش‬

‫به شۆڕشى فه‌ره‌نسى له ‪ 1789‬به‌رى‬ ‫گرت‪ .‬وات ‌ه ب ‌ه درێژایی مێژوو میلله‌تان‬ ‫داوای مافی خۆیان ک��ردوو ‌ه ل ‌ه رێگای‬ ‫ده‌س��ت��ووره‌وه‌‪ .‬ئۆپۆزسیۆن ب��ه‌رده‌وام‬ ‫داوای ده‌ستووری ک��ردووه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی پێ ببه‌ستێته‌وه‌‪ ،‬ده‌سه‌اڵت ب ‌ه‬ ‫ئ��اره‌زووی خۆی ته‌راتێن نه‌کات ل ‌ه نێو‬ ‫گۆڕه‌پانی سیاسی‌و حکومڕانیدا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی تێبینی ده‌که‌ین ل ‌ه کوردستاندا‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌وه‌ی��ه‌‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت داوای‬ ‫ده‌ک��ات‌و ده‌ن��گ��دان��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌ک��رێ��ت‪.‬‬ ‫خه‌ڵکێکی زۆر ل ‌ه دژی ئه‌م ‌ه وه‌ستاون‪،‬‬ ‫ب ‌ه ئۆپۆزسیۆنیشه‌وه‌‪ .‬وات��ه‌‪ ،‬یان له‌گه‌ڵ‬ ‫نه‌بوونین‪ ،‬ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ن هه‌بێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه شێوازێکی‌تر بێت‪ .‬ئه‌م ‌ه شیاوه‌‪،‬‬ ‫که‌ ده‌گوترێت هه‌بێت به‌ شێوه‌یه‌کی‌تر‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬وات�� ‌ه پ��ێ��ت وای�� ‌ه ه��ه‌ن��دێ��ک ل ‌ه‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن�� ‌هک��ان‌و خ��ه‌ڵ��ک پێیان وای�� ‌ه‬ ‫ده‌ستوور نه‌بێت‪ ،‬یان جه‌ختیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫چۆنییه‌تییه‌که‌یه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بێگومان چۆنییه‌تییه‌که‌یان پێ‬ ‫گرنگه‌‪ .‬من ئه‌مه‌م بۆ ئه‌و ‌ه باسکرد هه‌تا‬ ‫پێت بڵێم ده‌سه‌اڵت‌‌و ئۆپۆزسیۆن کۆکن‬ ‫ی ده‌بێت هه‌بێت‪ .‬ئه‌م ‌ه پێمان‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌ڵێت گرفته‌ک ‌ه به‌و جۆر ‌ه نییه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫هه‌ردووال له‌سه‌ر هه‌بوونی کۆکن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ن ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی بۆچوونی ج��ی��اوازی��ا ‌‬ ‫پڕۆژه‌ی ده‌ستوور هه‌یه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫پارتی پێی وای�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه پ��رۆژه‌ک��ه‌دا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ ،‬شتی گرنگی تێدایه‪ .‬هاوکات‬ ‫پێشی وای�� ‌ه ئه‌م ‌ه پیرۆز نییه‌‪ .‬ده‌کرێت‬ ‫که‌م‌و کورتی تیابێت‪ ،‬به‌اڵم کاتێک پێیان‬ ‫ده‌ڵێت مادام که‌م‌و کورتی تێدای ‌ه ئه‌ی بۆ‬ ‫نه‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ په‌رله‌مان؟ ئه‌وا پارتی پێت‬ ‫ده‌ڵێت ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی رێکار ‌ه یاساییه‌کانه‌‪.‬‬ ‫ده‌شڵێت هیچ نمونه‌یه‌کت نیی ‌ه ل ‌ه دنیا‪،‬‬ ‫ک ‌ه پرۆژه‌ی ده‌ستوور لیژنه‌ی داڕشتنی‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ک��ۆ ده‌ن��گ��ی ل�� ‌ه س��ه‌رداب��ێ��ت‪ .‬هاوکات‬ ‫په‌رله‌مان ل ‌ه کۆی نه‌وه‌ت‌و حه‌وت ئه‌ندام‬ ‫ن��ه‌وه‌ت‌و ش��ه‌ش��ی��ان ده‌ن��گ��ی ل�� ‌ه س��ه‌ردا‬ ‫بێت‪ .‬هه‌ر وه‌ک سه‌رۆکی هه‌رێم واژۆی‬ ‫کردبێت‌و نێردرابێت ‌ه به‌رده‌ست خه‌ڵک بۆ‬ ‫ریفراندۆم‌و بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬هیچ نموونه‌یه‌کی‬ ‫تر نیی ‌ه ل ‌ه دنیادا به‌م قۆناغانه‌دا رۆشتبێت‌و‬ ‫داوابکرێت بگه‌ڕێنرێته‌و ‌ه بۆ په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫به‌اڵم الیه‌نی ئۆپۆزسیۆن (ن��اڕازی) هه‌ر‬ ‫چه‌ند ‌ه ناتوانێت نموون ‌ه بهێنێته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌ڵ��ێ��ت ئه‌م ‌ه ک��ه‌م‌و کورتی‬ ‫تێدایه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌سه‌اڵت (ئه‌وه‌ی به‌رگریی‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ت��وور ده‌ک��ات) ن��اڵ��ێ��ت ک��ه‌م��ی‌و‬ ‫کورتیی تێدا نییه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ده‌ڵێت‪ :‬راست ‌ه‬ ‫هیچ شتێک پیرۆز نیی ‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪،‬‬ ‫ده‌کرێت دواتر هه‌موار بکرێته‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر ئ��ه‌و ‌ه بکه‌ین‪ ،‬ئ��ه‌و‌ا دژی رێکار ‌ه‬ ‫یاساییه‌کان کار ده‌که‌ین‪ .‬با جارێ بزانین‬ ‫خه‌ڵک پێی رازییه‌‪ ،‬یان نا؟ ئه‌گه‌ر خه‌ڵک‬ ‫پێی رازی��ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وا ده‌بێت ‌ه ده‌ستووری‬ ‫واڵت‪ ،‬پ��اش��ان ب�� ‌ه م��ان��گ��ێ��ک ده‌ت��وان��ی��ن‬

‫ه��ه‌م��واری ب��ک��ه‌ی��ن��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر رازی��ش‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬ئه‌وا راسته‌وخۆ ده‌گه‌ڕێنرێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ په‌رله‌مان‪ .‬ده‌خرێت ‌ه ب��ه‌رده‌م لیژنه‌ی‬ ‫پ��س��پ��ۆرو دووب��اره‌ ب��ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‌ت��ر‬ ‫داده‌ڕێ��ژرێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬وات�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫مافی خه‌ڵک مافێکی پیرۆزه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه تۆ ئه‌و‬ ‫پرسیاره‌م لێ بکه‌یت ئه‌و نه‌گه‌ڕانه‌وه‌یه‌ی‬ ‫بۆ په‌رله‌مان ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫پارتد‌ا نییه‌؟ ده‌ڵێم ئه‌م ‌ه شتێکی ئاساییه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه تۆ به‌رژه‌وه‌ندیی خۆشت هه‌بێت‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫په‌نا ببه‌یت ‌ه میلله‌ت‪ ،‬چونک ‌ه له‌گه‌ڵ میلله‌تدا‬ ‫تۆش سودمه‌ند ده‌بیت‪ .‬هه‌موو حیزبێکی‬ ‫سیاسیش بۆ ئامانج‌و به‌رژه‌وه‌ندیی خۆی‬ ‫کۆشش ده‌ک��ات هه‌تا بتوانێت ب ‌ه کار ‌ه‬ ‫باشه‌کانی خۆی خه‌ڵک رازی بکات‪ .‬وات ‌ه‬ ‫ئامانج ‌ه گرنگه‌ک ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه به‌رگریی ل ‌ه‬ ‫ئامانج‌و به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تی بکه‌یت ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی به‌رژه‌وه‌ندی گشتیدا‪ ،‬به‌بێ‬ ‫پێشێلنه‌کردنی مافی خه‌ڵک‌و ده‌رنه‌چوون‬ ‫له ‌یاسا‪ .‬ئه‌مڕۆ ب ‌ه بۆچوونی من وه‌ک‬ ‫پسپۆڕێکی بواری یاسای ده‌ستووریی‪،‬‬ ‫ى ک��ارده‌ک��ات‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت زۆر ب�� ‌ه ياساي ‌‬ ‫(ئه‌گه‌رچى به‌رژه‌وه‌ندی خۆشیانی تێدایه‌)‬ ‫ئه‌گه‌ر له ئه‌زموونی پێشینه‌یاندا چه‌ندین‬ ‫گرفتیان ل ‌ه بواره‌کانی‌تردا هه‌بووبێت ئه‌وا‬ ‫له‌م دۆخ��ه‌دا زۆر یاساییان ‌ه کارده‌که‌ن‪.‬‬ ‫وات��ه‌ وه‌اڵم��ی ده‌س��ه‌اڵت ب��ه‌ن��اوی‬ ‫خه‌ڵکه‌وه‌یه‌‪ ،‬چونک ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و ‌ه هه‌موو‬ ‫رێکارێکی یاسایی بڕیوه‌و ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫خه‌ڵکدایه‌‪ ،‬چۆن ده‌کرێت بگه‌ڕێنرێته‌وه‌‪،‬‬

‫‪87‬‬

‫به‌اڵم الیه‌نی به‌رامبه‌ر پێداگریی ده‌کات‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی تێبینی ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫خ��اڵ��ه‌ک��ان‌و ده‌س��ت��وور ب�� ‌ه گشتی مافی‬ ‫خ��ۆی��ه‌ت��ی‪ .‬ج��ارێ ب��ا خ��ه‌ڵ��ک ب��ڕی��اری له‬ ‫سه‌ر ب��ده‌ن‪ ،‬ئ��ه‌وده‌م ده‌توانرێت هه‌موار‬ ‫بکرێت‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬خ��ۆ که‌می‌و‬ ‫کورتی ل ‌ه ده‌ستووری ئه‌مه‌ریکاشدا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ناکرێت مافی خه‌ڵک ببه‌زێنین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێویستیان ب ‌ه ده‌ستوور هه‌یه‌‪ .‬ئێو ‌ه مافی‬ ‫خه‌ڵک ده‌به‌زێنن به‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستووریان‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬یان دوابکه‌وێت‪ ،‬چونک ‌ه ده‌ستوور‬ ‫دابینکردنی زۆرترین مافه‌کانی هاوواڵتی‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ب��ه‌اڵم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی��ش پێی‬ ‫وای ‌ه مافی خه‌ڵکه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌ستوور هه‌موو‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خه‌ڵک له‌خۆ بگرێت‪،‬‬ ‫نه‌ک ب ‌ه که‌می‌و کورتییه‌وه‌ بڕوات؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬به‌ڵێ‪ ،‬وه‌ک وتم هه‌موو الیه‌نێکی‬ ‫سیاسی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی تایبه‌تی خۆی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم کێی ‌ه ده‌توانێت به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫تایبه‌تییه‌که‌ی ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی یاساو‬ ‫ده‌س��ت��وورو مافی خه‌ڵکدا بچه‌سپێنێت؟‬ ‫وات ‌ه هه‌ردوو ال به‌رژه‌وه‌ندیی تایبه‌تییان‬ ‫هه‌یه‌و بۆچوونی خۆیان هه‌یه‌‪ .‬پاساوی‬ ‫کامیان به‌هێزتره ئه‌وه باشتر ‌ه بۆ ئه‌وه‌ى ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی یاساو به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا‬ ‫باوه‌ڕ ب ‌ه خه‌ڵک بێنێت؟ من هه‌ڵوێسته‌کان‬ ‫روون ده‌که‌مه‌و ‌ه ئیدی خه‌ڵک خۆی بڕیار‬

‫ده‌دات کام ال هه‌ڵده‌بژێرێت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ل ‌ه کاتی‬ ‫سندووقه‌کانی ده‌نگداندا ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‬ ‫کامیان له ‌س��ه‌ر ح��ه‌ق ب��ووه‌‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئێم ‌ه چ��ۆن ب��وێ��ری��ی بنوێنین؟‬ ‫ئ��ه‌م ده‌س��ت��وور ‌ه ل ‌ه ژێ��ر ده‌ستی خه‌ڵک‬ ‫ده‌ربهێنین ل ‌ه کاتێکدا هه‌موو رێکاره‌کانی‬ ‫بڕیبێت‪ .‬ته‌نیا خه‌ڵک مابێت بڕیاری له‬ ‫‌سه‌ر بدات‪ ،‬ئه‌و مافه‌یان لێبسێنینه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژێ��ر ده‌ستیان ده‌ربهێنین‪ ،‬رێککه‌وتنی‬ ‫سیاسی ل ‌ه سه‌ر بکه‌ین‪ .‬وات ‌ه ئه‌حزابه‌کان‬ ‫له‌بریی خه‌ڵک بڕیارو رێککه‌وتنی له‌سه‌ر‬ ‫بکه‌ن‪ .‬ده‌سه‌اڵت ئه‌م ‌ه به ‌شیاو نازانێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ماف ‌ه له ‌خه‌ڵک بسه‌نێته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫باسی گرنگیی رێککه‌وتنیش ده‌ک��ه‌ی��ت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وا ده‌س��ه‌اڵت ده‌ڵێت‪ :‬باشه‪ ،‬ب��ه‌اڵم خۆ‬ ‫کاتی خۆی ئێم ‌ه رێککه‌وتنمان له ‌سه‌ری‬ ‫ک��رد‪ .‬چۆن ده‌کرێت ئه‌ندام په‌رله‌مانێک‬ ‫(که‌سێکی سیاسی) په‌شیمان ببێته‌و ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ق��س��ه‌ی خ��ۆی! ب��ه‌اڵم ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌و ‌ه دۆخێک بوو من رازیبووم‬ ‫له ‌س��ه‌ری‪ ،‬ئ��ه‌وان ده‌ڵێن باشه‌‪ ،‬دۆخێک‬ ‫رازی��ب��ووی��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��زان�� ‌ه ئ��ه‌م�� ‌ه هێشتا‬ ‫نه‌گه‌یشتۆت ‌ه ئه‌نجام‪ .‬ناگونجێت ل ‌ه نیوه‌ی‬ ‫ک��ار ‌هک��ه‌دا په‌شیمان بیته‌وه‌‪ ،‬با کاره‌ک ‌ه‬ ‫ته‌واوبێت‪ ،‬گه‌ر کێشه‌یه‌کت ل ‌ه کاره‌ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ستووره‌که‌دا بینی داوای بک ‌ه هه‌موار‬ ‫بکرێته‌وه‌‪ .‬ده‌سه‌‌اڵت ده‌ڵێت‪ :‬ره‌نگ ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫بۆ هاوواڵتییه‌کی ئاسایی ئاسایی بێت (ک ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه بۆ ئه‌ویش ئاسایی نییه‌) په‌شیمان‬ ‫بێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ که‌سی سیاسی‌و ئه‌ندامی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫په‌رله‌مان ئه‌و ‌ه نه‌شیاو ‌ه ل ‌ه نیوه‌ی کاره‌ک ‌ه‬ ‫په‌شیمان ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬چونک ‌ه ک��ێ ده‌ڵێت‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ‌ه داه��ات��وودا نابێت ‌ه عاده‌تێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ر یاسایه‌ک ده‌ربکرێت ل ‌ه ناوراستدا‬ ‫په‌شیمان بیته‌وه‌و بیگه‌ڕێنیته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ک��ات چ بایه‌خێک بۆ بنه‌ما یاساییه‌کان‬ ‫ده‌م��ێ��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬چ��ۆن ده‌س��ه‌اڵت��ی یاسا‬ ‫دروستبکه‌ین‪ .‬به‌هه‌ر حاڵ‪ ،‬ئه‌م ‌ه بۆچونی‬ ‫ئ��ه‌و دوو ت��ه‌ره‌ف��ه‌ن ل ‌ه س��ه‌ر ده‌ستوور‪.‬‬ ‫تێبینی ده‌که‌ین بۆچوون‌و داواکارییه‌کانی‬ ‫هه‌ردوو ال تا راده‌یه‌ک خراپ نییه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫بۆچوونی ده‌سه‌اڵت شیاوتره‌‌و پاساویی‬ ‫ی��اس��او ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی گشتی ل�� ‌ه خ��ۆدا‬ ‫هه‌ڵگرتووه‌‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬به‌ڵێ ئه‌وه‌ی باستانکرد با ناوی لێ‬ ‫بنێین دره‌نگ ب ‌ه ئاگاهاتنه‌وه‌‪ ،‬یان دره‌نگ‬ ‫زانین‪ ،‬وات ‌ه که‌مێک دره‌ن��گ زانییان‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫که‌لێن‌و که‌موکورتی ل ‌ه پرۆژه‌که‌دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئێستا‪ ،‬ک ‌ه زانیویان ‌ه باشتر نیی ‌ه‬ ‫له‌وه‌ی بڕوات‪ .‬ئه‌م ‌ه له ‌الیه‌ک‪ .‬ل ‌ه الیه‌کی‬ ‫دی‪ ،‬ده‌بێت ئه‌وه‌ش بڵێم ل ‌ه کاتی خۆیدا‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی نه‌بوو ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫بووه‌ستێنێت‪ .‬وات ‌ه ئێم ‌ه چه‌ند پله‌یه‌کمان‬ ‫بڕیوه‌ ‌و ئێستا په‌شیمانبوونه‌و ‌ه ئاسانتر‬ ‫نییه‌ له‌ بڕینی هه‌موو پله‌ی په‌یژه‌که‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬راس��ت��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم تۆ چ به‌ڵگه‌یه‌کی‬ ‫ی��اس��ای��ی��ت ه��ه‌ی�� ‌ه ب��ۆ گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی؟‬ ‫به‌ڵگه‌که‌یان ئه‌مه‌یه‌‪ .‬ده‌ڵێن پێشتر دووجار‬

‫هه‌موار کراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬بۆ ئێستا نه‌کرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫وه‌ه��ا ده‌ڵ��ێ��ن‪ .‬راست ‌ه دوو ج��ار هه‌موار‬ ‫کراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌و جۆر ‌ه نییه‌‪ .‬ده‌بێت‬ ‫ب��ۆ خه‌ڵکی روون بکرێته‌و ‌ه ئ��ه‌و دوو‬ ‫جار هه‌مووارکردنه‌وه‌ی ‌ه چۆنه؟ ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 2002‬کاتێک ئه‌مریکا ده‌یه‌وێت بێت عێراق‬ ‫ئازاد بکات‪ .‬کوردو کوردستانییه‌کان هیچ‬ ‫په‌یامێکیان نیی ‌ه بۆ مامه‌ڵه‌کردن له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و حکومه‌ت ‌ه نوێیه‌ی‪ ،‬ک ‌ه دێت ده‌سه‌اڵت‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت ل�� ‌ه دوای س��ه‌دام‪ .‬هه‌موو‬ ‫ک��ۆک��ن ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ع��ێ��راق رزگ��ار‬ ‫بکرێت‌‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا ده‌بوو شتێکیان پێ بێت‬ ‫بۆ حکومه‌تی نوێ‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه په‌رله‌مانی‬ ‫کوردستان کۆده‌بێته‌و ‌ه تا پرۆژه‌یه‌کی‬ ‫هه‌بێت بۆ مامه‌ڵه‌کردنی له‌گه‌ڵ حکومه‌ت ‌ه‬ ‫نوێیه‌که‌‪ ،‬ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وکاته‌‪ .‬له‌به‌رئه‌و ‌ه په‌رله‌مانی کوردستان‬ ‫له‌و د‌ۆخه‌دا ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه رازیبوون زوو‬ ‫ب ‌ه زوو ده‌نگ ل ‌ه سه‌ر ئه‌و پرۆژه‌ی ‌ه بده‌ن‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ببێت ‌ه وه‌ره‌قه‌یه‌کی ته‌فاوزی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ده‌چینه‌و ‌ه بۆ به‌غدا بڵێین ئه‌و ‌ه ئێمه‌ش‬ ‫پ��ڕۆژه‌م��ان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌و پرۆژه‌یه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه په‌رله‌مانی کوردستان ده‌نگی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫داوه‌‪ .‬کاتێک ده‌ستووری عێرا‌ق داده‌نێن‪،‬‬ ‫ده‌بێت ره‌چاوی ئه‌م پڕۆژه‌یه‌ی هه‌رێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ی��ش ب��ک��ه‌ن‪ ،‬ک��ه‌ پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی‬ ‫هه‌رێمی کوردستان ده‌نگی له‌سه‌ر داوه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��ی ک��وردس��ت��ان‬ ‫نوێنه‌ری خه‌ڵکی کوردستانه‌‪ .‬وات�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫‪ ،2002‬ک ‌ه ده‌ن��گ ل ‌ه سه‌ر ئه‌م پڕۆژه‌ی ‌ه‬

‫‪89‬‬

‫دراو ‌ه نه‌ک بۆ ریفراندۆم‪ ،‬چونک ‌ه ده‌‌قێکی‬ ‫تیا نه‌بوو ‌ه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته‌‪ ،‬به‌ڵکو ته‌نیا‬ ‫بۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی گه‌لی ک��وردو ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪ ،2005‬ک ‌ه عێرا‌ق ده‌ستووری دانا ره‌چاوی‬ ‫ئه‌م پرۆژه‌یه‌ی (ده‌س��ت��ووره‌ی) هه‌رێمی‬ ‫ک��وردس��ت��ان ک��رد‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌م پ��ڕۆژه‌ی�� ‌ه‬ ‫ن��ه‌ب��ووای��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌وا دان��ی��ان ب ‌ه فیدرالییه‌تی‬ ‫هه‌رێمی کوردستاندا ن��ه‌ده‌ن��ا‪ .‬هه‌روه‌ه‌ا‬ ‫دانیان‪ ،‬ن ‌ه ب ‌ه پێشمه‌رگه‌‪ ،‬ن ‌ه ب ‌ه هیچ شتێکی‬ ‫کورددا نه‌ده‌نا‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬عێرا‌ق به‌پێی‬ ‫پڕۆژ ‌ه ده‌ستوورییه‌که‌ی عێرا‌ق دانیانب ‌ه‬ ‫پرۆژ ‌ه ده‌ستوورییه‌که‌ی هه‌رێمدا نا‪ .‬وات ‌ه‬ ‫م��اده‌ی ‪140‬و هه‌موو ئ��ه‌و ئیمتیازاتان ‌ه‬ ‫ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌م پڕۆژه‌ی ‌ه بوو‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ده‌نگی ل ‌ه سه‌ر درا‪ ،‬ب��ه‌اڵم بڕگه‌یه‌ک ل ‌ه‬ ‫یاساک ‌ه نه‌بوو بڵێت بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪.‬‬ ‫به‌ڵكو وه‌ک کاغه‌زێکی ته‌فاوزیی مامه‌ڵه‌ی‬ ‫له‌گه‌ڵدا بکه‌ن‪ .‬بێگومان ئه‌و پرۆژه‌یه‌ی‬ ‫هه‌رێمی ک��وردس��ت��ان ه��ه‌م��ووی ب�� ‌ه دڵی‬ ‫خه‌ڵکی کوردستان‌و الیه‌ن ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫نه‌بووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه په‌رله‌مانی کوردستان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪2005‬دا لیژنه‌یه‌کی پێکهێناو ‌ه بۆ‬ ‫پێداچوونه‌و ‌ه ب��ه‌و بڕگه‌و بابه‌تانه‌ی ل ‌ه‬ ‫پاش ‪ 2003‬پێشکه‌شی حکومه‌تی عیرا‌قی‬ ‫ک��راوه‌‪ .‬ئ��ه‌و ‌ه ب��وو ئ��ه‌و لیژنه‌ی ‌ه ل ‌ه کۆی‬ ‫پارت ‌ه کوردیی ‌ه سیاسییه‌کان پێکهێنرا‪ .‬پاش‬ ‫کۆبوونه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه کۆی گشتی‪ ،‬پڕۆژه‌یه‌کیان‬ ‫دانا‪ .‬هه‌تا ئه‌وه‌ی تێبینیش هه‌بوو ده‌نگی‬ ‫له سه‌ردا‪ ،‬ک ‌ه ده‌نگی ل ‌ه سه‌ر درا تا ‪2008‬‬ ‫ته‌واو بوو‪ .‬دیار ‌ه ئه‌م ‌ه ته‌نیا ده‌نگدانی ناو‬

‫لیژنه‌که‌ی ‌ه نه‌ک ده‌نگدانی په‌رله‌مان‪ .‬ل ‌ه‬ ‫‪ 2008‬یاسایه‌کیان بۆ ده‌رکردن‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م‬ ‫لیژنه‌ی ‌ه ته‌نیا ئه‌ندام په‌رله‌مان نه‌بوون‪،‬‬ ‫به‌ڵکو‌قازی‌و سیاسی‌و که‌سانی پسپۆرو‬ ‫مامۆستای زان��ک��ۆو ت��ا دوای��ی‪ ،‬تیابوو‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک ک��ه‌س‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ڵ��ێ��ن بگه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫بۆ په‌رله‌مان وه‌ک بڵێیت ئاگایان له‌و ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬لیژنه‌ک ‌ه ئه‌ندام په‌رله‌مان نه‌بوون‪.‬‬ ‫پاشان‪ ،‬ک ‌ه نێردرا بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬په‌رله‌مان‬ ‫یاسایه‌کی پێده‌رکرد یاسای ‪16‬ی ‪،2008‬‬ ‫ب�� ‌ه پێی ئ��ه‌م یاسای ‌ه ب��اس ل��ه‌وه‌ده‌ک��ات‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه ده‌بێت بێت ‌ه په‌رله‌مان‌و‬ ‫ده‌نگی له ‌سه‌ر بدرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ‪ 2‬ل ‌ه سه‌ر‬ ‫‪3‬ی په‌رله‌مانتاره‌کان ده‌نگیان پێدا ئه‌وکات ‌ه‬ ‫هه‌ر به پێی یاسای ژم��ار ‌ه ‪16‬ی ‪2008‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ده‌بێت بنێردرێت ‌ه الی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم تا ئه‌ویش واژۆی بکات‌‪ ،‬دوات��ر‬ ‫بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪ .‬وات ‌ه یاسا پێمان ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪ .‬ل ‌ه ‪25‬ی ‪ 7‬ی ‪2009‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن کرا‪ ،‬وتیان فرسه‌ت ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫بدريته ریفراندۆم له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪،‬‬ ‫ش ب ‌ه پێی یاسایه‌کی تاز ‌ه ب ‌ه ژمار ‌ه‬ ‫ئه‌وي ‌‬ ‫‪9‬ی ‪ .2009‬وات��ا دراوه‌ت�� ‌ه ری��ف��ران��دۆم‌و‬ ‫چووه‌ت ‌ه کۆمسیۆنی ب��ااڵی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫کۆمسیۆن ئ��ه‌وك��ات ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬م��ن ئێستا‬ ‫پێم ناکرێت له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌ڵبژاردنانه‌دا‬ ‫ئه‌مه‌ش بکه‌م‪ .‬با هه‌ڵبژاردنه‌کان بکرێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وک��ات ئ��ه‌م��ه‌ش ب�� ‌ه تایبه‌ت پێشکه‌ش‬ ‫بکه‌ن‪ ،‬وات�� ‌ه ب ‌ه هۆی هۆكاری ته‌کنیکی‪،‬‬ ‫واته هونه‌ری)‪ ،‬یان هه‌ر هۆکارێکی‌تر ئه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫کات نه‌کرا‪ ،‬ک ‌ه گ��ه‌ڕاوه‌ت��ه‌و ‌ه په‌رله‌مان‌و‬ ‫ئه‌وكات هه‌موواری ئ��ه‌وه‌ی کردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ناکرێت ل�� ‌ه ‪25‬ی ‪7‬دا بکرێت‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫هه‌موواری پرۆژه‌ک ‌ه نه‌کراوه‌ته‌وه‌‪ .‬به‌ڵکو‬ ‫ئه‌و دوو هه‌موواره‌ی ئه‌وان باسی ده‌که‌ن‬ ‫به‌م جۆره‌یه‌‪ .‬هه‌ردوو هه‌موواره‌ک ‌ه هیچ‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی ب ‌ه پڕۆژه‌که‌و ‌ه نییه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه برايانى ئۆپۆزسیۆن نه‌ک لێره‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ل ‌ه دنیاشدا هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی یاساییان نیی ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌و ‌ه ئه‌وان‬ ‫ده‌یانه‌وێت ئ��ه‌و ه��ه‌م��واران��ه‌ی باسمکرد‬ ‫بیسه‌پێنن به ‌سه‌ر پڕۆژه‌که‌دا نه‌ک ئه‌و‬ ‫رێکار ‌ه یاساییه‌ی‪ ،‬كه باسمکرد‪ .‬خه‌ڵکی‬ ‫ئاسایی ئه‌م ‌ه نازانێت‪ .‬ئه‌وانیش سوود‬ ‫ل��ه‌م ن��ه‌زان��ی��ن��ه‌ی خ��ه‌ڵ��ک وه‌رده‌گ��رن‪ .‬ل ‌ه‬ ‫دن��ی��ادا ب��ه‌ پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه ئ��ه‌و گ��روپ��ه‌ی‬ ‫پشتگیریی ل ‌ه پڕۆژه‌ی ده‌ستوور ده‌کات‬ ‫ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ت ب��ۆ ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت��ه‌‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه شتی وا‬ ‫ن��ه‌ک��راوه‌‪ .‬دۆخ��ی ب��ه‌م ج��ۆره‌ رووی��داوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌کراو ‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫به‌رامبه‌ره‌که‌ت به‌ڵگه‌ت بۆ ناهێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ده‌وڵه‌تێکی دنیادا ئ��ه‌و ‌ه کرابێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬ل ‌ه میسر ساڵی ‪ 1971‬هه‌مان‬ ‫گرفتی ئێمه‌یان به‌سه‌ردا هات‪ .‬ل ‌ه ده‌می‬ ‫ده‌سه‌اڵتی ئه‌نوه‌ر ساداتدا‪ .‬لیژنه‌ک ‌ه ده‌نگی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ردا‪ ،‬پاشان په‌رله‌مان ب ‌ه زۆرین ‌ه‬ ‫ده‌ن��گ��ی ل��ه‌س��ه‌ردا‪ ،‬دوات��ری��ش‌ ره‌وان��ه‌ی‬ ‫راپرسی کرا‪ ،‬ک ‌ه ره‌وانه‌‌ی راپرسی کرا‪،‬‬ ‫له‌و قۆناغ ‌ه (به‌رێزت ب ‌ه ئاگاهاتنه‌وه‌ت‬ ‫س ب ‌ه ئاگا هاتنه‌وه‌‪.‬‬ ‫باسكرد‪ ).‬هه‌ندێک که‌ ‌‬

‫وتیان ده‌بێت بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫ئ��ه‌ن��وه‌ر س��ادات زۆرب��ه‌ى ی��اس��ان��اس�� ‌ه‬ ‫به‌ناوبانگه‌کانی میسری کۆکرده‌وه‌‪ ،‬وتی‬ ‫رێگه‌یه‌کی یاساییم بۆ ب��دۆزن��ه‌وه‌‪ ،‬من‬ ‫رازی��م ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫په‌رله‌مان‪ .‬دی��ار ‌ه میسريش ناسراو ‌ه ب ‌ه‬ ‫م��ه‌ه��دی ی��اس��ای ش��ه‌رق (ده‌وڵ��ه‌م��ه‌ن��دی��ى‬ ‫ل��ه ه��زرى ی��اس��اي��ى) ب��ا ئ��ێ��م��ه‌ش ئ��ه‌و‬ ‫رێچكه‌ی ‌ه نه‌شکێنین‪ ،‬رێگه‌یه‌کی یاسایی‬ ‫ب��دۆزن��ه‌وه‌‪ .‬م��ن پشتگیرییتان ده‌ک��ه‌م‪.‬‬ ‫هه‌موو یاساناسه‌کان نه‌یانتوانی رێگا‌یه‌ک‬ ‫بدۆزنه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه ئه‌نوه‌ر ساداتیان وت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هیچ رێگه‌یه‌کی یاسایی ب��ۆ گ��ه‌ڕان��ه‌وه‬ ‫نییه‌‪ ،‬چونک ‌ه لیژنه‌و په‌رله‌مان‌و خۆشتان‬ ‫رازی��ب��وون ت��ه‌ن��ی��ا خ��ه‌ڵ��ک م��اوه‌ ده‌ن��گ��ی‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر ب��دات‪ .‬پاشان ئ��ه‌و ک��ات ئه‌گه‌ر‬ ‫رۆی��ش��ت‪ ،‬ده‌ت��وان��ن پ��ێ��داچ��وون��ه‌وه‌ی بۆ‬ ‫بکه‌ن مادام هه‌موو ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه رازین‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پ��ێ��داچ��وون��ه‌وه‌ی ب��ۆ بکرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌شڕۆشت خۆی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌و لیژنه‌یه‌کی‬ ‫یاسایی بۆ داده‌مه‌زێنین‪ .‬ئه‌وه ‌بوو درای ‌ه‬ ‫ری��ف��ران��دۆم‌و پ��اش��ان ه��ه‌م��ووارک��ردن��ی‬ ‫به‌سه‌ردا هات‪ .‬ئه‌م ‌ه نموونه‌یه‌ک‪ ،‬یه‌کێکی‬ ‫تر ل ‌ه نموونه‌کان ئه‌وه‌ی ماوه‌یه‌ک پێش‬ ‫ئێستا ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی موحه‌مه‌د مورسی‬ ‫دنیا هه‌ستا وتیان ده‌بێت ئه‌و پرۆژه‌ی ‌ه‬ ‫ب��گ��ه‌ڕێ��ن��رێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬م��وح��ه‌م��ه‌د مورسیش‬ ‫یاساناس ‌ه باشه‌کانی ک��ۆک��رده‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچ سوودی نه‌بوو‪ ،‬له‌به‌رئه‌و ‌ه موحه‌مه‌د‬ ‫م��ورس��ی‌و جێگره‌که‌شى‪ ،‬كه عه‌لمانییه‬

‫‪91‬‬

‫(دنیایی) وتیان نه‌خێر ئ��ه‌و ‌ه ل ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫خه‌ڵکیدایه‌‌و م��اف��ی ری��ف��ران��دۆم مافێکی‬ ‫پ��ی��رۆزه‌‪ ،‬ن��ه‌ک هیچ هێزێک نیی ‌ه ل ‌ه نێو‬ ‫میسر بیگه‌ڕێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو هیچ هێزێک‬ ‫نیی ‌ه ل�� ‌ه دون��ي��ادا بیگه‌ڕینێته‌وه‌‪ .‬ئه‌بێت‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک ق��س��ه‌ی خ��ۆی ب��ک��ات‪ .‬ئ��ه‌وه‌ب��وو‬ ‫ب ‌ه زۆرینه‌یه‌کی ساد ‌ه بوون ب ‌ه خاوه‌ن‬ ‫ده‌س��ت��وور‪ .‬لێر ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه شتێک بڵێن‪،‬‬ ‫له‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه نابینیت دۆخیان چۆنه‌؟ به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه راستیدا کێشه‌کان هی ئه‌وه‌نییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ستووریان هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵکو کێشه‌ک ‌ه هێند ‌ه‬ ‫روون ‌ه هه‌مووان ده‌زانن چییه‪ ،‬كه ئه‌ويش‬ ‫كێشه‌ى ئابووريیه به پله‌ی یه‌ک‌و دواتر‬ ‫ج��ي��اوازی��ى عه‌لمانى‌و ئيسالميه‌كانه له‬ ‫بۆچوونى به‌ڕیوه‌بردنى واڵتدا‪ .‬کێشه‌ش ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمی کوردستان ته‌نیا ده‌ستوور نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو کێشه‌ی ئ��اب��ووری‌و چاکسازیی‌و‬ ‫الیه‌نه‌کانی دیکه‌ی ژیانه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫بابه‌ت ‌ه تێبینی ئ��ه‌و ‌ه ده‌که‌ین ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫وه‌ره‌قه‌یه‌کی هه‌ڵبژاردن ‌ه به‌کارده‌هێنرێت‪،‬‬ ‫ه��ێ��ن��د ‌ه کێش ‌ه ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬راس��ت�� ‌ه ب��ۆچ��وون��ی‬ ‫جیاواز هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم بابه‌ته‌ک ‌ه په‌یوه‌ندیی‬ ‫ب ‌ه رازیکردنی ده‌نگی خه‌ڵکه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫راوه‌ ده‌نگه‌ زیاتر‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ل��ه‌م پ��رۆژه‌ی��ه‌دا (وه‌ک خۆتان‬ ‫ده‌ڵێن) ده‌سه‌اڵتێکی بااڵ دراوه‌ت ‌ه سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬ره‌نگ ‌ه یه‌کێک ل ‌ه گرفت ‌ه گه‌وره‌کان‬ ‫ئه‌م ‌ه بێت‪ ،‬ک ‌ه ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆک مافی‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‌و چه‌ندین‬

‫مافی ب��ااڵی دی هه‌یه‌‪ .‬بۆچوونتان له‌م‬ ‫باره‌یه‌وه‌ چییه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ده‌سه‌اڵته‌کانی سه‌رۆکی هه‌رێم به‬ ‫پێی یاسای ژمار ‌ه ‪1‬ی ‪ ،2005‬ک ‌ه ئێستا‬ ‫به‌کاره‌‪ .‬زۆر زیاتر ‌ه له‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی‬ ‫ل ‌ه پرۆژه‌که‌دا هاتووه‌‪ .‬وات ‌ه له‌م رووه‌و ‌ه‬ ‫بوونی ده‌س��ت��وور ل ‌ه نه‌بوونی باشتره‌‪.‬‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه سیستمه‌کانی دونیا تێبگه‌ین‬ ‫تا بزانین چۆنه‌‪ .‬سێ ج��ۆر دیموکراتی‬ ‫ل�� ‌ه دن��ی��ادا ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬س��ه‌رۆک��ای��ه‌ت��ی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫په‌رله‌مانی‪ ،‬کۆمه‌ڵه‌‪ .‬ئه‌و نیمچانه‌ی باس‬ ‫ده‌ک��رێ��ن سیستم ن��ی��ن‪ ،‬ب��ا ب��اش ب��زان��ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان�� ‌ه الدان��ن ل�� ‌ه س��ێ سیستمه‌که‌و‬ ‫ن��اوی ده‌نێن تێکه‌اڵو ی��ان نیمچه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خۆی ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ئه‌و سێ سیستمه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رۆکایه‌تی وه‌ک ئه‌مریکا‪ ،‬په‌رله‌مانی‬ ‫وه‌ک به‌ریتانیاو ئه‌ڵمانیا‪ ،‬کۆمه‌ڵه‌که‌ش‬ ‫وه‌ک سویسرا‪ .‬سه‌رۆکایه‌تییه‌ک ‌ه سه‌رۆک‬ ‫زی��ات��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی هه‌ی ‌ه ت��ا دووان��ه‌ک��ه‌ی‬ ‫دی‪ .‬وات ‌ه حکومه‌تی تیانییه‌‪ .‬وه‌زیره‌کان‬ ‫پێیان ده‌گوترێت سکرتێری سه‌رۆک‪ .‬ل ‌ه‬ ‫په‌رله‌مانیدا حکومه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬سه‌رۆکی‬ ‫واڵت ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه په‌رله‌مانیدا‬ ‫هاوسه‌نگی ده‌س��ه‌اڵت��ی هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه نێوان‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێکاری‌و ته‌شریعی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵه‌دا په‌رله‌مان ده‌سه‌اڵتی ره‌هایی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬وات ‌ه سه‌رۆکیش ل ‌ه ژیر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫په‌رله‌ماندایه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌و ‌ه ده‌بێت تێبگه‌ین‬ ‫ئێم ‌ه مادام داوای ده‌سه‌اڵتی په‌رله‌مانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫ده‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت بزانین ئ��ه‌م ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬ ‫هاوسه‌نگه‌‪ .‬هاوسه‌نگییه‌ک ‌ه ل�� ‌ه کوێدا؟‬ ‫باسی ئ��ه‌و ‌ه ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬ک ‌ه سه‌رۆکی ئێم ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬گرنگترینی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی باسی ده‌ک��ه‌ن دوو شته‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‬ ‫باس ده‌کرێت زۆرینه‌ی راوێژه‌‪ ،‬ده‌گوترێت‬ ‫ب ‌ه راوێژ له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی حکومه‌ت‪ ،‬یان‬ ‫ب ‌ه هه‌ماهه‌نگی له‌گه‌ڵ سه‌رۆکی په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫یان ب ‌ه ره‌زامه‌ندیی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‬ ‫ی��ان ب�� ‌ه پێی ی��اس��ا‪ ...‬ب��ه وات��ای ئه‌وه‌یب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی دی��ی��ه‌وه ب��ه‌س��ت��راوه‌؛ ره‌ه��ا‬ ‫نییه‌‪ .‬ب ‌ه واتایه‌کی دی‪ ،‬ده‌بێت خه‌ڵکانی‬ ‫دی رازیبن‪ ،‬ته‌نیا خۆت مافی ره‌هات نیی ‌ه‬ ‫بڕیار ده‌ربکه‌یت‪ .‬بۆ نموون ‌ه دیاریکردنی‬ ‫ری��ف��ران��دۆم ل�� ‌ه ه��ه‌رێ��م��ی ک��وردس��ت��ان‪،‬‬ ‫یاسای ل ‌ه سه‌ر ‌ه ل ‌ه هه‌رێمی کوردستان‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم دیاریکردنه‌ک ‌ه دراوه‌ت�� ‌ه سه‌رۆکی‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان‌و س��ه‌رۆک��ی ح��ک��وم��ه‌ت‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫ساده‌ترین شت‪ ،‬ک ‌ه دیاریکردنی رۆژی‬ ‫ریفراندۆمه‌‪ ،‬سه‌رۆکی هه‌رێم ناتوانێت‬ ‫دی��اری ب��ک��ات‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌ر ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ی‬ ‫هه‌بووایه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه ریفراندۆم زووتر ده‌بوو‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌ریده‌خات به‌و جۆر ‌ه نییه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ندێك باسی ده‌که‌ن‪ .‬وات ‌ه ده‌سه‌اڵته‌کانی‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم زۆرینه‌ی هه‌ماهه‌نگی ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وان دوو شتی زۆر گرنگ‬ ‫باس ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ده‌سه‌اڵتی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ب��ه ح��س��اب ل�� ‌ه الی��ه‌ن س��ه‌رۆک��ی‬ ‫هه‌رێمه‌وه‌یه‌‪.‬‬

‫‪2‬ــ ده‌سه‌اڵتی ئه‌وه‌ی ده‌توانێت بڕیار ده‌ر‬ ‫بکات‪ ،‬ب ‌ه حوكمی یاسا‪ .‬وات ‌ه بڕیاره‌کانی‬ ‫به حساب هێزى یاسایی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫با بڵێین ئه‌م ‌ه گرنگترین دوو ره‌خنه‌یه‌‪.‬‬ ‫با بێین ئه‌م دوو حاڵه‌ت ‌ه باس بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫چۆن ‌ه ل ‌ه سیستمی په‌رله‌مانیدا‪ .‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫چاره‌سه‌کردنی په‌رله‌مانی‪ .‬ل ‌ه سیستمی‬ ‫په‌رله‌مانیدا په‌رله‌مان ده‌سه‌اڵتی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت ل ‌ه حکومه‌ت وه‌ربگرێته‌وه‌و‬ ‫لێپرسینه‌وه‌ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ��دا ب��ک��ات‪ .‬ده‌ی ل ‌ه‬ ‫په‌رله‌مانی کوردستاندا بانگی سه‌رۆك‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ي��ان ن��ه‌ک��رد‪ .‬ب��ان��گ��ی چ��ه‌ن��دی��ن‬ ‫وه‌زیریان نه‌کرد‪ ،‬تا لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵ‬ ‫بکرێت‪ .‬وات�� ‌ه ئه‌م ‌ه هه‌ی ‌ه ل ‌ه په‌رله‌مانی‬ ‫کوردستاندا‪ ،‬ده‌ی ده‌بێت ل ‌ه به‌رانبه‌ردا‬ ‫هێزێکیش هه‌بێت لێپرسینه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫په‌رله‌مان بکات‪ .‬وات ‌ه هاوسه‌نگی راگرتن‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا ده‌بێت هه‌بێت‪ .‬مادام په‌رله‌مان‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت حکومه‌ت له‌نێو ب��ب��ات‪ ،‬ئ��ه‌وا‬ ‫ده‌بێت هێزی سه‌رۆکیش هه‌بێت په‌رله‌مان‬ ‫له‌ناوببات‪ ،‬وات ‌ه هاوسه‌نگی هێز رابگرێت‪،‬‬ ‫ت��ا ل��ه‌ ی��ه‌ک��دی ب��ت��رس��ن‪ ،‬ی��ه‌ک��دی راس��ت‬ ‫بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئه‌مه‌ش نیی ‌ه ل ‌ه پ��رۆژ ‌ه‬ ‫ده‌ستوورییه‌که‌دا‪ .‬ئه‌مه‌ش ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫په‌رله‌مان دان��راوه‌‪ .‬وات�� ‌ه ل��ه‌م خ��اڵ��ه‌دا ل ‌ه‬ ‫سیستمی په‌رله‌مانیش زیاتر رۆیشتووه‌‪.‬‬ ‫زیاتر سیستمی کۆمه‌ڵی گ��رت��ووه‌‪ ،‬نه‌ک‬ ‫سه‌رۆکایه‌تی‪ .‬ب��ۆت روون��ده‌ک��ه‌م��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستاندا‬ ‫ئێستا ئه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه په‌رله‌مان ده‌سه‌اڵتی‬

‫‪93‬‬

‫به ‌س��ه‌ر حکومه‌تدا هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه زۆرینه‌ی‬ ‫ده‌ن��گ��ی ئ��ه‌ن��دام په‌رله‌مانه‌کان ده‌ت��وان��ن‬ ‫حکومه‌ت بنێرنه‌و ‌ه بۆ ماڵی خۆیان‌و ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بخه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه به‌رانبه‌ردا‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم‪ ،‬ن ‌ه سه‌رۆکی حکومه‌ت‪،‬‬ ‫ناتوانێت په‌رله‌مان له ‌کار بخات‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫سیفه‌تی په‌رله‌مانی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو سیفه‌تی‬ ‫کۆمه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه حکومه‌ت‌و سه‌رۆکی هه‌رێم‬ ‫ناتوانن متمان ‌ه ل ‌ه په‌رله‌مان بسێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ی ‌ه بپرسیت ئه‌ی ل ‌ه پڕۆژه‌که‌دا ئه‌و ‌ه‬ ‫نیی ‌ه هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌رۆک توانای به‌سه‌ر‬ ‫په‌رله‌ماندا هه‌یه‌؟ به‌اڵم سه‌رۆک ل ‌ه سێ‬ ‫دۆخی نه‌کرده‌دا بۆی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ئه‌گه‌ر نیوه‌ی ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌کان‬ ‫ده‌س��ت ل�� ‌ه ک��ار بکێشنه‌وه‌‪ .‬باش ‌ه شتی‬ ‫وا ده‌ب��ێ��ت؟ ب��ۆ نموون ‌ه ئێستا ئێو ‌ه ل ‌ه‬ ‫لیژنه‌یه‌کن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌ندامانی ئه‌و لیژنه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه نیو ‌ه زیاتریان نه‌یه‌ن ئه‌وا کۆبوونه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت؟ بێگومان ناتوانیت کۆبوونه‌و ‌ه‬ ‫بکه‌یت‌و بڕیار ده‌ربکه‌یت‪ .‬باش ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ن��ی��وه‌ی زی��ات��ری ئ��ه‌ن��دام په‌رله‌مانه‌کان‬ ‫ده‌س��ت��ی��ان ل��ه‌ک��ار ک��ێ��ش��ای��ه‌وه‌‪ ،‬ت��ۆ چی‬ ‫ده‌ک��ه‌ی��ت؟ بێگومان ده‌بێت هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پێشوه‌خت بکه‌یت‪ .‬ئه‌و ‌ه روون ‌ه واڵت ب ‌ه‬ ‫بێ په‌رله‌مان نابێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ده‌بێت‬ ‫س��ه‌رۆک مه‌رسوم ده‌ر بکات‪ ،‬مه‌رسوم‬ ‫وات ‌ه وێناکردنی دۆخه‌که‌‪ .‬سه‌رۆک دێت‌و‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬خه‌ڵکین ‌ه ئه‌و ‌ه دۆخی په‌رله‌مانه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و ‌ه داواتان لێده‌که‌م هه‌ڵبژاردنێکی‬ ‫پێشوه‌خت بکه‌ن‪ .‬تا په‌رله‌مانێکی نوێ‬

‫بێت ‌ه کایه‌وه‌و خزمه‌تتان بکات‌و یاساتان‬ ‫بۆ ده‌ربکات‪ .‬ئه‌م ‌ه چاره‌سه‌رکردن نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو به‌ڵگه‌‌نامه‌یه‌کی م��ردن ب��ۆ ئه‌و‬ ‫په‌رله‌مانه ده‌ر ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه مردووه‌‪ .‬وات ‌ه‬ ‫خۆی م��ردوو ‌ه نه‌ک س��ه‌رۆک بیمرێنێت‪،‬‬ ‫چونک ‌ه ئه‌م ‌ه جیاواز ‌ه له‌وه‌ی تۆ بیمرێنیت‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی خۆی بمرێت‪.‬‬ ‫ێ جار ل ‌ه دوای یه‌ک‪،‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌گه‌ر هاتوو س ‌‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان نه‌یتوانی متمان ‌ه ب��دات به‌‌و‬ ‫حکومه‌ته‌ی سازده‌کرێت‪ .‬ئه‌وا سه‌رۆک‬ ‫بۆی هه‌ی ‌ه ده‌سه‌اڵتی خۆی به‌کاربهێنێت‪.‬‬ ‫خۆتان ده‌زانن حکومه‌ت له‌م هه‌رێمانه‌و‬ ‫ل ‌ه رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا‪ ،‬پێویستی ب ‌ه‬ ‫شه‌ش مانگ زیاتر هه‌ی ‌ه تا داده‌مه‌زرێت‪.‬‬ ‫به داخ��ه‌وه‪ .‬حکومه‌تی عیراق تا ساڵێک‬ ‫زی��ات��ر نه‌یتوانی داب��م��ه‌زرێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ب��وو‬ ‫رێککه‌وتنه‌که‌ی هه‌ولێر کراو دامه‌زرا‪ .‬ده‌ی‬ ‫باش ‌ه ئه‌گه‌ر تا ئه‌و ماو ‌ه زۆر ‌ه حکومه‌ت‬ ‫دان��ه‌م��ه‌زرێ��ت ئ��ه‌و واڵت‌‌و هه‌رێم ‌ه چی‬ ‫به‌سه‌ر دێت‪ .‬هه‌موو کاره‌کان ده‌وه‌ستێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سه‌رنج ل ‌ه کوردستان بده‌یت هیچ‬ ‫پارتێک زۆرین ‌ه نییه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه پێویست ‌ه‬ ‫رێککه‌وتن بکرێت تا حکومه‌ت پێکبهێنرێت‪،‬‬ ‫ده‌ی ئه‌و رێککه‌و‌تن ‌ه ده‌یه‌وێت‪ ،‬یاساش‬ ‫دیاری نه‌کردوو ‌ه تا چه‌ندێک کاتتان ب ‌ه‬ ‫ده‌سته‌وه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌و چه‌ندین هۆکار هه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ دواکه‌وتنی دام��ه‌زران��دن��ی حکومه‌ت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ورد ب��ی��ن��ه‌وه‌‪ 3 ،‬ش��ه‌ش مانگی‬ ‫ساڵێک‌و نیو (‪ 18‬مانگ) ده‌ک��ات‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫سێ جار کابین ‌ه سازکراو هات ‌ه به‌رده‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫په‌رله‌مان‪ ،‬ب��ه‌اڵم په‌رله‌مان ره‌تیکرده‌و‬ ‫ده‌نگی پێنه‌دا‪ .‬وات ‌ه ل ‌ه چوار ساڵ‪ ،‬هه‌ژد ‌ه‬ ‫مانگی رۆیشت‪ ،‬چاوه‌ڕێی جاری چواره‌م‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ده‌بێت ‌ه دوو س��اڵ‪ .‬ل��ه‌م دۆخ��ه‌دا‬ ‫سه‌رۆک ده‌بێت چی بکات؟ ناچار ‌ه دیسان‬ ‫مه‌رسوومێک ده‌ر بکات‌و بڵێت‪ :‬خه‌ڵکین ‌ه‬ ‫ئێمه سێ کابینه‌مان برد ‌ه به‌رده‌می ئه‌م‬ ‫په‌رله‌مانه‌‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر ره‌تیکرده‌وه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ب��ا ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ێ��ک��ی ت��از ‌ه بکرێت‪،‬‬ ‫هه‌تا په‌رله‌مانێک بێت ‌ه کایه‌وه‌‪ ،‬حکومه‌ت‬ ‫دابمه‌زرێت‪ ،‬تا یاسا ده‌رب��ک��ات‌و هه‌رێم‬ ‫په‌کی نه‌که‌وێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر بودج ‌ه ه��ه‌ژد ‌ه‬ ‫مانگ نه‌یه‌ت چی ده‌گوزه‌رێت؟‬ ‫‪3‬ـ��ـ دۆخ��ی س��ێ��ی��ه‌م��ی��ش ه��اوش��ێ��وه‌ی‬ ‫دۆخه‌کانی تره‌‪ .‬ئه‌گه‌ر هاتوو په‌رله‌مان‬ ‫شه‌ست رۆژ ل ‌ه سه‌ر ی��ه‌ک‪ ،‬بانگه‌وازی‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌و ‌ه ب��ک��ات‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌ن��دام‬ ‫په‌رله‌مانه‌کان ئاماد ‌ه نه‌بن‪ .‬له‌م دۆخه‌دا‬ ‫چی ده‌ک��ه‌ی��ت؟ ئه‌م ‌ه مراندنی په‌رله‌مان‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئه‌م دۆخ ‌ه ناچارت ده‌کات هه‌ڵوێستت‬ ‫هه‌بێت ل ‌ه ئاست په‌رله‌مانێکی له‌م چه‌شنه‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر په‌رله‌مان رۆژێ��ک له‌و‬ ‫شه‌ست رۆژ ‌ه دانیشتنی کرد‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و‬ ‫ب��ڕی��ار ‌ه ه��ه‌ڵ��ده‌وه‌ش��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬وات�� ‌ه ده‌بێت‬ ‫شه‌ست رۆژه‌ک�� ‌ه ب ‌ه پڕیی بێت‪ ،‬ئه‌گه‌رنا‬ ‫ل ‌ه په‌نجاو نۆیه‌مین رۆژدا کۆبوونه‌و ‌ه‬ ‫بکرێت‪ ،‬ئه‌وا جارێکی دی شه‌ست رۆژه‌ک ‌ه‬ ‫ده‌ستپێده‌کاته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر په‌رله‌مان ب ‌ه باشی‬ ‫کاری خۆی کرد‪ ،‬ئه‌وا سه‌رۆک ناتوانێت‬ ‫هه‌ڵوێست بنوێنێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌و ‌ه ئه‌م ‌ه لێدان‬

‫نیی ‌ه ل ‌ه ئ��ی��راده‌ی خه‌ڵک ئه‌م ‌ه خزمه‌تی‬ ‫خه‌ڵکه‌‪ ،‬چونک ‌ه په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردراوه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وه‌تا نایه‌ت نوێنه‌رایه‌تی خه‌ڵک‬ ‫بکات‪ .‬ئه‌گه‌ر ویژدان کار بکات‪ ،‬تێده‌گه‌ین‬ ‫ئ��ه‌م�� ‌ه ه��ه‌وڵ��وه‌ش��ان��دن��ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه هه‌ر سێ دۆخ�� ‌هک��ه‌دا‪ ،‬تێبینیی دۆخی‬ ‫ن��ه‌خ��وازراو ده‌ک��ه‌ی��ن‪ .‬ب ‌ه رای من ئه‌م ‌ه‬ ‫ده‌رکردنی مه‌رسومه‌‪ ،‬که‌شفی دۆخه‌که‌ت‬ ‫بۆ ده‌ک��ات‪ ،‬له‌به‌ر س��وودی میلله‌ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫س��ه‌رۆک ل��ه‌م دۆخ��ان��ه‌دا دێ��ت‌و ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ده‌ک��ه‌ی��ن‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫کارێکی دیموکراتییه‌‪ ،‬خۆ نه‌هاتوو ‌ه بڵێت‪:‬‬ ‫په‌رله‌مان‪ ،‬تۆ ناتوانیت کار بکه‌یت‪ .‬من‬ ‫ل ‌ه شوێنی تۆ حکوم ده‌که‌م‪ .‬نوکته‌یه‌کی‬ ‫گرنگی سیاسی یابانیت بۆ بێنمه‌وه‌‪ .‬له‌وێ‬ ‫به‌رده‌وام نیزامی زۆرین ‌ه هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر کاتێک‬ ‫ئه‌و پارته‌ی ل ‌ه هه‌ڵبژاردن ده‌یباته‌و ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫با چاره‌ی په‌رله‌مان بکه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر بزانێت‬ ‫دۆخ��ی ج��ه‌م��اوه‌ره‌ک��ه‌ی ب��اش��ه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫الی��ان وای�� ‌ه ئه‌گه‌ر دۆخ��ی جه‌ماوه‌رییان‬ ‫ب��اش بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا جارێکی‌تر ده‌یبه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫هێشتا په‌رله‌مان چوار ساڵه‌که‌ی ته‌واو‬ ‫ن��ه‌ک��ردوو ‌ه داوای کارێکی ل��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬ ‫ی‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬گومان ده‌که‌ن له‌و چه‌ند ساڵه‌ ‌‬ ‫دێ��ت‪ ،‬پارت ‌ه بچووکه‌کان ئه‌زمه‌یه‌کیان‬ ‫بۆ دروس��ت بکه‌ن‌‪ ،‬زاڵبن به‌سه‌ریانداو‬ ‫ده‌نگ نه‌هێنن‪ .‬ده‌ڵێن‪ :‬مادام ئێستا خه‌ڵک‬ ‫هه‌مووی لێمان رازین‌و پڕۆژه‌ی باشمان‬ ‫ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬با ئێستا کابینه‌ی داهاتووش‬ ‫مسۆگه‌ر بکه‌ین‪ .‬وات ‌ه لێره‌دا فێڵ ل ‌ه پارت ‌ه‬

‫‪95‬‬

‫بچووکه‌کان ده‌که‌ن‪ .‬سه‌رۆکی حکومه‌ت‬ ‫ده‌رده‌که‌وێت‌و ده‌ڵێت‪ :‬بڕیارماندا چاره‌ی‬ ‫په‌رله‌مان بکه‌ین‪ .‬هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت‬ ‫ده‌کرێت‌و دیسانه‌و ‌ه ده‌یبه‌نه‌وه‌‪ .‬له‌به‌رئه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه گه‌مه‌یه‌ک‌و فێڵێکی سیاسییه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫چاره‌ی په‌رله‌مانه‌‪ ،‬نه‌ک ئه‌وه‌ی ل ‌ه پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستاندا هاتووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر شتێکی‌تر ج��ی��اواز ل��ه‌و دۆخان ‌ه‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬پێمانی بڵێن‪ ،‬ن��ه‌وه‌ک ئێم ‌ه لێی‬ ‫ب��ێ ئاگابین؟ ره‌خ��ن��ه‌ک��ه‌ی‌ت��ر‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ڵێن‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم ده‌توانێت ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی‬ ‫یاسا بڕیار ده‌ربکات‪ ،‬ئه‌مه‌ش بازدان ‌ه به‬ ‫‌سه‌ر په‌رله‌ماندا‪ ،‬چونک ‌ه ب ‌ه پێی نیزامی‬ ‫په‌رله‌مانی نابێت شتی وا هه‌بێت‪ .‬زۆر‬ ‫ب��اش��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��ا ئێم ‌ه لێکی ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‌و‬ ‫بزانین ل�� ‌ه چ دۆخ��ێ��ک��دا ئ��ه‌م�� ‌ه د ‌هک��رێ��ت‪.‬‬ ‫ح��اڵ��ه‌ت��ی ی��ه‌ک��ه‌م ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه س��ه‌رۆک‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ێ��ت واڵت ت��ووش��ی دۆزه‌خ��ێ��ک‪،‬‬ ‫ی��ان ک��اره‌س��ات��ێ��ک��ی وه‌ک ج��ه‌ن��گ‪ ،‬ی��ان‬ ‫رووداوێکی سرووشتی سه‌خت ده‌بێت‪.‬‬ ‫ئه‌م کاره‌سات ‌ه واڵته‌که‌ی خاپوورکردووه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی واڵت ش��ڵ��ه‌ژاوه‌‪ ،‬پێویست‬ ‫ب��ه‌و ‌ه ده‌ک��ات پ��ه‌رل��ه‌م��ان خ��ێ��را یاسا‬ ‫ده‌ربکات‪ ،‬تا به‌ر به‌و کاره‌سات ‌ه بگرێت‪،‬‬ ‫ی��ان چۆنییه‌تی رووب��ه‌ڕوو ب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌و ک��اره‌س��ات�� ‌ه ب��خ��ات��ه‌ڕوو‪ .‬پ��ه‌رل��ه‌م��ان‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر دۆخ��ه‌ک�� ‌ه ن��ات��وان��ێ��ت ک��ۆب��ێ��ت��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت له‌و سه‌دو یازد ‌ه ئه‌ندام په‌رله‌مان ‌ه‬ ‫پ��ه‌ن��ج��او ش��ه‌ش ئ��ه‌ن��دام��ی��ان ئ��ام��اده‌ب��ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم که‌مترن له‌و رێژه‌یه‌و کۆبوونه‌و ‌ه‬

‫ناکرێت‪ .‬ل��ه‌م دۆخ��ه‌دا سه‌رۆکی هه‌رێم‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی فریای کاره‌ساته‌ک ‌ه بکه‌وێت‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه کاتێک په‌رله‌مان ناتوانێت فریای‬ ‫کاره‌ساته‌ک ‌ه بکه‌وێت‪ ،‬ده‌بێت سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم له ‌شوێنی په‌رله‌مان ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫چاره‌سه‌ر‌کردنی کێشه‌کان چه‌ند بڕیارێک‬ ‫ده‌ربکات‪ ،‬به‌اڵم ناکرێت کاتی بریاره‌که‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ی��ه‌ک م��ان��گ زی��ات��ر ب��ێ��ت‪ .‬پ��اش یه‌ک‬ ‫مانگه‌ک ‌ه ده‌بێت بچێت ‌ه په‌رله‌مان‌و بڵێت‪:‬‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان‪ ...‬ل�� ‌ه نائاماده‌یی ئ��ێ��وه‌د‌ا من‬ ‫ئه‌م بڕیارانه‌م ده‌رک��ردووه‌‪ .‬ئ��ه‌و ‌ه مافی‬ ‫خۆتانه‌و م��ن ده‌ی��گ��ێ��ڕم��ه‌و ‌ه ب��ۆ خۆتان‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پێتان باش ‌ه ده‌نگی ل ‌ه سه‌ربده‌ن‬ ‫با ببێت ب ‌ه یاسا‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه دڵیشتان نیی ‌ه‬ ‫ده‌نگی ل ‌ه سه‌ربده‌ن هه‌تا ره‌تبکرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و خاڵه‌دا هاتوو ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫سه‌رۆکی هه‌رێم له ‌یه‌که‌م کۆبوونه‌وه‌دا‬ ‫بڕیاره‌کانی خ��ۆی نه‌هێنا بۆ په‌رله‌مان‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ده‌نگی له ‌سه‌ر بدرێت وه‌ک‬ ‫ئ��ه‌وه‌ وای�� ‌ه ئ��ه‌و ب��ڕی��اران�� ‌ه ن��ه‌ب��ووب��ێ��ت‪،‬‬ ‫وات�� ‌ه راسته‌وخۆ ره‌تکراوه‌ته‌وه‌ ‌و کاری‬ ‫پێناکرێت‪ .‬ئایا ئه‌م ‌ه چ کارێکی نایاسایی‌و‬ ‫خ��راپ��ی تێدایه‌؟ ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه ده‌بێت‬ ‫ده‌ستخۆشی لێبکرێت‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه یاسای‬ ‫کارگێڕیدا تیۆرییه‌ک هه‌یه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫هاتوو ل ‌ه فه‌رمانگه‌یه‌کدا کارمه‌نده‌کان‬ ‫نه‌یانتوانی کاره‌کانیان ب ‌ه باشی ئه‌نجام‬ ‫ب��ده‌ن‪ ،‬ی��ان دۆخ��ێ��ک ه��ات�� ‌ه ئ��اراوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫فه‌رمانبه‌ری پێویست نه‌بوو بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫کاری هاوواڵتیان ب ‌ه باشی به‌ڕێوه‌بچێت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫ئه‌وا هاوواڵتی ئاماد ‌ه (ئه‌و هاوواڵتییه‌ی‬ ‫له‌وێیه‌و خوێنده‌واری هه‌یه‌) ده‌توانێت ل ‌ه‬ ‫شوێنی فه‌رمانبه‌ر کار بکات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ک��اری خه‌ڵک ب��ه‌ڕێ ب��ک��ات‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئه‌م‬ ‫تیۆریی ‌ه ل ‌ه یاسای کارگێڕیدا هه‌یه‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫ب��ۆ س��ه‌رۆک��ی واڵت نا‌توانێت کارێکی‬ ‫وا ب��ک��ات؟ ئ��ه‌وی��ش ل�� ‌ه کۆتاییدا ئه‌بێت‬ ‫پ��ه‌رل��ه‌م��ان ل��ه ‌س��ه‌ر ب��ڕی��ار ‌هک��ان��ی رازی‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌و دوو ره‌خنه‌یه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه باسی‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم‪ ،‬ل ‌ه کاتێکدا ئه‌م ‌ه گه‌وره‌ترین دوو‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬که‌ دراوه‌ به‌ سه‌رۆکی هه‌رێم‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئه‌وه‌ی به‌رێزتان باستان کرد‪،‬‬ ‫شیکارییه‌کی یاسایی ب��وو‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫به‌و ره‌خنانه‌ی ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆکی‬ ‫ه��ه‌رێ��م‌و ده‌س��ت��وور ده‌گ��ی��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ده‌مه‌وێت بپرسم ئه‌و ناکۆکییانه‌ی‪ ،‬که‌ له‬ ‫‌نێوان ئۆپۆزسیۆن‌و ده‌سه‌اڵتدا (به‌تایبه‌ت‬ ‫پارتی) ه��ه‌ن‪ ،‬ئایا شیاوی چاره‌سه‌رن‌؟‬ ‫ئایا ئ��ه‌وه‌ی ئۆپۆزسیۆن داوای ده‌کات‬ ‫ناتوانێت ئ��ه‌م��ان��ه‌ی ئ��ێ��و ‌ه باستان کرد‬ ‫بیبینێت‌و ئه‌و ماف ‌ه ب ‌ه سه‌رۆک بدات‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌و ره‌خنان ‌ه ته‌نیا بیانوون؟ یان ئه‌وه‌تا‬ ‫ئه‌وه‌ی باستانکرد ل ‌ه که‌تواردا (راستی)‬ ‫جێبه‌جێ نابێت له‌به‌ر ئه‌و ‌ه ئۆپۆزسیۆن‬ ‫به‌رده‌وام ترسی هه‌یه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب ‌ه راستگۆیی پێت بڵێم‪ :‬من وه‌ک‬ ‫س��ی��روان زه‌ه��اوی‪ ،‬چ ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن‌و‬

‫چ خه‌ڵک ‌ه ئ��اس��ای��ی‌و رۆش��ن��ب��ی��ره‌ک��ان ب ‌ه‬ ‫خه‌ڵکی دڵسۆز ده‌زان��م‌و ئێم ‌ه به‌وانه‌و ‌ه‬ ‫ج��وان��ی��ن‪ .‬ره‌ت��ک��ردن��ه‌وه‌ی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ره‌تکردنه‌وه‌ی به‌شێکی واق��ع‌و مێژووه‌‪.‬‬ ‫م��ن ده‌ب��ی��ن��م ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن بۆچوونیان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و بۆچوونان ‌ه کامه‌یان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��اس��او ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی خه‌ڵک‬ ‫ده‌گ��ون��ج��ێ��ت؟ ئ��ه‌و ‌ه خ��ه‌ڵ��ک ل�� ‌ه کۆتاییدا‬ ‫ب��ڕی��ارده‌دات‪ ،‬چونک ‌ه پ��ارت��ی بۆچوونی‬ ‫خۆی ل ‌ه نێو یاسادا جێکردۆته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئۆپۆزسیۆن تا ئێستا نه‌یتوانیو ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫بکات‌و ده‌ڵێت‪ :‬ئێم ‌ه په‌شیمان ده‌بینه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیار ‌ه ئه‌م ‌ه زۆر مه‌ترسی تێدايه‪ ،‬ئه‌مه‌ی ‌ه‬ ‫نالۆجیکییه‌ت (له‌گه‌ڵ رێزمدا)‪ ،‬ک ‌ه بڵێیت‬ ‫په‌شیمان بوومه‌و ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی دۆخه‌ک ‌ه‬ ‫گۆڕاوه‌‪ ،‬کێ ناڵێت ل ‌ه داهاتوودا دۆخه‌ک ‌ه‬ ‫خراپتر ن��اگ��ۆڕێ��ت؟ ئ��ه‌گ��ه‌ر وای�� ‌ه بۆچی‬ ‫رێکاری یاسایی داده‌نرێت؟ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫متمان ‌ه درووستبێت‪ .‬به ‌بۆچوونی من‬ ‫چاره‌سه‌رکردنی ئ��ه‌م گرفت ‌ه په‌یوه‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه گفتوگۆوه‌‌‪ ،‬چونک ‌ه هیچ شتێک نیی ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه گفتوگۆ چ��اره‌س��ه‌ر ن��ه‌ک��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫ده‌ستوور ‌ه داوای دادگایی ده‌ستووری‬ ‫ده‌کات‪ ،‬ئێم ‌ه با ئه‌و دادگایه‌مان هه‌بێت‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ک��ات شتێکی‌تره‌‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ت��ا ئێستا‪،‬‬ ‫ک ‌ه نیمان ‌ه ئ��ه‌و ‌ه پێویستمان ب ‌ه دادگایی‬ ‫م��ی��ل��ل��ه‌ت ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت میلله‌ت‬ ‫بکه‌ین ‌ه دادوه‌ر‪ .‬بڵێین‪ :‬میلله‌ت‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫رێکنه‌که‌وتووین ئێو ‌ه چی ده‌ڵێن؟ ئێو ‌ه‬ ‫بڕیاربده‌ن‪ .‬ده‌ستوور بۆی ‌ه گرنگه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬

‫‪97‬‬

‫زامنی ئه‌و ‌ه ده‌کات ل ‌ه داهاتوودا کێشه‌ی ده‌چن ‌ه هۆڵێکه‌وه‌‪ ،‬بڕیار ل ‌ه سه‌ر شتێک‬ ‫پارت ‌ه سیاسییه‌کان نه‌بێت ‌ه کێشه‌ی میلله‌ت ده‌ده‌ن‌و ده‌یبه‌ن ‌ه په‌رله‌مانه‌وه‌و دوات��ر‬ ‫له رێگاى چاره‌سه‌ر‌کردنی گیروگرفتی ده‌نگی له‌سه‌ر ده‌ده‌ن‪ .‬سازانی نیشتمانی‪:‬‬ ‫ده‌ستووریى‌و ياسايى له رێگاى دادگاى هاونیشتمانییان ده‌ن��گ له ‌س��ه‌ر شتێک‬ ‫ده‌ستووریى‪ ،‬كه له پڕۆژه‌كه باسكراوه‌و ده‌ده‌ن‪ .‬سازانی سیاسی ده‌کرێت ئیجماعی‬ ‫له ئێستادا هه‌ست به‌و مه‌ترسیی ‌ه گه‌وره‌ی ‌ه (گشتی) بێت‪ ،‬به‌اڵم سازانی نیشتمانی ب ‌ه‬ ‫ده‌که‌ین‪ ،‬ک ‌ه کێشه‌ی پارت ‌ه سیاسییه‌کان هیچ شێوه‌یه‌ک ناكرێت ئیجماعی بێت‪.‬‬ ‫چووه‌ت ‌ه ناو میلله‌ت‌و هه‌ندێک ل ‌ه میدیاکان وات ‌ه ناکرێت ئێمه‪ ،‬که‌ پێنج ملیۆن که‌سین‬ ‫دنه‌ی ده‌ده‌ن‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا واڵت ل ‌ه پارت ‌ه هه‌ر هه‌موومان له سه‌ر بڕیارێک کۆک‬ ‫سیاسییه‌کان زۆر گرنگتره‪ .‬نابێت واڵت بین‪ ،‬چونک ‌ه ناشێت‪ .‬ئه‌گه‌ر وابێت ئه‌وا‬ ‫بهه‌ژێت ب ‌ه ملمالنێی پارت ‌ه سیاسییه‌کان‪ .‬جێگه‌ی گومانه‌‪ ،‬گرنگی نابێت‪ .‬ل ‌ه سازانی‬ ‫یه‌کێکی‌تر ل ‌ه خاڵ ‌ه گرنگه‌کانی ده‌ستوور نیشتمانیدا ئه‌گه‌ر ده‌نگه‌کان زۆربن باش‬ ‫یه‌ک ری��زی هه‌رێمه‌‪ .‬ئێستا هه‌ست به‌و نییه‪ .‬ده‌س��ت��ووری س��وی��س��را ل��ه ساڵی‬ ‫مه‌ترسیی ‌ه ده‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ک ‌ه پارێزگاکان له ‪1885‬دا ب��ه ‌‪ %59‬رۆش��ت‪ .‬ده‌س��ت��وورى‬ ‫ئێستادا جیابکرێنه‌وه‌‪ ،‬چونک ‌ه ده‌ستوور پۆڵه‌ندا له ساڵی ‪ 1997‬به ‪%53‬و رووسيا‬ ‫نییه‌‪ .‬زۆر ئاسایی سبه‌ی پارێزگایه‌ک له ساڵی ‪ 1993‬به ‪%58‬و فه‌ره‌نسا له ساڵی‬ ‫بڵێت‪ :‬من سه‌ربه‌خۆیی خۆم راده‌گه‌یه‌نم‌و ‪ 1958‬به ‪%52‬و ‌چه‌ندان نموونه‌ی‌تریش‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه س��ازان��ي��ش ده‌ب��ي��ن��ي��ن‪ ،‬كه ئه‌گه‌رچی رێژ ‌ه (هاوکێشه‌) گشتییه‌که‌ی‬ ‫براده‌رانی ئۆپۆزسیۆن داوای رێککه‌وتنی رۆشتنی ده‌س��ت��وور ل�� ‌ه دن��ی��ادا ل�� ‌ه ‪%51‬‬ ‫سیاسی ده‌ک��ه‌ن‪ .‬به ‌راستی دوو شتیان بۆ ‪%63‬ی��ه‌‪ ،‬به‌اڵم نموونه‌شمان هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ت��ێ��ک��ه‌ڵ��ک��ردووه‌‪ .‬رێککه‌وتنی نیشتمانی س��ه‌روو ‪%80‬وه‌ی��ه‌‪ .‬ل ‌ه سازانی سیاسیدا‬ ‫له‌گه‌ڵ رێککه‌وتنی سیاسی‪ .‬خۆشبه‌ختان ‌ه ت��ا زۆرب��ن ب��اش��ت��ره‌‪ .‬ئ��ه‌م ک��ێ��ش��ه‌ی��ه‌ی‬ ‫ل ‌ه پێشه‌نگی ئه‌و که‌سانه‌دا بووین‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م ئێم ‌ه شتێکی سروشتییه‪ .‬ئه‌مریکا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دوو ده‌سته‌واژه‌یه‌مان جیاکرده‌وه‌‪ ،‬وه‌ک پێشکه‌وتووترین واڵته‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌می نووسینی‬ ‫چ��ۆن‪ ،‬ئێستاش ل ‌ه هه‌وڵی ئ��ه‌وه‌دای��ن ل ‌ه پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستووردا‪ %30 ،‬لیژنه‌ک ‌ه (ک ‌ه‬ ‫پێشه‌نگی ئه‌و که‌سانه‌د‌ا بین ده‌ستوورو نوێنه‌ری نیویۆرک بوون) پاشه‌کشه‌یان‬ ‫ره‌ش��ن��ووس��ی ده‌س��ت��وورو پ��ڕۆژه‌ی ک��رد‪ .‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ن��ی��وی��ۆرک چ‬ ‫ده‌ستوور جیابکه‌ینه‌وه‌‪ .‬سازانی نیشتمانی توانستێکی سیاسی‌و ئابووریی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌بوو ل ‌ه ‪%70‬ی وتیان ئێم ‌ه زۆرینه‌ین‌و‬ ‫ڵ سازانی سیاسی‪.‬‬ ‫جیایه‌ له‌گه‌ ‌‬ ‫سازانی سیاسی‪ :‬کۆمه‌ڵێک پارتی سیاسی ده‌ستووره‌که‌یان ده‌رک��رد‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫هه‌تا رێککه‌وتن بکرێت‪ ،‬باشتره‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ناشکرێت بێ ده‌ستوور بین‪ .‬ده‌کرێت ل ‌ه‬ ‫ئێستادا رێککه‌وتنێک بێت ‌ه ئاراو ‌ه به‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه داهاتوودا پێداچوونه‌و ‌ه ب ‌ه ده‌ستووردا‬ ‫بکرێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئاشکرای ‌ه ل ‌ه ئێستادا جیاوازییه‌ک‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پرۆژه‌ی ده‌ستوور ل ‌ه نێوان‬ ‫یه‌کێتی‌و پارتیدا ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬پێت وای�� ‌ه ئه‌م‬ ‫جیاوازیی ‌ه چ ئه‌نجامێکی لێده‌که‌وێته‌وه‌؟‬ ‫ئایا بنه‌مای ئه‌م جیاوازیی ‌ه دروسته‌؟ ئایا‬ ‫ئه‌م جیاوازیی ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامدا کاریگه‌ریی‬ ‫له ‌سه‌ر رێککه‌وتنی ستراتیجی ئه‌م دوو‬ ‫پارته‌ ده‌بێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ئێستا سێ دیدگ‌ا له‌سه‌ر ده‌ستوور‬ ‫هه‌‌یه‪ .‬دیدگای ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ک ‌ه ده‌یه‌وێت‬ ‫ده‌ستوور نه‌چێت ‌ه ریفراندۆمه‌وه‌‪ .‬دیدگای‬ ‫پارتی‪ ،‬که ده‌ڵێت‪ :‬با بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪.‬‬ ‫دی��دگ��ای سێیه‌میش هینی ب��راده‌ران��ی‬ ‫یه‌کێتین‌‪ ،‬ک��ه‌ ل�� ‌ه رووی ج��ه‌م��اوه‌ری‌و‬ ‫ک��ه‌ت��واری��ی��ه‌و ‌ه ب��ه‌ه��ێ��زت��ره‌‪ .‬دی��اره‌ ه��ه‌ر‬ ‫س��ێ دی��دگ��اک��ه‪ ،‬ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی سیاسیی‬ ‫خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم خه‌ڵک بڕیار ل ‌ه سه‌ر‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی سیاسی ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫یاساو به‌رژه‌وه‌ندیی گشتیدا هه‌ماهه‌نگه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی من‌‪ ،‬له رووی لۆجیکه‌وه ئه‌و ‌ه‬ ‫به‌هێزترو گرنگتره‌‪ ،‬ک ‌ه بدرێت ‌ه ریفراندۆم‪،‬‬ ‫چ��ون��ک�� ‌ه ه��ی��چ ب��ڕگ��ه‌ی��ه‌ک��ی ی��اس��ای��ی نیی ‌ه‬ ‫بیگه‌ڕێنێته‌وه‌‪ .‬سه‌باره‌ت ب ‌ه پرسیاره‌که‌‪،‬‬

‫پێم وای ‌ه براده‌رانی یه‌کێتی بۆچوونێکی‬ ‫نێوه‌ندییان گرتووه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ه��ه‌وڵ ده‌ده‌ن‬ ‫رۆڵێکی ه��ێ��ورک��ه‌ره‌وه‌ی��ی‌و رێککه‌و‌تنیی‬ ‫له ‌نێوان دوو بۆچوونه‌که‌ی‌تردا ببینین‪.‬‬ ‫به وات��‌ا چ��اره‌س��ه‌ری سێیه‌م ب��دۆزن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌گه‌ر بتوانن چاره‌سه‌ری سێیه‌م‬ ‫بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه هه‌ردوو الیه‌نه‌که‌ی‌تر پێی‬ ‫رازیبن‪ ،‬ئه‌وا ئه‌م ‌ه ده‌بێت ‌ه ده‌ستکه‌وتێک‬ ‫بۆیان‌و ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانیشدا میلله‌ت زیاتر‬ ‫پشتیان بگرێت‪ ،‬به‌اڵم ده‌سته‌به‌ریی چیی ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی رێگه‌یه‌کی یاسایی بدۆزیته‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه کاتێکدا چه‌ندین یاساناس گ��ه‌ڕاون‬ ‫ب��ۆ رێگه‌یه‌که‌ی‌ترو ن��ه‌ی��ان��دۆزی��وه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه ب��راده‌ران��ی یه‌کێتی تا ئێستا‬ ‫ل ‌ه گ��ه‌ڕان��دان بۆ دۆزی��ن��ه‌وه‌ی رێگه‌یه‌کی‬ ‫یاسایی‌و باوه‌ڕپێکراو ل ‌ه نێوان هه‌ردوو‬ ‫دیدگا جیاوازه‌که‌دا‪ .‬تا ئێستا نه‌یانتوانیو ‌ه‬ ‫ئه‌و چاره‌سه‌ر ‌ه بدۆزنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم لێره‌دا‬ ‫ده‌بێت بزانین کات گرنگ ‌ه بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫رێ��گ��ه‌ی س��ێ��ی��ه‌م‪ .‬دی��دگ��ای��ی پ��ارت��ی‌و‬ ‫ئۆپۆزسیۆن روون��ه‌و دی��اره‌و ئاسانه‌‌و‬ ‫ئه‌رکیان تا راده‌یه‌ک که‌متره‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌رکی‬ ‫ب��راده‌ران��ی یه‌کێتی گرانتره‌‪ .‬وات�� ‌ه ناڵێم‬ ‫باشتره‌‪ ،‬ده‌ڵێم دی��اره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب��راده‌ران��ی‬ ‫یه‌کێتی ئه‌رکیان سه‌ختتره‪ ،‬چونک ‌ه یه‌کالیی‬ ‫نه‌بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬وات ‌ه براده‌رانی یه‌کێتی ل ‌ه‬ ‫دۆخێکی هه‌ستیاردان‪ ،‬ده‌بێت ل ‌ه کۆتاییدا‬ ‫بڕیار ب��ده‌ن‪ ،‬رێگای سێیه‌م نه‌دۆزنه‌و ‌ه‬ ‫چی ده‌ک��ه‌ن؟ له‌گه‌ڵ ک��ام دیدگای ‌ه یه‌ک‬ ‫ده‌گ��رن��ه‌وه‌؟ وات�� ‌ه ئایا ده‌ستوور ده‌چێت ‌ه‬

‫‪99‬‬

‫ریفراندۆم‌و یه‌کێتی ب ‌ه جه‌ماوه‌ره‌که‌یان‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬یان ده‌نگ نه‌ده‌ن؟ وات ‌ه‬ ‫ئایا ده‌بێت خۆی یه‌کالیی بکاته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئه‌م دیدگایه‌ی یه‌کێتی پارتیی نیگه‌ران‬ ‫کردووه‌‪ ،‬یان کاریگه‌ریی ل ‌ه سه‌ر ئاینده‌ی‬ ‫رێککه‌وتنی ستراتیجی هه‌یه‌؟ به بۆچوونی‬ ‫من ده‌بێت پارتی رێز ل ‌ه دیدگای یه‌کێتی‬ ‫بگرێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی براده‌رانی یه‌کێتی‬ ‫ئێستا ل ‌ه دۆخی نائاماده‌یی مام جه‌اللدان‪.‬‬ ‫غيابى به‌ڕێز مام جه‌الل نه‌ک بۆ یه‌کێتی‪،‬‬ ‫بگر ‌ه بۆ ت��ه‌واوی پارت ‌ه سیاسییه‌کان‌و‬ ‫ع��ی��راق‌و ن��اوچ��ه‌ک��ه گرنگه‌و کاریگه‌ری‬ ‫خراپی لێکه‌وتۆته‌وه‌‪ .‬نائاماده‌یی ئه‌و‪،‬‬ ‫ب��ۆش��ای��ی گ��ه‌وره‌ی ب��ۆ ک��وردو شیعه‌و‬ ‫سونه‌و ده‌وڵه‌ته‌کانی دراوس��ێ‌و هه‌رێم‬ ‫دروس��ت��ک��ردووه‌‪ ،‬ک��اری��گ��ه‌ری��ی ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫په‌یوه‌ندیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تی‌و ناوخۆییه‌کان‬ ‫هه‌بووه‌‪ .‬مام جه‌الل ره‌قه‌مێکی گه‌وره‌یه‌‪،‬‬ ‫نه‌ک هه‌ر بۆ کورد‪ ،‬به‌ڵکو ل ‌ه سه‌ر ئاستی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و جیهانيش‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫مام جه‌الل ئه‌و کاریگه‌رییانه‌ی هه‌بێت ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ئاستی ناوخۆیی‌و جیهانی‪ ،‬ئیدی چۆن‬ ‫کاریگه‌ری ل ‌ه سه‌ر برایانی یه‌کێتی نابێت؟‬ ‫من ناڵێم برایانی یه‌کێتی نه‌یانتوانیو ‌ه به‬ ‫‌باشی دۆخی یه‌کێتی راگرن‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت رێز له‌و ‌ه بگیرێت‪ ،‬ک ‌ه مام جه‌الل‬ ‫ئێستا نائاماده‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئومێد د ‌هک��ه‌م به‌م‬ ‫نزیکان ‌ه بێته‌و ‌ه ن��اوم��ان‪ .‬راس��ت�� ‌ه ئێستا‬ ‫یه‌کێتی داره‌که‌ی ل ‌ه ناوه‌ڕاسته‌و ‌ه گرتووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم یه‌کێتی نه‌چۆت ‌ه نێو ئۆپۆزسیۆن‌‪.‬‬

‫ن رووی‬ ‫ل ‌ه راگه‌یاندنه‌کانیشدا ده‌یبینی ‌‬ ‫ل ‌ه پارتییه‌و ده‌ڵێت‪ :‬ده‌بێت من رۆڵێکی‬ ‫ن��ێ��وه‌ن��دک��اری ب��ب��ی��ن��م‪ ،‬وات��ه‌ ه��ه‌م��وو‬ ‫الی�� ‌هک��ت��ان رازی بکه‌م ل��ه ‌س��ه‌ر شتێک‪.‬‬ ‫پارتیش ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ناکرێت‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫به ‌پێچه‌وانه‌ی رێکار ‌ه یاساییه‌کانه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه یه‌کێتی ئێستا ده‌توانێت ل ‌ه رووی‬ ‫سیاسییه‌و ‌ه ب ‌ه دوو ئ��ه‌رک هه‌ڵبستێت‪.‬‬ ‫رێککه‌وتنێکی سیاسی س��از ب��ک��ات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رووی یاساییشه‌و ‌ه ب ‌ه یاساناسانی خۆی‬ ‫بڵێت رێگه‌یه‌کی یاسایی ب��دۆزن��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ستوور ب ‌ه شێوه‌یه‌‌ک بێت‪ ،‬ک ‌ه الدان‬ ‫ل ‌ه هیچ بڕگه‌یه‌کی ياسايى نه‌کرێت‌و له‬ ‫رووى سیاسییه‌وه هه‌موو ال له ‌سه‌ری‬ ‫کۆک بن‪ .‬ئه‌م ئه‌رک ‌ه سیاسی‌و یاساییه‌ی‬ ‫یه‌کێتی زۆر گه‌وره‌و گرانه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫ی��اس��ان��اس��ان زۆر بیریان لێکردۆته‌و ‌ه‬ ‫رێگه‌یه‌ک ب��دۆزن��ه‌وه‪ ،.‬ب��ه‌اڵم ب��ێ ئاکام‬ ‫بوون‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه تا چ راده‌یه‌ک یه‌کێتی‬ ‫ده‌توانێت ئه‌و ئه‌رک ‌ه گران ‌ه بکات؟ ئه‌گه‌ر‬ ‫توانی‪ ،‬هه‌مووان ده‌ستخۆشی لێده‌که‌ین‌و‬ ‫به‌شداری ده‌که‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر نه‌شیتوانی‪ ،‬ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌بێت یه‌کێتی خۆی یه‌کالیی بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫وات ‌ه ده‌نگ بده‌ن ب ‌ه ده‌ستوور‪ ،‬یان نا؟‬ ‫ئه‌گه‌ر وتی ده‌نگ به ب ‌ه ده‌ستوور بده‌ن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه دی��ار ده‌بێت‪ ،‬که زیاتر پشتیوانی‬ ‫کێ ده‌کات‪ .‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا هه‌ر‬ ‫ئاشکرا ده‌بێت‪ ،‬ک ‌ه پشتگیریی چ الیه‌نێک‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬بێگومان ئه‌و کاره‌ی یه‌کێتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کارێکی ته‌وفیقییه‌‪ ،‬کارێکی پیرۆز ‌ه له‌به‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫ئ��ه‌و ‌ه م��ان��دووب��وون��ی زی��ات��ری ده‌وێ��ت‪،‬‬ ‫گه‌ڕانی زیاتری ده‌وێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه پارتی‬ ‫نابێت له‌م ‌ه نیگه‌ران بێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫یه‌کێتی خۆی یه‌کالیی نه‌کردۆته‌وه‌‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌و ‌ه ده‌بێت کات ب ‌ه یه‌کێتی بدرێت به‌ڵکو‬ ‫بتوانێت ئه‌و نێوه‌ند ‌ه به ‌شێو ‌ه یاسایی‌و‬ ‫سیاسییه‌که پڕ بکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وه‌ک پرسیاری کۆتایی‪ ،‬ئایا ئه‌و‬ ‫نامانه‌‪ ،‬یان ئه‌و وه‌اڵمنامانه‌ی بۆ سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم له‌الیه‌ن ئۆپۆزسیۆن‌و یه‌کێتییه‌و ‌ه‬ ‫نێردراونه‌ته‌وه‪ ،‬بۆچی ئاشکرا ناکرێن؟‬ ‫وات�� ‌ه ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫خه‌ڵکه‌‪ ،‬ئیدی بۆچی خه‌ڵک نه‌زانێت ئه‌و‬ ‫نامان ‌ه چییان تێدا نووسراون‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب��ێ��گ��وم��ان ب��ه‌ش��ێ��ک ل��ه‌و نامان ‌ه‬ ‫ب��اس��ک��راون‪ ،‬وات�� ‌ه شت ‌ه سه‌ره‌کییه‌کان‬ ‫ب��اس��ک��راون‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ه��ه‌م��ووی باس‬ ‫ن��ه‌ک��راوه‌‪ ،‬بێگومان ده‌ب��ێ��ت ئ��ه‌وان�� ‌ه ل ‌ه‬

‫داهاتوودا ده‌ربخرێن‌و ئاشکرا بن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و نامانه‌ی ل ‌ه ئۆپۆزسیۆنه‌و ‌ه نێردراون‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی پ��ر‌ن��س��ی��پ��ن‌‪ ،‬ب��ۆ رای گشتی‬ ‫ده‌رخ��راون‌و راگه‌یه‌نراون‪ .‬ئۆپۆزسیۆن‬ ‫له‌گه‌ڵ سازانی سیاسیدان‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان‬ ‫بگه‌ڕێنرێته‌و ‌ه بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک‬ ‫ئایدیاو دیدگا خه‌ڵک ده‌زان��ن بۆچوونی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن چییه‌‌و بۆچوونه‌کانیان بۆ‬ ‫یه‌کێتی‌و پارتیش ئاشکرایه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێموای ‌ه هه‌ڵوێسته‌کان بۆ خه‌ڵک روونن‌و‬ ‫رۆژان��ى دواتريش شتى نوێمان نیيشان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬ب��ه ه��ي��واى ئ��ه‌وه‌ى هه‌موومان‬ ‫بگه‌ينه رێگا چاره‌یه‌کى ياسايى‌و سياسیى‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت‌‪ ،‬ك��ه ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ى ب��ااڵى‬ ‫واڵته‌که‌مان پێ سه‌روه‌رو سه‌ردار بێت‪.‬‬

101

‫دیدار له‌گه‌ڵ خه‌لیل عه‌بدوڵاڵ له‌ باره‌ی پرۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستووره‌وه‬ An interview with Mr. Khalil Abdullah on draft constitution‌

‫ که‌وانه‬.‫ئا‬ Prepared by: Kawana

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫خه‌لیل عه‌بدولاڵ ئه‌ندامێکی ئه‌كادیمیای‬‫هۆشیاری‌و پێگه‌یاندنی كادیرانی یه‌کێتیی‬ ‫نیشتیمانیی کوردستانه‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬سه‌ره‌تا ئه‌گه‌ر بکرێت سه‌باره‌ت‬ ‫ب�� ‌ه گ��رف��ت��ه‌ک��ان��ی پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��وور‬ ‫ب��دوێ��ن‪ ،‬ئ��ێ��و ‌ه وه‌ک ی�� ‌هک��ێ��ت��ی گ��رف��ت��ان‬ ‫له‌گه‌ڵ کام ماددانه‌ی ده‌ستووردا هه‌یه‌؟‬ ‫خوێندنه‌وه‌تان بۆ ده‌قی ئه‌و ماددان ‌ه چییه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بیرۆكه‌ی دانانی ده‌ستوورێك بۆ‬ ‫هه‌رێمی كوردستان بۆ دوای راپه‌ڕینی‬ ‫ئ��ازاری ‪‌1991‬و هه‌ڵبژاردنی پا‌رله‌مانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‌و دام��ه‌زران��دن��ی حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل��ه‌و كاته‌و ‌ه دكتۆر ن��وری تاڵه‌بانی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كه‌سایه‌تییه‌كی ش��اره‌زای ب��واری یاساو‬ ‫ده‌ستوور ‌ه به‌ته‌نها پڕۆژه‌ی ده‌ستوورێكی‬ ‫بۆ هه‌رێمی كوردستان ئاماد ‌ه كرد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫نه‌خرای ‌ه بواری جێبه‌جێكردن‌و هه‌روه‌ك‬ ‫پ��ڕۆژ ‌ه م��ای��ه‌وه‌و ن��ه‌ب��وو ب��ه‌ده‌س��ت��وور‪.‬‬ ‫رۆژی ‪4‬ی تشرینی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ‪،1992‬‬ ‫پارله‌مانی كوردستان وه‌ك ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ش��ه‌رع��ی گ��ه‌ل��ی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬یه‌كالیه‌ن ‌ه‬ ‫بڕیاری فیدراڵی راگه‌یاند بۆ رێكخستنی‬ ‫په‌یوه‌ندی نێوان هه‌رێمی كوردستان‌و‬ ‫حكومه‌تی ناوه‌ندی به‌غدا‪ ،‬ب ‌ه مه‌رجێك‬ ‫ئ��ه‌و حكومه‌ت ‌ه حكومه‌تێكی ف��ی��دراڵ��ی‪،‬‬ ‫دیموكراسی‪ ،‬پارله‌مانی‌و فره‌یی بێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫هه‌رێمێكی فیدراڵیش مافی خۆیه‌تی‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ده‌ستووری تایبه‌ت ب ‌ه خۆی هه‌بێت‪ .‬به‌و‬ ‫پێی ‌ه هه‌رێمی كوردستان وه‌ك هه‌رێمێكی‬ ‫راگه‌یه‌ندراوی فیدراڵی مافی خۆی بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ستووری خۆی هه‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زیاتر بوونی ده‌ستووری بۆ ئه‌و هه‌رێم ‌ه‬ ‫پێویست ك��رد ب��وو‪ ،‬ب��وون��ی ده‌س��ه‌اڵت�� ‌ه‬ ‫ره‌سمییه‌كانی یاسادانان‌و جێبه‌جێكردن‌و‬ ‫دادوه‌ری بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گشتییدا ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ب��ووب��وون‪ .‬بوونی‬ ‫ده‌ستوور بۆ رێكخستنی په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫نێوان ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌و دیاریكردنی ماف‌و‬ ‫ئه‌ركه‌كانی هاوواڵتییان پێویستییه‌كی‬ ‫ژیانی‌و ژیاری بوو‪ .‬ئه‌گه‌رچی پارله‌مانی‬ ‫كوردستان دوای د ‌ه ساڵ له‌هه‌ڵبژاردنی‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ب��ڕی��اری ژم��ار ‌ه ‪ 26‬ل�� ‌ه ‪7‬ی تشرینی‬ ‫دووه‌م��ی ‪ ،2002‬پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوورێكی‬ ‫بۆ هه‌رێمی كوردستان په‌سند كرد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌و پ��رۆژه‌ی��ه‌ ه��ه‌ر ب�� ‌ه پ��رۆژه‌ م��ای��ه‌وه‌و‬ ‫ن��ه‌ب��وو ‌ه ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م‪ .‬پرۆسه‌ی‬ ‫ئ��ازادی��ی ع��ێ��راق‪ ،‬هه‌لومه‌رجێكی نوێی‬ ‫هێنای ‌ه ئ��اراوه‌و زه‌مینه‌ی نووسینه‌وه‌و‬ ‫داڕشتنی ده‌ستوورێكی هه‌میشه‌یی بۆ‬ ‫عێراق ره‌خساند‪ ،‬له‌و چوارچێوه‌یه‌دا ل ‌ه‬ ‫‪15‬ی تشرینی یه‌كه‌می ‪2005‬دا‪ ،‬زۆرینه‌ی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ك��ی ع��ێ��راق ل�� ‌ه رێ��ی راپ��رس��ی��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری ع��ێ��راق��ی��ی��ان‬ ‫په‌سندكردو ده‌ستووره‌ك ‌ه كه‌وت ‌ه بواری‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ه‌وه‌‪ .‬ئ��ه‌و ده‌س��ت��وور ‌ه ب ‌ه‬ ‫ی م��اف��ی ب��ه‌ ه��ه‌رێ��م‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی ی��اس��ای�� ‌‬ ‫به‌خشی ل ‌ه چوارچێوه‌ی عێراقدا خاوه‌ن‬

‫‪103‬‬

‫ده‌ستووری خۆی بێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌و س��ۆن��گ��ه‌ی��ه‌و ‌ه م��اده‌ی ‪120‬ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری ع��ێ��راق‪ ،‬رێگه‌ی ب ‌ه هه‌رێم‬ ‫داو ‌ه ده‌ستوور بۆ خۆی دابنێت‌و تیایدا‬ ‫په‌یكه‌ری ده‌زگا ره‌سمییه‌كان‌و میكانیزمی‬ ‫پیاده‌كردنی ده‌سه‌اڵته‌كانی دابنێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫م��ه‌رج��ێ��ك ل��ه‌گ��ه‌ڵ ده‌س��ت��ووری ع��ێ��راق‬ ‫ناكۆك نه‌بێت‪ .‬ئه‌م م��ادد ‌ه ده‌ستووریی ‌ه‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ر‌و‌ون‌و راشكا‌و رێگه‌ی ب ‌ه‬ ‫هه‌رێمی كوردستان داو ‌ه وه‌ك هه‌رێمێكی‬ ‫ره‌سمی‌و دانپێدانراو‪ ،‬ده‌ستووری تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه خۆی هه‌بێت‪ .‬به‌وه‌ش هیچ پاساوێك‬ ‫ن��ه‌م��ای��ه‌وه‌ ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ ه��ه‌رێ��م��ی‬ ‫كوردستان ده‌ستووری نه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر رۆشنایی ئه‌و مافه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستووری‬ ‫عێراق ب ‌ه هه‌رێمی كوردستانی به‌خشیو ‌ه‬ ‫بۆ دانانی ده‌ستوور‪ ،‬رۆژی ‪8‬ی ئه‌یلولی‬ ‫‪ 2005‬پارله‌مانی كوردستان له ‌دانیشتنی‬ ‫ئاسایی خۆیدا بڕیاری پێكهێنانی لیژنه‌یه‌كی‬ ‫نۆزد ‌ه كه‌سی دا بۆ چاوخشاندنه‌و ‌ه به‌و‬ ‫پڕۆژ ‌ه ده‌ستووره‌ی‪ ،‬ك ‌ه پێشتر پا‌رله‌مانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل��ه ‌رۆژی ‪7‬ی تشرینی‬ ‫دووه‌م��ی ‪ 2002‬په‌سندی ك��ردب��وو‪ .‬به‬ ‫‌مه‌رجێك داڕشتن‌و پێداچوونه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫پ��ڕۆژ ‌ه ده‌ستووریی ‌ه به ‌شێوه‌یه‌ك بێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه له‌گه‌ڵ قۆناغی نوێدا بگونجێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫لیژنه‌ی ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی ‪14‬ی ئه‌یلولی ‪ 2005‬تا‬ ‫‪22‬ی ئابی ‪ 2006‬پێداچوونه‌وه‌ی وردی‬ ‫به ‌پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووره‌ك��ه‌دا ك��رد‌و ‪82‬‬ ‫م��اده‌و ‪ 28‬بڕگه‌ی بۆ زی��ادك��ردو ده‌قی‬

‫پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووره‌ك��ه‌ش ل ‌ه میدیاكان‬ ‫باڵ‌وكرایه‌وه‌و له‌و باره‌یه‌و ‌ه سیاسییه‌كان‌و‬ ‫یاساناسان‌و نووسه‌ران‌و رو‌وناكبیران‬ ‫دید‌و تێڕوانینی جیاجیای خۆیان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌و پڕۆژه‌ ده‌ستووریی ‌ه باڵ‌وكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌‪24‬ی ح��وزه‌ی��ران��ی ‪ 2009‬پآرله‌مانی‬ ‫كوردستان پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستووره‌كه‌ی ب ‌ه‬ ‫ده‌نگی ‪ 95‬ئه‌ندام له ‌كۆی ‪ 96‬ئه‌ندامی‬ ‫ئ��ام��اده‌ب��وو په‌سند ك��ردو ته‌نها ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫م��اب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه راپ��رس��ی��ی گشتی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫بكرێت‪ .‬سه‌رۆكی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫داوایكرد پڕۆژه‌ك ‌ه بخرێت ‌ه راپرسییه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ل��ه‌و ك��ات��ه‌دا ك��ۆم��س��ی��ۆن��ی ب��ااڵی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كانی عێراق به‬ ‫‌بیانووی ئ��ه‌وه‌ی سه‌رقاڵی ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم‌و‬ ‫پارله‌مانی كوردستانه‌‪ ،‬ئه‌و راپرسییه‌كه‌ی‬ ‫ئه‌نجام ن��ه‌دا‪ .‬ئیدی مه‌سه‌له‌ی خستن ‌ه‬ ‫راپرسیی پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��وور له ‌چوار‬ ‫ساڵی راب��ردوودا ف��ه‌رام��ۆش ك��را‪ .‬تا له‬ ‫‌م��اوه‌ی ئ��ه‌م چه‌ند مانگه‌ی راب��ردوودا‬ ‫ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��دای��ه‌وه‌‌و ب��وو ‌ه‬ ‫بابه‌تی گ��ه‌رم��ی گفتوگۆی الی��ه‌ن��ه‌ك��ان‌و‬ ‫بابه‌تی ریكالمی سیاسی‌و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫الیه‌نه‌كانی ئۆپۆزسیۆن!‬ ‫ئه‌م پرس ‌ه الیه‌نه‌كانی ب ‌ه سه‌ر دوو به‌ره‌دا‬ ‫داب��ه‌ش��ك��رد‪ ،‬ب��ه‌ره‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ان داوای‬ ‫خستن ‌ه راپرسیی پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستووری‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬ب��ه‌ره‌ی دووه‌م��ی��ش��ی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی پڕۆژه‌كه‌بوو بۆ پارله‌مان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫هه‌مواركردنه‌وه‌‌و دوات��ر راپرسیی بوو‪.‬‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان��ی ك��وردس��ت��ان ك��ۆت��ای��ی ب��ه‌و‬ ‫مشتومڕ ‌ه هێنا ب��ه‌وه‌ی بڕیاریدا ماوه‌ی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم بۆ دوو ساڵ درێژ‬ ‫بكرێته‌وه‌و له‌و ماوه‌یه‌دا ل ‌ه رێی سازانه‌و ‌ه‬ ‫پڕۆژه‌ك ‌ه ل ‌ه پارله‌مان هه‌موار بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌و الی��ه‌ن��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه داوای‬ ‫ه��ه‌م��وارك��ردن��ه‌وه‌ی پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور‬ ‫ده‌ك��ه‌ن چ��اوی��ان ل�� ‌ه گ��ۆڕی��ن��ی سیستمی‬ ‫سیاسی هه‌رێم ‌ه ل ‌ه سه‌رۆكایه‌تییه‌و ‌ه بۆ‬ ‫پا‌رله‌مانی‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێم‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ن پ��ا‌رل��ه‌م��ان��ه‌و ‌ه هه‌ڵبژێردرێت‪.‬‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی��ی ن��ی��ش��ت��م��ان��ی��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫سه‌رنجی ل ‌ه س��ه‌ر ن��اوه‌ڕۆك��ی پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستووره‌ك ‌ه هه‌یه‌‌و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دای ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێی سازانه‌و ‌ه سیستمی سیاسی هه‌رێم‬ ‫بكرێت ‌ه پا‌رله‌مانی‌و سه‌رۆكی هه‌رێم ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن پارله‌مانه‌و ‌ه هه‌ڵبژێردرێت‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌س��ت��وور بۆ‬ ‫داهاتووه‌و بۆ كه‌سێكی دیاریكراو نییه‌‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و كه‌س ‌ه ل ‌ه رێی پا‌رله‌مانه‌و ‌ه‬ ‫ێ بدرێت‪ .‬ل ‌ه رێی ئه‌و الیه‌نه‌ی‪،‬‬ ‫متمانه‌ی پ ‌‬ ‫ك�� ‌ه زۆری��ن��ه‌ی پا‌رله‌مانی ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫به ‌هاوبه‌شیی له‌گه‌ڵ چه‌ند الیه‌نێكی‌تر‪.‬‬ ‫بێگومان ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ك��ردن��ی سیستمی‬ ‫پارله‌مانی له‌گه‌ڵ ده‌ستووری عێراقیشدا‬ ‫گونجاوه‌‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه پێی ئه‌و ده‌ستوور ‌ه‬ ‫س��ه‌رۆك ك��ۆم��ار ل��ه‌ رێ��ی پ��ارل��ه‌م��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌ب��ژێ��ردرێ��ت‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت‌ ده‌س��ت��ووری‬ ‫هه‌رێمیش له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌ستوور ‌ه گونجاو‬

‫بێت‌و ناكۆك نه‌بێت له‌گه‌ڵیدا‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وات�� ‌ه الیه‌نه‌کانی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ته‌نیا کاتی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن ب��ۆ بانگه‌شه‌ک ‌ه‬ ‫ب��ی��ری��ان ک��ه‌وت��ه‌و ‌ه بێن ‌ه ده‌ن��گ ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م‪ .‬باش ‌ه‬ ‫بۆچی الیه‌نه‌کانی ئۆپۆزسیۆن ت��از ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاگادێنه‌وه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب ‌ه بڕوای من الیه‌نه‌كانی ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫الیه‌نه‌كانی ئۆپۆزسیۆن پرسی پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستووریان فه‌رامۆش كردبوو‪ ،‬ماوه‌ی‬ ‫چوارساڵ ‌ه باسی ئه‌و پرس ‌ه ناكرێت‪ .‬ل ‌ه‬ ‫چه‌ند مانگی راب��ردووداو ل ‌ه ده‌روازه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ئه‌و پرس ‌ه هاته‌و ‌ه مه‌یدان‬ ‫له ‌الیه‌ن سه‌رۆكی هه‌رێم‌و پا‌رله‌مانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌رگایه‌ك بو گفتوگۆ ل ‌ه سه‌ر ئه‌و پرس ‌ه‬ ‫كرایه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم الیه‌نه‌كانی ئۆپۆزسیۆن ب ‌ه‬ ‫پیر ئه‌و مه‌سه‌له‌یه‌و ‌ه نه‌چوون‌و ویستیان‬ ‫ئ��ه‌م پرسه‌ش وه‌ك پرسه‌كانی‌تر بكه‌ن‬ ‫به‌ بابه‌تی بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‌و ل ‌ه ناو‬ ‫ژاوه‌ژاوی میدیادا ونیان كرد‪ .‬ل ‌ه دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش‪ ،‬ك�� ‌ه ل��ه ‌س��ه‌ر داوای یه‌كێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان‌و ل ‌ه رێی یاسایه‌كی‬ ‫پارله‌مانه‌و ‌ه ب ‌ه فه‌رمی بڕیاری گه‌ڕانه‌وه‌‌و‬ ‫ه��ه‌م��وارك��ردن��ه‌وه‌ی پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوری‬ ‫هه‌رێم ل ‌ه خولی داهاتووی پارله‌مان درا‪.‬‬ ‫ئۆپۆزسیۆن ت��ووش��ی ش��ۆك ب��وو‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كارته‌شیان ل ‌ه ده‌ست ده‌رهێنرا‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك‬ ‫بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‌و بۆ كۆكردنه‌وه‌ی‬

‫‪105‬‬

‫ده‌ن��گ ب��ه‌ك��اری بهێنن‪ .‬چونك ‌ه ئ��ه‌وان‬ ‫بانگه‌شه‌ی ئه‌وه‌یان ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوور ناگه‌ڕێته‌و ‌ه پا‌رله‌مان‌و ده‌خرێت ‌ه‬ ‫راپرسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه رای م��ن ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه‬ ‫ل ‌ه خه‌می ده‌ستوورو سیستمی سیاسی‬ ‫بوون‪ ،‬ده‌بوو ل ‌ه هه‌لومه‌رجی ئاسایی چوار‬ ‫ساڵی رابردوودا به‌رنامه‌ی هه‌مواركردنی‬ ‫پڕۆژه‌ی ده‌ستووریان هه‌بووایه‌‪ ،‬نه‌ك له‬ ‫‌ده‌روازه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا وه‌ك بابه‌تێكی‬ ‫بانگه‌شه‌و ریكالمی سیاسی ب�� ‌هك��اری‬ ‫بهێنن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وات�� ‌ه پێت وای�� ‌ه ئ��ه‌و خااڵنه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه جه‌خت ل ‌ه سه‌ر ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم ده‌که‌نه‌وه‌و ل ‌ه به‌رانبه‌ردا پا‌رله‌مان‬ ‫که‌متر ب ‌ه هه‌ند وه‌رده‌گیرێت سه‌نته‌ری‬ ‫گرفته‌کانی پڕۆژه‌ ده‌ستوورییه‌که‌ن؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬چاوی زۆربه‌ی الیه‌نه‌كان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه سیستمی سیاسی‪ ،‬یاخود‬ ‫سیستمی نیمچ ‌ه سه‌رۆكایه‌تی بگۆڕدرێت‬ ‫ب ‌ه سیستمی پارله‌مانی‌‪ .‬سه‌رۆكی هه‌رێم‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن پارله‌مانه‌و ‌ه هه‌ڵبژێردرێت‌‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی پا‌رله‌مان وه‌ك مه‌رجه‌عێكی بااڵ‬ ‫هه‌ژموونی ب ‌ه سه‌ر سه‌رۆكی هه‌رێمدا‬ ‫هه‌بێت‌و بتوانێت لێی بپرسێته‌وه‌و رێگ ‌ه‬ ‫نه‌درێت سه‌رۆكی هه‌رێم هه‌ژموونی خۆی‬ ‫بسه‌پێنێت‪ .‬ئه‌مه‌ش زیاتر ترس ‌ه له‌ئاینده‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌رۆكێك بێت به‌شێوازی تاكڕه‌وان ‌ه‬

‫مامه‌ڵ ‌ه بكات‌و ئاسته‌نگ دروستبكات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ی��ن��ا ئ��ێ��م�� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ی دوو خولی‬ ‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی��ی م��ه‌س��ع��ود ب��ارزان��ی‬ ‫سه‌رۆكی ئێستای هه‌رێمی كوردستانمان‬ ‫له‌به‌رده‌ستدایه‌‪ ،‬ك ‌ه جارێكیان له ساڵی‬ ‫‪ 2005‬له ‌الیه‌ن پارله‌مانی كوردستانه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێردراو جارێكی تریان له ‌ساڵی‬ ‫‪ 2009‬راسته‌وخۆ له ‌رێ��ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گشتییه‌و ‌ه متمانه‌ی پ��ێ��درا‪ .‬ل ‌ه ه��ه‌ردوو‬ ‫حاڵه‌ته‌كه‌شدا هه‌مان ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ی��اس��ای سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا دی��اری��ك��راون‌و‬ ‫ه��ه‌س��ت ب��ه‌وه‌ش ن��ه‌ك��را ج��ی��اوازی��ی ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی دوو خ��ول�� ‌هك��ه‌دا هه‌بێت‪،‬‬ ‫یاخود مه‌ترسی بێت بۆ سه‌ر سیستمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬ی��ان ه��ه‌وڵ��ی ت��اك��ڕه‌وی ب��دات‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��ان ئ��ه‌و ده‌س��ه‌اڵت��ان��ه‌ی ی��اس��ای‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم گوازراونه‌ته‌و ‌ه بۆ‬ ‫پڕۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێم‪ .‬وات ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫باسی لێده‌كرێت ل ‌ه گۆڕینی سیستمی‬ ‫هه‌رێم‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م ب��ۆ س��ه‌رۆك��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ئاینده‌یه‌‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی ئه‌و ده‌سه‌اڵتان ‌ه بۆ‬ ‫مه‌به‌ستی تاكڕه‌وی به‌كارنه‌هێنن‪ .‬ب ‌ه رای‬ ‫من م��اده‌و بڕگه‌كانی‌تریش پێویستیان‬ ‫ب�� ‌ه ده‌س��ت��ك��اری��ی‌و پ��ێ��داچ��وون��ه‌و ‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و پڕۆژ ‌ه ده‌ستوور ‌ه چوار ساڵ‬ ‫له‌مه‌وبه‌ر ن��ووس��راوه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه دوای ئه‌و‬ ‫ماوه‌ی ‌ه چه‌ندین گۆڕانكاریی سیاسی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و فه‌رهه‌نگی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫روویانداوه‌‪ ،‬هه‌موو ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ش‬ ‫گۆڕانكاری‌و هه‌مواركردنی ئه‌و پڕۆژ ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ووره‌ی��ان گ��ه‌ره‌ك��ه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم چونك ‌ه‬ ‫ئێستا زۆربه‌ی چاوه‌كان ل ‌ه سه‌ر ماده‌و‬ ‫بڕگه‌كانی تایبه‌ت به ‌سیستمی سیاسی‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی س��ه‌رۆك��ی هه‌رێمه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫مادانه‌ی‌تر كه‌وتونه‌ته‌ په‌راوێزه‌وه‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وات ‌ه یه‌کێتی تا راده‌یه‌ک له‌گه‌ڵ‬ ‫ئۆپۆزسیۆن هاوڕایه‌؟ ئه‌ی بۆچی نێوان‬ ‫یه‌کێتی‌و ئۆپۆزسیۆن رووی له‌ خراپییه‌؟‬

‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ك�� ‌ه ئه‌و‬ ‫خواسته‌شی هاتۆته‌دی‪ ،‬هێشتا ل ‌ه هه‌راو‬ ‫ژاوه‌ژاوی میدیا ن��ه‌ك��ه‌وت��ووه‌‪ .‬بێگومان‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش هه‌ر بۆ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌‪ .‬به‌زۆریش ل ‌ه هه‌وڵی‬ ‫ب ‌ه ده‌ستهێنانی ده‌نگی ناوچه‌كانی نفوزی‬ ‫یه‌كێتین‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه سه‌ڕای ئه‌وه‌‌ش له‌و‬ ‫بواره‌دا هاوڕان له‌گه‌ڵ یه‌كێتی‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬ ‫ده‌نگه‌كان ئه‌و هاوڕاییانه‌ی له ‌ناو ته‌پ‌و‬ ‫تۆزی شه‌ڕی راگه‌یاندندا ونكردووه‌‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬باش ‌ه بۆچی ئ��ه‌و گه‌شبینیی ‌ه‬ ‫زۆر ‌ه له ‌الیه‌نی ده‌سه‌اڵته‌وه‌و ل ‌ه الیه‌نی‬ ‫ئۆپۆزسیۆنیشه‌و ‌ه گرژی‌و نائومێدییه‌کی‬ ‫زۆر ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه ک��ات��ێ��ک��دا ئ��ێ��و ‌ه ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫په‌یامه‌که‌ی س��ه‌رۆک��ی هه‌رێم نزیکبوو‬ ‫له‌وه‌ی خواستی زۆرینه‌ی الیه‌نه‌کان به‌دی‬ ‫بهێنێت؟ ئایا ئه‌وان ل ‌ه خۆڕا نیگه‌رانن؟‬

‫وه‌اڵم‪ :‬ئه‌وه‌ی ئۆپۆزسیۆن دوای ده‌كردو‬ ‫مه‌كینه‌ی م��ی��دی��ای ب��ۆ خستبوو ‌ه گه‌ڕ‬ ‫ت ده‌ستوور بخرێت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وه ‌ب��وو‪ ،‬ك ‌ه نابێ ‌‬ ‫ت ل ‌ه رێی سازانه‌و ‌ه‬ ‫راپرسییه‌وه‌و ده‌بێ ‌‬ ‫ئ��ه‌و پ��ڕۆژ ‌ه ده‌س��ت��وور ‌ه ل�� ‌ه پارله‌مانی‬ ‫كوردستان هه‌موار بكرێته‌وه‌‪ .‬یه‌كێتیی‬ ‫نیشتمانیی ك��وردس��ت��ان ب��وو ‌ه وه‌كیلی‬ ‫ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی��ش‪ .‬نه‌یهێشت پ��ڕۆژه‌ك�� ‌ه وه‌اڵم‪ :‬م��ن ل��ه‌و ب��ڕوای��ه‌دام الیه‌نه‌كانی‬ ‫بخرێت ‌ه راپرسیی گشتییه‌وه‌و به‌پێی یاساو ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل�� ‌ه ه��ه‌ل��وم��ه‌رج��ی پێش‬ ‫ل ‌ه رێی پارله‌مانه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ی جێگیركرد‪ ،‬هه‌ڵبژاردنه‌كاندا مه‌به‌ستییان نه‌بوو بگه‌ن‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه خولی داه��ات��ووی پارله‌ماندا ئه‌و به‌ هیچ رێكکه‌وتن‌و ئه‌نجامێك له‌گه‌ڵ‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی�� ‌ه به ‌س��ازان هه‌موار بكرێته‌وه‌‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬چونك ‌ه چه‌ند ده‌رفه‌تێكیان ‬ ‫بێجگ ‌ه ل�� ‌ه ده‌ق��ی ی��اس��اك��ه‌‪ ،‬دوا په‌یامی درای�� ‌ه ل�� ‌ه ب��اری��ان ب��رد‪ ،‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت له‬ ‫سه‌رۆكی هه‌رێم له ‌سه‌ر ئه‌و مه‌سه‌له‌ی ‌ه ‌یاساكه‌ی پا‌رله‌مان بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫زۆر ب��ه ‌روون��ی ئ��ام��اژ ‌ه ب��ه‌و ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور له ‌خولی داهاتووو‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه كۆبوونه‌و ‌ه ده‌ستپێكه‌كانی خولی ل ‌ه په‌یامه‌كه‌ی سه‌رۆكی هه‌رێمیشدا ب ‌ه‬ ‫داهاتووی پارله‌ماندا پڕۆژه‌ی ده‌ستوور شێكی گرنگی خواسته‌كانیان به‌رجه‌ست ‌ه‬ ‫به‌سازان له‌پا‌رله‌مان هه‌موار ده‌كرێته‌وه‌‪ .‬ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وان ه��ی��چ بایه‌خێكی‬

‫‪107‬‬

‫وه‌ک پڕۆسه‌ی هه‌ڵس‌و که‌وتکردن له‌گه‌ڵ‬ ‫ره‌شنووسی ده‌ستوورو گۆڕانکارییه‌کانی‬ ‫له‌ پڕۆژه‌ ده‌ستوورییه‌که‌دا له‌ پا‌رله‌ماندا؟‬

‫پێناده‌ن‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌وان ب ‌ه ته‌مای هیچ‬ ‫ده‌ستكه‌وتێك نین ل ‌ه سایه‌ی ده‌سه‌اڵتدا‬ ‫به‌ده‌ستی بهێنن‪ ،‬ئ��ه‌وان ته‌نها چاویان‬ ‫له‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌نگێكی زۆر به‌ده‌ست بهێنن‌‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه خولی داهاتووی پا‌رله‌مانی وه‌اڵم‪ :‬پ��رس��ی سیستمی س��ی��اس��ی له‬ ‫كوردستاندا پێگه‌ی خۆیان به‌هێز بكه‌ن‪‌ .‬پڕۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمدا‪ ،‬یه‌كێك ‌ه له‌و‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه خ��ه‌ون��ی به‌ده‌ستهێنانی پرسانه‌ی‌بۆته‌ جێگه‌ی بایه‌خ‌و مشتومڕی‬ ‫ده‌ن��گ��ه‌ك��ان ب��ه‌ه��ی��چ��ی‌ت��ر ن��اگ��ۆڕن��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌م��وو الی��ه‌ن��ه‌ك��ان ب�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت‌و‬ ‫پێشیان وای ‌ه هه‌ر نزیكبوونه‌وه‌یه‌كیان له ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ه‌وه‌‪ .‬پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی‬ ‫‌الیه‌نه‌كانی ده‌سه‌اڵت كاریگه‌ری ب ‌ه سه‌ر كوردستان داكۆكی له‌م پڕۆژ ‌ه ده‌ستوور ‌ه‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كانیانه‌و ‌ه ده‌بێت‌‪ ،‬ده‌ك��ات‌و ب�� ‌ه پ��ڕۆژه‌ی��ه‌ك��ی گ��ون��ج��اوی‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه نیگه‌رانییه‌كانی ئ��ه‌وان ل��ه‌وه‌و ‌ه ده‌زانێت‌و پێشی وای ‌ه سیستمه‌كه‌شی ب ‌ه‬ ‫پێی م��اده‌ی یه‌كی پڕۆژه‌ك ‌ه سیستمێكی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ی��ه‌ك��ێ��ت��ی��ی نیشتمانیی پارله‌مانییه‌‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه راستیدا ئه‌و رێ‌و‬ ‫كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان‪ ،‬شووێنانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دان��راو ‌ه بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ك�� ‌ه دوو الی��ه‌ن��ی بنچینه‌یی پێكهێنه‌ری س��ه‌رۆك��ی ه��ه‌رێ��م ل��ه‌ رێ��ی ده‌ن��گ��دان��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتن‪ ،‬دوو حزبی به‌رپرسیارن ل ‌ه گشتیی راسته‌وخۆی هاوواڵتیانه‌وه‌و ئه‌و‬ ‫ژی��ان‌و گ��وزه‌ران‌و ئاسایش‌و ئاینده‌ی ده‌سه‌اڵتانه‌ی پێی دراو ‌ه سیسته‌مه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ن��زی��ك��ه‌ی پێنج م��ل��ی��ۆن ه��اوواڵت��ی ئ��ه‌م سیستمی سه‌رۆكایه‌تی نزیك ده‌كاته‌وه‌‌و‬ ‫واڵته‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و ‌ه پڕکێشی ب ‌ه ژیانی ئه‌و ده‌ت��وان��ی��ن ب��ڵ��ێ��ن سیستمێكی نیمچ ‌ه‬ ‫خه‌ڵكه‌و ‌ه ناكه‌ن‪ ،‬ده‌ركردنی هه‌رێم له‌و سه‌رۆكایه‌تیی ‌ه نه‌ك پارله‌مانی‪ .‬الیه‌نه‌كانی‬ ‫قه‌یران ‌ه به‌سه‌ركه‌وتنێكی گه‌ور ‌ه ل ‌ه قه‌ڵه‌م ئۆپۆزسیۆن ب ‌ه گشتی له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌ده‌ن‌و ئ��ارام��ی‌و ئاسایشی هه‌رێم ب ‌ه سیستمی سیاسی هه‌رێم پارله‌مانی بێت‌و‬ ‫هیچ شتێك ناگۆڕنه‌وه‌‪ ،‬پێم وای ‌ه گه‌شبینی ‌ه سه‌رۆكی هه‌رێم له ‌الی��ه‌ن پارله‌مانه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردرێ��ت‌و ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ان��ی��ش��ی‬ ‫له‌وه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ی گرتووه‌‪.‬‬ ‫ك��ه‌م ب��ك��رێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬یه‌كێتیی نیشتمانیی‬ ‫پرسیار‪ :‬ناکۆکییه‌کانی ئێو ‌ه وه‌ک یه‌کێتی ك��وردس��ت��ان��ی��ش ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دای��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ر کام ل ‌ه ئۆپۆزسیۆن‌و پارتیدا سیستمی سیاسی هه‌رێم پارله‌مانی بێت‌و‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه پ��رۆژه‌ی ده‌س��ت��ووردا ل ‌ه پرسی پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��وور ب ‌ه گشتی‌و‬ ‫ک��وێ��دای��ه‌؟ چ وه‌ک ده‌‌ق��ی م��ادده‌ک��ان چ سیستمی سیاسیی به‌تایبه‌تی ل ‌ه پارله‌مان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫سازانی ل ‌ه سه‌ر بكرێت‪ ،‬ئه‌وجا بخرێت ‌ه‬ ‫راپرسیی گشتییه‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی به ‌ده‌نگی‬ ‫زۆری��ن��ه‌ی ره‌ه��ای هاوواڵتییان په‌سه‌ند‬ ‫بكرێت‌و ببێت به‌ خاڵی كۆكه‌ره‌وه‌ی گه‌لی‬ ‫كوردستان نه‌ك لێكترازانی‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئایا ناکۆکییه‌کان گریمانه‌ی‬ ‫چاره‌سه‌ری لێ ده‌کرێت‪ ،‬یان ئه‌م دۆخ ‌ه‬ ‫پێمان ده‌ڵێت‪ ،‬که‌ چاره‌سه‌ر ئه‌سته‌مه‌‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ل ‌ه ه��ه‌ل‌و مه‌رجی ئێستای پێش‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور ببوو ‌ه‬ ‫بابه‌تی ریكالمی سیاسی‌و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ ،‬ب ‌ه هۆی كه‌می ماوه‌ی خولی‬ ‫ئێستای پارله‌مانیش ئه‌گه‌ری رێكکه‌وتن‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئه‌و پ��ڕۆژ ‌ه ده‌س��ت��وور ‌ه قورس‬ ‫بوو‪ .‬بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و كێشه‌یه‌‪ ،‬پرسی‬ ‫ده‌ستوور به ‌خولی داهاتووی پارله‌مان‬ ‫س��پ��ێ��ردرا‪ ،‬ل��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌دام ل�� ‌ه خولی‬ ‫داهاتوودا‌و ل ‌ه هه‌ل‌و مه‌رجێكی ئاسایی‌و‬ ‫ئارامدا بتوانرێت ئه‌و پرس ‌ه چاره‌سه‌ر‬ ‫ب��ك��رێ��ت‌و الی��ه‌ن��ه‌ك��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر پرسی‬ ‫هه‌مواركردنه‌وه‌ی پڕۆژه‌ی ده‌ستوور ل ‌ه‬ ‫پارله‌مان رێك بكه‌ون‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئێو ‌ه وه‌ک یه‌کێتی‪ ،‬هاوکات وه‌ک‬ ‫خۆتان چ چاره‌سه‌رێک پێشنیار ده‌که‌ن؟‬ ‫وه‌‌اڵم‪ :‬یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌رم��ه‌ی م��ل��م�لان��ێ‌و م��ش��ت��وم��ڕ ‌ه‬

‫ت��ون��ده‌ك��ان��ی��ش��دا ل�� ‌ه س��ه‌ر پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوور‪ ،‬سیاسه‌تێكی نه‌رم‌و میانڕه‌وی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ه��ه‌ر ئ��ه‌و س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ش ب��وو ‌ه‬ ‫ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك��ه‌ پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��وور‬ ‫ب ‌ه شێوازی ئێستای نه‌خرێت ‌ه راپرسیی‬ ‫گشتییه‌وه‌‌و بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌‌و سازان‬ ‫له ‌سه‌ری ب ‌ه خولی داهاتووی پارله‌مانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��س��پ��ێ��ردرێ��ت‪ .‬یه‌كێتیی‬ ‫نیشتمانیی كوردستان ل ‌ه خولی داهاتووی‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان��ی��ش��دا ج��ه‌خ��ت ل�� ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫م��ی��ان��ڕه‌وی خ��ۆی ده‌ك��ات��ه‌وه‌‌و ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌دا ده‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬ك ‌ه پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور‬ ‫پرسێكی ه��ه‌س��ت��ی��اره‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ب ‌ه‬ ‫داهاتووی سه‌رجه‌م تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگاو ‌ه‬ ‫ت سازانی ل ‌ه سه‌ر بكرێت‌و‬ ‫هه‌یه‌و ده‌بێ ‌‬ ‫ب��ه ‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك داب��ڕێ��ژرێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه جێگا‌ی‬ ‫ره‌زامه‌ندی هه‌موو الیه‌نه‌كان بێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا ئه‌وه‌ی ئۆپۆزسیۆن داوای‬ ‫ده‌کات ل ‌ه واقعی سیاسی ئه‌مڕۆدا جێگه‌ی‬ ‫ده‌بێته‌وه‌؟‬ ‫و‌ه‌اڵم‪ :‬ب��ه ‌داخ��ه‌و ‌ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن ل��ه‌م‬ ‫ماوه‌یه‌دا له ‌ژێر كاریگه‌ریی بانگه‌شه‌ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی پ��ێ��ش��وه‌خ��ت��دا‪ ،‬سیاسه‌تی‬ ‫ه��ه‌م��وو‪ ،‬ی��ان ه��ی��چ��ی پ��ه‌ی��ڕه‌و ك��رد‌و‬ ‫دوو ه��ه‌ل��ی��ان ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌و ن��اوه‌وه‌و‬ ‫پارله‌مانی كوردستان بۆ گفتوگۆكردن‬ ‫ل ‌ه سه‌ر پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوورو مه‌سه‌له‌ی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تی هه‌رێم له ‌ده‌ستدا‌و پێیان‬

‫‪109‬‬

‫واب��وو به ‌ره‌تكردنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌سه‌الن ‌ه‬ ‫به‌رگری ل ‌ه پێگه‌ی جه‌ماوه‌رییان ده‌كه‌ن‌و‬ ‫ێ كۆ ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ده‌نگی زیاتری پ ‌‬ ‫بڕوای من ده‌یانتوانی رێكکه‌وتن له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و مه‌سه‌الن ‌ه بكه‌ن ب�� ‌ه ده‌ستكه‌وتێك‬ ‫ب��ۆ خ��ۆی��ان وه‌ك سه‌ركه‌وتنێكیش ل ‌ه‬ ‫بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردندا به‌كاری بهێنن‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ش ن�� ‌هك��را ه��ی��وادارم ل�� ‌ه خولی‬ ‫داهاتووی پارله‌ماندا ل ‌ه كه‌شێكی ئارام‌و‬ ‫ئ��اس��ای��ی��دا ل�� ‌ه س��ه‌ر پ��رس��ی پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستوور بگه‌ن ‌ه ئه‌نجامێك‪ ،‬ك ‌ه جێگه‌ی‬ ‫ره‌زامه‌ندیی هه‌مووان بێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬پ��اش ئ��ه‌و وت��اره‌ی سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور‬ ‫بگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ پا‌رله‌مان ئاینده‌ی پڕۆژه‌ک ‌ه‬ ‫چۆن هه‌ڵده‌سه‌نگێنن؟ ئه‌و گۆڕانکارییان ‌ه‬ ‫کامانه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ل ‌ه پڕۆژه‌که‌دا ئه‌نجام‬ ‫بدرێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬سه‌رۆكی هه‌رێم ل ‌ه په‌یامه‌كه‌یدا‬ ‫ب ‌ه روون��ی ئ��ام��اژه‌ی ب��ه‌و ‌ه ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆب��وون��ه‌و ‌ه ده‌ستپێكه‌كانی خولی‬ ‫داه��ات��ووی پارله‌مانی ك��وردس��ت��ان��دا ب ‌ه‬ ‫زووترین كات میكانیزمێك بدۆزرێته‌و ‌ه‬

‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه م��اوه‌ی كه‌متر ل ‌ه ساڵێكدا‬ ‫بگه‌ن ‌ه سازان ل ‌ه سه‌ر هه‌مواركردنه‌وه‌ی‬ ‫پ��ڕۆژه‌ی ده‌س��ت��ووری ه��ه‌رێ��م‌و‬ ‫م��ی��ک��ان��ی��زم��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی س��ه‌رۆك��ی‬ ‫ه��ه‌رێ��م‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش ده‌رگایه‌كی گ��ه‌ور ‌ه ب ‌ه‬ ‫رووی چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشه‌یه‌دا‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‌و جارێكی پ��ڕۆژه‌ی ده‌ستوور‬ ‫ده‌چێته‌و ‌ه ب��ه‌رده‌م ئه‌ندامانی پا‌رله‌مان‌و‬ ‫ئیدی ئ��ه‌وان ده‌بێت له ‌كه‌شێكی له‌باردا‬ ‫ل ‌ه رێی سازانه‌و ‌ه بگه‌ن ‌ه ئه‌نجام‪ .‬وه‌كو‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵم��ی پرسیاره‌كانی‌تردا ئاماژه‌م‬ ‫پێكرد خاڵی س��ه‌ر ‌هك��ی‪ ،‬ك�� ‌ه بۆت ‌ه خاڵی‬ ‫ن��اك��ۆك��ی ن��ێ��وان ه��ه‌م��وو الی��ه‌ن��ه‌ك��ان‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی‌و به‬ ‫‌دیاریكراویی سیستمی سه‌رۆكایه‌تی‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانێتی‪ .‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه سه‌رۆكی‬ ‫هه‌رێم ل ‌ه په‌یامه‌كه‌یدا سه‌رباری ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك��ه ‌باسی ه��ه‌م��وارك��ردن��ه‌وه‌ی پ��ڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��وور ده‌ك��ات‪ ،‬ب��اس��ی میكانیزمی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی هه‌رێمیش ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌رۆك راسته‌وخۆ ل ‌ه الیه‌ن گه‌له‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێردرێت‪ ،‬یان له ‌الیه‌ن پارله‌مانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ه‌ئ��ه‌و ‌ه ك��ڕۆك��ی خ��واس��ت��ی زۆرب��ه‌ی‬ ‫الیه‌نه‌كانه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫ده‌رباره‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪About elections‬‬

‫جلد سوم‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬رزگار کریمی‬ ‫‪Translated (from Farsi) by: Rizgar Karimi‬‬

‫‪111‬‬

‫هەڵبژاردنی ناڕاستەوخۆ‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ بریتییە لە‬ ‫هەڵبژاردنی ئەندامانی پ��ەرل��ەم��ان‪ ،‬یان‬ ‫دەزگ��ای بەڕێوەبەری لە الیەن نوێنەرە‬ ‫هەڵبژێردراوەكانه‌وه‪.‬‬ ‫ل��ە زۆرب��ەی واڵت��ه دیموكراسییەكاندا‪،‬‬ ‫سەرۆكی حكومەت‪ ،‬یان نوێنەرانی سەنا‪،‬‬ ‫یان هەردووكیان‪ ،‬بە شێوەی راستەوخۆ‬ ‫هەڵنابژێردرێن‪ ،‬بەڵکو لە الیەن نوێنەرانی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان‪ ،‬ی��ان ئ��ەن��ج��وم��ەن��ێ��ك��ی‌ت��ری‬ ‫هەڵبژاردنەوە‪ ،‬هەڵدەبژێردرێن‪.‬‬ ‫بە پێی پێناسە‪ ،‬سیستەمی پەرلەمانی‬ ‫خاوەنی دەسەاڵتێكی جێبەجێكارانەیە‪ ،‬كە‬ ‫بە شێوەی ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت‌‪.‬‬ ‫رەن��گ��ە هەڵبژاردنی س��ەرۆك وەزی��ران‬ ‫پێویستی بە دەنگی پەرلەمان بێت‌‪ ،‬یان‬ ‫رەن��گ��ە ه��ەر پێویستی پێی ن��ەب��ێ��ت‌‪ .‬لە‬ ‫زۆربەی حاڵەتەكاندا‪ ،‬دەسەاڵتی راپەڕاندن‬ ‫ل��ە ب��ەرام��ب��ەر پەرلەماندا بەرپرسیارە‪.‬‬ ‫واتە پەرلەمان دەتوانێ‌ت بە خۆبواردن‬ ‫لە دەنگی متمانە‪ ،‬دەسەاڵتی راپەڕاندن‬ ‫لە س��ەر ك��ار الدات‪ .‬لە هەندێك واڵتی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬وەك سویسرا‪ ،‬دەسەاڵتی‬ ‫جێەجێكردن په‌رله‌مان هەڵیدەبژێرێت‌‪،‬‬ ‫بەاڵم ناتوانێت بە خۆبواردن لە دەنگی‬ ‫متمانە لە سەر كار الیدات‪.‬‬ ‫لە زۆرب��ەی سیستمە پەرلەمانییەكاندا‬ ‫پ��ۆس��ت��ێ��ك ل��ه ئ��ارادا ه��ه‌ی��ه ب��ە ن��اوی‬ ‫س��ەرك��ۆم��ار‪ ،‬ك��ە ب��ە س��ەرۆك��ی دەوڵ��ەت‬

‫ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت‪ .‬پەرلەمان بۆ ماوەیەكی‬ ‫دیاریكراو سەركۆمار هەڵدەبژێرێت‌‪ ،‬كە لە‬ ‫ماوه‌ی پەرلەمان درێژترە‪ .‬لە سیستەمی‬ ‫پەرلەمانیدا دەسەاڵتی سەركۆمار لە دوو‬ ‫شتدا چڕ دەبێتەوە‪ :‬راوێژ لەگەڵ سەرۆكی‬ ‫حزبەكان بۆ هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیری‬ ‫ن��وێ‌‪ ،‬ی��ان هەڵوەشاندنەوەی پەرلەمان‬ ‫لە حاڵەتێكدا‪ ،‬كە دیاریكردنی حكومەتی‬ ‫ێ نەكرێت‌‪ .‬لە‬ ‫ێ لە ك��ردەوەدا جێبەج ‌‬ ‫نو ‌‬ ‫هەندێك حاڵەتدا وەك ئەڵمانیاو لیژنەیەكی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬كە لە نوێنەرانی پەرلەمان‌و‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی ه��ەرێ��م��ەك��ان پێكهاتبوو‪،‬‬ ‫سەركۆماریان هەڵدەبژارد‪.‬‬ ‫زۆربەی ئەو سیستمانەی لە سەر بنەمای‬ ‫سەركۆماریین‪ ،‬سەركۆمار ــ كە جگە لەوەی‬ ‫سەرۆكی حكومەتە‪ ،‬سەرۆكی واڵتیشە ــ‬ ‫بە شێوەی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێت‌‪.‬‬ ‫لە هەندێك واڵت��ی‌ت��ردا‪ ،‬وەك ئەمەریكا‬ ‫س��ەرۆک ك��ۆم��ار ل��ە الی��ەن ئەنجومەنی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەوە‪ ،‬ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت‌‪.‬‬ ‫كۆلیجەكانی هەڵبژاردن تەنیا بەمەبەستی‬ ‫هەڵبژاردنی سەركۆمارن‌و لە دوای ئەوەی‬ ‫سەركۆماریان هەڵبژارد‪ ،‬هەڵدەوشێنەوە‪.‬‬ ‫بە پێچەوانەی كۆلیجەكانی هەڵبژاردنی‬ ‫هەندێك لە سیستمە پەرلەمانییەكانی‌تر‪،‬‬ ‫كۆلیجەكانی هەڵبژاردنی ئەو سیستەمانە‬ ‫ل��ە س��ەرك��ۆم��ارو ن��وێ��ن��ەران��ی پەرلەمان‬ ‫پێكنەهاتوون‪ .‬لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ا‪ ،‬ئ��ەوان��ەی س��ەرك��ۆم��ار‬ ‫هەڵدەبژێرن لە نێو ئەو لیستە داخراوانەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫حزبە سیاسییەكان ئاراستەیان دەكەن‪،‬‬ ‫بە شێوەی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن‪.‬‬ ‫بۆیە شێوازی هەڵبژاردن دەبێتە هۆی‬ ‫ئ��ەوەی پاڵێوراوەكانی سەركۆماری بە‬ ‫مەبەستی راكێشانی خەڵك‪ ،‬زیاتر بایەخ‬ ‫بە ناوەندەكانی هەڵبژاردنی هەرێمەكان‬ ‫بدەن تا بە ناوندە گشتییەكانی واڵت‪.‬‬ ‫لە ئەرجەنتین‌و ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ت لە‬ ‫ئەمەریكا‪ ،‬كۆلیجی هەڵبژاردن ناتوانێ ‌‬ ‫هەڵبژاردنی سەركۆماردا بیرو بۆچوونی‬ ‫خۆی دەرببڕێت‌‪ .‬لە راستیدا ئەو كۆلیجە‬ ‫هیچكات لە شوێنێكی تایبەتدا كۆنابێتەوە؛‬ ‫ك��ۆل��ی��ج��ی ه��ەر ه��ەرێ��م��ێ��ک‪ ،‬ی��ان ه��ه‌ر‬ ‫ویالیەتێك لە ناوەندی هەرێمه‌که‪ ،‬یان‬ ‫ویالیەتەكە كۆدەبێتەوە‌و دەنگ دەدات‪.‬‬ ‫لە دوای بژاردنی ژمارەی دەنگی هەموو‬ ‫كۆلیجەكان‪ ،‬ئەگەر ك��ەس نەیتوانیبوو‬ ‫زۆری��ن��ەی دەنگەكان وەدەس��ت بهێنێت‌‪،‬‬ ‫پەرلەمانی هەرێم‪ ،‬یان ویالیەت بڕیاری‬ ‫كۆتایی دەدات‪ .‬لە ئەرجەنتین دەنگدەران‬ ‫ل��ە رێ��گ��ای ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی��ەوە‬ ‫هەڵدەبژێردرێن‪ ،‬كە زۆرب��ەی جارەكان‬ ‫هیچ پ��اڵ��ێ��وراوێ��ك زوری��ن��ەی دەنگەكان‬ ‫وەدەس��ت ناهێنێت‌‪ ،‬ب��ەاڵم ش��ێ��وەی باو‬ ‫ئ��ەوە ب��ووە‪ ،‬كە پاڵێوراوی سێیەم داوا‬ ‫لە دەنگدەران بكات‪ ،‬دەنگ بە یەكێك لە‬ ‫دوو پاڵێوراوەی دوو حزبە سەرەكییەكە‬ ‫ب��دەن‪ .‬ل��ە وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‪،‬‬ ‫نزیكەی زۆرب��ەی ویالیەتەكان‪ ،‬تێكڕای‬ ‫دەن��گ��ی ك��ۆل��ی��ج��ەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن بۆ‬

‫پاڵێوراوێك تەرخان دەكەن‪ ،‬كە زۆرترین‬ ‫دەنگی ویالیەتەكانی وەدەس��ت هێناوە‪.‬‬ ‫بۆیە دوای پەسندكردنی (دوازدەیەمین‬ ‫پاشكۆ)ی دەستوور لە ساڵی ‪1804‬دا‪،‬‬ ‫تەنیا جارێك هیچ پاڵێواراوێك نەیتوانیوە‬ ‫زۆرینەی دەنگی كۆلیجەكانی هەڵبژاردن‬ ‫وەدەست بهێنێت‌‪.‬‬ ‫ل��ە دی��م��وك��راس��ی��ی��ە ه��اوچ��ەرخ��ەك��ان��دا‪،‬‬ ‫نوێنەرانی ئەنجومەنی خواروو بەردەوام‬ ‫بە دەنگی راستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن‪.‬‬ ‫لە زۆرب��ەی ئەنجومەنە ژووروەك��ان��دا‪،‬‬ ‫ن��وێ��ن��ەران ب��ە دەن��گ��ی راس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە ه��ەن��دێ��ك‬ ‫واڵتدا‪ ،‬هەڵبژاردنی ئەنجومەنی ژووروو‬ ‫ناڕاستەوخۆیە‪.‬‬ ‫لە كەنەدا‪ ،‬حكومەتی فیدراڵ سیناتۆرە‬ ‫ه��ەت��اه��ەت��ای��ی��ەك��ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رێ��ت‪.‬‬ ‫س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان��ی ف��ەڕەن��س��او ه��ۆڵ��ەن��دا‬ ‫ل��ە الی��ەن ئەنجومەنی ه��ەرێ��م��ەك��ان��ەوە‬ ‫ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن‌و س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان��ی‬ ‫ئیرلەنداش لە الیەن گرووپە كارییەكان‌و‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی رێ��ك��ك��ەوت��ن��ێ��ك��ی ی��ەك��پ��ارچ��ە‬ ‫هەڵدەبژێردرێن‪ .‬هەندێك لە نوێنەرانی‬ ‫ئەنجومەنی ب��ەرزی بەلجیكا بە شێوەی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆو هەندێكی‌تر ب��ە شێوەی‬ ‫ناڕاستەوخۆ هەڵدەبژێردرێن‪ .‬لە ئەڵمانیا‬ ‫سەرۆك وەزیرەكان نوێنەركانی خۆیان‬ ‫لە ئەنجومەنی ژووروو (بوندێسرات)‬ ‫دەستنیشان دەكەن‪ .‬سیستەمی سیاسیی‬ ‫هەرێمەكانی ئەڵمانیا‪ ،‬پەرلەمانییە‪ ،‬دەست‬

‫‪113‬‬

‫نیشانكردن لە الیەن سەرۆك وەزیرەوە‪،‬‬ ‫لە راستیدا هاوشانە لەگەڵ هەڵبژاردن‬ ‫لە الی��ەن پەرلەمانێكەوە‪ ،‬كە حكومەتی‬ ‫هەڵبژاردووە‪ ،‬حكومەتێك‪ ،‬كە بۆ مانەوەی‬ ‫خۆی پێویستی بە دەنگی متمانەی ئەو‬ ‫پەرلەمانە‪.‬‬ ‫ت ئەوەمان لەبەرچاو بێت‌‪،‬‬ ‫هەڵبەت دەبێ ‌‬ ‫ئەگەر حكومەتی یەكێك لە هەرێمەكان‪،‬‬ ‫زۆرینەی خۆی لە پەرلەمانی هەرێم لە‬ ‫ێ دەس��ت لە كار‬ ‫دەس��ت ب��دا‌ت‌و ناچار ب ‌‬ ‫بكێشێتەوە‪ ،‬بە سەرنجدان بەوەی رەنگە‬ ‫ێ جێگەی ئەوان بگرێتەوە‪،‬‬ ‫هاوپەیمانی نو ‌‬ ‫نوێنەری هەرێمەكان لە بۆندێسراتیشدا‪،‬‬ ‫لەوانەیە لە نوێنەرایەتی البدرێن‪.‬‬ ‫هەندێك سیستمی ف��ی��دراڵ هەڵبژاردنی‬ ‫ناڕاستەوخۆ بەڕێوە دەب��ەن‪ .‬حكومەتی‬ ‫فیدراڵ تەنیا نوێنەری بەشە پێكهێنەرەكانی‬ ‫ف��ی��دراس��ی��ۆن�� ‌ەک��ان (وی�لای��ەت��ەك��ان‪ ،‬ی��ان‬ ‫هەرێمەكان) نییه‪ ،‬بەڵكو نوێنەری تێكڕای‬ ‫دەنگدەرانیشە‪ .‬بۆیە هەڵبژاردنی نوێنەرانی‬ ‫ئەنجومەنی بااڵ‪ ،‬یان دەسەاڵتی راپەڕاندن‪،‬‬ ‫یان هەر دوو پێکه‌وه‪ ،‬لە الیەن یەكەیەكی‬ ‫ف��ی��دراڵ ل��ەگ��ەڵ چ��ەم��ك��ی ف��ی��دراس��ی��ۆن��دا‬ ‫(یەكیەتییەكە سەربەخۆكان)دا دەگونجێت‌‪.‬‬ ‫دەستووری ویالیەتە یەكگرتووەكان لە‬ ‫س��ەرەت��ادا وای دان��اوه‪ ،‬كە ئەنجومەنی‬ ‫ویالیەتەكان‪ ،‬سێناتۆرەكان هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫پاش ساڵی ‪ ،1913‬سێناتۆرەكان لە رێگای‬ ‫هەڵبژاردنی راستەوخۆوە هەڵبژێردراون‪.‬‬ ‫هەر ئەو خاڵە لە دەستووری ئەرجەنتین‬

‫ك��ە ل��ە س��اڵ��ی ‪1853‬و س��اڵ��ی ‪1944‬دا‬ ‫هەمواركراوی بەسەردا كراوه‪ ،‬هەروەها‬ ‫ل��ە یەكەمین دەس��ت��ووری مەكسیك‌دا‬ ‫ێ‬ ‫ل��ه س��اڵ��ی ‪ ،1824‬ك��ە ئیتر ك��ەڵ��ك��ی ل ‌‬ ‫وەرناگیردرێت‌‪ ،‬گونجێنراوە‪.‬‬ ‫ب��ە كەڵك وەرگ��رت��ن ل��ەو ش��ێ��وازە‪ ،‬هەم‬ ‫دەس��ەاڵت��ی راپ��ەڕان��دن‌و ه��ەم س��ەن��ای‬ ‫ئەرجەنتین‌و ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكا بە نوێنەری كۆنیفیدراڵ دانراون‪.‬‬ ‫نەمساو هیندستان دوو واڵت��ی دیكەی‬ ‫فیدراڵین‪ ،‬كە لەوێشدا‪ ،‬سەنا لە الیەن‬ ‫ئەنجومەنی ویالیەتەكانی پێكهێنەری‬ ‫ف��ی��دراس��ی��ۆن��ەوە ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت‌‪.‬‬ ‫ل��ە س��وی��س��رادا س��ەردەم��ێ��ك ت��ێ��ك��ڕای‬ ‫ئەنجومەكانه بااڵکان لە الیەن ئەنجومەنی‬ ‫ك��ان��ت��ۆن��ەك��ان��ه‌وه ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردراون‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئەمڕۆ لە زۆرب��ەی كانتۆنەكاندا‬ ‫س��ێ��ن��ات��ۆرەك��ان ل��ە رێ��گ��ای هەڵبژاردنی‬ ‫راستەوخۆوە هەڵدەبژێردرێن‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی س��ەب��ارەت ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫ناڕاستەوخۆی كاربەدەستانی حكومەت‌و‬ ‫ئەندامانی پەرلەمان‪ ،‬رەخنەیان هەیە‪،‬‬ ‫ئەوە بە كەمی‌و كورتییەكی دیموكراسی‬ ‫دادەنێن‪ .‬بەاڵم كاتێك ئەو نوێنەرانەی‪ ،‬که‬ ‫ئه‌و كەسانە هەڵدەبژێرن‪ ،‬بۆخۆیان بە‬ ‫شێوەیەكی دیموكراتی هەڵدەبژێردرێن‌و‬ ‫لە دواییدا لە رێی هەڵبژاردنەكانی خولی‬ ‫دواتر‪ ،‬یان لە رێی حزبە سیاسییەكان‪ ،‬یان‬ ‫لە رێی هەر دووكیانەوە‪ ،‬بەرپرسیارەتی‬ ‫ت بڵێین‬ ‫وە ئ��ەس��ت��ۆ دەگ��رن‪ .‬دەك��رێ�� ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ن��اڕاس��ت��ەوخ��ۆ ه��ەن��دێ��ك‬ ‫ل��ە چەمكە تایبەتەكانی نوێنەرایەتیی‬ ‫دیموكراتی بۆ وێنە سیستمی پەرلەمانی‪،‬‬ ‫یان فیدرالیزم وەدی دێنێت‌ ‌و ناتوانین بە‬ ‫ئاستێكی نزمی شێوازێكی دیموكراسی‬ ‫دابنێین‪.‬‬ ‫هەروەها بڕواننە ماوەی مانەوە لە پۆست‪:‬‬ ‫كۆرپۆراتیزم‪ ،‬فیدراڵیستەكان‪ ،‬فیدراڵیزم‪،‬‬ ‫ك��ۆل��ی��ج��ەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬سیستمی‬ ‫پەرلەمانی‌و سیستمی سەركۆماری‪ .‬لە‬ ‫بەشی بەڵگەنامەكاندا بڕواننە دەستووری‬ ‫وی�ل�ای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ‪،1787‬‬ ‫دەستووری ئەرجەنتین ‪.1853‬‬ ‫كەمپەینی هه‌ڵبژاردن‬ ‫زاراوەی��ەك��ە بۆ پێناسەو شیكردنەوەی‬ ‫ئ��ەو ج��م��وج��ۆڵ‌و چ��االك��ی��ی��ان��ەی ب��ەر لە‬ ‫ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان بە‬ ‫مەبەستی راكێشانی دەنگی خەڵك بەڕێوە‬ ‫دەچن‪.‬‬ ‫ێ ل��ە س��ەرەت��ای س��ەره��ەڵ��دان��ی‬ ‫م��ل��م�لان�� ‌‬ ‫دیموكراسییه‌وه لە ئارادا هه‌بووه‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كەڵك وەرگرتن لەو زاراوەیە هەتا دەیەی‬ ‫‪1780‬دا ب��رەوی پەیدا ن��ەك��ردووه‪ .‬ئەو‬ ‫پاڵێوراوانەی بە تەمای دەستەبەركردنی‬ ‫دەنگەكان ب��وون‪ ،‬ب��ەردەوام لە رێگای‬ ‫هاوڕێ‪ ،‬یان دەستوپێوەندەكانی خۆیانەوە‪،‬‬ ‫بە شێوەیەكی تۆكمە‪ ،‬خەڵكیان هان داوه‬ ‫ێ بدەن‪ .‬لە یۆنانی كۆنیشدا لە‬ ‫دەنگیان پ ‌‬

‫پروپاگەندە‪ ،‬وت��ارو دروشمەكانی سەر‬ ‫دیوار كەڵك وەرگیراون‪ .‬بەاڵم لە سەدەی‬ ‫هەژدەیەم بەوالوە‪ ،‬شێوازەكانی ملمالنێی‬ ‫هەڵبژاردن گۆڕاون‌و پارەیەكی زیاتریان‬ ‫ب��ۆ ت��ەرخ��ان��ك��راوە‪ .‬ل��ە ه��ەم��ان حاڵیشدا‬ ‫ژم��ارەی ئ��ەو یاسایانەی بە مەبەستی‬ ‫پێشگرتن ل��ە ب��ەدك��ەڵ��ك وەرگ��رت��ن لە‬ ‫پروپاگەندەی هەڵبژاردنەكان دادەڕێژرێن‪،‬‬ ‫زۆرتر بوون‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ل��ە ملمالنێیەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا‪ ،‬س ‌‬ ‫گ��رووپ بەشداری دەك��ەن‪ ،‬كە ئامانجی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ان ه��ەی��ە‪ .‬پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی‬ ‫هەڵبژاردن (پ��اڵ��ی��واراوە سەربەخۆكان‪،‬‬ ‫حزبەكان) هەوڵ دەدەن خەڵك هان بدەن‪،‬‬ ‫راگەیەنەگشتییەكان‪ ،‬هەوڵ دەدەن پەیام‌و‬ ‫بەرنامەكانی پاڵێوراوەكان بگوازنەوە‌و‬ ‫دەنگدەران‪ ،‬كە بڕیار دەدەن ئایا لە كەمۆكە‬ ‫دەسەاڵتی خۆیان كەڵك وەرگرن‪ ،‬یان نا؟‬ ‫ت كەڵك‬ ‫ێ وەردەگرن‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫ئەگەر كەڵكی ل ‌‬ ‫وەرگرتنەكە بە چ شێوەیەك بێت‌‪.‬‬ ‫ماوە‌و سنووری ملمالنێیه‌كانی‬ ‫هەڵبژاردن‬ ‫له‌به‌ر ئەوەی زۆربەی سیاسەتمەدارەكان‬ ‫حەز دەكەن جارێكی‌تر هەڵبژێردرێنەوە‪،‬‬ ‫ت هەموو جموجۆڵ‌و‬ ‫ه��ەر بۆیە دەك��رێ�� ‌‬ ‫چاالكییەكانیان بە جۆرێك لە ملمالنێی‬ ‫هەڵبژاردن دابنێین‌‪ .‬ئەوە تایبەتمەندییەكی‬ ‫زەق‌و ب��ەرچ��اوی سیاسەتمەدارەكانە‪.‬‬

‫‪115‬‬

‫ێ لە دوای تەواوبوونی خولێكی‬ ‫دەستەبەج ‌‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬خولێكی‌تر بەڕێوە دەچێ‌ت‪.‬‬ ‫نوێنەرانی‌ترو ركابەرەكانیان هیچ كاتێك‬ ‫لە هەڵوێست‌و ناساندنی خۆیان دەست‬ ‫هەڵناگرن‪ .‬بەاڵم ماوەی ملمالنێی ئاشكرا‬ ‫كورتخایەنترە‪ .‬لە زۆربەی دیموكراسییە‬ ‫پەرلەمانییەكاندا‪ ،‬دوای كۆتایی هاتنی‬ ‫خ��ول��ی ئێستای پ��ەرل��ەم��ان‪ ،‬پەرلەمانی‬ ‫نوێ‌‪ ،‬مانگێك دواتر دەستبەكار دەبێت‌‪.‬‬ ‫كەنەدا بە پەنجاو شەش رۆژ خاوەنی‬ ‫زۆرت��ری��ن ج��ی��اوازی‌و مالیزیا بە پ��ازدە‬ ‫رۆژ خاوەنی كەمترین جیاوازیی نێوان‬ ‫دوو خ��ول��ی پ��ەرل��ەم��ان��ن‪ .‬ل��ە زۆرب��ەی‬ ‫واڵت��ەك��ان��دا كەمپەینی گ��ەرم��وگ��ووڕی‬ ‫هەڵبژاردنەكان دەكەوێتە دوو حەوتووی‬ ‫ك��ۆت��ای��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‪ .‬ل��ە ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا كەمپەینی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان دەك��ەوێ��ت��ە س��ەرەت��ای‬ ‫هەڵبژاردنەكان؛ زۆربەی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫ئەمەریكا ل��ە مانگی تشرینی دووەم��دا‬ ‫ب��ەڕێ��وە دەچ��ن‪ ،‬ب��ەاڵم رەنگە كەمپەینی‬ ‫هەڵبژاردنەكان نۆ مانگ پێشتر دەست‬ ‫پێبكەن‪ .‬لە هەڵبژاردنەكانی سەركۆماریدا‪،‬‬ ‫ملمالنێ‌‌و ركابەری‪ ،‬النیكەم دوو مانگ‬ ‫دەخایەنێت‌‪ .‬ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‬ ‫ل��ە چ��وارچ��ێ��وەی��ەك��ی ی��اس��ای��ی��دا ب��ەڕێ��وە‬ ‫دەچ��ن‪ .‬ج��ۆری ه��ان��دان��ەك��ان‌و ب��ڕی ئەو‬ ‫پ��ارەی��ه‌ی پاڵێوراوەكان‌و دەنگدەرەكان‬ ‫ێ وەردەگ��رن‪ ،‬ب��ەرت��ەس��ك‌و‬ ‫ك��ەڵ��ك��ی ل�� ‌‬ ‫سنووردار ك��راون‪ .‬جگە لەوە كۆمەڵیك‬

‫یاسای وردو روون‪ ،‬شێوازی دەنگدان‌و‬ ‫ژم��اردن��ی دەنگەكان دی��اری دەك��ەن‪ ،‬كە‬ ‫كاریگەرییەكی گەورەی لە سەر شێوازی‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا هه‌یه‪.‬‬ ‫سیستمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ش��ێ��وازی‬ ‫ملمالنێیەكان دی��اری دەك��ەن‪ .‬ب��ە پێی‬ ‫شێوازی سەركەوتنی زۆرینەی رێژەیی‬ ‫(كەسی یەكەم)‪ ،‬كە لە كەنەداو بەریتانیا‬ ‫بەڕێوە دەچێت‌‪ ،‬حزبە گرنگەكان هەمیشە‬ ‫بە هیوان‪ ،‬سەركەوتنیان مسۆگەر بێت‌‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر دەس��ەاڵت��ی ت��ەواوی��ان وەدەس��ت‬ ‫هێنا‪ ،‬داوای��ان ل��ێ دەك��ەن ئ��ەو بەڵێنانە‬ ‫ێ ب��ك��ەن‪ ،‬ك��ە ك��ات��ی خ��ۆی بە‬ ‫ج��ێ��ب��ەج�� ‌‬ ‫خەڵكیان داوه‪ .‬بە پێی سیستمی رێژەیی‪،‬‬ ‫كە لە واڵتانی ئەسكەندەناڤیا‪ ،‬هۆڵەندا‪،‬‬ ‫بەلجیكاو لۆكسمبۆڕگ‌دا باون‪ ،‬حزبەكان‬ ‫كەمتر چاوەڕوانیی ئەوە دەبن زۆرینەی‬ ‫رەه��ای دەنگەكان ببەنەوەو لە ئاكامدا‬ ‫راگ��ەی��ەن��راوی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی ئ��ەوان‬ ‫زیاتر راگەیەنراوگەلێكن بۆ دەڕبڕینی‬ ‫هەڵویست‌و بەرنامەی سیاسیی ئ��ەوان‬ ‫بۆ پێكهێنانی ئەو هاوپەیمانییانەی دوای‬ ‫هەڵبژادنەكان پێك دێن‪.‬‬ ‫جیاوازییەكی زۆر ل��ە ن��ێ��وان سیستمە‬ ‫رێ��ژەی��ی��ەك��ان��دا ل��ە ئ��ارادای��ە؛ لیستە‬ ‫گشتییەكانی هۆڵەنداو ئیسرائیل پەرە‬ ‫ب��ە م��ل��م�لان��ێ��ی چ��ڕی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‬ ‫دەدەن‪ .‬سیستمی (تاكدەنگی گ��وازراوە)‬ ‫لە ئایرلەنداو (پۆلینكردنی حزبەكان بە‬ ‫پێی هەرێمەكان) لە فەڕەنسادا‪ ،‬پەرە بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫هەڤڕكیی ناوچەگەری ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫رەنگە گۆڕینی سیستمی هەڵبژاردنەكان‬ ‫شتێكی بنەڕەتیی بێت‌‪ .‬فەڕەنسا بەردەوام‬ ‫ی��اس��ای��ەك��ان��ی ب��ە ق��ازان��ج��ی ح��زب��ەك��ان‬ ‫گۆڕیون‪ ،‬لە حاڵێكدا لە ئیتاڵیاو نیوزیالند‬ ‫ئەو مشتومڕەی لە مەڕ گۆڕانی سیستمی‬ ‫ه��ەن��ووك��ەی��ی ل��ە ئ��ارادای��ە‪ .‬ه��ەروەه��ا‬ ‫چۆنییەتی ئەو گۆڕانە رۆڵ��ی گرنگی لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا هه‌بووه‪.‬‬ ‫ئامانجەكان‌و شێوازەكان‌و خراپ‬ ‫بەكارهێنان‬ ‫ئ��ام��ان��ج��ی س��ەرەك��ی��ی ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن لە زۆرب��ەی واڵتاندا گۆڕینی‬ ‫بیرو بۆچوونی الیەنی بەرامبەر نییە‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ك��و زی��ات��ر ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی ه��ان��دان��ی‬ ‫الیەنگرەكانە ب��ۆ ئ��ەوەی ب��ه‌ش��داری له‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا بكەن‪ .‬لە هەندێك واڵت‪،‬‬ ‫وەك هیندو ویالیەتە یەكگرتووەكان‪،‬‬ ‫نزیكەی ‪%50‬ی خەڵك لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫ب��ەش��داری ن��اك��ەن‪ .‬تەنیا ل��ە حاڵەتێكدا‬ ‫رێژەی دەنگدەران دەچێتە سەرەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەن��گ��دەرەك��ان ه��ان ب��درێ��ن‌و جموجۆڵ‬ ‫بخرین‪ .‬ب��ەاڵم لە هەندێك واڵت��دا‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫ئیتاڵیا‪ ،‬بەلجیكاو ئوستوراڵیا‪ ،‬خەڵك‬ ‫ن��اچ��ارن ل��ە ه��ەڵ��ب��ژارن��ەك��ان��دا ب��ەش��داری‬ ‫بكەن‌و رێ��ژەی دەن��گ��دەران بە شێوەی‬ ‫نێونجی لە ‪ %90‬زیاترە‪ .‬جموجۆڵخستن‌و‬ ‫ه��ان��دان��ی دەن��گ��دەران ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی‬

‫ئەوتۆی نییە‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەم��وو واڵت��ان��دا س��وود ل��ە بەرتیل‪،‬‬ ‫ناچاركردن‪ ،‬خەرجكردنی لە رادەبەدەر‪،‬‬ ‫یان شێوازە نابەجێكانی‌تر وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ل��ە زۆرب��ەی واڵت��ه دی��م��وك��راس��ی��ی��ە‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووەك��ان��دا‪ ،‬ب��ە دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫ك��ۆس��پ‌و س��ن��ووری ی��اس��ای��ی‌و گۆڕینی‬ ‫ك��ول��ت��وور‪ ،‬ت��ا رادەی��ەك ت��وان��ی��وی��ان��ە‬ ‫پ��ێ��ش ب��ەو خ��راپ ب��ەك��اره��ێ��ن��ان��ە ب��گ��رن‪.‬‬ ‫دەنگدانی نهێنی‪ ،‬كە بە چاودێری الیەنە‬ ‫سەربەخۆكان بەڕێوە دەچێت‌‪ ،‬ئەگەری‬ ‫بەرتیل‌و ناچاركردنی خەڵك بە دەنگدان‬ ‫بە الیەنێك كەمتر كردۆتەوە‪ .‬داڕشتنی‬ ‫كۆمەڵێك رێ‌و شوێنی یاسای لە مەڕ‬ ‫شێوازە بەجێكانی هەڵبژاردن‪ ،‬پێشی بە‬ ‫زۆربەی حاڵەتەكانی بەدكەڵك وەرگرتن‬ ‫گرتووە‪ .‬دانانی سنوورێك بۆ خەرجیی‬ ‫هەڵبژاردنەكان لە بناغه‌وه بۆته ئاستەنگ‬ ‫ل��ە ب��ەردەم ش��ێ��وازە راش��ك��اوەك��ان��ی‬ ‫ب��ەرت��ی��ل��خ��ۆری��ی ب��ە ك��ۆم��ەڵ‪ .‬گ��ل��ەی��ی‌و‬ ‫گ��ازەن��دەی خەڵك ل��ە گەندەڵی وای لە‬ ‫سیاسەتمەدارەكان كردووە رێچكەیەكی‬ ‫رەوشتانە بگرنە بەرو ئاگایان لە خۆیان‬ ‫ت نەكا ك��ردەوە گەندەڵەكانیان لە قاو‬ ‫بێ ‌‬ ‫بدرێن‪.‬‬ ‫ئ��ەو ك��ات��ان��ەی‪ ،‬ك��ە هێشتا تەلەفزیۆن‌و‬ ‫پۆستی راستەوخۆ لە ئارادا نەبوون‪ ،‬تاكە‬ ‫رێگای دەستڕاگەیشتن بە دەن��گ��دەران‪،‬‬ ‫كە رێژەشیان تا ه��ات��ووه زیاتر ب��ووه‪،‬‬ ‫ك��ەڵ��ك وەرگ��رت��ن ب��ووه ل��ە كۆمەڵێك‬

‫‪117‬‬

‫ك��ەس‪ ،‬كە سەردانی هەموو ماڵەكانیان‬ ‫ك��ردووه‌و زەرف��ی ن��ام��ەی��ان پ��ێ��دەداون‪.‬‬ ‫پێویستییەكانی كەمپەینی هەڵبژاردنەكان‪،‬‬ ‫هۆكاری سەرەكیی سەرهەڵدانی حزبە‬ ‫جەماوەرییەكان ب��ووه‪ .‬ل��ە بەریتانیای‬ ‫دەی��ەی ‪1870‬دا‪ ،‬ج��وزێ��ف چمبڕڵن‬ ‫سەلماندی‪ ،‬كە الیەنگرە بەكەفوكوڵەكان‬ ‫چ��ۆن دەت��وان��ن ئاكامی هەڵبژاردنەكان‬ ‫ب��گ��ۆڕن‪ .‬ل��ە وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‪،‬‬ ‫كاربەدەست‌و گەورەكانی شار‪ ،‬چۆنییەتی‬ ‫پێكهێنانی گ��رووپ��ە چ��االك��ەك��ان��ی��ان لە‬ ‫س��ی��اس��ەت��دا دەس��ت��ن��ی��ش��ان ك��ردووه‪ .‬لە‬ ‫ب��ەرام��ب��ەردا پ��ێ��ش��ك��ەوت��ووخ��وازان��ی��ش‬ ‫دەستیان داوه‌ت��ه دروستكردنی حزبی‬ ‫ج��ەم��اوەری‪ .‬ئ��ەو ك��ەس��ان��ەی ح��ەزی��ان‬ ‫ك��ردووه ل��ە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫بەشداری بكەن‪ ،‬هەروا بەشی سەرەكیی‬ ‫پێكهێنەری ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‬ ‫ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ب��ەرچ��او‬ ‫ژمارەیان كەم بووەتەوە‪ .‬هۆكارەكەشی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه بۆ پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا‪.‬‬ ‫لە رووی مێژووییەوە‪ ،‬ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن بەردەوام پڕ بوون لە گرژی‌و‬ ‫ئاڵۆزی‪ .‬زۆرب��ەی نووسەرانی سەدەی‬ ‫نۆزدەیەم ــ وەك چاڕلز دیكنزو مارك‬ ‫توین ــ ركابەرییە گ��رژو ئاڵۆزەكانیان‬ ‫كردۆتە بابەتی سەرەكیی رۆمانەكانیان‪.‬‬ ‫لە هەندێك واڵت��دا‪ ،‬كەشی توندوتیژی‬ ‫ه��ەروا ب��ە س��ەر هەڵبژاردنەكاندا زاڵ��ە‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەم��وو ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە گشتییەكانی‬

‫هینددا‪ ،‬گەورەترین واڵت��ی دیموكراسی‬ ‫جیهان‪ ،‬ژم��ارەی��ەك خەڵك ك��وژراون‌و‬ ‫لە ئەمەریكای التینیشدا‪ ،‬زۆر بە كەمی‬ ‫رێکه‌وت ده‌بێت هەڵبژاردنەكان بە شێوەی‬ ‫هێمنانە ب��ەڕێ��وە ب��چ��ن‪ .‬ب��ەاڵم ت��ون��دی‌ ‌و‬ ‫تیژی‌‪ ،‬تەنانەت شێواندنی هەڵبژادنەكان‪،‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا ل��ە ئ��ەم��ەری��ك��ای ب��اك��وورو لە‬ ‫ئ��ەورووپ��ادا بە گشتی بنبڕ ك��راون‪ .‬لە‬ ‫ك��ۆب��وون��ەوە گشتییەكاندا‪ ،‬كە ئێستاكە‬ ‫ئیتر رادەكەیان كەم بووەتەوە‪ ،‬مایكەكە‬ ‫زیاتر لە دەست ئەو كەسانەدایە‪ ،‬كە لە‬ ‫سەكۆوە قسە دەكەن‪ .‬ئەو نەریتەی‪ ،‬كە‬ ‫ت هەڵبژاردنەكان بیانوویەك بن بۆ‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫ئ��اژاوەن��ان��ەوەی خەڵك‪ ،‬ئێستاكە باوی‬ ‫نەماوە‪ .‬بەاڵم ئێستاش خراپ بەكارهێنان‬ ‫ب��ە ت��ەواوەت��ی بنبڕ ن��ەب��ووە‪ ،‬ب��ە تایبەت‬ ‫ل��ەو واڵت��ان��ەی‪ ،‬ك��ە خ��اوەن��ی نەریتێكی‬ ‫دیموكراتیی درێژخایەن‌و سەقامگرتوو‬ ‫ن��ی��ن‪ .‬چ��اودێ��ری��ك��ردن‌و دان��ن��ان بە‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬لە الیەن لیژنە ناوخۆیی‌و‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬بۆتە شێوازێكی باو‬ ‫لە بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬لە‬ ‫سەرەتاكانی دەی��ەی ‪1990‬دا‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫ه��ەوڵ��ی ب��ەرب�ڵاو ل��ە الی��ەن (رێكخراوی‬ ‫ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان)‌و (كۆمەڵگای‬ ‫ئ��ەوروپ��ا) هاتنە ئ��اراوە ت��ا چ��اودێ��ری‬ ‫بكەن ب��ە س��ەر رەوت��ی بەڕێوەچوونی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پ��اش هەرەسهێنانی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ەت‌و ئ��اپ��ارت��ای��د ل��ە ئ��ەف��ری��ق��ای‬ ‫ب��اش��ووردا‪ .‬ئامانجی ئەو هەواڵنە ئەوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫بووه‪ ،‬كە بۆیان دەركەوێت‌‪ ،‬ئایا پێوەرە‬ ‫دیموكراتیەكان‪ ،‬چ لە كاتی ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‌و چ لە كاتی دەنگدان‌و بژاردنی‬ ‫دەنگەكان‪ ،‬رەچاو كراون‪ ،‬یان نا؟‬ ‫خەرجەكانی هەڵبژاردن‬ ‫ت‬ ‫هەرچەندە لە دیموكراسییەكاندا دەكرێ ‌‬ ‫ب��ە ئ��اس��ان��ی پ��ێ��ش ب��گ��ری��ن ب��ە ب��ەرت��ی��ل‌و‬ ‫دەنگ فرۆشتن‌و ناچاركردنی خەڵك بە‬ ‫دەنگدان‌و دەست تێوەردان لە دەنگەكان‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چ��اودێ��ری��ك��ردن ب��ە س��ەر خەرجە‬ ‫ق��ورس��ەك��ان‌و نەهێشتنی نایەكسانی لە‬ ‫دەس��ت راگ��ەی��ش��ت��ن ب��ە م��ی��دی��ا‪ ،‬كارێكی‬ ‫ئەستەمە‪ .‬بە گشتی لە هەموو واڵتانی‬ ‫جیهاندا رك��اب��ەرەك��ان وەك دەستیان‬ ‫ران��اگ��ات ب��ەو ك��ەرەس��ت��ان��ەی مەرجێكی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ن ب��ۆ ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‪ .‬ئ��ەو‬ ‫ب��اردوۆخ��ە لە واڵتێكەوە بۆ واڵتێكی‌تر‬ ‫زۆر جیاوازە‪ ،‬بەاڵم لە هەموو شوێنەكاندا‪،‬‬ ‫دەس��ت��ڕاگ��ەی��ش��ت��ن ب��ە پ��ارە‌و راگ��ەی��ەن��ە‬ ‫گشتییەكان (م��اس میدیا)‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫سەرەكیی نایەكسانییەكان بووە‪.‬‬ ‫لە بریتانیادا بە پێی یاسای ساڵی ‪،1883‬‬ ‫سەركەوتووانە رێژەی خەرجەكانیان لە‬ ‫ئاستی ناوەندەكانی دەنگداندا بەرتەسك‬ ‫ك��ردووەت��ەوە‪ .‬بە پێی ئەو یاسایە‪ ،‬هیچ‬ ‫كەسێك جگە لە نوێنەری رێگاپێدراوو‬ ‫تۆماركراوی پاڵێوراو‪ ،‬ناتوانێ‌ت خەرجیی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی پاڵێواراوەكان بدات‪ .‬هەر‬

‫چەشنە سنوورداركردنێكی هاوشێوە لە‬ ‫س��ەر ب��ەش��داری��ی ت��اك��ەك��ان‌و دام��ەزراوە‬ ‫تایبەتەكان‪ ،‬بە پێی مەرجی ئازادییڕادەبڕین‪،‬‬ ‫كە لە (پاشكۆی ی��ەك��ەم)ی دەس��ت��ووری‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكان‌و راگەیەنراوی‬ ‫مافی هاوواڵتییان‪ ،‬گونجێنراوە‪ ،‬لە زۆربەی‬ ‫واڵتانی‌تردا قەدەغە‌كراوە‪ .‬لە بریتانیاش‬ ‫بە پەرەگرتنی ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫خۆیان لەو یاسایە دزی��وەت��ەوە‪ ،‬چونكە‬ ‫ێ گشتییەكان هیچ سنوورێكی‬ ‫ملمالن ‌‬ ‫ئابوورییان بۆ دانەنراوە‪ .‬پاڵێوراوەكان‬ ‫دەت��وان��ن لە چاپەمەنییدا پڕوپاگەندەی‬ ‫گشتی بكەن‌و لە پۆستێر كەڵك وەرگرن‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا س��ەرۆك��ی حزبەكان دەتوانن‬ ‫ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی پ��ڕوپ��اگ��ەن��دە س��ەردان��ی‬ ‫شوێنە ج��ی��اوازەك��ان��ی واڵت ب��ك��ەن‪ .‬ئەو‬ ‫سەردانانە پارەیەكی زۆری��ان تێدەچێت‌‪.‬‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫لیژنە سەربەخۆكانی هەنگاوی سیاسی‪،‬‬ ‫پێش بە زۆربەی ئەو هەواڵنە دەگرن‪ ،‬كە‬ ‫دەیانەوێت‌‪ ،‬خەرجەكانی هەڵبژاردن كەم‬ ‫بكەنەوە‪.‬‬ ‫لە هەندێك واڵت��دا هەموو خەرجەكانی‬ ‫حزب‪ ،‬سنوورێكیان بۆ دیاری دەكرێت‌‌و‬ ‫كۆمەڵێك ی��اس��ای روون��ی��ان س��ەب��ارەت‬ ‫ب��ە خ��ەرج��ەك��ان��ی ح��زب‪ ،‬ك��ە زۆر ج��ار‬ ‫رەچ��او ناكرێن‪ ،‬داڕش��ت��ووە‪ .‬ل��ە دەی��ەی‬ ‫‪ 1950‬ب��ەم�لاوە زی��ات��ر ه��ەوڵ دراوە بۆ‬ ‫چارەسەری ئەو كێشەیە‪ ،‬حكومەت باری‬ ‫ئابووریی حزبەكان دابین بكات‪ .‬واتە‬

‫‪119‬‬

‫ت لە بەرامبەر وەرگرتنی‬ ‫حزبەكان دەبێ ‌‬ ‫پارە لە حكومەت‪ ،‬رێگا بە حكومەت بدەن‪،‬‬ ‫بە شێوەیەكی وردو روون چاودێری بكا‬ ‫بە سەر باری ئابوورییاندا‪ .‬ئەو شێوازە‬ ‫لە كەنەداو لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكادا لە هەڵبژاردنی سەركۆماریدا‬ ‫جێبەجێ‌ دەكرێت‌‪.‬‬ ‫شێوازو ناوه‌ڕۆك‬ ‫بۆ پێناسەو لێكدانەوەی ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن زیاتر سوود لە زاراوەكانی‬ ‫ت‬ ‫ش��ەڕ وەردەگ��رن‪ .‬ب��ۆ نموونە دەكرێ ‌‬ ‫ئاماژە بە چەمكگەلی وەك ستراتیجی‪،‬‬ ‫ت��ەك��ت��ی��ك‌و ف��ەرم��ان��دەی��ی ب��ك��ەی��ن‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫ملمالنێیەكان بە چەمكە یاساییەكانیش‬ ‫وێنا دەكرێن‪ .‬دەنگدەران بە لیژنەیەكی‬ ‫دادپ��ەروەران��ە دادەن��رێ��ن‪ ،‬ك��ە ب��ڕی��ارە‬ ‫ق��س��ە‌و ب��ۆچ��وون��ی ه��ەر ك��ام ل��ە حزبە‬ ‫رك��اب��ەرەك��ان هەڵسەنگێنن‌و ب��ڕی��اری‬ ‫لەسەر بدەن‪ .‬هەر چەندە بەشێكی زۆر‬ ‫لە باس‌و خواسەكان لە زمانی داواكارو‬ ‫پارێزەرەكانەوە دەردەبڕدرێن‪ ،‬بەاڵم ئەو‬ ‫ب��ەراوردە پرسەكە زۆر بەالڕێدا دەبات‪.‬‬ ‫دەن��گ��دەران دەس��ت��ەی سوێندخۆر نین؛‬ ‫زۆربەی دەنگدەران بەر لە بەڕێوەچوونی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬بڕیار دەدەن‪ .‬خێزان‪،‬‬ ‫چ��ی��ن‪ ،‬ی��ان ئ��ەزم��وون��ی سیاسی لەگەڵ‬ ‫حزبێكی ت��ای��ب��ەت‪ ،‬دەب��ن��ە ه��ۆی ئ��ەوەی‬ ‫س��وور بن لە س��ەر الیەنگری لە حزب‪،‬‬

‫یان الیەنێكی سیاسی‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە‪،‬‬ ‫ركابەرەكانیش وەك پارێزەرەكان نین‪،‬‬ ‫كە روان��گ��ە‌و بۆچوونی خۆیان بە پێی‬ ‫رێ‌و ش��وێ��ن��ی دادگ��او ب��ە شێوەیەكی‬ ‫عەقاڵنی ئاراستە بكەن‪ .‬ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن زیاتر بایەخ بە پەیامە روون‌و‬ ‫ساكارەكان دەدەن‪ .‬ئەوان زیاتر بە دوای‬ ‫ئامانجێكەوەن؛ چەسپاندنی دروشمێك‬ ‫لە نێو مێشكی دەنگدەراندا؛ (حكومەتی‬ ‫شەریف)‪ ،‬یان (باجی كەمتر)‪ ،‬یان (ئەم‬ ‫سەگبابانە ل��ە ك��ۆڵ ك��ەن��ەوە)‪ .‬ب��ەاڵم بە‬ ‫ش��ێ��وازی ج��ی��اواز‪ ،‬گ��ف��ت��وگ��ۆی گ��رن��گ‌و‬ ‫جیددیش دێنە گۆڕێ‌‪ .‬ركابەرەكان بەرنامە‪،‬‬ ‫یان راگەیەنراوەكانی خۆیان دەخەنە روو‪.‬‬ ‫راگەیاندنی ئ��ەو شتەی دەی��ان��ەوێ‌ت لە‬ ‫دوای بەدەستەوە‌گرتنی دەسەاڵت بیكەن‪.‬‬ ‫رێ��ب��ەرەك��ان وت��اری چ��ڕوپ��ڕ پێشكەش‬ ‫دەكەن‪ ،‬كە پێشتر بە وردی داڕێژراون‌و‬ ‫وردەكارییەكانی سیاسەت‌و بەرنامەكانی‬ ‫خۆیان رادەگ��ەی��ەن��ن‪ .‬جگە ل��ەوە‪ ،‬ئ��ەوان‬ ‫زی��ات��ر ل��ە ج��اران ح��ەز دەك��ەن وتووێژ‬ ‫بكەن‌و لە باس‌و دیالۆگە سیاسییەكاندا‬ ‫ب��ەش��دار ب��ن‪ .‬ئ��ەوە لە حاڵێكدایە رەنگە‬ ‫راگەیاندنه‌كان داوای ئەوەیان لێ بكەن‬ ‫وردەك��اری��ی س��ی��اس��ەت‌و بەرنامەكانی‬ ‫خ��ۆی��ان روون��ب��ک��ه‌ن��ه‌وه‪ .‬هەڵبژاردنەكان‬ ‫لە راستیدا وەك راپرسییەكی گشتییان‬ ‫لێدێت‌‪ ،‬كە ركابەرەكان هەوڵ دەدەن بۆ‬ ‫بەدواداچوونی سیاسەت‌و بەرنامەیەكی‬ ‫ت��ای��ب��ەت‪ ،‬رای گشتی ب��ۆ الی خ��ۆی��ان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫راب��ك��ێ��ش��ن‪ .‬دوات��ر‪ ،‬ه��ەم ئ��ەوان��ەی لە‬ ‫دەس��ەاڵت��دان‌و ه��ەم ئۆپۆزیسیۆنیش‪،‬‬ ‫ئاماژە بەو بەڵینانە دەكەن‪ ،‬كە لە ماوەی‬ ‫ملمالنێیەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا ب��ە خەڵك‬ ‫درابوون‪.‬‬ ‫رەنگە شتی زۆر جیاواز ببنە ت��ەوەری‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‪ ،‬رەنگە هەندێك‬ ‫ج��ار ب��ە پ��ێ��ی ب��ەرن��ام��ە ب��ن‌و ه��ەن��دێ��ك‬ ‫جاریش هیچ بەرنامەیەكی چڕوپڕیان‬ ‫ل��ە پشت ن��ەب��ێ��ت‌‪ .‬رەن��گ��ە ه��ەن��دێ��ك جار‬ ‫جیاوازییەكی قووڵی تیۆری (هزری) ببێتە‬ ‫تەوەری هەڵبژاردن‪ .‬لە الیەكی‌ترەوە ئەو‬ ‫شتەی رەن��گ��ە ببێتە بابەتی سەرەكیی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‪ ،‬ری��س��وای��ی‪ ،‬رووداو‪،‬‬ ‫ی��ان شتێك بێت‌‪ ،‬كە لە زمانی كەسێك‬ ‫دەرپ��ەڕی��ب��ێ��ت‌‪ .‬رەن��گ��ە ل��ە ن��اك��ادا كێشە‬ ‫هەرێمی‌و ئێتنییەكان سەر هەڵبدەن‪.‬‬ ‫ل��ە زۆرب��ەی واڵت��ه دیموكراسییەكاندا‪،‬‬ ‫هۆكارە ئابوورییەكان فاكتەری یەكەمن‪.‬‬ ‫یەكێك لە سەرۆك وەزیرەكانی ئوسترالیا‪،‬‬ ‫بن چیفڵی دوای ئەوەی لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫س��اڵ��ی ‪1949‬دا دۆڕا‪ ،‬گ��وت��ی‪ :‬دەم��اری‬ ‫چزدانی پارە چارەنووسی هەڵبژاردنەكان‬ ‫دیاری دەكات‪ .‬بەاڵم ئابووریی زۆر الیەن‬ ‫لە خۆ دەگرێت‌‪.‬‬ ‫لە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردندا لە سەر‬ ‫بابەتێكی ت��ای��ب��ەت پ��ێ��داگ��ری دەك��رێ��ت‌‪:‬‬ ‫رێ��ژەی گ��ەش��ەی ئ��اب��ووری‪ ،‬رێ��ژە‪ ،‬یان‬ ‫ن��رخ��ی ه��ەاڵوس��ان‪ ،‬رێ��ژەی ب��ێ��ك��اری‪،‬‬ ‫ئ��اس��ت��ی ب��اج��ەك��ان‪ ،‬ی��ان ه��اوس��ەن��گ��ی‬

‫ب��ودج��ە‪ .‬پ��ەی��ام��ێ��ك‪ ،‬ك��ە رك��اب��ەرەك��ان‬ ‫ت بیگەیەننە دەنگدەران‪ ،‬ئەوەیە‪:‬‬ ‫دەیانەوێ ‌‬ ‫(حكومەتەكەی ئێمە باری ژیانتان خۆشتر‬ ‫ت بابەتێك‬ ‫دەكات‌)‪ .‬سیاسەتمەداران دەبێ ‌‬ ‫هەڵبژێرن‪ ،‬كە لە كاتی هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬بە‬ ‫الی خەڵكەوە گرنگ بێت‌‌و خەڵك بایەخی‬ ‫پێدەدەن‪.‬‬ ‫ل��ە س��ەرەت��اك��ان��دا‪ ،‬ل��ە ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردندا‪ ،‬تەنیا لە وتارو پروپاگەندە‌و‬ ‫هەندێك جاریش بە مەبەستی راكێشانی‬ ‫سەرنجی خەڵك‪ ،‬لە خۆپیشاندان كەڵك‬ ‫وەردەگیردرا‪ .‬باڵوكردنەوەی راگەیەنراوو‬ ‫كەڵك وەرگ��رت��ن ل��ە چاپەمەنیی دوات��ر‬ ‫ب��او ب��وون‪ .‬ل��ە ك��ۆت��ای��ی��ەك��ان��ی س��ەدەی‬ ‫ن��ۆزدەی��ەم��دا‪ ،‬رێكخستنی س��ەردان��ی‬ ‫سیاسی‌و پروپاگەندەیی‌و كۆبوونەوە‬ ‫بەرفره‌وانەكان‪ ،‬كە بە وێنە جۆراوجۆری‬ ‫پاڵێواروەكان دەڕازێنرانەوە‪ ،‬بوونە باو‪.‬‬ ‫لە سەدەی بیستەمدا رادیۆو تەلەفزیۆن‬ ‫زی��ات��ر ل��ە ه��ەر ئ��ام��رازێ��ك��ی‌ت��ر ل��ە سەر‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژارندا كاریگەرییان‬ ‫هەبووه‪ .‬لەو رژێمە دیموكراتیانەی‪ ،‬كە‬ ‫هەرچەندە ژمارەشیان زۆر كەمە‪ ،‬الیەنە‬ ‫ب��ەش��دارەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬دەیانتوانی‬ ‫بەرنامە ل��ە رادی��ۆو تەلەفزیۆن بكڕن‪.‬‬ ‫رادی��ۆو تەلەفیزیۆن به خێرا ب��وون بە‬ ‫گ��ران��ت��ری��ن ب��واری ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‪ .‬لە‬ ‫واڵتانی‌تردا بە جێگەی ئەوەی بەرنامەی‬ ‫رادیۆو تەلەفزیۆن بە پاڵێوراوەكان بده‌ن‪،‬‬ ‫دایان بە حزبەكان تا بتوانن سیاسەت‌و‬

‫‪121‬‬

‫بەرنامەكانی خۆیان رابگەیەنن‪ .‬شتێكی‬ ‫ح��اش��ا ه��ەڵ��ن��ەگ��ری��ش��ە‪ ،‬ك��ە الی��ەن��ەك��ان��ی‬ ‫هەڵبژاردن بەكەڵك وەرگرتن لە رادیۆو‬ ‫ت��ەل��ەف��زی��ۆن‪ ،‬ل��ە چ��او ئ��ام��رازەك��ان��ی‌ت��ر‪،‬‬ ‫دەیانتوانی خەڵكێكی زیاتر بۆ الی خۆیان‬ ‫راكێشن‪.‬‬ ‫تەكنیكەكانی ملمالنێی‌ هەڵبژاردن‬ ‫ئ��ەو ت��ەك��ن��ی��ك��ان��ەی ب��ۆ ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكا داه��ێ��ن��راون‪ ،‬لە دەی��ەی ‪1950‬‬ ‫بەمالوە لە تێكڕای جیهاندا باڵوبوونەوە‌و‬ ‫بەرفره‌وانبوونی پروپاگەندەو پەیوەندییە‬ ‫گشتییەكان بە هانای سیاسەتمەدارەكانەوە‬ ‫هاتوون‪ .‬راوێژكاریی لە ملمالنێیەكانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��دا‪ ،‬بۆتە پیشەیەكی تایبەت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫هەڵبەت ئ��ەو پێشەیە زیاتر لە ملمالن ‌‬ ‫تاكەكەسییەكانی ئەمەریكادا رۆڵی هەیە‬ ‫ی رێ��ك��خ��راوە حزبیەكانی‬ ‫ت��ا ل��ە ملمالنێ ‌‬ ‫ئ��ەوروپ��ادا‪ .‬ب��ەاڵم ئ��ام��رازە نوێیەكان لە‬ ‫هەموو شوێنەكاندا بوون بە بەشێك لە‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‪ .‬ئامڕازەكانی‬ ‫وەك‪ :‬پێوانەی رای گشتی‪ ،‬وتووێژی‬ ‫فۆرمالیتە لە رۆژن��ام��ەك��ان��دا‪ ،‬دروشمی‬ ‫قەبە‌و بریقەدار‪ ،‬وێنە سەرنجڕاكێشەكان‌و‬ ‫رووداوە دروستكراوەكان‪ .‬ئەو رێكخراوە‬ ‫ت��ای��ب��ەت��ان��ەی ل��ە ب��واری ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژارندا خەریكی چاالكین‪ ،‬دەتوانن بە‬ ‫كەڵك وەرگرتن لە كۆمپیوتەر‪ ،‬پەیامەكانی‬

‫خۆیان راستەوخۆ بۆ هەموو دەنگدەران‬ ‫بنێرن‪.‬‬ ‫ی��ەك��ێ��ك ل��ە ئ��اك��ام��ەك��ان��ی گ��ۆڕان��ك��اری��ی‬ ‫ملمالنێیەكان ل��ە ب��واری تەكنەلۆجیادا‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە بە شێوەیەكی گشتی تێكڕای‬ ‫پ��رۆس��ەی ه��ەڵ��م��ەت��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‬ ‫هۆشیارانەترە ئەو بەرنامانەی رادی��ۆو‬ ‫تەلەفزیۆن‪ ،‬كە تایبەتن بە ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬لە الیەن كەسانی تایبەتەوە‬ ‫بەڕێوە دەچن‌و بە جیگەی ئەوەی قسەی‬ ‫پاڵێوراوەكان باڵو بكەنەوە‪ ،‬هەوڵ دەدەن‬ ‫هەڵوێستی الیەنی بەرامبەر بخەنە ژێر‬ ‫چاودێرییەوە‌و بەرنامەكانیان پووچەڵ‬ ‫ب��ك��ەن��ەوە‪ .‬ئ��اڵ��ۆزی ل��ە رادەب��ەدەر بۆتە‬ ‫هۆی چوونە سەری رادەی پروپاگەندەی‬ ‫نێگەتیڤ‪ .‬سیاسەتمەداران لە كۆنەوە‬ ‫بەو ئاكامە گەیشتوون‪ ،‬كە لە قاودانی‬ ‫هەڵەكانی الیەنی بەرامبەر زۆر ساناترە‬ ‫لە سەلماندنی خاڵە پۆزەتیڤەكانی خۆیان‪.‬‬ ‫بەاڵم بەو پێیە‪ ،‬كە دەنگی (نا) لە دەنگی‬ ‫(ئ��ەرێ‌) زی��ات��رە‪ ،‬رێ��ژەی پروپاگەندەی‬ ‫ن��ێ��گ��ەت��ی��ڤ ل��ەم س��ااڵن��ەی دوای��ی��دا بە‬ ‫شێوەیەكی بەرچاو زیادی كردووە‪.‬‬ ‫بەرنامە تایبەتەكانی هەڵبژاردن لە میدیادا‬ ‫گۆڕاون‪ .‬ركابەرەكان زیاتر هەوڵ دەدەن‬ ‫بابەتیی سەرنجڕاكێش باڵو بكەنەوە‪ .‬ئەو‬ ‫بابەتانەی‪ ،‬كە كاتی پێشكەشكردنەكەیان‬ ‫بە پێی بۆچوونەكانی ئەو كەسانە دیاری‬ ‫دەك��رێ��ن‪ ،‬ك��ە ه��ەواڵ��ەك��ان دادەڕێ��ژن‌و‬ ‫ئامانجیان ئ��ەوەی��ە ه��ەواڵ��ی سەرەكیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫تایبەت بەوان بێت‌‪ .‬ئەو چاپەمەنییانەی‪،‬‬ ‫ك��ە س��ەردەم��ێ��ك ل��ە س��ەر وت��ارە‬ ‫دوورودرێژەكانی وتاربێژان پێداگرییان‬ ‫دەك��رد‪ ،‬بە پێڕەوی لە تەلەفزیۆن زیاتر‬ ‫پشت بە قسە كورتەكانی ئەوان دەبەستن‪.‬‬ ‫بابەتی میدیا بە شێوەیەكی لە رادە بەدەر‬ ‫وەك راپ��ۆرت��ی كێبەركێی سوارچاكی‬ ‫دارێ��ژراون‪ .‬ب��ڵ�اوك��ردن��ەوەی چ��ەن��د‬ ‫ج��ارەی مانێشتی ئاكامی راپرسییەكان‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��اك��ام��ەك��ان��ی��ان ب��ە پ��ێ��چ��ەوان��ەی‬ ‫چاوەڕوانییەكان دەگۆڕێن (لە هەندێك‬ ‫واڵت��دا‪ ،‬ب�ڵاوك��ردن��ەوەی راپرسییەكان‬ ‫لە حەتووەكانی كۆتایی ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردندا قەدەغە كراوە)‪.‬‬ ‫ئاسۆی ملمالنێی هەڵبژاردن‬ ‫رەن��گ��ە گ��ۆڕی��ن��ی ش��ێ��وازەك��ان‌و بە‬ ‫ئ��ەم��ەری��ك��ی��ب��وون��ی م��ل��م�لان��ێ��ی��ەك��ان��ی‬ ‫هەڵبژاردن ل��ەم سااڵنەی دوای��ی��دا‪ ،‬زۆر‬ ‫گ��ەورە كرابێتەوە‪ .‬لە كۆتایی س��ەدەی‬ ‫ن��ۆزدەی��ەم��دا‪ ،‬مایستی ئاسترا گۆرسكی‬ ‫ئاكامی لێكۆڵینەوەی خ��ۆی ل��ە پرۆسە‬ ‫دیموكراتیەكان ل��ە بریتانیاو ویالیەتە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ب��ڵ��اوك��ردەوە‪ .‬ل��ەو‬ ‫لێكۆڵینەوەیەدا‪ ،‬ش��ێ��وازە جیاوازەكانی‬ ‫ملمالنێی ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��اس��ك��راون‪ .‬سەد‬ ‫ساڵ پاش ئەو لێكۆڵینەوە‪ ،‬لێكۆڵینەوەی‬ ‫لەری بارتلێز‪ ،‬دەریخست‪ ،‬كە ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لە تێبینیە گوماناوییەكانی ئاسترا‬

‫گۆرسكی س��ەب��ارەت بە دەروونناسیی‬ ‫رازیكردنی سیاسی لە سەر كۆمەڵگای‬ ‫ئێستاكەش پشتڕاست دەبنەوە‪.‬‬ ‫ب��ە مەبەستی هەڵسەنگاندنی ش��ێ��وازە‬ ‫ج��ی��اوازەك��ان��ی ه��ەڤ��ڕك��ی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪،‬‬ ‫ل��ە س��ەر ئ��اك��ام��ەك��ان پ��ێ��داگ��ری دەك��رێ‌‪.‬‬ ‫ه��ەوڵ��ەك��ان��ی ك��ەس��ی س��ەرك��ەوت��وو بە‬ ‫چ��اك‌و ه��ەوڵ��ەك��ان��ی ك��ەس��ی دۆڕاو بە‬ ‫خ��راپ دادەن��رێ��ن‪ ،‬ه��ەر چ��ەن��دە ب��راوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان لە م��اوەی ملمالنێكاندا‬ ‫س��ەرن��ەك��ەوت��ب��ێ��ت‌‪ ،‬ی��ان پ��اش��ەك��ش��ەی‬ ‫نەكردبێت‌‪ .‬هەڵبەت چاوەڕوانییەكانیش لە‬ ‫سەر هەڵسەنگاندنی ملمالنێیەكان‪ ،‬رۆڵیان‬ ‫هەیە‪ .‬كام حزبە زیاتر لەوەی چاوەڕوانیی‬ ‫لێ دەك��را‪ ،‬خ��ۆی ن��وان��د؟ بەڕێوەبەرانی‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن هەندێك جار‬ ‫بۆ گەورەكردنەوەی هەوڵەكانی خۆیان‬ ‫ه��ەوڵ دەدەن چاوەڕوانییەكان‪ ،‬كەمتر‬ ‫لەوەی هەن‪ ،‬نیشان بدەن‪.‬‬ ‫ئایا ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن لە سەر‬ ‫دەن��گ��دان ك��اری��گ��ەرن؟ ل��ە زۆرب��ەی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا‪ ،‬ئ��اك��ام��ی ك��ۆت��ای��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان زۆر ل��ەو راپرسییانە‬ ‫ن��زی��ك��ب��وون‪ ،‬ك��ە چ��ەن��د م��ان��گ ب��ەر لە‬ ‫بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان ئەنجام‬ ‫دراون‪ .‬ب��ەاڵم ل��ە هەندێك حاڵەتی‌تردا‬ ‫شتەكە ت��ەواو پێچەوانە ب��ووە‪ .‬نموونە‬ ‫ب��ەرچ��اوەك��ان��ی��ش��ی بریتین ل��ە‪ :‬گۆڕینی‬ ‫ئ��ەن��ج��ام��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��ەرۆک‬ ‫ك��ۆم��اری ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1948‬ل��ە ویالیەتە‬

‫‪123‬‬

‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪ ،‬كە وا چاوەڕوان‬ ‫دەك��را تۆماس دەیڤیی هەڵبژاردنەكان‬ ‫بباتەوە‪ ،‬كەچی بە پێچەوانەوە‪ ،‬هاری‬ ‫ت��رۆم��ەن س��ەرك��ەوت‌‪ .‬نموونەیەكی‌تر‬ ‫هەڵبژاردنی گشتیی بریتانیا ل��ە ساڵی‬ ‫‪1970‬دا ب��وو‪ ،‬ك��ە كۆنسەرڤاتیڤەكان‬ ‫ب��ە س��ەر ح��ك��وم��ەت��ی ح��زب��ی ك��رێ��ك��اردا‬ ‫سەركەوتن (كە ‪ %20‬چ��اوەڕوان��ی ئەوە‬ ‫دەكرا‪ ،‬كە كۆنسەرڤاتیڤەكان بیبنەوە)‪.‬‬ ‫بڕیكی زۆر لە ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‬ ‫ێ س��وودن‪ .‬ب��ەاڵم پ��اڵ��ێ��وراوی‬ ‫ب�� ‌‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی��ش وەك ك��ەس��ێ��ك وای��ە‬ ‫پروپاگەندە دەك��ات‌و لێشی روون��ە‪ ،‬كە‬ ‫ن��ێ��وەی خ��ەرج��ی��ی ری��ك�لام��ەك��ەی هیچ‬ ‫ت ئەو نیوە‬ ‫قازانجێكی نییە‪ ،‬بەاڵم نازانێ ‌‬ ‫ك��ام بەشە دەگ��رێ��ت��ەوە‪ .‬ملمالنێیەكانی‬ ‫هەڵبژاردن زانستێكی وردو روون نییه‪.‬‬ ‫هەندێك جار ئەنجامەكان بە پێچەوانەی‬ ‫چ��اوەڕوان��ی��ی��ەك��ان��ن‌و ب��ە خ��ۆش��ی��ەوە‬ ‫لێهاتووترین‌و بەتواناترین بەڕێوەبەرانی‬ ‫بواری ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن‪ ،‬ناتوانن‬ ‫تەنانەت بە وەگەڕخستنی پارەیەكی بێ‬ ‫‌سنوورو توانای تەكنەلۆجیكی‪ ،‬گەرەنتی‬ ‫سەركەوتنی پاڵێوراوێك بكەن‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��ڕوان��ن��ە ئ��اس��ت��راگ��ۆرس��ك��ی‪،‬‬ ‫م��ائ��ی��س��ت��ی ی��اك��ۆل��ڤ��ی��چ؛ ه��ەڵ��ب��ژاردن‪،‬‬ ‫چاودێریی‪ ،‬ح��زب‪ ،‬دەن��گ��دان‪ ،‬رەف��ت��اری‪،‬‬ ‫راگەیەنەگشتییەكان‪ ،‬بەشداریی سیاسی‪،‬‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬پ��ااڵوت��ن‌و‬ ‫راك��ێ��ش��ان؛ سیستمەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪،‬‬

‫نوێنەرایەتیی رێژەیی‪.‬‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬چاودێریكردن‬ ‫ه��ەوڵ‌و هەنگاوی گرووپەكانی ناوخۆ‪،‬‬ ‫ی��ان گ��رووپ��ە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ەك��ان��ە‪ ،‬بە‬ ‫مەبەستی بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی‬ ‫سەربەستانەو دادەپەروەرانە‪ .‬ئەو هەواڵنە‬ ‫چاودێریكردنێكی بێالیەنانە‪ ،‬داننان بە‬ ‫ئەنجامەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬نێوبژیوانی‬ ‫چ��االك��ان��ە ب��ە مەبەستی چاكسازیی لە‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬یان چاكسازیی سیاسی لە‬ ‫خۆ دەگرن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرب��ەس��ت��ان��ە مافێكی‬ ‫گ��ش��ت��ی��ی��ە ب��ۆ ه��ەم��وو خ��ەڵ��ك‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫راگ��ەی��ەن��راوەك��ان��ی رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‌و رێ��ك��خ��راوی واڵت��ان��ی‬ ‫ئەمریكی‌دا گونجێنراوە‪ .‬بەاڵم هەر بە پێی‬ ‫ئەو راگەیەنراوانە‪ ،‬حكومەتەكان ناتوانن‬ ‫دەست لە كارو باری نێوخۆی واڵتانی‌تر‬ ‫وەرب��دەن‪ .‬چ��اودێ��ری��ی ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی بە‬ ‫سەر هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬كەوتووەتە شوێنی‬ ‫پێكگەیشتنی ئ��ەو دوو م��اف��ە‪ .‬هەندێك‬ ‫حكومەت چاودێریكردنی نێودەوڵەتی بە‬ ‫شتێكی ئاسایی ده‌زانن‌و هەندێكی‌تریش‬ ‫ی‬ ‫بە دەستێوەردان لە كارو باری نێوخۆی ‌‬ ‫واڵت��ان��ی دەزان��ن‪ .‬ه��ەر كاتێك حزبێكی‬ ‫ت لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫سیاسی پێی وابێ ‌‬ ‫ساختەكاری كراوە‪ ،‬هەوڵ دەدات بە سەر‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا چاودێری بكات‪ ،‬یان داوا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫لە الیەنە نێودەوڵەتییەكان بكات‪ ،‬ئەم‬ ‫ئەرەكە بگرنە ئەستۆی خۆیان‪.‬‬ ‫دام��ەزراوەك��ان��ی ناوخۆ رابردووییەكی‬ ‫دوورو درێ��ژی��ان ه��ەی��ە س��ەب��ارەت بە‬ ‫چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا‪،‬‬ ‫بەاڵم تەنیا لە كۆتاییەكانی دەیەی ‪1980‬دا‬ ‫برەوی پەیدا كرد‪ .‬رێكخراوە مەدەنییەكان‬ ‫پێشەنگی ئەو هەواڵنە بوون‪ ،‬بەاڵم لە ساڵی‬ ‫‪1990‬ەوە رێكخراوە نێودەوڵەتییەكان‪،‬‬ ‫وەك‪ :‬رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان‌و‬ ‫و رێ��ك��خ��راوی واڵت��ان��ی ئ��ەم��ەری��ك��ا لەم‬ ‫پەیوەندییەدا رۆڵی گرنگیان گێڕاوە‪.‬‬ ‫وشەی (چاودێر) بۆ پێناسەی زۆربەی‬ ‫ێ‬ ‫جموجۆڵەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن كەڵكی ل ‌‬ ‫وەردەگیردرێت‌‪ .‬بەاڵم پێویستە جیاوازی‬ ‫دانێین لە نێوان چاودێری لە راپەڕاندن‌و‬ ‫س��ەرپ��ەرس��ت��ی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ی��ان‬ ‫ئامادەكاری‌و یارمەتیی ئابووریی بە حزبە‬ ‫سیاسییەكان‪ ،‬گرووپە مەدەنییەكان‪ ،‬یان‬ ‫بەڕێوەبەرانی هەڵبژاردن‪ .‬چاودێرەكان‬ ‫رەن��گ��ە ن��ێ��وخ��ۆی��ی ب��ن‪ .‬وەك‪ :‬گ��رووپ��ە‬ ‫مەدەنییەكان‪ ،‬ی��ان نوێنەری حزبەكان‪،‬‬ ‫كە بە سەر هەڵبژاردنەكانەوە چاودێرن‪،‬‬ ‫یان نێودەوڵەتی بن‪ .‬لە هەڵبژاردنگەلی‬ ‫قۆناغی پەڕینەوەدا پێویستە چاودێرەكان‬ ‫نێودەوڵەتی بن‪ ،‬چونكە لەو هەڵبژاردنانەدا‬ ‫پ��رۆس��ەی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە گشتی‬ ‫دەك��ەوێ��ت��ە ب��ەر رەخ��ن��ە‪ .‬ب��ەاڵم لەوانەیە‬ ‫كاریگەریی چ��اودێ��رە نێودەوڵەتییەكان‬ ‫پەیوەندیی بە ژمارەو توانایی چاودێرانی‬

‫حزبەكانی ناوخۆوه هه‌بێت‪.‬‬ ‫ێ گ��رووپ چاودێری بە سەر رەوتی‬ ‫س‌‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا دەك��ەن‪ :‬رێ��ك��خ��راوە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ح��ك��وم��ەت��ەك��ان‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راوە م��ەدەن��ی��ی��ەك��ان‪ .‬رێ��ك��خ��راوە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان رەن��گ��ە ل��ە چ��ەن��د‬ ‫حكومەتێك پێك ب��ن‪ .‬وەك‪ :‬رێكخراوی‬ ‫ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‪ ،‬رێ��ك��خ��راوی‬ ‫واڵت��ان��ی ئەمریكی‪ ،‬كۆمەڵگای واڵتانی‬ ‫هاوبەرژەوەندیی بریتانیاو رێكخراوی‬ ‫ی��ەك��ی��ەت��ی��ی ئ��ەف��ری��ق��ا‪ .‬ه��ەن��دێ��ك ج��ار‬ ‫حكومەتەكان بە مەبەستی چاودێریكردن‬ ‫بە سەر هەڵبژاردنەكاندا لەو واڵتانەی‪،‬‬ ‫ك��ە ب��ە ش��ێ��وەی��ەك ل��ە ش��ێ��وەك��ان ج��ۆرە‬ ‫ب��ەرژەوەن��دی��ی��ەك��ی��ان ل��ە پ��رۆس��ەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان لەو واڵتانەدا هه‌یه‪ ،‬لیژنەی‬ ‫تایبەت دەنێرن‪ .‬رێكخراوە مەدەنییەكان‪،‬‬ ‫بریتین لە هەندێك گرووپی تایبەت‪ :‬وەك‬ ‫یەكێتیی نێوان ئەنجومەنەكان‪ ،‬دامودزگای‬ ‫حزبە سیاسییەكان‪ ،‬رێكخراوە كرێكاری‌و‬ ‫بازرگانییەنێودەوڵەتییەكان‪ ،‬ئەنجومەنی‬ ‫س��ەرۆك��ە ئ��ازادە ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراوەك��ان��ی‬ ‫ح��ك��وم��ەت‪ ،‬ب��ە س��ك��رت��ێ��ری گشتیی‬ ‫سەركۆماری پێشووی ئەمەریكا‪ ،‬جیمی‬ ‫كارتەرو گرووپی یاسایی نێودەوڵەتیی‬ ‫مافی م��رۆڤ‪ .‬هەندێك لە دام��ەزراوەی‬ ‫حزبە سیاسییەكان‪ ،‬كە لەم پەیوەندییەدا‬ ‫رۆڵ��ی گ��رن��گ��ی��ان گ��ێ��ڕاوە‪ ،‬ب��ری��ت��ی��ن لە‬ ‫ئینتەرناسیۆنالی دیموكرات مەسیحی‪،‬‬ ‫سۆسیالیست‪،‬‬ ‫ئینتەرناسیۆنالیستی‬

‫‪125‬‬

‫ئینتەرناسیۆنالیستی لیبراڵ‪ ،‬دامەزراوەی‬ ‫نێودەوڵەتیی كۆماریخوازو دامەزراوەی‬ ‫دیموكراتیی نیشتمانیی بۆ ك��اروب��اری‬ ‫نێودەوڵەتی‪.‬‬ ‫رۆڵی چاودێران‬ ‫رێكخراوە چاودێرەكان بە پێی توانای‬ ‫خۆیان رۆڵ��ی جیاواز دەگێڕن‪ .‬بۆ وێنە‬ ‫رێ��ك��خ��راوە نێودەوڵەتییەكان دەت��وان��ن‬ ‫لیژنەی گەورە بنێرنە واڵتان‪ ،‬چونكە لە‬ ‫الی��ەن چەندین واڵت��ەوە دابین دەكرێن‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لە س��ەرەت��ادا چونكە دەوڵەتەكان‬ ‫لە ئەندامە جیاوازەكانی ئەو رێكخراوە‬ ‫نێودەوڵەتییانە ب��ە گ��وم��ان ب��وون‪ ،‬ئەو‬ ‫رێكخراوانە زۆر ح��ەزی��ان ن��ەدەك��رد لە‬ ‫نێوان حكومەتەكان‌و حزبە سیاسییەكاندا‬ ‫بە جۆرێك نێوبژیوانی بكەن‪ ،‬كە ببێتە‬ ‫هۆی ئ��ەوەی هیچ الیەنێك متمانەی بە‬ ‫نێوبژیوانییەكەی ئەوان نەبێت‌‪ .‬رێكخراوە‬ ‫مەدەنییەكان‪ ،‬بۆ نموونە دام��ەزراوەی‬ ‫حزبە سیاسییەكان ش��ارەزای��ی��ەك��ی بێ‬ ‫وێنەیان لە راهێنانی حزبە سیاسییەكان‌و‬ ‫گرووپە مەدەنییەكاندا هه‌یه‌‌و وادەك��ەن‬ ‫ئ��ەو گرووپانە بتوانن بە س��ەر رەوت��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��دا چ��اودێ��ری ب��ك��ەن‪.‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوە م��ەدەن��ی��ی��ە م��ت��م��ان��ەدارەك��ان‪،‬‬ ‫وەك ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی س��ەرۆك��ە ئ��ازادان��ە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراوەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت لە‬ ‫نیكاراگواو گۆیانا‪ ،‬چاودێرییان كردووە‬

‫بە سەر پرۆسەی ریفۆرمكردن لە نێو‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬هەندێك رێكخراو‪ ،‬وەك‪:‬‬ ‫دامەزراوەی نێودەوڵەتیی سیستەمەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬هەوڵ دەدەن بۆ دابینكردنی‬ ‫ئامڕازو رێنوێنی تەكنیكیی هەڵبژاردنەكان‪.‬‬ ‫ب��وون��ی چ��اودێ��رە ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان‬ ‫دەنگدەران دڵنیا دەكاتەوە‪ ،‬كە دەنگیان لە‬ ‫سەر ئاكامی هەڵبژاردنەكان كاریگەری‬ ‫دەب��ێ��ت‌‌و دەن��گ��دان ه��ی��چ ه��ەڕەش��ەو‬ ‫مەترسییەكی بە دواوە نابێت‌‪ ،‬چونكە‬ ‫ه��ەم��وو ج��ی��ه��ان��ی��ان ل��ەگ��ەڵ��ە‪ .‬گ��رووپ��ە‬ ‫ن��ێ��ودەوڵ��ەت��ی��ی��ەك��ان ب��ە ن��ێ��وب��ژی��وان��ی بە‬ ‫مەبەستی چاكسازیكردن لە هەڵبژاردن‌و‬ ‫رێ��گ��ا خ��ۆش��ك��ردن ب��ۆ ملمالنێیەكانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬دەت��وان��ن ئ��ەگ��ەری‬ ‫بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنێكی راستەقینە‬ ‫زیاتر بكەن‪ .‬بە پێچەوانەی ئەو حاڵەتە‪،‬‬ ‫خۆبواردنی ئۆپۆزیسیۆن لە بەشداری‬ ‫لە هەڵبژاردنەكان‪ ،‬رەوای��ی��ی پرۆسەی‬ ‫هەڵبژاردنەكان دەخاتە ژێر پرسیارەوە‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ران دەك��رێ��ت ب��ە ت��رس��ان��دن‌و‬ ‫ئ��اگ��ادارك��ردن��ەوەی ح��ك��وم��ەت��ەك��ان‪ ،‬كە‬ ‫ئەگەر ساختەكارییەك لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫ب��ب��ی��ن��ن‪ ،‬ل��ە ق��اوی دەدەن‪ ،‬پ��ێ��ش بە‬ ‫ساختەكاری بگرن‌و لە كۆتاییشدا ئەگەر‬ ‫رێ��ك��خ��راوە چ��اودێ��رەك��ان قورساییەكی‬ ‫نێودەوڵەتییان هەبێت‌و دان ب��ەوەش��دا‬ ‫بنێن‪ ،‬ك��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە شێوەی‬ ‫دادپەروەرانە بەڕێوە چوون‪ ،‬رەنگە ببنە‬ ‫هۆی ئ��ەوەی هەموو الیەنەكان دان بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫ئاكامی هەڵبژاردنەكاندا بنێن‪.‬‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی قۆناغی پەڕینەوەدا‪،‬‬ ‫كە هەمیشە پڕبوون لە كێشەو ناكۆكی‪،‬‬ ‫ت چ��ەن��د م��ان��گ ب��ەر لە‬ ‫چ��اودێ��ران دەب��ێ�� ‌‬ ‫بەڕێوەچوونی هەڵبژاردنەكان بچنە ئەو‬ ‫واڵتە‪ ،‬یان به النی كەم تا كردنەوەی رێ‌و‬ ‫رەسمی دەستپێكردنی هەڵبژاردنەكان‪،‬‬ ‫لەو واڵتە‌دا بمێننەوە‪ .‬ئەو هەنگاوە دەبێتە‬ ‫هۆی ئەوەی بتوانن وەاڵمی گەورەترین‬ ‫پرسیار بدەنەوە‪ ،‬که‪ :‬ئایا هەڵبژاردنەكان‬ ‫ئازادانەو دادپ��ەروەران��ە بەڕێوە چوون‪،‬‬ ‫یان نا؟ چاودێرەكان بۆ ئ��ەوەی بتوانن‬ ‫ت‬ ‫وەاڵم��ی ئ��ەو پرسیارە ب��دەن��ەوە‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫ێ قۆناغەكەی پ��رۆس��ەی هەڵبژاردن‬ ‫س�� ‌‬ ‫ت قۆناغی‬ ‫ێ بكەن‪ .‬سەرەتا دەبێ ‌‬ ‫تاوتو ‌‬ ‫ێ بكەن‪،‬‬ ‫ملمالنێیەكانی هەڵبژاردن تاوتو ‌‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بۆیان دەرك��ەوێ��ت‪ ،‬ک��ه‌‪ ،‬ئایا‬ ‫هەموو حزبەكان بۆ گەیاندنی پەیام‌و‬ ‫بەرنامەكانی خۆیان هەلی وەك یەكیان‬ ‫هەبووە‪ ،‬یان نا؟ پاشان‪ ،‬چاو لە پرۆسەی‬ ‫دەن��گ��دان‌و ژم��اردن��ی دەن��گ��ەك��ان بكەن‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بۆیان روون بێتەوە‪ ،‬که ئایا‬ ‫بشێوی‪ ،‬ترساندن‪ ،‬یان ساختەكاریان تێدا‬ ‫ك��راوە‪ ،‬یان نا؟ لە كۆتاییشدا پرۆسەی‬ ‫ێ بكەن بۆ ئەوەی دڵنیا‬ ‫گواستنەوە تاوتو ‌‬ ‫بن‪ ،‬كە رێز لە ئەنجامی هەڵبژاردنەكان‬ ‫دەگیردرێت‌‌و گواستنەوەی راستەقینەی‬ ‫دەسەاڵت جێبەجێ‌ دەكرێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر قۆناغی ب��ەر ل��ە بەڕێوەچوونی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬ن��ادادپ��ەروەران��ە بێت‌‌و‬

‫ئ��ەگ��ەر چ��اودێ��ران ب��ەو ئ��اك��ام��ە ب��گ��ەن‪،‬‬ ‫ك��ە ح��زب��ە سیاسییەكان م��اف��ی خۆیانە‬ ‫ل��ە هەڵبژاردنەكاندا ب��ەش��داری نەكەن‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ت چ��اودێ��ران ئ��ەو واڵت��ە بەج ‌‬ ‫دەب��ێ�� ‌‬ ‫ب��ه��ێ��ڵ��ن‌‪ .‬ئ��ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ئ��ەوان وا‬ ‫ن‬ ‫دەك��ات هیچ الیەنێكی نێودەوڵەتیی دا ‌‬ ‫بە ئەنجامی ئەو هەڵبژاردنانەدا نه‌نێت‪.‬‬ ‫چاودێرە مەدەنییەكان لە ساڵی ‪ 1993‬لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی تۆگۆدا پەنایان برد بۆ ئەم‬ ‫هەڵوێستە‪ .‬چاودێران جگە لە لێكدانەوەی‬ ‫پرۆسەی هەڵبژاردنی بەر لە دەنگدان‪ ،‬لە‬ ‫دوو شێوازی گرنگ لە رۆژی دەنگداندا‬ ‫كەڵك وەردەگرن‪ .‬یەكەم لە بەشێكی زۆر‬ ‫لە ناوەندەكانی دەنگداندا‪ ،‬كە بە رێكەوت‬ ‫دیاری دەكرێن‪ ،‬راپرسی بكەن تا بۆیان‬ ‫دەرك��ەوێ‌‪ ،‬ئایا نیگەرانییەكانیان لەمەڕ‬ ‫ت��رس��ان��دن‌و س��اخ��ت��ەك��اری بەجێیە‪ ،‬یان‬ ‫ن��ا؟ پ��اش��ان دوای ژم��اردن��ی دەنگەكان‪،‬‬ ‫بە گوێگرتن لە خوێندنەوەی دەنگەكان‬ ‫ل��ە ن��اوەن��دەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ن��اردن��ی‬ ‫راپ��ۆرت��ی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن‬ ‫ب��ۆ ن��اوەن��دەك��ان��ی خ��ۆی��ان‪ ،‬ژماردنێكی‬ ‫هاوتەریب لەگەڵ ژماردنی رەسمی ئەنجام‬ ‫دەدەن‪ .‬ئ��ەو ژم��اردن��ە هاوتەریبەڕەنگە‬ ‫ه��ەم��ەالی��ەن��ە (ه��ەم��وو ن��اوەن��دەك��ان��ی‬ ‫ێ (هەندێك لە‬ ‫دەنگدان)‪ ،‬یان بەڕێكەوت ب ‌‬ ‫ناوەندەكانی دەنگدان)‪ .‬ئەو دوو شێوازانە‬ ‫ل��ە م��ت��م��ان��ەك��ردن��ی خ��ەڵ��ك ب��ە چ��اودێ��رە‬ ‫نێودەوڵەتییەكان‪ ،‬لە دەستنیشانكردن‌و‬ ‫پێشگرتن بە ساختەكاری كاریگەر بوون‪.‬‬

‫‪127‬‬

‫چاودێران زۆر جار ئەنجامی هەوڵەكانیان‬ ‫بە چەند شێوازی جیاواز رادەگەیەنن‪.‬‬ ‫رەن��گ��ە ب��ە شێوەیەكی ك��ورت‪ ،‬ب��اس لە‬ ‫كەشی یاسایی هەڵبژاردنەكان بكەن‪،‬‬ ‫یان رەنگەڕاپۆرتێكیپوخت لە بوارگەلی‬ ‫ی��اس��ای��ی‌و سیاسیی ت��ێ��ك��ڕای پ��رۆس��ەی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ل��ە راگ��ەی��ان��دن��ی ن��اوی‬ ‫پاڵێواراوەكانەوە تا دەستبەكار بوونی‬ ‫الی��ەن��ی ب��راوە‪ ،‬ئ��اراس��ت��ە ب��ك��ەن‪ ،‬ی��ان‬ ‫راپۆرتێكی كورت سەبارەت بە ئازادانە‌و‬ ‫دادپەروەرانەبوونی هەڵبژاردنەكان بخەنە‬ ‫روو‪.‬‬ ‫مێژووی چاودێریكردنی هەڵبژاردنەكان‬ ‫حكومەتی وی�لای��ەت��ە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكا لە چەند دەیەی سەدەی بیستەمدا‪،‬‬ ‫ل��ە ب��واری چ��اودێ��ری‪ ،‬س��ەرپ��ەرس��ت��ی‌و‬ ‫بەڕێوەبەریی هەڵبژادنەكان لە ناوچەی‬ ‫كاریبدا‪ ،‬كۆمەڵێك ئەزموونی تاقیكردنەوە‪.‬‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان س��ااڵن��ی ‪1945‬و ‪1989‬دا‪،‬‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ی��ان ل��ە راپرسییەكانی‬ ‫نزیكەی س��ی ن��اوچ��ەی ب��ەس��ت��راوە‪ ،‬یان‬ ‫ژێر سەرپەرستیاری‪ ،‬ئەركی چاودێری‪،‬‬ ‫ی��ان سەرپەرستیی وەئەستۆ گرتووە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئ��ەو ئ��ەرك��ەی ل��ە ه��ی��چ واڵتێكی‬ ‫سەربەخۆی‌تردا جێبەجێ‌ نەكردووە‪.‬‬ ‫راگەیەنراوی رێكخراوی واڵتانی ئەمەریكا‬ ‫ساڵی ‪ 1948‬دیموكراسیكرد بە مەرجێكی‬

‫پ��ێ��وی��س��ت ب��ۆ س��ەق��ام��گ��ی��ری‌و ئاشتی‌و‬ ‫پ��ەرەپ��ێ��دان��ی ن��اوچ��ەك��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ت��ا ساڵی‬ ‫‪ ،1959‬ئەو رێكخراوە هیچ ئاماژەیەكی‬ ‫ب��ە شێوازەكانی بەرەوپێشبردنی ئەو‬ ‫ئامانجە نه‌کرد‪ .‬لەو ساڵەدا ئەندامانی ئەو‬ ‫رێكخراوە لە سەر ئەوە رێك كەوتن‪ ،‬كە‬ ‫هەڵبژاردنی ئازادانە‌و دادپەروەرانە‪ ،‬بكەنە‬ ‫تایبەتمەندیی سەرەكیی دیموكراسی‪ .‬لە‬ ‫نێوان سااڵنی ‪1962‬و ‪1982‬دا‪ ،‬رێكخراوی‬ ‫واڵتانی ئەمریكی نۆزدە لیژنەی چاودێری‬ ‫هەڵبژاردنی ناردە پازدە واڵت‪ .‬زۆربەی‬ ‫ئەو ئەركانە كورتخایەن بوون‌و خۆیان‬ ‫ب��وارد ل��ە رەخنەگرتن ل��ە هەڵبژاردنی‬ ‫ناڕەوا‪ .‬بۆ وێنە لە هەڵبژاردنەكانی ساڵی‬ ‫‪1963‬ی نیكاراگوا‪.‬‬ ‫ئ��ەرك��ی چ��اودێ��ری��ك��ردن ب��ە س��ەر‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬لە كۆتاییەكانی دەیەی‬ ‫‪1980‬دا‪ ،‬گ��ەی��ش��ت��ە ل��وت��ك��ە‪ ،‬ك��ە زی��ات��ر‬ ‫دەگەڕێتەوە بۆ كۆتایی جەنگی ساردو بۆ‬ ‫ێ‬ ‫رۆڵی چاودێرە نێودەوڵەتییەكان لە س ‌‬ ‫هەڵبژاردنی بەناوبانگدا‪ :‬فلیپین لە ساڵی‬ ‫‪ ،1986‬پەنەما لە ساڵی ‪1989‬و نیكاراگوا‬ ‫لە ساڵی ‪1990‬دا‪ ،‬كە چاودێرانی ناوخۆو‬ ‫دەرەوە‪ ،‬بە ژماردنی هاوتەریبی دەنگەكان‪،‬‬ ‫هەوڵەكانی حكومەتی فلیپین‌و پەنەمایان‬ ‫ب��ۆ س��اخ��ت��ەك��اری ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان‪،‬‬ ‫ل��ەق��اودا‪ .‬كاتێك جیمی ك��ارت��ەر‪ ،‬مانۆئل‬ ‫نۆریگا‪ ،‬ژەن��ەڕاڵ��ی پەنەمایی مەحكوم‬ ‫كرد‪ ،‬لیژنەی راسپێردراوی رێكخراوی‬ ‫واڵتانی ئەمریكی بێدەنگ بووو لە هەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫دوو حاڵەتەكەشدا رێكخراوی نەتەوە‬ ‫ێ ن��ەب��وو‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان ل��ەو ‌‬ ‫دوای ئ��ەوەی س��ەرك��ۆم��ارەك��ان��ی پێنج‬ ‫واڵت��ی ئەمەریكای ن��اوەڕاس��ت داوای��ان‬ ‫لە دوو رێكخراوە ك��ردوەك بەشێك لە‬ ‫بەرنامەی ئاشتیی ن��اوچ��ە‪ ،‬لە شوباتی‬ ‫ساڵی ‪1990‬دا‪ ،‬بەسەر هەڵبژاردنەكانی‬ ‫نیكاراگوادا چاودێری بكەن‪ ،‬هەر دوو‬ ‫رێكخراوەكە زیاتر هان دران‪ ،‬لەو بوارەدا‬ ‫رۆڵێكی ئەكتیڤ بگێڕن‪ .‬دانیل ئۆرتێگا‪،‬‬ ‫س��ەرك��ۆم��اری نیكاراگوا (ئەنجومەنیی‬ ‫س��ەرۆك��ە ئ��ازادان��ە هەڵبژێردراوەكانی‬ ‫حكومەتی كارتەریشی بانگهێشت كرد‪ .‬ئەو‬ ‫ێ لیژنە وایان كرد بۆ یەكەمین جار لە‬ ‫س‌‬ ‫مێژووی واڵتی نیكاراگوادا‪ ،‬هەڵبژاردنێك‬ ‫بەڕێوە بچێت‌‪ ،‬كە هەموو حزبەكان دان‬ ‫بە دادپەروەرانەو ئازادبوونیدا بنێن‪.‬‬ ‫نیكاراگوا خالێكی وەرچەرخان بوو‪ .‬لە‬ ‫پاییزی ساڵی ‪1990‬دا رێكخراوی نەتەوە‬ ‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان هەنگاوێكی گرنگتری‬ ‫ه��ەڵ��گ��رت‪ .‬س��ەرەڕای ئ��ەوەی ئاشتیی‬ ‫جیهانی هیچ ه��ەڕەش��ەی��ەك��ی ئاشكرای‬ ‫لە سەر نەبوو‪ ،‬ب��ەاڵم بۆ رەوان��دن��ەوەی‬ ‫ت��رس��ی خ��ەڵ��ك��ی‪ ،‬ه��ای��ی��ت��ی ل��ە ئ��ەگ��ەری‬ ‫س��ەره��ەڵ��دان��ی ت��ون��دوت��ی��ژی ل��ە م��اوەی‬ ‫هەڵبژاردنەكانی كانوونی یەكەمی ساڵی‬ ‫‪1990‬دا راوێژكارانی ب��واری ئاسایشی‬ ‫ب��ە رێ��ك��ردن ب��ۆ ئ��ەو واڵت��ە‪ .‬رێكخراوی‬ ‫واڵت��ان��ی ئەمریكی‪ ،‬ی��ەك��ەی پەرەپێدانی‬ ‫دیموكراسیی دامەزراند‪ ،‬كە ئامانجەكەی‬

‫واڵم��دان��ەوەی خێرا ب��وو ب��ە داخ��وازی��ی‬ ‫واڵتانی ئەندام بۆ چاودێریكردن بە سەر‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ .‬ساڵێك دواتر‪ ،‬كۆمەڵەی‬ ‫گشتی لە راگەیەنراوی سانتیاگۆدا لە سەر‬ ‫ئ��ەوە رێك ك��ەوت‪ ،‬كە دەستەبەجێ‌‌و بە‬ ‫كۆمەڵ بەر بە هەر پچڕان‌و لەتبوونێكی‬ ‫دیموكراسی بگرێت‌‪.‬‬ ‫ل��ە ك��ان��وون��ی ی��ەك��ەم��ی س��اڵ��ی ‪1991‬دا‪،‬‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ەی گشتیی رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە‬ ‫یەكگرتووەكان‪ ،‬راگەیەنراویكی پەسند‬ ‫كرد‪ .‬لەو راگەیەنراوەدا داوا لە سكرتێری‬ ‫گ��ش��ت��ی ‪ UN‬ك��راب��وو ب��ە م��ەب��ەس��ت��ی‬ ‫رێكخستنی هەڵبژاردنەكان ناوەندێك‬ ‫بۆ هەماهەنگی ئەندامەكان پێك بهێنێت‌‪.‬‬ ‫‪ 134‬كەس دەنگی (ئ��ەرێ)‌‌و ‪ 4‬كەسیش‬ ‫دەن��گ��ی (ن��ا)ی��ان ب��ە راگ��ەی��ەن��راوەك��ە‌دا‪.‬‬ ‫سكرتێری ك��اروب��اری سیاسی یەكەی‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی دام��ەزران��د‪.‬‬ ‫یەكەیەك‪ ،‬كە لە ساڵی یەكەمی تێكۆشانی‬ ‫خۆیدا‪ ،‬وەاڵم��ی بیست ئەندامی دای��ەوە‪.‬‬ ‫هەنگاوێكی گرنگی‌تری رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان‪ ،‬وەئەستۆگرتنی ئەركی‬ ‫بەڕێوەبەریی هەڵبژاردنەكانی نیسانی‬ ‫ساڵی ‪1993‬ی كەمبۆدیا بوو‪ ،‬كە پێویستی‬ ‫ب��ە ه��اوك��اری بیست ه��ەزار نوێنەری‬ ‫رێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بوو‪.‬‬ ‫ه��اوك��اری��ی ن��ێ��وان روس��ی��او رێكخراوی‬ ‫نەتەوە یەكگرتووەكان‪ ،‬رێگای بۆ ‪UN‬‬ ‫خۆش كرد لە هەموو شوێنەكانی جیهاندا‬ ‫رۆڵ��ی گ��رن��گ ل��ە داب��ی��ن��ك��ردن��ی ئاشتی‌و‬

‫‪129‬‬

‫چاودێریكردن بە سەر هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫بگێڕێت‪ .‬س��ەرەڕای ئ��ەوە‪ ،‬ژمارەیەكی‬ ‫زۆر لە رێكخراوەكانی چاودێری بە سەر‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا‪ ،‬لە حاڵەتێكدا‪ ،‬كە ئەگەر‬ ‫رۆژێك كێشەیەك لە نێوان پێنج ئەندامی‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ەی��ی ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی��ی ئاسایشی‬ ‫رێ��ك��خ��راوی ن��ەت��ەوە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��دا‬ ‫ب��ێ��ت��ە ئ��اراوەو ب��ب��ێ��ت��ە ئ��اس��ت��ەن��گ لە‬ ‫ب��ەردەم هەوڵەكانی رێكخراوی نەتەوە‬ ‫یەكگرتووەكان‪ ،‬ئەوان بتوانن قەرەبووی‬ ‫بكەنەوە‪ .‬لە دەیەی ‪1990‬دا‪ ،‬چاودێریی بە‬ ‫سەر هەڵبژاردنەكاندا بوو بە سیاسەتێكی‬ ‫رەوا لە ئاستی جیهانیدا‪ .‬هەروەها بڕواننە‬ ‫پابەندیی سەنتیاگۆ ب��ە دیموكراسی‌و‬ ‫ژی��ان��دن��ەوەی سیستەمی نێودەوڵەتیی‬ ‫ئەمەریكیی ساڵی ‪.1991‬‬ ‫سیستمه‌کانی هەڵبژاردن‬ ‫بریتین لەو كۆمەڵە شێوازو میتۆدانەی‪ ،‬كە‬ ‫هاوواڵتییان بۆ هەڵبژاردنی نوێنەرەكانی‬ ‫ێ وەردەگ��رن‪ .‬لە كاتی‬ ‫خۆیان كەڵكیان ل ‌‬ ‫هەڵبژاردنی ئەندامانی لێژنەیەكی چەند‬ ‫كەسێک‪ ،‬وەك ئەندامانی پەرلەمان‪ ،‬یان‬ ‫ئەنجومەنیی شار‪ ،‬سیستمی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫چۆنییەتیی دابەشكردنی كورسییەكان‬ ‫بە پێی دەنگەكان دیاری دەك��ات‪ .‬ئەگەر‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��ە مەبەستی دیاریكردنی‬ ‫نوێنەرێك بێت‌‪ ،‬وەك س��ەره‌ک كۆمار‪،‬‬ ‫ق��ائ��ی��م��ق��ام‪ ،‬ی��ان ش��ارەوان‪ ،‬سیستمی‬

‫هەڵبژاردن بە پێی دەنگەكان‪ ،‬ناوی كەسی‬ ‫براوە رادەگەیەنێت‪.‬‬ ‫گەورەترین رەهەندەكانی سیستەمەكانی‬ ‫هەڵبژاردن بریتین لە‪ :‬یاسای هەڵبژاردن‬ ‫(زۆرینەی رێژەیی‪ ،‬شێوازە جیاوازەكانی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی‌و‪ ...‬هتد)‪ ،‬رووبەری‬ ‫ن��اوەن��دی دەن��گ��دان (ژم��ارەی ئ��ەو‬ ‫ن��وێ��ن��ەران��ەی‪ ،‬ك��ە ل��ە ه��ەر ن��اوەن��د‪ ،‬یان‬ ‫گرووپێكی دەن��گ��دان هەڵدەبژێردرێن)و‬ ‫دیاریكردنی رێ��ژەی دەنگە پێویستەكان‬ ‫بۆ دەرچوون لە هەڵبژاردنەكان (النیكەمی‬ ‫ت حزبێك‬ ‫ئ��ەو دەن��گ��ان��ەی‪ ،‬ك��ە دەب��ێ�� ‌‬ ‫ت بۆ ئ��ەوەی بتوانێ‌ت‬ ‫وەدەستیان بێنێ ‌‬ ‫ببێتە خاوەنی كورسی)‪ .‬رەهەندەكانی‌تر‬ ‫بریتین لە چۆنیەتیی داڕشتنی کارتی‬ ‫دەن��گ��دان (ئ��ای��ا دەن��گ��دەران دەت��وان��ن لە‬ ‫خولێكی هەڵبژاردندا دەنگ بە دوو‪ ،‬یان‬ ‫ێ‬ ‫چەند حزب بده‌ن؟)‪ ،‬دابەشكردنی نابەج ‌‬ ‫(ن��اوەن��دە نایەكسانەكان)‪ ،‬گۆڕینی بە‬ ‫ئانقەستی رێكخستنی ناوەندەكان‪ ،‬دابەزین‬ ‫بە لیستەیەك (هاوپەیمانەتیی حزبەكان)و‬ ‫ژمارەی لیژنەكانی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫ه��ەن��دێ��ك ل��ە رەه��ەن��دی‌ت��ری پ��رۆس��ەی‬ ‫ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ه��ی��چ‬ ‫پەیوەندییان بە گواستنەوەی دەنگەكان‬ ‫ب��ۆ كورسییەكانه‌وه نییه‪ .‬ئ��ەو خااڵنە‬ ‫بەشێك نین لە سیستمی هەڵبژاردنەكان‪،‬‬ ‫ت ئاماژە بكەین بە مەرجەكانی‬ ‫كە دەكرێ ‌‬ ‫دەنگدان‌و ناونووسكردن‪ ،‬ئاسانكاریكردن‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی دەن��گ��دەران دەس��ت��ی��ان بە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫سندووقەكانی دەنگدان رابگات‪ ،‬دەنگی‬ ‫ئ��ەوان��ەی‪ ،‬ك��ە ب��ەش��داری��ی��ان ن��ەك��ردووە‪،‬‬ ‫شێوازەكانی خۆپااڵوتن‪ ،‬قەدەغەكردنی‬ ‫ب��ەش��داری��ی ح��زب��ەالوەك��ی��ی��ەك��ان‬ ‫(بەرهەڵستكار)‪ ،‬یاساكانی دابینكردنی‬ ‫پ��ارەی م��ل��م�لان��ێ��ی��ەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪،‬‬ ‫م��ەرج��ەك��ان��ی وەرگ��رت��ن��ی پ��ۆس��ت‌و‬ ‫دی��اری��ك��ردن��ی ك��ات ب��ۆ ب��ەڕێ��وەچ��وون��ی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪.‬‬ ‫سیستمەكانی هەڵبژاردن لەبەر دوو هۆكار‬ ‫ب��ۆ حكومەتی دیموكراتیی پەرلەمانی‬ ‫گرنگن‪ .‬ی��ەك��ەم‪ :‬رۆڵیكی گرنگیان هەیە‬ ‫لە رەچ��اوك��ردن��ی رێژەییبوونی ئاكامی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬سیستمی حزبی (بە تایبەت‬ ‫ژمارەی حزبەكانی ناو سیستەمی حزبی)‬ ‫پێكهێنانی شێوازە جۆراوجۆرەكانی كابینە‬ ‫(كابینەی تاك حزبی‪ ،‬یان هاوپەیمانی)‪،‬‬ ‫بەرپرسیاربوونی حكومەت‌و پتەوبوونی‬ ‫حزبەكاندا‪ .‬خاڵی دووەم‪ :‬ئەوەیە‪ ،‬كە لە‬ ‫چاو ئەو بوارو لقانەی دیكەی سیستمێكی‬ ‫دیموكراتی‪ ،‬ناچەقبەستووترن‪ .‬واتە ئەگەر‬ ‫ت تایبەتمەندیی دیموكراسییەكی‬ ‫بمانەوێ ‌‬ ‫ت��ای��ب��ەت ب��گ��ۆڕی��ن‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫سیستەمی هەڵبژاردنەكان‪ ،‬ساكارترین‌و‬ ‫كاریگەرترین ئامراز بێت‌‪.‬‬ ‫ل��ە ب��ن��ەڕەت��دا‪ ،‬ژم��ارەی سیستەمەكانی‬ ‫ێ س��ن��وورن‪ .‬ب��ەاڵم لە‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن ب�� ‌‬ ‫كردەوەدا تەنیا لە هەندێك شێواز كەڵك‬ ‫وەرگ��ی��راوە‪ .‬ل��ەم وت��ارەدا سەرەتا باس‬ ‫لە گرنگترین سیستەمەكانی هەڵبژاردن‬

‫دەكەین‪ ،‬كە لە دیموكراسییەكاندا كەڵكیان‬ ‫ێ وەرگ��ی��راوەو پاشان كاریگەریی ئەو‬ ‫ل‌‬ ‫شێوازانە ــ بە چ��اك‌و بە خ��راپ ــ شی‬ ‫دەكەینەوە‪ .‬لێكدانەوەی سیستەمەكانی‬ ‫هەڵبژاردن بە پێی رەهەندە جیاوازەكانیان‬ ‫لێك دەدەینەوەو لە یاسای هەڵبژاردنەوە‬ ‫ت هەر لە‬ ‫دەستپێدەكەین‪ .‬هەڵبەت دەبێ ‌‬ ‫سەرتادا ئاماژە بەوە بكەین‪ ،‬ئەو رەهەندانە‬ ‫تا رادەیەك پەیوەندیی دووالیەنەیان هەیە‪.‬‬ ‫ئ��ەو یاسا ج��ی��اوازان��ەی سیستەمەكانی‬ ‫ێ وەردەگرن‪ ،‬بریتین‬ ‫هەڵبژاردن كەڵكیان ل ‌‬ ‫لە یاساكانی زۆرینەگەرا‪ ،‬نوێنەرایەتیی‬ ‫ت لە‬ ‫رێ��ژەی��ی‌و ن��ی��م��چ��ەڕێ��ژەی��ی‪ .‬دەك��رێ�� ‌‬ ‫یاساكانی زۆری��ن��ەگ��ەرا ب��ۆ هەڵبژادنی‬ ‫ن��وێ��ن��ەرێ��ك‪ ،‬وەك س��ەرك��ۆم��ار ی��ان‬ ‫لیژنەیەكی چەندكەسی وەك پەرلەمان‬ ‫ك��ەڵ��ك وەرب��گ��ری��ن‪ .‬ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی‬ ‫پەرلەمانڕەنگە ناوەندەكانی تاك ئەندام‬ ‫هەڵبژێر (كە هەندێك جار ناوەندەكانی‬ ‫تاك كورسی هەڵبژێر‪ ،‬یان گرووپە تاك‬ ‫ێ دەڵێن)‪،‬‬ ‫كورسیە هەڵبژێرەكانیشی پ ‌‬ ‫ی��ان ن��اوەن��دە ف��رەئ��ەن��دام هەڵبژێرەكان‬ ‫(فرەكورسی هەڵبژێر) لە خۆ بگرن‪ .‬لە‬ ‫س��ەرەت��ادا ب��اس لە ساكارترین حاڵەت‬ ‫دەكەین‪ .‬واتە هەڵبژاردنی سەرۆک كۆمار‪،‬‬ ‫یان نوێنەریپەرلەمان لە ناوەندێكی تاك‬ ‫ئەندام هەڵبژێردا‪.‬‬

‫‪131‬‬

‫یاسا باوەكانی زۆرینەگەرا‬ ‫ساكارترین یاسای شێوازی زۆرینەگەرا‪،‬‬ ‫یاسای زۆرایەتییە‪( .‬كە هەندێك جار پێی‬ ‫دەڵێن سەركەوتنی یەكەمین دەربازبوو‪،‬‬ ‫زۆرینەی رێژەیی یان زۆرینەی ساكار)‪،‬‬ ‫واتە پاڵێوراوێك هەڵبژاردنەكە دەباتەوە‪،‬‬ ‫كە زۆرترین رێژەی دەنگەكانی مسۆگەر‬ ‫كردوون‪ .‬نموونەكانی ئەو حاڵەتە بریتین‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��ەرك��ۆم��اری لە‬ ‫ئایزاڵند‪ ،‬فلیپین‪ ،‬نیكاراگوا‪ ،‬ڤەنزویالو‬ ‫ئەندامانی ئەنجومەنی خواروو (یان تەنیا‬ ‫ئەنجومەنگەلی ی��اس��ادان��ان لە ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪ ،‬بەریتانیا‪،‬‬ ‫كەنەداو هیند)‪ .‬بە پێی یاسای زۆرینەی‬ ‫ێ مسۆگەركردنی‬ ‫ێ بە ب ‌‬ ‫رێژەیی‪ ،‬دەك��ر ‌‬ ‫زۆری��ن��ەی دەنگەكان (ك��ە هێندێگ جار‬ ‫ێ‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��داگ��رت��ن‪ ،‬زۆری��ن��ەی رەه��اش��ی پ ‌‬ ‫دەگ��وت��رێ��ت‌)‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ژاردن ببەیتەوە‪ .‬بۆ‬ ‫ێ پاڵێوراو‬ ‫وێنە لە هەڵبژاردنێكدا‪ ،‬كە س ‌‬ ‫بە ریز ‪%20 ،%30 ،%40‬ی دەنگەكانیان‬ ‫وەدەست هێنابێت‌‪ ،‬پاڵێوراوێك‪ ،‬كە ‪%40‬ی‬ ‫دەنگەكانی وەدەستهێناوە‪ ،‬هەڵبژاردنەكە‬ ‫دەباتەوە‪ .‬لە راستیدا لە هەڵبژاردنێكدا‪ ،‬كە‬ ‫ێ پاڵێوراو بەشدارییان كردووە‪ ،‬یەكێك‬ ‫س‌‬ ‫لە پاڵێوراوەكان تەنیا بە مسۆگەركردنی‬ ‫كەمێك زی��ات��ر ل��ە ی��ەك ل��ە س��ەر سێی‬ ‫دەنگەكان‪ ،‬هەڵبژاردن دەباتەوە‪ .‬لەگەڵ‬ ‫زی��ات��رب��وون��ی ژم��ارەی پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان‪،‬‬ ‫النیكەمی ئ��ەو دەنگانەی‪ ،‬كە رەنگە بۆ‬

‫سەركەوتن لە هەڵبژاردنێكدا بەس بن‪،‬‬ ‫دادەبەزێت‌‪.‬‬ ‫زۆرب��ەی دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬ی��اس��ای‬ ‫ێ‬ ‫س��ەرك��ەوت��ن��ی پ��اڵ��ێ��وراوێ��ك ب��ە ب ‌‬ ‫وەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان‪،‬‬ ‫ب��ەش��ت��ێ��ك��ی ه��ەڵ��ە‌و ن��اب��ەج��ێ‌ دادەن��ێ��ن‪.‬‬ ‫رەخنەیەكی سەرەكی یاسای زۆرینەی‬ ‫رێژەیی ئەوەیە‪ ،‬كە یەكێك لە بنەماكانی‬ ‫رژێ��م��ێ��ك��ی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬ك��ە بریتییە‬ ‫لەحكومەتی زۆرینە‪ ،‬دوای هەڵبژاردنی‬ ‫كەسێك‪ ،‬كە كەمتر لە زۆرینەی دەنگەكانی‬ ‫وەدەس��ت��ه��ێ��ن��اوە‌و زۆری��ن��ەش��ی لەگەڵدا‬ ‫نەبووە‪ ،‬پێشێل ك��راوە‪ .‬رەخنەی دووەم‬ ‫ئەوەیە‪ ،‬كە سەركەوتنی پاڵێوراوێك‪ ،‬كە لە‬ ‫الیەن زۆرینەی دەنگدەرانەوە‪ ،‬پشتیوانی‬ ‫ێ نەكرابێت‌‪ ،‬بە تایبەت سەركۆمار‪ ،‬یان‬ ‫ل‌‬ ‫شارەوان‪ ،‬كە بۆ وێنە تەنیا لە الیەن ‪،%25‬‬ ‫یان ‪%35‬ی دەنگدەرانەوە هەڵبژێردرابێت‌‪،‬‬ ‫ت‬ ‫بە پێی بنەما دیموكراتیەكان‪ ،‬ناتوانێ ‌‬ ‫ب��ە س��ەر خ��ەڵ��ك��دا ح��ك��وم��ەت ب��ك��ات‌و‬ ‫دەسەاڵتەكەشی هیچ رەوایەتییەكی نییە‌و‬ ‫لە كردەوەشدا كێشەی لێ دەكەوێتەوە‪.‬‬ ‫گەرەنتیكردن‪ ،‬یان زۆرتركردنی ئەگەری‬ ‫ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە ك��ەس��ان��ی س��ەرك��ەوت��وو‬ ‫ت خ��اوەن��ی زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان‬ ‫دەب��ێ�� ‌‬ ‫بن‪ ،‬نەك زۆرینەی رێژەیی‪ ،‬بۆتە هۆی‬ ‫سەرهەڵدانی چەندین یاسای زۆرینەگەرا‪.‬‬ ‫ساكارترین یاسای زۆرینەگەرا‪ ،‬كەڵك‬ ‫وەرگرتنە لە چەندین خولی هەڵبژاردنی‬ ‫پێویست ب��ۆ هەڵبژاردنی پاڵێوراوێك‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫بۆ ئ��ەوەی زۆری��ن��ەی رەه��ای دەنگەكان‬ ‫دەستەبەر بكات‪ .‬بەناوبانگترین حاڵەتی‬ ‫دەنگدانی چ��ەن��دج��ارە‪ ،‬هەڵبژاردنی پاپا‬ ‫لە الی��ەن (كۆمەڵەی كاردینال)ەكانە (بە‬ ‫زیادكردنی ئەو یاسایەی‪ ،‬كە زۆرینەی‬ ‫ساكار واڵم��دەر نییە‌و هەڵبژاردنی پاپا‬ ‫پێویستی بە دوو لە سەر سێی دەنگەكان‬ ‫هەیە)‪ .‬پەرلەمانەكانی كۆماری سێیەم‌و‬ ‫چ��وارەم��ی ف��ەڕەن��س��اش ب��ۆ هەڵبژاردنی‬ ‫سەركۆمار لە شێوازی دەنگدانی چەند‬ ‫جارە كەڵكیان وەرگرت‪ .‬رەخنەی بنەڕەتی‬ ‫لەو شێوازە ئەوەیە‪ ،‬كە رەنگە پێویستی‬ ‫ب��ە چەند قۆناغی ه��ەڵ��ب��ژاردن هەبێت‌‌و‬ ‫ئەو شێوازە لە هەڵبژاردنە گشتییەكاندا‪،‬‬ ‫كاریگەرییەكی ئەوتۆی نابێت‌‪.‬‬ ‫وا ب��اش��ت��رە چ��ارەن��ووس��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ە‬ ‫گشتییەكان لە دوو قۆناغدا‪ ،‬بەڕێوە بچن‪،‬‬ ‫ت‬ ‫نەك چەند جار‪ .‬بۆ ئەم حاڵەتە‪ ،‬دەكرێ ‌‬ ‫لە دوو یاسا كەڵك وەربگرین؛ یاسای‬ ‫تێكەاڵوی زۆرینە ــ زۆرینەی رێژەیی‌و‬ ‫یاسای زۆرینە ــ خولی دووەم‪ .‬لە حاڵەتی‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬سەركەوتن لە قۆناغی یەكەمدا‬ ‫پێویستی ب��ە وەدەستهێنانی زۆری��ن��ەی‬ ‫دەن��گ��ەك��ان��ە‪ .‬ه��ەر ك��ات��ێ��ك ه��ی��چ ك��ام لە‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان ن��ەی��ان��ت��وان��ی زۆری��ن��ەی‬ ‫دەن��گ��ەك��ان وەدەس��ت ب��ێ��ن��ن‪ ،‬ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫دووەمی هەڵبژاردنەكان بەڕێوە دەچێت‌و‬ ‫ئەو كەسە سەردەكەوێت‌‪ ،‬كە زۆرترین‬ ‫رێ��ژەی دەن��گ��ەك��ان��ی وەدەس��ت هێنابێ‌‪.‬‬ ‫سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی (ئەنجومەنی‬

‫نیشتمانیی فەڕەنسا) لەو شێوازە كەڵك‬ ‫وەردەگ��رێ��ت‌‪ .‬ئ��ەو شێوازە پێویستی بە‬ ‫سەركەوتن بە هۆی زۆرینەی دەنگەكان‬ ‫ێ هۆكار‪ ،‬ئەو كارە‬ ‫نییە‪ ،‬بەاڵم لەبەر س ‌‬ ‫ئەستەم دەكات‪ .‬یەكەم‪ ،‬ئەو دەنگدەرانەی‬ ‫ت دەنگەكانیان بەفیڕۆ ب��ڕوات‪،‬‬ ‫نایانەوێ ‌‬ ‫لەوانەیە دەنگ بە پاڵێوراوە سەرەكییەكان‬ ‫بده‌ن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئ��ەو پ��اڵ��ێ��وراوان��ەی ل��ە قۆناغی‬ ‫ی��ەك��ەم��دا دەنگێكی زۆری��ان وەدەس��ت‬ ‫نەهێناوە‪ ،‬رەن��گ��ە ل��ە قۆناغی دووەم��دا‬ ‫بە قازانجی پاڵێوراوەكانی‌تر پاشەكشە‬ ‫ب��ك��ەن‪ .‬ل��ە ف��ەڕەن��س��ا زۆرج��اران حزبە‬ ‫هاوپەیمانەكان لە ناوەندە جیاوازەكانی‬ ‫هەڵبژارندا بە شێوەی دوو الیەنە لە سەر‬ ‫خۆكشاندنەوە رێك دەكەون‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬گەیشتن ب��ە قۆناغی دووەم��ی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬رەنگەڕكابەرە الوازەكان‬ ‫لە گۆڕەپان وەدەرنێت‌‪ .‬لە فەڕەنسا‪ ،‬یاسای‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ ،‬پاڵێوراوە الوازەكان (واتە‬ ‫ئەو پاڵێوراوانەی النیكەمی دەنگەكانیان‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ە هەڵبژاردنەكانی ئ��ەم دوای��ی��ان��ەدا‬ ‫بریتییە لە ‪%12‬ی دەنگدەران‪ ،‬وەدەست‬ ‫نەهێنابێت‌) لە قۆناغی دووەم الدەدا‪.‬‬ ‫لە یاسای دوو دەنگەدا‪ ،‬وات��ە زۆرینە ــ‬ ‫قۆناغی دووەم‪ ،‬هەموو پاڵێوراوەكان جگە‬ ‫لە دوو پاڵێوراوی سەرەكی‪ ،‬پاشەكشە‬ ‫دەك��ەن‪ .‬واتە ئەگەر هیچ پاڵێوراوێك لە‬ ‫ت زۆرینەی‬ ‫قۆناغی یەكەمدا نەیتوانیبێ ‌‬ ‫دەن��گ��ەك��ان وەدەس��ت ب��ه��ێ��ن��ێ��ت‌‪ ،‬بۆ‬

‫‪133‬‬

‫دیاریكردنی ئ��ەوەی كام پاڵێوراوە لەو‬ ‫دوو پاڵێوراوە‪ ،‬كە لە قۆناغی یەكەمدا‬ ‫زۆرت��ری��ن دەنگەكانیان وەدەستهێناوە‪،‬‬ ‫سەردەكەوێت‌‪ ،‬قۆناغی دووەم بەڕێوە‬ ‫دەچێت‌‪ .‬یاسای زۆرینە ــ قۆناغی دووەم‪،‬‬ ‫باشترین شێوازی یاسایی زۆرینەگەراە‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە دەس��ت��ەب��ەرك��ردن��ی زۆرت��ری��ن‬ ‫دەن��گ��ەك��ان ب��ۆ ك��ەس��ی ب��راوە مسۆگەر‬ ‫دەكات‪ .‬نموونەكانی ئەو شێوازە بریتین‬ ‫لە هەڵبژاردنی سەركۆماری لە نەمسا‪،‬‬ ‫ب��ەرازی��ل‪ ،‬پ��ورت��وگ��اڵ‪ ،‬پ��ی��رۆ‪ ،‬ك��ۆم��اری‬ ‫پێنجەمی فەڕەنسا‪ ،‬كە لە ساڵی ‪1958‬دا‬ ‫دامەزرا‪ ،‬شیلی‪ ،‬فینلەندا لە ساڵی ‪1994‬و‬ ‫پۆڵۆنیا‪ .‬شێوازێكی ج��ی��اواز‪ ،‬كە لەگەڵ‬ ‫مەرجی پێویستی وەدەستهێنانی زۆرینەی‬ ‫دەن��گ��ەك��ان��دا ج��ی��اوازی ه��ەی��ە‪ ،‬ی��اس��ای‬ ‫هەڵبژاردنی سەركۆمارە لە كۆستاریكا‪.‬‬ ‫لە هەڵبژاردنەكانی كۆستاریكادا‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ت‬ ‫پاڵێوراوێك لە قۆناغی یەكەمدا بتوانێ ‌‬ ‫‪%40‬ی دەنگەكان مسۆگەر بكات‪ ،‬سەر‬ ‫دەكەوێت‌‪ .‬قۆناغی دووەم كاتێك بەڕێوە‬ ‫ت ئەو‬ ‫دەچێت‌‪ ،‬كە هیچ پاڵێوراوێك نەتوانێ ‌‬ ‫رێژە كەمە دەستەبەر بكات‪.‬‬ ‫یەكێك لە رەخنەكانییاسای زۆری��ن��ە ــ‬ ‫قۆناغی دووەم‪ ،‬بە تایبەت لەو حاڵەتانەی‬ ‫رادەی پشتیوانیی لە پاڵێوراوەكان زۆر‬ ‫لە یەكتر نزێكە (بۆوێنە پێنج پاڵێوراو‬ ‫ك��ە ه��ەر ك��ام��ی��ان ‪%20‬ی دەنگەكانیان‬ ‫لە قۆناغی یەكەمدا وەدەس��ت هێنابێ‌)‪،‬‬ ‫ئ��ەوەی��ە ك��ە ب��ەرت��ەس��ك ك��ردن��ەوەی‬

‫هەڵبژاردن بە دوو پاڵێوراوی سەرەكی‬ ‫تا رادەیەك بە هۆی رێكەوتە‌و رەنگە ئەو‬ ‫پاڵێوراوانە سەركەوتنایە‪ ،‬كە ژم��ارەی‬ ‫زۆر ل��ە دەن��گ��دەران ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫دووەم��ی خ��ۆی��ان دان��اب��وون‪ ،‬ك��ەوات��ە‬ ‫لێرەدا مافی دەنگدەران‪ ،‬پێشێل دەكرێت‌‪.‬‬ ‫رێ��گ��اچ��ارەی روون‌و ئ��اش��ك��را ب��ۆ ئەو‬ ‫كێشە ئ��ەوەی��ە لە قۆناغێكدا تەنیا یەك‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراو الدرێ��ت‌‌و ئ��ەگ��ەر پێویستیش‬ ‫بوو هەڵبژاردن لە قۆناغێكی‌تردا بەڕێوە‬ ‫بچێت‌‪ ،‬كە رەنگە بگاتە پێنج قۆناغیش‪.‬‬ ‫زەقترین نموونەی ئەو حاڵەتە‪ ،‬شێوازێكە‬ ‫كە كۆمیتەی ئۆڵەمپی بۆ هەڵبژاردنی‬ ‫خانەخوێی یارییەكانی ئۆڵەمپی كەڵكی‬ ‫ێ وەردەگ��رێ��ت‌‪ .‬ئ��ەو ش��ێ��وازەش وەك‬ ‫ل‌‬ ‫شێوازی دەنگدانی چەندجارە‪ ،‬كە پێشتر‬ ‫ب��اس��م��ان ك��رد‪ ،‬ب��ە ك��ەڵ��ك��ی ه��ەڵ��ب��ژادن��ە‬ ‫گشتییەكان نایەت‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەگەر هاتو لە دەنگی ئەڵتەرناتیڤ‬ ‫ێ دوای قۆناغێكی‬ ‫كەڵك وەرگیرا‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫دەنگدان‪ ،‬بگەینە دەرئەنجامێكی هاوشێوە‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لەو سیستەمەدا داوا لە دەنگدەران دەكر ‌‬ ‫كە بەڕیز ناوی پاڵێوراوەكان بنووسن‪.‬‬ ‫لە قۆناغی یەكەمی ژماردنی دەنگەكاندا‪،‬‬ ‫تەنیا ك��ەس��ان��ی ی��ەك��ەم��ی نێو لیستەكە‬ ‫لەبەرچاو دەگیرێن‪ .‬ئەگەر پاڵێوراوێك لە‬ ‫سەرەوەی خشتەی ریزبەندی دەنگدەراندا‬ ‫بێ‌‪ ،‬ئەو كەسە وەك براوەی هەڵبژاردن‬ ‫رادەگەیەنرێت‌‪ ،‬بەاڵم ئەگەر هاتو كەسێك‬ ‫بە یەكەم كەس دان��ەن��را‪ ،‬لەو حاڵەتەدا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫ن��اوی ئ��اخ��ر ك��ەس رەش دەك��ەن��ەوە‌و‬ ‫ئەمجارە ئەو كەسە لەبەرچاو دەگرن‪ ،‬كە‬ ‫لە لیستی ریزبەندی دەنگدەراندا‪ ،‬دووەم‬ ‫ك��ەس ب��ووە‪ .‬ئ��ەو ژم��اردن��ە ت��ا گەیشتن‬ ‫بەو كەسەی زۆرترین دەنگی پێ‌دراوە‪،‬‬ ‫دووپ��ات دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ن��م��وون��ەی حاڵەتی‬ ‫ئەلتەرناتیڤ‪ ،‬ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی نوێنەرانی‬ ‫پەرلەمانی ئوستڕالیایە‪ .‬لە هەڵبژادنەكانی‬ ‫سەركۆماری لە ئایرلەنداو سریالنكاش‪،‬‬ ‫لەو شێوازە كەڵك وەرگیراوە‪.‬‬ ‫ب��ە ن��م��وون��ەی��ەك ح��اڵ��ەت��ی دەن��گ��دان��ی‬ ‫ئ��ەڵ��ت��ەرن��ات��ی��ڤ ش��ی دەك��ەی��ن��ەوە‪ :‬چ��وار‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوی‪ ،D،C،B،A‬كە بە ریز ‪،%40‬‬ ‫‪%10 ،%20 ،%30‬ی دەنگەكانیان وەدەست‬ ‫ه��ێ��ن��اوە‪ D .‬الدەدرێ��ت‌‌و دەن��گ��ەك��ان��ی‬ ‫ناوبراو دەدرێ��ن بە پاڵێواروی دووەم‪.‬‬ ‫وای دادەن��ێ��ی��ن‪ ،‬ك��ە ن��ی��وەی دەن��گ��ەك��ان‬ ‫بۆ پاڵێوراوی ‪B‬و نیوەكەی تریش بۆ‬ ‫پاڵێوراوی ‪ C‬بن‪ .‬لەم قۆناغەدا‪ ،‬ژمارەی‬ ‫دەنگەكانی‪ C،B،A‬بەڕیز بریتین لە ‪،%40‬‬ ‫‪ %35‬و ‪ .%25‬لەم قۆناغەدا‪ C‬الدەدرێت‪.‬‬ ‫ئێستا وای دادەن��ێ��ی��ن ل��ە ‪%20‬ی ئ��ەو‬ ‫دەنگانەی كە ‪ C‬لە ریزی یەكەم دانراوە‪،‬‬ ‫‪ B‬لە ریزی دووەمدایە‪ ،‬بەاڵم لە ‪%5‬ی ئەو‬ ‫دەنگانەی كە لە ‪D‬ی��ەوە دەگوازرێنەوە‬ ‫بۆ ‪ C، A‬لە ریزی سێیەمدا نووسراوە‪.‬‬ ‫ك��ەوات��ە ئێستا پ��اڵ��ێ��وراوی ‪%45 ،A‬ی‬ ‫دەنگەكان (‪%40‬ی ج��اری یەكەم لەگەڵ‬ ‫‪%5‬ی‪ ،‬كە لە ‪D‬یەوە گوازراوەتەوە بۆ ‪C‬و‬ ‫پاشانیش گوازراوەتەوە بۆ ‪A‬و پاڵێوراوی‬

‫‪B‬یش ‪%55‬ی دەنگەكانیان ‪%30‬ی جاری‬ ‫یەكەم لەگەڵ ‪%5‬ی كە لە ‪D‬ی��ەوە بۆی‬ ‫گ��وازراوەت��ەوە‌و لەگەڵ ‪%20‬ی��ش‪ ،‬كە لە‬ ‫‪C‬ی��ەوە پێگەیشتووە وەدەس��ت هێناوە‪،‬‬ ‫كەواتە براوەی هەڵبژاردن‪ ،‬پاڵێوراوی ‪B‬‬ ‫یە‪.‬‬ ‫فۆڕمۆلە ناباوەكانی زۆرینەگەرا‬ ‫لە نێو هەموو یاسایە زۆرینەگەراكاندا‪،‬‬ ‫زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی‌و زۆری��ن��ەی قۆناغی‬ ‫دووەم ل��ە ه��ەم��ووی��ان زی��ات��ر كەڵكیان‬ ‫ێ وەردەگ��ی��ردرێ‌‪ .‬دوو یاسای‌تر‪ ،‬كە‬ ‫ل‌‬ ‫ێ وەردەگیردرێت‌‪ ،‬لە یاسای‬ ‫كەڵكیان ل ‌‬ ‫نائاسایی زۆری��ن��ە ــ زۆری��ن��ەی رێژەیی‬ ‫ف��ەڕەن��س��ا دەچ��ن‪ .‬ئ��ەو دوو ش��ێ��وازە‬ ‫بریتین ل��ە ت��ێ��ك��ەڵ��ك��ردن��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی‬ ‫زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی ل��ەگ��ەڵ هەڵبژاردنە‬ ‫سەرەتاییە راستەوخۆكان لە ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكاو سیستەمی‬ ‫دوو دەنگەی هاوكات لە ئوڕۆگوای‪.‬‬ ‫نموونەی ئاسایی هەڵبژاردنی (كۆنگرێس)‬ ‫ی ئەمەریكا بریتییە لە بەشداریی چەندین‬ ‫پاڵێوراو لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكاندا‪.‬‬ ‫لەو هەڵبژاردنانەدا‪ ،‬پاڵێوراوی حزبەكان‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی دی��اری‬ ‫دەك��رێ��ن‪ ،‬ب��ەاڵم پ��اڵ��ێ��وراوی دوو حزبە‬ ‫سەرەكییەكەی ئەو واڵت��ە لە هەڵبژادنە‬ ‫گشتییەكاندا‪ ،‬هەموو پاڵێوراوەكانی‌تر‬ ‫دەخەنە ژێر كاریگەریی خۆیانەوە‪ .‬یاسای‬

‫‪135‬‬

‫ویالیەتە یەكگرتووەكانیش‪ ،‬وەك یاسای‬ ‫زۆرینە ــ زۆری��ن��ەی رێژەیی فەڕەنسا‪،‬‬ ‫سیستمێكی دوو قۆناغەیە كە دەبێتە هۆی‬ ‫ئەوەی‪ ،‬نە بە دڵنیایی یەكجاری‪ ،‬بەڵكو بە‬ ‫ئەگەری زۆرەوە‪ ،‬پاڵێوراوی سەركەوتوو‬ ‫ت بە خاوەنی زۆری��ن��ەی دەنگەكان‪.‬‬ ‫ببێ ‌‬ ‫یاسای زۆرینەی رێژەیی لە هەڵبژاردنە‬ ‫گشتییەكاندا‪ ،‬سیستەمی دوو حزبی‬ ‫بەهێز دەك��ات‌و سیستمی هەڵبژاردنی‬ ‫سەرەتایی وا دەك��ات كەسانی ن��اڕازی‪،‬‬ ‫بە جێگەی ئ��ەوەی حزبێكی سێیەم پێك‬ ‫بێنن بان پاڵ بدەنە حزبێكی سێیەم‪ ،‬لە‬ ‫هەڵبژاردنی سەرەتایی ئەو دوو حزبەدا‬ ‫بەشداری بكەن‪ .‬لە دەنگدانی كۆتاییدا‪،‬‬ ‫ت��ەن��ی��ا دوو پ��اڵ��ێ��وراوی س��ەرەك��ی��ی لە‬ ‫ئ��ارادان‌و پاڵێوارەكانی تر‪ ،‬كێبەركێیەكی‬ ‫ئەوتۆ ناكەن‪ ،‬بۆیە ئەگەری ئەوە زۆرە‬ ‫یەكێك لە پاڵێوراوەكانی ئەو دوو حزبە‬ ‫زۆری��ن��ەی رەه��ای دەن��گ��ەك��ان مسۆگەر‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫لەو هەڵبژاردنانەی لە سەر بنەمای دوو‬ ‫دەن��گ��ەی ه��اوك��ات��ن‪ ،‬پ��اڵ��ێ��وراوی هەموو‬ ‫ێ دەكەن كە هەر‬ ‫حزبەكان پێكەوە كێبەرك ‌‬ ‫حزبێك دوو یان چەند پاڵێوراوی هەیە‪.‬‬ ‫دەن��گ��دەران تەنیا دەن��گ بە پاڵێوراوێك‬ ‫دەدەن‪ .‬ئ��ەو دەن��گ��ە ه��اوك��ات نیشانەی‬ ‫دەن��گ��دان��ە ب��ە ح��زب��ی ئ��ەو پ��اڵ��ێ��وراوە‪.‬‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوی س��ەرك��ەوت��وو‪ ،‬پ��اڵ��ێ��وراوی‬ ‫یەكێك لە حزبە سەركەتووەكانە‪ ،‬واتە‬ ‫حزبێك‪ ،‬ك��ە س��ەرج��ەم پاڵێوراوەكانی‪،‬‬

‫زۆرت��ری��ن دەنگیان وەدەستهێناوەو لە‬ ‫پاڵێوراوی حزبەكەی خۆی‪ ،‬زیاتر دەنگی‬ ‫هێناوەتەوە‪ .‬كەواتە رەنگەن پاڵێوراوی‬ ‫ێ كە بۆخۆی‬ ‫سەركەوتوو كەسێك نەب ‌‬ ‫زۆرترین دەنگەكانی مسۆگەر كردبن‪.‬‬ ‫ت ئەو شێوازە بە نموونەیەك شی‬ ‫دەكرێ ‌‬ ‫بكەینەوە‪ :‬ئەگەر هاتو پاڵێوراوەكانی ‪A‬و‬ ‫‪ B‬حزبی یەكەم ‪%30‬و ‪%25‬ی دەنگەكان‌و‬ ‫پاڵێوراوەكانی ‪C‬و ‪ D‬حزبی دووەم ‪%55‬و‬ ‫‪%10‬ی دەنگەكانیان مسۆگەر كردبێ‌‪،‬‬ ‫حزبی ی��ەك��ەم هەڵبژاردنەكاندەباتەوە‪،‬‬ ‫چونكە ‪%55‬ی دەنگەكانی هێناوەتەوە‪.‬‬ ‫پاڵێوراوی ‪ A‬لە ناو پاڵێوراوەكانی ئەو‬ ‫حزبەدا‪ ،‬زۆرترین دەنگی وەدەستهێناوەو‬ ‫ێ ئ��ەوەم��ان‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوی ب��راوەی��ە‪ .‬دەب�� ‌‬ ‫ێ كە لەو حاڵەتەدا‪ ،‬پاڵێوراوی ‪C‬‬ ‫لەبیرب ‌‬ ‫زۆرترین دەنگی هێناوەتەوە‪ ،‬پاڵێوراوی‬ ‫‪A‬ی سەردەكەوێت‌‪.‬‬ ‫شێوازی دوو دەنگەی هاوكات‪ ،‬شێوازێكی‬ ‫سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرەت��ای��ی لە‬ ‫ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادایە‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن ل��ە دوو ق��ۆن��اغ��ەوە‬ ‫دەبێتە ی��ەك قۆناغ‌و دەن��گ��دەرەك��ان ئەو‬ ‫دەرفەتەیان نییە لە نێوان دوو قۆناغەكەدا‬ ‫حزبەكەی خۆیان بگۆڕن‪ .‬ئەو یاسایە لە‬ ‫هەڵبژاردنەكانی سەركۆماری ئورۆگۆاو‬ ‫ێ‬ ‫هەندێك جار لە هێندوراسیش كەڵكی ل ‌‬ ‫وەرگیراوە‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ��ام��اژە ب��ە دوو ی��اس��ای‬ ‫زۆرینەگەرای‌تر بكەین‪ ،‬كە كەمتر برەویان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫ه��ەب��ووە‪ .‬ئ��ەو دوو ی��اس��ای��ە ل��ە الی��ەن‬ ‫هەمووانەوە دانیان پێدانراوە‌و شارەزایانی‬ ‫سیستەمەكانی هەڵبژاردن پێشنیار دەكەن‬ ‫ێ وەربگیردرێ‌‪ .‬دەنگدانی‬ ‫كە كەڵكیان ل ‌‬ ‫پشتگیری‌و شێوازی (كۆندۆرسە)‪.‬‬ ‫دەنگدانی پشتگیری بەرهەمی هەوڵەكانی‬ ‫توێژەری زانستە سیاسییەكان‪ ،‬ستیڤێن‬ ‫ج‪ .‬برامس‌ەو زاراوەیەكی بچووكی یاسای‬ ‫زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی��ە‪ ،‬وات��ە دەن��گ��دەران‬ ‫دەتوانن بە جێگەی پاڵێواری دڵخوازی‬ ‫خۆیان‪ ،‬دەنگ بدەن بە یەك‪ ،‬دوو‪ ،‬سێ‌‪،‬‬ ‫یان چوار پاڵێوراو‪( .‬دەنگدان بە هەر پێنج‬ ‫پاڵێوراوەكە هیچ جیاوازییەكی نییە لەگەڵ‬ ‫دەن��گ ن��ەدان��دا)‪ .‬ئەگەر ژمارەیەكی زۆر‬ ‫لە دەنگدەران لە هەلی دەنگدان بە دوو‬ ‫پاڵێوراو یان زیاتر كەڵك وەرگرن‪ ،‬براوە‬ ‫رەنگە ببێتە خاوەنی زۆرینەی دەنگەكان‪،‬‬ ‫تەنانەت ئەگەر ژمارەی پاڵێوراوەكانیش‬ ‫زۆر بن‪.‬‬ ‫زۆربەی كۆمەڵە تایبەتەكان لە دەنگدانی‬ ‫پ��ش��ت��گ��ی��ری ك��ەڵ��ك وەردەگ��رن‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫تا ئێستا ئ��ەو میتۆدە نەبووەتە باوبۆ‬ ‫هەڵبژاردنی كاربەدەستانی حكومەت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پەرلەمانی‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1990‬ل��ە ئ��ۆك��ران��ی��ا‪ ،‬ب��ی�لاڕوس‌و‬ ‫روسیا‪ ،‬یاسای هەڵبژاردن (كە پاشماوەی‬ ‫یەكیەتیی سۆڤیەت بوو)‪ ،‬بەو شێوازە بوو‬ ‫كە داوایان لە دەنگدەران دەكرد ناوی ئەو‬ ‫پاڵێوراوانە بسڕنەوە‪ ،‬كە بە دڵیان نین‪.‬‬ ‫میتۆدی پشتگیری ن��ەك��ردن ل��ە ب��واری‬

‫عەقاڵنییەوە‪ ،‬یەكسانە لەگەڵ دەنگدانی‬ ‫پشتگیری ك��ردن‪ .‬خاڵی ج��ی��اك��ەرەوەی‬ ‫ئەو هەڵبژاردنە ئەوەیە‪ ،‬كە یاسای زیادە‬ ‫داڕێ��ژراب��وون كە بەپێی ئ��ەو یاسایانە‪،‬‬ ‫ێ زۆرینەی رەهای دەنگەكان‬ ‫براوە دەب ‌‬ ‫وەدەست بێنێت‌‌و ژمارەی دەنگدەرانیش‬ ‫دەب��ا گەیشتبایە رێ��ژەی ‪%50‬ی هەموو‬ ‫ئ��ەوان��ەی دەت��وان��ن ل��ە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫بەشداری بكەن‪ .‬لە هەمان حاڵدا ئەگەر‬ ‫ێ‬ ‫هاتو یەكێك لەو دوو مەرجانە جێبەج ‌‬ ‫نەكرابایەن‪ ،‬دەباجارێكی تر هەڵبژاردن‬ ‫بەڕێوە چووبایەوە‪.‬‬ ‫شێوازی كۆندۆرسە بەرهەمی هەوڵەكانی‬ ‫ماركی دۆكۆندۆرسە‪ ،‬زان��ای ماتماتیكی‬ ‫فەڕەنسایە لە سەدەی هەژدەیەمدا‪ .‬لەو‬ ‫شێوازەدا‪ ،‬ملمالنێی چەند پاڵێوراو بەسەر‬ ‫ركابەری دوو پاڵێوراودا دابەش دەبێ‌‪ .‬لەو‬ ‫شێوازەدا داوا لە دەنگدەران دەكەن كە‬ ‫لە جووتەكانی بەشداریی هەڵبژاردنەكان‪،‬‬ ‫جووتێك هەڵبژێرن‪ .‬بۆ وێنە ئەگەر هاتو‬ ‫ێ پاڵێوراوی ‪ C، B، A‬لە ئ��اراداب��ن‪،‬‬ ‫س‌‬ ‫داوا لە دەنگدەران بكەن‪ ،‬كە لە نێوان ‪A‬‬ ‫و ‪B، A‬و ‪ C، B‬و ‪ C‬یەكیان هەڵبژێرن‪.‬‬ ‫ل��ە ش��ێ��وازی ك��ۆن��دۆرس��ەدا ئ��ەو كەسە‬ ‫هەڵبژاردنەكان دەباتەوە كە ئەوانەی تر‬ ‫لەو ملمالنێ‌ دوو كەسیەدا‪ ،‬ببەزێنێت‌‪.‬‬ ‫بۆ وێنە ئەگەر زۆرینەی دەنگدەران ‪A‬‬ ‫ب��ە س��ەر ‪B‬و ب��ەس��ەر ‪C‬ی��دا زاڵ بكەن‪،‬‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوی ‪A‬ی دەی��ب��ات��ەوە‪ .‬ئ��ەوەی‬ ‫ش��ێ��وازی ك��ۆن��دۆرس��ە ب��ە وردت��ری��ن‌و‬

‫‪137‬‬

‫دادپ��ەروەران��ەت��ری��ن یاسای زۆرینەگەرا‬ ‫دادەن��رێ��ت‌‪ ،‬وەك چ��ۆن پ��س��پ��ۆڕەك��ان‬ ‫ێ دەك��ەن‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫ب��ە گ��ەرم��ی داك��ۆك��ی ل�� ‌‬ ‫یاسایەیكردووە بە بنەمای ب��ەراوردی‬ ‫ه��ەم��وو ی��اس��اك��ان��ی‌ت��ر‪ .‬وات��ە ل��ە كاتی‬ ‫هەڵسەنگاندنی شێوازەكانی تردا‪ ،‬ئەو خاڵە‬ ‫لەبەرچاو دەگ��رن‪ ،‬كە ئایا مەرجەكانی‬ ‫كۆندۆرسە لە بەرچاو بگرن‪ ،‬یان نا؟ ئایا‬ ‫هەر ئەو كەسە براوەی هەڵبژاردنەكانە‪ ،‬كە‬ ‫لە شێوازی كۆندۆرسەدا‪ ،‬سەردەكەوێت‌‪.‬‬ ‫بۆیە زۆر سەیرە كە لە خودی شێوازی‬ ‫كۆندۆرسە كەڵك وەرناگیردرێت‌‪.‬‬ ‫شێوازی كۆندۆرسە كۆمەڵێك رەخنەی‬ ‫ل��ەس��ەرن‪ .‬گ��رن��گ��ت��ری��ن رەخ��ن��ە ئ��ەوەی��ە‬ ‫ك��ە بەپێی ئ��ەو ی��اس��ای��ە‪ ،‬ل��ەوان��ەی��ە هیچ‬ ‫پاڵێوراوێك سەرنەكەوێ‌‪ .‬بە نموونەیەك‬ ‫ئەو حاڵەتە شی دەكەینەوە‪ .‬وای دادەنێین‬ ‫ێ پاڵێوراومان هەیە‪.‬‬ ‫ێ دەنگدەرو س ‌‬ ‫كە س ‌‬ ‫دەن��گ��دەری ی��ەك��ەم ب��ەڕی��ز ‪A‬و ‪B‬و ‪C‬‬ ‫ێ (واتە ‪ A‬بەسەر ‪B‬و ‪B‬یش‬ ‫هەڵدەبژێر ‌‬ ‫بە س��ەر ‪C‬و ‪A‬ی��ش بە س��ەر ‪C‬دا‪ ،‬زاڵ‬ ‫دەك��ا)‪ .‬دەنگدەری دووەم بەڕیز ‪B‬و ‪C‬‬ ‫و ‪ A‬هەڵدەبژێرێت‌و دەنگدەری سێیەمیش‬ ‫بەڕیز ‪C‬و ‪A‬و ‪ B‬هەڵدەبژێرێت‌‪ .‬سەرجەم‬ ‫ێ دەنگدەرەكە ‪ A‬بە سەر ‪ B، B‬بە سەر‬ ‫س‌‬ ‫‪C‬و ‪C‬یش بەسەر ‪A‬دا زاڵ دەكەن لە هەر‬ ‫حاڵەتێكدا بە زۆرینەی ‪ 2‬لە بەرامبەر ‪1‬دا‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەو جۆرە زۆرینە قۆناغ بە قۆناغە‬ ‫بە كەمی روو دەدەن و ئەگەر رووش‬ ‫بدەن ئەو كێشەیە بە یاسایەكی تەواوكەر‬

‫وەك دەن��گ��ی ئەڵتەرناتیڤ چ��ارەس��ەر‬ ‫دەبێت‌‪ ،‬بەاڵم كێشەكە لە رواڵەتدا ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە شێوازی كۆندۆرسە چ بۆ دەنگدەران‌و‬ ‫چ بۆ ئەوانەی دەنگەكان دەبژێرن‪ ،‬شتێكی‬ ‫ئاڵۆزە‪ .‬كاتێك كە لە هەڵبژاردنێكدا تەنیا‬ ‫ێ جووت‬ ‫ێ پاڵێوراو لە ئارادان‪ ،‬تەنیا س ‌‬ ‫س‌‬ ‫پاڵێوراو لە ئ��ارادان‪ ،‬ب��ڕی��اردان ئەستەم‬ ‫ن��ی��ی��ە‪ .‬ب��ەاڵم ك��ات��ێ��ك ه��ەش��ت پ��اڵ��ێ��وراو‬ ‫ت ‪ 28‬جووت‬ ‫پێكەوەڕكابەری دەكەن‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫پێكەوە بەراورد بكەین‪ .‬هەڵبەت دەنگدەران‬ ‫ناچار نین كەسی دڵخوازی خۆیان لە نێو‬ ‫ئەو هەموو جووتانەدا هەڵبژێرن‪ .‬تەنیا‬ ‫پێویستە بە ری��ز پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان دی��اری‬ ‫بكەن‪ .‬بەم شێوەیە هەموو جووتەكان بە‬ ‫ێ دەنگەكان بە‬ ‫ریز دەردەك��ەون‪ .‬دەك��ر ‌‬ ‫كۆمپیوتەریش بژمێرین‪.‬‬ ‫ت��ا ئێستا ت��ەن��ی��ا ی��اس��ا ج��ی��اوازەك��ان��ی‬ ‫زۆرینەگەرامان سەبارەت بە هەڵبژاردنی‬ ‫ی��ەك ك��ارب��ەدەس��ت‌و ت��اك��ە ن��وێ��ن��ەرێ��ك‬ ‫ش��ی��ك��ردووەت��ەوە‪ .‬لە كاتی هەڵبژاردنی‬ ‫نوێنەرانی پەرلەماندا بە شێوازەكانی‬ ‫زۆرینەگەرا‪ ،‬حزبە گەورەكان پشكێكی‬ ‫ێ دەب��ڕێ‌‪ .‬ئ��ەوەش بۆ ئەوە‬ ‫زیاتریان پ ‌‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە لە هەر ناوەندێكی تاك‬ ‫ئەندامدا‪ ،‬ئەگەری ئەوە كەمە پاڵێوراوی‬ ‫حزبە بچووكەكان سەركەون‪ .‬لە ئاكامدا‬ ‫هەڵبژاردنەكانی زۆرینەگەرا‪ ،‬دەبنە هۆی‬ ‫السەنگیی لە نێوان دەنگە دراوەك��ان‌و‬ ‫كورسیە وەرگیراوەكاندا‪ ،‬چونكە حزبە‬ ‫سەرەكییەكان زیاتر ئەو دوو حزبەی كە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫لە حزبەكانی‌تر گەورەترن‪ ،‬دەبنە خاوەنی‬ ‫نوێنەری زی��ادە‌و حزبە بچووكەكانیش‪،‬‬ ‫تووشی كەمیی نوێنەر دەبن (جگە لەو‬ ‫ح��اڵ��ەت��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان لە‬ ‫ناوەندێكدا‪ ،‬دەنگێكی زۆریان هێنابێتەوە)‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی ب��ەری��ت��ان��ی��ا‬ ‫وێنەیەكی زەق��ی ئ��ەو ش��ێ��وازەی��ە‪ .‬لەو‬ ‫چ��وار هەڵبژاردنانەی لە نێوان سااڵنی‬ ‫‪1979‬و ‪1992‬دا بەڕێوە چ��وون‪( ،‬حزبی‬ ‫پ��ارێ��زگ��اران) ب��ە ش��ێ��وەی ن��ێ��ون��ج��ی‬ ‫‪%42/6‬ی دەنگەكانی مسۆگەر كردوون‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ‪%56‬ی كورسییەكانی پەرلەمانی‬ ‫وەدەس��ت ه��ێ��ن��اون‪( .‬ح��زب��ی ك��رێ��ك��ار)‪،‬‬ ‫‪%42/6‬ی دەنگەكانی دەستەبەر كردوون‌و‬ ‫‪%37/8‬ی ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی‬ ‫داگیر ك��ردوون‪ .‬سێیەمین حزب (لیبراڵ‬ ‫دیموكراتەكان) ‪%19/9‬ی دەنگەكانیان‬ ‫دەستەبەر كردوون‪ ،‬بەاڵم تەنیا ‪%2/9‬ی‬ ‫كورسیەكانیان داگیر ك��ردوون‪ .‬حزبە‬ ‫ئێتنییەكان (لە سكۆتلەندا‪ ،‬ڤیڵزو ئیرلەندای‬ ‫ب��اك��وور) سەرجەم ‪%4/2‬ی دەنگەكان‌و‬ ‫‪%3/2‬ی كورسیەكانیان داگیر ك��ردوون‪.‬‬ ‫گەورەترین حزب زیاتر لە پشكی خۆی‬ ‫ێ بڕاو حزبی سێیەمیش زۆرترین زیانی‬ ‫پ‌‬ ‫ێ كەوت‪.‬‬ ‫و‌‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی ‪1993‬ی‬ ‫(ئەنجومەنی نیشتمانیی فەڕەنسا)‪ ،‬دوو‬ ‫حزبی گ��ەورەو هاوپەیمانی كۆنەپارێز‪،‬‬ ‫س��ەرەڕای دەس��ت��ەب��ەرك��ردن��ی ‪%39/5‬ی‬ ‫دەن��گ��ەك��ان��ی ق��ۆن��اغ��ی ی��ەك��ەم‪%79/7 ،‬ی‬

‫كورسیەكانیان داگیر كرد‪ .‬ئەو ئەگەرەش‬ ‫لە ئارادایە‪ ،‬كە بۆ وێنە بڕیتانیا لە ساڵی‬ ‫‪1951‬و ن��ی��وزل��ەن��دا ل��ە س��ااڵن��ی ‪1978‬و‬ ‫‪ 1981‬دووەمین حزبی گەورە لە بواری‬ ‫رێژەی دەنگەكان سەرەڕای جیاوازییەكی‬ ‫زۆر ك��ەم‪ ،‬ل��ە ه��ەن��دێ��ك ن��اوەن��دو ل��ە ــ‬ ‫ئاكامیشدا بە وەدەستهێنانی زۆرینەی‬ ‫كورسییەكان‌و هەڵبژاردن ــ سەركەوێت‌‪.‬‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫ه��ۆك��اری س��ەرەك��ی��ی ئ��ەوەی زۆرب��ەی‬ ‫واڵتان لە شێوازی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫كەڵك وەردەگ��رن‪ ،‬وەك چ��ۆن خ��ودی‬ ‫ێ‬ ‫چەمكەكە دەریدەخا‪ ،‬ئەوەیە كە دەیانەو ‌‬ ‫ل��ە نەگونجانی زات��ی��ی سیستەمەكانی‬ ‫زۆرینەگەرا خۆببوێرن‌و بگەنە ئاستێكی‬ ‫ب��ەرزی ن��ێ��وان دەن��گ��ە دراوەك��ان‌و‬ ‫كورسیە داگیركراوەكان‪ .‬لە ك��ردەوەدا‪،‬‬ ‫سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی بە‬ ‫كەمی دەت��وان��ن بە ت��ەواوەت��ی گونجانی‬ ‫دەنگەكان رەچاو بكەن‪.‬‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی‌و تاكدەنگی‬ ‫شایانی گوازتنەوە دوو شێوازی سەرەكیی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیین‪ .‬لە سیستمەكانی‬ ‫نوێنەرایەتیی لیستیدا‪ ،‬دەنگدەران دەنگ‬ ‫دەدەن ب��ە لیستی ح��زب��ەك��ان‌و هەندێك‬ ‫جاریش دەت��وان��ن پاڵێوراوی دڵخوازی‬ ‫خۆیان لە نێو لیستەكەدا بخەنە پێشەوە‪،‬‬ ‫لە حاڵێكدا لە سیستمەكانی تاكدەنگی‬

‫‪139‬‬

‫شایانی گواستنەوەدا‪ ،‬دەنگدەران دەنگە‬ ‫دڵ��خ��وازان��ەك��ان��ی خ��ۆی��ان ب��ە پ��اڵ��ێ��وراوە‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆك��ان ب��ەپ��ێ��ی��ڕێ��زب��ەن��دی وەك‬ ‫دەنگدانی ئەڵتەرناتیڤ دی��اری دەك��ەن‪.‬‬ ‫سیستمەكانی نوێنەرایەتیی لیستە‪ ،‬لە‬ ‫گواستنەوەی دەنگ بۆ كورسی‪ ،‬لە چەند‬ ‫یاسای جیاواز كەڵك وەردەگرن‪ .‬جیاوازی‬ ‫سەرەكیی دەرئەنجامەكانی شێوازەكانی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬ئاستی گونجانە‪:‬‬ ‫وات��ە زۆرب��ەی یاساكانی نوێنەرایەتیی‬ ‫رێژەیی‪ ،‬تا رادەیەكی كەم لە بەرژەوەندی‬ ‫حزبە گەورەترەكاندان‪ ،‬بەاڵم هەندێك لەو‬ ‫سیستەمانە لە نێوان حزبە گەورەكان‌و‬ ‫حزبە بچووكەكاندا‪ ،‬یەكسانی پێك دێنن‪.‬‬ ‫ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی ل��ە س��ەدەی‬ ‫ن��ۆزدەی��ەم��دا س��ەری ه��ەڵ��دا‪ .‬زۆرب��ەی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی��ی��ەك��ان��ی ئ��ەوروپ��ا‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫سیستەمەكانی زۆری��ن��ەگ��ەرا كەڵكیان‬ ‫وەردەگ��رت‪ ،‬ل��ە كۆتاییەكانی س��ەدەی‬ ‫ن��ۆزدەی��ەم ی��ان چەند دەی��ەی سەرەتای‬ ‫س��ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا‪ ،‬ل��ە سیستەمی‬ ‫ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی ك��ەڵ��ك��ی��ان‬ ‫وەردەگ��رت‪ .‬بڕیتانیاو فەڕەنسا حاڵەتە‬ ‫زۆر دەگمەنەكانن‪ .‬ئەو سیستەمە بووەتە‬ ‫ب��اوت��ری��ن س��ی��س��ت��ەم��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن بۆ‬ ‫هەڵبژاردنی نوێنەرانی پەرلەمان‪ .‬بۆ وێنە‬ ‫ێ دیموكراسی لە مێژینە‬ ‫لە نێو بیست‌و س ‌‬ ‫ێ هیچ قۆرتتێكەوتنێك لە‬ ‫ـ واتە ئەوانەی ب ‌‬ ‫ساڵی ‪1950‬ەوە دیموكراتی بوون پازدە‬ ‫دیموكراسی دێرینی ئەوروپای رۆژئاوا‬

‫لەگەڵ ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫ك��ەن��ەدا‪ ،‬ه��ی��ن��د‪ ،‬ژاپ��ۆن‪ ،‬ئ��ۆس��ت��ورال��ی��ا‪،‬‬ ‫ئیسرائیل‌و ك��ۆس��ت��اری��ك��اـ پ��ازدە واڵت‬ ‫زیاتر لە نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬واڵتێك‬ ‫لە نوێنەرایەتیی نیمچەڕێژەیی ژاپ��ۆن‌و‬ ‫تەنیا ح��ەوت واڵت ل��ە سیستەمەكانی‬ ‫زۆرینەگەرا كەڵكیان وەرگرتووە‪.‬‬ ‫سیستەمی زۆری��ن��ەگ��ەرا‪ ،‬ب��ە تایبەت‬ ‫زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی‪ ،‬زی��ات��ر ل��ە واڵت��ان��ی‬ ‫ئینگلیزی زمان‌و ئەو واڵتانەی سەردەمێك‬ ‫كۆڵۆنی بەریتانیا بوون‪ ،‬باو بوون‪ .‬جگە‬ ‫لەوەش ئەو واڵتانەی كە سەر بە بیست‌و‬ ‫ێ دیموكراسییە لەمێژینەكانن (ویالیەتە‬ ‫س‌‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪ ،‬كەنەدا‪ ،‬هیند‪،‬‬ ‫ئوستۆرالیا‪ ،‬نیوزلەنداو خودی بەریتانیا‪،‬‬ ‫واڵت��ان��ی مالیزیا‪ ،‬جامائیكا‪ ،‬ترینیدادو‬ ‫ت��ۆب��اگ��ۆو دیموكراسییە بچووكەكانی‬ ‫ن��اوچ��ەی��ڕۆژه��ەاڵت��ی ك��اری��ب‪ ،‬ن��م��وون��ە‬ ‫س��ەرك��ەوت��ووەك��ان��ی بەكارهێنانی ئەو‬ ‫شێوازەن‪.‬‬ ‫یاساگەلی نوێنەرایەتیی رێژەییش هەر‬ ‫تایبەتن ب��ەو واڵت��ان��ەی��ك��ە ل��ە ش��ێ��وازی‬ ‫زۆری��ن��ەگ��ەرا ك��ەڵ��ك��ی��ان وەرگ��رت��ووە‪.‬‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ەی ك��ە ل��ە ژێ��ر كاریگەریی‬ ‫پاشماوەی كولتووری بەریتانیادابوون‌و‬ ‫ل��ە سیستمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی‬ ‫ك��ەڵ��ك��ی��ان وەرگ��رت��ووە‪ ،‬ل��ە ش��ێ��وازی‬ ‫ناعەقاڵنەتری نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی‪،‬‬ ‫وات��ە لە تاكدەنگی شایانی گواستنەوە‪،‬‬ ‫كەڵكیان وەرگرتووە‪ .‬تاكدەنگی شایانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫گواستنەوە لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمان‬ ‫لە ماڵتا‪ ،‬ئیرلەندا و لە هەڵبژاردنی سەنای‬ ‫ئوستوراڵیا‪ ،‬لە هەڵبژاردنەكانی ئیرلەندای‬ ‫باكوورو لە هەندێك هەڵبژاردنی لۆكاڵی‬ ‫یویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكادا‬ ‫ێ وەردەگ��ی��رێ��ت‌‪ .‬چەند واڵت��ی‬ ‫كەڵكی ل�� ‌‬ ‫دەگمەنیش ل��ە ش��ێ��وازی نوێنەرایەتیی‬ ‫رێ��ژەی��ی ل��ی��س��ت��ی ك��ەڵ��ك وەردەگ��رن‬ ‫كەبریتین لە گویان‪ ،‬زیمبابۆی‌‌و نیوزلەندا‬ ‫دوای راپ��رس��ی ساڵی ‪ 1993‬سەبارەت‬ ‫ب��ە سیستەمی ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ئەفریقای‬ ‫باشوور (لە ساڵی ‪1994‬ەوە)‪ .‬لە هەموو‬ ‫ئەو واڵتانەی‌تریشدا‪ ،‬كە لە نوێنەرایەتیی‬ ‫رێژەیی كەڵكیان وەرگ��رت��ووە‪ ،‬شێوازی‬ ‫لیستە هەمیشە شێوازێكی باو بووە‪.‬‬ ‫یاسای نیمچەڕێژەیی لە چ��او شێوازی‬ ‫تاكدەنگی شایانی گ��واس��ت��ن��ەوە كەمتر‬ ‫ێ وەرگ��ی��راوە‪ .‬ل��ە ئاستی‬ ‫ك��ەڵ��ك��ی��ان ل�� ‌‬ ‫نیشتمانیدا‪ ،‬نموونەی سەرەكیی كەڵك‬ ‫وەرگ��رت��ن��ل��ەو ش��ێ��وازە‪ ،‬واڵت��ی ژاپ��ۆن��ە‪.‬‬ ‫ژاپۆن لە نێوان سااڵنی ‪1947‬و ‪1993‬دا‪،‬‬ ‫ل��ە ش��ێ��وازی تاكدەنگینە گ��وازراوە بۆ‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان كەڵكی‬ ‫وەرگرت‪ .‬یاسای تاكدەنگدانی نەگوازراوە‬ ‫ئ��ەو مافە ب��ە ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك دەدا لە‬ ‫ناوەندە فرەئەندام هەڵبژێرەكاندا‪ ،‬كە لە‬ ‫ێ تا پێنج ئەندام) یەك‬ ‫ژاپۆن دەگاتە س ‌‬ ‫دەنگ بدەن‌و هەر پاڵێوراوێك كە زۆرترین‬ ‫دەن��گ��ی وەدەس��ت هێنا‪ ،‬س��ەردەك��ەوێ‌‪.‬‬ ‫حزبە بچووكەكان لەم شێوازەدا دەتوانن‬

‫نوێنەری زیاتر بنێرنە ناو پەرلەمانەوە‪.‬‬ ‫ب��ۆ وێ��ن��ە حزبێك ك��ە كەمتر ل��ە ‪%20‬ی‬ ‫دەنگەكانی وەدەست هێناوە‌و پاڵێوراوێكی‬ ‫لە ناوەندێكی چوار ئەندام هەڵبژێردا دیاری‬ ‫ێ كەڵك وەگرتن لە سیستمێكی‬ ‫كردووە‪ ،‬ب ‌‬ ‫رەسمیی نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬دڵنیایە كە‬ ‫پاڵێوراوەكەی هەڵدەبژێردرێ‌‪.‬‬ ‫گەرەنتیی نوێنەرایەتیی كەمینە ئێتنییەكان‬ ‫كەوتۆتە نێوان یاساكانی زۆرینەگەراو‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ .‬لە نیوزلەندا چەند‬ ‫ن��اوەن��دی مائۆری لە ئ��ارادان‪ ،‬كە تەنیا‬ ‫ێ دەنگ دەدەن‪ .‬هەندێك‬ ‫مائۆرییەكان لەو ‌‬ ‫ناوەندیش لە هیند تەنیا ئەندامانی چینە‬ ‫بەناو خاوەن پرۆگرامەكان (شوومەكان)‌و‬ ‫هۆزە پرۆگرامدارەكان دەتوانن خۆیان‬ ‫كاندید بكەن‪.‬‬ ‫بەرینیی بازنەی دەنگدان‌و ناوندەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‬ ‫جگە لە فاكتەری یاسایی هەڵبژاردن‪ ،‬چەند‬ ‫فاكتەری دیكەش كاریگەرییان هەیە لەسەر‬ ‫گونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن‌و‬ ‫ئاستی بەهێزكردنی حزبە گەورەكان‌و‬ ‫الوازك��ردن��ی ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان‪ .‬ئ��ەو‬ ‫هۆكارانە بریتین لە بەرینیی مەڵبەندی‬ ‫دەنگدان‌و ناوندەكانی هەڵبژاردن‪.‬‬ ‫بەرینیی بازنەی دەنگدان دەستە واژەیەكە‬ ‫س و‪ .‬ری‪ ،‬پسپۆڕی سیستەمی‬ ‫دۆگ�ڵ�ا ‌‬ ‫هەڵبژاردنەكان دای هێناو بە ژم��ارەی‬

‫‪141‬‬

‫نوێنەرە هەڵبژێردراوەكانی مەڵبەندێك رێژەییدا‪ ،‬بەرفراوانبوونی مەڵبەند دەبێتە‬ ‫دیاری دەكرێت‌‪ .‬بەرینیی مەڵبەندی دەنگداند هۆی زۆرتربوونی ئاستی گونجان‪ .‬ئەوە‬ ‫ت بە ژمارەی دەنگدەران یان رادەی ل��ە سیستەمەكانی ت��اك��دەن��گ��ی شایانی‬ ‫نابێ ‌‬ ‫دانیشتووانی مەڵبەندەكە‪ ،‬ی��ان پانتایی گ��واس��ت��ن��ەوەدا‪ ،‬راس��ت��ە‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە لە‬ ‫سیستەمی تاكدەنگی نەگوازراوە‪ ،‬بەرینیی‬ ‫جوگرافی مەڵبەندەكە‪ ،‬لێكبدرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ە ه��ێ��ن��ان��ەوەی ن��م��وون��ەی��ەك‪ ،‬ئاستی مەڵبەند وادەك��ا‪ ،‬هەڵبژاردنی پاڵێوراوی‬ ‫كاریگەری بەرینیی مەڵبەندی دەنگدان حزبە بچووكەكان ئاسانتر بێتەوە‪.‬‬ ‫لە سیستمێكی هەڵبژاردنی نوێنەرایەتیی كەواتە‪ ،‬كەمبوونی مەڵبەندی هەڵبژاردن‬ ‫رێژەیی لیستیدا‪ ،‬روون دەكەینەوە‪ .‬وای دەب��ێ��ت��ە كۆسپێكی گ��ەورە ل��ەب��ەردەم‬ ‫دادەن��ێ��ی��ن حزبێكی ب��چ��ووك‪ ،‬ل��ە الی��ەن ح��زب��ە ب��چ��ووك��ەك��ان��دا‪ .‬ب��ە دی��اری��ك��ردن��ی‬ ‫ێ دەكرێت‌‪ ،‬ناوندەكاندەكانی هەڵبژاردن‪ ،‬دەتوانین‬ ‫‪%5‬ی خەڵكەوە پشتیوانیی ل ‌‬ ‫رێ��ژەی��ەك ك��ە ل��ە ن��اوچ��ە ج��ی��اوازەك��ان��ی ك��ۆس��پ��ی ه��اوش��ێ��وە پ��ێ��ك بێنین‪ .‬ئ��ەوە‬ ‫واڵت كەم‌و زیاد دەكات‪ .‬ئەگەر ئەو واڵتە تایبەتمەندیی زۆرب��ەی سیستەمەكانی‬ ‫ێ بەسەر پمەڵبەندی ێنج نوێنەر نوێنەرایەتیی رێژەییە‪ ،‬كە لە مەڵبەندی‬ ‫دابەش بب ‌‬ ‫ێ فرەبەرین‪ ،‬یان لە هەڵبژاردنە گشتییەكان‬ ‫هەڵبژێر‪ ،‬رەنگە ئەو حزبە لە هیچ نەتوان ‌‬ ‫مەڵبەندێك كورسییەك بۆخۆی مسۆگەر كەڵك وەردەگ��رن‪ .‬بۆ دیاریكردنی ئەو‬ ‫بكات‪ .‬ئەگەر لەمەڵبەندەكانی هەڵبژاردنی ن��اون��دان��ە‪ ،‬النیكەمی رێ��ژەی دەنگەكانی‬ ‫دە ئ��ەن��دام هەڵبژێر كەڵك وەربگیرێت‌‪ ،‬ه��ەم��وو واڵت‪ ،‬ك��ە ب��ۆ وەدەستهێنانی‬ ‫ێ‬ ‫ئەو حزبە رەنگە چەند كورسییەك لەو ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی پ��ێ��وی��س��ت��ە‪ ،‬ك��ەڵ��ك��ی ل ‌‬ ‫مەڵبەندانەدا وەدەست بهێنێت‌‪ ،‬كە زیاتر وەردەگ��ی��ردرێ‌‪ .‬واڵت��ان��ی دیموكراتیی‬ ‫ێ كردووە‪ ،‬ئەوروپا كە كەڵك لەو ناوندانە وەردەگرن‪،‬‬ ‫لە ‪%5‬ی خەڵك پشتیوانییان ل ‌‬ ‫ب��ەاڵم هێشتا ژم��ارەی نوێنەرەكانی لە ناوندگەلی‪ %4‬ی یان ‪%5‬ی دیاری دەكەن‪.‬‬ ‫ئاستی گونجانی راستەقینە كەمتر دەبن‪ .‬بەرینی دەڤ��ەری دەن��گ��دان‌و ناوندەكانی‬ ‫بەاڵم ئەگەر لە مەڵبەندەكانی بیست ئەندام ه��ەڵ��ب��ژاردن دوو رووی دراوێ��ك��ن‪.‬‬ ‫هەڵبژێر كەڵك وەربگیرێ‌‪ ،‬ئەو حزبە رەنگە ت��وێ��ژەرەك��ان ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەو ه��ۆك��ارە‬ ‫لەهەر مەڵبەندێك كورسییەك وەدەست هەوڵیانداوە‪ ،‬هاوكێشەیەك ئاراستە بكەن‪،‬‬ ‫بێنێت‌‌و لە ئاكامدا ژمارەی نوێنەرەكانی كە پەیوەندیی ئەو دووانە روون بكاتەوە‪.‬‬ ‫بە تەواوەتی گونجاو دەبن‪ .‬ئەو نموونەیە هاوكێشەی‬ ‫نیشانەی شێوازێكی گشتییە‪ ،‬كە بە پێی ‪)1+M( %75 =T‬‬ ‫ئەو شێوازە‪ ،‬لە سیستەمی نوێنەرایەتیی لەو هاوكێشەدا ‪ T‬ناوەندو ‪ M‬تێكڕای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫بەرینیی مەڵبەندەكانە‪ .‬لەو لێكدانەوەیەدا‪،‬‬ ‫ناوەندەكانی ‪10 ،5‬و ‪ 20‬ئەندام هەڵبژێر‪،‬‬ ‫ب��ەڕی��ز ل��ەگ��ەڵ ناوندەكانی هەڵبژاردنی‬ ‫‪%12/5‬ی‪%6/8 ،‬ی‌و ‪%3/6‬ی ه��اوت��ان‪.‬‬ ‫كاریگەریی ناوندی ‪%5‬ی دەگاتە ئاستی‬ ‫تێكڕای بەرینیی مەڵبەندی ‪.14‬‬ ‫یاساكانی زۆرینەگەرا لەو ناوەندانەدا‬ ‫ێ وەردەگ��ی��ردرێ��ت‌‪ ،‬كە زیاتر‬ ‫كەڵكیان ل ‌‬ ‫ل��ە ن��وێ��ن��ەرێ��ك ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن‪ .‬ب��ۆ وێنە‬ ‫ك��ات��ێ��ك‪ ،‬ك��ە ل��ە ن��اوەن��دە دوو ئ��ەن��دام‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژێ��رەك��ان��دا ل��ە ش��ێ��وازی زۆری��ن��ەی‬ ‫رێ��ژەی��ی ك��ەڵ��ك وەردەگ��ی��ردرێ‌‪ ،‬ه��ەر‬ ‫دەنگدەرێك‪ ،‬دوو دەنگی هەیە‌و ئەو دوو‬ ‫پاڵێوراوەی زۆرترین دەنگەكان مسۆگەر‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬هەڵبژاردنەكە دەب��ن��ەوە‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫دەرئەنجامێك‪ ،‬كە بە هۆی كەڵك وەرگرتن‬ ‫لەو شێوازە دێتە ئاراوە و جیاوازییەكی‬ ‫راشكاوانەی لەگەڵ شێوازی نوێنەرایەتیدا‬ ‫هەیە‪ ،‬بریتییە لە چوونەسەری ئاستی‬ ‫نەگونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردنی‬ ‫زۆرینەگەرا لەگەڵ چوونەسەری بەرینیی‬ ‫ن��اوەن��د‪ .‬حاڵەتی رادی��ك��اڵ��ی هەڵبژاردنی‬ ‫گشتی (هەڵبژاردنی گشتیی پەرلەمان)‬ ‫ب��ە ش��ێ��وازی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی بێننە‬ ‫بەرچاوی خۆتان‪ .‬ئەگەر بۆ وێنە ‪435‬‬ ‫ن��وێ��ن��ەری وی�لای��ەت��ە ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان بە‬ ‫شێوەی گشتیی هەڵبژێردرێن‌و ئەگەر‬ ‫هەموو دەنگدەرانیش بە پێی ئینتیمای‬ ‫حزبی دەنگیان بدایە‪( ،‬واتە ‪ 435‬دەنگی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ە ‪ 435‬پ��اڵ��ێ��وراوی ح��زب��ی‬

‫دیموكرات‪ ،‬یان كۆماریخواز‪ ،‬یان حزبە‬ ‫بچووكەكانی‌تر بدایە)‪ ،‬حزبی سەركەوتوو‬ ‫هەر ‪ 435‬كورسیی پەرلەمانی بۆ خۆی‬ ‫داگیر دەكردن‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر زۆر ه��ۆك��ار و ت��ا رادەی��ەك��ی��ش‬ ‫بۆ ك��ەم ك��ردن��ەوەی ئاستی نەگونجان‪،‬‬ ‫یاساكانی زۆرینەگەرا زیاتر لە ناوەندە‬ ‫تاك ئەندام هەڵبژێرەكاندابەڕێوە دەچن‪.‬‬ ‫ئەو واڵتەگرنگانەی كە لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پەرلەمانی واڵت ل��ە ی��اس��ای زۆری��ن��ەی‬ ‫رێژیی كەڵكیان وەرگرتووە (واتە ویالیەتە‬ ‫یەكگرتووەكان‪ ،‬بریتانیا‪ ،‬هیند‪ ،‬كەنەداو‬ ‫نیوزلەندا) لە راب��ردوودا هەندێك جار‪،‬‬ ‫پەنایان بردووە بۆناوەندە گەورەترەكان‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم لە ساڵی ‪ 1970‬بەمالوە تەنیا لە‬ ‫ن��اوەن��دی ت��اك ئەندام هەڵبژێر كەڵكیان‬ ‫وەرگرتووە‪( .‬كۆماری پێنجەمی فەڕەنسا)‬ ‫لە هەڵبژاردنی دوو قۆناغەی (ئەنجومەنیی‬ ‫نیشتمانی) لە ناوەندی تاك ئەندام هەڵبژێر‬ ‫كەڵكی وەرگ��رت��ووە‪ .‬هەڵبژاردنی دەنگی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی (ئەنجومەنیی نوێنەرانی‬ ‫ئوستۆراڵیا) هەمیشە ل��ەس��ەر بنەمای‬ ‫ناوەندگەلی تاك ئەندام هەڵبژێر بووە‪.‬‬ ‫ئ��ەن��ج��وم��ەن��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرك��ۆم��ار‬ ‫لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا‪،‬‬ ‫تائێستاش ل��ە ئاستێكی ب��ەرف��راوان��دا‪،‬‬ ‫ل��ە ب��ازن��ەی ف��رەئ��ەن��دام هەڵبژێر كەڵك‬ ‫وەردەگ��رێ‌‪ .‬گ��ەورەت��ری��ن ن��اوەن��دەك��ان‬ ‫(كالیفۆرنیا) لە هەڵبژاردنی ‪1992‬دا‪54 ،‬‬ ‫كەسی ه��ەڵ��ب��ژارد‪ .‬بۆیە ل��ەو ش��ێ��وازەدا‬

‫‪143‬‬

‫نەگونجان ل��ەوپ��ەڕی خۆیدایە‪ .‬بۆ وێنە‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی ‪1998‬دا‪،‬‬ ‫ج��ۆرج ب��ۆش‪%53/4 ،‬ی دەن��گ��ەك��ان��ی‬ ‫مسۆگەر كرد‪ ،‬بەاڵم ‪%79/2‬ی دەنگەكانی‬ ‫ئەنجومەنی هەڵبژاردن دران بە بۆش‪.‬‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان��ی س��اڵ��ی ‪1992‬دا‪،‬‬ ‫بیل كلینتن س��ەرەڕای مسۆگەركردنی‬ ‫‪%43/2‬ی دەنگەكان‪%68/8 ،‬ی دەنگەكانی‬ ‫ئەنجومەنی هەڵبژاردنیشی دەستەبەر‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫بەو پێیەی رەچاوكردنی گونجان‪ ،‬ئامانجی‬ ‫سەرەكی سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی‬ ‫رێژەییە‪ ،‬ئەو واڵتانەی كە لە شێوازی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی كەڵك وەردەگرن‪،‬‬ ‫زی��ات��ر ل��ە ن��اوەن��دە گ��ەورەك��ان كەڵك‬ ‫وەردەگ��رن‪ .‬سیستەمەكانی تاكدەنگی‬ ‫ێ بەڕیز‬ ‫گ��وازراوە‪ ،‬كە دەن��گ��دەران دەب�� ‌‬ ‫نوێنەرەكان هەڵبژێرن‪ ،‬ل��ە هەموویان‬ ‫ێ وەردەگ��ی��ردرێ��ت‌‪.‬‬ ‫كەمتر كەڵكیان ل�� ‌‬ ‫ئ��ەو سیستەمانە نابنە ه��ۆی پێكهێنانی‬ ‫ناوەندگەلی فرەكورسی‌و زیاتربوونی‬ ‫پاڵێوراوەكان‪ .‬لە دوای جەنگی دووەمی‬ ‫جیهانییەوە‪ ،‬ل��ە سیستەمی تاكدەنگی‬ ‫گ��وازراوەی ئیرلەندا‪ ،‬لە ناوەندگەلی ‪3‬و‬ ‫‪4‬و ‪ 5‬ئەندامە هەڵبژێر بە نێونجی ‪%3/75‬‬ ‫كەڵك وەرگ��ی��راوە‪ .‬سیستەمی تاكدەنگی‬ ‫گوازراوەی ماڵت بە گشتی لە نێوەندە پێنج‬ ‫ئەندام هەڵبژێرەكان كەڵك وەردەگرێ‌‪.‬‬ ‫زۆربەی نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستە‪ ،‬لە‬ ‫ناوەندگەلی زۆر بەرین كەڵك وەردەگرن‪.‬‬

‫ناوەندە بەرینەكان ئەو خاڵە بەهێزەیان‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە دەب��ن��ە ه��ۆی چ��وون��ەس��ەری‬ ‫ئاستی گونجان‪ ،‬ب��ەاڵم لە هەمان حاڵدا‬ ‫ئ��ەو ك��ەم��وك��ووڕی��ی��ەش��ی��ان ت��ێ��دا ب��ەدی‬ ‫دەك��رێ��ت‌‪ ،‬كە دەبنە ه��ۆی زۆرتربوونی‬ ‫م��ەودای نێوان دەنگدەر لە نوێنەرەكەی‬ ‫خ��ۆی‪ .‬ئەو كاتەی هەموو نوێنەرەكان‪،‬‬ ‫وەك ئ��ی��س��رائ��ی��ل‌و ه��ۆڵ��ەن��دا ل��ە رەوت��ی‬ ‫هەڵبژاردنە گشتییەكان هەڵدەبژێردرێن‪،‬‬ ‫ئەو جیاوازییە (مەودا) دەگاتە لوتكە‪.‬‬ ‫سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬بۆ‬ ‫بردنەسەری هاوسەنگیی نێوان گونجان‌و‬ ‫نزیكیی دەن��گ��دەرو نوێنەر‪ ،‬لە ئاستێكی‬ ‫ب��ەرف��راوان��دا‪ ،‬س��وود ل��ە سیستەمی‬ ‫ناوەندی دوو پلیكانە وەرگ��رت��ووە‪ ،‬لەم‬ ‫ێ ناوەندی بچووك‬ ‫سیستەمانەدا‪ ،‬هەند ‌‬ ‫ل��ە ئ��اس��ت��ی خ��وارەوەو ناوەندگەلێكی‬ ‫گ��ەورەش ل��ە ئاستی س��ەرەوە دی��اری‬ ‫دەك��رێ��ن‌و ه��ەن��دێ��ك ج��ار ن��اوەن��دێ��ك��ی‬ ‫گشتیش لە ئاستی واڵتدا دیاری دەكەن‪.‬‬ ‫نێوەندە بچووكەكانی پلیكانی خوارەوە‪،‬‬ ‫دەبنە هۆی پەیوەندیی نزیكی دەنگدەرو‬ ‫نوێنەر‪ ،‬بەاڵم لە كەموكوڕی نەگونجانیش‬ ‫خۆدەبوێرن‪ ،‬چونكە هەر نەگونجانێك لە‬ ‫ناوەندەكانی پلیكانی خوارەوە‪ ،‬لە ئاستی‬ ‫سەرەوەدا قەرەبوو دەبێتەوە‪ .‬لە راستیدا‬ ‫ئەو سیستەمانەی كە بە شێوەی ناوەندیی‬ ‫دوو پلیكانە ك��ە خ��اوەن��ی پلیكانێكی‬ ‫س��ەرەوەی گشتیین‪ ،‬گونجانێكی وەك‬ ‫گونجانی سیستەمی نوێنەرایەتیی تاك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫پلیكانەی ئیسرائیل‌و هۆڵەندایان هەیە‪.‬‬ ‫ئەو ناوەندە لەڕادەبەدەر گەورانە‪ ،‬رەنگە‬ ‫ئاسانكاری بكەن بۆ حزبە بچووكەكان‌و‬ ‫بۆیە حزبە دوو پلیكانەكان لە ئەوروپاو‬ ‫ئیسرائیل‌و هۆڵەندا پێوەرگەلی هەڵبژاردن‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ‪ %67‬ل��ە ه��ۆڵ��ەن��داو ‪%5‬ی��ش لە‬ ‫ێ دەكەن‪.‬‬ ‫ئەڵمانیا جێبەج ‌‬ ‫ئ��ەو واڵت��ان��ەی كە خ��اوەن��ی سیستەمی‬ ‫دوو پ��ل��ی��ك��ان��ەن ب��ری��ت��ی��ن ل��ە‪ :‬ئەڵمانیا‪،‬‬ ‫ن��ەم��س��ا‪ ،‬ب��ەل��ج��ی��ك��ا‪ ،‬س��وی��د‪ ،‬ن��ەروی��ج‪،‬‬ ‫دانیمارك‌و ئایسلەندا‪ .‬سیستەمی ئەڵمانیا‬ ‫نموونەیەكی زۆر سەركەوتووە‪ ،‬چونكە‬ ‫لە ئاستی خ��وارەوەدا كەڵك وەردەگ��رن‬ ‫لە نێوەندگەلی تاك ئەندام هەڵبژێر‪ ،‬كە‬ ‫پشت بە زۆرینەی رێژەیی دەبەستن‪،‬كە‬ ‫ئ��ەوان ن��ی��وەی ن��وێ��ن��ەران��ی پ��ەرل��ەم��ان‌و‬ ‫ناوەندەی بەرزی گشتیی نیوەكەیدیكەی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن‪.‬پ��ێ��ك��ه��ات��ەی‬ ‫گشتیی حزبەكان لە پەرلەمانی ئەڵمانیا‬ ‫ێ ل��ەگ��ەڵ ئ��ەو دەن��گ��ان��ەی‪ ،‬كە‬ ‫دەگ��ون��ج�� ‌‬ ‫دروان بەو حزبە جیاوازانەی كە ‪%5‬ی‬ ‫دەنگەكانیان وەدەست هێناوە‪ .‬سیستەمی‬ ‫نوێنەرایەتیی گونجاوی ئەڵمانیا بووەتە‬ ‫ش��ێ��وازی چاكسازییەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫كە الیەنگرانی نوێنەرایەتیی رێژەیی لە‬ ‫واڵتانی زۆرینەگەرا خستوویانەتە روو‪.‬‬

‫رەهەندەكانی‌تری سیستمەكانی‬ ‫هەڵبژاردن‬ ‫رەه��ەن��دەك��ان��ی‌ت��ری س��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ك��ە كاریگەرییان ل��ە سەر‬ ‫گونجانی دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫یان لە سەر سیستەمی حزبەكان هه‌یه‪،‬‬ ‫بریتین لە دیاریكردنی رێژەیەكی هەڵە‪،‬‬ ‫دەستێوەردانی بەئانقەست لە رێكخستنی‬ ‫ن��اوەن��دەك��ان‪ ،‬ه��اول��ی��س��ت��ەی��ی‪ ،‬ش��ێ��وەی‬ ‫ك��اغ��ەزی دەن��گ��دان‌و ق��ەوارەی لیژنەی‬ ‫ن��وێ��ن��ەرەك��ان‪ .‬ه��ەروەه��ا ه��اوك��ات ب��وون‬ ‫یان هاوكات نەبوونی هەڵبژاردنەكانی‬ ‫س��ەرك��ۆم��اری ل��ەگ��ەڵ هەڵبژاردنەكانی‬ ‫پەرلەماندا‪ ،‬كاریگەرییەكی گرنگی هەیە لە‬ ‫سەر سیستمی حزبیی لەو سیستەمانەی‬ ‫كە لەسەر بنەمای سەركۆماریین‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوەی پرەنسیپە دیموكراتیەكان‬ ‫ت ئاستی بەرینیی‬ ‫پێشێل نەكرێن‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫ن��اوەن��دەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن ل��ەگ��ەڵ‬ ‫ژم��ارەی دەنگدەراندا بگونجێ‌‪ .‬بۆ وێنە‬ ‫ێ نوێنەری هەیە‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ن��اوەن��دێ��ك س�� ‌‬ ‫ناوەندەكەی‌تر‪ ،‬كە ژمارەی دەنگدەرانی‬ ‫دوو هێندەیە‪ ،‬دەب��ێ��ت ش��ەش نوێنەری‬ ‫هەبێت‌‌و ژم��ارەی دەن��گ��دەران��ی ناوەندە‬ ‫ێ یەكسان‬ ‫تاك ئەندام هەڵبژێرەكان دەب ‌‬ ‫ب��ن‪ ،‬ی��ان ل��ە ت��اڕادەی��ەك��ی زۆر یەكسان‬ ‫بن‪ .‬دیاریكردنی رێژەی هەڵە‪ ،‬ئاماژە بە‬ ‫نایەكسانیی نێوان ناوەندەكان دەكات‪.‬‬ ‫خۆبواردن لە دیاریكردنی رێژەی هەڵە‬

‫‪145‬‬

‫لە سیستمە زۆرینەگەراكان‪ ،‬كە خاوەنی‬ ‫دەڤ��ەری ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێرەكانن‪،‬‬ ‫كارێكی ئەستەمە‪ .‬چونكە دیاریكردنی‬ ‫ێ‬ ‫رێ��ژەی یەكسان بەو واتایەیە كە دەب ‌‬ ‫ژمارەیەكی زۆر لە دەڤەرە بچووكەكان‪،‬‬ ‫كە ژمارەی دەنگدەرەكانیان وەك یەكە‪،‬‬ ‫دی��اری بكرێن‪ .‬ئەو كێشە لە سیستەمی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی ك��ە ل��ە دەڤ��ەرە‬ ‫ب��ەری��ن��ەك��ان ل��ەگ��ەڵ گ��ۆڕان��ی بەرینایی‬ ‫كەڵك وەردەگ��رن‪ ،‬كەمتر دەردەكەوێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە دەت��وان��ی��ن ك��ورس��ی��ەك��ان بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی گ��ون��ج��او ت��ەرخ��ان بكەین‬ ‫ب��ۆ ی��ەك��ەی ن��اوچ��ەی��ی وەك ه��ەرێ��م‬ ‫ێ ب��ە شێوەیەكی‬ ‫ی��ان ش��ارەك��ان‪ .‬دەك��ر ‌‬ ‫دڵخوازانە لە تەرخانكردنی گونجاوی‬ ‫كورسییەكان بۆدەڤەرەكان خۆببوێرین‪.‬‬ ‫بۆ وێنە سیستەمی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫ئیسپانیا‪ ،‬هەرێمەكان بە دەڤەری دەنگدان‬ ‫ێ كورسی بۆ‬ ‫دادەنێت‌و تەرخانكردنی س ‌‬ ‫هەر هەرێمێك مسۆگەر دەكات‪ .‬ئاكامی‬ ‫ئ��ەو سیستەمە‪ ،‬نوێنەرایەتیی زی��ادەی‬ ‫پارێزگابچووكترەكانە‪ .‬رێژە هەڵەكان‪ ،‬لە‬ ‫حاڵەتێكدا كە هەڵبژاردنەكان گشتی بن‬ ‫یان پلە دوو بن لە ئاستی گشتی واڵتدا‪،‬‬ ‫هیچ كێشەیەك نانێنەوە‪.‬‬ ‫دیاریكردنی رێ��ژەی هەڵە‪ ،‬بە جۆرێك‬ ‫نەگونجان پێناسە دەكەن‪ .‬كەواتە بەپێی‬ ‫پێناسە‪ ،‬دەبێتە هۆی جۆرە نەگونجانێك‬ ‫لە سیستەمی هەڵبژاردندا‪ .‬دیاریكردنی‬ ‫رێ��ژە ه��ەڵ��ەك��ان ئ��ەگ��ەر ب��ە شێوەیەكی‬

‫رێكوپێك لە بەرژەوەندی یەك حزب یان‬ ‫چەند حزبی تایبەتدا بێ‌‪ ،‬رەنگە ببێتە هۆی‬ ‫زیاتربوونیڕادەی نوێنەری ئەو حزبانە‪ .‬بۆ‬ ‫وێنە حزبی گەورەی (لیبراڵ دیموكراتی‬ ‫ژاپۆن) كە بە هۆی گەورەبوونی خۆی‌و‬ ‫بچووكبوونی ن��اوەن��دەك��ان��ی دەنگدانی‬ ‫ژاپ��ۆن‪ ،‬زیاتر لە رادەی خۆی دەبوو بە‬ ‫خاوەنی نوێنەر‪ ،‬لە دیاریكردنی رێژەی‬ ‫ه��ەڵ��ە ب��ە ق��ازان��ج��ی گ��ون��دەك��ان كەڵكی‬ ‫وەرگرتووە لەو ناوچانەشدا پێگەیەكی‬ ‫بەهێزی هەیە‪.‬لە ئۆستوراڵیا‪( ،‬حزبی واڵت)‬ ‫زیاتر لە الیەنەكانی تر لە نوێنەرایەتیی‬ ‫گوندەكان كەڵكی وەرگرتووە‪.‬‬ ‫رەوت��ی ئەو سیستەمانەی كە خاوەنی‬ ‫ن��اوەن��دی ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێربوون و‬ ‫دیاریكردنی رێژەی هەڵە لەو سیستەمانەدا‪،‬‬ ‫كێشەیەكی تایبەتی ناوەتەوە‪ ،‬كە بریتییە‬ ‫لە كەمبوونەوەی ئاستی پەرەسەندنی‬ ‫ئەو ناوەندانە‪ .‬ناوەندەكانی ئۆستوراڵیا و‬ ‫فەڕەنسا ئێستاوەك جاران نایەكسان نین‪.‬‬ ‫ئەو گۆڕانە لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكادا لە رادەب��ەدەر زۆر بووە‪ .‬لە‬ ‫ئەمەریكادا دیاریكردنی رێ��ژەی هەڵە‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی��ەك��ی زۆری ه��ەب��وو‪ .‬ب��ەاڵم‬ ‫ب��ڕی��ارە گرنگەكانی (دی��وان��ی ب��ااڵ) كە‬ ‫یەكەمین ب��ڕی��ار‪ ،‬ب��ڕی��اری ئ��ەو دی��وان��ە‬ ‫لەسەر دۆسیەی بیكێر دژی كار بوو لە‬ ‫ساڵی ‪1962‬دا‪.‬دی��وان��ی بااڵ دیاریكردنی‬ ‫رێژەی هەڵەی بە پێچەوانەی دەستووری‬ ‫ێ هەموو‬ ‫واڵت دان��او رای گەیاند دەب�� ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫ناوەندەكان بە یەكسانی دیاری بكرێن‪.‬‬ ‫دەستێوەردانی بەئانقەست لە رێكخستنی‬ ‫مەڵبەندەكانی (جریمندرینگ) پێویستی‬ ‫ب��ە گ��ۆڕی��ن��ی س��ن��ووری م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ە‬ ‫ل��ە ب��ەرژەوەن��دی حزبێكی تایبەتدا كە‬ ‫ێ بە شێوەی سەربەخۆ یان لەگەڵ‬ ‫دەكر ‌‬ ‫ێ‬ ‫دی��اری��ك��ردن��ی رێ��ژەی ه��ەڵ��ە كەڵكی ل ‌‬ ‫وەرگرین‪ .‬شێوازی گۆڕینی بەئانقەست‬ ‫لە رێكخستنی مەڵبەندەكان بە هێنانەوەی‬ ‫ن��م��وون��ەی��ەك ش��ی دەك��ەی��ن��ەوە‪ .‬وای‬ ‫دادەنێین كە خاوەنی دە ناوەندی تاك‬ ‫ئەندام هەڵبژێر بە دە هەزار دەنگدەرین‪.‬‬ ‫دوو حزبیش كە لە الی��ەن س��ەد ه��ەزار‬ ‫كەسەوە پشتیوانیان لێ دەكرێ‌‪ ،‬خەریكی‬ ‫رك��اری��ك��ردن��ن‪ .‬ئ��ەگ��ەر یەكێك ل��ەو دوو‬ ‫ێ ناوەندەكان بە شێوەیەك‬ ‫حزبانە بتوان ‌‬ ‫رێك بخا كە پشتیوانی لە حزبەكان لە‬ ‫‪ 9‬ناوەند‪ 5500 ،‬لە بەرامبەر ‪4500‬و لە‬ ‫مەڵبەندی دەیەمیشدا ‪ 500‬لە بەرامبەر‬ ‫ێ ت��ەن��ی��ا ‪%50‬ی‬ ‫‪ 9500‬دای��ە‪ ،‬دەت��وان�� ‌‬ ‫دەنگەكان‌و ‪ 9‬كورسیی لە ‪ 10‬كورسیەكە‬ ‫ب��ۆخ��ۆی مسۆگەر ب��ك��ات‪ .‬دەرئەنجامی‬ ‫س��ەرەك��ی ئ��ەو ش��ێ��وازە ب��ەف��ی��ڕۆدان��ی‬ ‫دەنگی ركابەرەكانە‪ .‬واتە سەركەوتن بە‬ ‫جیاوازییەكی كەمەوە لە هەندێك نێوەندو‬ ‫دۆڕان ب��ە ج��ی��اوازی��ی��ەك��ی زۆرەوە لە‬ ‫كۆمەڵێك ناوەندیدیكەدا‪ .‬دەستێوەردانی‬ ‫بە ئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكان لە‬ ‫ێ ببێتە هۆی نەگونجانێكی‬ ‫بنەڕەتدا دەتوان ‌‬ ‫زۆر‪.‬‬

‫هەڵسەنگاندنی وردی دەستێوەردانی بە‬ ‫ئانقەست لە رێكخستنی مەڵبەندەكان‪،‬‬ ‫بە تایبەت لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكادا زۆر ئەستەمە‪ ،‬بەاڵم رەنگە‬ ‫ئ��ەوە زۆر ل��ە رادەی خ��ۆی گ��ەورە‬ ‫كرابێتەوە‪ .‬یەكێك لە هۆكارەكان بۆ ئەوە‬ ‫دەگەڕێتەوە‪ ،‬كە لەو شوێنانەی دەسەاڵتی‬ ‫یاسادانان ئەركی رێكخستنی دیاریكردنی‬ ‫م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ی ل��ە ئ��ەس��ت��ۆدای��ە‪ ،‬ئ��ەو‬ ‫شێوازەی لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكادا باوەـ كاریگەریی بە ئەنقەستی‬ ‫رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان ب��ە ه��ۆی‬ ‫گۆڕینی بەئەنقەستی مەڵبەندەكان بە‬ ‫قازانجی ئەو كەسەی ئێستاكە لە سەر‬ ‫كورسی دانیشتووە‪ ،‬قەرەبوو دەكرێتەوە‪.‬‬ ‫نوێنەرانی ئێستای پەرلەمانڕەنگە حەز‬ ‫بكەن پاڵپشتی حزبەكەیان بكەن تا لە‬ ‫مەڵبەندە الوەكیەكاندا سەركەوێت‌‪ ،‬بەاڵم‬ ‫وەك سیاسەتمەدار زیاتر حەز دەكەن لە‬ ‫مەڵبەندی هێمن‪ .‬كەواتە ئەوان پاڵنەرێكی‬ ‫بەهێزیان هەیە‪ ،‬كە بە رێككەوتن لەگەڵ‬ ‫ئەندامانی حزبەكەی‌تردا‪ ،‬كە ئەوانیش‬ ‫بۆچوونێكی هاوشێوەیان هەیە‪ ،‬مەڵبەندی‬ ‫هێمنانە داڕێژن‪.‬‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی پ��ۆزەت��ی��ڤ��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان‪ ،‬ش��ێ��وازێ��ك��ی ج��ی��اوازی‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی ب��ەئ��ان��ق��ەس��ت��ی رێ��ك��خ��س��ت��ن��ی‬ ‫مەڵبەندەكانە لە ویالیەتە یەكگرتووەكانی‬ ‫ئەمەریكا‪ .‬مەبەست لەو رستەیە‪ ،‬داڕشتنی‬ ‫مەڵبەندەكانە بە شێوازێك‪ ،‬كە كەمینەكی‬

‫‪147‬‬

‫ئێتنی ی��ان ن��ەژادی��ی ل��ە م��ەڵ��ب��ەن��ددا خڕ‬ ‫بێتەوە بۆ ئەوەی نوێنەرایەتیی كەمینە لە‬ ‫پەرلەماندا زۆرتر بێت‌‪ .‬ئەو هەنگاوە لە‬ ‫دیاریكردنی ئەومەڵبەندانە دەچێت‌‪ ،‬كە لە‬ ‫هیندو نیوزلەندا تایبەتن بە كەمینەكان‪.‬‬ ‫هاولیستەیی بە واتای گرێدانی رەسمیی‬ ‫لیستە ح��زب��ی��ی��ەك��ان��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە ه��ەن��دێ��ك‬ ‫سیستەمینوێنەرایەتیی رێژەیی لیستەدا‪،‬‬ ‫ئازادە‪ .‬ئەو لیستە گرێدراوە حزبیانە بە‬ ‫جیا لە یەكتر لە الپ��ەڕەی دەنگەكاندا‪،‬‬ ‫دەن��ووس��رێ��ن‌و ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك دەن��گ‬ ‫ب��ە لیستەیەك دەدات‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ە كاتی‬ ‫تەرخانكردنی لیستە سەرەتاییەكانی‬ ‫كورسییەكاندا‪ ،‬لیستە گرێدراوەكان بە‬ ‫لیستێك دادەنێن‪ .‬پاشان ئەو كورسییانەی‬ ‫ك��ەك��ۆم��ەڵ��ێ��ك��ی گ��رێ��دراوی ح��زب��ەك��ان‬ ‫وەدەس��ت��ی��ان دێ��ن��ن‪ ،‬دەدرێ��ن بەیەكێك‬ ‫ل��ەو ح��زب��ان��ە‪ .‬ت��ەن��ان��ەت ل��ە سیستەمی‬ ‫نوێنەرایەتییڕێژەییشدا‪ ،‬ت��ا رادەی��ەك‬ ‫نەگونجان بە قازانجی حزبە گەورەكانە‪.‬‬ ‫مەبەست لە كەڵك وەرگرتن لە هاولیستەیی‬ ‫ئەوەیە كە حزبە بچووكەكان بتوانن ببنە‬ ‫هاوپەیمانی یەكترو خۆیان لە بەرامبەر‬ ‫حزبە گەورەكاندا‪ ،‬بەهێزتر بكەن‪ .‬كەواتە‬ ‫وەها شێوازێك‪ ،‬نەگونجان‌و بەشێك لە‬ ‫دەسەاڵتی حزبە گەورەكان كەم دەكاتەوە‪.‬‬ ‫كاریگەریی هاولیستەیی لە سەر گونجان‬ ‫كەمترە لە كاریگەرییاساكانی هەڵبژاردن‪،‬‬ ‫بەرینیی ناوەند‪ ،‬پێوەرگەلی هەڵبژاردن‌و‬ ‫دیاریكردنی رێ��ژەی هەڵەو گۆڕینی بە‬

‫ئانقەست لە رێكخستنی ناوەندەكان‪.‬‬ ‫ل��ە سیستەمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی‬ ‫لیستەدا‪ ،‬سویسرا‪ ،‬ئیسرائیل‌و هۆڵەندا‬ ‫لە هاولیستەیی كەڵك وەرگیراوە‪ .‬كەڵك‬ ‫وەرگرتن لە چەند یاسای تریش‪ ،‬دەرفەت‬ ‫ب��ۆ پێكهێنانی پ��ەی��وەن��دی��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‬ ‫لە نێوان حزبەكاندا دەڕەخسێنێ‌‪ .‬هەم‬ ‫دەن��گ��ی ئەڵتەرناتیڤ‌و ه��ەم تاكدەنگی‬ ‫گ��وازراوە‪ ،‬دەب��ن��ە ه��ۆی گ��رێ��دان ی��ان‬ ‫پ��ەی��وەن��دی ن��ێ��وان ح��زب��ەك��ان‪ .‬ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫مەبەستە داوا لە دەنگدەران دەكەن‪ ،‬كە‬ ‫یەكەم جار ن��اوی پاڵێوراوی دڵخوازی‬ ‫خۆیان بنووسن‌و دواترناوی پاڵێواروی‬ ‫حزبەكانی تر بنووسن‪ .‬سیستەمی دوو‬ ‫قۆناغەی فەڕەنسا ئەو هەلە بۆ حزبەكانی‬ ‫ێ كە لەگەڵ یەكتر‬ ‫ئەو واڵتە دەڕەخسێن ‌‬ ‫یەك بگرن‪ ،‬تا لە مەڵبەندە جیاوازەكان‬ ‫لە بەشداریكردن لە قۆناغی دووەم��ی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ەك��ان ب��ە ق��ازان��ج��ی یەكتر‬ ‫پاشەكشە بكەن‪.‬‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەك��ی‌ت��ری س��ی��س��ت��ەم��ەك��ان��ی‬ ‫هەڵبژاردن‪ ،‬شێوەی كاغەزی دەنگدانە‪.‬‬ ‫ك��اغ��ەزی دەن��گ��دان ی��ەك��ێ��ك��ی ت��رە ل��ەو‬ ‫چەمكانەی رەی دایهێنا‪ .‬شێوەی كاغەزی‬ ‫دەنگدانی رەها بەو مانایەیە‪ ،‬كە دەنگدەر‬ ‫ێ دەن��گ بە پاڵێوراوەكانی‬ ‫تەنیا دەت��وان�� ‌‬ ‫یەك حزب بدا‪ .‬شێوەی كاغەزی لیستی‬ ‫ت‬ ‫ب��ەو وات��ای��ەی��ە‪ ،‬ك��ە دەن��گ��دەر دەتوانێ ‌‬ ‫دەنگی خۆی بەسەر حزبەكاندا دابەش‬ ‫ب��ك��ات‪ .‬رەی چ��اوەڕوان ب��ووك��اغ��ەزی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫دەنگدانی لیستی ببێتە هۆی زیاتربوونی‬ ‫ئەگەری دەنگە دابەشبووەكان‪ .‬ئەزموون‬ ‫ئەو گریمانەیە دەسەلمێنێ‌‪ ،‬هەرچەندە‬ ‫كاریگەریی شێوەی ك��اغ��ەزی دەنگدان‬ ‫ـ وەك كاریگەریی هاولیستەیی ــ زۆر‬ ‫ك��ەم��ە‪ .‬ك��اغ��ەزی لیستی زۆر بەكەمی‬ ‫ێ وەردەگیردرێ‌‪.‬مەڵبەندی تاك‬ ‫كەڵكیان ل ‌‬ ‫ئەندام هەڵبژێرەكان‪ ،‬كە لە سەر بنەمای‬ ‫زۆری��ن��ەی رێژەیین‪ ،‬ب��ەردەوام رەه��ان‌و‬ ‫سیستەمە باوەكانی‌تری هەڵبژاردنیش‪،‬‬ ‫وات��ە سیستمی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫لیستەش‪ ،‬هەمیشە رەهان‪ .‬لە بەرامبەردا‪،‬‬ ‫سیستەمەكانی دەنگدانی ئەڵتەرناتیڤ‌و‬ ‫ت��اك��دەن��گ��ی ش��ای��ان��ی گ��واس��ت��ن��ەوە‪ ،‬داوا‬ ‫ل��ە دەن��گ��دەران دەك��ەن��ن��اوی ه��ەم��وو‬ ‫پ��اڵ��ێ��واراوەك��ان ب��ەڕی��ز ب��ن��ووس��ن‌و بەم‬ ‫شێوەیە هانیان دەدەن دەن��گ ب��دەن بە‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوی ح��زب��ەك��ان��ی ت��ری��ش (زی��ات��ر‬ ‫ل��ە ح��زب��ێ��ك)‪.‬ی��اس��ای دوو ق��ۆن��اغ��ەی‬ ‫فەڕەنساش رێگا بە دەنگدەران دەدا لە‬ ‫قۆناغی یەكەم‌و دووەمدا‪ ،‬دەنگ بە حزبە‬ ‫جیاوازەكان بدەن‪.‬‬ ‫كاتێك كە رەهەندەكانی تری سیستەمی‬ ‫هەڵبژاردن لە ب��واری لۆژیكیەوە بەپێی‬ ‫ێ‬ ‫ریزكردنی كاغەزی دەنگدان نەبن‪ ،‬دەكر ‌‬ ‫وەك یاسایەكی تایبەت بیهاوێژینە سەر‪.‬‬ ‫سیستەمی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی دوو‬ ‫پلیكانیی ئەڵمانیا مافی دوو دەنگ دەدا‬ ‫بە دەنگدەر بە هەركام لە پلەكان و بەم‬ ‫شێوەیەڕێگا خ��ۆش دەك��اك��ە دەن��گ بە‬

‫حزبەكانیتریش بدرێ‌‪( .‬بەاڵم قورساییی‬ ‫دەنگەكان وەك یەك نییە‪ ،‬چونكە دەنگدان‬ ‫بە لیستەی حزب لە پلیكانی سەرەوەدایە‬ ‫كە دابەشبوونی گونجاوی كورسییەكانی‬ ‫نێوان حزبەكان دیاری دەكەن)‪ .‬سویسرا‬ ‫و ل��ۆك��زام��ب��ۆرگ��ی��ش ل��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی‬ ‫گونجاوی لیستیی‪ ...‬كەڵك وەردەگ��رن‪.‬‬ ‫وات��ە ه��ەر دەن��گ��دەرێ��ك ب��ەق��ەد ژم��ارەی‬ ‫كورسییەكانی مەڵبەندی دەنگدان‪ ،‬مافی‬ ‫ێ سەربەستانە‬ ‫دەنگدانی هەیەو دەتوان ‌‬ ‫دەنگەكانی خۆی بەسەر دوو یان چەند‬ ‫حزبدا دابەش بكا‪.‬‬ ‫شتێك كە سیستەمی فرەحزبیی فەڕەنسای‬ ‫راگرتووە‪ ،‬سروشتی زنجیرەیی (یەك بە‬ ‫دوای یەكی) سیستەمی دوو قۆناغەیە‪.‬‬ ‫هەر بەو شێوە‪ ،‬شێوازی زنجیرەیی دەنگی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤی ئۆستورالیا‪ ،‬ئ��ەو هەلەی‬ ‫رەخساندووە بۆ (حزبی نیشتمانی) كە‬ ‫حزبێكی بچووكە‪،‬وەك حزبێكی سەربەخۆ‬ ‫درێژە بە چاالكیی خۆی بدا‪ .‬لە ئەڵمانیاش‬ ‫حزبی بچووكی(دیموكراتیی ئازاد)‪ ،‬داوا‬ ‫لە دەنگدەران دەكا دەنگەكانیان دابەش‬ ‫بكەن و دەنگە گرنگەكانی پلە یان ئاستی‬ ‫س��ەرەوە ب��دەن ب��ەوان (كە پێیان دەڵێن‬ ‫دەنگە دووەمەكان) و قازانجێكی زۆریشی‬ ‫دەست كەوتووە بەهۆی كەڵك وەرگرتن‬ ‫لەو میتۆدە‪.‬‬ ‫ژم��ارەی كورسییەكانی پەرلەمان یان‬ ‫ئەنجوومەنەكانی دیكەی نوێنەرایەتی‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی چ��ارەن��ووس��س��ازی��ان دەب�� ‌‬

‫‪149‬‬

‫ل��ەس��ەر رێ��ژەی��ی ب��وون��ی دەرئ��ەن��ج��ام��ی‬ ‫هەڵبژاردنەكان‪ .‬ئەو خاڵە بە هێنانەوەی‬ ‫ن��م��وون��ەی��ەك ش��ی دەك��ەی��ن��ەوە‪ .‬وای‬ ‫ێ حزب لە هەڵبژاردنێكی‬ ‫دادەنێین كە س ‌‬ ‫نوێنەرایەتیی بەریز رێ��ژەی‪%34 ،%53 ،‬‬ ‫و ‪%13‬ی دەنگەكانیاندەستەبەر كردووە‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ه��ەڵ��ب��ژاردن ب��ۆ ئەنجومەنێكی‬ ‫بچووكی پێنج ئەندامی بێت‪ ،‬هێچ رێگایەك‬ ‫نییە بۆ ئەوەی بتوانین كورسییەكان بە‬ ‫رێ��ژەی��ەك��ی ب��ااڵ داب��ەش بكەین‪ .‬ئەگەر‬ ‫ژم��ارەی كورسییەكان دە كورسی بن‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەری رێ��ژەی��ی ب��وون زی��ات��ر دەب��ێ‌‪.‬‬ ‫ئەگەر ‪ 100‬كورسی ب��ێ‌‪ ،‬دەتوانین بە‬ ‫رێ��ژەی��ی ب��وون��ێ��ك��ی ك��ام��ڵ ب��گ��ەی��ن‪ .‬ئ��ەم‬ ‫خ��اڵ��ە‪ ،‬ك��ە ب��چ��ووك��ب��وون��ی ئەنجومەنی‬ ‫نوێنەرایەتی دەبێت ب ‌ه ه��ۆی دابەزینی‬ ‫ئاستی رێ��ژەی��ی ب��وون‪ ،‬نە تەنیا لەمەڕ‬ ‫سیستەمەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫ی��ان نیمچە رێ��ژەی��ی راس��ت��ە‪ ،‬بەڵكو بۆ‬ ‫سیستەمە زۆرینەگەراەكانیش وەڕاست‬ ‫دەگ��ەڕێ‌‪ .‬بەرزترین ئاستی كاریگەریی‬ ‫لەو ئەنجومەنانەدایە كە لە ‪ 100‬نوێنەر‬ ‫كەمترن‪ ،‬وەك ئەنجومەنە ‪ 60‬ئەندامیەكانی‬ ‫لۆكزامبۆرگ‌و ‪ 63‬ئەندامیی ئایسلەنداو‬ ‫ئەنجومەنە بچووكترەكانی هەندێك واڵتی‬ ‫دورگەیی رۆژهەاڵتی كاریب‪.‬‬ ‫ێ بڵێن ئەو دیمۆكراسییانەی‬ ‫لە كۆتاییدا دەب ‌‬ ‫ك��ە س��ەرك��ۆم��ارەك��ان��ی��ان ب��ە دەن��گ��ی‬ ‫راس��ت��ەوخ��ۆی خ��ەڵ��ك ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن‬ ‫(یان لە ئاستە نزمەكانی وەك پارێزگارو‬

‫شارەوانییەكان كە بە دەنگی راستەوخۆ‬ ‫هەڵدەبژێردرێن)‪ ،‬زیاتر لە بەرژەوەندی‬ ‫ح��زب��ە گ��ەورەك��ان دای��ە‪ .‬ه��ۆك��ارەك��ەش‬ ‫ب��ۆ ئ��ەوە دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ك��ە وەرگ��رت��ن��ی‬ ‫پۆستی سەركۆماری‪ ،‬گرنگترین ئامانجی‬ ‫رك��اب��ەری��ی س��ی��اس��ی��ی��ە‌و راس��ت��ی��ەك��ەش‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ت��ەن��ی��ا ح��زب��ە گ��ەورەك��ان ب��ەو‬ ‫ئامانجە دەگ��ەن‪ .‬حزبە گەورەترەكان لە‬ ‫هەڵبژاردنی پەرلەمانیشدا لەو شیوازە‬ ‫قازانج دەكەن‪ .‬بەتایبەت ئەگەر هاوكات‬ ‫بن لەگەڵ هەڵبژاردنەكانی سەركۆماریدا‪.‬‬ ‫ئ��ەگ��ەر ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی س��ەرك��ۆم��ار بە‬ ‫شێوازی زۆرینەی رێژەیی بێ‌‪ ،‬دیسان‬ ‫ه��ەر ئ��ەو حزبانە زیاتر قازانج دەك��ەن‪،‬‬ ‫چونكە زۆرینەی رێژەیی بە پێچەوانەی‬ ‫زۆرینەی رەه��ای دوو قۆناغە و دەنگی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤ‪ ،‬حزبە بەهێزەكان بە هێزتر‬ ‫دەكات‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��ەم��ی دوو ح��زب��ی وی�لای��ەت��ە‬ ‫یەكگرتووەكانی ئەمەریكا كە سیستمێكی‬ ‫تایبەتە‪ ،‬سیستمێكی دوو حزبی نایابە‬ ‫حزبێكی سێیەمی بەرچاو لە ئارادا نییە‬ ‫(ب��ە پێچەوانەی سیستمی دوو حزبی‬ ‫كەنەداو بەریتانیا)‪ .‬وەك نموونە باسی‬ ‫ئەو سیستەمە دەكەین‪ .‬زاڵبوونی رەهای‬ ‫حزبی دیموكرات‌و كۆماریخواز بەسەر‬ ‫سیستەمی حزبیدا‪ ،‬زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ‬ ‫كەڵك وەرگرتن لە یاسای زۆرینەی رێژەیی‬ ‫لە هەڵبژاردنی پەرلەماندا‪ .‬ب��ەاڵم كەڵك‬ ‫وەرگرتن لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫(كە پێشتر باسمان كردن)و هەلومەرجی‬ ‫تر‪ ،‬دەبنە هۆی بەهێزتربوونی زیاتری ئەو‬ ‫دوو حزبە‪ .‬ئەو هەلومەرجانە بریتین لە‪:‬‬ ‫هاوكاتبوونی هەڵبژاردنەكانیپەرلەمان‌و‬ ‫سەركۆماری‪ ،‬ئەنجومەنی هەڵبژاردنی‬ ‫سەركۆمار بە شێوازی زۆرینەی رێژەیی‬ ‫هەڵدەبژێردرێت‌‌و ئەو كەسەی زۆرینەی‬ ‫رێژەیی دەنگەكان دەباتەوە‪ ،‬لەوە دڵنیایە‬ ‫ك��ە زۆری��ن��ەی دەن��گ��ەك��ان��ی ئەنجومەنی‬ ‫هەڵبژاردنیش دەباتەوە‪.‬‬ ‫ئ��ەو ب��ااڵدەس��ت��ی��ی��ەی س��ی��س��ت��ەم��ی‬ ‫ێ ب��ە حزبە‬ ‫س��ەرك��ۆم��اری دەی��ب��ەخ��ش�� ‌‬ ‫گەورەكان‪ ،‬تەنانەت ئەو كاتەش كە وەك‬ ‫زۆربەی دیموكراسییەكانی سەركۆماری‬ ‫ئەمەریكای التین‪ ،‬هەڵبژاردنی پەرلەمان‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی‬ ‫بەڕێوەدەچێ‌‪ ،‬خۆی دەردەخات‌و تەنانەت‬ ‫لە فەڕەنساش‪ ،‬كە ئەو دوو هەڵبژاردنە‬ ‫هاوكات نین و سەركۆمار بە شێوەی‬ ‫زۆرینە لە دوو قۆناغدا هەڵدەبژێردرێ‌‪،‬‬ ‫سیستمی سەركۆماری لە كردەوەدا بۆتە‬ ‫ه��ۆی بەهێزبوونی حزبە گ��ەورەك��ان‌و‬ ‫سیستەمی حزبیی كردووە بە سیستمێكی‬ ‫فرەحزبی‪ ،‬وەلێ‌ دوو بەرەیی‪.‬‬ ‫زۆرینەی رێژەیی لە بەرانبەر زۆرینەی‬ ‫قۆناغی دووەم لە بەرانبەر نوێنەرایەتیدا‬ ‫فۆرمۆڵی هەڵبژاردن‪ ،‬بەرینیی مەڵبەندو‬ ‫ناوندەكانی هەڵبژاردن‪ ،‬رەهەندگەلێكی‬

‫هەڵبژاردنن‪ ،‬كە زۆرت��ری��ن كاریگەریی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ان ه��ەی��ە‪ .‬ل��ە پ��ڕاك��ت��ی��دا ل��ەو‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن��ان��ەدا‪ ،‬كە بۆ وەدەستهێنانی‬ ‫ی��ەك ك��ورس��ی ب��ەڕێ��وە دەچ��ن (وەك‬ ‫هەڵبژاردنەكانی سەركۆماری‪ ،‬قائیمقام‌و‬ ‫شارەوانی) بە پێی پێناسە‪ ،‬پانتاییمەڵەبەندی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن (ی��ەك)ەو ن��اوەن��دەك��ان��ی‬ ‫هەڵبژاردن هیچ كاریگەرییەكیان نییە‪.‬‬ ‫ملماڵنێی سەرەكی لە نێوان یاساكانی‬ ‫زۆرینەی رێژەیی‌و زۆرینەی ــ قۆناغی‬ ‫دووەمدایە‪ .‬لە هەڵبژاردنی ئەنجومەنگەلی‬ ‫ف��رەئ��ەن��دام��ی��دا‪ ،‬ك��ە ه��ێ��زی ی��اس��ادان��ان��ن‪،‬‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی سەرەكی لە نێوانی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی مەڵبەندەكانی تاك‬ ‫ئەندام هەڵبژێرو نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫م��ەڵ��ب��ەن��دەك��ان��ی ف��رەئ��ەن��دام ه��ەڵ��ب��ژێ��ردا‪،‬‬ ‫پانتاییەكی زۆر وەخ��ۆ دەگ��رێ��ت‪ .‬لەو‬ ‫فۆرمۆاڵتەی دواتر ئاماژەمان پێ كردن‪،‬‬ ‫زی��ات��ر كەڵك ل��ە ش��ێ��وازی دیاریكردنی‬ ‫م��ەڵ��ب��ەن��دی دوو پ��ل��ەی��ی‌و ن��اوەن��دگ��ەل��ی‬ ‫هەڵبژاردن وەردەگیردرێت‌‪.‬‬ ‫لە لێكدانەوەی سیستمەكانی هەڵبژاردندا‪،‬‬ ‫دوو خاڵی سەرەكی گرنگیان پێ ‌دراوە‪.‬‬ ‫یەكەم ئەوەی كاریگەریی سیستمەكانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن چییە ل��ە س��ەر گونجانی‬ ‫نوێنەرایەتیی‌و ئ��ەگ��ەری نوێنەرایەتیی‬ ‫كەمینەكان؟ دووەم ئ��ەوەی كاریگەریی‬ ‫سیستمەكانی هەڵبژاردن چییە لە سەر‬ ‫حزبەكان‌و لە ئاكامیشدا لە سەر لێهاتوویی‬ ‫حكومەتی دیموكراتی؟ ه��ەڵ��ب��ژاردن بە‬

‫‪151‬‬

‫مەبەستی وەرگرتنی پۆستێك خۆی لە‬ ‫خۆیدا زۆری��ن��ەگ��ەراو ناگونجاوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ی��اس��ای زۆری��ن��ە ـ��ـ قۆناغی دووەم ئەو‬ ‫دەرف��ەت��ەدەدا بە حزبە بچووكەكانكە لە‬ ‫قۆناغی یەكەمدا كۆمەڵێك دەسكەوت‬ ‫بۆ خۆیان مسۆگەر ك��ەن‌و لە قۆناغی‬ ‫دووەمیشدا ئاستی درێ��ژدادڕی خۆیان‬ ‫بەرنە س��ەرەوەو پاڵنەرو بزوێنەرێكی‬ ‫بەهێزیان بۆ بەشداریی لە هەڵبژاردنەكاندا‬ ‫هه‌بێت‪ .‬زۆری��ن��ەی رێژەیی بە قازانجی‬ ‫حزبە سەرەكییەكان‌و بە تایبەت دوو‬ ‫حزبی گەورەترە‪ ،‬كە تاكە حزبن ئەگەری‬ ‫سەركەوتنیان هەیەو بەم شێوەیە دەبنە‬ ‫هۆی سەرهەڵدان‌و مانەوەی سیستەمی‬ ‫دوو حزبی‪.‬‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی‪ ،‬لە‬ ‫هەلبژاردنی ئەنجومەنەكانی یاساداناندا‪،‬‬ ‫ل��ەم��ەڕ ی��ارم��ەت��ی��دان��ی ح��زب��ە گ��ەورەك��ان‬ ‫یەكسانە‌و سیستمی دوو حزبیش سوودی‬ ‫ل��ێ��وەردەگ��رێ��ت‌‪ .‬هیندوستان‪ ،‬حاڵەتێكی‬ ‫دەگمەنی گرنگە‪ ،‬كە زۆرینەی رێژەیی‬ ‫لەو واڵتەدا بووەتە هۆی زاڵبوونی تاكە‬ ‫حزبێك لە ناوەند (حزبی كۆنگرە)‪ ،‬كە‬ ‫چەند حزبی بچووكیتر لە ئه‌م الو ئه‌و‬ ‫الی��دا راوەس��ت��اون‪ .‬ل��ە سیستەمی دوو‬ ‫حزبیدا ئ��ەن��دام��ان��ی ح��زب��ە بچووكەكان‬ ‫دەتوانن ببنە ئەندامی پەرلەمان‪ .‬بۆ وێنە‪،‬‬ ‫ئەنجومەنیی نوێنەرانی بریتانیا لە دە‬ ‫حزب پێك هاتووە‪ ،‬بەاڵم لە سیستەمی‬ ‫دوو ح��زب��ی��دا‪ ،‬حزبە سەرەكییەكان لە‬

‫سەرەوەدان‌و ئەگەری ئەوە زۆرە یەكێك‬ ‫ل��ەو دوو حزبانە‪ ،‬زۆری��ن��ەی پەرلەمان‬ ‫مسۆگەر بكات‪.‬‬ ‫دەرەنجامی شێوازی زۆرینەی رێژەیی‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە ئ��ەوەی��ە ح��زب��ێ��ك زۆرب��ەی‬ ‫ك��ورس��ی��ی��ەك��ان��ی پ��ەرل��ەم��ان ب��ەدەس��ت‬ ‫ده‌هێنێت‌‪ ،‬لە كاتێكدا زۆربەی دەنگەكانی‬ ‫سەرتاسەری ن��ەدراون بەو حزبە‪ .‬ئەمە‬ ‫ت زۆری��ن��ەی‬ ‫شتێكە (رەی) پ��ێ��ی دەڵ��ێ�� ‌‬ ‫دەسكرد‪ .‬هەموو زۆرینە تاك حزبییەكان‬ ‫دوای ساڵی ‪ 1945‬ل��ە بریتانیاو پاش‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1954‬ل��ە نیوزیالند ل��ە زۆری��ن��ە‬ ‫دەسكردەكان بوون‪ .‬نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫(هەروەها سیستمە دوو قۆناغییەكان)یش‬ ‫ێ‬ ‫رەنگە ب��ەرەو زۆری��ن��ەی بكشێن‪ ،‬وەل ‌‬ ‫ئ��ەگ��ەری روودان��ی ئ��ەم پرسە كەمترە‪.‬‬ ‫سیستمی حزبی ب��او ل��ە نوێنەرایەتیی‬ ‫ت‬ ‫رێ��ژەی��ی‪ ،‬سیستمێكی ف��رەح��زب��ی بێ ‌‬ ‫ه��ەب��وون��ی ح��زب��ی زۆری��ن��ەی��ە‪ .‬ب��ۆی��ە لە‬ ‫سیستمە پەرلەمانییەكاندا دانانی كابینەی‬ ‫هوپەیمانی چەند حزبیی پێویستە‪.‬‬ ‫لەو دوو مودێلە‪ ،‬كامیان بە كەڵكترن؟‬ ‫وا باوە دەڵێن سیستمە دوو حزبییەكان‬ ‫باشترن‪ ،‬چونكە دەبنە هۆی پێكهێنانی‬ ‫كابینەیەكی تاك حزبی‪ ،‬ئەو كابینانەی‬ ‫ل��ە ن��اوەوە پ��ت��ەوو ی��ەك��گ��رت��وون‌و لە‬ ‫ئ��اك��ام��ی��ش��دا ب��ەه��ێ��زو ش��ێ��ل��گ��ی��رن‪ .‬بە‬ ‫پ��ێ��چ��ەوان��ەی ح��ك��وم��ەت��ی ه��اوپ��ەی��م��ان��ی‬ ‫هەمیشە پێویستیان ب��ە رێ��ك��ك��ەوت��ن‌و‬ ‫ێ‬ ‫پێكهاتن لەگەڵ یەكترە‪ ،‬حكومەتی ب ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫هێزو الوازن‪ .‬فێردیناند ئا‪ .‬هێرمێنس لە‬ ‫یەكێك لە توێژینەوە كالسیكەكانی خۆیدا‪،‬‬ ‫كە چەند جار ئاماژەی پێ ك��راوە‪ ،‬پێی‬ ‫وایە هۆكاری الوازیی (كۆماریی ڤایمەر)‬ ‫ی ئەڵمانیا (ل��ە نێوان سااڵنی ‪ 1919‬تا‬ ‫‪1933‬دا) دەگەڕێتەوە بۆ نوێنەرایەتیی‬ ‫رێژەیی‪ .‬هەندێك كەس لە وه‌اڵم��ی ئەو‬ ‫بۆچوونەی هێرمێنسدا دەڵێن حاڵەتی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی ڤایمەر توندڕۆیانە‬ ‫ب��ووە‪ .‬ب��ۆ نموونە خ��اوەن��ی ناوەندێكی‬ ‫هەڵبژاردنی كاریگەر نه‌بووە‪ .‬ڤایمەر جگە‬ ‫لە گ��ی��رۆدەب��وون بە گرفتە ئابووریی‌و‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان‪ ،‬كە ره‌ن��گ زۆرینەی‬ ‫رێژەیی‌و حكومەتە تاك حزبییەكانیش‬ ‫نەیانتوانیایە چارەسەری بكەن‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫كەمی‌و كورتیی بنەڕەتیی‌تریشی هەبوون‪.‬‬ ‫جگە لە كۆماری ڤایمەر‪ ،‬نموونەگەلی‌تر‬ ‫ه��ەن‪ ،‬كە دیموكراسی لە س��ەر بنەمای‬ ‫زۆرینەی رێژەیی‪ ،‬تیادا شكستیان هێناوە‪،‬‬ ‫وەك سیستمی زۆرب��ەی كۆلۆنییەكانی‬ ‫بریتانیا لە ئەفەریقا‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬كە دیموكراسییە پەرلەمانییەكانی‬ ‫رۆژئ��اوا ل��ە دوای ج��ەن��گ��ی دووەم��ی‬ ‫جیهانییەوە پێكەوە ب��ەراورد دەكەین‪،‬‬ ‫بۆمان دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە دیموكراسییە‬ ‫دوو حزبیەكان لە ب��واری بەڕێوەبردنی‬ ‫ئابووری (گەشەی ئابووری‌و كۆنتڕۆڵی‬ ‫هەاڵوسان‌و بێكاری)‪ ،‬پاراستنی ئاشتی‌و‬ ‫ئ��اس��ای��ش��ی گ��ش��ت��ی ل��ە دی��م��وك��راس��ی��ی‬ ‫ف��رەح��زب��ی س��ەرك��ەوت��ووت��ر ن��ەب��وون‪.‬‬

‫ئەوانەی‪ ،‬كە وەك ئە‪ .‬فاینێر رەخنە لە‬ ‫سیستەمی دوو حزبی بریتانیا دەگ��رن‪،‬‬ ‫رۆڵ��ی س��ەرك��ەوت��ووی دیموكراسییەكی‬ ‫ف��رەح��زب��ی وەك ئ��ەڵ��م��ان��ی��ای��ان‪ ،‬ب��ە پێی‬ ‫سەقامگرتوویی‌و مانەوە هەڵسەنگاندووە‪.‬‬ ‫ئەوان پێیان وایە‪ ،‬دەستێكی شێلگیرانە‪،‬‬ ‫لە دەستێكی بەهێز باشترە‌و هاوپەیمانە‬ ‫میانڕۆكان پەرەیان بە جۆرە جێگیریەك‬ ‫داوە لە سیاسەتی گشتییدا‪ ،‬كە حكومەتی‬ ‫ت ئەو رۆڵە‬ ‫بە نۆبەی حزبەكان ناتوانێ ‌‬ ‫بگێڕێت‌‪ .‬بەم شێوەیە ئەو حكومەتانەی‪،‬‬ ‫ك��ە پشت ب��ە ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی‌و‬ ‫هاوپەیمانی دەبەستن‌و لە بواری ئایینی‌و‬ ‫زمانەوە فرەچەشنن‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ‬ ‫ئەو حكومەتانەی‪ ،‬كە بناغەیان الوازترە‪،‬‬ ‫چاكتر دەتوانن بگەنە سازان‌و داڕشتنی‬ ‫سیاسەتە گشتییەكان‪ ،‬كە هەموو الیەك‬ ‫لە سەریان كۆك بن‪.‬‬ ‫ت ئ��ەوەش بڵێین‪ ،‬یەكێك لە الیەنە‬ ‫دەبێ ‌‬ ‫باشەكانی سیستمی دوو حزبی ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە حكومەت بە شێوەیەكی زۆر سانا‬ ‫وەاڵم��ی خ��ەڵ��ك دەدات��ەوە‪ .‬دەن��گ��دەران‬ ‫دەزانن حزبی دەسەاڵتدار‪ ،‬بەرپرسیاری‬ ‫سیاسەتە گشتییەكانی رابردووە‪ .‬كاتێك‪،‬‬ ‫كە ئ��ەو سیاسەتانە لە خزمەت خەڵكدا‬ ‫ب��ن‪ ،‬دەن��گ��دەران جارێكی‌تر دەن��گ بەو‬ ‫حزبە دەدەن��ەوە‪ .‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬كاتێك‬ ‫س��ی��اس��ەت��ەك��ان س��ەرك��ەت��وو ن��ەب��ووب��ن‪،‬‬ ‫دەنگدەران دەنگ بە حزبی ركابەر دەدەن‪.‬‬ ‫بەاڵم زیاتر بەرپرسیاربوون‪ ،‬بە واتای‬

‫‪153‬‬

‫ت حكومەت هەموو‬ ‫ئ��ەوە نییە‪ ،‬كە دەبێ ‌‬ ‫پێداویستییەكان بۆ خەڵك دابین بكات‪،‬‬ ‫ێ لە هەموویان بگرێت‌‪ .‬خەڵك‬ ‫ی��ان گ��و ‌‬ ‫سەبارەت بە حكومەتە هاوپەیمانییەكانیش‬ ‫وەك كابینە زۆری��ن��ە ت��اك حزبییەكان‬ ‫ه��ەڵ��وی��س��ت دەگ��رن‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا‬ ‫هاوپەیمانییەكان بە بەراورد لەگەڵ كابینە‬ ‫تاك حزبییەكانی چەپ‪ ،‬یان راست‪ ،‬زیاتر‬ ‫بۆچوونێكی میانڕۆی سیاسییان هەیەو‬ ‫زیاتر لە بۆچوونی خەڵكەوە نزیكن‪ .‬بەاڵم‬ ‫الیەنگرانی زۆرینەی رێژەیی‌و سیستەمە‬ ‫دوو حزبییەكان بە باشی دەت��وان��ن بە‬ ‫دەنگەوە‌هاتنی حكومەت بكەنە بەهایەك‬ ‫ب��ۆ خ��ۆی��ان‪ ،‬وەك چ��ۆن ب��ۆ زۆرب��ەی‬ ‫الیەنگرانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬رێژەیی‬ ‫بوون بەهایەكی كۆتاییە‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ەك��ان��ی زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی‌و‬ ‫ێ الیەنی‬ ‫زۆری��ن��ەی قۆناغی دووەم‪ ،‬س ‌‬ ‫ب��اش��ی‌ت��ری��ش��ی��ان ه��ەی��ە‪ ،‬ك��ە بریتین لە‬ ‫مەڵبەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێر‪ .‬ئەو‬ ‫سیستەمانە دەبنە هۆی ئەوەی پەیوەندیی‬ ‫دەن��گ��دەرو نوێنەر بگاتە ئ��ەوپ��ەڕی‪ ،‬که‬ ‫ئەو دەرفەتە بۆ دەنگدەران بڕەخسێنن‪،‬‬ ‫دەنگ بەو پاڵێوراوە بدەن‪ ،‬كە دەیناسن‌‪.‬‬ ‫به تایبەت‪ ،‬كە یاسای زۆرینەی رێژەیی‪،‬‬ ‫یاسایەكی زۆر ساكارە‪.‬‬ ‫لە وەاڵمی ئەوەدا دەكرێت ئاماژە بكەین‬ ‫بەوەی‪ ،‬كە‪:‬‬ ‫یەكەم‪ :‬مەڵبەندەكانی تاك ئەندام هەڵبژێر‬ ‫بۆیان هەیە وەك سیستمی دوو پلیكانیی‬

‫ئ��ەڵ��م��ان��ی��ا‪ ،‬پ��ی��ش��ان��دەری سیستمگەلی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی بن‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬زۆرب��ەی س��ی��س��ت��م��ەك��ان��ی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی (هەموو سیستمەكانی‬ ‫تاكدەنگی شایانی گواستنەوە‪ ،‬سیستەمی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی‪ ،‬كە لە لیستە‬ ‫ئازادەكان كەڵك وەردەگرن) ئەو دەرفەتە‬ ‫بە دەن��گ��دەران دەدەن‪ ،‬دەن��گ ب��دەن بە‬ ‫پاڵێوراوە سەربەخۆكان‪ .‬جگە لەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫ت‬ ‫بەڵگەیەك لە ئارادا نییە‪ ،‬كە بۆچی دەبێ ‌‬ ‫هەڵبژاردن لە نێو پاڵێوراوە سەربەخۆكان‬ ‫ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن ل��ە ن��ێ��و ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك لە‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان (وەك سیستمەكانی‬ ‫نوێنەرایەتیی رێژەیی لیستی) باشترو‬ ‫دیموكراتی‌تر بێت‌‪.‬‬ ‫س��ێ��ی��ەم‪ :‬س��ەرەڕای پ��ەس��ن��دك��ردن��ی‬ ‫ئ��ال��ۆزت��رب��وون��ی م��ەزن��دەك��ردن��ی‬ ‫دەرئەنجامەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫(بە تایبەت لەو سیستەمانەدا‪ ،‬كە بەپێی‬ ‫تاكدەنگی شایانی گواستنەوەن) بە بەراورد‬ ‫ل��ەگ��ەڵ دەرئ��ەن��ج��ام��ەك��ان��ی هەڵبژاردنی‬ ‫ت بڵێن هەڵبژاردن‬ ‫زۆرینەی رێژەیی‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫لە نێوان حزبەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬ ‫لیستی‪ ،‬بۆ دەن��گ��دەران‪ ،‬ئەستەمتر نییە‬ ‫لە هەڵبژاردنی پاڵێوراوە سەربەخۆكانی‬ ‫سیستمی زۆرینەی رێژەیی‪.‬‬ ‫ێ لەبەرچاوگرتنی شێوازی رێژەیی‪،‬‬ ‫بە ب ‌‬ ‫سیستمەكانی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی‪،‬‬ ‫گەلێك الیەنی باشیان هەیە‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬مافی هەڵبژاردنی زیاترو ئەگەری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫كەمتری بەفێڕۆچوونی دەنگەكان‪ ،‬كە بۆ‬ ‫حزبی ركابەرەوە پارێزراوە‪ ،‬دەبێتە هۆی‬ ‫بەشداریی پتری دەنگدەران‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬ئەوەی نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬هانی‬ ‫تێكۆشانیی حزبی لە تێكڕای واڵت دەدات‪.‬‬ ‫حزبەكان بۆ ئ��ەوەی لەو دەنگانە كەڵك‬ ‫ت رێكخراوی بەهێزی‬ ‫وەرب��گ��رن‪ ،‬دەبێ ‌‬ ‫حزبی پێك بێنن‌و تەنانەت لەو شوێنانەی‬ ‫واڵت��ی��ش‪ ،‬ك��ە الوازن‪ ،‬ب��ە گ��ەرم��وگ��وڕی‬ ‫خەریكی چاالكیی هەڵبژاردن بن‪ ،‬چونكە‬ ‫دەتوانن دەنگی زیاتر بۆخۆیان مسۆگەر‬ ‫بكەن‪ ،‬لە حاڵێكدا‪ ،‬كە ئەوە لە سیستەمی‬ ‫زۆرینەی رێژەییدا هیچ سوودێكی نییە‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬دیاریكردنی رێژەی نابەجێی بە‬ ‫ئانقەستە‪ ،‬كە رەنگە لە هەردوو سیستمی‬ ‫زۆری��ن��ەی رێ��ژەی��ی‌و ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی‬ ‫رێژەییدا ببێتە هۆی كێشەنانەوە‪ .‬بەاڵم‬ ‫دیاریكردنی رێژەی هەڵەی بە نائەنقەست‬ ‫ل��ە سیستمی نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی��دا‪،‬‬ ‫كێشەیەكی ئ��ەوت��ۆی ل��ێ ن��اك��ەوێ��ت��ەوە‪.‬‬ ‫ت وەك مەڵبەندی هەڵبژاردن كەڵك‬ ‫دەكرێ ‌‬ ‫لە یەكە جوگرافییەكان وەربگیردرێت‌‪،‬‬ ‫كورسییەكان بە شێوەیەكی گونجاو بۆ‬ ‫ئەو مەڵبەندانە تەرخان بكەین‪ .‬دیاریكردنی‬ ‫مەڵبەندی یەكسان لە هەڵبژاردنەكانی‬ ‫زۆرینەی رێژەیی تاك ئەندام هەڵبژێردا‪،‬‬ ‫زۆر ئەستەمە‪.‬‬ ‫چوارەم‪ :‬لەو سیستەمانەی‪ ،‬كە خاوەنی‬ ‫مەڵبەندگەلی ت��اك ئ��ەن��دام هەڵبژێرن‪،‬‬ ‫ئ��ەگ��ەری دەس��ت��ێ��وەرادن��ی بەئانقەست‬

‫لە رێكخستنی مەڵبەندەكان زۆرەو بە‬ ‫بەرینتربوونیان ئاڵۆزتریش دەبێت‌‪ .‬لەو‬ ‫مەڵبەندانەی زیاتر لە پێنج نوێنەریان‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬دەس��ت��ێ��وەرادن��ی ب��ە م��ه‌ب��ه‌س��ت‬ ‫ئیتر كێشەیەك ناخوڵقێنێ‌‪ .‬ئ��ەوە بەو‬ ‫وات��ای��ه‌ی��ه‪ ،‬ك��ە تەنیا ل��ە سیستەمەكانی‬ ‫تاكدەنگی شیاوی گواستنەوەدا نەبێت‌‪،‬‬ ‫دەستێوەردانی بە مه‌به‌ست لە رێكخستنی‬ ‫مەڵبەندەكانی نوێنەرایەتیی رێژەیی‪ ،‬هیچ‬ ‫كێشەیەكیبەدواوە نابێت‌‪.‬‬ ‫تەبایی حزبی‌و پەیوەندییە حزبییەكان‬ ‫یەكگرتوویی‌و تەبایی حزبە سیاسییەكان‌و‬ ‫پ��ەرەدان ب��ە پ��ەی��وەن��دی��ی ن��ێ��وان��ی��ان بە‬ ‫شێوازی جۆراوجۆر لە ژێر كاریگەریی‬ ‫سیستەمەكانی ه��ەڵ��ب��ژاردن��دان‪ .‬كاتێک‬ ‫ئ��ەن��دام��ان��ی ح��زب��ێ��ك پ��ێ��ك��ەوە دەك��ەون��ە‬ ‫رك��اب��ەری‪ ،‬ح��زب ئ��ەو ت��ەب��ای��ی��ەی ك��ەم‬ ‫دەب��ێ��ت��ەوە‪ .‬ك��ەوات��ە ل��ەو سیستمانەی‬ ‫هەڵبژاردندا‪ ،‬كە بیر لە وەها ركابەرییەك‬ ‫دەكەنەوە‪ ،‬تەبایی حزبەكان دادەبەزێت‌‪.‬‬ ‫لە پەیوەندی لەگەڵ تەبایی‌و یەكڕیزیی‬ ‫حزبەكاندا‪ ،‬زەقترین دژایەتییەكان تایبەتن‬ ‫ب��ە سیستمە ج��ی��اوازەك��ان��ی زۆری��ن��ەی‬ ‫رێ��ژەی��ی‌و ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی رێ��ژەی��ی‪ .‬لە‬ ‫زۆربەی سیستمەكانی زۆرینەی رێژەییدا‪،‬‬ ‫ت ئەندامانی حزبێك‬ ‫كەمتر رێ��دەك��ەوێ�� ‌‬ ‫بكەونەوە ركاربەریی لەگەڵ یەكتر‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لە هەڵبژاردنە سەرەتاییەكانی ویالیەتە‬

‫‪155‬‬

‫ی��ەك��گ��رت��ووەك��ان��ی ئ��ەم��ەری��ك��ادا‪ ،‬ئ��ەوان��ه‬ ‫پاڵێوراوانی حزبن‪ ،‬كە دەكەونە ركابەریی‬ ‫لەگەڵ یەكتر‪ .‬سیستمەكانی نوێنەرایەتیی‬ ‫رێ��ژەی��ی ل��ی��س��ت��ی‪ ،‬س��ی��س��ت��م��ی لیستە‬ ‫داخ��راوەك��ان تا لیستە كراوەكان لە خۆ‬ ‫دەگرن‪ .‬ئەو كاتەی لیستەكان‪ ،‬بۆ نموونه‬ ‫وەك ئیسرائیل‪ ،‬بە ت��ەواوی داخ��راون‪،‬‬ ‫دەنگدەران تەنیا دەتوانن لە نێوان لیستی‬ ‫پاڵێوراوی حزبەكاندا نوێنەر هەڵبژێرن‌و‬ ‫ناتوانن دەنگ بە پاڵێوراوە دڵخوازەكانی‬ ‫خۆیان ب��ده‌ن‪ .‬لە الی��ەك��ی‌ت��رەوە‪ ،‬رەنگە‬ ‫لیستەكان بە ت��ەواوی ك��راوە ب��ن‪ ،‬وەك‬ ‫له فینالندا دەنگدەران دەتوانن دەنگ بە‬ ‫ح��زب ب��ده‌ن‪ ،‬له هه‌مان کاتیشدا ده‌نگ‬ ‫بە پاڵێوراوی حزب ب��ده‌ن‪ .‬بەم شێوەیە‬ ‫دیاریی دەكەن‪ ،‬كە كام پاڵێوراوی حزب‬ ‫كورسییەكان داگیر دەكات‪ ،‬كە بە هۆی‬ ‫لیستی ح��زب��ەوە دەس��ت��ەب��ەر ك��راون‪.‬‬ ‫نوێنەرایەتیی رێ��ژەی��ی لیستی بەلجیكا‬ ‫نموونەیەكی نێوان ئەو دوو حاڵەتەیە‪.‬‬ ‫له‌وێدا دەنگدەران دەتوانن دەنگ بە هەموو‬ ‫لیستەكە‪ ،‬یان بە پاڵێوراوێكی سەربەخۆ‬ ‫بده‌ن‪ .‬پاڵێوراوەكانی ئاستی خوارەوەی‬ ‫لیستەكە رەنگە بە س��ەر پاڵێوارەكانی‬ ‫سەرەوەی لیستەكەدا سه‌رکه‌ون‪ .‬هەڵبەت‬ ‫ل��ە ح��اڵ��ەت��ێ��ك��دا‪ ،‬ك��ە ب��ت��وان��ن رێ��ژەی��ەك��ی‬ ‫دیاریكراو لە دەنگە (ریزبەندییەكان‪ ،‬یان‬ ‫دڵخوازانەكان) بۆ خۆیان مسۆگەر بكەن‪.‬‬ ‫كاریگەریی تاكدەنگی شایانی گواستنەوە‬ ‫وەك كاریگەریی نوێنەرایەتیی رێژەیی‬

‫لیستی ل��ی��س��ت��ەك��راوەك��ان وای��ە‪ .‬ه��ەر‬ ‫دووكیان دەبنە هۆی الوازیی یەكڕێزیی‬ ‫حزبەكان‪ .‬ئەو خاڵە لە سەر سیستەمی‬ ‫ت��اك��دەن��گ��ی ن��ەگ��وازراوەی ژاپ��ۆن��ی��ش‬ ‫پ��ش��ت��ڕاس��ت دەب��ێ��ت��ەوە‪( .‬ح��زب��ی لیبراڵ‬ ‫دیموكرات)ی ژاپۆن یەكێكە لە باشترین‬ ‫ن��م��وون��ە ئاشكراكانی ح��زب��ە سیاسییە‬ ‫دابەشبووەكان‌و خاوەنی چەندین باڵە‪.‬‬ ‫دەنگی ئەڵتەرناتیڤ‪ ،‬تاكدەنگی شایانی‬ ‫گواستنەوە‪ ،‬سیستەمی دوو قۆناغە‌و‬ ‫سیستمی ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی��ی هاولیستی‪،‬‬ ‫ه��ان��ی هاوپەیمانیی ح��زب��ەك��ان دەدەن‪.‬‬ ‫ت ئاماژە بكەین بە چەند نموونە‬ ‫دەكرێ ‌‬ ‫ل��ەم��ەڕ پ��ەی��وەن��دی��ی ح��زب��ەك��ان‪ ،‬ك��ە بە‬ ‫ه��ۆی ه��ان��دان ب��ۆ ه��اوك��اری ل��ە الی��ەن‬ ‫سیستمەكانی هەڵبژاردنەوە‪ ،‬هاتوونە‌ته‬ ‫ئ��اراوە‪ :‬ه��اپ��ەی��م��ان��ەت��ی��ی پ��ڕاك��ت��ی��ك��ی لە‬ ‫نێوان حزبی (ل��ی��ب��راڵ)‌و (ناسیۆناڵ) لە‬ ‫ئوستراڵیا‪ ،‬هاوكاری جارجارەی (فاین‬ ‫گ��ی��ل)‌و (ح��زب��ی ك��رێ��ك��ار) ل��ە ئایرلەندا‌و‬ ‫هاوپەیمانیی باڵەكانی چەپ‌و راست لە‬ ‫ێ دووبەرەیی‬ ‫سیستەمی فرەحزبی‪ ،‬وەل ‌‬ ‫ف��ەڕەن��س��ا‪ .‬ح��اڵ��ەت��ێ��ك��ی‌ت��ری پ��ەی��وەن��دی��ی‬ ‫جێگیرو ب��ەردەوام‪ ،‬پەیوەندیی نێوان‬ ‫یەكێتییەكانی (دی��م��وك��رات مەسیحی)‌و‬ ‫(س��ۆس��ی��ال م��ەس��ی��ح��ی)ی ئ��ەڵ��م��ان��ی��ای��ە‪،‬‬ ‫ێ ك��اری��گ��ەری��ی راس��ت��ەوخ��ۆی‬ ‫ك��ە ب��ە ب�� ‌‬ ‫سیستمەكانی هەڵبژاردن پێك هاتووە‪.‬‬ ‫ئەو حاڵەتەی ئەڵمانیا ئەوە دەردەخ��ات‪،‬‬ ‫كە سیستمەكانی هەڵبژاردن بۆ سیستمە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫حزبی‌و سیاسییەكان پاڵنەرێكی بەهێزن‪،‬‬ ‫بەاڵم فاكتەری دیاریكەر نین‪ .‬هەروەها‬ ‫بڕواننە زۆری��ن��ەو كەمینە‪ ،‬هەڵبژاردنی‬ ‫ناڕاستەوخۆ‪ ،‬هەڵبژاردن‪ ،‬ملمالنێیەكانی‪،‬‬ ‫حزب‪ ،‬ماوەی مانەوە لە پۆست‪ ،‬دۆرۆژە‪،‬‬ ‫مۆریس‪ ،‬دەن��گ��دان‪ ،‬دەن��گ��دان‪ ،‬رەفتاری‪،‬‬ ‫ی��اس��ای ش��ەش پ��اڵ��وو‪ ،‬ئەنجومەنەكانی‬ ‫ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬ب��ەش��داری��ی س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫پ��اڵ��ێ��وراوەك��ان��ی ه��ەڵ��ب��ژاردن‪ ،‬پ��ااڵوت��ن‌و‬ ‫راك��ێ��ش��ان‪ ،‬پ��ۆل��ێ��ن��ك��ردن��ی ن��اوچ��ەك��ان‪،‬‬ ‫سیستمەكانی هەڵبژاردن‪ ،‬نوێنەرایەتیی‬ ‫رێژەیی‪ ،‬هرمێنس‪ ،‬فێردیناند‪ ،‬ریفراندۆم‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫انسکلوپیدیای دموکراسی‪ ،‬جلد سوم‬

157

‫چه‌مك‌و مێژووی پارێزگاریكردن له‌ كه‌مینه‌كان‬ The concept and the history of the protection of minorities

‫ پاتریك تورنبری‬:‫نووسینی‬ Written by: Patrick Thornberry ‫ عومه‌ر ره‌سوڵ شینكی‬:‫وه‌رگێڕانی‬ Translated by: Omar Rahsol Shinki

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫زه‌مینه‌ی مێژوویی‬ ‫له ‌مێژووی مافی نێوده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬نموونه‌ی‬ ‫زۆر ل��ه بڕیارنامه‌كان بوونیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری‌و ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گروپ ‌ه تایبه‌تییه‌كانه‌‪ .‬وه‌ك‬ ‫په‌یماننامه‌ی ئۆلیڤیای ساڵی ‪ ،1660‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫نێوان پۆڵۆنیاو ئاكتوری گه‌ور ‌ه به‌سترا‌و‬ ‫ناوچه‌كانی پومرانیاو لیونیا كه‌وت ‌ه ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سویده‌وه‌‪ ،‬دانیشتووانی ئه‌و‬ ‫شوێنانه‌یان ل ‌ه مانه‌وه‌ی مه‌زهه‌ب ‌دڵنیا‬ ‫ك��رده‌وه‪ .‬نموونه‌ی دوات��ری كنوانسیۆن‬ ‫(رێککه‌وتنی سیاسی)ی چه‌ند الیه‌نه‌ی‬ ‫ساڵی‪1881‬بوو‪ .‬ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر دیاریكردنی‬ ‫سنووری نێوان یۆنان‌و توركیا به‌سترا‪.‬‬ ‫جگ ‌ه له ‌په‌یوه‌ندیی ‌ه به‌هێزه‌كانی نێوان‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری��ك��ردن ل��ه ‌كه‌مینه‌كان‪ ،‬وه‌ك‬ ‫پ��ه‌ی��م��ان��ی س��ن��ت ل��وی��س��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ا ل ‌ه‬ ‫ساڵی‪1250‬دا بۆ پاراستنی مارونییه‌كان‬ ‫به‌سترا‌‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ‌سه‌ر ب ‌ه واڵتی‬ ‫فه‌ره‌نسا هه‌ژماركران‪ .‬له‌م په‌یماننامه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫پێداگریی مه‌راسیمی مه‌زهه‌بیی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ویژدان‌و ئازادی‌و به‌ڕێوه‌بردن ده‌کاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی هه‌ندێك ج��ار ل�� ‌ه پاراستنی‬ ‫سیستمی گشتیدا‪ ،‬سنوورداریی بۆ ئه‌م‬ ‫ئازادییان ‌ه ده‌گیرێته‌به‌ر‪ .‬دوا به ‌دوای‬ ‫ك��ۆن��گ��ره‌ی ڤێننا ب��ۆ پاراستنی كه‌مینه‬ ‫‌نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬بووه‌جێگای سه‌رنجی زیاتر‌و‬ ‫ل ‌ه پاراستنی كه‌مین ‌ه مه‌زهه‌بییه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫گۆڕدرا بۆ پاراستنی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪.‬‬

‫دوای شۆڕشه‌كانی فه‌ره‌نساو ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫سه‌رده‌می تازه‌ی ئه‌وروپا سه‌ری هه‌ڵدا‌و‬ ‫له ‌مه‌زهه‌به‌كاندا زیاتر گرنگی ب ‌ه الیه‌نی‬ ‫پاراستنی كه‌مینه‌كان دراوه‌‪.‬‬ ‫شۆڕشی ساڵی ‪1789‬ی فه‌ره‌نسا‪ ،‬بنه‌مای‬ ‫ئازادیی مه‌زهه‌بی‌و بوونی په‌رستگای به‬ ‫‌ئاشكرا ده‌سته‌به‌ركرد‪ .‬ل ‌ه ده‌ستووری‬ ‫ئه‌مریكادا یه‌كه‌مین چاكسازی له ‌سه‌ر‬ ‫ئه‌م بنه‌مای ‌ه بوو‪ ،‬ك ‌ه كۆنگرێس ناتوانێت‬ ‫ده‌نگ بۆ یاسایه‌ك ب��دات‪ ،‬ك ‌ه رێگر بێت‬ ‫ل�� ‌ه درووس��ت��ب��وون‌و دام��ه‌زران��دن��ی یه‌ك‬ ‫مه‌زهه‌ب (مه‌به‌ست ل ‌ه په‌یڕه‌وانی گروپێكی‬ ‫الوه‌كیی مه‌زهه‌بییه‌‪)‌.‬‬ ‫له ‌رێگای به‌ستنی په‌یماننامه‌و ‌ه ره‌وشی‬ ‫پارێزگاریكردن ل ‌ه كه‌مینه‌كان درێ��ژه‌ی‬ ‫كێشا‌و ل ‌ه سه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا مه‌سه‌له‌ی‬ ‫كه‌مینه‌كان ته‌نها تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌وروپای‬ ‫خۆرهه‌اڵت بووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م په‌یماننام ‌ه ئه‌وروپییان ‌ه له ‌هه‌موو‬ ‫ك��ی��ش��وه‌ره‌ك��ان��دا ن��م��وون�� ‌ه ب��وون بۆ‬ ‫یاساگوزاری‌و ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌وروپییه‌كان ب ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و شوێنانه‌دا‬ ‫زاڵبوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه په‌یماننامه‌ی نێوان به‌ریتانیای مه‌زن‌و‬ ‫چین‌دا (په‌یماننامه‌ی تین سین)‪ ،‬بڕیاردرا‬ ‫ل ‌ه مه‌زهه‌بدا تایبه‌تمه‌ندیی بۆ ئ��ازادی‌و‬ ‫لێبوورده‌یی دابڕێژرێت‪.‬‬ ‫ك��ل��ود‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و پ��ه‌ی��م��ان�� ‌ه ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫وه‌بیرده‌هێنێته‌وه‪‌،‬ك ‌ه په‌یمانه‌كان له‌بواری‬ ‫پراكتیكدا سه‌ركه‌وتوو نه‌بوون‪ .‬سیستمی‬

‫‪159‬‬

‫پارێزگاریكردن ل ‌ه كه‌مینه‌كان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای نه‌خش ‌ه ئاشكراو نادیاره‌كانی‬ ‫پانتایی سنووری‌و باشتركردنی بارودۆخ‬ ‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی راسته‌قینه‌‌و چۆنییه‌تی‬ ‫ده‌زگ��ا‌و رێ��ك��خ��راوه‌ک��ان ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ناجێگیری‌و ن��ه‌ب��وون��ی ك��ارای��ی‌و خ��راپ‬ ‫كه‌ڵك وه‌رگرتن ل ‌ه كه‌ره‌سته‌كانی سزادان‬ ‫داده‌مه‌زرێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه گشتی ل ‌ه س��ه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا دوو‬ ‫قوتابخانه‌ی فكریی هه‌بوون‪:‬‬ ‫قوتابخانه‌ی یه‌كه‌م‪ :‬ده‌ستتێوه‌رنه‌دان ل ‌ه‬ ‫كاروباری كه‌مینه‌ی لۆكاڵی واڵتان‪ ،‬كه‌ب ‌ه‬ ‫زۆریی لێكۆڵه‌ره‌وانی ئه‌مریكای التین‌و‬ ‫ئیتالیا الیه‌نگری ئ��ه‌وه‌ب��وون‪ ،‬نموونه‌ی‬ ‫ئه‌و لێکۆڵه‌ره‌وان ‌ه وه‌ک مانیانی‪ ،‬كارنازاو‪،‬‬ ‫ئایماری‪ ،‬پریراو‪ ،‬هالیك بوون‪.‬‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی دووه‌م‪ :‬ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان له‬ ‫‌ك��اروب��اری كه‌مینه‌كان‪ ،‬پێیان واب��ووه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت خ��ه‌ڵ��ك��ان��ی س��ت��ه‌م��ل��ێ��ك��راو ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ده‌س��ه‌اڵت��دار ‌ه س��ت��ه‌م��ك��ار ‌ه‬ ‫س��ی��س��ت��م��ات��ی��ك��ی��ی��ه‌ك��ان��دا پ��ارێ��زگ��اری‌و‬ ‫به‌رگرییان لێبكرێت‪ .‬په‌یڕه‌وكه‌رانی ئه‌م‬ ‫قوتابخانه‌یه پێکهاتبوون ل ‌ه كریسی دی‬ ‫مارتین‌و ڤیتیون‌و ڤلزی‌و ئارنتز‪.‬‬ ‫واڵت��ه‌ك��ان ناتوانن ببن ب ‌ه نموونه‌یه‌کی‬ ‫باش بۆ ئاینده‌‪ .‬ب ‌ه ئاسانی نا‌توانرێت ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی پێشكه‌وتن‌و ته‌كنۆلۆجیادا‪،‬‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تی سستی له‌م رووه‌و ‌ه‬ ‫قبووڵبكات‪.‬‬

‫پارێزگاریكردنی كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫ل ‌ه كه‌مینه‌كان‬ ‫هێز ‌ه س��ه‌رك��ه‌وت��ووه‌ك��ان‌و داگیركه‌رانی‬ ‫جه‌نگی گ��ه‌وره‌‪ ،‬م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی پاراستنی‬ ‫كه‌مینه‌كانیان ب ‌ه ت��ه‌واوی ره‌تنه‌‌كرده‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو لێیان كۆڵییه‌وه‌و چاكسازییان تێدا‬ ‫ك��ردوه‌‪ .‬سه‌باره‌ت به‌م ‌ه ل ‌ه ره‌شنووسی‬ ‫دووه‌م (كارنامه‌ی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان)دا‪،‬‬ ‫ئه‌م مادده‌یه‌ی خواره‌و ‌ه پێشنیار كرابوو‪:‬‬ ‫ك�� ‌ه داوای ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو واڵت�� ‌ه ت��ازه‌ك��ان‬ ‫ک��ردووه‌‪ ،‬وه‌ك پێشینه‌یه‌ك بۆ شوناسی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی‌و ئۆتۆنۆمی‪ ،‬به‌پێی زۆرین ‌ه‬ ‫له‌پێكهاته‌ی نه‌ته‌وه‌كه‌ی خۆیان په‌یڕه‌وی‬ ‫هه‌ڵسوكه‌وتی یه‌كسانی‌و ده‌سته‌به‌ركردنی‬ ‫ماف‌و ئاسایشی راسته‌قینه‌‪ ،‬بۆ كه‌مینه‌ی‬ ‫‌ن��ه‌ت��ه‌وه‌‌و ن��ه‌ژادی‌و ئ��ه‌ت��ن��ی��ك��ی ب��ك��ه‌ن‪.‬‬ ‫راوێژکاریی یاسایی ویلسۆن (ئاچ میلر)‬ ‫ل ‌ه روونكردنه‌وه‌ی ئه‌م مادده‌یه‌دا‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه ئامانجی خێرخوازییانه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم پێویست ‌ه ئه‌وه‌قبوڵ بكرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ره‌فتارو كرده‌وه‌ی گشتی‌و هه‌مه‌الیه‌نان ‌ه‬ ‫بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ت ئیمتیازی فه‌رهه‌نگی‌و‬ ‫بێگومان ده‌بێ ‌‬ ‫مه‌زهه‌بی ب ‌ه یه‌كسانی بدرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫ناتوانرێت گریمانه‌ی ئ��ه‌و ‌ه بكرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫زمانی هه‌موو كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌كان ل ‌ه كۆڕو‬ ‫راپۆرت ‌ه ره‌سمییه‌كاندا به‌كارببرێت‪ .‬له‌و‬ ‫ب��اره‌دا ــ ك ‌ه چه‌ندین كه‌مینه‌ی بچووك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫ل ‌ه یه‌ك واڵتدا بوونیان هه‌یه ‌ــ ئه‌م كار ‌ه‬ ‫ته‌نانه‌ت ب ‌ه شێوه‌ی لۆكاڵیش ئه‌گه‌ری‬ ‫به‌ڕێوه‌بردنی نییه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌ره‌ش��ن��ووس��ی س��ێ��ی��ه‌م��ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كاندا‪ ،‬ئه‌م راسپارده‌ی ‌ه له‌به‌رچاو‬ ‫نه‌گیراوه‌‪ .‬ئه‌و مادده‌ی ‌ه به‌رفراوانتركراو‬ ‫وی��ل��س��ۆن پ��ێ��ش��ن��ی��اری ئ��ه‌وه‌ی ك��رد‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان چه‌ندین‬ ‫به‌ڵێنی هاوشێوه‌ی ئ��ه‌و ‌ه ل��ه‌و واڵتانه‌دا‬ ‫وه‌ربگرێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌یانه‌وێت ببن ب ‌ه ئه‌ندام‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كاندا‪.‬‬ ‫له ‌پاشكۆی ئه‌و مادده‌یه‌دا مادده‌یه‌كی‌تر‬ ‫بۆ پاراستنی ئاشتی نێوده‌وڵه‌تی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌و ده‌ق ‌ه زیاد كرا‪ :‬ئ��ازارو ئه‌شكه‌نجه‌و‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی ل��ێ��ب��وورده‌ی��ی م��ه‌زه��ه‌ب��ی‪،‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كین بۆ هه‌ڵگیرسانی‬ ‫جه‌نگه‌كان‪ .‬الیه‌ن ‌ه په‌یمانده‌ره‌كان‌و واڵت ‌ه‬ ‫تازه‌كان‪ ،‬ك ‌ه داواكاریی به ‌ئه‌ندامبوونیان‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ده‌ك��رد‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫رازیببن ب��ه‌وه‌ی ده‌ن��گ ن��ه‌ده‌ن ب�� ‌ه هیچ‬ ‫جۆر ‌ه یاسایه‌ك‪ ،‬ک ‌ه رێگر بێت ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫ئازادیی مه‌زهه‌بی‪ ،‬یان ده‌ستتێوه‌ردان‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬پ��ه‌ی��ڕه‌وک��ه‌ران��ی ئ��ای��ی��ن��ێ��ك‪ ،‬ی��ان‬ ‫باوه‌ڕێكی تایبه‌ت‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ ئه‌خالقی‬ ‫گشتییدا ناكۆك نه‌بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا ل ‌ه رووی‬ ‫ماف‌و دادپه‌روه‌رییه‌وه‌‪ ،‬نابێت هیچ جۆر ‌ه‬ ‫جیاوازی‌و ده‌مارگیرییه‌کی له‌گه‌ڵدا بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه (مادده‌ی تایبه‌ت ب ‌ه مه‌زهه‌ب)‬ ‫ل�� ‌ه م��اف��ی ن��وێ��دا‪ ،‬وه‌ك ی��ه‌ك م��ادده‌ی‬ ‫ستانداردی لێهاتووه‌‪.‬‬

‫ئ��ه‌و ن��اڕه‌زای��ی��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌رب��اره‌ی ئه‌و‬ ‫م��ادده‌ی��ه‌ی س��ه‌ره‌و ‌ه وت��راون‪ ،‬ئه‌وه‌بوو‬ ‫ئه‌وان ‌ه ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانیان ده‌ب��ه‌زان��د‪ ،‬بۆ ماوه‌یه‌كی‬ ‫زۆر‪ ،‬ئه‌م ده‌ستتێوه‌ردان ‌ه ل ‌ه الیه‌ن واڵت ‌ه‬ ‫زلهێزه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه سه‌ر واڵت ‌ه الوازه‌كاندا‬ ‫سه‌پێنرا‪.‬‬ ‫ج��گ��ه‌ل��ه‌م��ه‌ش‪ ،‬ن��ه‌ژادپ��ه‌رس��ت��ی ل��ه‌الی‬ ‫سیاسه‌تمه‌داره‌كان‌‪ ،‬دوای جه‌نگی جیهانی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬وات��ای ن��ال��ه‌ب��اری ن��ه‌ب��وو ب��ه‌و‬ ‫جۆره‌ی‪ ،‬كه‌ئه‌مڕۆ پێشنیاركراوه‌‪.‬‬ ‫چه‌مكی میلله‌تی بااڵترو میلله‌تی نزمتر‪،‬‬ ‫ی��ان ن��ه‌ت��ه‌وه‌و ن��ه‌ژاد‪ ،‬هه‌تا ئێستاش ب ‌ه‬ ‫راده‌یه‌ك ل ‌ه ناو په‌یماننامه‌كانی سیستمی‬ ‫نه‌ته‌وه‌دا‪ ،‬بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ره‌ش��ن��ووس��ی وی��ل��س��ون ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ره‌شنووسه‌كه‌ی بریتانیا جیاوازی هه‌بوو‬ ‫ل ‌ه كارنامه‌ی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كاندا‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه پێی ب��ۆچ��وون��ی ئ��ه‌و ره‌ش��ن��ووس��ه‌ی‬ ‫ئینگلیز‪ ،‬له ‌رێكکه‌وتنامه‌كانی واڵتێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بۆ دیاریكردنی سنوور دیاریكردن‪ .‬دوای‬ ‫شه‌ڕ ده‌به‌سترێت‪ ،‬چونكه باشتر دیاری‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ئه‌و فشارانه‌ی‪ ،‬كه ‌له ‌الیه‌ن ئوسترالیاو‬ ‫ن��ی��وزالن��د‪ ،‬ل�� ‌ه ت��رس��ی ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان��ی‬ ‫كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬دانیشتوانی بومی‬ ‫م��ارۆن��ی‪ ،‬كه ‌خاكه‌كانیان ده‌ك��ه‌وت�� ‌ه ژێر‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بریتانیا‪ ،‬ده‌مێننه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه بوو‬ ‫ب ‌ه ‌هۆی ئ��ه‌وه‌ی مه‌سه‌له‌ی مه‌زهه‌ب له‬ ‫‌یاساكانی نێوده‌وڵه‌تیدا ببێت ‌ه شتێكی‬

‫‪161‬‬

‫تایبه‌تمه‌ندی هه‌ستیار‪ ،‬ده‌خ��رای�� ‌ه سه‌ر‬ ‫خ��ودی پ��رۆس�� ‌هك��ه‌ی وی��ل��س��ون‪ ،‬ك�� ‌ه ئه‌و‬ ‫جارنامه‌ی ده‌رباره‌ی یه‌كسانی نه‌ژادی‌و‬ ‫مه‌زهه‌بی راگه‌یاندو ده‌ڵێت‪ :‬حه‌زده‌كات‬ ‫كۆتایی به‌و باسه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ب ‌ه‌هۆی‬ ‫ناكۆكی میللی‌و ده‌رمارگیریی ن��ه‌ژادی‌و‬ ‫ب��ۆخ��ۆالدان ل�� ‌ه ش��ه‌رم��ه‌زاری الب��ردن��ی‪،‬‬ ‫مادده‌ی تایبه‌ت به‌مه‌زهه‌ب قبوڵ ده‌كات‪.‬‬ ‫به‌م جۆر ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه س��ه‌رده‌م��ی مافی م��رۆڤ‪ ،‬دووچ��اری‬ ‫گومان ببۆوه‌و ل ‌ه شوێنی ئه‌و ‌ه هه‌نگاوی‬ ‫به‌ره‌و مافی كه‌مینه‌كان نا‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫سیستمێكی گشتی‌و سه‌رتاسه‌ری بوونی‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ .‬سیستمی رژێ��م��ی كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫ل��ه‌ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی�� ‌هك��گ��رت��وو ‌هك��ان��دا ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاو به‌ره‌و پێش چوونی ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه‬ ‫بینی‪.‬‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ب��ۆ پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان‪ ،‬ل�� ‌ه گ��رن��ت��ی وه‌رگ��رت��ن��ی‬ ‫په‌یڕه‌وكردنی ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كی هه‌بوو‪.‬‬ ‫له‌رووی ناوخۆییه‌و ‌ه واڵتانی ئه‌ندام هه‌تا‬ ‫ئاستێكی زۆر پ��ه‌ی��ڕه‌وی پرنسیپه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كانیان ده‌ك��رد‪ ،‬كه ‌ئه‌م‬ ‫مه‌سه‌له‌ی ‌ه ت��ه‌واوی ئ��ه‌و م��اف‌و یاساو‬ ‫ه��ه‌ن��گ��او ‌ه ره‌س��م��ی��ان��ه‌ی س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫كه‌مینه‌كان‌و دانیشتوانی تر بنابا‪ ،‬راست ‌ه‬ ‫واڵت هه‌بوون له‌گه‌ڵ رێككه‌وتننامه‌ك ‌ه‬ ‫ناته‌بابوون‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه رووی ده‌ره‌ك��ی��ش��ه‌و ‌ه گ��رن��ت��ی‬

‫جێبه‌جێكردنی زیاتر سنووردارتر بوو‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تی دروستبوو‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌مافی كه‌مینه‌یی‌و مه‌زهه‌بی‌و‬ ‫نه‌ژادییه‌كان‪ ،‬كه‌وات ‌ه ده‌توانین سیستمی‬ ‫مافی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫مافی ه��ه‌م��وو دانیشتووانی ده‌وڵ��ه‌ت��ان‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ م��اف��ی كه‌مینه‌كاندا‪ ،‬تێكه‌ڵكێش‬ ‫ك��راب��وو‪ ،‬ب��ه‌اڵم ه��ه‌ر ده‌توانین ب ‌ه مافی‬ ‫كه‌مینه‌كانی بزانین‪.‬‬ ‫شكستهێنانی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1939‬دا چوار داوای ناڕه‌زایی‬ ‫ێ دانه‌یان‬ ‫ده‌ربڕین بوونی هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه س ‌‬ ‫ره‌ت��ك��ران��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ش ده‌رخ��ه‌ری‬ ‫نه‌بوونی كارایی‌و بێ توانایی كۆمه‌ڵی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌هك��ان ب��وو‪ .‬ل��ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه كێش ‌ه‬ ‫بوونیان هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه كاره‌كانی كۆمه‌ڵی‬ ‫نه‌ته‌وه‌كانی ده‌به‌سته‌و ‌ه ب ‌ه هه‌لومه‌رجی‬ ‫دیاریكراوەوە‪.‬‬ ‫تێڕوانین‌و دیدگای ئه‌ندام ‌ه سه‌ره‌كییه‌كان‌و‬ ‫راو بۆچوونی واڵت ‌ه كه‌م ده‌سه‌اڵته‌كان‬ ‫(ت��از ‌ه س��ه‌رب��ه‌خ��ۆك��ان) ل�� ‌هگ��ه‌ڵ كه‌مینه‌‌و‬ ‫واڵتانی وابه‌ست ‌ه پشتگوێ خرا‪ ،‬كه‌رۆڵی‬ ‫گه‌وره‌یان له‌م رێكخراوه‌دا ده‌گێڕا‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ی كه‌مینه‌ی‬ ‫ش نكۆڵی‬ ‫تێدابوو‪ ،‬نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كانی ‌‬ ‫لێده‌كردن‪ ،‬ئه‌مانه‌ی ب ‌ه دانیشتووانی پل ‌ه‬ ‫دووی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان ده‌زان��ی‪،‬‬ ‫مافی یه‌كسانیی ئه‌مانه‌ی كه‌متر له‌به‌رچاو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫ب��ۆی�� ‌ه س��ه‌ی��ر نیی ‌ه بگوترێت‪ :‬سیستمی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان ل��ه‌ژێ��ر ف��ش��ارو‬ ‫شااڵوی ئه‌م ره‌وت‌و زۆریه‌دا‪ ،‬بنیادنرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا تێكشکانی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪،‬‬ ‫تێکشكانێكی سیاسی ب��وو ل ‌ه بااڵترین‬ ‫ئ��اس��ت��ی ئ��ه‌ودا‌و ب��ه‌ش��ك��س��ت��خ��واردن��ی‬ ‫كۆمه‌ڵگای دیموكراسیش ته‌واوبوو‪.‬‬

‫ده‌گرت‪.‬‬ ‫واڵت��ه‌ ت��از ‌ه س��ه‌رب��ه‌خ��ۆك��ان��ی��ش ل��ه‌و‬ ‫بڕوایه‌دابوون‪ ،‬كه‌نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫هه‌ڕه‌ش ‌ه له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆییان دروست‬ ‫ده‌كات‪ ،‬له‌رووی جێگیری ناوخۆوه‌‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ویستیان ئ��ه‌و سیستم ‌ه ببێت ب ‌ه‬ ‫گشتی‌تر‪ ،‬یان هه‌ر الببرێت‪.‬‬ ‫بێگومان رێ��گ��ای دووه‌م گ��ی��رای��ه‌ب��ه‌رو‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندنی سیستمی نه‌ته‌وه‬ ‫هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه ئه‌و گوته‌ی ‌ه راست‬ ‫‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێز هه‌یه‬ ‫ل ‌ه نێوان ئاستی دیموكراسی له ‌واڵتێكدا‪،‬‬ ‫پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ه‌و ج��اڕن��ام��ه‌ك��ان��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‬ ‫له‌گه‌ڵ چاره‌نووسی كه‌مینه‌كان‪.‬‬ ‫خودی كه‌مینه‌كان‪ ،‬ك ‌ه الیه‌نی سه‌ره‌كی ‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‪ ،‬ل�� ‌ه رووی م��اف��ی‬ ‫كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان بوون‪ ،‬ره‌خنه‌یان له‌مه نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌‪ ،‬ته‌وه‌ری سه‌ره‌كی نین‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ته‌نیا هه‌ندێک مافی بۆ كه‌سانی ژێر‬ ‫‌ده‌گرت‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه خ��وازی��اری ئ��ه‌وه‌ب��وون ئ��ازادی ده‌ست ‌ه (دانیشتووانی كه‌مینه‌ی مه‌زهه‌بی‌و‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌گ��رت��ن��ی��ان ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه خ��ودی نه‌ژادی) ل ‌ه خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫رێكخراوی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪ ،‬نه‌بێت ب ‌ه سیستمی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان ره‌وشێكی‬ ‫به‌ردی بناغه‌ی لێكدانه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی‌و گ��ش��ت��ی‌و س��ه‌رت��اس��ه‌ری ن��ه‌ب��وو‪ .‬ئ��ه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی رێككه‌وتننامه‌كانیان ده‌نووسی‬ ‫دابه‌شكردنی زیاتری ده‌وڵه‌ته‌كانیان‪.‬‬ ‫ناكۆكی ئه‌مان ‌ه له‌گه‌ڵ رێكخراوی كۆمه‌ڵی باسی ئه‌و بنه‌ما یاساییانه‌یان نه‌ده‌كرد‪،‬‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‪ ،‬ل ‌ه ئاستی واڵت��ان��دا نه‌بوو‪ ،‬كه ‌جیهانی بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت پێشنیاریشیان‬ ‫به‌ڵكو كه‌مینه‌كان بنچینه‌ی ناكۆكی بوون‪ ،‬ن��ه‌ك��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ئ��ه‌م سیستم ‌ه‬ ‫ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی ئ��ه‌زم��وون‌و م��ێ��ژووی‬ ‫له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كانیاندا‪.‬‬ ‫س��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام دوای ه��ی��ت��ل��ه‌ر ب��اوه‌ڕی ئه‌وروپا بوو‪.‬‬ ‫ت��ون��دڕه‌و ل��ه ‌ن��او كه‌مینه‌كان ل�� ‌ه الی��ه‌ن ئه‌م كارنامه‌ی ‌ه هاوشان له‌گه‌ڵ ره‌وشی‬ ‫واڵتانی وه‌ك‪ :‬ئه‌ڵمانیا‌و نه‌مساو بوڵگاریاو داگ��ی��رك��اری��ی‌و سیستمی قه‌ومییه‌تی‬ ‫هه‌نگاریا به‌گوڕتر بوو‪ .‬ئه‌مه‌ش بوو ب ‌ه ژێ��ر چاودێرییه‌تی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‬ ‫‌هۆی چاو‌پیاخشاندنه‌وه‌ی بنه‌ڕه‌تیی ل ‌ه ده‌هاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��وك��ه‌ش پ��ێ��وی��س��ت�� ‌ه چ��ه‌م��ك��ی م��اف��ی‬ ‫په‌یماننامه‌ی ڤێرسای‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫مرۆڤ‪ ،‬له ‌ئه‌نگیزه‌ی هێرشی نازییه‌كان‬ ‫ب��ۆ س��ه‌ر جوله‌كه‌كان‪ ،‬ه��ه‌م��وو پاكتاو ‌ه‬ ‫ره‌گه‌زییه‌كانی‌تر‪ ،‬هه‌ڵبهێنجرێت‪.‬‬ ‫ق��ه‌ده‌غ�� ‌هك��ردن��ی ئ��ه‌م ك��رده‌وان��ه‌‪ ،‬ب��ه‌پێی‬ ‫پرنسیپی مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬پێویستی ب ‌ه‬ ‫چه‌مكی وابوو‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه پرنسیپی نه‌ته‌وه‬ ‫‌یه‌كگرتووه‌كاندا بوونی نه‌بووه‌‌و نییه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌وه‌‪ ،‬ناته‌بایی نه‌ته‌وایه‌تی‌و‬ ‫مه‌زهه‌بی واڵتان‪ ،‬نه‌بوونی ده‌سته‌به‌رییه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی زۆرینه‌ی فه‌رهه‌نگی كه‌مینه‌كان‪،‬‬ ‫رێزی لێ بگیرێت‪.‬‬ ‫درێ��ژه‌دان��ی ‌پ��اراس��ت��ن��ی كه‌مینه‌كان ب ‌ه‬ ‫كرده‌كارێكی پێویست دان��را‪ ،‬بۆی ‌ه دوای‬ ‫جه‌نگی جیهانی دووه‌م‪ ،‬مافی كه‌مینه‌كان‬ ‫خرایه‌پاڵ مافی مرۆڤه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌پ��ێ��ی ب��ه‌دواداچ��وون��ی س��ك��رت��ێ��ری‬ ‫گشتی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1950‬دا گرنگیدان به ‌مافی كه‌مینه‌كان ل ‌ه‬ ‫جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌مه‌و ‌ه تا ماوه‌یه‌ك‬ ‫رووبه‌ڕووی په‌راوێزیی بووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری‌و ئ��اك��ام��ی ج��ه‌ن��گ‪،‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی كۆمه‌ڵی نه‌ته‌وه‌كان‪،‬‬ ‫الب��ردن��ی ئ��ه‌و پ��ه‌ی��م��ان��ن��ام��ان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ی ‌كه‌مینه‌كان بوون‪ ،‬ل ‌ه پێناوی‬ ‫وابه‌سته‌ ‌‬ ‫داننان‌و به‌ڕێوه‌چوونی پرنسیپی نه‌ته‌وه‬ ‫‌یه‌كگرتووه‌كان بوو‪.‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئاشكرای جارنامه‌كان‪،‬‬ ‫به ‌هۆی ده‌نگدان ب ‌ه مادده‌ی وابه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫مافی م��رۆڤ‌و ئازادیی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه په‌یماننامه‌ی ئاشتی ساڵی ‪1947‬و‬

‫جێگۆڕكێ‌و گواستنه‌وه‌ی دانیشتووان‬ ‫به ‌هۆی كاریگه‌رییه‌كانی جه‌نگی جیهانی‬ ‫دووه‌مه‌وه‌‪ ،‬هۆكاری ئه‌م په‌راوێزبوونه‌ن‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی ژیان‬ ‫ن واتایه‌كی‬ ‫بوون‪ ،‬چه‌مكێك ‌ه ل ‌ه الی هه‌مووا ‌‬ ‫تایبه‌تی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی�� ‌ه كه‌سێك هه‌بێت‪ ،‬ی��ان نه‌بێت‌‪،‬‬ ‫نه‌بوونی كه‌سێك مه‌رگی ئه‌و ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ژیانی یه‌ك كۆمه‌ڵ‪ ،‬وه‌ك گروپێكی كه‌مینه‌‪،‬‬ ‫له‌بوونی تاك ‌ه كه‌سه‌كانی ئه‌ودایه‌‪.‬‬ ‫مردنی ئه‌ندامانی ئ��ه‌و گروپ ‌ه ناتوانێت‬ ‫ببێت ب ‌ه ‌هۆی له‌ناوچوونی ئه‌و گروپه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه زیانیشی پێده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬یه‌ك‬ ‫گروپی كه‌مینه‌‪ ،‬ژیانێكی تریشی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه وابه‌ست ‌ه ب ‌ه نفوزی ئه‌ندامه‌كانییه‌تی‌و‬ ‫ل�� ‌ه چ��وار چ��ێ��وه‌ی زم��ان‪ ،‬ف��ه‌ره��ه‌ن��گ‪،‬‬ ‫مه‌زهه‌ب‪ ،‬هه‌ستی هاوبه‌شی مێژوویی‌و‬ ‫چاره‌نووسی هاوبه‌شدا خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ ئه‌م ژیان ‌ه ده‌توانین بڵێین‪ :‬ئه‌ندامانی ئه‌و‬ ‫‌ب ‌‬ ‫گروپ ‌ه زیندوون‪ ،‬به‌اڵم خودی گروپه‌ك ‌ه‬ ‫زیندوو نین‌و شوێنی خۆیان بۆ شتێكی‌تر‬ ‫چۆڵ ك��ردووه‌‪ ،‬ده‌شێت گروپێكی تازه‌ی‬ ‫بچوكتر‪ ،‬یان گه‌وره‌تر بێت‪.‬‬ ‫ل��ه‌ن��اوچ��وون��ی ی��ه‌ك گ��روپ ب��ه‌ه��ۆی‬ ‫كوشتنی ئ��ه‌ن��دام��ه‌ك��ان��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ل�� ‌ه ب��واری‬ ‫م��اف��ی س��زای��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی��دا‪ ،‬جێگای‬ ‫باس‌و به‌دواداچوونه‌‪ .‬ئه‌گه‌رچی هه‌موو‬ ‫ت��ووێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی یاساكانی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫وابه‌سته‌نین به ‌پاراستنی گروپه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه كنوانسیۆنی قه‌ده‌غه‌كردنی پاكتاوی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫ره‌گه‌زیدا ئه‌م ‌ه نووسراوه‌‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌وه‌‪ ،‬كالسر ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر هۆی‬ ‫ل��ه‌ن��اوچ��وون‌و قوربانیی ن��ه‌ژادی‪ ،‬یان‬ ‫مه‌زهه‌بی‪ ،‬یان باوه‌ڕی سیاسی ئه‌و كه‌س ‌ه‬ ‫ێ ده‌ستگه‌یشتن ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‌تر‪،‬‬ ‫بێت‪‌،‬ب ‌‬ ‫ئ��ه‌م ك��ار ‌ه ل��ه ‌ن��او مافه‌كانی م��رۆڤ��دا به‬ ‫‌تاوان هه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬له ‌كاتێكدا ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌م كار ‌ه به‌مه‌به‌ستی له‌ناوبردنی ته‌واو‪،‬‬ ‫یان الوه‌كی بێت‪ ،‬پێی ده‌گوترێت پاكتاوی‬ ‫ره‌گه‌زی‪.‬‬ ‫ل��ه‌درێ��ژه‌ی ئ��ه‌م ب��ه‌ش��ه‌دا‌‪ ،‬ئ��ام��اژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫كنوانسیۆنی ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی پاكتاوی‬ ‫ره‌گه‌زی‌و پاراستنی كه‌مینه‌كان ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫كنوانسیۆنی قه‌ده‌غه‌كردن‌و س��زادان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1938‬دا پاكتاوكردنی ره‌گ��ه‌زی‬ ‫ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردووه‌‪ .‬ی��ه‌ك��ه‌م كنوانسیۆن‬ ‫ب��وو‪ ،‬ك ‌ه دوای جه‌نگی جیهانی یه‌كه‌م‌‪،‬‬ ‫پ��اراس��ت��ن��ی ك��ه‌م��ی��ن��ه‌ك��ان��ی راگ��ه‌ی��ان��دو‬ ‫ده‌ستیکرد ب��ه‌دواداچ��وون له‌م رووه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م كنوانسیۆن ‌ه به‌شێكی ل ‌ه مافی سزادانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی پێكهێناو ئاماژه‌ی ب ‌ه مافی‬ ‫كه‌مینه‌كان داوه‌‪ .‬له‌پێناس ‌ه كردنی پاكتاوی‬ ‫ره‌گه‌زیدا لمكین‪ ،‬ك ‌ه بۆ یه‌كه‌م جار ئه‌م‬ ‫وشه‌یه‌ی له‌زمانی یۆنانی ب ‌ه واتای نه‌ژاد‪،‬‬ ‫ل ‌ه شوێنی چه‌مكی كوشتن به‌كارهێناوه‌و‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬پاكتاوكردنی ره‌گه‌زیی بریتیی ‌ه له‌‪:‬‬ ‫دانانی نه‌خشه‌ی هه‌مه‌جۆر ب ‌ه ئامانجی‬ ‫له‌ناوبردن‌و ریشه‌كێش كردنی گروپی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬له‌وانه‌ی ‌ه ئامانجی دانانی ئه‌و‬ ‫پالن ‌ه هه‌ره‌سپێهێنانی بنیادی سیاسی‪،‬‬

‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ژیانی فه‌رهه‌نگی‌و زمانی‪،‬‬ ‫یان هه‌ستی میللی‌و مه‌زهه‌بی‪ ،‬یان ئابووری‬ ‫گ��روپ�� ‌ه ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ك��ان‌و س��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام‬ ‫نه‌هێشتنی ئاسایش‌و ساغی‌و شكۆمه‌ندی‬ ‫بێت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ژیانی تاكه‌كه‌سی ئه‌وانه‌ش‪،‬‬ ‫که‌ سه‌ر به‌و گروپانه‌ن‪.‬‬ ‫پ��اك��ت��اوك��ردن��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬گروپێكی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬نه‌ك وه‌ك تاكه‌كه‌س‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫وه‌ك ئه‌ندامی ی��ه‌ك گ��روپ��ی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫سه‌رده‌گرێت‪ .‬دواتر به‌شه‌كانی پاكتاوی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‌و بیۆلۆجیكی‌و م��ه‌زه��ه‌ب��ی‌و‬ ‫ئه‌خالقی‪ ،‬ئه‌م ‌ه روون��ی ده‌ك��ات��ه‌وه‌و به‌و‬ ‫ج��ۆر ‌ه ده‌گ��ات�� ‌ه ئ��ه‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی ئ��اش��ت��ی��ش��دا‪ ،‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت ل ‌ه‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬چه‌ندین گروپی تایبه‌ت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫سنووری واڵتان‪ ،‬وه‌ك بێگانه‌ ده‌ژین‪.‬‬ ‫جۆرێك ل ‌ه گرژی نێوده‌وڵه‌تی دروست‬ ‫ده‌بێت‌و سه‌رئه‌نجام یه‌ك په‌یماننامه‌ی‬ ‫چه‌ند الیه‌ن ‌ه بۆ پاراستنی كه‌مینه‌نه‌ته‌وه‌و‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و نه‌ژادییه‌كان پێشنیارده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ره‌وش��ی ناسینی پ��اك��ت��اوی ره‌گ��ه‌زی��ی‪،‬‬ ‫وه‌ك تاوانێك ده‌گه‌ڕێـته‌و ‌ه بۆ رۆژگاری‬ ‫ده‌ن��گ��دان ل ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای ب�ڵاوك��راوه‌ی‬ ‫دادگای نونیرگ‪ ،‬له ‌سه‌ر ئه‌و ئاڕاسته‌ی ‌ه‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی گ��ش��ت��ی رێ��ك��خ��راوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��گ��رت��ووه‌ك��ان‪ ،‬ل�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫دانیشتنی خۆیدا‪ ،‬ئه‌وه‌ی وه‌ك به‌رنامه‌ی‬ ‫كاری خۆی خسته‌ڕوو‪ ،‬ل ‌ه بڕیارنامه‌ی‬ ‫ژماره‌‪١‬ی ‪96‬دا‪ ،‬جەختی له‌سه‌ر كرده‌وه‌‪،‬‬

‫‪165‬‬

‫ك ‌ه له ‌رووی مافی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬پاكتاو‬ ‫تاوانێكه‌و دنیای شارستانییه‌ت مه‌حكومی‬ ‫ده‌كات‪ .‬ئه‌و كه‌سانه‌ی ئه‌و تاوان ‌ه ئه‌نجام‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬تاكه‌كه‌س بن‌‪ ،‬یان لێپرسراوانی‬ ‫ره‌سمی‪ ،‬یان حكومه‌ته‌كان‪ ،‬ده‌بێت سزا‬ ‫بدرێن‪.‬‬ ‫ب��ڕی��ارن��ام��ه‌ی‪١‬ی ‪ ،96‬پ��ه‌س��ن��دك��راوی‬ ‫ی��ازده‌ی��ه‌م��ی دی��س��ه‌م��ب��ه‌ری س��اڵ��ی‬ ‫‪1946‬ی ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی گشتی ن��ه‌ت��ه‌وه‬ ‫‌یه‌كگرتووه‌كانه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ مه‌حكومكردنی‬ ‫ئ��ه‌م ك��رده‌وه‌ی��ه‌دا‪ ،‬ی��اس��ادان��ان��ی میللی‌و‬ ‫ه��اوك��اری نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬بۆ رێگه‌گرتن‌و‬ ‫سزادانی ئه‌مان ‌ه راگ��ه‌ی��ه‌ن��دراوه‌‪ ،‬داوا له‬ ‫‌ئه‌نجومه‌نی كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابووری كراو ‌ه‬ ‫ره‌ش��ن��ووس��ێ��ك ب��ۆ رێ��س��او به‌نده‌كانی‪،‬‬ ‫پێشنیاری یه‌ك كنوانسیۆن دابمه‌زرێنن‪.‬‬ ‫سزای كردنی ئه‌م جۆر ‌ه تاوانه‌‪ ،‬له‌هه‌موو‬ ‫تاوانه‌كانی جه‌نگی‪ ...‬هتد‪ ،‬جیاوازبوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دژ به‌ئاشتی ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب��ه‌ی��ان��ی ك��ۆت��ای��ی��دا راش��ك��اوان�� ‌ه ئ��ه‌م‬ ‫تاوانانه‌ی له‌م كنوانیسۆنه‌دا باس كراو ‌ه‬ ‫جیاوازبوون‪ ،‬ئه‌و به‌ڵێننامه‌ی ‌ه له ‌الیه‌ن‬ ‫هه‌موو ئه‌ندامانی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫ب ‌ه كۆی گشتی ده‌نگی له‌ سه‌ر درا‪.‬‬ ‫‪1‬ــ ئه‌و گروپانه‌ی شمولی ئه‌م كنوانسیۆن ‌ه‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ :‬ب��ه‌ پ��ێ��ی م��ادده‌ی دووه‌م��ی‬ ‫كنوانسیۆن‪ ،‬قه‌ده‌غه‌ی پاكتاوی ره‌گه‌زی‪،‬‬ ‫گ��روپ�� ‌ه ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی��ه‌ک��ان‌و ن��ه‌ژاده‌ك��ان‬ ‫پێشگرتن ل��ه‌و ت��اوان��ان��ه‌ی كه‌نازییه‌كان‬

‫ك��ردی��ان‪ ،‬ی��ان م��ه‌زه��ه‌ب��ه‌ك��ان ده‌ی��ك��ه‌ن‪،‬‬ ‫ل��ه ‌الی��ه‌ن ئ��ه‌م كنوانسیۆنه‌و ‌ه مه‌حكوم‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫بڕیارنامه‌ی ‪96 ،1‬ی ئه‌نجومه‌نی گشتی‪،‬‬ ‫گروپی میللی‌‌و نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬ناو ناهێنێت‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم گ��روپ�� ‌ه س��ی��اس��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ه��ه‌م��وو‬ ‫گروپه‌كانی‌تر ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫سكرتێری گشتی ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ش‪ ،‬ئاماژ ‌ه‬ ‫به ‌گروپه‌كانی نه‌ژادی‌و میللی‌و زمانی‌و‬ ‫مه‌زهه‌بی‌و سیاسی ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم باسی‬ ‫گروپی نه‌ته‌وه‌یی ناكات‪ .‬ئه‌و گروپانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ده‌ق��ی ره‌شنووسی كۆتاییدا ناویان‬ ‫هێنراوه‌‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی هاوبه‌شیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه ‌الی كۆمیته‌ی ش��ه‌ش��ه‌م‌‪ ،‬گروپی‬ ‫جیاوازو هه‌میشه‌یی‌و جێگیرن‌و خاوه‌نی‬ ‫ره‌س��ه‌ن��ای��ه‌ت��ی ه��اوب��ه‌ش��ن‪ ،‬ی��ان خاوه‌نی‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی هاوبه‌شیی گشتیین‪ .‬ئه‌ندام‬ ‫بوون له‌م گروپانه‌دا‪ ،‬ب ‌ه ئاره‌زوو نه‌بووه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو به ‌ناچاریی بووه‌‪ .‬ئه‌م گروپان ‌ه به‬ ‫‌پێودانگی به‌رچاوو به‌رجه‌ست ‌ه ده‌توانرێت‬ ‫بناسرێن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و گ��روپ��ان��ه‌ی شمولی كنوانسیۆنی‬ ‫ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی پ��اك��ت��اوی ره‌گ��ه‌زی��ن‌و‬ ‫ده‌یانگرێته‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ن‪ ،‬ك ‌ه له ‌هه‌موو‬ ‫به‌ڵگه‌نامه‌ی ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كاندا‪،‬‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��دار ‌ه ب�� ‌ه پ��اراس��ت��ن��ی كه‌مین ‌ه‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ان‪ ،‬ئ��ام��اژه‌ی پ��ێ��ك��راوه‌و ته‌نها‬ ‫جیاوازی ئه‌مانه‌ ل ‌ه البردنی كه‌مینه‌دایه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ئ��ه‌و ك��رده‌وان��ه‌ی ب�� ‌ه پاكتاوكردنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫ره‌گه‌زی هه‌ژمار ده‌كرێن‪:‬‬ ‫م��ادده‌ی ‪٢‬ی كنوانسیۆن‪ ،‬ئه‌م كرده‌وان ‌ه‬ ‫به ‌تاوان داده‌نێت‪ :‬جینۆسایدو پاكتاوی‬ ‫ره‌گه‌زی‪ ،‬به‌پێی ئه‌م خااڵنه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ كوشتاركردنی ئه‌ندامه‌كانی ئه‌و گروپه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ زه‌بر لێدانی ‌جه‌سته‌یی‌و ده‌روونی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌ندامانی ئه‌و گروپه‌‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ زه‌ب��ر لێوه‌شاندن ل��ه‌و گ��روپ��ان��ه‌‪ ،‬له‬ ‫‌رێگای گۆڕینی باری ژیانیان‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی‬ ‫له‌ناوبردنی فیزیكی به‌شێك له‌و گروپانه‪،‬‬ ‫یان هه‌موویان‪.‬‬ ‫‪ 4‬ـ��ـ ب��ه ‌س��ه‌ردا س��ه‌پ��ان��دن��ی ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫رێ‌و شووێنی ب��ه ‌زۆر‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫رێگه‌نه‌دان له ‌زاوزێكردنی ئه‌و گروپانه‌و‬ ‫كۆنترۆڵكردنی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌و گ��ۆڕی��ن��ی ب��ه ‌زۆری‬ ‫ن��اس��ن��ام��ه‌ی م��ن��دااڵن��ی ئ��ه‌و گ��روپ��ه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫گروپه‌كانی‌تر‪.‬‬ ‫خاڵی یه‌كه‌م هه‌تا سێیه‌م به‌پاكتاوی له‌ش‬ ‫یان ماددیی دەناسرێت‌‪ ،‬خاڵی چواره‌میش‬ ‫ب�� ‌ه پ��اك��ت��اوی بایۆلۆجیکی‪ ،‬ی��ان ژی��ان‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ی دواتریشیان‪ ،‬پاكتاوی فه‌رهه‌نگی‬ ‫پێده‌گوترێت‪.‬‬ ‫ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه ده‌بێت ب ‌ه‌هۆی له‌ناوبردنی‬ ‫ئه‌و گروپه‌‪ ،‬وه‌ك یه‌ك یه‌كه‌ی فه‌رهه‌نگی‪،‬‬ ‫كه‌له‌ماوه‌یه‌كی كورتدا ده‌بێت‪.‬‬ ‫م��ادده‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ك��ن��وان��س��ی��ۆن‪،‬‬ ‫پێشنیاركراوی سكرتێری گشتی پاكتاوی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی خ��واره‌و ‌ه‬ ‫پێناسه‌ده‌كات‪:‬‬

‫له‌ناوبردنی تایبه‌تمه‌ندی ئه‌و گروپه‌ له‌م‬ ‫رێگایانه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ گۆڕینی ناسنامه‌ی مندااڵن به‌زۆر‪ ،‬بۆ‬ ‫گروپی‌تر‪.‬‬ ‫‪2‬ــ الب��ردن‌و دوورخستنه‌وه‌ی ب ‌ه زۆری‬ ‫سیستماتیكی ئه‌و كه‌سانه‌ی‪ ،‬كه ‌نوێنه‌ری‬ ‫فه‌رهه‌نگی گروپێكن‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ قه‌ده‌غه‌كردنی به‌كارهێنانی زمانی‬ ‫میللی‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه قسه‌كردنی ناوخۆشیاندا‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل��ه‌ن��اوب��ردن��ی ب�� ‌ه ب��ه‌رن��ام��ه‌ی كتێب‌و‬ ‫ب�ڵاوك��راوه‌‪ ،‬كه ‌به ‌زمانی ئه‌و نه‌ته‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ب��ڵ�اوك��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ی��ان رێ��گ��اگ��رت��ن ل ‌ه‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی كتێب‌‪ ...‬هتد‪ ،‬باڵوكراوه‌ی‬ ‫تازه‌‪ ،‬یان نووسینی ئایینی‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ ب��ه‌رن��ام�� ‌ه داڕش��ت��ن ب��ۆ خ��راپ��ك��ردن��ی‬ ‫شوێنه‌وار ‌ه دێرینه‌كانی ئ��ه‌و نه‌ته‌وانه‌و‬ ‫به‌كارهێنانی بۆ بێگانه‌كان‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ خ��راپ��ك��ردن‌و ل��ه‌ن��اوب��ردن‌و‬ ‫په‌رشكردنه‌وه‌ی به‌ڵگه‌و شتی به ‌به‌های‬ ‫مێژوویی‌و هونه‌ری‪ ،‬یان مه‌زهه‌بی‪ ،‬یان‬ ‫ئ��ه‌و شتانه‌ی ‌ل ‌ه مه‌راسیمی مه‌زهه‌بیدا‬ ‫به‌كارده‌برێن‪.‬‬ ‫كۆمیته‌ی تایبه‌ت له ‌مادده‌یه‌كی جیای‬ ‫پ��اك��ت��اوی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی��دا‪ ،‬ئ��اوا پێناسه‌ی‬ ‫ف��ه‌ره��ه‌ن��گ ده‌ك��ات‪ :‬ل��ه‌م كنوانسیۆنه‌دا‬ ‫ج��ی��ن��ۆس��ای��د بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌ر ك��ارێ��ك��ی‬ ‫ئه‌نقه‌ست‪ ،‬كه ‌ب ‌ه ئامانجی له‌ناوبردنی‬ ‫زم��ان‪ ،‬ئایین‪ ،‬فه‌رهه‌نگی ی��ه‌ك نه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫گ��روپ��ێ��ك��ی ن��ه‌ژادی‪ ،‬ی��ان م��ه‌زه��ه‌ب��ی‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬

‫‪167‬‬

‫نووسراوه‌‪ :‬ژیان یه‌ك چه‌مكی به‌رته‌سكه‌‪،‬‬ ‫كه‌ته‌واوو پڕاوپڕ مانای راسته‌قینه‌ی ئه‌و‬ ‫گروپ ‌ه بۆ به‌ره‌وپێشچوون‌و پێشكه‌وتن‪،‬‬ ‫ناگه‌یه‌نێت‪.‬‬

‫‪1‬ـ��ـ ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی زم��ان��ی گروپێك ل ‌ه‬ ‫گفتوگۆی رۆژانه‌‪ ،‬یان ل ‌ه قوتابخانه‌كاندا‪،‬‬ ‫رێگا‌گرتن ل ‌ه چاپ‌و باڵوكراوه‌و كتێب‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫زمانی ئه‌و كه‌مینه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ نه‌هێشتن‌و الب��ردن��ی كتێبخانه‌كان‪،‬‬ ‫مۆزه‌خانه‌كان‪ ،‬قوتابخانه‌‪ ،‬دام��ه‌زراوه‌و لێپرسراوێتیی تاكه‌كه‌س‪:‬‬ ‫م��ادده‌ی چواره‌می كنوانسیۆن‪ ،‬بنه‌مای‬ ‫پاشماوه‌ دێرینه‌كانی ئه‌و كه‌مینه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمیته‌ی شه‌شه‌می ئه‌نجومه‌نی گشتی لێپرسراوێتیی تاوانباریی تاكه‌كه‌سه‌كان‬ ‫ب�� ‌ه دوورو درێ��ژی��ی باسی ل��ه ‌پاكتاوی ب��ه‌م ج��ۆره‌ی خ��واره‌و ‌ه ش��ی��ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪:‬‬ ‫فه‌رهه‌نگی ك��ردووه‌و دی��اری��ك��ردووه‌‪ ،‬چ ئ��ه‌و كه‌سانه‌ی هه‌ڵده‌ستن ب ‌ه پاكتاوی‬ ‫سزادانێك بۆ ئه‌مان ‌ه دان��راوه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ره‌گه‌زیی‪ ،‬یان ئه‌و كاران ‌ه ده‌كه‌ن‪ ،‬كه ‌له‬ ‫به ‌هۆی پاكتاوی گروپێكی ئه‌تنیكی له ‌مادده‌ی سێیه‌می كنوانسیۆندا ئاماژه‌یان‬ ‫‌پای له‌ناوبردنی جه‌سته‌یی‪ ،‬ئه‌و بۆچوون ‌ه پێكراوه‌‪ ،‬پێویست ‌ه سزا بدرێن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ب ‌ه هۆی ناكۆكی ل ‌ه سه‌ر ئه‌م پێشنیاران ‌ه ئه‌و كه‌سانه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه پێی ده‌ستووری‬ ‫هات ‌ه پێش‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م كۆمیته‌ی ‌ه بڕیاریدا بنچینه‌یی خۆیان‪ ،‬ده‌سه‌اڵتدارانی ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫یان لێپرسراوی ره‌سمی‪ ،‬یان به‌رپرسبن‪.‬‬ ‫ئه‌م مادده‌یه‌ له‌كنوانسیۆنه‌كه‌دا الببات‪.‬‬ ‫ل��ه‌ك��ۆم��ی��ت��ه‌ی ش��ه‌ش��ه‌م��دا‪ ،‬ه��ه‌وڵ��درا‬ ‫لێپرسراوێتی تاوانكاریی ده‌وڵه‌ته‌كانیش‬ ‫ئامانج له‌پاكتاوی ره‌گه‌زی‪:‬‬ ‫له‌كۆمیته‌ی شه‌شه‌مدا پێشنیاری ئه‌وه‌كرا‪ ،‬دیاری بكرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ پێشنیاركرا‪:‬‬ ‫ك ‌ه ئامانج له‌له‌ناوبردنی گروپێك‪ ،‬جیاواز ‌ه لێپرسراوێتی جینۆساید‪ ،‬نه‌ك هه‌ر ته‌نها‬ ‫له ‌دیاریكردنی ج��ی��اوازی پاكتاوی‪ ،‬ب ‌ه ك��ه‌س��ه‌ك��ان‌و دام��ه‌زراو ‌ه تایبه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫به‌ڵكو واڵت‌و حكومه‌ت‌و ئ��ۆرگ��ان‪ ،‬یان‬ ‫كوشتن‪.‬‬ ‫له‌به‌رئه‌م ‌ه ئه‌و كرده‌وانه‌ی بۆ له‌ناوبردنی ل��ێ��پ��رس��راوان��ی ئ��ه‌م ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌شێك‪ ،‬یان هه‌موو كه‌مینه‌یه‌ك ده‌كرێن‪ ،‬ده‌س��ت��ی��ان ل��ه‌وه‌دا ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬له‌خۆبگرێت‪،‬‬ ‫ن��اون��راوه‌ پ��اك��ت��اوی ره‌گ��ه‌زی��ی‪ .‬ئ��ه‌و به‌اڵم ئه‌م پێشنیار ‌ه له‌به‌ر ئه‌م هۆکاران ‌ه‬ ‫كرده‌وانه‌ی ‌به ‌ئامانجی نه‌پاراستن‪ ،‬یان ره‌تكرایه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌و‬ ‫رێگاگرتن ل ‌ه به‌ره‌وپێشچوونی نه‌ته‌وه‌یی‌و پێشنیاره‌ی‪ ،‬كه ‌ل ‌ه دادگ��ای سه‌ربازیی‬ ‫نه‌ژادی‌و مه‌زهه‌بی‪ ،‬ئه‌و گروپان ‌ه ده‌كرێت ن��ورن��ب��رگ ده‌رچ��ووه‌‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا ت��اوان��ی‬ ‫ك��ه‌س��ه‌ك��ان‪ ،‬س��زای ب��ۆ دان��راوه‌‪ ،‬ن��ه‌ك‬ ‫به‌پاكتاو هه‌ژمار بکرێت‪.‬‬ ‫وه‌ك چۆن ل ‌ه كنوانسیۆنی جینۆسایددا واڵته‌كان‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫ئاڕاسته‌ی دیاریكراو پێشنیار ناكات‪.‬‬

‫ب�� ‌ه پێی ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی كنوانسیۆن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫تاوانه‌ی‌دژ ب ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی ده‌كرێن‪،‬‬ ‫ته‌نها ل�� ‌ه الی��ه‌ن م��رۆڤ��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ئه‌نجام ‪2‬ــ دروستكردنی دادگای ده‌سه‌اڵتدار‪:‬‬ ‫ده‌درێ��ت‪ ،‬ن��ه‌ك ل�� ‌ه الی��ه‌ن ب��وون��ه‌وه‌ری ب ‌ه پێی مادده‌ی شه‌شه‌می كنوانسیۆن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌سانه‌ی تاوانی پاكتاویان ئه‌نجامداوه‌‪،‬‬ ‫خه‌یاڵی‌و نادیار‪.‬‬ ‫ت له ‌دادگایه‌كی خ��اوه‌ن ده‌سه‌اڵتی‬ ‫كه‌وات ‌ه ته‌نها به ‌سزادانی ئه‌و كه‌سانه‌ی ده‌بێ ‌‬ ‫‌ئه‌م تاوانان ‌ه ده‌كه‌ن ده‌توانرێت بڕیاره‌كانی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬ك ‌ه له ‌خاكی ئه‌ودا ئه‌و تاوان ‌ه‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تی ‌نێو بهێندرێن‌و بكه‌ون ‌ه روویداوه‌‪ ،‬یان ل ‌ه یه‌ك دادگای سزادانی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ندامانی كنوانسیۆن ل ‌ه‬ ‫بواری جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ جێبه‌جێكردنی كاره‌كانی كنوانسیۆنی ده‌سه‌اڵتدارێتی ئه‌و رازیبن‪ ،‬دادگایكردنه‌ك ‌ه‬ ‫پاكتاوی ره‌گه‌زیی‪ ،‬نه‌خشه‌ڕێگای لۆكاڵی‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��چ��ێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ی‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ب��ه‌م ش��ێ��وه‌ی خ��واره‌و ‌ه تاوانه‌كه‌ی تێدا روویداو ‌ه ل ‌ه پێشتره‌‪ ،‬كه‬ ‫‌دادگاییكردنه‌كه‌ی تێدا ئه‌نجامبدرێت‪.‬‬ ‫داڕێژراوه‌‪:‬‬ ‫سكرتێری گشتی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫‪1‬ــ قانونه‌كانی ناوخۆیی‪:‬‬ ‫به ‌پێی م��ادده‌ی پێنجه‌می كنوانسیۆن‌و چه‌مكی شایسته‌بوون‪ ،‬یان س��زادان ب ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��وو الیه‌نگرانی ئ��ه‌م په‌یماننامه‌یه‌‪‌ ،‬باشتر ده‌زانێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه پێی ئه‌و ‌ه واڵتانی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ان ده‌ك��ه‌وێ��ت�� ‌ه ئه‌ستۆ‪ ،‬ك��ه ‌قانون ئ��ه‌ن��دام ل��ه‌م په‌یمانه‌دا‪ ،‬راسته‌وخۆ ئه‌و‬ ‫داڕش��ت��ن��ی پێویست‪ ،‬ب��ه ‌پێی یاساكانی كه‌سانه‌ی ل ‌ه س��ه‌ر خاكی واڵته‌كانییان‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ۆ ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی بنه‌ماكانی ت��اوان��ی ل��ه‌م ش��ێ��وه‌ی��ان ئ��ه‌ن��ج��ام��داوه‌‪،‬‬ ‫كنوانسیۆن‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت دان��ان��ی س��زای دادگایی‌و سزابدەن هه‌روه‌ها ئه‌ندامانی‬ ‫ت��ون��د ل��ه‌ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی ئه‌م كنوانسیۆن‪ ،‬پێویست ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر شانیان‬ ‫ج��ۆر ‌ه تاوانان ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ده‌ده‌ن‪ .‬واڵتانی سه‌رپێچیكه‌ران ل�� ‌ه پرنسیپه‌كانی ئه‌م‬ ‫ئه‌ندام سه‌باره‌ت ب ‌ه جێبه‌جێكردنی ئه‌م كنوانسیۆنه‌‪ ،‬له ‌پانتایی ب��واری قه‌زایی‬ ‫بڕیارانه‌ی كنوانسیۆن‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر ئاستی خۆیاندا‪ ،‬به‌له‌به‌رچاو نه‌گرتنی نه‌ته‌وه‌كان‪،‬‬ ‫لۆكاڵیدا ئ��ازادی ب��ه‌رچ��اوی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب ‌ه ی��ان ئ��ه‌و شوێنه‌ی‪ ،‬كه ‌ت��اوان��ه‌ك��ه‌ی تێدا‬ ‫جۆرێك‪ ،‬كه‌دادگای واڵتانی ئه‌ندام تێیدا‪ ،‬ئه‌نجامدراوه‌‪ ،‬سزابده‌ن‪.‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌ی جۆراو جۆر‪ ،‬ئه‌و تاوانه‌ی‪ ،‬كه ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ه‌ش��دا‪ ،‬ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ن��وك��ه‌ش‬ ‫‌قابیلی سزادانه‌‪ ،‬ب ‌ه پێی یاسای سزادانی دادگایه‌كی س��زادان��ی نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬به‌و‬ ‫خۆیان دابڕێژنه‌وه‌‪ ،‬راڤ��ه‌ی ئه‌م ‌ه بكه‌ن‪ .‬ئامانجه‌ دانه‌مه‌رزاوه‌‪.‬‬ ‫كنوانسیۆن‪ ،‬یه‌ك یاسا دابرێژێت‪ ،‬ك ‌ه یه‌ك وا دی��ار ‌ه پاراستن‌و پشتگیری ت��ه‌واو ل ‌ه‬

‫‪169‬‬

‫ناو رێكخراوی نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كاندا‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌م م��ه‌س��ه‌الن�� ‌ه پشتیوانی ت��ه‌واوی‬ ‫لێده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ م��اف��ی پ��ه‌ن��اب��ردن ب��ۆ ئ��ۆرگ��ان�� ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌كانی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‪:‬‬ ‫ب��ه ‌پ��ێ��ی م��ادده‌ی ‪٨‬ی ك��ن��وان��س��ی��ۆن‪،‬‬ ‫ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی ئ��ه‌ش��ك��ه‌ن��ج��ه‌‪ .‬واڵت�� ‌ه‬ ‫ئه‌ندامه‌كان ده‌ت��وان��ن داوا ل��ه‌و ئۆرگان ‌ه‬ ‫خاوه‌ن ده‌سه‌اڵته‌ی نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬هه‌تا ب ‌ه پێی جارنامه‌ی رێكخراوی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌و ‌هك��ان‪ ،‬ه��ه‌ر ج��ۆر ‌ه كارێك‪ ،‬ك ‌ه بۆ‬ ‫پاكتاوێكی ره‌گ��ه‌زی��ی‪ ،‬ی��ان هه‌موو ئه‌و‬ ‫بڕگانه‌ی‪ ،‬كه ‌له ‌م��ادده‌ی ‪٣‬دا هاتووه‌‪،‬‬ ‫بگه‌یه‌نن‌و سكااڵی له‌سه‌ر تۆمار بكرێت‪.‬‬ ‫ئه‌م مادده‌ی ‌ه به ‌رواڵ��ه‌ت ب ‌ه میكانیزمی‬ ‫ب��ن��چ��ی��ن��ه‌ی��ی‌و گ��رن��گ��ی ب��ه‌ك��ارب��ردن��ی‬ ‫كنوانسیۆنه‌كه‌ هه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫مادده‌ی ناوبراو هه‌روه‌ها ده‌ستتێوه‌ردانی‬ ‫نه‌ته‌وه ‌یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬بۆ پێشگیریی‌و‬ ‫رێگری پاكتاوكردنی ره‌گه‌زی‪ ،‬ب ‌ه پرۆژ ‌ه‬ ‫ده‌زانێت‪.‬‬ ‫‪4‬ــ رۆڵی دادگای سزای نێوده‌وڵه‌تی‪:‬‬ ‫به ‌پێی مادده‌ی ‪٩‬ی كنوانسیۆن‪ ،‬ناكۆكی‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌ندامانی كنوانسیۆن له ‌سه‌ر‬ ‫راڤ�� ‌هك��ردن‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن‌و ئه‌نجامدانی‬ ‫ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی كنوانیسیۆن‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫پاكتاوی ره‌گ��ه‌زی��ی‌و ئ��ه‌و ت��اوان��ان��ه‌ی ‌له‬ ‫‌ب��ڕگ�� ‌هك��ان��ی م��ادده‌ی ‪٣‬دا ه��ات��ووه‌‪ ،‬كه‬

‫‌هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه ئه‌ندامه‌كان داوابكه‌ن‪ ،‬بچنه‌وه‬ ‫‌الی دادگای سزای نێوده‌وڵه‌تی‪.‬‬ ‫ئایا ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی پاكتاویی‪ ،‬هه‌موو‬ ‫واڵت��ان ده‌گ��رێ��ت��ه‌وه‌؟ ب��ه‌وه‌ی هه‌ندێك‬ ‫واڵت ن��ه‌ه��ات��وون ل��ه‌م رێ��ك��خ��راوه‌دا ببن‬ ‫به‌ئه‌ندام؟ ئایا بڕگه‌و مادده‌كانی ناو ئه‌و‬ ‫په‌یماننامه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و واڵتانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌ندام نین؟‬ ‫راگه‌ێندراوی دیوانی دادگای سه‌ربازیی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی نورنبرگ‪ ،‬له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا‬ ‫ێ جۆر سه‌رپێچیكاری دیاریكردوون‪:‬‬ ‫س‌‬ ‫‪1‬ــ تاوان دژ ب ‌ه ئاشتی كردن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ تاوانی جه‌نگ‪.‬‬ ‫‪3‬ــ تاوانی دژ به‌ مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م��ه‌‪ ،‬ش��ول��ب ئ��اوا ب��اس ل ‌ه‬ ‫ده‌ستووری دادگای سزادانی نێوده‌وڵه‌تیی‬ ‫نورنبرگ ده‌كات‪ ،‬وه‌ك چۆن له‌به‌یاننامه‌ی‬ ‫له‌نده‌نیشدا ه��ات��ووه‌‪ ،‬یاسای په‌یوه‌ست‬ ‫ب��ه ‌ت��اوان��ی دژ ب��ه ‌م��رۆڤ��ای��ه‌ت��ی‪ ،‬ب��ه‌ردی‬ ‫بناغه‌ی سیستمی سزادانی نێوده‌وڵه‌تیی‬ ‫نییه‌و ناتوانرێت به ‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان‬ ‫ل ‌ه كاتی ئاشتی‌و جه‌نگدا جێبه‌جێبكرێت‪.‬‬ ‫سه‌رئه‌نجام ناتوانرێت به‌رگری ل ‌ه مافی‬ ‫م��رۆڤ ب��ك��ات‪ ،‬ل�� ‌ه ه��ه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫مه‌ده‌نی‌و ل ‌ه به‌رانبه‌ر هه‌موواندا‪ ،‬له‌مانه‌ش‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌‪ ،‬كه ‌ئه‌و كه‌س ‌ه تاوانباران ‌ه‬ ‫ده‌پارێزن‌و به‌رگرییان لێده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌تێگه‌یشتن له‌مادده‌كانی دادگای سزای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی نورنبرگ‪ ،‬چه‌مكی ت��اوان‬ ‫سنووردارە‪ ،‬ك ‌ه دژ ب ‌ه مرۆڤایه‌تی ئه‌نجام‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫ده‌درێت‪.‬‬ ‫یاسای په‌یوه‌ست به‌م تاوانان ‌ه به‌رهه‌می‬ ‫جه‌نگن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تا نه‌ك به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫س��ن��ووردار بۆ پاراستنی دانیشتووانی‬ ‫ێ له‌و واڵت��ان��ه‌دا دان��راوه‌‪.‬‬ ‫بیانی نیشته‌ج ‌‬ ‫وات��ە ئ��ەو دەس��ت درێژییانەی ‌له ‌الیه‌ن‬ ‫لێپرسراوان‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ده‌كرێت ‌ه‬ ‫سه‌ر نیشته‌جێبووانی بیانی له‌و واڵته‌دا‪ .‬‬ ‫ج��ارن��ام��ه‌ی ن��ورن��ب��رگ پێشكه‌وتنێكی‬ ‫به‌رچاوی ب ‌ه خۆیه‌و ‌ه بینی‪ ،‬مافی سزای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی هێنایه‌ كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫سنووردار كردنی تاوان دژ به‌مرۆڤایه‌تی‪،‬‬ ‫ك ‌ه په‌یوه‌ندیدار ب ‌ه جه‌نگه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی مادده‌ی‬ ‫یاسای ‪10‬ی ش��ۆرای كۆنترۆڵه‌وه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌ل��ه‌‪20‬ی دیسه‌مبه‌ری س��اڵ��ی‪1945‬دا بۆ‬ ‫ئه‌ڵمانیا ده‌نگی ل ‌ه سه‌ر درا‪ ،‬له‌م جۆر ‌ه‬ ‫پێناسه‌كردنه‌ی تاوانكاریی الدرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای زاراوه‌و‬ ‫واتا‪ ،‬گه‌یاندنه‌كانی پێشه‌كی ئه‌و‪ ،‬یاسای‬ ‫ژم��ار ‌ه ‪١٠‬ی ن��اوب��راوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌نگی بۆ‬ ‫درا‪ .‬دواتر جارنامه‌ی نورنبرگ رۆڵێكی‬ ‫یاسایی وه‌رگرت‪.‬‬ ‫بڕیارنامه‌ی ‪١‬ی ‪٩٦‬ی ئه‌نجومه‌نی گشتی‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه یه‌كگرتتووه‌كان پاكتاوی ره‌گه‌زیی‬ ‫جیا له‌م كنوانسیۆنه‌‪ ،‬مه‌حكومی پاكتاوی‬ ‫ره‌گ��ه‌زی��ی ده‌ك��ات‪ .‬ریزبه‌ندیكردنی ئه‌و‬ ‫تاوانه‌‪ ،‬ته‌واو ب ‌ه جیا دانراوه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌ر جۆر ‌ه‬ ‫شه‌ڕێكی به‌سه‌ر دا سه‌پێندراوانه‌و تاوانی‬ ‫جه‌نگ‪ ،‬نوێنه‌رانی هه‌موو واڵتانی ئه‌ندامی‬ ‫رێكخراوی ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬به‬

‫‌پشتبه‌ستن ب��ه‌م ب��ه‌ڵ��گ��ان��ه‌و تێڕوانینی‬ ‫دادگ��ای��ی سه‌ربازیی نورنبرگ‪ ،‬ب ‌ه پێی‬ ‫مافی نێوده‌وڵه‌تی پاكتاوی ره‌گه‌زیی ب ‌ه‬ ‫كارێكی یاسایی له‌قه‌ڵه‌م ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه تێڕوانینی قه‌زاییشه‌و ‌ه دادگای سزای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی‪ ،‬جەخت ل ‌ه سه‌ر قه‌ده‌غه‌كردنی‬ ‫پ��اك��ت��اوی ره‌گ��ه‌زی��ی ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫بۆچوونانه‌ی ل��ه‌م دادگ��ای��ه‌دا سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م ‌ه ده‌رچ��وون‪ ،‬جگه ‌ل�� ‌ه پ��ت��ه‌وك��ردن‌و‬ ‫به‌ره‌وپێش بردنی بنه‌ماكانی بڕیارنامه‌ی‬ ‫‪١‬ی‪ ٩٦‬بڕیاری جیهانگیربوونی پاكتاوی‬ ‫ره‌گه‌زیی‌و جینۆساید ده‌ركرا‪.‬‬ ‫دۆزی مافی مه‌رجدار هه‌روه‌ها ل ‌ه مه‌سه‌له‌ی‬ ‫كۆمپانیای بارسلونا تراكشنیش رایگه‌یاند‪:‬‬ ‫بێگومان جینۆساید ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای مافی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی وه‌ك یه‌ك تاوان ‪ crime‬ب ‌ه‬ ‫ره‌سمی ناسراوه‌و به‌ڵێنی ئه‌و واڵتانه‌ی‬ ‫له‌به‌رانبه‌ر كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی‌و مافی‬ ‫مرۆڤی نێوده‌وڵه‌تیدا وه‌ك به‌ڵێندان له‬ ‫‌به‌رانبه‌ر ئه‌وانی‌تر سه‌یرده‌كرێت‪ .‬تێزی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ق��ه‌ده‌غ��ه‌ك��ردن��ی جینۆساید‬ ‫له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی مافی نێوده‌وڵه‌تی نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كاندا‪ ،‬له ‌مادده‌كانی‪ 53‬ــ ‪64‬ی‬ ‫كنوانسیۆنی س��اڵ��ی ‪1969‬ی ڤێننا‪ ،‬كه‬ ‫‌سه‌باره‌ت ب ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌و په‌یڕه‌وكردنی‬ ‫بڕگه‌كانی به‌سترا‪ ،‬به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫به‌پێی مادده‌ی‪ ،64‬ك ‌ه دوا رێسای جددی‬ ‫ل ‌ه مافی نێوده‌وڵه‌تی گشتیدا دروستبێت‪،‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و به‌ڵێننامانه‌ی ‌ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئه‌م‬ ‫یاسایانه‌دا نه‌یه‌نه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه‌‪.‬‬

‫‪171‬‬

‫ئه‌م بنه‌مایانه‌ش رێسای تایبه‌تمه‌ندییان‬ ‫نییه‌‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتیشدا ل ‌ه شیكارییه‌كانی‬ ‫كۆمسیۆنی مافی نێوده‌وڵه‌تیدا هاتووه‌‪ :‬ئه‌و‬ ‫به‌ڵێننامانه‌ی په‌یوه‌ندیدار به ‌ئه‌نجامدانی‬ ‫تاوانی وه‌ك‪ :‬بازرگانیكردن به‌كۆیله‌كان‌و‬ ‫چه‌ته‌ی ده‌ریایی‪ ،‬یان پاكتاوی ره‌گه‌زیی‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫حقوق بین المللی و حقوق اقلیتها‪ ،‬نوسینده‌‪:‬‬ ‫پ��ات��ری��ك ت��ورب��ن��ری‪ ،‬ت��رج��م��ه‌ی ف��ارس��ی‪ :‬آزی��ت��ا‬ ‫شمشادی ــ علی اكبر آقایی‪ ،‬پژوهشکده‌‪ :‬مطالعات‬ ‫راهبردی‪ ‌،‬غیر انتفاعی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫هەرێمی كوردستان‬ ‫لە سیستمی سیاسییه‌وه‌ بەرەو سەرۆكایەتی‪ ،‬یان پەرلەمانی‬ ‫‪Kurdistan region from consensus political system towards president ship or‬‬ ‫‪parliamentary‬‬

‫نووسینی‪ :‬ئەمین سورخابی‬ ‫‪Written By: Amin Surkhabi‬‬

‫‪173‬‬

‫ئه‌مین سورخابی ل ‌ه ‪ 1979/5/24‬له‌ سه‌قز ل ‌ه‬ ‫دایکبووه‌‪ .‬لێکۆڵه‌ری کاروباری رامیارییه‌و به‌شی‬ ‫زانست ‌ه رامیارییه‌کانی زانکۆی ته‌هرانی ته‌واو‬ ‫کردووه‌و ئێستا ل ‌ه ئه‌ڵمانیا نیشته‌جێیه‌‪.‬‬

‫جۆری سیستم ‌ه سیاسییەكە قورسایی‌و‬ ‫سەنگی پەرلەمان‪ ،‬یان كابینەی حكوومی‪،‬‬ ‫یاخود سەرۆك كۆمار دیاری دەكرێت‪.‬‬ ‫ل��ە س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی دی��م��وك��رات��ی��دا‬ ‫هاوسەنگیی دەسەاڵتەكانی جێبەجێكردن‌و‬ ‫یاسادانان‌و داد رەچاو دەكرێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫خۆی ل ‌ه خۆیدا مێژوویەكی كۆنی هەیەو‬ ‫بەرهەمی شارستانییەتی رۆژئاوایە‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بۆ مرۆڤایەتی بەجێیهێشتوە‪ .‬ئەو سیستمە‬ ‫سیاسییە نادیمۆكراتییانە زۆرن‪ ،‬كە‬ ‫دەسەاڵت لە الیەن كەسێك‪ ،‬یان كەسانێك‪،‬‬ ‫یان گروپێكی سەربازی‪ ،‬یان ئایینی قۆرخ‬ ‫كراوەو تێیدا پەرلەمان مانای نییە‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەگەر دەستبەدەستكردنی دەسەاڵتیش‬ ‫تێدا هەبێت‪ ،‬بەرتەسكراوو سنووردارەو‬ ‫لە ئێرادەی كەس‪ ،‬یان گروپێك تێناپەڕێت‪.‬‬ ‫كەوابوو لە راستیدا‪ ،‬كە باس لە سیستمی‬ ‫سیاسیی دەك��رێ��ت‪ ،‬م��ەب��ەس��ت واڵت��ان��ی‬ ‫دیمۆكراتی‪ ،‬ی��ان ئ��ەو واڵت��ان��ەی��ە‪ ،‬كە لە‬ ‫قۆناخی گ��واس��ت��ن��ەوەدان‌و ئێرادەیەكی‬ ‫دیمۆكراتییان تێدا بەدیدەكرێت‪.‬‬

‫سیستمی سیاسی‪ ،‬یان حكوومی‪ ،‬بنچینەو‬ ‫بنەمایەكە‪ ،‬ک ‌ه الیەنە سیاسییەكان تێیدا ب ‌ه‬ ‫گوێره‌ی ئه‌و بنچینه‌و بنه‌مای ‌ه دەسەاڵت‬ ‫وەربگرن‌و پاشان بیدەنە الیەنی جێگرەوەی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ .‬بێ بوونی سیستمی سیاسی‪،‬‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی دی��م��ۆك��رات��ی ف��رەڕەه��ەن��د‬ ‫مانای نییە‪ .‬لە راستیدا سیستمی سیاسی‬ ‫بنەمای دەستووری بنەڕەتیشە‪ ،‬بە پێی ‬

‫جۆرەكانی سیستمی سیاسی‬

‫سیستمی سیاسی چ پێناسه‌یه‌کی هەیە؟‬ ‫چەند ج��ۆرە سیستمی سیاسی بوونی‬ ‫هەیە؟ س��وودو زیانەكانی ئ��ەو جۆرانە‬ ‫چین؟ لە هەرێمی كوردستاندا سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی ه��اوش��ێ��وەی ك��ام سیستمی‬ ‫سیاسییە لە ئاستی جیهانیدا؟ رێككەوتن‬ ‫وەك سیستمێك چەندە س��وودو زیانی‬ ‫هەبووەو دەیبێت بۆ هەرێمی كوردستانی‬ ‫باشوور؟ كام سیستم ‌ه لە قازانجی ئەم‬ ‫هەرێمەدایه‌؟ بەربەستەكانی نەبوونی‬ ‫سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫چ��ی��ی��ە؟ ئ��ەم��ان��ەو ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك پ��رس��ی��اری‬ ‫الوەكی‌تر وایكردوە‪ ،‬كە نووسەری ئەم‬ ‫بابەتە هان بدات وتارێك پێشكەش بكات‪.‬‬ ‫سیستمی سیاسی‬

‫بە پێی ستانداردی جیهانی‪ ،‬سێ جۆر‬ ‫سیستمی سیاسی باوە‌‪ ،‬ک ‌ه لە سیستمی‬ ‫سیاسی‪ ،‬یان حوکمی دیمۆكراتیكن‪ .‬بە‬ ‫پێی هەلومەرج لە هەر واڵتێک پەیڕەو‬ ‫دەكرێن‪:‬‬ ‫‪1‬ــ سەرۆكایەتی‪ :‬سەرۆكی ئەم جۆرە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫سیستم ‌ه سیاسییه‌‪ ،‬س��ەرۆك ك��ۆم��ارە‪.‬‬ ‫لە سیستمی سەرۆكایەتیدا ئەندامانی‬ ‫پەرلەمان‌و سەرۆك كۆمار بە جیاوازو بۆ‬ ‫خۆلێكی دیاریكراو بە شێوەی راستەوخۆ‬ ‫ل��ە الی��ەن خ��ەڵ��ك��ەوە ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ن‪.‬‬ ‫ل��ە سیستمی سەرۆكایەتیدا پەرلەمان‬ ‫ناتوانێت ب��ە ئ��اس��ان��ی س��ەرۆک كۆمار‬ ‫ب��ۆ پ��ەرل��ەم��ان ب��ان��گ��ێ��ش��ت��ی ب��ك��ات بۆ‬ ‫لێپرسینەوە‪ ،‬ی��ان لێپێچینەوە‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا س��ەرۆك ك��ۆم��ار ب��ۆی نییە‬ ‫پەرلەمان هەڵبوەشێنێتەوە‪ .‬لە سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتیدا‪ ،‬سەرۆك كۆمار بۆی هەیە‬ ‫تەنیا دوو خولی ‪ 4‬س��اڵ‪ ،‬ی��ان ‪ 5‬ساڵ‬ ‫دەس��ەاڵت��ی جێبەجێكردن ی��ان س��ەرۆك‬ ‫كۆماری بگرێتە ئەستۆ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ پەرلەمانی‪ :‬لە سیستمی پەرلەمانیدا‬ ‫سەرۆكی حكومەت س��ەرۆك وەزیرانە‪.‬‬ ‫ل��ەم س��ی��س��ت��م��ەدا خ��ەڵ��ك راس��ت��ەوخ��ۆ‬ ‫سەرۆكی حكومەت هەڵنابژێرن‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ن��ووێ��ن��ەران��ی پ��ەرل��ەم��ان ه��ەڵ��دەب��ژێ��رن‌و‬ ‫ئەوانیش بە نوینەرایەتی خەڵك بە پێی‬ ‫دەنگی حیزبی براوە‪ ،‬یان بە هاوپەیمانی‌و‬ ‫رێككەوتن كەسێك بۆ سەرۆكی حكومەت‬ ‫دیاری دەكەن‪ .‬لە سیستمی پەرلەمانیدا‪،‬‬ ‫پەرلەمان دەتوانێت سەرۆكی حكومەت‬ ‫بخاتە بەر لێپرسینەوەو لێپێچینەوەو لە‬ ‫پۆستەكەی الیبات‪ .‬ل ‌ه هه‌مان کاتیشدا‬ ‫سەرۆكی حكومەت دەتوانێت پەرلەمان‬ ‫هەڵبوەشێنێتەوەو هەڵبژاردنی پێشوەخت‬ ‫رابگەیەنێت‪ .‬ل��ەم سیستمەدا سەرۆكی‬

‫حكومەت سنوورێكی بۆ دیاری ناكرێت‪،‬‬ ‫ك��ە چەند س��اڵ حكومەت ب��ە دەس��ت��ەوە‬ ‫بگرێت‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬مارگارێت تاتچه‌رو‬ ‫تۆنی بلێر زیاتر لە دە س��اڵ سەرۆكی‬ ‫حكومەت بوون‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ نیمچە س��ەرۆك��ای��ەت��ی‪ :‬سیستمی‬ ‫سیاسی نیمچە سەرۆكایەتی جۆرێكی‌ترە‬ ‫ل��ە سیستمی سیاسی‪ .‬س��ەرچ��اوەك��ەی‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە ب��ۆ ف��ه‌ره‌ن��س��ا‪ ،‬ك��ە پ��اش‬ ‫ملمالنێیەكی زۆر لە كۆماری پێنجەمدا‬ ‫پەسەندكراوە‪ .‬لەم سیستمەدا سەرۆک‬ ‫ك��ۆم��ار راس��ت��ەخ��ۆ ل��ە الی��ەن خەڵكەوە‬ ‫ب��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن‌و ب��ه‌ده‌ر ل��ە پ��ەرل��ەم��ان‬ ‫ه��ەڵ��دەب��ژێ��ردرێ��ت‪ .‬پ��اش��ان س��ەرۆك‬ ‫ك��ۆم��اری ه��ەڵ��ب��ژێ��ردراو ك��ەس��ێ��ك‪ ،‬كە‬ ‫زۆرت��ر س��ەر ب��ە الی��ەن��ی بەرانبەریەتی‬ ‫وەك س��ەرۆك وەزی��ران رادەسپێرێت‬ ‫كابینە پێكبهێنێت‪ ،‬بەاڵم پۆستی سەرۆك‬ ‫وەزیران‌و كاروبارەكەی لەم سیستمەدا‬ ‫لە ژێر چاوەدێری‌و كۆنترۆڵی سەرۆك‬ ‫كۆماردایە‪ .‬لەم سیستمەدا سەرۆك كۆمار‬ ‫ناتوانێت پ��ەرل��ەم��ان هەڵبوەشێنێتەوە‬ ‫هەروەها پەرلەمانیش ناتوانێت سەرۆك‬ ‫كۆمار لە پۆستەكەی البات‪.‬‬ ‫ی سازبوونی ‬ ‫بەستێنی سیاسی‌و كۆمەاڵیەت ‌‬ ‫هەر كام لەم سیستمانە لە ژێر كاریگەریی‬ ‫چ��ەن��دی��ن ه��ۆك��ارو ه��ۆك��ردی ج��ی��اوازدا‬ ‫پێك ه��ات��وون‪ .‬سیستمی سەرۆكایەتی‬ ‫تایبەتە بەو كۆمەڵگایانەی زۆرت��ر تەنیا‬ ‫دوو درز ی��ان ب��ۆش��ای��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬

‫‪175‬‬

‫ــ مێژوویی تێیاندا چاالكە‪ ،‬كە لە سەر‬ ‫ئەو بۆشاییەش دوو حیزب یان الیەنی‬ ‫سەره‌كی پێكهاتوون‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ل ‌ه دوو ناوچەی پێشەسازی‌و كشتوكاڵیدا‬ ‫ح��ی��زب��ێ��ک��ی ك��ۆم��اری��خ��وازو حیزبێکی‬ ‫دیمۆكراتی لە باكوورو باشووریدا لێ‬ ‫س��ازب��ووە‪ ،‬ب��ەاڵم سیستمی پەرلەمانی‬ ‫زۆرتر تایبەتە بەو واڵتانەی زیاتر لە دوو‬ ‫درزی كۆمەاڵیەتییان تێدایەو هەر لە سەر‬ ‫ئەو بنەمایەش چەندین الیەنی سیاسی‬ ‫پێكهاتووە‪ ،‬كە هیچیان بە تەنیا ناتوانن‬ ‫زۆرینە بن‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬زۆربەی واڵتانی‬ ‫ئەوروپای ناوەندی‌و سكاندیناڤی لە وەها‬ ‫حاڵەتێكدان‪ .‬زۆربەی حكومەتەكانیشیان‬ ‫هاوپەیمانییەو پەرلەمان رۆڵی سەرەكی‬ ‫دەگێرێت‪.‬‬ ‫سیستمی نیمچە سەرۆكایەتیش تێكەڵێكە‬ ‫لەو دوو سیستمە‌و تایبەتە بە فەره‌نسا‪،‬‬ ‫كە تێیدا زیاتر تایبەتمەندیی سیستمی‬ ‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی ب��ەرچ��اوت��رەو س��ەرۆك‬ ‫وەزی��ران ل��ە ژێ��ر چ��اوەدێ��ری س��ەرۆك‬ ‫ك��ۆم��اردای��ەو دەت��وان��ێ��ت ب��ی��گ��ۆڕێ��ت‪ .‬لە‬ ‫راستیدا نیمچە سەرۆكایەتی شێوازێكە بۆ‬ ‫جۆرێك لە هاوسەنگی نێوان پەرلەمان‌و‬ ‫دەس��ەاڵت��ی جێبەجێكردن‪ ،‬ك��ە س��ەرۆك‬ ‫كۆمار سەركردایەتی دەكات‪.‬‬

‫سوودو زیانەكانی هەر كام لەو‬ ‫سیستمانە‬ ‫ه��ەر ك��ام ل��ەو سێ سیستمە‪ ،‬كۆمەڵێك‬ ‫سوودو زیانی تایبەت بە خۆیانیان هەیە‪.‬‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی دەبێت ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ەوەی ئ��ارام��ی‌و سه‌قامگیریی سیاسی‬ ‫لەو واڵت��ەدا زیاتر بێت‌و بڕیارەكان بە‬ ‫خێرایی جێبەجێبكرێن‪ .‬لە هەمان كاتیشدا‬ ‫لە سیستمی سەرۆكایەتیدا هاوسەنگی‌و‬ ‫ج��ی��اك��اری ن��ێ��وان س��ێ دەس��ەاڵت��ی داد‌و‬ ‫جێبەجێكردن‌و ی��اس��ادان��ان بەرچاوترو‬ ‫پ��ارێ��زراوت��رە‌و دەزگ��ای پ��اراس��ت��ن��ی‬ ‫دەستووری بنەڕەتی یان دادگای بااڵ‪ ،‬لە‬ ‫سەر كێشەكانی نێوان ئەو سێ دەسەاڵتە‬ ‫بڕیاری یەکالییكەرەوە دەدات‪ .‬لە سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتیدا تێچووی كاری سیاسی‌و‬ ‫باجی دارای��ی كەمپەینە سیاسییەكان لە‬ ‫چاو سیستمی پەرلەمانی كەمترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫سیستمی سەرۆكایەتی هەندێک زیانیشی‬ ‫هەیە بە تایبەت لە ئاست سازبوونی هەر‬ ‫چەشنە گ��روپ‌و حیزبێكی نوێدا رێگرە‪،‬‬ ‫كە دەكرێت بە جۆرێك هەبوونی رەگی‬ ‫نادیمۆكراتی تێیدا‪ ،‬تاوانباری بكەیت‪ .‬لە‬ ‫هەمان باردا لەم سیستمەدا زیاتر لەوەی‬ ‫دەن��گ��دەران بپەرژێنە س��ەر بەرنامەی‬ ‫حیزبە ب��ەرب��ژێ��رەك��ان ل��ە ركابەرایەتی‬ ‫سیاسیدا بە تایبەت لە كاتی هەڵبژاردندا‬ ‫سەرنج دەدەنە كەسایەتییەكان‪.‬‬ ‫س��وودەك��ان��ی سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی��ش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫بریتیین ل��ەوەی‪ :‬كە مافی كەمینە زیاتر‬ ‫دەپارێزرێت‪ .‬ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتی‪ ،‬دیمۆكراتی‌ترەو رێگا بە‬ ‫س��ازب��وون‌و ب��ەش��داری الی��ەن��ی نوێ‌تر‬ ‫دەدات‪ ،‬یان بە واتایەكی‌تر ئەو زەمینە‬ ‫دەڕەخسێنێت‪ .‬ه��ەروەه��ا ل��ە سیستمی‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان��ی��دا ب��ڕی��ارەك��ان ب��ە وردی‬ ‫تاووتووێ دەكرێن‌و زەمینەی هاودەنگی‬ ‫نێوان الیەنە سیاسییەكان لەبار‌ترە‪ .‬لە‬ ‫الیەكی تریشەوە لەم سیستمەدا بەرنامەی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‬ ‫حیزبە سیاسییەكانی ب��ەش��دارب��وو لە‬ ‫هەڵبژاردنەكاندا بە بێ كاریگەریی لە‬ ‫رادەب��ەدەری كەسایەتییەكان دەكەوێتە‬ ‫ب��ەر دی��دەی خەڵك‪ ،‬ب��ەاڵم ل ‌ه سیستمی‬ ‫پارلەمانیدا زیانەكانیشی كەم نین‪ .‬لەم‬ ‫سیستمەدا دەس��ەاڵت��ی ی��اس��ادان��ان یان‬ ‫پ��ەرل��ەم��ان هێزی زۆرت��ری دەب��ێ��ت‌و بە‬ ‫جۆرێك‪ ،‬هاوسەنگی‌و جیاكاری نێوان‬ ‫دەسەاڵتەكان پێشێل دەكات‌و زۆرتر بە‬ ‫الی دەسەاڵتی یاساداناندا دەشكێتەوە‪ .‬لە‬ ‫هەمان باریشدا بە هۆی ئەو كاتە زۆرەی‬ ‫لە پەرلەماندا تێدەپەڕێت بۆ پەسندكردنی‬ ‫بڕیارەكان لە نێوان الیەنە سیاسییەكاندا‪،‬‬ ‫جێبەجێكردنی ب��ڕی��ارەك��ان ب��ە خێرایی‬ ‫تێناپەڕێت‌و جۆرێك لە ناسەقامگیریی‌و‬ ‫نائارامی لە حكومەتدا سازدەبێت‪.‬‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ن��ی��م��چ��ە س��ەرۆك��ای��ەت��ی��ش‬ ‫س��وودەك��ەی ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ك��ە ل��ە ئ��ەگ��ەری‬ ‫نەبوونی سەقامگیریی‌و هاودەنگی لە‬

‫واڵتێكدا‪ ،‬یارمەتیدەرە بۆ پێكەوە سازانی‬ ‫الیەنە سیاسییەكان‪ ،‬بە تایبەت ئەگەر دوو‬ ‫الیەنی ناكۆك‌و ناتەبا هەبن‪ .‬ئەو سیستمە‬ ‫دەتوانێت هەردووكیان رازیبكات‪ ،‬بەو‬ ‫م��ەرج��ەی پێبەند ب��ن ب��ە پرنسیپەكانی‬ ‫پاراستنی مافی كەمینەو زۆرینە‪ .‬لەهەمان‬ ‫باریشدا یارمەتیدەرە بۆ سەقامگیریی‌و‬ ‫خیرا جێبەجێكردنی بڕیارەكان‪.‬‬ ‫زی��ان��ی سیستمی نیمچە سەرۆكایەتی‬ ‫ل��ەوەدای��ە دەتوانێت لە ئ��ەگ��ەری پێبەند‬ ‫نەبوونی الیەنی زاڵ یان سەرۆك كۆماردا‬ ‫جۆرێك لە قۆرخكردنی دەس��ەاڵت��ی بە‬ ‫دواوە بێت‪.‬‬ ‫سیستمی سیاسی لە هەرێمی كوردستان‬ ‫لەوانەیە پێش ئ��ەوەی بپەرژێینە سەر‬ ‫لێكدانەوەی سیستمی سیاسی لە هەرێمی‬ ‫كوردستان‪ .‬دەبێت ئاماژە بەوە بدەین‪،‬‬ ‫ك��ە ئ��ەو سیستمەی ئێستا ل��ە هەرێمی‬ ‫كوردستاندا هەیە هیچكام لەو سێ سیستمە‬ ‫دیمۆكراتییە نییە‪ ،‬ک��ە باسی لێوەكرا‪.‬‬ ‫ئ��ەوەی ئێستا ل��ە هەرێمی كوردستان‬ ‫هەیە تەنیا سیستمێكی رێككەوتنە لە‬ ‫ن��ێ��وان دوو الی��ەن��ی دەس��ەاڵت��داردا‪ ،‬كە‬ ‫سەرۆكی هەرێم‌و س��ەرۆك وەزی��ران‌و‬ ‫پەرلەمان لەخۆدەگرێت‪ .‬لەوانەیە بەشێك‬ ‫لەم كێشەیەش بە هۆی ئەوەوە بێت‪ ،‬كە‬ ‫هێشتا دەستوور لە هەرێمی كوردستان‬ ‫پ��ەس��ن��د ن��ەك��راوەو ئ��ەوەی ل��ە م��اوەی‬

‫‪177‬‬

‫سااڵنی راب��ردوودا حكوومەتی پێكراوە‬ ‫تەنیا لە ئەنجامی رێككەوتن‌و جۆرێك‬ ‫داب��ەش��ك��ردن��ی نیوەبەنیوەی دەس��ەاڵت‬ ‫بووە‪ ،‬بەاڵم راستییەكە ئەوەیە‪ ،‬كە چیتر‬ ‫ناكرێت بە بێ پەسندكردنی دەستوورو‬ ‫ی هه‌روه‌ها بە بێ سیستمێكی‬ ‫كارپێكردن ‌‬ ‫سیاسی دیاریكراو‪ ،‬حكوومەتی هەرێمی‬ ‫كوردستان درێژە بە كارو چاالكییەكانی‬ ‫خۆی بدات‪ .‬مەگەر ئەوەی‪ ،‬كە رازی بین‬ ‫بەوەی الیەنێكی سیاسی لەو بێ سەرو‬ ‫بەره‌یی‌و ناشەفافییەدا هەموو بوارەكانی‬ ‫دەسەاڵت بۆ خۆی قۆرخ بكات‪.‬‬ ‫پ��ێ��ك��ه��ات��ەی س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی لە‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ب��اش��ووردا ب��ە ج��ۆرێ��ك��ە‪،‬‬ ‫ک ‌ه هەڵگری ه��ەر سێ سیستمە ئاماژە‬ ‫پ��ێ��ك��راوەك��ەی��ە‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ی هەرێمی‬ ‫كوردستان ناوچەیەكی تایبەتە‪ ،‬پێدەچێت‬ ‫زی��ات��ر سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی بتوانێت‬ ‫یارمەتیدەری هەرێمی كوردستان بێت‪ .‬بە‬ ‫هۆی هەبوونی چەندین فاكتەری وەك‪:‬‬ ‫سەرچاوەی ن��ەوت‌و گ��ازو بەهێزبوونی‬ ‫پەیوەندی خێڵەكی‌و كاریگەریی نەرێنی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‌و دواك��ەوت��ووان��ە‪ ،‬ه��ەروەه��ا‬ ‫ه��ەب��وون��ی گ��ەرای ئیسالمی سیاسی‪،‬‬ ‫پێویستی بە روون��ی‌و شەفافیی زیاتری‬ ‫بڕیاردان ‌ه لە پەرلەماندا بۆ رێگریكردن‬ ‫ل��ە درووس��ت��ب��وون��ی دیكتاتۆری‌و كەس‬ ‫پەرستی‌و گەندەڵیی ئابووری‪ .‬پێویستی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ب��وون��ی سیستمی پ��ەرل��ەم��ان��ی لە‬ ‫كوردستاندا بۆ ئ��ه‌و ‌ه ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬

‫درزو بۆشاییە كۆمەاڵیەتی‌و سیاسی‌و‬ ‫چینایەتییەكان‪ ...‬هتد‪ ،‬لە سەروبەندی‬ ‫چاالكبوون‌و هەستانەوەدان‌‪ .‬ئەوانەش‬ ‫ئاڵوگۆڕی سیاسی تایبەتی بە دواوەی��ە‪،‬‬ ‫ك��ە ل��ەو ح��اڵ��ەت��ەش��دا ت��ەن��ی��ا ب��ە ب��وون��ی‬ ‫پەرلەمانێكی بەهێز واڵت ل��ە ئ��ارام��ی‌و‬ ‫سەقامگیریدا ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەاڵم چەندین‬ ‫پێشمەرج ب��ۆ دام��ەرزان��دن��ی ه��ەر كام‬ ‫ل��ەو سیستمانە‌و بە تایبەتی سیستمی‬ ‫پەرلەمانی لە كوردستان پێویستە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ نووسینی دەستوور‪ :‬یەكەم هەنگاو بۆ‬ ‫وەها پڕۆژەیەك نووسینی دەستوورە‪،‬‬ ‫كە تێیدا لێژنەیەكی پسپۆڕی ئەو بوارە‬ ‫وەك ه��اوك��اری لێژنەیەكی پەرلەمانی‬ ‫بە لەبەرچاوگرتنی تایبەتمەندییەكانی‬ ‫هەرێمی كوردستان‌و بەراوردكردنی بە‬ ‫ستانداردە جیهانییەكان‪ ،‬دەس��ت��وور لە‬ ‫پەرلەمان ت��اووت��ووێ بكرێت‪ .‬تاوەكوو‬ ‫دوات��ر خەڵك لە ریفراندۆمێكدا دەنگی‬ ‫لەسەر بدەن‪.‬‬ ‫‪2‬ــ سەربەخۆیی دەسەاڵتی داد‪ :‬لەوانەیە‬ ‫گرنگترین بابەت لە ئ��ەم��ڕۆی هەرێمی‬ ‫كوردستاندا ئ��ەوە بێت‪ ،‬كە دەسەاڵتی‬ ‫داد سەربەخۆ نییە‪ .‬لە نەبوونی وەها‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆی��ی��ەك��دا ه��ەم��وو پرنسیپە‬ ‫دیمۆكراتییەكان پێشێل دەكرێت‪ .‬هەرێمی‬ ‫كوردستان وەها دەسەاڵتێكیان نییە‪ ،‬یان‬ ‫بنكۆڵ كراوە‪ ،‬لە راستیدا دەسەاڵتی داد‬ ‫لە هەرێمی كوردستاندا زۆر ناچاالك‌و‬ ‫نادیارەو لە چاو دەسەاڵتەكانی‌تری وەك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫جێبەجێكردن‌و یاسادانان‪ ،‬لە نزمترین ح��ك��ووم��ەت�� ‌ه ن��ه‌ک ح��ی��زب‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا‬ ‫ئاستی خۆیدایە‪ .‬پێویستە دەسەاڵتی داد ح��ی��زب ل��ە پ��اڵ ك��اب��ی��ن��ەی ح��ك��ووم��ی‬ ‫ب��ە ش��ێ��وەی سەربەخۆیانە ل��ە هەرێمی هەرێمی كورستان رۆڵ��ی كابینەیەكی‬ ‫كوردستان هەبێت‪ .‬چونكە‪ ،‬ئەگەر وانەبێت رانەگەیەندراوی هەیەو باڵی كێشاوەتە‬ ‫هەر سیستمێكی سیاسیش هەبێت تووشی ناو هەموو هاوكێشەیەكەوە‪ ،‬بە تایبەتی‪،‬‬ ‫گەندەڵی‌و دیكتاتۆریی دەبێت لە نەبوونی هەموو حیزبەكان لە شوێنی جەماوەرو‬ ‫بەرنامەی سیاسی دیاریكراو بەهێزی‬ ‫دەسەاڵتێکی سەربەخۆی داددا‪.‬‬ ‫‪3‬ــ هەبوونی پەرلەمانی سێنا یان پیران‪ :‬چ��ەك��دارو ئەمنییەوە پشت بەستوون‪.‬‬ ‫ل��ەوان��ەی��ە ه��ەب��وون��ی وەه��ا پەرلەمانێك ئ��ەو كلتوورە وای��ك��ردوە‪ ،‬كە سەرۆكی‬ ‫بۆ كوردستان بڕێك نامۆ بێت‪ ،‬بەاڵم حیزبێك ی��ان س��ەرۆك��ی حكومەت یان‬ ‫تایبەمەندیی ئاڵوگۆڕی سیاسی‌و رەوتی هەرێم ی��ان پەرلەمانیش ئ��ام��ادە نەبێت‬ ‫رووداوەك��ان لە پەرلەمان بە شێوازێكە نووسینگەو بارەگای حكوومی بكاتەوەو‬ ‫ه��ەب��وون��ی پ��ەرل��ەم��ان��ی پ��ی��ران ل��ە پ��اڵ لەوێ نیشتەجێ بێت‪ .‬لە راستیدا ئەوەش‬ ‫پەرلەمانی گشتی ت��ەواوك��ەرو راگ��ری بە مانای بێ بڕوایی‌و بایەخ نەدانە بە‬ ‫هاوسەنگییە‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا پەرلەمانی پۆست‌و پێگەی حكوومی‪ .‬حیزب دەبێت‬ ‫پیران‪ ،‬كە ئەویش بێ گومان بە هەڵبژاردن بگەڕێتەوە بۆ ك��ارك��ردە مەدەنییەكەی‬ ‫ئەندامانی دی��اری دەك��رێ��ت‪ ،‬دەتوانێت خۆی‌و نێوانچییەتی كۆمەڵگای مەدەنی‌و‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ل��ە هەندێک ب��ەرژەوەن��دی دەس��ەاڵت ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ەگ��ەری��ش دەس��ەاڵت��ی‬ ‫گشتی بکات‪ ،‬كە لەوانەیە ببێتە قوربانی كەوتە دەست‪ ،‬ئامادە بێت لە پڕۆسەیه‌کی‬ ‫هاوكێشە سیاسییەكانی ناو پەرلەمانی هێمنانەدا بیدات ب ‌ه جێگرەوەی خۆی‪.‬‬ ‫گ��ش��ت��ی‪ .‬ه��ەرچ��ەن��د پ��ەرل��ەم��ان��ی پ��ی��ران ‪5‬ـ خ��ۆب��واردن لە حكومەتی رانتی‪ :‬ئەو‬ ‫ده‌ستنیشانكەری س��ەرەك��ی بڕیارەكان ح��ك��ووم��ەت��ەی ئ��ەورۆك��ە ل��ە ه��ەرێ��م��ی‬ ‫نابێت‪ ،‬بەاڵم دەتوانێت هاوسەنگی نێوان كوردستاندایه‌‪ ،‬سەرەڕای لەبەرچاوگرتنی‬ ‫حكوومەت‌و پەرلەمان راگرێت‌و پەرلەمانی س��اواب��وون‌و ه��ەل��وم��ەرج��ی ت��ای��ب��ەت بە‬ ‫گشتی لە پەسەندكردنی یاساو بڕیاری خۆی‪ ،‬بەاڵم راستییەكی حاشاهەڵنەگرە‪،‬‬ ‫ناتەبادا لەگەڵ دەس��ت��ووری بنەڕەتی‌و كە حكوومەتێكی رانتییە‪ ،‬كە گرێدراوی‬ ‫گۆمروك‌و پارەی نەوتە‪ .‬وەها حكوومەتێك‪،‬‬ ‫بەرژەوەندی بااڵی گەل‪ ،‬ببوێرێت‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ گ��ەڕان��ەوەی ح��ی��زب ب��ۆ ك��ارك��ردە کە دەستی لە گیرفانی خەڵكەكەیدا نییەو‬ ‫م��ەدەن��ی��ی��ەك��ەی‪ :‬حیزب ل��ە كوردستانی لە باتی ئەوە خەڵك دەستیان لە گیرفانی‬ ‫ب��اش��وور ك��ارك��ردن��ی ه��اوش��ێ��وه‌ی ئ��ەودای��ە هەرگیز ناتوانێت دیمۆكراتی‬

‫‪179‬‬

‫بێت‌و تووشی گەندەڵی دەبێت‪ .‬لە راستیدا‬ ‫فەلسەفەی دامەزراندنی دەوڵەت ئەوەیە‪،‬‬ ‫كە لە پێناو باج وەرگرتن لە خەڵكەكەی‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەر ب��ەوەش ب��ەڕێ��وەدەچ��ێ��ت لە‬ ‫بەرانبەر خەڵكدا واڵم��دەرو بەرپرسیار‬ ‫دەبێت‪ .‬وەها پەیوەندییەكیش لە باره‌ی‬ ‫زانستیشەوە ئاڵوگۆڕێكی ئاساییە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��ەگ��ەر حكوومەت دەس��ت��ی ل��ە گیرفانی‬ ‫خەڵكدا نەبیت لە بەرانبەریدا واڵمدەریش‬ ‫ن��اب��ێ��ت‌و ه��ەوڵ��دەدات خ��ەڵ��ك ب��ك��ات ب ‌ه‬ ‫كۆیلەی خ��ۆی‌و رێگە بۆ س��ەرەڕۆی��ی‌و‬ ‫دی��ك��ت��ات��ۆری خ��ۆش��دەك��ات‪ .‬ك��ەواب��وو‪،‬‬ ‫حكوومەتی هەرێمیش بۆ سەركەوتنی‬ ‫سیستمە سیاسییەكەی دەبێت لە رانتی‬ ‫ب��وون خ��ۆی بپارێزێت‪ .‬تەنانەت ئەگەر‬ ‫پارەی نەوتیش بەكارده‌هێنێت نابێت بۆ‬ ‫ئ��ەوە بە ك��اری بهێنێت‪ ،‬ک ‌ه كوردستان‬ ‫بكاتە ناوچەی دەاڵڵ��ی‌و بازرگانی وەك‬ ‫نموونە‪ :‬دوبەی هاوینی‪ ،‬بەڵكوو دەبێت‬ ‫بۆ درووستكردنی ژێرخانی ئابووری‌و‬ ‫پیشەسازی كوردستان بەكاری بهێنێت‪،‬‬ ‫چونكە تەنیا ل��ەو ح��اڵ��ەت��ەدای��ە‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫پ��ڕۆس��ەی��ەك��ی چ��ەن��د س��اڵ��ەدا خەڵكێك‌و‬ ‫چینێك سازدەبن چاوكراوەن‌و سیستمی‬ ‫دیمۆكراسیش رەچاو دەك��ەن‪ .‬ئەگەر وا‬ ‫نەبێت سیستمی دەاڵلی‌و بازرگانی تەنیا‬ ‫خەڵكی ملكەچ‌و دواكەوتوو پێكده‌هێنێت‪.‬‬ ‫داڕشتنی سیستمی سیاسی لە هەرێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان��دا ك��ارێ��ك��ی ه��ەس��ت��ی��ارو‬ ‫مێژووییەو پێویستی بە وردبوونەوەی‬

‫زۆرت��رە‪ ،‬ب��ەاڵم راستییەكی رێ��ژەی��ی‪،‬‬ ‫كە ئێستا بۆ زۆر ك��ەس سەلمێندراوە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬سیستمی س��ەرۆك��ای��ەت��ی لە‬ ‫هەرێمی كوردستان بە هۆی هەبوونی‬ ‫هەندێک فاكتەر‪ :‬وەك بەهێزبوونی خێڵ‌و‬ ‫ع��ەش��ی��رەت‌و ن��اوچ��ەو پەیوەندییەكانی‬ ‫هاوتایان‪ ،‬تاكی كورد وا لێدەكات‪ ،‬كە بە‬ ‫ئاسانی دەستبەرداری پۆستەكەی نەبێت‌و‬ ‫ه��ەوڵ بۆ قۆرخكردنی دەس��ەاڵت بدات‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ب��وون��ی ف��رەڕەه��ەن��دی الیەنی‬ ‫سیاسی لە كوردستان وادەكات سیستمی‬ ‫سەرۆكایەتی‌و نیمچە سەرۆكایەتی كەمتر‬ ‫سەركەتوو بێت ب ‌ه به‌راورد ب ‌ه پەرلەمانی‪.‬‬ ‫خاڵێكی‌تری حاشاهەڵنەگر ئ��ەوەی��ە‪ ،‬كە‬ ‫سیستمی سیاسی ك��وردس��ت��ان ب��ە بێ‬ ‫ب��وون��ی دەس��ەاڵت��ێ��ك��ی دادی سەربەخۆ‬ ‫نادیمۆكراتی‌و ن��اس��ەرك��ەوت��وو دەبێت‪.‬‬ ‫بۆ راگرتنی هاوسەنگی پەرلەمان وەك‬ ‫تاكە س��ەرچ��اوەی رەوای��ەت��ی‪ ،‬پێویستە‬ ‫پەرلەمانی پیران یان سێنا یان شتێكی‬ ‫لەو جۆرە دابمەزرێت‪.‬‬ ‫حیزبەكان دەبێت ناوەندییەتی دەسەاڵتی‬ ‫ی ل��ە خ��ۆی��ان‬ ‫س��ەرب��ازی‌و ه��ەت��اه��ەت��ای�� ‌‬ ‫دابماڵن‌و ببن بە ناوەندێكی مەدەنی‌و‬ ‫سیاسی‪ .‬ئابووری كوردستان لە دەاڵڵی‌و‬ ‫حكوومەتی رانتی بگۆڕێت بۆ حكوومەتی‬ ‫باجگر لە خەڵك‌و واڵمدەر بە خەڵك‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫روسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لوتکه‌‬ ‫‪Russia: back to the top‬‬

‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬ ‫‪Written by: Mutasam Najmadin‬‬

‫‪181‬‬

‫به‌شی دووه‌م‬ ‫لە لوتكەی دەسەاڵتی یەكێتیی سۆڤیەتدا‪،‬‬ ‫ساڵی ‪ 1982‬ئەندرۆف جێگای برجنیفی‬ ‫گرتەوە‪ .‬سەرۆكی نوێ لە نێو گێژەنی‬ ‫قەیران‌و كێشە ئاڵۆزو پەنگخواردووەكانی‬ ‫دەس��ەاڵت��ی كۆمۆنیستیدا ب��ێ بەرنامە‬ ‫ب��ە سه‌رپێیان ‌ه ب��ڕی��اری دەستپێكردنی‬ ‫چاکسازی‌و نوێبوونەوە‌ی لە كۆی بارو‬ ‫دۆخ��ە قەیراناوییەكاندا‪ .‬ل��ەم بازنەیەدا‬ ‫س��ەرەت��ا ب��ڕی��اری��دا ل��ە ب��واری ن��اوخ��ۆوە‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ب��ك��ات‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا ه��ۆك��اره‬ ‫س��ەرەك��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی ئ��ەوە ب��ووه ق��ەی��ران‌و‬ ‫گرفتەكانی یەكێتیی سۆڤیەت زۆر لەوە‬ ‫گەورەترو ئاڵۆزتر ب��ووه‪ ،‬كە ئەو بیری‬ ‫لێ ک��ردۆت��ه‌وه‪ ،‬ی��ان بینیوێتی‪ .‬نەزعەی‬ ‫ریفۆرمخوازیی ئەندرۆبۆف مێژوویەكی‬ ‫ك��ۆن��ت��ری ه��ە‌ی��ه‌‪ .‬ل��ە س��اڵ��ی ‪1943‬دا لە‬ ‫رۆژنامەی (پراڤدا) وتاری (خۆشەویستیی‬ ‫گەل)ی‌نووسیوه‪ .‬تیایدا رەخنەی لە كۆی‬ ‫بەرپرسانی حیزبی‌و حكومی گرتووه‪ ،‬بە‬ ‫تایبەتی لە بواری الدان لە ئاكاری حیزبی‌و‬ ‫تێوەگالن لە گەندەڵی‌و كاری ناشیاو‪ .‬لە‬ ‫سەر ئەم وتارە لە پۆستەكەی البراوه‌و‬ ‫ل��ە ك��اری س��ی��اس��ی دوورخ��راوه‌ت��ه‌وه‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەندەی پێ نه‌چووه جارێكی‌تر‬ ‫گەڕاوه‌ته‌وه‌و پۆستی سكرتێری دووەمی‬ ‫لیژنەی ناوەندیی لە كۆماری كاریلیای‬ ‫فینلەندی سۆڤیه‌تی وەرگرتووه‪.‬‬ ‫ئ��ەن��درۆب��ۆف ل��ە ك��ەس��ە ن��زی��ك��ەك��ان��ی‬

‫خرۆشۆف بوو‪ .‬بۆیە الی بەرەی برجنێف‬ ‫ق��ب��ووڵ ن��ه‌ک��راوه‌و ب��ەردەوام دژای��ەت��ی‬ ‫دەكراوه‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1964‬دا وتارێكی له رۆژنامه‌ی‬ ‫پڕاڤدا له ‌سەر پەڕینەوە بۆ چاکسازیی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و پێشخستنی ئ��ۆت��ۆن��ۆم��ی‬ ‫دیمۆكراسییانەو وەرگرتنی تەكنولۆجیی‬ ‫نوێ لە بواری ئابووری باڵوکردۆته‌وه‪.‬‬ ‫ئ��ەم وت��ارە لە الی برجنێف‌و هاوه‌اڵنی‬ ‫ج��ێ��گ��ای رەزام��ەن��دی ن��ه‌ب��ووه‪ .‬ب��ۆی��ه‬ ‫دیسانەوە چەندین كێشەو گرفتیان بۆ‬ ‫دروست کردووه‪.‬‬ ‫ئ��ەن��درۆب��ۆف ب��ە م��ردن��ی برجنێف بۆته‬ ‫سكرتێری یەكەمی پارتی کۆمۆنیست‪.‬‬ ‫ه��ەرچ��ەن��دە ئ��ە‌و پ��ی��اوە ل��ە الی��ەن��گ��ران��ی‬ ‫نەزعەی ستالینییەت ن��ەب��ووه‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫رووی ئ��اك��ارو مۆدێلی حوكمرانییەوە‬ ‫جیاوازیی ئەوتۆی لەگەڵ سەركردەكانی‬ ‫پێش خۆیدا نەبووه‪ .‬لە بواری ریفۆرمدا‬ ‫ئ��ەن��درۆب��ۆف ك��اری��گ��ەری��ی م��ۆدێ��ل��ی‬ ‫چاکسازی‌و كرانەوەی (دینگ شیاو بینگ)‬ ‫ی چینی لە سەر بووه‪ .‬بۆیە خەڵكێكی زۆر‬ ‫متمانەیان پێ هەبوو‪ .‬بە مردنی بە هۆی‬ ‫نەخۆشی شەكرەوە جارێكی‌تر نائومێدی‬ ‫باڵی ب��ە س��ەر هاوواڵتییانی سۆڤیه‌تدا‬ ‫کێشاوه‪ ،‬چونکه تا له ده‌س��ه‌اڵت ب��ووه‪،‬‬ ‫هیچ هه‌نگاوێکی له‌و ب��واره ئابوورییه‌دا‬ ‫نه‌ناوه‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1984‬دا‪ ،‬ل��ە دوای نه‌مانی‬ ‫ئەندرۆبۆف‪ ،‬کۆستانتین چیرینینكو بووه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫ب ‌ه سكرتێری گشتیی لیژنەی ناوەندیی‬ ‫پارتی کۆمۆنیستی سۆڤیاتی‪ .‬ئه‌م پیاوه‬ ‫ی به هۆی تووشبوونی‬ ‫باری تەندروستی ‌‬ ‫بە نەخۆشیی تەنگە‌نەفەسییه‌وه نه‌یتوانیوه‬ ‫ك��ارو ب��اری پ��ارت‌و حكومەت بە چاکی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه ب��ه‌رێ��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫ه��ەوڵ��ێ��ك��ی راس��ت��گ��ۆی��ان��ەی ه��ەب��ووه بۆ‬ ‫رزگاركردنی یەكێتیی سۆڤیەت له قه‌یران‪.‬‬ ‫لەو ماو ‌ه که‌مه‌ی ل ‌ه چه‌ند مانگێک تێپه‌ڕی‬ ‫نه‌کردووه‪ ،‬حوكمرانیی واڵتی ك��ردووه؛‬ ‫زۆربەی دەركراوو زویربووەكانی حیزبی‬ ‫لە دەرەوەو ناوەوەی واڵت ئاشتكردەوەو‬ ‫س��ەرل��ەن��وێ رێ��زو ح��ورم��ەت‌و پ��ای��ەی‬ ‫ب��ۆ گ��ەڕان��دوون��ە‌ت��ه‌وە‪ .‬ل��ە‌وان��ه كچەكەی‬ ‫ستالینیشی گه‌ڕاندۆته‌وه‪ .‬لە‌و سەردەمەدا‬ ‫بەرنامەی چاکسازیی ئابووریی سۆڤیه‌تی‬ ‫داڕش��ت��ووه به پشت بەستن بە رێگای‬ ‫ئیداری‌و چاککردنی پەیوەندیی سۆڤیه‌ت‬ ‫له‌گه‌ڵ واڵتی چین‌و رۆمانیا‌‪ .‬بۆیە زۆربەی‬ ‫چاودێرانی سیاسی پێیان وایە هەوڵەكانی‬ ‫چیرینینکۆ دوایین هەوڵی راستگۆیانه‌ی‬ ‫رزگاركردنی یەكێتی سۆڤیەت بووە لەو‬ ‫قەیرانه‌ی تێیكەوتووه‪.‬‬ ‫چیرینینکۆ لە ‪10‬ی ئ��ازاری ‪1985‬دا بێ‬ ‫ئ��ەوەی هیچ ل��ە خ��ەون��ەك��ان��ی ب��ك��ات ب ‌ه‬ ‫راست‪ ،‬ماڵئاوایی لە ژیان كردو میخائیل‬ ‫گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ ج��ێ��گ��ای ل��ە ئ��ەم��ی��ن��داری‬ ‫گشتی حیزبی گ��رت��ەوە‪ .‬ل��ەم قۆناغەدا‬ ‫قووڵبوونەوەو ئاڵۆزبوونی كۆی گرفت‌و‬ ‫قەیرانەكان س��ات دوای س��ات یەكێتیی‬

‫سۆڤیه‌تی لە كەنارەكانی داڕم��ان نزیك‬ ‫ك��ردۆت��ەوە‪ .‬قووڵی‌و تێکهەڵكێش بوونی‬ ‫ك��ۆی رەهەندەكانی ق��ەی��ران‌و كێشەكان‬ ‫گۆڕباچۆڤ‌ی ناچاركردووه دەس��ت بۆ‬ ‫موحەرەماتەكانیش به‌رێت‌و پەردە لە سەر‬ ‫راستی‌و قووڵی قەیران‌و نەخۆشییەكان‬ ‫البه‌رێت‪ .‬لەم رووەوە كۆرباتشۆف بۆ‬ ‫خۆی دەڵێت‪ :‬ئەو كاتەی من هاتمە سەر‬ ‫كورسیی دەسەاڵت‪ ،‬بارودۆخی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەت مەنجەڵێك بوو دەكواڵ‪ ،‬هەستم‬ ‫ك��رد‪ ،‬ك��ە دەب��ێ��ت س��ەری ئ��ەو مەنجەڵە‬ ‫الب��ه‌رم بۆ ئ��ەوەی تەنفیسێك ب��دات‌و لە‬ ‫تەقینەوە دووری بخەمەوە‪ ،‬بەاڵم ئەوەی‬ ‫ل��ە نێو مەنجەڵەكەدا بینیم زۆر ل��ەوە‬ ‫ترسناكترو ئاڵۆزتر بوو‪ ،‬كە چاوەڕوانم‬ ‫دەكرد‪ .‬بۆیە نەمتوانی جارێكی‌تر سەری‬ ‫مەنجەڵەكە داپۆشم‌و خۆم وا دەربخەم‪،‬‬ ‫كە نەهیچم بینیوەو نە گوێم لە هیچ بووە‪،‬‬ ‫بەڵكو هەستم كرد ئەركی منە راستییەكان‬ ‫بە هاواڵتی واڵتەكەم رابگەیەنم‌و داوایان‬ ‫لێ بكەم له چ��اره‌س��ه‌ردا ه��اوك��ارم بن‪،‬‬ ‫چونكە تەنیا ئ��ەوان توانایی هاوكاری‌و‬ ‫رووبەڕووبوونەوەی ئەم ترسەیان هەیە‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌دا یەكێتیی سۆڤیەت لە چەندین‬ ‫رەه��ەن��دو ب��واردا ل��ە ق��ەی��ران��دا ب��ووه‪ .‬لە‬ ‫بواری قەیرانی ئابوورییەوە‪ ،‬لە سەردەمی‬ ‫گۆڕباتچۆڤ‌دا بەستەڵەكی قەیران‌و كێشە‬ ‫ئابوورییەكانی دەی��ان ساڵەی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەت تەواو چڕ ببونەوەو گەیشتبوون‬ ‫ب ‌ه ئاستی تەقینەوە‪ .‬برسێتی‌و هەژاری‌و‬

‫‪183‬‬

‫بێكاری ب ‌ه ناخ گه‌یشتبوون‪ ،‬هەڵئاوسان‌و‬ ‫گرانیی نرخ لە ئاسماندا بوون‪ .‬پەیداكردنی‬ ‫بژێویی ژیانی زۆرینەی خەڵك سنووری‬ ‫تەحەمولی بڕیبوو‪ .‬لە روویەكی‌ترەوە‪،‬‬ ‫گەندەڵی‌و ناعەدالەتی ت��ەواوی خەڵكی‬ ‫بێزارو نائومێد كردبوو‪ .‬هاواڵتی ئاسایی‬ ‫گەیشتبووە ئ��ەو ب��ارەی هیچ ب��اوەڕو‬ ‫بڕوایەكی بە دەس��ەاڵت‌و ئایدیۆلۆجیاو‬ ‫سیاسەتی واڵتەكەی نەمابوو‪ ،‬بگرە تا‬ ‫ئاستێكی زۆر ئامادە بوو لە پێناو گۆڕینی‬ ‫ئەو واقعەدا خۆی لە ژیان رزگار بكات‪ .‬لە‬ ‫بواری ئایدیۆلۆجیدا میکانیزمی بڕواهێنان‬ ‫بە پیرۆزیی بیری ماركسیزم لەم واڵتە لە‬ ‫سەرەتای دامەزراندنییەوە قۆناغ بە قۆناغ‬ ‫بەرەو الوازی دەچوو‪ ،‬بەرجەستەكردنی‬ ‫ستراكچەرو حورمەتی ئایدیۆلۆجیا بە‬ ‫میكانیزم‌و ئ��ام��ڕازە داپڵۆسێنەرەكان‌و‬ ‫چ��ەس��پ��ان��دن ب��ە رێ��گ��ای ت��ون��دوت��ی��ژی��ی‬ ‫مابووەوە‪ .‬لەم قۆناغەدا خەڵكی ئاسایی‬ ‫ن��ەك ب��اوەر‪ ،‬بەڵكو هیچ س��ۆزو رێ��زو‬ ‫متمانەیەكیان بە كۆی ئەزموون‌و مۆدێلی‬ ‫حوكمرانیی سۆسیالستی نەمابوو‪ .‬لە‬ ‫ئەزموونی سۆڤیەتدا بە درێژایی ماوەی‬ ‫حوكمرانی سەدان هەزار كەس د‌ه‌كران‬ ‫ب ‌ه قوربانی سەرخستنی ئەم ئەزموونە‪.‬‬ ‫لەم بارەدا هەر رەخنەو دژایەتیكردنێكی‬ ‫سۆسیالیزم دەخرایە نێو بازنەی خیانەتی‬ ‫نیشتمانیی مەزنەوە‪ .‬لەم رووەوە هەر‬ ‫س��ێ دەزگ��ای س��ەرەك��ی داپڵۆسێنەری‬ ‫دەس��ەاڵت (ح��ی��زب‪ ،‬دەزگ��ای ئاسایش‪،‬‬

‫سوپا) بۆ سزادانی الدەرو رەخنەگران‬ ‫ئەهوەنترین س��زای��ان كوشتنی ئاسایی‬ ‫بوو‪ .‬لە راستیدا لەقبوونی باوەڕی خەڵك‬ ‫ب��ە ب��ی��رو ب��اوەڕی كۆمەنیزم ه��ۆک��اری‬ ‫سەرەكیی قووڵبوونەوەی قەیرانەكان‌و‬ ‫ب��ێ ك��اری��گ��ەری چ��ارەس��ەرەك��ان ب��وو‪.‬‬ ‫چڕبوونەوەی كۆی ئەم كێشەو گرفتانە‬ ‫لە رووی كۆمەاڵیەتی‌و سیاسییەوە‪ ،‬جگە‬ ‫لە خوڵقاندنی چەندین كێشەو قەیرانی‬ ‫ن��وێ‪ ،‬چ��ەن��دی��ن دی��اردەی ن��ادروس��ت‌و‬ ‫ن��ه‌ش��ی��اوی كۆمەاڵیەتی ل��ێ پ��ەی��دا ب��وو‪،‬‬ ‫لەوانە دی��اردەی گ��ەڕان��ەوە بۆ باوه‌شی‬ ‫ش��ەع��وەزەی ئایینی‌و رەگەزپەرستی‌و‬ ‫ش��ۆڤ��ێ��ن��ی��ی��ه‌ت��ی ن��ەت��ەوەی��ی‌و دی��اردەی‬ ‫زیادبوونی بێ متمانەیی‌و گومان‌و گلەیی‌و‬ ‫نارازیبوون بە هۆو بێ هۆو دی��اردەی‬ ‫كفركردن بە مێژوو‪ ،‬به‌رانبه‌ر ب ‌ه هەموو‬ ‫پیرۆزییە نیشتمانی‌و نەتەوەییەكان‌و‬ ‫ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی گ��ەن��دەڵ��ی ل��ە سەرجەم‬ ‫جومگە كۆمەاڵیەتییەكان‌و نەمانی بەهاو‬ ‫الوازیی ئاكاری كۆمەاڵیەتی‪ ...‬هتد‬ ‫گالسنۆست‌و پیریسترۆیكا‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی پرۆژەی چاکسازی‌و‬ ‫شەفافیەتی گۆڕباچۆڤ لە دوو تەوەردا‬ ‫بەرجەستە دەبوو‪ ،‬سۆڤیه‌تییەكان توانیان‬ ‫تەوەری یەكەم رەتبكەنه‌وه‌‪ ،‬بەاڵم تەوەری‬ ‫دووەم نەك هەر بەرجه‌ستە نەبوو‪ ،‬بگرە‬ ‫بە مردوویی لەدایكبوو‪ .‬ئاكامەكەشی بوو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫ب ‌ه ه��ۆی رووخ��ان��ی یەكێتیی سۆڤیەت‌و‬ ‫كۆی سیستمی سۆسیالستی‪.‬‬ ‫ت��ەوەری ی��ەك��ەم‪ :‬كالسنوست‪ ،‬ب��ە وات��ە‬ ‫قسەكردن بە دەنگی ب��ەرز‪ ،‬شەفافیەت‪.‬‬ ‫لەم تەوەرەدا گۆڕباچۆڤ لە زۆر جێگادا‬ ‫بۆ خ��ۆی پێش خەڵك ك��ەوت‌و دان��ی بە‬ ‫زۆربەی قەیران‌و كێشەكاندا نا‪ .‬دەرگای‬ ‫قسەكردنی لە رووی خەڵك بە تەواوەتی‬ ‫واڵك��رد‪ ،‬بۆ یەكەم جار رێگایدا خەڵكی‬ ‫لەو واڵت��ەدا بە ئ��ازادی گوێ لە رادی��ۆو‬ ‫كەناڵەكانی ئەمەریكا بگرن‪ ،‬بۆ یەكەم جار‬ ‫ئ��ازادی چاپكردن‌و ب��ی��روڕای جیاوازی‬ ‫وااڵ ك��رد‪ ،‬رێگایدا بە ب�ڵاوك��راوەو كتێبە‬ ‫دژ بە كۆمەنیزمەكان بێنە نێو واڵتەوەو‬ ‫بە ئاشكرا س��ەوداو دەستاودەستی پێ‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1987‬دا زی��ات��ر ل��ە س��ێ سه‌د‬ ‫زی��ن��دان��ی��ی س��ی��اس��ی ئ��ازاد ک��رد‪ ،‬ك��ە لە‬ ‫سەر بیروباوەڕی جیاواز بەندكرابوون‪.‬‬ ‫سیاسەتی ق��س��ەك��ردن ب��ە دەن��گ��ی ب��ەرز‬ ‫گەالنی سۆڤیه‌تی لە سوباتێكی قووڵ بە‬ ‫خەبەر هێنا‪ ،‬جگە لە بوارەكانی سیاسەت‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬ك��ۆی غ��ەری��زەو خ��واس��ت��ە‬ ‫ك��پ ك��راوەك��ان (ئایینی‌و تایفەگەری‌و‬ ‫نەته‌وایەتی‪ ...‬هتد)ی خەڵكی ئەو واڵتەی‬ ‫خستە ناو ب��ازاڕی سیاسەت‌و ملمالنێی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەوە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەم‬ ‫ت��ەوەرەی بەرنامەكەی گۆڕباچۆڤ لە‬ ‫گەوهەردا دوو دەرهاویشتەی دژ بە یەك‌و‬

‫ناكۆكی لێكەوتەوە‪ ،‬یەكێکیان كردنەوەی‬ ‫دەرگای گفتوگۆو بیروڕا گۆڕینەوە بوو‬ ‫ب ‌ه مه‌به‌ستی دۆزینەوەی چارەسەرێكی‬ ‫راس��ت��ەق��ی��ن��ە ب��ۆ ك��ێ��ش��ەو ق��ەی��ران��ەك��ان‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ت��ری��ان رێ��گ��ای ب��ۆ گ��ەن��دەاڵن‌و‬ ‫پیاوخراپان ك��ردەوە تا بە ئ��ازادی كار‬ ‫بۆ رووخ��ان��دن��ی سیستمی حوكمرانی‌و‬ ‫ئەزموونی سۆسیالستی بكەن‪ .‬لە تەوەری‬ ‫یەكەمدا چەندین داهێنان‌و بیری دروست‌و‬ ‫زانستی پەیدابوون‪ ،‬بەاڵم تەوەری دووەم‬ ‫جگە لە نانەوەی پشێوی‌و هاندانی خەڵك‬ ‫ب��ۆ تێكدان‌و دارووخ��ان هیچی‌تری لێ‬ ‫ن��ەك��ەوت��ەوە‪ .‬بە شێوەیەكی گشتی ئەم‬ ‫ت��ەوەرە دەچ��ێ��ت��ە ب��ازن��ەی چاکسازیی‬ ‫سیاسییەوە‪.‬‬ ‫ت��ەوەری دووەم‪ :‬پیڕیستڕۆیكا‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫زاراوەی��ە‪ ،‬ل��ە رووی زم��ان��ەوان��ی‌و‬ ‫ف��ەره��ەن��گ��ی��ی��ەوە ب��ە وات��ای س��ەرل��ەن��وێ‬ ‫بنیاتنانەوە دێت‪ ،‬ئامانجی سەرەكی وەك‬ ‫لە پەیامەكەی گۆڕباچۆڤدا راگەیاندرا‬ ‫چ��اک��س��ازی‌و ك��ران��ەوە ب��وو ل��ە ب��واری‬ ‫ئابووریدا‪.‬‬ ‫لە یونیۆی ساڵی ‪1987‬دا لە دانیشتنێكی‬ ‫گ��ش��ت��ی��ی ل��ی��ژن��ەی ن��اوەن��دی ح��ی��زب��ی‬ ‫شیوعیدا پێشنیارێك وەك بناغەیەك بۆ‬ ‫بەرجەستەكردنی چاکسازیی ئابووری‬ ‫خستە بەر دەستی ئەندامانی لیژنە‪ .‬لە‬ ‫مانگی تەموزدا لیژنەک ‌ه رەزامەندیی لە‬ ‫س��ەر دەرب��ڕی‪ .‬ب��ە شێوەیەكی گشتی‪،‬‬ ‫فەلسەفەی پێشنیارەكەی گۆڕباچۆڤ بۆ‬

‫‪185‬‬

‫دەركردنی كەرتی گشتی بوو لەو قەیرانە‬ ‫گەورەیەی تێیکه‌وتبوو‪ ،‬كە نەیدەتوانی‬ ‫خەرجی كارمەندو كرێكارانی خۆشی دابین‬ ‫بكات‪ .‬بریاریدا حكومه‌ت چیتر هاوكاری‬ ‫ئەو دازگاو كۆمپانیایانە نەكات‌و دەبێت بۆ‬ ‫خۆیان خەرجی موچەو كەرەسەی خاوو‬ ‫قەردو میكانیزمەكانی بەردەوامبوون بۆ‬ ‫پرۆژەكانیان په‌یدا بكەن‪ ،‬بەڵكو دەبێت‬ ‫ئەو پرۆژانە باجیش بە حكومەت بدەن‪.‬‬ ‫لە مایۆی ‪1988‬دا بە داڕشتنەوەی یاسای‬ ‫ه��اری��ك��اری��ی (ال��ت��ع��اون��ی��ات) گۆڕباچۆڤ‬ ‫ب��ەه��ێ��زت��ری��ن ه��ەن��گ��اوی چ��اک��س��ازی��ی‬ ‫رادی��ك��اڵ��ی ن��ا‪ .‬ب��ۆ ی��ەك��ەم ج��ار ل��ە دوای‬ ‫سیاستە ئابوورییەكەی لینینەوە (نیب)‬ ‫رێگا درا بە كەرتی تایبەت لە بوارەكانی‬ ‫خزمەتگوزاری‌و پیشەسازی‌و بازرگانی‬ ‫بە ئ��ازادی ك��ار بكەن‪ .‬هەڵوەشاندەوەو‬ ‫ئ��ازادك��ردن��ی پ��اوان��ك��ردن��ی ب��ازرگ��ان��ی لە‬ ‫الیەن وه‌زارەتی دەرەكییەوە هەنگاوێكی‬ ‫گرنگتری چ��اک��س��ازی��ی ئ��اب��ووری ب��وو‪.‬‬ ‫ل��ەم��ەش زی��ات��ر دەرگ��ای ل��ە س��ەر‬ ‫وەبەرهێنانی دەرەكی خستە سەر پشت‌و‬ ‫رێگای‌دا بە هاوبەشی لەگەڵ حكومەتی‬ ‫سۆڤیەتدا پ��رۆژەو كۆمپانیای گ��ەورە‬ ‫دابمەزرێنن‪ ،‬ب��ەاڵم كۆنترۆڵكردنی نرخ‬ ‫الی حكومەت مایەوە‪.‬‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1990‬دا ب��ە ه��ۆی شكستی‬ ‫پرۆسەی ریفۆرم لە ئاكامی زیادبوونی‬ ‫خ��ەرج��ی��ی��ەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت‌و شكستی‬ ‫پ��رۆژەك��ان��ی حكومەت‌و كەمبوونەوەی‬

‫باج‌و بێ توانایی حكومەت لە یارمەتی دانی‬ ‫پ��رۆژە شكست خ��واردو زەرەمەندەكان‬ ‫لە الی��ەك‪ ،‬لە الیەكی‌تر لە ئاكامی ئەو‬ ‫سیاسەتەی‪ ،‬كە گۆڕباچۆڤ رایگەیاند‬ ‫(س��ی��اس��ەت��ی الم��ەرك��ەزی)و ب��ە ه��ۆی‬ ‫ب��ەرزب��وون��ەوەی گیانی سەربەخۆیی‌و‬ ‫گەشەكردنی مافی چ��ارەی خۆنووسین‬ ‫الی دەس��ەاڵت‌و گ��ەالن��ی ك��ۆم��ارەك��ان��ی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت‪ ،‬ك��ە ئ��ەو زەمینەیەی‬ ‫خوڵقاند لە دوای ئەو گۆڕانكارییانەوە باج‌و‬ ‫داهاتەكانیان نەدەن بە دەسەاڵتی ناوەند‪.‬‬ ‫بە شێوەیەكی گشتی دەسەاڵتی ناوەند‬ ‫هیچ كۆنترۆڵێكی بە سەر بەرهەمهێناندا‬ ‫ن��ەم��ا‪ ،‬ب��ە تایبەتی كەرتەكانی شمەكی‬ ‫بەكاربەر‪ .‬گەورەترین كێشەو قەیرانی‬ ‫ریفۆرم لێرەدا ئەوە بوو‪ ،‬كە ئەم واقعە‬ ‫بوو ب ‌ه هۆی ئەوەی پەیوەندی كالسیكی‬ ‫ن��ێ��وان خستنەڕوو ه��ه‌روه‌ه��ا خواستی‬ ‫بە ت��ەواوی تێكبشكێت‪ .‬هاوكات بە هیچ‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك ك��ار ل��ە س��ەر دام��ەزران��دن��ی‬ ‫پەیوەندییەكی نوێش لە نێوان خواست‌و‬ ‫خستنەڕوودا نەكرا‪ ،‬بە واتە ئەم زەمینەیە‬ ‫ل��ە ف��ه‌وزای ئ��اب��ووری‌و بەرهەمهێنان‬ ‫قەیرانێكی گەورەی لێ خوڵقا‪ .‬ئاكامی ئەم‬ ‫قەیرانە لە دوایدا لەدەستدانی كۆنترۆڵی‬ ‫هەموو كێشەو گرفتەكانی لێكەوتەوەو‬ ‫یەكێک لە گەورەترین واڵت��ان��ی دنیا لە‬ ‫جێگای خۆیدا هەرەسی هێنا‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫هۆکاره‌کانی داڕمان‬ ‫هۆکاره‌کای داڕمانی یەكێتیی سۆڤیەت لە‬ ‫راستیدا فرە رەهەندو فرە ئاست‌و فرە‬ ‫سەرچاوەن‪ ،‬بەاڵم بە شێوەیەكی گشتی‬ ‫دەك��رێ��ت ب��ە س��ەر دوو ب��وار‪ ،‬ی��ان دوو‬ ‫تەوەردا دابەشیان بكەین‪.‬‬ ‫جەمسەری سۆسیالستی لە یەكەم قۆناغی‬ ‫دامەزراندنییەوە‪ ،‬یان وردتریش‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بڵێین سروشتی جەمسەری سۆسیالستی‬ ‫لە ساتە وەختی لەدایكبوونییەوە وەك‬ ‫بەدیل‌و دوژمنێكی سەرسەختی سیستمی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری ل��ەدای��ك��ب��وو‪ ،‬ب��ە وات��ە لە‬ ‫گ��ەوه��ەردا ئ��ەم سیستم‌و دەوڵ��ەت��ە لە‬ ‫هەناویدا كارەكتەری دوژمنایەتییەكی‬ ‫دەرەك��ی ه��ەڵ��گ��رت��ب��وو‪ ،‬ئ��ەم واڵت��ە لە‬ ‫ك��رۆك��دا سەنگەرێك ب��وو ل��ە بەرانبەر‬ ‫جەمسەری سەرمایەداری نەك مۆدێلێك‬ ‫بێت ب��ۆ سەلماندنی راس��ت��ی‌و جوانی‬ ‫ب��ی��ری س��ۆس��ی��ال��زم‌و خ��ەون��ی دنیایەكی‬ ‫بەهەشتیی‪ ،‬وەك ئ��ەوەی فەلسەفەی‬ ‫كۆمەیزمی ل��ە داهێنانیەوە بانگەشەی‬ ‫ب��ۆ دەك��رد‪ .‬ل��ەم ب��ارەدا ماركسییەكانی‬ ‫دنیا‪ ،‬كە سەردەمێك بوو بۆ جێگایەك‬ ‫دەگ��ەڕان‪ ،‬بیرو فەلسەفەی ماركسیزمی‬ ‫تیادا پراكتیزە بكەن‪ ،‬بۆ بە واقعیكردنی‬ ‫ئەو خەونەیان‪ ،‬ناجێگیریی‌و خراپی باری‬ ‫گوزەرانی خەڵكی سۆڤیەتییان قۆستەوە‪،‬‬ ‫تەنانەت بێ ئەوەی بیر لەوە بكەنەوە‪ ،‬كە‬ ‫سروشت‌و واقعی ئەم واڵتە لە بار نییە بۆ‬

‫پەروەردەكردنی ئەم بیرو تێڕوانینەیان‪.‬‬ ‫ماركسییەكانی سۆڤیه‌ت تەنیا بۆ گەیشتن‬ ‫بە دەسەاڵت چوونە پاڵ ئەم خواستەی‬ ‫م��ارك��س��ی��ی��ە ج��ی��ه��ان��ی��ی��ەك��ان‪ .‬ب��ە گرتنە‬ ‫دەستی دەس��ەاڵت بە شێوەیەكی گشتی‬ ‫ئ��ەزم��وون��ی ماركسییەت رووب��ەڕووی‬ ‫دوو هەڕەشەو گوشار بوەوە‪ ،‬گوشارو‬ ‫ه��ەرەش��ەی سیستمی س��ەرم��ای��ەداری‌و‬ ‫ه��ەڕەش��ەی ق��ەی��ران��ی نێواندژیی نێوان‬ ‫واقعی سۆڤیه‌تی‌و بیری ماركسیزم‪.‬‬ ‫تەوەری دەرەكی‬ ‫ل��ە ئ��اك��ام��ی ب��ێ ت��وان��ای��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‪،‬‬ ‫ل��ە رووب��ەڕووب��وون��ەوەی ب��ەرەی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری‪ ،‬لە هەشتاكانی سەدەی‬ ‫بیستەمەوە رواڵەتی الوازی جەمسەری‬ ‫سۆسیالستی بە روونی بەدەركەوت‪ .‬لە‬ ‫سەرەتای نەوەتەكاندا ئەم ئیمپراتۆرە نەك‬ ‫هەر بە تەواوەتی لە بەرانبەر جەمسەری‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری شكستی خ��وارد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫سیستمی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ل��ە جیهاندا‬ ‫ه��ەرس��ی هێناو ب��ەرەی س��ەرم��ای��ەداری‬ ‫بە گشتی‌و ئەمریكا بە تایبەتی لە سەر‬ ‫كورسی دەسەاڵتی دنیا مایەوە‪.‬‬ ‫شكستی یەكێتیی سۆڤیەت ل��ە ش��ەری‬ ‫ساردو بە تایبەتی لە شەری ئەفغانستان‪،‬‬ ‫هۆیەكی سەرەكیی داڕم��ان��ی سیستمی‬ ‫سیاسی‌و كۆی مەنزومەی سۆسیالستی‬ ‫ئەو واڵتە بوو‪.‬‬

‫‪187‬‬

‫ل��ە ن��اوەڕاس��ت��ی ح��ەف��ت��اك��ان��ەوە بە‬ ‫ت��ون��دب��وون��ەوەی ش��ەڕو ناكۆكییەكانی‬ ‫نێوان ه��ەردوو جەمسەرو زیادبوونی‬ ‫ترسی فراوانخوازی بەرەی سۆسیالستی‬ ‫ئەو باوەڕەی الی بەرەی سەرمایەداری‬ ‫یەقینكرد‪ ،‬كە دەبێت زۆر بە خێرایی لە‬ ‫رووی ئ��ەو سیاسەتە فراوانخوازییەی‬ ‫یەكێتی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��دا راوەس��ت��ێ��ت‪ ،‬بۆیە‬ ‫ب��ەرن��ام��ەی��ه‌ك��ی چ��ڕوپ��ڕو ف��رەالی��ەن��ی‬ ‫داڕش��ت‪ ،‬س��ەرەت��ای ئ��ەم بەرنامەیە بە‬ ‫نانەوەی داوێك بۆ سۆڤیەتییەكانیان لە‬ ‫ئەفغانستان دەستی پێكرد‪ ،‬لەم شەڕەدا‬ ‫یەكێتی سۆڤیه‌ت‌و ب��ەرەی سۆسیالزم‬ ‫گ��ورزێ��ك��ی ج��ەرگ��ب��ڕی��ان ب��ەرك��ەوت‪ .‬لە‬ ‫رویەكی‌ترەوە بە توندكردنەوەی شەڕو‬ ‫ملمالنێكان ئ��ەم��ەری��ك��ی��ی��ەك��ان‪ ،‬یەكێتی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ان ن��اچ��ارك��رد ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە‬ ‫س��ەر گ��رن��گ��ی��دان‌و پێشخستنی ب��واری‬ ‫چەكسازی‪ ،‬لە گەوهەردا ئەم سیاسەتەی‬ ‫ئەمەریكییەكان بۆ دوورخستنەوەیان بوو‬ ‫لە ب��واری پیشەسازی‌و بەرهەمهێنان‌و‬ ‫ق��ووڵ��ك��ردن��ەوەو ف��راوان��ك��ردن��ی زی��ات��ری‬ ‫ق��ەی��ران‌و كێشە ئ��اب��ووری��ی��ەك��ان��ی��ان‪ .‬لە‬ ‫الیەكی‌ترەوە‪ ،‬بە زیادبوونی گوشارەكان‬ ‫ل��ە ب��واری س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬ئەمەریكییەكان‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ەك��ان��ی��ان ب��ەرەو زی��ات��ر‬ ‫هاوكاریكردنی واڵت��ە سۆسیالستەكان‬ ‫پاڵنا‪ ،‬ئەمەش لە گەوهەردا باری ئابووری‬ ‫سۆڤیه‌تەكانی ئەوەندەی‌تر ئاڵۆزو گران‬ ‫كرد‪.‬‬

‫ب��ەردەوام بوونی پەیوەندییە ناتەباكانی‬ ‫ن��ێ��وان ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‌و واڵت��ە‬ ‫سۆسیالست‌و واڵته‌نەیاره‌کانی ئەمریكا‪.‬‬ ‫بە پێی ئەم پرنسیپە سۆڤیه‌ت یارمەتی‬ ‫دارای��ی‌و ب��ازرگ��ان‌و چەكسازی واڵتانی‬ ‫بەرەی سۆسیالیزم دەكرد‪ .‬سۆڤیه‌تەكان‬ ‫شمەك‌و خۆراكیان بە نرخی زۆر كەمتر‬ ‫لە نرخی خ��ۆی دەدای��ە ئ��ەو واڵت��ان��ە‪ ،‬لە‬ ‫راستیدا ئەم پرنسیپە الی ئەمریكییەكان‌و‬ ‫بەرەی سەرمایەداری خۆرئاوا پێچەوانە‬ ‫بوو‪ ،‬بە شێوەیەكی گشتی لە سیستمی‬ ‫سەرمایەداریدا ب��ەردەوام كێشەی نێوان‬ ‫ناوەندی سەرمایەداریی خۆرئاوا لەگەڵ‬ ‫واڵتانی پەری سەرمایەداری‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫ل��ە خ��ۆره��ەاڵت پ��ەی��وەن��دی‌و ئاڵوگۆڕی‬ ‫ناتەبا بوو بە الی بەرژه‌وەندی ناوەندەوە‪.‬‬ ‫واڵتە سەرمایەدارەكان لە سەر هەمان‬ ‫سەردەمی داگیركردن پەیوەندییەكانیان‬ ‫لە گەڵ واڵتانی پەر بەو شێوەیە بوو‪ ،‬كە‬ ‫كەلوپەل‪ ،‬شمەك‌و كەرەستەی سروشتی‬ ‫ئ��ەم واڵت��ان��ە ب��ە ن��رخ��ی زۆر كەمتر لە‬ ‫ن��رخ��ی خ��ۆی ب��ەرن‪ .‬وات��ە ل��ە مۆدێلی‬ ‫سەرمایەداریدا بەردەوام ناوەند لە سەر‬ ‫حیسابی پ��ەر بەهێز دەب��وو‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫سیستمی سۆسیالستیدا‪ ،‬بە پێچەوانەوە‬ ‫ماریفەتی ن��اوەن��د‪ ،‬كە یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫بوو لە سەر حیسابی هاوكاری‌و پاڵپشتی‬ ‫پەری سۆسیالستی الواز دەبوو‪ .‬ئاكامی‬ ‫ئ��ەم ج��ی��اوازی��ی��ەش ل��ە كۆتایی س��ەدەی‬ ‫ب��ی��س��ت��ەم��دا‪ ،‬دەرك��ەوت��ن��ی ن��اوەن��دێ��ك��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫سەرمایەداری مەزن‌و بێ ركابەر بوو لە‬ ‫بەرانبەر ناوەندێكی سۆسیالستی الوازو‬ ‫ئیفلیج‪‌.‬‬ ‫لە بواری پاڵپشتی شۆڕشەكانی رزگاریی‬ ‫نیشتمانی ب��ە مەبەستی ف��ره‌وان��ك��ردن‌و‬ ‫بەهێزكردنی ب��ەرەی سۆسیالستی بە‬ ‫بارێكی‌تردا ئیلتزامەكانی یەكێتی سۆڤیه‌تی‬ ‫زۆر زیاتر كرد‪.‬‬ ‫شكستی دبلۆماسییەتی سۆڤیه‌تی‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪ 1984‬س��ەرۆك گۆڕباچۆڤ‬ ‫لە لەندەن سەردانی س��ەرۆك تاتچەری‬ ‫کردووه‌‪ ،‬لە دانیشتنێكی دوو قۆڵی‌و نیمچە‬ ‫نهێنیدا ئەم دوو سەركردەیە ناڕاستەوخۆ‬ ‫یەكەم بەردی بناغەی سەردەمێكی نوێ‬ ‫دادەنێن‌و رێكدەكەون لە سەر كۆمەڵێك‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی گ��ەوه��ەری��ی‪ ،‬ب��ە ئامانجی‬ ‫رەوانەوەی ترسی شەری نێوان هەردوو‬ ‫ج��ەم��س��ەرو دان��ان��ی ب��ەردی ب��ن��اغ��ەی‬ ‫پ��ەی��وەن��دی��ی��ەك��ی ن��وێ��ی ن��ێ��وان ه��ەردوو‬ ‫جەمسەری سۆسیالستی‌و سەرمایەداری‪،‬‬ ‫ئەوەی گۆڕباچۆڤ نەیدەویست بە بیری‬ ‫خۆیدا بیهێنێت ئەو راستیەیە‪ ،‬كە ئەم دوو‬ ‫جەمسەرە لە كرۆكدا بە سروشت ئەوەندە‬ ‫ناكۆكن‪ ،‬سەركەوتنی هەریەكێكیان بە‬ ‫وات��ای كۆتایی ئ��ەوی‌ت��ر دەه��ات‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫وەك رابەرانی سەرمایەداری تاتچەر ــ‬ ‫رێگن ئەم راستییە لە الیان ستراتیج بوو‪.‬‬ ‫بۆیە هەنگاو بە هەنگاو كاریان لە سەر‬

‫بنكەنكردنی جەمسەری سۆسیالستی‬ ‫دەك��رد‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا ن��ی��ازی ئ��ەم دوو‬ ‫سەركردەیە دوو خ��ەون‌و دوو ئاواتی‬ ‫ج��ی��اواز ب��وون‪ ،‬گۆڕباچۆڤ بە خه‌یاڵی‬ ‫فریادڕەس دەیڕوانییە یارمەتییە دارایی‌و‬ ‫نەختیەكانی ب��ەرەی خ��ۆرئ��اوا‪ ،‬سەرۆك‬ ‫تاتچەریش ب��ەردی بناغەی داڕووخانی‬ ‫گ��ەورەت��ری��ن ئیمپراتۆری سۆسیالستی‬ ‫دادەنا‪.‬‬ ‫زۆربەی چاودێرانی سیاسی لە سەر ئەوە‬ ‫ه��اوڕان‪ ،‬كە نەخشەرێگای داڕووخ��ان��ی‬ ‫یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت ئ��ەو ك��ات ل��ە الی��ەن‬ ‫ه��ەردوو سەركردە (مارگریت تاتشەرو‬ ‫رۆناڵد رێگان) داڕێژرا‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1987‬دا بۆ بەشداریكردن لە‬ ‫كۆبوونەوەی لوتكەی سێیەم‪ ،‬ه��ەردوو‬ ‫س��ەرۆك گۆڕباچۆ‌و رێگن لە واشنتۆن‬ ‫رێكکەوتنێك بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕی‬ ‫س��ارد م��ۆر دەك��ەن‪ .‬ل��ە وردەك��اری��ی‬ ‫رێ��ك��ک��ەوت��ن��ەك��ەدا ل��ە س��ەر ك��ش��ان��ەوەی‬ ‫س��ەدان موشەكی ئەتۆمی ل��ە ئ��ەوروپ��ا‬ ‫رێكدەكەون‪ .‬لە ساڵی ‪1988‬دا لە مۆسكۆ‪،‬‬ ‫لە لوتكەی چوارەمدا ه��ەردوو سەرۆك‬ ‫لە س��ەر كەمكردنەوەی بەرهەمهێنانی‬ ‫چەكی ئ��ەت��ۆم��ی‌و س��ن��ووردارك��ردن��ی لە‬ ‫س��ەر ئاستی جیهان رێ��ك��دەك��ەون لەو‬ ‫كۆبوونەوەیەدا رێگن داوا لە گۆڕباچۆڤ‬ ‫دەكات كرانەوەو گۆڕانی زیاتر لە بواری‬ ‫دەرەكیدا ئەنجام بدات‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ساڵی ‪1989‬دا شەش واڵتی‬

‫‪189‬‬

‫سۆسیالستی (ئەڵمانیای خ��ۆره��ەاڵت‪،‬‬ ‫پۆڵەندا‪ ،‬چیكسلۆفاكیا‪ ،‬مەجەر‪ ،‬رۆمانیا‪،‬‬ ‫ب��وڵ��گ��اری��ا) ل��ە ن��ێ��و ش��ورای پۆاڵیینی‬ ‫س��ۆس��ی��ال��زم��دا ب��وون‪ ،‬ه��ەردوو واڵت��ی‬ ‫یەگسالفیاو ئەلبانیاش ل��ە دەرەوەی‬ ‫شوراكە ب��وون‪ ،‬ب��ەاڵم پێكەوە بەشێكی‬ ‫گەورەی قەاڵی سۆسیالستیان پێكدەهێنا‪.‬‬ ‫لەم ساڵەدا‪ ،‬لە ماڵتا‪ ،‬سەرۆك گۆڕباچۆڤ‌و‬ ‫سەرۆكی نوێی ئەمریكا‪ ،‬بۆشی باوك‬ ‫كۆدەبنەوەو رێكدەكەون لە سەر ئەوەی‪،‬‬ ‫كە یەكێتی سۆڤیەت دەستبەرداریی واڵتان‬ ‫(كوبا‪ ،‬نیكارەگوا‪ ،‬واڵتانی ئەوروپای خۆر‬ ‫هەاڵت) ببێت‪.‬‬ ‫لە راستیدا‪ ،‬لە هاوشانی گرفت‌و قەیرانە‬ ‫ناوخۆییەكانی واڵتانی سۆسیالستی بە‬ ‫تایبەتی واڵتانی ئ��ەوروپ��ای خۆرهەاڵت‬ ‫ئەم سیاسەتەی گۆڕباچۆڤ‪ ،‬پشتكردن لە‬ ‫واڵتانی سۆسیالست هۆیەكی سەرەكی‬ ‫داڕووخانی سیستمی سیاسی ئەو واڵتانە‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫ل��ە ك��ۆت��ای��ی ه��ەم��ان س��اڵ��دا‪ ،‬رژێ��م��ە‬ ‫ستالینییە سۆسیالیستییەكانی ئەوروپای‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت‪ ،‬ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ترسناك‬ ‫تووشی ناجێگیریی‌و توندیی‌وتیژیی‌و‬ ‫خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ی ج��ەم��اوەری��ی ل��ە دژی‬ ‫دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی��ان ب��وون‪ ،‬ك��ۆی ئ��ەم‬ ‫سیستمانە وەك شەپۆڵێكی زۆر خێرا یەك‬ ‫لە دوای یەك رووخان‪ ،‬گۆڕانكارییەكان‬ ‫ل��ەم واڵتانە تەنیا گۆڕینی دەم وچ��اوو‬ ‫سیستمە سیاسییەكان ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو‬

‫گۆڕانێكی چۆنایەتیش بوو لە رێ��ڕەوی‬ ‫مێژووی ئەو گەالنەدا‪.‬‬ ‫داڕووخ��ان��ی دی��واری بەرلین ل��ە ساڵی‬ ‫‪1989‬دا لە ئەدەبیاتی سیاسیدا‪ ،‬بە هێمای‬ ‫رووخ��ان��ی رژێ��م��ی سۆسیالستی دێ��ت‪،‬‬ ‫چونكە لە گ��ەوه��ەردا تەنیا داڕووخ��ان��ی‬ ‫سیستمێكی س��ی��اس��ی ن��ەب��وو‪ ،‬بەڵكو‬ ‫گەورەترین درزێ��ك بوو كەوتە شوراو‬ ‫ستراكچەری جەمسەری سۆسیالستی‌و‬ ‫بەرەی كۆمەنزیم‪ ،‬رووخانی ئەم دیوارە‬ ‫بە دوای خۆیدا داڕمانی ئیمپراتۆرییەتی‬ ‫سۆسیالزمی هێنا‪.‬‬ ‫لە حوزەیرانی هەمان ساڵدا پۆڵەندییەكان‬ ‫كۆتاییان بە دەسەاڵتی حیزبی شیوعی‬ ‫واڵتەكەیان هێنا‪ .‬ئەم رووداوە بۆ ئەو‬ ‫كاتە‪ ،‬وەك یەكەم هەنگاوی دارووخانی‬ ‫ئ��ەوروپ��ای خ��ۆره��ەاڵت بومەلەرزەیەك‬ ‫بوو‪ .‬كۆی واڵتانی سۆسیالستی خستە‬ ‫س��ەر رێ��گ��ای گ��ۆڕان‌و كۆتاییهێنان بە‬ ‫ماوەی دەسەاڵتی كۆمەنیستی‪.‬‬ ‫لە ناوەڕاستی نۆڤەمبەری ساڵی ‪1989‬دا‬ ‫گ��ەالن��ی چ��ی��ك��س��ل��ۆف��اك��ی��ا‪ ،‬دەس��ەاڵت‌و‬ ‫مۆدێلی حوكمرانی كۆمەنیزمیان گۆڕی‬ ‫بە سیستمێكی لیبرالی‌و قۆناغ بە قۆناغ‬ ‫تەوەی سیستمی بازاڕی ئازادو سەرمایە‬ ‫داریان لە واڵتەكەیان بەرجەستەكرد‪ .‬لە‬ ‫درێژەی شەپۆلەكانی داڕووخاندا واڵتانی‬ ‫مەجەرو رۆمانیاو بولگاریاش لە چەند‬ ‫مانگێكدا سیستم‌و مۆدێلی حوكمرانی‬ ‫واڵت��ەك��ان��ی��ان گ��ۆڕی‪ .‬ل��ە کۆتایی ساڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫‪1989‬دا لەگەڵ هاتنی جەژنی كریسمس‬ ‫پرۆسەی رووخانی واڵتانی ئەوروپای‬ ‫خۆرهەاڵت ـ وەك ئەوەی ئەمەریكییەكان‬ ‫نەخشەیان بۆ كێشا بوو ـ كۆتایی هات‪.‬‬ ‫ل��ەم س��ات��ەوە ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��او گ��وش��ارو‬ ‫هاندەرەكانی ئەمریكاو كۆی جەمسەری‬ ‫سەرمایەداری بۆ تەواوكردنی پرۆسەی‬ ‫رووخانی قەاڵی كۆمەنیزم‪ ،‬گواسترانەوە‬ ‫بۆ ناو یەكێتی سۆڤیەت‪ .‬بە قۆستنەوەی‬ ‫قەیران‌و كێشە ناوخۆییەكانی كۆمارەكانی‬ ‫یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت‪ ،‬ك��ارك��ردن ل��ە سەر‬ ‫هاندانی گەالنی ئەو واڵتانە بۆ رووخان‌و‬ ‫گۆڕینی سیستمە سیاسییەكان‌و هەوڵی‬ ‫ج��ی��اب��وون��ەوە ل��ە ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ەت‌و‬ ‫دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی س��ەرب��ەخ��ۆ بۆ‬ ‫خ��ۆی��ان ب��وو ب��ە ستراتیجی س��ەرەك��ی‬ ‫ئەمەریكییەكان‪ ،‬لە چەندین رێگاو بوارەوە‬ ‫زۆر بە وردی كاریان لە سەر دەكرد‪.‬‬ ‫لە راستیدا ئ��ەم پ��رۆژەی��ەی ئەمریكا بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەك��ی زۆر خ��ێ��را س��ەری گ��رت‌و‬ ‫رووخ��ان‌و جیابوونەوەی كۆمارەكانی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت لە چاوتروكانێكدا بوو‬ ‫بە راس��ت��ی‪ .‬س��ەرەت��ای ئ��ەم لێکترازان‌و‬ ‫جیابوونەوەیە لە بڕیاری جیابوونەوەی‬ ‫واڵتانی بەڵتیق (ئستۆنیا‪ ،‬التیفیا‪ ،‬لیتوانیا)‬ ‫ەوە دەس��ت��ی��پ��ێ��ك��رد‪ ،‬ت��ا ئ��ەم س��ات��ەش‬ ‫گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ ب��ی��ان��ووی ج��ی��اب��وون��ەوەی‬ ‫ئەمانی پێبوو‪ ،‬لەبەرئەوەی ئەم واڵتانە لە‬ ‫ساڵی ‪ 1940‬بە رێكکەوتنێكی نهێنی نێوان‬ ‫هیتلەرو ستالین خرابوونە سەر یەكێتی‬

‫س��ۆڤ��ی��ەت‪ .‬بۆیە ج��ی��اب��وون��ەوەی��ان وەك‬ ‫رزگاربوون لە داگیركەر تەماشا دەكرا‪،‬‬ ‫تا ئاستێكیش بەشێك لە دەسەاڵتدارانی‬ ‫س��ی��اس��ی ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ەت ش��ێ��وە‬ ‫شەرعیەتێكیان بە بڕیارەكەیان دەدا‪.‬‬ ‫ل��ە ‪11‬ی م��ارس��ی‪1990‬دا پ��ەرل��ەم��ان��ی‬ ‫لیتوانیاو لە ‪19‬ی حوزەیران پەرلەمانەكانی‬ ‫ئستۆنیاو التیفیاو لە تەمووزی هەمان ساڵ‬ ‫پەرلەمانی ئۆكرانیا بڕیاری سەربەخۆیی‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ە یەكێتی سۆڤیەت راگەیاند‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم گۆڕباچۆڤ دان��ی بەم خواستەی‬ ‫ئەستۆنییەكان‌و دوات��ری��ش گەالنی‌تردا‬ ‫ن��ەن��ا‪ .‬ن��اڕەزای��ی‌و خ��ۆپ��ێ��ش��ان��دان��ەك��ان��ی‬ ‫كۆمارەكانی بەڵتیق گەیشتە ئاستێكی زۆر‬ ‫ترسناك‪ ،‬بۆیە گۆڕباچۆڤ بۆ رێگرتن‬ ‫لە جیابوونەوەیان بڕیاری بەكارهێنانی‬ ‫هێزو سوپای لە دژی خۆپێشاندەراندا دا‪،‬‬ ‫لە ئاكامدا بە دەیان قوربانی لێكەوتەوە‪،‬‬ ‫سووربوونی گەالنی ئ��ەم كۆمارانە بۆ‬ ‫جیابوونەوەو سەربەخۆبوون سەرۆك‬ ‫گۆڕباچۆڤیان ناچاركرد بە راگەیاندنی‬ ‫بڕیاری كشانەوەی سوپا‪.‬‬ ‫بۆ دەرچ��وون لەم قەیرانە لە سەرەتای‬ ‫ئ��اب��ی ‪1991‬دا س��ەرۆك گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ‬ ‫بە نهێنی رێكکەوتنێك لەگەڵ واڵتانی‬ ‫كۆماری یەكێتی سۆڤیەت مۆر دەكات‪،‬‬ ‫بە پێی رێكکەوتنەكە‪ ،‬یەكێتییەكی نوێ لە‬ ‫نێوان واڵتە سەربەخۆكاندا دادەمەزرێت‪،‬‬ ‫ل��ە دەق��ی رێكکەوتنەكەدا جگە ل��ەوەی‬ ‫ك��ۆی دەس��ەاڵت��ەك��ان��ی ن��اوەن��د دەدا بە‬

‫‪191‬‬

‫ك��ۆم��ارەك��ان‪ ،‬هیچ ئ��ام��اژەی��ەك بە ناوی‬ ‫یەكێتی سۆڤیه‌ت ناكات‪ .‬بەم رێكکەوتنە‬ ‫واڵت��ان��ی یەكێتی سۆڤیەت هەریەك ‌ه بۆ‬ ‫خۆی شێوە سەربەخۆبوونێكی دەبێت‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم وەك ن��اوەن��د زۆر الوازو بێ‬ ‫دەس��ەاڵت دەم��ێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ل��ە ‪14‬ی ئابدا‬ ‫رەشنووسی ئ��ەم رێکكەوتنە دەكەوێتە‬ ‫دەس��ت س��ەرۆك وەزی��ران��ی ئ��ەو كاتەی‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت(بافلوف)‪ ،‬كە یەكێک لە‬ ‫موحافیزکاره‌ توندڕەوەكان بوو‪.‬‬ ‫ب��اف��ل��ۆف ژێ��ر ب��ە ژێ��ر ن��اوەڕۆك��ی ئ��ەم‬ ‫رێكکەوتنە ئ��اش��ك��را دەك��ات‌و دەی��دات��ە‬ ‫رۆژنامە‪ ،‬لە ‪25‬ی ئابدا ئەم رێکكەوتنە‬ ‫ل��ە رۆژن��ام��ەی ف��ەرم��ی حكومەتدا باڵو‬ ‫دەك��رێ��ت��ەوە‪ .‬ئ��ەم ئ��اش��ك��راب��وون��ە ك��ۆی‬ ‫موحافیزكارەكان توڕەو سەغڵەت دەكات‌و‬ ‫بە خیانەتێكی نیشتمانیی ن��اوی ده‌ب��ه‌ن‪.‬‬ ‫بافلۆف راستەخۆ داوای كۆبوونەوەیەكی‬ ‫نائاسایی خێرای ئەنجومەنی وەزی��ران‬ ‫دەك��ات‪ ،‬ك��ۆی وەزی��رەك��ان ل��ە بینای‬ ‫دەزگای هەواڵگری روسی كۆدەكاتەوە‪،‬‬ ‫لە كۆبوونەوەكەدا بریار دەدەن‪ ،‬كە رێگا‬ ‫نەدرێت بە گۆڕباچۆڤ رێكکەوتنەكە واژۆ‬ ‫بكات‪ .‬لەم كاتەدا گۆڕباچۆظ‌و خێزانەكەی‬ ‫لە مۆڵەتی پشووداندا بوون لە كۆشكی‬ ‫سەرۆكایەتی لە سەر دەریای رەش‪.‬‬ ‫ل��ە ‪18‬ی ئ��اب كۆمەڵێك ل��ە س��ەرك��ردە‬ ‫م��وح��اف��ی��زك��ارەك��ان‪ ،‬ل��ە دەزگ��اك��ان��ی‬ ‫حكومەت‌و حیزب‌و دەزگای هەواڵگریی‪،‬‬ ‫ك��ە پێكهاتبوون ل��ە دوان��ز ‌ه ك��ەس بە‬

‫ناكاویی س��ەردان��ی گۆڕباچۆڤ دەك��ەن‬ ‫لە جێگای پشوودانی‪ ،‬داوای لێدەكەن‪،‬‬ ‫كە رێكکەوتنەكە واژۆ نەكات‌و بڕیاری‬ ‫ب��اری نائاسایی لە واڵت��دا رابگەیەنێت‪.‬‬ ‫گۆڕباچۆڤ بەم داوایە رازی نابێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫پێیان دەڵێت من بێدەنگی هەڵدەبژێرم‬ ‫ئێوە بۆ خۆتان چی دەكەن‌و دەگەنە كوێ‬ ‫خ��ۆت��ان تاقیبكەنەوە‪ .‬موحافزكارەكان‬ ‫ب��ۆ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی ن��ەخ��ش��ەك��ەی��ان‬ ‫گۆڕباچۆڤ دەستبەسەر دەكەن‌‪ .‬هاوكات‬ ‫لیژنەیەك بۆ سەرپەرشتی كودەتاكەیان‬ ‫لە (جێگرەكەی گۆڕباچۆڤ‪ ،‬سەرۆكی‬ ‫دەزگای هەواڵگری (كەی گی بی) سەرۆك‬ ‫وەزیران‪ ،‬وەزیری بەرگری) پێكدێنن‪ .‬ئەم‬ ‫لیژنەیە راستەخۆ فرمان بە جواڵندنی‬ ‫سوپاو راگەیاندنی باری نائاسایی واڵت‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ب��ە كۆنترۆڵكردنی ش��ارەك��ان‌و‬ ‫داخستنی رۆژنامەكان‌و قەدەغەكردنی‬ ‫هاتوچۆ لە ك��ۆی كۆمارەكانی یەكێتی‬ ‫سۆڤیەت‪ .‬ئ��ەم ب��ڕی��ارە ب��اری جێگیریی‬ ‫واڵت ب��ە ت��ەواوی تێك دەدات‪ ،‬ش��ەڕو‬ ‫رووب��ەڕووب��وون��ەوەی توندیی‌وتیژیی‬ ‫نێوان خەڵك‌و سوپا لە شەقام‌و بازاڕەكان‬ ‫دادەمەزرێت‪.‬‬ ‫لەم ب��ارودۆخ��ەدا دەزگاكانی هەواڵگری‬ ‫ئەمریكاو ئیسرائیل تەواو سەغڵەت بوون‪،‬‬ ‫بۆیە راستەوخۆ كەوتنە كۆكردنەوەی‬ ‫زانیاری‌‪ ،‬بە هەموو هێزو قەبارەیەكیان‬ ‫دەزگ��ا سیخورییەكانیان خستەكار لە‬ ‫یەكێتی سۆڤیه‌ت‪ .‬لە دەرەوەی یەكێتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫سۆڤیەتیش دەزگ��ای هەواڵگری ئەمریكا‬ ‫(س��ی ئ��ای ئ��ەی)و وه‌كالەتی هەواڵگری‬ ‫سەربازیی ت��ەواوی ه��ه‌ژم��ار ‌ه دارای��ی‌و‬ ‫بانكییەكانی یەكێتی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ان لە‬ ‫ناوچە ئازادەكان‌و سویسرا كۆنترۆڵكرد‪.‬‬ ‫س��ەرۆك ب��ۆش راس��ت��ەوخ��ۆ ب��ڕی��اری‬ ‫راگرتنی هەموو یارمەتی‌و هاوكارییەكی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��داو گ��وش��اری خ��س��ت��ە س��ەر‬ ‫ك��ودەت��ا چ��ی��ی��ەك��ان‪ .‬گ��وش��ارەك��ان��ی��ان بۆ‬ ‫گەڕاندنەوەی گۆڕباچۆڤ گەیشتە ئاستی‬ ‫دەستتێوەردانی راستەوخۆ لە كاروباری‬ ‫ناوخۆی ئەو واڵت��ەدا‪ .‬لەم بارودۆخەدا‬ ‫یڵسن پشتی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ‌ی گ��رت‪ ،‬لە‬ ‫دوای س��ێ رۆژ‪ ،‬ك��ودەت��اك��ە شكستی‬ ‫خ��واردو گۆڕباچۆڤ گەڕایەوە مۆسكۆ‪.‬‬ ‫ب��ەم س��ی��اس��ەت��ەو ل��ە رێ��گ��ای س��زادان‌و‬ ‫دوورخستنەوەی كودەتاچییەكان بەرەی‬ ‫موحافیزكاران بە ت��ەواوی شكان‌و رێگا‬ ‫بۆ یڵسن خۆش بوو‪ ،‬كە نەك هەر توانی‬ ‫كۆنترۆڵی ت��ەواوی ب��ری��ارەك��ان بكات‌و‬ ‫گۆڕباچۆڤیش بە تەواوی كۆنترۆڵ بكات‪،‬‬ ‫بەڵكو نەخشەو پالنە جیاخوازییەكانی‬ ‫بۆ سەربەخۆكردنی روسیا چووە سەر‬ ‫رێ��گ��ای خ��ۆی‪ .‬ل��ە دوای ئ��ەم رووداوە‪،‬‬ ‫یڵسن رێكکەوتنێكی نهێنی چ��وار قۆڵی‬ ‫لە نێوان (روسیا‪ ،‬ئۆكرانیا‪ ،‬بیالروسی‪،‬‬ ‫كازاخستان) بۆ دانانی بناغەی یاسای‬ ‫سەربەخۆبوونی كۆمارەكان‌و دەرچوون‬ ‫ل��ە ژێ��ر چ��ەت��ری ی��ەك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ەت��دا‬ ‫ئەنجامدا‪ .‬هاوكات لە الیەكی‌ترەوە كەوتە‬

‫هاندانی واڵتانی‌تری یەكێتیی سۆڤیەت‪ ،‬بۆ‬ ‫بڕیاردان لە سەر سەربەخۆیی خۆیان‪.‬‬ ‫تەوەری ناوخۆیی‬ ‫ك��ەڵ��ەك��ەب��وون��ی ق��ەی��ران‌و ك��ێ��ش��ە‬ ‫مێژووییە ناوخۆییەكان‪ ،‬بێ‌توانایی لە‬ ‫چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشەو قەیرانەكانی‬ ‫سیستمی سۆسیالستی ل��ە س��ەرەت��ای‬ ‫دام��ەزران��دن��ی��ی��ەوە‪ ،‬ه��ه‌ت��ا گەیشت به‌م‬ ‫قۆناغە ئەو زەمینەو بارەی دروستکرد‌‪،‬‬ ‫ك��ە ه��ەم��وو م��ی��ك��ان��ی��زم‌و ئ��ام��ڕازەك��ان��ی‬ ‫چارەسەری كێشەو قەیرانەكان تووشی‬ ‫ئیفلیجیی ببن‌و توانای چارەسەركردنیان‬ ‫نەمێنێت‪.‬‬ ‫نموونه‌ی ئه‌و قەیران‌و كێشانە‪ ،‬وه‌ک‪:‬‬ ‫قەیرانی ئایدیۆلۆژی یەكێک بوو ‌ه لە گرفتە‬ ‫ه��ەرە س��ەرەك��ی‌و دی��ارەك��ان��ی سیستمی‬ ‫سیاسی سۆسیالستی (لەگەڵ دامەزراندنی‬ ‫سیستمی س��ی��اس��ی س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی لە‬ ‫یەكێتی سۆڤیەتدا) فاكتەری ئایدیۆلۆجی‌و‬ ‫ن��ێ��وان��دژی��ی واق��ع‌و ت��ی��ۆری ماركسیزم‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬لە سەرەتای س��ەدەی بیستەمدا‪،‬‬ ‫ئەو كاتەی‪ ،‬كە ماركسییەكانی یەكێتیی‬ ‫سۆڤیەت بڕیاری بەرپاكردنی شۆڕشێكی‬ ‫كۆمەنستیان لەم واڵتەدا دا‪ .‬بێ ئەوەی بیر‬ ‫لەوە بكەنەوە‪ ،‬كە واقعی ئەم واڵتە بە هیچ‬ ‫شێوەیەك لە بار نییە بۆ پەروەردەكردنی‬ ‫ف��ەل��س��ەف��ەو س��ی��س��ت��م��ی ح��وك��م��ران��ی‌و‬ ‫دامەزراندنی كۆمەڵگایەكی كۆمەنیستی‪.‬‬

‫‪193‬‬

‫ه��ەم��وو ه��ێ��زو ت��وان��ای��ەك��ی��ان خستەكار‬ ‫بۆ سەپاندنی مۆدێلی كۆمەنیستی‪ .‬لە‬ ‫راستیدا‪ ،‬ئەم بڕیارە سەرچاوەی سەرەكی‬ ‫درووست نەبوون‌و بەرجەستە نەبوونی‬ ‫كۆمەنیستی بوو بۆ ماوەی زیاتر لە حەفتا‬ ‫ساڵ حوكمرانی‪ .‬ئەم قەیرانە لەگەڵ دانانی‬ ‫یەكەم بەردی بناغەی سیستمی سیاسی‬ ‫سۆسیالستی لەم واڵت��ەدا ب��ەدەرك��ەوت‪،‬‬ ‫بەاڵم رابەرانی كۆمەنیزم هەر لە لینینەوە‬ ‫تا گۆڕباچۆڤ بۆ تێپەڕاندنی ئەم قەیرانە‬ ‫هیچ رێگایەكیان بۆ ن��ەدۆزرای��ەوە‪ ،‬جگە‬ ‫ن‬ ‫ل��ە بەكارهێنانی ه��ێ��زو سەركوتكرد ‌‬ ‫ب��ە زۆرەم��ل��ێ‌و س��ەپ��ان��دن��ی سیستمی‬ ‫س��ۆس��ی��ال��س��ت‌و ب��ە زۆر ل��ەب��ەرك��ردن��ی‬ ‫بەرگی كۆمەنیزمی بە بەری كۆمەڵگای‬ ‫سۆڤیەتی‌و واڵتانی هاوپەیمان‌و پەری‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت نەبێت‪.‬‬ ‫شكست هێنانی پرۆژەی چاکسازی‌و‬ ‫قووڵبوونەوەی زیاتری كێشە‌و‬ ‫قەیرانەكان‬ ‫لە راستیدا‪ ،‬لەمەڕ ئەم هۆیە‪ ،‬كە لە كۆی‬ ‫ئەدەبیاتی سیاسی جیهاندا بە هۆکاری‬ ‫س��ەرەك��ی داڕووخ��ان ده‌ژم��ێ��ردرێ��ت‪.‬‬ ‫چ��ەن��دی��ن ت��ی��ۆرو ب��ۆچ��وون��ی ج��ی��اوازو‬ ‫لێكچووش هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم بە شێوەیەكی‬ ‫گشتی كۆی ئەمانە پێیان وایە هۆکاری‬ ‫س��ەرەك��ی داڕووخ��ان ن��ادروس��ت��ی‬ ‫پ��رۆس��ەك��ەی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ‌و الوازی‬

‫كەسایەتی گۆڕباچۆڤ بووە‪.‬‬ ‫لە دوای سەردەمی ستالینەوە كەم تا زۆر‬ ‫كۆی سەركردە سیاسییەكان‌و پیاوانی‬ ‫حیزب‪ ،‬بە تایبەتی لە ب��واری ئابووریدا‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەی پ��ێ��وی��س��ت��ی چ��اک��س��ازی��ی��ان‬ ‫كردوە‪ ،‬بەاڵم بە هۆی دروست نەبوونی‬ ‫سەرۆكێكی چاکسازیی داناو لێهاتوو‪ ،‬ئەم‬ ‫چەمكە نەگەیشتە ئامانج‌و دەستاودەست‬ ‫لەگەڵ هەموو ئاڵوگۆڕییەكانی دەسەاڵت‬ ‫دەگ��وازرای��ەوە ت��ا گەیشتە س��ەردەم��ی‬ ‫س��ەرۆك گۆڕباچۆڤ‪ ،‬كە ئیتر نەدەكرا‬ ‫لەوە زیاتر پرۆسەی چاکسازیی ئابووریی‬ ‫دوابخرێت‌و ب ‌ه سستی‌و خاویی جێبەجێ‬ ‫بكرێت‪ .‬لەم رووەوە س��ەرۆك یڵسن لە‬ ‫كۆنفڕانسی پێنجی حیزبدا بە راشكاوی‬ ‫دەڵێت‪ :‬چیتر كاتی ئەوە نەماوە‪ ،‬كە ریفۆرم‬ ‫بە هەنگاوی بچووك‌و كورت بەرجەستە‬ ‫ب��ك��ەی��ن‪ ،‬ك��ات��ی ئ��ەوەی��ە سۆڤیه‌تییەكان‬ ‫بازێكی گەورە لەم بوارەدا بده‌ن‌و گۆڕانی‬ ‫گەوهەری‌و گرنگ بە تایبەتی لە بواری‬ ‫ئابووریدا بەرجەستە بكەن‪.‬‬ ‫یڵسن لەو كۆنفرانسەدا‪ ،‬وەك سەرەتایەك‬ ‫بۆ پیشنیارەكەی دەستپێكردنی پرۆسەی‬ ‫چاکسازیی بە چەند خاڵێك خستەڕوو‬ ‫لەوانە‪:‬‬ ‫‪1‬ــ بەرجەستەكردنی جێگیری ئابووری‬ ‫لە رێگای پاڵپشتیكردن لە دراوی روبڵ‌و‬ ‫گرتنەبەری سیاسەتێكی دارایی‌و نەختی‌و‬ ‫ئیتیمانی دروست‌و ورد‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ بەرجەستەكردن‌و پراكتیزەكردنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫پ��رۆس��ەی ب��ە تایبەتیكردن‪ ،‬ل��ە رێگای‬ ‫تەسككردنەوەی كەرتی گشتی‌و كەرتی‬ ‫دەوڵەتی‌و دامەزراندنی كەرتی ئابووری‬ ‫هاوبەش‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ب��ەرج��ەس��ت��ەك��ردن��ی پ��رۆژەی��ەك بۆ‬ ‫چاکسازیی كشتوكاڵی‪.‬‬ ‫‪4‬ــ ئازادكردنی بازاڕ‌‌و نرخی شمەك‪.‬‬ ‫‪5‬ـ��ـ ك��ەم��ك��ردن��ەوەی خ��ەرج��ی��ی��ەك��ان��ی‬ ‫ح��ك��وم��ەت ل��ە رێ��گ��ای ك��ەم��ك��ردن��ەوەی‬ ‫ی��ارم��ەت��ی��ی��ەك��ان��ی ح��ك��وم��ەت ب��ۆ پ��ڕۆژە‬ ‫الوازو كەم بەرهەمەكان‌و كەمكردنەوەی‬ ‫خەرجییەكانی بەرگریکردن لە شكست‌و‬ ‫كورتهێنانی ب��ودج��ەو خەرجییەكانی‬ ‫جیهازی ئیداری‪.‬‬ ‫‪6‬ــ ریفۆرم لە سیستمی باج‌و گومركدا‪ ،‬كە‬ ‫لەگەڵ ئابووری بازاڕو گۆڕانكارییەكانی‬ ‫سەردەمدا بە رەوانی نایەتەوە‪.‬‬ ‫‪7‬ــ ریفۆرم لە جیهازی بانكی‪ ،‬لە رێگای‬ ‫گرتنەبەری س��زای توندوتیژ ل��ە دژی‬ ‫سەرپێچیكەران لە چ پۆست‌و پلەیەکدابن‌و‬ ‫نه‌هێشتنی وه‌رگرتنی قەرد بێ مەرج‌و بێ‬ ‫ده‌سته‌به‌ریی‌‪.‬‬ ‫‪8‬ــ دامەزراندنی سیستمی ده‌سته‌به‌ری‬ ‫كۆمەاڵیەتی‪ ،‬لەگەڵ هەڵگرتنی بەربەست‬ ‫لە ب��ەردەم سەقفی كرێ بۆ رووب��ەڕوو‬ ‫بوونەوەی نرخ‪.‬‬ ‫لە راستیدا من پێم وایە گۆرباتنشۆف‌و‬ ‫یڵسن تا راده‌یه‌کیش حیزبی شیوعی‌و‬ ‫ك��ۆی سیستمی حوكمرانی ئ��ەو كاتە‪،‬‬ ‫ه��ەم��ووی��ان ب��ەرپ��رس��ن ل��ە داڕووخ��ان��ی‬

‫یەكێتی سۆڤیەت بەو ئاست‌و خێراییه‌‪،‬‬ ‫چونكە لە گ��ەوه��ەردا هیچ ك��ام لەوانە‪،‬‬ ‫جگە لە رێگاو بەرنامەكەی گۆڕباچۆڤ‬ ‫هیچ جێگره‌وه‌یه‌کی تریان ن��ەب��وو‪ .‬لەم‬ ‫چوارچێوەیەدا پرۆژەكەی گۆڕباچۆڤ‌یش‬ ‫ن��ەك بەربەستی ل��ە ب��ەردەم رووخ��ان��ی‬ ‫یەكێتیی سۆڤیەتدا دروست نەكرد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫بوو ب ‌ه هۆی خێراكردنی لە رووخاندا‪ ،‬لەم‬ ‫بوارەدا بە پێی راپۆرتێكی دەزگای (سی‬ ‫ئای ئەی) دەزگای هەواڵگری سەربازی‬ ‫ئ��ەم��ری��ك��ا‪ ،‬ك��ە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ن��ەخ��ش��ەرێ��گ��ای‬ ‫ریفۆرمەكەی گۆڕباچۆڤ بۆ جواڵندنی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی س��ۆڤ��ی��ەت ل��ە س��اڵ��ی ‪1987‬‬ ‫گەیشتە قەیرانێكی چه‌قبەستوو‪ ،‬ئەمەش لە‬ ‫راستیدا بە هۆی چەند كێشەیەكەوە بوو‪،‬‬ ‫لەوانە‪ :‬فاكتەری سروشتی‪ ،‬گرفتەكانی‬ ‫گ��واس��ت��ن��ەوە‪ ،‬ئ��ەو پەیوەستبوونانەی‪،‬‬ ‫كە لە ئاكامی جێبەجێكردنی پرۆسەی‬ ‫ریفۆرمەوە كەوتبووە سەریان‪ .‬ئاكام‌و‬ ‫دەرهاویشتەی كۆی ئەمانە بە رێژەیەكی‬ ‫بەرچاو كاریگەر بوو ب ‌ه هۆی دابەزینی‬ ‫ئاستی گەشەی ئابووری‪ ،‬لە ساڵی ‪1987‬‬ ‫دا نێوەندی رێژەی گەشەكردنی ئابووری‬ ‫تەنیا ‪ %1‬ی تۆمار كرد‪ .‬لە راستیدا‪ ،‬لە‬ ‫هیچ س��ەردەم‌و ب��ارودۆخ��ێ��ك��دا رێ��ژەی‬ ‫گەشەكردنی ئەم واڵتە دانەبەزیوە بۆ ئەم‬ ‫ئاستە‪.‬‬ ‫لە رێگای بەرجەستەكردنی سیستمی‬ ‫چ��اودێ��ری (ال��ج��ودە)ەی پیشەسازییەوە‬ ‫بە بەرنامەی (جوسبریكا)‪ ،‬گۆڕباچۆڤ‬

‫‪195‬‬

‫چ��اودێ��ری خ��س��ت��ەس��ەر ه��ه‌زارو پێنج‬ ‫سه‌د دام��ەزراوەی پیشەسازی‪ ،‬بەاڵم بە‬ ‫پێچەوانەوە ئەم سیستمە نوێیەش بوو‬ ‫ب ‌ه هۆی زیاتر تێكدان‌و ئیرتباككردن لە‬ ‫بواری پیشەسازی‌و بەرهەمهێناندا‪.‬‬ ‫لە رێگای داڕشتنەوەی ریفۆرم لە كەرتی‬ ‫كرێدا‪ ،‬لە رێگای كەمكردنەوەی ژمارەی‬ ‫ك��رێ��ك��اران‌و چ��ارەس��ەری ك��رێ��ك��اری‬ ‫دەمامككراو هه‌روه‌ها گۆڕینی سیستمی‬ ‫دارایی‌و بەرێوەبردن‪ ،‬بارو ژیانی خەڵكی‬ ‫زۆر لە پێشوو سەختترو كارەساتبارتر‬ ‫ب��وو‪ .‬ئ��ەم��ەش ب��وو ب��ه‌ ه��ۆی��ەك��ی‌ت��ری‬ ‫نارەزایبوونی خەڵك‌و زیاتر توڕەبوونیان‬ ‫لە دەس��ەاڵت��ی سیاسی‌و كۆماریكانیش‪.‬‬ ‫هیچ متمانە‌و باوەڕێكیان بە ناێەند نەما‪،‬‬ ‫كە باری ژیانیان بەرەو باشتر بەرێت‪.‬‬ ‫جیاوازییە سەرەتاییەكانی نێوان‬ ‫چاکسازیی چینی‌و سۆڤیەتی‬ ‫ ‬ ‫لە بەراوردكردنی پرۆسەی چاکسازی‌و‬ ‫كرانەوەی چین‌و سیاسەتی بیروستریكا ــ‬ ‫گالسنوستی روسی‪ ،‬جیاوازی گەوهەری‬ ‫نێوانیان لەوێوە دەس��ت پێ دەك��ات‪ ،‬كە‬ ‫دینگ تیۆری چاکسازی‌و كرانەوەی بە‬ ‫تایبەت ب��ۆ واق��ع��ی چین دارێ��ژاب��وو‪ .‬لە‬ ‫پراكتیزەكردنیشدا هەنگاو بە هەنگاو‪،‬‬ ‫ل��ە ورده‌كارییەكانیشدا زۆر وریایانە‬ ‫ره‌چاوی واقعی كۆمەاڵیەتی‌و بارودۆخی‬ ‫ئابووری‌و سیاسی واڵتەكەی دەكرد‪.‬‬

‫ل��ە پراكتیزەكردنی ت��ی��ۆری ری��ف��ۆرم��دا‪،‬‬ ‫چ��ی��ن��ی��ی��ەك��ان س��ەرەت��ا ب��ە چ��اک��س��ازی��ی‬ ‫ئ��اب��ووری دەس��ت��ی��ان پ��ێ��ك��ردو چەندین‬ ‫ه��ەن��گ��اوی گرنگیان ل��ەو ب��ارەی��ەوە دا‪،‬‬ ‫لەم قۆناغەدا هیچ گ��ۆڕان‌و ریفۆرمێكی‬ ‫سیاسییان ئەنجام ن��ەدا‪ .‬جگە ل��ەوەی‪،‬‬ ‫كە لە كۆمەڵێك بڕیارو ئیجرائاتی زۆر‬ ‫توندی دژ بە گەندەڵی‌و الدان نەبێت‪ ،‬واتە‬ ‫لەم قۆناغەدا دەس��ەاڵت زۆر بە پتەوی‬ ‫مایەوە‪ .‬لە دوا بەرجەستەبوونی بناغەی‬ ‫چ��اک��س��ازی��ی ئ��اب��ووری‌و دەرك��ەوت��ن��ی‬ ‫دەره��اوی��ش��ت��ە ئیجابییەكانی ل��ە س��ەر‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��گ��او پ��ەی��داك��ردن��ی شەعبیەتێكی‬ ‫گ��ەورە ب��ۆ دی��ن��گ‪ ،‬قۆناغی چاکسازیی‬ ‫سیاسی دەستپێكرد‪ .‬لە یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫بە هۆی بەهێزیی بەرەی موحافزكاران‌و‬ ‫دژە ریفۆرم‪ .‬گۆڕباچۆڤ بێ الوازكردنی‬ ‫ی نەیدەتوانی‬ ‫دەس��ەاڵت‌و حیزبی شیوع ‌‬ ‫چاکسازیی ئابووری بەرجەستە بكات‪،‬‬ ‫لەم بارەدا دەرهاویشتەكانی چاکسازیی‬ ‫ئ��اب��ووری ب��وو ب�� ‌ه ه��ۆی رووخ��ان��ی‬ ‫دەسەاڵتێك ئ��ەوەن��دە الوازو لێكترازاو‬ ‫بوو توانای هیچ بەرگرییەكی لە خۆی‬ ‫نەمابوو‪ ،‬زۆر بە ئاسانی خۆی ده‌دا ب ‌ه‬ ‫ده‌ست ئەگەری رووخانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ە رووی��ەك��ی‌ت��رەوە‪ ،‬چ��ی��ن��ی��ی��ەك��ان بە‬ ‫راب��ەرای��ەت��ی س��ەرۆك دی��ن��گ‪ ،‬پرۆسەی‬ ‫چاکسازییان قۆناغ بە قۆناغ‌و لەسەرخۆ‬ ‫بەرجەستە دەكرد‪ ،‬هەرچی گۆڕباچۆڤ‌و‬ ‫یڵسن بوو باوەڕیان بە گۆڕانی خێرا لە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫رێگای بازدانی گەورەوە بوو‪ .‬وەك رابەرو‬ ‫س��ەرك��ردەی چاکسازیی جیاوازییەكی‬ ‫گەوهەری لە نێوان ه��ەردوو سەرۆكدا‬ ‫(دی��ن��گ‌و گۆڕباچۆڤ) ه��ەب��وو‪ .‬س��ەرۆك‬ ‫دی��ن��گ ب��ە س��روش��ت س��ەرك��ردەی��ەك��ی‬ ‫چ��اک��س��ازی��ی ب��وو‪ ،‬رەگ��ی ب��اوەڕب��وون��ی‬ ‫ب��ە گ��ۆڕان‌و ری��ف��ۆرم دەگ��ەڕای��ەوە بۆ‬ ‫س��ەرەت��ای دەرك��ەوت��ن��ی‪ ،‬لە ناوەڕاستی‬ ‫شەستەكاندا‪ .‬ئەو كات زەعیمی شۆڕشی‬ ‫چینیی (ماوتسی تۆنگ) لە س��ەر بیرو‬ ‫ب��اوەڕی ریفۆرمخوازیی ن��ه‌ک ه��ه‌ر لە‬ ‫ح��ی��زب دووری دەخ��ات��ەوە‌‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و لە‬ ‫کارگەیەكی دوورە دەست (لە دەسەاڵت)‬ ‫دەی��ك��ات ب��ە ك��رێ��ك��ار‪ .‬ئ��ەم رووداوەو‬ ‫سووربوونی دینگ لە سەر چاکسازی‌و‬ ‫ك��ران��ەوە ن��اڕاس��ت��ەخ��ۆ ك��اری��گ��ەری��ی لە‬ ‫سەر بیرو تێروانینەكانی یڵسن دەبێت‪.‬‬ ‫كاتێك خێزانەكەی پێی دەڵ��ێ��ت‪ :‬دوور‬ ‫نییە دەرتبکه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر بەر لە عەقڵیەت‌و‬ ‫گەندەڵییەكانی ب��ەرەی موحافزكاران‌و‬ ‫توندڕەوەكان بگریت‪ ،‬لە وه‌اڵمدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ئەگەر دەرم بكەن دەچم كرێكاری دەكەم‪.‬‬ ‫ئەوەی یڵسن نەیدەویست دانی پێدابنێت‪،‬‬ ‫ئەو راستییە بوو‪ ،‬كە نە روسیا چینە‌و‬ ‫نە یڵسن‌یش‪ ،‬دینگە‪ ،‬بۆیە خێزانەكەی پێی‬ ‫دەڵێت‪ :‬ئەگەر دەربكرێیت‪ ،‬كرێكاریشت‬ ‫دەست ناكەوێت‪.‬‬ ‫س��ەرۆك دی��ن��گ‪ ،‬جگە ل��ەوەی پیاوێكی‬ ‫روناكبیرو زۆر ش��ارەزا ب��ووه‌‪ .‬هاوكات‬ ‫پیاوێكی ن��ەرم‌و گ��ون��ج��او ب��ووه‌‪ .‬بۆیە‬

‫م��ەح��اڵ ب��وو ب��ت��وان��رێ��ت ب��ە ئ��اس��ان��ی‬ ‫بشكێنرێت‪ ،‬بەاڵم س��ەرۆك گۆڕباچۆڤ‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‪ ،‬كە پیاوێكی كەم شارەزاو‬ ‫رواڵه‌تیی بوو لە سیاسەتدا (بە تایبەتی لە‬ ‫بواری چاکسازی‌و نوێبونەوەدا)‪ ،‬هاوكات‬ ‫پیاوێكی رەق‌و توند بوو‪ .‬بۆیە شكاندنی‬ ‫ئەستەم نەبوو‪.‬‬ ‫سەرۆك دینگ بە دیمۆكراسی‌و هەڵبژاردن‬ ‫كۆنترۆڵی حیزبی دەكردو سیاسەتەكانی‬ ‫حیزبی شیوعی چینی زۆر بە هێزتر كرد‬ ‫لە پێشوو‪ ،‬بەاڵم گۆڕباچۆڤ بە لێدان‌و‬ ‫پیالنگێڕیی كۆنترۆڵی حیزبی ده‌كرد‪ ،‬بۆ‬ ‫البردنی حیزب لە بەردەم جێبەجێكردنی‬ ‫خواستەكانی‌و سەپاندنی دەسەاڵتی تاك‬ ‫رەوییانەی خۆی حیزبی بە تەواوەتی لە‬ ‫دەسەاڵت دوورخستەوە‪.‬‬ ‫دینگ‪ ،‬تا دوای��ن هەناسەكانی ــ لەگەڵ‬ ‫هەموو ئەو گۆڕانكاری‌و ریفۆرمەی بە‬ ‫الی بەرجەستەبوونی ب��ازاڕی ئ��ازادو‬ ‫لیبرالیزمدا ئەنجامیدا ــ پیاوێكی عەقائیدی‌و‬ ‫ئایدیۆلۆجیست بوو‪ .‬باوەڕی وابوو‪ ،‬كە‬ ‫سۆسیالیزم دەبێت بە پێی خواستەكانی‬ ‫س��ەردەم خۆی بگۆڕێت‪ .‬بە پێچەوانەوە‬ ‫گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ پ��ی��اوێ��ك��ی ب��ێ ب��اوەڕو‬ ‫نائایدیۆلۆجیست ب��وو‪ ،‬ئ��ەم خەسڵەتە‬ ‫بۆ ئەو سەردەمە زۆر كارەسات بوو‪.‬‬ ‫گۆڕباچۆڤ بە ئاشكرا بوو بە پیاوێكی‬ ‫لیبرالی‌و دەیویست یەكێتی سۆڤیەت بە‬ ‫چەند ب��ازو هەنگاوێك ب��ەرەو سیستمی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری ب��ەرێ��ت‪ .‬ئەمانەو چەند‬

‫‪197‬‬

‫جیاوازییەكی‌تر ناڕاستەخۆ دەچنە بەرەی‬ ‫هۆیەكانی شكست‌و داڕم��ان��ی یەكێتی‬ ‫سۆڤیەت‪.‬‬ ‫روسیا لە هەناوی یەكێتی سۆڤیەتدا لە‬ ‫دایك دەبێت‬ ‫ل��ە س��اڵ��ی ‪1990‬دا س��ەرۆك یڵسن بە‬ ‫راشكاویی بانگەشەی بۆ سەربەخۆی‬ ‫روس��ی��ا دەك��رد‪ ،‬ب��ە ئ��اش��ك��را ب��اس��ی لە‬ ‫كۆتایی یەكێتی سۆڤیه‌ت‌و گرنگی پێگەی‬ ‫روسیا لە دوای یەكێتی سۆڤیەت دەكرد‪.‬‬ ‫ل��ەم م��ێ��ژووەوە خ��ۆی وەك پیاوێكی‬ ‫نیشتمانی روس��ی نمایش دەك��رد نەك‬ ‫وەك سەركردەیەكی سۆڤیه‌تی‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەك��ی‌ت��رەوە ی��ڵ��س��ن زۆر ب��ە‬ ‫توندیی پشتگیری دوای كۆمارەكانی‬ ‫یەكێتی سۆڤیه‌تی بۆ سەربەخۆ بوون‬ ‫دەك��ردو ه��ان��ی دەدان ب��ۆ راگ��ەی��ان��دن��ی‬ ‫سەربەخۆبوون‌و جیابوونەوە لە یەكێتی‬ ‫سۆڤیەت‪.‬‬ ‫دژای��ەت��ی��ی��ەك��ی س��ەرس��ەخ��ت��ی ه��ەم��وو‬ ‫بۆچوون‌و بزاوتێكی كۆمەنیستی دەكرد‪،‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەی��ەوە فەرمانی ب��ە ن��ووس��ەری‬ ‫گوتارەكانی‌دا كە بە هیچ شێوەیەك نابێت‬ ‫وش��ەك��ان��ی كۆمەنیزم‌و سۆسیالیزم و‬ ‫یەكێتی سۆڤیەت لە نوسین‌و وتارەكانیدا‬ ‫بوونیان هەبێت‪.‬‬ ‫ئ��ەو ك��ات��ەی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ ب��ڕی��اری‬ ‫بەكارهێنانی هێزی لە دژی نارەزایی‌و‬

‫خۆپێشاندانە جیاخوازییەكانی واڵتانی‬ ‫بەڵتیق (بە تایبەتی لیتوانیا)ی دا‪ ،‬یڵسن‬ ‫ل��ە دژی ئ��ەم ب��ری��ارەی گ��ۆڕب��اچ��ۆڤ‬ ‫وەس��ت��ای��ەوەو چ��ووە پ��اڵ لیتوانییەكان‪،‬‬ ‫لەم ساتەوە بە ئاشكرا بڕیاریدا پیاوێكی‬ ‫لیبرالی ئازاد بێت‌و هەموو پەیوەندییەكانی‬ ‫ب��ە راب��ردووی خ��ۆی��ەوە بپچڕێنێت‪ .‬لە‬ ‫دوای ئەوەی گۆڕباچۆڤ بریاری لێدانی‬ ‫یڵسن دەدات ب��ۆ م��اوەی ‪20‬م��ان��گ لە‬ ‫پۆستی دەسەاڵتەكانی حیزبی دووری‬ ‫دەخاتەوەو بریار دەدات‪ ،‬كە چیتر رێگای‬ ‫پێ ن��ەدات ك��اری سیاسی بكات‪ ،‬بەاڵم‬ ‫كاتێك‪ ،‬كە گۆڕباچۆڤ بریار دەدات لە‬ ‫رێگای هەڵبژاردنی راستەوخۆوە لە الیەن‬ ‫خەڵكەوە كۆمارەكان ئەنجومەنی‌ نوێ بۆ‬ ‫پەرلەمان حكومەتەكانییان هەڵبژێرن‪ .‬لەم‬ ‫پڕۆسەیەدا لەگەڵ ئەوەی حیزبی شیوعی‬ ‫دژای��ەت��ی��ك��ردن��ێ��ك��ی س��ەرس��ەخ��ت��ی یڵسن‬ ‫دەكات‪%90 ،‬ی دەنگەكانی خەڵك بە دەست‬ ‫ده‌هێنێت‪ ،‬واتە زۆر لە پێشوو بەهێزتر‬ ‫دەگ��ەڕێ��ت��ەوە بۆ ن��او پ��رۆس��ەی سیاسی‬ ‫واڵت‌و دەب��ێ��ت��ە س��ەرۆك��ی ئەنجومەنی‬ ‫بااڵی سۆڤیەت بۆ روسیا‪ .‬لە راستیدا ئەم‬ ‫هەڵبژاردنە بە پراكتیكی یڵسن وەك هاو‬ ‫سەرۆكی گۆڕباچۆڤ لێكرد‪ ،‬بگرە لە زۆر‬ ‫جێگاو كاتدا ئەم زیاتر قسەو بڕیارەكانی‬ ‫دەڕۆیشت‪.‬‬ ‫یڵسن ب��ە پاشماوە س��ەرك��ردەی��ەك��ی بە‬ ‫تواناو لێهاتوو بوو‪ ،‬سەرەتا سەرۆكێكی‬ ‫كۆمەنیستی ت��ون��دڕەوو كالسیكی بوو‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫دوات��ر گۆڕانێكی چۆنایەتی‌و گەوهەری‬ ‫بە سەر بیرو تێروانینەكانیدا ه��ات‌و لە‬ ‫بیروباوەڕی كۆنی پەشیمان بووەوە‪ .‬بە‬ ‫رووبەڕوو بوونەوەی لەگەڵ سەركردەو‬ ‫گروپە توندڕەوەكان بوو بە سەركردەی‬ ‫جەماوەرێکی زۆرو شەعبیەتێكی گەورەی‬ ‫بۆ پەیدا بوو‪ .‬لە چاوانی خەڵكی روسیادا‬ ‫یڵسن ئەو سەركردەیە بوو‪ ،‬كە شكستی‬ ‫بە كۆمەنیزم هێنا‪.‬‬ ‫لە ‪8‬ی كانونی یەكەمی ‪ 1991‬سەرۆكی هەر‬ ‫سێ واڵت (روسیا‪ ،‬بیالروسیا‪ ،‬ئۆكرانیا)‬ ‫لە راگەیاندنێكدا واژۆی دام��ەزران��دن��ی‬ ‫كۆمەڵەی واڵتانی سەربەخۆیان راگەیاند‪.‬‬ ‫لە ‪20‬ی هەمان مانگدا ژم��ارەی واڵتانی‬ ‫ئەم كۆمەڵەیە‪ ،‬ئەوانەی واژۆی��ان خستە‬ ‫پ��اڵ ه��ەر سێ واڵته‌ک ‌ه گەیشتە دوان��ز ‌ه‬ ‫واڵت‪ .‬لە ‪ 25‬مانگدا ئااڵی سوور لە سەر‬ ‫كرملن داگیرایە خ��وارەوە‪ .‬لە راستیدا‬ ‫بیرۆكەو پرۆژەی دامەزراندنی كۆمەڵەی‬ ‫دەوڵەتە سەربەخۆكان الی گۆڕباچۆڤ‬ ‫ب��ە مەبەستی كۆنترۆڵکردنی ق��ەی��ران‌و‬ ‫نارەزایەتییه‌كانی خەڵكی ئەو واڵتانە بوو‪،‬‬ ‫بەاڵم الی سەركردەو گەالنی كۆمارەكان‬ ‫سیاسەتێكی بەرگرییانەو خۆپاراستن بوو‬ ‫لە هەر هەل‌و هێرشێكی سوپای سووری‬ ‫سۆڤیه‌تی بوو‪ ،‬بۆ داگیركردنەوەی ئەم‬ ‫واڵت��ان��ە‪ .‬ل��ە راس��ت��ی��دا‪ ،‬س��وپ��ای س��ووری‬ ‫سۆڤیه‌تی ئ��ەوك��ات دووەم گەورەترین‬ ‫سوپاو هێزی جیهان بوو‪ ،‬بۆیە ترس لەو‬ ‫سوپایە لە جێگای خۆیدا بوو‪.‬‬

‫ت��ا ساڵی ‪ 1992‬ل��ە ن��ێ��وان واڵت��ان��ی ئەم‬ ‫كۆمەڵەیە زیاتر لە دوو سه‌د رێكکەوتنامە‬ ‫واژۆ كرا‪ ،‬بەاڵم بە پراكتیزەیی‌و بە واقعی‬ ‫هیچ لەم رێكکەوتنانە نەچوونە بواری‬ ‫پراكتیزەكردنەوە‪.‬‬ ‫بە ره‌وانەوەی ترسی بەكارهێنانی سوپای‬ ‫سوور‪ ،‬هەموو رێكکەوتن‌و بڕیارەكانی‬ ‫ئەم كۆمەڵەیە بەتاڵبوونه‌وەو كۆمەڵەكەش‬ ‫چووە نێو لە بیرچووه‌كانی مێژووەوە‪.‬‬ ‫لە سەرەتای ساڵ ‪1992‬دا بۆریس یڵسن‬ ‫ك��ۆی بیرو ب��اوەڕو تێڕوانینەكانی بۆ‬ ‫داڕش��ت��ن��ەوەی پ��رۆژەی��ەك��ی چاکسازیی‬ ‫تایبەت بە روسیا وەك دەوڵەتێكی ئازادو‬ ‫س��ەرب��ەخ��ۆو جیا ل��ە یەكێتی سۆڤیەت‬ ‫كۆكردەوە‪.‬‬ ‫چارەسەر بە راته‌کاندن‬ ‫پ��رۆژەی چ��اک��س��ازی��ی یڵسن ب��ە ن��اوی‬ ‫چ��ارەس��ەر بە ش��ۆك (ال��ع�لاج بالصدمة)‬ ‫‪Electroconvulsive‬‬ ‫‪Therapy‬‬ ‫بوو‪ .‬لەگەڵ ئەوەی بە تایبەتی بۆ واقعی‬ ‫روس��ی دام��ەزرا‪ ،‬ب��ەاڵم لە پراكتیزەیدا‬ ‫لەگەڵ واقعی ئ��ەو واڵت��ەدا پێكدادان لە‬ ‫نێوانیاندا دروست بوو‪ .‬بۆیە ئەم پرۆژەیە‬ ‫ه��ەر ل��ە س��ات��ی ل��ە دای��ك��ب��وون��ی��ی��ەوە لە‬ ‫هەناویدا نێواندژیی‌و فاكتەری سەرەكیی‬ ‫شكستی هەڵگرتبوو‪ .‬یڵسن بە پرنسیپی‬ ‫گ��ۆڕان ب��ە ی��ەك ل��ێ��دان‌و ب��ە بستێكی‬ ‫پۆاڵیین ئ��ەم پرۆسەیەی خستە ب��واری‬

‫‪199‬‬

‫پراكتیزەكردنەوە‪ .‬ه��ەر لە س��ەرەت��اوە‪،‬‬ ‫پرۆسەی ریفۆرم لە هەموو بوارەكان‌و ل ‌ه‬ ‫هەموو ئاست‌و الیەكەوە دەستی پێكرد‪.‬‬ ‫لە چاکسازیی ئابووریدا‪ ،‬یەكەم قۆناغ‪،‬‬ ‫ب��ری��اری جیاكردنەوە ی��ان ئ��ازادك��ردن��ی‬ ‫تەواوی كەرتەكانی ئابووری لە حكومەت‬ ‫دەدات‪ .‬زۆر بە خێرایی كار بۆ ئازادكردنی‬ ‫نرخ دەكات‪ ،‬بەرجەستەكردنی پرۆسەی‬ ‫ب��ە تایبەتیكردن‌و ئ��ازادك��ردن��ی ب��ازاڕی‬ ‫ئ��ازاد‪ ،‬ئاسانكاریی‌و هاندانی سەرمایەو‬ ‫وەبەرهێنانی بیانی‪ ،‬بەرجەستەكردنی‬ ‫سیاسەتێكی دارای��ی‌و نەختی توند‪ ،‬بۆ‬ ‫رێگرتن ل��ە هەڵئاوسانی ئ��اب��ووری‪ .‬لە‬ ‫راستیدا ئەم پرۆسەیە نەك هەر روسیای‬ ‫لە قەیران‌و نەهامەتی دەرنەكرد‪ ،‬بەڵكو‬ ‫ئەوەندەی‌تر قەیران‌و كێشەكانی ئاڵۆزو‬ ‫قووڵتركردەوە‪ .‬ل ‌ه ئاكامی ئەم پرۆسەیه‌دا‪،‬‬ ‫نرخ بە شێوەیەكی زۆر خەیاڵی بەرزبوەوە‪،‬‬ ‫نرخی دراوی روسی (روبڵ)و هەڵئاوسان‬ ‫بە شێوازێكی ترسناك بەرزبوەوە‪ ،‬ئەم‬ ‫ب��ارەی روسیا هه‌تا ساڵی ‪ 1996‬رۆژ‬ ‫بە رۆژ زیاتر رووی لە قووڵبوونەوەی‬ ‫ق��ەی��ران‌و نەهامەتییەكان ده‌ک��رد‪ .‬لەم‬ ‫سەردەمەدا لە قۆناغی بە جیهانیبووندا‪،‬‬ ‫لە كاتێكدا‪ ،‬كە ك��ۆی كۆمپانیاو پ��رۆژە‬ ‫ئابوورییەكانی جیهان بۆ بەهێزكردنی‬ ‫پ��ێ��گ��ە‌و ت��وان��ای م��ل��م�لان��ێ��ی ئ��اب��ووری‪،‬‬ ‫ب��ەردەوام لە یەكگرتنەوەو گەورەبوونی‬ ‫زیاتردا ب��وون‪ ،‬كۆمپانیا روسییەكان بە‬ ‫پێچەوانەی ئەم ئاڕاسته‌یەوە ب��ەردەوام‬

‫ل��ە داب��ەش��ب��وون‌و ب��چ��ووك ب��وون��ەوەو‬ ‫پ��وك��ان��ەوەدا ب��وون‪ .‬زۆرب��ەی ئ��ەم‬ ‫كۆمپانیایانە ئەوەندە بچووكبوونەوە لە‬ ‫كۆتاییدا بوون بە كۆمپانیای تاكەكەسی‌و‬ ‫پیشەوەریی‪ .‬دەرهاویشتەی شكست‌و‬ ‫قووڵبوونەوەی كێشەكان بە بارێكی‌تردا‬ ‫شەپۆلێكی گەورەی گەندەڵییان خوڵقاند‌و‬ ‫بە سەدان سەركردەو كادرو فەرمانبەری‬ ‫ب��ااڵی واڵت لە گەندەڵییه‌و ‌ه تێوەگالن‪،‬‬ ‫ناعەدالەتی‌و گەندەڵی هەموو جومگە‌و‬ ‫شادەمارەكانی ژیانی خەڵكی گرتەوە‪.‬‬ ‫هەندێك لە بەرپرسان‌و كۆمپانیای زۆر‬ ‫گ��ەورە‪ ،‬تەنانەت لە بوارەكانی ن��ەوت‌و‬ ‫وزەش��دا‪ ،‬ب��وون ب��ە خ��اوەن سەرمایە‪.‬‬ ‫ل��ەم ب��ارەدا بۆ بەگەڕخستن‌و جواڵندن‬ ‫سەرمایه‌دارەكانی ئەم واڵتە بە زۆریی لەو‬ ‫واقعە هەڵدەهاتن‌و روویان دەكردە واڵتە‬ ‫پیشەسازییە بیانییەكان‪ .‬بە پێی ئامارێك‬ ‫لەمەڕ قەبارەی سەرمایە هەاڵتووەكان‬ ‫ب��ڕی ئ��ەو سەرمایانەی لە نێوان ساڵی‬ ‫‪ 1990‬تا ‪ 1996‬لە روسیا هەڵهاتبوون لە‬ ‫نێوان ‪ 350‬ــ ‪ 450‬ملیار دۆالر مەزەندە‬ ‫دەك��را‪ .‬ئەمە لە كاتێكدا‪ ،‬تەنیا كەرتی‬ ‫پیشەسازی‌و وەبەرهێنانی پێویستییان‬ ‫ب��ە نزیكەی ‪ 300‬ملیار دۆالر ب��وو بۆ‬ ‫سەرلەنوێ بنیاتنانەوە‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت ئەم‬ ‫بارودۆخە‪ ،‬رۆژنامەی لۆمۆندی فەرەنسی‬ ‫لە ‪20‬ی ئۆكتۆبەری ‪ 1994‬دەنوسێت‪:‬‬ ‫ئەنارشیزمی ئابووری‌و الدانی مافیایی‌و‬ ‫تێكچوونی س��ی��اس��ی‪ .‬ه��ەم��وو رۆژێ��ك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫لە هەناویدا كۆمەڵێك ه��ەواڵ��ی خ��راپ‌و‬ ‫دڵ تەزێن هەڵدەگرێت‌و قەیرانی زیاتر‬ ‫دەخاتە سەر كێشەکان‪ .‬لەم بارو دۆخەدا‬ ‫دی��اردەی��ەك��ی ترسناكی ت��ی��رۆرك��ردن‌و‬ ‫كوشتنی كەسایەتی سیاسی‌و سەرۆكی‬ ‫كۆمپانیاو بەڕیوەبەری كارگەو كێڵگەكانی‬ ‫بەرهەمهێنان‌و ئەكتەرو رۆژنامەنووس‬ ‫لە زیادبوون‌و باڵوكردنەوەدا بوو‪ .‬مافیا‬ ‫دەستی بە سەر هەموو شادەمارەكانی‬ ‫ژیانی ئەو واڵتەدا گرتبوو‪ .‬لەم بارەیەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەل��ك��س��ەن��دەر لۆلسینكوف (ب��ەرپ��رس��ی‬ ‫جیهازی بەرگری لە ت��اوان) لە بەهاری‬ ‫‪ 1998‬ل ‌ه روسیا بە راش��ك��اوی دەڵێت‪:‬‬ ‫م��اف��ی��ای روس��ی كۆنترۆڵی چ��ل ه��ەزار‬ ‫ك��ۆم��پ��ان��ی��او پێنج س��ه‌دو پ��ه‌ن��ج��ا بانكی‬ ‫گ��ەورەی روسیا دەك��ەن‪ .‬وەك هەڵهاتنی‬ ‫ع��ەق��ڵ‌و تواناكانی داهێنان ب��ۆ واڵتانی‬ ‫فەرەنساو ئەڵمانیاو ئیسرائیل‌و ئەمریكا‬ ‫بە لێشاوبوو‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ 1997‬لە ئاكامی دابەزینی نەوت‪،‬‬ ‫قەیرانی دارایی روسیا گەیشت ب ‌ه ئاستێكی‬ ‫زۆر ترسناك‪ .‬هەڵئاوسانی ئابووری لە‬ ‫نێوان ‪1997‬ـ ‪ 1998‬لە ‪%11‬ەوە گەیشتە‬ ‫‪ .%84،5‬لەم بارەدا زۆربەی كۆمپانیاكان‬ ‫ت��وان��ای پ��ێ��دان��ی م��وچ��ەی ك��ارم��ەن��دان‌و‬

‫فەرمانبەریان نەمابوو‪ .‬دەوڵ��ەت توانای‬ ‫ك��ۆك��ردن��ەوەی ب��اج‌و پ��ێ��دان��ی م��وچ��ەی‬ ‫فەرمانبەرە سەربازییەكانی نەما بوو‪ .‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی ئەم واقعە هۆکاری‬ ‫سەرەكی ئەوە بوو‪ ،‬كە خەڵك بە گشتی‬ ‫متمانەیان بە یڵسن‌و حكومەت نەمێنێت‪.‬‬ ‫لە ‪21‬ی ئابی ‪ 1998‬ئەنجومەنی دۆما‬ ‫ب��ە ف��ەرم��ی داوای��ان ل��ە یڵسن ك��رد‪ ،‬كە‬ ‫دەس��ت��ل��ەك��ارب��ك��ێ��ش��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم یڵسن‬ ‫كۆی ئەو كێشەو گرفتانەی خستە سەر‬ ‫سەرۆك وەزیرانەكەی (سیكی كیرنیكو)‬ ‫و ناچاری كرد دەست لە كار بكشێتەوە‪.‬‬ ‫ل��ە ‪31‬ی ك��ان��ون��ی دووەم��ی ‪ 1999‬لە‬ ‫دواین رۆژی سەدەی بیستەمدا یڵسن بە‬ ‫فەرمی دەستلەكاركێشانەوەی خۆی لە‬ ‫سەرۆكایەتی روسیا راگەیاند‪ .‬لە نیسانی‬ ‫‪2007‬دا گیانی لە دەس��ت��دا‪ .‬داڕووخ��ان��ی‬ ‫یەكێتی س��ۆڤ��ی��ەت‌و ك��ۆت��ای��ی ه��ات��ن بە‬ ‫س��ەردەم��ی دوو ج��ەم��س��ەری��ی‪ ،‬زوڵ��م‌و‬ ‫ش��ەڕو ه��ەژاری لە راب��ردوو زۆر زیاتر‬ ‫ب��وو‪ .‬م��ان��ەوەی ئەمریكاش وەك شای‬ ‫زەوی‌و تاكە جەمسەری دنیا‪ ،‬تەنیا بۆ‬ ‫روس��ەك��ان نەبوو ب ‌ه گرفت‪ ،‬بگرە كۆی‬ ‫هاوكێشەی سیاسیی تێكدا‪.‬‬

201

‫حه‌وت الیه‌نی دیموکراسی له کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‬ Seven elements of democracy at the heart of debate

‫ ستیفان الرسۆن‬:‫نووسینی‬ Written by: Stefan Larsson ‫ خالید عه‌لیزاده‬:)‫وه‌رگێڕانی (له فارسییه‌وه‬ Translated (from Farsi) by: Khalid Alizadeh

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫له‌و بڕوایه‌داین‪ ،‬له ئاکامدا دیموکراسی‬ ‫له قازانجی ده‌سه‌اڵتی هاوواڵتیی ئاسایی‬ ‫(خ��ه‌ڵ��ک) دای��ه‌‪ .‬ئ�� ‌هگ��ه‌رچ��ی ل�� ‌ه هه‌ندێک‬ ‫روانین‌و بۆچوون ‌ه هه‌ڵکه‌وتووخوازه‌کاندا‬ ‫پێیان وایه‪ :‬دیموکراسی کێبه‌رکێی نێوان‬ ‫نوخبه‌‌و هه‌ڵکه‌وتوو ‌ه بۆ راکێشانی رای‬ ‫گشتی‪.‬‬

‫گرنگی‌و بایه‌خی ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه س��ه‌ب��اره‌ت به دیموکراسی‬ ‫ده‌بێت له به‌ستێن‌و کانتێکستی به‌رباڵوی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای م��ه‌ده‌ن��ی وه‌ک‬ ‫گشتێک لێک بدرێته‌وه‪ .‬واته دیموکراسی‬ ‫ل��ه چ ه��ه‌ل‌و م��ه‌رج��ێ��ک��دای��ه؟ ‌چه‌مکی‬ ‫دی��م��وک��راس��ی پ��ێ��گ��ه‌ی��ه‌ک��ی ن��اوه‌ن��دی‌‌و‬ ‫گرنگی هه‌یه له بواری سیاسیدا ل ‌ه به‌ر‬ ‫الیه‌نی یه‌که‌م‪ :‬یه‌کسانی‌و به‌رابه‌ری‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه مانایه‌کی روون‌و ئ��اش��ک��رای لێ‬ ‫چ��اوه‌ڕوان ناکرێت‪ .‬لێکدانه‌وه‌ی جیاواز‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م چ��ه‌م��ک��ه ل��ه ئ��ارادای��ه‌و بیرۆکه‌ی راهێنانی هاوواڵتی ئه‌و روانین‌و‬ ‫گ��وت��اری تیۆری س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م بابه‌ته بۆچوونه‌ی ده‌خسته ژێر پرسیاره‌وه‪ ،‬که‬ ‫زۆر ئاڵۆزه‪ .‬له‌م نووسراوه‌دا بیروڕای به درێژایی س��ه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌م گه‌شه‌ی‬ ‫جیاواز سه‌باره‌ت به دیموکراسی وه‌ک ‌سه‌ندو بنه‌ماکانی خۆی به‌هێز کردووه‌‪.‬‬ ‫که‌ره‌سته‌یه‌کی لێکدانه‌وه بۆ تێگه‌یشتن راهێنانی وه‌ک هه‌ل‌و ده‌رفه‌تێکی تایبه‌ت‬ ‫له کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‪ ،‬به‌و بۆ نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوو هه‌ژمار کردووه‌‪.‬‬ ‫شێوه‌یه‌ی له لێکۆڵینه‌وه زانستییه‌کاندا ل��ه راس��ت��ی��دا‪ ،‬پ��ێ ده‌چ��ێ��ت ف��ێ��رک��اری��ی‬ ‫پێناسه کراوه‪ .‬وا دیاره‪ ،‬که تیۆر‌و بیرو جه‌ماوه‌ریی وه‌ک جۆرێک له دژبێژیی‬ ‫ب��ۆچ��وون��ی جیاجیا الی��ه‌ن��ی ج��ی��اواز له بێت‪ ،‬چونکه به زۆری��ی له س��ه‌ر چینی‬ ‫دیموکراسی زه‌ق ده‌که‌نه‌وه‪ .‬ئه‌م الیه‌نه خ��وێ��ن��ده‌وار ق��س��ه‌ی��ان ک��ردووه‌‪ .‬ب��ه چ‬ ‫جیاوازانه نه‌ک ته‌نیا یه‌کتر ره‌ت ناکه‌نه‌وه‪ ،‬شێوه‌یه‌ک ئه‌م روانین‌و بۆچوونه ده‌یتوانی‬ ‫به‌ڵکو ل��ه روون��ک��ردن��ه‌وه‌ی الیه‌نه‌کانی له‌گه‌ڵ ئه‌و بیرۆکه‌یه‌دا یه‌ک بگرێته‌وه‪ ،‬که‬ ‫ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌دا ده‌بێت خه‌ڵکی سه‌ر به چین‌و تووێژی‬ ‫یه‌کتریی ت��ه‌واو ده‌ک��ه‌ن‪ .‬مه‌به‌ستی من هه‌ژارو خواره‌وه‌ی کۆمه‌ڵگا له ده‌رفه‌تی‬ ‫ل��ه پ��رس��ی��اری ن��اوب��راودا‪ ،‬نیشاندانی راهێنان‌و فێرکاریدا یه‌کسان بن‌و له‌گه‌ڵ‬ ‫وێنه‌یه‌کی چه‌ند الیه‌نه‌یه‪ .‬له کۆتاییدا ئێم ‌ه نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوود‌ا به‌شدارییان هه‌بێت‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌م پرسیاره قسه ده‌که‌ین‪ :‬ئه‌م جۆره دژایه‌تی‌و ناکۆکییه له پێوه‌ندی‬ ‫ئایا ک��ۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه له له‌گه‌ڵ دیموکراسیدا به‌رچاو ده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫چ��وون��ه‌س��ه‌ری ده‌س��ه‌اڵت��ی ه��اوواڵت��ی��دا بیرۆکه‌ی راهێنانی هاوواڵتی له دژایه‌تی‬ ‫رۆڵێکی یارمه‌تیده‌رو ئه‌رێنی هه‌یه؟ ئێمه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتی نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوودایه‪.‬‬

‫‪203‬‬

‫بیرۆکه‌ی دیموکراسی پێی وای��ه ده‌بێت‬ ‫ه��ه‌م��وو ه��اوواڵت��ی��ی��ان ل��ه ب��ڕی��اردان��دا‬ ‫سه‌باره‌ت به داهاتوویه‌کی هاوبه‌ش به‬ ‫یه‌کسانی بایه‌خیان هه‌بێت‪ .‬یه‌کسانی‌و‬ ‫به‌رابه‌ری‪ ،‬پێگه‌یه‌کی ناوه‌ندی‌و گرنگی‬ ‫ل��ه ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی دی��م��وک��راس��ی��دا ه��ه‌ی��ه‪.‬‬ ‫دیموکراسی له هه‌مبه‌ر شێوه‌کانی دیکه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداریدا (تێکنۆکراسی‌‪ ،‬حکومه‌تی‬ ‫ئ��ه‌ش��راف‪ ،‬ئ��ۆل��ی��گ��ارش��ی‪ ،‬پ��اش��ای��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه به‌هێزه‌کان) له‌سه‌ر بۆچوون‌و‬ ‫شێوازێک له ده‌سه‌اڵتداری دامه‌زراون‪ ،‬که‬ ‫ده‌سه‌اڵت نابێت له ده‌ستی تاقمێک پیاوی‬ ‫نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوودا بێت‪ .‬به‌رابه‌ری‌و‬ ‫یه‌کسانی له بواری راهێنانی هاوواڵتی‌و‬ ‫دیموکراسیدا خاڵێکی بنه‌ڕه‌تییه‪ .‬یه‌کێک‬ ‫له‌و بنه‌ما بنه‌ڕه‌تییانه‌ی دیموکراسی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هه‌ژمار ده‌کرێت بریتیی ‌ه له‌‪ :‬مافی ده‌نگدانی‬ ‫گشتی‌و یه‌کسانی ل ‌ه ئازادی را‌ده‌ربڕین‌و‬ ‫رێکخستندا هه‌روه‌ها مافی کێبه‌ڕکێ کردن‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵتی سیاسی له‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئ��ازاددا‪ .‬ئه‌م داخوازییانه له‬ ‫زۆرب��ه‌ی واڵتاندا نایه‌نه دی‌و خه‌ڵک له‬ ‫هه‌مبه‌ر نوخبه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��داردا چۆک‬ ‫داده‌ده‌ن‪ .‬ئه‌و شته‌ی‪ ،‬که هه‌ندێک جار‬ ‫دی��م��وک��راس��ی ف��ه‌رم��ی پێناسه د ‌هک��رێ��ت‬ ‫فاکته‌ری چاودێریی گرنگی‌و بایه‌خێکی‬ ‫زۆری ه��ه‌ی��ه( چ��اودێ��ری‌و گ��رن��گ��ی‬ ‫دیموکراسی فاکتەرێکی سەرەکییە بۆ‬ ‫پێناسە کردنی خ��ودی دیموکراسی بە‬ ‫ش��ێ��وەی��ەک��ی ف��ەڕم��ی)‪ .‬چ��اوه‌ڕوان��ی له‬

‫دیموکراسی ل ‌ه هه‌موو ئه‌و شتانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫باسکران زۆرتره‌‪ .‬لیندگرن ساڵی ‪1996‬‬ ‫ج��ۆرێ��ک ل��ه دی��م��وک��راس��ی قووڵتر قسه‬ ‫ده‌کات‪ ،‬که له‌وێدا هه‌ل‌ومه‌رجی یه‌کسان‌و‬ ‫به‌رابه‌ر بۆ‌کارتێکه‌ری له ‌سه‌ر کۆمه‌ڵگا‬ ‫که‌وتۆته ب��ه‌‌ر ب��اس‌و س��ه‌رن��ج‪ .‬شێوازی‬ ‫دیموکراسی به‌شداری وه‌کو ئه‌و بیرۆک ‌ه‬ ‫وایه‪ ،‬که لیندگرن باسی ده‌کات‪( .‬لیندگرن‬ ‫لە ساڵی ‪١٩٩٦‬دا باس لە جۆرێکی قووڵتر‬ ‫لە دیموکراسی دەک��ات‪ ،‬کە لەم جۆرەدا‬ ‫ک��ارت��ێ��ک��ردن��ی ه��ەل��وم��ەرج��ی ی��اک��س��ان‌و‬ ‫بەرابەر لە سەر کۆمەڵگا کەوتۆتە بەر‬ ‫ب��اس‌و س��ەرن��ج‪ .‬ش��ێ��وازی دیموکراسی‬ ‫ب��ەش��داری‪ ،‬وەک ئ��ەو بیرۆکە وای��ە‪ ،‬کە‬ ‫لیندگرن باسی دەکات)‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م روانینه ل��ه ن��ێ��وان ئ��ه‌و که‌سانه‌ی‬ ‫بیرۆکه‌ی ل ‌ه خۆ تێگه‌یشتنیان له ناوه‌ڕۆکی‬ ‫راهێنانی ه��اوواڵت��ی ئ��ازادو خۆبه‌خشدا‬ ‫دان��اوه پێگه‌یه‌کی به‌هێزو پته‌وی هه‌یه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌و ده‌ق‌و نووسراوانه‌ی له الیه‌ن‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌وه تۆمار ک��راون‪ .‬ئ��ه‌م خاڵه له‬ ‫دواترین راپۆرتی ده‌وڵه‌ت سه‌باره‌ت به‬ ‫راهێنانی هاوواڵتییانی به‌سااڵچوودا به‬ ‫روونی باسکراوه‪ .‬یارمه‌تی ماڵی ده‌وڵه‌ت‬ ‫بۆ راهێنانی (به‌سااڵچووان) ده‌بێت ئه‌و‬ ‫ه��ه‌ل‌‌و ده‌رفه‌ته بۆ خه‌ڵک بڕه‌خسێنێت‪،‬‬ ‫که بتوانن له ‌س��ه‌ر ب��ارو دۆخ��ی ژیانی‬ ‫خۆیان کاریگه‌رییان هه‌بێت‪ .‬ب ‌ۆ نموونە‪:‬‬ ‫له رێگه‌ی چاالکی سیاسیه‌و ‌ه کلتوور‌و‬ ‫یه‌کێتی له گۆڕانکاری کۆمه‌ڵگادا به‌شداری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫بکه‌ن‪ .‬له بڕگه‌یه‌کی دیکه‌ی نووسراوه‌ی‬ ‫الی��ه‌ح��ه (لیستی ح��س��اب)دا ه��ات��ووه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه دی��اری��ک��ردن��ی یه‌که که‌مایه‌تییه‌کاندا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت بنه‌ما (پ��رن��س��ی��پ)ی یه‌کسانی‌و‬ ‫ب��ه‌راب��ه‌ری پ��ه‌ی��ڕه‌و بکرێت‌‪ ،‬وات��ه ده‌بێت‬ ‫ئه‌و هاوواڵتییانه‌ی له ه��ه‌ل‌و مه‌رجێکی‬ ‫ن��ال��ه‌ب��ارت��ردا ده‌ژی��ن زی��ات��ر ل��ه ب��ه‌رچ��او‬ ‫بگیرێن‪ .‬له‌م جۆره روانین‌و بۆچوونه‌دا‪.‬‬ ‫راهێنانی هاوواڵتی به‌سااڵچوو رۆڵێکی‬ ‫سه‌ره‌کی له ئه‌ستۆ ده‌گرێت‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫به به‌هێزکردنی ئه‌و هه‌ل‌و مه‌رجه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه به‌شێک‬ ‫له‌م راهێنانه پێک ده‌هێنێت‪ .‬خه‌ڵک بتوانن‬ ‫ل ‌ه سه‌ر کۆمه‌ڵگا رۆڵ بگێڕن به زۆری‬ ‫کارتێکه‌ریی ئه‌وا ئه‌م ‌ه بۆ‌خۆی ده‌توانێت‬ ‫ل��ه داب��ه‌ش��ک��ردن��ی ب��ه‌راب��ه‌رو یه‌کسانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا رۆڵی هه‌بێت‪.‬‬ ‫بیرو بۆچوونی یه‌کسانخوازی ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ژماره‌یه‌کی زۆره‌و ‌ه که‌وتۆته به‌ر باس‌و‬ ‫شرۆڤه‌کردن‪ .‬به تایبه‌ت له‌و شوێنانه‌ی‪،‬‬ ‫که ئه‌رکی سیاسی‌و پالن ‌داڕشتنیان له‬ ‫ئه‌ستۆدایه‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌م شتانه ده‌بێت‬ ‫بزانین له داکه‌وته (‌واقیع)دا چی روو ده‌دات‪.‬‬ ‫به‌شداربووان له راهێنانی هاوواڵتیدا له‬ ‫چ که‌سانێک پێکهاتوون؟ ئایا به‌شداری‬ ‫له ک��رده‌وه‌دا له‌گه‌ڵ بۆچوون‌و روانینی‬ ‫یه‌کسانخوازیی هاوتایه؟ ئه‌و پرسیاره‌ی‬ ‫سه‌ره‌وه ده‌کرێت به شێوه‌یه‌کی به‌هێزتر‬ ‫بکه‌وێته به‌ر باس‪ .‬ئاکامی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک‪،‬‬ ‫که له‌م دواییانه‌دا له سوید سه‌باره‌ت به‬

‫به‌شداری سیاسی به‌ڕێوه‌چوو هه‌ندێک‬ ‫ده‌رئه‌نجامی دڵساردکه‌ر ده‌خه‌نه روو‬ ‫له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ یه‌کسانی‌و به‌رابه‌ریدا‪.‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک ج��ی��اوازی گ��ه‌ور ‌ه ل��ه ک��ات��ی‬ ‫په‌ره‌سه‌ندندا له نێوان خه‌ڵکانی کۆچبه‌رو‬ ‫دانیشتووانی ره‌سه‌ندا به‌رچاو ده‌که‌وێت‬ ‫هه‌روه‌ها له نێوان بێکاران‌و خه‌ڵکی خاوه‌ن‬ ‫ئیش‌و ک��ار‪ .‬هه‌ر به‌م شێوه‌ی ‌ه جیاوازی‬ ‫چینایه‌تی به‌رباڵوو هەژمونی کارمه‌ندانی‬ ‫بااڵ به‌رچاو ده‌که‌وێت له گوتاری گشتی‌و‬ ‫بڕیاره گشتییه‌کاندا‪ .‬له الیه‌کی دیکه‌وه‬ ‫نابه‌رابه‌ری ره‌گ��ه‌زی‌و ج��ی��اوازی نێوان‬ ‫ن��اوچ��ه‌ک��ان زۆر ک��ه‌م ب��ووه‪ .‬ئ��ه‌م ه��ه‌ل‌و‬ ‫مه‌رج ‌ه ده‌توانێت به‌ستێن بۆ پرسیارێکی‬ ‫به‌هێزتر بڕه‌خسێنێت‪ ،‬که بڕیار وابوو له‬ ‫س��ه‌ره‌وه باسی بکه‌ین‪ ،‬وات��ه ئایا کۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه وه‌ک هێزێک له‬ ‫هه‌مبه‌ر هه‌ل‌و مه‌رجی نا یه‌کسانی زاڵدا‬ ‫کار ده‌کات؟‬ ‫به پشتبه‌ستن به شێوازی جۆراو جۆری‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ک��ردن‪ ،‬ک��ه ل��ه لێکۆڵینه‌وه‌کاندا‬ ‫که‌وتنه به‌ر ب��اس‌و لێکدانه‌وه‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫وه‌اڵمێکی روون بۆ ئه‌م پرسیاره بده‌ینه‌وه‪.‬‬ ‫لێکدانه‌وه‌کان نیشانیان داوه‪ ،‬که کۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌کان له رووی به‌شداریکردنه‌وه‬ ‫یه‌کسان‌و ب��ه‌راب��ه‌ر نین‪ .‬وات��ه به گشتی‬ ‫چین‌و تووێژی بااڵی کۆمه‌ڵگا راده‌یه‌کی‬ ‫زۆرت��ر له ک��ار‌و چاالکییان ه��ه‌ب��ووه به‬ ‫ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ خه‌ڵکانی ه��ه‌ژارو که‌م‬ ‫داهات‪ ،‬به‌اڵم له ناو گرووپه چاالکه‌کاندا‬

‫‪205‬‬

‫جوتیاران زۆرترین راده‌ی به‌شدارییان‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌و ک��اس��ب��ک��اره‌ک��ان ک��ه‌م��ت��ری��ن‬ ‫به‌شداریی‪ .‬خه‌ڵکانی بێکار به زۆری سه‌ر‬ ‫به‌م گرووپه‌ی دوایی بوون‪ .‬به جیاوازیی‬ ‫گ��ه‌وره‌ی راده‌ی به‌شداریی کۆچبه‌رانی‬ ‫سه‌ر به واڵتانی باشوور‌و دانیشتووانی‬ ‫ره‌سه‌نی سوید ئاماژه ده‌که‌ن‪ .‬به‌شداریی‬ ‫ئه‌م گرووپه له کۆچبه‌ران ته‌نیا بارته‌قای‬ ‫چل له س��ه‌دی ب��ه‌ش��داری دانیشتووانی‬ ‫ره‌سه‌نی سویده‪.‬‬ ‫ئاکامه‌کان نیشانده‌ری ئ��ه‌و راستییه‌ن‪،‬‬ ‫ک��ه ب��ه‌ش��داری ل��ه ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه نا به‌رابه‌رو نا یه‌کسانه‪ .‬له‬ ‫الیه‌کی دیکه‌وه‪ ،‬یه‌کسانی له‌م کۆڕانه‌د‌ا له‬ ‫شێوه‌کانی دیکه‌ی راهێنانی گه‌وره‌سااڵندا‬ ‫زۆرت��ره‪ .‬جیاوازییه‌کی ک��ه‌م سه‌باره‌ت‬ ‫به به‌شداریکردن له نێوان خه‌ڵکانی ب ‌ه‬ ‫رابردووی خوێنده‌واری جیاواز راپۆرت‬ ‫ک��راوه‪ .‬به واتایه‌کی‌تر ده‌توانین بڵێین‬ ‫جیاوازییه‌کان زیاتر له‌وه‌ی بۆ‌رابردووی‬ ‫خ��وێ��ن��ده‌واری بگه‌ڕێته‌وه بۆ ‌جیاوازی‬ ‫چینایه‌تی ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ .‬ئه‌و گریمانەیە‌ی‪،‬‬ ‫که پێی وایه ئه‌م کۆڕانه هێزی دژبه‌ریان‬ ‫هه‌یه شتێکی پووچه‌ڵه‪ ،‬چونکه ئه‌‌م کۆڕانه‬ ‫له‌گه‌ڵ راو بۆچوونی گشتی کۆمه‌ڵگادا‬ ‫دژای��ه‌ت��ی��ی��ان نییه‪ .‬ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه وه‌ک فاکته‌ری گوشاری خه‌ڵک‬ ‫نییه له هه‌مبه‌ر نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوودا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ڵ��ک��و ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ن��اب��ه‌راب��ه‌ری‌و نا‬ ‫یه‌کسانییه‌ی ناو کۆمه‌ڵگای له خۆیدا جێ‬

‫کردووه‌ته‌وه‪.‬‬ ‫به‌اڵم جیاوازییه‌کی زه‌ق‌و دیار ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که دوو له‌سه‌ر سێی به‌شداربووانی ئه‌م‬ ‫کۆڕان ‌ه له ژنان پێک هاتوون‪ .‬واته ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ی‪ ،‬که به‌شێکی که‌م له ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسییان پێ بڕاوه ب ‌ه ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫پیاوان به تایبه‌ت له به‌شی هه‌ره‌وه‌زیدا‪.‬‬ ‫له‌م واتایه‌دا ده‌توانین کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه وه‌ک هێزێکی دژب��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��او ب��گ��ری��ن‪ .‬ئ��ه‌و لێکۆڵینه‌وانه‌ی‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه چ��االک��ی سیاسی ک��راون‬ ‫ده‌ریان خستووه‪ :‬ژنان به به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫پیاوان ده‌سه‌اڵتێکی که‌متریان نییه‪ .‬ئه‌م‬ ‫ده‌رئه‌نجامانه به پشتبه‌ستن ب��ه‌و پێش‬ ‫‌گریمانانه ب ‌ه ده‌ست هاتووه‪ ،‬که سنووری‬ ‫ک��ارت��ێ��ک��ه‌ری س��ی��اس��ی ب��ۆ پ��ێ��ک��ه��ات��ه‌ی‬ ‫سیاسی فه‌رمی به‌ر ته‌سک کردووه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و پێکهاتانه‌ی دیکه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬که‬ ‫هه‌بوونی نا به‌رابه‌ری ره‌گه‌زیی نیشان‬ ‫ده‌ده‌ن پشت گوێ خراون‪.‬‬ ‫بابه‌تێکی دیکه‪ ،‬که به زۆری نه‌ناسراوه‪.‬‬ ‫الیه‌نی ته‌مه‌نیی‌و سه‌ر به نه‌وه‌کانه(الیەنی‬ ‫ت��ەم��ەن‌و ن��ەوەک��ان��ە)‪ .‬ه��ه‌م��وو گ��رووپ��ه‬ ‫ته‌مه‌نییه‌کان ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا ب��ه‌ش��داری‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬گرووپی ته‌مه‌نی ‪ 55‬بۆ ‪ 74‬ساڵ‬ ‫به به‌راورد له‌گه‌ڵ گرووپه ته‌مه‌نییه‌کانی‬ ‫دیکه زۆرتر به‌شداری ده‌که‌ن‪ .‬ده‌توانین‬ ‫بڵێین‪ :‬ک��ۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‬ ‫ن دامه‌زراوه‌ی فێرکارییه‪ ،‬که‬ ‫سه‌ره‌کیتری ‌‬ ‫نیوه‌ی زیاتری به‌سااڵچووانن‪ ،‬واته ئه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫که‌سانه‌ی زیاتر له په‌نجا ساڵ ته‌مه‌نیان‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌و ب��ه ک��رده‌وه ده‌ت��وان��ن که‌ڵکی‬ ‫لێوه‌ربگرن‪ .‬به سه‌ختی ده‌توانین بڵێین‪:‬‬ ‫ئه‌م گرووپه له کۆمه‌ڵگادا ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫که‌میان ه��ه‌ی��ه‪ .‬ئ��ه‌م گ��رووپ��ه ل��ه حیزبه‬ ‫ن چاالکترن له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا‪،‬‬ ‫سیاسییه‌کا ‌‬ ‫ب��ه‌اڵم داهێنه‌ریی‌و ده‌س��ت پێشخه‌رییان‬ ‫ک��ه‌م��ت��ره‪ .‬پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ که‌سانی‬ ‫جیاواز له خۆیان که‌متره‌و باوه‌ڕ به‌خۆ‬ ‫بوونیان له ئاستێکی نزمتر دایه‌‪ .‬وادیاره‪،‬‬ ‫که ن��ه‌وه‌ی گه‌نج‌تر بۆ کارتێکه‌ریی له‬ ‫رێگه‌ی تاک خوازییه‌وه به‌هێزتر بن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ب ‌ه سااڵچووان زۆرتر له رێگه‌ی فه‌رمی‌و‬ ‫کاری به‌ کۆمه‌ڵه‌وه چاالکی ده‌نوێنن‪.‬‬ ‫ک��ه‌واب��وو ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین‪ :‬ک��ه وه‌ک��و‬ ‫ئ��اک��ام��ی ک��ۆت��ای��ی ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه ده‌ت��وان��ێ��ت وه‌ک��و هێزێکی‬ ‫پێشوه‌ختی دژ‌ب��ه‌ر له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫ن بێت‪ .‬هه‌روه‌ها به‌هێزکردنی نیوه‌ی‬ ‫ژنا ‌‬ ‫لێوه‌شاوه‌یی به‌سااڵچوو (گ��ه‌وره‌س��اڵ)‬ ‫ب��ه ه��ه‌ژم��ار بێت‪ .‬ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه س��ه‌ب��اره‌ت به چینه‌کان‪ ،‬به‬ ‫تایبه‌ت ئ��ه‌و کاته‌ی مه‌سه‌له‌ی په‌راوێز‬ ‫خستنی بێکارو کۆچبه‌رانی واڵتانی سه‌ر‬ ‫به باشوور له ئ��ارادای��ه‪ ،‬و ‌هک��و هێزێکی‬ ‫دژب��ه‌ری ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ه��ه‌ڵ��س‌و ک��ه‌وت‬ ‫ناکات‪ .‬هه‌ر به‌م شێوه‪ ،‬زۆر روون��ه‪ ،‬که‬ ‫گ��رووپ��ی ک��ۆچ��ب��ه‌ری س��ه‌ر ب��ه واڵت��ان��ی‬ ‫ب��اش��وور س��ه‌ره‌ڕای الی��ه‌ن��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫س��ی��اس��ی ل��ه ب��واری دی��ک��ه‌ش��دا ل��ه‌وان�� ‌ه‬

‫فێرکاری‌و خ��ان��ووب��ه‌ره‌و ته‌ندروستی‌و‬ ‫داه��ات له هه‌ل‌و مه‌رجێکی نا به‌رابه‌ردا‬ ‫ده‌ژین‪.‬‬ ‫الیه‌نی دووه‌م‪ :‬پێوه‌ندی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا پ��رس��ی��ارک��ردن س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫ن��اوه‌رۆک‌و زاتی به‌شداری‌کردن به‌الوه‬ ‫ده‌نێین‌‪ .‬پرۆسه‌ی به‌شداریکردن ده‌خه‌ینه‬ ‫به‌ر باس‪ .‬ئایا پێوه‌ندی ناوخۆیی کۆڕی‬ ‫خوێندنه‌وه ده‌توانێت کارتێکه‌ریی له‌سه‌ر‬ ‫دیموکراسی هه‌بێت؟ هه‌ندێک له ده‌ق‌و‬ ‫نووسراوه‌کان سه‌باره‌ت به دیموکراسی‬ ‫له ‌سه‌ر گرنگی‌و دامه‌زراندنی پێوه‌ندی‬ ‫نێوان هاوواڵتیان ل ‌ه سه‌ر دیموکراسی‬ ‫جه‌خت ده‌که‌نه‌وه‪.‬‬ ‫فه‌یله‌سووفی ئه‌مریکی ج��ان دیۆیی له‬ ‫ساڵی ‪191٦‬دا وه‌ه��ا بیرو بۆچوونێک‬ ‫ل��ه ن��ووس��راوه س��ه‌ره‌ک��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی خۆیدا‬ ‫دیموکراسی‌و فێرکاری ده‌خ��ات��ه روو‪.‬‬ ‫ن��اوب��راو پێی وای��ه‪ :‬زاڵ��ب��وون ب��ه ‌سه‌ر‬ ‫دووره‌پ��ه‌رێ��زی‌و پ��ه‌راوێ��زک��ه‌وت��ن��ی‬ ‫تاکه‌کان‌و هه‌بوونی هۆگری سه‌باره‌ت‬ ‫به خاڵی ه��اوب��ه‌ش ن��اوه‌رۆک‌و کاکڵه‌ی‬ ‫دیموکراسییه‪ .‬به ب��ڕوای دیۆیی یه‌که‌م‬ ‫کێشه ل��ه ‌س��ه‌ر ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی هاوبه‌ش‬ ‫زه‌قکردنه‌وه‌و به‌رجه‌سته‌کردنه‌وه‌ی‪ .‬به‌و‬ ‫واتایه‌یه‌‪ ،‬که هاوواڵتییان به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش وه‌ک��و ب��اب��ه‌ت��ێ��ک��ی گ��رن��گ بۆ‬ ‫رێکخستن‌و یه‌کگرتوویی کۆمه‌اڵیه‌تی‬

‫‪207‬‬

‫ل��ه ب��ه‌رچ��او ب��گ��رن‪ ،‬و ‌ه دووه��ه‌م کێشه‌‪:‬‬ ‫دیموکراسی له‌گه‌ڵ هه‌ندێ داب‌و نه‌ریت‬ ‫سه‌روکاری هه‌یه‪ ،‬که بۆ هاوتایی دوو‬ ‫الی��ه‌ن��ه‌ی گ��رووپ��ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان له‬ ‫کاتی رووبه‌ڕوو بوونه‌وه له‌گه‌ڵ یه‌ک له‬ ‫هه‌ل‌ومه‌رجی جیاوازدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‪.‬‬ ‫دیموکراسی شتێک زیاتر له شێوه‌یه‌کی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی��ه‪ .‬دیموکراسی ب��ه پله‌ی‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م شێوه‌یه‌ک ل��ه ژی��ان��ی هاوبه‌شه‪،‬‬ ‫که له ئه‌زموونی جیا له یه‌ک پێکهاتووه‪.‬‬ ‫پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی ه��ه‌ل‌‌و ده‌رف��ه‌ت��ێ��ک بۆ‬ ‫ژم��اره‌ی�� ‌هک��ی زۆرت��ر ل��ه‌و که‌سانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫له هۆگری هاوبه‌شدا به‌شداری ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی ه��ه‌ر ی��ه‌ک له بکه‌ره‌کان‬ ‫ک��ارو ک��رده‌وه‌ی خ��ۆی ب��ه ک��رده‌وه‌ی‬ ‫ب��ک��ه‌ری دی��ک��ه‌وه‌ ب��ب��ه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ارو‬ ‫کرده‌وه‌ی بکه‌ری دیکه وه‌کو مانابه‌خش‌و‬ ‫رێنیشانده‌ری کرده‌وه‌ی خۆی له به‌رچاو‬ ‫بگرێت‪ .‬له‌و کاته‌دایه‪ ،‬که سنووری نێوان‬ ‫مرۆڤه‌کان ده‌ڕوخێت‌و هه‌ندێ له‌مپه‌ری‬ ‫وه‌ک چ��ی��ن‌و ره‌گ��ه‌زو ن��ه‌ت��ه‌وه له‌نێو‬ ‫ده‌چ��ێ��ت‌و م��رۆڤ��ه‌ک��ان زۆرت��ر ل��ه یه‌کتر‬ ‫تێده‌گه‌ن‪ .‬ژماره‌و جۆراوجۆریی هه‌رچی‬ ‫زۆرتری خاڵی پێوه‌ندی نیشانه‌ی زۆرتر‬ ‫بوونی ئه‌و بزوێنه‌رانه‌یه‪ ،‬که تاک ده‌بێت‬ ‫واڵم��ی ب��دات��ه‌وه‪ .‬له ئاکامدا‪ ،‬ئ��ه‌م خااڵنه‬ ‫وه‌ک پێوه‌رێک بۆ فره‌ره‌هه‌ندی کردووه‬ ‫ب��ه ه��ه‌ژم��ار دێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج��ه‬ ‫رزگاریی ئه‌و هێزانه ده‌سته‌به‌ر ده‌کات‪،‬‬ ‫که له نه‌بوونی وه‌ها هه‌ل‌ومه‌رجێکی فر ‌ه‬

‫ره‌ه��ه‌ن��د‌دا‪ ،‬سه‌رکوت ده‌ک��ران‪ .‬هه‌ر به‌و‬ ‫ش��ێ��وه‌ی��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ل��ه گرووپێکی س��ه‌ر به‬ ‫بۆچوونێکی تایبه‌تدا هه‌ندێک هۆگریی‌و‬ ‫حه‌زو خولیا رێگه‌یان لێده‌گیرێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ب��ۆچ��وون��ه ری��ش��ه‌ی ل��ه ئه‌ندێشه‌ی‬ ‫پراگماتیس ‌م (ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ی ک��ارک��ردن‌و‬ ‫قازانج)و کرده‌وه‌خوازی‌دایه‪ ،‬مانایه‌ک به‬ ‫دیموکراسی ده‌به‌خشێت‪ ،‬که زۆر له‌گه‌ڵ‬ ‫دی��م��وک��راس��ی ف��ه‌رم��ی ج��ی��اوازی هه‌یه‪.‬‬ ‫دیۆیی بیرو بۆچوون‌و بڕیاردانی رۆژانه‬ ‫ل��ه ئاستی بچکۆله‌و پ��ه‌روه‌رده‌ک��ردن‌و‬ ‫ب��اره��ێ��ن��ان��ی ب��ۆچ��وون��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��خ��واز له‬ ‫ن��اوه‌ن��دی لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کدا ده‌خ��ات��ه به‌ر‬ ‫باس‪.‬‬ ‫ب��ی��رم��ه‌ن��دی س��ی��اس��ی‪ ،‬پ��ات��ن��ام ل��ە ساڵی‬ ‫‪19٩٣‬دا به پێی هه‌ندێک به‌ڵگه‌‌و باربوو‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ک��ارای��ی‬ ‫س��ی��اس��ی ل��ه ن��اوچ��ه‌ی ج��ۆراوج��ۆری‬ ‫ئیتالیا ده‌خاته روو‪ .‬به بۆچوونی پاتنام‬ ‫هاوواڵتییان بۆ ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که سه‌رمایه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی پێک بهێنن ده‌بێت پێوه‌ندی‬ ‫ئاسۆیی په‌ره پێبده‌ن‪ .‬ناوبراو پێی وایه‪:‬‬ ‫پێوه‌ندی ئاسۆیی ل ‌ه سه‌ر ئه‌ساسی پله‌و‬ ‫پایه دانه‌مه‌زراوه‪ ،‬به‌ڵکو له‌سه‌ر ئه‌ساسی‬ ‫یه‌کسانی‌و ب��ه‌راب��ه‌ری��ی��ه‪ .‬ه��اوک��اری��ی له‬ ‫رێگه‌ی پله‌و پایه‌وه پێوه‌ندی ئه‌ستوونی‬ ‫پێده‌ڵێن‪ .‬پێوه‌ندی ئاسۆیی بنیاتی ئه‌و‬ ‫به‌ڵێنانه الی ه��اوواڵت��ی��ی��ان درووس��ت‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬که له ‌سه‌ر کارایی‌و لێهاتوویی‬ ‫حکومه‌ت کارتێکه‌ری هه‌یه‪ .‬به ب��ڕوای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫پ��ات��ن��ام متمانه‌ی دوو الی��ه‌ن��ه ه��ۆک��اری‬ ‫سه‌ره‌کییه‪ ،‬ک��ه ل��ه کاتی ه��اوک��اری��ی له‬ ‫ی خوێندن‌و کایه‌ی تۆپی‬ ‫گرووپی گۆران ‌‬ ‫پێ‌و ‌ئه‌نجومه‌نی دیکه‌دا له خه‌ڵکدا پێک‬ ‫دێ��ت‌و ع��اده‌ت‌‌و خ��ووی هاوکاریی دوو‬ ‫الیه‌نه له ناوه‌وه‌و ده‌ره‌وه‌ی گرووپدا پێک‬ ‫ده‌هێنێت‪ .‬ئێستا پرسیار ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به چ‬ ‫شێوه‌یه‌ک ده‌کرێت کۆڕ‌و کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه له‌گه‌ڵ ئه‌و بیرو بۆچوونه‌دا‪،‬‬ ‫که دی��ۆی��ی‌و پاتنام ده‌یخه‌نه روو گرێ‬ ‫بده‌ین؟‬ ‫گومانی تێدا نییه که کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه‪ ،‬شوێنێک ب��ۆ چاوپێکه‌وتن‬ ‫و ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ‌ک��ردن��ی ک��اری ه��اوب��ه‌ش‬ ‫پێکده‌هێنێت‪ .‬ل��ێ��ره‌دا ب��ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک��ه هه‌لومه‌رجێکی ل��ه‌ب��ار و پێشوه‌خت‬ ‫ئاماده‌یه‪ ،‬که‌وابوو ده‌بێ هه‌ل‌و ده‌رفه‌ت‬ ‫ب��ۆ‌دام��ه‌زران��دن��ی پ��ێ��وه‌ن��دی ئ��اس��ۆی��ی‬ ‫ب��ڕه‌خ��س��ێ‪ .‬ئ��ای��ا ئ��ه‌زم��وون‌و شاهیدێک‬ ‫ب��ۆ ‌سه‌لماندنی ئ��ه‌م ئیددیعایه هه‌یه؟‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی جۆراوجۆر ل ‌ه سه‌ر ئه‌م خاڵه‬ ‫جه‌خت ده‌که‌نه‌وه‪ ،‬که له‌گه‌ڵ یه‌ک بوون‪،‬‬ ‫ن��اوه‌رۆک‌و بابه‌تێکی به‌هێز له مێشکی‬ ‫به‌شداربوواندا درووست ده‌کات‪ .‬ئاکامی‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌ک نیشانی داوه که بابه‌ت‌و‬ ‫چ��ه‌م��ک��ی (ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک ب��وون) ب��ه الی‬ ‫به‌شداربووانه‌وه یه‌کێک له‌و هۆکارانه‌یه‪،‬‬ ‫که ب��وو ‌ه ب ‌ه هۆی به‌شداری ئ��ه‌وان له‌م‬ ‫ک��ۆڕان��ه‌‪ .‬ل��ه ت��ووێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌دا‪،‬‬ ‫که له الی��ه‌ن سوینسۆن لە ساڵی ‪199٦‬‬

‫ب��ه‌ڕێ��وه چ��ووه‪ )%٣٣( ،‬ب��ه‌ش��دارب��ووان‬ ‫(چاوپێکه‌وتن‌و له‌گه‌ڵ یه‌ک بوون) وه‌ک‬ ‫هۆکاری سه‌ره‌کی خۆیان بۆ به‌شداری‬ ‫له‌م کۆڕان ‌ه به هه‌ژمار دێنن‪ .‬ئه‌مه به‌و‬ ‫مانایه‪ ،‬که دامه‌زراندنی پێوه‌ندی بۆ ‌یه‌ک‬ ‫له سێی به‌شداربووان هۆکاری سه‌ره‌کی‬ ‫به‌شداریکردن له‌م کۆڕانه‌دایه‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ان��ه راس��ت��ی بۆچوونی‬ ‫دیۆیی سه‌باره‌ت به پێویستی زاڵبوون به‬ ‫‌سه‌ر دووره‌په‌رێزی‌و په‌راوێزکه‌وتوویی‬ ‫ت��اک��ه‌ک��ان ده‌س��ه‌ل��م��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ژم��اره‌ی ئ��ه‌و‬ ‫ژن��ان��ه‌ی ک��ه (ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک ب��وون) وه‌ک‬ ‫ه��ۆک��اری س��ه‌ره‌ک��ی ب��ۆ ب��ه‌ش��داری له‌م‬ ‫کۆڕان ‌ه ده‌خ��ه‌ن��ه‌ڕوو له ژم��اره‌ی پیاوان‬ ‫زی��ات��ره‪ .‬ب��ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک��ه زۆرب��ه‌ی‬ ‫به‌شداربووان له ژنان پێکهاتوون‪ ،‬ئاکام‬ ‫و ئه‌و ژمارانه‌ی که له سه‌ره‌وه باسکران‬ ‫ئ��ه‌و راس��ت��ی��ی��ه ده‌س��ه‌ل��م��ێ��ن��ن‪ ،‬ک��ه ک��ۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه رۆڵێکی تایبه‌ت‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه پ��ێ��وه‌ن��دی‌و دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫پێوه‌ندی ئاسۆیی ده‌گێڕن‪ .‬ئه‌م راستییه‬ ‫سه‌باره‌ت به ‪%١٠‬ی ئه‌و که‌سانه‌ی‪ ،‬که‬ ‫هه‌موو کاتێک ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا به‌شداری‬ ‫د ‌هک��ه‌ن‪ ،‬زۆر ئاشکرایه‪ .‬زیاتر له نیوه‌ی‬ ‫به‌شداربووان‪‌ ،‬هۆکاری سه‌ره‌کی خۆیان‬ ‫بۆ‌به‌شداری (له‌گه‌ڵ یه‌ک بوون)‪ ،‬ده‌زانن‬ ‫ب��ه ئاسانی تێده‌گه‌ین‪ ،‬ک��ه یه‌که‌مایه‌تی‬ ‫ئ��ه‌م ه��ۆک��اره به ه��ۆی په‌راوێزکه‌وتن‌و‬ ‫زاڵ��ب��وون به‌سه‌ر ئ��ه‌م دۆخ��ه‌‌دای��ه‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئامارو داتاکان ئه‌وه نیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬که‬

‫‪209‬‬

‫به‌شداربووان له‌م کۆڕانه‌‪ ،‬به ب��ه‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوواڵتی مامناوه‌ندی‪ ،‬چاالکییه‌کی‬ ‫زۆرتر له ئه‌نجومه‌نه‌کان له خۆیان نیشان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬که‌وابوو هه‌ندێک بواری دیکه‪ ،‬بۆ‬ ‫‌هاوکاری له رێگه‌ی پێوه‌ندی ئاسۆیی به‬ ‫روویاندا ده‌کرێته‌وه‪.‬‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‪ ،‬ک��ه ل��ه الی��ه‌ن‬ ‫ئاندرسۆن‌و که‌سانێکی دیکه‌وه به‌ڕێوه‬ ‫چووه جۆری پێوه‌ندی له‌م کۆڕان ‌ه ده‌خاته‬ ‫به‌ر باس‌و لێکدانه‌وه‪ .‬تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م‬ ‫پێوه‌ندییه له ئه‌ستۆ‌گرتنی ئه‌رکی هاوکات‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆشه‌ویستی کۆنترۆڵکراو پێناسه‬ ‫کراوه‪ .‬به‌شداریی له کۆڕی خوێندنه‌و ‌ه به‬ ‫مانای چاوه‌ڕوانی ب ‌ۆ به‌رده‌وامی پێوه‌ندی‬ ‫له ده‌ره‌وه‌ی کۆڕ نییه‪ ،‬ئه‌م پێوه‌ندییه‪،‬‬ ‫پێوه‌ندییه‌کی به‌رته‌سکه‪ .‬الیه‌نێکی دیکه‬ ‫ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ت��اک‪ ،‬له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی تازه‌تر‬ ‫چاوپێکه‌وتن ده‌کات‪ .‬خه‌ڵکێک‪ ،‬که هه‌ندێک‬ ‫بیرو بۆچوون‌و به‌های جیاواز نوێنه‌رایه‌تی‬ ‫ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬که لەگه‌ڵ ئه‌و شتانه‌ی رۆژان��ه‬ ‫له‌گه‌ڵیان پێوه‌ندی هه‌یه‪ ،‬جیاوازه‪ .‬لێره‌دا‬ ‫بیروبۆچوونێکی دیکه‌ی دیۆیی وه‌بیر‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌وه‪ ،‬ک��ه پێی وای��ه چاوپێکه‌وتن‬ ‫له نێوان گرووپی کۆمه‌اڵیه‌تی جیاواز‪،‬‬ ‫ده‌بێت بە هۆی به‌دیهاتنی هه‌ندێ خووو‬ ‫ره‌وشتی نوێ‪ ،‬که سازاندن‌و هه‌ڵکردنی‬ ‫دووالیه‌نه‌ی لێده‌که‌وێته‌وه‪.‬‬ ‫یه‌کێک له پێش‌مه‌رجه سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫پ��ێ��وه‌ن��دی ل��ه‌م ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وان��ه‌دا‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ی زۆرداری��ی‪ ،‬وات��ه به‌شداریی‬

‫خۆبه‌خشه‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌م شتانه‪ ،‬هیچ‬ ‫ج��ۆره تاقیکاریی‪ ،‬یان هه‌ڵسه‌نگاندنێک‪،‬‬ ‫که بتوانێت پێوه‌ندی ئه‌ستوونی نێوان‬ ‫قه‌زاوه‌تکه‌رو ئه‌و که‌سه‌ی ده‌که‌وێته به‌ر‬ ‫لێپرسینه‌وه درووس��ت بکات‪ ،‬له کۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه له ئارادا نییه‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ئ��ه‌و ‌ه ده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ب�� ‌ه گشتی له‌م‬ ‫کۆڕو کۆبوونه‌وانه‌دا پێوه‌ندی ئاسۆیی له‬ ‫ئارادایه‪ .‬شێوه‌ی فێرکاریی له‌م کۆڕانه‌دا‬ ‫فره‌ڕه‌هه‌نده‌‌‪ .‬بێگومان له زۆرب��ه‌ی ئه‌م‬ ‫کۆڕانه‌دا سه‌رۆکی کۆڕ ده‌وری سه‌ره‌کی‬ ‫هه‌یه‪ .‬ده‌توانین له کۆی ئه‌م قسه‌و باسانه‬ ‫به‌و ئاکامه بگه‌ین‪ ،‬که ه ‌هل‌ومه‌رجی زاڵ‬ ‫به‌سه‌ر ئ��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا بۆ‌گه‌شه‌سه‌ندنی‬ ‫پێوه‌ندی ئه‌ستوونی شیاو زۆر له‌بار‬ ‫نییه‪ .‬هیچ جۆره ده‌سه‌اڵتێک له‌م کۆڕانه‌دا‬ ‫له ئارادا نییه‪ ،‬که ل ‌ه سه‌ر ئه‌ساسی پله‌و‬ ‫پایه‪ ،‬ببێت ب ‌ه هۆی دامه‌زراندنی پێوه‌ندی‪.‬‬ ‫ته‌نیا ده‌سه‌اڵتی پێوه‌ندیی له‌م کۆڕانه‌دا‬ ‫له ئارادایه‪ .‬ل ‌ه کاتێکدا‪ ،‬هیچ کاتێک ئه‌م‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه ستایش ن��ه‌ک��راوه‪ ،‬ته‌نیا له‌و‬ ‫ک��ات��ه‌دا نه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه بۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی ل ‌ه‬ ‫‌جێبه‌جێکردنی ئه‌رک‌و رۆڵدا به‌کارهاتبێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ت��وان��ی��ن ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م بابەتانە‬ ‫ب��ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ک ل��ه‌گ��ه‌ڵ چ��ه‌م��ک��ی رۆح��ی‬ ‫هاوواڵتیی پاتنام گرێبده‌ین‪ ،‬ده‌توانین‬ ‫ئ��ه‌م گریمانه قه‌بووڵ بکه‌ین‪ ،‬که کۆڕو‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دووه‌و ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئه‌نجومه‌ن‌و بواره نافه‌رمییه‌کانی پێوه‌ندی‬ ‫ئ��اس��ۆی��ی‪ ،‬ل��ه پ��ه‌روه‌رده‌و بارهێنانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫ج��ۆرێ��ک داب‌و نه‌ریتی هاوواڵتیبوون واتایەی‌‪ ،‬که هاوواڵتییان له پێوه‌ندی‌و‬ ‫ده‌وری هه‌یه‪ ،‬که کارایی حکوومه‌تێکی گ��ۆڕی��ن��ه‌وه‌ی ب��ی��روڕا ل��ه‌گ��ه‌ڵ یه‌کتر‬ ‫دێموکراتیک به‌هێزتر ده‌کات‪ .‬به به‌راورد به‌شداری ده‌که‌ن‌و بیروڕای جۆراوجۆر‬ ‫له‌گه‌ڵ رێکخراوه فێرکارییه‌کانی دیکه‪ ،‬ده‌خه‌نه به‌ر باس‌و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌وەو له‌م‬ ‫هه‌ندێک به‌ڵگه‌‌و سه‌نه‌د بۆ ‌سه‌لماندنی رێگه‌وه بۆ هه‌ڵوێست وەرگرتن سه‌باره‌ت‬ ‫ئه‌م بۆچوونه له به‌رده‌ستدایه‪ ،‬که کۆڕو ب��ه کێشه‌ی ج��ۆراوج��ۆر ئاماده‌ییه‌کی‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه هه‌ل‌ومه‌رجێکی زی��ات��ر ب��ه‌ده‌س��ت ده‌ه��ێ��ن��ن‪ .‬ئ��ه‌م شێوه‬ ‫شیاوو له‌باری بۆ دامه‌زراندنی پێوه‌ندی ئه‌ندێشەو بیرکردنه‌وه‪ ،‬شتێکی نوێ نییه‪.‬‬ ‫ب��ه‌راب��ه‌رو ی�� ‌هک��س��ان ل�� ‌ه س��ه‌ر بناغەی ئالف ئاڵبێرگ‪ ،‬سه‌رپه‌رشتی یه‌کێک له‬ ‫هاوکاری هه‌یه‪ .‬به هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که قسه قوتابخانه‌کانی ب��ااڵی ج��ه‌م��اوه‌ری سه‌ر‬ ‫له رووداوێ��ک��ی جه‌ماوه‌ری له ئارادایه‪ ،‬ب��ه ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی ک��رێ��ک��اری‪ ،‬نموونه‌ی‬ ‫ده‌توانێت رۆڵێکی گرنگی هه‌بێت‪ ،‬تا ئه‌و ب��ه‌رچ��اوی رۆش��ن��ب��ی��رێ��ک��ی راه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫جێگه‌یه‌‪ ،‬که ئه‌گه‌ر ته‌واوی پێوه‌ندییه‌کان ه��اوواڵت��ی‪ ،‬ل��ه س��اڵ��ه‌ک��ان��ی ‪ 1930‬ه��ه‌ر‬ ‫ئ��اس��ۆی��ی ن��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ب��ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی هه‌مان ئه‌ندێشه له یه‌کێک له کتێبه‌کانیدا‬ ‫به‌شداری له کۆڕه‌کاندا یه‌کسان نییه‪ ،‬ئه‌م ده‌خاته‌ڕوو‪ :‬هه‌ر قسەو باسێکی راسته‌قینه‬ ‫کارتێکه‌رییه که‌متر ده‌بێته‌وه‌و به زۆری ده‌بێت به شێوه‌ی هاوکاری بێت‪ .‬جۆرێک‬ ‫ئ��ه‌و که‌سانه له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬که زۆر له ل��ه ه��اوک��اری‪ ،‬ک��ه ل��ه‌وێ��دا ب��ت��وان��ی��ن به‬ ‫کۆمه‌ڵگا دانه‌بڕاون‌و په‌راوێز نه‌که‌وتوون‪ .‬لێکدانه‌وەو روونکردنه‌وه‌ی پرسیارێک‬ ‫هیوادار بین‪ ،‬که ده‌بێت هه‌ل‌و ده‌رفه‌تی‬ ‫زۆرت��ر بۆ ‌هه‌ڵوێست‌وەرگرتن له ‌سه‌ر‬ ‫الیه‌نی سێیه‌م‪ :‬ئاڵ‌و گۆڕی بیروڕا‬ ‫بناغەو بنه‌مای یاسایی به‌ده‌ست بهێنین‪.‬‬ ‫پێوه‌ندی نێوان هاوواڵتییان بابه‌تێکه‪ ،‬که له لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی ده‌وڵه‌تی سه‌باره‌ت‬ ‫له ئه‌ندێشه‌ی هاوچه‌رخدا سه‌باره‌ت به ب��ه راه��ێ��ن��ان��ی ه��اوواڵت��ی ب��ه‌س��ااڵچ��وو‪،‬‬ ‫دیموکراسی جه‌ختی ل ‌ه سه‌ر ده‌کرێته‌وه‪ .‬ک��ه ل��ه س��اڵ��ی ‪1944‬دا ده‌س��ت��ی پێکرد‪،‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ک چ��ه‌م��ک‌و ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی ده‌توانین روانینێکی هاوچه‌شن سه‌باره‌ت‬ ‫ج��ۆراوج��ۆر وه‌ک دیموکراسی ل ‌ه سه‌ر ب��ه دیموکراسی ب��دۆزی��ن��ه‌وه‪ ،‬وات��ه ئه‌م‬ ‫بنه‌ماو بناغەی ئاڵ‌وگۆڕکردنی بیروڕا‪ ،‬بۆچوونه‪ ،‬که پێشگریمانه‌ی دیموکراسی‬ ‫دیموکراسی پێوه‌ندی‪ ،‬وتووێژ‪ ،‬یان قسه‌و هه‌بوونی وتووێژی به‌رده‌وام سه‌باره‌ت‬ ‫ب��اس نیشانه‌ی ئ��ه‌م جه‌ختکردنه‌وه‌‌یه‪ .‬به‌و بابه‌تانه‌ی زۆربه‌ی خه‌ڵک به الیانه‌وه‬ ‫چه‌مکی ئ��اڵ‌وگ��ۆڕک��ردن��ی ب��ی��روڕا‪ ،‬به‌و گرنگه‪ ،‬واته هاوواڵتییان هه‌ل‌و ده‌رفه‌تی‬

‫‪211‬‬

‫ئه‌وه‌یان هه‌بێت‪ ،‬که به شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫بیرو بۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن‪.‬‬ ‫ک��ه‌واب��وو ده‌ک��رێ��ت ل��ه‌ ب��ه‌ر رۆش��ن��ای��ی‬ ‫دیموکراسی نوێدا به ئاسانی له‌و بیرو‬ ‫بۆچوونه کۆنانه تێبگه‌ین‪ .‬واته ئه‌و بیرو‬ ‫بۆچوونانه‌ی‪ ،‬کە ن��ه‌ک ته‌نیا وتووێژو‬ ‫به‌ڵگه هێنانه‌وه‌یان به دڵ نییه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫زۆر پێشی قه‌ڵسن‪ .‬له سه‌رده‌می ئێمه‌دا‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ه��ه‌ن��دێ��ک به‌ڵگه ل��ه قازانجی‬ ‫ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا له به‌ستێنی پیشه‌سازی‬ ‫راگه‌یه‌نه گشتییه‌کاندا ل ‌ه به‌رچاو بگرین‪،‬‬ ‫واته له‌و شوێنه‌ی‪ ،‬که بیرو بۆچوونه‌کان‬ ‫له الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌وه درووست ده‌کرێن‬ ‫به دڵنیاییه‌وه به شێوه‌یه‌کی دیموکراسی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ن��ه‌ب��ژێ��ردراون‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ک��و ل��ه س��ه‌ر‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌ی ب��ان ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‪ ،‬ل��ه رێگه‌ی‬ ‫راگه‌یا‌ندنه‌کانه‌وه زه‌ق کراونه‌ته‌وه‪ .‬به‬ ‫پشت به‌ستن ب��ه‌م راستییه‌و چاالکیی‬ ‫گرووپ ‌ه گوشارییه‌کان‪ .‬زۆر روون��ه‪ ،‬که‬ ‫ب��ی��روڕاو بۆچوونه‌کان ده‌ب��ن ب�� ‌ه ک��ااڵو‬ ‫که‌سانێک ده‌ت��وان��ن که‌ڵکی لێوه‌ربگرن‪،‬‬ ‫که توانای کڕینی ئه‌م کااڵیانه‌یان هه‌بێت‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه قازانجی گشتی نییه به‌ڵکو‬ ‫که‌ڵک وه‌رگرتنە له ئیمکانیاتی گشتی‪ .‬ئه‌م‬ ‫خاڵه زۆر جه‌ختی ل ‌ه سه‌ر کراوه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫که له‌م نێوه‌نده‌‌دا هه‌ندێک جیهان بینیی‬ ‫تایبه‌ت زاڵ ده‌بێت‌و بیرو بۆچوونی دیکه‬ ‫ده‌که‌وێته په‌راوێزه‌وه‪ .‬بۆ نموونه‪ :‬گوتاری‬ ‫ئابووریخوازیی‪ ،‬که له‌م سااڵنه‌ی دواییدا‬ ‫بیرو بۆچوونی زاڵ ب��ووه‪ .‬ئه‌م گوتاره‬

‫زاڵه هه‌ل‌و ده‌رفه‌تێک بۆ‌ئاڵ‌و گۆڕکردنی‬ ‫بیروڕا ناهێڵێته‌وه‪ ،‬فۆکۆ لە ساڵی ‪1993‬دا‪،‬‬ ‫لەگەڵ هه‌ندێک پێیان وایه‪ ،‬که ئه‌م گوتار ‌ه‬ ‫ئابووریخوازییه له بنه‌ڕه‌تدا خه‌باتێکه‬ ‫ب ‌ۆ دیاریکردنی چۆنیه‌تی به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫قسه‌وباس له دانیشتنه سیاسییه‌کاندا‪ .‬له‬ ‫لێکدانه‌وه‌یه‌کدا هابێرماس لەساڵی‪1991‬دا‬ ‫روون��ی ده‌ک��ات��ه‌وه‪ ،‬که به چ شێوه‌یه‌ک‬ ‫کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی ده‌که‌وێته ژێر رکێفی‬ ‫ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی ئ��اب��ووری��خ��وازی��ی��ه‌وه‌و له‬ ‫وه‌ه��ا ه��ه‌ل‌و مه‌رجێکدا خه‌ڵک هه‌ستی‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ه‌وه‌و ک��رده‌وه س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫قازانجی گشتی له‌ده‌ست ده‌ده‌ن‪ .‬له وه‌ها‬ ‫بارودۆخێکدا به س��ه‌ر ک��ارو ک��رده‌وه‌ی‬ ‫م��رۆڤ�� ‌هک��ان��دا دادپ��ه‌روه‌ری‌و بۆچوونی‬ ‫ئه‌خالقی‌و شه‌ره‌فمه‌ندانه زاڵ نییه‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫مرۆڤه‌کان له ک��رده‌وه‌دا بیر له قازانجی‬ ‫خۆیان ده‌که‌نه‌وه‪ .‬تا ئه‌و جێگه‌یه‌ی‪ ،‬که‬ ‫ب ‌ه ده‌ست هێنانی قازانج له رێگه‌ی زوڵم‌و‬ ‫زۆری��ش��ه‌وه رەوا بێت‪ ،‬ی��ان تەنانەت له‬ ‫کۆتاییدا ببێت ب ‌ه هۆی زەرەرمەندبوونی‬ ‫هه‌موو خه‌ڵکیش‪ ،‬هه‌ستکردن به یه‌کێتی‌و‬ ‫هاوده‌نگیی واتای خۆیان ده‌دۆڕێنن‪ .‬ب ‌ۆ‬ ‫خۆپاراستن له‌م درم‌و په‌تایه ده‌بێت روو‬ ‫له پێوه‌ندیی‌و ئاڵ‌و گۆڕی بیروڕا بکه‌ین‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ش��وێ��ن��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ئ��اڵ‌و گ��ۆڕک��ردن��ی‬ ‫ب��ی��روڕا ل��ه ن��اوه‌ن��دو س��ه‌ن��ت��ه‌ری قسه‌و‬ ‫ب��اس��ه‌ک��ان��دای��ه‪ ،‬وا دی��اره‪،‬ک��ه ک��ۆڕو‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خوێندنه‌وه به باشترین‬ ‫شێوه راهێنانی خۆیان نیشان ده‌ده‌ن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫شێوه‌یه‌ک له دیموکراسی‪ ،‬که ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ی ئاڵ‌و گۆڕی بیروڕا دامه‌زرابێت‪.‬‬ ‫بناغە ‌‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن ن��اوی لێبنێین‪ ،‬دیموکراسی‬ ‫کۆڕی خوێندنه‌وه‌‪ .‬کێشه ئه‌وه نییه‪ ،‬که‬ ‫چۆنییه‌تی‌و شێوه‌ی پێوه‌ندی له کۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه‌دا روون‌و یه‌ک‬ ‫شێوه نییه‪ .‬ئاندرسۆن لە ساڵی‪1991‬دا‪،‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی ب��ه ش��ێ��وه‌ی وت��ووێ��ژ‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌‌به‌رانی کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه ب��ه‌ڕێ��وه ب��ردووه‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌ی ‌ه هه‌ندێک زان��ی��اری گرنگ‬ ‫سه‌باره‌ت به شێوه‌ی ‌کاری ئه‌م کۆڕانه‬ ‫ده‌خاته روو‪ .‬به پێی ئه‌م لێکۆڵینه‌وەیە‬ ‫ده‌توانین سێ جۆر کۆڕی خوێندنه‌وه له‬ ‫یه‌ک جیا بکه‌ینه‌وه‪ :‬ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‪،‬‬ ‫ک��ۆڕی وت��ووێ��ژو ک��ۆڕی پێشه‌سازی‬ ‫ده‌سکرد‪ .‬له‌م کۆڕان ‌ه راده‌یه‌کی جیاواز‬ ‫له ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا به‌رچاو ده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫بێجگه له‌و کاتانه‌ی‪ ،‬که وه‌ک��وو ناوبڕو‬ ‫پشووی نێوان وانه‌کان هه‌یه‪ ،‬وادی��اره‪،‬‬ ‫که ک��ۆڕی وان��ه‌وت��ن��ه‌وه که‌مترین هه‌ل‌و‬ ‫ده‌رف��ه‌ت��ی ب��ۆ‌ئ��اڵ‌وگ��ۆڕی ب��ی��روڕا هه‌یه‪.‬‬ ‫ب��ه ب��ۆچ��وون��ی ئ��ان��درس��ۆن‪ ،‬ل��ه ک��ۆڕی‬ ‫وانه‌وتنه‌وه‌دا‪ ،‬ناوه‌رۆکی فێرکاری‌و ئه‌و‬ ‫شتانه‪ ،‬ک��ه ب��ۆ وان��ه‌وت��ن��ه‌وه ل�� ‌ه به‌رچاو‬ ‫گیراوه زۆر گرنگی‌و بایه‌خی پێده‌درێت‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رانی کۆڕ وه‌ک مامۆستایانی‬ ‫ک��ۆن‪ ،‬کۆڕه‌که به‌ڕێوه ده‌ب��ه‌ن‪ ،‬رێبه‌ری‬ ‫کۆڕ وه‌ک رابردوو به پرسیاره‌کان واڵم‬ ‫ده‌داته‌وه‪ .‬له الیه‌کی دیکه‌وه‪ ،‬ئه‌و شتانه‌ی‬

‫ل��ه ق��س��ەو ب��اس��ه‌ک��ان��ی ک��ۆڕدا ب��ه‌رچ��او‬ ‫ده‌که‌وێت له ئاڵ‌وگۆڕی ئازادو به دوور‬ ‫له زۆره‌ملی نزیکه‪ .‬وتووێژکردن‪ ،‬بابه‌تی‬ ‫س��ه‌ره‌ک��ی ئ��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌ی��ەو س��ه‌رۆک��ی‬ ‫کۆڕ وه‌ک سه‌رۆکی دانیشتنه‌که قسەو‬ ‫ب��اس��ه‌ک��ان رێ��ک ده‌خ��ات‪ .‬وادی��اره‪ ،‬که‬ ‫ب��ه‌ش��دارب��ووان به‌رپرسی دیاریکردنی‬ ‫ناوه‌رۆکی باسه‌کانن‪.‬‬ ‫جۆری سێیه‌م‪ ،‬واته کۆڕی پیشه‌سازی‬ ‫ده‌س��ک��رد‪ ،‬ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا وت��ووێ��ژو‬ ‫قسه‌وباس له ئارادا نییه‪ ،‬به‌ڵکو چاالکی‬ ‫به کرده‌وه له ناوه‌ندی باسه‌کاندایه‪ .‬ئه‌مه‬ ‫به واتای ئه‌وه‌یه هه‌ر که‌سێک سه‌رقاڵی‬ ‫ک��اری خ��ۆی��ەت��ی‌و ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ران��ی کۆڕ‬ ‫له ک��اری خۆیاندا ش��اره‌زای��ی ته‌واویان‬ ‫هه‌یەو زۆرت��ر رۆڵی راوێژکار ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫له‌م کۆڕانه‌دا کاروچاالکی له ناوه‌نددایەو‬ ‫ئاڵ‌وگۆڕکردنی بیروڕا له په‌راوێزدایه‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ل ‌ه سه‌ر بناغەو بنه‌مای جۆری‬ ‫چاالکی سه‌ره‌کی له‌م کۆڕان ‌ه بمانه‌وێت‬ ‫به ده‌رئه‌نجامێک بگه‌ین‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‬ ‫به ته‌نیا دیموکراسی دام��ه‌زراو ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌‌ڕه‌تی ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا سه‌باره‌ت به‬ ‫کۆڕی وتووێژ زۆر گونجاوو له‌باره‪.‬‬ ‫له راستیدا‌‪ ،‬هه‌ندێک به‌ڵگە ئه‌وه نیشان‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬که تا راده‌ی��ه‌ک ده‌رئه‌نجامه‌کان‬ ‫ک��اڵ‌و ن��ه‌گ��ه‌ی��ش��ت��وون‪ .‬پ��رۆژه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫لێکۆڵینه‌وه س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ژم��اره‌ی��ه‌ک‬ ‫(کۆڕی جۆاڵیی) هه‌ندێک به‌ڵگه ده‌خه‌نه‬ ‫روو‪ ،‬ک��ه نیشانی دەدەن‪ ،‬ئ��ه‌م کۆڕانه‬

‫‪213‬‬

‫هه‌ندێک ده‌رئه‌نجامی وه‌ک بواره‌کانی بمانه‌وێ هه‌ڵوێستێکی ره‌خنه‌گرانه‌مان‬ ‫پێوه‌ندی ب ‌ۆ ب��ه‌ش��دارب��ووان وات��ه ژن��ان‪ ،‬هه‌بێت ده‌توانین ئ��ه‌م پرسیاره بهێنینه‬ ‫ده‌ڕه‌خسێنن‪ .‬هه‌ندێک به‌ڵگەو سه‌نه‌د ئه‌وه ئاراوه‪ ،‬که ئایا پێوه‌ندی وتووێژ‪ ،‬جۆرێک‬ ‫نیشان ده‌ده‌ن‪ ،‬که کارو چاالکی پێوه‌ندی‪ ،‬ئ��اڵ‌وگ��ۆڕی ب��ی��روڕا‪ ،‬ی��ان ب��ه بۆچوونی‬ ‫هاوشان له‌گه‌ڵ ک��اری ده‌ستی ده‌چێته ئاڵبێرگ که پێشتر باسکرا‪ :‬لێکدانه‌وەو‬ ‫پێش‪ .‬ب��ه پێی ب��ی��ن��راو ‌هک��ان‪ ،‬کارد‌ه‌ستی روون��ک��ردن��ه‌وه‌ی پرسیارێکه‪ ،‬که ده‌بێ‬ ‫(کاری دەستی) له پله‌ی یه‌که‌م‪ ،‬وتووێژ هه‌ل‌و ده‌رفه‌تی زیاتر ب ‌ۆ هه‌ڵوێستوەرگرتن‬ ‫سه‌باره‌ت به بنه‌ماڵەو چاالکی بنه‌ماڵه له ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ن��اغ��ەی درووس��ت‌و یاسایی‬ ‫پله‌ی دووهه‌م‌و له کۆتاییدا لێکدانه‌وه‌کان بڕه‌خسێنێت؟ باسکردنی ئه‌م پرسیاره‬ ‫سه‌باره‌ت به کۆمه‌ڵگا له پله‌ی سێیه‌مدایه‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا به مانای ناڕوونبوونی ئه‌م‬ ‫وتووێژ سه‌باره‌ت به سیاسه‌ت‪ ،‬له مانای خاڵه‌یه‪ ،‬که به‌شداربووان له‌م کۆڕانه‌دا به‬ ‫به‌رته‌سکی وشه‌دا نییه‪ ،‬به‌اڵم له به‌ستێنی دوای دۆزینه‌وه‌ی هه‌ندێک بیروبۆچوون‬ ‫ئ��ه‌زم��وون��ی رۆژان��ه ره‌گ‌و ری��ش��ه‌ی ب��ه مه‌به‌ستی ق��ازان��ج��ی گشتییه‌وه بن‪.‬‬ ‫داکوتاوه‪ .‬ناوه‌ڕۆکی وتووێژه‌کان بریتیین هیچ نیشانه‌یه‌کی روون سه‌باره‌ت به‌م‬ ‫له‪ :‬ژیانی به‌شداربووان له کۆڕ‪ ،‬بیمه‌ی پرسیارانه‪ ،‬که پێوه‌ندییه‌کی راسته‌وخۆی‬ ‫بێکاری‪ ،‬خه‌رجی خانووبه‌ره‪ ،‬چۆنیه‌تی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ت��ی��ۆری دی��م��وک��راس��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫سیستمی ته‌ندرووستی‪ ،‬یان لێنه‌هاتوویی بنه‌مای ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا دابمه‌زرێنێ‪،‬‬ ‫شاره‌وانییه‌کان‪ .‬وادیاره‪ ،‬که به‌شداربووان له‌به‌ر ده‌ستدا نییه‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به ت��ه‌واوی بابه‌ت ‌ه سه‌ره‌کی‌و له ناوه‌رۆکی هه‌ندێک کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫گرنگه‌کانی گوتاری سیاسی وتووێژیان دی��ک��ه ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬ک��ه ن��اوه‌رۆک��ی‬ ‫ده‌کرد‪ ،‬به‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌وه‪ ،‬که بابه‌تی باسه‌کانیان پێوه‌ندییه‌کی روون‌و ئاشکرای‬ ‫وتووێژه‌کان راسته‌وخۆ له‌گه‌ڵ کێشه‌ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��ی��اس��ه‌ت ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب��ۆ‌وێ��ن��ه ئه‌و‬ ‫ناوچه‌یی‌و ئه‌زموونی که‌سی به‌شداران کۆڕانه‌ی له ژێر ناوی کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫زانستی کۆمه‌اڵیه‌تی پۆلێنبه‌ندی ده‌کرێن‪.‬‬ ‫پێوه‌ندی هەبوو‪.‬‬ ‫گ��رن��گ��ی ئ��ه‌م ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ه روون‌و ب��ه‌اڵم کێشه‌ی سه‌ره‌کی سه‌باره‌ت به‌م‬ ‫ئاشکرایه‪ ،‬چونکه له هه‌ندێ ئاکامی به گریمانه‌یه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به‌ڵگەو سه‌نه‌ده‌کان‬ ‫په‌له به‌رگری ده‌کات‪ .‬سه‌رنجڕاکێشی ئه‌م زۆر مه‌حکه‌مه‌په‌سند نین‌و الوازن‪ .‬کتێبی‬ ‫ئاکامانه له‌وه‌دایه‪ ،‬که ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا کۆمه‌ڵگایی کۆڕی خوێندنه‌وه‌ی هه‌ندێک‬ ‫مرۆڤ له توانای سیاسی بیرو بۆچوونه نموونه له چۆنییه‌تی بیروبۆچوونه‌کان‬ ‫ج��ی��اوازه‌ک��ان ئ��اگ��ادار ده‌ک��ات��ه‌وه‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌خه‌نه روو‪ .‬یه‌کێک له به‌شداربووان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫ج��ه‌خ��ت ل�� ‌ه س��ه‌ر گرنگی قسەو باسی له گوتاری دیموکراسیدا نییه‪ .‬کێشه‌ی‬ ‫دوای��ی‪ ،‬که بۆ هه‌موو که‌سێک جێگه‌ی‬ ‫ئازادو به کۆمه‌ڵ له‌م کۆڕانه ده‌کاته‌وه‪.‬‬ ‫هارتمان ل��ه ل��ێ��ک��دان��ه‌وەو خوێندنه‌وه‌ی سه‌رنجه‪ ،‬کێشه‌ی پۆلێنبه‌ندی کردنی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ه‌ک��ان‪ ،‬راپ��ۆرت��ێ��ک ده‌خ��ات��ه هۆکارو به‌رهۆ س��ه‌ب��اره‌ت به پێوه‌ندی‬ ‫روو‪ ،‬ک��ه س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه چ��وار ک��ۆڕ به ن��ێ��وان چ��االک��ی ک��ۆڕ و ک��ۆب��وون��ەوه‌ی‬ ‫وردی لێکۆڵینه ک��راوەو هه‌ندێ ئاکامی خوێندنه‌وه‪ ،‬قس ‌ه و باسه‌کان‪ ،‬چاالکی‬ ‫دڵخۆشکه‌ر س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه گۆڕینه‌وه‌ی سیاسی‌و کارتێکه‌رییه‌کانیه‌تی‪ .‬کاروباری‬ ‫بیروڕا له‌م کۆڕانه باس ده‌کات‪ .‬پێی وایه‪ :‬ژیانی رۆژانه ئاڵۆزترە لەوەی‪ ،‬که بکرێت‬ ‫ئاڵ‌وگۆڕی بیروڕا به شێوه‌یه‌کی گشتی به ئاسانی له یه‌ک جیا بکرێته‌وه‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا ه��ه‌ی��ه‪ ،‬ب��ه‌اڵم گ��وت��ارێ��ک‪،‬‬ ‫الیه‌نی چواره‌م‪ :‬زانست‬ ‫ک��ه ده‌رب��ڕی چۆنیه‌تی پێکهاتنی ئه‌م‬ ‫بیروبۆچوونانه بێت‪ ،‬له‌به‌ر ده‌ستدا نییه‪.‬‬ ‫کێشه‌یه‌کی دیکه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که به‌ڵگه‌یه‌کی زان��س��ت ده‌س��ه‌اڵت��ه‪ ،‬س��ه‌رچ��اوەو بنج‌و‬ ‫کۆنکرێتی وا ل��ه‌ب��ه‌ر ده‌س��ت��دا نییه‪ ،‬که بناوانی ئه‌م قسه‌یه بۆ ‌کۆتایی سه‌ده‌ی‬ ‫ب��ه‌ش��دارب��ووان ب��ی��روب��ۆچ��وون��ی خۆیان شانزیه‌م ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬وات��ه سه‌رده‌می‬ ‫ل��ه به‌ستێنی ژی��ان��ی کۆمه‌ڵگای خۆیان ف��ڕان��س��ی��س بیکێن ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‪ .‬ئ��ه‌م‬ ‫وه‌رگ��رت��ب��ێ��ت‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا دی��اره‪ ،‬که وت��ه‌ی��ه ئ��ام��اژه ب��ه پ��ێ��وه‌ن��دی ن��ێ��وان‬ ‫ئ��ه‌م ب��اس��ان��ه ل��ه پ��ێ��ن��اوی عه‌قاڵنییه‌تی دیموکراسی‌و زانست ده‌ک��ات‪ .‬زانست‬ ‫که‌ره‌سته‌ییدا نییه‪ .‬ب��ه ه��ۆی نه‌بوونی هۆکارێکی دی��اری��ک��ه‌ره ب��ۆ کارتێکه‌ری‬ ‫به‌ڵگەو سه‌نه‌دی باوه‌ڕپێکراو به دژواری ل�� ‌ه س��ه‌ر ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‪ ،‬ب��ه‌اڵم وادی��اره‪ ،‬تا‬ ‫ده‌توانین بڵێین‪ ،‬که ئایا ئه‌م بیروبۆچوونانه هه‌نووکه‌ش زانست پاڵپشتێکی به‌هێزه‬ ‫ب��ه ش��ێ��وه‌ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ پێکدێن ی��ان له بۆ ره‌واییدان به دیموکراسی‪ .‬فێرکاری‬ ‫راگه‌یه‌ندنه‌کانه‌وه وه‌رده‌گیرێن‪ .‬یه‌کێک له به مه‌به‌ستی پاڵپشتی له هه‌ندێک به‌ها‪،‬‬ ‫کێشه‌کان له‌م لێکۆڵینه‌وانه‌دا ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئه‌و وه‌ک ک��راوه‌ی��ی‌و لێبورده‌یی له هه‌مبه‌ر‬ ‫که‌سانه‌ی وتووێژیان لەگەڵ کراوه‪ ،‬وه‌ک ره‌گ��ه‌‌زپ��ه‌رس��ت��ی‌و ئ��ازادی‌و ب��ه‌راب��ه‌ری‬ ‫مه‌به‌ستێک له دیموکراسی ناڕوانن‪ ،‬واته بۆ له هه‌مبه‌ر ده‌س��ه‌اڵت��خ��وازی‌و زنجیره‌ی‬ ‫‌ده‌رئه‌نجامه‌کانی دیموکراسی له‌م کۆڕان ‌ه پله‌و پایه‪ ،‬به‌شداری سیاسی (به‌شداری‬ ‫به‌شداری ناکه‌ن‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌م مه‌به‌سته له ل��ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ک��ان‪ ،‬خ��ه‌ب��ات��ی سیاسی‪،‬‬ ‫پ��ه‌راوێ��زدای��ه‪ .‬کێشه‌یه‌کی دیکه ئه‌وه‌یه‪ ،‬ئه‌ندامه‌تی‌و ب��ه‌ش��داری ل��ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫که ب��ه‌ش��دارب��ووان زانیارییه‌کی باشیان مه‌ده‌نی) له پێوه‌ندیدایه‪ .‬له الیه‌کی تره‌وه‪،‬‬

‫‪215‬‬

‫ئه‌و که‌سانه‌ی‪ ،‬که له رێگای هه‌ڵبژاردنه‌وه‬ ‫ده‌سه‌اڵتیان به ده‌سته‌وه گرتووه ده‌بێت‪،‬‬ ‫ب��ه مه‌به‌ستی که‌ڵکوه‌رگرتن ل��ه‌و پێگه‬ ‫سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تییه ب ‌ۆ خزمه‌ت به‬ ‫هاوواڵتییان‪ ،‬خاوه‌ن زانست بن‪ .‬چۆنییه‌تی‬ ‫پێوه‌ندی ج��ۆره ج��ی��اوازه‌ک��ان��ی زانست‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ دیموکراسی بابه‌تێکی ئ��اڵ��ۆزه‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وەک ئاماژه‌ی پێکرا‪‌ ،‬به زۆری‬ ‫دیموکراسی به بزووتنه‌وه‌ی سه‌رده‌می‬ ‫رۆشنگه‌ری ده‌به‌ستنه‌وه‪ ،‬به یارمه‌تی‬ ‫عه‌قاڵنییه‌ت‌و زانیاری زانستیی ده‌کرێت‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ کۆنه‌په‌رستی‌و خ��وڕاف��ات‪ ،‬به‌و‬ ‫شێوه‌یەی‪ ،‬که نازییه‌کان که‌ڵکی خراپیان‬ ‫ل��ێ��وه‌رده‌گ��رت‪ ،‬خ��ه‌ب��ات‌و ب��ه‌رب��ه‌ره‌ک��ان��ێ‬ ‫ب��ک��رێ��ت‪ .‬زی��ات��ر ل��ه دوو س��ه‌ده پێشتر‪،‬‬ ‫کانت بیروبۆچوونێکی سیاسی له ‌سه‌ر‬ ‫رۆشنگه‌ری سه‌باره‌ت بە به‌کارهێنانی‬ ‫زان��س��ت��ی ت��اک��ه‌ک��ه‌س��ی ب��ۆ‌گ��ی��رس��ان‌و‬ ‫پێکهاتنی تیۆری‌و بیروبۆچوونی تۆکمه‌و‬ ‫پته‌و خسته ب��ه‌رب��اس‪ .‬زۆر روون��ه‪ ،‬که‬ ‫کانت جۆرێکی تایبه‌ت ل��ه زانستی ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رچ��او ب��ووه‪ .‬ئ��ه‌و زان��س��ت��ه‌ی‪ ،‬ک��ه له‬ ‫گیرسان‌و پێکهاتنی بیروبۆچوونه‌کان‪،‬‬ ‫گرتنه‌‌به‌ری روانگه‌و بیروبۆچوونێک بۆ‬ ‫‌ژیانی رۆژان��ه‌و به تایبه‌ت بۆ‌کێشه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگا‪ ،‬ب�� ‌ه که‌ڵک بێت‪ .‬دیموکراسی‬ ‫بابه‌تێکه سه‌باره‌ت به سه‌رپێچی‌کردن له‬ ‫گوێلەمستی‌و فه‌رمانبه‌ری‪ .‬لێره‌دا کانت‬ ‫مه‌به‌ستی ل��ه‌و ج��ۆره زانسته‌ییه که تا‬ ‫راده‌یه‌ک له پێکهاته‌ی ده‌سه‌اڵت‌و زنجیری‬

‫پله‌و پایه سه‌ربه‌خۆیه‪ .‬فێرکاری خه‌ڵکی‬ ‫به‌سااڵچووان‪ ،‬به شێوه‌ی فه‌رمی‪ ،‬خاوه‌نی‬ ‫جۆرێک له سه‌ربه‌خۆییه‪ ،‬که هه‌ل‌ومه‌رجی‬ ‫ب��ه‌ش��داری��ی ئ��ازادو خ��ۆب��ه‌خ��ش ئ��ام��اده‬ ‫ده‌کات‪ .‬ده‌وڵه‌ت سه‌باره‌ت به ناوه‌رۆکی‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی فێری به‌شداربووان ده‌کرێ‬ ‫بڕیار ن��ادات‪ ،‬وات��ه ب��ڕی��اردان سه‌باره‌ت‬ ‫به‌و زانستانه‌ی گرنگن به بێ راوێژکردن‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌ت جێبه‌جێ ده‌کرێن‪ .‬راهێنانی‬ ‫هاوواڵتی به‌سااڵچوو له الی��ه‌ن خاوه‌ن‬ ‫کاره‌کانه‌وه به‌ڕێوه ناچێت‪ .‬هیچ که‌سێک‬ ‫ناتوانێت به زۆر که‌سێک بۆ‌به‌شداریکردن‬ ‫هان بدات‪ .‬ئه‌م جۆره فێرکارییه ئازادو‬ ‫خۆبه‌خشانەیه‪.‬‬ ‫چه‌مکی (خۆ ـ فێرکاری) له‌م پێوه‌ندییه‌دا‬ ‫زۆر سه‌رنجڕاکێشه‪ .‬ئه‌م چه‌مکه جه‌خت‬ ‫ده‌ک��ات��ه‌وه ل�� ‌ه س��ه‌ر س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‌و‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌بردنی ئه‌م بزووتنه‌وه‌و کۆڕانه‪،‬‬ ‫له ئاکامدا‪ ،‬وه‌ک جۆرێک له فێرکاری‪ ،‬کە‬ ‫له کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نیدا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪،‬‬ ‫خۆی نیشان ده‌دات‪ .‬به وته‌ی ئارۆیدسۆن‪:‬‬ ‫کاکڵه‌ی ئه‌م چه‌مکه ئه‌وه‌یه که داهێنان‌و‬ ‫ده‌سپێشخه‌ری له کوێوه دێت‌و چ که‌سێک‬ ‫ب��ه ‌س��ه‌ر ن��اوه‌رۆک‌و ف��ۆرم��ی راهێناندا‬ ‫چ��اودێ��ری ده‌ک��ات‪ .‬پێشگری (خ��ۆ) له‬ ‫چه‌مکی خۆ ـ فێرکاریدا الیه‌نی دیاریکه‌ری‬ ‫واتای ئه‌م رسته‌یه ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ئۆسکار‬ ‫ئۆلسۆن رسته‌یه‌کی دیکه به‌کار ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫که به زۆری هه‌ر هه‌مان مانای سه‌ره‌وه‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ :‬فێرکاری بۆ‌خه‌ڵک‌و له رێگه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫خه‌ڵکه‌وه‪ .‬پێوه‌ندی ئه‌م بیرۆکه‌یه له‌گه‌ڵ‬ ‫دیموکراسی زۆر ئاشکرایه‪ .‬ئۆلسۆن ئه‌م‬ ‫وتەیە‌ی له قسه‌یه‌کی ئابراهام لینکۆڵن‬ ‫وه‌رگ��رت��ووه‪ ،‬ک��ه ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬دیموکراسی‪،‬‬ ‫واته حکوومه‌تی هه‌موو خه‌ڵک‪‌ ،‬له الیه‌ن‬ ‫ه��ه‌م��وو خ��ه‌ڵ��ک��ه‌وه‪ ،‬ب��ۆ ت��ه‌واوی خه‌ڵک‪.‬‬ ‫زۆر ژی��ران��ه‌ی��ه ئ��ه‌گ��ه‌ر خ��ۆ ـ فێرکاری‌و‬ ‫کۆمه‌ڵگای م��ه‌ده‌ن��ی له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌کدا ببینین‪ .‬چه‌مکی خۆ ـ فێرکاری‪ ،‬وه‌ک‬ ‫شێوه‌یه‌ک له راهێنان له ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی‬ ‫دیموکراسی‌و کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نیدایه‪ .‬له‌‌م‬ ‫شێوه فێرکارییه‌دا به‌شداربووان ب ‌ه سه‌ر‬ ‫راهێناندا به‌شداری ده‌که‌ن‪ ،‬نەک تاقمێک‬ ‫نوخبەو هه‌ڵکه‌وتوو‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ی پاڵپشتی‬ ‫کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه ئه‌و هه‌له‬ ‫بۆ به‌شداربووان ده‌ڕه‌خسێنێت‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫زان��س��ت��ه‌ی پێویستیانه بیخولقێنن‌و له‬ ‫هه‌ندێ بواردا خاوه‌نی زانایی‌و لێهاتوویی‬ ‫بن‪ ،‬که خۆیان به گرنگی ده‌زانن نەک به‬ ‫الی که‌سانێکی دیکه‌وه گرنگ بێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��اوێ��ک ل��ه‌و ب��ه‌ڵ��گ��ه‌و س��ه‌ن��ه‌ده‬ ‫ده‌گ��م��ه‌ن��ان�� ‌ه ب��ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ک��ه س��ه‌ب��اره‌ت به‬ ‫ح��ه‌ش��ی��م��ه‌ت��ی ب��ه‌س��ااڵچ��ووی س��وی��د له‬ ‫به‌رده‌ستدایه‪ ،‬بۆمان ده‌رده‌ک��ه‌وێ��ت‪ ،‬که‬ ‫به‌سااڵچووانی سوید ئاماده‌یی زۆریان‬ ‫بۆ فێربوون هه‌یه‪ .‬له لێکدانه‌وه‌یه‌کی تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ک ئاڵۆز‪ ،‬که سه‌باره‌ت به راده‌ی‬ ‫تێگه‌یشتن له خوێندنه‌وه له هه‌ندێ واڵتی‬ ‫پێشکه‌وتووی پێشه‌سازیدا به‌ڕێوه‌چووه‪،‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌کان ده‌ری��ان خستووه‪ ،‬که‬

‫به‌سااڵچووانی سوید له پله‌ی یه‌که‌مدا‬ ‫هه‌ڵکه‌وتوون؛ وات��ه زۆرت��ری��ن خه‌ڵک به‬ ‫سه‌رترین ک��رده‌و‌ەو هه‌روه‌ها که‌مترین‬ ‫ژم��اره به خراپترین ک��رده‌وه له نێوان‬ ‫به‌شدارانی سویددا به‌رچاو ده‌که‌وێت‪.‬‬ ‫ئه‌م واقیعه نیشانده‌ری ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئه‌و‬ ‫واڵتانه‌ی له رووی ئابوورییه‌وه‪ ،‬به پێی‬ ‫به‌رهه‌می ناخالیسی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬له ئاستی‬ ‫س��وی��د ی��ان س��ه‌رت��ر ل��ه واڵت��ی س��وی��دن‪،‬‬ ‫له‌م بواره‌دا له ئاستێکی نزمتر له سوید‬ ‫هه‌ڵکه‌وتوون‪.‬‬ ‫له لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی دیکه‌دا‪ ،‬که بایه‌خێکی‬ ‫زۆرت��ری به زانست ب ‌ۆ دیموکراسی له‬ ‫به‌رچاو گرتووه‪ ،‬گۆڕانکاری له زانیاری‬ ‫ه��اوواڵت��ی��ان س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه سیاسه‌ت‌و‬ ‫هه‌روه‌ها لێهاتوویی ئه‌وان بۆ کرده‌وه‌ی‬ ‫سیاسی وه‌ک هاوواڵتییه‌ک که‌وتۆته به‌ر‬ ‫تووێژینه‌وه‌و پشکنین‪ .‬ده‌رئه‌نجامه‌کان‬ ‫ده‌ری��ان خستووه‪ ،‬که راده‌ی زانیاریی‬ ‫چۆته س��ه‌ره‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ک��ارو چاالکی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌ماو بناغەی لێهاتوویی هاوواڵتیان‬ ‫نابه‌رابه‌ر بووه‪.‬‬ ‫ب��ه‌ش��دارب��ووان ل��ه ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه ل��ه ‌س��ه‌ر ف��ێ��رب��وون وه‌ک‬ ‫به‌شێک ل��ه چ��االک��ی ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‬ ‫جه‌خت ده‌که‌نه‌وه‪ :‬فێربوون‪ ،‬یه‌کێک له‌و‬ ‫چه‌مکه سه‌ره‌کییانه‌یه‪ ،‬که له لێکۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫که‌یفی ئاندرسۆن‌و هاوڕێیانی ل ‌ه به‌رچاو‬ ‫گیراوه‪ .‬له لێکۆڵینه‌وه‌ی دیکه‌دا به شێوه‌ی‬ ‫مه‌یدانی‌و ئاماری‪ ،‬که له الیه‌ن سوینسۆن‬

‫‪217‬‬

‫ب��ه‌ڕێ��وه چ��ووه زۆرب��ه‌ی ب��ه‌ش��دارب��ووان‬ ‫گرنگی زۆر به چه‌مکی فێربوون ده‌ده‌ن‌و‬ ‫ل��ه‌س��ه‌ر ئ��ه‌و ب��اوه‌ڕه‌ن‪ ،‬ک��ه ب��ه‌ش��داری‬ ‫زانستێکی به‌که‌ڵکیان بۆ‌به‌رهه‌م ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫به بۆچوونی به‌شداربووان‪ ،‬ئه‌م کۆڕانه‬ ‫ل��ه چ��وون��ه س��ه‌ری ئ��اس��ت��ی زان��س��ت��ی‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک ی��ارم��ه‌ت��ی��ده‌ر‌ن‪ .‬ل��ه روان��گ��ه‌ی‬ ‫دیموکراسییه‌وه به گشتی ده‌توانین بڵێین‪:‬‬ ‫ئه‌م هه‌ل‌ومه‌رجه نیشانه‌ی چوونه‌سه‌ری‬ ‫ده‌سه‌اڵتی هاوواڵتییانه‪ ،‬به‌اڵم تا ئێستاش‬ ‫تێگه‌یشتنێکی ورد سه‌باره‌ت به گرنگی‬ ‫زان��س��ت��ی ب��ه‌ره��ه‌م ه��ات��وو ب��ۆ گرتنی‬ ‫بیروبۆچوون‌و ک��رده‌وه‌ی دیموکراسی‬ ‫له‌به‌ر ده‌ستدا نییه‪ ،‬که چ جۆره زانستێک‬ ‫بۆ ‌گ��ۆڕان��ی کۆمه‌اڵیه‌تی گرنگی هه‌یه؟‬ ‫رۆشنگه‌ری ب��اش‌و لێهاتوو له‌م کۆڕانه‬ ‫چییه؟‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و ب��ه‌ڵ��گ��ه‌و‬ ‫س��ه‌ن��ه‌دان��ه‌ی ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه په‌ره‌پێدانی‬ ‫زانستی به‌که‌ڵک ب ‌ۆ هاوواڵتیان‪ ،‬ناتوانین‬ ‫راشکاوانه‌و به شێوه‌ی نه‌گۆڕ قسه بکه‌ین‪،‬‬ ‫به‌اڵم ده‌توانین له‌م کۆڕانه وه‌ک هێزێک‪،‬‬ ‫ک��ه خ��اوه‌ن��ی هیز و ت��وان��ای پێشوه‌خته‬ ‫قسه بکه‌ین‪ .‬له روانگه‌ی نێونه‌ته‌وه‌ییه‌وه‪،‬‬ ‫وادیاره‪ ،‬که دامه‌زراوه‌ی کۆڕی خوێندنه‌وه‬ ‫له کۆمه‌ڵگای سوید نموونه‌یه‌کی جیاوازه‪،‬‬ ‫که به شێوه‌یه‌کی جیاواز هه‌ل‌و ده‌رفه‌تی‬ ‫وشیارکردنه‌وه‌ی به‌شداربووان له بابه‌ته‬ ‫گ��رن��گ��ه س��ی��اس��ی��ی��ه‌ک��ان ب��ۆ‌ه��اوواڵت��ی��ان‬

‫ده‌ڕه‌خسێنێت‪ .‬ئ��ه‌م رێکخراوه ره‌وای��ی‬ ‫خۆی له‌م رێگه‌وه به ده‌س��ت ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ل��ه ک��رده‌وه‌دا ب��ۆ‌ب��ه‌رێ��ک��خ��راوه‌ک��ردن��ی‬ ‫بارودۆخی فێرکاری بۆ ‌ئه‌و که‌سانه‌ی‬ ‫هۆگری ئه‌م بابه‌تانه‌ن‪ ،‬ئاماده‌ییه‌کی زۆرتر‬ ‫له خۆی نیشان ده‌دات‪ ،‬به‌اڵم وا دیاره‪،‬‬ ‫که هۆگریی به‌شداربووانی ناوچه‌یی‌و‬ ‫لۆکاڵی ئه‌م کۆڕانه بۆ ‌بردن ‌ه پێشی ئه‌م‬ ‫مه‌به‌ستانه زۆرت��ر ل��ه ب��ه‌ش��دارب��ووان��ی‬ ‫دیکه‌یه له هه‌رحاڵدا‪ ،‬ئه‌م کۆڕانه وه‌ک‬ ‫ه��ه‌ل‌و ده‌رفه‌تێک بۆ‌کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی‬ ‫زۆر گرنگ‌و به‌نرخه‪ .‬ئه‌م کۆڕانه کاتێک‬ ‫هه‌ندێ بابه‌تی گرنگ ده‌خه‌نه ده‌ستووری‬ ‫کاره‌وه‪ ،‬ده‌بنه که‌ره‌سه‌یه‌کی رێکخراوه‌یی‬ ‫بۆ‌فێربوونی زۆرتر بۆ‌گیرسان‌و پێکهاتنی‬ ‫ه��ه‌ن��دێ ب��ی��روب��ۆچ��وون‪ ،‬ک��ه ب��ه راده‌ی‬ ‫جیاواز‪ ،‬ده‌بنه هۆی ک��رده‌وەو چاالکی‪.‬‬ ‫مێژووی ئه‌م کۆڕانه نیشانیان داوه له‌و‬ ‫چرکه‌ساته مێژووییانه‌دا‪ ،‬که هه‌بوونی‬ ‫کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی زۆر گرنگ بووه‪ ،‬ئه‌م‬ ‫کۆڕانه ده‌ورێکی سیاسی باشیان گێڕاوه‪.‬‬ ‫وادی��اره‪ ،‬که هۆگری گشتی له زۆربه‌ی‬ ‫واڵتاندا له پێناوی به‌رته‌سک‌کردنه‌وه‌ی‬ ‫س��ن��ووری ف��ێ��رک��اری ب��ه‌س��ااڵچ��ووان بۆ‬ ‫‌ل��ێ��ه��ات��ووی��ی پ��ی��ش��ه‌ی��ی‌و پ��س��پ��ۆڕی ی��ان‬ ‫راه��ێ��ن��ان��ی ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی��ی��ه‪ .‬ده‌ت��وان��ی��ن وه‌ه��ا‬ ‫ب��ی��روب��ۆچ��وون��ێ��ک ل��ه واڵت��ی س��وی��د‪ ،‬له‬ ‫گوتاری سه‌باره‌ت به فێرکاری‪ ،‬به‌ڵگه‌و‬ ‫سه‌نه‌دی سیاسی‌و هه‌روه‌ها راگه‌یاندن ‌ه‬ ‫گشتییه‌کان ببینین‪ ،‬به‌اڵم هێشتا نه‌بۆته‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫هۆی له‌ناوچوونی دامه‌زراوه‌ی راهێنانی‬ ‫هاوواڵتی به‌سااڵچووان‪ .‬له‌م بۆچوونه‬ ‫به‌رته‌سکه‌دا له فێرکاری‪ ،‬رۆشنگه‌ری‬ ‫ده‌چێته ده‌ره‌وه‌ی وات��ا کانتییه‌که‌ی‪ .‬له‬ ‫ئاکامدا هه‌ل‌و ده‌ره‌تانێک بۆ‌به‌سااڵچووان‬ ‫ب��ۆ‌ف��ێ��رب��وون ل��ه رێ��گ��ه‌ی دام��ه‌زراوه‌ی‬ ‫فێرکاری به مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنان‌و‬ ‫گرتنی روانگه‌و بیروبۆچوونێک سه‌باره‌ت‬ ‫ب��ه ب��اب��ه‌ت��ی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ناهێڵێته‌وه‪.‬‬ ‫دابه‌زینی راده‌ی چاالکی له دامه‌زراوه‌ی‬ ‫هاوشێوەی راهێنانی هاوواڵتی له ئاستی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییدا ده‌توانین وه‌ک هۆکارێکی‬ ‫الوازب��وون��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی کۆمه‌ڵگای‬ ‫مه‌ده‌نی له‌و واڵتانه له به‌رچاو بگرین‪.‬‬ ‫ئه‌مه به مانای دابه‌زینی تواناو لێهاتوویی‬ ‫دیموکراسییه‪.‬‬ ‫الیه‌نی پێنجه‌م‪ :‬فره‌ڕه‌هه‌ندیی‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی گ��ۆڕان��ک��اری ب��ن��ه‌ڕه‌ت��ی له‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ه��اوچ��ه‌رخ ب��ۆت��ه بابه‌تێکی‬ ‫به‌گوڕوتین بۆ‌مشت‌‌و مڕو وتووێژکردن‬ ‫له نێوان بیرمه‌ندانی بواری کۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫زۆرب��ه‌ی ئ��ه‌م بیرمه‌ند ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییانه‬ ‫پێیان وایه‪ :‬واڵتانی ده‌وڵه‌مه‌ندی جیهان‬ ‫ل��ه ب��ارودۆخ��ی گ��ۆڕان��ک��اری ب��ه‌ره‌و‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک��ی ن��وێ��دان‪ .‬ه��ه‌ن��دێ ن��اوی‬ ‫جۆراوجۆر وه‌کوو دوا‌مودێڕن‌و پۆست‬ ‫مۆدێڕن بۆ پێناسه‌کردنی ئه‌م کۆمه‌ڵگا‬ ‫به‌کار ده‌هێنن‪ .‬هه‌ندێک تایبه‌تمه‌ندی گشتی‬

‫ئه‌م کۆمه‌ڵگایانه‪ ،‬که به زۆری جه‌ختی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌که‌نه‌وه‪ ،‬بریتییه له‪ :‬به‌جیهانیبوونی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و کولتوور‪ ،‬که له‌وێدا الیه‌نی‬ ‫جیهانی‌و ن��اوچ��ه‌ی��ی ب��ه ت��ون��دی له‌گه‌ڵ‬ ‫یه‌ک تێکه‌ڵ ده‌بن‪ ،‬له‌م گۆڕانه‌دا پێوه‌ندی‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر بنه‌مای به‌رهه‌مهێنان که‌متر‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌و زۆرت��ر بایه‌خ به مه‌سره‌ف‬ ‫ده‌درێ��ت‪ ،‬ش��ون��اس��ی ب��ه‌ک��ۆم��ه‌ڵ الواز‬ ‫ده‌بێت‌و شوناسی تاکه‌که‌سی به‌هێزتر‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ئه‌م کۆمه‌ڵگایە‪ ،‬که تازه له کاتی‬ ‫سه‌رهه‌ڵداندایه هێمنایه‌تی‌و ئاسایشی‬ ‫که‌مترە‪ ،‬یه‌کێک له هۆکاره سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫ئ��ه‌م ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج��ه‪ ،‬ک��ه ب��اس��م��ان ک��رد‬ ‫الوازب��وون��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی خۆشگوزه‌رانه‪،‬‬ ‫ک��ه ه��اوک��ات��ه ل��ه‌گ��ه‌ڵ به‌جیهانیبوونی‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬وات��ه ده‌وڵ��ه‌ت��ه‌ک��ان ده‌ب��ێ��ت‬ ‫خۆیان له‌گه‌ڵ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی سه‌رمایه‌ی‬ ‫جیهانی رێکبخه‌ن‪ ،‬نەک له‌گه‌ڵ قازانج‌و‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی نه‌ته‌وه‌یی‌و خه‌ڵکی خۆیان‬ ‫الیه‌نێکی دی��ک��ه‌ی داب��ه‌زی��ن��ی ئه‌منییه‌ت‬ ‫ب��ازاڕی ک��اری ک��راوه‌و خ��ێ��را ل��ه کاتی‬ ‫گۆڕاندایه‪.‬‬ ‫الیه‌نێکی دی��ک��ه‌ی ئ��ه‌م کۆمه‌ڵگا نوێیه‪،‬‬ ‫له‌نێوچوونی س��ن��ووره‌ک��ان��ه‪ ،‬سنووری‬ ‫نێوان کارو کاتی پشوودان (بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫کار له رێگه‌ی دووره‌وه)‪ ،‬واقیعی تایبه‌ت‌و‬ ‫واقیعی سیاسی (شوناسی ره‌گ��ه‌زی له‬ ‫کاروباری ماڵداریدا) هه‌رو‌ها سنووری‬ ‫ن��ێ��وان ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای م��ه‌ده‌ن��ی‌و ده‌وڵ��ه‌ت‪.‬‬ ‫س��ن��ووره‌ک��ان‪ ،‬به تایبه‌ت س��ه‌ب��اره‌ت به‬

‫‪219‬‬

‫شوناس‪ ،‬ره‌گه‌ز‪ ،‬ئایین‪ ،‬کلتوور‪ ،‬نه‌ته‌وه‌و‬ ‫چین وه‌ک هه‌ندێک کۆسپ‌و به‌ربه‌ستی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی له‌نێو چ��ووه‪ .‬له دوای ئه‌م‬ ‫گۆڕانه مرۆڤه‌کان شوناسی خۆیان له‬ ‫رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی شێوه‌یه‌ک له ژیان‪ ،‬که‬ ‫به زۆری خۆیان له شێوه‌ی مه‌سره‌ف‌و‬ ‫بیروبۆچوون‌‪ ...‬هتد ده‌خ��ه‌ن��ه‌ڕوو‪ ،‬پێک‬ ‫ده‌هێنن‪ .‬مرۆڤه‌کان به‌م شێوه ژیاننامه‌ی‬ ‫خۆیان ده‌خوڵقێنن‪ .‬له روانگه‌ی ئه‌م بیرو‬ ‫بۆچوونه‌و ‌ه کۆمه‌ڵگا کۆیه‌کی هاوچه‌شن‌و‬ ‫یه‌کگرتوو نییه‪ ،‬به‌ڵکو کۆیه‌کی ناکۆک‌و‬ ‫فره‌ڕه‌هه‌نده‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی��ی��ه ل��ه روان��گ��ه‌ی‬ ‫دی��م��وک��راس��ی��ی��ه‌وه ش��ت��ێ��ک��ی زۆر‬ ‫س��ه‌رن��ج��ڕاک��ێ��ش��ه‪ ،‬چ��ون��ک��ه ه��ه‌ن��دێ��ک‬ ‫راوب��ۆچ��وون��ی س��ه‌ر ب��ه دی��م��وک��راس��ی‬ ‫ده‌خ��ات��ه ژێ��ر پ��رس��ی��اره‌وه‪ ،‬وات��ه ب��اوه‌ڕ‬ ‫به فره‌ڕه‌هه‌ندی‪ ،‬ئێمه دێنێته سه‌ر ئه‌و‬ ‫قه‌ناعه‌ته‪ ،‬که هیچ ج��ۆره حه‌قیقه‌تێکی‬ ‫جیهانگیر‪ ،‬ره‌ه��او دروس��ت ل��ه ئ��ارادا‬ ‫نییه‪ .‬ب��ه‌م شێوه دیموکراسی بریتییه‬ ‫ل��ه‪ :‬رێ��گ��ه‌چ��اره‌ی ئ��اش��ت��ی��خ��وازان��ه بۆ‬ ‫‌به‌رژه‌وه‌ندی‌و جیهانبینی‌و بیروبۆچوونی‬ ‫ن��اک��ۆک‌و دژ ب��ه ی��ه‌ک‪ .‬هه‌بوونی ه��ه‌ل‌و‬ ‫ده‌ره‌ت��ان ب��ۆ‌پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان��ی ب��ی��روب��اوه‌ڕی‬ ‫ج��ی��اوازو پێکهێنانی هه‌ندێ رێکخراوه‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای ئ��ه‌م فره‌ڕه‌هه‌ندییه له‬ ‫پێداویستی ئ��ه‌م ج��ۆره دیموکراسیانه‬ ‫ب��ه ئ��ه‌ژم��ار دێ��ت‪ .‬ج��ان��س��ت��ن‪ .‬چ��ه‌م��ک‌و‬ ‫ده س��ت��ه‌واژه‌ی ه��اوواڵت��ی پلۆڕالیستی‬

‫به‌کار ده‌هێنێت‪ ،‬که بۆ خ��ۆی هه‌ڵگری‬ ‫فره‌ڕه‌هه‌ندی‌و فره‌چه‌شنی کولتوورییه‪.‬‬ ‫لێره‌دا له‌گه‌ڵ جۆرێک ناکۆکی رووبه‌ڕوو‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ه‌وه‪ ،‬رێ��زدان��ان له بیروبۆچوونی‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت‌خ��وازی ‪ Particularistic‬ب ‌ۆ‬ ‫خۆی ل ‌ه سه‌ر هه‌ندێک بنه‌مای جیهانگیر‬ ‫دام��ه‌زراوه‪ ،‬که بریتییه له‪ :‬قبووڵکردن‌و‬ ‫رێ��زگ��رت��ن ل��ه ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‪ ،‬رێ��زو‬ ‫حورمه‌تی یه‌کسان بۆ ته‌واوی تاکه‌کان‪،‬‬ ‫به چاوپۆشین له‌وه‌ی سه‌ر به چ گرووپ‌و‬ ‫تاقمێکن‪ .‬چه‌مکی سیاسه‌تی سه‌رله‌نوێ‬ ‫ناسینه‌وه ب��ه مه‌به‌ستێکی هاوچه‌شن‪،‬‬ ‫وات��ا واڵم��دان��ه‌وه به‌و پرسیارانه‪ ،‬که له‬ ‫ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی��ی��ه‌وه س��ه‌رچ��اوه ده‌گ��رن‪،‬‬ ‫په‌ره‌یان سه‌ندووه‪.‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی س��ه‌رل��ه‌ن��وێ ناسینه‌وه‪،‬‬ ‫سه‌ره‌تا له الیه‌ن هێگلی فه‌یله‌سووفه‌وه‬ ‫به‌کارهاتووه‪ .‬خاڵی جێی سه‌رنج ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که تاک وه‌ک ئه‌رکێک ل ‌ه سه‌ر شانییه‌تی‪،‬‬ ‫که بۆ سه‌رله‌نوێ ناسینه‌وه‌و رێزگرتنی‬ ‫الیه‌نی به‌رامبه‌ر تێبکۆشێ بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫خۆیشی سه‌رله‌نوێ بناسرێته‌وه‌و رێزی‬ ‫لێبگرن‪ .‬نه‌بوونی سیاسه‌تی سه‌رله‌نوێ‬ ‫ناسینه‌وه ده‌بێته هۆی ئ��ه‌وه‌ی هه‌ردوو‬ ‫الی��ه‌ن ب��ی��دۆڕێ��ن��ن‌و ب��ه ن��ه‌ن��اس��راوی‬ ‫بمێننه‌وه‪ .‬سیاسه‌تی سه‌رله‌نوێ ناسینه‌وه‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت‪ ،‬ل��ه به‌ستێنی کۆمه‌ڵگایه‌کی‬ ‫پلۆڕالیستیدا‪ ،‬مه‌به‌ستێکی س��ه‌ره‌ک��ی‬ ‫پ��ێ��ک بهێنێت‪ .‬ن��م��وون��ه‌ی دی��اری ئ��ه‌م‬ ‫باسه بریتییه ل��ه‪ :‬ئه‌فریقای باشوورو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫سیاسه‌تی ئاشتی دووباره‪ ،‬که پێشڕه‌وی‬ ‫سه‌ره‌کی ئه‌م بیرۆکه ماندێلال بوو‪ ،‬که له‬ ‫سه‌رده‌می دوای جیاکردنه‌وه‌ی ره‌گه‌زی‬ ‫هاته ئ��اراوه‪ .‬ئه‌سڵی س��ه‌ره‌ک��ی لێره‌دا‪،‬‬ ‫ه��اوڕای��ی له‌گه‌ڵ سه‌رله‌نوێ ناسینه‌وه‪،‬‬ ‫ن��ه سه‌رکوتکردنی که‌مایه‌تی‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫قبووڵکردنی که‌مایه‌تییه‪ .‬الیه‌نێکی دیکه‬ ‫ده‌توانێت تۆڵه‌سه‌ندنه‌وه له که‌مایه‌تی‬ ‫بێت‪ ،‬ک��ه ل��ه راب��ردوودا ب��ه شێوه‌یه‌کی‬ ‫ب��ه‌رب�ڵاو زۆرب��ه‌ی خه‌ڵکیان س��ه‌رک��وت‬ ‫کردبوو‪ .‬ده‌رکه‌وته‌ی سیاسه‌تی نه‌بوونی‬ ‫سه‌رله‌نوێ ناسینه‌وه ده‌توانین وه‌کوو‬ ‫ن��م��وون��ه ئ��ام��اژه ب��ه ب��ۆس��ن��ەو ک��ۆزۆڤ��ۆ‪،‬‬ ‫تیموری رۆژهه‌اڵت‌و لیبریا بکه‌ین‪.‬‬ ‫نه‌بوونی شوناسی نه‌ریتی‪ ،‬که پێشتر له‬ ‫چوارچێوه‌ی بزووتنه‌وه‌ی جه‌ماوه‌ری‬ ‫پێک ده‌ه��ات‪ ،‬واقیعێک‪ ،‬ک��ه بۆچوونی‬ ‫هاوبه‌ش سه‌باره‌ت به کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی‌و‬ ‫هه‌روه‌ها به‌ستێنی کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی ده‌خسته ژێر پرسیاره‌وه‪.‬‬ ‫نه‌ریتی کۆڕی خوێندنه‌وه له سه‌رده‌می‬ ‫پێشوودا پێوه‌ندییه‌کی به‌هێزو دانه‌بڕاوی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ش��ون��اس��ی ب��ه ک��ۆم��ه‌ڵ��ی نه‌ریتی‬ ‫هه‌بوو‪ .‬به‌اڵم ئێستا‪ ،‬ناوه‌رۆکی راهێنانی‬ ‫هاوواڵتی‌و خۆبه‌خش له‌و کۆمه‌ڵگایانه‌ی‬ ‫شوناس له کاتی گۆڕان‌و جموجوڵدایه‌و له‬ ‫کاتی پێکهاتن‌و سه‌رله‌نوێ پێکهاتندایه‪ ،‬به‬ ‫چ شێوه‌یه‌که؟ ئه‌م پرسیاره له الیه‌ن ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌وه دێته گ��ۆڕێ‪ ،‬که که‌وتوونه‌ته‬ ‫په‌راوێزی کۆمه‌ڵگاوه‪ ،‬ئه‌و که‌سانه‌ی له‬

‫کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نیشدا له پ��ه‌راوێ��زدان‪.‬‬ ‫به‌هایه‌کی دیموکراسی ده‌بێت ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئێمه له‌گه‌ڵ ئه‌م په‌راوێزخستنه‬ ‫بکه‌وینه خ��ه‌ب��ات‌و ملمالنێکردن‪ ،‬وات��ه‬ ‫ل��ه نه‌بوونی س��ه‌رم��ای��ه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫ئ��اب��ووری‪ ،‬ب��ه‌س��ت��راوه‌ی��ی‌و ن��ه‌ب��وون��ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی وه‌ک ده‌رکه‌وته‌ی بێکاری‌و‬ ‫وه‌رنه‌گرتنی کۆمه‌ک‌خه‌رجی له کۆمه‌ڵگا‪،‬‬ ‫خه‌بات بکه‌ین‪.‬‬ ‫ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی ل��ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‪ ،‬ک��ۆڕ و‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی هێناوه‌ته‬ ‫سه‌ر ئه‌و قه‌ناعه‌ته‪ ،‬که هه‌ل‌و ده‌رفه‌تێک‬ ‫ب��ۆ‌ب��ه‌ه��ێ��زک��ردن��ی ت��ۆڕی ک��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫ئ��ه‌م گ��رووپ��ان��ه ب��ڕه‌خ��س��ێ��ن��ێ‌و ل��ه‬ ‫هه‌مان‌کاتدا ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج‌و ئیمکانات ب ‌ۆ‬ ‫درووست‌کردنه‌وه‌ی شوناسی کولتووری‬ ‫ئ��ام��اده بکات به شێوه‌یه‌ک‪ ،‬که نه‌بێته‬ ‫هۆی دابڕانی زۆربه‌ی ئه‌م گرووپانه له‬ ‫کۆمه‌ڵگا‪ ،‬بۆ ‌ئ��ه‌وه‌ی له په‌راوێزکه‌وتنی‬ ‫ئه‌م شوناسه جیاوازانه دووره‌پ��ه‌رێ��زی‬ ‫بکرێت‪ .‬ئه‌مه به مانای تێگه‌یشتنی قووڵه‬ ‫له چه‌مکی به‌های یه‌کسان بۆ تاکه‌کان‪.‬‬ ‫له کۆمه‌ڵگای هاوچه‌رخ بێگومان له زۆر‬ ‫الیه‌نه‌وه هه‌ندێ جار بۆ ئه‌م بارودۆخه‬ ‫چه‌مکی چه‌ند کولتووری به‌کار ده‌برێت‪،‬‬ ‫به‌اڵم مشت‌ومڕ له سه‌ر کلتوور به مانا‬ ‫نه‌ریتییه‌که‌ی نییه‪ ،‬به‌ڵکو له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و گرووپ‌و تاکانه‌‌دایه‪ ،‬که شێوازێکی‬ ‫ژیانی تایبه‌ت ب ‌ۆ خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن‌و‬ ‫ش��ون��اس��ی خ��ۆی��ان ده‌خ��وڵ��ق��ێ��ن��ن‪ .‬ب��ه‌م‬

‫‪221‬‬

‫شێوه‌یە ژماره‌ی پۆلێنکردنی گرووپه‌کان‬ ‫زۆره‪ ،‬ک��ه بریتییه ل��ه‪ :‬گرووپ‌گه‌لێک‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ر بناغەو بنه‌مای موزیک‪‌،‬زمان‪،‬‬ ‫چ��ی��ن‪‌،‬ره‌گ��ه‌ز‪ ،‬سیاسه‌ت‪ .‬زۆرب��ه‌ی کات‪،‬‬ ‫شوناس له کۆیه‌ک له‌م توخم‌و هێمایانه‬ ‫درووس��ت ب��ووه‪ .‬واقیعێک‪ ،‬که ده‌توانێ‬ ‫هه‌ندێ جار ببێته هۆی مشت‌‌ومڕی زۆر‬ ‫له نێوان بیرمه‌ندانی زانستی کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ پرسیاری بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ژێ��رخ��ان ی��ان س��ه‌رخ��ان��ی��ب��وون��ی ئ��ه‌م‬ ‫توخمانه‌یه‪ .‬ب��ه‌م شێوەیە‪ ،‬سنووره‌کان‬ ‫ن��اڕوون��ن‪ ،‬کێشەو گرفتی س��ه‌ر رێگای‬ ‫دیموکراسی قه‌بووڵکردنی فره‌ڕه‌هه‌ندی‌و‬ ‫ل��ه ه��ه‌م��ان��ک��ات��دا ب��ه‌رب��ه‌ره‌ک��ان��ێ ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ح��اش��ال��ێ��ک��ردن‌و وه‌الن��ان��ی گ��رووپ‌و‬ ‫تاکه‌کان ل ‌ه سه‌ر بناغەی جیاوازیی‪ ،‬واته‬ ‫داکۆکیکردن له‌م بیروبۆچوونه جیاوازانه‪،‬‬ ‫که هه‌موویان بایه‌خ‌و به‌هایه‌کی یه‌کسانیان‬ ‫هه‌یه‪.‬‬ ‫لێره‌دا ناچارین بچینه ناو قسه و باس له‬ ‫‌سه‌ر بابه‌تی گشتخوازی‌و تایبه‌تخوازی‪.‬‬ ‫ئاشکرایه‪ ،‬که بیروبۆچوونی سه‌رده‌می‬ ‫دوای مۆدێرنیته‪ ،‬واته پۆست‌مۆدێڕنیته‬ ‫داکۆکی له شوناسی جیاوازو فره‌ڕه‌هه‌ندی‬ ‫ده‌ک��ات‪ .‬ب��ه تایبه‌ت دابه‌شکردنی کۆن‬ ‫له ‌سه‌ر بناغەی‪ ،‬ره‌گه‌ز ـ نه‌ته‌وه‪ ،‬چین‪،‬‬ ‫چۆنیه‌تی رەگەز (نێر یان مێ)و کولتوور‬ ‫بێ‌بنه‌ما ده‌زانێت‪ ،‬چونکه پێی وای��ه‪ ،‬که‬ ‫تێکه‌ڵیی‪ ،‬ن��ه‌ب��وون��ی س��ن��ووری روون‌و‬ ‫به‌رچاو ئه‌مڕۆ شتێکه هیچ که‌سێک ئاماده‬

‫نییه سه‌باره‌ت به‌م بابه‌تانه قسه بکا‪ ،‬پێیان‬ ‫وایه ئه‌و جۆره سنووردانانه زیاتر شتێکه‪،‬‬ ‫که له الیه‌ن کۆمه‌ڵگاوه زه‌ق‌و به‌رجسته‬ ‫کراوه‌و زۆربه‌ی کات سه‌رکوتکه‌رانه‌یه‪،‬‬ ‫چونکه ل ‌ه سه‌ر بۆچوونی پاکی‌و به دوور‬ ‫له تێکه‌اڵوی دامه‌زراوه‪ ،‬گوایه قسه‌کردن‬ ‫له شوناسی ره‌سه‌ن‌و نه‌گۆڕ له ئارادایه‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه ده‌بینین قسه له هه‌ندێ شوناسی‬ ‫به‌رجسته‌کراو وه‌ک سویدی راستین‪،‬‬ ‫ک��رێ��ک��اری راس��ت��ی��ن‪ ،‬ژن��ێ��ک��ی راس��ت��ی��ن‌و‬ ‫قه‌ره‌جێکی راستین ده‌ک��رێ‪ .‬ئه‌م بابه‌ته‬ ‫زه‌ق‌و به‌رجسته‌کراوانه‪ ،‬شتگه‌لێکن‪ ،‬که‬ ‫له الی��ه‌ن کۆمه‌ڵگاوه درووس��ت ک��راوه‌و‬ ‫بایه‌خی زۆری پ��ێ��ده‌درێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم قسه‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌م شتانه دروس��ت��ک��راو‌ی‬ ‫ده‌ستی کۆمه‌ڵگان‪ .‬شوناس به به‌رده‌وامی‬ ‫له حاڵه‌تی جموجۆڵ‌و گۆڕاندایه‪ ،‬ره‌گه‌زی‬ ‫ج��ی��اواز ب��ه م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی ج��ی��اک��ردن��ه‌وه‬ ‫ب��ۆ چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌وه درووس��ت ک��راون‬ ‫بۆنموونە‪ :‬ئاپارتایدو شوناسی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫به مه‌به‌ستی زاڵبوون‌و به‌ربه‌ره‌کانێ له‬ ‫گه‌مه‌ی ده‌سه‌اڵتدا‪.‬بۆ نموونە‪ :‬له باڵکان‬ ‫ش��ون��اس��ی ره‌گ��ه‌زی وه‌ک هۆکارێکی‬ ‫به‌رته‌سککه‌ره‌وه بۆ‌ژنان‌و پیاوان وایه‪.‬‬ ‫الیه‌نی دژ به‌مجۆره بۆچوونه به زۆری‬ ‫داکۆکی‌و رێز له تێکه‌اڵوی‪ ،‬ئاوێته‌یی‌و‬ ‫سنووری ناڕوون ده‌کات‪ .‬ئه‌م بۆچوونه‬ ‫وه‌ک ره‌خنه‌یه‌ک ئاراسته‌ی ئه‌و که‌سانه‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬که بەرگری له یه‌ک شێوه‌بوونی‬ ‫روان��گ��ه‌ک��ان ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬وات��ه خوێندنه‌وه‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫قه‌رائه‌تی گه‌وره به بێ چاولێکردن له‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر چ بنه مایه‌ک درووست کرابێت‪.‬‬ ‫ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‪ ،‬ل��ه روان��گ��ه‌و بۆچوونی‬ ‫دیموکراسییەوه‪ ،‬ده‌ب��ێ��ت ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ری‬ ‫تێکه‌اڵوی ناکۆک‌و دژ به ی��ه‌ک‪ ،‬رێز بۆ‬ ‫تاک وه‌ک به‌هایەکی جیهانگیر بێت‪.‬‬ ‫ئ��ێ��س��ت��ا پ��رس��ی��ار ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ک��ۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه به چ شێوه‌یه‌ک‬ ‫له‌گه‌ڵ بابه‌تی فره‌ڕه‌هه‌ندی رووب��ه‌ڕوو‬ ‫ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه؟ ده‌ب��ێ بگوترێت‪ :‬پێوه‌ندی‬ ‫ن��ێ��وان ئ��ه‌م دوو الی��ه‌ن��ه زۆر جێگه‌ی‬ ‫ره‌زامه‌ندییه‪ .‬هه‌رجۆره به‌راوردکردنێک‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ دام��ه‌زراوه‌ی ف��ێ��رک��اری دیکه‌دا‬ ‫ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێ‪ ،‬که کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه الیه‌نگه‌لێکی ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‬ ‫هه‌یه‪ .‬هه‌روه‌ها وەک ئاماژه‌مان پێکرد‬ ‫ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی ل��ه ب��واری ن��اوه‌رۆک‌و‬ ‫ج��ۆراوج��ۆری چاالکییه‌وه له پێوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌رجۆره هۆگری‌و مه‌به‌ستێک‪،‬‬ ‫ئێجگار زۆره‪ .‬ب��ه ئ��اس��ان��ی ده‌ت��وان��ی��ن‬ ‫ش��ێ��وه‌گ��ه‌ل��ێ��ک��ی ن��وێ ل��ه ن��اوه‌رۆک بۆ‬ ‫‌مه‌به‌ستێکی ی��ه‌ک��س��ان ب��ه‌ک��ار بهێنین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م واقیعه ده‌بێته ه��ۆی ره‌خساندنی‬ ‫ده‌ره‌تانی له‌بار بۆ به‌دیهاتنی شوناسی‬ ‫نوێ‪ .‬بۆ ‌وێنه ده‌توانین ئاماژه به بواری‬ ‫موزیک بکه‌ین‪ ،‬هۆگرانی موزیک ده‌توانن‬ ‫جۆره‌کانی موزیک له راک و ج��ازه‌وه‬ ‫ب��گ��ره ت��ا ده‌گ��ات��ه م��وزی��ک��ی ج��ه‌م��اوه‌رو‬ ‫شێوه مودێڕنه‌کانی به بێ هیچ جۆره‬ ‫به‌ربه‌ستێک به‌کار بهێنن‪ .‬له‌م کۆڕانه‌دا‪ ،‬به‬

‫پێچه‌وانه‌ی سیستمی قوتابخانه‌ی گشتی‪،‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ب��اب��ه‌ت��ه‌ک��ان ب��ه زۆره‌م��ل��ی‬ ‫نییه‪ .‬ب��ه‌م ش��ێ��وه ج��ۆرێ��ک س��ه‌رل��ه‌ن��وێ‬ ‫ناسینه‌وه‌ی (پێکهاتوو ل��ه ئه‌ویتر )له‬ ‫ئ��ارادای��ه‪ .‬ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج��ی ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‬ ‫زاڵ ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا‪ ،‬ژینگه‌یه‌کی له‌باری‬ ‫بۆ‌پشکووتن‌و پێشکه‌وتنی جۆراوجۆری‌و‬ ‫فره‌چه‌شنی ئاماده کردووه‪.‬‬ ‫له الیه‌کی دیکه‌وه‪ ،‬فره‌ڕه‌هه‌ندی له نێوان‬ ‫به‌شداربوواندا‪ ،‬زۆر ب��ه‌رب�ڵاوه‪ .‬هه‌موو‬ ‫گ��رووپ��ه ت��ه‌م��ه‌ن��ی��ی�� ‌هک��ان ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا‬ ‫ب��ه‌ش��داری ده‌ک��ه‌ن‪ .‬راهێنانی هاوواڵتی‬ ‫به‌سااڵچوو‪ ،‬له راستیدا ناتوانێ هاوتایه‌کی‬ ‫باش‌و له هه‌مان‌کاتدا چه‌مکێکی گونجاو‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌م ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‌و جۆراوجۆرییه‬ ‫بێت‪ ،‬چونکه تاقمێکی زۆر له مندااڵن له‌م‬ ‫کۆڕانه‌دا به‌شداری ده‌که‌ن‪ .‬له الیه‌کی‌تره‌وه‬ ‫به‌شداری به‌سااڵچووان ئێجگار به‌رچاوه‪.‬‬ ‫ئه‌مه له حاڵێکدایه‪ ،‬که زۆربه‌ی دامه‌زراوه‬ ‫فێرکارییه‌کان‪ ،‬ت��ه‌ن��ان��ه‌ت دام��ه‌زراوه‌ی‬ ‫فێرکاری به‌سااڵچووان ریزێکی ته‌مه‌نی‬ ‫زۆر به‌رته‌سک له‌خۆ ده‌گ��رێ‪ .‬خه‌ڵکانی‬ ‫ب��ێ��ک��ارو ئ��ه‌و ک��ه‌س��ان��ه‌ی خ��وێ��ن��ه‌واری��ی‬ ‫فه‌رمی‌و نافه‌رمییان نییه‪ ،‬به هیچ جۆرێک‬ ‫له به‌شداریکردن وه‌ال نا‌نرێن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ سه‌باره‌ت به سیستمی‬ ‫ک��ۆڕی خوێندنه‌وه شتێک بڵێین‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫بڵێین‪ :‬ئه‌م دامه‌زراوه زۆر ئانارشیستیه‪.‬‬ ‫ب��ه دژواری ده‌ک��رێ��ت س��ه‌رچ��اوه‌ی ئه‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه دی��اری ب��ک��رێ��ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬

‫‪223‬‬

‫ده‌کرێت ئاماژه به چه‌ند هۆکارێک بکه‌ین‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬هیچ جۆره پڕۆگرامێکی فێرکاری‬ ‫گشتی یان یاسا‌یه‌کی روون بۆ چاالکی‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت به کۆمه‌کی ماڵی ده‌وڵ��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ده‌س��ت��دا نییه‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ده‌بێت‬ ‫ئه‌م راستییه ل ‌ه به‌رچاو بگرین قورسایی‬ ‫کۆمه‌کی ماڵی ده‌وڵ��ه‌ت زۆر به‌رچاوو‬ ‫جێگه‌ی سه‌رنجه‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که ی��ازده ئه‌نجومه‌نی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬که هه‌موویان به شێوه‌یه‌ک‬ ‫له شێوه‌کان لقی ناوچه‌یی تا راده‌ی��ه‌ک‬ ‫سه‌ربه‌خۆیان هه‌یه‪ ،‬بۆ‌ئه‌م چاالکییانه‬ ‫بڕیار ده‌ده‌ن‪ .‬ده‌بێت ئه‌مه‌شی بۆ زیاد‬ ‫بکرێت‪ ،‬که ئه‌م ی��ازده ئه‌نجومه‌نه سه‌ر‬ ‫ب��ه ژم��اره‌ی��ه‌ک��ی زۆر ل��ه‌و رێ��ک��خ��راوه‌و‬ ‫دام��ه‌زراوان��ه‌ن‪ ،‬ک��ه ب��ن��ه‌م��ای ف��ه‌رم��ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ه‌ر ل��ه‌م ک��ۆڕان��ه‬ ‫دیاری ده‌که‌ن‪ .‬له الیه‌کی دیکه‌وه ده‌کرێ‬ ‫له‌م کۆڕانه‪ ،‬وه‌ک دام��ه‌زراوه‌ی��ه‌ک قسه‬ ‫بکرێت ‌ئه‌م الیه‌نه هه‌بوونی ده‌زگایه‌کی‬ ‫ئ��ی��داری له‌گه‌ڵ هه‌ندێ فه‌رمانبه‌ری تا‬ ‫راده‌ی��ه‌ک لێهاتوو و کارامه‌یه‪ .‬ه��ه‌وڵ‌و‬ ‫ته‌قه‌لالی ئه‌م فه‌رمانبه‌رانه بۆ ‌ئه‌وه‌یه‪،‬‬ ‫که کارو چاالکی ئه‌م کۆڕانه له ئاستێکی‬ ‫ب��ه‌رزدا راب��گ��رن‪ .‬وات��ه ئ��ه‌م ک��ۆڕان��ه‬ ‫ده‌یانه‌وێ هه‌ندێ ده‌ره‌تان‌و ده‌رفه‌ت بۆ‬ ‫به‌شداربووانی داهاتوو بڕه‌خسێنن‪ ،‬که‬ ‫هیچ دامه‌زراوه‌یه‌کی فێرکاری دیکه بۆیان‬ ‫فه‌راهه‌م ناکات‪ .‬هه‌مووی ئه‌م هۆکارانه‬ ‫ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی جۆرێک فره‌ڕه‌هه‌ندی‬

‫ئانارشیستی س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ن��اوه‌رۆک��ی‬ ‫چ��االک��ی‌و ب��ه‌ش��دارب��ووان ل��ه‌م ک��ۆڕان��ەدا‬ ‫په‌ره پێبدا‪.‬‬ ‫ئ��ان��درس��ۆن‌و ه��اوڕێ��ی��ان��ی ب��ه‌م ئاکامه‬ ‫گ��ه‌ی��ش��ت��وون‪ ،‬ک��ه ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‬ ‫سه‌ره‌کیترین‌و گشتیترین تایبه‌تمه‌ندی ئه‌م‬ ‫کۆڕانه پێکده‌هێنن‪ .‬ئاندرسۆن‌و هاوڕێیانی‬ ‫له لێکۆڵینه‌وه‌کانیاندا ب ‌ۆ تێگه‌یشتن له‬ ‫چۆنییه‌تی پێوه‌ندی نێوان به‌شداربووان‬ ‫له‌م کۆڕانه‌دا‌‌و هه‌ل‌ومه‌رجی ژیانی خه‌ڵک‬ ‫جه‌ختێکی زۆر ده‌که‌نه‌وه‪ .‬ده‌رئه‌نجامه‌کان‬ ‫نیشانده‌ری ئاڵۆزی‌و چه‌ند الیه‌نه‌بوونی‬ ‫ئه‌م پێوه‌ندییه‌ن‪ .‬یه‌کێک له الیه‌نه‌کانی ئه‌م‬ ‫ئاڵۆزییه ئه‌وه‌یه‪ ،‬که ئه‌م کۆڕانه زۆربه‌ی‬ ‫کات له رێگه‌ی جۆراوجۆره‌وه یارمه‌تی‬ ‫تاکەکان ده‌ده‌ن‪ .‬له هه‌مانکاتدا‪ ،‬ئه‌مه به‌و‬ ‫وات��ای��ە دێ��ت‪ ،‬که ب��ه‌ش��دارب��ووان به پێی‬ ‫هه‌ل‌ومه‌رجی ج��ی��اوازی ژیانی خۆیان‪،‬‬ ‫شتی ج��ۆراوج��ۆر له‌م کۆڕان ‌ه به‌ده‌ست‬ ‫ده‌هێنن‪.‬‬ ‫بیرۆکه‌ی فره‌ڕه‌هه‌ندی شتێک نییه‪ ،‬که به‬ ‫ته‌نیا له‌‌م کۆڕانه‌دا هه‌بێت‪ ،‬به‌ڵکو هه‌ر له‬ ‫سه‌ره‌تاوه وه‌کو نۆرمێک قسه‌ی لێکراوه‪.‬‬ ‫ریکارد ساندلر لە ساڵی ‪1937‬دا یه‌که‌مین‬ ‫رێبه‌ری ئه‌نجومه‌نی خوێندنه‌وه له قازانج‌و‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‌و جیاوازی‬ ‫قسه‌ی ده‌کرد‌و ته‌نانه‌ت له ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫دژ به فره‌ڕه‌هه‌ندی که‌ڵکی وه‌رده‌گ��رت‪،‬‬ ‫که هه‌م به مانای یه‌ک شێوه‌بوون‌و له‬ ‫هه‌مانکاتدا گه‌مژه‌ییه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫وێده‌چێت‪ ،‬که کۆڕی خوێندنه‌وه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئایدیۆلۆجیای سه‌رده‌می پۆست‌مودێڕن‪،‬‬ ‫که به زۆری له ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی داکۆکی‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬به ئاسانی رووب��ه‌ڕوو ببێته‌وه‌و‬ ‫خ��ۆی بگونجێنێت‪ .‬دام��ه‌زراوه‌ی کۆڕی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه وه‌ک سیستمێک پ��ه‌ره‌ی‬ ‫س��ه‌ن��دووه‪ ،‬که ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‌و کراوه‌یی‬ ‫تێیدا ب��ه ب��ێ‌گ��ه‌ڕان��ه‌وه ب��ۆ ‌ئایدیۆلۆژی‬ ‫پۆست‌مودێڕن زۆر به‌رچاوه‪.‬‬ ‫به رواڵه‌ت وادیاره‪ ،‬که کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه هه‌ندێک تایبه‌تمه‌ندی دژ به‬ ‫یه‌کی له خۆیدا گونجاندووه‪ .‬یه‌کێک له‌م‬ ‫ناکۆکییانه ئه‌وه‌یه‪ :‬ئه‌م کۆڕانه له بواری‬ ‫ن��اوه‌رۆک‌و مه‌به‌ستی ب��ه‌ش��دارب��ووان��دا‪،‬‬ ‫ئانارشیستییه‪ ،‬ئه‌مه له کاتێکدایه‪ ،‬که ئه‌م‬ ‫چاالکییانه ل��ه الی��ه‌ن رێکخراوه‌یه‌که‌وه‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬ک��ه ج��ێ��گ��ه‌ی خ��ۆی‬ ‫کردۆته‌وه‌و له واڵتدا ئاستی جۆراوجۆری‬ ‫ه��ه‌ی��ه‪ .‬ی��ه‌ک��ێ��ک ل��ه ه��ۆک��اره‌ک��ان��ی ئ��ه‌م‬ ‫کراوه‌ییه ئه‌وه‌یه ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‪ ،‬له‬ ‫پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ دامه‌زراوه فێرکارییه‌کانی‬ ‫دێکه‌دا‪ ،‬له به‌ره‌ی پێشه‌وه هه‌ڵکه‌وتووه‌و‬ ‫رێکخراوه‌کانی دیکه ئه‌رکی خۆیان له‬ ‫دوای ئه‌م کۆڕانه جێبه‌جێ د ‌هک��ه‌ن‪ .‬ئه‌و‬ ‫کاته‪ ،‬که به ته‌نیا نوخبه‌و هه‌ڵکه‌وتوو مافی‬ ‫خوێندنیان هه‌بوو‪ ،‬ک��ۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه هه‌ندێک هه‌لی باشی بۆ ئه‌و‬ ‫ک��ه‌س��ان��ه‌‪ ،‬ک��ه ئاستی خوێنه‌وارییان له‬ ‫خواره‌وه بوو ره‌خساند‪ .‬دواتر سیستمی‬ ‫فێرکاری گشتی بیرۆکه‌ی فێرکاری بۆ‬

‫هه‌مووان خسته بواری جێبه‌جێکردنه‌وه‪.‬‬ ‫ب��ۆ ‌وێنه ده‌ک��رێ��ت ل��ه فێرکردنی زمانی‬ ‫سویدی بۆ کۆچبه‌ران له‌م کۆڕانه‌دا ناو‬ ‫ببه‌ین‪ ،‬که دواتر قوتابخانه‌ی به‌سااڵچووان‬ ‫سه‌ر به شاره‌وانییه‌کان‪ ،‬ئه‌م راهێنانه‌ی‬ ‫گرتە ئەستۆ‪ .‬له‌‌و شوێنه‌دا‪ ،‬که به‌ربه‌ست‬ ‫ک��ه‌م��ت��رە داه��ێ��ن��ان‌و پێشکه‌وتن گه‌شه‬ ‫ده‌س��ه‌ن��ێ��ت‪ .‬ل��ه الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه‪ ،‬ب��ۆ ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ی له رێگه‌ی ئه‌م رێکخراوانه‌وه‬ ‫بژێوی ژیانیان دابین ده‌بێت‪ ،‬ه��ه‌‌وڵ بۆ‬ ‫چوونه‌سه‌ری ژماره‌ی به‌شداربووان له‌م‬ ‫کۆڕانه‌دا زۆر بنه‌ڕه‌تییه‪.‬‬ ‫ن��اک��ۆک��ی��ی دی��ک��ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک��ه ک��ۆڕو‬ ‫ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫کۆمه‌کی ماڵی وه‌رده‌گ��رێ��ت بێ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت سه‌باره‌ت به ناوه‌رۆکی چاالکی‬ ‫ئه‌م کۆڕانه هیچ جۆره ده‌ستێوه‌ردانێکی‬ ‫راسته‌وخۆی هه‌بێت‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت هه‌ندێک‬ ‫ج��ار ب��اس ل��ه‌وه ده‌ک��ات‪ ،‬که ده‌بێت ئه‌م‬ ‫ک��ۆڕان��ه ب��ۆ‌خ��زم��ه‌ت ب��ه دی��م��وک��راس��ی‌و‬ ‫گۆڕانکاری کۆمه‌اڵیه‌تی کار بکه‌ن‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یە‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نی شتێکی ته‌واو‬ ‫ج��ی��اواز‌و س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ل��ه ده‌وڵ��ه‌ت نییه‪،‬‬ ‫به‌ڵکو هه‌ر له مێژه‌وه له ده‌وڵه‌ت یارمه‌تی‬ ‫ماڵی وه‌رده‌گ��رێ‪ .‬به‌ڵگه‌کان ده‌رخ��ه‌ری‬ ‫ئ��ه‌و راس��ت��ی��ی��ه‌ن‪ ،‬ک��ه ب��ه ب��ێ‌ی��ارم��ه‌ت��ی‬ ‫م��اڵ��ی ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه نه‌یانده‌توانی ببێته رووداوێکی‬ ‫جه‌ماوه‌ری‪ ،‬ئه‌مه به مانای به‌ستراوه‌یی‬ ‫ماڵی به ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ب��ه‌اڵم له هه‌مانکاتدا‬

‫‪225‬‬

‫سه‌ربه‌خۆیی له کار و چاالکییدایه‪.‬‬ ‫ن��اک��ۆک��ی س��ێ��ه��ه‌م‪ :‬ب��ۆ م��ودێ��ڕن��ی��ت��ه‌و‬ ‫پۆست‌مودێڕنیته ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‪ .‬ک��ۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه وه‌ک به‌شێک‬ ‫له پڕۆژه‌ی مودێڕن‌و ئه‌و بزووتنه‌وانه‌ی‬ ‫بۆته هۆی به‌دیهاتنی مودێڕنیته سه‌ری‬ ‫هه‌ڵدا‪ ،‬به‌اڵم له‌م رۆژانه له واڵتی سوید‪،‬‬ ‫ه��ه‌ن��دێ ج��ار ل��ه ک��ۆڕ و ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه وه‌ک شێوه‌یه‌ک له ژیان‪ ،‬که‬ ‫ئیدی ب��اوی ن��ه‌م��اوه‪ ،‬تەماشا ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌رچی هه‌ندێک الیه‌نی دیکه پێیان وایه‪،‬‬ ‫که ئه‌م دامه‌زراوانه زۆرترین ئاماده‌ییان‬ ‫بۆ‌واڵمدانه‌وه به خواست‌و بۆچوونه‌کانی‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی پۆست‌مودێڕن هه‌یه ئوشر‬ ‫‪ ،usher‬برایانت‌و جانستۆن لە ساڵی‬ ‫‪1997‬دا له کتێبه‌کانی خۆیاندا پێیان وایه‪،‬‬ ‫ک��ه پۆست‌مودێڕنیته هه‌ندێک ته‌نگ‌و‬ ‫چه‌ڵه‌مه‌ی ب��ۆ فێرکاری ب��ه‌س��ااڵچ��ووان‬ ‫درووست کردووه‪ ،‬هه‌ر بۆیه له نه‌ریتی‬ ‫فێرکاری واڵت��ان��ی ب��اک��ووری ئ��ه‌ورووپ��ا‬ ‫ره‌خ��ن��ه ده‌گ��رن‌و رێ��گ��اچ��اره‌ی��ه‌ک ب ‌ۆ‬ ‫رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه له‌گه‌ڵ ئ��ه‌م که‌لێنه‬ ‫پێشنیار ده‌ک��ه‌ن‪ ،‬که تا راده‌ی�� ‌هک��ی زۆر‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ن��ه‌ری��ت��ی ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫خوێندنه‌وه له سوید هاوتایی ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫شتێک‪ ،‬ک��ه ب��ه م��ان��ای��ه‌ک وه‌ک جۆرێک‬ ‫گاڵته‌و گه‌پی مێژوویی وایه‪.‬‬ ‫به پشتبه‌ستن به‌م زانیارییانه ده‌توانین‬ ‫ب��ه‌و ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ه ب��گ��ه‌ی��ن‪ ،‬ک��ه نه‌ریتی‬ ‫ک��ۆڕی خوێندنه‌وه‪ ،‬سیستمێک ده‌خاته‬

‫روو زۆرترین ئاماده‌یی بۆ پشتیوانی له‬ ‫فره‌ڕه‌هه‌ندی هه‌یه‪ .‬هه‌روه‌ها ده‌توانین‬ ‫بڵێین ئه‌م شته به ته‌نیا قسه نییه‪ ،‬به‌ڵکوو‬ ‫ب��ه‌ک��رده‌وه نیشانی داوه‪ ،‬ک��ە ک��ۆڕی‬ ‫خوێندنه‌وه شوێنێکه بۆ ‌به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫سه‌رله‌نوێ به‌رهه‌مهێنانه‌وه‌ی شوناسی‬ ‫جیاواز‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای هه‌ندێ سه‌رکه‌وتنی به‌رته‌سک‪،‬‬ ‫که له سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێدا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫که له پێشه‌کی ئه‌م به‌شه‌دا باسمان لێکرد‪،‬‬ ‫ئه‌م کۆڕانه له‌گه‌ڵ هه‌ندێ که‌م وکۆڕی‬ ‫رووبه‌ڕوه‪ .‬واته په‌راوێزکه‌وتنی خه‌ڵکانی‬ ‫بێکار‪ ،‬کۆچبه‌رو ئه‌و که‌سانه‌‪ ،‬که به‌رده‌وام‬ ‫ک��اری��ان نییه‪ .‬ب��ه وات��ای��ه‌ک��ی دیکه ک��ارو‬ ‫چاالکی ئ��ەم گرووپانه کارتێکه‌رییه‌کی‬ ‫ئه‌وتۆی له ژیانی سیاسیدا نییه‌و هه‌ندێ‬ ‫جار له به‌شداری سیاسیدا ل ‌ه به‌رچاو‬ ‫ناگیرێن‪ .‬په‌راوێزکه‌وتنی ئ��ه‌م الیه‌نانه‬ ‫ت��ا راده‌ی��ه‌ک��ی زۆر ل��ه پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫پرسیاری فره‌ڕه‌هه‌ندی له کۆمه‌ڵگا فام‬ ‫د ‌هک��رێ��ت‪ ،‬چونکه ئ��ه‌م الیه‌نانه زۆرب��ه‌ی‬ ‫کات پێیان وایه له خه‌ڵکانی‌تر جیاوازن‌و‬ ‫به هۆی ئه‌م جیاوازییه‌وه هه‌ست به‌وه‬ ‫ده‌که‌ن له کۆمه‌ڵگای مه‌ده‌نیدا‪ ،‬که جێگه‌ی‬ ‫وت��ووێ��ژو ئ��اڵ‌وگ��ۆڕک��ردن��ی ب��ی��روڕای��ه‪،‬‬ ‫جێگه‌یان نییه‪ .‬کێشه‌یه‌کی سه‌ره‌کی ئه‌م‬ ‫ک��ۆڕان��ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای پشتیوانی‬ ‫داک��ۆک��ی ل��ه ف��ره‌ڕه‌ه��ه‌ن��دی‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‬ ‫به‌رانبه‌ر‌دا گرووپه په‌راوێزکه‌وتووه‌کان‬ ‫زۆر ب ‌ه که‌می به‌شداری ده‌که‌ن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫الیه‌نی شه‌شه‌م‪ :‬دیموکراسی ناوخۆیی‬ ‫ئ��ای��ا ب��ڕی��اردان ل��ه ن��اوخ��ۆی ک��ۆڕو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه به شێوه‌یه‌کی‬ ‫دی��م��وک��راس��ی ب��ه‌ڕێ��وه‌ ده‌چ��ێ��ت؟ ئ��ای��ا‬ ‫به‌شداربووان ده‌توانن ل ‌ه سه‌ر ره‌وتی‬ ‫به‌ڕێوه‌چوونی ئه‌م کۆڕانه کارتێکه‌رییان‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت؟ ب��اب��ه‌ت��ی س��ه‌ره‌ک��ی ئ��ه‌م وت��اره‬ ‫پێوه‌ندی نێوان دیموکراسی به گشتی‌و به‬ ‫تایبه‌ت ده‌ورو رۆڵی کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه ل��ه پ��ارێ��زگ��اری��ک��ردن له‬ ‫دیموکراسییه‪ .‬لێره‌دا له‌گه‌ڵ پرسیارێک‬ ‫سه‌باره‌ت به دابه‌شکردنی ده‌س��ه‌اڵت له‬ ‫ناوخۆی ئه‌م کۆڕانه رووبه‌ڕوو ده‌بینه‌وه‪،‬‬ ‫ل��ه الی��ه‌ک��ی دی��ک��ه‌وه راده‌ی کارتێکه‌ری‬ ‫به‌شداربووان ل ‌ه سه‌ر دامه‌زراوه‌ی کۆڕی‬ ‫خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‪ ،‬ل��ه ئاستی ج��ۆرب��ه‌ج��ۆری‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌و ش��ورای‬ ‫فێرکاری خه‌ڵکی به‌سااڵچوواندایه‪ .‬الیه‌نی‬ ‫یه‌که‌م له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ دیموکراسی‬ ‫راسته‌وخۆدایه‪ ،‬له کاتێکدا الیه‌نی دووهه‌م‬ ‫سه‌باره‌ت به دیموکراسی نوێنه‌رایه‌تییه‪.‬‬ ‫چه‌مکی دیموکراسی راسته‌وخۆ‪ ،‬بۆ ئه‌و‬ ‫بۆچوونانه ده‌گه‌ڕێته‌وه‪ ،‬که سه‌رده‌می‬ ‫کۆن له واڵتی یۆنان ل ‌ه سه‌ر دیموکراسی‬ ‫ک��راوه‪ .‬ل��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫وه‌ال‌نانی ژن��ان‌و کۆیله‌کان له بڕیاردان‪،‬‬ ‫ئێمه شاهیدی جۆرێک له دیموکراسی‬ ‫راسته‌وخۆین‪ .‬بنه‌ڕه‌تی ئه‌م شێوازه له‬

‫دیموکراسی‪ ،‬له گۆڕه‌پانی شار (ئاگۆرا)‬ ‫ه��ه‌ڵ��ک��ه‌وت��ب��وو‪ ،‬ش��وێ��ن��ێ��ک‪ ،‬ک��ه ل��ه‌وێ��دا‬ ‫کاروباری هاوبه‌ش‪ ،‬ده‌که‌وته به‌ر باس و‬ ‫بڕیاردان‪ .‬ئه‌و شێوه بڕیاردانه له ئاگۆرا‬ ‫به‌ڕێوه ده‌چ��وو‪ .‬نموونه‌یه‌کی به‌رچاوی‬ ‫دیموکراسی راسته‌وخۆ به ئه‌ژمار دێت‪.‬‬ ‫چه‌مکی دیموکراسی راسته‌وخۆ بۆ‌جارێکی‬ ‫دێکه له ساڵه‌کانی ‪1960‬دا سه‌رله‌نوێ‬ ‫س��ه‌ری‌ه��ه‌ڵ��دای��ه‌وه ل��ه‌و س��ه‌رده‌م��ه‌دا‬ ‫دژب��ه‌ران��ی ئ��ه‌م شێوازه له دیموکراسی‬ ‫پێیان وابوو‪ ،‬که دیموکراسی‪ ،‬سیستمێکه‬ ‫تیایدا هه‌ڵکه‌وتووان ب ‌ۆ به‌ده‌ست‌هێنانی‬ ‫ده‌ن��گ��ی خ��ه‌ڵ��ک ل��ه‌گ��ه‌ڵ ی��ه‌ک ده‌ک��ه‌ون��ه‬ ‫کێبه‌رکێوه‪ ،‬به‌اڵم به الی الیه‌نگرانی کۆڕی‬ ‫خوێندنه‌وه بۆچوونێک له دیموکراسی‬ ‫په‌سنده‪ ،‬که هه‌موو خه‌ڵک له خۆ بگرێ‪.‬‬ ‫یه‌کێک له بابه‌ته بنه‌ڕه‌تییه‌کان‪ ،‬پێوه‌ندی‬ ‫نێوان به‌شداری لۆکاڵی له ئاستی چکۆله‌و‬ ‫پێکهاته‌ی به‌رباڵو و گه‌وره‌دایه‪ .‬له دوای‬ ‫سه‌رده‌می که‌ونارا‪ ،‬ئێمه شاهیدی ئه‌وه‌ین‪،‬‬ ‫که (ده‌وڵ��ه‌ت ــ شاره‌کان) ده‌بنه نه‌ته‌وه‪،‬‬ ‫الوازی دی��م��وک��راس��ی ل��ه‌م س��ه‌رده‌م��ه‌دا‬ ‫له‌گه‌ڵ به‌جیهانیبوونی ئابووری‌و کلتوور‬ ‫له پێوه‌ندیدایه‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی کۆڕو کۆبوونه‌وه‌ی خوێندنه‌وه له‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی دیموکراسیدا کارو چاالکی‬ ‫ده‌ک��ه‌ن وه‌ک سه‌ره‌کیترین تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫ئ��ه‌م کۆڕانه به ئه‌ژمار دێ��ت‌و ه��ه‌ر ئه‌م‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه بووە بە هۆی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬که‬ ‫به زۆری سه‌رنجی خه‌ڵک بۆ الی خۆی‬

‫‪227‬‬

‫رابکێشێت‪ .‬هه‌ر به‌م شێوه بیرۆکه‌ی (خۆ‬ ‫فێرکردن) سه‌ر به‌م کۆڕانه‌یه‪ .‬ئه‌م بیرۆکه‬ ‫الی��ه‌ن��ی ج��ۆراوج��ۆر ل��ه‌خ��ۆده‌گ��رێ��ت‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە‪ :‬کۆنتڕۆڵی فێرکاری‌و هه‌روه‌ها‬ ‫ب��ڕی��اردان ل��ه ن��اوخ��ۆی ئ��ه‌م ک��ۆڕان��ه به‬ ‫شێوه‌ی به‌کۆمه‌ڵ جێبه‌جێ ده‌ک��را‪ ،‬که‬ ‫له رووی پڕ‌نسیپه‌وه دیموکراسی بوو‪.‬‬ ‫ه��ه‌ل‌وم��ه‌رج بۆ‌بڕیاردانی ناوچه‌یی له‌م‬ ‫ک��ۆڕان��ه‌دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ زۆرب��ه‌ی رێ��ک��خ��راوه‬ ‫فێرکارییه‌کانی دیکه له سوید جیاواز‬ ‫بوو‪ .‬له‌م کۆڕانه‌دا هیچ جۆره پڕۆژه‌یه‌کی‬ ‫فێرکاری له ئاستی نه‌ته‌وه‌یی له ئ��ارادا‬ ‫ن��ی��ی��ه‪ ،‬وات��ه ه��ی��چ ج��ۆره ب��ه‌رب��ه‌س��ت��ێ��ک‬ ‫بڕیاردانی ناوچه‌یی به‌رته‌سک ناکاته‌وه‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��ێ��وه‌ردان ل��ه الی��ه‌ن ن��وێ��ن��ه‌ران��ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژێ��ردراوی خ��ه‌ڵ��ک‪ ،‬پ��ه‌ڕل��ه‌م��ان‌و‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌وه زۆر به که‌می ده‌بیندرێت‪ ،‬له‬ ‫پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ کۆمه‌کی ماڵی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا ه��ه‌ن��دێ��ک م��ه‌ب��ه‌س��ت‌و خ��واس��ت��ی‬ ‫به‌رته‌سک‪ ،‬ده‌که‌وێته به‌ر باس‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫به‌ربه‌ست‌و له‌مپه‌ری دیکه له ئارادایه‪،‬‬ ‫که بریتییه ل��ه‌‪ :‬ئ��ەو یاسا ناوخۆییانەی‬ ‫له‌م کۆڕانه‌دا دانراون‪ .‬لێره‌دا دوو الیه‌نی‬ ‫دێمکراسی له‌ به‌رچاوه‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬کارتێکه‌رییه‌ک‪ ،‬که به‌شداربووان‬ ‫ده‌ت��وان��ن ل��ه ئ��اس��ت��ی ج��ۆراوج��ۆری‬ ‫ئه‌نجومه‌نی خوێندنه‌و ‌ه هه‌یانبێت‪ .‬دووه‌م‪:‬‬ ‫ئ��ه‌و ده‌ره‌ت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک��ه ب��ۆ ب��ه‌ش��دارب��ووان‬ ‫ته‌رخان ده‌کرێت تا له بڕیاره‌کاندا ڕۆڵ‬ ‫بگێڕن‪ .‬له پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ الیه‌نی یه‌که‌م‪،‬‬

‫زانیارییه مه‌یدانییه‌کان وێنه‌یه‌کی ناڕوون‬ ‫ده‌خه‌نه روو‪ .‬له زۆربه‌ی ئه‌نجومه‌نه‌کاندا‪،‬‬ ‫ب��ه‌ش��دارب��ووان ب��ه ش��ێ��وه‌ی راسته‌وخۆ‬ ‫خاوه‌نی نوێنه‌ری خۆیان نین که‌وابوو‪،‬‬ ‫دیموکراسی نوێنه‌رایه‌تی له ئه‌نجومه‌نی‬ ‫خوێندنه‌وه واقیعێکی دووالی��ه‌ن��ه‪ :‬ئه‌م‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ان��ه ب��ه ش��ێ��وه‌ی ب��ڕی��اری‬ ‫دیموکراسی به‌ڕێوه‌ده‌چن‪ ،‬به‌اڵم ده‌نگی‬ ‫به‌شداربووان لێره‌دا کارتێکه‌ری نییه‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆیه به‌شداربووان له کارتێکه‌ری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ره‌وتی بڕیاردان له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌‌م کۆڕانه‌‪،‬‬ ‫بێبه‌شن‪ .‬الیه‌نێکی دیکه‌ی هه‌ل‌ومه‌رجی‬ ‫ب��ڕی��اردان��ه‌ ل��ه ن��اوخ��ۆی ئ��ه‌م ک��ۆڕان��ه‌دا‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌م الیه‌نه ناکرێت ئاکامێکی‬ ‫روون‌و یه‌کال‌که‌ره‌و ‌ه بکه‌وێته‌ڕوو‪ .‬به‌ڵکو‬ ‫ده‌بێت له نێوان الیه‌نی جیاوازدا‪ ،‬جیاکاری‬ ‫بکه‌ین‪ .‬ئاندرسۆن له لێکدانه‌وه‌ی ئه‌م‬ ‫کۆڕانه‌دا‪ ،‬سێ کۆڕی جیاواز ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌ک��ات‪ :‬ک��ۆڕی وان��ه‌وت��ن��ه‌وه‪ ،‬ک��ۆڕی‬ ‫وت��ووێ��ژو ک��ۆڕێ پیشه‌ی د‌س��ت��ک��رد‪ .‬به‬ ‫بۆچوونی ن��اوب��راو توانای ئ��ه‌م کۆڕانه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه دی��م��وک��راس��ی ناوخۆیی‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌ک جیاوازه‪ .‬له کۆڕی وتووێژدا‬ ‫ی��ه‌ک��س��ان��ی ن��ێ��وان س��ه‌رۆک��ی ک��ۆڕ‌و‬ ‫ب��ه‌ش��دارب��ووان زۆرت��ری��ن روون��ی پێوه‬ ‫دی��اره و ل��ه هه‌مانکاتدا ب��ه‌ش��دارب��ووان‬ ‫زۆرت��ری��ن ک��ارت��ێ��ک��ه‌ری��ی��ان س��ه‌ب��اره‌ت‬ ‫ب��ه ن��اوه‌رۆک��ی چاالکییه‌کان ه��ه‌ی��ه‪ .‬به‬ ‫بۆچوونی ئاندرسۆن‪ ،‬شێوازی بڕیاردان‬ ‫ل��ه ک��ۆڕی پیشه‌ی ده‌ستکرد ج��ی��اوازه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫چاالکییه‌کان زۆربه‌ی کات به شێوه‌یه‌کی‬ ‫تاکی به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬رێبه‌ری ئه‌م کۆڕانه‬ ‫زۆربه‌ی کات که‌سێکی پسپۆڕو شاره‌زایه‪.‬‬ ‫ل��ه ک��ۆڕی وان��ه‌وت��ن��ه‌وه‌دا‪ ،‬نایه‌کسانی‬ ‫نێوان ب��ه‌ش��دارب��ووان‌و رێبه‌ری ک��ۆڕ له‬ ‫جۆره‌کانی دیک ‌ه زۆرت��ره‪ ،‬به‌شداربووان‬ ‫زۆربه‌ی کات له ژێر ده‌سه‌اڵتی رێبه‌ری‬ ‫کۆڕدان‌و بۆ‌خۆیان سه‌ربه‌خۆ نین‪.‬‬ ‫ه��ارت��م��ان‪ ،‬ل��ه لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی دی��ک��ه‌دا‬ ‫سه‌باره‌ت به ژماره‌یه‌ک له‌م کۆڕانه هه‌ر‬ ‫به‌و ئاکامه‌ی پێشوو ده‌گات‪ ،‬که شێوه‌ی‬ ‫ف��ێ��رک��اری س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ب��ڕی��اردان له‌م‬ ‫کۆڕانه یه‌کسان نییه‪ .‬یه‌که‌م‪ :‬پێی وایه‬ ‫ره‌وتی بڕیاردان له زۆربه‌ی ئه‌م کۆڕانه‌دا‬ ‫به شێوه‌ی باوک‌ مه‌زنییه‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئێمه شاهیدی هاوکاری ره‌سه‌نی‬ ‫به‌شداربووان نین‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬نه‌بوونی هه‌ست به به‌رپرسیاریه‌تی‬

‫له ره‌وتی ته‌واوی بڕیاره‌کاندا دیاره‪.‬‬ ‫الیه‌نی حه‌وته‌م‪ :‬واتاکانی دیموکراسی‬ ‫وه‌ک زنجیرەیەک‪ ،‬که ده‌بێت کۆمه‌ڵگا‬ ‫پێک بهێنێت‬ ‫ل��ه‌و بابەتانەی‪ ،‬ک��ه ت��ا ئێستا که‌وتۆته‬ ‫به‌ر باس‌و لێکدانه‌وه‪ ،‬هه‌وڵ دراوه راو‬ ‫بۆچوونی جیاواز سه‌باره‌ت به گوتاری‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬الیه‌نه ج��ۆراو جۆره‌کانی‬ ‫ک��ۆڕو ک��ۆب��وون��ه‌وه‌ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‪،‬‬ ‫دی��م��وک��راس��ی‌و ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای م��ه‌ده‌ن��ی‬ ‫بخه‌ینه‌ڕوو‪ .‬ئه‌گه‌رچی ئه‌م وێناکردنه‪ ،‬که‬ ‫له‌م رێگه‌یه‌وه خراوه‌ته‌ڕوو‪ ،‬وێنه‌یه‌کی تا‬ ‫راده‌یه‌ک ئاڵۆزه‪ ،‬به‌اڵم هیوادارم له رووی‬ ‫ن��اوه‌ڕۆک‌و وات��او پێکهاته‌وه جێگه‌ی‬ ‫په‌سندکردن بێت‪.‬‬

229

‫ماڵی کورد بۆ ویستی خۆتان وێران مه‌که‌ن‬ Don’t try to demolish kurd home In order to your owr benefit

‫ عه‌بدوڵاڵ ئیبراهیمی‬:‫نووسینی‬ Written by: Abdullah Ebrahimi

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫زۆرم ده‌گ��ه‌ڵ هه‌ستی ده‌رووونیی خۆم‬ ‫هه‌وڵدا‪ ،‬ک ‌ه ده‌نگ نه‌که‌م‌و ب ‌ه خۆمم گوت‪:‬‬ ‫لێیگه‌ڕیی باشتره‪ .‬پیرێکی ئ��اواره‌‌و ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��ده‌ران ک��ه‌وت��و ‌و قسه‌یه‌ک ده‌ک��ا‪ ،‬کێ‬ ‫گوێی ده‌دات��ێ‌و ک��ار ده‌ک��ات�� ‌ه س��ه‌ر کێ؟‬ ‫بێجگ ‌ه له‌وه‌ی له‌وانه‌ی ‌ه چه‌ند نه‌یارو دڵ‬ ‫لێ ئێشاوێکیش بۆ خۆت دابتاشی‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫فارس ده‌ڵێن‪ :‬هه‌ر قسه‌یه‌ک هه‌ڵقواڵوی‬ ‫دڵ بێ بێگومان ل ‌ه دڵیش ده‌نیشێ! ئه‌منیش‬ ‫قسه‌کانی دڵم هه‌ڵده‌ڕێژم‪ .‬ئاخۆ دڵێک هه‌ی ‌ه‬ ‫لێی بنیشن‌و بڵێ وای��ه‌؟ بێگومانم به‌ڵێ‪،‬‬ ‫که‌سانی واش که‌م نین‌و قسه‌یه‌ک له ‌من‬ ‫دوو ل ‌ه یەکێکی دی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه راده‌یه‌کی‬ ‫ک��ه‌م��ی��ش ب��ێ ت��رووس��ک��ه‌ی��ه‌ک ده‌خ��ه‌ن�� ‌ه‬ ‫تاریکی‌و کاری خۆیان ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆنه‌و ‌ه کورد گوتوویانه‌‪ :‬مار ل ‌ه هه‌موو‬ ‫جێ خواربێ ل ‌ه ئاستی کونی خۆی ر‌استه‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ب��ه‌ داخ��ێ��ک��ی گ��ران��ه‌وه‌ م��ار ‌هک��ان��ی‬ ‫واڵت�� ‌ه به‌اڵلێدراوه‌که‌ی ک��ورد‪ ،‬ل ‌ه ئاستی‬ ‫کونه‌که‌ی خۆشیان ل ‌ه ک��ه‌اڵف��ه‌ده‌زووی‬ ‫ئاڵۆز خ��وارو خێچترن‪ .‬کاتی شۆڕشی‬ ‫شاخ‪ ،‬جار وابوو دوو هێزی پێشمه‌رگ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه دوو ح��ی��زب��ی ک��وردس��ت��ان��ی‪ ،‬بۆ‬ ‫ب��ه‌رب��ه‌ره‌ک��ان��ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ دوژم��ن��دا ل��ه‌سه‌ر‬ ‫عه‌مه‌لیاتێکی ه��اوب��ه‌ش رێ��ک��ده‌ک��ه‌وت��ن‪.‬‬ ‫ک��اره‌ک��ه‌ ب�� ‌ه خ��ۆش��ی ت��ه‌واوده‌ب��وو‪،‬‬ ‫دوژم��ن ده‌ش��ک��او ده‌ستکه‌وتێکی زۆر‬ ‫ده‌ک��ه‌وت�� ‌ه ده‌ستی پێشمه‌رگه‌‪ ،‬ئه‌وکاتی‬ ‫هێشتا تانه‌ی ته‌ماح نه‌نیشتبوو ‌ه سه‌ر‬ ‫گلێنه‌ی چ��اوی شۆڕشگێڕان‪ ،‬ئ��اواش له‬

‫‌س��ه‌ر دابه‌شکردنی ده‌س��ت��ک��ه‌وت‪ ،‬کێش ‌ه‬ ‫س��ازده‌ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ن��ه‌ده‌م��ا ش��ه‌ڕی‬ ‫ک‬ ‫نێوخۆیی له ‌سه‌ر چه‌ند تفه‌نگه‌شڕه‌یه‌ ‌‬ ‫س��ازب��ب��ێ‪ .‬ئ��ێ��س��ت��ا‪ ،‬ل��ه‌پ��ارچ��ه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫کوردستاندا‪ ,‬ک ‌ه هه‌رێمی کوردستان بێ‪.‬‬ ‫ب ‌ه رواڵه‌ت ده‌سه‌اڵت تا راده‌یه‌ک که‌وتۆت ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ی خ��ۆم��ان‌و ب��ووی��ن��ه‌ت�� ‌ه خ��اوه‌ن��ی‬ ‫ئ��ه‌و سامانه‌ی دوژم��ن ج��اران ده‌یبردو‬ ‫ده‌ی��ک��رد ‌ه چ��ه‌ک‌و ئامێر بۆ وێرانکردنی‬ ‫ماڵمان‪ .‬ئێستا ئه‌و سامانه‌‪ ،‬ل ‌ه ناو خۆماندا‬ ‫دوژمنی گه‌وره‌ی بۆ داتاشیوین‌و خه‌ریک ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ووم��ان ده‌ک��ات�� ‌ه ن��ه‌ی��اری خ��ۆم��ان‪.‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‌و سامان ئێستا دوو چه‌مکن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و دوو چه‌مک ‌ه بوونه‌ت ‌ه به‌رداشێکی‬ ‫تازه‌بیرازکراوو خه‌ریک ‌ه فه‌رهه‌نگه‌که‌مان‪،‬‬ ‫ئه‌خالقه‌که‌مان‪ ،‬زمانه‌که‌مان‌و به ‌گشتی‬ ‫پێناسه‌نه‌ته‌وه‌ییه‌که‌مان ل ‌ه نێوان خۆیاندا‬ ‫ده‌ه��اڕن‪ .‬ئ��ه‌و دوو دێ��وه‌زم��ه‌ی�� ‌ه هه‌موو‬ ‫ب��واره‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌ی ژیانمانی خستۆت ‌ه‬ ‫بن خۆڵه‌مێشی فه‌رامۆشییه‌وه‌‪ .‬ئه‌وانه‌ی‬ ‫خ��ۆی��ان ب��ۆ ئ��ه‌وڕۆ ب��ه ‌ک��وش��ت ده‌داو‬ ‫ئ��ه‌وان��ه‌ی ب��ۆ ت��ه‌ل��ی��س�� ‌ه دی��ن��اری شینی‬ ‫س��ه‌ددام‪ ،‬شۆڕشگێڕانیان راوده‌ن��ا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی سیاسه‌تی ل�� ‌ه خ��ۆ ک��ۆک��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫زۆروبۆر‪ ،‬سنووری نێوانیان وا تێکدراوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه پیرۆزیی ناوی پێشمه‌رگ ‌ه بۆت ‌ه بڵقێک‬ ‫سابووناوو ل ‌ه ه��ه‌وادا ته‌قیوه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫وه‌ک شه‌رم‌و شووره‌ییش بۆ کۆنه‌جاشان‪،‬‬ ‫ب ‌ه هۆی داڵ��ده‌ی میریی‌و دژه‌میریی ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوی س��ڕاوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب��ازاڕی سیاسه‌ت‬

‫‪231‬‬

‫وا پیس بووه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌رۆکی گۆڕان تێیدا‬ ‫له‌گه‌ڵ پیسترین ئه‌نفالچی وێن ‌ه ده‌گرێت‌و‬ ‫دژکارانی بۆی ده‌که‌ن ‌ه خاڵی الوازو پێیه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌پ��ه‌ڕن‌و س��ه‌رۆک��ی حکوومه‌تیش‬ ‫ئه‌نفالچییه‌کی ل��ه‌و پیستر پ��ه‌ن��اده‌داو‬ ‫وێ��ن��ه‌ی له‌گه‌ڵ ده‌کێشێت‌و گۆڕانه‌کان‬ ‫بۆ نیشاندانی گه‌نده‌ڵیی میریی ب ‌ه خه‌ڵکی‬ ‫ن��ی��ش��ان��ده‌ده‌ن‌و پێێه‌و ‌ه ه��ه‌ڵ��ده‌پ��ه‌ڕن‪‌ .‬بێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه هی رێ��ب��ه‌ر ‌هک��ه‌ی خۆیانیان‬ ‫وه‌بیربێ‪ .‬رامیاریمان وه‌ها پیسبوو ‌ه که‌‪،‬‬ ‫ئێست‌ا ب�� ‌ه ن��اوی لێبووردنی گشتییه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌نفالچیش ده‌به‌خشرێن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ده‌کرێن‬ ‫ب ‌ه سه‌رپه‌رشتی بنه‌ماڵه‌ی ئه‌نفالکراوانیش‪،‬‬ ‫س��ه‌رۆک ج��اش ده‌به‌خشرێن‌و ده‌کرێن ‌ه‬ ‫کاربه‌ده‌ست‌و ته‌نانه‌ت کۆنه‌پێشمه‌رگه‌ی‬ ‫خ��ۆڕاگ��رت��ووی س��ه‌رده‌م��ی شاخیش‪ ،‬بۆ‬ ‫کارکردن ده‌درێنه‌ به‌رده‌ستیان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ژم��اره‌ی��ه‌ک��ی ب��ه‌رچ��او ل ‌ه ناڕه‌زییانی‬ ‫ئه‌و بارودۆخ ‌ه ده‌بیستم‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێن‪ :‬ئێمه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ژێر ب��اری سته‌مدا بین‪ ،‬چ فه‌رق‬ ‫ده‌کات سته‌می سه‌دداممان ل ‌ه سه‌ر بێ‬ ‫یا هی حکوومه‌تی خۆمان‪ .‬ئه‌من به‌ش به‬ ‫‌حاڵی خۆم هه‌رگیز ئیزن ب ‌ه خۆم ناده‌م‬ ‫ئه‌و دووان ‌ه پێکه‌و ‌ه به‌راورد بکه‌م‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌و رۆژان ‌ه شیعرێکی مامۆستا عه‌بدوڵاڵ‬ ‫په‌شێوم گ��وێ لێبوو‪ ،‬ک�� ‌ه تێیدا باسی‬ ‫که‌رێک ده‌کات‪ ،‬ک ‌ه خاوه‌نه‌که‌ی له‌ترسی‬ ‫ج��ه‌رده‌‪ ،‬په‌له‌ی لێده‌کا خۆی ده‌ربازبکا‪،‬‬ ‫له‌وێدا که‌ره‌ک ‌ه ب ‌ه خاوه‌نه‌که‌ی ده‌ڵێ‪ :‬جا‬ ‫ئه‌من ک��ه‌رب��م‪ ،‬ب��اره‌ب��ه‌ر ب��م‪ ،‬چ فه‌رقێکی‬

‫هه‌ی ‌ه ب��اری ت��ۆم ل ‌ه س��ه‌ر پشت بێ یان‬ ‫هی چه‌ته‪.‬‬ ‫چ��ی ئ��ه‌و ه��ه‌س��ت��ه‌ی س��ازک��ردووه‌و کێ‬ ‫به‌ره‌که‌ی ده‌خ��وا؟ پێم وای��ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رووناکبیران‌و تێگه‌یشتووانی گه‌له‌که‌مان‬ ‫روونی بکه‌نه‌وه‌‪ .‬کۆمه‌ڵگاکه‌مان نه‌خۆشه‌‪،‬‬ ‫نه‌خۆشیش کاتێک چ��اره‌س��ه‌ر ده‌ک��رێ‪،‬‬ ‫ک ‌ه باش بناسرێ‪ ،‬ئه‌و ‌ه سروشتی‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫تا پزیشک نه‌زانێ ده‌رد چییه‌‪ ،‬ده‌رمانی‬ ‫ی لێ چاوه‌ڕوان ناکرێ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫درووستیش ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو رێزمدا بۆ ئه‌و مامۆستا‬ ‫گ��ه‌وره‌ی��ه‌ی ک��وردو ری��زم ب��ۆ هه‌ستی‬ ‫برینداری ئه‌و خه‌ڵکه‌ش‪ ،‬ک ‌ه که‌وتوونه‌ت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و دۆخ��ه‌ ه��ه‌س��ت��ی��اره‌ی م��ێ��ژووم��ان‪.‬‬ ‫ده‌ب��ێ ع��ه‌رزی��ان بکه‌م‪ ،‬نه‌خێر‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫بۆ که‌رێکی باره‌به‌ریش‪ ،‬خ��اوه‌ن فه‌رقی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬خاوه‌نێکی دڵسۆز‪ ،‬ک ‌ه که‌ره‌ک ‌ه به‬ ‫‌س��ام��ان‌و ئ��اس��ان��ک��ه‌ره‌وه‌ی ک��اری خۆی‬ ‫ده‌زان��ێ‌و ره‌نگ ‌ه زۆر زیاتری پێ رابگا‪،‬‬ ‫ده‌ت��وان��ێ ج��ی��اوازی��ی��ه‌ک��ی زۆری هه‌بێ‬ ‫له‌گه‌ڵ چه‌ته‌یه‌کی تااڵنکه‌ر‪ ،‬ک ‌ه که‌ره‌ک ‌ه‬ ‫بۆ ئه‌و به‌شێک ‌ه ل ‌ه تااڵن‌و ماڵی باهێناو‪،‬‬ ‫ک ‌ه پێشی وای ‌ه له‌به‌ر هه‌لومه‌رجی زه‌مان ‌ه‬ ‫ره‌ن��گ�� ‌ه نه‌توانێ ب��ۆ م��اوه‌ی��ه‌ک��ی زۆر ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ت��ی خ��ۆی��دا رای��گ��رێ‪ .‬خ��راپ ئه‌گه‌ر‬ ‫له ‌خۆمان بێ‪ ،‬النیکه‌م ب ‌ه ناوی نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵکوژمان ناکا‪ ،‬ئه‌و النیکه‌م دوژمنی‬ ‫ناوه‌که‌مان نییه‌‪ ،‬ب ‌ه گه‌شه‌کردنی کۆمه‌ڵگاو‬ ‫به‌ره‌وپێشچوونی خه‌باتی نوێ‪ ،‬ئێمه‌ش‬ ‫وه‌ک گه‌لێکی زیندوو‪ ،‬ده‌توانین گه‌نده‌ڵی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫بفه‌وتێنین‪ ،‬به‌اڵم وه‌ک ل ‌ه خواره‌و ‌ه ئاماژه‌ی‬ ‫پێده‌که‌م‪ ،‬ده‌پێشدا ده‌بێ ماکه‌ی گه‌نده‌ڵ‌و‬ ‫گه‌نده‌ڵخوڵقێنی ل ‌ه نێو کۆمه‌ڵگاکه‌مان له‌ناو‬ ‫به‌رین‪ .‬به‌اڵی گه‌نده‌ڵی‌و گه‌نده‌ڵپه‌روه‌ریی‬ ‫وه‌ک نه‌خۆشییه‌ک هه‌موو تانوپۆی ئه‌و‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌ی خستۆت ‌ه ژێر کارتێکردنی‬ ‫کوشنده‌ی خۆی‪ .‬بۆ له‌ناوبردنیشی ده‌بێ‬ ‫ئه‌و پرسیارانه‌ ل ‌ه خۆمان بکه‌ین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ گه‌نده‌ڵی چییه‌؟‬ ‫‪2‬ــ له ‌چی په‌یدابووه‌‪ ،‬وات ‌ه هۆکاره‌که‌ی‬ ‫چییه‌؟‬ ‫‪3‬ــ چاره‌سه‌ر چییه‌‌و ده‌بێ چی بکه‌ین؟‬ ‫ئه‌و رۆژانه‌‪ ،‬وشه‌ی گۆڕین‌و گۆڕانکاری‬ ‫ب��ۆت�� ‌ه ب��ن��ێ��ش��ت��ه‌خ��ۆش��ه‌ی س��ه‌ر زارو‬ ‫زم��ان��ان‌و ه��ه‌ر که‌س ‌ه ل ‌ه الی خۆیه‌وه‌و‬ ‫به ‌پێی بۆچوونی خ��ۆی شتێک ده‌ڵ��ێ‌و‬ ‫زۆربه‌ی ئاماژه‌کانیشیان ب ‌ه الی گۆڕینی‬ ‫ده‌سته‌اڵتدان‪ .‬زۆران واتێگه‌ێندراون‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب ‌ه الچوونی ئ��ه‌و سیستم ‌ه ده‌سه‌اڵته‌ی‬ ‫ئ��ێ��س��ت��او دان��ان��ی سیستمێکی دی��ک��ه‌‪،‬‬ ‫ده‌رده‌کانمان هه‌موو چاره‌سه‌ر‌ده‌کرێن‌و‬ ‫گ��ورگ‌و م��ه‌ڕ پێکه‌و ‌ه ئ��او ده‌خ��ۆن��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫خۆ ئێم ‌ه رژێمی سه‌ددامیشمان راون��ا‪،‬‬ ‫یان باشتر بڵێم‪ :‬بۆیان راون��ای��ن‪ ،‬ئه‌دی‬ ‫ب��ۆ ن��ه‌م��ان��ت��وان��ی‪ ،‬ل��ه‌س��ه‌ر ک��اول��ه‌ک��ان��ی‬ ‫ده‌ستکاری ئه‌و رژێمه‌‪ ،‬کۆشکێکی دڵخواز‬ ‫ب��ۆ کۆمه‌ڵگایه‌کی ن��وێ‌و سه‌رده‌میان ‌ه‬ ‫دابمه‌زرێنین؟ بۆ ل ‌ه شوێنی چاکسازی‌و‬

‫ی وێرانکارترمان‬ ‫ئ��اوه‌دان��ک��اری‪ ،‬شه‌ڕێک ‌‬ ‫ب ‌ه ده‌ستی رۆڵه‌کانی خۆمان ب ‌ه سه‌ردا‬ ‫سه‌پاوه‌؟ بۆ کوردستانی دابه‌شکراومان‬ ‫ل�� ‌ه پێنج پ��ارچ��ه‌را ک��رد ‌ه ش��ه‌ش؟ ده‌ڵێم‬ ‫ل ‌ه پێنج پ��ارچ��ه‌ڕا‪ ،‬چونک ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌و‬ ‫ب��اوه‌ڕه‌م‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫ژێ��ر کارتێکردنی یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت‌و‬ ‫الیه‌نگرانی‪ ،‬کوردستان ب ‌ه چوار پارچ ‌ه‬ ‫ن��اوی ده‌رک��ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌و ب��ه‌ش��ه‌ڕا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫به‌ساتوسه‌ودا له‌گه‌ڵ ئاتاتورک‪ ،‬که‌وت ‌ه‬ ‫به‌رده‌ستی سۆڤیه‌ت‪ ،‬واڵته‌که‌مان بوو ب ‌ه‬ ‫پێنج پارچ ‌ه نه‌ک چوار‪ .‬ک ‌ه وابوو ئێم ‌ه به‌و‬ ‫هه‌موو خه‌بات‌و شه‌هیده‌وە ب ‌ه وه‌ده‌رنانی‬ ‫رواڵه‌تیی داگ��ی��رک��ار‪ ،‬چمان بۆ خۆمان‬ ‫گۆڕی؟ شه‌ڕ له‌گه‌ڵ دوژمنی نه‌ته‌وه‌یی ب ‌ه‬ ‫شه‌ڕێکی پیسی قێزه‌ونی نێوخۆیی‪ .‬ئایا‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو ئامانجی ئه‌و هه‌موو شه‌هیده‌ی‬ ‫بۆ ده‌رکردنی داگیرکه‌ر دابوومان؟‬ ‫ل ‌ه کاتی شه‌ڕی براکوژیدا‪ ،‬هێشتا ئاواره‌ی‬ ‫هه‌نده‌ران نه‌بووم‪ ،‬ئه‌من ل ‌ه پارچه‌یه‌کی‬ ‫دیکه‌ی کوردستان را هاتبووم‌و به‌شداری‬ ‫ئه‌و شه‌ڕ ‌ه نه‌بووم‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه چاوی خۆم‬ ‫ده‌مدی‪ ،‬ک ‌ه دوژمنی ستراتێجیکیی کورد‬ ‫چۆن جارێک یه‌کێتی بۆ پارتی‌و جارێک‬ ‫پارتی بۆ یه‌کێتی ب ‌ه پشتیوانی تۆپخانه‌‌و‬ ‫ئاسانکاریی هاتووچوو‪...‬هتد به‌هێزده‌کات‪.‬‬ ‫ل��ه‌و ش��ه‌ڕه‌دا ت��ه‌ن��ان��ه‌ت نه‌خۆشخانه‌ی‬ ‫رزگاریش که‌وت ‌ه به‌ر ئاگری چه‌ک‪ .‬ئه‌من‬ ‫شاعیر نیم‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل��ه‌وک��ات��ه‌دا‌‪ ،‬هه‌ستی‬ ‫خۆمم ل ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و ش��ه‌ڕ ‌ه ئ��اوا هێنای ‌ه‬

‫‪233‬‬

‫سه‌ر کاغه‌ز‪:‬‬ ‫دێوه‌زمه‌ی شه‌ڕ خۆده‌نوێنێ‪ ،‬ل ‌ه سۆنگه‌ی‬ ‫کارو ئاکارتان‬ ‫وێران ده‌که‌ن ب ‌ه ده‌ستی خۆ به‌بێ ئاکام‬ ‫گوندو شارتان‬ ‫بۆ زاڵبوون به‌سه‌ر یه‌کتردا په‌ناده‌به‌ن بۆ‬ ‫هه‌رپیسێ‬ ‫شه‌یتانیش س��ه‌ری س��ووڕم��او ‌ه له ‌بیرو‬ ‫هۆش‌و ره‌فتارتان‬ ‫دوژمنتان به‌خۆ خه‌نی کرد‪ ،‬دڵی دۆستان‬ ‫ته‌زی یه‌کسه‌ر‬ ‫داده‌مێنن ل ‌ه ناو رێگا‪ ،‬هه‌تا مه‌قسه‌د ناچێ‬ ‫بارتان‬ ‫ته‌می م��ات��ه‌م دایپۆشیو ‌ه ئ��ه‌و موڵکه‌ی‬ ‫خوێنتان بۆی داوه‌‬ ‫دڵسۆزانتان لێ ده‌تۆرێن‪ ،‬ب ‌ه هیچ که‌س‬ ‫ناگا هاوارتان‬ ‫کێبه‌رکێی ‌ه ب��ۆ ک��وردک��وژی‌و سووتانی‬ ‫ماڵ‌و سامانی‬ ‫ناڕه‌واو شووره‌یی‌و شه‌رمه‌‪ ،‬چاره‌ی که‌ن‬ ‫مێشکی بیمارتان‬ ‫تیمارگه‌رانیشتان کوشتن‪ ،‬وێرانتان کرد‬ ‫تیمارخانه‌‬ ‫وری��اب��ن ه��اوار ب ‌ه ماڵتان‪ ،‬ئ��ه‌وج��ار کێ‬ ‫ده‌یکا تیمارتان‬ ‫ن ‌ه شه‌رم‌وکرد ل ‌ه دۆستان‌و ن ‌ه نه‌خشه‌ی‬ ‫دوژمن‌و ناسی‬ ‫په‌رده‌ی عارتان وه‌الناوه‌‪ ،‬داد ل ‌ه به‌رکاری‬ ‫بێعارتان‬ ‫ئه‌وانه‌ی خوێنتان بۆ داون‪ ،‬ک ‌ه رزگاریان‬

‫که‌ن ل ‌ه ئه‌نفال‬ ‫وری��اب��ن ه��ه‌ر وه‌خ��ۆک��ه‌ون‪ ،‬ت��ێ��ک وه‌ر‬ ‫ده‌پێچن بازاڕتان‬ ‫ئێستا ب��اس��ی گ��ه‌رم��ی ئ��اڵ��ۆزه‌‪ ،‬ب��ازاڕی‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت ل��ه‌و پ��ارچ��ه‌ی ک��وردس��ت��ان��دا‪،‬‬ ‫گۆڕانه‪ ،‬به‌اڵ ‌م بۆ مرۆڤی وریا‪ ،‬هه‌ر وشه‌ی‬ ‫گ��ۆڕان به ‌وات��ای گۆڕینی ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬به‬ ‫‌ته‌نێ بۆ چاره‌ی ده‌رده‌ک ‌ه ته‌واو نییه‌‪ ,‬ک ‌ه‬ ‫باسی گۆڕان دێته‌پێش‪ ،‬ئه‌و پرسیارانه‌ش‬ ‫له‌گه‌ڵ خۆیدا دێنی‪:‬‬ ‫چ بگۆڕین؟ له ‌کوێدا بیگۆڕین؟ بۆچی‬ ‫ب��ی��گ��ۆڕی��ن؟ ب��ه‌چ��ی ب��ی��گ��ۆڕی��ن؟ ب��ه چی‬ ‫بیگۆڕینه‌وه‌و بۆ کێ بیگۆڕین؟‌‬ ‫ئه‌وان ‌ه کۆمه‌ڵ ‌ه پرسیارێکن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه هێنان ‌ه‬ ‫گ��ۆڕێ��ی بابه‌تی گ��ۆڕان��دا ده‌ب��ێ زۆر به‬ ‫‌وریاییه‌و ‌ه وه‌اڵم بدرێنه‌وه‌و ب ‌ه وریاییه‌و ‌ه‬ ‫ئاکامه‌کانی هه‌ڵسه‌نگێندرێن‌و ب ‌ه وریاییه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌ن��گ��اوی پێویستی ب��ۆ هه‌ڵگرین‌و به‬ ‫‌وریایی‌یه‌کی زۆرتریشه‌و ‌ه ئامڕازه‌کانی‬ ‫بۆ وه‌ب��ه‌رچ��او بگیرێن‪ .‬له‌و واڵت��ه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئ��اواره‌ی��ی��دا په‌نای داوم‪ ،‬خزمه‌کان‌و‬ ‫نزیکترین براده‌رانیشم ه��ه‌ر ل ‌ه رۆژی‬ ‫یه‌که‌می ده‌ستپێکردنی بزووتنه‌وه‌که‌و ‌ه‬ ‫ئه‌ندام‌و الیه‌نگری حیزبی گۆڕانن‪ .‬ئه‌من‬ ‫هه‌رچه‌ند بڕیارم دابوو تخوونی سیاسه‌ت‬ ‫ن��ه‌ک��ه‌وم‪ ،‬ن�� ‌ه ئ��ه‌ن��دام��ی هیچ حیزبێکم‌و‬ ‫ن��ه‌الی��ه‌ن��گ��ری ه��ی��چ تاقمێکیشم‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫زۆرجار که‌وتوومه‌ت ‌ه نێو باس‌و خواسی‬ ‫رامیاری‌و نه‌متوانیو ‌ه خۆبگرم‌و ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫زان��ی��اری��م ل��ه‌و ب��واره‌دا ب��ڕی ک��ردوو ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫خۆم تێهه‌ڵقوتاندووه‌و باسێکم ل ‌ه سه‌ر‬ ‫‌هه‌ڵسه‌نگاندنی دۆخه‌ک ‌ه کردووه‌‪ ،‬جاروبار‬ ‫قه‌ڵه‌مێکیشم لێ وه‌گه‌ڕ خستووه‌و شتێکم‬ ‫بۆ میدیا ئه‌له‌کترۆنییه‌کان ناردووه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫خزمان‌و دۆستانیشدا زۆرجار خۆم پێ‬ ‫رانه‌گیراوه‌و ئه‌و پرسیارانه‌ی سه‌ره‌وه‌م‬ ‫له‌گه‌ڵ تاووتووێ ک��ردوون‪ .‬نموونه‌م به‌‬ ‫شۆڕشی گه‌النی ئێران بۆ هێناونه‌ته‌‌وه‌‪،‬‬ ‫ێ کراو ئامانجی چ بوو؟‬ ‫ک ‌ه چۆن ده‌ست پ ‌‬ ‫به‌اڵم دوایی چۆن ب ‌ه فێڵ‌و ته‌ڵه‌که‌ی چه‌ند‬ ‫ئاخوندێک‌‪ ،‬ب ‌ه که‌ڵک وه‌رگرتن ل ‌ه هه‌ست‌و‬ ‫بڕوای ساکاری ئایینیی کۆمه‌اڵنی خه‌ڵکی‬ ‫واڵت‪ ،‬رێڕه‌وی شۆڕشه‌ک ‌ه گۆڕاو پیسمان‬ ‫وه‌الناو پیساییمان ل ‌ه جێی دانا! بۆ وای‬ ‫ل��ێ��ه��ات؟ چونک ‌ه ن��ه‌م��ان��زان��ی‪ ،‬ویستمان‬ ‫که‌روێشکێک ل�� ‌ه ک��ون��ه‌ک��ه‌ی ده‌رێ��ن��ی��ن‪،‬‬ ‫ده‌س��ت��م��ان ده‌ک��ون��ی م��ارێ��ک راک��ردو به‬ ‫‌سه‌ری قامکییه‌وه‌داین! یا سنه‌یی گوته‌نی‪:‬‬ ‫هاتین چ��اوی ب��ڕێ��ژی��ن‪ ،‬ک��وێ��رم��ان ک��رد!‬ ‫به‌وه‌ی چیرۆکی سه‌یده‌وان‌و مه‌له‌که‌وانی‬ ‫داسنیم وه‌بیردێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه چ��ۆن باوکی‬ ‫که‌م بینایان‪ ،‬ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه له ‌جیاتی ئاسک‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه پ��ێ��ش��دا س��ه‌ی��ده‌وان��ی ئ��ه‌ن��گ��اوت‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫مه‌له‌که‌وان (کوڕه‌که‌ی دیکه‌ی) ب ‌ه هانای‬ ‫براکه‌یه‌و ‌ه چوو‪ ،‬به‌و گۆمانه‌ی ئاسکه‌ک ‌ه‬ ‫هه‌ستاوه‌ته‌وه‌و ده‌ی��ه‌وێ هه‌ڵێ! ته‌رمی‬ ‫ک��وڕه‌ک��ه‌ی دی��ک��ه‌ش��ی ب�� ‌ه گ��ول��ل��ه‌ی��ه‌ک ل ‌ه‬ ‫ته‌نیشت برای پێکاوی درێژکردو ئه‌دی‬ ‫نه‌تاندی‪ ،‬ئه‌وکاته‌ی ده‌نگی ناڕه‌زایی ل ‌ه‬ ‫ئێراندا به‌رزده‌بۆوه‌‪ ،‬چۆن ئاخوندان به‬

‫‌فێڵ‌و ته‌ڵه‌ک ‌ه به‌شێکیان جیابوونه‌وه‌و‬ ‫جڵه‌وی ناڕه‌زاییکارانیان ل ‌ه ژێر چه‌تری‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی س��ه‌وز (ج��ب��ن��ش س��ب��ز)‬ ‫گ��رت��ه‌ده‌س��ت‌و ل�� ‌ه الی��ه‌ک ب�� ‌ه ش��ه‌ق‌و له‬ ‫‌الیه‌ک ب ‌ه شیرینی‪ ،‬خه‌ڵکه‌که‌یان نارده‌و ‌ه‬ ‫ماڵ‪ .‬ئێستا ئه‌دی بۆ که‌س نیی ‌ه بپرسێ‬ ‫ئه‌دی چۆن بوو؟ یه‌کێک ل ‌ه سه‌رۆکه‌کانی‬ ‫به‌رهه‌ڵستکاران‪ ،‬ل�� ‌ه ت��ۆڕی کۆنترۆڵی‬ ‫وی�لای��ه‌ت��ی فه‌قیهی ره‌دب��وو‪ ،‬ده‌نگیشی‬ ‫هێناوه‌و ب��وو ب�� ‌ه س��ه‌رۆک کۆماریش؟‬ ‫ئه‌وجاریش ب��ه‌ون��او ‌ه با بزانین جڵه‌وی‬ ‫کۆمه‌ڵگای گ��ه‌الن��ی ئ��ێ��ران ب��ه‌ره‌و کوێ‬ ‫راده‌کێشرێ؟‬ ‫ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪ ،‬ک ‌ه گه‌نده‌ڵ پۆل پۆل ل ‌ه‬ ‫دام‌و ده‌زگ��ای میریی کۆده‌بنه‌وه‌و ئه‌و‬ ‫دۆخ ‌ه پێکدێنن‪ ،‬ک ‌ه ده‌ڵێین ده‌بێ بگۆڕێ‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ی��ش ک��ه‌س��ان��ی وه‌ک پ��ارێ��زگ��ار ‌ه‬ ‫ه��ه‌اڵت��وو ‌ه س��ام��ان ه��ه‌ڵ��ل��ووش��ه‌ک��ه‌ی‬ ‫سلێمانی‌‌و ب�� ‌ه ده‌ی��ان��ی ل�� ‌ه چه‌شنی ئه‌و‬ ‫پ��ه‌ن��اده‌دا‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه راس��ت��ی نموونه‌یه‌کی‬ ‫هه‌ر ‌ه به‌رزی گه‌نده‌ڵین‪ ،‬له ‌کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه سه‌ر گندۆره‌یه‌ک چه‌ند که‌س‌و ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ‪ ٥‬ده‌سک ‌ه که‌وه‌ر چه‌ندی دیکه‌و ل ‌ه‬ ‫سه‌ر نیو که‌وچک ‌ه لۆدێر گڵی م��ه‌زرا ‪3‬‬ ‫که‌س ده‌ک��وژرێ��ن‪ ،‬ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هێشتا ترومبێل ئاژۆیانی فێرنه‌بوون ب ‌ه‬ ‫هێڵی دروس��ت��ی خۆیاندا ب��ڕۆن‌و گیانی‬ ‫خ��ۆی��ان‌و خه‌ڵکی به‌رانبه‌ریان زۆر پێ‬ ‫ک��ه‌م ن��رخ��ت��ره‌‪ ،‬ل�� ‌ه ویست ‌ه ن��اڕه‌واک��ان��ی‬ ‫خ��ۆی��ان‌و ئ��ه‌گ��ه‌ر ک��ه‌س��ێ��ک پ��ێ��ی��ان بڵێ‪:‬‬

‫‪235‬‬

‫به‌ڕێز تکای ‌ه یاسای ئ��اژۆت��ن بپارێزه‌و‬ ‫مافی به‌رانبه‌رت ل ‌ه شه‌قامدا له‌به‌رچاو‬ ‫بگره‌! ب��ه‌ره‌و رووی هه‌ڕه‌شه‌ی کوشتن‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له ‌کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪ ،‬ک ‌ه گ��ۆڕان‬ ‫ب ‌ه ت��ۆران��ی خۆشه‌ویستی عه‌شیره‌تێک‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��دا‪ ،‬ده ‌ه��ه‌زار ده‌ن��گ ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ت ده‌دا‪ .‬ل�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک��دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫هێشتاش بیری عه‌شیره‌تی ته‌نانه‌ت بیری‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییشی خستۆت ‌ه بنچۆکی خۆی‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪ ،‬ک ‌ه سنوورێک بۆ پاک‌و‬ ‫پیس ن��ه‌م��اوه‌و ته‌نانه‌ت توندوتیژترین‬ ‫گۆڕانخوازیش بۆ راییکردنی کاره‌کانی‬ ‫تایبه‌تی خۆی په‌نا ده‌بات ‌ه به‌ر واسیته‌و‬ ‫واس��ی��ت��ه‌ک��اری��ی‪ .‬ل�� ‌ه ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ک��دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫گۆڕانخواز بۆ زیاترکردنی الیه‌نگر بۆ‬ ‫خۆی ل ‌ه وه‌رگرتنی یارید ‌ه ل ‌ه هیچ پیس‌و‬ ‫گه‌نده‌ڵێک سڵ ناکات ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کدا‪،‬‬ ‫ک ‌ه میدیا ده‌ب��ێ چ��رای روون��اک��ی��ده‌ر بێ‬ ‫بۆ چاوی عه‌قڵی خه‌ڵک‌و راستییه‌کانیان‬ ‫بۆ بخاته‌ڕوو ــ ل ‌ه گه‌نده‌ڵیدا نقوم بووه‌‪،‬‬ ‫زم��ان تێکده‌دات‪ ،‬رێزمان وێرانده‌کات‪،‬‬ ‫دێوه‌زمه‌یه‌کی به ‌ناوی (سه‌رچاوه‌یه‌کی‬ ‫ئاگادار) بۆ باڵوکردنه‌وه‌ی پڕو پاگه‌ند ‌ه‬ ‫ل ‌ه دژی نه‌یارانی خاوه‌نی خۆی داتاشیوه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ن ‌ه که‌س دیویه‌تی‪ ،‬ن ‌ه که‌س ده‌یناسێ‪،‬‬ ‫ن�� ‌ه م��زڵ��ی ه��ه‌ی��ه‌و ن�� ‌ه ک��ه‌س پێیده‌زانێ‪،‬‬ ‫ن�� ‌ه ک��ه‌س ده‌س��ت��ی وێ��ڕاده‌گ��او ن�� ‌ه که‌س‬ ‫لێیده‌پرسێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵێ‪ ،‬ئا ل��ه‌و کۆمه‌ڵگا‬ ‫ش��ێ��واوو ش��ێ��وێ��ن��دراوه‌دا‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای‬ ‫گه‌نده‌ڵیی داراییش‪ ،‬گه‌نده‌ڵیی فه‌رهه‌نگی‪،‬‬

‫گه‌نده‌ڵیی ئ��ی��داری‪ ،‬گه‌نده‌ڵیی ئه‌خالقی‪،‬‬ ‫گه‌نده‌ڵیی بیری ک��ۆن‌و دواکه‌وتووانه‌ی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تی‌و دژ ‌ه پێشکه‌وتن‪ ،‬گه‌نده‌ڵیی‬ ‫رۆشنبیری‌و ریزمانی‌و زمانه‌وانی‌و ب ‌ه‬ ‫ده‌یان گه‌نده‌ڵیی له‌و بابه‌ت ‌ه هه‌ر کامه‌یان‬ ‫وه‌ک ش��ێ��رپ��ه‌ن��ج�� ‌ه ه��ه‌م��وو ت��ان��وپ��ۆی��ان‬ ‫داگ��رت��ووه‌‪ ،‬ئێستا کێش ‌ه بۆت ‌ه کێشه‌ی‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ه��ه‌م��وو ک��ێ��ش��ه‌ک��ان��ی دیک ‌ه‬ ‫وه‌الن��راون‪ .‬گۆیا ه��ه‌م��وو کێشه‌کان ب ‌ه‬ ‫ته‌مێکردنی رواڵه‌تیی چه‌ند گه‌نده‌ڵکارێکی‬ ‫داڵده‌ده‌ر ل ‌ه ده‌ستدا‪ ،‬یان گۆڕینی یاسایه‌ک‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌کرێن‪ .‬فارس گوته‌نی‪ :‬نه‌خێر‬ ‫کاکین ‌ه خوا رسقتان له ‌شوێنێکی دیک ‌ه‬ ‫بداتێ‪ .‬ئه‌و کونه‌ی ئێو ‌ه ده‌ستتان تێناو ‌ه‬ ‫ب��ۆ گرتنی ک��ه‌روێ��ش��ک‪ ،‬ک��ون��ی مارێکی‬ ‫کوشنده‌یه‌! ئ��ه‌وه‌ی ئێو ‌ه ده‌ی��ک��ه‌ن نه‌ک‬ ‫هه‌ر میریی‪ ،‬به‌ڵکو خۆشتان ره‌پێچه‌ک‬ ‫ده‌داو هه‌رچی هه‌ی ‌ه له ‌ده‌ست هه‌مووان‬ ‫ده‌چ��ێ‪ .‬ئ��ه‌و ک��اره‌ت��ان ده‌مخاته‌و ‌ه بیری‬ ‫سه‌رده‌می منداڵی‪ ،‬ئه‌وکاتی‪ ،‬چیرۆکه‌کانی‬ ‫مه‌ال نه‌سره‌ددینم ده‌خوێندنه‌وه‌‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫باش ل ‌ه بیرم نه‌مابێ‪ ،‬به‌اڵم ب ‌ه کورتی ل ‌ه‬ ‫یه‌کێک له‌و چیرۆکانه‌دا‪ ،‬نیوه‌شه‌وێ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫کۆاڵندا شه‌ڕێک هه‌ڵدایسێ‌و مه‌ال ل ‌ه خه‌و‬ ‫راده‌په‌ڕێ‌و ده‌چێ شه‌ڕه‌ک ‌ه بکوژێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫پ��اش��ان‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه ماڵێ ده‌بینێ‬ ‫لێفه‌که‌ی نه‌ماوه‌‪ ،‬خه‌ڵک دێن ‌ه الی مه‌الو‬ ‫ده‌پرسن چ بوو؟ مه‌ال ده‌ڵێ‪ :‬هیچ نه‌بوو‪،‬‬ ‫شه‌ ‌ڕ ل ‌ه سه‌ر لێفه‌که‌ی من بوو‪ ،‬ئه‌ویشیان‬ ‫برد! ئێستاش خه‌ریک ‌ه ئێم ‌ه وه‌ک مه‌المان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫ل��ێ��دێ‌و ب�� ‌ه ده‌س��ت��ی خ��ۆم��ان شه‌ڕێکمان‬ ‫خۆڵقاندووه‌و وه‌ه��ا خافڵبووین‪ ،‬ک ‌ه تا‬ ‫وه‌خۆدێینه‌وه‌‪ ،‬دز لێفه‌که‌مانی ب��ردووه‌‪.‬‬ ‫چه‌ند گه‌نده‌ڵێک ته‌مێ ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌و ‌ه کارێکی‬ ‫ره‌وایه‌و که‌س الری تێدا نییه‌‪ ،‬یاسایه‌ک‬ ‫ده‌گ��ۆڕن‌و ل ‌ه ناله‌باری پاکی ده‌که‌نه‌وه‌و‬ ‫ده‌یکه‌ن ‌ه باشترین‌و دادپ��ه‌روه‌ران��ه‌ت��ری��ن‬ ‫یاسای جیهانیش‪ ،‬ئه‌وه‌ش کارێکی زۆر‬ ‫پ��ی��رۆزه‌و ک��ه‌س الری ل��ه‌وه‌ش��دا نییه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر سزادانی ئه‌و گه‌نده‌اڵنه‌ هه‌موو‬ ‫گه‌نده‌اڵنی راسته‌قینه‌ی نه‌گرته‌وه‌و ئه‌و‬ ‫یاسای ‌ه به‌سته‌زمانه‌ش که‌س ب ‌ه هیچی‬ ‫دانه‌ناو بایه‌خی پێنه‌داو وه‌ک به‌ڵێنه‌کانی‬ ‫مالیکی‌‪ ،‬یان مادده‌ی ‪‌١٤٠‬و سه‌رژمێریی‬ ‫گشتی هه‌ر له‌ سه‌ر کاغه‌ز مایه‌وه‌؟‬ ‫به‌اڵم ئه‌و هه‌موو شێرو رێوییه‌م بۆچی‬ ‫هێناوه‌؟ بۆئه‌وه‌ی ب ‌ه وه‌بیرخستنه‌وه‌ی‬ ‫چه‌ند رووداوێکی نه‌شیاو چه‌ند وشه‌یه‌کیش‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ گ��ۆڕان��خ��وازان��ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن�� ‌ه‬ ‫بدوێم‪ .‬ل ‌ه بیرتان ‌ه به ‌له‌خۆبایی‌بوون ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی پێشوودا‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌تان‬ ‫پ��ڕو پ��اگ��ه‌ن��ده‌ک��رد‪ ،‬ک�� ‌ه گ��ۆی��ا ل�� ‌ه ناوچ ‌ه‬ ‫کێشه‌ل ‌ه س��ه‌ره‌ک��ان ی�� ‌هک��ه‌م ده‌ب��ن‌و به‌و‬ ‫باوه‌ڕه‌و ‌ه ‌بێ هه‌ڵسه‌نگاندنێکی وریاییانه‌‪،‬‬ ‫الن��ی ک��ه‌م ل��ه‌و ن��اوچ��ان��ه‌د‌ا له‌گه‌ڵ باقیی‬ ‫حیزب ‌ه کوردستانییه‌کان پێک نه‌هاتن‌و‬ ‫ل ‌ه ئاکامدا نه‌ک هه‌ر بۆ خۆتان که‌وتن‪،‬‬ ‫به‌ڵکوو ب��وون ب�� ‌ه ه��ۆی له‌کیسچوونی‬ ‫چه‌ند کورسییه‌ک ب��ۆ ک��وردی��ش‌و ئ��اوا‬ ‫کاره‌که‌تان ب ‌ه س��وودی نه‌یارانی کورد‬

‫ته‌واوبوو؟ ب ‌ه ده‌ستپێکردنی شۆڕشه‌که‌ی‬ ‫توونس وا شاگه‌شکه‌بوون‪ ،‬ک ‌ه خێراو‬ ‫بێ هه‌ڵسه‌نگاندنی داهاتووی‪ ،‬شۆڕشێکی‬ ‫وه‌ک ئ��ه‌ووب��اری دروس��ت��ی رام��ی��اری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی کوردستان‪ ،‬ئه‌و راگه‌یاندن ‌ه‬ ‫توندو ئاگرینه‌تان ده‌رکرد‪ ،‬ک ‌ه بوو ب ‌ه هۆی‬ ‫کێشه‌و زیانێکی زۆر‪‌،‬بێ ئه‌وه‌ی ئامانجی‬ ‫سه‌ره‌کیتان لێ ده‌ستکه‌وێت؟ ئه‌وکاتی‪،‬‬ ‫ئه‌من ه��ه‌ر ب�� ‌ه بیستنی ئ��ه‌و وت��ار ‌ه دڵم‬ ‫له‌رزی‪ ،‬ل ‌ه کۆڕێکدا له‌گه‌ڵ چه‌ند که‌سێک‬ ‫ل ‌ه خزمانی گۆڕانخواز باسم کرد‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و‬ ‫کار ‌ه زۆر مه‌ترسیداره‌‪ .‬ئه‌و ‌ه هات‌و ئه‌و‬ ‫خۆپێشاندان ‌ه چه‌ند جاسووسێکی ئێران‪،‬‬ ‫ی��ان ئیسالمیی ‌ه توندڕه‌وه‌کانیان له‌گه‌ڵ‬ ‫که‌وتن‌و یه‌کێ ل ‌ه نێو خۆپێشانده‌راندا‬ ‫ته‌قه‌یه‌کی ک��رد‪ ،‬ئاکامه‌ک ‌ه ده‌بێت ‌ه چی؟‬ ‫ب��ه‌داخ��ه‌و ‌ه دیتمان‌و ه��ه‌ر واش��ی لێهات!‬ ‫ئێستاش ل ‌ه پڕو پاگه‌نده‌کان‌و میدیاکانتاندا‬ ‫هێندێک شت ده‌بینم‌و ده‌ربڕینی سه‌یر‬ ‫ده‌بیستم‪ ،‬ک ‌ه س��ه‌رم س��ووڕ ده‌مێنێ‪ .‬تا‬ ‫ئێستا چه‌ند جارێک ل ‌ه میدیاکانتاندا دیوم ‌ه‬ ‫نوێنه‌رێکتان (ب��ا وته‌بێژی فه‌رمیشتان‬ ‫نه‌بێ) ده‌ڵ��ێ‪ :‬گ��ۆڕان ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌ول��ێ��رو ده��ۆک‌و سلێمانیشدا یه‌که‌م‬ ‫ده‌ب��ێ‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه راستی وای��ه‌؟ به‌ڵگ ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌و داوای�� ‌ه چیه‌و مه‌به‌سته‌که‌تان چییه‌؟‬ ‫ئه‌گه‌ر واب��وو‪ ،‬ک ‌ه ئ��ه‌و ‌ه ب��ردووت��ان��ه‌وه‌و‬ ‫پیرۆزتان ب��ێ‪ ،‬ره‌نگ ‌ه که‌سانێکیش به‌و‬ ‫قسان ‌ه باوه‌ڕبکه‌ن‌و پێی شاگه‌شک ‌ه بن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌دی ئه‌گه‌ر وانه‌بوو؟ براده‌رێکی‬

‫‪237‬‬

‫رێبه‌رایه‌تیی یه‌کێتیش م��اوه‌ی��ه‌ک پێش‬ ‫ئێستا گ��وت��ی پ��ارت��ی ک��وردان��ی ئ��ێ��ران‬ ‫ناونووس ده‌کات تا ده‌نگیان به ‌سوودی‬ ‫خۆی لێوه‌رگرێ‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی به ‌وریاییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ڕوان��ێ��ت�� ‌ه ئ��ه‌و ش��ێ��و ‌ه پ��ڕو پ��اگ��ه‌ن��د ‌ه‬ ‫گوماناوییانه‌‪ ،‬تێده‌گا‪ ،‬ک ‌ه باڵوکه‌ره‌وه‌کانی‬ ‫چ��ه‌ن��د ل�� ‌ه ه��ێ��زی الی��ه‌ن��ه‌ک��ه‌ی دی��ک��ه‌ی��ان‬ ‫ترساون‪ .‬ئه‌گه‌ر الیه‌نه‌ک ‌ه ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ب��ردی��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه وه‌ک هه‌میش ‌ه ده‌ڵێن‬ ‫غه‌شی ل ‌ه ‌هه‌ڵبژاردندا ک��ردووه‌‪ ،‬ئه‌دی‬ ‫پێشتر ن��ه‌م��ان��گ��وت؟ ئ��ه‌گ��ه‌ری��ش ئێو ‌ه‬ ‫بردتانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه ب ‌ه شانازییه‌و ‌ه ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و هه‌موو ساخته‌کارییانه‌ش‬ ‫هه‌ر ئێم ‌ه سه‌رکه‌وتین! ئه‌من ماوه‌ی زیاتر‬ ‫ل ‌ه ‪17‬ساڵ ل ‌ه ژێر ئاسمانی واڵتێکداو له‬ ‫‌نێو فه‌رهه‌نگێکدا له‌گه‌ڵتان ژیاوم‪ .‬ساخته‌م‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانیشدا ب ‌ه هه‌مووتانه‌و ‌ه‬ ‫دیوه‌‪ .‬هه‌مووتان هه‌ر چه‌ندی ل ‌ه ده‌ستتان‬ ‫هاتبێ‪ ،‬بێگومان ده‌ی��ک��ه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر بڕیار‬ ‫ب��ێ ک��وردی رۆژه��ه‌اڵت��ی��ش ب��ۆ ده‌ن��گ��دان‬ ‫به‌کاربێنن‌و ئ��ه‌و پ��ڕو پاگه‌ندان ‌ه راست‬ ‫ب��ن‪ ،‬خ��ۆ ه��ه‌م��وو حیزبه‌کانی دژب��ه‌رو‬ ‫ته‌نانه‌ت یه‌کێتیی هاوپه‌یمانی پارتیش‪،‬‬ ‫زۆر ل ‌ه ئێران نزیکترن‪ ،‬ئه‌دی ئه‌وانیش‬ ‫ن��ای��ک��ه‌ن؟ ت��وخ��وا وه‌رن‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی خ��ه‌ڵ��ک��ی��ش ن��ه‌ب��ێ بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی خۆتان ل ‌ه ب ‌ه الڕێدابردنی‬ ‫ب��ی��ری خ��ه‌ڵ��ک گ��ه‌ڕێ��ن‌و راس��ت��ی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫روون��ک��ه‌ن��ه‌وه‌ ب��ا خ��ه‌ڵ��ک ب�� ‌ه وری��ای��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫بڕیار ب��دا‪ .‬یه‌کێک ل ‌ه هه‌ڵه‌کانی دیکه‌ی‬

‫ی‬ ‫گ��ۆڕان‪ ،‬ب ‌ه هه‌ڵه‌دا‌چوون ل ‌ه دیاریکردن ‌‬ ‫دوژمنی سه‌ره‌کیی کوردو گه‌ڕان بۆ ئه‌و‬ ‫دوژمن ‌ه له ‌ناوخۆی کوردستاندایه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌ویشیان ب ‌ه حکوومه‌تی هه‌رێم ب ‌ه هۆی‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌که‌وه‌و به‌گومانی خۆیان پارتی‬ ‫وه‌ک هۆکاری سه‌ره‌کی له‌و گه‌نده‌ڵییه‌دا‬ ‫دان��اوه‌‪ .‬گ��ۆڕان��خ��وازه‌ک��ان خ��ۆی��ان ب ‌ه‬ ‫عێراقی ده‌زان��ن‪ ،‬ب��ه‌اڵم هیچ باسێک له‌و‬ ‫دزی‌و گه‌نده‌ڵیی ‌ه نه‌شاراوه‌ی ‌ه ناکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫زۆر زه‌ق��ت��رو راشکاوانه‌تر‪ ،‬ب ‌ه ده‌ستی‬ ‫که‌سانی زۆر نزیک‌و بن داڵده‌ی مالیکی‬ ‫ده‌کرین‌و به ‌نیازن بۆ به‌هێزتر بوونیان‬ ‫ل ‌ه داهاتووداو سه‌رکوتێکی دیکه‌ی گه‌لی‬ ‫ک��ورد‪ ،‬پاشه‌که‌وتی ک��ه‌ن‪ .‬ک ‌ه سه‌رۆکی‬ ‫ه��ه‌رێ��م ل�� ‌ه ب��ه‌ران��ب��ه‌ر پێشگرتنی مالکی‬ ‫ب ‌ه سه‌رژمێری ل ‌ه ناوچ ‌ه دابڕاوه‌کاندا‪،‬‬ ‫ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌ی ج��ی��اب��وون��ه‌وه‌ی ک��وردی‬ ‫ک��رد‪ ،‬ل ‌ه جیاتی پشتگیری بۆ ئ��ه‌و داوا‬ ‫ره‌وایه‌‪ ،‬گاڵته‌یان پێکردو ل ‌ه نێو خه‌ڵکدا‬ ‫ده‌نگۆیان داخست‪ ،‬ک ‌ه گوای ‌ه سه‌رۆکی‬ ‫هه‌رێم ده‌یه‌وێ ب ‌ه هه‌ڵگیرساندنی شه‌ڕ‪،‬‬ ‫ک��وڕی خه‌ڵک ب�� ‌ه کوشتن ب��دا‪ .‬ئه‌وجار‬ ‫دوژمنایه‌تیی مالیکی‌یان له‌گه‌ڵ ک��ورد‪،‬‬ ‫تا ئه‌و ئه‌نداز ‌ه هێنایه‌خوار‪ ،‬ک ‌ه گوتیان‬ ‫دوژمنایه‌تیی ب��ارزان��ی ل�� ‌هگ��ه‌ڵ مالیکی‬ ‫دوژمنایه‌تیی شه‌خسیی‌یه‌! ئه‌و ‌ه ل ‌ه حاڵێکدا‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ده‌یانزانی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و دوژمنایه‌تییه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه دوو ه��ۆک��اری ش��ی��ع��ه‌ب��وون��ی زۆر‬ ‫ت��ون��دڕه‌وان��ه‌ی مالیکی‌و هاوپه‌یمانانی‌و‬ ‫له ‌ئاکامدا دوژمنایه‌تیی ئایینی له‌گه‌ڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫ک��وردان (ک ‌ه زۆرینه‌یان سوننین) بیری‬ ‫توندئاژویانه‌ی ره‌گه‌زپه‌رستیی عه‌ره‌بی‌و‬ ‫روانگه‌یه‌کی سه‌ددامییان ‌ه ل ‌ه سه‌ر کورد‪،‬‬ ‫دوژمنایه‌تییه‌کی ستراتیجییه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫یه‌کێتیی هاوپه‌یمانیش بێده‌نگی له‌و بابه‌ت ‌ه‬ ‫کرد تا له‌شکری ئه‌و دوژمن ‌ه شه‌خسییه‌ی‬ ‫س��ه‌رۆک��ی ه��ه‌رێ��م هێرشی ک��رد ‌ه سه‌ر‬ ‫پێشمه‌رگه‌کانی‪ .‬کاتێک مالیکی بودجه‌ی‬ ‫به‌که‌ڵه‌گایی‌بێ وه‌به‌رچاوگرتنی مافه‌کانی‬ ‫ک��ورد تێپه‌ڕاند‪ ،‬یه‌کێک ل ‌ه نوێنه‌ره‌کانی‬ ‫سه‌ر ب ‌ه گۆڕان ل ‌ه مه‌جلیسی عێراقدا گوتی‪:‬‬ ‫حکوومه‌تی هه‌رێم (شڵتاغ) ب ‌ه به‌غدا ده‌کا‬ ‫ده‌ن��ا بودج ‌ه هه‌موو مافه‌کانی ک��وردی‬ ‫تێدا ده‌سته‌به‌ر کراوه! کاتێک حکوومه‌تی‬ ‫هه‌رێم ویستی هێندێک هاوکاریی ماڵیی‬ ‫کورد ‌ه ئاواره‌کانی رۆژهه‌اڵت بکات‪ ،‬خێرا‬ ‫رۆژنامه‌ی رۆژنامه‌‪ ،‬ک ‌ه سه‌ر به‌ گۆڕان ‌ه ــ‬ ‫لێی ل ‌ه هه‌ڵاڵدان‌و ئێرانی لێ وه‌خۆخستن‪،‬‬ ‫کاتێک ده‌نوێنه‌ر ل ‌ه ره‌گه‌زپه‌رستترین‬ ‫نوێنه‌ره‌کانی ع��ه‌ره‌ب ل ‌ه مه‌جلیسدا ل ‌ه‬ ‫کوتله‌ی عه‌راقیی ‌ه جوێبوونه‌وه‌و کوتله‌ی‬ ‫ع��ی��راق��ی��ی��ه‌ی س��پ��ی‌ی��ان پێکهێنا‪ ،‬خێرا‬ ‫هه‌لیان قۆسته‌وه‌و ‌بێ بیرکردنه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ن��اخ‌و ن��اوه‌ڕۆک��ی بیرۆکه‌که‌یان‪ ،‬داوای‬ ‫هاوپه‌یمانییان لێکردن‪ .‬ئ��ه‌وان��ه‌و ده‌ی��ان‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌ی دی��ک��ه‌ش گ��ۆڕان��ی ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا‬ ‫ل ‌ه ئامانجی پێکهێنانی گۆڕانکارییه‌کی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی چ��اک��ه‌خ��وازان��ه‌ی‬ ‫دژگه‌نده‌اڵنه‌ڕا خست ‌ه سه‌رهێڵی هه‌وڵدان‬ ‫ب��ۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌س��ه‌اڵت ب��ه هه‌ر‬

‫نرخێک بێت‪ .‬له ‌الیه‌کی دیکه‌شه‌وه‌‪ ،‬وای‬ ‫مالیکی کرده‌شێر‪ ،‬ک ‌ه به ‌راش��ک��اوی ل ‌ه‬ ‫دوایین ده‌ربڕینیدا مافی چاره‌نووس بۆ‬ ‫کورد ره‌تکاته‌وه‪ ،‬جا ئه‌من چونک ‌ه یاسازان‬ ‫نیم‪ ،‬با یاسازانانی گۆڕانخواز بۆ خۆیان‬ ‫ئه‌و دوایین ده‌ربڕینه‌ی مالیکی له ‌باره‌ی‬ ‫یاسای بنه‌ڕه‌تیی عیراقه‌و ‌ه لێکده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫بمبوورن که‌مێک له ‌بازن ‌ه چوومه‌ده‌ر‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌م ب��ۆی�� ‌ه گ��وت‪ ،‬ک�� ‌ه ب��زان��ن له‌و‬ ‫ک��وردس��ت��ان��ه‌دا ئ��ه‌وان��ه‌ی ل�� ‌ه گوێی گ��ادا‬ ‫ن��ه‌ن��وس��ت��وون‌و وری��ای��ان��ه‌ ده‌ڕوان��ن�� ‌ه‬ ‫هه‌ڵسوکه‌وته‌کان که‌م نین‪ ،‬به‌اڵم لێره‌دا‬ ‫ده‌مه‌وێ بچمه‌و ‌ه سه‌ر چه‌مکی سه‌ره‌کی‪،‬‬ ‫ک ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه ئه‌رکی رووناکبیرو ئه‌و‬ ‫گ��ۆڕان��خ��واز ‌ه راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ب��ێ‬ ‫واڵته‌که‌مان ل ‌ه به‌اڵی گه‌نده‌ڵی رزگارکا‪.‬‬ ‫ئه‌من ل ‌ه نووسینێکی دیکه‌شمدا ئاماژه‌م‬ ‫به‌و ‌ه کردووه‌‪ ،‬ک ‌ه گه‌نده‌ڵی ل ‌ه کوردستاندا‬ ‫ه��ه‌ر ل�� ‌ه میریدا ک��ۆن��ه‌ب��ۆت��ه‌وه‌و هه‌موو‬ ‫تانوپۆی گه‌لیشی داگرتووه‌‪ ،‬گه‌نده‌ڵیش‬ ‫ه��ه‌ر ب ‌ه ته‌نێ پ��اره‌و ده‌س��ه‌اڵت نیه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ه‌وڕۆ ش��ه‌ڕی م��ی��ری‌و دژب��ه‌ران��ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر ساغبۆته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو نه‌خۆشییه‌کانی‬ ‫گه‌نده‌ڵی یه‌کجار زۆرن‌و هه‌مووشیان‬ ‫ب�� ‌ه زه‌ق��ی‌و زۆرو زه‌ب��ه‌ن��دی ل�� ‌ه نێو‬ ‫کۆمه‌ڵگاکه‌ماندا وه‌ب��ه‌رچ��او ده‌ک��ه‌ون‪.‬‬ ‫ک��ات��ێ��ک ل�� ‌ه س��ه‌ر ت��اب��ل��ۆی کۆلێجێکی‬ ‫کوردستان‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێ نموونه‌یه‌ک بێ بۆ‬ ‫راست نووسین‌و ده‌کارکردنی زمانێکی‬ ‫پ��اراو‪ .‬ده‌بینین به ‌ئینگلیسی ناوه‌که‌ی‬

‫‪239‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،Dijlah University :‬ب��ه‌‌اڵم‬ ‫ی ئ��اوا وێ��ران��ک��راوه‌‪‎ :‬کۆلێجی‬ ‫ب ‌ه ک��ورد ‌‬ ‫دج��ل��ه‌ی زان��ک��ۆ‪ ،‬ی��ان تابلۆی هۆتێلێکی‬ ‫به‌ناوبانگی پایته‌ختی ه��ه‌رێ��م ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪:‬‬ ‫هۆتێل کۆتری سالم ‪Peace Pigeon‬‬ ‫‪Hotel‬و ه��ه‌زاران تابلۆی ئ��اوا ل ‌ه سه‌ر‬ ‫دووک��ان‌و فه‌رمانگه‌کان‪ ،‬به‌هه‌ڵه‌و بێمانا‬ ‫داده‌ن��رێ��ن‌و ک��ه‌س خ��ۆی ب��ه ‌به‌رپرسی‬ ‫راس��ت��ک��ردن��ه‌وه‌ی��ان ن��ازان��ێ‪ ،‬ک��ات��ێ��ک ل ‌ه‬ ‫میدیاکانه‌و ‌ه ه��ه‌زاران رسته‌ی ل ‌ه باری‬ ‫رێزمانییه‌و ‌ه نادروست‌و شێواو ده‌بینین‪،‬‬ ‫کاتێک ده‌بیسین وه‌زیرێکی میری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ته‌له‌ڤیزیۆن ب ‌ه فڕۆکه‌خانه‌ی هه‌ولێری‬ ‫ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ف��ڕۆک��ه‌خ��ان��ه‌ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی هه‌ولێر‪ ،‬کاتێک ل ‌ه پایته‌ختی‬ ‫کوردستان ئه‌و هه‌واڵ ‌ه ل ‌ه رووداو نێتدا‬ ‫ده‌خوێنینه‌وه‌‪ :‬مۆڵه‌تی شوفێری به‌غدا‬ ‫ب ‌ه ك��وردی‌و عه‌ره‌بییه‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه هه‌ولێر‬ ‫ته‌نیا عه‌ره‌بییه‌‪ ،‬یان کاتێک ل ‌ه پایته‌ختی‬ ‫کوردستان ده‌چیت ‌ه قائیم مه‌قامییه‌تێک بۆ‬ ‫لێدانی مۆرێک ل ‌ه سه‌ر نامه‌یه‌کی پێویست‬ ‫بۆ مانه‌وه‌ت له‌و پارچه‌ی کوردستاندا‪،‬‬ ‫ب��ه‌وپ��ه‌ڕی س��ه‌رس��ووڕم��ان��ه‌و ‌ه ده‌بیستی‬ ‫ک��اب��رای ک��ارب��ه‌ده‌س��ت پێت ده‌ڵ��ێ‪ :‬بریا‬ ‫ن��ووس��راوه‌ک�� ‌ه ب��ه ع��ه‌ره‌ب��ی ب��ا! ئ��ه‌وه‌ش‬ ‫ل ‌ه کاتێکدایه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و قسه‌ی کارگێڕه‌ک ‌ه‬ ‫ل��ه ‌ب��اری یاساییشه‌و ‌ه ت��اوان��ه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه پێی یاسا زم��ان��ی ک��وردی��ش ل�� ‌ه په‌نا‬ ‫عه‌ره‌بیدا ل ‌ه عێراقدا زمانی فه‌رمی‌یه‌و‬ ‫شتی زۆری له‌و بابه‌ته‌‪ ،‬کاتێک ل ‌ه عێراقدا‬

‫هه‌موو عه‌ره‌بێک ل ‌ه هه‌موو شوێنێکی‬ ‫دن��ی��اڕا ده‌ت��وان��ێ ببێت ‌ه هاونێشتمانی‪،‬‬ ‫ب��ه‌اڵم کچێکی ک��وردی رۆژه��ه‌اڵت شوو‬ ‫ب ‌ه کوڕێکی ئه‌و پارچه‌یه‌ی کوردستان‬ ‫ده‌ک��ات‪ ،‬ته‌نیا ب ‌ه تاوانی نه‌بوونی ناوی‬ ‫سییانه‌! ل ‌ه کوردایه‌تی ده‌شۆرێته‌وه‌و ب ‌ه‬ ‫هاونیشتمانی دانانرێ‌و ده‌بێت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫تاز ‌ه نه‌کردنه‌وه‌ی ئیجازه‌ی مانه‌وه‌که‌ی‬ ‫ل ‌ه کوردستاندا‪ ،‬سزابدرێ‪ ،‬کاتێک یاسا‬ ‫ده‌س��ت‌و پێگره‌کانی س��ه‌ددام‪ ،‬زۆری��ان‬ ‫ب��ه ‌ده‌س��ت ل��ێ��ن��ه‌دراوی ل��ه ‌کوردستاندا‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چن‌و ته‌نانه‌ت ده‌زگای دادوه‌ریی‬ ‫حکوومه‌تی هه‌رێمیشی ب�� ‌ه ده‌س��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ناڵێ‪ ،‬ئه‌وجار تێده‌گه‌ی گه‌نده‌ڵی چۆن‬ ‫ته‌نانه‌ت یاساو زمانه‌که‌شمانی داپۆشیوه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵێ ئه‌وه‌ش گه‌نده‌ڵییه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێ چار ‌ه‬ ‫بکرێ‌و هه‌مووی ئه‌وانه‌ی دیکه‌ش‪ ،‬ک ‌ه له‬ ‫‌سه‌ره‌و ‌ه ناوم هێناون‌‪ ...‬هتد‬ ‫ب ‌ه داخێکی گرانه‌و ‌ه گۆڕانخوازانیشمان‬ ‫وه‌ک گ��ه‌ن��ده‌ڵ��خ��وازه‌ک��ان��م��ان ه��ه‌ر بۆ‬ ‫بره‌وپێدانی ده‌سه‌اڵتیان زۆرو بۆر‪ ،‬پاک‌و‬ ‫س ل�� ‌ه ده‌وری خ��ۆی��ان ک��ۆده‌ک��ه‌ن��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫پی ‌‬ ‫بێ‌ئاگا ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ن��گ��ی ب�� ‌ه گه‌نده‌ڵ‬ ‫وه‌ده‌س��ت��ه��ات��ووه‌‪ ،‬ئ��اک��ام��ه‌ک��ه‌ی ه��ه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه ده‌ب��ێ‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه ده‌س��ت��ی یه‌کێکی‬ ‫قسه‌ڕۆیشتوو ل ‌ه نێو عه‌شیره‌تی زه‌نگه‌نه‌‪،‬‬ ‫به‌سه‌ر گۆڕاندا هات‪ ،‬به‌اڵم رووناکبیری‬ ‫گۆڕانخواز ده‌بێ چ بکا؟‬ ‫ی��ه‌ک��ه‌م ش��ت ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ب��ێ خه‌ڵک‬ ‫فێری راستوێژی‌و ده‌ربڕینی راستییه‌کان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫بکات‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ب ‌ه زیانی خۆشی‬ ‫ب��ن‪ ،‬چ��ون��ک�� ‌ه داری درۆ ب��ه‌ر ناهێنێ‌و‬ ‫راستی هه‌ر ناشاردرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه شتێک ‌ه‬ ‫ب ‌ه داخه‌و ‌ه ئه‌وه‌نده‌ی چاوم ب ‌ه میدیاکاندا‬ ‫خشاندوو ‌ه یا لێم بیستوون‪ ،‬ن��ه‌ک��راوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر راستییه‌ک گوتراوه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫لێ باسکراوه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه قازانجی خۆیان‌و‬ ‫بۆ رسواکردنی میریی بووه‌‪ .‬ئه‌و ره‌وت ‌ه‬ ‫زۆرجار کێشاویه‌ت ‌ه شتی زۆر بچووکیش‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ته‌نانه‌ت ل�� ‌ه واڵت��ان��ی پێشکه‌وتووی‬ ‫رۆژئاواییشدا زۆر ب ‌ه ئاسایی به‌رچاو‬ ‫ده‌ک��ه‌ون‪ .‬ک��اری م��ی��دی��ای دژه‌م��ی��ری��ی‬ ‫ته‌نیا بۆت ‌ه بۆڵه‌بۆڵ‌و باسی شتی زۆر‬ ‫بچووک‪ ،‬بێ‌ئاگا ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه گۆڕانخواز‬ ‫ده‌بێ ل ‌ه پێشدا له ‌خۆیه‌و ‌ه ده‌ستپێبکات‪.‬‬ ‫له ‌بیرم ‌ه ل ‌ه قوتابخانه‌‪ ،‬ئه‌وکاته‌ی منداڵ‬ ‫ب��ووم‪ ،‬س��ه‌ردێ��ڕی ب��اب��ه‌ت��ێ��ک ل�� ‌ه کتێبی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ماندا ئه‌وه‌بوو‪ :‬رطب خورد ‌ه کی‬ ‫کند منع رطب‪ .‬واته‌‪ :‬خورماخواردوو چۆن‬ ‫که‌سێک ل ‌ه خورماخواردن ده‌وه‌ستێنێ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫بابه‌ته‌که‌شدا هاتبوو‪ ،‬ک ‌ه کابرایه‌ک‪ ،‬کوڕی‬ ‫خۆی برد ‌ه خزمه‌ت پێغه‌مبه‌ری ئیسالم‬ ‫(د‪.‬خ)و داوای لێکرد ل ‌ه خواردنی خورما‬ ‫مه‌نعی بکات‪ ،‬چونک ‌ه بۆی خراپه‌‪ ،‬پێغه‌مبه‌ر‬ ‫فه‌رمووی بڕۆ سبه‌ینێ له‌گه‌ڵ کوڕه‌که‌ت‬ ‫وه‌ره‌وه‌‪ ،‬کابرا رۆیشت‌و به‌یانی کوڕه‌که‌ی‬ ‫هێناو هاته‌و ‌ه خزمه‌ت پێغه‌مبه‌رو ئه‌ویش‬ ‫بۆی ئامۆژگاری کرد‪ ،‬ک ‌ه خورما نه‌خوا‪،‬‬ ‫چونک ‌ه زیانی بۆ ته‌ندروستیی هه‌یه‌‪ .‬بابی‬ ‫کوڕ ‌ه زۆری پێ سه‌یر بوو‪ ،‬لێی پرسی‪،‬‬

‫ک�� ‌ه ب��ۆچ��ی دوێ��ن��ێ ئ��ه‌و ئامۆژگارییه‌ی‬ ‫نه‌کردو خستیی ‌ه ئه‌وڕۆ؟ پێغه‌مبه‌ر (د‪.‬خ)‬ ‫له ‌وه‌اڵم��دا ف��ه‌رم��ووی‪ :‬دوێنێ بۆ خۆم‬ ‫خ��ورم��ام خ��واردب��وو‪ ،‬چ��ۆن ده‌م��ت��وان��ی‬ ‫ب ‌ه ک��وڕه‌ک��ه‌ی تۆ بڵیم نه‌یخوات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئ��ه‌وڕۆ بۆ خۆشم نه‌م خ��واردووه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه‬ ‫ئامۆژگارییه‌کی گه‌وره‌ی تێدایه‌‪ .‬که‌سێک‪،‬‬ ‫ک ‌ه گه‌نده‌ڵ په‌نا ده‌دا چۆن ده‌توانێ دژی‬ ‫گه‌نده‌ڵ خه‌بات بکات؟ که‌سێک راستی‬ ‫ده‌شارێته‌و ‌ه چۆن راستیی خه‌ڵک ئاشکرا‬ ‫ده‌ک��ا؟ ئ��ه‌و ‌ه یه‌که‌م حیکمه‌ته‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫رووناکبیرێکی گۆڕانخواز ره‌چاوی بکات‪.‬‬ ‫دووه��ه‌م شت ئه‌وه‌یه‌‪ :‬ک ‌ه ده‌ب��ێ که‌ش‌و‬ ‫هه‌وای نێو کۆمه‌ڵگا ل ‌ه هه‌موو بوارێکدا‬ ‫هه‌ڵسه‌نگێنێ‪ ،‬هه‌تا د ‌ه ناخی کۆمه‌ڵگه‌که‌و‬ ‫نه‌خۆشییه‌کانی بگا‪ ،‬جا ئه‌وجار چاره‌یان‬ ‫بۆ بدۆزێته‌وه‌‪ .‬کۆمه‌ڵگایه‌کی وه‌ک ئه‌و‬ ‫پ��ارچ��ه‌ی باسی ل�� ‌ه س��ه‌ر ده‌ک��ه‌ی��ن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ه��ه‌م��وو ج��ۆر ‌ه گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی��ی��ه‌ی ت��ێ��دان‪ .‬ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگایه‌کی ئ��اواش‪ ،‬ه��ه‌ر ده‌وڵه‌تێک‬ ‫ه��ه‌ڵ��ق��وڵ��ێ‪ ،‬ن��ه‌خ��ۆش��ی��ی�� ‌هک��ان��ی کۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌یگرنه‌وه‌‪ .‬که‌وابوو ده‌بێت ده‌پێشدا بواری‬ ‫چاکبوونی تێد‌ا بڕه‌خسێندرێت‪ .‬کۆمه‌ڵی‬ ‫ت��ه‌ن��دروس��ت ده‌س��ه‌اڵت��ی ن��ات��ه‌ن��دروس��ت‬ ‫ناسه‌لمێنێ‪ .‬که‌سێک‪ ،‬ک ‌ه بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫کاتیی خۆی گه‌نده‌ڵێک‪ ،‬په‌ناده‌دا‪ ،‬که‌سێک‪،‬‬ ‫ک ‌ه بۆ به‌ره‌وپێشچوونی کارێکی واسیت ‌ه‬ ‫و واسیته‌کاری ده‌کا چۆن پێش به‌وبه‌اڵی ‌ه‬ ‫ل ‌ه فه‌رمانگه‌کاندا ده‌گ��رێ؟ ئ��ه‌و ‌ه پێمان‬ ‫ده‌ڵێ‪ ،‬ک ‌ه بۆ چاکردنی میری‌و سڕینه‌وه‌ی‬

‫‪241‬‬

‫له‌گه‌نده‌ڵی‪ ،‬ده‌ب��ێ له‌بنه‌مای کۆمه‌ڵگاڕا‬ ‫ده‌ست ب ‌ه پاکسازی بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫له‌ بنه‌ماڵه‌‪.‬‬ ‫ب��اب��ه‌ت��ی س��ێ��ه��ه‌م‪ :‬ن��اس��ی��ن��ی نه‌خۆشیی‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌‪ .‬ئه‌و نه‌خۆشیی ‌ه هه‌ر گه‌نده‌ڵیی‬ ‫دارای��ی وات�� ‌ه دراوو سامان ناگرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫تۆو قرتاندن ل ‌ه فه‌رمانگه‌کان ب ‌ه جێگای‬ ‫راییکردنی کاری سه‌ردانکاران‪ ،‬دره‌نگ‬ ‫چوون ‌ه سه‌رکار‌و زوو ده‌ستهه‌ڵگرتن‌و‬ ‫ک��ه‌م ک��اری‪ ،‬داوای ف��ه‌وت��ان��دن��ی مافی‬ ‫که‌سێک ب ‌ه س��وودی خۆت‪ ،‬خۆدزینه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌رپ��رس��اری��ی��ه‌ت��ی‪ ،‬تێکدانی زم��ان‌و‬ ‫ئ��ه‌ده‌ب��ی ک��وردی‪ ،‬ب��ره‌وپ��ێ��دان��ی داب‌و‬ ‫نه‌ریتی دواکه‌وتووان ‌ه ل ‌ه دژی پێشکه‌وتن‪،‬‬ ‫فه‌رهه‌نگی ه��ه‌ڕه‌ش��ه‌و ده‌س��ت بزێوی‌و‬ ‫م��رۆڤ��ک��وژی��ی‪ ،‬ب��ای��ه‌خ دان��ه‌ن��ان ب��ۆ یاسا‪،‬‬ ‫بڕینی نه‌مامی چاندراو بۆ جوانکردنی‬ ‫ش��اره‌ک��ان به ‌بیانووی دژای��ه‌ت��ی له‌گه‌ڵ‬ ‫میری‪ ،‬پیسکردنی ژینگه‌و زۆر دیارده‌ی‬ ‫ناله‌باری نێو کۆمه‌ڵگاکه‌مان هه‌ر کامه‌یان‬ ‫به‌شێکن ل�� ‌ه گ��ه‌ن��ده‌ڵ��ی‪ ،‬ک�� ‌ه رووناکبیرو‬ ‫گۆڕانخواز هه‌ر که‌س ‌ه به ‌پێی زانست‌و‬ ‫توانای خۆی ده‌توانی بۆ چاره‌سه‌کردن‬ ‫قۆڵی لێهه‌ڵماڵێت‪ .‬‬ ‫چ��واره‌م��ی��ش‪ :‬پ��ش��وو ل�� ‌ه س��ه‌ره‌خ��ۆی��ی‌و‬ ‫خۆڕاگرییه‌‪ .‬ب ‌ه ناوی شۆڕشی فه‌رهه‌نگی‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ه��ێ��ن��دێ��ک ش��وێ��ن��ی دن��ی��ادا هێندێک‬ ‫کارکراون‪ ،‬ک ‌ه به‌زۆری‌و به‌په‌ل ‌ه کراون‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌ شۆڕشه‌که‌ی پۆلپۆت‌و شۆڕشی‬ ‫فه‌رهه‌نگیی چین‌و ته‌نانه‌ت بڕیاره‌کانی‬

‫دژ ‌ه ئایینی ل ‌ه واڵته‌کانی ژێر ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سۆڤیه‌تدا‪ ،‬به‌اڵم کامیان ب ‌ه ئاکامی خوازراو‬ ‫ت��ه‌واوب��وون؟ ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ل ‌ه کۆمه‌ڵگایه‌کی نه‌خۆشی وه‌ک‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئێمه‌دا پشوودرێژییه‌کی زۆرو‬ ‫سه‌بری ئه‌ییوبی ده‌وێ‪ .‬رووناکبیریی‬ ‫گۆڕانخوازی کوردیش ئه‌رکی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه بێ خۆبه‌ستنه‌و ‌ه ب ‌ه الیه‌نێکی سیاسی‪،‬‬ ‫خۆی بۆ ئامانجێکی پیرۆزی درێژخایه‌ن‬ ‫ئاماده‌کاو ده‌بیری ئه‌وه‌دا نه‌بێ چاک ‌ه به‬ ‫‌ئامێری خراپ بکات‪ .‬ئه‌زموونی رۆژگار‬ ‫س��ه‌ل��م��ان��دووی��ه‌ت��ی‪ ،‬ک��ه‌ ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫روانگه‌ی ماکیاڤێلیسته‌کان‪ ،‬ئامانج پاساوی‬ ‫ئامڕاز ن��ادات��ه‌وه‌‪ .‬ئامانجی ب��اش‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئامێری خراپ‌و نه‌شیاوی بۆ ده‌کارکرێت‪،‬‬ ‫وه‌ک ژه‌هرێکی کوشند ‌ه وایه‌‪ ،‬ک ‌ه نه‌خۆشی‬ ‫ل ‌ه جیاتی چاره‌سه‌رکردن‪ ،‬بۆ رزگاربوون‬ ‫ل ‌ه ژان پێ بمرێنی‪ .‬دڵۆپه‌یه‌ک ڤایرۆسی‬ ‫ک��وش��ن��د ‌ه ده‌ت��وان��ێ ل�� ‌ه نێو به‌نداوێکی‬ ‫گ��ه‌وره‌دا گ��ه‌ش��ه‌ب��ک��او پ��ه‌ره‌ب��س��ت��ێ��ن��ێ‌و‬ ‫هه‌موو به‌نداوه‌ک ‌ه ئ��اڵ��ووده‌و ژه‌ه��راوی‬ ‫بکات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و ڤایرۆس ‌ه ب ‌ه گه‌نده‌ڵی‌و‬ ‫ب��ه‌ن��داوه‌ک�� ‌ه ب�� ‌ه کۆمه‌ڵگا دابنێین‪ ،‬ده‌ب��ێ‬ ‫چاره‌سازی کۆمه‌ڵگا ده‌پێشدا دژه‌ژاری‬ ‫ئه‌و ڤایرۆس ‌ه په‌یدابکا‌ت‌و بیرژێنێت ‌ه نێو‬ ‫کۆمه‌ڵ‪ .‬گه‌نده‌ڵی شێرپه‌نجه‌ی کۆمه‌ڵگایه‌و‬ ‫هه‌ر وه‌ک شێرپه‌نجه‌ش‪ ،‬ب ‌ه ماوه‌یه‌کی‬ ‫دوورو درێژو ده‌رمان‌و پشوودرێژییه‌کی‬ ‫زۆر چاره‌سه‌ر ده‌ک��رێ‪ ،‬ک��اری گۆڕینی‬ ‫ئه‌خالقی کۆمه‌ڵیش ب ‌ه ساڵێک‌و دووساڵ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬

‫جێبه‌جێ نابێت‌و پشووی درێژی ده‌وێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ده‌م��ه‌وێ لێره‌دا بیڵێم‪ ،‬ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ه��ه‌ر میریی به‌ته‌نێ گ��ه‌ن��ده‌ڵ نییه‌‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵه‌که‌مان گیرۆده‌ی ڤایرۆسی گه‌نده‌ڵی‬ ‫ب��ووه‌‪ .‬ئ��ه‌و میرییه‌ش‌‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ق��واڵوی‬

‫کۆمه‌ڵگایه‌کی گه‌نده‌ڵ بێ‪ ،‬ئه‌گه‌ر ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تاشدا گه‌نده‌ل نه‌بێ‪ ،‬سه‌رئه‌نجام‬ ‫نه‌خۆشییه‌ک ‌ه ده‌یگرێته‌وه‌‪ ،‬یان تێکه‌اڵوی‬ ‫گه‌نده‌ڵییه‌که‌ ده‌بێ‪ ،‬یان ده‌وام ناهێنێت‪.‬‬

243

‫چه‌مكی ئازادی‌و جۆره‌كانی‬ The concept and the types of freedom

‫شكار یوسف‬ By: shkar Yousef

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪244‬‬

‫باسی یه‌که‌م‬ ‫چه‌مک‌و پێناسه‌ی ئازادی‬ ‫ته‌وه‌ری یه‌كه‌م‬ ‫چه‌مكی ئازادیی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی چه‌مكی ئازادی ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ‬ ‫هه‌ر دوو چه‌مكی ‪.liberty + freedom‬‬ ‫ه��ه‌ر دوو چه‌مكه‌ك ‌ه بۆ ی��ه‌ك ن��اوه‌ڕۆك‬ ‫ب��ه‌ك��اردێ��ن ل��ه ‌زم��ان��ی ئینگلیزیدا‪ .‬ب��ه‌اڵم‬ ‫وشه‌ی ‪ freedom‬بۆ ئازادیی مه‌ده‌نی‌و‬ ‫‪‌liberty‬بۆ نه‌مانی گوشارو زۆر لێکردن‪.‬‬ ‫‌جیاوازیی له ‌نێوان ئ��ه‌م دوو وشه‌یه‌دا‬ ‫نییه‌‪ .‬ده‌ك��رێ��ت ه��ه‌ردووك��ی��ان ب��ۆ یه‌ك‬ ‫مه‌به‌ست به‌كاربێن‪ .‬ئه‌م چه‌مك ‌ه له ‌زمانی‬ ‫فه‌ڕه‌نسیدا به‌‪ liberate‬ده‌خوێندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه زم��ان��ی ع��ه‌ره‌ب��ی��ش��دا ب��ه ح��ری��ة‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هاوتای وشه‌ی نبیل یان شریفه‌‪‌ .‬له ‌پاڵ‬ ‫ئه‌مانه‌شدا وشه‌ی حسن به‌كارهێنراوه‌‪ .‬له‬ ‫‌زمانی فارسیشدا ب ‌ه آزاد به ‌كارهێنراوه‪.‬‬ ‫‌ل�� ‌ه ئ��ێ��ران��ی ك��ۆن��دا م��ه‌ب��ه‌س��ت ل��ه ‌مرۆڤی‬ ‫ک له ‌خێزانێكی‬ ‫ئ��ازاد ئ��ه‌و ‌ه ب��وو ‌ه چه‌ندێ ‌‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ك��ردووی كۆمه‌ڵگه‌‌و ل��ه ‌چینێكی‬ ‫جیاوازی كۆمه‌اڵیه‌تیدایه‌‌‪.‬‬ ‫ده‌ربڕینی چه‌مكی ئ��ازادی ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫چه‌مكێكی فه‌لسه‌فییه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی جیهانی‬ ‫ده‌ركه‌وتنی فه‌لسه‌ف ‌ه په‌یوه‌ندی هه‌یه ‌ب ‌ه‬ ‫پێكهاته‌ی ئاڕاسته‌ی گوتارێكی ئه‌قاڵنی‪.‬‬ ‫ئه‌و گوتاره‌ش به‌ڵگه‌خوازیی ئازادبوونی‬ ‫مرۆڤ ده‌كات له‌ترس‌و توندیی‌و تیژیی‌و‬

‫ئه‌فسانه‌‪‌ .‬ئازادی دۆخێکه‌‪ ،‬ک ‌ه هیچ شتێك‬ ‫رێگر نه‌بێت له ‌به‌رده‌م ئیراده‌ی تاكدا بۆ‬ ‫گه‌یشتن به ‌ئامانجه‌كانی‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مه ‌ب ‌ه‬ ‫وات��ای ئازادبوونی ره‌ه��ا نایه‌ت‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫به‌رزترین راده‌ی ئ��ازادی ئه‌و شوێنه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئازادیی نه‌گات ‌ه به‌رزترین راده‌‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫كاتێك باس ل ‌ه چه‌مكی ئ��ازادی ده‌كه‌ین‬ ‫ده‌بێت به ‌رێژه‌یی ئه‌م چه‌مك ‌ه وه‌ربگرین‪.‬‬ ‫ئازادی له‌و سۆنگه‌یه‌و ‌ه باس بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئ��ازادی ب��ۆ چ��ی؟ ه��ۆی ئ��ازادی چییه‌و‬ ‫ئازادبوون ل ‌ه چی؟‬ ‫ئازادیی پۆزه‌تیڤ ‪ :freedom for‬بریتیی ‌ه‬ ‫له ‌ئه‌گه‌ری نواندنی كردار‪ .‬بۆ نموون ‌ه ل ‌ه‬ ‫باره‌ی الیه‌نی ناوه‌كیی ئازادی‌‪ ،‬حكومه‌ت‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ك��اری ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ ئه‌نجام‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫ئ��ازادی��ی ن��ێ��گ��ه‌ت��ی��ڤ‪:freedom from‬‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه نه‌بوونی كۆسپ‌و ته‌گه‌ره‌‌و‬ ‫هه‌بوونی ئ��ه‌و ب��ژاردان��ه‌ی ل ‌ه به‌رده‌می‬ ‫مرۆڤدایه‌‪ .‬ب ‌ه هۆی فاكته‌ری ده‌ره‌كییه‌و ‌ه‬ ‫به‌ربه‌ستیان له‌به‌رده‌م دانانرێت‪.‬‬ ‫ئازادی دابه‌ش ده‌كرێت بۆ دوو جۆر‪:‬‬ ‫ی نیشته‌جێ‬ ‫‪1‬ــ ئازادی كه‌سی‪ :‬وات ‌ه ئازادی ‌‬ ‫ب��وون‌و ئاسایش‌و سه‌المه‌تی‌و مانه‌وه‌و‬ ‫گواستنه‌وه‌و گه‌یاندنی تاک‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ئ��ازادی گشتی‪ :‬بریتیی ‌ه ل�� ‌ه ئ��ازادی‬ ‫راده‌رب��ڕی��ن‌و ت��وه‌ێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی زانستی‌و‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‌و پێكهێنانی پارت‌و سه‌ندیكاو‬ ‫كۆمه‌ڵه‌كان‪.‬‬ ‫ئ��ازادی ل��ه ‌رووی زاراوه‌و ‌ه ل�� ‌ه چه‌ند‬

‫‪245‬‬

‫ی كه‌سێك ‌ه بۆ‬ ‫دژی ملكه‌چی‌و كۆیالیه‌ت ‌‬ ‫كه‌سێكی‌تر‪.‬‬

‫رویه‌ك پێكدێت‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ له ‌رووی فه‌لسه‌فییه‌وه‌‪ :‬بریتییه ‌ل ‌ه‬ ‫ئیراده‌‌و ب��ڕوای م��رۆڤ‪ .‬بۆ ئه‌نجامدانی‬ ‫ته‌وه‌ری دووه‌م‬ ‫ویستی خۆی‪ .‬یه‌كه‌مین فه‌یله‌سوف‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پێناسه‌ی ئازادی‬ ‫ئه‌م چه‌مكه‌ی ل ‌ه روانگه‌ی فه‌لسه‌فییه‌و ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه كارهێن‌ا س��پ��ی��ن��ۆزای��ه‌‪ .‬ل�� ‌ه روان��گ��ه‌ی‬ ‫سپینۆزاوه‌‌‪ :‬ئه‌و كه‌س ‌ه ئازاده‌‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه هیچ وشه‌یه‌ك ئه‌وه‌نده‌ی ئ��ازادی هزرو‬ ‫ب��وون��ی هه‌بێت‌و خ��ۆی ئه‌نجامی ك��ارو خه‌یاڵی مرۆڤی خه‌ریك نه‌كردووه‌‪ .‬هیچ‬ ‫وشه‌یه‌كیش ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ئ��ازادی وات��ای‬ ‫کرده‌وه‌‌كانی دیاری بكات‪.‬‬ ‫‪2‬ــ له‌رووی سیاسییه‌وه‌‪ :‬به‌واتای مافی جۆراو جۆری نه‌خراوه‌ته‌پاڵ‪ .‬له‌م ڕوه‌وه‬ ‫ه��اوواڵت��ی دێ��ت ب��ۆ‌ب��ه‌ش��داری��ک��ردن ل ‌ه ‌ئازادی چه‌ندین پێناسه‌ی جۆراو جۆری‬ ‫‌به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری واڵتدا‪ .‬ئه‌م جۆر ‌ه ب��ۆ ك��راوه‌‪ .‬ل�� ‌ه پێناسه‌یه‌كدا مۆنتیسكۆ‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌دا‪ ،‬ک ‌ه ئازادیی ‌ه بۆ هه‌موو ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ازادی ب��ه‌وات��ا ف��راوان��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫كه‌سێك‪ ،‬ب��ه‌اڵم م��اف��ی ه��ه‌م��وو كه‌سێك ئه‌وه‌ی ‌ه م��رۆڤ هه‌ر كارێك ک ‌ه ده‌یکات‬ ‫نییه ‌پ��ی��اده‌ی ب��ك��ات‪ .‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی بۆ ‌له‌گه‌ڵ ئیراد ‌ه تایبه‌تییه‌كه‌یدا بگونجێت‪.‬‬ ‫ک دی��اره ‌مۆنتیسكۆ ئ��ازادی ده‌به‌ستێته‌و ‌ه‬ ‫پیاده‌كردنی ئه‌م جۆر ‌ه ئازادیی ‌ه كۆمه‌ڵێ ‌‬ ‫ب��ه‌ئ��ی��راده‌ی خ��ودی م��رۆڤ��ه‌وه‌‪‌.‬م��رۆڤ‬ ‫مه‌رجی هه‌یه‌‪ :‬له‌وانه‌ ته‌مه‌ن‌و شوناس‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ل ‌ه رووی ئایینییه‌وه‌‪ :‬ب ‌ه واتای ئازادی ئیراده‌ی چی بخوازێت ده‌توانێت بیكات‬ ‫ک له ‌چوارچێوه‌ی یاسادا بێت‪.‬‬ ‫دێ��ت ل ‌ه بیرو ب��اوه‌ڕدا‪ .‬ب ‌ۆ پیاده‌كردنی ب ‌ه مه‌رجێ ‌‬ ‫دروشمی ئایینی‪ .‬وات ‌ه هه‌ڵبژاردنی ئایین فه‌یله‌سوفی عه‌قڵگه‌رایی رینی ‌ه دیكارت وا‬ ‫ل ‌ه ئازادی ده‌ڕوانێت‪ :‬ئازادی گه‌وره‌ترین‬ ‫ب ‌ه بۆچوونی كه‌سه‌كه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ل ‌ه رووی ئابوورییه‌وه‌‪ :‬بریتیی ‌ه ل ‌ه پله‌ی كه‌ماڵ ‌ه بۆ مرۆڤ هه‌ر ئه‌ویش وای‬ ‫ئ��ازادك��ردن��ی ت��اك ل��ه‌ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان‌و لێده‌كات دروستكراوێكی ستایشخواز یان‬ ‫ێ ده‌ستتێوه‌ردانی ده‌وڵه‌ت ب ‌ه گله‌یی بێت‪ .‬مه‌به‌ستی دیكارت ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫به‌كاربردن‪ .‬ب ‌‬ ‫كاتێك مرۆڤ ئازادی ب ‌ه ده‌ست ده‌هێنێت‬ ‫له‌ ژیانی ئابووریدا‪.‬‬ ‫‪5‬ــ ل ‌ه رووی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه‌‪ :‬بریتیی ‌ه له ئ��ه‌و ك��ات�� ‌ه م��رۆڤ ده‌گ��ات�� ‌ه ئ��ه‌وپ��ه‌ڕی‬ ‫‌ئازادكردنی تاك‪ .‬وات ‌ه هه‌رچییه‌كی بووێت ه��ۆش��ی��اری��ی ئ��ه‌ق��ڵ��ی‪ .‬ل�� ‌ه الی��ه‌ك��ی‌ت��ره‌و ‌ه‬ ‫ێ جان جاك رۆس��ۆ وا له ‌ئ��ازادی دواوه‌‪:‬‬ ‫ده‌یكات‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه سنوری یاسادا بێت‪‌.‬ب ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ببێت ب ‌ه هۆکاری سنوور به‌زاندنی ئ��ازادی بریتیی ‌ه ل ‌ه گوێڕایه‌ڵی‌و ملكه‌چی‬ ‫ئازادیی که‌سانی‌تر‪ .‬ئازادی له‌م رووه‌و ‌ه ل ‌ه به‌رانبه‌ر ئ��ی��راده‌ی گشتیدا‪ .‬گومانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪246‬‬

‫تێدا نییه ‌رۆس��ۆ ئ��ازادی ده‌به‌ستێته‌و ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئیراده‌ی گشتییه‌وه‌‪‌ .‬تاك له ‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئیراده‌ی گشتیدا بوونی نییه‌و ئازادیش‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ئیراده‌یه‌د‌ا بوونی نابێت‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ئیمانوێڵ كانت ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ب��اس ل ‌ه ئ��ازادی ده‌ك��ات‪ :‬ئ��ازادی بریتی‬ ‫نیی ‌ه ل ‌ه ئ��ی��راد ‌ه ی��ان ت��وان��ای ئیشێک‪ ،‬كه‬ ‫‌تاك پێی هه‌ڵده‌ستێت‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌رئه‌نجامی‬ ‫توانا‌و ئیراده‌یه‌‪ .‬لێره‌دا كانت ئ��ازادی ب ‌ه‬ ‫ک لێی‬ ‫ئامراز دانانێت‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك ئامانجێ ‌‬ ‫ده‌ڕوانێت‌و پێویست ‌ه تاك هه‌وڵی بۆ بدات‪.‬‬ ‫ج��ۆن ستیوارت میل پێی وای��ه‌‪ :‬ئ��ازادی‬ ‫بریتییه له‌وه‌ی مرۆڤ بڕیاری له ‌ده‌ستی‬ ‫خۆیدا بێت ب ‌ه ڕای ئه‌و هه‌ر كۆت‌و به‌ند‬ ‫دانانێكیش له‌سه‌ر ئازادی مرۆڤ به‌اڵیه‌كی‬ ‫گه‌وره‌یه‌‪ .‬دیار ‌ه میل به‌رگرییه‌كی زۆری‬ ‫له ‌ئ��ازادی ده‌ك��رد ب ‌ه تایبه‌تی له ‌ڕووی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مه‌ده‌نیه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی شیكاركردنمان بۆ چه‌مكی‬ ‫ئ��ازادی ئه‌توانین بڵێین‪ :‬م��رۆڤ مافی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ه��ه‌ی��ه‌ ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی ی��اس��ادا‬ ‫هه‌موو كارێك ئه‌نجام بدات‌‪ .‬ئه‌وه‌ش‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫یاسا قه‌ده‌غه‌ی كردوو ‌ه ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫نه‌زانیووه‌ ناچاربه‌كردنی نه‌كرێت‪.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫ی ئازادی‬ ‫پێویستی‌و گرنگ ‌‬ ‫ل ‌ه روان��گ��ه‌ی م��رۆڤ��ه‌و ‌ه چه‌مكی ئ��ازادی‬ ‫یه‌كێك ‌ه ل ‌ه گه‌وره‌ترین ئامانجه‌كانی ژیان‪.‬‬

‫به‌و واتایه‌ی م��رۆڤ هه‌ر له ‌سه‌ره‌تاو ‌ه‬ ‫ل ‌ه هه‌وڵی ده‌ستخستنی فه‌زایه‌كدا بوه‌‪،‬‬ ‫كه بتوانێت پێناسه‌ی ژیانی خۆی وه‌كوو‬ ‫م��رۆڤ��ێ��ك��ی ت��ه‌واو ب��ه‌ی��ان ب��ك��ات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ی‬ ‫پێویست ‌ه قس ‌ه ل ‌ه س��ه‌ر چه‌مكی ئ��ازاد ‌‬ ‫بکه‌ین‌و هێمافكری‌و سیاسییه‌كانی ئه‌م‬ ‫چ��ه‌م��ك�� ‌ه بخه‌ین ‌ه ڕوو‪ .‬ل�� ‌ه ب��ه‌ر گرنگی‬ ‫خودی ئازادی‌و ئه‌و رۆڵه‌ی ‌ده‌یبینێت ل ‌ه‬ ‫ی مرۆڤدا‪.‬‬ ‫گه‌شه‌كردنی ئه‌قڵ‌و كه‌سایه‌ت ‌‬ ‫ی به‬ ‫بۆی ‌ه ریمۆن بۆالن ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر ئازاد ‌‬ ‫‌چاكترین شێو ‌ه به‌كاربهێنرێت ئه‌وا ئازادی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی كه‌سایه‌تی مرۆڤ ‌ه ن��ه‌ک ئه‌قڵ‪.‬‬ ‫مرۆڤ ده‌بێت ئازادبن نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫‌ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت بگه‌ن ب�� ‌ه چه‌ند مه‌به‌ست‌و‬ ‫ئامانجێك‪ .‬به‌ڵكوو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئازادی‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه جه‌وهه‌ری مرۆڤ بوون‪ .‬كه‌وات ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی هه‌بین ده‌بێت ئازادبین‬ ‫ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ک��ی‌ت��ر ئێمه ‌ئ��ازادی��ن ك��ه‌وات�� ‌ه‬ ‫هه‌ین‪ .‬یه‌كێك له‌و ئازادیانه‌ی بۆ مرۆڤ‬ ‫ی كه‌سییه ‌(الحریه‬ ‫زۆر پێویست ‌ه ئ��ازاد ‌‬ ‫الشخصیه‌)‪ ،‬ک ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه ئازادی تاك بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ر كرده‌یه‌كی كه‌سی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌یه‌وێت‪ .‬ب ‌ه مه‌رجێك زیان ب ‌ه ئه‌وانی‌تر‬ ‫نه‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ن��ه‌ب��وون��ی ئ��ه‌م ئ��ازادی��ان��ه‌دا‬ ‫ده‌بێت به‌ هۆی كوشتنی داهێنان‌و ده‌ست‬ ‫پێشخه‌ری‌و خنكاندنی رووحی جیاوازی‪.‬‬ ‫ب��ۆ لێكۆڵینه‌وه ‌ل��ه‌م ئ��ازادی��ی��ان�� ‌ه ده‌بێت‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی یاسایی بكه‌ین‪ .‬پێناسه‬ ‫كردنیان ده‌چێته ‌چوارچێوه‌ی زانستی‬ ‫یاساوه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌م ئازادییان ‌ه له ‌زاراوه‌ی‬

‫‪247‬‬

‫یاسایی‌دا پێی ده‌وترێت‪ :‬مافه‌كانی تاک‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌و ‌ه ئه‌لیكس دی تۆكفوێل ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ئازادی كه‌سی وات ‌ه هه‌موو مرۆڤێك یان‬ ‫ه��ه‌م��وو دروستكراوێكی ئاقڵ ب��ژی به‬ ‫‌ژیانێكی سه‌ربه‌خۆ له‌گه‌ڵ كه‌سانی‌تردا‌و‬ ‫ژی��ان��ی كه‌سیی خ��ۆی رێ��ك ب��خ��ات‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سیستم ‌ه دیمۆكراسییه‌كاندا به‌و پێیه‌ی‬ ‫ن��اوه‌ڕۆك��ی دی��م��وك��راس��ی ئ��ازادی��ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پیاده‌كردنی ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن گه‌له‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫دی��م��ۆك��راس��ی حوكمی گ��ه‌ل�� ‌ه ل��ه ‌رێگه‌ی‬ ‫گه‌له‌وه‌‪ .‬گه‌ل مافی به‌شداریكردنی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ك��اروب��اری گشتیدا‪.‬‬ ‫دیمۆكراسی ب��ه‌و شێوه‌ی ‌ه ل�� ‌ه ئامانجی‬ ‫سیستمی سیاسی ده‌ڕوانێت‪ ،‬كه بریتیی ‌ه‬ ‫له ‌گونجاندنی ئازادی له‌گه‌ڵ په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كاندا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه له‌م سیستمانه‌دا وا ل ‌ه گرنگی ئازادی‬ ‫ده‌ڕوان��ن‪ ،‬ك ‌ه ه��ه‌ر چه‌ند ‌ه ناچاركردنی‬ ‫سیاسی كه‌متر بێت م��رۆڤ ب ‌ه هه‌مان‬ ‫ئه‌نداز ‌ه ئازادتر ده‌بێت‪ .‬ئازادی الی ئه‌مان‬ ‫یه‌كسان ‌ه ب ‌ه زۆر لێنه‌كردن‌و ناچارنه‌كردن‪.‬‬ ‫ئازادی گرنك ‌ه بۆ مرۆڤ له ‌به‌ر چه‌ندین‬ ‫هۆ‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئازادی خۆی ل ‌ه خۆیدا وه‌ك ئامانجێك‬ ‫جیا‌ل ‌ه ئامانجه‌كانی‌تر گرنگه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ب��ه‌ه��اك��ان��ی ئ��ازادی ب��ۆ وه‌رگ��رت��ن��ی‬ ‫ره‌وای��ه‌ت��ی پشت ب��ه ‌هیج شتێكی‌تر ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی خودی ئازادی نابه‌ستن‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئ��ازادی ده‌ت��وان��ێ��ت ره‌وای��ه‌ت��ی ب��ه‌خۆی‬ ‫ببه‌خشێت‪.‬‬

‫‪3‬ـ��ـ چ��ه‌م��ك��ی زات (خ��ود) ی م��رۆڤ‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه م��رۆڤ ب��وون��ه‌وه‌رێ��ك��ی چ��االك��ه‌و‬ ‫خاوه‌ن ده‌ست پێشخه‌رییه‌‪ ،‬كه ‌ل ‌ه نێوان‬ ‫دروس��ت��ك��راو ‌هك��ان��دا تاك ‌ه دروس��ت��ك��راو ‌ه‬ ‫ده‌توانێت داهێنان بكات‌‪ .‬هه‌ر له ‌یۆنانی‬ ‫كۆنه‌و ‌ه تا ئێستا وا له‌مرۆڤیان روانیووه‌‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ تاكی ئاقڵی خ��اوه‌ن ژی��ان له ‌رووی‬ ‫هه‌ست‌و هۆش‌و كرداره‌و ‌ه چه‌ندین مافی‬ ‫چه‌سپێنراوی ه��ه‌ی��ه‌‪‌ .‬ت��اك گ��ه‌وره‌ت��ری��ن‬ ‫دروستكراوه‌‪ ،‬كه‌بیر بكاته‌وه‌‪ .‬له‌م روه‌و ‌ه‬ ‫دیكارت ده‌ڵێت‪ :‬من بیر ده‌كه‌مه‌و ‌ه كه‌وات ‌ه‬ ‫من هه‌م‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وه‌ی سنوور بۆ ئازادی‬ ‫ده‌كێشێت ده‌بێت خ��ودی ئ��ازادی خۆی‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬م��رۆڤ ت��ا ئ��ه‌و ش��ووێ��ن�� ‌ه ئ��ازاده‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه س��ن��ووری ئ��ازادی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ت��ر ده‌س��ت‬ ‫پ��ێ��ده‌ك��ات‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ازادی ج��ی��اوازه ‌ل ‌ه‬ ‫ئه‌ناركی (فوچوی)‪ .‬ل ‌ه رێگه‌ی ره‌فتارو‬ ‫ره‌وشته‌وه‌ی ‌ه ‌مرۆڤ جیا ده‌كرێته‌وه ‌له‬ ‫‌بوونه‌وه‌ر ‌ه بێ ئه‌قڵه‌كان‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك سنورو رێكخستن بۆ ئازادی‬ ‫تاك دانراوه‌ له‌وانه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ دان��ان��ی س��ن��ورو ڕێكخستنێك بۆ‬ ‫پ��ارێ��زگ��اری ک��ردن ل��ه‌ ت��اك‌و خ��ێ��زان‌و‬ ‫كۆمه‌ڵ‪.‬‬ ‫‪2‬ــ دانانی كۆت‌و به‌ند ل ‌ه سه‌ر ئازادییه‌كان‪،‬‬ ‫ب��ۆ پ��ارێ��زگ��اری ک��ردن ل��ه‌ ره‌گ��ه‌زو‬ ‫بنچینه‌كانی كۆمه‌ڵ‪ .‬هه‌تا نه‌بێت به‌ هۆی‬ ‫پشتگوێ خستنی ئه‌و ره‌گه‌زانه‌ ‪.‬‬ ‫‪3‬ـ��ـ ئ��ازادی ئ��ام��ان��ج��ی ب�� ‌ه دی��ه��ێ��ن��ان��ی‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی گشتی بێت‌‪ .‬ته‌ندروست‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪248‬‬

‫گونجاو بێت له‌گه‌ڵ واقیعدا‪.‬‬ ‫باسی سێیه‌م‬ ‫ئازادی سیاسی‌و جۆره‌کانی‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییان به‌ یه‌کسانییه‌وه‌‬ ‫ته‌وه‌ری یه‌كه‌م‬ ‫ئازادی سیاسی‬

‫ك��اروب��اری گ��ش��ت��ی��دا‌و دی��اری ك��ردن��ی‬ ‫هه‌ڵوێست له به‌رانبه‌ریان‪.‬‬ ‫الی��ه‌ن��ی دووه‌م‪ :‬مافی ه��ه‌ر كه‌سێك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌س��ت ب��ه‌ك��ارب��وون��ی ه��ه‌م��وو كارێكی‬ ‫كارگێری‪ ،‬به‌مه‌رجێك توانای له‌و كاره‌دا‬ ‫هه‌بێت‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه مۆنتیسكۆ ده‌ڵێت‪ :‬ئ��ازادی سیاسی‬ ‫واتای ئه‌و ‌ه نییه‌مرۆڤ ئاره‌زووی هه‌رچی‬ ‫كرد بیكات‪ ،‬به‌ڵكو مافێكه ‌ل ‌ه كردنی ئه‌و‬ ‫شتانه‌ی‪ ،‬كه ‌ئ��اره‌زووی ده‌ك��ات‪ .‬به ‌پێی‬ ‫پێداویستییه‌كانی له‌ چوارچێوه‌ی یاسادا‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر كه‌مێك بگه‌ڕێینه‌و ‌ه بۆ دواوه‌و‬ ‫چ��اوێ��ك ب��ه ‌م��ێ��ژووی ب��ی��ری سیاسیدا‬ ‫بگێڕین‪ .‬ده‌بینین كێشه‌ی ئازادی سیاسی‬ ‫ته‌وه‌ری دووه‌م‬ ‫ج��ێ��گ��ه‌ی ب��ای��ه‌خ��ی زۆرب��ه‌ی ب��ی��ری��ار ‌ه‬ ‫جۆره‌كانی ئازادی سیاسی‬ ‫سیاسییه‌كان بوو ‌ه له ‌پێش هه‌موویانه‌و ‌ه‬ ‫ل��ۆك‌و سپینۆزاو مۆنتیسكۆ‌و رۆس��ۆو‬ ‫لێره‌دا باس له ‌ئازادی بیروڕا ده‌ربڕین‌و‬ ‫جۆن ستوارت میله‌‪.‬‬ ‫بۆیه ‌لێره‌دا جه‌خت له ‌س��ه‌ر تێگه‌یشتن ئازادی له‌به‌شداریی سیاسیدا ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ده‌ك��ه‌ی��ن��ه‌وه‌ ل��ه‌م��ه‌ڕ ئ��ازادی س��ی��اس��ی‪ .‬ئ��ازادی بیر (فكر)‪ :‬ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه ئازادیی ‌ه‬ ‫‌ئ��ازادی سیاسی بریتییه ‌له ‌مافی هاتن ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو ئازادیه‌كانی‌تر گرنگتر ‌ه بۆ‬ ‫م��ه‌ی��دان‌و هاوبه‌شی تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگ‌ا م��رۆڤ‪ .‬ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه ئ��ازادی��ی��ه ‌ل�� ‌ه الیه‌نی‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت‪ .‬چ به شێوه‌یه‌كی رۆحی‌و مه‌عنه‌وی تاكه‌و ‌ه ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫راسته‌وخۆ بێت‪ ،‬یان هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ران‪ .‬ڕێ��گ��ه‌خ��ۆش ده‌ك��ات ب��ۆ پێكهێنانی راو‬ ‫ئ��ازادی سیاسی یه‌كێك ‌ه له مه‌رجه‌كانی ب��ۆچ��وون س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه ‌كێش ‌ه ج��ۆراو‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی دی��م��ۆك��راس��ی‪ .‬پێویسته ‌ب ‌ه ‌ج��ۆره‌ك��ان‪ .‬ب ‌ه شێوازێك ببێت به‌ هۆی‬ ‫جۆرێك حكومه‌ت دابمه‌زرێت‪ ،‬ك ‌ه هیچ گه‌یاندنی ویژدانی‪ .‬رۆڵی بنه‌ڕه‌تی ده‌بینێت‬ ‫ل ‌ه پێكهێنان‌و دروستكردنی كه‌سایه‌تی‬ ‫كه‌سێك ل ‌ه كه‌سێکی‌تر كه‌متر نه‌بێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه گشتی ئازادی سیاسی ل ‌ه دوو الیه‌ندا مرۆڤه‌كان هه‌روه‌ها ده‌ركه‌وتنی پاشكۆو‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی‪.‬‬ ‫خۆی ده‌نوێنێت‪:‬‬ ‫الی�� ‌هن��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬م��اف��ی ه��ه‌م��وو ک��ه‌س له مافی ئ��ازادی��ی بیركردنه‌وه ‌ئازادییه‌كی‬ ‫‌خ��س��ت��ن��ه‌ڕووی ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی ل ‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌و سه‌ربه‌خۆییه‌كی خودیی ‌ه‬

‫‪249‬‬

‫ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی پێوه‌ندی ن��ێ��وان بیرو‬ ‫سیاسه‌تدا‪ .‬ئه‌و تێڕوانین ‌ه گه‌ردونییه‌ی‪ ،‬كه‬ ‫‌تێگه‌یشتنێكی سروشتییه‌‌و ‌ئاڕاسته‌كانی‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‌و رۆشنبیری تێدا‬ ‫كورت ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڤۆڵتێر سه‌باره‌ت به ‌ئازادیی فكری پێی‬ ‫وایه‌‪ :‬ئازادی بیرو نووسین‌یه‌كه‌م جۆری‬ ‫ئ��ازادی��ی��ه‌‌و ب��ه ‌یه‌كێك ل��ه ‌ئ��ام��ڕازه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌رگری داده‌نرێت له ‌ماف‌‪ .‬پێویست ‌ه وا‬ ‫لێیبڕوانین‪ ،‬كه ‌ئه‌مه ‌مافێكی جێگیره‌و‬ ‫قابیلی سازشكردن نییه‌‪ .‬سپینۆزا داوای‬ ‫ئ��ازادی بیری ده‌ك��رد تۆلێرانسی ئایینی‬ ‫به ‌كارێكی پێویست ده‌زانی پێی وابوو ‌ه‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ب��ۆی نیی ‌ه هیچ بیرو باوه‌ڕێك‬ ‫ب��ه ‌س��ه‌ر ه��اوواڵت��ی��ی��ان��دا بسه‌پێنێت‪ .‬له‬ ‫‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ه��ی��چ ش��ت��ێ��ك ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی‬ ‫سه‌ركوتكردنی ئه‌قڵ‌و بیروڕا هه‌ڕه‌شه‌و‬ ‫مه‌ترسی نیی ‌ه بۆ سه‌ر قه‌واره‌ی ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫ئ��ازادی راده‌رب��ڕی��ن‪ :‬ل ‌ه زمانی عه‌ره‌بیدا‬ ‫ب��ه‌ران��ب��ه‌ر زاراوه‌ی ح��ری��ه ‌التعبیر و‬ ‫ل��ه ‌زم��ان��ی ئینگلیزیشدا ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫‪ . Freedom of expression‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك ئینسكلۆپیدیای بیره‌کاند‌ا به‬ ‫‌ئازادی قسه‌كردن (حری ‌ه الكالم) هاتووه‌‪.‬‬ ‫م��رۆڤ ب��ه‌گ��ش��ت��ی م��اف��ی ئ��ازادی‬ ‫راده‌رب��ڕی��ن��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ��ازاد تووێژینه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه زان��ی��اری ب��ی��روڕاو ب��ه ‌ده‌ستهێنانی‌و‬ ‫گواستنه‌وه‌یان بۆ كه‌سانی‌تر‪ .‬به‌شێوازی‬ ‫ن��وس��راو‪ ،‬ی��ان ب��ی��س��راو‪ ،‬ی��ان چاپكراو‪،‬‬ ‫یان به ‌شێوه‌کانی‌تر‪ .‬ئازادی راده‌ربڕین‬

‫ته‌نیا قسه‌كردنی زاره‌كی نیی ‌ه بگر ‌ه ئه‌م‬ ‫مافه ‌ب��ه ‌شێوه‌یه‌ك ل��ێ��ك��دراوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پارێزگاری له ‌هه‌موو كردارێكی گه‌ڕان‌و ‬ ‫وه‌رگ��رت��ن��ی ب��ی��روڕاك��ان ب��ك��ات‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫خستنه‌ڕووی بیروڕاكان ب ‌ه ئ��ازادی‌‪ .‬ب ‌‬ ‫فشارو سانسۆر‪ .‬ئازادی رۆژنامه‌نووسی‬ ‫به‌شێك ‌ه ل ‌ه ئازادی راده‌ڕبرین‪ .‬واتای ئه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه خۆیدا هه‌ڵده‌گرێت‪ ،‬كه ‌هه‌موو كه‌س‬ ‫مافی ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه به‌نوسین یان ب ‌ه هه‌ر‬ ‫رێگا‌یه‌كی‌تری راده‌ربڕین بێت گوزارشت‬ ‫له ‌خ��ۆی بكات‪ .‬كاتێك ‌رۆژن��ام��ه‌ن��ووس‬ ‫ببێت ‌ه ده‌سه‌اڵتی چواره‌م ئه‌و كات ‌ه ئازادی‬ ‫راده‌ربڕین له‌ئارادا ده‌بێت‪ .‬ل ‌ه كۆتاییدا له‬ ‫‌موسوعه‌ی سیاسیدا وا پێناسه‌ی ئازادی‬ ‫راده‌ربڕین كراوه‌‪ :‬مافێكی دیمۆكراسییه‌‪،‬‬ ‫زام��ن��ی ئ��ازادی هاوواڵتییان ده‌ك��ات ل ‌ه‬ ‫گوزارشتكردن له‌بیروڕاكان ل ‌ه سه‌رجه‌م‬ ‫ك��اروب��اره‌گ��ش��ت��ی��ی�� ‌هك��ان��دا‪‌.‬ب��ێ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫رووبه‌ڕووی هیچ سزایه‌ك ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئازادی ل ‌ه به‌شداری سیاسیدا‪ :‬به‌شداری‬ ‫سیاسی چاالكییه‌كی ویستییه‪ .‬بۆ هه‌موو‬ ‫تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا‪ .‬ب ‌ه ئامانجی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێنه‌ر‌و فه‌رمانڕه‌وا له‌گه‌ڵ به‌شداریكردن‬ ‫له‌دروستكردنی سیاسه‌ت‌و بڕیاره‌كان ب ‌ه‬ ‫شێوه‌ی راسته‌وخۆ‪ ،‬یان ناڕاسته‌وخۆ‪.‬‬ ‫به‌شداریی سیاسی له ‌یه‌ك كاتدا ئه‌رک‌و‬ ‫مافیشه‌‪ .‬مافێكی سه‌ره‌تایی هه‌ر تاكێكی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌‌و پ��اب�� ‌هن��د ب��وون��م��ان پێوه‌ی‬ ‫ئه‌رکه‌که‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م چاالكییه ‌ده‌توانین پۆلێن بكه‌ین بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪250‬‬

‫دوو شێواز ‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ چ��االك��ی كالسیكی (ئ��اس��ای��ی)‪ :‬ئه‌م‬ ‫شێواز ‌ه له ‌زۆرب��ه‌ی واڵتاندا به‌كاردێت‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه تایبه‌تی ل�� ‌ه پ��ڕۆس��ه‌ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و‬ ‫ده‌نگدان‌و كاركردن له‌نێو پارته سیاسی‌و‬ ‫گروپه‌كانی فشار‌و كۆمه‌ڵه‌و رێكخراو ‌ه‬ ‫جه‌ماوه‌ریی‌و مه‌ده‌نییه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ چاالكی ناكالسیكی (نائاسایی)‪ :‬له‬ ‫هه‌ندێك ‌یاسادا نموونه‌ی داواكارییه‌كی‬ ‫پارت له‌هه‌ندێك سیستم‬ ‫نایاسایی ‌ه وه‌ك خۆ پیشاندان‌و یاخیبوون‌و‬ ‫جه‌نگی ناوخۆو شۆڕش‪ ،‬چونك ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌م شێوازان ‌ه ده‌بێت به‌ هۆی پشێویی‬ ‫جه‌ماوه‌ریی‪.‬‬ ‫ب��ه‌ش��داری سیاسی خ��اوه‌ن��ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ جواڵنه‌وه‌‌و چاالكییه‌كی جه‌ماوه‌ریی ‌ه‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجێك‪ ،‬یان كۆمه‌ڵ ‌ه‬ ‫ئامانجێك‪.‬‬ ‫‪2‬ـ ك��ارێ��ك��ی خ��واس��ت��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك��ه ل��ه ‌س��ه‌ر‬ ‫هۆشیاریی هاوواڵتییان ده‌وه‌ستێت‪.‬‬ ‫‪3‬ـ كارێكی خۆ ویستانه‌یه‌‌و كاریگه‌ری‌و‬ ‫زۆرلێكردنی ل ‌ه سه‌ر نییه‌‪ ،‬واته ‌كارێكی‬ ‫هه‌ڵبژاده (أختیاری)یه‌‪ .‬پارتی سیاسی‬ ‫رۆڵێكی ئ��اش��ك��رای ه��ه‌ی�� ‌ه ل��ه ب��ه‌ش��داری‬ ‫س��ی��اس��ی��دا‪ ،‬چ��ون��ك��ه‌پ��ارت��ی س��ی��اس��ی‬ ‫ئامڕازێك ‌ه بۆ به‌شداریی جه‌ماوه‌ریی‌و‬ ‫ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی��ان ل��ه‌چ��وارچ��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییدا‪ .‬پێكهێنانی پارتی سیاسی ل ‌ه‬ ‫واڵتانی ڕۆژئ��اوادا جیاواز ‌ه ب ‌ه ب��ه‌راورد‬

‫له‌گه‌ڵ واڵتانی دواك��ه‌وت��وو‪ ،‬چونك ‌ه له‌و‬ ‫سیستمانه‌ی‪ ،‬ك��ه ‌ف��ره‌ی��ی ‪pluralistic‬‬ ‫په‌یڕه‌وده‌كه‌ن‪ .‬پارت له‌پاڵ دامه‌زراوه‌كاندا‬ ‫ده‌توانێت كاریگه‌ریی دروس��ت بكات ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر حكومه‌ت ب ‌ه ده‌ن��گ��دان له ‌رێگه‌ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ک��ان��ه‌وه‌‌‪ .‬ب�� ‌ه گشتی پ��ارت��ی‬ ‫سیاسی شێوازی پیاده‌كردنی به‌شداریی ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی به‌م چه‌شنه‌یه‌‪‌:‬‬ ‫‪1‬ــ ناولێنان (تسمیه‌)‌ی پاڵێوراوان‬ ‫‪2‬ــ بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫‪3‬ــ په‌ره‌سه‌ندنی هوشیاریی ده‌نگدان‬ ‫یه‌كێكی‌تر ل��ه ‌ب��ه‌ش��داری��ی�� ‌ه گرنگه‌كان‬ ‫به‌شداری ژنان ‌ه ‌له رووی سیاسییه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكه ‌له‌و ب��واران��ه‌ی گفتوگۆی زۆری‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ره‌‪ ،‬ك��ه ‌ب��ه ‌گشتی خ��ۆی ل��ه ‌دوو‬ ‫تێڕوانیندا ده‌بینێته‌وه‌‪ :‬یه‌كێكیان گرنگی‬ ‫ب��ه ‌رۆڵ��ی ژن��ان ده‌دات ل�� ‌ه سیاسه‌تدا‪،‬‬ ‫الیه‌نه‌که‌ی‌تر پێیان وای ‌ه بواری سیاسه‌ت‬ ‫بواری ژنان نییه‌و تایبه‌ته‌ به‌ پیاوان‪.‬‬ ‫ته‌وه‌ری سێیه‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیی ئازادی‌و یه‌كسانی‬ ‫ی��ه‌ك��س��ان��ی(‪ :)Equality‬وات��ه ‌نه‌بوونی‬ ‫ج��ی��اوازی ل��ه‌ن��ێ��وان خ�� ‌هڵ��ك��دا‪ ،‬ب�� ‌ه هۆی‬ ‫بنه‌ڕه‌ت‪ ،‬یان زمان‪ ،‬یان بیرو باوه‌ڕ‪ ،‬یان‬ ‫ره‌گه‌ز‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو مرۆڤه‌كان یه‌كسان بن‬ ‫له‌ ماف‌و ئازادییه‌گشتییه‌كاندا‪.‬‬ ‫به‌كارهێنانی زاراوه‌ی یه‌كسانی ب ‌ه دوو‬ ‫واتا دێت‪:‬‬

‫‪251‬‬

‫‪1‬ـ واتای (اجرائی)‪ :‬وات ‌ه یه‌كسانی بكرێت‬ ‫بێ جیاوازیی ل ‌ه نێوان تاكه‌كاندا ل ‌ه ماف‌و‬ ‫ئه‌ركه‌كاندا‪ ،‬كه‌ ل ‌ه‬ ‫(ه��ه‌م��وو تاكێك ب�� ‌ه یه‌كسانی ل��ه ‌دای��ك‬ ‫بوون)ه‌وه‌ هاتووه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ واتای (توزیعی) دابه‌شكردن‪ :‬بڕیاری‬ ‫دابه‌شكردنی شمه‌كی ئ��اب��ووری‌و هه‌لی‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و مافی سیاسی ل��ه ‌نێوان‬ ‫خه‌ڵكدا به‌یه‌كسانی‪ ،‬كه یه‌كسانی سیاسی‬ ‫وات�� ‌ه ه��ه‌م��وو تاكێك ه��ه‌ل��ی ب��ه‌ش��داری��ی‬ ‫یه‌كسانی هه‌بێت ل ‌ه چاالكی دروستكردنی‬ ‫بڕیاردا‪.‬‬ ‫زان��ای��ان��ی ب��واری بیری سیاسی رای��ان‬ ‫جیاواز ‌ه بۆ بنچینه‌و پاساوی هه‌بوونی‬ ‫یه‌كسانی‪ ،‬كه ‌له ‌الیه‌ن هه‌ندێكیان بوونی‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه بۆ یاسای سروشتی‪ ،‬بۆ‬ ‫ن��م��وون�� ‌ه ب��ه ‌ب��ڕوای ج��ۆن ل��ۆك یاسای‬ ‫سروشتی بریتیی ‌ه ل ‌ه ده‌ربڕینی ویستی‬ ‫خوایی‪ ،‬ئه‌مه‌ش بانگی خودایی ‌ه له ‌ناخی‬ ‫م��رۆڤ��دا‪ ،‬ه��ه‌ر مرۆڤێك خ��اوه‌ن��ی ماف‌و‬ ‫ئ��ازادی سروشتییه‌‪ .‬هیچ كه‌سێك بۆی‬ ‫نیی ‌ه ‌م��رۆڤ��ی‌ت��ر ل��ه‌و م��اف‌و ئازادییان ‌ه‬ ‫ب��ێ��ب��ه‌ش ب��ك��ات‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ت��ی��ۆری ماف ‌ه‬ ‫سروشتییه‌كانه‌‪ ،‬كه ‌هه‌موو مرۆڤه‌كان‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی سروشتی له‌گه‌ڵ یه‌كتردا‬ ‫یه‌كسانن ‌ه��ه‌روه‌ه��ا یه‌كسانی یاسای‬ ‫ب ‌ه وات��ای یاسا ب ‌ه سه‌ر هه‌موو خه‌ڵكدا‬ ‫بچه‌سپێت‪ .‬ب��ێ ج��ی��اوازی ل��ه ‌به‌رانبه‌ر‬ ‫ت��اك��ێ��ك‪ ،‬ی��ان چینێك ی��ان ره‌گ��ه‌زێ��ك‪،‬‬ ‫چونك ‌ه یاسا ل ‌ه هه‌ر كات‌و بارودۆخێکی‬

‫جیاوازیشدا وه‌ك یه‌كه‪.‬‬ ‫جێرمی بێتنام‌و میل زۆر گرنگیان ب ‌ه‬ ‫یه‌كسانی ده‌دا له ‌نێوان ژن‌و پیاودا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مافی ده‌نگدانی یه‌كسانیان به ‌مه‌رجی‬ ‫سه‌ره‌كی دیموكراسی ده‌زان��ی‪ .‬لێره‌و ‌ه‬ ‫پرنسیپی یه‌كسانی ل ‌ه به‌رده‌می گرنگی‬ ‫یه‌كسانی له‌سه‌ر دوو ئاست ده‌وه‌ستێت‪:‬‬ ‫له سه‌ر ئاستی سه‌ره‌كی رێزگرتن‌و ماف‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر ئاستێك‪ ،‬كه‌یه‌كسانی‬ ‫له‌ ده‌سه‌اڵت‌و خۆشگوزه‌رانییه‪‌.‬‬ ‫یه‌كسانی ل ‌ه ب��ه‌رده‌م یاسادا چوار ماف‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ـ یه‌كسانی له‌به‌رده‌م یاسادا‪.‬‬ ‫‪2‬ـ یه‌كسانی له‌به‌رده‌م دادوه‌ردا‪.‬‬ ‫‪3‬ـ یه‌كسانی له‌ پۆسته‌ گشتییه‌كاندا‪.‬‬ ‫‪4‬ـ یه‌كسانی باجدان‪.‬‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه پ��ێ��وه‌ن��دی ئ��ازادی ب ‌ه‬ ‫یه‌كسانییه‌و ‌ه له راستیدا هه‌ر وه‌ك چۆن‬ ‫دوو بۆچوون هه‌یه‌ل ‌ه چه‌مكی ئازادیدا دوو‬ ‫بۆچوونیش هه‌ی ‌ه بۆ چه‌مكی یه‌كسانی‪.‬‬ ‫شێوه‌یه‌كی ئازادی هه‌ی ‌ه وه‌ك یه‌ك ل ‌ه ناو‬ ‫خه‌ڵكدا دابه‌ش ده‌كرێت‪ .‬شێوه‌یه‌كی‌تریش‬ ‫ب�� ‌ه ه��ه‌ر كه‌سێك ده‌درێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه تایبه‌ت ‌ه‬ ‫پێوه‌ی‪ .‬ده‌توانین یه‌كسانی یه‌كه‌میان وه‌ك‬ ‫بابه‌تێكی یه‌كسانی له ‌بیركاریدا دابنێین‪،‬‬ ‫به‌اڵم دووه‌میان بابه‌تێكی ئه‌ندازه‌ییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه شتێكی مه‌حاڵه‌‪ ،‬ك ‌ه بتوانین دوو‬ ‫هزری ئازادی‌و یه‌كسانی ب ‌ه ته‌واوی ل ‌ه‬ ‫یه‌كتری جیابكه‌ینه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه له ‌رووی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌و ‌ه ب��زاوت��ی ئ��ازادی خ��وازان�� ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪252‬‬

‫ێ له‌گه‌ڵ خه‌بات ل ‌ه پێناو چه‌سپاندنی‬ ‫هاوڕ ‌‬ ‫یه‌كسانیدا بووه‌و ‌ئامانجه‌كانی ئازادی‌و‬ ‫یه‌كسانی یه‌ك سه‌رچاوه‌ی تێروانینیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ئه‌خالقییه‌‪.‬‬ ‫بیرو ب��اوه‌ڕی ئازادیخوازان ‌ه بریتی ‌ه له‬ ‫‌دابینكردنی ئ��ازادی بۆ ك��ۆم��ه‌ڵ‌و مافی‬ ‫به‌شداریكردن‌و دابه‌شكردنی سامانه‌كانی‬ ‫واڵت به ‌یه‌كسانی هه‌روه‌ها ئازادی تاك‬ ‫ل ‌ه كێبڕكێ كردنی له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وان��ی‌ت��ردا‪،‬‬ ‫دروشمی سه‌ره‌كی لیبڕاڵیزم سه‌باره‌ت‬ ‫به ‌گونجاندنی هه‌ر دوو مافی سروشتی‬ ‫ئازادی‌و یه‌كسانی بوو‪ ،‬چونك ‌ه ئازادی‌و‬ ‫ی��ه‌ك��س��ان��ی ب��ۆ ب��ۆرج��وازی ل�� ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫یه‌كبوونی فیوداڵی‌و كه‌نیسه‌و سیستمی‬ ‫چ��ه‌ق ب��ه‌س��ت��ووی��ی ب��ه‌ك��اره��ات‪ .‬ی��اخ��ود‬ ‫به واتایه‌كی‌تر ڵیبڕالیزم به ‌وات��ای به‬ ‫‌ده‌ستهێنانی مافی یه‌كسانی ب��ۆ گشت‬ ‫ێ ج��ی��اوازی��ی ئایین‌و‬ ‫ه��اواڵت��ی��ی��ان ب�� ‌ه ب�� ‌‬ ‫مه‌زهه‌ب‌و نه‌ته‌وه‌و ره‌گ��ه‌ز‌و ره‌چه‌ڵه‌ك‪.‬‬ ‫ك مافی هاواڵتییان‬ ‫هه‌مووان یه‌كسانن وه‌ ‌‬

‫ل�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ی ل��ی��ب��ڕاڵ��دا‪ ،‬ك��ه ‌بریتین له‬ ‫مافی ئ��ازادی راده‌ڕب��ڕی��ن‪ ،‬مافی ئ��ازادی‬ ‫كۆبوونه‌وه‌‪ ،‬مافی ئازادی ل ‌ه خاوه‌ندارێتی‪،‬‬ ‫مافی ئ��ازادی له ‌به‌شداری سیاسی له‌م‬ ‫باره‌یه‌و ‌ه رۆسۆ ده‌ڵێت‪ :‬پێویست ‌ه ئامانجی‬ ‫ه��ه‌ر سیستمێك گونجاندنی ئ��ازادی‌و‬ ‫یه‌كسانی بێت‪ ،‬ئامانجی ده‌وڵه‌ت ل ‌ه فراوان‬ ‫بوونیدا بۆ پارێزگاریکردنی ئ��ازادی‌و‬ ‫یه‌كسانی هاواڵتییان بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌كی‌تره‌وه ‌راست ‌ه هه‌ردوو چه‌مكی‬ ‫ئ��ازادی‌و یه‌كسانی په‌یوه‌ندییان هه‌یه‪،‬‬ ‫به‌اڵم یه‌ك چه‌مك نین‪ ،‬چونك ‌ه ده‌توانرێت‬ ‫گ��ری��م��ان��ه‌ی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ا‌ی��ه‌ك ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی یه‌كسانن‬ ‫ل��ه ‌ب��ه‌ه��ره‌م��ه‌ن��دب��وون ل��ه ‌كه‌ره‌سته‌كانی‬ ‫ژی��ان ئ��ازاد ن��ه‌ب��ن‪ .‬ل�� ‌ه الیه‌كی‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫ده‌شێت ئ��ازادی هه‌ندێک ج��ار ببێت ب ‌ه‬ ‫‌ه��ۆی نایه‌كسانی ئ��اب��ووری‪ ،‬دوات��ری��ش‬ ‫نایه‌كسانیی كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬

253

‫ئازادی‌و ئه‌خالق‬ Freedom and Ethic

‫ خۆز ‌ه گالیندۆ ــ هێكتۆر زاگال‬:‫نووسینی‬ Written by: Jose Galindo and Hector Zagal ‫ سه‌عید کاکی‬:‫وه‌رگێڕانی‬ Translated (from Farsi) by: Saeed kaki

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪254‬‬

‫ئه‌مر ‌ۆ لە ته‌واوی دونیادا باس ل ‌ه ئازادی‬ ‫ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ئ��ازادی��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ئ��ازادی��ی‬ ‫ژنان‪ ،‬ئازادیی راده‌ربڕین‌و بیرو باوه‌ڕ‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬زه‌ین‌و بیرو بۆچوونی مرۆڤ له‌م‬ ‫سه‌رده‌مه‌دا به‌ ئازادییه‌و ‌ه گرفتاربووه‌‌‪.‬‬ ‫ت له‌سه‌ر ئازادی‪ ،‬ل ‌ه واتا‬ ‫لێره‌دا ده‌مانه‌وێ ‌‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌رباڵوه‌كه‌یدا بیربكه‌ینه‌وه‌‪‌ ،‬ب ‌‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر ئ��ه‌م ب��اب��ه‌ت��ه‌‪ ،‬جیاوازییه‌كانی‬ ‫بخه‌ینه‌ڕوو‪.‬‬ ‫ت ئ��ه‌م خااڵنه‌ی‬ ‫ب��ه‌اڵم پێش ئه‌م ‌ه ده‌ب��ێ�� ‌‬ ‫خواره‌و ‌ه روون بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئازادی ده‌ربڕینێكی مینۆكی مرۆڤه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ ئێم ‌ه ل ‌ه پێگه‌ی مرۆڤ ‌ه ئ��ازاده‌ك��ان��دا‪،‬‬ ‫مرۆڤگه‌لێكی به‌رپرسیارین‪.‬‬ ‫‪3‬ــ ئازادی خاوه‌ن ئه‌و وزانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت‬ ‫خۆمان بڕیاری له‌ سه‌ر بده‌ین‪.‬‬ ‫‪4‬ـ��ـ ئ��ازادی ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��دی��ی ك��رده‌وه‌و‬ ‫ئیراده‌ی‌و ژیرانه‌یه‪‌.‬‬ ‫‪5‬ــ ئازادی ئه‌و مانای ‌ه ناگه‌یه‌نێت‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه‬ ‫ئه‌ركه‌كانمان ل ‌ه ئه‌ستۆ نه‌گرین‪.‬‬ ‫ئازادی وه‌ك راستییه‌ك‬ ‫ه��ه‌ن��دێ��ك ل�� ‌ه ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف��ان ل�� ‌ه بوونی‬ ‫ئ��ازادی ب�� ‌ه گ��وم��ان��ن‌و الی��ه‌ن��گ��ری ل ‌ه‬ ‫شێواز ‌ه ج��ۆراو جۆره‌كانی چاره‌نووس‬ ‫ت ب ‌ه‬ ‫د ‌هك��ه‌ن‪ .‬لێره‌دا خاڵی سه‌ره‌تا ده‌بێ ‌‬ ‫شێوه‌یه‌كی‌تر بێت‌‪ :‬راستی ئازادی‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ب ‌ه ره‌وشته‌و ‌ه سه‌رقاڵین ئه‌گه‌ر عه‌زابی‬ ‫ویژدانمان هه‌یه‪ .‬به‌هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئێم ‌ه‬

‫ده‌مانتوانی كردارێكی باشتر بگرینه‌به‌ر‪.‬‬ ‫ت چ كارێك‬ ‫گه‌ر له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬یان نا‪ ،‬تووشی لێڵ‌و پێڵی ده‌بین‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه هه‌مووی ئه‌و به‌ڵگ ‌ه رێنوێنییانه‌ن‪،‬‬ ‫كه ب��اس ل ‌ه ئ��ازادی��ی ئێم ‌ه ده‌ك��ه‌ن‪ .‬هیچ‬ ‫ت‬ ‫ئاژه‌ڵێك گومانی نیی ‌ه له‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫ئه‌نجامی ‌بدات‪ ،‬هیچ كات تووشی ئێش‌و‬ ‫ئ��ازار نابێته‌و ‌ه ب��ه ‌ه��ۆی دوو دڵ��ی ل ‌ه‬ ‫بڕیاره‌كانیدا وه‌ك ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ئایا ئیشێك‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ببات‪ ،‬یان نا؟ ئێم ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ئ��اژه‌ڵ��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ده‌زان��ی��ن ه��ۆك��اری ب ‌ه‬ ‫ئه‌نجامگه‌یاندنی كرده‌وه‌كانمانین‪ .‬هه‌ر به‌م‬ ‫بۆنه‌یه‌و ‌ه به‌رپرسیارێتیی كرده‌وه‌كان‌و‬ ‫هه‌ڵسووكه‌وته‌كانمان ل ‌ه ئه‌ستۆدایه‌‌‪ ،‬بە‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی خۆمان ئه‌زموون ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ئه‌م راستیی ‌ه روون‌و ئاشكرایه‌‪،‬‬ ‫ێ ک��ۆت‌و به‌ند نییه‌‌و‬ ‫هیچ ئ��ازادی��ی��ه‌ك ‌ب ‌‬ ‫ئه‌مه‌ش زیان ل ‌ه ئ��ازادی ن��ادات‪ ،‬ئازادیی‬ ‫ێ س��ن��وور ن��ی��ی��ه‌‪ .‬پ��رس��ی ل��ه‌ش‬ ‫ئ��ێ��م��ه‌ ب�� ‌‬ ‫س��اغ��ی‪ ،‬ژینگ ‌ه پ��ارێ��زی��ی‌و پ��ه‌روه‌رده‌ی‬ ‫ئێم ‌ه سه‌رجه‌م ئه‌مان ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ناویان‬ ‫ێ ده‌به‌ین‪ ،‬ئازادیمان سنووردار ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫لـ ‌‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه ناوی نابه‌ن‪ .‬ژیانی مرۆڤ كۆتاییه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه ژیرانه‌یه‌‪ ،‬ئازادییه‌كه‌شی كۆتاو‬ ‫سنووردار بێت‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا به‌م هۆیه‌و ‌ه‬ ‫هه‌بوونی ئ��ازادی ب�� ‌ه ت��ه‌واوی روون‌و‬ ‫ئاشكرایه‌و كاریگه‌ریی ل ‌ه س��ه‌ر ژیانی‬ ‫ئێم ‌ه داناوه‌‪ .‬ئه‌مڕ ‌ۆ ئازادی به‌هایه‌ك ‌ه هه‌ر‬ ‫كه‌سێک ده‌یه‌وێت بیپارێزێت‪.‬‬

‫‪255‬‬

‫ئامانجی ئازادی‬ ‫ئ��ازادی راستییه‌كه‌و ته‌نیا ئ��اگ��اب��وون‬ ‫ت‬ ‫ل ‌ه هه‌بوونی ئ��ازادی به‌س نییه‌‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫بپرسین‪ :‬ئازادیی چییه‌؟ بۆچی ئازادین؟‬ ‫ئه‌گه‌ر ئازادی ئامانجێكی ل ‌ه پشته‌و ‌ه بێت‌‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر گ��ه‌ڕان بۆ ‌شتێك بێت‌‪ ،‬ماناداره‌‪،‬‬ ‫ێ وچان باس‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا ب ‌‬ ‫ل ‌ه ئازادی وه‌كو کااڵیه‌ک ده‌كرێت‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هیچ كه‌س نیی ‌ه ئێم ‌ه هۆشیار بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كه‌وا ئازادی تا ئه‌و جێگه‌ی ‌ه واتاداره‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئامانجێكی له‌ پشته‌وه‌ بێت‌‪.‬‬ ‫ئ��ازادی بڕیاردانی مرۆڤه‌‪ ،‬ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ب��ه‌راوردك��ردن��ی ش��ت��ێ��ك‪ .‬وات��ه‌‪ ،‬وزه‌و‬ ‫توانایی مرۆڤ ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی ئامانجێك بۆ‬ ‫خۆی دیاری بكات‪ .‬ئه‌وه‌ی باسمان كرد‬ ‫پێناسه‌ی سه‌ره‌كی ئازادییه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه تایبه‌تمه‌ندیی ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانی‬ ‫ئ��ازادی ئ��ه‌و بوونانه‌یه‌‌‪ ،‬ك�� ‌ه وا خ��اوه‌ن‬ ‫گیانن‪ .‬ب ‌ه سه‌رنجدان له‌م خاڵه‌‪ ،‬بۆمان‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌‪ .‬ك��ات��ێ��ک‪ ،‬ك�� ‌ه م��رۆڤ ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی ئازادییه‌وه‪ ،‬ل ‌ه‌واتا مینۆكییه‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫ك ل�� ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ب��ۆ گه‌یشتن ب�� ‌ه ئامانجێ ‌‬ ‫بیركردنه‌وه‌و ویسته‌و ‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌‪،‬‬ ‫ئازادیی ئه‌وان وه‌ك كرده‌وه‌یه‌ك ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫ده‌درێ��ت‪ .‬ب��اس ل ‌ه ئ��ازادی��ی تا ئ��ه‌و كات ‌ه‬ ‫سه‌رنجی ئێم ‌ه به‌ره‌و الی کڕۆکی ئازادیی‌و‬ ‫به‌ڵگه‌ی بوونیان راده‌كێشێت‌‪ ،‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا‬ ‫هیچ واتایه‌کی نییه‌‪ .‬ئاژه‌ڵه‌كان به‌ره‌و الی‬ ‫شتێك هه‌نگاو ده‌نێن‪ ،‬ب ‌ه هه‌ستی خۆیان‬

‫دركی پێده‌كه‌ن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬له‌ت ‌ه گۆشتێك‪،‬‬ ‫بۆنی ئاژه‌ڵێكی مێینه‌‪ ،‬ره‌ن��گ��ی گوڵێك‪،‬‬ ‫غه‌ریز ‌ه دیارییان د ‌هك��ات هه‌ڵسوكه‌وتی‬ ‫ئه‌وان به‌ره‌و چ الیه‌نێك هان بدات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫مرۆڤ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‌‌تر هه‌ڵس‌و كه‌وت‬ ‫ده‌ك��ات‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌‪ ،‬مرۆڤ خۆی‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی زانیاری عه‌قڵییه‌و ‌ه ده‌یناسێت‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ :‬كاتێک خێزان پێك ده‌هێنێت‪،‬‬ ‫ه��اوس��ه‌ری خ��ۆی وه‌ك ره‌گ��ه‌زێ��ك��ی‬ ‫ێ ناكات‪ ،‬كه ‌ل ‌ه‬ ‫نێرین ‌ه یان مێین ‌ه چاو لـ ‌‬ ‫رێگه‌یه‌و ‌ه غه‌ریزه‌ی خۆی دابین بكات‪،‬‬ ‫یان ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ره‌گه‌زی خۆی بپارێزێت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو خاوه‌ن ئه‌م توانایه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌ویدی‬ ‫وه‌ك هاوبەشی ژیانی خۆی ل ‌ه سه‌رجه‌م‬ ‫كاته‌كانی ژی��ان��ی��دا بناسێت‌و ل�� ‌ه ژیانی‬ ‫هاوبه‌شدا رێز ل ‌ه به‌هاكانی بگرێت‪ .‬ئاژه‌ڵ‬ ‫ب�� ‌ه ت��ه‌واوی ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ك‌و به‌خشنده‌یی‌و‬ ‫ێ خه‌به‌ره‌‪ .‬گرنگتر‬ ‫راستگۆیی مرۆیی ب ‌‬ ‫ل��ه‌م��ان��ه‌‪ ،‬م��رۆڤ خ��اوه‌ن ئ��ه‌م ت��وان��ای�� ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ��ه‌و ش��ت��ان��ه‌ی ده‌ی��ان��ن��اس��ێ��ت‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه ئ��ازادی هه‌ڵیبژێرێت‪ ،‬ب�� ‌ه ئه‌نجامی‬ ‫ت خۆڕاگربێت‌‪،‬‬ ‫بگه‌ێنێت‌‪ .‬ئ��ه‌و ده‌ت��وان��ێ�� ‌‬ ‫ب��ۆئ��ه‌وه‌ی بیربكاته‌وه‌و ئه‌نجامدان یان‬ ‫ئه‌نجامنەدانی ب��ڕی��ار ‌هك��ه‌ی لێكبداته‌وه‌‪.‬‬ ‫ت له‌م باره‌یه‌و ‌ه بیربكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و ده‌توانێ ‌‬ ‫ئایا رەچاوكردنی بڕیارێكی له‌م جۆر ‌ه‬ ‫ن په‌نجه‌ی‬ ‫ت ده‌رئه‌نجام‌و شوێ ‌‬ ‫ده‌توانێ ‌‬ ‫ه��ه‌ڵ��س��ووك��ه‌وت��ه‌ك��ان��ی هه‌ڵبسه‌نگێنێت‌و‬ ‫ل��ه‌و پێداویستیی ‌ه ج��ۆراو ج��ۆران��ه‌ی ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌ستیدایه‌‪ ،‬یه‌كێكیان ته‌لبژێر بكات‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪256‬‬

‫ل�� ‌ه كاتی به‌جێهێنانی ئ��ازادی��دا‪ ،‬عه‌قڵ‌و‬ ‫ویست رۆڵ��ی هاوبه‌ش ده‌گ��ێ��ڕن‪ .‬گرنگ‬ ‫ئه‌م ‌ه نیی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ئازادیی سه‌ر بگرێت‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت بایه‌خی پێبدرێت‪ ،‬به‌ڵكو مرۆڤ‬ ‫ل�� ‌ه ك��ات��ی سه‌رگرتنی ئ��ازادی��دا‪ ،‬ده‌بێت ‌ه‬ ‫مرۆڤێكی راسته‌قینه‌‪ .‬ئازادیی‌و به‌هایه‌كی‬ ‫ل ‌ه خۆیدا هه‌یه‪ ،‬ك ‌ه دوا ئامانجیش نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو كه‌ره‌سته‌یه‌ك ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی مرۆڤ‬ ‫مرۆڤایه‌تی خ��ۆی بسه‌لمێنێت‪ .‬پ��ار ‌ه بۆ‬ ‫ێ بكڕین‪ .‬ئ��ازادی بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه شتێكی پ ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی ‌ه ئێم ‌ه به‌خته‌وه‌ر بین‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫زۆر گرنگه‌‪ .‬ئه‌و ئازادییه‌ی‪ ،‬ب ‌ه ناڕاستی‬ ‫س��ه‌رده‌گ��رێ��ت‌‪ ،‬ئاسته‌نگێک ‌ه ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫به‌خته‌وه‌ریدا‌و مرۆڤایه‌تیمان دابین ناكات‪.‬‬ ‫ئ��ازادی��ی‪ ،‬ئه‌گه‌ر ناڕاست‌و چ��ه‌وت بێت‪،‬‬ ‫نامۆبوونی مرۆڤ‌و عه‌قڵیشی به دواوه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئازادی ل ‌ه شتێک‪ ،‬ئازادی بۆ شتێک‬ ‫ئ��ازادی ره‌هه‌ندێكی دوو الیه‌نه‌ی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ئ��ازادی ل�� ‌ه شتێك‌و ئ��ازادی ب��ۆ شتێك‪.‬‬ ‫ئازادبوونی خۆمان ل ‌ه شتێك ئه‌و كات ‌ه‬ ‫گرنگه‪ .‬ده‌رفه‌تی بڕیاردانی ئێم ‌ه تووشی‬ ‫قه‌یران بێت‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه نموونه‌یه‌ك‬ ‫ده‌هێننه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سیستمی دیموكراسیدا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬شۆڕشێكی سه‌ربازی رووده‌داو‬ ‫رێ��گ��ه‌ ل��ه‌ ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ئ��ازاد ده‌گ��رێ��ت‪،‬‬ ‫له‌م سه‌رو به‌نده‌دا ل ‌ه ئازادیی سیاسیدا‬ ‫بۆشاییه‌ك سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و مرۆڤ مافی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه بۆ ئه‌نجامگه‌یاندنی ئازادیی‬

‫سیاسی‪ .‬ه��ه‌وڵ‌و ته‌قه‌ال ب��دات‪ ،‬ب��ه‌اڵم نا‬ ‫وه‌ك به‌رزترین ئامانج چ��اوی لێبكه‌ین‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ی ژیانێك ‌ه له ‌س��ه‌ر خوانی‬ ‫دیمۆكراسی سازكرابێت‪ .‬گرنگ ئ��ه‌وه‬ ‫نییه هه‌ڵبژاردنی ئازادمان هه‌بێت‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كێشه‌ی دیاریكراو ئه‌وه‌ی ‌ه ب ‌ه چ شێوه‌یه‌ك‬ ‫باشترین ده‌سه‌اڵت هه‌ڵبژێرین‪ .‬به‌ده‌ر له‌م‬ ‫الیه‌نه‌‪ ،‬م��رۆڤ ب ‌ه شێوه‌ی سروشتی تا‬ ‫ت‬ ‫راده‌یه‌ك خاوه‌ن ئازادییه‌‪ .‬بۆی ‌ه ده‌توانێ ‌‬ ‫ك��رده‌وه‌ك��ان��ی خ��ۆی دی��اری ب��ك��ات‪ .‬ل ‌ه‬ ‫شه‌ڕی زوڵم‌و زۆری هاندانه‌كانی خۆی‬ ‫ت‬ ‫ئازاد بكات‪ .‬ته‌نانه‌ت دیكتاتۆرێك ناتوانێ ‌‬ ‫ئ��ه‌م ئ��ازادی��ی�� ‌ه بنه‌ڕه‌تیی ‌ه ل��ه ‌م��ن زه‌وت‬ ‫ت بۆ دیاریكردنی‬ ‫بكات‪ .‬دیکتاتۆر ده‌توانێ ‌‬ ‫ش��ێ��وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت ئاسته‌نگێک بێت‪،‬‬ ‫ێ زه‌وت بكات‪.‬‬ ‫ت ئازادیم لـ ‌‬ ‫به‌اڵم ناتوانێ ‌‬ ‫ئازادیم بۆ ئه‌و ‌ه نیی ‌ه مرۆڤێكی چاك‪ ،‬یان‬ ‫خراپ بم‪ .‬له‌گه‌ڵ كۆمه‌ڵگادا یه‌ك ره‌نگ‬ ‫ب��م‪ ،‬ی��ان به‌رپرسیاران ‌ه هه‌ڵسووكه‌وت‬ ‫بكه‌م‪ .‬بوێر بم‪ ،‬یان ترسنۆك‪ .‬دیکتاتۆر‬ ‫ت ئ��ه‌م ئ��ازادی��ی��ه‌ی ل�� ‌ه كاتێکدا‬ ‫ن��ات��وان��ێ�� ‌‬ ‫ده‌م��ه‌وێ��ت خ��ۆم ب��گ��ۆڕم‪ ،‬ی��ان كاتێک ب ‌ه‬ ‫خۆمه‌و ‌ه سه‌رقاڵم ل ‌ه منی زه‌وت بكات‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگای ئێستای ئێمه‌دا پێداگری‬ ‫له ‌سه‌ر ئازادی ده‌كرێت‪ ،‬خه‌ڵک وای بۆ‬ ‫ده‌چن ئازادی ده‌ربازبوونه‌‪ .‬وات ‌ه ئازادی‬ ‫وه‌ك ده‌ربازبوون ل ‌ه پێش داوه‌رییه‌كان‪،‬‬ ‫رابه‌رایه‌تییه‌كان‪ ،‬نه‌ریته‌كان‪ ،‬ده‌ستوورو‬ ‫نه‌هیكردن‪ ،‬چاولێده‌كه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئازادی بۆ‬ ‫شتێك ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ ئازادی ل ‌ه شتێك‬

‫‪257‬‬

‫ریشه‌دارتره‌‪ .‬ئ��ازادب��وون‌و ده‌ربازبوون‬ ‫هه‌نگاوێكی سه‌ره‌تاییه‌‪ ،‬پالنێكی ت��ه‌واو‬ ‫ده‌خ��ات�� ‌ه ب��ه‌رده‌م��م��ان ب��ۆ جێبه‌جێكردنی‬ ‫ب��ه‌رن��ام��ه‌ی��ه‌ك��ی گ��ه‌وره‌‪ .‬ئێم ‌ه ل�� ‌ه یه‌كه‌م‬ ‫ت خۆمان ئازادبكه‌ین ل ‌ه‬ ‫هه‌نگاودا ده‌بێ ‌‬ ‫شتێك تا وه‌ك ئازاد بین بۆ شتێك‪ .‬وات ‌ه بۆ‬ ‫ت پالنێك بۆ ژیانمان دابین‬ ‫ئه‌وه‌ی ب‌مانه‌وێ ‌‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬رێكخستنی شۆڕشێك ‌ب ‌‬ ‫پالنێكی بۆ دابڕێژین بێمانایه‌‪ .‬ناوه‌ڕۆك‌و‬ ‫ج��ه‌وه��ه‌ری ئ��ازادی‪ ،‬پ�لان داڕش��ت��ن بۆ‬ ‫ژیانه‌‪ .‬ئازادییه‌كی ره‌ها ل ‌ه هه‌ر شتێك‌و‬ ‫هه‌ر كه‌سێك‪ .‬ئێم ‌ه به‌ره‌و هیچ شوێنێك‬ ‫ناگه‌ێنێت‪ ،‬به‌اڵم پرسیارێك دێت ‌ه ئاراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م پالنی ژیانهی ئازادی ل ‌ه خزمه‌تیدایه‌‪،‬‬ ‫چییه‌؟ وه‌اڵمه‌كه‌ی ئاسانه‌‪ ،‬مرۆڤایه‌تییه‌‪،‬‬ ‫گه‌شه‌كردنی چڕو پڕی سروشتی مرۆیی‬ ‫وه‌ك خاوه‌ن وزه‌ی ژیرانه‌‌‪ .‬مرۆڤ خاوه‌ن‬ ‫ئه‌م ئه‌گه‌ره‌ی ‌ه ل ‌ه الیه‌نی مرۆڤایه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫گه‌شه‌بكات‌و هاوده‌نگ له‌گه‌ڵ سروشتی‬ ‫خۆیدا ژی��ان به ‌س��ه‌ر ببات‪ ،‬ب��ۆی هه‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كاتی ب ‌ه ئه‌نجامگه‌یاندنی ئه‌م ئه‌ركه‌دا‬ ‫شكست بهێنێت‪ .‬كه‌سێک‪ ،‬ك ‌ه فه‌زیله‌تی‬ ‫ب ‌ه مرۆڤبوونی خۆی ل ‌ه خۆیدا خه‌ماڵند‪،‬‬ ‫ت هه‌روه‌ها وه‌ک ل ‌ه‬ ‫ئه‌م واتای ‌ه ناگه‌ێنێ ‌‬ ‫به‌شه‌كانی پێشتردا ئ��ام��اژه‌م��ان پێكرد‪،‬‬ ‫ده‌بێت هه‌موومان یه‌كسان بین‪ ،‬چونكە‬ ‫پ�لان��ی ج��ۆراوج��ۆر ب��ۆ ژی��ان��ێ��ك��ی ب��اش‬ ‫ت ببێت‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا مرۆڤی‬ ‫ده‌كرێ ‌‬ ‫سه‌ر گۆی زه‌وی جۆراو جۆرن‪ ،‬پڕۆسه‌ی‬ ‫ب ‌ه م��رۆڤ بوونیش پرۆسه‌یه‌كی یه‌كه‌م‬

‫نییه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی مرۆڤ هه‌مووی‬ ‫سروشتێكی یه‌كسانی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم خاوه‌ن‬ ‫الیه‌نی فره‌چه‌شن‌و ج��ۆراوج��ۆره‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫دایكه‌ی لە سه‌رجه‌م كاته‌كانی ژیانیدا‬ ‫ت وه‌ك مامۆستایه‌ك‪،‬‬ ‫كه‌یبانووه‌‪ ،‬ده‌توانێ ‌‬ ‫یان باخه‌وانێك توانا عه‌قاڵنییه‌كانی خۆی‬ ‫پ��ه‌ره‌پ��ێ��ب��دات‌و ژی��ان��ی م��رۆڤ��ان��ه‌ی خۆی‬ ‫پراكتیز ‌ه بكات‪ .‬پرۆسه‌ی ب ‌ه مرۆڤبوون‬ ‫ده‌ت��وان��ێ��ت ش��ێ��وازی ه��ه‌م��ه‌الی��ه‌ن ل�� ‌ه خۆ‬ ‫بگرێت‪ ،‬چونکە پێداویستی بێ‌سنوور بۆ‬ ‫به‌ مرۆڤبوون هه‌یه‌‪ ،‬ئاسۆكراوه‌یه‪.‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی‌و به‌ڵێنی‬ ‫ئ��ازادی��ی سه‌ربه‌خۆیی‌و ناگیرۆده‌بوون‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬م��رۆڤ ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا پ��ش��ت ب ‌ه‬ ‫كه‌سێكی‌‌تر ده‌به‌ستێت‪ .‬ئێم ‌ه پشت ب ‌ه‬ ‫خ��ێ��زان‪ ،‬ه��اوڕێ‪ ،‬ده‌زگ��ای ئ��اب��ووری��ی‌و‬ ‫پۆلیس‌و هاوسێ ده‌به‌ستین‪ .‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫نێوان ئازادی‌و سه‌ربه‌خۆییدا جێی گۆرك ‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ین به‌‌م ئه‌نجامه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئازادیی‬ ‫ئێم ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زێده‌ڕۆیان ‌ه ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫كه‌سانێكی‌تره‌و ‌ه تووشی چه‌رمه‌سه‌ری‬ ‫ت ئه‌م خاڵ ‌ه ره‌چاو بكه‌ین‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ده‌بێ ‌‬ ‫ئێم ‌ه ت��ا س��ه‌رده‌م��ی الوێ��ت��ی��ی پشت ب ‌ه‬ ‫دایك‌و باوك ده‌به‌ستین‪ .‬ئه‌وان ته‌نانه‌ت‬ ‫به‌خێومان ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫بارهێنانی ئێم ‌ه بڕیاریش ده‌ده‌ن‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫گیرۆده‌ی كۆمه‌ڵگای خۆمانین‪ ،‬گیرۆده‌ی‬ ‫شوێنێكین‪ ،‬ک ‌ه له‌وێدا په‌روه‌رده‌كراوین‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪258‬‬

‫ل��ه‌ ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری��ی ه��ه‌ڵ��س‌وك��ه‌وت��ی‬ ‫هه‌ڤااڵن‌و مامۆستاكانمان گه‌شه‌ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫رێكخستنی كاتی پشوودانمان پێوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه دۆخی ئابووریی‌و ئاستی گه‌شه‌كردنی‬ ‫پیشه‌سازی واڵته‌كه‌مانه‌و ‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه چی ده‌خوێنین‌و چ ج��ۆر ‌ه ماشینێك‬ ‫ل��ێ��ده‌خ��وڕی��ن‪ ،‬پ��ێ��وه‌ن��دی ب��ه‌وه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫چ��ه‌ن��د ‌ه پ��اره‌م��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب�� ‌ه ك��ورت��ی ل ‌ه‬ ‫كاتی له‌دایكبوونیشماندا پێویستمان ب ‌ه‬ ‫كه‌سانێكی‌‌تر هه‌یه‌‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ب ‌ه درێژایی‬ ‫ژیانمان نیازمان ب ‌ه كه‌سانێكی‌تر هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ت سه‌ربه‌خۆ بین‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ئه‌گه‌ر بمانه‌وێ ‌‬ ‫خ��ۆم��ان ب�� ‌ه ش��ت��ێ��ك��ه‌و ‌ه گ��ی��رۆده‌ب��ك��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ت به‌ڵێن بده‌ین خۆمان‬ ‫یان ئه‌وه‌ی ده‌بێ ‌‬ ‫گیرۆده‌ی چ شتێك بكه‌ین‪ .‬وات ‌ه خۆمان‬ ‫بڕیاربده‌ین پشت ب ‌ه چ شتێك‌و چ كه‌سێك‬ ‫ببه‌ستین‪ .‬ه��ه‌ر هه‌ڵبژاردنێكی ئ��ازادان�� ‌ه‬ ‫(ب��ه‌ده‌ر ل�� ‌ه ب��اب��ه‌ت��ی ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌ك��ه‌ی)‬ ‫گ��ی��رۆد ‌ه ن��ه‌ب��وون‌و به‌ڵێن دان��ێ��ك��ه‌‪ .‬ئێم ‌ه‬ ‫كاتێك ئازادین به‌ڵێنی ل ‌ه سه‌ر بده‌ین‌و‬ ‫ب ‌ه ئه‌ركی سه‌رشانی خۆمانی بزانین‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئ��ازادی��ی‌و به‌ڵێن‌دان دژ به‬ ‫‌ی��ه‌ك ن��ی��ن‪ .‬م��رۆڤ��ێ��ک‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر هیچ‬ ‫شتێك به‌ڵێن نادات تا وه‌ك ئازاد بێت‌‌و‬ ‫ت ل�� ‌ه هیچ‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خ��ۆی بپارێزێ ‌‬ ‫رووی��ەك��ه‌و ‌ه ناتوانێت ب��ۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئیشه‌كانی بڕیاربدات‪ .‬ب ‌ه ه��ۆی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی هه‌ر کارێک یاساو رێسای‬ ‫ت‬ ‫تایبه‌تی خ��ۆی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬م��رۆڤ ناتوانێ ‌‬ ‫هاوڕێیه‌ك هه‌ڵبژێرێت‪ .‬ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‪،‬‬

‫ت ل ‌ه ناو مرۆڤه‌كانی‌تردا‬ ‫ك ‌ه ئه‌گه‌ر بیه‌وێ ‌‬ ‫ت رێ��ز ل ‌ه‬ ‫ناسنامه‌یه‌كی ه��ه‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬د ‌هب��ێ�� ‌‬ ‫كۆمه‌ڵێك رێسای نه‌نووسراو‌ بگرێت‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر من ل ‌ه ناو یه‌ک ل ‌ه هه‌شتی ملیارد‬ ‫كچی ت��از ‌ه پێگه‌یشتووی س��ه‌ر زه‌وی‪،‬‬ ‫ت ی��ه‌ك��ێ��ك ب��ۆ ه��اوس��ه‌ری خ��ۆم‬ ‫ب��م��ه‌وێ�� ‌‬ ‫ت ل ‌ه ‪1/799999999‬‬ ‫هه‌ڵبژێرم‪ ،‬كه‌وات ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫كچه‌كانی‌تر چاوپۆشی بكه‌م‪ ،‬به‌اڵم كاتێک‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێداگریم ل ‌ه سه‌ر هه‌ڵبژاردنی یه‌كێكیان‬ ‫كرد‪ ،‬ك ‌ه دوو جووت بووین‪ ،‬ئازادیی من‬ ‫سنووردار نابێته‌وه‪ ،‬به‌ڵكو به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ئ��ازادی خۆم ب ‌ه دی ده‌هێنم‪ ،‬من كاتێك‬ ‫ده‌توانم ب ‌ه گه‌مه‌ی ئازادیی خۆم وه‌كو‬ ‫ئامانجێك سه‌یربكه‌م‌و پێداگری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ب�� ‌ه ئه‌نجام گه‌یاندنی پالنه‌كانم بكه‌م‪،‬‬ ‫كاتێک‪ ،‬ك ‌ه من ل ‌ه ژیانمدا به‌ڵێن ده‌ده‌م‌و‬ ‫به‌رپرسیارم‪ ،‬ده‌توانم ئازادبم‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫ئ��ازادی خۆمم ب�� ‌ه ئه‌نجام گ��ه‌ی��ان��دووه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو بڕیارێك به‌رپرسیارێتی‌و ئه‌ركه‌‌‪.‬‬ ‫ێ بڕیاردان ئازادی بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ب‌‬ ‫چۆن له‌ ئازادیدا گه‌شه‌بكه‌م‬ ‫ب�� ‌ه داخ��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ئ��ێ��م��ه‌دا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ته‌واوی وێنایه‌كی هه‌ڵ ‌ه ل ‌ه سه‌ر چۆنیه‌تی‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن ل ‌ه ئ��ازادی��دا هه‌یه‌‪ .‬وێناك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ی��ه‌‪ :‬ئ��ازادی��ی ل��ه‌م رێ��گ��ه‌ی��ه‌وه‌ پ��ه‌ر ‌ه‬ ‫ده‌سێنێت‪ ،‬که‌ سنووره‌كان بسڕێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫مانای ئازادی ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌م وێنایه‌‪،‬‬ ‫پێش ‌داوه‌ری��ی��ه‌ك��ان بسڕینه‌وه‌‪ ،‬خێرایی‬

‫‪259‬‬

‫ب��ه‌ رووداوه‌ك��ان ب��ده‌ی��ن‌و ل�� ‌ه س��ن��وور ‌ه‬ ‫جه‌سته‌یی‌و ته‌كنیكی‌و ره‌وشتییه‌کان‬ ‫تێپه‌ڕببین‪ .‬هه‌ندێكی‌تر الی��ان وای�� ‌ه به‌و‬ ‫راده‌ی��ه‌ی م��رۆڤ ل�� ‌ه ك��ۆت‌و ب��ه‌ن��دی‬ ‫غه‌ریز ‌ه بزووێنه‌ره‌كانی ره‌ها ده‌كات به‌و‬ ‫راده‌ی��ه‌ش ئ��ازادت��ر ده‌بێت‌‪ .‬ل ‌ه س��ه‌ر ئه‌م‬ ‫بنه‌مایه‌‪ ،‬کاتێک مرۆڤ خاوه‌ن ئازادییه‌كی‬ ‫زیاتره‌‪ ،‬سه‌رجه‌م هاندانه‌كانی خۆی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مای چێژو حه‌زێكه‌‪ ،‬ک ‌ه رازی‬ ‫بكات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م باوه‌ڕان ‌ه ناتوانن په‌ر ‌ه‬ ‫ب ‌ه ئازادی ئێم ‌ه بده‌ن‪ ،‬ئه‌ویش له‌به‌ر دوو‬ ‫هۆکار‪:‬‬ ‫‪1‬ـ��ـ ئ��ه‌و م��رۆڤ��ان��ه‌ی ته‌نیا الی��ه‌ن��گ��ری ل ‌ه‬ ‫ه��ان��دان��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی��ان ده‌ك��ه‌ن‪ ،‬ناتوانن‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی ته‌مه‌ن درێ��ژ بنیات بنێن‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ل ‌ه حاڵێكدا هیچ شۆفێرێك په‌یڕه‌وی‬ ‫ل ‌ه رێساكانی هاتووچوو نه‌كات‌و پاساوی‬ ‫ئه‌و ‌ه بهێنێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م رێسایان ‌ه رێگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئازادیی ئه‌و ده‌گ��رن‪ .‬باشتر وای�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی هه‌ڵهاتن ل ‌ه ده‌س��ت مه‌ترسی‬ ‫ئه‌م جۆر ‌ه شۆفێران ‌ه ب ‌ه پێی پیاد ‌ه بڕۆین‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هیچ كه‌سێك الیه‌نگری ل ‌ه رێساكانی‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��دار ب�� ‌ه خ��اوه‌ن��داری��ی تایبه‌ت‬ ‫نه‌كات‪ ،‬هیچ كات ناتوانین خانووه‌كانمان‬ ‫ێ بهێڵین‪ .‬بۆ به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ج‌‬ ‫پێویست ‌ه رێگ ‌ه ن��ه‌ده‌ی��ن ئ��ه‌و مرۆڤانه‌ی‬ ‫سه‌ره‌ڕۆو ئاژاوه‌گێڕن‪ ،‬رێگه‌یان لێبگرین‪.‬‬ ‫‪2‬ـ��ـ م��رۆڤ��ێ��ک ب�� ‌ه خ��ه‌ی��اڵ��ی ئ��ه‌وه‌ی ب��ه‌ ‌و‬

‫شێوه‌ی ‌ه ده‌گاته‌ ئازادی‪ ،‬ک ‌ه به‌رده‌وام ل ‌ه‬ ‫دوای حه‌زه‌كانی خۆی بگه‌ڕێت‌‪ ،‬ئه‌وا ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه ئازادییه‌كه‌ی خۆی ده‌دۆڕێنێت‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌و ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه م��رۆڤ��ێ��ك��ه‪ ،‬ک��ه‌ كۆیله‌ی‬ ‫ك به‌سه‌ر ئاره‌زوو ‌ه‬ ‫حه‌زه‌كانیه‌تی‪ .‬كه‌سێ ‌‬ ‫سێكسییه‌كانی خۆیدا زاڵ نه‌بێت‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫شتێک‪ ،‬ك ‌ه بیری لێده‌كاته‌وه‌‪ ،‬رازیكردنی‬ ‫ئ��اره‌زوو ‌ه سێكسییه‌كانیه‌تی‪ .‬كه‌سێكی‬ ‫قه‌ڵه‌و ب��ه‌رده‌وا ‌م جگه‌ر ‌ه ده‌كێشێت‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا ئ��اره‌زووی ته‌ماكۆكێشان ب ‌ه‬ ‫سه‌ریدا زاڵ ده‌بێت‌‪ .‬الوێك ‌ه ژیانی خۆی‬ ‫ته‌رخان ده‌كات بۆ مادد ‌ه سڕكه‌ره‌كان‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا خووگرتن ب ‌ه ماد ‌ه سڕكه‌ره‌كان‬ ‫ماڵ وێرانی ده‌كات‪ .‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاره‌زووه‌كانماندا سه‌رنه‌كه‌وین‪ ،‬ئه‌وان به‬ ‫‌سه‌ر ئێمه‌دا زاڵ ده‌بن‪.‬‬ ‫رێگا‌ی راسته‌قینه‌ی پ��ه‌ره‌پ��ێ��دان له‌مه‌ر‬ ‫ئ��ازادی ئ��ه‌وه‌ی��ه‪ .‬ف��ێ��رب��ی��ن چ��ۆن ب ‌ه‬ ‫ش��ێ��وه‌ی�� ‌هك��ی باشتر ب�� ‌ه س��ه‌ر خۆماندا‬ ‫زاڵ بین‪ ،‬هه‌وڵ بده‌ین راده‌ی زاڵبوونی‬ ‫شته‌كان ب ‌ه سه‌ر خۆماندا كه‌م بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ دیاریكردنی ئه‌ركه‌كانمان‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫بابه‌تێكی ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌و ‌ه رێ��گ��رب��ی��ن‌و بۆ‬ ‫خ��ۆم��ان ئ��ه‌رك��ه‌ك��ان��م��ان دی��اری��ب��ك��ه‌ی��ن‪.‬‬ ‫ئ��ه‌و ک��ات�� ‌ه ئ��ازادی��ی خ��ۆم��ان ب�� ‌ه ئه‌نجام‬ ‫گه‌یاندووه‌و ل ‌ه هه‌مان كاتدا په‌ره‌مان ب ‌ه‬ ‫ئازادییه‌كانمان داوه‌‪ ،‬ده‌بێت ل ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫كاریگه‌ریی شته‌كاندا‪ ،‬فه‌زیله‌ته‌كان ل ‌ه‬ ‫خ��ۆم��دا پ��ه‌روه‌رد ‌ه ب��ك��ه‌م‪ .‬ب��ۆئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪260‬‬

‫ئ��ازادی��دا گ��ه‌ش��ه‌ب��ك��ه‌م‌‪ .‬ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫دابینكردنی ئه‌وه‌ی بڕیارم ل ‌ه سه‌ر داو ‌ه‬ ‫توانا نوێیه‌کان ل ‌ه خۆمدا په‌روه‌رده‌بكه‌م‪.‬‬ ‫ئێم ‌ه ده‌بێت له‌و فه‌زیله‌تانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئازادان ‌ه‬ ‫ده‌ستمان ك��ه‌وت��وون سپاسگوزار بین‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ە ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی ئ��ه‌م ئ��ازادی��ی��ان��ه‌و ‌ه‬ ‫گیرۆده‌بوونی ئێم ‌ه ب ‌ۆ شته‌كان كۆتایی‬ ‫پێدێت‌و ئیدی وه‌كو ئه‌و ماسییان ‌ه نین ب ‌ه‬ ‫هۆی كه‌وتن ‌ه شوێن حه‌زه‌كانیان ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫داوی راوچییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئێم ‌ه ئازادان ‌ه بۆ‬ ‫دابینكردنی شتێک‪ ،‬ك ‌ه بڕیاری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌ده‌ین‌ ب ‌ه توندو تۆڵی شوێنی ده‌كه‌وین‪.‬‬ ‫گرنگترین ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی ل��ه‌م چه‌شنه‌‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه دڵ��ن��ی��ای��ی��ه‌و ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی پالنێكی‬ ‫دی��اری��ك��راوه‪ ،‬چ��ون��ك��ە ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫پ�لان��ان��ه‌وه‌‪ ،‬ب��وون��ی ئێم ‌ه رووب��ه‌ڕووی‬ ‫م��ه‌ت��رس��ی ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌و ده‌ك��ه‌وی��ن�� ‌ه ن��او‬ ‫بازنه‌ی گه‌مه‌یه‌كی دیاریكراوه‌وه‌‪ .‬مرۆڤ‬ ‫ێ پالنه‌كانی‪ ،‬مرۆڤێك ‌ه دوور‬ ‫ل ‌ه ژیاندا به‌ب ‌‬ ‫ل ‌ه ئ��ازادی‪ .‬مرۆڤێک ل ‌ه ژیانیدا پالنێكی‬ ‫ی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه ب��ۆ ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ی ئ��ه‌رك��ه‌ك��ان�� ‌‬ ‫دابنێت‌‪ ،‬ئه‌وا مرۆڤبوونی ل ‌ه ژێر مه‌ترسی‬ ‫له‌ناوچووندایه‌‪.‬‬ ‫ئازادیی هه‌ڵبژاردن‌و ئازادی ل ‌ه پێناو‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ئازادیی ئه‌م ‌ه نیی ‌ه ل ‌ه نێوان هه‌ڵبژاردنی دوو‬ ‫یا چه‌ند شتێکدا بڕیاربده‌ین‪ .‬بۆ نموونه‌‪:‬‬ ‫ئازادی ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی كۆكاكۆالی ره‌ش‪،‬‬

‫ی��ان سپی‌‪ .‬ل ‌ه پ��اڵ توانای هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫ئ��ازادی ئه‌گه‌رێكی‌تریشی لێده‌كه‌وێته‌و ‌ه‬ ‫ئه‌ویش هه‌ڵبژاردن‪ ،‬یان هه‌ڵنه‌بژاردنیه‌تی‬ ‫(ئازادی ل ‌ه پێناو هه‌ڵبژاردندا)‪ ،‬وات ‌ه ئه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ل ‌ه بڕیاردان پاشگه‌ز ببینه‌وه‪،‬‬ ‫یان پێداگری ل ‌ه سه‌ر ب ‌ه ئه‌نجامگه‌یاندنی‬ ‫ت‬ ‫بكه‌ین‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬سه‌گێك ده‌توانێ ‌‬ ‫له‌ت ‌ه گۆشتێك بخوات‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت بۆ‬ ‫خواردنی ئه‌م له‌ت ‌ه گۆشت ‌ه بریارده‌ر بێت‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ت ب ‌ه مه‌به‌ستی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫یان ئه‌وه‌ی مانبگرێ ‌‬ ‫به‌چكه‌كانی پێبده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌ی ئ��ازادی ئ��ه‌وه‌ نیی ‌ه بۆ كه‌سێك‬ ‫پێداویستی ل�� ‌ه ك��رده‌و ك��رداردا دابین‬ ‫بكرێت‪ ،‬به‌ڵكو بنه‌ڕه‌تی ئ��ازادی زیاتر‬ ‫به‌هره‌گرتن له‌م توانایانه‌دایه‌‪ ،‬كه خۆمان‬ ‫دیاریده‌كه‌ین‪ .‬ره‌گ‌و ریشه‌ی ئازادی ل ‌ه‬ ‫پێناو هه‌ڵبژاردندایه‌‪.‬‬ ‫ئاسته‌کانی ئازادی‬ ‫ێ ئاستی‬ ‫ئێمه‌ ده‌توانین ‌ ب��اس له‌ س ‌‬ ‫ئازادی بكه‌ین‪ :‬ئاستی هه‌یه‌تی‪ ،‬ئاستی‬ ‫كردار‪ ،‬ئاستی بوون‪.‬‬ ‫له‌ ئاستی هه‌یه‌تیدا به‌م شێوه‌ باس له‌‬ ‫ئازادی ده‌كه‌ین‪ .‬بۆ نموونه‌‪ :‬بڕیار بده‌ین‪.‬‬ ‫ئایا پراید‪ ،‬یان پژۆ كه‌میان له‌ ماڵه‌وه‌‬ ‫دابنێین؟ یان ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ئایا پارێزگاری‬ ‫له‌ سه‌گ‪ ،‬یان له‌ پشیله‌كه‌مان بكه‌ین‌و‬ ‫هه‌ندێك جلوبه‌رگی جین له‌ ماركی ‪x‬‬ ‫یان ‪ y‬بسێنین؟‬

‫‪261‬‬

‫له‌ دووه‌م ئاستدا‪ ،‬واته‌ ئازادی كرده‌یی‌‪.‬‬ ‫ده‌ت��وان��ی��ن بڕیاربده‌ین ئایا بچین بۆ‬ ‫سینه‌ما‪ ،‬یان بچین بۆ میوانی؟ ‌ كایه‌ی‬ ‫تۆپی پێ‌ یان كایه‌ی باسكه‌ بكه‌ین؟‬ ‫ل��ه‌ ئ��ه‌ن��ج��ام��دا ده‌ت��وان��ی��ن ل��ه‌ ئاستی‬ ‫سێیه‌مدا بڕیار له‌ سه‌ر ئ��ه‌وه‌ بده‌ین‪،‬‬ ‫که‌ ده‌مانه‌وێت‌ چۆن بین‪ .‬له‌ سه‌رخۆ‬ ‫ب��ی��ن‪ ،‬ی��ان ئ��اڵ��ۆز؟ راستگۆ ب��ی��ن‪ ،‬یان‬ ‫جامه‌لووسكه‌ بكه‌ین؟ به‌ ئه‌مه‌ك بین‬ ‫یان بێ‌وه‌فا؟ ئه‌م ب��اوه‌ڕه‌ پڕوپاگه‌نده‌‬ ‫له‌ ئێمه‌دا زیندووی ده‌كاته‌وه‌‪ .‬شێوه‌ی‬ ‫ئازادیی بنه‌ڕه‌تی هه‌بوونی ئازادییه‌‪.‬‬ ‫كه‌سێک له‌ كۆمه‌ڵگایه‌كی مه‌سره‌فیدا‬ ‫ده‌ژی‪ ،‬خ��اوه‌ن ئ��ه‌م ئ��ه‌گ��ه‌ره‌ نییه‌‬ ‫ل��ه‌ ن��ێ��وان مودێله‌ ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��ی‬ ‫ماشیندا یه‌كێكیان هه‌ڵبژێرێت‪ ،‬چونكە‬ ‫له‌و پاره‌یه‌ی‪ ،‬كه‌وا هه‌یه‌تی ده‌توانێت‌‬ ‫هه‌رزانترین ماشێن بسێنێت‌‪ .‬هه‌ر بۆیه‌‬ ‫بە مرۆڤێكی پله‌ دوو له‌ قه‌ڵه‌م ده‌درێت‌‪.‬‬ ‫به ره‌چاوكردنی ئه‌م خاڵه‌ی‪ ،‬كه‌ كه‌سێك‬ ‫خ��اوه‌ن ئه‌م پێداویستیانه‌یه‌ له‌ نێوان‬ ‫دوو جل‌و به‌رگێکدا‪ ،‬كه‌ ماركیان هه‌یه‌و‬ ‫نرخیان ب��ه‌رزه‌ یه‌كێكیان هه‌ڵبژێرین‪،‬‬ ‫به‌ ب��ه‌راورد له‌گه‌ڵ كه‌سێكی‌‌تردا ئه‌م‬ ‫پێداویستیانه‌ی نییه‌‪ ،‬ئازادتر له‌ قه‌ڵه‌م‬ ‫ب��درێ��ت‪ .‬ل��ه‌ ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای رك��ا‌ب��ه‌ری��دا‬ ‫رێز له‌ ئ��ازادی كرده‌كی ده‌گ��رن‪ .‬له‌م‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌دا‪ ،‬س��ه‌رك��ه‌وت��ن ل��ه‌ ئیش‌و‬ ‫كار‪ ،‬وه‌رزش‌و ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی زۆر‬ ‫گرنگن‪ .‬مرۆڤێک‪ ،‬كه‌ سه‌رقاڵی ئیشێكه‌‬

‫له‌ كۆمه‌ڵگادا رێزێكی تایبه‌تی لێده‌گرن‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ب��ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ كاربه‌ده‌ستێكی‬ ‫س��اده‌دا ئازادتره‌‌‪ .‬به‌رپرسێكی بنکه‌ی‬ ‫بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫مامۆستایه‌كی سه‌ره‌تاییدا ئ��ازادت��ره‪‌.‬‬ ‫هه‌روه‌ها وه‌زیرێك به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫گارسۆنێكدا ئ��ازادت��ره‌‪ .‬به‌ دڵنیاییه‌وه‌‬ ‫كرده‌وه‌‌و هه‌بوونی دوو ئاستی گرنگی‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬تاوه‌كو بتوانێت له‌ رێگه‌یانه‌وه‌‬ ‫ئ��ازادی‌ خۆی دی��اری بكات‪ .‬مه‌ترسی‬ ‫كاتێك رووده‌دات‪ ،‬كه‌ مرۆڤ ئه‌م خاڵه‌‬ ‫بسڕێته‌وه‪ ‌،‬كه‌ ره‌گ‌و ریشه‌ی ئازادی‬ ‫له‌ ئاستی بووندا راده‌وه‌ستێت‌‪ .‬ئازادی‬ ‫پتر ل��ه‌ ه��ه‌ر شتێكی‌تر‪ ،‬ئازادییه‌كی‬ ‫مرۆڤانه‌یه‪ ‌،‬كه‌ خۆی له‌ سه‌ر پالنێك بۆ‬ ‫ژیانی داده‌ڕێژێت‌‪ .‬له‌م واتایه‌دا بوونی‬ ‫خۆی به‌ ته‌واوی دیاریده‌كات‌و شێوه‌ی‬ ‫پێده‌دات‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌كرده‌و هه‌یه‌تی ئێمه‌‬ ‫له‌ واتا تایبه‌ته‌كه‌یدا‪ ،‬ئه‌نجامی بڕیارێكه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‌ مرۆڤێكی ل��ه‌م شێوه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی��اخ��ود ج��ۆرێ��ك��ی‌ت��ر ه��ه‌ڵ��س��ووك��ه‌وت‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ئ��ه‌وی��ش پ��ەی��وه‌ن��دی ب��ه‌وه‌وه‌‬ ‫هه‌یه‌ من چۆن مرۆڤێكم؟ چۆن كرده‌‬ ‫بنوێنم‪ ،‬پ��ەی��وەن��دی هەیە ب��ەوەی من‬ ‫چ��ۆن مرۆڤێكم؟ ئ��ه‌م توانایه‌ گرنگه‬ ‫چۆن له‌ خۆم تێبگه‌م؟ ل ‌ه سه‌ر ئه‌مه‌ش‬ ‫بڕیاربده‌م‪ ،‬كه‌ بمه‌وێت‌ چۆن بم‪ ،‬كاتێك‬ ‫ده‌ت��وان��م ئ��ەوە ب��ە ئ��ه‌ن��ج��ام بگه‌یه‌نم‪.‬‬ ‫فه‌زیله‌ته‌كان له‌ خۆمدا پ��ه‌ره‌ پێبده‌م‪.‬‬ ‫له‌م سه‌رو به‌نده‌دا ده‌توانین مرۆڤێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪262‬‬

‫به‌ سۆز‪ ،‬یان مرۆڤێكی خۆبه‌زلزان بین‪.‬‬ ‫كه‌سێك بڕیارده‌دا هه‌وڵ‌و ته‌قه‌ال ده‌داو‬ ‫كه‌سێكی‌تریش له‌ ژێر ئیش ده‌رده‌چێت‌‪.‬‬ ‫ده‌توانین بڕیاربده‌ین مرۆڤێكی چاك‪،‬‬ ‫یان خراپ بین‪ .‬لێره‌دایه‌ بڕیاری بنه‌ڕه‌تی‬ ‫ژیانی ئێمه‌ به‌ ته‌واوی ده‌كه‌وێته‌ڕوو‪.‬‬

263

‫بیرکردنەوەی زانستی‌و گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی‬ Scientific thinking and social change

‫ هشام غەسیب‬:‫نووسینی‬ Written by: Hisham Ghasib ‫ جیهاد موحەمەد‬:)‌‫وه‌رگێڕانی (له‌عه‌ره‌بییه‌وه‬ Translated (from Arabic): Jihad Muhammad

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪264‬‬

‫بە لێوردبوونەوەو تێڕامانم لەم ناونیشانە‬ ‫دەستپێدەکەم‪ ،‬کە پێویستی بە راڤەکردن‌و‬ ‫شیکارییەکی فراوان هەیە‪ ،‬ئەم ناونیشانە‬ ‫ئ��ام��اژەی��ەک��ی روون‌و ئ��اش��ک��رای��ە بۆ‬ ‫هەڵوێستە‌و ت��ێ��ڕام��ان‌و ب��ی��رک��ردن��ەوە‌و‬ ‫پرسیارکردن لە سەری‪ .‬بڕواناکەم کەسێک‬ ‫لە سەر ئەم جۆرە ناونیشانە هەڵوێستە‌و‬ ‫تێڕامان بکات‪ ،‬ئەگەر بیرکردنەوەیەکی‬ ‫رۆشنگەریی نەبێت‪ ،‬قووڵنەبووبێتەوە‬ ‫ل��ەوەی‪ ،‬ک��ە ن��اوی دەب��ەم ب��ە ب��ڕوای‬ ‫رۆشنگەرێتی‌و لە نێو دڵی تازەگەرێتی‬ ‫بیرییدا نەبێت‪ ،‬زان��او بە ئاگا نەبێت لە‬ ‫گرفتەکانی‌و ناکۆکییەکانی‪ .‬گرێدراوییە‬ ‫پتەوەکەی نێوان بیری زانستی‌و گۆڕانی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬خەسڵەتێکی دیاری بڕوای‬ ‫رۆشنگەرێتییە‪ ،‬چ لە فۆرمە بۆرجوازییە‬ ‫شۆڕشگێڕییە کۆنەکەیدا‪ ،‬ئەو فۆڕمەی‪،‬‬ ‫کە لە سەر دەستی برۆنۆ‌و میکاڤیللی‌و‬ ‫بیکۆن‌و غالیلۆ‌و دیکارت‌و هۆبزو لۆک‌و‬ ‫س��پ��ی��ن��ۆزا‌و م��اددی��ی��ە ف��ەره‌ن��س��ی��ی��ەک��ان‌و‬ ‫ڤۆلتێرو رۆسۆو ئایدیالیستە ئەڵمانییەکاندا‬ ‫هاتە ئ��اراوە‪ ،‬ی��ان لە فۆڕمە کرێکارییە‬ ‫شۆڕشگێرێتییە ن��وێ��ک��ەی��ی��دا ل��ە س��ەر‬ ‫دەستی مارکس‌و ئنجلزدا هاتە ئ��اراوە‪.‬‬ ‫ئەمە کرۆکی تازەگەرێتییە‪ .‬ئەم کرۆک‌و‬ ‫ناوەڕۆکە زانستییانە بە ئاشکراو بوێرانە‬ ‫لە یەکەم ساتی تەقینەوەی تازەگەرێتی‬ ‫لە سەدەی شازدەدا راگەیه‌نرا لە الیەن‪:‬‬ ‫ب��ڕۆن‌و میکاڤللی‌و ب��ی��ک��ۆن‌ەوە‪ ،‬دوای‬ ‫ئەوانیش لە الیەن دیکارت‌و هۆبزو لۆک‌و‬

‫سپینۆزاو مادییە فەره‌نسییەکانی وەک‬ ‫ڤۆلتێرو کانت‌و فختە‌و هیگڵ‌ەوە‪ ،‬تا کامڵ‬ ‫کرا لە الیەن مارکس‌و ئنجلز‌و بە گشتی‬ ‫کەلەپوریی مارکسییەوە‪ .‬ئ��ەم بزاوتە‬ ‫تازەگەرێتیی‌و رۆشنگەرێتییە‪ ،‬لە سەدەی‬ ‫ش��ازدەوە ب��وو ب��ە بومەلەرزەیەکی بە‬ ‫هێز‪ ،‬ک��ە ه��ەم��وو جیهانی ه��ەژان��د‪ ،‬بوو‬ ‫بە رووداوێک‪ ،‬کە گۆرانکارییەکی هێندە‬ ‫گ��ەورەی هێنایە ئ��اراوە ک��ەوت��ە پێش‬ ‫هەموو گۆڕانکارییەکانی سەردەمەکانی‬ ‫پ��ێ��ش خ��ۆی��ەوە‪ .‬ب��ۆی��ە پ��ەرچ��ەک��ردارە‬ ‫ب��ەه��ێ��زەک��ەی شتێکی س��ەی��ر ن��ەب��وو‪ .‬بە‬ ‫تایبەتی دوای ئ��ەوەی‪ ،‬کە ئ��ەم بزاوتە‬ ‫تازەگەرێتییە ک��ەوت��ە ژێ��ر ه��ەڕەش��ەی‬ ‫رووخ��ان��ەوە‪ ،‬ک��ە دروش��م��ی ب��ڕوای‬ ‫رۆشنگەرێتی ب��ەرزک��ردب��ووەوە‪ ،‬توانی‬ ‫هەموو پەرچەکردارە نەرێنی‌و نەیارەکان‬ ‫بتوێنێتەوەو بیانسڕێتەوە بە ملمالنێیەکی‬ ‫ئێجگار تووندو بە سام لە سەر ئاستی‬ ‫ه��ەم��وو ج��ی��ه��ان‪ .‬ئ��ەم ملمالنێ ت��وون��دە‬ ‫بوو ب ‌ه هۆکاری ئ��ەوەی‪ ،‬کە بۆشاییەک‬ ‫دروست بکات‪ ،‬ئەو بۆشاییەش لە الیەن‬ ‫ه��ێ��زی ن��اع��ەق�ڵان��ی��ی‌و تاریکستانییەوە‬ ‫ق��ۆزرای��ەوەو پ��ڕک��رای��ەوە ب��ەو عەقڵیەتە‬ ‫تاریکستانییە‪ .‬ئ��ەم جەنگە ب��ەردەوام��ەو‬ ‫بڕواشم وایە دەیەکانی سەرەتای سەدەی‬ ‫بیست‌و یەک زیاتر تووندبوون‌و توڕەیی‬ ‫بە خۆییەوە دەبینێت بەرانبەر بە بڕوای‬ ‫رۆشنگەرێتیی‌و تازەگەرێتیی‪.‬‬ ‫ئەمەی باسمانکرد‪ ،‬بە بڕوای ئێمە ئەوە‬

‫‪265‬‬

‫دەگەیەنێت‪ ،‬کە ئەو پێوندییەی لە نێوان‬ ‫بیری زانستی‌و گۆڕانکاری کۆمەاڵیەتییدا‬ ‫ه��ەی��ە ئ��ەوە ب��اس��ێ��ک��ە‌‪ .‬ل��ە ن��اوەڕۆک��دا‬ ‫الیەنێکی بناغەییە لە الیەنەکانی بڕوای‬ ‫رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی‪ ،‬ئ��ەو ب��ڕوا گ��ەردون��ی��ی��ە‬ ‫ن��وێ��ی��ەی��ە‪ ،‬ک��ە ن��ات��وان��رێ��ت پ��ش��ت��گ��وێ‬ ‫بخرێت‪ ،‬بە تایبەتی لە الی کۆمەڵگاکانی‬ ‫رۆژهەاڵتی ئەمڕۆ‪ ،‬کە زۆر پێویستییان‬ ‫بە قبووڵکردنێکی رەخنەییانەی هەیە لە‬ ‫میانه‌ی گەڕانەوەییان بۆ نێوندی ژیانی‬ ‫نوێی ئەمڕۆ‌و پاشەڕۆژ‌و مێژوو‪.‬‬ ‫پرسیاری جەوهەریی ئەمەیە‪ :‬بە چ مانایەک‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوە زانستییەکان گ��رێ��دراون‬ ‫بە گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکانەوە بە‬ ‫پێوەری بڕوای رۆشنگەرێتی؟‬ ‫‪١‬ــ تێبینی یەکەم لەم رووەوە‪ ،‬پێوەری‬ ‫ب��ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی��ی ج��ەخ��ت ل��ەوە‬ ‫دەک��ات��ەوە کە پێوەندی نێوان زانست‌و‬ ‫گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکان پێوەندییەکی‬ ‫دایلێکتیکییە‪ ،‬واتا پێوەندییەکی پێوست‌و‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆڕک��راوی��ش��ە ل��ە ن��ێ��وان��ی��ی��ان��دا‪.‬‬ ‫گۆڕانکاریی کۆمەاڵیەتی مانای نییە بێ‬ ‫بیری زانستییانە‪ .‬بیری زانستیانەش نابێت‬ ‫بە بیرێکی زانستییانەی کامڵ‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئامانجی گۆرانکارییە کۆمەاڵیەتییەکان‬ ‫ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬ب��ەڵ��ک��و ئ��ەگ��ەر رەن��گ��دان��ەوەی‬ ‫مەعریفییانەی نەبێت ب��ۆ گۆڕانکارییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکان هەروەها گۆڕانکارییە‬ ‫کۆمەاڵیەتییەکانیش ن��زی��ک دەب��ێ��ت��ەوە‬ ‫لە بێسەرو ب��ەرەی��ی‌و بێ بنەمایی‌و بێ‬

‫پرنسیپیی بە بێ بیری زانستییانە‪.‬‬ ‫ئ��ەوان��ەی ک��اری��ان ک��ردووە لە داهێنانی‬ ‫ب��ڕوای رۆشنگەرێتییدا ل��ە س��ەرەت��ای‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��ک��ردن��ی ت��ازەگ��ەرێ��ت��ی��ی��ەوە ئ��ەم‬ ‫پێوەندییە دایلیکتیکییەیان ناسیووەو‬ ‫زان��ی��وی��ان��ە‪ .‬ل��ەم ب��ارەی��ەوە فرانسیس‬ ‫بیکۆن لە سەدەی شازدەدا دروشمە بە‬ ‫ناوبانگەکەی راگەیاند‪ :‬مەعریفە هێزە‪.‬‬ ‫هێزە ل��ە پێناوی زاڵ��ب��وون��ی م��رۆڤ��دا بە‬ ‫س��ەر س��روش��ت‌و مێژووەکەیدا‪ .‬ب��ڕوای‬ ‫رۆشنگەرێتی لە الیەن بیکۆنەوە کارێکی‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی گ��ۆڕان��ک��اری ب��وو‪ ،‬وات��ا‬ ‫هێزێکی شۆڕشگێڕ ب��وو ب��ۆ گۆڕینی‬ ‫رەوشی مرۆڤ‪ ،‬یان بارودۆخی مرۆڤ‪ .‬‬ ‫ب��ی��ک��ۆن س��روش��ت��ی م��ەع��ری��ف��ەو میتۆدە‬ ‫ئەزموونگەرییەکەی بەو جۆرە ناساندو‬ ‫پیناسەیکرد‪ ،‬کە ئاماژەمان پێدا‪ ،‬بەوەی‪،‬‬ ‫کە پێوەندییەکی دایلێکتیکی راسته‌قینەیە‬ ‫لە نێوان پێکهاتە ناوکییەکەی مەعریفەی‬ ‫زاسنتییانەو ئامانجە شۆرشگێڕێتییەکەی‬ ‫دا‪ .‬ری��ن��ی��ە دی��ک��ارت��ی��ش‪ ،‬ک��ە ب��ە ب��اوک��ی‬ ‫فەلسەفەی نوێگەرێتی ناسراوە‪ .‬هەر ئ ‌ه‬ ‫بۆچوون‌و تێڕوانینه‌ی هەبوو‪ .‬پڕۆژەکەی‬ ‫دی��ک��ارت بۆ درووستکردنی زانستێکی‬ ‫گ��ەردوون��ی ن��وێ‌و راس��ت��ی��ن��ەی��ەک ب��وو‬ ‫ب��ۆ گ��ۆڕان��ک��اری��ی ل��ە ویستە مێژووییە‬ ‫تازەگەرێتێکەیەوە سەرچاوەی گرتبوو‪.‬‬ ‫ب��ە ئامانجی دان��ن��ان‌و ن��اس��ی��ن‌و زانینی‬ ‫جیهان وەک خۆی‪ .‬ئەمەش لە مەنهەجە‬ ‫شیکاریی‌و پێکهاتەکەییدا رەنگی دابوەوە‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪266‬‬

‫ی گۆڕانکارییە‬ ‫ه��ەوڵ��ی��داب��وو ب��اب��ەت��ەک��ە شیبکاتەوە بە هەیە لە نێوان بیری زانستی ‌‬ ‫ئامانجی دووب��ارە درووستکردنەوەیم کۆمەاڵیەتییەکاندا‪ .‬هەموو بەرهەمێکی‬ ‫ب��ە پ��ێ��ی وی��س��ت��ی گ��ۆڕان‪ .‬ئ��ەم��ەش لە ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی واب��ەس��ت��ەی مەعریفەیە‌و‬ ‫بیرکردنەوەو تتڕامانیدا بۆ عەقڵ‌و خود م��ەع��ری��ف��ەش��ی ل��ە خ��ۆ گ��رت��وە‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫رەن��گ��ی داب��وەوە‪ .‬خ��ود ل��ە ن��اوەڕۆک��ی��دا لەبەرئەوەی بەرهەمی پێش سەرمایەداریی‬ ‫ویستە ه��ەروەه��ا عەقڵیش ب��ە هەمان پشتی بە ش��ارەزای��ی پیشەیی بەستبوو‬ ‫شێوە ویستە‪ .‬پێکهاتەی عەقڵیش وەک (وەک‪ ،‬پیشەی راوو شوانکارەو جوتییارو‬ ‫ویست دەبێت بە بنەمایی بوون‪ .‬کەواتە‪ ،‬وەستا) ئەمانە بناغەی بەرهەم ب��وون‪،‬‬ ‫جارێکی‌تر گرێدراوییە دایلێکتیکییەکەی وات��ا معریفەکە ه��ەڵ��ق��واڵوی رێ��ک��ەوت‌و‬ ‫نێوان بیری زاسنتیی‌و گۆڕانی کۆمەاڵیەتی ش��ارەزای��ی ب��ووە‪ ،‬ب��ۆی��ە ب��ەره��ەم��ی‬ ‫ج��ەخ��ت دەک��ات��ەوە‪ ،‬ب��ەاڵم ل��ەب��ەرئ��ەوەی سەرمایه‌داریی لەو سەردەمەدا پشتی بە‬ ‫ئەم پێوندییە لە الی بیکۆن‌و میکاڤیللی‌و دینامیکییەکی ناوکیی مەعریفەو زانست‬ ‫دی��ک��ارت ل��ە دەس��ت��ەب��ژێ��رێ��ک��دا ک��ورت بەستووەو بووە بە بناغەی‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫کرابوەوە‪ ،‬فەلسەفەی سەدەی هەژدەهەم ب��ی��ری زانستییانە ل��ە س��ەرم��ای��ەداری��ی��دا‬ ‫رێڕەوێکی دیموکراتیی میللی‌و بازنەیەکی ه��ێ��زی س��ەرەک��ی ب��ەرەه��ەم��ه��ێ��ن��ان��ەو‬ ‫فراوانی لەخۆگرتبوو‪ .‬بەو ج��ۆرەی‪ ،‬کە سەرچاوەیەکی بناغەییە بۆ بڕیاردان‌و‬ ‫بەشێکی گ��ەورەی لە گ��ەل گرتبووەوە‪ .‬پراکتیزەکردن لە بەرهەمهێناندا هەروەها‬ ‫ئەمەش بە روونی الی ڤۆڵتێرو رۆسۆو پراکتیزە کۆمەاڵیەتییەکانی تریش‪ .‬بۆیە‬ ‫دیدرۆو ماددییە فەرنسییەکان دەرکەوت‪ .‬س��ەرم��ای��ەداری��ی ب��ەردەوام ن��اب��ێ��ت بێ‬ ‫ئ��ەم مەیەلە‪ ،‬لە س��ەدەی ن��ۆزدەدا زیاتر گۆڕانی بەردەوام‌و ریشەیی ئامڕازەکانی‬ ‫چەسپاو لە ئ��ەوروپ��ادا جێگیربوو‪ ،‬هه‌تا بەرهەمهێنان‌و دابەشکردن‪ ،‬وەک مارکس‌و‬ ‫گ��ەی��ش��ت��ە ل��وت��ەک��ە ل��ە الی��ه‌ن م��ارک��س‌و ئنجلز لە مانیفێستی شیوعیدا رایانگەیاند‪،‬‬ ‫ئنجلس‌و الس��ال‪ .‬ئەوانەی وای��ان دادەن��ا‪ ،‬کە لە ساڵی ‪ ١٨٤٨‬دا دەرکرا‪ ،‬واتا پێش ‪١٥٠‬‬ ‫ک��ە تیۆرییە زانستییەکان واب��ەس��ت��ەی ساڵ لەمەوبەر‪ .‬کەواتە سەرمایەداریی‬ ‫جەماوەری زەحمەتکێش‌و بزاوتەکەیانە‪ ،‬ب��ەردەوام نابێتبێ ملمالنێی تەکنۆلۆجیا‪.‬‬ ‫کە بناغەی گۆڕانکارییە کۆمەاڵیەتییەکانە‪ .‬ک��ات��ێ��ک ت��ەک��ن��ۆل��ۆج��ی��اش ب��ەرج��ەس��ت��ە‬ ‫وردەکارییەکانی ل��ەم��ەودوا زیاتر باس دەبێت لە مەعریفەیەکی جێبەجێکراوی‬ ‫واقعیدا‪ ،‬گەشەکردن‌و ململنێدارییەکەی‬ ‫دەکەین‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ تێبینی دوەم‪ ،‬لە سەر ئەو بنەمایەی‪ ،‬پێویستیی ب��ە مەعریفەیەکی زانستی‬ ‫کە بە پێویست گرێدانێکی دایلێکتیکانە ملمالنێدارو گەشەسەندوو هەیە‪ .‬لەبەر‬

‫‪267‬‬

‫ئەوە درووستکردنی مەنهەجی زانستی‬ ‫دەبێت لە سەر داروپ��ەردووی مەنهەجی‬ ‫کۆنتر بێت‌و بیانگۆڕێت ب��ۆ بزاوتێکی‬ ‫ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی‌و ه��ێ��زێ��ک��ی ب��ەرەه��ەم‬ ‫ه��ێ��ن��ەری س��ەرەک��ی��ی‌و س��ەرچ��اوەی��ەک��ی‬ ‫کۆمەاڵیەتیی بناغەیی‪ ،‬هەر لە سەرەتای‬ ‫س��ەردەم��ی ن��وێ��وە‪ ،‬وات��ا ل��ە س��ەرەت��ای‬ ‫سەردەمی سەرمایەدارییەوە بەردەوامی‬ ‫بەرهەمهێنانی سەرمایەداریی پەیوەست ‌ه‬ ‫بە بزاوتێکی مەعریفیی زاسنتییانه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ��ـ ب��ی��رک��ردن��ەوەی زان��س��ت��ی��ی��ان��ە‪ ،‬ب��ەو‬ ‫پ��ەس��ن��دی��ی��ەی‪ ،‬ک��ە ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ەک��ی‬ ‫دام��ەزراوەی��ی میژووییە لە گەوهەریدا‪،‬‬ ‫ب��ەو م��ان��ای��ەی‪ ،‬ک��ە دەرک��ەوت��ە‌و لە‬ ‫دایکبووو گەشەسەندووی بارودۆخێکی‬ ‫مێژوویی دیاریکراوە‪ ،‬کە هاتنەوەیەک‌و‬ ‫گەڕانەوەی‪ ،‬بەڵکو داروخ��ان‌و فەوتانی‪،‬‬ ‫بە هۆکاری ب��ارو دۆخێکی مێژوویی‌تر‬ ‫دێ��ت��ە ئ��اراوە‪ .‬ب��ەم م��ان��ای��ەش بیریی‬ ‫زانستیی خ��ۆرس��ک‌و هەتاهەتایی نییە‪،‬‬ ‫هەمیشەیی‌و بەردەوامیش نییە‪ ،‬بەڵکو‬ ‫لە دای��ک دەبێت‌و گەشەدەکات‌و دەگاتە‬ ‫ی دەمرێت‪ ،‬ه��ەروەک هەموو‬ ‫پلەی کامڵی ‌‬ ‫ئۆرگانە کۆمەاڵیەتییە مێژووییەکانی‌تر‪.‬‬ ‫ل��ەدای��ک��ب��وون��ی ب��ی��ری زان��س��ت��ی گ��ەورەو‬ ‫دیار بومەلەرزەو شەپۆلێکی گەورەی‬ ‫هوشیاریی کۆمەاڵیەتی درووستکرد‪ ،‬کە تا‬ ‫هەنووکە لەگەڵیدا دەژین‌و مامەڵەی لەگەڵدا‬ ‫دەکەن‪ .‬کەواتە بیری زانستی‪ ،‬شۆڕشێکی‬ ‫هەمیشەییە لە ژیانی مرۆڤایەتییدا‪ ،‬لە‬

‫سەردەمی نوێگەرێتییەوە‪ ،‬کە ژیان‌و دیدو‬ ‫بۆچوونەکانی بە جۆرێک هەڵگێرایەوە‪ ،‬کە‬ ‫قاچەکانی خستە سەر زەوی‌و سەریشی‬ ‫بۆ سەرەوە راگیرکرد‪ .‬بیری زانستییانە‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و بیر ‌ه نییه‌‪ ،‬کە مرۆڤێکی بلیمەت‌و‬ ‫لێهاتوو‪ ،‬ی��ان چەند مرۆڤێکی بلیمەت‌و‬ ‫لێهاتوو لە مێشکی خۆیاندا لە دەرەوەی‬ ‫پراکتیزەی ژیان‌و وردبوونەوە لە ژیان‌و‬ ‫مامەڵە لەگەڵ دام��ەزراوەو شەپۆلەکانی‬ ‫ژیانی کۆمەاڵیەتیدا هێنابێتیانەدی‪ .‬بیری‬ ‫زانستییانە‪ ،‬خەسڵەت‌و ئاکاری ره‌گەزو‬ ‫توخمێکی دیاریکراو نییە لە مرۆڤەکاندا‪،‬‬ ‫بەڵکو توانای مێشک‌و هزریی گشتییە لە‬ ‫هەموو مرۆڤەکاندا‪ .‬پرۆسەیەکی ئالۆزی‬ ‫کۆمەاڵیەتی مێژووییە‪ ،‬ک��ە گ��رێ��دراوو‬ ‫دەره��ات��ەی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک ک��ەڵ��ەک��ەب��ووی‬ ‫مێژووییە لە ب��ارودۆخ��ە کۆمەاڵیەتییە‬ ‫ماددییە گەشەسەندووەکاندا‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ بیرکردنەوەی زانستیی‪ ،‬تایبەت‌و تایبەت‪،‬‬ ‫تایبەت‌و گشت‪ ،‬گشت‌و گشت پێکەوە‬ ‫گرێ دەدات‪ .‬بە مەنهەجێکی دینامیکیی بە‬ ‫شیکاریی‌و لێکترازان‌و گومان‌و دووبارە‬ ‫پێکهێنانەوەو رووتکردنەوەو هەڵبژادن‌و‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوەی��ەک��ی ئەزموونگەرییانە‌و‬ ‫گەیشتن بە پێشبینیی‌و فراوانیی دۆخیی‬ ‫پێدا گەیشتن‌و بەدەستهێنان‪ .‬دەتوانیین‬ ‫بڵێین‪ ،‬ی��ەک��ەم شارستانیی‪ ،‬ک��ە توانی‬ ‫بیریی زانستی لەخۆبگرێت‌و قبووڵیبکات‌و‬ ‫ب��ون��ی��ادی ب��ن��ێ��ت‌و چ��اودێ��ری��ش��ی ب��ک��ات‪،‬‬ ‫شارستانیەتیی س��ەرم��ای��ەداری��ی نوێ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪268‬‬

‫ب��وو‪ ،‬ئ��ەوەش بە ه��ۆی پێویستییەکانی‬ ‫پ��رۆس��ەی بەرهەمهێنان تیاییدا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەک��ان��ی پ��ێ��ش شارستانیی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری لە توانایاندا نەبوو بۆ‬ ‫ماوەیەکی دیاریکراو بە تەواوی هەڵگری‬ ‫ئەو خەسڵەت‌و ئادگارە زانستییەبن‪ ،‬بەڵکو‬ ‫هەڵگری هەندێک لە توخم‌و رەگەزەکانی‬ ‫بیری زانستیی زیاتر ن��ەدەب��وون‪ .‬ئەو‬ ‫ت��وخ��م‌و رەگ��ەزە زانستییانەشییان لە‬ ‫چوارچێوەیەکی ک��ۆت‌و بەندی دینیی‌و‬ ‫فەلسەفی دا دادەن��ا ب��ۆ زیندانییکردنی‬ ‫کارایی‌و چاالکییەکانی‪ .‬بۆیە زانست لەو‬ ‫شارستانییانەدا زانستێکی کۆتکراوو‬ ‫لێکترازاوو وابەستەی فەلسەفە‌و دین‬ ‫بووه‌‪ .‬بناغەی مەنهەجی زانست بە خاوێنی‬ ‫وەک خۆی هەڵقواڵوی هێزە کۆمەاڵیەتییە‬ ‫بەرهەمهێنەره‌کان نەبووه‌‪ ،‬تا ئەو کاتەی‪،‬‬ ‫کە توانی ئەم چوارچێوە کۆت‌و بەندییەی‬ ‫خ��ۆی بپسێنێت‌و خ��ۆی دەربازبکات لە‬ ‫دەستی‌‪ ،‬دواتریش چوارچێوەیەکی تایبەت‬ ‫بە خۆی دروس��ت ک��ردووه‌‪ .‬ئ��ەوەش لە‬ ‫سەدەی شازدەو حەڤدەدا لە ئەوروپادا‬ ‫رووی��ی��دا‪ ،‬ک��ە ن��اودەب��رێ��ت ب��ە شۆڕشی‬ ‫زانستی گ��ەورە‪ .‬ل��ە دوای��ی��ش��دا زانست‬ ‫ت��وان��ی ن��اوەن��دی س��ەرم��ای��ەداری ق��ۆرخ‬ ‫بکات‌و پێشەنگی بێت‪ ،‬بۆیە شارستانیی‬ ‫نوێ فێربوو چۆن خۆی لەگەڵ زانستدا‬ ‫رابهێنێت‌و بگونجێت لەگەڵ گەشەکردنیدا‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ە س��ی��س��ت��م��ی س��ەرم��ای��ه‌داری��ی‬ ‫پێویستی ب��ە بیری زانستییانە هەبوو‬

‫بۆ بەدەستهینانی مەعریفەیەک لە سەر‬ ‫سروشت‌و قۆرخکردنی بە تەکنۆلۆجیا‪،‬‬ ‫چونکە بنەما بەرهەمییەکەی ئەمەی‬ ‫کرد بە ئەرک بەسەرییەوە‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ‬ ‫ئەوەی زانست بوو بە پێشەنگی ناوەندیی‬ ‫سەرمایەداریی‪ ،‬بە حوکمی بەرهەمهێنانە‬ ‫پێشکەوتووەکەی‪ ،‬عەقاڵنییەتی زانستی‬ ‫شۆڕشگێڕیی لە ناوەرۆکییدا نادیارو‬ ‫شاراوە بوو‪ ،‬گواستنەوەی ئەم ناوەند ‌ه‬ ‫زانستییە ب��ۆ دەس��ت��ی چینی کرێکارو‬ ‫جەماوەری میللی نەکرا‪ ،‬نەبوو بە ئامڕازێک‬ ‫ب��ە دەس��ت ج��ەم��اوەری زەحمەتکێش‌و‬ ‫چینی کرێکاری شۆڕشگێڕەوە‪ .‬هەر لە‬ ‫سەرەتاوە سەرمایەداریی هەوڵیدا بیری‬ ‫زانستیی قورخبکات‌و سنوورداری بکات‪،‬‬ ‫ت��ا نەگاتە کەلێنەکانی ن��او کۆمەڵگای‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری‪ .‬ئ��ەم��ەش ل��ە رێ��گ��ەی‬ ‫فەلسەفەی بۆرجوازییەوە‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫لە رێگەی تەوژمە ناعەقاڵنییەکانی نێو‬ ‫سیستمی سەرمایەدارییەوە‪ .‬بۆرجوازی‬ ‫لە سەردەمی سیستمی سەرمایەدارییدا‬ ‫رووی خ��ۆی ل��ە بنکەی رۆشنگەرێتی‬ ‫وەرگێڕا‪ ،‬ئەم خۆ گۆڕین‌و روو وەرگەڕانە‬ ‫بەشێکی گرنگ بوو لە کەلەپوری خۆی‪.‬‬ ‫بیرمەندە بۆرجوازییە شۆڕشگێڕەکان‬ ‫ه��اوب��ەش��ی��ی��ەک��ی س��ەرەک��ی��ی��ان ک��رد تا‬ ‫س��اڵ��ی ‪ ١٨٤٨‬ل��ە ب��ون��ی��ادن��ان��ی ب��ڕوای‬ ‫رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی��دا‪ .‬ئ��ەوە ب��ۆرج��وازی��ی��ەت��ە‬ ‫شۆڕشگێڕەکەی جارانی رۆژئاوایی بوو‬ ‫پێش شۆڕشی ‪ ،١٨٤٨‬کە گەشەکردنی‬

‫‪269‬‬

‫گەیشتە ئ��ەو ئ��اس��ت��ەی خ��ۆی گ��ۆڕی‌و‬ ‫بەرەنگاری بڕوای شۆڕشگێڕیی بوەوە‬ ‫لە پێناوی سودی چینێکی سەردەست‌و‬ ‫چاوچنۆکدا‪ ،‬بە تایبەتی دوای شۆڕشی‬ ‫‪ ١٨٤٨‬وات��ا ئ��ەو م��ێ��ژووەی‪ ،‬ک��ە یەکەم‬ ‫بزاوتی شۆڕشی سیاسیی سەربەخۆی‬ ‫چینی کرێکار سازدرا تیایدا‪ .‬بۆیە دەڵێم‪:‬‬ ‫فەلسەفە نوێی ‌ه ناعەقاڵنییە بەهیزەکان‬ ‫گ��ەش��ەی��ان��ک��رد‪ ،‬ک��ە پ��ێ��گ��ەی��ان ب��ەه��ێ��ز‌و‬ ‫ت��وون��دب��وو‪ ،‬وەس��ت��ان��ەوەش��ی��ان بەهێز‬ ‫بوو لە سەدەی بیستدا‪ ،‬تا لە دەیەکانی‬ ‫کۆتایی س��ەدەی بیستدا گەیشتە لوتکە‪،‬‬ ‫بۆیە کەوتە بەرپەرچدانەوەی کەلەپوری‬ ‫رۆشنگەریی‌و سنوردارکردنی لە گەیشتی‬ ‫بە ریزەکانی جەماوەر‪ .‬سەرمایەداریی‬ ‫ب��ەرپ��رس��ە ل��ەو س��ن��ووردارێ��ت��ی ک��ردن��ە‪،‬‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری��ی س��ودی ل��ە ب��ی��ری‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری ک��رد‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ێ ئ��ەوەی‬ ‫بیگوێزێتەوە ب��ۆ ه��ێ��زە شۆڕشگێڕییە‬ ‫کرێکارییه‌کەی‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ بیرکردنەوەی زانستییانە بە حوکمی‬ ‫پ��ێ��ک��ه��ات��ە ن��اوەخ��ن��ی��ی��ەک��ەی دەک��ەوێ��ت��ە‬ ‫ب��ەری��ەک��ک��ەوت��ن‌و وەس��ت��ان��ەوە به‌رانبه‌ر‬ ‫ه��ەم��وو ب��ڕوا دینیی‌و فەلسەفییەکاندا‪.‬‬ ‫ب��ە ب��ڕوا رۆشنگەرێتییەکەشییەوە‪ ،‬کە‬ ‫بنەمایەکی بناغەیی پێکدەهێنێت بۆی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەریەککەوتن‌و وەسانەوەی ل ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫ب��ڕوا رۆشنگەرێتییەکەیدا یەکالکەرەوە‬ ‫نییە‪ ،‬زیاتر لە گرژبوونەوەو ‌ه نزیکە‪ ،‬وەک‬ ‫لە یەکالیی کردنەوەوه‌‪ .‬پێویستە ئەوەش‬

‫بزانیین‪ ،‬کە یەکێک لە ئەرکە سەرەکییەکانی‬ ‫ب��ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی پ��اراس��ت��ن‌و‬ ‫بەرگریکردنی زانستە لە ئایدۆلۆجیای‬ ‫ن��اع��ەق�ڵان��ی‪ .‬ب��ۆی��ە ب��ە پ��ێ��وه‌ن��دی��ی��ەک��ی‬ ‫رەخنەگرانە ئەم ئەرکەی خۆی جێبەجێ‬ ‫دەکات‪ ،‬دەستتێوەردەداتە نێوان ئەم دوو‬ ‫الیەنەوە (زانست‌و ئایدۆلۆجیا) زانست‌و‬ ‫ب��ڕواک��ەی ی��ەک��ت��ری ب��ە رەخ��ن��ەگ��رت��ن‬ ‫دەپارێزن‪ .‬ئەمەش پێوەندییەکی دروستە‬ ‫بۆ پێشکەوتن‌و بەرەوپێش چوونییان‪.‬‬ ‫ئەمە دەرب��ارەی ب��ڕوای رۆشنگەرێتیی‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی پێوەندی بە بڕواکانی‌ترەوە‬ ‫ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ە ت��ای��ب��ەت��ی ئ��ەو ب��ڕوا دینییە‬ ‫گشتگیرییەی‪ ،‬کە هەڵگری دیدێکی کۆنی‬ ‫سەدەکانی ناوەڕاستییان هەیە‪ .‬پێکدادان‌و‬ ‫ب��ەرپ��ەرچ��دان��ەوەی یەکتریی رووده‌دات‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان��ی زان��س��ت��ی رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی‌و‬ ‫ناعەقاڵنیەتیی دینی‌و فەلسەفییدا‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌م چه‌ند هۆیه‌‪:‬‬ ‫*له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بڕواکە گشتگیرەو هەموو‬ ‫دەس��ەاڵت��ێ��ک جگە ل��ە دەس��ەاڵت��ی خۆی‬ ‫رەتدەکاتەوە‪ ،‬لە کاتێکدا زانست ملکەچ‬ ‫ن��اک��ات ب��ۆ هیچ دەسەاڵتێکی مەعریفی‬ ‫جگە لە دەسەاڵتە ناوه‌کییەکەی خۆی‪،‬‬ ‫دەسەاڵتە عەقڵییە زانستییە رەهەندئامێزە‬ ‫تیۆریی‌و ئ��ەزم��وون گەرییەکەی خۆی‬ ‫ن��ەب��ێ��ت‪ .‬زان��س��ت ه��ەم��وو دەس��ەاڵت��ێ��ک��ی‬ ‫زان��ی��اری��ی نهێنیی‌و س��ەل��ەف��ی‌و گومان‬ ‫هەڵنەگرێک بەرپەرچ دەدات��ەوە‌و قبووڵی‬ ‫ناکات‪ ،‬بەڵکو داندەنێت بە دەسەاڵتێکی ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪270‬‬

‫س��ی��س��ت��ەم��ات��ی��ک��دا (م��ەن��ه��ەج��ی)‪ .‬ب��ۆی��ە‬ ‫بەریەککەوتن‌و بەرانبەروەستانەوەیەکی‬ ‫تووند دروست دەبێت لە نێوانییاندا‪.‬‬ ‫*له‌به‌ر ئه‌وه‌ی خۆی رادەستی هیچ بیرێک‬ ‫ناکات‪ ،‬هەرچەندە پیرۆزیش بێت‪ ،‬بێ ئەوەی‬ ‫نەیخاتەژێر راڤەکردنێکی تیۆریزەکاریی‌و‬ ‫لۆجیکیی‌و تاقیکردنەوەیەکی وردبین‌و‬ ‫ب��ەردەوام��ی زانستییانەوە‪ ،‬ی��ان ئەبێت‬ ‫بیرێکی باسکراوو قسە لە سەر کراوێکی‬ ‫قووڵی بۆ کرابێت‪ ،‬لە س��ەر بنەمایەکی‬ ‫لۆجیکیی ئ��ەزم��وون گ��ەری��ی��ان��ەی پتەو‪،‬‬ ‫یان ئەوەتا فڕێ دەدرێ��ت بۆ دەرەوەی‬ ‫خەسڵەتە زیندووە بنەڕەتییەکەی‪.‬‬ ‫*له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سروشت بەو مانایەی‪ ،‬کە‬ ‫دروستکراوێکی رووتە‪ ،‬قبووڵ ناکات‪ ،‬بەو‬ ‫واتایەی‪ ،‬کە گوزارشتێک بێت لە خودێک‬ ‫یان لۆجیکێکی تاک الیەن‪ ،‬بەڵکو زانست وا‬ ‫سەیری سروشت دەکات‪ ،‬کە قەوارەیەکی‬ ‫م��اددی سەربەخۆیە‪ ،‬کە دەکەوێتە ژێر‬ ‫ی��اس��او پرنسیپگەلێکی بابەتییانەوەو‬ ‫رووخساری لەگەڵ ناوەخنییدا جێبەجێ‬ ‫ناکرێت‪ .‬هەروەها زانست دانانی مرۆڤ‬ ‫لە دەرەوەی سروشتیش قبوڵ ناکات‪،‬‬ ‫بەڵکو بە بەشێک لە سروشتی دادەنێت‪،‬‬ ‫بەاڵم فەلسەفە‌و ناعەقاڵنیەتیی دینی بە‬ ‫پێچەوانەی ئەم تێڕوانینەوەن‪.‬‬ ‫*ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌وه‌ی ب��ڕوای ب��ەوە نییە‪ ،‬کە‬ ‫زانیاری لە ئاسمانەوە دادەبەزێت‪ ،‬بەڵکو‬ ‫ک��ردەو دەس��ت��ک��ردو ئ��ەزم��وون��ی مرۆڤە‬ ‫زان��او زانستگەرەکانە‪ ،‬کە پسپۆڕ بوون‬

‫لە بەکارهێنانی ئامڕازگەلێکی زۆردا تا‬ ‫گەیشتوون ب��ە مەعریفە‌و زان��س��ت‪ .‬بە‬ ‫پێچەوانەی نا عەقاڵنییەتی دی��ن��ەوە‪ ،‬کە‬ ‫مەعریفە دەگێڕنەوە بۆ ئاسمان‪.‬‬ ‫‪6‬ـ��ـ کاریگەرییە پێویستییەکانی بیری‬ ‫زانستی‪ ،‬لە گ��ۆڕان��ی کۆمەاڵیەتییدا‪ ،‬لە‬ ‫پێوندییەکانی پەرەپێدان‌و تازەگەرێتیدا‬ ‫روون‌و ئ��اش��ک��را دەب��ێ��ت‪ .‬ه��ەڵ��ب��ەت‬ ‫م��ەب��ەس��ت��م��ان ل��ە ت��ازەرگ��ەرێ��ت��ی ن��وێ‬ ‫ک��ردن��ەوەی��ەک��ی ب��ەردەوام��ە ل��ە بنکەی‬ ‫ب��ەره��ەم��ه��ێ��ن��ان‌و ب��ون��ی��ادن��ان‌و گ��ەش��ەی‬ ‫پێوەندییەکانی بەو جۆرەی‪ ،‬کە توانست‌و‬ ‫کاراییە نوێکانی بەرزبکاتەوەو بیگەیەنێتە‬ ‫بااڵ‪ .‬هەوڵدان بۆ تازەگەرێتی بەم مانایە‬ ‫خەسڵەتێکی کرۆکییە لە خەسڵەتەکانی‬ ‫سەرمایەداریی نوێ‪ .‬ناوەندە سەرمایەدارە‬ ‫گ��ەورەک��ان هەوڵی تازەگەرێتی دەدەن‬ ‫ب��ۆ پشتیوانیکردن ل��ە پێگەکانی خۆی‬ ‫ل��ە پ��ڕۆس��ەی نمایشکردنی ک��ااڵک��ان��ی‌و‬ ‫مامەڵەکردنی کڕین‌و فرۆشتن‌و پاراستنی‬ ‫سودو قازانجەکانی لە بازارەکانی جیهاندا‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم الیەنەکانی دەرەوەی (دەرەوەی‬ ‫ن��اوەن��دی س��ەرم��ای��ەداری��ی)‪ ،‬ئ��ەگ��ەر بە‬ ‫شێوەیەکی رووکەشیش بێت هەوڵدەدات‬ ‫ب��ۆ ق��ۆرخ��ک��ردن��ی پێگەکان‪ ،‬ه��ەرچ��ەن��دە‬ ‫پێگەیەکی سادەو ساکار بێت‪ ،‬لە بازاڕی‬ ‫جیهانیدا‌و سنووردار کرابێت‌و پەراوێز‬ ‫خرابێت‪ .‬بۆیە هەوڵدان بۆ تازەگەرێتی‬ ‫گشتیی‌و گشتگیرو جیهانگیرە‪ .‬ئەم جۆرە‬ ‫ل��ە ه��ەوڵ��ی س��ەرم��ای��ەداری��ی ب��ۆ گەشەو‬

‫‪271‬‬

‫سود وەرگ��رت��ن‌و تازەگەرێتی‪ ،‬مرۆڤ‌و‬ ‫ه��ێ��زی م��رۆڤ دەک��ەن ب��ە ب��ەش��ێ��ک لە‬ ‫کااڵو لە سەر بەهای ب��ازاڕدا وەک هەر‬ ‫کااڵیەکی‌تر مامەڵەی لەگەڵدا دەکرێت‪،‬‬ ‫ه��ەڵ��ب��ەت ئ��ەم ب��ۆ گ��ون��ج��ان��ه‌ش زی��ات��ر‬ ‫لەوێوە س��ەرچ��اوە دەگ��رێ��ت‪ ،‬کە مرۆڤ‬ ‫ئەوەندە هوشیارییان نییە‪ ،‬کە خۆیان لەو‬ ‫نمایشکردن ‌ه سەرمایەدارییە رزگار بکەن‬ ‫لە بازاڕەکاندا‪ .‬بۆیە هەموو هەوڵەکانی‬ ‫سەرمایەداریی زۆرجار دەبێت ب ‌ه هۆی‬ ‫کارەساتی مرۆیی‌و دواکەوتوویەتیی‌و‬ ‫داڕووخ��ان‌و م��اڵ وێ��ران��ی‪ .‬ئ��ەم ج��ۆرەی‬ ‫ت��ازەگ��ەرێ��ت��ی س��ەرم��ای��ەداری��ی چەند بە‬ ‫رووک��ەش ج��وان‌و ش��اک��ارە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫ناوەڕۆکدا ناچێتە راژەی بەرزبوونەوەی‬ ‫بەهای مرۆیی مرۆڤەکانەوە‪.‬‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ە ئ��ەو راس��ت��ی��ی��ە ب��زان��ی��ی��ن‪،‬‬ ‫ک��ە ت��ازەگ��ەرێ��ت��ی س��ەرم��ای��ەداری��ی‌و‬ ‫پێشکەوتنەکانی لە سەدەی شازدەوە تا‬ ‫سەدەی نۆزدە‪ ،‬لە راژەیەکی راستەوخۆی‬ ‫هوشیارکردنەوەی مرۆڤەکاندا ب��وو‪ ،‬لە‬ ‫هەوڵی ئەوەدا بوو‪ ،‬کە بەها مرۆییەکان‌و‬ ‫ئازادییەکان بەرجەستەبکات‌و بیانکات‬ ‫بە مەبەست‌و ئامانج‪ .‬زۆرێک لە خەباتی‬ ‫زاناکان‌و فەیلەسووفان لەو سەردەمەدا‬ ‫ئەمه‌یان بە پراکتیزە کرد‪ .‬وەک جیۆردانۆ‬ ‫ب��رۆن��ۆ‪ ،‬ک��ە م��ژدان��ەی دا ب��ە ه��ەم��وو‬ ‫واڵتانی ئەوروپا بەوەی‪ ،‬کە گەردوون‌و‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی گ��ەردون خەسڵەتێکی‬ ‫م��اددی هەیه‌‌و ئ��ەم خەسڵەتەش پێمان‬

‫دەڵێت ترسێک نییە بۆ نه‌مان‌و فەوتانی‬ ‫ئەم گەردوونە‪ .‬گالیلۆش‪ ،‬باوکی فیزیای‬ ‫نوێ‪ ،‬بە دانایی‌و زاناییە بلیمەتییەکانی‬ ‫ساختەکاریی دام��ەزراوە دینییەکانی‬ ‫خستەڕوو‪.‬‬ ‫ڤ��ۆل��ت��ێ��ری��ش‪ ،‬دەس��ت��ک��ەوت��ە زان��س��ت��ی��ی��ە‬ ‫شۆڕشگێڕییەتییەکانی نیوتنی گواستەوە‬ ‫بۆ شەقامەکانی فەرەنسا بۆ ئامادەکردن‌و‬ ‫ب��ەرپ��اک��ردن��ی ش��ۆڕش��ی ف��ەرەن��س��ی‪ .‬لەم‬ ‫بوارەشدا نابێت دیدرۆمان بیربچێت‪ ،‬کە‬ ‫فەرهەنگێکی بەناوبانگی پێکهێنا‪ ،‬کە بریتی‬ ‫ب��وو لە حەڤدە ب��ەرگ لە م��اوەی بیست‬ ‫ساڵدا کاری تیاکرد بۆ بەرجەستەکردنی‬ ‫ب��ڕوای رۆش��ن��گ��ەرێ��ت��ی‌و ل��ە پ��ێ��ن��اوی‬ ‫بەرزکردنەوەی هوشیاریی کۆمەاڵیەتی‬ ‫کۆمەڵگای فەرنسیدا تا ئاستێکی بەرزی‬ ‫بەرەنگاربوونەوە بۆ ئەفسانەو خەیاڵ‌و‬ ‫دەقە دینییەکان‪ .‬ئەگەر بەرزبوونەوەی‬ ‫ئەم هوشیاریی ‌ه کۆمەاڵیەتییە نەبووایە‬ ‫ئ��ەوروپ��ا ئ��ەم پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ە گ��ەورەو‬ ‫ب��ازدان��ان��ەی ب��ە خ��ۆی��ەوە نەدەبینی‪ ،‬کە‬ ‫ت��ا ه��ەن��ووک��ە واڵت��ان��ی ع��ەرەب��ی‌و واڵت��ە‬ ‫داخ��راوەک��ان کەمێک نەبێت لە زانایان‌و‬ ‫ه��ۆش��ی��اران ک��ۆم��ەڵ��گ��ا ب��ە گ��ش��ت��ی ئ��ەو‬ ‫هۆشیارییەی بە خۆیەوە نەبینیوە‪.‬‬ ‫‪٧‬ــ بیری زانستی‪ ،‬بیرێکی رەخنەگرانەیە‬ ‫لە کرۆکیدا‪ ،‬ب��ەاڵم کارایی‌و کاریگەریی‬ ‫زان��س��ت��ی س��روش��ت��ی وەک ک��ارای��ی‌و‬ ‫کاریگەریی زانستی کۆمەاڵیەتی نییە‪.‬‬ ‫زانستی سروشتی‪ ،‬بە رەخنەگرتنێکی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪272‬‬

‫بەردەوام مەعریفەیەک بەرهەمدەهێنێت‪،‬‬ ‫کە پێوەندی بە بابەتەکەی خۆیەوە هەیە‪.‬‬ ‫وات��ا زانستی سروشتی بە رەخنەگرتن‬ ‫لە بابەتەکەی خودی خۆی بابەتی نوێ‬ ‫ب��ەره��ەم دەه��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬هەمیشە زانستی‬ ‫سروشتی دەک��ەوێ��ت��ە ژێ��ر ئ��ەو بیرەی‪،‬‬ ‫ک��ە بەرهەمی دەهێنێت‌و دەیخاتە ژێر‬ ‫ئ��ەزم��وون‌و تاقیکردنەوەوە‪ .‬ئەم بیرانە‬ ‫ش��ی��ک��اردەک��ات‌و ت��ی��ۆری��زەی دەک��ات بۆ‬ ‫پراکتیزەکردنی‪ ،‬بەمەش دەردەک��ەوێ��ت‬ ‫ت��ا چ ئاستێک گ��ون��ج��اوەو دەت��وان��رێ��ت‬ ‫جێبەجێبکرێت‪ ،‬بەاڵم زانستی کۆمەاڵیەتی‪،‬‬ ‫زۆر لەمە زیاتر دەڕوات‪ .‬لەبەرئەوەی‬ ‫ئەمیش بەشێکە ل��ە بابەتەکەی خ��ۆی‪،‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا ب��اب��ەت��ەک��ەی پ��ێ��دراو‬ ‫نییە‪ ،‬بەڵکو دروستکراوێکی مێژوویی‬ ‫مرۆڤەکانە‪ ،‬بە بەهاو پ��ێ��وەری مرۆیی‬ ‫هەڵدەسەنگێنرێت‪ .‬ک��ەوات��ە باسکردن‌و‬ ‫قسەکردن لە س��ەری مرۆییانەیە‪ .‬بۆیە‬ ‫راستیینە ل��ەم ب��وارەدا تەنیا بابەتێکی‬ ‫پێدروا نییە‪ ،‬بەڵکو ئامانجێکە‪ ،‬کە مرۆڤ‬ ‫هەوڵی بەدەستهێنانی دەدات‌و دەخوازێت‬ ‫ب��ەرج��ەس��ت��ەی ب��ک��ات‪ .‬دی��س��ان زانستی‬ ‫کۆمەاڵیەتی‪ ،‬بابەتێک بەرهەم ناهێنێت‬ ‫لە س��ەر بابەتەکەی خ��ۆی‌و لە خۆییدا‪،‬‬

‫بەڵکو ل��ە گ��ۆڕی��ن��ی ب��اب��ەت��ەک��ەی خۆیدا‬ ‫بابەتێکی ن��وێ ب��ەره��ەم ده‌هێنێت‪ .‬واتە‬ ‫تەنیان ب��ە رەخنەگرتن ل��ە بابەتەکەی‬ ‫خ��ۆی مەعریفەیەک ب��ەره��ەم ناهێنێت‪،‬‬ ‫بەڵکو لە پرۆسەی گۆرانی بابەتەکەیدا بە‬ ‫رەخنەگرتن مەعریفەیەکی نوێ بەرهەم‬ ‫دێنێت‪ .‬وات��ە توخم‌و رەگ��ەزە ساختەو‬ ‫ونامۆکان‌و ش��اراوەک��ان لە بابەتەکەی‬ ‫خۆی ال دەب��ات‌و بابەتەکەی خۆی پاک‬ ‫دەک��ات��ەوە‪ .‬زان��س��ت��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‪ ،‬لە‬ ‫دەرەوەی هوشیاری چینی شۆڕشگێڕدا‬ ‫بابەتێک نییە‪ ،‬کە کاری لە سەر بکرێت‬ ‫ب��ۆ پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن‌و ب��ەرەوپ��ێ��ش چ��وون��ی‬ ‫کۆمەڵگای مرۆیی‪ ،‬بەڵکو پێویستە ئەو‬ ‫زانستە کۆمەاڵیەتییە لە هوشیاریی چینی‬ ‫شۆڕشگێڕدا بەرجەستەکراو بێت‪ .‬بۆیە‬ ‫بە تەنیا فەلسەفە بەرجەستە ناکرێت لە‬ ‫ملمالنێ کۆمەاڵیەتییەکاندا لە سەر ئاستی‬ ‫تیۆرییدا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫الحوار المتمدن‬ ‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.‬‬ ‫‪272560=art.asp?aid‬‬

273

‫شوناس‌و كردەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫گفتوگۆ لەگەڵ ئەلیساندرۆ پیزۆرنۆ‬ Identity and social work An interview with Alessandro Pizzorno

‫ هاوار محەمەد‬:)‫وه‌رگێڕانی (لە عەرەبییەوە‬ Translated (from Arabic) by: hawar Muhammad

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪274‬‬

‫ئه‌لێساندرۆ پیزۆرنۆ ساڵی ‪ 1924‬له‌ ئیتاڵیا‬ ‫له‌دایکبووه‌‪ .‬فه‌لسه‌فه‌ی له‌ زانکۆی تۆرینۆ‌و‬ ‫کۆمه‌ڵناسی له‌ ‌پاریس‌و ڤیه‌ننا خوێندووه‌‪.‬‬ ‫مامۆستا بووه‌ له‌ زانکۆکانی ئیتاڵیاو له‌ زانکۆی‬ ‫ئۆکسفۆرد و هارڤاردو تاران‪ .‬چه‌ندین خه‌اڵتی‬ ‫پێ به‌خشراوه‌‪.‬‬ ‫ئەلیساندرۆ پیزۆرنۆ وایدەبینێت‪ :‬كە لە پشت‬ ‫سەرجەم شێوەكانی تێكەڵبوونە هەمەجۆرە‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ەك��ان��ەوە (خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ان‪،‬‬ ‫مانگرتنەكان‪ ،‬بەحیزبیبوون‪ ،‬دەن��گ��دان‪،‬‬ ‫گەندەڵی) دیاردەیەكی هەمیشەیی بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەویش گەڕانە بە دوای شوناس‌و‬ ‫بەدەستهێنانی دانپێدانانی ئەوانی دیكەدا‪.‬‬ ‫ب��ۆچ��ی ت��اك��ەك��ان دەچ��ن��ە ن��ێ��و‬ ‫خۆپیشاندانەكانەوەو بە حیزبی دەب��ن؟‬ ‫بۆچی كاری خۆبەخشانە دەكەن؟ بۆچی‬ ‫له‌ دەن��گ��دان��دا روو لە بنكەكان دەك��ەن؟‬ ‫یان بە وشەیەك بڵێین‪ ،‬چی پاڵیان پێوە‬ ‫دەنێت بۆ تێكەڵبوون بە كردەی (جووڵە)‬ ‫ی كۆمەاڵیەتی؟ لە پشت ئەم مەتەڵەوە‬ ‫راڤەیەكی سەرەكی له‌ الی كۆمەڵناسێكی‬ ‫ئیتالی بوونی هەیە‪ .‬پێی وای��ه‌‪ :‬الی هەر‬ ‫یەكێكمان گەڕانێكی هەمیشەیی بە دوای‬ ‫شوناسمانداو ب��ە دوای بەدەستهێنانی‬ ‫دانپێدانانی ئ��ەوان��ی دی��ك��ەدا پاڵنەرمانە‪.‬‬ ‫ئەم راڤەیە‪ ،‬كە بەشداریكرد لە ناوبانگی‬ ‫پیزۆرنۆ‪ ،‬بریتییە لە‪ :‬بەرهەمی هه‌وڵێكی‬ ‫ت��اك��ەك��ەس��ی‌و چاوپێكەوتنی ت��اك��ەك��ان‌و‬ ‫بینینی رووداوەكان‪.‬‬

‫هەموو شتێك ساڵی ‪ 1952‬دەستیپێكرد‪،‬‬ ‫ئەوكات پیزۆرنۆ ‪ Pizzorno‬لە پاریس‬ ‫وان��ەی بە كۆمەڵێك قوتابی دەگووتەوە‪،‬‬ ‫كە بۆ بەدەستهێنانی بڕوانامە لە ئەدەبی‬ ‫ئیتالیدا ئامادەبوون‪ ،‬پیرانیللۆش لە نێو‬ ‫پرۆگرامەكەدا ب��وو‪ .‬پیزۆرنۆ لە میانەی‬ ‫ئیشكردنیدا‪ ،‬لە سەر ئەو نووسەرە گەورە‬ ‫ئیتالییە‪ ،‬بایەخ‌و گرنگی پرسی دانپێدانانی‬ ‫ئ��اش��ک��راك��رد‪ .‬دوای م��اوەی��ەك��ی ك��ەم لە‬ ‫یەكێك لە كۆڕەكاندا‪ ،‬چاوی بە بەڕێوبەری‬ ‫كۆمپانیای ئۆلیڤیتی ‪ Olivetti‬كەوت‪ ،‬كە‬ ‫هانیدا بۆ كردنەوەی سەنتەرێكی لێكۆڵینەوە‬ ‫لە بواری كارناسیداو ئەو خۆی لە نێوان‬ ‫ساڵی ‪1953‬بۆ ‪ 1956‬بەڕێوەیبرد‪ .‬ئەوكات‬ ‫بە هۆی خەریكبوونی بە جیهانی كارەوە‬ ‫تا رادەیەك گرفتی شوناسی لەبیركردبوو‪.‬‬ ‫ل��ە ن��ی��وەی دووەم��ی پەنجاكاندا ك��ەش‌و‬ ‫هەوای زانستە كۆمەاڵیەتییەكان كەوتبووە‬ ‫ژێر كاریگەریی ئیشكالییەتی ماركسیزم‌و‬ ‫چینە كۆمەاڵیەتییەكان‌و بە پیشەسازیی‬ ‫كردنەوە‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1956‬لە میانەی كۆنگرەی جیهانی‬ ‫بۆ سۆسیۆلۆجیا لە ئەمستردام‪ ،‬پیزۆرنۆ‬ ‫چ��اوی ب��ە ئ��ی��دگ��ار م��ۆران ك��ەوت‪ .‬ل��ەم‬ ‫چاوپێكەوتنەوە گۆڤاری ئەرگومێنتەكان‬ ‫‪ Arguments‬ل��ەدای��ك��ب��وو‪ .‬پ��ی��زۆرن��ۆ‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ژم��ارەی��ەك كۆمەڵناسی ئیتالیدا‬ ‫ب��ەش��داری ل��ە دام��ەزران��دن��ی ك��ۆم��ەڵ��ەی‬ ‫ئیتاڵی بۆ زانستە كۆمەاڵیەتییەكان کرد‪.‬‬ ‫ل��ەو م��اوەی��ەدا س��ەرل��ەن��وێ‌ پ��رس��ی��اری‬

‫‪275‬‬

‫ش��ون��اس��ی ل��ە خ��ۆی ك��ردەوە‪ :‬ل��ه‌الی‬ ‫ژمارەیەكی زۆری خەڵكەوە‪ ،‬سەرنجم‬ ‫داوە‪ ،‬كە هەموو پاكتاوێكی پەیوەست بە‬ ‫ئایدیۆلۆجیاوە‪ ،‬بە شێوەیەكی بەهێز چاو‬ ‫دەگێڕێتەوە بە شوناسدا‪ ،‬بەاڵم به‌رانبه‌ر‬ ‫بە سۆشیالیستەكان‪ ،‬بە پێچەوانەوە‪ ،‬الی‬ ‫ئەوان شوناس لە خۆیەوە لەدەستدەچێت‪،‬‬ ‫ئیدی دەتوانن قه‌بووڵی زۆر ریزبەندی‬ ‫بكەن‪ ،‬ئەوەش پلیتی حیزبییە‪.‬‬ ‫رووداوی دوات��ر س��اڵ��ی ‪ 1962‬ب��وو لە‬ ‫كۆنگرەی سۆسیۆلۆجیا لە واشنتن‪ ،‬لە‬ ‫كاتی یەكێك لە مشتومڕەكاندا رۆبێرت‬ ‫میرتۆن پرسیارێكی لە ب��ارەی رەوشی‬ ‫سۆسیۆلۆجیاوە ل��ە ف��ەرەن��س��او ئیتالیا‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ەی ت��ۆری��ن‌و پ��ی��زۆرن��ۆ ك��رد‪.‬‬ ‫ه��ەردووك��ی��ان ی��ەك وەاڵم��ی��ان دای��ەوە‪:‬‬ ‫نە لە فەرەنساو نە لە ئیتالیا كایەیەكی‬ ‫سۆسیۆلۆجی لەم شێوەیە بوونی نییە‪ .‬لەو‬ ‫ماوەیەدا هێشتا كایە پسپۆرییەكە تەواو‬ ‫گەشەی نەكردبوو‪ ،‬كۆمەاڵنی كۆمەڵناس‬ ‫زیاتر لەوەی هاوڕێ‌ هاوپیشەكان بن‪ ،‬لە‬ ‫رۆشنبیرەكان پێكهاتبوون‪ .‬پێش ساڵی‬ ‫‪ 1961‬هێشتا لە ئیتالیا یەكەم پێشبڕكێی‬ ‫سۆسیۆلۆجیا ئ��ەن��ج��ام��ن��ەدراب��وو‪ .‬كۆتا‬ ‫رەگ��ەزی یەكالكەرەوە لە بزووتنەوەی‬ ‫كۆمەاڵیەتی (بزووتنەوەی خوێندكاری‌و‬ ‫ئینجا كرێكاری) ساڵی ‪ 1968‬هاتە گۆڕێ‪،‬‬ ‫كە لە سااڵنی دوات��ردا ئیتالیای گرتەوە‪.‬‬ ‫پ��ی��زۆرن��ۆ ب��ە چ��اوی خ��ۆی ب��ك��ەرێ��ك��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی بێ‌ پێشینەی دەبینی‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬لە كاتێكدا بایەخ‌و گرنگی بزووتنەوە‬ ‫كۆمەاڵیەتییەكان ساڵی ‪ 1968‬دەركەوت‪،‬‬ ‫كەواتە لێرەوە ئێوە تووێژینەوە لە بارەی‬ ‫ب��زووت��ن��ەوە كرێكارییەكانەوە دەك��ەن‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم چ��ۆن چۆنی ل��ەو شیكردنەوانەی‬ ‫ب��ە گ��وزارش��ت��ەك��ان��ی چینەكان دەك��ران‪،‬‬ ‫پەڕینەوە بۆ تیۆری شێوەگرتنی شوناس؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬بە رای من‪ ،‬خۆ لە قەرەدانی ئەم بابەتە‬ ‫نامۆیە‪ ،‬كە بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتییە‪،‬‬ ‫هاوڕێیە له‌گه‌ڵ دۆزینەوەیەكی‌تردا‪ ،‬ئەویش‬ ‫سروشتی تیۆرییە‪ .‬شیكارییەكانی یەكەم‪،‬‬ ‫شیكردنەوەی ماكرۆ سۆسیۆلۆجی بوون‪،‬‬ ‫وەك��و كارەكانی ش��ارل تیلی ‪ Tilly‬یان‬ ‫تۆرین‪ .‬ئەگەر خۆمان ببەینە ئاستی میكرۆ‬ ‫سۆسیۆلۆجی‪ ،‬تیۆری ب��اوو بااڵدەست‬ ‫تیۆری هەڵبژاردنی عەقاڵنی بوو‪ ،‬بكەرەكان‬ ‫بە شێوەیەكی دیكە هەڵسوكەوت دەكەن‪،‬‬ ‫چونكە بەرژەوەندییان ل��ەوەدا هەیە‪ ،‬لە‬ ‫كردەكەیانەوە بیر لە دەستخستنی ئیش‌و‬ ‫ك��ار دەك��ەن��ەوە‪ .‬ئ��ەوك��ات خوێندنەوەی‬ ‫كتێبی (لۆجیكی ك��ردەی ب��ە ك��ۆم��ەڵ)ی‬ ‫مانگۆر ئۆڵسن تووشی سەرسوڕمانی‬ ‫ك��ردم‪ .‬ئ��ەم ك��ت��ێ��ب��ە دڵ��خ��ۆش��ی ك��ردم‬ ‫چونكە گ��رێ‌ كوێرەیەكی بۆ كردمەوە‪،‬‬ ‫ئ��ەوی��ش م��ەح��اڵ��ب��وون��ی ت��ێ��گ��ەی��ش��ت��ن��ی‬ ‫ك��ردەی دەستەجەمعییه‌‪ ،‬ئ��ەگ��ەر بێتوو‬ ‫دەستبەرداری گریمانەی كردەی عەقاڵنی‬ ‫نەبین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪276‬‬

‫ب��ە دەستپێكردن ل��ەم م��ەت��ەڵ��ەوە ب��واری‬ ‫بایەخدانی من لە ماكرۆ سۆسیۆلۆجییەوە‬ ‫گوزەرا بەرەو میكرۆ سۆسیۆلۆجی‪ .‬ئیدی‬ ‫نەمدەویست وەسفێكی مێژوویی‌و ماكرۆ‬ ‫كۆمەاڵیەتییانەی بزووتنەوەی كۆمەاڵیەتی‬ ‫بكەم‪ .‬هەوڵمدەدا بۆ دۆزینەوەی راڤەیەكی‬ ‫تیۆریی بۆ بەشداری تاكەكەسی لە كردەی‬ ‫دەس��ت��ەج��ەم��ع��ی��دا‪ ،‬ئینجا ل��ە تیۆرەكانی‬ ‫ك��ردەدا لە روانگەی میكرۆ ئابوورییەوە‬ ‫ق��ووڵ��ب��ووم��ەوە‌و كەلێنێكم بینییەوە‪ ،‬كە‬ ‫دەم��ت��ووان��ی ل��ێ��وەی بچمە ژوورێ‌‪ .‬ئەم‬ ‫كەلێنەش كێشەی زەمەن‪ ،‬یان خایاندنی‬ ‫هه‌ڵبژارده‌کان‌و بەهاكان بوو‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ە روون دەك��ەم��ەوە‪ :‬ك��ە كەسێك‬ ‫هەڵبژاردنێك دەكات‪ ،‬تەنیا بە ئەگەرێكی‬ ‫ن��زی��ك��ەی��ی ن��ەب��ێ��ت‪ ،‬ن��ازان��ێ��ت ك��ات��ێ��ك‬ ‫دەرئه‌نجامەكانی ئ��ەم هەڵبژاردنە ساغ‬ ‫دەبنەوە‪ ،‬دۆخ��ی جیهان‌و پاشان دۆخی‬ ‫ئ��ەگ��ەرەك��ان��ی رەزام��ەن��دب��وون��ی چی‬ ‫لێ‌بەسەردێ؟ ئەوە دی��اردەی نادڵنیاییە‪،‬‬ ‫كە ئابووریناسەكان لە میانەی تیۆرەكانی‬ ‫سەركێشییەوە بایەخیان پێداوە‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫نادڵنیاییەك لە سروشتێكی دیكەشدا بوونی‬ ‫هەیە‪ .‬ئەویش ئەو نادڵنیاییەی‪ ،‬كە لەو‬ ‫چركەساتەی ئاكامەكانی هەڵبژاردنەكانمان‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬بەر دۆخ��ی بەهاكانمان‌و‬ ‫ئینجا ب��اش��ب��ەن��دی��ی��ەك��ان��م��ان دەك��ەوێ��ت‪.‬‬ ‫ب��ا بیر ل��ە یەكێك بكەینەوە‪ ،‬ك��ە كاتێك‬ ‫كۆلێجێكی زانكۆیی هەڵدەبژێرێت‪ ،‬پێش‬ ‫ن��ۆرەی خ��ۆی بۆ پیشەیەكی دیاریكراو‬

‫ه��ەی��ە‪ .‬دەت��وان��ی��ن ب��ەوە بڵێین نادڵنیایی‬ ‫ب��ەه��ا‪ .‬ئابووریناسەكانیش كەرەستەی‬ ‫جیهانبینی ئەوتۆیان نییە‪ ،‬كە ئەمە ببەنە‬ ‫نێو تیۆرەكانەوە‪ .‬لەمە بترازێت‌‪ ،‬ئەوە ئەو‬ ‫دیاردەیەیە كە فرێدریش هایك ‪Hayek‬‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1936‬ل��ە وت��ارێ��ك��ی س��ەرەك��ی��دا‬ ‫ل��ە گ��ۆڤ��اری ئیكۆنۆمیست‪ ،‬باسی لێوە‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬ن��اوی ن��اوە‪ :‬دی��اردەی ئ��ەو بە‬ ‫كرێ گیراوە ئابوورییەی‪ ،‬كە پالنی خۆی‬ ‫دەگۆڕێت‪ .‬هایك بیری لەوە دەك��ردەوە‪،‬‬ ‫كە تیۆری هاوسەنگیی ئ��اب��ووری‪ ،‬واتە‬ ‫میكرۆ ئابوورییەكی پەتی‪ ،‬ئیدی ناتوانێت‬ ‫چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە بدۆزێتەوە‪.‬‬ ‫كەواتە ئامانجەكە بریتیبوو لە‪ :‬چۆنیەتی‬ ‫دەستخستنی شوناس لەو زەمەنەدا‪ ،‬واتە‬ ‫پەیوەندیگیریی‌و ئینجا ئه‌گه‌ری روودان‬ ‫‪ Potentiality‬بەدەستهێنانی دانپێدانانی‬ ‫تۆ وەك ئ��ەوەی تۆیت‪ ،‬تایبەت بە تاك‬ ‫لە ك��ردەی دەستەجەمعیدا‪ .‬ئەمەش‪ ،‬لە‬ ‫ئەنجامدا وای��ك��رد‪ ،‬كە وێناكردنی پالنی‬ ‫ك��ردەو جێگیریی رێژەیی شیاوتره‌کان‌و‬ ‫بەڵێنەكان‌و دڵسۆزیی‌و بەرپرسیارێتی‬ ‫كەس‌و هاوبەندی هەمیشەیی‌و پاساودانی‬ ‫سزا‪ ...‬هتد‪ ،‬شیاو بێت‪ .‬لەم پێناوەدا دەبوو‬ ‫لە تیۆری كردەی عەقاڵنی قووتار ببین‪،‬‬ ‫ك��ە ش��ێ��وەگ��رت��ن��ی رەف��ت��ارەك��ان��ی ل��ەگ��ەڵ‬ ‫كاتدا راڤە نەدەكرد‪ .‬پرسەكە ئەوە نییە‪،‬‬ ‫كە بووترێت تاكە كەسەكان بە زۆریی‬ ‫ناعەقاڵنین‪ ،‬ی��ان شۆڕشگێڕترن وەك‬ ‫ل��ەوەی خ��ۆپ��ەرس��ت ب��ن‪ .‬خ��ۆپ��ەرس��ت��ی‬

‫‪277‬‬

‫(ش��ۆڕش��ك��ردن‪ ،‬ع��ەق�ڵان��ی��ی��ەت) ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ناعەقاڵنییەت‪ ،‬دوو بەشی دوالیزمێكی‬ ‫ساختەن‪ .‬پرسەكە بریتییە لە‪ :‬دیاریكردنی‬ ‫شوناس‌و سەلماندن‌و شیاوێتی له‌ تێبینی‬ ‫كردندا‪ ،‬وەك ئەوەی لە میانەی زەمەنەوە‬ ‫یەكێك بوون بۆ ئەم من ‪Self‬ـ��ە‪ ،‬كە وا‬ ‫گومان دەبەین كردەكەی راڤە دەكەین‌و‬ ‫ئێمە شیاوتره‌کان‌و بەهاكانی دەدەینە پاڵ‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ەو میكانیزمانە چ��ی��ن‪ ،‬كە‬ ‫ك��ردەی دەس��ت��ە جەمعی ش��ون��اس��ی پێ‬ ‫دروستدەكات؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬ئ��ەم��ە ب��ە دی��اردەی دانپێداناندا‬ ‫دەڕوات‪ .‬بۆ ئەوەی لەمە تێبگەین‪ ،‬دەبێت‬ ‫لە دوو ئاستی دروستكردنی شوناسدا‬ ‫بین‪:‬‬ ‫‪1‬ــ ئاستی شوناسی كەسێتی‌‬ ‫‪2‬ـ ئاستی شوناسی دەستەجەمعی‬ ‫ئەمە ئەو شتەیە‪ ،‬كە جەختم لە سەری‬ ‫كردۆتەوە‪ ،‬هەر لەبەر ئەمەش پیراندیللۆم‬ ‫ب��ە باشتر زان��ی‪ .‬ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ە شوناسی‬ ‫ئێمە ل��ە الی��ەن ئ��ەوان��ی دی��ك��ەوە دی��اری‬ ‫دەكرێت‪ ،‬یان باشتر بڵێین لە رێگەی ئەو‬ ‫دانپێدانانەوە‪ ،‬كە ئەوانی دیكە دەیبەخشنە‬ ‫شوناسی ئێمە‪ ،‬لە رێگەی ئەو مەبەست‌و‬ ‫سیفەتانەوە‪ ،‬كە دەیدەنە پاڵمان‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫هەڵبەت ئ��ەوەی ل��ە سییەكاندا ب��ە الی‬ ‫یەهودییەكانەوە لە ئەڵمانیادا گرنگ بوو‪،‬‬ ‫ئ��ەوە ن��ەب��وو‪ ،‬ك��ە ئ��ەوان خ��ۆی��ان وەك‬

‫یەهودی دەناساند‪ ،‬بەڵكو ئ��ەوەب��وو‪ ،‬كە‬ ‫دام‌و دەزگا ئەڵمانییەكان وەك یەهودی‬ ‫دەیناساندن‪ ،‬كەواتە پێناسەی ئەوانی دیكە‬ ‫لەبەرچاو دەگیرێت‪ .‬هەر یەكێك لە ئێمە بە‬ ‫دوای چارەسەركردنی كێشەی شوناسی‬ ‫خ��ۆی��دا دەگ��ەڕێ��ت‪ .‬ئ��ەو چ��ارەس��ەرەش‬ ‫لە لێكبەستنی زنجیرەكەدایە‪ ،‬وات��ە ئەو‬ ‫گروپانەی‪ ،‬كە دان��م��ان پێدا دەن��ێ��ن‪ .‬ئەم‬ ‫بەردەوامێتییە لە دانپێدانانی ئەوانی دیكەدا‬ ‫لە جڤاتدا بەرجەستە دەبێت‌و لە رەمزەكاندا‬ ‫خەت‌و خاڵ دەدات‪ .‬وەكو دراو (پ��ارە)و‬ ‫زمانمان‌‪ ...‬هتد‪ .‬لێرەدا دەبێت بگەڕێینەوە‬ ‫بۆ هیگڵ‪ ،‬جا ئه‌گه‌ر لە كتێبەكانی گەنجی‬ ‫هیگڵدا ی��ان ل��ە فینۆمینۆلۆجیای روح‬ ‫(ب��ەش��ی س��ەروەرو ك��ۆی��ل��ە)دا بێت‪ .‬ئەو‬ ‫ی��ەك��ەم ك��ەس ب��وو‪ ،‬ك��ە توخنی چەمكی‬ ‫دانپێدانان ‪ Anerkennung‬كەوت‪ ،‬وەك‬ ‫چەمكێكی سەنتەریی لە پێناو راڤەكردنی‬ ‫دی��اردەی كۆمەڵگای مرۆیی‪ .‬ئەم چەمكە‬ ‫لە بەرانبەر چەمكی پەیمانی كۆمەاڵیەتی‬ ‫دادەنێت‪ ،‬لە پێناو دانپێداناندا لە بارەی‬ ‫ملمالنێوه‌ دەدوێت‪ .‬دانپێدانانی دوو الیەنە‬ ‫بریتییە ل��ەوەی‪ :‬كە رێ‌ بە ب��وون��ەوەرە‬ ‫مرۆییەكان دەدات كۆمەڵگا دروستبكەن‪،‬‬ ‫بەاڵم خۆكردانەش ناڕوات بەڕێوە‪ .‬ئێمە‬ ‫هەمیشە هەوڵدەدەین تا ئەوی دیكە ناچار‬ ‫بكەین بەو ج��ۆرە دانمان پێدا بنێت كە‪،‬‬ ‫خۆمان دەخوازین بەو جۆرە بناسرێین‪،‬‬ ‫وات��ە هەوڵدەدەین بۆ سەپاندنی پێناسە‬ ‫تایبەتییەكەی خۆمان بۆ خۆمان بەسەر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪278‬‬

‫ئەوی دیكەدا‪ .‬ئەوە پرۆسەیەكی دیالێكتیكی‬ ‫بێ‌ پایانە‪ ،‬كە لە پەیوەندییەكی توندوتۆڵدا‬ ‫بە ئه‌وی دیكەوە گرێمان دەدات��ەوەو لە‬ ‫ناخی ئێمەشدا ب��ەردەوام دەبێت‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ب��ە دروس��ت��ی‌و سەالمەتییەكی زۆرەوە‬ ‫ن��ا‪ .‬تەنانەت دوورەپەرێزییش ناتوانێت‬ ‫دەرب��ازم��ان ب��ك��ات‪ .‬ت��ەن��ان��ەت راهیبێكی‬ ‫گ��ۆش��ەگ��ی��رو ئ��ی��م��ان��دار ل��ەگ��ەڵ خ��واك��ەی‬ ‫خۆیدا لە ملمالنێدایە لە پێناو دانپێداناندا‪.‬‬ ‫ئ��ەوە ملمالنێیەكە‪ ،‬ك��ە ه��ەر كەسێكی‬ ‫ن��ەب��ەرد چ��اون��ەت��رس��ی ب��ۆ سەركێشی‬ ‫بەدەست ده‌هێنێت‪ ،‬ئەو ئەم پەیوەندییە‬ ‫داخ��راوە هەڵدەوەشێنێتەوە‪ .‬بۆ ئ��ەوەی‬ ‫ئەڵتەرناتیڤێكی دیكە پێشنیاربكات‪ .‬ئەوە‬ ‫پەیوەندییەكی كۆمەاڵیەتییە‪ ،‬كە بازنەی‬ ‫دانپێدانانی نوێ‌ تەواو دەكات‪.‬‬ ‫رێگه‌م ب��ده‌‪ ،‬با نموونەیەك لە مێژووی‬ ‫سەندیكایی بهێنمەوە؛ ئ��ەم نموونەیە‬ ‫ب��وو‪ ،‬ن��ەك هیگڵ‪ ،‬ب��ی��رۆك��ەی تیۆرێكی‬ ‫گشتگیرتری ل��ە ب��ارەی دان��پ��ێ��دان��ان��ەوە‬ ‫ل��ە الم گ��ەاڵڵ��ە ك��رد‪ .‬ل��ە ب��زووت��ن��ەوەی‬ ‫سەندیكایی ئینگلیزی‌و ئەمریكیدا دوو‬ ‫شێوەی مانگرتن دەبینینەوە‪ :‬مانگرتن‬ ‫ل��ە پ��ێ��ن��اوی ب��اش��ت��رك��ردن��ی م��وچ��ەك��ان‌و‬ ‫هەلومەرجەكانی كار‪ ،‬مانگرتن ‪Strike‬‬ ‫لە پێناوی دانپێدانان ‪،Recognition‬‬ ‫واتە چاوبڕین لە بەدەستهێنانی دانپێدانان‬ ‫وەك ه��اوب��ەش‪ ،‬وەك سەبجێكتێكی‬ ‫بكەر لە حاڵەتی دانوستاندا‪ .‬پێكهێنەری‬ ‫یەكەمی ك��ردەی دەستەجەمعی بریتییە‬

‫لەوەی‪ :‬كە بەشداریكردن دیاریدەكات‪ ،‬لە‬ ‫سەرەتادا بەشداریكردن بۆ بەدەستهێنانی‬ ‫مافی بوونە‪ .‬درێژكردنەوەی ئەم جۆرە‬ ‫دەاللەتە بۆ خەباتی كەمینە زمانییەكان‬ ‫ی��ان ئیتنیكییەكان ی��ان ئایینییەكان‪،‬‬ ‫ئاسان دەبێت‪ ،‬ب��ەاڵم دەبێت چاودێریی‬ ‫شیكردنەوەی ئەو ئەگەرانە بكرێت‪ ،‬كە‬ ‫لە پێناو دانپێداناندا لە ملمالنێ‌دا دەكەونە‬ ‫سەر پشت‪ .‬دەكرێت بكەوینە ملمالنێوە‬ ‫بۆ بەدەستهێنانی دانپێدانانی هاوبەشێك‬ ‫ب��ەو شێوەیەی‪ ،‬كە ب��ۆی دادەنێین‪ ،‬بەو‬ ‫شێوەیەی كە‪ ،‬لە نێو سیستمی پەیوەندییە‬ ‫پێدراوەكاندا بوونی هەیەو دانپێدانانی‬ ‫ئەو ئاسودەییمان پێدەبەخشێت‪ .‬دەتوانین‬ ‫لە پێناو گۆڕینی ئەم هاوبەشەو كەسە‬ ‫نزیكەكانیدا ل��ە ب��ارەی دان��پ��ێ��دان��ان��ەوە‪،‬‬ ‫تێبكۆشین‪ ،‬لە رێگەی ئەمەشەوە دەكرێت‬ ‫ئەو سیستمە بگۆڕین‪ ،‬كە تێیدا شوێنێك‬ ‫داگ��ی��ردەك��ەی��ن ب��ە ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك��ە دەبێتە‬ ‫شوناسی نوێمان‪ ،‬جیاواز لەو شوناسەی‪،‬‬ ‫كە وا خەیاڵ دەكەین ئێمە دەیخەینەڕوو‪.‬‬ ‫بەم جۆرە دەبینین‪ ،‬كە چۆن دانپێدانان‬ ‫رێ بە راڤەكردنی كردەی دەستەجەمعی‬ ‫دەدات‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬ئەو خەڵكانەی‪ ،‬كە لە‬ ‫دژی گلۆبالیزم (جیهانگه‌ریی) خۆپیشاندان‬ ‫دەك��ەن‪ ،‬لە پێناو بەدەستهێنانی جیاوكی‬ ‫كەسیدا ئەم كارە ناكەن‪ .‬تاكەكان لە كردەی‬ ‫دەستەجەمعیدا بەشداریی دەكەن لە پێناو‬ ‫توانای پێكهێنان‌ بۆ بازنەیەكی هەمیشەیی‬ ‫دانپێدانان‪ ،‬كە بەهاكانیان دابەش بكات‌و‬

‫‪279‬‬

‫دی��اری ب��ك��ات‪ ،‬ل��ە پێناو به‌دەستهێنانی‬ ‫وێنەیەكی جێگیری سەبجێكت‌و لە پێناو‬ ‫ب��ەش��داری ئ��ەوان��ی‌‌ت��ردا ل��ە راڤ��ەك��ردن��ی‬ ‫واق��ی��ع��داو ف��راوان��ك��ردن��ی ب��ۆ ژمارەیەكی‬ ‫زۆرتر‪ .‬بە بێ ئەم ویستە بۆ دانپێدانانی‬ ‫دووالیەنە گەیشتن بە ك��ردەی دەستەی‬ ‫جەمعی‪ ،‬نەشیاوە‪ .‬بە كورتی‪ :‬ئەوە كرۆكی‬ ‫ئ��ەو ت��ی��ۆرە ب��وو‪ ،‬ك��ە ه��ەوڵ��م��دا بیهێنمە‬ ‫ئ��اراوەو دەكرێت بە سەر دیاردەگەلێكی‬ ‫جیاوازی وەك خۆپیشاندان‌و مانگرتن‌و‬ ‫هەڵبژاردن‌و پێكهاتنی دەوڵەتدا‪ ،‬پراكتیزە‬ ‫بكرێت‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ك��ات��ێ��ك ف��ەرم��ان��ب��ەران داوای‬ ‫زی��ادك��ردن��ی م��ووچ��ە ی��ان ه��اوك��اری��ی‬ ‫كۆمەاڵیەتی دەكەن‪ ،‬ئەوان لە پاڵ ئەمەدا‬ ‫ه��ەوڵ��ی��ش ب��ۆ بەدەستهێنانی جیاوكی‬ ‫بەرجەستە دەدەن؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬ن��ام��ەوێ��ت ب��ڵ��ێ��م‪ ،‬ك��ە ئامانجی‬ ‫كرداریی لە كردەی دەستەجەمعیدا بوونی‬ ‫نییە‪ .‬كتومت ئامانج گەلێكی ك��رداری��ی‬ ‫ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەوەی ئامانجی‬ ‫كرداریی دووری دەخاتەوە بریتییە لە‪:‬‬ ‫ت��وان��ای راڤ��ەك��ردن��ی ب��ەش��داری��ك��ردن بە‬ ‫گوێرەی حسابی دەستكەوتە كەسییەكان‪،‬‬ ‫كە لە بەدەستهێنانی ئ��ەم ئامانجانەوە‬ ‫كەوتوونەتەوە‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬لە حاڵەتی‬ ‫مانگرتندا‪ ،‬س��وود لە زی��ادەی داواك��راو‬ ‫وەرگ��ی��راوە‪ .‬تەنانەت ئەگەر بەشداریش‬

‫نەبووبم‪ ،‬بەڵكو ئەوەش بۆ من خوازراوە‪،‬‬ ‫كە لە مووچەدا یەكالیی دەبێتەوە هەروەها‬ ‫دەكرێت تێچوون‌و باجی بەشداریكردن لە‬ ‫كردەی دەستەجەمعیدا زۆر گرنگ بێت‪،‬‬ ‫وەك ئ��ەوەی ل��ە حاڵەتی خۆپیشاندانە‬ ‫توندوتیژەكاندا دەبینین‪ ،‬كە دووچ��اری‬ ‫مەترسی دەبنەوە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬لەو كاتەوەی (واتە لە ماوەی سی‬ ‫ساڵدا ) ئێوە سەرنجی ئەم دیاردەیەتان‬ ‫داوە‪ .‬ئایا شێوەكانی كردەی دەستەجەمعی‬ ‫گۆڕانی بەسەرداهاتووە؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬ب��ەڵ��ێ‌‪ ،‬ئ��ەم دی��اردەی��ە ل��ە س��ەر‬ ‫بابەت گەلێكی نوێوە دروستبووە‪ ،‬وەكو‬ ‫ئ��ەوەی بزووتنەوە فێمێنستییەكان یان‬ ‫ژینگەپارێزەكان بەڵگەن لە سەر ئەمە‪.‬‬ ‫ئ��ەم��ەش كۆمەڵناسی ئەمریكی رۆن��ال��د‬ ‫ئینگلهارت ‪ Ingle Hart‬ل��ە میانەی‬ ‫ه��ەڵ��ك��ش��ان��ی چ��ی��ن��ە م��ام��ن��اوەن��دەك��ان‌و‬ ‫زیادبوونی ئاستی فێركردن‌و دەركەوتنی‬ ‫ب��ەه��ای ن��وێ��وە‪ ،‬راڤ��ەی ك��ردووە‪ .‬ئ��ەم‬ ‫خوێندنەوەیە گرنگە‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەس نییە‪.‬‬ ‫پێم وایە سەرهەڵدانی ئەم بزووتنەوانە‬ ‫لە الوازی شێوەكانی نوێنەرایەتی دام‌و‬ ‫دەزگ��ای پ��ەرل��ەم��ان��ی��ی‌و س��ەن��دی��ك��ای��ی‌و‬ ‫سیاسییەكانیشەوە بووە‪ .‬ئەم بزووتنەوانە‬ ‫لە ماوەی بیست ساڵدا ئامادەییان زیاتر‬ ‫ب��ووە‪ .‬ئەم بزووتنەوانە پچڕپچڕ بوون‪،‬‬ ‫بە خێراییش دووچ��اری هەڵوەشاندنه‌وه‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪280‬‬

‫دەبوون‪ ،‬وەلێ دیسان دەردەكەوتنەوەو‬ ‫سەرلەنوێ‌ سەریان ه��ەڵ��دەدای��ەوە‪ .‬ئەو‬ ‫بزووتنەوانە دووپاتی چەمكی هاوبەندی‬ ‫ب��ەه��ێ��زو ب��ەش��داری��ی ی��ەك�لاك��ەرەوەی��ان‬ ‫دەكرد‪ .‬ئەم الیەنە دووسەرەش سەلمێنرا‪:‬‬ ‫دانپێدانان لە میانەی بەشداریكردنەوەو‬ ‫ئارەزووی ئامادەیی لە دیمەنە گشتییەكەدا‪،‬‬ ‫نەك چاوبڕین لە گرتنە دەستی دەسەاڵتی‬ ‫سیاسی‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ای��ا خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ەك��ان دژی‬ ‫رێكخراوی بازرگایی جیهانی ‪ ،OMC‬كە‬ ‫لە سیاتل بینیمان‪ ،‬دەرخەری ئەم خولیایە‬ ‫بوو؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬لەوانەیە‪ ،‬بەاڵم هێشتا كاتی ئەوەم‬ ‫بۆ نەڕەخساوە لێیان بكۆڵمەوە‪ .‬گرنگ‬ ‫شیكردنەوەیانە‪ ،‬چونكە چاوەڕواننەكراوو‬ ‫هاوكاتیش زۆر ئاڵۆز بوون‪ .‬یەكێك لەو‬ ‫بابەتانەی‪ ،‬ك��ە ت��ووش��ی سەرسوڕمانی‬ ‫كردم سیفەتی فرەیی بوو لە پێكهاتنیدا‪،‬‬ ‫ل��ە رێپێوانەكاندا سەندیكا كرێكارییە‬ ‫ئەمریكییەكان‌و نەیارەكانی لیبرالیزمی‬ ‫ئ��اب��ووری‌و ژینگەپارێزەكان‌و وەرزێ��رە‬ ‫فەرەنسییەكان‌و كۆمەڵە بەكاربەرەكان‌و‬ ‫نوێنەرانی جیهانی سێیەم‪ ،‬بەشداربوون‪.‬‬ ‫ب��ە الی م��ن��ەوە شتێكی دی��ك��ەی گرنگ‬ ‫بریتی ب��وو ل��ە‪ :‬بەكارهێنانی ئ��ام��ڕازە‬ ‫نوێیەكانی پەیوەندیی ئەلیكترۆنی‪ .‬بڕوام‬ ‫وایە بابەتەكە پەیوەستە بە دیاردەیەكی‬

‫ئایندەییەوە‪ ،‬كە دەكرێت كاریگەریی هەبێت‬ ‫ل��ەس��ەر سروشتی ب��ەش��داری��ی سیاسی‪.‬‬ ‫ت��ا ه��ەن��ووك��ە دەت��وان��ی��ن ب��ه‌و شێوه‌یه‌ی‬ ‫دابنێین‪ ،‬كە كۆمەڵێك پێشنیاری سیاسی‬ ‫بەرهەمهێناوە نەك بڕیاری واقیعی‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دەشێت مەبەستەكە میتۆدێك بێت‪ ،‬كە‬ ‫گەشە بكات‌و ببێتە خاڵێكی سەنتەریی لە‬ ‫دیمەنی سیاسیدا‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ت��ی��ۆرەك��ەت��ان زەم��ی��ن��ەی‬ ‫ش��ی��ك��ردن��ەوەی ع��ەق�ڵان��ی��ان��ەی رەف��ت��اری‬ ‫هەڵبژاردنی بۆ سازكردوون‪ ،‬ئەمە بە چ‬ ‫رێگایەك دەبێت؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬لە دیدگای میكرۆ سۆسیۆلۆجییەوە‪،‬‬ ‫دێلێمای شاراوە لە دەنگداندا هەمان دێلێمای‬ ‫ش��اراوەی��ە ل��ە ك��ردەی دەستەجەمعیدا‪.‬‬ ‫دەنگدەر دەزانێت وەرەق��ەك��ەی ئ��ەو‪ ،‬كە‬ ‫لەنێو ج��ەم��اوەردا بەفیڕۆدەچێت‪ ،‬هیچ‬ ‫هەلێكی ئ��ەوەی نییە ببێتە دەنگێكی‬ ‫یەكالكەرەوە‪ .‬خۆ ئەگەر لە ماڵی خۆی‬ ‫بمێنێتەوە‪ ،‬تێچوونی چوون بۆ دەنگدانی‬ ‫بۆ دەگەڕێتەوەو خەرجی كۆكردنەوەی‬ ‫زان��ی��اری��ی��ەك��ان��ی ب��ۆ دەڕەخ��س��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫پێویستە هەموو هاوواڵتییەك بەدەستی‬ ‫بهێنێت تا بتوانێت هەڵبژێرێت‌و بەم جۆرە‬ ‫ئەو ئاگاداری رووداوەكان دەبێت‪ .‬ئەگەر‬ ‫زۆرینەی تاكەكان ئەم جووڵە بێ كەڵكە‬ ‫ئەنجام ب��دەن‪ ،‬ئ��ەوا بابەتەكە پەیوەست‬ ‫دەب��ێ��ت ب��ە س��ات��ەوەخ��ت��ی دی��اری��ك��ردن��ی‬

‫‪281‬‬

‫شوناسی دەستەجەمعییەوە‪ .‬بەم جۆرە‬ ‫هاونیشتمانییان ئاماژە بە ئینتیمای خۆیان‬ ‫بۆ كۆمەڵێكی دیاریكراو دەدەن‪ .‬دەتوانین‬ ‫بڵێین هەڵبژاردن لە سایەی دیمۆكراسیدا‬ ‫زیاتر سروتە وەك لەوەی بژاردە (خیار)‬ ‫بێت‪ ،‬ئێمەش بەشداری تێدا دەكەین بۆ‬ ‫ئەوەی خۆمان دەربخەین لە بری ئەوەی‬ ‫لە پێناو دەستگەیشتن بە ئیشێكدا بێت‪.‬‬ ‫ه��ەروەه��ا ئ��ەگ��ەر ب��ی��رم��ان ل��ەو كەسانە‬ ‫كردەوە‪ ،‬كە وێڕای ئەو تێچوونە زۆرەش‪،‬‬ ‫دەنگ دەدەن بۆ نموونە‪ :‬لە هەندێك واڵتدا‬ ‫ئەوانەی دەچن بۆ دەنگدان رووبەڕووی‬ ‫هەڕەشە دەبنەوە‪ ،‬یاخود ئەگەر سەرنج‬ ‫بدەینە ئەو كەسانەی‪ ،‬كە دەن��گ دەدەن‬ ‫وێ��ڕای ئ��ەوەی دەزان��ن كاندیدەكەیان‬ ‫هیچ هەلێكی ب��ردن��ەوەی نییە‪ ،‬ئ��ەوا ئەم‬ ‫دیاردانە تەنیا دەتوانن بە تیۆری شوناس‪،‬‬ ‫یان باشتر بڵێین بە تیۆری دان پێدانان‪،‬‬ ‫راڤەیان بكەین‪ ،‬ئەمەش ئەو راڤەیەیە‪ ،‬كە‬ ‫لە رێگەی تیۆری سوودگەرییەوە نایەتە‬ ‫ئاراوە‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ەوەك��ان��ی ئێستاتان‬ ‫تاووتووێی سیستمی سیاسیی هەنووكەی‬ ‫ئیتالیا دەك��ات‪ ،‬ب��ە تایبەتیش گەندەڵی‪.‬‬ ‫چۆن لە تێمای كردەی دەستەجەمعییەوە‬ ‫پەڕینەوە بۆ تێمای گەندەڵی؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬پێش ه��ەم��وو شتێك‪ ،‬ف��زول��ی بۆ‬ ‫مەعریفە (مەعریفەخوازیی) لە ئارادایە‪.‬‬

‫بەو مانایەی‪ ،‬كە سیستمی گەندەڵی بەو‬ ‫دواییانە لە جیهانی مرۆڤدا دەركەوتووەو‬ ‫جەماوەریش دەی��ەوێ��ت بتوانێت راڤ��ەی‬ ‫هۆكارو چۆنییەتی هەندێك دیاردە بكات‪،‬‬ ‫ك��ەوات��ە بۆ من وا دروس��ت��ە ل��ەم پ��رۆژە‬ ‫راڤ��ەی��ی��ەدا ب��ەش��دارب��م‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو راڤ��ە‬ ‫تیۆرییەی‪ ،‬كە من هەوڵ ده‌دەم بیخەمەڕوو‬ ‫پشت ئەستوورە بە پاسادانێكی وەها‪ ،‬كە‬ ‫هاوشێوەی پاسادانەكانی پێشووە‪ .‬لێرەدا‬ ‫پێگەی تێچوونی ئاكاریی بەكاردەهێنم‪،‬‬ ‫بەو ئەندازەیەی‪ ،‬كە تێچوونی ئاكاریی‬ ‫لە الی ئەو كەسەی هەلی بەشداریكردنی‬ ‫ل��ە ب��ەرت��ەس��ك��ك��ردن��ەوەی گ��ەن��دەڵ��ی��دا بۆ‬ ‫رەخ��س��اوە‪ ،‬زۆرە‪ ،‬ب��ەو ئ��ەن��دازەی��ەش‬ ‫شیمانەی بەشداریكردنی كەم دەبێتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم چۆن هەمەڕەنگییەكانی تێچوونی‬ ‫ئ��اك��اری��ی راڤ��ە بكەین؟ دی��س��ان چەمكی‬ ‫دانپێدانان بەكاردەهێنمەوە‪ ،‬تێچوونی‬ ‫ئاكاریی بەرز دەبێتەوە بەو ئەندازەیەی‪،‬‬ ‫كە كەسەكە لە بازنەیەكی دانپێدانانی‬ ‫ب��ەه��ێ��زدا ب��وون��ی ه��ەی��ە‪ ،‬ب��ەاڵم كاتێك‬ ‫كەسەكە دوورەپ��ەرێ��ز دەب��ێ��ت‌و كاتێك‬ ‫تەركی ژینگە بنچینەییەكەی خۆی ئەكات‌و‬ ‫تێكەڵ بە ناوەندەكانی‌تر دەبێت‪ ،‬ئەوا لە‬ ‫بەردەم ئەگەرێكی بەهێزی ئەوەداین‪ ،‬كە‬ ‫تێچوونی ئاكاریی كەمتر ببێتەوە‪ .‬پێگەكە‬ ‫تا هەنووكە بە گریمانە هەژمار ناكرێت‌و‬ ‫ل��ە رووی ئیمپیریكییشەوە راستگۆیی‬ ‫خۆی نەسەلماندووە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪282‬‬

‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ن��اوەن��دەك��ان��ی گ��ەن��دەڵ��ی‌و بە‬ ‫تایبەتیش مافیایی‪ ،‬ئایا لەگەڵ ئەوەشدا‬ ‫كۆمەڵێك دەستەو تاقم نین‪ ،‬كە لە ژێر‬ ‫یاسا گەلێكی زۆر توندوتۆڵدا‪ ،‬وابەستەیی‬ ‫جڤاتبەندی بە یەكیانەوە دەبەستێتەوە؟‬ ‫ئ��ای��ا ل��ە ئ��ی��ت��ال��ی��ادا ری��ش��ەی م��ێ��ژووی��ی‌و‬ ‫سۆسیۆلۆجی لە بار بۆ گەندەڵی بوونی‬ ‫نییە؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬پێم وانییە لە ئیتالیا گەندەڵی هیچ‬ ‫پەیوەندییەكی بە مافیاوە هه‌بێت‪ ،‬مەگەر‬ ‫بە شێوەیەكی زۆر ك��اڵ‌و لە پ��ەراوێ��زدا‬ ‫بێت‪ ،‬ب��ەاڵم لە یابان بابەتەكە جیاوازە‪.‬‬ ‫ل��ەوێ گ��ەن��دەڵ��ی زۆر ب��ەه��ێ��زە‌و لەگەڵ‬ ‫مافیا لۆكاڵییەكاندا لە پەیوەندیدان‪ ،‬لە‬ ‫رووس��ی��اش ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە‪ .‬بێگومان‬ ‫توخمی ه��اوب��ەش��ی��ی رەوش��ی ل��ە ب��اری‬ ‫گەندەڵی بریتییە ل��ە‪ :‬هێزی وابەستەیی‬ ‫هاوڕێیەتی توندوتۆڵ‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬وەك دەردەكەوێت‪ ،‬لەم رۆژگارەدا‬ ‫گەندەڵی مەودایەكی زۆری گرتۆتەوە‪،‬‬ ‫هۆکاری ئه‌مه‌ بۆچی ده‌گه‌ڕێنیته‌وه‌؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬گەندەڵی دیاردەیەكی نوێ‌ نییە‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ب��ەش��ێ��وەی��ەك��ی روون‌و ئاشكرا‬ ‫م��اوەی چەند ساڵێكە لە چەند واڵتێكی‬ ‫دیموكراسیدا دەرك��ەوت��ووە‪ ،‬لە ئیتالیاو‬ ‫فەرەنساو رووسیاو ئەڵمانیا‪ ،‬هلمۆت كۆل‬ ‫لە ئەڵمانیا خەرجی حیزبەكەی خستەڕوو‪.‬‬

‫ئ��ەم دەرك��ەوت��ن��ە ئ��اك��ام��ی ك��ۆم��ەڵ��ێ��ك‬ ‫گۆڕانكاریی ستراكچەرییە‪ .‬الوازی دام‌و‬ ‫دەزگا نوێنەرییەكان لە هەمان ئەو كاتەدا‬ ‫روویدا‪ ،‬كە دام‌و دەزگا دادەوەرییەكانیش‬ ‫دووچاری بوون‪ .‬لە ئیتالیادا نوێبوونەوەی‬ ‫نەوەی نوێی دادوەریی لە گۆڕێدا بوو‪ ،‬كە‬ ‫دەستیان گرت بەسەر سەربەخۆیی زیاترو‬ ‫ئایدیۆلۆجیای راستەقینەی دەسەاڵتی‬ ‫دادوەری��ی��ان گ��ەش��ە پ��ێ��دا‪ .‬ئەنجومەنی‬ ‫دادوەریی وەك پارێزەری ئەو رێسایانە‬ ‫خۆی سەپاند‪ ،‬كە سنوورەكانی دەوڵەتی‬ ‫یاسای دی��اری��دەك��رد بە ب��ەراورد كردن‬ ‫ب��ەو رێسا واقیعه‌ ‪ ،Fact‬ش��اراوان��ەی‪،‬‬ ‫كە پەیوەندییە سیاسییەكان رێكدەخات‪.‬‬ ‫لێكۆڵینەوەكان لە بارەی ئەم حاڵەتەشەوە‬ ‫لە فەرەنسا هەمان دەرەنجامیان هەبوو‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ێ��وە گ��وزارش��ت��ی‬ ‫كۆدەنگیكاری‬ ‫‪Consociativisme‬‬ ‫(التوافقیە) لە پێناو وەسفكردنی سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی ئ��ی��ت��ال��ی��ادا ب��ەك��اردەه��ێ��ن��ن‪ .‬ئ��ەم‬ ‫سیستمە چۆن كاردەكات؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬چ��ەم��ك��ی ك��ۆدەن��گ��ی��ك��اری‪،‬‬ ‫سیاسەتناسیی هۆلەندی ئیریند لیجفارت‬ ‫‪ Lijphart‬لە پێناو وەسفكردنی هەندێك‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی س��ی��اس��ی��دا ب��ەك��اری��ه��ێ��ن��اوە‬ ‫وەك ئ��ەو سیستمانەی‪ ،‬ك��ە ل��ە واڵت��ە‬ ‫نزمەكان‌و بەلجیكاو سویسراو نەمسا‬ ‫بوونیان هەیە‪ ،‬ئەو ئاماژە بە سیستمی‬

‫‪283‬‬

‫نوێنەرایەتی سیاسیی هەمیشەیی دەكات‪،‬‬ ‫كە دەستەبەری نوێنەرایەتی ئەو جڤاتە‬ ‫ج��ی��اوازان��ە دەك��ات‪ ،‬ك��ە ن��ەت��ەوەی��ان لێ‬ ‫پێكهاتووە‪ .‬بۆ نموونە‪ :‬لە بەلجیكا سوڕە‌و‬ ‫زاری��ی��ەك��ان لە نێوان ف��ال��ۆن‌و فالمەنددا‬ ‫دابەشدەكرێت‪ .‬ئ��ەم سیستمە سیستمی‬ ‫زۆرینە نییە‪ .‬ئەم دابەشكردنە لە رێگەی‬ ‫‪Consociativisme‬ـ��ەوە دەب��ێ��ت‪،‬‬ ‫واتە لە رێگەی كۆدەنگی لە لوتكەدا‪ ،‬لە‬ ‫پێناو وەالنانی ملمالنێ‌ لە خ��وارەوە‪ .‬لە‬ ‫هەندێك شوێن دابەشكردن بە كۆدەنگی‬ ‫ب��ە گ��وێ��رەی ب��اڵ‌و گ��روپ��ە ك��ول��ت��ووری‌و‬ ‫زم��ان��ی��ی��ەك��ان دەب��ێ��ت وەك��و بەلجیكاو‬ ‫سویسرا‪ ،‬لە شوێنی تریش وەكو نەمسا‪،‬‬ ‫ك��ە لێكترازانی ئایدیۆلۆجی ل��ە نێوان‬ ‫كاسۆلیكەكان‌و سۆشیالیستەكاندا هەیە‪،‬‬ ‫گرنگە ئەو بەگژداچوونانە وەالبنرێت‪ ،‬كە‬ ‫لە سییەكاندا بوونە مایەی ملمالنێیەكی‬ ‫ترسناك‪.‬‬ ‫لە ئیتالیا‪ ،‬كار بە سیستمێكی كۆدەنگی‬ ‫دەك��را‪ ،‬ك��ە پ��ڕ ب��وو ل��ە كەلێن‪ ،‬هۆكاری‬ ‫ئەمە ئەوەبوو‪ ،‬كە ئیتالیا لە واڵتانی‌تر لە‬ ‫نێوان سۆشیالیزم‌و دژە سۆشیالیزمدا‪،‬‬ ‫داب��ەش��ك��راوت��رب��وو‪ .‬ه��ەردوو حیزبی‬ ‫س��ەرەك��ی‪ :‬دی��م��وك��راس��ی��ی مەسیحی‌و‬ ‫سۆشیالیستی‪ ،‬لە نێو واقیعی وەالنانی‬ ‫ملمالنێداو ل��ە پێناو دوورخ��س��ت��ن��ەوەی‬ ‫س��ی��ن��اری��ۆی ی��ۆن��ان ی��ان شیللی وەك‬ ‫ئ��ەوەی تۆگلیاتی ل��ە رۆژگ��اری خۆیدا‬ ‫گووتی‪ :‬بە كۆدەنگی فەرمانڕەوایەتیان‬

‫دەك��رد‪ .‬ب��ۆ ن��م��وون��ە‪ :‬س��ەرن��ج ب��دە لە‬ ‫م��اوەی پەنجاكاندا ‪%90‬ی یاساكان لە‬ ‫پەرلەماندا بە كۆدەنگی پەسەند دەكران‪،‬‬ ‫لە م��اوەی شەستەكانیشدا چاكسازییە‬ ‫گ��ەورەك��ان ل��ە قوتابخانەكان‌و ب��ازاڕی‬ ‫كارو نۆژەنكردنەوەی ناوچەكان‪ ،‬ئەگەر‬ ‫بە هۆی پشتیوانی سۆشیالیستەكانەوە‬ ‫نەبووایە هەرگیز رووینەدەدا‪.‬‬ ‫ئەم سیستمە دوای رووداوەكانی ساڵی‬ ‫‪ 1968‬خۆی چەسپاند‪ ،‬ئەوەش ئەو كاتەی‪،‬‬ ‫كە سەندیكاو بكەرە كۆمەاڵیەتییەكان‬ ‫هەڕەشەیان لە مۆنۆپۆلكردنی نوێنەرایەتی‬ ‫سیاسی كرد‪ ،‬لە الیەن چینێكی سیاسییەوە‪.‬‬ ‫حیزبی زۆری��ن��ەی دیموكراتی مەسیحی‬ ‫پێویسیان بە حزبی سۆشیالیست بوو‪،‬‬ ‫ك��ە ه��اوش��ان دەچ��وون��ە پ��ێ��ش‪ .‬ب��ە هۆی‬ ‫ه��اوك��اری دووالی��ەن��ەش��ی��ان��ەوە ل��ە پشت‬ ‫كەوالیسەوە ئەوا سیستمەكە لە حەفتاكاندا‬ ‫بەرەو هاوپەیمانیی نێوان هەردوو حیزبە‬ ‫گەورەكە هەنگاوی هەڵگرت‪ ،‬ئەوە قۆناغی‬ ‫هاوپەیمانێتی مێژوویی بوو‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ب��ۆچ��ی سیستمی ت��ەواف��ق��ی‬ ‫هاندەری گەندەڵییە؟‬ ‫وەاڵم‪ :‬چونكە هەمووان بەرژەوەندییان لە‬ ‫بێ‌ دەنگیدایە‪ .‬سۆشیالیستەكان‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫لەوانی‌تر گەندەڵییان كەمتر بوو‪ ،‬كەچی‬ ‫ب��ێ‌ دەن��گ��ب��وون‪ .‬ب��ە ه��ۆی بێدەنگییەوە‬ ‫ئەوان سوودیان لەوە بینی‪ ،‬كە ناوم ناوە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪284‬‬

‫بێداربوونەوەی شاراوە‪ .‬بێداربوونەوە لە‬ ‫نێوان بێدەنگی‌و جیاوكە سیاسییەکاندا‪،‬‬ ‫ی��اس��اك��ان‌و پۆستە گشتییەكان‌‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەم سیستمە لە الیەنی كاروباری‬ ‫دادوەری��ی��ەوە ئەم مەسەلەی له‌ ئێستادا‬ ‫راگرتووە‪.‬‬

‫لێبكەن‪ ،‬بە ب��ەراورد بەو رەوشانەی‌تر‪،‬‬ ‫كە لە ئ��ارادان‪ ،‬یان لە ئ��اراداب��وون‪ ،‬یان‬ ‫شیاوی لە ئارادابوونن‪ .‬لێرەدا لە ئەستۆی‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ە‪ ،‬زان��ی��اری��ی��ه‌ك ل��ە ب��ارەی‬ ‫نەگۆڕەكان‌و هەمەڕەنگییەكان‌و لە بارەی‬ ‫پۆتێنشیالێتییەكانی هەلومەرجی مرۆییەوە‪،‬‬ ‫ب��خ��ات��ەڕوو‪ .‬ئامانجی ئ��ەو یارمەتیدانی‬ ‫ئەمیر نییە لە فەرمانڕەوایەتیدا‪ ،‬تەنانەت‬ ‫ئەو كاتەش‪ ،‬كە ئەمیر بانگەشەی ئەوە‬ ‫دەكات‪ ،‬ئامانجی سەرەكی ئەو سازدانی‬ ‫زەمینەیەكە‪ ،‬بۆ گ��ەل‪ .‬كاتێك پێی وایە‬ ‫خ��ۆی ف��ەرم��ان��ڕەوای خۆیەتی‪ ،‬بتوانێت‬ ‫پیادەی گووتارێكی ئەڵتەرناتیڤ بۆ ئەو‬ ‫گوتارەی‪ ،‬كە بۆی پێشنیاركراوە بكات‪.‬‬

‫وەاڵم‪ :‬پێم وانییە‪ .‬سیاسەتمەدارەكان‬ ‫ئامڕازی ئەوتۆیان لەبەردەستدابوو‪ ،‬كە‬ ‫بتوانن هەماهەنگیی لەگەڵ ئایدیۆلۆجیادا‬ ‫بەرقەراربكەن‪ .‬لە ئه‌مڕۆدا ئەو توانایەیان‬ ‫دۆڕان��دووە‪ ،‬بەاڵم من وای دەبینم نابێت‬ ‫كۆمەڵناس جێی ئایدیۆلۆجیا بگرێتەوە‪،‬‬ ‫پیشەی ئەو جیاوازە‪ .‬ئەویش ئەوەیە‪ ،‬كە‬ ‫جیاوازییەكان دەربخات‌و تایبەتمەندی‌و‬ ‫ئ��اڵ��ۆزی��ی ه��ەر حاڵەتێكی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ی��ان قۆناغێكی دی��اری��ك��راو ب��ۆ خەڵكی‬ ‫روونبكاتەوە‪ .‬لە سەر كۆمەڵناس پێویستە‬ ‫وەاڵمی ئەو جەماوەرە بداتەوە‪ ،‬كە رەنگە‬ ‫ب��ێ‌ ئ��اگ��اداری ئ��ەو‪ ،‬داوای دیاریكردنی‬ ‫ج��ی��اوازی��ی��ەك��ان‪ ،‬ی��ان ه��اوش��ێ��وەك��ان��ی‬ ‫رەوش��ێ��ك��ی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ك��ل��ت��ووری‬

‫سەرچاوە‪:‬‬

‫پرسیار‪ :‬تێبینی ئ��ەوە دەكەین لە ئیتالیا‬ ‫ك��ۆم��ەڵ��ن��اس��ان��ی زۆر ه��ەن‪ ،‬ل��ە پ��ل��ەی‬ ‫راوێ��ژك��اری ئ��ەم��ی��ردا‪ .‬ئ��ێ��وەش وەك‬ ‫ب��ەرپ��رس لە لێكۆڵینەوە‪ ،‬لە كۆمپانیای‬ ‫ئۆلیڤیتی ك��ارت��ان ك��ردووە‪ .‬ئ��ای��ا پێتان‬ ‫وای��ە كۆمەڵناسان دەت��وان��ن ل��ە گۆڕانی‬ ‫كۆمەاڵیەتیدا بەشداربن؟‬

‫علم اإلجتماع‪ :‬من النظریات الكبری إلی الشؤون‬ ‫الیومیة ــ اعالم‌و تواریخ‌و تیارات‪ ،‬إعدادو تحریر‪:‬‬ ‫فیلیب ك��اب��ان‌و ج��ان فرانسوا دورت��ی��ه‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫الدكتور‪ .‬إیاس حسن‪ ،‬دار الفرقد للطباعة‌و النشرو‬ ‫التوزیع‪ ،‬الطبعة األولی‪ ،2010 ،‬ص‪ 155‬ــ ‪166‬‬

285

‫گفتوگۆ لەگەڵ فوئاد زەكەریا‬ Interview with Fuad Zakariyya

‫ ئیهاب مەلالح‬:‫دیمانە‬ Interview: Ehab Mellah ‫ ئاری مەحمود‬:)‫وەرگێڕانی (لە عەرەبییەوە‬ Translated (from Arabic) by: Ari Mahmud

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪286‬‬

‫فوئاد حه‌سه‌ن زه‌که‌ریا‪ ،‬له‌ دایکبووی ساڵی‬ ‫‪1927‬ه‌‪ ،‬له‌ شاری بورسعید له‌ میسر‪ .‬مامۆستای‬ ‫زانکۆبووه‌‪ .‬پسپۆڕ بووه‌ له‌ بواری فه‌لسه‌فه‌دا‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ 1952‬بڕوانامه‌ی ماسته‌رو ساڵی ‪1956‬‬ ‫بڕوانامه‌ی دکتۆرای له‌ فه‌لسه‌فه‌ی له‌ زانکۆی‬ ‫عین شمس وه‌رگرتووه‌‪ .‬سه‌رنووسه‌ری گۆڤاری‬ ‫الفكر المعاصر وتراث اإلنسانية بووه‌‪ .‬یانزه‌ کتێبی‬ ‫له‌ بوواری فه‌لسه‌فه‌دا نووسیوه‌و شه‌ش کتێبی‬ ‫وه‌رگێڕانی هه‌یه‌‪ .‬دواجار له‌ ساڵی ‪2010‬دا‬ ‫کۆچی دوایی کردووه‌‪.‬‬ ‫ئەم دیمانه‌یە لەگەڵ بیرمەندی میسری‬ ‫(د‪ .‬فوئاد زەكەریا)دایه‌ لە ماڵەكەی خۆیدا‪،‬‬ ‫که‌ لە الیەن رۆژنامەی شەرقولئەوسەتەوە‬ ‫لە تەمەنی ‪ 83‬ساڵیدا له‌گه‌ڵی سازدراوە‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬سەرەتا لەو پرۆژە فیكرییانەوە‬ ‫دەستپێدەكەین‪ ،‬كە هەوڵی دەستنیشانكردنی‬ ‫ك��ێ��ش��ەك��ان��ی ب��ی��ری ع��ەرەب��ی��ان داوە‌و‬ ‫روانگەیەكی‌تریان لە چەند گۆشەیەكی‬ ‫جیاوازەوە خستۆتەڕوو‪ ،‬رێبازی جۆراو‬ ‫ج��ۆری��ان ب��ۆ چ��ارەس��ەرك��ردن��ی كێشە‬ ‫فیكری‌و رۆشنبیرییەكانی دنیای عەرەبی‬ ‫خستۆتەڕوو‪ .‬وەك پرۆژەكانی‪ :‬محه‌مه‌د‬ ‫عابید ئ��ه‌ل��ج��اب��ری‌و م��ح��ه‌م��ه‌د ئ��ارک��ۆن‌و‬ ‫تەیب تیزینی‪ .‬بۆچوونت لە بارەیانەوە‬ ‫چییە‌و ئایا پرۆژەیەكی فیكری گەورەیان‬ ‫خستۆتەڕوو؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬س��ەرەت��ا م��ن ح��ەزن��اك��ەم وش��ەی‬ ‫پ��رۆژەی فیكری بەكاربهێنم‪ .‬بە ب��ڕوای‬

‫م��ن ئ��ەم وش��ەی��ە ئ��ەو ه��ەوڵ��ە فیكرییە‬ ‫سەرەتاییانەی‪ ،‬كە ئەم بەڕێزانە داویانە‪،‬‬ ‫گ��ەورەت��ر ل��ە ئ��اس��ت��ی خ��ۆی‪ ،‬خ��ۆی‬ ‫دەردەخات‪ ،‬چونكە لە بەدیهێنانی رەوتێكی‬ ‫فیكریی عەرەبی سەركەوتوو نەبوون‪ ،‬كە‬ ‫نیشانەكانی دیار بێت‌و دەنگدانەوەیەكی‬ ‫وه‌ه��ای هەبێت‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی بتوانێت رۆڵ‬ ‫ببینێت لە بەدیهێنانی بزاوتی ئازادكردنی‬ ‫كۆمه‌اڵیەتی‌و رۆشنكردنەوەی راستەقینەی‬ ‫فیكریی عەرەبی‪ .‬ئەم هەواڵنە سەركەوتوو‬ ‫نەبوون لە دروستكردنی رەوتێكی فیكریی‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری‪ ،‬ه��اوش��ێ��وەی ئ��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫فەیلەسوف‌و بیرمەندە فەرەنسییەكان لە‬ ‫س��ەدەی ه��ەژدەدا پێی هەستاون‪ ،‬پێش‬ ‫روودان��ی شۆڕشی فەرەنسی‪ .‬ی��ان ئەو‬ ‫كارانەی‪ ،‬كە بیرمەندو ئەدیبەكانی روسیا‬ ‫پێش شۆڕشی رووسی ئەنجامیان داوە‪.‬‬ ‫بە ب��ڕوای من بە شێوەیەكی گشتی ئەو‬ ‫كەسەی‪ ،‬كە گرنگی بە فیكری عەرەبی‌و‬ ‫كێشە ج��ۆراو ج��ۆرەك��ان��ی دەدات‪ .‬ئ��ەوا‬ ‫پێویستە لەو هەواڵنەوە دەستپێبكات‪ ،‬كە‬ ‫پێش خ��ۆی دراون ه��ه‌روه‌ه��ا ئاگاییەكی‬ ‫ت��ەواوی هەبێت س��ەب��ارەت ب��ەوەی‪ ،‬كە‬ ‫ئەوانەی پێش خۆی لەم بارەیەوە باسیان‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬تا بتوانێت چارەسەرێكی‌تر بۆ‬ ‫ئ��ەم كێشانە ب��دۆزێ��ت��ەوە‌و شتێكی نوێ‌‬ ‫لەو بارەیەوە بخاتەڕوو‪ .‬عەقڵی عەرەبی‬ ‫لە حاڵی ئێستایدا‪ ،‬ب��ەردەوام پێویستی‬ ‫بە تەئەمول‌و پێداچوونەوەیەكی قووڵ‌و‬ ‫رەخنەگرانە هەیە‪.‬‬

‫‪287‬‬

‫لە رووب��ەڕووب��وون��ەوەی ئ��ەو كێشانەی‬ ‫تووشیان دەبن‪.‬‬

‫پرسیار‪ :‬عەقڵی عەرەبی بە دەست چەندین‬ ‫كێشەی درێژخایەنەوە دەناڵێنێت‪ ،‬لەوانە‪:‬‬ ‫بڕوابوون به‌ ئەفسانەو تێكەڵكردنی بابه‌تی‬ ‫زان��س��ت��ی‌و بابه‌تی نازانستی ه��ه‌روه‌ه��ا پرسیار‪ :‬بە رای بەڕێزتان‪ .‬گرنگترین ئەو‬ ‫خۆ الدان له‌ حەقیقەتەكان‪ .‬بە بۆچوونی كێشە درێژخایەنە كامەیە‪ ،‬كە عەقڵیەت‌و‬ ‫رۆشنبیریی عەره‌بی پێوەی دەناڵێنێت؟‬ ‫بەڕێزتان بۆچی به‌م شێوه‌یه‌یه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ل��ە راس��ت��ی��دا‪ ،‬ب��وون��ی ی��ەك جۆر‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوە‪ ،‬ی��ان ب��ی��رك��ردن��ەوەی نا‬ ‫عەقاڵنی‌و بوونی خورافە (بیركردنەوەی‬ ‫نالۆجیكییانە) لە واڵتانی عەرەبیدا وای‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬ك��ە ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی وەه��ا بێتە‬ ‫ئاراوە‌و ئەم واڵتانە پێوەی بناڵێنن‪ .‬مانەوە‬ ‫لە سەر ئەم بارودۆخە ئەوە دەگەیەنێت‪‌،‬‬ ‫كە تاكو ئێستا بیركردنەوەی دروستی‬ ‫زانستییانە دوورە لە زیهنی خەڵک‪ ،‬له‌‬ ‫ت��ەواوی ئاست‌و چین‌و تووێژەكانی ئەم‬ ‫واڵتانەدا‪.‬‬ ‫ب��ان��گ��ەش��ەك��ردن ب��ۆ گ��ۆڕی��ن��ی ش��ێ��وەی‬ ‫بیركردنەوەی خەڵكی‌و دوات��ر گۆڕینی‬ ‫بارودۆخەكان شتێكی بێماناو پێچەوانەی‬ ‫واقیعە‪ ،‬چونكە ئەقڵەكان گ��ۆڕان��ی��ان بە‬ ‫سەر نایەت‪ ،‬تا‌كو گۆڕانكاری روو نەدات‬ ‫لە بارودۆخی ئەو ناوەندەی‪ ،‬كە تێیدایە‪.‬‬ ‫خەڵكانێك هەن لە ناوماندا تاكو ئێستاش‬ ‫بڕوایان بە سیحرو جادووگەریی هەیەو‬ ‫پشتگیریشی لێدەكەن‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی لە‬ ‫ئاستێكی ب��ەرزی زانستیدان‌و هەڵگری‬ ‫بڕوانامەی زانستین‪ .‬هەموو ئەمانەش‬ ‫ل��ە ه��ەس��ت��ك��ردن��ی ئینسانه‌ ب��ه‌ شكست‪،‬‬

‫وه‌اڵم‪ :‬گ��ەورەت��ری��ن ك��ێ��ش��ە‪ ،‬كێشەی‬ ‫ئازادییە‪ .‬وات��ە پێدانی ئ��ازادی ت��ەواو بە‬ ‫نووسەران‌و بیرمەندان بۆ وتنی ئەوه‌ی‪،‬‬ ‫كە ب��ڕوای��ان پێی هەیە‪ .‬بێ‌ هیچ كۆت‌و‬ ‫بەندێكی سەپێنراو ی��ان حەرامكردن لە‬ ‫بوارە فیكری‌و زانستییەكاندا‪.‬‬ ‫ ‬ ‫پرسیار‪ :‬لە كتێب‌و وتارەكانتدا بە روونی‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬ک��ه‌ ب��ەڕێ��زت��ان ل��ە پێناو‬ ‫وەگەڕخستنی بیركردنەوه‌ی رەخنەییدا‪،‬‬ ‫هەوڵێكی زۆرتان داوە‪ .‬ئایا بە بۆچوونی‬ ‫بەڕێزتان پرسیاری بوێرانەو رەخنەگرتن‬ ‫لە رۆشنبیریماندا بوونی هەیە؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬وەاڵمی ئەم پرسیارە پەیوەستە بە‬ ‫پرسیارەكەی پێشووەوە‪ ،‬چونكە ره‌خنەو‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ەوەی رەخ��ن��ەگ��ران��ە ب��ە رۆڵ��ی‬ ‫ك��اری��گ��ەری��ی خ��ۆی��ان هەڵناسن‪ .‬بەهۆی‬ ‫بوونی ئەو كۆت‌و بەندانەی‪ ،‬كە لە سەر‬ ‫رێگای ئازادی بیرمەندو نووسەراندا هەن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬له‌ دوای روودانی ‪11‬ی سێبتەمبەر‪،‬‬ ‫بانگەشەی نوێكردنەوەی وت��اری ئایینی‬ ‫زیادی ك��ردووە‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬وێنای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪288‬‬

‫ئیسالمی الی رۆژئاواییەكان ناشیرینتر‬ ‫ب��ووە‪ .‬روون��ك��ردن��ەوەت��ان بۆ ئ��ەم بابەتە‬ ‫چییە؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬روودان��ی ‪11‬ی سێبتەمبەر‬ ‫پەیوەندی بە ت��ی��رۆرەوە هەیە‪ .‬دوورو‬ ‫نزیك هیچ پەیوەندییەكی بە نوێكردنەوەی‬ ‫دی��ن‌و وت��اری دینییەوە نییە‪ ،‬ه��ەروەك‬ ‫ه��ەن��دێ��ك واش��ی ب��ۆ دەچ��ن‪ ،‬ک��ه‌ وت��اری‬ ‫ئایینی لەم ماوەیەدا هەموو هەوڵەكانی‬ ‫چ��ڕك��ردۆت��ەوە‪ ،‬ل��ە س��ەر جیاكردنەوەی‬ ‫ئیسالم لە تیرۆریزم‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئ��ەو ه��ەواڵن��ەی‪ ،‬ك��ە بەڕێزتان‬ ‫داوتانە بۆ بەرگریكردن لە ئیسالم‌و پێدانی‬ ‫وێنای راستەقینەی ئیسالم لە رۆژئاوادا‪.‬‬ ‫ئایا سەركەوتوو ب��ووە لە گۆڕینی ئەو‬ ‫دیدە گوماناوییەی رۆژئاوا سەبارەت بە‬ ‫موسوڵمانانی ئەوێ‌‪ ،‬که‌ هەیانە؟‬ ‫ ‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬لەو باوەڕەدام‪ ،‬هێندە سەركەوتوو‬ ‫ن��ەب��ووە‪ .‬ئ��ەوی��ش ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‪ ،‬ك��ارە‬ ‫تیرۆریستییه‌کان ب��ە ن��اوی ئیسالمەوە‬ ‫ئەنجام دەدرێ��ن‪ ،‬بە بێ‌ ئ��ەوەی كەسێك‬ ‫هەبێت‪ ،‬بڵێت‪ :‬ئ��ەم ك��اران��ە پەیوەندییان‬ ‫بە ئیسالمەوە نییە‪ ،‬لە هەمان كاتدا لە‬ ‫الیەن بەرپرس‌و پیاوانی ئایینیەوە‪ ،‬هیچ‬ ‫هەوڵێك نابینین ئ��ەوە روونبكاتەوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەو كارانەی دەكرێت ئیسالمی راستەقینە‬ ‫لێیان بەرپرسیار نییە‪ .‬یاخود ئەو كارانە‬

‫رەت��ب��ك��ەن��ەوە‌و ب��ە ش��ێ��وەی��ەك��ی ئاشكرا‬ ‫ئیدانەی بكەن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬كەواتە بەڕێزت‪ ،‬زاناو بیرمەندە‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی��ی��ەك��ان زۆر ب��ە ك��ەم��ت��ەرخ��ەم‬ ‫تۆمەتبار دەك��ەی��ت‪ ،‬لە رێگریكردن لەو‬ ‫ك��ەس‌و الیەنانەی بە ن��اوی ئیسالمەوە‬ ‫قسە دەك��ەن‌و هەموو شتێكیان بە ناوی‬ ‫ئیسالمەوە قۆرخ كردووە؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بەڵێ‌‪ ،‬من بۆ زۆر دوورت��ر لەوه‌‬ ‫دەڕۆم‌و دەڵێم‪ :‬دەبێت بە راشكاوانە ئەوانە‬ ‫لە خانەی ئیسالم وەدەر بنرێن‪ .‬ئیسالم‬ ‫لە خۆیان‌و لە كارە تیرۆریستییەكانیان‬ ‫بەرپرس نییە‪ ،‬چونكە ئەوانە بەم كارەیان‬ ‫ئیسالم ناشرین دەك��ەن‌‪ .‬وا دەزان��ن‪ ،‬كە‬ ‫خزمەتی ئسالم دەكەن‌و له‌ شان‌و شكۆی‬ ‫ئیسالم ب��ەرز ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ب��ەاڵم‪ ،‬دەبێت‬ ‫ئ��ەوان��ە خ��ۆی��ان ل��ە زوم��رەی ئیسالم‌و‬ ‫موسوڵمانان وەدەر بنرێن‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ەم��ە ئ��ەوە دەگ��ەی��ەن��ێ��ت‪ ،‬كە‬ ‫بەڕێزتان رەخنە لە هەندێك لە رۆشنبیران‌و‬ ‫زان��ای��ان‌و ب��ی��رم��ەن��دان دەگ��رن‪ .‬به‌هۆی‬ ‫مامەڵه‌كردنیان لەگەڵ ئەو كەسانەی‪ ،‬كە‬ ‫بە ن��اوی ئیسالمەوە ك��اری تیرۆریستی‬ ‫ئەنجام دەدەن نەیان توانیوە لە رووی‬ ‫عەقڵی‌و فیكرییەوە ئەو بابەتە یەكالیی‬ ‫بكەنەوە‪ .‬لە كاتێكدا هەندێك لەو كەسانە‪،‬‬ ‫ت��ون��دو تیژییەكی زۆری فیكریی دژی‬

‫‪289‬‬

‫ئەوانە ئەنجام دەدەن‪ ،‬كە بۆچوونێكی‬ ‫جیاوازیان سەبارەت بە تەفسیرو تەئویلی‬ ‫دەقە ئایینیەكان هەیە لە ئیسالمدا؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب��ەڵ��ێ‌‪ ،‬تەنها ئ��ام��اژەك��ردن ب��ه‌ د‪:‬‬ ‫نەسر حامد ئەبوزه‌ید بەسە‪ ،‬كە لە زانكۆ‬ ‫وەدەری��ان نا‪ ،‬هه‌تا كار گەیشتە ئەوەی‬ ‫دادگ��ا ب��ڕی��اری ج��ی��اب��وون��ەوەی ئ��ەوی‬ ‫لەگەڵ خێزانەكەیدا دەرك��رد‪ .‬بە ب��ڕوای‬ ‫م��ن ئ��ەو ب��ی��رو ب��ۆچ��وون��ان��ەی‪ ،‬ك��ە ئەبو‬ ‫زه‌ی��د خستیەڕوو بەو ج��ۆرە نەبوو‪ ،‬كە‬ ‫دەزگاكانی راگەیاندن وێنایان بۆ كرد‪.‬‬ ‫وای كرد دووری بخەنەوە‌و وایان لێكرد‪،‬‬ ‫كە لە میسر دوور بكەوێتەوەو بچێت‬ ‫بۆ هۆڵەندا‪ .‬بە ب��ڕوای من هیچ ئ��ازارو‬ ‫مەینەتییەك تووشی ئەو نەدەبوو‪ ،‬ئەگەر‬ ‫ئێمە بە وردی‌و تەواوی واتاوە لە بەهای‬ ‫ئازادی فیكریی بگەیشتینایە‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬ئ��ەو گفتوگۆ ف��ی��ك��ری��ی��ەی‪ ،‬كە‬ ‫س��ەب��ارەت ب��ە ئ��ی��س�لام‌و عەلمانیەت لە‬ ‫خانەی حیكمەت لە سەندیكای پزیشكانی‬ ‫میسریدا ئەنجامتاندا‪ .‬ئەو گفتوگۆ مێژووییە‬ ‫تاكو ئێستا جیهانی عەرەبیش لێی بێ‬ ‫ئاگایە‪ .‬بۆچی تا ئێستا نەنووسراوەتەوەو‬ ‫دەرئه‌نجامەكانی نەخراوەتەڕوو؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بە داخەوە تاوه‌كو ئێستا نەمتوانیوە‬ ‫ئەو گفتوگۆیە بنووسمەوە‪ ،‬چونكە ئەو‬ ‫كاسێتەی‪ ،‬كە ری��ك��ۆردم كردبوو تیایدا‬

‫كەسێك لێی وەرگ��رت��م‌و نەیگەڕاندەوە‬ ‫بۆم‪ ،‬دواتر هەرچەند هەوڵمدا نەمتووانی‬ ‫بیگەڕێنمەوە‪ .‬من پێم وای��ە‪ ،‬كە دكتۆر‬ ‫یوسف ق��ەرزاوی لە سەر ئەم گفتوگۆیە‬ ‫شتێكی نووسی‪ ،‬كە شێواندنێكی گەورەی‬ ‫پێوە دی��ارەو هەوڵی خۆدەرخستن‌و خۆ‬ ‫سەپاندنی داوە‪ .‬وای پیشانداوە‪ ،‬كە من‬ ‫شتی پڕو پووچم باسكردووە‪ ،‬لە كاتێكدا‬ ‫لە راستیدا ئەوەی لەو گفتوگۆیەدا روویدا‬ ‫ئ��ەوەب��وو‪ ،‬ك��ە م��ن ب��ە ب��ەرگ��ری��ك��ردن لە‬ ‫عەلمانیەت‌و رۆشنبیریی هەردوو كەسی‬ ‫بەرانبەرم (یوسف ق��ەرزاوی‌و موحەمەد‬ ‫غەزالی)م تووشی په‌شۆکاویی كرد‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬دكتۆر فوئاد زەكەریا لە زانكۆكانی‬ ‫میسرو زانكۆ عەرەبییەكانی‌تردا كاری‬ ‫ك��ردووە‌و خوێندكارێكی زۆر ل��ە سەر‬ ‫دەستی ئەو پێگەیشتوون‪ .‬ئایا كام لەو‬ ‫خوێندكارانە دەت��وان��ێ��ت درێ��ژەپ��ێ��دەری‬ ‫رێ��ب��ازەك��ەت��ان ب��ێ��ت‌و ه��ەڵ��گ��ری ئ��ااڵی‬ ‫ئەقاڵنیەتە رەخنەییەكەی بەڕێزتان بێت‪.‬‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬تەنها كەسێك‪ ،‬ك��ە دەك��رێ��ت بە‬ ‫خوێندكار ناو ببرێت بە مانای وشە‪ .‬ئەوا‬ ‫دكتۆر مەحمود رەج��ەب‌ی كۆچكردوو‬ ‫ب��وو‪ ،‬ك��ە مامۆستای فەلسەفە ب��وو لە‬ ‫كۆلێجی ئاداب لە زانكۆی قاهیرە‪ .‬ئەگینا‬ ‫خوێندكارەكانی‌تر نەگەیشتنە ئەو ئاستەی‬ ‫دكتۆر مەحمود رەجەب‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪290‬‬

‫پرسیار‪ :‬ئایا بەڕیزتان لە كاتی ئێستادا بە‬ ‫چاوی رازیبوونەوە لەو جەنگە فیكری‌و‬ ‫رەخنەییە دەڕوانن‪ ،‬كە هەڵتان گیرساند؟‬ ‫ئه‌گەر بێت‌و كات بگەڕیتەوە بۆ دواوە ئایا‬ ‫بۆچوونێكی‌ترتان دەبێت؟‬

‫رەخنەییانەی من بوو لە سەر یەكێك لە‬ ‫وتارەكانی‪ ،‬كە لە بۆنەیەكدا نووسیویەتی‌و‬ ‫ئەویش وەاڵمی منی نەداوەتەوە‪ ،‬لەبەر‬ ‫ئەوە ئەوەی نێوانمان بە جەنگی فیكریی‬ ‫هەژمار ناكرێت‪.‬‬

‫وه‌اڵم‪ :‬من ئەم جەنگەم بۆ پشتگیریكردن‬ ‫لە بیروڕا فیكرییەكانم هەڵگیرساند‪ ،‬بۆ‬ ‫روون��ك��ردن��ەوە نموونەیەكتان ب��ۆ باس‬ ‫دەك��ەم‪ .‬دوای ش��ەڕی ‪6‬ی ئۆكتۆبەری‬ ‫ساڵی ‪‌1973‬وتارێكم نووسی بە ناونیشانی‬ ‫(جەنگی ئێمەو بیركردنەوەی ناعەقلییانە)‬ ‫دوای ئ��ەوەی ئ��ەم وت��ارە س��ادەی��ە‬ ‫ب�ڵاوك��رای��ەوە ل��ە رۆژن��ام��ەی ئ��ەه��رام��ی‬ ‫میسریی‪ ،‬هێرشێكی زۆر گ��ەورەم كرایە‬ ‫س��ەر‪ ،‬لە الی��ەن دەزگ��اك��ان��ی راگەیاندنی‬ ‫میسرییەوە لەو كاتەدا‪ ،‬هەتا كار گەشتە‬ ‫ئەو رادەیەی لە مینبەری مزگەوتەكانەوە‬ ‫نەفرەتم لێ كرا‪ ،‬چونكە هەوڵمدا ئەو قسەیە‬ ‫رەت بكەمەوە‪ ،‬كە گوایه‌ ل��ەو جەنگەدا‬ ‫فریشتە داب��ەزی��وەو ی��ارم��ەت��ی سوپای‬ ‫میسری داوە‪ ،‬لەوێدا نووسیومە‪ ،‬كە ئێمە‬ ‫ستەم دەك��ەی��ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل��ەم س��ەردەم��ەی‬ ‫ئێستاماندا سەركەوتنی سەربازیمان بە‬ ‫س��ەر دوژم��ن��دا بدەینە پ��اڵ فریشتەكان‌و‬ ‫ئەو هەوڵە ماندوو نەناسانەی‪ ،‬كە هێزە‬ ‫چەكدارەكانمان داویانە لە بیر بكەین‪ ،‬بەاڵم‬ ‫ئەوەی لە نێوان من‌و بانگخواز (موحەمەد‬ ‫متەوەلی ش��ەع��راوی)دا رووی��دا‪ ،‬ناكرێت‬ ‫ناوی بنێین جەنگ‪ ،‬چونكە تەنها تانەیەكی‬

‫پرسیار‪ :‬دەكرێت ئەوەی نێوان بەڕێزتان‌و‬ ‫م��وح��ەم��ەد حسنین ه��ەی��ك��ەل‪ .‬ب��ە جەنگ‬ ‫داب��ن��رێ��ت ئ��ەوی��ش ب��ە رەت��ك��ردن��ەوەی‬ ‫بەڕێزتان بۆ كتێبی (پاییزی توڕەبوون)‪،‬‬ ‫كە رەخنەیەكی تووندتان لە الیەنگرانی‬ ‫ج��ەم��ال عەبدولناسرو فیكرەی ناسری‬ ‫گرتووە؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ئەوە گەورەترین جەنگی فیكریی‬ ‫بوو‪ ،‬چونكە رەخنەگرتن بوو لە هەیكەل‌و‬ ‫ه��ەڵ��س��ەن��گ��ان��دن��ێ��ك��ی��ش ب��وو ب��ۆ ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫س��ەرۆك��ای��ەت��ی ج��ەم��ال ع��ەب��دول��ن��اس��رو‬ ‫ف��ی��ك��رەی ن��اس��ری‪ ،‬م��ن وەك ع��ادەت��ی‬ ‫هەمیشەییم دەمەوێت‌ رای تایبەتی خۆم‬ ‫دەرببڕم‪ ،‬نەوەك پشتگیری له‌ سەرۆكێك‬ ‫بكەم لە دژی سەرۆكێكی‌تر‪ ،‬من هێرشم‬ ‫كردۆتە سەر هەیكەل‌و ویستوومە ئەو‬ ‫شتە ئاشكرا بكەم‪ ،‬كە ئەو ویستوویەتی‬ ‫ب��ی��ش��ارێ��ت��ەوە‪ ،‬ئ��ەم��ەش زۆر ب��ە روون��ی‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت ل��ە كتێبەكەمدا (ت��وڕەی��ی‬ ‫تەمەنی چەندە) لەوێدا خوێنەر دەتوانێت‬ ‫زۆر بە ئاسانی دركی پێ بكات‪ ،‬بە بڕوای‬ ‫من ئەو قەناعەتی بە قسەكانی من هەیە‬ ‫ئێستاشی لەگەڵدا بێت‪ .‬بە رادەیەك كاتێك‪،‬‬

‫‪291‬‬

‫ك��ە ب��ە س��ەردان��ێ��ك چووبوین ب��ۆ واڵت��ی‬ ‫(كوه‌یت) ل��ه‌وێ‌ یەكێك لە ئامادەكارانی‬ ‫بەرنامەی تەلەفزیۆنی كوه‌یتی داوەتنامەی‬ ‫بۆ ن��ارد‪ .‬بۆ ئ��ەوەی رووب��ەڕووم بێتەوە‬ ‫ل��ە گفتوگۆیەكی ئ��اش��ك��رادا‪ ،‬ب��ەاڵم ئەو‬ ‫رەتیكردەوە ئەو داوەتنامەیە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪292‬‬

293