Kawana jimare 20

‫ذمارة (‪ )20‬حوزةيران ‪2013‬‬

‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دەستەی نووسەران‪ :‬م‪ .‬عبدالرحمن كریم درویش‬ ‫نەجمەدین فەقێ عەبدواڵ‬

‫بەڕێوەبەری هونەری‬ ‫ئازەر عوسمان‬

‫گۆڤارێكی رۆشنبیریی سیاسیی گشتیی مانگانەیە‬ ‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫نووسه‌ران و خوێنه‌رانی خۆشه‌ویست ئاگادار ده‌که‌ین بابه‌ت و سه‌رنچ و‬ ‫تێبینیه‌کانتان بنێرن بۆ ئه‌م ئیمه‌یاڵنه‌‪:‬‬ ‫‪kawanakurd@yahoo.com‬‬ ‫‪kawana@kawanakurd.com‬‬

‫گۆڤاری كـەوانــە‬ ‫لە ماڵپەری (كــــەوانە كــورد)دا بخوێنەوە‬

‫تەواوی ژمارەكانی گۆڤاری كەوانە‬ ‫لە كتێبخانەی ئەندێشە دەستدەكەوێت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬

‫نــــاوةرِؤكــــــ‬ ‫وته‌ی که‌وانه‪6......................................................................................................................................‬‬ ‫دۆسێ‪:‬‬ ‫ــ هه‌ڵسه‌نگاندنی سیاسه‌تی ‪ ........................PKK‬‬ ‫ــ به‌رنامه‌ی چاره‌سه‌ری ئه‌ردۆگان‪ .....................‬‬ ‫ــ تورکیا‪ :‬ئۆچه‌اڵنیزم‌و ئه‌ردۆگانیزم‪ ...................‬‬ ‫ــ کێشه‌کانی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‪ ..............‬‬ ‫ــ ئه‌قاڵنییه‌تی گوتاری نه‌ته‌وه‌یی‪ ..........................‬‬ ‫ــ پڕۆسه‌ی ئاشتیی کوردستانی باکوور‪ ............‬‬ ‫ــ کورد ــ تورک به رێککه‌وتن‌و ملمالنێ‪ ........‬‬ ‫ــ دیدار له‌گه‌ڵ محه‌مه‌د وه‌ڵه‌دبه‌گی‪ .....................‬‬

‫ن‪ :‬ره‌نج ده‌روێش عه‌لی‪11......................‬‬ ‫ن‪ :‬عه‌لی حاجی زه‌ڵمی‪45........................‬‬ ‫ن‪ :‬رێکه‌وت ئیسماعیل ئیبراهیم‪50..........‬‬ ‫ن‪ :‬ته‌حسین ته‌ها چۆمانی‪62...................‬‬ ‫ن‪ :‬رایان عوسمان‪94...............................‬‬ ‫و‪ :‬عه‌بدولاڵ به‌کر‪100...............................‬‬ ‫ن‪ :‬ئاراس ره‌فیق‪108................................‬‬ ‫ئا‪ :‬هه‌رێم عوسمان‪129...........................‬‬

‫رامیاری‪:‬‬ ‫ــ حیزبی سیاسی‪ ...................................................‬‬ ‫ــ ده‌سه‌اڵت‌و خه‌ڵک له ئایینی ئیسالمدا‪ ..............‬‬ ‫ــ رووسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ لووتکه‌‪ ...................‬‬

‫ن‪ :‬خالید مه‌جید فه‌ره‌ج‪136.....................‬‬ ‫ن‪ :‬د‪ .‬حسێن خه‌لیقی‪149.........................‬‬ ‫ن‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‪159...................‬‬

‫ئابووری‪:‬‬ ‫ــ رۆشتنی جووله‌که‌کانی سلێمانی‌‪ .....................‬‬

‫ن‪ :‬د‪ .‬به‌ختیار سه‌عید شوانی‪186...........‬‬

‫کۆمه‌ڵناسی‪:‬‬ ‫ــ مۆدێرنیتی‌و قه‌یران‪ ............................................‬‬

‫و‪ :‬بڵند باجه‌اڵن‪198....................................‬‬

‫فه‌لسه‌فه‪:‬‬ ‫و‪ :‬موسعه‌ب ئه‌دهه‌م‪204...........................‬‬ ‫ــ فه‌لسه‌فه چییه؟‪ ....................................................‬‬ ‫ــ کاریگه‌ریی نیتچه‌‪ ..................................................‬ن‪ :‬ئه‌شره‌ف مه‌نسور‪209..........................‬‬ ‫و‪ :‬د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‪220.............................‬‬ ‫ــ پرۆلێگۆمینا‪ ..........................................................‬‬

‫‪6‬وته‌ی که‌وانه ‪Editorial‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬

‫سه‌رنو‌سه‌ر‬

‫ئه‌و كاته‌ی هاوكێشه‌ی سیاسیی نێوده‌وڵه‌تی ده‌گۆڕێت‬ ‫توركیا ل ‌ه نێوان عوسمانییه‌تی نوێ‌و عه‌لمانییه‌تی ئه‌تاتوركی نوێدا به‌ره‌و ئاینده‌یه‌كی نادیار ده‌ترازێت‬ ‫ل ‌ه ئاكامی بڕیاری حكومه‌تی توركیا‪ ،‬ب ‌ه رووخانی باخچه‌یه‌كی مێژوویی ل ‌ه نێوه‌ندی‬ ‫شاری ئه‌سته‌مبوڵدا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه جێگایدا مزگه‌وتێك‌و بازاڕێكی بازرگانی دروست‬ ‫بكات‪ ،‬ژماره‌یه‌ك هونه‌رمه‌ندو ئه‌ندازیار گردبوونه‌وه‌یه‌ك بۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایی ل ‌ه‬ ‫دژی ئه‌و بڕیاره‌ی حكومه‌ت ل ‌ه گۆڕه‌پانی (ته‌قسیم) به‌رێو ‌ه ده‌به‌ن‪ .‬خاڵی وه‌رچه‌رخان‬ ‫له‌م رووداو ‌ه له‌وێو ‌ه روو ل ‌ه فه‌ره‌وانبوون‌و ته‌شه‌نه‌كردن ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه حكومه‌ت ده‌یه‌وێت‬ ‫به‌هێز ئه‌و گردبوونه‌وه‌ی ‌ه البه‌رێت‌و پڕۆژه‌كه‌ی جێبه‌جێ بكات‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ی خۆپیشاندان‌و رووداوه‌كانی به‌هاری عه‌ره‌بی ل ‌ه رێگای تۆڕ ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی‬ ‫فه‌یسبووك‌و تویته‌ر‪ ...‬هتد‪ ،‬چه‌ندین گروپ‌و الیه‌ن ده‌كه‌ون ‌ه كاركردن بۆ گه‌وره‌كردن‌و‬ ‫قووڵكردنه‌وه‌ی كێشه‌ك ‌ه تا ده‌گات ‌ه ئه‌وه‌ی دروشمه‌كان‌و داخوازییه‌كانیش گۆڕانكاریی‬ ‫گه‌وهه‌رییان به‌ سه‌ردا دێت‌و به‌ زۆریش به‌رگی سیاسییان له‌ به‌ر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪15‬ی یه‌نایری ساڵی ‪1999‬دا‪ ،‬سه‌رۆكی پارتی كرێكارانی كوردستان عه‌بدولاڵ‬ ‫ئۆچه‌اڵن ب ‌ه موئامه‌ره‌یه‌كی نێوده‌وڵه‌تی ل ‌ه واڵتی كینیا ل ‌ه پڕۆسه‌یه‌كی هاوبه‌شی ده‌زگا‬ ‫ئه‌منییه‌كانی ئه‌مه‌ریكاو توركیاو ئیسرائیل ده‌ستگیر ده‌كرێت‪ .‬ل ‌ه مانگه‌كانی سه‌ره‌تای‬ ‫ساڵی ‪2013‬دا ئۆچه‌اڵن ل ‌ه زیندانه‌و ‌ه نامه‌یه‌ك بۆ سه‌ركردایه‌تیی مه‌یدانیی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌نێرێت‌و داوایان لێ ده‌كات ل ‌ه چوارچێوه‌ی پڕۆسه‌ی ئاشتی‌و ب ‌ه ئامانجی گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه ئاشتی‌و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كورد ئاگربه‌ستێك راگه‌یه‌نن‌و ل ‌ه سنووره‌كانی توركیا‬ ‫بكشێنه‌و ‌ه بۆ سنووره‌كانی هه‌رێمی كوردستان‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪2001‬دا توركیاو جۆرجیاو ئازربایجان ل ‌ه رێكکه‌وتنێكدا‪ ،‬بڕیاری دامه‌زراندنی‬ ‫چه‌ند هێڵێكی بۆری گواستنه‌وه‌ی گازیان له‌م واڵتانه‌و ‌ه بۆ توركیاو له‌وێشه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وروپا راگه‌یاند‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪2006‬دا ئه‌م هێڵ ‌ه كه‌وت ‌ه كار‪.‬‬ ‫هێڵی گواستنه‌وه‌ی گاز ل ‌ه باشووری قه‌فقاسه‌و ‌ه ل ‌ه كێڵگه‌كانی (شا دینز)ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئازربایجانه‌و ‌ه ب ‌ه جۆرجیادا به‌ره‌و توركیا به‌رێ بخرێت‪ .‬ئه‌مانه‌‌و چه‌ند هێڵێكی تر وه‌ك‬ ‫هێڵی بۆری گواستنه‌وه‌ی نه‌وت‌و گازی عێراق بۆ توركیاو ل ‌ه ئه‌وێشه‌و ‌ه بۆ ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫هێڵی بۆری ئێران ــ توركیا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رێگایه‌و ‌ه گازی ئێرانی ده‌گوازێته‌و ‌ه بۆ سوریاو ل ‌ه‬ ‫ئه‌وێشه‌و ‌ه بۆ توركیاو ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی ئابووری‌و داهاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م رێكکه‌وتن‌و په‌یوه‌ندیی ‌ه ئابوورییان ‌ه بڕی زیاتر ل ‌ه‬

‫‪7‬‬

‫ده‌یان ملیار دۆالر ده‌ستكه‌وتی توركیایه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ل ‌ه رووی سیاسیه‌و ‌ه كۆمه‌ڵێك گرفتی‬ ‫گه‌ور ‌ه بۆ توركه‌كان درووست ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه به‌شی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئێراندا‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ریكییه‌كان هه‌ستیان ب ‌ه گرنگی گاز كرد وه‌ك مه‌رجێک بۆ مانه‌وه‌یان‬ ‫ل ‌ه پۆستی سه‌رۆكایه‌تی جیهان‌و مانه‌وه‌ی جیهان ل ‌ه سه‌ر ستایلی دنیای تاك جه‌مسه‌ری‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬ئیداره‌ی ئه‌م واڵت ‌ه بریاری دامه‌زراندنی پرۆژه‌یه‌كی گه‌وره‌ی گواستنه‌وه‌ی‬ ‫گازی ب ‌ه ناوی پرۆژه‌ی (نابۆكۆ) ل ‌ه خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‌و ئاسیای ناوه‌نده‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وروپا دا‪ .‬به‌م پرۆژه‌یه‌ی ئه‌مه‌ریكییه‌كان به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری گازی ئه‌م دوو ناوچه‌ی ‌ه‬ ‫كۆده‌كه‌نه‌و ‌ه ل ‌ه توركیاو دوات ‌ر ب ‌ه بێ ئه‌وه‌ی به یۆنان‌دا تێپه‌ڕبێت‪ ،‬هه‌نارده‌ی ئه‌وروپای‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬به‌م پڕۆژه‌ی ‌ه توركیا نه‌ك هه‌ر ده‌بوو ‌ه واڵتێكی ده‌وڵه‌مه‌ندو به‌‌هێز ل ‌ه رووی‬ ‫ئابوورییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بوو ‌ه واڵتێكی هه‌رێمایه‌تی به‌هێز رابه‌رایه‌تی كۆی خۆرهه‌اڵتی‬ ‫نێوه‌ڕاستی ده‌كرد‪ .‬ل ‌ه چوارچێوه‌ی نه‌خشه‌رێگای ئه‌مه‌ریكا بۆ سه‌رخستنی ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه‬ ‫مه‌رجی سه‌ره‌كی رووخانی رژێمی به‌شار ئه‌سه‌د بوو ل ‌ه سوریا‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬كاتێك ئه‌م‬ ‫روخان ‌ه دواكه‌وت‌و سیمانی به‌رگری‌و مانه‌وه‌ی رژێمی سوریا به‌تایبه‌تی دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫روسه‌كان ب ‌ه ئاشكرا ب ‌ه هه‌موو هێزو توانایه‌كیان هاتن ‌ه پشت رژێمه‌كه‌ی ئه‌سه‌دو‬ ‫سیمای شكست‌و به‌تاڵبوونه‌وه‌ی پرۆژه‌ی نابۆكۆ ب ‌ه ده‌ركه‌وت‪ ،‬توركه‌كان بۆ خۆ‬ ‫رزگاركردن له‌م كاره‌ساته‌‪ ،‬ده‌رگایه‌ك ل ‌ه په‌یوه‌ندیی ‌ه ئابووری‌و سیاسییه‌كانی له‌گه‌ڵ‬ ‫روسیاو واڵتانی ناوچه‌ی نفوزی ئه‌ودا ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ قوڵبوونه‌وه‌ی ناكۆكییه‌كان‌و نزیك بوونه‌و ‌ه ل ‌ه كۆتایی گه‌مه‌كه‌‌و نه‌روخانی‬ ‫سوریا‪ ،‬سه‌رۆك وه‌زیرانی روسیا سه‌رۆك پوتین رایگه‌یاند ئه‌نقه‌ر ‌ه ره‌زامه‌ند بوو ‌ه ل ‌ه‬ ‫راكێشانی هێڵی بۆری گواستنه‌وه‌ی گازی سروشتی ‪ South Stream‬ل ‌ه روسیاو ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وروپا به‌ تێپه‌ربوون له‌ به‌شی هه‌رێمایه‌تی توركیا له‌ ده‌ریای ره‌ش‪.‬‬ ‫ل ‌ه بواری گواستنه‌وه‌ی گازدا پێگه‌ی جیۆپۆلیتیكی توركی گرنگی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ل ‌ه راستیدا هه‌ردوو پرۆژه‌ك ‌ه پێویستی ژیاریان ب ‌ه توركیا هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫هاوكاری‌و به‌شداربووندا نابۆكۆ برێكی مه‌زن ل ‌ه عموله‌ی هه‌نارده‌كردنی گاز ده‌دات ب ‌ه‬ ‫توركیا‪ ،‬هه‌رچی پرۆژه‌ی ‪ South Stream‬یش ‌ه ل ‌ه به‌رامبه‌ردا پێداویستی ‌ه گازییه‌كانی‬ ‫توركیا ب ‌ه نرخێكی هه‌رزان دابین ده‌كات‪ .‬ل ‌ه رووی سیاسییه‌و ‌ه ساغبوونه‌وه‌ی توركیا‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مه‌ریكا زامنی مانه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكای ‌ه وه‌ك تاك ‌ه ده‌سه‌اڵتی ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه یان‬ ‫هیچ نه‌بێت به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌راست‌و ناوچ ‌ه نه‌وتاوییه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪8‬‬

‫كه‌نداوی عه‌ره‌بی‪ ،‬وه‌ك توركیاش تا راده‌یه‌كی به‌رچاو وه‌ك یه‌كێک ل ‌ه یاریكه‌ر ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬ساغبوونه‌وه‌ی ل ‌ه به‌ره‌ی روسیادا ب ‌ه واتای‬ ‫هه‌نگاوێكی گه‌ور ‌ه ئه‌مه‌ریكا بۆ دواوه پاڵدەنێت‌‪ .‬توركیاش وه‌ك هێزێكی هه‌رێمایه‌تی‬ ‫گه‌ور ‌ه ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ل ‌ه هیچ حاڵه‌تێكیاندا تورکیا ناتوانێت خه‌ونی زیندووكردنه‌وه‌ی‬ ‫عوسمانیه‌ت به‌دی بهێنێت‪.‬‬ ‫ی تریان ده‌وێت‪ ،‬ئه‌ویش به‌شداربوون ‌ه ل ‌ه هه‌ردوو‬ ‫له‌م گه‌مه‌یه‌دا توركه‌كان شتێك ‌‬ ‫پڕۆژه‌كه‌‪ .‬به‌م رێگای ‌ه توركه‌كان خه‌ونی زیندووكردنه‌وه‌ی عوسمانیه‌ت ده‌كه‌ن ‌ه واقع‪،‬‬ ‫به‌اڵم تا ئه‌مرۆش پێ ناچێت هیچ كام له‌م دوو پڕۆژه‌ی ‌ه به‌م خواست‌و رۆڵه‌ی توركیا‬ ‫رازیببن‪.‬‬ ‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م گه‌مه‌یه‌‌و ل ‌ه سۆنگێكی‌تره‌و ‌ه ئه‌مه‌ریكییه‌كان بۆ ل ‌ه ئامێزگرتنی توركیا‬ ‫كار ل ‌ه سه‌ر هێنان ‌ه پێشه‌وه‌ی قه‌ته‌ر وه‌ك به‌دیلێك بۆ رابه‌رایه‌تی ره‌وتی سونه‌گه‌رایی‌و‬ ‫سه‌ركردایه‌تی هه‌رێمایه‌تی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫قه‌ته‌ر ئه‌مرۆ ل ‌ه رێگای له ‌ئامێزگرتن‌و راكێشانی بزووتنه‌و ‌ه ئیسالمیی ‌ه سونه‌كان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ره‌وتی وه‌هابیه‌ت‌و ده‌ركردنی به‌ڕه‌ك ‌ه ل ‌ه ژێر پێی سعودییه‌كان ده‌بێت ‌ه هێزی‬ ‫سیاسیی سه‌ره‌كی ناوچه‌كه‌‌و كاریگه‌رییان ل ‌ه سه‌ر یه‌كالكردنه‌وه‌ی كێشه‌‌و شه‌ڕه‌كان‌و‬ ‫ئاینده‌ی سیستم ‌ه سیاسییه‌كانی ئه‌م ناوچه‌ی ‌ه زۆر ل ‌ه ئاستی ئاسایی خۆی زیاتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه سه‌ره‌تا قه‌ته‌ر كاری له ‌سه‌ر گۆڕین‌و گونجاندنی ئه‌م بزوتنه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ خواست‌و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیدا كرد‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش چه‌ندین گۆڕانكاری‬ ‫گه‌وهه‌ری ل ‌ه كرۆك‌و رواڵه‌تی ره‌وتی وه‌هابیه‌تدا به‌رجه‌ست ‌ه ده‌كات‪ .‬له‌م پرۆسه‌یه‌دا‬ ‫ل ‌ه شوێنی وه‌هابییه‌تی سعودی وه‌هابییه‌تی نه‌رمی دامه‌زراند‪ .‬ل ‌ه پرۆسه‌ی گۆڕان‌و‬ ‫ریفۆرمی ره‌وتی وه‌هابییه‌تدا سێ خاڵی سه‌ره‌كی خست ‌ه به‌رنامه‌ی كاركردنییه‌وه‌‪:‬‬ ‫دامه‌زراندنی وه‌هابییه‌تی نه‌رم (الوهابی ‌ة الناعمة‌) ل ‌ه رێگای گۆڕینی بناغه‌ی هزری‌و‬ ‫شێوازی جیهاد‌و داڕشتنه‌وه‌ی میكانیزمی نه‌رم بۆ خه‌باتی سیاسی‪ .‬ب ‌ه جیهانیكردنی‬ ‫وه‌هابییه‌ت‌و بانگه‌شه‌كردن بۆی وه‌ك ره‌وتێكی ئیسالمی عه‌قاڵنی خۆی شوناس بكات‪.‬‬ ‫پراكتیزه‌كردنی نه‌هج‌و مۆدێلی پراگماتیكی‌و دبلۆماسیه‌تی‪ ،‬وات ‌ه پێوانی شته‌كان ب ‌ه‬ ‫پێوه‌ری سوود‌و زیان‪.‬‬ ‫له‌م بازنه‌یه‌دا توركیا ل ‌ه پرۆژه‌ی دامه‌زراندن‌و پێشخستنی عوسمانیه‌تی نوێدا جارێك‬ ‫به‌رگی تایه‌فه‌گه‌ری‌و جارێك سیمای بزووتنه‌وه‌یه‌كی ئابووری هه‌ڵده‌گرێت‪ .‬خه‌ون‬ ‫به‌وه‌و ‌ه ده‌بینێت رابه‌رایه‌تی‌و سه‌ركردایه‌تی ره‌وتی سوونه‌گه‌رایی بۆ خۆی قۆرخ‬ ‫بكات‪ ،‬بۆ ئه‌م ئامانجه‌ش سه‌ره‌تا ل ‌ه رێگای سیاسه‌تی كشانی نه‌رمه‌وه‌(التمدد الناعم)‬

‫‪9‬‬

‫بۆ ناو جه‌سته‌ی سیستم ‌ه ئیسالمی‌و عه‌ره‌بییه‌كان‌و دروستكردنی كاریگه‌ریی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاڕاسته‌ی روداوه‌كان ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه پرۆسه‌ی به‌هاری عه‌ره‌بیدا‪ .‬ئه‌م پرۆژه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌وهه‌ردا سێ سه‌رچاوه‌ی هه‌بوو (هێزی ئه‌مریكی‪ ،‬پاره‌ی قه‌ته‌ری‪ ،‬هزری وه‌هابیه‌تی‬ ‫سعودی) بۆی ‌ه ئه‌و كاته‌ی ئه‌مه‌ریكاو قه‌ته‌ر پێكه‌و ‌ه پشت ل ‌ه توركیا ده‌كه‌ن دوور نی ‌ه‬ ‫ئاینده‌ی نه‌بێت ‌ه كاره‌سات‪.‬‬ ‫ئه‌مرۆ ل ‌ه گۆره‌پانی (ته‌قسیم) كۆی قه‌یرانه‌كانی سیاسی‌و مێژووی توركیا یه‌كانگیر‬ ‫ده‌بن‪ .‬فر ‌ه سیمایی‌و فر ‌ه ره‌هه‌ندی ئه‌م روداو ‌ه ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی خوڵقاندوه‌‪ ،‬ك ‌ه شوناسی‬ ‫ئه‌م گۆره‌پان ‌ه ل ‌ه نێوان چه‌ند بۆچوون‌و ئامانجێكی ناكۆك‌و جیاوازدا وون ببێت‪ ،‬الیه‌ن ‌ه‬ ‫به‌شداره‌كان ل ‌ه كۆمه‌نیست‌و عیلمانیه‌ت‌و شۆفینی‪ ...‬هتد‪ .‬هه‌ریه‌ك ب ‌ه پێی سه‌رچاوه‌ی‬ ‫خواست‌و هزری سیاسی خۆی ب ‌ه ره‌نگێكی ده‌شوبهێنێت له‌وانه‌‪ :‬گۆڕه‌پانی تیانانمین‪،‬‬ ‫به‌هاری توركی ل ‌ه شێوه‌ی به‌هاری عه‌ره‌بی‪ ،‬گۆڕه‌پانی سوور ل ‌ه شێوازی ناڕه‌زاییه‌كانی‬ ‫چه‌پی خۆرئاوا وه‌ك بزووتنه‌وه‌ی (وۆڵ ستریت داگیر بکه‌ن)‪ ...‬هتد‪ .‬ئه‌مانه‌و كۆمه‌ڵێك‬ ‫ئاماژه‌‌و ده‌الله‌تی تر‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی قه‌یران ‌ه زه‌ق ‌ه ناوخۆییه‌كانی توركیا‪:‬‬ ‫قه‌یرانی نێوان عیلمانیه‌تی ئه‌تاتوركی‌و ئیسالمییه‌تی عوسمانییه‌تی نوێ‪ .‬ئه‌م قه‌یران ‌ه‬ ‫ل ‌ه دوو توێی ناكۆكیی ‌ه سه‌ره‌كیه‌كانیدا چه‌ندین قه‌یرانی تری وه‌ك قه‌یران‌و كێشه‌ی‬ ‫تایه‌فه‌گه‌ری‌و مه‌زهه‌بی‌و قه‌یرانی نێوان چه‌پ‌و راستی توركی‪ ...‬هتد‪ ،‬هه‌ڵده‌گرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬وه‌ك گه‌وهه‌ر ئه‌م روداوه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ڵگری قه‌یرانێكی ئایدیۆلۆجی‌و مێژووی نێوان‬ ‫مۆدێلی حوكمرانی عوسمانی‌و ئه‌تاتۆركیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مرۆ ل ‌ه دوای د ‌ه ساڵ ل ‌ه حوكمرانی (ئیسالمی ــ حیزبی عه‌داله‌ت‌و ته‌نمی ‌ه ــ ئۆرده‌گان)‬ ‫خواسته‌كانی ئه‌م به‌ره‌ی ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ قه‌یران ‌ه ناوخۆی‌و گرفت‌و ناكۆكیی ‌ه ده‌ره‌كییه‌كان‬ ‫پێكداده‌ده‌ن‌و نه‌ك هه‌ر سنوورێك بۆ ئه‌م خه‌ونه‌ی ئۆردوگان‌و حیزبه‌كه‌ی داده‌نێن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو پێده‌چێت سه‌ره‌تای كۆتایی ئه‌م تێروانین‌و خه‌ون ‌ه ناواقعیه‌ بێت‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا پێده‌چێت كوردو توركیا هه‌ردوو الیان پێویستیان ب ‌ه به‌رجه‌سته‌كردنی‬ ‫ئاشتی بێت‪ .‬توركیا به‌وه‌ی كۆی قه‌یران‌و كێشه‌كانی ل ‌ه قووڵبوونه‌وه‌‌و فراوانبووندایه‌‪،‬‬ ‫هاوكات پێده‌چێت گۆرانكاری‌و روداوه‌كانی سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م ئه‌و پێویستی ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌ر توركیادا بسه‌پێنێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت كۆتایی ب ‌ه شه‌ڕو كێشه‌ی كورد بهێنێت‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه روویه‌كی تره‌و ‌ه پێشكه‌وتن‌و به‌هێزبوون‌و فراوانبوونی خه‌باتی سیاسی‌و چه‌كداری‬ ‫كورد ل ‌ه توركیا هه‌ڵه‌ی دواخستنی دانوستان‌و چاره‌سه‌ری كێشه‌ی كوردی ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫توركیادا زۆر ته‌سككردووه‌ته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه به‌رانبه‌ریشدا وه‌ك الیه‌نی كوردیش له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی‬ ‫به‌رده‌وام له‌گه‌ڵ ئاشتیدا بووه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬پێده‌چێت له‌م قۆناغه‌دا هاتن ‌ه پێشه‌وه‌ی خاڵێكی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪10‬‬

‫نوێی ستراتیجی گرنگ‪ ،‬ك ‌ه گۆڕینی مۆدێل‌و شێوازی خه‌باتی رزگاریی ‌ه هانده‌رێكی‬ ‫تری به‌هێزی په‌نابردنی كورد بێت بۆ پرۆسه‌ی ئاشتی‪ .‬پێویستی گۆڕینی شێوازو‬ ‫ی جه‌ماوه‌ری مه‌ده‌نی ئه‌و‬ ‫مۆدێلی خه‌باتی چه‌كداری بۆ سیاسی‌و دبلۆماسی‌و خه‌بات ‌‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ی الی ئۆچه‌اڵن دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه ده‌ست پێشخه‌ری ئاشتی بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌م‬ ‫خواسته‌ی توركیا ته‌كتیكیش بێت‪ .‬ب ‌ه وات ‌ه كورد ئه‌مرۆ ل ‌ه به‌ر خاتری توركیا شێوازو‬ ‫مۆدێلی خه‌باتی خۆی ناگۆڕێت‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك پێویستییه‌كی ستراتیجی سه‌رده‌م ته‌ماشای‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫ب ‌ه تێرامان ل ‌ه پرۆسه‌‌و سروشتی ئاشتی كورد ــ توركیاو ئه‌و هۆیانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئه‌م‬ ‫پرۆسه‌یه‌یان ل ‌ه دوای سی ساڵ ل ‌ه شه‌ڕو یه‌كتر كوژی ‌به‌رهه‌م هێنا‪ ،‬ئه‌مرۆ ب ‌ه وان ‌ه‬ ‫وه‌رگرتن له‌و ئه‌زموونه‌ هه‌ردوو گه‌لی تورك‌و كورد ده‌بنه‌ هه‌وێنی ئاشتی‪.‬‬ ‫له‌م بازنه‌یه‌دا ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ی ئاشتی شكست بهێنێت ده‌رهاویشته‌كه‌ی ل ‌ه سه‌ر كورد‬ ‫چی ده‌بێت‌و ل ‌ه سه‌ر تورك چۆن ده‌بێت‪ ،‬گرنگی ئه‌م پرۆسه‌ی ‌ه بۆ كورد ل ‌ه پێش‬ ‫ده‌ستخستنی ئاشتی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه بكرێت به‌ وێزگه‌یه‌كی مه‌زن بۆ گۆڕینی شێوازو‬ ‫مۆدێلی خه‌بات‪ ،‬له‌م چوارچێوه‌یه‌دا ره‌نگ ‌ه به‌رجه‌سته‌كردنی ئه‌م گۆڕانكاریی ‌ه هه‌ر ئاوا‬ ‫ئاسان نه‌بێت‪ ،‬چونك ‌ه زۆرێك ل ‌ه سه‌ركرد ‌ه كالسیكییه‌كانی هه‌ردووال‪ ،‬ره‌نگ ‌ه توانایی‬ ‫وه‌رگرتن‌و هه‌زمكردنی ئه‌م گۆڕانه‌یان نه‌بێت‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬گرنگ ‌ه به‌ره‌ی ئاشتی ب ‌ه سه‌ر‬ ‫به‌ره‌ی شه‌ردا سه‌ربكه‌وێت‌و ئاشتی بچه‌سپێت‪.‬‬ ‫ی تره‌وه‌‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ی ئاشتی بۆ توركیا ده‌بێت ‌ه هۆیه‌ك بۆ‬ ‫ل ‌ه روویه‌ك ‌‬ ‫راكێشانی سۆزو سه‌رنجی كوردی باشوورو هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مرۆ نه‌ك‬ ‫هه‌ر ده‌چێت ‌ه سه‌ر نه‌خشه‌ی وزه‌ی جیهانی‌و ده‌بێت ‌ه واڵتێكی ده‌وڵه‌مه‌ندو پێشكه‌وتوو‪،‬‬ ‫هاوكات ده‌بێت ‌ه یاریكه‌رێكی سه‌ره‌كی گه‌م ‌ه سیاسیی ‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ .‬ئه‌مرۆ هه‌رێمی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ك ‌ه پێگه‌یه‌كی گه‌وره‌ی به‌رهه‌مهێنانی گازه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ واڵتی قه‌ته‌ردا پێكه‌و ‌ه‬ ‫ی ئه‌مرۆ كورد ده‌بێت ‌ه النكه‌ی‬ ‫پرۆژه‌ی نابۆكۆ ده‌خه‌نه‌و ‌ه سه‌ر هێلی ژیانه‌وه‌‪ ،‬به‌و واتایه‌ ‌‬ ‫گه‌ور ‌ه كۆمپانیا نه‌وتی‌و گازیه‌كانی جیهان ئاینده‌ی سیاسی ده‌بێت ‌ه هێزێكی كاریگه‌ر ل ‌ه‬ ‫ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا‪.‬‬

‫‪11‬‬

‫هه‌ڵسه‌نگاندنی سیاسه‌تی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان ‪PKK‬‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر توركیا له‌ دوای ساڵی ‪1999‬‬ ‫‪Assessing the policy of PKK towards Turkey after 1999‬‬

‫نووسینی‪ :‬ره‌نـج ده‌روێــش عه‌لی‬ ‫‪By: Renj Darwesh Ali‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪12‬‬

‫پێـشه‌كی‬

‫به‌ربه‌سته‌كانی به‌رده‌م تووێژینه‌وه‌كه‌‬

‫گ��رن��گ��ی��ی ئ���ه‌م ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ ل����ه‌وه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی گ��رت��ووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه گه‌لی ك��ورد‬ ‫گه‌وره‌ترین گه‌لی رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاسته‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه تا ئێستا ب ‌ه مافی چاره‌ی خۆنووسین‬ ‫نه‌گه‌یشتووه‌‪ .‬گه‌لی كورد ل ‌ه باكوور ل ‌ه‬ ‫رێگای پارتی كرێكارانه‌و ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ده‌س���ت���ی ب��� ‌ه خ��ه‌ب��ات��ێ��ك��ی چ���ه‌ك���داری���ی‬ ‫درێژخایه‌ن ک��ردووه‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1984‬ه‌وه تاكو ئه‌مرۆ درێژه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه میانه‌ی گۆڕانكارییه‌كانی ع��ێ��راق‌و‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ی ع��ێ��راق‌و هه‌ره‌سهێنانی‬ ‫بلۆكی رۆژه����ه‌اڵت‌و سه‌قامگیربوونی‬ ‫تاك ‌ه جه‌مسه‌ری ب ‌ه سه‌ركردایه‌تیی واڵت ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا ل�� ‌ه جیهاندا‪،‬‬ ‫گۆڕانكاریی ئایدۆلۆجی به‌سه‌ر په‌كه‌كه‌دا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ .‬ل ‌ه میانه‌ی ئ��ه‌م گۆڕانكارییه‌دا‬ ‫په‌كه‌كه‌ بۆ چه‌ندین س��اڵ ئاگربه‌ستی‬ ‫یه‌كالیه‌نه‌ی راگه‌یاندوه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫ب��ه‌رپ��اب��وون��ی راپ���ه‌ری���ن‌و جێگیربوونی ‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ه��ه‌رێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ل ‌ه‬ ‫باشووردا ئه‌و پێویستییه‌ی هێنای ‌ه ئاراوه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه په‌كه‌ك ‌ه چ��او ب�� ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانیدا‬ ‫ل�� ‌هگ��ه‌ڵ پ��ارت�� ‌ه كوردییه‌كانی ب��اش��وور ‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫بخشێنێته‌وه‪.‬‬

‫ل ‌ه راستیدا به‌ربه‌ستێكی زۆر ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫ئه‌م توێژنه‌وه‌دا هه‌بوو‪ ،‬چونك ‌ه په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ب�����ه‌رده‌وام ل�� ‌ه خه‌باتێكی ژێرزه‌مینیی‬ ‫چ���ه‌ك���داری���دا خ���ۆی ب��ی��ن��ی��وه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه وا ئاسان نیی ‌ه زانیاریی راس��ت‌و‬ ‫دروس����ت ل��ه‌س���ه‌ر پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌ ب��ه‌ده‌س��ت‬ ‫بهێنین‪ .‬س��ه‌رب��اری ئ��ه‌‌م��ه‌ش‪ ،‬زۆرب���ه‌ی‬ ‫نووسین‌و ب�ڵاوك��راوه‌ك��ان��ی په‌كه‌كه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫زمانی توركی نووسراون‪ ،‬ئه‌مه‌ش بوو ‌ه‬ ‫به‌ به‌ربه‌ستێكی‌تر بۆ لێكۆڵه‌ری كورد ل ‌ه‬ ‫باشووری كوردستان ب ‌ه تایبه‌تی‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و س��ه‌رچ��اوان��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ك��راون��ه‌ت�� ‌ه سه‌ر‬ ‫زم��ان��ی ك���وردی‪ ،‬د ‌هگ��م��ه‌ن��ن‌و‌ ل�� ‌ه رووی‬ ‫زمانه‌وانیشه‌و ‌ه پڕن ل ‌ه كێشه‌‪ .‬وات ‌ه كه‌میی‬ ‫سه‌رچاو ‌ه بۆت ‌ه رێگرێك له ‌به‌رده‌م ئه‌م‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‌یه‌دا‪.‬‬ ‫ناساندنی پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫‪PKK‬‬ ‫‪ PKK‬پارتێكی سیاسیی كوردیی باكوری‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ه‌؛ ل��ه ‌(‪27‬ی س��ه‌رم��اوه‌رزی‬ ‫‪1678‬ی ك������وردی‪1978‬ز)ه‌وه خ��ۆی ب ‌ه‬ ‫پارتێكی ماركسی ــ لینینی ل ‌ه قه‌له‌م ده‌دات‪.‬‬ ‫ب ‌ه به‌شداربوونی (‪ )23‬ئه‌ندام كۆنگره‌ی‬ ‫دامه‌زراندنی په‌كه‌ك ‌ه به‌ستراو ناوی ئه‌م‬ ‫پارت ‌ه له ‌الی��ه‌ن (ف��ه‌ره��اد كورتای)یه‌و ‌ه‬ ‫پێشنیار ك��را‪ .‬ئ��ه‌م پارت ‌ه ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه‬

‫‪13‬‬

‫ب��ه ‌ك���اری سیاسی ده‌س��ت��ی پێكردو له‬ ‫‌ساڵی (‪)1984‬دا ب��وو ب��ه‌ رێكخراوێكی‬ ‫چه‌كداری‪ .‬ئه‌مه‌ش بوو به هۆی نواندنی‬ ‫کاردانه‌وه‌ی سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تی توركیا‬ ‫ل���ه‌و س���ه‌رده‌م���ه‌‌وه ب��ه ب���ه‌رده‌وام���ی به‬ ‫ئازاردان‌و چه‌وساندنه‌وه‌ی گه‌لی كورد ل ‌ه‬ ‫باكوری كوردستان‪.‬‬ ‫ده‌رب���اره‌ی سه‌ره‌تاكانی دروستبوونی‬ ‫ئه‌م په‌که‌که‪ ،‬عه‌بدواڵ ئۆچه‌اڵن ده‌ڵێت‪ :‬ل ‌ه‬ ‫نیسانی ‪1973‬دا ل ‌ه كه‌ناره‌كانی (به‌نداوی‬ ‫چوبووك)ی ئه‌نقه‌ره‌ی پایه‌ته‌خت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫گ��روپ��ێ��ك��ی ش���ه‌ش ك��ه‌س��ی گفتوگۆمان‬ ‫ده‌ك������رد‪ ،‬ك��� ‌ه راس��ت��ت��ر ئ���ه‌وه‌ی��� ‌ه وه‌ك‬ ‫گروپێكی كوردستانی‪ ،‬که ج��وواڵن��ه‌‌وه‬ ‫بکه‌ین‪ .‬هۆكاری سه‌ره‌كیشمان بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گێرایه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه كوردستان كۆڵۆنییه‌كی‬ ‫ك�لاس��ی��ك��ه‌؛ ب���ۆ ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ن ج����ار وه‌ك‬ ‫نهێنییه‌ك ئه‌مه‌م بۆ گروپه‌ك ‌ه راگه‌یاندو‬ ‫ت ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫ده‌س��ت��م��ان��پ��ێ��ك��رد‪ .‬ده‌ت��وان��رێ�� ‌‬ ‫وه‌ك یه‌كه‌مین هه‌نگاوی ده‌ستپێكردن‬ ‫هه‌ڵسه‌نگێنرێت‌‪ .‬سااڵنی ‪،1975 ،1974‬‬ ‫‪ 1976‬سااڵنی پێشخستنی ئه‌م گروپه‌مان‬ ‫بوو ل ‌ه ژێر چه‌تری “كۆمه‌ڵه‌ی دیموكراتی‬ ‫خوێندنی بااڵی ئه‌نقه‌ر ‌ه ــ ‪ .ADYOD‬ئه‌و‬ ‫گ��ه‌ڕان‌و كۆبونه‌وانه‌ی ل ‌ه ئ��اداری ‪1977‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نقه‌ره‌و ‌ه بۆ كوردستان ئه‌نجام دراو‬ ‫گوازرانه‌وه بۆ شاره‌كانی ئاگری‪( ،‬دۆغو‬ ‫بایه‌زید‪ ،‬قارس‪ ،‬دیگۆر‪ ،‬دێرسیم‪ ،‬بینگۆڵ‪،‬‬ ‫ئ��ه‌الزخ‪ ،‬دیاربه‌كر‪ ،‬ئورفاو عه‌نتاب)‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وات��ای گواستنه‌وه‌ی گروپه‌که‌مان بوو‬

‫ل��ه نێو خاکی ت��ورک��ی��اوه ب��ۆ نێو خاکی‬ ‫ك��وردس��ت��ان‪ .‬م��ن دوای گ���ه‌ران���ه‌وه‌م بۆ‬ ‫ئه‌نقه‌ره‌و شه‌هیدبوونی هه‌ڤاڵ (حه‌قی‬ ‫ێ‬ ‫ق��ه‌رار) ل ‌ه ش��اری عه‌نتاب له دوای س ‌‬ ‫رۆژ دوای ك��ۆب��ون��ه‌وه‌‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫ه��ه‌ژێ��ن��ه‌ران��ه‌ی ه��ه‌ب��وو ب��ۆ ئێمه هه‌بوو‪.‬‬ ‫وه‌اڵم���ی ئه‌م ‌ه هه‌نگاوه‌كانی ب���ه‌ره‌و ب ‌ه‬ ‫پارتی بوون بوو‪ .‬ل ‌ه كۆتاییه‌كانی هه‌مان‬ ‫ساڵدا ل ‌ه عه‌نتاب به‌رنامه‌م گه‌اڵڵه‌و ئاماد ‌ه‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫نازناوی شه‌هید (حه‌قی ق��ه‌رار) ل ‌ه ‪18‬ی‬ ‫گواڵنی ‪1977‬دا له ‌الیه‌ن ئێمه‌وه بوو ب ‌ه‬ ‫(ستێركا س��ۆر)‪ ،‬چونك ‌ه (حه‌قی ق��ه‌رار)‬ ‫یاریده‌ده‌ری سه‌رۆك بوو‪ ،‬که یه‌كه‌مین‬ ‫كه‌سیش بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه پراكتیكدا هه‌نگاوی‬ ‫بۆ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌نقه‌ر ‌ه هاوێشتبوو‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه تورکه‌کان ئه‌م زاته‌یان كرد ‌ه ئامانج‪.‬‬ ‫پ���اش ئ����ه‌وه‌ی ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1978‬ی�� ‌هك��ه‌م‬ ‫كۆنگر ‌ه ب ‌ه به‌شداری بیست‌و سێ ئه‌ندام‬ ‫پێکهێنرا‪ ،‬تیایدا ب��ڕی��اری دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان درا‪ .‬له‌م‬ ‫كۆنگره‌یه‌دا كۆمیته‌ی ناوه‌ندی دروست‬ ‫ك���را‪ ،‬ح���ه‌وت ئ��ه‌ن��دام ب��ۆ ئ��ه‌م كۆمیته‌ی ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێردران‪ ،‬ك ‌ه بریتبوون ل ‌ه عبدواڵ‬ ‫ئۆچه‌‌اڵن‌ی سه‌رۆكی په‌كه‌كه‌‪ ،‬محه‌مه‌د‬ ‫ق��ه‌ر ‌ه سونگور‪ ،‬جه‌میل باییک (هه‌ڤاڵ‬ ‫جومعه‌)‪ ،‬مه‌زلوم دۆغان‪ ،‬محمد خه‌یری‬ ‫دورموش‪ ،‬باقی قه‌رارو شاهین دۆنمه‌ز‌‪.‬‬ ‫ده‌سته‌ی كارگێریش دامه‌زرێنرا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سێ كه‌س پێك هات‪ ،‬ئه‌وانیش‪ :‬سه‌رۆك‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪14‬‬

‫ئامانجی سه‌ره‌كیی پارته‌ك ‌ه‬ ‫دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی‬ ‫كوردییه‌ له‌ كوردستاندا‬

‫جه‌میل باییك‌و شاهین بوون‪ .‬ئیدی به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه كۆنگره‌ ته‌واو بوو‪.‬‬ ‫دوای كۆنگر ‌ه پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫چه‌ند نووسینگه‌یه‌كی دروستكرد‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ت ل ‌ه ئامانجی دامه‌زراندنی‬ ‫ت بگوترێ ‌‬ ‫ن��ووس��ی��ن��گ��ه‌ی رێكخستن‪ ،‬ك�� ‌ه جه‌میل ده‌شێ ‌‬ ‫باییك‌و شاهین دۆنمه‌ز‌و كه‌سێكی‌تری ب ‌ه ‪PKK‬دا مه‌یلی ب�� ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت��ب��وون بوونی‬ ‫ناوی سلیمان‪ ،‬ل ‌ه خۆی ده‌گرت‌و ئه‌ركی هه‌بوو‪ .‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ئاشكراش‬ ‫ئه‌م نووسینگه‌یه‌ش رێكخستنی په‌كه‌كه‌‌و ن��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه گ��ری��م��ان‌و شیمانه‌یه‌كی‬ ‫چاودێریكردنی ئه‌ندامانی بوو‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌ره‌كی بوو؛ ته‌واوی ئومێدی ئه‌وه‌بوو‪،‬‬ ‫نووسینگه‌ی ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‪ ،‬ك�� ‌ه م��ه‌زڵ��وم یان به‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه بگات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئارادایه‌‪ ،‬یاخود‬ ‫ێ ئاوا‬ ‫دۆغ����ان‌و ك��ه‌س��ی��ر ‌ه ی��وڵ��دڕم (ف��ات��م��ه‌)ی ب ‌ه گوێره‌ی خۆی ده‌وڵه‌تێكی نو ‌‬ ‫خێزانی ئۆچه‌اڵن‌و دوران كاڵكان (عه‌باس) بكات‪ .‬ت��ه‌واوی ره‌هه‌نده‌كانی تێكۆشان‌و‬ ‫ی ل ‌ه خۆی ده‌گ��رت‪ .‬له‌گه‌ڵ نووسینگه‌ی چاالكیی ‌ه ئایدۆلۆجی‪ ،‬سیاسی‪ ،‬سه‌ربازی‪،‬‬ ‫س��ه‌رب��ازی‪ ،‬ك ‌ه محه‌مه‌د ق��ه‌ر ‌ه سونگور رێكخستنی‌و پڕوپاگه‌نده‌ییه‌كانی ل ‌ه دوا‬ ‫به‌رپرسی بوو‪ ،‬که ئه‌ركیشی رێكخستنی شرۆڤه‌دا ئامانجی ده‌وڵه‌ته‌و ل ‌ه پێناویدا‬ ‫پ��ه‌ی��ڕه‌و د ‌هك��رێ��ت‪ .‬هه‌رچه‌ند ‌ه ل ‌ه ب��واری‬ ‫بواری شه‌ڕكردن بوو‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌ی سه‌ره‌تادا ئۆچه‌اڵن هه‌موو تیۆریدا باس ل ‌ه ئامانجی كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ێ چه‌وساندنه‌و ‌ه‬ ‫ێ چین‌و ب ‌‬ ‫ه����ه‌وڵ‌و ك��ۆش��ش��ی خ���ۆی ب��ۆ ن��اوچ��ه‌ی كۆمۆنیستی ب ‌‬ ‫ل��ه‌ دای��ك��ب��وون��ی خ���ۆی ت���ه‌رخ���ان ك��ردو بكات‪ ،‬وه‌ك ئه‌گه‌رێكی پێشوه‌خت په‌سه‌ند‬ ‫ئ��اغ��او فاشسته‌كانیان ك���رد ‌ه ئامانجی كراو ‌ه تا‌كو به‌ر ل ‌ه گه‌یشتن به‌م ئامانج ‌ه‬ ‫هه‌ڵمه‌ته‌كانی خۆیان‪ .‬ل ‌ه ئابی ‌‪1979‬ه‌وه بۆ ماوه‌یه‌كی درێژخایه‌ن ئه‌و ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫جه‌نگاوه‌ره‌كانی هه‌وڵیاندا (محمد جه‌الل نه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه دیكتاتۆریه‌تی پرۆلیتاریا به‬ ‫بوجاك)ی موڵكداری ناوچه‌كه‌و نوێنه‌ری ‌ناو ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌وا گه‌یشتن پێی مه‌حاڵه‌‪.‬‬ ‫حزبی ع��ه‌دال��ه‌ت ل�� ‌ه سیڤه‌ره‌ك بكوژن‪ ،‬ل ‌ه دۆخێكی وه‌هادا ب ‌ه ئه‌ندازه‌ی ته‌واوی‬ ‫ب���ه‌اڵم س��ه‌رن��ه‌ك��ه‌وت��ن‪ .‬ئ��ه‌م�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای پ��ارت��ه‌ك��ان��ی س���ه‌ده‌ی بیسته‌م ئامانجی‬ ‫دوژمنایه‌تی‌و كینه‌یه‌كی درێژخایه‌ن بوو ده‌وڵ��ه‌ت ل ‌ه س��ه‌رووی ئ��ه‌و فاكته‌رانه‌و ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ بنه‌ماڵه‌ی ئ��ه‌م كه‌سایه‌تییه‪ ‌.‬له‌و دێت‪ ،‬ك ‌ه ‪PKK‬شی به‌ستۆته‌وه‌‪ .‬‬ ‫رۆژه‌ش��دا پارتی كرێكارانی كوردستان ل ‌ه ده‌یه‌ی هه‌شتاو نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫راب���������ردوودا ل���ه‌ رێ����ی چ���ه‌ك���داری���ه‌و ‌ه‬ ‫به‌یاننامه‌ی دامه‌زراندنی باڵوكرده‌وه‌‪.‬‬ ‫كوردستانی ب��اك��ووری ه��ه‌ژان��د؛ پێگه‌ی‬

‫‪15‬‬

‫سه‌ره‌كییان ل��ه ‌ن��اوچ�� ‌ه شاخاوییه‌كانی‬ ‫كوردستانی توركیا بووه‌‪ .‬پاشتر پێگه‌ی‬ ‫خۆیان گواستۆته‌و ‌ه بۆ بناری قه‌ندیلی‬ ‫سه‌ر سنووری ئێران ــ توركیا ــ عێراق‬ ‫(به‌شێكی كوردستانی باشور)‪‌.‬به‌شێوه‌ی‬ ‫م��ه‌ف��ره‌زه‌ی��ی ده‌چ���ن���ه‌و ‌ه ب��ۆ ن��ێ��و خاكی‬ ‫توركیا‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1993‬و ‌ه تا ساڵی ‪،2006‬‬ ‫ێ‬ ‫پێنج ج��ار ئاگربڕی راگ��ه‌ی��ان��دوو ‌ه به‌‌ب ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی الیه‌نی توركی وه‌اڵمی هه‌بووبێت‌‪.‬‬ ‫درێژترینیان ئه‌و ئاگربڕه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1999‬و ‌ه تا ساڵی ‪2004‬ی خایاند‪ .‬داهاتی‬ ‫سه‌ره‌كییان ئ��ه‌و پ��اره‌و داهاتانه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ‬ ‫كورده‌كانی توركیا ل ‌ه واڵتانی ئه‌وروپا‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی ل ‌ه ئه‌ڵمانیاو ‌ه بۆ حیزبه‌كه‌ی‬ ‫كۆده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆی ل ‌ه سه‌دان هه‌زار‬ ‫دۆالر ده‌دات‪ .‬‬ ‫سه‌رده‌می ده‌ركه‌وتنی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه سااڵنی حه‌فتاكاندا ‌و‬ ‫چۆنیه‌تیی ره‌وشی جیهان‪ ،‬خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست‌و توركیاو كوردستان‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك ‌ه په‌كه‌ك ‌ه ده‌ركه‌وت‪ ،‬جیهان بۆ‬ ‫دوو جه‌مسه‌ر دابه‌ش بووبوو‪ ،‬یه‌كێكیان‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ری س���ه‌رم���ای���ه‌داری ب���وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مریكا پێشه‌نگایه‌تی ده‌كرد‪ ،‬دووه‌میشیان‬ ‫جه‌مسه‌ری سۆسیالیزم بوو‪ ،‬ك ‌ه یه‌كێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ت پێشه‌نگایه‌تی ده‌ركرد‪ .‬ل ‌ه نێوان‬ ‫ه��ه‌ردوو جه‌مسه‌ردا ناكۆكی‌و شه‌ڕێكی‬ ‫مه‌زن هه‌بوو‪ .‬هه‌ر یه‌كه‌یان ده‌یانویست‬ ‫ل ‌ه هه‌موو روویه‌كه‌و ‌ه ئه‌وی دیك ‌ه له ‌نێو‬

‫ببات‪ .‬به‌مه‌شیان ده‌گوت شه‌ڕی سارد‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و ش���ه‌ڕ ‌ه ل�� ‌ه دژی ی��ه‌ك��ت��ری ب��ه‌ڕێ��و ‌ه‬ ‫ده‌ب���را‪ .‬ه��ه‌م��وو ك��ه‌س ب�� ‌ه گ��وێ��ره‌ی ئه‌و‬ ‫ش��ه‌ڕ ‌ه نزیكبوونه‌وه‌ی خۆی ل ‌ه هه‌موو‬ ‫كێشه‌كان ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه ده‌یانگوت تۆ له‌گه‌ڵ‬ ‫كاپیتاڵیزمیت‪ ،‬ی��ان سۆسیالیزمیت؟ له‬ ‫‌رووی ستراتیجیه‌وه كام هێز بۆ خۆت‬ ‫به‌بنه‌ما وه‌رده‌گریت؟ لێره‌دا هێزه‌كان ب ‌ه‬ ‫گوێره‌ی ئه‌م راستیی ‌ه ستراتیج‌و تاكتیكی‬ ‫خۆیان دیار ده‌كرد‪ .‬هه‌ندێك ده‌وڵه‌تیش‬ ‫ل�� ‌ه ج��ی��ه��ان��دا ه���ه‌ب���وون‪ ،‬ن�� ‌ه الی��ه‌ن��گ��ی��ری‬ ‫ئه‌مریكا ب��وون‪ ،‬ن ‌ه الیه‌نگیری سۆڤیه‌ت‬ ‫بوون‪ ،‬ك ‌ه پێیان ده‌گوترا جیهانی سێیه‌م‪،‬‬ ‫ی��ان واڵتانی بێالیه‌ن‪ .‬وات��ا ئ��ه‌وان��ه‌ی ب ‌ه‬ ‫ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ته‌و ‌ه گرێدراو نه‌بوون‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه نێوان سۆڤیه‌ت‌و ئه‌مریكادا ئه‌و هێزان ‌ه‬ ‫ده‌یانویست خۆیان وه‌ك هێزێك نیشان‬ ‫بده‌ن‪ .‬بۆی ‌ه پێیان ده‌گوترا هێزی سێیه‌م‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌و هێزان ‌ه زێد ‌ه كاریگه‌ری خۆیان‬ ‫نه‌بوو؛ ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا جیهان دوو به‌ش بوو‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م سۆڤیه‌ت‌و ئه‌ویتریان ئه‌مریكا‪ .‬وات ‌ه‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م پارت ‌ه ده‌ركه‌وت‪ ،‬ل ‌ه سااڵنی‬ ‫حه‌فتاكاندا جیهان له‌وپه‌ری ملمالنێدا بوو‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌تی له‌نێوان هه‌ردوو زلهێزه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫(ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت)‪ ،‬ك ‌ه پێی ده‌گوترا‬ ‫جه‌نكی سارد‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م جه‌نگ ‌ه بریتی بوو‬ ‫ل ‌ه كێشمه‌كێشی رام��ی��اری‌و ئ��اب��ووری‌و‬ ‫ئایدۆڵۆجی‌و پێشبركێی پڕچه‌ككردنی‬ ‫دوو واڵت‪ ،‬یان چه‌ند واڵتێك بوو له‌گه‌ڵ‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی‬ ‫جه‌نگی ده‌روونی‌و راگه‌یاندن ب ‌ه ب ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪16‬‬

‫سه‌رباز‪ ،‬یان چه‌كی تیا ب ‌ه كاربێت‪ .‬وات ‌ه‬ ‫جه‌نگی سارد دوژمنایه‌تییه‌كی شاراوه‌ی‬ ‫ل ‌ه په‌یوه‌ندیی نێوان ده‌وڵه‌تان دروستكرد‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌ره‌و جه‌نگێكی راسته‌قین ‌ه په‌لكێشی‬ ‫نه‌كردن‪ .‬ئه‌م زاراوه‌یه‌ش‪( ،‬جه‌نگی سارد)‪،‬‬ ‫ل ‌ه پاش جه‌نگی دووه‌می جیهانیدا سه‌ره‌تا‬ ‫ب ‌ه كێشمه‌كێشیی نێوان (بلۆكی رۆژهه‌اڵت)‬ ‫و (بلۆكی رۆژئ����اوا) گ��وت��راوه‌‪ .‬جه‌نگی‬ ‫سارد ناگه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ ملمالنێیه‌ك‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫بۆ سه‌رده‌مێكی مێژووی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ�����ه‌و س�����ه‌رده‌م�����ه‌ش دروس����ت����ب����وون‌و‬ ‫به‌رده‌وامبوونی چاخی مۆدێرنی‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ی‌و پیشه‌سازی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆتایی س��ه‌ده‌ی هه‌ژدیه‌مدا ده‌ستی‬ ‫پێكرد‪ .‬ئه‌گه‌رچی واڵت ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‌و‬ ‫یه‌كێتیی سۆڤیه‌تی پێشوو ل�� ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫جه‌نگی دووه‌می جیهانیدا ب ‌ه سه‌ركرده‌ی‬ ‫هاوپه‌یمانان ل ‌ه دژی هێز ‌ه یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ل ‌ه قه‌له‌م ده‌دران‪ ،‬به‌اڵم رێك پاش كۆتایی‬ ‫هاتنی جه‌نگه‌ك ‌ه یه‌كێتیه‌كه‌یان گ��ۆڕا بۆ‬ ‫رووب���ه‌ڕوو بوونه‌وه‌یه‌كی درێژخایه‌ن‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ناكۆكییه‌ش ب ‌ه بیانووی پاراستنی‬ ‫ئاسایش‌و به‌رپه‌چدانه‌وه‌ی سۆشیالیستی‬ ‫په‌رده‌ی ده‌خرای ‌ه سه‌ر‪ .‬ئه‌م ملمالنێیه‌ش‬ ‫ل ‌ه نێوان ئه‌م دوو زڵهێزه‌دا دیارده‌یه‌كی‬ ‫جیهانی بوو‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ئاسۆیی‬ ‫ب ‌ه سه‌ر هه‌موو جیهاندا باڵو بووبووه‌وه‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه له‌م ماوه‌یه‌دا جیهان ب ‌ه سه‌ر‬ ‫دوو بلۆكدا دابه‌ش بوو‪ ،‬ك ‌ه بریتی بوو ل ‌ه‬ ‫بلۆكی رۆژهه‌اڵت‌و بلۆكی ڕۆژئاوا‪.‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ی جێی ئاماژه‌یه‌‪ ،‬ئ��ه‌م ناكۆكییان ‌ه‬ ‫نه‌ك ل ‌ه نێوان سۆسیالیزم‌و كه‌پیتالیزمدا‬ ‫(سۆڤیه‌ت‌و ئه‌مریكا) بوو‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه نێو‬ ‫خودی سۆسیالیزمیشدا هه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫بووبوو به‌ هۆی دابه‌شبوونی سۆسیالیزم‬ ‫بۆ چه‌ندین به‌ش‪ ،‬له‌وان ‌ه (سۆڤیه‌ت‪ ،‬چین‪،‬‬ ‫ئه‌لبانیا‪ ،‬هه‌روه‌ها سۆسیال دیموكرات)‌‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هۆی ئه‌م دابه‌شبوونه‌و ‌ه سۆسیالیسته‌كان‬ ‫ناكۆكییه‌كانیان وه‌ها بوو هیچیان یه‌كتریان‬ ‫پ��ه‌س��ه‌ن��د ن����ه‌ده‌ك����ردو دژی ی��ه‌ك��ت��ری��ش‬ ‫راده‌وه‌س���ت���ان‪ .‬ل�� ‌ه نێوانیشیاندا زیاتر‬ ‫سۆڤیه‌ت‌و چین كاریگه‌رییان هه‌بوو ل ‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی سۆسیالیزمدا‪ ،‬چونكه‌ هه‌ر‬ ‫كه‌سێك خۆی ب ‌ه سۆسیالیست ده‌زانی‌و‬ ‫ئه‌وانی ‌تریشی مه‌حكوم ده‌كرد‪ .‬ل ‌ه نێوان‬ ‫ئه‌وانیشدا شه‌ڕێكی دژوار هه‌بوو تاكو‬ ‫ئه‌وانی‌تر بێكاریگه‌ر بكات‪ .‬‬ ‫كاتێك په‌كه‌ك ‌ه ده‌رك����ه‌وت‪ ،‬كوردستان‬ ‫داب�����ه‌ش ك���راب���وو ل��� ‌ه ن���ێ���وان ده‌وڵ���ه‌ت��� ‌ه‬ ‫داگیركه‌ره‌كاندا‌‪ ،‬ده‌یوست رێبازێك بگرێت ‌ه‬ ‫به‌ر بۆ ئازادكردن‌و رزگاركردنی ناوچه‌كانی‬ ‫كوردستان‌‪ .‬ئه‌م پارت ‌ه له‌به‌رئه‌وه‌ی زیاتر‬ ‫ئازادیی بۆ خۆی ب ‌ه بناغ ‌ه وه‌رده‌گ��رت‪،‬‬ ‫ئازادیش سۆسیالیزم گوزارشتی لێده‌كرد‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه په‌كه‌كه‌ سۆسیالیزمی ب��ۆ خۆی‬ ‫به ‌بنچین ‌ه وه‌رده‌گ���رت‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌م ‌ه وای‬ ‫ك��رد‪ ،‬ك�� ‌ه په‌كه‌ك ‌ه ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫بڕۆن‪ ،‬ك ‌ه سۆسیالیزم گرتویه‌تیه‌به‌ر‪ ،‬له‬ ‫‌رووی ئایدۆلۆجی‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له ‌رووی‬ ‫رێكخستن‌و س��ت��رات��ی��ج��ی��ش��ه‌وه‪ .‬ل��ێ��ره‌دا‬

‫‪17‬‬

‫ئه‌وه‌مان بۆ روون ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان خ��ۆی ب ‌ه‬ ‫پارتێكی ماركسی ــ لینینی داده‌نێت‪.‬‬ ‫توركیا ل ‌ه شه‌ڕی نێوان ئه‌مریكاو سۆڤیه‌تدا‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا بوو‪ .‬ئه‌وه‌ی ل ‌ه دژی توركیا‬ ‫ده‌ربكه‌وتایه‌‪ ،‬ب ‌ه واتای ل ‌ه دژی ئه‌مریكا‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ووه‌و راس��ت��ه‌خ��ۆ په‌یوه‌ندیی‬ ‫له‌گه‌ڵ سۆڤیه‌تدا ده‌به‌ست‌و سۆڤیه‌تی ب ‌ه‬ ‫بنه‌ما وه‌رده‌گرت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه ده‌ركه‌وتنیدا‬ ‫كاریگه‌ری سۆڤیه‌تی ل ‌ه سه‌ر ده‌بوو‪ .‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ل ‌ه الیه‌ك‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی دیكه‌شه‌و ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫ل ‌ه توركیادا كاتێك جوواڵنه‌وه‌و ته‌ڤگه‌ران ‌ه‬ ‫س��ه‌ری��ان ه��ه‌ڵ��داو ‌ه ل ‌ه نێو رژێمیشدا ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر ئه‌و جوواڵنه‌وه‌و ته‌ڤگه‌رانه‌دا‬ ‫كوده‌تا به‌رپا ده‌ب��وون‪ ،‬ئه‌و كوده‌تایه‌ش‬ ‫ب����ه‌رده‌وام ئ��ه‌و ت��ه‌ڤ��گ��ه‌ران��ه‌ی سه‌ركوت‬ ‫ده‌ك����رد‪ ،‬ی��ان ده‌ی��خ��واس��ت سه‌ركوتیان‬ ‫ب���ك���ات‌و زه‌ب������ری ل���ێ‌ ده‌وه‌ش�����ان�����دن‪،‬‬ ‫ب���ۆ ئ�����ه‌وه‌ی ت��ورك��ی��ا ب��ت��وان��ێ��ت خ��ۆی‬ ‫بپارێزێت‌و به‌رژه‌وه‌ندیه‌كانی سیسته‌می‬ ‫سه‌رمایه‌داری بپارێزێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌ركی‬ ‫رژێمی توركیا ته‌نها خۆ پاراستن نه‌بوو‪،‬‬ ‫ده‌بوای ‌ه ل ‌ه دژی سۆڤیه‌ت كاپیتالیزمیش‬ ‫بپارێزێت‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ر ته‌ڤگه‌رێك ل ‌ه دژی‬ ‫سیسته‌می كاپیتالیزم (سه‌رمایه‌داریی)‬ ‫ده‌ربكه‌وتایه‌‪ ،‬پێویست بوو رژێم پاكتاوی‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌و كوده‌تایان ‌ه بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه‬ ‫به‌رپا ده‌بوون‪ ،‬هه‌ر كاتێكیش كوده‌تاكان‬ ‫ب��ه‌رپ��ا ده‌ب����وون ئامانجیان ئ���ه‌و ‌ه بوو‬ ‫ته‌ڤگه‌ر ‌ه شۆرشگێره‌كان‌و چه‌پگه‌ره‌كان‬

‫الوازو بێ كاریگه‌رو پاكتاویان بكات‪.‬‬ ‫ئ��ی��دی ل�� ‌ه ب��ارودۆخ��ێ��ك��ی ئ��اوه��ادا ‪PKK‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دات‌و بڕیاری خه‌باتكردن ل ‌ه‬ ‫پێناو ئ��ازادك��ردن��ی ك��وردس��ت��ان ده‌دات‪.‬‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه هۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دره‌نگ سه‌ری‬ ‫هه‌ڵدا‪ ،‬نه‌یتوانی س��وود له‌و ناكۆكییه‌ی‬ ‫نێوان ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت وه‌ربگرێت بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی مافه‌كانی گه‌لی ك��ورد‪،‬‬ ‫چونك ‌ه له‌و كاته‌دا په‌كه‌ك ‌ه سه‌ری هه‌ڵدا‬ ‫ك��ێ��ش��ه‌ی گ��ه‌الن��ی ب��ن��ده‌س��ت چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫كرابوو‪ ،‬ته‌نیا كێشه‌ی كورد مابوو‪ ،‬كورد‬ ‫ب ‌ه ته‌نهایی نه‌یتوانی سوود له‌و ناكۆكی ‌ه‬ ‫وه‌ربگرێت بۆ خۆ ڕزگاركردن ل ‌ه ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫سه‌رده‌ست‌و داگیركه‌ر ‌ه خوێنڕێژه‌كان‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ه��ه‌ر چه‌ند ‌ه سۆڤیه‌ت ب ‌ه ناوی‬ ‫سۆسیالیزمیشه‌و ‌ه س��ه‌ری ه��ه‌ڵ��داب��وو‪،‬‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا ل ‌ه ئایدۆلۆجیاو سیاسه‌ت‌و‬ ‫ته‌رزه‌یاندا مه‌سیحی بوون‌و خۆرئاوایان‬ ‫به‌ بنه‌ما وه‌رگرتبوو‪ .‬‬ ‫هه‌رێمی خ��ۆره��ه‌اڵت��ی نێوه‌ڕاستیش ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوی ب ‌ه گوێره‌ی ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت‬ ‫پارچ ‌ه پارچ ‌ه بووبوو‪ .‬ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت‬ ‫ده‌یانخواست ل ‌ه هه‌رێمه‌كه‌دا (خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست) خۆیان به‌هێز بكه‌ن‌و یه‌كتری‬ ‫الواز بكه‌ن‪ ،‬چ ل ‌ه ئاستی ده‌وڵه‌تاندا‌و چ‬ ‫ل ‌ه ئاستی رێكخستنه‌كاندا‪ .‬ب ‌ه گوێره‌ی‬ ‫ئه‌م ‌ه دابه‌ش بووبوون؛ به‌شێكیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مریكاو به‌شێكیان ل��ه‌گ��ه‌ڵ سۆڤیه‌ت‬ ‫ب����وون‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ن��اك��ۆك��ی��ی��ه‌ك��ی گ����ه‌ور ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌رێمه‌كه‌دا به‌رێو ‌ه ده‌چ��وو‪ ،‬وات�� ‌ه ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪18‬‬

‫هه‌رێم ‌ه ل ‌ه مێژوودا ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫ئه‌مریكاو سۆڤیه‌تدا ده‌گوزه‌را‪.‬‬ ‫كوردستانیش پ��ارچ�� ‌ه پ��ارچ�� ‌ه ب��ووب��وو‪،‬‬ ‫ب ‌ه سه‌ر ده‌وڵه‌تانی داگیركه‌ردا دابه‌ش‬ ‫ك��راب��وو‪ .‬ئ��ه‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ان��ه‌ش‪ ،‬ی��ان له‌گه‌ڵ‬ ‫سۆڤیه‌ت‪ ،‬یان له‌گه‌ڵ ئه‌مریكا په‌یوه‌ندیان‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ .‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت‬ ‫بتوانن ل ‌ه هه‌رێمه‌كه‌دا یه‌كتری ته‌نگه‌تاو‬ ‫بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها چاوپۆشییان ل ‌ه دۆستی‬ ‫خ��ۆی��ان ده‌ك�����رد‪ ،‬وات����ه‌ دۆس��ت��ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫هه‌رچییه‌كیان بكردایه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی چه‌مك‌و تێروانینی ئه‌وانیش‬ ‫ببایه‌‪ ،‬ب ‌ه هۆی به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیانه‌و ‌ه‬ ‫هیچیان ن��ه‌ده‌گ��وت‪ .‬لێره‌دا ئ��ه‌وه‌ی جێی‬ ‫سه‌رنج ‌ه ل�� ‌ه پ��اڵ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه جیهان‌و‬ ‫داگ��ی��رك��ه‌ران نكوڵیان ل ‌ه ك��ورد ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫كورد خۆشیان نكوڵییان ل ‌ه خۆیان ده‌كرد‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها چ كاپیتالیست‌و چ سۆسیالیست‪،‬‬ ‫هه‌‌ر كه‌سێك نكوڵی ل ‌ه كورد ده‌ك��رد‪ .‬ل ‌ه‬ ‫مێژووشدا ك��وردان چه‌ندین راپه‌رینیان‬ ‫ئه‌نجام دابوو‪ ،‬به‌اڵم شكستیان خواردبوو‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ئیتر ئه‌م دۆخ ‌ه وای ل ‌ه كورد كردبوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئ��ی��راده‌ی��ان نه‌مێنێت‌و خۆیان بده‌ن ‌ه‬ ‫ده‌ست قه‌ده‌رو بڵێن ئێم ‌ه ئیدی ناتوانین‬ ‫سه‌ربه‌خۆبین‪ ،‬ئێمه پێویست ‌ه داگیركه‌ری‬ ‫په‌سه‌ند بكه‌ین‪ ،‬نكوڵی‌و قڕكردن په‌سه‌ند‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ئیدی ئه‌م ‌ه قه‌ده‌ری ئێمه‌یه‌‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫كوردان ئه‌مه‌یان وه‌ك قه‌ده‌رێك په‌سه‌ند‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫ك���وردان ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ی داگیركه‌رییان‬

‫ق���ب���ووڵ ك���ردب���وو‪ ،‬دۆخ��ێ��ك��ی وه‌ه����ا ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا دروست بووبوو‪ ،‬ك ‌ه باوك‬ ‫ب�� ‌ه م��ن��داڵ��ه‌ك��ه‌ی خ���ۆی ده‌گ����وت فێری‬ ‫ت��ورك��ی بب ‌ه ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ببیت ‌ه م��رۆڤ‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه كوردێتیدا هیچ شتێك نییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه داخوازیی باوك بۆ منداڵه‌ی نه‌بوو‬ ‫ب�� ‌ه دڵ‪ ،‬به‌ڵكو ب��ه ‌ن��اچ��اری په‌سه‌ندی‬ ‫ك��ردب��وو‪ .‬ئ��ه‌وی��ش ل�� ‌ه پێناو پاراستنی‬ ‫ی‬ ‫س��ه‌رو ماڵی‪ .‬ئه‌م ‌ه له ‌الی��ه‌ك‪ ،‬ل ‌ه الیه‌ك ‌‬ ‫ت���ره‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه قوتابخانه‌كانیشدا مامۆستا‬ ‫ده‌یگوت‪ :‬ب ‌ه توركی قس ‌ه بكه‌ن‪ ،‬كوردی‬ ‫ق��ه‌ده‌غ��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی ب�� ‌ه ك���وردی قسه‌ی‬ ‫بكردای ‌ه ده‌ستنیشانیان ده‌كردو لێیانده‌دا‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌وان ‌ه ده‌یانویست داگیركاری ب ‌ه‬ ‫په‌سه‌ندكردن بده‌ن‌و كوردان بتوێننه‌وه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌وان ‌ه مامۆستای داگیركه‌ربوون‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌ركی ئه‌وان ئه‌وه‌بوو كوردان بكه‌ن‬ ‫ب ‌ه تورك ئه‌ویش ب ‌ه خوێندن‪ .‬له‌پاڵ ئه‌مه‌دا‬ ‫داگیركه‌ران كوردیان ب ‌ه مرۆڤ دانه‌ده‌نا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌ی��ان��گ��وت‪ :‬م��رۆڤ��ی كلكدار‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫سووكایه‌تییان ب ‌ه كورد ده‌كرد‪ ،‬ب ‌ه مرۆڤیان‬ ‫حساب نه‌ده‌كردو زوڵمیان لێ ده‌كردن‪.‬‬ ‫كوردیش ئه‌و وزه‌یه‌ی ل ‌ه خۆیدا نه‌ده‌بینی‪،‬‬ ‫که ل ‌ه دژی ئه‌و سیاسه‌ت ‌ه ده‌ربكه‌وێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه زۆر راپه‌رینیان له‌م پێناوه‌دا به‌رپا‬ ‫كردبوو‪ ،‬هه‌مووشیان شكستیان هێنابوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ی ك��ۆم��ه‌ڵ��ك��وژی ب�� ‌ه دواو ‌ه‬ ‫هاتبوو‪ ،‬ئ��ی��راده‌ی��ان شكابوو‪ .‬ئیدی بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌و سووكاییه‌تی پێكردنه‌و زوڵم ‌ه‬ ‫رزگاری ببێت‌و بتوانێت بژی داگیركه‌ری‌و‬

‫‪19‬‬

‫سیاسه‌تی داگیركه‌رانه‌ی په‌سه‌ند ده‌كردو‬ ‫نكوڵیی قڕكردنی خۆی په‌سه‌ند ده‌كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م په‌سه‌ندكردنه‌ی ك��ورد به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫داگیركه‌ر‪ ،‬خۆی ل ‌ه خۆیدا مه‌ترسییه‌كی‬ ‫گ��ه‌ور ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه م��ێ��ژوودا زۆر كه‌م‬ ‫كه‌س‪ ،‬یان گه‌ل ئه‌مه‌یان په‌سه‌ند كردووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم كورد ئه‌مه‌ی په‌سه‌ند كرد‪ .‬ب ‌ه واتای‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌گه‌ر بێت‌و كۆمه‌ڵگایه‌ك نه‌توانێت‬ ‫ب��ه‌رگ��ری ل�� ‌ه خ���ۆی‌و خ���اك‌و نیشتمانی‬ ‫خۆی بكات‌و ئیراده‌و بڕیاره‌كانی خۆی‬ ‫ب��دات��ه‌ ده‌س���ت ده‌س���ه‌اڵت���ی داگ��ی��رك��ه‌رو‬ ‫سته‌مكار‪ ،‬هه‌میش ‌ه ل ‌ه كۆیالیه‌تیدا ده‌بێت‪.‬‬ ‫‌(عبدواڵ ئ��ۆچ��ه‌اڵن) له ‌كتێبێكیدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ك چه‌ند ‌ه خۆی ل ‌ه به‌های ئه‌م‬ ‫ژیری‪ ،‬ئه‌قڵ‌و كلتوور ‌ه بێ به‌ش كردبێت‪،‬‬ ‫یان لێی بێ به‌ش كرابێت‪ ،‬تا ئه‌و راده‌ی ‌ه‬ ‫ل ‌ه نێو كۆیالیه‌تیدا ده‌ژی‪.‬‬ ‫پ��ه‌ک��ه‌ک��ه ك��ات��ێ��ك ده‌رك������ه‌وت‪ ،‬ره‌وش���ی‬ ‫جیهان‌و هه‌رێمه‌كه‌و گه‌لی ك��ورد له‌و‬ ‫چوارچێوه‌دا بوو‌؛ ل ‌ه بارودۆخێكی وه‌هادا‪،‬‬ ‫ك ‌ه كورد تێی كه‌وتبوو له ‌الیه‌كه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫الیه‌كی دیكه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و فكره‌ی ئه‌م پارت ‌ه ب ‌ه‬ ‫بنه‌ما وه‌ریگرتبوو‪ ،‬فیكری سۆسیالیزم‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه هه‌ڵگری بنه‌مای ئازادی بوو بۆ‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی واڵت‌و ئ��ازادی تاكه‌كان‌و‬ ‫رزگ��ارب��وون��ی��ان ل�� ‌ه ده‌س��ت��ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫س��ت��ه‌م��ك��ارو دورخ��س��ت��ن��ه‌وه‌ی ده‌س��ت��ی‬ ‫دوژم�����ن ل��� ‌ه س���ن���وورو خ����اك‌و گیانی‬ ‫خه‌ڵكی كوردستان‌و پاراستنی هاوزمانی‬ ‫كوردی‪ ،‬چونك ‌ه توركیا زمانی كوردیان‬

‫ق��ه‌ده‌غ�� ‌ه ك��ردب��وو‌‪ ،‬ب�� ‌ه زم��ان��ی مرۆڤیان‬ ‫نه‌ده‌زانی‪ ،‬ده‌یانویست ره‌گی كوردی ل ‌ه‬ ‫ناخی نه‌و ‌ه كورده‌كاندا نه‌هێڵن‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ێ هه‌ستی‬ ‫له ‌پێناوی ئ��ه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نو ‌‬ ‫خ��ۆش��ه‌وی��س��ت��ی��ی��ان نه‌مێنێت ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫كوردستان‌‪ ،‬بیر ل ‌ه واڵتێك نه‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوی (كوردستان)ه‌‪ .‬ئه‌م پارت ‌ه ل ‌ه پێناوی‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م دۆخ ‌ه ترسناك ‌ه بنبڕ بكات‪،‬‬ ‫ك ‌ه رووب��ه‌ڕووی كوردستان بووبووه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستی به‌كارو چاالكیه‌كانی خۆی كرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا كورده‌كان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی گه‌نج‌و‬ ‫الوه‌ك��ان له‌و پ��ه‌ڕی ئاماده‌یدا ب��وون بۆ‬ ‫به‌شداریكردن ل ‌ه خه‌بات‌و تێكۆشان ل ‌ه‬ ‫دژی سته‌مكاری‌و زۆرداری توركه‌كان‬ ‫ل ‌ه كوردستاندا‪ .‬له‌م كاته‌دا كورده‌كان ل ‌ه‬ ‫بارودۆخێكی ناهه‌مواردا ب��وون‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫نائومێدی‌و بێ هیوایی باڵی ب ‌ه سه‌ردا‬ ‫كێشابوون‪ .‬ل ‌ه بارودۆخێكی به‌و شێوه‌ی ‌ه‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان هه‌ستا ب ‌ه‬ ‫چاالكییه‌كانی‪ ،‬ك ‌ه (الزاریف) ل ‌ه په‌رتووكی‬ ‫مێژووی كوردستان ئاماژ ‌ه به‌و ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌ره‌تای ئه‌م چاالكییان ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه‬ ‫ب���ۆ ن��ێ��وه‌ڕاس��ت��ی س��اڵ��ی (‪ ،)1978‬ك ‌ه‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه هه‌ڵگری ب��ی��روب��اوه‌ری سیاسی‬ ‫رادیكاڵی‌و ماركسیزم ــ لینینیزم بوو ب ‌ه‬ ‫فه‌رمی‪ .‬هه‌روه‌ه‌ا سه‌رهه‌ڵدانی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ك��ارێ��ك��ی ئ��اس��ان ن��ه‌ب��وو‪ ،‬چونك ‌ه دوای‬ ‫ئه‌وه‌ی پارته‌كانی ‌تری تۆمه‌تبار كرد ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵپه‌رست‌و دانینه‌ده‌نا به‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه مافی‬ ‫ئه‌نجامدانی چاالكی سه‌ربه‌خۆیان هه‌ی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪20‬‬

‫ل ‌ه ئه‌نجامی ئه‌مه‌ش كه‌وتن ‌ه ملمالنێیه‌كی‬ ‫تونده‌وه‌‪ .‬ل ‌ه كۆتایی حه‌فتاكان‌و سه‌ره‌تای‬ ‫هه‌شتاكاندا چه‌ند كۆمه‌ڵێكی چه‌كداریی‬ ‫كورد ده‌ستیان ب ‌ه شه‌ڕی پارتیزانی ل ‌ه‬ ‫باشوری ڕۆژهه‌اڵتی توركیادا کرد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه سه‌ركردایه‌تی ده‌ك��رد‪ .‬ل ‌ه ئابی‬ ‫‪1984‬دا ئه‌م پارت ‌ه شه‌ڕێكی به‌رباڵوی‬ ‫راگه‌یاند له ‌دژی رژێمی فه‌رمانڕه‌وایی‬ ‫توركیاو هێرش‌و پهالماردانی بنكه‌كانی‬ ‫جه‌ندرمه‌و پۆلیس‌و بنك ‌ه سه‌ربازییه‌كان‌و‬ ‫ی تری هاوشێو ‌ه ده‌ستیپێكرد‬ ‫زۆر كرده‌ ‌‬ ‫ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی ب���ه‌رف���ره‌وان‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان ل ‌ه كۆتایی‬ ‫ه��ه‌ش��ت��اك��ان‌‪ ،‬ب��ه ‌تایبه‌تیش س��ه‌ره‌ت��ای��ی‬ ‫نه‌وه‌ده‌كان‪ ،‬هه‌ستا ب ‌ه چاالكیی سیاسیی‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌ئامێز ب ‌ه شێوه‌یه‌كی به‌رفره‌وان‬ ‫ل��� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ت���ورك���ی���اش‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ی ل�� ‌ه واڵت���� ‌ه ئ��ه‌وروپ��ی��ی��ه‌ك��ان‌و‬ ‫واڵت��ان��ی یه‌كێتیی واڵت�� ‌ه سه‌ربه‌خۆكان‬ ‫(كۆماری یه‌كێتی سۆڤێتی جاران) كاریان‬ ‫د ‌هك���رد‪ ،‬هه‌ڵده‌ستان ب ‌ه باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫په‌یامه‌كه‌ی حزب‪ ،‬ك ‌ه هیچ جێگره‌وه‌یه‌كی‬ ‫نیی ‌ه ل�� ‌ه ه��ه‌م��وو چ��اره‌ن��ووس��ی ك���ورددا‪.‬‬ ‫له‌م رووه‌ش��ه‌و ‌ه كه‌ناڵی ئاسمانیی ‪med‬‬ ‫‪ TV‬رۆڵێكی گ��ه‌وره‌ی بینی‪ .‬ئه‌م كه‌ناڵ ‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫ب���وو‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئ��ه‌و ده‌ی���ان رۆژن��ام��ه‌و‬ ‫گ��ۆڤ��اره‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه زۆر زم��ان��ی جیاواز‬ ‫باڵو ده‌كرانه‌وه‌‪ ،‬رۆڵی خۆیان بینی له‌م‬ ‫رووه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش له‌و پێناوه‌دا بوو‪ ،‬ك ‌ه‬

‫په‌یام‌و ئامانجه‌كانی حزب باڵوبكه‌نه‌وه‌‌‪.‬‬ ‫نیشاندانی ئ��ه‌و س��ت��ه‌م��ك��اری��ی��ان��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫توركیا به‌رامبه‌ر ب ‌ه كورد ده‌یكات‪ .‬ئه‌م‬ ‫خه‌بات ‌ه چه‌كدارییه‌ی كوردستانی توركیا‬ ‫بوو ‌ه هۆی به‌رزكردنه‌وه‌ی ئاستی گیانی‬ ‫نیشتمانپه‌روه‌ری ل�� ‌ه الی ك��ورده‌ك��ان‌و‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تیش گه‌نج‌و الوه‌كانیان‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وای ل�� ‌ه ب��ه‌ش��دارب��ووان��ی بزووتنه‌وه‌ك ‌ه‬ ‫كرد‪ ،‬ك ‌ه متمانه‌یان ب ‌ه هێزه‌كانی خۆیان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌م رابوون ‌ه نوێیه‌ی‬ ‫ب��زاف��ی ك���وردی ل�� ‌ه كوردستانی توركیا‬ ‫هانده‌رێكی گرنگ بوو بۆ قسه‌‌كردن له‬ ‫‌سه‌ر پرسی كورد ل ‌ه داهاتوودا‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫زۆربوونی جه‌ماوه‌ری پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستانی توركیا ل ‌ه نێو كورده‌كانی‬ ‫سوریا خاڵێكی گه‌رمی ‌تری پێكهێنا ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا‪ ،‬ك ‌ه تواناییه‌كی نوێی ده‌دا ب ‌ه‬ ‫یه‌كخستنی هێزو بزووتنه‌وه‌كانی كورد‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتگیر‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬له‌و كاته‌دا‬ ‫یه‌كگرتنی هێز ‌ه به‌رگریكاره‌كانی زه‌حمه‌ت‬ ‫بوو‪ .‬هه‌روه‌ها دواتریش ئه‌ویش ب ‌ه هۆی‬ ‫ئ��ه‌و نه‌خۆشی ‌ه دێ��ری��ن‌و درێژخایه‌نه‌ی‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی نه‌ته‌وایه‌تی كورد‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ج��ی��اوازی‌و دووب��ه‌ره‌ك��ی نێوان پێڕو‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه دیاره‌كانی‪ .‬هه‌روه‌ها بانگه‌شه‌‌و‬ ‫خ���واس���ت‌و ح���ه‌زی س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتی تاكڕه‌وی‪ .‬‬ ‫كورده‌كان ل ‌ه باكووری خۆرئاوای سوریا‬ ‫هه‌میش ‌ه جیاده‌كرانه‌وه‌و ب ‌ه چاوێكی كه‌متر‬ ‫ی تر سه‌یر ده‌كران‌و بێبه‌ش ده‌كران‬ ‫له‌وان ‌‬

‫‪21‬‬

‫ل ‌ه داهاتی ئابووریی ئه‌و واڵته‌‪ .‬جووتیار ‌ه‬ ‫كورده‌كان تۆو پێداویستییه‌كانی زه‌وی‌و‬ ‫زاریان ب ‌ه هه‌رزان ده‌ست نه‌ده‌كه‌وت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی جووتیاره‌كانی‌تر‪ .‬پیاده‌كردنی‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ت��ه‌ع��ری��ب‪ ،‬گ��ۆری��ن��ی ن��اوی‬ ‫شوێنه‌وار ‌ه كوردییه‌كان بۆ ناوی عه‌ره‌بی‬ ‫ل ‌ه فه‌رمانگه‌كاندا‪ .‬ئه‌و مندااڵنه‌ی ناوی‬ ‫كوردی بوای ‌ه هیچ جۆر ‌ه نووسراوێكیان‬ ‫ێ نه‌ده‌كردن‪ ،‬بێبه‌ش ده‌كران ل ‌ه‬ ‫بۆ جێبه‌ج ‌‬ ‫ێ ب��وون‌و هیچ مافێكی هاواڵتی‬ ‫نیشته‌ج ‌‬ ‫ێ ن����ه‌ده‌درا‪ .‬ك��ورده‌ك��ان هه‌ر‬ ‫بوونیان پ�� ‌‬ ‫وه‌ك���و بێگان ‌ه ت��ۆم��ار ك��راب��وون‌و مافی‬ ‫ئه‌وه‌یان نه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه به‌شداریی پرۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪ .‬سه‌رباری ئه‌مانه‌ش‪،‬‬ ‫ێ به‌رانبه‌ر ئه‌مانی‬ ‫چاودێری پزیشكی ب ‌‬ ‫نه‌ده‌گرته‌وه‌‌و زمانی ك��وردی ب ‌ه فه‌رمی‬ ‫دان��ی پێدا ن��ه‌ن��راب��وو‪ .‬ئه‌رمینییه‌كان ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ك��ورده‌ك��ان��ه‌وه‌‪ ،‬رێگایان پێ‬ ‫درابوو خوێندنگای سه‌ربه‌خۆیان هه‌بێت‪،‬‬ ‫رێ��گ��ا ن�����ه‌ده‌درا ن��ووس��ی��ن‌و ب�ڵاوك��راو ‌ه‬ ‫كوردییه‌كان ل ‌ه سوریا ده‌ربچن‌و چاپ‬ ‫ب��ك��رێ��ن‪ ،‬ت��ه‌ن��ه��ا رێ��گ��‌ا ب���ه‌و چ��اپ��ك��راوان�� ‌ه‬ ‫ده‌درا‪ ،‬ك��� ‌ه ل��� ‌ه ل��وب��ن��ان��ه‌و ‌ه ده‌ه���ات���ن‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند ‌ه به‌كارهێنانی زمانی كوردی‬ ‫ب������ه‌رده‌وام ق���ه‌ده‌غ���ه‌ ب����وو‪ ،‬س����ه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌مه‌ش ك��ورده‌ك��ان ب��ه‌م زمان ‌ه قه‌ده‌غ ‌ه‬ ‫ك��راو ‌ه ئاخافتنیان ده‌ك��ردو ده‌یانووسی‪.‬‬ ‫هۆكارێكی نوێی پرسی كورد ل ‌ه سوریا‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ره‌ت���ای ه��ه‌ش��ت��اك��ان ب���وو‪ .‬دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی كوده‌تا سه‌ربازییه‌كه‌ی توركیا‬

‫یارمه‌تی سه‌ركردایه‌تی ‪PKK‬دا‪ ،‬ك ‌ه به‌ره‌و‬ ‫سوریاو ده‌شته‌كانی بیقاع برۆن ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫س��وری��او ‌ه كۆنترۆڵ ك��راب��وون‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ك���ردی ب�� ‌ه س��ه‌رب��ازگ��ه‌ی مه‌شقپێكردن‬ ‫ب��ۆ خ��ه‌ڵ��ك��ان��ی خ���ۆی���ان‌و س��وری��ی��ه‌ك��ان‪،‬‬ ‫نووسینگه‌یان ل��ه‌وێ��د‌ا ه��ه‌ب��وو‪ .‬سوریا‬ ‫ب��ووب��وو ‌ه بناغه‌و خاڵی ده‌ستپێكردنی‬ ‫چاالكی‌و كار ‌ه سه‌ربازییه‌كانی په‌كه‌كه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌تا كورده‌كانی سوریا هاوسۆزییان‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ر په‌كه‌كه‌‌دا هه‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫زۆری��ن��ه‌ی گه‌نجه‌كانی ك��ورد بووبوون ‌ه‬ ‫ج��ه‌ن��گ��اوه‌ر ل��ه‌ ری��زی پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌دا‪ .‬ب��ه‌اڵم‪،‬‬ ‫دوات����ر ك���ورده‌ك���ان ل�� ‌ه س���وری���ادا ئ��ه‌و‬ ‫هاوسۆزییه‌یان نه‌ماو س��اردو سڕییان‬ ‫پێو ‌ه دی��ار ب��وو ل ‌ه به‌رانبه‌ر په‌كه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫زۆر ب ‌ه ئاشكرا په‌كه‌ك ‌ه داوای یارمه‌تی‬ ‫ماددیی ده‌ك��رد ل ‌ه دانیشتووانی كوردو‬ ‫ئه‌م كاره‌شی سه‌پاندبوو ب ‌ه سه‌ریاندا‪.‬‬ ‫په‌یوه‌ندیی په‌كه‌ك ‌ه له‌گه‌ڵ رژێمی سوریادا‬ ‫زۆرباش بوو‪ ،‬ئه‌مانیش راو بۆچوونیان‬ ‫وه‌كو راو بۆچوونی ده‌وڵه‌تی سوریا بوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌یانگوت كوردی سوریا بوونی نییه‌و‬ ‫ئه‌وانه‌ش‪ ،‬ك ‌ه لێره‌ن كوردی په‌نابه‌رن‌و ل ‌ه‬ ‫توركیاو ‌ه هاتوون‪ .‬ئه‌م ‌ه كارێكی باش بوو‬ ‫بۆ په‌كه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌یویست له‌و بۆچوونه‌و ‌ه‬ ‫سه‌ركردایه‌تیی كورده‌كانی سوریا بكات‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬كورده‌كانی سوریا ئه‌وه‌یان ره‌ت‬ ‫ك���رده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه په‌كه‌ك ‌ه سه‌ركردایه‌تییان‬ ‫بكات‌و ده‌یانویست وه‌ك كوردێكی سوریا‬ ‫بمێننه‌وه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ش��دا‪ ،‬ك ‌ه سوریا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪22‬‬

‫سیاسه‌تی بێزاركه‌ری ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ر ك��ورده‌ك��ان��دا پیاد ‌ه ده‌ك��رد‪،‬‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه سه‌رێكه‌و ‌ه هۆكارێكی باش بوو‬ ‫بۆ رژێمی سوریا ب ‌ه به‌كارهێنانی به‌شێكی‬ ‫كه‌می ئ��ه‌و كه‌مینه‌ی ‌ه ل�� ‌ه دژی توركیا‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك حكومه‌تی س��وری��ا یارمه‌تیی‬ ‫رێكخراوی چه‌كداریی كورده‌كانی ده‌دا‪،‬‬ ‫ی ت����ره‌و ‌ه ه��ی��چ یارمه‌تییه‌كی‬ ‫ل�� ‌ه الی��ه‌ك�� ‌‬ ‫كورده‌كانی سوریای ن��ه‌ده‌دا‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫پیاده‌كردنی ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه كورده‌كانی‬ ‫سوریا‪ ،‬یان خه‌ڵك ‌ه ئاساییه‌كانی نیگه‌ران‬ ‫ك��ردب��وو‪ .‬ئ��ه‌م سیاسه‌ته‌ی سوریا نه‌ك‬ ‫ه��ه‌ر ب ‌ه ته‌نها له‌گه‌ڵ په‌كه‌كه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر تاڵه‌بانی‌و (ی‪.‬ن‪.‬ك)ی��ش هه‌روا‬ ‫ب��وو‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر هه‌مان نییه‌ت‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫په‌كه‌كه‌دا په‌یڕه‌و ده‌كرا‪ .‬توركیا ل ‌ه هه‌وڵی‬ ‫ئ��ه‌وه‌دا ب��وو‪ ،‬ك ‌ه سنوورێك بۆ په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫داب��ن��ێ��ت‪ .‬ئ���ه‌و ‌ه ب��وو ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1988‬ــ‬ ‫‪1989‬دا ل ‌ه سه‌ر سنووره‌كان په‌رژینێكی‬ ‫دروستكرد بۆ رێگا گرتن ل ‌ه چاالكییه‌كانی‬ ‫په‌كه‌كه‌‪ .‬دروستكردنی ئه‌م په‌رژین ‌ه كاری‬ ‫خ��ۆی ك��ردو ئیدی په‌كه‌ك ‌ه نه‌یده‌توانی‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��و خ��اك��ی ت��ورك��ی��ادا وه‌ك ج���اران‬ ‫چاالكییه‌كانی خۆی ئه‌نجام بدات‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌شدا بوونی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه سوریا هێشتا‬ ‫حكومه‌تی ئ��ه‌ن��ق��ه‌ره‌ی ن��ی��گ��ه‌ران‌و بێزار‬ ‫كردبوو‪ .‬ل ‌ه سااڵنی نه‌وه‌ده‌كاندا هه‌ردوو‬ ‫حكومه‌تی س��وری��او ت��ورك��ی��ا گه‌یشتن ‌ه‬ ‫رێكه‌وتننامه‌یه‌كی ئاشتییانه‌‪ ،‬ك ‌ه پشكی‬ ‫گه‌وره‌ی ئه‌و رێكکه‌وتننامه‌ی ‌ه په‌یوه‌ندیی‬

‫ب ‌ه مه‌له‌سه‌ی ك��ورده‌و ‌ه هه‌بوو‪ .‬توركیا‬ ‫ده‌یویست په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه بناغه‌و ‌ه هه‌ڵبكه‌نێت‬ ‫ل ‌ه سوریاو تێكی بشكێنێت‪ .‬حكومه‌تی‬ ‫سوریا ده‌یوست به‌شێكی زیاتری ئاوی‬ ‫(فورات)ی خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌ی ‌ه ناڕه‌زایی‬ ‫كێشه‌ی كه‌می رێژه‌ی ئاویان هه‌بوو ب ‌ه‬ ‫ه��ۆی بوونی ئ��ه‌و به‌ربه‌ستانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫الیه‌ن توركیاو ‌ه دروستكرابوون به‌شێكی‬ ‫كه‌می رێ��ژه‌ی ئاو بۆ سوریا ده‌مایه‌وه‌‪.‬‬ ‫توركیا ل ‌ه لێدوانێكیدا هه‌میش ‌ه هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫به‌كارهێنانی هێرشی سه‌ربازی ل ‌ه دژی‬ ‫س��وری��ا ده‌ك����رد‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ێ��ت‌و س��وری��ا‬ ‫پاپه‌ند نه‌بێت ب ‌ه به‌ڵێنه‌كانیه‌وه‌‌و چیتر‬ ‫ل��ه‌ پ��ش��ت چ���االك���ك���ردن‌و ی��ارم��ه‌ت��ی��دان��ی‬ ‫پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌و ‌ه ن��ه‌ب��ێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه ب��ه‌ه��اری ساڵی‬ ‫‪1988‬دا س�����ه‌رۆك (ئ���ه‌س���ه‌د) ه��ه‌م��وو‬ ‫سه‌ربازگه‌كانی مه‌شقپێكردنی سه‌ر ب ‌ه‬ ‫په‌كه‌كه‌‌و نووسینگه‌ی نوێنه‌ری په‌كه‌كه‌ی‬ ‫ل ‌ه سوریا داخست ب ‌ه هۆی هه‌ڕه‌شه‌ی‬ ‫توركیا ل ‌ه به‌كارهێنانی سوپا ل ‌ه دژی‬ ‫سوریا‪ .‬ئیتر داستانی گه‌ڕانی ئۆچه‌اڵن‬ ‫ده‌س��ت��ی پێكرد ل�� ‌ه واڵت��ان��ی ئ��ه‌وروپ��او‬ ‫جه‌نگاوه‌ره‌كانی په‌كه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه به‌شی‬ ‫توركیا بوون به‌ره‌و ناوچه‌كانی سه‌رووی‬ ‫عێراق رۆیشتن‪ ،‬یان ل ‌ه توركیا مانه‌وه‌و‬ ‫جه‌نگاوه‌ره‌كانی‌تری په‌كه‌كه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سوریا بوون ره‌نگ ‌ه ل ‌ه سوریا مابنه‌و ‌ه‬ ‫رێكه‌وتنێكی نهێنیش ه��ه‌ب��وو ل�� ‌ه نێوان‬ ‫حكومه‌تی سوریاو په‌كه‌ك ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ن���ه‌ووروژان���دن���ی ك��ورده‌ك��ان��ی س��وری��او‬

‫‪23‬‬

‫خۆ الدان ل ‌ه په‌رچه‌كرداری كورده‌كانی‬ ‫سوریاو هێشتنه‌وه‌یان ب ‌ه ئارامی‪.‬‬

‫كاریگه‌ریی سیاسه‌تی په‌كه‌كه‌ له‌ سه‌ر‬ ‫توركیا‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه ه��ۆك��اری هه‌ڵگیرساندنی‬ ‫ك��وده‌ت��ای ساڵی ‪( 1980‬جه‌میل باییك)‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌و ك��وده‌ت��ای��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه ‪ 12‬ی‬ ‫ئه‌یلولی ‪ 1980‬زۆر هۆكاری به‌رپابوونی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئامانجی ب��ن��ه‌ره‌ت��ی ئه‌و‬ ‫كوده‌تای ‌ه ته‌سفیه‌كردنی ته‌ڤگه‌ری ئازادی‬ ‫خوازی گه‌لی كورد بوو‪ ،‬ئه‌مه‌ی ب ‌ه بنچین ‌ه‬ ‫وه‌رگرتبوو‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و ته‌ڤگه‌ر ‌ه ته‌سفی ‌ه‬ ‫نه‌كات ئه‌وا ناگات ‌ه ئامانجی خۆی‪ .‬ئه‌و‬ ‫كوده‌تای ‌ه ب ‌ه ده‌ستی ئه‌مریكا ئه‌نجام درا‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێوات توركیا ب ‌ه سه‌المه‌تی‬ ‫بهێڵێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ل�� ‌ه ئ��ێ��ران حوكمی‬ ‫(ش���ا) رووخ���اب���وو‪ ،‬ئه‌مریكا گورزێكی‬ ‫كوشنده‌ی به‌ركه‌وتبوو‪ ،‬ل ‌ه ئه‌فغانستاندا‬ ‫سۆڤیه‌ت تێكه‌وتبوو‪ ،‬ئه‌م ‌ه بۆ ئه‌مریكا‬ ‫گ���ورزوو ك��وده‌ت��ا ب��وو‪ .‬ل�� ‌ه خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ن��اوی��ن��دا ب����ه‌ره‌ی الی��ه‌ن��گ��ی��ری سۆڤیه‌ت‬ ‫به‌هێز بووبوو‪ ،‬ل ‌ه توركیاشدا ته‌ڤگه‌ری‬ ‫چه‌پی ت��ورك‌و ته‌ڤگه‌ری ئازادیخوازی‬ ‫گه‌لی كوردستان ل ‌ه نێو پێشكه‌وتنێكی‬ ‫مه‌زندا بوون‌و كێشه‌ی جددی ل ‌ه ئارادا‬ ‫بوون‪ .‬ئه‌گه‌ر رێگری له‌مان ‌ه نه‌كات ئه‌وا‬ ‫له‌وان ‌ه توركیاش ل ‌ه ده‌ستی ده‌ربچێت‪،‬‬

‫ئه‌و كات ‌ه ئه‌مریكاو سیسته‌م (سیسته‌می‬ ‫س����ه‌رم����ای����ه‌داری) زه‌ب���رێ���ك���ی م��ه‌زن��ی‬ ‫ب��ه‌رده‌ك��ه‌ت‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی سیستم زه‌ب��ری‬ ‫به‌رنه‌كه‌وێت‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی ئ��ه‌و زه‌ب��ره‌ی‬ ‫ل ‌ه سیسته‌میش كه‌وتوو ‌ه بێكاریگه‌ری‬ ‫بكات كوده‌تایه‌كی سه‌ربازییان ل ‌ه توركیا‬ ‫پێشخست‪.‬‬ ‫سیاسه‌ت ‌ه دوژمنكاره‌كانی ئه‌نقه‌ر ‌ه ل ‌ه‬ ‫دژی ك��ورد ش��ێ��وازی ت��ازه‌ی گرت ‌ه به‌ر‬ ‫ل ‌ه دوای كوده‌تاكه‌ی ساڵی ‪ ،1980‬ك ‌ه‬ ‫سیاسه‌تی شۆڤینیه‌كانی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ئاشكرا پیاد ‌ه ده‌كرد‪ .‬ئه‌وه‌بوو سه‌ركرد ‌ه‬ ‫سه‌ربازیی ‌ه نوێیه‌كانی توركیا هه‌روه‌كو‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌كانی پێشوو‪ .‬رایانگه‌یاند دان‬ ‫نانێن ب ‌ه هیچ مافێك ل ‌ه مافه‌كانی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫كورد‪ .‬هه‌روه‌ها سه‌رۆكی واڵت (كه‌نعان‬ ‫ئیڤرین) ل ‌ه تشرینی یه‌كه‌می ساڵی ‪1980‬‬ ‫ل�� ‌ه چاوپێكه‌وتنێكیدا ل��ه‌گ��ه‌ڵ گ��ۆڤ��اری‬ ‫(دیڕشبیگل) گوتی‪ :‬كورده‌كان زۆرجار‬ ‫راپه‌ڕیوون له ‌سه‌رده‌می ئیمپراتۆریه‌تی‬ ‫عوسمانی‌و ئ��ه‌ت��ات��ورك‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬ئێم ‌ه له‬ ‫‌ب��ه‌رده‌م نه‌خشه‌و پالنێكی شه‌یتانیداین‪،‬‬ ‫ک توركیا الواز ده‌بێت كورده‌كان‬ ‫كاتێ ‌‬ ‫راده‌پ����ه‌رن‪ ،‬ئ���ه‌وان ب�� ‌ه ه��اوك��اری هێزی‬ ‫بێگان ‌ه ده‌یانه‌وێت توركیا پارچ ‌ه پارچ ‌ه‬ ‫بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها گوتی‪ :‬كورد بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم‪ ،‬رێگایان پێناده‌ین واڵت پارچ ‌ه‬ ‫پارچ ‌ه بكه‌ن‪ ،‬ل ‌ه توانایشیاندا نی ‌ه هیچ‬ ‫ێ به‌رن‪ ،‬بۆی ‌ه ئێمه‌ش هه‌موو‬ ‫شتێكمان ل ‌‬ ‫هه‌وڵێكمان خسۆت ‌ه كار تا ئه‌م كێشه‌ی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪24‬‬

‫ل ‌ه ڕه‌گ‌و ریشه‌و ‌ه هه‌ڵكه‌نین‪ .‬ده‌ستوری‬ ‫توركیاش‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی رووكه‌شی‬ ‫راپ��رس��ی له ‌س��ه‌ر ك��را‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1982‬‬ ‫جه‌خت ده‌كاته‌و ‌ه له ‌سه‌ر بێبه‌شكردنی‬ ‫كورد ل ‌ه مافه‌كانی له‌م واڵته‌دا‪ .‬ل ‌ه پێشه‌كیی‬ ‫ێ هیچ مه‌رج‌و‬ ‫ده‌ستووره‌كه‌دا هاتوو ‌ه (ب ‌‬ ‫كۆتێك ده‌بێت سه‌روه‌ری بۆ گه‌لی توركی‬ ‫بێت‪ ).‬هه‌روه‌ها بنه‌مای ره‌گه‌زپه‌رستی‬ ‫جێگیر ك��را ل ‌ه یاسا بنه‌ڕه‌تییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت كاندیدكراو یا هه‌ر كه‌سێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پۆستێكی حكومی‪ ،‬یان به‌رپرسیارێتیه‌ك‬ ‫ل ‌ه ئه‌ستۆ ده‌گرێت‪ ،‬ده‌بێت سه‌ر ب ‌ه گه‌لی‬ ‫توركی بێت له‌ هه‌‌ر روویه‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫جه‌نه‌ڕاڵه‌كان ئه‌ركه‌كانی خۆیان وه‌ك‬ ‫رزگ��ارك��ردن��ی دی��م��وك��راس��ی ل��ه‌ ده‌س��ت‬ ‫سیاسه‌تكاران‌و پاكسازیی ل ‌ه سیسته‌م ‌ه‬ ‫سیاسیه‌كه‌دا چاولێده‌كرد‪ .‬ئه‌وان له‌مه‌دا‬ ‫زیاتر ل ‌ه پێشینه‌كانیان تێپه‌ڕاند‪ .‬نه‌ك ته‌نها‬ ‫په‌رله‌مانتاران ره‌وانه‌ی ماڵه‌و ‌ه كرانه‌وه‌و‬ ‫پ��ارت�� ‌ه سیاسیه‌كانیش داخ����ران‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫پارێزگارو ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانیه‌كانیش‪،‬‬ ‫ك ‌ه زیاتر ل ‌ه ه��ه‌زارو حه‌وت سه‌د كه‌س‬ ‫ده‌بوون‪ ،‬لێ خران‪ .‬هه‌موو ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ل ‌ه ده‌ستی سوپادا كۆكرایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه ده‌ستی ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ك ‌ه ل ‌ه الیه‌ن جه‌نه‌راڵ (كه‌نعان‬ ‫ئه‌ڤه‌رین)ی سوپاساالره‌و ‌ه سه‌ركردایه‌تی‬ ‫ده‌ك��را‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه ‪14‬ی سێپته‌مبه‌ردا ب ‌ه‬ ‫فه‌رمی وه‌ك سه‌رۆك كۆمار راگه‌یه‌ندرا‪.‬‬ ‫هه‌فته‌ییه‌ك دواتر‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی‬

‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی���ی‪ ،‬ك��� ‌ه ت��ه‌ن��ه��ا ل��� ‌ه ئ��ه‌ن��دام�� ‌ه‬ ‫سه‌ربازییه‌كانی پێكده‌هات‪ ،‬كابینه‌یه‌كی‬ ‫‪ 27‬ئه‌ندامی ل ‌ه سایه‌ی سه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫(بوڵند ئۆلوسو) پێكهێنا‪ ،‬ئه‌و كابینه‌یه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه بیرۆكرات‌و ئه‌فسه‌ر ‌ه خانه‌نشینه‌كان‬ ‫پێكده‌هات‌و هیچ سیاسه‌تكارێكی چاالكی‬ ‫ته‌نانه‌ت سیاسه‌تكارانی پێشووتری ل ‌ه‬ ‫خ��ۆ ن��ه‌گ��رت��ب��وو‪ .‬ه��ه‌م��وو ئه‌ركێكی ئه‌م‬ ‫كابینه‌ی ‌ه پێدانی راوێژ بوو ب ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئاسایش‌و جێبه‌جێكردنی بڕیاره‌كانی ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌ه ب��وو‪ .‬ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی مافی لێخستنی وه‌زیره‌كانی‬ ‫هه‌بوو‪ .‬ئ��ه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ی ن��ه‌ك ه��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫رێ��گ��ا‌ی وه‌زاره‌ت���ه‌ك���ان���ه‌و ‌ه ك���اری خۆی‬ ‫جێبه‌جێده‌كرد‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه رێگای فه‌رماند ‌ه‬ ‫سه‌ربازییی ‌ه هه‌رێمی‌و ناوچه‌ییه‌كانیشه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ ب��� ‌ه پ��ێ��ی ی���اس���ای س��ه‌رب��ازی��ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی زۆر به‌رفره‌وانیان پێدرابوو‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وان�� ‌ه ك��ران�� ‌ه ب��ه‌رپ��رس��ی پ�����ه‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫باڵوكراوه‌كان‪ ،‬ژووری بازرگانیی یه‌كێتی ‌ه‬ ‫پیشه‌ییه‌كان‌و ل�� ‌ه ئه‌نجامدانی ئ��ه‌رك‌و‬ ‫به‌كارهێنانی ده‌سه‌اڵته‌كه‌یان قسورییان‬ ‫ن��ه‌ك��رد‪ .‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1982‬ب�� ‌ه فرمانێكی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ئاسایش هه‌‌ر گه‌نگه‌شه‌یه‌كی‬ ‫ئاشكرا له‌الیه‌ن كۆن ‌ه سیاسه‌تكاره‌كانه‌و ‌ه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه راب���ردوو‪ ،‬ئیستاو ئایند ‌ه‬ ‫قه‌ده‌غ ‌ه كرا‪ .‬هه‌موو ئه‌و كۆن ‌ه پارتانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه پاش كوده‌تاك ‌ه ل ‌ه كارخران‪ ،‬به‌فه‌رمیی‬ ‫ل ‌ه ‪16‬ی ئۆكتۆبه‌ردا هه‌ڵوه‌شێنرانه‌وه‌‌و‬ ‫موڵك‌و داراییان ده‌ستی به‌سه‌ردا گیرا ‪ .‬‬

‫‪25‬‬

‫له‌گه‌ڵ ئه‌و رێ‌و شوێن ‌ه توندو تیژانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌سه‌اڵتدارانی توركیا گرتبوویانه‌به‌ر‬ ‫ل ‌ه دژی كورد‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬نه‌یانتوانی ئالۆزی‬ ‫ته‌نگه‌ژه‌كانی نێو كوردستانی توركیا‬ ‫س���ووك ب��ك��ه‌ن‪ .‬ئ���ه‌وه‌ت���ا ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ه��ه‌ش��ت��اك��ان��دا چ���ه‌ن���دی���ن رێ���ك���خ���راوی‬ ‫س��ی��اس��ی ك�����ورد ك����اری����ان ده‌ك������رد ل ‌ه‬ ‫بارودۆخێكی نهێنی‌و نیمچ ‌ه ئاشكراش‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و رێ��ك��خ��راوان��ه‌ش پ��ارت��ی كرێكارانی‬ ‫كوردستان (ئاپۆچییه‌كان)و پارتی كاری‬ ‫كوردستان (الیه‌نگری ش��ڤ��ان)و پارتی‬ ‫سۆشیالیستی ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��او‬ ‫(ك����وك)و ئ���ااڵی رزگ����اری تێكۆشین‌و‬ ‫(كاوا)و زۆری ‌تریش‪ .‬ئه‌م رێكخراوانه‌و‬ ‫رێكخراو ‌ه سیاسیه‌كانی تریش چه‌ندین‬ ‫گ��ۆڤ��ارو رۆژن��ام��ه‌ی��ان ده‌رده‌ك���رد وه‌كو‬ ‫(رۆژا واڵت)و (ژیانا نوێ‌)و (اوغیورلیوك‬ ‫ــ سه‌ربه‌ستی)و (تێكۆشین)و (خه‌بات)‬ ‫و‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ك��� ‌ه زۆرج�����ار ئ���ه‌م گ��ۆڤ��ارو‬ ‫رۆژنامان ‌ه قه‌ده‌غ ‌ه د ‌هك��ران‌و ئه‌وانه‌شی‪،‬‬ ‫ك ‌ه باڵویان ده‌ك��رده‌و ‌ه تووشی چه‌ندین‬ ‫ج��ۆر س���زادان ده‌ب���وون���ه‌وه‌‪ .‬جموجۆلی‬ ‫ناڕه‌زایی‌و بێزاری جه‌ماوه‌ر ل ‌ه گه‌شه‌دا‬ ‫بوو‪ ،‬ك ‌ه زۆر شێوازی توندی گرته‌به‌ر‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها په‌ره‌سه‌ندنی بزاڤی نه‌ته‌وایه‌تی‬ ‫ل ‌ه كوردستانی عێراق‌و بووژاندنه‌وه‌ی‬ ‫پرسی ك��ورد ل ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوده‌برا ب ‌ه (شۆرشی ئیسالمی) وزه‌یه‌كی‬ ‫زیاتری به‌خشی ب ‌ه خه‌بات‌و تێكۆشانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی كورد ل ‌ه توركیا‪ .‬به‌اڵم تیرۆرو‬

‫تۆقاندنی پۆلیس‌و سه‌ربازی توندوتیژ‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران��ی توركی ل ‌ه دژی ك��ورد‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها نه‌بونی ك��ه‌ش‌و بارودۆخێكی‬ ‫پێویست ب��ۆ خ��ه‌ب��ات��ك��ردن ب�� ‌ه ه��ۆك��ارو‬ ‫ش��ێ��وازی س��ی��اس��ی‪ .‬پ��ارت�� ‌ه ك��ورده‌ك��ان��ی‬ ‫ن��اچ��ارك��رد پ��ه‌ن��ا ب��ب��ه‌ن��ه‌ ب���ه‌ر خ��ه‌ب��ات‌و‬ ‫تێكۆشانی چ��ه‌ك��داری‪ .‬ل ‌ه بارودۆخێكی‬ ‫به‌و شێوه‌ی ‌ه پارتی كرێكارانی كوردستان‬ ‫هه‌ستان به‌ چاالكییه‌كانی‪.‬‬ ‫ب��ه‌ ه��ۆی ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ك���ارو چ��االك��ی‌و‬ ‫سیاسه‌ت‌و توندو تیژییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه توركیا‬ ‫گرتی ‌ه ب���ه‌ر‪ ،‬ك��اردان��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه ده‌ستی كرد ب ‌ه‬ ‫چاالكییه‌كانی خ��ۆی دژ ب�� ‌ه حكومه‌تی‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫(ده‌یڤید ماكداول) ل ‌ه كتێبه‌كه‌یدا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ل ‌ه ئابی ‪ 1984‬حزبێك به‌ناوی (پارتی‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی ك��وردس��ت��ان��ی ت��ورك��ی��ا)‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ت��ا ئ�����ه‌وده‌م زۆر ن���اس���راو ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كوردستان ل ‌ه دژی هێز ‌ه سه‌ربازییه‌كانی‬ ‫توركیا ده‌ستی ب ‌ه زنجیر ‌ه عه‌مه‌لیاتێكی‬ ‫ع��ه‌س��ك��ه‌ری‌و ب��ۆس�� ‌ه دان��ان��ه‌و ‌ه ك���رد‪ .‬ل ‌ه‬ ‫م��اوه‌ی ده‌ی��ه‌ی دوات��ر چاالكییه‌كانی ئه‌م‬ ‫حیزبه‌‪ ،‬ب��وو ‌ه ه��ۆی ك��وژران��ی نزیكه‌ی‬ ‫‪ 12‬ه����ه‌زار ك���ه‌س‌و نیشانه‌یه‌كی ك��ه‌م‬ ‫ێ نه‌ده‌بینرا‪ .‬له‌م میانه‌یه‌دا‬ ‫بوونه‌وه‌ی ل ‌‬ ‫‪،‬حكومه‌تی توركیا‪ ،‬ك ‌ه بۆ ماوه‌یه‌كی كه‌م‬ ‫ێ ده‌ركه‌وتبوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫چه‌ند نیشانه‌یه‌كی ل ‌‬ ‫نیازی وای ‌ه ناسنامه‌ی كوردی ل ‌ه ساالنی‬ ‫‪ 1990‬ــ ‪ 1993‬ب ‌ه ره‌سمی ل ‌ه ناو كۆماردا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪26‬‬

‫بسه‌لمێنێت‌‪ ،‬جارێكی دیك ‌ه هه‌ڵوێستی‬ ‫(ئینكاری) خۆی كه‌وا پێده‌چوو چاره‌یه‌كی‬ ‫دیكه‌ی نه‌بێت‪ ،‬وه‌رگرته‌وه‌‪ .‬‬ ‫الی��ه‌ن��ێ��ك��ی دی���ك���ه‌ی خ��ه‌ب��ات��ی (پ‪ .‬ك‪.‬‬ ‫ك) ت��ون��دك��ردن��ی رێ��وش��وێ��ن��ی ئاسایش‬ ‫ب�� ‌ه درێ���ژای���ی س��ن��وور ب����وو‪ .‬ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪( 1985‬ب���ه‌ره‌ی رزگ���اری خ��وازی گه‌لی‬ ‫كوردستان)ی دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه پارتیزانی‬ ‫نێو ش��ارو ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی زان��ی��اری كار‬ ‫ت بۆ‬ ‫ب��ك��ات‌و س��ه‌ره‌ن��ج��ام بنكه‌یه‌ك بێ ‌‬ ‫كۆكردنه‌وه‌ی خه‌ڵك ل ‌ه ده‌وری خۆی‌و‬ ‫هاندانیان‪( .‬ب��ه‌ره‌ی رزگاریخوازی گه‌لی‬ ‫كوردستان) له‌م خاك ‌ه هه‌ژاره‌ی به‌رده‌م‬ ‫سته‌م‌و سه‌ركوتی حكومه‌ت ب ‌ه خێرایی‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ی ك��ردو ف���ره‌وان ب��وو‪ ،‬ه��ه‌ر ئه‌و‬ ‫پشتیوانییه‌ی رۆژبه‌رۆژ زیاتره‌ی خه‌ڵك‬ ‫ب����وو‪ ،‬ك�� ‌ه (پ‪ .‬ك‪ .‬ك)ی ل��ه‌ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫حكومه‌تدا‪ ،‬ك��رد ‌ه هۆكارێكی ترسناك‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌رام��ب��ه‌ردا حكومه‌ت ه��ه‌وڵ��ی ده‌دا‬ ‫ت (پ‪ .‬ك‪ .‬ك)‬ ‫ئه‌و ترس‌و ل��ه‌رز ‌ه نه‌هێڵێ ‌‬ ‫دروستی كردبوو‪ ،‬ب ‌ه ترس وه‌اڵمی ترس‬ ‫ت‬ ‫بداته‌وه‌‪ ،‬وا پێده‌چوو له‌و باوه‌ڕه‌دابێ ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر كورده‌كان زیاتر ل ‌ه (پ‪ .‬ك‪ .‬ك) ل ‌ه‬ ‫ت یاخی بوون‌و‬ ‫ئه‌نقه‌ر ‌ه بترسن‪ ،‬ده‌توانرێ ‌‬ ‫سه‌ركه‌شی كپ بكرێته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه كۆمه‌ڵێكی‬ ‫خ��ۆش��گ��وزه‌ران��دا‪ ،‬ك�� ‌ه ب�� ‌ه ه��ۆی كێشه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نی شتگه‌لێكی زۆر ل ‌ه ده‌ست ده‌چوو‪،‬‬ ‫جێبه‌جێكردنی به‌رنامه‌یه‌كی وا له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫ك��اری��گ��ه‌رب��ێ��ت‌‪ ،‬ب����ه‌اڵم ل��ه‌ ه��ه‌ل��وم��ه‌رج‌و‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ه��ه‌ژارك��راوی كوردستاندا‪،‬‬

‫ك ‌ه كۆمه‌ڵێكی خه‌ڵك ئاسۆو ئاینده‌یه‌كیان‬ ‫ل ‌ه ب��ه‌رده‌م��دا نه‌بوو‪ ،‬شێوه‌ی راكێشانی‬ ‫خه‌ڵك ب ‌ه هۆی موڵكداره‌كان‪ ،‬ل ‌ه باری‬ ‫رزین‌و ل ‌ه سه‌ر هه‌ڵدێری ئه‌ماندا بوون‪،‬‬ ‫ش��ێ��وه‌ی ل��ه‌م ج���ۆره‌ ل�� ‌ه واق��ی��ع��دا ن��ه‌وت‬ ‫رژان���دن ب ‌ه س��ه‌ر ئ��اگ��رداب��وو‪ .‬كوده‌تای‬ ‫عه‌سكه‌ری ساڵی‪ 1980‬پێشتر رژێمێكی‬ ‫توندوتیژی بۆ كوردستان‪ .‬سوپا هه‌قی‬ ‫ب ‌ه ملمالنێی نێوان (راس���ت)و (چ��ه‌پ)ی‬ ‫ن��او زان��ك��ۆو گ��ه‌ڕ ‌هك��ی ه��ه‌ژار نشینه‌كان‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬بێجگ ‌ه ل ‌ه ش��ه‌ڕی كۆریا (‪1950‬‬ ‫ــ ‪)1952‬و قوبرس (‪)1974‬و رۆڵێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه ناتۆدا هه‌یبوو‪ ،‬ب ‌ه درێژایی نیو سه‌ده‌‪،‬‬ ‫ئه‌زموونی گه‌ور ‌ه ئاڕاسته‌ی هۆی بوونی‪،‬‬ ‫ک‬ ‫سه‌ركوتی كوردستان بوو‪ .‬له‌به‌ر هه‌ندێ ‌‬ ‫بۆ سوپا ئه‌م ‌ه كارێكی سروشتی بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌رنجی خۆی له ‌سه‌ر كوردستان چڕ‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌و شێوازانه‌ی ده‌یگرت ‌ه‬ ‫به‌ر‪ ،‬دروست یارمه‌تیی ئه‌و شته‌ی ده‌دا‪،‬‬ ‫ێ ده‌ترسا‪ .‬یه‌كه‌م جار‬ ‫ك ‌ه خۆی زۆری ل ‌‬ ‫هه‌وڵیدا كلتووری ك��وردی ل ‌ه نێوببات‪.‬‬ ‫ل ‌ه تشرینی یه‌كه‌می ساڵی ‪ 1983‬یاسای‬ ‫ژم��ار ‌ه (‪)2932‬ی دان��ا‪ ،‬ك ‌ه به‌كارهێنانی‬ ‫زمانی كوردی قه‌ده‌غ ‌ه ده‌كرد‪( .‬كوردی)‬ ‫ببوو ‌ه (دێو)ێكی وا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م یاسای ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی خۆی ل ‌ه به‌كارهێنانی ئه‌م وش ‌ه‬ ‫ح��ه‌س��اس�� ‌ه الب�����دات‌و ل�� ‌ه ه��ه‌م��ان ك��ات��دا‬ ‫مه‌به‌سته‌كه‌شی رابگه‌یه‌نێت‌‪ ،‬ناچار بوو‬ ‫زنجیر ‌ه زاراوه‌و وشه‌یه‌كی دیك ‌ه به‌كار‬ ‫بهێنێت‌‪ .‬ق��ه‌ده‌غ�� ‌ه بوونێكی ل��ه‌م ج��ۆر ‌ه‬

‫‪27‬‬

‫ل�� ‌ه س���ه‌ره‌ت���ادا ك���اری ل�� ‌ه خ��وێ��ن��ده‌وارو‬ ‫هه‌ڵسوراو ‌ه سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كان‬ ‫ك��رد‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬دام‌و ده‌زگاكانی حكومه‌ت‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ب�� ‌ه خه‌ڵكی ن��ه‌خ��وێ��ن��ده‌واری‬ ‫ت هه‌موو‬ ‫واڵتیشی رابگه‌یه‌نێت‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێ ‌‬ ‫ناسنامه‌ی ك���وردی ق��ه‌ده‌غ�� ‌ه ب��ێ��ی‌‪ ،‬رێو‬ ‫شوێنی دیكه‌ی گرت ‌ه ب��ه‌ر‪ .‬ل ‌ه كانوونی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م��ی ‪ 1982‬وه‌زی����ری پ����ه‌روه‌رده‌و‬ ‫فێركردن ب ‌ه پارێزگاره‌كانی راگه‌یاند‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه (گ���ۆران���ی ف��ۆل��ك��ل��ۆری رۆژه����ه‌اڵت‌و‬ ‫خوارووی رۆژهه‌اڵتی ئه‌نادۆڵ) له‌وانه‌ی ‌ه‬ ‫بۆ (مه‌به‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی) یان جودایی‬ ‫ت ته‌نیاو‬ ‫خوازان ‌ه به‌كاربهێنرێت‌‌و ده‌بێ ‌‬ ‫ته‌نیا ب ‌ه زمانی توركی بگوترێن‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ت ن��اوی منداڵه‌كان‌و گونده‌كانیش‬ ‫نابێ ‌‬ ‫سیمایه‌كی ك��وردی��ان پێو ‌ه دی��ارب��ێ‌‪ ،‬تا‬ ‫ساڵی ‪ 1986‬ب ‌ه مه‌به‌ستی له‌نێوبردنی‬ ‫ناسنامه‌ی ك��وردی ل ‌ه ئادیامان‌و غازی‬ ‫ئانتاب‌و ئورفه‌و ماردین‌و سێرت‌و ئامه‌د‪،‬‬ ‫ل ‌ه كۆی ‪ 3524‬گوند‪ ،‬ناوی ‪ 2842‬گوند‬ ‫گ��ۆڕاب��وو‪ .‬هیچ ك��وردێ��ك ل��ه‌و روداوان��� ‌ه‬ ‫ێ ئاگا نه‌بوو‪ .‬بێگومان سوپاش رۆڵ‌و‬ ‫ب‌‬ ‫ئه‌ركی نیشتمانی خ��ۆی ل ‌ه دابینكردنی‬ ‫ئاسایشی ناوچه‌ك ‌ه ده‌زان���ی‪ .‬ل ‌ه م��اوه‌ی‬ ‫س��ااڵن��ی ده‌ی���ه‌ی ‪1980‬دا‪ ،‬ژم���اره‌ی ئه‌و‬ ‫هێزانه‌ی بۆ كۆنترۆڵ كردنی كوردستان‬ ‫راس���پ���ێ���ردراب���وون ب������ه‌رده‌وام رو ‌و ل ‌ه‬ ‫زیادبوون بوو‪ .‬ل ‌ه سه‌ره‌تای ده‌یه‌ی ‪1990‬‬ ‫گه‌یشت ‌ه دوو ه���ه‌زار ك���ه‌س‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫سه‌ركوت گوشاری حكومه‌ت‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬

‫ئه‌شكه‌نجه‌و پێشێلكردنی ك��ه‌رام��ه‌ت��ی‬ ‫ێ راده‌و ف����ره‌وان ب���وو‪ ،‬كه‌م‬ ‫خه‌ڵكی ب�� ‌‬ ‫كه‌س هه‌بوون زیان‌و خراپه‌ی عه‌مه‌لیات ‌ه‬ ‫ک‬ ‫به‌رده‌وامه‌كانیان به‌رنه‌كه‌وێت‪ .‬هه‌ندێ ‌‬ ‫جار ف‌رم��ان ئه‌وه‌بوو‪ ،‬ك ‌ه هه‌ركه‌سێك‬ ‫ێ بیكوژن‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ت ده‌ستبه‌ج ‌‬ ‫ده‌گرن‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫توندتربوونی پێكدادانه‌كان هه‌ل‌و مه‌رجی‬ ‫ژیان به‌رده‌وام به‌ره‌و خراپی ده‌چوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای ساڵی ‪ 1989‬چه‌ند راپۆرتێك‬ ‫ل ‌ه توركیا باڵوبوونه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه باسیان ل ‌ه‬ ‫توندو تیژی سوپاو مانگرتنی كۆمه‌اڵنی‬ ‫خه‌ڵكی ل ‌ه (س��ێ��رت‌)و شوێنه‌كانی دیك ‌ه‬ ‫ێ‬ ‫ده‌كرد‪ ،‬ك ‌ه وا ده‌زانرا گیراوه‌كان‪ ،‬ب ‌ه ب ‌‬ ‫(هۆو ئه‌گه‌رێكی دیار) ل ‌ه زیندانه‌كانیاندا‬ ‫مردوون‪ .‬ل ‌ه ته‌موزی ‪ 1988‬بڕیارنامه‌ی‬ ‫ژمار ‌ه ‪582‬ی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران راده‌ی‬ ‫ده‌سته‌اڵته‌كانی فه‌رمانداری گشتی فره‌وان‬ ‫ێ‬ ‫كردو ده‌سته‌اڵتی پێدا‪ ،‬ك ‌ه ن ‌ه ته‌نیا‪ ،‬ده‌توان ‌‬ ‫ه��ه‌ر گ��ون��دێ��ك‪ ،‬ك�� ‌ه پێویست ب��ێ‌‪ ،‬چۆڵ‬ ‫ت دانیشتوانه‌كانی‬ ‫بكات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌شتوانێ ‌‬ ‫ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه دوور بخاته‌وه‌‪ .‬ژماره‌ی ئه‌و‬ ‫گوندو زستان ‌ه ه��ه‌واران��ه‌ی ل ‌ه ناوچه‌ی‬ ‫س��ن��وور چ��ۆڵ ك���ران‪ ،‬ل�� ‌ه كۆتایی ساڵی‬ ‫‪ 1989‬گه‌یشته چوار هه‌زارو ‌ ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ێ ساڵی دواتردا وێرانكردنی گونده‌كان‬ ‫س‌‬ ‫ل�� ‌ه شوێنه‌كانی دی��ك��ه‌ش‪ ،‬ب�� ‌ه راده‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫زۆرت��ر ده‌ستی پێكرد‪ ،‬به‌شێوه‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪1994‬دا ژماره‌ی ئه‌م گوندو‬ ‫چ��ۆڵ��ك��راو وێ��ران��ك��راوان�� ‌ه گه‌یشت ‌ه دوو‬ ‫هه‌زارو ژماره‌ی ئاواره‌كان گه‌یشت ‌ه ‪750‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪28‬‬

‫حه‌فت سه‌دو په‌نجا هه‌زار كه‌س‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانی پارتی كرێكارانی‬ ‫كوردستان له‌ رووی ئایدۆلۆجییه‌وه ل ‌ه‬ ‫دوای ساڵی ‪1999‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪2000‬دا گۆڕانكاری ستراتیجی‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی فه‌رمی بڕیاری ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬كاتێك‪ ،‬ك ‌ه ‪ pkk‬ل ‌ه كوردستاندا‬ ‫ده‌ستی ب ‌ه كارو تێكۆشان كرد‪ ،‬یه‌كێتیی‬ ‫گه‌لی ك���وردو ت���ه‌واوی كوردستانی ب ‌ه‬ ‫بنه‌ما وه‌رگرت‪ ،‬هیچ كاتێك كوردستانی‬ ‫ته‌نیا ل ‌ه به‌شێكدا نه‌بینی‪ ،‬به‌ڵكو گه‌لی‬ ‫كوردی ل ‌ه هه‌ر چوار پارچه‌دا بینی‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ل��ه‌و رۆژه‌وه‌ی ده‌رك���ه‌وت���وو ‌ه كێشه‌ی‬ ‫هه‌موو كوردو كوردستانیدای ‌ه پێشخۆی‌و‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ك��رد ‌ه ئامانج‪ ،‬ك ‌ه چۆن بتوانێت‬ ‫چاره‌سه‌ری بكات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی سه‌ره‌تا‬ ‫ستراتیجییه‌تی كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆو‬ ‫دی���م���وك���راس‌و ئ�����ازادی ك����رد ‌ه ئ��ام��ان��ج‪،‬‬ ‫وات��ا یه‌كێتی گه‌لی ك���وردو ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫كوردی كرد ‌ه ئامانج‪ .‬بۆی ‌ه له‌م پێناوه‌دا‬ ‫خه‌باتی كرد‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه زۆر‬ ‫پێشكه‌وتن‌و هۆشیاركردنه‌وه‌ی به‌دیهێنا‪،‬‬ ‫رۆحێكی كوردانه‌‌و یه‌كێتیه‌كی ل ‌ه نێوان‬ ‫گه‌لی كورد خوڵقاندو نه‌ته‌وه‌یی بوون‌و‬ ‫ئ��ی��راده‌ی ك��وردان��ی ئافراند‪ .‬كاتێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌رۆك ئاپۆ ل ‌ه سالی ‪1993‬و ‌ه ده‌ستی‬ ‫ب ‌ه گۆڕانكاری ستراتیجی كردو هه‌وڵیدا‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب��ن��ی��ادن��راو‬

‫له‌سه‌ر ته‌ڤگه‌ر نه‌هێڵێت‌و نوێبوونه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ل�� ‌ه ت��ه‌ڤ��گ��ه‌ردا بێنێته‌دی‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی پ��ارچ�� ‌هك��ان��ی كوردستانیش‬ ‫هه‌ندێك گ��ۆڕان��ك��اری ئه‌نجامدا‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫ت������ه‌واوی ت���ه‌ڤ���گ���ه‌ری ل��� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری��ی‬ ‫سۆسیالیزمی بنیادنراوی رزگ��ار كرد‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه نوێبوونه‌وه‌یه‌كی تۆكمه‌ی ئه‌نجامدا‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ل�� ‌ه ستراتیجدا گ��ۆڕان��ك��اری��ی‬ ‫ئ��ه‌ن��ج��ام��دا‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ن��وێ��ب��وون��ه‌وه‌ی�� ‌هك��ی‬ ‫زۆر مه‌زن بوو‪ .‬پێشتر ته‌ڤگه‌ر كێشه‌ی‬ ‫كوردی هه‌ر ته‌نیا وه‌ك كێشه‌ی ئازادی‬ ‫گ���ه‌ل ن��ه‌ده‌ب��ی��ن��ی‪ ،‬ش��ان��ب��ه‌ش��ان��ی ئ��ه‌م��ه‌ش‬ ‫وه‌ك م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت��ی��ش��ی ده‌بینی‪.‬‬ ‫واتا ئه‌گه‌ر تۆ ده‌خوازیت كێشه‌ی گه‌لی‬ ‫ك���ورد چ��اره‌س��ه‌ر بكه‌یت‪ ،‬ئ���ه‌وا ده‌بێت‬ ‫تۆ ده‌وڵه‌تێكی ك��وردی ئاوا بكه‌یت‪ ،‬به‌م‬ ‫شێوه‌ی ‌ه كێشه‌ی كورد چاره‌سه‌ر ده‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ده‌وڵه‌ت ئاوا نه‌كرێت ئه‌وا كێشه‌ك ‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ر نابێت‌و ئازادی دیموكراسیش‬ ‫ن��ای��ه‌ت��ه‌دی‪ .‬ئ��ه‌م تێڕوانین ‌ه ستراتیجیی ‌ه‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب��ن��ی��ادن��راو‬ ‫بوو‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬كه‌‪ ،‬سۆسیالیزمی بنیادنراو‬ ‫ته‌سفی ‌ه بوو‪ ،‬هه‌ندێك راستینه‌ی ئاشكرا‬ ‫كرد‪ ،‬ك ‌ه مه‌سه‌له‌ی ئ��ازادی دیموكراسی‬ ‫مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌ت نییه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫تۆ ده‌وڵه‌تت ب ‌ه بنه‌ما وه‌رگ��رت ئه‌وا تۆ‬ ‫ناتوانیت ئازادی‌و دیموكراسی ب ‌ه ته‌واوی‬ ‫به‌دی بهێنیت ئه‌و راستی ‌ه روون بووه‌و ‌ه‬ ‫ك��ه‌وا مه‌سه‌له‌ی ئ���ازادی‌و دیموكراسی‬ ‫مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵ���ه‌ت دروس��ت��ك��ردن‪ ،‬یان‬

‫‪29‬‬

‫نه‌كردن نییه‌‪ ،‬به‌اڵم تا ئه‌و كاته‌‪ ،‬تێڕوانینی‬ ‫وه‌ها نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌گه‌ر تۆ ده‌خوازیت‬ ‫كوردستان رزگار بكه‌یت ئه‌وا پێویست ‌ه‬ ‫ت��ۆ ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك ئ��اوا بكه‌یت‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ا ئه‌و‬ ‫ك��ات�� ‌ه ئ��ه‌م پ��ارت�� ‌ه وه‌ه���ا تێگه‌شتبوون‌و‬ ‫له‌م پێناوه‌شدا كاریان ده‌كرد‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌و ته‌سفیه‌بوونی سۆڤیه‌ت‬ ‫ئه‌م پارت ‌ه بینی‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت چاره‌سه‌ر‬ ‫نییه‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئ��ه‌و كه‌سه‌ی ب ‌ه راستی‬ ‫ده‌خ���وازێ���ت ئ������ازادی‌و دی��م��وك��راس��ی‌و‬ ‫عه‌داله‌ت بهێنێت ‌ه دی‪ ،‬پێویست ‌ه ده‌وله‌ت‬ ‫ب ‌ه بنه‌ما وه‌رن��ه‌گ��رێ��ت‪ ،‬چونك ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫به‌هه‌ر شێوه‌یه‌ك بێت با ببێت‪ ،‬حاكمییه‌ت‬ ‫(بااڵده‌ستی) ب ‌ه بناخ ‌ه وه‌رده‌گرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫بااڵده‌ستیشی ب ‌ه بناخ ‌ه وه‌رگ���رت ئه‌وا‬ ‫بااڵده‌ستێتی له ‌سه‌ر كۆیالیه‌تی بونیاد‬ ‫ده‌نرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه شوێنێكدا كۆیالیه‌تی‬ ‫نه‌بێت ئ��ه‌وا بااڵده‌ستیش نابێت ‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ئه‌گه‌ر تۆ بااڵ ده‌ستیت ب ‌ه بناخ ‌ه وه‌رگرت‬ ‫ئ���ه‌وا ب��ااڵده‌س��ت��ی��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر كۆیالیه‌تی‬ ‫بوونیاد ده‌نرێت‪ ،‬كه‌وات ‌ه ئه‌م ‌ه ئ��ازادی‪،‬‬ ‫دی��م��وك��راس��ی‌و یه‌كسانی نایه‌نێت ‌ه دی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه بینیمان‪ ،‬ك ‌ه كێشه‌ی كورد كێشه‌ی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت(ده‌وڵ��ه‌ت��ب��وون)ن��ی��ی��ه‌‪ .‬كێشه‌ی‬ ‫ك��ورد كێشه‌ی ئ��ازادی��ی�� ‌ه (ئ��ازادب��وون��ه‌)‪.‬‬ ‫وات�� ‌ه م��ه‌رج نی ‌ه ته‌نیا ب ‌ه دروستكردنی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ئ��ازادی‌و دیموكراسی بێت ‌ه دی‪،‬‬ ‫چونك ‌ه زۆر ده‌وڵه‌تیش دروستكراون‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئازادی‌و دیموكراسیش تێدا به‌دی‬ ‫نه‌هاتووه‌‪.‬‬

‫ب��ۆی�� ‌ه س�����ه‌رۆك ئ��اپ��ۆ ل���ه‌ ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و‬ ‫ئایدۆلۆجیای خۆیدا‪ ،‬نزیكبوونه‌وه‌یه‌كی‬ ‫ن��وێ��ی پ��ێ��ش��خ��س��ت‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و ف��ك��رو‬ ‫ئایدۆلۆجیای خ��ۆی ل ‌ه ژێ��ر كاریگه‌ری‬ ‫سۆسیالیزمی بنیادنراودا رزگ��ارك��ردو‬ ‫خ��اوێ��ن��ی ك�����رده‌وه‌‪ ،‬ب��ی��ن��ی‪ ،‬ك��ه‌ ده‌وڵ���ه‌ت‬ ‫ه��ۆك��اری سه‌پاندنی كۆیالیه‌تیی ‌ه نه‌ك‬ ‫به‌دیهێنانی ئ��ازادی‌و ئازادیش ناهێنێت ‌ه‬ ‫دی‪ .‬ل ‌ه سه‌ر ئه‌م بنه‌مای ‌ه ده‌ستبه‌رداری‬ ‫ده‌وڵه‌ت (دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌ت) بوو‪.‬‬ ‫پێشتر ئ��ه‌و سیستمه‌ی ك��ه‌وا س��ه‌رۆك‬ ‫ئ��اپ��ۆ پێشی ده‌خ��س��ت ب�� ‌ه ت�����ه‌واوی له‬ ‫‌سه‌ر بنه‌مای ئاواكردنی ده‌وڵ��ه‌ت پێشی‬ ‫ده‌خست‪ ،‬دیموكراسیش پارچه‌یه‌ك بوو‬ ‫ل��ه‌و سیستمه‌ی ده‌وڵ����ه‌ت‌و ل�� ‌ه ن��او ئه‌و‬ ‫سیستمه‌دا بوو‪ ،‬ئیدی بینی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌گه‌ر تۆ‬ ‫دیموكراسی ل ‌ه نێو سیستمی ده‌وڵه‌تدا‬ ‫ب�� ‌ه بنه‌ما وه‌رب��گ��ری��ت ئ��ه‌وا هیچ كاتێك‬ ‫دیموكراسی راسته‌قین ‌ه نایه‌ته‌دی‪ .‬سه‌رۆك‬ ‫ئاپۆ ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵ���ه‌ت سیسته‌می‬ ‫دیموكراسی ك��رد ‌ه ئامانج وه‌ك چۆن‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت سیستمێك ‌ه ئه‌وا دیموكراسیش‬ ‫سیستمێكه‌‪ ،‬سیستمی دیموكراسی وه‌ك‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤی ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر تۆ سیستمی‬ ‫دیموكراسی وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ببینی‌و ئه‌و سیستمه‌ت ب ‌ه بناخ ‌ه وه‌رگرت‬ ‫ت��ۆ ده‌ت��وان��ی��ت ئ�����ازادی‌و دی��م��وك��راس��ی‬ ‫ف��ه‌راه��ه‌م بكه‌یت‪ .‬ئ��ی��دی س���ه‌رۆك ئاپۆ‬ ‫سیستمی خ���ۆی ب�� ‌ه ت����ه‌واوی ل��ه ‌س��ه‌ر‬ ‫بناخه‌ی دیموكراسی پێش خست‪ ،‬بۆ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪30‬‬

‫ئ���ه‌وه‌ی سیسته‌می دیموكراسیش ئ��اوا‬ ‫بكات‪ ،‬ئ��ه‌وا ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵگای‬ ‫ژێ���ره‌و ‌ه (خ����واره‌وه‌)ی سه‌قامگیر كرد‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای گ���ه‌ل ب��ن��ی��ادی ن���ا‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بتوانێت سیسته‌می دیموكراسی‬ ‫پێكبهێنێت‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر تۆ كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ئازاد بونیاد ‌ه نه‌نێیت ــ هه‌ڵبه‌ت ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫ئازادیش له‌سه‌ر بنه‌مای تاكی ئازاد بنیاد‬ ‫ده‌نرێت ــ ئه‌گه‌ر تۆ ل ‌ه شه‌خسدا (ل ‌ه تاكدا)‬ ‫ئازادی نه‌ئافرێنێت‪ ،‬ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا ئازادی‬ ‫نه‌ئافرێنیت‪ ،‬ئه‌وا تۆ ناتوانیت سیستمی‬ ‫دیموكراسیش بئافرێنیت‪ ،‬چونك ‌ه سیستمی‬ ‫دیموكراسی ل ‌ه سه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادو‬ ‫كه‌سێتیه‌كی ئازاد بنیاد ده‌نرێت‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬ ‫كاتێك تۆ ده‌توانیت كۆمه‌ڵگایه‌كی ئازادو‬ ‫كه‌سێتیه‌كی ئازادیش بنیاد بنێیت‪ ،‬ك ‌ه تۆ‬ ‫كۆمه‌ڵگای خواره‌و ‌ه ب ‌ه بناغ ‌ه وه‌ربگریت‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك�� ‌ه ت��ۆ دی��م��وك��راس��ی‪ ،‬شۆرشی‬ ‫ره‌گه‌زی‌و شۆرشی ئیكۆلۆجیی ب ‌ه بناغ ‌ه‬ ‫وه‌رگرت ئه‌وجا ده‌توانیت كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ئ���ازادو كه‌سێتیه‌كی ئ���ازاد بئافرێنیت‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك ‌ه تۆ ل ‌ه نێوان كۆمه‌ڵگاو تاكدا‬ ‫هاوسه‌نگیت ب ‌ه بناغ ‌ه وه‌رگ���رت‪ ،‬تۆ ل ‌ه‬ ‫نێوان ژیری سۆزداری (الذكا‌ء العاطفي)‬ ‫و ژی��ری ئه‌نالیتیكی (ال��ذك��ا‌ء التحلیلي)‬ ‫دا ه��اوس��ه‌ن��گ��ی ب�� ‌ه ب��ن��اخ�� ‌ه وه‌رب��گ��ری��ت‬ ‫ئه‌وجا ده‌توانیت كۆمه‌ڵگایه‌كی ئ��ازادو‬ ‫كه‌سێتیه‌كی ئازاد بنیاد بنێیت‪ .‬سه‌رۆك‬ ‫ئاپۆ سیستمی خۆی ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه‬ ‫پێشخست‌و ده‌خوازێت ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای‬

‫زانست‪ ،‬ئایدۆلۆجیا‪ ،‬ئه‌خالق‌و سیاسه‌ت‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای��ه‌ك��ی ئ�����ازادو كه‌سێتییه‌كی‬ ‫ئ��ازادو سیستمێكی ئ��ازادو سیستمێكی‬ ‫دیموكراسی پێش بخات‪ .‬س��ه‌رۆك ئاپۆ‬ ‫ده‌خوازێت كێشه‌ی كوردیش ل ‌ه نێو ئه‌و‬ ‫سیستمه‌دا چاره‌سه‌ر بكات‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه نێو‬ ‫سیستمی ده‌وڵه‌تدا‪.‬‬ ‫ب���ۆی���ه‌ ده‌س����ت����ب����ه‌رداری ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆ بوو‪ ،‬چونك ‌ه پێشان ده‌مانگوت‪:‬‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆی كورد كاتێك ئێم ‌ه‬ ‫ده‌ستبه‌رداری ئه‌م ‌ه بووین زۆر كه‌س‌و‬ ‫الیه‌ن هێرشیان كرد ‌ه سه‌رمان‌و گوتیان‬ ‫ئیدی ئاپۆو ‪ pkk‬ده‌ستبه‌رداری كوردان‬ ‫ب���وون‪ ،‬پێشان ده‌ی��ان��گ��وت‪ :‬كوردانێكی‬ ‫ئ����ازادو ی��ه‌ك��گ��رت��وو‌و دی��م��وك��رات‌و هه‌‌ر‬ ‫كه‌سێكی ل ‌ه سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه ده‌خست ‌ه‬ ‫جموجوڵه‌وه‌‪ ،‬ئێستاش ده‌س��ت��ب��ه‌رداری‬ ‫ل ‌ه هه‌موو به‌شه‌كانی دیك ‌ه ب��وون‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫باكوور به‌ بنه‌ما وه‌رده‌گرن‪ .‬‬ ‫لێره‌دا پرسیارێك دێت ‌ه پێشه‌و ‌ه ئه‌ویش‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ :‬ج����اران (پ‪ .‬ك‪ .‬ك) داوای‬ ‫ك��وردس��ت��ان��ێ��ك��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی ده‌ك���رد‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬ئێستا داوای كۆماری دیموكراسی‬ ‫ده‌ك�����ات‪ ،‬زۆر الی����ه‌ن‌و ن���اوه‌ن���د ده‌ڵ��ێ��ن‬ ‫(پ‪ .‬ك‪ .‬ك) ده‌ستی ل ‌ه كوردستانیه‌ت‬ ‫ب��ه‌رداوه‌‪ .‬بۆ؟ ل ‌ه وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌دا‬ ‫(ه��ه‌ڤ��اڵ جومعه‌) ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬راس��ت��ه‌‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��ادا ده‌مانگوت كوردستانێكی‬ ‫ئازادو سه‌ربه‌خۆو دیموكراتیك‌و له‌سه‌ر‬ ‫ئ��ه‌و بنه‌مایه‌ش ده‌ستمان ب ‌ه تێكۆشان‬

‫ك���رد‪ .‬ئ���ه‌و ك��ات�� ‌ه ئێم ‌ه داوای تێكدانی‬ ‫ده‌وڵ�����ه‌ت‌و دام���ه‌زران���دن���ی ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك��ی‬ ‫دی��ك��ه‌م��ان ده‌ك������رد‪ ،‬ئ��ه‌م�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری‬ ‫سۆسیالیزمی ب��ون��ی��ادن��راب��وو ل��ه ‌سه‌ر‬ ‫ئێمه‌‪ ،‬چونك ‌ه سۆسیالیزمی بونیادنراو‬ ‫ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه سه‌یری واڵت‌و ده‌وڵه‌تی‬ ‫ده‌كرد‪ .‬ده‌یویست ده‌وڵه‌ت هه‌ڵته‌كێنێت‌‌و‬ ‫ێ ساز بكات‌و ده‌سه‌اڵتیش‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی نو ‌‬ ‫ل�� ‌ه ده‌س��ت��ی خ��ۆی ب��ێ��ت‌و ب��ه‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫سیسته‌می سۆسیالیستی بونیاد بنێت‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫كاته‌ی ئێم ‌ه ده‌ستمان ب ‌ه تێكۆشان كرد‬ ‫گه‌رمه‌ی بزوتنه‌وه‌ی گه‌النی ژێرده‌ست‌و‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی كرێكاری‌و سۆسیالیستی بوو‪،‬‬ ‫ده‌رب��اره‌ی ده‌وڵ��ه‌ت‪ ،‬ده‌س��ه‌اڵت‌و ئازادی‬ ‫گه‌النی ژێ��رده‌س��ت لێكدانه‌وه‌و چه‌مكی‬ ‫سۆسیالیستی ب��اوو بااڵده‌ست ب��وو‪ .‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه ده‌ب��وو نه‌ته‌وه‌یه‌كی ژێرده‌ست‬ ‫تێكۆشانی چه‌كداری ل ‌ه ناو ببات‌و هێزی‬ ‫داگ��ی��رك��ه‌ر ل�� ‌ه واڵت��ه‌ك��ه‌ی وه‌ده‌رب��ن��ێ��ت‌‪،‬‬ ‫دواتریش ده‌وڵه‌تی خۆی ساز بكات‌و به‌م‬ ‫ت چاره‌نووسی خۆی دیار‬ ‫شێوه‌ی ‌ه ده‌توانێ ‌‬ ‫بكات‪ .‬بۆ ئه‌وه‌ی سیسته‌می سۆسیالیستی‬ ‫بونیاد بنێت‌‌‪ ،‬پێویست ‌ه ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی‬ ‫له‌ده‌ستدا بێت‌و به‌مه‌ش ده‌گوترا ده‌وڵه‌تی‬ ‫كرێكاران‪ ،‬بێگومان ل ‌ه ساڵی حه‌فتاكان‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌ستمان ب ‌ه تێكۆشان كرد‪ ،‬ئێمه‌ش‬ ‫ل ‌ه ژێ��ر كاریگه‌ریی ه��ه‌ل‌و مه‌رجی ئه‌و‬ ‫قۆناغه‌دا بووین‪.‬‬ ‫ک پێشكه‌وتن‬ ‫بێگومان توانیمان گه‌لێ ‌‬ ‫ل��� ‌ه ك���وردس���ت���ان ب�����ه‌دی ب��ێ��ن��ی��ن‌و ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت زۆر‬

‫‪31‬‬

‫راستی ئاشكرا بووو ب ‌ه دیاركه‌وت ئه‌گه‌ر‬ ‫بته‌وێت ئازادی دیموكراسی دادپه‌روه‌ری‬ ‫ده‌سته‌به‌ر بكه‌یت‪ ،‬ئه‌وا به رێبازی یه‌كێتی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت ن��اب��ێ��ت‪ ،‬چونك ‌ه ل�� ‌ه سۆڤیه‌ت‬ ‫ده‌وڵ�����ه‌ت س���از ك����را‪ .‬ب����ه‌اڵم‪ ،‬ئ����ازادی‌و‬ ‫یه‌كسانی ب��ه‌دی نه‌هات‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش واتای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه م��ه‌رج نیی ‌ه ده‌وڵ���ه‌ت ببێت ‌ه‬ ‫مایه‌ی به‌دیهاتنی ئازادی‌و مافپه‌روه‌ری‌و‬ ‫به‌خته‌وه‌ری‪ .‬ئێمه‌ش ب ‌ه حوكمی ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه بزافێكی كوردستانی‌و سۆسیالیستی‬ ‫ب��ووی��ن‪ ،‬ب ‌ه پێویستمان بینی سه‌رجه‌م‬ ‫چ��ه‌م��ك‌و لێكدانه‌وه‌كانی سۆسیالیزمی‬ ‫ێ شیبكه‌ینه‌وه‌‌و‬ ‫بنیادنراو ‌ه س��ه‌ر له ‌ن��و ‌‬ ‫ێ به‌رنامه‌و‬ ‫ب�� ‌ه پێی ه��ه‌ل‌و م��ه‌رج��ی ن��و ‌‬ ‫ئامانجه‌كانمان ده‌ستنیشان بكه‌ین‪ .‬وه‌كو‬ ‫ب ‌ه دیار كه‌وت ئه‌گه‌ر له‌ژێر ناوی ده‌وڵه‌تی‬ ‫سۆسیالیستیش بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌وڵه‌ت چین‬ ‫ل�� ‌ه نێو ن��اب��ات‪ ،‬به‌ڵكو به‌هێزی ده‌ك��ات‪.‬‬ ‫ب��ۆ ن��م��وون��ه‌ ع����ه‌ره‌ب ژێ��رده‌س��ت��ب��وون‌و‬ ‫توانییان گه‌لێك ده‌وڵ��ه‌ت دروستبكه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم نه‌یانوانیو ‌ه ئ��ازادی‪ ،‬دیموكراسی‌و‬ ‫دادپه‌روه‌ری بۆ گه‌النی خۆیان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫بكه‌ن‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی‬ ‫كێشه‌ی ك��وردی��ش‪ ،‬م��ه‌رج نیی ‌ه ئ��ازادی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ته‌نیا ب ‌ه سازكردنی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫س��ه‌رب��ه‌خ��ۆ ب��ب��ه‌س��ت��رێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬دوات���ر ئه‌و‬ ‫ت ساڵی رابردوو ل ‌ه‬ ‫گۆرانكاریانه‌ی له بیس ‌‬ ‫هه‌موو ئاسته‌كان به‌دی هاتوون‪ ،‬كوردیش‬ ‫ناچار ‌ه به ‌پێی ئه‌و واقع ‌ه نوێی ‌ه ب ‌ه دوای‬ ‫ئ����ازادی‌و مافه‌كانیدا ب��گ��ه‌رێ‪ .‬ره‌وش��ی‬ ‫خۆرهه‌اڵتی ن��اوی��ن‪ ،‬سروشتی واڵتانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪32‬‬

‫سه‌رده‌ستی كوردستان له‌بار نیی ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تێكی كوردی سه‌ربه‌خۆ بێت ‌ه‬ ‫كایه‌وه‌‪ .‬ئێم ‌ه ئێستاكه‌س له‌گه‌ڵ یه‌كێتیی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی گه‌لی كوردستانین‌و به‌رده‌وام‬ ‫خه‌باتی بۆ ده‌كه‌ین‪ .‬جاران ئێم ‌ه ده‌مانگوت‬ ‫سازكردنی كوردستانێكی سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫بنیادنانی ده‌وڵه‌تی ك��وردی‪ .‬ئێستاش بۆ‬ ‫ئازادی گه‌لی كوردستان تێده‌كۆشین ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ی ك��وردی تێدا‬ ‫ده‌ژی‪ .‬كێشه‌ی كورد ل ‌ه هه‌موو به‌شه‌كان‬ ‫گ���رێ���دراوی ی��ه‌ك��ه‌‪ ،‬ت�� ‌هن��ی��ا ل��ه‌ی��ه‌ك ب��ه‌ش‬ ‫ت ب ‌ه گشتگیری‬ ‫چاره‌سه‌ر ناكرێت‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫سه‌یری كێشه‌ی كورد بكه‌ین‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه به‌شێكدا‪ .‬ئێم ‌ه ئێستاش وه‌ك��و یه‌ك‬ ‫ی��ه‌ك كێش ‌ه سه‌یری هه‌موو به‌شه‌كانی‬ ‫كوردستان ده‌كه‌ین‪ ،‬بێگومان هه‌ر به‌شێك‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی خۆی هه‌یه‌‌و ل ‌ه سه‌ر ئه‌و‬ ‫بنه‌مایه‌ش ده‌كرێت بۆ چاره‌سه‌ری كار‬ ‫ت گه‌لی كوردستان ل ‌ه هه‌موو‬ ‫بكات‪ .‬ده‌بێ ‌‬ ‫به‌شه‌كاندا رێككه‌وتنی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪ pkk‬دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ستراتیجی خۆیشی‬ ‫گ��ۆڕی دیسان كێشه‌ی ك��وردی ل ‌ه هه‌ر‬ ‫چ��وار پ��ارچ��ه‌ی كوردستاندا بینی‪ ،‬هیچ‬ ‫كاتێك ل��ه‌م��ه‌دا گ��ۆران��ك��اری ن��ه‌ك��ردوه‌و‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌رداری پ��ارچ��ه‌ك��ان ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫پراكتیكیشدا‪ ،‬پێشتر ب ‌ه ن��اوی به‌شه‌كان‬ ‫(پ���ارچ���ه‌ك���ان) رێكخستنێكی ب���ۆ ه��ه‌ر‬ ‫پارچه‌یه‌ك دروست نه‌كردبوو‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬دوای‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ستراتیژی خۆی گ��ۆری‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ناوی به‌شه‌كانیش رێكخستنی دامه‌زراند‪،‬‬

‫ك��ه‌وات�� ‌ه ئ��ه‌‌گ��ه‌ر یه‌كێك ده‌س��ت��ب��ه‌رداری‬ ‫به‌شه‌كانی كوردستان بووبێت‪ ،‬چۆن ب ‌ه‬ ‫ن��اوی به‌شه‌كانی دیكه‌و بۆ به‌شه‌كانی‬ ‫دیك ‌ه رێكخستن داده‌مه‌زرێنێت؟ ئه‌م ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتێكدا ب ‌ه گوێره‌ی ستراتیجی خۆی‪ ،‬ئه‌و‬ ‫هه‌نگاوه‌ی ل ‌ه پارچه‌كانی كوردستاندا‬ ‫هاوێشتویانه‌‪ ،‬ئێستا ل ‌ه راب��ردوو قوڵترو‬ ‫به‌هێزتر ب���ووه‌‪ ،‬پێشتر تێكۆشانی (پ‪.‬‬ ‫ك‪ .‬ك) گشتی ب���وو‪ ،‬ب���ه‌اڵم ل�� ‌ه میانه‌ی‬ ‫ستراتیجی نوێدا (پ‪ .‬ك‪ .‬ك) به‌شه‌كانی‬ ‫خۆی رێكخست‌و دامه‌زراند‪.‬‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ا په‌كه‌ك ‌ه دام���ه‌زرا‬ ‫س��ۆس��ی��ال��ی��زم��ی ب���ون���ی���ادن���راو ه��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫هه‌موو ل ‌ه ژێر كاریگه‌ری سۆسیالیزمی‬ ‫بونیادنراو دابوون‪ ،‬پاشان سه‌رۆك ئاپۆ‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ته‌ڤگه‌ر ل ‌ه كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫سۆسیالیزمی بونیادنراو خاوێن بكاته‌و ‌ه‬ ‫زۆر ك��اری ك��رد‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ئێستاش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كاریگه‌ری سۆسیالیزمی بونیادنراوی له‬ ‫‌ئایدۆلۆجیای خۆی خاوێن كردۆته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫به‌م ‌ه قوڵبوونه‌وه‌یه‌كی ل ‌ه ئایدۆلۆجیای‬ ‫خ��ۆی��دا ئ��ه‌ن��ج��ام��دا‪ .‬ب�� ‌ه گ��وێ��ره‌ی ئه‌مه‌ش‬ ‫مۆدێلێكی رێكخستنی ل ‌ه پارتیبونیشدا‬ ‫پێشخستبوو‪ ،‬ك ‌ه مۆدێلی كۆنگره‌ی گه‌ل‬ ‫بوو ل ‌ه ساڵی ‪ ،2005‬بۆی ‌ه پێویست بوو‬ ‫ێ ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌و مۆدێل ‌ه‬ ‫‪pkk‬ی نو ‌‬ ‫نوێی ‌ه ئاوا بكرێت‪ ،‬نه‌ك ل ‌ه سه‌ر مۆدێلی‬ ‫كۆن‪ ،‬چونك ‌ه مۆدێلی كۆنی پارتی بوونی‬ ‫(پ‪ .‬ك‪ .‬ك) ل�� ‌ه س��ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای مۆدێلی‬ ‫(به‌لشه‌فیك)ی ئاوا كردبوو‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ئه‌و‬

‫‪33‬‬

‫مۆدێله‌ش‪ ،‬ك ‌ه سۆڤیه‌ت نموونه‌كه‌ی بوو‪،‬‬ ‫ته‌سفی ‌ه ببوو‪ ،‬تۆ نه‌ده‌توانی جارێكی دیك ‌ه‬ ‫(پ‪ .‬ك‪ .‬ك) ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئه‌و مۆدێل ‌ه‬ ‫ئاوا بكه‌یته‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه خودی ئه‌و مۆدێل ‌ه‬ ‫خۆی ل ‌ه دونیادا نه‌مابووو ته‌سفی ‌ه ببوو‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه پێویستبوو ل ‌ه پارتیبووندا مۆدێلێكی‬ ‫ێ پێش بخرێت‪ ،‬ئیدی پێویست بوو (پ‪.‬‬ ‫نو ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ له ‌سه‌ر مۆدێلێكی نو ‌‬ ‫ك‪ .‬ك)ی نو ‌‬ ‫ئاوا بكرێت‪ ،‬ئه‌و مۆدێله‌ش سه‌رۆك ئاپۆ‬ ‫له‌به‌رگرینامه‌كه‌ی خۆیدا چوارچێوه‌كه‌ی‬ ‫داڕشتبوو‪ ،‬كه ‌ل ‌ه سه‌ر كام ‌ه مۆدێل ئاوا‬ ‫ببێت‪ .‬ئیدی (پ‪ .‬ك‪ .‬ك)ی كۆن ده‌وڵه‌ت‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی بۆ خۆی ب ‌ه بنه‌ما وه‌رگرتبوو‪،‬‬ ‫مه‌سه‌له‌ی چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی گه‌لی‬ ‫ژێر ده‌سته‌و دیاریكردنی چاره‌نووسی‬ ‫خۆی ل ‌ه مه‌سه‌له‌ی ده‌وڵه‌تدا ده‌بینییه‌وه‌‪،‬‬ ‫له ‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه خۆی ئاوا كردبوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه پارتیدا چه‌مكی ده‌وڵ��ه‌ت‌و ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫ه���ه‌ب���وو‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه (پ‪.‬ك‪.‬ك) ده‌وڵ�����ه‌ت‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ك��ردب��وو ‌ه ئامانجی خ��ۆی‪،‬‬ ‫چونك ‌ه دیاریكردنی چاره‌نووسی گه‌لی‬ ‫ك��وردی ب ‌ه ج��وداب��وون‌و ب ‌ه ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫سه‌ربه‌خۆو ج��ودای داب���وو ‌ه پێشخۆی‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ستراتیژی خ��ۆی ب ‌ه گوێره‌ی‬ ‫ره‌وشی ئه‌و كاته‌ی جیهان پێشخستبوو‪،‬‬ ‫تاكتیكی خ��ۆی ل ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای شه‌ڕی‬ ‫گه‌لی درێژخایه‌ن داڕشتبوو‪ ،‬شه‌ڕێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌و كات ‌ه ته‌ڤگه‌ره‌كانی گه‌النی ژێرده‌ست ‌ه‬ ‫ب��ه‌رێ��وه‌ی��ان ده‌ب���رد‪ .‬ره‌وش���ی جیهانیش‬ ‫گ��ۆڕدراب��وو‪ ،‬ب ‌ه ن��اوی سۆسیالیزم ئه‌و‬

‫سۆسیالیزمه‌ی ل�� ‌ه ئ��اراداب��وو پ��ه‌رش‌و‬ ‫ب��ڵ�او ب����ووب����وو‪ ،‬ئ���ی���دی ت���ۆ ن��ات��وان��ی��ت‬ ‫ب��ه‌و س��ۆی��ال��ی��زم��ه‌و ب��ه‌و م��ۆدێ��ل��ه‌ی ئه‌و‬ ‫سۆسیالیزم ‌ه رێكخستن پێش بخه‌یت‪.‬‬ ‫سه‌رۆك ئاپۆ ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌و ئایدۆڵۆجیی‬ ‫خۆیدا نوێبوونه‌وه‌یه‌كی به‌هێزی ئه‌نجامدا‪،‬‬ ‫ب ‌ه ته‌واوی ده‌ستی ل ‌ه ده‌وله‌ت‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫ب��ه‌ردا‪ ،‬زهنیه‌تێكی نوێی پێشخست‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫گ��وێ��ره‌ی ئ��ه‌و زه‌ه��ن��ی��ی�� ‌هت��ه‌ش كلتوورو‬ ‫ئه‌خالقێكی نوێ‌و سیاسه‌تێكی نوێی پێش‬ ‫خست‪ .‬بۆی ‌ه پێویست ب��وو ئ��ه‌و پارت ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر ئ��ه‌و بنه‌مای ‌ه ئ��اوا ببێت‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫(پ‪ .‬ك‪ .‬ك) له ‌سه‌ر بنه‌مای سیسته‌می‬ ‫دیموكراسی ئاوا بوو‪ ،‬نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫سیسته‌می ده‌وڵه‌ت گه‌را‪ .‬سیاسه‌تیش له‬ ‫‌سه‌ر ئه‌و بنه‌ما ‌ه پێك بێنێت نه‌ك ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ئاواكردنی ده‌سه‌اڵت‌و ده‌وڵه‌ت‌ ‌و‬ ‫سیاسه‌تیش ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ئایدۆلۆجی‌و‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق ب��ون��ی��ادب��ن��رێ��ت ت��اك��و بتوانێت‬ ‫ێ پێشبخات‌و به‌رده‌وام‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی نو ‌‬ ‫نوێی بكاته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێداویستیه‌كانی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل ‌ه رووی ئازادی دیموكراسی‌و‬ ‫عه‌داله‌ت‌و بێنێته‌دی‪ ،‬ئیدی پێویست بوو‬ ‫ێ له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه ئاوا‬ ‫(پ‪.‬ك‪.‬ك)ی نو ‌‬ ‫بكرێت‪ .‬بۆی ‌ه سه‌رۆك ئاپۆ ده‌سته‌واژه‌ی‬ ‫ێ‬ ‫ێ به‌كارهێنا‪ ،‬چونك ‌ه ‪pkk‬ی نو ‌‬ ‫‪pkk‬ی نو ‌‬ ‫ل ‌ه هه‌موو رووی��ه‌ك��ه‌و ‌ه ل ‌ه ‪pkk‬ی كۆن‬ ‫جوداتره‌‪.‬‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانی پارتی كرێكارانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪34‬‬

‫كوردستان‬ ‫له‌ رووی په‌یوه‌ندییه‌كانی له‌گه‌ڵ توركیا‬ ‫ل ‌ه دوای ساڵی ‪١٩٩٩‬‬ ‫ ‬ ‫گ��رت��ن��ی راب������ه‌ری پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌‪( ،‬ع���ه‌ب���دواڵ‬ ‫ئ��ۆچ��ه‌اڵن)‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1999‬دا رێگایه‌كی‬ ‫گه‌وره‌و جه‌رگبڕی ل ‌ه په‌كه‌ك ‌ه سره‌واند‪،‬‬ ‫دوای زی��ن��دان��ی��ك��ردن��ی ل��� ‌ه ب���اك���ووری‬ ‫ك��وردس��ت��ان ه��ه‌ر ل��ه‌گ��ه‌ڵ بیستنی ئه‌و‬ ‫هه‌واڵه‌دا شه‌قامه‌كان جۆش‌و خرۆشێكی‬ ‫زۆریان ب ‌ه خۆیانه‌و ‌ه بینی چه‌ندین كه‌س‬ ‫بۆ شه‌رمه‌زاركردنی ئه‌و كار ‌ه ب ‌ه چاالكی‬ ‫خۆ سووتاندن‌و گیانبازی ئه‌و كاره‌یان‬ ‫شه‌رمه‌زاركرد‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه ژماره‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ك��ه‌س��ان��ه‌ی ك�� ‌ه خ��ۆی��ان س��ووت��ان��دو‬ ‫گیانی خۆیان له‌و پێناوه‌دا به‌خت کرد‪،‬‬ ‫ژماره‌یان گه‌یشت ‌ه هه‌شتاو پێنج كه‌س ب ‌ه‬ ‫ێ جیاوازیی نێرو مێ‌‪.‬‬ ‫ب‌‬ ‫س����ه‌ب����اره‌ت ب���ه‌ رۆڵ�����ی ت���ورك���ی���ا ل��ه‌و‬ ‫پ�لان��گ��ێ��ری��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه دان���راب���وو ل�� ‌ه گرتنی‬ ‫(ع��ه‌ب��دواڵ ئ���ۆچ���ه‌اڵن)دا (ج��ه‌م��ی��ل بایك)‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬رۆڵی توركیا له‌و پالنگێریه‌دا زۆر‬ ‫كه‌مه‌‪ ،‬وه‌ك چ��ۆن ل ‌ه فیلمێكدا هه‌ندێك‬ ‫ئه‌كته‌ر رۆڵێكی زۆر ساده‌یان ده‌ده‌ن��ێ‌‪،‬‬ ‫پێی ده‌ڵێن‪ :‬فیگوران واتا ئه‌و رۆڵه‌ی ب ‌ه‬ ‫توركیای ده‌ده‌ن ئه‌مه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون ‌ه كاتێك‬ ‫ئه‌و پالنگێریی ‌ه پێكهات‌و سه‌رۆكیان ب ‌ه‬ ‫دیل گرت‌و ته‌سلیمی توركیایان كرده‌و ‌ه‬ ‫(بوڵه‌ند ئه‌جه‌وید) سه‌رۆك وه‌زیران بوو‪،‬‬ ‫تاكو مردنیش ده‌یگوت‪ :‬من نازانم بۆچی‬

‫ئۆچه‌اڵن‪ ،‬یان ته‌سلیمی ئێم ‌ه كرده‌وه‌؟! )‬ ‫ئه‌مه‌ش ئ��ه‌و ‌ه ب ‌ه دی��ارده‌خ��ات‪ ،‬ك ‌ه رۆڵی‬ ‫توركیا له‌ پالنگێریه‌كه‌دا زۆر كه‌مه‌‪ .‬‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه هه‌وڵیدا وه‌ك پارتێكی سیاسی‬ ‫ئ��اش��ت��ی��خ��واز خ����ۆی س����از ب����دات����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئاگربرێكی یه‌كالیه‌نه‌ی راگ��ه‌ی��ان��د‪ ،‬له‌م‬ ‫ماوه‌یه‌دا شوێن‌و پایه‌ی كورد له ‌توركیا‬ ‫جێگیرتر بوو‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪*2004‬دا په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ئاگڕبڕ ‌ه یه‌كالیه‌نه‌كه‌ی خ��ۆی شكاند‌و‬ ‫له‌و بنكانه‌دا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناو توركیا ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪2006‬دا دروستیكردبوونه‌و ‌ه ده‌ستیكرد‬ ‫ب�� ‌ه پ��ه‌الم��اردان��ی ئ��ام��ان��ج‌و نیشانه‌كانی‬ ‫** توركیا‪ ،‬ل ‌ه ‪2006‬دا په‌كه‌ك ‌ه هێرش‌و‬ ‫پ��ه‌الم��اری سنووری ب��ڕی ل ‌ه نێو خاكی‬ ‫عێراقه‌و ‌ه بۆ نێو باشووری رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ت���ورك���ی���ا (ب�����اك�����ووری ك���وردس���ت���ان)‬ ‫ده‌ستیپێكرد‪ ،‬توركیا ل ‌ه تۆڵه‌ی ئه‌وه‌دا ب ‌ه‬ ‫هێرش‌و په‌الماری سه‌ربازی سنوورشكێن‬ ‫وه‌اڵم���ی په‌كه‌كه‌ی دای���ه‌وه‌‪ ،‬دواب���ه‌دوای‬ ‫زنجیره‌یه‌ك هێرش‌و په‌الماری په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫دیسه‌مبه‌ری ‪2007‬دا توركیا ب ‌ه یارمه‌تی‌و‬ ‫زانیاری هه‌واڵگری ئه‌مریكی ئیسرائیلی‬ ‫شااڵوێكی بۆردومانكاری دژ ب ‌ه بنكه‌و‬ ‫باره‌گاكانی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه باكوری عێراق‬ ‫ده‌س��ت��ی پێكرد ل��ه‌و ك��ات��ه‌و ‌ه هێزه‌كانی‬ ‫توركیا ب����ه‌رده‌وام ل�� ‌هگ��ه‌ڵ پ�� ‌هك�� ‌هك��ه‌دا ل ‌ه‬ ‫پێكداداندان‪ ،‬ش��ااڵوی بۆمبارانی توركیا‬ ‫ل ‌ه شوباتی ‪2008‬دا‪ ،‬په‌المارێكی زه‌مینی‬ ‫به‌دوادا هات‪ .‬دیسانه‌و ‌ه هه‌ر ب ‌ه یارمه‌تی‬ ‫ده‌زگ���ای هه‌واڵگریی ئه‌مریكی نزیكه‌ی‬

‫‪35‬‬

‫ه��ه‌زار سه‌ربازێك ل ‌ه هێزه‌كانی توركیا‬ ‫به‌شداریان له‌و په‌الماره‌دا كرد‪ ،‬ل ‌ه پاش‬ ‫چه‌ند شه‌ڕو پێكدادانێك ل ‌ه نێوان په‌كه‌كه‌‌و‬ ‫هێزه‌كانی ت��ورك��ی��ادا چه‌ندین گه‌ریالی‬ ‫په‌ك‌و سه‌ربازی تورك كوژران‪ .‬له‌وانه‌ش‬ ‫ل ‌ه ‪ 21‬ی ئابی ‪2008‬دا ل ‌ه چیای زاگرۆس‬ ‫هه‌لیكۆپته‌رێك ل�� ‌ه ك��ات��ی داب��ه‌زان��دن��ی‬ ‫س��ه‌رب��ازه‌ك��ان ل��ه‌و ن��اوچ��ه‌ی��ه‌دا ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئامانجی گه‌ریالكان‌و ل ‌ه ئاكامدا تێك‌و‬ ‫پێكی ده‌دات‌و ل ‌ه ناویشیدا بیست‌و پێنج‬ ‫سه‌ربازو پله‌دار هه‌بوون‪ ،‬ك ‌ه هه‌موویان‬ ‫ك����وژران‪ .‬ب��ه‌ ه��ۆی ب���ه‌رده‌وام���ی ش��ه‌ڕو‬ ‫پێكدادانه‌و ‌ه ل ‌ه ئه‌نجامدا ب ‌ه ته‌نها ل ‌ه مانگی‬ ‫ئابدا دوو سه‌دو دوو سه‌ربازی تورك‬ ‫ێ هێلیكۆپته‌ر تێكشكێنران‌و‬ ‫كوژران‌و س ‌‬ ‫بیست‌و دوو گه‌ریالی په‌كه‌كه‌ش شه‌هید‬ ‫ده‌ب��ن‪ .‬دواتریش ل ‌ه ‪2008/7/12‬دا دوو‬ ‫ه��ێ��ل��ی��ك��ۆپ��ت��ه‌ری‌ت��ری ت��ورك��ی ده‌خ��رێ��ن�� ‌ه‬ ‫خ���واره‌وه‌‌و هێزه‌كانی توركیا ده‌كه‌ون ‌ه‬ ‫بۆسه‌ی گه‌ریالكانه‌وه‌و ل ‌ه ئاكامدا چوار‬ ‫س��ه‌رب��ازی ت��ورك ده‌ك��وژرێ��ن‌و شه‌شی‬ ‫‌تریش بریندارده‌بن‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان رۆژدا ل ‌ه‬ ‫ده‌ریای زه‌ردێلێش شه‌ڕ دێت ‌ه ئاراوه‌و پێنج‬ ‫سه‌ربازی‌تر ده‌كوژرێن‌و حه‌وتی دیكه‌ش‬ ‫بریندارده‌بێت‌و ل ‌ه رۆژی ‪2008/7/13‬دا‬ ‫ل��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ش��ه‌ڕێ��ك��ی ق���ورس���دا ل ‌ه‬ ‫ه��ه‌م��ان ه��ه‌رێ��م دوو س��ه‌رب��ازی ت��ورك‬ ‫ده‌كوژرێن‌و یه‌كێكی‌تریش بریندارده‌بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه چیای كاتۆش ل ‌ه ئاكامی دوو شه‌ڕدا‬ ‫‪ 4‬س��ه‌رب��ازی توركیا ك���وژران‌و سوپای‬

‫توركیا ب ‌ه ناچاری ده‌س��ت ب ‌ه كشانه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ک�����ه‌ن‌و گ��ه‌ری�لاك��ان��ی��ش ه��ه‌ڵ��ده‌ك��وت��ن�� ‌ه‬ ‫سه‌ریان‪ ،‬ل ‌ه ئاكامیشدا (‪)5‬یان ده‌كوژرێن‌و‬ ‫‪8‬ی‌تریش بریندار ده‌بێت‪ ،‬ل ‌ه ماوه‌ی نێوان‬ ‫‪2008/2/22-13‬دا چ��ل‌و دوو سه‌رباز‬ ‫ده‌كوژرێن‌و سی‌و یه‌کی ‌تریش بریندار‬ ‫ده‌ب��ن‪ ،‬له‌و ‌ه ب ‌ه دواو ‌ه حكومه‌تی توركیا‬ ‫بۆی ده‌رده‌كه‌وێت‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ته‌نها ناتوانێت‬ ‫رووبه‌رووی په‌كه‌ك ‌ه بێته‌وه‌‪ ،‬هه‌وڵیدا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب ‌ه باشترین‌و پیالنرێژترین رێگا خۆی‬ ‫ل ‌ه حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان نزیك‬ ‫بكاته‌وه‌‪ .‬شه‌ڕه‌كانی په‌كه‌كه‌ش كاریگه‌ری‬ ‫راسته‌خۆی له‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان‬ ‫هه‌رێم‌و توركیادا هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه توركیا هه‌‌ر‬ ‫رێگایه‌كی ده‌گرت ‌ه به‌ر بۆ ملكه‌چكردنی‬ ‫سه‌ركرده‌كانی باشووری كوردستان بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ئه‌وانیش هاوشانی سوپای تورك‬ ‫ل ‌ه به‌رامبه‌ر په‌كه‌كه‌دا بجه‌نگن‪ ،‬بۆ ئه‌و‬ ‫مه‌به‌سته‌ش توركیا هه‌وڵیدا ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه‬ ‫له‌رێگا‌ی كۆمپانیای وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانیه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رنجی حكومه‌تی هه‌رێم به‌الی خۆیدا‬ ‫رابكێشێت‪ ،‬حكومه‌تی هه‌رێمیش ب ‌ه هۆی‬ ‫ئه‌و قات‌و قڕی‌و ماڵوێرانییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه سه‌ر‬ ‫كوردستاندا هاتبوو ده‌یویست ب ‌ه باشترین‬ ‫شێو ‌ه قازانج له‌و كۆمپانیا وه‌به‌رهێنه‌ران ‌ه‬ ‫وه‌رب��گ��رێ��ت‪ ،‬ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه كۆتایی‬ ‫ساڵی ‪2007‬دا زیاتر ل ‌ه س��ه‌دا هه‌شتای‬ ‫وه‌ب��ه‌ره��ێ��ن��ان ل�� ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا‬ ‫كۆمپانیا ت��ورك��ی��ه‌ك��ان ب���وون‪ ،‬ل�� ‌ه پاش‬ ‫ساڵی ‪2003‬و ‌ه تاكو ئێستا ل ‌ه هه‌رێمی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪36‬‬

‫كوردستان وه‌به‌رهێنان ده‌كه‌ن‪ ،‬جا چ ل ‌ه چاوه‌ڕێی ئه‌و ‌ه ناكات‪ ،‬ك ‌ه ئایا حكومه‌ت‬ ‫پ��ڕۆژ ‌ه گه‌وره‌كاندا بێت‪ ،‬ی��ان ل ‌ه پ��ڕۆژ ‌ه پێشوازی ل ‌ه پ��ڕۆژ ‌هك��ه‌ی��ان ده‌ك���ات‪ ،‬یان‬ ‫بچوكه‌كانداوه توركیا به‌رژه‌وه‌ندیه‌كی ن��ا‪ ،‬به‌ڵكو ئ���ه‌وان ب��ۆ خ��ۆی��ان راسته‌خۆ‬ ‫ئابووری گه‌وره‌ی ل ‌ه هه‌رێمی كوردستاندا ده‌س��ت ب ‌ه جێبه‌جێكردنی ئ��ه‌و پڕۆژه‌ی ‌ه‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه وه‌ك��و ده‌روازه‌ی�����ه‌ك وای�� ‌ه ل ‌ه ده‌ك����ه‌ن‌‪ .‬پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه ن��زی��ك ب��ه ی��ان��زه‌ساڵ‬ ‫نێوان باكووری عێراق‌و باقی جیهاندا ‪ .‬چاوه‌ڕێی ئ��ه‌وه‌ی ك��رد‪ ،‬ك ‌ه حكومه‌ت بۆ‬ ‫ئه‌و به‌رژه‌وه‌ندی ‌ه ئابوریی ‌ه هاوبه‌شانه‌ی چاره‌سه‌ركردنی پرسی كورد هه‌نگاوی‬ ‫نێوان حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‌و پراكتیكی هه‌ڵبگرێت‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش‬ ‫توركیا پ��اڵ ب�� ‌ه ه��ه‌ردوك��ی��ان��ه‌و ‌ه ده‌نێت‪ ،‬ل�� ‌ه گرتنی ئ��اپ��ۆو ‌ه ده‌س��ت��ی ب�� ‌ه گۆڕینی‬ ‫ك ‌ه واز ل ‌ه رووب��ه‌روو بونه‌وه‌ی یه‌كتری ت��اك��ت��ی��ك‌و س��ت��رات��ی��ج��ی خ���ۆی ك����رد‪ .‬ل ‌ه‬ ‫بهێنن‌و به‌ره‌و هاوكاری هه‌نگاو بنێن‪ ،‬ب ‌ه ئه‌نجامی ئه‌م سیاسه‌ت ‌ه هه‌ر چه‌ند ‌ه ئه‌م‬ ‫ێ به‌ناوبانگه‌كه‌ی ساڵی‬ ‫پشت به‌ستن به‌و په‌یوه‌ندیه‌ی ل ‌ه نێوان هێز ‌ه ل ‌ه پاشه‌كش ‌‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێم‌و توركیادا هه‌یه‌‪ ،‬توركیا ‪1999‬دا زیانێكی گیانی زۆری لێكه‌وت‪.‬‬ ‫ده‌یه‌وێت به‌شداریی چاالكانه‌ی حكومه‌تی به‌اڵم‪ ،‬به‌م خۆ كشانه‌وه‌ی ‌ه توانی‪ ،‬ك ‌ه خۆی‬ ‫هه‌رێم ب ‌ه ده‌ست بهێنێت بۆ ل ‌ه ناوبردنی له‌گه‌ڵ دۆخی گیرانی ئاپۆدا بگونجێنێت‪.‬‬ ‫وات ‌ه توانی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ماوه‌یه‌كی كه‌مدا خۆی‬ ‫په‌كه‌كه‌‪.‬‬ ‫ت قۆناغی‬ ‫پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه ستراتیجییه‌تی ت���ازه‌ی خۆی كۆبكاته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئیستادا پێده‌چێ ‌‬ ‫راده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬ك ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه بواری سه‌ربازی‪ ،‬چاوه‌ڕوانی كۆتایی پێ هاتبێت‌‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌م‬ ‫ل�� ‌ه رووی س��ی��اس��ی‌و ستراتیجیشه‌و ‌ه هێز ‌ه هه‌موو ئاماده‌كارییه‌كی سیاسی‪،‬‬ ‫ئه‌م هێز ‌ه به‌و قه‌ناعه‌ت ‌ه گه‌یشتووه‌‪ ،‬ك ‌ه پ���ه‌روه‌رده‌ی���ی‪ ،‬س��ه‌رب��ازی‌و دیبلۆماتی‬ ‫ێ‬ ‫ئ���ه‌وان چیتر ناتوانن چ��اوه‌ڕێ��ی به‌ڵێن ‌ه ته‌واوكردبێت‪ .‬بۆی ‌ه ده‌یه‌وێت سه‌ر ل ‌ه نو ‌‬ ‫ێ ل ‌ه مێژووی خۆیدا ده‌ست‬ ‫ێ بنه‌ماكانی حكومه‌تی پارتی داد ببن‪ .‬قۆناغێكی نو ‌‬ ‫ب‌‬ ‫بۆی ‌ه راسته‌وخۆ خۆیان بۆ به‌دیهێنانی پێبكات‪ .‬ئه‌وه‌ی پێشبینی ده‌كرێت بریتیی ‌ه‬ ‫ت په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو‬ ‫ئۆتۆنۆمی دیموكراسی تێده‌كۆشن‪ .‬ئیتر ل��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پێده‌چێ ‌‬ ‫ل ‌ه پێناو ئ��ه‌م ئامانجه‌دا تێده‌كۆشن ب ‌ه ن��اوچ�� ‌ه ستراتیجییه‌كانی ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫پشت به‌ستن خۆیی كار بۆ به‌دیهێنانی توركیا شه‌ڕ به‌رفره‌وان بكات‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌و پرۆژه‌ی ‌ه بكرێت‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ری ئه‌و ‌ه ئه‌گه‌ری ئ��ه‌وه‌ش هه‌ی ‌ه ك ‌ه ئه‌م هێز ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه چه‌ند ناوچه‌یه‌كی كوێستانی هه‌ندێک ن��اوچ��ه‌ش پ��ه‌ر ‌ه ب�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫باكوری كوردستاندا جه‌نگ به‌رپا ببێت‪ .‬خۆی بدات‪ .‬سه‌باره‌ت به‌وه‌ی چ الیه‌نێك ‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه به ‌پێی ئه‌م ستراتیجییه‌ی چیتر پشتیوانی ئه‌م پارت ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬توركه‌كان‬

‫‪37‬‬

‫خ���ۆی���ان راس���ت���ه‌خ���ۆو ن���ا راس��ت��ه‌وخ��ۆ بدات‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬دوای ریفراندۆم راستییه‌كان‬ ‫رایده‌گه‌یه‌نن‪ ،‬ك ‌ه ئیسرائیل له‌م ستراتیجیی ‌ه بۆ هه‌موو الیه‌ك ده‌رده‌كه‌وێت‌و هه‌وای‬ ‫ت��ازه‌ی��ه‌ی په‌كه‌كه‌دا پاڵپشتی ئ��ه‌م هێز ‌ه دژ ‌ه ئیسرائیل ب��وون��ی ئ��ه‌م حكومه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌كات‪ .‬پێش ماوه‌یه‌ك (حوسێن چه‌لیك) ده‌نیشێته‌وه‌!‬ ‫جێگیری ئه‌ردۆغان ل ‌ه كۆبوونه‌وه‌یه‌كی ئ��ه‌م هێز ‌ه رایده‌گه‌یه‌نێت‌‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌وان ب ‌ه‬ ‫رۆژن��ام��ه‌ن��ووس��ی��دا رای��گ��ه‌ی��ان��د‪ :‬په‌كه‌ك ‌ه هێزی خۆی خۆیان چاالكی ده‌كه‌ن‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫داشی دامه‌یه‌و به‌مدوایی ‌ه كه‌وتۆت ‌ه ده‌ست ده‌پرسن له‌و سااڵنه‌ی ئیسرائیل پاڵپشتی‬ ‫ئیسرائیل‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه چاالكیه‌كه‌ی به‌نده‌ری حكومه‌تی ئ��ه‌ن��ك��ه‌ره‌ی ل�� ‌ه دژی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ێ ی��ارم��ه‌ت��ی پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌ی ده‌دا؟‬ ‫ئه‌سكه‌نده‌رۆن‪ ،‬ك ‌ه ته‌نها دوای دوو كاژێر ده‌ك���رد‪ ،‬ك�� ‌‬ ‫پاش په‌الماره‌كه‌ی ئیسرائیل كه‌شتی ماڤی بۆی ‌ه ئه‌وان پێیان وای ‌ه پێویست ‌ه هه‌موو‬ ‫مه‌ڕمه‌ڕ ‌ه هات ‌ه ئاراوه‌‪ ،‬ئه‌وان له‌و به‌نده‌ره‌ ال هێزی په‌كه‌ك ‌ه بناسن‌‌و ئه‌وه‌ش بزانن‌‪،‬‬ ‫په‌الماری بنكه‌یه‌كی هێز ‌ه ده‌ریاییه‌كانی ك ‌ه ئه‌گه‌ر ئ��ه‌م هێز ‌ه بڕیارێكیدا‪ ،‬ئه‌و ‌ه‬ ‫توركیایان داوه‌‪ .‬وات ‌ه په‌یوه‌نیه‌ك ل ‌ه نێوان توانای ئه‌وه‌شی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه بیبات ‌ه سه‌ر‪ .‬جا‬ ‫ێ بنكه‌ی هێز ‌ه چه‌كداره‌كانی‬ ‫ئ��ه‌م دوو پ��ه‌الم��اره‌دا ه��ه‌ی��ه‌! هه‌رچه‌ند ‌ه له ‌هه‌ر كو ‌‬ ‫به‌رپرسانی ئه‌و واڵت ‌ه هه‌موویان ل ‌ه سه‌ر ت���ورك هه‌بێت ئ���ه‌و ‌ه ل��ه‌م��ه‌ودوا ده‌بێت ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ب��ۆچ��وون�� ‌ه ن��ی��ن‪ ،‬ب���ه‌اڵم هه‌ندێك ل ‌ه ئامانجی هێزه‌كانی پاراستنی گه‌ل‪ .‬ئه‌م‬ ‫رووناكبیران‌و رۆژنامه‌نووسانی نزیك ل ‌ه ستراتیژیه‌ش راسته‌وخۆ په‌یوه‌ندیی ب ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵت ئه‌م بۆچوونه‌یان تۆخكرده‌وه‌‪ .‬ناراستگۆی حكومه‌ت‌و هێزی دینامیكی‬ ‫دواتر ل ‌ه نێو میدیاكانیش ئه‌م بۆچوون ‌ه په‌كه‌كه‌ خۆیه‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پ��ه‌ره‌ی��س��ه‌ن��د‪ .‬ل��ێ��ره‌دا پ��رس��ی��ارێ��ك دێت ‌ه‬ ‫ك���ای���ه‌و ‌ه ئ��ه‌وی��ش ئ���ه‌وه‌ی���ه‌‪ :‬ل�� ‌ه كاتێكدا بوونی په‌كه‌كه‌ وه‌ك فاكته‌رێكی كاریگه‌ر‬ ‫له‌ سه‌ر ده‌ستێوه‌ردانی توركیا بۆ سه‌ر‬ ‫خ���ودی ئیسرائیل ف��رۆش��ی��اری فرۆك ‌ه‬ ‫هه‌رێمی كوردستان‬ ‫هێرۆن ‌ه بێفرۆكه‌وانه‌كان ب ‌ه توركیایه‌‌و‬ ‫په‌یمانی ستراتیژی ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌و واڵت�� ‌ه‬ ‫ێ ئیسرائیل ب ‌ه بوونی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه كوردستانی عێراق‌و‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬چۆنچۆنی ده‌ك��ر ‌‬ ‫پاڵپشتی په‌كه‌ك ‌ه بزانرێت؟ ل ‌ه وه‌اڵم��ی ج��ه‌خ��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ه‌رپ��رس��ان��ی توركیا‬ ‫ئه‌م پرسیاره‌دا په‌كه‌ك ‌ه پێیوای ‌ه حكومه‌ت ل��� ‌ه س���ه‌ر ئ�����ه‌وه‌‪ ،‬ك��� ‌ه پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌ ده‌س��ت��ی‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی رای گشتی ئیسالمگه‌راكان هه‌بوو ‌ه ل ‌ه زنجیره‌یه‌ك كاری كوشتن‌و‬ ‫ێ زه‌ق��ب��ون��ه‌وه‌ی‬ ‫به‌الی خۆیدا رابكێشێت‪ ،‬ده‌یه‌وێت به‌ر ل ‌ه ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌وه‌‌و س��ه‌رل�� ‌ه ن��و ‌‬ ‫ێ ج��م��وج��ۆڵ��ه‌ك��ان��ی پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه ل��� ‌ه ك��ات��ێ��ك��دا‬ ‫ریفراندۆم پۆزی دژ ‌ه ئیسرائیل بوون ل ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪38‬‬

‫عێراقی دوای س��ه‌دام حسێن ل ‌ه دۆخی‬ ‫وه‌چ��ه‌رخ��ان��دای��ه‌‪ ،‬هه‌رێمی كوردستانی‬ ‫عێراقیش رووخسارێكی شه‌رعیانه‌‌تر ب ‌ه‬ ‫خۆیه‌و ‌ه ده‌بینێت‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌نقه‌ر ‌ه دیسان‬ ‫ده‌ی��ه‌وێ��ت بوونی ئ��ه‌و چه‌كداران ‌ه بكات ‌ه‬ ‫كارتێك بۆ هه‌ڕه‌شه‌كردن‌و ده‌ستێوه‌ردان‬ ‫ل ‌ه كاروباری عێراق ب ‌ه گشتی‌و هه‌رێمی‬ ‫كوردستان ب ‌ه تایبه‌تی‪( ،‬ره‌ج��ه‌ب ته‌یب‬ ‫ئه‌ردۆگان) سه‌رۆك وه‌زیری توركیا ب ‌ه‬ ‫ئاشكرا ئه‌وه‌ی راگه‌یاند ئه‌گه‌ر پێویست‬ ‫ب��ك��ات ئ��ه‌ن��ق��ه‌ر ‌ه ن��اچ��ار ده‌ب��ێ��ت بچێت ‌ه‬ ‫نێو خاكی ع��ێ��راق��ه‌و ‌ه ب��ۆ ل�� ‌ه نێوبردنی‬ ‫چه‌كدارانی په‌كه‌كه‌ ‪.‬‬ ‫مه‌سه‌له‌ی په‌كه‌كه‌‪ ،‬یه‌كێك ‌ه له‌و مه‌سه‌ل ‌ه‬ ‫پ���ڕ ب���ای���ه‌خ���ه‌ی‪ ،‬ك��� ‌ه ئ��ه‌ول��ه‌وی��ه‌ت��ی الی‬ ‫ئه‌ردۆگان هه‌ی ‌ه ب ‌ه تایبه‌ت دوای ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ۆپ��ۆزس��ی��ۆن��ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬ك��ردب��ووی‬ ‫ب ‌ه خاڵی الوازك��ردن��ی حكومه‌تی پارتی‬ ‫دادو گ��ه‌ش��ه‌پ��ێ��دان ل�� ‌ه پ��روپ��اگ��ه‌ن��ده‌ی‬ ‫ێ ده‌كرده‌و ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردندا زۆر جه‌ختیان ل ‌‬ ‫ه��ه‌ر ل��ه‌و ب���اره‌ی���ه‌و ‌ه (ئ��ه‌گ��م��ه‌ن باغش)‬ ‫په‌له‌مانتاری پ��ارت��ی دادو گه‌شه‌پێدان‬ ‫ل�� ‌ه چاوپێكه‌وتنێكدا ل��ه‌گ��ه‌ڵ رۆژن��ام��ه‌ی‬ ‫(گ���اردی���ه‌ن)ی بریتانی ئ��اش��ك��رای ك��رد‪،‬‬ ‫ك ‌ه توركیا ئاماده‌ی ‌ه بكه‌وێت ‌ه باشوری‬ ‫ێ م��ۆڵ��ه‌ت��ی وی�لای��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫ك��وردس��ت��ان ب��ه‌ب�� ‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‪ ،‬چونك ‌ه ناچاره‌و‬ ‫وی�لای��ه‌ت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكاش‬ ‫تا ئێستا هاوكاری جدی توركیای له‌و‬ ‫ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه ن��ه‌ك��ردوه‌‪ ،‬ده‌وڵ��ه‌ت��ی توركیا‬

‫ک مه‌رجی بۆ نه‌هاتن ‌ه نێو خاكی‬ ‫هه‌ندێ ‌‬ ‫عێراق راگه‌یاند‪ ،‬وه‌كو ته‌سلیمكردنه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێك رێبه‌رانی په‌كه‌ك ‌ه ب ‌ه ئه‌نقه‌ره‌و‬ ‫داخستنی نووسینگه‌كانی ئ��ه‌م حیزب ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه كوردستانی ع��ێ��راق‪( ،‬ته‌حویلدانی)‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه كه‌سایه‌تیه‌كانی پای ‌ه به‌رزی‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێمی ك��وردس��ت��ان‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫پاڵپشتی دارای��ی‌و چ��ه‌ك‌و ته‌قه‌مه‌نی بۆ‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه تۆمه‌تبار كراون‪ ،‬راگرتنی چاالكی‬ ‫هه‌ندێك ل ‌ه كۆمپانیاكان ل ‌ه كوردستانی‬ ‫ع��ێ��راق‪ ،‬ك�� ‌ه پاڵپشتی پ�� ‌هك��ه‌ك�� ‌ه ده‌ك���ه‌ن‪،‬‬ ‫بلۆككردنی س��ه‌رچ��او ‌ه دارای��ی��ه‌ك��ان��ی��ان‬ ‫ل�� ‌ه وی�لای��ه‌ت�� ‌ه یه‌كگرتوه‌كانی ئه‌مریكاو‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬هه‌روه‌ها لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه باره‌ی‬ ‫چۆنیه‌تیی ده‌ستكه‌وتنی چه‌كی ئه‌مریكی‬ ‫له‌الیه‌ن په‌كه‌كه‌و ‌ه توركیا ئه‌و مه‌رجانه‌ی‬ ‫پێش هێرشكردن ‌ه سه‌ر كوردستانی عێراق‬ ‫راگه‌یاند‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه هه‌ڵوێسته‌كانی الیه‌ن ‌ه‬ ‫جیاجیاكان له‌م باره‌یه‌و ‌ه دابچینه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هه‌ڵوێستانه‌ بریتین له‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ هه‌ڵوێستی سوپا‪ :‬سوپا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫سوننه‌تی الیه‌نگری سیاسه‌تی مستی‬ ‫ئاسنی ل ‌ه به‌رامبه‌ر په‌كه‌كه‌‌و كورده‌كانه‌‪،‬‬ ‫جه‌نه‌ڕاڵ (بیوكانێت) فه‌رمانده‌ی سوپا‬ ‫ل ‌ه الیه‌نگری هێرش ‌ه بۆ س��ه‌ر هه‌رێمی‬ ‫كوردستانی عێراق‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ هه‌ڵویستی پ��ه‌رل��ه‌م��ان‌و ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫توركیا‪ :‬په‌رله‌مانی توركیا پێشنیاری‬ ‫ده‌وڵه‌تی بۆ ده‌ركردنی رێگه‌پێدانی هێرش‬ ‫بۆ كوردستانی عێراق بۆ راوه‌دون��ان��ی‬

‫‪39‬‬

‫په‌كه‌ك ‌ه راگه‌یاندو ب ‌ه ل ‌ه به‌رچاوگرتنی‬ ‫فه‌زای حاكم ل ‌ه سه‌ر په‌رله‌مان‌و كابین ‌ه‬ ‫ی���ه‌ك ده‌ن��گ��ب��وون��ی ده‌وڵ���ه‌ت���ی ت��ورك��ی��او‬ ‫په‌رله‌مان مسۆگه‌ر بوو‪.‬‬ ‫هه‌ڵوێستی كوردستانی عێراق‬ ‫ت��ورك��ی��ا ك��ورده‌ك��ان��ی ع��ێ��راق تۆمه‌تبار‬ ‫ده‌ك����ات ب�� ‌ه پ��ێ��دان��ی چ���ه‌ك‌و ته‌قه‌مه‌نی‬ ‫ب�� ‌ه پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌‪ ،‬ه���ه‌روه‌ه���ا چ��اوپ��ۆش��ی ل ‌ه‬ ‫چاالكیه‌كانی په‌كه‌ك ‌ه ل�� ‌ه خاكی عێراق‬ ‫بۆ هێرش كردن ‌ه سه‌ر توركیا ب��ه‌اڵم له‬ ‫‌به‌رامبه‌ردا حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان‬ ‫جه‌خت ده‌ك��ات��ه‌و ‌ه س��ه‌ر پێش گرتن ل ‌ه‬ ‫چاالكیه‌كانی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه خاكی كوردستانی‬ ‫عێراق‌و ل ‌ه سنووره‌كانی عێراق‌و توركیاو‬ ‫رێگ ‌ه گرتن ل ‌ه به‌كارهێنانی كوردستانی‬ ‫عێراق بۆ ئه‌نجامدانی عه‌مه‌لیاتی نیزامی‬ ‫ل ‌ه نێو خاكی توركیا‪ ،‬هه‌ر‌وه‌ها حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان داواكاری هه‌ڵگرتنی‬ ‫رێ���گ���ه‌‌چ���اره‌ی ن��ی��زام��ی ل���ه‌ب��ه‌رام��ب��ه‌ر‬ ‫په‌كه‌كه‌یه‌‌و رایانگه‌یاندوه‌؛ رێگ‌ا ناده‌ن ب ‌ه‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك توركیا ب ‌ه بیانووی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫هێرش بكات ‌ه سه‌ر كوردستانی عێراق‪ .‬به‬ ‫‌گشتی‪ ،‬له ‌پاش ساڵی ‪2003‬و ‌ه په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ئیمكانیاتێكی زۆری به‌ده‌ستهێنا‌و خه‌باتی‬ ‫چ��ه‌ك��داری��ی خ��ۆی‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه دوای گرتنی‬ ‫(ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ه‌اڵن) ه��ه‌ڵ��پ��ه‌س��اردب��وو‬ ‫دووب������اره‌ ده‌س���ت���ی دای�����ه‌و ‌ه چ��االك��ی‌و‬ ‫رووب����ه‌ڕووب����ون����ه‌وه‌ی ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��وپ��ای‬

‫توركیا ده‌ستپێكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌وه‌ش وا‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه جارێكی‌تر توركیا بیانووی‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه بۆ ده‌ستێوه‌ردان ل ‌ه كوردستانی‬ ‫عێراق‌و هێرشی نیزامی‪ ،‬ك ‌ه توركیا ته‌نیا‬ ‫ل ‌ه ده‌یه‌ی نه‌وه‌د ب ‌ه یاسای راوه‌دونانی‬ ‫فه‌وری‪ ،‬ك ‌ه چه‌مكێكی یاسای نێوده‌وڵه‌تیه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ب�� ‌ه هێزه‌كانی ئاسایشی ده‌وڵه‌تێك‬ ‫مۆڵه‌ت ده‌دات بۆ راوه‌دونانی تاوانباران‬ ‫ل ‌ه سنووره‌كانی ده‌وڵه‌تێك بپه‌ڕێته‌وه‌‪،‬‬ ‫بیست‌و یه‌کجار سنووری عێراقی به‌زاند‪،‬‬ ‫ێ ئه‌و كارت ‌ه دژ ب ‌ه‬ ‫دووب��ار ‌ه سه‌ر له ‌نو ‌‬ ‫ك��ورد به‌كاربێته‌وه‌‪ .‬پرۆفیسۆر (هنری‬ ‫ج��ه‌ی ب���ارك)ی ش��رۆڤ��ه‌ك��ارو چاودێری‬ ‫ت��ورك��ی��ا ل�� ‌ه وی�لای��ه‌ت�� ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا ل ‌ه لێدوانێكدا بۆ گۆڤاری گواڵن‪،‬‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵم��ی ئ��ه‌و پرسیاره‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه پێی‬ ‫ب��ڕی��اری ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتوه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا به‌رپرس ‌ه ل ‌ه سه‌قامگیری عێراق‌‪.‬‬ ‫هێرش‌و سنوربه‌زاندنی سه‌ربازی توركیا‬ ‫ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه ه���ۆی ش��ڵ��ه‌ژان��ی سه‌قامگیری‬ ‫هه‌رێمی كوردستان‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬لێره‌دا دوو‬ ‫لێكدانه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه بۆ یاسای نێوده‌وڵه‌تی‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌ی ئێو ‌ه ده‌یڵێن شتێكی‬ ‫راست‌و دروسته‌‪ ،‬له ‌الیه‌كی دیكه‌شه‌و ‌ه‬ ‫ت��ورك��ی��ا پ��ێ��ی وای�����ه‌ ب��� ‌ه پ��ێ��ی ی��اس��ای‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی مافی به‌رگری ل ‌ه خۆكردنی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه باكووری‬ ‫عێراقدا نه‌بووای ‌ه توركیا مافی ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫نه‌ده‌بوو هێرش بكات‌و سنوور ببه‌زێنێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪40‬‬

‫ل�� ‌ه الی���ه‌ك���ی‌ت���ره‌وه‌‪ ،‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1984‬تا‬ ‫ئه‌مرۆك ‌ه ئه‌م ش��ه‌ڕو ملمالنێیه‌ی نێوان‬ ‫توركیاو په‌كه‌كه‌دا توركیا زیاتر ل ‌ه یه‌ك‬ ‫تریلیۆن دۆالری زیان پێگه‌یشتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫به‌راوورد له‌گه‌ڵ پرۆژه‌ی گاپ‪ ،‬ك ‌ه ته‌نیا‬ ‫س��ی‌و دوو ملیار دۆالری تێچووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ش ژماره‌یه‌كی سه‌رسووڕهێنه‌ره‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ه��ێ��رش��ان��ه‌ی پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌ ده‌ی���ك���رد ‌ه‬ ‫س��ه‌ر توركیا وای ك��رد‪ ،‬ك ‌ه په‌رله‌مانی‬ ‫ت��ورك��ی��ا پ��ێ��ش��ن��ی��اری پ��ێ��دان��ی م��ۆڵ��ه‌ت��ی‬ ‫له‌شكركێشیكردنی س��وپ��ای ب��ۆ س��ه‌ر‬ ‫خ���اك���ی ه��ه‌رێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ب���ۆ له‬ ‫‌نێوبردنی په‌كه‌ك ‌ه په‌سه‌ند كرد‪ ،‬به‌وه‌ش‬ ‫سوپای ئه‌و واڵت�� ‌ه ده‌ستی ب ‌ه به‌زاندنی‬ ‫سنوور ‌ه زه‌مینی‌و ئاسمانیه‌كانی هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ک��رد‪ .‬ل��ه ‌الی�� ‌هك��ی ‌تریشه‌و ‌ه‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ن��ێ��وه‌ن��دی ع��ێ��راق��ی��ش‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫خوازیاری ئه‌و ‌ه بوو ب ‌ه كورده‌كان نیشان‬ ‫بدات‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه كورد ملكه‌چی به‌غداد‬ ‫بێت‌و ئه‌گینا ناتوانێت خۆی بپارێزێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫په‌له‌مانی توركیاش ل ‌ه ‪2008/10/17‬دا‬ ‫مۆڵه‌تی یه‌ك ساڵه‌ی ئه‌و له‌شكركێشیه‌ی‬ ‫بۆ ‪ 2009/10/17‬درێژكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش‬ ‫ب ‌ه زیانی حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ‌ه‬ ‫ب ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌رێمی‬ ‫ك��وردس��ت��ان س���ه‌ب���اره‌ت ب�� ‌ه م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی‬ ‫گرێبه‌ست ‌ه نه‌وتیه‌كان‌و چه‌ندین یاساو‬ ‫بابه‌تی‌تر ناكۆكی هه‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ حكومه‌تی‬ ‫عێراقدا‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مه‌ش وا ده‌ك���ات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫كاتی هه‌ر ناكۆكییه‌ك له‌نێوان توركیاو‬

‫هه‌رێمی كوردستاندا به‌هۆی كرده‌وه‌كانی‬ ‫په‌كه‌كه‌و ‌ه پێگه‌ی هه‌رێمی كوردستان له‬ ‫‌به‌رامبه‌ر ب��ه‌غ��داو ‌ه الواز ببێت‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه خوازیاری ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ناكۆكی‬ ‫ن��ێ��وان ت��ورك��ی��او ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫زی��ات��ر پ���ه‌ر ‌ه بستێنێت ب���ه‌و ج���ۆره‌ش‬ ‫مه‌یدانی ق��ه‌واره‌ی سیاسی‌و سه‌ربازیی‬ ‫ێ ل ‌ه ئه‌گه‌ری‬ ‫خۆی فره‌وان بكاته‌وه‌‌و ر ‌‬ ‫هاوكاریی توركیاو هه‌رێمی كوردستان‬ ‫بگرێت ل�� ‌ه دژی پ��ه‌ك�� ‌هك��ه‌‪ .‬ئ����ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك باس ل ‌ه‬ ‫جێگای سه‌رنجه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر كاتێ ‌‬ ‫په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندیه‌كانی نێوان توركیاو‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان ده‌كرێت‪،‬‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه چاالكیه‌كیی س��ه‌رب��ازی��ی دژی‬ ‫توركیا ئه‌نجام ده‌دات‪.‬‬ ‫س��وپ��ای ت��ورك��ی��ا ل�� ‌ه زس��ت��ان��ی ‪2008‬ی‬ ‫ئ��ۆپ��ه‌راس��ی��ۆن��ێ��ك��ی ئ��ه‌ن��ج��ام��دا ل�� ‌ه خاكی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان��دا‪ ،‬ك�� ‌ه یه‌كه‌مین‬ ‫ئۆپه‌راسیۆنه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی‬ ‫پ��ارت��ی دادو گه‌شه‌پێدان ل�� ‌ه نێو خاكی‬ ‫هرێمی كوردستاندا له ‌دوای رووخانی‬ ‫رژێمی (سه‌دام حسێن)ه‌وه‌و دژی په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێ���ت‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌م ئۆپه‌راسیۆن ‌ه‬ ‫زیاتر ل ‌ه هه‌فته‌یه‌كی خایاندو زیانی گیانی‌و‬ ‫ماڵی زۆری به‌ركه‌وت ب ‌ه به‌راوود له‌گه‌ڵ‬ ‫ئۆپه‌راسیۆنه‌كانی‌تردا‪ ،‬به‌رای زۆرێك ل ‌ه‬ ‫چاودێرانی سیاسی ئه‌و ئۆپه‌راسیۆنه‌ی‬ ‫زستانی ساڵی ‪ 2008‬بۆ سه‌ر چه‌كدارانی‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه ته‌نها بۆ تاقیكردنه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك��اردان��ه‌وه‌ی حكومه‌تی ه��ه‌رێ��م‌و دام‌و‬

‫‪41‬‬

‫ده‌زگاكانی ئیداره‌ی كوردی‌و هه‌ڵوێستی‬ ‫پارت ‌ه كوردیه‌كان‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت هه‌ڵوێستی‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی‌و پ��ارت��ی ت��اق��ی��ك��رده‌وه‌‪ .‬ل��ی��ره‌دا‬ ‫چاودێرانی سیاسی له‌و بڕوایه‌دا بوون‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��ه‌ڵ��وێ��س��ت��ی یه‌كێتیی نیشتمانیی‬ ‫كوردستان‌و پارتی دیموكراتی كوردستان‬ ‫ل ‌ه یه‌كتر جیا ب��وو‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ڵوێستی‬ ‫پارتی توندترو زبرتر بوو ل ‌ه هه‌ڵوێستی‬ ‫نه‌رم‌و نیانیی یه‌كێتی‪.‬‬ ‫مه‌رجه‌كانی په‌كه‌ك ‌ه بۆ دانانی چه‌ك‬ ‫پاش تێپه‌ربوونی چه‌ند ساڵێكی زۆر ب ‌ه‬ ‫سه‌ر دامه‌زراندنی په‌كه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫كورده‌كانی باكووری كوردستان ده‌كات‪،‬‬ ‫دژ ب�� ‌ه حكومه‌تی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬تاكو ئێستا‬ ‫به‌رده‌وام ‌ه ل ‌ه خه‌بات‌و ب ‌ه هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫ێ‬ ‫نه‌توانراو ‌ه ب ‌ه هیچ رێگایه‌ك چه‌كی پ ‌‬ ‫دابنرێت‪ ،‬به‌اڵم كۆنسه‌ی پارتی كرێكارانی‬ ‫ك��وردس��ت��ان ل�� ‌ه به‌یاننامه‌یه‌كدا ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫باڵویكرده‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه وێ��رای پێداگرتنه‌وه‌ی‬ ‫له ‌س��ه‌ر هه‌وڵی بێ وچ��ان‌و ب���ه‌رده‌وای‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه بۆ چاره‌سه‌ركردنی ئاشتییانه‌و‬ ‫دیموكراسییانه‌ی پرسی ك��ورد‪ ،‬لێره‌دا‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه حه‌وت مه‌رجی سه‌ره‌كی هه‌ی ‌ه بۆ‬ ‫چه‌ك دانان‪ ،‬ئه‌وانیش بریتیه‌ له‌‪:‬‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م‪ :‬دان���ن���ان ب�� ‌ه ش��ون��اس��ی ك���وردو‬ ‫گه‌ره‌نتی كردنی ت��ه‌واوی شوناسه‌كانی‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی توركیای بوون شوناسی‬ ‫گشتگیری هه‌موواندا‪.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬هه‌ڵگرتنی كۆسپه‌كان ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫شوناس‌و كولتورو زمانی كوردی‪ ،‬داننان‬ ‫ب ‌ه مافی پ���ه‌روه‌رد ‌ه ب ‌ه زمانی زگماكی‪،‬‬ ‫شانبه‌شانی زم��ان��ی ت��ورك��ی‌و په‌سه‌ند‬ ‫كردنی زمانی ك��وردی وه‌ك دووه‌مین‬ ‫زمان ل ‌ه ناوچه‌ی كوردستان‪ ،‬رێزگرتن ل ‌ه‬ ‫مافی كلتووری كه‌مایه‌تیه‌كان‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬له‌سه‌ر بنه‌مای ئازادی بیرو باوه‌ڕو‬ ‫راده‌ربرین‪ ،‬داننان ب ‌ه مافی سه‌ربه‌ستی‬ ‫سیاسی‌و رێكخستن‪ ،‬هه‌ڵگرتنی سه‌رجه‌م‬ ‫ئه‌و جیاوازیانه‌ی ل ‌ه یاساكاندا هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫س����ه‌رووی ه��ه‌م��ووش��ی��ان��ه‌و ‌ه ج��ی��اوازی��ی‬ ‫نه‌ژادیی‪.‬‬ ‫چ��������واره‌م‪ :‬ل���ه‌ رێ���گ���ای پ���رۆژه‌ی���ه‌ك���ی‬ ‫ئاشتبوونه‌وه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تیه‌و ‌ه هه‌ردوو‬ ‫كۆمه‌ڵگا‪ ،‬دوو الیه‌نی ل ‌ه یه‌كتر ببورن‬ ‫ب�� ‌ه ئامانجی ب��ه‌رق��ه‌رارك��ردن��ی ئاشتی‌و‬ ‫یه‌كێتی ئازادییانه‌‪ ،‬ته‌واوی زیندانییه‌كان‬ ‫ب��ه‌ رێ��ب��ه‌رای��ه‌ت��ی��ی پ��ه‌ك��ه‌ك��ه‌ش��ه‌و ‌ه ئ���ازاد‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ب��ۆ ب��ه‌ش��داری��ك��ردن ل�� ‌ه ژی��ان��ی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و ئ��اب��ووری ب ‌ه‬ ‫ئامانجی گه‌ڕاندنه‌وه‌ی گوندنشینه‌كان بۆ‬ ‫گونده‌كانیان‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬كێشانه‌وه‌ی ئه‌و هێزانه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئامانجی شه‌ڕی تایبه‌ت ل ‌ه كوردستاندان‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی سیسته‌می جاشایه‌تیی‪،‬‬ ‫پێشخستنی پ�����رۆژه‌ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ئ���اب���ووری ب�� ‌ه ئ��ام��ان��ج��ی گ��ه‌ڕان��دن��ه‌وه‌ی‬ ‫گوندنشینه‌كان بۆ گونده‌كانیان‪.‬‬ ‫شه‌شه‌م‪ :‬داڕشتنی یاسایی نوێنه‌رایه‌تی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪42‬‬

‫خۆجێیه‌كان‪ ،‬له ‌سه‌ر بنه‌مای زیادكردنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی ‌ه خۆجێیه‌كانی‪.‬‬ ‫ێ كردنی‬ ‫حه‌وته‌م‪ :‬هاوكات له‌گه‌ڵ جێبه‌ج ‌‬ ‫خ��اڵ�� ‌هك��ان��ی س����ه‌ره‌وه‌ ل�� ‌ه چ��وارچ��ێ��وه‌ی‬ ‫كاتێكی دیاریكراودا‪ ،‬هه‌ردوو ال ل ‌ه سه‌ری‬ ‫ێ ده‌كات‪،‬‬ ‫رێكده‌كه‌ون‪ ،‬قۆناغێك ده‌ست پ ‌‬ ‫ك ‌ه گه‌ریال چه‌كه‌كانی دابنێت‌و تێكه‌ڵی‬ ‫ژیانی دیموكراسیانه‌ی كۆمه‌ڵگا ببێت‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه هه‌موو داواكارییه‌كانی شۆڕشگێر ‌ه‬ ‫ك��وردی��ه‌ك��ان��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ی ب ‌ه‬ ‫الی ت��ورك��ی��او ‌ه زۆر ق��ورس��ه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وات��ای وای��ه‌‪ ،‬ك ‌ه توركیا هه‌رگیز دان ب ‌ه‬ ‫مافه‌كانیدا نانێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر دانیشی پێدا بنێت‬ ‫ئه‌وا بۆ ماوه‌یه‌كی كاتییه‌‌و به‌مه‌به‌ستی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی چه‌ند ئامانجێكه‌و دواتر‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئامانجه‌كه‌ی پێكات‪ ،‬چیتر هیچ كه‌س‌و‬ ‫الیه‌ن‌و گروپێك بۆی نیی ‌ه ناوی كوردو‬ ‫كوردایه‌تی‌و خاكی كوردستان بهێنێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ب ‌ه درێژایی مێژووی توركیاو ‬ ‫توركه‌كان ئ��ه‌و ك��اره‌ی��ان ئه‌نجام داوه‌و‬ ‫ئه‌نجامیشی ده‌ده‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجام‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی په‌كه‌ك ‌ه ده‌رئه‌نجامێكی‬ ‫بابه‌تی سیاسه‌تی شۆڤینیستیانه‌ی توركیا‬ ‫بوو به‌رامبه‌ر ب ‌ه گه‌لی كورد‪ ،‬ك ‌ه چه‌ندین‬ ‫س��اڵ ل�� ‌ه الی��ه‌ن حكومه‌تی ی��ه‌ك ل�� ‌ه دوا‬ ‫یه‌كه‌كانی توركیا به‌رامبه‌ر ب ‌ه گه‌لی كورد‬ ‫پیاد ‌ه ده‌كرا‪ .‬هه‌ر له‌م میانه‌دا ل ‌ه سه‌ره‌تای‬

‫حه‌فتاكانه‌و ‌ه رۆشنبیرانی گه‌لی كورد ل ‌ه‬ ‫باكووری كوردستان خه‌باتی سیاسیی‬ ‫خ��ۆی��ان چ��ڕ ك�����رده‌وه‌ ‌و ه��ه‌وڵ��ی��ان��دا بۆ‬ ‫دامه‌زراندنی رێكخراوو حیزبیی جیاواز‬ ‫بۆ داكۆكیكردن ل ‌ه ماف ‌ه پێشێلكراوه‌كانی‬ ‫گه‌لی كورد‪.‬‬ ‫رێگا‌گرتن ل ‌ه كاری سیاسیی ئه‌م حیزب ‌ه‬ ‫رێ��ك��خ��راو ‌ه ك��وردی��ه‌ك��ان�� ‌ه ب��ه‌ پ��ێ��ی ئ��ه‌و‬ ‫یاسایانه‌ی توركیا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناوه‌ڕۆكدا هه‌موو‬ ‫چاالكیه‌كی حیزب‌و رێكخراوێكی كوردی‬ ‫قه‌ده‌غ ‌ه كردبوو ل ‌ه هه‌موو تواناكانیان‬ ‫نه‌ك ته‌نها ل ‌ه رووی یاساییه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ل��� ‌ه رووی س����ه‌رب����ازی‌و ئ���اب���ووری‌و‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌و ‌ه چ��ڕ ك���ردب���ووه‌و ‌ه بۆ‬ ‫توانه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌ی كورد ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی توركدا‪ ،‬ئه‌وه‌ی سه‌پاند ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ه��ه‌م��وو نیشتمانپه‌روه‌رانی ك���ورد‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫رێكخراوی نهێنی دروست بكه‌ن‌و خه‌باتی‬ ‫خۆیان ب ‌ه شێوه‌ی ژێرزه‌مینی درێژ ‌ه پێ‬ ‫بده‌ن‪.‬‬ ‫كوده‌تا سه‌ربازیی ‌ه یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی‬ ‫توركیاو چڕكردنه‌وه‌ی به‌ربه‌سته‌كانی ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م به‌دیهێنانی ماف ‌ه ره‌واكانی گه‌لی‬ ‫ك���ورد‪ ،‬رێ��گ��ری زی��ات��ری دروس��ت��ك��رد له‬ ‫‌به‌رده‌م رێكخراو ‌ه كوردیه‌كاندا بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ك��اری سیاسی ئاشكرا ئه‌نجام ب��ده‌ن‪.‬‬ ‫ن به‌هۆی به‌رپاكردنی‬ ‫ئه‌م هۆكاران ‌ه بوو ‌‬ ‫خ��ه‌ب��ات��ی چ���ه‌ك���داری ل�� ‌ه الی����ه‌ن پ��ارت��ی‬ ‫كرێكارانی كوردستان‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی��ه‌و ‌ه ك���اری ب�� ‌ه مه‌به‌ستی‬

‫‪43‬‬

‫دام���ه‌زران���دن���ی ده‌وڵ���ه‌ت���ی ك��وردس��ت��ان��ی‬ ‫یه‌كگرتووو سه‌ربه‌خۆ ده‌كرد‪.‬‬ ‫گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه‌ك��ان��ی ج��ی��ه��ان‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫ده‌ستگیركردنی سه‌رۆكی په‌كه‌ك ‌ه (عبدواڵ‬ ‫ئۆج ئ��االن)‪ ،‬داڕمانی بلۆكی رۆژه��ه‌اڵت‬ ‫ل�� ‌ه الی�� ‌هك��ی‌ت��ر ب��وون�� ‌ه ه��ۆك��اری ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ێ ب ‌ه چاوپێداخشاندنه‌و ‌ه‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه هه‌ست ‌‬ ‫ب ‌ه هه‌موو ئه‌و ئامانجانه‌ی ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫دروس��ت��ب��وون��ی��دا ده‌ستنیشان ك��ردب��وو‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ب ‌ه گۆڕانكاری ل ‌ه تاكتیكه‌كانیدا‬ ‫بۆ به‌دیهێنانی ئامانجه‌كانی‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م گ���ۆڕان���ك���اری���ان���ه‌ش ت���ا ئ��ه‌م��رۆش‬ ‫ب���ه‌رده‌وام���ی ه��ه‌ی��ه‌‪ ‌.‬ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌م‬ ‫ێ ده‌گه‌یه‌نێت‬ ‫گۆرانكاریان ‌ه په‌كه‌ك ‌ه ب ‌ه كو ‌‬ ‫ن��ه‌ك��را ل���ه‌م ت��وێ��ژن��ه‌وه‌ی��ه‌دا ب��ه‌ ده‌س��ت‬ ‫بهێنرێت‪ ،‬ل ‌ه راستیدا په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫چه‌ند كێشه‌یه‌كدایه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌بێت ل ‌ه ئاینده‌دا‬ ‫چاره‌سه‌ری بۆ بدۆزرێته‌وه‌‪ ،‬له‌وان ‌ه ئایا‬ ‫پ��ه‌ك�� ‌هك�� ‌ه درێ���ژ ‌ه ب�� ‌ه خ��ه‌ب��ات��ی چ��ه‌ك��داری‬ ‫خۆی ده‌دا؟ یان رێگاچاره‌یه‌كی ئاشتییان ‌ه‬ ‫ده‌دۆزێته‌و ‌ه بۆ گه‌یشتن ب ‌ه مافه‌كانی گه‌لی‬ ‫كورد ل ‌ه رێی گفتوگۆو ‌ه چاره‌سه‌ری بۆ‬ ‫ێ له‌مه‌ش تا چه‌ند په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫بدۆزێته‌وه‌‪ ،‬ب ‌‬ ‫توانایدا ده‌بێت سوود ل ‌ه گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت��ی نێوه‌ڕاست وه‌رب��گ��رێ��ت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ل�� ‌ه ه��ه‌وڵ��دان��دا ب��ۆ باشكردنی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی خۆی ل ‌ه واڵتی یه‌كێتی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ا ب��ۆ ئ���ه‌وه‌ی ل��ه‌م رێ��گ��ای��ه‌وه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر توركیا دروست بکات بۆ داننان ب ‌ه‬ ‫مافه‌كانی گه‌لی كورد‪ ،‬هه‌روه‌ها تا چه‌ند‬

‫په‌كه‌ك ‌ه ئاماده‌ی ‌ه هاوكاری‌و دۆستایه‌تی‬ ‫خۆی له‌گه‌ڵ رێكخراوه‌كانی گه‌لی كورد‬ ‫ل ‌ه پارچه‌كانی‌تری كوردستان دروست‬ ‫بكات‌و له‌گه‌ڵیاندا رێك بكه‌وێت ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌ما نه‌ته‌وه‌ییه‌كان‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ كوردییه‌كان‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ د‪ .‬ئ��اراس فه‌ریق زه‌ی��ن��ه‌ڵ‪ ،‬مێژووی‬ ‫ئه‌مریكا ل ‌ه كۆنه‌و ‌ه تا ئێستا‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ند‪ /‬سلێمانی‪ ،‬ژم��اره‌‌و ساڵی چاپ‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪2010‬‬ ‫‪٢‬ـ��ـ ئ��ارام عه‌لی‪ ،‬ئۆپه‌راسیۆنی زستان‪،‬‬ ‫گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��ه‌ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬سلێمانی‬ ‫س��ه‌ن��ت��ه‌ری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی س��ت��رات��ی��ژی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ژمار ‌ه ‪ ،8‬ته‌موزی ‪2008‬‬ ‫‪٣‬ـ���ـ ئ��ێ��ری��ك ج���ه‌ی زوچ�����ه‌ر‪ ،‬م��ێ��ژووی‬ ‫ه���اوچ���ه‌رخ���ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬و‪ :‬د‪ .‬یاسین‬ ‫سه‌رده‌شتی‪ ،‬چاپخانه‌ی سیڤا‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪2009‬‬ ‫‪٤‬ــ ئیبراهیم سه‌عید‪ ،‬توركیاو په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫هاوكێش ‌ه سیاسییه‌كانی ئێستای عێراقدا‪،‬‬ ‫گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��ه‌ی ت��ورك��ی��ا‪ ،‬سلێمانی‪:‬‬ ‫س��ه‌ن��ت��ه‌ری ل��ێ��ك��ۆل��ی��ن��ه‌وه‌ی س��ت��رات��ی��ژی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ژمار ‌ه ‪ ،2‬ئه‌یلولی‪2005‬‬ ‫‪٥‬ــ په‌روێز ره‌حیم قادر ــ نه‌جات عه‌لی‬ ‫ساڵح‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كانی توركیا له ‌سه‌ر‬ ‫هه‌رێمی كوردستانی عێراق‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م ‪2011‬‬ ‫‪٦‬ــ حه‌سه‌ن جودی‪ ،‬مێژوویه‌ك ل ‌ه ئاگر‪،‬‬ ‫ل ‌ه بالوكراوه‌كانی كۆمیته‌ی راگه‌یاندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪44‬‬

‫ێ شوێنی‬ ‫(پ‪ .‬چ‪ .‬د‪ .‬ك)‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬به‌ب ‌‬ ‫چاپ‪2008 ،‬‬ ‫‪٧‬ــ دیجل ‌ه ماردین‪ ،‬هۆكارو ئه‌نجامه‌كانی‬ ‫دوو ك��رده‌وه‌ی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه م��اوه‌ی یه‌ك‬ ‫س��اڵ��ی راب�����ردوودا‪ ،‬گ��ۆڤ��اری دۆس��ی��ه‌ی‬ ‫توركیا‪.‬‬ ‫س��ل��ێ��م��ان��ی س���ه‌ن���ت���ه‌ری ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫ستراتیجی كوردستان‪ ،‬ژمار ‌ه ‪ ،9‬كانونی‬ ‫یه‌كه‌می ‪2008‬‬ ‫‪٨‬ــ دیڤید ماكداول‪ ،‬مێژووی هاوچه‌رخی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬و‪ :‬ئه‌بوبه‌كرخۆشناو‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫وه‌زاره‌تی په‌روه‌رده‌ ــ هه‌ولێر‪.‬‬ ‫‪٩‬ــ رۆژنامه‌ی رۆژی واڵت‪ ،‬رۆژنامه‌ی‬ ‫رۆژی واڵت‪ ،‬مشتێك ل ‌ه مرواری مێژووی‬ ‫‪ ،pkk‬ل�� ‌ه ب�ڵاوك��راوه‌ك��ان��ی رۆژی واڵت‪،‬‬ ‫هاوینی ‪2004‬‬ ‫‪١٠‬ـ���ـ گ��ه‌رم��ی��ان محمد اح��م��د‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫دۆستی هه‌رێمی كوردستان یان دوژمن‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی چوارچرا‪ ،2011 ،‬چاپی یه‌كه‌م‪.‬‬ ‫‪١١‬ــ عه‌بدواڵ ئۆچه‌اڵن‪ ،‬به‌رگریكردن ل ‌ه‬ ‫گه‌لێك‪ ،‬و‪ :‬لوقمان عه‌بدواڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ره‌ن����ج‪ ،‬ل�� ‌ه ب�ڵ�اوك���راوه‌ك���ان���ی مه‌كته‌بی‬ ‫راگه‌یاندنی (پ‪ .‬چ‪ .‬د‪ .‬ك)‪ ،‬چ‪1‬‬ ‫‪١٢‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دواڵ ئ���ۆچ���ه‌اڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫ش���ارس���ت���ان���ێ���ت���ی دی����م����وك����راس����ی ـ��ـ ‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ای ئ�����ازادی‪ ،‬و‪ .‬لوقمان‬ ‫ع���ه‌ب���دواڵ‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن�����ج‪،2010 ،‬‬ ‫په‌رتوكی سێیه‌م‪.‬‬ ‫‪١٣‬ـ���ـ الزاری����ف‪ ،‬م��ێ��ژووی ك��وردس��ت��ان‪.‬‬ ‫و‪:‬هۆشیار عه‌بدواڵ سه‌نگاوی‪ ،‬چاپخانه‌ی‬

‫رۆژهه‌اڵت ــ هه‌ولێر‪2008 ،‬‬ ‫‪١٤‬ـ����ـ م‪ .‬ش��ت��رۆه��م��ای��ه‌رو ل‪ .‬یالچین‬ ‫هێكمان‪ ،‬كورد ل ‌ه سوریاو ئازه‌ربایجان‌و‬ ‫ئه‌رمه‌نستان‪ ،‬و‪ :‬رێبوار تۆفیق به‌نگینه‌‪.‬‬ ‫ده‌زگای چاپ‌و په‌خشی حه‌مدی ‪/‬سلێمانی‬ ‫‪2011‬‬ ‫‪١٥‬ــ م‪ .‬رۆژه‌‪ ،‬كۆماری توركیا‪ :‬كرانه‌وه‌ی‬ ‫ك��ورد‪ ،‬شوێنی چ��اپ‪ ،‬چ��وارچ��را‪،2011 ،‬‬ ‫چاپی یه‌كه‌م‪.‬‬ ‫‪١٦‬ــ د‪ .‬ماكڵ هارت‪ )100( ،‬ناوداره‌كانی‬ ‫ج��ی��ه��ان‪ ،‬و‪( :‬ئ��ه‌س��ع��ه‌د ق���ه‌ره‌داخ���ی)‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫باڵوكراوه‌كانی پ��ڕۆژه‌ی هاوسه‌ر (‪،)48‬‬ ‫چاپی دووه‌م ‪1990‬‬ ‫‪١٧‬ـ���ـ ه��ه‌ڤ��اڵ ج��وم��ع��ه‌‪ ،‬م��ێ��ژووی پارتی‬ ‫كرێكارانی كوردستان‪ ،‬ل ‌ه باڵوكراوه‌كانی‬ ‫قوتابخانه‌ی ناوه‌ندی پارتی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌ڵمانی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ فالدمێر ئیلیچ لینین‪ ،‬ده‌وڵه‌ت‌و شۆرش‪،‬‬ ‫باڵوكراوه‌كانی لینین‪ ،‬چاپخانه‌ی دیتز‪،‬‬ ‫به‌رلین‪ ،1981 ،‬به‌رگی ‪25‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئینته‌رنێت‪:‬‬ ‫‪١‬ـ���ـ ‪ wikipedia‬ـ��ـ پ��ارت��ی ك��رێ��ك��اران��ی‬ ‫كوردستان‪ .‬هه‌ینی (‪)2011/11/25‬‬

45

‫توركیاو كوردستانی عیراق‬ ‫به‌رنامه‌ی چاره‌سه‌ری ئه‌ردۆگان بۆ دۆزی كورد‬ Turkey and Iraqi Kurdistan Ardoganism plan to solve the Kurdish issue

‫عه‌لی محه‌مه‌د زه‌ڵمی‬ By: Ali Muhammed Zalmy

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪46‬‬

‫ک‬ ‫پێكدادانه‌كانی خۆرهه‌اڵتی (ناوین) نه‌ ‌‬ ‫ته‌نها هه‌ڕه‌شه‌و چاوسوورکردنه‌وه‌ن بۆ‬ ‫ك له‌و واڵتانه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫سه‌ر ئاسایشی زۆرێ ‌‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ن ل ‌ه سه‌ر درێ��ژه‌دان ب ‌ه بوون‬ ‫ن��ه‌زم��ی ژی��ان ل��ه‌و واڵت��ان��ه‌دا‪ .‬ئ��ه‌ورۆك�� ‌ه‬ ‫سوریاو عێراق‌و لوبنان‌و چه‌ند واڵتێكی‬ ‫دیك ‌ه گیرۆده‌ی جه‌نگێكی تایه‌فیی دژوار‬ ‫ب��وون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ل���ه‌م م��ی��ان��ه‌ی��ه‌دا مه‌ترسی‬ ‫دابه‌شبوونێكی ک��ه‌م��ای��ه‌ت��ی (ئه‌ته‌نیک)‬ ‫ل ‌ه گۆڕێدایه‌‪ ،‬ك ‌ه ناوچه‌ك ‌ه كه‌مه‌ندكێش‬ ‫ده‌ك���ات ب��ۆ لێكترازانێكی م���ه‌زن‌و ئه‌و‬ ‫ج��وگ��راف��ی��ا س��ی��اس��ی��ی��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ن��زی��ك��ه‌ی‬ ‫سه‌ده‌یه‌ك له‌مه‌وپێش دایڕشتبوو‪ ،‬تاراجی‬ ‫نامێنێت‪ .‬ب ‌ه هێنان‌و بردنی ره‌وشه‌ك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه روونده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌ج��ه‌ب ته‌یب‬ ‫ئه‌ردۆگانی س��ه‌رۆك وه‌زی��ران��ی توركیا‬ ‫ێ پ���ه‌روای دان���او ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫پالنێكی ب ‌‬ ‫پێگه‌ی سیاسیی توركیاو زاڵی ئه‌و پالنان ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ه��ه‌رێ��م��ه‌ك��ه‌دا ب��پ��ارێ��زێ��ت‌و ب��ره‌وی��ان‬ ‫پێبدات‪ .‬له ‌راستیدا گرتنه‌ئه‌ستۆی پێگه‌ی‬ ‫س��ه‌رۆك وه‌زی��ران زی��اد ل ‌ه جارێك ئه‌و‬ ‫راستیی ‌ه پیشان ده‌دات‪ ،‬ك�� ‌ه س��ه‌رۆك‬ ‫وه‌زی��ران دارای هه‌ستێك ‌ه بۆ ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانی ده‌ستووری بنچینه‌یی‬ ‫توركیادا وه‌ك سیستمێكی سه‌رۆكایه‌تی‪،‬‬ ‫تورکیا مافی زێ��ده‌ت��ری بداتێ تا هێزو‬ ‫هه‌ره‌كه‌تی زێده‌ترو خواستی زێده‌تری ل ‌ه‬ ‫توركیادا شوێن بكاته‌وه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌و ‌ه‬ ‫راستییه‌‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌ج��ه‌ب ته‌یب ئ��ه‌ردۆگ��ان‬ ‫ێ‬ ‫ب�� ‌ه ج��ۆرێ��ك وێ��ن��ای ك�����ردووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب ‌‬

‫په‌روا هێزو هه‌ژموونی هه‌رێمی توركیا‬ ‫پێویست ‌ه بره‌وی پێبدرێت‌و ل ‌ه ناوچه‌كه‌دا‬ ‫زی��ات��ر ل�� ‌ه خ��واس��ت��ی ده‌وڵ��ه‌ت��ێ��ك قسه‌ی‬ ‫توركیا ل ‌ه پێشه‌و ‌ه بێت‪ .‬له‌م نێوه‌نده‌دا‬ ‫نه‌خشه‌ی ئه‌ردۆگان بۆ كۆتایی پێهێنانی‬ ‫جه‌نگی سی ساڵه‌ی كوردی واڵته‌كه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫گوێره‌ی نووسینی سینان ئولجن‪ ،‬نابێت ‌ه‬ ‫ده‌سته‌به‌ریی بااڵبردنی زێده‌تری پێگه‌و‬ ‫پێناوی ئه‌ردۆگان‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌ردۆگان‬ ‫پ��ه‌ن��ای ب��ردووه‌ت�� ‌ه ب��ه‌ر وت��ووێ��ژ له‌گه‌ڵ‬ ‫عه‌بدولاڵ ئۆچه‌اڵنی رێبه‌ری به‌ندكراوی‬ ‫پارتی كرێكارانی كوردستان‌و ته‌ڤگه‌ری‬ ‫چه‌كداریی كورد‪.‬‬ ‫په‌یامی ئاشتی ئۆچه‌اڵن‬ ‫خواستی رازیبوون ب ‌ه ده‌ستووری نوێ‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئازادییه‌كی زێده‌تری فه‌راهه‌م هێناو ‌ه‬ ‫ب��ۆ كه‌مین ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی ئ��ه‌و واڵت��ه‌‪.‬‬ ‫میكانیزمێكی گونجاوی هێزو توانای ‌ه‬ ‫بۆ حكومه‌ت ‌ه هه‌رێمییه‌كانی ناوچه‌كه‌‪.‬‬ ‫ه��اوك��ات پێشبینیش ده‌ك��رێ��ت په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫دومایی (کۆتایی) بهێنێت به‌و جه‌نگه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆ ماوه‌ی سی ساڵ ‌ه خۆی خستۆت ‌ه‬ ‫م��ه‌ت��ه‌رێ��زی حكومه‌تی ت��ورك��ی��اوه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫ب��ۆی�� ‌ه ل�� ‌ه ‪ 21‬ئ�����ازاردا‪ ،‬گ��ردب��وون��ه‌وه‌ی‬ ‫ملیۆنیی خه‌ڵكی ش���اری دی��ارب��ه‌ك��ر ل ‌ه‬ ‫ب��اش��ووری رۆژه���ه‌اڵت���ی ت��ورك��ی��ا‌‪ ،‬تێیدا‬ ‫په‌یامی ئاشتیی ئۆجه‌اڵن ل ‌ه به‌ندیخانه‌و ‌ه‬ ‫گه‌یه‌ندرای ‌ه جه‌ماوه‌ر‪ ،‬له‌و په‌یامه‌و ‌ه بانگی‬

‫‪47‬‬

‫جه‌نگاوه‌رانی په‌كه‌كه‌ی كرد بۆ وازهێنان‬ ‫له ‌خه‌باتی چه‌كداریی‌و پاشه‌كشه‌کردنی‬ ‫هێز ل�� ‌ه واڵت���دا‪ .‬ه��ه‌رچ��ی په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئه‌ردۆگانیشه‌وه‌‪ ،‬نایه‌وێت ره‌وشه‌ك ‌ه له‌و ‌ه‬ ‫ئاڵۆزتر بێت‌و ب��ه‌و چه‌شن ‌ه ده‌یبینێت‪،‬‬ ‫ك��� ‌ه گ��ۆڕان��ك��اری��ی��ه‌ك��ان��ی ده‌س���ت���ووری‬ ‫بنچینه‌یی‌و پ��رس‌و ج��ۆی ئاشتی بخات ‌ه‬ ‫نێو ریفراندۆمێكی نه‌ته‌وه‌ییه‌وه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫سه‌رده‌كێشێت بۆ گۆڕانكاریی ل ‌ه سیاسه‌تی‬ ‫توركیادا‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئه‌گه‌ر ئه‌م پڕۆسه‌ی ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتنی ئاشتی لێبكه‌وێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ئه‌ردۆگان وه‌ك سه‌ركرده‌یه‌كی مێژوویی‬ ‫رۆڵی ده‌نرخێنرێت‌و دیسانه‌و ‌ه نومایانی‬ ‫ئه‌و راستیی ‌ه ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه به‌رچاوته‌نگیی‬ ‫ئه‌م كه‌سایه‌تیی ‌ه بۆ به‌ختێکی زێده‌تری‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و سه‌پاندنی ئیراده‌ی گۆڕانكاری‬ ‫ل ‌ه ده‌ستوورو هه‌واداریی نێو په‌رله‌مانی‬ ‫زێده‌تر ده‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ش له‌كاتێكدا ده‌بێت‪ ،‬كه‬ ‫ده‌سته‌به‌ری ئاشتی‌و پارتێكی دێموكراس‬ ‫بكات له‌و واڵته‌دا‪ .‬ئه‌گه‌ر دانووستانه‌كان‬ ‫به‌ره‌و ئاقارێکی شكستخواردوو چوون‪،‬‬ ‫ئه‌وا دیسانه‌و ‌ه به‌رپرسایه‌تیی تێكچوونی‬ ‫ئاسایشی واڵت‌و ئه‌نجامی ن��ه‌خ��وازراو‬ ‫ده‌که‌‌وێت ‌ه ئه‌ستۆی ئ��ه‌ردۆگ��ان‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ل ‌ه رێبه‌ری په‌كه‌ك ‌ه هه‌ڵهێنجراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫مایه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی ‌ه بۆ ت��ه‌واوی توركیاو‬ ‫واڵت ل��ه ‌ئ��ه‌گ��ه‌ری ه���ه‌ر درزب��وون��ێ��ک��ی‬ ‫ئاشتیدا رووب����ه‌ڕووی ئ��اش��وب‌و جه‌نگ‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا توركیا ب ‌ه دوای‬ ‫ت بۆ‬ ‫رێگا‌ی جیاوازو نه‌زمی نوێدا ده‌گه‌ڕێ ‌‬

‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ پرسی دانووستانه‌كان‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ ده‌سه‌اڵتێكی دیكه‌ی‬ ‫كوردیدا ل ‌ه نزیكبوونه‌وه‌دایه‌‪ .‬حكومه‌تی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ی ك���وردس���ت���ان ل���ه‌ب���اك���ووری‬ ‫عێراق له‌م نێوه‌نده‌دا چه‌شم ئه‌ندازێكی‬ ‫گونجاوه‌و توركیا ده‌یه‌وێت ئه‌م هه‌رێم ‌ه‬ ‫وابه‌سته‌بكات به‌ ئابووریی خۆیه‌وه‌‪.‬‬ ‫نه‌وت‌و سیاسه‌ت‬ ‫وا چ����اوه‌ڕوان ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه حكومه‌تی‬ ‫هه‌رێمی كوردستان مافی دۆزی��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫كێڵگه‌نه‌وتی‌و گ��ازی��ی��ه‌ك��ان��ی واڵت��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫خۆی ببه‌خشێت ‌ه توركیا هه‌روه‌ها ده‌بێت ‌ه‬ ‫راده‌ی��ه‌ك��ی ب��ه ‌ن��رخ ب��ۆ نارده‌نییه‌كانی‬ ‫وزه‌‪ .‬ئه‌مریكاش بانگه‌شه‌ی ئه‌و ‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ��ه‌و ن��ه‌زم�� ‌ه رامیارییه‌ی توركیا ل ‌ه‬ ‫م���ه‌ڕ ئ��اب��ووری��ی ه��ه‌رێ��م��ی ك��وردس��ت��ان‬ ‫ده‌ستیداوه‌تێ‌‪ ،‬ئاسایشی عێراق ده‌خات ‌ه‬ ‫مه‌ترسییه‌وه‌و ده‌بێت ‌ه سووته‌مه‌نییه‌کی‬ ‫ئ��اره‌زووی جوداخوازان ‌ه ل ‌ه باكوور‪ .‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا ل ‌ه سه‌دا حه‌فتای نارده‌نییه‌كانی‬ ‫توركیا‪ ،‬ك ‌ه خ��ۆی ده‌دا ل ‌ه ی��ازد ‌ه بلیۆن‬ ‫دۆالر‌‪ .‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی راب�������ردوودا رووی‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌رێ��م ن���اوه‌‪ ،‬ب��ه‌و ه��ۆی��ه‌و ‌ه توركیا‬ ‫بڕیاریداو ‌ه زۆرترینی به‌شی ئابووریی‬ ‫ه��ه‌رێ��م ب�� ‌ه نارده‌نییه‌كانی پڕبكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر بۆی ‌ه ده‌ك��رێ��ت بڵێین‪ :‬ئ��ه‌م مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاییه‌ی وز ‌ه ل ‌ه نێوان دوو واڵتدا‬ ‫ده‌كرێت ببێت ‌ه بناغه‌یه‌ك بۆ دامه‌زراندنی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪48‬‬

‫ستراتیجێكی پێكه‌وه‌یی‌و ته‌ندروست ل ‌ه‬ ‫نێوان دوو واڵتدا‪ .‬باوه‌ڕ وایه ئه‌م مامه‌ڵ ‌ه‬ ‫ن��ادی��ارو ناڕۆشن ‌ه ئیمتیازێكی زێده‌تر‬ ‫بدات ‌ه توركیا بۆ دۆزینه‌وه‌ی كێڵگه‌نه‌وتی‌و‬ ‫گازییه‌كان‌و ت��ه‌واوی پێداویستییه‌كانی‬ ‫وزه‌ی��ش ل ‌ه هه‌رێم ل ‌ه رێگای توركیاو ‌ه‬ ‫دابینبكرێت‪ .‬ئه‌وه‌ش ل ‌ه به‌رانبه‌ر ئه‌وه‌دایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه توركیا مۆڵه‌ت بدات ب ‌ه بۆریی ‌ه نه‌وتی‌و‬ ‫گازییه‌كانی هه‌رێم به‌نێو خاكی توركیادا‬ ‫ێ روخسه‌ت وه‌رگرتن یاخۆ‬ ‫تێپه‌ڕبن به‌ب ‌‬ ‫ێ داوای یارمه‌تیكردن ل ‌ه هێڵی نه‌وتیی‬ ‫ب ‌ه ب ‌‬ ‫نیشتمانیی عێراق‪ ،‬ك ‌ه به‌غداد بااڵده‌ست ‌ه‬ ‫ب ‌ه سه‌ریدا‪ .‬ل ‌ه چوارچێوه‌ی توركیاشدا‬ ‫ئ���ه‌م ك��ران��ه‌وه‌ی�� ‌ه وا ب���ۆی ده‌ڕوان���رێ���ت‬ ‫ه��ه‌وڵ‌‌و ده‌رفه‌تێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و پشتبه‌ستن ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌ی توركیا ب ‌ه هاورده‌كردنی وز ‌ه‬ ‫كه‌م بكاته‌وه‌‪ .‬چونك ‌ه نێزیكه‌ی ل ‌ه سه‌دا‬ ‫حه‌فتاو زیاتریش بازرگانی ئه‌م واڵته‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌شتاو چ��وار بلیۆن دۆالر ‌ه خۆی‬ ‫ده‌بینێته‌و ‌ه ل ‌ه خه‌رجیی هاوردنی وز ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌‌‪ .‬ل ‌ه الیه‌كی تریشه‌وه‌‪ ،‬رێكکه‌وتن‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ت��ورك��ی��ا ل���ه‌الی����ه‌ن ح��ك��وم��ه‌ت��ی‬ ‫ه��ه‌رێ��م��ه‌وه‌ ه��ۆی��ه‌ك��ه‌ ت��ا ده‌س��ت��ه‌ب��ه‌ری‬ ‫سه‌روه‌تی ئابووریی داه��ات��ووی هه‌رێم‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی هیچ په‌نایه‌ك‬ ‫بكات‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ب ‌‬ ‫به‌رێت ‌ه ب��ه‌ر حكومه‌تی عێراقی‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئێستادا دان��ووی��ان به ‌یه‌كه‌و ‌ه ناكوڵێت‪.‬‬ ‫ب��� ‌ه گ���وێ���ره‌ی ده‌س����ت����ووری ع��ێ��راق��ی��ش‬ ‫حكومه‌تی هه‌رێمی كوردستان مافی ل ‌ه‬ ‫سه‌دا حه‌ڤده‌ی ده‌رامه‌تی نه‌وت‌و گازی‬

‫واڵتی هه‌یه‌‪ .‬به‌اڵ ‌م دابه‌شكردنی داهاتی‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م ل�� ‌ه ه��ای��درۆك��ارب��ۆن��دا ن��ارێ��ك‌و‬ ‫پێكه‌‌و حكومه‌تی ناوه‌ندی ناوچه‌گه‌لێكی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی ل��ه‌و پ��ێ��ن��اوه‌دا پاشخستووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه حكومه‌تی هه‌رێم ده‌خوازێت‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی رێکكه‌وتنی له‌گه‌ڵ توركیادا‬ ‫ده‌رامه‌تی هایدرۆكاربۆنی پێشبینیكراو‬ ‫زیاتر رێكبخرێت‌و زێ��ده‌ت��ر ب ‌ه ده‌ستی‬ ‫بهێنێت‪.‬‬ ‫ئایا هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك له‌ گۆڕێدای ‌ه بۆ سه‌ر‬ ‫ئارامی‌و ئاسایشی عێراق؟‬ ‫ئه‌مریكا له‌ئێستادا مكوڕ ‌ه ل ‌ه سه‌ر دژایه‌تی‬ ‫ه��ه‌ر په‌یوه‌ندییه‌كی ل��ه‌و ج��ۆره‌ی نێوان‬ ‫توركیاو هه‌رێمی كوردستان‌و پێیان وای ‌ه‬ ‫ئه‌م هه‌ڵ ‌ه ئارامی عێراق ل ‌ه نێوده‌بات‌و‬ ‫ده‌ی��ك��ات�� ‌ه س��ووت��ه‌م��ه‌ن��ی��ی خولیایه‌كی‬ ‫ج��وداخ��وازان�� ‌ه ل ‌ه ب��اك��ووری عێراقدا‪ .‬ل ‌ه‬ ‫كۆتایی مانگی دووی ئه‌مساڵدا جۆن كیری‬ ‫وه‌زی��ری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا‪ ،‬ل ‌ه میانه‌ی‬ ‫گه‌شته‌كه‌یدا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئه‌نكه‌ر ‌ه گیرسایه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هاوتا توركییه‌كه‌یدا پێداگری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر نیگه‌رانییه‌كانی واڵته‌كه‌ی كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌م نیگه‌رانییانه‌ی ئه‌مریكا ل ‌ه‬ ‫کۆڕی دیبلۆماسیی حكومه‌تی توركیادا‬ ‫به ‌هه‌ند وه‌رناگیرێت‪ .‬ئه‌وان وای ده‌بینن‬ ‫ئه‌مریكا نیگه‌رانی پشكی نه‌وتی خۆیه‌تی‬ ‫ل ‌ه ن��اوچ�� ‌هك��ه‌داو ئ��ارام��ی‌و سه‌قامگیریی‬ ‫عێراق ته‌نها هاتوو هاوارێكی بێهوده‌ییه‌و‬

‫‪49‬‬

‫هیچی‌‌تر‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا جێگه‌ی تێڕامان‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ح��ك��وم��ه‌ت��ی ت��ورك��ی��ا كه‌مێك‬ ‫گوێڕابگرێت بۆ نیگه‌رانییه‌كانی ئه‌مریكا‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب��ه‌و پ��رس‌و ج��ۆی��ه‌‪ .‬هاوكات‬ ‫خولیاو خه‌می تایفه‌گه‌رایی ل ‌ه ناوچه‌كه‌داو‬ ‫ل ‌ه خۆرهه‌اڵتی (ناوین)دا له ‌ئاستێكدایه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه س��ه‌ری كێشاو ‌ه ب��ۆ گ��ۆڕان��ك��اری ل ‌ه‬ ‫نه‌خشه‌ی سیاسی‌و جوگرافی ناوچه‌كه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆی ‌ه ئه‌ردۆگان ده‌یه‌وێت له‌و بگره‌و‬ ‫ب��ه‌رده‌ی��ه‌دا زامنی ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی‌و‬ ‫ئاسایشیی وزه‌ی واڵته‌كه‌ی بكات‪ .‬له‌م‬ ‫نێوه‌نده‌دا ئه‌ردۆگان وا ده‌بینێت پێویست ‌ه‬ ‫گۆڕان ‌ه نوێیه‌كان ل ‌ه ژێر رابه‌رایه‌تی ئه‌ودا‬ ‫بێت‪ .‬بۆ ئ��ه‌و مه‌به‌سته‌ش پشتیوانی ل ‌ه‬ ‫هه‌ماهه‌نگی تورك‌و كورد به‌شێك ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫زامنكردنی پرۆسه‌ی ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی‬ ‫وزه‌ی موفت‌و ده‌ستلێنه‌دراوی ناوچه‌كه‌‪.‬‬

‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌سته‌مبوڵ‬ ‫بۆ تووێژینه‌وه‌ی ئابووری‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌كی‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫مقال‪ :‬تركی‪( ،‬العدالة)‪ ،‬یقارب المشكلة الكردیة‪،‬‬ ‫‌إخوان أون الین‬ ‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.‬‬ ‫‪2742082=art.asp?aid‬‬ ‫‪http://www.ahewar.org/debat/show.‬‬ ‫‪1827983=art.asp?aid‬‬ ‫‪http://www.aawsat.com/details.asp‬‬ ‫‪issue &727816 =article &4 =?section‬‬ ‫‪UaJYYpD6jIU4.#12581=no‬‬ ‫•»‪Ojalan: Which way now?». BBC‬‬ ‫‪-2007 Retrieved .21-11-2000 .News‬‬ ‫‪5 01-09‬‬ ‫•‪Michael‬‬

‫‪Howard,‬‬

‫(‪.)13-05-2005‬‬

‫«‪Radical firebrand who led bloody‬‬ ‫‪6.)nationalist war». Guardian (London‬‬ ‫‪.01-08-2008 Retrieved‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪50‬‬

‫تورکیا‪ :‬ئۆجەاڵنیزم‌و ئەردۆگانیزم تەبا‬ ‫دەبنەوەو کەمالیزمیش دوا ماڵئاوایی‌ی خۆی‬ ‫دەکات‬ ‫‪Ocalanism and Ardogamism: they are reconciled,‬‬ ‫‪And Kamalism has vanished‬‬

‫رێکەوت ئیسماعیل ئیبراهیم‬ ‫‪By: Rekawt Ismail Ibrahim‬‬

‫‪51‬‬

‫پێشەکی‬ ‫ل��ە ن����ەورۆزی ئ��ەم س��اڵ��دا ئ��ام��ەد وه‌ک‬ ‫پایتەختی مێژوویی ک���وردان‌و النکەی‬ ‫لە دایکبوونی پەکەکە‪ ،‬جیاواز لە جاران‬ ‫چه‌شنی خانمێک دەهاتە پێش چ��او‪ ،‬کە‬ ‫لە هەڕەتی الوی‌و گەنجی‌و جوانی خۆیدا‬ ‫بێت‪ .‬ئەو رێبوارەی ل ‌ه نەورۆزی ئەمساڵدا‬ ‫بە باکووری کوردستاندا گوزەری دەکرد‪،‬‬ ‫راستەوخۆ هەستی ئەوەی له‌ال پەیدابوو‬ ‫مێژووییەکی ن��وێ‌و چاخێکی ن��وێ لە‬ ‫تورکیادا بەڕێوەیه‌‪ .‬هێماکانی کەمالیزم‬ ‫لەو دەڤەرەدا سەرقاڵی خۆپێچانەوەبوون‪.‬‬ ‫تانکەکان‪ ،‬سەربازگه‌کان‪ ،‬پۆلیسەکان‪،‬‬ ‫ه��ێ��زە دەم��ام��ک داره‌ک�����ان‪ .‬ب��ه‌ د ‌هگ��م��ه‌ن‬ ‫ن��ه‌ب��ێ��ت ل��� ‌ه س���ەرش���ەق���ام‌و دەرەوەی‬ ‫شارەکان نەدەبینران‪ .‬س��ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫سەرتاپای هەرێمەکە بە رەنگەکانی ئااڵی‬ ‫کوردستان‌‌و پەکەکەو تەنانەت وێنەکانی‬ ‫ئۆجه‌اڵن‌و شەهیدە ناودارەکانی پەکەکە‬ ‫داپۆشرابوون‪ .‬هەموو ئاماژەکان گەواهی‬ ‫بۆ ئەو گۆڕانکارییە گرنگە دەدەن‪ .‬لەو‬ ‫رۆژه‌دا بە ئاشکرا هەست بەوە دەکرا‪ ،‬کە‬ ‫پێگە بە پێگە کەمالیزم خۆی دەپێچێتەوەو‬ ‫رێگا بۆ ئۆچه‌اڵنیزم چۆڵ دەکات‪ .‬هه‌ست‬ ‫بەوە دەک��را‪ ،‬ک ‌ه ئۆچه‌اڵن حوکمی واڵت‬ ‫دەک���ات‌و ل��ە ری��زی پێشەوەی ملیۆنان‬ ‫ک��ەس��دا س�ڵ�او دەک����ات‌و ئ��ەردۆگ��ان��ی��ش‬ ‫لە پشتییەوە راوەس��ت��اوە‪ .‬ل��ەو رۆژەدا‬ ‫ئ��ۆج��ەاڵن ل��ە ه��ەم��ووان زی��ات��ر هەموو‬

‫پانتایی تورکیای داگیرکردبوو‪ ،‬ملیۆنان‬ ‫چ��او ل��ە س��ەر ئ��ۆچ��ەاڵن ب���وو‪ .‬ملیۆنان‬ ‫گوێ‌قواڵغی ب��وون‪ .‬ئەو لە ئامەد وەک‬ ‫ئ��ەوەی بە قەڵەمەکەی دەس��ت��ی‪ ،‬یەکەم‬ ‫الپ���ەڕە ل�� ‌ه م��ێ��ژووی ن��وێ بنووسێتەوە‬ ‫گوتی‪ :‬ئەمڕۆ دەرگای سەردەمێکی نوێ‬ ‫دەکرێتەوە‪ .‬ئه‌و سه‌رده‌مه‌ی‪ ،‬کە الیەنی‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی‌و ئ��اب��ووری لە‬ ‫پێشدایه‌‪ .‬چەمکێک پ��ەرە دەستێنێت‪ ،‬کە‬ ‫مافی دیمۆکراسی‌و یەکسانی‌و ئ��ازادی‬ ‫دەک��ات��ە بنەمای خ��ۆی‪ .‬ئ��ه‌و فیداکاری‌و‬ ‫تێکۆشانە مەزنانەی‪ .‬ک ‌ه ئێمە کردمان‬ ‫بەفیڕۆناچێت‪ .‬ک���وردان س��ەر ل��ە نوێ‬ ‫فیکر‌و ب��ن��ەچ��ەو ن��اس��ن��ام��ەی خ��ۆی��ان بە‬ ‫دەست ده‌هێننه‌وه‌‪ .‬پیرۆزبێت‪.‬‬ ‫بنەما سیاسی‌و هزرییەکانی پرۆسەی‬ ‫ئاشتی لە تورکیا‬ ‫ئ���ۆچ���ه‌اڵن ل���ە زۆرب�����ەی ن��وس��ی��ن��ەک��ان��ی‬ ‫خ��ۆی��دا ئ��ام��اژە ب�� ‌ه چەمکی ئیکۆلۆجی‬ ‫(ژی��ن��گ��ه‌زان��ی) دەک����ات‪ .‬ئ���ەم چ��ەم��ک��ە لە‬ ‫بۆچوون‌و تێزەکانی ئۆچەاڵندا پێگەیەکی‬ ‫زۆر دی��ار‌و گرنگی هەیە‪ .‬ئ��ەو تەنانەت‬ ‫روداوە مێژووییەکانی ناوچەکەش بە‬ ‫گوێرەی ئەم چەمکە شرۆڤەدەکات‪ ،‬لە‬ ‫دیدی ئۆچه‌اڵندا تێکچوونی هاوسەنگیی‬ ‫لە نێوان سروشت‌و مرۆڤدا لە تەواوی‬ ‫بوارەکانی ژیاندا بە تایبەتی لە بواری‬ ‫سیاسیه‌تدا کرۆکی زۆرێک لە گرفتەکانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪52‬‬

‫ئ��ەم��ڕۆی ن��اوچ��ەی خۆرهەاڵتی ناوینە‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ە ل���ە دی�����دی ئ�����ه‌ودا ه���ەت���ا ئ��ەو‬ ‫رەگەزانە بە مرۆڤ نامۆبن‪ ،‬کە مامەڵە‬ ‫بە کۆمەڵگاوە دەکەن ئەوا بە سروشت‬ ‫نامۆتر دەبن‪ .‬ئۆجەاڵن لەو باوەڕەدایە‪ ،‬کە‬ ‫بزووتنەوەی رێنیسانس (ژیانه‌وه‌‪ ،‬ئاگایی)‬ ‫هەوڵێکی م��رۆڤ ب��ووە بۆ گ��ەڕان��ەوەی‬ ‫ئەو هاوسەنگییە سروشتییە‪ ،‬لە دیدی‬ ‫ئۆجەاڵندا هەموو ئەو شۆڕشانەی‪ ،‬کە‬ ‫مرۆڤایەتی لە مێژووی خۆیدا ئەنجامی‬ ‫داون بەرخودانێک بووە بۆ هێشتنەوەی‬ ‫بەهاو نرخی کۆمەڵگای سروشتی‪ .‬بە‬ ‫واتایەکی‌تر ل��ەو رۆژەوەی مرۆڤایەتی‬ ‫لە رێ���ڕەوی سروشتی خ��ۆی الی داو ‌ه‬ ‫وێ����ڵ‌و س����ەرگ����ەردان ب����ووە ب��ە شوێن‬ ‫دۆزی���ن���ەوەی سیستمێکی م��رۆڤ��ای��ەت��ی‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی پ��ارس��ەن��گ��ی س��روش��ت��ی بۆ‬ ‫م����رۆڤ ب��گ��ەڕێ��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬ق��ۆن��اغ��ەک��ان��ی‬ ‫گواستنەوەی مرۆڤایەتی بۆ کۆیالیەتی‌و‬ ‫دەرەب���ەگ���ای���ەت���ی‌و س��ەرم��ای��ەداری��ی لە‬ ‫چ��وارچ��ێ��وەی ئ���ەم ه���ەواڵن���ه‌‌دا ب���وون‪.‬‬ ‫ئ��ۆچ��ەاڵن مۆدێرنیتیی س��ەرم��ای��ەداری‬ ‫ب��ە خراپترین‌و دڕن��دان��ه‌ت��ری��ن ق��ۆن��اغ بۆ‬ ‫چەوساندنەوەی مرۆڤ ناو دەبات‌‪ .‬هەر‬ ‫ئەویش بە تاوانباری یەکەم دەیناسێنێت‬ ‫لە خوڵقاندنی مۆدیلی دەوڵەت (نەتەوە)‪،‬‬ ‫کە تیایدا لە س��ەر حسابی نەتەوەیەک‬ ‫یاخود چەند نەتەوەیەک تەنها یەک نەتەوە‬ ‫بااڵدەستدەکرێت‌و ئەوانی دیکە پەراوێز‬ ‫دەخ���رێ���ن‪ .‬ل���ەم س��ۆن��گ��ەی��ەوە ئ��ۆچ��ەاڵن‬

‫هەموو رێککەوتنەکانی وەک سایکس‬ ‫بیکۆ‌و لۆزان بە دەرچوون لە سروشتی‬ ‫ئیکلۆژی ناودەبات‌و ئەڵتەرناتیڤی خۆشی‬ ‫بۆ ئەم قۆناغە دەخاتەروو‪ ،‬مۆدێرنیتیی‬ ‫دیمۆکراسی‌و نەتەوەی دیمۆکراس‪ ،‬کە‬ ‫دەبنە مۆدێلێکی ئەڵتەرناتیف بۆ دەوڵەتی‬ ‫سەرمایەداری‌و کۆمەڵگایەکی ئابووری‌و‬ ‫ئیکۆلۆجی‌و ئاشتیخواز‪ .‬هەموو کلتوورو‬ ‫زم��ان‌و نەتەوەکان پێکەوە هاوسەنگیی‬ ‫سروشتیی خۆیان رادەگرن‪.‬‬ ‫ه��ەڵ��ەی��ەک��ی زۆر ک��وش��ن��دەی�� ‌ه ئ��ەگ��ەر‬ ‫پرۆسەی ئاشتی لە باکووری کوردستان‬ ‫لە نێوان پەکەکە (ب ‌ه رابه‌ریی ئۆچه‌اڵن)‬ ‫و ئاکەپە (بە رابەریی ئەردۆگان) تەنیا‬ ‫ب��ە پرۆسەیەکی سیاسی‌و سەربازیی‬ ‫ی��اخ��ود تاکتیک (س����ازدان)ی مەرحەلی‬ ‫شرۆڤە بکەین‪ .‬بەڵکو تەماشاکردنێکی‬ ‫خێرای ن��اوەڕۆک��ی نامەکەی ئۆچەاڵن‪،‬‬ ‫کە رۆژی یەکەمی ن���ەورۆزی ئامه‌د لە‬ ‫الی��ەن پ��ەروی��ن ب��وڵ��دان (پەرلەمانتاری‬ ‫ب��ەدەپ��ە)ه‌و ‌ه خوێندرایەوە‪ .‬راستی ئەوە‬ ‫دەسەلمێنێت‪ ،‬ک ‌ه ئ��ەم پرۆسەیە ئەگەر‬ ‫ل��ە ه��ەن��گ��اوی یەکەمیدا ـ��ـ ئ��ۆچ��ەاڵن بە‬ ‫قۆناغی بێدەنگکردنی چەک ناوی دەبات ــ‬ ‫پرۆسەیەکی سیاسی‌و سەربازیی یاخود‬ ‫ئیستخباری (ه��ه‌واڵ��گ��ری) بێت‪ ،‬ئ��ەوا لە‬ ‫ناوەڕۆکی ئەو نامەیەدا هەست بە بوونی‬ ‫بنەمایەکی ق��ووڵ��ی ه��زری��ی‌و سیاسی‌و‬ ‫فەلسەفیش دەک���ەی���ن‪ ،‬ک��ە خ���ودی ئ��ەم‬ ‫پرۆسەیە پێکدەهێنێت‪ .‬من لەو باوەڕەدام‪،‬‬

‫‪53‬‬

‫ک��ە رێ��گ��ادان��ی دەس���ەاڵت���ی ئ��ی��م��رال��ی بە‬ ‫ب�ڵاوک��ردن��ەوەو چاپکردنی ئ��ەو هەموو‬ ‫کتێب‌و ن��وس��راوە هزرییانەی ئۆجه‌اڵن‬ ‫خ��ۆی ل��ە خ��ۆی��دا زەمینەسازکردنێکی‬ ‫پێشوەخت بووە بۆ باڵوکردنەوەی هزرو‬ ‫تێزەکانی ئۆجەاڵن لەم بارەیه‌وە‪ ،‬تاوەکو‬ ‫الن��ی ک��ەم لە نێو ئەندامانی پارتەکەی‬ ‫خۆیدا تێگەشتنێکی پێشوەخت بۆ ئەم‬ ‫هەنگاوەی ئۆچه‌اڵن لە ئارادابێت‪.‬‬ ‫بنەما هزرییەکانی کەمالیزم بۆ‬ ‫رووبەڕوو بوونەوەی کورد‬ ‫پەکەکە لە سالی ‪ ١٩٧٣‬یەکەمین زنجیر ‌ه‬ ‫رۆشنبیرییەکانی خۆیان دروستکرد‌و‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٧٨‬دا لە شارۆچکەی فیس‬ ‫نزیک ئامەد پارته‌که‌ی خۆیان راگەیاند‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪ ١٩٨٥‬لە رۆژی ‪١٥‬ی تەباخ‬ ‫(مانگی ئۆگستۆس) ش��ەڕی گەریالیی‬ ‫خۆی لە دژی دەوڵ��ەت ده‌ستپێکرد‪ ،‬بەر‬ ‫لە دروستبوونی پەکەکەش بە درێژایی‬ ‫سااڵنی دروستبوونی کۆماری تورکیا‪،‬‬ ‫کوردی باکوور لە سەرهەڵدانی شه‌ڕی‬ ‫خوێناویدا بوون بەرانبەر بە تورکیا‪ .‬ئەم‬ ‫شەڕە هەندێک جار توندبووە‌و هەندێک‬ ‫جاریش بە تەواوی لە بەرچاودا نەماوە‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬لە راستیدا باکووری کوردستان بەر‬ ‫لە دروستبوونی دەوڵەتی تورک هەمیشە‬ ‫لە خ��ەب��ات‌و ش��ۆڕش��دا ب��ووە‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫دەوڵەتی تورک ئامادە نەبووە بۆ ته‌نها‬

‫جارێکیش دان بە بوونی کوردا بنێت‪ ،‬چ‬ ‫بگات ب��ه‌وه‌ی گفتوگۆو دانووستانی لە‬ ‫گەڵدا بکات‪ .‬فەلسەفەی دەوڵەت هۆکاری‬ ‫یەکەمی بەردەوامبوونی خوێنڕشتن بووە‬ ‫لە باکووری کوردستان‪ ،‬کە مەبەستمان‬ ‫ل ‌ه کەمالیزمە‪ .‬ده‌کرێت ئایدۆلۆجیاکه‌ی‬ ‫هەندێک جار لە چوارچێوەی فاشیزمدا‬ ‫تەواو بەرجەستەی بکەین‪ .‬ئەو ئایدۆلۆژیا‬ ‫فەرمییەی دەوڵەت بوو‪ ،‬کە ئۆچه‌اڵن بە‬ ‫مۆدیلی دەوڵەت ــ نەتەوە ناوی دەبات‌و‬ ‫ل��ە پێناو پاراستنی ن��ەت��ەوەی ت��ورک‌و‬ ‫بااڵدەستی ئەو نەتەوەیە بە سەر تەواوی‬ ‫ن��ەت��ەوەو گ��روپ��ە ئەتنییەکانی دی��ک��ەدا‬ ‫هەموو رێگاکانی گرتەبەر‪ ،‬ئایدۆلۆجیای‬ ‫کەمالیزم نەک تەنها دەسەاڵتی خەلیفەی‬ ‫ئ��ی��س�لام��ی‪ ،‬ک��ۆت��ای��ی پێده‌هێنیت بەڵکو‬ ‫دەخ��وازێ��ت ت���ەواوی تورکیا لە هەموو‬ ‫پاشخان‌و ژێرخان‌و سەرخانە ئیسالمی‌و‬ ‫خۆرهەاڵتییەکانی داببڕێت‌و لە خۆرئاوای‬ ‫نزیک بکاتەوە‪ ،‬هه‌تا ئەو ئاستەی بیکات‬ ‫ب ‌ه ئەندامێکی رەزاگ��ران‌و نەخوازراویش‬ ‫لە یەکیەتی ئەوروپا‪.‬‬ ‫موستەفا کەمال ه��ەر خ��ۆی لە رۆژی‬ ‫‪٩‬ی ‪٩‬ی ‪١٩٢٣‬پ���ارت���ی گ��ەل��ی کۆماریی‬ ‫(جەهەپە)ی لە تورکیا دروستکرد‪ ،‬ئەم‬ ‫پارتە وەک بنەمای سیاسیی خۆی شەش‬ ‫تیشکی پیرۆز (ئالتی ئلکەسنی) هەبوو‪،‬‬ ‫کە بریتیبوون لە کۆمار‪ ،‬گ��ەل‪ ،‬نەتەوە‪،‬‬ ‫سیکوالریزم‪ ،‬دەوڵەت‪ ،‬نەتەوە‪ .‬ئه‌م شەش‬ ‫بنەما سەرەکییەی پارته‌که‌‪ ،‬کە هەر خۆی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪54‬‬

‫ت��اق��ە پ��ارت��ی سیاسی واڵت ب���وو‪ ،‬هیچ‬ ‫پێگەو مانایه‌ک بۆ نەتەوەکانی دیکەی‬ ‫تورکیا بە تایبەت ک��ورد بوونی نەبوو‪.‬‬ ‫دەستووری تورکیا لە‪٢٠‬ی نیسانی ساڵی‬ ‫‪١٩٢٤‬دا داڕشتنی یاسایی بۆ تواندنەوەو‬ ‫ل���ەن���اوب���ردن���ی ن���ەت���ەوەک���ان���ی دی��ک��ەی‬ ‫تورکیا دەک��ات‪ ،‬لە م��ادەی دووەم��ی ئەم‬ ‫دەستوورەدا زمانی تورکی تاکە زمانی‬ ‫فەرمیی دەوڵەتە‪ .‬لە مادەی دەیەمدا مافی‬ ‫دەنگدان لە هەڵبژاردنەکاندا تەنها بۆ تورک‬ ‫تەسک دەک��ات��ەوە‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا لە م��ادەی‬ ‫یازدەیەمدا مافی خۆکاندیدکردن تەنها‬ ‫بۆ تورکەبەختەوەرەکان دیاریدەکات‌و لە‬ ‫مادەی هەشتاو هەشتیشدا هەموو کەس‬ ‫لە تورکیا بە تورک هەژمار دەکات‌و لە‬ ‫م��ادەی ن��ەوەدو دوودا هەموو پۆستێک‬ ‫بە پێی کارامەیی‌و لێهاتوویی تەنها بۆ‬ ‫تورکەکان قۆرخدەکات‪.‬‬ ‫جەنگی س��ارد‌و توندبوونەوەی ملمالنێ‬ ‫لە نێوان بلۆکی خۆرهەاڵت‌و کاپیتالیزم‌‪،‬‬ ‫هەروەها گرنگی‌و بایەخی جیۆسیاسی‌و‬ ‫ج��ی��ۆ‌ئ��اب��ووری ت��ورک��ی��ا ب��ۆ خ��ۆره��ەاڵت‬ ‫وای��ک��رد‪ ،‬کە دنیای خ��ۆرئ��اوا بە هەموو‬ ‫تواناکانیه‌و ‌ه بەرگری لە دەوڵەتی تورکیا‬ ‫بکات‪ .‬تەنانەت لە کاتی پێویستدا‪ ،‬بۆ‬ ‫رزگارکردنی تورکیا لە نەهامەتیی پرۆژەی‬ ‫ک��ودەت��ای س��ەرب��ازی��ی ب��ۆ ئامادەبکەن‪.‬‬ ‫کودەتاکانی ساڵی ‪١٩٦١‬و ‪١٩٧١‬و ‪١٩٨٠‬‬ ‫باشترین گەواهی ئ��ەو راستییانەن‪ .‬بە‬ ‫کورتی دەتوانین بڵێین‪ :‬قۆناغی کەمالیزم‬

‫بە قۆناغی توندبوونەوەی ئایدۆلۆجیای‬ ‫(دەوڵ��ەت ــ نەتەوە) لە تورکیا هەژمار‬ ‫دەک����رێ����ت‌و ل���ە ژێ����ر س���ای���ەی رژێ����م‌و‬ ‫ئایدۆلۆجیایەکی ل��ەو ج���ۆرەدا جگە لە‬ ‫خەباتی چەکداری‌و شەڕی پێشمه‌رگایه‌تی‬ ‫هیچ رێگایەکی ‌تر لە ب��ەردەم پەکەکە‌و‬ ‫گەلی ک��وردا نەمایەوە‪ .‬دەتوانین بڵێین‪:‬‬ ‫خودی فەلسەفەو ئایدۆلۆجیای دەوڵەتی‬ ‫تورک لە چوارچێوەی کەمالیزمدا رێگری‬ ‫سەرەکی بوون لە بەردەم تەشەنەسەندنی‬ ‫توندوتیژیی‌و شەڕو کوشتار لە تورکیاو‬ ‫باکووری کوردستان‪.‬‬ ‫سەرهەڵدانی هزری عوسمانگەرایی تازە‬ ‫ل���ە ح��ەف��ت��اک��ان��ی س�����ەدەی ب��ی��س��ت��ەم��دا‪،‬‬ ‫گۆڕانکاری بە سەر نەخشەی سیاسی‬ ‫ت��ورک��ی��ادا ه����ات‪ .‬ش��ەپ��ۆل��ی ئیسالمیی‬ ‫سیاسی وردە وردە تورکیاشی گرتەوە‪.‬‬ ‫پ��ارت��ی س��ەالم��ەت��ی��ی نیشتمانی ساڵی‬ ‫‪ ١٩٧٢‬لە الیەن نەجمەدین ئەربەکانەوە‬ ‫دروستبوو‪ ،‬ک ‌ه س��ەرەت��ای تێکەڵبوونی‬ ‫ئایدۆلۆجیای ئیسالمیی سیاسی بوو‬ ‫لەگەڵ گەمە سیاسی‌و ئایدۆلۆجییەکانی‬ ‫دەوڵەتدا‪ .‬لێرە بە دواوە ملمالنێ لە نێوان‬ ‫ئەو دوو ئایدۆلۆجیایەدا دروستدەبێت‪.‬‬ ‫بەرهەمی ئەم ملمالنێیەش لە دایکبوونی‬ ‫هزری تازەی عوسمانگەرایی نوێ بوو‪.‬‬ ‫ل��ە س��ادەت��ری��ن پێناسەی ئ��ەم ه���زرەدا‪:‬‬ ‫گ��ەڕان��دن��ەوەی ت��ورک��ی��ای��ە ب��ۆ بنەڕەتی‬

‫‪55‬‬

‫خۆرهەاڵتیی‌و ئیسالمیی خ��ۆی‪ .‬بە بێ‬ ‫ئ����ەوەی پ���رۆس���ەی م��ۆدرێ��ن��ەو م��ۆرک��ە‬ ‫خۆرئاواییە م��وت��ورب��ەک��راوەک��ەی ناخی‬ ‫بە جێبهێڵێت‪ .‬تۆرکۆت ئ��ۆزال بە یەکەم‬ ‫کەسی ئەم رەوتە هەژمار دەکرێت‪ ،‬کە‬ ‫هەمیشە لە هەوڵی ئ��ەوەداب��وو ‌ه رەگی‬ ‫ئیسالمی‌و خۆرهەاڵتیی مێژووی تورکیا‬ ‫پتەوتر بکات‪ .‬بەبێ ئەوەی قاچی تورکیا‬ ‫ل��ە ن���او ئ���ەوروپ���ا ب��ک��ش��ی��ن��ێ��ت��ەوە‪ .‬بۆیە‬ ‫ئ��ۆزال هەوڵە سەرەتاییه‌کانی خۆی بۆ‬ ‫زیندووکردنەوەی رەوتی عوسمانگەرایی‬ ‫دەستپێکرد‪ .‬س��ەرەت��ای ئ��ەم دەستپێکە‪،‬‬ ‫ی���اخ���ود ه���ەن���گ���اوی ی���ەک���ەم‌و خ��ێ��رای��ی‬ ‫بیرکردنەوەی بوو لە چارەسەرکردنی‬ ‫پ��رس��ی ک���ورد ل��ە ت��ورک��ی��ا‪ .‬ب����ەاڵم‪ ،‬ئ��ەم‬ ‫هەنگاوەی ئوزال لە الیەن دامەزراوەکانی‬ ‫دەوڵ��ەت��ی ق��وڵ��ەوە پ��ووچ��ەڵ ک��رای��ەوەو‬ ‫ئوزاڵ‌یش خۆی لە رۆژی ‪١٧‬ی ئاپرلی‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٩٣‬لە بارو دۆخێکی نادیاردا بە‬ ‫جەڵتەی دڵ گیانی لە دەستدا‪.‬‬ ‫داود ئ��ۆغ��ل��ۆ ب��ن��ی��ات��ن��ەری قوتابخانەی‬ ‫ج��وگ��راف��ی)ی‬ ‫جیۆپۆلەتیک(سیاسه‌تی‬ ‫عوسمانگەرایی نوێیە‪ .‬ئەم قوتابخانەیە‬ ‫ب��ە ک��ورت��ی چ��ەن��دی��ن ئ��اس��ۆی ن��وێ��ی بۆ‬ ‫سیاسەتی تورکیا خستووه‌تە بەردەم ئەو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫لە کتێبەکانی خۆیدا بە تایبەت لە قوواڵی ‌‬ ‫ستراتیجیدا ئاماژە بە پرسی کورد دەکات‬ ‫نەک تەنها لە تورکیادا‪ ،‬بەڵکو لە تەواوی‬ ‫ناوچەی خۆرهەاڵتی ناوه‌ڕاستیشدا‪ .‬ئەو‬ ‫لە چەندین بۆنەدا ئاماژە ب��ه‌وە دەدات‪،‬‬

‫کە پرسی ک��ورد لە ناوچەکەدا بووه‌تە‬ ‫دیفاکتۆو چیتر نابێت هیچ کەس خۆی لە‬ ‫ئاستیدا گێل بکات‪ ،‬ئەو بۆ خوێندنەوەو‬ ‫پێشکەشکردنی ئاسۆیەکی ه��زری نوێ‬ ‫ب��ۆ پ��رس��ی ک���ورد داوای ئ���ەوە دەک���ات‪،‬‬ ‫کە پاشخانی جیۆپۆلەتیک‌و جیۆئەتنی‌و‬ ‫ج��ی��ۆس��ت��رات��ی��ژی‌و جیۆ‌ئیکۆنۆمی ئ��ەم‬ ‫پرسە تاووتوێ بکرێت‪ ،‬چونکە ئەو لەو‬ ‫ب��اوەڕەدای��ە‪ ،‬کە تورکیا خۆشی‌و ترشی‬ ‫بێت ئ��ەوە جوگرافیای ک��وردس��ت��ان بە‬ ‫یەکێک لە توخمە گرنگەکانی ناوچەی‬ ‫خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‌و ئۆراسیایە‪ .‬داود‬ ‫ئۆغلۆ ئاماژە بۆ یەکپارچەیی جوگرافیای‬ ‫ک��وردس��ت��ان دەک���ات‌و ب��ان��گ��ەوازی ئ��ەوە‬ ‫دەکات‪ ،‬کە تورکیا دەبێت بە هۆشیاریی‬ ‫لەگەڵ ئەم پرسەدا مامەڵە بکات‪ ،‬چونکە‬ ‫لە رووی جیۆئەتنی‌و جیۆسیاسییەوە‬ ‫ئ��ەم پرسە رەهەندێکی یەکجار گرنگی‬ ‫هەرێمیی‌و نێونەتەوەیی ه��ەی��ە‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نا دەبێتە هۆکاری گەورەترین نائارامی‬ ‫ل��ە ن��اوچ��ەک��ەدا‪ ،‬ک��ە تورکیا راستەوخۆ‬ ‫زەرەرمەندی یەکەم دەبێت‪ .‬بە تایبەت‪،‬‬ ‫کە حەوزی ئەنادۆڵ‌و حەوزی کوردستان‬ ‫پێکەوە گرێدراون‪ .‬لەوانەش گرنگتر داود‬ ‫ئۆغلۆ ئاماژە ب ‌ه ئەوە دەکات‪ .‬جوگرافیای‬ ‫ک��وردس��ت��ان سەرەکیترین جەمسەری‬ ‫پێکەوەگرێدانی چوار دەڤەری دەریاییە‪،‬‬ ‫ک��ە ئ��ەوان��ی��ش دەری���ای رەش‌و دەری��ای‬ ‫سپی‌و دەریای قەزوین‌و کەنداوی فارسە‪.‬‬ ‫ئۆغلۆ لە پرسێکی دیکەی خۆیدا کاتێک‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪56‬‬

‫ئاماژە بۆ بایەخی جیۆئەتنی کوردستان‬ ‫دەکات ئاماژە بۆ نێوەندگەرایی کوردستان‬ ‫دەک��ات لە ناوەڕاستی ع��ەرەب‌و فارس‌و‬ ‫جولەکە سه‌ره‌ڕای بوونی تورک‪ .‬ئەو لەو‬ ‫ب��اوەڕەدای��ە‪ ،‬کە پرسی جیۆئەتنی کورد‬ ‫لەو نێوەندەدا بایەخێکی یەکجار گەورەو‬ ‫گرنگی هەیە‪.‬‬ ‫رەنگە زیادەڕۆیی نەکەین ئەگەر بێژین‪:‬‬ ‫ک���ورت���ک���راوەی ه����زرو ب��ۆچ��وون��ەک��ان��ی‬ ‫ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬ی��اخ��ود ک��ورت��ک��راوەی تێزو‬ ‫بیرکردنەوەکانی بە شێوەیەکی زۆر وردو‬ ‫درشت لە پەیامەکەی نەورۆزی ئۆچه‌اڵندا‬ ‫رەنگی داوەت��ەوە‪ .‬پەیامەکەی نەورۆزی‬ ‫ئ��ۆچ��ه‌اڵن ت��ەن��ه��ا ب��ان��گ��ەوازێ��ک نییە بۆ‬ ‫ئاشتی بەڵکو خۆیان گوتەنی‪ :‬مانیفستێکی‬ ‫(ب��ه‌ی��ان��ن��ام��ه‌ی��ه‌ک��ی) گ��رن��گ‌و پ��ڕ بایەخی‬ ‫مێژووییە‪ .‬ئەو مانیفسته‌ی ئۆچەاڵن بە‬ ‫هیچ شێوەیەک دژایەتی یاخود ملمالنێ‌و‬ ‫بەریەککەوتن لەگەڵ هزرمەندو بیرمەندانی‬ ‫عوسمانگەرایی ن��وێ دروس���ت ناکات‪،‬‬ ‫بەڵکو بە پێچەوانەوە دەتوانین بێژین‪ :‬کە‬ ‫هەردوو هزرەکە (ئۆچه‌اڵن بە مۆدرێنەی‬ ‫ئەخالقی‌و دیموکراسی ناوی دەب��ات) لە‬ ‫بەرگێکی نوێدا یەکتر تەواودەکەن‪ .‬ئەوسا‬ ‫ه��ەر ل��ەو چوارچێوەیەدا ک��ورد‌و تورک‬ ‫ئیتر ن��ەک دوژم��ن نابن بەڵکو دۆس��ت‌و‬ ‫تەواوکاری یەکتریی دەبن‪.‬‬ ‫بزووتنەوەی کورد لە چوارچێوەی چەک‌و‬ ‫ت��ون��دوت��ی��ژی کالسیکیدا دەگ��وێ��زێ��ت��ەوە‬ ‫بۆ چوارچێوەی سیاسی‪ .‬خوێندنەوەی‬

‫نامەکەی ئۆچه‌اڵن بە چاوێکی تێگه‌یشتن‌و‬ ‫رەخ��ن��ەگ��ران��ەو ‌ه ل��ە گ��ۆڕان��ک��اری��ی��ەک��ان��ی‬ ‫خ����ۆره����ەاڵت����ی ن������اوه‌ڕاس������ت ب���ۆم���ان‬ ‫دەردەک��ەوێ��ت‪ ،‬کە ئ��ۆچ��ەاڵن دەخ��وازێ��ت‬ ‫لە رەوش��ەک��ەدا دوا نەکەوێت‪ .‬ئۆچەاڵن‬ ‫خ��ۆی ل��ەم ب��ارەی��ه‌وە دەڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ەوەی لە‬ ‫گۆڕانکارییەکانی ئەمڕۆ تێنەگات ئەوە‬ ‫دەچ��ێ��ت��ە نێو زب��ڵ��دان��ی م���ێ���ژووه‌وه‌‪ ،‬به‌و‬ ‫واتایه‌ی ئه‌گه‌ر بە پێچەوانەی تەوژمی‬ ‫الف��او مەلە بکات چارەنووسی خنکان‌و‬ ‫نغرۆبوونه‌‪ .‬بۆیە ئۆچەاڵن داوا دەکات‬ ‫ق��ۆن��اغ��ی خ���ەب���ات ب��گ��وێ��زدرێ��ت��ەوە بۆ‬ ‫قۆناغێکی سەردەمییانە بە شێوەیه‌کی‬ ‫ئاشتی‌و دیمۆکراسی‪ ،‬کە پشت بە فکر‌و‬ ‫هزر ببەستێت نەک چەک‪ .‬ئۆچەاڵن بەم‬ ‫هەنگاوەی ئ��ه‌و ‌ه دەخ��وازێ��ت ستراتیجی‬ ‫دوور مەودای نەرم بەکاربهێنێت‪ .‬بەمەش‬ ‫نەک تەنها کورد تووشی سەرسورمان‬ ‫ب���وو‪ ،‬بەڵکو نەیارەکانیشی ب��ە هەمان‬ ‫شێوە دەستەوەستان م��ان��ەوە‪ ،‬ئەمەش‬ ‫هه‌ر سیاسەتی پارتی دادو گەشەپێدانە‪،‬‬ ‫کە بە ستراتیجێکی ن��ەرم‌و دوور مەودا‬ ‫توانی دەست بە سەر هەموو جومگەکانی‬ ‫کۆمەڵگای ت��ورک��ی��ادا بگرێت‌و بڕیاری‬ ‫سیاسی‌و سەربازی‌و ئەمنی‌و ئابووری‌و‬ ‫یاسایی بخاتە بن دەستی خۆی‪.‬‬

‫‪57‬‬

‫دەقی پەیامەکەی ئۆچه‌اڵن‬ ‫لە نەورۆزی ساڵی ‪ ،٢٠١٣‬لە ئامەد‬ ‫سالو لە گەالنی خۆرهەاڵتی ناوەڕاست‌و‬ ‫ئاسیای ناوین‪ ،‬کە بە ڕێککه‌وتنێکی مه‌زن‪،‬‬ ‫رۆژی ب��ەرخ��ودان‌و ژی��ان��ی هاوبەشیی‬ ‫پیرۆز دەکەن ‪.‬‬ ‫س�لاو لە پێکه‌وه‌ژیانیی ه���ەردوو گەلی‬ ‫ک��ورد‌و ت��ورک‪ ،‬کە بە جۆشێکی مەزن‌و‬ ‫بە گیانێکی دیمۆکراسیه‌وه‌‪ ،‬پێکەوە لە‬ ‫نێو خۆشبینییه‌‌کی گ���ەورەدا ن��ەورۆزی‬ ‫س��ەردەم��ی رۆژی ن��وێ‌و بە ڕووناکیی‬ ‫رۆژانی نوێ پیرۆز دەکەن‪.‬‬ ‫س�ڵ�او ل��ە رێ���ب���وواران���ی رێ��گ��ای پ��ی��رۆز‬ ‫ئ���ەوان���ەی‪ ،‬ک��ە رێ��گ��ای دی��م��ۆک��راس��ی‌و‬ ‫ئ���ازادی‌و یەکسانییان بۆ خۆیان کردە‬ ‫ئامانج‪.‬‬ ‫ساڵو لە دێرینترین گه‌ل (گەلی ک��ورد)‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دایکایه‌تیی ب��ۆ الن��ک��ه‌ی زاگ���رۆس‌و‬ ‫ت��ۆرۆس‌و نێوان دوو رووب��اری دیجلە‌و‬ ‫ف�����ورات‪ .‬ج��وگ��راف��ی��ای م��ی��زۆپ��ۆت��ام��ی��او‬ ‫ئاناتۆلیادا کردوو ‌ه لە شارستانی‌و ژیاری‬ ‫گوند‌و شاردا‪.‬‬ ‫ئ���ەو ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ەت�� ‌ه ه����ەر ‌ه دێ��ری��ن��ه‌ی‬ ‫ه��ەزاران ساڵی ک��وردان‪ ،‬بە هاوکاری‌و‬ ‫پێکه‌وه‌ژیانی کۆمەڵگەکانی دەورووبەری‬ ‫خ��ۆی ئ��اواک��راو‌ه‌و ک��ورد لەگەڵیاندا لە‬ ‫ئاشتیدا ژی���اوە‪ .‬رووب��ارەک��ان��ی دیجلەو‬ ‫فرات‪ ،‬برای ساکاریاو مەریجن‪ .‬چیاکانی‬ ‫ئ���اگ���ری‌و ج���ودی���ی‪ ،‬دۆس��ت��ی چیاکانی‬

‫کاچکار‌و ئەرجییەسن‪ .‬گۆڤەندو دەلیلۆ‪،‬‬ ‫خ��زم��ی ه����ۆرۆن‌و زەی��ب��ەک��ن‪ .‬هەمیشە ‬ ‫هێزە سەردەستەکان ویستوویانە‪ ،‬کە بە‬ ‫دەستتێوەردانی دەرەکی بۆ بەرژەوەندیی‬ ‫گروپگەلێک‪ ،‬خ��اوەن��ی ئ��ەو شارستانە‬ ‫دێرینە بکەنە دوژمنی یەکتری‪ ،‬بۆ ئەوەش‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ە ه��ەوڵ��ی��ان��داوە ت��ا ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫حەقنەناس‌و حقوقنەناس بونیاد بنێن‪.‬‬ ‫ئیمپریالیزمی ڕۆژئ��اوا لە دوو سەده‌ی‬ ‫دواییدا‪ ،‬بە شەڕی فەتح‌و دەستتێوەردانی‬ ‫دەرەک��ی هەوڵیانداو ‌ه لە نێو کۆمه‌ڵگای‬ ‫خ��ۆره��ەاڵت��ی ن��اوی��ن��دا پ���ه‌ر ‌ه ب�� ‌ه چه‌مکی‬ ‫دەوڵ��ەت (ن��ەت��ەوە) ب��ده‌ن‪ .‬بۆ ئ��ەوەش لە‬ ‫نێو کۆمەڵگەکاندا سنووری دەستکردیان‬ ‫داڕش����ت‪ ،‬ل��ە نێو ئ��ەو س��ن��ووران��ەدا بە‬ ‫ئ���اواک���ردن���ی ده‌س���ه‌اڵت���ی چ��ەوس��ێ��ن��ەرو‬ ‫نکووڵیکار ویستیان دەس��ت��ی گەالنی‬ ‫عەرەب‪ ،‬فارس‪ ،‬تورک‌و کورد لە گەرووی‬ ‫یەکتری گیربکەن‪.‬‬ ‫چه‌مکی داگیرکا‌رو نکووڵیکار کۆتایی‬

‫هاتووه‌‬

‫ه���ۆک���اری چ��ەم��ک��ەک��ان��ی داگ���ی���رک���اری‪،‬‬ ‫نکۆڵیکردن‌و چەوسانەوە کۆتایی هاتووە‪.‬‬ ‫کۆمەڵگاکانی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت‌و‬ ‫ئاسیای ناوین هۆشیار دەبنەوە‪ ،‬بۆ کۆک‌و‬ ‫راستینەی خۆیان دەگەڕیننەوە‌و دەڵێن‪:‬‬ ‫بەسە بۆ شەڕو پێکدادانە قورسەکانی‌و‬ ‫قووڵکردنەوەی دژایەتی یەکتر‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪58‬‬

‫س�����ەدان ه�����ەزار‪ ،‬م��ل��ی��ۆن��ان ک����ەس‪ ،‬کە‬ ‫دڵ����ی����ان ب����ە ئ����اگ����ری ن��������ەورۆز گ���ەش‬ ‫دەبێت‌و گۆڕەپانەکان پ��ڕدەک��ەن‪ ،‬ئیدی‬ ‫پێکه‌وه‌ژیانی گه‌النیان ده‌وێت‪ .‬راپەڕینی‬ ‫م��ن‪ ،‬ل��ە س��ەرەت��ادا وەک��و تاکەکەس دژ‬ ‫ب��ە ملکەچیی‌و ن��ەزان��ی��ن‌و نۆکەرایەتی‬ ‫بوو‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ناویدا لە دایکبووم‪ .‬ئامانجم‬ ‫دروستکردنی هۆشیاریی بەگژداچوون‬ ‫دژ بە هەموو جۆرەکانی چەوسانەوەو‬ ‫بونیادنانی رۆحێکی نوێ بوو‪.‬‬

‫ئه‌مرۆ سه‌رده‌مێکی نوێ ده‌ستپێده‌کات‬

‫بە سەردەمی خەباتی چەکداریی دەروازە‬ ‫لە سەر قۆناغی سیاسەتی دیمۆکراسی‬ ‫ک��رای��ه‌وه‌‪ .‬قۆناغێک ده‌ستپێده‌کات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫قورسایی ده‌خات ‌ه سه‌ر الیەنە سیاسی‪،‬‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و ئابووریەکان‪ .‬ئەو چەمکانە‬ ‫پەرەدەستێنێت‪ ،‬کە مافە دیمۆکراسیەکان‪،‬‬ ‫ئ���ازادی‌و یەکسانی بۆ خ��ۆی ب��ە بنەما‬ ‫دەگرێت‪ .‬ئێمە دەیان ساڵ لە تەمەنمان بە‬ ‫ئەو گەلە بەخشی‪ .‬قوربانی زۆر گەورە‌و‬ ‫ئه‌مڕۆ ده‌بینم ئه‌و هاواره‌ی من‬ ‫بە نرخماندا‪ .‬هیچ کام لەو فیداکارییەو‬ ‫تێکۆشانە ب�� ‌ه ف��ی��رۆن��ه‌چ��ووه‌‪ .‬ک���وردان ‬ ‫گه‌یشتووه‌ به‌ ئاستێک‬ ‫س��ەرل��ەن��وێ ک��ەس��ای��ەت��ی رەس��ەن��ای��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫شەڕی ئێمە لە دژی هیچ ئەتنیکێک‪ ،‬یان راستینه‌و ناسنامەی خ��ۆی ب�� ‌ه ده‌س��ت‬ ‫ئاینێک‪ ،‬یاخود ئایینزاییەک‌و گروپێک نییە‪ ،‬هێناوه‌ته‌وه‌‪ .‬ئیدی با چه‌ک بێده‌نگ ببێت‪،‬‬ ‫بەڵکو شەڕی ئێمە لە دژی چەوسانەوەیه‌‪ ،‬ئیم ‌ه هاتین ‌ه ئاستێک‪ ،‬ک�� ‌ه پێویستی ب ‌ه‬ ‫دژ بە نەزانین‌و نادادی‌و دواکەوتوویی‌و فکرو رامان‌و سیاسه‌ت هه‌یه‌‪ .‬پارادیگمای‬ ‫هەموو جۆرەکانی گوشارو ستەم بووە‪ .‬مۆدێرنیتی ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای له‌ناوبردن‪،‬‬ ‫ئیدی ئێمە ئەمرۆ لە وشیاری تورکیایەکی ن��ک��ووڵ��ی‌و پ��ه‌راوێ��زک��ردن ب��وو‪ ،‬پ��ه‌رت‌و‬ ‫نوێ‪ ،‬رۆژهەاڵتێکی نوێ‌و داهاتوویەکی باڵوبوو‪ .‬ئه‌و خوێنه‌ی ده‌چ��ۆڕا ل ‌ه گه‌لی‬ ‫ت��ورک‌‪ ،‬الز‪ ،‬چ��ه‌رک��ه‌ز‪ ،‬ک��وردو ت��ه‌واوی‬ ‫نوێداین‪.‬‬ ‫ب��ان��گ��ەوازی من بۆ ئ��ەو گەنجانەیە‪ ،‬کە مرۆڤه‌کانی ئه‌م جوگرافیایه‌دا ده‌ڕژا‪ .‬من‬ ‫بە دڵ‌و گیان پێشووازی لەو بانگەوازە ئه‌مرۆ ل ‌ه ئاست گه‌واهی ملیۆناندا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫دەکەن‪ ،‬پەیامم بۆ ئەو دایکە پیرۆزانەیە‪ ،‬گوێ ل ‌ه من ده‌گرن ده‌ڵێم‪ :‬ئیدی قۆناغێکی‬ ‫کە لە کانگای دڵیاندا شوێن بۆ ئەو پەیامە نوێ ده‌ستپێده‌کات‪ .‬نه‌ک ب ‌ه چه‌ک‪ ،‬په‌ر ‌ه‬ ‫دەکەنەوە‪ ،‬وتەکانم بۆ ئەو دۆستانەیە‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه سیاسه‌ت ده‌درێ��ت‪ ،‬ئیتر هاتووینه‌ت ‌ه‬ ‫بە بێ دوودڵیی ئەو وتانە پەسەند دەکەن‪ ،‬ق��ۆن��اغ��ێ��ک‪ ،‬ک�� ‌ه ه��ێ��زی چ��ه‌ک��دار خۆیان‬ ‫کەسانێک‪ ،‬کە بە سەرنجراکێشییەوە گوێ بکێشننه‌و ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سنوور‪ .‬من پێموای ‌ه‬ ‫ئه‌وانه‌ی باوه‌ڕیان ب ‌ه من هێناوه‌و دڵیان‬ ‫بۆ ئەو پەیامانە شلدەکەن‪.‬‬

‫‪59‬‬

‫بۆ من کردۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌ستیاری ئه‌م قۆناغ ‌ه کوردو تورکی هه‌زار سااڵنه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ژێر‬ ‫ره‌چ���او ده‌ک����ه‌ن‌و ت��ا دوای��ی��ش داک��ۆک��ی ئااڵی برایه‌تیی ئیسالمیدا پێکهاتووه‌‪ .‬له‌و‬ ‫حقوقه‌دا فه‌تح‪ ،‬نکووڵیکردن‪ ،‬ره‌تکردنه‌و ‌ه‬ ‫لێده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ب��وون��ی ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬س��ی��اس��ه‌ت��ی مۆدێرنیتی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری ب�� ‌ه سیاسه‌تی گوشار‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه کۆتایی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو ده‌ستپێکی‬ ‫له‌ناوبردن‌و تواندنه‌وه‌ی ئه‌م دوو سه‌د ‌ه‬ ‫تێکۆشانی سیاسه‌تی دیمۆکراسیه‌‬ ‫دوای��ی��ه‌ی گ��وزاره‌ی��ه‌ ل��ه‌ ده‌س��ه‌اڵت��داری��ی‬ ‫ئه‌م ‌ه کۆتایی نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو سه‌ره‌تایه‌کی ده‌س��ت��ب��ژێ��رێ��ک‪ ،‬ک�� ‌ه هیچ پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب ‌ه‬ ‫نوێیه‌‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه ده‌س��ت��ب��ه‌ردارب��وون نیی ‌ه ل ‌ه گ��ه‌ل��ه‌و ‌ه ن��ی��ه‌و ل�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی نکووڵیکردن‬ ‫تێکۆشان‪ ،‬به‌ڵکو سه‌ره‌تای تێکۆشانێکی ل�� ‌ه م��اف��ی پ��ێ��ک��ه‌وه‌ژی��ان��دای��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه رۆژی‬ ‫جیاوازیی نوێیه‌‪ .‬ئاواکردنی جوگرافیای ئه‌مڕۆماندا ئه‌م هه‌واڵنه‪ ‌،‬ک ‌ه هێزی خۆی‬ ‫ت���اک ئ��ه‌ت��ن��ی��ک��ی‌و ت���اک ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی���ی‪ ،‬که‌ ل ‌ه سیاسه‌تی دژب��ه‌ری مافی مێژوویی‌و‬ ‫ئامانجی مۆدێرنتی کاپیتالیزمی ده‌ره‌وه‌ی برایه‌تی ده‌گرت‪ ،‬تێکشکاوه‌‌‪.‬‬ ‫مرۆڤایه‌تییه‌‪ ،‬ب ‌ه وات��ای نکووڵیکردن ل ‌ه بۆ کۆتایی هێنان ب��ه‌م زۆرداری��ی��ه‌‪ ،‬من‬ ‫ره‌چه‌ڵه‌کی ئێمه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ته‌واوی بانگه‌وازده‌که‌م‪ ،‬هه‌ردوو هێزی سه‌ره‌کی‌و‬ ‫کۆمه‌ڵگای ئانادۆل‌و کوردستان ب ‌ه پێی ستراتیجیی خۆرهه‌اڵتی ناوین ده‌ست‬ ‫مێژووی کوردستان‌و ئه‌نادۆڵیای کۆن بخه‌ن ‌ه ناو ده‌ستی یه‌ک‌‪ .‬ب ‌ه پێی کلتوورو‬ ‫بتوانن ب ‌ه هاوبه‌شی‪ ،‬یه‌کسانی‌و ل ‌ه نێو مێژووی خۆیان‪ ،‬مۆدێرنیتی دیمۆکراسی‬ ‫ئاشتیدا بژی‪ ،‬به‌رپرسیارێتی ده‌که‌وێت ‌ه ب��ون��ی��ادب��ن��ێ��ن؛ س�������ه‌رده‌م س���ه‌رده‌م���ی‬ ‫ئه‌ستۆی ه��ه‌‌ر که‌سێک‪ .‬ب ‌ه بۆنه‌ی ئه‌م ج��ی��اوازی��ی��ه‌‪ ،‬س���ه‌رده‌م���ی رێ��ک��ک��ه‌وت��ن‌و‬ ‫ن���ه‌ورۆزه‌و ‌ه من بانگه‌وازی ده‌ک��ه‌م‪ ،‬ک ‌ه هاوکاری‌و یه‌کدی ل ‌ه ئامێزگرتن‌و پشت‬ ‫ب�� ‌ه الی��ه‌ن��ی ک��ه‌م��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه هێنده‌ی ک��ورد‪ ،‬ک��ردن��ه‌ش��ه‌ڕو پ��ێ��ک��دادان ن��ی��ی��ه‌‪ .‬گ��ه‌الن��ی‬ ‫تورکما‌ن‪ ،‬ئ��ه‌رم��ه‌ن‪ ،‬ئ��اش��وور‪ ،‬ع��ه‌ره‌ب‌و کوردو تورک شانبه‌شانی یه‌کتر شه‌ڕی‬ ‫کۆمه‌ڵگاکانی دیکه‌ش تیشکی ئ��ازادی‌و رزگارییان کردو شه‌هیدبوون‪.‬‬ ‫ی��ه‌ک��س��ان��ی‪ ،‬وه‌ک���و ئ�����ازادی‌و یه‌کسانی ل ‌ه سالی ‪1920‬دا ئه‌نجومه‌نی تورکیای‬ ‫م��ه‌زن��ی��ان ب��� ‌ه ه��اوب��ه‌ش��ی دام����ه‌زران����د‪.‬‬ ‫جه‌وهه‌ری خۆیان ببینن‪.‬‬ ‫گه‌لی تورکیای رێ��زدار با گه‌لی تورکیا راس��ت��ی��ن��ه‌ی م��ێ��ژووی��ی ئێم ‌ه ه��اوب��ه‌ش��ه‌‪،‬‬ ‫بزانێت‪ ،‬ک ‌ه وه‌کو ئه‌مرۆ ل ‌ه ئانادۆلی کۆندا ‪ ،‬راستیی ئاینده‌ی هاوبه‌شیشمان نیشانمان‬ ‫ل ‌ه ژێر ناوی تورکیا‌دا ده‌توانن بژین‪ ،‬وه‌کو ده‌دات‌و پالنسازی هاوبه‌شمان ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئاینداران‪ ،‬مافی هاوکاری‌و پێکه‌وه‌ژیانی ده‌سه‌پێنێت‪ ،‬رووحی بونیادنانی په‌رله‌مانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪60‬‬

‫تورکیای مه‌زن‪ ،‬ئه‌مر ‌ۆ سه‌رده‌می نوێ‬ ‫رووناک ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌موو کۆمه‌لگه‌ له‌نێو مۆدێرنیته‌ی‬ ‫دیموکراتی دا گوزاره‌ ل ‌ه خۆیان بکه‌ن‬ ‫ت��ه‌واوی نوێنه‌رانی کۆمه‌ڵگا‌ی بنده‌ست‪.‬‬ ‫نوێنه‌ری تووێژه‌کان‪ ،‬کلتووره‌کان‪ .‬له‌و‬ ‫ب�����اوه‌ڕه‌دام چین ‌ه بنده‌سته‌کانی وه‌ک‬ ‫ژن��ان‌‪ ،‬مه‌زهه‌به‌کان‌‪ ،‬ته‌ریقه‌ت‌و ته‌واوی‬ ‫کۆمه‌ڵگاو گرووپ ‌ه کلتوورییه‌کانی ‌تر‪،‬‬ ‫نوێنه‌رانی کرێکاران‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگاو که‌سانێک‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی سیستمدا په‌راوێز کراون‪،‬‬ ‫تاک ‌ه ب���ژاری رزگ��اری��ن‌و ل�� ‌ه بونیادنانی‬ ‫مۆدێرنیتیی دیمۆکراسیدا ب��ه‌ش��دارن‌و‬ ‫زه��ن��ی��ه‌ت��ی س��ی��س��ت��م��ه‌ک��ه‌ی پێکده‌هێنن‪.‬‬ ‫لێگه‌ڕین‌و داخوازیی رۆژهه‌التی ناوین‌و‬ ‫ئاسیای ناوین ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه پێی گه‌وهه‌ری‬ ‫مێژووی خ��ۆی‪ ،‬سیستمێکی هاوچه‌رخ‪،‬‬ ‫دی��م��ۆک��راس��ی‌و م��ۆدێ��رن بسازێنێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫هێنده‌ی نان‌و ئاو پێویستی ب ‌ه وردبینی‌و ‬ ‫لێکۆڵینه‌و ‌ه له‌سه‌ر مۆدێلێکی‪ ،‬ک ‌ه هه‌موو‬ ‫ک��ه‌س ب ‌ه ئ���ازادی‌و یه‌کسانی‌و برایه‌تی‬ ‫پێکه‌و ‌ه بژین‪ .‬بۆ بونیادنانی ئه‌و مۆدێل ‌ه‬ ‫پێشه‌نگی ک��ل��ت��ووره‌ک��ان��ی ج��وگ��راف��ی��ای‬ ‫میزۆپۆتامیاو ئه‌ناتۆلیا رۆڵێکی ده‌ست‬ ‫لێبه‌رنه‌دراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ک چۆن ل ‌ه رابردوویه‌کی نزیکدا ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی میساقی میللیدا ب ‌ه هاوکاری‬ ‫ت�����ورک‌و ک����ورد ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی رزگ����اری‬

‫ب���ه‌ڕێ���وه‌ب���را‪ ،‬ئ���ه‌م���رۆش ب�� ‌ه ف��راوان��ت��رو‬ ‫قووڵترو رۆژانه‌یی کردنی میراتگری ئه‌و‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌ ده‌که‌ین‪.‬‬ ‫وێ��ڕای هەموو ئەو زوڵ��م‌و هەڵە‌و که‌م‌و‬ ‫ک��ووڕی��ی��ان��ه‌ی ل�� ‌ه م���اوه‌ی ن���ه‌وه‌د ساڵی‬ ‫راب����ردوودا ک���راوه‌‪ ،‬جارێکی ‌ت��ر له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ���ه‌و گ����ه‌ل‌و چ��ی��ن‌و ک��ل��ت��ووران��ه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫رووب��ه‌ڕووی کاره‌ساتی گ��ه‌وره‌‌و سته‌م‬ ‫ک��راون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه ئامێزده‌گرین‌و ک��ار بۆ‬ ‫بونیادنانی مۆدێلێک ده‌ک��ه‌ی��ن‪ .‬بانگ ل ‌ه‬ ‫هه‌موو ئ��ه‌و به‌شانه‌ی کۆمه‌ڵگ‌ا ده‌ک��ه‌م‪،‬‬ ‫ک ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌کی یه‌کسانیخواز‌و ئازادو‬ ‫دیمۆکراسییان ‌ه خۆیان رێکخستنبکه‌ن‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی میساقی میللی‪ ،‬ک��ورد‬ ‫پارچه‌بوون‌‌و ئه‌مرۆ ل ‌ه عێراق‌و سوریادا‬ ‫رووبه‌ڕووی زۆر کێشه‌‌و شه‌ڕو پێکدادان‬ ‫بوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬بانگه‌وازم ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه کورد‌و‬ ‫تورک‌و ئاسوری‌و عه‌ره‌ب ل ‌ه کۆنفرانسی‬ ‫ه��اوک��اری نه‌ته‌وه‌یی‌و ئاشتیدا له ‌سه‌ر‬ ‫راستی خۆیان گفتوگۆ بکه‌ن‌‪ ،‬تێیبگه‌ن‌و‬ ‫خاوه‌ن بڕیاربن‪.‬‬ ‫ل ‌ه جێی چه‌مکی فراوانی‌و ئامێزگریی ئێمه‌‪،‬‬ ‫ی ل ‌ه مێژووی ئه‌م خاکه‌دا‬ ‫ک ‌ه جێیه‌کی گرنگ ‌‬ ‫هه‌یه‪ ،‬ب ‌ه ده‌ستی تووێژێکی ده‌سه‌اڵتدار‬ ‫پ���ه‌ر ‌ه ب�� ‌ه چه‌مکی یه‌کتایی درا‪ ،‬کاتی‬ ‫ئ��ه‌و ‌ه هاتووه‪ ،‬چه‌مکی ئێم ‌ه ب ‌ه رووحی‬ ‫ک��ه‌ون��ارو ل ‌ه کرده‌ییدا ببوژێنینه‌وه‌‪ .‬له‬ ‫‌دژی سیاسه‌تی شه‌ڕ‪ ،‬پێکه‌و ‌ه ژیان بونیاد‬ ‫ده‌نێین‪ ،‬له ‌سه‌ر به‌رانبه‌ر سیاسه‌تی له‬ ‫‌یه‌کدابڕان‪ ،‬ب ‌ه پێداگرییه‌و ‌ه یه‌کێتی گه‌الن‬

‫‪61‬‬

‫بونیاد ده‌نێین‪ .‬ئه‌وانه‌ی ناتوانن گیانی‬ ‫سه‌رده‌م بخوێننه‌وه‌‪ ،‬فڕێ ده‌درێن ‌ه زبلدانی‬ ‫مێژووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی ل ‌ه به‌رانبه‌ر ته‌وژمی‬ ‫ئاو رابووه‌ستن‪ ،‬فڕێ ده‌درێن ‌ه زه‌لکاوه‌وه‌‪.‬‬ ‫گ��ه‌الن��ی ه��ه‌رێ��م��ه‌ک�� ‌ه ش��اه��ی��دی زای��ی��ن��ی‬ ‫به‌ره‌به‌یانێکی نوێن‪ .‬گه‌النی رۆژهه‌التی‬ ‫ناوین‪ ،‬ل ‌ه شه‌ڕو پێکدادان‪ ،‬له‌یه‌کدابڕان‌و‬ ‫پ��ارچ��ه‌ب��وون زۆ ‌ر م��ان��دووب��ووه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ش�� ‌ه ده‌ی��ه‌وێ��ت له ‌س��ه‌ر ریشه‌‌و‬ ‫بنه‌چه‌ی خۆی ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای هاوکاری‌و‬ ‫هاوپشتی ده‌ست بخه‌ن ‌ه ناو ده‌ستی یه‌ک‌و‬ ‫پێکه‌وه‌ هه‌ستنه‌سه‌رپێ‪.‬‬ ‫ئه‌م نه‌ورۆزه‌ بۆ هه‌موومان مزگێنییه‬

‫‌‬ ‫ئه‌و حه‌قیقه‌ته‌ی ل ‌ه چیرۆکه‌کانی حه‌زره‌تی‬ ‫م��وس��او ح��ه‌زره‌ت��ی عیساو ح��ه‌زره‌ت��ی‬ ‫محه‌مه‌د دایه‌‪ ،‬ئه‌مرۆ ب ‌ه مزگێنییه‌کی نوێو ‌ه‬ ‫ده‌ژێندرێنه‌وه‌‪ .‬مرۆڤایه‌تی ه��ه‌وڵ��ده‌دات‬ ‫ئه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌ستیداو ‌ه به‌ده‌ستیبهێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه ت��������ه‌واوی ده‌س���ت���ک���ه‌وت���ه‌ک���ان���ی‬ ‫شارستانیی ه��اوچ��ه‌رخ ره‌تنا‌که‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ێ��م�� ‌ه ک��ه‌ڵ��ک ل��� ‌ه الی���ه‌ن��� ‌ه ڕوون��اک��ب��ی��رو‬ ‫ی��ه‌ک��س��ان��ی��خ��وازو دی��م��ۆک��راس��ی��ی��ه‌ک��ه‌ی‬ ‫وه‌رده‌گرین‪ ،‬الیه‌ن ‌ه ئه‌رێنییه‌کانی له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌ها گه‌ردوونییه‌کانمان ئاوێته‌ده‌که‌ین‌و‬ ‫سه‌نتێزێکی لێپێکده‌هێنین‌و ژی��ان��داری‬ ‫ده‌ک���ه‌ی���ن‪ .‬ب��ن��ه‌م��ای ت��ێ��ک��ۆش��ان��ی ن���وێ‪،‬‬ ‫ب��ی��ر‪ ،‬رام����ان‪ ،‬ئ��ای��دۆل��ۆج��ی‌و سیاسه‌تی‬ ‫دیمۆکراسی‪ ،‬هه‌ڵمه‌تێکی نوێی مه‌زنی‬

‫دیمکراسیزه‌بوون ده‌ستیپێکردووه‌‪ .‬ساڵو‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌ی هێز ب��ه‌م ق��ۆن��اغ�� ‌ه ده‌به‌خشن‬ ‫ئه‌وانه‌ی پشتگیریی ده‌ده‌ن ‌ه چاره‌سه‌ری‬ ‫دیمۆکراسی‌و ئاشتی‪ ،‬س�ڵاو ل��ه‌وان��ه‌ی‪،‬‬ ‫ک��� ‌ه ب���ۆ پ��ێ��ک��ه‌و ‌ه ژی���ان���ی‌و ی��ه‌ک��س��ان��ی‌و‬ ‫دیمۆکراسییه‌کی ئازاد به‌رپرسیارییه‌تی‬ ‫ل ‌ه ئه‌ستۆده‌گرن‪.‬‬ ‫بژی نه‌ورۆز‪ ،‬بژی پێکه‌وه‌ژیانیی گه‌الن‬ ‫زیندانی ئیمرالی‬ ‫‪21‬ی ئادار ‪2013‬‬ ‫عه‌بدواڵ ئۆچه‌اڵن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪62‬‬

‫كێـشه‌كانی مۆدێرنیـتیی سه‌رمـایه‌داری‬ ‫له‌ بیرکردنه‌وه‌ی عه‌بـدوڵاڵ ئۆجەاڵندا‬ ‫‪Problems of capitalism‘s modernity‬‬ ‫‪In the thinking of Abdullah Ocalan‬‬

‫ته‌حسین ته‌ها چۆمانی‬ ‫‪By: Tehseen Taha Chomani‬‬

‫‪63‬‬

‫پێشه‌كی‬ ‫كێشه‌كانی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‪،‬‬ ‫ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌ی عه‌بدولاڵ ئۆجەاڵندا‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ناونیشانی ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫له‌خۆده‌گرێت‌‪ .‬تیایدا هه‌وڵدراو ‌ه پوخته‌ی‬ ‫ره‌خنه‌ی ئه‌و رابه‌ڕه شۆڕشگێڕو سیاسییه‬ ‫ک���ورده ل�� ‌ه مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫ل�� ‌ه چ��ه‌ن��د الی���ه‌ك���ه‌و ‌ه ش��ی ب��ک��رێ��ت��ه‌وه‌و‬ ‫بخرێته‌ڕوو‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت ن��ووس��ی��ن��ی ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی��ه‌ك‌‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به بابه‌تێکی له‌مجۆره‪ ،‬كارێكی‬ ‫ئاسان نییه‌‌؛ كارێك ‌ه به‌رپرسایه‌تی له به‌هاو‬ ‫زانستی توێژینه‌وه‌ی ورددا ده‌وێ��ت‌‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مامه‌ڵه‌كردن له‌گه‌ڵ ده‌ق‌و راڤه‌كارییه‌كانی‬ ‫ئه‌و که‌سایه‌تییه ب ‌ه جۆرێك بێت‪ ،‬ك ‌ه له‬ ‫‌به‌های بیرو بۆچوونی خ��ودی خۆشی‬ ‫له‌مه‌ڕ بابه‌ته‌ك ‌ه كه‌م نه‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ���ۆج���ەاڵن ـ��ـ وه‌ك س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌دارێ��ك‪،‬‬ ‫ه���ه‌ر وه‌ك ئ����ه‌وه‌ی ك��ه‌س��ان��ێ��ك پێیان‬ ‫وای�� ‌ه بیرمه‌ندێكی گ���ه‌وره‌ی ك���ورده‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی كتێبی مانیفێست (دی��ار‪،‬‬ ‫به‌یاننامه‌)ی شارستانییه‌تی دیموكراتی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه پێنج ب��ه‌رگ��دا ب��ه زم��ان��ی تورکی‬ ‫ب�ڵ�اوب���ووه‌ت���ه‌وه‌‪ ،‬ت��اوە‌ك��و ئێستا چ��وار‬ ‫به‌رگی لێكراو ‌ه ب ‌ه ك��وردی‪ ،‬هه‌وڵیداوه‬ ‫ش��ی��ك��اری��ی��ه‌ک��ی ورد ب���ۆ م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی‬ ‫سه‌رمایه‌داریی خۆرئاوا بكات‌و راشكاوان ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌كانی خۆی ئاڕاسته‌ی شارستانیی‬ ‫مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری بكات تا راده‌ی‬

‫ی ئۆجەاڵن‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫دژی پێكهاته‌ی ئه‌و مۆدێرنیتییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ر پێكهات ‌ه سیانییه‌كه‌ی سه‌رمایه‌داری‪،‬‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت ‪State‬و ن���ه‌ت���ه‌وه ‪Nation‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئینده‌ستریاڵیزم ‪Industrialism‬‬ ‫دام��ه‌زراوه‌‌و له‌وێو ‌ه ده‌سه‌اڵتی خۆی به‬ ‫‌سه‌ر ته‌واوی جیهاندا كێشاوه‌‪ ،‬ك ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ل ‌ه به‌رده‌م كاره‌ساتی وه‌ك‪ :‬كۆمه‌ڵكوژی‪،‬‬ ‫قه‌اڵچۆڵكردنی ژینگه‌‌و‪ ...‬هتد كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ه���ه‌ر ب��ۆی�� ‌ه ئ���ۆج���ەاڵن ت��ێ��ده‌ك��ۆش��ێ��ت تا‬ ‫پێكهاته‌ی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری له‬ ‫‌چه‌ند الیه‌كه‌و ‌ه شیبكاته‌وه‌‌و ده‌ستنیشانی‬ ‫ی له‬ ‫ئ��ه‌و فاكته‌رانه‌ش بکات‪ ،‬ك ‌ه رێگر ‌‬ ‫‌ب��ه‌رده‌م ئ��ه‌م پێكهاته‌یه‌دا خۆشده‌كه‌ن‌و‬ ‫به‌هێزی ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ئۆجه‌‌اڵن ئه‌ڵته‌رناتیڤی‬ ‫خۆی وه‌ك چاره‌سه‌رێك بۆ ئه‌م پێكهاته‌ی ‌ه‬ ‫خستووەته‌ڕوو‪ ،‬که داكۆكیی لێبكات‪ .‬به‌م‬ ‫هۆیه‌‌و ‌ه هه‌وڵیداو ‌ه له ‌چوارچێوه‌ی چه‌ند‬ ‫ره‌هه‌ندێكدا‪ ،‬كه ب ‌ه ره‌هه‌ندی تازه‌گه‌ریی‬ ‫ن��اوی��ان ده‌ب���ات‪ ،‬بیسه‌لمێنێت پێكهاته‌ی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی س���ه‌رم���ای���ه‌داری ش��ی��اوی‬ ‫ت ده‌سته‌وه‌ستان بین‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌یه‌‌و نابێ ‌‬ ‫له ‌به‌رانبه‌ریدا‪ .‬له‌م روانگه‌یه‌و ‌ه ئۆجه‌اڵن‬ ‫چ��ه‌م��ک��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی دی��م��ۆك��راس��ی‬ ‫پێشكه‌شده‌كات‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی هێنانه‌دی‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی ئ��ه‌خ�لاق��ی‌و سیاسی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ت ب ‌ه رووی مرۆڤ‌و‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی كرانه‌وه‌بێ ‌‬ ‫كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬هاوكات سنوور له ‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫ت به‬ ‫هه‌ر ده‌سه‌اڵتێكدا دابنێت‪ ،‬ك ‌ه بیه‌وێ ‌‬ ‫‌جۆرێك ل ‌ه جۆره‌كان كۆنتڕۆڵی كۆمه‌ڵگا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪64‬‬

‫بكات‪.‬‬ ‫له‌م تووێژینه‌وه‌یه‌دا هه‌موو ئه‌و كێشه‌و‬ ‫پرسانه‌ی‪ ،‬كه‌ل ‌ه چوارچێوه‌ی مۆدێرنیتیی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا الی بیرمه‌ندێكی وه‌ك‬ ‫ئۆجەاڵن بوونه‌ت ‌ه جێگه‌ی ره‌خنه‌كردن‪،‬‬ ‫ده‌بن ‌ه خاڵی روونكردنه‌و ‌ه بۆ پیشاندانی‬ ‫دی��دگ��ای ره‌خ��ن��ه‌ی��ی ئ���ۆج���ەاڵن‪ ،‬ب���ه‌وه‌ی‬ ‫ئاخۆ ل��ه ‌چ روان��گ��ه‌ی��ه‌ك��ه‌و ‌ه خوێندنه‌و ‌ه‬ ‫بۆ مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری ده‌ك��ات‌و‬ ‫لێی ده‌ڕوان��ێ��ت؟ ئایا ئه‌و مه‌ترسییانه‌ی‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ده‌ك���ه‌ون���ه‌وه‌‪ ،‬ك��ام��ان��ه‌ن؟ ی��ان كۆشش‌و‬ ‫هه‌وڵدان دژ ب ‌ه مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ده‌مانگەیەنێت ‌ه چ ئه‌نجامێك؟ دواجاریش چ‬ ‫ل ‌ه شوێن ئه‌م مۆدێرنیتیی ‌ه ده‌شێت بکرێته‬ ‫جێگه‌ی باس؟‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا بۆ من گرنگه‌‪،‬‬ ‫گه‌ڕانه‌وه‌ی ‌ه بۆ سه‌ر لقێكی فه‌لسه‌ف ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت‪ ،‬ک��ه ئ��ه‌وی��ش زیاتر‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی سیاسییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫خوێندنی ئا‌كادیمیدا بایه‌خی پێ ده‌درێت‪.‬‬ ‫ده‌كرێت بڵێین ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه چه‌ند‬ ‫الیه‌نێکه‌و ‌ه گرنگیی خۆی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬ناسین‌و ئاشنابوون ب�� ‌ه بیری‬ ‫ك جیاواز ‌ه له‌ئه‌وانی‌تر‪ ،‬که ب ‌ه‬ ‫سه‌ركرده‌یه‌ ‌‬ ‫جۆرێك توانیویه‌تی شلگیران ‌ه پانتاییه‌كی‬ ‫زۆر ل ‌ه دنیای فیكریی‌و سیاسی كوردیدا‬ ‫پڕبكاته‌وه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌تیش ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ئه‌و سیستم ‌ه مه‌ترسیداره‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئێستادا‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت خ��ۆی له ‌ژێ��ر چه‌ندین ناوی‬

‫دزێوی وه‌ك‪ :‬سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ــ‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئینده‌ستریایزم‪ ...‬هتد‪ ،‬ب ‌ه سه‌ر‬ ‫ت��ه‌واوی جیهاندا گ��رت��ووه‌‪ .‬بۆی ‌ه من بۆ‬ ‫خۆم ب ‌ه یه‌كێك ل ‌ه خاڵ ‌ه هه‌ر ‌ه گرنگه‌كانی‬ ‫ئه‌م تووێژینه‌وه‌یه‌ی ده‌زانم‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئ���اش���ن���اب���وون ب��� ‌ه سیستمی‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی س���ه‌رم���ای���ه‌داری‪ ،‬ك�� ‌ه به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی زۆر چڕو پڕ په‌یوه‌ندیی ب ‌ه‬ ‫چۆنیه‌تیی به‌ڕێوه‌بردنی تاك‌و كۆمه‌ڵگاو ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ خ��ۆی گرنگه‌‪ ،‬ك ‌ه به‬ ‫‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی زانستییانه‌ ل�� ‌ه ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه‬ ‫ت��ووێ��ژی��ن��ه‌وه‌ ب��ك��رێ��ت‌‪ ،‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت ئ��ه‌م‬ ‫گرنگیی ‌ه ل ‌ه ناوه‌ڕۆكی تووێژینه‌وه‌كه‌دا‬ ‫خۆی به‌یان بكات‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬گرنگی ئه‌و كتێبانه‌ی ئۆچەاڵن‪،‬‬ ‫کە ل ‌ه ژێر ناوی مانیفستی (مانیستۆی)‬ ‫شارستانێتیی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬ك�� ‌ه تیایدا‬ ‫ت ره‌خ��ن��ه‌‌و شرۆڤ ‌ه‬ ‫ل��ه ‌خ��ۆی راده‌ب��ی��ن��ێ�� ‌‬ ‫بۆ سه‌رله‌به‌ری سیستمی مۆدێرنیتیی‬ ‫س�����ه‌رم�����ای�����ه‌داری ب���ك���ات ت����ا راده‌ی‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی‪.‬‬ ‫ی دی���ک���ه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫چ�������واره‌م‪ :‬گ��رن��گ��ی��ی��ه‌ك�� ‌‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ‌ه ل��ه‌وه‌دا خ��ۆی ده‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك رێبه‌رییه‌ك زیاتر رۆڵی كلیل ده‌بینێت‬ ‫ل�� ‌ه پیشاندانی پوخته‌ی بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ���ۆچ���ەاڵن ل��ه‌ه��ه‌ن��ب��ه‌ر ره‌ت���ك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬خاڵێكی گرنگتر په‌یوه‌ندیی بوونی‬ ‫ئۆجەاڵن ‌ە ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌وه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه رێباز ‌ه ه��ه‌ر ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی‬

‫‪65‬‬

‫س����ه‌ده‌ی بیسته‌م ب��ه‌رپ��ه‌رچ��ده‌دات��ه‌وه‌‪،‬‬ ‫که ئه‌ویش پۆزیتیڤیزمه‌‪ .‬جگ ‌ه له‌مه‌ش‪،‬‬ ‫س��ه‌رچ��اوه‌ی بیری ئ��ۆچ��ەاڵن ب��ۆ خۆی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ق��واڵوی رێ��ب��ازی م��ارك��س��ی��زم��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سۆسیالیزمی پێده‌ڵێن‪.‬‬ ‫دواج�����ار م��ی��ت��ۆدی ئ���ه‌م ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ی�� ‌ه‬ ‫مێتۆدێكی شیكاریی ره‌خنه‌یی ده‌بێت‪.‬‬ ‫م���ه‌ب���ه‌س���ت ل���� ‌ه م���ی���ت���ۆدی ش��ی��ك��اری��ی‬ ‫ره‌خنه‌یی ئ��ه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ش‪ ،‬بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه شیكردنه‌وه‌ی سه‌رله‌به‌ری سیستمی‬ ‫مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن‬ ‫ل�� ‌ه م��ی��ان��ه‌ی نووسینه‌كانیدا ش��رۆڤ��ه‌ی‬ ‫كردوون‌و هاوكات ره‌خنه‌شی لێگرتوون‪.‬‬ ‫به‌م پێی ‌ه ئه‌م میتۆد ‌ه ره‌خنه‌ییان ‌ه ل ‌ه ته‌واوی‬ ‫توێژینه‌وه‌كه‌دا ره‌نگیداوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی‬ ‫تێپه‌ڕاندنی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌م میتۆد ‌ه هه‌مان ئه‌و‬ ‫میتۆده‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ئ��ۆج��ەاڵن ل ‌ه كتێبه‌كانیدا‬ ‫كاری پێده‌كات‪ .‬به‌هۆیه‌و ‌ه شیكارییه‌كی‬ ‫وردی ده‌زگا فه‌لسه‌فی‌و سیاسییه‌كان ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌یه‌كی ره‌خنه‌یی‌و به‌راودكاریدا‬ ‫ده‌خاته‌ڕوو‪.‬‬ ‫پێناسه‌ی چه‌مك‌و زاراوه‌كان‬ ‫پێناسه‌ی چ��ه‌م��ك‌و زاراوه‌ك������ان(‪ )١‬له‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌دا پێویستییه‌‪ ،‬چونك ‌ه زۆرێك‬ ‫ل�� ‌ه چ��ه‌م��ك‌و زاراوه‌ك�����ان ره‌ن��گ��دان��ه‌وه‌ی‬ ‫ب��ه‌رچ��اوی��ان ه��ه‌ی��ه‌ ل�� ‌ه روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌كه‌دا‌‪ .‬به‌وهۆی ‌ه هه‌وڵدراو ‌ه به ‌پێی‬

‫پێویستیی ئه‌م توێژینه‌وه‌ی ‌ه شیكردنه‌وه‌یان‬ ‫بۆ بكرێت‌‪ .‬هاوكات له‌به‌رئه‌وه‌ی ئۆچەاڵن‪،‬‬ ‫ل ‌ه ره‌خنه‌گرتنی له پێكهاته‌ی مۆدێرنیتیی‬ ‫سه‌رمایه‌داری‪ ،‬قورسایی زۆری خستۆت ‌ه‬ ‫ک له‌و چه‌مك‌و زاراوان��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌ر هه‌ندێ ‌‬ ‫ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ــ سه‌رمایه‌داری ‪:Capitalism‬‬ ‫سه‌رمایه‌داری ئه‌و قۆناغ ‌ه پێگه‌یشتوو ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ـ��ـ ئابورییه‌یه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پێگه‌ی‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ك���ۆم���ه‌اڵی���ه‌ت���ی ف���ی���وداڵ���ی‬ ‫گرتووه‌ته‌وه‌‪ .‬سه‌رمایه‌داری دوا رژێمێكه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل��ه ‌س��ه‌ر بنچینه‌ی چ��ه‌وس��ان��دن��ه‌و ‌ه‬ ‫‌ده‌ڕوات‪ .‬پایه‌ی ل ‌ه س��ه‌ر موڵكدارێتیی‬ ‫تایبه‌ت‌و خاوه‌ن هۆیه‌كانی به‌رهه‌مهێنان‌و‬ ‫چ���ه‌وس���ان���دن���ه‌وه‌ دام������ه‌زران������دووه‪ )٢(‌.‬‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری ب�� ‌ه الی ئ��ۆچ��ەاڵن��ە‌و ‌ه‬ ‫لێڵكردنی زه‌ین‌و بیری مرۆڤایه‌تییه‌‪ .‬بۆت ‌ه‬ ‫جۆرێك ل ‌ه كێشه‌و پشێوی‪ ،‬ك ‌ه شه‌ڕی‬ ‫مرۆڤ به‌رانبه‌ر به‌ مرۆڤی پێده‌كرێت‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ ده‌وڵه‌ت ‪State:‬‬ ‫ئه‌م زاراوەیە‌‪ ،‬ك ‌ه هاو واتا ئینگلیزییه‌كه‌ی‬ ‫‪State‬و التینییه‌كه‌ی ‪Status‬ه‌‪ ،‬ل ‌ه چه‌مكی‬ ‫‪ Stare‬ب ‌ه وات��ای راوه‌ستاو وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت له ‌واتا به‌رفراوانه‌كه‌یدا بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه كۆمه‌ڵگایه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتی سیاسیی‬ ‫به ‌پێی ده‌س��ت��وور دی��اری��ك��راوه‌‪ ،‬له ‌واتا‬ ‫ب��ه‌رت��ه‌س��ك�� ‌هك��ه‌ی��دا ده‌وڵ����ه‌ت بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێك‪ ،‬ك ‌ه چاره‌نووسی كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌رده‌س��ت��دای��ه‌‪ .‬ل��ه ‌وات��ا گشتیه‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ب ‌ه وات��ای كۆمه‌ڵێك رێكخراوی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪66‬‬

‫به‌ڕێوه‌به‌رییه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫كۆمه‌ڵگایان پێ سپێردراوه‪ )٣(‌.‬ده‌وڵه‌ت‬ ‫ب ‌ه الی ئۆچەاڵنە‌وه‪ :‬ناوكی شارستانی‌و‬ ‫م���ێ���ژووی ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ه‌ت��ه‌‌و ت��ا رۆژی‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆم��ان زی���ادی ك���ردوه‌‌و ب���ه‌رده‌وام‬ ‫ب����ووه‌‪ ،‬چ��ه‌ن��دی��ن ش��ێ��وه‌ی ب��ێ��ژم��اری ب ‌ه‬ ‫به‌رخۆدا ك��ردووه‌‌و ب��ه‌رده‌وام گرنگی ب ‌ه‬ ‫په‌رده‌پۆشكردنی خۆیداوه‌‪)٤(.‬‬ ‫‪٣‬ــ لیبرالیزم ‪Liberalism:‬‬ ‫لیبرالیزم بابه‌تی سیاسه‌ته‌‪ ،‬جۆرێكه‌‪،‬‬ ‫شێوازێك ‌ه ل�� ‌ه ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌ه ده‌رب���اره‌ی‬ ‫مرۆڤ‌و سیاسه‌ت‪ ،‬بایه‌خ ب ‌ه ئازادی تاك ‌ه‬ ‫ێ ل ‌ه سه‌ر رۆڵی مرۆڤی‬ ‫كه‌سی ده‌دات‌و پ ‌‬ ‫ئ��ازاد ل ‌ه ژیانی سیاسیدا داده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ت��ون��دو ت��ۆڵ ب��ه ‌چه‌مك ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی��ه‌و ‌ه ده‌ب��ه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫چه‌مكانه‌ی ل ‌ه ئ���ازادی‌و دادپ����ه‌روه‌ری‌و‬ ‫یه‌كسانی ب����ه‌والو ‌ه ن��ی��ی��ن‪ )٥(.‬ئ��ۆج��ەاڵن‬ ‫لیبرالیزم ب ‌ه رۆحی ئه‌و سیستم ‌ه ده‌زانێت‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌رمایه‌داری خوڵقاندویه‌تی‌و هێزی‬ ‫راسته‌قینه‌ی خۆی لێ وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪٤‬ــ دیالێكتیك ‪:Dialectic‬‬ ‫وات��ای دیالێكتیك جموجۆڵی راستیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگه‌ی وتو ووێژه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها دیالێكتیك‬ ‫ب ‌ه واتای گفتوگۆ ده‌گرێته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫پرسیارو وه‌اڵمه‌وه‌‪ ،‬یه‌كه‌م جار زینۆن‌ی‬ ‫دووه‌م ئ��ه‌م��ه‌ی دۆزی�����ه‌وه‌‌و ئ��ه‌ف�ڵات��ون‬ ‫گه‌شه‌ی پێداوه‌‪.‬‬ ‫ه��ی��گ��ڵ ئ���ه‌م وش���ه‌ی���ه‌ی ب�� ‌ه وات����ای ت��از ‌ه‬ ‫لێكداوه‌ته‌وه‌‌و وه‌كو فه‌لسه‌فه‌یه‌كی گشتی‬

‫لێكردووه‌‪ .‬دیالێكتیكی هیگڵ فه‌لسه‌فه‌یه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هه‌موو شت پێكه‌و ‌ه په‌یوه‌ندیدارن‪،‬‬ ‫ه���ه‌م���وو ش���ت ل��� ‌ه ج������وواڵن‌و گ��ۆڕی��ن��ی‬ ‫هه‌میشه‌ییدایه‌‪ .‬ئ��ه‌م گ��ۆڕان��ه‌ش ب��ه ‌پێی‬ ‫یاسایه‌كی دیارو مه‌عقوله‌و ‌ه رووده‌دات‪،‬‬ ‫له‌و یاسایه‌دا ناكۆكیی ده‌ورێكی گه‌ور ‌ه‬ ‫ده‌ب��ی��ن��ێ��ت‪ .‬گ���ۆڕی���ن ل��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ��ه‌و‬ ‫ناكۆكییانه‌و ‌ه په‌یداده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه كاتی‬ ‫گۆڕاندا ناكۆكییه‌كان یه‌كانگیر ده‌بن‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ی��ه‌ك��د ‌هگ��رن‌‪ .‬ئه‌مه‌ش پێی ده‌ڵێن یاسای‬ ‫یه‌كگرتنی ناكۆكییه‌كان‪ .‬ل ‌ه واقیعدا له‌هه‌ر‬ ‫راپه‌ڕینێكدا یه‌كێتییه‌ك خۆی شاردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌نجامدا دیالێكتیك ئه‌و ‌ه ده‌سه‌لمێنێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌‌ر گۆڕینێك ل ‌ه كۆتاییدا دوای ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه كێشه‌ی نێوان ناكۆكییه‌كان گه‌یشت ‌ه‬ ‫قۆناغێكی تایبه‌تی ل ‌ه ناكاو هه‌موو رێک‬ ‫ده‌ك���ه‌ون‌ ‌و ل��ه‌و رێککه‌وتن ‌ه شتێكی تاز ‌ه‬ ‫په‌یداده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه روخسارو ناوه‌ڕۆكێكی‬ ‫ت���ازه‌ی ده‌ب���ێ���ت‪ )٦(.‬ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ئه‌م‬ ‫پێناسه‌یه‌‪ ،‬دیالێكتیك ب ‌ه الی ئۆجەاڵنه‌و ‌ه‬ ‫بریتیی ‌ه له‌‪ :‬به‌رانبه‌ربوونی شارستانیی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی��ی��ان�� ‌ه ب��� ‌ه ش��ارس��ی��ت��ان��ی��ی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ناڕاسته‌وخۆش بێت‪.‬‬ ‫‪٥‬ــ ره‌گه‌زپه‌رستی ‪:Racism‬‬ ‫راس��ی��زم ل�� ‌ه وش���ه‌ی ره‌ی���س ‪ Race‬ب ‌ه‬ ‫واتای ره‌گه‌ز وه‌رگیراوه‌‪ ،‬ره‌گه‌ز په‌رستی‬ ‫تیۆرێكی دژ ‌ه زانستی‌و كۆنه‌په‌رستانه‌یه‌؛‬ ‫بڕوای ب ‌ه نایه‌كسانیی نێوان ره‌گه‌زه‌كان‬ ‫ل ‌ه بواری توانایی‌و هێزی بیركردنه‌وه‌دا‬

‫‪67‬‬

‫ه��ه‌ی��ه‪ )٧(‌.‬ئ��ۆج��ەاڵن ره‌گه‌زپه‌رستیی ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داریدا‬ ‫باس ده‌كات به‌وه‌ی‪ :‬دۆخێك ‌ه هه‌ر یه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫لیبرالیزم‌و ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه سه‌پاندوویان ‌ه‬ ‫بۆ په‌یڕه‌وكردن‌و درێژه‌دان ب ‌ه سیستمی‬ ‫هه‌ژموونییانه‌ی سه‌رمایه‌داری‪.‬‬ ‫‪٦‬ــ بابه‌تی ‪Objective:‬‬ ‫بابه‌تی به‌و ‌ه ده‌ڵێن‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی هۆش‌و‬ ‫ئ��اگ��او هه‌ستی م��رۆڤ��دا ب��ه ‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫ی دیکه‌‪،‬‬ ‫راس��ت��ه‌وخ��ۆ ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ب�� ‌ه وات��ای��ه‌ك�� ‌‬ ‫په‌یوه‌ندیی ب ‌ه ده‌روون‌و بیرو هۆش‌و‬ ‫شوناسایی مرۆڤه‌و ‌ه نییه‌‪ )٨(.‬ل ‌ه روانگه‌ی‬ ‫ئۆچەاڵنه‌و ‌ه بابه‌تی به‌فاكته‌رێكی ماددیی‬ ‫خ��راپ ده‌زان��رێ��ت‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه سروشتدا‬ ‫ێ گیانه‌كان ده‌خات ‌ه‬ ‫هه‌موو شت ‌ه به‌گیان‌و ب ‌‬ ‫ژێر تاقیكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٧‬ــ خودی ‪Subjective:‬‬ ‫خودی‪ ،‬وات ‌ه ئه‌و شته‌ی له ‌نێو هه‌ست‌و‬ ‫ده‌روون��ی مرۆڤدا هه‌یه‌و به ‌پێی تیۆری‬ ‫مه‌تریالیستی ت��ی��ش��ك��دان��ه‌وه‌ی جیهانی‬ ‫خ����ودی����ی����ه‪ )٩(.‬ل��� ‌ه م��ی��ان��ه‌ی سیستمی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا ئ��ۆج��ەاڵن خ��ود ب��ه‌و ‌ه‬ ‫پێناسه ده‌كات‪ :‬جگ ‌ه له‌وه‌ی ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه بیرو کلتوورو فه‌رهه‌نگدا هه‌یه‌‪ ،‬هه‌مان‬ ‫ك��ات ل ‌ه دنیایی ه��ون��ه‌ردا ب ‌ه خوڵقاندنی‬ ‫جیهانی ئه‌ندێشه‌یی ئه‌نجامگیر بووه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫رێگای پیشه‌سازییه‌و ‌ه هونه‌ر ت��ه‌واوی‬ ‫كۆمه‌ڵگا ده‌خات ‌ه ژێر كاریگه‌ری خۆیەوە‪.‬‬

‫قۆناغه‌كانی بیركردنه‌وه‌ی ئۆچەاڵن‬ ‫بێگومان ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه زۆر ب�� ‌ه روون��ی‬ ‫ل�� ‌ه ژی��ان��ی سیاسی‌و ه���زری ئۆجەاڵندا‬ ‫ده‌بینرێت‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م بیرمه‌ند ‌ه ب ‌ه دوو قۆناغی جیاوازدا‬ ‫رۆشتووه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك هه‌ر یه‌كێك له‌‌م‬ ‫ق��ۆن��اغ��ان�� ‌ه ك��اری��گ��ه‌ری��ی خ���ۆی ب�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫بیركردنه‌وه‌یدا به‌جێهێشتووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه گرنگ ‌ه‬ ‫ئ���اوڕ ل��ه‌م دوو ق��ۆن��اغ�� ‌ه ب��ده‌ی��ن��ه‌وه‌‌و ل ‌ه‬ ‫باره‌یه‌وه‌ بدوێین‪.‬‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫قۆناغی پێش زیندان‬ ‫بۆ ناسینی ه��ه‌ر بیرمه‌ندو نووسه‌رێك‬ ‫ت‬ ‫جا ل ‌ه هه‌ر كایه‌و بوارێكدا بێت‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫بگه‌ڕێینه‌و ‌ه بۆ جیهانبینیی ‌ه سه‌ره‌تاییه‌كانی‪.‬‬ ‫ک وێستگ ‌ه‬ ‫جێگه‌ی ئاماژ ‌ه بۆكردنه‌‪ ،‬هه‌ندێ ‌‬ ‫هه‌بوون ل ‌ه ژیانی عه‌بدوڵاڵ ئۆچەاڵن(‪)١٠‬‬ ‫دا‪ ،‬ك ‌ه رۆڵی بنه‌ڕه‌تییان ل ‌ه بیركردنه‌وه‌یدا‬ ‫بینیوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه دوات���ر روون���ی ده‌ك��ه‌م��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌وه‌ی ئاخۆ تا چه‌ند ‌ه ئه‌م سه‌رچاوان ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی راسته‌وخۆیان له ‌سه‌ر ئه‌م‬ ‫جۆر ‌ه بیركردنه‌وه‌یه‌یدا هه‌بووه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا تا چه‌ند ‌ه ئه‌و سه‌رچاوان ‌ه بوون‬ ‫به‌ بنه‌ماو پێوه‌ر ل ‌ه داڕشتن‌و جیهانبینیی‬ ‫بیروبۆچوونه‌كانیدا‪ .‬ئه‌گه‌رچی هێند ‌ه‬ ‫ئاسان نیی ‌ه سه‌رچاوه‌‌ی بیرکردنه‌وه‌کانی‬ ‫ئۆچەاڵن ب ‌ه ت��ه‌واو‌ی خۆیان ده‌ربخه‌ن‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪68‬‬

‫هاوكات خۆشی راسته‌وخۆ كاریگه‌ریی ده‌رد ‌هك��ه‌وێ��ت‌‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن سودی هه‌ر‬ ‫هیچ یه‌کێك له‌و سه‌رچاوان ‌ه ناخاته‌ڕوو‪ ،‬یه‌ك ‌ه ل ‌ه نیچه‌‪ :‬كتێبی زه‌رده‌ش��ت وه‌های‬ ‫ب��ه‌اڵم هێند ‌ه هه‌ی ‌ه چه‌ند هۆكارێك‪ ،‬ك ‌ه گ��وت‪ ،‬مێشێل فۆكۆ‪ :‬كتێبی وشه‌کان‌و‬ ‫به ‌شێوه‌یه‌كی گشتی ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌ی شته‌کان‪ ،‬ئ��ه‌دۆرن��ۆ‪ :‬كتێبی دیالێكتیكی‬ ‫ئۆجەاڵندا گه‌اڵڵ ‌ه بوون‌و خۆیان نواندووه‌‪ ،‬رۆش��ن��گ��ه‌رای��ی‪ ،‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ن��اس‪ ،‬ئه‌نتۆنی‬ ‫ب�� ‌ه ك��ورت��ی ئ���ام���اژه‌ی���ان پ��ێ ده‌ده‌ی����ن‌و گیدنس‪ :‬كتێبی سیاست‌و جامع ‌ه شناسی‬ ‫ونظري ‌ه اجتماعی‪.‬‬ ‫ده‌یانخه‌ینه‌ڕوو به‌م پێیه‌ی خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ سه‌ره‌تا په‌یوه‌ستبوو ‌ه ب ‌ه بنه‌ماكانی ده‌توانین بڵێین ئه‌م چوار بنه‌مای ‌ه رۆڵی‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی ئ��ی��س�لام‪ ،‬ت���ا ئ����ه‌و ك���ات���ه‌ی ل ‌ه سه‌ره‌كییان ل ‌ه گه‌شه‌سه‌ندن‌و په‌ره‌پێدانی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی چه‌پی توركیا بوو ب ‌ه ئه‌ندام‪ .‬بیروباوه‌ڕه‌كانی ئۆچەاڵندا هه‌بووه‪ .‬به‌م‬ ‫‪٢‬ـ��ـ خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ئ��ه‌ل��ف‌و بێی رێبازی هۆیه‌و ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌ی ل ‌ه س��ه‌ر چه‌ندین‬ ‫سۆسیالیزمی‌و سوودبینین له‌م رێبازه‌‪ ،‬بابه‌تی گرنگ کردووه‌‪ ،‬دواتریش بابه‌تی‬ ‫ب����ه‌اڵم دوات����ر ل��ێ��ی ده‌رچ������وو‪ ،‬ل��ه‌ ژێ��ر نوسینه‌کانی ب��وون‌‪ .‬یه‌كێكیش له ‌هه‌ر ‌ه‬ ‫كاریگه‌ریی سۆسیالیزمی بونیادنراودا گرنگ‌ترین تووێژینه‌وه‌كانی‪ ،‬ره‌خنه‌گرتن ‌ه‬ ‫ل ‌ه سیستمی مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داری‬ ‫په‌ره‌ی ب ‌ه بیروڕاكانی داوه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ���ـ ك��ه‌وت��ن��ه‌‌ژێ���ر م��ی��رات��ی��ی ك��ل��ت��ووری خۆرئاوا‪.‬‬ ‫رۆژه������������ه‌اڵت‪ ،‬ب����ه‌ ت���ای���ب���ه‌ت���ی ب��ن��ه‌م��ا‬ ‫دووه‌م‬ ‫ئایینیه‌كانی وه‌ك‪ :‬زه‌رده‌شتی‪ ،‬بودیزم‪،‬‬ ‫كۆنفۆشیۆسی‌و مانه‌وی‪ .‬به‌م هۆیه‌شه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رده‌می زیندان‬ ‫بۆ بره‌ودان ب ‌ه بیروباوه‌ڕه‌كانی سوودێكی‬ ‫زۆری ل��ێ��وه‌رگ��رت��وون‪ ،‬ل��ه ‌س���ه‌رووی ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ئ��ۆج��ەاڵن ه���ه‌ر ل�� ‌ه ته‌مه‌نی‬ ‫هه‌مووشیانه‌و ‌ه ئایینی زه‌رده‌شتی بووه‌‪.‬‬ ‫الوێ���ت���ی���ی���ه‌و ‌ه ك���ات���ێ���ك‪ ،‬ك��� ‌ه ل��� ‌ه زان��ك��ۆ‬ ‫‪٤‬ــ كه‌وتنه‌ ژێر كاریگه‌ریی بیرو باوه‌ڕو خوێندوویه‌تی‪ ،‬یه‌كێك ب��وو ‌ه ل ‌ه گه‌نج ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێستی هه‌ندێ ‌‬ ‫ک ف��ه‌ی��ل��ه‌س��ووف‪ ،‬ك ‌ه ه���ه‌ر ‌ه چ��االك��ه‌ك��ان��ی زان��ك��ۆی ئ��ه‌ن��ك��ه‌ره‌‪،‬‬ ‫رۆڵ���ی رۆش���ن���ك���ه‌ره‌وه‌ی���ان ه���ه‌ب���وو ‌ه ل ‌ه هاوكات یه‌كێكیش بوو ‌ه ل ‌ه كه‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫ره‌خ��ن��ه‌ك��ردن��ی سیستمی مۆدێرنیتیی كاراكانی بزووتنه‌وه‌ی چه‌پی توركیا‪ ،‬به‌م‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��ی‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ئ��ۆچ��ەاڵن هۆیه‌شه‌و ‌ه له ‌یه‌كێك ل ‌ه چاالكییه‌كانی‬ ‫خۆی ئاماژه‌ی ب ‌ه ن��اوی هیچ یه‌کێك ل ‌ه ئه‌م بزووتنه‌وه‌یه‌دا ل ‌ه الیه‌ن حكومه‌تی‬ ‫كتێبی ئه‌م فه‌یله‌سووفان ‌ه نه‌داوه‌‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه ت��ورك��ی��او ‌ه ب��ۆ یه‌كه‌مین ج��ار ل�� ‌ه مانگی‬ ‫میانه‌ی گه‌ڕانی خۆم بۆ ئه‌و سه‌رچاوان ‌ه م��ارس��ی ساڵی ‪ 1972‬ب��ۆ ش��ه‌ش مانگ‬

‫‪69‬‬

‫خ��راوه‌ت�� ‌ه زی��ن��دان��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ئه‌مه‌ش وای‬ ‫لێکردووه دوای هاتنه‌ده‌ره‌وه‌ی ل ‌ه زیندان‬ ‫ێ دابمه‌زرێنێت‌و له‬ ‫بزووتنه‌وه‌یه‌كی نو ‌‬ ‫هه‌مان کاتیشدا ده‌ست به‌نووسین بكات‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م�� ‌ه وه‌ك ه��ۆك��اری ی�� ‌هك��ه‌م��ی كه‌وتن ‌ه‬ ‫زیندان‪ .‬رۆڵ‌و كاریگه‌ریی زیندان ب ‌ه سه‌ر‬ ‫بیرکردنه‌وه‌‌یدا پته‌وتر ‌بێت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ‪15‬ی‬ ‫شوباتی ساڵی ‪1999‬دا ل ‌ه الیه‌ن توركیاو ‌ه‬ ‫ده‌ستگیرده‌كرێت‌و دەخرێت ‌ه زیندانه‌وه‌‪،‬‬ ‫لێره‌دا ئۆجەاڵن هه‌ر به‌وه‌وه نه‌وه‌ساته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه رۆژانی زیندانیكردنی هه‌روا ب ‌ه به‌تاڵی‬ ‫تێپه‌رببن‪ ،‬به‌ڵكو ب���ه‌ردوام کاتەکانی ب ‌ە‬ ‫خوێندنه‌وه‌‌و نووسین به‌سه‌ربردووه‌‌و‬ ‫چ��ه‌ن��د كتێبێكی گ��رن��گ��ی ن��ووس��ی��وه‌‪ ،‬له‬ ‫س���ه‌رووی هه‌مووشیانه‌و ‌ه تا‌كو ئێستا‬ ‫پێنج ب��ه‌رگ��ی مانیفێستی شارستانی‬ ‫ت كاریگه‌ری‌و رۆڵی‬ ‫دیموكراسییه‌‪ ،‬ده‌شێ ‌‬ ‫سه‌رده‌می زیندان ب ‌ه سه‌ر بیرکردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ۆچ��ەاڵن��دا ل�� ‌ه چ��ه‌ن��د خ��اڵ��ێ��ك��دا ك��ورت‬ ‫بكه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬خه‌ڵوه‌ت‪ ،‬ته‌نیاییبوونی ئۆچەاڵن‬ ‫ل�� ‌ه ئیمراڵی‪ ،‬فاكته‌رێكی ه��ه‌ر ‌ه گرنگه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ی��ارم��ه‌ت��ی��دا‪ ،‬ب��ۆ ئ����ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵێك‬ ‫ی دی��ک�� ‌ه ب��ن��ووس��ێ��ت‪ ،‬ره‌ن��گ�� ‌ه له‬ ‫ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌‬ ‫‌كاتێكدا له‌ده‌ره‌و ‌ه نه‌یتوانیبا به‌م جۆره‌ی‬ ‫ن��او زی��ن��دان زۆرت��ری��ن ك��ات��ی خ��ۆی بۆ‬ ‫نووسین‌و خوێندنه‌و ‌ه ت��ه‌رخ��ان بكات‪.‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌و ‌ه پێده‌چوو بۆی نه‌كرابا‪،‬‬ ‫به‌هۆی خه‌باتی سیاسی پارته‌كه‌یه‌و ‌ه به‬ ‫‌شێوه‌یه‌كی ئاوا تایبه‌ت بنوسێت‪.‬‬

‫دووه‌م‪ :‬به‌خۆداچوونه‌وه‌‌و وردبوونه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫بیرو ئایدۆلۆجیای سۆسیالیزم‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫چ��اوخ��ش��ان��دن��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه خه‌باتی سیاسیی‬ ‫ی دیکه‌ی گرنگی سه‌رده‌می‬ ‫په‌كه‌كه‌‪ ،‬خاڵێك ‌‬ ‫زیندانه‌ ل ‌ه ژیانی ئۆچەاڵن‪.‬‬ ‫سێیه‌م‪ :‬خوێندنه‌وه‌ی زۆرترین به‌رهه‌می‬ ‫فیكری فه‌یله‌سووفان ل ‌ه بوار ‌ه جیاجیاكاندا‪،‬‬ ‫به‌جۆرێك‪ ،‬سوودێكی ئه‌وتۆی لێیانه‌و ‌ه‬ ‫بینی بۆ رووب��ه‌ڕوو بوونه‌وه‌ی ل ‌ه كێش ‌ه‬ ‫هه‌مه‌الیه‌نه‌كاندا‪ ،‬به‌تایبه‌تیش بۆ نووسینی‬ ‫پرسی مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داری‪)١١(.‬‬ ‫به‌م پێی ‌ه ده‌توانین بڵێین‪ :‬رۆڵ��ی زیندان‬ ‫زۆرترین كۆمه‌كی ب ‌ه ئۆچەاڵن كردووه‌‪،‬‬ ‫بۆ شرۆڤه‌كردنی دی��ارده‌و كێشه‌گه‌لێكی‬ ‫ه���ه‌ن���ووك���ه‌ی���ی ن��ێ��و ك���ۆم���ه‌ڵ���گ���او قس ‌ه‬ ‫له‌سه‌ركردنی‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی گه‌یشتنی ب ‌ه‬ ‫چاره‌سه‌رێك‪.‬‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی سیستمی مۆدێرنیتیی‬ ‫سه‌رمایه‌داریی خۆرئاوا‬ ‫یه‌كێك ل��ه‌و كێشانه‌ی ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫سه‌ره‌كی ل ‌ه بیری عه‌بدوڵاڵ ئۆچەاڵندا‬ ‫گه‌اڵڵ ‌ه بووه‌‪ .‬خوێندنه‌وه‌ی سه‌رهه‌ڵدان‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنی سیستمێك ‌ه ل ‌ه خ��ۆرئ��اوادا‪،‬‬ ‫به‌ناوی مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چواربه‌شی كتێبی مانیفێستی شارستانیی‬ ‫دیموكراتیدا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه شێوه‌ی به‌رگرینامه‌دا‬ ‫باڵوكراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئۆچەاڵن ده‌پرسێت‌‪ :‬ئاخۆ‬ ‫ی تا چه‌ند ل ‌ه خزمه‌تی مرۆڤ‌و‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪70‬‬

‫كۆمه‌ڵگه‌دایه‌؟ ك��ارو كاردانه‌وه‌كانی تا‬ ‫چه‌ند بڕیان ك���ردووه‌‌و باڵیان به ‌سه‌ر‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی م��رۆڤ��دا كێشاوه‌؟ بۆی ‌ه‬ ‫ك��ار ب��ۆ ده‌ستنیشانكردنی ئ��ه‌و پێگه‌و‬ ‫كۆڵه‌كان ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و مۆدێرنیتییه‌ی‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر دام�����ه‌زراوه‌‪ .‬ل��ه ه��ه‌م��ان كاتدا‬ ‫ت رۆڵی ئه‌و كۆڵه‌كان ‌ه به‌وه‌ی تا‬ ‫ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫چه‌ند ‌ه ره‌وایه‌تییان به‌م مۆدێرنیتیی ‌ه داوه‌‪،‬‬ ‫ێ بگرێت‌‪.‬‬ ‫شیبكاته‌وه‌‌و ره‌خ��ن��ه‌ش��ی��ان ل�� ‌‬ ‫ب��ه‌م پێی ‌ه ده‌توانین بڵێین ئۆچەاڵن له‌و‬ ‫به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌یه‌یدا‪ ،‬ك ‌ه ده‌ره��ه‌ق ب ‌ه‬ ‫مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری خ��ۆرئ��اوا‬ ‫ێ كۆڵه‌كه‌‌ی‬ ‫پیشانیداوه‌‪ ،‬هه‌وڵیداوه‌‪ ،‬ك ‌ه س ‌‬ ‫گرنگ بخاته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه رێگایان ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری ل ‌ه خۆرئاوادا‬ ‫ت ل ‌ه رێگا‌ی‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ێ‬ ‫پ��ێ��ش��ان��دان‌و ش��ی��ك��ارك��ردن��ی ئ���ه‌و س ‌‬ ‫كۆڵه‌كه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و ‌ه بخاته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه ئایا ئه‌و‬ ‫مۆدێرنیتییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئێستای شارستانیی‬ ‫ئ��ه‌وروپ��ادا بۆت ‌ه شێوازی فه‌رمی ژیان‪،‬‬ ‫چه‌ند ‌ه چ��اره‌س��ه‌ری پێیه‌‌و چه‌نده‌ش ل ‌ه‬ ‫خۆیدا پڕ كێشه‌ ئامێزه‌؟‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی یه‌كه‌م‬ ‫سه‌رمایه‌داری‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��ه‌ ه����ه‌ر ‌ه س��ه‌ره‌ك��ی��ت��ری��ن ئ��ه‌و‬ ‫كۆڵه‌كانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه مۆدێرنیتی خۆرئاوای ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بیناكراوه‌‪ ،‬سه‌رمایه‌دارییه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫جێگای روح‌و مێشكی سیستمدایه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬

‫ئه‌و مێشكه‌ی سه‌رمایه‌داری خستوویه‌تیی ‌ه‬ ‫سه‌ری مرۆڤه‌و ‌ه خودی ترس‌و سامناكییه‌‪.‬‬ ‫(‪ )١٢‬ئۆجەاڵن به‌م جۆر ‌ه رێگا له‌به‌رده‌م‬ ‫شیكاركردنی ئه‌و كۆڵه‌كه‌یه‌دا ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫پێی وای���ه‌‪ :‬س��ه‌رم��ای��ه‌داری ب��ه‌و ج��ۆر ‌ه‬ ‫زهنیه‌ته‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئافراندوویه‌تی ل ‌ه خۆیدا‬ ‫بوو ‌ه ب ‌ه سیستمێكی وێرانكه‌ی گه‌وره‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌ت له‌میانه‌ی گفتوگۆیه‌كی پرۆفیسۆر‬ ‫یاڵچین كویچیك‪ ،‬ك ‌ه له‌گه‌ڵ ئۆچەاڵندا‬ ‫ی داوه‌‪ ،‬تیشك ده‌خاته‌و ‌ه سه‌ر ئه‌م‬ ‫ساز ‌‬ ‫خاڵه‌‌و ده‌ڵێت‪ :‬پێم وای�� ‌ه سه‌رمایه‌داری‬ ‫بااڵترین پله‌ی مرۆڤاییه‌تی نییه‌‪ ،‬بگر ‌ه‬ ‫لێڵكردنی زه‌ی���ن‌و بیری مرۆڤایه‌تیشه‌‪.‬‬ ‫(‪ )١٣‬ب��ه‌م پێیه‌‪ ،‬ده‌توانین ئ��ام��اژ ‌ه به‌و ‌ه‬ ‫بده‌ین‪ ،‬ك ‌ه سه‌رمایه‌داری وه‌ك كۆڵه‌كه‌ی‬ ‫یه‌كه‌م ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت ل ‌ه جیاتیی ئه‌وه‌ی‬ ‫چاره‌سه‌ربێت‪ ،‬بوو ‌ه به‌ جۆرێك لە كێشه‌و‬ ‫پشێوی‪ ،‬ك ‌ه شه‌ڕی مرۆڤ به‌رانبه‌ر ب ‌ه‬ ‫مرۆڤی پێده‌كرێت‌‪ .‬ئۆچەاڵن پێی وای��ه‪ ‌:‬‬ ‫له‌م مۆدێرنیتیه‌دا جۆرێك ل ‌ه ژیانكردن‬ ‫بۆته جێگه‌ی باس‌و پیشاندراوه‌‪ ،‬نه‌ك هه‌ر‬ ‫ت‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬به‌ڵكو هیچ زینده‌وه‌رێك ناتوانێ ‌‬ ‫بچێت ‌ه ژێر باریه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه ده‌ڵێت‌‪ :‬نه‌خۆشی‬ ‫شێرپه‌نج ‌ه نه‌خۆشییه‌كی نموونه‌ییه‌و‬ ‫ره‌سه‌نی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌دارییه‌‌و‬ ‫ریشه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تیی په‌یوه‌ست ب ‌ه‬ ‫سیستمی هه‌یه‪)١٤(‌.‬‬ ‫هاوتاكردنی سه‌رمایه‌داری ب ‌ه شێرپه‌نجه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ئ���ۆج���ەاڵن زۆر ج��ه‌خ��ت��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌و ‌ه بۆ ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬

‫‪71‬‬

‫ه��ه‌رچ��ی پێگه‌ی هونه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كار ل ‌ه سه‌ر هه‌ست‌و سۆزو‬ ‫به‌ها به‌رزه‌كانی مرۆڤبوون ده‌كات‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫له‌م كۆڵه‌كه‌یه‌دا ئاوه‌ژ ‌و ده‌بێته‌وه‌‌و هه‌موو‬ ‫ئه‌و به‌ها كۆمه‌اڵیه‌تی‌و مرۆڤییان ‌ه ل ‌ه به‌ین‬ ‫ده‌چن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئ��ه‌م پوخته‌ی ‌ه ل ‌ه سه‌رمایه‌داری‬ ‫وه‌ك ك��ۆڵ��ه‌ك��ه‌ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی مۆدێرنیتی‬ ‫خ��ۆرئ��اوا په‌یامێكی روون كردبێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ت چه‌ند خاڵێك بخه‌ینه‌ڕوو‪،‬‬ ‫ئه‌وا ده‌كرێ ‌‬ ‫ك ‌ه له‌م زه‌مینه‌یه‌دا خزمه‌تی به‌رچاویان‬ ‫پێشكه‌ش ب ‌ه س��ه‌رم��ای��ه‌داری ك��ردووه‌و‬ ‫ج��وم��گ��ه‌ك��ان��ی ب��ه‌ه��ێ��زت��ر ك������ردوون ل ‌ه‬ ‫رۆچ����وون‌و كاریگه‌رییه‌كانی ب�� ‌ه سه‌ر‬ ‫ژیانی مرۆڤ‌و كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬گرینگترینیان‬ ‫ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫‪١‬ــ لیبرالیزم (تاكڕه‌ویی)‪ :‬ئۆچەاڵن كاتێك‬ ‫ل ‌ه كتێبی (ل ‌ه ده‌وڵه‌تی راهیبی سۆمه‌ره‌و ‌ه‬ ‫به‌ره‌و شارستانییه‌تی دیموكراسییانه)‌دا‬ ‫ده‌رب�������اره‌ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی س���ه‌رده‌م���ی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری قسه‌ده‌كات‌و ناسنامه‌ی‬ ‫شیده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی به‌رچاو باس‬ ‫له‌و هه‌نگاو ‌ه گرنگ ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه رۆڵێكی‬ ‫ل�� ‌ه پێشینه‌ی گ��ێ��ڕاو ‌ه ب��ۆ ل�� ‌ه دایكبوونی‬ ‫سه‌رمایه‌داری وه‌ك رێگا خۆشكه‌رێك‬ ‫زه‌مینه‌ی باڵوبوونه‌وه‌ی بۆ خوڵقاندووه‌‪،‬‬ ‫ب���ه‌م ه���ۆی���ه‌ش���ه‌و ‌ه ده‌ڵ���ێ���ت‪ :‬ت���اك���ڕه‌وی‪،‬‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی سه‌ره‌كی‌و روحیی ئه‌و جۆره‬ ‫سیستمه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داریی‬ ‫خ��وڵ��ق��ان��دووه‪ )١٥(.‬ك��ه‌وات��ه‌‪ :‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬

‫تاكڕه‌وی ئه‌و روح�� ‌ه تایبه‌تمه‌نده‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ت ل ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌داری لێو ‌ه خوڵقاوه‌‪ ،‬ده‌بێ ‌‬ ‫خۆیدا چۆن سیستمێك بێت؟‬ ‫ت ئ��ه‌وه‌م��ان ل��ه ‌بیر بێت‪،‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ده‌ب��ێ�� ‌‬ ‫ك ‌ه ئۆچەاڵن دیدگایه‌كی یه‌كجار ره‌خن ‌ه‬ ‫ئامێزانه‌شی ل�� ‌ه هه‌مبه‌ر ئ��ه‌و سیستم ‌ه‬ ‫خ���س���ت���ووەت���ه‌ڕوو‪ ،‬ه������ه‌روه‌ك ده‌ڵ��ێ��ت‌‪:‬‬ ‫مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داری هێزی بنه‌ڕه‌تی‬ ‫خۆی ل ‌ه پ��اره‌و چه‌كه‌كانی وه‌رناگرێت‌‪.‬‬ ‫هێزی راسته‌قینه‌ی خۆی له‌و لیبرالیزم ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك ‌ه له ‌سیحربازێك زۆر‬ ‫ئه‌فسووناویی‌تر‪ ،‬سه‌رجه‌م یۆتۆپیاكان ب ‌ه‬ ‫یۆتۆپیای سۆسیالیستیشه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه دوایین‌و‬ ‫به‌هێزترینیانه‌‪ ،‬ه��ه‌م��ووی��ان ب��ۆ ره‌نگی‬ ‫جیاواز ده‌گۆڕێت‌و له ‌نێو خۆیدا ده‌یان‬ ‫خنكێنێت‪)١٦(.‬‬ ‫ی دی����ک����ه‌و ‌ه ئ����ۆچ����ەاڵن پێی‬ ‫ل���ه ‌الی���ه‌ك��� ‌‬ ‫وای���ه‌‪ :‬لیبرالیزم‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌و ب�� ‌ه تاكره‌ویی‬ ‫ن��اوی ده‌ب���ات‪ ،‬ل ‌ه میانه‌ی ت��اك به‌خۆو ‌ه‬ ‫گیرۆده‌كردنه‌و ‌ه جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆی‬ ‫له‌گه‌ڵ س��ه‌رم��ای��ه‌داری نییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ب ‌ه‬ ‫له‌دایكبوونی سه‌رمایه‌داری ئه‌میش په‌تی‬ ‫خ��ۆی پ��چ��ڕان��دو ه��ێ��زو ب��ه‌رده‌وام��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫خ����ۆی ب��ری��ت��ی��ی�� ‌ه ل���ه ت�����اك‪ .‬ل��� ‌ه كتێبی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫لیبرالیزم‌و ت��اك��ڕه‌‌وی ب����ه‌رده‌وام‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ت��ه‌وه‌رێ��ك��ی س��ه‌ره‌ك��ی��ی ئایدیۆلۆجیی‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری پ��ێ��ش��ك��ه‌ش ده‌ك���رێ���ت‪.‬‬ ‫(‪ )١٧‬ئ��ه‌م خ��ۆپ��ی��ش��ان��دان��ه‌ی لیبرالیزم‪،‬‬ ‫یان تاكره‌وی ل ‌ه شێوه‌ی ئایدیۆڵۆجیی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪72‬‬

‫سه‌رمایه‌داری كاتێك كه‌وته‌وه‌‪ ،‬كه ‌بینرا‬ ‫مۆدێرنیتی ل�� ‌ه س��ای��ه‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا‬ ‫پێش ده‌خ��رێ��ت‪ .‬كه‌وات ‌ه لیبرالیزم وه‌كو‬ ‫ته‌وه‌رێكی ئایدیۆڵۆجیی سه‌رمایه‌داری ل ‌ه‬ ‫خۆرئاوادا رۆڵێكی به‌رچاوی هه‌بووه ل ‌ه‬ ‫خۆشكردن‌و ته‌شه‌نه‌كردنی زه‌مینه‌یه‌كی‬ ‫زی��ات��ر ب��ۆ س���ه‌رم���ای���ه‌داری‪ ،‬ب�� ‌ه تایبه‌ت‬ ‫كاتێك‪ ،‬ك ‌ه هێزی هه‌ژموونیان ‌ه ل ‌ه هه‌ر‬ ‫یه‌ك ‌ه ل�� ‌ه رۆڵ��ی میدیاو نه‌ته‌وه‌په‌ستی‌و‬ ‫ر ‌هگ��ه‌زگ��ه‌رای��ی ‪Racism‬دا ده‌یگێڕێت‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌و رۆڵه‌ی وه‌رگرت‪ ،‬كه‌رێبازی‬ ‫زانستگه‌ریی پۆزیتیڤیزم وه‌ك��و كۆمه‌ك‬ ‫پێشكه‌ش ب ‌ه لیبرالیزم ك��را‪ .‬ب ‌ه كورتی‬ ‫ده‌توانین بڵێین‪ :‬لیبرالیزم ل ‌ه رێگا‌ی ئه‌م‬ ‫خه‌سڵه‌تانه‌ی س��ه‌ره‌وه‌دا توانی كۆمه‌ك‬ ‫ب ‌ه سه‌رمایه‌داری بكات‌و ببێت ‌ه كۆڵه‌كه‌ی‬ ‫یه‌كه‌م ل ‌ه مۆدێرنیتیدا‪ .‬كه‌وات ‌ه ئۆچەاڵن‪،‬‬ ‫لیبرالیزم ب ‌ه واتای تاكڕه‌وی ده‌ناسێنێت‪،‬‬ ‫كه‌ تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌و تاكڕه‌وییه‌ راسیزمه‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ په‌یڕه‌وی زانستی‪ :‬به‌الی ئۆجەاڵنه‌و ‌ه‬ ‫پ���ه‌ی���ڕه‌وی زان��س��ت��ی ل�� ‌ه ك��ۆم�� ‌هك��ك��ردن��ی‬ ‫مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا رۆڵێكی‬ ‫سه‌ره‌كی ده‌بینێت‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه به‌رگی‬ ‫ی���ه‌ك���ه‌م���ی م��ان��ی��ف��ێ��س��ت��ی ش��ارس��ت��ان��ی��ی‬ ‫دیموكراتیدا‪ ،‬تێڕامانی ئۆجەاڵن ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫په‌یڕه‌وی زانستی‌و رژێمی هه‌قیقه‌ت به‬ ‫شێوه‌یه‌كی چ��ڕ ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‌‪ ،‬ب��ه‌وه‌ی‬ ‫ل�� ‌ه ك��وێ��دا پ���ه‌ی���ڕه‌وی الی��ه‌ن�� ‌ه ئ��ه‌رێ��ن��ی‌و‬ ‫نه‌رێنییه‌كانی به‌رووی مرۆڤ‌و كۆمه‌ڵگادا‬ ‫وااڵ ده‌بێت‌‪ ،‬بۆ ئه‌مه‌ش هه‌ڵبژاردنی په‌یڕه‌وی‬

‫زانستی‌و شرۆڤه‌كردنی‪ ،‬یارمه‌تییه‌كی‬ ‫زۆرمان ده‌دات تا ل ‌ه نزیكه‌و ‌ه ئاشنایه‌تی‬ ‫ل ‌ه ئاست ئه‌م شرۆڤه‌یه‌دا په‌یدابكه‌ین‪ .‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تیش ئه‌و چه‌مك‌و میتۆدانه‌ی رۆڵی‬ ‫چاالكیان ه��ه‌ب��وو ‌ه ل ‌ه ب ‌ه سیستمبوونی‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری���دا‪ .‬ل��ه‌م��ه‌ش��دا ه����ه‌ردوو‬ ‫چه‌مكی (سه‌بجێکت‌و ئۆبجێکت‌) رۆڵی‬ ‫كلیل ده‌بینن‪ ،‬بۆی ‌ه ئۆچەاڵن ب ‌ه پێویستی‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬شرۆڤه‌‌و رۆڵ‌و كاریگه‌رییه‌كانی‬ ‫ئه‌م دوو چه‌مك ‌ه روونبكرێنه‌وه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫رۆڵ���ی راس��ت��ه‌ق��ی��ن��ه‌ی ئ��ه‌و داب��ه‌ش��ب��وون�� ‌ه‬ ‫زانستییانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه زاده‌ی ئه‌و چه‌مكانه‌ن‪ .‬ب ‌ه‬ ‫جۆرێك ك ‌ه هه‌ر یه‌ك ‌ه له‌‪ :‬ئۆبجێکتیڤیزمە‬ ‫سه‌بجێکتیڤیزم‪ ،‬ل ‌ه واتادا به‌سیستمبوونی‬ ‫سه‌رمایه‌داریدا چ رۆڵێك ده‌بینن؟ له‌م‬ ‫روان��گ��ه‌ی��ه‌ش��ه‌و ‌ه ئ���ۆچ���ەاڵن ده‌ڵ���ێ���ت‌‪ :‬تا‬ ‫ت‬ ‫ج��ی��اوازی��ی ن��ێ��وان ئ��ۆب��ژه‌‌و سه‌بجێک ‌‬ ‫ق��ووڵ نه‌كرێته‌وه‌‌و ره‌واییه‌كی گ��ه‌وره‌ی‬ ‫پێ نه‌درێت‪ ،‬گۆڕینی زهنیی به ‌گوێره‌ی‬ ‫ێ فه‌راهه‌م نابێت‪ )١٨(.‬وات ‌ه تا‬ ‫چاخی نو ‌‬ ‫كاتێك هه‌ر یه‌ك ‌ه له‌م دوو بنیاد ‌ه هزریی ‌ه‬ ‫ب ‌ه قووڵی شی نه‌كرێنه‌وه‌‌و ره‌وایه‌تییه‌كی‬ ‫ئه‌وتۆیان پێ نه‌درێت‪ ،‬ب��ه‌وه‌ی ل ‌ه كوێدا‬ ‫خ��زم��ه‌ت ب�� ‌ه سیستمی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫ت رێگا ل ‌ه به‌رده‌م‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌وا ئاسته‌م ده‌بێ ‌‬ ‫ێ بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫گۆڕینی بیركردنه‌وه‌یه‌كی نو ‌‬ ‫دی��ار ‌ه ئه‌م بۆچوونه‌ی ئۆچەاڵن له‌وه‌و ‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌ی گرتوو ‌ه په‌یڕه‌وی زانستی‪،‬‬ ‫كه ‌ئ��ه‌و دوو چه‌مکه‌ی ئ��ام��اژه‌ی پێکرا‪،‬‬ ‫رابه‌رایه‌تی ده‌كه‌ن‪ ،‬رۆڵێكی سه‌ره‌كی ل ‌ه‬

‫‪73‬‬

‫ئ��اوه‌زی رۆژئاوایی ئه‌وروپاو سیستمی‬ ‫هزراندندا ده‌بینێت‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه روونكردنه‌وه‌ی په‌یڕه‌وی زانستی‬ ‫ل ‌ه رێی ئه‌م دوو زاراوه‌ی��ه‌وه‌ كۆمه‌كمان‬ ‫ده‌ك���ه‌ن‪ ،‬ت��ا دی��دگ��ای ره‌خ��ن��ه‌ك��ردن��ه‌ك��ه‌ی‬ ‫ئۆجەاڵن بخه‌ینه‌ڕوو‪ ،‬به‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بۆچی‬ ‫ئ��ۆج��ەاڵن ب��ه‌و چ��او ‌ه سه‌یری په‌یڕه‌وی‬ ‫زانستی ده‌ك���ات‪ ،‬ك ‌ه رۆڵ��ی گه‌وره‌ترین‬ ‫پارچه‌پارچه‌بوونی چینایه‌تییه‌؟ ‬ ‫بۆ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیار ‌ه ئۆچەاڵن‬ ‫هه‌ردوو چه‌مکه‌ک ‌ه ل ‌ه په‌یڕه‌وی زانستیدا‬ ‫به‌م شێوه‌یه‌ی خواره‌و ‌ه روونده‌كاته‌وه‌و‬ ‫ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫ئۆبجێکت‪ :‬فاكته‌رێكی ماددییه‌و ده‌توانرێت‬ ‫هه‌موو ج��ۆر ‌ه خراپه‌كارییه‌كی له ‌سه‌ر‬ ‫بكرێت‪ )١٩(.‬به‌و واتایه‌ی ل ‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ئۆبجێکتیڤیدا (هزری شیکاری) سنووری‬ ‫هیچ به‌هایه‌ك نازانێت‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك هه‌موو‬ ‫ێ گیان‬ ‫شتێك ل ‌ه سروشتدا ب ‌ه گیان‌و ب ‌‬ ‫ده‌خات ‌ه ژێر تاقیكردنه‌وه‌و لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ل��ه‌س���ه‌ر ده‌ك����ات‪ .‬ل���ه‌م خ��س��ت��ن��ه‌ڕووه‌ی‬ ‫پ���ه‌ی���ڕه‌ودا ئ���ه‌و ‌ه ده‌رده‌ك���ه‌وێ���ت‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌داریدا ئۆبجێکته‌کان‪،‬‬ ‫ك ‌ه س��ه‌ر ب ‌ه ه��زری ئه‌نالیتیكین كاتێك‬ ‫ده‌ك��ه‌ون�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی په‌یوه‌ندیی ژی��ری‬ ‫س��ۆزداری��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ئ��ه‌وا ل ‌ه خۆیاندا ده‌بن ‌ه‬ ‫س�����ه‌رچ�����اوه‌ی گ����ه‌وره‌ت����ری����ن ج���ۆری‬ ‫خراپه‌كاری ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬به ئه‌‌م جۆره‌ش‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ل��ه‌و هه‌ڵوێسته‌ی ئۆبجێکتیڤیدا‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن ب ‌ه پڕۆژه‌ی‬

‫ن��وێ��ی س���ه‌رم���ای���ه‌داری ن����اوی ده‌ب����ات‪،‬‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه جۆرێك وێرانكاری‪ ،‬كه ‌هیچ‬ ‫تاوانێك ناناسێت‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه له‌م پڕۆژ ‌ه‬ ‫نوێیه‌دا هه‌موو ج��ۆر ‌ه چه‌وسانه‌وه‌یه‌ك‬ ‫ب ‌ه ره‌وا ده‌بینرێت‪ ،‬له‌مه‌شدا ئۆچەاڵن‬ ‫زی��ات��ر رۆ ده‌چ���ێ���ت‌و ده‌ڵ���ێ���ت‌‪ :‬ل�� ‌ه ژێ��ر‬ ‫بۆچوونی ئۆبجێکتیڤێکدا هیچ به‌هایه‌ك‬ ‫نییه‌‪ ،‬ك ‌ه ه��زری ئه‌نالیتیك نه‌یخات ‌ه ژێر‬ ‫نه‌شته‌رگه‌رییه‌وه‌‪ ،‬ن��ه‌ك ته‌نها ره‌نجی‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬ته‌نانه‌ت ت��ه‌واوی سروشتی بی‬ ‫گ��ی��ان‌و زی��ن��دووی ده‌س��ت��ی��ان ب��ه‌س��ه‌ردا‬ ‫ده‌گیرێت‌و ده‌بن ‌ه موڵك‪ .‬ده‌كرێن ‌ه بابه‌تی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌‌و توێژینه‌وه‌‪ ،‬تا هه‌موو جۆر ‌ه‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌یه‌كیان ره‌وا بێت‪ )٢٠(.‬به‌م‬ ‫ج���ۆر ‌ه ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‌‪ ،‬ك�� ‌ه هه‌ڵوێستی‬ ‫ئۆبجێکت ل ‌ه مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داریدا‬ ‫خ��اوه‌ن��ی چ رۆڵ‌و چه‌وساندنه‌وه‌یه‌كه‌‪،‬‬ ‫ێ س��ن��ووری‬ ‫دام���اڵ���دراو ل�� ‌ه ئ��ه‌خ�لاق‪ ،‬ب�� ‌‬ ‫ل�� ‌ه ت���اوان‪ .‬ه��اوك��ات؛ ئۆبجێکتیڤ و ‌هك��و‬ ‫ێ ت���اوان���ی‬ ‫ب��ی��رۆك��ه‌ی��ه‌ك��ی ی���ەک���ج���ار ب��� ‌‬ ‫په‌یڕه‌ویی زانستی‪ ،‬بوو ‌ه رێخۆشكه‌ری‬ ‫كاره‌سات‪ ،‬الدان‌و كۆمه‌ڵكوژییه‌كی زۆر‬ ‫دڕندانه‌تر ل ‌ه كۆمه‌ڵكوژییه‌كانی دادگاكانی‬ ‫ئه‌نگیزاسیۆنی چاخه‌كانی ناوین‪)٢١(.‬‬ ‫سه‌بجێکت‪ :‬وه‌ك زاراوه‌ی دووه‌م���ی‬ ‫په‌یڕه‌ویی زانستی ل ‌ه به ‌سیستمبوونی‬ ‫مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داریدا‪ ،‬خاوه‌نی هه‌مان‬ ‫وه‌زیفه‌ی ئۆبژه‌كتیڤیزمه‌‪ ،‬ب ‌ه ره‌وایه‌تیدان‬ ‫ل�� ‌ه ه��ه‌ژم��وون��گ��ه‌رای��ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا‪.‬‬ ‫ب ‌ه ج��ۆرێ��ك‪ ،‬ك ‌ه رۆڵێكی كاریگه‌رتر ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪74‬‬

‫ئۆبژ ‌ه ده‌بینێت ئه‌ویش به‌ستنه‌وه‌ی تاك ‌ه‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌‪ .‬سۆبژه‌كتیڤیزم كاتێك رۆڵی‬ ‫چه‌ق به‌ستوو هه‌ڵه‌كه‌ی به‌ده‌رده‌كه‌وێت‪،‬‬ ‫ك���ه‌ ل���ه‌ژی���ری���ی س���ۆزداری���ی���ه‌و ‌ه خ��ۆی‬ ‫داده‌م���اڵ���ێ���ت‌و ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌ ه��ه‌م��ان ئ��ه‌و‬ ‫دۆخه‌ی ئۆبژ ‌ه ل ‌ه خزمه‌تكردنی سیستمی‬ ‫سه‌رمایه‌داریدا‪.‬‬ ‫ئه‌م زاراوه‌ی��ه‪ ‌،‬ك ‌ه له ‌ناوه‌ڕۆك‌و شێوه‌دا‬ ‫جیاواز ‌ه ل ‌ه ئۆبژه‌كتیڤیزم‪ ،‬پشت ب ‌ه شت ‌ه‬ ‫واتاییه‌كان ده‌به‌ستێت‌‌و پێی وایه‌‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ب��ه‌ه��اك��ان خ��ۆی��ی‌و وات��ای��ی��ن‪ ،‬ل��ه ‌كاتێكدا‬ ‫ئۆبژه‌كتیڤیزم پشت به‌تاقیكردنه‌وه‌و‬ ‫راستی به‌رجه‌ست ‌ه ده‌به‌ستێت‪ .‬ئۆجەاڵن‬ ‫ده‌رب��اره‌ی سۆبژه‌كتیڤیزم وه‌ها ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫سۆبژه‌كتیڤیزم ب��ه‌رپ��رس��ی��ار ‌ه ل�� ‌ه بیری‬ ‫چ��ه‌ق��ب��ه‌س��ت��ووی چ��ه‌ن��د ‌ه ت��اك��ڕه‌وی��ی��ه‌ت��ی‪،‬‬ ‫هێند ‌ه هه‌قیقه‌ت‪ )‌٢٢(.‬هه‌ربۆی ‌ه پێی وایه‌‪:‬‬ ‫سیستمی سه‌رمایه‌داری زۆر قه‌رزداری‬ ‫ت‬ ‫ئ��ه‌و ب��وون��ی��اد ‌ه ه��زری��ی��ه‌ی��ه‪ )٢٣(‌.‬ده‌بێ ‌‬ ‫ئ���ه‌و ‌ه ب��زان��ی��ن‪ ،‬ك��ه ‌ده‌رچ��وون��ی سۆبژ ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ژێ���ر ك��ای��ه‌ی ژی���ری س��ۆزداری��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫خزمه‌ت ب ‌ه كایه‌ی دامه‌زراندنی سیستم‬ ‫ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه جیاوازی له‌گه‌ڵ ئۆبژه‌دا‬ ‫ده‌بێت ‌ه الیه‌نگرێكی به‌هێزی پاڵه‌په‌ستۆ‬ ‫خستن ‌ه سه‌ر تاك‌و هاوكات دروستكرنی‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی به‌كاربه‌ر ل ‌ه نێو كۆمه‌ڵگادا‪.‬‬ ‫ئۆجەاڵن ل ‌ه وه‌اڵم��ی ئ��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بۆچی‬ ‫سیستمی سه‌رمایه‌داری ق��ه‌رزداری ئه‌م‬ ‫بوونیاد ‌ه هزرییه‌ی ‌ه ده‌ڵێت‌‪ :‬ره‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌م شێوازی هزر ‌ه ل ‌ه ئه‌ده‌بدا‌و ئینجا ل ‌ه‬

‫جیهانی ه��ون��ه‌ردا به‌خوڵقاندنی دونیای‬ ‫وه‌ه��م��ی��ی ئ��ه‌ن��ج��ام��گ��ی��رب��ووه‌‪ ،‬ل��ه‌ رێ��گ��ای‬ ‫پیشه‌سازییه‌و ‌ه هونه‌ر ته‌واوی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ده‌خ��ات��ه‌ ژێ��ر ك��اری��گ��ه‌ری خ��ۆی��ەوە‪)٢٤(.‬‬ ‫ل��ه‌م��ه‌و ‌ه پێویستیی سۆبژه‌كتیڤیزم بۆ‬ ‫سیستمی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری تا‬ ‫كۆمه‌ڵگا ل ‌ه ژێر ئه‌م پاڵه‌په‌ستۆ وه‌همیی ‌ه‬ ‫بهێڵێته‌و ‌ه جێگه‌ی بایه‌خه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه وا‬ ‫ل ‌ه ئۆجەاڵن ده‌كات بگات ‌ه ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بڵێت‌‪:‬‬ ‫هێشتنه‌وه‌ی سات ب ‌ه ساتی كۆمه‌ڵگا له‬ ‫‌ژێر بۆمببارانی جیهانی خه‌یاڵدا‪ ،‬توانای‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی گه‌وهه‌رییان ‌ه ب���ه‌رده‌وام‬ ‫رووب������ه‌ڕووی ون���ب���وون‌و ل��ه‌ن��ێ��وچ��وون‬ ‫ده‌كرێته‌وه‪)٢٥(‌.‬‬ ‫ب���ه‌ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی گ��ش��ت��ی ئ���ۆج���ەاڵن ل ‌ه‬ ‫قسه‌كردنی ده‌رباره‌ی كێشه‌ی نه‌گه‌یشتن‬ ‫به‌حه‌قیقه‌ت ل ‌ه كۆمه‌ڵگای مۆدێرنیتیی‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری���دا‪ ،‬ده‌ی��گ��ه‌ڕێ��ن��ێ��ت��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫په‌یڕه‌وی زانستی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ردوو زاراوه‌ك ‌ه‬ ‫ل��ه‌خ��ۆ ده‌گ��رێ��ت‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ره‌ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫پ���ه‌ی���ڕه‌وی زان��س��ت��ی‌‪ ،‬ك��ه‌ ب��ه‌ ه����ه‌ردوو‬ ‫زاراوه‌ك����ه‌ی����ه‌و ‌ه زه‌م��ی��ن�� ‌ه ب��ۆ سیستمی‬ ‫مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داری ده‌ڕه‌خسێنن‬ ‫به‌هه‌ند ده‌زانێت‌و ده‌ڵێت‌‪ :‬تا ره‌خنه‌یه‌كی‬ ‫رادی��ك��ااڵن�� ‌ه ئ��اراس��ت��ه‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌وی لق ‌ه زانستییه‌كه‌ی نه‌كرێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مۆركی خۆی ل ‌ه ت��ه‌واوی قالب‌و ده‌زگا‬ ‫مۆدێرنه‌كان داوه‌‪ ،‬له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌ش‬ ‫ێ ئ��اواك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ب���ه‌ره‌و س��ه‌رل��ه‌ن��و ‌‬ ‫زانست هه‌نگاو نه‌هاوێژین‪ ،‬ك ‌ه ژیانی‬

‫‪75‬‬

‫ئ��ازاد نزیكترده‌كاته‌وه‌‪ ،‬گ��ه‌ڕان ب��ه‌دوای‬ ‫پێهه‌ڵگرتنێكی نوێ‌‪ ،‬هه‌وڵێكی بێهوده‌یه‌‪.‬‬ ‫(‪)٢٦‬‬ ‫‪ .3‬پ���ی���رۆزی���ی زان���س���ت‪ :‬زان��س��ت��گ��ه‌ری‬ ‫پۆزیتیڤیزم وه‌ك ئاماژه‌ی سێیه‌می ئه‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه هه‌ژموونگه‌رایی ‌ه دێت ‌ه باسكردن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ل��ه‌ زه‌م��ی��ن��ه‌دان ب��ه‌ س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا‬ ‫هێزێكی بااڵی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش ب ‌ه به‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ په‌یڕه‌وی زاستی ده‌توانین ل ‌ه هه‌مان‬ ‫ئه‌و رۆڵەدا بیخه‌ینه‌ڕوو‪ ،‬به‌اڵم جیاوازی‬ ‫پۆزیتیڤیزم ئه‌وه‌ی ‌ه وه‌ك ئایینێكی دۆگما‬ ‫بااڵده‌ستی خۆی خستۆته‌گه‌ڕ‪ .‬به‌و پێیه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌رچاوه‌یه‌كی به‌هێزی سه‌پاندنی‬ ‫زهنییه‌تی سه‌رمایه‌دارییه‌‪.‬‬ ‫پۆزیتیڤیزم ئایینی راسته‌قینه‌ی بتگه‌رایی‬ ‫سه‌رده‌مه‌كه‌مانه‪ )٢٧(‌.‬به ‌واتای ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫كاتێك پۆزیتیڤیزم هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه ئایین‌و‬ ‫ت‬ ‫ئاكار‌و میتافیزیك ره‌ت ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ێ ده‌ربخات‪ .‬ل ‌ه‬ ‫خۆی وه‌ك ئایینێكی نو ‌‬ ‫ژێ��ر رۆشنایی ئ��ه‌م بۆچوونه‌دا هه‌وڵی‬ ‫شیكاركردنی پۆزیتیڤیزم ده‌ده‌ی���ن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی ئه‌و دیدگایه‌ی ئۆجەاڵن ل ‌ه‬ ‫هه‌مبه‌ر پۆزیتیڤیزم هه‌یه‌تی‪.‬‬ ‫ئ���ۆچ���ەاڵن ل��ه‌م��ی��ان��ه‌ی ئ���ه‌و ت��ێ��ڕوان��ی��ن�� ‌ه‬ ‫نێگه‌تیڤانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بۆ رێبازی پۆزتیفیزمی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌و ‌ه ده‌ستپێده‌كات‌و ده‌ڵێت‌‪ :‬تا له‬ ‫‌ده‌ست حوكمرانی زانستگه‌ری پۆزیتیڤیزم‬ ‫رزگ���ار نه‌بین‪ ،‬ل�� ‌ه ژێ��ر حكومڕانی هیچ‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ێ��ك رزگ���ار نابین ل��ه‌س��ه‌رووی‬ ‫هه‌مووشیانه‌و ‌ه ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه (‪. )٢٨‬‬

‫وه‌ك ئه‌وه‌ی ئاماژه‌مان پێدا پۆزیتیڤیزم‬ ‫ئایینی راسته‌قینه‌ی سه‌رده‌مه‌كه‌مانه‌‪،‬‬ ‫به‌و مانایه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه قۆناغه‌كانی‬ ‫ئ��ای��ی��ن‌و م��ی��ت��اف��ی��زی��ك ره‌خ���ن���ه‌ده‌ك���ات‌و‬ ‫سوودپه‌رستان ‌ه كرۆكی ئایینیانه‌ی خۆی‬ ‫ل ‌ه وابه‌سته‌بوونی به‌دیارده‌گه‌راییه‌و ‌ه‬ ‫وه‌رده‌گ���رێ���ت‪ .‬ك��ات��ێ��ك ده‌ڵ��ێ��ی��ن‪ :‬ئایین‪،‬‬ ‫مه‌به‌ستمان له‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌پۆزیتیڤیزم كاتێك‬ ‫هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه ئایین‌و میتافیزك ره‌خنه‌ده‌كات‪،‬‬ ‫به‌و پێیه‌ی باسی جیهانێك ده‌كه‌ن بۆ ئێم ‌ه‬ ‫نارۆشنه‌ ‌و مایه‌ی تێگه‌یشتن نییه‌‪ .‬كه‌چی‬ ‫ئاگای ل��ه‌و ‌ه نیی ‌ه خۆشی وه‌ك ئایینێك‬ ‫‌ده‌رده‌خات به‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه دنیای دیارده‌كان‬ ‫ب ‌ه بنه‌ما ده‌گرێت‪ .‬بۆی ‌ه ئۆچەاڵن ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫پۆزیتیڤیزم ن��اوه‌ڕۆك��ی ئایینی خۆی ل ‌ه‬ ‫دی��ارده‌گ��ه‌رای��ی��ه‌وه‪ )٢٩(‌.‬وه‌رده‌گ��رێ��ت‌‪ ،‬له‬ ‫‌بواری ناوه‌ڕۆكه‌و ‌ه دیارد ‌ه سه‌ره‌كی‌ترین‬ ‫راستینه‌ی پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم��ه‌‪ )٣٠(.‬ك��ه‌وات�� ‌ه‬ ‫شتێك‪ ،‬ك ‌ه پۆزیتیڤیزم ده‌یه‌وێت ل ‌ه رێیه‌و ‌ه‬ ‫به‌رده‌وامیی ب ‌ه هه‌بوونی راستینه‌ی خۆی‬ ‫بدات‪ :‬دیارده‌یه‌‪ ،‬به‌جۆرێك پێچه‌وانه‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه میتافیزیكه‌‪ .‬جێگه‌ی ق��ب��ووڵ نییه‌‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بایه‌خێكی ئ��ه‌وت��ۆی نییه‌‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆیه‌ بانگه‌شه‌ی كۆتاییانه‌ی زه‌مینه‌ی‬ ‫میتافیزیكی یه‌كێك ‌ه ل ‌ه هه‌ر ‌ه ئه‌و بانگه‌ش ‌ه‬ ‫توندانه‌ی پۆزیتیڤیزم‪.‬‬ ‫ئۆچەاڵن له‌و بانگه‌شانه‌ی پۆزیتیڤیزمدا‪،‬‬ ‫زیاتر هه‌ڵوێست وه‌رده‌گرێت‪ ،‬به‌جۆرێك‬ ‫ل ‌ه به‌راوردكردنی ب ‌ه تیۆلۆجیایی چاخی‬ ‫ناوین ب ‌ه ترسناک‌تری ده‌زان��ێ��ت‪ ،‬بۆی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪76‬‬

‫ده‌ڵێت‪ :‬پۆزه‌تڤیزم زهنییه‌تی دووچ��اری‬ ‫ت��ێ��ك��دان‌و ش��ێ��وان��دن ك����ردووه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫هه‌ستی ب�� ‌ه دون��ی��ای م��ه‌زن��ی مه‌عنه‌ویی‬ ‫كۆمه‌ڵگای م���رۆڤ ن��ه‌ك��رد‪ ،‬بانگه‌شه‌ی‬ ‫ك��ۆت��ای��ی ه��ات��ن��ی دون���ی���ای میتافیزیكی‬ ‫ك����رد‪ ،‬ت��وان��س��ت��ی م��ل��ی��ۆن��ان س����اڵ‪ ،‬وات�� ‌ه‬ ‫پیرۆزییه‌كانی مرۆڤایه‌تی فڕێدای ‌ه ناو‬ ‫س��ه‌ب��ه‌ت��ه‌ی زب���ڵ���ه‌وه‪ )٣١(‌.‬ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌و ‌ه‬ ‫ێ ئ���ه‌وه‌ی‬ ‫ت ب��ه‌ب�� ‌‬ ‫پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم ده‌ی���ه‌وێ��� ‌‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كی ب ‌ه میتافیزیكه‌و ‌ه هه‌بێت‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه رێگه‌ی زانسته‌و ‌ه ماهییه‌تی ته‌واوه‌تی‬ ‫به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش بۆ خ��ۆی رێگ‌ا‬ ‫ل ‌ه ب��ه‌رده‌م كۆمه‌ڵگایه‌ك ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه راده‌ب������ه‌ده‌ر ب��ه‌ك��ارب��ه‌ره‌‌و هه‌میش ‌ه‬ ‫ئاره‌زووی خاوه‌ندارییه‌تییه‌كی شتوومه‌ك‬ ‫په‌رستانه‌ی هه‌یه‌‪ .‬به‌م ج��ۆر ‌ه ده‌توانین‬ ‫بڵێین‪ :‬پۆزیتیڤیزم سه‌رچاوه‌یه‌كی به‌هێزی‬ ‫سه‌پاندنی زهنییه‌تی سه‌رمایه‌دارییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ل ‌ه پۆزیتیڤیزمدا دیارده‌گه‌رایی‬ ‫به‌بنه‌ما وه‌رده‌گیرێت‪ .‬هه‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه وا‬ ‫ده‌كات له‌ئه‌نجامی به‌رده‌وامی لێكۆڵینه‌و ‌ه‬ ‫زانستییه‌كان رۆژ ب ‌ه رۆژ ده‌رگا ل ‌ه‌سه‌ر‬ ‫شتومه‌ك‌و پێداویستی زیاتر بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی دووه‌م‬ ‫ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌وه‌‬ ‫هه‌ر وه‌ك ئاماژه‌مان پێكرد‪ ،‬مۆدێرنیتی‬ ‫ێ‬ ‫خ��ۆرئ��اوا ل��ه ‌الی ئ��ۆج��ەاڵن��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه س ‌‬ ‫كۆڵه‌ك ‌ه بونیاد نراوه‌‪ ،‬ك ‌ه تیایدا ده‌وڵه‌ت‬

‫ــ نه‌ته‌و ‌ه وه‌ك دووه‌مین كۆڵه‌كه‌ی به‌هێز‬ ‫كۆمه‌كی مۆدێرنیتیی‌ ده‌کات‪.‬‬ ‫ئ��ۆج��ەاڵن پێی وای��ه‌‪ :‬ده‌وڵ���ه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ب��ه‌الی��ه‌ن��ی ك���ه‌م���ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌ق���ه‌ده‌ر خ��ودی‬ ‫سه‌رمایه‌داریی له ‌جیاتی گه‌اڵڵه‌كردنی‬ ‫چاره‌سه‌ری كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬گوزارشت له‌و‬ ‫سیستم ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه كێشه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫تێیدا ب ‌ه به‌رزترین ئاست گه‌یشتووه‌‪)٣٢(.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه چی ده‌گه‌یه‌نێت‌؟ به‌الی ئۆجەاڵنه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌رمایه‌داری نه‌یتووانی ل ‌ه ئاست ئه‌و‬ ‫ب��ان��گ��ه‌ش��ه‌ی��ه‌دا ب��ێ��ت‪ ،‬ك�� ‌ه پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی‬ ‫ئ��اب��ووری��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و سیستمێك ‌ه ت���ه‌واو‬ ‫نكوڵیكردن ‌ه ل ‌ه ئابووری‪ ،‬به‌م پێیه‌ش نه‌ك‬ ‫هه‌ر نه‌یتووانی ل ‌ه ئاست ئه‌و چاره‌سه‌ر ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌د‌ا بێت‪ ،‬ك ‌ه چاوه‌ڕوان ده‌كرا‪،‬‬ ‫به‌ڵكو بوو ب ‌ه ده‌سه‌اڵتێكی پاوانخوازی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی چه‌ند جومگه‌یه‌كه‌وه‌‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه په‌رستی‪ ،‬به ‌بنه‌ما گرتنی چینێكی‬ ‫دیاریكراو ل ‌ه كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬یه‌ك ئایینی‌و‪ ...‬هتد‬ ‫بوو ب ‌ه شێرپه‌نجه‌ی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ك ‌ه كێشه‌كانی‬ ‫ئ���اڵ���ۆزت���رك���رد‪ .‬ه���ه‌ر ب���ه‌م ه��ۆی��ه‌ش��ه‌و ‌ه‬ ‫ئ����ۆج����ەاڵن ده‌ڵ����ێ����ت‪ :‬س���ه‌رم���ای���ه‌داری���ی‬ ‫ئابووریی نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو د ‌هس��ه‌اڵت��ه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ده‌توانین به‌هه‌مان ئه‌و خوێندنه‌وه‌یه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئۆجەاڵن بۆ سه‌رمایه‌داری كردووه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌م��ان ش��ت پ��ێ��ی وای��� ‌ه ل�� ‌ه ده‌وڵ����ه‌ت ــ‬ ‫ن���ه‌ت���ه‌وه‌دا ك��ێ��ش��ه‌ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی�� ‌هك��ان ب ‌ه‬ ‫ب������ه‌راورد ل���ه‌گ���ه‌ڵ س���ه‌رم���ای���ه‌داری ب ‌ه‬ ‫ئاستێكی بااڵتر گه‌یشتوون‪ .‬بۆی ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌وڵه‌ت ‪ -‬نه‌ته‌و ‌ه وه‌ك چۆن پیشانده‌ری‬

‫‪77‬‬

‫فۆڕمی سه‌ره‌كی دیموكراسی‪ ،‬ئازادی‌و‬ ‫مافه‌كانی م��رۆڤ نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو سیستمی‬ ‫نكوڵیكردنی ئ��ه‌و ب��ه‌ه��ای��ان��ه‌ی��ه‌‪ )٣٣(.‬به‌و‬ ‫واتایه‌ی ل ‌ه ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌وه‌دا جیاوازی‌و‬ ‫ف��ر ‌ه ره‌نگییه‌كانی نێو كۆمه‌ڵگا جێگه‌ی‬ ‫باس نییه‌و كاری پێناكرێت‪ ،‬به‌م هۆیه‌وه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك دووه‌م��ی��ن ك��ۆڵ��ه‌ك��ه‌ی مۆدێرنیتی‬ ‫جۆرێك ل ‌ه پاوانخوازی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ل�� ‌ه خ���ۆی ده‌گ���رێ���ت‌‪ ،‬ئ��ه‌ش��ێ��ت خاڵێكی‬ ‫روونكه‌ره‌وه‌بێت‪ ،‬ك ‌ه خزمه‌ت ب ‌ه هه‌ژموونی‬ ‫مۆدێرنیتی س���ه‌رم���ای���ه‌داری‌و گ��ۆڕان��ی‬ ‫سه‌رتاپاگیری گۆمه‌ڵگا ده‌ك��ات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ئه‌و ج��ۆر ‌ه په‌یوه‌ندیه‌ییە‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوانی‬ ‫سه‌رمایه‌داری‌و ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌وه‌دا هه‌ی ‌ه‬ ‫وای لێهاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ته‌واوی بونیادو به‌ها‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابوورییه‌كانیان په‌رده‌پۆش‬ ‫ک��ردووه‌‌و به‌ره‌و چه‌وساندنه‌و ‌ه چوون‪،‬‬ ‫له‌م روانگه‌یه‌شه‌و ‌ه ئۆچەاڵن نموونه‌ی‬ ‫چاخه‌كانی یه‌كه‌م‌و ناوین دێنێت ‌ه به‌رچاو‪،‬‬ ‫ك ‌ه چۆن له‌وێدا سیستمه‌كانی زۆرداری‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی م��ی��ت��ۆل��ۆژی��او ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ا‬ ‫ئایینیه‌كانه‌و ‌ه ره‌واك������راون‪ ،‬به‌هه‌مان‬ ‫جۆریش ل ‌ه مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داریدا‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت ـ���ـ ن���ه‌ت���ه‌وه‌ ل���ه‌ رێ���گ���ای ئ��ه‌و‬ ‫وێ��ن�� ‌ه زه��ن��ی��ی��ان��ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه خ��وڵ��ق��ان��دوون��ی‬ ‫درێ���ژ ‌ه به‌هه‌مان ئ��ه‌م ج��ۆری سیستم ‌ه‬ ‫چه‌وسێنه‌ر ‌ه ده‌دات‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌توانین بڵێین‬ ‫ب ‌ه الی ئۆجەاڵنه‌و ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت ــ نه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ت وه‌ك مه‌ترسیدارترین شێوه‌ی‬ ‫ده‌كرێ ‌‬ ‫به‌رهه‌مهاتووی ده‌وڵه‌ت به‌و ‌ه بگوترێت‪:‬‬

‫فۆڕمێكه‌‪ ،‬ك ‌ه پاوانخوازی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ئ���اف���ران���دووی���ه‌ت���ی (‪ .)٣٤‬ب��ه‌ج��ۆرێ��ك‬ ‫ه���ه‌وڵ���ده‌دات‪ ،‬ك�� ‌ه ك��ۆن��ت��ڕۆڵ��ی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی چ��ه‌ن��دی��ن ف��اك��ت��ه‌ری گرنگ‬ ‫ت‬ ‫بكات‪ .‬ئۆچەاڵن به‌جۆرێكی‌تر ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫پێناسه‌ی ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه بكات‪‌.‬ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر به‌شێوه‌یه‌كی فره‌وان‌تر پێناسه‌ی‬ ‫ب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ده‌ت���وان���ی���ن چ��وارچ��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫یه‌كێتی حقوقی ت��اك��ه‌ك��ان (ه��اوواڵت��ی)‬ ‫و ئامێره‌كانی ده‌س��ه‌اڵت‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه قۆناغی‬ ‫مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داریدا له‌نێو ته‌واوی‬ ‫كۆمه‌ڵگادا باڵوبونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت ــ‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه ن��او ببه‌ین (‪ .)٣٥‬ئه‌گه‌ر ب ‌ه پێی‬ ‫ئه‌م پێناسه‌ی ‌ه بێت‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانین بڵێین‪:‬‬ ‫كاتێك هه‌ژموونی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵ��ه‌ت ــ‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه ده‌توانێت به‌و جۆره‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫كۆنتڕۆلی كۆمه‌ڵگا ب��ك��ات‪ ،‬ك�� ‌ه هه‌موو‬ ‫شتێك ده‌كات ‌ه موڵكی ده‌وڵه‌ت خۆی‪ ،‬بۆ‬ ‫نموون ‌ه وه‌ك ئۆچەاڵن ئاماژه‌ی پێداو ‌ه‬ ‫تاک‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه ده‌یگۆرێت بۆ‬ ‫هاوواڵتی‪ ،‬ده‌یخات ‌ه خزمه‌ت به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه‬ ‫ئ��اب��وری��ی��ه‌ك��ان��ی خ���ۆی ه���ه‌روه‌ك���و بڵێی‬ ‫ئه‌ندامێكی ماف‌و ئه‌ركی ده‌وڵه‌تن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت فاكته‌رگه‌لێكی دی��ک��ه‌ش ه��ه‌ن‪،‬‬ ‫ك��ه‌ ده‌وڵ����ه‌ت ـ��ـ ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه ل�� ‌ه ئ��اواك��ردن��ی‬ ‫هاوواڵتیدا سودیان لێ ده‌بینێت‪ .‬وه‌ك‪:‬‬ ‫الیه‌نی ره‌گ��ه‌زی‪ ،‬سه‌ربازی‪ ،‬پ��ه‌روه‌رده‌‪،‬‬ ‫رۆڵی میدیا‪ ...‬هتد‪ .‬هه‌موو ئه‌و فاكته‌ران ‌ه‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی به‌هێزیان هه‌ی ‌ه له‌سه‌ر‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی هاواڵتییه‌ك‪ ،‬ك ‌ه ئامانجی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪78‬‬

‫سه‌ره‌كی ژیانی به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و شت ‌ه‬ ‫ماتریااڵنه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو‬ ‫پێیانه‌و ‌ه به‌خته‌وه‌ر ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه‬ ‫وا ل��� ‌ه ئ���ۆج���ەاڵن ده‌ك�����ات ب��ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌و‬ ‫مرۆڤ ‌ه به‌رهه‌م هاتووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه مێژوودا‬ ‫وێ��ن��ه‌ی ن��ه‌ب��ی��ن��راوه‌‪ ،‬چونك ‌ه پێی وای��ه‌‪:‬‬ ‫ئ��ه‌و هاوواڵتیی ‌ه ل�� ‌ه پێناو ه��ه‌رزارت��ری��ن‬ ‫ئاره‌زوو ‌ه تاكڕه‌وییه‌كانیدا زۆر به‌سانایی‬ ‫ده‌ستبه‌رداری واتای كۆمه‌ڵگابوون ده‌بێت‪.‬‬ ‫(‪ )٣٦‬هه‌ر ئه‌مه‌ش واده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه مرۆڤ‬ ‫دابراو ل ‌ه باوه‌ڕ‌و مێژووی فه‌لسه‌فی بێت‪.‬‬ ‫لێره‌دا ب ‌ه باوه‌ڕی ئۆجەاڵن كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ێ ناوه‌ڕۆك‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫جه‌ماوه‌ری دێت ‌ه ئاراو ‌ه ب ‌‬ ‫هەمان كات ده‌رگاش ل ‌ه پێش هه‌ر جۆر ‌ه‬ ‫ده‌سه‌اڵتێكی فاشیزمیدا ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌كێكی ‌تر له‌و بابه‌تانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ـ��ـ ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه بایه‌خی پ��ێ��ده‌دات‪ .‬ب��ه ‌الیه‌ن ‌ه‬ ‫ه����ه‌ر ‌ه م���ه‌ت���رس���ی���دار ‌هك���ان داده‌ن���رێ���ت‪.‬‬ ‫پاكتاوكردنی كلتوور ‌ه فر ‌ه ره‌نگیه‌كانه‌و‬ ‫ب����اوه‌رداری����ی����ه‌ ب���ه‌ ی����ه‌ك زم�����ان‪ ،‬ی��ه‌ك‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬یه‌ك واڵت‪ .‬ئه‌م پاكتاوكردن ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب���اوه‌ڕی ئ��ۆچ��ەاڵن وێنه‌یه‌كی ده‌گمه‌نی‬ ‫ل�� ‌ه م��ێ��ژوودا ئ��ه‌ف��ران��دووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ب��ه ‌ته‌نیا‬ ‫كار بۆ نه‌ته‌وه‌یه‌كی سه‌رده‌ستده‌كات‌و‬ ‫پشتی پێده‌به‌ستێت‪ .‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ه ‌خاڵی‬ ‫جیاكه‌ره‌وەو خه‌سڵه‌تی هه‌ر ‌ه سه‌ره‌كی‬ ‫ده‌وڵ��ه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه داده‌نرێت‪ ،‬به‌جۆرێك‬ ‫له‌م رێگه‌یه‌و ‌ه كلتووری هه‌زاران ساڵه‌ی‬ ‫ئه‌تنیك ب ‌ه نه‌بوو داده‌نێت‪ .‬به‌م هۆیه‌و ‌ه‬ ‫ئ��ۆچ��ەاڵن ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ل��ه‌ رۆژگ���اری‬

‫ئ��ه‌م��ڕۆم��ان��دا هه‌نگاوبه‌هه‌نگاو كلتوور‬ ‫ته‌نك بۆته‌وه‌‪ ،‬كاریگه‌ریی ئه‌فسونی خۆی‬ ‫له ‌ده‌س��ت��داوه‌‪ ،‬ب ‌ه ره‌وشێك گه‌یشتوو ‌ه‬ ‫نهێنی‌و ئیلهام نابه‌خشێت‪ ،‬هۆكاره‌كه‌ی‬ ‫بۆ ئه‌م كرده‌و ‌ه بلدۆزه‌رییه‌ی ده‌وڵه‌ت ــ‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه له‌سه‌ر نه‌ریتی‬ ‫كلتووریی به‌ڕێوه‌ی بردوو ‌ه (‪ .)٣٧‬وه‌ك‬ ‫ده‌رده‌ك��ه‌وێ��ت‌‪ ،‬ك ‌ه چۆن سیاسه‌تی یه‌ك‬ ‫كلتووری‌و زمان‌و خێل‌و تیره‌‌و شێوازی‬ ‫ژیان ل ‌ه یه‌ك كاتدا بووەت ‌ه قوربانی ئه‌م‬ ‫جۆر ‌ه سیاسه‌ته‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌بینین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كلتوور وه‌ك ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ی ‌ه به‌جۆرێك‬ ‫گه‌یشتووه‌‪‌،‬هه‌موو خه‌سڵه‌تێكی كلتووری‬ ‫بوونی خۆی له‌ده‌ستداوه‌‪.‬‬ ‫ی تر ده‌ستنیشان‬ ‫ک بابه‌ت ‌‬ ‫ده‌توانین هه‌ندێ ‌‬ ‫بكه‌ین‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌وڵ���ه‌ت ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه گرنگییان‬ ‫پ����ێ����ده‌دات‌و ك����اری خ���ۆی ب��� ‌ه ئ��ه‌ن��ج��ام‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪ .‬ئه‌وانیش زه‌مینه‌ی سیاسه‌ت‌و‬ ‫هاوكات موتوربه‌كردنی جیهانی هه‌ست‌و‬ ‫س���ۆزو زه��ن��ی��ی��ه‌ت��ی ی�� ‌هك��چ��ه‌ش��ن��ی ل��ه‌ن��او‬ ‫ته‌واوی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬هه‌روه‌ها كاركردنی‬ ‫ل ‌ه جۆری چینایه‌تیدا ب ‌ه جۆرێك‪ ،‬ك ‌ه چینی‬ ‫ناوین ب ‌ه بنه‌ما ده‌گرێت‌و كاری له ‌سه‌ر‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی سێیه‌م‬ ‫ئیندۆستریالی بوون (پیشه‌سازی‬ ‫گه‌رایی)‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ب�� ‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ه��ه‌ر دوو‬

‫‪79‬‬

‫ك��ۆڵ��ه‌ك��ه‌ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‌و ده‌وڵ���ه‌ت ــ‬ ‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئۆچەاڵن پیشه‌سازیگه‌رایی ب ‌ه‬ ‫سێیه‌مین كۆڵه‌كه‌ی به‌هێزی مۆدێرنیتیی‬ ‫خۆرئاوا داده‌نێت‪ .‬به‌م پێیه‌ش شیكارێكی‬ ‫وردی ئ���ه‌م ك��ۆڵ��ەك��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پێگه‌یه‌كی‬ ‫گ��رن��گ��ی ل��� ‌ه م���ێ���ژووی ش��ارس��ت��ان��ی��ه‌ت��دا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬به‌م هۆیه‌شه‌و ‌ه ده‌ڵێت‌‪ :‬شۆڕشی‬ ‫پیشه‌سازیی كاریگه‌رییه‌كانی به‌قه‌ده‌ر‬ ‫ش��ۆڕش��ه‌ك��ان��ی كشتوكاڵ‌و ش��ار ب��ووه‌‪،‬‬ ‫چه‌ندین وەر‌چه‌رخانی شۆرشگێرانه‌ی‬ ‫به‌خۆیه‌و ‌ه بینیوه‪ )٣٨(‌.‬ئۆچەاڵن كۆتایی‬ ‫سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م‪ ،‬ل ‌ه ئه‌وروپا ب ‌ه كۆتایی‬ ‫هێنانی سیماو خه‌سڵه‌تی پیشه‌سازی‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی پیشه‌سازی وه‌ك‬ ‫دی��ارده‌ی��ه‌‌ك��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی گ����ۆڕدرا بۆ‬ ‫شۆڕشێكی گ���ه‌وره‌‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬به‌ر‬ ‫ل�� ‌ه ش��ۆڕش��ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی هیچ كاتێك‬ ‫كشتوكاڵ‌و گوندو شار به‌ته‌نیا به‌ئاستی‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌كردن ل ‌ه كۆمه‌ڵگادا نه‌گه‌یشتوون‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه به‌هایه‌كی مه‌زنیان پێشكه‌ش‬ ‫ب ‌ه بواری كلتووری‌و مادی‌و مه‌عنه‌ویی‬ ‫پ��ه‌ره‌س��ه‌ن��دن��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی ك����رد‪)٣٩(.‬‬ ‫كه‌چی ئه‌م گۆڕان ‌ه وات ‌ه هه‌نگاونان به‌ره‌و‬ ‫پیشه‌سازیی بوون وایكرد بگات ‌ه ئاستێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه له ‌سه‌ر حسابی دژایه‌تیكردنی گوندو‬ ‫كشتوكاڵ خۆی ب��ه‌ره‌و پێشه‌و ‌ه به‌رێت‌‪.‬‬ ‫ئۆجەاڵن ئه‌م گۆڕانی پیشه‌سازیی ‌ه به‌ره‌و‬ ‫پیشه‌سازیبوونـ ‌ه به‌ڕه‌وشێكی جیاواز‬ ‫ده‌بینێت ب��ه‌و پێیه‌ی‪ :‬ئیندوستریالیزم‬ ‫گوزارشت له‌و پیشه‌سازیی ‌ه ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه‬

‫ماهیه‌تی ئایدیۆلۆجی به‌ده‌ستهێناوه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٤٠‬ب��ه‌و وات��ای��ه‌ی ‌پیشه‌سازیگه‌رایی‬ ‫ئایدیۆلۆجیایی پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌یه‌‪،‬‬ ‫ك��ار ل�� ‌ه س��ه‌ر ب���ه‌رزك���ردن���ه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫قازانج ده‌ك��ات‌و زێ��د ‌ه به‌رهه‌م ب ‌ه بنه‌ما‬ ‫وه‌رده‌گ���رێ���ت‪ .‬بۆی ‌ه ل�� ‌ه كاتێكی وه‌ه��ادا‬ ‫خ��ودی ئ��ه‌م پیشه‌سازیبوون ‌ه بۆ خۆی‬ ‫پ��ێ��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی س���ه‌ره‌ك���ی ل�� ‌ه م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌ك��ات‌و ده‌بێت ‌ه یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌‪ .‬به‌م جۆر ‌ه كاتێك‬ ‫ئه‌م پیشه‌سازیبوون ‌ه گه‌ش ‌ه ده‌ستێنێت‪،‬‬ ‫به‌تایبه‌ت هۆكاری ئ��ه‌م گه‌شه‌كردن ‌ه ل ‌ه‬ ‫زانست‌و ئه‌و ئامرازانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه پیشه‌سازی‬ ‫ب��ه‌ك��اری ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت وای���ك���ردوو ‌ه ببێت ‌ه‬ ‫فاكته‌رێكی بنه‌ڕه‌تی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬ل ‌ه تێكدانی‬ ‫گوندو كشتوكاڵ‌و ه��اوك��ات شێواندنی‬ ‫ژینگه‌‪ ،‬ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬ئیندوستریالیزم رۆڵ��ی‬ ‫فاكته‌ری سه‌ره‌كی ده‌بینێت‪ ،‬ل ‌ه زیادبوونی‬ ‫ه����ه‌ره‌س ئ��اس��ای��ی��ان��ه‌ی ده‌س�����ه‌اڵت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك��ش��ت��وك��اڵ‌و گ���ون���دی رووخ����ان����دووه‌‪،‬‬ ‫ه��اوش��ێ��وه‌ی شێرپه‌نج ‌ه ش��اری گ��ه‌ور ‌ه‬ ‫ك��ردووه‌‪ .‬سه‌رجه‌م كۆمه‌ڵگای خستۆت ‌ه‬ ‫ژێر چاودێری‌و كۆنتڕۆڵی خۆیه‌وه‌و هیچ‬ ‫مه‌میله‌یه‌ك نه‌ماو ‌ه تێیدا باڵونه‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫(‪ )٤١‬ل ‌ه ژێر ئه‌م بۆچوونه‌یدا ئۆجەاڵن‬ ‫پێی وای��ه‌‪ :‬م��رۆڤ كه‌سایه‌تی سروشتی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌وتۆت ‌ه ژێ��ر فشاری بێ‬ ‫وێنه‌ی ئه‌م كۆڵه‌كه‌یه‌وە‪ ،‬لێره‌و ‌ه ده‌توانین‬ ‫ب ‌ه چه‌ند خاڵێك ره‌خنه‌كردنی پیشه‌سازی‬ ‫گ��ه‌رای��ی‌و كاریگه‌رییه‌كانی ل ‌ه روانگه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪80‬‬

‫ئۆچەاڵنه‌وه‌ بخه‌ینه‌ روو‪:‬‬ ‫‪١‬ـ�����ـ پ���ی���ش���ه‌س���ازی ل���� ‌ه ژێ�����ر س���ای���ه‌ی‬ ‫س�����ه‌رم�����ای�����ه‌داری‌و ئ����اب����ووری����ی����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫شێرپه‌نجه‌یه‌كی م��رۆی��ی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫لێكه‌وتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪2‬ــ ئه‌و زانسته‌ی ب ‌ه ئابووریی سیاسی‬ ‫ن���او ده‌ب���رێ���ت‪ ،‬ن��م��وون��ه‌ی�� ‌هك��ی ره‌س��ه‌ن��ی‬ ‫چ����ه‌واش����ه‌ك����ردن‌و پ��ه‌رده‌پ��ۆش��ك��ردن��ی‬ ‫ح��ه‌ق��ی��ق��ه‌ت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه ل�� ‌ه رێ��گ��ای‬ ‫ئیكۆنیزمه‌وه‌‪.‬‬ ‫ێ ئه‌وه‌ی‬ ‫‪3‬ــ شۆڕشی پیشه‌سازی‪ ،‬به‌ب ‌‬ ‫هیچ ل�� ‌ه خ��ێ��رای��ی خ��ۆی ون ب��ك��ات هه‌ر‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ه‌‪ ،‬هیچ شۆڕشێك ل ‌ه مێژوودا‬ ‫به‌م جۆر ‌ه درێژخایه‌ن نه‌بووه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ب ‌ه پێی كات خێراتر ده‌بێت‪ ،‬دان ب ‌ه هیچ‬ ‫كۆسپ‌و به‌ربه‌رستێكدا نانێت‪)٤٢(.‬‬ ‫ل���ی���ره‌‌دا ن��اب��ێ��ت ئ���ه‌و ‌ه ل��ه‌ب��ی��رب��ك��ه‌ی��ن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سه‌رمایه‌داری چۆن هه‌ریه‌ك ‌ه له‌‪ :‬وه‌رزش‪،‬‬ ‫هونه‌ر‪ ،‬سێكسـی كردوو ‌ه ب ‌ه پیشه‌سازی‌و‬ ‫له‌و رێگایه‌و ‌ه كۆمه‌ڵگا كۆنتڕۆڵ ده‌كات‪،‬‬ ‫ل ‌ه هه‌مان کات زۆرترین قازانج به‌ده‌ست‬ ‫ده‌هێنێت‪ ،‬چونك ‌ه وه‌رزش به‌تایبه‌تی تۆپی‬ ‫پێ ل ‌ه ئێستای مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داریدا‬ ‫ئ���ام���ڕازێ���ك���ی ل����ه‌ ه�����ۆش خ����ۆچ����وون‪،‬‬ ‫ئاڵوده‌كرن‌و كۆنتڕۆڵكردنی مرۆڤه‌‪ ،‬بێجگ ‌ه‬ ‫ل��ه‌وه‌ی سه‌رمایه‌یه‌كی لە راده‌ب���ه‌ده‌ری‬ ‫لێده‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هونه‌ر‪ :‬بۆ نموون ‌ه سینه‌ما‌و فیلمه‌كانی‬ ‫هاوشێوه‌ی هۆلیود‪ ،‬رۆڵی ل ‌ه دروستكردنی‬ ‫ئ���ه‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��‌ا گ��رن��گ��ه‌دا ده‌ب��ی��ن��ێ��ت‪ ،‬ك ‌ه‬

‫سه‌رمایه‌داری خوازیارێتی‪ ،‬به‌م پێیه‌ش‬ ‫ێ‬ ‫كۆمه‌ڵگا كۆنتڕۆڵ ده‌كات‌و داهاتێكی ب ‌‬ ‫سنووریشی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سێكس‪ :‬له ‌دی��دی ئ��ۆچ��ەاڵن‌ه‌و ‌ه ب��وو ‌ه ب ‌ه‬ ‫شتێك‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه دۆخی پیرۆزی‌و سروشتی‬ ‫خۆی به‌ده‌رنراوه‌‪ ،‬بوو ‌ه به ‌پیشه‌سازی‪،‬‬ ‫چونك ‌ه وایكردوو ‌ه كۆیالیه‌تی‌و سوكایه‌تی‬ ‫پێكردنی ژنان قووڵتر بكاته‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه الیه‌كی‬ ‫ت��ری��ش��ه‌و ‌ه وای ك����ردوو ‌ه رۆح‌و زهنی‬ ‫مرۆڤی پێ خاڵی بكاته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه جگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی سه‌رمایه‌‌و داهاتێكی مه‌زن‬ ‫له‌م روانگه‌یه‌وه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پێی ‌ه رۆڵ���ی پ��ی��ش��ه‌س��ازی گ��ه‌رای��ی‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه خزمه‌تكردنی مۆدێرنیتیی ئ��ه‌وروپ��ا‬ ‫ب��ه‌الی ئۆچەاڵنه‌و ‌ه درێ��ژه‌‌و ب��ەر‌ده‌وام��ی‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ل ‌ه ره‌خنه‌كردنیدا‬ ‫ت‬ ‫بۆ ئه‌م مۆدێرنیتیی ‌ه ئۆچەاڵن ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ب��گ��ات�� ‌ه ئ���ه‌و خ���اڵ���ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ب��ڵ��ێ��ت‌‪ :‬نه‌خێر‬ ‫ئ����ه‌و ب��ه‌ره��ه‌م��ه��ێ��ن��ان��ه‌ی ل��� ‌ه ش��ۆرش��ی‬ ‫پیشه‌سازییه‌و ‌ه چاوه‌ڕوانده‌كرا‪ ،‬هه‌رگیز‬ ‫ل ‌ه خزمه‌ت پێداویستیی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫ژیانی مرۆڤه‌كاندا نییه‌‪ .‬به ‌تایبه‌ت كاتێك‬ ‫به‌یه‌كه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ سه‌رمایه‌داری یه‌كده‌گرن‬ ‫هه‌ر ته‌نیا به‌وه‌وه‌ ناوه‌ستن پێگه‌ی خۆیان‬ ‫ل ‌ه مۆدێرنیتیدا دیارو ده‌ستنیشان بكه‌ن‪،‬‬ ‫به‌ڵكو هه‌وڵده‌ده‌ن‪ ،‬ك ‌ه كاریگه‌ریی خۆیان‬ ‫ل ‌ه ته‌واوی شانه‌‌و كه‌له‌به‌ره‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫بده‌ن‌و بیشێوێنن‪.‬‬ ‫ك��ه‌وات��ه‌ ل��ێ��ره‌دا ده‌رده‌ك����ه‌وێ����ت‪ :‬ك��اری‬ ‫ئۆچەاڵن جگ ‌ه ل��ه‌وه‌ی ده‌ستنیشانکردنی‬

‫‪81‬‬

‫كۆڵه‌كه‌كانی مۆدێرنیتیه‌‪ ،‬ه��ه‌م��ان كات‬ ‫ل��ه‌و رێگه‌یه‌شه‌و ‌ه ده‌ی��ه‌وێ��ت ره‌خنه‌یان‬ ‫بكات‌و به‌رپه‌رچییان بداته‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه له‌و‬ ‫روانگه‌یه‌و ‌ه هه‌وڵدراوه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه یه‌ك كاتدا‬ ‫ئه‌و پێگه‌و كۆڵه‌كان ‌ه بخرێنه‌ڕوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫جۆری ئه‌و ره‌خنانه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن ل ‌ه‬ ‫ێ كۆڵه‌كه‌كه‌و ‌ه ئاراسته‌ی‬ ‫رێگه‌ی هه‌ر س ‌‬ ‫مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری خۆرئاوای‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه به‌رپرسیاریه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫ك��ورت‌و پوختی بكه‌مه‌وه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌م ‌ه پوخته‌یه‌ك ل ‌ه ره‌خنه‌كردن‌و هاوكات‬ ‫ره‌تكردنه‌وه‌ی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‬ ‫خۆرئاوا بێت ل ‌ه الیه‌ن ئۆچەاڵنه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫له‌مه‌ودوا هه‌وڵده‌ده‌م په‌نج ‌ه بخه‌م ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خودی ئۆچەاڵن ب ‌ه‬ ‫رێگاچاره‌ی دان��او ‌ه بۆ ده‌رب��از بوون ل ‌ه‬ ‫قه‌یرانی ئه‌م مۆدێرنیتییه‌‪.‬‬ ‫ی كێشه‌كانی مۆدێرنیتیی‬ ‫چاره‌سه‌ر ‌‬ ‫سه‌رمایه‌داری‬ ‫ره‌خنه‌كردنی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری‬ ‫ئه‌وروپا ل ‌ه الیه‌ن ئۆچەاڵنه‌وه‌‪ ،‬بۆ خۆی‬ ‫جۆرێك ‌ه ل�� ‌ه ب��وێ��ری‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ه‌وڵ��ی��داو ‌ه ل ‌ه‬ ‫ی تر ب ‌ه‬ ‫ریشه‌و ‌ه ئه‌و مۆدێرنیتیی ‌ه جارێك ‌‬ ‫شێوه‌و فۆرمێكی جیاواز بخاته‌وه‌ڕوو‪،‬‬ ‫به‌وه‌ی ل ‌ه جیاتیی ئه‌وه‌ی ته‌نیا راستییه‌كان‬ ‫وات ‌ه ته‌نیا الیه‌ن ‌ه خراپه‌كانی مۆدێرنیتیی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بدركێنێت‌و لێی رابكات‪،‬‬ ‫ه����ه‌وڵ����ده‌دات ج���ێ���گ���ره‌وه‌ی���ه‌ك ب���ۆ ئ��ه‌م‬

‫مۆدێرنیتیی ‌ه دابنێت‪ ،‬ك ‌ه خۆی ل ‌ه بناغەدا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬په‌نج ‌ه خستن ‌ه س��ه‌ر خاڵ ‌ه‬ ‫گرنگ‌و رووه ‌گه‌شه‌كانی‪ ،‬پێویستییه‌كی‬ ‫خۆی ده‌وێت‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ئ���ۆچ���ەاڵن ل�� ‌ه مۆدێرنیتیی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری رای��ك��رد‪ ،‬ب��ه‌و وات��ای��ه‌‌ی‪:‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌ وه‌س��ت��ان ن��ه‌ب��وو ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ر‬ ‫سیستمی مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داریدا‪.‬‬ ‫بۆی ‌ه ئه‌م راكردنه‌ی ته‌نیا به‌س نه‌بوو بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی بڵێت‪ :‬ئه‌م مۆدێرنیتییه‌م قبووڵ‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ی رزگاری ببێت‪ .‬زۆر‬ ‫ب ‌ه واقیعی‌و بوێرانه‌تر ئه‌ڵته‌رناتیڤێكی تری‬ ‫بۆ ئه‌م دۆخ ‌ه بینی‪ .‬كه‌وات ‌ه لێر ‌ه به‌دواو ‌ه‬ ‫بابزانین ئ��ه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤه‌ی ئۆچەاڵن‬ ‫ت به‌یانی بكات چییه‌؟ ل ‌ه هه‌مان‬ ‫ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ك��ات گرنگی‌و رۆڵ��ی ئ��ه‌و ئه‌ڵته‌رناتیڤ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه چییدا ده‌ب��ی��ن��ێ��ت��ه‌وه‌؟ ب���ه‌اڵم ئ��ای��ا ئه‌م‬ ‫ت‬ ‫ئه‌لته‌رناتیڤ ‌ه چه‌ند ‌ه له ‌خۆی راده‌بینێ ‌‬ ‫رووبه‌ڕووی ئه‌م مۆدێرنیتییه‌ ببێته‌وه‌؟‬ ‫دوا به ‌دوای ئه‌وه‌ی له ‌هه‌ردوو به‌رگی‬ ‫مانیفێستی ش��ارس��ت��ان��ی دی��م��وك��رات��ی��دا‬ ‫ش����رۆڤ����ه‌و ش���ی���ك���اری م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری ئ��ه‌وروپ��ای ك��رد‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا كاریگه‌رییه‌كانی خسته‌ڕوو‪،‬‬ ‫ل ‌ه كتێبی سۆسیۆلۆجیی ئ��ازادی��ی��دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سێیه‌م به‌رگی ئه‌م مانیفێستیەیە‌‪ ،‬ئۆچەاڵن‬ ‫ده‌ی��ه‌وێ��ت ل ‌ه هه‌مبه‌ر ئ��ه‌و مۆدێرنیتیی ‌ه‬ ‫هاوشان تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك ئه‌نجامبدات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ن ب ‌ه جێگره‌وه‌یه‌ك‪ ،‬یاخود‬ ‫ب ‌ه پشت به‌ست ‌‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤێك بۆ ئه‌وه‌ی تاقیكردنه‌وه‌كه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪82‬‬

‫ب ‌ه رێی خۆیدا ببات‪ .‬ئه‌ویش بریتیی ‌ه له‌‪:‬‬ ‫شارستانییه‌تی دیموكراتی‪ ،‬ك��ه‌وات�� ‌ه با‬ ‫بزانین شارستانێتی دیموكراتی ل ‌ه خۆیدا‬ ‫هه‌ڵگری چ به‌هاو ئامانجێكه‌‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن‬ ‫ت ش��ان ب��ه ‌شانی مۆدێرنیتیی‬ ‫ده‌ی��ه‌وێ�� ‌‬ ‫سه‌رمایه‌داری بیخاته‌ڕوو؟‬ ‫شارستانێتی دیموكراتی بریتیی ‌ه له‌‪ :‬دۆخی‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی س��روش��ت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای كۆمه‌ڵگای‬ ‫سیاسی‌و ئه‌خالقی‪ )٤٣(.‬به‌واتای ئه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ده‌رك���ه‌وت���ن���ی س��روش��ت��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‬ ‫پ��ێ��وی��س��ت��ه‌ ل���ه‌س���ه‌ر ب��ن��ه‌م��ای ئ��ه‌خ�لاق‌و‬ ‫سیاسه‌ت بێت‪ ،‬چونك ‌ه وه‌ك ئۆجەاڵن‬ ‫ێ بوونی‬ ‫ت كۆمه‌ڵگا ب ‌ه ب ‌‬ ‫ده‌ڵێت‌‪ :‬ده‌كرێ ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت‌و شار هه‌بێت‪ ،‬به‌اڵم كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫ێ ئ��ه‌خ�لاق‌و س��ی��اس��ه‌ت جێگه‌ی باس‬ ‫ب�� ‌‬ ‫ن��ی��ی��ه‌‪ .‬ك��ات��ێ��ك ئ���ۆج���ەاڵن شارستانێتی‬ ‫دیموكراتییان ‌ه ده‌خ��ات��ه‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫بنه‌مای كۆمه‌ڵگای سیاسی‌و ئه‌خالقی‬ ‫خۆی بنیادنراوه‌‪ ،‬گرنگییه‌كه‌ی بۆ ئه‌و ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌هه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگای‬ ‫سیاسی‌و ئه‌خالقی ره‌هه‌ندی مێژوویی‌و‬ ‫هه‌مووێتی ل��ه‌خ��ۆده‌گ��رن‪ .‬بۆی ‌ه ده‌ڵێت‌‪:‬‬ ‫كۆمه‌ڵگای سیاسی‌و ئ��ه‌خ�لاق��ی‪ ،‬باسی‬ ‫چیرۆكی مێژوویی‌ترین‌و گشتگیرترین‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌‪ ،‬ده‌شێت خ��ودی سیاسه‌ت‌و‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق وه‌ك م��ێ��ژوو بخوێندرێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و كۆمه‌ڵگایه‌ی ره‌ه��ه‌ن��دی سیاسی‌و‬ ‫ئه‌خالقی له‌خۆبگرێت‪ ،‬كۆمه‌ڵگایه‌كی هه‌ر ‌ه‬ ‫نزیكی گشتگیری ت����ه‌واوی ه��ه‌ب��وون‌و‬

‫په‌ره‌سه‌ندنییه‌تی‪ )٤٤(.‬به‌م جۆر ‌ه كاتێک‬ ‫ت ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫ئ���ۆچ���ەاڵن ده‌ی���ه‌وێ��� ‌‬ ‫دیموكراتی وه‌ك ئه‌ڵته‌رناتیڤ پێشكه‌ش‬ ‫ێ خاڵی تایبه‌تمه‌ند‬ ‫بكات‪ ،‬ئاماژ ‌ه بۆ س ‌‬ ‫ده‌كات‪:‬‬ ‫ت ئ��ام��اژ ‌ه ب���ه‌و ‌ه ب���دات‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫‪١‬ـ��ـ ده‌ی��ه‌وێ�� ‌‬ ‫شارستانی دیموكراتیان ‌ه ئه‌گه‌رچی ل ‌ه‬ ‫رووخ��س��اردا س��اده‌و س��اك��اره‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم تا‬ ‫ئ��ه‌وك��ات��ه‌ی ل��ه‌ ژێ��ر ه��ه‌م��ان ن����اوه‌ڕۆك‪،‬‬ ‫ی دیکه‌ی بۆ ده‌دۆزرێته‌وه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ناوێك ‌‬ ‫به‌م جۆره‌ پێشوازی لێبكرێت‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ����ـ ل���ه‌ زه‌م���ی���ن���ه‌و ك���ارك���ردن���ی خ��ۆی��دا‬ ‫شارستانییه‌تی دیموكراتیان ‌ه ئه‌وپه‌ڕی‬ ‫خ�����زم�����ه‌ت ب����� ‌ه ش�����ۆڕش�����ی زان���س���ت���ه‬ ‫‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌كات‪.‬‬ ‫‪٣‬ـ����ـ خ��اڵ��ێ��ك��ی ‌ت����ری ت��ای��ب��ه‌ت��م��ه‌ن��د ل ‌ه‬ ‫شارستانییه‌تی دیموكراتیان ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك ده‌رفه‌ت ب ‌ه كه‌ڵه‌كه‌بوونی‬ ‫ده‌وڵ���ه‌ت‌و ده‌س���ه‌اڵت‌و سه‌رمای ‌ه ن��ادات‪،‬‬ ‫ت ئه‌مان ‌ه قبووڵ بكات‪،‬‬ ‫وات ‌ه كاتێك ده‌توانێ ‌‬ ‫ك ‌ه ئه‌و شێرپه‌نجه‌یه‌ی ل ‌ه بونیاده‌كه‌یاندا‬ ‫هه‌ی ‌ه نه‌مێنێت یاخو سنووری بۆ دابنرێت‪.‬‬ ‫له ‌ژێر رۆشنایی ئه‌م خااڵنه‌دا ده‌توانین‬ ‫ب��ڵ��ێ��ی��ن ئ����ۆچ����ەاڵن ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ه‌ت��ی‬ ‫دیموكراتیانه‌‪ ،‬ده‌كات ب ‌ه تاك ‌ه رێگه‌چار ‌ه‬ ‫بۆ شكاندنی ئه‌و چه‌مك ‌ه یه‌كانه‌ییانه‌ی‬ ‫ت بپرسێت‪،‬‬ ‫مۆدێرنیتی‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ك ‌ه له‌وانه‌ی ‌ه بڵێن ئایا چیت پێده‌كرێت‬ ‫به‌رانبه‌ر ب ‌ه مۆدێرنیتییه‌ك‪ ،‬ك ‌ه له‌میانه‌ی‬ ‫ێ كۆڵكه‌كه‌ی سه‌رمایه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌ت ــ‬ ‫هه‌رس ‌‬

‫‪83‬‬

‫نه‌ته‌وه‌‪ ،‬پیشه‌سازی گه‌رایی پێنج هه‌زار‬ ‫ساڵ ‌ه ده‌سه‌اڵتی هه‌ژموونییانه‌ی خۆی‪،‬‬ ‫به ‌سه‌ر ت��ه‌واوی مه‌میله‌كانی كۆمه‌ڵگادا‬ ‫سه‌پاندووه‌؟ ل ‌ه وه‌اڵمدا ده‌ڵێت‌‪ :‬پرسیاره‌ك ‌ه‬ ‫به ‌هه‌ڵ ‌ه ده‌پرسم‪ ،‬به‌و شێواز ‌ه ده‌یپرسم‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه مۆدێرنیتی گ��ه‌ره‌ك��ی��ه‌ت��ی‪ ،‬ئامانجم‬ ‫ێ نرخی ئ��ه‌و شتان ‌ه ئاشكرا‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی�� ‌ه ب�� ‌‬ ‫ب��ك��ه‌م‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ه‌م پ��رس��ی��اره‌ی��ان هێناوه‌ت ‌ه‬ ‫ئ����اراوه‌‌و گریمانه‌كه‌ی پشت پ���ه‌رده‌ش‬ ‫روون ب��ك��ه‌م��ه‌وه‌‪ )٤٥(.‬ب��ه‌م ه��ۆی��ه‌و ‌ه له‬ ‫ێ كۆڵه‌ك ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫‌به‌رانبه‌ر هه‌ر س ‌‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری‪ ،‬ئۆچەاڵن ره‌هه‌نده‌كانی‬ ‫تازه‌گه‌ری دیموكراتی وه‌ك چاره‌سه‌رو‬ ‫ئه‌ڵته‌رتانیڤ ده‌خاته‌ڕوو به‌م شێوه‌یه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌‪:‬‬ ‫ره‌هه‌نده‌كانی تازه‌گه‌ری دیموكراتی‬ ‫له ‌ژێ��ر ن��اوی ره‌هه‌نده‌كانی تازه‌گه‌ری‬ ‫دیموكراتیدا‪ ،‬یان مۆدێرنیتیی تازه‌گه‌ری‬ ‫دیموكراتی‪ .‬ئ��ۆج��ەاڵن ده‌روازه‌ی����ه‌ك بۆ‬ ‫ێ ت��ازه‌ب��وون��ه‌وه‌ی مۆدێرنیتی‬ ‫سه‌رله‌نو ‌‬ ‫ده‌خات ‌ه سه‌رپشت‪ ،‬به‌و مه‌به‌سته‌ی ئه‌م‬ ‫ره‌هه‌ندان ‌ه خاڵی چاره‌سه‌رو هه‌مان كات‬ ‫پیشانده‌ره‌وه‌ی رووی گه‌شی مۆدێرنیتی‬ ‫ێ‬ ‫ب��ن‪ ،‬وه‌ك دۆخێكی ل ‌ه ئ��اراداب��وو به‌ب ‌‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی هیچ ده‌سه‌اڵتێك مۆركی خۆی‬ ‫ب���ه‌س���ه‌ردا بسه‌پێنێت‪ ،‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت ئ��ه‌و‬ ‫ێ كۆڵه‌ك ‌ه‬ ‫مۆدێرنیتییه‌ی له ‌ژێر هه‌ر س ‌‬ ‫گرنگه‌كانه‌و ‌ه خراوه‌ت ‌ه ژێر كۆنتڕۆڵه‌وه‌‪،‬‬

‫بۆی ‌ه ل��ێ��ره‌دا ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ی س��ێ ره‌ه��ه‌ن��دی‬ ‫گرنگی تازه‌گه‌ری دیموكراتییه‌و ‌ه هه‌نگاو‬ ‫به‌ره‌و چاره‌سه‌ر ده‌نێین‪ ،‬ئۆچەاڵن زیاتر‬ ‫ل ‌ه شێوه‌ی دیالێكتیكیی ده‌یانخاته‌ڕوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بریتین له‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‬ ‫ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی‌و سیاسیی‬ ‫كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك‬ ‫ئۆچەاڵن ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك‬ ‫وه‌ك ره‌ه��ه‌ن��دی یه‌كه‌م ده‌خ��ات��ه‌ڕوو ب ‌ه‬ ‫ت هه‌رگیز راستی‬ ‫ئامانجی ئه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بڵێ ‌‬ ‫ل��ه‌وه‌دا نیی ‌ه وا بیر بكه‌ینه‌و ‌ه كۆمه‌ڵگای‬ ‫مۆدێرن هه‌مان كۆمه‌ڵگای سه‌رمایه‌دارییه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه وه‌ك خ��ۆی ده‌ڵ��ێ��ت‌‪ :‬مۆدێرنیتی‬ ‫شێوازی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی سه‌رده‌مێكه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه سیفه‌تی كلتووری مادی‌و مه‌عنه‌وی‪،‬‬ ‫ته‌واوی فاكته‌ره‌كانی ته‌كنیك‪ ،‬سیاسه‌ت‌و‬ ‫مۆدێل له‌خۆده‌گرێت‪ ،‬ك ‌ه مۆركی خۆی‬ ‫ل ‌ه قۆناغێك داوه‌‪ ،‬ل��ه‌م وات��ای��ه‌دا راست‬ ‫نییه‪ ،‬ئه‌گه‌ر مۆدێرنیتی بكرێت ب ‌ە موڵكی‬ ‫سه‌رمایه‌داری‪ )٤٦(‌.‬له‌م تێڕوانینه‌یدا بۆ‬ ‫مۆدێرنیتی‪ ،‬ئ��ۆچ��ەاڵن ده‌ی��ه‌وێ��ت بڵێت‪:‬‬ ‫هه‌رگیز راستییه‌تی له‌وه‌دا نیی ‌ه مۆدێرنیتی‬ ‫بكرێت ‌ه موڵك‌و پ��اوان��ی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه خ���ودی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب��ۆ خ��ۆی‬ ‫دژ ب��ه‌س��ه‌رم��ای��ه‌داری��ی��ه‌‪ .‬ب���ه‌م ج���ۆره‌ش‬ ‫ل���ه‌م ره‌ه���ه‌ن���ده‌ ب���ه‌و ‌ه ده‌س��ت��پ��ێ��د ‌هك��ه‌ی��ن‪،‬‬ ‫ك ‌ه كۆمه‌ڵگای مۆدێرنیتیش كۆمه‌ڵگای‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪84‬‬

‫ل ‌ه پێناوی فه‌راهه‌مبوونی كۆمه‌ڵگایه‌كی‬ ‫دیموكرات‪ ،‬ك ‌ه هیچ جۆر ‌ه چه‌وسانه‌وه‌و‬ ‫پاوانخوازییه‌ك قبووڵ نه‌کرێت‪.‬‬

‫سه‌رمایه‌داری نییه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه به‌و واتای ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئۆچەاڵن جیاوازی له‌نێوان دوو جۆر‬ ‫ن بكات‪ ،‬به‌ڵكو باس ل ‌ه مۆدێرنیتیه‌ك‬ ‫مۆدێر ‌‬ ‫ده‌ك��ات سه‌رمایه‌داری مۆركی خۆی ب ‌ه‬ ‫دووه‌م‬ ‫سه‌ردا سه‌پاندووه‌‌و به‌و ناوه‌و ‌ه پێشكه‌ش‬ ‫ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای پیشه‌سازی‬ ‫ده‌كرێت‌‪ .‬بۆی ‌ه ل ‌ه كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك‬ ‫ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌خالق‌و سیاسه‌ت ب ‌ه بنه‌ما‬ ‫ئیكۆلۆجی‬ ‫ت وه‌ك دژ به‌رانبه‌ر‬ ‫وه‌رده‌گرێت‌‪ ،‬ده‌شێ ‌‬ ‫سه‌رمایه‌داری رابگه‌یه‌ندرێت‪ ،‬چونك ‌ه ل ‌ه دووه‌م���ی���ن ره‌ه���ه‌ن���دی ت��ازه‌گ��ه‌ری��ی��ان��ه‌ی‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی‌و سیاسیدا گ��ه‌ڕان دیموكراتی خۆی ل ‌ه ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای‬ ‫ب ‌ه دوای حه‌قیقه‌تدا كارێكی دژوار نییه‌‪ .‬پیشه‌سازی ئیكۆلۆجی ژینگ ‌ه پارێزیدا‬ ‫ێ‬ ‫ب��ه‌و پێیه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه زۆرت��ری��ن ف��ره ‌ره‌نگیی ده‌ب��ی��ن��ێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ب�� ‌ه ئ��ام��ان��ج��ی س��ه‌رل��ه‌ن��و ‌‬ ‫له‌خۆگرتووه‌‪ .‬ه��ه‌ر ئه‌مه‌ش ‌ه وا ده‌ك��ات‪ ،‬ئاواكردنه‌وه‌و خستنه‌ڕووی پێناسه‌یه‌كی‬ ‫ك ‌ه له‌م كۆمه‌ڵگایه‌دا لێبورده‌یی‌و جوانی راس����ت س���ه‌ب���اره‌ت ب��� ‌ه ئ����اب����ووری‪ .‬بۆ‬ ‫وه‌ك دوو خه‌سڵه‌تی گرنگ سه‌یر بكرێن‪ ،‬ئ���ه‌م پ��ێ��ن��اس��ه‌ك��ردن��ه‌ش ب�� ‌ه بنه‌ماگرتنی‬ ‫ك ‌ه ره‌نگدانه‌وه‌ی به‌رچاویان هه‌یه‌‪ ،‬جا بۆ تازه‌گه‌رییانه‌ی دیموكراتی ئیكۆلۆجی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگا ل ‌ه دۆخ��ی به‌رده‌وامی‌و گرنگی خۆی هه‌یه‌‪ .‬له‌م سۆنگه‌یه‌و ‌ه با‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندنی خۆیدا بمێنێته‌وه‌‪ ،‬پێویست ‌ه بزانین ئه‌م ره‌هه‌ند ‌ه ل ‌ه كوێدا گرنگی خۆی‬ ‫ل���ه‌چ���ه‌واش���ه‌ك���اری‌و پ��اوان��خ��وازی��ی��ان��ه‌ی ده‌سته‌به‌ر ده‌كات‪:‬‬ ‫س����ه‌رم����ای����ه‌داری ب����ه‌دوورب����ێ����ت‪ ،‬ب��ه‌م ئ���ۆچ���ەاڵن س���ه‌ب���اره‌ت ب��� ‌ه پ��اوان��ه‌ك��ان��ی‬ ‫هۆیه‌شه‌و ‌ه ب ‌ه بنه‌ماگرتنی گه‌وهه‌ریانه‌ی س����ه‌رم����ای����ه‌داری ب����ه‌و پ��ێ��ی��ه‌ی‪ ،‬ك��� ‌ه به‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق‌و س��ی��اس��ه‌ت گ��رن��گ��ی‌و بایه‌خی ‌درێ���ژای���ی م��ێ��ژوو ه���ۆك���اری س��ه‌ره‌ك��ی‬ ‫تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫چه‌واشه‌كارییه‌كانی ئ��اب��ووری‪ ،‬قه‌یران‪،‬‬ ‫ل����ه‌م روان���گ���ه‌ی���ه‌و ‌ه ده‌ت���وان���ی���ن بڵێین‪ :‬كێشه‌‪ ،‬برسێتی‌‪ ،‬ه����ه‌ژاری‌و كاره‌سات ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی‌و سیاسی به‌و پێیه‌ی ژینگه‌ییه‌كان ب�����ووه‌(‪ .)٤٧‬ه��ه‌وڵ��ده‌دات‬ ‫ه���ه‌ره‌ زێ���د ‌ه ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای ق��ب��ووڵ��ك��ردن��ی ئابووری ل ‌ه ت��ازه‌گ��ه‌ری دیموكراتیدا ب ‌ه‬ ‫جیاوازییه‌كانه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ره‌چاوی دۆخ���ی راسته‌قینه‌ی خ��ۆی بگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫چینایه‌تی ناكات‪ ،‬پێویست ‌ه به‌رده‌وامی پێ ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك ئ��اب��ووری گ��وزارش��ت ل ‌ه‬ ‫بدرێت بۆ ئ��ه‌وه‌ی جێگ ‌ه ب ‌ه هیچ جۆر ‌ه ب��ون��ی��ادێ��ك��ی سیستماتیكی وات���اداری���ی‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌و پاوانخوازییه‌ك نه‌درێت‪ .‬ب��ه‌ه��اك��ان��ی ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان ـ��ـ خه‌سڵه‌تی‬

‫‪85‬‬

‫دابینكردنی گرنگترین پێداویستییه‌كان‬ ‫ــ ده‌ك��ات‪ ،‬ك ‌ه پێویستیی ‌ه سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫نهۆمی ژێر زه‌مینه‌‪ ،‬به‌های ئاڵوگۆڕكردنی‬ ‫(راده‌ی ئ���اڵ���وگ���ۆڕی ك���ااڵك���ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫ی��ه‌ك��ت��ری) ده‌خ���ات���ه‌ڕوو‪ ،‬ك��ه‌ ب��ازاڕێ��ك��ی‬ ‫راسته‌قینه‌ی ئابوورییه‌‪ ،‬چیتر ئابووری‬ ‫ل�� ‌ه دۆخ���ی ئ���ه‌و گ��ۆڕه‌پ��ان��ه‌دا نامێنێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ح��س��اب‌و ل��ێ��ك��دان��ه‌وه‌ی ق��ازان��ج��ی له‬ ‫‌س��ه‌ر ب��ك��رێ��ت(‪ .)٤٨‬ب��ه‌م ج���ۆر ‌ه كاتێك‬ ‫ئابووری به ‌دۆخ��ی راسته‌قینه‌ی خۆی‬ ‫ده‌گات‌و پێناس ‌ه ده‌كرێته‌وه‌‪ ،‬یه‌كپارچه‌یی‬ ‫ئ��ی��ك��ۆل��ۆج��ی‌و پ��ی��ش��ه‌س��ازی ب��ه‌ه��اك��ان��ی‬ ‫ئ��اڵ��وگ��ۆرك��ردن‌و ب�� ‌هك��اره��ێ��ن��ان ده‌بێت ‌ه‬ ‫مه‌رج ل ‌ه ره‌هه‌ندی ئابووری تازه‌گه‌ری‬ ‫دیموكراتیدا‪ .‬به‌م هۆیه‌شه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ئابووری‬ ‫ل ‌ه تازه‌گه‌ری دیموكراتیدا ئه‌م به‌هایانه‌ی‬ ‫ب��ۆ ده‌گ��ه‌ڕێ��ن��درێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌وێ��دا ئۆچەاڵن‬ ‫پیشه‌سازیی ئیكۆلۆجی ده‌كات ‌ه پرنسیپی‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی‌و پ��ێ��ی وای�����ه‌‪ :‬پ��ی��ش��ه‌س��ازی‬ ‫ئیكۆلۆجی ئه‌و پر‌نسیپ ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پێویست ‌ه سه‌رجه‌م چاالكیی ‌ه ئابوورییه‌كان‬ ‫پێیه‌و ‌ه گرێدراوبن‌و جێبه‌جێی بكه‌ن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ره‌وشێكی وه‌ه��ادا چاالكی ئابووریی ب ‌ه‬ ‫واتای راسته‌قینه‌ی خۆی ده‌گات‪)٤٩(.‬‬ ‫لێره‌دا هه‌وڵده‌ده‌ین ب ‌ه كورتی ئاماژ ‌ه به‌و‬ ‫الیه‌نان ‌ه بده‌ین‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن ل ‌ه ره‌هه‌ندی‬ ‫دووه‌م��ی ت��از ‌هگ��ه‌ری دیموكراتیدا‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای پ��ی��ش��ه‌س��ازی ئیكۆلۆجیدا‬ ‫خستوویه‌تییه‌ڕوو‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی چاره‌سه‌رو‬ ‫تێپه‌ڕاندنی پاوانه‌كانی سه‌رمایه‌داری‪.‬‬

‫ئه‌مه‌ش له‌وه‌د‌ا خۆی ده‌بینێته‌وه‌‪ ،‬كه ‌له‌م‬ ‫ره‌هه‌نده‌دا ده‌بێت ره‌چاوی یه‌كپارچه‌یی‌و‬ ‫پاراستنی ژینگ ‌ه بكرێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ك چۆن‬ ‫رێگا‌نه‌دان ب ‌ه پیشه‌سازیگه‌رایی تا جارێكی‬ ‫‌تر ده‌ستبخاته‌و ‌ه نێو چاالكییه‌كانی گوندو‬ ‫ک ل��ه‌و ن��اوچ�� ‌ه پیشه‌سازییانه‌ی‬ ‫هه‌ندێ ‌‬ ‫ش��ار‪ ،‬ك ‌ه ره‌ه��ه‌ن��دی ب��ای��ه‌خ��دارو گرنگی‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه پاڵ ئه‌وه‌دا له‌م ره‌هه‌ندەد‌ا‬ ‫ك���ارده‌ك���رێ���ت ب���ۆ زی���ن���دووك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫كشتوكاڵ‌و گونده‌كان‪ .‬به‌شێوه‌یه‌ك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌موو مه‌رجێكی ته‌ندروستی‌و ژینگه‌یی‬ ‫هه‌بێت‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌م پێی ‌ه ئ��ۆچ��ەاڵن ئ��ه‌م ه��ۆك��اران�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫باشترین رێ��گ��ه‌چ��اره‌ی دیموكراتییان ‌ه‬ ‫ده‌زان����ێ����ت‪ ،‬ل��� ‌ه ب���ه‌ران���ب���ه‌ر پ��اوان��ه‌ك��ان��ی‬ ‫سه‌رمایه‌داری‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو ئه‌و به‌هایانه‌ی‬ ‫په‌رده‌پۆش‌و چه‌واشه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫سێیه‌م‬ ‫ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای كۆنفیدڕالیزمیی‬ ‫دیموكراتی‬ ‫ل ‌ه میانه‌ی پرس‌و چاره‌سه‌رییه‌كانی بۆ‬ ‫مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‪ ،‬ئۆچەاڵن‬ ‫ره‌هه‌ندی كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتیك ل ‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه په‌ر ‌ه پێده‌دات‪،‬‬ ‫پێی وای ‌ه كۆنفیدڕالیزم ب ‌ه به‌راورد له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه گونجاوترین ئامرازی‬ ‫پۆلێنكردن‌و به‌ڕێوه‌بردنی كۆمه‌ڵگایه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ه��ه‌ر ‌ه زێ��د ‌ه رێگ ‌ه ب ‌ه فره‌یی ده‌دات‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪86‬‬

‫بۆی ‌ه وه‌ك خ��ۆی ئ��ام��اژه‌ی پ��ێ��ده‌دات‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی هه‌ر جڤات‪،‬‬ ‫ئه‌تنیك‪ ،‬كلتوور‪ ،‬گرووپی ئایینی‪ ،‬بزاوتی‬ ‫رۆشنبیری‌و یه‌كینه‌ی ئابووری‌و‪ ...‬هتد‪،‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی نیمچ ‌ه سه‌ربه‌خۆ ده‌توانن‬ ‫یه‌كینه‌ی سیاسی خ��ۆی��ان بونیادبنێن‌و‬ ‫گ��وزارش��ت ل�� ‌ه خ��ۆی��ان ب��ك��ه‌ن‪ )٥٠(.‬ئه‌م ‌ه‬ ‫له ‌كاتێكدا ده‌وڵ��ه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه جیاوازی‌و‬ ‫فر ‌ه ره‌نگی ناو كۆمه‌ڵگا قبووڵ ناكات‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه ل ‌ه یه‌ك نزیكی هه‌ر بزاوتێك‬ ‫یان گرووپێك ده‌كات ‌ه خاڵی بنه‌ڕه‌تی‪.‬‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ر ت���ای���ب���ه‌ت���م���ه‌ن���دت���ر ل���� ‌ه س���ه‌ر‬ ‫كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی بدوێین‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ده‌ڵێین‪ :‬كۆنفیدڕالیزم ب ‌ه وات��ای بناغه‌ی‬ ‫ێ ده‌وڵ���ه‌ت‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫خۆ به‌ڕێوه‌بردن ‌ه به ‌ب ‌‬ ‫ێ حوكمڕانی‬ ‫خۆ به‌رێوه‌بردنی گه‌ل ب ‌ه ب ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ك ئۆچەاڵن له‌م باره‌یه‌و ‌ه‬ ‫ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ده‌وڵ����ه‌ت ح��وك��م��ڕان ده‌ك��رێ��ت‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم دیموكراسی به‌ڕێو ‌ه ده‌برێت‪)٥١(.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رێ��ك��ی ت����ره‌و ‌ه ئ��ۆچ��ەاڵن ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتی شێوه‌یه‌كی‬ ‫ب��ه‌ڕێ��وه‌ب��ردن��ی ت��ای��ب��ه‌ت ب�� ‌ه رۆژگ����اری‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆم��ان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو سیستمێك ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌موو قورسایی‌یه‌كه‌و ‌ه جێگای خۆی ل ‌ه‬ ‫مێژوودا گ��رت��ووه‌‪ )٥٢(.‬له‌م بۆچوونه‌و ‌ه‬ ‫ت بڵێت‌‪ :‬كۆنفیدڕالیزم‬ ‫ئۆچەاڵن ده‌ی��ه‌وێ�� ‌‬ ‫شتێك ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه س���ه‌ب���اره‌ت ب�� ‌ه ژی��ان��ی‬ ‫ێ بێت‪ ،‬به‌ڵكو ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی ئێمه‌و ‌ه نو ‌‬ ‫درێژایی مێژوو هه‌بوونی خۆی به‌هه‌موو‬ ‫قورسایی‌یه‌كه‌و ‌ه ده‌سته‌به‌ركردووه‌‪ ،‬به‌م‬

‫هۆیه‌شه‌و ‌ه به ‌فه‌رمی بوونی ده‌وڵ��ه‌ت‪،‬‬ ‫ك ‌ه دانی پێدا نراو ‌ه هێنده‌ی كۆنفیدڕالیزم‬ ‫ك��راوه‌‌و هاوكات ل ‌ه ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫كۆمه‌ڵگاو ‌ه نزیك نییه‌‪ .‬نزیكترین نموونه‌ش‬ ‫بۆ ئه‌مه‌ كۆمه‌ڵگای سه‌ره‌تاییه‌‪.‬‬ ‫ب ‌ه كورتی كۆنفیدڕالیزم سوور ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی‪ ،‬ئه‌و به‌رگریی ‌ه گه‌وهه‌رییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ف��ر ‌ه الی��ه‌ن بێت‪ ،‬هاوكات ك��ارده‌ك��ات بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت بۆ ته‌واوی تووێژه‌كانی‬ ‫ناو كۆمه‌ڵگا بڕه‌خسێنێت تا گوزارشت ل ‌ه‬ ‫ناسنامه‌ی خۆیان بكه‌ن‪ .‬ئه‌مه واده‌ك��ات‬ ‫كۆنفیدڕالیزم ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌ی ده‌وڵ��ه‌ت‬ ‫ــ نه‌ته‌و ‌ه مۆدێلێكی نوێی دیموكراسی‬ ‫ت ئ��ه‌و ‌ه بڵێین‪ :‬ل ‌ه‬ ‫بهێنێت ‌ه ك��ای��ه‌وه‌‪ .‬ده‌بێ ‌‬ ‫كۆنفیدڕالیزمی دیموكراتیدا ئاماژه‌كردن‬ ‫ب���ه‌ پ��رن��س��ی��پ��ی ن����ه‌ت����ه‌وه‌ی دی��م��وك��رات‬ ‫گ��رن��گ��ه‌‪ ،‬چونك ‌ه ب�� ‌ه پێی ئ��ه‌و پر‌نسیپه‌‪،‬‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌ی نه‌ته‌وه‌یی‌و مافی‬ ‫چاره‌ی خۆنووسین‪ ،‬هاوتای به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌و ‌ه نابێت‪ ،‬چونك ‌ه چه‌مكی‬ ‫یه‌كایه‌نی ده‌وڵه‌ت ــ نه‌ته‌وه‌‌و كۆمه‌ڵكوژیی ‌ه‬ ‫جه‌سته‌یی‌و كلتووریه‌كانی به‌الو ‌ه ده‌نێت‪،‬‬ ‫به‌م هۆیه‌و ‌ه ته‌بایی‌و برایه‌تی‌و پێکه‌و ‌ه‬ ‫ژیانی جیاوازییه‌كان به‌ بنه‌ما ده‌گرێت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫لێره‌و ‌ه له ‌میانه‌ی خستنه‌ڕووی هه‌رس ‌‬ ‫ره‌هه‌ندی تازه‌گه‌ری دیموكراتییه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئۆجەاڵن ل ‌ه شێوه‌ی دیالێكتیكی ل ‌ه هه‌مبه‌ر‬ ‫مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری وه‌ك چاره‌سه‌ر‬ ‫خستوونیه‌تیه‌ڕ‌وو‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‪ :‬كرۆكی‬ ‫ئه‌و چاره‌سه‌رییان ‌ه بوون‪ ،‬ك ‌ه ئۆچەاڵن ل ‌ه‬

‫‪87‬‬

‫رێیانه‌و ‌ه ویستی ره‌خن ‌ه ل ‌ه مۆدێرنیتیی تووێژینه‌وه‌ك ‌ه بكه‌مه‌وه‌و شیكارییه‌كانی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بگرێت‌و له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئ��ۆچ��ەاڵن ل���ه‌م ب���اره‌ی���ه‌وه‌ ب��خ��ه‌م��ه‌ڕوو‪.‬‬ ‫تێپه‌ریان بكات‪ .‬ب ‌ه ئامانجی به‌دیهێنانی ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ل ‌ه چه‌ند خاڵێكی گشتگیردا‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌كی ئه‌خالقی‌و سیاسی‪ ،‬ك ‌ه تیایدا ده‌رئه‌‌نجامی ئه‌و تووێژینه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه وه‌ك‬ ‫م��رۆڤ چیتر له ب��اوه‌رب��وون‌و ‌مێژووی تووێژه‌رێك پێی گه‌یشتووم ب ‌ه كورتی‬ ‫خۆی دانه‌بڕێت‪ ،‬هه‌مانكات جارێكی‌ترو ده‌خه‌مه‌ڕوو‪:‬‬ ‫ب���ه‌ش���ێ���وه‌‌و ف��ۆرم��ێ��ك��ی ن��وێ��گ��ه‌ری��ی��ان�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م‪ :‬وه‌ك ت��ووێ��ژه‌رێ��ك ل�� ‌ه میانه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سه‌رمایه‌‪ ،‬ئابووری‪ ،‬ده‌وڵه‌ت خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ك��ان��م��دا ب��ۆم ده‌رك���ه‌وت���ووه‌‪،‬‬ ‫كه‌م بكرێته‌وه‪ ،‬ك ‌ه ب��وون ب ‌ه ده‌سه‌اڵتی ك���� ‌ه ئ�����ۆچ�����ەاڵن ب����ۆ ش���ی���ك���ارك���ردن���ی‬ ‫هه‌ژموونیان ‌ه به ‌سه‌ر كۆمه‌ڵگا‌و ژیانی مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری س��ودی ل ‌ه‬ ‫چه‌ند فه‌یله‌سوفێك بینیووه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی مرۆڤ‪.‬‬ ‫هیچ شێوه‌یه‌ك ئ��ام��اژ ‌ه ب ‌ه كتێبه‌كانیان‬ ‫ت ئه‌م ‌ه وه‌ك ره‌خنه‌یه‌ك‬ ‫ن��ادات‪ .‬ده‌كرێ ‌‬ ‫ئه‌نجام‬ ‫رووبه‌ڕووی كتێبه‌كانی بكرێته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫له‌به‌ر رۆشنایی الیه‌نه‌كانی پێشودا لێره‌دا ئ��ه‌م ئ��ام��اژ ‌ه ن��ه‌دان�� ‌ه ل�� ‌ه ب��ه‌ه��ای زانستی‬ ‫چ��ه‌ن��د ئه‌نجامگیرییه‌ك ده‌خ��ه‌ی��ن��ه‌ڕوو‪ .‬كتێبه‌كانی كه‌م ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت وه‌ك ت��ووێ��ژه‌رێ��ك ل ‌ه ت��ه‌واوی دووه‌م‪ :‬ئه‌گه‌رچی ئ��ۆچ��ەاڵن پێی وای��ه‌‪،‬‬ ‫ت ب�� ‌ه چ��اوێ��ك��ی ی��ۆت��ۆپ��ی سه‌یری‬ ‫ئ���ه‌م ب��اب��ه‌ت�� ‌ه (ك��ێ��ش�� ‌هك��ان��ی مۆدێرنیتیی ن��اك��رێ�� ‌‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری ل���ه‌ ه����زری ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا شارستانیه‌تی دیموكراتیان ‌ه بكرێت‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئ���ۆچ���ەاڵن���دا) ه���ه‌وڵ���م���داو ‌ه ئ���ه‌و پ��رس‌و ه��ه‌م��ان ک��ات خ��ۆی ن���اوی هیچ واڵت‌و‬ ‫كێشانه‌ی بۆ بیرمه‌ندێكی وه‌ك ئۆچەاڵن‪ ،‬كۆمه‌ڵگایه‌ك ناهێنێت‪ ،‬ك ‌ه ئه‌م ره‌هه‌ند ‌ه‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه مۆدێرنیتیی سه‌رمایه‌داری تازه‌گه‌رییانه‌ی تێدا جێ ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب���وون ب��ه‌ ج��ێ��گ��ه‌ی پ��رس��ی��ارو ه��اوك��ات سێیه‌م‪ :‬ئ��ه‌و ره‌وای��ه‌ت��ی��دان��ه‌ی ئۆچەاڵن‬ ‫ل��ه‌م ب���واره‌دا شیكاری خ��ۆی پێشكه‌ش ب ‌ه شارستانیه‌تی دیموكراتیانه‌‪ ،‬ك ‌ه پێی‬ ‫كردووه‌‪ ،‬روونی بكه‌مه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچی‌و ل ‌ه وای ‌ه خزمه‌تێكی زۆر ب ‌ه شۆڕشی زانست ‌ه‬ ‫كوێدا ئۆچەاڵن هه‌ستی ب ‌ه مه‌ترسییه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان ده‌ك��ات‪ ،‬هێند ‌ه كه‌متر‬ ‫ئه‌م پێكهاته‌ی ‌ه كردووه‌‌و ره‌خنه‌ی ده‌كات؟ نیی ‌ه ب�� ‌ه ب���ه‌راورد ل��ه‌گ��ه‌ڵ بانگه‌شه‌كانی‬ ‫ئه‌م ‌ه وه‌ك پرسیاری بنه‌ڕه‌تی بوو‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه پۆزیتیڤیزم‪ ،‬ك ‌ه بۆ زانست ده‌یكات‪.‬‬ ‫كێشه‌ی ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا خراوه‌ته‌ڕوو‪ ،‬چ���واره‌م‪ :‬وه‌ك ده‌بینرێت‌‪ ،‬ئ��ۆچ��ەاڵن ل ‌ه‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ده‌رگ��ا ب ‌ه رووی ناوه‌ڕۆكی زینداندا چ��اوی ب ‌ه سه‌رله‌به‌ری هزری‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪88‬‬

‫ت‬ ‫خۆی خشانده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ئه‌وه‌ی ده‌بینرێ ‌‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬تاوه‌كو ئێستاش كتێبه‌كانی به‬ ‫‌زمانێكی زۆر ئ��ای��دی��ۆل��ۆج��ی ده‌خرێن ‌ه‬ ‫سه‌ر زمانی كوردی‪ ،‬ئه‌مه‌ش ره‌خنه‌یه‌ك ‌ه‬ ‫ده‌كرێت‌ ئاڕاسته‌ی وه‌رگێره‌كان بكرێت‪.‬‬ ‫پێنجه‌م‪ :‬رۆڵ‌و سه‌رده‌می زیندان تاوه‌كو‬ ‫ئ��ێ��س��ت��اش ك��اری��گ��ه‌ری خ���ۆی ب�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ب��ی��رك��ردن��ه‌و ‌هك��ان��ی ئ��ۆچ��ەاڵن��دا كێشاوه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ت��ی��ای��دا چ��ه‌ن��د كتێبی گ��رن��گ��ی ‌ت��ری‬ ‫نووسیوه‌‪ ،‬ل ‌ه ناویشیاندا كتێبی مانیفستی‬ ‫شارستانێتی دیموكراییه‌‪ ،‬ك ‌ه تاكو ئێستا‬ ‫چوار به‌رگی لێكراوه‌ به‌ كوردی‪.‬‬ ‫ش��ه‌ش��ه‌م‪ :‬پ��ت��ه‌وب��وون‌و خ��ۆ قایمكردنی‬ ‫سیستمی سه‌رمایه‌داری ل ‌ه ته‌واوی كون‌و‬ ‫كه‌له‌به‌ره‌كانی كۆمه‌ڵگادا‪ ،‬ل ‌ه روانگه‌ی‬ ‫ئۆجەاڵندا بۆ چه‌ند فاكته‌رێكی سه‌ره‌كی‬ ‫ده‌گ��ه‌ڕێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه بریتین ل�� ‌ه لیبرالیزم‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌وه‌ی زانستی‪ ،‬رێبازی پۆزیتیڤیزم‪.‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ره‌وایه‌تی زیاتر بۆ به‌هێزكردن‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌م سیستم ‌ه ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫تاوه‌كو له‌ سه‌ر پێی خۆی بمێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ح��ه‌وت��ه‌م‪ :‬لیبرالیزم هه‌میش ‌ه ئ��ه‌و هیز ‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌ی ‌ه بۆ ئۆچەاڵن‪ ،‬ك ‌ه سه‌رمایه‌داری‬ ‫هێزی راسته‌قینه‌ی خۆی لێوه‌رده‌گرێت‌‌و‬ ‫ل ‌ه زه‌مینه‌ی جیاواز ج��ی��اوازدا كۆمه‌كی‬ ‫ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌شته‌م‪ :‬په‌یڕه‌ویی زانستی‪ ،‬ك ‌ه هه‌ردوو‬ ‫زاراوه‌ی ئۆبژه‌‌و سۆبژ ‌ه له‌خۆده‌گرێت‌‪،‬‬ ‫دیسانه‌و ‌ه ه��ه‌ری��ه‌ك ل��ه‌م دوو زاراوان��� ‌ه‬ ‫زه‌مینه‌ی ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌رمایه‌داری‬

‫به‌هێزتر ده‌كه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌وه‌و ‌ه سه‌رچاو ‌ه‬ ‫ده‌گ��رێ��ت‪ ،‬ك ‌ه راسته‌وخۆ د ‌هك��ه‌ون�� ‌ه ژێر‬ ‫ئه‌قڵی شیكارییه‌وه‌و هیچ په‌یوه‌ندییه‌كیان ‬ ‫به‌ژیریی سۆزدارییه‌وه‌ نامێنێت‪.‬‬ ‫ن���ۆی���ه‌م‪ :‬رێ���ب���ازی پ��ۆزی��ت��ی��ڤ��ی��زم ب���ه‌الی‬ ‫ئ����ۆج����ەاڵن����ه‌وه‌‪ ،‬ب���ه‌ی��ه‌ك��ێ��ك ل���ه‌ ه���ه‌ر ‌ه‬ ‫سه‌ره‌كی‌ترین ئه‌و هۆکاران ‌ه داده‌نرێت‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه خزمه‌تی زۆری ب�� ‌ه س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫ك�����ردووه‌‪ ،‬ب��ه‌ت��ای��ب��ه‌ت‪ ،‬ك�� ‌ه پۆزیتیڤیزم‬ ‫هه‌ریه‌ك ‌ه ل ‌ه قۆناغه‌كانی ئایین‌و میتافیزیكی‬ ‫ره‌ت��ك��رده‌وه‌و الیه‌نی دی��ارده‌گ��ه‌رای��ی ب ‌ه‬ ‫بنه‌ما وه‌رگرت‪.‬‬ ‫ده‌ی���ه‌م‪ :‬ده‌وڵ���ه‌ت ــ ن��ه‌ت��ه‌و ‌ه بۆ ئۆچەاڵن‬ ‫یه‌كێك ‌ه له‌و كۆڵه‌ك ‌ه گرنگانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خزمه‌تی‬ ‫زۆری ب�� ‌ه مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری‬ ‫خۆرئاوا ك��ردووه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك پێی وای ‌ه‬ ‫سته‌مكارترین شێوه‌ی ده‌وڵه‌ته‌‪ ،‬ك ‌ه لە كێش ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیه‌كانیدا ب ‌ه مه‌ترسیدارترین‬ ‫دۆخ گه‌یشتووه‌و ده‌رگ���ای ل�� ‌ه ب��ه‌رده‌م‬ ‫قبووڵكردنی ف��ره‌‌الی��ه‌ن��ی‌و ف��ر ‌ه زمانی‌و‬ ‫كلتووری‌و ئایینی‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬داخستووه‌‪.‬‬ ‫یانزه‌یە‌م‪ :‬پیشه‌سازیگه‌رایی‪ ،‬سێیه‌مین‬ ‫ێ‬ ‫كۆڵه‌كه‌ی به‌هێزی مۆدێرنیتییه‌‪ ،‬ك ‌ه به ‌ب ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی هیچ ل ‌ه خێرایی‌و ته‌شه‌نه‌سه‌ندی‬ ‫ك���ه‌م ب��ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬رۆژب������ه‌رۆژ درێ����ژ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ب��وون��ی خ��ۆی ده‌دات‪ ،‬ل��ه‌م پێناوه‌شدا‬ ‫كاریگه‌رییه‌كانی بۆ هه‌ر یه‌ك ‌ه ل ‌ه ژینگه‌‌و‬ ‫كشتوكاڵ‌و گ��ون��دو‪ ...‬هتد ‪ ،‬ل��ه‌و پ��ه‌ڕی‬ ‫مه‌ترسیدا ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫دوان����زه‌‌ی����ەم‪ :‬ل��� ‌ه م��ی��ان��ه‌ی ش��ی��ك��اری��ی‌و‬

‫‪89‬‬

‫ره‌خ��ن�� ‌هك��ان��ی ب��ۆ پێكهات ‌ه سیانییه‌كه‌ی‬ ‫مۆدێرنیتیی س��ه‌رم��ای��ه‌داری ئ��ۆچ��ەاڵن‬ ‫چاره‌سه‌رو ئه‌ڵته‌رناتیڤیی خۆی ل ‌ه ژێر‬ ‫ناوی شارستانییه‌تی دیموكراتی‪ ،‬پێشكه‌ش‬ ‫ده‌ك�����ات‌و پ��ێ��ی وای����ه‌‪ :‬شارستانییه‌تی‬ ‫دیموكراتییان ‌ه ب ‌ه شێوه‌یه‌كی دیالێكتیان ‌ه‬ ‫له ‌به‌رانبه‌ر شارستانێتی مۆدێرنیتیی‬ ‫س���ه‌رم���ای���ه‌داری ئ���ه‌گ���ه‌ر ب��� ‌ه ج��ۆرێ��ك��ی‬ ‫نافه‌رمیش بێت‪ ،‬ئ��ه‌وا پ��ه‌ر ‌ه بە مانه‌وه‌و‬ ‫هه‌بوونی خۆی ده‌دات‪.‬‬ ‫سیانزه‌یەم‪ :‬ل ‌ه چوارچێوه‌ی شارستانێتی‬ ‫ێ ره‌ه�� ‌هن��دی‬ ‫دیموكراتیدا‪ ،‬ئ��ۆچ��ەاڵن س�� ‌‬ ‫ێ ك��ۆڵ��ك�� ‌ه‬ ‫س���ه‌ره‌ك���ی ل���ه‌ب���ه‌ران���ب���ه‌ر س��� ‌‬ ‫به‌هێزه‌كه‌ی شارستانێتی مۆدێرنیتی‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری��دا دی����ارو ده‌ستنیشانی‬ ‫كردوون‪ ،‬كه‌ بریتین له‌‪:‬‬ ‫ــ ره‌هه‌ندی كۆمه‌ڵگای ئه‌خالقی‌و سیاسیی‬ ‫كۆمه‌ڵگای دیموكراتیك‬ ‫ـ��ـ ره‌ه���ه‌ن���دی ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای پیشه‌سازیی‬ ‫ئیكۆلۆجی‬ ‫ـ��ـ ره‌ه��ه‌ن��دی كۆمه‌ڵگای كۆنفیدالیزمی‬ ‫دیموكراتی‬ ‫ئه‌م ره‌هه‌ندان ‌ه ب ‌ه الی ئۆجه‌اڵنه‌و ‌ه گرنگی‌و‬ ‫ب��ای��ه‌خ��ی خ��ۆی��ان ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه الی��ه‌ن��ی‬ ‫ئ��ه‌خ�لاق��ی‌و س��ی��اس��ی‌و ژینگه‌پارێزیی‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی دیموكرات‌و‪ ...‬هتد‪ ،‬خزمه‌ت ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگا ده‌كات‌و سنوور بۆ هه‌ر جۆر ‌ه‬ ‫چه‌وسانه‌وه‌و ده‌سه‌اڵتێك داده‌نێت‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئامانجی مۆنۆپۆلكردنی كۆمه‌ڵگا بێت‪.‬‬ ‫به‌م جۆر ‌ه ده‌توانین بڵێین ئه‌م خااڵنه‌‌و‬

‫ت ئاماژه‌یان‬ ‫ی تر‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێ ‌‬ ‫چه‌ندین خاڵ ‌‬ ‫پ��ێ��ب��درێ��ت‪ ،‬ب��ه‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ی تێگه‌یشتنی‬ ‫م��ن ب��وون ل�� ‌ه ت���ه‌واوی بیرو بۆچوونی‬ ‫ئ���ۆچ���ەاڵن س����ه‌ب����اره‌ت ب��� ‌ه پ��ێ��ك��ه��ات��ه‌ی‬ ‫مۆدێرنیتی سه‌رمایه‌داری خۆرئاوا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا هه‌وڵمدا بیانخه‌مه‌ڕوو‪.‬‬ ‫تێبینی‬ ‫ــ ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا بۆ به‌شی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی كۆلێژی ئه‌ده‌بیاتی زانكۆی‬ ‫سه‌الحه‌دین نووسراوه‌‪ ،‬ل ‌ه ژێر چاودێری‬ ‫م��ام��ۆس��ت��ای س��ه‌رپ��ه‌رش��ت��ی��ار (ن����ه‌وزاد‬ ‫جه‌مال)‪ .‬هه‌روه‌ها ل ‌ه الیه‌ن هه‌ر یه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌ڕێزان‪ :‬م‪ :‬رێبوار سیوه‌یلی‪ ،‬م‪ :‬رابوو‬ ‫مه‌عروف گفتوگۆ ك��راوه‌‪ .‬ب ‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی نامه‌ی به‌كالۆریۆس‪.‬‬ ‫ــ به‌هۆی له‌به‌رده‌ست نه‌بوونی به‌رگی‬ ‫پ��ێ��ن��ج��ه‌م��ی مانیفێستی ش��ارس��ت��ان��ێ��ت��ی‬ ‫دی����م����وك����رات����ی‪ ،‬ن���ه‌م���ان���ت���وان���ی���وه‌ ل���ه‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌یه‌دا بۆی بگه‌ڕێینه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ته‌نیا گه‌ڕاوینه‌ته‌و ‌ه بۆ چوار به‌رگه‌كه‌ی‬ ‫پ��ێ��ش��وو‪ ،‬ك��ه‌ ل��ه‌ب��ه‌رده‌س��ت��م��ان��دا ب���وون‪.‬‬ ‫ب��ه‌و ه��ی��وای��ه‌ی بتوانین پ��ه‌ی��وه‌س��ت به‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ‌ه ل ‌ه داهاتوو كارێكی تایبه‌تی‬ ‫له‌سه‌ربكه‌ین‪.‬‬ ‫په‌راوێزه‌کان‬ ‫‪١‬ـ��ـ م��ه‌ب��ه‌س��ت ل�� ‌ه روون��ك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌م‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪90‬‬

‫چه‌مك‌و زاراوان ‌ه ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ویستووم ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تا ئه‌و تێگه‌یشتن ‌ه گشتیی ‌ه سه‌باره‌ت‬ ‫به‌م چه‌مكان ‌ه وه‌ك خۆیان بخه‌مه ‌روو‪،‬‬ ‫دوات���ر ه��ه‌ر ل�� ‌هگ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌دا ویستووم ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و چه‌مكان ‌ه ل�� ‌ه تێڕوانینی ئۆچەاڵندا‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه شرۆڤه‌كردنی مۆدێرنیتیی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بخه‌مه‌و ‌ه روو‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر ‌ه‬ ‫زێد ‌ه باسیان لێوه‌ده‌كات‪ ،‬به‌و مه‌به‌سته‌ی‬ ‫ت��ا ب��ۆ خ��وێ��ن��ه‌ر روون��ت��ر بێت ‌ه ب��ه‌رچ��او‪،‬‬ ‫ك ‌ه ئه‌م چه‌مكان ‌ه ل ‌ه به‌كارهێنانیاندا له‌م‬ ‫توێژینه‌وه‌ی ‌ه هه‌مان ئه‌و تێگه‌یشیتن ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه به‌شێوه‌یه‌كی گشتی باسیان لێو ‌ه‬ ‫ده‌كرێ‌‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی ن���وێ‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ‌ه‬ ‫فارسییه‌وه‌)‪ :‬بورهان قانع‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫قانع‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003‬ل‪32‬‬ ‫‪٣‬ــ فه‌رهه‌نگی سیاسی‪ ،‬وەرگێڕانی (له‬ ‫‌فارسییه‌وه‌)‪ :‬زاهید محه‌مه‌دی‪ ،‬یاسین‬ ‫ح��اج��ی زاده‌‪ .‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی وه‌زاره‌ت�����ی‬ ‫په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2006 ،‬ل‪217‬‬ ‫‪٤‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دیموكراتی‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪،‬‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ره‌نج‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬ل ‪262‬‬ ‫ێ‬ ‫‪٥‬ـ��ـ د‪ .‬حه‌مید ع��ه‌زی��ز‪ ،‬فه‌لسه‌فه‌ی نو ‌‬ ‫ل�� ‌ه ئ���ه‌وروپ���ا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی رۆژه����ه‌اڵت‪،‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،2011‬ل‪46‬‬ ‫‪٦‬ـ���ـ ف��ه‌ره�� ‌هن��گ��ی ن���وێ‪‌،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل��ه‬ ‫‌فارسییه‌وه‌)‪ :‬بورهان قانع‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫قانع‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003‬ل‪25‬‬

‫‪٧‬ــ فه‌رهه‌نگی سیاسی‪ ،‬وەرگێڕانی (له‬ ‫‌فارسییه‌وه‌)‪ :‬زاهید محه‌مه‌دی‪ ،‬یاسین‬ ‫ح��اج��ی زاده‌‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی وه‌زاره‌ت�����ی‬ ‫په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،2006 ،‬ل‪325‬‬ ‫‪٨‬ـ���ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی ن���وێ‌‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ‌ه‬ ‫فارسییه‌وه‌)‪ :‬بورهان قانع‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫قانع‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2003‬ل‪35٩‬ــ‬ ‫ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪35‬‬ ‫‪١٠‬ـ��ـ ئ��ۆچ��ەاڵن ل�� ‌ه ‪ 4‬نیسانی ‪ 1949‬ل ‌ه‬ ‫گوندی عومه‌رلی ئه‌ماڕا ناحیه‌ی خه‌ڵفه‌تی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه س���ه‌ر ب�� ‌ه ش���اری ئ��ورف��ای�� ‌ه هاتۆت ‌ه‬ ‫دنیاوه‌‪ .‬خوێندنی سه‌ره‌تای تا‌كو كۆتایی‬ ‫دوان��اوه‌ن��دی��ی ل�� ‌ه ب��اك��ووری كوردستان‬ ‫ت��ه‌واو ك���ردووه‌‪ ،‬خوێندنی ب��ااڵی خۆی‬ ‫ل ‌ه ئانكه‌ر ‌ه ل ‌ه به‌شی زانستی سیاسی‬ ‫ده‌ستپێكردووه‌‪ ،‬له ‌كاتی خوێندكاریدا ‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ك ل��� ‌ه ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه ك��اراك��ان��ی‬ ‫ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی چه‌پی توركیا ب���ووه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫یه‌كه‌مجار ل�� ‌ه مانگی م��ارس��ی ‪1972‬دا‬ ‫به‌هۆی به‌شداربوونی ل ‌ه خۆپیشاندانێكدا‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆ ل ‌ه سێداره‌دانی ماهیر چایان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ک ل ‌ه رێبه‌رانی چه‌پ بوو‪ ،‬ده‌ستگیر‬ ‫یه‌كێ ‌‬ ‫كراو ب ‌ه شه‌ش مانك حكومدرا‪ .‬دواترو‬ ‫ل ‌ه ‪15‬ی شوباتی ‪ 1999‬ل ‌ه كینا ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫حكومه‌تی توركیا ده‌ستگیر ده‌كرێت‌و‬ ‫زیندانی هه‌تا هه‌تایی ب ‌ه سه‌ردا ده‌سه‌پێنن‪،‬‬ ‫ئۆجەاڵن ل ‌ه ژیانی سیاسی و فه‌لسه‌فیدا‬ ‫چه‌ندین كتێبی گرنگی ن��ووس��ی��وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫تاوه‌كو ئێستاش به‌رده‌وامی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪١١‬ـ��ـ ئۆجەاڵن ل ‌ه زیندان زۆر چاالكان ‌ه‬

‫‪91‬‬

‫رووب������ه‌ڕووی سیستمی مۆدێرنیتیی‬ ‫سه‌رمایه‌داری بۆوه‌‪ .‬بۆی ‌ه سه‌یر نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫دوای نووسینی به‌رگی یه‌كه‌م‌و دووه‌می‬ ‫مانیفێستۆی شارستانێتی دیموكراتیانه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن حكومه‌تی توركیاو ‌ه سانسۆری‬ ‫بخرێت ‌ه س���ه‌رو ج��گ�� ‌ه ل��ه ‌ی���ه‌ك كتێب‌و‬ ‫رۆژنامه‌ ناهێڵن زیاتری البێت‪.‬‬ ‫‪١٢‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستنای‪ ،‬به‌رگی چواره‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ل��وق��م��ان ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن���ج‪.‬‬ ‫سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪252‬‬ ‫‪١٣‬ـ��ـ دیدارێكی رۆژن��ام��ه‌وان��ی ل ‌ه نێوان‬ ‫عه‌بدوڵال ئۆچەاڵن‪ ،‬و‪ .‬پ‪ .‬یاڵچن كوچوك‪،‬‬ ‫داستانی ژیانه‌وه‌‪ ،‬وه‌رگێرانی‪ :‬رۆژنامه‌ی‬ ‫رۆژی واڵت‪ ،‬چ��اپ‪ ،‬كتێبخانه‌ی یادگار‪،‬‬ ‫چاپی دووه‌م‪ ،2011.‬سلێمانی‪ ،‬ل‪128‬‬ ‫‪١٤‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دول�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی چواره‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ل��وق��م��ان ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن���ج‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪254‬‬ ‫‪١٥‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�لا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬ل��ه‌ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫راهیبی سۆمه‌ره‌و ‌ه به‌ره‌و شارستانییه‌تی‬ ‫دیموكراسیانه‌‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ئازاد‪ ،‬ل ‪367‬‬ ‫‪١٦‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009 ،‬ل‪14-13‬‬ ‫‪١٧‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬

‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلیمانی‪ ،‬ل‪17‬‬ ‫‪١٨‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دیموكراتی‪ ،‬به‌رگی یه‌كه‌م‪،‬‬ ‫وه‌رگێرانی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ره‌نج‪ ،‬چاپی یه‌كه‌م‪ ،‬سلێمانی‪ ،2009‬ل‪-40‬‬ ‫‪41‬‬ ‫‪١٩‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪41‬‬ ‫‪٢٠‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬پێشو‪ ،‬ل‪41‬‬ ‫‪٢١‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪42‬‬ ‫‪٢٢‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪53‬‬ ‫‪٢٣‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪53‬‬ ‫‪٢٤‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪53‬‬ ‫‪٢٥‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪53‬‬ ‫‪٢٦‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬پێشو‪ ،‬ل‪46‬‬ ‫‪٢٧‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلیمانی‪ ،‬ل‪22‬‬ ‫‪٢٨‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪22‬‬ ‫‪٢٩‬ـ���ـ م��ه‌ب��ه‌س��ت ل��ه‌ دی����ارده‌ ل��ه‌ رێ��ب��ازی‬ ‫پۆزیتیڤیزمدا‪ ،‬وات ‌ه به‌بنه‌ماگرتنی هه‌موو‬ ‫ئه‌و شتانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه رێی هه‌سته‌كانه‌و ‌ه‬ ‫پێیان ده‌گه‌ین‪ ،‬ب ‌ه بڕوای ئۆچەاڵن رێبازی‬ ‫پۆزیتیڤیزم هه‌موو ئه‌و شتان ‌ه ده‌كات ب ‌ه‬ ‫كه‌ره‌سه‌ی تووێژینه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌كه‌ون ‌ه به‌ر‬ ‫هه‌سته‌كانمان‪.‬‬ ‫‪٣٠‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ .‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪92‬‬

‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلیمانی‪ .‬ل‪269‬‬ ‫‪٣١‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬پێشو‪ ،‬ل‪270‬‬ ‫‪٣٢‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی چواره‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ل��وق��م��ان ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن���ج‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪265‬‬ ‫‪٣٣‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪256‬‬ ‫‪٣٤‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬وەرگێڕانی‪:‬‬ ‫لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬چاپی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬سلیمانی ل‪308‬‬ ‫‪٣٥‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪315‬‬ ‫‪٣٦‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬ل‪318‬‬ ‫‪٣٧‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬پێشو‪ .‬ل‪323‬‬ ‫‪٣٨‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی چواره‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ل��وق��م��ان ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن���ج‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪273‬‬ ‫‪٣٩‬ــ ه‪.‬م‪.‬س ل‪273‬‬ ‫‪٤٠‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دیموكراتی به‌رگی سێیه‌م‪،‬‬ ‫وەرگێڕانی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ره‌نج‪ ،‬سلێمانی ‪ ،2010‬ل‪240‬‬ ‫‪٤١‬ــ ه‪.‬م‪.‬س‪ .‬پێشو‪ .‬ل‪241‬‬ ‫‪٤٢‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی‪ ،‬به‌رگی چواره‌م‪ ،‬وه‌رگێرانی‪:‬‬ ‫ل��وق��م��ان ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی ره‌ن���ج‪،‬‬ ‫سلێمانی ‪ ،2011‬ل‪277-243‬‬ ‫‪٤٣‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ��ۆچ��ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دیموكراتی‪ .‬به‌رگی سێیه‌م‪،‬‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ره‌نج‪ ،‬سلێمانی ‪ ،2010‬ل‪160‬‬ ‫‪٤٤‬ــ ه‪ .‬م‪.‬س‪ ،‬پێشو‪ ،‬ل‪161‬‬ ‫‪٤٥‬ــ ه‪ .‬م‪.‬س‪ ،‬پێشو‪ ،‬ل‪234‬‬ ‫‪٤٦‬ــ ه‪ .‬م‪.‬س‪ .‬ل‪236‬‬ ‫‪٤٧‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬پێشو‪ ،‬ل‪296‬ــ‪297‬‬ ‫‪٤٨‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪297‬‬ ‫‪٤٩‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬پێشو‪ ،‬ل‪298‬‬ ‫‪٥٠‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪307‬‬ ‫‪٥١‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪304‬‬ ‫‪٥٢‬ــ ه‪ .‬م‪ .‬س‪ ،‬ل‪304‬‬ ‫سه‌رچاوه‌كان‬ ‫نووسینه‌كانی نووسه‌ر‬ ‫‪١‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن‪ ،‬ل��ه‌ ده‌وڵ��ه‌ت��ی‬ ‫راهیبی سۆمه‌ره‌و ‌ه به‌ره‌و شارستانییه‌تی‬ ‫دی��م��وك��راس��ی��ان��ه‌‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬لوقمان‬ ‫ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا‪ ،‬ب��ه‌رگ��ی ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫ئازادی‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬په‌رتووكی‬ ‫ی��ه‌ك��ه‌م‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی ‪.2009‬‬ ‫‪٣‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆج���ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬په‌رتووكی‬ ‫دووه‌م‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬په‌رتووكی‬ ‫سێیه‌م‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪،‬‬

‫‪93‬‬

‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ���ـ ع��ه‌ب��دوڵ�ڵا ئ���ۆچ���ەاڵن‪ ،‬مانیفستۆی‬ ‫شارستانێتی دی��م��وك��رات��ی‪ ،‬په‌رتووكی‬ ‫چ��واره‌م‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬لوقمان عه‌بدوڵاڵ‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی‪.‬‬ ‫‪٦‬ـ��ـ عه‌بدوڵاڵ ئ��ۆچ��ەاڵن‪ :‬هه‌ڵبژارده‌كان‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ئازادی‪ ،‬هه‌ولێر ‪.2003‬‬ ‫‪٧‬ـ��ـ دی��دارێ��ك��ی رۆژن��ام��ه‌وان��ی ل�� ‌ه نێوان‬ ‫عه‌بدوڵاڵ ئۆچەاڵن‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬پ‪ .‬یاڵچن‬ ‫كوچوك‪ ،‬داستانی ژیانه‌وه‌‪ ،‬و‪ .‬رۆنامه‌ی‬ ‫رۆژی واڵت‪ ،‬چ��اپ‪ :‬كتێبخانه‌ی یادگار‪،‬‬ ‫چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی ‪.2011‬‬ ‫‪٨‬ــ عه‌بدوڵاڵ ئۆچەاڵن‪ ،‬نه‌خشه‌ی رێگا‪،‬‬ ‫وەرگ���ێ���ڕان���ی گ���ۆڤ���اری رۆژی واڵت‪،‬‬ ‫چاپخانه‌ی ره‌نج‪ ،‬سلێمانی ‪.2011‬‬ ‫چه‌ند سه‌رچاوه‌یه‌کی‌تر‪ ،‬ك ‌ه سودم لێیان‬ ‫بینیوه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ���ـ ف��ه‌ره��ه‌ن��گ��ی ن���وێ‌‪ ،‬وەرگ��ێ��ڕان��ی (ل��ه‬ ‫‌فارسییه‌وه‌)‪ :‬بورهان قانع‪ ،‬چاپخانه‌ی‬ ‫قانع‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی‪.2003‬‬

‫‪٢‬ــ فه‌رهه‌نگی سیاسی‪ ،‬وەرگێڕانی (له‬ ‫‌فارسییه‌وه‌)‪ :‬زاهیز محه‌مه‌دی‪ ،‬یاسین‬ ‫ح��اج��ی زاده‌‪ ،‬چ��اپ��خ��ان��ه‌ی وه‌زاره‌ت�����ی‬ ‫په‌روه‌رده‌‪ ،‬هه‌ولێر ‪.2006‬‬ ‫ێ ل ‌ه‬ ‫‪٣‬ــ د‪ ،‬حه‌مید عه‌زیز‪ :‬فه‌لسه‌فه‌ی نو ‌‬ ‫ئه‌وروپا‪ ،‬چاپخانه‌ی رۆژه��ه‌اڵت‪ ،‬هه‌ولێر‬ ‫‪.2011‬‬ ‫‪٤‬ـ�����ـ ئ���ان���ت���ۆن���ی گ���ی���دن���ز‪ :‬س���ی���اس���ه‌ت‌و‬ ‫س��ۆس��ی��ۆل��ۆج��ی��ا ل�� ‌ه ئ��ه‌ن��دێ��ش��ه‌ی ماكس‬ ‫ڤیبه‌ردا‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬عومه‌ر ره‌سوڵ‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌كانی وه‌زاره‌تی رۆشنبیری‌و‬ ‫الوان‪ ،‬هه‌ولێر‪.2010‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ د‪ ،‬م��ح��ه‌م��ه‌د ك��ه‌م��ال‪ :‬نیتشه‌و پاش‬ ‫ت���ازه‌گ���ه‌ری‪ ،‬ده‌زگ����ای چ���اپ‌و په‌خشی‬ ‫سه‌رده‌م‪ ،‬چاپی دووه‌م‪ ،‬سلێمانی ‪.2009‬‬ ‫‪٦‬ــ د‪ ،‬حه‌مید عه‌زیز‪ :‬فه‌لسه‌فه‌ی سه‌رده‌می‬ ‫رۆمانتیكی‪ ،‬چاپخانه‌ی موكریانی‪ ،‬هه‌ولێر‬ ‫‪.2010‬‬ ‫‪٧‬ــ زنجیر ‌ه ده‌رسووتاره‌كانی‪ :‬د‪ ،‬حه‌مید‬ ‫عه‌زیز‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی رۆمانیك‪،‬‬ ‫به‌شی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬هه‌ولێر ‪.2012‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪94‬‬

‫ئه‌قاڵنییه‌تی گوتاری نه‌ته‌وه‌یی له‌ خه‌باتی په‌كه‌كه‌دا‬ ‫‪The nationality of national discourse in the straggle of PKK‬‬

‫رایان عوسمان‬ ‫‪By: Ryan Osman‬‬

‫‪95‬‬

‫له‌وه‌ته‌ی ك��ورد هه‌بووه‌‪ ،‬ناسیۆنالیزم‌و‬ ‫س��ه‌رج��ه‌م ب��ی��ری رزگ��اری��خ��وازی��ی ئه‌م‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ واب��ه‌س��ت��ه‌ی م���ان‌و م���ردن‌و‬ ‫سه‌نگه‌رو شاخ بووه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه له‌به‌ر ئه‌و ‌ه نا‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كوردبوون‌‪ ،‬ئیدی‬ ‫شۆفێنیزمی عه‌ره‌بی‌و توركی پێناسه‌یان‬ ‫ك���ردوون‪ ،‬که ل ‌ه ره‌چه‌ڵه‌كی جنۆكه‌كان‬ ‫بوون‌‪ .‬به‌ڵكو له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كورد هه‌میشه‬ ‫وابه‌سته‌ی ئ���ازادی ب��ووه‌‪ .‬ئ��ازادی��ش ل ‌ه‬ ‫شاخه‌كانه‌و ‌ه ب ‌ه سه‌نگه‌رگرتن له‌وی‌تری‬ ‫س���ه‌رده‌س���ت‌و دوژم����ن ه��ات��ۆت�� ‌ه ب���وون‪.‬‬ ‫هه‌میش ‌ه پشتگیریی ئ���ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌م‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه كوردبوون په‌یوستییه‌كی ل ‌ه‬ ‫بننه‌هاتووی ب ‌ه خه‌باتی شاخ‌و مانه‌وه‌ی‬ ‫كورد له‌شاخه‌و ‌ه هه‌یه‌؛ زۆربه‌ی جاریش‬ ‫وا بیرم ك��ردۆت��ه‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه ئێستاشه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كوردبوون ل ‌ه شاخبوونه‌و ‌ه ببینمه‌وه‌‪ .‬ئایا‬ ‫ئه‌م نهێنیی ‌ه چییه‌‪ ،‬ك ‌ه كورد هه‌میش ‌ه ب ‌ه‬ ‫چه‌شنێك ب ‌ه شاخه‌و ‌ه په‌یوه‌سته بووه؟‬ ‫هه‌مووان به گشتی ل ‌ه كۆمه‌ڵی جیهانیدا‬ ‫پ��ێ��ی��ان وای����ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ك����ورد ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ئاشتیخوازه‌‌و هیچ ك��ات نه‌یویستوو ‌ه‬ ‫جه‌نگ بكات ‌ه ئامانجی نه‌ته‌وه‌یی خۆی‪،‬‬ ‫به‌اڵم هه‌میش ‌ه كوردبوون په‌یوه‌ستبوونیش‬ ‫ب��وو ‌ه ب ‌ه خه‌باتی چه‌كداری‌و مانه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ێ ب��وون��ی ئ���ه‌و خ��ه‌ب��ات��ه‌‪،‬‬ ‫ش��اخ��ه‌ك��ان‌‪ .‬ب�� ‌‬ ‫س���ه‌رج���ه‌م ش��ۆڕش��ه‌ك��ان��ی ب���ێ ئ��ام��ان��ج‬ ‫م��اون��ه‌ت��ه‌وه‌‪ .‬ك��ه‌وات�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی ك��وردی بۆ‬ ‫مانه‌و ‌ه ل ‌ه شاخ هانداوه‌‪ ،‬نه‌هاتنه‌پێشه‌وه‌ی‬ ‫دراوسێ‌و نه‌ته‌و ‌ه سه‌رده‌سته‌كان بووه‌‪،‬‬

‫ك ‌ه وه‌ك پێویست كوردیان وه‌ك نه‌ته‌وه‌‌و‬ ‫وه‌ك گه‌لێكی خ����اوه‌ن م���اف‌و خ���اوه‌ن‬ ‫چاره‌نووسی خۆی ته‌ماشا نه‌كردووه‌‪.‬‬ ‫بۆچوونێكی‌تریش هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كورد خۆی‬ ‫ئازادیخوا بووه‌‌و نه‌یهێشتوو ‌ه نه‌ته‌وه‌ی‬ ‫سه‌رده‌ست بیخات ‌ه ژێر ركێفی خۆیه‌وه‌‌و‬ ‫هه‌میش ‌ه مانه‌وه‌ی ل ‌ه شاخه‌كاندا‪ ،‬مانه‌و ‌ه‬ ‫ب��وو ‌ه به‌و ئازادییه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خۆی ویستی‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی ه��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ن��ه‌ك ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫سه‌رده‌سته‌كانه‌و ‌ه بۆی دی��اری كرابێت‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆ ب ‌ه په‌یامه‌كه‌ی ئۆچه‌اڵن ئێم ‌ه ده‌بێت‬ ‫ئ��ه‌و تێگه‌یشتن ‌ه ده‌ستكاری بكه‌ین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫كورد ده‌بێت بۆ هه‌تای ‌ه ده‌ست ب ‌ه شاخه‌و ‌ه‬ ‫بگرێت‌و ل ‌ه ئه‌گه‌ری به‌ده‌ستهێنانی مافی‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی��دا پێویست ‌ه ش��ار وێستگه‌ی‬ ‫هه‌میشه‌یی بێت‪ ،‬نه‌ك دووه‌م��ی خه‌باتی‬ ‫ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی ك���ورد ب��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌ر چ��ی تا‬ ‫ئێستاش ل ‌ه پارچه‌كانی‌تری كوردستاندا‪،‬‬ ‫مانه‌و ‌ه ل ‌ه شاخ‌و بێبه‌شكردنی نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫سیاسیی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی وای��ك��ردووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شاخه‌كان شوێنی به‌رهه‌مهێنانی گوتاری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و وه‌ستانه‌وه‌و به‌رگریكردن بن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م ‌ه وێستگه‌یه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه داهاتووی‬ ‫س���ه‌رج���ه‌م پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ب��وون��ی ك����ورد ب ‌ه‬ ‫ش��اخ��ه‌ك��ان��ه‌و ‌ه ده‌گ��ۆڕێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م په‌یامی‬ ‫ئ���اش���ت���ی‌و ب���ه‌ش���داری���ك���ردن���ه‌ی ش���ار‪،‬‬ ‫سازشكردن نیی ‌ه له ‌سه‌ر به‌جێهێشتنی‬ ‫ئه‌و په‌یوه‌ستبوونه‌ی‪ ،‬ك ‌ه باسكرا؛ ئه‌وه‌ند ‌ه‬ ‫هه‌ی ‌ه ك��ورد له‌م دۆخ��ه‌دا توانیویه‌تی ل ‌ه‬ ‫ب��اك��ووردا ت���ورك ن��اچ��ار ب��ک��ات دان ب ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪96‬‬

‫س��ه‌رج��ه‌م ن��ه‌وت��راوه‌ك��ان ل��ه‌ب���اره‌ی ئه‌و‬ ‫مێژوو ‌ه ته‌ڵخه‌و ‌ه بنێت‪ ،‬ك ‌ه دۆزی خودی‬ ‫توركیشی ل ‌ه یه‌کێتیی ئه‌وروپادا خستۆت ‌ه‬ ‫كێشه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌گه‌ر وانه‌بێت‪ ،‬كورد‬ ‫له‌و پارچه‌یه‌‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی خه‌باتی چه‌كداری‬ ‫په‌كه‌كه‌‪ ،‬ه��ه‌ر زوو ده‌یتوانی له ‌ب��اره‌ی‬ ‫داواكانییه‌و ‌ه سازش بكات‪ ،‬ئه‌م وه‌ستان‌و‬ ‫كۆڵنه‌دان ‌ه ل ‌ه خۆی له خۆیدا‪ ،‬وایكردووه‌‬ ‫ك���وردب���وون ب��ۆ ق��ۆن��اغ��ێ��ك��ی گرنگتری‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆی ش��ار ئ��ام��اده‌ب��ك��ات‪ .‬ه��ه‌ر چه‌ند‬ ‫مانه‌و ‌ه ل ‌ه ش��اخ مسۆگه‌رکردنی دانانی‬ ‫ستراتیژو شوێنگه‌ی تێفكرین‌و گوتارو‬ ‫ئاڕاسته‌ی سیاسیی‌و ته‌نانه‌ت چاالكی‌و‬ ‫خه‌باتی پارتیزانیی ك��ورد بۆ ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆی بووه‌‪ .‬شاخ وه‌ك پێگه‌یه‌كی گرنگ‬ ‫بۆ (ن��ا) ك��ردن ب��وو ‌ه به‌رامبه‌ر سه‌رجه‌م‬ ‫به‌رهه‌مهێنراو ‌ه ترسناكه‌كانی دژ ب ‌ه كورد‪،‬‬ ‫ب���ه‌رام���ب���ه‌ر م���ان���ه‌وه‌ ب��� ‌ه س��ه‌رب��ه‌س��ت��ی‌و‬ ‫خ��ودم��وخ��ت��اری‪ ،‬ب��ه‌رام��ب��ه‌ر م��ان��ه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ت��ی��اچ��وون‪ .‬ئیتر ش��اخ�� ‌هك��ان شوێنگه‌ی‬ ‫ئۆرگانیزه‌بوونی سیاسی‌و سه‌ربازی‌و‬ ‫مانه‌و ‌ه ب ‌ه سه‌ربه‌خۆیی بوون‪ .‬هه‌میش ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م هاوكێشه‌ی ‌ه ب�� ‌ه دزه‌ك���ردن���ه‌‌ی نێو‬ ‫ریزه‌كانی خه‌باتی ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه‌‌و هاندانی‬ ‫ب�����ۆ ه����ێ����ن����ان����ه‌وه‌ی ئ������ه‌م خ���ه‌ب���ات���ه‌‌و‬ ‫ناچیزكردنه‌وه‌ی ب ‌ه پادداشتكردن‌و پێدانی‬ ‫پێگه‌‌و شوێنی سیاسیی ل ‌ه شاره‌كان ل ‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م پارچه‌كاندا یه‌كه‌مین هه‌نگاوی‬ ‫كوشتنی ئه‌م ئۆرگانیز ‌ه بوون ‌ه نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫سیاسیی ‌ه بووه‌‪ ،‬ك ‌ه دوژمن وه‌ك به‌شێك‬

‫ل ‌ه كێشه‌و مه‌ترسییه‌كانی بۆ سه‌ر قه‌واره‌و‬ ‫بنه‌ماو به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه یه‌كپارچه‌ییه‌كانی‬ ‫خ��ۆی ت��ه‌م��اش��ای ك����ردووه‌‪ .‬ل�� ‌ه خه‌باتی‬ ‫سه‌رجه‌م به‌شه‌كانه‌و ‌ه بیگره‌‌و ته‌ماشای‬ ‫بكه‌‪ ،‬ده‌بینیت ئ��ه‌م هه‌وڵی كپكردنه‌وه‌‌و‬ ‫بیده‌نگكردن‌و ك��ردن��ه‌و ‌ه ب�� ‌ه به‌شێك ل ‌ه‬ ‫گشت‪ ،‬هه‌میش ‌ه هه‌وڵی یه‌كه‌می دوژمن‌و‬ ‫ه��ێ��زی س��ه‌رده‌س��ت ب���وو ‌ه ب��ۆ كوشتن‌و‬ ‫س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی گ��وت��اری‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی كورد‪ .‬بۆی ‌ه كاتێك كورده‌كان ل ‌ه‬ ‫هه‌رشوێنێك ویستبێتیان ئه‌م خه‌بات ‌ه بۆ‬ ‫شاره‌كان بگوازنه‌وه‌‪ ،‬یان ئه‌وه‌بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌شێك ل ‌ه سازشكردنی مافی ب��ه‌دواو ‌ه‬ ‫ب������ووه‌‪ ،‬ی����ان ده‌ب������وو ش���ۆرش���ێ���ك بۆ‬ ‫به‌ده‌زگاییكردنی ئه‌م خه‌باتان ‌ه پێكبهێنن‪،‬‬ ‫ك ‌ه توانای درێژكردنه‌وه‌شی بۆ شاره‌كان‬ ‫هه‌بێت‪ .‬لێره‌و ‌ه ل ‌ه خه‌باتی رزگاریخوازی‬ ‫په‌كه‌ك ‌ه وه‌ك هێزی به‌رگری نه‌ته‌وه‌یی‌و‬ ‫خاوه‌نی گوتارێكی پته‌وی ناسیۆنالیستی‬ ‫ده‌دویێن‪ .‬ئه‌ویش له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م پارت ‌ه‬ ‫چه‌كداریی ‌ه ل�� ‌ه م���اوه‌ی دوورو درێ��ژی‬ ‫خ��ه‌ب��ات��ی خ���ۆی���دا ئ���ه‌گ���ه‌ر چ���ی خ���اوه‌ن‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��ی��ه‌ك��ی دی��اری��ك��راوو خ���اوه‌ن‬ ‫ك��ارن��ام��ه‌ی سیاسی‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی پته‌‌وو‬ ‫روون ب��ووه‌‪ ،‬ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی خ��ۆی وه‌ك‬ ‫ه��ێ��زێ��ك��ی ب���ێ ن��اس��ن��ام�� ‌ه ن��اس��ێ��ن��راوه‌و‬ ‫مه‌ترسیه‌كانی سه‌ر جۆری خه‌باتكردنیشی‬ ‫بۆ تیرۆر گۆر دراون‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م پارت ‌ه‬ ‫ه��ێ��ش��ت��ا چ���اره‌ن���ووس���ی خ����ۆی دی����اری‬ ‫نه‌كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه شاخه‌وه‌كان ده‌ست وه‌ر‬

‫‪97‬‬

‫بدات‪ .‬سه‌ره‌تا ده‌بێت ل ‌ه پشوو درێژی‌و‬ ‫كێشه‌ی ش��ون��اس��ه‌و ‌ه قس ‌ه بكه‌ین‪ .‬ئه‌م‬ ‫گ��رووپ�� ‌ه ب�� ‌ه درێ��ژای��ی ك��ارك��ردن��ی خۆی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی دووچ���اری ب��ووه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬كێشه‌ی‬ ‫ناسنامه‌‌و تێگه‌یشتنی ده‌وره‌ب���ه‌ر بوو ‌ه‬ ‫لێی؛ پێناسه‌كردن وه‌ك گرووپێكی خاوه‌ن‬ ‫مه‌ترسی بۆ س��ه‌ر ناوچه‌كه‌‌و بۆ سه‌ر‬ ‫جیهان‪ ،‬بواری ده‌ركه‌وتنی وه‌ك گرووپی‬ ‫خ��اوه‌ن په‌یامی نه‌ته‌وه‌یی‌و ئامانجدارو‬ ‫خ��اوه‌ن كێشه‌ی ره‌وای تێدا له‌نێو برد‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م گ��رووپ�� ‌ه ل��ه‌وه‌ت��ه‌ی ه��ه‌ی�� ‌ه كێشه‌ی‬ ‫ده‌ركه‌وتنی وه‌ك خۆی لێسه‌نراوه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ب ‌ه تۆمه‌تباركردنی ئه‌و شێوازه‌ی‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه خ��ه‌ب��ات��ی ل��ه ‌س���ه‌ر ك�����ردووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫پشوودرێژی‌و ئامانجی روون وای له‌م‬ ‫گرووپ ‌ه كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه هه‌میش ‌ه بۆ مانه‌وه‌‌و‬ ‫ناساندنی خه‌باتی ره‌وای خۆی به‌رده‌وام‬ ‫بێت تا ئه‌و كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه كارنامه‌ی سیاسیی‬ ‫خۆی بۆ كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی ئاشكرا‬ ‫ده‌ب���ێ���ت‪ .‬ل���ێ���ره‌و ‌ه پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه ه���ه‌م ل��ه‌ب��ه‌ر‬ ‫كوردبوونی‌و هه‌م له‌به‌ر ئه‌وه‌ش‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تێكی چه‌شنی توركیادا ده‌ستبه‌كار‬ ‫بوو‪ ،‬ماوه‌یه‌كی دوورو درێژ ده‌ستی ب ‌ه‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆژی��اك��ه‌ی خ��ۆی��ه‌و ‌ه گ���رت‌و ئه‌و‬ ‫وێنه‌یه‌ی بۆ دونیا گۆری‪ ،‬ك ‌ه پێیان وابوو‬ ‫ئ��ه‌م پ��ارت�� ‌ه شتێك زی��ات��ر ل�� ‌ه گروهێكی‬ ‫تیرۆریستی نییه‌‪ .‬گریمانه‌یه‌ك هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك���وردب���وون ل�� ‌ه ش��اخ��ه‌ك��ان س���ه‌روه‌ری‬ ‫زێده‌تری تێدابووبێت‌و سازشكردن ل ‌ه‬ ‫شاخ وات��ای سازشكردنی نه‌ته‌وه‌یی بۆ‬

‫ك����ورد ب��ووب��ێ��ت ل�� ‌ه ه���ه‌ر ب����ارو دۆخ‌و‬ ‫زه‌مه‌نێكدا‪ ،‬به‌اڵم په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ش‪،‬‬ ‫ك ‌ه خاوه‌نی رێكخستنی به‌هێزو ده‌زگای‬ ‫گ����ه‌وره‌ی ئ��ۆرگ��ان��ی��زه‌ك��ردن��ی گ���ه‌وره‌ی‬ ‫شاریی بوو؛ ب ‌ه هیچ چه‌شنێك نه‌بینراو ‌ه‬ ‫شار هه‌ڵبژێرێت‪ .‬ئه‌م ‌ه ئه‌وه‌مان نیشان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ك ‌ه شاخ سیمبولی پشوودرێژی‌و‬ ‫ب���ی���ن���اك���ردن���ه‌وه‌ی ن���اس���ن���ام���ه‌و دۆزی‬ ‫راسته‌قینه‌بووه‌‌و په‌كه‌ك ‌ه ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی‬ ‫به‌شه‌كانی‌تره‌و ‌ه هه‌میش ‌ه گوێی ب��ه‌و ‌ه‬ ‫نه‌داوه‌‪ ،‬ك ‌ه چ جۆرێك ده‌بینرێت‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ل���ه‌م س���ات���ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه ه��ی��چ پاڵپشتییه‌كی‬ ‫جیهانیشی ن��ه‌ب��ووه‌‪ ،‬ل�� ‌ه خه‌باتی خۆی‬ ‫دانه‌بڕاوه‌‪ .‬بۆی ‌ه ئه‌گه‌ر كوردبوونی شاخ‬ ‫ره‌مزی سه‌قامگیری‌و به‌رگری بووبێت‪،‬‬ ‫ه��ی��چ ه��ێ��زێ��ك��ی‌ت��ر ه��ێ��ن��ده‌ی ئ���ه‌م پ��ارت�� ‌ه‬ ‫ێ وه‌ها پشتیوانییه‌كی هیچ‬ ‫نه‌یتوانیوو ‌ه ب ‌‬ ‫ه��ێ��زو گ��ه‌الن��ێ��ك��ی‌ت��ری س��ت��ه‌م��ل��ێ��ك��راوی‬ ‫هاوچه‌شن‪ ،‬درێ��ژ ‌ه ب ‌ه خۆی ب��دات‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ه��اوك��ات ل�� ‌ه گ���ه‌ڵ درێ�����ژه‌دان ب��ه‌ وه‌ه��ا‬ ‫خه‌باتێك‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه له ‌سه‌ریشی بووه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫وێنه‌ی راسته‌قینه‌ی خۆی بۆ دونیا نیشان‬ ‫ب���دات‪ .‬گۆرینی ئ��ه‌و شوناس ‌ه ن��ه‌گ��ۆڕو‬ ‫م����ه‌ت����رس����ی����داره‌ی ئ�����ه‌م گ����رووپ���� ‌ه ب�� ‌ه‬ ‫ده‌ستگیركردنی رێبه‌ره‌كه‌ی گۆرانكاری‌و‬ ‫گه‌ور ‌ه ب ‌ه خۆه‌و ‌ه ده‌بینێت‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌و‬ ‫پارت‌و الیه‌نانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه خه‌باتی سیاسییان‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردووه‌‪ ،‬تاك ‌ه هه‌نگاوی كۆتایی‌و‬ ‫ل���ێ���س���ه‌ن���دن���ه‌وه‌ی گ���ه‌ش���ه‌ك���ردن���ی���ان ب ‌ه‬ ‫ده‌ستگیركردنی وێنه‌و روخساری یه‌كه‌م‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪98‬‬

‫دیاریان كۆتایی دێت‪ ،‬به‌اڵم خه‌باتی ئه‌م‬ ‫پ��ارت�� ‌ه ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه ل��ه‌ب���ه‌رده‌م ئه‌م‬ ‫گ��ۆران��ك��اری��ی�� ‌ه گ���ه‌وران���ه‌دا‪ ،‬ت��ا دێ���ت بۆ‬ ‫س�����ه‌ره‌و ‌ه ه��ه‌ڵ��ده‌ك��ش��ێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م�� ‌ه چ��ه‌ن��د‬ ‫شتێكمان بۆ روون ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ل��ه‌وان�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ئ��ۆچ��ه‌اڵن خ��اوه‌ن‬ ‫پره‌نسیپ‌و به‌رنامه‌یه‌كی وه‌ها نییه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوچه‌یی‌و بۆ ته‌نیا نه‌ته‌وه‌یه‌كی دیاریكراو‬ ‫بێت‪ .‬ئه‌گه‌ر سه‌رنجی به‌رگرینامه‌كانیشی‬ ‫ب��ده‌ی��ن‪ ،‬ره‌خ��ن��ه‌ك��ان��ی ئ��ه‌و ل�� ‌ه سیستمی‬ ‫داده‌وه‌ری‌و س��ه‌رج��ه‌م چ��ه‌م��ك‌و نرخ ‌ه‬ ‫گه‌ردوونیه‌كانی‌تری ئ��ه‌وروپ��ا له ‌سه‌ر‬ ‫مه‌سه‌له‌ی داگیركاری‌و قۆرخكاریی ‌ه نه‌ك‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی بنه‌ره‌تی ل ‌ه سه‌ر كورد بن‪.‬‬ ‫ك���وردب���وون ب��ی��ان��ووی��ه‌ك��ی ئ��ه‌م رێ��ب��ه‌ر ‌ه‬ ‫بیرمه‌نده‌ی ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ره‌خنه‌كانی خۆی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئیمپراتۆریای ساخته‌ی ماف‌و‬ ‫ئازادییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئ��ه‌وروپ��ا ناسراوه‌‪،‬‬ ‫ی ئۆچه‌اڵن‬ ‫كه‌شف ب��ك��ات‪ ،‬ئ��ه‌و وێنه‌یه‌ ‌‬ ‫نیشانی ده‌دات‪ ،‬ته‌نیا وێنه‌ی كورد نییه‌‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ی��ا ب��ۆ ك���ورد ن��ی��ی��ه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و گ��ه‌الن��ی‬ ‫ژێ��رده‌س��ت��ه‌و ‌ه ه��اوچ��ه‌ش��ن��ی كوردییش‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬له‌و ‌ه سه‌رووتریش‪ ،‬ئۆچه‌اڵن‬ ‫ل ‌ه پێناو هاونیشتیمانیی یه‌كسانی جیهانیدا‬ ‫تێده‌كۆشێت‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ل�� ‌ه زی��ن��دان��ه‌و ‌ه ئه‌م‬ ‫رێبه‌ر ‌ه ده‌توانێت ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ئه‌قاڵنیی‬ ‫تێكسته‌كانی خ��ۆی له ‌ب��اره‌ی ئ��ازادی‌و‬ ‫به‌رگریی ماف ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانه‌و ‌ه ده‌ست‬ ‫پێبكات‪ .‬خاڵێكی‌تری گه‌شه‌سه‌ندنی پانتایی‬ ‫ئه‌م پارت ‌ه بریتیی ‌ه له‌وه‌ی خاوه‌نی میتۆدو‬

‫رێگای خه‌باتكردنی ئه‌قاڵنییه‌‪ ،‬راسته‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ه��ه‌ر ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه خه‌باتی چه‌كداری‌و‬ ‫ش��اخ‌و به‌رگری خ��ۆی ل ‌ه س��ه‌ر جه‌نگ‌و‬ ‫خه‌باتی سه‌ربازییان ‌ه ده‌ستپێكردووه‌‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی ده‌شێت ئه‌قاڵنییه‌تی ئه‌م‬ ‫پارت ‌ه روون بكاته‌وه‌‪ ،‬سازش نه‌كردن له‬ ‫‌س����ه‌ر م����اف‌و ب�����ه‌رده‌وام�����ی‌و پ��ه‌ڕگ��ی��ر‬ ‫ن��ه‌ب��وون��ه‌ك��ه‌ی��ه‌ت��ی‪ .‬هیچ ك��ات نه‌بینراو ‌ه‬ ‫پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه خ��ۆی ب�� ‌ه ئ��ه‌وان��ی ‌ت��ر بپێوێت‪،‬‬ ‫ن���ه‌ب���ی���ن���راوه‌ ل��� ‌ه س����ه‌ر ره‌خ��ن��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫پاڵپشتینه‌كردنی دون���ی���او ده‌وره‌ب�����ه‌ر ‬ ‫وه‌ستابێت‪ ،‬په‌كه‌ك ‌ه ب���ه‌رده‌وام ب��وو ‌ه بۆ‬ ‫گۆرینی ئه‌و شوناسه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫خۆی هه‌یبووه‌‪ .‬ته‌نیا شتێك‪ ،‬ك ‌ه په‌كه‌ك ‌ه‬ ‫ل ‌ه س��ه‌ری ب���ه‌رده‌وام ب��ووه‌‪ ،‬وننه‌كردنی‬ ‫رێباز ب��ووه‌‪ .‬له‌به‌ر ئ��ه‌وه‌ش ل ‌ه بنچینه‌دا‬ ‫په‌یامێكی مرۆیی نه‌ته‌وه‌ییانه‌ی هه‌بووه‌؛‬ ‫هه‌ستی به‌و ‌ه كردوو ‌ه ئه‌م ‌ه ل ‌ه زه‌مه‌نێكدا‬ ‫ه��ه‌ر ده‌بێت‪ ،‬ك ‌ه سه‌ركه‌وتن ب ‌ه ده‌ست‬ ‫ب��ه��ێ��ن��ێ��ت‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ده‌س����ت ب��ه‌ك��ارب��وون��ی‬ ‫به‌رده‌وامی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه سه‌ر خه‌باتی شاخ‌و‬ ‫ئۆرگانیزه‌بوونی مێژوویی ل ‌ه شاردا وای‬ ‫ك�����ردووه‌‪ ،‬ك�� ‌ه س��ی��اس��ه‌ت‌و دونیابینیی‬ ‫دوژمن ل ‌ه جه‌نگی سه‌ركوتكه‌رانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئاشتی‌و دیالۆگ بگۆرێت‪ .‬ئه‌وی ‌ه ئه‌مڕۆ‬ ‫مه‌ترسیدارترین پارچه‌ی ك��ورد‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��ورك��ی��ادای��ه‌‪ ،‬ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‬ ‫س����ه‌رده‌س����ت ن���اچ���ار ده‌ك������ات ب����ه‌ده‌م‬ ‫داخ��وازی��ی��ه‌ك��ان��ی��ه‌و ‌ه ب��ێ��ت‪ .‬ل�� ‌ه ه��ه‌م��ووی‬ ‫گرنگتر ئ��ه‌م��رۆ پ��ه‌ك��ه‌ك�� ‌ه توانییویه‌تی‬

‫‪99‬‬

‫پاڵپشتییه‌كی جیهانی دروس���ت بكات‌و‬ ‫ل��ێ��ره‌و ل��ه‌وێ‌ رێ��ك��خ��راوو گ��روپ��ی وه‌ه��ا‬ ‫ه��ه‌ب��ن‪ ،‬ئ���ه‌م چ��ه‌ش��ن�� ‌ه خ��ه‌ب��ات��ك��ردن�� ‌ه ب ‌ه‬ ‫چاره‌نووسی توركیا ل ‌ه یه‌كیه‌تی ئه‌وروپاو‬ ‫مه‌سه‌له‌ی دیموكراسیه‌ت‌و گه‌شه‌كردنی‬ ‫ێ بده‌نه‌وه‌‪ .‬ئه‌م تایپه‌ی‬ ‫ئه‌و واڵت��ه‌و ‌ه گر ‌‬ ‫خه‌باتكردنه‌‪ ،‬دونیای ل ‌ه سه‌ر ئه‌و هێڵ ‌ه‬ ‫تێگه‌یشتن ‌ه مه‌ترسیدار ‌ه بۆ دونیابینییه‌كی‬ ‫ێ بگۆڕێت‪ ،‬ئه‌ویش داننان ب ‌ه مافی‬ ‫ن��و ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی‌و سه‌رجه‌م مافه‌كانی‌تری كورد‬ ‫له‌و پارچه‌یه‌دایه‌‪ ،‬ك ‌ه ئۆچه‌اڵن هه‌نووك ‌ه‬ ‫وه‌ك رێبه‌رێكی گه‌وره‌‌و جێگه‌ی سه‌رنجی‬ ‫میدیای جیهانیی ده‌بینرێت‪ .‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫نابێت ئ��ه‌م هه‌وڵوێستانه‌ی كۆمه‌ڵگای‬ ‫جیهانیی بۆ سه‌ر مافی ره‌وای كورد له‌و‬ ‫پارچه‌یه‌دا وه‌ك دڵخۆشییه‌كی جێگیر چاو‬ ‫لێبكه‌ین‪ ،‬ب���ه‌اڵم ده‌ك��رێ��ت ئه‌قاڵنییه‌تی‬ ‫گ��وت��اری ناسیۆنالیستانه‌ی په‌كه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م بارودۆخه‌كان ب ‌ه گرنگ بزانین‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��رۆ ل�� ‌ه س��ای��ه‌ی ئ���ه‌و ئه‌قاڵنییه‌ته‌دا‬ ‫كۆمه‌ڵی جیهانی‌و زلهێزه‌كان ناچارن دان‬

‫ب��ه‌وه‌دا بنێن‪ ،‬ك ‌ه دونیابینیی خۆیان له‬ ‫‌سه‌ر كورد‌و ئه‌م پارته‌ش ل ‌ه ناونیشانێكی‬ ‫ت��ی��رۆری��س��ت��ی��ی��ه‌و ‌ه ب��ۆ ه��ێ��م��ای ئاشتی‌و‬ ‫سه‌قامگیری نه‌ته‌وه‌یی مه‌رجدار بگۆڕن‪.‬‬ ‫ئیتر ده‌وڵه‌تی تورك‪ ،‬یان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه دان‬ ‫ب���ه‌ م��اف��ی ن���ه‌ت���ه‌وه‌ی���ی‌و س��ی��اس��ی ئ��ه‌م‬ ‫پارچه‌یه‌دا ده‌نێت‪ ،‬یاخود ناچار ‌ه بیر ل ‌ه‬ ‫چاره‌نووسی خۆی بكاته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌وڵه‌تێك‬ ‫بمێنێته‌و ‌ه پرسیاری زۆری ل ‌ه سه‌ر بێت‪.‬‬ ‫ده‌بێت ئه‌و ‌ه بڵێین‪ ،‬ك ‌ه توركیاو كۆمه‌ڵی‬ ‫جیهانییش ن��ه‌ب��وون‪ ،‬ك ‌ه تێروانینیان بۆ‬ ‫ك��وردب��وون ده‌س��ك��اری ك��راب��ێ��ت (وه‌ك‬ ‫زۆرێ��ك ل ‌ه میدیاو چاودێرانی سیاسیی‬ ‫ناوچه‌كه‌و جیهانیش ده‌یانبینی)‪ ،‬به‌ڵك ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت��ی ئ��ه‌ق�ڵان��ی��ی��ان��ه‌ی ئ��ۆچ��ه‌اڵن‌و‬ ‫په‌كه‌كه‌و به‌رده‌وامی خه‌باتی رێكخراوو‬ ‫پارته‌كانی ‌ت��ری ك���وردی ئ��ه‌م پارچه‌ی ‌ه‬ ‫وای��ك��رد ده‌س��ت��ك��اری ئ��ه‌و تێگه‌یشتنان ‌ه‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆی ‌ه لێره‌و ‌ه گرنگی ئه‌و خه‌بات ‌ه‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪100‬‬

‫پڕۆسەی ئاشتیی کوردستانی باکوور‬ ‫‪The peace process in north of Kurdistan‬‬

‫وەرگێڕانی (لە تورکییەوە)‪ :‬عەبدوڵاڵ بابەکر‬ ‫‪ Translated (from Turkish) by: Abdullah Babakir‬‬

‫‪101‬‬

‫پ���ڕۆس���ەی ئ��اش��ت��ی ن���ێ���وان ح��ک��وم��ەت��ی‬ ‫ت��ورک��ی��او ک��وردەک��ان��ی ب��اک��وور ب��ەر لە‬ ‫ن��ەورۆزی ئیمساڵ بە سەردانی هاکان‬ ‫فیدان ی راوێژکاری دەزگای هەواڵگری‬ ‫میتی ت��ورک��ی��او پ��اش��ان ژم���ارەی���ەک لە‬ ‫پەرلەمانتارانی کوردی باکوور بۆ عەبدولاڵ‬ ‫ئۆچه‌اڵن لە بەندیخانەی ئیمڕاڵی دەستی‬ ‫پێکرد دوای ئ��ەوەش پەیامە گرنگەکەی‬ ‫ئۆجااڵن لە ئاهەنگی نەورۆزی دیاربەکر‬ ‫خ��وێ��ن��رای��ەوەو داوای ل��ە گ��ەری�لاک��ان��ی‬ ‫پەکەکە ک��رد‪ ،‬کە تورکیا بەجێ بهێڵن‌و‬ ‫بەرەو دەرەوەی سنوورەکان بکشێنەوە‪،‬‬ ‫ل��ەو کاتەوەقۆناغی یەکەمی پڕۆسەی‬ ‫ئاشتی ب��ە رێ��ک��ی ب��ەڕێ��وە دەچ��ێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫هەموو پڕۆسەکە لە سێ قۆناغ پێکهاتووە‪.‬‬ ‫واڵتانی ئەورۆپاو ویالیەتە یەکگرتوەکانی‬ ‫ئەمەریکاش دەستخۆشیان لەو پڕۆسەیە‬ ‫ک��رد‪ .‬تەنانەت ویالیەتە یەکگرتوەکانی‬ ‫ئەمەریکا لەکاتی سەردانەکەی ئەحمەد‬ ‫ت����ورک‌و وەف����دە ی����اوەرەک����ەی ب��ۆ ئ��ەو‬ ‫واڵت����ە‪ ،‬خ��ۆش��ح��اڵ��ی خ���ۆی دەرب����ڕی بە‬ ‫بەڕێوەچوونی رێکی پڕۆسەکە‪ .‬دی��ارە‪،‬‬ ‫ک��ە ئ���ەو پ��ڕۆس��ەی��ە خ��ۆش��ی��ەک��ی زۆری‬ ‫الی ک��وردی باکوورو زورب��ەی خەڵکی‬ ‫تورک‌و کوردی پارچەکانی تر دروست‬ ‫ک������ردوە‪ .‬ه����ەروەه����ا ب���ەه���ۆی گ��رن��گ��ی‬ ‫پڕۆسەکە ژمارەیەکی زۆر لە نووسەرانی‬ ‫تورک لەالپەڕەکانی ڕۆژنامە تورکیەکان‬ ‫نووسینی پۆزەتیف دەنووسن‪ .‬ئێمەش‬ ‫هەوڵ دەدەین بە رووماڵ کردنی هەندێک‬

‫لەو نووسینانەو ئەو هەوااڵنەی کە لەم‬ ‫بارەیەوە باڵوکراونەتەوە‪.‬‬ ‫ڕۆژنامەی رادیکاڵی تورکی لە ژمارەی‬ ‫رۆژی ‪ ٢٠١٣/٥/٢٦‬باسی بانگەوازەکەی‬ ‫عەبدولاڵ ئۆچه‌اڵن‌ی کرد‪ ،‬کە لە پەیامی‬ ‫ن��ەورۆزدا کردبووی‪ ،‬کە داوای کردبوو‬ ‫چوار کۆنفڕانس ئەنجام بدرێت‪ .‬لەو چوار‬ ‫کۆنفڕانسە یەکەمینیان لە ئەنکەرە لە‬ ‫رۆژی ‪٢٠١٣/٥/٢٥‬دا بەسترا‪ .‬کۆنفڕانسی‬ ‫دووەم���ی���ش ل��ە م��ان��گ��ی ح���وزەی���ران لە‬ ‫دیاربەکرو ئەوانی‌تریش بریار وای��ە لە‬ ‫هەولێرو برۆکسێل‌ی پایتەختی بەلجیکا‬ ‫ببەسترێن‪.‬‬ ‫ل��ە کۆنفرانسی ئاشتی‌و دیموکڕاسی‪،‬‬ ‫کە لە ئەنکەرە لە بارو دۆخێکی ئارامدا‬ ‫بەسترا‪ ،‬ژمارەیەکی زۆر لە رۆشنبیرو‬ ‫هونەرمەندو نوێنەرانی رێکخراوەکانی‬ ‫کۆمەڵگای مەدەنی تیایدا بەشداربوون‪،‬‬ ‫ک���ە س����ەر ب����ەاڵی����ەن‌و ئ��ای��دی��ۆل��ۆژی��ای‬ ‫ج��ی��اواز ب��وون‪ .‬وا ب��ری��ارە‪ ،‬کە کۆپیەک‬ ‫لە بەیاننامەی کۆتایی کۆنفڕانسەکە بۆ‬ ‫هەریەک لە رەج��ەب تایب ئەردۆغان‌ی‬ ‫سەرۆک وەزیران‌و عەبدولاڵ ئۆچه‌اڵن‌ی‬ ‫سەرۆکی بەندکراوی پەکەکە بنێررێت‪.‬‬ ‫ک��ۆن��ف��ڕان��س��ەک��ە ب���ە وت��ارێ��ک��ی س���ڕڕی‬ ‫سورەییا ئۆندەری پەرلەمانتاری سەر بە‬ ‫پارتی بەدەپە کرایەوە‪ ،‬کە تیایدا گرنگی‬ ‫کۆنفڕانسەکەی خ��س��ت��ەڕوو گ��وت��ی‪ :‬لە‬ ‫سەردەمی دامەزراندنی کۆماری تورکیادا‬ ‫پێکهاتە سەرەکیەکان هیچ حیسابێکیان‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪102‬‬

‫ب���ۆ ن���ەک���راو س��ی��س��ت��ەم��ەک��ە پ���ەن���ای بۆ‬ ‫زوڵ��م‌و زۆری بردو لە سەر رێڕەوێکی‬ ‫دواکەوتووانە رۆیشت‪ .‬ئۆندەر هەروەها‬ ‫گوتی‪ :‬لە کاتێکدا‪ ،‬کە لەو راستیانە ورد‬ ‫دەب��ی��ن��ەوەو کۆنفڕانسەکە ل��ە ئەنکەرە‬ ‫دەبەسترێت‪ ،‬شتێکی گرنگەو واتایه‌کی‬ ‫زۆر دەبەخشێت‪.‬‬ ‫دوای ئ�����ەوە م����ورادخ����ان م��ون��گ��ان‌ی‬ ‫نووسەرو شاعیری کوردستانی باکوور‬ ‫وتارێکی پێشکەش کرد‪ ،‬کە بەم شێوەیە‬ ‫دەستی پێکرد‪ :‬ئایا لەگەڵ کوردەکان چۆن‬ ‫ئاشت دەبینەوە؟ مونگان گوتی‪ :‬پێویستە‬ ‫رق‌و نەفرەتکردن لە خۆمان دابماڵین‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی لە ژیانماندا دەیبینین نابێت‬ ‫لە بیرمان بچێتەوەو پێویستە ئاشتی‬ ‫دەس��ت��ەب��ەر ب��ک��ەی��ن‪ .‬م��ون��گ��ان ه��ەروەه��ا‬ ‫گوتی‪ :‬لە تورکیادا تەنیا ت��ورک‌و کورد‬ ‫ناژین‪ ،‬لە کاتێکدا‪ ،‬کە باس لە ناسنامەی‬ ‫کوردی‌و زمان‌و خەباتی دەکرێ پێویستە‬ ‫راستیەکانی جیاوازیە چینایەتیەکانیشمان‬ ‫لەبیر نەچێتەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا وەک��و چۆن‬ ‫مافی ئەوانە دەپارێزرێ‪ ،‬کە ئایین‌و کتێبی‬ ‫پیرۆزیان هەیە‪ ،‬پێویستە مافی ئەوانەش‬ ‫بپارێزرێ کە هیچ بڕوایەکی ئایینیان نییە‪.‬‬ ‫هەروەها لەو کۆنفڕانسەدا یەشار کەمال‌ی‬ ‫نووسەری بەناوبانگی کورد ووتارێکی‬ ‫پێشکەش ب��ە ئ��ام��ادەب��وان ک��ردو تیایدا‬ ‫ئاماژەی بۆ برایەتی کردو گوتی‪ :‬جیهان‬ ‫کولتورێکی گوڵدارە‪ ،‬کلتوورەکان هەمیشە‬ ‫یەکتری بەخێو دەکەن‪ .‬ئەی گەلی تورک‪،‬‬

‫ئەی گەلی ک��ورد‪ ،‬هەموو ئەو گەالنەی‪،‬‬ ‫کە دەوڵەمەندیی کولتوریان لەم خاکەدا‬ ‫هەیە‪ ،‬ئ��ەو چارەسەریە بۆ هەمووتانە‪.‬‬ ‫وەرن با بە دڵ‌و بەگیان دەست بخەینە‬ ‫نێو دەستی یەکتریەوە‪ .‬داواکردنی زمان‌و‬ ‫شکۆمەندیی مافێکی بنەڕەتی‌و سروشتیە‪.‬‬ ‫ه��ەر ل��ەو کۆنفڕانسەدا وداد تورکالی‬ ‫نووسەری تورکیایی بەناوبانگ گوتی‪:‬‬ ‫پ��ڕۆس��ەی چ��ارەس��ەری ب��ە شێوەیەکی‬ ‫ئ��اس��ای��ی ب����ەردەوام����ە‪ .‬ب��ۆی��ەک��ەم ج��ارە‬ ‫خ��وێ��ن رش��ت��ن وەس���ت���اوە‪ .‬ل��ەب��ەر ئ��ەوە‬ ‫رێ���زو خۆشەویستیەکی زۆرم هەیە‬ ‫بۆ ئۆجااڵن‪ .‬ئەو کاریگەری هەبوو بۆ‬ ‫کردنەوەی رێگای چارەسەری‌و رێگاکەی‬ ‫کردەوە‪ .‬هەڵوێستی موراد قەرە ئیاڵن‌یش‬ ‫هەڵوێستێکی زۆر باش بوو‪.‬‬ ‫گولتەن کشاناک‌‌ی هاوسەرۆکی پارتی‬ ‫ئ��اش��ت��ی‌و دی��م��وک��راس��ی��ش ووت��ارێ��ک��ی‬ ‫پێشکەش بە ئامادەبوانی کۆنفڕانسەکە‬ ‫ک����ردو گ���وت���ی‪ :‬ئ���ەو پ���ڕۆس���ەی���ەی‪ ،‬کە‬ ‫ئێستا دەستی پێکردوە جیاوازی هەیە‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ��ەوان��ی پێشوو‪ ،‬ل��ەب��ەر ئ��ەوەی‬ ‫ئ���ەم پ��ڕوس��ەی��ەی ئێستا ش��ەف��اف��ی��ەت��ی‬ ‫تێدایە‪ ،‬چونکە لە پڕۆسەکانی پێشوودا‬ ‫گفتووگۆکان بە نهێنی ئەنجام دەدران‌و‬ ‫ه��ی��چ شتێک دەرب���ارەی���ان���ەوە ب��ۆ ڕای‬ ‫گشتی روون ن��ەدەک��رای��ەوە‪ .‬لەبەرئەوە‬ ‫ئەو گفتووگۆیانەی کە لەنێوان عەبدولاڵ‬ ‫ئۆچه‌اڵن‌و دەوڵ��ەت��دا بەڕێوە دەچێت بە‬ ‫مێژوویی هەژمار دەکرێن‌و رێچکەیەکی‬

‫‪103‬‬

‫ئەوتۆیان گرتوە‪ ،‬کە بۆ دواوە گەڕانەوەی‬ ‫ن��ەب��ێ��ت‪ .‬ک��ش��ان��اک ه����ەروەه����ا گ��وت��ی‪:‬‬ ‫پێویستە ئ��ەو ئاستەنگانەی ل��ەب��ەردەم‬ ‫س��ی��اس��ەت‌و خەباتی دی��م��وراس��ی��دا هەن‬ ‫هەڵبگیرێن‌و پێویستە ئەو پڕۆسەیە تاجی‬ ‫دەستوورێکی دیموکڕاسی بکرێتە سەر‪.‬‬ ‫لەم کۆنفڕانسەدا ئەم بابەتەش تاووتوێ‬ ‫دەکەین‪.‬‬ ‫ه��ەر س��ەب��ارەت ب��ە پ��ڕۆس��ەی ئاشتی‪،‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی رادی��ک��اڵ ل��ە ‪٢٠١٣/٥/٢٦‬دا‬ ‫دیدارێکی لەگەڵ هولیا کۆچییغیت‌ی ژنە‬ ‫ئەکتەری سینەمایی بەناوبانگی تورکیا‬ ‫سازکرد‪ ،‬کە ئەویش یەکێکە لە کەسانی‬ ‫دانا‪.‬‬ ‫هەموو ک��ەس خۆشەویستی‌و رێزێکی‬ ‫زۆری بۆ تۆ هەیە‪ .‬دوای نیو سەدە لە‬ ‫ژیانی هونەریت خۆت خستە پڕۆسەیەکی‬ ‫م��ەت��رس��ی��دارەوە‪ .‬ب��ە چ��ی هەستێک ئەو‬ ‫ئەرکەت پەسند کرد؟‬ ‫لە س��ەرەت��ادا بە هەڵە لێک درای���ەوە‪ .‬بە‬ ‫ئێمە دەگوترا‪ ،‬کە نازانین ئەرکەکانمان‬ ‫چ��ی��ەو ح��ک��وم��ەت دەی����ەوێ����ت ب��ەه��ۆی‬ ‫ئ��ێ��م��ەوە س��ی��اس��ەت��ی خ����ۆی ب���ە س��ەر‬ ‫خەڵکدا بسەپێنێت‪ ،‬بەاڵم بە پێچەوانەوە‪،‬‬ ‫ئێمە ب��ۆی��ە ئ��ەو ئ��ەرک��ەم��ان وەرگ��رت��وە‬ ‫ب��ۆئ��ەوەی بزانین لە پڕۆسەی ئاشتی‌و‬ ‫چارەسەریدا خەڵک چی دەڵێت‌و بیرو راو‬ ‫نیگەرانییەکانیان چیەو بە چی شێوەیەک‬ ‫دەتوانن هاریکاری ئەو پڕۆسەیە بکەن‌و‬

‫ئایا ئامادەین بۆ ئاشتبوونەوەو لەگەڵ‬ ‫کێدا ئاشت دەبینەوە؟ بۆ تاووتوێکردنی‬ ‫ئ��ەو بابەتانە لەگەڵ خەڵک‪ ،‬ئ��ەو ئەرکە‬ ‫بە ئێمە سپێرراوە‪ .‬من ئەو ئەرکەم زۆر‬ ‫ب��ە خۆشحاڵیەوە پەسند ک��رد‪ ،‬چونکە‬ ‫ماوەی سی ساڵە چەندین کەس گیانیان‬ ‫لە دەستداوەو چەندین ماڵ وێرانبوون‌و‬ ‫چەندین منداڵ بە بێ باوک ماونەتەوە‪.‬‬ ‫ئایا لە سەرەتادا دوو دڵ بووی؟‬ ‫کاتێک‪ ،‬کە بریارم دا ئەو ئەرکە بخەمە‬ ‫ئەستۆم نەمدەزانی‪ ،‬کە ئازایەتی دەوێت‪،‬‬ ‫بەاڵم ئێستا هەست بەوە دەکەم‪ ،‬کە ئەو‬ ‫کارە ئازایەتی پێویستە‪ .‬چونکە کەسانێک‬ ‫هەن‪ ،‬کە بە چارەسەری ئاشتی قایل نین‪.‬‬ ‫وا دی��ارە‪ ،‬کە داواک��ردن��ی ئاشتی بەالی‬ ‫ئ��ەوان��ەوە شتێکی خ��راپ��ەو ش��ەڕک��ردن‬ ‫رێگاچارەیەکی باشترە‪ .‬من لە بەرامبەر‬ ‫ئەوەدا زۆر سەرسام بووم‪ ،‬دەیانەوێ لە‬ ‫سەر حیسابی منداڵی خەڵکی ترو بەگیان‬ ‫لەدەستدانی گەنجی‌تر ئاشتی بنیات بنێن‌و‬ ‫بارو دۆخەکە هەر وەکو خۆی بمێنێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ە راس��ت��ی ئ���ەوە ل��ەگ��ەڵ وی��ژدان��ی من‬ ‫ناگونجێت‪.‬‬ ‫ئایا لەکۆبوونەوەکانتاندا زیاتر جەخت‬ ‫دەکەنە سەر شەڕو ملمالنێکان؟‬ ‫دی��ارە‪ ،‬کە لە پرۆسەی ئاشتیدا ئەوەی‬ ‫زیاتر باسی لێوە دەکری شەڕو ئەنجامە‬ ‫تاڵەکانیەتی‪ .‬ل��ەوێ��وە ب��اس دێ��ت��ە سەر‬ ‫چ��ارەس��ەری مەسەلەی ک���ورد‪ .‬شتێکی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪104‬‬

‫ئاشکرایە‪ ،‬کە هاوواڵتیانی ک��ورد تاکو‬ ‫ئ���ه‌م���ڕۆش م��اف��ی خ��ۆی��ان ن���ەدراوەت���ێ‪.‬‬ ‫بەاڵم ئەوەی تێبینیمان کردوەو گوێمان‬ ‫لێ ب��ووە‪ ،‬ئەوەیە‪ ،‬کە لە پاڵ مەسەلەی‬ ‫ک��وردی��دا چ��ەن��دی��ن م��ەس��ەل��ەی‌ت��ر ه��ەن‪،‬‬ ‫کە چ��ارەس��ەری��ان پێویستە‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫جیاوازی بیروباوەڕی ئایینی‌و عەقیدەو‬ ‫م��ەس��ەل��ەی ع��ەل��ەوی��ەک��ان��ە‪ .‬دەبینین‪ ،‬کە‬ ‫عەلەویەکان بەهۆی بیروباوەڕی ئایینی‌و‬ ‫جیاوازیی مەزهەبییانەوە جوداخوازیان‬ ‫لە گەڵدا دەکرێت‪.‬‬ ‫ــ بە رای تۆ مەسەلەی کورد چییە؟‬ ‫ــ ئەتاتورک کاتی دام��ەزران��ی کۆماری‬ ‫تورکیا ووت��ب��ووی‪ ،‬ک��ە دام��ەزرێ��ن��ەران��ی‬ ‫ک���ۆم���ار ت��ەن��ه��ا ت���ورک���ەک���ان ن���ەب���وون‪،‬‬ ‫ب��ەڵ��ک��و ک����وردو الزو چ���ەرک���ەزو هەمو‬ ‫کەمەنەتەوایەتیەکانی ‌تر لەگەڵ تورک‬ ‫کۆماری تورکیایان دامەزراندوە‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫ئیمرۆ بەشێک لە هاوواڵتیانی تورکیا‬ ‫هەست دەک��ەن کە مامەڵەی یەکسانیان‬ ‫ل��ەگ��ەڵ��دا ن��اک��رێ ئ��ەوان��ەش زیاترینیان‬ ‫کوردن‪ ،‬چونکە ئەوان دەڵێن‪ :‬من زمانی‬ ‫خ��ۆم ه��ەی��ە‪ ،‬م��ن م��اف��ی یەکسانیبوونم‬ ‫هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم تەنها لەبەرئەوەی ک��وردم‬ ‫ئ��ەو مافەم پێنادرێ‪ .‬لەبەرئەوە ئەوانە‬ ‫چاوەڕێی هەندێک شت دەبن لە دەوڵەت‪،‬‬ ‫کە ئەو شتانەیان پێنەدرێ یاخی دەبن‌و‬ ‫پەنا بۆ چەک دەبەن لە شوێنی ئەوەی بە‬

‫سیاسەت کێشەکان چارەسەر بکرێن هەر‬ ‫وەکو دروستبوونی پەکەکەی لێکەوتەوە‪.‬‬ ‫ئەو رێکخراوە هەم زیانی بە تورکەکان‌و‬ ‫هەم زیانی بە کوردەکانیش گەیاندوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم‪ ،‬ئێستا ئ��ەوان گەیشتوونەتە ئەو‬ ‫ق��ەن��اع��ەت��ە‪ ،‬ک��ە دوای ‪ ٣٠‬س��اڵ ش��ەڕی‬ ‫چەکداری‪ ،‬ناکرێ مافەکانیان بە زەبری‬ ‫چ���ەک وەرب���گ���رن‪ .‬ل���ەب���ەرئ���ەوە رێ��گ��ای‬ ‫س��ی��اس��ەت‌و ئاشتیان گ��رت��ۆت��ە ب��ەر بۆ‬ ‫بەدەستهێنانی مافەکانیان‪ .‬ئەوە باشترین‬ ‫هەلە‪ ،‬کە لە ماوەی ‪ ٣٠‬ساڵە دێتە ئاراوەو‬ ‫پێویستە کەڵکی لێ وەربگیرێت‪.‬‬ ‫لەو ناوچانەی‪ ،‬کە تیایدا دەگەڕێی چی‬ ‫شتێک زۆر کاری تێکردووی؟‬ ‫ئەو دایکانەی‪ ،‬کە رۆڵەکانیان لەدەست‬ ‫داوە‪ .‬ئ��ەوەن��دە ن��اخ��ۆش��ە‪ ،‬ک��ە ناتوانی‬ ‫دڵخۆشیشیان ب��دەی��ت��ەوە‪ .‬دڵیان بەهیج‬ ‫شتێک خ��ۆش نیە‪ .‬ئ��ەو دایکانە دەڵێن‪:‬‬ ‫من ک��وڕەک��ەم لە دەس��ت داوەو جەرگم‬ ‫سووتاوە با دایکانی‌تریش جەرگ سووتاو‬ ‫نەبن‌و تاڵی نەچێژن‪ .‬تکایە با دەوڵەت ئەو‬ ‫کێشەیە چارەسەر بکات‪ .‬زیاتر ئەوە کارم‬ ‫تێدەکات‪ ،‬بەاڵم کەسانێک هەن ئەوانەی‪،‬‬ ‫کە بە هەندێک بیرو بۆچوونی سیاسیەوە‬ ‫ک��اری��ان تێکراوە دەڵ��ێ��ن‪ :‬ئێمە چ��ۆن لە‬ ‫بکووژی کوڕەکانمان خۆش دەبین‪.‬‬ ‫ب��ە رای ت��ۆ رەخ��ن��ەی خ��ەڵ��ک بەچیەوە‬ ‫پابەندە؟‬

‫‪105‬‬

‫زمانی سیاسەت زۆر قورس‌و شکێنەرو‬ ‫جوداکەرەوەیە‪ .‬هەرکەسەو دەڵێ بۆخۆم‬ ‫تا وای لێ دێ��ت دەگاتە دوژمنایەتیش‪.‬‬ ‫ئەو قسە ناخۆشانەی ئەوانەی سەرەوە‬ ‫ب���ە ی��ەک��ت��ری دەڵ���ێ���ن‌و ئ����ەو رەف���ت���ارە‬ ‫دوژمنکارانەی‪ ،‬کە بەرامبەر بە یەکتری‬ ‫دەنوێنن‪ ،‬دادەبەزێتە ناو خەڵک‌و کاریان‬ ‫تێدەکات‌و سەغڵەتیان دەکات‪.‬‬ ‫ش��ت��ی وا ه��ەب��وە ت�����ووڕەت ب��ک��او ئایا‬ ‫رەخنەکان توندن یان نا؟‬ ‫ئ����ەوەی‪ ،‬ک��ە م��ن ت����ووڕە دەک����ات‌و پێم‬ ‫ناخۆشە کاتێک‪ ،‬کە دەچینە ناو خەڵک بۆ‬ ‫بەجێهێنانی ئەرکەکانمان وەکو کەسانی‬ ‫دانا‪ ،‬هەندێک کەس هەن ئااڵی تورکیا لە‬ ‫بەردەم ئێمە بەرز دەکەنەوە‪ ،‬هەر وەکو‬ ‫ئەوە وایە بە ئااڵی تورکیا هەڕەشەمان‬ ‫لێ بکەن‪ .‬ئەوە شتێکی زۆر بێ مانایە‪.‬‬ ‫ئایا لەمن زیاتر نیشتیمان پ��ەروەرن و‬ ‫خۆشەویستیتان بۆ ئەو ئااڵیە زیاترە؟‬ ‫ئێمە هەموومان ئەو ئااڵیە دەپەرستین‪.‬‬ ‫ئایا بەنیازیت دەرب���ارەی ئ��ەو ئەرکەی‬ ‫ئێستا بەجێی دێنی فلیمێکی سینەمایی‬ ‫بەرهەم بهێنی؟‬ ‫وا بزانم پێویستە بکرێ‪ .‬لەکاتێکدا لەگەڵ‬ ‫ئ��ەو خەڵکە قسە دەک��ەی��ن‪ ،‬هی وا هەیە‬ ‫ناخۆشی‌و ئازارەکانی باس دەک��او هی‬ ‫واش هەیە تووڕەیەو ناڕازییە‪ .‬سەبارەت‬ ‫بە هەموو ئەو شتانە دەم��ەوێ فلیمێک‬

‫بەرهەم بهێنم‪.‬‬ ‫رۆژن��ام��ەی رادی��ک��اڵ لە ژم��ارەی رۆژی‬ ‫‪ ٢٠١٣/٥/٢٩‬ه��ەواڵ��ێ��ک��ی ب�ڵ�اوک���ردەوە‪،‬‬ ‫کە تایبەت بوو بە دی��داری سەالحەدین‬ ‫دەمیرتاش‌ی هاوسەرۆکی بەدەپە لەگەڵ‬ ‫مارتین ش��ول��زی س��ەرۆک��ی پەرلەمانی‬ ‫ئ���ەوروپ���ا ل���ە ب��ڕۆک��س��ێ��ل‌ی پایتەختی‬ ‫بەلجیکا‪ .‬کۆبوونەوەکەیان زیاتر تایبەت‬ ‫بوو بە دۆزی کوردو پڕۆسەی ئاشتی‪.‬‬ ‫بەپێی ه��ەواڵ��ی رۆژن��ام��ەک��ە‪ ،‬دەمیرتاش‬ ‫بە شولز ی گوتوە‪ :‬ئەگەر توندوتیژی‌و‬ ‫چەک بەکارهێنان کۆتایی پێ بێت‪ ،‬هیچ‬ ‫پێویست ناکات پەکەکە بە رێکخراوێکی‬ ‫تیرۆریستی پێناسە بکرێت‌و لە لیستی‬ ‫تیرۆردا بهێڵرێتەوە‪.‬‬ ‫دەمیرتاش دوای ئەو کۆبوونەوەیە بە‬ ‫رۆژن��ام��ەن��ووس��ان��ی گ��وت‪ :‬هەمو هێزی‬ ‫چەکداری پەکەکە ب��ەرەو سنوورەکانی‬ ‫دەرەوەی تورکیا کشاوەتەوە‪ .‬پێویستە‬ ‫یەکیەتی ئەوروپاش رۆڵێکی پۆزەتیفی‬ ‫هەبێت لە قۆناغی چەک داماڵینی تەواوو‬ ‫ئاسایی بوونەوەدا‪ .‬هێشتنەوەی پەکەکە‬ ‫ل��ە لیستی ت��ی��رۆردا‪ ،‬دەب��ێ��ت��ە ئاستەنگ‬ ‫ل��ە ب��ەرەوپ��ێ��ش��ەوەچ��وون��ی پ��ڕۆس��ەک��ەدا‪.‬‬ ‫لەبەر ئەوە پیویستە چاو بەو لیستەیەدا‬ ‫بخشێنرێتەوەو پشتگیری ئەوەش بکرێت‪،‬‬ ‫کە پەکەکە بچێتە قۆناغی ژیانی ئاسایی‌و‬ ‫ژیانی سیاسی‪.‬‬ ‫دەم����ی����رت����اش ل����ە ل���ێ���دوان���ەک���ەی���دا ب��ۆ‬ ‫رۆژنامەنووسان سەبارەت بەکشانەوەی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪106‬‬

‫گ��ەری�لاک��ان��ی پ��ەک��ەک��ە ب���ۆ دەرەوەی‬ ‫سنوورەکانی تورکیا نوکتەیەکی کردو‬ ‫گوتی‪ :‬شتێکی ئاساییە‪ ،‬کە کشانەوەکە‬ ‫ه��ێ��واش��ە‪ ،‬ئ��ەوی��ش ل��ەب��ەر ئ���ەوەی���ە‪ ،‬کە‬ ‫حەسەن جەمال هێواش دەڕوا‪ .‬دەمیرتاش‬ ‫لە درێ��ژەی قسە خۆشەکەیدا گوتی‪ :‬لە‬ ‫راستیدا ئەم نوکتەیە لە قەندیل گوتراوە‪.‬‬ ‫هەر وەکو ئاگادارن‪ ،‬کە بەڕێز حەسەن‬ ‫جەمال لەگەڵ یەکێک لەو گروپانە بووە‪،‬‬ ‫کە بۆ قەندیل کشابۆوە‪ .‬دوای ئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫هۆی دواکەوتنی کشانەوەکە لە قەندیل‬ ‫پرسیار کراوە‪ ،‬ئەوانیش گوتوویانە لەبەر‬ ‫ئەوەی حەسەن جەمال هێواش رۆیشتوە‬ ‫گروپەکەش ناچار بوە هێواش بڕواو لە‬ ‫کشانەوەکە دوا کەوتوون‪.‬‬ ‫گ��ون��گ��ۆر ئ����اراس ل���ە ن��ووس��ی��ن��ێ��ک��ی لە‬ ‫رۆژن��ام��ەی میللییەتی ژم���ارەی رۆژی‬ ‫‪٢٠١٣/٥/٢٦‬دا دەڵێت‪ :‬لە ش��اری (وان‌)‬ ‫ەوە ب��ەرو هەکاری بە رێککەوتین‪ ،‬کە‬ ‫درێژی رێگاکەی ‪ ٢١٠‬کیلۆمەترە‪ .‬رێگاکە‬ ‫زۆر خ���راپ ب��وو ل��ەب��ەرئ��ەوەی لەکاتی‬ ‫ش���ەڕدا ن��ەت��وان��راب��وو چ��اک بکرێتەوە‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم‪ ،‬ل��ەوەت��ەی ئ��ەو پڕۆسەیە دەستی‬ ‫پ��ێ��ک��ردوە‪ ،‬ب��ە شێوەیەکی خێرا دەس��ت‬ ‫ک����راوە ب��ە چ��اک��ک��ردن��ەوەی رێ��گ��اک��ان‌و‬ ‫کردنەوەی تونێلێکی یەک کیلۆمەتری‪ .‬لە‬ ‫رێگا لە چایخانەیەک الماندا بۆ پشوودان‪،‬‬ ‫لەگەڵ چەند گوندنشینێک قسەمان کرد‪،‬‬ ‫ک��ە ه��ەم��ووی��ان ک��ورد ب���وون‪ .‬پرسیارم‬ ‫لێکردن‪ :‬ئ��ەو پڕۆسەیە بە الی ئێوەوە‬

‫چۆنە؟ لە وەاڵمدا هەر هەموویان گوتیان‪:‬‬ ‫زۆر ب��اش��ە‪ ،‬چ��ەک��ەک��ان بێدەنگ ب��وون‪،‬‬ ‫ئێمەش دەگ��ەڕێ��ی��ن��ەوە ب��ۆ الدێکانمان‪،‬‬ ‫دەتوانین بچین بۆ چیاکان مەڕو مااڵتمان‬ ‫بلەوەڕێنین‪ ،‬گۆڕانکاری زۆر دەبێت‪.‬‬ ‫گونگۆر ئاراس لە درێژەی نووسینەکەیدا‬ ‫گوتی‪ :‬کە لەگەڵ گوندنشینەکان باسی ئەو‬ ‫پڕۆسەیەمان کرد باسی ئەوە نەکرا لە‬ ‫ئەنجامدا چۆن دەبێت‌و چ کاتێک هەموو‬ ‫قۆناغەکانی پڕۆسەکە ت��ەواو دەب��ێ‪ .‬بە‬ ‫رای ئەوان ئیتر شەڕو کوشتار کۆتایی‬ ‫پێهاتوەو لە ناوچەکەدا ب��اری ئاسایش‬ ‫جێگیر بوەو مەسەلەی کورد چارەسەر‬ ‫کراوە‪.‬‬ ‫ئ���اراس ه��ەروەه��ا ن��ووس��ی��وی��ەت��ی‪ :‬پێش‬ ‫دەستپێکردنی پڕۆسەکە نۆ خاڵی پشکنین‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان وان‌و ه��ەک��اری��دا ه��ەب��وون‪،‬‬ ‫ب��ەاڵم ئێستا سێ خاڵی پشکنین م��اون‪،‬‬ ‫ئەوانەشیان بە مەبەستی پشکنینی چاو‬ ‫ج��گ��ەرەو خ��واردن��ەوەی ئالکۆلی قاچاغ‬ ‫هێشتۆتەوە‪.‬‬ ‫رۆژن���ام���ەی رادی��ک��اڵ��ی��ش ل��ە ژم����ارەی‬ ‫‪٢٠١٣/٥/٢٨‬دا وتارێکی گولتەن کشاناک‬ ‫ه��اوس��ەرۆک��ی ب��ەدەپ��ەی گ��واس��ت��ەوە‪ ،‬کە‬ ‫لە کۆبوونەوەی فڕاکسیۆنی پارتەکەیدا‬ ‫پێشکەشی کردبوو‪ ،‬کە بەم شێوەیە بوو‪ :‬‬ ‫کۆنفڕانسی ئاشتی‌و دیموکڕاسی‪ ،‬کە‬ ‫هەفتەی راب��وردوو لە ئەنکەرە بەسترا‪،‬‬ ‫لە رووی پڕۆسەی ئاشتییەوە گرنگیەکی‬ ‫مێژوویی هەبوو‪ .‬هەر وەک��و دی��ارە‪ ،‬کە‬

‫‪107‬‬

‫لە نێوان ئۆچه‌اڵن‌و حکومەتدا پڕۆسەی‬ ‫گفتووگۆ ب��ەردەوام��ە‪ .‬ئ��ەوە هەنگاوێکی‬ ‫مێژووییە ب��ۆ ب���ەرەو چارەسەرکردنی‬ ‫مەسەلەی کورد‪ .‬ئۆجه‌اڵن لە پەیامەکەی‬ ‫نەورۆزو دواتریش ئەوەی دەربڕیوە‪ ،‬کە‬ ‫ئەگەر ئاشتی‌و دیموکڕاسی جێگیر ببێت‪،‬‬ ‫ئ��ەوە بۆ هەموو تورکیایە‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫داوای لە هەموو الیەنه‌کان کردووە‪ ،‬کە‬ ‫بەشداری لەو پڕۆسەیەدا بکەن‪.‬‬ ‫گولتەن کشاناک ل��ەو ک��ۆب��وون��ەوەی��ەدا‬ ‫رەخ���ن���ەی ل���ە ک���ەم���ال ک��ڵ��چ��دار ئۆغڵو‬ ‫سەرۆکی جەهەپە (پارتی گەلی کۆماری)‬ ‫گ��رت‌و گوتی‪ :‬کڵچدار ئۆغڵو سەرۆکی‬ ‫جەهەپە دەڵێت‪ :‬کە ئێمە دژی ئاشتی نین‪.‬‬ ‫ئێمەش دەڵێین ئاشتی ه��ەر لەخۆیەوە‬ ‫دەستەبەر نابێت‪ ،‬دەبێت بەشدار بێت‌و‬ ‫هەوڵی بۆ بدەی‪ .‬پێشنیاری چارەسەریی‬ ‫پێشکەش بکەی‪ .‬کڵچدار ئۆغڵو دەڵێت‪:‬‬ ‫ئێمە نیگەرانیمان هەیە‪ .‬ئێمەش چەندین‬ ‫جار پێمان گوتوون‪ ،‬کە ئامادەین هەموو‬ ‫شتیان بۆ باس بکەین‪ .‬لە راستیشدا ئەو‬ ‫پڕۆسەیە بە شێوەیەکی شەفافیانە بەڕێوە‬ ‫دەچێت‪ ،‬ب��ەاڵم ب��ەداخ��ەوە کڵچدارئۆغڵو‬

‫هەر چەندە بە راشکاوی نایڵێت‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫نیگەرانیەکەی لەبەر ئەوەیە‪ ،‬کە کورد‬ ‫مافی خ��ۆی دەس��ت ب��ک��ەوێ‪ .‬ئێمە حەز‬ ‫دەکەین بزانین‪ ،‬کە ئ��ەوان سەبارەت بە‬ ‫خوێندن بە زمانی دایک‌و مافی کلتووری‌و‬ ‫ئ���ازادی بیرو را چ��ۆن بیر دەک��ەن��ەوە‪.‬‬ ‫پێویستە هەڵوێستی خۆیان بە ئاشکرایی‬ ‫دەرببڕن‪.‬‬ ‫گ��ول��ت��ەن ک��ش��ان��اک ه���ەروەه���ا گ��وت��ی‪:‬‬ ‫پڕۆسەی چارەسەری لە سێ قۆناغ پێک‬ ‫دێت‪ .‬جێبەجێکردنی قۆناغی یەکەم ئێستا‬ ‫بەردەوامە‪ .‬قۆناغی دووەمیش بریتییە لە‬ ‫دیموکڕاتیزەکردن‌و چاکسازی‌و دانانی‬ ‫دەستوورێکی پێشکەوتوانە‪.‬‬ ‫گ���ول���ت���ەن ک���ش���ان���اک س�����ەب�����ارەت ب��ە‬ ‫گردبوونەوەی خۆپێشاندەران لە پارکی‬ ‫گ����ەزی ل��ە ئ��ەس��ت��ەن��ب��وڵ گ���وت���ی‪ :‬ئێمە‬ ‫پشتگیری خۆمان بۆ ئەوانە دەردەبڕین‪،‬‬ ‫کە لە پارکی (گەزی‌)ن‪ .‬پارکی گەزی هی‬ ‫گەلە‪ .‬درەختەکانیش گیانلەبەرن‪ .‬ئێمە بە‬ ‫هیچ شێوەیەک رێگا نادەین پارکی گەل‬ ‫لەنێو ببرێت‌و گیانلەبەریش بکوژرێت‪.‬‬ ‫ئێمە پشتگیری لەو خەباتە دەکەین‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪108‬‬

‫كوردو تورك‬ ‫به‌ریه‌ككه‌وتن‌و ملمالنێ‌‬ ‫‪ 1950‬بۆ‪1970‬‬ ‫‪Kurd and Turks‬‬ ‫‪Collision and confilict‬‬ ‫‪1970 to 1950 From‬‬

‫ئاراس ره‌فیق‬ ‫‪ By: Aras Rafiq‬‬

‫‪109‬‬

‫كوردستانی باكوور پارچه‌یه‌كی گه‌وره‌ی‬ ‫ك��وردس��ت��ان پێكده‌هێنێت‪ ،‬ك�� ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫پێگه‌یه‌كی گرنگ‌و تایبه‌تی هه‌بوو ‌ه له‌بزاوتی‬ ‫رزگاریخوازیی كوردیدا‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬له‌ماوه‌ی‬ ‫سااڵنی ‪ 1932‬بۆ ‪1965‬دا جوواڵنه‌وه‌ی‬ ‫ك��وردی��ی ب��ه ت��ون��دی س��ه‌رك��وت��ك��راب��وو‪.‬‬ ‫ده‌س�����ه‌اڵت‌و ی��اس��ا ل�� ‌ه س���ه‌ر م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی‬ ‫ك����ورد زۆر دی��س��پ��ۆت��ی��ز ‌م (ح��ک��وم��ه‌ت��ی‬ ‫زۆرداری��ی)و هه‌ستیار مامه‌ڵه‌ی ده‌كرد‪.‬‬ ‫خامۆشی‌و س��ه‌رك��وت��ک��ردن‌و گ��ه‌م��ارۆی‬ ‫سه‌ر كوردستانی باكوور ده‌نگ‌و ره‌نگی‬ ‫ك���وردان‌و بارودۆخه‌كه‌یانی له ‌ب��ه‌رده‌م‬ ‫دونیای ده‌ره‌وه‌دا شێواندبوو‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬به‬ ‫‌هۆی فاكته‌ر ‌ه ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كییه‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ل��ه ‌ت��ه‌م��م��وزی ساڵی ‪1965‬دا دووب���ار ‌ه‬ ‫چاالكی پارتی ك��وردی هاته‌و ‌ه مه‌یدان‪.‬‬ ‫پارتی دیمۆكراتی كوردستانی توركیا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه پارت ‌ه كوردستانییه‌كان داده‌نرێت‬ ‫ل ‌ه گۆڕه‌پانه‌كه‌دا‪ .‬له‌ماوه‌ی سااڵنی ‪1965‬‬ ‫ب��ۆ ‪1975‬دا وه‌ك هێزێكی رێكخراوی‬ ‫سیاسی رۆڵێكی به‌هێزی ل ‌ه ریزه‌كانی‬ ‫ك��وردی توركیادا گێڕا‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬ب ‌ه هۆی‬ ‫ملمالنێی ئایدۆڵۆجی‌و دووب��ه‌ره‌ك��ی نێو‬ ‫پارته‌كه‌و ده‌ستگیركردنی چه‌ندین جاری‬ ‫س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی ح��ی��زب‌و تیرۆركردنی‬ ‫سه‌رۆكه‌كه‌یان (فایه‌ق بوجاق) ل ‌ه هاوینی‬ ‫ساڵی ‪1966‬دا نه‌یتوانی نفوزو هه‌یمه‌نه‌ی‬ ‫خ����ۆی ب��پ��ارێ��زێ��ت‪ .‬ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا‬ ‫پارتگه‌لێكی سیاسییە كوردییەکانی‌تر‬ ‫به‌ڕێكخستن‌و میتۆدێكی ن��وێ‌ت��ره‌و ‌ه‬

‫هاتنه‌مه‌یدانه‌كه‌‌و‌بواریان ل ‌ه به‌رده‌م ئه‌م‬ ‫پارته‌دا ته‌سك كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ئامانجمان ل�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی بابه‌تێكی‬ ‫ل��ه‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ :‬تاكو بتوانین‬ ‫راڤه‌ی دروستكردنی حیزبی سیاسی ل ‌ه‬ ‫كوردستاندا بخه‌ین ‌ه به‌رچاو‪ ،‬به‌تایبه‌تی ل ‌ه‬ ‫به‌شی باكووری كوردستان‪ ،‬ك ‌ه پارتێكی‬ ‫وه‌ك پ��ارت��ی دی��م��وك��رات��ی كوردستانی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ‌ب��ۆ م��اوه‌ی��ه‌ك��ی دوورو درێ��ژ‬ ‫رۆڵی سیاسی‌و فیكریی خۆی هه‌بووه‌و‬ ‫كاریگه‌ری ئایدۆلۆجیایی بووه‌ت ‌ه هۆی‬ ‫وریاكردنه‌وه‌ی تاكی كوردو كه‌ره‌سته‌ی‬ ‫دروستكردنی چه‌ندین پارت‌و رێكخراوی‬ ‫سیاسی له ‌دوای خۆی‪ .‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا‪،‬‬ ‫ئامانجمان زیاتر له‌وه‌دا قووڵكردۆته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك����ه‌ ده‌س���ت���ن���ی���ش���ان���ی ه���ۆك���اره‌ك���ان���ی‬ ‫دروستبوونی ئه‌م پارته‌و سه‌ره‌تاكانی‬ ‫جواڵنه‌وه‌ی سیاسی‌و چاالكییه‌كان‌و ئه‌و ‬ ‫ئاسته‌نگانه‌ی‪ ،‬كه ‌له ‌خه‌باتی سیاسیدا‬ ‫هاتۆت ‌ه سه‌ر رێگای‪ ،‬هاوكات تاكی كوردی‬ ‫له‌گۆڕه‌پانی سیاسی ئه‌مڕۆماندا سوود له‬ ‫‌ئه‌زموون‌و خه‌باتی ئه‌م پارت ‌ه وه‌ربگرێت‌و‬ ‫الیه‌ن ‌ه پۆزه‌تیڤه‌کانی (ئه‌رێتی) ئه‌م پارت ‌ه‬ ‫ل ‌ه كاری رێكخراوه‌یدا به‌رجه‌سته‌بكات‌و‬ ‫الیه‌ن ‌ه نێگه‌تیڤه‌كانیشی (نه‌رێتی) ل ‌ه كاری‬ ‫حیزبایه‌تیدا وه‌البنێت‪.‬‬ ‫میتۆدی هه‌ڵبژاردنی ئه‌م بابه‌ته‌‪ ،‬بێگومان‬ ‫رێبازه‌كانی لێكۆڵینه‌وه‌ی فره‌چه‌شنن‪،‬‬ ‫ل���ه‌م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌م��ان��دا ه��ه‌وڵ��م��ان��داوه‌‪،‬‬ ‫فره‌چه‌شن ‌ه سوود ل ‌ه هه‌موو الیه‌نه‌كان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪110‬‬

‫رێبازه‌كان وه‌ربگرین‪ ،‬به‌تایبه‌تی رێبازی‬ ‫ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه‌وه‌ی م��ێ��ژووی��ی‪ .‬ك��ه‌ره‌س��ت��ه‌و‬ ‫ب��اس�� ‌هك��ان��م��ان ش��ی��ك��ردۆ‌ت��ه‌وه‌و ه���ه‌ر له‬ ‫‌ژێ��ر پ��ه‌ی��ڕه‌وی رێ��ب��ازی لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫مێژوویدا درێژه‌مان به ‌لێكۆڵینه‌و ‌ه داوه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه شێوه‌یه‌كی زانستی ئه‌نجامه‌كه‌مان‬ ‫ده‌رخستووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و گرفتانه‌ی بوون ب ‌ه رێگر له ‌به‌رده‌م‬ ‫نووسینی ئه‌م لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا بریتی بوون‬ ‫ل ‌ه نه‌زانینی زمانی بێگانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها كه‌می‬ ‫سه‌رچاوه‌ی پێویست ده‌رباره‌ی بابه‌ته‌كه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب ‌ه ناوه‌ڕۆكی بابه‌ته‌كه‌ش ل ‌ه‬ ‫سێ به‌ش پێكهاتووه‌‪ :‬هه‌ر به‌شه‌ی دوو‬ ‫بابه‌ت له ‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬له ‌به‌شی یه‌كه‌مدا‬ ‫باس ل ‌ه سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی توركیا‬ ‫ده‌كات ده‌رباره‌ی كوردو پارته ‌سیاسیی ‌ه‬ ‫كوردییه‌كان‪ ،‬پاشان ئاماژ ‌ه به‌و فاكته‌ران ‌ه‬ ‫ك����راوه‌‪ ،‬ك��ه‌زه‌م��ی��ن�� ‌ه س��ازی��ی��ان ك��رد بۆ‬ ‫دروستبوونی پارتی ناوبراو‪ .‬ل ‌ه به‌شی‬ ‫دووه‌م���دا ب��اس ل��ه ‌دام��ه‌زران��دن��ی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانی توركیاو په‌یڕه‌وو‬ ‫پڕۆگرامی ك��راوه‌‪.‬ل��ه ‌به‌شی سێیه‌میشدا‬ ‫ئاماژ ‌ه ب��ه‌و هۆكاران ‌ه ك��راوه‌‪ ،‬كه ‌بوون‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی دابه‌شبوونی پ��ارت��ی ن��اوب��راوو‬ ‫چاره‌نووسی باڵه‌جیاوازه‌كانی‪.‬‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫دۆزی كورد ل ‌ه سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی‬ ‫ت��ورك��ی��اداو ده‌ستپێكی ج���وواڵن���ه‌وه‌ی‬

‫رزگاریخوازی كوردی‬ ‫باسی یه‌كه‌م‬ ‫دۆزی كورد له‌ سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی‬ ‫توركیادا ‪ 1950‬بۆ ‪1970‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫زه‌مینه‌ی دروست بوونی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانی توركیا‬ ‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫دۆزی كورد له ‌سیاسه‌تی حكومه‌ته‌كانی‬ ‫ت��ورك��ی��ادا‌و ده‌ستپێکی ج���وواڵن���ه‌وه‌ی‬ ‫رزگاریخوایی کوردی له ‌سااڵنی ‪1950‬‬ ‫بۆ ‪1980‬‬ ‫ل ‌ه دوای ئه‌و گۆڕان ‌ه سیاسییه‌گه‌وره‌یه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه توركیا سه‌ریهه‌ڵداو له ‌سیستمی‬ ‫ت��اك حیزبییه‌و ‌ه گ��ۆڕاب��وو بۆ سیستمی‬ ‫ف���ره‌ح���ی���زب���ی‌و پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ی رۆڵ���ی‬ ‫جه‌ماوه‌ر ل ‌ه مه‌یدانی سیاسیدا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫نه‌مانی چاودێریی ل ‌ه سه‌ر رۆژنامه‌كان‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و گوشار ‌ه ناوخۆیی‌و‬ ‫ده‌ره‌كییانه‌و ‌ه بوو‪ ،‬كه‌ده‌خرانه‌سه‌ر پارتی‬ ‫گه‌لی كۆماری‪‌،‬توركیای تووشی چه‌ندین‬ ‫قه‌یرانی ئ��اب��ووری‌و سیاسی كردبۆوه‌‪،‬‬ ‫له ‌ئه‌نجامدا ب��وو به‌هۆی دامه‌زراندنی‬ ‫پارتێكی نوێ ب ‌ه ناوی پارتی دیموكراتی‬ ‫توركیا‪ ،‬ك ‌ه له‌الیه‌ن خاوه‌ندارێكی گه‌وره‌ی‬ ‫وه‌ك‪ :‬عه‌دنان مه‌نده‌ریس‌و جه‌الل بایاری‬

‫‪111‬‬

‫سه‌رۆك وه‌زیرانی سه‌رده‌می ئه‌تاتورك‌و‬ ‫كورڵتان٭ فوئاد كوپه‌رلووه ‪ ،‬دام��ه‌زرا‪.‬‬ ‫ئه‌م پارت ‌ه چاوی ل ‌ه هه‌ڵبژاردنێك بوو‪ ،‬كه‬ ‫‌ل ‌ه ساڵی ‪1950‬ز ئه‌نجام ده‌درا‪ .‬هه‌موو‬ ‫هه‌وڵی خۆیان خسته‌گه‌ڕ بۆ بردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ه‌‪ ،‬چ��ه‌ن��د فاكته‌رێكیان‬ ‫دیاریكرد‪ ،‬كه ‌له ‌كاتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫بانگه‌شه‌یان بۆ ده‌ك���رد‪ ،‬وه‌ك ئازادیی ‌ه‬ ‫ئاینییه‌كان‪ ،‬كه ‌بۆشاییه‌كی گ��ه‌وره‌ی��ان‬ ‫دروستكردبوو ل ‌ه نێو توركیادا‪ ،‬به ‌هۆی‬ ‫سیستمی كه‌مالیزمه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ق��ه‌ده‌غ��ه‌ی‬ ‫ئازادیی ‌ه ئایینییه‌كانی كردبوو(‪ ،)2‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئازادی ئابووریش فاكته‌رێكی‌تر بوو‪ ،‬كه‬ ‫‌پارتی دیموكراتی توركیا تووانی ل ‌ه كاتی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا به‌كاریبهێنێت‪ .‬سه‌رباری‬ ‫ئ���ه‌وه‌ش پشتیووانی خ��ه‌ڵ��ك ب��ۆ پارتی‬ ‫ن��اوب��راو ك��اردان��ه‌وه‌ی��ه‌ك ب��وو به‌رانبه‌ر‬ ‫ب��ه‌رب��ه‌س��ت‌و سته‌می چ��ه‌ن��دی��ن ساڵه‌ی‬ ‫كه‌مالیزم(‪ .)3‬ئه‌و ‌ه بوو ل ‌ه ساڵی ‪1950‬ز‬ ‫دا یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی ئازاد ل ‌ه مێژووی‬ ‫ك��ۆم��اری ت��ورك��ی��ادا ئه‌نجامدراو پارتی‬ ‫دیموكراتی توركیا ت��ووان��ی زۆرت��ری��ن‬ ‫كورسیی په‌رله‌مان به‌ده‌ستبهێنێت‪ .‬ئیتر‬ ‫لێره‌و ‌ه كێشه‌ی كوردیش وه‌كو كێشه‌یه‌كی‬ ‫ش��اراو ‌ه زۆر ب ‌ه گه‌رمی‌و گوڕییه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫به‌رده‌م ستراتیج‌و سیاسه‌تی پارته‌كاندا‬ ‫راس��ت ب���ووه‌و پێویستی ب��ه ‌چ��اره‌س��ه‌ر‬ ‫هه‌بوو(‪.)4‬‬ ‫كورده‌كان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا شانبه‌شانی‬ ‫تورك خاوه‌نی ده‌نگ بوون‪ ،‬له‌م سه‌رو‬

‫ب���ه‌ن���ده‌دا ت���ا راده‌ی������ه‌ك ه��ه‌ن��اس��ه‌ی�� ‌هك��ی‬ ‫ئ�����ارام دن���ی���ای وێ�����ران‌و ج��ێ��ن��ۆس��ای��دی‬ ‫خه‌ڵكی زه‌بوونی ك��وردی گرته‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ك���وردان���ه‌ی ت��ا ئ��ه‌وك��ات رووب�����ه‌ڕووی‬ ‫ج��ێ��ن��ۆس��ای��دی ره‌گ������ه‌زی‌و ب��ای��ه‌ل��ۆج��ی‬ ‫ده‌ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬رابه‌رانی فیوداڵ رێگایاندا‬ ‫كورد ‌ه دوورخراوه‌كان بتوانن سه‌ردانی‬ ‫شوێنه‌كانی خۆیان بكه‌نه‌وه(‪ .)5‬رێگه‌یاندا‬ ‫زه‌وییه‌كانی رابردوویان ببیننه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ‌ه‬ ‫ته‌نها هه‌وڵێكی دیموكراته‌كان بوو هه‌تا‬ ‫ده‌ن��گ��ی ك���ورد راب��ك��ێ��ش��ن‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫ت��ا ئ��ه‌و ك��ات�� ‌ه گیانی عه‌شیره‌تگه‌ریی‌و‬ ‫ده‌ره‌ب��ه‌گ��ای��ه‌ت��ی‌و ناوچه‌گه‌رێتی ل�� ‌ه ناو‬ ‫كورددا شوێنی دیاریكراوی خۆی هه‌بوو‪،‬‬ ‫پێكهاته‌ی پارتی دیموكراتی توركیاش‬ ‫له ‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای ‌ه دام��ه‌زراب��وو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫بۆی ‌ه كورده‌كان نێچیرێكی باشبوون بۆ‬ ‫پڕكردنه‌وه‌ی سندوقه‌كانی ده‌ن��گ��دان ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی پارتی دیموكراتی توركیادا‪،‬‬ ‫ئیتر ده‌بووای ‌ه له ‌به‌رانبه‌ر راوكردنیاندا‬ ‫نه‌رمییه‌ك بنوێنن‪ ،‬دی��اره ‌ئه‌مه‌ش هه‌تا‬ ‫ئه‌و كات ‌ه بوو‪ ،‬كه ‌ده‌نگی كورده‌كانیان‬ ‫به‌كارهێنا‪ ،‬ئه‌گه‌رنا وه‌كو تێڕوانینی گشتی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬فه‌لسه‌فه‌ی پارتی دیموكرات هیچ‬ ‫جیاواز نه‌بوو ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی پارتی گه‌لی‬ ‫ك��ۆم��اری ئ��ه‌وی��ش پێداگیریی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫شه‌ش بنه‌ماكه‌ی ئه‌تاتورك ده‌ك��رده‌وه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌ب���ه‌رئ���ه‌و ‌ه س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ئ���ه‌و پ��ارت�� ‌ه‬ ‫شكستهێنانی ئامانجه‌كانی پارتی گه‌لی‬ ‫ك��ۆم��اری ن��ه‌ب��وو‪ ،‬به‌ڵكو گواستنه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪112‬‬

‫سیستمی تاك حیزبی بوو بۆ فر ‌ه حیزبی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌م هه‌وڵه‌ی توركیا به ‌یارییه‌ك‬ ‫داده‌نرێت له ‌نێوان سیاسه‌تمه‌دارانی ئه‌و‬ ‫كاته‌ی توركیادا س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه ره‌وش��ی‬ ‫ك��ورد ل ‌ه رووی فه‌رهه‌نگیی‌و سیاسی‌و‬ ‫ئابوورییه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها شوێنی كورد ل ‌ه‬ ‫ده‌ستوورو رێساكانی توركیاو سیاسه‌تی‬ ‫حكومه‌ت ‌ه نوێیه‌كان ده‌رب��اره‌ی میلله‌تی‬ ‫ك���ورد زۆر خ���راپ ب���وو‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌رئ��ه‌وه‌ی‬ ‫خ��زان��ی توركیا ب��ۆ ئامێزی خ��ۆرئ��اواو‬ ‫ئه‌مریكا سه‌رانی شۆڤێنیی توركی چاكتر‬ ‫ب��ه‌ردای�� ‌ه ژی��ان��ی ك���ورده‌ك���ان(‪ .)6‬شوێنی‬ ‫كورد نه‌ك هیچ گۆڕانی روه‌و باشتری‬ ‫نه‌بینی‪ ،‬به‌ڵكو وێ��ران‌ت��ر ب��وو‪ ،‬په‌یمانی‬ ‫هاوبه‌شی ده‌وڵه‌تانی هاوبه‌رژه‌وه‌ند زیاتر‬ ‫كوردیان ل ‌ه په‌ل‌و پۆ خست‪ .‬توركیا وه‌ك‬ ‫واڵتێكی زۆر نزیك ل ‌ه ئینگلته‌راو ئه‌مریكا‬ ‫ئ��ه‌رك��ی جێبه‌جێكردنی راس��ت��ه‌وخ��ۆی‬ ‫پالنه‌كانی واڵتانی رۆژئاوای گرته‌ئه‌ستۆ‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت پ���اش ئ����ه‌وه‌ی ت��ورك��ی��ا چ��وو ‌ه‬ ‫ن��ات��ۆوه‪ ،‬وات���ه هاوپه‌یمانیی ب��اك��ووری‬ ‫ئه‌تڵه‌سییه‌و ‌ه ل ‌ه ‪18‬ی فه‌بریوه‌ری ساڵی‬ ‫ێ ئه‌م‬ ‫‪1952‬دا‪ ،‬ئیتر ب ‌ه پێی م��ادده‌ی س ‌‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌تییه‌‪ ،‬چه‌ندین رێككه‌وتنی‬ ‫نهێنی‌و دوور ل�� ‌ه ه���ۆش���داری گ��ه‌الن��ی‬ ‫ت��ورك��ی��ا ب��ه‌س��ت��ران‪ .‬ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م��ان��ه‌ش‬ ‫ئاكامه‌كه‌یان ب ‌ه زیانی كوردو كێشه‌كه‌یدا‬ ‫ده‌ش���ك���ان���ده‌وه‪ )7(،‬دوات���ر ب��ه ‌مه‌به‌ستی‬ ‫ی تر‪ ،‬له‬ ‫دروستكردنی هاوپه‌یمانیه‌تییه‌ك ‌‬ ‫‌‪24‬ی شوباتی ساڵی ‪1955‬دا ل ‌ه شاری‬

‫به‌غداد‪ ،‬رێككه‌وتننامه‌ی هاوكاری مۆركرا‬ ‫له ‌نێوان ع��ێ��راق‌و ت��ورك��ی��ادا‪ ،‬كه ‌دوات��ر‬ ‫ب�� ‌ه رێكکه‌وتننامه‌ی ب��ه‌غ��دا ن��اس��را‪ ،‬له‌ ‬ ‫كۆتایی ساڵی ‪1955‬دا واڵتانی به‌ریتانیاو‬ ‫پاكستان‌و ئێرانیش بوون ب ‌ه‌ئه‌ندام‪)8(.‬‬ ‫دی��ار ‌ه هاوپه‌یمانیی به‌غداد هه‌ستكردن‬ ‫ب����وو ب���ه‌پ���ه‌ره‌س���ه‌ن���دن���ی م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی‬ ‫ك����ورد‪ ،‬عیسمه‌ت ش��ه‌ری��ف وان��ڵ��ی‪ ،‬كه‬ ‫‌س��ی��اس��ه‌ت��م��ه‌دارو رۆشنبیرێكی ك��ورد ‌ه‬ ‫چه‌ندین نامه‌ی ئاڕاسته‌ی یو ئێن (‪ )UN‬‬ ‫كردوو ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه په‌یماننامه‌ی به‌غداد‪،‬‬ ‫ئ��اش��ك��رای ك��ردب��وو‪ :‬ئ��ه‌و هاوپه‌یمانیی ‌ه‬ ‫خه‌سڵه‌تی دژه‌ك���وردی هه‌یه‌‪ .‬ه��ه‌ر له‌و‬ ‫باره‌یه‌و ‌ه عیسمه‌ت شه‌ریف نووسیبووی‪:‬‬ ‫ده‌ت��وان��م ب��اوه‌ڕت��ان پێبهێنم‪ ،‬ك ‌ه بوونی‬ ‫ك���ورد ت��اك�� ‌ه ه��ۆك��ار ‌ه ل�� ‌ه دروستبوونی‬ ‫هاوپه‌یمانیی ب��ه‌غ��دا‪ ،‬هه‌موو ئه‌مانه ‌ب ‌ه‬ ‫م��ه‌ب��ه‌س��ت��ی ل��ه‌ن��ێ��وب��ردن��ی ب��زووت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫رزگاریخوازیی نه‌ته‌وه‌ی ك��ورد یه‌كیان‬ ‫گ��رت��ووه‌‪ ،‬ئینگلتەراش دژی ك��ورد كار‬ ‫ت‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌و پێی وابوو‪ :‬به‌ریتانیا ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫ره‌وش��ی كورد هه‌ر وه‌كو خۆی بێت تا‬ ‫به ‌سه‌ركه‌وتوویی نه‌وتی ناوچه‌ك ‌ه بۆ‬ ‫خ��ۆی ب��ه‌رێ��ت‪ ،‬له‌به‌ر ئ��ه‌و ‌ه ته‌نها كورد‬ ‫قوربانی سیاسه‌تی نوێی رۆژه��ه‌اڵت��ه‌و‬ ‫ه��ی��چ ب��ه‌ڵ��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی��ش ب��ۆ ئ���ه‌و راستیی ‌ه‬ ‫پێویست ن��اك��ات‪ .‬خ��ۆرئ��اواو ئه‌مریكاش‬ ‫ك��اری��ان ب ‌ه توركیا ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌و ده‌مان ‌ه‬ ‫گ��ه‌رم��ه‌ی جه‌نگی س���ارد ب���وو‪ ،‬توركیا‬ ‫ل�� ‌ه ستراتیجی رووب���ه‌ڕووب���وون���ه‌وه‌ی‬

‫‪113‬‬

‫ئه‌مریكا ل�� ‌هگ��ه‌ڵ شیوعییه‌تدا به‌ردێكی‬ ‫سه‌نگینی ب��ن��اغ��ه‌ك��ه‌ب��وو(‪ .)9‬ت���ورك به‬ ‫‌فه‌رمی به‌رده‌وام بوو له‌سه‌ر حاشاكردن‬ ‫له ‌بوونی ك��ورد وه‌ك ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك‪ ،‬كه‬ ‫‌ناسنامه‌ی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئاخاوتنی كوردیی له ‌الی‬ ‫فه‌رمانبه‌رانی تورك به‌یاسا قه‌ده‌غه‌بوو‪،‬‬ ‫سزای توندیشی له‌ دوا بوو‪.‬‬ ‫جه‌الل بایار سه‌رۆكی تاز ‌ه كاتێك ساڵی‬ ‫‪ ،1953‬وات ‌ه ساڵێك دوای ئه‌وه‌ی توركیا‬ ‫له ‌په‌یمانی ناتۆ وه‌رگیرابوو سه‌ردانی‬ ‫ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكای كرد‪،‬‬ ‫رۆژنامه‌وانان چه‌ند پرسیارێكیان لێ كرد‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه بوونی ك��ورد له ‌توركیا‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ل ‌ه وه‌اڵمدا پێی راگه‌یاندن‪ :‬ك ‌ه هیچ‬ ‫كه‌مینه‌یه‌كی نه‌ته‌وه‌یی ل ‌ه توركیادا بوونی‬ ‫نییه(‪.‌)10‬‬ ‫ه���ه‌روه‌ه���ا ف��ل��ی��پ ب���رای���س‪ ،‬ئ��ه‌ن��دام��ێ��ك��ی‬ ‫په‌رله‌مانی بریتانیا بوو‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1956‬دا‬ ‫س���ه‌ردان���ی وی�لای��ه‌ت��ه‌ك��ان��ی رۆژه��ه‌اڵت��ی‬ ‫ت��ورك��ی��ای ك���ردو ئ���ام���اژه‌ی ب���ه‌و ‌ه ك��رد‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��داران نایانه‌وێت دان بنێن ب ‌ه‬ ‫بوونی گه‌النی وه‌كو كوردو ئه‌رمه‌ندا‪ ،‬كه‬ ‫‌له‌و واڵته‌دا ده‌ژین‪ ،‬له‌كاتێكدا ته‌واوی ئه‌و‬ ‫بیانییانه‌ی سه‌ردانی ئه‌وێیان كردوو ‌ه ب ‌ه‬ ‫درێژایی پێش چڵ ساڵ له‌و مێژوو ‌ه دانیان‬ ‫به‌وه‌دا ناوه‌‪ ،‬ك ‌ه كورد به‌شێكی گه‌وره‌ی‬ ‫دان��ی��ش��ت��وان��ی ت��ورك��ی��ای��ه‌و ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫ره‌سه‌نی ئه‌و خاكه‌ن‌و ب ‌ه زمانی خۆیان‬ ‫ده‌دوێن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه نێوان ئه‌وان‌و توركدا‬

‫هیچ شتێكی هاوبه‌ش بوونی نییه(‪.)11‬‬ ‫دواب�����ه‌دوای كوشتاریی توركمانه‌كان‬ ‫ل�� ‌ه ك��ه‌رك��وك ب�� ‌ه ده‌س��ت��ی ك��ورده‌ك��ان له‬ ‫‌ئ���اداری ساڵی ‪1959‬دا ئارسیم ئه‌رین‬ ‫نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌نی گه‌وره‌ی نیشتمانی‪،‬‬ ‫به ‌ئاشكرا داوای تۆڵه‌ی كرد‪ :‬كورده‌كان‬ ‫براكانی ئێمه‌یان كوشت‪ ،‬ئێمه‌ش ده‌بێت‬ ‫چه‌ند توركمان ك��وژراو ‌ه ئه‌وه‌ند ‌ه كورد‬ ‫ب��ك��وژی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ناتانه‌وێت ئ��ه‌م ق���ه‌رز ‌ه ب ‌ه‬ ‫س�����ووده‌وه‌ ب����ده‌ن����ه‌وه‌(‪ ،)12‬ل��ه‌ وه‌اڵم���ی‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌دا زی��ات��ر ل��ه ‌هه‌شتا خوێندكاری‬ ‫كورد‪ ،‬ك ‌ه مه‌ده‌د سه‌رحه‌دی یاساناس‌و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری نووسینی رۆژنامه‌ی ده‌نگ‬ ‫رێكی خستبوون‪ ،‬ل��ه ‌دژی ئ��ه‌م قسان ‌ه‬ ‫خۆپیشاندانێكیان ئ��ه‌ن��ج��ام��دا(‪ .)13‬ئه‌م‬ ‫رووداوه‌ش بوو به‌هۆی ده‌ستگیركردنی‬ ‫چل‌و نۆ رووناكبیری كورد‪ .‬ل ‌ه تشرینی‬ ‫دووه‌م�����ی ه��ه‌م��ان س��اڵ��دا ب��ه‌ ت��ۆم��ه‌ت��ی‬ ‫كاركردن بۆ دروستكردنی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫كوردی‌و دابڕینی به‌شێك ل ‌ه نیشتیمانی‬ ‫توركی ب��ااڵ‪ ،‬داواك��اری گشتی داوایكرد‬ ‫س���زای م���ردن ب��ۆ ه��ه‌م��وو ت��ۆم��ه‌ت��ب��اران‬ ‫ده‌رب���ك���ه‌ن(‪ ،)14‬ك��ه ‌زۆرب��ه‌ی��ان دكتۆرو‬ ‫پارێزه‌رو خوێندكارو كاسبكار بوون‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ژێر ئه‌شكه‌نجه‌دا خوێندكارێك ب ‌ه ناوی‬ ‫ئه‌مین باتۆ گیانی له‌ده‌ستدا ئه‌وانی‌تریش‬ ‫دادگایی كران(‪ .)15‬له ‌هه‌مان كاتدا رێگا‬ ‫نه‌درا ب ‌ه رۆژنامه‌كان وه‌كو هه‌واڵ باڵوی‬ ‫بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌م رووداو ‌ه ل ‌ه الیه‌ن نوێنه‌رانی‬ ‫رۆشنبیرانی كورد‪ ،‬چ ل ‌ه كوردستان‪ ،‬چ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪114‬‬

‫ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت ب ‌ه توندی مه‌حكوم‬ ‫ك���را‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ب���وو ‌ه ه��ۆی ئ����ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ك��وردان زیاتر تێبكۆشن له ‌پێناو مافی‬ ‫ره‌وای ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ه‌ی��ان‌و به‌هێزبوونی‬ ‫ب����ڕوای س��ی��اس��ی��ی��ان‪ ،‬ل��ه‌ه��ه‌م��ان ك��ات��دا‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی تورك بوو ل ‌ه باره‌ی‬ ‫كه‌مایه‌تیی كورده‌كانه‌وه‌ له‌و واڵته‌دا‪.‬‬ ‫ل��ه‌ئ��ه‌ن��ج��ام��ی ئ���ه‌م س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ی پ��ارت��ی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی ت���ورك���ی���ادا ل���ه‌ن��اوخ��ۆی‬ ‫واڵت���دا‪ ،‬ده‌ن��گ��ی ن��اڕه‌زای��ی زی���ادی ك��رد‪.‬‬ ‫دواج���ار له ‌‪27‬ی ئ��ای��اری س��اڵ��ی‪1960‬دا‬ ‫ك���وده‌ت���ای ده‌وڵ���ه‌ت���ی ت��ورك��ی��ا رووی����دا‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك جه‌نه‌ڕاڵ‌و پایه‌به‌رزی سوپا ل ‌ه‬ ‫كۆمیته‌یه‌كدا به ‌ناوی كۆمیته‌ی یه‌كێتی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی یه‌كیان گرت‌و ئه‌وكوده‌تایه‌یان‬ ‫‌ئه‌نجامدا(‪ .)16‬یه‌كێك له‌هۆكاره‌كانی ئه‌م‬ ‫كوده‌تای ‌ه ب ‌ه قسه‌ی ئه‌ندامانی كۆمیته‌ك ‌ه‬ ‫بریتی بوو له‌‪ :‬كێشه‌ی كورد‪ ،‬ك ‌ه به‌ئاشكرا‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ی له‌یه‌ك پارچه‌یی خاكی توركیا‬ ‫ده‌ك���رد‪ ،‬ه��ه‌ر بۆی ‌ه یه‌كێك ل�� ‌ه یه‌كه‌مین‬ ‫پ��ڕۆژه‌ك��ان��ی لیژنه‌ی ب���ه‌ره‌ی نیشتمانی‬ ‫(ده‌س��ت��ه‌ی ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی س��ه‌رب��ازی)‬ ‫ده‌ستبه‌سه‌رداگرتنی ژم���اره‌ك ك��وردی‬ ‫دیار بوو‪ ،‬ئه‌و ‌ه بوو له ‪1‬ی حوزه‌یرانی‬ ‫ساڵی ‪1960‬زدا زیاتر ل ‌ه چ��وار سه‌دو‬ ‫هه‌شتاو پێنج كوردیان گرت‌و له‌سیواس‬ ‫له ‌سه‌ربازگه‌یه‌كی تایبه‌تیدا زیندانیان‬ ‫كردن‪.‬‬ ‫ئ����ه‌م ك���وده‌ت���ای���ه‌ش‪ ،‬ئ���اوات���ی ك��ۆم��ه‌ڵ�� ‌ه‬ ‫پێشكه‌وتووخوازو هێز ‌ه دیموكراتییه‌كانی‬

‫نه‌هێنایه‌دی‪ .‬راست ‌ه له‌گه‌ڵ كوده‌تا زۆر‬ ‫ل�� ‌ه زی��ن��دان��ی��ی�� ‌هك��ان ئ����ازاد ك����ران‪ .‬ب���ه‌اڵم‪،‬‬ ‫نوێنه‌رانی رۆشنبیرو ناسیونالیسته‌كانی‬ ‫(نه‌ته‌وه‌په‌رسته‌کانی) كورد‪ ،‬ك ‌ه تاوانبار‬ ‫ك����راب����وون ب��� ‌ه ك����ارو چ���االك���ی دژ ب ‌ه‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی توركیا ه��ه‌ر ل ‌ه زینداندا‬ ‫مانه‌وه‌‪)17(.‬‬ ‫ك���وده‌ت���ا پ���اش س��ه‌رك��ه‌وت��ن��ی ل��ه ‌‪15‬ی‬ ‫سێپته‌مبه‌ری ساڵی ‪1961‬دا حوكمی ل ‌ه‬ ‫سێداره‌دانی هه‌ر یه‌ك له‌سه‌رۆك كۆمار‪،‬‬ ‫جه‌الل بایارو سه‌رۆك وه‌زیران عه‌دنان‬ ‫م��ه‌ن��ده‌ری��س ل��ه‌گ��ه‌ڵ وه‌زی����ری ده‌ره‌وه‬ ‫‌فتین روشدی زوولولو وه‌زیری دارایی‬ ‫ح��ه‌س��ه‌ن بولته‌قانی ده‌رك����ردو پاشان‬ ‫جێبه‌جێشی ك��رد‪ ،‬ته‌نها حوكمی جه‌الل‬ ‫بایاریان ك��رد به ‌زیندانی هه‌تاهه‌تایی‪،‬‬ ‫دواتر بڕیاریاندا به ‌هه‌ڵبژاردنێكی نوێی‬ ‫په‌رله‌مانی له ‌‪15‬ی ئۆكتۆبه‌ری ساڵی‬ ‫‪1961‬دا(‪ ،)18‬ل ‌ه ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫حكومه‌تێكی ئیئتیالفی پێكهات‌و جه‌مال‬ ‫گورسیل٭٭٭بوو ب ‌ه سه‌رۆكی حكومه‌تی‬ ‫توركیا‪ .‬پارتی گه‌لی كۆماری پاش پانز ‌ه‬ ‫س��اڵ نه‌یاریی ل��ه ‌ده‌ره‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫س���ه‌رك���ه‌وت���ن���ی ب��ه‌ده‌س��ت��ه��ێ��ن��ا‪ .‬ب����ه‌اڵم‪،‬‬ ‫بارودۆخی سیاسی‌و كۆمه‌اڵیه‌تی تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه ك��ورده‌ك��ان هیچ گۆڕانكارییه‌كی ب ‌ه‬ ‫خ��ۆو ‌ه نه‌بینی‪ ،‬س��ه‌ره‌ڕای ئ��ه‌وه‌ی چوار‬ ‫ل ‌ه ئه‌ندامانی حكومه‌تی لیژنه‌ی یه‌كێتی‬ ‫نیشتمانی س��ه‌رب��ازی ك��ورد ب���وون‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫لیژنه‌ك ‌ه خۆی له‌بیست ئه‌ندام پێكهاتبوو‪،‬‬

‫‪115‬‬

‫س��ه‌رب��از ‌ه ك��ورده‌ك��ان پێكهاتبوون له‌‪:‬‬ ‫ئ��ه‌ك��ره‌م ئاجونار ل�� ‌ه س��ی��واس‪ ،‬موجیب‬ ‫ئاتاتلی ل ‌ه ئ��ه‌رزڕۆم‪ ،‬وه‌هبی ئه‌رسو له‬ ‫‌ئه‌رزنجان‪ ،‬كامیل قراولی ل ‌ه كسكای‪،‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه دواتر بوون ب ‌ه ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫توركی(‪.)19‬‬ ‫ج��ه‌م��ال گ��ورس��ی��ل پ���اش ئ����ه‌وه‌ی ب��وو‬ ‫ب��ه‌س���ه‌رۆك���ی ح��ك��وم��ه‌ت��ی ت��ورك��ی��ا‪ .‬له‬ ‫‌لێدوانێكیدا ب��ۆ ڕۆژن��ام��ه‌ی��ه‌ك��ی سویدی‬ ‫گوتی‪ :‬ئه‌گه‌ر شاخاوییه‌كان ب ‌ه ئارامی‬ ‫دانه‌نیشن‪ ،‬سوپا لێیان دوودڵ نابێت‪،‬‬ ‫ب��ۆ ل��ێ��دان��ی ش���ارو الدێ��ك��ان��ی��ان ده‌بێت‬ ‫گۆمێکی خوێنی وای��ان بۆ سازبدرێت‪،‬‬ ‫ك��ه ‌ئ���ه‌وان تیایدا نقوم ب��ك��رێ��ن(‪ ،)20‬له‌ ‬ ‫كاردانه‌وه‌ی ئه‌م لێدوانه‌ی گورسیلدا له‬ ‫‌‪8‬ی مایسی ساڵی ‪1961‬دا شاره‌كانی‬ ‫كورد خۆپیشاندانێكی گه‌وره‌یان سازكرد‬ ‫ل��ه‌وان��ه‌‪ :‬م��اردی��ن‪ ،‬دی��ارب��ه‌ك��ر‪ ،‬سیفرك‪،‬‬ ‫به‌دلیس‪ ،‬وان‪ ،‬ك��وردان دروش��م گه‌لێكی‬ ‫وه‌كو ئێم ‌ه كوردین‌و تورك نین‌و چه‌ندین‬ ‫دروشمی‌تریان به‌رزكرده‌و ‌ه له ‌ئه‌نجامی‬ ‫رووب���ه‌ڕووب���ون���ه‌وه‌ی خۆپیشانده‌رانی‬ ‫كورد له ‌الیه‌ن حكومه‌ته‌و ‌ه سێ سه‌دو‬ ‫پ��ان��ز ‌ه ك���ورد ك����وژران‌و ح���ه‌وت س��ه‌دو‬ ‫په‌نجاو چوار که‌سیش برینداربوون(‪.)21‬‬ ‫له ‌‪27‬ی ئایاری ساڵی ‪1961‬دا كۆمیته‌ی‬ ‫یه‌كێتی نیشتمانی‪ ،‬پێشكه‌وتووترین‬ ‫ده‌ستووری مێژووی توركیای دانا‪ ،‬كه‌به‬ ‫‌باشترین ده‌ستوور داده‌نرێت تا ‪،2005‬‬ ‫ك ‌ه مۆڵه‌تی ئازادی راده‌ربڕینی به‌خشیی ‌ه‬

‫هاواڵتیان‌و رێگا‌یدا‪ ،‬ك ‌ه خۆپیشاندان‌و‬ ‫مانگرتن سازبدرێت به‌شێوه‌یه‌كی هێمنان ‌ه‬ ‫‪،‬ئه‌مه‌ش بووه ‌هانده‌رێك بۆ كۆمه‌ڵێك ل ‌ه‬ ‫كورده‌كان بۆ به‌شداریی سیاسی‌‪‌،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه نێو حیزب ‌ه توركیه‌كانیشدا‪ ،‬كه ‌ئه‌مان‬ ‫هه‌ندێك ئومێدی نه‌ته‌وه‌ییان تێدا به‌دی‬ ‫ده‌ك��رد‪ ،‬وه‌ك‪ :‬پارتی كرێكارانی توركیا‪،‬‬ ‫ك ‌ه له ‌ساڵی ‪1962‬دا دام���ه‌زرا محه‌مه‌د‬ ‫عه‌لی ئه‌یبار سه‌ركرده‌ی بوو(‪ .)22‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫جه‌مال گورسیل له‌هه‌مووان زیاتر هه‌ڵپه‌ی‬ ‫پێداگرتنی له ‌س��ه‌ر به‌هێزكردنی گیانی‬ ‫ناسیونالیزم‌و ره‌گه‌زپه‌رستی له ‌پڕۆژه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ووری نوێدا ده‌ك��رد‪ ،‬له‌وته‌یه‌كیدا‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬ئێو ‌ه ئاگاتان له‌و ملمالنێی ‌ه نیه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌ئێم ‌ه له‌گه‌ڵ كوردیزمدا ده‌یكه‌ین‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئێم ‌ه واز ل ‌ه ناسیونالیزم بهێنین ئایا ئه‌وان‬ ‫پاڵده‌ده‌ن ‌ه الی ئێمه‌؟ بۆی ‌ه ئێم ‌ه پشت به‬ ‫‌ناسیونالیزم ده‌به‌ستین‪ ،‬پێش هه‌موو‬ ‫شتێك ن��ه‌ت��ه‌وه‌ك��ه‌م��ان ده‌بێت ‌ه ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی‬ ‫توركیاو پێویست ‌ه توركی بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئێم ‌ه‬ ‫واز له‌م ‌ه بهێنین ئه‌وا دوای په‌نجا ساڵ‬ ‫تاقه‌ یه‌ك تورك ل ‌ه واڵتدا نامێنێت(‪.)23‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا ده‌س���ت���ووری ساڵی‬ ‫‪1961‬ز هه‌ندێك دۆخی وای تیادا بوو‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫له‌ده‌ستووری ‪1924‬زدا بوونی نه‌بوو‪،‬بۆ‬ ‫ن��م��وون��ه‌‪ :‬ب��ه‌گ��وێ��ره‌ی م����ادده‌ی دوازد ‌ه‬ ‫ه���ه‌م���ووان ب��ه‌رام��ب��ه‌ر ی��اس��ا یه‌كسانن‪،‬‬ ‫ێ جیاوازی زمان‪ ،‬ڕ ‌هگ��ه‌ز‪ ،‬جیاوازی‬ ‫به‌ب ‌‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ی‌و م��ه‌زه��ه‌ب��ی‪ .‬ب����ه‌اڵم‪ ،‬ه���ه‌وڵ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌بوو دۆخی ده‌ستووره‌ك ‌ه ب ‌ه جۆرێك‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪116‬‬

‫بێت‪ ،‬ك ‌ه بڵێن ل ‌ه توركیادا ته‌نها تورك‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌‪ ،‬م���ادده‌ی بیست‌و چ���وار ده‌ڵ��ێ��ت‪:‬‬ ‫هه‌ر كه‌سێك هاواڵتیبوونی به ‌ده‌وڵه‌تی‬ ‫توركیاو ‌ه گرێدابێت‪ ،‬توركه‌‪ .‬به‌م شێوه‌ی ‌ه‬ ‫ده‌ستووری ساڵی ‪ 1961‬نه‌یتووانی خۆی‬ ‫ل ‌ه دی���ارده‌ی شۆڤینیز ‌م (نه‌ژادپه‌رست)‬ ‫و ره‌گه‌زپه‌رستی توركی رزگ��ار بكات‪.‬‬ ‫بۆ سه‌لماندنی قسه‌كانمان ئه‌م ماددان ‌ه‬ ‫ده‌خه‌ینه‌ڕوو‪:‬‬ ‫ل�� ‌ه م����ادده‌ی بیست‌‌و چ����واردا ه��ات��ووه‪:‬‬ ‫‌ده‌سه‌اڵتی بااڵی ده‌وڵه‌ت بێ قه‌یدو شه‌رت ‬ ‫ده‌بێت له‌ ده‌ست نه‌ته‌وه‌ی توركیادا بێت‪.‬‬ ‫له ‌مادده‌ی په‌نجاو هه‌شتدا هاتووه‌‪ :‬هه‌‌ر‬ ‫ت��ورك��ێ��ك م��اف��ی خ��ۆی��ه‌ت��ی ل��ه ‌یه‌كێك له‬ ‫‌دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌تدا كاربكات‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ل ‌ه م��ادده‌ی شه‌ست‌و هه‌شتدا‬ ‫هاتووه‌‪ :‬هه‌‌ر توركێك ته‌مه‌نی بگات ‌ه سی‬ ‫ساڵ بۆی هه‌ی ‌ه خۆی كاندیدبكات‪)24(.‬‬ ‫له‌م ماوه‌یه‌دا چه‌ند گۆڤارو باڵوكراوه‌یه‌ك‬ ‫ده‌رچ����وون ل��ه‌وان��ه‌‪ :‬ده‌ن��گ��ی سلیڤان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1962‬دا‪ ،‬هه‌روه‌ها گۆڤاری دیجله‌و‬ ‫ف��رات ل ‌ه ساڵی ‪1963‬دا ده‌رچ���وو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫ل��ه‌و س��اڵ��ه‌دا گ��ۆڤ��اری ده‌ن��گ (ال��ص��وت)و‬ ‫ن (رۆژی نوێ‌)‌و چه‌ند‬ ‫رۆژنامه‌ی رۆژا ‌‬ ‫باڵوكراوه‌یه‌كی‌تر له‌الیه‌ن رووناكبیران‌و‬ ‫شۆڕشگێڕانی رۆژهه‌اڵته‌و ‌ه ده‌رده‌چوون‪.‬‬ ‫هه‌موویان له‌گه‌ڵ ده‌رچوونی ژماره‌كانی‬ ‫سه‌ره‌تایاندا ده‌سه‌اڵتدارانی توركیایان‬ ‫‌ده‌ستگیركردنی‬ ‫توڕه‌كردو ده‌ستیان كرد به ‬ ‫سه‌رنووسه‌ری گۆڤاری ده‌نگ یاشاركایا‪،‬‬

‫ب�� ‌ه تۆمه‌تی ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی بانگه‌شه‌و‬ ‫پ��ڕوپ��اگ��ه‌ن��ده‌ی ك�����وردی‌(‪‌)25‬و ‌ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪1963‬دا مه‌حكه‌مه‌ی سه‌ربازیی توركی‬ ‫ده‌ستی به ‌دادگاییكردنی بیست‌و سێ‬ ‫كه‌س کرد‪ ،‬ك ‌ه له ‌هاوینی ساڵی ‪1963‬دا‬ ‫گ��ی��راب��وون‪ ،‬ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و تۆمه‌تانه‌یان‬ ‫رووب�����ه‌ڕوو ك���رای���ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌ی��ان��ه‌وێ��ت‬ ‫چاالكیی سیاسی بكه‌ن بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫كوردستانی سه‌ربه‌خۆ(‪.)26‬‬ ‫‌ل�� ‌ه ساڵی ‪1966‬دا گۆڕانێك ل�� ‌ه توركیا‬ ‫رووی��داو جمال گورسیل مرد‪ .‬جه‌نه‌راڵ‬ ‫ج�������ه‌وده‌ت س����ۆن ئ����ای ب��� ‌ه س����ه‌رۆك‬ ‫هه‌ڵبژێردراو گرژی‌و ئاڵۆزیی توركیای‬ ‫گ���رت���ه‌وه‪‌.‬ل��� ‌ه ن���ێ���وان ح��ی��زب�� ‌ه راس���ت‌و‬ ‫چه‌په‌كاندا‪ ،‬چونك ‌ه كه‌سایه‌تییه‌كی الوازی‬ ‫ه��ه‌ب��وو خ���اوه‌ن بیروبۆچوونی جێگیر‬ ‫نه‌بوو‪ .‬ب ‌ه تێپه‌ڕبوونی رووداوه‌ك���ان له‬ ‫‌توركیادا‪ ،‬هه‌ستان به ‌ده‌ستنیشانكردنی‬ ‫س��ول��ێ��م��ان دی��م��ی��ری��ل راب�����ه‌ری حیزبی‬ ‫ع������ه‌دال������ه‌ت‪(،‬داد) پ���ێ���ش���ڕه‌وی الی��ه‌ن��ی‬ ‫راستڕه‌وه‌كان ل ‌ه واڵت��دا‌و ‌له‌م ماوه‌یه‌دا‬ ‫بڵند ئه‌جه‌وید ل ‌ه پارتی گه‌لی كۆماری‬ ‫توانی سه‌رۆكایه‌تی حیزب ل ‌ه عیسمه‌ت‬ ‫ئینۆنۆ بسه‌نێته‌وه‌و بیگۆڕێت بۆ حیزبێكی‬ ‫چه‌پڕه‌وی مامناوه‌ند‪ .‬هه‌روه‌ها به هۆی‬ ‫گه‌شه‌كردنی چاالكی سیاسی روناكبیریی‬ ‫كورده‌كانه‌و ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1966‬زدا له‌ئه‌نقه‌ر ‌ه‬ ‫حكومه‌تی توركیا كۆبوونه‌وه‌یه‌كی نهێنی‬ ‫ئه‌نجامدا‪ ،‬ك ‌ه راوێژكارانی بیست‌و یه‌ک‬ ‫وه‌زاره‌ت تیاییدا به‌شداربوون‪ ،‬لێدوانیان‬

‫‪117‬‬

‫ده‌رب���اره‌ی كێشه‌ی ك��ورد دا‪ ،‬یه‌كێك ل ‌ه‬ ‫ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی ئ��ه‌و ك��ۆب��وون��ه‌وه‌ی�� ‌ه بریتی‬ ‫ب��وو ل��ه‌‪ :‬داب��ڕان��ی ج��ه‌م��اوه‌ری ك��ورد ل ‌ه‬ ‫جوواڵنه‌وه‌ی رزگاریخوازی كوردی(‪.)27‬‬ ‫ل�� ‌ه شوباتی س���اڵ���ی‪1967‬زدا حكومه‌تی‬ ‫توركیا بۆ به‌هێزكردنی یه‌ده‌كی یاسایی‬ ‫خ���ۆی ب��ۆ ل��ه‌ن��اوب��ردن��ی ج���وواڵن���ه‌وه‌ی‬ ‫ك���وردی مه‌رسومێكی (به‌یاننامه‌یه‌کی‬ ‫ه��اوب��ه‌ش) ت��ری ده‌رك����رد‪ ،‬ب��ه ‌پێی ئه‌م‬ ‫مه‌رسومه‌‪ :‬هێنان‌و باڵوكردنه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫جۆر ‌ه كاسێت‌و باڵوكراوه‌یه‌كی كوردی‬ ‫ل ‌ه نێو توركیادا قه‌ده‌غه‌یه‌‪ ،‬به ‌تایبه‌تی‬ ‫چاپه‌مه‌نی‌و ق���ه‌وان‪ ،‬ئ��ه‌م ج��ۆر ‌ه بڕیار ‌ه‬ ‫نه‌ك هه‌ر ن��اڕه‌زای��ی له ‌نێو كورده‌كاندا‬ ‫دروس��ت��ك��رد‪ ،‬به‌ڵكو زۆر ل�� ‌ه رێكخراو ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیش جیابه‌جیا ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫واڵت ناڕه‌زاییان ده‌ربڕی(‪.)28‬‬ ‫له ‌ساڵی ‪1968‬زدا محه‌مه‌د ئه‌مین بۆز‬ ‫ئ��ه‌رس��ه‌الن ب��ه ‌تۆمه‌تی ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫كتێبێكی وان���ه‌ی س��ه‌ره‌ت��ای��ی‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی كتێبه‌كه‌ی خانی ب��ه ‌ن��اوی‬ ‫مه‌م‌و زین‪ ،‬ك ‌ه ئاماده‌ی باڵوكردنه‌وه‌بوو‬ ‫گ��ی��را(‪ .)29‬ل ‌ه ساڵی ‪1969‬زدا محه‌مه‌د‬ ‫عه‌لی ئه‌یبار (راب��ه‌ری پارتی كرێكارانی‬ ‫توركیا)‪ ،‬مانگانه‌یه‌كه‌ی ب ‌ه هه‌ردوو زمانی‬ ‫كوردی‌و توركی چاپ‌و باڵوكرده‌وه‌‪ .‬به‬ ‫‌ناوی یه‌نی ئاگوش (ئاراسته‌ی نوێ‌)‪ ،‬كه‬ ‫‌بۆ یه‌كه‌مین جار مافی نه‌ته‌وه‌ی كوردی‬ ‫خ��س��ت��ه‌ڕوو ئ��ه‌م گ��ۆڤ��ار ‌ه ل�� ‌ه چواره‌مین‬ ‫ژماره‌یدا وه‌ستێنرا(‪.)30‬‬

‫په‌یمانی ‪11‬ی ئ����ازاری س��اڵ��ی ‪1970‬ز‬ ‫نێوان كوردو حكومه‌تی ئه‌و كاته‌ی عێراق‬ ‫كاریگه‌رییه‌كی زۆری هه‌بوو ل ‌ه سه‌ر‬ ‫پارچه‌كانی‌تری كوردستان‪ ،‬بۆی ‌ه سلێمان‬ ‫دیمیرل هه‌ستی ب��ه ‌مه‌ترسی ده‌ك��ردو‬ ‫چاالكی كۆماندۆیی ل ‌ه دژی كورده‌كان‬ ‫به‌ڕێوه‌برد‪ ،‬ئه‌وچاالكیان ‌ه ل ‌ه ‪٨‬ی نیسانی‬ ‫ساڵی ‪1970‬زدا ل ‌ه سیلوان ئه‌نجام ده‌دراو‬ ‫نزیكه‌ی دووه����ه‌زار كۆماندۆ (تاقمێک‬ ‫هێرشبه‌ر) ب ‌ه كۆپته‌ر شه‌وان ‌ه گه‌مارۆی‬ ‫ئه‌و شاره‌یان ده‌دا‪ ،‬ب ‌ه بیانوی پشكنین‬ ‫ماڵه‌كانیان تااڵن ده‌كردن‌و سووكایه‌تییان‬ ‫پێده‌كردن(‪.)31‬‬ ‫ل���ه ‌‪12‬ی ئ������ازاری س���اڵ���ی ‪1971‬زدا‬ ‫سه‌ركردایه‌تی هێزه‌چه‌كداره‌كانی توركیا‬ ‫بیرخه‌ره‌وه‌یه‌كی پێشكه‌‌ش ب ‌ه سه‌رۆك‬ ‫كۆمارو سه‌رۆكی په‌رله‌مان‌و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ن����ه‌ت����ه‌وه‌ی ك�����ورد‪ ،‬ب���ه‌ه���ۆی ش��ێ��واوی‬ ‫ب��ارودۆخ��ی ئ��اب��ووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و ‌ه‬ ‫داوایان كردبوو‪ ،‬ك ‌ه پێویست ‌ه حكومه‌تێك‬ ‫ل ‌ه سه‌رووی حزبه‌كانه‌و ‌ه دروستبكرێت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه له ‌هه‌مان رۆژدا حكومه‌تی پارتی‬ ‫ع���ه‌دال���ه‌ت ب��ه ‌س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی سلێمان‬ ‫دیمریل‪ ،‬ك ‌ه له ساڵی ‪1965‬زدا ل ‌ه سه‌ر‬ ‫حوكم بوو ده‌ستی له ‌كاركێشایه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا له‌‪26‬ی ئازاری ساڵی ‪1971‬زدا‬ ‫حكومه‌تێك له ده‌ره‌وه‌ی حیزبه‌كه‌یانه‌و ‌ه‬ ‫به سه‌رۆكایه‌تی نیهادوئێریم پێكهات(‪.)32‬‬ ‫ئ�����ه‌م ك����وده‌ت����ای����ه‌ش ن����ه‌ب����وو ب���ه‌ه���ۆی‬ ‫دامركاندنه‌وه‌ی چاالكی سیاسی كوردی‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪118‬‬

‫س���ه‌ره‌ڕای سه‌پاندنی حوكمی عورفی‬ ‫(راه��ات��وو) ب ‌ه سه‌ر ك��ادرو ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫رێ���ك���خ���راوه‌چ���ه‌پ���ه‌ك���ان���دا‪ ،‬ج��ارێ��ك��ی‌ت��ر‬ ‫بزووتنه‌وه‌ی كوردی ل ‌ه حه‌فتاكاندا زیاتر‬ ‫ده‌ركه‌وته‌وه‌و چاالكی سیاسییان ده‌نواند‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��داران��ی توركیا كه‌وتنه‌و ‌ه‬ ‫خۆیان‌و ده‌ستیان كرد ب ‌ه سه‌ركوتکردنی‬ ‫ك����وردان ل�� ‌ه ن��اوچ�� ‌هك��ان��ی رۆژه���ه‌اڵت���دا‪،‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ب���وو ل��ه‌ن��ی��وه‌ی م��ان��گ��ی ئ��ای��اری‬ ‫ساڵی ‪1971‬ز دا‪ ،‬ل ‌ه دیاربه‌كر پڕۆسه‌ی‬ ‫دادگاییكردنی گروپێكی بیست‌و دوو‬ ‫كه‌سی به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬ك ‌ه تاوانباركرابوون‬ ‫ب�� ‌ه تۆمه‌تی دروس��ت��ك��ردن��ی ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫ك���وردی ل��ه‌ن��اوچ��ه‌ك��ه‌دا‪ .‬س��ه‌رج��ه‌م ئه‌و‬ ‫گیراوان ‌ه سه‌ر ب ‌ه ئۆرگانی شۆڕشگێڕی‬ ‫فه‌رهه‌نگی خ��ۆره��ه‌اڵت ب�����وون(‪ ،)33‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1973‬زدا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدرا له‬ ‫‌توركیادا‪ .‬بڵند ئه‌جه‌وید بوو به ‌سه‌رۆك‬ ‫وه‌زی��ران‌و سیاسه‌تێكی نوێی گرته‌به‌ر‪،‬‬ ‫سه‌باره‌ت به‌كورده‌كان ل ‌ه ‪8‬ی ته‌مموزی‬ ‫هه‌مان ساڵدا لێبوردنی گشتی بۆ هه‌موو‬ ‫سه‌ركرده ‌كورده‌كان‌و زۆرب��ه‌ی گیراو ‌ه‬ ‫ك���ورده‌ك���ان‪ ،‬ك��ه ‌ب�� ‌ه ت��ۆم��ه‌ت��ی سیاسی‬ ‫گیرابوون ده‌ركرد‪)34(.‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ���ه‌وه‌ش���دا الی��ه‌ن��ی پ�����ه‌روه‌رده‌و‬ ‫فێركردنیش بێبه‌ش نه‌بوو له‌و سیاسه‌ت ‌ه‬ ‫ره‌گه‌زپه‌رستانه‌ی توركیا‪ ،‬ك ‌ه هه‌وڵی ده‌دا‬ ‫به ‌هه‌موو شێوه‌یه‌ك زم��ان‌و فه‌رهه‌نگی‬ ‫كوردی له‌ نێوبه‌رێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��ی��ش�� ‌ه ن��اوچ�� ‌ه ك��وردن��ش��ی��ن��ه‌ك��ان ل ‌ه‬

‫رووی خ��زم��ه‌ت��گ��وزاری‌و پ�����ه‌روه‌رده‌و‬ ‫فێركردنه‌و ‌ه فه‌رامۆش كرابوون‪ ،‬ژماره‌ی ‬ ‫نه‌خوێنده‌وارانی ك��ورد دوو ئه‌وه‌نده‌ی‬ ‫نه‌خوێنده‌وارانی تورك ده‌بوون‪ ،‬تاوه‌كو‬ ‫ئێستاش زۆرب��ه‌ی الدێكانی كوردستان‬ ‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تاییان تێدا نییه‌‪ ،‬ساڵی‬ ‫‪1975‬ز ل ‌ه ك��ۆی ه��ه‌ژد ‌ه زانكۆو سه‌دو‬ ‫په‌نجاو ح��ه‌وت په‌یمانگای فێركاری له‬ ‫‌توركیادا‪ .‬كوردستان ته‌نها یه‌ك زانكۆی‬ ‫ت��ێ��دا ب���وو‪ ،‬ك��ه‌ل��ه‌ئ����ه‌رزڕۆم ب���وو‪ ،‬یه‌ك‬ ‫كۆلێژی پزیشكی ل ‌ه دی��ارب��ه‌ك��ر‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫چوار كۆلێجی ئه‌ندازیاری‌و په‌روه‌رده‌ی‬ ‫مامۆستایان ل ‌ه هه‌مان ش��اردا هه‌بوون‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت له‌و زانكۆ‌و په‌یمانگایانه‌ش‪ ،‬كه‬ ‫‌له ‌كوردستاندا بوون خوێندن به ‌زمانی‬ ‫توركی بوو‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی��دا ده‌ت��وان��ی��ن بڵێین قۆناغی‬ ‫ف��ره‌ح��ی��زب��ی ل���ه‌ت���ورك���ی���ادا‪ .‬ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫بێبه‌شبوونی كورده‌كان بوو‪ ،‬ل ‌ه پرۆسه‌ی‬ ‫سیاسی ل ‌ه واڵته‌كه‌یاندا وه‌كو بێگانه‌یه‌ك‬ ‫ره‌فتاریان له‌گه‌ڵ ده‌كرا‪)35(.‬‬ ‫باسی دووه‌م‬ ‫گوتاری هه‌ستانه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ده‌ی بیسته‌مدا هیچ واڵتێك هێنده‌ی‬ ‫توركیا سه‌رقاڵی ل ‌ه نێوبردنی ناسنامه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی ك��ورد نه‌بوو‪ ،‬تا ئه‌و ئاسته‌ی‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ی ت��ورك��ی��ا زاراوه‌ی ت��ورك��ی‬ ‫چیایی بۆ ناوهێنانی دانیشتووانی كورد‬

‫‪119‬‬

‫داهێناوه‌‪ ،‬ئه‌و حكومه‌تانه‌ی توركیا زۆر‬ ‫ل�� ‌ه م��ه‌س��ه‌ل��ه‌ی ك��ورد ب��ێ��زارب��وون‌‪ ،‬بۆیه‬ ‫‌هه‌میش ‌ه به ‌توندی هه‌وڵی شاردنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و مه‌سه‌له‌یان داوه‌‪ ،‬كه ‌ب ‌ه زه‌حمه‌ت‬ ‫ده‌زان���درا ل ‌ه كوردستانی توركیادا چی‬ ‫رووده‌دات‌و ‌تا چ ئه‌ندازه‌یه‌ك هه‌ستی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تی كوردی ماوه‌(‪.)36‬‬ ‫ئه‌مه‌ش تا ساڵی ‪1950‬ز به‌رده‌وام بوو‪،‬‬ ‫كه ‌ته‌نانه‌ت وش��ه‌ی ك��وردو كوردستان‬ ‫ل��� ‌ه ت���ورك���ی���ادا ق���ه‌ده‌غ���ه‌ك���راب���وو‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫س��ه‌رچ��اوان��ه‌ی ل��ه‌ ب���اره‌ی ك��وردس��ت��ان‌و‬ ‫كورده‌و ‌ه هه‌بوون ل ‌ه كتێب ‌ه مێژووییه‌كانی‬ ‫ت��ورك��ی��او ب�ڵ�اوك���راوه‌ك���ان���دا س���ڕان���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌وڵی دابڕینی كوردستان ل ‌ه‬ ‫دنیای ده‌ره‌وه ‌ده‌گیرایه‌به‌ر‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه‬ ‫ژیانی پارتایه‌تیش له‌م نێوه‌نده‌دا گورزی‬ ‫كاریگه‌ریی به‌ركه‌وت‌و تووشی شه‌له‌ل‬ ‫هات(‪.)37‬‬ ‫س�����ه‌ب�����اره‌ت ب�����ه‌و ف����اك����ت����ه‌ران����ه‌ی‪ ،‬ك�� ‌ه‬ ‫زه‌مینه‌سازیان بۆ دروستبوونی پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانی توركیا کرد‪ ،‬نابێت‬ ‫رۆڵی رووناكبیرانی كورد له‌م قۆناغه‌دا‬ ‫فه‌رامۆش بكرێت‪ ،‬ل ‌ه پاش كاریگه‌ریی ‌ه‬ ‫ناوخۆیی‌و ده‌ره‌كییه‌كاندا‪ ،‬ئیتر چاالكی‬ ‫سیاسی كوردان ب ‌ه گرتنه‌به‌ری میتۆدی‬ ‫پ����ارت‌و رێ��ك��خ��راو ‌ه چ��ه‌پ��ه‌ك��ان��ی ت��ورك‬ ‫سه‌ریهه‌ڵدا‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬كاریگه‌ریی ئه‌و چه‌پان ‌ه‬ ‫له ‌سه‌ره‌تادا ل ‌ه چوارچێوه‌ی سیاسه‌تی‬ ‫توركیادا بوو‪ ،‬لێره‌و ‌ه ده‌رگای له‌به‌رده‌م‬ ‫ده‌رك��ه‌وت��ن��ی كه‌سایه‌تیی ‌ه ك��ورده‌ك��ان��دا‬

‫ك���رده‌وه‌‪ ،‬پاشان ك��اری جه‌ماوه‌ریی له‬ ‫‌نێو ك��وردان��دا ده‌ستیپێكرد‪ .‬ب��ه‌م جۆر ‌ه‬ ‫گرنگی ده‌ن��گ��ی ك��وردی��ان ل�� ‌ه هه‌ڵبژارن ‌ه‬ ‫په‌رله‌مانییه‌كاندا بۆ ده‌رك��ه‌وت‪ .‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وایكرد بایه‌خی زیاتر بدرێت ب ‌ه كوردان‪،‬‬ ‫هه‌تا وای لێهات له ‌به‌رنامه‌و میتۆدی‬ ‫چ��ه‌پ��ه‌ك��ان��دا چ��ه‌ن��دی��ن ئ���ام���اژه‌و به‌ڵێن‬ ‫ب��ه‌ك����وردان دراب����وو‪ ،‬ب��ۆ ن��م��وون��ه‌‪ :‬له‌و‬ ‫دروشمانه‌دا بانگه‌شه‌ی داننان ب ‌ه مافه‬ ‫‌نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی كورددا نرابوو له‌ توركیادا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا خراپتربوونی ره‌وشی‬ ‫ئابووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تیی ناوچه‌كانی كورد‬ ‫به ب���ه‌راورد له‌گه‌ڵ ره‌وش��ی ئابووری‌و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی ناوچه‌کانی‌تری توركیادا‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا به‌كارهێنانی خه‌ڵك ل ‌ه الیه‌ن‬ ‫ده‌ره‌ب�������ه‌گ‌و س�����ه‌رۆ‌ك ه���ۆزه‌ك���ان���ه‌وه‌‪،‬‬ ‫زیاتر رۆڵی جه‌ماوه‌ریی رێكخراوه‌كانی‬ ‫چه‌پی ل ‌ه نێو كورددا به‌رین كردبوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتدا ئ��ه‌م ره‌وش�� ‌ه ب��وو به‌هۆی‬ ‫زیاتر ده‌ركه‌وتنی جیاوازییه‌كانی نێوان‬ ‫كوردو تورك‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش پاڵی ب ‌ه كورده‌وه‬ ‫ن��‌ا ت��او ‌هك��و ده‌س��ت ب��ده‌ن�� ‌ه ت��ون��دو تیژیی‬ ‫ب��ۆ رووب����ه‌ڕووب����وون����ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫ناوه‌ندی(‪.)38‬‬ ‫ئه‌و ‌ه بوو له‌ساڵی ‪1958‬دا رووناكبیرانی‬ ‫كورد‪ ،‬له‌وانه‪‌:‬موسا عه‌نته‌رو جانیب یڵدم‬ ‫ی کردو‬ ‫ده‌ستیان ب ‌ه چاالكی رۆشنبیر ‌‬ ‫بزوتنه‌وه‌یه‌كییان به‌رپاكرد‪ ،‬گۆڤارێكیان‬ ‫وه‌ك زم��ان��ح��اڵ��ی ئ���ه‌و رێ���ك���خ���راو ‌ه ب ‌ه‬ ‫ناوی ئیله‌ری یورت (واڵتی پێشكه‌وتن)‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪120‬‬

‫و ‌ه ده‌رك���رد‪ ،‬ك ‌ه بایه‌خی ب ‌ه كێشه‌كانی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی كورد ده‌داو‌جه‌ختیان ده‌كرده‌و ‌ه‬ ‫ل��ه ‌س��ه‌ر دواك��ه‌وت��ووی��ی ویالیه‌ته‌كانی‬ ‫رۆژه��ه‌اڵت‌و په‌ره‌پێدانی خزمه‌تگوزاری‬ ‫وه‌ك چاکكردنی رێگاو بان‌و قوتابخان ‌ه‬ ‫ب��ۆی��ان(‪ .)39‬ب��ه‌م ج��ۆر ‌ه ئ��ه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌و‬ ‫گۆڤاری واڵتی پێشكه‌وتن به‌شێوه‌یه‌كی‬ ‫خێرا بوون به‌هۆی راكێشانی سه‌رنجی‬ ‫ژم����اره‌ی����ه‌ك����ی گ������ه‌وره‌ ل��� ‌ه خ��وێ��ن��ه‌رو‬ ‫رووناكبیری كورد(‪.)40‬‬ ‫حكومه‌تی ت��ورك��ی��ا پ��اش ئ���ه‌وه‌ی زان��ی‬ ‫ك���وردان خه‌ریكی چ��االك��ی نه‌ته‌وه‌یین‬ ‫بۆی ‌ه خێرا كه‌وته ‌پیالنگێڕان بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫سه‌ركووتیان ب��ك��ات‌و رێ��ی��ان لێبگرێت‪،‬‬ ‫چ��ون��ك��ه‌ب��� ‌ه م��ه‌ت��رس��ی��ی��ه‌ك��ی گ����ه‌وره‌ی‬ ‫داده‌ن���ان بۆ س��ه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ت��ورك��ی��او ی���ه‌ك پ��ارچ��ه‌ی��ی خ��اك��ه‌ك��ه‌ی‪،‬‬ ‫به‌مجۆر ‌ه ل ‌ه ساڵی ‪1959‬دا ده‌ستیانکرد‬ ‫ب ‌ه گرتن‌و راوه‌دوون��ان��ی رووناكبیران‪،‬‬ ‫ه��ه‌ت��ا چ��ل‌و ن��ۆ روون��اك��ب��ی��ری ك��وردی��ان‬ ‫ده‌ستگیركردو داواك���اری گشتی سزای‬ ‫مردنی بۆ هه‌موویان په‌سه‌ندكرد‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫پاش كوده‌تای سه‌ربازی ساڵی‪1960‬ی‬ ‫ت��ورك��ی��ا س��زاك��ه‌ی��ان گ����ۆڕا‪ ،‬ئ��ه‌م��ه‌ش ل ‌ه‬ ‫نێو ك��ورده‌ك��ان��دا ب�� ‌ه ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی چل‌و‬ ‫ن��ۆك��ان ن���اوده‌ب���رێ���ت‪ )41(،‬ئیتر ل��ێ��ر ‌ه ب ‌ه‬ ‫دواو ‌ه مه‌سه‌له‌ی كورد په‌ره‌ده‌ستێنێت‪،‬‬ ‫ب���ه‌ه���ۆی پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ی ل���ه‌س���ه‌رخ���ۆی‬ ‫ژی��ان��ی ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی‌و روون��اك��ب��ی��ری��ی‌و‬ ‫له‌به‌رچاونه‌گرتنی ماف ‌ه نه‌ته‌وایه‌تییه‌كان‪.‬‬

‫دوات���ر ل�� ‌ه ت��ورك��ی��ادا گۆڕانێكی سیاسی‬ ‫هاته‌گۆڕێ‪ ،‬به‌هۆی كوده‌تایه‌كی سه‌ربازی‪،‬‬ ‫ک��ە ل��ه ‌‪27‬ی ئ��ای��اری س��اڵ��ی ‪1960‬زدا‬ ‫رووی��دا‪ ،‬بوو به‌هۆی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی‬ ‫پارتی دیموكراتی توركیاو بارودۆخێكی‬ ‫نوێ سه‌باره‌ت ب ‌ه كورده‌كان په‌یدابوو‪.‬‬ ‫(‪ )42‬ده‌ستوورێكی نوێیان بۆ توركیا‬ ‫داڕشت له‌ ساڵی ‪1961‬دا‪ ،‬كه‌جۆرێك له‬ ‫‌ئازادیی سیاسی ره‌خساندبوو‪ ،‬حیزبه‌كان‬ ‫ل ‌ه سێبه‌ری ئه‌م بارودۆخه‌دا دام��ه‌زران‪،‬‬ ‫كه ‌زۆربه‌یان بۆچوونی سۆسیالیستی‌و‬ ‫چه‌پیان هه‌بوو‪ ،‬وه‌ك پارتی كرێكارانی‬ ‫ت���ورك���ی���ا (ك���ۆم���ه‌ڵ���ێ���ك ل��� ‌ه رۆش��ن��ب��ی��ر ‌ه‬ ‫چه‌پڕه‌وه‌كان دایان مه‌زراند)‪ ،‬ك ‌ه هه‌موو‬ ‫كه‌سایه‌تییه پێشكه‌وتووخوازه‌كان ب ‌ه‬ ‫كوردو توركه‌و ‌ه به‌شداربوون تێیدا‪)43(،‬‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ب��ه‌ش��دارب��وون��ی ك���ورده‌ك���ان له‬ ‫‌پ��ارت��ی كرێكارانی ت��ورك��ی��ادا ئ��ه‌و ‌ه بوو‬ ‫ب��� ‌ه پ��ێ��ی ده‌س����ت����ووری س��اڵ��ی ‪،1961‬‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی پ��ارت��ی سیاسی ك��وردی‬ ‫ق����ه‌ده‌غ����ه‌ب����وو‪ )44(،‬ل�� ‌ه دوای ئ����ه‌وه‌و ‌ه‬ ‫كوردانی دانیشتووی كوردستانی توركیا‬ ‫ه��ۆش��ی��ارب��وون��ه‌وه‌و ل��ه‌ب��ه‌ران��ب��ه‌ر ه��ه‌ر‬ ‫سته‌م‌و ده‌ستدرێژییه‌كی ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫توركیادا‪ ،‬ك ‌ه به‌رانبه‌ر چاالكی ك��وردان‬ ‫ده‌یانكرد كاردانه‌وه‌یان هه‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫خۆپیشاندانی جه‌ماوه‌رییان سازده‌دا‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ :‬ل ‌ه ساڵی ‪1962‬دا چ��وارس��ه‌دو‬ ‫هه‌شتا ‌و پێنج ك��ورد ل ‌ه خ��اوه‌ن زه‌وی‌و‬ ‫شێخ‌و سه‌رۆك هۆزه‌كان ده‌ستگیركران‌و‬

‫‪121‬‬

‫ێ‬ ‫بردران ب ‌ۆ سه‌ربازگه‌ی سیواس‌و له‌و ‌‬ ‫ئه‌شكه‌نجه‌یه‌كی توندیان ده‌دان‪ ،‬په‌نجاو‬ ‫پێنج که‌سیشیان ل��ێ دوورخ��س��ت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫ی تری توركیا‪ ،‬ب ‌ه تۆمه‌تی‬ ‫بۆ ناوچه‌كان ‌‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌ ڕادیكاڵه‌كانن(‪.)45‬‬ ‫ل�� ‌ه ئ��اك��ام��ی ئ��ه‌م��ه‌دا‪ ،‬ل�� ‌ه مانگی مایسی‬ ‫هه‌مان ساڵدا خۆپیشاندانێكی فره‌وانیان‬ ‫رێكخست دژی ده‌سه‌اڵتداران له ‌شاری‬ ‫ماردین‪ ،‬له‌و خۆپیشاندانانه‌دا باره‌گای‬ ‫سه‌ربازی ناوچه‌كه‌یان به‌ردباران كرد‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم‪ ،‬س��ه‌رب��ازه‌ك��ان��ی��ش ڕووب����ه‌ڕووی‬ ‫خ��ۆپ��ی��ش��ان��ده‌ران ب��وون��ه‌وه‌و ل�� ‌ه ئاكامدا‬ ‫س��ه‌دو هه‌شتا ك��ورد برینداربوون(‪.)46‬‬ ‫بۆی ‌ه توركیا سیاسه‌تێكی نوێی گرته‌به‌ر‬ ‫ل��ه‌م ب��ارودۆخ��ه‌دا‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪١٩٦٢‬دا ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی كاتی س��ن��وور ‌هك��ان��ی خۆی‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��وری��او ع��ێ��راق��دا داخ��س��ت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ویالیه‌ته‌كانی ماردین‌و هه‌كاری‌و سیرت‌و‬ ‫به‌دلیس‌و وانیشدا كۆبوونه‌وه‌ی گرێدا ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه ره‌وشه‌كه‌‪ ،‬ته‌واوی‬ ‫دانیشتووانی الدێ سنووریه‌كانیشی‬ ‫راگوێزا بۆ قواڵیی واڵت‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌موو‬ ‫ئه‌نجامی ئ��ه‌و ‌ه ب��وو‪ ،‬ك��ه ‌ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای‬ ‫ش���ه‌س���ت���ه‌ك���ان���ه‌و ‌ه ه��ێ��زێ��ك��ی س��ی��اس��ی��ی‬ ‫ك���وردی ن��وێ ل�� ‌ه توركیا ده‌رك��ه‌وت��ب��وو‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م هێز ‌ه نوێنه‌رایه‌تی چاالكیی بزاف ‌ه‬ ‫چه‌پڕه‌وه‌كانی ت��ورك‌و ك��وردی ده‌ك��رد‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تدا‪ ،‬دواج��ار رێبه‌رانی‬ ‫كوده‌تا سه‌ربازییه‌ك ‌ه ناچار بوون بوار‬ ‫له ‌به‌رده‌م ئازادیی ‌ه گشتیه‌كاندا بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫دی���س���ان���ه‌و ‌ه ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی‌و ه��ێ��زه‌ك��ان��ی‬ ‫ك���ورد س��وودم��ه‌ن��دب��وون ل���ه‌م ره‌وش���ه‬ ‫‌نوێیه‌(‪ ،)47‬ئه‌مه‌ش رێگای گفتوگۆكردنی‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر كێشه‌ی خ��ۆره��ه‌اڵت‌و ناوچ ‌ه‬ ‫كوردنشینه‌كان كردبوه‌وه‌‪ .‬قسه‌و باس‌و‬ ‫گفتوگۆکانی حفزی ئۆغزی (سه‌رۆكی‬ ‫ك����ارو ب����اری ن��اوخ��ۆی��ی ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی‬ ‫نیشتمانی ت��ورك��ی��ا) ل��ه‌گ��ه‌ڵ وه‌زی����ری‬ ‫ته‌ندروستی یوسف عه‌زیز ئوغلو‪ ،‬كه‬ ‫‌ب�� ‌ه كه‌سێكی ك���وردپ���ه‌روه‌ر ده‌ن��اس��را‪،‬‬ ‫ده‌نگدانه‌وه‌یه‌كی زۆری هه‌بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫باسه‌كانی ئه‌حمه‌د حمدی ب��ه‌ش��ار‪ ،‬كه‬ ‫‌ل�� ‌ه بیرێكی لیبراڵه‌و ‌ه هاتبوو ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫كێشه‌ی رۆژه��ه‌اڵت له ‌گۆڤاری دونیای ‬ ‫ئ���اش���ت���ی٭٭٭٭و دوات����ری����ش گ��ۆڤ��اری‬ ‫ئاڕاسته‌دا رێگای بۆ قسه‌و باسی زیاتر‬ ‫ك���رده‌وه‌‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ره‌ت��ای شه‌سته‌كانه‌و ‌ه‬ ‫ناسیونالیستی ك��وردی‪ ،‬كه ‌تازه ‌سه‌ری‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌دای��ه‌وه‌ ده‌س��ت��ی ب��ه‌ك���ارو ب��اری‬ ‫راگ��ه‌ی��ان��دن‌و دوات��ری��ش ك��اری سیاسی‬ ‫كردو بوو ب ‌ه هێزێكی گرنگ(‪.)48‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ ئ��ه‌م��ان��ه‌ش��دا چ��ه‌ن��د ه��ۆك��ارێ��ك��ی‬ ‫ده‌ره‌ك���������ی ه�����ه‌ب�����وون‪ ،‬ك����ه‌ رۆڵ��ێ��ك��ی‬ ‫كاریگه‌رییان بینی له ‌وروژاندنی هه‌ستی‬ ‫ناسیونالیزمی ك��وردی‌و هاندانی خه‌ڵك‬ ‫ل ‌ه دژی ده‌سه‌اڵت ‌ه ره‌گه‌زپه‌رستییه‌كانی‬ ‫توركیا‪ ،‬بۆ داننان ب ‌ه ماف ‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی‬ ‫ك���ورد ل��ه ‌ت��ورك��ی��ادا‪ .‬وه‌ك‪ :‬ب��ه‌رن��ام��ه‌ی‬ ‫ئێزگ ‌ه كوردییه‌كانی رادی��ۆی ته‌فلیس‌و‬ ‫ئ��ێ��زگ��ه‌ی ی��ه‌ری��ڤ��ان‌و ب��ه‌غ��دادو قاهیره‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪122‬‬

‫هه‌روه‌ها ژیانی ئه‌ده‌بی‌و رووناكبیریی‬ ‫كورد بوژانه‌وه‌یه‌كی رێژه‌یی له ‌یه‌كێتیی‬ ‫سۆڤیه‌تی جاران‌و عێراقدا هێنای ‌ه گۆڕێ‪،‬‬ ‫ئه‌مان ‌ه ه��ه‌م��وو ئ��ه‌و ب���ه‌راورده‌ی���ان الی‬ ‫كوردانی توركیا دروستكرد‪ ،‬كه ‌ئه‌وان‬ ‫ل��ه ‌رووب��ه‌ڕووب��وون��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی سه‌ختی‬ ‫نیشتمانه‌كه‌یاندان دژی داگ��ی��رك��ه‌ران‪.‬‬ ‫(‪ )49‬ب�����ه‌اڵم‪ ،‬دی���ارت���ری���ن ف��اك��ت��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫ف���اك���ت���ه‌ره‌ده‌ره‌ك���ی���ی���ه‌ك���ان‪ ،‬ك���ه‌ه��ان��ی‬ ‫كورده‌كانی توركیای ده‌دا بۆ خه‌بات‌و‬ ‫ده‌ستپێكردنه‌وه‌ی چاالكی سیاسی دژی‬ ‫حوكمه‌ته‌كانی توركیا‪ ،‬بریتی ب��وو له‪:‬‬ ‫‌سه‌رهه‌ڵدانی شۆرشی ‪14‬ی ته‌مموزی‬ ‫س��اڵ��ی ‪1958‬ز ل�� ‌ه ع��ێ��راق��دا‪ ،‬ل�� ‌ه الی��ه‌ن‬ ‫ع��ه‌ب��دول��ک��ه‌ری��م ق���اس���م���ه‌وه‌٭٭٭٭٭‪ ،‬ئه‌م‬ ‫شۆڕش ‌ه ب��وو به‌هۆی روخ��ان��ی رژێمی‬ ‫پ��اش��ای��ه‌ت��ی ل�� ‌ه ع���ێ���راق‌و س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫سیستمی كۆماری‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌رچوونی‬ ‫عێراق بوو ل ‌ه په‌یماننامه‌ی به‌غدادی ‪،1955‬‬ ‫به‌مه‌ش گورزێكی كوشنده‌ی ل ‌ه توركیاو‬ ‫ئێراندا‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان كاتدا حكومه‌تی شۆڕش‬ ‫ده‌ستورێكی كاتی راگه‌یاند‪ ،‬ك ‌ه تیایدا‬ ‫بۆ یه‌كه‌مینجار ل ‌ه مێژووی ده‌ستووری‬ ‫عێراقدا چه‌سپێنرابوو‪ ،‬كه‌كوردو عه‌ره‌ب‬ ‫هاوبه‌شن له‌ عێراقدا‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها گه‌ڕانه‌وه‌ی رابه‌ری بزووتنه‌وه‌ی‬ ‫ك��وردای��ه‌ت��ی م��ه‌ال مسته‌فای ب��ارزان��ی ل ‌ه‬ ‫یه‌كێتی سۆڤیه‌تی ج���اران ب��ۆ ب��ه‌غ��داد‬ ‫له ‌هه‌مان ساڵدا‪ ،‬توانی كاریگه‌رییه‌كی‬ ‫ب���ه‌رچ���اوی ه��ه‌ب��ێ��ت ل���ه‌و ب���ارو دۆخ���ه‌دا‬

‫ل��ه‌ ب����واری رۆش��ن��ب��ی��ری��ی‌و رام��ی��اری��ی‌و‬ ‫ج��وواڵن��دن��ی هه‌ستی ناسیۆنالیستی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو پارچه‌كانی ‌ت��ری كوردستاندا‪،‬‬ ‫ك��وردان��ی ب��اش��وور خ��واس��ت��ی ئ��ه‌وه‌ی��ان‬ ‫هه‌بوو ئه‌و ره‌وش ‌ه ناله‌باره‌ی كوردستانی‬ ‫باكووریش كۆتایی پێبێهنن‪ )50(.‬بۆی ‌ه هه‌ر‬ ‫له ‌ساڵی ‪1958‬دا پێنج س��ه‌رۆك هۆزی‬ ‫ك��ورد ل ‌ه كوردستانی باكوور گه‌یشتن ‌ه‬ ‫كوردستانی ب��اش��وورو په‌یوه‌ندییان ب ‌ه‬ ‫شێخ ئه‌حمه‌دی بارزانییه‌و ‌ه كرد‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫ل ‌ه به‌ڵگه‌نامه‌یه‌كدا ئاماژه‌ی پێكراوه‌‪ ،‬كه‬ ‫‌بۆ جێگری به‌ڕێوه‌به‌ری پۆلیسی به‌غداد‬ ‫نێردراوه‌‪ ،‬ك ‌ه تیایدا هاتووه‌‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫باوه‌ڕپێكراومان الی��ه‪ ،‬د ‌ه س��ه‌رك��رده‌ی‬ ‫كورد ل ‌ه ئاغاكان‪ ،‬ك ‌ه سه‌ر ب ‌ه‌كوردستانی‬ ‫توركیان هاتوونه‌ت ‌ه سنووری عێراق‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ناوه‌كانیان نازانین‪ ،‬ئه‌وان ‌ه په‌یوه‌ندییان‬ ‫كردوو ‌ه ب ‌ه عه‌بدول عه‌زیز ئاغا له‌لیوای‬ ‫موسڵ‌و شێخ عه‌لی نه‌قشبه‌ندییه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی په‌یوه‌ندیكردن ب ‌ه شێخ ئه‌حمه‌د‬ ‫بارزانییه‌وه‌‪ ،‬هه‌تا الیه‌ن ‌ه په‌یوه‌ندیداره‌كان‪،‬‬ ‫رێ‌و شوێنی ت���ه‌واو ب��ۆ لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌وانه‌ بگیرێته‌‌به‌ر(‪.)51‬‬ ‫ل���ه‌گ���ه‌ڵ ئ����ه‌وه‌ش����دا رێ��پ��ێ��دان��ی پ��ارت��ی‬ ‫دی��م��وك��رات��ی ك��وردس��ت��ان��ی ع���ێ���راق ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌كی فه‌رمی ل ‌ه ‪9‬ی شوباتی ساڵی‬ ‫‪1960‬دا رۆڵێكی كاریگه‌ری هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هاندانی كوردانی توركیا بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫پ��ارت��ێ��ك��ی س��ی��اس��ی ك�����وردی‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫رێ��ڕه‌وی پارتی دیموكراتی كوردستانی‬

‫‪123‬‬

‫عێراق‪ ،‬سه‌ركه‌وتنی بزووتنه‌وه‌ی كوردی‬ ‫ب ‌ه رابه‌رایه‌تی مسته‌فا بارزانی له ‌‪11‬ی‬ ‫ئه‌یلولی ساڵی ‪1961‬داو به‌ده‌ستهێنانی خۆ‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری له‌كوردستانی عێراقدا له‌‪11‬‬ ‫ئازاری ساڵی ‪1970‬دا زه‌نگی هۆشیارییان‬ ‫دای ‌ه كوردانی توركیا‪ .‬ئیسماعیل بێشكچی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬هه‌ر رووداوێك ل ‌ه هه‌ر به‌شێكی‬ ‫كوردستاندا رووب��دات مایه‌ی سه‌رنجه‌‪،‬‬ ‫ب��ۆ ه��ه‌م��وو ك��وردان��ی پارچه‌كانی تری‬ ‫كوردستان‪ .‬هه‌ریه‌كه‌و ل ‌ه الی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫ه��ه‌وڵ ده‌دات زیاتر به‌ده‌ستبهێنێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵپه‌دای ‌ه باشتر تێبگات‪ ،‬ل��ه‌ب��ه‌ر ئ��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌ركه‌وتن ‌ه س��ه‌رب��ازی‌و رامیارییه‌كان‬ ‫ل ‌ه به‌شێكی كوردستاندا ده‌بێته ‌مایه‌ی‬ ‫شادبوونیان‌و‌كه‌وتن‌و دۆڕانیشی خه‌فه‌ت‬ ‫بارو غه‌مگینیان ده‌كات(‪.)52‬‬ ‫له‌م سه‌رو به‌نده‌دا زۆربه‌ی رووناكبیرانی‬ ‫كوردستانی توركیا له‌گه‌ڵ بارزانی بوون‪،‬‬ ‫ل ‌ه كاتی دامه‌زراندنی پارتی دیموكراتی‬ ‫كوردستانی ت��ورك��ی��ادا‪ ،‬ب��ارزان��ی��ی��ان به‬ ‫‌سه‌رۆكی خۆیان داده‌ن��ا‪ ،‬بۆی ‌ه پارتی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ره‌ت��او ‌ه زۆر پێشكه‌وتوو هه‌نگاوی‬ ‫ن��ا ب��ۆ چه‌قاندنی ره‌گ‌و ری��ش��ه‌ی خۆی‬ ‫ل ‌ه نێو كۆمه‌اڵنی خه‌ڵك ل ‌ه سه‌رتاسه‌ری‬ ‫كوردستاندا(‪.)53‬‬ ‫هه‌ر سه‌باره‌ت به‌و فاكته‌ر ‌ه ده‌ره‌كییانه‌ی‪،‬‬ ‫ك���ه‌ک���اری���گ���ه‌ری���ی���ان ه���ه‌ب���وو ل��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ك��ورد ‌هك��ان��ی توركیا ب��ه ‌گشتی‌و پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستانی توركیا ب ‌ه تایبه‌تی‪،‬‬ ‫كورده‌كانی سوریا بوون‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی‬

‫پارتی دیموكراتی كوردستانی سوریا‪،‬‬ ‫كه ‌له ‌ساڵی ‪1957‬دا دامه‌زرا‪ ،‬ك ‌ه هه‌ر ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای دامه‌زراندنییه‌و ‌ه گرنگییه‌كی‬ ‫تایبه‌تی هه‌بوو‪ ،‬بۆ كوردستانی توركیا‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی ئه‌م ئاڕاسته‌یه‌دا‪،‬‬ ‫لیژنه‌ی ن��او ‌هن��دی له ‌نێوه‌ڕاستی ساڵی‬ ‫‪1958‬دا یه‌كێك له‌ئه‌ندامه‌كانی حیزبی نارد‬ ‫بۆ كوردستانی توركیا‪ ،‬به‌ناوی محه‌مه‌د‬ ‫ب��اق��ی م��ه‌ال م��ح��م��ود‪ ،‬ب��ۆ دروس��ت��ك��ردن��ی‬ ‫پ����ه‌ی����وه‌ن����دی ل����ه‌گ����ه‌ڵ ك��ه‌س��ای��ه‌ت��ی��ی�� ‌ه‬ ‫نیشتمانییه‌كان ل ‌ه كوردستانی توركیا‪ ،‬بۆ‬ ‫تاوو تووێكردنی بارو دۆخی كوردستانی‬ ‫توركیا‪ ،‬پێشنیاركردنی بۆچوونه‌كانیان‬ ‫ب��ۆ دام��ه‌زران��دن��ی رێكخستنی سیاسی‪،‬‬ ‫كه ‌تێبكۆشێت له‌م به‌شه‌ی كوردستاندا‪،‬‬ ‫ئ����ه‌وه‌ب����وو ه�����اوڕێ ب���اق���ی ه��ه‌س��ت��ا به‬ ‫‌ئه‌نجامدانی چه‌ند په‌یوه‌ندییه‌ك له‌گه‌ڵ‬ ‫كه‌سایه‌تیی نیشتمانیی ‌ه ناوداره‌كان وه‌ك‪:‬‬ ‫یوسف عه‌زیز ئوغل‪ ،‬بنباشی شه‌وكه‌ت‪،‬‬ ‫ئه‌دیب تورهان‌و كۆمه‌ڵێكی دیكه‌ش‪.‬‬ ‫دواتر له ‌كوردستانی توركیا گه‌ڕایه‌وه‌و‬ ‫س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی��ی حیزبی ل�� ‌ه ره‌وش��ه‌ك�� ‌ه‬ ‫ئ������اگ������ادارك������رده‌وه‌‪ ،‬ك����ه‌ج���ی���اوازی���ی��� ‌ه‬ ‫ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌و ب��ی��رو ب��ۆچ��وون�� ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانیان هانده‌رنین بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫رێكخراوێكی سیاسی‪.‬‬ ‫عه‌بدولحه‌مید ده‌روێش ل ‌ه (كتێبی أضواء‬ ‫علی الحرك ‌ة الكردی ‌ة فی سوریا)دا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ل��ه ‌دوای ئ���ه‌م ه��ه‌وڵ��دان��ه‌ش م��ای��ن��ه‌وه‌و‬ ‫چاودێری بارودۆخه‌كه‌مان كردو لێره‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪124‬‬

‫ل���ه‌وێ ‌ده‌س��ت��م��ان ك��رد ب�� ‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫كۆششی ت��اك��ه‌ك��ه‌س��ی‪ .‬ت��ا س��اڵ��ی ‪1965‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا‬ ‫دامه‌زرا‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ئ��ه‌و ب���راده‌ران���ه‌ی ل ‌ه‬ ‫سه‌ركردایه‌تی حیزبی ناوبراو په‌یوه‌ندییان‬ ‫به ‌سه‌ركردایه‌تیی حیزبمانه‌و ‌ه كرد بۆ‬ ‫دروستكردنی په‌یوه‌ندیی شۆڕشگێڕان ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان ه����ه‌ردوو پ���ارت���دا‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫گۆڕینه‌وه‌ی بیرو بۆچوون‌و ئه‌زموون‬ ‫ل���ه‌ن��ێ��وان��م��ان��دا ل��� ‌ه ك���ات���ی گ��ه‌ی��ش��ت��ن��ی‬ ‫ن��ێ��ردراوه‌ك��ان��ی��ان��دا ئێم ‌ه زۆر دڵخۆش‌و‬ ‫شادومان بووین‪ .‬به‌هۆی دامه‌زراندنی‬ ‫حیزبی برامانه‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ماوه‌یه‌كی زۆربوو‬ ‫چاوه‌ڕێی دامه‌زراندنیان ده‌كرد‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ئاماده‌كردنێكمان کرد بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫په‌یوه‌ندیی‌و هاوكاری له‌گه‌ڵیاندا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م ه��ۆك��ار ‌ه ن��اوخ��ۆی��ی‌و ده‌ره‌ك��ی��ان��ه‌ش‬ ‫ك��اری��گ��ه‌ری��ی�� ‌هك��ی ب��ه‌رچ��اوی��ان ه��ه‌ب��وو‪،‬‬ ‫ل��� ‌ه ه���ۆش���ی���ارك���ردن���ه‌وه‌ی س��ی��اس��ی‌و‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی الی كوردانی توركیا‪ ،‬دواتر‬ ‫ج��وواڵن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی س��ی��اس��ی ب��ه‌رچ��اوی‬ ‫لێهاته ب��ه‌ره��ه‌م‪ ،‬ك�� ‌ه چه‌ندین كۆمه‌ڵه‌و‬ ‫رێ��ك��خ��راو‌ی روون��اك��ب��ی��ری��ی ل�� ‌ه توركیا‬ ‫دادەم��ه‌زران‪ ،‬كه ‌پێداگرییان له ‌شوناسی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ییان ده‌كرد‪ ،‬ل ‌ه ئاكامیشدا هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌م��ان��ه‪ ‌،‬ب���وون ب��ه‌ه��ۆی ل��ه‌دای��ك��ب��وون��ی‬ ‫النكه‌ی پارت ‌ه سیاسییه ‌كوردییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردستانی توركیا ل ‌ه‬ ‫پێشه‌نگی هه‌موویاندا بوون‪)54(.‬‬

‫گرنگترین سه‌رچاوه‌‪ ،‬كه ‌سوومه‌ند بووم‬ ‫لێیان له ‌نووسینی ئه‌م تووێژینه‌وه‌یه‌دا‬ ‫بریتی بوون له‌‪:‬‬ ‫ــ حامید محمود عیسی‪ :‬القضی ‌ة الكردیة فی‬ ‫تركیا‪ ،‬حرك ‌ة التحریر القومي الكردستاني‬ ‫ــ تركیا (كوك)‪ :‬النضال لتحریر كردستان‪.‬‬ ‫ــ كریس كۆچێرا‪ :‬بزووتنه‌وه‌ی كوردو‬ ‫هیوای سه‌ربه‌خۆیی‪.‬‬ ‫ــ نادر ئینتیسار‪ :‬ئیتنۆنه‌ته‌وایه‌تی كوردی‪.‬‬ ‫ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬یاسا ده‌ستوورییه‌كانی‬ ‫توركیاو كورد له‌سه‌رده‌می نوێدا‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪1‬ــ مجموعة من الباحثین السوفیت‪ :‬تأریخ‬ ‫تركیا المعاصر‪ ،‬ترجمة‪‌ :‬الدكتور هاشم‬ ‫صالح التكریتي‪ ،2007 ،‬ص ‪ 346‬ــ ‪347‬‬ ‫‪2‬ــ د‪ .‬ولید رظوان‪ :‬موقف التیار االسالمي‌و‬ ‫التیار العلماني فی تركیا القظی ‌ة الكردیة‌‪،‬‬ ‫ج‪ ،1‬حلب‪ ،2008 ،‬ص ‪168‬‬ ‫‪3‬ـ���ـ ن���ادر ئ��ی��ن��ت��س��ار‪ :‬ئیتنۆنه‌ته‌وایه‌تی‬ ‫ك���وردی‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ‌ه ئینگلیزیه‌وه)‌‪:‬‬ ‫عه‌تا قه‌ره‌داخی‪ ،‬سلێمانی‪ ،2004 ،‬ل ‪188‬‬ ‫ــ ‪189‬‬ ‫‪4‬ــ درك كینان‪ :‬كردهاو كردستان‪ ،‬ترجمة‪:‬‬ ‫ابراهیم یونسي‪ ،‬ج‪ ،2‬تهران‪ ،1376 ،‬ل ‪88‬‬ ‫‪5‬ــ دیڤید ماكداڵ‪ :‬مێژووی هاوچه‌رخی‬ ‫ك����ورد‪ ،‬وه‌رگ���ێ���ران���ی (ل��� ‌ه ف��ارس��ی��ه‌وه)‌‪:‬‬ ‫ئه‌بوبه‌كر خۆشناو‪ ،‬ج‪ ،1‬سلێمانی‪،2003 ،‬‬ ‫به‌رگی دووه‌م‪ ،‬ل‪651‬‬

‫‪125‬‬

‫‪6‬ــ ابراهیم خلیل احمدو خلیل علی مراد‪:‬‬ ‫ایران‌و تركیا‪ ،‬دراسة فی التأریخ الحدیث‌و‬ ‫المعاصر‪ ،‬الموصل‪ ،1992 ،‬ص‪.170‬‬ ‫‪7‬ـ��ـ ژوی��س بلو‪ :‬مسال ‌ه ك���ورد‪ ،‬بدرسی‬ ‫ت��اری��خ��ی‌و جامع ‌ه شناسی‪ ،‬ترجمة‌‪ :‬د‪.‬‬ ‫برویز ئه‌مینی‪ ،‬دانیشتگا ‌ه كوردستان‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫كردستان‪ ،1379 ،‬ل‪49‬‬ ‫‪8‬ــ حامد محمود عیسی‪ :‬القضیة ‌الكردیة‬ ‫فی تركیا‪ ،‬ج‪ ،1‬القاهرة‌‪ ، 2002 ،‬ص‪244‬‬ ‫‪9‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬یاسا ده‌ستوورییه‌كانی‬ ‫ت��ورك��ی��او ك���ورد ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی ن��وێ��دا‪،‬‬ ‫وه‌رگ��ێ��ڕان��ی (ل�� ‌ه رووس��ی��ی��ه‌وه)‌‪ :‬د‪ .‬دلیر‬ ‫ئه‌حمه‌د‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪70‬‬ ‫‪10‬ـ��ـ گوینته‌ر دیشنه‌ر‪ :‬ك��ورد گه‌لی ل ‌ه‬ ‫خشته‌براوی غ��ه‌درل��ێ��ك��راو‪ ،‬وه‌رگێڕانی‬ ‫(ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه)‌‪ :‬حمه‌كریم ع��ارف‪ ،‬چ‪،1‬‬ ‫هه‌ولێر‪ ،1999 ،‬ل‪95‬‬ ‫‪11‬ـ��ـ حامد محمود عیسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪243‬ــ‪244‬‬ ‫‪12‬ــ دیڤید ماكداوڵ‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪660‬‬ ‫‪13‬ــ كریس كۆچێرا‪ :‬بزوتنه‌وه‌ی كوردو‬ ‫ه��ی��وای س��ه‌رب��ه‌خ��ۆی��ی‌‪ ،‬وه‌رگ��ێ��ڕان��ی (ل ‌ه‬ ‫فارسییه‌وه)‌‪ :‬ئه‌كره‌می میهرداد‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬ ‫‪ ،2003‬به‌رگی دووه‌م‪ ،‬ل ‪127‬‬ ‫‪14‬ــ حرك ‌ة التحریر القومي الكردستاني ــ‬ ‫تركیا (كوك)‪ :‬النضال للتحریر كردستان‪،‬‬ ‫ایلول ‪ ،1986‬ص ‪7‬‬ ‫‪15‬ــ نادر ئینتسار‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪190‬‬

‫‪16‬ـ��ـ حامد محمود عیسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪252‬‬ ‫‪17‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪ 71‬ــ ‪72‬‬ ‫‪18‬ــ حامید محمود عیسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪254‬‬ ‫‪19‬ــ ابراهیم الداقوقلی‪ :‬اكراد تركیا‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫بیروت ‪ ،2003 ،‬ص ‪.152‬‬ ‫‪20‬ــ صبریه‌ احمد الفی‪ :‬األكراد فی تركیا‪،‬‬ ‫ص ‪109‬‬ ‫‪21‬ــ مجید جعفر‪ :‬كردستان تركیا‪ ،‬دراس ‌ة‬ ‫اقتصادی ‌ه ‌اجتماعی ‌ه سیاسیه‌ فی تحت‬ ‫التخلف االستعماري‪ ،‬ج‪ ،1‬بیروت‪،1999 ،‬‬ ‫ص ‪294‬‬ ‫‪22‬ــ د‪ .‬ولید رظوان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪178‬‬ ‫‪23‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪76‬‬ ‫‪24‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪77‬‬ ‫‪25‬ـ��ـ ئیسماعیل بێشكچی‪ :‬كوردستان‬ ‫ــ كۆڵۆنێكی نێوده‌وڵه‌تی‌‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪:‬‬ ‫رێبوار ره‌شید‪ ،‬هه‌ولێر‪ ،1993 ،‬به‌رگی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ل ‪77‬‬ ‫‪26‬ــ حامد مه‌حمود عیسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪258‬‬ ‫‪27‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪82‬‬ ‫‪28‬ـ حامد محمود عیسی‪ :‬سه‌رچاوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪261‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪126‬‬

‫‪29‬ــ كریس كۆچێرا‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪130‬‬ ‫‪30‬ــ كریس كۆچێرا‪ :‬هه‌مان سه‌رچاوه‌‪ ،‬ل‬ ‫‪137‬‬ ‫‪31‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪91‬‬ ‫‪32‬ـ���ـ ح��ه‌س��ره‌ت��ی��ان‪ :‬ه��ه‌م��ان س��ه‌رچ��اوه‌‪،‬‬ ‫ل‪92‬ــ‪93‬‬ ‫‪33‬ـ���ـ اب��راه��ی��م ال��داق��وق��ل��ي‪ :‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪178‬‬ ‫‪34‬ـ���ـ ك��ن��دال‌و عیصمت ش��ری��ف دان��ل��ي‌و‬ ‫مصطفی ن��ازدار‪ :‬كردها‪ ،‬ترجمة‪ :‬ابراهیم‬ ‫یونس‪ ،‬ج‪ ،3‬تهران ‪ ،1372‬ال‪89‬‬ ‫‪35‬ــ دڤید ماكداوڵ‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪647‬‬ ‫‪36‬ــ نادر ئینتسار سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪ 187‬ــ ‪188‬‬ ‫‪٣٧‬ــ وصال نجیب الغزاوي‪ :‬القظیة الكردیة‬ ‫فی تركیا‪ ،‬رسالة دكتورا‌‪ ،‬غیر منشورة‌‪،‬‬ ‫جامع ‌ة بغداد‪ ،1994 ،‬ص‪112‬‬ ‫‪38‬ــ صبری ‌ه احمد‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪109‬‬ ‫‪39‬ـ���ـ ك��ه‌ن��داڵ‪ ،‬ع��ب��دول��ڕه‌ح��م��ان قاسملۆ‪،‬‬ ‫شه‌ریف وانلی‪ ،‬مسته‌فا ن��ازدار ئارچی‬ ‫روزی فیلد‪ ،‬كامه‌ران قه‌ره‌داخی‪ :‬گه‌لێكی‬ ‫پ���ه‌ژم���رده‌و نیشتمانی پ���ه‌رت (ك���وردو‬ ‫كوردستان)‪ ،‬وه‌رگێڕانی‪ :‬م‪ .‬گۆمه‌یی‪ ،‬ج‪،1‬‬ ‫سوید‪ ،1998 ،‬ل‪52‬‬ ‫‪40‬ــ حرك ‌ة التحریر القومي الكردستاني ــ‬ ‫تركیا (كوك)‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل ‪7‬‬

‫‪41‬ـ���ـ اب��راه��ی��م ال��داق��وق��ل��ی‪ :‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪151‬‬ ‫‪42‬ــ د‪ .‬ولید رظوان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪187‬‬ ‫‪43‬ــ دڤید ماكداوڵ‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪665‬‬ ‫‪44‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪80‬‬ ‫‪45‬ــ دڤید ماكداوڵ‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل ‪661‬‬ ‫‪46‬ــ عبدالستار طاهر شریف‪ :‬االحزاب‌و‬ ‫المنظمات الكردیة‌‪ 1908 :‬ــ ‪ ،1958‬ج‪ ،1‬دار‬ ‫المعرفة‪ ،‬ل ‪87‬‬ ‫‪47‬ــ حه‌مید بۆزئه‌رسه‌الن‪ :‬كوردایه‌تی‌و‬ ‫ج��واڵن��ه‌وه‌ی ك���وردی‌‪ ،‬گ��ۆڤ��اری دۆسێی‬ ‫ت��ورك��ی��ا‌‪ ،‬ژ‌‪ ،‌4‬س��ه‌ن��ت��ه‌ری لێكۆڵینه‌وه‌ی‬ ‫ستراتیجی‪ ،‬سلێمانی‪ ،‬تشرینی دووه‌می‬ ‫‪ ،2006‬ل ‪82‬‬ ‫‪48‬ـ��ـ ك��ه‌ن��داڵ‌و ئ��ه‌وان��ی‌ت��ر‪ :‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل ‪152‬‬ ‫‪49‬ــ حه‌سره‌تیان‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‬ ‫‪ 70‬ــ ‪71‬‬ ‫‪50‬ــ حرك ‌ة التحریر القومي الكردستاني ــ‬ ‫تركیا (كوك)‪ :‬سه‌رچاوه‌ی پێشوو‪ ،‬ل‪7‬‬ ‫‪51‬ــ عبدالفتاح علي یحی البوتاني‪ :‬وثائق‬ ‫عن الحرك ‌ة القومی ‌ة الكردیة التحریریة‌‪،‬‬ ‫ج‪ ،1‬اربیل‪ ،2001 ،‬ص ‪ 704‬ــ ‪706‬‬ ‫‪52‬ـ��ـ ئیسماعیل بێشكچی‪ :‬س��ه‌رچ��اوه‌ی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪83‬‬ ‫‪53‬ـ���ـ ف��ه‌ره‌ن��س��و ه��ه‌ری��ری‪ :‬ب��زوت��ن��ه‌وه‌ی‬

‫‪127‬‬

‫رزگ��اری��خ��وازی��ی كوردستانی‪ ،‬توركیاو‬ ‫دام��ه‌زران��دن��ی حیزب ‌ه كوردستانییه‌كان‪،‬‬ ‫گۆڤاری كادر‪ ،‬ژ‪ ،28‬حوزه‌یرانی ‪،1992‬‬ ‫ل‪8‬‬ ‫‪54‬ـ���ـ عبدالحمید دروی����ش‪ :‬اج���وا‌و علی‬ ‫الحركة الكردی ‌ة فی سوریا‪ ،‬احداث فترة‬ ‫(‪ 1956‬ــ ‪ ،)1983‬ج‪ ،2‬سلیمانیة‪ ،2003 ،‬ل‬ ‫‪ 116‬ــ ‪117‬‬ ‫په‌راوێز‪:‬‬ ‫٭ك��ورڵ��ت��ان‪ :‬دوات����ر ب���وو ب�� ‌ه س��ه‌رۆك��ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نیشتمانی توركیا‪.‬‬ ‫٭ ٭ م���وح���ه‌م���ه‌د ف���وئ���اد ك���وپ���ه‌رل���ۆ‪:‬‬ ‫مێژوونووسێكی به‌ناوبانگی توركیا بوو‪،‬‬ ‫دواتر بوو به‌وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی توركیا‪.‬‬ ‫٭٭٭ له‌الیه‌ن جه‌مال گورسیل‪ ،‬سه‌رۆكی‬ ‫كۆمیته‌ی یه‌كێتی نیشتمانی توركیاو‬ ‫شه‌ش جه‌نه‌ڕاڵ‌و چه‌ند كۆڵێڵێك‌و هه‌ندێک‬ ‫ئه‌فسه‌ری خانه‌نشین كراوه‌و ‌ه ئه‌نجامدرا‪،‬‬ ‫دوات����ر حكومه‌تێكی ت��ری��ان پێكهێناو‬ ‫ده‌ستووری نوێی توركیایان دانا‪.‬‬ ‫٭٭٭٭ س��اڵ��ی‪ 1962‬دام����ه‌زرا ل�� ‌ه دوای‬

‫ش��ازد ‌ه ژم���اره‪‌ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1963‬داخ��را‪.‬‬ ‫دیڤید م��اك��داوڵ‪ :‬س��ه‌رچ��اوه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫ل‪683‬‬ ‫٭٭٭٭٭ ن����اوی ت�����ه‌واوی (ع��ب��دال��ك��ری��م‬ ‫جاسم محمد بكر) له ‌‪21‬ی ‪11‬ی ‪،1914‬‬ ‫ل ‌ه گه‌ڕه‌كی مه‌هدیه‌ی ب��ه‌ری ره‌سافه‌ی‬ ‫ش��اری به‌غداد له‌دایكبووه‌‪ ،‬ل ‌ه باوكێكی‬ ‫سونن ‌ه م��ه‌زه��ه‌ب‌و دایكێكی شیعی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ناوی (كه‌یفی ‌ه حسن یعقوب ساكنی) بووه‌‪،‬‬ ‫پاشان له‌‪15‬ی ‪4‬ی ‪ 1934‬قاسم كۆلێژی‬ ‫سه‌ربازی ته‌واوده‌كات‪ ،‬به‌پله‌ی موالزمی‬ ‫دووه‌م‪ .‬دوات���ر ب��ه‌ه��ۆی لێهاتووییه‌و ‌ه‬ ‫پله‌كه‌ی به‌رزده‌بێته‌وه‌و تا ل ‌ه ساڵی ‪1958‬‬ ‫كوده‌تایه‌كی سه‌ربازی ئه‌نجام ده‌دات‪،‬‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی چ��وارس��اڵ‌و ش��ه‌ش مانگ‌و‬ ‫بیست‌و چ���وار ڕۆژ ب���وو‪ ،‬ت��ا ل�� ‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1963‬ز‪.‬دا له‌الیه‌ن به‌عسییه‌كانه‌و ‌ه تیر‬ ‫بارانكرا‪ .‬عبدالقادر صالح‪ :‬الپه‌ڕه‌كانی‬ ‫ف��ه‌رم��ان��ڕه‌وای��ی ع��ێ��راق ل�� ‌ه فه‌یصه‌ڵی‬ ‫یه‌كه‌مه‌و ‌ه بۆ تاڵه‌بانی‪ ،‬چ‪ ،2008 ،1‬ل ‪28‬‬ ‫ــ ‪29‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪128‬‬

‫دیدار له‌گه‌ڵ محەمەد وەلەدبەگی‬ ‫مامۆستای رامیاری لە زانکۆی سەاڵحەدین‌و قوتابیی دکتۆرا لە زانکۆی‬ ‫دۆرهام لە بریتانیا‬ ‫‪An interview with Muhammad waladBagi‬‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬هه‌رێم عوسمان‬ ‫‪By: Harem Osman‬‬

‫‪129‬‬

‫پرسیار‪ :‬ده‌گوترێت ئێستا قۆناغێکی نوێی ‌ه‬ ‫بۆ په‌یوه‌ندیی کوردو تورکیا‪ ،‬تازه‌یی ئه‌م‬ ‫قۆناغه‌ له‌ کوێدایه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬دەتوانین بڵێین لە زۆر رووه‌وە ئەم‬ ‫قۆناغە دەستپێکی سەردەمێکی تازه‌یه لە‬ ‫پەیوەندیی کورد‌و تورکیا‪ .‬ئەم تازەییە جگ ‌ه‬ ‫له‌وه‌ی الیەنی ناوخۆیی هەیە‌‪ ،‬له هه‌مان‬ ‫کاتدا الیەنی ناوچەیی‌و نێودەوڵەتیشی‬ ‫هه‌یه‪ .‬هاتنە سەر دەسەاڵتی پارتی دادو‬ ‫گەشەپێدان‪ .‬کاڵبوونەوەی بااڵدەستی‬ ‫سوپا ب��ە س��ەر سیاسەت ل��ە تورکیادا‪،‬‬ ‫داننان بە رۆڵی سەرکردایەتیی ئۆچەاڵن‌و‬ ‫دانوستان لەگەڵیدا‪ .‬پەرەسەندنی چاالکییە‬ ‫مەدەنییەکانی کورد لە تورکیاو گۆڕینی‬ ‫رای گشتی بەرانبەر پرۆسەی ئاشتەوایی‬ ‫ل��ە ه��ۆک��ار ‌ه گرنگە ن��اوخ��ۆی��ی��ەک��ان��ن‪ .‬لە‬ ‫قۆناغەکانی پێشوودا هیچ لەم هۆکار ‌ه‬ ‫ناوخۆییانە بەم شێوازەی ئێستا بە دی‬ ‫نەدەکران‪ ،‬لە هەمان کاتدا‪ ،‬گۆڕانکارییە‬ ‫ناوچەیی‌و جیهانییەکان وه‌ک رووخانی‬ ‫رژێ��م��ی ب��ەع��س‌و دان���ن���ان ب��ە هەرێمی‬ ‫کوردستاندا لە دەستووری نوێی عێراق‌و‬ ‫ب���ەه���اری ع���ەرەب���ی‌و م��ل��م�لان��ێ��ی ن��ێ��وان‬ ‫س��ون��ی‌و شیعی‌‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا کاریگەریی‬ ‫ئ��ه‌م��ری��ک��او یەکێتی ئ���ەوروپ���ا ل��ە س��ەر‬ ‫ئاڕاستەی سیاسەتی دەرەوەی تورکیا‬ ‫هۆکاری هاتنەکایەی ئەم قۆناغە بوون‪.‬‬ ‫وەکو ئاشکرایە‪ ،‬پارتی دادو گەشەپێدان‬ ‫ه��ەن��ووک��ە زۆری���ن���ەی ک��ورس��ی��ی��ەک��ان��ی‬

‫پەرلەمانی تورکیای بە دەستەوەیەو بارو‬ ‫دۆخی لە حکومەتەکانی پێشووتری خۆی‬ ‫جیاوازە (پ��اش ئ��وزال)‪ ،‬کە حکومەتێکی‬ ‫هاوپه‌یمانییه‌‌و هیچ پارتێك ئ��ەو رێژە‬ ‫دەنگەی لە پەرلەماندا ب ‌ه ده‌ست نه‌هێناوه‌‪.‬‬ ‫لەگەڵ ئەمەشدا‪ ،‬کاریزمای ئەردۆغان‬ ‫خاڵێکی دی��ک��ەی بەهێزی ئ��ەم پارتەیە‪.‬‬ ‫ئەم دوو خاڵە وایان کردووە ئه‌م پارت ‌ه‬ ‫دەستکراوەتربێت لە جێبەجێکردنی ئەو‬ ‫سیاسەتانەی‪ ،‬ک ‌ه خ��ۆی مەبەستییەتی‪.‬‬ ‫ئێستاش وەکو دەردەکەوێت‪ ،‬ئەم پارتەو‬ ‫ن��وخ��ب��ەی دەس���ه‌اڵت���دار گەیشتوونەتە‬ ‫ئ��ەو ئ��ەن��ج��ام��ه‌ی ب��ەردەوام��ی��ی کێشەی‬ ‫ک���ورد رێ��گ��رێ��ک��ی س��ەرەک��ی دەب��ێ��ت لە‬ ‫بەرەوپێشچوونی تورکیاو جێبەجێکردنی‬ ‫ئ��ەو پالنە ئ��اب��ووری‌و سیاسییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئ��ەم پ��ارت��ە ب��ەرن��ام��ەی ب��ۆ داڕش��ت��ووە‪.‬‬ ‫س��ەرەت��اک��ان��ی ئ���ەم ج���ۆرە ک��ارک��ردن‌و‬ ‫بیرکردنەوەی ‌ه بۆ چارەسەری ئەم گرفتە‬ ‫ل��ە سیاسەتی ک��ران��ەوەی دیمۆکراسی‬ ‫بەدیدەکرێت‌و ئێستاش مکوربوونی ئەم‬ ‫پ��ارت��ە ل��ە چ��ارەس��ەرک��ردن��ی کێشەکاندا‬ ‫باشتر دەردەکەوێت‪ .‬هەر بۆیە سەبارەت‬ ‫ب��ە پ��رۆس��ەی ئ��اش��ت��ەوای��ی‪ .‬ب��ەرێ��ز داود‬ ‫ئۆغلو دەڵێت‪ :‬ئێمە گەیشتووینەتە خاڵێک‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه گ���ەڕان���ەوەی نییە‪ .‬وەك ئ���ه‌وه‌ی تا‬ ‫نێوەڕاستی رووبارێکی پڕ شەپۆل بڕۆیت‌و‬ ‫بەنیازبیت بگەڕێیتەوە‪ .‬ئەگەر بتوانیت‬ ‫ب��ەردەوام بیت‪ ،‬زووتر دەگەیتە ئه‌نجام‪.‬‬ ‫ئ��ەردۆغ��ان لە تازه‌ترین لێدوانیدا پاش‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪130‬‬

‫راگەیاندنی کاتی دەستپێکی پاشەکشەی‬ ‫هێزەکانی پەکەکە لە الیەن قەرەیەالن لە‬ ‫سەر پرۆسەی ئاشتی دەڵێت‪ :‬لە کۆتایی‬ ‫پرۆسەی ئاشتیدا‪ ،‬دەرگای سەردەمێکی‬ ‫تاریك دادەخ��رێ��ت‌و سەردەمێکی نوێ‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات‪ .‬ئ���ەم ل��ێ��دوان��ان��ە ئ��ەوە‬ ‫دەردەخەن‪ ،‬ئەم پارتە خاوەنی بەرنامەو‬ ‫ستراتیجیی تایبەتیی خۆیەتی بەرانبەر‬ ‫دۆزی ک��ورد‪ ،‬ک ‌ه ج��ی��اوازە ل��ەو دی��دەی‬ ‫پێشتر حوکمی تورکیای پێکراوه‌و تەنیا‬ ‫لە روانگەی ئەمنییه‌و ‌ه چاوی ل ‌ه کێشەی‬ ‫ک���وردی ب���ووه‌‌و ه��ەڵ��س��وک��ەوت��ی لەگەل‬ ‫کردووه‌‪ .‬ئەگەر پارتێک یان کەسایەتییەکی‬ ‫سیاسی لە قۆناغەکانی پێشوودا شێوازی‬ ‫بیرکردنەوه‌ی هاوشێوەی پارتی دادو‬ ‫گەشەپێدان بووایەو بیویستایە کێشەی‬ ‫کورد چارەسەر بکات ئه‌وا سووپا وه‌ک‬ ‫رێگرییه‌کی سەرەکی لە سەر رێی بووه‌‪.‬‬ ‫سووپا لە مێژووی تورکیادا کاریگەریی‌و‬ ‫رۆڵێکی سه‌ره‌کی هەبووە‪ ،‬چەندین جار لە‬ ‫رێگای کودەتاو ‌ه حکومەتی گۆڕیوە‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئێستادا بەهۆی ئەو گۆڕانکارییانەی‬ ‫تورکیاو ‌ه سووپا بااڵدەستیی خ��ۆی لە‬ ‫ی تر عەسکەر حوکم بە‬ ‫دەس��ت��داوەو چ ‌‬ ‫س��ەر مه‌ده‌نییه‌کاندا ن��اک��ات‌و تەنانەت‬ ‫پ��ارت��ی دادو گەشەپێدان تووانیویەتی‬ ‫ل��ە س��ەرک��ردای��ەت��ی س���وپ���ادا ه��ەن��دێ��ك‬ ‫گۆڕانکاری بکات‪ .‬الیەنێکی ت��ازەی ئەم‬ ‫گۆڕانکارییانە‪ ،‬رۆلی کاریزمای ئۆچەاڵنه‌‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل�� ‌ه س��ەردان��ی ک���ردن‌و گ��ۆڕی��ن��ه‌وه‌ی‬

‫ن��ام��ە‌و پ��ەی��ام��ه‌ک��ان��ی��دا ب��ە دی دەک��رێ��ت‪.‬‬ ‫وه‌ک ده‌زان��رێ��ت پێشتر تورکیا ئامادە‬ ‫نەبوو ‌ه بە هیچ شێوەیەك دانووستان‬ ‫لەگەڵ عەبدوال ئۆچەاڵندا بکات‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫بە بکوژی م��ن��دااڵن ن��اوزەدی��ان دەک��رد‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم‪ ،‬له‌‌مڕۆدا راگەیاندنەکانی تورکیا‬ ‫پ��ەی��ام��ەک��ان��ی ب�ڵ�اودەک���ه‌ن���ەوە‪ .‬ئ��ەم��ەش‬ ‫وەرچ��ەرخ��ان��ێ��ک��ی ریشەییە‌و دەتوانین‬ ‫بڵێین‪ :‬رۆڵ��ی ی��ەک�لاک��ەره‌وەی ئۆچه‌اڵن‬ ‫لە کۆتایی هێنانی مانگرتنەکەی ساڵی‬ ‫پ��ێ��ش��وودا وەک خ��اڵ��ی وەرچ���ەرخ���ان‬ ‫ب��وو لە ش��ێ��وازی مامەڵەکردنی تورکیا‬ ‫ل��ەگ��ەڵ ئ���ەم ک��ەس��ای��ەت��ی��ی��ەدا‪ .‬ئ��ۆچ��ه‌اڵن‬ ‫ل��ە ب���اک���وور‌و ن��اوچ��ەک��داران��ی پەکەکە‬ ‫دەس��ه‌اڵت��ێ��ک��ی ک��اری��زم��ای��ی ه��ه‌ی��ه‌‪ .‬ئ��ەم‬ ‫دەس��ه‌اڵت��ەی دەتوانێت بەسوودبێت لە‬ ‫بەرەوپێشچوونی پرۆسەکه‌دا‪ ،‬هەروەها‬ ‫بە چاالکییە مەدەنییەکانی پەرلەمانتارە‬ ‫کوردەکان‌‌و پارتی ئاشتی‌و دیمۆکراسی‬ ‫ب��ەدەپ�� ‌ە دۆزی ک��ورد گه‌یشتووه‌ت ‌ه ئەم‬ ‫قۆناغە‪ .‬ئەو گۆڕانە پۆزەتیڤانه‌ی‪ ،‬کە لە‬ ‫رای گشتی تورکیادا بەرانبەر پرۆسەی‬ ‫ئاشتەوایی رووی��داوە لە راپرسییەکاندا‬ ‫دەردەک���ەوێ���ت‌و ه��ۆک��اری هاتنەکایەی‬ ‫ئەم قۆناغە نوێیەن‪ .‬هاوکات لەگەڵ ئەم‬ ‫گۆڕانکارییە ناوخۆییانەی ت��ورک��ی��ادا‪،‬‬ ‫گۆڕانکارییە ناوچەییەکانیش پاڵنەری‬ ‫درووستبوونی ئەم سەردەمە نوێیەن‪.‬‬ ‫رووداوەک��ان��ی عێراق لە دوای ‪٢٠٠٣‬وه‬ ‫نموونه‌ی ئه‌و گۆڕانکارییه‌ن‌‪ ،‬کە هەرێمی‬

‫‪131‬‬

‫کوردستانی کرد بە هەرێـمێکی فیدڕال‪ .‬لە‬ ‫دەستووری عێراقدا بە فەرمی ناسراوەو‬ ‫پ��ەرەس��ەن��دن��ی پ��ەی��وەن��دی��ی��ە ئ��اب��ووری‌و‬ ‫سیاسییەکانی ئەم هەرێمە لەگەل تورکیاو‬ ‫گ��رژی پەیوەندییەکانی تورکیاو شیع ‌ه‬ ‫دەس��ه‌اڵت��دار ‌هک��ان��ی عێراق له‌گه‌ڵ وت��ارە‬ ‫دژ ب ‌ه یه‌که‌کانی مالکی‌و ئەردۆغاندا بە‬ ‫ئاشکرا دەردەکەوێت‪ .‬ئەم گۆڕانکارییانە‬ ‫وایانکردووه‌‪ ،‬تورکیا نەتوانێت بە شێوازە‬ ‫تەقلیدییەکە لەگەڵ هەرێم مامەڵەبکات‌و‬ ‫نکووڵی لە بوونی ئەم هەرێمە بکات‪ ،‬کە‬ ‫لە ساڵێکدا پتر لە نۆ ملیارد ئاڵوگۆڕی‬ ‫بازرگانی لەگەڵیدا هەیەو دەتوانێت لە‬ ‫چارەسەرکردنی کێشەی کورد لە تورکیاد‌ا‬ ‫رۆڵ ببینێت‌و ببێتە پاڵپشتیکاریی تورکیا‬ ‫ل��ە ب��ەغ��دا‪ ،‬ه��ەروەه��ا ب��ەه��اری ع��ەرەب��ی‬ ‫ب��وو ب��ه‌ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی قەیرانێکی‬ ‫ش��ەرع��ی��ەت ب��ۆ دەس���ه‌اڵت���ی ت����ورک‪ ،‬کە‬ ‫لە الی��ەك��ه‌و ‌ه بانگەشەی پاڵپشتیکردنی‬ ‫خەڵکی چەوساوه‌ی رۆژهەالتی دەکر ‌د‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ریدا دژایەتی دیکتاتۆرەکانی‬ ‫دەکرد‪ .‬لە الیەکی دیکەشه‌و ‌ه دانیشتووانە‬ ‫ک��وردەک��ان��ی خ���ۆی دەچ���ەوس���ان���دەوەو‬ ‫دژایەتی دروستبوونی هەرێمی کوردی‬ ‫دەک����رد‪ .‬ل��ه‌ رووی��ه‌ک��ی‌ت���ره‌وه‌ ب��ەه��اری‬ ‫ع��ەرەب��ی��ی ب��وو ب��ه‌ه��ۆی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫دوو ب���ەرە ل��ە ن��اوچ��ەک��ە‌دا‪ ،‬ک��ە تورکیا‬ ‫رۆڵی سەرکردایەتیی یەکێك لە بەرەکان‬ ‫دەگ��ێ��ڕێ��ت‌و ن��ای��ەوێ��ت ک���ورد بکه‌وێت ‌ه‬ ‫س��ەن��گ��ەری ب��ەران��ب��ەری‪ ،‬چونک ‌ه کارتی‬

‫کوردی دەتوانێت زیانی گەورە لە تورکیا‬ ‫ب��دات‪ .‬له‌به‌رئه‌و ‌ه تورکیا ئەیەوێت پێش‬ ‫بەم سیناریۆیە بگرێت‌و کورد لە بەرەی‬ ‫خ��ۆی ش��ەڕ بکات ن��ەك لە دژی‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ش��دا رۆژئ����اوا ب��ە سەرکردایەتیی‬ ‫ئەمریکاو ئ��ەوروپ��ا هه‌رگیز نایانه‌وێت‬ ‫بەرەی ئێران سەرکەوتووبێت‪ .‬لە شەڕی‬ ‫بەدەستهێنانی کارتی کوردی‌و هاندەری‬ ‫تورکیا دەبێت بۆ چارەسەرکردنی کێشەی‬ ‫ک��ورد‪ .‬لە هەمان کاتیشدا چ��ارەس��ەری‬ ‫کێشەی ک��ورد دەب��ێ��ت ب��ه‌ه��ۆی نەمانی‬ ‫ئاستەنگیی بۆ بە ئەندامبوونی تورکیا لە‬ ‫یەکێتی ئەوروپادا‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬سیماکانی ئ��ه‌م قۆناغ ‌ه نوێی ‌ه‬ ‫چین؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ب��ە رای م��ن گرنگترین سیمای‬ ‫ئ��ەم قۆناغە‪ ،‬گۆڕانکاریی ‌ه ل��ە شێوازی‬ ‫بیرکردنەوەی دەسەاڵتی تورکی بەرانبەر‬ ‫ب��ە دۆزی ک����وردو گ����ۆڕان ل��ە ئاستی‬ ‫داواک��اری��ی��ەک��ان‌و ش��ێ��وازی پەیوەندیی‬ ‫ک�����ورد ل���ەگ���ەڵ ت���ورک���ی���ا‪ .‬ئ����ەم ب����ەرەو‬ ‫پێشچوونانەش‪ ،‬کە ئێستا لە ئ��ارادای��ە‬ ‫بەرهەمی گۆڕان ‌ه ل ‌ه بیرکردنه‌وه‌دا‌‪ .‬ئێستا‬ ‫بەرپرسانی تورکیا تەنیا لە روانگەی‬ ‫ئەمنییەوە سەیری کێشەی کورد ناکەن‌و‬ ‫جۆرە باوه‌ڕێکیان له‌ال گه‌اڵڵ ‌ه بووه‌‪ ،‬کە‬ ‫چارەسەری کێشەی کورد بە شێوازێکی‬ ‫م��ەدەن��ی��ی ل��ە ب���ه‌رژه‌وه‌ن���دی���ی ئێستاو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪132‬‬

‫داهاتووی تورکیادایه‌‪ .‬کوردیش شێوازی‬ ‫پەیوەندیی خۆی گۆڕیوە‌و گەیشتووەتە‬ ‫ئ���ەو راس��ت��ی��ی��ەی خ��ەب��ات��ی م���ەدەن���ی بە‬ ‫سوودترەو تەنانەت بە بێ چاوەڕێکردن‬ ‫ب���ۆ ه��ەن��گ��اوەک��ان��ی دەوڵ���ەت���ی ت��ورک��ی��ا‬ ‫خۆبه‌ده‌سته‌وه‌دانی زۆری���ان ک��ردووەو‬ ‫ئاستی داواکارییەکانیان داب��ەزان��دووەو‬ ‫گەریالکانیان لە حاڵەتی کشانەوەدان‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬چ��ۆن ئ��ه‌م قۆناغ ‌ه س��ازب��ووه‌؟‬ ‫زه‌مینه‌که‌ی چییه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بەردەوامیی هەوڵەکانی پێشووتر‌و‬ ‫دان��ووس��ت��ان��ە شکست خ���واردووه‌ک���ان‌و‬ ‫ن��زی��ک��ەی س���ەدەی���ەك ب����ەردەوام����ی لە‬ ‫هەڵەیەکی مێژوویی هۆکاری سازبوونی‬ ‫ئەم قۆناغەبوو‪ .‬رۆڵی حکومەتی هەرێم‌و‬ ‫گۆڕانکارییە ناوخۆیی‌و ناوچەییەکانیش‬ ‫ل�� ‌ه ب��ەرچ��اودا ب���وون‪ .‬وەک هەموومان‬ ‫دەزانین‪ ،‬لە پاش جەنگی یەکەمی جیهانی‌و‬ ‫رووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانییه‌و ‌ه‬ ‫تورکیای نوێ لە سەر بنەمای تورکبوون‬ ‫دامەزرا‪ .‬به‌و واتا‌یه‌ی دەستووری تورکیا‬ ‫هەموو دانیشتووانی تورکیا بە تورک‬ ‫هەژمار دەک��ات‌و دان نانێت ب ‌ه بوونی‬ ‫ک����وردا‪ .‬ل��ە روان���گ���ەی دام��ەزرێ��ن��ەران��ی‬ ‫حکومه‌تی ت��ورک��ی��ادا دان��ن��ان ب��ە بوونی‬ ‫کورد مەترسی بوو لە سەر یەکپارچەیی‬ ‫تورکیاو تەنیا ت��وان��دن��ەوەی ک��ورد یان‬ ‫ئەسیمیلەکردنیان ب�� ‌ه رێ��گ��ای بەهێزی‬

‫تورکیا دەزان��ی‪ .‬بۆ ئەم مەبەستەش بە‬ ‫توندیی بەرەنگاری شۆڕشە کوردییەکان‬ ‫بوونەوەو بەکارهێنانی هێزی سەربازییان‬ ‫ب ‌ه چارەسەری کێشەکە دەزان��ی‪ .‬بەاڵم‪،‬‬ ‫پ���اش ن��زی��ک��ەی س���ەدەی���ەك دەرک����ەوت‪،‬‬ ‫کە ه��ەڵ��ب��ژاردەی سەربازیی چارەسەر‬ ‫نییەو پێویستە کێشەکە بە شێوازێکی‬ ‫دیکە چارەسەربکرێت‪ .‬ئێستا وا هەست‬ ‫دەک���رێ���ت‪ ،‬شکستهێنانی چ��ارەس��ەری‬ ‫سەربازیی‌و ئەو گۆڕانکارییە ناوخۆیی‌و‬ ‫ناوچەییانە بوون ب ‌ه سەرەکیترین هۆکار‬ ‫بۆ هاتنەکایەی ئەم بارو دۆخەی ئێستا‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬رێککه‌وتنی ک��وردو تورکیا ل ‌ه‬ ‫سه‌ر چ بنه‌مایه‌که‌؟ پێت وای�� ‌ه ‌بۆ کورد‬ ‫ئه‌و بنه‌مایه‌ ده‌سته‌به‌ریی‌و پته‌ویی بێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬بە ڕای من جارێ زووە بووترێت‬ ‫رێککەوتن‪ .‬هێشتا سەرەتاکانی پرۆسەی‬ ‫ئ��اش��ت��ەوای��ی��ەو ناتوانین بڵێین‪ :‬ک��وردو‬ ‫حکومەتی تورکیا رێککەوتوون‪ .‬پێویستە‬ ‫چاوەڕێ بین هه‌تا ببینین‪ ،‬ئایا پرۆسەکە‬ ‫ت یان نا؟ ئایا کوردو‬ ‫سەرکەوتوودەبێ ‌‬ ‫تورکیا بە تەواوی رێك دەکەون؟ ئەگەر‬ ‫بمانەوێت بە دوای بنەماکانیدا بگەڕێین‪،‬‬ ‫ئ��ەب��ێ��ت ب��ی��ر ل���ەو ه���ۆک���ارە ئ���اب���ووری‌و‬ ‫سیاسی‌و ستراتیژییانە بکەینه‌وه‌‪ ،‬کە لە‬ ‫بەرژەوەندیی هاوبەشی ه���ەردووالدان‪.‬‬ ‫ئ��ەوەش��م��ان ل��ە ب��ی��ر ن��ەچ��ێ��ت‪ ،‬ک��ە زۆر‬ ‫رێککەوتنی گرنگ هەنگاو بە هەنگاو ل ‌ه‬

‫‪133‬‬

‫قۆناغه‌کاندا بە خاڵی هاوبەشیی بچووك‬ ‫دەستپێدەکەن‌‪ ،‬بۆ نموونە دەتوانین چاوێك‬ ‫بخشێنین ب��ە م��ێ��ژووی دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫ی��ەک��ی��ه‌ت��ی ئ���ەوروپ���ا‪ ،‬ک��ە ه��اوک��اری��ی لە‬ ‫ب��واری خەڵوزو پ��ۆاڵدا دەستی پێ کرد‪.‬‬ ‫بۆیە بە رای من ل ‌ه ئێستادا ڕێککەوتن‬ ‫ل ‌ه بەرژەوەندیی هاوبەشی هەردووالدایه‌‪،‬‬ ‫چوونک ‌ه نە کورد بە شەڕ سەردەکەوێت‌و‬ ‫نە تورکیاش بە رێگای سەربازیی دەتوانێت‬ ‫ئامانجەکانی بهێنێتەدی‪ .‬زۆر الیەنی وه‌ک‬ ‫کۆمەاڵیەتی‌و ئایینی‌و مێژووییش هەن‪،‬‬ ‫کە دەتوانن هاوکاربن لە دروستبوونی‬ ‫رێککەوتنێکی درێژخایه‌ن‌و پته‌و‪ ،‬کە ببێتە‬ ‫هاتنه‌کایه‌ی ئاسایش بۆ ک��ورد‪ .‬ب��ەاڵم‪،‬‬ ‫هێشتا پرۆسەکە لە سەرەتادایەو زووە‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی بڕیاری لە سەر بدەین‪.‬‬ ‫پ��رس��ی��ار‪ :‬پ��ه‌ی��وه‌س��ت ب��� ‌ه ب���ارودۆخ���ی‬ ‫ناوچه‌که‌‪ ،‬ئه‌م قۆناغ ‌ه نوێی ‌ه چۆن ده‌توانێت‬ ‫کاریگه‌ریی دابنێت له ‌سه‌ر کوردستانی‬ ‫ب��اش��وورو خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت ب ‌ه‬ ‫گشتی؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬وەک���و ه��ەم��وو الی���ەك دەزان��ی��ن‪،‬‬ ‫تورکیاو هەرێمی کوردستان تەنانەت لە‬ ‫کاتی شەڕی نێوان تورکیاو پەکەکەشدا‬ ‫پەیوەندییان هه‌ر هەبووەو هه‌نووکه‌ش‬ ‫ب��ەردەوام��ن لە پەرەپێدانی زیاتری ئەم‬ ‫پەیوەندییە‪ .‬بە دڵنیاییەوە سەرکەوتنی‬ ‫ئەم پرۆسەیە دەتوانێت ببێتە هۆکارێك‬

‫بۆ گەشەسەندنی زیاتری پەیوەندییەکان‌و‬ ‫بە قازانجی تورکیاو باشورو کوردەکانی‬ ‫باکووریش ده‌شکێته‌وه‌‪ .‬ئەگەر کوردەکان‬ ‫ل��ە ب��ەش��ی ب���اک���وورو ب����اش����ووره‌و ‌ه بە‬ ‫وریاییەوە بجوڵێنەوەو نەکەونە ملمالنێی‬ ‫ناوخۆییه‌و ‌ه ئەگەری دووبارەبوونەوەی‬ ‫روودان���ی ئ��ەم حاڵەتە زۆر الوازه‌‪ ،‬بە‬ ‫رەچ��اوک��ردن��ی وان��ە مێژووییەکانی ئەم‬ ‫ملمالنێیانە لە دەیەی رابردوودا‪ .‬بۆیە لە‬ ‫کاتی سەرکەوتنی پرۆسەکه‌دا‪ ،‬پاڵپشتی‬ ‫باشوور لە تورکیا زۆرتر دەبێت‌و ئەگەری‬ ‫ب��ە ئ��ەن��دام��ب��وون��ی ت��ورک��ی��ا ل��ە ئ��ەوروپ��ا‬ ‫بەهێزتر دەب��ێ��ت‌و ک���ورد ب��ە پراکتیکی‬ ‫دەبێتە دراوس��ێ��ی ئ��ەوروپ��او تورکیاش‬ ‫دەبێت ب ‌ه بەهێزترین‌و سەقامگیرترین‬ ‫دەوڵ��ەت لە ناوچەکەدا‪ .‬بەالنسی هێز لە‬ ‫ناوچەکەدا بە قازانجی ئه‌و دەشکێتەوە‪.‬‬ ‫بەاڵم‪ ،‬ئەگەر ئەم پرۆسەی ‌ه سەرکەوتوو‬ ‫نەبێت‪ ،‬بە ڕای من ناتوانێت کاریگەرییەکی‬ ‫زۆر لە س��ەر پەیوەندییەکانی تورکیاو‬ ‫ب��اش��وور دابنێت به‌ڵکو کاریگەرییەکی‬ ‫نێگەتیڤی (نه‌رێتی) زۆری لە سەر تورکیا‬ ‫دەبێت‪ .‬بێ هیوابوونی ک��وردی باکوور‬ ‫لە دەوڵەتی تورکیادا ت��ەرازووی هێز بە‬ ‫قازانجی پێشبڕکێ ک��ارە ناوچەییەکانی‬ ‫تورکیا دەشکێنێتەوەو تورکیا دەکەوێتە‬ ‫بەر مەترسی بەکارهێنانی کارتی تورکی‬ ‫لە الیەن دوژمنانیه‌وه‌‌و الیه‌نی ئابووری‌و‬ ‫ئاسایشی تورکیا دەکەوێتە مەترسییەکی‬ ‫گەورەوه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪134‬‬

‫ی بکات له‌م قۆناغ ‌ه‬ ‫پرسیار‪ :‬ده‌بێت کورد چ ‌‬ ‫نوێیه‌دا؟ ئه‌وه‌ی تا ئێستا کردوویه‌تی ئێو ‌ه‬ ‫چۆن هه‌ڵیده‌سه‌نگێنن؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬ئ��ەم قۆناغە نوێیە دەرفەتێکی‬ ‫مێژووییە بۆ کورد لە هەر چوار پارچەکەی‬ ‫کوردستان‪ .‬هەلێکی زێرینە بۆ ئ��ەوەی‬ ‫پێگەی راستەقینەی خۆی لە رۆژهەاڵتی‬ ‫ناڤین بەدەستبهێنێتەوە‪ .‬گرنگترین شت‬ ‫لەم قۆناغەدا ئەوەیە‪ ،‬کە کورد یەکڕیزیی‬ ‫خ��ۆی بپارێزێت‌و نەبێتە داردەس���ت بۆ‬ ‫هیچ هێز‌و الیەنێك‪ .‬کورد پێویستە پالنی‬ ‫سیاسی‌و ستراتیژیی خۆی هەبێت کار‬ ‫بکات بۆ جێبەجێکردنی ل ‌ه داهاتوودا‪ .‬لە‬ ‫هەمان کاتدا پێویستە هەوڵی ئەوە بدات‪،‬‬ ‫کە شەڕ بە هیچ شێوەیەك نەیەتە سەر‬ ‫خاکی کوردستان (لە هەر چوار پارچه‌که‌)‬ ‫و هەر لە دەرەوەی سنورەکانی خۆی‬ ‫بێت‪ .‬بۆیە پێویستە کورد هاوکارییەکی‬ ‫هاوسەنگیی لەگەڵ دراوسێکانی‌و هێزە‬ ‫ناوچەیی‌و نێودەوڵەتییەکان هەبێت‌‪ .‬بێ‬ ‫الی��ه‌ن��ی خ��ۆی ب��پ��ارێ��زێ��ت‌و نه‌چێت ‌ه پاڵ‬ ‫هیچ بەرەیەکی شەڕەکە‪ ،‬بە پێچەوانەو ‌ه‬ ‫کورد پێویستە هەوڵ بدات ببێتە پردێکی‬ ‫پەیوەندی لە نێوان الیەنە جیاوازەکان‌و‬ ‫دورگەیەکی ئارام لە رۆژهەاڵتی ناڤین‪.‬‬ ‫ب��ە تایبەتی ل��ە ک��وردس��ت��ان��ی ب��اش��وور‪.‬‬ ‫بێجگە ل��ەو خ��ااڵن��ەی س����ەرەوە‪ ،‬ک��ورد‬ ‫پێویستە هەوڵی سەربەخۆیی ئابووری‌و‬ ‫ب��ە دام��ەزراوەی��ی��ک��ردن��ی حکومەتەکەی‬

‫ب����دات‪ ،‬ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ێ��ت ب��ەرگ��ەی‬ ‫ئ���ەگ���ەرە ن���ەخ���وازراوەک���ان���ی داه��ات��وو‬ ‫بگرێت‪ .‬لە باکووریش پێویستە هەوڵی‬ ‫سەرخستنی پرۆسەکە‌و خەباتی مەدەنی‌و‬ ‫دروستکردنی کۆمەڵگایەکی ئازاد بدات‪.‬‬ ‫ئ��ەو ک��اران��ەش‪ ،‬ک��ە هه‌تا ئێستا ک��راون‬ ‫بە رەچاوکردنی بارودۆخی ناوچەکەو‬ ‫تواناکانی کورد خراپ نین‪ .‬بەاڵم‪ ،‬هێشتا‬ ‫ک���وردی ن��ەک��ردووەت��ە خ���اوەن پالنێکی‬ ‫ستراتیژیی بۆ داهاتوو‪ ،‬ک ‌ه نەتەوەیەکی‬ ‫یەکگرتووی یەك خەبات بن‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ئایا پێتان وای�� ‌ه ده‌ستوورێکی‬ ‫نوێ چێکرێت بۆ ئه‌وه‌ی مافه‌کانی کوردی‬ ‫تیا بچه‌سپێندرێت؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬گرنگترین خ��ال دانپێدانان ‌ه بە‬ ‫بوونی کورد‪ ،‬وەکو کورد لە دەستوری‬ ‫تورکیا‪ ،‬هه‌تا ئێستا هەموو کەسێك لە‬ ‫تورکیا بە تورك ئەژمار دەکرێت‌و کورد‬ ‫وەکو نەتەوە نکووڵی لە بوونی کراوە‪.‬‬ ‫بۆیە پێویستە دەستووری نوێی تورکیا‬ ‫ئ��ەم ستەمە مێژووییە راستبکاتەوەو‬ ‫هەموو دانیشتووانی تورکیا بە تورک‬ ‫ئەژمار نەکات‪ ،‬هەروەها زۆر گرنگە‪ ،‬کە‬ ‫دەستووری نوێی تورکیا سیستمی ئیداریی‬ ‫بە جۆرێك رێكبخاتەوە‪ ،‬کە کوردەکان‬ ‫بتوانن خۆیان ک��ارو ب��اری ناوچەکانی‬ ‫خ���ۆی���ان ب����ەرێ����وەب����ه‌رن‌و سیستمەکە‬ ‫م��ەرک��ەزی نەبێت‪ .‬گەرەنتیکردنی مافە‬

‫‪135‬‬

‫مەدەنی‌و کلتورییەکانیش زۆر پێویستە‪،‬‬ ‫ک��ە ب��ە وردی ک���اری ل��ە س��ەرب��ک��رێ��ت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ����ەوەی ه��اواڵت��ی��ان��ی ک���ورد بتوانن‬ ‫سەربەستانە هەموو مافەکانی خۆیان‬ ‫ب��ەک��ار بهێنن ب��ە ب��ێ ئ���ەوەی مەترسی‬ ‫گرتن‌و دادگایی کردنیان لە سەر بێت‪.‬‬ ‫پرسیار‪ :‬ده‌بێت کورد چی‌بکات بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫پێگه‌ی هه‌بێت له‌م پرۆژه‌یه‌دا‪ ،‬ک ‌ه بۆ دانانی‬ ‫ده‌ستوورێکی نوێی سه‌رۆکایه‌تییه‌؟‬ ‫وه‌اڵم‪ :‬پێویستە ک���ورد ب��ە وری��ای��ی��ەوە‬ ‫ه��ەوڵ ب��دات ه��ەم��وو کارتەکانی خۆی‬ ‫ب��ە چ��اک��ی بەکاربهێنێت‌و پ��ارت��ی دادو‬ ‫گەشە پێدان رازی بکات‪ ،‬بە پشتگیریی‬ ‫لە داخوازییەکانی لە دەستوور‪ .‬لە سەر‬ ‫ئاستی ن��اوخ��ۆی��ی ت��ورک��ی��اش پێویستە‬ ‫هەوڵی بەردەوام بدەن بۆ راکێشانی رای‬ ‫گشتی بە الی پەسەندکردنی داخ��وازە‬ ‫رەواک���ان���ی���ان‌و دور ب��گ��رن ل���ەو وت���ارو‬ ‫ک��اران��ە‪ ،‬کە دەبێتە ه��ۆی دروستبوونی‬ ‫رق بەرانبەر بە کورد هەروەها کارکردن‬ ‫ل���ە س���ەر ب��ەدەس��ت��ه��ێ��ن��ان��ی پشتگیریی‬ ‫رۆژئاواو لێکۆڵینەوەی ورد لە سەر خاڵە‬ ‫دەستوورییەکان‌و ئەو وردەکارییانەی‬ ‫دەستوور دەتوانرێت لە داهاتوودا ببنە‬ ‫خاڵی هێز بۆ کورد‪ .‬دەتوانن ببنە پاڵپشت‬ ‫بۆ بە هێزیی پێگەی کورد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪136‬‬

‫پارتی سیاسی‬ ‫‪Political party‬‬

‫خالید مەجید فەرەج‬ ‫‪By: Khalid Majeed Faraj‬‬

‫‪137‬‬

‫پێشەکی‬ ‫پ���ارت���ە س��ی��اس��ی��ی��ەک��ان ب���ە ئ��ام��ڕازێ��ک��ی‬ ‫س��ەرەک��ی��ی‌و چ���االک ل��ە ئ��ام��ڕازەک��ان��ی‬ ‫گ��ەش��ەس��ەن��دن��ی س��ی��اس��ی ل��ە چ��ەرخ��ی‬ ‫نوێدا دادەن��رێ��ن‪ .‬ه��ەر وەک��و چ��ۆن هەر‬ ‫جومگەیەکی دیاریکراو لە نێو کۆمەڵگادا‬ ‫سیاسەتێکی ت��ای��ب��ەت ب��ە خ��ۆی هەیەو‬ ‫گ��وزارش لە نێوه‌ڕۆکەکەی دەک��ات‪ ،‬بۆ‬ ‫نموونە سیاسەتی گەشەپێدانی خوێندن‬ ‫گ����وزارش ل��ە ن��ێ��وەڕۆک��ی خ��ۆێ��ن��دن لەو‬ ‫واڵت��ە ده‌ک���ات‪ ،‬ب��ە ه��ەم��ان ش��ێ��وە‪ ،‬پارتە‬ ‫س��ی��اس��ی��ی��ەک��ان‌و س��ی��س��ت��م��ی پ��ارت��ی��ش‪،‬‬ ‫گوزارشت لە گەشەسەندنی سیاسی لەو‬ ‫سیستمە سیاسییەدا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫هەر چەندە لە نێو کۆمەڵگا پێشکه‌وتووه‌کانی‬ ‫ئێستادا دام‌و دەزگ��اک��ان��ی کۆمەڵگای‬ ‫مەده‌نی گەیشتوونەتە رادەی��ەک��ی بەرز‬ ‫لە رێکخستن‌و پێشکەوتن‪ .‬بەاڵم‪ ،‬هێشتا‬ ‫پارتە سیاسییه‌کان گرنگی‌و زەرورەت��ی‬ ‫خ��ۆی��ان ل��ە دەس��ت ن���ەداوە‪ ،‬چونکە ئەو‬ ‫دام‌و دەزگایانە نەیانتوانیوە وەزیفەی‬ ‫پ���ارت���ەک���ان ل���ە دەس��ت��اودەس��ت��ک��ردن��ی‬ ‫ئاشتییانەی دەسەاڵت‌و ئەرکەکانی‌تری لە‬ ‫نێو کۆمەڵگادا ببینن‪.‬‬ ‫زۆر ل��ه‌م��ێ��ژ ‌ه پ��ارت��ی س��ی��اس��ی ل�� ‌ه ژێ��ر‬ ‫ن��اون��ی��ش��ان��ی ج����ۆراوج����ۆردا ه���ه‌ب���ووه‌‌‪.‬‬ ‫ته‌نانه‌ت ئه‌رستۆش باسی ل ‌ه جۆرێک له‬ ‫کۆمه‌ڵه‌ی سیاسیی کرووه‌‪ ،‬ک ‌ه نازانرێت‬ ‫ئایا پێکهاته‌که‌یان ل�� ‌ه چه‌مکی پارتیی‬

‫سیاسی نزیک بووه‌ته‌وه‌‪ ،‬یان نا؟ چونک ‌ه‬ ‫هیچ زانیارییه‌کی‪ ،‬سه‌باره‌ت ب ‌ه چاالکی‌و‬ ‫کاره‌کانیان‪ ،‬نه‌خستۆت ‌ه روو‪ .‬بێگومان ئه‌و‬ ‫دەستەو کۆمه‌اڵن ‌ه ئه‌و واتایه‌ی ئه‌مڕۆی‬ ‫پارتە سیاسییەکانیان نەبووە‪.‬‬ ‫دروستبوونی پارتی سیاسی‬ ‫ل ‌ه دوای سه‌ده‌ی حه‌ڤده‌یه‌مه‌و ‌ه زۆربه‌ی‬ ‫بیرمه‌نده‌کان بانگه‌شه‌یان بۆ ئازادیی‬ ‫س��ی��اس��ی ده‌ک�������ردو ک���رۆک���ی پ��ه‌ی��ام�� ‌ه‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ه‌ک��ان��ی��ان‪ ،‬ک���ارک���ردن ب���وو بۆ‬ ‫ئازادکردنی تاک ل ‌ه کۆته‌کانی‪،‬جیاوازی‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیش که‌شێکی ل ‌ه باری‬ ‫پێکهێنا‪ ،‬بۆ دروستبوونی پارتی سیاسی‬ ‫جۆراوجۆر‪ ،‬ک ‌ه هه‌ریه‌که‌یان گوزارشی‬ ‫ل�� ‌ه ب��ی��رو ب��ۆچ��ۆن‌و ئامانجی که‌رتێک‪،‬‬ ‫ی��ان توێژێک‪ ،‬ی��ان چینێک ل�� ‌ه کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ده‌کرد‪ ،‬گه‌شه‌سه‌ندنی پارت ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫په‌یوه‌ست ب�� ‌ه ف��ره‌وان��ب��وون��ی پسپۆڕییه‬ ‫ن ب��ووو دان��ن��ان ب�� ‌ه مافی‬ ‫پارله‌مانییه‌کا ‌‬ ‫ده‌نگدانی گشتی‪ ،‬هه‌روه‌ها دروستبوونی‬ ‫کۆمه‌ڵه‌کانی ب��ی��روراو یان ‌ه میللیه‌کان‌و‬ ‫رۆژنامه‌و سه‌ندیکا‪ ،‬فاکته‌رێکی‌تری به‌هێز‬ ‫بوون بۆ ئه‌و گه‌شه‌ سه‌ندنه‌‪.‬‬ ‫لێره‌و ‌ه ده‌توانین بڵێن‪ ،‬ک ‌ه پارتی سیاسی‬ ‫به‌دوو شێوه‌ دروستبوو‪:‬‬ ‫‪١‬ـ��ـ ئ��ه‌و پارتانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه له‌ناو پارله‌ماندا‬ ‫دروس��ت��ب��وون بریتین ل���ه‌و پ��ارت��ان��ه‌ی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه ل��ه‌ئ��اک��ام��ی ب��ه‌ردوام��ی��ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪138‬‬

‫نێوان کوتل ‌ه په‌رله‌مانیه‌کان‌و لیژنه‌کانی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و ه��اوک��اری��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ یه‌کتر‬ ‫ش هه‌ڵبژاردن بوو‬ ‫دروستبوون‪ .‬کاتێکی ‌‬ ‫ب ‌ه ئامرازێک بۆ پێکهێنانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران‌ ‌ئ��ه‌وه‌ش پاڵنه‌رێکی کاریگه‌ر‬ ‫بوو بۆ ده‌رکه‌وتنی پارت ‌ه سیاسیه‌کان‌و‬ ‫زی��ادب��وون��ی ه��ه‌س��ت��ک��ردن ب�����ه‌وه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پ��ارت ئۆرگانێکی پێویسته‌‪ ،‬به ‌تایبه‌تی‪،‬‬ ‫ک ‌ه چوارچێوه‌ی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه ئاکامی‬ ‫به‌شداربوونی خه‌ڵکان فره‌وانتربوو‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ ئ���ه‌و پ���ارت���ان���ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه ف��اک��ت��ه‌ری‬ ‫ده‌ره‌ک��ی‪ ،‬وات��ه له ده‌ره‌وه‌ی په‌رله‌ماندا‬ ‫ن په‌یوه‌ست‬ ‫دروس��ت��ب��وون‪ ،‬ده‌رکه‌وتنیا ‌‬ ‫ب���وو ب��ه‌ دروس��ت��ب��وون��ی ئ���ه‌و ک��ۆم��ه‌ڵ��ه‌و‬ ‫س��ه‌ن��دی��ک��او ی���ه‌ک���گ���رت���ووه‌ک���ان���ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ب��وون��ه‌‌ت��ه س���ه‌رچ���اوه‌ی دروس��ت��ک��ردن��ی‬ ‫ئه‌و پارتانه‌‌‪ .‬جێگای سه‌رنجه‌‪ ،‬سه‌رجه‌م‬ ‫پ���ارت��� ‌ه س��ۆس��ی��ال��ه‌ک��ان ل��� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫پارله‌ماندا دروس��ت��ب��وون‌و ده‌رکه‌وتنی‬ ‫زۆرب���ه‌ی���ان ل�� ‌ه واڵت��ان��ی ئ���ه‌وروپ���ادا ب ‌ه‬ ‫ک��اری سه‌ندیکاییه‌وه په‌یوه‌ست ب��ووه‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه هه‌ر ‌ه کۆنترین‌و به‌ناوبانگترین‬ ‫پ��ارت‪ ،‬ک ‌ه ل��ه‌و رێگا‌یه‌و ‌ه دروستبووه‌‪،‬‬ ‫پارتی کرێکارانی بریتانیه‌‪ ،‬ک ‌ه له سایه‌ی‬ ‫(کۆمه‌ڵه‌ی فابی)دا دروستبووه‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫کنیسه‌‌و ک��ۆم��ه‌ڵ��ه‌‌و ی��ان�� ‌ه ئایینیه‌کانیش‬ ‫رۆڵ��ی گرنگیان له ‌دروستکردنی پارتی‬ ‫م��ه‌س��ی��ح��ی پ���ارێ���زگ���ار (ک��اس��ۆل��ی��ک)دا‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‪ .‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه دروستکردنی پارت ‌ه‬ ‫دیموکراتییه مه‌سیحییه‌کاندا‪ ،‬رۆڵی هه‌ر ‌ه‬

‫دیار بۆ کۆمه‌ڵه‌و یان ‌ه ئایینیه‌کان بووه‪.‬‬ ‫ه��ه‌رچ��ی کنیسه‌ی ‌ه رۆڵێکی ئ��ه‌وت��ۆی ل ‌ه‬ ‫ی‬ ‫دروستکردنیاندا نه‌بینیوه‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ‌‬ ‫دیانه‌تی مه‌سیحی تیۆرییه‌کی سیاسیی‬ ‫له‌خۆ نه‌گرتووه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ناکرێت ئه‌و پارت ‌ه‬ ‫دیموکراتییه مه‌سیحیانه‌ی‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رێگا‌ی‬ ‫کۆمه‌ڵ ‌ه کاتۆلیکه‌کانه‌و ‌ه دروستبوون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫پارتی ئایینی له ‌قه‌ڵه‌م ب��درێ��ن‪ ،‬چونکه‬ ‫ئه‌وان ‌ه ته‌نیا ل ‌ه هه‌ندێک به‌های ئه‌خالقیی‬ ‫پارتە مەسیحییەکان سوود وەردەگرن‪.‬‬ ‫ی ل ‌ه‬ ‫ن��م��وون��ه‌ی��ه‌ک��ی‌ت��ری ئ���ه‌و پ��ارت��ان��ه‌ ‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی پ��ه‌رل��ه‌م��ان��دا دروس��ت��ب��وون‪.‬‬ ‫(پارتی کۆمۆنیستی سۆڤیه‌ت) بووه‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌ساڵی ‪1917‬دا ده‌سه‌اڵتی وه‌رگرتووه‌و‬ ‫ئیدی لە پارتێکی ل ‌ه (ناشه‌رعی)‪ ،‬کە دژ‬ ‫بە یاسا کاری کردووه‪ ،‬بووه ب ‌ه پارتێکی‬ ‫(شه‌رعی)‪.‬‬ ‫ه����ه‌روه‌ه����ا ه���ه‌ن���دێ���ک ل���ه‌ دام�������ه‌زراو ‌ه‬ ‫ئابووریی ‌ه گه‌وره‌کان پارتی سیاسییان‬ ‫بۆ داکۆکیکردن ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان‬ ‫دروس��ت��ک��ردووه‌‪ .‬ب��ۆ نموونه‌‪ ،‬ل�� ‌ه واڵت��ی‬ ‫که‌نه‌دا کۆمپانیایه‌کی رێگاو بان له‌گه‌ڵ‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌کی بانکیی گ��ه‌وره‌د‌ا پارتی‬ ‫پارێزگارانیان دروستکرد‪.‬‬ ‫شایه‌نی گوتنه‌‪ ،‬جیاوازییه‌کی به‌رچاو‬ ‫هه‌ی ‌ه له ‌نێوان ئه‌و پارتانه‌ی ل ‌ه ئاکامی‬ ‫ژیانی په‌رله‌مانیدا دروست بوون‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئ��ه‌و پ��ارت��ان��ه‌ی ل�� ‌ه ده‌روه‌ی پ��ارل��ه‌م��ان‬ ‫دروستبوون‪ ،‬هه‌رچی ئ��ه‌وی یه‌که‌میان ‌ه‬ ‫بنک ‌ه پارتییه‌کان‪‌ ،‬یان لیژن ‌ه ناوچه‌ییه‌کان‬

‫‪139‬‬

‫رۆڵێکی ب��ه‌رچ��او ل ‌ه ک��اروب��اری پارتیدا‬ ‫ده‌گ���ێ���رن‪ ،‬چ��ون��ک�� ‌ه ب���وون���ی ئ�����ه‌وان ل ‌ه‬ ‫پێش بوونی پ��ارت��ه‌و ‌ه ب��ووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌و‬ ‫پ��ارت��ان��ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ی پارله‌مان‬ ‫دروس���ت���ب���وون ڕۆڵ����ی ه���ه‌ره‌گ���رن���گ بۆ‬ ‫س��ه‌رک��ردای��ه‌ت��ی��ه‌ک��ه‌ی��ه‌ت��ی‪ ،‬چونک ‌ه ئه‌سڵ‬ ‫ل��ه‌م پ��ارت��ان��ه‌د‌ا م��ه‌رک��ه‌زه‌‌و دوای��ی لیژن ‌ه‬ ‫ناوچه‌ییه‌کان دێن‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه ژێر کۆنترۆڵی‬ ‫م���ه‌رک���ه‌زدا ده‌ب����ن‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ده‌ب��ی��ن��ی��ن ئ��ه‌و‬ ‫پارتانه‌ی له ‌ده‌روه‌ی پارله‌مان دروست‬ ‫ده‌ب��ن ئیلتزام تیایاندا زیاتره‌و بونیادی‬ ‫ی‬ ‫رێکخراوه‌که‌ی تۆکمه‌تر ‌ه له‌و پارتانه‌ ‌‬ ‫ل��ه ‌رێ��گ��ای لیژنه‌کانی نێو پارله‌مانه‌و ‌ه‬ ‫دروستبوون‪.‬‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ����ه‌وه‌ی پ��ارت�� ‌ه ه��اوچ��ه‌رخ��ه‌ک��ان‬ ‫ب��ه‌رده‌وام ل ‌ه ملمالنێی سیاسیدان له‌گه‌ڵ‬ ‫پارته‌کانی‌تر بۆ وه‌رگرتنی ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه پێویستیان ب��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه بونیادی‬ ‫نێوخۆو ئیلتیزامی پارتیان پته‌وترو زیاتر‬ ‫بێت ه��ه‌ر له‌به‌ر ئ��ه‌و هۆیه‌ش ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1900‬دا ب ‌ه دواو ‌ه زۆربه‌ی ئه‌وپارتانه‌ی‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه دروس��ت��ب��وون ئ��ه‌وپ��ارت��ان��ه‌ن‪ ،‬ک�� ‌ه له‬ ‫‌ده‌روه‌ی پارله‌مان دروستبوون‪.‬‬ ‫ش���ای���ه‌ن���ی ب���اس���ه‌ ت����اوه‌ک����و چ���ه‌رخ���ی‬ ‫نۆزده‌یه‌میش کۆمه‌ڵه‌سیاسییه‌کان‌پشتیان‬ ‫به سیفه‌ت ‌ه شه‌خسییه‌کانی ئه‌ندامه‌کانیان‬ ‫بۆ که‌سبکردنی ئه‌ندام‌و الیه‌نگیرانی نوێ‌و‬ ‫هاوسۆزی ئایدیۆڵۆجی‌و فیکریی خۆیان‬ ‫ده‌به‌ست‪ .‬ترۆپکی ئه‌و هاوسۆزی‌و چوون ‌ه‬ ‫پاڵ یه‌ک ‌ه ئایدۆڵوجیی ‌ه ل ‌ه سه‌ر ده‌ستی‬

‫گیرۆندیه‌کان ل ‌ه س��ه‌روب��ه‌ن��دی شۆرش‬ ‫ل�� ‌ه ف��ه‌ره‌ن��س��ا ه��ات�� ‌ه دی‪ ،‬ل�� ‌ه بریتانیاش‬ ‫چاکسازی ل ‌ه سیستمی هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫ئ���ه‌و واڵت���� ‌ه ل��� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1832‬ب���وو به‬ ‫‌ه��ۆی زی��ادب��وون��ی رێ���ژه‌ی ده‌ن��گ��ده‌ران‪.‬‬ ‫دوات����ر پ��ارت��ه‌ک��ان��ی ب��ری��ت��ان��ی��ا ب��ون��ی��ادی‬ ‫رێکخستنه‌کانی خۆیان پێشخست‌و ل ‌ه‬ ‫چوارچێو ‌ه ناوچه‌ییه‌کانانیان (ل ‌ه رووی‬ ‫جوگرافییه‌وه‌) ده‌رچوون‪ ،‬بوون ب ‌ه پارتی‬ ‫نیشتیمانی‪ .‬ل ‌ه فه‌ره‌نساش ده‌سته‌واژی‬ ‫پ����ارت ب�������ه‌رده‌وام گ������وزارش ب���وو بۆ‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌ک‌‪‌ ،‬یان تێڕوانینێکی جیاواز‪،‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1848‬دا کۆمه‌ڵه‌یه‌کی سیاسی‬ ‫دروس��ت��ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه ئێستا ن���اوی پ��ارت��ی‬ ‫کرێکاران ‌ه ئه‌رکی داکۆکیکردنی ل ‌ه مافی‬ ‫کرێکارانی گرتبوو ‌ه ئه‌ستۆو دوات��ر ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی فه‌ره‌نساش له‌و جۆر ‌ه پارت ‌ه ب ‌ه‬ ‫زۆربه‌ی واڵتاندا باڵوبووه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێش چه‌رخی نۆزده‌مین ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی‬ ‫پ����ارت‪ ،‬وات���ا رێ��ک��خ��راوه‌ی��ی��ه‌ک��ه‌ی خ��ۆی‬ ‫هێشتا وه‌رن��ه‌رگ��رت��ب��وو‪ ،‬ک�� ‌ه بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێکخراوێکی سیاسی پته‌و بونیادنراو‪،‬‬ ‫ئه‌و پارته سیاسییانه‌ی‪ ،‬ک ‌ه ئێستا هه‌ن‬ ‫له ‌رووی رێکخستن‌و ئه‌رک‌و بنه‌ماکانی‬ ‫ک��ارک��ردن��ی��ان��ه‌و ‌ه زۆر ج���ی���اوازن ل��ه‌ ‌و‬ ‫پارتانه‌ی له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌دا هه‌بوون‪.‬‬ ‫هه‌موو زان��او لێکۆڵه‌ره‌وه‌کانی ‌ب��واری‬ ‫زانستی سیاسی‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی‬ ‫پ��س��پ��ۆرن ل�� ‌ه م���ێ���ژووی س��ه‌ره��ه‌ڵ��دان��ی‬ ‫پارته‌کان ل ‌ه جیهاندا کۆکن ل ‌ه سه‌ر ئه‌وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪140‬‬

‫دیارده‌ی کاری پارتی دیارده‌یه‌کی نوێیه‌‌و رۆژنامه‌گه‌ری‪.‬‬ ‫ل ‌ه نیوه‌ی دووه‌م��ی س��ه‌ده‌ی نۆزده‌یه‌مدا زۆر ل ‌ه بیرمه‌ندانی زانست ‌ه سیاسیه‌کان‬ ‫ده‌ک�����ه‌وت�����ووه‌‪ .‬م���ۆری���س دوف��رج��ی�� ‌ه ل ‌ه ده‌ڵێن‌‪ :‬ده‌رکه‌وتنی پارت ‌ه سیاسییه‌کان‌و‬ ‫کتێبه‌که‌یدا به ‌ناوی پارته سیاسییه‌کان م��ێ��ژووی دروستبوونیان دی��ارده‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬مێژووی پارته‌کان ل ‌ه سه‌ده‌یه‌ک عه‌لمانی ‌ه چونک ‌ه خه‌ڵک وه‌ڕس بووبوون‬ ‫تێناپه‌ڕێت‪ .‬ل ‌ه ساڵێ ‪1850‬دا هیچ واڵتێک ل�� ‌ه ئیستیبدادی کنیسه‌و پ��ی��اوه‌ک��ان��ی‌و‬ ‫ل ‌ه جیهاندا جگ ‌ه ل ‌ه واڵت ‌ه یه‌کگرووه‌کانی هه‌ڵوێست ‌ه سیاسییه‌کانی‌و بۆچوون ‌ه‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ک��ا وات����ای پ��ارت��ی س��ی��اس��ی‪ ،‬ک ‌ه فیکرییه‌کان‌و تیۆری ‌ه دوور ل ‌ه واقیعه‌کانی‪،‬‬ ‫ئه‌مڕۆ هه‌یه‌‪ ،‬نه‌ده‌زانی‪ .‬له کۆندا جیاوازی خه‌ڵک ل ‌ه پیاو ‌ه ئایینیه‌کان هه‌ڵگه‌ڕانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بیروڕا هه‌بوو‪ ،‬یانه‌ی میللی هه‌بوو‪ ،‬کوتل ‌ه له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وان زۆریان لێ ده‌کردن‪،‬‬ ‫گه‌لێکی فیکری هه‌بوو‪ ،‬هه‌روه‌ها کوتله‌ی ک ‌ه به‌قا ب ‌ه بیرو باوه‌ره بێبنه‌ماکانیان بێنن‪،‬‬ ‫پ��ارل��ه‌م��ان��ی��ش ه��ه‌ب��وو‪ .‬ب���ه‌اڵم‪ ،‬هیچ کام ک ‌ه دوورب���وون ل ‌ه ژی��ان‌و پێشوه‌چوون ‌ه‬ ‫له‌وان ‌ه نه‌گه‌یشتبوون ‌ه پله‌ی به‌پارتبوون‪ ،‬ئینسانییه‌کان‪.‬‬ ‫‌یان سیفه‌تی پارتیان نه‌بوو‪ .‬ل ‌ه ‪1950‬دا دوای ئه‌وه‌ی‪ ،‬که ده‌ق ‌ه ئایینی ‌ه ناعادیله‌کانی‬ ‫سه‌ره‌تای باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌و دیارده‌یه کنیسه‌‪ ،‬ک ‌ه حوکمی کۆمه‌ڵگای رۆژئاوای‬ ‫‌بوو (پارت دروستکردن) ل ‌ه نێو نه‌ته‌وه‌و ده‌کرد‪ ،‬رۆژ ل ‌ه دوای رۆژ نوشستی ده‌هێنا‪،‬‬ ‫ده‌توانین بڵێین ئه‌و کات ‌ه پارت ‌ه سیاسیه‌کان‬ ‫گه‌النی‌تردا‪.‬‬ ‫ده‌ت���وان���ی���ن‪ :‬ب��ڵ��ێ��ی��ن ه����ۆی س��ه‌ره‌ک��ی��ی وه‌کو کاردانه‌وه‌یه‌ک بۆ کرده‌کانی کنیسه‌و‬ ‫ی زانایانی‪ ،‬ک ‌ه ویسایه‌تی ئایینیان به ‌سه‌ ‌ر‬ ‫ده‌رک���ه‌وت���ن���ی پ���ارت���ه‌ک���ان ل��� ‌ه واڵت��ان�� ‌‬ ‫رۆژائ����اوای لیبرالدا ئ��ه‌ ‌و که‌ش ‌ه له‌بارو کاری سیاسیدا سه‌پاندبوو‪ ،‬ده‌رکه‌وتن‪،‬‬ ‫وااڵی ‌ه بوو‪ ،‬ک ‌ه ئاماد ‌ه بوو بۆ قبوڵکردنی گوتیان‪ :‬چیدی نابێت پیاوانی ئایینی ده‌ست‬ ‫ژیانی پارتایه‌تی ‪،‬نه‌وه‌ک ده‌ستووره‌کان‪ ،‬ل ‌ه کارو باری دنیا وه‌ربده‌ن‪ ،‬ده‌بێت ئایین‬ ‫چونک ‌ه ل�� ‌ه ده‌س���ت���ووری ئ��ه‌ ‌و واڵت��ان��ه‌دا ل ‌ه سیاسه‌ت جیا بکرێته‌وه‌‪ ،‬له‌و ده‌مانه‌دا‬ ‫ده‌ق��ێ��ک��ی راش���ک���او ن��ی��ی��ه‌‌‪ ،‬ک��� ‌ه م���اف ب ‌ه پ��ارت تاک ‌ه ده‌رف��ه‌ت بوو گوزارشکردن‬ ‫هاوواڵتیان بدات بۆ دروستکردنی پارتی ل ‌ه بیرو بۆچوون‌و هه‌ڵوێست‌و تیۆریی ‌ه‬ ‫سیاسی‪ ،‬به‌ڵکو پارته‌کان ل ‌ه ئاکامی سوود سیاسییه‌کان‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا پیشکه‌وتن ل ‌ه‬ ‫وه‌رگرتنی هاواڵتیان ل ‌ه به‌کارهێنانی ماف ‌ه بواره‌کانی پیشه‌سازی‌و ئابووری‌و هه‌موو‬ ‫ن ب��واره‌ک��ان��ی دی��ک��ه‌ی ژی��ان��ی مرۆڤایه‌تیدا‬ ‫سروشتیه‌کان دروست ده‌بن‪ ،‬ک ‌ه بریتی ‌‬ ‫ل�� ‌ه م��اف��ی ک��ۆب��وون��ه‌وه‌و دروس��ت��ک��ردن��ی رۆڵ��ی گرنگیان هه‌بوو ل ‌ه دروستبوونی‬ ‫ک��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ک��ان‌و ئ��ازادی��ی ب��ی��روڕاو فکرو پارته‌سیاسییه‌کاندا‪.‬‬

‫‪141‬‬

‫پێناسەی پارتی سیاسی‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ب��ی��رم��ه‌ن��د ‌ه سیاسیه‌کان‬ ‫ی���ه‌ک ب��ی��رو ب��ۆچ��ۆن��ی��ان س���ه‌ب���اره‌ت ب ‌ه‬ ‫دروستبوون‌و وه‌زیفه‌ی پارتی سیاسی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش ده‌گه‌رێته‌و ‌ه بۆ جیاوازی‬ ‫ئ��ه‌و قوتابخان ‌ه ئایدۆلۆجی فیکریانه‌ی‬ ‫که‌و ئ��ه‌وان ل ‌ه نێویدا ریزیان به‌ستووه‌‪،‬‬ ‫‌یان خۆیان رابه‌رایه‌تیان ک��ردووه‌‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫جیاوازیی ل ‌ه تێروانینیاندا بۆ پیناسه‌ی‬ ‫ی سه‌ر ب ‌ه‬ ‫پارتی سیاسی هه‌یه؛ ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫قوتابخانه‌ی فیکری مارکسین‪ ،‬ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫پ��ارت��ی سیاسی گ��وزارش�� ‌ه ل�� ‌ه چینێکی‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬بۆی ‌ه هیچ پارتێک به‌بێ بناغه‌یه‌کی‬ ‫چینایه‌تی بوونی نییه‪ .‬به‌اڵم ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی‬ ‫سیاسیی ب����ۆرژوادا تێروانینێکی‌ت ‌ر بۆ‬ ‫پێناسه‌ی پارتی سیاسی هه‌یه‪.‬‬ ‫هاروڵد السویل ده‌ڵێت‪ :‬پارت رێکخراوێکه‌‬ ‫کاندیده‌کانی خۆی بۆ هه‌ڵبژرادن دیاری‬ ‫ده‌ک���ات‪ .‬فرنسوا ب���وردو ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬پ��ارت‬ ‫پێکهاتوو ‌ه ل ‌ه کۆبوونه‌ی خه‌ڵکانێک‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫بانگه‌ش ‌ه بۆ هه‌مان بیرو باوه‌ری سیاسی‬ ‫ده‌که‌ن‌و هه‌وڵده‌ده‌ن له‌رێگای پشتگیریی‬ ‫زۆرت���ری���ن ژم������اره‌وه‌ ل���ه‌ ه��اوواڵت��ی��ان‬ ‫ده‌سه‌اڵت بگرن ‌ه ده‌ست‪‌،‬یان به الیه‌نی که‌م‬ ‫کاریگه‌ریان ل ‌ه سه‌ر بڕیاره‌کانی هه‌بیت‪.‬‬ ‫مۆریس دو فریج ‌ه ده‌ڵیت‪ :‬پارت بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه کۆبوونه‌وه‌ی هاو واڵتیانێک ل ‌ه ده‌وری‬ ‫یه‌ک سیستم‌و دیسپلین‪ .‬زانای سیاسی‬

‫ئوستن رن��ی ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬پ���ارت بریتی ‌ه ل ‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵێکی رێکخراو‪ ،‬ک ‌ه سه‌ربه‌خۆییه‌کی‬ ‫زات����ی ه���ه‌ی���ه‌و پ���اڵ���ی���وراوه‌ک���ان���ی خ��ۆی‬ ‫دی��اری ده‌ک��ا بۆ ب��ه‌ش��داری ل ‌ه ملمالنێی‬ ‫ه��ه‌ل��ب��ژاردن��ه‌ک��ان ل�� ‌ه پێناوی وه‌رگرتنی‬ ‫پۆستی حکوم‌و کۆنترۆلکردنی پالنه‌کانی‬ ‫حکومه‌ت‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆی ئه‌و بیرو بۆچوونانه‌ی‪ ،‬که ‌له‌و‬ ‫پێناسانه‌ی الی س�����ه‌ره‌وه‌دا ه��ات��وون‪،‬‬ ‫ئه‌مانه ده‌رده‌که‌ون‪:‬‬ ‫یەکەم‪ :‬پارتی سیاسی ده‌بێت بۆچوونێکی‬ ‫سیاسیی یه‌کگرتوویی هه‌بێت‌و ل ‌ه شێوه‌ی‌‬ ‫پرۆگرامێکی ‌سیاسیدا ب��ۆ هاوواڵتیان‬ ‫(ده‌نگده‌ران) بخرێته روو‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬پارتی سیاسی له به‌رنامه‌که‌یدا‬ ‫گرنگیه‌کی ته‌واو ب ‌ه پشتگیریی راده‌یه‌‌کی‬ ‫زۆر ل ‌ه تاکه‌کانی کۆمه‌ڵ ده‌دات‌‌و هه‌وڵ‬ ‫ده‌دات ل ‌ه ڕێگه‌ی توانایی خۆیه‌وه‌‪‌ ،‬یان‬ ‫ب�� ‌ه رێ��ک��ک��ه‌وت��ن ل��ه‌گ��ه‌ڵ چ��ه‌ن��د پارتێکی‬ ‫س��ی��اس��ی��ی‌ت��ردا‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی سیاسی‬ ‫بگرێت ‌ه ده‌ست بۆ ئه‌وه‌ی به‌رنامه‌و پالن ‌ه‬ ‫سیاسی‌و ئابووری‌و کۆمه‌الیه‌تیه‌کانیه‌کانی‬ ‫جێبه‌جێ بکات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬ئاکارێکی‌تری پ��ارت��ی سیاسی‬ ‫ب��ه‌رده‌وام��ی��ی��ه‌‪ ،‬چونک ‌ه ن��اک��رێ��ت وێنای‬ ‫پارتێک بکرێت‪ ،‬ک ‌ه بۆ کاتێکی دیارکراو‬ ‫درووست کرابێت‪.‬‬ ‫بونیادی رێکخراوه‌یی پارت ‌ه سیاسیه‌کان‬ ‫بریتیی ‌ه ل ‌ه کۆمه‌ڵێک یاساو په‌یڕوه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندیی ناوخۆیی نێوان ئه‌ندامان‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪142‬‬

‫ل��ی��ژن��ه‌ک��ان‌‌و ئ��اس��ت�� ‌ه پ��ارت��ی��ه‌ک��ان ل��ه‌گ��ه‌ڵ‬ ‫یه‌کدا رێکده‌خات‌و ل ‌ه په‌یوه‌ندییه‌که‌کانی‬ ‫ده‌روه‌ی پ��ارت��ی��ش��دا ره‌ن���گ ده‌دات�����ه‌وه‌‪.‬‬ ‫دیار ‌ه ئه‌و ئایدۆلۆجییه‌ی‪ ،‬ک ‌ه پارت هه‌ڵی‬ ‫گ��رت��ووه‌‪ ،‬رۆڵێکی کاریگه‌ر ده‌بینێت له‬ ‫‌سه‌ر پێکهاته‌ی رێکخراوه‌یی پ��ارت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌توانین به‌م شێوه‌یه‌ی الی خ��واره‌وه‌ ‬ ‫روونی بکه‌ینه‌وه‌‪:‬‬ ‫ئا ــ بونیادی رێکخراوه‌یی نه‌رم‪ :‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌و جۆر ‌ه پارتانه‌دا په‌یره‌و ده‌کرێت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێکهێنانیاندا پشت ب ‌ه المه‌رکه‌زیه‌ت‬ ‫به‌ستراوه‌و ب ‌ه شیوه‌یه‌کی المه‌رکه‌زیش‬ ‫په‌یوه‌ندیی ن��ێ��وان ده‌س��ت��ه‌و ئاسته‌کان‬ ‫به‌ڕێو ‌ه ده‌چێت‪ ،‬ئه‌م په‌یوه‌ندیی ‌ه نه‌رمه‌ش‬ ‫(م���رن) رێ��گ��ا ب��ه‌ ل��ق�� ‌هک��ان‌و س��ه‌رک��رده‌ی‬ ‫لقه‌کان ده‌دات‪ ،‬ک ‌ه بتوانن خۆیان بڕیار‬ ‫ب���ده‌ن‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت��ی س��ه‌رک��ردای��ه‌ت��ی له‌م‬ ‫ت‬ ‫ج��ۆره ‌پارتانه‌دا س��ن��ووردار ‌ه ل ‌ه ئاس ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی زۆرترو فره‌وانت ‌ر بۆ ده‌سته‌‌و‬ ‫به‌شه‌ جیاوازه‌کان له‌ پارتدا‪.‬‬ ‫ب ـ��ـ ب��ون��ی��ادی رێ��ک��خ��راوه‌ی یه‌کگرتوو‬ ‫(م�����ه‌رک�����ه‌زی)‪ :‬ل��� ‌ه ج�����ۆر ‌ه پ���ارت���ان���ه‌دا‬ ‫پ���ه‌ی���وه‌ن���دی���ی���ه‌ک���ان���ی ن����ێ����وان ئ��اس��ت�� ‌ه‬ ‫ج��ی��اوازه‌ک��ان‌و ده‌س��ت��ه‌ک��ان به‌هێزتره‌‌و‬ ‫سه‌الحیه‌تی ده‌رک��ردن��ی ب��ڕی��اره‌ک��ان له‬ ‫‌ده‌س���ت س��ه‌رک��ردای��ه‌ت��ی��دا ده‌ب���ێ���ت‪ .‬ل��ه‌م‬ ‫ج��ۆر ‌ه پارتانه‌دا دوو ج��ۆر‪‌ ،‬ی��ان پل ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌رکه‌زیه‌ت هه‌یه‌‪:‬‬ ‫یه‌که‌م‪ :‬مه‌رکه‌زیه‌تی ئۆتۆکڕاسی‪ :‬ئه‌م‬ ‫جۆره‌یان تایبه‌ت ‌ه ب ‌ه پارت ‌ه فاشییه‌کان‪،‬‬

‫ک��ه‌ ت��ی��ای��ان��دا زۆرب����ه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ه‌ک��ان‌و‬ ‫سه‌الحیه‌ته‌کانی ده‌رک��ردن��ی ب��ڕی��ار ل ‌ه‬ ‫ده‌ست سه‌رکردایه‌تی پارتدایه‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬مه‌رکه‌زیه‌تی دیموکراسی‪ ،‬ک ‌ه له‬ ‫‌سه‌ر په‌یوه‌ندیی تێکهه‌ڵچووی هه‌یئه‌ت ‌ه‬ ‫‌ج��ی��اوازه‌ک��ان��ی پ���ارت ه��ه‌ڵ��ده‌س��ێ��ت‪ .‬له‌م‬ ‫جۆره‌شدا سه‌رکردایه‌تی سه‌اڵحیه‌تێکی‬ ‫ی ل�� ‌ه ده‌رک��ردن��ی ب��ڕی��اردا هه‌یه‪،‬‬ ‫ف��ره‌وان�� ‌‬ ‫به‌اڵم ب ‌ه پێی ریزبه‌ندییه‌کی هه‌ره‌می‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫له‌خواره‌و ‌ه بۆ سه‌ره‌و ‌ه ده‌ست پیده‌کات‪.‬‬ ‫پۆڵێنکردنی پارتە سیاسیەکان‬ ‫سیستمی پارتیەکان بە پێی جیاوازیی‬ ‫سیستم‪ ،‬یان رێژمی سیاسی دەگۆڕێن‪،‬‬ ‫ئەوەی الی هەمووان ئاشکرایە‪ ،‬ئەوەیە‪،‬‬ ‫کە سێ ج��ۆری س��ەرەک��ی لە سیستمی‬ ‫سیاسی هەیە‪ ،‬که بریتین له‪ :‬سیستمی‬ ‫دی��م��وک��راس��ی‪ ،‬سیستمی دی��ک��ت��ات��ۆری‬ ‫(شمولی)‪ ،‬سیستمی سەرکوتکەر‪.‬‬ ‫چەند ج��ۆرێ��ک ل��ە پۆڵێنکردن ه��ەن بۆ‬ ‫سیستمی پارتایەتی‪ ،‬بەاڵم لە هەموویان‬ ‫دی��ار‌ت��ر‪ ،‬سیستمی پارتیی رک��اب��ەری‌و‬ ‫سیستمی پارتیی بێ رکابەرن‪:‬‬ ‫ئا ــ سیتمە پارتییە راکابەریەکان‪ :‬ئەم‬ ‫سیستمە س��ێ ج���ۆر ل��ە خ��ۆ دەگ��رێ��ت‪:‬‬ ‫سیستمی ف��رەی��ی (ت���ع���ددی)‪ ،‬سیستمی‬ ‫دووپارت‪ ،‬سیستمی پارتی بااڵدەست‪.‬‬ ‫یەکەم‪ :‬سیستمی فرەپارتی‪:‬‬ ‫ئ��ەم سیستمە ب��ەوە ن��اس��راوە‪ ،‬کە چەند‬

‫‪143‬‬

‫پارتێکی ج��ێ��اواز ل��ە ه��ێ��زو ج��ەم��اوەرو‬ ‫بۆچوونی تێدایە‪ .‬هەر یەکەیان بەشێک‬ ‫لە رای گشتی بە الی خۆیاندا دەب��ەن‪.‬‬ ‫وەک‪ :‬ئیتالیا‪ ،‬ئه‌‌ڵمانیا‪ ،‬بەلجیکا‪ ،‬ئیسرائیل‪،‬‬ ‫هۆله‌ندا‪ ،‬نەرویج‪ ،‬دانیمارک‪.‬‬ ‫دووەم‪ :‬سیستمی دوو پ��ارت��ی گ��ەورە‪:‬‬ ‫ئەم سیستمە لە سەر بنەمای دوو پارتی‬ ‫گ���ەورە ل��ە نێو دەوڵ��ەت��دا‪ ،‬ک��ە رک��اب��ەری‬ ‫یەکترین هەڵدەست‪ .:‬یەکێکیان دەسەاڵت‬ ‫وەردەگ���رێ���ت‪ ،‬ئ��ەوەی‌ت��ری��ان دەب��ێ��ت بە‬ ‫ئۆپۆزسیۆن‪ .‬جێبەجێکردنی ئەم جۆرە‬ ‫سیستمە دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی ‪ 1680‬لە‬ ‫بریتانیا‪ ،‬کاتێک‪ ،‬کە دوو فراکسیۆن لە‬ ‫ئەنجومەنی گشتی (عموم) لە پارلەمانی‬ ‫بریتانیا دروستبوون‪،‬‬ ‫ی��ەک��ەم��ی��ان ن��وێ��ن��ەرای��ەت��ی ب���ازرگ���ان‌و‬ ‫س��ەن��ع��ات��س��ازەک��ان‌و ب��ە گ��ش��ت��ی چینی‬ ‫ب��ۆرج��وازی دەک��ردو ن��اوی پارتی ویگ‬ ‫‪ wihg‬بوو‪ .‬دووەمیان ناوی پارتی تۆری‬ ‫‪ Tory‬بوو‪ ،‬کە ئه‌ڕیسیۆکڕاتان‌و گەورە‬ ‫مڵکدارەکانی لەخۆ گرتبوو‪ .‬دواتر پارتی‬ ‫وی��گ ن��اوەک��ەی ب��وو ب��ە پ��ارت��ی لیبراڵ‪.‬‬ ‫ئەوی‌تریان ب��وو بە پارتی پارێزگاران‬ ‫(موحافزکاران)‪.‬‬ ‫لە ساڵی ‪1900‬وە پارتێکی‌تر لەو واڵتە‌دا‬ ‫دروس��ت��ب��وو ب��ە ن����اوی پ��ارت��ی ل��ه‌ی��ب��ه‌ر‬ ‫(ک��رێ��ک��اران)‌و ل��ە ه��ەڵ��ب��ژاردن��ی ‪1918‬دا‬ ‫توانی بە سەر پارتی لیبراڵدا سەربکەوێت‪.‬‬ ‫ئیدی ئه‌و پارته نوێیه لە ساڵی ‪1945‬وە‬ ‫لەگەڵ پارتی موحافزکاران دەس��ەاڵت‬

‫دەگۆڕنەوە‪.‬‬ ‫واڵتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکاو برتیانیا‬ ‫دی��اری‌ت��ری��ن م��ۆدێ��ل��ی ئ��ە‌‌م سیستمەن‪.‬‬ ‫شایەنی باسە لەم سیستمەدا ژمارەیەکی‬ ‫زۆر ل��ە پ��ارت��ه‌ک��ان ه����ەن‪ ،‬ب����ەاڵم دوو‬ ‫پارتی گ��ەورە ه��ه‌ن‪ ،‬که به ب��ەردەوام��ی‬ ‫کاریگەرییان لە س��ەر ژیانی سیاسیدا‬ ‫ه���ەی���ە‌و ب���ۆ وەرگ���رت���ن���ی دەس�����ەاڵت لە‬ ‫ملمالنێدان‪ .‬ل��ە والت��ە یەکگرتووەکانی‬ ‫ئەمەریکادا دوو پارتی سەرەکی هه‌ن‪ ،‬که‬ ‫ی‬ ‫ناو بە ناو دەسەالت دەگۆڕنەوە‪ :‬کۆمار ‌‬ ‫(جەمهوری‌)و (دیموکراتی)‪.‬‬ ‫پارتی سێیەمیش هەیە‪ ،‬ب��ەاڵم ناتوانێت‬ ‫رکابەرایەتیی هیچ کام لەو پارته گەورانە‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫سێیەم‪ :‬سیستمی پارتی بااڵدەست‪ :‬لەم‬ ‫سیستمەدا پارتێکی زۆر هەن‌و هەموویان‬ ‫رکابەری پارتە گ��ەورە بااڵدەستەکەن‪،‬‬ ‫بەاڵم رکابەریەکەیان تەنها لە چوارچیوەی‬ ‫تێۆریدا دەمێنێتەوە‪ .‬ئەم جۆرە سیستمە‬ ‫ل��ە واڵت���ە ت���ازە پ��ێ��گ��ەی��ش��ت��ووەک��ان��دا بە‬ ‫زۆری ب��ەدی دەک��رێ��ت‌‪ .‬دەتوانین بڵێین‬ ‫سیمای س��ەرەک��ی��ی ژی��ان��ی پارتایەتیی‬ ‫ئەو واڵتانەیە‌و لە دوای جەنگی جیهانی‬ ‫دووەمیشەوە‪ ،‬بە تایبەتی لە حەفتاکانی‬ ‫سەدەی پێشوودا لە یابان‌و هیندیش ئەو‬ ‫سیستمە باو بووه‪.‬‬ ‫ب ــ سیستمە پارتیە بێ رکابەرەکان‪:‬‬ ‫دی�����اردەی ه���ەرەدی���اری ئ���ەم سیستمە‬ ‫ئ��ەوەی��ە‪ ،‬ک��ە هیچ رک��اب��ەرێ��ک��ی سیاسی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪144‬‬

‫هەتا ئەگەر لە رووی تیۆریشەوە بێت‪،‬‬ ‫تیا نییە ئەوەیش ئەگەرێتەوە بۆ ئەوەی‬ ‫لەو واڵتەدا‪ ،‬یان هەر یەک پارت بوونی‬ ‫هەیە‪ ،‬یان چەن پارتێکی کارتۆنی هەن‪.‬‬ ‫ب���ەاڵم ه��ەم��ووی��ان ل��ە خ��زم��ەت��ی پ��ارت��ه‬ ‫گەورەکەدا کار دەکەن‌و لە ژێر فەرمانی‬ ‫ئ���ەودان ب���ەزۆری بەرەیەکی نیشتمانی‬ ‫بەسەرکردایەتی پارتی راب��ەر پێکدێنن‪.‬‬ ‫ئەم ج��ۆرە سیستمە لە دوای شۆڕشی‬ ‫بپلشفیکییه‌وه لە ‪ 1917‬گرنگی پەیدا کرد‪.‬‬ ‫ئ��ەم شۆڕشە ی��ەک پارتی گ���ەورەی بۆ‬ ‫کرێکاران‪ ،‬نەک هەر لە یەکێتیی سۆڤیەتدا‪،‬‬ ‫بەڵکو لە هەموو واڵتە سۆسیالیستەکاندا‬ ‫دروستکرد‪ .‬پاساوی ئ��ەوان ئ��ەوە بوو‪،‬‬ ‫کە بۆ ب��ەردەوام��ب��وون لە خەبات دژی‬ ‫سەرمایەداریی جیهانی‪ .‬دەبێت کرێکاران‬ ‫لە سایەی یەک پارتدا کۆببنەوە‪ ،‬بەاڵم لە‬ ‫واڵتانی جیهانی سێیەمدا لە ئەفەریقاو لە‬ ‫ئاسیا بیانوویان بۆ سیستمی تاکە پارت‪،‬‬ ‫یان پارتی راب��ەرو فەرماندە‪ ،‬ئەوە بوو‪،‬‬ ‫ک��ە پ��ارت��ی راب���ەرو ف��ەرم��ان��دە پێویستە‬ ‫ب��ۆ پاراستنی یەکگرتوویی نیشتمانی‪.‬‬ ‫نموونەی پارتی بەعس لە عێراق‌و سوریا‬ ‫دوو کۆپی ه��ەرە دی���ارن ب��ۆ سیستمی‬ ‫پارتی رابەرو ئیلهام بەخش‪.‬‬ ‫ ‬ ‫جۆره‌کانی پارتی سیاسی‬ ‫‪١‬ــ پارتی ئایدۆلۆجی له‌م جۆر ‌ه پارتانه‌دا‬ ‫گرنگیه‌کی ته‌واو ب ‌ه پرۆگرام‌و پرنسیپ ‌ه‬

‫ورد دی�����اری ک����راوه‌ک����ان ده‌درێ�����ت‌و‬ ‫پابه‌ندبوون پێیانه‌و ‌ه مه‌رجی سه‌ره‌کی‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ێ��ت��ی��ی��ه‌ ل����ه‌و پ���ارت���ان���ه‌دا‪ .‬پ��ارت�� ‌ه‬ ‫شیوعیه‌کان‌و سۆشیال دیموکراته‌کان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ناسیونالیسته‌کان‪ ،‬ل ‌ه نموون ‌ه‬ ‫ه��ه‌ره ‌دی��اره‌ک��ان��ی پ��ارت��ی ئایدوڵوجین‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬له ‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی پیشووه‌و ‌ه‬ ‫هه‌ندێک پارتی نا ئایدولۆجی دروستبوون‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه پرۆگرامه‌کانیان گ���وزارش ب��وو ل ‌ه‬ ‫هه‌ڵوێسته‌کانیان‪ ،‬ل��ه‌و ک��ات��ه‌و ‌ه ش��ان ب ‌ه‬ ‫شانی پ��ارت�� ‌ه ئایدولۆجیاکان پارتی‌تر‬ ‫ه��ات��ن�� ‌هک��ای��ه‌وه‪ ،‬ک�� ‌ه پێیان ده‌ڵ��ێ��ن پارت ‌ه‬ ‫پرۆگرام ‌ه سیاسی ‌ه گشتیه‌کان‪ ،‬یان پارت ‌ه‬ ‫براگماتیه‌کان‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ پارت ‌ه براگماتیه‌کان‪ :‬ئه‌م جۆر ‌ه پارتان ‌ه‬ ‫رێکخراوێکی پارتی‌و پرۆگرامێکی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه نه‌رمه‌ ‌و له‌گه‌ڵ ئ��ه‌و گۆڕانکاریانه‌ی‬ ‫ب ‌ه سه‌ر واقیعی سیاسی‌و کۆمه‌اڵیه‌تیدا‬ ‫دێ��ت‪ ،‬خ��ۆی ده‌گونجێنی وات��ا ده‌توانێت‬ ‫پرۆگرامی خ��ۆی‪‌ ،‬ی��ان رێ���ڕه‌وی گشتی‬ ‫پارته‌که ب ‌ه گوێره‌ی به‌ره‌وپیشچوونی‬ ‫بارو دۆخه‌که‌ بگۆرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ پارتی که‌سه‌کان‪ :‬ئه‌مجۆر ‌ه پارتان ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن ب�� ‌ه ش��ه‌خ��س��ی س���ه‌رک���رده‌‪،‬‬ ‫‌یان ئه‌و راب��ه‌ره‌ی‪ ،‬ک ‌ه دروستیکردووه‌‪،‬‬ ‫راب����ه‌ر رۆڵ��ێ��ک��ی س���ه‌ره‌ک���ی ده‌ب��ێ��ن��ێ ل ‌ه‬ ‫سه‌رکردایه‌تیکردن‌و دیارکردنی رێڕه‌وو‬ ‫ه��ه‌ت��ا گ��ۆڕی��ن��ی ئاڕاسته‌که‌یشی ب�� ‌ه بێ‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ل�� ‌ه ک��ه‌م��ب��وون��ه‌وه‌ی ه��اوس��ۆزی‬ ‫هه‌ندێک ل ‌ه ئه‌ندامه‌کانی بترسێت‪ ،‬ئینتیما‬

‫‪145‬‬

‫له‌و پارتانه‌دا بۆ کاریزمای راب��ه‌ره‌‪‌ ،‬یان‬ ‫ئ��ه‌و ئاکار ‌ه خێڵه‌کیه‌‪‌ ،‬ی��ان چینایه‌تیه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه ئه‌و سه‌رکرده‌ی ‌ه رابه‌رایه‌تی ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌م ج��ۆر ‌ه پارتان ‌ه ب��ه‌زۆری ل ‌ه واڵتانی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‌و ئه‌مریکای التین‬ ‫ده‌بینرێن‪ ،‬ک ‌ه ژینگه‌یه‌کی عه‌شایه‌ری‌و‬ ‫خێڵه‌کی له ‌باریان بۆ ئه‌و ته‌رح ‌ه پارتان ‌ه‬ ‫ه��ه‌ی��ه‌و ئاستی خوێنده‌واریشیان تیادا‬ ‫نزمه‌‪.‬‬ ‫وه‌زیفه‌ی پارته‌ سیاسیه‌کان‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه پ��ارت�� ‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫رۆڵ���ێ���ک���ی م���ی���ح���وه‌ری ل���� ‌ه س��ی��س��ت��م��ه‬ ‫‌سیاسییه‌کاندا ده‌بینن‌و په‌یوه‌ندییه‌کی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیشیان له‌گه‌ڵ چه‌مکی دیموکراسیدا‬ ‫ه���ه‌ی���ه‪ .‬ب��ۆی��ه‌ ده‌ک���رێ���ت ب��ڵ��ێ��ی��ن‌ پ��ارت�� ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کان کۆڵه‌که‌ی دیموکراسین‌و‬ ‫دژایه‌تیکردنیان دژایه‌تی دیموکراسییه‪.‬‬ ‫هه‌ندێک ل ‌ه نووسه‌ران پرسی سیستم ‌ه‬ ‫سیاسییه‌که‌‪ ،‬ک��ه ‌ئ��ای��ا شموولییه‌‪ ،‬یان‬ ‫دی��م��وک��راس��ی��ی��ه‌؟ ده‌ک���ه‌ن��� ‌ه پ���ێ���وه‌ر بۆ‬ ‫دیاریکردنی وه‌زیفه‌کانی پارتی سیاسی‪.‬‬ ‫سیگمو نیومان ب ‌ه بێ جیاوازی ل ‌ه نێوان‬ ‫ئایا ئه‌و پارت ‌ه شموولییه‌‪ ،‬یان دیموکراسیی ‌ه‬ ‫باس ل ‌ه چوار ئه‌رکی سه‌رەکیی ده‌کات‪،‬‬ ‫ک ‌ه پارته‌کان ب ‌ه شێوه‌یه‌کی گشتی پێی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ده‌س��ن‪ ،‬راک��ێ��ش��ان��ی ه��او واڵت���ی بۆ‬ ‫ری��زه‌ک��ان��ی پ����ارت‌و راه��ێ��ن��ان��ی ل�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ئیلتیزامی سیاسی‪ ،‬بینینی رۆڵی نێوه‌ند‬

‫ل�� ‌ه ن��ێ��وان رای گ��ش��ت��ی‌و ح��ک��وم��ه‌ت��داو‬ ‫ده‌ستنیشانکردنی س��ه‌رک��رده‌ک��ان تاکو‬ ‫ل��ه‌الی��ه‌ن گ��ه‌ل��ه‌و ‌ه هه‌ڵبژێرێن که‌ئه‌وه‌ش‬ ‫ئاستێکی ه��وش��ی��اری��ی ب���ه‌رزی ده‌وێ��ت‬ ‫تا‌کو هه‌ڵبژادنه‌که‌یان ل ‌ه جێگای خۆیدا‬ ‫ب��ێ��ت‪ .‬ن��ی��وم��ان ده‌ڵ���ێ���ت‪ :‬دی��م��وک��راس��ی‬ ‫ک��ات��ێ��ک ده‌ک���ه‌وێ���ت��� ‌ه م��ه‌ت��رس��ی��ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پارت ‌ه سیاسیه‌کان نوشوست دێنن ل ‌ه‬ ‫موماره‌سه‌کردنی ئه‌رکه‌کانیان‪ ،‬ئه‌وکات ‌ه‬ ‫رێگا خۆش ده‌بیت بۆ پارت ‌ه رادیکاله‌کان‪،‬‬ ‫ک�� ‌ه س��ه‌ر ب��ک��ه‌ون‌و ئامانجی خ��ۆی��ان ل ‌ه‬ ‫پێکهێنانی سیستمێکی سیاسیی نویێ‬ ‫به‌دی بهێنن‪ ،‬به‌اڵم دیڤید فیمنیز ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫جیاوازیی ل ‌ه نیوان وه‌زی��ف��ه‌ی پ��ارت ل ‌ه‬ ‫سیستمێکی دی��م��وک��راس��ی‌و وه‌زی��ف��ه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و پارتانه‌‌دا هه‌یه‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه سیستمێکی‬ ‫تۆتالیتاری (ش��م��وول��ی)دان‪ .‬ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ل ‌ه‬ ‫سیستمی دی��م��وک��راس��ی��دا پ����ارت سێ‬ ‫وه‌زیفه‌ی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ــ چاو دێریکردنی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێکردن‪.‬‬ ‫ــ نوێنه‌رایه‌تی به‌رژه‌وه‌ندیه‌کان‪.‬‬ ‫ـ��ـ ک��ۆک��ردن��ه‌وه‌ی ک��ان��دی��دو ئ��ه‌ن��دام��ان ل ‌ه‬ ‫ده‌وری خۆی‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل ‌ه سیستم ‌ه تۆتالیتاریه‌کاندا پارت‬ ‫دوو وه‌زیفه‌ی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫ـ��ـ پاراستنی ت��ون��دو تۆڵی و یه‌کگرتنی‬ ‫ئه‌ندامه‌کانی‪.‬‬ ‫ــ سه‌رپه‌رشتی‌و ئیداره‌‪.‬‬ ‫به‌ده‌ر له‌و پۆلێنکردن‌و راڤه‌کردن ‌ه تیۆریانه‌ی‬ ‫الی سه‌ره‌و ‌ه ده‌توانین ئه‌رکه‌کانی پارت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪146‬‬

‫به‌م شێوه‌یه‌ی الی خواره‌وه‌ بخه‌ینه‌ڕوو‪ .‬حکومه‌ت پێک ده‌هێنێ‌و کادره‌کانی ل ‌ه‬ ‫ـ��ـ ک���ۆک���ردن���ه‌وه‌ی ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی��ه‌ک��ان‪ :‬پۆست‌و وه‌زیف ‌ه ئیداریه‌کاندا داده‌مه‌زرێنی‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش له‌ڕێگه‌ی گۆڕینی دواکاریه‌کانی ــ دانی شه‌رعیه‌ت ‪ :‬کاتێک‪ ،‬ک ‌ه پارته‌کان‬ ‫خ��ه‌ڵ��ک ب��ۆ ئه‌ڵته‌رناتیڤی س��ی��اس��ی‪ ،‬ک ‌ه به‌شداری ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ده‌که‌ن واتای‬ ‫ک��اری��گ��ه‌ری ل��ه‌س��ه‌ر گ��ۆره‌پ��ان��ی سیاسی ئ��ه‌وه‌ی��ه شه‌رعیه‌ت ده‌ده‌ن ب ‌ه سستمی‬ ‫په‌یدابکات‪ ،‬ئه‌لموند له‌و باره‌یه‌و ‌ه ده‌ڵیت‪ :‬س��ی��اس��ی‌و کاتێکیش ب��ڕی��اری ب��ه‌ش��دار‬ ‫ئه‌و پێشنیازو داواکارییانه‌ی خه‌ڵک کاتێک نه‌بوونیان ده‌ده‌ن ب��ه‌و ‌ه شه‌رعیه‌ت له‌و‬ ‫ده‌بێت ‌ه شتێک‪ ،‬ک ‌ه ناوه‌رۆکێکی کاریگه‌ری سیستمه ل ‌ه ده‌روه‌‌و ن��اوخ��ۆی واڵتیش‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رێگا‌ی سه‌رچاو ‌ه سیاسیی ‌ه ده‌سه‌ننه‌وه‪.‬‬ ‫به‌هێزه‌کان‪ ،‬یان پارت ‌ه سیاسییه‌کانه‌وه‪ ،‬ـ��ـ پێگه‌یاندنی س��ی��اس��ی‪ :‬پ��رۆس��ه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫ک��� ‌ه ئ���ام���اده‌ن ب���ۆ ک���ۆک���ردن���ه‌وه‌ی ئ��ه‌و فێرکردنی به‌هاو ئاکار ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تیه‌کانه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ان��ه پشتگیری لێده‌کرێت‪ ،‬ک ‌ه ناوه‌ڕۆکێکی سیاسییان هه‌یه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫شایه‌نی گوتنه‌‪ ،‬پارت ئه‌و کار ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی ئه‌و پڕۆسه‌ی ‌ه ب ‌ه ته‌نیا ل ‌ه گواستنه‌وه‌ی‬ ‫کۆنگره‌کانی خۆیه‌و ‌ه ده‌کات‪ .‬کاتێک‪ ،‬ک ‌ه رۆش��ن��ب��ی��ری س��ی��اس��ی ل�� ‌ه ن��ه‌وه‌ی��ه‌ک��ه‌و ‌ه‬ ‫سه‌ندیکاکانی کرێکاران‌و که‌رته‌کانی‌تری ب��ۆ ن��ه‌وه‌ی�� ‌هک��ی ‌ت��ر خ��ۆی ببینێته‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫کۆمه‌لگا داواکاریه‌کانی خۆیان پێشکه‌ش ئامانجی گۆرانکاریه‌کی که‌م‪‌،‬یان ئامانجی‬ ‫ده‌ک��ه‌ن ئه‌ویش دوات��ر سازشی ل ‌ه سه‌ر گۆڕینی سه‌رتاسه‌ری پێکهاته‌کانی ئه‌و‬ ‫ده‌ک��ات‌و پیشنیازی سیاسه‌تێکی به‌دیل رۆشنبیریی ‌ه (کلتوور) بێت‪ ،‬ده‌توانین بڵێین‬ ‫ده‌ک����ات ب��ۆ چ��اره‌س��ه‌رک��ردن��ی��ان‪ .‬ب��ه‌اڵم پارته له‌و ده‌زگا گرنگانه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه رێگه‌ی‬ ‫ل ‌ه سیستم ‌ه نادیموکراسیه‌کاندا له‌به‌ر رۆژن��ام��ه‌‌و چاالکی ‌ه رۆشنفکریه‌کانیه‌و ‌ه‬ ‫کۆنترۆڵ کردنی پارت ل ‌ه الیه‌ن نوخبه‌و ‌ه هه‌ڵده‌سێ ب ‌ه فۆرمه‌له‌کردنی دیدی هاو‬ ‫واڵت��ی��ان ب���ه‌ره‌و ‌ئاراسته‌یه‌کی سیاسی‬ ‫ئه‌م وه‌زیفه‌یه‌ ده‌وری نامێنێ ‪.‬‬ ‫ــ ئاماد ‌ه کردنی سیاسی‪ :‬ئه‌م وه‌زیفه‌ی ‌ه ل ‌ه رێکخراو‪.‬‬ ‫پڕۆسه‌ی ده‌ست نیشانکردنی خه‌ڵکانێکدا ـ��ـ هه‌ندێک ده‌ڵ��ێ��ن پ��ارت ئامڕازێک ‌ه بۆ‬ ‫ب���ۆ ب��ی��ن��ی رۆڵ ل��� ‌ه پ��ۆس��ت�� ‌ه سیاسیی ‌ه دروستکردنی هه‌ستی نه‌ته‌وایه‌تی‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ره‌سمیه‌کاندا خ��ۆی ده‌ب��ی��ن��ێ��ه‌وه‌‪ ،‬و ‌هک��و تایبه‌تی ل ‌ه واڵت ‌ه دواکه‌وتووه‌کاندا پارت ل ‌ه‬ ‫سه‌رۆک وه‌زیران‪ ،‬وه‌زیره‌کان‪ ،‬پارێزگار‪ ،‬رێگا‌ی نووسینه‌گه‌کانیه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه ب ‌ه هه‌موو‬ ‫ئه‌ندام پارله‌مان‪‌،‬یان فه‌رمانبه‌ری ئیداری‌و شوێنه‌کانی هه‌رێمه‌که‌دا باڵوونه‌ته‌وه‌و‬ ‫به ‌بێ گوێندان ب��ه‌وه‌ی ‌ل ‌ه کامدا هۆز‪،‬‬ ‫سه‌رۆکی سه‌ندیکان‪.‬‬ ‫ئ���ه‌و پ���ارت���ه‌ی‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌گ���ات���ه‌ ده‌س����ه‌اڵت‪ ،‬ی���ان ع���ه‌ش���ره‌ت‪ ،‬ی���ان خ��ێ��ڵ��ێ��ک��ن‪ ،‬ه��ان��ی‬

‫‪147‬‬

‫سیاسی ل��ه‌و ده‌وڵ���ه‌ت���ه‌داو زه‌مانه‌تێکی‬ ‫ک��ارای�� ‌ه بۆ به‌ره‌وپیشچوونی پڕۆسه‌ی‬ ‫دیموکراسی‌و پته‌وکردنی بناغه‌کانی‌و‬ ‫به‌دیهێنانی سه‌قامگیریی کۆمه‌اڵیه‌تی‌و‬ ‫سیاسی‌و گواستنه‌و ‌ه ل ‌ه خستنه‌ڕووی‬ ‫دواکارییه‌کان ل ‌ه دۆخی هه‌ره‌مه‌کییه‌و ‌ه‬ ‫ب���ۆ دۆخ��ێ��ک��ی‌ت��ر‪ ،‬ک���ه چ��واچ��ێ��وه‌ی��ه‌ک��ی‬ ‫لۆجیکیی هه‌بێت‌و پشتگیرییه‌کی سیاسی‬ ‫له‌نێو هۆڵی پارله‌ماندا له‌دواو ‌ه بێت‪‌.‬یان‬ ‫ی ئۆپۆزیسیۆن وه‌ک به‌رنامه‌یه‌کی‬ ‫پارت ‌‬ ‫ئه‌ڵته‌رناتیڤ بۆ به‌رنامه‌و سیاسه‌ته‌کانی‬ ‫پارتی ده‌س��ه‌اڵت��دار ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی‬ ‫ئاینده‌دا بیخات ‌ه روو بۆ گۆڕینی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاسی‪‌.‬یان به النی که‌م‪ ،‬وه‌ک ئامڕازێکی‬ ‫فشار سازشی سیاسی پێ بکات‌و نه‌هێڵێت‬ ‫چیدی پارتی فه‌رمانڕه‌وا ب ‌ه ته‌نیا به ‌پێی‬ ‫به‌رنامه‌که‌ی خۆی بڕیار بدات‪.‬‬

‫هاوواڵتییان ده‌د‌ا بچن ‌ه ریزه‌کانییه‌وه‌‌؛‬ ‫به‌و ‌ه به‌شداری ل ‌ه گواستنه‌وه‌ی ئینتیما‬ ‫ده‌ک���ات ل��ه‌ خ��ێ��ڵ��ه‌و ‌ه ب���ه‌ره‌ ‌و ئینتیما بۆ‬ ‫فه‌زایه‌کی گه‌وره‌تر‪ ،‬ک ‌ه ده‌وڵه‌ته‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌ندێک راو بۆچوونێکی‌تریان هه‌یه‌‌و‬ ‫ده‌ڵێن ل ‌ه واڵت�� ‌ه دواک��ه‌وت��ووه‌ک��ان��دا‪ ،‬یان‬ ‫به ‌قه‌ولی نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کان (ت��از ‌ه‬ ‫پێگه‌یشتووه‌کان)‪ :‬پ��ارت ئامڕازێک ‌ه بۆ‬ ‫هێشتنه‌وه‌و پته‌وکردنی ئینتیمای خێڵه‌کی‌و‬ ‫ناوچه‌گه‌ری‪ ،‬چونک ‌ه (نوخبه)‌ی ده‌سه‌اڵتدا ‌ر‬ ‫م����ان����ه‌وه‌ی خ����ۆی‌و ب���ه‌رق���ه‌رارک���ردن���ی‬ ‫حوکمه‌که‌ی ل��ه‌وه‌دا ده‌بینێته‌وه‌‪ .‬ئه‌وه‌ش‬ ‫وه‌اڵم���ی ئ��ه‌و پ��رس��ی��ار ‌ه ده‌دات�����ه‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌ڵیت‪ :‬بۆ واڵتانی دواکه‌وتوو به‌رده‌وام‬ ‫له‌ شه‌ری نێوخۆدا ده‌ژین؟‬ ‫ـ���ـ پ���ارت���ه‌ک���ان ف���اک���ت���ه‌ری چ��االک��ی��ن ل ‌ه‬ ‫ژی��ان��ی س��ی��اس��ی‌و پ��ارل��ه‌م��ان��ی��دا‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ب���ه‌ه����ۆی پ����ارت����ه‌و ‌ه گ����ه‌ل ده‌ت��وان��ێ��ت‬ ‫په‌راوێزو سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬ ‫گ���وزارش ل ‌ه ئ���اره‌زووو ئامانجه‌کانی‌و‬ ‫ل�� ‌ه پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی�� ‌هک��ان��ی ن��ێ��وان ده‌س��ت��ه‌ی * ج��ی��رۆن��دی��ی��ه‌ک��ان‪ :‬ن���اوی کیتله‌یه‌کی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌و ده‌سه‌اڵتی حاکمدا بکات ب ‌ه سیاسیی ب���ۆرژوا ب���ووه ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی‬ ‫ش��ۆڕش��ی ف��ه‌ره‌ن��س��ا ل�� ‌ه ک��ۆت��ای��ی��ه‌ک��ان��ی‬ ‫رێگایه‌کی لۆجیکی‌و کاریگه‌رانه‌تر‪.‬‬ ‫‌‌ـ��ـ چ���اودێ���ری‌و لێپێچینه‌وه‌‪ :‬پ��ارت��ه‌ک��ان جه‌رخی هه‌ژده‌یه‌میندا‪ ،‬که گوزارشیان‬ ‫چ��اودێ��ری��ی ه��ه‌ڵ��س‌و ک��ه‌وت��ی کاره‌کانی ل ‌ه به‌رژوه‌ندیی ‌ه میانڕه‌وه‌کانی ب��ۆرژوا‬ ‫حکومه‌ت ده‌که‌ن‪ .‬به‌وه‌ش ده‌توانن ببن ب ‌ه ‌ک�����ردووه‪ ،‬ل�� ‌ه ن��ێ��وان خ��ه‌ت��ی ش���ۆڕش‌و‬ ‫فاکته‌رێکی گرنگ بۆ به‌رگرتن له‌ ‌الدان‌و خه‌تی دژ ‌ه شۆڕشدا ئه‌م الو ئه‌و الیان‬ ‫‌ک��ردوووه‪ .‬له ‌ئاکامدا رێگای سازشیان‬ ‫گه‌نده‌ڵی‪.‬‬ ‫ل ‌ه کۆتاییدا ده‌کرێت بڵێین‌‪ :‬بوونی پارت ‌ه له‌گه‌ڵ پادشایه‌تیدا هه‌ڵبژاردووه‪.‬‬ ‫سیاسییه‌کان ل ‌ه ه��ه‌ر ده‌وڵه‌تیکدا بێت‪ ،‬ئوستن ره‌نی‪ ،‬سیاسه‌تی حوکم‪ ،‬گۆڕینی‪:‬‬ ‫ئاماژه‌یه‌کی گرنگ ‌ه بۆ ته‌ندروستیی ژیانی د‪ .‬حسن ژنون‪ ،‬المکتبة األهلیة‌‌‪ ،‬به‌غداد‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪148‬‬

‫موریس دو فرجیه‌‪ ،‬پارت ‌ه سیاسییه‌کان‪،‬‬ ‫گۆڕینی‪ :‬علی مقلدو عبدالحسین سعد‪،‬‬ ‫بیروت‪.‬‬ ‫م��ه‌وس��وع��ه‌ی زان��س��ت�� ‌ه س��ی��اس��ی��ی��ه‌ک��ان‪،‬‬ ‫کۆمه‌لێک نووسه‌ر‪.‬‬ ‫ب��ث��ی��ن�� ‌ة ع��ب��دال��ل��ه‪ ،‬پ�����ارت‌و س��ی��اس��ه‌ت‌و‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬الجه‌زیر ‌ة نت‪.‬‬ ‫صالح نیوف‪ ،‬تیۆری پارت ‌ه سیاسییه‌کان‪،‬‬ ‫الحوار المتمدن‪ ،‬ژمار ‌ه ‪.2005 ،1254‬‬ ‫طارق المجذوب‪ ،‬ئیداره‌ی گشتی‪ ،‬کۆلێجی‬ ‫حقوق‪ ،‬زانکۆی به‌یروت‪.‬‬ ‫خ��ض��ر ط����ارق ف��ت��ح ال��ل��ه‌‪ ،‬رۆڵ����ی پ��ارت�� ‌ه‬ ‫سیاسییه‌کان ل ‌ه سیستم ‌ه په‌رله‌مانییه‌کاندا‪:‬‬ ‫لێکۆڵینه‌وه‌یه‌کی به‌راودکارییه‌‪ ،‬قاهیره‌‪.‬‬ ‫گ����اب����ری����ال ئ����ه‌ل����م����ۆن����د‪ ،‬س���ی���اس���ه‌ت��� ‌ه‬ ‫ب��ه‌راوردک��اری��ی��ه‌ک��ان ل��ه‌م س���ه‌رده‌م���ه‌دا‪،‬‬ ‫گۆڕینی‪ :‬هشام عبدالله‌‪ ،‬عمان‬

149

‫ده‌سه‌اڵت‌و خه‌ڵک ل ‌ه ئایینی ئیسالمدا‬ Power and people in the Islamic religion

‫ حسێن خه‌لیقی‬.‫د‬ By: Dr. Hussein Khaliqy

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪150‬‬

‫ب��ه ‌له‌به‌رچاوگرتنی ئ��ه‌و راستییه‌‪ ،‬که‬ ‫‌ئیسالم له ‌سه‌ده‌ی ‌حه‌وته‌می زاینیدا‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نیمچ ‌ه دوورگ���ه‌ی عه‌ره‌بستاندا سه‌ری‬ ‫هه‌ڵداوه‪ ،‬ل ‌ه هیچ شێوه ‌ئازادییه‌کی تاکه‬ ‫‌که‌سی‪ ،‬ی��ان ب ‌ه ک��ۆ‪ ،‬ی��ان چشتێک وه‌ک‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬ک ‌ه بریتی بــێت له‌ ئازادیی‬ ‫راگه‌یاندن‪ ،‬ئایین‪ ،‬چاپه‌مه‌نی‌و ته‌نانه‌ت‬ ‫ئ��ازادی��ی بیر ده‌رب��ڕی��ن‪ ،‬ی��ان یه‌کسانیی‬ ‫ژن‌و پ��ی��او‪ ،‬ل��ه ‌ئ����ارادا ن��ه‌ب��ووه‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وه ‌ل ‌ه به‌رچاو بگرین‪ ،‬که ‌ئه‌م ئایین ‌ه‬ ‫به‌ری هه‌ڵسوکه‌وتی فه‌رهه‌نگیی ناوچه‌‌و‬ ‫ئایینه‌کانی یه‌هوودو فه‌ڵه‌‌و زه‌رده‌شتی‌و‬ ‫سابێئی‌یه‌‪ ،‬ناتوانین الفی ئ��ه‌وه ‌لێبده‌ین‬ ‫بێجگ ‌ه له ‌ئامۆژگارییه‌کانی قورئان‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫ت��ای��ب��ه‌ت ل�� ‌ه م��ه‌ک��ک��ه‌دا‪ ،‬نیشانه‌یه‌ک له‌و‬ ‫چه‌شنه ‌ئازادییان ‌ه ل��ه‌و ئایینه‌دا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫به ‌تایبه‌ت ئه‌گه‌ر مه‌به‌ست له ‌ئ��ازادی‬ ‫ده‌ن���گ���دان‌و ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن‌و دی��اری��ک��ردن��ی‬ ‫چاره‌نووسی ژیان به ‌ده‌ست‌و ئیراده‌ی‬ ‫خودی مرۆڤ بێت‪ ،‬نه‌ک که‌سێک‌و دوو‬ ‫ک��ه‌س‪ ،‬ب ‌ه پێی چه‌مکی ئایه‌ی (وم��ا کان‬ ‫لمؤمن ال مؤمنة إذا قضی الل ‌ه ورسول ‌ه‬ ‫أم��را‪ ،‬أن تکون لهم الخیرة من أمرهم‬ ‫ومن یعص الل ‌ه ورسوله‌‪ ،‬فقد ضل ضالال‬ ‫مبینا)(‪ 36‬االح����زاب)‪ ،‬وات���ه‪ :‬هیچ پیاوو‬ ‫ژنێکی موسوڵمان له‌ کارێکدا‪ ،‬ک ‌ه خوداو‬ ‫په‌یامبه‌ره‌که‌ی ب��ڕی��اری ل ‌ه س��ه‌ر ب��ده‌ن‪،‬‬ ‫خاوه‌ن ئیراده‌ی هه‌ڵبژاردن نییه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی له‬ ‫‌فه‌رمانی خوداو ره‌سول سه‌رپێچی بکات‪،‬‬ ‫تووشی گومڕاییه‌کی ئاشکرا بووگه‌)‪،‬‬

‫مرۆڤ ناکارێت باسی خه‌ڵک‌و ده‌سه‌اڵت‬ ‫بکات‪ .‬یاساو سوننه‌‌تگه‌‌لێکی پیرۆزکراو ل ‌ه‬ ‫ئاییندا هه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها رێبه‌ر ‌ه ئایینییه‌کان‪،‬‬ ‫ک ‌ه ‌خۆیان به‌ نوێنه‌ری خ��ودا له ‌سه‌ر‬ ‫هه‌رد پێناسه‌ده‌که‌ن‪‌،‬شوێنێک بۆ ئێراده‌و‬ ‫ده‌نگی خه‌ڵک ناهێڵنه‌وه‌‪.‬‬ ‫م��رۆڤ‪ ،‬لـه ‌روانگه‌ی ئایینی ئیسالمه‌وه‬ ‫‌چ��وار ج��ۆره‌‪ :‬موسوڵمان‪ ،‬خاوه‌نه‌کانی‬ ‫پ���ه‌رت���ووک���ی ئ��اس��م��ان��ی‪ ،‬ک���اف���ره‌ک���ان‌و‬ ‫دووڕووه‌ک��������ان‪ .‬ل�� ‌ه ئ��ای��ه‌ت��ی ‪71‬ی ئ��ال‬ ‫ع���وم���ڕان‌دا‪ ،‬وه‌ک ب��اس��ک��راوه‌‪ ،‬ئایینی‬ ‫په‌سندکراو ‌ه الی خودا‪ ،‬ئیسالمه‌‌و ب ‌ه پێ‬ ‫ئایه‌تی‌‪79‬ی هه‌ر ئه‌و سووره‌ته‌‪ ،‬که‌سێک‬ ‫ئایینێکی دی جگه ‌له ‌ئیسالم هه‌ڵبژێرێت‪،‬‬ ‫بۆ هه‌میش ‌ه لێی قبووڵ ناکرێت‪ .‬مه‌به‌ست‬ ‫ل���ه‌خ�����اوه‌ن پ����ه‌رت����ووک‪ ،‬پ���ه‌ی���ڕه‌وان���ی‬ ‫ته‌ورات‌و ئینجیل‌و (ئاوێستا)یه (‪...‬و خدا‬ ‫انسانراآفرید‪ ،‬الف‪ .‬بی‪ ،‬ل‪ .‌)512‬که‌ب ‌ه پێی‬ ‫ئایه‌ی ‪51‬ی مائده‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێژێت‌‪ :‬ئه‌ی گه‌لی‬ ‫خاوه‌ن بڕوا‪ ،‬مه‌بنه‌دۆستی ئه‌م موسایی‬ ‫مه‌سیحی یانه‌‪ ،‬با ئه‌وان دۆستی یه‌کتربن‪،‬‬ ‫هه‌ر که‌سێکیش له ‌ئێوه ‌ببێت ‌ه دۆستیان‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ل��ه‌وان ده‌ژمێردرێت‪ .‬ئه‌وان ‌ه له‬ ‫‌سه‌ر ناهه‌قن‪ ،‬خودا رێیان نیشان نادات‪.‬‬ ‫موسوڵمانه‌کان نابێت‪ ،‬له‌گه‌ڵیان تێکاڵوبن‌و‬ ‫به ‌دۆستی خۆیان هه‌ڵیان بژێرن‪ ،‬به‌‌ڵکو‬ ‫به‌ پێ ئایه‌تی ‪29‬ی س��ووره‌ت��ی ته‌وبه‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وانه ‌ل ‌ه خ��اوه‌ن کتێبه‌کان‪ ،‬که‬ ‫‌ئایینی ئیسالم په‌سند ناکه‌ن‪ ،‬ده‌بێت شه‌ڕ‬ ‫بکه‌ن هه‌تا مل دانه‌وێنن‌و سه‌رانه ‌بده‌ن‪.‬‬

‫‪151‬‬

‫‌له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌ش ‌بجه‌نگن‪ ،‬که ‌به ‌خوداو‬ ‫رۆژی سه‌اڵ باوڕیان نییه‌‌و هه‌ر چشتێک‬ ‫خ��وداو په‌یامبه‌ری خ��ودا به ‌ن��اڕه‌وای��ان‬ ‫زانیوه‌‪ ،‬ئه‌مان به ‌ره‌وای ده‌زان��ن‪ ،‬نایێنه‬ ‫‌س��ه‌ر دینی راستیش‪ ،‬ل��ه‌وان��ه‌ی کتێبیان‬ ‫پ��ێ��دراوه‌‪ ،‬تا ئ��ه‌و کاته‌ی به ‌زه‌لیلی‌و ب ‌ه‬ ‫ده‌ستی خۆیان سه‌رانه ب ‌ه ئێوه ‌‌ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش‪ ،‬به ‌ئایه‌تی ‌‪17‬ی سووره‌‌تی حه‌ج‬ ‫پشت راس��ت��ک��راوه‌ت��ه‌وه‪‌ ،‬ک��ه ‌ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪:‬‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ی ب���ڕوای���ان ه��ێ��ن��اوه‌‪ ،‬ئ��ه‌وان��ه‌ی‬ ‫بوونه ‌جووله‌که‌‌و سوببی‌و مه‌سێحی‌و‬ ‫مه‌جوسی‌و ئه‌و که‌سانه‌ش شه‌ریک بۆ‬ ‫خودا ده‌ناسن‪ ،‬دیاره ‌خودا رۆژی ســه‌اڵ‬ ‫ب ‌ه کاری هه‌مووان راده‌گات‪ .‬دیار ‌ه خودا‬ ‫له هه‌موو شت ئاگاداره‪.‬‬ ‫ب��ه ‌پێی چه‌مکی ئ��ای��ه‌ت��ی ‪28‬ی ت��ه‌وب��ه‌‪،‬‬ ‫ک��اف��ره‌ک��ان پیسن‪ ،‬نابێت بچن ‌ه ده‌ورو‬ ‫به‌ری ماڵی کاوه‌‪ .‬ب ‌ه پێی ئایه‌ته‌‌کانی ‪29‬‬ ‫و‪123‬ی هه‌مان س���ووره‌ت‌و ئایه‌تی‪4‬ی‬ ‫سووره‌تی موحه‌ممه‌د‪ ،‬موسوڵمانـه‌کان‬ ‫ده‌بێت له‌گه‌ڵیان به ‌ش��ه‌ڕ بێن‌و زه‌ب��رو‬ ‫زه‌نگیان له‌گه‌ڵ بنوێنن‌و سه‌ر‌یان له‌ملیان‬ ‫جیا ب��ک��ه‌ن��ه‌وه‌‪ .‬ئیتر ه��ه‌ر ک��ات تووشی‬ ‫ئه‌و بێدینان ‌ه بوون‪ ،‬ل ‌ه ملیان ده‌ن‪ ،‬پاش‬ ‫ونجڕ ونجڕ کردنیان‪ ،‬شه‌ته‌کیان بده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌وسا‪ ،‬یان هه‌ر به‌چاکه‌ئازادیان بکه‌ن‪،‬‬ ‫یان به‌رخوێنیان لێ بستێنن‪ ،‬هه‌تا شه‌ڕ‬ ‫کۆتایی پێدێت‪.‬‬ ‫ئ���ای���ه‌ت���ی‪4‬ی س���ووره‌ت���ی م��وح��ه‌م��م��ه‌د‪.‬‬ ‫دووڕووه‌ک�������ان‪ ،‬ک��ه‌ب�� ‌ه پ��ێ پ��اراس��ت��ن��ی‬

‫به‌رژه‌وه‌ندیی خۆیان‪ ،‬ده‌بنه ‌خاوه‌ن بڕوا‬ ‫به ‌ئیسالم‌و ل ‌ه یه‌که‌م ده‌رف��ه‌ت��دا‪ ،‬دژی‬ ‫ئیسالم راده‌په‌ڕن‪ ،‬ئه‌رکی موسوڵمانه‌کان ‌ه‬ ‫به ‌توندی له‌گه‌ڵیان ب���ه‌ره‌وڕوو بن بۆ‬ ‫ئه‌و ‌ه‌به راستی ل ‌ه رووی بڕواوه‌‪ ،‬رێگای‬ ‫راست بدۆزنه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌م جۆره‌و ب ‌ه له ‌به‌رچاوگرتنی چه‌مکی‬ ‫ئایه‌ته‌کانی پێشوو‪ ،‬مرۆڤ لـه‌م ئایینه‌دا‬ ‫لــه ‌به‌رانبه‌ر بڕیارو ئه‌رێ‌و نه‌رێیه‌کانی‬ ‫ئ��اف��ڕێ��ن��ه‌ردا‪ ،‬خاسما پ��ێ��وه‌ن��دی��ی نێوان‬ ‫م����رۆڤ‌و خ����ودا‪ ،‬خ����اوه‌ن ه��ی��چ ب��ڕی��ارو‬ ‫ده‌سه‌اڵتێک نییه‌‌و ئه‌وه‌ی بۆی دیاریکراوه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێت خ��اڵ ب ‌ه خ��اڵ‪ ،‬جێبه‌جێی بکات‌و‬ ‫مافی نکوڵی لێکردنی نییه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت به‬ ‫‌تێکۆشان ب��ۆ وه‌ده‌ستهێنانی رۆزی‌و‬ ‫که‌ڵک وه‌رگ��رت��ن له پسپۆڕیش‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫ناکارێت رۆزی خۆی زیادو که‌م بکات‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش ئایه‌تی ‪ 26‬ی سووره‌تی الرعد‪:‬‬ ‫(الله‌یبسط الرزق لمن یشاء ویقدر) واته‪:‬‬ ‫ه��ه‌ر خ��ۆدای��ه‪‌ ،‬چ زۆر‪ ،‬چ ک��ه‌م ب��ه ‌هه‌ر‬ ‫که‌سێک خۆی حه‌ز بکات‪ ،‬رۆزی ده‌دات‪.‬‬ ‫ئایه‌ته‌کانی ‪62‬ی العنکبوت‪26 ،‬و ‪29‬ی سبأ‪،‬‬ ‫‪12‬ی الشورا‪52 ،‬ی الزمرو‪ 30‬أالسراش‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ئ��ه‌وه ده‌ب��ێ��ژن‪ .‬ل ‌ه هه‌مان کاتدا بۆ‬ ‫پشتیوانیی ئه‌و چه‌مکه‪ ،‬وه‌ک گوتوومه‌‪،‬‬ ‫باشتره‌ئاماژ ‌ه به‌وه‌‌ش بکه‌ین‪ ،‬ک ‌ه خودای‬ ‫گه‌وره ‌ب ‌ه هێندێک رۆزی زیاتر ده‌دات‌و‬ ‫ب ‌ه هێندێک ک��ه‌م‪ .‬وه‌ک له ‌ئایه‌تی ‪71‬ی‬ ‫ل بعضکم‬ ‫النحل‌دا ده‌بێژێت‪( :‬والله فض ‌‬ ‫علی بعض فی الرزق‪ ،‬فما الذین فضلوا‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪152‬‬

‫برادی رزقهم علی ماملکت ایمانهم‪ ،‬فهم‬ ‫فیه ‌س��واء أفبنعمة الله ‌یجحدون) وات��ه‪:‬‬ ‫خ��ۆدا زۆری هێندێکتانی له هێندێکتان‬ ‫پتر داوه‌‪ ،‬ئه‌وی پتریان پێدراوه‌‪ ،‬به‌شی‬ ‫ژێرده‌ستانی خۆیان ناده‌نه‌وه‌‪ ،‬که‌له‌وه‌شدا‬ ‫وه‌کو یه‌کن‪ .‬ئاخۆ ئێوه ‌له ‌به‌هره‌‌ی خودا‬ ‫حاشا ده‌که‌ن؟ وه‌ک ئاماژه‌م پێکردووه‌‪،‬‬ ‫ئ��ای��ه‌ت��ی ‪ 32‬ی س���ووره‌ت���ی ال��زخ��رف‪،‬‬ ‫ل���ه‌وه‌ش ئاشکراتر ب��اس ده‌ک���ات‪( :‬أه��م‬ ‫یقسمون رحمة ربک‪ ،‬نحن قسمنا بینهم‬ ‫معیشتهم فی الحیاة الدنیا ورفعنا بعضهم‬ ‫فوق بعض درجات‪ ،‬لیتخذ بعضهم بعضا‬ ‫سخریا ورحمة ربک خیر مما یجمعون)‬ ‫واته‪ :‬ئاخۆ ئه‌وان به‌زه‌یی په‌روه‌رنده‌ی تۆ‬ ‫دابه‌ش ده‌که‌ن‪‎‬؟ ئێم ‌ه بژێویی ئه‌وانمان له‬ ‫‌سه‌ر ‌دنیا بۆ به‌ش ک��ردوون‪ .‬هێندێکمان‬ ‫له چاو هیندێکیان پایه‌به‌رزتر ک��ردووه‌‪،‬‬ ‫تا هێندێکیان راژ ‌ه (خزمه‌تکاربۆکردن)‬ ‫به هیندێکیان بکه‌ن‪ .‬به‌زه‌یی په‌روه‌رنده‌ی‬ ‫تۆ له‌و شته‌ی کۆی ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬هیژاتره‌‪.‬‬ ‫ئایه‌تی‪40‬ی سووره‌تی یوسف ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫‪ ...‬فه‌رمانیش ه��ه‌ر ه��ی خ��ودای��ه‌و هه‌ر‬ ‫ئ��ه‌وی��ش ف��ه‌رم��ان��ی��داوه‪‌ ،‬ک��ه ‌بێجگ ‌ه ئه‌و‬ ‫مه‌په‌رستن‪ .‬دینێک‪ ،‬که ‌راست‌و دروسته‪،‬‬ ‫‌هه‌ر ئه‌مه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬زۆربه‌ی خه‌ڵکی دونیا‬ ‫نه‌زانن‪.‬‬ ‫نموون ‌ه له‌و باره‌وه‌‪ ،‬ک ‌ه بڕیار هی خودای ‌ه‬ ‫ن��ه‌ک هی م��رۆڤ‪ ،‬زۆره‌‪ .‬وات��ه‪ :‬چه‌ندین‬ ‫ت له‌قورئاندا هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه ته‌نیا خودا‬ ‫ئایه‌ ‌‬ ‫خ��اوه‌ن ده‌س��ه‌اڵت��ه‌‪ ،‬نـه‌ک م��رۆڤ‪ .‬وه‌ک‪:‬‬

‫ف��ه‌رم��ان‪ ،‬ه��ه‌ر ف��ه‌رم��ان��ی خ��ودای��ه‌‪ ،‬هـه‌ر‬ ‫خـــۆی راستیتان بـــۆ باس ده‌کات‪ ،‬چاکتر‬ ‫لێک جوداکه‌ره‌وه‌ش هه‌ر خۆیه‌تی‪57( .‬‬ ‫أالنعام) هه‌روه‌ها‪ :‬ئیتر تۆ ب ‌ه پێی ئه‌وه‌ی‬ ‫خودا هه‌ناردوویه‌ت ‌ه خ��واره‌وه‌‪ ،‬ب ‌ه کارو‬ ‫باریان رابگه‌‪ ،‬به ‌الدان له‌و هه‌قه‌ی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫وا بۆت هاتووه‌‪ ،‬مه‌که‌وه ‌شوێن ئاوات‌و‬ ‫ئاره‌زووی ئه‌وان‪( .‬مائده ‪48‬و ‪ .)49‬ئه‌وه‌ی‬ ‫به ‌پێچه ‌وان��ه‌ی فه‌رمانی خ��ودا‪ ،‬فه‌رمان‬ ‫ب��دات‪ ،‬دژی خودا راوه‌س��ت��اوه‌‌و له ‌دینی‬ ‫راس��ت وه‌رگ����ه‌ڕاوه‌‪ ،‬ی��ان ناهه‌قه‌‪44( .‬و‬ ‫‪45‬ی هه‌مان)‪ .‬چلۆن هێشتا نه‌یانزانیوه‌‪،‬‬ ‫ئێم ‌ه دی��ن‌و ئ��ه‌م زه‌مین ‌ه ل ‌ه گش ال که‌م‬ ‫ده‌که‌ینه‌وه‌‌و فه‌رمانڕه‌وا هه‌ر خودایه‌‌و‬ ‫که‌س ناتوانێت ده‌ست له‌کاری خودا بدا‌ت‌و‬ ‫زۆر زوو ب ‌ه حیساب را ده‌گ��ات‪41( .‬ی‬ ‫الرعد)‪ .‬ئێمه ‌(خ��ودا) له ‌نێو په‌یامبه‌رانی‬ ‫خۆماندا هه‌ندێکمان له‌هه‌ندێکیان به‌رێزتر‬ ‫گرت‪ ،‬جا له‌واندا هی وا هه‌بووه‌‪ ،‬ک ‌ه خودا‬ ‫ئه‌وی دوان��دووه‌‪ ،‬پله ‌و پایه‌ی بڕێکیشی‬ ‫ب��ردووه‌ت��ه ‌س��ه‌ر‪ .‬چه‌ند نیشانه‌ماندا ب ‌ه‬ ‫عیسا کوڕی مه‌ریه‌م‪ ،‬به ‌گیانی پیرۆزی‬ ‫خۆشمان یاریده‌ماندا‪ .‬ئه‌و خه‌ڵکانه‌ی ل ‌ه‬ ‫دوای ئه‌مه‌ی ئه‌و گشت په‌یامبه‌ر ‌ه هاتن‪،‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و نیشانه‌ی بۆ ئه‌وان هات‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر خودا بیویستبایه‌‪ ،‬شه‌ڕی یه‌کتریان‬ ‫ن���ه‌ده‌ک���رد‪ ،‬ب���ه‌اڵم ئ����ه‌وان ل�� ‌ه ن��ێ��وخ��ۆدا‪،‬‬ ‫پێک ن��ه‌ه��ات��ن‪ ،‬ه��ه‌ن��دێ��ک ب��وون�� ‌ه خ��اوه‌ن‬ ‫بـــاوڕ‪ ،‬هه‌ندێکی ‌تر‪ ،‬که‌وتن ‌ه سه‌رباری‬ ‫خودانه‌ناسی‪ ،‬ئه‌گه‌ر خودا مه‌یلی لێ با‪،‬‬

‫‪153‬‬

‫نه‌یده‌هێشت لــ ‌ه گژ ی��ه‌ک راچ��ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫خ��ودا به‌ خواستی خۆی ک��اران ده‌ک��ات‪.‬‬ ‫(بقره ‌‪ .)253‬هه‌روه‌ها ئایه‌تی ‪40‬ی ئال‬ ‫عومڕان‪ .‬ل ‌ه الکهف ئایه‌تی ‪27‬دا‪ ،‬ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫ئه‌وه‌ی بۆت هاتووه‌ت ‌ه خواره‌و ‌ه له‌کتێبی‬ ‫پ���ه‌روه‌رن���ده‌ت‪ ،‬وه‌یخوێنه‌‪ .‬ناشێت هیچ‬ ‫که‌س وتاری خودا بگوڕێت‌و بێجگ ‌ه ئه‌و‬ ‫هیچ که‌سیک ده‌هاناته‌وه ‌نه‌یه‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئایه‌تی ‪207‬ی هود‪ ،‬که‌ مه‌یلی خودا‪ ،‬بێ‬ ‫ئه‌مال‌‌و ئ��ه‌و الی��ه‌‪ .‬ه��ه‌روه‌ه��ا ئایه‌تی (‪16‬‬ ‫البروج)‪ .‬که‌ده‌بێژێت‪ :‬خۆدا‪ ،‬زۆر به‌کار ‌ه‬ ‫بۆ هه‌ر شتێک‪ ،‬ک ‌ه گه‌ره‌کی بێت‪.‬‬ ‫ب���ەم ج���ۆرە ب���ڕی���ارە ج���ی���اوازەک���ان‪ ،‬لە‬ ‫م��ەڕ ئ��ی��رادەو رۆزی‌و توانایی م��رۆڤ‪،‬‬ ‫ل��ە خ��ودی ق��ورئ��ان��دا‪ ،‬خ��ۆی��ادەک��ری‪ .‬لەو‬ ‫پێوەندییەدا‪ ،‬راڤەکەرانی قورئان‪ ،‬تووشی‬ ‫کێشە ب��وون‌و ه��ەر کامە بە بۆچوونی‬ ‫خ���ۆی وی��س��ت��ووی��ەت��ی‪ ،‬ل��ە ن��ێ��وان ئ��ەو‬ ‫ج��ۆرە ئایەتگەلەدا‪ ،‬ئاشتی‌و نزیکایەتی‬ ‫دامەزرینێت! وەک ئ��ەوە‪ ،‬یان وەحییان‬ ‫بۆ هاتبێت‪ ،‬یان راستەخۆ لەگەڵ خودا‪،‬‬ ‫ئاخاڤتبیتن‪ ،‬ی��ان ئیلهامی دەروون���ی بۆ‬ ‫راسورێسکردن دیداری کردبن‪ ،‬دەبێژن‪،‬‬ ‫مەبەست لەو وشە‪ ،‬یان ئایەتە ئەوە نییە‪،‬‬ ‫کە پیت‌و رستە عەرەبییەکەی وەک زمانی‬ ‫ئاخاڤتن رایدەگەێنێت‪ ،‬مەبەست ئەوەیە‬ ‫ئێمە دەبیژین!‬ ‫له ‌هه‌ر کۆڕو کۆمه‌ڵێکدا‪ ،‬بۆ دیاریکردنی‬ ‫سزا بۆ ده‌سدرێژکه‌ران بۆ سه‌ر ماڵ‌و‬ ‫گیان‌و ئ��ازادی‌و مافی که‌سانی دیکه‪‌ ،‬ب ‌ه‬

‫پێی داب‪ ،‬یان کولتووری ئه‌و کۆمه‌ڵه‌‪،‬‬ ‫یاساو رێساگه‌لێک ره‌چاو کراوه‌‪ .‬زانستی‬ ‫سزاناسین‪ ،‬فێرمان ده‌کات‪ ،‬که‌سزا ده‌بێت‬ ‫ل ‌ه‌به‌رانبه‌ر یاسا له‌‌به‌رچاونه‌گرتن که‌ڵکی‬ ‫ل��ێ وه‌رب��گ��ی��ردرێ��ت (ئ��ه‌وی��ش یاسایه‌ک‬ ‫ب��ه‌زی��ان��ی ک��ۆم��ه‌ڵ��گ��ان��ه‌ب��ێ��ت)‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫چلۆنایه‌تیی تاوانکردن به‌هۆی تاکه‌که‌سیی‬ ‫وه‌ه��او هه‌لومه‌رجێک‪ ،‬که ‌ت��اوان له‌واندا‬ ‫روویداوه‌‪ ،‬پێویست ‌ه ل ‌ه کاتی دیاریکردنی‬ ‫سزادا‪ ،‬له‌به‌رچاو بگیردرێت‪ .‬ئیسالم‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫میراتگری کولتووری عه‌ره‌ب‪ ،‬ئایینه‌کانی‬ ‫یه‌هوودو مه‌سێح‌و ساببی‌و زه‌رده‌‌شتییه‌‌و‬ ‫هه‌روه‌ها ب ‌ه‌پێی بڕوای موسوڵمانان‪ ،‬زۆر‬ ‫لــه‌فه‌رمانه‌کانیشی ل ‌ه سه‌رچاوه‌ی وه‌حی‬ ‫وه‌رگیراوه‌‪ ،‬سرۆشتییه ‌له‌و پێوه‌ندییه‌دا‪،‬‬ ‫خاوه‌ن یاسای تایبه‌ت ب ‌ه خۆی بێت‌‪ .‬به‬ ‫‌تایبه‌ت یاساگه‌لی تۆڵه‌‪ ،‬وه‌ک وتمان‪ ،‬ئه‌م‬ ‫یاساگه‌له‌‪ ،‬زۆری��ان له یاساکانی ئایینی‬ ‫یه‌هود وه‌رگیراون‌‪.‬‬ ‫له ‌ئایه‌تی ‪178‬ی س��ووره‌ت��ی ب��ه‌ق��ه‌ره‌دا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪ :‬ئ��ه‌ی گ��ه‌ل��ی خ���اوه‌ن ب���اوه‌ڕان‬ ‫ل ‌ه مه‌ڕ ئه‌وانه‌ی ک��وژراون‪ ،‬تۆڵه‌مان بۆ‬ ‫بڕیارداون‪ :‬ئازاد‪ ،‬ل ‌ه تۆڵه‌ی ئازادو کۆیله‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه تۆڵه‌ی کۆیله‌داو مێینه‌‪ ،‬ل ‌ه بریی مێینه‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر ‌که‌سه‌ش له ‌ب��رای هاودینی خۆی‬ ‫ده‌ست ل ‌ه خوێن هه‌ڵگرێت‪ ،‬ده‌بێت به‌پێی‬ ‫دابی رۆژ بجووڵێته‌وه ‌ب ‌ه خۆشیی خۆی‬ ‫مه‌سڵه‌ت بکات‪ ،‬ئه‌م بڕیار ‌ه له‌په‌روه‌رنده‌ی‬ ‫ئێوه‌ڕا‪ ،‬سووکبارییه‌و به‌زه‌ییه ‌ده‌رهــه‌ق‬ ‫ب ‌ه ئێوه‌‪ ،‬هه‌ر که‌س له‌م ‌ه خۆ ببوێرێت‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪154‬‬

‫به‌شی ج��ه‌زره‌ب��ه‌ی ب��ه‌ژان��ه‌‌! ه��ه‌وه‌ه��ا له‬ ‫ئ��ای��ه‌ت��ی ‪45‬ی (ال��م��ائ��ده)‌دا ه��ات��ووه‌‪ :‬له‬ ‫‌ته‌وراتدا بۆ ئه‌وان ‌ه بڕیارماندا‪ ،‬ک ‌ه گیانێک‬ ‫ل��ه ‌ب��ات��ی گیانێک‪ ،‬چ��او ب�� ‌ه چ���اوو که‌پۆ‬ ‫(لووت) ب ‌ه که‌پۆ‪ ،‬گوێ به‌گوێ‌و ددان له‬ ‫‌باتی ددانه‌‌و زه‌حمه‌ته‌کانیش تۆڵه‌یه‌کیان‬ ‫هه‌س‪ ،‬کێ له ‌تۆل ‌ه ب ‌ه خه‌یری خۆی واز‬ ‫بهێنێت‪ ،‬گوناهی پێ هه‌ڵده‌وه‌رێت‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسانەی بە پێچەوانەی ئەو فەرمانە‪ ،‬کە‬ ‫لە خوداوە هاتووە فه‌رمان بده‌ن‪ ،‬غه‌درێک‬ ‫ده‌که‌ن‌و ناهه‌قن‪.‬‬ ‫له ‌رێ��ب��ازی سوننیدا‪ ،‬ب��ه‌م ئایه‌ته ‌بڕیار‬ ‫ده‌درێ����ت‪ ،‬ه��ه‌ر ک��ه‌س ن��ێ��ر‪ ،‬ی��ان مێینه‌‪،‬‬ ‫که‌سێک به ‌ناڕه‌وا بکوژێت‪ ،‬ده‌یکوژنه‌وه‌‪.‬‬ ‫شێعه‌کان به پێی چه‌مکی ‌ئایه‌تی پێشوو‪،‬‬ ‫پیاو له باتیی ژن ن��اک��وژن��ه‌وه‌! ئه‌مه‌ش‬ ‫ل�� ‌ه ئاییندا ب��ێ ئ��ه‌م الو ئ��ه‌و الی��ه‌‌و هه‌ر‬ ‫که‌س ئه‌نجامی نه‌دات‪ ،‬کافره‌‪ .‬چونک ‌ه له‬ ‫کۆتاییه‌کانی ئایه‌تی ‪44‬ی ئه‌م سووره‌ته‌‌دا‬ ‫ه��ات��ووه‌‪( :‬وم��ن لم یحکم بما أن��زل الله‬ ‫فأوالئک هم ألکافرون) واته‪ :‬هه‌ر که‌سێکی‬ ‫به ‌پێچه‌وانه‌ی فه‌رمانی خ��ودا فه‌رمان‬ ‫ب��دات‪ ،‬دژی خودا راوه‌س��ت��اوه‌‌و له‌ دینی‬ ‫راست وه‌رگ��ه‌ڕاوه‌‪ .‬ئایه‌تی ‪47‬ی هه‌مان‬ ‫س��ووره‌ت‌‪ ،‬فه‌رمانده‌ران به ‌پێچه‌وانه‌ی‬ ‫فه‌رمانی خودا‪ ،‬به‌له‌رێ الده‌ران پێناسه‬ ‫‌ده‌ک��ات‪ .‬ل ‌ه ئایه‌تی ‪ 69‬ــ ‪68‬ی (أالس��راء)‬ ‫دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ئاخۆ ل��ه‌و ‌ه ئه‌رخایانن‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ب���ه‌ژه‌ک (ویشکایی) رۆ ن��اچ��ن‪ ،‬یان‬ ‫باهۆزتان لێ هه‌ڵناکات‪ ،‬ئه‌و سا که‌ستان‬

‫گیرنه‌که‌وێ فریاتان بکه‌وێت یاخۆ له‌وه‬ ‫‌ئه‌رخایان بوون‪ ،‬جارێکی‌تر رێتان له‌وێدا‬ ‫ناخاته‌وه‌‪ ،‬ئه‌وسا بایه‌کی به‌هێزتان لێ‬ ‫هه‌ڵبکات له ‌تۆڵه‌ی پێنه‌زانینتان نوقمتان‬ ‫بکات؟ ل ‌ه پاشانیش هیچ که‌ستان بۆ په‌یدا‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬که ‌له ‌به‌رانبه‌ر ئێمه‌و ‌ه یاریده‌تان‬ ‫بدات؟‬ ‫ئ���ه‌م��� ‌ه وه‌ک ن���م���وون���ه‌ی ت���ۆڵ���ه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫جیهانه‌یه‌‌و سه‌باره‌ت به شێوه‌ی ‌تۆڵه‌ی‬ ‫جیهانی به‌ڵێن پێدراو‪ ،‬له ‌ئایه‌تی ‌‪123‬ی‬ ‫(ب���ه‌ق���ه‌ره‌)دا ه��ات��ووه‌‪ :‬ده‌ش��ێ��ت بترسن‬ ‫له‌و رۆژه‌ی‪ ،‬که ‌رۆژی هه‌ر که‌س هه‌ر‬ ‫که‌سه‌و کڕینه‌وه ‌له‌و رۆژه‌دا باوی نییه‌و‬ ‫تکاکاری به‌هره ‌ناداو که‌سیش ده‌هانای‬ ‫که‌سه‌وه ‌نایه‌‪ .‬ه��ه‌ر وه‌ه��ا س��ه‌ب��اره‌ت ب ‌ه‬ ‫گه‌وه‌ره‌یی کۆشتنی بێتاوانان‪ ،‬ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫(م��ن قتل نفسا بغیر نفس أو فساد في‬ ‫األرض‪ ،‬کأنما قتل ال��ن��اس جمیعا) ‪.32‬‬ ‫(المائده) ‌وات��ه‪ :‬هه‌ر که‌سێک بێتاوانێکی‬ ‫بکۆژێت‪ ،‬که ‌نه ‌گوناهێکی کردبێت‌و ن ‌ه‬ ‫خراپه‌ی له ‌زه‌وی��دا لێ روودابێت‪ ،‬وه‌ک‬ ‫ئه‌مه‌یه‪‌ ،‬که ‌گشت خه‌ڵکی سه‌رزه‌ویی له‬ ‫‌نێو بردبێت‪ .‬وه‌ک له ئایه‌تی ‪36‬ی (ته‌وبە)‬ ‫دا ه��ات��ووه‌‪ ،‬ت��ۆڵ��ه‌ی ش��ه‌ڕک��ردن له‌گه‌ڵ‬ ‫خوداو په‌یامبه‌ردا گه‌لێک سامناکه‌‪ ،‬سزای‬ ‫ئه‌وانه‌ی له‌گه‌ڵ خ��وداو په‌یامبه‌ره‌که‌یدا‬ ‫شه‌ڕ بکه‌ن‌و له‌سه‌ر زه‌وی خراپه‌بکه‌ن‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه بکوژرێن‪ ،‬ی��ان له ‌سێدار ‌ه‬ ‫بدرێن ‪،‬یان ده‌ست‌و القیان به ‌پێچه‌وان ‌ه‬ ‫ب��ب��ڕدرێ��ت‪ ،‬ی��ان ل�� ‌ه زێ��دی خ��ۆی��ان دوور‬

‫‪155‬‬

‫بخرینه‌وه‌‪ .‬ئه‌م سووکایه‌تی‌و ملشۆڕییه‌‪،‬‬ ‫سزای ئه‌م جیهانه‌ی‌ئه‌وانه‌و له‌دنیایه‌کی‬ ‫دی‪ ،‬تووشی‪ ،‬سزایه‌کی گه‌وره‌تر ده‌بن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ئه‌‌وان ‌ه له پێشدا خ��اوه‌ن کتێو‬ ‫بووگن‪ ،‬ئه‌گه‌ر ب��ڕوا به ‌ئیسالم نه‌که‌ن‪،‬‬ ‫س���زای زۆر س��ه‌خ��ت��ی ب��ۆ ل��ه ‌ب��ه‌رچ��او‬ ‫گ��رت��وون‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت به ‌وان له ئایه‌تی‬ ‫‪47‬ی (ألنساء)دا ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌ی ئه‌وانه‌ی‬ ‫له ‌پێشدا کتێوی خ��ۆدات��ان بۆ هاتووه‌!‬ ‫ب��ه‌م��ه‌ی ئێمه ‌ن��اردووم��ان��ه‌ت��ه ‌خ���واره‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ڕوا بێنن‪ ،‬ک�� ‌ه ب���ڕوای ب��ه‌وان��ه‌ش هه‌ی ‌ه‬ ‫وان ل�� ‌ه کتێبه‌که‌ی ئ��ێ��وه‌دا‪ .‬ب��ه‌ر ل��ه‌وه‌ی‬ ‫ده‌م��وچ��اوگ��ه‌ل��ێ س���اف ب��ک��ه‌ی��ن‌و وه‌ک��ی‬ ‫پشتی سه‌ریان لێ بکه‌ین‪ ،‬ئیوه‌ش هه‌ر‬ ‫وه‌ک ئ��ه‌وان��ه‌ی ش��ه‌م��ه‌ی��ان شکاندکرانه‬ ‫‌ب���ه‌رازو م��ه‌ی��م��وون‪ ،‬ب��ه‌ر نه‌حله‌تی ئێمه‬ ‫‌که‌ون‌و خودا به ‌هه‌ر چی فه‌رمان بدات‬ ‫ه��ه‌ر وه‌دی دێ��ت‪ .‬ل ‌ه ئایه‌تی ‪( 65‬بقره‌)‬ ‫دا‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت به دۆخ��ی جووله‌که‌کان‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ک تۆڵه‌‪ ،‬ده‌بێژێت‪ :‬ل ‌ه حاڵی ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌شتان ئاگادار بوون که‌وا له‌رۆژی‬ ‫ش��ه‌م��ه‌دا‪ ،‬له ‌راده‌ی خۆیان ده‌رک��ه‌وت��ن‪،‬‬ ‫پێـان وتن‪ ،‬مه‌یموونی تڕۆکراوبن‪ .‬هه‌ر‬ ‫له‌و پێوه‌ندییه‌دا ل ‌ه ئایه‌تی ‪60‬ی (ألمائده‌)‬ ‫دا ده‌بێژێت‪ :‬ئێو ‌ه ئاخۆ ده‌تانه‌وێت له‌وانه‬ ‫‌ئاگادارتان بکه‌م‪ ،‬که‌سزایان له‌الی خودا‬ ‫ل ‌ه سزای وان خراپتره‌؟ ئه‌وانه‌که‌سانێکن‬ ‫به‌ر له‌حنه‌تی خوا که‌وتن‌و خودا غه‌زه‌بی‬ ‫لێ گرتن‪ ،‬هه‌ندێکیانی ک��رد ‌ه مه‌یموون‪،‬‬ ‫هه‌ندێکیانی ک���رده ‌ب����ه‌راز‪ ،‬ک��ه ‌ئ��ه‌وان�� ‌ه‬

‫به‌نده‌گی بتیان ده‌کرد‪ .‬شوێنی ئه‌وان له‬ ‫‌گشت جێیان‪ ،‬خراپتر ‌ه له ‌هه‌موو ل ‌ه رێ‬ ‫الدارێک گومڕاتر بوون‪ .‬هه‌روه‌ها ئایه‌تی‬ ‫‪166‬ی (أالع�����راف)‪ ،‬ل�� ‌ه ت��ۆل��ه‌دا ف��ه‌رم��ان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ببنه‌ مه‌یموون‪ .‬‬ ‫لێره‌دا‪ ،‬وه‌بیرهێنانه‌وه‌یەک به ‌پێویست‬ ‫ده‌زان���م‪ .‬وه‌ک ئ��ام��اژه‌م پێ ک���ردووه‌‪ ،‬له‬ ‫‌روانگه‌ی منه‌وه‌‪ ،‬ئیسالم له دوو کات‌و‬ ‫ساتدا‪ ،‬ب ‌ه دوو جۆری جیاواز خۆی نیشان‬ ‫داوه‌‪ .‬له‌مه‌ککه‌دا‪ 88 ،‬سووره‌و ل ‌ه مه‌دینه‌دا‬ ‫‪ 26‬س����ووره‌ت ل��ه الی���ه‌ن پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ره‌و ‌ه‬ ‫راگه‌یندراوه‌‌‪ .‬له‌و کاته‌دا‪ ،‬ک ‌ه په‌یامبه‌ر له‬ ‫‌مه‌ککه‌دا بووگه‌‪ ،‬په‌یڕه‌وی که‌م بووگه‌‌و‬ ‫خاوه‌ن هیچ ده‌سه‌اڵتێک نه‌بووگه‌‪ ،‬چه‌مکی‬ ‫ئایه‌ته‌کان پڕه ‌ل ‌ه سۆزو پێکه‌و ‌ه سازا‌و‬ ‫قووتدانی بیروبڕوای جیاوازو دوور له‬ ‫‌توند‌ی‌و تیژی‌و رێزدانان بۆ ده‌ربڕینی‬ ‫ب��ڕواو م��ان��ه‌و ‌ه ل ‌ه س��ه‌ ‌ر ئایینی پێشوو‪،‬‬ ‫یان په‌سندکردنی ئایینی نوێ‌و تەنیا بە‬ ‫ترساندن‌و مزگێنیدان‪ ،‬خ��ۆی سەرقاڵ‬ ‫ک����ردووە‪ .‬ل�� ‌ه ک��ات��ێ��ک��دا‪ ،‬ن���ێ���وه‌ڕۆک‪ ،‬یان‬ ‫واتای ئایه‌ته‌کان‌و فه‌رمانه‌کانی په‌یامبه‌ر‬ ‫له ‌مه‌دینه‌دا‪ ،‬ک ‌ه بۆت ‌ه خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ب��ه‌رف��ره‌وان‪ ،‬گ��ۆڕان��ی ب�� ‌ه س���ه‌ردا دێ��ت‌و‬ ‫بڕوا ب ‌ه ئیسالم ده‌بێت ‌ه بنه‌ماو نکوڵیکردن‬ ‫له‌و ئایینه‪ ،‬ده‌بێت ‌ه هۆی سزادان‌و هێرش‬ ‫ب���ۆ س����ه‌رب����ردن‌و ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ک��وش��ت��ن‌و‬ ‫ئه‌شکه‌نجه‌دان‌و ره‌واکردنی ماڵ‌و گیان‌و‬ ‫زه‌وتکردنی ژن‌و منداڵ! ئه‌مه‌ش‪ ،‬ده‌نه‌مان‬ ‫ده‌دا بێژین‪ :‬ئیسالمی ئ��ه‌م دوو کاته‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪156‬‬

‫جیاوازن‪ .‬هه‌ر بۆی ‌ه ده‌کرێت‪ ،‬وه‌ک تاکی‬ ‫موسوڵمان ل ‌ه کات‌و ساتی جیاوازدا‪ ،‬بۆ‬ ‫پێکه‌و ‌ه سازان‪ ،‬یان لێکدابڕان‌و سزادان‪،‬‬ ‫ت نیشان بده‌ین‌و‬ ‫ل ‌ه خۆدی قورئان ئایه‌ ‌‬ ‫دەست بەجێ الیه‌نی نه‌یاری پێی ببه‌زێنین!‬ ‫ئه‌مه‌ش ده‌گه‌ڕێته‌و ‌ه بۆ ئاگاداربوون ل ‌ه‬ ‫ئایه‌ت ‌ه دژه‌به‌ره‌کان‪ ،‬یان ناسخ‌و منسوخی‬ ‫نکوڵی لێکراو لە الی��ەن مامۆستامانەوە‬ ‫مامۆستا زەڵمی‪.‬‬ ‫ه��ه‌ر ج��ۆرێ��ک بێت‪ ،‬س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه تۆڵ ‌ه‬ ‫له ‌پێوه‌ندی له‌گه‌ڵ ئه‌وانه‌دا‪ ،‬ک ‌ه بڕوایان‬ ‫ب ‌ه ئیسالم نه‌هێناوه‌‪ ،‬ده‌بێژێت‪( :‬والذین‬ ‫کفروا وکذبوا بآیاتنا أولئك اصحاب النار‬ ‫هم فیها خالدین) (‪ 39‬بقره‌) وات��ه‪ :‬هه‌ر‬ ‫که‌سانیش خۆیان تووشی هه‌ڵه ‌بکه‌ن‌و‬ ‫له ‌نیشانه‌کانی من حاشا بکه‌ن‪ ،‬ده‌بن به‬ ‫‌یاری ئاگرو هه‌تا سه‌ر هه‌ر تیایدا ده‌بن‪.‬‬ ‫له ئایه‌تی ‪161‬و ‪162‬ی هه‌مان سووره‌تدا‬ ‫ده‌بێژێت‪ :‬ئ��ه‌وان�� ‌ه بوونه ‌کافرو له ‌دنیا‬ ‫چ��وون‪ ،‬ده‌ک��ه‌ون��ه ‌ب��ه‌ر نه‌حله‌تی خ��وداو‬ ‫فریشته‌کان‌و گشت خ��ه‌ڵ��ک‪ .‬ت��ا هه‌تایە‬ ‫هه‌ر گرفتاری ئه‌و نه‌حله‌ته‌ن‪ ،‬ئازاریان‬ ‫هیچ س��ووک ناکرێت‌و وچانیشیان پێ‬ ‫نادرێت‪ .‬ه��ه‌ره‌وه‌ه��ا ده‌بێژێت‪ :‬ئه‌وانه‌ی‪،‬‬ ‫که ‌ل ‌ه نیشانه‌کانی خودا حاشایان کرد‪،‬‬ ‫جه‌زره‌به‌یان زۆر به‌ژانه‌‌و خودا خاوه‌ن‬ ‫ده‌سه‌اڵتی تۆڵه‌ستێنه‪4(‌ .‬ی ئال عومران)‪.‬‬ ‫به‌و خودانه‌ناسان ‌ه بێژه‌‪ :‬به‌م زوانه ‌ژێر‬ ‫ده‌ک���ه‌ون ه��ه‌ر بینا ره‌پێچه‌ک دران بۆ‬ ‫جه‌هه‌نده‌م‪ ،‬که‌چی خه‌وێکی خراپه‪12‌( .‬ی‬

‫هه‌مان) تۆڵه‌ی هه‌ر دووک دنیا ئاوایه‌‪:‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وان��ه‌ی ب��اوه‌ڕی��ان پێ نه‌هێنای‪،‬‬ ‫ل��ه ‌دن��ی��اش‌و ل��ه ‌قیامه‌تیش ب��ه ‌ت��ون��دی‬ ‫سزایان ده‌ده‌م‪ ،‬که‌سیش ده‌هانایانه‌وه‬ ‫‌نای ‌ه (‪56‬ی هه‌مان)‪ .‬هه‌روه‌ها له ‌پێوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ دیاریکردنی ئیسالم وه‌ک ئایین‌و‬ ‫پ���ه‌ژوان ب��وون��ه‌و ‌ه ل��ه‌و ئایین ‌ه ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫ه��ه‌ر که‌سێک ب���ه‌‌ده‌ر ل��ه ‌ئ��ی��س�لام‪ ،‬هه‌ر‬ ‫دینێکی دیکه‌ی هه‌بێت‪ ،‬په‌سند نییه‌‌و ل ‌ه‬ ‫دوارۆژدا له ‌رێزی زیانبارانه‌‪ .‬جا چۆن‬ ‫خ��ودا ئه‌و که‌سان ‌ه ده‌خات ‌ه سه‌ر راست ‌ه‬ ‫رێگا‪ ،‬ک ‌ه پاش باوه‌ڕهێنان‌و شایه‌تیدان‪،‬‬ ‫ک��ه ئ���ه‌م پ��ه‌ی��ام��ب��ه‌ر ‌ه راس��ت��ه‌‌و چه‌ندین‬ ‫نیشانه‌ی شیاویشیان دیوه‌‪ ،‬که ‌چی سه‌ر‬ ‫ل ‌ه نوێ حاشای لێده‌که‌ن؟ خودا هه‌رگیز‬ ‫ناهه‌قیکاران رزگار ناکات‪ ،‬جه‌زای ئه‌مان ‌ه‬ ‫نفرین ‌ه ل ‌ه خوداوه‌ هه‌روه‌ها ل ‌ه فریشته‌کانی‬ ‫خوداوه‌‌و له ‌هه‌موو خه‌ڵکی دنیاوه‌‪ ،‬هه‌تا‬ ‫هه‌تای ‌ه ل ‌ه نفریندا ده‌مێننه‌وه‌‌و ئازاریان له‬ ‫‌سه‌رسووک نابێت‌و ماو ‌ه پێدانیشیان نییه‌‪،‬‬ ‫مه‌گین ئه‌وانه‌ی ل ‌ه دوا جار بۆ خۆ په‌ژوان‬ ‫ده‌ب��ن��ه‌و ‌ه ئ��اک��اری چ��اک ره‌چ��او ده‌ک��ه‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌وسا خودا گوناه‌به‌خش‌و دلۆڤانه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫که‌سانه‌ی دوای بڕواهێنان وه‌رگ���ه‌ڕان‌‪،‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا م��ان‌و پێو ‌ه چ��وون‪ ،‬په‌ژیوانی‬ ‫ت��ازه ‌به‌هره‌یان بۆ ن��اداو چوونه‌ت ‌ه نێو‬ ‫گ��وم��ڕاه��ی��ی��ه‌وه‌‪ .‬ئ���ه‌وان���ه‌ی خ��ودان��ه‌ن��اس‬ ‫ب��وون‌و هه‌ر به ‌خودانه‌ناسی م��ردوون‪،‬‬ ‫ه��ه‌ر کامێکیان ئه‌گه‌ر پ��ڕی ئ��ه‌م زه‌مین ‌ه‬ ‫زێڕیش به‌بارمته‌بدات‪ ،‬هه‌رگیز به‌هره‌ی‬

‫‪157‬‬

‫پێ ناگه‌ینێت‪ ،‬ئه‌وان ‌ه ئ��ازاری به‌ژانیان‬ ‫ده‌بێت‌و که‌سیشیان به‌هانایه‌وه‌نای ‌ه (‪85‬‬ ‫ـ ‪ 91‬ئال ع��وم��ران)و ئه‌وانه‌ی خودایان‬ ‫ن��ه‌ن��اس��ی‌و رێ��گ��ای خ��ودای��ان به‌ربه‌ست‬ ‫ده‌ک��رد‪ ،‬ل ‌ه س��زای ئه‌و به‌دفه‌ڕییه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌یانکرد نهۆم ل ‌ه سه‌ر‌نهۆم هه‌ر ئازاریان‬ ‫پتر ده‌که‌ین‪( .‬النحل ‪)88‬‬ ‫ت����از ‌ه ئ���ه‌م س���زادان��� ‌ه ل�� ‌ه س���ه‌ر ڕێ لێ‬ ‫وونبوون و الدان یان دۆزینه‌وه‌ی ریگای‬ ‫راست‪ ،‬گرێدراو ‌ه به‌ئێراده‌ی خوداوه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ئایه‌ته‌‌کانی ‪97‬و ‪ 98‬أالس��رادا ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫که‌سێک که‌خودا رێی نیشان دا‪ ،‬شاره‌زایه‌‪،‬‬ ‫گومڕاشی بکا‪ ،‬بێجگه‌ل ‌ه خودا تۆ (محمد)‬ ‫دۆس��ت��ی��ان ب��ۆ پ��ه‌ی��دا ن��اک��ه‌ی��ت‪ .‬رۆژی‬ ‫س���ه‌اڵش ب��ه‌ده‌م���ه‌وڕووی���ی‌و ک��ۆره‌ی��ی‌و‬ ‫الڵ���ی‌و ک���ه‌ڕی‪ ،‬ه��ه‌م��ووی��ان ک��ۆده‌ب��ن��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نوایان جه‌هه‌نده‌م ده‌بێت‪ .‬هه‌تا ئاگر‬ ‫دێت داده‌مرکێت‪ ،‬کڵه‌که‌پترنیڵ ده‌ده‌ین‪ .‬با‬ ‫ئه‌م ‌ه گوڕی گیانیان بێت‪ ،‬چونکه‌ئه‌وان ل ‌ه‬ ‫نیشانه‌کانی ئێم ‌ه حاشایان کردو گوتیان‪:‬‬ ‫ئاخۆ ئه‌گه‌ر ئێسک‌و پروسکێکیش بووین‪،‬‬ ‫دیسان زیندوو ده‌کرینه‌وه‌؟ له‌ئایه‌ته‌کانی‬ ‫‪19‬و ‪57‬ی الحج‌دا هاتووه‌‪ :‬ئه‌وانه ‌بوون ‌ه‬ ‫خودانه‌ناس‪ ،‬کراسێکی ئاگریان ب ‌ه به‌ژنی‬ ‫بڕا‪ ،‬ئاوی گه‌رمی داتوڵێنیان له ‌سه‌ر ڕا‬ ‫به ‌سه‌ردا ده‌کرێت‪ .‬ئه‌وانه‌ی خودانه‌ناس‬ ‫بوون‌و نیشانه‌کانی ئێمه‌یان به ‌درۆزانی‪،‬‬ ‫به‌شیان جه‌زره‌به‌دانێکی ئاوڕوو به‌ره‌‪.‬‬ ‫دووب���اره‌‪ ،‬بۆ ملکه‌چنه‌که‌ران ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫جێگاو شوێنی خه‌ڵکی سه‌با نموون ‌ه بوون‪،‬‬

‫دوو ریز ‌ه باخ له‌الی راست‌و الی چه‌په‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م بژیوه‌ی په‌روه‌رنده‌تان پێداون‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫شوکرانه‌و ‌ه لێی بخۆن‪ ،‬واڵتێکی هێند ‌ه‬ ‫خ��ۆش‌و پ��ه‌روه‌رن��ده‌ی وه‌ه��ا خه‌تاپۆش!‬ ‫ئ��ه‌وان نافه‌رمانی خودایان کرد‪ ،‬ئه‌وسا‬ ‫ئێمه‌ش الف���اوی ئ��اوی به‌ندێمان ب��ه‌ردا‬ ‫س��ه‌ری��ان‪ ،‬ل ‌ه جێی دوو ری��زه ‌باخه‌کان‪،‬‬ ‫م��ی��وه‌ی داری دارس���ی���واک‌و گ��ه‌زی��چ��ار‬ ‫که‌مێک کنارمان بۆ هێشتن‪ .‬ئه‌وان سپڵه‌ی‬ ‫پێ نه‌زان بوون‪ ،‬ئه‌م به‌اڵیه‌مان بۆ ناردن‪،‬‬ ‫ئاخۆ ئێم ‌ه بۆ که‌سانی سپڵه ‌نه‌بن‪ ،‬هیچ‬ ‫به‌اڵیان به‌سه‌ردێنین؟ (سباء ‪.)17 ،16 ،15‬‬ ‫جاواوه‌یال بۆ ئه‌و خودا نه‌ناسانه‌‪ ،‬له‌کاتی‬ ‫دیتنی رۆژه‌دژواره‌که‌د‌ا (‪ ،37‬مریه‌م)‪.‬‬ ‫ئیمام محمد غزالی‪ ،‬گه‌وره‌زانای ئیسالم‪،‬‬ ‫ل��ه ‌کتێبی (ف��ض��ائ��ح الباطنیة)ی خۆیدا‬ ‫سه‌باره‌ت به په‌یڕه‌وانی رێبازی ئایینزای‬ ‫ئیسماعیلی‌‪ ،‬یان باتنی‌‪ ،‬ده‌بێژێت‪ :‬پێویست ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وان وه‌ک له ‌ئایین وه‌رگه‌ڕاوان‬ ‫مامه‌ڵ ‌ه بکه‌ین‪ .‬وات�� ‌ه ماڵیان بۆ که‌سانی‬ ‫دی ح��ه‌اڵڵ��ه‌‪ ،‬رشتنی خوێنیان مه‌باحه‪،‬‬ ‫ژنه‌کانیان بۆ خۆیان ناڕه‌وایه‌‪ .‬سه‌باره‌ت‬ ‫به‌بێدینان‪ ،‬ئیمامی چه‌رخ ده‌توانێت ئه‌وان‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌رن��ب��ه‌ر ف��ی��دی��ه‌وه‌ ئ���ازاد ب��ک��ات یان‬ ‫سه‌رانه‌یان لێ وه‌ربگرێت یان بیانکاته‬ ‫‌کۆیل ‌ه یان بیانکوژێت‪ .‬ب��ه‌اڵم سه‌باره‌ت‬ ‫به‌وانه‌ی له‌ئایین په‌ژیوان ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬ئیمام‬ ‫خاوه‌ن ئه‌و تواناییه به‌رفراوانه‌ نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ل ‌ه سه‌ری پێویسته‌‪ ،‬بیانکوژێت‪ ،‬چونک ‌ه نه‬ ‫‌ده‌کرێت بکرێنه ‌کۆیله‌‌و نه ده‌کرێت ‌باج‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪158‬‬

‫یان فیده‌یه‌یان لێوه‌ر بگیردرێت‌و ئازاد‬ ‫بکرێن‪ ،‬که ‌وابوو ته‌نیا چاره ‌ئه‌وه‌ی ‌ه له‬ ‫‌تۆڵه‌ی له‌دین وه‌رگه‌ڕانیاندا‪ ،‬بکوژرێن تا‬ ‫زه‌وی ل ‌ه پیسایی بوونیان پاکژ بکرێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر په‌ژیوان ببنه‌وه‌‌و ته‌وبه ‌بکه‌ن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫سه‌ریان پێویست ‌ه گشت به‌نده‌گییه‌کانیان‬ ‫دووپاته‌بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و‪ ،‬له ‌درێ��ژه‌ی باسه ‌که‌یدا‪ ،‬ده‌بێژێت‪:‬‬ ‫پێویست ناکا ئه‌مان ‌ه له‌باری ته‌قه‌و لێکدان‬ ‫له‌گه‌ڵ موسوڵمانان بن‪ ،‬واته وه‌ک کافری‬ ‫ش��ه‌ڕک��ه‌ر چ��اوی��ان لێبکرێت)‪ ،‬به‌ڵکو له‬ ‫‌باری ئاساییشداو ئه‌گه‌ر ل ‌ه ماڵی خۆشیان‬ ‫خه‌وتبێتن‌و کاریان به‌که‌سیشه‌و ‌ه نه‌بێت‪،‬‬ ‫پێویست ‌ه ب��ێ دادگ��ای��ی��ک��ردن ب��ه ‌شێوه‌ی‬ ‫تێرۆر! بکوژرێن (عقال بر خ�لاف عقل‪،‬‬ ‫عه‌لی ده‌شتی پێشوو‪ ،‬ل‪ 164‬ـ‪.)165‬‬ ‫م��ه‌اڵ ک��ری��ک��اری ک���ورد‪ ،‬ده‌ب��ێ��ژێ��ت‪ :‬ئێم ‌ه‬ ‫وه‌ختیک خوای په‌روه‌ردگار ئه‌م نیعمه‌ت ‌ه‬

‫گه‌وره‌ی پێ به‌خشیوین‪ ،‬یه‌ک گه‌نجێکی‬ ‫موسوڵمان‪ ،‬له‌خواترس‪ ،‬به‌ئیمان‪ ،‬گیانی‬ ‫خۆی پڕکردوو ‌ه له‌موته‌فه‌جێرات‌و خۆی‬ ‫ده‌ته‌قینێته‌و ‌ه ب��ه ‌دوژم��ن��ان��ی ئیسالمدا‪،‬‬ ‫ئه‌م ‌ه چ زه‌خیره‌یه‌که ‌ده‌ستمان که‌وتووه‌‪،‬‬ ‫ف��ت��واک��ه‌‪ ،‬چ ن��ێ��ع��م��ه‌ت��ێ��ک��ه‌‪ ،‬گ��ه‌ن��ج��ه‌ک�� ‌ه چ‬ ‫زه‌خیره‌تێکه‌‪ ،‬مته‌فه‌جیراته‌ک ‌ه چ نێعمه‌تێکه‌‪.‬‬ ‫تێبگه‌‪ ،‬م��رۆڤ ده‌توانێ تاکوێ‪ ،‬بفڕێت‌و‬ ‫تاکۆی بۆ پاراستنی بیرو بڕوای خۆی‪،‬‬ ‫رشتنی خوێنی ب��ی��رج��ی��اوازان‪ ،‬بە رەوا‬ ‫دەزان��ێ��ت! ئەگەر بێتو بەشێکی زۆر ل ‌ه‬ ‫خەڵکی جیهان‪ ،‬خاوەن ئەو بڕوایە بن‌و‬ ‫فتوای خۆ تەقاندنەوە بدەن‪ ،‬لە ماوەیەکی‬ ‫کورتدا‪ ،‬لەوانەیە‪ ،‬بوونەوەری مرۆڤیی‪،‬‬ ‫بگاتە نیوەی ئێستاو کەس متمانەی نەبێت‪،‬‬ ‫هه‌تا ئێوارە بە دەستی تێرۆرستیکی لەو‬ ‫چەشنە نەبێتە پرپۆڵە!‪.‬‬

‫‪159‬‬

‫روسیا‪ :‬گه‌ڕانه‌و‌ه بۆ لووتكه‌‬ ‫‪Russia: back to the top‬‬ ‫ ‬

‫نووسینی‪ :‬موعته‌سه‌م نه‌جمه‌دین‬ ‫‪Written by: Mutasam Najmadin‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪160‬‬

‫به‌شی یه‌كه‌م‬ ‫ی تر گه‌ڕانه‌وه‌ی روسیا بۆ گۆڕه‌پانی‬ ‫جارێك ‌‬ ‫س��ی��اس��ی‌و ئ��اب��ووری��ی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‪ ،‬بۆ‬ ‫پێگه‌‌و ئاستی به‌جه‌مسه‌ربوون‪ ،‬جارێكی‌تر‬ ‫سه‌پاندنی خۆی وه‌ك جه‌مسه‌رو هێزێكی‬ ‫مه‌زنی جیهان‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك زۆرێك ل ‌ه‬ ‫چ��اودێ��ران‌و سیاسه‌تمه‌دارانی جیهانی‪،‬‬ ‫تووشی سه‌رسوڕمان كردووه‌‪.‬‬ ‫چ��اودێ��ران‪ ،‬ئ��ه‌م پێشكه‌وتن ‌ه مه‌زنانه‌‌و‬ ‫ئ���ه‌و ق��ۆن��اغ�� ‌ه ن��وێ��ی��ه‌ی روس���ه‌ك���ان‪ ،‬به‬ ‫‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل�� ‌ه م��اوه‌ی��ه‌ك��ی زۆر ك���ورت‌و‬ ‫ل��ه‌س���ه‌رج���ه‌م ب���واره‌ك���ان���ی ئ���اب���ووری‌و‬ ‫سیاسی‌و س��ه‌رب��ازی‌و چه‌كسازیدا‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫وه‌رچه‌رخانێكی چۆنایه‌تیی مه‌زن باس‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا‪ ،‬روسه‌كان ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی‬ ‫چینییه‌كان ت��ی��ۆری تایبه‌ت ب�� ‌ه خۆیان‬ ‫له ‌سه‌رجه‌م ب��وار ‌ه ژیارییه‌كانی ژیانی‬ ‫سیاسی‌و ئابووریدا داده‌ڕێژن‪ .‬فه‌لسه‌فه‌و‬ ‫تێڕوانینی تایبه‌ت ب ‌ه خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی ل ‌ه شیكاركردنی گۆڕانكاری‌و‬ ‫سروشتی پێشكه‌وتن‌و رووداوه‌ك���ان‪ .‬له‬ ‫‌بواری پراكتیزه‌ییدا سروشتی مێژوویی‬ ‫روس��ه‌ك��ان تێكه‌ڵ ب ‌ه گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫ئه‌مڕۆی جیهان‌و گه‌وهه‌ری بیرو ئایدیاو‬ ‫كلتووریی گه‌له‌كه‌یان ده‌كه‌ن‌و له‌م سیانه‌دا‬ ‫مۆدێلێكی تایبه‌ت به‌ خ��ۆی داده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ستراتیجی ك��ارك��ردن��دا‪ ،‬ته‌نسیق‌و‬ ‫كۆكردنه‌وه‌یه‌ك ل ‌ه نێوان بستی پۆاڵینی‬

‫ن (بێ‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌و سامان‌و داهاتێكی مه‌ز ‌‬ ‫ش��وم��ار) له‌گه‌ڵ سیاسه‌تێكی پراگماتی‬ ‫ئیعترافی ل ‌ه هه‌ڵس‌و كه‌وتكردن له‌گه‌ڵ‬ ‫هه‌موو دژه‌كاندا پیاده‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می سه‌رۆك پوتین‌دا ئه‌م واڵت ‌ه‬ ‫ده‌بێت ب ‌ه بستێكی پۆاڵیین‪ .‬ده‌س��ه‌اڵت‪،‬‬ ‫واڵتێكی توندوتۆڵ داده‌مه‌زرێنێت‪ .‬كار‬ ‫بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی پێگه‌ی مه‌زنی نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫روسیا ده‌كات‪ ،‬پارێزگاری ل ‌ه ئاسایش‌و‬ ‫ئارامیی نێوخۆیی خ��ۆی ده‌ك���ات‪ .‬وات�� ‌ه‬ ‫گ���ه‌ڕان���ه‌وه‌ی روس��ی��ا وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫مه‌زن‪ ،‬یان وه‌ك ئه‌وه‌ی به زمانی عه‌ره‌بی‬ ‫پێیده‌وترێت (إستقطاب الدب الروسي)‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا مه‌زنی‪ ،‬یان جه‌مسه‌رگیری‌و‬ ‫گه‌وره‌یی روسیا‪ ،‬وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی مه‌زن‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئاستی جیهاندا‪ ،‬كۆمه‌ڵێك فاكته‌رو‬ ‫بناغه‌ی مێژوویی‌و جوگرافی هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1831‬دا نادزدین ده‌ڵێت‪ :‬تۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫ته‌ماشای نه‌خشه‌ی جیهان بكه‌یت‪ ،‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫ترس داتبگرێت ل ‌ه واقع‌و حه‌قیقه‌تی روسیا‪،‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1638‬دا ده‌گ��ات�� ‌ه ئۆقیانووسی‬ ‫هێمن ل ‌ه سیبریاوه‌‪ ،‬ل ‌ه رووباری (ڤۆڵگا)‬ ‫و ‌ه ده‌گات ‌ه ده‌ریای خه‌زه‌ر‪ .‬ئه‌وكات هێشتا‬ ‫نه‌گه‌یشتبووه سه‌ر ده‌ریای ره‌ش‪ ،‬ئه‌وكات‬ ‫ژماره‌ی دانیشتووانی ئه‌م واڵت ‌ه ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1571‬دا ل ‌ه ده ملیۆن كه‌س تێنه‌په‌ڕیبوو‪،‬‬ ‫پێداویستی‌و خۆراكی زۆر ب ‌ه ئاسانی بۆ‬ ‫ئه‌و ملیۆنان كه‌سه‌ دابین ده‌كرد‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ق��ۆن��اغ��ی ئ���ه‌م���رۆدا س��وری��ا ب��ووه‌ت�� ‌ه‬ ‫خ���اڵ���ی پ���ێ���ك���دادان���ی ن���ێ���وان روس���ی���او‬

‫‪161‬‬

‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا‪ .‬روس��ه‌ك��ان ل�� ‌ه س��وری��ادا به‬ ‫‌ده‌س��ت��ێ��ك��ی پ��ۆاڵی��ی��ن��ه‌و ‌ه رووب������ه‌ڕووی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ده‌بنه‌وه‌و ل ‌ه رووی خواستی‬ ‫ف����ره‌وان����خ����وازی‌و گ��ۆڕی��ن��ی سیستم ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كانی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی‬ ‫گ��ه‌وره‌‪ ،‬ل ‌ه چوارچێوه‌ی جێبه‌جێكردنی‬ ‫پڕۆسه‌‌و پڕۆژه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی‬ ‫گ���ه‌ور ‌ه ده‌وه‌س��ت��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬روس��ه‌ك��ان ب ‌ه‬ ‫پراكتیزه‌یی ده‌بن ‌ه به‌شێك له‌م شه‌ڕه‌‪ ،‬چ ل ‌ه‬ ‫رێگای پێدانی چه‌كی پێشكه‌وتوو‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫زیادكردنی جموجۆڵ ‌ه سه‌ربازییه‌كانی‬ ‫(ب���ه‌ ت��ای��ب��ه‌ت ل�� ‌ه ده‌ری����ای ن��ێ��وه‌ڕاس��ت‌و‬ ‫گ��واس��ت��ن��ه‌وه‌ی ت��ه‌رس��ان��ه‌ی چه‌كسازی‬ ‫بۆ واڵت��ی قوبرس)‪ ،‬هه‌ر‌وه‌ها ل ‌ه بواری‬ ‫سیاسیشدا‪ ،‬روسه‌كانی ئه‌مرۆ به‌رگرییه‌كی‬ ‫سه‌رسه‌ختان ‌ه ل ‌ه م��ان��ه‌وه‌ی رژێمه‌كه‌ی‬ ‫ئ��ه‌س��ه‌د ده‌ك���ه‌ن‪ .‬خا‌ڵه‌كانی رووب���ه‌ڕوو‬ ‫بوونه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكاو روسیا رۆژبه‌رۆژ‬ ‫زیاتر هه‌ردوو باری ئاسۆیی‌و ستونی ل ‌ه‬ ‫ب��واری سیاسی‌و ئابووری‌و سه‌ربازیدا‬ ‫روو ل�� ‌ه ف���ره‌وان���ب���وون‌و ت��ون��دب��وون��ه‌و ‌ه‬ ‫ده‌که‌ن‪ .‬خاڵه‌كانی پێكخشان‌و رووبه‌ڕوو‬ ‫ب��وون��ه‌وه‌‪ ،‬س��روش��ت‌و مۆدێلێكی‌تر ل ‌ه‬ ‫خ��ۆ ده‌گ��رێ��ت‪ .‬ئ��ه‌م��رۆ روس��ه‌ك��ان وه‌ك‬ ‫جه‌مسه‌رێكی س��ه‌ر ‌هك��ی��ی م���ه‌زن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه سێ جه‌مسه‌ر ‌ه سه‌ره‌كییه‌كه‌ی‬ ‫جیهان ل�� ‌ه ه��اوش��ان��ی ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ا‌و چین‬ ‫سیستمێكی سیاسی نوێ پێكده‌هێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م چوارچێوه‌یه‌دا‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی ئابووریی‬ ‫ج��وڵ��ێ��ن��ه‌ری گ���ه‌وه���ه‌ری���ی‌و س��ه‌ر ‌هك��ی��ی‬

‫سیستمی نوێی جیهان‌و ژیان بێت‌‪ .‬له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كه‌رتی ئابووری‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا كه‌رتی وز ‌ه ده‌یجووڵێنێت‪،‬‬ ‫له‌م بازنه‌یه‌شدا وزه‌ی پاك (غاز)‪ ،‬رۆڵێكی‬ ‫زۆر كاریگه‌ر‌و م��ه‌زن ده‌بینێت‪ ،‬به‌وه‌ی‬ ‫روسیا خاوه‌نی گه‌وره‌ترین بڕی یه‌ده‌كی‬ ‫(غ��ازه‌)‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه سی‌و حه‌وت ملیار مه‌تر‬ ‫سێ جا مه‌زه‌ند ‌ه ده‌كرێت‪ .‬له‌م ده‌رگایه‌و ‌ه‬ ‫روس����ه‌ك����ان ده‌چ����ن����ه‌و ‌ه ن��ێ��و ب���ازن���ه‌ی‬ ‫سێكوچكه‌ی ده‌سه‌اڵتی دنیاو ب��وون ب ‌ه‬ ‫جه‌مسه‌ره‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ب���واری ئ��اب��ووری��دا‪ ،‬ل�� ‌ه دوو رێگاو ‌ه‬ ‫گۆڕانكارییه‌كانی جیهان ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫روس��ی��ادای��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه رووی���ه‌ك���ه‌و ‌ه ب�� ‌ه هۆی‬ ‫به‌رزبوونه‌وه‌ی نرخی گازو نه‌وت‌‪ ،‬روسیا‬ ‫ده‌بێت ‌ه یه‌كێك ل ‌ه ده‌و‌ڵه‌مه‌ندترین واڵتانی‬ ‫دنیا‪ .‬ل ‌ه روویه‌كی‌تره‌و ‌ه به‌وه‌ی قه‌یرانی‬ ‫ئ��اب��ووری جیهان ده‌ستی ل ‌ه بیناقاقای‬ ‫زۆرب���ه‌ی واڵت�� ‌ه ئابووریی ‌ه مه‌زنه‌كانی‬ ‫جیهان توندكردوه‌‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌مه‌ریكاو‬ ‫ئه‌وروپا‪.‬‬ ‫م��ی��ك��ان��ی��زم��ی رووب�������ه‌روو ب���وون���ه‌وه‌‌و‬ ‫ملمالنێكانی ن��ێ��وان ئه‌مه‌ریكاو روسیا‬ ‫ل�� ‌ه خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ی گ���ه‌ور ‌ه ب ‌ه‬ ‫تایبه‌تی‌و ل ‌ه جیهاندا ب ‌ه گشتی‪ ،‬ئه‌مرۆ‬ ‫ل ‌ه شه‌ڕی غازدا چڕده‌بێته‌وه‌‪ .‬روسه‌كان‬ ‫ل��ه‌ رێ��گ��ای پ��رۆس��ه‌ك��ان��ی ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫غاز ل ‌ه واڵتانی بازنه‌ی نفه‌زی روسی‌و‬ ‫دامه‌زراندنی پرۆژه‌ی گواستنه‌وه‌ی غاز‬ ‫ل ‌ه روسیاو ‌ه بۆ ئه‌وروپا‪ ،‬به ‌تایبه‌تی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪162‬‬

‫واڵت��ان��ی ده‌ری���ای خ���ه‌زه‌رو خۆرهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست‪ .‬گورزێكی كوشند ‌ه ل ‌ه پرۆژه‌ی‬ ‫نابۆكۆی ئه‌مه‌ریكا ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه بواری سه‌ربازی‌و چه‌كسازیدا‪ ،‬ئه‌مرۆ‬ ‫رووس���ه‌ك���ان خ���اوه‌ن���ی ت��ه‌رس��ان��ه‌ی�� ‌هك��ی‬ ‫مه‌زنی چ��ه‌ك‌و پێداویستی سه‌ربازیی‌و‬ ‫سوپایه‌كی مه‌زنی شاره‌زاو مه‌تینن‪.‬‬ ‫چ����ه‌ك‌و پ��ێ��داوی��س��ت��ی س���ه‌رب���ازی ن��ه‌ك‬ ‫وه‌ك ئامڕازێك بۆ به‌رگری‌و ملمالنێی‬ ‫س����ه‌رب����ازی‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و وه‌ك شمه‌كێكی‬ ‫بازرگانیش پێگه‌و هێزی تایبه‌ت‌و مه‌زنی‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مرۆ نزیكه‌ی نیوه‌ی جیهان‬ ‫چه‌ك ل ‌ه روسیا ده‌كڕێت‪ ،‬ل ‌ه ئێستادا ته‌نیا‬ ‫ئه‌مریکا‌و فه‌ره‌نسا توانای ركابه‌رایه‌تی‬ ‫چه‌كی روسیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌م س���ۆن���گ���ه‌ی���ه‌‌وه‌‪ ،‬ه���ه‌ن���ارده‌ك���ردن‌و‬ ‫فرۆشتنی چ��ه‌ك ب�� ‌ه واڵت��ان��ی ده‌ره‌ك���ی‪.‬‬ ‫ته‌نیا بازرگانی‌و ه��اوك��اری سه‌ربازیی‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵكو ل ‌ه كرۆكدا تێكه‌ڵ ب ‌ه سیاسه‌ت‬ ‫ده‌بێت‪ .‬هاوكات ل ‌ه بواری سیاسه‌تیشدا‬ ‫ئ���ه‌م���رۆ روس���ه‌ك���ان خ�����اوه‌ن م��ۆدێ��ل‌و‬ ‫تێڕوانین‌و تیۆری تایبه‌ت به‌ خۆیانن‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه بنه‌ماو ت��ی��ۆری زانستیشدا‪ ،‬ئه‌مرۆ‬ ‫روس��ه‌ك��ان خ���اوه‌ن گ��وت��اری سیاسی‌و‬ ‫دپلۆماسی‌و سیاسه‌تی ده‌ره‌كیی تایبه‌ت‬ ‫ب ‌ه خۆیانن‪ ،‬ل ‌ه نه‌خشه‌رێگایان بۆ گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه ئامانجه‌كانی چه‌ندین مۆدێل‌و ئامڕاز‬ ‫پراكتیز ‌ه ده‌ك��ه‌ن‪ .‬ل ‌ه ب��واری ناوخۆییدا‬ ‫هاوسه‌نگییه‌ك ل ‌ه نێوان به‌رجه‌سته‌كردنی‬ ‫سیستمی دی��م��وك��راس��ی‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای‬

‫م��ه‌ده‌ن��ی‪ ،‬له‌گه‌ڵ پارێزگاریی ل ‌ه ئه‌منی‬ ‫ن��ی��ش��ت��م��ان��ی‌و ئ��اس��ای��ش��ی ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌و‬ ‫ئاشته‌وایی كۆمه‌اڵیه‌تی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل���ه‌ ب�����واری ده‌ره‌ك����ی����دا‪ ،‬ك���ار ل��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ف���ره‌وان���ك���ردن���ی ب������ه‌ره‌ی رووب������ه‌ڕوو‬ ‫بوونه‌وه‌ی خواستی تاكڕه‌وی‌و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫دیكتاتۆری ئه‌مه‌ریكا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی به‌تاڵكردنه‌وه‌ی خه‌ونی‬ ‫داگ��ی��رك��ردن��ی خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ن��اوه‌ڕاس��ت��ی‬ ‫گه‌وره‌و مانه‌وه‌ی ئه‌مریكا له‌سه‌ر كورسی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جیهان‪ ،‬ئه‌مرۆ روسه‌كان زۆر‬ ‫ب ‌ه گرنگییه‌و ‌ه كار ل ‌ه سه‌ر گۆڕینی واقعی‬ ‫تاكڕه‌وی‌و تاك جه‌مسه‌ری جیهان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل ‌ه سیاسه‌تی ده‌ر ‌هك��ی��ان��دا‪ ،‬ب ‌ه ئامانجی‬ ‫به‌هێزكردنی ب���ه‌ره‌ی دژ ب�� ‌ه ئه‌مه‌ریكا‬ ‫پ���ڕۆژه‌ی دام��ه‌زران��دن��ی په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫پته‌و ل ‌ه نێوان واڵتانی ئاسیای ناوه‌نددا‬ ‫داده‌مه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ستراتیجییه‌تی روسه‌كان له‌م ناوچه‌یه‌‪،‬‬ ‫دامه‌زراندنی شه‌راكه‌تێكی یه‌كسان ‌ه بۆ‬ ‫بنیادنانی ستراكچه‌رێكی ت��ه‌واوك��ه‌ری‬ ‫راسته‌قینه‌ی یه‌كتر‪ .‬ل��ه‌م ب��ازن��ه‌ی��ه‌دا له‬ ‫‌ه����ه‌ردوو ب���واری ئ��اب��ووری‌و سیاسیدا‬ ‫ك��ار ل��ه ‌س��ه‌ر پێشخستنی په‌یوه‌ندیی ‌ه‬ ‫ژیارییه‌كانیان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی ده‌ره‌ك��ی��ی روسیا‬ ‫سیاسه‌تی سه‌ره‌كی ‌‬ ‫له‌م قۆناغه‌و له‌م ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬دامه‌زراندنی‬ ‫یه‌كێتییه‌كی (ئ��ۆری��اس��ی) روس��ی��ی��ه‌‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫نێوان واڵتانی‪ :‬كازاخستان‪ ،‬قیرغستان‪،‬‬ ‫تاجیكستان‪ ،‬ئوزبه‌كستان‪ ،‬توركمانستان‪.‬‬

‫‪163‬‬

‫ده‌وڵه‌مه‌ندیی سروشتی ئه‌م ناوچه‌یه‌و‬ ‫گرنگی پێگه‌ی ج��وگ��راف��ی‪ ،‬ئ��ه‌و ب��اره‌ی‬ ‫خ����وڵ����ق����ان����دووه‌‪ ،‬ك���� ‌ه س����ێ پ������ڕۆژه‌ی‬ ‫جیۆسیاسی مه‌زنی‪ :‬روس��ی‪ ،‬ئه‌مریكی‪،‬‬ ‫چین‪ .‬ل��ه‌م ن��اوچ��ه‌ی�� ‌ه یه‌كانگیر ب��ن‪ .‬له‌م‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی��ه‌دا‪ ،‬دام��ه‌زران��دن��ی یه‌كێتی‬ ‫گومرگی ل ‌ه نێوان روسیاو كازاخستان‌و‬ ‫بلوروسیادا‪ ،‬ده‌رگایه‌ك ‌ه بۆ دامه‌زراندنی‬ ‫یه‌كێتی ئ��ۆری��اس��ی‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ی پ��ڕۆژه‌ك��ه‌ی‬ ‫روسیا ل ‌ه سه‌ركه‌وتن نزیك ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و راستییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كۆی والتانی ئاسیای‬ ‫ناوه‌ند ل ‌ه نێوانیشیاندا واڵتانی جیابووه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه یه‌كێتی سۆڤییه‌تی جاران‪ ،‬گه‌یشتوونه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌و ب���اوه‌ڕه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیاندای ‌ه‬ ‫یه‌كێتییه‌كی نوێ دابمه‌زرێنن‌و ل ‌ه یه‌كێتی‬ ‫ئۆراسیدا خۆیان رێكبخه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه روویه‌كی‌تره‌و ‌ه دامه‌زراندنی كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫واڵتانی (بریكس) ل ‌ه نێوان واڵته‌كانی‪:‬‬ ‫روسیا‪ ،‬چین‪ ،‬هیند‪ ،‬به‌رازیل‌و باشووری‬ ‫ئه‌فریقیاو ك��ارك��ردن ب��ۆ دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫بانكی گ��ه‌ش��ه‌ك��ردن‪ ،‬وه‌ك ركا‌به‌رێكی‬ ‫ب��ان��ك��ی ن���ێ���وده‌وڵ���ه‌ت���ی؛ ه��ۆك��ارێ��ك�� ‌ه بۆ‬ ‫س���ن���ووردارك���ردن���ی ده‌س��ت��ت��ێ��وه‌ردان��ی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه كاروباری واڵتان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫ل ‌ه رووی ئابووری‌و داراییه‌وه‌‪ .‬هاوكات‬ ‫بزمارێكی‌تری گ��ه‌وره‌ی��ه‌‪ ،‬ل ‌ه ئابووری‌و‬ ‫ده‌س��ه‌اڵت��ی ت��اك��ڕه‌وی‌و ت��اك جه‌مسه‌ری‬ ‫ئه‌مه‌ریكا‪.‬‬ ‫ب�� ‌ه شێوه‌یه‌كی گشتی ده‌ك��رێ��ت بڵێین‪:‬‬ ‫ئه‌مڕۆ جیهان ل ‌ه داڕشتنه‌وه‌ی شه‌پۆلی‬

‫ش��ه‌ڕێ��ك��ی س���اردی ن��وێ��دای��ه‌‪ ،‬ل�� ‌ه نێوان‬ ‫روس��ی��او ئه‌مه‌ریكا‪ .‬ب���ه‌اڵم‪ ،‬ئ��ه‌م ش��ه‌ڕ ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ك���رۆك‌و رووك��اری��ش��دا ج��ی��اواز ‌ه ل ‌ه‬ ‫راب���ردوو‪ ،‬ك ‌ه شه‌ڕێكی عه‌قائیدی بوو‪،‬‬ ‫ئه‌م ش��ه‌ڕه‌‪ :‬شه‌ڕێكی ئابووری نه‌وتییه‌‪،‬‬ ‫نه‌ك ئایدۆلۆجی‪ .‬تایبه‌تمه‌ندیی واقیعی‬ ‫ئ��ه‌م��ڕۆی روس��ی��ا ره‌گ��ێ��ك��ی م��ێ��ژووی‌و‬ ‫كلتووریی هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی سیاسی‌و‬ ‫م��ێ��ژووی��دا مۆدیلی حوكمڕانی روس��ی‪،‬‬ ‫وه‌ك شێوازێكی هه‌یمه‌ن ‌ه (زاڵیی) ب ‌ه رێگا‪،‬‬ ‫یان شێوازی روسی ناوده‌برێت‪ ،‬كۆی ئه‌و‬ ‫سیستمانه‌ی ده‌كه‌ون ‌ه بازنه‌ی رێگا یان‬ ‫شێوازی روسییه‌وه‌‪ ،‬خه‌سڵه‌تی شه‌ڕی‪:‬‬ ‫چینایه‌تی‪ ،‬نه‌ته‌وایه‌تی‪ ،‬ئایینی‌‪ ...‬هتد‪ ،‬تیایادا‬ ‫ده‌بینرێت‪ ،‬سروشتێكی توندوتیژییان‬ ‫ه��ه‌ی�� ‌ه ل�� ‌ه ده‌رب��ڕی��ن��ی خواسته‌كانیاندا‪،‬‬ ‫ه��اوك��ات سیستمی سیاسیش ه��ه‌ر ب ‌ه‬ ‫رێگای توندوتیژ وه‌اڵمیان ده‌داته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه واڵتانی خۆرئاوادا‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫مافه‌كانیان‪ ،‬تووێژه‌كانی كۆمـه‌ڵگا‪ ،‬ل ‌ه كاتی‬ ‫توندبوونه‌وه‌ی شه‌ڕو ناكۆكییه‌كانیان روو‬ ‫ل ‌ه ده‌زگاو ده‌سه‌اڵت ‌ه یاساییه‌كان ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ب ‌ه پێی ئه‌و كلتووره‌ی ل ‌ه سه‌ری راهاتوون‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی��ی��ان پ��ێ��ك��ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌گه‌ڕێن‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ل ‌ه مۆدێلی‪ ،‬یان‬ ‫شێوازی رووسیدا تووێژه‌كانی كۆمه‌ڵگا‬ ‫ئه‌م هه‌ل‌و واقیعه‌یان بۆ ناڕه‌خسێت‪ .‬ب ‌ه‬ ‫واته‌‪ ،‬ل ‌ه مۆدێلی رێگای روسیدا میكانیزم‌و‬ ‫ئامڕازی ساردكردنه‌وه‌و كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫فاكته‌ری توندوتیژییه‌كان نییه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪164‬‬

‫له‌م باره‌دا‪ ،‬كه‌له‌به‌رێكی گه‌ور ‌ه ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫ن���ێ���وان ج����ه‌م����اوه‌رو ده‌س������ه‌اڵت‌و هیچ‬ ‫تێگه‌یشتن‌و گفتوگۆیه‌ك ل�� ‌ه نێوانیاندا‬ ‫نامێنێت‪ ،‬بۆی ‌ه ده‌سه‌اڵت بۆ ئه‌وه‌ی رێگا‬ ‫ل�� ‌ه ت��ه‌ش��ه‌ن��ه‌ك��ردن‌و ف��ره‌وان��ب��وون��ی ئه‌و‬ ‫خۆپیشاندان‌و ناڕه‌زاییان ‌ه بگرێت‪ ،‬زۆر‬ ‫ب ‌ه خێرایی‌و ب ‌ه توندوتیژترین شێواز‪،‬‬ ‫ك��ار ب��ۆ كۆتایی هێنان‌و رێگه‌گرتن ل ‌ه‬ ‫درووس��ت��ب��وون��ی ده‌گرێته‌به‌ر ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫م��ۆدێ��ل��ی رێ��گ��ای روس����ی‪ ،‬ل��ه‌ ت��ووێ��ژی‬ ‫سیاسی ب��چ��ووك‌و ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی م��ه‌ده‌ن��ی‬ ‫الواز پێكدێت‪ ،‬خه‌سڵه‌تێكی‌تریشی ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ی (رژێمی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ك ‌ه زۆر بیروكرات ‌‬ ‫ی تر‪.‬‬ ‫کاروباری)تر ‌ه ل ‌ه مۆدێلی رێگاكان ‌‬ ‫ئه‌م سیستم ‌ه بیروكراتییان ‌ه ل ‌ه هه‌ناویاندا‬ ‫كۆمه‌ڵی خه‌سڵه‌تی نادروست هه‌ڵده‌گرن‬ ‫له‌وانه‌‪ :‬گه‌نده‌ڵی‪ ،‬شموولیه‌ت ل ‌ه سه‌رجه‌م‬ ‫ئ��اس��ت��ه‌ك��ان��ی ده‌س�������ه‌اڵت (ئ���اس���ۆی���ی‌و‬ ‫ستوونی)‪ .‬ل ‌ه كۆی جومگه‌كانی كۆمه‌ڵگادا‪،‬‬ ‫الوازی‌و خراپی ئاكاری پیشه‌یی‪ ،‬الوازی‬ ‫س���ه‌روه‌ری یاسا‪ ،‬په‌رستنی حوكمڕان‪،‬‬ ‫سیاسه‌تی لێكهه‌ڵوه‌شانه‌وه‌‪ ،‬نه‌بوونی‬ ‫ش��ه‌ف��اف��ی��ی��ه‌ت‌‪ ...‬ه��ت��د‪ ،‬ئ��ه‌م ه��ۆك��اران�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ك��رۆك��دا وای��ك��ردووه‌‪ ،‬ئ��ه‌م بیروكراتیی ‌ه‬ ‫له‌م شێوازه‌دا ل ‌ه پرۆسه‌ی چاكسازی‌و‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی كێشه‌‌و قه‌یرانه‌كاندا‪،‬‬ ‫خۆی ببێت ب ‌ه به‌شێك ل ‌ه قه‌یران‌و كێشه‌ی‬ ‫زیاترو قووڵكردنه‌وه‌ی زیاتری قه‌یران ‌ه‬ ‫به‌ستووه‌كان به‌رهه‌م بهێنێت‪.‬‬ ‫مۆدێلی رێ��گ��ای رووس���ی‪ ،‬ك�� ‌ه زۆرب��ه‌ی‬

‫ه���ه‌ر ‌ه زۆری كێشه‌كان ل�� ‌ه سروشتی‬ ‫کلتووری سیاسییانه‌و ‌ه دروست ده‌بێت‪،‬‬ ‫ل��ه‌م كلتووره‌دا ئ��ه‌م واڵتان ‌ه ده‌یانه‌وێت‬ ‫هاوسه‌نگی ل ‌ه نێوان ئازادی‌و پارێزگاری‬ ‫له‌ كلتووری به‌ردین بكه‌ن‪.‬‬ ‫گرفتێكی‌تری ئه‌م رێگایه‌‪ ،‬جێگیربوونی‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌ی ن��ات��ه‌ب��ای�� ‌ه ل��� ‌ه ن���ێ���وان ش���ارو‬ ‫ناوچه‌كاندا‪ .‬گه‌شه‌كردن ل ‌ه شارێك یان‬ ‫ل ‌ه ناوچه‌یه‌ك چڕ ده‌بێته‌وه‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬كۆی‬ ‫ناوچه‌و پارێزگاكانی‌تر پشتگوێ ده‌خرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌زموونی واڵتانی ئه‌م رێگایه‌دا (چین‪،‬‬ ‫ئێران‪ ،‬توركیا‪ ،‬ع��ی��راق‪ ...‬هتد) مێژووی‬ ‫سیاسییان پڕ ‌ه ل ‌ه توندوتیژیی‪ .‬ئه‌م واڵتان ‌ه‬ ‫شۆڕشه‌كانیان ئه‌وه‌ند ‌ه خوێناوی بووه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ه��اوش��ێ��وه‌ی ل�� ‌ه ئ��ه‌زم��وون��ی واڵتانی‬ ‫رێگاكانی تردا نییه‌‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه س�����ه‌ده‌ی ح���ه‌ڤ���ده‌ی���ه‌م���دا‪ ،‬ل���ه س��اڵ��ی‬ ‫‪١٦٧٢‬ه‌وه بۆ ساڵی ‪ ١٧٢٥‬ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫پیته‌ری مه‌زندا روسیا ده‌بێت ‌ه گه‌وره‌ترین‬ ‫واڵتی جیهان‪ .‬قه‌باره‌ی ئه‌م واڵت ‌ه ب ‌ه سێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ئ��ه‌وروپ��ا م��ه‌زه‌ن��د ‌ه ده‌كرێت‪،‬‬ ‫سنووره‌كانی ل ‌ه ده‌ری��ای به‌ڵتیقه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئۆراسیاو ‌ه درێژ ده‌بێته‌و ‌ه تا ئۆقیانووسی‬ ‫هێمن‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1921‬دا پیته‌ر نازناوی‬ ‫ئیمپراتۆری ل ‌ه خۆی كرده‌وه‌و گۆڕی ب ‌ه‬ ‫قه‌یسه‌ر‪ .‬فره‌وانبوونی سنووری ده‌وڵه‌تی‬ ‫روس��ی ل ‌ه س��ه‌ده‌ی ن��ۆزده‌ش��دا درێ��ژه‌ی‬ ‫كێشا‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪١٧٨٣‬دا ب ‌ه رێكکه‌وتنێك‬ ‫جۆرجیا هاته‌ سه‌ر واڵتی رووسیا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪١٨٠٤‬ه‌وه بۆ ‪ ١٨١٣‬ل ‌ه ئاكامی‬

‫‪165‬‬

‫ش����ه‌ڕی روس���ی���او ئ��ێ��ران��دا داغ��س��ت��ان‌و‬ ‫ب��اك��ووری ئازربایجانیش خ��ران�� ‌ه سه‌ر‬ ‫ئیمپراتۆریه‌تی رووسی‪ .‬له‌م سه‌رده‌مه‌دا‬ ‫ق��ووڵ��ب��وون��ه‌وه‌ی ق���ه‌ی���ران‌و كێشه‌كانی‬ ‫ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ای روس����ی‌و ت��ه‌ش��ه‌ن��ه‌ك��ردن��ی‬ ‫هه‌ژاری‌و بێكاری‌و زوڵم ئه‌و زه‌مینه‌یه‌ی‬ ‫خوڵقاند‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵك ل ‌ه دژی ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫رابپه‌ڕن‌و شۆرش به‌رپا بكه‌ن‪.‬‬ ‫قۆناغی پێش درووستبوونی شۆڕش‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ ،١٨٨٣‬ب��ۆ ب�ڵاوك��ردن��ه‌وه‌ی‬ ‫بیروباوه‌ڕی ماركسییه‌ت‌و دژایه‌تیكردنی‬ ‫ده‌س���ه‌اڵت���ی ده‌ره‌ب��ه‌گ��ای��ه‌ت��ی بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫رۆمانۆڤ‪ ،‬یه‌كه‌م بزووتنه‌وه‌ی ماركسیزم‬ ‫ل ‌ه روسیا ب ‌ه ناوی ئازادكردنی كرێكاران‪،‬‬ ‫به‌ سه‌رۆكایه‌تیی بلیخانۆڤ دامه‌زرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪١٨٩٥‬دا لێنین‪ ،‬ك ‌ه ته‌مه‌نی ‪٢٥‬‬ ‫ساڵی تێنه‌په‌ڕاندبوو‪ ،‬وه‌ك سه‌ركرده‌و‬ ‫راب��ه‌رێ��ك��ی ك��رێ��ك��اری م��ارك��س��ی دێت ‌ه‬ ‫گۆڕه‌پانی سیاسیی روسیاوه‌و كۆمه‌ڵه‌ی‬ ‫خه‌بات بۆ رزگاركردنی چینی كرێكاران‌و‬ ‫یه‌كه‌م پارتی ماركسی به ‌ناوی (پارتی‬ ‫كرێكارانی سۆسیالیستی دیموكراتی‬ ‫روسی) داده‌مه‌زرێنێت‪ ،‬هه‌ر له‌و ساڵه‌دا‬ ‫لێنین سه‌فه‌ر ده‌كات بۆ سویسرا‪ ،‬تا له‌وێ‬ ‫چ��اوی ب�� ‌ه مامۆستاكه‌ی بكه‌وێت‪ ،‬له‌و‬ ‫واڵت��ه‌‪ ،‬لێنین‌و بلیخانۆڤ پێكه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ماركسییه‌كانی‌تر كۆمه‌ڵه‌یه‌كی ماركسی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئاستی جیهان ب ‌ه ناوی (كۆمه‌ڵه‌ی‬

‫رزگاری كرێكاران)ه‌وه‌ داده‌مه‌زرێنن‪.‬‬ ‫له‌م واڵته‌دا الوێك‪ ،‬ك ‌ه هاوته‌مه‌نی لێنین‬ ‫بوو ل ‌ه سه‌ر ئه‌و كرده‌و ‌ه تیرۆرستییانه‌ی‬ ‫ئه‌نجامی ده‌دا‪ ،‬ب ‌ه ه��ۆی ئ��اژاو ‌هگ��ێ��ڕی‌و‬ ‫چ��ه‌ت��وون��ی��ی��ه‌و ‌ه ن��اوب��ان��گ��ێ��ك��ی زۆری‬ ‫ده‌رك���ردب���وو‪ ،‬ئ��ه‌و الوه‌‪ ،‬ك�� ‌ه دوات���ر ب ‌ه‬ ‫مارتۆڤ ده‌ناسرێت ده‌بێت ب ‌ه سه‌رۆكی‬ ‫مه‌نشه‌فییه‌كان‪.‬‬ ‫ئه‌وكات لێنین تووێژینه‌وه‌یه‌کی وردی‬ ‫ش��ۆڕش��ی گ����ه‌وره‌ی ف��ه‌ره‌ن��س��ا ده‌ك���ات‪،‬‬ ‫له‌وێدا ده‌گات ‌ه ئه‌و ده‌رئه‌نجامه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬ ‫هێز ‌ه نهێنییه‌ی ب��وو ب��ه‌ه��ۆی شۆڕشی‬ ‫فه‌ره‌نسا ل�� ‌ه واقیعی رووس��ی��اش��دا كار‬ ‫ده‌ك������ات‌و ك���اری���گ���ه‌ری ده‌ب���ێ���ت‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه‬ ‫راسته‌وخۆ ده‌كه‌وێت ‌ه دانانی به‌رنام ‌ه بۆ‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی ش��ۆڕش��ی كرێكاری‬ ‫ل�� ‌ه رووس��ی��ا‪ ،‬ك��ار ل�� ‌ه س��ه‌ر دابینكردنی‬ ‫پێداویستییه‌كانی ده‌ك��ات‪ ،‬به ‌تایبه‌تی ل ‌ه‬ ‫ب��واری دابینكردنی پ��اره‌و چه‌كسازیدا‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه راستیدا ئه‌مه‌ش ل ‌ه رێگای دوو‬ ‫س����ه‌رچ����اوه‌و ‌ه ده‌ب���ێ���ت‪ :‬س���ه‌رچ���اوه‌ی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی‪ ،‬ل ‌ه رێگای چه‌ند رێكخراوێكی‬ ‫ده‌ره‌ك��ی��ی��ه‌وه‌‪ ،‬س��ه‌رچ��اوه‌ی ن��اوخ��ۆی‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫رێگای ده‌ستبه‌سه‌راگرتنی پاره‌و چه‌كی ‬ ‫حكومه‌ت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ئ���ه‌و م��ه‌ب��ه‌س��ت��ه‌‪ ،‬ل��ێ��ن��ی��ن‌و م��ارت��ۆڤ‬ ‫پ�����رۆژه‌ی ده‌س��ت��پ��ێ��ك��ردن��ی ح��ه‌م��ل��ه‌ی��ه‌ك‬ ‫رێ��ك��ده‌خ��ه‌ن ب��ۆ ك��ۆك��ردن��ه‌وه‌ی خه‌رجی‬ ‫ش��ه‌ڕو راپه‌ڕینه‌كانیان‪ ،‬ك ‌ه پێكدێت ل ‌ه‬ ‫ك��اری گێچه‌ڵ‌و كۆكردنه‌وه‌ی كۆمه‌ك‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪166‬‬

‫دزین‌و بردنی پاره‌ی بانكه‌‌كان‌و چه‌ندین‬ ‫رێگای تر‪ ،‬بۆ مه‌به‌ستی شه‌رعییه‌تدان ب ‌ه‬ ‫كرده‌وه‌كانیان‪ ،‬ئه‌و كات لێنین دروشمی‬ ‫(هه‌موو شتێك یاسایی‌و نایاسایی‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌كانمان بێت‪،‬‬ ‫دروست‌و شه‌رعییه‌)‪.‬‬ ‫ل ‌ه شوباتی ساڵی ‪١٩٠٠‬دا دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی‬ ‫ل ‌ه مه‌نفا‪ ،‬جارێكی ‌تر سه‌فه‌ر ده‌كات بۆ‬ ‫سویسراو ل��ه‌وێ په‌یوه‌ندی ده‌ك��ات ب ‌ه‬ ‫زۆرێ��ك ل ‌ه شۆڕشگێڕ ‌ه ماركسییه‌كان‌‌و‬ ‫رێ��ك��ك��ده‌ك��ه‌ون ل�� ‌ه س���ه‌ر دام��ه‌زران��دن��ی‬ ‫باڵوكراوه‌ی ئیسكرا ‪ ،Iskra‬که له زمانی‬ ‫کوردیدا ب ‌ه واتای چه‌خماخه دێت‪ .‬ده‌سته‌ی‬ ‫نووسه‌رانی ئه‌م رۆژنامه‌یه‌‪ :‬بلیخانۆڤ‪،‬‬ ‫ی تر ده‌بێت‪،‬‬ ‫لێنین‪ ،‬مارتۆف‌و چه‌ند كه‌سێك ‌‬ ‫ل ‌ه دوای دوو ساڵ ترۆتسك‌یش ده‌بێت ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه ئه‌ندامانی ده‌سته‌ی نووسه‌ران‪،‬‬ ‫خێزانه‌كه‌ی لێنین‪ ،‬ك ‌ه جوله‌كه‌ی ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫سكرتێری ئه‌نجومه‌نی رۆژنامه‌كه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪١٩٠٣‬دا‪ ،‬ل ‌ه برۆكسل رۆژنامه‌ك ‌ه‬ ‫بانگه‌ش ‌ه بۆ به‌ستنی كۆنفرانسێك ده‌كات‪،‬‬ ‫ب���ۆ ی��ه‌ك��خ��س��ت��ن��ی س���ه‌رج���ه‌م ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌و‬ ‫رێكخراو ‌ه ماركسییه‌كان‪ ،‬ب ‌ه شداربووانی‬ ‫ئه‌م كۆنفرانس ‌ه بریتیبوون له‌‪ :‬دیموكرات ‌ه‬ ‫سۆسیالیسته‌كانی رووسیا‪ ،‬دیموكرات ‌ه‬ ‫سوسیالیسته‌كانی پۆڵه‌ندا سه‌ر ب ‌ه رۆزا‬ ‫لۆكسمبۆرگ‪ ،‬ك��ۆم��ه‌ڵ��ه‌ی ئ���ازادی ك��ار‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵه‌ی مارکسیمالییه‌کان‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌م كۆنفرانس ‌ه گرنگییه‌كی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی ه���ه‌ی���ه‌؛ ل���ه‌م ك��ۆن��ف��ران��س��ه‌دا‬

‫دووب���ه‌ره‌ک���ی ك��ه‌وت��ه‌ ن��ێ��وان ده‌س��ت��ه‌ی‬ ‫ن��ووس��ه‌ران��ی (ال���ش���راره‌)ه‌وه‌‌و ب��وون ب ‌ه‬ ‫دوو گ���روپ‪ :‬گ��روپ��ێ��ك��ی��ان‪ ،‬ك�� ‌ه زۆری��ن�� ‌ه‬ ‫ب���وون ب�� ‌ه راب��ه‌رای��ه‌ت��ی لێنین‌و ل�� ‌ه ژێر‬ ‫ن��اوی به‌لشه‌فییه‌كان خۆیان راگه‌یاند‪،‬‬ ‫گرووپی دووه‌میش‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫مارتۆف خۆیان رێكخسته‌وه مانشفیک‬ ‫بوون‌‪ ،‬واته كه‌مین ‌ه بوون‪ .‬مه‌رجه‌عییه‌تی‬ ‫ئایدۆلۆجی ئه‌م گروپ ‌ه بلیخانۆڤ بوو‪.‬‬ ‫گه‌وهه‌ری جیابوونه‌وه‌كه‌‪ ،‬شه‌ڕو ناكۆكی‬ ‫بوو ل ‌ه سه‌ر كورسی ده‌سه‌اڵتی یه‌كه‌م‌و‬ ‫رابه‌رایه‌تی‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬وه‌ك به‌رگی ئایدۆلۆجی‬ ‫جیابوونه‌وه‌كه‌‪ ،‬ل ‌ه سه‌ر جیاوازی تێڕوانین‬ ‫ب��وو ب��ۆ ش��ێ��وازی خ��ه‌ب��ات‪ .‬بلیخانۆڤ‬ ‫پێیوابوو‪ :‬گه‌یشتن ب ‌ه سۆسیالیزم ده‌بێت ل ‌ه‬ ‫رێگای به‌شداریكردن بێت ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نیشتیمانی‌و ب ‌ه رێگای ئاشتی‌و قۆناغ‬ ‫ب ‌ه قۆناغ بێت‪ .‬هه‌رچی لێنین‌یش ‌ه پێی وا‬ ‫بوو‪ :‬گه‌یشتن ب ‌ه سۆسیالیزم‌و بنیادنانی‬ ‫كۆمۆنیزم‪ ،‬ده‌بێت ب ‌ه رێگای ش��ۆڕش‌‌و‬ ‫خه‌باتی چه‌كداری‌و توندوتیژی بێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئ��ه‌م پ��ێ��ك��دادان‌و رووب���ه‌ڕوو‬ ‫بوونه‌وه‌ی نێوان قوتابی‌و مامۆستاكه‌ی‪،‬‬ ‫ی تریشی‬ ‫لێنین‌و بلیخانۆڤ ویستگه‌یه‌ك ‌‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه دوای گرتن ‌ه ده‌ستی ده‌سه‌اڵت‬ ‫لێنین ل�� ‌ه دی��دارێ��ك��دا ل��ه‌گ��ه‌ڵ بلیخانۆڤ‪،‬‬ ‫پێی ده‌ڵێت‪ :‬تۆ ده‌تگوت سۆسیالیزم ب ‌ه‬ ‫شۆڕش ب ‌ه ده‌ست نایه‌ت‪ ،‬من وا بناغیی‬ ‫كۆمۆنیزم داده‌نێم‪ ،‬ل ‌ه وه‌اڵمدا بلیخانۆڤ‬ ‫پێی ده‌ڵێت‪ :‬تۆ ن��ه‌ك ه��ه‌ر ن��ه‌ت توانیو ‌ه‬

‫‪167‬‬

‫سۆسیالیزم بنیاد بنێیت‪ ،‬به‌ڵكو سروشتی‬ ‫كۆمه‌ڵگای رووسی ده‌شێوێنیت‪.‬‬ ‫بلیخانۆڤ پێی واب���وو ب�� ‌ه پێی تیۆری‬ ‫م��ارك��س��ی��زم‪ ،‬گ��ۆڕان�� ‌ه سه‌رخانییه‌كان‌و‬ ‫بنیادی سه‌رخانی سیاسی ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ی تر‬ ‫ده‌وری ل ‌ه شێوه‌یه‌كه‌و ‌ه بۆ یه‌كێك ‌‬ ‫ده‌گۆڕێت‪ ،‬هه‌ندێك جار به‌هێز ده‌بێت‌و‬ ‫هه‌ندێك جار الواز‪ ،‬ب ‌ه وات��ا بارودۆخ ‌ه‬ ‫بابه‌تییه‌كان ئ��ه‌م ب��ار ‌ه ده‌خوڵقێنن‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫ب��ه‌رگ��ری��ك��ردن ل�� ‌ه ب��ی��رو بۆچوونه‌كانی‬ ‫ده‌یگوت‪ :‬ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه یاسای له‌نێوبردنی‬ ‫ل��ه‌ن��ێ��وب��راو ت��ێ��ب��گ��ات‪ ،‬ده‌زان���ێ���ت ئ��ه‌م�� ‌ه‬ ‫راستییه‌كی حاشاهه‌ڵنه‌گره‪.‬‬ ‫لێنین خوێندكارێكی مه‌بده‌ئی بلیخانۆڤ‬ ‫نه‌بوو‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی بۆ خۆی ده‌یگوت‪:‬‬ ‫بلیخانۆڤ پیاوێكی به‌هره‌مه‌نده‌‌و ئه‌وه‌ی‬ ‫كتێب ‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی (روانینی تاکالیه‌نه‬ ‫له مێژوو)ی بلیخانۆڤ‌ی نه‌خوێندبێته‌و ‌ه‬ ‫مه‌حاڵ ‌ه ل ‌ه دیالێكتیك تێبگات‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتدا بۆ خۆی ئه‌وه‌ند ‌ه پێویستی‬ ‫ب ‌ه دیلێكتیك‌و بلیخانۆڤ هه‌بوو‪ ،‬تا ل ‌ه‬ ‫خزمه‌تی ئامانج ‌ه سیاسییه‌كانیدا قورخیان‬ ‫بكات‪ ،‬بلیخانۆڤ ئ��ه‌م راستییه‌ی باش‬ ‫ده‌زانی‪ ،‬بۆی ‌ه ب ‌ه راشكاوی ده‌یگوت‪ :‬لێنین‬ ‫پیاوێكی فێاڵوییه‌‪ ،‬ل ‌ه هاوشانی ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌سێكی ب��ه‌ه��ره‌دارو گ��ه‌وره‌ی��ه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‪،‬‬ ‫فر ‌ه ره‌نگ‌و سیمایه‌‪ ،‬له‌گه‌ڵ رۆشنبیراندا‬ ‫رۆشنبیره‌‌و له‌گه‌ڵ جووتیاردا جووتیار‪،‬‬ ‫لۆجیكیست‌و نالۆجیكه‌‪ ،‬س��اده‌و ئاڵۆزه‌‪،‬‬ ‫ن���ه‌گ���ۆڕو گ�������ۆڕاوه‌‪ ،‬ه��ێ��زێ��ك��ی م��ه‌زن��ی‬

‫كاركردنی هه‌یه‌‪ ،‬به‌رگه‌ی ره‌خنه‌گرتن‬ ‫ن��اگ��رێ��ت‪ ،‬ه���ه‌ر ك��ه‌س��ێ��ك ب�� ‌ه دڵ���ی ئ��ه‌و‬ ‫نه‌كات‪ ،‬چاره‌نووسی نه‌فره‌ته‌‪ ،‬پیاوێكی‬ ‫بوێرو جه‌ربه‌زه‌یه‌‪ ،‬ئاماده‌یه‌و به‌الیه‌و ‌ه‬ ‫ئاسایی ‌ه ك ‌ه نیوه‌ی هاوواڵتییانی روسی‬ ‫ب ‌ه كوشت بدات بۆ ئه‌وه‌ی نیوه‌كه‌ی‌تری‬ ‫بگه‌یه‌نێت ‌ه سۆسیالیزم‪ ،‬ل ‌ه پێناو گه‌یشتن‬ ‫ب ‌ه ئامانجه‌كانی ئاماده‌ی ‌ه له‌گه‌ڵ شه‌یتاندا‬ ‫هاوپه‌یمانی ببه‌ستێت‪ ،‬ل��ه‌م ب��ازن��ه‌ی��ه‌دا‬ ‫وته‌یه‌كی ب ‌ه ناوبانگی هه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ل ‌ه پێناو گه‌یشتن ب ‌ه ئامانجه‌كانم‪ ،‬نه‌ك‬ ‫ئاماده‌م هاوپه‌یمانی شه‌یتان بكه‌م‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ له‌گه‌ڵ باپیریشیدا رێكده‌كه‌وم‪.‬‬ ‫لێنین زۆر ب ‌ه وریایی‌و زیره‌كان ‌ه وته‌كانی‬ ‫م���ارك���س‌و ئ��ه‌ن��گ��ل��س��ی‪ ،‬ب���ۆ س��ه‌پ��ان��دن��ی‬ ‫ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی خ��ۆی ب�� ‌ه ك��ار ده‌هێنا‪،‬‬ ‫بگر ‌ه هه‌ندێك جار وته‌كانی ئه‌وانی بۆ‬ ‫راس��ت��ك��ردن��ه‌وه‌ی ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی خۆی‬ ‫ده‌شێواند‪ ،‬ته‌نیا بۆ ئه‌وه‌ی بۆچوونه‌كانی‬ ‫خۆی بسه‌پێنێت‪.‬‬ ‫لێنین گوتاربێژێكی مه‌زن‌و موجادیلێكی‬ ‫ب�� ‌ه ت��وان��ای��ه‌‪ ،‬ئ��ه‌و هیچ ك��ات ب���اوه‌ڕی ب ‌ه‬ ‫بێالیه‌نی ی��ان الی��ه‌ن��ی ناوه‌ندێتی نییه‌‪،‬‬ ‫هاوخه‌باته‌كانی ده‌بێت ل ‌ه گه‌ڵیدا بن یان‬ ‫ده‌ب��ن�� ‌ه دوژم���ن‪ ،‬بۆی ‌ه ل�� ‌ه ژێ��ر دروشمی‬ ‫شۆڕشدا زۆر ب ‌ه ئاسانی هه‌زاران كه‌سی‬ ‫كوشت‌و بڕ كرد‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه س���اڵ���ی ‪١٩٠٥‬دا ب��ه‌ل��ش��ه‌ف��ی��ی�� ‌هك��ان‬ ‫راپ��ه‌ڕی��ن��ێ��ك��ی گ����ه‌وره‌ی����ان ئ��ه‌ن��ج��ام��دا‪،‬‬ ‫تروتسكی ل��ه‌و راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌دا ش��اره‌زای��ی‌و‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪168‬‬

‫توانایی سه‌ركردایه‌تی خ��ۆی سه‌لماند‪.‬‬ ‫شۆڕشگێڕه‌كان ل ‌ه كانوونی دووه‌م��ه‌و ‌ه‬ ‫تا كانوونی یه‌كه‌می ‪١٩٠٥‬دا ده‌ستییان‬ ‫گرت ب ‌ه سه‌ر پترسبۆرگدا‪ ،‬حكومه‌تێكی‬ ‫كۆمۆنیستییان تیادا دامه‌زراند‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ئ��اك��ام��ی ل���ێ���ك���ت���رازان‌و ن��اك��ۆك��ی��ی�� ‌ه‬ ‫ناوخۆییه‌كان زۆرب��ه‌ی شۆڕشگێڕه‌كان‬ ‫ب���ه‌ش���داری ئ���ه‌و راپ��ه‌ڕی��ن��ه‌ی��ان ن��ه‌ك��رد‪،‬‬ ‫ب��گ��ر ‌ه ن��اڕاس��ت��ه‌وخ��ۆ ل�� ‌ه الی���ه‌ن لێنین‌و‬ ‫هاوڕێكانییه‌و ‌ه دژایه‌تی ده‌ك��را‪ .‬هاوكات‬ ‫ئه‌و ئه‌زموون ‌ه بۆ ترۆتسكی خۆراكێكی‬ ‫تاڵ بوو‪ ،‬ئه‌و گله‌یی ل ‌ه هاوبیرو هاوڕێكانی‬ ‫هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ر ئه‌و كات بڕیاریدا بچێت ‌ه‬ ‫ریزی به‌لشه‌فییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه كانوونی دووه‌م���ی ‪١٩٠٥‬دا ئه‌وكات‬ ‫رووسیا ل ‌ه ش��ه‌ڕدا بوو له‌گه‌ڵ ژاپۆندا‪،‬‬ ‫ش���ۆڕش‌و ك����رده‌و ‌ه تیرۆریستییه‌كانی‬ ‫مه‌نشه‌فییه‌كان رێگای شه‌مه‌نده‌فه‌ره‌كانی‬ ‫ب��ڕی‪ ،‬ن��ه‌ت��وان��را خ���ۆراك‌و پێداویستیی ‌ه‬ ‫جه‌نگییه‌كان ل ‌ه خۆرهه‌اڵته‌و ‌ه بگه‌یه‌نرێت ‌ه‬ ‫خۆرئاوا‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ‪ ١٦‬ك��ان��وون��ی ی��ه‌ك��ه‌م��ی ‪١٩٠٥‬دا‬ ‫هێزه‌كانی سوپا ترۆتسكی‌و سێ سه‌د‬ ‫ئ��ه‌ن��دام��ی ح��ك��وم��ه‌ت�� ‌ه ش��ۆڕش��گ��ێ��ڕ ‌هك��ه‌ی‬ ‫ده‌ستگیر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه س��اڵ��ی ‪١٩٠٧‬دا‪ ،‬ل��� ‌ه ك��ۆن��ف��ران��س��ی‬ ‫پێنجه‌می پارتی كرێكارانی سۆسیالیست‬ ‫دیموكراتی رووس��ی ل ‌ه له‌نده‌ن به‌سترا‪،‬‬ ‫له‌م كۆنفرانسه‌دا به‌لشه‌فییه‌كان ب ‌ه نه‌وه‌دو‬ ‫یه‌ک ئه‌ندام‪ ،‬مه‌نشه‌فییه‌كان ب ‌ه هه‌شتاو نۆ‬

‫ئه‌ندام به‌شداربوون‪.‬‬ ‫ل��ه‌م كۆنفرانسه‌دا ب��ه‌ش��دارب��ووان داوای‬ ‫دیراسه‌‌و لێكۆڵینه‌وه‌یان ل ‌ه راپه‌ڕینه‌كانی‬ ‫ساڵی ‪١٩٠٥‬دا كرد؛ لێنین هۆكاری ئه‌و‬ ‫شكسته‌ی خست ‌ه ئه‌ستۆی سه‌ركرده‌كانی‬ ‫مه‌نشه‌فیك‪ ،‬به‌وه‌ی ئه‌وان ب ‌ه ته‌نها ئه‌و‬ ‫كاره‌یان ئه‌نجام داوه‌‪ ،‬بۆی ‌ه هاوكاری‌و‬ ‫به‌شداری الیه‌نه‌كانی ‌تر زۆر سنووردار‬ ‫بووه‌‪.‬‬ ‫ه��ه‌روه‌ه��ا م��ارت��ۆف‪ ،‬لێنین‌و هاوڕێكانی‬ ‫تۆمه‌تبار كرد ب��ه‌وه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه مه‌به‌ست‬ ‫كه‌مته‌رخه‌مییان ل ‌ه ناردنی هاوكاری‌و‬ ‫یارمه‌تی كردووه‌‪ .‬له‌و كۆنفرانسه‌دا لێنین‬ ‫داوای یه‌كخستنی گوتارو هه‌ڵوێست‌و‬ ‫بڕیارو كاره‌كانیانی كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م رووداو ‌ه سه‌ره‌تای قۆناغیكی نوێ بوو‬ ‫بۆ ده‌سه‌اڵتی قه‌یسه‌رو شۆڕشگێڕه‌كان‪،‬‬ ‫وه‌ك ش���ۆڕش���گ���ێ���ڕه‌ك���ان پ���رۆس���ه‌ی‬ ‫پاككردنه‌وه‌ی ناوخۆییان وه‌الناو كاریان‬ ‫بۆ یه‌كخستنی هه‌موو تواناكانیان كرد‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌رانبه‌ریشدا ده‌سه‌اڵتی حكومه‌ت ل ‌ه‬ ‫خراپی ب��ارودۆخ��ی خه‌ڵك‌و ترسه‌كانی‬ ‫هه‌ڵگیرسانی شۆڕش به‌ خه‌به‌ر هات‪.‬‬ ‫ب��ۆ ڕووب����ه‌ڕوو ب��وون��ه‌وه‌ی ئ��ه‌م ت��رس‌و‬ ‫گرفته‌‪ ،‬قه‌یسه‌ر پرۆسه‌یه‌كی به‌رفراوانی‬ ‫ریفۆڕمی داڕش��ت��ه‌وه‌‪ ،‬هاوكات پیاوێكی‬ ‫ره‌وشتبه‌رزو ده‌ستپاك‌و ژیری ب ‌ه ناوی‬ ‫ستولیبن‪ ،‬ك ‌ه ئ��ه‌و ك��ات پله‌ی وه‌زی��ری‬ ‫هه‌بوو ل ‌ه حكومه‌ته‌كه‌ی كرد ‌ه سه‌رۆكی‬ ‫ئه‌و پڕۆسه‌یه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم ل ‌ه ساڵی ‪١٩١١‬دا‪،‬‬

‫ك ‌ه پڕۆسه‌كانی ریفۆڕم چه‌ند هه‌نگاوێكی‬ ‫زۆر گرنگ‌و گه‌وره‌ی نابوو‪ ،‬ستولیبن ل ‌ه‬ ‫شه‌وێكی تاریكدا تیرۆر ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪١٩١٢‬دا پڕۆسه‌كانی ریفۆرم‬ ‫جارێكی ‌تر ده‌ستپێده‌كاته‌وه‌‪ ،‬چه‌ندین‬ ‫یاساو ئیجرائاتی زۆر گرنگ داده‌هێنن‬ ‫له‌وانه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ـ�����ـ ده‌رك�����ردن�����ی ی����اس����ای دڵ��ن��ی��ی��ای‬ ‫ك��رێ��ك��اران‪ ،‬ق���ه‌ره‌ب���ووی ك��رێ��ك��اران ل ‌ه‬ ‫كاتی نه‌خۆشكه‌وتنی‪ ،‬یان روودانی هه‌ر‬ ‫كاره‌ساتێك‌و پێدانی موچ ‌ه ب ‌ه رێژه‌ی سێ‬ ‫له‌ سه‌ر چواری موچه‌ی ئاساییان‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ رێگا درا ب ‌ه باڵوكراوه‌و رۆژنامه‌كانی‬ ‫بزووتنه‌و ‌ه شۆڕشگێڕه‌كان‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئازادی‬ ‫كاربكه‌ن‌و شه‌رعیه‌تییان پێ بدرێت‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ فراوانكردنی قوتابخانه‌ حكومییه‌كان‪.‬‬ ‫‪٤‬ـ����ـ چ���اوخ���ش���ان���دن���ه‌وه‌ ب���ه‌ ی��اس��اك��ان��ی‬ ‫ه���ه‌ڵ���ب���ژاردن‌و زی��ات��ر رێ��گ��اخ��ۆش��ك��ردن‬ ‫ب��ۆ ئ���ازادی خه‌باتی سیاسی‌و ئ��ازادی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ب��ژاردن��ی ن��وێ��ن��ه‌ر ‌هك��ان��ی خ��ه‌ڵ��ك بۆ‬ ‫حكومه‌ت‌و په‌رله‌مان‪.‬‬ ‫‪٥‬ـ��ـ ل ‌ه ساڵی ‪١٩١٣‬دا قه‌یسه‌ر بڕیاری‬ ‫لێبووردنی گشتی بۆ سه‌رجه‌م زیندانیی ‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان به‌خشی‪ ،‬به‌م بڕیار ‌ه هه‌موو‬ ‫شۆڕشگێڕه‌كان ئازاد كران‌و ئه‌وانه‌ی ل ‌ه‬ ‫مه‌نفاكانی سیبریا توندكرابوون گه‌ڕانه‌و ‌ه‬ ‫شاره‌كانی خۆیان‪.‬‬ ‫‪٧‬ــ ل ‌ه نێوان ‪ ١٩٠٧‬تا ‪١٩١٤‬دا‪ ،‬ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ته‌نیا ‪ ٧‬ساڵداو ل ‌ه ژێر كاریگه‌ریی یاساكانی‬ ‫ستالین بۆ ریفۆرمی كشتوكاڵیی‪ ،‬دوو‬ ‫ملیۆن جووتیار ل ‌ه گونده‌كانیان بوون ب ‌ه‬

‫‪169‬‬

‫خاوه‌ن زه‌ویی خۆیان‪.‬‬ ‫‪٨‬ــ ل ‌ه ساڵی ‪١٩١٦‬دا ژماری سودمه‌ندان‬ ‫ل ‌ه یاساكانی ستۆلیبن‪ ،‬گه‌یشت ‌ه ‪٦٢٠٠٠٠٠‬‬ ‫كه‌س‪.‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌م ریفۆرم‌و چاكسازییانه‌ی‬ ‫حكومه‌ت‪ ،‬ب ‌ه ت��ه‌واوی شۆڕشگێڕه‌كانی‬ ‫س��ه‌غ��ڵ��ه‌ت ك���ردب���وو‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه لێنین پێی‬ ‫واب��وو‪ :‬ده‌بێت شۆڕشگێڕان خێرا بكه‌ن‬ ‫ل ‌ه به‌رجه‌سته‌كردنی ش��ۆڕش ئه‌گه‌ر نا‪،‬‬ ‫پرۆسه‌ی ریفۆرم بۆ هه‌تا هه‌تای ‌ه شۆڕش‌و‬ ‫كوده‌تا له‌ بیری خه‌ڵك ده‌باته‌وه‌‪.‬‬ ‫لێنین پێی وا بوو ئه‌گه‌ر شۆڕش ته‌نیا بۆ‬ ‫یه‌ك ده‌یه‌ی ‌تر دوابخرێت ئه‌وا‪ ،‬شۆڕش‬ ‫كۆی جووتیاران له‌ ده‌ست ده‌دات‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ساڵی ‪١٩١٧‬دا كاتێك لێنین داوای‬ ‫ل ‌ه جووتیاران كرد‪ ،‬ك ‌ه ده‌ست ب ‌ه سه‌ر‬ ‫زه‌وی‌و زاره‌كانی گونددا بگرن‪ ،‬ئه‌و كات‬ ‫سێ ل ‌ه سه‌ر چواری ئه‌و زه‌ویان ‌ه موڵكی‬ ‫جووتیاران خۆیان بوو‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه واقیعدا گرفتی گ���ه‌وره‌ی قه‌یسه‌رو‬ ‫ح��ك��وم��ه‌ت��ه‌ك��ه‌ی‌و ه���ۆك���اری س��ه‌ره‌ك��ی‬ ‫رووخانه‌كه‌ی دوو خاڵ بوو‪ :‬یه‌كه‌میان‪،‬‬ ‫ه���ۆك���اری ش����ه‌ڕی ژاپ�����ۆن‌و ك��وژران��ی‬ ‫هه‌زاران كه‌س‌و باڵوبوونه‌وه‌ی برسێتی‌و‬ ‫ه������ه‌ژاری ل��� ‌ه ئ��اك��ام��ی ئ����ه‌و ش�����ه‌ڕه‌دا‪.‬‬ ‫دووه‌م��ی��ان ئه‌فسانه‌ی راسپۆتین ب��وو‪،‬‬ ‫راسپۆتین چیرۆكه‌كه‌ی زیاتر ل ‌ه ئه‌فسان ‌ه‬ ‫ده‌چێت نه‌ك واقیع‪ ،‬به‌اڵم كۆی سه‌رچاو ‌ه‬ ‫مێژووییه‌كان جه‌خت ل ‌ه سه‌ر واقیعییه‌تی‬ ‫ئه‌و كاره‌سات‌و رووداوه‌ ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫راس��پ��ۆت��ی��ن‪ ،‬ئ���ه‌و ق��ه‌ش��ه‌ی��ه‌ی خ��اوه‌ن��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪170‬‬

‫هێزێكی پاراسایكۆلۆجی به‌هێز ب��وو‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه كه‌نیسه‌یه‌كی ب��چ��ووك��دا نه‌خۆشی‪،‬‬ ‫ی ل ‌ه رێگای ب��اوه‌ڕه‌و ‌ه‬ ‫به‌هێزی رۆحیان ‌‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌كرد‪ .‬كاتێك هه‌واڵی توانای‬ ‫ئه‌م قه‌شه‌ی ‌ه ده‌گات ‌ه كۆشكی قه‌یسه‌ری‌‪،‬‬ ‫ش���اژن ده‌ك��ه‌وێ��ت�� ‌ه ه���ه‌واڵ پ��رس��ی��ن‌و ب ‌ه‬ ‫دواداچ��وون‪ ،‬نهێنی ئه‌م گه‌ڕانه‌ی شاژن‬ ‫الی خه‌ڵكی رووس��ی��ا ش���اراو ‌ه ب��وو‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫راستیدا خێزانه‌كه‌ی قه‌یسه‌ر ب ‌ه ره‌چه‌ڵه‌ك‬ ‫ئه‌ڵمانی بوو‪ ،‬خاوه‌نی چوار كچ‌و كوڕێك‬ ‫بوو‪ ،‬ئه‌وه‌ی خه‌ڵك نه‌یده‌زانی‪ ،‬جێنشین‌و‬ ‫قه‌یسه‌ری ئایند ‌ه كوڕ ‌ه بچووكی قه‌یسه‌ر‬ ‫هه‌ر ل ‌ه منداڵییه‌و ‌ه گیرۆده‌ی نه‌خۆشی‬ ‫(هیمۆفیلیا) ب��وو‪ ،‬ئ��ه‌وك��ات چ��اره‌س��ه‌ری‬ ‫ئ��ه‌م نه‌خۆشیی ‌ه ب�� ‌ه زان��س��ت��ی پزیشكی‬ ‫ئه‌سته‌م بوو‪ ،‬بۆی ‌ه شاژن بۆ چاره‌سه‌ری‬ ‫كوڕه‌كه‌ی په‌نای برده‌ به‌ر راسپۆتین‪.‬‬ ‫راس��پ��ۆت��ی��ن‪ ،‬پیاوێكی ف��ێ�ڵاوی‪ ،‬مێباز‪،‬‬ ‫هه‌واداری ژیانی رابواردن بوو‪ ،‬هه‌ڵگری‬ ‫نمه‌ك حه‌رامی‌و كۆمه‌ڵێك خه‌سڵه‌تبوو‪،‬‬ ‫ك ‌ه ته‌نیا ل ‌ه عه‌قڵ‌و جه‌سته‌ی شه‌یتاندا‬ ‫جێگای ده‌بووه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م قه‌شه‌ی ‌ه ل ‌ه كۆتاییدا ده‌چێت ‌ه كۆشك‌و‬ ‫ل��ه‌وێ��دا جێگیر ده‌ب��ێ��ت‪ ،‬رێ‌و ره‌س��م�� ‌ه‬ ‫ئایینییه‌كانی خ��ۆی ب�� ‌ه نهێنی ئه‌نجام‬ ‫ده‌دات‪ .‬ب����ه‌رده‌وام الیه‌نگیریی ل�� ‌ه ناو‬ ‫كۆشكدا زیاد ده‌كات‪ ،‬رێ‌و ره‌سمه‌كانی‬ ‫راسپۆتین ل ‌ه سه‌ر پره‌نسیپێكی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫خۆی بنیاد ده‌نرێت‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬رۆح ئازاد‬ ‫نابێت‌و رزگاری نابێت ئه‌گه‌ر دانه‌به‌زێت‬

‫بۆ نزمترین ئاسته‌كانی گوناه‌و تاوان!‬ ‫راس��پ��ۆت��ی��ن‪ ،‬ك�� ‌ه س��ه‌ر ب�� ‌ه نورانییه‌كان‬ ‫ب���وو ل�� ‌ه ك��ه‌ن��ی��س��ه‌ی ش��ی��ت��ان‪ ،‬ك���اری ل ‌ه‬ ‫سه‌ر دۆزینه‌وه‌و گه‌ڕان ب ‌ه دوای نهێنی‬ ‫سه‌ركرده‌و پیاوانی كۆشك‌و كه‌سایه‌تیی ‌ه‬ ‫ناوداره‌كان ده‌كرد‪ ،‬تا دواتر ئه‌و نهێنییان ‌ه‬ ‫وه‌ك ئامڕازێكی سووكایه‌تی پێكردن ل ‌ه‬ ‫ت‬ ‫دژی��ان به‌كار بهێنێت‌و ناچاریان بكا ‌‬ ‫خواست‌و بڕیاره‌كانی ئه‌م جێبه‌جێبكه‌ن‪.‬‬ ‫راسپۆتین ب�� ‌ه پشت به‌ستن ب�� ‌ه هێزی‬ ‫رۆحانی خ��ۆی‪ ،‬كاریگه‌ریی ت��ه‌واوی ل ‌ه‬ ‫سه‌ر شاژن هه‌بوو‪ .‬تا ئاستێك‪ ،‬ك ‌ه ده‌نگی‬ ‫ئه‌و ‌ه هه‌بوو په‌یوه‌ندی ناشه‌رعی ل ‌ه نێوان‬ ‫ئ��ه‌م‌و شاژندا هه‌یه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئه‌وه‌ی‬ ‫راسپۆتین ل ‌ه شاژنی ده‌ویست عه‌شق‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو وه‌ك ئامڕازێك بۆ گوشار‬ ‫خستن ‌ه س��ه‌ر قه‌یسه‌ر ب��ه‌ك��اری ده‌هێنا‪،‬‬ ‫ل ‌ه رێگای كۆنترۆڵكردنی قه‌یسه‌ریشه‌و ‌ه‬ ‫حوكمی روسیای ده‌كرد‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ساڵی ‪١٩١٥‬دا ل�� ‌ه گ��ه‌رم��ه‌ی ش��ه‌ڕی‬ ‫جیهانی ی��ه‌ك��ه‌م��دا‪ ،‬رووس��ی��ا زی��ات��ر ل ‌ه‬ ‫ملیۆن‌و نیوێك كوژراوو برینداری هه‌بوو‪،‬‬ ‫ل��ه‌م ك��ات��ه‌دا راسپۆتین ب ‌ه ن��او هه‌ڵگری‬ ‫ئ��ااڵی ئاشتی هه‌وڵیدا‪ ،‬ك ‌ه قه‌ناعه‌ت ب ‌ه‬ ‫قه‌یسه‌ر بهێنێت‪ ،‬تا هێزه‌كانی ل ‌ه ئه‌ڵمانیا‬ ‫بكشێنێته‌وه‌و رێككه‌وتنی ئاشتی له‌گه‌ڵدا‬ ‫ئه‌نجام بدات‪.‬‬ ‫كۆنترۆڵكردنی ئ��اش��ك��رای ق��ه‌ی��س��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫الی���ه‌ن راس��پ��ۆت��ی��ن��ه‌وه‌‪ ،‬ك��اری��گ��ه‌ری��ی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر ب��ڕی��اره‌ك��ان��ی حکومه‌تی روس��ی��او‬

‫‪171‬‬

‫خێزانه‌كه‌ی قه‌یسه‌ر هه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه نه‌ك‬ ‫ب ‌ه ته‌نیا خه‌ڵكی روسیا‪ ،‬بگر ‌ه زۆرب��ه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی واڵتانی ده‌ره‌وه‌ش��ی تووشی‬ ‫ترس‌و دڵه‌ڕاوكێ كردبوو‪ ،‬هه‌ر بۆی ‌ه جگ ‌ه‬ ‫ل ‌ه كه‌سانی نزیك ل ‌ه قه‌یسه‌ر‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه‬ ‫ده‌زگ��ا سیخوڕییه‌كانی واڵت�� ‌ه مه‌زنه‌كان‬ ‫كه‌وتن ‌ه لێكۆڵینه‌وه‌‌و ب���ه‌دواداچ���ون بۆ‬ ‫تێگه‌یشتن ل ‌ه ئه‌م كه‌سایه‌تییه‌‪ ،‬به‌اڵم دواتر‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن كه‌سێكی نزیك ل ‌ه قه‌یسه‌ره‌و ‌ه‬ ‫ده‌كوژرێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ان��وون��ی دووه‌م���ی س��اڵ��ی ‪١٩١٧‬دا‪،‬‬ ‫ژم���������اره‌ی ق���ورب���ان���ی���ی���ان���ی س���وپ���ای‬ ‫ئ��ی��م��پ��رات��ۆری��ی��ه‌ت��ی روس���ی س��ێ ملیۆن‬ ‫قوربانی له‌ شه‌ڕی ده‌ره‌كیدا تۆماركرد‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م قوربانییانه‌‌و برسێتی‌و ه��ه‌ژاری‌و‬ ‫ده‌رهاویشته‌كانی ش��ه‌ڕ‪ ،‬بارێكی زۆر‬ ‫خراپی دروستكردبوو‪ ،‬خه‌ڵكی ب ‌ه گشتی‬ ‫تووشی ب��ێ��زاری‌و ن��اڕه‌زای��ی بووبوون‪،‬‬ ‫ئ��ه‌و كات ‌ه لێنین‌و م��ارت��ۆف ل ‌ه سویسرا‬ ‫ب��وون‪ ،‬ئه‌و واڵت��ه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه نێو بێالیه‌ن‬ ‫بوو‪ ،‬پێگه‌و النكه‌ی هه‌موو نه‌خشه‌و پالن ‌ه‬ ‫جیهانییه‌كان ب��وو‪ .‬ئ��ه‌وك��ات ترۆتسكی‬ ‫سه‌رقاڵی رێكخستنی سه‌دان شۆڕشگێڕ‬ ‫بوو ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا‪ .‬سه‌ركرد ‌ه مه‌یدانییه‌كانی‬ ‫مه‌نشه‌فیكیش ل�� ‌ه ن��او واڵت���دا سه‌رقاڵی‬ ‫چ��االك��ی سیاسی‌و لێدانی جومگه‌كانی‬ ‫حكومه‌ت بوون‪.‬‬ ‫ل ‌ه تشرینی دووه‌می ‪١٩١٧‬دا ب ‌ه رابه‌رایه‌تی‬ ‫لێنین‌و شۆڕشگێڕ ‌ه سۆسیالیسته‌كان‬ ‫توانییان‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی قه‌یسه‌ر بڕوخێنن‌و‬

‫ح��ك��وم��ه‌ت��ێ��ك��ی ك���ۆم���اری سۆسیالستی‬ ‫دابمه‌زرێنن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر‬ ‫بناغه‌ی دامه‌زراندنی سیستمی دوو‬ ‫جه‌مسه‌ریی‬ ‫ب�� ‌ه سه‌ركه‌وتنی ش��ۆڕش��ی ئۆكتۆبه‌رو‬ ‫گ��رت��ن��ه‌ ده‌س���ت���ی ده‌س������ه‌اڵت ل��� ‌ه الی���ه‌ن‬ ‫به‌لشه‌فیه‌كانه‌وه‌‪ ،‬گۆڕان ته‌نیا ل ‌ه سیستمی‬ ‫س��ی��اس��ی واڵت����دا رووی ن����ه‌دا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫تێکڕای مۆدێلی حوكمڕانی‌و شێوازی‬ ‫ڵ پرنسیپه‌كانیش‬ ‫ب��ه‌رێ��وه‌ب��ردن‌و ع��ه‌ق�� ‌‬ ‫گۆڕانی گه‌وهه‌ریان به‌ سه‌ردا هات‪.‬‬ ‫وه‌ك ه��ه‌ر رژێ��م‌و سیستمێكی ئاسایی‪،‬‬ ‫ب��ه‌ل��ش��ه‌ف��ی��ه‌ك��ان س���ه‌ره‌ت���ا ك���اری���ان بۆ‬ ‫پته‌وكردنی جێ پێی خۆیان‌و به‌هێزكردنی‬ ‫س��ی��س��ت��م��ی ب����ه‌رگ����ری‌و م���ان���ه‌و ‌ه ك���رد‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئ��ه‌وه‌ی شۆڕشه‌كه‌یان شۆڕش‌و‬ ‫كوده‌تایه‌كی كرێكاری ب��وو‪ .‬ب���ه‌اڵم‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫س��ه‌رك��رده‌ك��ان��ی ئ��ه‌و ش��ۆڕش�� ‌ه ل�� ‌ه چینی‬ ‫كرێكار ب��وون‪ ،‬ن ‌ه كرێكارانیش ئاماده‌ی‬ ‫ئ��ه‌و ش��ۆڕش�� ‌ه ب���وون‪ ،‬به‌ڵكو زۆرب���ه‌ی‬ ‫ی كرێكاره‌كان‬ ‫ه��ه‌ر ‌ه زۆری س��ه‌رك��رد ‌‬ ‫سه‌ر ب ‌ه تووێژی ئه‌رستۆکرات بوون‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫پایه‌‌و پێگه‌یه‌كی پته‌وو به‌هێزیان ل ‌ه ناو‬ ‫كرێكاراندا هه‌بوو ن ‌ه ئازارو ماندوویه‌تی‬ ‫ك��رێ��ك��اری��ی��ان چ��ه‌ش��ت��ب��وو‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م‬ ‫هه‌نگاوی به‌لشه‌فیه‌كان دام��ه‌زران��دن‌و‬ ‫به‌هێزكردنی پایه‌و بناغه‌ی خۆیان بوو ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪172‬‬

‫نێو كرێكارانی مۆسكۆو لێنینگراد دا‪.‬‬ ‫ب ‌ه هۆی واقعی دواكه‌وتووی ئه‌و كاته‌ی‬ ‫روسیا‪ ،‬جگ ‌ه له‌وه‌ی به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری‬ ‫كه‌سابه‌تی ئه‌و واڵت ‌ه ل ‌ه سه‌ر كشتوكاڵ‌و‬ ‫مه‌رو مااڵت بوو خه‌ڵكه‌كه‌شی ب ‌ه زۆریی‬ ‫جووتیار بوون‪ ،‬كرێكارانیشی ل ‌ه رووی‬ ‫سروشتی ك��ارك��ردن��ه‌و ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی ل ‌ه‬ ‫جووتیاران‌و پیشه‌وه‌رانه‌و ‌ه نزیكبوون‬ ‫ئه‌وه‌ند ‌ه ل ‌ه سروشتی كرێكاری واڵتانی‬ ‫سه‌رمایه‌داره‌و نزیك نه‌بوون‪ ،‬وات ‌ه وه‌ك‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ماركسیزم باسی لێو ‌ه ده‌ك��ات‬ ‫نزیك نه‌بوون‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ئ���ه‌م كێشه‌ی ‌ه ب��ۆ ت��ی��ۆری‬ ‫ماركسی‌و ب ‌ه پێی ته‌علیماته‌كانی ماركس‬ ‫ــ ئه‌نجلس كێشه‌یه‌كی رۆتین‌و رواڵه‌تی‬ ‫نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو كێشه‌یه‌كی ستراكچه‌ریی‌و‬ ‫گه‌وهه‌ریی بوو‪.‬‬ ‫لێنین هه‌ر زوو دركی به‌م كێشه‌ی ‌ه كرد‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ب ‌ه ئاشكرا دانی ب ‌ه بوونی‬ ‫ئه‌م قه‌یرانه‌دا نه‌ده‌نا‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ب ‌ه وردی بۆ‬ ‫چاره‌سه‌ر ده‌گ��ه‌ڕا‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر ئه‌و‬ ‫چاره‌سه‌ر ‌ه ده‌رچوونیش بێت ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫تعالیمی ماركسیزم‪ .‬به‌لشه‌فیه‌كان دوای‬ ‫ئ���ه‌وه‌ی ئ��ه‌وه‌ی��ان ال ب��وو ب�� ‌ه یه‌قین‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ئه‌و قاڵب‌و به‌رگه‌ی ئه‌وان بۆ روسیایان‬ ‫هێناو ‌ه ب ‌ه به‌رگی ئ��ه‌م گ��ه‌ل‌و نه‌ته‌وه‌ی ‌ه‬ ‫ن��اك��ات‪ ،‬كه‌وتن ‌ه ب���ه‌رده‌م ب��ڕی��ارو دوور‬ ‫رییانێكی ت��رس��ن��اك‪ ،‬ده‌ب���وو رێگایه‌ك‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪ ،‬رووخ��ان‪ ،‬یان به‌رگریكردن‌و‬ ‫هه‌وڵی م��ان��ه‌وه‌‪ ،‬به‌هه‌ر ن��رخ‌و به‌هایه‌ك‬

‫بێت‪ ،‬پێموابێت دووه‌میان هه‌ڵبژارد‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫بۆ به‌رگریكردن ل ‌ه سیستمی سۆسیالستی‬ ‫لێنین س��وپ��ای س����ووری دام���ه‌زران���دو‬ ‫هاوڕێی دێرین‌و جێ متمانه‌ی ترۆتسكی‬ ‫كرده‌ سه‌رۆكی ئه‌و سوپایه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه روویه‌كی تره‌وه‌‪ ،‬لێنین كاری بۆ گۆڕینی‬ ‫سروشتی كۆمه‌ڵگای روسی ده‌كرد‪ .‬له‌م‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی��ه‌دا ساڵی ‪ 1918‬بڕیاریدا‬ ‫ب�� ‌ه م��وس��اده‌ره‌ك��ردن��ی ه��ه‌م��وو زه‌وی‌و‬ ‫موڵكێكی جووتیاران تا ئه‌و پێناسه‌یان‬ ‫ب ‌ه به‌ردا بكات‪ ،‬ك ‌ه ده‌ڵێت‪ :‬كرێكاران جگ ‌ه‬ ‫ی تر نین‪.‬‬ ‫ل ‌ه هێزی بازویان خاوه‌نی هیچ ‌‬ ‫له‌م پرۆسه‌یه‌دا وات ‌ه ل ‌ه پرۆسه‌ی گۆڕینی‬ ‫ج��ووت��ی��ار ب��ۆ ك��رێ��ك��ار ل�� ‌ه ك��ارگ��ه‌ك��ان��ی‬ ‫ده‌س����ه‌اڵت����دا ل���ێ���ره‌و ‌ه چ����وو ‌ه ق��ۆن��اغ��ی‬ ‫پراكتیزه‌كردن‌و ئه‌نجامدانه‌وه‌‪ ،‬الی لێنین‬ ‫ئه‌م ستراتیج ‌ه چاره‌نووسساز بوو‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫هه‌ر ناڕه‌زایی‌و رووبه‌روو بوونه‌وه‌یه‌ك‪،‬‬ ‫زۆر ب ‌ه توندیی‌و بێ به‌زه‌ییانه‌ وه‌اڵمی‬ ‫ده‌درای��������ه‌وه‌‪ .‬ل��� ‌ه ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ی ئ��ه‌م‬ ‫پرۆسه‌یه‌دا ده‌یان ملیۆن كه‌س بوون ب ‌ه‬ ‫قوربانی‌و زیانی گیانی‌و ماڵییان لێكه‌وت‪،‬‬ ‫به‌رهه‌ڵستكاران ب ‌ه كوشتن‌و به‌ندكردن‌و‬ ‫دوورخستنه‌وه‌و ئه‌شكه‌نجه‌دان وه‌اڵم‬ ‫ده‌دران��ه‌وه‌‪ .‬ده‌رهاویشته‌ی ئه‌م گۆڕان‌و‬ ‫داهێنان ‌ه برسێتی‌و هه‌ژاری‌و قات‌و قڕییه‌ك‬ ‫ب���وو‪ ،‬ك�� ‌ه ل�� ‌ه هیچ ده‌وران‌و زه‌مانێكی‬ ‫پێشوودا روس��ه‌ك��ان نه‌یان بینیبوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫وێناكردنی ئه‌م واقعه‌دا ئه‌دیب‌و رۆمان‬ ‫نووسی گه‌وره‌ی روسیا مه‌كسیم گۆرگی‬

‫‪173‬‬

‫ده‌ڵێت‪ :‬به‌لشه‌فیه‌كان قێزه‌و‌ن‌ترین تاوان‌و‬ ‫غ���ه‌دری���ان ل�� ‌ه دژی گ��ه‌الن��ی ئ���ه‌م واڵت�� ‌ه‬ ‫ئه‌نجامدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ر ئه‌م واقعه‌‌و له‌م ساڵه‌دا حیزب‬ ‫كۆماری سۆسیالستی سۆفێتی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بناغه‌ی حوكمرانی كرێكاران ل ‌ه رێگای‬ ‫دام���ه‌زران���دن���ی ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی محه‌لیه‌و ‌ه‬ ‫دامه‌زراند‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه م��ان��گ��ی ئ������ازاری ‪ 1918‬ق��ه‌ی��س��ه‌ر‬ ‫ن��ی��ك��ۆاڵی دووه‌م ل�� ‌ه س���ه‌ر خ��واس��ت‌و‬ ‫داوای بنه‌ماڵه‌كه‌ی‌و دارو ده‌سته‌كه‌ی‪،‬‬ ‫ده‌ستبه‌رداری ده‌س��ه‌اڵت ده‌بێت‪ ،‬دواتر‬ ‫ل ‌ه الیه‌ن به‌لشه‌فیه‌كانه‌و ‌ه خۆی‌و تێکڕای‬ ‫خێزانه‌كه‌ی گوله‌باران ده‌كرێن‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه ئ��اك��ام��ی ك���وش���ت‌و ب���ڕی���ی‌و ق���ات‌و‬ ‫قڕییه‌كانی به‌لشه‌فیه‌کان شه‌ڕی ناوخۆ‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1921‬ل ‌ه دوای‬ ‫كۆتایی ئ��ه‌م ش���ه‌ڕه‌‪ ،‬لێنین كۆتایی ب ‌ه‬ ‫هه‌موو نه‌یارو دوژمنانی دێنێت‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ب�� ‌ه بارێكی ت��ردا به‌لشه‌فیه‌كان كه‌وتن ‌ه‬ ‫بارێكه‌و ‌ه بۆ خۆیان ب��وون ب ‌ه دوژم��ن‌و‬ ‫به‌ره‌ی دژ ب ‌ه كرێكاران‌و جووتیاران‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1923‬یه‌كێتی كۆمارییه‌كانی‬ ‫سۆفێتی سۆسیالست ب�� ‌ه چ���وار واڵت‬ ‫(روسیا‪ ،‬ئۆكرانیا‪ ،‬بیلالروسیا‪ ،‬قه‌وقاس)‬ ‫دام��ه‌زرا‪ ،‬به‌اڵم دواتر ئه‌م یه‌كێتی ‌ه پازد ‌ه‬ ‫واڵت ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا به‌لشه‌فیه‌كان ب��ری��اری‬ ‫داخستنی سه‌رجه‌م حیزب ‌ه سیاسیه‌كانی‬ ‫تر ده‌ده‌ن‪ ،‬ل ‌ه راستیدا ئه‌م بڕیار ‌ه قۆناغی‬

‫یه‌كه‌می پراكتیزه‌كردنی سیستمی تاك‬ ‫حیزبی‌و مۆدێلی حوكمرانی سۆفێتی بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1924‬لێنین ماڵ ئاوایی ل ‌ه ژیان‬ ‫ده‌ك��ات‌و كۆتایی ب ‌ه م��اوه‌ی حوكمرانی‬ ‫دێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه شیكاركردن‌و لێكۆڵینه‌و ‌ه ل ‌ه ماوه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی لێنیندا‪ ،‬ل ‌ه نێوان ساڵی ‪1917‬‬ ‫تا ‪ 1924‬روسیا ب ‌ه سێ قۆناغی جیاوازدا‬ ‫تێپه‌ڕیوه‌‪:‬‬ ‫‪١‬ــ شۆرشی ئۆكتۆبه‌ر ‪1917‬و كۆتایی‬ ‫نه‌یارانی سۆسیالستی‌و پاشماوه‌كانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی قه‌یسه‌ر‪.‬‬ ‫‪٢‬ـ���ـ ش���ه‌ری ن��ێ��وان ك��ۆم��ه‌ن��ی��زم‌و چه‌پی‬ ‫كرێكاری‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ قۆناغی به‌رجه‌سته‌كردنی سیاسه‌تی‬ ‫نیب‪.‬‬ ‫ك���ۆی ئ���ه‌م س��ێ ق��ۆن��اغ�� ‌ه ل�� ‌ه گ��ه‌وه��ه‌ردا‬ ‫پ��ه‌ڕی��ن��ه‌وه‌ی ده‌س��ه‌اڵت��ی به‌لشه‌فیه‌كان‬ ‫بوو ل ‌ه قۆناغی لیبرالییه‌و ‌ه بۆ قۆناغی‬ ‫ئۆتۆكراتی‪.‬‬ ‫بۆلشڤیکه‌کان ب ‌ه گرتن ‌ه ده‌ستی ده‌سه‌اڵت‬ ‫وا خۆیان ده‌رخست‪ ،‬ك ‌ه ئه‌مان جێگره‌وه‌ی‬ ‫ئۆرستوكراته‌كانن‌و نوێنه‌رو پێشه‌وای‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ن‪ ،‬ئ��ه‌م��ان ب��ۆ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ی‬ ‫كرێكاران‌و جووتیاران دروستبوون‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل ‌ه راستیدا ئه‌م دروشم‌و پڕو پاگه‌ندانه‌ی‬ ‫لێنین‌و هاوڕێكانی له‌گه‌ڵ كرده‌و ‌ه توندو‬ ‫تیژییه‌كانیان دژ ب ‌ه كرێكارو جووتیاران‬ ‫به‌ر یه‌ك كه‌وتن یان پێكدادان ل ‌ه نێوان‬ ‫دورش�����م‌و واق���ع���دا دروس���ت���ب���وو‪ ،‬بۆی ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪174‬‬

‫ئ��ه‌وه‌ن��ده‌ی پێنه‌چوو ب��ه‌ره‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سۆسیالستی بۆ خۆیان بوون ب ‌ه دوژمنی‬ ‫كرێكاران‌و جووتیاران‪.‬‬ ‫ل���ه‌م ب����ارودۆخ����ه‌داو ب��ۆ چ���اره‌س���ه‌ری‬ ‫ئ���ه‌م ق��ه‌ی��ران��ه‌ی ت��ێ��ی��ك��ه‌وت��ب��وون‪ ،‬لێنین‬ ‫ه��ی��چ رێ��گ��ای��ه‌ك��ی ل��� ‌ه ب����ه‌رده‌م����دا ن��ه‌م��ا‪،‬‬ ‫ج��گ�� ‌ه ل�� ‌ه ره‌ت���ك���ردن‌و پشتگوێخستنی‬ ‫یاسا مه‌وزوعییه‌كانی پێشكه‌وتن‪ ،‬له‌م‬ ‫ب��واره‌دا لێنین پێی واب��وو خێراكردن ل ‌ه‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی گ��ۆڕان��ی گه‌وهه‌ریی‬ ‫ل��ه‌ ه���ه‌ردوو ب���واری ك��رۆك��ی‌و رواڵ��ه‌ت��ی‬ ‫واقعی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬ئه‌و بار ‌ه ده‌خوڵقێنێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه بتوانرێت بناغه‌ی سۆسیالستیه‌كی‬ ‫راس��ت��ه‌ق��ی��ن�� ‌ه ل���ه‌و واڵت���� ‌ه دام��ه‌زرێ��ن��ێ��ت‪،‬‬ ‫ی تره‌و ‌ه پێی وابوو‬ ‫هاوكات ل ‌ه روویه‌ك ‌‬ ‫ب ‌ه به‌رگری ل ‌ه ده‌سه‌اڵتی سۆسیالستی‌و‬ ‫مانه‌و ‌ه ل ‌ه ده‌سه‌اڵت ئه‌و هه‌ل ‌ه ده‌رخسێت‪،‬‬ ‫ئه‌م شۆڕش ‌ه كاریگه‌ریی ل ‌ه سه‌ر چینی‬ ‫ك��رێ��ك��اران��ی خ���ۆرئ���اوا دروس����ت ب��ك��ات‪.‬‬ ‫كرێكاران ل ‌ه واڵت��ان��ی خۆیاندا شۆڕش‬ ‫ل��� ‌ه دژی ده‌س���ه‌اڵت���ی س���ه‌رم���ای���ه‌داری‬ ‫ئه‌نجام بده‌ن‌و حكومه‌تی سۆسیالیستی‬ ‫ل���ه‌و واڵت���ان���ه‌ش دام����ه‌زرێ����ت‪ .‬لێنین‌و‬ ‫ترۆتسكی تروسكای هیوای سه‌ركه‌وتنی‬ ‫س��ۆس��ی��ال��زم��ی��ان ل�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ری ش��ۆڕش��ی‬ ‫كرێكاری ل ‌ه واڵتانی خ��ۆرئ��اوا ده‌بینی‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه پێیان واب��وو ئه‌گه‌ر كرێكاران له‌و‬ ‫واڵتانه‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی ئه‌لمانیاو بریتانیاو‬ ‫فه‌ره‌نسا ــ چونكه گه‌شه‌ی سه‌رمایه‌داری‬ ‫له‌و واڵت��ان��ه‌دا كامڵ ببووــ به شۆڕشی‬

‫كرێكاری به‌رجه‌ست ‌ه بك ‌هن‌و ده‌س��ه‌اڵت‬ ‫بگرن ‌ه ده‌س���ت‪ ،‬ده‌ت��وان��ن ببن ‌ه پاڵپشتی‬ ‫شۆڕشی كرێكارانی روسیا‌و نه‌هێڵن ئه‌م‬ ‫ی‬ ‫ئه‌زموون ‌ه شكست بخوات‪ ،‬به‌و واته‌یه‌ ‌‬ ‫كرێكارانی خۆرئاوا سرووش ل ‌ه شۆڕشی‬ ‫روسیاو ‌ه وه‌رده‌گرن‌و ده‌گه‌ن ‌ه ده‌سه‌اڵت‌و‬ ‫دوات��ر ئ��ه‌وان ده‌بن ‌ه پاڵپشتی كرێكارانی‬ ‫روسیا‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه واق��ع��دا ئ��ه‌م خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی��ه‌ی لێنین‬ ‫وا ده‌رن���ه‌چ���وو‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ت��رۆت��س��ك��ی پێی‬ ‫واب����وو ده‌ب��ێ��ت روس��ی��ا ش���ه‌ر ل�� ‌ه دژی‬ ‫واڵتانی سه‌رمایه‌داری به‌رپا بكات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫ك��ات ك��رێ��ك��اران��ی ئ��ه‌و واڵت��ان�� ‌ه ل�� ‌ه دژی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی خۆیان راده‌په‌ڕن‌و پاڵپشتی‬ ‫ل ‌ه روسیا ده‌كه‌ن‪ ،‬چونك ‌ه به‌رژه‌وه‌ندییان‬ ‫له‌مه‌دایه‌‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬لێنین ئه‌مه‌ی پێ قبووڵ‬ ‫ن��ه‌ب��وو‪ .‬ب��ۆی�� ‌ه ب���اوه‌ڕی واب���وو منداڵێك‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌خۆشیش بێت‪ ،‬ناكرێت بیكه‌یت ‌ه‬ ‫قوربانیی منداڵێكی ساغ‪ ،‬ك ‌ه تا ئه‌مرۆ هیچ‬ ‫سیماو ئاماژه‌یه‌كی ده‌رنه‌كه‌وتووه‌‪.‬‬ ‫بێتوانایی ل ‌ه چاره‌سه‌ركردنی ئه‌م قه‌یرانه‌و‬ ‫بێتوانایی ل ‌ه ره‌تكردنی ناكۆكییه‌كانیان‬ ‫هۆكارێكی سه‌ره‌كی رووخانی یه‌كێتی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت ب����وو ل��� ‌ه ك��ۆت��ای��ی س����ه‌ده‌ی‬ ‫بیسته‌م‪ ،‬وات ‌ه دوای زیاتر ل ‌ه حه‌فتا ساڵ‬ ‫حوكمرانی‪ .‬ئه‌م ‌ه ب ‌ه ئاڕاسته‌ی سیاسه‌ت‌و‬ ‫ن‬ ‫بۆچوونه‌كانی لێنین‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ب ‌ه بۆچوو ‌‬ ‫تێڕوانینه‌كانی ترۆتسكی بكرای ‌ه ئاڕاسته‌ی‬ ‫مێژووی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‌و جه‌مسه‌ری‬ ‫سۆسیالستی به‌ شێوه‌یه‌كی‌تر بووایه‌‪.‬‬

‫‪175‬‬

‫لێنین ل ‌ه دیراسه‌كردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی‬ ‫ن���ێ���وان ج����ووت����ی����اران‌و ك���رێ���ك���اران‌و‬ ‫شیكاركردنی سروشتی هه‌ردوو تووێژ‪،‬‬ ‫گه‌یشت ‌ه ئ��ه‌و ب����اوه‌ڕه‌ی یه‌كگرتنه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌م دووان���� ‌ه ل�� ‌ه واق��ع��دا مومكین نییه‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه گ��ه‌وه��ه‌ردا ج��ووت��ی��اران پێویستیان‬ ‫ب��ه‌زه‌وی��ی��ه‌‪ .‬هیچ ب��ه‌رژه‌وه‌ن��دی��ه‌ك��ی��ان ل ‌ه‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی سۆسیالزمدا نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ب ‌ه پراكتیز ‌ه بوونی سۆسیالزم‌و‬ ‫كۆمه‌نیزم ئه‌مان زه‌وییه‌كانیان ل ‌ه ده‌ست‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ج��ووت��ی��اران‬ ‫ل�� ‌ه سروشتیاندا زی��ات��ر مه‌یلیان ب��ه‌الی‬ ‫سه‌رمایه‌داریدای ‌ه نه‌ك سۆسیالزم‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌قیقه‌ت ‌ه ل�� ‌ه پ��راك��ت��ی��زه‌ك��ردن��ی تیۆری‬ ‫ماركسیزم ل��ه‌م واڵت���ه‌‪ ،‬سه‌ركرده‌كانی‬ ‫بۆلشڤیک گ��ه‌ی��ان��ده ئ���ه‌و ب�����اوه‌ڕه‌ی ل ‌ه‬ ‫پێناو مانه‌وه‌‌و ره‌تكردنی قه‌یرانه‌كانیاندا‬ ‫ده‌بێت سروشتی جووتیاران بگۆڕن ب ‌ه‬ ‫كرێكاران‪ ،‬یان جووتیار بكه‌ن به‌ كرێكار‪.‬‬ ‫له‌م بارو دۆخه‌دا لێنین ده‌مرێت‌و واڵتێكی‬ ‫پڕ كاره‌سات‌و قه‌یران بۆ دوای خۆی ب ‌ه‬ ‫جێ ده‌هێڵێت‪ .‬ب ‌ه مردنی لێنین فه‌زایه‌ك ل ‌ه‬ ‫ترس‌و دڵه‌راوكێ‌و په‌ژار ‌ه كۆی خه‌ڵك‌و‬ ‫سه‌ركرده‌ به‌لشه‌فیه‌كان ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬‬ ‫كۆنفراسی ‪13‬ی حیزب ب ‌ه بێ لێنین ل ‌ه‬ ‫فه‌زایه‌كی پڕ ل ‌ه ترس‌و ناڕوونی به‌سترا‪،‬‬ ‫ل ‌ه نێو مشت‌و م��ڕی جیگره‌وه‌ی لێنین‬ ‫ل ‌ه پڕ بۆ یه‌كالییكردنه‌وه‌ی نیقاشه‌كان‬ ‫وه‌س��ی��ه‌ت��ن��ام��ه‌ی��ه‌ك��ی ل��ێ��ن��ی��ن ل��� ‌ه الی���ه‌ن‬ ‫ژنه‌كه‌ی لێنینه‌و ‌ه فه‌زای مشت‌و مڕه‌كان‬

‫ده‌برێت‌و كۆنفراسه‌ك ‌ه ده‌شه‌ڵقێنێت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫وه‌سێتنامه‌كه‌دا لێنین داوا ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ستالین‬ ‫ل�� ‌ه حیزب دوورب��خ��رێ��ت��ه‌وه‌‌و ترۆتسكی‬ ‫جێگره‌وه‌ی بێت‪ ،‬به‌م وه‌سێتنامه‌ی ‌ه فه‌زای‬ ‫كۆنفراسه‌ك ‌ه ب��ه‌ت��ه‌واوی تێك ده‌چێت‪،‬‬ ‫ستالین ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی خۆی‬ ‫راده‌گه‌یه‌نێت‪ ،‬بارودۆخی نێو كۆنفراس‬ ‫ئ��اڕاس��ت��ه‌ی ل��ێ��ك��ت��رازان‌و داب��ه‌ش��ب��وون‬ ‫وه‌رده‌گ��رێ��ت‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌ندامانی كۆنفراس‬ ‫ب��ڕی��ارده‌ده‌ن نامه‌كه‌ی لێنین پشتگوێ‬ ‫بخه‌ن‪ ،‬كۆنفراس ب ‌ه هه‌ڵبژاردن ستالین‬ ‫بۆ جێگره‌وه‌ی لێنین ده‌ستنیشان ده‌كات‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا ت��رۆت��س��ك��ی خ����اوه‌ن بیرو‬ ‫تێڕوانینێكی دیار بوو‪ ،‬زۆرینه‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫حیزب ش���اره‌زای بیرو تێڕوانینه‌كانی‬ ‫بوون‪ ،‬زۆر ل ‌ه سه‌ركرده‌كانی حیزب ل ‌ه‬ ‫بیرو تێڕوانین ‌ه رادیکاڵی‌و توندڕه‌وه‌کانی‬ ‫ده‌ترسان‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬وه‌ك ستالین له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫پیاوێكی بیرمه‌ندو نوسه‌ر نه‌بوو كه‌س‬ ‫نه‌یده‌زانی چۆن بیر ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬هاوكات‬ ‫به‌وه‌ی پێشتر هیچ پۆست‌و ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫نه‌گرتبوو ‌ه ده‌ست‪ ،‬كه‌س ئاشنای شێوازی‬ ‫ح��وك��م��ران��ی ئ��ه‌م��ی ن��ه‌ب��وو‪ .‬ل�� ‌ه راستیدا‬ ‫پیاوێكی توندڕه‌وو بێ ویژدان‌و خاوه‌ن‬ ‫سروشتێكی ره‌ق‌و بێ به‌زه‌یی بوو‪.‬‬ ‫ب ‌ه كۆتایی ده‌سه‌اڵتی لێنین‌و ترۆتسكی‪،‬‬ ‫ستالین لێبوردنێكی گشتی بۆ هه‌موو‬ ‫ئه‌و زیندانیی ‌ه سیاسیان ‌ه ده‌رك��رد‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫س��ه‌رده‌م��ی لێنین‌و ترۆتسكیدا زیندانی‬ ‫کرابوون‪ ،‬یان دوورخرابوونه‌وه‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪176‬‬

‫ب ‌ه ده‌ست به‌كاربوونی ستالین راسته‌وخۆ‬ ‫ب ‌ه ناوی ریفۆرمی سیاسی‌و ئابوورییه‌و ‌ه‬ ‫كه‌وت ‌ه ئه‌نجامدانی چه‌ندین گۆڕانكاری‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه كرۆكدا ته‌نیا بۆ به‌هێزكردنی پێگه‌‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆی بوو‪ ،‬ستالین ل ‌ه سه‌ره‌تادا‬ ‫ئه‌م گۆڕانانه‌ی ب ‌ه یاساو ده‌ستوور ئه‌نجام‬ ‫ده‌دا‪ ،‬بۆی ‌ه هه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه بریاریدا ب ‌ه‬ ‫نووسینه‌وه‌ی ده‌ستوورێكی نوێ‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رده‌م��ی ستالیندا زوڵ���م‌و زۆرو‬ ‫غ��ه‌درو نایه‌کسانی گه‌یشت ‌ه به‌رزترین‬ ‫ئ���اس���ت‪ ،‬س��ت��ال��ی��ن ل��� ‌ه پ��ێ��ن��او گه‌یشتن‬ ‫ب�� ‌ه س��ۆس��ی��ال��زم س��ڵ��ی ل�� ‌ه ه��ی��چ شتێك‬ ‫نه‌ده‌كرده‌وه‌‪ .‬له‌م قۆناغه‌دا به‌وه‌ی ستالین‬ ‫دركی ب ‌ه به‌ربه‌ستی ئایینی‌و پیاوانی خودا‬ ‫ك��ردب��وو‪ .‬بۆی ‌ه یه‌كه‌م قوربانی ده‌ستی‬ ‫پیاوان‌و دارو ده‌سته‌ی ستالین كه‌نیسه‌‌و‬ ‫شوێنه‌كانی خواپه‌رستی‌و قه‌شه‌‌و پیاوانی‬ ‫ئایینی ب ‌ه هه‌موو شێوه‌‌و ره‌نگێكیانه‌و ‌ه‬ ‫بوو‪ .‬هه‌ندێك جار پیاوانی ستالین ته‌نیا‬ ‫ب ‌ه كوشتنی قه‌شه‌‌و پیاوانی ئایینییه‌و ‌ه‬ ‫نه‌ده‌وه‌ستان‪ ،‬به‌ڵكو سه‌ریان ده‌بڕین‌و‬ ‫الشه‌كانیان ل ‌ه شوێن‌و جێگا گشتییه‌كان‬ ‫ب��ۆ ترساندنی خه‌ڵك ب��ۆ م���اوه‌ی چه‌ند‬ ‫رۆژێك هه‌ڵده‌واسی‪ .‬ب ‌ه هه‌زاران كه‌سی‬ ‫ئیماندارو خاوه‌ن باوه‌ڕ ئه‌وانه‌ی ئاماد ‌ه‬ ‫ن��ه‌ب��وون ده‌س��ت��ب��ه‌رداری بیرو ب��اوه‌ڕی‬ ‫ی ده‌ک��ران‌ ‌و ده‌برانه‬ ‫ئایینییان بن زیندان ‌‬ ‫دوورخراوگاکان‪ .‬ل ‌ه دوای ته‌نیا پێنج ساڵ‬ ‫ته‌نیا یه‌ك جێگای خواپه‌رستی‌و ئایینی‬ ‫نه‌مان‪ ،‬هه‌موویان دوای به‌تااڵن بردن‬

‫ده‌ته‌قێندرانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1928‬ترۆتسكی ب�� ‌ه ده‌س��ت‬ ‫ب ‌ه س��ه‌ری ه��ه‌واڵ��ه‌ی مه‌نفا ده‌ك��رێ��ت‪ ،‬ل ‌ه‬ ‫دوای ئه‌میشه‌و ‌ه هه‌رچی هه‌ڵگری بیرو‬ ‫تێروانینی ترۆتسكی بوو یان الیه‌نگری‬ ‫بوو‪ ،‬تومه‌تی خیانه‌تكارو دژ ب ‌ه شۆڕشی‬ ‫ده‌درای ‌ه پاڵ‌و هه‌نارده‌ی زیندانه‌كان‪ ،‬یان‬ ‫مه‌نفا ده‌كرا‪.‬‬ ‫ل��ه‌م س���ه‌رده‌م���ه‌دا‪ ،‬واڵت ل�� ‌ه ده‌س��ه‌اڵت��ی‬ ‫تاك حیزبییه‌و ‌ه گۆڕ‌ا بۆ ده‌سه‌اڵتی تاك ‌ه‬ ‫كه‌سی‪.‬‬ ‫ل ‌ه پڕۆسه‌ی گۆڕینی واقعی كۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫روس��ی��دا مۆدێلی ك��ارك��ردن ب�� ‌ه ستایلی‬ ‫گ��ۆڕی��ن��ی م���رۆڤ ب�� ‌ه رۆب���ۆت دوور ل ‌ه‬ ‫هه‌موو پێوه‌رێكی مرۆڤایه‌تی‌‌و وی��ژدان‬ ‫به‌رجه‌ست ‌ه كرا‪ .‬ل ‌ه نه‌خشه‌ی پێنج ساڵیدا‬ ‫ستالین دوو ئاڕاسته‌ی یان دوو رێگای‬ ‫خست ‌ه ب��ه‌رده‌م تاكه‌كانی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬یان‬ ‫ده‌بوو تاك ببێت ‌ه كرێكار‌و ل ‌ه كارگه‌یه‌كدا‬ ‫ب ‌ه موچه‌یه‌كی زۆر ك��ه‌م‪ ،‬ب��ژی‌و مه‌مر ‌ه‬ ‫ژی���ان ب���ه‌رێ ب��ک��ات‪ ،‬ی��ان ده‌ب���وو ببێت ‌ه‬ ‫سه‌رباز ل ‌ه سوپای حكومه‌ت‪.‬‬ ‫ل ‌ه سه‌ره‌تای سییه‌كاندا روسیا واڵتێكی‬ ‫كشتوكاڵی دواكه‌وتوو بوو‪ ،‬جووتیاران‬ ‫به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری پێكهاته‌ی دانیشتووانیان‬ ‫پێكده‌هێنا‪ .‬ئه‌و كات دروشمی (پێویست ‌ه‬ ‫ل ‌ه پێناو سه‌ركه‌وتنی سۆسیالزمدا گۆالك‬ ‫ل ‌ه ناو به‌رین‪ ).‬ستالین ب ‌ه هه‌مان شێوه‌‌ی‬ ‫سه‌رمایه‌دار مامه‌ڵه‌ی له‌گه‌ڵ جووتیار ‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان ده‌كرد‪ ،‬پێی وابوو ئه‌مان ‌ه‬

‫‪177‬‬

‫دوژمنی گه‌لن‪ .‬بۆی ‌ه زۆربه‌یان زیندانی‬ ‫ده‌كران‪ ،‬یان بۆ دوورخراوگای (سیپیریا)‬ ‫یان ده‌ن��اردن‪ ،‬له‌م س��ه‌رده‌م��ه‌داو ل ‌ه ژێر‬ ‫ن��اوی سه‌رله‌نوێ پ��ه‌روه‌رده‌ك��ردن��ه‌وه‌دا‬ ‫كۆی گه‌النی رووسیا ده‌كران ب ‌ه كۆیله‌ی‬ ‫كارو بیناسازیی‪.‬‬ ‫له‌م پرۆسه‌یه‌دا كۆمه‌ڵێك پرنسیپ كران‬ ‫ب ‌ه نه‌خشه‌ڕێگاو سیاسه‌ت‌و میكانیزمیی‬ ‫ج��ێ��ب��ه‌ج��ێ��ك��ردن��ی پ��ل�ان‌و ن��ه‌خ��ش��ه‌ك��ان��ی‬ ‫به‌رجه‌سته‌كردنی سه‌پاندنی سۆسیالزم‪.‬‬ ‫ل ‌ه ژێر دروشمی (هه‌موو شتێك ل ‌ه پێناو‬ ‫سۆسیالزمدا ره‌وایه‌) شه‌رعیه‌ت ب ‌ه هه‌موو‬ ‫جۆره‌ تاوان‌و غه‌درو نایه‌کسانییه‌ک درا‪.‬‬ ‫ل ‌ه رێگای كاركردن ب ‌ه پرنسیپی مرۆڤ‬ ‫رادێ���ت‪ ،‬ی��ان ل ‌ه پێناو كارێكی پیرۆزدا‬ ‫ده‌مرێت‪ .‬پرۆسه‌ی گۆڕین‌و شێواندنی‬ ‫واقعی كۆمه‌اڵیه‌تی رووس��ی ب ‌ه به‌های‬ ‫سه‌دان هه‌زار قوربانی سه‌پێندرا‪.‬‬ ‫ل ‌ه كاتێكدا رۆژان ‌ه ب ‌ه ده‌یان ته‌رم به‌هۆی‬ ‫برسییه‌تی‌و ه��ه‌ژاری‌و نه‌دارییه‌و ‌ه فڕێ‬ ‫ده‌دران��� ‌ه س��ه‌ر شه‌قام‌و ن��او كۆاڵنه‌كان‪،‬‬ ‫عه‌ره‌بانه‌كانی كۆكردنه‌وه‌ی ته‌رم فریای‬ ‫هه‌ڵگرتنه‌وه‌یان ن��ه‌د ‌هك��ه‌وت��ن‪ ،‬حكومه‌ت‬ ‫دانه‌وێڵه‌و خۆراكی ه��ه‌ن��ارده‌ی واڵتانی‬ ‫ده‌ره‌و ‌ه ده‌ك����رد‪ ،‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1933‬له‌و‬ ‫كاته‌ی‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ئۆكرانیا پێنج ملیۆن كه‌س‬ ‫ل ‌ه برسا ده‌م��رد‪ ،‬حكومه‌ت پێنج ملیۆن‬ ‫ته‌ن دانه‌وێڵه‌ی هه‌نارده‌ی واڵتان ده‌كرد‪.‬‬ ‫كۆنفراسی ‪ 1934‬بۆ ستالین شۆكێكی‬ ‫ك��وژه‌‌ر ب��وو‪ ،‬ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكدا‪،‬‬

‫ك��ی��رۆف ل�� ‌ه ستالینی ب����رده‌وه‌‌و ده‌نگی‬ ‫زیاتری هێنا‪ ،‬ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م سه‌ركه‌وتنه‌ی‬ ‫ك��ی��رۆڤ س���ه‌ری خ�����وارد‪ ،‬ب��ۆی�� ‌ه دوای‬ ‫چ��ه‌ن��د رۆژێ����ك ب�� ‌ه ش��ێ��وه‌ی��ه‌ك��ی ت��ه‌م‌و‬ ‫مژاویی تیرۆر ده‌كرێت‪ ،‬ستالین ب ‌ه رێ‌و‬ ‫ره‌سمێكی فه‌رمی ته‌رمه‌كه‌ی ب ‌ه خاك‬ ‫ده‌سپێرێت‪ .‬ستالین ئه‌م كارو هه‌ڵوێسته‌ی‬ ‫لیژنه‌ی ناوه‌ندی ل ‌ه بیر ناچێت‪ ،‬ل ‌ه دوای‬ ‫مه‌راسیمی ب ‌ه خاك سپاردن‌و گرتنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌س�����ه‌اڵت‪ ،‬ب��ه‌رن��ام��ه‌ی ت��ۆڵ��ه‌ك��ردن��ه‌و ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه وان���ه‌ی ده‌ن��گ��ی��ان ب�� ‌ه ك��ی��رۆڤ‌دا بوو‬ ‫ده‌ست پێ ده‌كات‪ ،‬به‌شی هه‌ر ‌ه زۆریان‬ ‫تیرۆر د ‌هک��ات‪ ،‬یان بۆ دوورخراوگایان‬ ‫ده‌نێرێت‪ .‬ل ‌ه ساڵ ‪1935‬دا ب ‌ه فه‌رمانی‬ ‫ستالین چل ملیۆن كه‌س ده‌نێردرێت بۆ‬ ‫گۆالك‪ .‬ل ‌ه ‪20‬ی ئابی ‪1940‬دا ترۆتسكی‬ ‫ل ‌ه دوورخ��راوگ��ادا تیرۆر ك��را‪ .‬ل ‌ه ساڵی‬ ‫‪1953‬دا ب�� ‌ه م��ردن��ی ستالین گۆڕانێكی‬ ‫گرنگ ل ‌ه سیستمی حوكمرانی‌و ئیدار ‌ه‬ ‫رووده‌دات‪ ،‬ئه‌ندامانی لیژنه‌ی ناوه‌ندی بۆ‬ ‫دووبار ‌ه نه‌بوونه‌وه‌ی مۆدێلی ستالینزم‬ ‫ش��ێ��وازی ئ���ی���داره‌و س��ه‌رك��ردای��ه‌ت��ی ب ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵ داده‌ڕێ��ژن‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬ئه‌م به‌رنامه‌ی ‌ه‬ ‫سه‌د ل ‌ه سه‌د جێگیر نابێت جارێكی تر‬ ‫ده‌سه‌اڵت ده‌چێته‌و ‌ه سه‌ر هه‌مان رێچكه‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه كێش ‌ه ل ‌ه كه‌سه‌كه‌دا نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫كێش ‌ه ل ‌ه سیستمه‌كه‌و مۆدێلی حوكمرانیدا‬ ‫ب���وو‪ ،‬ئ��ه‌و م��ۆدێ��ل��ه‌ی ت��ا ئ��ه‌م��رۆ به‌شی‬ ‫هه‌ر ‌ه زۆری ده‌سه‌اڵته‌كانی خۆرهه‌اڵت‬ ‫پ���ه‌ی���ڕه‌وی ده‌ك�����ه‌ن‌و گ��ه‌الن��ی��ش پ��ێ��وه‌ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪178‬‬

‫ده‌ناڵێنن‪ .‬ب ‌ه هه‌ڵبژاردنی لیژنه‌ی ناوه‌ندی‬ ‫ح��ی��زب خ���رۆچ���ۆڤ ج��ێ��گ��ای ستالینی‬ ‫گ��رت��ه‌وه‌‪ .‬ه��ه‌ر ل ‌ه س��ه‌ره‌ت��او ‌ه خرۆچۆڤ‬ ‫دانی به‌ تاوانه‌كانی ستالیندا نا‪.‬‬ ‫ه��اوش��ان��ی ب����ه‌رده‌وام����ب����وون ل��� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫هه‌مان مۆدێل‌و ستایلی ستالینزم‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫كۆمه‌ڵێك گۆڕانكاری گ��ه‌وره‌ش ئه‌نجام‬ ‫دران‪ .‬ل ‌ه زه‌مه‌نی خرۆچۆڤدا ئه‌ندامانی‬ ‫لیژنه‌ی نێوه‌ندی پارت‌و راگه‌یاندنه‌كان‪...‬‬ ‫هتد‪ ،‬شێو ‌ه ئ��ازادی‌و سه‌ربه‌خۆییه‌كیان‬ ‫وه‌رگ����رت‪ ،‬ئ��ه‌ن��دام��ان��ی ن��اوه‌ن��دی حیزب‬ ‫حه‌سانه‌یان وه‌رگ����رت‪ ،‬ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫پۆلیسی نهێنی س��ن��ووردار ك��ران‪ ،‬چیتر‬ ‫بۆیان نه‌بوو ده‌س��ت بخه‌ن ‌ه كاروباری‬ ‫لیژنه‌ی ناوه‌ندییه‌و ‌ه یان هه‌ڕه‌شه‌یان لێ‬ ‫بكه‌ن‌و تیرۆریان بكه‌ن‪ .‬ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫گشتی له‌م سه‌رده‌مه‌دا ئه‌ندامانی پارت‌و‬ ‫خه‌ڵكیش توانیان تا ئاستێكی سنوردار‬ ‫هه‌ناسه‌یه‌كی ئ���ازادی ه��ه‌ڵ��م��ژن‪ .‬شێو ‌ه‬ ‫ئاشته‌وایی‌و جێگیریه‌ك به‌رجه‌ست ‌ه بوو‪.‬‬ ‫خرۆچۆڤ كاری ل ‌ه سه‌ر كه‌مكردنه‌وه‌ی‬ ‫به‌رهه‌مهێنانی چه‌كسازی‌و سه‌ربازی‬ ‫كرد‪ ،‬ژماره‌ی سه‌ربازه‌كانی حكومه‌تی ل ‌ه‬ ‫‪ 5،5‬سه‌ربازه‌و ‌ه كه‌مكرده‌و ‌ه بۆ ‪ ٥،٢‬ملیۆن‬ ‫س��ه‌رب��از‪ .‬ب��ه‌م س��ی��اس��ه‌ت��ه‌ی خ��رۆچ��ۆڤ‬ ‫ده‌رگایه‌كی ل ‌ه سه‌ر دبلۆماسی ده‌ره‌كی‬ ‫ك���رده‌وه‌و ئومێدێكی دا ب�� ‌ه كۆتایی ب ‌ه‬ ‫ترسی شه‌ڕی نێوان ئه‌مه‌ریكاو سۆڤیه‌ت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ب��واری په‌یوه‌ندیی‌كانی له‌گه‌ڵ چیندا‪،‬‬ ‫ل ‌ه هاوشانی بوونی ناكۆكی‌و جیاوازی‬

‫تێڕوانین‌و سیاسه‌تی ك��ارك��ردن‪ .‬ب��ه‌اڵم‪،‬‬ ‫خرۆچۆڤ سیاسه‌ته‌كانی ماوی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫گرنگیدان ب ‌ه سیستمی به‌رگریی ل ‌ه جێگای‬ ‫سیستمی هێرشبه‌ر ب ‌ه دڵ بوو‪ ،‬هاوكات‬ ‫ك��اری ب��ۆ ك��ه‌م��ك��ردن��ه‌وه‌ی گرژییه‌كان‌و‬ ‫دۆزی��ن��ه‌وه‌ی به‌رنامه‌یه‌کی ه��اوب��ه‌ش ل ‌ه‬ ‫نێوانیاندا ده‌كرد‪.‬‬ ‫ك���ۆی ئ���ه‌م س��ی��اس��ه‌ت��ان��ه‌ی خ��رۆچ��ۆڤ‬ ‫به‌شێكی زۆری ئه‌ندامانی لیژنه‌ی ناوه‌ندی‬ ‫سه‌غڵه‌ت كردبوو‪ ،‬هه‌ندێك پێیان وابوو به‌م‬ ‫سیاسه‌ت‌و ستراتیج ‌ه یه‌كێتیی سۆڤیه‌ت‬ ‫به‌ره‌و الوازی‌و هه‌ڵدێر ده‌بات‪ ،‬الیه‌نگرانی‬ ‫خرۆچۆڤ ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه پێیان وابوو‬ ‫كاتی ئه‌و ‌ه هاتوو ‌ه سۆڤیه‌ت‌و جه‌مسه‌ری‬ ‫سۆسیالستی گ����ۆڕان‌و ری��ف��ۆرم��ێ��ك ل ‌ه‬ ‫س��ی��اس��ه‌ت‌و ب��ه‌رن��ام��ه‌‌و ب��ی��ری خ��ۆی��ان��دا‬ ‫ئه‌نجام ب���ده‌ن‪ .‬ل�� ‌ه راس��ت��ی��دا خ��رۆچ��ۆڤ‬ ‫هاوشێوه‌ی لێنین دركی ب ‌ه گه‌وره‌بوون‌و‬ ‫ب��ااڵب��وون��ی ق��ه‌ی��ران��ێ��ك��ی س��ت��راك��چ��ه‌ری‬ ‫ئه‌زموون‌و مۆدێلی سۆسیالستی‌و ستایلی‬ ‫حوكمڕانیی واڵتی سۆڤیه‌تی ده‌كرد‪ .‬بۆی ‌ه‬ ‫ل ‌ه سیاسه‌تی كاركردنیدا هه‌وڵیده‌دا شێو ‌ه‬ ‫هاوسه‌نگییه‌ك ل ‌ه نێوان مۆدێلی ستالین‌و‬ ‫خواست‌و پێویستییه‌كانی كرانه‌وه‌‌و گۆڕان‬ ‫په‌یڕه‌و بكات‪ ،‬تا ل ‌ه الی��ه‌ك سۆڤیه‌ت ل ‌ه‬ ‫قاڵبی چه‌قبه‌ستویی ده‌ربكات‪ ،‬ل ‌ه هه‌مان‬ ‫كاتدا پارێزگاریی ل ‌ه هیبه‌تی جه‌مسه‌ری‬ ‫سۆسیالستی‌و مه‌ترسییه‌كانی س��ه‌ر‬ ‫داڕمانی الواز بكات‪.‬‬ ‫ل��ه‌م پ��رۆس��ه‌ی��ه‌دا خ��رۆچ��ۆڤ هه‌نگاو ب ‌ه‬

‫‪179‬‬

‫هه‌نگاوی بۆ به‌رجه‌سته‌كردن‌و سه‌پاندنی‬ ‫بیرو تێڕوانینه‌كانی خۆی ده‌ڕۆیشت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ساڵی ‪ 1957‬ل�� ‌ه كۆنفراسی حیزبی‬ ‫شیوعیدا ل ‌ه رێگای كوده‌تایه‌كی سپیه‌و ‌ه‬ ‫هه‌وڵێك ب��ۆ ده‌رك��ردن��ی خ��رۆچ��ۆڤ ل ‌ه‬ ‫بازنه‌ی ده‌سه‌اڵت‌و پۆستی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫درا‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م هه‌وڵ ‌ه شكستی خواردوو‬ ‫سه‌ركه‌وتوو نه‌بوو‪ .‬ل ‌ه وه‌اڵمدا خرۆچۆڤ‬ ‫ب ‌ه هه‌مان مۆدێلی ستالین هه‌موو ئه‌وانه‌ی‬ ‫به‌شدار بوون ل ‌ه موئامه‌ره‌كه‌‪ ،‬ب ‌ه چه‌ند‬ ‫قۆناغێك دووری خستنه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم جیاواز‬ ‫ل ‌ه ستالین ن ‌ه تیرۆری كردن‌و ن ‌ه زیندانیی‬ ‫کردن‌و نه بۆ دوورخراوگای ناردن‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه راس���ت���ی���دا چ���ه‌ن���د ج���ارێ���ك ه��ه‌وڵ��ی‬ ‫تیرۆركردنی خرۆچۆڤ درا‪ ،‬ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ل��ه‌و ه��ه‌واڵن��ه‌دا گومانه‌كان بۆ برجنیف‬ ‫ده‌چوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه رووی داراییه‌و ‌ه خرۆچۆڤ پیاوێكی‬ ‫ده‌ست پاك بوو‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬به‌رانبه‌ر ب ‌ه ره‌گه‌زی‬ ‫مێین ‌ه الواز ب���وو‪ ،‬هێزێكی ئه‌فسانه‌ی‬ ‫كاریگه‌ری ل ‌ه سه‌ر به‌رانبه‌ره‌كه‌ی هه‌بوو‪،‬‬ ‫گ��وت��ار بێژێكی ب�� ‌ه ت��وان��او لێهاتووبوو‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه م��ه‌ڕ ئ��ه‌م خه‌سڵه‌ت ‌ه ل�� ‌ه كاتی یه‌كه‌م‬ ‫سه‌ردانی بۆ ئه‌مه‌ریكا رۆژنامه‌نووسێكی‬ ‫ئه‌مه‌ریكی ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌م پیاو ‌ه خۆی‬ ‫بۆ پۆستی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مه‌ریكا كاندید‬ ‫بكات ئه‌و ‌ه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان ب ‌ه ده‌ست‬ ‫ده‌هێنێت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵ ‪1964‬دا ب ‌ه بیانووی نه‌خۆشی‌و‬ ‫پ���ی���ری ب��� ‌ه ك����وده‌ت����ای����ه‌ك ل��� ‌ه پ��ۆس��ت��ی‬

‫س��ه‌رۆك��ای��ه‌ت��ی الده‌ب��رێ��ت‌و خان ‌ه نشین‬ ‫د ‌هك��رێ��ت‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1973‬ماڵئاوایی ل ‌ه‬ ‫ژیان ده‌كات‪.‬‬ ‫زۆرێ��ك ل ‌ه سیاسه‌تمه‌دارو بیرمه‌ندان‬ ‫پێیان وای��� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر م���اوه‌ی حوكمرانی‬ ‫خ���رۆچ���ۆڤ درێ�����ژه‌ی ب��ك��ێ��ش��ای�� ‌ه ئ���ه‌و ‌ه‬ ‫ره‌ن���گ��� ‌ه الدان��ێ��ك��ی گ�����ه‌وره‌ ل���ه‌ رێ���ره‌ی‬ ‫مێژووی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‌و جه‌مسه‌ری‬ ‫سۆسیالستی روویبدایه‌‪ ،‬ره‌نگ ‌ه ئه‌مرۆی‬ ‫یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‌و روس��ی��او سیستمی‬ ‫سۆسیالستیش به‌و رێگای ‌ه به‌م شێوه‌یه‌ی‬ ‫ئێستا نه‌بوایه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای خرۆچۆڤ‪ ،‬برجنیف ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌گرێت ‌ه ده‌س��ت‪ ،‬ئ��ه‌م پیاو ‌ه ب ‌ه كورتی‬ ‫هه‌وڵی السایی كردنه‌وه‌ی ستالینی ده‌دا‪،‬‬ ‫هه‌وڵیده‌دا سیاسه‌ت‌و مۆدێلی حوكمرانی‬ ‫ستالین به‌رجه‌ست ‌ه بكات‪ ،‬بۆی ‌ه به‌شێكی‬ ‫زۆر ل ‌ه گ��ۆڕان‌و پرۆژه‌كانی خرۆچۆڤی‬ ‫پشتگوێ خست‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س���ه‌رده‌م���ی ب��رج��ن��ێ��ف��دا ج��ارێ��ك��ی تر‬ ‫گرنگی درایه‌و ‌ه ب ‌ه سیستمی چه‌كسازی‬ ‫هێرشبه‌رو ژم���اره‌ی ئ��ه‌ن��دام��ان��ی سۆپا‬ ‫جارێكی تر ل ‌ه ‪ 2،5‬ملیۆنه‌و ‌ه كرایه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫‪ 5،5‬ملیۆن‪ .‬ئه‌م سیاسه‌ت‌و بیركردنه‌وان ‌ه‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا هۆكارێك بوو بۆ سه‌رله‌نوێ‬ ‫سوربوونه‌وه‌ی پشكۆی شه‌ڕی ساردو‬ ‫قووڵبوونه‌وه‌ی ناكۆكییه‌‌كان‪ .‬برجنیف‬ ‫ده‌یویست ب ‌ه هه‌مان ستایلی ستالین ل ‌ه‬ ‫سه‌ر حیسابی بارودۆخی ناوخۆ رۆڵی‬ ‫ده‌ره‌كی یه‌كێتی سۆفیه‌ت به‌رزبكاته‌وه‌‪،‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪180‬‬

‫ل��ه‌م سیاسه‌ته‌دا ل ‌ه كاتێكدا‪ ،‬ك ‌ه گه‌النی‬ ‫س���ۆف���ی���ه‌ت ب���ه‌ ده‌س���ت���ی ب��رس��ی��ی��ه‌ت��ی‌و‬ ‫ه��ه‌ژاری��ی��ه‌و ‌ه ده‌ی��ان��ن��ااڵن��د‪ ،‬حكومه‌ت ل ‌ه‬ ‫چ��وارچ��ێ��وه‌ی ب��ه‌رن��ام��ه‌ی پشتگیری ل ‌ه‬ ‫س��ی��س��ت��م‌و ج��ه‌م��س��ه‌ری سۆسیالستی‪،‬‬ ‫ب ‌ه ه��ه‌زاران ته‌ن كۆمه‌ك‌و یارمه‌تی ب ‌ه‬ ‫واڵتانی تر ده‌به‌خشی‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه رووی خه‌سڵه‌تی كه‌سایه‌تییه‌وه‌‪،‬‬ ‫پیاوێكی به‌هێزبوو‪ ،‬خاوه‌نی ئیراده‌یه‌كی‬ ‫گه‌ور ‌ه بوو‪ .‬به‌اڵم‪ ،‬وه‌ك زیره‌كی پیاوێكی‬ ‫سست‌و كه‌م ه��ه‌زم ب��وو‪ .‬شاره‌زاییه‌كی‬ ‫س���ن���وورداری ل��ه‌ ب����واری ك���ارو ب��اری‬ ‫ده‌وڵه‌تدا هه‌بوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه خولی یه‌كه‌می ده‌سه‌اڵته‌كه‌یدا ‪1964‬‬ ‫ـ��ـ ‪ ،1975‬برجنێڤ ب�� ‌ه ئ��اس��ای��ی ك��ارو‬ ‫ب���ار ‌هك���ان���ی خ���ۆی ب��ه‌ڕێ��خ��س��ت‪ .‬ب���ه‌اڵم‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه خ��ول��ی دووه‌م�����دا وات��� ‌ه دوای س��اڵ‬ ‫‪ 1975‬تووشی كۆمه‌ڵێك كێشه‌‌و گرفت‬ ‫ب���وو‪ ،‬ب�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل�� ‌ه رووی ت��وان��ای��ی‬ ‫جه‌سته‌ییه‌وه‌‪ .‬ل�� ‌ه رووی سیاسیشه‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه ئاكامی سیاسه‌ت ‌ه نادروسته‌كانی ل ‌ه‬ ‫خولی یه‌كه‌مدا راسته‌وخۆ رووب��ه‌ڕووی‬ ‫قه‌یرانه‌كانی سیستمی حوكمرانی بووه‌وه‌‪،‬‬ ‫ب ‌ه بارێكی‌تردا تووشی نه‌خۆشی‌و ده‌رد ‌ه‬ ‫پیری ده‌بێت‌و ده‌یه‌وێت ده‌ستبه‌رداری‬ ‫ده‌سه‌اڵت ببێت‪ ،‬هاوڕێ‌و هاوبیرانی رازی‬ ‫نابن‌و داوای لێده‌كه‌ن به‌رده‌وام بێت‪ ،‬له‌م‬ ‫كاته‌و ‌ه كۆمه‌ڵێك ل ‌ه پشتی ئه‌مه‌و ‌ه واڵتیان‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌برد‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪ 1982‬برجنێڤ‬ ‫ده‌م��رێ��ت‌و واڵت ب ‌ه كۆمه‌ڵێك قه‌یران‌و‬

‫كێشه‌ی ستراكچه‌رییه‌و ‌ه بۆ دوا خۆی ب ‌ه‬ ‫جێده‌هێڵێت‪.‬‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌كی سۆڤیه‌ت‪ ..‬شه‌ڕی‬ ‫سارد‬ ‫ب ‌ه درێژایی ماوه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیستمی‬ ‫س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ی��ه‌ك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‬ ‫سیاسه‌تێكی روون‌و ره‌ق���ی ه��ه‌ب��ووه‌‪،‬‬ ‫ل��ه‌گ��ه‌ڵ دوژم��ن��ان‌و ن��ه‌ی��اران��ی ش��ه‌ڕی تا‬ ‫س���ه‌ر ئێسك ب���وو‪ ،‬ل��ه‌گ��ه‌ڵ ه��اوب��ی��ران��ی‬ ‫سیاسه‌تی كۆنترۆڵكردنی كۆی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ئه‌و گه‌ل‌و نه‌ته‌وانه‌ی هه‌بوو‪ ،‬ل ‌ه رێگای‬ ‫ك��ۆم��ه‌ك‌و ه��اوك��اری بێت ه��ه‌روه‌ه��ا ل ‌ه‬ ‫رێگای به‌رپاكردنی گوشاری سیاسی‪،‬‬ ‫یان ئابووری‪.‬‬ ‫یه‌كێتی س��ۆڤ��ی��ه‌ت ت��ی��ۆرێ��ك��ی ت��ای��ب��ه‌ت‌و‬ ‫دی��اری سیاسه‌تی ده‌ره‌ك��ی نه‌بوو‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫ت��ا ئ��ه‌م��رۆ م��ه‌ن��ه��ه‌ج��ێ��ك‪ ،‬ی���ان تیۆرێكی‬ ‫تایبه‌ت ب ‌ه دیبلۆماسییه‌تی سۆسیالستی‪،‬‬ ‫یان سۆڤییه‌تی روون‌و دیار نییه‌‪ .‬كۆی‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌كی ئه‌م واڵت ‌ه تا سه‌رده‌می‬ ‫داڕم����ان‌و س��ه‌رل��ه‌ن��وێ گ���ه‌ڕان���ه‌وه‌ی بۆ‬ ‫ل��ووت��ك�� ‌ه ب��� ‌ه ه���ه‌م���ان ش���ێ���وه‌‌و ستایلی‬ ‫سیاسه‌تی ناوخۆی سروشتێكی توندی‬ ‫ه��ه‌ب��وو‪ ،‬ل�� ‌ه س��ه‌ر كۆمه‌ڵێك پرنسیپ‌و‬ ‫بنه‌مای ئایدیۆلۆجی به‌ستوو بناغ ‌ه نرابوو‪.‬‬ ‫ل ‌ه دوای شه‌ڕی جیهانی دووه‌م جیهان ب ‌ه‬ ‫گشتی دابه‌ش بوو ب ‌ه سه‌ر دوو جه‌مسه‌ری‬ ‫ج��ی��اوازو دژ ب�� ‌ه ی���ه‌ك‌و ن��اك��ۆك��دا‪ ،‬هیچ‬

‫‪181‬‬

‫واڵتێك‪ ،‬یان هیچ سیستمێكی سیاسی ل ‌ه‬ ‫نێوان هه‌ردوو جه‌مسه‌ری سۆسیالستیدا‬ ‫ب�� ‌ه راب��ه‌رای��ه‌ت��ی��ی یه‌كێتیی س��ۆڤ��ی��ه‌ت‌و‬ ‫سه‌رمایه‌داری ب ‌ه رابه‌رایه‌تیی ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ب ‌ه بێالیه‌نی نه‌مایه‌وه‌‪ .‬ئه‌م بارودۆخ ‌ه تا‬ ‫ساڵی ‪ 1989‬سێ قۆناغی بڕی‪:‬‬ ‫‪١‬ــ قۆناغی ‪ 1947‬بۆ ‪:1963‬‬ ‫ل����ه‌م ق���ۆن���اغ���ه‌دا ك��ێ��ش��ه‌‌و ن��اك��ۆك��ی��ی�� ‌ه‬ ‫نیوده‌وڵه‌تییه‌كان‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی په‌یوه‌ندی‬ ‫نێوان هه‌ردوو جه‌مسه‌ر گه‌یشت ‌ه ئه‌وپه‌ڕی‬ ‫گ����رژی‪ ،‬ب��ه‌ ه����ه‌ردوو ب���اری ئ��اس��ۆی��ی‌و‬ ‫ستونیی په‌یوه‌ندییه‌كان زۆر ئاڵۆزتر‬ ‫بوون‌و بارو دۆخی ژیانی مرۆڤایه‌تی به‬ ‫‌گشتی گه‌یشت ‌ه ئاقاری كاره‌سات‌و ترسی‬ ‫شه‌ڕێكی وێرانكه‌ر ل ‌ه سه‌ر ئاستی هه‌موو‬ ‫زه‌وی‪ .‬ل��ه‌م قۆناغه‌دا ك��ۆی تیۆره‌كانی‬ ‫دبلۆماسی تووشی شكست‌و ئیفلیجی‬ ‫ب���وون‪ .‬رۆژ ب�� ‌ه رۆژ سه‌نگه‌رگرتن ل ‌ه‬ ‫ی��ه‌ك��ت��ری ت��ون��دت��رو ف��ر‌ه‌وان��ت��ر ده‌ب���وو‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی واڵتانی په‌ڕ بوون ب ‌ه قوربانی‬ ‫ئه‌م سیاسه‌ت‌و ملمالنێیه‌‪ ،‬چه‌ندین گه‌ل‌و‬ ‫نه‌ته‌و ‌ه بوون ب ‌ه قوربانی ئه‌م ناكۆكییه‌‪ ،‬به‬ ‫‌واتا ته‌نیا سۆڤیه‌ت‌و ئه‌مه‌ریكا باجی ئه‌م‬ ‫شه‌ڕه‌یان نه‌دا‪ ،‬به‌ڵكو سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تی‬ ‫بوون ‌ه قوربانیی ئه‌م دیارده‌یه‌‪ .‬پێشكه‌وتن ‌ه‬ ‫مه‌زنه‌كانی چه‌كسازیی ئۆتۆمی گه‌یشت ‌ه‬ ‫ئ��اس��ت��ێ��ك ه����ه‌ر ده‌س��ت��ك��اری��ك��ردن��ێ��ك��ی‬ ‫كاره‌ساتێکی ده‌خوڵقاند‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌ی ل ‌ه‬ ‫نێوچوونی له‌ كۆی مرۆڤایه‌تی ده‌كرد‪.‬‬

‫ل ‌ه ساڵی ‪1945‬دا ئه‌مه‌ریكا تووانی ببێت ‌ه‬ ‫خاوه‌ن چه‌كێكی ئه‌تۆمی‪ ،‬ل ‌ه ساڵی ‪1949‬دا‬ ‫ی�� ‌هك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ش چ��ه‌ك��ی ئ��ه‌ت��ۆم��ی‬ ‫دروس��ت��ك��رد‪ ،‬ل�� ‌ه ساڵی ‪1953‬دا ئاستی‬ ‫پێشكه‌وتنی چ��ه‌ك��ی ئ��ه‌ت��ۆم��ی گه‌یشت ‌ه‬ ‫ئاستێكی زۆر ترسناك‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ب��ارو دۆخ���ه‌دا‪ ،‬بۆ دوورك��ه‌وت��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫ل��� ‌ه ش���ه���ڕی رووب��������ه‌ڕوو ب���وون���ه‌وه‌ی‬ ‫راسته‌وخۆ‪ ،‬ه��ه‌ردوو جه‌مسه‌ر مۆدێلی‬ ‫شه‌ری به‌وه‌كاله‌تیان داهێنا‪ ،‬ب ‌ه وات ‌ه واڵت ‌ه‬ ‫ب��چ��ووك‌و گه‌شه‌كردوه‌كانیان ده‌ك��رد ‌ه‬ ‫ئ��ام��ڕازو گ��ۆڕه‌پ��ان��ی ش���ه‌ڕی نێوانیان‪.‬‬ ‫ل ‌ه چوارچێوه‌ی ئ��ه‌م ب���واره‌دا‪ ،‬ه��ه‌ردوو‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ر چ��ه‌ن��دی��ن رێ��ك��ک��ه‌وت��ن��ن��ام��ه‌‌و‬ ‫هاوپه‌یمانی س��ه‌رب��ازی‌و چه‌كسازی‌و‬ ‫به‌رگریی هاوبه‌شیان هه‌ر یه‌ك ل ‌ه گه‌ڵ‬ ‫هاوپه‌یمان‌و گروپی خۆیدا مۆركرد‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه ساڵی ‪1947‬دا ئه‌مه‌ریكا هاوپه‌یمانیه‌كی‬ ‫ب ‌ه ناوی (ریو دی جانیرۆ) لهگه‌ڵ واڵتانی‬ ‫ئه‌مه‌ریكای باشور به‌ست‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه ساڵی ‪1949‬دا ئه‌مه‌ریكا هاوپه‌یمانی‬ ‫(ب��اك��ووری ئه‌تڵه‌سی) ل�� ‌هگ��ه‌ڵ واڵت��ان��ی‬ ‫(به‌ریتانیا‪ ،‬فه‌ره‌نسا‪ ،‬به‌لجیكا‪ ،‬هۆڵه‌ندا‪،‬‬ ‫ن��ه‌روی��ج‪ ،‬دانیمارك‪ ،‬پۆرتوگال‪ ،‬یۆنان‪،‬‬ ‫ئیتاڵیا‪ ،‬ئه‌ڵمانیای خ���ۆرئ���اوا‪ ،‬ك��ه‌ن��ه‌دا‪،‬‬ ‫توركیا)دا مۆركرد‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه ساڵی ‪1951‬دا په‌یماننامه‌ی به‌غداد ل ‌ه‬ ‫نێوان ئه‌مه‌ریكاو واڵتانی (عێراق‪ ،‬ئێران‪،‬‬ ‫توركیا‪ ،‬پاكستان) گرێدرا‪.‬‬ ‫ــ رێكکه‌وتنێكی سه‌ربازی دوو قۆڵی ل ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪182‬‬

‫نێوان ئه‌مریكاو (ژاپۆن ل ‌ه ساڵی ‪،1951‬‬ ‫كۆریای باكوور ل ‌ه ساڵی ‪ ،1953‬چینی‬ ‫نیشتمانی ل ‌ه ساڵی ‪ )1954‬مۆركرا‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه به‌رانبه‌ریشدا یه‌كێتی سۆڤیه‌ت ل ‌ه‬ ‫س��اڵ��ی ‪ 1955‬هاوپه‌یمانی (وارش����ۆ)ی‬ ‫له‌گه‌ڵ واڵتانی (پۆڵۆنیا‪ ،‬بولگاریا‪ ،‬هنگاریا‪،‬‬ ‫چیكسڵۆڤاكیا‪ ،‬ئه‌ڵمانیای خ��ۆره��ه‌اڵت)‬ ‫مۆركرد‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه ساڵی ‪ 1950‬رێكکه‌وتننامه‌یه‌كی دوو‬ ‫الیه‌نه‌ی له‌گه‌ڵ چینی باشووردا مۆركرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه روویه‌كی تره‌و ‌ه ملمالنێ‌و هه‌وڵه‌كان‬ ‫بۆ پێشخستنی چه‌كسازی ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫بواره‌كانی (موشه‌كی كیشۆربر‪ ،‬بۆمبی‬ ‫ه���ای���درۆج���ی���ن���ی‪ ،‬ك��ه‌ش��ت��ی ژێ����ر ئ���اوی‬ ‫ئه‌تۆمی‪ ...‬هتد) رۆژبه‌ڕۆژ ل ‌ه پێشكه‌وتن‌و‬ ‫گه‌شه‌كردنێكی زۆر خ��ێ��راو گ���ه‌وره‌دا‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م پێشكه‌وتنه‌و باڵوه‌كردنی ب ‌ه سه‌ر‬ ‫گه‌النی بچووك‌و رژێم ‌ه دیكتاتۆره‌كان‬ ‫زه‌مینه‌ی به‌رجه‌سته‌بوونی شه‌ڕی ئه‌تۆمی‬ ‫زۆر زی��ادی ك��ردو ئ��ه‌و ب��اره‌ی خوڵقاند‬ ‫ته‌نانه‌ت خ��ودی ئه‌مریكاو سۆڤیه‌ت بۆ‬ ‫خۆشیان ت��وان��ای كۆنترۆڵكردنی ئه‌و‬ ‫چ��ه‌ك��ان��ه‌ی��ان نه‌مێنێت‪ .‬ل���ه‌و رۆژان����ه‌و ‌ه‬ ‫ت��ا ئ��ه‌م��رۆ‪ ،‬ك�� ‌ه چه‌ندین واڵت ب��وون ب ‌ه‬ ‫خاوه‌نی چه‌كی ئه‌تۆمی‪ ،‬وه‌ك واڵتانی‬ ‫ئێران‪ ،‬كۆریای باشوور‪ ...‬هتد‪ ،‬بوون ب ‌ه‬ ‫گرفت‌و كێش ‌ه بۆ سه‌رجه‌م مرۆڤایه‌تی‪.‬‬ ‫ب ‌ه بارێكی ‌تردا‪ ،‬ئه‌م پێشكه‌وتنه‌ی بواری‬ ‫چه‌كسازی‌و ئه‌تۆمی له‌و بار ‌ه ترسناكه‌یدا‬

‫هانده‌ر بوو بۆ ره‌تكردنی دۆخی شه‌ڕو‬ ‫ملمالنێی چ���ه‌ك���داری‌و س���ه‌رب���ازی‪ ،‬بۆ‬ ‫به‌رجه‌سته‌‌بوونی ركابه‌رایه‌تی‌و ملمالنێ‬ ‫ل���ه‌ ب���واره‌ك���ان���ی ئ����اب����ووری‪ ،‬س��ی��اس��ی‪،‬‬ ‫كلتووری‌و كۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫ل��� ‌ه رووی ئ����اب����ووری‌و دارای����ی����ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ی��ی�� ‌هك��ان ل��ه‌ رێ��گ��ه‌ی پ���ڕۆژه‌ی‬ ‫مارشاڵه‌و ‌ه توانییان كۆنترۆڵی ئیمپراتۆر ‌ه‬ ‫كۆنه‌كانی ئه‌وروپا‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی بریتانیاو‬ ‫فه‌ره‌نسا بكه‌ن‪ .‬ئ��ه‌وروپ��ای ب��ه‌ش��دار ل ‌ه‬ ‫ش��ه‌ڕ ب�� ‌ه ب��ڕی زی��ات��ر ل�� ‌ه س��ه‌دو هه‌شتا‬ ‫م��ل��ی��ار دۆالر ق�����ه‌رده‌و ‌ه ل�� ‌ه ش���ه‌ڕ هات ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ ،‬بارو دۆخی واڵتانی داگیركه‌ر‪،‬‬ ‫ب ‌ه تایبه‌تی بریتانیا‪ ،‬زۆر خ��راپ‌و ئاڵۆز‬ ‫بوو‪ ،‬پێویستیان ب ‌ه یارمه‌تیی ئه‌مریكا بوو‬ ‫تا بتوانن به‌رانگاریی داڕمان ببنه‌وه‌‪ ،‬له‌م‬ ‫ب��اره‌دا ل ‌ه به‌رانبه‌ر دان��ی ق��ه‌رد ئه‌مریكا‬ ‫كۆمه‌ڵێك مه‌رجی ب ‌ه سه‌ر ئه‌و واڵتانه‌دا‬ ‫سه‌پاند‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه كڕۆكدا كۆنترۆڵی ته‌واوی‬ ‫سیاسه‌ت‌و ئابووری ئه‌و واڵتانه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫ل��ه‌ ب���واری ك��ۆن��ت��رۆڵ��ك��ردن��ی ئ��ه‌وروپ��ادا‬ ‫ئه‌مریكا رێكخراوی (ئه‌وروپی بۆ هاوكاری‬ ‫ئ��اب��ووری) دام���ه‌زران���د‪ ،‬ب��ه‌م سیاسه‌ته‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ریكا كۆنترۆڵی به‌شی هه‌ر ‌ه زۆری‬ ‫ه��ه‌ردوو كیشوه‌ری ئ��ه‌وروپ��او ئاسیا‌ی‬ ‫ك��رد‪ .‬ل�� ‌ه به‌رانبه‌ریشدا سۆڤیه‌تییه‌كان‬ ‫مه‌كته‌بی راگ��ه‌ی��ان��دن��ی كۆمنیزمیان بۆ‬ ‫ه��ۆش��ی��ارك��ردن��ه‌وه‌‌و وری���اك���ردن���ه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌وروپا ل ‌ه سیاسه‌ت ‌ه پاوانخوازییه‌كانی‬ ‫ئه‌مریكا دام���ه‌زران���د‪ .‬ل�� ‌ه ه��ه‌م��ان كاتدا‬

‫‪183‬‬

‫ئ��ه‌ن��ج��وم��ه‌ن��ی ه���اوك���اری ئ���اب���ووری بۆ‬ ‫پاڵپشتی سیستم ‌ه سۆسیالستیه‌كانی‬ ‫جیهان ب ‌ه گشتی‌و ئه‌وروپا به ‌تایبه‌تی‬ ‫دامه‌زراند‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه رووی سیاسییه‌و ‌ه ل�� ‌ه نێو ش��ه‌ڕو‬ ‫ملمالنێكاندا كۆمه‌ڵێك قه‌یران دروستبوون‬ ‫له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ـ��ـ قه‌یرانی به‌رلین‪ :‬ل�� ‌ه پ��اش رووخ��ان��ی‬ ‫ئ��ه‌ل��م��ان��ی��ای ن���ازی ئ���ه‌م واڵت���ه‌ ب�� ‌ه س��ه‌ر‬ ‫ه������ه‌ردوو ج���ه‌م���س���ه‌ردا س��ۆس��ی��ال��زم‌و‬ ‫س��ه‌رم��ای��ه‌داری‪ ،‬ئه‌مه‌ریكاو سۆڤیه‌تدا‬ ‫داب���ه‌ش ب���وو‪ ،‬سۆڤیه‌تیه‌كان پاڵپشتی‬ ‫دامه‌زراندنی سیستمێكی سۆسیالستیان‬ ‫ل�� ‌ه ب��ه‌ش��ی خ��ۆره��ه‌اڵت��ی ئه‌لمانیا ك��ردو‬ ‫ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��اش پاڵپشتی ل�� ‌ه سیستمێكی‬ ‫سه‌رمایه‌داری ل ‌ه به‌شی خۆرئاوا كرد‪،‬‬ ‫ل ‌ه ئاكامدا ئ��ه‌م واڵت��ه‌ی��ان دابه‌شكرد بۆ‬ ‫دوو به‌شی دژ ب ‌ه ی��ه‌ك‌و ج��ی��اواز‪ ،‬ئه‌م‬ ‫واڵت�� ‌ه ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه یه‌كپارچ ‌ه ب��وو نه‌ده‌كرا‬ ‫سنوره‌كه‌ی جیابكاته‌و ‌ه بۆی ‌ه دیوارێكیان‬ ‫ل ‌ه نێوانیاندا دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه دوات��ر ئه‌م‬ ‫دیوار ‌ه بوو ب ‌ه شورای به‌ندیخانه‌یه‌ك بۆ‬ ‫هه‌ردوو به‌شه‌كه‌‪.‬‬ ‫ـ��ـ ق��ه‌ی��ران��ی ك��ۆری��ا‪ :‬ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1945‬دا‬ ‫ئه‌مه‌ریكاو یه‌كێتی سۆڤیه‌ت كۆریایان‬ ‫داگیر كرد‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ی ئه‌لمانیا ئه‌م‬ ‫واڵت��ه‌ش ل ‌ه نێوان ه��ه‌ردوو جه‌مسه‌ردا‬ ‫دابه‌ش بوو‪.‬‬ ‫ــ قه‌یرانی كوبا‪ :‬ل ‌ه ساڵی ‪1962‬دا فڕۆك ‌ه‬ ‫سیخورییه‌كانی ئ��ه‌م��ری��ك��ا‪ ،‬بنكه‌یه‌كی‬

‫م��وش��ه‌ك��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ی��ان ل�� ‌ه ك��ه‌ن��داوی‬ ‫(ب�����ه‌رازان) دۆزی���ی���ه‌وه‌‪ ،‬ل��ه‌ ب��ه‌ران��ب��ه‌ردا‬ ‫ئه‌مه‌ریكییه‌كان گوشارێكی زۆری��ان بۆ‬ ‫سۆڤیه‌تییه‌کان هێناو هه‌ڕه‌شه‌ی شه‌ڕێكی‬ ‫گشتگیریان ل ‌ه یه‌كێتیی سۆڤیه‌تدا ده‌كرد‪.‬‬ ‫ل ‌ه كۆتاییدا ب ‌ه رێكکه‌وتنێك سۆڤیه‌تییه‌کان‬ ‫موشه‌كه‌كانیان ل ‌ه كوبا كشانده‌و ‌ه به‌رانبه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ش ئه‌مه‌ریكییه‌كانیش په‌یمانیاندا‬ ‫هێرش نه‌كه‌ن ‌ه سه‌ر كوبا‪ .‬ل ‌ه ساڵی ‪1959‬دا‬ ‫ب��ۆ ی��ه‌ك��ه‌م ج���ار خ��رۆچ��ۆڤ س��ه‌رۆك��ی‬ ‫یه‌كێتی سۆڤیه‌ت ل ‌ه سه‌ر ده‌عواتكردنی‬ ‫سه‌رۆك ئایزنهاوه‌ر سه‌ردانی ئه‌مه‌ریكای‬ ‫ك��ردو بۆ یه‌كه‌م جار ه��ه‌ردوو سه‌رۆك‬ ‫رووبه‌ڕوو پێكه‌وه‌ دانیشتن‪.‬‬ ‫‪٢‬ــ جه‌وله‌ی ‪ 1963‬ــ ‪:1979‬‬ ‫ل ‌ه ئه‌ده‌بیاتی سیاسی شه‌ڕی ساردا ئه‌م‬ ‫جه‌وله‌ی ‌ه ب ‌ه قۆناغی ئاشته‌وایی‌و پێكه‌و ‌ه‬ ‫ژیان ناو ده‌برێت‪.‬‬ ‫ب ‌ه كۆتایی هاتنی ده‌س��ه‌اڵت��ی ستالین‌و‬ ‫هاتن ‌ه س��ه‌ر حوكمی نیكیتا خرۆچۆڤ‬ ‫سیمای س��ه‌ره‌ت��ای قۆناغێكی ن��وێ ل ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ن��ێ��وده‌وڵ��ه‌ت��ی‌و گ��ه‌ڕان��ه‌وه‌ی‬ ‫حورمه‌ت بۆ دبلۆماسیه‌ت به‌ده‌ركه‌وت‪،‬‬ ‫س��ه‌رۆك خ��رۆچ��ۆڤ ه��ه‌ر ل ‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫ده‌س��ت��ب��ه‌ك��ارب��وون��ی��ی��ه‌و ‌ه ل��� ‌ه ك����ردارو‬ ‫گ���وت���اره‌ك���ان���ی���دا س��ی��م��ای ك����ران����ه‌وه‌و‬ ‫سیاسه‌تێكی ئابووری نوێ به‌دیده‌كرا‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه كۆنفرانسی ‪20‬ی حیزبی شیوعی‬ ‫سۆڤیه‌تی‪ ،‬ل�� ‌ه ساڵی ‪ 1959‬خرۆچۆڤ‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪184‬‬

‫بیرو تێڕوانینی خۆی ل ‌ه سه‌ر سیاسه‌تی‬ ‫ده‌ره‌كی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‌و پێویستییه‌كانی‬ ‫گۆڕان‌و كرانه‌و ‌ه خسته‌ڕوو‪ ،‬سه‌رۆك ل ‌ه‬ ‫كۆنفراسه‌كه‌دا ل ‌ه پێناو به‌رجه‌سته‌كردنی‬ ‫ئ��اش��ت��ه‌وای��ی گشتیدا جه‌ختی ل�� ‌ه سه‌ر‬ ‫داڕشتنه‌وه‌ی سیاسه‌تێكی ده‌ره‌كی نوێ‬ ‫ك����رده‌وه‌‪ ،‬داوای��ك��رد ش��ه‌ڕو ملمالنێكان‬ ‫بخرێن ‌ه ب���واری ئ���اب���ووری‌و زانستی‌و‬ ‫سیاسی‌و ك��ل��ت��ووری��ی��ه‌وه‌‪ ،‬رێ��گ��ا بدرێت‬ ‫ب ‌ه گ��ه‌الن ب ‌ه ئ��ازادی رێ��ڕه‌وی مێژووی‬ ‫خۆیان‌و مۆدێلی حوكمرانی تایبه‌ت ب ‌ه‬ ‫خۆیان دابڕێژنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م قۆناغه‌دا دی��دارو چاوپێكه‌وتنه‌كانی‬ ‫نێوان ه��ه‌ردوو س��ه‌رۆك‪ ،‬سه‌ره‌تا نێوان‬ ‫خ��رۆچ��ۆڤ‌و ئایزنهاوه‌رو دوات��ر نێوان‬ ‫خرۆچۆڤ‌و كه‌نه‌دی له‌ زیاد بووندا بوو‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪ 1973‬دان��وس��ت��ان ل�� ‌ه ن��ێ��وان‬ ‫هه‌ردوو جه‌مسه‌ردا بۆ سنووردانان بۆ‬ ‫چه‌كی ستراتیج‪ ،‬به‌سترا‪.‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪ 1975‬ل ‌ه كۆنفراسی هه‌لسینكی‬ ‫ل ‌ه فینله‌ندا ریكکه‌وتنێك ل ‌ه نێوان هه‌ردوو‬ ‫جه‌مسه‌ردا به‌ستراو تیایدا په‌یمانیاندا‬ ‫هاوكاری‌و ته‌نسیقێكی به‌هێز ل ‌ه نێوانیاندا‬ ‫داب��م��ه‌زرێ��ن��ن‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا رێ��زگ��رت��ن ل ‌ه‬ ‫سه‌روه‌ری نیشتمانی‌و نه‌ته‌وایه‌تی گه‌الن‬ ‫بگیرێت‌و ده‌س���ت نه‌خرێت ‌ه ك��اروب��اری‬ ‫ن��اوخ��ۆی واڵت��ان��ه‌وه‌‪ ،‬رێ��ز ل�� ‌ه مافه‌كانی‬ ‫مرۆڤ‌و ئازادییه‌كانی تاك بگیرێت‪.‬‬ ‫ل�� ‌ه ه��اوش��ان��ی ه��ه‌م��وو ئ��ه‌م رێكکه‌وتن‌و‬ ‫گرێبه‌ستانه‌دا چه‌ندین ج��ار ق��ه‌ی��ران‌و‬

‫كێشه‌‌و گرفتی گه‌ور ‌ه ل ‌ه نێوان هه‌ردوو‬ ‫جه‌مسه‌ردا دروستبووه‌‪ ،‬له‌وانه‌‪:‬‬ ‫ـ��ـ ق��ه‌ی��ران��ی ڤێتنام‪ :‬ل�� ‌ه ساڵی ‪ 1964‬بۆ‬ ‫‪ ،1968‬ب�� ‌ه ه��ان��دان‌و پاڵپشتی ه��ه‌ردوو‬ ‫ج��ه‌م��س��ه‌ر ش�����ه‌ڕو ن���اك���ۆك���ی‌و گ���رژی‬ ‫كه‌وت ‌ه نێوان ڤێتنامی باشوورو ڤێتنامی‬ ‫باكوور‪ ،‬له‌م ش��ه‌ڕه‌دا سۆڤیه‌تییه‌كان ل ‌ه‬ ‫رێگای فیتنامه‌و ‌ه گورزێكی كوشنده‌یان‬ ‫ن دا‪ ،‬ئ���ه‌م ش���ه‌ڕ ‌ه ب ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه ئ��ه‌م��ه‌ری��ك��ی��ه‌ك��ا ‌‬ ‫شكستێكی مێژووی زه‌به‌الحی ئه‌مریكاو‬ ‫بوون ب ‌ه قوربانی چوار ملیۆن كه‌س ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪1973‬دا كۆتایی هات‪.‬‬ ‫ـ��ـ ل�� ‌ه س��اڵ��ی ‪1968‬دا س��وپ��ای یه‌كێتیی‬ ‫سۆڤیه‌ت بۆ به‌رگری ل ‌ه گۆڕینی سیستمی‬ ‫سیاسی سۆسیالستی ل ‌ه چیكسلۆفاكیا‬ ‫چوو ‌ه ئه‌و واڵته‌وه‌‪ ،‬ئه‌م ده‌ستتێوه‌ردانه‌ی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان ن����ه‌ك ه����ه‌ر گ����رژی‌و‬ ‫ئاڵۆزی خست ‌ه په‌یوه‌نی نێوان ه��ه‌ردوو‬ ‫ج���ه‌م���س���ه‌ره‌وه‌‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و م��ت��م��ان��ه‌ی ك��ۆی‬ ‫رێكکه‌وتنه‌كانی پێشوی الوازو به‌تاڵ‬ ‫كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫ــ ل ‌ه ساڵی ‪1973‬دا ب ‌ه هاندانی یه‌كێتیی‬ ‫س��ۆڤ��ی��ه‌ت زۆرب�����ه‌ی واڵت����ه‌ ع��ه‌ره‌ب��ی��ی�� ‌ه‬ ‫نه‌وتییه‌كان دروشمی به‌كارهێنانی نه‌وت‬ ‫وه‌ك چه‌ك ل ‌ه دژی ئه‌مریكاو ئیسرائیل‬ ‫به‌رز كرده‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو دانوستان‌و رێكکه‌وتنێكی‬ ‫س��ی��اس��ی س��ه‌رم��ێ��ز‪ ،‬چ��ه‌ن��دی��ن ك��وده‌ت��او‬ ‫شۆڕش‌و راپه‌ڕینی گه‌الن وه‌ك‪ :‬شۆڕشی‬ ‫ئیسالمی ئ��ێ��ران‪ ،‬ش��ه‌ڕی ئه‌فغانستان‪،‬‬

‫‪185‬‬

‫ش���ه‌ڕی ن��ێ��وخ��ۆی ل��وب��ن��ان‪ ،‬ش��ه‌ڕه‌ك��ان��ی‬ ‫ئه‌نگۆال‪ ،‬مۆزه‌مبیق‪ ،‬ئه‌سیوبیا‪ ،‬سۆماڵ‪...‬‬ ‫هتد) ب ‌ه هاندانی ژێر ب ‌ه ژێری هه‌ردوو‬ ‫جه‌مسه‌ر بۆ گۆڕینی هاوكێشه‌ی هێزو‬ ‫بااڵده‌ستبوون‪ ،‬دۆخی شه‌ڕی ساردی ب ‌ه‬ ‫زیندوویی ده‌هێشته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪٣‬ــ قۆناغی سێیه‌م ‪ 1979‬بۆ ‪1985‬‬ ‫ل ‌ه ساڵی ‪1979‬ه‌و ‌ه په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان‬ ‫ئه‌مه‌ریكاو سۆڤیه‌ت جارێكی تر رووی ل ‌ه‬ ‫گرژبوونه‌وه‌ كرد‪.‬‬ ‫كۆتایی حه‌فتاكان سه‌ره‌تای ده‌ستپێكردنی‬ ‫مه‌وجه‌یه‌كی تری شه‌ڕی سارد بوو‪ .‬ل ‌ه‬ ‫سیماكانی ئه‌م شه‌پۆله‌‪ ،‬شه‌ڕه‌كان زیاتر‬ ‫به‌ وه‌كاله‌ت ئه‌نجام ده‌دران‪.‬‬ ‫گرنگترین‌و گه‌وره‌ترین سیناریۆی شه‌ڕی‬ ‫سارد له‌م مه‌وجه‌یه‌دا شه‌ڕی ئه‌فغانستان‬ ‫ب��وو‪ ،‬ئه‌مه‌ریكییه‌كان ل�� ‌ه داڕش��ت��ن��ه‌وه‌ی‬ ‫سیناریۆی دروستكردنی قاعده‌و تاڵیباندا‬ ‫ته‌نیا ئامانجیان تۆڵه‌كردنه‌وه‌ی گورزی‬ ‫ڤ��ێ��ت��ن��ام ن���ه‌ب���وو‪ ،‬ك�� ‌ه س��ۆڤ��ی��ه‌ت��ی��ه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫ئه‌مه‌ریكایان وه‌شاند‪ ،‬به‌ڵكو سیناریۆیه‌كی‬

‫زۆر گه‌وره‌و مه‌زن بوو بۆ ئیفلیج كردن‌و‬ ‫شكست پێهێنانی سۆڤیه‌ت‌و جه‌مسه‌ری‬ ‫س��ۆس��ی��ال��س��ت��ی ب��ۆ ه��ه‌ت��ا ه��ه‌ت��ای��ه‌‪ ،‬ل��ه‌م‬ ‫پرۆسه‌یه‌دا له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكییه‌كان‬ ‫سه‌ركه‌وتنێكی گ���ه‌وره‌ی���ان ب�� ‌ه ده‌س��ت‬ ‫هێنا‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه كۆتاییدا باجه‌كه‌ی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ئه‌مه‌ریكاش زۆر كه‌وت‪.‬‬ ‫ب��رج��ن��س��ك��ی ئ����ه‌ن����دازی����اری داه��ێ��ن��ان‌و‬ ‫دامه‌زراندنی قاعده‌‪ ،‬نه‌خشه‌رێگایه‌كی زۆر‬ ‫وردو چڕی بۆ تێوه‌گالن‌و په‌لكێشكردنی‬ ‫ی��ه‌ك��ێ��ت��ی س��ۆڤ��ی��ه‌ت ب���ۆ ن��ێ��و دۆزه‌خ����ی‬ ‫ئه‌فغانستان داڕشت‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪27‬ی دێسه‌مبه‌ری ‪1979‬دا برجنسكی‬ ‫ئه‌و موژده‌یه‌ی ب ‌ه سه‌رۆك كارته‌ر دا‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫سوپای سۆڤیه‌ت هاتن ‌ه ئه‌فغانستانه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك��ات��ی ئ���ه‌و ‌ه ه��ات��وو ‌ه ئ���ه‌و ت����ااڵوه‌ی ل ‌ه‬ ‫ڤێتنام ده‌رخواردیان داین ل ‌ه ئه‌فغانستان‬ ‫ده‌رخواردیان بده‌ینه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه راستیدا ئه‌م‬ ‫شه‌ڕو كێشه‌ی ‌ه چه‌ندین ئاڕاسته‌‌و شێوازی‬ ‫وه‌رگرت‪ ،‬ب ‌ه شێوه‌یه‌ك ل ‌ه شێوه‌كان هه‌تا‬ ‫ئه‌مرۆش به‌رده‌وامه‌‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪186‬‬

‫رۆشتنی جووەكانى سلێمانى‌و كاريگه‌رييه ئابووريیه‌كانى‬ ‫‪Migration of Sulaymaniah‘s Jews‬‬ ‫‪And their economical outcome‬‬ ‫ ‬

‫نووسینی‪ :‬د‪.‬به‌ختیار سه‌عید مه‌حموود‬ ‫‪Written by: Bakhtyar Saeed Mahmud‬‬

‫‪187‬‬

‫جوو‬

‫‪)1(1‬‬

‫لە شارە كوردییەكانی باشووری‬

‫‪ )1(1‬جوو بە یەكێك لە گەلە كۆنەكانی ڕۆژهەاڵتی‬ ‫ناوەڕاست دادەنرێت‪ ،‬ئەوان خۆیان بە (گەلی‬ ‫هەڵبژێردراوی خودا) دەزانن‪ .‬جووەكان لە‬

‫سەردەمی موسادا لە میسر هەڵهاتن‪ ،‬ئەو‬

‫وەك رێبەرێكی بە توانایی جووەكان توانی‬ ‫ئەوان لە میسر لە ژێر دەستی فیرعەون ڕزگار‬

‫بكات‪ ،‬قورئانیش لەمبارەیەوە فەرمویەتی‪[ :‬واذ‬

‫نجیناکم من آل فرعون یسومونکم سوء العذاب‬

‫‪ )...‬هەروەها لە سەردەمی داود (‪969 -1009‬‬

‫پ‪.‬ز)و سلێمانی كوڕیدا (‪ 931 – 969‬پ‪.‬ز)‪،‬‬

‫دەوڵەتێكی یەكگرتوویان هەبووە‪ ،‬بەاڵم دوای‬ ‫مردنی سلێمان دەسەاڵتیان بەرەو الوازی‬

‫چوو‪ ،‬ئەمە ڕێگەی بۆ ئاشوورییەكان خۆش‬

‫كرد لە فەڵەستین هەڵبكوتنە سەریان‪ ،‬لە ئاكامدا‬ ‫بەشێك لە دانیشتووانەكەی بۆ ناوچەكانی‬ ‫ژێر دەسەاڵتی ئاشوورییەكان دوور خرانەوە‪،‬‬ ‫بەم شێوەیە هێنانی جووەكان تا لە ناوچوونی‬ ‫ئیمپراتۆریەتی ئاشووری لە ساڵی ‪ 612‬پ‪.‬ز‬ ‫بەردەوام بوو‪ .‬لە سەردەمی بابلیەكانیشدا هێرش‬

‫بۆ سەر جووەكان لە فەڵەستین بەردەوام بووە‪،‬‬

‫كوردستان‪ ،‬وات ‌ه لە سلێمانی‌و كەركوك‌و‬ ‫هەولێرو دهۆك‌و موسڵ دەژیان‪ .)2(2‬ئەوەی‬ ‫لەم بابەتەدا مەبەستمانە لێكۆڵینەوەی لە‬ ‫بارەوە بكەین‪ ،‬جووەكانی سلێمانین‪ .‬وەك‬ ‫دەبینین بوونێكی بەرچاویان هەبووە لە‬ ‫ن��او ش��ارەك��ەدا‌و گەڕەكێكی تایبەت بە‬ ‫خۆیان ه��ەب��ووە‪ ،‬كە بە ن��اوی گەڕەكی‬ ‫ج��ووەك��ان (مافا لە ه��ودای) ناسرابوو‪.‬‬ ‫ج��وو ل��ە ن��اوچ��ەك��ان��ی تریشدا ه��ەب��وون‬ ‫ل ‌ه سلێمانیدا‪ .‬بە تایبەت ل ‌ه پێنجوێن‌و‬ ‫ق�������ەرەداغ‌و ه��ەڵ��ەب��ج��ە‌و ش������ارەزوور‌و‬ ‫ماوەت‌و قەاڵچواالن‌و هەورامان‪.)3(3‬‬ ‫دەربارەی ژمارەی جووەكانی سلێمانی‪،‬‬ ‫بە گوێرەی سەرچاوەكان پێش جەنگی‬ ‫یەكەمی جیهانی لە ساڵی ‪ 1913‬ژمارەیان‬ ‫هه‌زار كەس بووە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬بەهۆی جەنگ‌و‬ ‫برسیەتی‌و قات‌و قڕییەوە‪ .‬دوای جەنگ لە‬ ‫ساڵی ‪ 1919‬ژمارەیان كەمبۆتەوە بۆ پێنج‬ ‫فی العصور القدیمة‪ ،‬القاهرة‪ ،2004 ،‬ص‪.513‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫‪2‬‬

‫لەسەر دەستی پاشای بابلی نەبو خوزنەسەر‬

‫لە ئەنجامدا بەشێك لەو جووە هاوردانە هاتنە‬

‫ناوچە كوردییەكان و تێیدا نیشتەجێبوون‪.‬‬

‫بڕوانە‪ :‬القرأن كریم‪ ،‬سورة البقرة‪ ،‬ایة (‪ )49‬؛‬ ‫هەڵوێست عمر قادر‪ ،‬یهود كوردستان‪ ،‬مؤسسة‬

‫حمدی للطباعة والنشر‪ ،‬السلیمانیة‪ ،2007 ،‬ص‪18‬‬ ‫ومابعدها؛ احمد سوسە‪ ،‬مفصل العرب والیهود فی‬ ‫التأریخ‪ ،‬ط‪ ،5‬دار الحریە للطباعة والنشر‪ ،‬بغداد‪،‬‬

‫‪ ،1980‬ص‪203‬؛ دونالد ریدفورد‪ ،‬مصر و كنعان‬

‫مؤسسة‬

‫حمدی‬

‫للطباعة‬

‫السلیمانیة‪ ،2007 ،‬ص‪.100‬‬

‫(‪ 562-605‬پ‪.‬ز) ژمارەیەكی زۆر لە جووەكان‬ ‫ێ كران‪.‬‬ ‫هێنران و لەناو دەوڵەتی بابلی نیشتەج ‌‬

‫هەڵوێست عمر قادر‪ ،‬یهود كوردستان‪،‬‬

‫(‪)3‬‬

‫‪3‬‬

‫والنشر‪،‬‬

‫هەڵوێست عمر قادر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫ص‪28‬؛ بەرزان ئەحمەد كوردە‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪44‬؛ بۆ زانیاری زیاتر لەسەر‬

‫ئەم گەڕەكە و چۆنێتی سەرهەڵدان و‬ ‫گەشەكردنی‪ ،‬بڕوانە‪ :‬سدیق ساڵح‪ ،‬گەڕەكی‬ ‫جوولەكان لە تۆمارێكی كۆنی شارەوانی‬

‫سلێمانی دا‪ ،‬گۆڤاری هەزار مێرد‪ ،‬ژ ‪،14‬‬

‫كانوونی یەكەمی ‪ ،2000‬ل‪ 106‬ودواتر‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪188‬‬

‫سه‌دو حه‌فتاو دوو كەس هەر بە گوێرەی‬ ‫ئامارەكان لە سییەكان ژمارەی جووەكان‬ ‫ب��ۆ ه���ه‌زار ك��ەس زی��ادی��ك��ردووە‪ .‬ب��ەاڵم‪،‬‬ ‫دواین سەرژمێری‪ ،‬ئاماری دانیشتووانی‬ ‫ساڵی ‪1947‬ی حكومەتی عێراقە‪ ،‬پێش‬ ‫گەڕانەوەی جووەكان لە ساڵی ‪ 1950‬بۆ‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬كە ژمارەی جووەكانی سلێمانی‬ ‫بە دوو هه‌زارو دوو سه‌دو حه‌فتاو یه‌ک‬ ‫كەس دان���اوە‪ .)1(4‬ئ��ەوەی لێرەدا بەرچاو‬ ‫ت زیادبوونی ژمارەی جووەكانە‬ ‫دەكەوێ ‌‬ ‫لە نێوان سااڵنی ‪ .1947 – 1919‬واتە‬ ‫م���اوەی نزیكەی بیست‌و هه‌شت ساڵ‬ ‫تەنیا ه��ه‌زارو شه‌ش س��ه‌دو ن��ه‌وه‌دو نۆ‬ ‫كەس زیادی كردووە‪ .‬ئەمەش بە پێوەری‬ ‫ئاسایی گەشەسەندنی دانیشتووان كەمە‪.‬‬ ‫دیارە هۆی ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەو‬ ‫(‪)1‬‬

‫‪4‬‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ ،‬جوولەكەكانی‬

‫سلێمانی‪،‬‬

‫لێكۆڵینەوەیەكی ‌مێژوویی ‌ـ‌ـ‬

‫سیاسییە‪.2004 ،‬‬ ‫‪،‬ل‪51‬؛‬

‫ئەحمەد‬

‫باوەڕ‪،‬‬

‫جوولەكەكانی‬

‫كوردستان بنچینە‌و دابونەریتیان‌و هۆكاری‬ ‫كۆچكردنیان‪ ،‬چ‪ ،1‬چاپخانەی وەزارەتی‬

‫ڕۆشنبیری‪ ،‬كوردستان‪ ،2000 ،‬ل‪49‬ــ‪50‬؛‬ ‫ئیبراهیم‬

‫حیلمی‪،‬‬

‫سەرچاوەی‬

‫پێشوو‪،‬‬

‫ل‪64‬؛ عبدالخالد صابر‪ ،‬شەجەرەی بنەماڵە‬

‫دێرینەكانی سلێمانی‪ ،‬بنەماڵە دێرینەكانی‬ ‫سلێمانی لە نێوان سااڵنی ‪ ،1914-1784‬چ‪،2‬‬

‫چاپخانەی گرین گلۆری‪ ،‬بەیروت‪،2010 ،‬‬ ‫ل‪.1490‬‬

‫بارودۆخەی‪ .‬كە لەم ماوەیەدا سلێمانی‬ ‫پێیدا تێپەڕبووە‪ ،‬وه‌ک كاریگەرییەكانی‬ ‫ق��ەی��ران��ی ئ��اب��ووری‌و دارای���ی‌ ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی ج��ەن��گ��ی دووەم����ی جیهانیه‌و ‌ه‬ ‫گوزەرانی خەڵك خراپبووە‪.‬‬ ‫ج��ووەك��ان��ی سلێمانی ئ����ازادی ئایینی‬ ‫ت��ەواوی��ان ه��ەب��ووە‌و بە جۆرێك لەگەڵ‬ ‫كوردەكاندا تێكەڵ بوون‪ ،‬ک ‌ه منداڵەكانیان‬ ‫پێكەوە لە قوتابخانەكان بە زمانی كوردی‬ ‫دەیانخوێندو جەژن‌و بۆنەی ئایینی خۆیان‬ ‫بە ئازادی گێڕاوە‪ .‬پێوەندی كۆمەاڵیەتی‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان��ی��ان��دا ه��ەب��ووە ه��ه‌ت��ا ئێستاش‬ ‫ک بنەماڵە ل��ە سلێمانیدا ه��ەن‌و‬ ‫ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫ڕەگ��ەزی��ان ج��ووە‪ .‬پێكەوەژیانی نێوان‬ ‫ك��وردو ئایینەكانی‌تر لە الی��ەن زۆرب��ەی‬ ‫گەڕیدەكانیشەوە ئاماژەی بۆ كراوە‪ ،‬كە‬ ‫دیانەته‌كان‌و ج��ووه‌ک��ان لەگەڵ ك��ورددا‬ ‫وەك برا ژیاون‌و زۆرجار لە رووی جل‌و‬ ‫بەرگەوە لەگەڵ كورددا جیا نەدەكرانەوە‬ ‫(‪ ،)2‬بەڵكو لە تەواوی شارە كوردییەكاندا‬ ‫سەربەستی زۆری��ان هەبووەو دوور لە‬ ‫گیانی دەمارگیری نەتەوایەتی‌و ئایینی‬ ‫ژی��اون ‪ .)3(5‬جووەكانی سلێمانی لە نێو‬ ‫خۆیاندا زۆر یەكگرتووبوون‌و بەزەییان‬ ‫‪ )2(5‬ستیفن هیمسلی لونگریك‪ ،‬العراق الحدیث‬ ‫من‬

‫(‪)1950-1900‬‬

‫التاریخ‬

‫السیاسی‌و‬

‫االجتماعی‌و االقتصادی‪ ،‬ترجمە‪ :‬سلیم طه‬ ‫التكریتی‪ ،‬جز‌ء االول‪ ،‬الطبعە االول‪ ،‬بغداد‪،‬‬ ‫‪ ،.1988‬ص‪.38‬‬

‫‪189‬‬

‫بە یەكدا هاتۆتەوە‪ .‬ئەگەر كەسێك لە‬ ‫ناویاندا هەژار بووایە ئه‌وا خۆیان پارەیان‬ ‫ب��ۆ ك��ۆك��ردۆت��ەوە‌‪ .‬پێویستی ب��ە خانوو‬ ‫هەبووایە ئ��ەوا خانووشیان بۆ كڕیوە‪.‬‬ ‫زۆرب����ەی ئ��ەو كێشە كۆمەاڵیەتیانەی‬ ‫هەیانبووە لە ن��او خۆیانداو لە ڕێگەی‬ ‫پیاوانی ئایینی خۆیانەوە چارەسەریان‬ ‫ك�����ردووە‪ .‬ب����ەاڵم‪ ،‬ل��ە س���ەردەم���ی ك��اك‬ ‫ئ��ەح��م��ەدی ش��ێ��خ��دا ه��ان��ای��ان ب���ۆ ئ��ەو‬ ‫بردووە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان‪.‬‬ ‫جووەكان بە شێوەیەكی گشتی جێگەی‬ ‫باوەڕی خەڵكی سلێمانی بوون‪ .‬بە هۆی‬ ‫ئ��ەوەی ڕاستگۆو دڵ��س��ۆزو دەستپاك‌و‬ ‫پ��ش��وودرێ��ژب��وون ‪ .)1(6‬وات���ە ج��ووەك��ان‬ ‫خ����اوەن پێگەیەكی ك��ۆم��ەاڵی��ەت��ی ب��اش‬ ‫ب��وون‌و لە الی��ەن كوردەكانەوە ڕێزیان‬ ‫لێگیراوە‪.‬‬ ‫ئەگەر باس لە دیارترین چاالكی ئابووریی‬ ‫ت‬ ‫جووەكانی سلێمانی بكەین‪ ،‬ئەوا دەبێ ‌‬ ‫سەرەتا لە كشتوكاڵەوە دەستپێبكەین‪.‬‬ ‫زۆربەی سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە‬ ‫ب����ەوە دەك����ەن ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی لە بواری كشتوكاڵیدا‬ ‫كەمتر كاریان كردووە‪ .‬لە چاو بوارەكانی‬ ‫ت��ری وەك پیشەگەری‌و ب��ازرگ��ان��ی‪ ،‬بە‬ ‫گوێرەی ئەو زانیارییانەی لەبەردەستدان‪،‬‬ ‫جووەكانی كوردستان خاوەنی زەوی‬ ‫‪ )3(6‬بڕوانە‪ :‬میجرسون‪ ،‬رحلة متنكر إلی بالد‬ ‫ما بین النهرین‌و كردستان‪ ،‬ت‪ :‬فؤاد جمیل‪،‬‬

‫ج‪ ،1‬ط‪ ،1‬بغداد‪ ،1970 ،‬ص‪.163-158‬‬

‫ن��ەب��وون‪ .‬بەڵكو وەك جوتیاری ك��ورد‬ ‫الی دەرەب���ەگ‌و خ��اوەن زەوییەكان بە‬ ‫ك���رێ‌‌و ن��ی��وە داه���ات ك��اری��ان ك���ردووە‪.‬‬ ‫تەنانەت هەندێکجار وەك نیمچە كۆیلە‬ ‫الی ئ��اغ��او خ���اوەن زەوی��ی��ەك��ان ژیانی‬ ‫جوتیارییان بەسەربردووەو داوای��ان لە‬ ‫ئاغاكان ك��ردووە بیانپارێزن‪ ،‬جووەكان‬ ‫لە بۆنە ئایینیەكانی خۆیان‌و ئیسالمیشدا‬ ‫دیارییان بۆ ئاغاكان بردووە‪ ،‬كە بە زۆری‬ ‫لە ف��ەردە شەكر‌و جلوبەرگ‌و قوماش‬ ‫پێكدەهات‪ .‬وەك بینراوە پیاوەكانی ئاغا‬ ‫ک دەچ��وون بۆ دوكانی جووەكان‬ ‫كاتێ ‌‬ ‫ک پ��ارەی��ان ده‌دا لە‬ ‫ن��ی��وە ی��ان چ��ارەك��ێ�� ‌‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ئ��ەو شتانەی هەڵیاندەگرت‌و‬ ‫ئەوانیش نەیانتووانیوە رێ بگرن له‌م‬ ‫هەڵسوكەوتانە‪ ،‬بە جۆرێك ئەو جووانەش‪،‬‬ ‫كە كۆڵگێڕ بوون هەندێکجار بەشێك لە‬ ‫قازانجی خۆیان بە ئاغاكان داوە‪ .‬بۆیە‬ ‫دەبینین ه��ەم��ان ئ��ەو چ��ەوس��ان��ەوەی��ەی‬ ‫خ���اوەن زەوی‌و دەرەب��ەگ��ە گ��ەورەك��ان‬ ‫بەرانبەر بە جووتیارانی كورد پێڕەویان‬ ‫دەك��رد بەرانبەر جووەكانیش پێڕەویان‬ ‫كردووە (‪.)2‬‬ ‫ج��ێ��ی ب��اس��ە ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق پێش‬ ‫چ��وون��ەوەی��ان ب��ۆ ئیسرائیل ل��ە ڕووی‬ ‫خ��اوەن��داری��ی��ه‌ت��ی زەوی���ی���ەوە ب��ە گشتی‬ ‫ك یان مامناوەند بوون‌ ‌و‬ ‫موڵكداری بچوو ‌‬ ‫م��وڵ��ك��داری گ���ەورەی���ان ت��ێ��دا ن��ەب��ووە‪،‬‬ ‫ت�����ەواوی ئ���ەو زەوی����ان����ەش‪ ،‬ل���ە الی���ەن‬ ‫ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق��ەوە خاوەندارییه‌تی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪190‬‬

‫ك��راوە پێش چوونەوەیان بۆ ئیسرائیل‬ ‫دەگەیشتە ‪ 100376‬دۆن���م‪ ،‬ك��ە دەكاتە‬ ‫‪ 25094‬هێكتار‪ ،)1(7‬ئەمەش بە ڕێژەیەكی‬ ‫كەم دادەن��رێ��ت لە چاو خ��اوەن زەوی‌و‬ ‫موڵكدارەكانی عێراق‪.)2(8‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو زانیاریانەی لەبەردەستدان‪،‬‬ ‫لە بارەی چاالكی كشتوكاڵیی جووەكان‬ ‫لە كوردستاندا‪ .‬ئەو جووانەی لە ناوچە‬ ‫كوردییەكاندا لە بواری كشتوكاڵیدا كاریان‬ ‫ك��ردووە‪ ،‬بە زۆریی گەنم‌و جۆو برنج‌و‬ ‫كونجی‌و نیسك‌و تووتنیان چ��ان��دووە‪،‬‬ ‫لەگەڵ ئەوەشدا جووەكان زۆر حەزیان لە‬ ‫ێ هەبووە‪ ،‬بە هۆی ئەوەی‬ ‫كشتوكاڵی تر ‌‬ ‫ێ لە ڕووی بازرگانییەوە بەهایەكی‬ ‫تر ‌‬ ‫ب���ەرزی ه��ەب��ووەو خواستی زۆری لە‬ ‫سەر بووە‪ .‬چونكە بۆ دروستكردنی مەی‬ ‫بەكاردەهات‪ ،‬ئەمە سەرەڕای ئەوەی مەی‬ ‫دروستكردن پیشەیەكی گرنگی جووەكان‬ ‫‪)3(9‬‬ ‫خۆیان بووە‪.‬‬ ‫دەرب���������ارەی ج���ووەك���ان���ی س��ل��ێ��م��ان��ی‪،‬‬ ‫بەگوێرەی ئەو ئامارانەی لەبەردەستدان‪،‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫‪7‬‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.69-67‬‬ ‫‪ )2(8‬د‪ .‬كاظم حبیب‪ ،‬الیهودو المواطنة العراقیة‬ ‫او محنة یهود العراق بین االسر الجائرو‬ ‫التهجیر القسری‪ ،‬ط‪ ،2‬مطبعة مؤسسة‬ ‫حمدی للطباعةو النشر‪ ،‬السلیمانیة‪،2010 ،‬‬ ‫ص‪.73-72‬‬ ‫‪ )1(9‬یەك دۆنم دەكاتە ‪2500‬م‪ ،2‬یەك هێكتار‬ ‫دەكاتە ‪ 4‬دۆنم‪ ،‬واتە یەك هێكتار یەكسانە‬ ‫بە ‪10,000‬م‪ 2‬زەوی‪.‬‬

‫زیاتر جووەكانی ق��ەرەداغ‌و ش��ارەزوور‬ ‫ب��ەك��اری ك��ش��ت��وك��اڵ��ی��ەوە خ��ەری��ك��ب��وون‪،‬‬ ‫ئەوەتا لە كۆی هه‌شتا خێزان لە قەرەداغ‬ ‫زۆربەیان كاری كشتوكاڵیان كردووەو‬ ‫لە شارەزووریش لە كۆی بیست‌و دوو‬ ‫خ��ێ��زان زۆرب��ەی��ان ك���اری كشتوكاڵیان‬ ‫كردووە‪ .‬ئەو جووانەش‪ ،‬كە لە الدێكانی‬ ‫دەوروب�������ەری ق����ەاڵچ����واالن‌و م����اوەت‌و‬ ‫پێنجوێن‌و هەورامان نیشتەجێبوون‪ ،‬بە‬ ‫شێوەیەكی گشتی بە كاری كشتوكاڵیەوە‬ ‫خەریكبوون‪.)4(10‬‬ ‫دەرب�����ارەی ج��ێ دەس��ت��ی ج��ووەك��ان لە‬ ‫ب���واری پیشەگەری ل��ە ل��ی��وای سلێمانی‬ ‫وەك��و دەبینین ج��ووەك��ان ل��ەم رووەوە‬ ‫رۆڵی كارایان هەبووە‪ .‬بە زۆری كاری‬ ‫خومچیەتی‌و دوك��ان��داری‌و بازرگانیان‬ ‫ك���ردووە ‪ .)5(11‬ب��ە گ��وێ��رەی تۆمارێكی‬ ‫ش��ارەوان��ی سەردەمی ئینگلیز لە نێوان‬ ‫سااڵنی ‪ 1922 – 1919‬دیارترین ئەو‬ ‫ب����واران����ەی‪ ،‬ك��ە ج���ووەك���ان ل��ە ش��اری‬ ‫سلێمانیدا كاریان تێداكردووە بریتیبوون‬ ‫ل��ە‪ :‬ع��ەت��اری‪ ،‬ب��ەرگ��درووی��ی‪ ،‬ق��ەزازی��ی‪،‬‬ ‫مەیخانەچی‪ ،‬چ��ەرچ��ی‪ ،‬خومخانەچی‪،‬‬ ‫‪ )2(10‬د‪.‬كاظم حبیب‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪-76‬‬ ‫‪ ،77‬هەروەها بڕوانە‪ :‬حنا بطاطو‪ ،‬العراق‬ ‫‪ ،‬ج‪ ،1‬ص‪.88-81‬‬ ‫‪ )3(11‬اریك براور‪ ،‬یهود كردستان‪ ،‬ت‪:‬‬ ‫شاخوان كركوكی‌و عبدالرزاق بوتانی‪،‬‬ ‫ط‪ ،1‬مطبعة وزارة التربیة‪ ،‬اربیل‪،2002 ،‬‬ ‫ص‪.251-243‬‬

‫‪191‬‬

‫زێڕنگرو ق��ەس��اب��ی‌و‪...‬ه��ت��د‪ .)1(12‬ه��ەر بە‬ ‫گ���وێ���رەی ئ���ەم س���ەرچ���اوەی���ە ژم����ارەی‬ ‫ق���ەزازەك���ان ‪ 8‬ك���ەس‌و ب���ەزازەك���ان ‪40‬‬ ‫كەس‌و زێڕنگرەكان ‪ 37‬كەس‌و عەتارەكان‬ ‫‪ 3‬كەس بووە‪ .)2(13‬ئەمەش مانای ئەوەیە‪،‬‬ ‫ك��ە ج��ووەك��ان��ی س��ل��ێ��م��ان��ی زۆرب���ەی���ان‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دب��وون‌و دەس��ت��ی��ان ب��ە سەر‬ ‫پیشە گرنگەكانی شاردا گرتبوو‪ ،‬ئەمەش‬ ‫لەگەڵ سروشتی جوودا یەكدەگرێتەوە‪،‬‬ ‫چونكە ئەوان لە هەر ناوچەیەكدا ژیابن‬ ‫هەوڵیانداوە دەست بە سەر ئابووری ئەو‬ ‫ناوچەیەدا بگرن‪.‬‬ ‫مەی دروستكردن یەكێك بووە لە پیشە‬ ‫گرنگەكانی ج��ووەك��ان‪ ،‬ب��ە تایبەت‪ ،‬كە‬ ‫موسڵمانەكان ئەم پیشەیەیان نەكردووە‬ ‫(‪ .)3‬ئیدمۆندسیش لەم بارەیەوە گەواهی‬ ‫ئ���ەوە دەدات‌و دەڵ��ێ��ت‪ :‬ج���ووەك���ان بە‬ ‫زۆری كاری زێڕنگەری‌و دەباخی‌و مەی‬ ‫دروستكردنیان كردووە”‪ .)4(14‬هەر چەندە‬ ‫م��ەی دروستكردن لە ن��او موسڵماناندا‬ ‫پیشەیەكی قەدەغەكراو ب��ووە‪ ،‬ب��ەاڵم لە‬ ‫زۆرب���ەی ك��ات��دا دەوڵ���ەت چاوپۆشی لە‬

‫دروستكردنی كردووە‪ .)5(15‬هۆی ئەمەش‬ ‫دەگەڕایەوە بۆ بەكاربردنی مەی لە ناو‬ ‫موسڵمانانیش‪ .‬جووەكانی سلێمانی لە‬ ‫زۆربەی بوارەكاندا دەوڵەمەندی بەتواناو‬ ‫خ���اوەن پ��ارەی��ان تێدا ه��ەڵ��ك��ەوت��ووە‪ ،‬لە‬ ‫ب����واری زێ��رن��گ��ەری��دا رۆف��ائ��ی��ل یەكێك‬ ‫ب���ووە ل��ە زێ��ڕن��گ��ەرە دەوڵ��ەم��ەن��دەك��ان��ی‬ ‫سلێمانی‪ .‬ل��ە ب���واری ك��وت��اڵ فرۆشیدا‬ ‫ژمارەیەكی زۆر دەوڵەمەندیان هەبووە‪،‬‬ ‫لە دیارترینیان دانیال‌و سیمانە بوون‪.‬‬ ‫لە ب��واری خومچیەتیش چەند جوویەك‬ ‫دەركەوتن‪ ،‬كە بە ناوبانگ‌و دەستڕەنگین‬ ‫بوون‪ ،‬لەوانە‪ :‬عەبە‪ ،‬سەعە‪ ،‬سمە‪ ،‬برایم‌و‬ ‫سمایلە ج���وو‪ .)6(16‬بە ه��ۆی بااڵدەستیی‬ ‫ج��ووەك��ان ب��ە س��ەر پیشە گرنگەكانی‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ب��ە ناوبانگترین زێ��ڕن��گ��ەرو‬ ‫زی��وگ��ەرەك��ان��ی ش��ارەك��ە ل��ە ج��ووەك��ان‬ ‫بووە‪ ،‬هەر وەك باسمان كرد دیارترین‬ ‫زێڕنگەری سلێمانی روفائیل ب��ووە‪ ،‬كە‬ ‫دوك��ان��ی لە ج��ادەی م��ەول��ەوی دان��اب��وو‪.‬‬ ‫بەهۆی دەستڕەنگینی ئ��ەوان لە بواری‬ ‫زێڕنگەریدا جوانترین نەخشیان لە سەر‬ ‫زێ��ڕەك��ان ك��ێ��ش��اوە‪ .‬جگە ل��ەم پیشانە‪،‬‬ ‫ک پیشەی‌تری وەك‬ ‫ج��ووەك��ان ه��ەن��دێ�� ‌‬ ‫دەستگێڕی‌و كۆڵگێڕی‌و قەسابی‌و كەباب‬ ‫چیەتیشیان كردووە‪ .‬دەستگێڕە جووەكان‬

‫‪ )1(14‬سدیق ساڵح (ساغكردنەوەی)‪ ،‬تۆمارێكی‬

‫‪ )2(15‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.20‬‬

‫(‪)4‬‬

‫‪12‬‬

‫ئەحمەد‬

‫باوەڕ‪،‬‬

‫كوردستان‪ ،‬ل‪.61‬‬

‫جوولەكەكانی‬

‫‪ )5(13‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.61-60‬‬

‫سەردەمی ئینگلیز‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپ‌و‬

‫ئۆفسێتی بەرهەم‪ ،‬سلیمانی‪ ،2002،‬ل‪-20‬‬ ‫‪.21‬‬

‫‪ )3(16‬بڕوانە‪ :‬بەختیار محەمەد ئەمین عوسمان‬ ‫دواوەیی‪ ،‬جوولەكەكانی كوردستان‪ ،‬چ‪،1‬‬ ‫چاپخانەی شەهاب‪ ،‬هەولێر‪ ،2011 ،‬ل‪.31‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪192‬‬

‫بە زۆری لە سەر تەختە بەكرەو شقارتە‬ ‫سابونیان فرۆشتووە‪ .)1(17‬ئەو جووانەی‬ ‫كۆڵگێڕیان ده‌کرد پێیان دەگوتن چەرچی‬ ‫ی��ان دێ���وەرە‪ ،‬كە بەدێهات‌و شارەكاندا‬ ‫‪)2(18‬‬ ‫دەگ��ەڕان‌و وردەواڵەیان دەفرۆشت‬ ‫هەروەها جووەكان پیشەی وێنەگریشیان‬ ‫كردووە‪ ،‬لە دیارترین وێنەگرە جووەكانی‬ ‫س��ل��ێ��م��ان��ی ن����وری ب����ووه‌‪ ،‬دوك��ان��ەك��ەی‬ ‫دەك��ەوت��ە تەنیشت م��زگ��ەوت��ی موفتی‪.‬‬ ‫لە وێنەگرەكانی‌تر یەهودایە‪ .‬یەهودای‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ح��ەوش��ی س��ەرا رادەوەس��ت��او‬ ‫ه��ەر ل��ەو ح��ەوش��ەی��ەدا وێ��ن��ەی ده‌گ��رت‪.‬‬ ‫ب��ەاڵم‪ ،‬بە هۆی ئ��ەوەی پ��ارەی هەبووە‪،‬‬ ‫لە الی��ەن كۆمەڵێك خەڵكی نابەرپرس‌و‬ ‫دزەوە خنكێنرا ‪ )3(19‬هەرچی دەرب��ارەی‬

‫ك��اری جووەكانە لە ب��واری بازرگانیدا‪،‬‬ ‫جووەكانی سلێمانی بە زۆری دوكاندارو‬ ‫بازرگان بوون ‪ .)4(20‬لە دیارترین بازرگانە‬ ‫ج��ووەك��ان��ی سلێمانی ئ��ەم��ان��ە ب���وون‪:‬‬ ‫(م��وس��ەوی مەملەكەت‪ ،‬حاخام خواجە‬ ‫میر ئ��ەف��ەن��دی‪ ،‬خ��واج��ە س��اڵ��ح بنۆشی‪،‬‬ ‫خواجە یەعقوب‪ ،‬حەسەنە جوو‪ ،‬خواجە‬ ‫ئیسحاق پێنجوێنی‪ ،‬خواجە ڕەحیم‪ ،‬لەیال‬ ‫زێرنگەر‪ ،‬خواجە بابا قەرەداغی بازرگان‪،‬‬ ‫خواجە حەسەنی بنۆشی‪ ،‬خواجە سەلمان‬ ‫سەڕاف‪ ،‬خواجە ئیسحاق موعەلیم)‪.)5(21‬‬ ‫ب��ازرگ��ان��ی رۆڵ��ێ��ك��ی س��ەرەك��ی بینیوە‬ ‫ل��ە دەستكەوتنی بڕێكی زۆر ل��ە پ��ارە‬ ‫ب��ۆ ج���ووەك���ان‪ .‬چ��ون��ک�� ‌ه ئ����ەوان ك��اری‬ ‫سوخۆرییان دەك��رد‪ ،‬كە یەكێك بوو لە‬ ‫سەرچاوە گرنگەكانی بە دەستهێنانی پارە‬ ‫له‌الی جووەكان‪ .)1(22‬جووە بازرگانەكانی‬

‫چاپی دووەم‪ ،‬چاپخانەی وەزارەتی‬

‫پێداچونەوەو‬

‫‪ )4(17‬سیسیل جۆن ئێدمۆندس‪ ،‬كورد تورك‬ ‫عەرەب‪ ،‬وەرگێڕانی‪ :‬حامیدی گەوهەری‪،‬‬ ‫پەروەردە‪ ،‬هەولێر‪ ،2004 ،‬ل‪115‬‬

‫(‪)5‬‬

‫‪18‬‬

‫مردخای زاكن‪ ،‬یهود كردستان و‬

‫رؤسائهم القبلیون (دراسة فی فن البقاء)‪،‬‬ ‫ت‪ :‬د‪.‬سعاد محمد خضر‪ ،‬مراجعة‪:‬‬

‫رەشە‪،‬‬

‫پێشەكی‪ :‬عززەدین مستەفا رەسوڵ‪ ،‬ب‪،1‬‬

‫چاپخانەی (دار الحریە للطباعە)‪ ،‬بەغدا‪ .‬ب‪،1‬‬ ‫ل‪255‬‬ ‫(‪)1‬‬

‫‪20‬‬

‫د‪.‬عبدالفتاح علی یحیی و د‪.‬فرست مرعی‪،‬‬

‫ط‪ ،1‬مطبعة شڤان‪ ،‬السلیمانیة‪،2011 ،‬‬ ‫ص‪39‬‬

‫(‪)6‬‬

‫‪19‬‬

‫پاكیزە كاكە حەمە ئەمین عەتار‪،‬‬

‫بیرەوەریم لە سەر شاری سلێمانی داب‌و‬ ‫نەریت‌و دانیشتوانی‌و دەوروبەری بە شیعرو‬

‫پەخشان‪ ،‬ب‪ ،1‬چاپخانەی تیشك‪ ،‬سلێمانی‪،‬‬

‫‪ ، 2007‬ل‪449‬؛ ئەكرەمی مەحمودی ساڵحی‬

‫شاری‬

‫سلێمانی‪،‬‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪78‬‬

‫(‪)2‬‬

‫‪21‬‬

‫محەمەد‬

‫رەسول‬

‫هاوار‪،‬‬

‫شێخ‬

‫مەحمودی قارەمان‌و دەوڵەتەكەی خوارووی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ب‪ ،1‬چاپخانەی بالك رۆز‪ ،‬لندن‪،‬‬ ‫‪ ،1991‬ب‪ ،1‬ل‪68‬‬ ‫(‪)3‬‬

‫‪22‬‬

‫ئەكرەمی ساڵحی ڕەشە‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫پێشوو‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪.498-497‬‬

‫‪193‬‬

‫سلێمانی ل��ە ب����واری ب��ازرگ��ان��ی��دا زۆر‬ ‫چ���االك‌و وری��ا ب���وون‪ ،‬ل��ە ب����ازاڕدا زۆر‬ ‫دەستڕۆیشتوو بوون‌و دوكانێكی زۆریان‬ ‫لە گەڕەكی جووەكاندا دروستكردبوو‪،‬‬ ‫بەهۆی ئەوەی ئەوان دەیانویست سودو‬ ‫قازانجی ئ��اب��ووری ش��ارەك��ە بۆ خۆیان‬ ‫بگەڕێتەوە‪ .‬لە بواری كاركردنیشدا زۆر‬ ‫ێ تەماع بوون‌‪ .‬بە جۆرێك تا موسڵمانێك‬ ‫ب‌‬ ‫شتێكی ف��رۆش��ت��ووە‪ ،‬ئ���ەوان ل��ە هەمان‬ ‫بابەت كۆمەڵێكیان فرۆشتووە‪ ،‬چونكە‬ ‫ئ��ەوان کاتێک كۆمەڵێكیان بە نرخێكی‬ ‫هەرزان ده‌فرۆشت بێگومان قازانجەكەی‬ ‫لە قازانجی دان��ەی موسڵمانەكە زیاتر‬ ‫ب��ووە ‪ .)2(23‬ج��ووەك��ان بە زۆری كاری‬ ‫ێ‬ ‫كۆڵگێڕییان ده‌كرد‪ ،‬ئەمانە باری دووس ‌‬ ‫واڵخیان پڕ دەكرد‪ ،‬بە الدێكاندا دەگەڕان‬ ‫بە ماوەی هەفتەیەك دەیانفرۆشت‪ .‬لەم‬ ‫رووەوە دەبینین ج��ووە گەڕۆكەكانی‬ ‫سلێمانی بە زۆری دەچوونە شارەزوورو‬ ‫كەلوپەلەكانیان ل��ه‌الی خەڵكی ناوچەكە‬ ‫رەواجی هەبووە ‪.)3(24‬‬ ‫ج��ووەك��ان��ی دەوروب������ەری سلێمانیش‬ ‫ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��ی‌و ب���ازاڕدا بەتوانا‬ ‫ب���وون‪ ،‬ل��ەوان��ە ج��ووەك��ان��ی هەڵەبجە لە‬ ‫رووی داه��ات‌و ئاستی ئابوورییه‌و ‌ه لە‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دت��ری��ن دان��ی��ش��ت��ووان��ان��ی شار‬

‫بوون‪ .‬بەجۆرێک‌ زۆرب��ەی دوكانەكانی‬ ‫شار بە دەستی ئەوانەوە بووە ‪ .)4(25‬لە‬ ‫ک‬ ‫قەزاو ناوچەكانی تری سلێمانی هەندێ ‌‬ ‫دەوڵ��ەم��ەن��دو ب��ازرگ��ان��ی ن���اوداری جوو‬ ‫هەبوون‪ ،‬لەوانە خواجە بابا قەرەداغی‬ ‫ب��ازرگ��ان ‪ ،)5(26‬بێگومان ئەمەش وات��ای‬ ‫ئەوە دەگەیەنێت‌‪ ،‬ک ‌ه جووەكانی سلێمانی‬ ‫تەنیا لە ناو شاردا ڕۆڵیان نەبووە‪ ،‬بەڵكو‬ ‫لە ناوچەكانی‌تری دەوروبەری سلێمانی‌و‬ ‫شارۆچكەكانیشدا رۆڵ���ی ب��ەرچ��اوی��ان‬ ‫ل��ە ب���واری ب��ازرگ��ان��ی��دا گ��ێ��ڕاوەو پیاوی‬ ‫دەوڵەمەندیان تێدا هەڵكەوتووە‪ .‬‬ ‫هەروەها جووەكان لە بواری بازرگانیدا‬ ‫زۆر ئ����ارەزووی����ان ل��ە ه���اوردەك���ردن‬ ‫ب��ووە‪ ،‬ل��ەم رووەوە رۆڵ��ی كاریگەریان‬ ‫ل��ە پێوەندییە بازرگانییەكاندا گێڕاوە‬ ‫ک‬ ‫(‪ ،)6‬ئ��ەم��ەش ب��ەه��ۆی ئ����ەوەی هەندێ ‌‬ ‫ج���ووی ن��اوچ��ە ك��وردی��ی��ەك��ان پێوەندی‬ ‫بازرگانییان لەگەڵ شارەكانی بەغداو‬ ‫موسڵ‌و ورمێ‌‌و تەورێزو‪ ...‬هتد هەبووە‪.‬‬ ‫ب���ەم ه���ۆی���ەوە دەی��ان��ت��وان��ی ك��ەل��وپ��ەل��ی‬ ‫بازرگانی هاوردەبكەن‪ ،‬لەوانە قوماشی‬ ‫مانچیستەریان ل��ە ب���ەغ���داوە ه���اوردە‬ ‫كردووە‪ )1(27 .‬جێی باسە جووەكانی بەغدا‪،‬‬ ‫كە دەستیان بە سەر ب��ازاڕی سلێمانیدا‬ ‫گرتبوو‪ .‬بە كۆمەڵ كااڵو شمەكەكانیان‬

‫(‪)4‬‬

‫مردخاى زاكن‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫بەرزان ئەحمەد كوردە‪ ،‬سەرچاوەی‬

‫(‪)5‬‬

‫هەڵوێست عمر قادر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫‪23‬‬ ‫‪24‬‬

‫ص‪.284‬‬

‫ص‪.101-100‬‬

‫(‪)1‬‬

‫‪25‬‬

‫پێشوو‪ ،‬ل‪.78‬‬

‫‪ )2(26‬هەمان سەرچاوە‪ ،‬ل‪.80-78‬‬

‫‪ )3(27‬مردخای زاكن‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪291‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪194‬‬

‫بە بازرگانەكانی سلێمانی دەدا‪ .‬كاتێكیش‬ ‫بازرگانێك لە سلێمانی الت بووایە‪ ،‬یان‬ ‫زەرەری ب��ك��ردای��ە ئ���ەوان ب��اروب��ووی��ان‬ ‫دەكردو یارمەتیان دەدا‪ .‬بەهۆی ئەوەی‬ ‫زۆر باوەڕیان بە ڕاستگۆیی بازرگانانی‬ ‫ك��ورد ه��ەب��ووە‪ ،‬بۆیە مامەڵەیان لەگەڵ‬ ‫ب��ازرگ��ان��ەك��ان��ی سلێمانیدا ل��ە ئاستێكی‬ ‫‪)2(28‬‬ ‫فراواندا بووە‪.‬‬ ‫ی تر لەو ئەدگارانەی بازرگانانی‬ ‫یەكێك ‌‬ ‫جوو لە سلێمانی‌و شارە كوردییەكانی‌تر‬ ‫هەیانبوو‪ ،‬پێوەندیان ل��ەگ��ەڵ كۆمپانیا‬ ‫بازرگانییەكان هەبووە‪ .‬ئەمەش هاوكاریان‬ ‫ب���وو ب��ۆ ئ����ەوەی ب��ت��وان��ن ك��ەل��وپ��ەل بە‬ ‫كۆمەڵ بهێنن‪ ،‬بە تایبەتی لەگەڵ كۆمپانیا‬ ‫بازرگانییەكانی موسڵ‌و بەغدا‪ .‬لە الیەكی‬ ‫دی��ك��ەوە بازرگانە جووەكانی سلێمانی‬ ‫ب�� ‌ه مه‌به‌ستی ب��ازرگ��ان��ی‪ ،‬گەشتیان بۆ‬ ‫ناوچە دوورەكان كردووە‪ ،‬بە تایبەتی بۆ‬ ‫مۆسكۆو تەفلیس‌و تەورێزو ئیستراخان‌و‬ ‫بۆمبای‌و‪ ...‬هتد ‪ )3(29‬ب��ەم ج��ۆرە بۆمان‬ ‫دەردەك��ەوێ��ت‪ ،‬كە بازرگانە جووەكانی‬ ‫سلێمانی رۆڵ��ی كاریگەریان گێڕاوە لە‬ ‫بواری بازرگانی لیواكەدا‪.‬‬ ‫دوای ئەوەی رۆڵی گرنگی جووەكانمان‬ ‫زان������ی ل����ە ب����وارەك����ان����ی ك��ش��ت��وك��اڵ‌و‬ ‫پیشەگەری‌و بازرگانیدا‪ ،‬ماوەتەوە ئاماژە‬ ‫(‪)4‬‬

‫‪28‬‬

‫ئەحمەد‬

‫كوردستان‪ ،‬ل‪54‬‬ ‫(‪)5‬‬

‫‪29‬‬

‫باوەڕ‪،‬‬

‫جوولەكەكانی‬

‫هەڵوێست عمر قادر‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫ص‪101‬‬

‫بە رۆیشتنی جووەكان بكەین‪ .‬ئەم بابەت ‌ه‬ ‫گرنگی خۆی هەیە‪ ،‬چونكە مانای نەمان‌و‬ ‫ك���ەم ب���وون���ەوه‌ی پێكهاتەیەكی گرنگ‬ ‫دەگەیەنێت‪ ،‬ئەویش جووە لە ناو تەواوی‬ ‫كۆمەڵگای عێراقی‪.‬‬ ‫دوای دام��ەزران��دن��ی دەوڵ��ەت��ی ئیسرائیل‬ ‫ل��ە ئ��ای��اری ‪ 1948‬زۆرب���ەی جووەكانی‬ ‫ڕۆژه���ەاڵت‌و ڕۆژئ��اوا دەستیان كرد بە‬ ‫كۆچكردن‌و گ��ەڕان��ەوە‪ .‬به‌هه‌مان شێو ‌ه‬ ‫ج��ووەك��ان��ی ع��ێ��راق ب��ە ئ��اش��ك��راو نهێنی‬ ‫دەستیان كرد بە كۆچكردن‪ .‬ئەم دیاردەیە‬ ‫تا دوای ساڵی ‪ 1950‬بەردەوام بوو‪ .‬بۆیە‬ ‫بەریتانییەكان ئامۆژگاریی حكومەتی‬ ‫عێراقیان ك��رد بۆ ده‌رک��ردن��ی یاسایه‌ک‬ ‫ه��ه‌ت��ا رێ��گ��ە ب���ەو ج��ووان��ە ب��درێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ت بچنەوە بۆ ئیسرائیل‪.‬‬ ‫خۆیان دەیانەوێ ‌‬ ‫ێ‬ ‫لە بەرانبەردا ڕەگەزنامەی عێراقیان ل ‌‬ ‫بسەندرێتەوە‪ .‬لە ئاكامدا لە ئەنجومەنی‬ ‫ن��وێ��ن��ەران‌و پ��ی��ران��ی ع��ێ��راق ی��اس��ای��ەك‬ ‫دەرچ���وو ب��ۆ رێ��گ��ەدان ب��ە چ��وون��ەوەی‬ ‫ج���ووەك���ان‪ .‬دوای ئ��ەم��ە گ���ەڕان���ەوەی‬ ‫جووەكان بە فراوانی رووی لە هەڵكشان‬ ‫كرد‪ .‬بە جۆرێك ژمارەی كۆچكردووان‬ ‫تا كانوونی یەكەمی ساڵی ‪ 1950‬گەیشتە‬ ‫‪ 143,545‬ك��ەس‪ )1( .‬بە گوێرەی یاسای‬ ‫ژم���ارە ‪ 5‬ی ساڵی ‪ 1951‬ب��ڕی��اردرا بە‬ ‫دەستبەسەراگرتنی هەموو ماڵه‌کانیان‌و‬ ‫لێسەندنەوەی رەگەزنامە لەو جووانەی‬ ‫لە عێراقەوە دەگەڕێنەوە بۆ ئیسرائیل‪.)2(30‬‬ ‫‪ )6(30‬كاظم حبیب‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.76‬‬

‫‪195‬‬

‫جوویەكی گ���ەڕاوەی خەڵكی سلێمانی‬ ‫لە بیرەوەرییەكانیدا باسی ئەوەمان بۆ‬ ‫دەك��ات‪ ،‬كە تا ئێستاش خەو بە شاری‬ ‫سلێمانیەوە دەبینێت‌‌و یادی بازاڕو كۆاڵن‌و‬ ‫كوچەی شارەكە بە خەیاڵ‌و دەروونیدا‬ ‫تێدەپەڕێت‌و ن��اوی چەندین كەسی ئەو‬ ‫كاتەی خەڵكی سلێمانی لەبیرماوە‪ .‬حسقێل‬ ‫شەمۆئێل لە بیرەوەرییەكانیدا دەڵێت‪:‬‬ ‫ئێستاش هەر دەڵێم‌و دەڵێمەوە‪ ،‬كە ئاخ‬ ‫بۆ ساڵی ‪ .1948‬زۆر بەداخ‌و خەفەتەوە‬ ‫سلێمانیمان بەجێهێشت‪ .‬ئه‌وکاته‌ی‌‪ ،‬كە‬ ‫رەوان��ەی��ان ده‌کردینه‌و ‌ه هەرچی پ��ارەو‬ ‫پ��ول‌و ئاڵتون‌و شتومەكی بە قیمەتمان‬ ‫پێ بوو لە ئەڵقەی ژنهێنان‌و گوستیلەی‬ ‫دەستمان لێیان سەندین ‪ .)3(31‬لە راستیدا‬ ‫ئ���ەو ه��ەڵ��وێ��س��ت��ەی ح��ك��وم��ەت��ی ع��ێ��راق‬ ‫ب��ەران��ب��ەر ج��ووەك��ان جێگەی نیگەرانی‬ ‫موسڵمانان بوو‪ .‬بۆیە لە شاری سلێمانی‬ ‫خەڵك ه��اوك��اری جووەكانی ده‌ك��رد بۆ‬ ‫دەربازكردنی پارەو سامانیان‪ .‬ئەوەتا لە‬ ‫ک لە جووەكانی‬ ‫كاتی گەڕانەوەی هەندێ ‌‬ ‫سلێمانی لە رێگەی بەغداوە خەڵكی شار‬ ‫یاوەریان ده‌كردن‌و پارەیان بۆ جووەكان‬ ‫ه��ەڵ��دەگ��رت‪ ،‬بۆ ئ��ەوەی لێیان نەسەنن‪.‬‬ ‫یەكێك لەو كەسانە (عەبدولمەجید حاجی‬ ‫ئەمین) بووە‪ ،‬كە پارەی بۆ ژمارەیەك لە‬ ‫(‪)1‬‬

‫‪31‬‬

‫بڕوانە‪ :‬اریك براور‪ ،‬یهود كردستان‪،‬‬

‫ترجمة‪ :‬شاخوان كركوكی و عبدالرزاق‬

‫البوتانی‪ ،‬الطبعة االول‪ ،‬مطبعة وزارة‬ ‫التربیة‪ ،‬اربیل‪ ،2002 ،‬ص‪ 252‬ومابعدها‪.‬‬

‫جووەكانی سلێمانی دەرباز كردووە‪.)4(32‬‬ ‫لە دیارترین كاریگەرییەكانی رۆیشتنی‬ ‫جووەكانی سلێمانی‪ :‬مانەوەی پیشەی‬ ‫زێڕنگەری ب��وو بۆ ك��وردەك��ان‪ .‬چونكە‬ ‫پێشتر ك��وردەك��ان ك��اری زێڕنگەریان‬ ‫ن��ەدەك��ردو تەنیا جووەكان خ��اوەن ئەم‬ ‫پیشەیە ب��وون‪ .)5(33‬خومچیەتیش یەكێك‬ ‫بوو لەو پیشانەی‪ ،‬كە دوای جووەكان بۆ‬ ‫كورد مایەوە‪ .‬بە جۆرێك هەر لە دوكانی‬ ‫خومی جووەكان دەستیان بەكاركرد‪.)1(34‬‬ ‫یەكێكی‌تر ل��ە پ��اش��م��اوەی ج��ووەك��ان��ی‬ ‫سلێمانی مانەوەی گەڕەكی جووەكانە‪.‬‬ ‫هەرچەندە ئەم گەڕەكە گۆڕانكاری زۆری‬ ‫بە سەردا هاتووە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬تا ئێستاش هەر‬ ‫بە گەڕەكی جووەكان دەناسرێت‌و زۆر لە‬ ‫پیرەكانی شاری سلێمانی تا ئێستاش ماڵ‬ ‫بە ماڵی ئەو گەڕەكەو ناوی خاوەنەكانیان‬ ‫دەناسنەوە‌و بە سەر گوزەشتەی خۆش‬ ‫یادی دەكەنەوە‪ )2(35.‬‬ ‫(‪)2‬‬

‫مردخای زاكن‪ ،‬المصدر السابق‪،‬‬

‫(‪)3‬‬

‫المصدر نفسه و الصفحة نفسها‪،‬‬

‫(‪)1‬‬

‫جەمال بابان‪ ،‬یاداشت نامەی ژیانم‪،‬‬

‫‪32‬‬ ‫‪33‬‬

‫ص‪.287‬‬ ‫ص‪.287‬‬

‫‪34‬‬

‫به‌شى دووه‌م‪ ،‬چاپی یەكەم‪ ،‬چاپخانەی‬ ‫ڕوون‪ ،‬سلێمانی‪ ،2007 ،‬ل‪.185‬‬

‫‪ 35‬بۆ زانیاری زیاتر لەبارەی ئەم یاسایەو‬ ‫(‪)2‬‬

‫وردەكاری مادەكانی بڕوانە‪ :‬الحكومة‬ ‫العراقیة‪ ،‬مجموعة القوانین واالنظمة لسنە‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪196‬‬

‫ج��ێ��گ��ەی ب��اس��ە ج���ووەك���ان���ی ع��ێ��راق‌و‬ ‫ك��وردس��ت��ان دوای چ���وون���ەوەی���ان بۆ‬ ‫ئیسرائیل بە چاوێكی س��ووك تەماشا‬ ‫ك��راون‪ .‬بە ه��ۆی ئ��ەوەی ئەمانە رووت‬ ‫ك���راب���وون���ەوەو م����اڵ‌و پ��ارەك��ان��ی��ان لە‬ ‫الی��ەن حكومەتەوە لێسەندرابووه‌و ‌ه بە‬ ‫ب��ەراورد لەگەڵ ج��ووی ناوچەكانی ‌تر‪،‬‬ ‫بە تایبەتی جووەكانی ئەمریكاو ئەوروپا‬ ‫دوای گەڕانەوەیان دەوڵەمەندو خاوەن‬ ‫دەس����ەاڵت‌و س��ەرم��ای��ەدار ب���وون‪ .‬بۆیە‬ ‫دەسەاڵتدارانی ئیسرائیل حیسابیان بۆ‬ ‫ج��ووەك��ان��ی ڕۆژه���ەاڵت ن��ەك��ردووەو بە‬ ‫خەڵكی دواكەوتوویان داناون‪ ،‬بە تایبەتی‬ ‫جووە كوردەكانی ناوچە گوندنشینەكانی‬ ‫كوردستان‪ .‬دوای گەڕانەوەیان لە ڕووی‬ ‫دەسەاڵتەوە هیچ كارێكیان بە دەستەوە‬ ‫ک لە جووە‬ ‫نەبووە‪ .‬لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ ‌‬ ‫ک پلەی‬ ‫كوردەكان توانیان بگەنە هەندێ ‌‬ ‫ب��ااڵی دەوڵ��ەت لەوانە‪ :‬محامی ئیسحاق‬ ‫میر‪ ،‬كە جوویەكی خەڵكی شاری سلێمانی‬ ‫بووە‪ )3(36.‬‬ ‫گ��ەڕان��ەوەی ج��ووەك��ان كاریگەرییه‌کی‬ ‫زۆری ل���ە س���ەر دەروون������ی ك����وردان‬ ‫‪ ،1951‬مطبعە الحكومة‪ ،‬بغداد‪،1952 ،‬‬ ‫ص‪ 23‬ومابعدها‬

‫‪ )3(36‬بۆ زانیاری زیاتر لە بارەی ئەم یاسایەو‬ ‫وردەكاری مادەكانی بڕوانە‪ :‬الحكومة‬ ‫العراقیة‪ ،‬مجموعة القوانین واالنظمة لسنە‬

‫‪ ،1951‬مطبعە الحكومة‪ ،‬بغداد‪،1952 ،‬‬ ‫ص‪ 23‬ومابعدها‬

‫هەبووەو شاعیران شیعریان لەم بارەیەوە‬ ‫نووسیوه‌و ئەم بۆنەیەیان الواندۆتەوە‪،‬‬ ‫وەك یەكێك لە شاعیران دەڵێت‪:‬‬ ‫هــــاتـــۆ هاتــــــۆ لــە ژوورۆ‬ ‫لـــــە بنـــــاری شــــارەزوورۆ‬ ‫وەك جوولەكەی فەڵەستین‬ ‫جەرگی داوە تـــــەنــــــــــورۆ ‪ )4(37‬‬ ‫لە كۆتایی ئەم بابەتەدا پێویستە ئاماژە‬ ‫ب���ەوە ب��ك��ەی��ن‪ .‬هیچ ج���ۆرە ئ��ام��ارێ��ك لە‬ ‫ب��ەر دەس��ت��دا نییە ل��ە ب���ارەی ژم���ارەی‬ ‫ئ���ەو ج����ووان����ەی‪ ،‬ک���ه‌ ل��� ‌ه س��ل��ێ��م��ان��ی��ه‌و ‌ه‬ ‫گەڕاونەتەوە بۆ ئیسرائیل‪ .‬ب��ەاڵم‪ ،‬وەك‬ ‫پێشتر ئاماژەمان بۆ كردووە‪ ،‬بە گوێرەی‬ ‫ئاماری دانیشتوانی ساڵی ‪ 1947‬واتە بە‬ ‫چەند ساڵێك بەر لە گەڕانەوەیان ژمارەی‬ ‫جووەكانی سلێمانی ‪ 2271‬كەس بووە‪.‬‬ ‫جێی باسە ژمارەیەكی كەم لەو جووانە‬ ‫نەگەڕابوونەوەو بووبوون بە موسوڵمان‪.‬‬ ‫(‪ )5‬ب��ەرزان ئەحمەد ك��وردە‪ ،‬سەرچاوەی‬ ‫پێشوو‪ ،‬ل‪80‬‬ ‫(‪ )1‬پ��اك��ی��زە ك��اك��ە ح��ەم��ە ئەمین ع��ەت��ار‪،‬‬ ‫سەرچاوەی پێشوو‪ ،‬ب‪ ،1‬ل‪449‬‬ ‫(‪ )2‬ب��ڕوان��ە‪ :‬حسقێل شموئێل ئەفەندی‪،‬‬ ‫جوولەكەیەكی خەڵكی ش��ار‪ ،‬ئاواتە‬ ‫خ������وازم پ��ێ��ش م���ردن���م س���ەردان���ی‬ ‫سلێمانی‌و هەڵەبجە بكەمەوە‪ ،‬گۆڤاری‬ ‫سلێمانی‪ ،‬ژ ‪ ،55‬شوباتی ‪ ،2005‬ل‪.11‬‬ ‫(‪ )3‬بڕوانە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬جوولەكەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ل‪ 110‬ودواتر؛ هەڵوێست‬ ‫‪ )4(37‬مردخای زاكن‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪424‬‬

‫‪197‬‬ ‫(‪)4‬‬

‫عمر قادر‪ ،‬المصدر السابق‪ ،‬ص‪.151‬‬ ‫بڕوانە‪ :‬ئەحمەد باوەڕ‪ ،‬جوولەكەكانی‬ ‫كوردستان‪ ،‬ل‪.55‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪198‬‬

‫مۆدێرنیتی‌و قه‌یران‬ ‫‪Modernity and turn‬‬ ‫ ‬ ‫نووسینى‪ :‬بابه‌ك ئه‌حمه‌دى‬ ‫‪Written by: babak ahmedi‬‬ ‫وه‌رگێڕانى (له‌ فارسییه‌وه‌)‪ :‬بڵند باجه‌الن‬ ‫‪Translated (from Farsi) by: Blend Bajalan‬‬

‫‪199‬‬

‫ی‬ ‫ب ‌ه درێژایى ده‌یه‌ى رابردوو‪ ،‬مۆدێرنیت ‌‬ ‫وه‌ك��و بابه‌تێكى فه‌لسه‌فى باسى ده‌ك��را‬ ‫ئه‌گه‌رچى زۆربه‌ى رۆشنبیرانى زانست ‌ه‬ ‫مرۆییه‌كان به‌شدارییان ل ‌ه مۆدێرنیتیدا‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ی‬ ‫مكوڕین ل��ه ‌س��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ى‪ ،‬مۆدێرنیت ‌‬ ‫وه‌ك��و باسێكى فه‌لسه‌فى بخه‌ینه‌ڕوو‪.‬‬ ‫دواجار كۆمه‌ڵناس‌و تیۆریسته‌كانى ترى‬ ‫زانستى كۆمه‌اڵیه‌تى له‌نێو فه‌زاى وشه‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فه‌دا كۆبوونه‌ته‌‌وه‌‪ .‬له‌وانه‌ی ‌ه هه‌ر‬ ‫ئه‌و قه‌یران ‌ه سه‌خت ‌ه فه‌لسه‌فییه‌‪ ،‬فاكته‌رى‬ ‫نه‌بوونى پێناسه‌یه‌كى وردو زاتیى بێت بۆ‬ ‫مۆدێرنیتی‌‪.‬‬ ‫ناڕۆشنی له‌ واتای مۆدێرنیتی‬ ‫دیرۆكنووسان رێكنه‌كه‌وتوون له ‌سه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و قۆناغ ‌ه مێژووییه‌ى ب ‌ه مۆدێرنیت ‌‬ ‫ن��اوده‌ب��رێ��ت‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬ئ��ام��اژه‌ك��ان ده‌ری��ان‬ ‫ده‌خست‌‪ ،‬ك ‌ه به ‌هاتنى فه‌یله‌سوفه‌كان بۆ‬ ‫نێو بابه‌ته‌كه‌ ره‌وشه‌كه‌ ئاڵۆزتر بووه‌‪.‬‬ ‫میشێل ف��ۆك��ۆ ده‌ڵ��ێ��ت‪ :‬ب�� ‌ه ئێستاشه‌و ‌ه‬ ‫نه‌مزانیو ‌ه ل ‌ه زمانى فه‌ڕه‌نسیدا ب ‌ه چى‬ ‫ده‌گوترێت مۆدێرنیتی‌‪ .‬ل ‌ه بۆدلێر حاڵى‬ ‫ده‌بین به‌اڵم دواى ئه‌و ‌ه چیتر له‌و واتای ‌ه‬ ‫ناگه‌ین‪.‬‬ ‫ئ���ه‌وه‌ى گرنگ ‌ه س��ه‌ردێ��ڕ نییه‌‪ .‬دان��ان��ى‬ ‫س��ه‌ردێ��ڕه‌ك��ان دژوارن���ی���ن‌‪ .‬م��ن ن��ازان��م‬ ‫سه‌ردێره‌ك ‌ه ده‌به‌سترێته‌و ‌ه ب ‌ه چ بابه‌ت‬ ‫گه‌لێكه‌وه‌؟‬

‫ئ�����ه‌وه‌ى ف��ۆك��ۆ ب��اس��ی ده‌ك�����ات ل�� ‌هگ��ه‌ڵ‬ ‫پێناسه‌ى گشتیى م��ێ��ژوو ن��ووس��ان بۆ‬ ‫مۆدێرنیتی‌ یه‌ك ناگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫با ل ‌ه باڵوترین ماناكانى مۆدێرنیتیه‌‌و ‌ه‬ ‫ده‌ستپێبكه‌ین‪.‬‬ ‫ی ماوه‌ى‬ ‫مه‌به‌ست ل ‌ه سه‌رده‌مى مۆدێرنیت ‌‬ ‫نێوان رێنیسانس‌و شۆڕشى فه‌ڕه‌نسایه‌‪،‬‬ ‫ل ‌ه دی��دى زۆری��ن��ه‌ى مێژوونووسه‌كاندا‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م�� ‌ه جگ ‌ه ل��ه‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ى پێی وای�� ‌ه‬ ‫مۆدێرنیتی له‌گه‌ڵ پیشه‌یی بوونى جڤاتى‬ ‫(ئه‌نجومه‌ن) ئه‌وروپى‌و هاتنه‌كایه‌ى الیه‌نى‬ ‫به‌رهه‌مهێنانى سه‌رمایه‌داریى‌و گشتاندنى‬ ‫وه‌به‌رهێنانى كااڵیى دروستبوو‪.‬‬ ‫ی تا‬ ‫بۆچوونێكى‌تر هه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه مۆدێرنیت ‌‬ ‫ناوه‌ڕاستى سه‌ده‌ى بیست‌و ته‌نانه‌ت تا‬ ‫ئه‌مڕۆش درێژده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫كێشه‌ى ئێم ‌ه ل ‌ه سه‌ر قۆناغى په‌یدابوونى‬ ‫ی نییه‌‪ .‬گرنگ دۆزینه‌وه‌ى پنت ‌ه‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬ ‫جه‌وهه‌رییه‌كانى مۆدێرنیتیه‌‪ .‬له‌م پرسه‌دا‬ ‫به ‌سه‌رسوڕمانه‌و ‌ه هه‌ست ب ‌ه به‌هێزیى‬ ‫ناكۆكییه‌كان ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫زۆری��ن�� ‌ه پێیان وای�� ‌ه مۆدێرنیتی وات��اى‬ ‫سه‌رده‌مانى سه‌ركه‌وتنى عه‌قڵى مرۆڤ‌و‬ ‫شكستى كلتور ‌ه سوننه‌تى‌و ئه‌فسانه‌یى‌و‬ ‫ئ��ای��ی��ن��ى‌و ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ى‌‌و ئ���اك���اری���ى‌‌‪ ...‬هتد‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫مۆدێرنیتی پێشكه‌وتنى خه‌یاڵى زانستیى‌و‬ ‫راسیۆنالیتییه‌‪ .‬ب ‌ه بڕشتبوونى گۆشه‌ى‬ ‫فه‌لسه‌فیى ره‌خ��ن��ه‌گ��ران��ه‌‪ ،‬ك�� ‌ه به‌یه‌كه‌و ‌ه‬ ‫ك��ۆك��ن ل���ه‌س���ه‌ر رێ��ك��خ��س��ت��ن��ى ت���ازه‌ى‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪200‬‬

‫وه‌به‌رهێنان‌و بازرگانیى‪ .‬دروستبوونى‬ ‫بابه‌تى ئاڵوگۆڕى شتومه‌ك‌و چه‌سپاندنى‬ ‫تواناكانى كۆمه‌ڵگاى م��ه‌ده‌ن��ی ل ‌ه سه‌ر‬ ‫ده‌وڵه‌ت‪.‬‬ ‫مۆدێرنیتی ب ‌ه تێکڕای بابه‌ت ‌ه كلتوریى‌و‬ ‫رام��ی��اری��ى‌و فه‌لسه‌فى‌و كۆمه‌اڵیه‌تیى‌و‬ ‫ن ده‌گ���وت���رێ���ت‌‪ ،‬ك��� ‌ه ل ‌ه‬ ‫ئ���اب���ووری���ی���ه‌ک���ا ‌‬ ‫س���ه‌ده‌ى پ���ازد ‌ه ی��ان راستتر بڵێین‪ ،‬له‬ ‫‌كاتى دۆزی��ن��ه‌وه‌ى هه‌سار ‌ه نوێیه‌كان‌و‬ ‫دۆزینه‌وه‌ى ئه‌مه‌ریكا‌و داهێنانى ده‌زگاى‬ ‫چ��اپ تا چه‌ند ده‌ی��ه‌ی��ه‌ك له‌مه‌وبه‌ر‌و تا‬ ‫ئه‌مرۆش درێژه‌ى هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و دی����و ‌ه زه‌ق�����ه‌ى م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه ده‌س��ت��ك��ه‌وت�� ‌ه م��اددی�� ‌ه كلتورییه‌كان‬ ‫جیاده‌كرێته‌وه‌‪ .‬ده‌كرێت ب ‌ه شارستانیه‌تى‬ ‫تاز ‌ه ناوببرێت‪ .‬تێڕوانینێك ب ‌ه دواى خۆیدا‬ ‫ده‌هێنێت‪ ،‬ك ‌ه جه‌وهه‌رێكى مۆنیستى هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی فه‌یله‌سوفه‌کانى رێنیسانس‬ ‫ده‌یانگووته‌وه‌‪ ،‬مرۆڤ ئاوێته‌ى سروشته‌‪،‬‬ ‫دون��ی��ا‌و دی��رۆك��ى م��رۆو ئاسمان ئاوێت ‌ه‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬ ‫ه��ه‌م��وو ج���ۆر ‌ه هێزێكى م��ه‌ع��ن��ه‌وى‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بكه‌وێت ‌ه ده‌ره‌وه‌ى عه‌قڵى مرۆڤ نرخى‬ ‫نابێت‪ .‬ل ‌ه كۆتاییشدا به ‌یه‌كجاریى به‌الو ‌ه‬ ‫ده‌نرێت‪.‬‬ ‫الى ن��ی��ت��ش�� ‌ه ئ���ه‌و راس��ی��ۆن��ال��ی��ت��ی��ه‌‌و به‬ ‫‌الوه‌نانى هێزى میتافیزیكیی ‌ه ب ‌ه جۆرێك‬ ‫گ��ه‌ش��ه‌ده‌ك��ات‪ ،‬ك�� ‌ه دواج���ار نیتچ ‌ه كۆى‬ ‫بارودۆخه‌ك ‌ه ل ‌ه چه‌ند رسته‌یه‌كدا كورت‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬

‫زه‌رده‌شت ل ‌ه به‌ره‌به‌یانێكدا رووبه‌ڕووى‬ ‫خ��وان��اس��ێ��ك ده‌ب��ێ��ت��ه‌وه‌و گفتوگۆیه‌كى‬ ‫كورتى له‌گه‌ڵ سازده‌كات‪ .‬دوات��ر وه‌كو‬ ‫دوو كوڕیژگ ‌ه جیاده‌بنه‌وه‌‪ ،‬كه زه‌رده‌شت‬ ‫ته‌نیا مایه‌و ‌ه ل ‌ه دڵى خۆیدا گوتى‪ :‬ئه‌و پیر ‌ه‬ ‫خواناس ‌ه چه‌ند سه‌یره‌! ل ‌ه جه‌نگه‌ڵه‌كه‌ى‬ ‫خۆیدا نه‌یبیستووه‌‪ ،‬که‌ خودا مردووه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ئه‌و جۆر ‌ه ل ‌ه تێگه‌یشتن‪ ،‬ک ‌ه بۆ مۆدێرنیت ‌‬ ‫خستمانه‌ڕوو‪ .‬مۆدێرنیتی‌و شارستانییه‌تى‬ ‫ت��از ‌ه م��رۆڤ ت���ه‌وه‌رو سه‌نته‌ر ب�� ‌ه نرخ‬ ‫داده‌نێت‌و ده‌یكات ‌ه نموونه‌و پێشڕه‌و‪.‬‬ ‫شارستانییه‌تێك ل�� ‌ه ه��ه‌ن��اوى ژی���ارى‬ ‫جڤاتى ئه‌وروپیدا سه‌ریهه‌ڵداو كلتورێكى‬ ‫دروستكرد‪ ،‬ك ‌ه بانگه‌شه‌ی گشتگیركردنى‬ ‫كه‌ون ده‌ك��ات‌و له‌وسه‌ری ئاڕاسته‌كانى‬ ‫جڤات ‌ه پاشكه‌وتووه‌كان خۆى ده‌دۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی وه‌كو ئایدۆلۆجیایه‌ك‬ ‫لێره‌وه‌ی ‌ه مۆدێرنیت ‌‬ ‫م��ان��ی��ف��ێ��س��ت ئ��اش��ک��را ده‌ب���ێ���ت‪ .‬راب��ڵ��ى‌و‬ ‫ى ل��ه‌گ��ه‌ڵ بانگه‌شه‌كه‌رانى‌ترى‬ ‫مه‌نته‌ین ‌‬ ‫رێنیسانس ل ‌ه هه‌مبه‌ر پیرۆزکردنی توانا‬ ‫ئاسمانییه‌كان‌و ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیى مرۆڤى‬ ‫زه‌وى‪ .‬ب��اس��ى زه‌روره‌ت�����ی (ن��اچ��اری��ی)‬ ‫ی ده‌ك��ه‌ن‌و هه‌ست ب ‌ه به‌ره‌و‬ ‫راسیۆنالیت ‌‬ ‫پێشچوونى یاساكانى ژیانى زه‌مینیى‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‪ .‬سوننه‌ت‌و هێزه‌كۆنه‌پارێزه‌كان‬ ‫(كه‌نیس ‌ه وه‌ك��و كۆن ‌ه پارێزترینى ئه‌و‬ ‫هێزانه‌) دامه‌زراوه‌ ره‌تده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫پێگه‌یشتووترین دیوى ئه‌م ئایدۆلۆجیای ‌ه‬ ‫ل ‌ه تیۆره‌كانى میراتگرى رێنیسانس‪ ،‬وات ‌ه‬ ‫رۆشنگه‌ریى سه‌ده‌ی هه‌ژده‌یه‌م هه‌یه‌‪.‬‬

‫‪201‬‬

‫سیحراوییان ‌ه گه‌وره‌هێزى رۆشنگه‌ران‌و جێگیربوونى ئازادییه‌‪.‬‬ ‫ی وردبینه‌و ‌ه ئه‌وا‬ ‫رۆش��ن��ب��ی��ران��ى س���ه‌رده‌م���ى م��ه‌ش��روت�� ‌ه ئه‌گه‌ر زیاتر له‌و واتایه‌ ‌‬ ‫(ش����ۆڕش����ی ده‌س����ت����وری����ی)ی ب�����ه‌ره‌و هه‌ڵه‌مان نه‌كردوو ‌ه ئه‌گه‌ر بڵێین‪ :‬کاتێک‬ ‫مۆدێرنیزم‌و پۆست مۆدێرنیزم كێشكرد‌و یاساى هه‌ر کۆمه‌ڵگایه‌ک مرۆڤ به‌ڕێوه‌ى‬ ‫ه���ه‌ر ئ��ه‌م��ه‌ش ب��ه‌ ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه م��اددی��ى‌و ببات‌و یاسا ئاسمانییه‌كان په‌راوێزخرابن‪،‬‬ ‫كلتورییه‌كان ب��ه‌ر پ���ه‌رچ درای�����ه‌وه‌‪ .‬ل ‌ه ئ���ه‌وا کۆمه‌ڵگایه‌کی م��ۆدێ��رن��ه‌‪ .‬ك��رده‌ى‬ ‫سه‌رده‌مى ئه‌مڕۆماندا ئ��ه‌وه‌ی له‌م ئید ‌ه هه‌ستكردن‌و راسیۆنالیت بۆ گه‌یشتن‬ ‫ك�لاس��ی��ك��ی��ی��ه‌ى م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی م���اوه‌ت���ه‌و ‌ه ب�����ه‌وه‌ی ه���ه‌وڵ���ى ب���ۆ دراوه‌ ب��ن��اغ��ه‌ى‬ ‫پشتگیریى‌و نۆرینگ ‌ه ب��اش��ه‌ك��ه‌ى نییه‌‪ .‬سیستمه‌كه‌ن‪ ،‬وات�� ‌ه ك��ردارى زانستیى‌و‬ ‫ن ل ‌ه جڤاتدا‪ ،‬ك ‌ه ت�� ‌هك��ن��ه‌ل��ۆج��ی��ی��ه‌‪ .‬ب�� ‌ه ب��ۆچ��وون��ى ماكس‬ ‫به‌دیهێنانى ناچاریی ژیا ‌‬ ‫عه‌قاڵنیى رێكخرابێت‪ ،‬ب��وو ‌ه هۆکاری ڤیبه‌ر مۆدێرنیتی رێكخراوى ژیرانه‌ى‬ ‫ئاڕاسته‌کردنی تامس هۆبزو رۆشنگه‌رانى كۆمه‌ڵگایه‌‪ .‬دووركه‌وتنه‌وه‌و هه‌ڵهاتن ‌ه ل ‌ه‬ ‫قه‌ناعه‌ت ‌ه چاره‌نوسییه‌كان‪ .‬قه‌ناعه‌تكردن‬ ‫دواتر‪.‬‬ ‫كاریگه‌ریى الیه‌نگیریی ‌ه خراپه‌كه‌یه‌تى؛ ب�� ‌ه كۆتایى دی���رۆك‌و جڤاتى ئارمانی‌و‬ ‫ی ل ‌ه روانگه‌یه‌كى‬ ‫ب ‌ه وات��ای قه‌ناعه‌ت به‌شكردنى هه‌موو خه‌یاڵ‌و مه‌رامی زانستی ‌‬ ‫الیه‌ك‌و ئه‌ندێشه‌ى ره‌خنه‌یى‌و تواندنه‌‌وه‌ى عه‌قاڵنییه‌وه‌ پاساوى بۆ بدۆزرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫رادی��ك��اڵ��ی��ى (ت���ون���دڕه‌وی���ی) ئ���ه‌و شته‌ى كه‌وات ‌ه مۆدێرنیتی سه‌ره‌تاى كاركردنى‬ ‫ل�� ‌ه ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا ل�� ‌ه ژێ��ر ره‌ح��م��ى سوننه‌ت ‌ه ع��ه‌ق��ڵ��ه‌ وه‌ك�����و ح���ك���وم���ه‌ت‪ .‬ئ��ی��ده‌ك��ه‌ى‬ ‫په‌یوه‌ست ‌ه ب ‌ه ئیدى راسیۆنالیتیه‌‌وه‌‪ .‬وات ‌ه‬ ‫كلتورییه‌كاندایه‌‪.‬‬ ‫ك����ه‌وات���� ‌ه م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی‌ ره‌خ��ن��ه‌ی��ه‌ك��ى ب ‌ه په‌ر‌اوێزخستنى یه‌كه‌میان راسته‌وان ‌ه‬ ‫درێژكراوه‌ی ‌ه ل ‌ه خودى مۆدێرنیتی‌‪ .‬ئه‌و دووه‌م����ی����ان پ����ه‌راوێ����ز ده‌خ����رێ����ت‌و ب ‌ه‬ ‫كلتورانه‌ى ب ‌ه سوننه‌تى ناوزه‌ند ده‌كرێن‪ ،‬پێچه‌وانه‌شه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی قسه‌كردن ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌گرتن ‌ه ل ‌ه ژیانى ئه‌مڕۆو نوێخوازیى‌و قسه‌كردن له ‌سه‌ر مۆدێرنیت ‌‬ ‫نوێبوونه‌وه‌‌و خۆكاڵكردنه‌وه‌‌و رۆیشتن ل ‌ه سه‌ر چه‌كى جڤات ‌ه خاوه‌ن عه‌قڵه‌كان‪ .‬له‌و‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌دا سه‌ره‌ڕاى ده‌ستنیشانكردنى‬ ‫به‌ره‌و فه‌زا تازه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه ئ��ه‌و وات��ا گشتییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه زۆرب��ه‌ى ك���ردارى زانستیی‌و چاالكیى ته‌كنیكی‬ ‫بیرمه‌ندان ل ‌ه قسه‌كردندا په‌ناى بۆ ده‌به‌ن‪( .‬ته‌كنه‌‌لۆجى)‪ ،‬ل�� ‌ه رێ��گ��ه‌ى حكومه‌ته‌و ‌ه‬ ‫ئاوێته‌یه‌كى ق��وڵ‌و كلتوریى‪ ،‬ده‌رف��ه‌ت ژیانى ئیداریى ده‌سازێنێت‪.‬‬ ‫ب��ۆ ره‌ت���ك���ردن���ه‌و ‌ه ده‌ه��ێ��ن��ێ��ت�� ‌ه پ��ێ��ش��ه‌وه‌‪ .‬ن��ه‌ف��س چه‌كێكى ره‌خ��ن��ه‌ی��ی�� ‌ه ده‌خ��رێ��ت�� ‌ه‬ ‫رێ��خ��ۆش��ك��ه‌رى پ��اش��اگ��ه‌ردان��ی��ى ئ���اوه‌زو ك��ار وه‌ك��و دژایه‌تییه‌ک بۆ ئۆتۆریته‌ى‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪202‬‬

‫هێزه‌كۆن‌و سوننه‌تییه‌كان ‪.‬‬ ‫ی ژیانى كۆمه‌اڵیه‌تى‌و‬ ‫ئه‌و بنه‌ما تاقانه‌یه‌ ‌‬ ‫ت ه��ه‌وڵ��ێ��ك��ى‬ ‫ف�����ه‌ردى پ���ێ رێ��ك��ده‌خ��رێ�� ‌‬ ‫درێژكراوه‌ی ‌ه بۆ ب ‌ه زه‌مینی كردنى ژیان‪.‬‬ ‫ده‌رئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ك��ه‌ش��ی داب��ڕان�� ‌ه ل�� ‌ه شێو ‌ه‬ ‫ج��ۆراوج��ۆره‌ك��ان��ى س��ی��ح��رى ئامانجى‬ ‫كۆتایى‪.‬‬ ‫به‌پشتبه‌ستن به‌و پێناسه‌یه‌‪ :‬مۆدێرنیتی‬ ‫به‌رفره‌بوونى هێزى ئیداریى ده‌وڵ��ه‌ت‌و‬ ‫پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ى ئ���اس���ت���ی زان���س���ت���ی���ی‌و‬ ‫ته‌كنه‌لۆجییه‪ .‬ده‌رئه‌‌نجامى ئه‌و ئاڵوگۆڕ ‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه رووده‌دات‪ .‬به‌زاندنى‬ ‫زۆرینه‌ى به‌ها كلتوورى‌و سوننه‌تيیه‌كانه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه‌ ش��ێ��وازێ��ک��ی دی��ک��ه‌ ب��دوێ��ی��ن‬ ‫ی ل ‌ه چه‌مك‌و واتا گشتییه‌كه‌یدا‪،‬‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬ ‫ت��ا ئ��ه‌و ش��وێ��ن��ه‌ى ع��ه‌ق��ڵ ده‌ی��ب��ڕێ��ت‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ملكه‌چى پێشكه‌وتنه‪ .‬ملكه‌چى پێشكه‌وتنى‬ ‫عه‌قڵى مرۆڤه‌ له‌ واتا تایبه‌تییه‌كه‌یدا‪.‬‬ ‫ی ده‌گرێته‌وه‌‪ :‬زۆربوونى‬ ‫ئه‌وه‌ى مۆدێرنیت ‌‬ ‫رێ�����ژه‌ى ش��ارن��ش��ی��ن��ی��ى‌و پ��ێ��ش��ك��ه‌وت��ن��ى‬ ‫ئامرازه‌كانى زانیاریى‌و پێوه‌ندییه‌‪.‬‬ ‫ی سروشتى كرد ب ‌ه یاساكانى‪.‬‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬ ‫س��روش��ت ب��ه‌م��ه‌ب��ه‌س��ت��ى ن��اس��ی��ن��ه‌وه‌و‬ ‫ب��ه‌رج��ه‌س��ت��ه‌ب��وون‪ .‬ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ى ئ��ه‌و به‌ر‬ ‫جه‌سته‌بوون ‌ه سه‌خت ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ده‌رئه‌‌نجام ره‌وایه‌‪.‬‬ ‫ی خ��ۆى پێناس ‌ه‬ ‫له‌م ‌ه گرنگتر مۆدێرنیت ‌‬ ‫ك���رد وه‌ك���و بابه‌تێكى ن��اس��راو ی��اخ��ود‬ ‫ئ��ای��دۆل��ۆج��ی��اى ك��ه‌ش��ف��ك��ردن‌و زان��ی��ن‪،‬‬ ‫كه‌شفكردنى ترۆپكى خۆشحاڵیى مرۆ‪.‬‬

‫گه‌ڕان بۆ ئازادیى وه‌كو هه‌ستكردنێکى‬ ‫مرۆ‪.‬‬ ‫ی ئ��اوا دان��ا‪ :‬ل ‌ه‬ ‫هیگل بنه‌ماى مۆدێرنیتی ‌‬ ‫هه‌وڵى زاڵبوونداین به‌سه‌ر سروشتدا‪ .‬ب ‌ه‬ ‫ی پێیان‬ ‫پێچه‌وانه‌و ‌ه ره‌خنه‌گرانى مۆدێرنیت ‌‬ ‫وای ‌ه نزیك بوونه‌و ‌ه ل ‌ه سروشت دوور‬ ‫كه‌وتنه‌وه‌یه‌ له‌ خود‪.‬‬ ‫ه��ه‌وڵ��ه‌ك��ان ب��ۆ ده‌ستكه‌وتنى ئ��ه‌و هێزه‬ ‫توخمى ناساكار ده‌خ��ه‌ن��ه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم‪ ،‬با‬ ‫ل ‌ه ف��ه‌زاى گه‌شبینییه‌كانى مۆدێرنیتیدا‬ ‫بخولێینه‌وه‌و نزیك نه‌بینه‌و ‌ه ل ‌ه گوفتارى‬ ‫ئه‌و ره‌خنه‌گرانه‌‪.‬‬ ‫ده‌پ��رس��ی��ن ئ��ای��ا ئ��ه‌وان��ه‌ى بانگه‌شه‌یان‬ ‫ی ده‌ك���رد ه��ه‌ر ئ��ه‌وان��ه‌ن‪،‬‬ ‫ب��ۆ مۆدێرنیت ‌‬ ‫ک ‌ه بانگه‌شه‌ى ره‌خنه‌گرتن‌و ت��رازان ل ‌ه‬ ‫سوننه‌ته‌كان‌و دابڕانى ره‌هایان ده‌كرد؟‬ ‫ل ‌ه رووكاردا دابڕانى ره‌ها تاک ‌ه مه‌به‌ستى‬ ‫ئه‌وان بوو‪ .‬پێیان وانه‌بوو لێره‌دا ئه‌وه‌ى‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت دابڕانێكى ره‌هایی بێت ل ‌ه‬ ‫هه‌ر كاتێكى مێژوویى مۆدێرنیتیدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه نوێبوونه‌وه‌دا پنتى كۆنه‌و سوننه‌تى‬ ‫ى‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬شته‌كان د ‌هگ��ۆڕێ��ن‌و شت ‌‬ ‫تر دێن ‌ه ك��ای��ه‌وه‌‪ .‬مۆدێرنیتی مه‌به‌سته‌‪،‬‬ ‫واتایه‌كى خوازراوى نییه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ب��ه‌الوه‌ن��ان��ی س��ون��ن��ه‌ت��ه‌ك��ان ئ��اوا‬ ‫ئاسان ب��ووای��ه‌‪ ،‬وات��ای��ه‌ك بۆ پێشكه‌وتن‬ ‫ی ب ‌ه پنتى‬ ‫نه‌ده‌مایه‌وه‌‪ .‬بناغه‌ى مۆدێرنیت ‌‬ ‫ك��ۆن��ه‌‌و سوننه‌تی‌و گۆڕینى فۆڕمیان‌‪،‬‬ ‫ژی��ان ل�� ‌ه پ��اڵ پنت ‌ه ت��ازه‌داه��ێ��ن��راوه‌ك��ان��دا‬ ‫دروستبووه‌وه‌‌‪ .‬دیارد ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬

‫‪203‬‬

‫به‌رهه‌مى کۆنن‌ ‌و له‌هه‌مان کاتیشدا نوێن‪.‬‬ ‫وات ‌ه له‌نێوان كۆن‌و نوێدایه‌؛ نه‌كۆنن‪ ،‬ن ‌ه‬ ‫نوێن‪.‬‬ ‫ش���ارل ب��ۆدل��ێ��رى گ���ه‌ور ‌ه مۆدێرنیست‪،‬‬ ‫ل ‌ه به‌رهه‌مێكیدا به ‌ن��اوى (فۆڕمه‌كانى‬ ‫ژیانى مۆدێرن) ل ‌ه ساڵى ‪1864‬دا ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ی خه‌ریک ‌ه ت��ێ��ده‌پ��ه‌ڕێ��ت‪ .‬زوو‬ ‫مۆدێرنیت ‌‬ ‫تێده‌په‌ڕێت‪ .‬ل ‌ه هه‌مان کاتدا ئه‌و شته‌یه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌كرێت هه‌بێت‪ .‬به‌و واتایه‌ی نیوه‌ى‬ ‫ى ت��ری��ش��ی جێگیرو‬ ‫ه���ون���ه‌ره‌و ن��ی��وه‌ك��ه‌ ‌‬ ‫نه‌گۆڕه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫م��درن��ی��ت��ی‌و ان��دی��ش��ه‌ى ان��ت��ق��ادى‪ ،‬بابه‌ك‬ ‫ئه‌حمه‌دى‪ ،‬چاپ چهارم‪ 1380 ،‬تهران‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪204‬‬

‫فه‌لسه‌ف ‌ه چییه‌؟‬ ‫?‪What is philosophy‬‬ ‫ ‬ ‫نووسینی‪ :‬ره‌زا عه‌لی زاده‌ مه‌قانی‬ ‫‪ Written By: Rezah Ali Zada maqani‬‬ ‫وه‌رگێڕانی (له‌ فارسییه‌وه)‌‪ :‬موسعه‌ب ئه‌دهه‌م‬ ‫‪Translated (from Farsi) by: Musab Adham‬‬

‫‪205‬‬

‫زۆرج��ار ل ‌ه وتاری رۆژان��ه‌و رووب��ه‌ڕوو‬ ‫بوونه‌و ‌ه له‌گه‌ڵ كاروباری رۆژانه‌دا قس ‌ه‬ ‫له‌باره‌ی فه‌لسه‌فه‌ی شته‌كانه‌و ‌ه ده‌كه‌ین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌م�� ‌ه ل�� ‌ه كاتێكدای ‌ه ب���ه‌رف���راوان بوونی‬ ‫خوێندنه‌وه‌ی رۆشنبیریی ل ‌ه ساڵه‌كانی‬ ‫ك��ۆت��ای��ی��دا‌و ب����ه‌رزب����وون����ه‌وه‌ی ئاستی‬ ‫هۆشیاریی ‌ه گشتییه‌كان ل ‌ه نێوان تووێژی‬ ‫الوان‌و ئه‌وانه‌ی خوێندنیان ته‌واو كردوو ‌ه‬ ‫بووه‌ت ‌ه هۆکاری ئه‌وه‌ی رۆژان ‌ه زیاتر روو‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌و هاوشێوه‌کانی بكرێت‪ .‬ره‌نگ ‌ه‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه پێکهاته‌ی سه‌ره‌کیی زۆرێک‬ ‫له‌و پرسیارانه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بۆ زۆربه‌ی خراوه‌ت ‌ه‬ ‫روو ئه‌م ‌ه بێت‪ :‬ل ‌ه بنه‌ڕه‌تدا فه‌لسه‌ف ‌ه چیه‌؟‬ ‫ل ‌ه وه‌اڵم��ی ئ��ه‌م پ��رس��ی��اره‌دا ‌ده‌توانرێت‬ ‫ب ‌ه ساده‌یی‌و رووكه‌شی بووترێت‪ :‬النی‬ ‫ێ شێواز بۆ‬ ‫كه‌م ب ‌ه رێگایه‌کی ناسراو س ‌‬ ‫وه‌اڵمدانه‌وه‌ی ئه‌م پرسیار ‌ه بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪1‬ــ شیكاركردنی زمانه‌وانی‪:‬‬ ‫فه‌لسه‌ف ‌ه ل�� ‌ه پێكهاته‌دا دوو زاراوه‌ی‬ ‫یۆنانین‪ :‬فیلۆ ل��ه‌گ��ه‌ڵ سۆفیا ‪Philo +‬‬ ‫ت دێت‌و‬ ‫‪ .Sophia‬فیلۆ ب ‌ه وات��ای دۆس�� ‌‬ ‫سۆفیاش ب ‌ه واتای حیكمه‌ت‪ .‬فیلۆسۆفس‬ ‫ێ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی��ه‌‪ ،‬ک ‌ه ئێم ‌ه ن��اوی فه‌یله‌سوفی ل ‌‬ ‫ده‌نێین‪ .‬وات ‌ه ئه‌و تاكه‌ی حیكمه‌تی خۆش‬ ‫ده‌وێ����ت‪ .‬ب���ه‌م ش��ێ��وه‌ی�� ‌ه ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ وات�� ‌ه‬ ‫حیكمه‌ت‌و دانایی‌‪ .‬فه‌یله‌سوفیش كه‌سێكه‬ ‫خۆی ب ‌ه داواك��ارو خوازیاری حیكمه‌ت‬ ‫ده‌زانێت نه‌ك خۆی ب ‌ه حه‌كیم ل ‌ه قه‌ڵه‌م‬ ‫ب��دات‪ .‬له‌م مانایه‌دا حیكمه‌ت بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫په‌یبردن ب ‌ه بنه‌ڕه‌ت‌و هۆكاری كاروبار‪.‬‬

‫زیاتر ل ‌ه هه‌ر شتێك خودی جیهانی بوون‬ ‫جێگه‌ی پ��رس��ی��اری بنه‌ڕه‌تییه‌‪ .‬چونك ‌ه‬ ‫یه‌كه‌مین كه‌سانێك‪ ،‬ک ‌ه خۆیان ل ‌ه چوارــ‬ ‫پێنج سه‌د ‌ه پێش ل ‌ه دایكبوونی مه‌سیح ب ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سوف ناو بردوو ‌ه زیاتر ل ‌ه هه‌ر شتێك‬ ‫به ‌دوای تێگه‌یشتنی جیهانه‌و ‌ه ب��وون‪.‬‬ ‫جێگه‌ی سه‌رنج ‌ه زاراوه‌ی سۆفیست له‌‌و‬ ‫قۆناغانه‌دا ب ‌ه واتای تاكی حه‌كیم‌و ژیر‬ ‫هاتووه‌‌‪ .‬به‌م پێی ‌ه ده‌ربڕینێکی جوان ل ‌ه‬ ‫به‌كارهێنانی پێكهاته‌ی فه‌یله‌سوفدا بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬فه‌یله‌سوفیان ب ‌ه كه‌سێكی ده‌روون‬ ‫ش��ك��او ن���اوب���ردووه‌‌و سوفیستیان ب ‌ه‬ ‫زۆربڵێ‌‌و خۆبه‌گه‌وره‌زان تاوانبارکردووه‌‪.‬‬ ‫له‌وێدایه‌‪ ،‬ك ‌ه سوفیست خۆی ب ‌ه خاوه‌نی‬ ‫حیكمه‌ت‌و شوێنی ده‌رچوونی به ‌ئه‌وانی‬ ‫‌ت��ر رابگه‌یه‌نێت‪ .‬حیكمه‌ت ب�� ‌ه ونبووی‬ ‫خۆی ده‌زانێت‪ ،‬هیچ بانگه‌شه‌یه‌ك ناكات‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه ده‌ستیدایه‌‪ .‬له‌م روه‌وه‌ی�� ‌ه‬ ‫سوكرات ده‌ڵێت‪ :‬ئه‌وه‌نده‌م زانی‪ ،‬ك ‌ه هیچ‬ ‫نازانم‪ .‬بۆی ‌ه كه‌مترین به‌رهه‌می فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫ده‌رچوون ‌ه ل ‌ه قۆناغی نه‌زانینی مركب‌و‬ ‫ئاگایی ب�� ‌ۆ نه‌زانینی خ���ود‌‌‪ .‬ب���ه‌اڵم‪ ،‬له‌م‬ ‫په‌یبردن ‌ه ب ‌ه بنه‌ڕه‌ت‌و هۆكاری كاروباره‌و ‌ه‬ ‫خاڵێكی مێژوویی هه‌یه‪ ،‬که‌ بریتیی ‌ه له‌و‬ ‫قۆناغه‌ی مرۆڤی یۆنانی دووركه‌وته‌و ‌ه‬ ‫ل ‌ه بیركردنه‌وه‌ی ئه‌فسانه‌یی‌‪ .‬رووی ل ‌ه‬ ‫روانینێك كرد ل ‌ه سه‌ر بنه‌مای ژیریی خود‬ ‫بونیادنرا‌‪ .‬وات�� ‌ه گ��ۆڕی��ن‌و گواستنه‌وه‌ی‬ ‫م��رۆڤ ب��و ‌و ل ‌ه جیهانی ئه‌فسانه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ێ‬ ‫جیهانی ژی��ری��ی ‪ .‌Logos‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه ب ‌‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪206‬‬

‫دوودڵ��ی��ی ب��ی��رك��ردن��ه‌وه‌ی یۆنانیی له‌م‬ ‫قۆناغه‌دا زۆر سوودی ل ‌ه شارستانییه‌تی‬ ‫ێ‬ ‫پێشینه‌و ‌ه���اوچ���ه‌ر ‌خ وه‌رگ���رت���ووه‌‪ .‬ب ‌‬ ‫به‌ڵگ ‌ه نییه‌‪ ،‬ك ‌ه دوو قوتابخانه‌ی گه‌وره‌ی‬ ‫حه‌كیم ‌ه سروشتییه‌كانی یۆنانی كۆن‬ ‫ل�� ‌ه رووی ج��وگ��راف��ی��ه‌وه ـ��ـ یه‌كێكیان‬ ‫دراوسێی شارستانییه‌تی ئێرانه‌و ناوی‬ ‫قوتابخانه‌ی ئیونییه‌‌و ئه‌ویتریان دراوسێی‬ ‫ی رۆژه����ه‌اڵت����ه‌و ن���اوی‬ ‫ش��ارس��ت��ان��ی��ی��ه‌ت�� ‌‬ ‫قوتابخانه‌ی ئیلیایی ‌ه ــ دروست بووه‌‪.‬‬ ‫‪ 2‬ــ مێژووی فه‌لسه‌فه‌‪:‬‬ ‫یه‌كێك ل ‌ه باشترین رێگاكانی ناسینی هه‌ر‬ ‫زانیارییه‌ک لێكۆڵینه‌وه‌و تووێژینه‌وه‌ی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی��ه‌‪ .‬ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌ش ل���ه‌م ی��اس��او‬ ‫رێسایان ‌ه ب��ه‌ده‌ر نییه‌‪ .‬فه‌لسه‌ف ‌ه ب ‌ه واتا‬ ‫ن���اس���راوو ئ��ه‌ك��ادی��م��ی��ی��ه‌ك��ه‌ی ب��ه‌ره��ه‌م��ی‬ ‫كۆششی زۆری كۆمه‌ڵێك زانای یۆنانیی‬ ‫كۆن ‌ه ل ‌ه‌سه‌ده‌كانی چوار‌و پێنجی پێش ل ‌ه‬ ‫دایكبوونی مه‌سیح‪ .‬بیركردنه‌وه‌ی یۆنانیی‬ ‫ل ‌ه سه‌ر فه‌لسه‌فه‌گه‌رایی بیناکراوه‌و ل ‌ه‬ ‫سه‌ر بنه‌مافیكریی‌و هزریی ‌ه نایۆنانییه‌كان‬ ‫وه‌س����ت����اوه‪ .‬س������وودی ل��� ‌ه ح��ی��ك��م��ه‌ت‌و‬ ‫ئه‌ندێشه‌ی شارستانییه‌تی ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ن ب��ی��ن��ی��ووه‪ ،‬ب�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی ئ��ێ��ران‌و‬ ‫ی��ۆن��ا ‌‬ ‫میسرو بابل‌و شارستانییه‌ته‌كانی ‌تری‬ ‫وه‌كوو بین ا‌لنهرین (نێوانی دوو رووبار)‬ ‫‪ .Mesopotamia‬یه‌كێك ل ‌ه گرنگترین‬ ‫ت���ی���ۆره‌ك���ان ل���ه‌ روون����ك����ردن����ه‌وه‌ی ئ��ه‌م‬ ‫بابه‌ته‌د‌ا سیستمی سیاسییه‌‪ ،‬ك ‌ه له ‌سه‌ر‬ ‫دیمۆكراسی بیناکراو ‌ه ل ‌ه یۆناندا‪ .‬هه‌ڵبه‌ت ‌ه‬

‫ل ‌ه رووی هۆکاری درووستبوونی ئه‌وه‌شدا‬ ‫ی هۆكارێکی‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئاو‌و هه‌واو جوگراف ‌‬ ‫كاریگه‌ره‌‪ .‬ئێستا ب ‌ه گریمانه‌ی ئ��ه‌وه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه یۆنانی كۆن سه‌ره‌تای بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فیی بوو ‌ه ل ‌ه سه‌ر ناسینی فه‌لسه‌فه‌‪.‬‬ ‫م��ێ��ژووی فه‌لسه‌ف ‌ه وه‌اڵم��ێ��ك��ی سه‌رنج‬ ‫راكێشی هه‌یه‌‪ .‬حه‌كیم ‌ه سروشتییه‌كان‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م��ی��ن ف��ه‌ی��ل��ه‌س��وف��ه‌ك��ان��ی ی��ۆن��ان‬ ‫ب��وون‪ ،‬جیهانیان ك��رد ‌ه بابه‌تی ناسینی‬ ‫خ��ۆی��ان‪ .‬سۆفیسته‌كان ب ‌ه م��رۆڤ‌و ئه‌و‬ ‫چه‌مكانه‌ی په‌یوه‌ستن ب��ه‌و ب��اب��ه‌ت��ه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم‪ ،‬خودی ناسین پاش سوكرات بوو ‌ه‬ ‫بابه‌تی فه‌لسه‌فه‌‪ .‬یۆنانگه‌ریی قۆناغێكی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌بوو‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌خالق بوو ب ‌ه سه‌نته‌ر‪.‬‬ ‫سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاست سه‌رده‌می زاڵبوونی‬ ‫بیركردنه‌وه‌ی كه‌المی بوو ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌دا‪.‬‬ ‫به‌اڵم فه‌لسه‌ف ‌ه ل ‌ه قۆناغی نوێدا سه‌رقاڵی‬ ‫بنه‌ماكانی بیركاریی سه‌روو سروشت‌و‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ��ه‌زم��وون��ی زانسته‌نوێیه‌كان‬ ‫ب����وو‪ .‬ل���ه‌م ن���ێ���وه‌ن���ده‌دا وورده‌وورد ‌ه‬ ‫بابه‌تی وه‌كو سیاسه‌تیش ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫جددی‌و سه‌ربه‌خۆ هات ‌ه نێو فه‌لسه‌فه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل��ه‌م ق��ۆن��اغ��ه‌دا م��ێ��ژوو ه��ه‌روه‌ه��ا الیه‌نی‬ ‫ئابووریش وه‌ك بابه‌تی سیستم گه‌ور ‌ه‬ ‫گ���ه‌ش���ه‌ده‌ك���ه‌ن‌و گ����ه‌وره‌ده‌ب����ن‌‪ .‬دواج���ار‬ ‫س��ه‌ده‌ی بیسته‌م گه‌واهیی ده‌ركه‌وتنی‬ ‫ی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌ی زانستیی‌و زمانیی‌و لۆجیك ‌‬ ‫ب���ووه‌‪ .‬ئێستا ده‌پرسینه‌و ‌ه ئایا بابه‌تی‬ ‫ناسینی فه‌لسه‌فی چیه‌؟ وا پێده‌چێت‪،‬‬ ‫ك ‌ه جۆرێك بوونی زۆر قوڵ ل ‌ه بابه‌تی‬

‫‪207‬‬

‫ناسینی له‌م حه‌وزه‌ی مه‌عریفه‌دا بوونی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ب ‌ه جۆرێك ل ‌ه هه‌ر قۆناغێكدا شتێك‬ ‫ل ‌ه روان��گ��ه‌ی فه‌لسه‌فیی ی��ان مشتومڕو‬ ‫گفتوگۆی په‌یوه‌ست ب ‌ه فه‌لسه‌ف ‌ه بوونی‬ ‫ه��ه‌ب��ووه‌‪ .‬ل ‌ه هه‌ندێک ده‌س��ت��ه‌واژه‌ی‌ت��ردا‬ ‫زمان‌و ئامڕازی فه‌لسه‌ف ‌ه ل ‌ه هه‌ر قۆناغێكدا‬ ‫ت ل�� ‌ه ك���رداردا‬ ‫شتێك ب���ووه‌‪ .‬وا پێده‌چێ ‌‬ ‫شتێك ل�� ‌ه ن��ێ��وان ئ��ای��دی��او بیرۆكه‌که‌ی‬ ‫س��ه‌ره‌وه‌د‌ا روویدابێت‌‪ ،‬چونك ‌ه فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫ل��ه‌ ب��اب��ه‌ت��ی ن��اس��ی��ن‌و ئ���ه‌و رێ��گ��ای��ان��ه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه ن��اس��ی��ن��ه‌و ‌ه پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن ل�� ‌ه ه���ه‌ردوو‬ ‫ی پیشان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫جۆره‌که‌دا گه‌ڕۆکی ‌‬ ‫ ‬ ‫‪3‬ــ فه‌یله‌سوفه‌كان‪:‬‬ ‫سێیه‌م رێ��گ��ا ب��ۆ تێگه‌یشتن ل�� ‌ه چیه‌تی‬ ‫فه‌لسه‌فه‌‌و ئه‌و چاالكییانه‌ی ب ‌ه فه‌لسه‌فه‌و ‌ه‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌س��ت��ن بریتیی ‌ه ل�� ‌ه گ���ه‌ڕان���ه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌و پێناسانه‌ی خ��ودی فه‌یله‌سوفه‌كان‬ ‫ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌د‌ا هه‌یانه‌‪ .‬فه‌یله‌سوفان ب ‌ه‬ ‫ناونیشانی به ‌دیهێنه‌رانی بیركردنه‌وه‌ی‬ ‫فه‌لسه‌فیی گ��ێ��ڕان��ه‌وه‌ی ج��ۆراوج��ۆری��ان‬ ‫ل���ه‌م ح�����ه‌وزه‌ پ���ڕ زان���ی���اری���ی���ه‌دا ه��ه‌ی��ه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت ‌ه ئه‌م رێگای ‌ه که‌مێک ناهه‌موارو‬ ‫سه‌خته‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ل ‌ه هه‌ندێكجاردا هه‌ڵ ‌ه‬ ‫دروس��ت��ك��ه‌ری��ش��ه‌‪ .‬ئ���ه‌م دژی�� ‌هك��ی��ی��ه‌ ل��ه‌و‬ ‫رووه‌وه‌ی���ه هه‌ندێکجار فه‌یله‌سوفه‌كان‬ ‫پێناسه‌ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و وه‌زی��ف��ه‌ك��ان��ی ب ‌ه‬ ‫کورتی ده‌رده‌ب����ڕن‌‪ .‬له ‌کاتێکدا كرۆكی‬ ‫ب��ۆچ��وون‌و دی��دگ��او روان��ی��ن لێی گه‌لێک‬ ‫ئ��اڵ��ۆزه‪ ،‬ک�� ‌ه ب�� ‌ه درێ��ژای��ی چه‌ندین ساڵ‬

‫چاالكیی ‌ه فه‌لسه‌فییه‌كان پێی گه‌یشتوون‌‪.‬‬ ‫له‌م روه‌و ‌ه نه‌ك ته‌نها تێگه‌یشتن لێیان ل ‌ه‬ ‫دۆڵی كاری‪ ،‬ده‌شێت مه‌به‌ستی چاالكیی ‌ه‬ ‫فه‌لسه‌فییه‌كان ب ‌ه روونی روون نه‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ده‌بێت ‌ه هۆی دروستبوونی هه‌ندێك‬ ‫ب����اوه‌ڕی ن���ادروس���ت‌و ه��ه‌ڵ��ه‌ ل��ه‌ ب��اره‌ی‬ ‫ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ه‌و ‌ه ه���ه‌روه‌ه���ا دروس��ت��ب��وون��ی‬ ‫جۆرێك ل ‌ه ناسازگاریی له‌و پێناسانه‌ی‪،‬‬ ‫ک ‌ه فه‌یله‌سوفه‌كان بۆ فه‌لسه‌ف ‌ه هه‌یانه‪.‬‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌م ناسازگاریی ‌ه دان���ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫گفتوگۆو مشت‌و مڕانه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێوان‬ ‫ق��وت��اب��خ��ان�� ‌ه فه‌لسه‌فیی ‌ه ج��ی��اوازه‌ك��ان��دا‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬زیاتر ل��ه‌وه‌ی هێمایی‌و نیشانه‌ی‬ ‫تێگه‌یشتنی ج��ی��اوازی فه‌یله‌سوفه‌كان‬ ‫ب��ێ��ت ل�� ‌ه خ���ودی ف��ه‌ل��س�� ‌هف��ه‌‪ .‬ب��ۆ باشتر‬ ‫روونكردنه‌وه‌ی بابه‌ته‌ك ‌ه چاو ب ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ل��ه‌م پێناسانه‌دا ده‌خشێنین‪ .‬بۆ نموون ‌ه‬ ‫ئه‌فالتۆن ده‌ی��گ��ووت‪ :‬فه‌لسه‌ف ‌ه ب ‌ه حیر ‌ه‬ ‫(حيرة‪ ،‬سه‌رسوڕماو) ل ‌ه به‌رانبه‌ر بووندا‬ ‫ده‌ستپێده‌كات‪ .‬راسڵ ده‌یگووت‪ :‬فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫جگ ‌ه ل ‌ه په‌راوێز نووسین ل ‌ه سه‌ر گفتوگۆو‬ ‫ی تری‬ ‫نووسینه‌كانی ئه‌فالتۆن ب ‌ه شتێك ‌‬ ‫نازانم‪ .‬دیكارت به‌و ‌ه پێناسه‌ی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫ده‌ك����رد‪ :‬رێ��گ��ه‌ی��ه‌ك��ی راس���ت‌و دروس��ت��ی‬ ‫به‌كارهێنانی عه‌قڵه‌‪ .‬ب��ه‌اڵم ڤیتگنشتاین‬ ‫ده‌ی���گ���ووت‪ :‬ف��ه‌ل��س��ه‌ف�� ‌ه خه‌باتێك ‌ه دژی‬ ‫جادوویی بوونی ئێم ‌ه ل ‌ه الیه‌ن زمانه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێره‌دا جێگه‌ی سه‌رنجه‌‪ ،‬زۆرێك ل ‌ه زانایان‬ ‫ئه‌و چاالكییانه‌ی خۆیان‪ ،‬ك ‌ه په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب ‌ه ح��ه‌وزه‌ی زانیارییه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه ل ‌ه ژێر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪208‬‬

‫ناونیشانی فه‌لسه‌فه‌دا له ‌ب��ه‌ر چاویان‬ ‫گرتوون‪ .‬وه‌كو ئیسحاق نیوتن ل ‌ه بیردۆز ‌ه‬ ‫میکانیکییه‌که‌ی خۆیدا نوسی ل ‌ه كتێبی‪:‬‬ ‫بنه‌ماكانی فه‌لسه‌فه‌ی بیركاریی سروشت‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌م نێوه‌نده‌دا یه‌كێك ل ‌ه باشترین‌و‬ ‫ك��اری��گ��ه‌رت��ری��ن پێناسه‌كان بریتیی ‌ه ل ‌ه‬ ‫پێناسه‌ی فه‌یله‌سوفی به‌ناوبانگی ئه‌ڵمانی‬ ‫ئیمانۆیل كانت‪ ،‬ک ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی به‌م جۆر ‌ه‬ ‫پێناس ‌ه كردووه‌‪ :‬فه‌لسه‌ف ‌ه نه‌ك فێربوونی‬ ‫ئه‌ندێشه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكو فێربوونی ئه‌ندێشه‌و‬

‫بیركردنه‌وه‌شه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ره‌نگ ‌ه ته‌نها هاو‬ ‫دوودڵیی ‌ه هه‌میشه‌ییه‌که‌ی فه‌یله‌سوفه‌كان‬ ‫بووبێت ل ‌ه سه‌ره‌تاو ‌ه تاكو ئێستا‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫هۆی ئ��ه‌وه‌و ‌ه هه‌ندێک جار به‌های زۆر‬ ‫سه‌نگین‌و قورس گیانی خۆیان دابێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫ب��اش��گ��ا ‌ه ان��دی��ش��ه‌‪ ،‬رۆژن���ام���ه‌ی ئ��ێ��ران‪،‬‬ ‫‪.1387/5/21‬‬

‫‪209‬‬

‫کاریگەریی نیتچە لە سەر فەیلەسووفەکانی قووتابخانەی فڕانکفۆرت‬ ‫ ‪Nietzsche›s impact on the Frankfurt school‬‬

‫نووسینی‪ :‬ئەشرەف مەنسوور‬ ‫وەرگێڕانی (لە عەرەبییەوە)‪ :‬ئەردەاڵن عەبدولاڵ‬ ‫‪Written by: Ashraf Mansur‬‬ ‫‪Translated (from Arabic) by: Ardalan Abdullah‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪210‬‬

‫ئ�����ەوەی روون‌و ئ��اش��ك��رای��ە ه��ه‌م��وو‬ ‫فەیلەسووفەکانی قووتابخانەی فڕانکفۆرت‬ ‫هەڵگری رەوتێکی مارکسییانە ب��وون‪،‬‬ ‫ئەمەش لە الی��ەن خ��ودی ئەندامانی ئەم‬ ‫قووتابخانە تایبەتەوە لە سااڵنی سی‌و‬ ‫چلەکاندا ئاشكرا ب���ووه‪ .‬هۆکەرهایم‌و‬ ‫ئ����ەدۆرن����ۆو م���ارک���ی���وزه ب���ە پێشەنگی‬ ‫دیارەکانی رەوتی مارکسیزمی رۆژئاوایی‬ ‫دێنە ژماردن‪ ،‬چونکه ئەمانه زیاتر جەختیان‬ ‫لە بوارە فەلسەفی‌و کلتووری بیری کارڵ‬ ‫م��ارک��س دەک�����ردەوە‪ .‬ه��ەروەه��ا ئەمانه‬ ‫بەرگرییان لەو بیره مارکسیزمه کردووه‪،‬‬ ‫کە له چوارچێوەیەکی هێگلیی دیلیکتیکیدا‬ ‫ب��ووه؛ ئەمانه لە دژی ئ��ەو قووتابخانە‬ ‫راس��ت��ڕه‌وه مارکسییە وەس��ت��اون��ە‌ت��ه‌وە‪،‬‬ ‫کە زیاتر جەختی لە سه‌ر زیاده‌ڕه‌ویی‬ ‫ب��واری ئابووریی مارکسی‌و سۆڤیه‌تی‌و‬ ‫لینینی‌و ستالینیی دەک���ردەوە‪ .‬هەروەها‬ ‫ئ��ەم قووتابخانەیە زیاتر ویستوویه‌تی‬ ‫جارێکی‌تر چەپێکی هێگلییانە دروس��ت‬ ‫بکاتەوە‪ ،‬کە خ��ودی مارکس لە تەمەنی‬ ‫گەنجیدا‪ ،‬هەواداری بووه‪.‬‬ ‫لە راستیدا یورگن هابرماس‪ ،‬کە نوێنەری‬ ‫ن����ەوەی دووەم�����ی ئ���ەم ق��ووت��اب��خ��ان��ە‌ی‬ ‫فڕانکفۆرته‌یه‪ ،‬کۆمەڵێک لێکۆڵینەوەو‬ ‫رەخ���ن���ەی ل��ە ب����ارەی ن����ەوەی یەکەمی‬ ‫قووتابخانەکە نووسیوە‪ ،‬یاخود دەتوانم‬ ‫بڵێم کۆمەڵێک ل��ێ��ک��دان��ه‌وه‌ی ن��وێ��ی بۆ‬ ‫بیری هەموو ئەندامانی قووتابخانەکە‬ ‫ک����ردووە‪ .‬ئ���ەوەی ل��ە بیری هابرماسدا‬

‫ن��وێ��ک��اری��ی هێنایە ک��ای��ەوە‪ ،‬ئ���ەوە ب��وو‪،‬‬ ‫ک��ه قووتابخانە‌ی فڕانکفۆرتی بەسەر‬ ‫دوو قۆناغدا دابەشکرد‪ :‬قۆناغی یەکەم‬ ‫ل���ە دروس��ت��ب��وون��ی ق��ووت��اب��خ��ان��ەک��ەوە‬ ‫دەس��ت��پ��ێ��دەک��ات ت��اک��و ک��ۆت��ای��ی جەنگی‬ ‫جیهانیی دووەم‪ .‬ئەم قۆناغەش گوزارشت‬ ‫لە دروستبوونی رەوتێکی مارکسیزمی‬ ‫رۆئ��اوای��ی دەک����ات‪ .‬ق��ۆن��اغ��ی دووەم لە‬ ‫جەنگی جیهانیی دووەمه‌وه دەستپێدەکات‪،‬‬ ‫کە تێیدا ئەندامانی قووتابخانەکە واز‬ ‫ل��ە زۆرب���ه‌ی تیۆریەکانی مارکسیزم‌و‬ ‫تێڕوانینە رەخنەگرانەکانی دەهێنن‪ ،‬کە لە‬ ‫زیاتر لە دیدگای ماتریالیزمی مێژووییەوە‬ ‫سەرچاوە دەگرێت‪ .‬لە الیەکی‌ترەوە‪ ،‬زیاتر‬ ‫ئاڕاسته‌یان بەرەو رەشبینی‌و نهێڵیزمه‌وه‬ ‫هەنگاو دەنێیت‪ .‬له‌وه‌شدا زیاتر کاریگەریی‬ ‫نیتچەیان بە سەرەوە‌یه‪.‬‬ ‫هابرماس ل��ەم شرۆڤەیەیدا بۆ گۆڕانی‬ ‫فه‌لسه‌فیی قووتابخانەکە دەیەوێت ئەوەمان‬ ‫پێ بسەلمێنێت‪ ،‬کە لە پاش جەنگی دووەمی‬ ‫جیهانییەوە‪ ،‬ئەم قووتابخانەیە کاریگەریی‬ ‫گ����ەورەی نیتچه‌ی ب��ە س����ەرەوە ب��ووه‪.‬‬ ‫ئەمەش زیاتر له سه‌ر ئه‌و بیرمه‌ندانه‌دا‬ ‫ب���ووه‪ ،‬ک��ه ویستوویانه وا ب��ۆ خه‌ڵکی‬ ‫نیشان بده‌ن‪ ،‬که ئەم قووتابخانەیە تەنها‬ ‫کاریگەریی مارکسیزمی لە سەر بووه‪.‬‬ ‫هابەرماس دەیەوێت ئەو بسەلمێنێت‪ ،‬کە‬ ‫نیتچە کاراکته‌رێکی بنەڕەتی‌و کاریگەریی‬ ‫ئەم قووتابخانەیە بووه‌و کاریگەری نیتچە‬ ‫زیاتر ب��ووە لە کاریگەریی شۆپنهاوەر‬

‫‪211‬‬

‫لە سەر هۆکەرهایم‌و کێرکگور لە سەر‬ ‫ئەدۆرنۆو هایدیگەر لە سەر مارکۆزه‪.‬‬ ‫جێگای گوتنە هابرماس ل��ە س��ەرەت��ای‬ ‫ژی��ان��ی ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی��دا زی��ات��ر خ���ۆی ب��ەو‬ ‫کەسانەوە سەرقاڵ کردبوو‪ ،‬کە کاریگەری‬ ‫نێگەتیڤیان لە س��ەر مۆدێرنیتیدا هەیە‪.‬‬ ‫هەر ئەمەش هۆکاری سەرەکیی بووە بۆ‬ ‫ئەوەی هەموو کارەکانی نەوەی یەکەمی‬ ‫قووتابخانەی فڕانکفۆرت بخوێنێتەوە‪.‬‬ ‫هابرماس لە سەرەتای قۆناغی الوییدا‬ ‫زیاتر خوێندنه‌وه‌ی لە سەر مارکسیزمی‬ ‫ک�لاس��ی��ک��ی‌و ئ���ەو ک��ەس��ە م��ارک��س��ی��ان��ە‌دا‬ ‫کردووه‪ ،‬کە هاوسەردەمی خۆی بوون‪،‬‬ ‫بە تایبەتی ئەو که‌سانەی‪ ،‬کە سەر بە‬ ‫قووتابخانەی مارکسیزمی رۆژئ��اوای��ی‬ ‫بوون‪.‬‬ ‫ل��ەب��ەر ئ���ەوە ه��ه‌ب��رم��اس ل��ەو ق��ۆن��اغ��ەدا‬ ‫دەس���ت���ی ک������ردووه ب���ە خ��وێ��ن��دن��ەوەی‬ ‫کتێبەکانی لۆکاش‪ ،‬هۆکەرهایم‪ ،‬ئەدۆرنۆو‬ ‫مارکیوزه‪ ،‬کە هەموویان مارکسی بوون‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم‪ ،‬پاشتر ب��ۆی دەرک���ه‌وت���ووه‪ ،‬که‬ ‫ئەم کەسانە هێندەی لە ژێر کاریگەریی‬ ‫نیتچە‌دا بوون‪ ،‬ئه‌وه‌نده لە ژێر کاریگەریی‬ ‫م��ارک��س‌دا ن��ه‌ب��وون‪ .‬بە رای هابرماس‪،‬‬ ‫کارەکانی ئەم کۆمەڵە فەیلەسووفە زیاتر‬ ‫لە رەخنەیەکی نیتچەیی رادیکاڵییەوە لە‬ ‫دژی مۆدێرنیتی‌و رۆشنگەرییەوە نزیکە‪،‬‬ ‫تاکو لە ماتریالیزمی مێژوویی‪ ،‬یان بە‬ ‫واتایەکی‌تر‪ ،‬مارکسیزم‪.‬‬

‫هابەرماس‌و نیتچە‬ ‫دی���ارە ک��اری��گ��ەری نیتچە ل��ە پشت ئەو‬ ‫رەوتە فه‌لسه‌فییانه‌وه بووه‪ ،‬کە لە نیوەی‬ ‫دووەم���ی س��ەدەی بیستەم لە فەرەنسا‬ ‫دروس���ت���ب���ووه‪ ،‬وەک���و ب��ون��ی��ادگ��ه‌رای��ی‌و‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنگه‌رایی‌و پۆست مۆدێرنیزم‪.‬‬ ‫زۆرب��ەی مامۆستا دی��ارو پێشەنگەکانی‬ ‫ئ���ەم رەوت����ە ف��ه‌ل��س��ه‌ف��ی��ی��ان��ه خ��ۆی��ان بە‬ ‫دووبارە لێکدانه‌وه‌ی کارەکانی نیتچەوە‬ ‫خەریک ک���ردووه‌و هەوڵی ئەوەیانداوه‬ ‫بۆچوونەکانی نیتچە بخەنە نێو کارەکانی‬ ‫خۆیانەوە‪ ،‬وەک‪ :‬میشێل فۆکۆ‌و جۆرج‬ ‫باتای‌و جاک دێریدا‌و جیل دولۆز‪ .‬‬ ‫هابرماس ل��ە نێو زۆرب���ەی ئ��ەو رەوت��ە‬ ‫فه‌لسه‌فییانه‌ی‪ ،‬کە لەو کاتەدا هەبوون‪،‬‬ ‫گرنگیی بەم رەوت��ە فەرەنسییە نوێیانە‬ ‫داو؛ ک��ارەک��ان��ی��ان��ی خ��وێ��ن��ۆت��ه‌وه‪ .‬ه��ەر‬ ‫ئ��ەم��ەش ی��ارم��ەت��ی��داوه لێکۆڵینەوەیەکی‬ ‫وردو ت��ای��ب��ەت ل��ە ب���ارەی���ان���ەوە ب��ک��ات‪.‬‬ ‫هابەرماس ئ��ەوەی بۆ دەرک��ەوت��ووه‪ ،‬کە‬ ‫نیتچە خاڵی هاوبەشی کلتووری ئەم‬ ‫رەوت��ە فه‌لسه‌فییه فەرەنسییه‌و ن��ەوەی‬ ‫ی��ەک��ەم��ی ق��ووت��اب��خ��ان��ەی ف��ران��ک��ف��ۆرت‬ ‫بووه‌و بە یەک ئاست نیتچە کاریگەریی‬ ‫گ�����ەورەی ب��ە س���ەر ه��ەردووک��ی��ان��ەوە‬ ‫ه��ە‌ب��ووه‪ .‬ه��ەر ئەمەش وای لێکردووه‪،‬‬ ‫ک��ە فەیلەسووفەکانی ن���ەوەی یەکەمی‬ ‫قووتابخانەی فرانکفۆرت‌و فەیلەسووفە‬ ‫پۆست مۆدێرنە فەرەنسییەکان بکات ب ‌ه‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪212‬‬

‫یەک بابه‌تی لێکۆڵینەوەو لە کتێبێکدا باس‬ ‫لە هەردووکیان بکات؛ هه‌ر لە سەرەتاوە‬ ‫بە نیتچە دەستیپێکردووه‪ ،‬تێڕوانینی بۆ‬ ‫پڕۆسەی مۆدێرنیتی بە بڕوای هابەرماس‬ ‫ئەمە خاڵی هاوبەشە لە نێوان فەیلەسووفە‬ ‫پۆست مۆدێرنەکانی فەرەنساو نەوەی‬ ‫یەکەمی قووتابخانەی فڕانکفۆت‪.‬‬ ‫م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب�����ەوە دەن���اس���رێ���ت‪ ،‬کە‬ ‫ه��ۆش��ی��اری ل��ە ب���ارەی خ���ودی خۆیی‌و‬ ‫زەم��ەن��ەک��ەی��ەوە ه��ەی��ە‪ .‬ب��ە واتایه‌کی‌تر‬ ‫مانایەکی‌تر‪ ،‬گ��وزارش��ت ل��ە قۆناغێکی‬ ‫م��ێ��ژووی��ی‌و شارستانیی ن��وێ دەک���ات‪.‬‬ ‫ئەمە هۆشیارییە بە سەرچاوەی پێوانە‌و‬ ‫بەهاکەی دادەنرێت‪.‬‬ ‫نیتچە پێی وابووه‪ ،‬کە مۆدێرنیتی شتێکی‬ ‫بۆش‌و بێ ناوەڕۆکە؛ جگە لە نهێڵیزم هیچ‬ ‫شتێکی نوێی بۆ دانەهێناوین‪ .‬لەبەر ئەوە‬ ‫نیتچە پێی واب��ووه‪ ،‬کە مۆدێرنیتی هەر‬ ‫لە سەرەتاوە وێرانکەر بووە‪ .‬مۆدێرنیتی‬ ‫موژدەی بە سەرهەڵدانی ئاوه‌زگه‌رایی‌و‬ ‫مه‌زنیی ئ��اوه‌زی دەردەخستووه‪ .‬به‌اڵم‪،‬‬ ‫ئاوه‌ز نەیتووانیوه جۆرە هاوکێشه‌ییه‌ک‬ ‫ب���ڕەخ���س���ێ���ن���ێ���ت‪ ،‬ک����ە پ��ێ��ش��ت��ر ئ��ای��ی��ن‬ ‫‌ره‌خساندوویه‌تی‪.‬‬ ‫مۆدێرنیتی هێرشی کردۆتە سەر ئایین‌و‬ ‫ئ��اوه‌زو زانستی نوێی خستۆته جێگای‬ ‫ئایینەوە‪ .‬بێ ئەوەی بتوانێت وەک ئایین‬ ‫ئەرکە کۆنەکەی جێبەجێ بکات‪ .‬لێرەدا‬ ‫نیتچە ه��ەن��گ��اوێ��ک��ی زی��ات��ر ل��ە هێگل‌ی‬ ‫هاویشتووه‪ ،‬چونکە هێگل هەموو کات بە‬

‫بەردەوامی بەرگریی لە ئاوه‌ز کردووه‌و‬ ‫عەقڵ ستایشی رۆڵ��ی ئ���اوه‌ز ک���ردووه‪،‬‬ ‫که دەتوانێت جێگای ئایین بگرێتەوە‪.‬‬ ‫ب���ه‌اڵم نیتچە پشتی ب��ە تێڕوانینەکانی‬ ‫هێگل نه‌به‌ستووه بۆ چارەسەرکردنی‬ ‫تەنگەژەی مۆدێرنیتی‪ ،‬چ تێڕوانینەکانی‬ ‫فەلسەفە لە الی هێگل‌ی الو‪ ،‬یان دەوڵەت‬ ‫لە الی هێگل‌ی پیر‪.‬‬ ‫هەر چەندە لە پاش رۆشنگەری‌و رەخنە‬ ‫توندەکان لە بیری یه‌زدانناسی‪ ،‬چیتر‬ ‫ناتوانرێت کلتووری ئایینی بگەڕێنرێتەوە‪.‬‬ ‫لێرەدا نیتچە ئەفسانە دەبێتە تاکە هیوای‪،‬‬ ‫هیوای ئ��ەوە دەخ��وازێ��ت‪ ،‬کە جارێکی‌تر‬ ‫گ��ی��ان��ی دی��ۆن��ی��زی��ۆس��ی‪ ،‬وات����ە رۆح���ی‬ ‫گ��ی��ان��ی س��ه‌رک��ه‌ش��ی‌و دەس��پ��ێ��ش��خ��ەری‬ ‫سەرهەڵبداتەوە‪.‬‬ ‫دی��ارە ئەم الیەنەی فه‌لسه‌فه‌که‌ی نیتچە‬ ‫سیمایەکی مەسیحیی ب��ەه��ێ��زی پێوە‬ ‫دی��ارە‪ ،‬کە خۆی لە هاتنی یه‌زدانییه‌وه‪،‬‬ ‫ی��ان خ��ۆی ل��ە پ��ەی��داب��وون��ی کەسایەتی‬ ‫س��وپ��ەرم��ان دەب��ی��ن��ێ��ت��ه‌وه‪ ،‬ک��ە خ��اوەن��ی‬ ‫گیانێکی دیۆنیزیۆسییه‪.‬‬ ‫بە دڵنییایەوە ئەم سیما ئاینییەی بیری‬ ‫نیتچە‪ ،‬کە لە الیەنی یه‌زدانناسیدا چڕ‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬وات��ە ئ��ەو الی��ەن��ەی‪ ،‬کە خۆی‬ ‫ل����ەوەدا دەب��ی��ن��ێ��ت��ەوە‪ ،‬ک��ە چ���اوەڕوان���ی‬ ‫کەسێکی رزگارکەر دەکات ‌و بە تەمایە‬ ‫جارێکی‌تر مەسیح ل��ە دای���ک ببێتەوە‪،‬‬ ‫کە ئەمەش لە بیری نیتچەییدا خۆی لە‬ ‫گیانی دیۆنیزیۆسیدا دەبینێتەوە‪ ،‬نەک له‬

‫‪213‬‬

‫الیەنی ئەخالقی‌و مێژووی ئایین‪ ،‬چونکە‬ ‫نیتچە رەخنەی توندی لەم الیەنەی ئایین‬ ‫گرتووە‪.‬‬ ‫لە الی��ەک��ی‌ت��رەوە‪ ،‬هونەر لە الی نیتچە‬ ‫جێگای نەمانی میتافیزیک دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫واتە هونەر دەبێتە میتافیزیکی نوێ‪ .‬هەر‬ ‫ئەمەش پاڵی بە نیتچەوە ناوه بگاتە ئەو‬ ‫جۆره تێڕوانینەی‪ ،‬کە پێی وابێت هونەر‬ ‫بتوانێت بمانگەڕێنێتەوە بۆ نه‌ژادیمان‪،‬‬ ‫چونکە نیتچه پێی وابووه داکه‌وت بۆتە‬ ‫شتێکی ساختە‌و ئه‌ندێشه‌ئامێز‪.‬‬ ‫کاریگەریی نیتچە بە سەر قووتابخانەی‬ ‫فڕانکفۆرتەوە لە سێ الیەنەوە بووه‪:‬‬ ‫الیەنی یەکەم‪ :‬رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتی‌و‬ ‫رۆشنگەری‪.‬‬ ‫الیەنی دووەم‪ :‬رەخنەگرتن لە ئاوه‌ز‪ ،‬کە‬ ‫الی فەیلەسووفانی قووتابخانەکە ئەم‬ ‫خاڵە بۆ رەخنەگرتن لە ئاوه‌زی ئامێردی‬ ‫دەگۆڕێت‪.‬‬ ‫الیەنی سێیەم‪ :‬هەنگاونانە بۆ بەرەو هونەر‪،‬‬ ‫بە تایبەتی الی ئەدۆرنۆو مارکۆزه‪ ،‬کە‬ ‫وەک شتێکی فریادرەس بەکاریانهێناوه‪.‬‬ ‫هەروەها هەنگاونانییان بەرەو ئیستاتیکاو‬ ‫کردنی بە ئەلتەرناتیڤێک بۆ خۆیان‌و لە‬ ‫بریی پ��ڕۆژە تیۆرییە رەخنەگرییەکان‬ ‫دایبنێن‪ ،‬کە قووتابخانەکە بە یەکجاری‬ ‫وازی لێهێنابوو‪.‬‬ ‫ئەم سێ تایبەتمەندییە وای کردووه‪ ،‬کە‬ ‫سیمایەکی تایبەتی بداتە قووتابخانەکە لە‬ ‫پاش جەنگی دووەمی جیهان‌‪ ،‬هەروەها بە‬

‫ئاشکرا کاریگەریی نیتچە دەردەکەوێت‌و‬ ‫ک���اری���گ���ەری م��ارک��س��ی��ش ن��ام��ێ��ن��ێ��ت‌و‬ ‫لەنێودەچێت‪.‬‬ ‫رەخنەگرتن لە مۆدێرنیتی‌و رۆشنگەری‬ ‫کاتێک ل��ە سییەکانی س���ەدەی بیستدا‪،‬‬ ‫قووتابخانەی فڕانکفۆرت وەک رەوتێکی‬ ‫فه‌لسه‌فی دەرک���ەوت‪ ،‬هەتاوەکو ئێستا‬ ‫رەخنەی ئابووریی سیاسیی مارکسی‬ ‫وەک چەکێکی رەخ��ن��ەگ��ران��ە بەرامبەر‬ ‫به کۆمەڵگای س��ەرم��ای��ەداری‌و ب��ازاڕی‬ ‫ئ���ازاد بەکاریدەهێنێت‪ .‬پێشیان وای��ە‪،‬‬ ‫کە چ��ارەس��ەر بۆ کێشەکانی سیستمی‬ ‫سەرمایەداری‪ ،‬گۆڕانێکی شۆڕشگێرانەیە‬ ‫لە بواری پەیوەندییە ئابوورییە‌کان‪ ،‬که‬ ‫ب���اون‌و پرۆلیتاریاش وەک ئامانجێک‬ ‫ک��اردەک��ات ب��ۆ رەخ��ن��ەگ��رت��ن‪ .‬ه��ەروەه��ا ‬ ‫ئامادەی دەکات بۆ ئەرکی گۆڕانکاری‪.‬‬ ‫جێگای گوتنە ت��ی��ۆری رەخ��ن��ەگ��ران��ەی‬ ‫قووتابخانەی فڕانکفۆرت‪ ،‬رووب��ەڕووی‬ ‫دوو گرفتی سەرەکی‌و ئاڵۆز بۆته‌وه‪:‬‬ ‫یەکەمیان خۆی لەو چارەنووس ‌ه خراپه‌دا‬ ‫دەبینێتەوە‪ ،‬کە مارکسیزم لە روسیادا‬ ‫تووشی بووه‪ .‬هەروەها ئەو شێواندنه‌ی‪،‬‬ ‫که مارکسیزم لەوێندەردا تووشی هاتووه‪.‬‬ ‫(لێرەدا نووسەر مەبەستی لە شێواندنی‬ ‫مارکسیزم بووه له سه‌رده‌می سۆڤیه‌تدا‬ ‫ــ وه‌رگێڕــ)‬ ‫دووەم��ی��ان‪ :‬تێکەڵبوونی چینی کرێکار‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪214‬‬

‫ل��ە نێو سیستمی س��ەرم��ای��ەداری��دا‪ ،‬کە تێروانینێکی زۆر پۆزیتیڤانەی لە بارەی‬ ‫ئ��ەم��ەش ه��ەم��وو ه��ی��واک��ان��ی ش��ۆرش‌و ه��ەردووک��ی��ان��ەوە ه��ەب��ووه؛ پێی واب��ووه‬ ‫گۆڕانکاریی خستە ن��اوگ��ۆڕو ل��ە نێوی پێشکەوتنی زانست‌و تێکنۆڵۆجی دەبێتە‬ ‫برد‪ .‬هەروەها بە هۆی زاڵبوونی سیستمی ه���ۆی ئ����ە‌وه‌ی س��ەره��ەڵ��دان��ی ش��ۆرش��ی‬ ‫سەرمایەداری بە سەر ئەو تەنگەژانەی‪ ،‬سۆشیالیزمی خێراتر بکات‌و کار بۆ ئەوە‬ ‫کە بە س��ەری��دا هاتن‪ ،‬ئەویش بە هۆی دەک��ات‪ ،‬کە جۆرە پڕەنسیبێکی نوێ بۆ‬ ‫دروس��ت��ک��ردن��ی دەوڵ��ەت��ێ��ک��ی ل��ی��ب��ڕاڵ��ی‌و کارو هۆکانی بەرهەمهێنان بخوڵقێنێت‪،‬‬ ‫دەوڵ��ەت��ی خۆشگوزەرانی‪ ،‬کە خ��ۆی لە ک��ە بتوانێت ل��ەگ��ەڵ ئ��ەم پێشکەوتنەدا‬ ‫ی��ەک��ب��گ��رێ��ت��ەوە‪ ،‬ب���ەاڵم ئ��ەم پێشکەوتنە‬ ‫ئابوورییەکی تێکەاڵو ببینێته‌وه‪.‬‬ ‫تەنها کاری بۆ ئەوە کرد‪ ،‬کە هێندەی‌تر‬ ‫هەر ئەمەش وای کردووه‪ ،‬کە هۆکەرهایم‌و سیستمی س��ەرم��ای��ەداری بەهێز بکات‌و‬ ‫ئەدۆرنۆ تووشی رەشبینی بن‪ ،‬کە پاشتر سەرکەوێت بە سەر ئەوەی‪ ،‬کە نەهێڵێت‬ ‫رەخنەکانیان ب���ەرەو نهێڵیز ‌م چ��وون‌و چینی ک��رێ��ک��اران ببنە ی���ەک‌و خ��اوەن��ی‬ ‫پاشتریش وازیان لە نموونەی رەخنەی هۆشیارییەکی تایبەت‌و سەربەخۆ بن‪.‬‬ ‫ئ��اب��ووری��ی س��ی��اس��ی��ی م��ارک��س��ی وەک ه��ەر ئەمەش وای لە فەیلەسووفەکانی‬ ‫پڕۆژەیەکی تیۆریی رەخنەگرانە هێناوه‪ .‬ق��ووت��اب��خ��ان��ەی ف��ران��ک��ف��ۆرت ک����رد‪ ،‬کە‬ ‫ل��ە جیاتیی ئ��ەم��ەش پشتیان ب��ە تیۆری ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی گشتگیرانە رەخ��ن��ە لە‬ ‫رەخنەگرانەی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی بەستووه‪ .‬مۆدێرنیتی بگرێت‪ .‬لە کاتێکدا فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫هەر ئەمەش دەرگ��ای بۆ هابرماس وااڵ قووتابخانەکە لە سااڵنی سیدا چاوی‬ ‫ک�����ردووه ک��ەش��ف��ی ک��اری��گ��ەری��ی نیتچە لە سه‌ر رۆڵ��ی رەخنەی ئایدۆلۆجییانە‬ ‫ل��ە س��ەری��ان��دا ب��ک��ات‪ .‬ئ��ەم��ەش وای لە ه��ه‌ب��ووه ب��ەو ئ��ارم��ان��ج��ەی ب��ەرگ��ری لە‬ ‫مارکیوزه کردووه واز لە پڕۆژەی تیۆری ب��ەه��اک��ان��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی ب��گ��رن‪ ،‬وەک‪:‬‬ ‫رەخنەگرانەی خۆی بهێنێت‪ ،‬پاشان واز ئ��اوه‌ز‪ ،‬دادپ����ه‌روه‌ری‪ ،‬ئ���ازادی‪ .‬ب��ەاڵم لە‬ ‫لە ئینتمای مارکسیانەی پێشووی خۆی چلەکاندا ئەم رەخنەیە گ��ۆڕا بۆ رەخنە‬ ‫بهێنێت‪ ،‬بەهەمان شێوەی مامه‌ڵه‌کردن لە ئاوه‌زگه‌رایی مێژوویی‪ ،‬واتە بۆ ئه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ رەخنەی نهێڵیزمی رەشبیانە‪ ،‬کە ئاوه‌زگه‌راییه‌ی مۆدێرنیتیی ئوروپایی‬ ‫تێیگەیشتووه‪ ،‬ب��ۆ م��اوەی��ەک��ی زۆری‬ ‫هۆکەرهایم‌و ئەدۆرنۆ پێشتر دایانناوه‪.‬‬ ‫ب���اش���ت���ری���ن ش�����ت‪ ،‬ک����ە م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی مێژوویش پڕاکتیزه‌ی کردووه‪.‬‬ ‫هێناویه‌تییە کایەوە‪ ،‬پێشکەوتنی زانست‌و بەم شێوەیە رەخنە الی قووتابخانەکە‬ ‫تێکنۆلۆجی ب��ووه‪ .‬لە راستیدا مارکس گ���ۆڕاوه ب��ۆ فەلسەفەی م��ێ��ژوو‪ .‬دی��ارە‬

‫‪215‬‬

‫ئ���ەم���ەش ب���ە ش���ێ���وەی���ەک���ی ئ��اش��ک��راو‬ ‫روون ل��ە ناونیشانی الوەک��ی��ی کتێبی‬ ‫(دیالیکتیکی رۆشنگەری)دا دەردەکەوێت‪،‬‬ ‫ک��ە (ه��ۆک��ەره��ای��م‌و ئ���ەدۆرن���ۆ) پێکەوە‬ ‫ن��ووس��ی��وی��ان��ه‪ .‬ج��ێ��گ��ای ئ���ام���اژه‌ی���ه‪ ،‬که‬ ‫ناونیشانی سەرەکیی ئەم کتێبە (چەند‬ ‫تێروانینێکی فەلسەفیی ه��ەم��ەج��ۆر لە‬ ‫ب��ارەی فەلسەفە لە نێو مێژوودا)یه‪ ،‬لە‬ ‫بریی ئەوەی هەمان رێچکەی نائاوه‌زی لە‬ ‫سەر ماوەیەکی مێژوویی تایبەتی بگرنە‬ ‫بەر‪ ،‬هاتوون هەموو مێژووی مۆدێرنیتیی‬ ‫ئوروپاییان وەک کاروانێک بەرەو نهێڵیزم‬ ‫پێناس ‌ه ک��ردووه؛ هۆکەرهایم‌و ئەدۆرنۆ‬ ‫بەدواداچوونیان بۆ نه‌ژادی زانستی نوێ‬ ‫کردووه‪ ،‬هەتا گەیشتوونه‌ته ئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫سەرەتاکانی زانستی نوێ بۆ سەردەمی‬ ‫رۆش���ن���گ���ەری ب��گ��ەڕێ��ت��ەوە‪ .‬ه���ه‌روه‌ه���ا‬ ‫گەیشتوونە‌تهی ئەو بڕوایه‌ی‪ ،‬کە چەمکی‬ ‫رۆش��ن��گ��ەری‪ ،‬ک��ە ب��ن��ەڕەت��ی فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫زانستی نوێ بووە‪ ،‬مەبەستی سەرەکی‬ ‫ئەوە بوو مرۆڤ لە چنگی ترس رزگار‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ب���ەرن���ام���ەی ب��ن��ەڕەت��ی��ی م��ۆدێ��رن��ی��ت��ی��ی‬ ‫ئوروپایی‪ ،‬کە هەر لە سەرەتادا مژدەی بە‬ ‫دەرکەوتنی زانست داوه‪ ،‬وەک ئەوەی‪ ،‬کە‬ ‫زانست بتوانێت جیهان لە سیما شاراوەو‬ ‫ئاڵۆزەکەی دەرباز بکات‪ ،‬کە ئەمه‌ش لە‬ ‫دەرئەنجامی بیری ئایینی‌و ئەفسانەیی‬ ‫پ��ەی��داب��ووه‪ ،‬ب��ەم شێوەیەش ئیپستیمی‬ ‫زانستی جێگای ئیپستیمی ئه‌ندێشه‌ییانه‌ی‬

‫گرتۆته‌وه‪.‬‬ ‫لە سەرووی هەموو ئەمانەشەوە‪ ،‬کاروانی‬ ‫مۆدێرنیتی ئ��ەوەی ئاشكرا ک��ردووه‪ ،‬کە‬ ‫هێشتا مرۆڤایەتی بە شێوەیەکی ریشەیی‬ ‫نەیتوانییوە لە ه��زری ئەفسانەئامێزی‬ ‫رزگ��اری بێت‪ ،‬بەڵکو بە پێچەوانەوە‪ ،‬لە‬ ‫ناخیدا کۆمەڵێک رەگ���ەزی ئەفسانەیی‬ ‫ه��ەی��ە‪ .‬راس��ت��ە ل��ە ه��ەژم��وون��ی کنیسه‬ ‫رزگاری بووە‪ .‬بەاڵم‪ ،‬لە بریی هەژموونی‬ ‫کنیسه‌دا‪ ،‬ه��ەژم��وون��ی دەوڵ���ەت جێگای‬ ‫گ��رت��ۆت��ەوە‪ ،‬ک��ە ئ��ەوی��ش وەک شتێکی‬ ‫ئەفسانەیی نوێ دەردەکەوێت‪ .‬هەروەها‬ ‫راس��ت��ە ل��ە بیری په‌نهان‌و یه‌زدانناسی‬ ‫رزگاری بووە‪ ،‬بەاڵم ره‌هه‌ندی زانستی‌و‬ ‫ئەزموونگەرایی جێگەی گرتۆتەوە‪ ،‬کە‬ ‫ئامانجی ئەم ره‌هه‌نده‌ش تەنها زاڵبوونی‬ ‫هەژموونی مرۆڤە بە س��ەر سروشت‌و‬ ‫مەبەستی تایبەتییە‪ .‬ه��ەر ل��ەب��ەر ئ��ەوە‬ ‫ئەمڕۆ تێکنۆڵۆجی بۆتە ئەفسانەیەکی‬ ‫نوێ‪ .‬‬ ‫گ��ەر بیری ئەفسانەیی پێی وا بێت‪ ،‬کە‬ ‫جیهان پڕێتی لە هێزی شاراوەو په‌نهان‌‪،‬‬ ‫هەروەها گه‌ر پێی وا بێت بەکارهێنانی‬ ‫ئه‌فسوون‌و جاردووکردن بۆ ئەوە بێت‬ ‫ئەم هێزە بەهێزە رازی بکەیت‌و سروشت‬ ‫بخرێته ژێ��ر ده‌س��ه‌اڵت��ی م��رۆڤ��ەوە‪ ،‬ئەوا‬ ‫ب��ی��ری رۆش��ن��گ��ەری��ش ت��ێ��ڕوان��ی��ن��ی بۆ‬ ‫سروشت تەنها لە سۆنگەی ئەوە‌وه بووه‪،‬‬ ‫کە ئەم سروشتە پڕێتی لە وزەو هێز‪ ،‬کە‬ ‫دەکرێت بخرێتە خزمەتی مرۆڤەوە‪.‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪216‬‬

‫لە کاتێکدا‪ ،‬کە پێشتر هێزە شاراوەکان‬ ‫کلیلی زاڵ��ب��وون��ی ه��ەژم��وون��ی م��رۆڤ‬ ‫ب�����وون ب���ە س����ەر س���روش���ت���دا‪ ،‬ئێستا‬ ‫ه��ۆک��ارو ی��اس��اک��ان��ی زان��س��ت ب��وون��ەت��ە‬ ‫کلیلی ئ���ەو ه��ەژم��وون��گ��ەری��ەی م��رۆڤ‬ ‫ب��ە س��ەر س��روش��ت��دا‪ .‬ه��ەر چ��ەن��دە ئەو‬ ‫گۆڕانکارییە گەورەیەش‪ ،‬کە روویداوەو‬ ‫ل���ە ن��اخ��ی��دا پ��ێ��ش��ک��ەوت��ن��ێ��ک��ی گ����ەورەی‬ ‫ی هەڵگرتووە‪ ،‬خه‌سڵه‌تێکی‬ ‫ئ��اوه‌زگ��ه‌رای�� ‌‬ ‫ئه‌سفوونئامێزیشی داوه‌ته زانست‪ .‬بەاڵم‬ ‫لە بنەڕەتدا هەڵگری هەمان پەیوەندییە بە‬ ‫سروشت‌و هەمان هەڵوێستی جارانی لە‬ ‫بەرامبەردا هەیە‪.‬‬ ‫رەخنەگرتن لە ئاوه‌ز‬ ‫هۆکەرهایمەر بە کتێبێکی تایبەتمەندییەکی‬ ‫دەردەک�����ەوێ�����ت‪ ،‬ئ���ەو ک��ت��ێ��ب��ەی‪ ،‬ک���ە لە‬ ‫پ��اش کتێبی (دیالیکتیکی رۆشنگەری)‬ ‫نووسیویه‌تی‪ ،‬که ناونیشانه‌که‌‌ی کۆمەڵێک‬ ‫واتای گرنگی هەیە به لەنێوچوونی ئاوه‌ز‬ ‫ل��ە ن��ێ��وان ئ����اوه‌زی ت��ای��ب��ەت��ی‌و ئ���اوه‌زی‬ ‫ئ��ەزم��وون��گ��ەرای��ی��دا‪ .‬ئ�����اوه‌زی ت��ای��ب��ەت‬ ‫الی ه��ۆک��ه‌ره��ای��م��ه‌ر سیمایەکی ئ��ەرک‬ ‫ئامێزگرایی هەیە‪ ،‬واتە بە پێی لێپرسینەوەو‬ ‫وردەکاریی الوەکی‌و ئامانجی نزیک کار‬ ‫دەکات‪ .‬لەبەر ئەوە کار بۆ ئەوە دەکات‪،‬‬ ‫کە بە سەر سروشتدا زاڵ بێت‪ .‬بۆ ئەم‬ ‫ک��ارەش‪ ،‬واته بۆ ئ��ه‌وه‌ی بگاته ئامانجی‬ ‫خۆی‪ ،‬پشت بە کۆمەڵێک ئامڕاز دەبەستێت‪.‬‬

‫پێی وایە مەعقوولیەت لەوەدایە ئامڕازو‬ ‫ئامانجەکان یەک بگرنەوە‪ .‬ئەو ئامانجەی‬ ‫ئەم ئ��اوه‌زی تایبەتییە کاری بۆ دەکات‪،‬‬ ‫بریتییە ل��ە پارێزگاریکردن ل��ە (خ��ود)‪.‬‬ ‫بەهاکەشی لەوەدا دەردەکەوێت‪ ،‬کە ئاخۆ‬ ‫ئەو زانستە چ سوودێکی هەیە بۆ ئەوەی‬ ‫ه��ەژم��وون��ی خ��ۆی ب��ە س��ەر سروشت‌و‬ ‫مرۆڤەکانی دەوروبەردا بسەپێنێت؟ بەاڵم‬ ‫ئاوه‌زی بابەتگەری پێداگری لە سەر بەها‬ ‫بەرزو بااڵکان دەکاتەوە‪ ،‬وەک ژیانێکی‬ ‫خۆشگوزەران‌و پاک‌و بێگەرد‪ .‬هەروەها‬ ‫دەستەبەرکردنی مەعقوولیەت لە ژیانی‬ ‫مرۆڤدا‪ .‬پێشتر ئایین‌و بیری یه‌زدانناسی‌و‬ ‫مێتافیزیکی ئەمەیان کردبووه پاشخانێکی‬ ‫ب���اش ب���ۆ ئ������اوه‌زی ب��اب��ەت��گ��ەری‪ .‬ئ��ەم‬ ‫پاشخانەش وای کردووه چاالکیی نه‌ریتی‪،‬‬ ‫وات��ه ئایین نەمێنێت‌و بیری مێتافیزکی‬ ‫رووبەڕوی رەخنە بێتەوە‪.‬‬ ‫دی���ارە هۆکەرهایم دژی ئ��ەم پاشخانە‬ ‫ئاوه‌زگه‌رایی‌و بابەتگەراییەش بۆته‌وه‪،‬‬ ‫چ��ون��ک��ە ه��ی��چ ج���ی���اوازی���ی ل���ە ن��ێ��وان‬ ‫م����رۆڤ‌و س��روش��ت��دا ن���ەک���ردووه‪ .‬ئ��ەم‬ ‫جیاوازییەنەکردنەش لە ناخیدا نیەتێکی‬ ‫زەرەم��ەن��د هەیە‪ ،‬کە دەی��ەوێ��ت لە یەک‬ ‫کاتدا هەژموونی خۆی بە سەر سروشت‌و‬ ‫مرۆڤدا بسەپێنێت‪ .‬‬ ‫لە الیەکی‌تریشەوە‪ ،‬ئاوه‌زگه‌رایی وه‌ک‬ ‫ئ��ەف�لات��وون��ی‌و هێگلی ن��ەی��ت��وان��ی��وە بە‬ ‫شێوەیەکی ریشەیی ل��ە میراتی بیری‬ ‫ئەفسانەگەری‌و ئایینی رزگ���اری بێت‪.‬‬

‫‪217‬‬

‫دیارە ئەفالتوونیزم هەڵگری کاریگەریی ژی��ان��ی��ش ب��ە ش��ێ��وەی��ەک��ی گشتی‪ .‬ئەمە‬ ‫بیری ئەفسانەیی یۆنانی پێوە مابووه‪ .‬واتای ئەوە ده‌به‌خشێت‪ ،‬کە مرۆڤ ئەو‬ ‫هێگلیزمیش ک��اری��گ��ەری یه‌زدانناسیی سنوورەی پەڕاندووە‪ ،‬کە بەرژەوەندیی‬ ‫ک��ه‌س��ی‌و بایەخدان بە ژیانی ب��اش بۆ‬ ‫مەسیحی پێوە مابووه‪ .‬‬ ‫قووتابخانەی فڕانکفۆرت ئەو دیالیکتیکه کۆمەڵ دەگرێتەوە‪.‬‬ ‫ه��ەم��ی��ش��ەی��ی��ە ئ��اش��ک��را دەک�����ات‪ ،‬ک��ە لە لەگەڵ زاڵبوونی تێروانینی ئامڕازگەلی‬ ‫نێوان ئ��اوه‌ز وەک ئامانج‌و ئ��اوه‌ز وەک ئاوه‌زییه‌وه هەموو ژانرە زهنییەکان بۆ‬ ‫ئامڕازدا هەیە‪ .‬هەر پێشكەوتنێکی نوێ‪ ،‬ئەرک دەگۆڕێن‪ ،‬واتە دەبنە جۆرێک لە‬ ‫ک��ە ئ���اوه‌ز ل��ە ب���واری م��اددی��دا بیکات‪ ،‬تەکنیک‪ ،‬کە وا پێویست بکات مرۆڤ لە‬ ‫دەبێتە هۆی زیادبوونی چەوساندنەوەو رێگای ئ��ه‌زم��وون‌و مه‌شق‌و راهێنانەوە‬ ‫هەژموونگەری‪ ،‬لە کاتێکدا‪ ،‬که دەبووایە فێری بێت‪ .‬لە الیەکی‌تریشەوە پێویستیی‬ ‫بە پسپۆرێک دەبێت تەنها لە بەشێکی‬ ‫بەرەو زیادبوونی ئازادی هەنگاو بنێت‪.‬‬ ‫ه��ە‌ر فره‌وانبوونێکی زاڵ��ب��وون بە سەر ب��چ��ووک��ی پ��ڕۆس��ێ��س��ە ئ��اوه‌زی��ی��ه‌ک��ان‬ ‫س���روش���ت���دا دەب��ێ��ت��ە ه����ۆی زاڵ��ب��وون��ی ش����ارەزای����ی ب��ێ��ت‪ ،‬ک���ە ئ���ەم���ەش وەک‬ ‫هەژموون بە سەر مرۆڤەکاندا‪ .‬هەروەها ئەڵتەرناتیڤێکە بۆ کەسایەتی مرۆڤێکی‬ ‫چەمکی ئ��اوه‌ز وەک ئ��ەوەی لە میراتیی کامڵ‪.‬‬ ‫فەلسەفەیدا دەرکەوتووه‪ ،‬دیار نەماوەو لە پاش ئەوەی پڕۆسێسە ئاوه‌زییه‌کان‬ ‫گوم بووە‪ ،‬چونکە ئەم میراتە مەبەستی پ����ەرت����ەوازەدەک����رێ����ن‌و ب���ۆس���ەر چ��ەن��د‬ ‫میراتی فەلسەفییه‪ ،‬کە مرۆڤ لە ئاژەڵ بەشێکی بچووک داب��ەش دەک��رێ��ن‪ ،‬ئەم‬ ‫جیادەکاتەوە‪ .‬هەر لە رێگای ئەوه‌‌وه‌شەوە بەشە بچووکانە دەبنە کەرتی تایبەتی‬ ‫م����رۆڤ دەت���وان���ێ���ت خ����ودی خ����ۆی لە پ��س��پ��ۆرەک��ان‪ .‬ب���ەم ش��ێ��وەی��ەش ئ���اوه‌ز‬ ‫چه‌واشه دەکرێت‌و دەبێتە ئامێرێک‪ .‬بەم‬ ‫کۆیلەبوونی بۆ سروشت رزگاربکات‪.‬‬ ‫دی��ارە تێگەیشتن لە وات��ای کۆیلەبوونی شێوەیەش ئاوه‌ز لە هێزێکی رەخنگەرانەوە‬ ‫مرۆڤ بۆ سروشت‪ ،‬پاشان ئازادبوون ده‌گۆڕێت بۆ هێزێکی ملکەچ‪.‬‬ ‫ل��ێ��ی‌و زاڵ��ب��وون��ی ه��ەژم��وون��ی م��رۆڤ‬ ‫ب��ە س���ەری���دا وات����ای تێگەیشتن لێی‌و ئیستاتیکا وەک ئەڵتەرناتیڤێک بۆ پڕۆسەی‬ ‫هەڵمژینی لۆجیکی تایبەتی دەگەیەنێت‪ .‬لە تیۆری رەخنەگرانە‬ ‫الیەکی‌ترەوە ئاوه‌ز‪ ،‬هەر وەکو فەلسەفە‬ ‫لێی تێگەیشتووە‪ ،‬پەیوەندیی بە بوونی پ��اش ئ��ەوەی قووتابخانەی فڕانکفۆرت‬ ‫که‌ساتییانه‌ی م��رۆڤ��ەوە نییە‪ .‬تەنانەت ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی ب���اوی ب��ە ئ��اوه‌زگ��ه‌رای��ی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪218‬‬

‫ه���ەژم���ون���گ���ەرای���ی‌و ک��ۆن��ت��ڕۆڵ��ک��ردن‌و‬ ‫خۆسەپاندن پێناس ‌ه ک��ردووه‪ ،‬لە پاشدا‬ ‫ئەوەی حوکمی بە سەر زانستدا داوه‪ ،‬کە‬ ‫نێوەڕۆکەکەی وەک بنەوایەکی لۆجیکی‬ ‫وا بێت‪ ،‬کە رێگاخۆشەکەر بێت بۆ ئەوەی‬ ‫ببێتە ئامڕاێزێکی هەژمونگەری‪ .‬رەخنەی‬ ‫ئەوەیان لە زانست گرتووه‪ ،‬کە ئاسۆیەکی‬ ‫هەژمونگەرانەی هەیە‪ ،‬که خۆی بە سەر‬ ‫س��روش��ت‌و م��رۆڤ��دا بسەپێنێت‪ .‬لەبەر‬ ‫ئ��ەوە ناچاربوون بوارێکی‌تر بۆ خۆیان‬ ‫ب��دۆزن��ەوە‪ ،‬کە دووربێت لەم تێڕوانینە‪.‬‬ ‫ئەمەشیان لە هونەردا دۆزییەوە‪.‬‬ ‫ئەدورنۆ پێی وا بووه‪ ،‬کە بیری وێناکردن‪،‬‬ ‫واتە ئەو بیره‌ی‪ ،‬کە لە رێگای وێناکردنی‬ ‫شتەکانەوە دێتە دی‪ ،‬بتوانێت نهێنیی‬ ‫پەیوەندییە ئامڕازگەلییەکان ئاشکرا بکات‪،‬‬ ‫چونکە بیر ب��ەم شێوە‌یه دەی��ەوێ��ت لە‬ ‫رێگای وێناکردنەوە هەژموونی خۆی بە‬ ‫سەر جۆراوجۆریی شتەکاندا بسەپێنێت‪،‬‬ ‫ئەویش بە هۆی لۆجیکی ئامڕازگەلییەوە‪،‬‬ ‫کە مامەڵەکردن لەگەڵ شەتە ماددییەکاندا‬ ‫ئ��اس��ان ب��ک��ات‪ .‬ل��ە ب��ەرام��ب��ەردا ئ��ه‌دۆرن��ۆ‬ ‫هونەری وەک ئەڵتەرناتیڤێک بۆ ئەم جۆرە‬ ‫بیرانه بینیوه‪ ،‬چونکە یەکێتیی بوونی‬ ‫رەگ��ەزەک��ان��ی ه��ون��ەر ل��ە س��ەر ب��ن��ەوای‬ ‫وێناکان ناوەستێت‪ ،‬بەڵکو پشت بە ئه‌ندێشه‬ ‫دەبەستێت‪ .‬هەروەها لەو باوەڕەشدا بووه‪،‬‬ ‫کە هونەر کار بۆ گشتگیری دەکات‪ ،‬واتە‬ ‫بابەتەکانی سیمایەکی گشتگیرییان پێوە‬ ‫دی���ارە‪ ،‬چونکە رەسانەیەتیی نێوخۆیی‬

‫کارە هونەرییەکان‌و ئەوەی لە رێگایەوە‬ ‫هەقیقەتەکان دەردەخ��ات‪ ،‬هەموو ئەمانە‬ ‫دژی گشتگیری ئاوه‌زگه‌رایی ئامڕازگەلی‬ ‫دەوەستێتەوە‪ .‬ئەمەش وا دەکات جۆرە‬ ‫هەقیقەتێکی‌تر دەربخرێت‪ ،‬کە پێچەوانەی ‬ ‫تێڕوانینی ئەزموونگەرایی زانست بێت‪.‬‬ ‫هونەر دەتوانێت بوونێک فەراهەم بکات‪،‬‬ ‫کە بە مرۆڤ نامۆ نییە‪ .‬هەروەها دەتوانێت‬ ‫لەو شێوە‌و دی��اردە چەواشانە رزگاری‬ ‫ب��ک��ات‪ ،‬ک��ه ل��ه نێو ک��ۆم��ەڵ��گ��ادا بوونیان‬ ‫هەیە‪ .‬لەالیەکی‌تریشەوە‪ ،‬بە شێوەیەکی‬ ‫دیاریکراو‪ ،‬دەتوانێت لە ژێر هەژموونی‬ ‫بتپەرستی شمەکە باوەکانی نێو سیستی‬ ‫س��ەرم��ای��ەداری رزگ���اری بکاتن‪ ،‬ب��ەاڵم‬ ‫مارکۆزه هەموو هیواکانی خۆی دەخاتە‬ ‫نێو ه��ون��ەرەوە؛ پێی وای��ە هونەر بشێت‬ ‫ئەلتەرناتیڤێک بێت بۆ تەکنیک‪ ،‬بتوانێت‬ ‫بە رێگای تایبەت بە خ��ۆی داکه‌وتێک‬ ‫دابهێنێت‪ ،‬که جیاوازبێت لەو داکه‌وته‌ی‪،‬‬ ‫که تێکنۆڵۆجی دایهێناوه‪ ،‬که ئه‌ندێشه‌و‬ ‫ئاوه‌ز تێیدا دوو رەگ��ەزی دژ بە یەکتر‬ ‫ب��ن‪ .‬ه��ەروەه��ا شیعرو زانستیش دژ بە‬ ‫یەکتر بوەستنەوە‪.‬‬ ‫لە الیەکی ت���رەوە‪ ،‬مارکیوزه پێی وایە‬ ‫هونەر دەتوانێت جۆره پڕنسیپێکی نوێ‬ ‫بۆ داکه‌وت دابمه‌زرێنێت‪ ،‬کە جیاوازبێت‬ ‫لەو داکه‌وته چەوسێنەرانەی لە تیۆری‬ ‫فرۆیددا بوونی هەیە‪ .‬‬ ‫بە تێروانینی مارکۆزه‪ ،‬ئەرکی هه‌ڵدانه‌وه‌و‬ ‫دۆزی��ن��ەوەی کۆمەڵگایەکی ئ��اوه‌زگ��ه‌رای‬

‫‪219‬‬

‫نوێ‌و ئازاد ئەرکی هونەرە‪ .‬ئەو هەسەتە‬ ‫نوێیەی‪ ،‬کە هونەر دەیهێنتە کایەوە‪،‬‬ ‫وەک پڕاکتیزه‌کردنێک دەیبینێت‪ ،‬کە‬ ‫پێویستە هەموو مرۆڤ جێبەجێی بکه‌ن‪.‬‬ ‫ل��ە الی��ەک��ی‌ت��رەوە‪ ،‬م��ارک��ۆزه پێی وای��ە‬ ‫ئەم هەستە نوێیە له دژی توندوتیژی‌و‬ ‫چەوساندنەوە دەوەس��ت��ێ��ت��ەوە‌و رێگای‬ ‫نوێ بۆ ژیان ده‌دۆزێته‌وه‪ .‬ئەو ره‌هه‌ند ‌ه‬ ‫نوێیەی هونەر دەیهێنێتە کایەوە‪ ،‬هەموو‬ ‫سیستمە کۆنەکە‌ی‪ ،‬کە لە سەر بنەوای‬ ‫«ره‌وش���ت‌و ک��ل��ت��ووردا وەس��ت��اوە‪ ،‬رەت‬ ‫دەک���ات���ەوە‪ .‬ه��ون��ەر ک���ار ب��ۆ بنیادنانی‬ ‫کۆمەڵگایەک دەکات‪ ،‬کە تیایدا هەژاریی‌و‬ ‫نەهامەتی کۆتایی پێ بێت‪ ،‬گۆڕانکارییەک‬ ‫دروس���ت دەک����ات‪ ،‬ک��ە ب��ەه��ای هەست‌و‬ ‫ی��اری‌و هێمنی‌و جوانناسیی تیادا دەبنە‬ ‫سیمای بوون‪ .‬هەروەها پاشتریش دەبنە‬ ‫سیمای هەموو کۆمەڵگا‪.‬‬ ‫سەرچاوە‪:‬‬ ‫سایتی ئیبن خەلدوون‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪220‬‬

‫پرۆلێگۆمینا‬ ‫یه‌كالییكردنه‌وه‌ی پرسیاری گشتی پێشه‌كییه‌كه‌‪:‬‬ ‫چۆن میتافیزیك وه‌ك زانست شیاوه‌كییه‌؟!‬ ‫‪Prolegomena: Accessing general question is away to‬‬ ‫‪How metaphysics is adequate as a science‬‬

‫وه‌رگێڕانی (ل ‌ه ئه‌‌ڵمانییه‌وه‌)‪ :‬د‪ .‬حه‌مید عه‌زیز‬ ‫‪Translated (from Germany) by: Dr. Hamid Aziz‬‬

‫‪221‬‬

‫میتافیزیك وه‌ك تواناییه‌كی سروشتیی‬ ‫ژیر راسته‌قینه‌یه‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و بۆ خۆی ب ‌ه‬ ‫ته‌نیا (هه‌ر وه‌ك چۆن ل ‌ه یه‌كالییكردنه‌وه‌ی‬ ‫شیكاری پرسیاری س��ه‌ر ‌هك��ی سێیه‌مدا‬ ‫ساغكرایه‌وه‌) دیالێكیتیكی‌و ته‌فره‌ده‌ره‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بویستری لێر ‌ه چه‌ند بنه‌مایه‌كی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی وه‌ربگیرێت‌و له‌به‌كاربردنیاندا‬ ‫دی���ارده‌ی���ه‌ك���ی س��روش��ت��ی ئ���ه‌گ���ه‌ر چی‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا دیارده‌یه‌كی زڕ ‌ه په‌یڕه‌و‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ن��اك��رێ هیچ ج��ارێ��ك زان��س��ت‪،‬‬ ‫به‌لكو هونه‌ری دیالێكتیكی بێ سووی لێ‬ ‫ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬له‌وه‌شدا قوتابخانه‌یه‌ك پێش‬ ‫ئه‌‌وه‌ی‌تر ده‌كه‌وێته‌وه‌‪ ،‬به‌الم هیچیان هیچ‬ ‫جارێك په‌سه‌ندكردنێكی هه‌میشه‌و ره‌وای‬ ‫ده‌ستگیر نابێ‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی میتافیزیك وه‌ك زانست الفی‬ ‫ئه‌وه‌ی لێ بدات‪ ،‬ك ‌ه بسڵمێنه‌و به‌ڵگ ‌ه نه‌ك ب ‌ه‬ ‫ته‌فره‌دان‪ ،‬توانای زانین‌و قه‌ناعه‌تپێكردنی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه ده‌بێت ره‌خنه‌كردنێكی ژیر‬ ‫خۆی هه‌بێت گه‌نجینه‌كان ل ‌ه بۆچوونی‬ ‫پێشیان ‌ه پێشكه‌ش بكات‌و ب ‌ه پێی سه‌رچاو ‌ه‬ ‫جیاوازه‌كانی دابه‌شیان بكات‪:‬‬ ‫هێزی هه‌سته‌كی‪ ،‬مێشك‪ ،‬ژیر‪ ،‬سه‌ره‌ڕایی‬ ‫ئه‌م ‌ه ده‌بێ ره‌خنه‌ك ‌ه خشتێكی ته‌واوه‌تی‬ ‫ئ����ه‌و ب��ۆچ��وون��ان�� ‌ه ش��ی��ك��ردن��ه‌وه‌ی��ه‌ك��ی‬ ‫كامڵ‌و ئه‌و ئه‌نجامانه‌ی لێیان ده‌كه‌وێت ‌ه‬ ‫پێشكه‌شمان بكات دوایی ئه‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕایی‬ ‫ئه‌مان ‌ه هه‌مووی ده‌بێ ره‌خنه‌ك ‌ه چۆنییه‌تی‬ ‫ش��ی��اوه‌ك��ی زان��ی��ن��ی ل��ێ��ك��دراوی پێشیان ‌ه‬ ‫ب��ه‌ه��ۆی دی��ده‌ك��ش��ن��ی (هه‌ڵێنجانی) ئه‌و‬

‫چ��ه‌م��ك‌و ب��ن��ه‌م��ای��ان��ه‌و ب�� ‌هك��اره��ێ��ن��ان‌و ل ‌ه‬ ‫كۆتایدا سنوره‌كانیان روون بكاته‌وه‌‌و‬ ‫ل ‌ه سیسته‌مێكی كامڵدا بیانخاته‌ڕوو‪ .‬به‌ ‌و‬ ‫ج���ۆر ‌ه ده‌رده‌ك���ه‌وی���ت‪ ،‬ك�� ‌ه ره‌خ��ن��ه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫خۆی ب ‌ه ته‌نیا تێكڕایی نه‌خش ‌ه ئه‌وپه‌ڕی‬ ‫تاقیكراوه‌و سه‌ركه‌وتووه‌كه‌ی له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫ئامرازیانه‌ی تیدای ‌ه ك��ه‌وا ل ‌ه میتافیزیك‬ ‫ده‌ك���ه‌ن ب��ه ‌ب��ێ زان��س��ت‪ ،‬ئه‌م ‌ه ب�� ‌ه ریگاو‬ ‫ئامرازی‌تر ل ‌ه ك��ردن نایه‌ت‪ .‬لێره‌دا ئه‌و‬ ‫پرسیار ‌ه ناكرێ‪ :‬چۆن ئه‌و كار ‌ه شیاوه‌كییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵكو چۆن ئه‌و ئه‌رك ‌ه بخه‌ین ‌ه گه‌ڕو چۆن‬ ‫خ���اوه‌ن كه‌لله‌ی ب��اش‌و زی��ر ‌هك�� ‌هك��ان ل ‌ه‬ ‫ی‬ ‫كاری هه‌ڵه‌‌و بێ به‌ر‪ ،‬ك ‌ه تا ئێستا پێیوه‌ ‌‬ ‫خه‌ریك بوون دوور بخه‌ینه‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌و ئه‌رك ‌ه بگرێت ‌ه ئه‌ستۆ‪ ،‬ك ‌ه ئه‌نجامه‌كه‌ی‬ ‫م��س��ۆگ��ه‌رو چ��ۆن ده‌ك��رێ��ت ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه‬ ‫یه‌كگرتن ‌ه ب ‌ه گونجاوترین شێواز به‌ره‌و‬ ‫ئامانجه‌ هاوبه‌شه‌كه‌ به‌رین‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ن��د ‌ه جێگای دڵنیایی لێكردنه‌‪ :‬هه‌ر‬ ‫یه‌كێك جارێك ره‌خنه‌ی گرتبێ قێزو بیز‬ ‫ل ‌ه قسه‌ی بێ س��ه‌روو ب��ه‌ری دۆگماتیك‬ ‫ده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه پێشتر ب�� ‌ه ن��اچ��اری پێی‬ ‫رازی ب��وو ‌ه چونك ‌ه ژیره‌كه‌ی پێویستی‬ ‫ب��� ‌ه ش��ت��ێ��ك ه���ه‌ی���ه‌و ل���ه‌و ك��ه‌رس��ت��ه‌ی��ه‌ی‬ ‫باشتری ده‌ست ناكه‌وێت‪ .‬په‌یوه‌ندیی ب ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌گرتن ب ‌ه میتافیزیكی باوه‌و ‌ه وه‌ك‬ ‫په‌یوه‌ندی كیمی ب ‌ه كیمی كانزاوه‌‌و وه‌ك‬ ‫پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی ئ��ه‌س��ت��رۆن��ۆم��ی ب�� ‌ه پیشه‌ی‬ ‫ئه‌ستێره‌ناسییه‌وه‌یه‌‪ .‬من ب ‌ه باشی له‌گه‌ل‬ ‫ئه‌وه‌دام‪ :‬هه‌ر كه‌سێك بیری ل ‌ه بنه‌ماكانی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪222‬‬

‫ره‌خنه‌كه‌و پرۆلێگۆمینا كردبێته‌و ‌ه تێیان‬ ‫گه‌یشتبێت هیچ جارێك بۆ سه‌ر ئه‌و زانست ‌ه‬ ‫سۆفسته‌ی ‌ه زڕو ناڕاست ‌ه ناگه‌ڕێته‌وه‌‪:‬‬ ‫پتر ئه‌و ب ‌ه ره‌زامه‌ندییه‌و ‌ه روو ل ‌ه ئه‌و‬ ‫میتافیزیك ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه تواناییدا هه‌ی ‌ه‬ ‫ب���ه‌دی بهێنێت‌و ه��ی��چ��ی‌ىت��ر پێویستی‬ ‫ب��ه‌ دۆزی���ن���ه‌وه‌ی رێ��گ��ا ب��ۆ خ��ۆش��ك��ردن‬ ‫نییه‌و ب��ۆ ی�� ‌هك��ه‌م ج��اری��ش ده‌سته‌به‌ری‬ ‫ره‌زامه‌ندی ژیر ده‌بێت‪ .‬ئه‌و ‌ه ئه‌و الیه‌ن ‌ه‬ ‫باشه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه نێو زانست ‌ه شیاوه‌كییه‌كاندا‬ ‫میتافیزیك ب ‌ه ته‌نیا ب ‌ه دلنیاییه‌و ‌ه هه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫هه‌ر ئ��ه‌وه‌ش ده‌بێت ‌ه مایه‌یی ته‌واوه‌تی‌و‬ ‫كامڵییه‌كه‌ی‌و ره‌وش��ێ��ك��ی سه‌قامگیرو‬ ‫نه‌گۆڕ‪ ،‬ك ‌ه هیچ گۆڕانێكی نوێی ب ‌ه سه‌ردا‬ ‫ن��ای��ه‌ت‪ ،‬ب�� ‌ه ده‌س���ت بهێنێ ت��وان��ای پتر‬ ‫بوونی ب ‌ه هۆی داهێنانی نوێوه‌و ‌ه نه‌بێ‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ژیر سه‌رچاوه‌ی زانین ل ‌ه‬ ‫خۆیدا نه‌ك ل ‌ه بابه‌ته‌كه‌داو سه‌رنجدانیاندا‬ ‫ده‌بینێته‌و ‌ه (ئه‌و بابه‌تان ‌ه هیچ شتێكی‌تری‬ ‫پێ ناڵێن‌و فێر ناكه‌ن)‪ ،‬ئه‌وا ئه‌گه‌ر ژیر‬ ‫یاسا بنه‌ره‌تییه‌كانی ت��وان��ای خ��ۆی ب ‌ه‬ ‫ت���ه‌واوه‌ت���ی بخات ‌ه روو ده‌رف��ه‌ت��ی هیچ‬ ‫لێكدانه‌وه‌یه‌كی چه‌وت‌و هه‌ڵ ‌ه نادات هیچ‬ ‫شتێك نامێنێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه ژیر پێشیان ‌ه بێزانێ‪،‬‬ ‫ت��ه‌ن��ان��ه‌ت ئ�� ‌هگ��ه‌ر ب�� ‌ه ریگایه‌كی ره‌واش‬ ‫بپرسی ل ‌ه باره‌یه‌وه‌‪ .‬ب ‌ه دلنیاییه‌و ‌ه هیوا‬ ‫ب��وون ب ‌ه زانینێكی دی��ارو پته‌و كڵۆم ل ‌ه‬ ‫خۆیدا ب ‌ه تایبه‌تی سرنجراكێشه‌‪ ،‬ب ‌ه بێ‬ ‫گویدان ‌ه ئ��ه‌و س��ووده‌ی هه‌یه‌تی (دوات��ر‬ ‫ل ‌ه ب��اره‌ی ئه‌مه‌و ‌ه قس ‌ه ده‌ك��ه‌م) هه‌موو‬

‫هونه‌رێكی زڕو ساخته‌‪ ،‬هه‌موو داناییه‌كی‬ ‫رووكه‌شی كاتی خۆی ب ‌ه سه‌ر ده‌بات‌و‬ ‫هه‌ر خۆی خۆشی ل ‌ه ناو ده‌ب��ات‌و كاتی‬ ‫گه‌شه‌كردنی كلتوور ‌ه به‌رزه‌كه‌ی كاتی‬ ‫ل�� ‌ه نێو چ��وون��ی��ه‌ت��ی‪ .‬ئ���ه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه میتافیزیكاو ‌ه هه‌ی ‌ه ئ��ه‌و كات ‌ه ئێستا‬ ‫ل�� ‌ه ئ���ارادای���ه‌‪ ،‬ئ���ه‌و ره‌وش����ه‌ی ئێستای‬ ‫ل ‌ه نێو میلله‌ت ‌ه شارستانییه‌كاندا هه‌ی ‌ه‬ ‫ئه‌م ‌ه پشت راست ده‌كاته‌و ‌ه ل��ه‌وه‌دا ئه‌و‬ ‫گه‌الن ‌ه ئ��ه‌وپ��ه‌ری چاالكان ‌ه سه‌رگه‌رمی‬ ‫توێژینه‌وه‌ی هه‌موو جۆره‌كانی زانستن‪.‬‬ ‫ل ‌ه نێو دام��ه‌زراو ‌ه كۆنه‌كانی توێژینه‌و ‌ه‬ ‫زانكۆییه‌كاندا تا ئێستاش سێبه‌ری ئه‌م ‌ه‬ ‫به‌دی ده‌كریت‪ ،‬تاك ‌ه ئه‌كادیمیایه‌كی زانست‬ ‫هه‌ی ‌ه ده‌جوڵێت‌و ل ‌ه كاتێكه‌و ‌ه بۆ كاتێكی‌تر‬ ‫خه‌اڵت به‌خشین پێشنیاز ده‌كات‪ ،‬ئه‌وه‌ش‬ ‫ه��ان��ی هه‌ندێك ت��وی��ژی��ن��ه‌و ‌ه ل��ه‌و بابه‌ت ‌ه‬ ‫ده‌دات له‌گه‌ل ئه‌وه‌شدا میتافیزیك ناچێت ‌ه‬ ‫نێو خانه‌ی زانست ‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ئێم ‌ه‬ ‫خۆمان بڕیار ل ‌ه سه‌ر ئه‌و ‌ه ده‌ده‌ین كاتێك‬ ‫مرۆڤیكی هۆشیار‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه میتافیزیككاریكی‬ ‫گه‌ور ‌ه ناوده‌برێ ده‌بینین ب ‌ه نیاز باشیه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌و ستایشه‌ی د ‌هك��رێ كه‌سیش له‌وه‌دا‬ ‫حه‌سودی پێ نابات‪ ،‬په‌سه‌ند ده‌كات‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ب��ێ ئ���ه‌گ���ه‌رو گ��وم��ان كاتی‬ ‫نسكۆی هه‌موو میتافیزیكێكی دۆگماتی‬ ‫هاتووه‌‪ ،‬ب��ه‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌كرێ‬ ‫بگوترێت‪:‬‬ ‫ساتی جارێكی دیك ‌ه له‌دایكبوونه‌وه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه س��ای��ه‌ی ره‌خ��ن��ه‌ك��ردن��ی بنه‌ڕه‌تیی‌و‬

‫‪223‬‬

‫ته‌واوه‌تی ژیر ده‌ركه‌وتووه‌‪ .‬گوێزانه‌و ‌ه ل ‌ه‬ ‫مه‌یل‌و ئاره‌زوویه‌كه‌و ‌ه بۆ یه‌كێكی دیكه‌ی‬ ‫ب�� ‌ه پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌و ‌ه ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه ره‌وشێكی‬ ‫بێالیه‌نی‌و ب��ێ خه‌میدا تێبپه‌رێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫س��ات��ه‌وه‌خ��ت��ه‌ش ت��رس��ن��اك��ت��ری��ن كاتێك ‌ه‬ ‫نووسه‌ر پێیدا تێده‌په‌رێ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‬ ‫وه‌ك ب��ۆم ده‌رده‌ك�����ه‌وێ گونجاوترین ‌ه‬ ‫بۆ زانست‪ .‬كاتێك په‌یوه‌ندیی ‌ه كۆنه‌كان‬ ‫ه���ه‌ڵ���ده‌وه‌ش���ێ���ن���ه‌و ‌ه گ��ی��ان��ی پ��ارت��ی��ه‌ت��ی‬ ‫(الیه‌نگیری) ‪ Parteigeist‬خامۆش ده‌بێ‬ ‫ناخی ده‌روونه‌كان ل ‌ه چاكترین ره‌وش‌و‬ ‫ئاماده‌ییدا ده‌ب��ن ورد ‌ه ورد ‌ه گ��وێ بۆ‬ ‫ئ���ه‌و پێشنیاز ‌ه ب��گ��رن‪ ،‬ك�� ‌ه ده‌رب����اره‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندی‌كردنه‌و ‌ه ب ‌ه پێی پالنێكی دیك ‌ه‬ ‫ده‌كرین‪.‬‬ ‫من ئه‌گه‌ر ده‌ڵێم‪ :‬من له‌و پرولێگۆمێنای ‌ه‬ ‫ب���ه‌و ه��ی��وای��ه‌م دوور نیی ‌ه ت��وێ��ژی��ن��ه‌و ‌ه‬ ‫له‌كایه‌و پاوانی ره‌خنه‌دا هان بدات‌و گیانی‬ ‫گشتی فه‌لسه‌فه‌‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه پشكی تێوریدا‬ ‫‪ SpekuLativ‬وا ده‌رده‌كه‌وێ كه‌ره‌سه‌ی‬ ‫نه‌بێ بابه‌تی ن��وێ‌و پڕ هیوابه‌خشی پێ‬ ‫ببه‌خشێت‪ ،‬من لێره‌و ‌ه ده‌توانم پێشه‌كی‬ ‫وای بۆ بچم‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و كه‌سه‌ی له‌گه‌ڵ من‬ ‫رێگای سه‌ختی ره‌خنه‌گرتنی گرتۆته‌به‌ر‬ ‫ناره‌زایی‌و بیزارییان ده‌ربڕیوه‌‪ ،‬پرسیارم‬ ‫لێ ده‌كرێت‪ :‬له‌سه‌ر چ بنه‌مایه‌ك ئه‌و هیوای ‌ه‬ ‫ده‌خوازم‪ .‬من وه‌اڵم ده‌ده‌مه‌وه‌‪ :‬هیوایه‌كه‌ ‌م‬ ‫پشت ب ‌ه قانونی ناچاری ده‌به‌ستێت‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫به‌ هیچ جۆرێك به‌ربه‌ره‌كانی ناكرێت‪.‬‬ ‫ئ����ه‌گ����ه‌ر گ���ی���ان���ی م������رۆڤ ج��اری��ك��ی��ان‬

‫ده‌ستبه‌رداری تووێژینه‌وه‌ی میتافیزیكی‬ ‫ببێ ئ��ه‌وه‌ش نابێت چ���اوه‌ڕوان بكرێت‪،‬‬ ‫هه‌ر وه‌ك چۆن ئێم ‌ه ب ‌ه ته‌واوی هه‌ناس ‌ه‬ ‫هه‌ڵناكێشان له‌و ‌ه باشتر نازانین هه‌میش ‌ه‬ ‫ه��ه‌وای پیس هه‌لمژین‪ .‬ه��ه‌‌ر كاتێك ل ‌ه‬ ‫جیهاندا ده‌بینین ل ‌ه الی هه‌ر مرۆڤێك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫بیر بكاته‌و ‌ه جۆرێك ل ‌ه مێتافیزیك هه‌یه‌‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی تاك ‌ه پێوه‌ریكی ئاشكرا بۆ‬ ‫هه‌مووان نییه‌‪ ،‬ب ‌ه جۆرێك چۆنی ده‌وێت‬ ‫خ��ۆی ره‌ن��گ��ی ده‌ڕێ��ژێ��ت‪ .‬ئێستا ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫تا ئێستا ن��اوی مێتافیزیكی لێ نرا هیچ‬ ‫سه‌رێكی توێژه‌ر رازی ناكات‪ ،‬به‌اڵم ل ‌ه‬ ‫هه‌مان كاتدا ناكرێ ب ‌ه ته‌واوه‌تی ده‌ست‬ ‫به‌رداریشی ببین‪:‬‬ ‫ك��ه‌واب��وو ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی‌دا ده‌ب��ێ كۆششی‬ ‫ره‌خنه‌كردنی ژیری بێگه‌رد خۆی بكرێت‪،‬‬ ‫ی��ان ئ��ه‌گ��ه‌ر ره‌خ��ن��ه‌ی��ه‌ك ل�� ‌ه ئ��اراداب��وو‬ ‫ده‌ب����ێ ل��ێ��ی��ب��ك��ۆڵ��رێ��ت��ه‌وه‌و ب��خ��رێ��ت�� ‌ه ژێ��ر‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی گشتییه‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه له‌و ‌ه‬ ‫ب���ه‌والو ‌ه ئامرازێكی‌تر ش��ك ن��اب��رێ بۆ‬ ‫رازی‌ك��ردن��ی ئه‌و پێویستیی ‌ه گرنگه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫پتر له ‌سه‌رو ئاره‌زووكردنێكی ساكاری‬ ‫زانسته‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل���ه‌وه‌ت���ی م���ن ره‌خ��ن��ه‌ك��ردن��م ن��اس��ی��وه‌‪،‬‬ ‫ل�� ‌ه ك��ۆت��ای��ی خ��وێ��ن��دن��ه‌وه‌ی ن��اوه‌ڕۆك��ی‬ ‫كتێبێكی مێتافیزیكی‪ ،‬ك ‌ه وردی‌و رێك‌و‬ ‫پ��ێ��ك��ی ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان��ی‌و ف���ر ‌ه ره‌ن��گ��ی‌و‬ ‫رێكخستنه‌كه‌ی‌و ب ‌ه ئاسانی باسكردنی‬ ‫سه‌رنجی راكێشاوم‌و رۆشنبیری كردووم‬ ‫‪ Kultivirte‬نه‌كراو ‌ه ئه‌گه‌ر نه‌پرسم‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪224‬‬

‫ئایا ئه‌و نووسه‌ر ‌ه هه‌نگاوی میتافیزیكی‬ ‫به‌ره‌و پێش ب��ردووه‌؟! من لێره‌دا داوای‬ ‫لێبوردن له‌و زانایان ‌ه ده‌كه‌م‪ ،‬ك ‌ه كتێب‌و‬ ‫نووسینه‌كانیان سوودیان پێ گه‌یاندووم‌و‬ ‫توانای گیانیان ب ‌ه پێزو رۆشنبیر كردووم‪،‬‬ ‫چونك ‌ه من پێی لێ ده‌نێم‪:‬‬ ‫ن�� ‌ه ل�� ‌ه توێژینه‌وه‌كانی ئ����ه‌وان‌داو ن�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌وله‌كانی مندا (ك ‌ه ل ‌ه هی ئه‌وان كه‌مترن‬ ‫و ئه‌گه‌رچی من شانازی پێو ‌ه د ‌هك��ه‌م)‬ ‫زانست توزێك ب��ه‌ره‌و پێش نه‌چووه‌‌و‬ ‫ئ�����ه‌وه‌ش ل���ه‌ب���ه‌ر ه��ۆی��ه‌ك��ی ئ���ه‌وپ���ه‌ڕی‬ ‫ئاسایی‌و سروشتی بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه زانست‬ ‫بوونی نه‌بووه‌‌و ناشكرێ پارچ ‌ه ب ‌ه پارچ ‌ه‬ ‫پێكبهێنرێت‪ ،‬به‌ڵكو ده‌بێ تۆوه‌كه‌ی ل ‌ه نێو‬ ‫ره‌خنه‌گرتندا ب ‌ه شێوه‌یه‌كی ت��ه‌واوه‌ت��ی‬ ‫چ��ه‌ك��ه‌ر ‌ه ب��ك��ات‌و شین ببێ‪ .‬ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫هه‌موو ب ‌ه هه‌ل ‌ه لێكدانه‌وه‌یه‌ك ب ‌ه دوور‬ ‫بگیرێت‪ ،‬ده‌ب��ی ئ��ه‌و ‌ه بهێنینه‌و ‌ه یادمان‪،‬‬ ‫ك ‌ه پێشتر گوتمان‪ :‬ئه‌گه‌ر تویژینه‌وه‌ی‬ ‫شیكارییانه‌ی بۆچوون‌و چه‌مكه‌كانمان‪،‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی راس��ت ب��ێ‪ ،‬سوودێكی ئه‌وتۆی‬ ‫ب��ۆ مێشك ه��ه‌ب��ێ��ت‪ ،‬ئ���ه‌وه‌ا زان��س��ت (بۆ‬ ‫مێتافیزیك) هیچ به‌ره‌و پێش نابات‪ ،‬چونك ‌ه‬ ‫ت��اوت��وێ��ك��ردن��ی چ��ه‌م��ك‌و ب��ۆچ��وون��ه‌ك��ان‬ ‫ته‌نیا ئ��ه‌و م��ادده‌ی��ه‌و ك��ه‌ره‌س��ه‌ی��ه‌ی��ه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ده‌بێت ل ‌ه پێش هه‌‌ر شتێكدا بۆ بنیادنانی‬ ‫ب��ه‌ك��ار ب��ێ��ت‪ ،‬ك���ه‌وا ب���وو ب�� ‌ه پ��ێ��ی ت��وان��ا‬ ‫بۆچوون‌و چه‌مكی گه‌وهه‌رو رووكه‌ش‬ ‫‪ Akziden‬شیبكرێته‌وه‌و ده‌ستنیشان‬ ‫بكرێت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ش ب ‌ه راستی چاك ‌ه وه‌ك‬

‫ئ��ام��اده‌ك��ردن��ێ��ك ب��ۆ به‌كارهێنانێكی ل ‌ه‬ ‫دوا رۆژدا‪ .‬خۆ ئه‌گه‌ر نه‌توانم ساغی‬ ‫ب��ك��ه‌م��ه‌وه‌‪ ،‬ك�� ‌ه گ��ه‌وه��ه‌ر ‪ Substanz‬ل ‌ه‬ ‫هه‌موو بوونێكدا ب��ه‌رده‌وام هه‌یه‌‌و ته‌نیا‬ ‫ه���ه‌ر رووك��ه‌ش��ه‌ك��ان��ن ده‌گ���ۆڕێ���ن‪ ،‬ئ��ه‌و‬ ‫شیكردنه‌وه‌ی ‌ه هیچ زانستێك به‌ره‌و پێش‬ ‫نابات‪ .‬تاكو ئێستا میتافیزیك نه‌یتوانیو ‌ه‬ ‫پێشیان ‌ه ب�� ‌ه ش��ێ��وازێ��ك��ی دروس���ت ئه‌و‬ ‫بنه‌مایه‌‌و بنه‌مای هۆكاری به‌س بوو به‌الی‬ ‫كه‌مه‌و ‌ه بۆ نموون ‌ه هیچ ده‌سته‌واژه‌یه‌كی‬ ‫ل���ێ���ك���دراوی زان��س��ت��ی ده‌روون‪ ،‬ی��ان‬ ‫ه��ی كۆسمۆلۆجی (گ���ه‌ردوون���ی)‪ ،‬هیچ‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌كی لێكدراو ساغ بكاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ب��ه‌و پێی ‌ه شیكردنه‌وه‌ك ‌ه نه‌گه‌یشتۆت ‌ه‬ ‫هیچ‌و هیچی ل��ێ ن��ه‌ك��ه‌وت��ۆت��ه‌وه‌ ‌و بۆت ‌ه‬ ‫مایه‌ی پێشكه‌وتنی هیچ‪ ،‬زانست دوای ئه‌م‬ ‫هه‌موو هات‌و هاواره‌و هۆریای ‌ه تا ئێستا‬ ‫وه‌ك س��ه‌رده‌م��ی ئه‌ریستۆ ه��ه‌ر وه‌ك‬ ‫خۆیه‌تی‪ ،‬ئه‌گه‌ر چی خۆ ئاماده‌كردنه‌كان‬ ‫بۆ ئه‌و مه‌به‌ست ‌ه پتر باشتر بوون ئه‌گه‌ر‬ ‫م��رۆڤ س���ه‌ره‌داوی گه‌یشتن ب ‌ه زانین ‌ه‬ ‫لێكدراوه‌كان بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كه‌سێك وا بزانێت به‌و ‌ه بێڕێزی‬ ‫پێ كراوه‌‪ ،‬ده‌توانێ ب ‌ه ئاسانی ئه‌و تۆمه‌ته‬ ‫‌پ��ووچ��ه‌ڵ بكاته‌وه ‌ئه‌گه‌ر بیه‌وێت تاك ‌ه‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌كی لێكدراوی مێتافیزیك ناو‬ ‫بهێنێت‌و تاك ‌ه ساغكردنه‌وه‌یه‌كی پێشیان ‌ه‬ ‫ل ‌ه جۆری دوگماتی پێشكه‌ش بكات‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كاته‌‌و ته‌نیا هه‌ر ئه‌و كاته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌و ئه‌و ‌ه‬ ‫بكات‪ ،‬ئه‌وا من بۆی ده‌سه‌لمێنم‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و‬

‫‪225‬‬

‫ب ‌ه راستی زانستی به‌ره‌و پێش بردووه‌‪:‬‬ ‫ئه‌گه‌ر چی تاقیكردنه‌و ‌ه گشتی (ئاسایی)‬ ‫ب ‌ه ته‌واوه‌تی ئه‌و بنه‌ما ده‌سته‌واژه‌یه‌ی ب ‌ه‬ ‫پێێ پیویست پشت راست نه‌كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ناكرێت ژێ‌ه‌ێ‌ێ��ێ��ی��ك ڵ��ی��ووی ڕێ‌شگگڕ‬ ‫ییت ته‌نانه‌ت ل ‌ه كاتی سه‌رنه‌كه‌وتنیشدا (‬ ‫ئه‌گه‌ر چی هه‌موو جارێك بێ سێ‌و دوو‬ ‫وای��ه‌)‪ :‬میتافیزیك وه‌ك زانست تاوه‌كو‬ ‫ئێستا ب ‌ه هیچ جۆریك بوونی نییه‌‪ .‬له‌و‬ ‫ره‌وش��ه‌دا‪ ،‬ك ‌ه تۆمه‌ته‌ك ‌ه په‌سه‌ندكرا من‬ ‫ده‌بی ته‌نیا دوو شت نه‌ڵێم‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ :‬گه‌مه‌كردنی رێتێچوون‌و مه‌زه‌ند ‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ مێتافیزیكدا نایه‌ته‌و ‌ه هه‌ر وه‌ك‬ ‫چۆن له‌گه‌ل ئه‌ندازه‌دا ناگونجێت‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ب��ڕی��اردان ب ‌ه ه��ۆی ئامرازێكی‬ ‫ئه‌فسانه‌یی ‪ Wunschelrue‬ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ب ‌ه مێشكی مرۆڤی له‌ش ساغ ناوده‌برێ‬ ‫ب��ه‌ ده‌س���ت ه��ه‌ر ك��ه‌س��ی��ك��ه‌و ‌ه ن��اب��زوێ��ت‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ب ‌ه پێی خه‌سڵه‌ت ‌ه كه‌سایه‌تیه‌كه‌یان‬ ‫ئ��اراس��ت�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت‪ .‬س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه خاڵی‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬ئه‌وپه‌ڕی نالۆجیكیه‌‪ ،‬ك ‌ه بویسترێ‬ ‫بڕیاره‌كان ل ‌ه مێتافیزیك‌و ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌یه‌كی‬ ‫ل ‌ه ژی��ر بێگه‌رد ك��ه‌وت��ووه‌ت��ه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌ر‬ ‫بنه‌مای ریتێچوونم مه‌زه‌ند ‌ه دابمه‌زرێن‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ده‌بێ پێشیان ‌ه بزانرێ ب ‌ه ناچاریی‬ ‫گ��وم��ان هه‌ڵنه‌گره‌‌و ده‌ب��ی ب�� ‌ه ناچاریی‬ ‫وا س���اغ ب��ك��رێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬ده‌ت����وان����رێ ب��ه‌و‬ ‫شێواز ‌ه بخوازری ئ��ه‌ن��دازه‌‪ ،‬یان ژمێر ‌ه‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر بنه‌مای م��ه‌زه‌ن��د ‌ه داب��م��ه‌زری��ن‪،‬‬ ‫ب���ه‌اڵم ئ���ه‌وه‌ی پ��ه‌ی��وه‌ن��دی ب��ه‌ ژم��ێ��ره‌ی‬

‫ریتێچوونه‌وه‌ی ئ��ه‌وه‌ی دوای��ی��ه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه‬ ‫هیچ كاتێك بڕیاری رێتێچوونانه‌ی تێیدا‬ ‫نیی ‌ه به‌ڵكو چه‌ند بڕیاریكی ده‌رب���اره‌ی‬ ‫راده‌ی شیاوه‌كی چه‌ندین ره‌وش���ی ل ‌ه‬ ‫یه‌ك دۆخ��دا تێدای ‌ه ئه‌وانیش ل ‌ه تێكڕای‬ ‫ره‌وش ‌ه شیاوه‌كیه‌كاندا پابه‌ندو ملكه‌چی‬ ‫بنه‌مایه‌كن ئه‌گه‌رچی ئه‌و بنه‌ما ــ ریسای ‌ه‬ ‫س��ه‌ب��اره‌ت ب�� ‌ه ه��ه‌ر ره‌وش��ێ��ك��ی ت��اك ب ‌ه‬ ‫ت��ه‌واوه‌ت��ی دی��ارو ده‌ستنیشان نه‌كراوه‌‪.‬‬ ‫ته‌نیا هه‌ر ل ‌ه زانستی سروشتی ئیمپیریدا‬ ‫ده‌كری (ب ‌ه هۆی ئینده‌كشن‌و وه‌ك یه‌ك‬ ‫بوونه‌وه‌) مه‌زه‌نده‌كان رێگابدرین‪ ،‬ب ‌ه الی‬ ‫كه‌مه‌و ‌ه شیاوه‌كی ئه‌وه‌ی په‌سه‌ند ده‌كه‌م‬ ‫ده‌بی ئه‌و په‌ڕی جیگای دڵنیایی لی كردن‬ ‫نه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌وه‌ش ده‌دتر ئه‌وه‌ی ‌ه پشت ب ‌ه تێگه‌یشتنی‬ ‫ساغی مرۆڤ ببه‌ستری ئه‌گه‌ر بۆچوون‌و‬ ‫چه‌مك‌و بنه‌ما بنه‌ڕه‌تیه‌كان نه‌ك له‌وه‌دا‪،‬‬ ‫ك ‌ه سه‌باره‌ت ب ‌ه تاقیكردنه‌وه‌ی دروست‪،‬‬ ‫به‌ڵكو له‌وه‌دا‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی مه‌رجه‌كانی‬ ‫تاقیكردنه‌و ‌ه ده‌بی راست‌و دروست بن‬ ‫قس ‌ه بكریت‪ .‬كه‌وا بوو تێگه‌یشتنی ساغ‬ ‫چیی ‌ه ‪Gesunde Verstand‬؟ بریتیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه تێگه‌یشتنی گشتی بڕیار بدات‪ .‬باش ‌ه‬ ‫ئ��ه‌دی تێگه‌یشتنی گشتی چییه‌؟ توانای‬ ‫زانین‌و به‌كارهێنانی رێساو بنه‌ماكان ‌ه ب ‌ه‬ ‫كۆنكرێتییان ‌ه له‌به‌رامبه‌ر (ب ‌ه جیاوازی)‬ ‫مێشكی تێورییانه‌‪ ،‬ك ‌ه توانایی زانینی‬ ‫ری��س��او ب��ن��ه‌م��اك��ان�� ‌ه ب�� ‌ه رووت‌و په‌تی‬ ‫(ئه‌بستراكت)‪ .‬به‌و پێی ‌ه تیگه‌یشتنی گشتی‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪226‬‬

‫ده‌ت��وان��ێ��ت ته‌نیا ئ��ه‌و رێسای ‌ه پ��ه‌ی پێ‬ ‫به‌رێت‪ ،‬ك ‌ه بریتیی ‌ه له‌وه‌ی هه‌موو ئه‌وه‌ی‬ ‫رووده‌دات ب ‌ه هۆی هپكاره‌كه‌یه‌و ‌ه دیارو‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كریت‪ .‬به‌اڵم هیچ كاتێك ب ‌ه‬ ‫گشتی ناتوانێ ئه‌و بنه‌ما ــ رێسای ‌ه تێبگات‪.‬‬ ‫ئه‌و داوای نموونه‌یه‌ك ل ‌ه تاقیكردنه‌و ‌ه‬ ‫ده‌كات‌و ئه‌گه‌ر زانی ئه‌و بنه‌ما ــ رێسای ‌ه‬ ‫له‌و ‌ه به‌و الوه‌‪ ،‬ك ‌ه خۆی باوه‌ری پێیه‌تی‬ ‫شتێكی‌تر ناگه‌یه‌نێ‪ ،‬كاتێك شووشه‌ی‬ ‫په‌نجه‌ره‌ك ‌ه ده‌شكێت‪ ،‬یان شتێكی نێو ماڵ‬ ‫نامێنێت‌و بزر ده‌بێت ئه‌و كات ‌ه تێده‌گات‌و‬ ‫په‌سه‌ندی ده‌كات‪.‬‬ ‫تێگه‌یشتنی گشتی ناكرێت به‌كار ببرێت‬ ‫ئه‌گه‌ر پشتڕاستكردنه‌وه‌ی بنه‌ماكانی ل ‌ه‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌دا نه‌دۆزێته‌و ‌ه (ئه‌گه‌رچی‬ ‫ئه‌و ب ‌ه شێوه‌ی پێشییان ‌ه ئه‌وانی هه‌یه‌)‬ ‫تێگه‌یشتنی ئه‌و بنه‌ما ــ رێسایان ‌ه پێشییانه‌‌و‬ ‫سه‌ربه‌خۆ ل ‌ه هه‌موو ئه‌زموونێك كارێك ‌ه‬ ‫مێشكی تێوری ده‌یكات ب ‌ه ته‌واوه‌تی ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ب��ازن��ه‌ی گیانیی تێگه‌یشتنی‬ ‫ه���اوب���ه‌ش (گ��ش��ت��ی) دای����ه‌‪ .‬مێتافیزیك‬ ‫په‌یوه‌ندیی به‌و جۆره‌ی دوایی زانینه‌و ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‪ :‬بێگومان ئه‌مه‌ش نیشانه‌یه‌كی دی‬ ‫ب ‌ه تێگه‌یشتنی ساغ‌و ته‌ندروسته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫پشت ب ‌ه زامنی ئه‌و ببه‌سترێت‌‪ ،‬ك ‌ه مافی‬ ‫هیچ بڕیاردانێكی نییه‌‪ ،‬لێره‌دا‌و ئه‌مه‌ش‬ ‫ئاسایی شتێكی ناحه‌ز‌و دزێ��وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫مرۆڤ خۆی ل ‌ه ته‌نگه‌ژه‌یه‌كدا نه‌بینێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه نه‌زانێت چۆن س��ه‌ری لێ ده‌ربكات‪.‬‬ ‫دۆست ‌ه زڕو ناڕاسته‌كانی تێگه‌یشتنی‬

‫ناوكۆیی ـ گشتی‪ ،‬كه‌(جارو بار ستایشی‬ ‫ده‌ك��ه‌ن‌و ئاسایی لێی ده‌بێته‌وه‌)‪ .‬جۆر ‌ه‬ ‫بیانووییه‌كی ئاسایی ده‌هێننه‌وه‌‌و ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫ت ل ‌ه كۆتاییدا چه‌ند ده‌سته‌واژه‌یه‌ك‬ ‫ده‌بێ ‌‬ ‫ه��ه‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬ك���ه‌ راس���ت���ه‌وخ���ۆ دڵ��ن��ی��ای��ی��ان‬ ‫لێبكرێت‌و پێویست ناكات هیچ به‌ڵگه‌و‬ ‫ئۆباڵكێشانێك ل ‌ه باره‌یانه‌و ‌ه پێشكه‌ش‬ ‫ب��ك��رێ��ت‪ ،‬چ��ون��ك�� ‌ه ئ���ه‌و ك��ات��ه‌ ه��ۆك��اری‬ ‫بڕیاره‌كانی ت��ه‌واو نابن‪ ،‬ب��ه‌اڵم ناتوانن‬ ‫پاساوی ئه‌و ماف ‌ه بده‌نه‌وه ‌(ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫بنه‌مای ناكۆكی‪ ،‬ك ‌ه خۆی به‌ته‌نیا به‌س‬ ‫نییه‌‪ ،‬بۆ پشت راستكردنه‌وه‌ی راستی‬ ‫ب��ڕی��ار ‌ه ل��ێ��ك��داراو ‌هك��ان) شتێكی دڵنیایی‬ ‫ت بدرێت ‌ه پاڵ تێگه‌یشتنی‬ ‫لێكراو ك ‌ه بكرێ ‌‬ ‫مرۆڤی ساغ ل ‌ه ده‌سته‌واژه‌كانی بیركاری‬ ‫به‌والوه‌‌تر بێت‪ ،‬بۆ نموون ‌ه دووجار دوو‬ ‫ده‌كات ‌ه چوار‪ ،‬ل ‌ه نێوان دوو خاڵدا ده‌كرێت‬ ‫ته‌نیا یه‌ك هێڵ بكێشرێت‌‪ ..‬هتد‪ ،‬ئه‌وان ‌ه‬ ‫چه‌ند بڕیارێكن)‪ ،‬ك ‌ه مێتافیزیك زه‌وی‌و‬ ‫ئاسمان لێییان ج��ی��اوازه‌‪ .‬ل ‌ه بیركاریدا‬ ‫ده‌توانم من ب ‌ه هۆی بیركردنمه‌و ‌ه هه‌موو‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌هۆی بۆچوونێكه‌و ‌ه وێنا بكرێت‪،‬‬ ‫بكه‌م‪ ،‬من دوو ده‌خه‌م ‌ه سه‌ر دوو ئیتر‬ ‫ژمار ‌ه چوار ده‌ستگیر ده‌بێت‌‪ ،‬یان ب ‌ه هزر‬ ‫چه‌ند هێڵێك ل ‌ه نێوان خاڵێك یه‌كێكی‌تردا‬ ‫ده‌كێشم‪ ،‬به‌اڵم ده‌توانم ته‌نیا هه‌ر یه‌ك‬ ‫هێڵ بكێشم‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه هه‌موو به‌شه‌كانیدا‬ ‫وه‌ك یه‌كه‌(وه‌ك یه‌كه‌‌و وه‌ك یه‌ك نییه‌)‪.‬‬ ‫به‌اڵم من ناتوانم ل ‌ه بۆچوونی شتێكه‌و ‌ه‬ ‫به ‌هه‌موو هێزی بیركردنه‌وه‌م چه‌مكی‬

‫‪227‬‬

‫(بۆچوونی) شتێكی‌تر‪ ،‬ك ‌ه بوونه‌ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫ناچاری به‌وه‌ی یه‌كه‌مه‌و ‌ه به‌سترابێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ت پ��ه‌ن��ا بۆ‬ ‫دروس���ت ب��ك��ه‌م‪ ،‬به‌ڵكو ده‌ب��ێ�� ‌‬ ‫ئه‌زموون به‌رم ئه‌گه‌ر چی مێشكم پێشییان ‌ه‬ ‫بۆ چوونی ئه‌و په‌یوه‌ندییه‌م (هۆیه‌كی)‪،‬‬ ‫(هه‌میش ‌ه ته‌نیا ل ‌ه په‌یوه‌ندیدا سه‌باره‌ت‬ ‫ب ‌ه ئه‌زموونی شیاوه‌كی) ده‌دات ‌ه ده‌ست‪،‬‬ ‫ئیتر ناتوانم به‌سه‌رنجدان پێشییان ‌ه وێنای‬ ‫بكه‌م‪ ،‬وه‌ك چۆن ل ‌ه بیركاریدا ئه‌وه‌م بۆ‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و بۆچوونه‌و بنه‌ماكانی‬ ‫پیاده‌كردنی هه‌میش ‌ه وا پێویست ده‌كات‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی پێشییان ‌ه راست‌و دروستبێت‪،‬‬ ‫(ه���ه‌ر وه‌ك چ��ۆن ل�� ‌ه میتافیزیك ئه‌م ‌ه‬ ‫داوا ك������راوه‌) پ���اس���اوی ش��ی��اوه‌ك��ی‌و‬ ‫هه‌ڵێنجانه‌كه‌ی (دیده‌كشن) ئارادا بن‪ ،‬به‬ ‫‌بێ ئه‌و ‌ه نازانین تا چ راده‌ی��ه‌ك راسته‌‪.‬‬ ‫جا ئیتر ته‌نیا هه‌ر تاقیكردنه‌وه‌دا‪ ،‬یان‬ ‫ل�� ‌ه ده‌ره‌وه‌ش���ی���دا بشێت ب�� ‌هك��ار ببرێت‪.‬‬ ‫ب��ه‌و پێی ‌ه ناكرێت ل ‌ه مێتافیزیكدا وه‌ك‬ ‫زانستێكی تێورییانه‌ی ژی��ری بێگه‌رد‬ ‫هیچ جاریك پشت ب ‌ه تێگه‌یشتنی ساغ‌و‬ ‫ته‌ندروستی م��رۆڤ ببه‌سترێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم‬ ‫ئه‌گه‌ر ناچاریی بێت ده‌ستبه‌ردار ببین‌و‬ ‫پشت بكریت ‌ه هه‌موو زانینێكی تێوریی‬ ‫بیگه‌رد ك ‌ه ده‌بی هه‌‌ر كاتیك زانست بێت‪،‬‬ ‫ئینجا ده‌بێت ده‌ستبه‌رداری مێتافیزیك‬ ‫خۆی‌و رێوشوینه‌كانی ببین (ل ‌ه هه‌ندێك‬ ‫ره‌وش‌و ب��ۆن��ه‌ی��ه‌دا)‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر ئه‌م ‌ه واب��ی‬ ‫ب���اوه‌ری ژیره‌كییان ‌ه ب��ۆ ئیم ‌ه ب�� ‌ه ته‌نیا‬ ‫خۆی شیاوه‌كییه‌‌و رازیمان ده‌كات (دوور‬

‫نیی ‌ه ل�� ‌ه زان��س��ت خ��ۆی ب��ۆ ئیم ‌ه س��وود‬ ‫به‌خش‌تر بێت) ئ��ه‌و كات ‌ه رووخ��س��اری‬ ‫شته‌ك ‌ه ب ‌ه ت��ه‌واوی ده‌گ��ۆڕێ‪ .‬میتافیزیك‬ ‫ده‌ب��ێ ببێت ب ‌ه زانست‪ ،‬نه‌ك هه‌ر ته‌نیا‬ ‫ل��ه‌ ت��ێ��ك��رای��ی�� ‌هك��ه‌ی��دا‪ ،‬ب��ه‌ڵ��ك��و ل��ه‌ ه��ه‌م��وو‬ ‫به‌شه‌كانیدا به‌بی ئه‌و ‌ه هیچ شتێك نابێت‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و وه‌ك سه‌رنجدانی ژیر بێگه‌رد‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌رن��ج��دان��ی ژی��ران��ه‌ی گشتی به‌و‬ ‫الو ‌ه جێگایه‌كی هه‌ڵوه‌ستی تری نییه‌‪ .‬ل ‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و ده‌كری تێگه‌یشتنی ساغ‌و‬ ‫ته‌ندروستی مرۆڤ‌و ریتێچوون سوودی‬ ‫ره‌وای خۆیانیان هه‌بێت‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه پێی‬ ‫بنه‌ما بنه‌ڕه‌تیی ‌ه تایبه‌تییه‌كان‪ ،‬ك ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫كێش‌و قورسایی خۆیان له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا‬ ‫هه‌ی ‌ه ب ‌ه الیه‌نی كرده‌كیه‌و ‌ه (پراكتیكه‌وه‌)‬ ‫هه‌یانه‌‪ .‬ئه‌وه‌ی ‌ه ئه‌وه‌ی من بۆ شیاوه‌كی‬ ‫بوونی میتافیزیك وه‌ك زانست داوای‬ ‫ده‌كه‌م‌و مافی داواكردنه‌كه‌شیم هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پاشكۆ‬ ‫ل ‌ه باره‌ی ئه‌وه‌وه‌‪ ،‬ده‌كرێت چی رووبدات‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ب ‌ه راستی مێتافیزیك بكرێت‬ ‫ب�� ‌ه زان��س��ت ل��ه‌ب��ه‌ر ئ���ه‌وه‌ی ه��ه‌م��وو ئه‌و‬ ‫رێگایانه‌ی گیران ‌ه ب��ه‌ر نه‌یانگه‌یاندین ‌ه‬ ‫ئ���ام���ان���ج���ه‌ك���ه‌‪ ،‬ل���ه‌ب���ه‌ر ئ������ه‌وه‌ی ب��ه‌ب��ی‬ ‫ره‌خنه‌كردنی پێشووی ژیری بێگه‌رد ئه‌و‬ ‫ئامانج ‌ه هه‌رگیز پێی ناگه‌یشتری‪ ،‬بۆی ‌ه ئه‌و‬ ‫ئازایه‌تی ‌ه بی بایه‌خ نابێت ئه‌و كۆششه‌ی‬ ‫ئێستا ده‌یخه‌ین ‌ه به‌رچاو تاقیكردنه‌وه‌یه‌كی‬ ‫وردو م��ش��ورخ��ۆران�� ‌ه ب��ك��رێ��ت‪ ،‬ئ��ه‌گ��ه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪228‬‬

‫مرۆڤ ب ‌ه ره‌وای نه‌زانێ ده‌ستبه‌رداری‬ ‫هه‌موو داواك��اری‌و مافه‌كانی مێتافیزیك‬ ‫ببێ‪ ،‬له‌و ره‌وش‌و دۆخه‌دا ئه‌گه‌ر مرۆڤ‬ ‫ده‌ستبه‌رداری نیازه‌كه‌ی نه‌بێت‪ ،‬ده‌رفه‌تی‬ ‫ناره‌زایی ده‌ربڕین نامێنێت‪ .‬ئه‌گه‌ر مرۆڤ‬ ‫سه‌رنجی ره‌وش���ی ب���ه‌ره‌و پێشچوونی‬ ‫شته‌كان ب��دات خۆیان ب ‌ه راستی چۆنن‬ ‫ن��ه‌ك چ��ۆن پێویست ‌ه واب��ن‪ ،‬دوو جۆر ‌ه‬ ‫بڕیاردان دێن ‌ه كایه‌وه‌‪ :‬بڕیارێك پێشییانه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه به‌سه‌ر توێژینه‌وه‌كه‌دا دراوه‌‪ ،‬له‌و‬ ‫ره‌وش������ه‌دا ب��ڕی��ارێ��ك�� ‌ه ك�� ‌ه خ��وێ��ن��ه‌ر ل ‌ه‬ ‫میتافیزیكی تایبه‌تی خۆیه‌و ‌ه وه‌ریگرتووه‌‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ه‌وه‌ی ب ‌ه هۆیه‌و ‌ه بڕیار ل ‌ه ب��اره‌ی‬ ‫ره‌خنه‌كرتنی ژیری بێگه‌رده‌و ‌ه بدات(ك ‌ه‬ ‫ێ یه‌كه‌مجار ل ‌ه شیاوه‌كی مێتافیزیك‬ ‫ده‌ب ‌‬ ‫بكۆڵێته‌وه‌)‪ ،‬ئینجا بڕیاره‌كه‌ی دیكه‌‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫داوی توێژینه‌وه‌كه‌دا دێت‪ ،‬خوێنه‌ر له‌و‬ ‫ێ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی‬ ‫ره‌وش‌و دۆخه‌دا ده‌توان ‌‬ ‫ك��ات��ی ده‌س���ت���ب���ه‌رداری ئ��ه‌ن��ج��ام��ه‌ك��ان��ی‬ ‫توێژینه‌و ‌ه ره‌خنه‌گرییه‌كان ببێ‌‪ ،‬ك ‌ه دژی‬ ‫باوه‌ڕ ‌ه په‌سه‌ندكراو ‌ه میتافیزیكیه‌كه‌یه‌تی‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و بنه‌مایان ‌ه تاقیبكاته‌و ‌ه ك ‌ه ئه‌و‬ ‫ئه‌نجامانه‌ی لێی كه‌وتوونه‌ته‌وه‌‪ .‬بڕایاری‬ ‫یه‌كه‌م گونجاوو راسته‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫میتافیزیكی گشتی باو پێشكه‌شی ده‌كات‬ ‫ب��ه‌الم��ان��ه‌و ‌ه گ��وم��ان هه‌ڵنه‌گرو جێگای‬ ‫دڵنیایی لێكردن بێت (وه‌ك ئه‌ندازیاری)‪،‬‬ ‫چ��ون��ك�� ‌ه ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ���ه‌و ئ��ه‌ن��ج��ام��ان��ه‌ی ل ‌ه‬ ‫هه‌ندێك بنه‌ماو ‌ه كه‌وتوونه‌ته‌و ‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و راستیانه‌ی بڕیاریان ل ‌ه سه‌ر دراو ‌ه‬

‫ێ ئه‌و‬ ‫پ��ه‌س��ه‌ن��ك��راون ن��اك��ۆك ب���وو‪ ،‬ده‌ب��� ‌‬ ‫ت ب ‌ه‬ ‫بنه‌مایان ‌ه چ��ه‌وت‌و هه‌ڵ ‌ه بن‌و ده‌بێ ‌‬ ‫ێ هیچ توێژینه‌وه‌یه‌ك ره‌تبكرێنه‌وه‌‪ ،‬خۆ‬ ‫ب‌‬ ‫ئه‌گه‌ر مێتافیزیك هیچ زه‌خیره‌یه‌كی ل ‌ه‬ ‫بڕیاره ‌(لێكدراوه‌) گومان هه‌ڵنه‌گره‌كان‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ره‌خ��ن�� ‌ه ه��ه‌ڵ��ن�� ‌هگ��رن‪ ،‬ن��ه‌ب��ێ��ت‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵێك زڕ ‌ه ده‌س��ت��ه‌واژ ‌ه هه‌بن‪ ،‬وه‌ك‬ ‫ئ���ه‌وان���ه‌ی ده‌س���ت���ه‌واژ ‌ه ی��ه‌ك��ه‌م��ه‌ك��ان ل ‌ه‬ ‫میتافیزیكدا ك�� ‌ه ل�� ‌ه ئه‌نجامه‌كانیاندا ل ‌ه‬ ‫ناو خۆیان ناكۆكیان تێدایه‌‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر‬ ‫ل�� ‌ه هیچ جێگه‌یه‌دا پێوه‌رێكی دڵنیایی‬ ‫لێكه‌ری راستی‌و دروستی ده‌سته‌واژ ‌ه‬ ‫مێتافیزیكی ‌ه تایبه‌تییه‌كان ل ‌ه ئارادا نه‌بێت‬ ‫‌(لێكدراوه‌كان)‪ ،‬ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌ك ‌ه به‌و جۆر ‌ه‬ ‫ێ ئ��ه‌وا ئ��ه‌و ج��ۆر ‌ه بڕیارانه‌ی پێشوو‬ ‫ب‌‬ ‫جێگایان نابێته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو توێژینه‌وه‌ی‬ ‫ێ ده‌رب���اره‌ی‬ ‫بنه‌ماكانی ره‌خ��ن��ه‌ك�� ‌ه ده‌ب�� ‌‬ ‫بایه‌خ ی��ان بێ بایه‌خییه‌كه‌ی پێش هه‌ر‬ ‫بڕیاردانێک بێت‪.‬‬ ‫نموونه‌ی بڕیارێك ل ‌ه باره‌ی ره‌خنه‌كه‌وه‌‪،‬‬ ‫ك�� ‌ه ل�� ‌ه پێش ت��وێ��ژی��ن��ه‌وه‌ك��ه‌و ‌ه دێ��ت له‌و‬ ‫جۆر ‌ه بڕیار ‌ه ل ‌ه به‌شی سێیه‌می پاشكۆی‬ ‫رۆژنامه‌ی باڵوكراوه‌ی زانستی زانایانی‬ ‫گۆتنگن ‌ه ل ‌ه ‪19‬ی كانوونی دووه‌می ساڵی‬ ‫‪1782‬دا له‌ الپه‌ڕ ‌ه چل به‌دواوه‌ هاتووه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ن��ووس��ه‌رێ��ك ل�� ‌ه ب��اب��ه‌ت��ی ك��ار ‌ه‬ ‫زانستییه‌كه‌یدا ب ‌ه باشی ش��اره‌زا بێت‌و‬ ‫ب ‌ه سایه‌ی بیركردنه‌وه‌ی كه‌سی خۆیه‌و ‌ه‬ ‫فراونتری بكات‪ ،‬ئه‌وا ره‌خنگری وریاو‬ ‫شاره‌زا‪ ،‬ك ‌ه به‌زیره‌كی خۆی ئه‌و خااڵن ‌ه‬

‫‪229‬‬

‫ده‌دۆزێته‌وه‌‪ ،‬ك ‌ه بایه‌خ‪ ،‬یان الوازی كارز‬ ‫به‌رهه‌مه‌ك ‌ه نیشانده‌ده‌ن‌و ته‌نیا له‌الی‬ ‫وش��ه‌ك��ان گیر ن��اخ��وات‪ ،‬به‌ڵكو ده‌گ��ات�� ‌ه‬ ‫كاكڵه‌و پوخته‌ی شته‌كان‌و ته‌نیا هه‌ر ئه‌و‬ ‫بنه‌مایانه‌ی نووسه‌ر لێیانه‌و ‌ه هه‌نگاوی‬ ‫ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌‪ ،‬س��ه‌رن��ج ن����ادات‌و تاقیان‬ ‫ناكاته‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو ته‌ماشای ئه‌نجامه‌كانیشی‬ ‫ت ل��ه‌و ره‌وش���ه‌دا وردی‬ ‫ده‌ك���ات‪ ،‬ده‌ك��رێ�� ‌‬ ‫ت��ون��دی ب��ڕی��اره‌ك�� ‌ه ن��ووس��ه‌ر ن��ی��گ��ه‌ران‌و‬ ‫ناڕه‌حه‌ت بكات‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه میلله‌ت‬ ‫كه‌مته‌ر خه‌م‌‌و بێ الیه‌ن ده‌بێ‌‪ ،‬له‌الیه‌كی‬ ‫ێ ن��ووس��ه‌ر ئ��ه‌و بڕیار ‌ه‬ ‫دی��ك��ه‌و ‌ه ده‌ك���ر ‌‬ ‫په‌سه‌ند ب��ك��ات‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌و ده‌رف��ه‌ت��ه‌ی‬ ‫ت ئ��ه‌و نووسینه‌ی پێشتر‬ ‫بۆ ده‌ڕه‌خسێ ‌‬ ‫ش����اره‌زای����ه‌ك ت��اق��ی��ك��ردۆت��ه‌وه‌ راس���ت‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬یان به‌و شێواز ‌ه روونی بكاته‌وه‌‪.‬‬ ‫خ��ۆ ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌و ل��ه‌ ب��ن��ه‌ڕه‌ت��دا ب���اوه‌ڕی‬ ‫ێ‬ ‫به‌راستی بیرو بۆچوونی خ��ۆی هه‌ب ‌‬ ‫ێ كۆسپی به‌رده‌می‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێ‌ت‬ ‫ده‌توان ‌‬ ‫ل ‌ه دواڕۆژدا زیان ب ‌ه كاره‌كه‌ی بگه‌یه‌نێ‌‪،‬‬ ‫الدوا والی ببات‪.‬‬ ‫من خۆم‌و ره‌خنه‌گره‌كه‌م ل ‌ه هه‌ڵوێست‌و‬ ‫ره‌وشێكی ب��ه‌ت��ه‌واوه‌ت��ی��ت��ردا ده‌بینم‪ ،‬وا‬ ‫ێ ب�� ‌ه هیچ ج��ۆرێ��ك ئ��ه‌و بابه‌تی‬ ‫پێده‌چ ‌‬ ‫ێ ك ‌ه من خۆم پێو ‌ه خه‌ریككردوو ‌ه‬ ‫نه‌دیب ‌‬ ‫ێ ب��ه‌خ��ت��ی بێت‌)‬ ‫(خ��ۆش��ب��ه‌خ��ات��ه‌‪ ،‬ی���ان ب�� ‌‬ ‫ل���ه‌وان���ه‌ش��� ‌ه ئ��ێ��س��ت��ا ئ���ه‌و ئ���ه‌و پ��ش��وو ‌ه‬ ‫درێ���ژه‌ی ن��ه‌ب��ێ‌ ل�� ‌ه ئ��ه‌و ك���ار ‌ه گ��ه‌وره‌ی�� ‌ه‬ ‫تێبگات‪ ،‬یان ئه‌وه‌تا به‌هۆی چاكسازی‬ ‫چ��اوه‌ڕون��اك��راوه‌ی زانسته‌كه‌و ‌ه ت��ووڕ ‌ه‬

‫بووه‌‪ ،‬چونك ‌ه هه‌ر ل ‌ه زووه‌‌و ‌ه وای داناوه‌‪،‬‬ ‫ك ‌ه گه‌یشتۆت ‌ه ئ��ه‌وه‌ی كێشه‌و پرسیار ‌ه‬ ‫ئاڵۆزه‌كان یه‌كالیی بكاته‌وه‌‪ ،‬یان به‌داخه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌و گریمانه‌یه‌ی كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه ره‌خنه‌ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫راستیدا ده‌ریخستووه‌‪ ،‬ك ‌ه بۆچوونێكی‬ ‫ته‌سك‌و ته‌نگه‌به‌ری ل ‌ه باره‌ی میتافیزیكاو ‌ه‬ ‫ێ ب ‌ه‬ ‫هه‌یه‌‌و ب ‌ه ته‌واوه‌تی رێگای لێده‌گر ‌‬ ‫هزری خۆی ل ‌ه مێتافیزیكی سكوالستی‬ ‫تێبپه‌ڕێنێت‌‪ ،‬ب ‌ه كورتی ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی‬ ‫زنجیره‌یه‌كی دوورو درێژی ئه‌و كێشه‌و‬ ‫ێ زانینی‬ ‫پرسیارانه‌‪ ،‬ك ‌ه تێگه‌یشتنمان به‌ب ‌‬ ‫پێشه‌كیه‌كانیان ل ‌ه ك��ردن نایه‌ت‪ ،‬په‌له‌و‬ ‫خێرایی ك��ردووه‌‪ .‬به‌و پێی ‌ه هیچ سودێك‬ ‫له‌و ره‌خنه‌ی ‌ه وه‌رناگرێت‌‪ ،‬ك ‌ه خه‌ڵكیش‬ ‫به‌گشتی سوودیان پێناگات‪ ،‬چونك ‌ه هیچی‬ ‫ت‬ ‫بۆ روون نه‌كردوونه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ناكرێ ‌‬ ‫ئه‌و ره‌خنه‌یه‌ی گرتویه‌تی ل ‌ه بڕیاردانی‬ ‫شاره‌زایاندا هیچ زیانێكم لێبدات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫من ل��ه‌و ب��ڕی��اردان��ه‌دا ئ��ه‌و ده‌رف��ه‌ت��ه‌م بۆ‬ ‫ره‌خسا هه‌ندێك روونكردنه‌و ‌ه پێشكه‌ش‬ ‫ت خوێنه‌ری پڕۆلێگۆمێنا‬ ‫بكه‌م‪ ،‬ك ‌ه ده‌كرێ ‌‬ ‫ل ‌ه هه‌ندێك بارو دۆخدا ل ‌ه شرۆڤه‌كردنی‬ ‫ه��ه‌ڵ��ه‌ ب���پ���ارێ���زێ‌‪ .‬ل��� ‌ه الی���ه‌ك���ی دی��ك��ه‌و ‌ه‬ ‫ره‌خنه‌گر بۆ ئه‌وه‌ی بۆچوونێكی تایبه‌تی‬ ‫خۆی هه‌بێ‌‪ .‬ك ‌ه بتوانێ‌ت ب ‌ه هۆیه‌و ‌ه ب ‌ه‬ ‫ئاسانی ئه‌و كتێب ‌ه به‌جۆرێك پێشكه‌ش‬ ‫بكات‌و خ��ۆی ماندوو نه‌كات‌و زی��ان ب ‌ه‬ ‫نووسینه‌كه‌ی بگه‌یه‌نێت‌‪ ،‬نووسینه‌كه‌ی‬ ‫ده‌ستپێكردووه‌‌و به‌و قسه‌ی ‌ه كۆتایی پێ‬ ‫هێناوه‌‪:‬‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪230‬‬

‫ئ��ه‌و ك��ار ‌ه سیسته‌مێكی ترانسندێنتالی‬ ‫ئایدیالیزمییه ‌(یان وه‌ك ئه‌و وه‌ریگێڕاوه‌‪:‬‬ ‫هی به‌رزه‌)‪.‬‬ ‫دوای دیتنی ئ��ه‌و دێ��ر ‌ه ب��ۆم ده‌رك��ه‌وت‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ر كورتكردنه‌وه‌یكی كتێبه‌كه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ل��ێ��ره‌و ‌ه بێت ‌ه ب��ه‌رده‌س��ت شتێك ‌ه وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك ‌ه كه‌سێك بیڵێت‌‌و هیچ شتێكی‬ ‫له‌باره‌ی ئه‌نداز ‌ه نه‌بیستبێت‌‪ ،‬هیچ جارێك‬ ‫ێ نه‌خوێندبێته‌وه‌‌و دان��ه‌ی��ه‌ك ل ‌ه‬ ‫ی ل‌‬ ‫شت ‌‬ ‫كتێبی ئۆی كلیت بدۆزێته‌وه‌‌و داوای لێ‬ ‫ت بیروبۆچوونی خۆی له‌باره‌ی ئه‌و‬ ‫بكرێ ‌‬ ‫كتێبه‌و ‌ه بڵێ‌‪ ،‬دوای ئ��ه‌وه‌ی الپه‌ڕه‌كانی‬ ‫هه‌ڵده‌داته‌و ‌ه چه‌ند وێنه‌یه‌ك ده‌بینێت‌‌و‬ ‫شتێك ده‌ڵێت‌‪ :‬ئ��ه‌و كتێب ‌ه به‌رنامه‌یه‌كی‬ ‫س��ی��س��ت��ه‌م��ی س��ی��ب��ۆڵ��ه‌‪ :‬ن��ووس��ه‌ره‌ك��ه‌ی‬ ‫ت بۆ نیشاندانی‬ ‫ته‌مومژاوی به‌كارده‌هێنێ ‌‬ ‫چه‌ند بابه‌تێك‪ ،‬ك ‌ه تێیان ناگه‌یشترێت‌‌و‬ ‫نامانگه‌یه‌نێت ‌ه هیچ شتێكی چ���اك‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ت ب�� ‌ه س��ه‌رن��ج��دان��ێ��ك��ی سروشتی‬ ‫ب��ك��رێ�� ‌‬ ‫دڵنیایی لێكراو جێبه‌جێ‌ بكرێت‪ ..،‬هتد‪.‬‬ ‫با ته‌ماشا بكه‌ین چ جۆر ‌ه ئایدیالیزمیه‌ك ‌ه‬ ‫له ‌نێو كتێبه‌كه‌ی مندا هه‌ی ‌ه ب ‌ه هه‌موو‬ ‫به‌شه‌كانییه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ئ��ه‌و ‌ه ب ‌ه هیچ‬ ‫جۆرێك گیانی سیسته‌مه‌ك ‌ه نیشان نادات‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ده‌س����ت����ه‌واژه‌ی����ه‌ی ئ��ای��دی��ال��ی��س��ت�� ‌ه‬ ‫راسته‌قینه‌كان هه‌ر ل ‌ه رێبازی قوتابخانه‌ی‬ ‫ئیلیاییه‌كانه‌و ‌ه تا‌كو كه‌شیش بێركلی‬ ‫ل��ه‌و فۆرمیله‌دا پوخت ب��ۆت��ه‌وه‌‪ :‬هه‌موو‬ ‫ئ��ه‌و زانینه‌ی ب�� ‌ه ه��ۆی هه‌سته‌كان‌و ل ‌ه‬ ‫ت ل ‌ه زڕو‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌و ‌ه ده‌ستگیر ده‌بێ ‌‬

‫ناڕاست به‌والو ‌ه نییه‌‪ .‬راستی ته‌نیا هه‌ر‬ ‫ل ‌ه بیرۆكه‌كانی مێشكی بێگه‌رود ژیردا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و بنه‌ما بنه‌ڕه‌تیه‌ی‪ ،‬ك ‌ه ئایدیالیستی من‬ ‫حوكم‌و ده‌ستنیان ده‌كات‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه‬ ‫ئه‌وه‌یه‌‪ :‬هه‌‌ر زانینێك ده‌رباره‌ی شته‌كان‪،‬‬ ‫ك ‌ه هه‌ر ل ‌ه مێشكی بێگه‌ر‪ ،‬یان ل ‌ه ژیری‬ ‫ب��ێ��گ��ه‌رده‌و ‌ه ب��ێ��ت ل�� ‌ه زڕو ن��اڕاس��ت��ه‌و ‌ه‬ ‫به‌والو ‌ه نییه‌‌و راستی هه‌ر ل ‌ه ئه‌زموون‌و‬ ‫تاقیكردنه‌وه‌وه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ‌ه راسته‌وخۆ ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئایدیالیزم ‌ه‬ ‫تایبه‌تیه‌كه‌وه‌ی ‌ه به ‌واتا راسته‌كه‌ی‪ .‬كه ‌وا‬ ‫بوو چۆن ئه‌و ده‌ربڕین ‌ه بۆ مه‌به‌ستێكی‬ ‫ب ‌ه ته‌واوی پێچه‌وان ‌ه به‌كارهێنراوه‌و چۆن‬ ‫ره‌خن ‌ه ده‌گرێت‌‪ ،‬ك ‌ه ئه‌و ئایدیالیستیه‌ی ل ‌ه‬ ‫هه‌موو به‌شه‌كانیدا دیتووه‌؟‪.‬‬ ‫یه‌كالیی ك��ردن��ه‌وه‌ی ئه‌و كێش ‌ه سه‌خت ‌ه‬ ‫ێ ب ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی ب ‌ه شتێكه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه ده‌كر ‌‬ ‫ێ ل ‌ه سه‌رجه‌می‬ ‫ئاسانی ئه‌گه‌ر بویستر ‌‬ ‫كتێبه‌كه‌و ‌ه به‌ده‌ست بهێنرێت‪ .‬جیگاو كات‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌موو ئ��ه‌وه‌ی تێیاندایه‌‪ ،‬ئ��ه‌وان‬ ‫شت نین‪ ،‬یان خه‌سڵه‌ته‌كانی شمه‌ك نین‬ ‫ل ‌ه خۆیاندا‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و سه‌ر ب ‌ه دی��ارد ‌ه‬ ‫به‌رده‌كه‌وتووه‌كانی ئه‌وانن‪ ،‬تا وا ده‌بینن‪،‬‬ ‫ك ‌ه بۆچوونی ساكاری ئه‌زموونییه‌‪ ،‬ئه‌و‬ ‫له‌گه‌ڵ دیارده‌كانی ل��ه‌ودا ته‌نیا ب ‌ه هۆی‬ ‫ئه‌زموون‪ ،‬یان په‌یبردنی هه‌سته‌كییه‌و ‌ه‬ ‫ده‌یزانن‪ ،‬من ب ‌ه پێشه‌وانه‌و ‌ه ل ‌ه پێشه‌و ‌ه‬ ‫نیشانی ده‌ده‌م‪:‬‬ ‫جێگا (هه‌روه‌ها كات‪ ،‬ك ‌ه بێركلی سه‌رنج‌و‬

‫‪231‬‬

‫بایه‌خی پێنه‌داوه‌) له‌گه‌ڵ هه‌موو دیارد ‌ه‬ ‫ده‌ستنیشانكراوه‌كانیدا ده‌كرێ‌ت پێشییان ‌ه‬ ‫ب��زان��رێ��ت‌‪ ،‬چونك ‌ه ئ��ه‌و وه‌ك ك��ات پێش‬ ‫هه‌‌ر په‌یپێبدردنێكی هه‌سته‌كی‪ ،‬یان پێش‬ ‫ه��ه‌‌ر تاقیكردنه‌وه‌یه‌ك وه‌ك وێنه‌یه‌كی‬ ‫(فۆڕمێکی) بێگه‌ردی هێزی هه‌ستكردنمان‬ ‫ل ‌ه ئێمه‌دایه‌‌و هه‌موو سه‌رنجدانه‌كانی‌و‬ ‫هه‌موو دیارده‌كان شیاوه‌كی ‪MogLich‬‬ ‫ده‌كات‪ .‬له‌مه‌و ‌ه ئه‌و ‌ه ده‌كه‌ویته‌وه‌‪ :‬له‌به‌ر‬ ‫ئ����ه‌وه‌ی راس��ت��ی (ه��ه‌ق��ی��ق��ه‌ت) ب�� ‌ه چه‌ند‬ ‫قانونێكی گشتی ــ هه‌مه‌كی‌و ناچاری‪،‬‬ ‫ك ‌ه پیوه‌ره‌كه‌ینی به‌نده‌‪ ،‬تاقیكردنه‌و ‌ه الی‬ ‫بیركلی‪ ،‬ك ‌ه دیارده‌كانی هیچ بنه‌ره‌تێكی‬ ‫پێشییانه‌یان نییه‌‪ ،‬هیچ پێوه‌رێكی راستی‬ ‫ن��اك��رێ ه��ه‌ب��ێ‪ ،‬ك��ه‌واب��وو ل����ه‌وه‌و ‌ه ئه‌م ‌ه‬ ‫ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌وه‌‪ :‬ئ��ه‌و دی��اردان�� ‌ه ته‌نیا زڕو‬ ‫روخسارن‪ ،‬ب ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه جێگاو كات‬ ‫(ب���ه‌و پ��ه‌ی��وه‌ن��دی��ی��ه‌ی ب�� ‌ه بۆچوونه‌كانی‬ ‫مێشكی ب��ێ��گ��ه‌رده‌و ‌ه ه��ه‌ی��ان��ه‌) پێشییان ‌ه‬ ‫ب�� ‌ه س��ه‌ر ه��ه‌‌ر ئه‌زموونێكی شیاوه‌كیدا‬ ‫قانونێك ده‌سه‌پێنێت ك ‌ه پێوه‌ریكی دلنیا‬ ‫لێ كه‌ر ده‌دات ‌ه ده‌ست به‌و هۆی ‌ه ده‌كرێت‬ ‫راستی له‌ زڕو روخسار جیا بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی م��ن‪ ،‬ك ‌ه ب ‌ه ئایدیالیزم ناوبراو ‌ه‬ ‫(راستتر ره‌خنه‌گری) كه‌وابوو ل ‌ه جۆرێكی‬ ‫ت���ه‌واو تایبه‌تییه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئایدیالیستی‬ ‫ب��او هه‌ڵده‌وه‌شێنێته‌وه‌‌و تێكی ده‌دات‪،‬‬ ‫ب���ه‌ ه���ۆی���ه‌وه‌ ب���ۆ ی���ه‌ك���ه‌م ج���ار ه��ه‌م��وو‬ ‫زانینێك ته‌ناته‌ت زانینی ئه‌ندازیاریش‬ ‫رێئالیستیه‌كی ب��اب��ه‌ت��ی��ی��ان پ��ێ ب���ڕاوه‌‪،‬‬

‫ریالیست ‌ه توندڕه‌وه‌كان نه‌یانتوانیو ‌ه تاك ‌ه‬ ‫سه‌لمێنه‌یه‌ك له ‌باره‌یه‌و ‌ه بهێننه‌وه‌‪ .‬من‬ ‫ئایدیالیستی جێگاو كاتم ساغ‌و پشتڕاست‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بابه‌ته‌ك ‌ه وا بێت‪ ،‬من‬ ‫حه‌ز ده‌كه‌م بۆ ئه‌وه‌ی ده‌رفه‌تی هیچ ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵ ‌ه تێگه‌یشتنێك ن��ه‌ده‌م‪ ،‬بۆچوونه‌كه‌ی‬ ‫خۆم ناوێكی دیكه‌ی بۆ دابنێم‪ ،‬هه‌ر چۆنێك‬ ‫بێت من به‌باشی ئه‌و ئامرازه‌ی نابینم ك ‌ه‬ ‫بكرێت ب ‌ه هۆیه‌و ‌ه ئ��ه‌و ن��او ‌ه بگۆڕم‪ .‬با‬ ‫خوینه‌ر رێگه‌م بدات ل ‌ه دوا رۆژدا ناوی‬ ‫ئایدیالیستی فۆرماڵی ب��ه‌اڵم باشتریش‬ ‫وای�� ‌ه ن��اوی ئایدیالیزمی ره‌خنه‌گری لێ‬ ‫بنێم‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه ئایدیالیزمی دۆگماتی‬ ‫بێركلی‌و ئایدیالیزمی گومانكاری دێكارت‬ ‫جیابكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل����ه‌و ‌ه ب����ه‌و الوه‌‪ ،‬ك��� ‌ه ش��ت��ێ��ك��ی‌ت��ر‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫شایسته‌ی باسكردن بێت ل ‌ه ره‌خنه‌كردنی‬ ‫كتێبه‌ك ‌ه ن��اب��ی��ن��م‪ .‬ن��ووس��ه‌ر ل��ێ��ره‌دا ب ‌ه‬ ‫گ������ه‌وره‌و زب�����ری‌و گ��ش��ت��ی ‪engros‬‬ ‫ب���ڕی���ارده‌دات‪ ،‬ك��ردارك��ه‌ی ب�� ‌ه زیره‌كان ‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردووه‌‪ ،‬چونك ‌ه زانینو نه‌زانینه‌كه‌ی‬ ‫ده‌رن��اخ��ات‪ ،‬ده‌ك��را ورده‌ك��اری بڕیارێك‪،‬‬ ‫ك ‌ه ده‌رباره‌ی كێش ‌ه سه‌ره‌كییه‌ك ‌ه دایبای ‌ه‬ ‫هه‌ڵه‌كه‌م‌و وره‌دنینی ره‌خنه‌گر له‌و جۆر ‌ه‬ ‫توێژینه‌وان ‌ه ده‌ربخات‪ .‬ئه‌و ل ‌ه داهێنانی‬ ‫فێڵێكی دیك ‌ه ب ‌ه ئه‌ندێش ‌ه سه‌ركه‌وتوو ‌ه بۆ‬ ‫خوێنه‌ران ل ‌ه خوێندنه‌وه‌ی كتێبه‌ك ‌ه دوور‬ ‫بخاته‌وه‌‪ ،‬چونك ‌ه ئه‌وان وا راهاتوون ب ‌ه‬ ‫خوێنده‌نه‌وه‌ی كورته‌یه‌ك ل ‌ه رۆژنامه‌كان‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ك ل�� ‌ه كتێبه‌كانه‌و ‌ه وه‌رب��گ��رن‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪232‬‬

‫كۆمه‌ڵێك رسته‌و ده‌سته‌واژه‌ی پچڕ پچڕی‬ ‫هێناو ‌ه ل ‌ه كایه‌یی خۆیانه‌و ‌ه ل ‌ه سه‌لمێنه‌و‬ ‫روونكردنه‌وه‌كانی دابڕیون (ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫وه‌ك سه‌لمێنه‌و روون��ك��ردن��ه‌و ‌هك��ان��ی��ان‬ ‫هه‌موویان ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی هه‌‌ر مێتافیزیكێكی‬ ‫سكوالستی) ب��ۆی�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت ب�� ‌ه ن��اچ��اری‬ ‫ناكۆك‌و ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ژیره‌و ‌ه بن‪ ،‬پشوو‬ ‫دریژی خوێنه‌ر ل ‌ه ده‌ست ده‌ردێت‌و ركی‬ ‫ل ‌ه كتێبه‌ك ‌ه ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌و شگێكی خستۆت ‌ه‬ ‫سه‌ر ده‌سته‌واژه‌كه‌ی‪ ،‬ك ‌ه بلیمه‌تییه‌كی پێ‬ ‫به‌خشیوه‌و تیایدا وتویه‌تی‪ :‬روخسارو‬ ‫زڕی ب���ه‌رده‌وام راستییه‌و ب ‌ه په‌ندێكی‬ ‫زب��ر كۆتایی پ��ێ هێناو ‌ه س���وودی ئه‌و‬ ‫عه‌ن ‌ه عه‌به‌شیی ‌ه ب�� ‌ه قس ‌ه چییه‌‪ ،‬بۆچی‬ ‫ئه‌و جیاوازیی ‌ه ل ‌ه ئایدیالیستیدا بكرێت‌و‬ ‫سه‌رچاوه‌كه‌ی چییه‌؟ ئه‌و ‌ه بڕیارێكه‌‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫هه‌موو ره‌سه‌نییه‌كی كتێبه‌ك ‌ه ب ‌ه قسه‌ی‬ ‫ره‌خنه‌گر جۆر ‌ه گومڕاییه‌كی میتافیزیكیی ‌ه‬ ‫ل ‌ه نوێكردنه‌وه‌ی زماندا ب ‌ه روونی ساغی‬ ‫ده‌ك���ات���ه‌و ‌ه دادوه‌ر ‌ه الف ل��ێ��ده‌ره‌ك��ه‌م‬ ‫بابه‌ته‌ك ‌ه هیچ تێنه‌گیشتو ‌ه سه‌ره‌رای ئه‌و ‌ه‬ ‫له‌وه‌ش تێناگات‪ ،‬كه‌ ده‌یڵێت‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و ره‌خنه‌گر ‌ه ب ‌ه زمانی‬ ‫كه‌سێك قس ‌ه ده‌كات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ناخی خۆیدا‬ ‫له‌و ب��اوه‌ڕه‌دای�� ‌ه زانین‌و هۆشیاری ئه‌و‬ ‫په‌ڕی گرنگی هه‌یه‌و كه‌چی ده‌یشارێته‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌تا ئێستا من ل��ه‌الم شتێك له ‌ب��اره‌ی‬ ‫مێتافیزیك روون نه‌بۆته‌و ‌ه ده‌رفه‌تم بدات‬ ‫به‌و شێوازو زاره‌ قسه‌بكه‌م‪.‬‬ ‫هه‌ر چۆنێك بێت‪ ،‬ئه‌و مافی ئه‌وه‌ی نیی ‌ه‬

‫ێ بشارێته‌وه‌و ب ‌ه‬ ‫دۆزینه‌وه‌كانیمان ل�� ‌‬ ‫شایسته‌مان دانه‌نێت‌‪ .‬بێ ئه‌گه‌ر‌و گومان‬ ‫ك��ه‌س��ان��ی‌ت��ر وه‌ك م��ن هه‌ستیان ب��ه‌و ‌ه‬ ‫كردووه‌‪ ،‬ك ‌ه سه‌ره‌ڕای ئه‌و شته‌جوانانه‌ی‪،‬‬ ‫ك ‌ه ل ‌ه سه‌رده‌مێكی دوورا له‌و پسپۆڕیه‌دا‬ ‫ن��ووس��راون‪ ،‬زان��س��ت خ��ۆی تاك ‌ه گرێی‬ ‫په‌نجه‌یه‌ك ب��ه‌ره‌و پێش ن��ه‌چ��ووه‌‪ .‬چه‌ند‬ ‫كۆششێك ل ‌ه ئارادان بۆ رۆنانی پێناسه‌و‬ ‫راستكردنه‌وه‌ی سه‌لمێن ‌ه سه‌قه‌ته‌كان‌و‬ ‫سیپاڵێكی ن��وێ��ی ب��خ��ه‌ن�� ‌ه س���ه‌ر ك��اوڵ��ی‬ ‫ێ دایبڕێژنه‌وه‌‪،‬‬ ‫میتافیزیك‪ ،‬یان سه‌ر له‌نو ‌‬ ‫ب��ه‌اڵم ئ��ه‌وان�� ‌ه ئ��ه‌وا نین‪ ،‬ك ‌ه جیهان له‌و‬ ‫زانست ‌ه داوای ده‌ك���ات‪ .‬ئ���ه‌وان ل�� ‌ه الف‬ ‫لێدانه‌كانی میتافیزیك پ��ڕو تێر ب��وون‪:‬‬ ‫ت شیاوه‌كی ئه‌و زانسته‌و‬ ‫مرۆڤ ده‌یه‌وێ ‌‬ ‫سه‌رچاوه‌ی دڵنیایی لێكردنه‌كه‌ی بزانێ‌و‬ ‫پێوه‌ر ‌ه دڵنیایی لێكه‌ره‌كه‌ی بناسن‪ ،‬ك ‌ه‬ ‫ورێ��ن��ه‌ی دیالێكتیكی ژی��ری بێگه‌رد ل ‌ه‬ ‫راس��ت��ی ج��ی��اده‌ك��ات��ه‌وه‌‪ .‬ل��ێ��ره‌و ‌ه ده‌بێت‬ ‫ره‌خنه‌گر كلیلی هه‌موو ئه‌وان ‌ه بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ت هیچ جارێك نه‌یده‌توانی به‌و‬ ‫وانه‌بێ ‌‬ ‫ده‌نگه‌ به‌رزه‌ قس ‌ه بكات‪.‬‬ ‫من له‌و ‌ه ب ‌ه گومانم ئه‌و جۆر ‌ه پێداویستیانه‌ی‬ ‫زانست هیچ جارێك ب ‌ه بیریدا هاتبێت‌‪،‬‬ ‫چونك ‌ه ده‌ب��وو ئ��ه‌و كات ‌ه بڕیاردانه‌كه‌ی‬ ‫ئاڕاسته‌ی ئه‌و خاڵ ‌ه بكرابایه‌و خۆی ئه‌و‬ ‫كۆشش ‌ه س��ه‌رن�� ‌هك��ه‌وت��وو ‌ه ل��ه‌و زانست ‌ه‬ ‫جۆر ‌ه شایستیه‌كی گرینگی به‌و بۆنه‌یه‌و ‌ه‬ ‫پێده‌بڕا‪ .‬ئه‌گه‌ر وا بایه‌‪ ،‬ئه‌وا جارێكی دیك ‌ه‬ ‫ده‌بوونه‌و ‌ه ب ‌ه دۆستێكی چاك‪.‬ئه‌و مافی‬

‫‪233‬‬

‫ئه‌وه‌ی هه‌ی ‌ه ب ‌ه بیر ل ‌ه ناخی میتافیزیك‬ ‫ێ كه‌سیش‬ ‫قووڵبێته‌و ‌ه چۆن خۆی بیه‌و ‌‬ ‫هه‌یچ كۆسپ‌و به‌ربه‌رستێك ناخات ‌ه سه‌ر‬ ‫ێ‬ ‫رێگای‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و له‌و ره‌وشه‌دا ناتوان ‌‬ ‫بڕیار له‌سه‌ر ئه‌و ‌ه بدات‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫میتافیزیك دای����ه‌و ك�� ‌ه س��ه‌رچ��اوه‌ك��ه‌ی‬ ‫له‌ژیردایه‌‪ .‬ئه‌و گومانه‌ی من بێ بنه‌ما نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵگه‌ی ئه‌وه‌ش ئه‌وه‌ی ‌ه تاك ‌ه وشه‌یه‌كی‬ ‫ل�� ‌ه ب���اره‌ی ش��ی��اوه‌ك��ی زانینی پێشییان ‌ه‬ ‫نه‌گوتووه‌‪ ،‬ل ‌ه باره‌ی ئه‌و ئه‌رك ‌ه تایبه‌تیه‌ی‬ ‫ی��ه‌ك�لای��ی ك����ردن����ه‌وه‌ی چ���اره‌ن���ووس���ی‬ ‫میتافیزیك ب�� ‌ه ت���ه‌واوی ب��ه‌ن��د ‌ه پێوه‌ی‌و‬ ‫ئه‌ویش بابه‌تی ره‌خنه‌كه‌م ‌ه (ه��ه‌روه‌ه��ا‬ ‫ئه‌و ‌ه پرۆلێگۆمێنایه‌)‪ ،‬ئایدیالیزمه‌ك ‌ه ك ‌ه ئه‌و‬ ‫رووبه‌ڕووی بۆته‌وه‌و پابه‌ندیش ‌ه پێوه‌ی‬ ‫ل ‌ه رێبازه‌كه‌مدا ه��ه‌ر ب ‌ه تاك ‌ه ئامرازی‬ ‫چاره‌سه‌ركردنی ئ��ه‌و كێشه‌یه‌م دان��اوه‬ ‫‌(ئ��ه‌گ��ه‌رچ��ی ب�� ‌ه ه��ۆی چ��ه‌ن��د هۆكارێكی‬ ‫دیكه‌شه‌و ‌ه ده‌سه‌لمێنرێ)‪ ،‬بۆی ‌ه پێویست‬ ‫بوو له‌سه‌ری روونی بكاته‌و ‌ه ئه‌و ئه‌رك ‌ه‬ ‫ئ��ه‌و گرینگییه‌ی نییه‌‪ ،‬ك�� ‌ه م��ن داوم��ه‌ت�� ‌ه‬ ‫پاڵی (ئێستاش له‌و پرۆلێگۆمێنایه‌دا)‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌وه‌تا وێناكردنی دیارده‌كان ل ‌ه الیه‌و ‌ه‬ ‫ت‬ ‫چاره‌سه‌ری كێشه‌ك ‌ه نییه‌‪ ،‬یان ده‌كرێ ‌‬ ‫ب�� ‌ه ب��ه‌ك��اره��ێ��ن��ان��ی رێ��ب��ازێ��ك��ی دی��ك�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫چاره‌سه‌ركردنیدا سه‌ركه‌وتووتر باینایه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم من ل ‌ه ره‌خنه‌كه‌یدا تاك ‌ه وشه‌یه‌كم‬ ‫له‌و باره‌یه‌و ‌ه به‌دی نه‌كرد‪ .‬كه‌وابوو ئه‌و‬ ‫هیچ له‌و كتێب ‌ه تێنه‌گه‌یشتوو ‌ه ته‌نانه‌ت‬ ‫ل ‌ه گیان‌و گه‌وهه‌ری میتافیزیكیش هه‌ر‬

‫تێنه‌گه‌یشتووه‌‪ ،‬ئه‌وه‌نده‌ی‪ ،‬نه‌ك پتر‪ ،‬من‬ ‫ب ‌ه خۆشه‌ویستیه‌و ‌ه په‌سه‌ندی ده‌ك��ه‌م‪،‬‬ ‫خێراییكردنی ره‌خنه‌گر بۆت ‌ه مایه‌ی ئه‌وه‌ی‬ ‫ه‌ند قورساییه‌ك ببن ب ‌ه كۆسپی به‌رده‌می‬ ‫ل�� ‌ه س��ه‌ر رێ��گ��ای ك��ارك��ردن��ه‌ك��ه‌ی��دا‪ ،‬بۆی ‌ه‬ ‫چه‌ندین سێبه‌ری خستۆت ‌ه سه‌ر كتێبه‌كه‌ی‬ ‫ب���ه‌رده‌م���ی‌و ب���ه‌دك���اری ل��ه‌ب��ه‌رام��ب��ه‌ری��دا‬ ‫ك������ردووه‌‪ ،‬ه��ێ��ڵ�� ‌ه س��ه‌ره‌ک��ی��ی��ه‌ک��ان��ی لێ‬ ‫ت��ێ��ک��چ��ووه‌‌و ب��� ‌ه ب��اب��ه‌ت��ێ��ک��ی ن���ه‌زان���راو‬ ‫هێشتونیه‌تییه‌وه‌‪ .‬ده‌ب���وو کۆششێکی‬ ‫زۆر ل��ه‌و ب��اره‌ی��ه‌و ‌ه بکرێت ب��ۆ ئ��ه‌وه‌ی‬ ‫ئ��ه‌و رۆژن��ام��ه‌ی�� ‌ه زانست ‌ه کارگه‌ره‌کانی‬ ‫ب�� ‌ه چ��اک��ی‌و م��ش��وره‌و ‌ه هه‌ڵبژێرێت بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی شایست ‌ه زانستییه‌که‌ی ل ‌ه کایه‌ی‬ ‫مێتافیزیکدا بپارێزێت‪ .‬زانینه‌کانی‌تر له‬ ‫‌الی خ��ۆی��ان��ه‌و ‌ه بنه‌مایه‌کی پێودانگیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بیرکاری ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه خۆیدا هه‌یه‌‪،‬‬ ‫مێژووو یه‌زدانناسی ل ‌ه کتێبی دنیایی‪،‬‬ ‫ی��ان ل ‌ه ئاسمانی (پ��ی��رۆز)دای��ه‌‪ ،‬زانستی‬ ‫سروشت‌و زانستی پزیشکیی بنه‌ماکه‌یان‬ ‫ل ‌ه بیرکاری‌و ئه‌زموندایه‌‪ ،‬زانستی یاسا‬ ‫ل ‌ه کتێبی یاسادایه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت که‌ره‌ست ‌ه‬ ‫چێژییه‌کان ل���ه‌وه‌دای���ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ن��م��وون��ه‌ن‌و‬ ‫پێشینان دروستیان کردوون‪ .‬ده‌بێت ئێم ‌ه‬ ‫بۆ بڕیاردان ل ‌ه سه‌ر شت وات ‌ه مێتافیزیک‬ ‫ل�� ‌ه پێشدا پێودانگێک ب��دۆزی��ن��ه‌و ‌ه (من‬ ‫هه‌وڵمدا به‌کارهێنانه‌که‌ی ده‌ستنیشان‬ ‫بکه‌م)‪ .‬ده‌توانین چی بکه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫بنه‌مای ‌ه بدۆزینه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر پێویست بێت ل ‌ه‬ ‫باره‌ی ئه‌و جۆر ‌ه بابه‌ت ‌ه بڕیاربدرێت؟ ئایا‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪234‬‬

‫ئه‌و نووسینان ‌ه ل ‌ه جۆری دۆگماتیی‪ ،‬مرۆڤ‬ ‫چۆن حه‌ز بکات ده‌توانێت وایان دابنێت‪:‬‬ ‫ل��ه‌و ڕه‌وش���ه‌دا ک��ه‌س ناتوانێت خ��ۆی به‬ ‫‌سه‌ر که‌سانی‌تردا الفی ئاغایه‌تی لێ بدات‬ ‫چونک ‌ه که‌سی‌تر هه‌ی ‌ه وه‌ک ئه‌و ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌و جۆر ‌ه نووسینان ‌ه ل ‌ه جۆری‬ ‫ره‌خنه‌گرانبن ک ‌ه به‌دڵنیاییه‌و ‌ه مه‌به‌ستیان‬ ‫ره‌خنه‌گرتنی بابه‌تی دیک ‌ه نیی ‌ه به‌ڵکو‬ ‫ده‌یانه‌وێت ره‌خن ‌ه ل ‌ه ژیر خۆی بگرن‪،‬‬ ‫بۆی ‌ه ژیر ب��اوه‌ڕی ب ‌ه بوونی پێوه‌رێکی‬ ‫دیاریکراوی بڕیاردان ل ‌ه باره‌یه‌و ‌ه نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو ب ‌ه ئه‌رکی خۆی ده‌زانێت یه‌که‌م جار‬ ‫ب ‌ه دوای پێوه‌رێکدا بگه‌ڕێت‪ ،‬له‌و دۆخه‌دا‬ ‫ده‌ک��رێ��ت گ��ازن��ده‌ک��ان وه‌رب��گ��ی��رێ��ن به‌و‬ ‫مه‌رجه‌ی به‌ڕاستی ئه‌و گیانه‌ی ئاراسته‌ی‬ ‫ده‌ک��ات لێبورده‌بێت‌و بکرێت له‌یه‌کتریی‬ ‫بگه‌ن‪ ،‬چونک ‌ه بابه‌ته‌ک ‌ه لێره‌دا په‌یوه‌ندی‬ ‫ب ‌ه پێویستیی هاوبه‌شه‌و ‌ه هه‌ی ‌ه له‌وه‌دا‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫که‌می‌و کورتیمان ل ‌ه زانینی پێویست ب ‌ه‬ ‫تێرکردنی هه‌یه‌‪ ،‬بۆی ‌ه ناکرێت‌و ناگونجێت‬ ‫یه‌کێک ل ‌ه ئێم ‌ه هه‌ڵوێستی دادوه‌ر (قازی)‬ ‫بنوێنێت‌و کاروباره‌ک ‌ه ب ‌ه الیه‌کدا بخات‪ .‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی داکۆکی کردن ل ‌ه خۆم ب ‌ه سودو‬ ‫ق��ازان��ج��ی گشتی ـ��ـ ن��اوک��ۆی��ی فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫ببه‌ستمه‌و ‌ه پێشنیازی کۆششێک ده‌که‌م‪،‬‬ ‫ئه‌و رێگایه‌ی توێژینه‌و ‌ه میتافیزیکییه‌کان‬ ‫ئاراسته‌ی ئامانج ‌ه هاوبه‌ش ‌ه ناوکۆییه‌کان‬ ‫ده‌کات تاقیی بکرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و ‌ه له‌و ‌ه به‌والو ‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬ک ‌ه بیرکاران کردوویان ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه‬ ‫رکابه‌ریدا چاکییه‌تی میتۆده‌که‌ی خۆیان‬

‫پشت راست بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش به‌تایبه‌تی‬ ‫ئاگادارکردنه‌وه‌یه‌کی ئه‌و ره‌خنه‌گره‌ی ‌ه بۆ‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی میتۆده‌که‌ی ساغ بکاته‌وه‌‪ ،‬بگر ‌ه‬ ‫ده‌بێت ئ��ه‌و ب ‌ه بنه‌ما پێشییانه‌کان هه‌ر‬ ‫ده‌سته‌واژه‌یه‌کی میتافیزیکی راسته‌قینه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه ناویان ده‌هێنێت ساغ بکاته‌وه‌‪ ،‬واته‌‪:‬‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژ ‌ه لێکدراو ‌ه میتافیزیکییه‌کان‬ ‫ک�� ‌ه ب��ه‌ه��ۆی ب��ۆچ��وون��ه‌ک��ان��ه‌و ‌ه پێشییان ‌ه‬ ‫ده‌زانرێن‪ ،‬راست ب ‌ه هه‌ر شێوازێک ده‌بێت‬ ‫بنه‌مایه‌کی بنه‌ڕه‌تیی مێتافیزیک‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌موویان پێویستتره‌پشت بکاته‌و ‌ه وه‌ک‬ ‫بنه‌مای به‌رده‌وامیی گه‌وهه‌رو بنه‌مای‬ ‫ده‌ستنیشانکردنی ناچاریی رووداو ‌هک��ان‬ ‫ب ‌ه ه��ۆی ه��ۆک��اره‌ک��ه‌ی��ه‌و ‌ه ل��ه‌و دنیایه‌دا‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر نه‌یتوانی ئه‌و داواکاریی ‌ه بهێنێت ‌ه دی‬ ‫(بێده‌نگ بوون دان پێدانان ‌ه ب ‌ه ناتوانایی)‬ ‫ده‌بێت پێی لێ بنێت‪ ،‬ک ‌ه ناکرێت مطتافیزیک‬ ‫به ‌بێ دڵنیاییلێکردنی ل ‌ه ئه‌گه‌رو گومان‬ ‫ب ‌ه دووری ئه‌و ده‌سته‌واژانه‌ی له‌و جۆر ‌ه‬ ‫ب��وون��ی هه‌بێت‪ ،‬ه��ه‌روه‌ه��ا پێویست ‌ه ل ‌ه‬ ‫سه‌ره‌تاو ‌ه شیاوه‌کییان‪ ،‬یان ناشیاوه‌کییان‬ ‫ل�� ‌ه ره‌خ��ن��ه‌ک��ردن��ی ژی��ری بێگه‌ردا پشت‬ ‫ڕاست بکاته‌وه‌‪ ،‬به‌و پێی ‌ه ده‌بێت پابه‌ندی‬ ‫دانپێدانان بێت‪ ،‬ک ‌ه بنه‌ماکانی کتێبی ره‌خن ‌ه‬ ‫راستن‪ ،‬یان هیچ بایه‌خێکیان نییه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی من پێشه‌کی ده‌بینم ئه‌و ئه‌گه‌رچی‬ ‫له‌و بنه‌مایانه‌ی پشتیان پێ ده‌به‌ستێت‬ ‫دڵنیای ‌ه به‌اڵم له‌به‌رده‌م تاقیکردنه‌وه‌یه‌کی‬ ‫گرنگدایه‌‌و رێگای نادات ل ‌ه هه‌موو کایه‌ی‬ ‫مێتافیزیکدا تاک ‌ه بنه‌مایه‌ک بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬

‫‪235‬‬

‫من رازیم باشترین ده‌رفه‌تی پێ بدرێت‬ ‫بتوانێت‪ ،‬ک ‌ه ده‌کرێت له‌و رکابه‌رییکردنه‌دا‬ ‫چاوه‌ڕوانی بکات‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌وه‌ی ‌ه من ل ‌ه‬ ‫ئه‌رکی سه‌لماندنه‌که‌ ده‌یبوورم‪.‬‬ ‫ئ����ه‌و ب���ه‌ت��ای��ب��ه‌ت��ی ل����ه‌و پ��ێ��ش��ه‌ک��ی��ی��ه‌دا‬ ‫(پڕۆلێگۆمینا)و ل ‌ه کتێبی ره‌خنه‌که‌مدا‬ ‫الپ��ه‌ڕه‌‪ 374 :‬ــ ‪ 403‬هه‌شت ده‌سته‌واژ ‌ه‬ ‫ده‌بینێت ل ‌ه نێویاندا دوو له‌گه‌ڵ دوو ب ‌ه‬ ‫پ��ێ��چ��ه‌وان��ه‌ی ی��ه‌ک��ت��ری��ی��ه‌وه‌ن‪ ،‬ب��گ��ر ‌ه هه‌ر‬ ‫یه‌کێکیان سه‌ر ب ‌ه میتافیزیک ‌ه ده‌بێت ب ‌ه‬ ‫ناچاریی په‌سه‌ندیان بکات‪ ،‬یان ره‌تیان‬ ‫بکاته‌وه‌‪( ،‬هه‌ر یه‌کێک له‌و ده‌سته‌واژان ‌ه‬ ‫فه‌یله‌سووفێک ل�� ‌ه ک��ات‌و سه‌رده‌مێکدا‬ ‫پ��ه‌س��ه‌ن��دی ک����ردووه‌)‪ ،‬ئێستا ڕه‌خنه‌گر‬ ‫ئ��ازاد ‌ه ل ‌ه نێویاندا کامیان هه‌ڵبژێرێت‌و‬ ‫به ‌بێ ساغکردنه‌وه‌ی په‌سه‌ندی بکات‬ ‫ئیتر من ل��ه‌و ئه‌رک ‌ه ده‌ب���وورم (چونک ‌ه‬ ‫به‌فیڕۆدانی کاتی خۆی‌و کاتی من هیچ‬ ‫سودێکی نییه‌) دوای ئه‌م ‌ه ده‌بێت هێرش‬ ‫ب��ه‌رێ��ت�� ‌ه س��ه‌ر سه‌لماندنی پێچه‌وانه‌ی‬ ‫ده‌س��ت��ه‌واژ ‌هک��ه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل ‌ه رزگارکردنی‬ ‫راس��ت��ی��ی‌و دروس��ت��ی��ی ئ���ه‌و سه‌لمێن ‌ه‬ ‫س��ه‌رک��ه‌وت��م ئ��ه‌وا م��ن به‌م ‌ه ده‌ت��وان��م ب ‌ه‬ ‫روونی ب ‌ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ده‌سته‌واژه‌یه‌ی‬ ‫ئه‌و باوه‌ڕی پێیه‌تی ب ‌ه پێی ئه‌و بنه‌مایانه‌ی‬ ‫هه‌موو میتافیزیکێکی دۆگماتی دانیان‬ ‫پێدا ده‌نێت‪ ،‬ساغی بکه‌مه‌وه‌‪ .‬ب��ه‌و پێی ‌ه‬ ‫یه‌کالیی ک��رای��ه‌وه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ل�� ‌ه مێتافیزیکدا‬ ‫که‌می‌و کورتییه‌کی بۆ ماوه‌ی تێدایه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناکرێت روون بکرێته‌وه‌‪ ،‬به‌الی که‌مه‌و ‌ه‬

‫به‌بێ گه‌ڕانه‌و ‌ه بۆ جێگای له‌دایکبوونی‬ ‫ئ���ه‌و ن��ات��ه‌واوی��ی��ه‌‪ ،‬ک�� ‌ه ژی����ری ب��ی��گ��ه‌رد‬ ‫النابرێت‌و بۆی ‌ه ده‌بێت ئه‌و ره‌خنه‌یه‌ی‬ ‫من وه‌ربگیرێت‪ ،‬یان ل ‌ه جێگاکه‌یدا یه‌کێکی‬ ‫چاکتر دابنرێت‌و توێژینه‌و ‌ه له‌باره‌یه‌و ‌ه‬ ‫بکرێت‪ ،‬ئ��ه‌و ‌ه تاک ‌ه شته‌‪ ،‬ک ‌ه من پێی ل ‌ه‬ ‫س��ه‌ر داده‌گ����رم‪ .‬ب�� ‌ه پێچه‌وانه‌و ‌ه ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌متوانی ئه‌و سه‌لمێنه‌ی ‌ه رزگ��ار بکه‌م‪،‬‬ ‫ئه‌وا ده‌سته‌واژه‌ی لێکدراوی پێشییانه‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫پشت ب ‌ه بنه‌ما دۆگماتییه‌کان ده‌به‌ستێت‬ ‫هه‌ر ده‌سته‌واژه‌یه‌کی راست ده‌بێت‪ ،‬ئه‌و‬ ‫کات ‌ه ره‌خنه‌گر له‌و دۆخه‌دا سه‌رده‌که‌وێ‌و‬ ‫ئه‌و تومه‌ته‌ی من ده‌یده‌م ‌ه پاڵ مێتافیزیک‬ ‫ل ‌ه بنه‌ڕه‌ته‌و ‌ه پووچه‌ڵ ده‌بێته‌وه‌و پابه‌ندی‪،‬‬ ‫دانپێدانان ده‌بم ب ‌ه دروستی‌و راستی ئه‌و‬ ‫ب��ڕی��اره‌ی دژ ‌ه ره‌خنه‌ک ‌ه دراو ‌ه (ئه‌گه‌ر‬ ‫چی ئه‌م ‌ه روون����ادات‌و ئه‌مه‌ش شتێکی‬ ‫ئه‌وپه‌ڕی دووره‌)‪ .‬ل ‌ه پێناوی ئ��ه‌وه‌دا وا‬ ‫بۆم ده‌رده‌که‌وێت ئه‌وپه‌ڕی پێویسته‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ناحه‌زه‌که‌م ده‌ستبه‌رداری نکوڵیکردنه‌ک ‌ه‬ ‫ببێت‪ ،‬چونک ‌ه من ب��ۆم روون نابێته‌و ‌ه‬ ‫چۆن ده‌کرێت ده‌ستبه‌رداری ئه‌و هه‌موو‬ ‫بابه‌ت ‌ه ببم‪ ،‬ک ‌ه چه‌ند دوژمن‌و ناحه‌زێکی‬ ‫نه‌ناسراو بۆم ب ‌ه چاک ‌ه داده‌نێن‪ ،‬یان باری‬ ‫سه‌رشانمی پێ ق��ورس ده‌ک���ه‌ن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌شدا ئ��ه‌وان ب ‌ه توانا نین‪ ،‬له‌جیاتی‬ ‫ئ��ه‌وه‌ی ئه‌رکی من ته‌نیا بریتی بێت ل ‌ه‬ ‫یه‌کالیی کردنه‌وه‌ی تاک ‌ه کێشه‌یه‌ک‪.‬‬ ‫پێشنیازێک بۆ توێژینه‌وه‌ی ره‌خنه‌که‌‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌کرێت بڕیاره‌که‌ به‌ دوایدا بێت‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪236‬‬

‫م��ن سوپاسی ب��ێ ده‌نگیی خوێنه‌رانی‬ ‫به‌ڕێز ده‌که‌م بۆ ئه‌و هه‌ڵوێسته‌ی به‌رامبه‌ر‬ ‫ب��ه‌و کتێبه‌م نواندیان‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ش به‌ڵگه‌ی‬ ‫راستی دواخستنی بڕیاردانه‌که‌یه‌و ئینجا‬ ‫به‌ڵگه‌ی دروستی ئه‌و قسه‌یه‌یه‌‪ ،‬ک ‌ه ئه‌و‬ ‫ک��ارو کۆششه‌ی ده‌ستبه‌رداری هه‌موو‬ ‫رێگا به‌کارهاتووه‌کان ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫رێگایه‌کی نوێ بگرێت ‌ه به‌ر‪ ،‬ک ‌ه ده‌ست‌و‬ ‫برد بۆیان ده‌رناکه‌وێت‪ .‬ده‌کرێت هه‌موو‬ ‫ئه‌وانه‌ی تێدا بێت‪ ،‬ک ‌ه بۆ بوژاندنه‌وه‌ی‬ ‫ژیان‌و به ‌پیت‌و پێزی ئه‌و لق ‌ه گرنگ ‌ه ل ‌ه‬ ‫لقه‌کانی زانینی مرۆڤایه‌تی‪ ،‬ک ‌ه ده‌یبینین‬ ‫ئه‌مرۆ ده‌م��رێ��ت‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌کیش ‌ه نیشانی‬ ‫ده‌دات ئه‌و خوینه‌ران ‌ه چۆن بایه‌خ به‌و‬ ‫بابه‌ت ‌ه پ��اراو ‌ه ده‌ده‌ن بۆ ئه‌وه‌ی به‌هۆی‬ ‫ئ��ه‌و بڕیار ‌ه خێرایه‌و ‌ه وش��ک نه‌بێته‌وه‌‪،‬‬ ‫نموونه‌یه‌ک ‌ه له‌و بڕیاره‌‪ ،‬ک ‌ه له‌به‌ر ئه‌و‬ ‫ه��ۆک��اران�� ‌ه دره‌ن���گ دراوه‌‌و ل��ه ‌گۆڤاری‬ ‫زانستی گ��وت��اردا ب�ڵاوک��راوه‌ت��ه‌وه‌‪ ،‬هه‌‌ر‬ ‫خوێنه‌رێک ده‌کرێت بۆ خۆی پته‌ویی ئه‌و‬ ‫بڕیاره‌ی بۆ ڕوون ببێته‌و ‌ه (به‌بێ ئه‌وه‌ی‬ ‫ستایش ‌ه گۆمان هه‌ڵگره‌که‌ی من به ‌هه‌ند‬ ‫دابنێت‌و کاری تێ بکات) له‌و باسکردن ‌ه‬ ‫روون‌و پاکه‌ی من له‌باره‌ی ئه‌و ده‌قه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندیی ب�� ‌ه بنه‌ما سه‌ره‌کی ‌ه ده‌س��ت‬ ‫پێکه‌کانی کتێبه‌که‌م پێشکه‌شم کردووه‌‪.‬‬ ‫ئێستا من پێشنیاز ده‌ک��ه‌م‪ ،‬له‌به‌رئه‌وه‌ی‬ ‫خ���ان���وی���ه‌ک���ی گ��������ه‌وره‌و زه‌ب��������ه‌الح ب�� ‌ه‬ ‫سه‌رنجدانێک ناکرێت بایه‌خه‌که‌ی سه‌ر‬ ‫ل��ه‌ب��ه‌ر پ��ارچ�� ‌ه پ��ارچ�� ‌ه هه‌ڵبسه‌نگێنرێت‬

‫پڕۆلێگۆمینا (پێشه‌کی)ی له‌به‌رده‌ستدا‬ ‫وه‌ک پوخته‌‌و نه‌خشه‌یه‌کی گشتی‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ده‌کرێت ل ‌ه ده‌رفه‌تی هه‌ڵکه‌وتدا له‌گه‌ڵ ئه‌و‬ ‫ک��اره‌دا ب��ه‌راورد بکرێت‪ ،‬سه‌رنج بدرێت‬ ‫ئ��ه‌گ��ه‌ر ئ��ه‌و داواک��اری��ی��ه‌ی ‪Ansinnen‬‬ ‫م��ن ل�� ‌ه گرنگیدا ل�� ‌ه ئه‌ندێش ‌ه ب���ه‌والو ‌ه‬ ‫نه‌بێت‌و هانده‌دات بایه‌خێکی ئه‌ندێشه‌یی‬ ‫ب�� ‌ه ب��ه‌ره��ه‌م�� ‌ه ت��ای��ب��ه‌ت��ی��ه‌ک��ه‌م��ان ب��درێ��ت‬ ‫ئ��ه‌وا ده‌ب��ێ��ت ب��ه‌داواک��اری��ی��ه‌ک��ی ن���اڕه‌واو‬ ‫شایسته‌ی ره‌تکردنه‌و ‌ه ده‌بێت‪ .‬فه‌لسه‌ف ‌ه‬ ‫تیۆری (رامان) خه‌ریک ‌ه ئه‌مرۆ به‌ته‌واوی‬ ‫ده‌ک��وژێ��ت��ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ژیریی مرۆڤ‬ ‫هه‌میش ‌ه مه‌یلی بۆی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ هود ‌ه‬ ‫ل ‌ه کۆششی ئ��ه‌وه‌دا بایه‌خ پێ دانه‌که‌ی‬ ‫ده‌ربخات ئه‌مه‌ش له‌به‌ر هۆیه‌ک ک ‌ه تا ئێستا‬ ‫هه‌ر ته‌فره‌ی ده‌دات‌و هه‌ڵی ده‌خه‌ڵه‌تێنێت‪.‬‬ ‫له‌م سه‌رده‌مه‌دا‪ ،‬ک ‌ه سه‌رده‌می بیروهزر ‌ه‬ ‫ناکرێت وا م��ه‌زه‌ن��د ‌ه بکرێت‪ ،‬که‌سانی‬ ‫شایسته‌‪ ،‬ک ‌ه ژماره‌یان زۆر ‌ه سوود له‌و‬ ‫ده‌رف��ه‌ت�� ‌ه باشان ‌ه وه‌رن��ه‌گ��رن‪ ،‬ک ‌ه بۆیان‬ ‫ده‌ڕه‌خسێت به‌شداریی ل ‌ه جێبه‌جێکردنی‬ ‫سوودو قازانجی گشتیدا بکه‌ن‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت ‌ه‬ ‫مایه‌ی پێشکه‌وتنی به‌رده‌وامی ژیر به‌ره‌و‬ ‫رووناکی‪ ،‬به‌و مه‌رجه‌ی ئومید بکرێت به‌و‬ ‫رێگای ‌ه ئامانجه‌که‌ به‌ده‌ست بێت‪.‬‬ ‫م��ات��م��ات��ی��ک‪ ،‬زان��س��ت��ی س��روش��ت‪ ،‬ی��اس��ا‪،‬‬ ‫ه��ون��ه‌ر‪ ،‬ئ��اک��ار خ���ۆی‪ ..‬ه��ت��د‪ ،‬ده‌روون���ی‬ ‫م��رۆڤ به ‌ت��ه‌واوی تێرناکه‌ن‪ ،‬هه‌میش ‌ه‬ ‫جێگای بۆ ژیریی بێگه‌ردو تیۆرییان ‌ه تێدا‬ ‫ده‌مێنێته‌وه‌‌و ئه‌و بۆشاییه‌ی ل ‌ه ده‌روندا‬

‫‪237‬‬

‫ده‌مێنێته‌و ‌ه هانمان ده‌دات بگه‌ڕێین ب ‌ه‬ ‫دوای شتێکدا خ��ۆم��ان��ی پ��ێ��و ‌ه خه‌ریک‬ ‫بکه‌ین‪ ،‬ی��ان ب�� ‌ه دوای که‌سێکدا‪ ،‬ک�� ‌ه ل ‌ه‬ ‫گه‌ڵیدا باسی ئه‌فسانه‌‌و شتی هیچ‌و پوچ‌و‬ ‫خ��ه‌ون‌و ئه‌ندێش ‌ه بکه‌ین‪ ،‬ئ��ه‌وه‌ی راست‬ ‫بێت ئه‌و ‌ه ته‌نیا هه‌ر رووکه‌شه‌‪ ،‬چونک ‌ه‬ ‫ئێم ‌ه به‌دوای شتێکدا ده‌گه‌ڕێین خۆمانی‬ ‫پێو ‌ه خه‌ریک بکه‌ین بۆ ئ��ەوەی هاواری‬ ‫ژی��ر‪ ،‬ک��ە ن��ارەح��ەت��ی ک��ردووی��ن بێدەنگ‬ ‫بکەین‪ ،‬ئەو ژەکە‪ ،‬کە بە پێی مەبەست‌و‬ ‫خواستە کە بەدوای شتێکدا خۆی ڕازی‬ ‫بکات‪ ،‬بە بێ ئ��ەوەی خزمەتکردنی بۆ‬ ‫چوونی‌تر‪ ،‬یان هی مەیل‌و ئارەزوەکانمان‬ ‫پاڵی پێوە بنێت‪ ،‬هەر بۆیە سەرنجدانێک‪،‬‬ ‫کە خۆی تەنیا بە ق��ەوارەی ژی��رەوە لە‬ ‫خۆیدا خەریک دەکات‪ ،‬لەوەدا‪ ،‬کە هەموو‬ ‫زانیاری‌و ئامانجەکانی دیکە دەبێت تێیدا‬ ‫بە تێکڕایی یەکبگرن‪ ،‬هەر وەک من شتم‬ ‫بە دەستەوەیە ئەو مەزەندەیە بکەم‪ ،‬ئەو‬ ‫کەسانە ب��ۆالی خ��ۆی رادەکێشێت‪ ،‬کە‬ ‫دەیانەوێت بەکارهێنانی بۆچوونەکانیان‬ ‫فره‌وانتر بکەن‪ ،‬ئەو هێزی کێشکردن‌و‬ ‫وروژاندنە لە هی هەموو زانستێکی‪ ،‬کە‬ ‫نەمانەوێت بە ئەوی بگۆڕینەوە بەهێزترە‪.‬‬ ‫من ئەو پڕۆلێگۆمینایە پێشنیاز دەکەم بە‬ ‫نەخشەو سەرەگوریسێکی توێژینەوە لە‬ ‫جیاتی کتێبەکە دابنرێت‪ ،‬چونکە ئەگەر‬ ‫من ئەمڕۆ بە ت��ەواوەت��ی لە ن��اوەرۆک‌و‬ ‫پۆلێن کردن‌و میتۆد‌و رادەی بایەخدانم‬ ‫بە هە‌ر تیۆرییەکی رازی بم‌و ببێتە مایەی‬

‫ئەوەی‪ ،‬کە پێش پێشنیازکردنی بیکێشم‌و‬ ‫تاقی بکەمەوە (چەندین س��اڵ خەریکی‬ ‫توێژینەوەکە بووم بۆ ئەوەی نەک هەر‬ ‫لە تێکڕای کارەکە بەڵکو لە سەرچاوەی‬ ‫هەموو دەستەواژەیەک رازی بم)‪ ،‬بەاڵم‬ ‫من بە پێجەوانەوە لە باسکردنی بیرو‬ ‫راکانم لە هەندێک بەشە تایبەتییەکانی‬ ‫رێبازی ڕەگەزەکان رازی نیم‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫دیدەکشنی (هەڵهێنجان) چەمکەکانی‬ ‫مێشک‪ ،‬یان لە ب��ارەی هەڵەکانی ژیریی‬ ‫بێگەردەوە‪ ،‬چونکە فراوانکردنی باسەکە‬ ‫رێ��گ��ری��ی ل��ە روون���ی���ی‌و رەوان��ی��ی��ەک��ەی‬ ‫ک�����ردووە‪ ،‬ب��ۆی��ە دەک���رێ���ت ب��اس��ک��ردن��ی‬ ‫پڕۆلێگۆمینا (پێشەکی)ی ئ��ەو بابەتانە‬ ‫ببێت بە بنەمای هەموو تاقیکرنەوەیەک‬ ‫لە جیاتی کتێبەکە خۆی‪.‬‬ ‫گەلی ئەڵمان بەوە ناسراون ل��ەوەدا‪ ،‬کە‬ ‫پشوو درێژیی‌و بەردەوامیی‌و زیرەکیی‬ ‫پێویستە لە هەموو میللەتانی دیکە بە‬ ‫ت��وان��ات��رن‌و پتر ب��ەره��ەم دێ��ن��ن‪ ،‬ئ��ەو بۆ‬ ‫چوونە ئەگەر راست بێت ئەوا دەرفەت‬ ‫دێتە ب���ەردەم ئێمە ب��ۆئ��ەوەی ئ��ەو کارە‬ ‫تەواو بکەین‪ ،‬کە هەندێک کەس گومانیان‬ ‫لە سەرەتا چاکەکەی دەکرد ئەگەر چی‬ ‫لە الی��ەن هزرمەندانەوە بایەخیشی پێ‬ ‫دراوە ئێمەش دەرفەتمان بۆ نەڕەخساوە‬ ‫ئەو قسەیە بۆ سوودو قازانجی خۆمان‬ ‫پشت راس��ت بکەینەوە‪ ،‬س���ەرەڕای ئەو‬ ‫زان��س��ت��ەی ئێمە ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ل��ە سەر‬ ‫دەکەین جۆرێکی ئەوپەڕی تایبەتییە بەو‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪238‬‬

‫ئەندازەیەی دەکرێت بەیەکەمین هەوڵ‬ ‫لەگەڵ دانیدا بگاتە کامڵی‌و تەواوەتی‌و‬ ‫جێگیربوون کە هیچ جۆرە ب��ەرەو پێش‬ ‫چ���وون‌و پتر ب��وون ڕێگا ن���ادات‪ ،‬بگرە‬ ‫بەربەستی ه��ەر گ��ۆڕان��ێ��ک دەب��ێ��ت‪ ،‬کە‬ ‫بکرێت بە هۆی داهێنانەوە لە دواڕۆژدا‬ ‫دووچ���اری ببێت (م��ن هیچ بە چاکیەتی‬ ‫ب��اس��ک��ردن��ەک��ە‪ ،‬ک��ە ج���ارو ب��ار ب��ە هۆی‬ ‫پتر ڕوون��ی ی��ان بە ه��ۆی ئ��ەوەی شتی‬ ‫سوودبەخش بۆ گەیشتنە مەبەست بخرێتە‬ ‫س��ەری‪ ...‬ن��ادەم) ئەمەش چاکەیەکە هیچ‬ ‫زانستێکی‌تر نییەتی‌و ناشکرێت هەیبێت‪،‬‬ ‫چونکە زانستێک بە تایبەتی دەرب��ارەی‬ ‫توێژینەوەی توانای زانین بێت لە ئارادا‬ ‫نییەو بە تەواوەتی توانایەکی گۆشە گیرو‬ ‫دابڕاوەو لە ئەوانی‌تر جیاو سەربەخۆیە‬ ‫تێکەڵی هیچ نابێت‪ ،‬لە ئەو سەردەمەدا‬ ‫لە ئەڵمانیا بە تەواوەتی نازانرێت مرۆڤ‬ ‫جگە لەو زانستە سود بەخشانەی ناویان‬ ‫هێنرا‪ ،‬خۆی بە چییەوە خەریک بکات‪،‬‬ ‫بۆ ئ��ەوەی بابەتەکە تەنیا گەمە نەبێت‬ ‫بەڵکو ک��ار ک���ردن‌و خ��ۆ خ��ەری��ک ک��ردن‬ ‫بێت یارمەتی گەشتنە ئامانجێکی هەمیشە‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫چ���ۆن ک��ۆش��ش��ی زان���ای���ان ل���ە پ��ێ��ن��اوی‬ ‫دۆزینەوەی ئامرازی گەیشتنە ئەو جۆرە‬ ‫ئامانجە ی��ەک بخرێت؟ ئ��ەو ئ��ەرک��ە بە‬ ‫کەسانی‌تر دەسپێرم‪ ،‬من هەرگیز ئەو‬ ‫الفە لێنادەم تیۆرییه‌کانی خۆم بەسەر‬ ‫کەسانی ت��ردا بسەپێنم یان ئەو هیوایە‬

‫بخەمە دڵ���ەوە‪ ،‬دەک��رێ��ت ئ��ەو تیۆرییانە‬ ‫گازندە بکرێن‌و هێرشیان ببرێتە سەر یان‬ ‫دووب��ارە دەکرێنەوەو بە سڵ پارێزەوە‬ ‫دیارو دەستنیشان دەکرێن‪ ،‬یان شتیان‬ ‫دەخرێتە سەرو لێک دەدرێنەوەو شرۆڤە‬ ‫دەکرێن‪ ،‬دەبێت ئەو ڕێبازە خۆی بگرێت‪،‬‬ ‫جگە لەو رەخنەی دەیگرم‪ ،‬کە دەکرێت‬ ‫بەو مەرجەی هۆکاری خۆی هەبێت بۆ‬ ‫نەوەکانی‌تر بچێت‪.‬‬ ‫ب���ۆ روون�����ک�����ردن�����ەوەی ئ������ەوەی ئ��ەو‬ ‫م��ێ��ت��اف��ی��زی��ک��ەی ل��ە دواڕۆژدا ب��ە پێی‬ ‫بنەماکانی رەخ��ن��ەو وەک ئەنجامێکی‬ ‫دەمانەوێت چییە‪ ،‬کاتی پێویستمان لە‬ ‫بەردەستدا نییە‪ ،‬ئه‌ونجا ئەگەر میتافیزیک‬ ‫بە راستی دەر بکەوێت بێ ساختەکاری‬ ‫بێت هەژارو الواز دەرناکەوێت‪ ،‬بەڵکو لە‬ ‫بۆچوونێکی دیکەوە دەوڵەمەندو سەنگین‬ ‫دەبێت‪ ،‬جگە لەمانە شتی باشی‌تر هەیە‪،‬‬ ‫کە بە هۆی ئەو چاکسازییەوە مێتافیزیک‬ ‫بە ئاشکرا هەیەتی‪ ،‬مێتافیزیکی باو بۆ‬ ‫گەڕان بە دوای بۆچوونە رەگەزییەکانی‬ ‫مێشکی بێگەرد سوودبەخشە‪ ،‬بۆ ئەوەی‬ ‫ب��ە ه���ۆی ت��اوت��وێ��ک��ردن��ەوە روون‌و بە‬ ‫هۆی شرۆڤەکردنەوە دیارو دەستنیشان‬ ‫بکرێت‪ ،‬ل��ێ��رەوە ب��ووە بە کلتوری ژیر‪،‬‬ ‫ک��ە دەک��رێ��ت لێیەوە هەندێک س��وودی‬ ‫پ��ێ ب��گ��ات‪ ،‬ئ���ەوە ه��ەم��وو ئ��ەو س��وودو‬ ‫قازانجەیە‪ ،‬کە دەکرێت لێوەی دەستگیر‬ ‫ببێت‪ ،‬ب��ەاڵم ئ��ەو میتافیزیکە چاکەکەی‬ ‫خۆی کاڵکردووه‌تەوە بەوەی الفی لێدانی‬

‫‪239‬‬

‫بڕیاری تاکەکەسی‌و سوفستایی‌و چاو فەلسەفەی رەخنەگریی سۆفییانه‌ی لە‬ ‫بەستەکێی تەفرەدەرو چوونە دەرەوە لە گۆشەی حەشارگەکەی دەردەپەڕێنرێت‪،‬‬ ‫بابەت بە کەم دانانی کێشەکان هان دەدات ئەو سۆفیەتییەی ناکرێت لە سەردەمی‬ ‫ئیتر ئاڵۆزترین کێشەو ئ��ەرک دەک��ات رۆشنگەری بە دیار بکەوێت ئەگەر خۆی‬ ‫بە جۆرە سکۆالستییەک‪ ،‬ئەو تەنکییەو ل��ە پشت مێتافیزیکی سکۆالتیدا قایم‬ ‫سەر چینەییە کە تەفرە دەدات لە زمانی ن��ەک��ات‌و ناتوانێت س��ەرەڕۆی��ی‌و وڕینە‬ ‫س����ادەی رۆژان�����ەوە ش��ت ب��خ��وازی��ن��ەوە بکات‪ ،‬جێگاو شایستەی بایەخ پێدانە‪ ،‬کە‬ ‫هەندێک جاری‌تر لە زمانی میللییەوە‪ ،‬مامۆستای مێتافیزیک دەتوانێت بڵێت‌و‬ ‫ئ��ەگ��ەر ئ��ەو رەوش���ە ل��ە الی ه��ەم��ووان قسەکەشی بەو پەڕی باشیەوە پەسەند‬ ‫بایەخدار بێت‪ ،‬لە راستیدا بێت بایەخە بە دەکرێت‪:‬‬ ‫هۆی رەخنەوە‪ ،‬بە پێچەوانەوە پێوەرێک ئ���ەوەی ل��ێ��رەدا پێشکەشی دەک����ات‪ ،‬لە‬ ‫بۆ بڕیارەکان دەستەبەر دەبێت‪ ،‬زانینی کۆتاییدا زانستەو بەو هۆیەوە گەوهەری‬ ‫روخسارەکی لە هی راستەقینەی دڵنیایی باو سوودی راستەقینەی لێدەکەوێتەوە‪.‬‬ ‫لێکراو جیابکاتەوە‪ ،‬کاتێک لە مێتافیزیکدا‬ ‫رەخنە دەگرین بە بێ قەیدو مەرج ئەوا سه‌رچاوه‌‌و په‌راوێز‪:‬‬ ‫ب��ی��رک��ردن��ەوەم��ان رێ���ک‌و پێک دەب��ێ��ت‌و ‪٢٧‬ــ نه‌خێر ب ‌ه هیچ جۆرێک نه‌ک به‌رز‪.‬‬ ‫کارێکی باش لە بەکاربردنی ژیر لە کایە بورج ‌ه ب��ه‌رزه‌ک��ان‌و پیاو ‌ه گه‌وره‌کانی‬ ‫جیاوازەکاندا دەک��ات‪ ،‬ئیتر رەخنەگرتن میتافیزیک‪ ،‬ک ‌ه له‌وان ده‌چن‪ ،‬ره‌شه‌بایه‌کی‬ ‫ب��ۆ ی��ەک��ەم ج���ار گ��ی��ان��ی راس��ت��ەق��ی��ن��ەی زۆر‌و توندو به‌هێز ب ‌ه ده‌رویاندا دێت‪ ،‬ب ‌ه‬ ‫فەلسەفەییمان پ��ێ دەبەخشیت‪ ،‬نابێت که‌ڵکی من نایه‌ت! جێگای من سه‌ر زه‌وی‬ ‫ئەو خزمەتە بە کەم بزانین‪ ،‬کە رەخنە ب ‌ه پیت‌و به‌ره‌که‌ته‌‌و وشه‌ی ترانسندێنتاڵ‬ ‫پێشکەشی یه‌زدانناسی دەک��ات‪ ،‬ئەو لە (به‌رز)‪ ،‬ک ‌ه من زۆر جار ل ‌ه الی خۆمه‌وه‬ ‫بڕیاری سەرنجدانی دۆگماتی رزگاری وات��او ده‌الله‌ته‌که‌یم روون��ک��رده‌وه‌‌و هیچ‬ ‫دەک���ات ئیتر ل��ە هێرشی ن��اح��ەزان بە جارێکیش ره‌خنه‌گر ‪ Rezensent‬لێی‬ ‫ت���ەواوەت���ی دەی��پ��ارێ��زێ��ت‪ ،‬میتافیزیکی ت��ێ��ن��ه‌گ��ه‌ی��ش��ت��وو ‌ه (ک��� ‌ه ه��ه‌م��وو شتێکی‬ ‫ئاسایی دڵی بە یارمەتیدان خۆش کردبوو‪ ،‬س��اده‌و ته‌نگ دی��ت��وه‌) ئ��ه‌و ‌ه ناگه‌یه‌نێت‪،‬‬ ‫بەاڵم نەیتوانیوە بەڵێنەکەی بهێنەتە دی‪ ،‬ک ‌ه ل ‌ه تاقیکردنه‌و ‌ه تێده‌په‌ڕێت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫سەرەڕای ئەوە یه‌زدانناسی‪ ،‬کە دەیەوێت ئه‌وه‌ی به ‌راستی (پێشییانه‌) ل ‌ه پێشیه‌و ‌ه‬ ‫پەنا بەرێتە بەر دۆگماتی تیۆریی‪ ،‬یارمەتی دێ���ت ب�� ‌ه ج���ۆرێ���ک‪ ،‬ک�� ‌ه ده‌ب��ێ��ت�� ‌ه م��ای��ه‌ی‬ ‫چ��ەک��دارب��وون��ی دوژم��ن��ان��ی خ��ۆی داوە‪ ،‬ئه‌وه‌ی ئه‌زموون شیاوه‌کی بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪240‬‬

‫ب��ه‌ک��ارب��ردن��ه‌ک��ه‌ی س��ون��ری ئ��ه‌زم��وون��ی‬ ‫تێپه‌ڕاند ئه‌وا ده‌ڵێم ئه‌م ‌ه به‌کارهێنانێکی‬ ‫ترانسندنته‌‪ ،‬ل�� ‌ه به‌کارهێنانی ن��اوه‌ک��ی‬ ‫‪ Immanent‬ج��ی��اوازه‌‪ ،‬وات�� ‌ه ل ‌ه سنوری‬ ‫ئه‌زموون‌و تاقیکردنه‌وه‌دایه‌‪ .‬له ‌کاره‌که‌دا‬ ‫ب��ه ‌پ��ێ��ی پێویست ئ���ه‌وه‌م���ان ک����ردووه‌‪،‬‬ ‫ک ‌ه رێگا ل ‌ه هه‌‌ر ب ‌ه هه‌ڵ ‌ه لێکدانه‌وه‌یه‌ک‬ ‫بگرین‪ ،‬ب��ه‌اڵم ره‌خنه‌گر س��وودی ل ‌ه ب ‌ه‬ ‫هه‌ڵ ‌ه لێکدانه‌وه‌و ب�� ‌ه هه‌ڵ ‌ه شرۆڤه‌کان‬ ‫وه‌رگرتووه‌‪.‬‬ ‫‪٢٨‬ــ ئایدیالیزم‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌تی هه‌‌ر کاتێک‬ ‫مه‌به‌ست‌و ئامانجێکی وشک ‌ه سۆفییانه‌ی‬ ‫پڕ ل ‌ه هه‌ست‌و سۆزی هه‌بووه‌و ناکرێت‬ ‫له‌و ‌ه به‌والوه‌ی هه‌بێت‪ .‬ئه‌وه‌ی من تاک ‌ه‬ ‫ئامانج‪ ،‬ک ‌ه هه‌یه‌تی ئه‌وه‌یه‌‪ :‬تێگه‌یشتنی‬ ‫ت��وان��او ش��ی��اوه‌ک��ی زان��ی��ن��ی پێشییانه‌ی‬ ‫بابه‌ته‌کان تاقیکردنه‌وه‌یه‌‪ .‬ئه‌و کێشه‌ی ‌ه تا‬ ‫ئێستا ب ‌ه بێ چاره‌سه‌رو یه‌کالییکردنه‌و ‌ه‬ ‫م����اوه‌ت����ه‌وه‌‪ .‬ت��ا‌ک��و ئ���ه‌م���رۆش ج��ارێ��ک‬ ‫نه‌وروژێنراوه‌‪ .‬به‌و ‌ه لێره‌دا ئایدیالیزمی‬ ‫وشک ‌ه سۆفییان ‌ه ده‌که‌وێت‪ ،‬ک ‌ه هه‌میش ‌ه‬ ‫(وه‌ک چۆن له ‌الی ئه‌فالتۆن ده‌بینرێت)‬ ‫له ‌زانینی پێشییانه‌مان ‪( apriori‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ئه‌ندازیاریش) سه‌رنجدانێکی‌تر جیا ل ‌ه هی‬ ‫هه‌سته‌کان به‌ده‌ست بهێنێت (ب ‌ه تایبه‌تی‬ ‫ژیره‌کی)‪ ،‬چونک ‌ه هیچ کاتێک ئه‌وه‌یان ب ‌ه‬ ‫بیردا نه‌هاتووه‌‪ ،‬ک ‌ه ده‌بێت سه‌رنجدانێکی‬ ‫پێشییانه‌ی هه‌سته‌کی هه‌بێت‪.‬‬ ‫‪٢٩‬ــ ره‌خنه‌گر زۆرج��ار به ‌گژ سێبه‌ری‬ ‫خ��ۆی��دا ده‌چ��ێ��ت��ه‌وه‌‪ .‬م��ن کاتێک راستیی‬

‫ئه‌زموون به‌رامبه‌ر به ‌خ��ه‌ون داده‌نێم‪،‬‬ ‫ئه‌و به هیچ جۆرێک بیر له‌و ‌ه ناکاته‌وه‌‪،‬‬ ‫ک��ه‌ ل��ێ��ره‌دا ت��ه‌ن��ی��ا ق��س��ه‌ ل���ه‌و گ��ازن��ده‌ی��ه‬ ‫‌ک��راوه‌‪ ،‬ک ‌ه ڤۆڵف ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی خه‌ون‪،‬‬ ‫ک ‌ه ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌دا ناسراوه‌‪ ،‬کردوویه‌تی‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش خۆی گازنده‌یه‌کی روخساره‌کیی‬ ‫(فۆرماڵی) ساده‌یه‌‪ .‬ئێم ‌ه لێره‌دا ته‌ماشای‬ ‫جیاوازیی نێوان نوستن‌و ب ‌ه ئاگابوون‬ ‫ناکه‌ین‪ ،‬چونک ‌ه ناکرێت ل ‌ه فه‌لسه‌فه‌ی‬ ‫(ترانسندێتالی‌)دا قس ‌ه له‌و جۆر ‌ه بابه‌ت ‌ه‬ ‫بکرێت‪ .‬ئ��ه‌وه‌ی ل ‌ه کۆتاییدا ده‌گوترێت‪:‬‬ ‫ئه‌و ده‌رب��اره‌ی هه‌ڵهێنجانی (دیده‌کشنی)‬ ‫چه‌مکه‌کان‌و خشتی بنه‌ماکانی مێشک‪،‬‬ ‫ک ‌ه من ک��ردووم��ن‪ ،‬ده‌ڵێت‪ :‬ئ��ه‌وان چه‌ند‬ ‫بنه‌مایه‌کی ئاسایی زان���راون‪ ،‬ب��ه‌اڵم ب ‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی ئایدیالیستی ل ‌ه ڵۆجیک‌و ل ‌ه‬ ‫ئۆنتۆڵۆجیدا ده‌ریده‌برێت‪.‬‬ ‫ده‌کرێت خوێنه‌ر له‌و باره‌یه‌و ‌ه پرۆلێگۆمینا‬ ‫بخوێنێته‌و ‌ه بۆ ئه‌وه‌ی قه‌ناعه‌ت بکات‪ ،‬ک ‌ه‬ ‫ئه‌و بڕیار ‌ه له‌الیه‌نی مێژوییه‌و ‌ه ئه‌وپه‌ڕی‬ ‫ناڕاسته‌و نه‌ده‌بوو بدرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئه‌م بابه‌ته‪:‬‬ ‫‪Immanuel kant: Prolegomena‬‬ ‫‪Zu Einer Jeden Kunftigen‬‬ ‫‪Metaphysik‬‬ ‫‪Die‬‬ ‫‪Als‬‬ ‫‪Wissenschaft Wird Aufreten‬‬ ‫‪.179-147 Konnen. S‬‬

241

‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيية‬ ‫‪242‬‬