kawana jimare 15

Page 1


‫خاوةنى ئيمتياز‬ ‫سةرنووسةر‬ ‫بةِرَيوةبةرى نووسين‬

‫ساالر عومةر نورى‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫دةستةى نووسةران‪ :‬د‪ .‬سةربةست نةبي‬ ‫م‪.‬عبدالرحمن كريم درويش‬ ‫فةقي عةبدوآل‬ ‫نةجمةدين َ‬ ‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسيي طشتيي‪ ،‬مانطانةية‬ ‫ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةم ‪2013‬‬

‫بةرثرسي نوسينطةى ئةوروثا‪ :‬نيهاد قازى‬ ‫‪0031627621171 - 009647508606740‬‬ ‫‪E-mail:alkadi13@hotmail.com‬‬

‫تيراذ‬

‫‪1000‬‬

‫نــرخ‬

‫‪2500‬‬

‫ضــاث‬

‫ضاثخانةى كارؤ‬

‫هونةرى‬

‫ئازةر عوسمان‬


‫طؤظارى كـةوانــة‬ ‫لة مالَثةرى "كــــةوانة كــورد"دا بخويَنةوة‪....‬‬

‫تةواوى ذمارةكانى طؤظارى كةوانة‬ ‫لة كتيَبخانةى ئةنديَشة دةستدةكةويَت‬ ‫نوى ‪ -‬نهؤمى ضوارةم‬ ‫سليَمانى ‪ -‬شةقامى مةولةوى ‪ -‬تةالرى سيروانى َ‬


‫نــــاوةرؤكــــــ‬ ‫سةروتار‪............................................................................................................................‬سةرنوسةر‬

‫‪6‬‬

‫عيراق لة ل َيوارى ل َيكترازاندا‪ ............................................................................‬ئاوات محةمةد ئةمين‬

‫‪9‬‬

‫ئايا ع َيراق بريكارى ئ َيرانة؟! ‪ ................................................‬لةعةرةبييةوة ‪ :‬تةها ئةحمةد ِر َ‬ ‫ةسول ‪16‬‬ ‫ِرووبة ِرووبونةوةي ئ َيران و ئةمريكا لة ع َيراق ‪ ...................‬وةرط َي ِران لة فارسييةوة ‪ :‬وةحيد كةماَلي ‪22‬‬ ‫دةروازةيةك بؤ ناساندني ضاكسازي رامياري‪......................................‬م‪ .‬عبدالرحمن كريم درويش ‪30‬‬ ‫ثرؤذةي ريفؤرم و طؤ ِران لة كوردستان طرفت و ئاستةنط ‪.........................‬موعتةسةم نةجمةدين ‪46‬‬ ‫َ‬ ‫ديدار‬ ‫لةطةل م‪ .‬سةروةر محةمةد ‪..........................................................................‬ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان ‪53‬‬

‫َ‬ ‫ديدار‬ ‫لةطةل د‪.‬محةمةد عةلي ئةحمةد‪ ................................................................‬ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان ‪61‬‬

‫َ‬ ‫ديدار‬ ‫لةطةل د‪ .‬حسام الدين علي مجيد‪ ..................................................................‬ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان ‪65‬‬ ‫فةرمانرةوايي و طةل و ضاكسازيي سياسي ‪ ..................................‬د‪ .‬حةسةن حس َين حةفتا ضةشمةيى ‪71‬‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي ضييه؟ ‪ ...................................................................................‬د‪ .‬سةردار عةزيز ‪77‬‬

‫َ‬ ‫دةتوانى ملمالن َيى خؤى‬ ‫(‪ )PKK‬بةزؤر ر َيطاى تر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل توركيا بكات ‪ ....................‬ئا ‪ :‬ئةنوةر حس َين ‪89‬‬ ‫ديموكراسي و مافي مرؤظ لةئايني ئيسالمدا ‪ ................................................‬دكتؤر حوس َين خةل َيقي ‪93‬‬ ‫ئيخوانةكان لةطةمةى دةستوورى ميسردا ‪....................................................................‬رةنج جةعفةر ‪112‬‬

‫ِ‬ ‫ئيسرائيل و ئيسالمييةكان ‪ .............................................‬و‪ .‬لة توركييةوة‪ :‬عبدوَللاَ بابةكر حةمةئاغا ‪122‬‬


‫عةبدولرةحمان‬ ‫هةَلوةشاندنةوةي م َيتافيزيك‪ .........................................................‬فوئاد‬ ‫ِ‬

‫‪132‬‬

‫ضةمكي ئازادي ن َيطةتيظ ‪ ...................................................‬وةرط َي ِراني‪ :‬ئةكبةر حةسةن‬

‫‪132‬‬

‫فةقي عةبدولل‬ ‫ئازادي س َيكس لة ن َيوان ر َيذةيي و رةهادا ‪ ............................‬نةجمةدين َ‬

‫‪166‬‬

‫ئينسكلؤثيدياى ناوداران‬

‫‪173‬‬

‫طرامشى ‪ -‬ماكس ظيبةر ‪ ...‬وةرط َي ِران لة عةرةبييةوة ‪ :‬سة َالح رةنجدةر‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪6‬‬

‫دةسال بة سةر روخاني رذ َيمي بةعسدا ت َيدةثةر َيت‪ ،‬ضوار َ‬ ‫َ‬ ‫ثر لة شةر و فةوزا‪،‬‬ ‫سال ِ‬ ‫شةش َ‬ ‫سال قةيران و ك َيشةي سياسي فرة رةهةند لة ن َيوان كؤي ث َيكهاتةكاني ع َيراق ‪.‬‬ ‫بة روخاني رذ َيمي ث َيشوي ع َيراق كؤي ك َيشة و قةيرانة كثكراوةكاني سةردةماني ث َيشوو‬ ‫نوي كةوتن‪ .‬ت َيكضووني بارودؤخي ع َيراق لة دواي ‪2003‬‬ ‫سةر ئاوي سياسةت و واقعي َ‬ ‫ةوة ئةو فةزايةي خوَلقاند كة وآلتاني دةوروبةري ع َيراق بة تايبةتي توركيا و ئ َيران‬ ‫و سعودية زؤر بة خ َيرايي دةست بخةنة ناوخؤي ع َيراقةوة‪ ،‬ئةم وآلتة بكةنة طؤ ِرةثاني‬ ‫يةكالكردنةوةي ك َيشة و ناكؤكيية م َيذووي و عةقائيدي و سياسييةكانيان‪ .‬فراواني و‬ ‫ئةمرؤ وايكردوة بة ثراكتيكي ع َيراق بب َيتة طؤ ِرةثاني شة ِر و‬ ‫زؤري ئةم دةست َيوةردانة ِ‬ ‫كدابراوةي‬ ‫سي ثارضةي بة تةواوي بة ل َي ِ‬ ‫سي بةشي جياواز يا َ‬ ‫كؤي ث َيكهاتةكةي وةك َ‬ ‫دةركةو َيت‪ ،‬لةم ضوارض َيوةيةدا هاوشاني ئةوةي هةند َيك اليةني ناوخؤي بة ئاراستةي‬ ‫دابةشكردني ع َيراق كار دةكةن‪ ،‬هاوكات بة هؤي سياسةتةكاني مالكي و دةستت َيوةرداني‬ ‫دةرةكي لة كاروباري ناوخؤي ئةم وآلتة و ت َيكداني ثةيوةنديةكاني ن َيوان ث َيكهاتة‬ ‫جياوازةكاني ع َيراق بة ثراكتيكي بةرةو ثارضةثارضةبوون و دابةشبوون دةبر َيت‪.‬‬ ‫ث َيش هاتنةوةي تاَلةباني لة ضةند مانطي رابردودا ئةم ك َيشةية طةيشتبووة بار َيكي‬ ‫بتواني‬ ‫ترسناك‪ ،‬بةآلم ئةوةي بارودؤخةكةي راطرتبوو ئةو هيواية بوو كة تاَلةباني‬ ‫َ‬ ‫كؤنترؤَلي بارودؤخةكة بكات و فةزايةك لة متمانة و ه َيوركردنةوة بدات بة كؤي‬ ‫ثر نةخؤشكةوتني تاَلةباني بوو كة نةك هةر‬ ‫اليةنةكان‪ ،‬ئةوةي ضاوة ِروان نةدةكرا لة ِ‬ ‫كؤي اليةنة ناكؤكةكاني توشي نائوم َيدي طةيشتن بة ضارةسةر كرد‪ ،‬بطرة بارودؤخي‬ ‫ناو يةك َيتيي و كوردستانيشي بة تةواوةتي شَلةقاند‪ ،‬بؤية لة دواي ئةم بارودؤخةوة‬ ‫بةردةوام ع َيراق روةو ناج َيطيري و شةر و فةوزا هةنطاو دةن َيت‪ ،‬ل َيرةدا ثرسيار َيك‬ ‫دةخوَلق َيت ئايا كةس َيك يان اليةن َيك د َيتة ث َيشةوة كة بؤي بلو َيت رؤَلةكةي تاَلةباني‬ ‫بط َي ِر َيت ض لة لة ئاستي يةك َيتي و كوردستان ب َيت يان عيراق‪ ،‬يا خود ئايندةي ئةم وآلتة‬ ‫دةدر َيتة دةست قةدةر؟‪.‬‬ ‫لةم بارودؤخةدا و بةوةي كؤي ه َيز و اليةنة سياسييةكاني ع َيراق لة طةوهةردا‬ ‫دابةشدةبن بة سةر دوو بةرةي جياوازدا‪ ،‬كة لة سةر ئاستي ن َيودةوَلةتي دةبنة‬ ‫فاكتةر َيكي سياسي هاوسةنطي ه َيز لة هاوك َيشةيةكي ن َيودةوَلةتي ئاَلؤز و فرة رةهةنددا‪،‬‬ ‫بؤية مةحاَلة بة ه َيزي ناوخؤي بتوانر َيت هيض يةك لةم ه َيزانة ضةند َيك ك َيشة و طرفتي‬ ‫وخي يان الواز بكر َيت‪.‬‬ ‫ناوخؤي هةب َيت ِ‬ ‫بر َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪7‬‬

‫ئةمرؤ لة سةر هةمان نةخشة و ئاوازي روداو و طؤ ِرانكارييةكاني خؤرهةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫ناوةراست‪ ،‬بةشي عةرةبي ع َيراقيش دابةش دةب َيت بة سةر دوو بةرةي جياواز و دذ‬ ‫بة يةك‪ ،‬بةرةي سونةطةرايي توركي – سعودي و بةرةيي شيعةطةرايي ئ َيراني‪ .‬لةم‬ ‫بارةدا ئةوةي دؤخي ع َيراق زؤر ئاَلؤزتر دةكات‪ ،‬يةك َيكيان ئةوةية لة روي جوطرافييةوة‬ ‫سي وآلتة‪ ،‬لة رووي م َيذوييةوة بةوةي رةط و‬ ‫ع َيراق دةكةو َيتة ضةقي ن َيوان ئةم َ‬ ‫ريشاَلي شةر و ناكؤكي هةردوو رةوتي شيعي و سوني لةم وآلتة دروستبووة و طةشة‬ ‫و ثةروةردةكراوة‪ ،‬لة رووي ديموطرافيةوة بةوةي هةردوو ث َيكهاتةي سوني و شيعي‬ ‫ضري بوونيان هةية‪ ،‬تين و سةنطي ئةم شةرة دةكةو َيتة ئةم وآلتةوة‪ .‬لة‬ ‫ل َيرةدا بة ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةي شةر و ناكؤكي ن َيوان شيعة وسونة لة كؤي ثرؤسةي‬ ‫رووي م َيذوييةوة‬ ‫ئيسالميدا رةط و ريشاَل َيكي دوور و ئةستوري هةية‪ ،‬بةآلم هيض كات نةطةيشتوةتة‬ ‫ئةمرؤ لة ع َيراقدا روو دةدات‪ ،‬هيض كات نة طةيشتوةتة‬ ‫ئةو ئاست و قؤناغةي كة ِ‬ ‫ثي بكةن‪،‬‬ ‫ئةو ئاستةي مزطةوت و ثيرؤزيةكاني يةكتر بتةق َيننةوةو سوكايةتيان َ‬ ‫نةطةيشتوةتة ئةو ئاستةي لةسةر ث َيناسة و ناو يةكتر بكوذن‪.‬‬ ‫هةرسي ث َيكهاتةي ع َيراق بة‬ ‫لة نيوةي دوةمي ساَلي ‪2012‬ةوة ناكؤكييةكاني ن َيوان‬ ‫َ‬ ‫دامةزراندني ه َيزي ديجلة و ناردني سوثا بؤ سنورةكاني كوردستان و دةستث َيكردني‬ ‫خؤث َيشاندان و نارةزاي لة شارة سونة نشينةكان لة دذي مالكي و بانطةشةكردن بؤ‬ ‫هاتني بة هاري ع َيراقي ناكؤكيةكاني طةياندوةتة ئاقاري شة ِر َيكي ناوخؤي ترسناك‪.‬‬ ‫بة واتة ئةم شة ِرةي ئةمرؤ لة ع َيراقدا دةطوزةر َيت بة تةنيا شة ِري ع َيراقيةكان نية‪،‬‬ ‫بطرة رةهةند و مةوداي ئةم شة ِرة سنورةكاني ع َيراق بة هةر ضوار دةوردا دةبر َيت‪.‬‬ ‫ئاستي زؤر لةوة ترسناكتر‬ ‫ثةيوةندي ن َيوان(كورد‪ ،‬شيعة‪ ،‬سونة) ئةمرؤ طةيشتوةتة‬ ‫َ‬ ‫و ئاَلؤزترة كة دةبينر َيت‪ ،‬ناكؤكيةكان زؤر لةوة قوَلترة كة هةستي ث َيدةكر َيت‪.‬‬ ‫ كورد و شيعة‪ :‬لة ساَلي ‪2012‬ةوة بة ش َيوةيةكي تةدريجي ك َيشة و ناكؤكييةكاني‬‫ن َيوان كورد و شيعة لة زيادبوون و فراوانبوونداية‪ ،‬بة دامةزراندني ه َيزي ديجلة‬ ‫لة اليةن مالكيةوةو رةوانةكردني بؤ سنورةكاني كوردستان و بةكاره َيناني زماني‬ ‫هةرةشة‪ ،‬ثةيوةندي كورد و شيعة كة لة دامةزراندني دةوَلةتي نو َيي ع َيراقةوة لة‬ ‫ساَلي ‪2003‬ةوة ش َيوة ر َيكةوتن و هاوسةنطيةكي بة خؤوة بينيبوو توشي قةيران َيكي‬ ‫ئاَلؤرز بوةوة‪ .‬هةرضةندة بؤ رووبةرووبونةوةي مالكي كورد دوو بؤضوني جياوازي‬ ‫هةية‪ ،‬اليةن َيك ث َييواية بةرذةوةندي كورد و شيعة لة ستراتيجدا يةكدةطرنةوة‪ ،‬بؤية‬ ‫ث َيويستة ك َيشة و ناكؤكيةكان بة طفتوطؤ و دانووستان ضارةسةر بكر َين‪ ،‬هاوكات‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪8‬‬

‫اليةن َيكي كورديش باوةري بة بةكاره َيناني ه َيزة( ه َيزي نةرم وزبر)‪ ،‬لة بةرامبةريشدا‬ ‫شيعةكان بة هةمان ش َيوة بوون بة دووبةرةوة بةرةيةك ث َييواية كورد دؤست َيكي د َيرين و‬ ‫ستراتيجي شيعةية و ناب َيت شة ِري بكةين‪ ،‬بةرةيةك كة بةردةوام هةوَلي طة ِرانةوةي مؤد َيلي‬ ‫تاكرةوي دةدات‪ ،‬لةم ضوارض َيوةيةدا ث َيدةض َيت مةرجةعيةتي شيعة عاقآلنةتر لة‬ ‫حوكمراني ِ‬ ‫نايةنةوي هةَلةي رابردوو دووبارة بكةنةوة‪.‬‬ ‫سياسيةكانيان بير بكةنةوة‪ ،‬بؤية‬ ‫َ‬ ‫ سونةو شيعة‪ :‬م َيذو و قةبارة و ثانتاي ناكؤكييةكاني ن َيوان شيعة و سونة زؤر لةوة‬‫طةورةترة كة لة ع َيراق و هاوكات بة ضةند د َي ِر َيك ث َيناسة بكر َيت‪ ،‬بةآلم ئةم ناكؤكية لة‬ ‫ع َيراق لة دواي روخاني بةعسةوة سنورةكاني شةر يةكتر كوشتني بة ش َيوةيةكي بةربآلو‬ ‫ئةمرؤ ئةم دوو ث َيكهاتةية لة يةكتر كوشتن و دذايةتيكردني يةكتر‬ ‫بري‪ ،‬لةو كاتةوة تا ِ‬ ‫ِ‬ ‫كةمتةرخةميان نةكردوة‪ ،‬بةآلم ئةو روداو و خؤثيشاندانانةي ئةم ضةند هةفتةيةي دوايي‬ ‫ناكؤكي و شةري ن َيوان ئةم دوو ث َيكهاتةيةي ع َيراق دةباتة بارودؤخ َيكي زؤر ترسناكتر لة‬ ‫رابردوو‪ ،‬ئةوةي ئةمرؤ سونةكان ناويان ناوة بةهاري ع َيراقي لة راستيدا بةهاري سونةطةرية‬ ‫لة ع َيراق و ثايزي شيعة دةب َيت‪ ،‬بؤية ئةم قؤناغة لة هةناويدا هةَلطري ضارةنوس َيكي زؤر‬ ‫ترسناكة بؤ ع َيراقيةكان‪ ،‬دور نية ئايندةي ئةم وآلتة بطةيةن َيتة ئةو ئاقارةي ئةوةي لة ذ َير‬ ‫بسوتي و ئةم وآلتة بب َيتة خؤَلةميش‪.‬‬ ‫دةستي سةدام رزطاريبووة ئةوةش‬ ‫َ‬ ‫ كورد و سونة‪ :‬لة راستيدا ثةيوةندي كورد و سونة ئةطةر ضي بة ش َيوةي شيعة و‬‫سونة نةطةيشتوةتة ئاست يةكتر كوشتن‪ ،‬بةآلم هاوكات لةو كاتةوة تا ئةمرؤ بة ش َيوةيةكي‬ ‫ناج َيطير ماوةتةوة‪ ،‬هيض ش َيوة ر َيكةوتن َيكي نوسراو يان زارةكي لة ن َيوانياندا رانةطةيةندراوة‪،‬‬ ‫طاريطةري رابردوو لة سةر بيري ئةم دوو ث َيكهاتةية كة بؤ ماوةيةكي زؤر كورد لة اليةن‬ ‫دةسةآلتي سونةطةري ع َيراقةوة تووشي جينؤسايد و ئةشكةنجةداني دراوة‪ ،‬بطرة بة بةرنامة‬ ‫كاريان بؤ سرينةوةي شوناسي نةتةوةي كورد كردوة‪ ،‬ئةو واقعةي خوَلقاندوة كة ئةمرؤ بة‬ ‫هيض ش َيوةيةك نةتوانر َيت متمانة لة ن َيوان ئةم دوو ث َيكهاتةية دروستكر َيتةوة‪.‬‬ ‫خوآلسةي مةبةست لة َ‬ ‫طةل ئةوةي لةم بارودؤخةدا ئايندةي دةسةآلتي شيعةطةري و خودي‬ ‫مالكيش لة مةترسيداية و ئةطةر مالكي و ئ َيرانيةكان كة ثشتيواني سةرةكي دةسةآلتي‬ ‫شيعةطةريي ع َيراقن(ضونكة لة واقعدا ثايزي شيعة بةواتةي ثايزي ئ َيرانيش د َيت)‪ ،‬بة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم بارودؤخةدا هةَلسوكةوت نةكةن‪ ،‬ئةوة ب َيطومان زياني ئةم‬ ‫حيكمةت و عةقآلني‬ ‫بةرةية زؤر لةواني تر زياتر دةب َيت‪.‬‬ ‫سةرنوسةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪9‬‬

‫عيراق لة ليَوارى ليَكترازاندا‬ ‫ئاوات محةمةد ئةمين‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪10‬‬

‫ه َيزة ئةمنييةكانى س��ةر بة س��ةرؤك‬ ‫وةزيران لة ‪ 2012/12/20‬هةَليانكوتاية‬ ‫سةر نووسينطة و ماَلى وةزيرى دارايي رافع‬ ‫عيساوى و دةيان ثاسةوانيان دةستطيركرد و‬ ‫ثاشان ذمارةيةكيان بة تؤمةتى ت َيوةطالن لة‬ ‫ك��ردةوةى تيرؤريستى راث َيضى دادطاكران‪.‬‬ ‫ئةو رووداوة كاردانةوة و كاريطةرى خ َيرا و‬ ‫مةترسيدارى بةدواي خؤيدا ه َينا كة ئاسان‬ ‫نيية ث َيشبينى ئاكام و دةرةنجامةكانى بكر َيت‪.‬‬ ‫تةقينةوةى خؤثيشاندانى جةماوةرى لة‬ ‫ثار َيزطاكانى ئةنبار و سةآلحةدين و نةينةوا‪،‬‬ ‫كة زؤرينةى رةهاى عةرةبى سوننة ث َيكد َينن‪،‬‬ ‫تةنيا لة ضوارض َيوةى نا ِرةزايةتى بةرامبةر‬ ‫بة كردةوةى ه َيزة ئةمنييةكان و سووكايةتى‬ ‫كردن بة رافع عيساوى نةمايةوة بةَلكو‬ ‫بازنةى ناكؤكيية سياسييةكانى فراوانتركرد‬ ‫و ئاراستةى رووداوةكانيشى بةرةو ئاقار َيكى‬ ‫ناديار ب��رد‪ .‬لة دواى رووخ��ان��ى رذ َيمى‬ ‫بةعسةوة لة ‪ 2003‬دا بؤ يةكةم جارة‬ ‫سةرجةم ناوضة سوننة نشينةكان باس لة‬ ‫راثةرينى جةماوةرى و داواى رووخانى‬ ‫حكومةتةكةى ماليكى بكةن بةتؤمةتى‬ ‫تايةفى بوون‪ .‬سةركردة سياسى و ئاينييةكانى‬ ‫سوننة لة سةرووى هةمووشيانةوة شيخ حارث‬ ‫الضاري و طارق الهاشمي هةوَلدةدةن ئاراستة و‬ ‫ئامانجةكانى رووداوةكان دياريبكةن و جَلةوى‬ ‫رابةرايةتى كردنى خةَلكةكة بطرنةدةست‪.‬‬ ‫ج َيى وةبيره َينانةوةية كة هةَلو َيستى موقتةدا‬ ‫سةدر لة ئاست ئةو رووداوانة ج َيي ثرسيارة‪،‬‬ ‫كاتى ثاَلثشتى خؤى بؤ داواكارييةكانى‬ ‫َ‬ ‫دةربرى و داواشى لة ماليكى‬ ‫خؤثيشاندةران‬ ‫ِ‬ ‫كرد ضاكسازى لة سياسةتةكانى خؤيدا بكات‬

‫دةنا بةهارى عيراقى بة ِر َيوةية‪ .‬بةهةمان‬ ‫ش َيوة سةرؤكايةتى هةر َيمى كوردستان لة‬ ‫بةياننامةيةكى فةرميدا ثشتطيرى خؤى بؤ‬ ‫خؤثيشاندةران نيشاندا‪ .‬لة ‪ 2013/1/4‬ئةياد‬ ‫عةالوى ث َيشنيازى هةَلوةشاندنةوةى ثةرلةمان‬ ‫و حكومةتةمةى ماليكى ك��رد‪ .‬لة هةمان‬ ‫رؤذدا عيزةت دوورى ج َيطرى سةدام حوس َينى‬ ‫لةناوضوو‪ ،‬لة تةلةفزيؤنةوة ثةيامى حزبى‬ ‫بةعسى طةياندة خؤثيشاندةران و هؤشداريدا‬ ‫لة ج َيبةج َيكردنى ثيالن َيكى ئ َيرانى لةاليةن‬ ‫ماليكييةوة بؤ دابةشكردنى عيراق‪.‬‬ ‫ئةم بارودؤخة هةستيارةى عيراق ل َيكدانةوة‬ ‫و قسةى زؤر هةَلدةطر َيت بة لةبةرضاوطرتنى‬ ‫ئ��ةو راستييةش كة كاريطةرى فاكتةرة‬ ‫دةرةكييةكان هةند َيك جار لة ناوخؤييةكان‬ ‫بةه َيزترن‪ ،‬بؤية هةموو طريمانةكان بة ِرووى‬ ‫ئايندةى ئةم وآلتةدا كراوةن‪ .‬هةروةك ضؤن‬ ‫سةرؤك وةزيران باسى لة ضوار ئةطةر كرد‬ ‫لةوبارةيةوة كة بريتى بوون لة‪ :‬شة ِرى ناوخؤ‬ ‫‪ ،‬دابةشبوونى عيراق‪ ،‬ضارةسةرى دةستوورى‪،‬‬ ‫هةَلبذاردنى ث َيشوةخت‪ .‬ث َيدةض َيت ئةوةى‬ ‫ضوارةميان بةالى ه َيزة سياسيية ركابةرةكانةوة‬ ‫زياتر مايةى طفتوطؤ ب َيـت‪ .‬ل َيرةدا بةر‬ ‫ل��ةوةى باس لة ئةطةرةكانى ثةيوةست بة‬ ‫دةرةنجامةكانى رووداو و ئاَلوطؤ ِرة خ َيراكان‬ ‫بكةين‪ ،‬ث َيويست دةكات خو َيندنةوةيةكى خ َيرا‬ ‫بؤ ئةو رووداو و طؤ ِرانكارييانة بكةين كة لة‬ ‫ماوةى ضةند مانطى رابردوودا هاتنةث َيش و‬ ‫ثرؤسةى سياسي و رةوشى ئةمنى و ئاشتى‬ ‫كؤمةآليةتييان خستووةتة ذ َير هة ِرةشةوة‪.‬‬ ‫لة ئةيلولى ‪ 2012‬دا ثةيوةندى ن َيوان‬ ‫حكومةتى ناوةندى و هةر َيمى كوردستان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪11‬‬

‫بةهؤى ث َيكه َينانى فةرماندةيي ثرؤسةكانى‬ ‫ديجلةوة رووى لة تةنطذةيةكى سياسى و‬ ‫ئةمرؤش سةرة ِراى ئاَلوطؤ ِرى‬ ‫ئةمنى كرد كة تا ِ‬ ‫شاندى دانوستان لةن َيوان هةردووالدا ه َيشتا‬ ‫تاكرةوى‬ ‫رةوشةكة كؤتايي ث َينةهاتووة‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫سةرؤك وةزيرانى عيراق و بةكاره َينانى‬ ‫بةبى طة ِرانةوة بؤ ثةرلةمان و‬ ‫دةسةآلتةكانى َ‬ ‫تةنانةت بؤ هاوثةيمانةكانى خؤيشى هؤكارى‬ ‫سةرةكى ئةو ك َيشةية بوو كة لةطةأل هةر َيمدا‬ ‫دابراوةكان‬ ‫كؤنترؤَلكردنى ناوضة‬ ‫لةسةر‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫هاتةث َيش‪ .‬ئةو تةنطذةية تا رادةى ث َيكدادانى‬ ‫سةربازى مةترسى ب��ةدووي خؤيدا ه َينا‪.‬‬ ‫ئةمةريكا و نةتةوة يةكطرتووةكان و وآلتى‬ ‫دةربرى‬ ‫دراوسى نيطةرانى خؤيان لة رةوشةكة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و هةوَلةكانيان بة ش َيوةى جياجيا خستةطة ِر‬ ‫بؤ ه َيوركردنةوةى بارودؤخةكة و سةرةنجام‬ ‫حكومةتى ناوةندى رةزامةندي نيشاندا لةسةر‬ ‫ر َيطةضارةى ديثلؤماسى و طفتوطؤ‪ .‬بارطرذى‬ ‫ن َيوان هةر َيم و بةغدا بناغةى لةرزؤكى‬ ‫ثةيوةندى و متمانةى لةن َيوان هةردووالدا‬ ‫زياتر خستةذ َير ثرسيارةوة و تةنانةت لةناو‬ ‫شةقام و ن َيوةندى سياسي كورديدا باس لة‬ ‫ب َيئاكامى ئايندةى كورد دةكرا لة عيراقدا‬ ‫و ثرسى سةربةخؤيى كوردستان بة طةرمى‬ ‫قسةى ل َيوةدةكرا‪ .‬ئةطةرضى هةوَلةكانى‬ ‫كورد و سوننة بؤ ل َيسةندنةوةى متمانة لة‬ ‫نورى ماليكى لة ضةند مانطى ث َيشووتردا‬ ‫سةرنةكةوت بةآلم هؤكار و كاريطةرى ك َيشة‬ ‫و قةيرانةكان وةك خؤيان مانةوة و ث َيطةى‬ ‫سياسى و دةستووريى ماليكيش ب��ةردةوام‬ ‫لةذ َير هة ِرةشةدا بوو‪.‬‬ ‫ثةيوةندى عةرةبى سوننة بة حكومةتى‬

‫ناوةندييةوة لة ‪ 2003‬وة بةردةوام ناسةقامطير‬ ‫بووة‪ ،‬تةنانةت هةند َيك جار طةيشتووةتة‬ ‫ئاستى توندوتيذى و رووبة ِرووبوونةوةى‬ ‫ضةكدارى وةك ئةوةى لة ساآلنى ‪ 2006‬و‬ ‫‪2007‬دا بةدواى تةقاندنةوةى مةزارطةى‬ ‫ئيمامةكان لة سامة ِرا رووياندا‪ .‬لة دواى‬ ‫هةَلبذاردنة ثةرلةمانييةكةى مارسى ‪2010‬‬ ‫وة ناكؤكييةكانى ن َيوان ليستى عيراقيية‬ ‫و دةوَلةتى ياسا لةسةر مافي ث َيكه َينانى‬ ‫حكومةت توندتر بوو تا لة ئةيلولى هةمان‬ ‫سى ليستى (هاوثةيمانى كوردستانى‬ ‫ساَلدا هةر َ‬ ‫و هاوثةيمانى نيشتمانى و ئةلعيراقيية)‬ ‫ر َيككةوتن لةسةر ث َيكه َينانى حكومةت و‬ ‫دابةشكردنى دةسةآلتةكان و بةرنامةيكى‬ ‫نؤزدة خاَلى بؤ ضاكسازى و بة ِر َيوةبردنى‬ ‫دةوَلةت‪ .‬لةماوةى دوو ساَلى رابردوودا ماليكى‬ ‫جطة لة ثيادةكردنى رةهاى دةسةآلتةكانى‬ ‫هيض ثابةندبوون َيكى نيشان نةداوة بة بةَل َين‬ ‫و ر َيككةوتننامةكانةوة بةَلكو بةردةوام كارى‬ ‫لةسةر قةيرانسازى كردووة و خؤى دزيوةتةوة‬ ‫لة ثابةندبوون بة دةستوور و ياساوة‪.‬‬ ‫سةرهةَلدانى ك َيشةى طارق هاشمي لةطةأل‬ ‫دادطادا بةتؤمةتى ثشتطيرى لة تيرؤر و ثاشان‬ ‫هةآلتنى بؤ دةرةوةى وآلت‪ ،‬ئةطةرضى ث َيطةى‬ ‫عةرةبى سوننةى لة دةزط��اى سةرؤكايةتى‬ ‫كؤماردا نةه َيشت‪ ،‬بةآلم نةيتوانى ث َيطة و‬ ‫رؤَلى هاشمى لة ن َيوةندى سوننةدا لةسةر‬ ‫ئاستى ناوضةيي و دةوَلةتيدا الواز بكات‬ ‫بةتايبةتى كة هةريةك لة توركيا و وآلتانى‬ ‫كةنداو بةئاشكرا وةك سةركردةيةكى سياسى‬ ‫ئةمرؤ زؤرينةى رةهاى‬ ‫ث َيشوازي ل َيدةكةن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫خؤثيشاندةرانى سوننة بةضاوى سةركردةى‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪12‬‬

‫سياسى و ميللييةوة دة ِرواننة هةريةك لة طارق‬ ‫هاشمى و حارث الضاري و رافع العيساوي بؤية‬ ‫دةتوانين بَل َيين كة شةقامى سوننى زياتر لة‬ ‫هةر كات َيك هاودةنط و يةكطرتووة لةكات َيكا‬ ‫هةذموون و ث َيطةى ماليكى سةرؤك وةزيران‬ ‫رؤذبةرؤذ لة بةرتةسكبوونةوةداية و تةنانةت‬ ‫لةناو هاوثةيمانى نيشتمانى و شةقامى‬ ‫شيعةشدا دةنطى نةيار و نا ِرازى بةرامبةر‬ ‫بة سياسةت و رةفتارةكانى لة هةَلكشانداية‬ ‫بةتايبةتى لةاليةن رةوتى سةدرةوة‪.‬‬ ‫بةكورتى دةتوانين نةيارةكانى ماليكى‬ ‫سى بةرةى جياوازدا دابةشبكيةن‬ ‫بةسةر َ‬ ‫كة هةريةكةيان خاوةنى بةرنامة و ئامانجى‬ ‫تايبةتن؛ لة كات َيكا كورد ث َيداطرى لةسةر‬ ‫ثابةندبوون بة دةستوور و ج َيبةج َيكردنى‬ ‫دةك��ات��ةوة و ك��ار بؤ ضةسثاندنى مافة‬ ‫فيدراَلييةكانى دةكات لة ضوارض َيوةى عيراق َيكى‬ ‫ديموكرات و ثةرلةمانيدا تا ئةو كاتةى‬ ‫دةستوور زامنى يةكثارضةيي خاكي عيراق‬ ‫ب َيت‪ ،‬بةآلم عةرةبى سوننة كار بة دوو ئاج َيندا‬ ‫دةكةن‪ ،‬يةك َيكيان ئاشكراية و ئةوى تريان‬ ‫نه َينيية‪ .‬ئاج َينداى ئاشكراى ئةوان بريتيية‬ ‫لة هاوبةشى كردن لة دةسةآلت و البردنى‬ ‫جياكاريي مةزهةبى بةرامبةر بة ناوضة‬ ‫سوننةنشينةكان بةآلم ئاج َينداى نه َينييان‬ ‫خؤي لةو ريزبةنديية ناوضةييةدا دةبين َيتةوة‬ ‫كة دةكةونة بةرةى توركيا و وآلتانى عةرةبى‬ ‫كةنداو بؤ دذايةتيكردنى بةرةى ئ َيران كة‬ ‫ئامانجى كؤتاييان بريتيية لة كؤتاييه َينان‬ ‫بة هةذموونى ئ َيران و دةسةآلتى زؤرينةى‬ ‫شيعة لة عيراقدا‪ .‬هةرضى رةوتى سةدر و‬ ‫طرووثة شيعة نةيارةكانى ترى ماليكيية‪،‬‬

‫ل��ةرووى ستراتيذةوة هيض جياوازييةكيان‬ ‫لةطةأل رةوتةكةى ماليكيدا نيية بةَلكو ناكؤكى‬ ‫ئةوان تةنيا لةسةر طرتنةدةستى دةسةآلتة كة‬ ‫لةبنة ِرةتدا شة ِرى بةرذةوةندي و هةذموونى‬ ‫مةرجةعييةتة جياجياكانى شيعةية لة‬ ‫ناوة ِراست و باشوورى عيراقدا‪ .‬لة هةموو‬ ‫حاَلةت َيكدا بةغداى ثايتةخت دةب َيتة ضةقي‬ ‫يةكالييكردنةوةى ملمالن َيكان و هةوَلةكان بؤ‬ ‫سةرلةنوآ دا ِرشتنةوةى ثرؤسةى سياسى و‬ ‫بنياتنانةوةى دةوَلةتى عيراقى نوآ‪.‬‬ ‫ئةَلبةت تةنطذةى سياسى لة عيراقدا ثةيوةندى‬ ‫راستةوخؤى هةية بة هةلومةرجى ئاَلؤزى‬ ‫ناوضةكةوة بةتايبةتى جةنطى ناوخؤى سوريا‬ ‫و ملمالن َيى ه َيزة هةر َيمى و ن َيودةوَلةتييةكان‬ ‫(ئةمةريكا و توركيا و وآلتانى عةرةبى‬ ‫كةنداو بةرامبةر بة رووسيا و ئ َيران) لةسةر‬ ‫ئايندةى ئةو وآلتة‪ .‬لةم ن َيوةندةدا ضةندين‬ ‫طةمةكةرى الوةكي لة ئ��ارادان كة بةسةر‬ ‫هةردوو بةرةكةدا دابةشبوون‪ .‬هةَلو َيستى‬ ‫حكومةتةكةى ماليكى لةبارةى قةيرانى‬ ‫سورياوة مايةى نيطةرانى و ثرسيارة لةالى‬ ‫ئةمةريكا و نةيارانى رذ َيمةكةى بةشار‬ ‫ئةسةد بةتايبةتى توركيا‪ ،‬بؤية لةضةندين‬ ‫بؤنةدا دةسةآلتى ئ َيستاى عيراق لةسةر‬ ‫بةرةى ئ َيران حيساب كراوة‪ .‬لةم بارةيةوة‬ ‫لةسةر ضةندين ئاستى بةرثرسى ن َيودةوَلةتى‬ ‫باسى لة ئةطةرى طةيشتنى نائارامى و‬ ‫توندوتيذييةكانى سوريا بؤ ناو عيراق كراوة‬ ‫و لةوبارةوة هؤشدارييان بةهةموو اليةنةكانى‬ ‫عيراق داوة‪ .‬ئيسرائيل بةسيفةت َيك كة لة‬ ‫ه َيَلى ث َيشةوةى رووبة ِرووبوونةوةى هةذموون‬ ‫و دةسةآلتى ئ َيرانة لة ناوضةكةدا‪ ،‬ئةطةرضى‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪13‬‬

‫لةسةر شانؤى رووداوةك���ان ئةكتةر َيكى‬ ‫ئاشكراو ديار نية بةآلم لة ثشتى ثةردةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫رؤَلى سةرةكى دةبين َيت بة هةماهةنطى‬ ‫توركياى ئةندامى هاوثةيمانيى ناتؤ و وآلتانى‬ ‫كةنداو بةتايبةتى قةتةر و سةعودية‪ .‬ث َيطةى‬ ‫ئةلكترؤنى المراقب لة رؤذى ‪2013/1/6‬دا‬ ‫لة ن َيوةندى هةواَلطرى ناسراوةوة هةواَل َيكى‬ ‫بآلوكردووةتةوة كة تيايدا باس لة دوا‬ ‫هةَلو َيستى س��ةرؤك وةزيرانى ئيسرائيل‬ ‫بنيامين نةتنياهو دةك��ات بةرامبةر بة‬ ‫رووداوةكانى ناوضةكة كة جةخت دةكاتةوة‬ ‫لةسةر ثةرةث َيدانى ثةيوةندى هةواَلطرى و‬ ‫سةربازى لةطةأل توركيا و وآلتانى كةنداو بؤ‬ ‫ئةنجامدانى ئاَلوطؤ ِرى بنة ِرةتى لة سيستمى‬ ‫سياسى لة سووريا و ناوضةكةدا‪ .‬هةر لةو‬ ‫بارةيةوة نةتنياهو بةرذةوةندى دوورمةوداى‬ ‫ئيسرائيل لة سةركةوتنى نزيك مةوداى ه َيزة‬ ‫ئيسالميية سوننة مةزهةبةكان دةبينين َيتةوة‬ ‫بة ج��ي��اوازى بيروبؤضوون و ش َيوازى‬ ‫كاركردنيانةوة‪ .‬ئةَلبةت سةنط و ث َيطةى كورد‬ ‫بةطشتى و هةر َيمى كوردستانى عيراق بة‬ ‫تايبةتى‪ ،‬لةدةرةوةى ئةو ستراتيذييةتة نيية‬ ‫كة نةتنياهو قسةى لةبارةوة دةكات‪.‬‬ ‫وةك لة سةرةتاوة ئاماذةمان بؤ كرد‪ ،‬بة ِراى‬ ‫زؤرب��ةى ضاود َيران و تةنانةت سةركردة‬ ‫سياسيية عيراقييةكانيش بةجياوازى‬ ‫بيروبؤضونيانةوة‪ ،‬قةيرانةكانى ئةم وآلتة‬ ‫هؤكار و رةطو ِريشةيان زؤر لةوة قووَلترة‬ ‫كة بة ر َيككةوتنى سياسي يان لة ِر َيطةى‬ ‫سندووقى دةنطدانةوة كؤتاييان ث َيبه َينر َيت‪،‬‬ ‫بةَلكو لةر َيطةى بنياتنانى دام���ةزراوة‬ ‫ديموكراسييةكان وكؤمةَلطةيةكى مةدةنييةوة‬

‫دةب َيت كة دةستةبةرى ئاشتى كؤمةآليةتى‬ ‫و زامنكردنى مافةكانى مرؤظ ب َيت‪ .‬ئةمةش‬ ‫ئةركى سةرةكى ئةو ه َيزة سياسييانةية كة‬ ‫ب��رواى تةواويان بةو ثرنسيثانة هةب َيت‬ ‫ِ‬ ‫تاكرةوييان‬ ‫و عةقلييةتى ثاوانخوازى و‬ ‫ِ‬ ‫ت َيثة ِراندب َيت‪ .‬ئةَلبةت ثة ِرينةوة لة قؤناغ َيكى‬ ‫م َيذووييةوة بؤ قؤناغ َيكى ترى جياواز‬ ‫ث��ر لة ئ��ةرك و‬ ‫ثرؤسةيةكى طشتطير و ِ‬ ‫تةحةداى طةورةية بةآلم بوونى ئيرادةى‬ ‫راستةقينة بؤ كاركردن و هةنطاونان بةرةو‬ ‫ئايندة مةرجى سةرةكيية بةو ئاراستةية‪.‬‬ ‫ئةمرؤ دواى دة ساأل لة رووخاندنى رذ َيمى‬ ‫ِ‬ ‫ديكتاتؤرى بةعس مةترسيدارترين دةرةنجام‬ ‫كة ث َييبطةين ئةوةية كة ثرؤسةى بنياتنانى‬ ‫سيستم َيكى سياسي ديموكراتى لةم وآلتةدا‬ ‫شكستى خواردب َيت و مةيلى طؤ ِران الى خةَلكى‬ ‫بةرةو ب َيئاكامى ضووب َيت‪.‬‬ ‫لة خو َيندنةوةمان بؤ رووداوةك����ان و‬ ‫دياريكردنى ئاراستةى طؤ ِرانطارييةكان‬ ‫دةطةينة ئةو دةرةنجامةى كة ئايندةى نزيكى‬ ‫عيراق لةبةردةم دوو ئةطةرداية كة بريتين‬ ‫لة هةَلوةشاندنةوةى حكومةت و ثةلةرمان‬ ‫و ئةنجامدانى هةَلبذاردنى ث َيشوةخت‬ ‫و ث َيكه َينانى حكومةت َيكى ن��وآ ياخود‬ ‫توندبوونةوةى ناكؤكييةكان و طةيشتنيان بة‬ ‫خاَلى تةقينةوة‪ .‬سةبارةت بة ئةطةرى يةكةم؛‬ ‫هةَلوةشاندنةوةى ثةرلةمان بةث َييى دةستوور‬ ‫وةك لة م��ادةى ‪64‬دا هاتووة بة دةنطى‬ ‫زؤرينةى رةهاى ئةندامةكانى (‪ 163‬ئةندام)‬ ‫سي يةكى ئةندامةكانى‬ ‫دةب َيت لةسةر داواى َ‬ ‫(‪ 109‬ئةندام) ياخود داواى سةرؤك وةزيران‬ ‫و بة رةزامةندى سةرؤك كؤمار‪ .‬ثاشان لةرؤذى‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪14‬‬

‫هةَلوةشاندنةوةى ثةرلةمانةوة‪ ،‬سةرؤك كؤمار‬ ‫بانطه َيشت بؤ ئةنجامدانى هةَلبذاردنى‬ ‫نوآ دةكات لةماوةى شةست رؤذدا‪ .‬هةرضى‬ ‫هةَلوةشاندنةوةى حكومةتة‪ ،‬وةك لةمادةى‬ ‫(‪/61‬ه��ةش��ت��ةم)دا ه��ات��ووة‪ ،‬بةش َيكة لة‬ ‫دةسةآلتةكانى ثةرلةمان و ميكانيزمةكانى‬ ‫روونكراونةتةوة‪ ،‬بةهةمان ش َيوة لةسةر داواى‬ ‫ث َينج يةكى ئةندامةكانى (‪ 65‬ئةندام) ياخود‬ ‫داوايةك لة سةرؤكى كؤمارةوة دةب َيت و بة‬ ‫دةنطى زؤرينةى رةها متمانة لة حكومةت‬ ‫وةردةطير َيتةوة ياخود بة دةس��ت لةكار‬ ‫ك َيشاوة دادةنر َيت‪ .‬ثاشان لة ماوةى ‪ 30‬رؤذدا‬ ‫ثةرلةمان بةث َييى ئةحكامةكانى مادةى ‪76‬‬ ‫حكومةت َيكى نوآ ثةسةنددةكات‪.‬‬ ‫لة ه��ةردوو باردا بةدةسته َينانى دةنطى‬ ‫ب��ةب��ى ساغكردنةوةى‬ ‫زؤري��ن��ةى رةه��ا‬ ‫َ‬ ‫هةَلو َيستى ليستة كوردستانييةكان كار َيكى‬ ‫ئاسان نيية‪ ،‬بةتايبةتى كة حكومةتى ئ َيستاى‬ ‫مالكيى تةنيا بة دةنطةكانى هاوثةيمانى‬ ‫نيشتمانى ناتوان َيت بةردةوام ب َيت و هةروةك‬ ‫ضؤن ئةو هاوثةيمانيية بةتةنيا ناتوان َيت‬ ‫ثةرلةمان هةَلبوةش َين َيتةوة‪ .‬بةهةمان ش َيوة‬ ‫مةرجى يةكدةنطى ليستةكانى عةرةبى سوننة‬ ‫ث َيويستة بؤ نواندنى فشارى راستةقينة‬ ‫لةسةر حكومةت و ثةرلةمان‪ .‬مةسةلةيةكى‬ ‫تر كة لة ن َيوان ليستى عيراقيية و دةوَلةتى‬ ‫قانوندا دةب َيتة مايةى ئاَلؤزى زياتر بريتيية‬ ‫لة جياوازى لة ث َيكه َينانةوةى حكومةتى دواى‬ ‫ماليكى‪ ،‬بةوث َييةى لة دةستووردا تةنيا باس‬ ‫لة حكومةتى كار راييكردن ك��راوة بةآلم‬ ‫ئةياد ع��ةالوى سةرؤكى ليستى عيراقيية‬ ‫باس لة حكومةتى نيشتمانى و بنكة فراوانى‬

‫ئينتقالى دةكات تا هةَلبذاردني نوآ‪ .‬ئةمةيان‬ ‫ئةطةرضى لة ِرووى دةستوورييةوة دةطونج َيت‬ ‫بةبى ر َيكةوتنى سياسى مومكن نيية‪.‬‬ ‫بةآلم َ‬ ‫لة ه��ةردوو حاَلةتى هةَلوةشاندنةوةى‬ ‫حكومةتدا و دواى ئةنجامدانى هةَلبذادنى‬ ‫ثةرلةمانى‪ ،‬بؤ ث َيكه َينانى حكومةتى نوآ‬ ‫دةب��ي بطة ِر َينةوة بؤ م��ادةى ‪ 76‬بةمةش‬ ‫َ‬ ‫جار َيكى تر ليستى زؤرينةى براوة زامنى‬ ‫طةيشتن بة دةسةآلت ناكات بةوث َييةى كة‬ ‫ث َيشتر دادط��اى فيدراَلى لة راظةكردنى‬ ‫دةستةواذةى «فراكسيؤنى ثةرلةمانى خاوةن‬ ‫زؤرترين ذمارة» ى بةو قةوارة ثةرلةمانيية‬ ‫ل َيكدابووةوة كة لة ليست َيك يان يةكطرتنى‬ ‫زياتر لة ليست َيك ث َيكد َيت‪ ،‬تةنانةت ئةطةر دواى‬ ‫سو َيندخواردنى ثةرلةمانيش ث َيكبه َينر َيت‪.‬‬ ‫بةمةش دةطة ِر َيينةوة هةمان ئةو بارودؤخةى‬ ‫دواى هةَلبذاردنة ثةرلةمانيةيكةى ئازارى‬ ‫‪ 2010‬لةن َيوان ليستى ب��راوةى عيراقيية‬ ‫و ليستى دةوَلةتى قانونى براوةى دووةمدا‬ ‫ئةمرؤى‬ ‫روويدا و ئةم هةلومةرج و قةيرانةى ِ‬ ‫ل َيكةوتةوة‪.‬‬ ‫ضةقبةستنى زي��ات��رى تةنطذةكان و‬ ‫بةبنةبةست طةيشتنى هةوَلةكان لةطةأل‬ ‫بةردةوامبوونى خؤثيشاندان و هةَلشكانى‬ ‫نا ِرةزايةتييةكان بةتايبةتى لة ناوضة‬ ‫سوننةنشينةكان و سووربوونى ماليكى‬ ‫لةسةر سياسةت و هةَلو َيستةكانى خؤى‪،‬‬ ‫ئةطةرى دووةم زياتر دةكات كة بريتيية لة‬ ‫تةقينةوةى ناكؤكييةكان و سةرهةَلدانةوةى‬ ‫توندوتيذى تايةفى و ناوضةيي بة ئاست َيكى‬ ‫فراوانتر و مةترسيدارتر ل��ةوةى ساآلنى‬ ‫‪ 2006‬و ‪ .2007‬لة حاَلةت َيكى وةهادا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪15‬‬

‫ماليكى بةش َيوةيةكى سةرةكى ثةنا دةباتةبةر‬ ‫ه َيز و جوآلندنى يةكة سةربازييةكان‪،‬‬ ‫بةتايبةتى فةرماندةيي ئؤثةراسيؤنةكان‪،‬‬ ‫لة بةرامبةريشدا بةرهةَلستكارى ضةكدارى‬ ‫لة ثار َيزطا نائارامةكاندا روودةدات‪ ،‬بةمةش‬ ‫زةمينةيةكى لةبار دة ِرةخس َيت بؤ ضاالكى‬ ‫طرووثة ضةكدارةكانى سةر بة قاعيدة و‬ ‫ئةوانى تر‪ .‬مةترسى بارودؤخ َيكى وةها‬ ‫دةرطا لةسةر ضةندين ئةطةرى نةخوازراو‬ ‫دةكاتةوة لةوانةش؛ كرانةوةى سنوورةكان‬ ‫و دةست َيوةردانى دةرةك��ى و كاركردن بؤ‬ ‫ث َيكه َينانى هةر َيم َيكى ئ��ازاد لة دةرةوةى‬ ‫دةسةآلتى حكومةتى ناوةند كة سةربةخؤيي‬ ‫ئ��ي��دارى و ئ��اب��وورى خؤ رابطةيةن َيت‪.‬‬ ‫دةرهاويشتةكانى بارودؤخ َيكى وةها مةترسى‬ ‫جيددى بؤسةر ئابوورى عيراق درووستدةكات‬ ‫بةهؤى داخستنى ر َيطةى بازرطانى دةرةكى و‬ ‫هة ِرةشةى راستةوخؤ لةسةر هةناردةكردنى‬ ‫نةوتى عيراق‪.‬‬ ‫ئةَلبةت ث َيكه َينانى هةر َيمى سةربةخؤى‬ ‫س��ون��ن��ة ئ��ام��ان��ج��ى س��ةرةك��ى نيية لة‬ ‫هةلومةرج َيكى وةهادا‪ ،‬بةَلكو طواستنةوةى‬ ‫نائارامى و توندوتيذييةكانة بؤ بةغداد‬ ‫و درووستكردنى هة ِرةشةى راستةوخؤية‬ ‫ل��ةس��ةر ئةمنى ثايتةخت ب��ة ئامانجى‬ ‫كؤتاييه َينان بة دةسةآلتى شيعة لة عيراقدا‬ ‫كة لة دوا و َيستطةدا لةطةأل ستراتيذى بةرةى‬ ‫دذة ئ َيراندا يةكدةطر َيتةوة‪ .‬ئاشكراية كة‬ ‫سةركةوتنى بةرةى دذة ئ َيران لة سووريادا لة‬ ‫دواى رووخانى رذ َيمةكةى بةشار ئةسةدةوة‬ ‫دةستث َيدةكات بةآلم ئايا هةمان سيناريؤى‬ ‫سووريا لة عيراقدا دووبارة دةب َيتةوة؟ رةنطة‬

‫وةآلمى ئةم ثرسيارة ئةوةندة قورس نةب َيت‬ ‫ئةطةر بزانين كة نةخشةى دابةشبوونى‬ ‫ديمؤطرافى ث َيكهاتةى نةتةوةيي و مةزهةبى‬ ‫لة عيراقدا بةش َيوةيةكة ئةو سيناريؤية دوور‬ ‫دةخاتةوة‪ ،‬تةنانةت ئةطةرى بةه َيز ئةوةية كة‬ ‫شة ِرى بةغداش لة قازانجى شيعة تةواوب َيت‪،‬‬ ‫بةمةش جطة لة دابةشبوونى عيراق بؤ ضةند‬ ‫دةوَلةت َيك ياخود ضةند هةر َيم َيكى نيمضة‬ ‫سةربةخؤ ئاسؤيةكى روونتر بؤ ئةم وآلتة‬ ‫نابينر َيت‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪16‬‬

‫ئايا عيَراق بريكارى ئيَرانة؟!‬ ‫راثؤرت ‪ :‬فور َين ثؤليسى‬ ‫لةعةرةبييةوة ‪ :‬تةها ئةحمةد ِر َ‬ ‫ةسول‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪17‬‬

‫لةم هةفتانةى دواييدا ميديا و راطةياندنة‬ ‫ئةمريكييةكان تيشكيان خستؤتة سةر‬ ‫ثةيوةندييةكانى ن َيوان ع َيراق و كؤمارى‬ ‫ئيسالمى ئ َيران‪ ،‬بةش َيوةيةكى دياريكراويش‬ ‫يارمةتييةكانى ع َيراق بؤ و َالت��ى ئ َيران‬ ‫تاوةكو سزا ئابووريية سةث َينراوةكانى‬ ‫نى و بتوان َيت كؤمةكى رذ َيمى‬ ‫سةرى ت َيثة ِر َي َ‬ ‫سورياش بكات‪ ،‬ئةمة ب��ةرةو ثرسيار َيكى‬ ‫نوى‬ ‫نائاسودة ملدةن َيت‪ ،‬بةوةى ئايا ع َيراقى َ‬ ‫هاوثةيمانى وياليةتة يةكطرتووةكانة وةك‬ ‫رايدةطةيةنى‪،‬‬ ‫ضؤن ئيدارةكةى سةرؤك ئؤباما‬ ‫َ‬ ‫ياخود دةوَلةت َيكى سيخو ِرى ئ َيرانة و زؤرينةى‬ ‫دراوس َيكانى د ِردؤنطن لةوبارةيةوة‪ ،‬لة ِراستيدا‬ ‫وةفاداريية سياسييةكانى ع َيراق ئاسان نيية‬ ‫ثشتطوى بخر َين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةمةبةستى ت َيطةيشتن لة سياسةتى‬ ‫دةرةك��ى ع َيراق طرنطة بزانين ذينطةى‬ ‫َ‬ ‫جموجؤل و‬ ‫ناوخؤيى و ئيقليمى ض��ؤن‬ ‫َ‬ ‫شةقل و ضوارض َيوة دةطر َيت‪.‬‬ ‫كردةوةكانى‬ ‫سى بةرةنجام و ل َيكةوتةى‬ ‫جةنطى ع َيراق َ‬ ‫نامةبةستى هةبوو لة خؤرهة َالتى ناوة ِراستدا‪،‬‬ ‫يةكةميان هاوسةنطى ه َيزة ئيقليمييةكانى‬ ‫لة ب��ةرذةوةن��دى ئ َيراندا ط��ؤ ِرى‪ ،‬ئةوةش‬ ‫بةهؤى روخاندنى رذ َيمى سةدامى دذ بة‬ ‫ئ َيران و تةفروتوناكردنى ه َيزى سةربازيى‬ ‫لة ع َيراقدا‪ .‬ئةمة بووة هؤى هةستانةوةى‬ ‫ئ َيران و فراوانكردنى دةسة َالتةكةى لة‬ ‫و َالتانى عةرةبى و دروستكردنى ملمالن َييةك‬

‫لةث َيناوى سةركردايةتيكردنى ئيقليمى‬ ‫لةن َيوان ئ َيران لةاليةكةوة و وياليةتة‬ ‫يةكطرتووةكان و و َالتى سعوديية لةاليةكى‬ ‫ئةمرؤكة لة‬ ‫ترةوة‪ .‬هةموو ئةم ك َيبةرك َييةش ِ‬ ‫شلؤقى و شثرزةييةكانى فارسى‪ -‬عةرةبيى‬ ‫و سوننةطةرا‪ -‬شيعةطةراكانى خؤرهة َالتى‬ ‫ناوة ِراستدا بةرجةستة دةبنةوة‪ .‬دووةم‪:‬‬ ‫جةنطى ع َيراق بووة هؤى سةرهةَلدان و‬ ‫هاتنةكايةى كؤمةَلةى جيهادى توند ِرةوى‬ ‫سوننة مةزهةب كة دذ بة ه َيزة ئةمريكييةكان‬ ‫و حكومةتى بةغدا كةوتنة ش��ة ِرةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫كؤمة َالنة ه َيشتاكة بةدواى دةرفةتى ديكةشدا‬ ‫دةطة ِر َين لة بةهارى عةرةبيدا تاوةكو بتوانن‬ ‫ه َيزى خؤيان لة ناوضةكةدا بةرفراوانتر‬ ‫بكةن‪ ،‬سةربارى ئةوةى كة قاعيدة لة ع َيراقدا‬ ‫وةلى ه َيشتاكة هة ِرةشة‬ ‫رووةو الوازى ضوو‪َ ،‬‬ ‫لة ث َيكةوة ذيان دةكات و بةرةو سةركةوتنى‬ ‫جيهادى دةبات لة سوريادا‪ ،‬لة بيست و هةشتى‬ ‫ئةيلولدا بؤ نمونة قاعيدة ه َيرشيان كردة سةر‬ ‫طرتوخانةى تكريت و دةيان دةستطيركراويان‬ ‫ئازاد كرد‪ ،‬ئةوة بةش َيك بوو لة ثرؤسةى (‬ ‫شكاندنى لةمثةرةكان )ى ئةو كؤمةَلةية كة‬ ‫لة مانطةكانى رابردوودا ضةندين ه َيرش و‬ ‫ثةالماريان لة سةرانسةرى ع َيراقدا ثيادة كرد‪.‬‬ ‫س َييةم‪ :‬ئةو جةنطة بووة هؤى دروستبوونى‬ ‫ملمالنى و كوشتارى تايفى لة ع َيراقدا‬ ‫ك َيشة و‬ ‫َ‬ ‫كة ت َييدا ميليشيا جؤربةجؤرةكان لة ك َيبةرك َيى‬ ‫ثركردنةوةى ئةو بؤشايية سياسييةدا بوون‬ ‫ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪18‬‬

‫كة روخاندنى رذ َيمى بةعس خستبوويةوة‪.‬‬ ‫ه َيشتاكة ع َيراق شة ِرى ناوخؤيى بةرثا‬ ‫دةك��ات‪ ،‬زؤرب��ةى بايةخدةران لة ثرؤسةى‬ ‫سياسيدا ب��ةش��داري��دةك��ةن و ه َيشتاكة‬ ‫ثار َيزطارى لة توانستى شة ِرانط َيزييان دةكةن‪،‬‬ ‫اوكى ناه َيَلن‬ ‫نةبوونى متمانة و ترس و دَلة ِر َ‬ ‫ر َيككةوتنةكانى تةوافوق و بةشداريكردنى‬ ‫بةجى بكر َيت‪ ،‬بةَلكو ه َيشتاكة‬ ‫دةسة َالت ج َي َ‬ ‫ديدطاى طة ِرانةوة بؤ ش��ة ِرى ناوخؤيى لة‬ ‫بؤسةداية‪ .‬فشؤَلبوونى دةوَلةتى ع َيراقى بووة‬ ‫هؤى زيان طةياندن بةو توانستانةى ببنة‬ ‫هؤكارى بونيادنانى سياسةت َيكى دةرةكى‬ ‫تؤكمة و سةقامطير‪ .‬سياسةتمةدارانى ع َيراق‬ ‫ئارةزوومةنديى ثاراستن و فراوانكردنى‬ ‫دةس��ة َالت و سةروةت و سامانيان بةسةردا‬ ‫زاَلبووة و بؤئةوةى ئةو كارةش بكةن زؤربةى‬ ‫كات ضاويان لة كؤمةك و ثشتيوانييةكانى‬ ‫دةرةوةية‪.‬‬ ‫نه َينى و ناديار نيية كة سياسةتمةدارةكانى‬ ‫دراوسى وةردةطرن‬ ‫برة ثارة لة و َالتانى‬ ‫ع َيراق ِ‬ ‫َ‬ ‫��راى بانك و طةنجينةكانى دةوَلةتيش‪،‬‬ ‫و َي ِ‬ ‫هةندى‬ ‫كتوثريش نيية كة الى‬ ‫شت َيكى سةير و‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫اليةن و قةوارة سياسييةكانةوة ئارةزووى ئةوة‬ ‫بكةن ئةو ياسايانة ت َيثة ِر َينن لة ثةرلةماندا‬ ‫كة لة وردةكاريى داهاتى حزبةكان بكؤَلنةوة‪،‬‬ ‫بة َالم سةربارى ئةوةى ع َيراقييةكان دةكةونة‬ ‫ذ َير هةذمونى دةوَلةتى ( المانحة )‪ ،‬ئةمة بةو‬ ‫ماناية نايةت كة ئةو و َالتانة بةسةرياندا َ‬ ‫زال‬ ‫دةبى‪ ،‬تةنها كؤمةك و ضاود َيرة بيانييةكان‬ ‫َ‬ ‫نين سياسةتى ع َيراقى دةش َيو َينن‪ ،‬بةَلكو‬ ‫كاريطةريى زيانبةخشى تايفيية كة جةنطى‬ ‫ع َيراق دروستى كرد و ئةم دياردةيةش‬

‫بةش َيوةى شةثؤل لة و َالتاندا د َيت و دةض َيت‪.‬‬ ‫زايةَلةى شؤ ِرشى ئ َيرانى لة ساَلى ‪ 1979‬دا‬ ‫بة هةموو ناوضةكةدا ب َ‬ ‫الوبؤوة و باس و‬ ‫خواسى خستة ن َيو و َالتانى ديكةوة و ترسيان‬ ‫ل َينيشت كة كاربكاتة سةر هاو َالتيانى خؤيان‬ ‫و بزوتنةوة ئيسالميية ناوخؤييةكانيان‪،‬‬ ‫ئةمرؤ تايفةطةريى الى سياسةتمةداران‬ ‫ِ‬ ‫وةك داردةس��ت�� َي��ك ج�� َي��ى م��ةس��ةل��ةى‬ ‫فةَلةستينى طرتؤتةوة تاوةكو كؤمةك و‬ ‫ثشتيوانييةكان طردبكةنةوة و ديدطاكان‬ ‫لةسةر سةرنةكةوتنيان بطو َيزنةوة‪ ،‬لةكات َيكدا‬ ‫ضةندين تو َيذى ع َيراقى دةوَلةمةنديش بوون‬ ‫بةهؤى بةرز بوونةوةى هةناردة نةوتييةكان‬ ‫و ميللةتيش ه َيشتاكة خةبات دةك��ات بؤ‬ ‫خزمةتطوزاريية بنة ِرةتييةكانى وةك كارةبا‪،‬‬ ‫هةروةها سياسةتى ناسنامةش هةوَلةكانى‬ ‫ع َيراق سست دةكات لة بونيادنانى سياسةت َيكى‬ ‫هةندى لة‬ ‫دةرةك��ى تؤكمةدا‪ ،‬بؤ نمونة‬ ‫َ‬ ‫سياسةتمةداران وةها و َينةكة دةخةنة بةرضاو‬ ‫كة ج َيطرةوة و ئةلتةرناتيظى بةشار ئةسةد‬ ‫سيستم َيكى سةلةفيية كة ثشتيوانى دةكات‬ ‫لة دامةزراندنى سوثايةكى ئازاد لة ع َيراقدا‬ ‫و شؤ ِرشط َي ِرةكانيش لة قةتةر و سعودييةوة‬ ‫بة ِر َيوةن لةث َيناوى روخاندنى حكومةتى‬ ‫ع َيراقيدا‪ .‬هةند َيك سياسةتمةدارانى كورديش‬ ‫ترسى ئ��ةوة دةذةن��ن كة ماليكى دةب َيتة‬ ‫فرؤكةى ئ َيف شانزةى ئةمريكى‬ ‫ديكتاتؤر و ِ‬ ‫بؤ ل َيدانى ميللةتى كورد بةكاردةه َين َيت‪،‬‬ ‫لةهةمان كاتيشدا سياسةتمةدارانى تر ث َييان‬ ‫واية ع َيراق دةب َيتة بريكارى ئ َيران و ثياوانى‬ ‫ئاينيى دةيبةن بة ِر َيوة‪ ،‬ئةم شلؤقى و شثرزةيية‬ ‫رووةو ناوةرؤك و بةهاى دةوَلةتى ع َيراقى‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪19‬‬

‫شى‪ ،‬هةند َيك لة ضاود َيران وةها‬ ‫ثةلدةك َي َ‬ ‫ع َيراق دةخنة ِروو كة دةوَلةت َيكى دروستكراوة‬ ‫سى كؤمةَلطةى كؤك و تةبا و دذ بةيةك‬ ‫و لة َ‬ ‫ث َيكهاتووة‪ ،‬ئةوانيش بريتين لة سوننة و‬ ‫شيعة و ك��ورد‪ ،‬ث َييان واية تةنها بةهؤى‬ ‫ديكتاتؤرييةوة طردبوونةتةوة و روخاندنى‬ ‫سةدام هؤى كوشتارة لةن َيوانياندا ئةوةش‬ ‫لةبةر رك و كينةى كؤنى ن َيوانيان‪ ،‬بة َالم‬ ‫ئةمة خو َيندنةوةيةكى نادروستة بؤ ع َيراق‪.‬‬ ‫سةربارى ئةوةى طةالنى ع َيراق هةمةضةشنن‪،‬‬ ‫ناوبةناو دوض��ارى هيالكى دةب��وون��ةوة‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوايانى و َالت��دا‪ ،‬ثةيوةندى‬ ‫لةطةل‬ ‫ِ‬ ‫ن َيوان كؤمةَلطةكان ثةيوةندييةكى باش و‬ ‫ساغَلةم بووة بةدر َيذايى ضاخةكان و بةَلكو‬ ‫ثةيوةندييةكى بةتينتريش لة ثةيوةندى ن َيوان‬ ‫ثرؤتستانت و كاسؤليكييةكانى ئةوروثا‪ ،‬خ َيَلة‬ ‫ع َيراقييةكانيش سوننة و شيعة و كورديان‬ ‫لةخؤطرتووة و ذن و ذنخوازيى لة د َيرينةوة‬ ‫تياياندا بةرب َ‬ ‫الو بووة‪ ،‬تةقاندنةوةى كينةى‬ ‫تايفةطةريى بة حاَلةت َيكى ن��اوازةى و َالت‬ ‫دةذم َيردر َيت‪ ،‬لة ماوةى شة ِرى ئ َيران‪ -‬ع َيراقدا‬ ‫شيعةكان نزيكةى ‪80%‬ى سةرباز و ‪20%‬ى‬ ‫ر َي��ذةى ئةفسةرانيان لة سوثاى ع َيراقيدا‬ ‫ث َيكدةه َينا‪ ،‬هةموويان بةوثة ِرى ئةمةكةوة‬ ‫لةث َيناوى ع َيراقدا جةنطان‪ ،‬عةرةب لة سوننة‬ ‫مةزهةب و شيعةكان هةَلطرى رةطةزنامةى‬ ‫ع َيراقين ئةمة و َي ِراى جياوازى ل َيكدانةوةيان‬ ‫بؤ ئاراستةكانى سياسةتى دةرةكى‪ ،‬سوننةكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل جيهانى‬ ‫ث َييان واية ع َيراق ث َيويستة‬ ‫وةلى شيعةكان‬ ‫عةرةبيدا هاوثةيمانى‬ ‫ببةستى‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫ث َييان واية هةند َيك لة و َالتة عةرةبييةكان‬ ‫دةبنة سةرضاوةى هة ِرةشة بؤيان‪ ،‬ثرسيارةكة‬

‫ئةوةية‪ :‬ئةو ش َيوة هاوسةنطيية ضيية كة‬ ‫ع َيراق بةخؤيةوة دةيطر َيت؟! ئايا بةرةو‬ ‫سةركوتكاريى و ئةو سةرؤكة دةطة ِر َيتةوة‬ ‫كة ئؤثؤزيسيؤن و نةيارةكانى بة ه َيزة‬ ‫ؤسى كة لةذ َير‬ ‫ئاسايشةكانى ئةمجارةى دادةثَل َ‬ ‫دةستى ئةمريكا و كةرةستة ئةمريكييةكان‬ ‫مةشقث َيكراون؟! هةند َيك لةوة دوودَل��ن و‬ ‫طومانيان هةية‪ ،‬لة خؤرهة َالتى ناوة ِراستى‬ ‫د َيريندا ديكتاتؤريةت الدان و سةرك َيشيى‬ ‫ئ��ةم��رؤ تو َيذ و‬ ‫دروس��ت دةك���رد‪ ،‬ب��ة َالم‬ ‫ِ‬ ‫دةستةبذ َيرة تازةكان هةمان ئةو ش َيوازانة‬ ‫دةطرنة بةر كة رؤذ َي��ك لة رؤذان دذيان‬ ‫بةكار دةهات بؤ دامركاندنةوةى هة ِرةشةكانى‬ ‫فةرمانرةواييان‪ ،‬ئايا تو َيذة ع َيراقييةكان‬ ‫ِ‬ ‫دةطةنة ر َيككةوتن َيك لةسةر بنةماى ئةو‬ ‫طةمةيةى كارى ث َيدةكةن؟! يةك َيك لة ئاماذة‬ ‫و نيشانة ثؤزةتيظةكانى ئةمة ئارةزوومةنديى‬ ‫ئ��ةم دواي��ي��ةى ح��زب��ة سياسييةكانى‬ ‫هاوثةيمانيية جؤراوجؤرةكانة بؤ كاركردن‬ ‫لة ثةرلةماندا بؤخاترى ر َيطة طرتن لة‬ ‫ماليكى لة زؤركردنى ذم��ارةى ئةندامانى‬ ‫كؤميسيؤنى با َالى سةربةخؤى هةَلبذارنةكان‪،‬‬ ‫بروايةدان ئةوة لة بةرذةوةندى‬ ‫ضونكة لةو ِ‬ ‫ئةودا دةكةو َيتةوة‪ ،‬ئايا هةَلبذاردنةكانى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤيدا‬ ‫ئايندة تو َيذ و قةوارةى تازة‬ ‫ثةيرةو‬ ‫دةه َين َيت كة ئةجندايةكى نيشتمانيى ِ‬ ‫بكات و ديدطايةكى ثؤزةتيظانة ببةخش َيتة‬ ‫ع َيراقييةكان بؤ داهاتوو؟!‬ ‫هةموو شت َيك لة ع َيراقى نو َيدا شياوة‬ ‫رووبدات و ثةيوةندييةكانى ع َيراق و وياليةتة‬ ‫يةكطرتووةكانيش ثشت بة وة َالمدانةوةى ئةم‬ ‫وةختى كورد ثاَلثشتى‬ ‫ثرسيارانة دةبةست َيت‪،‬‬ ‫َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪20‬‬

‫لة وياليةتة يةكطرتووةكان دةكات‪ ،‬عةرةبةكان‬ ‫وا د َينة ث َيش ضاو ت��ةواو ث َيضةوانة بن‪،‬‬ ‫سوننةكان لة سيستمى سياسيى دواى سةددام‬ ‫دابران و ثةراو َيزبوون‬ ‫هةست بة جؤر َيك لة ِ‬ ‫دةكةن و طومانيان هةية كة بةثرسيار َيتى‬ ‫سيستمى ث َيشوو لةئةستؤ دةطرن‪ ،‬بة َالم زؤربةى‬ ‫شيعةكان د ِردؤنطن سةبارةت بة مةبةست‬ ‫و مةرامةكانى وياليةتة يةكطرتووةكان‪،‬‬ ‫لةكات َيكدا وياليةتة يةكطرتووةكانيش لةو‬ ‫بروايةداية ئةو سيستمةى ِروخ��ان��دووة‬ ‫ِ‬ ‫كة ئ��ازار و ضةرمةسةرى ث َيبةخشيون و‬ ‫وةلى سةبارةت بة‬ ‫ه َيناونيةتة سةر دةسة َالت‪َ ،‬‬ ‫ئةوانيش هةميشة بةرثرسيار َيتى دةخةنةوة‬ ‫وةختى‬ ‫ئةستؤى وياليةتة يةكطرتووةكان‬ ‫َ‬ ‫ث َيشتر سزاكانى سةثاندووة بةسةر ع َيراقدا‬ ‫و بووةتة هؤى ئةو هةموو ضةرمةسةرييةى‬ ‫دوضارى ع َيراقييةكان هاتووة و ه َيشتوويةتى‬ ‫رذ َيمى ث َيشوو زياتر َ‬ ‫شى بةسةر‬ ‫بال بك َي َ‬ ‫كؤمةَلطةدا‪.‬‬ ‫هةند َيك لة سياسةتمةدارانى ع َيراق‬ ‫وايدةبينن كة شة ِرى تايفى و ئيقليمى بة ِر َيوةية‬ ‫و ِروودةدات‪ ،‬وياليةتة يةكطرتووةكانيش‬ ‫دةض َيتة َ‬ ‫ثال و َالتانى سوننة مةزهةب و دذ‬ ‫بة شيعةكان دةوةست َيتةوة‪ ،‬لةوةش دةترسن‬ ‫وياليةتة يةكطرتووةكان شيعةكانى ع َيراق‬ ‫بكاتة قوربانى لةكاتى رووبة ِروبوونةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئ َيراندا – بةواتاى ثشتيان ت َيدةكات‬ ‫وةك ضؤن لة ساَلى ‪ 1991‬دا جؤرج بؤشى‬ ‫باوك ع َيراقييةكانى بؤ شؤ ِرش و راثة ِرين‬ ‫وةختى ئةوةشيان كرد‬ ‫دذ بة سةدام هاندا و‬ ‫َ‬ ‫سةركوت كران ‪ -‬وياليةتة يةكطرتووةكان‬ ‫رووب��ة ِرووى ضةندةها ثرسيار دةكر َيتةوة‬

‫و ئةوةش كاردةكاتة سةر ضؤن َيتى ديدطاى‬ ‫شيعةكان بؤ وياليةتة يةكطرتووةكان‪،‬‬ ‫بؤ نمونة‪ ،‬ثاَلثشتى و كؤمةكى وياليةتة‬ ‫يةكطرتووةكان بؤ ئؤثؤزيسيؤنى سوريا‬ ‫ئايا حكومةتى سةلةفييةكان د َين َيتة سةر‬ ‫دةس��ة َالت؟ ئايا وياليةتة يةكطرتووةكان‬ ‫و ئيسرائيل ه َيرش دةكةنة سةر بةرنامة‬ ‫ئةتؤمييةكةى ئ َيران؟‬ ‫زؤرينةى ع َيراقييةكان بةهؤى ئةو ك َيشة‬ ‫و طرفتانةى خودى خؤيان دروستى دةكةن لة‬ ‫ئايندةى و َالتةكةيان دةترسن‪ ،‬ئةمة سةربارى‬ ‫ئةوةى كة ل��ةدةرةوةى سنوورى و َالتيشةوة‬ ‫بؤيان د َيت‪ ،‬ه َيشتا كة ع َيراق لة ملمالن َييةكداية‬ ‫لةبةرامبةر سستى سياسةتمةداراندا كة‬ ‫بةرذةوةندى نيشتمانيى راستةقينة بخةنة‬ ‫ث َيش بةرذةوةنديية تايبةتييةكانيانةوة‪،‬‬ ‫هةروةها نةبوونى توانستى بيرؤكراتييانة‬ ‫ملمالنى ئيقليمييانةى ع َيراقييةكان‬ ‫و ئةو‬ ‫َ‬ ‫بةرةو ئاراستة و ئاقارى جؤراوجؤر دةبةن‪،‬‬ ‫لةو جؤرة ل َيكدانةوانةش‪ ،‬ئةطةر سوريا بةسةر‬ ‫تايفةكاندا دابةش ب َيت ئةوا دةركةوتةكانى لة‬ ‫ع َيراقيشدا روودةدات‪ .‬زؤربةى ع َيراقييةكان‬ ‫بروايةدان ئيدى ئةو و َالتة نةتةوةييانةى‬ ‫لةو ِ‬ ‫ر َيككةوتننامةى سايكس‪ -‬بيكؤ لة ساَلى‬ ‫‪ 1916‬دا دروستى كردوون دوايى ث َيد َيت‪.‬‬ ‫ع َيراق وةه��ا دة ِروان َيتة خؤى كة بةرةو‬ ‫ثةت َيكى طر َيدراو ر َيدةكات و لةن َيوان وياليةتة‬ ‫يةكطرتووةكان و ئ َيراندا طيرى خواردووة‪،‬‬ ‫ه��ةروةه��ا وا دة ِروان�� َي��ت��ة خ��ؤى كة وةك‬ ‫بريكار َيك كةوتووةتة ناو ئةو جةنطانةوة‬ ‫كة لةن َيوان و َالتانى سوننة و شيعة مةزهةبى‬ ‫ناوضةكةدا روودةدات‪ ،‬ياخود حكومةتى‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪21‬‬

‫ع َيراقى الى واية وياليةتة يةكطرتووةكان‬ ‫وةك هاوثةيمان َيك ث َيويستى ث َييةتى لةث َيناوى‬ ‫بةردةواميدان بة هةناردةكردنى نةوت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كرينى ضةكى ئةمريكى‪ ،‬ب��ة َالم‬ ‫و ِ‬ ‫َ‬ ‫دا ِرمانى دةسةالتى ئةمريكيدا‪ ،‬توركيا و‬ ‫سةرلةنوى بؤشاييةكانى دةسة َالت لة‬ ‫ئ َيران‬ ‫َ‬ ‫ثردةكةنةوة ضونكة ع َيراقييةكان‬ ‫ناوضةكةدا ِ‬ ‫ث َيشتر لةم ضةشنة فيلمةيان بينيووة‪.‬‬

‫سةرضاوة‪Foreign Police:‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪22‬‬

‫ِرووبة ِرووبونةوةي‬

‫ئيَران و ئةمريكا لة عيَراق‬ ‫د‪ .‬مةحموودي واعزي‬

‫ناوةندي ل َيكولينةوةكاني سياسةتي دةرةوةي ئ َيران – طرؤثي ل َيكولينةوة ستراتيذييةكان‬

‫وةرط َي ِران لة فارسييةوة ‪ :‬وةحيد كةماَلي‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪23‬‬

‫ث َيشةكي‬ ‫مرؤظ دةتوان َيت ئةوة بَل َيت كة يةك َيك لة‬ ‫طرنطترين و سةرةكيترين تايبةتمةندييةكاني‬ ‫ع َيراقي تازة ئةوةية كة بةش َيكي زؤر لة‬ ‫طروثة ناوخؤييةكاني ع َيراق و وآلتاني‬ ‫دراوسي و اليةنةكاني ناوضةكة و زله َيزةكاني‬ ‫َ‬ ‫دنيا بةشدارن لة ثرؤسةي ِرامياري‪-‬ئةمني‬ ‫و ئابووري ئةم وآلت��ةدا‪ .‬جياواز لة ِروَلي‬ ‫ث َيكهاتةي سياسي – ئابووري و ث َيشينةي‬ ‫م َيذوويي ع َيراق و ِروَلي طروثة ناوخؤييةكاني‬ ‫لة ضونييةتي بارودؤخي هةنووكةيي ئةم‬ ‫وآلتة‪ ،‬كؤماري ئيسالمي ئ َيران و ئةمريكا‬ ‫دوو وآلتي سةرةكين كة ِروَلي بةرضاويان‬ ‫نوي‬ ‫هةية لة ثرؤسةي دةوَلةت‪-‬نةتةوةيي َ‬ ‫لة ع َيراقدا‪ .‬بؤية وادةردةكةو َيت كة ِروَلي‬ ‫ثؤزةتيظي ئةم دوو اليةنة لة طؤ ِرةثاني سياسي‬ ‫ع َيراق تةنها لة ضوارض َيوةي تةعامول َيكي‬ ‫ثؤزةتيظدا دةتوان َيت لة بةرذةوةندي ع َيراقيش‬ ‫بب َيت بؤية ناكر َيت ِروَلي ئ َيران لةبةرضاو‬ ‫نةطيردر َيت و هةر ثرؤذةيةك كة بؤ ع َيراق‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرذةوةندييةكاني‬ ‫طةآلَلة بكر َيت و‬ ‫كؤماري ئيسالمي ئ َيران لةم وآلت��ة يةك‬ ‫نةطر َيت ياخود ئةمنييةتي نةتةوةيي ئ َيران‬ ‫بخاتة مةترسييةوة‪ِ ،‬رووب��ة ِرووي كؤسث و‬ ‫ئاستةنطي ِريشةيي دةب َيت‪.‬‬ ‫ئ َيران و ئةمريكا لة سي و ضةند ساَلي‬ ‫ِرابردوودا سياسةتي ثةراو َيزكردن و البردني‬ ‫ثةيرةوكردووة لة طؤ ِرةثانةكة‪،‬‬ ‫يةكتريان‬ ‫ِ‬ ‫بةآلم در َيذ بوون و بةردةوامي قةيران و‬ ‫نوي و ترس لةوةي كة‬ ‫نائةمني لة ع َيراقي َ‬

‫ِرةنطة ئةم قةيرانة ثةرة بست َين َيت لة هةموو‬ ‫ناوضةكة و بب َيتة شة ِر َيكي ناوضةيي بوو‬ ‫بة هؤكاري ئ��ةوةي كة ميتؤدة سياسي و‬ ‫يةكاليةنةكاني ئةمريكا بةرامبةر بة كؤماري‬ ‫ئيسالمي طؤ ِراني بةسةر ب َيت و ئةمريكا بة‬ ‫ش َيواز َيكي نا ِراستةوخؤ دان بن َيت بة دةسةآلت‬ ‫و كاريطةري ِراستةوخؤي ئ َيران لة ع َيراق و‬ ‫ناوضةكة‪.‬‬ ‫دواي سةرنةكةوتني ثيالنةكاني ضةندين‬ ‫س��اَل��ةي ئةمريكا لة ع�� َي��راق و ئةنجامة‬ ‫خراثةكاني بؤ هةموو ناوضةكة بة تايبةت‬ ‫طةالني ع َيراق‪ ،‬بةرثرسة ئةمريكييةكان‬ ‫بةرةبةرة ناضار ببوون تاكو دان بن َين بة‬ ‫هةَلةكاني خؤيان و ناكارامةيي ثيالنةكانيان‬ ‫ببينن‪ِ .‬راثؤرتةكةي بةيكر‪ -‬هةميلتؤن‪،‬‬ ‫دانيشتنةكةي شةرم ئةلش َيخ و طفتوطؤكاني‬ ‫ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا‪ ،‬ه َيما و ئاماذةن بؤ‬ ‫طؤ ِرانطارييةكان لة سياسةتي ئةمريك‪ .‬لةم‬ ‫وت��ارة تيشك دةخر َيتة سةر هةند َيك لة‬ ‫بةرذةوةندييةكان و كردةوةكاني ئ َيران و‬ ‫ئةمريكا لة طؤ ِرةثاني ع َيراق و لة كؤتاييدا‬ ‫خاَلة هاوبةشةكان دياري دةكر َين لة ث َيناو‬ ‫ثرؤسةي سةقامطير بووني ه َيمني و ئاساييش‬ ‫لة ع َيراق دا‪.‬‬ ‫‪1‬ك��ردارة يةكاليةنةكاني ئةمريكا لة‬‫ع َيراق‬ ‫ه َيرشي ئةمريكا بؤسةر ع َيراق بة ئامانجي‬ ‫سةثاندني هةذموني ئةمريكا لة جيهان و‬ ‫طةرةنتي ئةمنييةت و ئاساييشي ئيسرائيل‬ ‫تاكرةوانةي‬ ‫و لة ضوارض َيوةي بيرؤكةي‬ ‫ِ‬ ‫تازةبنيادطةراكان ئةنجام درا‪ .‬ه َيرش بؤسةر‬ ‫ع َيراق وةك يةكةم هةنطاوي ثراكتيزةكردني‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪24‬‬

‫طةآلَلةي خؤرهةآلتي ناويني طةورة بوو لةاليةن‬ ‫تازةبنيادطةراكان تاكو بة طؤ ِريني سيستةمي‬ ‫َ‬ ‫ليبرال بة‬ ‫ع َيراق بة وآلت َيكي ديموكراتيك و‬ ‫نوي‬ ‫طو َيرةي موديلي ئةمريكي ميتؤد َيكي َ‬ ‫بؤ وآلتاني ناوضةكة دياري بكر َيت بةآلم بة‬ ‫بي لةبةرضاو‬ ‫هؤي ئةوةي كة ئةم ثرؤذةية بة َ‬ ‫طرتني ِراستييةكان و بةرذةوةندي زله َيزةكاني‬ ‫ديكة لة اليةك و ه َيز و وآلتاني ناوضةكة لة‬ ‫اليةكي ديكةوة و تةنها لة ث َيناو طةيشتن بة‬ ‫بةرذةوةنديية ذيؤثؤلةتيك و ذيؤئيكونؤميكي‬ ‫ثةيرةو كرابوو‪ ،‬هةرلة‬ ‫ئةمريكا طةآلَلة و‬ ‫ِ‬ ‫سةرةتاوة ِرووبة ِرووي زؤر ك َيشةي بنة ِرةتي‬ ‫ببوو‪.‬‬ ‫تاكرةوانةي ئةمريكا لة ع َيراق‬ ‫سياسةتي ِ‬ ‫ثي‬ ‫تةنها لة ه َيرش بؤسةر ئةم وآلتة كؤتايي َ‬ ‫نةهات و دواي داطيركردني ع َيراق هةوَلي‬ ‫ئةوةيان دا تا هةلومةرج و ثرؤسةي دروست‬ ‫نوي لة ع َيراق‬ ‫كردني دةوَلةت‪-‬نةتةوةيي َ‬ ‫تةنها لة ضوارض َيوةي بةرذةوةندي خؤيان‬ ‫بض َيتة ث َيش‪ .‬ع َيراق لة سياسةت و ثرؤذة‬ ‫سةرةتاييةكاني ئةمريكا دةبوواية بب َيتة‬ ‫َ‬ ‫ليبرال و شيعةي‬ ‫وآلت َيكي ديموكراتيك و‬ ‫سيكوالريش بةسةركردايةتي كةسان َيك وةك‬ ‫ئةياد عةالوي ِروَل��ي بةرضاويان بب َيت لة‬ ‫بة ِر َيوةبردني و بب َيتة نموونةيةك بؤ هةموو‬ ‫وآلتاني عةرةبي و هاوكار َيكي ستراتيذيك‬ ‫ب َيت بؤ ئةمريكا و لة اليةكي ديكةوة‬ ‫دوذمنايةتي ئيسراييل نةكات و هاوسةنطي‬ ‫ناوضةكة بثار َيز َيت و تةنانةت بب َيتة‬ ‫ِرةقيب َيكي ئايدؤلؤذيك لةبةرانبةر كؤماري‬ ‫ئيسالمي ئ َيران‪ .‬لةم ثرؤسةيةش كاريطةري‬ ‫باقي ه َيزة جيهانييةكان لةسةر هاوك َيشةكاني‬

‫رؤذهةآلتي ناوة ِراست لةبةرضاو نةدةطيردرا و‬ ‫كةم ِرةنط دةبوو‪.‬‬ ‫بةآلم طؤ ِرانطارييةكاني ع َيراقي دواي ِرذيمي‬ ‫بةعس ثيشانيدا كة دةوَلةتي ئةمريكا تووشي‬ ‫هةَلةي طةورة بووة لة بةرنامةو ثيالنةكاني‬ ‫خؤي بةرانبةر بة ع َيراق‪ .‬لةبةر ئةوةي كة‬ ‫ث َيداطري سةركردة سياسي و مةزهةبيية‬ ‫شيعةكان لةسةر ميتؤدة ديموكراتييةكان لة‬ ‫ثرؤسةي سازداني دةوَلةت‪ -‬نةتةوة لةاليةكةوة‬ ‫و دروست بووني نائارامي و نا ئةمني و دذايةتي‬ ‫و بةرةنطاري كردني طروث و اليةنةكاني‬ ‫ع َيراق بةرانبةر بة ه َيزة داطيركةرةكان بوو‬ ‫بة هؤكاري ئةوةي كة دؤخةكة بة ث َيضةوانةي‬ ‫ث��رؤذةوة بةرنامةي ئةمريكييةكان ث َيش‬ ‫بض َيت‪ .‬سةركةوتني شيعةكان لة ضوارض َيوةي‬ ‫ليستي ع َيراقي يةكثارضة لة دوو دةورةي‬ ‫هةَلبذاردن لة ساَلي ‪ 2005‬و دانيشتنيان‬ ‫بةسةر ئةركاني دةسةآلت و ثةراو َيز كةوتني‬ ‫شيعة سيكوالرةكان وةك ئةياد عةالوي ئاماذة‬ ‫بة ئةوة بوو كة ثرؤذةي ئةمريكييةكان بؤ‬ ‫َ‬ ‫ليبرال‪-‬سيكوالر‬ ‫دامةزراندني دةوَلةت َيكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرذةوةندييةكاني‬ ‫و هةماهةنط‬ ‫ئةمريكا و ئيسراييل شكستي ه َيناوةو‬ ‫تاكرةوةكاني ئةمريكا لة ع َيراق‬ ‫سياسةتة‬ ‫ِ‬ ‫تووشي ك َيشةي جددي بووتةوة‪ .‬هؤكار َيكي‬ ‫ديكة لة سةرنةكةوتني بةرنامةكاني ئةمريكا‬ ‫كردةوةكاني طروثة نةيارةكاني ث َيش ضووني‬ ‫نوي لة ع َيراق بوو‪ .‬بةعسييةكؤنةكان‬ ‫ثرؤسةي َ‬ ‫و طروثي قاعيدة زؤر زياتر لة ث َيش بينييةكاني‬ ‫ئةمريكا هةنطاويان هةَلطرت و لة شة ِر َيكي‬ ‫ثارتيزاني و نابةرانبةردا ناكارامةيي سوثاي‬ ‫ئةمريكايان نيشاندا‪ ،‬هةرضةندة ثشتطيري‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪25‬‬

‫هةندي لة وآلتاني‬ ‫م��ادي و مةعنةويي‬ ‫َ‬ ‫دراوسي و كؤمةَلطاي سوننة مةزهةب‬ ‫عةرةبي‬ ‫َ‬ ‫هؤكار َيكي سةرةكي بوو لة بةردةوامي كردةوة‬ ‫توندوتيذييةكاني ئةم طروثانة لة ع َيراق‪.‬‬ ‫نوي و نالةبار و ناخواستةي ع َيراق‬ ‫دؤخي َ‬ ‫و دروس��ت بووني دةوَلةت َيكي شيعي بة‬ ‫سةركردايةتي (ليستي ع َيراقي يةكثارضة)‬ ‫و ئةنجامي كردةوةي توندوتيذي لة اليةن‬ ‫بةعسييةكان و قاعيدة بوو بة هؤكاري‬ ‫ئةوةي كة ئةمريكا لة بةرانبةر ك َيشةكاني‬ ‫ِرووب���ة ِرووي خؤي لة ع َيراق ستراتيذي‬ ‫ثةيرةو‬ ‫جؤراوجؤر و‬ ‫َ‬ ‫هةندي جار ضةواشة ِ‬ ‫بكات‪ .‬لة ساَلي ‪ 2006‬بة دواوة ئةمريكا‬ ‫ستراتيذي سةركةوتن لة ع َيراقي وةال نا‬ ‫و ستراتيذي ث َيشي طرتن لة شكستي طرتة‬ ‫ب��ةر‪ِ .‬رةهةندةكاني ئةم ستراتيذيية لة‬ ‫ِرووكردنةوةيةكي ِر َيذةيي بةرةو سوننةكان و‬ ‫كةم كردني ئاستي اليةنطري لة شيعةكان بوو‬ ‫هةندي كات وةك ثرؤسةي‬ ‫كة ئةم بابةتة لة‬ ‫َ‬ ‫بي مةيلي‬ ‫ِ‬ ‫ثرضةك كردني سوثاي ع َيراق و َ‬ ‫ئةمريكا لة ثشتطيري سياسي و سةربازي‪-‬‬ ‫ئةمنييةتي لة دةوَلةتي نوري ماليكي خؤي‬ ‫ثيشان دةدات ‪.‬‬ ‫ن��وي‬ ‫ِرةه��ةن��د َي��ك��ي دي��ك��ةي سياسةتي َ‬ ‫ئةمريكا لة ع َيراق لة ضوارض َيوةي ستراتيذي‬ ‫ئةمريكا لة ساَلي ‪ 2007‬بوو كة هةوَلي دا‬ ‫وآلتاني عةرةبي ناوضةكة بةشدار بكات لة‬ ‫دابين كردن وسةقامطيركردني ئاساييش‬ ‫و ئارامي لة ع َيراق تا بةم ش َيوةية بتوان َيت‬ ‫سياسةتةكاني خؤي لةسةر ع َيراق فةرز بكات‪.‬‬ ‫سةرة ِراي ثيشنيارةكاني كؤميتةكةي « بةيكر‪-‬‬ ‫ثي كردني دان وستان‬ ‫هةميَلتون « بؤ دةست َ‬

‫َ‬ ‫لةطةل ئ َيران لة ث َيناو دابين كردني ئاساييش‬ ‫و ئارامي لة ع َيراق‪ ،‬دةوَلةتي ئةمريكا ئةم‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫قبول نةكرد و هاوكاري‬ ‫ثيشنيارةي‬ ‫وآلتاني عةرةبي و طروثة سوننةكاني‬ ‫ع َيراقي هةَلبذارد و لةم ث َيناوة هةند َيك ه َيما‬ ‫و هةنطاويشي هةَلطرت وةك ثاشةكشي لة‬ ‫طةآلَلةي خؤرهةآلتي ناويني طةورة‪.‬‬ ‫بةردةوامي نائارامييةكان و ناسةقامطيري‬ ‫لة ع َيراق‪ ،‬سةرنةكةوتني دةوَلةت و اليةني‬ ‫دةسةآلت لة رازي كردني ِراي طشتي و حزبي‬ ‫ديموكرات لة ئةمريكاو ئاشكرا بووني‬ ‫ناكارامةيي سياسةتي يةك اليةنةي ئةمريكا‬ ‫لة ع َيراق‪ ،‬دةوَلةتي ئةمريكاي ناضاركرد تا‬ ‫ضاو َيك بخش َين َيت بة سياسةتةكاني خؤي‬ ‫و بير لة ِر َي و شو َيني تازة بكات لةث َيناو‬ ‫سةقامطيركردني ئاساييش و ه َيوركردني‬ ‫دؤخ��ي ع َيراق‪ِ .‬ر َي و ِر َيكاري ت��ازة وةك‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئ َيران سةبارةد بة وآلتي‬ ‫دانوستان‬ ‫ع َيراق ‪.‬‬ ‫نوي‬ ‫‪2‬ئ َيران و ع َيراقي َ‬‫نوي و باردؤخةكةي بؤ كؤماري‬ ‫ع َيراقي َ‬ ‫ئيسالمي دةرف��ةت و ه��ة ِرةش��ةي ث َيكةوة‬ ‫ِرةخساندووة و ئةم بابةتة ث َيويستي لةث َيش‬ ‫طرتني ستراتيذييةكي طونجاوي بةطو َيرةي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤي ه َيناوةتة ئاراوة‪.‬‬ ‫طؤ ِرانكارييةكان‬ ‫لةناوضووني رذ َيمي بةعس كة هةموو كات َيك‬ ‫هؤكاري قةيران و نائارامي بوو لة ناوضةكة‬ ‫و بةه َيزبووني خةَلك و طروثة شيعةكان‬ ‫سي دةية هاوكاري دةكران‬ ‫كة بة در َيذايي َ‬ ‫لةاليةن كؤماري ئيسالمي ئ َيرانةوة‪ِ ،‬رووداو‬ ‫و اليةن َيكي ثؤزةتيظ بووة لة ضاو دةوَلةتي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪26‬‬

‫ئ َيران بة نيسبةت طؤ ِرانكارييةكاني ع َيراق‬ ‫بةآلم لةهةمان كاتدا هاتني ه َيزةكاني ئةمريكا‬ ‫بؤ ع َيراق و ناوضةكةو ثةرةسةندني نائارامي‬ ‫و ئاَلوزي و دروس��ت بووني دووبةرةكي‬ ‫قةومي‪-‬مةزهةبي لةع َيراق و بةه َيزبووني‬ ‫ضةمك و بابةتي ثارضةبووني ع َيراق‪ ،‬اليةني‬ ‫ن َيطةتيظي ئةم مةسةلةيةن و نيطةرانييةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤي ه َيناوةتة‬ ‫كؤماري ئيسالمي ئ َيراني‬ ‫ئاراوة‪.‬‬ ‫س����ةرة ِراي هةبووني ه��ة ِرةش��ةك��ان و‬ ‫دةرفةتةكان بؤ ئ َيران لة ع َيراقي دواي سةدام‬ ‫حس َين‪ ،‬بةشداربووني ئةكتيظ لة دروست‬ ‫نوي و يارمةتي دان بة دةوَلةت‬ ‫كردني ع َيراقي َ‬ ‫و طةالني ع َيراق‪ ،‬ستراتيذي كؤماري ئيسالمي‬ ‫بووة بة نيسبةت ع َيراق و سياسةتةكاني‬ ‫ئ َيران لة زؤر ب��واردا ث َيناسةكراون كة‬ ‫بةرضاوترينيان هةوَلدان لة ث َيناو دروست‬ ‫بووني دةوَلةت َيك لةسةر بنةماي فاكتةرة‬ ‫ديموكراتييةكان و لةسةرئةساسي دةنطي‬ ‫زؤرينةي خةَلك و هاوكاري كردني دةوَلةتي‬ ‫ع َيراق لةث َيناو سةقامطيركردني ئاساييش و‬ ‫ث َيشكةوتن و خزمةتطوزاري زياتر بة طةالني‬ ‫ع َيراق و دروس��ت كردني ثةيوةندييةكي‬ ‫بةه َيز و ستراتيذيك و َ‬ ‫قوول بووة لة ن َيوان‬ ‫هةردوالدا‪.‬‬ ‫ميحوةري سياسةتةكاني دةرةوةي كؤماري‬ ‫ئيسالمي لة ع َيراقي دواي ِرذيمي بةعس‬ ‫ثشتطيري لة هةموو دةوَل��ةت��ة ل��ةدواي‬ ‫يةكةكاني ع َيراق و يارمةتي دانيان بووة‬ ‫لة ث َيناو سةقامطيركردني ئةمنييةت و‬ ‫ئاساييش لة ع َيراق و ث َيشطرتن لة دروست‬ ‫بووني ناوةندةكاني هة ِرةشة لةم وآلتة‪.‬‬

‫كؤماري ئيسالمي ئ َيران هةوَلي داوة تا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ثةيوةندييةكي بةه َيز دروست بكات‬ ‫هةموو ث َيكهاتةكاني ع َيراق وةكو‪ :‬شيعة‪،‬‬ ‫كورد‪ ،‬سوننة و يارمةتي هةمووياني داوة لة‬ ‫ث َيناو بةرذةوةندييةكاني هةردووال‪.‬‬ ‫هةرضةندة دةوَلةتي ئةمريكا لة ثرؤذة‬ ‫سةرةتاييةكاني خؤي لة ع َيراق لة هةوَلي‬ ‫ئ��ةوةدا بوو تا ع َيراق بكاتة ِرةقيب َيكي‬ ‫ستراتيذيك و سةرةكي لة بةرانبةر ئ َيران و‬ ‫كي و ملمالني مةزهةبي بخاتة‬ ‫تةنانةت ك َي ِ‬ ‫بر َ‬ ‫ن َيو مةرجةعييةتي شيعة لة شارةكاني قوم‬ ‫و نةجةف و ه َيماي ئايدؤلؤذيكي كؤماري‬ ‫ئيسالمي الواز بكات لة ناوضةكة بةآلم‬ ‫ئةنجامةكان بةرةو ئاكاري ديكة ِرؤيشتن كة‬ ‫دوور لة ويستي ئةمريكا بوون‪ِ .‬رووخاني‬ ‫رذيمي بةعس كة لة الي��ةك��ةوة ب��وو بة‬ ‫هؤكاري بةه َيزبووني شيعةكان و كوردةكان لة‬ ‫نوي سياسي ع َيراق‪ ،‬بةه َيز بوون و‬ ‫ث َيكهاتةي َ‬ ‫درزكردني زياتري دةسةآلتي كؤماري ئيسالمي‬ ‫لةناوخؤي ع َيراق و لةسةرناوضةكة بةرهةم‬ ‫ه َينا كة هؤكارة سروشتي و سةرةكييةكاني‬ ‫ئةم مةسةلةية ئةمانةن ‪:‬‬ ‫هةبووني ثةيوةندييةكي دوور و در َيذي‬‫م َيذوويي‪ ،‬كولتووري و مةزهةبي لة ن َيوان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طةالن و‬ ‫خةَلك و دةسةآلتي ئ َيران‬ ‫نوي ع َيراق ‪.‬‬ ‫دةسةآلتي َ‬ ‫هةبوون و ذياني ئوثؤزسيوني شيعة‬‫و ك��وردي ع َيراقي لة ئ َيران لة سةردةمي‬ ‫دةسةآلتي سةدام حس َين كة ئةمة لة ئةنجامدا‬ ‫بووة هؤي دروست بووني بةرذةوةندي هاوبةش‬ ‫و ثةيوةندييةكي بةه َيزي دؤستانةو برادةرانة‬ ‫لةن َيوان نوخبة سياسي و مةزهةبييةكاني‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪27‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل ِر َيبةرة مةزهةبي و سياسييةكاني‬ ‫ئ َيران‬ ‫شيعة و كوردي ع َيراقي كة بةش َيكي زؤريان لة‬ ‫دةسةآلتي نو َيي ع َيراق ج َيطاي خؤيان طرتووة‪.‬‬ ‫بةمجورة ثاراستن و بةه َيز كردني دةوَلةتي‬ ‫ئ َيستاي ع َيراق كة لةسةر ئةساسي بنةما‬ ‫ياسايي و ديموكراتييةكان ث َيكهاتووة لة‬ ‫ئامانجة سةرةكي و ستراتيذييةكاني كؤماري‬ ‫ئيسالمي ئ َيرانة و هةرضةشنة سةرنةكةوتني‬ ‫نوي ع َيراق لة ثرؤسةي دةوَلةت‬ ‫دةوَلةتي َ‬ ‫َ‬ ‫كونترؤل كردن و دةسةآلت طرتن‬ ‫سازي و‬ ‫لةسةر دؤخي ئةمني وآلت و ثةرةسةندني‬ ‫ئاَلوزيية سياسي و مةدةنييةكان‪ ،‬دةتوان َيت‬ ‫بب َيتة سةرةتايةك بؤ ِرووداني زؤر طؤ ِرانكاري‬ ‫ضاوة ِروان نةكراو لة ع َيراق كة ِرةنطة نةطونج َين‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرذةوةنديية نةتةوةييةكاني ئ َيران و‬ ‫دذي بةرذةوةنديية باآلكاني كؤماري ئيسالمي‬ ‫بن لةم وآلتة و تةنانةت ببنة هؤكاري دروست‬ ‫بووني دةوَلةت َيكي دذ بة كؤماري ئيسالمي‬ ‫ئ َيران لة ع َيراق‪.‬‬ ‫لةهؤكارةكاني سةرنةكةوتني ثرؤسةي‬ ‫دروست بووني دةوَلةت –نةتةوة بة ش َيوازي‬ ‫دةكري ئاماذة‬ ‫نوي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ديموكراتيك لة ع َيراقي َ‬ ‫بدر َيت بة ئةم فاكتةرانةي خوارةوة ‪:‬‬ ‫بةه َيز بووني شوناسة سياسييةكان لةسةر‬‫ئةساسي م َيحوةرييةتي نةتةوة ‪.‬‬ ‫بةه َيزبووني شوناسة سياسييةكان‬‫لةسةر ئةساسي م َيحوةرييةتي مةزهةب و‬ ‫كاريطةرييةكاني لة ع َيراق ‪.‬‬ ‫كردةوة تيروريستييةكاني طروثي قاعيدة‬‫و طروثة سوننة توند ِرةوةكان‪.‬‬ ‫ثشتطيري و هانداني طروثة توند ِرةوةكان‬‫هةندي لة وآلتة‬ ‫و كردارةكانيان لة اليةن‬ ‫َ‬

‫عةرةبييةكاني ناوضةكة ‪.‬‬ ‫هةبووني طومان و دوو دَل��ي لة الي‬‫برياردةرةكان لة دةوَلةتي ئةمريكا بة نيسبةت‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫نوي ع َيراق ‪.‬‬ ‫ثشتطيري كردن لة دةولةتي َ‬ ‫بة لةبةرضاوطرتني ئةم فاكتةرانةي سةرةوة‬ ‫و ئةوةي كة ِرةنطة دةرفةتة ستراتيذييةكاني‬ ‫ئ َيران لة ع َيراق ببن بة هة ِرةشةي ئةمنييةتي‬ ‫بؤ ئ َيران و طرنطييةتي سةقاميطربووني‬ ‫دؤخي ئةمني لة ع َيراق بؤ كؤماري ئيسالمي‬ ‫ئ َيران‪ ،‬ث َيويستي بة ثياضونةوةيةكي دووبارة‬ ‫نوي لة ستراتيذي كؤماري‬ ‫و ث َيناسةيةكي َ‬ ‫ئيسالمي ئاشكرا دةب َيت بة نيسبةت ع َيراق‪.‬‬ ‫‪3‬ئ َيران و ئةمريكا و ك َيشةي ئةمني لة‬‫ع َيراق‬ ‫هةرضةندة ضةندين َ‬ ‫سال ت َيثة ِر دةب َيت لةسةر‬ ‫ِرووخاني رذيمي بةعس و دةست ث َيكردني‬ ‫نوي دةوَلةت –نةتةوة لة ع َيراق‪ .‬بةآلم‬ ‫ثرؤسةي َ‬ ‫ه َيشتا ك َيشةي سةقامطيربووني ئةمنييةت و‬ ‫ئاساييش لةم وآلتة ضارةسةرنةكراوةو وةكو‬ ‫سةرةكيترين ك َيشةي ع َيراق ماوةتةوة‪ .‬ثرؤذة‬ ‫ئةمنييةكاني ه َيزة داطيركةرةكان و دةوَلةتي‬ ‫ع َيراقيش هةتاكو ئ َيستا سةركةوتوو نةبوون‪.‬‬ ‫نائةمنييةكان و ئاَلوزييةكاني ئةم وآلتة‬ ‫جطة لة ئيفليج كردني ثرؤسةي سياسي و‬ ‫كؤسث دروست كردن لةبةر دةم ث َيشكةوتني‬ ‫ئابووري لةع َيراق‪ ،‬زةرةري زؤر َيشي طةياندووة‬ ‫بة هةموو ناوضةكة و تةنانةت هةموو دنيا‪.‬‬ ‫نائارامي و ئاَلوزييةكان لة اليةكةوة ذ َيرخاني‬ ‫ئابووريي ع َيراقي لةناوبردووةو دووبةرةكيي‬ ‫خستووتة ن َيوان اليةنةكان بةتايبةت لة‬ ‫بواري ِرامياري‪-‬كؤمةآليةتي و نةتةوةيي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪28‬‬

‫و مةزهةبي و لة اليةكي ديكةوة هةوَلي‬ ‫الوازكردني دةوَلةتي ع َيراق لةاليةن وآلتة‬ ‫دراوس َييةكاني و دةست َيوةردانةكاني ئةمريكا‬ ‫لة بوارة ناوخؤييةكاني ئةم وآلتة‪ ،‬بوونةتة هؤ‬ ‫و ئاستةنط لةبةردةم حاكمييةت و دةسةآلتي‬ ‫دةوَلةتي ع َيراق لة ناوخؤي ئةم وآلتةدا‪.‬‬ ‫كاريطةري ئةم خاآلنة بووة هؤي ئةوةي كة‬ ‫توند ِرةوي و تيرؤريزم ثةرةبست َين َيت لةم‬ ‫وآلتة و ع َيراق بب َيتة ناوةند َيك بؤ ضاالكي‬ ‫ه َيزة تيرؤريستةكان وةك قاعيدة و ثةروةردة‬ ‫داني ه َيز و اليةنطرةكانيان و بةش َيكي زؤر لة‬ ‫دراوسي‬ ‫خةَلكي ع َيراق ثةناهةندةي وآلتاني‬ ‫َ‬ ‫ببن و ِرةنطة ك َيشمةك َيشةكاني ناوخؤي ع َيراق‬ ‫بب َيتة ملمالنييةكي ناوضةيي و ئاساييش و‬ ‫سةقامطيري ناوضةكةش ت َيك بدات‪ .‬بؤية‬ ‫ثاراستني ئةمنييةتي ناوخؤي ع َيراق و‬ ‫هاوكاري كردن بؤ ضارةسةري ملمالن َيية‬ ‫سياسي‪-‬كؤمةآليةتييةكاني ئ��ةم وآلتة‬ ‫ئةرك َيكي ناوضةيية كة ضاوثؤشي كردن لةم‬ ‫بابةتة طرينطة ِرةنطة ئةنجامي زؤر خراثي‬ ‫بةدواوة ب َيت بؤ هةموو ناوضةكةو وآلتاني‬ ‫دراوسي ع َيراق ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫بةلةبةر ضاو طرتني بارودؤخي نالةباري‬ ‫ع َيراق لة بواري ئةمني و كاريطةرييةكاني‬ ‫ئةم مةسةلةية لةسةر هةموو ناوضةكة‬ ‫و ئةزموونة م َيذووييةكان و هة ِرةشةي‬ ‫ئةم وآلتة لة دةيةكاني ِراب��ردوو بؤ سةر‬ ‫دراوس��ي‪ ،‬كؤماري ئيسالمي ئ َيران‬ ‫وآلتاني‬ ‫َ‬ ‫سةقامطيربووني ئةمنييةت و ئاساييش‬ ‫لةم وآلتةي كردووة بة ميحوةري سةرةكي‬ ‫سياسةتةكاني بة نيسبةت ع َيراقةوة ضونكة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫مةنتقي طشتي ثةيوةندييةكاني ئ َيران‬

‫ع َيراق ئةم مةسةلةية فةرز دةكات لةسةر‬ ‫برياردةراني كؤماري ئيسالمي ئ َيران‪ .‬طرينط‬ ‫ِ‬ ‫بووني ئةم مةسةلةية بؤ ئ َيران و هةروةها‬ ‫ت َيطةيشتن لة ئةنجامة خراثةكاني هةبووني‬ ‫نائةمني و تةنطةذة لة ع َيراق لةاليةن كؤماري‬ ‫ئيسالمييةوة و ويستي سةركردة ع َيراقييةكان‬ ‫لة دةوَلةتي ئ َيران بؤ ت َيكؤشاني زياتر لةم‬ ‫بوارةدا بوو بة هؤكاري ئةوةي كة دانيشتني‬ ‫ِراستةوخؤ ث َيك ب َيت لة ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا‬ ‫سةبارةت بة كةيسي ئةمني ع َيراق‪.‬‬ ‫دواي ئةوةي كة ئةمريكاش وةك اليةني‬ ‫ديكةي يارييةكة ت َيطةيشت كة ئةنجامي‬ ‫ئاَلوزييةكان لة ع َيراق كاريطةريي دةب َيت‬ ‫لةسةر ئاستي ن َيونةتةوةيي بؤية ئةويش‬ ‫وردة وردة لة ستراتيذي طشتي خؤي‬ ‫طؤ ِرانطاريي كرد سةبارةت بة ع َيراق و بة‬ ‫تايبةت لةش َيوازي نزيك بوونةوة لة ئ َيران‪.‬‬ ‫هةرضةندة زةخ��ت و فشاري ِراي طشتي‬ ‫ناوخؤيي و اليةنة ديموكراتةكان لةسةر‬ ‫دةوَلةتي ئةمريكا و كةمي كات بؤ داخستني‬ ‫دؤسييةي ع َيراق كاريطةري زؤري هةبوو لة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئ َيران سةبارةت بة‬ ‫برياري دانوستان‬ ‫ِ‬ ‫نوي بةآلم ِراستي ئةوةية كة‬ ‫راقي‬ ‫ي‬ ‫ع‬ ‫كةيسي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫زؤرينةي بيرمةندان و بةش َيكي بةرضاو لة‬ ‫سياسةتمةدارة ئةمريكييةكانيش وردة وردة‬ ‫لةمة ت َيطةيشتن كة بةش َيكي زؤري ك َيشةكاني‬ ‫رؤذهةآلتي ناوين بة تايبةت ك َيشةكاني ع َيراق‬ ‫بي لةبةرضاو طرتني ِر َ‬ ‫ول و ه َيزي ناوضةيي‬ ‫بة َ‬ ‫ئ َيران ضارةسةر نابن و سةرة ِراي ئةوةي كة‬ ‫سياسةتي طشتي ئةمريكا ئةوة بوو تاكو ئ َيران‬ ‫بخاتةثةراو َيزةوة بةنيسبةت هاوك َيشةكاني‬ ‫ناوضةكةو بةتايبةتي لة دوسييةي ع َيراق‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪29‬‬

‫بةآلم دةوَلةتي ئةمريكا لة ضةند قوناغ َيكي‬ ‫ِرامياري وةكو « دانيشتني بةغدا‪ ،‬دانيشتني‬ ‫شةرم ئةلش َيخ و لة كؤتايي دا لة دانيشتن و‬ ‫ِرووب��ة ِروو بوونةوةي باَليوزةكاني هةردوو‬ ‫وآلتي ئ َيران و ئةمريكا لة بةغدا هةوَلي‬ ‫نوي‬ ‫ئةوةى دا تا بة ش َيواز و ساز و كار َيكي َ‬ ‫كار بكات لةسةر ثرؤسةي دابين كردني‬ ‫ئةمنييةت و ئاساييش لة ع َيراق‪.‬‬ ‫ه��ةرض��ةن��دة ِرةن��ط��ة س��ةرةت��اي نزيك‬ ‫بوونةوةو ثراكتيزة بووني طفتوطؤكاني‬ ‫ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا سةبارةت بة ثرؤسةي‬ ‫سةقاميطركردني ئاساييش و ئوقرةيي لة‬ ‫ع َيراق ئةنجامي بةرضاو و ئةوتوي بة دواوة‬ ‫نةبووب َيت‪ ،‬بةآلم خودي ئةم دانوستان و‬ ‫طفتوطؤيانة و نرخاندني ثؤزةتيظي اليةنةكان‬ ‫لةسةر ئةم مةسةلةية خؤي ج َيطاي بايةخدان‬ ‫و سةرنجة‪.‬‬ ‫ئةم دانيشتن و دانوستانة لة دوو ِرووة‬ ‫دةتواني ئةنجامي بةدواوة ب َيت بؤ ئ َيران‪،‬‬ ‫َ‬ ‫يةكةم‪ :‬ئةو وآلتة عةرةبي و ئةوروثيانةي‬ ‫كة ب��ةدواي بةرذةوةندييةكاني خؤيان‬ ‫دةطة ِران لة كةش وهةواي ئاَلؤزي ملمالن َيي‬ ‫ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا‪ ،‬ناضار دةبن ضاو َيك‬ ‫بخش َينن بة سياسةتةكاني خؤيان بةرانبةر‬ ‫بة هةردوواليةني طفتوطؤكان واتة ئ َيران‬ ‫و ئةمريكا‪ .‬دووةم‪ :‬ئ��ةوةي كة دانيشتني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمريكا دةتوان َيت‬ ‫ِراستةوخؤي ئ َيران‬ ‫كةش و هةوايةكي طونجاو و لةبار ب َين َيتة‬ ‫ئاراوة بؤ ئ َيران تاكو بتوان َيت لة طفتوطؤكاني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وآلتاني ِرؤذئاوا‬ ‫لةسةر وزةي ناوةكي‬ ‫دةرببر َيت بة‬ ‫بيروبؤضوونةكاني ئاسانتر‬ ‫ِ‬ ‫تايبةت سةبارةت بةالبردني ث َيش مةرجةكان‬

‫لة طةيشتن بة ِر َيكةوتن‪.‬‬ ‫هةروةها اليةني ثؤزةتيظي ديكة ئةوةية‬ ‫كة لة ث َيناو سةقامطيربووني ئةمنييةت و‬ ‫ه َيمني لة ع َيراق ت َيطةيشتن َيكي هةمةاليةنة‬ ‫دروست دةب َيت و بة طةيشتن بة ثالن َيكي‬ ‫هاوبةش بة ِرةزامةندي هةموو اليةنةكان‬ ‫بةتايبةت كؤماري ئيسالمي ئ َيران و ئةمريكا‪،‬‬ ‫ب��ةرذةوةن��دي ناوضةيي و ن َيونةتةوةيي‬ ‫هاوبةشي ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا وةكو‬ ‫ثاراستني يةكثارضةيي جوطرافيايي ع َيراق‬ ‫و سةقامطيربووني ئةمنييةت و ئاساييش‬ ‫لة ع َيراق دابين دةكر َيت‪ .‬هةروةها ثةسةند‬ ‫كردني ِر َ‬ ‫ؤل و ه َيزي ناوضةيي ئ َيران لة اليةن‬ ‫ئةمريكا و لةبةرضاو طرتني بؤضوون و‬ ‫ت َي ِروانينةكاني ئ َيران لةبةرةو ث َيش بردن و‬ ‫سةرخستني ثرؤذةكان بؤ ناوضةكة دةتوان َيت‬ ‫ثةيوةندييةكاني ن َيوان ئ َيران و ئةمريكا و‬ ‫ع َيراق سةركةوتوو بكات و ئةطةر ئةمة بكر َيت‬ ‫باقي مةسةلة طرنط و ستراتيذييةكانيش‬ ‫بةرةو ضارةسةري دةضن و ملمالن َيكاني ن َيوان‬ ‫هةردووال بةرةو كةم بوون دةضن‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪30‬‬

‫دةروازةيةك بؤ ناساندني ضاكسازي رامياري‬ ‫م‪ .‬عبدالرحمن كريم درويش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪31‬‬

‫بةشي يةكةم‬ ‫‪ :1-1‬بةرايي‪:‬‬ ‫ضاكسازي ثرؤسةيةكي ئاَلؤز وفرة ِرةهةندة‬ ‫ضةندين رةهةند وت َي ِروانيني هةية‪ ،‬لة‬ ‫بنةمادا تيؤري سياسي طشتي و َالت مةودا‬ ‫وئاست ودروستي هةر ثرؤسةيةكي ضاكسازي‬ ‫دةخاتة ِروو‪ ،‬هةرضةندة ئةم ثرؤسةية طشتطير‬ ‫وث َيويستيةكي حةتمية بة َالم الي هةند َيك‬ ‫اليةندةكر َيت بةضةتر َيك بؤ شاردنةوةي‬ ‫مةرامي جياجيا‪ ،‬زؤر هةَلدةطر َيت ئةطةر‬ ‫باس لة ضؤن َيتي بةكاره َيناني ئةم زاراوةية‬ ‫بكةين لة و َالتة تازةث َيطةيشتوةكاندا‪ ،‬بةآلم‬ ‫ئةوةي ئاشكراية‪ ،‬ضاكسازي ضةند اليةن َيك‬ ‫دةطر َيتةوة‪ ،‬يةك َيكيان ضاكسازي سياسيية‪،‬‬ ‫كة ه َيشتا زؤر بةكةمي تيؤرسازي بؤ كراوة‪،‬‬ ‫كةم ئةزموونـي ج َيبةج َيكراوي سةركةوتوو‬ ‫ثي ببةستين‪ ،‬بة َالم‬ ‫هةية بتوانين ثشتي َ‬ ‫لة بةرامبةردا ضاكسازي ئابووري زياتر‬ ‫تيؤرسازي بؤ كراوة و ئةزمووني سةركةوتوو‬ ‫لة ضاكسازي ئابووري تؤماركراوة‪.‬‬ ‫ضاكسازى سياسي ث��اش��ة ِرؤذى هةموو‬ ‫دةسةآلت َيكى سياسى ديارى دةكات‪ ،‬بةَلكو‬ ‫ئةطةر هةر دةسةآلت َيكى سياسى ضاكسازى‬ ‫نةكرد يان سةركةوتوو نةبوو لة ضاكسازى‪،‬‬ ‫ئةوة لةناو دةض َيت بةهؤى ئةو نةخؤشيانةوة‬ ‫كةتووشى دةب َيت‪ .‬لة زانستى راميارى بايةخى‬ ‫زؤر دراوة ودةدر َي��ت بة ضاكسازى‪ ،‬بةَلكو‬ ‫هةند َيك لةزانايان دةَل َين زانستى راميارى بؤ‬ ‫ئةوة دامةزراوة تاوةكو بتوان َيت ضاكسازى لة‬ ‫بونيادى دةسةآلتى سياسى ئةنجام بدات بة‬

‫ئاراستةيةك لة نةخؤشى ستةمكارى رزطارى‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ :2-1‬ث َيشينةيةكي طشتي‪:‬‬ ‫ضاكسازي دياردةيةكي كؤنة‪ ،‬يةك َيكة لة‬ ‫خةسَلةتة سةرةكيةكاني طيانلةبةركان بؤ‬ ‫وةدةسته َيناني تواناي بةردةوامي لةر َيطاي‬ ‫طةشةكردني ب��ةردةوام‪ ،‬لةئةنجامي تواناي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بارودؤخي‬ ‫خؤطونجاندن دةب َيت‬ ‫طشتيدا‪ ،‬بةمةش بؤمان دةردةك��ةو َي��ت كة‬ ‫ضةندين جؤري ضاكسازي هةية و بةضةندين‬ ‫ش�� َي��واز ج َيبةج َيدةكر َيت‪ ،‬م��رؤظ وةك‬ ‫طيانلةبةر َيك بؤ بةردةوامي ذياني ث َيويستي‬ ‫بة ضاكسازيية‪ ،‬كة لةضةند ئاست َيكدا‬ ‫ئةنجامي دةدات‪ ،‬طرنطترينيان ضاكسازي‬ ‫جةستةيية كة ثرؤسةي فيسؤلؤجي ئةنجامي‬ ‫دةدات‪ ،‬لة م َيذووي مرؤظايةتييةوة بؤمان‬ ‫دةردةكةو َيت‪ ،‬كة ضةندين قؤناغي ضاكسازي‬ ‫لةجةستةي مرؤظ رووي��داوة‪ ،‬دواتر مرؤظ‬ ‫هةميشة بةث َيي ئةزمووني كةس َيتي ضاكسازي‬ ‫ئةنجامدةدات لة بةركاره َيناني هةستةكاني بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو دؤخةكةي‬ ‫مةبةستي طونجاندني‬ ‫كة تيايدادةذ َيت‪ ،‬لةبواري سياسيشدا مرؤظ‬ ‫وبةتايبةت دواي ئةوةي سةركةوتوو بوو‬ ‫لةث َيكه َيناني كؤمةَلطا ودامةزراندني ذياني‬ ‫كؤمةآليةتي ث َيويستي بة بةردةوامي هةبووة‪،‬‬ ‫بؤ ئةنجامداني ضاكسازي لة جةستةي‬ ‫كؤمةَلطادا بؤ ئ��ةوةي طةشةي ث َيبكات‬ ‫وث َيشيبخات‪ ،‬ل َيرةدا دةردةكةو َيت كةضاكسازي‬ ‫بةهةموو جؤرةكاني بةستراوةتةوة بة ويستي‬ ‫بةردةوامي‪ ،‬ناكر َيت ثةراو َيز بخر َيت يان‬ ‫ئةَلتةرناتيظي بؤ بدؤزر َيتةوة‪ ،‬ضونكة هةموو‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪32‬‬

‫شت َيك ث َيويستي بة ضاكسازي هةية‪.‬‬ ‫‪ :3-1‬ثرؤسةى ضاكسازي ‪The Process‬‬ ‫‪of Reform‬‬ ‫ضاكسازى وةك ثرؤسة بةث َيي ذينطةيةكي‬ ‫هزري طونجاو دروست دةب َيت وبارودؤخي‬ ‫بابةتي ثاَلي ث َيوة دةن َيت بؤ سةرهةَلدان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةش دا ضةندين راي جياواز هةية‬ ‫لةسةر سةرتاكاني سةهةَلداني قةيران‪ ،‬دواتر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خاَلي دةستث َيك‬ ‫بةستنةوةي ضاكسازي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا ضةند رايةكي‬ ‫وخاَلى كؤتايي‪،‬‬ ‫جياواز هةن‪:‬‬ ‫‪ :1-3-1‬هةند َيك ث َييانواية ضاكسازي‬ ‫لةبارودؤخي قةيراندا دةب َيت‪The Context‬‬ ‫‪ ،of Crisis‬لةبةرئةوةي قةيران مةترسي‬ ‫يان ئاستةنط دروستدةكات لةبةردةم رذ َيمي‬ ‫سياسيدا‪ ،‬بؤية ئةو ر َيذ َيمة بةئةنجامداني‬ ‫ضاكسازي خؤي رزطاردةكات لة وقةيرانة‪.‬‬ ‫ئةم بؤضوونة هةميشة سةركةوتوونةبووة‬ ‫لةثرؤسةي ضاكسازي ضونكة ئامانجةكانيان‬ ‫كورتخايةنةو كاتي ث َيويستيان لةبةردةستدا‬ ‫نيية‪ ،‬بةآلم هؤكاري سةرةكي سةرنةطرتني‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازييةكانيان ئةوةية كة هةرطيز‬ ‫نازانن هؤكاري سةرةكي قةيرانةكان ضين و‬ ‫هاوك َيشةي سةرةكي بؤدانا ِر َيذن‪ .‬بؤية هةموو‬ ‫ئةركةكان يان تووشي ئيفليجي دةب َيت‪.‬‬ ‫‪ :2-3-1‬هةند َيك ث َييواية لةثرؤسةي‬ ‫ط��ةش��ةث�� َي��دان��دا خ���ودي ئ��ام��رازةك��ان��ي‬ ‫طةشةث َيدانيش تووشي طؤ ِرانكاري دةب َيت‬ ‫يان تووشي زي��ان دةب َيت بؤية ث َيويستي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بةضاكسازي بةمةبةستي طونجاندني‬ ‫ئاستي طةشةث َيداني بةدةستهاتووة‪ .‬بةمث َييةش‬ ‫ضاكسازي دةب َيتة ثرؤسةي خؤطونجاندن‬

‫َ‬ ‫لةطةل ئاستي كاريطةري ثرؤسةي طةشث َيدان‬ ‫بةمث َييةش دةس��ت ث َيشخةري ضاكسازي‬ ‫نام َين َيت و هةميشة كات َيك د َيت كة لةدواي‬ ‫هةموو شتةكانةوة‪.‬‬ ‫‪ :3-3-1‬هةند َيك ث َييان واية ضاكسازي‬ ‫لةدةرةنجامي ئايدلؤجي‪Ideology‬بةتايبةت‬ ‫ئايدلؤجي نةتةوةيي ‪Nationalism‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئةماليةنة ضاكسازييةك سازدةكات‬ ‫طةشةي نةتةوةيي‪ ،‬لةهةمانكاتدا بةئامرازي‬ ‫طةيشتن بةه َيزي ئايدلؤجي هةذماردةكر َيت‪،‬‬ ‫ضاكسازي هةية بةهؤي داواك��اري ميللةت‬ ‫دةك��ر َي��ت‪ ،‬وات���ة ميللةت داوا دةك��ات‬ ‫طؤ ِرانكاري ئةنجامبدر َيت‪Reform from‬‬ ‫‪،»Below‬لةناوسيستمي سياسي وآلتدا لةبةر‬ ‫ضةندين هؤ كةدةيخةنةروو بةمةش حكومةت‬ ‫فةرمانرةواكان هةَلدةستن‬ ‫يان ه َيزة سياسيية‬ ‫ِ‬ ‫لةئةنجامداني ضاكسازي‪.‬‬ ‫‪ :4-3-1‬بةآلم هةند َيك جار ضاكسازي وةك‬ ‫دةستث َيشخةريةك لةسةركردايةتي‪Reform‬‬ ‫‪ from Above‬يان خودي سةرؤكي ئةو‬ ‫وآلتة دروست دةب َيت‪ .‬ئةم ضاكسازيية وةك‬ ‫هاندةر َيك دةب َيت بؤضاكردنةوةي ذياني‬ ‫سياسي‪ ،‬ئةمجؤرة دةست ث َيشخةريانة دروست‬ ‫دةب��ن بةهؤي ش�� َي��وازي ج َيبةج َيكردني‬ ‫ضاكسازي‪ ،‬بة َالم زؤرب��ةي هةرة زؤري ئةم‬ ‫جؤرة لة ضاكسازي بةنةماني خودي رابةري‬ ‫ثرؤسةكة يان دةستث َيشخةرةكةي لةناو دةض َيت‬ ‫بةجي ناكر َيت‪.‬‬ ‫وج َي َ‬ ‫‪ :4-1‬ضاكسازي رامياري‪:‬‬ ‫سةرهةَلداني ضاكسازي رامياري ثةيوةستة‬ ‫بةسةرهةَلداني دةسةآلتي سياسي ميراتطري‪،‬‬ ‫ضونكة ث َيشتر لةبةر ئ��ةوةي دةس��ةآلت‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪33‬‬

‫بةسترابووةوة بة كةسي خاوةن دةسةآلت‪،‬‬ ‫بؤ الوازي ونةطونجاندني خودي دةسةآلتدار‬ ‫دةطة ِرايةوة‪ .‬ئةو كات نةيدةتواني بةردةوام‬ ‫دةسةآلت بطر َيتة دةست‪ ،‬لةبةرئةوة دة ِروخا‪،‬‬ ‫بةآلم دواي ئةوةي دةسةآلت بوو بة ميراتي‬ ‫دةزطاي هةميشةيي ثاشايةتي لة وآلت دامةزرا‪،‬‬ ‫ثاشان ضةندين دةزطاي جؤراوجؤري لةطةَليدا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرهةَلداني ئةم دةزطاية‬ ‫لةدايك بوو‪،‬‬ ‫هةميشة ضاكسازي وةك ثرؤسةيةك بؤ خؤ‬ ‫تؤكمةكردن وطةشةكردن و بةرفراوانبوون‬ ‫َ‬ ‫لةطةل الوازي يان سةرنةطرتني‬ ‫دةستي ث َيكرد‪،‬‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي هةميشة ئةو دةزطاية‬ ‫دة ِروخا لةبةردةم دةسةآلت َيكي دةرةكيدا‪ ،‬يان‬ ‫ملمالني‬ ‫بةهؤي كودةتاي ناوخؤي تووشي‬ ‫َ‬ ‫دةب��وو‪ .‬ب��ةب��ةردةوام بووني ثرؤسةكاني‬ ‫ضاكسازي دةسةآلتي سياسي طةشةيدةكرد‬ ‫وقؤناغي ت َيدةثة ِراند لة ث َيشكةوتن وئاَلؤزيدا‪،‬‬ ‫بةئاراستةيةك ئةنجامداني ضاكسازي‬ ‫دةب��ووة هةنطاو َيكي مةترسيدار لةبةر‬ ‫ئاَلؤزي سةكتةرةكاني دةسةآلتي سياسي‪،‬‬ ‫بؤية ث َيويستي بة داناني تيؤري ث َيشوةخت‬ ‫هةبوو بؤ ئةوةي رةهةندةكاني ضاكسازي‬ ‫وئةطةرةكاني وكاريطةرييةكاني ‪...‬هتد بخاتة‬ ‫روو ث َيش ج َيبةج َيكردن‪ ،‬دواتر كةساني شياو‬ ‫بةجي‬ ‫ئامادةبكات بؤ ئةوةي ئةم ثرؤسةية ج َي َ‬ ‫بكةن‪ ،‬بةَلكو تيؤرةكردن وج َيبةج َيكردني‬ ‫لةبواري سياسيدا تايبةتمةندي وقوآليي‬ ‫ه َيزي دةس��ةآلت��ي سياسي دةخستة روو‪،‬‬ ‫بةئاراستةيةك كة جيايي دةك��ردةوة لة‬ ‫دةسةآلتةكاني ديكة‪ ،‬دواي ئةوةي دةسة َالت‬ ‫بوو بة دامةزراوة كةساني ناو دةسة َالت بوون‬ ‫بةفاكتةر َيكي الوةكي لة بونيادي طشتيدا‪،‬‬

‫بةروخاني سيستمي ميراتطةري ثاشايةتي‬ ‫يان بةبةردةوام بووني كةسايةتي نادياري‬ ‫دةس��ة َالت بوو بة ديوزم َيكي بةرفراوان‬ ‫وطشتطير‪ ،‬لةم ب��ارةوة ضاكسازي رامياري‬ ‫بوو بة ثرس َيكي طرنط‪ .‬لةم هةنطاوانةش‬ ‫قوتابخانة سياسييةكان سةريان هةَلدا بؤ‬ ‫خستنة ِرووي تايبةتمةندي نيشتيماني هةر‬ ‫ميللةت َيكي خاوةن سةروةري‪.‬‬ ‫‪ :5-1‬قوتابخانة سةرةكييةكانى ضاكسازي‪:‬‬ ‫لةدواى هةزاران َ‬ ‫سال لة كارواني م َيذوو‪،‬‬ ‫شارستانيةتييةكان ضةند قوتابخانةيةكى‬ ‫سةرةكيان بؤ ضاكسازي بةرهةم ه َينا‪.‬‬ ‫‪ :1-5-1‬قوتابخانةي ليبراَلي‪:‬‬ ‫ئةم قوتابخانةية لةئةنجامي كةَلةكةبووني‬ ‫ذياري هيليني بونيادنراوة بةسوود وةرطرتن‬ ‫لة ميتؤدي ر َينسانس وةك بزو َينةر بؤ‬ ‫ث َيشكةوتن‪ ،‬ئةم قوتابخانةية ضةندين رةوتي‬ ‫سةرةكي هةية‪ ،‬بةآلم دوو رةوت لةمةوداي‬ ‫هاوضةرخدا بةكارايي لة ئاستي جيهانيدا‬ ‫كاريطةريان هةية ئةويش‪:‬‬ ‫‪ :2-5-1‬رةوتي ليبراَلي كالسيكي هاوضةرخ‪:‬‬ ‫ئةم رةوت��ة بايةخ دةدات بة ضاكسازي لة‬ ‫بونيادي عةقَلي تاك وةك بزو َينةري سةرةكي‬ ‫ضاكسازي‪ ،‬ديارة بونيادي عةقَلي تاك الي ئةم‬ ‫رةوتة بة فةراهةم كردني ئازادي ئابوورية‪،‬‬ ‫ث َيش هةموو ئازادييةكان‪ ،‬تاوةكو تاك‬ ‫بتوان َيت سةربةخؤيي بةرهةمه َينان بةدةست‬ ‫به َين َيت وبتوان َيت دواتر خةرجي ثرؤذةكاني‬ ‫خؤي بكات‪ .‬ئةم رةوتة فاكتةري تاكي بةم‬ ‫هاوك َيشةية دا ِرشتووة‪:‬‬ ‫دةبي ضارةسةر‬ ‫هةموو طرفت وكؤسث َيك‬ ‫َ‬ ‫بكر َيت‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪34‬‬

‫هةموو ضارةسةر َيك بةداه َينان َيك دةب َيت‪.‬‬ ‫هةموو داه َينان َيك دةب َيتة دةستث َيشخةري‬ ‫هةموو داه َينان َيك لة بيرؤكةيةك بةرهةم‬ ‫د َيت‬ ‫َ‬ ‫عاقل)‬ ‫هةموو بيرؤكةيةك عةقَلي (تاكي‬ ‫بةرهةمي د َين َيت‪.‬‬ ‫واتة ضاكسازي بةتاكي كارا دةكر َيت‪ ،‬بؤ‬ ‫ئةوةي كةشوهةواي طونجاو فراهةمبكات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دةب��ي متمانة بؤ تاك بط َي ِر َيتةوة‬ ‫َ‬ ‫بونيادي رؤشنبيري ث َيكةوة ذيان وهاوبةشي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل باآلكردني س��ةروةري ياسا بةمةش‬ ‫تاكة عاقَلةكاني كؤمةَلطا توانا ودةرفةتي‬ ‫ث َيويستيان دةب َيت بؤ ضاككردنةوةي خودي و‬ ‫بؤ طرفتةكاني كؤمةَلطا‪ ،‬بة دةست ث َيشخةري‬ ‫بةردةوام وخ َيرا ث َيش ئةوةي طةورة بب َيت‪،‬‬ ‫بؤية ئةو كؤمةَلطاية هةميشة تةندروست‬ ‫دةب َيت‪.‬‬ ‫بؤية فؤن هايك دةَل َيت هةر كؤمةَلطايةك تاكي‬ ‫ئازادي زؤر ب َيت(داه َينةر) ئةوة بةتةندروستي‬ ‫دةم َين َيتةوة‪ ،‬تةنها ئةركي دةسةآلتي سياسي‬ ‫ئ��ةوة دةب َيت طةشة بةتواناكانيان بدات‬ ‫وثشتيوانيان بكات‪ .‬بةآلم ليبراَلةكان بةهيض‬ ‫بروايان بةدةسةآلت نيية وث َييان‬ ‫ش َيوةيةك ِ‬ ‫واي��ة طرفتة طةوةكان دةس��ةآلت دروستى‬ ‫دةكات‪ .‬بؤية ضاكسازي سياسي الي ئةم رةوتة‬ ‫بةدامةزراندني دةوَلةتي ياسا دةكر َيت واتة‬ ‫ياسا دةب َيتة بنةماي دا ِرشتني ستراتيذي وآلت‬ ‫لة هةموو سةكتةرةكان‪.‬‬ ‫ن��وي‪ :‬ئةم‬ ‫‪ :2-1-5-1‬رةوت��ي ليبراَلي‬ ‫َ‬ ‫رةوت��ة لةسةر هةمان بونيادي ليبراَلي‬ ‫كالسيكي ضةمكي ضاكسازي بونياد دةن َيت‪،‬‬ ‫بةآلم جياوازي ئةوةية كة ث َيي واية دةوَلةت‬

‫بةهةموو دةزطا سياسييةكانيةوة بةرثرسة لة‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي‪ ،‬بؤ ئةم مةبةستةش ث َييان‬ ‫واية كة ديموكراسي – ليبراَلي وةك سيستةمي‬ ‫ديناميكيةتي دةستةبذ َيري سياسي ر َيكخراو‬ ‫بة سيستةمي دةستوري ياسايي باشترين‬ ‫ضوارض َيوةية بؤ ضاكسازي‪.‬‬ ‫ئةم قوتابخانةية دةيةو َيت نؤرمي تايبةتي‬ ‫خؤي بسةلم َين َيت لةسةر هةموو جيهان‪ ،‬زانستي‬ ‫رامياري وزانستي ئابووري وةك بةش َيكي‬ ‫طرنطي شؤ ِرشي ضاكسازي ليبراَلي دامةزران‪،‬‬ ‫بؤ ئةوةي نؤرمي ليبراَلي بؤ ضاكسازي لة‬ ‫جيهان بآلوبكاتةوة‪ .‬بةآلم بةش َيوةيةكى طشتى‬ ‫دةبى بؤ ش َيوازى ئاشتييانة و‬ ‫ث َييان واية‬ ‫َ‬ ‫در َيذخايةن‪ ،‬ئةنجام بدر َيت‪.‬‬ ‫ليبراَلييةكان ث َييان واي��ة ضاكسازي‬ ‫بةكتوثري‬ ‫بةتوندوتييذي ناكر َيت و هةرطيز‬ ‫ِ‬ ‫ناب َيت‪ ،‬ضونكة طؤ ِرانكاريية خ َيراكان هةرطيز‬ ‫نابنة هةو َيني ديموكراسي وج َيطيري‬ ‫بةَلكو ثةش َيوي وتوندوتيذي ل َيدةكةو َيتةوة‪،‬‬ ‫هةنتكتؤن دةَل َيت نو َيبوونةوةي رامياري‪،‬‬ ‫خ َيرا ئ��اوات و ويستي طشتي و تاكةكان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ث َيشبينييةكان لةئاست وتواناي دةزطا‬ ‫سياسيةكاندا نابن‪ ،‬بؤية هةستي تو ِرةيي و‬ ‫ب َيتاقةتي لةناخي هاوآلتيان بآلودةب َيتةوة‪ ،‬بةو‬ ‫ئاستةي كة شؤ ِرش دذي دةسةآلت ئةنجامبدةن‪.‬‬ ‫هنتكتؤن وةك هةموو ليبراَليست َيك كةداواي‬ ‫ثلةبةندي دةكات‪ ،‬ضاكسازي دةبةست َيتةوة‬ ‫بةبووني دةزطاي سياسي بةه َيز‪ ،‬كة تواناي‬ ‫بةر َيوبردني ثرؤسةي طؤراني سياسيان‬ ‫هةب َيت‪ ،‬وةك دةزطاكاني كؤمةَلطاي مةدةني‬ ‫ودةزطاكاني ئاسايش وه َيزي سةربازي‪.‬‬ ‫هةنتكتؤن دةَل َيت ثرؤسةي ديموكراتيزةكردن‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪35‬‬

‫لةجةزائيربوو بةجةنطي ناوخؤ‪ .‬بؤية ئةَل َيت‬ ‫ناب َيت جةختبكةينةوة لةسةرضاكسازي‬ ‫بةبي ئةوةي هةو َيني بؤدابين بكةين‪.‬‬ ‫وطؤ ِران َ‬ ‫ضاكسازي و َينايةكي طةشي هةية لةبونيادي‬ ‫عةقَل َيتةكةكاندا‪ ،‬ضونكة سونبولي خةون َيكي‬ ‫كراوةية بؤج َيطيري و ئاشتي و بةدةسته َيناني‬ ‫دؤخ َيكي سياسي وئابووري وكؤمةآليةتي‬ ‫ث َيشكةوتوو‪ ،‬رةنطة ضاوة ِروان كراوب َيت ياخود‬ ‫تةنانةت خةونيشي ث َينةبينراوة‪.‬‬ ‫‪ :2-5-1‬قوتابخانةي شؤ ِرشطةرايي‪:‬‬ ‫ئةم قوتابخانةية لة كؤتاييةكاني سةدةي‬ ‫ه��ةذدةي��ةم سةريهةَلدا وةك بنةمايةك‬ ‫بؤ رةت��دان��ةوةي بونيادي دؤخي ط��وزةران‬ ‫و هةذماركردني وةك كؤسثي سةرةكي‬ ‫ث َيشكةوتن‪ ،‬تةنانةت داناني وةك فاكتةري‬ ‫سةرةكي هةموو نةهامةتيةكان‪ ،‬بةم ث َييةش‬ ‫رةت��ي هةموو هةنطاوةكاني ضاكسازي‬ ‫ثلةبةنديان داي��ةوة‪ ،‬ضونكة ث َييان وابوو‬ ‫نةخؤشية سةرةكييةكان بةضاكسازي ليبراَلي‬ ‫ضارةسةر ناكر َين بةَلكو دةب َيت ثرؤسةيةكي‬ ‫طشتطير ئةنجامبدر َيت‪ ،‬بونيادي ريشةيي‬ ‫بسر َيتةوة‬ ‫كؤمةآليةتي ئابووري وسياسي‬ ‫ِ‬ ‫وهةست َيت بة بونيادنانةوةي ستراكضةر َيضكي‬ ‫ديكة‪ ،‬بتوان َيت ئاواتةكاني ث َيشكةوتن‬ ‫بةدةست به َين َيت‪ .‬ئةم قوتابخانةية بةتةواوي‬ ‫ساغكردنةوةي دةستث َيكي طؤ ِراني سةرةكي الي‬ ‫روون بوو كة بةشؤرش دةب َيت‪ ،‬بةآلم دواتر‬ ‫بؤهةنطاوةكاني بونيادنانةوة دةطة ِرايةوة‬ ‫بؤ هةنطاوةكاني ضاكسازي كالسيكي‪ ،‬بةآلم‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةرهةَلداني تيؤري ماركسي‪ ،‬ضاكسازي‬ ‫بوو بة ئةركي نيشتماني بةث َيي ثالني طشتي‬ ‫سةرةكي بةرزترين دةسةآلتي سياسي وآلت‬

‫دادةنر َيت‪ ،‬بؤ ئامانجي ث َيشخستني ئابووري‬ ‫وج َيطيري سياسي ئةم قوتابخانةية هةستا‬ ‫بة تواندنةوةي تواناي داه َيناني تاكةكان‬ ‫لةناو دام��ةزراوةي سةرةكي دةوَل��ةت‪ ،‬ئةمة‬ ‫بةئاراستةيةك دةبوو بة توانايةكي طشتي‬ ‫وف��ةرم��ي‪ ،‬ئ��ةم قوتابخانةية جةخت لة‬ ‫ضاكسازي سياسي دةكاتةوة‪ ،‬بةدامةزراندني‬ ‫دةسةآلت َيكي ديكتاتؤري ثرؤليتاري‪ ،‬ئةمةش‬ ‫لةسةر بنةماي باوة ِري شؤرشطةرايي دةكات‪.‬‬ ‫ثةنادةباتة بةر بيرؤكراتيزيمي فةرمي بؤ‬ ‫ئةنجامداني ضاكسازي‪ ،‬ئةم قوتابخانةية‬ ‫تووشي الوازي بوو كات َيك بلؤكي سؤسياليزم‬ ‫رووخا‪ ،‬بةآلم ضين هةستا بة دامةزراندني‬ ‫فؤرم َيكي هةمواركراو لةم قوتابخانةية‪،‬‬ ‫ئازادي ئابووري بةستةوة بة مةركةزيةتي‬ ‫سياسيي بةث َيي بنةماي نيشتيمانثةروةري‬ ‫ميللي‪)1(.‬‬ ‫راستة كة هةموو توندوتيذيةك بؤضاكسازي‬ ‫بةكارناه َينر َيت‪ ،‬بةَلكو بؤ ناتوانين بَل َيين‬ ‫كةتةنها راديكاَلةكان ويستي توندوتيذيان‬ ‫هةية بؤئةنجامداني طؤ ِرانكاري‪ ،‬بةآلم ئةوةي‬ ‫روونةكة ئةطةر ويستي ضاكسازي ريشةيي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ماوة كورت (ثةلةكردن) يةك‬ ‫(طؤ ِران)‬ ‫بطرن ئةوةئةوكات زؤر ئةطةري بةكاره َيناني‬ ‫توندوتيذي دةب َيت‪ ،‬هةروةها توندوتيذي‬ ‫بةضةند جؤر َيك بةكارد َيت‪:‬‬ ‫‪ :1-2-5-1‬ت��ون��دوت��ي��ذي ف��ةرم��ي‬ ‫ف��ةرم��ان��رةوا‪ ،‬كات َيك‬ ‫لةاليةن دةسةآلتي‬ ‫ِ‬ ‫بةكاريدةه َين َيت‪،‬كةثرؤذةيةكي طؤ ِرانكاري‬ ‫ريشةيي دةخاتةروو‪ ،‬بةآلم مةزاجي طشتي‬ ‫لةطةَليدا نيية بؤية هةَلدةست َيت بة بةكاره َيناني‬ ‫توندوتيذي بؤج َيبةج َيكردني‪ .‬ئةمةش‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪36‬‬

‫جؤر َيكة لة سةثاندن‪ .‬وةك ثالنة طشتييةكانى‬ ‫ضاكسازى ضين‪ .‬ئةم حاَلةتة تاوةكو ئ َيستاش‬ ‫مشتومر َيكى زؤرى لةسةرة زؤربةى زانايانايان‬ ‫ِ‬ ‫وةك تاوان َيك دذى مرؤظايةتى هةذماردةكةن‪.‬‬ ‫‪:2-2-5-1‬ت��ون��دوت��ي��ذي لةاليةن ه َيزة‬ ‫شؤ ِرشط َيرةكان بةه َيز‪ ،‬وةك شؤ ِرشى فةرةنسى‬ ‫شؤ ِرشى بريتانيا‪ ...‬هتد ئةم جؤرة شؤ ِرشانة‬ ‫بؤ طؤ ِرينى دةسةآلتى سياسيية و دامةزراندنى‬ ‫دةسةآلت َيكى تر‪.‬‬ ‫‪ :3-2-5-1‬توندوتيذى ه َيزة شؤ ِرشط َي ِرةكان‬ ‫بؤ نةه َيشتنى دةسةآلت َيكى سياسى و‬ ‫ن��وى‪ .‬ئةمةش‬ ‫دامةزراندنى دةسةآلت َيكى‬ ‫َ‬ ‫ناسراوة بة شؤ ِرشى رزطارى وةك شؤ ِرشى‬ ‫ئةمريكى‪.‬‬ ‫لةراستيدا طؤ ِرانكاري زؤر و ريشةيي‬ ‫بةضاكسازي ريشةيي‪Great Reforms‬‬ ‫دةك��ر َي��ت‪ ،‬ئةم ثرؤسةية ث َيويست دةكات‬ ‫سيستمي سياسي و كؤمةآليةتي وئابووري‬ ‫ديسان دار َيذر َيتةوة ئةم هةنطاوةش بة شؤرش‬ ‫ئةنجامدةدر َيت‪ .‬تاوةكو بتوان َيت سيستم َيكي‬ ‫نوي دابمةزر َين َيت‪ ،‬بةمةش شؤرش وةك‬ ‫سياسي َ‬ ‫بةرزترين ئاستي ضاكسازي هةذماردةكر َيت‪.‬‬ ‫‪ :3-5-1‬قوتابخانةي طةشةث َيدان‪:‬‬ ‫ئةم قوتابخانةية لة ناوة ِراستي سةدةي‬ ‫بيستةم دامةزرا بةمةبةستي ضارةسةركردني‬ ‫طرفتةكاني وآلتاني ث َيطةيشتوو بةتايبةت‬ ‫وآلتاني ئةمريكاي التين‪ ،‬لةراستيدا ئةم‬ ‫قوتابخانةية لةسةر بونيادي رزطاركردنة‬ ‫لة باري الوازي ودا ِرم��ان‪ ،‬خةمي سةرةكي‬ ‫طةيشتنة بة وآلتة ث َيشكةوتووةكان وةك‬ ‫نمونةي ث َيشكةوتن‪ ،‬بةضةندين ش َيواز وضةشن‬

‫تيؤري ضاكسازي دامةزراند‪ ،‬الوازترينيان‬ ‫ضاكسازي سياسي بوو بةهةموو ئاراستةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ثشتيواني ضاكسازي ئابووري دةكات‬ ‫دان��ان��ي هةنطاوةكاني ج َيطيري سياسي‬ ‫َ‬ ‫سةنترال‪ ،‬باسكردن لةئةزمووني‬ ‫سيستم َيكي‬ ‫ئةم قوتابخانةية زؤر زؤري دةيةو َيت ضونكة‬ ‫دةيان ئةزمووني جياواز هةبوو زؤربةيان‬ ‫اليةني سةركةوتنيان لة اليةني الوازيان‬ ‫كةمتربوو‪ ،‬بةآلم لة ضةند ئةزموون َيكدا‬ ‫بي و َينةيان بةدةست ه َينا‪،‬‬ ‫سةركةوتني َ‬ ‫دةبي يةكة بة يةكة ل َيكؤَلينةوةي جياجيان‬ ‫َ‬ ‫بؤ بكر َيت‪ .‬لةبةر ئةوةى كوردستان لة ضينى‬ ‫وآلتانى تازة ث َيطةيشتوو هةذمار دةكر َيت‪،‬‬ ‫زؤر طرنطة ئةزموونى هةموو ئةو جؤرة‬ ‫وآلتانة بة وردى بخر َيتة روو بؤ ئةوةى خاَلة‬ ‫ئةر َينييةكان و نةر َينييةكان بزانر َيت لةو‬ ‫ئةزموونانة‪.‬‬ ‫فةرمانرةواى ضاك‬ ‫‪:6-1‬‬ ‫ِ‬ ‫لةئةنجامي ئ��ةزم��وون��ة جياجياكاني‬ ‫قوتابخانةكاني ث َيشوو‪ ،‬لةناو ر َيكخراوة‬ ‫نوي دا ِر َي��ذرا‬ ‫نيودةوَلةتييةكان ضةمك َيكي َ‬ ‫بؤ سةدةي بيستويةك دواي دوو دةية ئ َيستا‬ ‫وةك قوتابخانةيةكي سةربةخؤ دةناسر َيت‪،‬‬ ‫لة راستيدا ئةم قوتابخانةية لة قوتابخانةي‬ ‫ليبراَلي لة دايك بووة‪ ،‬ناوي ل َينرا قوتابخانةي‬ ‫فةرمانرةوايي ضاك‪:‬‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةوايي ضاك لة‬ ‫ضةمكي سةرةكي‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫ضةمكي دا ِرشتنةوةي ضةمكي‬ ‫ِ‬ ‫بونياد ن��راوة ‪Re-conceptualizing‬‬ ‫‪Governance‬ب��ؤ بةكاره َيناني دةسةآلتي‬ ‫سياسي وئابووري وكارط َيري بةمةبةستي‬ ‫رايةَلةكردني كاروباري دةوَل��ةت لة ر َيطاي‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪37‬‬

‫دةزطا ودامةزراوةي جؤراوجؤر بةرذةوةندي‬ ‫ط��روث وهاوآلتيان ج َيبةج َيدةكةن‪ .‬ئةم‬ ‫فةرمانرةواي‬ ‫ضةمكة لة ِراستيدا ناوي رةسةني‬ ‫ِ‬ ‫ضاكة ‪ Virtuous governing‬لة‬ ‫هةموو ئاستةكاني بةكاره َيناني دةسةآلت‬ ‫بةكاردةه َينر َيت واتة وةك بنةمايةكي نو َيية بؤ‬ ‫دا ِرشتني ت َيطةي دةسةآلتي سياسي وئابووري‬ ‫وبة ِر َيوبردن وكؤمةآليةتي بةئاراستةيةكي‬ ‫ديناميكي خودي بؤ ضاككردنةوة بؤ ضاكة‪،‬‬ ‫ئةم ضةمكة دةطة ِر َيتةوة بؤ زيندووكردنةوةي‬ ‫ت َيطةي زرادةشتي بؤ ضاكةكردن وةك ئةركي‬ ‫فةرمانرةوايي‪ ،‬بةث َيي تايبةتمةندي‬ ‫سةرةكي‬ ‫ِ‬ ‫بةبي ئ��ةوةي‬ ‫ب��اوة ِر وكولتووري خ��ودي‬ ‫َ‬ ‫ضاول َيكةريكردني خؤرئاوايي ل َيبكةو َيتةوة‪،‬‬ ‫ئةم ضةمكة لةاليةن سياسةتمةداران تووشي‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫رةخنة بوو‪ ،‬بؤية طؤ ِرا بؤ‬ ‫ِ‬ ‫‪Wise governing‬وةك ئاماذةيةك بؤ‬ ‫فةرمارةوايي بةث َيي بنةماكاني عةقل و‬ ‫رةسةنايةتي‪.‬‬ ‫‪ :7-1‬ئيشكاليةتي ثةيوةندي ضاكسازي بة‬ ‫قةيران‬ ‫ثرسياري ئةم نووسينة ئةوةية ئايا ضاكسازي‬ ‫تةنها لةكاتي قةيراندا دةكر َيت ياخود‬ ‫بيركردنةوةيةكي هةميشةيي بةردةوامة؟‬ ‫راستة لةوآلتي ئ َيمةدا‪ ،‬بةداخةوة‪ ،‬كات َيك باس‬ ‫لةضاكسازي دةكر َيت كة قةيران سةرهةَلدةدات‪،‬‬ ‫ديارة ئةمةش دةطة ِر َيتةوة بؤ دوو هؤكار‪:‬‬ ‫‪ :1-7-1‬لةكاتي قةيراندا دةردةكةو َيت‬ ‫ئةو سيستمة سياسيية تواناكاني الوازة‬ ‫وضةندين كؤسث و تةطةرةي خودي لةبةردةم‬ ‫سةركةوتني كارةكانيدا هةية‪ ،‬لةبةرئةوة‬

‫ث َيويستة ضاكسازي تيادابكر َيت‪ ،‬لةم حاَلةتةدا‬ ‫كورتبيني وم��ةودا الوازي تيؤرسازةكان‬ ‫دةردةخات‪.‬‬ ‫‪ :2-7-1‬كورتبيني دةستةبذ َيري سياسي‬ ‫كات َيك هةست بةث َيويستي ضاكسازي دةكةن‪،‬‬ ‫ئةو كاتةى خؤيان لة قةيران َيكي طةورةدا‬ ‫ملمالني و ثةش َيوي‬ ‫دةبيننةوة‪ ،‬كةبةهؤي‬ ‫َ‬ ‫ناوخؤيي سةرهةَلدةدات بةهؤي هةَلسوكةوتي‬ ‫دةستة بذ َيري سياسي‪.‬‬ ‫لةراستيدا ضاكسازي تةنها لةكاتي قةيران‬ ‫بةكارناه َينر َيت‪ ،‬بةَلكو ئةزموونةكان‬ ‫سةلماندوويانة كة ئةو دستة بذ َيرانةي دةبنة‬ ‫هؤكاري سةرهةَلداني قةيران َيك ضاكسازي‬ ‫بةكاردةه َينن وةك دروشم تةنها بؤئةوةي‬ ‫بةبي ئةوةي‬ ‫خؤيان لةو قةيرانة دةربازبكةن‪َ ،‬‬ ‫طرفتة راستةقينةكان ضارةسةربكةن‪ ،‬بؤية‬ ‫هةميشة لةبازنةي داخراوي قةيرانى وآلت‬ ‫دةخول َينةوة‪.‬‬ ‫دةب��ي راستيةك هةية بيزانن‪ ،‬ئةويش‬ ‫َ‬ ‫ضاكسازي بؤئةوة دةك��ر َي��ت كة قةيران‬ ‫روونةدات‪ ،‬ضاكسازي هةميشة ثرؤسةيةكي‬ ‫طشتيية ب��ؤئ��ةوةي طرفت وك َيشة رووي‬ ‫ت َينةكات‪ .‬ئةطةر ضاكسازي لةكاتي قةيراندا‬ ‫بةكاره َينرا ئةوة ئةو كاتة دةب َيتة ثرؤسةي‬ ‫ط َي ِرانةوةي ب��ارودؤخ بؤثاش سةرهةَلداني‬ ‫ئةوقةيرانة‪ ،‬ئةم ثرؤسةية هةرطيز ضاكسازي‬ ‫نيية‪ ،‬بةَلكو ضاك كردنةوةي نةخؤشييةكةية‬ ‫بةبي ئ��ةوةي هؤكاري‬ ‫كة سةريهةَلدابوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫نةخؤشةييةكة وبارودؤخي بةرهةمه َينةري‬ ‫ئ��ةو نةخؤشيية ضارةسةربكر َيت‪ .‬بؤية‬ ‫لةئةنجامي ئةم ثرؤسةيةدا هةرطيز ث َيشكةوتن‬ ‫روونادات‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪38‬‬

‫‪ :8-1‬ئيشكاليةتي ضاكسازي وثرسي‬ ‫ئاسايشي نةتةوةيي‪:‬‬ ‫لةسةدةي بيستةم بةطشتي ثرسي ضاكسازي‬ ‫سياسي وةك هةستيارترين ثرس بؤ ئاسايشي‬ ‫نيشتماني هةذمار كرا ئةويش لةبةر ضةند‬ ‫هؤكار َيك‪:‬‬ ‫‪ :1-8-1‬هةموو ضاكسازييةكي سياسي‬ ‫مةترسي لةسةر مانةوةي دةسةآلتي سياسي‬ ‫دروست دةكرد‪.‬‬ ‫‪ :2-8-1‬هةموو ضاكسازيةكي سياسي‬ ‫طؤ ِرانكاري لة بوونيةتي هزري وئايدؤلؤجي‬ ‫وآلت دةكرد‪.‬‬ ‫‪ :3-8-1‬لةبةر فشاري دةرةكي زؤربةي‬ ‫وآلتان وةك شةثؤلي داطيركردني كؤلؤنيالي‬ ‫نو َييان هةذمار دةكرد‪.‬‬ ‫‪ :4-8-1‬م َيذووي ضاكسازي هةستياري‬ ‫كاريطةري لةسةر ئاسايشي نيشتيماني دروست‬ ‫دةكرد‪ ،‬بةتايبةت كات َيك لةضةندين وآلت‬ ‫دةردةكةوت كة لةئةنجامي طؤ ِرانكارييةكاني‬ ‫ضاكسازي تووشي الوازي دةبوو ودة ِروخان‪.‬‬ ‫‪ :5-8-1‬ئةزمووني ضاكسازي لةوآلتاني‬ ‫عةرةبي كة لةذ َير فشاري بانكي نيودةوَلةتي‪،‬‬ ‫كرا بوون بةهؤكاري سةرةكي رووخاني رذ َيمة‬ ‫سياسييةكان بةئاكار َيك كة هةند َيك وآلت‬ ‫تووشي جةنطي ناوخؤيي بؤتةوة‪.‬‬ ‫بؤية ضاكسازي سياسي بؤتة ثرس َيكي‬ ‫هةستيار لة ثرسةكاني ئاسايشي نيشتيماني‬ ‫وآلت‪ .‬ضونكة ضاكسازي رامياري هةموو‬ ‫بوارةكاني ذياني رام��ي��اري دةطر َيتةوة‬ ‫بةتايبةت لةبواري ستراتيذيدا‪.‬‬

‫‪ :9-1‬نةياراني ضاكسازي‪:‬‬ ‫‪ :1-9-1‬هةموو ضاكسازيةك رووبةروويي‬ ‫ضةند نةيار َيك دةب َيتةوة‪:‬‬ ‫‪ :1-1-9-1‬ئةوانةي كة دؤخ��ي ث َيش‬ ‫ثي خؤشة وهةرطيز ر َيطانادةن‬ ‫ضاكسازيان َ‬ ‫دؤخةكة طؤ ِرانكاري تيادا بب َيت‪ ،‬ضونكة‬ ‫سوودمةندن‪.‬‬ ‫‪ :1-2-9-1‬ئ��ةوان��ةي ل��ة ضاكسازي‬ ‫ت َينةطةيشتوون و بةكاريدةه َينن بؤ بةدةست‬ ‫ه َيناني مةرامي تايبةتي خؤيان‪.‬‬ ‫ئةم دوو ج��ؤرة هةرضةند كةمن بةآلم‪،‬‬ ‫كاريطةري زؤريان دةب َيت ضونكة بةهةموو‬ ‫ئ��ام��رازة ناياساييةكان بةكاردةه َينن و‬ ‫بةرووكةش خؤيان بة ث َيشةنطي ضاكسازي‬ ‫هةذمار دةك��ةن‪ .‬بؤية ئةتوانن ر َيبازي‬ ‫ضاكسازي ثةراو َيزبخةن‪ ،‬ئؤثؤسيزيؤن‬ ‫لةبةردةم ضاكسازي ئةوانن كة ث��رؤذةي‬ ‫ضاكسازييةكيان هةية و دةيانةو َيت ج َيبةج َيي‬ ‫بكةن‪.‬‬ ‫ب��ةآلم لةهةموو كؤمةَلطايةك ضين َيكي‬ ‫ثار َيزطار هةن‪ ،‬كة بةطومان دةبن لة هةموو‬ ‫ثرؤسةيةكي طشتطير بؤ ضاكسازي‪ ،‬ئةم ضينة‬ ‫تةنها مةبةستي ثاراستني بةها باآلكاني‬ ‫ميللةتة‪ ،‬لةكاتي هةر ضاكسازيةكدا ناتوان َيت‬ ‫بةرووني متمانة بة ج َيطيري بةها ث َيشووةكان‬ ‫بكات بؤية ثار َيزطارةكان دذي ضاكسازي‬ ‫دةوةستن يان يارمةتي ن��ادةن‪ .‬ئةم ضينة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةكر َيت‪:‬‬ ‫بةضةند ش َيواز َيك مامةَلةيان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوانةي‬ ‫‪:2-9-1‬ئامارازي مامةَلة‬ ‫دذي ضاكسازين‪:‬‬ ‫‪:1-2-9-1‬طفتوطؤ وش�� َي��وازي ئيقناع‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪39‬‬

‫َ‬ ‫‪Persuasion‬لةطةل ئةوانةي دذي ثرؤذةي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫دةبي ر َيكةوتن‬ ‫ضاكسازين‪ ،‬لةئةنجامدا‪َ ،‬‬ ‫ئةوانةي كة زةرةرمةند دةبن لة ضاكسازي‬ ‫قةرةبوو بكر َينةوة‪.‬‬ ‫‪ :2-2-9-1‬بةطة ِرخستني كؤمةآليةتي بؤ‬ ‫ئةوةي ثشتواني طشتي لة ثرؤذةي ضاكسازي‬ ‫بكر َيت بةئاراستةيةك تواناي ميللةت‬ ‫بةطة ِربخر َيت بؤ سةرخستني ضاكسازي‪ ،‬بؤ‬ ‫نمونة بزوتنةوةي هاريكاري لة ثؤَلةندا تواني‬ ‫لة هةشتاكاني سةدةي بيستةم رةوت َيكي ثان‬ ‫لة كؤمةآلني خةَلك ورؤشنبيران اليةنطربن‬ ‫بؤ ثرؤذةي ضاكسازييةكةي‪ ،‬بةم هةنطاوةش‬ ‫بيرمةندان تاوةكو كر َيكاران ب��وون بة‬ ‫كَلثةي ج َيبةج َيكردني ضاكسازي ر َيكخراوي‬ ‫هاريكاري‪ ،‬كات َيك حكومةتي شيوعي دذي‬ ‫وةستايةوة هةموو ميللةت حكومةتي شيوعيان‬ ‫روخاند‪ .‬ليخ فاليسا دةَل َيت دة ساَلمان ث َيويست‬ ‫ب��وو بؤ ئ��ةوةي ميللةت هةموو ث��رؤذةي‬ ‫َ‬ ‫قبول بكات وج َيبةج َيي‬ ‫ضاكسازيةكةمان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ :3-2-9-1‬ث َيويستة حكومةت كات َيك‬ ‫بةجي دةك��ات‪ ،‬ثةنا‬ ‫ث��رؤذةي ضاكسازي ج َي َ‬ ‫بةر َيتة بةر بةكاره َيناني ه َيز دذي ئةو ه َيزة‬ ‫ناوخؤييةيانة كة دذي ث��رؤذةي ضاكسازي‬ ‫دةبنةوة بةهانداني دةرةكي‪.‬‬ ‫‪ :10-1‬هؤكارة سةرةكييةكاني طرفت‬ ‫لةبةردةم سةركةوتني ضاكسازي‪:‬‬ ‫‪ :1-10-1‬هؤكاري سياسي ‪Political‬‬ ‫‪:Factors‬‬ ‫هؤكاري سياسي زؤر هةية كة دةبةنة طرفت‬ ‫لةبةردةم سةركةوتني ضاكسازي وةك‪:‬‬ ‫‪ :1-1-10-1‬الوازي ئيرادةي سياسي الي‬

‫دةستةبذ َيري خاوةن دةسةآلت يان الوازي‬ ‫ك��ادران��ي سياسي‪ .‬هةموو ضاكسازييةك‬ ‫ث َيويستي بة دةستةبذ َير َيكي كارامة‬ ‫كةبروايان هةب َيت بة‬ ‫ول َيهاتوو دةب َيت‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ضاكسازي و داو َي��ن ثاكبن‪ ،‬ضونكة ئةوان‬ ‫دةبنة بكةري ج َيبةج َيكار‪ ،‬هةر اليةن َيكي‬ ‫سياسي سةركةوتوو نةب َيت لة دياريكردني‬ ‫دةستةبذ َير َيكي كارامة بؤ كاركردن ئةوا‬ ‫دواتر دة ِروخ َيت‪ .‬تةنها دةستةبذ َيري نةبةرد‬ ‫تواناي ئةنجامداني طؤ ِرانكاري سياسي طرنطيان‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫‪ :2-1-10-1‬بؤية ه��ةر ثرؤذةيةكي‬ ‫كي‬ ‫دةبي بزانر َيت َ‬ ‫ضاكسازي دةخر َيتة روو َ‬ ‫بةجي دةكات و طؤ ِرانكاري لة دةستةبذ َيري‬ ‫ج َي َ‬ ‫جي طؤ ِرك َييان‬ ‫خاوةن دةسةآلت بكر َيت بةوةي َ‬ ‫ثي بكر َيت‪ .‬ضونكة دةستةبذ َيري سياسي‬ ‫َ‬ ‫ئةتوانن ئيحتواوي ثرؤذةي ضاكسازي بكةن‬ ‫َ‬ ‫ثوضةل بكةن‪ ،‬كةرنةظاَل َيكي‬ ‫و ناوة ِرؤكةكةي‬ ‫ئيعالمي وبؤنةيةك بؤ سةثاندني ث َيطةي‬ ‫خؤيان ئةنجامبدةن‪.‬‬ ‫‪ :3-1-10-1‬نةبووني دام���ةزراوةي‬ ‫دةستووري لة وآلت كة تواناي هةَلطرتن‬ ‫وج َيبةج َيكردني‬ ‫وض��اود َي��ري��ك��ردن‬ ‫ضاكسازييةكان لة هةموو ئاستةكان هةب َيت‪.‬‬ ‫‪ :4-1-10-1‬الوازي ي��ان نةبووني‬ ‫دةسةآلتي راطةياندني بةرثرس وئاست بةرز‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل الوازي كؤمةَلطاي‬ ‫نيشتيمانثةروةر‪،‬‬ ‫مةدةني‪.‬‬ ‫‪ :5-1-10-1‬الوازي هوشياري سياسي‬ ‫طشتي‬ ‫‪ :6-1-10-1‬الوازي دةسةآلتي دادوةري‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪40‬‬

‫‪ :2-10-1‬هؤكاري كولتووري‪Cultural :‬‬ ‫‪Factors‬‬ ‫هؤكاري كولتووري رؤَل َيكي باآل دةبن َيت لة‬ ‫جؤري ضاكسازي كة لةو كؤمةَلطاية دياري‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سةركةوتني ضاكسازي يان‬ ‫دةكر َيت‪،‬‬ ‫سةرنةكةوتنيدا‪ ،‬ضونكة ث َيكهاتةي كؤمةَلطا و‬ ‫بةهاكاني وش َيوازي ذيان دياريدةكات‪:‬‬ ‫‪ :1-2-10-1‬بؤ نمونة كؤمةَلطايةك‬ ‫عةشيرةتطةري ب َيت‪ ،‬هةميشة دذي طؤ ِرانكاريية‬ ‫ريشةييةكان دةب َيت‪ ،‬هةوَلدةدةن بةرووكةش‬ ‫طؤ ِرانكارييةكان وةربطرن بةآلم لةناخةوة‬ ‫بةهةمان ريتمي كالسيكي هةَلسوكةوت دةكةن‪.‬‬ ‫ضونكة كؤمةَلطاي عةشرةتطةري وتايةفي‬ ‫وناوضةطةري لة جيهان َيكي تةسكدا دةذين‪،‬‬ ‫دذي نو َيبوونةوة و ضاكسازي و طؤ ِرانكاري‬ ‫دةذ َيت هةرضةندة لة رووكةشدا هةوَلدةدا خؤي‬ ‫بة ث َيشكةوتووخواز دةربخات وئامرازةكاني‬ ‫مؤدر َين َيتة بةكاربه َين َيت‪ ،‬هةربؤية بةم جؤرة‬ ‫دةسةآلتانة دةوتر َيت ‪.Tribes with Flags‬‬ ‫ئةم جؤرة كؤمةَلطاية ث َييان دةوتر َيت كؤمةَلطاي‬ ‫داخراو كة لةضةمكي هاووآلتيبوون اليانداوة‬ ‫و لةج َيطةيدا ضةمكي رةعيةت بةكاردةه َينن‬ ‫بؤية ئةم كؤمةَلطاية دابةشكردن َيكي ضينايةتي‬ ‫هةية‪.‬‬ ‫‪ :2-2-10-1‬دةسةآلتي سياسي ئةطةر‬ ‫ثةنا بةر َيتة بةر عةشيرةت و ناوضةكان بؤ‬ ‫ث َيشكةشكردني ثرؤذةكاني ضاكسازي ئةوا‬ ‫شكست بةدةست دةه َين َيت‪ ،‬ضونكة ثةنا‬ ‫بردنة بةر عةشيرةت وناوضة و تايةفةطةري‬ ‫ر َيطري دةكات لةبةردةم سةرهةَلداني دام‬ ‫و دةزطاي نيشتيمانيء مةدةني كة هةموو‬ ‫ثرؤسةيةكي نيشتيماني ث َيويستي بة‬

‫دام ودةزط��اي نيشتيماني هةية بؤ ئةوةي‬ ‫بةجي بكر َيت‪ .‬دةسةآلتي‬ ‫ضاكسازي ج َي َ‬ ‫سياسي بةثشتيوانيكردني عةشيرةتطةري‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناوضةطةري ئةوا‬ ‫و تايةفةطةري‬ ‫دةستةبذ َير َيكي سياسي ثةروةردة دةكات‪ ،‬كة‬ ‫تةنها لةكولتووري تةكتول وداخراوةيي و‬ ‫ملمالني لةن َيوان خؤياندا دةذين‪ ،‬كة ئةمانة‬ ‫َ‬ ‫دةبنة دةسةآلتي سياسي ئيدي هةر ثرؤذةيةكي‬ ‫ضاكسازي شكست د َين َيت‪.‬ضونكة ئةمان بة‬ ‫خةآلتي جاسوسيكردن لةسةر يةكدا ث َيطةي‬ ‫خؤيان بةه َيزدةكةن‪ ،‬ئةم دةستةبذ َيرة هةرطيز‬ ‫تواناي دامةزراندني كؤمةَلطي مةدةني نيية‪،‬‬ ‫هةرطيز تواناي ت َيطةيشتنيان نيية لة ثرؤذةي‬ ‫ضاكسازي نيشتيماني‪ ،‬ضونكة ل��ةدةرةوةي‬ ‫بازنةي بيركردنةوة وهةَلو َيستي سياسييانة‪.‬‬ ‫‪ :3-2-10-1‬ضاكسازي سياسي ث َيويستي‬ ‫بة كولتوور َيكي نو َيية لة بةها وت َيطةي كراوة‬ ‫وئاشتيخواز كةلةسةر رؤشنبيري هاوبةشي‬ ‫وث َيكةوةكاركردن دةب َيت‪ ،‬لةسةر ر َيزطرتن‬ ‫لة ياسا وئاَلوطؤري ئاشتيانة دةب َيت بؤ‬ ‫دةسةآلت‪ ،‬ئةمةش ث َيي دةوتر َيت كولتووري‬ ‫مةدةني ‪،Civic Culture‬ئ���ةم بةهايانة‬ ‫لةناوكؤمةَلطاي ناوضةطةري و عةشيرةتطةري‬ ‫دروست ناب َيت‪ ،‬بةهايةكي نيية‪.‬‬ ‫‪ :3-10-1‬هؤكاري ئابووري‪:‬‬ ‫هةموو ثرؤذةيةكي ضاكسازي ث َيويستي بة‬ ‫بودجةيةكي طشتي هةية بؤ ج َيبةج َيكردني‪،‬‬ ‫بةمةش ئةو وآلتانةي قةيراني ئابووريان‬ ‫هةية ‪ ،‬ناتوانن ث��رؤذةي ضاكسازي سياسي‬ ‫سةركةوتوو بةرهةم به َينن‪ ،‬ضونكة بايةخ‬ ‫بة ضاكسازي سياسي نادةن بةَلكو ئةوةي الي‬ ‫ئةوان طرنطة ضاكسازي ئابووريية بةتةنها‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪41‬‬

‫بةآلم دةسةآلتي سياسي لةو وآلتانة هةميشة‬ ‫لةذ َير مةترسي شؤرشي كؤمةآليةتي تونددا‬ ‫دةبن بةهؤي هانداني هةذاران دذي دةسةآلتي‬ ‫دةبي ثرؤذي ضاكسازي‬ ‫سياسي بؤية هةميشة َ‬ ‫تايبةتي هةب َيت بؤ ضاككردنةوةي باري‬ ‫دةسةآلتي سياسي‪ ،‬ر َيطا نةدان بؤ قَليشانةوةي‬ ‫ب��ارودؤخ وراطرتني بةئاراستةيةك‪ ،‬كة‬ ‫دةسةآلتي سياسي بب َيتة فاكتةري سةرةكي‬ ‫ضاككردنةوةي باري ئابووري‪ ،‬نةه َيشتني‬ ‫هةذاري و ب َيكاري‪ ،‬بةئاراستةيةك هةذاري‬ ‫نةب َيتة بيانوويةك بؤ توندوتيذي و‬ ‫لةهةمان كاتدا نةب َيتة بيانويةك بؤ نةبووني‬ ‫دادثةروةري وئازادي‪ ،‬هاوكات بب َيتة بيانوو‬ ‫بؤ ضاكسازي نةكردن‪ ،‬دةبينين لة سةنطافورة‬ ‫دةوَلةت سةركةوتوو بوو بؤ ئةوةي هةذاري‬ ‫دةك��ري سوود لةم ئةزموونانة‬ ‫نةهيَل َيت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫وةربطير َين‪.‬‬ ‫‪:11-1‬ئ�������ام�������رازةك�������ان�������ي‬ ‫ضاكسازي‪Institutions or Agents of:‬‬ ‫‪:Reform‬‬ ‫هةموو ثرؤذةيةكي ضاكسازي سياسي‬ ‫ث َيويستي بة ئامراز هةية بؤ ج َيبةج َيكردني‪:‬‬ ‫‪ :1-11-1‬ئامرازي دامةزراوةيي‪:‬‬ ‫‪:1-1-11-1‬خ َيزان‪:‬‬ ‫خ َيزان يةكةم دةزطاي راه َينان وث َيطةياندني‬ ‫تاكة بة بةها وباوة ِر وضوارض َيوة سياسييةكان‪،‬‬ ‫راستةوخؤ يان ناراستةوخؤ ئةم بةهايانة‬ ‫دةطةيةن َيتة تاك بةش َيوةيةكي طشتي‪ ،‬ئةمة‬ ‫تاوةكو ئ َيستا بةبةردةوامي لةن َيوان نةوةكاندا‬ ‫لةر َيطاي خ َيزانةوة ب��ووة‪ ،‬بؤية هةموو‬ ‫ثرؤذيةكي ضاكسازي ئةوكات سةركةوتوو‬

‫دةبي كة ثةنا بةر َيت بؤ خ َيزان وةك كليلي‬ ‫َ‬ ‫طؤ ِرانطاريية سياسييةكاني ناو كؤمةَلطا‪.‬‬ ‫‪ :2-1-11-1‬دةزطاكاني ف َيركردن‬ ‫دواي ئةوةي ف َيركردن بوو بة طشتي وئاستي‬ ‫داخراوةيي ئؤرستوكراتي لةبارضوو‪ ،‬ئةوكات‬ ‫ئةمة رؤَل َيكي سياسي زؤر طرنط دةط َي ِر َيت‬ ‫بةوةي ث َيطةي عةقَلي سياسي طشتي دروست‬ ‫بكات‪ ،‬بةئاستي مةعريفي كة ئةو دةزطايانة‬ ‫ث َيشكةشي تاكةكاني دةكات‪ ،‬ئةم دةزطايانة‬ ‫ثرؤسةي رؤشنبيري سياسي ئةنجام دةدةن‪،‬‬ ‫تةنانةت زؤربةي كاديرة ث َيشكةوتووةكاني‬ ‫سياسي لةناو كؤمةَلطادا لة ر َيطاي دةزطاكاني‬ ‫ف َيركردن بةش َيكي زؤري بونيادي عةقَلي و‬ ‫رؤشنبيري خؤيان بةدةست دةه َينن‪.‬‬ ‫‪:3-1-11-1‬دةزطا ئاينييةكان‪:‬‬ ‫مشتومر َيكي زؤر هةية لةسةر رؤَل��ي‬ ‫ِ‬ ‫راستةقينةي دةزطا ئاينةييةكان لة ضاكسازي‬ ‫سياسيدا‪ ،‬كة ئايا لةئةم رؤَلةيدا ئةر َينيية يان‬ ‫نةر َينيية؟‬ ‫ئاشكراية جؤري ئاواتة سياسييةكاني دةزطا‬ ‫ئاينييةكان وئاستي ثةيوةندي بة دةسةآلتي‬ ‫سياسيدا رؤَلي لة ثرؤسةي ضاكسازي دةخاتة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل زاَلبووني ئاين لة ذياني سياسيدا‬ ‫روو‪،‬‬ ‫بةتايبةت لة رؤذهةآلتي ناوة ِراستدا‪ ،‬زؤر‬ ‫دةبي ثرسيار بكر َيت لةوةي دةزطاي‬ ‫بةوردي َ‬ ‫ئايني وةك دةزطايةكي سياسي هةذمار بكر َيت‬ ‫مشتومرة‬ ‫ياخود وةك دةزطايةكي ئايني‪ ،‬ئةم‬ ‫ِ‬ ‫بةردةوامة‪ ،‬لةرووي تيؤري سةرةكي ضةند‬ ‫ئاين َيك هةية ئاواتي سياسي نيية وهةرطيز‬ ‫نايةو َيت دةسةآلتي سياسي بةدةست به َين َيت‪،‬‬ ‫بؤية وةك بةش َيكي طرنط لة كؤمةَلطاي‬ ‫مةدةني كار دةكات وثشتواني ثرؤذةكاني‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪42‬‬

‫ضاكسازي دةكات‪.Liberation Theology .‬‬ ‫بةآلم ئايا ئةم جؤرة لةئاين لةن َيو كؤمةَلطاكاني‬ ‫ئ َيمةدا هةية كة ئايني مةدةني و هاوكارن بؤ‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي؟‬ ‫‪ :3-1-11-1‬دةزطاكاني كؤمةَلطاي‬ ‫مةدةني‪:‬‬ ‫دةزطاكاني كؤمةَلطاي مةدةني لةبةرئةوةي‬ ‫بةهؤي كردار َيكي خؤبةخشي دروست دةب َيت‬ ‫وطةشة دةكات و بةردةوام دةب َيت‪ ،‬ئةوكاتة‬ ‫كاريطةري راستةوخؤي دةب َيتة سةر ثرؤذةي‬ ‫ضاكسازي سياسي لة وآلتدا بةئاراستةيةك‬ ‫دةب َيتة ه َيزي فشار بؤ ج َيبةج َيكردني‬ ‫ضاكسازي‪.‬‬ ‫دةوَلةتي كؤمةَلطةي مةدةني دةوَلةتي ياساو‬ ‫ودامةزراوةية‪ ،‬ئةطةر كولتووري مةدةني لةو‬ ‫وآلتة نةبوو واتة كولتووري كاري خؤ بةخش‬ ‫ئةوا ناتوانيين باس لة دةزطاكاني كؤمةَلطاي‬ ‫م��ةدةن��ي بكةين‪ ،‬ل��ةب��ةرام��ب��ةردا ه َيزي‬ ‫عةشيرةتطةري وناوضةطةري وتايفةتطةري‬ ‫بةه َيز دةب َيت لةناو وآلتدا‪.‬‬ ‫هةموو ثرؤذةيةكي ضاكسازي ث َيويستي‬ ‫ب��ة ك��ول��ت��ووري م��ةدةن��ي ه��ةي��ة‪Civic‬‬ ‫‪،Culture‬ضونكة ئةم كولتوورة تاك دةكاتة‬ ‫بنبر‬ ‫هاووآلتي وثلةبةندي لةن َيوان هاووآلتيان ِ‬ ‫دةكات ونيشتيمانثةروةري وثابةندبووني‬ ‫بة بةها باآلكان دةكاتة ث َيوةري متمانةو‬ ‫بةها وبنةماكاني طفتوطؤ ومتمانة وئازادي‬ ‫ول َيبوردةيي ودذايةتي ثةراو َيزخستن دةكاتة‬ ‫هةَلو َيست وئاكاري طشتي‪ ،‬ئةم ئاكارة طشتيية‬ ‫كة مةدةنيةت دروستي دةكات ضارةنوسي‬ ‫ث َيشكةوتن دياردةكات‪ .‬هةموو ثرؤذةيةكي‬ ‫ضاكسازي ث َيويستي بة دةزط��ا واليةني‬

‫جؤراوجؤر هةية كة ت َيكؤشان بكةن بؤ‬ ‫ث َيشخستني وسةرخستني‪.‬‬ ‫‪ :4-1-11-1‬دةزطا فةرمييةكان‪Formal :‬‬ ‫‪Institutions‬‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي لةبةر ئةوةي ثرؤسةيةكي‬ ‫طشتطيرة ث َيويستي بة بةشداري هةموو‬ ‫دةبي‬ ‫تواناكان هةية (ميللي‪ ،‬فةرمي)‪ ،‬بةآلم َ‬ ‫نكوَلي لةوة نةكةين كة دةزطا فةرمييةكان‬ ‫رؤَلي ميحوةري دةبينن لة ضاكسازي‪ ،‬ئةطةر‬ ‫دةزطا فةرمييةكان ضاالك و بةه َيزبن ئةوا‬ ‫ضاكسازي سةركةوتن بةدةست دةه َين َيت و‬ ‫بةث َيضةوانةوة راستة‪ .‬لة ضاكسازي سياسيدا‬ ‫دةزطا فةرمييةكان دوو جؤر دةبن‪:‬‬ ‫‪ :1-4-1-11-1‬ئةو دةزطا فةرميانة كة‬ ‫كاريطةري دةكةنة سةر ثرؤسةي ضاكسازي‬ ‫سياسي تةنها‪.‬‬ ‫‪ :2-4-1-11-1‬ئ��ةو دةزطايانة كة‬ ‫راستةوخؤ ضاكسازي سياسي دةيانطر َيتةوة‪،‬‬ ‫كاريطةري راستةوخؤ وطرنط هةية لةسةر‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي سياسي‪.‬‬ ‫‪:1-4-1-11-1‬ئ��ةودةزط��ا فةرميانة كة‬ ‫كاريطةري دةكةنة سةر ثرؤسةي ضاكسازي‬ ‫سياسي تةنها‪:‬‬ ‫َ‬ ‫‪ .1‬دةسةالتي دادوةري‪ :‬هةر وآلت َيك‬ ‫دةسةآلتي دادوةري سةربةخؤ وكارا ب َيت ئةوا‬ ‫بةجي دةب َيت لةو وآلتةدا‪.‬‬ ‫دادثةروةري ج َي َ‬ ‫ئةطةر يةكساني لةبةردةم ياسا خةسَلةتي‬ ‫كؤمةَلطاب َيت ئةوة ئةوكؤمةَلطاية تةندروستة‬ ‫وهةطيز ثرؤسةي ضاكسازي توشي شكستي‬ ‫نايةت وئةطةر طرفت سةريهةَلدا ئةوة دادطا‬ ‫ضارةسةري دةكات‪ .‬ضونكة ضاكسازي ناكر َيت‬ ‫ئةطةر دادطايةكي ث��اك ودادث���ةروةر و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪43‬‬

‫سةربةخؤ بووني نةب َيت‪.‬‬ ‫‪ .2‬دةزط��ا حكومةية فةرمييةكان‪،‬‬ ‫لة بةر َيوبردنة طشتييةكان وسةنتةرة‬ ‫نا سياسييةكاني دةس��ة َالت‪ .‬ستراكضةري‬ ‫بةر َيوبردني فةرمي لةهةموو بوارةكان‬ ‫هةزاران فةرمانبةر وضةندان دةزطاي فةرمي‬ ‫لةخؤي دةطر َيت‪ ،‬راستة هةموويان تةنها‬ ‫كاري كارط َيري يان تةكنيكي ئةنجامدةدةن‬ ‫بة َالم لةراستيدا‪ ،‬ئةم دةزطايانة كؤنتاكتي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خةَلك‬ ‫راستةوخؤي دةسة َالتي سياسي‬ ‫ودةب��ي دةسة َالتي سياسي‬ ‫دروست دةكةن‬ ‫َ‬ ‫لةر َيطاي ئةم دةزطايانة ئامانجةكاني بؤ‬ ‫كؤمة َالني خةَلك ج َيبةج َيبكات‪ .‬بةمةش‬ ‫كاريطةري راستةوخؤيان دةب َيت لةسةر هةر‬ ‫ثرؤسةيةكي ضاكسازي سياسي‪.‬‬ ‫‪ .3‬دام ودةزطا ئةمني وسةربازي‪ :‬لة‬ ‫و َالتاني تازة ث َيطةيشتوو‪ ،‬بةش َيوةيةكي طشتي‬ ‫دةزطا ئةمني وسةربازيةكان وةك طورزي‬ ‫راستةوخؤي دةس��ة َالت��ي سياسي هةذمار‬ ‫دةكر َين وهاو َالتييان زؤر جار لةذ َير كاريطةري‬ ‫ترساندن بةم دةزطايانة هةَلو َيستي سياسي‬ ‫بونياد دةن َين‪ ،‬ه َيزة سياسييةكان هةوَلدةدةن‬ ‫ث َيطةي ئةمني وسةربازي بؤ خؤيان بونياد‬ ‫بن َينن‪ ،‬هيض ثرؤسةيةكي ضاكسازي سياسي‬ ‫سةركةوتوو ناب َيت ئةطةر ه َيزي سةربازي‬ ‫وئةمني كاريطةريان هةب َيت لة ثرؤسةي‬ ‫سياسي و َالت‪.‬‬ ‫‪ .4‬دام ودةزط���ا رؤشنبيرييةكان‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بونيادي راي طشتي‬ ‫ئةم دةزطايانة‬ ‫و َالت��دا جو َالنةوةي ديناميكي دةردةخ��ةن‬ ‫بة كاريطةري دوواليةنة‪ ،‬بؤية ئةتوانن‬ ‫رؤَلي سةرةكي نةر َيني يان ئةر َيني بط َيرن‬

‫لة ثرؤسةي ضاكسازي رامياريدا‪ .‬دةزطاكاني‬ ‫راطةياندن وةك طرنطترين دةزطاكاني‬ ‫رؤشنبيري فةرمي بةتايبةت لةم سةردةمة‬ ‫رؤَل��ي سةرةكي دةبين َيت لةسةر خستني‬ ‫هةرويست َيك بؤضاكسازي يان بةث َيضةوانةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ه��ةوال‬ ‫ضونكة لةسةردةمي جيهانطيري‬ ‫وكولتووردا دةزطاكاني راطةياندن بةهةموو‬ ‫جؤرةكانييةوة بةتايبةت ئةليكترؤني‪،‬‬ ‫رؤَل َيكي ئ َيطجار زؤري��ان بةدةسته َيناوة‪،‬‬ ‫ضونكة راستةوخؤ وزؤر بةخ َيرا كاريطةري‬ ‫دادةن�� َي��ن لةسةربيركرنةوةي كؤمةَلطا‪.‬‬ ‫راطةياندن دةتوان َيت سياسةتي هةَلةدةربخات‬ ‫ورايطشتي دذي خراثةكاران وسياسةتي هةَلة‬ ‫دروستبكات‪ .‬بةش َيوةيةكي طشتي ضاكسازي‬ ‫سياسي ث َيويستي بةراطةياندني ئ��ازاد و‬ ‫سةربةخؤ هةية‪.‬‬ ‫‪ :2-4-1-11-1‬دةزط��ا فةرميةكاني‬ ‫ثةيوةست بة ضاكسازي سياسي وكاريطةر‬ ‫لةسةر ضاكسازي سياسي‪:‬‬ ‫‪ .1‬ثةرلةمان‪:‬‬ ‫ئةنجومةنة هةَلبذ َيرراوةكان هةميشة رؤَلي‬ ‫طرنط دةبينن لة هةموو ثرؤذةيةكي ضاكسازي‬ ‫لةر َيطاي ئةنجامداني ئةركةكاني خؤياندا‪،‬‬ ‫وةك ياسادانان وض��اود َي��ري وهوشياري‬ ‫ولةر َيطاي بانطه َيشت و ل َيثرسينةوة‪ ،‬بؤ ئةوةي‬ ‫دةبي‬ ‫ئةنجومةنة هةَلبذ َيردراوةكان كارابن‬ ‫َ‬ ‫ئةندامةكاني ئيستقامةتيان هةب َيت‪.‬‬ ‫‪ .2‬دةسة َالتي ج َيبةج َيكار‪ :‬كرؤكي‬ ‫ضاكسازي سياسي دةيطر َيتةوة ولةراستيدا‬ ‫جةخت وضاالكي وضاكي دةسة َالت لةم بةشةي‬ ‫دةسة َالت دةردةكةو َيت‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪44‬‬

‫‪ :12-1‬ئامرازة دةرةكييةكان كاريطةر‬ ‫لةسةر ضاكسازي سياسي‪:‬‬ ‫لة هةموو سةردةم َيكدا وبةتايبةت لةم‬ ‫سةردةمةدا شةثؤلي جيهاني يان هةر َيمي‬ ‫كاريطةري نةر َيني يان ئةر َيني دروست دةكات‬ ‫لةسةر هةموو ثرؤذةيةكي ضاكسازي لة وآلتدا‬ ‫بةَلكو زؤر جار دةب َيتة هاندةر بؤ ضاكسازي‬ ‫بةوةي ئةو كؤمةَلطاية هةست دةكات زؤر‬ ‫ث َيويستة ضاكسازي بكات وةك بةش َيك لة‬ ‫ث َيويستييةكاني لةم سةردةمة تاوةكو خؤي‬ ‫بثار َيز َيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ :1-12-1‬فشاري والتة زل ه َيزةكان‪ :‬ئةم‬ ‫سةردةمة بةهؤي كرانةوةي فرة ِرةهةندي‬ ‫لةن َيوان ميلةتاندا دي��اردةي ثةنابةيةك‬ ‫بةستن ‪ Inter-Dependence‬سةري‬ ‫هةَلداوة لةزؤربةي بوارةكان‪ ،‬ضاكسازي بؤتة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ث َيويستييةكي حاشا هةَلنةطر بؤ ئةوةي‬ ‫ئةم دياردةية بطونج َيت و بتوان َيت تواناكاني‬ ‫بةه َيز بكاتةوة‪ .‬ئةطةر هةنطاوي ضاكسازي‬ ‫ئةنجام نةدات ئةوة دوور نيية كؤمةَلطاي‬ ‫ن َيودةوَلةتي فشار لةسةري دروست بكات‬ ‫بؤ ئةوةي ضاكسازي ئةنجام بدات‪ .‬زؤربةي‬ ‫فشارةكان بة دوو ئاراستةي سةرةكي ثؤل َين‬ ‫دةكر َيت‪:‬‬ ‫ئاراستةي خؤرئاوايي كة لةسةر‬ ‫ ‬‫ت َيزي كؤتايي م َيذووي فرانسيس فؤكؤياما‬ ‫دةب��ي نمونةي ث َيشكةوتني‬ ‫ث َييان واي��ة‬ ‫َ‬ ‫ديموكراسي خؤرئاوا بؤ هةموو جيهان‬ ‫بطوازر َيتةوة وةك باشترين وطونجاوترين‬ ‫فةرمانرةوايي لةجيهاندا‪ ،‬بؤية‬ ‫سيستمي‬ ‫ِ‬ ‫هةموو فشارةكانيان لةم ت َي ِروانينةداية‪ .‬واتة‬ ‫ضاكسازي هةموو ئةو هةنطاوانة دةطر َيتةوة‬

‫كة نزيك دةب َيتةوة لة نمونةي خؤرئاوايي‪.‬‬ ‫ئاراستةي بلؤكي رؤذهةآلتي ئةم‬ ‫ ‬‫ئاراستةية بونياد نرابوو لةسةر بنةماي‬ ‫دةب��ي هةموو‬ ‫ه��زري لينيني كة دةَل�� َي��ت‬ ‫َ‬ ‫سيستمةكان ضاكسازييةكي ريشةيي تيادا‬ ‫بكر َيت بةئاراستةيةك بب َيتة سيستةمي‬ ‫ثرؤليتاري‪ ،‬ئةم ئاراستةية ث َيي واية ضاكسازي‬ ‫نيية بةَلكو شؤ ِرش هةية‪ ،‬وةك بةرزترين‬ ‫ئاست لة ضاكسازي ريشةيي‪ ،‬لةكؤتايي تةمةني‬ ‫بروايان ه َينا بة ضةمكي‬ ‫ئةم ئاراستةيةدا ِ‬ ‫ضاكسازي وةك ويست َيك بؤضاككردنةوةي‬ ‫دؤخي سيستمي كؤمؤنيزمي لة طالسنؤست‬ ‫وبيرؤسترؤيكا كة لة ئةنجامدا رووخا‪ ،‬بةآلم‬ ‫دواتر ولةذ َير كاريطةري ئاراستةي ضاكسازي‬ ‫ضيني وةك سيستم َيكي ديناميكي بؤ‬ ‫بةبي ئةوةي ثةش َيوي‬ ‫ئةنجامداني ضاكسازي َ‬ ‫بيطر َيتةوة‪.‬‬ ‫‪ :2-12-1‬ف���ش���اري ر َي��ك��خ��راوة‬ ‫‪International‬‬ ‫نيودةوَلةتييةكان‬ ‫‪Organizations‬‬ ‫ر َيكخراوةكان رؤَل َيكي زؤر طةوةر دةط َي ِرن لة‬ ‫ئةنجامداني ضاكسازي سياسي بة ث َيي نمونةي‬ ‫خؤرئاوايي لةسةرووي هةموويان بانكي‬ ‫َ‬ ‫‪The‬لةطةل‬ ‫ن َيودةوَلةتي ‪World Bank‬‬ ‫‪The International Montery Fund‬‬ ‫بةتايبةت كات َيك هةستان بة طةآلَلةكردني‬ ‫ف��ةرم��ان��رةواي��ي ض���اك‪Good‬‬ ‫ضةمكي‬ ‫ِ‬ ‫‪Governance‬وةك مةرجي سةرةكي‬ ‫سةركةوتني طةشةث َيداني ئابووري بؤية‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي سياسي يةكسانكرا‬ ‫فةرمانرةوايي ضاك لةسةر‬ ‫طةيشتن بةداناني‬ ‫ِ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪45‬‬

‫ئاستي وآلتدا‪ ،‬بةَلكو يارمةتييةكاني دةرةوة‬ ‫بةسترايةوة بةم ثرؤسةية‪.‬‬ ‫‪ :3-12-1‬ف���ش���اري ر َي��ك��خ��راوة‬ ‫ناحكومييةكان‪Non- Governmental‬‬ ‫‪Organizations‬رؤَل�� َي��ك��ي فشار دةط َي ِرن‬ ‫لةسةر حكومةتةكان ل��ةدةرةوةي وآلتةوة‬ ‫بؤ ئ��ةوةي ضاكسازي ئةنجام بدةن بةَلكو‬ ‫هةند َيكيان ث��رؤذةي ئامادةكراو ث َيشكةش‬ ‫حكومةتةكان دةكات و هةند َيكيان ثشتواني‬ ‫ر َيكخراوةكاني كؤمةَلطاي مةدةني ناوخؤي‬ ‫دةكةن بؤ ئةوةي فشار دروست بكةن لةسةر‬ ‫حكومةتةكان تاوةكو ضاكسازي بكةن‪.‬‬ ‫‪ :4-12-1‬فشاري ئاسؤي كراوة‪:‬بةهؤي‬ ‫طةياندن‬ ‫تةكنةلؤجياي‬ ‫ث َيشكةوتني‬ ‫وئ��ةل��ي��ك��ت��رؤن��ي ئ��اس��ؤي ك����راوة وةك‬ ‫سةرضاوةيةكي بةرفراوان بؤ مةعريفة وزانين‬ ‫لة هةموو بوارةكان بةتايبةت سياسةت سةري‬ ‫هةَلداوة بؤية فشار َيك ب��ةردةوام دروست‬ ‫دةكات‪ ،‬بةتايبةت دواي ئةوةي لة ر َيطاي تؤ ِرة‬ ‫كؤمة َاليةتييةكان راستةخؤي تاكي كردووة لة‬ ‫دةزطايةكي سياسي كؤمة َاليةتي و رؤشنبيري‬ ‫ضاالك‪ ،‬كاريطةري وفشار دروستدةكةن لةسةر‬ ‫ثرؤسةي ضاكسازي‪.‬‬ ‫لة كؤتاييدا‬ ‫ضاكسازي خةسَلةت َيكي سروشتيية بريتيية‬ ‫ل��ةب��ةردةوام ك��ارك��ردن لة طؤ ِرانكاري و‬ ‫طةشةكردن ونو َيبوونةوة‪ ،‬كةبةئاشتي‬ ‫وتوندي ئةنجام دةدر َيت‪ ،‬هؤكارةكاني زؤرن‪،‬‬ ‫بةش َيوةيةكي طشتي ئةتوانين ث َيي بَل َيين‬ ‫طؤ ِران َيكي ئاشتيانة ‪،Peaceful Change‬‬ ‫يان شؤرش َيكي ئارام وبةردةوامة‪ ،‬هةرطيز‬ ‫ب��ةك��رداري رووك��ةش��ي ئةنجام نادر َيت‪،‬‬

‫ضاكسازي ث َيويستي بة ثياو ضاكة‪ ،‬كة خاوةن‬ ‫ئيرادة وراستطؤبن وهةستي ئينتمايان هةب َيت‬ ‫وئاستي رؤشنبيرييان بةرزب َيت وبتوانن‬ ‫طفتوطؤ بكةن ول َيبوردةييان هةب َيت‪ ،‬ر َيز‬ ‫لة بةهاكاني دادثةروةري بطرن‪ ،‬ئةم جؤرة‬ ‫لة كةسايةتي هةرطيز ناتوان َيت رؤَلي خؤي‬ ‫بط َي ِر َيت ئةطةر دةرفةتي يةكسان لة كؤمةَلطا بؤ‬ ‫هةموو كةس َيك وةك يةك نةدر َيت‪ .‬ضاكسازي‬ ‫ئةطةر سةركةوتني بةدةسته َينا واتة طةيشتة‬ ‫ئةو ئامانجانةي كة بؤي دا ِر َيذاربوو‪ ،‬ئةوة‬ ‫ئةتوانين باس لة ئاسةوارةكاني بكةين و‬ ‫ئةنجامةكاني بخةيةنة روو‪ ،‬بةآلم ئةطةر‬ ‫دةبي‬ ‫سةركةوتني بةدةست نةه َينا ئةوة‬ ‫َ‬ ‫بةوردي باس لة ئاسةوارةكاني بكةين ضونكة‬ ‫سةرنةكةوتني هةموو ثرؤسةيةكي ضاكسازي‬ ‫دا ِرماني طشتي بةدوايةوة د َيت‪ .‬زؤر ثرؤذةي‬ ‫ضاكسازي هةية س��ةري نةطرتووة وةك‬ ‫ضاكسازي لة تشيلي لة ‪ 1970‬و ضاكسازي‬ ‫نةيجيري كة هةر دووكيان بوون بة هؤكاري‬ ‫سةرهةَلداني سيستمي ديكتاتؤري‪ ،‬لة‬ ‫بةرامبةردا ئةوروثا بةث َيي بنةماي ضاكسازي‬ ‫ليبراَلي تواني يةك َيتي دروست بكات‪.‬‬ ‫ثةراو َيز ‪:‬‬ ‫‪ . 1‬ئةزمووني ضيني زؤر بةوردي ث َيويستة‬ ‫بخر َيتة روو بة ل َيكؤَلينةوةيةكي تايبةت‪.‬‬ ‫ضونكة ضين بؤ ئةوةي ثرؤسةي ضاكسازي‬ ‫سةركةوتن بةدةست به َين َيت هةستا بة‬ ‫زيندوو كردنةوةي بنةماكاني كؤنفشيؤسيزم‪،‬‬ ‫واتة طة ِرايةوة بؤ قو َاليي ميذووي ذياري‬ ‫ضيني بؤ خؤثاراستن لة رووخاندا‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪46‬‬

‫ثرؤذةي ريفؤرم و طؤ ِران‬ ‫لة كوردستان‬ ‫طرفت و ئاستةنط‬ ‫موعتةسةم نةجمةدين‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪47‬‬

‫ئةمرؤ‬ ‫يةكي لةو باس و طرفتانةي كة‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫مشتومري لة كةناَلةكاني‬ ‫و‬ ‫باس‬ ‫و‬ ‫قسة‬ ‫زؤرترين‬ ‫ِ‬ ‫راطةياندن و رؤذنامةطةريدا دروستكردووة و‬ ‫زؤربةي روناكبيران و سياسةتمةداراني توشي‬ ‫سةرل َيش َيوان كردووة‪ ،‬ضةمكي هؤكارةكاني‬ ‫شكستي ثرؤذةكاني ريفؤرم و طؤ ِرانة‪ ،‬نةك‬ ‫بة تةنيا لة ع َيراق و كوردستان‪ ،‬بةَلكو لة‬ ‫سةرجةم و َالتاني خؤرهة َالتي ناوة ِراست‪.‬‬ ‫زؤربةي ئةو ثرؤذانةي لةم ناوضةية لة دايك‬ ‫دةبن لة كرؤكدا هةَلطري كؤمةَل َيك ناكؤكي‬ ‫و طرفتن‪ ،‬نةك تةنيا دةبنة هؤي ئةوةي كة‬ ‫بة زؤري بة نةشتةرطةري قةيسةري لة دايك‬ ‫ب َيت‪ ،‬بطرة لة دوايشدا بة ناكامَلي و كةم و‬ ‫كو ِري د َيتة ذيانةوة‪ .‬كؤي ثرؤذةكاني ريفؤرم‬ ‫و طؤ ِران لةم ناوضةية لة ن َيوان خواستي طةالن‬ ‫بؤ رزطاربوون لة قةيران و ثةرذةوةندي و َالتة‬ ‫زله َيزةكانةوة سياغة دةب َيتةوة‪.‬‬ ‫لة دا ِرشتنةوةي ثرؤذةكاني ضاكسازي لة‬ ‫خؤرهةآلتي ناوة ِراستدا‪ ،‬لة بواري تيؤريدا‬ ‫زؤر جار طرفتةكان لة وةداية كة يةك اليةني‬ ‫سياسي بة تةنيا ن��اوة ِرؤك و ستراكضةري‬ ‫ث��رؤذةك��ة و ت��ةن��ان��ةت نةخشة ِر َيطاي‬ ‫ثراكتيزةكردني دادة ِر َي��ذ َي��ت‪ ،‬لة زؤربةي‬ ‫رةشنوسي ئةو ثرؤذانةدا‪ ،‬نة رووناكبيران‪،‬‬ ‫نة ر َيكخراوةكاني كؤمةَلي مةدةني ئامادةييان‬ ‫نةبووة‪ ،‬ئؤثؤزسيونيش لة باشترين حاَلةتدا‬ ‫ثرؤذةيةكي تايبةت بةخؤي هةبووة‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫لة زؤربةي و َالتاني ئةم ناوضةية‪ ،‬ثرؤذةكاني‬ ‫ئؤثؤزسيؤن زؤر كامَلترو وردتر بووة لةوانةي‬ ‫دةسة َالت‪ ،‬بة َالم لة بواري ثراكتيزةكردندا‬ ‫زؤرجار ناواقعي بووة و هةند َيك جاريش‬ ‫طرفتي بؤ دروستكراوة‪ .‬لة بارودؤخي ئ َيمةدا‬

‫ئةمرؤ نةيتوانيوة ثرؤذةيةكي‬ ‫ئؤثؤزسيؤن تا ِ‬ ‫سةرةتايش دا ِر َيذ َيت يان ث َيشنيار بكات‪ ،‬لة‬ ‫راستيدا ئةو ضةند خاَلةي كة بةناوي ثرؤذةوة‬ ‫خستية ِروو لة واقيعدا هيض خةسَلةت َيكي‬ ‫ثرؤذةي تيادا نةبوو‪.‬‬ ‫ئةم راستية لةم كات و ساتةدا ثرسيار َيك‬ ‫دةوروذ َي��ن�� َي��ت‪ ،‬ب��ؤ ك��ورد ب��ة دةس���ة َالت‬ ‫و ئؤثؤزسيؤنةوة تواناي دا ِرشتنةوةي‬ ‫ثرؤذةيةكي تايبةت بة خؤي نيية؟‬ ‫طرفتةكاني ثرؤذةي ريفؤرمي كوردي‬ ‫سةرةتاي سةدةي بيست و يةك لة هاوشاني‬ ‫ئةو ث َيشكةوتن و طؤ ِرانةي سةرجةم بوارةكاني‬ ‫ذياني مرؤظايةتي طرتةوة‪ ،‬كؤمةَل َي طرفت و‬ ‫ك َيشة بوون بة ئةستةنط و بةربةست لة‬ ‫بةردةم رةو ِرةوةي ثةرةوث َيشضون و طةشةكردن‬ ‫و ئيدارةداني ذيان لة سةردةمي نو َيدا و لة‬ ‫سةرجةم و َالتاني دنيا‪ ،‬بة واتة سيستةمي نو َيي‬ ‫جيهان لة هةناويدا هةَلطري قةيران َيك بوو‪،‬‬ ‫ملمالني لةن َيوان دوو ئاراستة و دوو واقعي‬ ‫َ‬ ‫جياواز و ث َيضةوانةي يةكتري هةَلطرت‪ ،‬بؤ‬ ‫مشتومرو‬ ‫رزطاربوون لةو طرفت و ئاستةنطانة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫قسةكردن لة سةر ثرؤذة و ثرؤسةي طؤ ِران و‬ ‫ضةمكي نو َيبونةوة بووة ئةرك َيكي سةرةكي‬ ‫و هةنوكةيي بيرمةندان و سياسةتمةداران‬ ‫ض لة ئاستي ناوخؤي طةالن ض لةسةر ئاستي‬ ‫ن َيودةوَلةتي ب َيت‪ .‬بؤ ئةم مةبةستةش ضةندين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل لةاليان‬ ‫هةول و كاري فةرداني و‬ ‫كةساني ش��ارةزا و ثسثؤرةوة ئةنجامدرا‪،‬‬ ‫ضةندين ثرؤذةي ضاكسازي و طؤ ِران بة تيؤري‬ ‫داه َينرا‪ ،‬بيرمةندان و سياسةتمةداراني‬ ‫جيهان‪ ،‬بة تايبةتي كات َيك قةيراني ئابووري‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪48‬‬

‫بةرؤكي سيستةمي بةرهةمه َينان و ثيشةسازي‬ ‫طرت و كؤي ثرؤسةي طةشةي ئابووري سست‬ ‫كرد‪ ،‬ئةمةريكا و و َالتة مةزنةكاني خستة‬ ‫دؤخ َيكي مةترسيدارةوة‪ ،‬لة اليةكيترةوة‬ ‫طرفتةكاني طؤ ِران و ث َيشكةوتن كؤي ذياني‬ ‫سياسي و كؤمة َاليةتي و َالتاني دواكةوتوويش‪،‬‬ ‫بةتايبةتي و َالتاني خؤرهة َالتي ناوة ِراستي‬ ‫توشي شَلةذان و سةرل َيش َيوان كرد‪ ،‬بؤية لةم‬ ‫ساتةوة خةمخؤران و رابةراني طةالني ئةم‬ ‫ناوضانة بة رؤشنبير و سياسةتمةدارةوة‪ ،‬بة‬ ‫ثةرؤشترةوة كةوتنة طة ِران وكاركردن لة ث َيناو‬ ‫دؤزينةوةي ضارةسةر َيكدا‪ ،‬لة ضوارض َيوةي ئةم‬ ‫َ‬ ‫نوي لة‬ ‫هةول و تةقةاليانةدا ضةندين ثرؤذةي َ‬ ‫دايك بوو لةوانة‪:‬‬ ‫ث��رؤذةي خؤرهة َالتي ناوة ِراستي طةورة‪،‬‬ ‫ن���وي وسيقةي‬ ‫ث����رؤذةي خ��ؤره��ة َالت��ي‬ ‫َ‬ ‫ئةسكةندةرية‪...‬هتد‪.‬‬ ‫بة َالم وةك كورد ئ َيمة نةمانتواني هيض‬ ‫ثرؤذةيةكي جدي تايبةت بة خؤمان دا ِر َيذين‪،‬‬ ‫لة سةرو بةندي قسةكردن لة مة ِر ث َيويستي‬ ‫داه َيناني ثرؤذةيةكي تايبةت بة دؤخي‬ ‫كوردستان‪ ،‬ئؤثؤزسيؤن و دةسة َالتي كوردي‬ ‫هةريةكةيان بة ضةند خاَل َيكي سةرث َيي‬ ‫بَ‬ ‫الوكردةوة كة زياتر لة وةرةقةي دانوستاني‬ ‫ن َيوان دةسة َالت و ئؤثؤزسيؤن دةضوو لةوةي‬ ‫كة لة ثرؤذة بض َيت‪ .‬ئةم هةو َالنةي دةسة َالت‬ ‫و ئؤثؤزسيؤني كوردي نةك هيض مةرج َيكي‬ ‫ثرؤذةبوونيان تيادا نةبوو‪ ،‬بطرة نةيان تواني‬ ‫نةخؤشي و طرفتي كؤمةَلطاي كورديش بة‬ ‫دروستي شيكار بكةن‪.‬‬ ‫لة ب��واري تيؤريدا طرفت لة ميكانيزمي‬ ‫نووسينةوةي ث���رؤذةدا هةية‪ ،‬لة ب��واري‬

‫ثراكتيزةيدا طرفت دةكةو َيتة ئاليةتةكاني‬ ‫برطةكاني ثرؤذةوة‪.‬‬ ‫ثراكتيزةكردني ِ‬ ‫ل��ةم ب��ارودؤخ��ةدا و بة وردك��ردن��ةوةو‬ ‫وةرط َي ِراني ئةو تيؤرانة بؤ ثراكتيزةكردن‪،‬‬ ‫ضةندين ئاستةنط و طرفتيتر دروس��ت‬ ‫بوون‪ ،‬هةر لة ث َيناسةكردن و خو َيندنةوةي‬ ‫ك َيشةو طرفتةكانةوة تا دةطاتة دياريكردني‬ ‫جؤري ئاليةتةكان و ش َيوازي ج َيبةج َيكردني‬ ‫بريارةكاني ض��ارةس��ةرك��ردن��ي ك َيشة و‬ ‫طرفتةكان‪.‬‬ ‫بة هؤي ئةم طرفتانةوة زؤرجار ضارةسةري‬ ‫قةيران َيك لةم ناوضانة قةيراني زؤر طةورةتري‬ ‫ل َيكةوتوةتةوة‪ ،‬هاوكات ب��ةوةي سةرجةم‬ ‫ثرؤسة و ثرؤذةكاني طؤ ِران و ضاكسازي لة‬ ‫ضارةسةري قةيران و طرفتةكاندا زيان بة‬ ‫دةطةيةني‪،‬‬ ‫بةرذةوةندي دةسة َالت و سةرؤك‬ ‫َ‬ ‫بطرة هةند َيك جار ئةو ضارةسةرانة كؤتاي‬ ‫بة دةسة َالت َيك د َين َيت‪ ،‬بؤية بؤ كؤتاي ه َينان‬ ‫بة دؤخ َيكي قةيراناوي بة تايبةتي لة و َالتاني‬ ‫خؤرهة َالتي ناوة ِراست‪ ،‬دةس��ة َالت‪ ،‬زؤرجار‬ ‫بيري لة داه َيناني قةيران َيكيتر كردوةتةوة‪،‬‬ ‫لةم ضوارض َيوةيةدا ئةوةي طرفتةكة خةستتر‬ ‫دةك��ات‪ ،‬ئةوةية ئؤثؤزسيون و رؤشنبيران‬ ‫و بيرمةندان كة لة و َالتاني ث َيشكةوتوو‬ ‫سةرضاوةي سةرةكي داه َيناني ثرؤذةكاني‬ ‫طؤ ِران و ضاكسازين‪ ،‬لةم و َالتانة لة دةسة َالت‬ ‫زياتر توشي ك َيشة و طرفت دةبن و بؤ خؤيان‬ ‫دةبنة بةش َيك لة قةيران و ئاستةنط‪.‬‬ ‫لةم بارودؤخةدا ترسناكترين شت ئةوةية كة‬ ‫قةيرانةكاني ئةم و َالتانة جياواز لة و َالتاني‬ ‫ث َيشكةوتوو فرة رةهةند و فرة اليةنن‪،‬‬ ‫قةيرانةكان‪ ،‬بوارةكاني ئابووري‪ ،‬سياسةت‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪49‬‬

‫كؤمةَلطا‪ ،‬كولتوور رةت��دةك��ات��ةوة‪ ،‬بؤية‬ ‫طؤ ِراخوازان و خوازياراني ضاكسازي دةب َيت‬ ‫ستراتيذيةت َيكي وردي��ان بؤ دا ِرشتنةوةي‬ ‫سياسةتي كاركردن و ت َي ِروانينيان هةب َيت‪.‬‬ ‫لة ضوارض َيوةي داه َيناني ثرؤذة و ثرؤسةي‬ ‫ضاكسازيدا وةك ئةوةي بيرمةندي طةورةي‬ ‫عةرةبي عةلي حةرب دةيَل َيت‪ :‬دةب َيت ثايةكاني‬ ‫لة سةر بنةما و بناغةي بة هةند وةرطرتني‬ ‫تايبةتمةندييةكاني كؤمةَلطاكانيان دا ِر َيذن‪.‬‬ ‫ضاكسازي سياسي ب َيت يان ئابووري‪ ،‬كولتووري‪،‬‬ ‫كؤمة َاليةتي‪ ،‬ثةيوةست ب َيت بة ديموكراسي‬ ‫يان طةشةكردن‪ ،‬بة ف َيركردن يان مةعريفة‪،‬‬ ‫مؤد َيل َيكي ئامادةكراو نيية ث َيشوةخت هةموو‬ ‫سيما و معيارةكاني دانراب َيت‪ ،‬ئ َيمة تةنيا‬ ‫ئةوةندةمان لة سةر ب َيت ثراكتيزةي بكةين‪،‬‬ ‫بةَلكو بيرؤكةيةكة كة دةكر َيت ئ َيمة كاري‬ ‫لةسةر بكةين و بيطونج َينين‪ ،‬بة ش َيوةيةك لة‬ ‫طةَليدا بطؤ ِر َيين و داه َينان بكةين‪ ،‬بة ئاست َيك‬ ‫سةرلةنوي‬ ‫كة بةشداري لة دةوَلةمةندكردن و‬ ‫َ‬ ‫دا ِرشتنةوةيدا بكةين‪.‬‬ ‫ئاستةنطةكاني بةردةم ثرؤسةي ريفؤرم و‬ ‫طؤ ِران لة هةر َيمي كوردستان‬ ‫هؤكاري سةرةكي شكست و سةرنةطرتني‬ ‫ثرؤسةكاني ضاكسازي و طؤ ِران لة و َالتاني‬ ‫خؤرهة َالتي ناوة ِراست بة طشتي و الي ئ َيمةى‬ ‫بة تايبةتي بة زؤري لة بَلندي و ئاَلؤزي و‬ ‫ت َيهةَلك َيشبووني هؤكار و ئاستةنطةكانيةوةية‪،‬‬ ‫ترسناكترين باري ضاكسازي ئةو كاتةية كة‬ ‫تواناي داه َيناني مةرجةكاني ثرؤذةي طؤ ِران‬ ‫و ضاكسازي ناب َيت و تواناي ثابةندبووني‬ ‫بة بةَل َينةكانييةوة نام َين َيت‪ .‬لةم بازنةيةدا‬

‫بارودؤخي ئ َيمة لةو ئاستةداية كة تا ئةمرؤ‬ ‫تواناي رةتكردني هةنطاوي يةكةمي ضاكسازي‬ ‫كة داننانة بة بووني قةيران و طرفتدا نيية‪.‬‬ ‫بة ش َيوةيةكي طشتي ئاستةنطةكاني ثرؤسةي‬ ‫طؤ ِران و نو َيبونةوةو ريفؤرم الي ئ َيمة لة دوو‬ ‫ضر دةب َيتةوة‪.‬‬ ‫بواردا ِ‬ ‫‪.1‬بواري دةرةكي‪:‬‬ ‫لةم ب��وارةدا كؤمةَل َي ئاستةنط يةكانطير‬ ‫دةب��ن‪ ،‬كة ث َيكةوة دةبنة م َيردةزمةي‬ ‫هةر هةوَل َيكي ك��وردي بؤ دا ِرشتنةوة و‬ ‫ثراكتيزةكردني ثرؤسة و ثرؤذةي ريفؤرم‬ ‫وطؤ ِران و نو َيبوونةوة‪ ،‬لة هاوشاني ئةوةي‬ ‫ئةم هؤكارة رةط و ريشاَل َيكي م َيذووي دوورو‬ ‫در َيذي هةية‪ ،‬لة ئاكامي الوازبووني ئينتيما‬ ‫بؤ نةتةوةو نيشتمان و نزمي ئاستي وشياري‬ ‫تاك لة كؤمةَلطاي كورديدا‪ ،‬ئةم طرفت و‬ ‫ئاستةنطانة زؤر طةورةتر و ئاَلؤوز تردةبن‪.‬‬ ‫لةو طرفت و ئاستةنطانة‪:‬‬ ‫خراثي باري ناوخؤ لة بةرامبةر‬ ‫أ‌‪ .‬‬ ‫روداوة دةرةكيةكاندا( هة ِرةشةكاني ناوةند‬ ‫و دةست َيوةرداني دةرةك��ي لة بارودؤخي‬ ‫كوردستان)‪.‬‬ ‫بي تواناي كورد لة دامةزراندني سيستةم َيكي‬ ‫َ‬ ‫سياسي تؤكمة و دروس��ت‪ ،‬ئةو ثانتييةي‬ ‫خوَلقاندووة كة نةياراني كورد هان بدات بؤ‬ ‫زياتر دةست َيوةردان و نانةوةي ثش َيوي و ك َيشة‬ ‫بؤ ئيدارةي كوردي و سةرقاَلكردني لة ك َيشة‬ ‫و طرفتة سةرةكييةكاني‪.‬‬ ‫ب‌‪ .‬نةبووني طوتار َيكي نةتةوةيي‬ ‫يةكطرتوو و بة ه َيز لة بةرامبةر نةياراني‬ ‫كورد‪.‬‬ ‫ئةمرؤ نةك تةنيا دةسة َالت و ئؤثؤزسيؤن‪،‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪50‬‬

‫بطرة بةرةي دةسة َالت و بةرةي ئؤثؤزسيؤن بؤ‬ ‫خؤشيان يةك دةنط و يةك هةَلو َيست و يةك‬ ‫طوتار نين‪ ،‬هةريةكةو لة ئاواز َيك دةخو َينن‪.‬‬ ‫‌ت‪ .‬الوازي يان نةبووني ر َيكخستن َيكي‬ ‫تؤكمة و بةه َيز لة هةردوو بواري سياسي و‬ ‫سةربازي‪.‬‬ ‫بة هةمان ش َيوةي ثةرتةوازةي هةَلو َيست‬ ‫و طوتاري سياسي‪ ،‬لة ب��واري سةربازي و‬ ‫ش َيوازي بةكاره َيناني ه َيزيشدا(ه َيزي زبر و‬ ‫ه َيزي نةرم) اليةنة سياسييةكاني كورد يةك‬ ‫نين‪ ،‬بطرة هيض ستراتيذ و نةخشةييةكيان بؤ‬ ‫هةَلسوكةوتكردن لة َ‬ ‫طةل ك َيشة و طرفتةكان‬ ‫نيية‪.‬‬ ‫ث‌‪ .‬ت َيكةَلكردني م��اف و ئةركة‬ ‫َ‬ ‫ل��ةط��ةل طرفت و ك َيشة‬ ‫نةتةوةييةكان‬ ‫ناوخؤييةكان‪.‬‬ ‫حومكراني‬ ‫بي ئةزموني كورد لة ش َيوازي‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫و ت َينةطةيشتن لة ئؤثؤزسزيؤنبوون‪ ،‬ئةو‬ ‫فةزايةيي خوَلقاندووة كة نةك هةر زؤر‬ ‫جار ك َيشة دةرةكييةكان و ناوخؤييةكان‬ ‫ت َي َ‬ ‫كةل بكةن‪ ،‬بةَلكو هةند َيك جار ئامادةن‬ ‫ماف و كةيسة نيشتمانييةكان بكةنة قورباني‬ ‫ناكؤكيية ناوةكييةكان‪.‬‬ ‫نةبوني تيؤر َيكي ديثلؤماسي تايبةت‬ ‫‌ج‪ .‬‬ ‫بة كورد‪.‬‬ ‫لة بواري ديثلؤماسيدا ئ َيمة زؤر كؤَلةوارين‬ ‫ئةوةي كة ث َيي دةَل َين اليةني تيؤري يان ر َيباز‬ ‫و مؤد َيلي ديثلؤماسي كوردي ئ َيمة نيمانة‪،‬‬ ‫بطرة زؤرج��ار كاَلفامانة هةَلسوكةوتي لة‬ ‫طةَلدا دةكةين‪ .‬هةند َيك جاريش بةرذةوةندي‬ ‫كةس َيتي دةخةينة سةر بةرذةوةندي طشتي يان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دؤست و‬ ‫بة سؤز و ساويلكةي مامةَلة‬

‫ثةيرةوكردن‬ ‫نةيارنيشمان دةكةين‪ .‬لة بواري ِ‬ ‫و ثراكتيزةكردني ئاليةتةكاني تيؤري‬ ‫ديثلؤماسي ئ َيمة ئاشناي هيض ر َيباز َيكي ديار‬ ‫و تايبةت نين‪.‬‬ ‫ح‪ .‬ئاَلؤزي و نامةفهوميةت لة س َيكوضكةي‬ ‫ضةمكي كوردايةتي و شوناسي نةتةوةي‪،‬‬ ‫س���ةروةري نيشتماني‪ ،‬شوناسي ئايني و‬ ‫نا ِرووني و نادروستي ثةيوةندي ن َيوانيان بة‬ ‫ش َيوةيةك ثةيوةندي ن َيوانيان لة بري ئةوةي‬ ‫ببنة تةواوكةري يةكتر بة ث َيضةوانةوة دةبنة‬ ‫طرفت بؤ يةكتري‪.‬‬ ‫ن‪ .‬نةبووني ستراتيذييةت َيكي روون و‬ ‫يةكطرتوو و نيشتماني بؤ هةَلسوكةوتكردن‬ ‫َ‬ ‫لةطةل و َالتاني هةر َيمايةتي و ن َيودةوَلةتي‪.‬‬ ‫تا ئةمرؤ ئ َيمة ستراتيذ و نةخشةر َيطايةكمان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل و َالتاني هةر َيمايةتي‬ ‫بؤ مامةَلكردن‬ ‫و ن َيودةوَلةتي نيية‪ ،‬هةر اليةن َيكي سياسي‬ ‫بؤ خؤي نووسينطةيةكي ثةيوةندييةكاني‬ ‫دةرةوةي كردوةتةوة و بة ث َيي بةرذةوةندي‬ ‫حيزبةكةي ر َيكةوتن و ثةيوةندي طر َيدةدات‪،‬‬ ‫بطرة هةند َيك جار لة دذي ئةواني تر ئامادةية‬ ‫زيان لة بةرذةوةندي ميلةتةكةي خؤي دةدات‪.‬‬ ‫ر‪ .‬نةبووني سياسةت َيكي روون و يةكطرتو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كةمينةكاني‬ ‫بؤ ش َيوازي مامةَلةكردن‬ ‫كوردستان و ت َيكةَلكردنيان بة ثرؤسةي سياسي‬ ‫و ئابووري و كؤمة َاليةتي كوردستانةوة‪.‬‬ ‫نةبووني بةرضاو ِرووني و ستراتيذ َيكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كةمينةكاني‬ ‫روون لة مامةَلةكردن‬ ‫كوردستان‪ ،‬هؤكار َيكي سةرةكي ت َي َ‬ ‫كةل‬ ‫نةبووني ئ��ةو كةمينانةية بة ثرؤسةي‬ ‫سياسي كوردي‪ .‬نةبووني رووني لةم ضةمكة‬ ‫وايكردووة زؤربةي كةمينةكاني كوردستان‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪51‬‬

‫برواننة ئةطةري ث َيكةوة ذيان و‬ ‫بة طومانةوة ِ‬ ‫ئايندةيان لةم و َالتةدا‪.‬‬ ‫‪ .2‬بواري ناوخؤي ‪:‬‬ ‫داننان بة بووني قةيراندا خاَلي دةسث َيكي‬ ‫هةر ثرؤذةيةكي ضاكسازيية‪ ،‬هةرضةندة ئ َيمة‬ ‫بؤ خؤمان ئةم خاَلةمان رةتكردووة‪ ،‬بة َالم‬ ‫لةم بارةدا ت َي ِروانينمان بؤ بير وبؤضوونة‬ ‫جياوازةكان بة عةقَليةتي تومةت دروستكردن‬ ‫و ئيدانةكردني يةكتر ك��ؤي ثرؤسة و‬ ‫ثرؤذةكاني ضاكسازيمان دةخاتة مةترسييةوة‪.‬‬ ‫لةم ضوارض َيوةيةدا ئةوةي بةربةستة لة‬ ‫بةردةم بةر َيكةوتني رةو ِرةوةي ضاكسازي لةم‬ ‫و َالتةي ئ َيمة ث َيش هةر كةس و اليةن َيكيتر‬ ‫ئةوانةن كة بوون بة هةَلطري ئاآلي ضاكسازي‬ ‫و ط��ؤ ِران‪ ،‬ضونكة ئةوانة بؤخؤيان بوون‬ ‫بةطرفت و ناتوانن خؤيان لة ثاشماوةي بيري‬ ‫كؤن رزطاركةن‪ ،‬هةموو بانطةشةيةكيان بؤ‬ ‫ريفؤرم و طؤ ِران لة بناغةدا شة ِر َيكي سياسيية‪،‬‬ ‫هةر ئةمةش وايكردووة هيض كاريطةرييةكيان‬ ‫لة سةر دةوروبةرةكةيان و ثرؤسةي طؤ ِران‬ ‫ني‪ .‬لة دواي ئةمانيش طرفتةكة لة خودي‬ ‫نةم َي َ‬ ‫دةسة َالتداية كة ئيرادةي بؤ ثراكتيزةكردني‬ ‫ريفؤرم َيكي راستةقينة نيية و ئيدارةي‬ ‫طؤ ِران َيكي بناغةي و جدي بؤ نادر َيت‪ .‬لةو‬ ‫طرفت و ئاستةنطانة‪:‬‬ ‫أ‌‪.‬طرفتةكاني ضاكسازي سياسي‪ :‬سةرةتاي‬ ‫ثرؤسة و ثرؤذةي ضاكسازي و طؤ ِران لة هةردوو‬ ‫ب��واري تيؤري و ثراكتيكيي لة ضاكسازي‬ ‫دةستووري و ياساييةوة دةست ث َيدةكات‪ ،‬ئةم‬ ‫بي بةرجةستةكردني‬ ‫هةنطاوةش مةحاَلة بة َ‬ ‫ضاكسازي سياسي ئامانجي خؤي بث َيك َيت يان‬ ‫بة طوزارشت َيكي تر ضاكسازي دةستوري و‬

‫ياساي ثايةيةكي سةرةكي ريفؤرمي سياسيية‪.‬‬ ‫ضاكسازي سياسي بةوةي خاَلي دةسث َيك و‬ ‫روحي هةموو ثرؤذةيةكي طؤ ِران و ضاكسازيية‪،‬‬ ‫بةردةوام لة ث َيشةوةي مةرجةكاني ضاكسازي‬ ‫و طؤ ِرانة‪ ،‬بؤية ثة ِرينةوة لة سيستةم َيكي‬ ‫سياسي داخراوةوة بؤ سيستةم َيكي كراوة كة‬ ‫ر َيز لة ئيرادةي خةَلك بطر َيت‪ ،‬ثة ِرينةوةية‬ ‫تاكرةويةوة بؤ‬ ‫لة شةرعيةتي تةقليدي‬ ‫ِ‬ ‫شةرعيةتي سياسي دةستووري و سةثاندني‬ ‫سيستةمي ئاَلوطؤري ئاشتيانةي دةسة َالت كليلي‬ ‫ضاكسازييةكي طشتي و راستةقينةية‪ .‬لةم‬ ‫بازنةيةدا نةبووني ئيرادةيةكي راستةقينة بؤ‬ ‫بةرجةستةكردني ثرانسيث و ثراكتيزةكردني‬ ‫سيستةمي ئاَلوطؤري ئاشتييانةي دةسة َالت‪،‬‬ ‫هؤكار و فاكتةري سةرةكي شكست ه َيناني‬ ‫ثرؤسةي سياسيية لة كؤي و َالتاني خؤرهة َالتي‬ ‫ناوة ِراست و كوردستانيش‪ .‬بة ش َيوةيةكي‬ ‫طشتي خاَلة سةرةكييةكاني ضاكسازي سياسي‪:‬‬ ‫بي تواناي لة سةثاندني ثرانسيثي‬ ‫‪َ .1‬‬ ‫ئاَلوطؤركردني ئاشتيانةي دةس���ة َالت و‬ ‫جياكردنةوةي دةسة َالتةكاني ياسادانان‬ ‫و ج َيبةج َيكردن و دادوةري لة يةكتر و‬ ‫ر َيزطرتن لة سةربةخؤييان‪.‬‬ ‫‪ .2‬الوازي دام�����ةزراوة دادوةري و‬ ‫دةستورييةكان‪ ،‬نةبووني دةس���ة َالت و‬ ‫بي تواناي و‬ ‫سة َالحياتي راستةقينة و َ‬ ‫بي اليةنيى‪ ،‬نةبووني ئةم دام��ةزراوان��ة‬ ‫َ‬ ‫برياردان‪ ،‬نةبووني‬ ‫لة ضاود َيريكردن و ِ‬ ‫بي اليةن بؤ داناني‬ ‫ث َيوةر َيكي زانستي و َ‬ ‫دادوةر‪ ،‬واتة بووني طرفت لة كؤي دامةزراوةي‬ ‫دادوةري‪.‬‬ ‫بي تواناي دامةزراوةكاني‬ ‫‪ .3‬الوازي و َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪52‬‬

‫كؤمةلي مةدةني و سةنديكا و ر َيكخراوة‬ ‫َ‬ ‫ثيشةييةكان لة دروستكردني راي طشتي و‬ ‫طوشار‪.‬‬ ‫‪.4‬الوازي بةشداري سياسي جةماوةري و‬ ‫طوشاري مةدةني و نزمي وشياري سياسي و‬ ‫كؤمة َاليةتي‪.‬‬ ‫بةردةوام قسةكردن و طفتوطؤي نامةنتقي‬ ‫و سةرث َيي لة سةر ثرؤسةي ريفؤرم و طؤ ِران‪،‬‬ ‫نةك يارمةتيدةر ناب َيت بؤ بةرجةستةبووني‬ ‫ثرؤذة و دا ِرشتنةوةي بطرة روحي ثرؤذة و‬ ‫ثرؤسةكة دةخنك َين َيت‪ ،‬طؤ ِريني ضةمكي‬ ‫ضاكسازي بؤ دروشم و كردني بة عةقيدة‪،‬‬ ‫ستراتيجي سةرةكي زؤربةي دةسة َالتةكاني‬ ‫خؤرهة َالتي ناوة ِراستة و لة بناغةدا بة‬ ‫ئامانجي لة باربردني ث��رؤذةك��ةي��ة‪ .‬لة‬ ‫بارودؤخي ئ َيمةدا نةبووني ستراتيج َيكي‬ ‫راستةقينة هؤكاري سةرةكى كوشتني و‬ ‫تةجميدكردني ضوارض َيوةي هزري ريفؤرمة‪،‬‬ ‫بة واتة فراوانبووني كةلةبةري ن َيوان ووتن‬ ‫و مومارةسةكردن‪ ،‬النكةي ثةروةردةكردني‬ ‫قةيران و ئاستةنطةكاني ثرؤذةكاني طؤ ِرانة‬ ‫ث َيش لة دايكبووني‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪53‬‬

‫ديدار لةطة َ‬ ‫ل م‪ .‬سةروةر محةمةد‬ ‫خويَندكاري دكتؤرا‪ /‬زانستة سياسييةكان لة‬ ‫زانكؤي نيوكاسل‬ ‫ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪54‬‬

‫ث‪ /‬ئَيمة دةمانةويَت كار بكةين بؤ‬‫سازكرني ث��رؤذةي��ةك‪ ،‬بؤ ضاكسازي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بة ِريَزتان‬ ‫بةتايبةتيش ثرسياري ئَيمة‬ ‫ضاكسازي سياسية‪ ،‬وةك ثرسياري سةرةتا‬ ‫دةثرسين‪ ،‬ثرؤذة خؤي ضيية؟‬ ‫سةرةتا لة وشةكةوة دةستث َيدةكةم‪ ،‬ثرؤذة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬ئايا‬ ‫بةآلم رةنطة وشةي‬ ‫ثرؤثؤزةل‌ باشتر َ‬ ‫لة كوردستاندا ث َيويستمان بة ثرؤثؤزةَل َيك‬ ‫هةية بؤ ضاكسازي؟ ب��ؤ؟‪ ..‬ضونكة لة‬ ‫ناواخني ثرؤثؤزةَلدا زؤرج��ار ك َيشةيةك‬ ‫دةكاتة بابةتي خؤي و تةبةني دةك��ات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةل‬ ‫لة ثرسيارةكةوة دةستث َيدةكةم‬ ‫بؤ؟ ضاكسازي لة كو َيوة دةستث َيبكات؟ لة‬ ‫ئيدارةوة يان لة طؤ ِريني ئيرادةى سياسي‬ ‫ثارتة سياسيةكانةوة؟ لة‌ كةَلضةرةوة يان‬ ‫ئاراستةكردني سياسةتةوة»‪‌»policy driven‬‬ ‫لةاليةن حيزبةوة‪...،‬واتة ئامانة هةمووي‬ ‫دةبنة ثرسيار كة ِرووب��ة ِرووي ثرؤبؤزليك‬ ‫دةبيتةوة‪ .‬يةك َيكي دي لةو شتانةي كة‬ ‫ِرووبة ِرووي ثرؤثؤزةَلةكة دةب َيتةوة ئةوةية كة‬ ‫َ‬ ‫«ثرؤثؤزةل» ضارةسةري ضيبكات؟ ئةولويةت‬ ‫بة ض اليةن و بةش َيك بدات؟‬ ‫ك َيشةيةكي بنة ِرةتي كة لة كوردستاندا‬ ‫بووني هةية بريتيية لة بووني طةندةَلي‪.‬‬ ‫هاوكات هةمووي داواي ضاكسازي ونةه َيشتني‬ ‫طةندةَلي دةكات‌ بةآلم بؤ خؤي داواكردني‬ ‫ثرؤذةش بووةتة طةندةَلي بةو مانايةي كة‬ ‫دؤخ َيكي دروستكردووة‌ لة ض��اوة ِروان��ي‬ ‫ضاكسازيدا بةآلم دؤخةكة هةر بةردةوامةو‌‬ ‫طةندةَلي در َي��ذةي هةية‪ .‬لةاليةكي دييةوة‬ ‫دةبي ئ َيمة دان بةو ِراستيةشدا بن َيين كة‬ ‫َ‬ ‫تائ َيستا لة كوردستاندا تو َيذينةوةيةكي‬

‫ت َيروتةسةل نةكراوة لةوةي كة طةندةَلي لة‬ ‫ض اليةن َيك و حةقل َيكدا هةية و زياترة‪ ،‬ئايا‬ ‫طةندةَلي لة كوردستان بووةتة (كولتوور‌)‪.‬‬ ‫بةو مانايةي تؤ داواي كار َيك لةمن كرد كة‬ ‫بي بةآلم من بؤت بكةم‪ ،‬ئيدي من‬ ‫ناياسايش َ‬ ‫بةمة ببمة كةس َيكي باش بةآلم ئةطةر نةمكرد‬ ‫ئةوا من خراثم ثةيوةندي دؤستايةتيمان‬ ‫ت َيكدةض َيت‪ .‬يان بؤشاييةكي تر ئةوةية بَل َيين‬ ‫هؤكاري‌ طةندةَلي لة كوردستاندا دةطة ِر َيتةوة‬ ‫بؤ نةبووني سيستم َيكي ياسايي بةه َيز كة‬ ‫بتواني ر َيطري لة طةندةَلي بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تا ئ َيستا وةك وت��م لة ئةكاديمياكان‬ ‫و زانكؤكانماندا ل َيكؤَلينةوةيةكي ورد‬ ‫نةكراوة كة ث َيمانبَل َي طةندةَلي ضييةو لة‬ ‫ض ئاست َيكداية(لة ئاستي خوارةوةداية يان‬ ‫سةرةوةدا)‪..‬زؤرهةن دةَل َين طةندةَلي لة ئاستي‬ ‫سةرةوةداية‌‌‪ .‬هةند َيك دةَل َين طةندةَلي (‪policy‬‬ ‫‪)driven‬ة واتة لة ئةنجامي كؤمةَل َي سياسةتي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سياسةتي‬ ‫حيزبي كة ت َيكةَلبوون‬ ‫حوكمي‪ ،‬سياسةتة حكوميةكانيان ئاراستة‬ ‫كردووة‌ لة ث َيناو بةرذةوةندي حيزبي‪ ،‬ئةم‬ ‫حيزبانة كؤمةَل َي ثةيوةندي ن َيتؤركينيان‬ ‫دروستكردووة بؤ طؤ ِرينةوةي كاري سياسي‬ ‫بة بازرطانيكردن‪.‬‬ ‫ث‪ /‬لَيرةوة طرفتةكة دةستثَيدةكات‬‫كة ثرؤبؤزةل بؤ ضارةسةري ضى دةبَيت؟‬ ‫بؤ طؤ ِريني كولتوور يان بؤ تَيكشاكاندني‬ ‫ئةو نيتؤركينانة كة دةسةآلتي حيزب‬ ‫دروستيكردوون ؟‬ ‫دةب���ي ث َيش‬ ‫ب��ة ِراس��ت��ي ل��ةك��وردس��ت��ان‬ ‫َ‬ ‫ث��رؤب��ؤزةل‌ ت��و َي��ذي��ن��ةوةي��ةك��ي دةقيق‬ ‫بكري لة دةستنيشانكردني ت َيضوونةكان‬ ‫َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪55‬‬

‫وبةرةنجامةكاني ط��ةن��دةَل��ي ضؤنيةتي‬ ‫ث َيوانةكردني ضونكة زؤريك لة وآلتان بةم‬ ‫دؤخ��ةدا تيثةريوون ب��ةآلم ئةنجامةكةي‬ ‫ماَلو َيراني بووة بؤ طةل و وآلت لة رووي‬ ‫ئابووري و سياسييةوة‪.‬‬ ‫‌بي ئةو‬ ‫ث‪ /‬واتة بة ِريَزتان ثَيتانواية ئَيمة بة َ‬‫تويَذينةوةية ناتوانين ثرؤذة بنياد بنَيين؟‬ ‫شت َيكي بةَلطة نةويستة كة لةكوردستاندا‬ ‫طةندةَلي هةية‪ ،‬ئةمة نةك بؤ كوردستان‬ ‫بةَلكو بؤ هةموو جيهان ِراستة بةآلم رةنطة‬ ‫ِر َي��ذة وثلة ودةرئةنجامةكاني طةندةَلي‌‬ ‫جياوازبي‪ ،‬ئةوةي وايكردووة طةندةَلي لة‬ ‫َ‬ ‫وآلت َيكدا كةمبكر َيتةوة هةستكردنة بة‬ ‫طةندةَلي و ثاشان ديراسةكردني ئةنجامة‬ ‫ن َيطةتيظةكانيةتي‪ .‬خاَل َيكي تر كة طرنطة‬ ‫ثي بكةم ئةوةية كة لةكوردستان‬ ‫ئاماذةي َ‬ ‫طةندةَلي بووةتة بن َيشتة خؤشةي سةر زاري‬ ‫هةموو تاك َيك‪ ،‬كة دةتوانين بَل َين بووةتة‬ ‫(فؤلكلؤري طةندةَلي)‪ ،‬كةسيش خاوةني نيية‪.‬‬ ‫ئةمةش ث َيماندةَل َي كة طةندةَلي شت َيكة هةية‪،‬‬ ‫واتة دانيث َيدانراوة‪ .‬بةآلم ئ��ةوةي طرنطة‬ ‫ئةوةية كة هؤكاري طةندةَلي ضيية ‌؟ ضونكة‬ ‫ئةطةر هؤكارةكة زانرا ئةوكات ضارةسةرةكان‬ ‫بة جورعة‌ ئاسانتر دةب َيت‪.‬‬ ‫بي ئةوا طؤ ِريني‬ ‫كاتي كة طةندةَلي كولتوور َ‬ ‫َ‬ ‫ئةم كولتوورة‌ كار َيكي ئاسان نيية‪ ،‬ث َيويستي‬ ‫بةكاتة‪ ،‬ث َيويست دةك��ات ثرؤثؤزةَلةكة‬ ‫طةورةتربي ثالن َيكي در َيذخايةن‬ ‫قةبارةيةكي‬ ‫َ‬ ‫هةندي‬ ‫بي‪ .‬ضونكة ث َيويستي بة ئيدخالكردني‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثرؤطرامة بؤ ناو سيستةمي ثةروةردة‪.‬‬ ‫خال َيكي دي كة طرنطة لة ثرؤثؤزةَلةكةدا‬ ‫هةبي ئةوةية ث َيمانبَل َي كة لة كو َيوة دةست‬ ‫َ‬

‫ثي بكةين‪ ،‬واتة ئايا لة هةيكةل و جةستةي‬ ‫َ‬ ‫ئيدارةوة دةستث َيبكةين‪ ،‬كة بة تاكيد‌ هةيكةلي‬ ‫ئيداري لةكوردستان هةيكةل َيكي نزم و الوازة‪.‬‬ ‫بؤ نمونة زانكؤيةك لة ئةوروثا بة ‪ 28‬كةس‬ ‫دة ِروات بة ِر َيوة بةآلم لة كوردستان ِرةنطة‬ ‫‪ 400‬بؤ ‪ 500‬كةس كاري تيا بكات‪ ،‬سةرة ِراي‬ ‫ئةوةش كارةكاني رةنطة ‪ 20%‬ناطا بةوةي كة‬ ‫وةك زانكؤكةي ئةوروثا ب َيت‪ .‬ئةمة دةب َيتة‬ ‫هؤي كات كوشتن و ثارة كوشتن‪ ،‬وزة كوشتن‬ ‫بي بةرهةمي لة كاردا‪ .‬لةبةرئةوة جةستةي‬ ‫َ‬ ‫ئيداري لة هةر َيمي كوردستان ث َيويستة‬ ‫بةش َيكي ثرؤثؤزةَلةكة تةرخان بكر َيت بؤ‌‬ ‫ث َيداضوونةوةيةكي تةواو بة سيستمةكة‪.‬‬ ‫ث‪/‬ثَيتانواية لة ماوةيي ِرابردوودا‬ ‫ ‬‫هةبووبي بة ناوي ثرؤذة؟‬ ‫شتَيكمان‬ ‫َ‬ ‫‪ِ +‬ر َيزم بؤ هةموو ئةو كةس و اليةنانةي‬ ‫كة ِراو بؤضون يان بةقسةي خؤيان ثرؤذةيان‬ ‫هةبووة‪ ،‬ضونكة ئةوةي كة هةبووة زياتر قسة‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةل‪ ،‬لةو بارةيةوة هاو ِراي‬ ‫بووة‪ ،‬نةك‬ ‫ئةو خاآلنةم كة خراونةتة ِروو بؤ ضاكسازي‪،‬‬ ‫بةآلم هةنطاوو قؤناغةكان بة وردي دةستنيشان‬ ‫نةكراون ئةتوانم بَل َيم ئةوانةي خراوةتة ِروو‬ ‫زياتر بةَلطة و قسةي (عام) طشتي‌ بوون كة‬ ‫خةَلك ِرؤذان��ة باسيان دةكات‪ ،‬نةك ئةوةي‬ ‫لة ئةنجامي ل َيكؤَلينةوةوة خراب َيت‪ .‬ئةطةر‬ ‫سةرضاوةو هؤكارةكاني ك َيشةكان نةزانر َيت‬ ‫بكري‬ ‫بطوتري ئةمة‬ ‫ناكري‬ ‫بة دةقيقي ئيدي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ئيتر كيشةكة كؤتايي د َيت‪ ،‬ضونكة ئةب َيت‬ ‫ئةوش بزانيت كة ئةم كارانة ثرؤس َيسن واتة‬ ‫بنةبركردني‬ ‫ئةب َيت بةردةوامي هةب َيت تا‬ ‫ِ‬ ‫ك َيشةكة‪ .‬بؤية دةتوانين بَل َيين ئةوةي خراوةتة‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةل‪ .‬يان‬ ‫ِروو زياتر تةرح بووة‪ ،‬نةك‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪56‬‬

‫زؤركات دَلشكاوي و ب َيبةري و ِرازيكردني‬ ‫جةماوةر بوونةتة هؤي خستنة ِروو نووسينيي‬ ‫هةندي َ‬ ‫هةندي لةوانة‬ ‫‌خال بؤ ضاكسازي‪ ،‬واتة‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضونكة خؤي بةش َيك نةبووة لة طةندةليةكة‪،‬‬ ‫بؤية وتويةتي مادام من بةشم نيية لة ثارةو‬ ‫ث��رؤذةي وةهمي‌‪ ،‬ئ��ةوا دةب َيت ضاكسازي‬ ‫بكر َيت بؤ ئةوةي ئةواني تريش بةشيان‬ ‫نةميني‪ ،‬ئايا ئةطةر خؤي بةشداربوواية لة‬ ‫طةندةَليةكة شت َيكي دةبوو بةناوي ثرؤذة؟‬ ‫ك َيشةكة لة كوردستان ئةوةية زور َي��ك لة‬ ‫ثرؤذةكان بؤ ضاكسازي رد الفعلن بةرامبةر‬ ‫اليةنيك كة بودجةي هةر َيمي قؤرخكردووة‬ ‫اليةنيكي تر كة بةشي نيية‪ .‬ك َيشةيةكي تر‌‬ ‫هةبي‬ ‫لة كوردستان ئةوةية ئةطةر ثرؤذةش‬ ‫َ‬ ‫ئ��ةوا خاَلي دةستث َيكي ثرؤذةكة ك َيشةي‬ ‫ت َيداية كة لةكو َيوة دةستث َيبكةين‪ ،‬حيزبي (أ)‬ ‫برياردةدات سةرتاثا ضاكسازي بكريت‪ ،‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةي ال روونة كة لة كوردستاندا ئينتماي‬ ‫حيزبي بوون زؤر الوازة وةك فيكر بةَلكو‬ ‫ئةوةي كة هةية ئينتماي قازانجي ئابووري‬ ‫و بةرذةوةنديية‪ ،‬بؤية دةبينين كةس َيك كة‬ ‫دةكر َيتة دةرةوة لةم بازنةية يان بةشي كةم‬ ‫دةب َيت دةست لة كاري حيزبي دةك َيش َيتةوة كة‬ ‫رةنطة لة داهاتوودا بب َيتة قةيرانيكة طةورة‬ ‫بؤ كةمبونةوةي قةبارةي حيزب‪.‬‬ ‫ئايا ل��ة ض وةزارةت و ض اليةن َيكةوة‬ ‫دةستث َيبكةين‪ ،‬ئ َيمة ث َيويستة بةوةية سوود‬ ‫لة ثرؤذةي وآلتاني ث َيشكةوتوو وةرطرين بؤ‬ ‫دةبي هاوبةشي‬ ‫داناني ثرؤثؤزةَل َيكي شياو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بدؤزينةوة لة ن َيوان م َيذووي ئةو ئةزمونانةو‬ ‫ئةو دؤخةي خؤمان ت َييداين‪ ،‬ئ َيمة الوازين‬ ‫وئةزمونمان كةمة‪ ،‬كةسي ل َيهاتوو شارةزامان‬

‫دةبي ئ َيمة دان بةو ِراستيةدا بن َيين‬ ‫كةمة‪َ ،‬‬ ‫ناكري خؤمان‬ ‫كة ئ َيمة وآلت َيكي دواكةوتوين‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةناو خؤماندا ثرؤذة دان َيين‪ ،‬ضؤن ئ َيمة‬ ‫هةموو شتةكان لة دةرةوة دةه َينين ث َيمواية‬ ‫بةمةرجي‬ ‫دةبي ثرؤذةش لة دةرةوة به َينين‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بيطونج َينين‪ ،‬واتة كو َيرانة ثرؤذةكة ثراكتيزة‬ ‫نةكةين‪ .‬م��ادام ئ َيمة بةئاطاين ل��ةوةي كة‬ ‫طرفتارين و ك َيشةمان هةية‪ ،‬ئاسايية سود‬ ‫لة ئةزموني وآلتاني دي وةرطرين‪ ،‬بؤ نمونة‬ ‫وآلتان َيكي وةك (ئةوروثا و ئةمريكا يان ئاسيا‬ ‫(هؤن كؤنط‪ ،‬سةنطاثورا ‪ )....‬كة ئةم وآلتانة لة‬ ‫نابي‬ ‫َ‬ ‫زؤري لة وآلتاني ئةوروثا لة ث َيشترن بؤ َ‬ ‫ئ َيمة سود لة ئةزموني ئةو وآلتانة وةرنةطرين‪،‬‬ ‫ئةم وآلتانة ببينة لة تواناي تةكنةلؤجي‬ ‫و طةشةسةندن ‪ ..‬من داواي ئ��ةوة ناكةم‬ ‫ئةزموون كؤثي بكةين بةآلم با تو َيذينةوة‬ ‫بكةين بزانين ئةوان ضؤن ضاكسازيان كرد‪،‬‬ ‫ضؤن ث َيشكةوتن‪ ..‬با دوور بين لةوةي بَل َيين‬ ‫كوردستان وا ث َيشكةوتووة و جادةكاني وايةو‬ ‫سةيارة و مؤبايل و بيناي ‪...‬نو َيية‌‪ ،‬راستة‬ ‫بةسيما ث َيشكةوتووة بةآلم هةر بةسيما سؤران‬ ‫لة تةنيشت هةول َيردا دواكةوتووة‪ ،‬هةرضةند‬ ‫ناكري سيما بكر َيتة خاَلي جةوهةري‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ث َيشكةوتن‪ ،‬با خؤمان خؤمان هةلنةخلةت َينين‪.‬‬ ‫ئةوةي ئ َيمة مةبةستمانة ئةوةية كة ضؤن‬ ‫هاوآلتي خؤشطوزةران بي ضؤنيةتي(‪)quality‬‬ ‫زيان ستاندار ب َيت‪ ،‬ضؤن هاوآلتي لة ِرووي‬ ‫تةندروستييةوة بةكوال َيتيةكي بةرز زامني‬ ‫ئاسايشي بكر َيت‌‪ .‬ضؤن هاوآلتي مافةكان و‬ ‫بزاني‪.‬‬ ‫ئةرك و بةرثرسياريةتييةكاني خؤي‬ ‫َ‬ ‫نةوةك وةزيريكي تةندروستي ب َيت و بَل َيت‬ ‫‪ 70‬تةن دةرماني بةسةر ضوومان طرتووة؟‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪57‬‬

‫ئةمة دةست كةوت نيية بةَلكو ث َيويستة‬ ‫دادطايي بكر َيت ؟ كوان ئةو كةسانةى ئةمايان‬ ‫كردووة؟ ئةو كاتة وةزير لة كوي بوو مةطةر‬ ‫لة ناو وآلتدا نةبووة؟ كةي ئةمة وةزارةتة‬ ‫كةي ئةمة ئةداي باشة ‪ ...‬لة كات َيكدا خةَلك‬ ‫ضاوة ِر َيي ئةوةية بَل َي دةرمان َيكي نو َيمان‬ ‫دؤزيوةتةوة بؤ ضارةسةري فآلن نةخؤشي يان‬ ‫فآلن تاقيطةمان توانيويتي شيكاريكي طرنط‬ ‫ئةنجام بدات ‪....‬كةي ئةوة كةشة و راثؤرتي‬ ‫كارة ‪ ...‬ئةوة ئةطةر لة وآلت َيكي ث َيشكةوتوو‬ ‫برواتة ناو نةخوشخانةشةوة‬ ‫ب َيت ناه َيَلن ِ‬ ‫نةك لةو ئاستةدا ب َيت كة بة قةدةر ثؤست َيكي‬ ‫حساس وةرطر َيت ‪...‬‬ ‫ث‪/‬هةموو ثرؤذةيةك كة دادةنريَت‪،‬‬‫خةسلَةتي خؤي هةية‪ ،‬دةك� َ‬ ‫�ري بثرسين‬ ‫خةسلَةتي ئةو ثرؤذةيةي كة بؤ هةريَمي‬ ‫بي؟‬ ‫دةبي ضؤن َ‬ ‫كوردستانة َ‬ ‫‪ +‬وةك خاَلي سةرةتا ث َيويستة لة هةر َيمي‬ ‫كوردستان ئيرادةي سياسي تةنازول بكات‪،‬‬ ‫بةوةي كة هةر َيمي كوردستان ث َيويستي بة‬ ‫ثرؤثؤزةَل َيك هةية بؤ ضاكسازييةكي طشتطير‌‪.‬‬ ‫تةنازول بةو مانايةي كة بؤ ميللةتة‪ ،‬نةك بؤ‬ ‫لةهةندي‬ ‫دةبي ثارتةكان‬ ‫َ‬ ‫اليةن َيكي دةرةكي‪َ ،‬‬ ‫ناكري ئةوان حكومةت ئاراستة‬ ‫شت بكش َينةوة‬ ‫َ‬ ‫بكةن‪ ،‬حكومةت بكةنة كؤيلةي خؤيان‌‪ .‬ئةمة‬ ‫خاَل َيكي بنةرةتيية ث َيم واية هةر خاَل َيك كة‬ ‫بَل َيم تةنها وةصفة بؤية هيض ناَل َيم‪.‬‬ ‫ث‪ /‬ميكانيزمةكاني ثرؤذةيةكي سياسي‬‫ضي دةكريَت و ضين؟‬ ‫ضؤن َ‬ ‫يةكي لة ميكانيزمةكان طؤ ِريني‬ ‫‪ +‬ث َيمواية َ‬ ‫دةبي‬ ‫كولتووري خةَلكة‪ ‌،‬كةوةك ث َيشتر وتم َ‬ ‫ب��ي‪ ،‬ضونكة طؤ ِريني‬ ‫ثرؤذةكة طشتطير َ‬

‫بيركردنةوةو كولتووري كؤمةَلطة‌ كار َيكي‬ ‫ساكار نيية‪ .‬ئةمةش لة ِريطةي(‪)socialization‬‬ ‫واتة لة ِر َيطةي طؤ ِريني بةهاوة‪ ،‬كة ئةمةش‬ ‫ث َيويستي بةئيرادةي هةموو تاك َيك هةية‪ ،‬واتة‬ ‫دةبي ئةو بةهايانةي كة هؤكارن بؤ طةندةَلي‬ ‫َ‬ ‫الوازبكر َيت‪ ،‬لةج َيي ئةوان بةهاطةل َيكي باش‬ ‫دةبي زانكؤكان‬ ‫ب َيتة كايةوة‪ ..‬لةاليةكي ترةوة َ‬ ‫هةبي‬ ‫ضاالكبكر َين لةو اليةنةوة كة ِرؤَليان‬ ‫َ‬ ‫لةضارةكردني طرفتةكان نةك جوينةوةي‬ ‫زانيارييةكان و مردني داه َينكاري‪ ،‬ئةو‬ ‫تو َيذينةوانةي كة ك��راون لة زانكؤكاني‬ ‫كوردستان تا ئ َيستا ض��ارةس��ةري ضييان‬ ‫كردووة؟‬ ‫لةاليةكي ت��رةوة جياكردنةوةي حيزب‬ ‫دةبي‬ ‫بي كة‬ ‫َ‬ ‫و حكومةت طةورةترين كار َ‬ ‫دةبي حكومةت َيكي‬ ‫ثرؤثؤزةَلةكة لةخؤي َ‬ ‫بطري‪َ .‬‬ ‫هةبي كة بة ئينطليزيةكةي‬ ‫ستانداردمان‬ ‫َ‬ ‫��ي��دةوت��ري(‪،‌)Quality of government‬‬ ‫ث�� َي‬ ‫َ‬ ‫بةرزدابي‪،‬‬ ‫دةبي ئةداي حكومةت لةئاست َيكي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫هةبي‪،‬‬ ‫دةبي ئيرادةي ل َيث َيضينةوةي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫خزمةتطوزارييةكان بةش َيوةيةكي زؤر باش‬ ‫دابين بكات كؤنترؤلي طةندةَلي بكات‪،‬‬ ‫ثي بكات لة بريارو‬ ‫هاوآلتيان بةشداري َ‬ ‫سياسةتةكاندا‪..‬طةشةي ئابووري زياد بكات‬ ‫برةخس َيني‪ ،‬سيستمي ثاداشت وسزا‬ ‫هةلي كار ِ‬ ‫بكري‪،‬‬ ‫تؤكمة بكات‪ ،‬واتة كار باش ثاداشت‬ ‫َ‬ ‫كاري ناياسايي طةندةَلي سزاي توند بدر َيت‪.‬‬ ‫لة ئةوروثا دةبيني بةرثرس َيكي باآل‌ لةسةر‬ ‫بضوكترين مخالفة دةست لةكاردةك َيش َيتةوة‪،‬‬ ‫يان سةرنووسةري ِرؤذنامةيةكة لةسةر‬ ‫نا ِراستي هةواَل َيك كة لة ِرؤذنامةكةي‬ ‫بآلوكراوةتةوة دةست لةكاردةك َيش َيتةوة‪ ،‬بةآلم‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪58‬‬

‫ث َيجةوانةكةي دةبينين لة وآلتي خؤمان‌‪.‬‬ ‫طرفتةتةكان لة كوردستاندا زور رونن‬ ‫بؤنمونة كةرتي تايبةت لة كوردستاندا‬ ‫ت��ارادةي��ةك ض��االك��ة‪ ،‬ب��ةآلم ئ��ةوان��ةي لة‬ ‫حكومةتدا كاردةكةن لة كةرتي تايبةتيشدا‬ ‫كاردةكةن واتة شو َينيان نةه َيشتؤتةوة بؤ‬ ‫كةسي تر‪ ،‬بؤية دةبيني بيكاري زؤرة؟ كة بة‬ ‫دةبي ئةوةي لة حكومةتدا‬ ‫ِ‬ ‫برياريك ضارةسةر َ‬ ‫نابي لة كةرتي تايبةتدا كار بكات‬ ‫كار دةكات َ‬ ‫دةب��ي يةك َيكيان هةَلبذ َيري ( كة من‬ ‫يان‬ ‫َ‬ ‫خؤم لة فةرمانطةيةكدا بووم‪ ،‬ئةندازيار َيك‬ ‫‪ 2000$‬ى لة كةرتي تايبةتدا وةردةطرت لة‬ ‫فةرمانكةكةشدا لة سةرووي ‪ 1000000‬ى‬ ‫دينارةوةي وةردةطرت) كاري فةرمانطةكةي‬ ‫وةك شت َيكي رؤتين ئةنجام دةدا بةآلم لة‬ ‫كةرتي تايبةتدا زؤر جدي بوو‪ .‬زؤر طرنطة‬ ‫ثرؤثؤزةَلةكة كار بؤ طؤ ِريني ئةم جؤرة لةو‬ ‫سياستانة بكات ضؤن كةس َيك دوو ثشكي‬ ‫هةب َيت لة يةك كاتدا‪ .‬لة وآلتي ئةوروثا ئةمة‬ ‫َ‬ ‫ناكري‪ .‬ضونكة ب َيكاري روو دةدات‬ ‫قبول‬ ‫َ‬ ‫و كةسةكان هيض كام لة كارةكان بة هةند‬ ‫وةرناطريَ‌‪ .‬ئةطةر سةيري طرفتةكان بكةين‬ ‫نابي‬ ‫زؤر زياترة لة ضارةسةرةكان‪ .‬بةآلم َ‬ ‫ب َيئوم َيد بين‪.‬‬ ‫يةكي لةو شتانةي لة ثرؤثؤزةَلةكةدا‬ ‫با‬ ‫َ‬ ‫كاري(‪ )Guideline‬بؤ دروستكردني‬ ‫هةبي ِر َي َ‬ ‫َ‬ ‫سيستةم َيك كة كةس َيك مافي شتيكي هةبوو‬ ‫بؤي بكر َيت بة ث َيي ياسا ئةطةر نةكرا ئيتر‬ ‫دةرطاكان دابخر َيت نةك بة دواي كةسي‬ ‫دةبي‬ ‫س َييةمدا‬ ‫َ‬ ‫بكةري بؤ واستةكردن بةزؤر َ‬ ‫دةبي‬ ‫كارةكةي بؤ بكريت‪ .‬هةروةها ِر َيكارةكة َ‬ ‫باس لة ضؤنيةتي و هةلومةجي طةشةكردن و‬

‫كؤسثةكاني بكات‪ ،‬بةث َيي ث َيوةري ن َيودةوَلةتي‬ ‫دةبي لة ‪ 8%‬طةشة‬ ‫هةموو وآلت َيك ساآلنة‬ ‫َ‬ ‫بكات‪ ،‬ب��ةآلم وآلت هةية ل��ة‪ 13%‬طةشة‬ ‫دةكات هةية لة‪ 10%‬طةشة دةكات هةية ‪،1%‬‬ ‫ك َيشةكة لةوةداية ئ َيمة نازانين طةشةكردن‬ ‫ضيية؟‪ ،‬ضؤنة؟‪ ،‬ئاستي طةشة لة كوردستاندا‬ ‫ضؤنة‪ .‬ئةوةي دةيبيستين بةرزبوونةوةي‬ ‫ريذةي وةبةره َينانة لة كوردستان كة ئةمةش‬ ‫كؤمةل َيك كؤمثانيان بة دواي قازانجدا‬ ‫دةط��ة ِر َي��ن‪ ،‬هةروةها زؤري��ك لة بةرثرسة‬ ‫حيزبييةكان هاوبةشن لةطةَليان‪ ،‬كة ئةمة لة‬ ‫روويةكةوة طةشةية بةآلم لة اليةكي ترةوة‬ ‫جؤر َيك لة طةشةي ب َيبةرنامةية‪ ،‬تةنها بؤ‬ ‫رازي كردني كؤمةَل َيك وآلتي دةوروبةرة‪.‬‬ ‫دةبي ثرؤذة سازكةن‪،‬‬ ‫ث‪ /‬كَين ئةوانةي َ‬‫بةشداري بكةن لة ضَيكردني ثرؤذةدا؟‬ ‫ئةتواني‬ ‫‪ +‬لة ِراستيدا هةموو كؤمةَلطة‬ ‫َ‬ ‫بةشداري بكات‪ .‬ئةكاديمييةكان داتوانن‬ ‫بةشداري بكةن‪ ،‬سياسييةكان‪ ،‬نوسةر َيك‪،‬‬ ‫دةت��وان��ي بةشداري‬ ‫ِرؤذنامةنووس َيك ‪...‬‬ ‫َ‬ ‫بكات‪ ،‬واتة بةث َيي ئةو ثرؤثؤزةَلة كةسةكان‬ ‫دياريدةكر َيت‪ِ ،‬رؤَليان بةث َيي ثلةي ل َيهاتووي و‬ ‫يةكي‬ ‫بي لة داناني ئةو ثرؤثؤزةَلة‪َ .‬‬ ‫شارةزايي َ‬ ‫لةو شتانةي لة كوردستان هةية ب َيئاطايي‬ ‫و بةشداري نةكردني خةَلكة لة ثرؤذةو‬ ‫ِر َيطةضارةكاندا‪ ،‬واتة وةك ئةوةية قسة لةسةر‬ ‫نةبي‬ ‫ذياني‬ ‫كةسي بكةي بةآلم خؤي مافي َ‬ ‫َ‬ ‫بريار‬ ‫بةشداري بكات‪ ،‬واتة تؤ لةجياتي خؤي ِ‬ ‫لةسةر ذياني بدةي‪ .‬ث َيويستة خةَلك به َينينةوة‬ ‫برياردانةكان‪.‬‬ ‫ناو بةرنامةكان و ِ‬ ‫ث‪ /‬مامؤستا ئَيوة باسي ئةوةتان كرد‬‫كة كؤمةلَطة قةيراني هؤشياري هةية‪...‌،‬ئايا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪59‬‬

‫ئةم خةلَكةي بةمجؤرةية دةتوانن تةرح و‬ ‫بةشدارييةكي باش بكةن؟‬ ‫‪ +‬ئةمة شت َيكي ِراستة ِرةنطة خةَلك‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةل يان ثرؤذة ضيية‪ ،‬بةآلم بؤ‬ ‫نةزاني‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫ئةوةي خةَلك هةست بكات ِرؤَلي هةية َ‬ ‫بةشداربي‪ ،‬نةك خةَلك ب َيت و ثرؤذةكة دابني‬ ‫َ‬ ‫بةَلكو ثرؤذةكة ث َيى بطوتريَ‌‪ ،‬ئامانجي ضيية‪.‬‬ ‫بي‪ ،‬ئةطةر سةرنجيان‬ ‫با‬ ‫بزاني و ئاطادار َ‬ ‫َ‬ ‫وةرطيري‪ ،‬ضونكة ئةطةر‬ ‫هةبوو قسةيان‬ ‫َ‬ ‫نةكري خراث دةكةو َيتةوة بةوةي‬ ‫ثرسي ث َي‬ ‫َ‬ ‫كة هاوكاري ثرؤثؤزةَلةكة ناكات‪ ،‬رؤشنبيري‬ ‫سةرةتايي نيية لةسةري هةروةك ث َيشتريش‬ ‫َ‬ ‫ثرؤثؤزةل بؤ طؤ ِريني ضؤنيةتي‬ ‫وتم ئ َيمة‬ ‫نةبي‪،‬‬ ‫ذياني خةَلك دادةن َيين‬ ‫َ‬ ‫ناكري خؤي ِرؤَلي َ‬ ‫واتة ئ َيمة شت َيكي ئامادةكراومان هةية دةَل َيين‬ ‫ئةمة بةرنامةكةية ئ َيوة دةَل َين ضي‪ ،‬ل َيرة واتة‬ ‫وآلتاني ئةوروثا‌ سايتيان داناوة بؤ ئةوةي‬ ‫بةشداري بكةيت‪ ،‬ل َيرة ئةو كولتوورة هةية‬ ‫كة تةنانةت بةشداري كؤرس َيكي ئةكاديمي‬ ‫يان ورك شؤث َيك دةكةيت‪ِ ،‬راثرسييةك‬ ‫دةكةن بزانن كؤرسةكة ضؤنبوو تؤ ضؤن‬ ‫هةَليدةسنط َيني‪ ،‬بؤ ئةوةي كة باشة در َيذة‬ ‫هةبي ئةطةر خراثة دووب��ارةي نةكةنةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤم َينت و سةرنجةكان كؤدةكر َينةوة لةسةر‬ ‫كؤرسةكة ثاشان بةث َيي سةرنج و كؤم َينت و‬ ‫دةدري لةسةر كؤرسةكة‬ ‫بريار‬ ‫َ‬ ‫بؤضوونةكان ِ‬ ‫ه َيشتنةوةي يان ضاككردني يان داخستني‪.‬‬ ‫خاَل َيكي تر ل��ةوةي مةبةستة كة خةَلك‬ ‫بةشداربي ئةوةية كة نا ِراستةوخؤ ث َيي دةَل َيي‬ ‫َ‬ ‫ك َيشةيةك هةية ئةويش ك َيشةي طةندةَليية‬ ‫و خاوةني ك َيشةكةش بةش َيكي خؤتانن‬ ‫دةبي‪.‬‬ ‫ن َيطةتيظةكةكانيشي بؤ خؤتان َ‬

‫هةمووي لة كوردستان دةَل َي حكومةت يان‬ ‫حيزب بةآلم ك َيشةكة خةَلكة خؤ ئةم حكومةت‬ ‫وحيزبة لة دةرةوةي خةَلكةوة نةهاتووة‪،‬‬ ‫بةياني ئةطةر لة سويديشةوة حكومةت َيكي‬ ‫ئامادةو زؤر باش به َينيت‪ ،‬بةآلم خةَلكةكة‬ ‫ضونكة هةمان خةَلكة ث َيمواية لة ‌‪50%‬‬ ‫يةكي‬ ‫ني‪ .‬هةر بؤية‬ ‫َ‬ ‫طةندةَلييةكة هةر دةم َي َ‬ ‫دةبي‬ ‫لة خةسَلةتةكاني ئةم ثرؤذةية كة وتم َ‬ ‫طشتطيربي لة ِرةوشت و كولتووري خةَلكةوة‬ ‫َ‬ ‫دةس��ت ث َيبكات‪ .‬مةرجيش نيية بةتةنيا‬ ‫دابني‪ ،‬با لة دةرةوة بة نمونة‬ ‫حكومةت ثرؤذة‬ ‫َ‬ ‫لة زانكؤيةكةوة ثرؤذةيةك بخر َيتة بةردةم‬ ‫خةَلك وحكومةت‪.‬‬ ‫ئةوةي دةبينر َيت لة كوردستان ئينتيما بؤ‬ ‫نيشتيمان لة الوازيداية كة ئةمة حاَلةت َيكي‬ ‫نابي حيزب تاكةكان ‌ي بةو ش َيوةية‬ ‫ئاسايي نيية‪َ ،‬‬ ‫تي يان‬ ‫طؤشبكات بةوةي ئةطةر ثؤستي نةدر َي َ‬ ‫ني‪.‬‬ ‫كار َيكي بؤ‬ ‫َ‬ ‫نةكري ئيتر لةطةَليان نةم َي َ‬ ‫بدةيتي تا ئةو َيش‬ ‫دةب��ي مافةكاني خؤي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ثركردنةوةي‬ ‫لة ِر َيطةي ناياساييةوة هةولي ِ‬ ‫كةل َينة‌كاني ذياني نةدات‪.‬‬ ‫ث‪/‬ئايا ثةرلةمان و ئؤثؤزسيؤن ض‬‫هةولَ​َيكيانداوة بؤ طؤ ِريني ئةم سيستمةي ئَيستا‬ ‫هةية؟‬ ‫بي ئينسافي نةكةين ئؤثؤزسيؤن‬ ‫‪ +‬ئةطةر َ‬ ‫تا ِرادةي��ةك ِرؤَل��ي خؤي بينيووة بةآلم لة‬ ‫ئاست ضاوة ِرواني خةَلك و ث َيويستييةكاندا‬ ‫نةبوون‪ ،‬واتة دةكرا ضاكتر و ئةكتيظتر ِر َ‬ ‫ؤل‬ ‫ببينن‪ِ .‬رؤَليان هةبووة لة هؤشياركردنةوةي‬ ‫خةَلك‪ .‬بةآلم ئةوان تا ِرادةي��ةك دةنطيان‬ ‫دةبي‬ ‫كةمة لة ثةرلةماندا‪ .‬من ث َيمواية‬ ‫َ‬ ‫طؤ ِرانكارييةكان جطة لةوةي لة خةَلكةوة‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪60‬‬

‫دةبي لة ثةرلةمان و سةرؤكي‬ ‫دةستث َيبكات َ‬ ‫هةر َيم و ئةداي ئؤثؤزسيؤنةوة دةستث َيبكات‬ ‫هةبي‪ ،‬ئةطةر‬ ‫و كاريطةريان لةسةر حكومةت‬ ‫َ‬ ‫ئةمان لة ئاستة باآلكةوة بطؤ ِر َين وا دةزانم‬ ‫دةبي‪.‬‬ ‫خةَلكة طشتييةكةش ضاول َيكةري ئةمان َ‬ ‫هةبي لةوةي خؤي‬ ‫نابي حيزب ترسي‬ ‫َ‬ ‫واتة َ‬ ‫هةبي لة طؤ ِرانكاري بكات‪،‬‬ ‫شفاف بكات‪ ،‬ترس َ‬ ‫هةبي لة داهاتوو‪ ..‬هةربؤية ثةرلةمان‬ ‫ترس‬ ‫َ‬ ‫دةب��ي‬ ‫و ئؤثؤزسيؤنيش كةمتةرخةمن‬ ‫َ‬ ‫دةبي بةرنامة و ثرؤذةي‬ ‫ضاالكبكر َينةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةبي‪.‬‬ ‫خؤيان َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪61‬‬

‫ديدار لةطة َ‬ ‫ل د‪.‬محةمةد عةلي ئةحمةد‬ ‫مامؤستا لة زانكؤى سليَمانى لة بةشى زانستى‬ ‫سياسيةكان‬ ‫ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪62‬‬

‫ثَيتواية لة ماوةي ِرابردودا توانراوة‬ ‫ ‬‫ثرؤذةيةكي هةمةاليةن و طشتطيرمان‬ ‫هةبووبي بؤ ضاكسازي و ِريفؤرمي سياسي؟‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر هةمانبوون كاريطةر بوون‪ ،‬ئةطةر‬ ‫كاريطةر نةبوون بؤ؟‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬بة ِراي من‪ ،‬نياز َيكي جدي نيية‬ ‫بؤ طؤ ِران َيكي ِريشةيي و ِراديكالاَ نة لة‬ ‫برياردةران‬ ‫كوردستان و بةتايبةتي لةاليةن ِ‬ ‫و دةس��ةلاَ ت��داران‪ .‬ثرؤذةكان دابةشبوون‬ ‫بةسةراليةن و طروث و حيزبة سياسييةكاندا‬ ‫فةرمانرةواكانة سوود لةم‬ ‫و كاري حيزبة‬ ‫ِ‬ ‫ثرؤذانة وةربطرن بؤ ث َيشكةوتني كؤمةَلطاي‬ ‫كوردي‪ ،‬بةلاَ م ئةوان ئةم كارة ئةنجام نادةن‪.‬‬ ‫فةرمانرةواياني‬ ‫دةك��ري‪:‬‬ ‫ئ��ةوةي ت َيبيني‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫ب��اش��وري ك��وردس��ت��ان ل��ةذ َي��ر ف��ش��ار و‬ ‫هةندي طؤ ِرانكاري ِرووكةشي‬ ‫نا ِرةزاييةكاندا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةنجامدةدةن يان كؤمةَل َيك ثةيمان دةدةن بؤ‬ ‫برياري ذمارة دووي‬ ‫طؤ ِرانكاري (بؤ نموونة‪ِ :‬‬ ‫بةبريارة حةظدة‬ ‫ثةرلةمان ‪ 2011/3/17‬كة ِ‬ ‫خاَلةكة ناسراوة) بةلاَ م بةنةماني فشارةكان‬ ‫نانري‪ .‬نيطةرانييةكي‬ ‫هيض هةنطاو َيكي جدي‬ ‫َ‬ ‫تر ئ��ةوةي��ة ك��ة كؤمةَل َيك ض��ارةس��ةري‬ ‫دةدري كة هيض‬ ‫كرضوكاَلي كورتخايةن ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫كاريطةرييةكيان نيية‪ .‬بةكورتي‪ :‬ثرؤذةكاني‬ ‫ضاكسازي كاريطةري بةرضاويان نةبووة‬ ‫لةبةرئةوةي نياز و ئيرادةيةكي بةه َيز‬ ‫فةرمانرةوايان نيية بؤ ضاكسازي‪.‬‬ ‫لةاليةن‬ ‫ِ‬ ‫ئايا ئَيمة بةقةد ئةوة تويَذينةوةمان هةية كة‬‫دةستنيشانكردبي‪ ،‬تا بير لة ثرؤذة‬ ‫برينةكانمان‬ ‫َ‬ ‫بكةينةوة؟‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬بةَل َي تو َيذينةوة و ثرؤذةي زؤرباش‬

‫و جديمان هةبووة و هةية‪ ،‬بةلاَ م لةاليةن‬ ‫برياربةدةستان و كاربةدةستانةوة بةهةند‬ ‫ِ‬ ‫وةرناطير َين‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةهةندي‬ ‫ئةو تةرحانةي كةكراون‬ ‫ ‬‫اليةني ئؤثؤزسيؤن و ثةرلةمانةوة ثَيتواية ئةوانة‬ ‫ثرؤذةبن؟ واتة ثرؤذة ضيية؟‬ ‫‪+‬وةلاَ م‪ :‬هيض ثرؤذةيةكم نةديوة لةاليةن‬ ‫بريارة‬ ‫ثةرلةمانةوة بؤ ضاكسازي‪ ،‬جطة لة ِ‬ ‫بريارةش ونكرا و‬ ‫حةظدة خاَليةكة‪ ،‬ئةم ِ‬ ‫تةنانةت لة ِرؤذنامةي وةقايعي كوردستاندا‬ ‫دةش��ي كةموكو ِري لة‬ ‫بلاَ ونةكراوةتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذةكاني ئؤثؤزيسؤندا هةبن‪ ،‬بةلاَ م بةَل َي‬ ‫ئةوانة ثرؤذةن و دةتوانن ِرؤَلي طةورة ببينن‬ ‫لة ث َيشخستني هةموو بوارةكاني ذياني‬ ‫ميللةتةكةمان‪ .‬لةهةريةك َيك لةبوارةكاني‬ ‫ذياني ئ َيمةدا‪ ،‬ضةندين ل َيكؤَلةر و كةساني‬ ‫َ‬ ‫ثرؤفيشنال و ِرؤشنبيري و ئةندام ثةرلةماني‬ ‫بةتوانا هةية‪ ،‬ب��ةلاَ م بةداخةوة طو َييان‬ ‫بريارة ‌طؤ ِرانكاري‬ ‫ل َينةطيراوة‪ .‬ئةطةر ِ‬ ‫ِريشةيي ئةنجام بدةين‪ ،‬ث َيويست بةوة ناكات‬ ‫بيانوو به َينينةوة و خؤمان بة سروشت‬ ‫و ث َيكهاتةي ثرؤذةكانةوة سةرقاَلبكةين‪.‬‬ ‫ئةطةر خواستي جدي لة ئاراداب َيت بؤ سوود‬ ‫ةوةرطرتن لة تواناكاني تاكةكاني ئةم ميللةتة‪،‬‬ ‫دةتوانري سوود لةهةموو ثرؤذةيةك‬ ‫ئةوا‬ ‫َ‬ ‫وةربطيري‪ ،‬سةرة ِراي كةموكو ِرييةكانيش‪.‬‬ ‫َ‬ ‫خةسلَةتةكاني ثرؤذة ضين؟ ئةطةر ئةو‬‫ثرؤذةية بؤ هةريَمي كوردستان بَيت؟‬ ‫دةبي هةمةاليةن‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬يةكةم‪ :‬ثرؤذة‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬ئامانجي ضاالككردني دامةزراوةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طؤ ِرانكاري ب��واري تةندروستي‪ ،‬ئابوري‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪63‬‬

‫سياسي‪ ،‬كؤمةلاَ يةتي‪.....‬هتد‪.‬‬ ‫دووةم‪:‬ض���ارةس���ةري ِري��ش��ةي��ي ن��ةوةك‬ ‫ثينةوثة ِرؤ‪.‬‬ ‫س َييةم‪ :‬ئامانجةكان و هةنطاوةكان دابةشببن‬ ‫بؤ‌ هةنووكةيي‪ ،‬نزيك‌ مةودا و دوورمةودا‪.‬‬ ‫بةرضاوبطري‪.‬‬ ‫ضوارةم‪ :‬واقيعي كوردستان لة‬ ‫َ‬ ‫ بونيادةكاني ثرؤذة ضين‪ ،‬ئَيوة ض جؤرة‬‫ثرؤذةيةك بة شياو دةزانن تايبةت بة هةريَمي‬ ‫كوردستان؟‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬هةموو ئةوثرؤذانةي لة ضةند‬ ‫دةتوانري‬ ‫ساَلي ِرابردوودا خراونةتة ِروو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةبي حةساسيةتي‬ ‫وةربطيري‬ ‫سووديان ل َي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫كةسي و سياسي و ئايديؤلؤذي‪ ،‬بةتايبةتي‬ ‫شةش ثاك َيجةكةي ئؤثؤزيسؤن‪ .‬بؤ ث َيشخستني‬ ‫كوردستان ث َيويستة لة بري بير كردنةوة‬ ‫دةبي‬ ‫لة سةرضاوة و نووسةري ثرؤذةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫طرنطي بة ن��اوة ِرؤك��ي ث��رؤذةك��ان‌ بدةين‌‪.‬‬ ‫بريارة حةظدة خاَليةكةي‬ ‫ج َيبةج َيكردني ِ‬ ‫دةبي‬ ‫ثةرلةمان‪ِ ،‬رؤَل��ي ثؤزةتيظي ط��ةورةي‬ ‫َ‬ ‫لة ذياني ميللةتةكةمان و طة ِرانةوةي ِر َيز و‬ ‫دةسةلاَ ت بؤ ئةم دةزطا طرنطة‪.‬‬ ‫ ميكانيزمةكاني ثرؤذةيةكي سياسي ضؤن‬‫ضي دةكريَت و ضين؟‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫َ‬ ‫‪ +‬وة م‪ :‬طؤ ِرانكاري و هةلوةشانةوةي‬ ‫كؤمةَل َيك ياساي خراث كةلةماوةي ضةند‬ ‫ساَلي ِراب��ردوودا دةرضوون‪ .‬لةوانة‪ :‬ياساي‬ ‫ئةنجوومةني ئاسايشي كوردستان‪ ،‬ياساي‬ ‫ِرةشنووسي‬ ‫ِر َيكخستني خؤثيشاندان‪،‬‬ ‫دةستوري هةر َيمي كوردستان‪ .‬هاوكات‪،‬‬ ‫كاراكردني دةزطاكان و الوازكردني دةسةلاَ تي‬ ‫تاك و طروث و حيزبةكان لة ناودةزطاكاندا‪.‬‬ ‫دةبي ثرؤذةيةك سازبكةن؟‬ ‫‪ -‬كَين ئةوانةي َ‬

‫واتة ثرؤذة لة ئاستي ثراكتيكي و تيؤري ضؤن‬ ‫شيكار دةكةن؟‬ ‫وةلاَ م‪ :‬هةموو تاك َيك و طروث َيكي كؤمةَلطا‬‫نابي سازكردني‬ ‫مافي هةية ثرؤذة سازبكات‪َ .‬‬ ‫ثرؤذة بب َيتة موَلكي هيض كةس و اليةن َيك‪.‬‬ ‫بةلاَ م مايةي ث َيكةني ‌ن و تراذيدياية كةس و‬ ‫اليةن هةن كة ضةندين ساَلة لةدةسةلاَ تدان‌‬ ‫و ثرؤذة ث َيشكةش بةاليةنة ئؤثؤزيسؤنةكان‬ ‫دةكةن‪ ،‬ئةطةر ثرؤذةيان هةية‪ ،‬بؤ ج َيبةج َيي‬ ‫ناكةن؟!‪.‬‬ ‫دةبي ضاكسازي بكةن؟‬ ‫ كَين ئةوانةي َ‬‫واتة ِرؤلَبطَيريَت لة ضاكسازي سياسيدا‪ ،‬يان‌‬ ‫ثةرلةمانيش ثَيويستي بة ضاكسازيية؟‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬بةداخةوة‪ ،‬نةخؤشترين و الوازترين‬ ‫دام��ةزراوة لة كوردستاندا ثةرلةمانة‪ .‬ئةو‬ ‫ثةيرةوي‌ ناوخؤ‌يةي ثةرلةمان‬ ‫عةقَليةت و‬ ‫ِ‬ ‫دةب��ات ب��ة ِر َي��وة خراثترينة‪ .‬تةماشاي‬ ‫ت َيثة ِراندني بودجة و ش َيوازي دةنطدان و‬ ‫طفتوطؤطاني ئةم دامةزراوة ئةسيرةي دةست‬ ‫حيزب بكة‪ .‬تواناي ئةم دةزطاية لة ل َيثرسينةوة‬ ‫لة وةزي��رةك��ان و بةرثرسةكاني تر‪ ،‬زؤر‬ ‫شةرمنانةية‪ِ .‬رؤَل��ي ئةم دةزطاية لة ثرسة‬ ‫نةتةوةييةكان و ك َيشةكاني ن َيوان هةر َيم و‬ ‫بةغداد‪ ،‬بةتةواوةتي ونة‪ .‬خودي سةرؤكي‬ ‫هةر َيم و دةسةلاَ‌تةكاني ِرؤَليان هةية لة‬ ‫الوازكردني ث َيطةي ئةم دةزطاية‪.‬‬ ‫دةبي ضاكسازي بكةن؟‬ ‫ كَين ئةوانةي َ‬‫‪+‬وةلاَ م‪ :‬هةموو كارمةند َيك يان بةرثرس َيك‬ ‫لة شو َيني كارةكةي و سنووري دةسةلاَ تةكةي‬ ‫دةتواني ضاكسازي بكات‪ .‬ب��ةلاَ م ئةوانةي‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوان لة كوردستاندا (ثارتي و‬ ‫كة‬ ‫ِ‬ ‫دةبي ضاكسازي بكةن‪ .‬بةلاَ م تائةم‬ ‫يةك َيتي) َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪64‬‬

‫ساتةش نةيانكردووة‪.‬‬ ‫بةبرواي ئَيوة نةبووني اليةن و كةسي‬ ‫ ِ‬‫شياوة بؤ سازكردني ثرؤذةي ضاكسازي يان‬ ‫َ‬ ‫نايانةوي ضاكسازي‬ ‫كةم ئيرادةيي ئةوانةية كة‬ ‫بكةن؟‬ ‫‪+‬وةلاَ م‪ :‬كةمي ئيرادةي ئةوانةية كة‬ ‫نايانةوي ضاكسازي بكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ ثَيتواية سيما و ناوة ِرؤكي ئةو ثرؤذانةي‬‫كة تا ئَيستا هةبوون بؤ هةريَمي كوردستان‬ ‫شياو بوون بةواتا رةضاوي دؤخي هةمة اليةني‬ ‫هةريَم كراوة؟‬ ‫‪ +‬وةلاَ م‪ :‬ئ َيمة ك َيشةي كةم ‌ي ث��رؤذة و‬ ‫خةَلكي دَلسؤزمان نيية‌‪ .‬ث َيمواية لة زؤربةي‬ ‫ثرؤذةكاندا‪ِ ،‬رةضاوي دؤخةكة كراوة‪ .‬بةلاَ م‬ ‫ديسانةوة‪ ،‬ئةوة ئةو اليةن و كةسانةن كة‬ ‫دةسةلاَ تدارن و ِر َي��زي خةَلكي كوردستان‬ ‫ناطرن بةوةي كةدةتوانن ضاكسازي بكةن‪،‬‬ ‫بةلاَ م نايكةن بة بيانووي زؤر ب َيمانا‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪65‬‬

‫ضةند هيَمايةك بؤ دا ِرشتنى ريفؤ ِرميَكى‬ ‫طشتطير‬

‫َ‬ ‫لةطةل د‪ .‬حسام الدين علي مجيد‬ ‫ديدار‬ ‫(بةشى زانستة راميارييةكان‪ ،‬زانكؤى سةالحةددين‪ -‬هةول َير)‬ ‫ئا‪ :‬هةر َيم عوسمان‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪66‬‬

‫ث‪ /‬ثَيتواية لة ماوةي ِرابردوودا توانراوة‬ ‫ثرؤذةيةكي هةمةاليةن و طشتطيرمان‬ ‫هةبووبي بؤ ضاكسازي و ِريفؤرمي سياسي؟‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر هةمانبوو ئايا كاريطةر بوون‪ ،‬ئةطةر‬ ‫كاريطةر نةبوون بؤ؟ هةروةها ئةو تةرحانةي‬ ‫َ‬ ‫‌هةندي اليةني ئؤثؤزسيؤن و‬ ‫كة ‌كراون لة‬ ‫ثةرلةمانةوة ثَيتواية ئةوانة ثرؤذةبن؟ واتة‬ ‫ثرؤذة ضيية؟ خةسلَةتةكاني ثرؤذة ضين؟‬ ‫ئةطةر ئةو ثرؤذةية بؤ هةريَمي كوردستان‬ ‫بَيت؟‬ ‫‪ +‬نةخ َير‪ ،‬ضونكة ب��ةدةر لة هةوَلدانى‬ ‫ثارتى و طؤ ِران بؤ دروستكردنى ثرؤذةيةكى‬ ‫نيشتمانى نةتةوةثةروةرى روون و راستةقينة‪،‬‬ ‫اليةنةكانى تر ئةم هةوَلةيان نةداوة وةكو‬ ‫ث َيويست‪ .‬بةَلكو يان جةختيان لةسةر بوارى‬ ‫ئاينى كردووة ثاشان بووةتة ئايدؤلؤذيايةكى‬ ‫ئاينى و تايفةطةرى ن��ةك ئاين وةك��و‬ ‫سةرضاوةيةكى كولتوورى ب َيطةرد‪ ،‬يانيش‬ ‫هةر جةخت ك��راوة لةسةر ب��وارى هاندان‬ ‫و تةعبيةكردنى جةماوةرى رةش و رووت‬ ‫ئةوةش بؤ ضةند مةبةست َيكى ثارتيطةرى يان‬ ‫تايبةتى تةسك‪.‬‬ ‫لة اليةكةوة دةبينين هةردوو ثرؤذةي‬ ‫هةنووكة‪ ،‬بازنةى بيركردنةوةيان تا رادةيةك‬ ‫دةرناض َيت لة وتةى‪( :‬ديموكراسى بؤ ع َيراق و‬ ‫فيدراَليةت بؤ كوردستان) ئةمةش تةواوكةرى‬ ‫ثرؤذةى شؤرشى ئةيلول بوو كة بةرنامةكةى‬ ‫بريتى بوو لة ( ديموكراسى بؤ ع َيراق و‬ ‫ئؤتؤنؤمى بؤ كوردستان)‪ .‬ئةوةى طؤ ِرا لة‬ ‫ئةمرؤ خؤى دةنو َين َيت لة دوو‬ ‫ن َيوان دو َينى و ِ‬

‫خاَلى سةرةكى‪:‬‬ ‫‪ .1‬فراوانى بازنةى سةربةخؤيي نةك جؤرى‬ ‫سةربةخؤيي‪ :‬واتا فيدراَليةت تةنها ئاست َيكى‬ ‫فراوانترة لة ئؤتؤنؤمى ضونكة كوردستان لة‬ ‫هةردوو حاَلةت دا (ئؤتؤنؤمى و فيدراَليةت)‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناوةندى‬ ‫بة بةستراوةيى دةم َين َيتةوة‬ ‫برياردةرانى‬ ‫ع َيراق دا‪ .‬ئةمةش وا ديارة ِ‬ ‫هةر َيمى كوردستان دةبينين كةوا قؤناغة‬ ‫م َيذووييةكة دةرفةت لةوة زياتر نادات بة‬ ‫ميللةتى كورد بؤ طةيشتن بة سةربةخؤييةكى‬ ‫تةواو‪.‬‬ ‫‪ .2‬توانايي و ل َيهاتوويي‪ :‬ئةم مةرجةش بريتية‬ ‫لةوةى كة «دةب َيت كةسى شياو بؤ شو َينى شياو‬ ‫ب َيت»‪ ،‬ئاشكراية لة دياريكردنى بوارةكانى‬ ‫خةرجكردنى بودجة‪ ،‬هةروةها نةه َيشتن (يان‬ ‫الوازكردنى) دةسةآلتى حيزب و حيزباييةتى‬ ‫لةسةر دام و دةزطاكانى حوكمةت‪ .‬بة واتايةكى‬ ‫روونتر دةب َيت جياكارييةكى تةواو بكر َيت‬ ‫لة ن َيوان دةزط��ا فةرمييةكان و دةسةآلتى‬ ‫حيزب‪ ،‬ضونكة ئةم دةسةآلتة لة بنة ِرةتدا‬ ‫كاتى‬ ‫دةسةآلت َيكى ياسايى نيية بةَلكو نا ِرةواية َ‬ ‫كاريطةرى لةسةر ئةو دةزطايانة ثراكتيزة‬ ‫بكات‪ .‬سةربارى ئةوةش دةب َيت ترازان َيكى‬ ‫تةواو بكر َيت لة ن َيوان سياسةتمةداران و‬ ‫بازا ِر‪ ،‬ضونكة ت َي َ‬ ‫كةل كردنيان‪ ،‬كوردستان‬ ‫دةطةيةن َيتة قؤناغى قؤرخكردن بة دةست‬ ‫ضةند كةس َيكةوة‪ ،‬ئةمةش خؤى لة خؤيدا دذى‬ ‫سيستةمى بازا ِرى ئازادة‪ .‬ئةوةش بة مةبةستى‬ ‫كةمكردنةوةى ئاستى طةندةَلى لة بوارةكانى‬ ‫ذيانى كوردستاندا بةتايبةتى لة مةيانى‬ ‫طشتى دا ‪.Public Sphere‬‬ ‫جا ك َيشة سةرةكييةكانى ئةم دوو باَلة ئةوةية‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪67‬‬

‫كة كؤنابنةوة بؤ بنياتنانى دةرطا كردنةوةى‬ ‫ثرؤذةيةكى طشتطير‪ ،‬كة ضى هةردووكيان‬ ‫جةخت لةسةر دوو مةيدانى تةواوكةرى‬ ‫يةكتر دةكةن‪ .‬ئةوةش دةطةر َيتةوة بؤ ئةوةى‬ ‫هةردووكيان بة دوو زمانى جياواز دةدو َين‪:‬‬ ‫يةك َيكيان بة زمانى دةسةآلتدار قسةدةكات‬ ‫ئةوةكةى تر بة زمانى ئؤثؤزسيؤن قسةدةكات‪.‬‬ ‫ث‪ /‬ئايا ئَيمة بةقةد ئةوة تويَذينةوةمان هةية‬‫دةستنيشانكردبي‪ ،‬تا بير لة‬ ‫كة برينةكانمان‬ ‫َ‬ ‫ثرؤذة بكةينةوة؟‬ ‫‪ +‬ث َيم واية‪ ،‬طة ِران بة دواى ثرؤذة و‬ ‫هةوَلدان بؤ ريفؤ ِرمكردن ئةمة خؤى لة خؤيدا‬ ‫هةنطاوة سةرةتاييةكةى طةشةث َيدانى سياسيية‬ ‫‪ .Political Development‬ضونكة‬ ‫تةنها بةم ش َيوةية ثرؤسةى وةرضةرخان‬ ‫دةس��ت ث َيدةكات‪ .‬ثاشان ث��رؤذةى ريفؤرم‬ ‫ثةيوةستة بة جؤرى قؤناغة م َيذووييةكة و‬ ‫ث َيداويستييكانى نةك بة ذمارةى تو َيذينةوة و‬ ‫تو َيذةرةوة‪ .‬بةَلطةش لةسةر ئةوة‪ ،‬ئ َيمةى كورد‬ ‫و كوردستانييةكان بةئاشكرا برينةكانمان و‬ ‫ضارةسةرةكةشى ديارة‪ ،‬ئةوانةش بريتيين لة‬ ‫دواكةوتوويي وةك نةخؤشي بةَلكو دايكى‬ ‫هةموو برينةكانة‪ ،‬هةروةها ث َيشكةوتن‬ ‫وةكو ضارةسةر و سار َيذكارى ئةم برينة‬ ‫ضةقبةستووةية ‪.‬‬ ‫ث‪ /‬بونيادةكاني ثرؤذة ضيين‪ ،‬ئَيوة ض جؤرة‬‫ثرؤذةيةك بة شياو دةزانن تايبةت بة هةريَمي‬ ‫كوردستان؟‬ ‫‪ +‬ث َيويستة سةرةتا هؤشياربين لةم خاآلنةى‬ ‫خوارةوة وةكو ضةند ه َيمايةك لةسةر ر َيبازى‬

‫ريفؤ ِرم‪:‬‬ ‫‪ .1‬طرنطترين دؤز و ثرسيار لة قؤناغى‬ ‫هةنووكة ئةوةية‪ ،‬كة ئ َيمة وةكو نةتةوة‬ ‫كوي دةرؤين؟ ئايا بةرةو دةوَلةت يان‬ ‫بةرةو َ‬ ‫بةرةو هةر َيم َيكى بةستراو بة ع َيراقةوة؟‬ ‫ضونكة دياري نةكردنى وةآلمى ئةم ثرسيارة‬ ‫نةتةوةى كورد و بزووتنةوةى رزطاريخوازى‬ ‫كورد لة ج َيطةى خؤى دةضةق َين َيت‪ .‬بة ِراى‬ ‫بيةوي يان‬ ‫من‪ ،‬كورد لة قؤناغى سةردةم دا‬ ‫َ‬ ‫نةيةو َيت هةردةب َيتة خاوةن دةوَل��ةت‪ .‬ئةم‬ ‫حةقيقةتة لةوانةية لة كوردستاندا ضةند‬ ‫كةس َيكى سياسةتمةدارى نيشتمان ثةروةر‬ ‫دةيبينن وةكو خؤر‪ ،‬هةروةها كاريشي بؤ‬ ‫دةكةن بةش َيوةيةكى ثراكتيكى‪ .‬بةآلم ترس‬ ‫و مةترسييةكانى قؤناغة م َيذووييةكة وايانى‬ ‫َلي كردووة كة نةتوانن بة ئاشكرايى قسةى‬ ‫لةسةر بكةن بؤ ئةوةى ئةزموونةكةى كؤمارى‬ ‫مةهاباد دووبارة نةب َيتةوة‪.‬‬ ‫‪ .2‬ثرؤذةى بنيات كردنى دةوَلةت (ئةطةر‬ ‫ئ َيمة هةوَلبدةين بؤ سةربةخؤيى تةواو)‬ ‫جياوازة بةش َيوةيةكى بنضينةيي لة ثرؤذةى‬ ‫ضاكسازى سياسى و ئابوورى ( ئةطةر ئ َيمة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ع َيراق‬ ‫هةنطاو بن َيين بةرةو مانةوة‬ ‫دا)‪ .‬ضونكة ثرؤذةى دروستكردنى دةوَلةت‬ ‫‪ State Building‬دةجوَل َيتةوة شان بة‬ ‫شانى دروست كردنى ناسنامةى نةتةوةيى‬ ‫‪ ،Nation Building‬هةروةها دووبارة‬ ‫بنيات كردنى دةزطاكان و ثاراستنى مافى‬ ‫كةمة نةتةوةيي و ئاينييةكان‪ .‬ئةمةش لةسةر‬ ‫بنةماى ئةوةى كة ئةم دةوَل��ةت و ناسنامة‬ ‫نيشتيمانيية نو َيية دةب َيت رةنطى هةمووان‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪68‬‬

‫بداتةوة نةك تةنها زؤرينةى طةل‪ .‬جا لةسةر‬ ‫ئةم ر َيبازة سياسةتى دةرةكى بنيات دةكر َيت‬ ‫كةوا تةواوكةرى سياسةتة ناوخؤييةكان‬ ‫ب َيت‪ .‬بةرامبةر ئةمة‪ ،‬دةبينين ث��رؤذةى‬ ‫ريفؤ ِرم تةنها ئاراستة دةكر َيت بةرةو ضةند‬ ‫بابةت َيكى دياريكراو بةتايبةتى‪ :‬ف َيركردن‪،‬‬ ‫ئابوورى‪ ،‬بةر َيوةبردنى دةزطاكانى هةر َيم‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ناوةندى دةوَلةت‪،‬‬ ‫ضؤن َيتى مامةَلةكردن‬ ‫طةندةَلى و ضؤن َيتى رووبةروبوونةوةى‪ .‬بؤية‬ ‫بؤ ئةوةى ئةم دوو ثرؤذةية ضوارض َيوةى‬ ‫ثرؤذةى «طةشةث َيدانى سياسى ‪Political‬‬ ‫ثربكةنةوة بةتةواوى‬ ‫‪ِ »Development‬‬ ‫واتةكةى دةب َيت ثاش يةكبوونيان ثرؤذةكةيان‬ ‫ضةند خةسَلةت َيكى بنة ِرةتى هةب َيت‪ :‬يةكةميان‬ ‫بةردةوام ب َيت‪ ،‬دووةميان فراوان خواز ب َيت‪،‬‬ ‫س َييةميان شل ب َيت تاكو خؤى بطونج َين َيت‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طؤرانكارييةكانى ذينطةى ناوخؤ‬ ‫دةبى ئامانجى‬ ‫و ن َيودةوَلةتى‪ ،‬ضوارةميان‬ ‫َ‬ ‫دروستكردنى دةوَلةت و ر َينيسانس ب َيت‪ .‬بؤ‬ ‫ئةوةى كوردستان بةطشتى ثاَلبن َيت بةرةو‬ ‫ر َينيسانس َيكى كوردستانى لة هةموو بوارةكانى‬ ‫ذيان دا‪ ،‬نةك بؤ ثينةكردنى شو َين َيكى رزيو‬ ‫يان نو َيكردنةوةى بوار َيكى شثرزة‪ .‬ضونكة‬ ‫ثرؤذةى الوةكي كوردستان ناطةيةن َيتة ئامانجة‬ ‫سةرةكييةكانى‪« :‬سةربةخؤيي‪ ،‬يةكطرتوو‪،‬‬ ‫ثيشكةوتن»‪.‬‬ ‫ ث‪ /‬ميكانيزمةكاني ثرؤذةيةكي سياسي‬‫بةجي دةكريَت؟‬ ‫ضين و ضؤن جَي َ‬ ‫‪ +‬من واى دةبينم كةوا هةموو هةنطاوةكانى‬ ‫ريفؤ ِرم ث َيويستة سةرةتا و ث َيش هةموو‬ ‫بابةت َيك دةستث َيبكات لة بازنةى ف َيركردنةوة‪.‬‬ ‫بةآلم ئةم هةنطاوة دةب َيت بة هيض ش َيوةيةك‬

‫َ‬ ‫لةطةل بازنة‬ ‫نةثضر َين َيت‬ ‫خؤى بةتةواوى‬ ‫ِ‬ ‫ليبراَلة كالسيكييةكةى ع َيراق‪ ،‬وةكو ئةوةى‬ ‫وةه��ا ك��ردا لة كوردستان لةسةر ئاستى‬ ‫قؤناغةكانى زانكؤ و ث َيش زانكؤ‪ .‬ضونكة ئةم‬ ‫ر َيبازة ط َيذةى وةها دار َيذدراوة لةوانةية لةم‬ ‫‪ 10‬ساَلةى داهاتوو دا بمان طواز َيتةوة بؤ‬ ‫كاراسات َيكى مرؤيى فراوان‪ ،‬ضونكة هةموو‬ ‫ثرؤذةكة خؤى دةبةست َيتةوة بة بيرؤكةيةكى‬ ‫س��ةق��ةت ئ���ةوةش‪ ( :‬ف�� َي��رك��ردن دةب َيت‬ ‫ببةستر َيت بة بازا ِرى كارةوة)‪ .‬راستييةكةش‬ ‫ئةوةية «ف َيركردن دةب َيت ببةستر َيت بة‬ ‫دروستكردنى م��رؤظ��ةوةو بنيات كردنى‬ ‫هاوآلتى ضاكة خ��وازةوة»‪ .‬واتا ف َيركردن‬ ‫دةب َيت ئةنجامةكةى مرؤظ َيكى رؤشنبيرب َيت‪،‬‬ ‫نيشتيمان ثةروةرب َيت‪ ،‬مرؤظايةتى خواز ب َيت‪،‬‬ ‫ئيماندارب َيت بة كولتوور وئاينةكةى لة هةمان‬ ‫كاتيشدا ل َيبوردةب َيت‪ .‬ئةمةش بةتةواوى دذى‬ ‫ئةو ر َيبازةية كة زانكؤ و هةموو ف َيركردن‬ ‫تةرخان بكر َيت تةنها بؤ بازار و كار‪ ،‬لةبةر‬ ‫ئةوةى مرؤظ تةنها بة نان و بؤ نان ناذ َيت‪.‬‬ ‫لة اليةكى ديكةوة‪ ،‬بازنةى ف َيركردن‬ ‫ثر لة زانين‬ ‫ثر ب َيت‪ ،‬واتا دةب َيت ِ‬ ‫دةب َيت ت َير و ِ‬ ‫و زانست ب َيت‪ .‬ئةمةش بةش َيوةيةك دةكر َيت‬ ‫كة خو َيندنى زانكؤ بكر َيتة ث َينج َ‬ ‫سال نةك‬ ‫كةم بكر َيتةوة لة رووي ماوةوة يان لة بوارى‬ ‫يةكةكانى خو َيندنةوة‪ .‬ضونكة ئ َيمةى كورد‬ ‫بمانةوى يان نةمانةو َيت بةش َيكين لة جيهانى‬ ‫َ‬ ‫س َيي دواكةوتوو‪ ،‬بؤية دةب َيت ث َيوةرةكانمان‬ ‫بةرزتر ب َيت لة ث َيوةرةكانى جيهانى ثيشةسازى‬ ‫ث َيشكةوتوو ئةطةر ويستمان م��ةوداى‬ ‫دواكةوتوويي تةسك بكةينةوة‪ .‬هةربؤية‬ ‫ناكر َيت يةك َيك يان طرؤث َيك (هةرضةندة‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪69‬‬

‫ثسثؤرب َيت) ثرؤطرام و ت َيؤرى وآلت َيكى‬ ‫رؤذئاوايى ث َيشكةوتوو به َين َيت هةروةها‬ ‫بي رةضاوكردنى‬ ‫وةكو خؤى ثيادةى بكات َ‬ ‫ئاستى مةعريفى‪ ،‬تواناى مايةكى‪ ،‬توانستى‬ ‫مرؤيي‪ ،‬مةوداى فةلسةفى و ئامانجةكانى‪.‬‬ ‫ئةمانة هةمووى دةب َيت بةش َيوةيةكى روون و‬ ‫راستةوخؤ دابر َيذر َيت و ئامادةكراوب َيت‪.‬‬ ‫بة راى من‪ ،‬ئةم هةوَلدانة وا ئ َيستا‬ ‫لة بوارى خو َيندن دةكر َيت زؤر ترسناكة‪.‬‬ ‫ضونكة ئةم طروثة (رؤشنبيرة) شو َينى يةكةم‬ ‫هةنطاوي ث َيشكةوتنييان دي��ارى كردووة‬ ‫بة ش َيوةيةكى دروس��ت‪ ،‬ب��ةآلم ناوةرؤكى‬ ‫هةنطاوى هةوَلدانةكةيان ثوض وظاآلية‪،‬‬ ‫ضونكة ئةمانة بةش َيوةيةكى ئاشكرا كةر و‬ ‫ئاخو ِر لةيةك ناكةنةوة بؤية ث َيش و ثاشيان‬ ‫دةكةن‪ .‬ضونكة ف َيركردن دايكى ريفؤ ِرمة و‬ ‫ثةيوةندى ن َيوان ف َيركردن و ريفؤ ِرم وةكو‬ ‫ئةو ثةيوةندييةية وةها لة ن َيوان سكة و‬ ‫سووتةمةنى و شةمةندةفةرة‪ .‬ئةطةر نة‬ ‫سكة و نة سووتةمةنى بوونى هةب َيت خاوةن‬ ‫شةمةندةفةرةكة ناتوان َيت هةربير بكاتةوة لة‬ ‫جولاَ ندنةوة‪.‬‬ ‫�ي ثرؤذةيةك‬ ‫ث‪ /‬كَين ئةوانةي دةب� َ‬‫سازبكةن؟ واتة ثرؤذة لة ئاستي ثراكتيكي‬ ‫و تيؤري‪ ،‬ضؤن شيكار دةكةن؟ هةروةها‬ ‫دةبي ضاكسازي بكةن؟ واتا‬ ‫كَين ئةوانةي َ‬ ‫ِرؤلَبطَيريَت لة ضاكسازي سياسيدا‪ ،‬يان‌‬ ‫ثةرلةمانيش ثَيويستي بة ضاكسازيية؟‬ ‫‪ +‬لة رووى تيؤرى و ثراكتيزةييةوة‪،‬‬ ‫جياوازن ئةوانةى بير لة ريفؤ ِرم دةكةن و‬ ‫ئةوانةى ثيادةى دةكةن‪ .‬من ث َيم واية ريفؤ ِرم‬ ‫بمانةوى طشتطير ب َيت دةب َيت هةموو‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬

‫اليةنةكان بةشداربن تيايدا‪ .‬بة واتايةكى‬ ‫ت��ر‪ ،‬دةب َيت هةموو اليةنة سياسى و نا‬ ‫كوى دةرؤن و بؤضى‪.‬‬ ‫سياسى بزانن بةرةو َ‬ ‫بؤ ئةم مةبةستةش ث َيويستة دةسةآلتداران‬ ‫بةتايبةتى ثارتى ديموكراتى كوردستان و‬ ‫ئؤثوزسيؤن بةتايبةتى بزوتنةوةى كؤ ِران‬ ‫و ر َيكخراوة ئيسالمييةكان‪ ،‬هةردووكيان‬ ‫ثرؤسةى ريفؤ ِرم بجوَل َيننةوة ئ��ةوةش بة‬ ‫ت َيكةَلكردنى ثرؤذةكانيان‪ ،‬هةروةها سوود‬ ‫وةرطرتن لة خاَلة هاوبةشةكانيان و ضاوثؤشين‬ ‫و بةجياخستنى خاَلة ناكؤكييةكانيان‪ .‬لةسةر‬ ‫ئةم بنةماية‪ ،‬ثرؤسة طشتطيرةكةى ريفؤ ِرم بؤ‬ ‫دوو َ‬ ‫بال دابةش دةكر َيت لة رووى دا ِرشتن و‬ ‫ثيادةكردن‪:‬‬ ‫باَلى ثالنك َيشان‪ :‬ئةمةش بوار و ثسثؤرى‬ ‫رؤشنبيرانى ك��وردة‪ ،‬جا عةلمانى بن يان‬ ‫عةلمانى نةبن‪ .‬ئةم طروثة رؤشنبيرة لة ر َيطةى‬ ‫طفتوطؤ و تو َيذينةوةى زانستى هةَلدةست َيت‬ ‫بة دياريكردنى ه َيما سةرةكى و الوةكييةكانى‬ ‫ريفؤ ِرم‪ ،‬كة بب َيتة ثرؤذةيةكى نيشتيمانى و‬ ‫بخر َيتة طة ِر تا ‪ 32‬ساَلى داهاتوو‪.‬‬ ‫باَلى بةج َيه َينان‪ :‬ئةم ثالنة طشتطيرة لة‬ ‫نيؤان حوكمةتةكانى داهاتوو ث َيويستة دابةش‬ ‫بكر َيت بةش َيوةيةكى سييانى‪ ،‬وات��ا هةر‬ ‫حوكمةت َيك هةشت َ‬ ‫سال حوكم بكات بؤ ئةنجام‬ ‫دانى بةش َيك لة بةشةكانى ثرؤذةكة‪ .‬هةروةها‬ ‫حوكمةتةكانى داهاتووش بة هةمان ش َيوة تا‬ ‫‪ 32‬ساَلةكة تةواو دةب َيت‪ .‬ثاشان ثرؤذةيةكى‬ ‫در َيذخايةنى ديكة دةستث َيبكات‪ ،‬ثاش ئةوةش‬ ‫دانةيةكى تر‪ ،‬بؤ ئةوةى لة كؤتاييدا كوردستان‬ ‫بطاتة ئاستى ر َينيسانس لة هةموو بوارةكانى‬ ‫ذيان دا‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪70‬‬

‫وات��ا دةب َيت وةرض��ةرخ��ان‪ ،‬ثرؤسةيةكى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةردةوام بوونى مرؤظ‬ ‫بةردةوام ب َيت‬ ‫دا‪ ،‬هةروةها رةضاوى ئةوة بكر َيت كةوا هةر‬ ‫نةوةيةك لةسةر حوكم و بةر َيوةبردنى هةر َيم‬ ‫(يان دةوَلةت) ب َيت ناب َيت مافى نةوةكانى دواى‬ ‫خؤي بخوات‪ .‬وةكو ئةوةى وةها كرا لة رووى‬ ‫دامةزراندنى فةرمانبةران لة ساآلنى رابردوو‬ ‫دا‪ ،‬ضونكة طةنجى ئةمرؤ زؤر بة ئةستةمى‬ ‫ج َيطةى خؤى دةكاتةوة لة ناو سيستةم و‬ ‫دةزطاكانى هةر َيمى كورستاندا‪ ،‬بةتايبةتى‬ ‫قةبارةى سيستةمةكة زؤر فراوان بووةتةوة بة‬ ‫ش َيوةيةك كة نيوةى زياتر لة بودجةى هةر َيم‬ ‫ئاراستةى موضةخؤران دةكر َيت‪ ،‬ئةمانةش‬ ‫ضارةكى زياتر ل َييان بريتين لة ب َيكارى‬ ‫َ‬ ‫دةمامكى فةرمى‪.‬‬ ‫بةبرواي ئَيوة نةبووني اليةن و كةسي‬ ‫ث‪ِ /‬‬‫شياوة بؤ سازكردني ثرؤذةي ضاكسازي يان‬ ‫َ‬ ‫نايانةوي ضاكسازي‬ ‫كةم ئيرادةيي ئةوانةية كة‬ ‫بكةن؟‬ ‫‪ +‬ئ َيمة لةم مةيدانة دا دةب َيت دوو اليةن جيا‬ ‫بكةينةوة لة يةكتر‪:‬‬ ‫يةكةميان ئ��ةوان��ةى خ���اوةن ويست و‬ ‫ئيرادةى خؤيانن بؤ ضاكسازى سياسى‪،‬‬ ‫ب��ةآلم ئيرادةكةيان بةستراوة بة ذينطة‬ ‫ن َيودةوَلةتييةكةوة‪ ،‬واتا دةبينين كةوا ذينطة‬ ‫ن َيودةوَلةتييةكة نةطونجاوة بؤ ئةوةى ثالن و‬ ‫ئامانجةكانيان سةربكةو َيت‪.‬‬ ‫دووةمين اليةن بريتيية لة طةندةَلةكان‪.‬‬ ‫ئةمانيش نة ويست و ئيرادةيان هةية و نة‬ ‫دةيانةو َيت هيض ثالن َيك لة بوارى ريفؤ ِرم‬ ‫سةربكةو َيت‪ .‬هةربؤية دةبنة بةربةست لة‬ ‫بةردةم اليةنى يةكةم بة هةموو تواناى خؤيان‪.‬‬

‫ئةم جؤرة ملمالن َيية ديارة بة ش َيوةيةكى روون‬ ‫لةسةر ئاستى ئابوورى‪ ،‬سياسى و كؤمةآليةتى‬ ‫كوردستان دا‪.‬‬ ‫بؤية‪ ،‬ث َيويستة ث َيش نووسينى ثالنى‬ ‫وةرضةرخان دةب َيت سةرةتا ئةم ملمالن َيية‬ ‫بةش َيوةيةكى ئارامانة و بة ئامراز َيكى ئاشتي‬ ‫نةم َين َيت‪ .‬جا هةر حيزب َيك ئازادة لة رووى‬ ‫كوذاندنةوةى ئةم ملمالن َيية‪ .‬واتا ضاكسازى‬ ‫حيزبى دةب َيت سةرةتا دةست ث َيبكات لةناو‬ ‫بى بةكاره َينانى فشار بةرامبةر‬ ‫حيزبةكانةوة َ‬ ‫بة يةكتر‪ ،‬هةروةها وازه َينان لة تةكتيكى‬ ‫تةخوين كردنةوةى يةكتر بةمةبةستى‬ ‫طةيشتن بة زؤرينةى دةنطدةران لة ر َيطةى‬ ‫ثروثاطةندةى راطةياندنةوة‪ .‬ضونكة ئةطةر‬ ‫لة ر َيطةى ث��رؤذة و ك��ردارى زانستيانة و‬ ‫نيشتمانطةرى نةب َيت كورد و كوردستان هةزار‬ ‫ساَلى تريش ناطةن بة ئاواتة رةواكانيان‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪71‬‬

‫فةرمانرةوايي و طةل و ضاكسازيي سياسي‬ ‫د‪ .‬حةسةن حس َين حةفتا ضةشمةيى‬ ‫مامؤستاى زانكؤ لة بةشى فةلسةفة‪ -‬زانكؤى راثة ِرين‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪72‬‬

‫ق��س��ةك��ردن ل��ة ب��اب��ةت��ي ضؤنيةتي‬ ‫حوكمران‪ ،‬قسةكردن نيية‬ ‫فةرمانرةوايي يان‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫لة ثشتطيريكردني يان رةتكردنةوةي‪ ،‬بةَلكو‬ ‫مةبةستم ل َيرةدا تةنها ئةطةري ضاكسازيية‬ ‫حوكمرانييكةدا‪ .‬بؤية دةب َيت ئيمة دوور‬ ‫لة‬ ‫ِ‬ ‫لة هةموو اليةنطيرييةك بؤ هةر اليةك لة‬ ‫حوكمراني « ئؤثؤزةس َيؤن‬ ‫حوكمراني يان دذة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫«‪ ،‬باس لة ت َيطةيشتني خؤمان بكةين دةربارةي‬ ‫ضاكسازي سياسي‪ .‬سةرةتا ب��ةوة دةست‬ ‫ث َيدةكةم‪ ،‬قسةكردن دةرب��ارةي رووخاندني‬ ‫حوكمراني زؤر كاريكي‬ ‫يان طؤ ِريني سيستمي‬ ‫ِ‬ ‫حوكمرانيية‬ ‫رةواية و تةندروستة ئةطةر ئةو‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬بةالم ئةو‬ ‫ِ‬ ‫تاكرةو بي يان نا ديموكراسي َ‬ ‫حوكمرانيةك كة بؤ خؤي‬ ‫داواكاريية بؤ‬ ‫ِ‬ ‫بي ئةوا نالؤجيكيية‪ ،‬ضونكة ئةو‬ ‫ديموكراسي َ‬ ‫كات يان ديموكراسي نيية يان لة ديموكراسيية‬ ‫بة َالم لة ديموكراسي نةطةيشتوون‪ .‬ئةمة‬ ‫كرؤكي كيشةكةية‪ .‬بؤية قسةكردن لة رووخان‬ ‫حوكمرانيةكدا‪ ،‬وةك‬ ‫يان طؤ ِرين‪ ،‬لة هةر‬ ‫ِ‬ ‫ث َيويست َيكي م َيذووي تةنها بريتييةلة « الفخ»‬ ‫« تةَلة» بؤ ئةو كةسانةي كة دةكةونة ن َيو‬ ‫تةَلةكةوة و دواجار ئةمانجي سياسي اليةكيان‬ ‫دةث َيكي يان نا !! ئيمة ئةطةر نموونةيك باس‬ ‫بكةين ئةويش بؤضووني « كارل ماركس» يان‬ ‫حوكمراني‬ ‫« شيوعيةت» بة طشتي بةرامبةر بة‬ ‫ِ‬ ‫سةرمايةداري‪ ،‬ئةوا بؤمان رووندةب َيتةوة‪ ،‬ئةو‬ ‫حوكمرانةية سةرمايةداريي ئةوان‬ ‫جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫باسيان دةكرد لة واقعيدا بووني نةبوو‪ .‬بؤية‬ ‫حوكمراني‬ ‫بانطةشةي ئةوان بؤ ضاكسازي‬ ‫ِ‬ ‫نةبوو‪ ،‬بةَلكو ضاكسازيي ئةوان بريتيى بوو‬ ‫لة رووخاندن يان لة ناوبردني سةرمايةداري‬ ‫بة ثاساوي بووني هةذاري لة ذ َير سايةي ئةو‬

‫جؤرة حوكمةدا‪.‬ئةوةي طرنطة ل َيرةدا بيزانين‪،‬‬ ‫حوكمراني لة هةر‬ ‫ئةوةية‪ ،‬كة سياسةت يان‬ ‫ِ‬ ‫كات و شو َين َيك بة ك َيشة دةست ث َيدةكا و بة‬ ‫ك َيشة كؤتايي د َيت‪ .‬مةبةستم بووني ك َيشة‬ ‫حوكمراني لة ثيناو‬ ‫هؤكارة بؤ دروستبووني‬ ‫ِ‬ ‫دؤزينةوةي باشترين ضارةسةر بؤ كيشةكان‪،‬‬ ‫حوكمراني دةب َيتة ك َيشة‬ ‫بة َالم كات َيك خودي‬ ‫ِ‬ ‫برواي‬ ‫يان قةيران‪ ،‬ئةوا ضارةسةر ضيية؟ بة ِ‬ ‫من تاكة ضارةسةر بريتيةلة طؤ ِريني عةقَليةتي‬ ‫حوكمراني‪،‬‬ ‫حوكمرانةكان نةك سيستةمي‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانراويي طرنطة نةك‬ ‫تي‬ ‫ي‬ ‫ضؤن‬ ‫ضونكة‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫كةسةكة كيية؟ لة ض بنةمالةيةكة؟ بووني‬ ‫بةها ئةخالقييةكاني وةك « دادث��ةروةري‬ ‫كؤمةاليةتي – سياسي – ئايني – ئابووري»‬ ‫لة ئةقَليةتي ئةو كةسانة دةب َيتة سةنطي‬ ‫حوكمراني بكات‪.‬‬ ‫فةرمانراوا‬ ‫ئةوةي وةك‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بة َالم كات َيك بة ث َيضةوانةوة كةس َيك دةب َيتة‬ ‫فةرمانراوا‪ ،‬كةس َيك « دةسة َالت « دةبيتة‬ ‫ِ‬ ‫ياسادانةر‪ ،‬نةك راستييةكان‪ « ،‬كارل ثوثةر‬ ‫« دةَليت ‪:‬دةسة َالت ياساكان دادةريذي‪ ،‬نةك‬ ‫راستييةكان «‪ .‬ئةوا نابي خاوةني ويست َيكي‬ ‫بي « كو َيرانة» تاكة خةمي ئةو ضؤن َيتي‬ ‫نابينا َ‬ ‫بي لة دةسة َالت‪ ،‬بؤية ئةم جؤرة‬ ‫مانةوةي خؤي َ‬ ‫حوكمرانيية ضاكسازي تيادا مةحاَلة‪ ،‬ر َيطا بة‬ ‫ِ‬ ‫ضاكسازي نادا‪ ،‬هةر بؤية‪ ،‬لة دوجاردا بؤ‬ ‫حوكمرانييةكي ديكتاتؤري دةطؤ ِر َي‪ .‬ضونكة‬ ‫ِ‬ ‫ئةوان خؤيان لة دةرةوةي ث َيوةرةكاني راستي‬ ‫و دانايي دةبيننةوة‪ ،‬كةواتة ضاكسازي ل َيرةدا‬ ‫بي بةرامبةر ئةنجام نادري‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةم هةَلو َيستانةدا ئةوةي دةكر َيتة قورباني‬ ‫ضاكسازي تةنها خةَلكي سادةية‪ ،‬ئةوان‬ ‫دةكوذر َين‪ ..‬ئةشكةنجة دةدر َين‪ ..‬دةربةدةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪73‬‬

‫دةبن‪ ...‬بة َالم كةسي يةكةمي يان دووةمي‬ ‫ثرؤذةكة « بة ناوي ضاكسازي « لة ضركةيةكدا‬ ‫هةَلو َيستي خؤي دةطؤ ِر َي‪ ،‬وةك ئةوي كة هيض‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫رووي نةدابي‪ ..‬ئايا ئةمة ناكوك نيية‬ ‫كرؤكي بابةتةكة؟ كةواتة ئةنجامداني‬ ‫ضاكسازي تةنها لة ر َيطاي زيادكردني‬ ‫دةبي « المزيد من الديموقراطية»‪،‬‬ ‫ديموكراسي َ‬ ‫ثرة لة‬ ‫لة كات َيكدا ئ َيمة لة و َالت َيكدا دةذين ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بووني‬ ‫ك َيشة‪ ،‬قةيران‪ ،‬طةندَلي‪ ،....‬ئايا‬ ‫ئةم طرفتانة ضاكسازي ئةنجامدةدر َيت ؟‬ ‫بمانةوةي ضاكسازي بكةين لة كو َيوة‬ ‫ئةطةر‬ ‫َ‬ ‫ث��ي بكةين؟ بؤ خ��ؤي ضاكسازي‬ ‫دةس��ت َ‬ ‫حوكمراني بؤ‬ ‫ضيية؟ ئايا طؤ ِريني فؤرمي‬ ‫ِ‬ ‫خؤي ضاكسازيية؟ وةرطرتني دةس��ة َالت لة‬ ‫اليةن ئؤثؤزةس َيؤنةوة ضاكسازيية؟ ضونكة‬ ‫ئةوةي لةم هةر َيمةدا لة ئ َيستادا روو دةدا‬ ‫ضاكسازي بةرهةم ناه َيني‪ .‬لةبةر يةك هؤكار‪،‬‬ ‫حوكمرانييةكة ديموكراسيية‬ ‫ئةويش ش َيوازي‬ ‫ِ‬ ‫وةك دةَلين‪ ،‬بؤية ضاكسازي بةو جؤرة‬ ‫مةحاَلة!!ثرسيار ل َيرةدا ئةوةية ضؤن ضاكسازي‬ ‫دةكري؟ ر َيطاكاني ضاكسازي ضيين؟‬ ‫دةكري‪ ،‬كة طرفت و قةيران‬ ‫كاتي‬ ‫َ‬ ‫ضاكسازي َ‬ ‫هةبي يان ث َيش ئةوةي قةيران رووب��دات‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةسةالت دةتواني ضاكسازي ئةنجامبدا‪ .‬بةالم‬ ‫كاتي دةس��ة َالت ئةو كارة ناكة‪ ،‬مةبةستم‬ ‫ضاكسازي ث َيش بووني قةيران يان طرفت‪،‬‬ ‫ئ��ةوا ضاكسازي ث َيويستي بة شؤرشة‪..‬‬ ‫كام شؤ ِرشة؟ ئايا لة ذ َير سايةي سستمي‬ ‫بمانةوةي ضاكسازي‬ ‫ديموكراسيدا كاتي‬ ‫َ‬ ‫بكةين‪ ،‬ئةو شؤرشةي ث َيويستة ضاكسازيةكةي‬ ‫ئةنجامبدري‪ ،‬شؤرشي سةربازيية يان‬ ‫ت َيدا‬ ‫َ‬ ‫شؤرشي طفتوطؤية؟ طوماني ت َيدا نيية دةب َيت‬

‫طفتوطؤبي نةك سةربازي‪ ،‬ضونكة‬ ‫شؤرشي‬ ‫َ‬ ‫لة دةسة َالتي ديموكراسيدا تةنها بة ر َيطاي‬ ‫دةكري نةك ر َيطاي تر‪.‬‬ ‫طفتوطؤوة ضاكسازي‬ ‫َ‬ ‫بة َالم ئةطةر ب َيتو ئةو دةسة َالتة ديموكراسي‬ ‫بي و ضاكسازيش بة ر َيطاي طفتوطؤوة‬ ‫َ‬ ‫بةرقةرار نةبوو‪ ،‬ئةوا ض ضارةيةكي تر هةية‬ ‫لة ب��ةردةم طةل‪ ،‬بؤ ئةوةي ضاكسازييةكة‬ ‫بكري؟ تاكة ر َيطا ب َ‬ ‫الوكردنةوةي هؤشياريية‬ ‫َ‬ ‫لة ن َيو تاكةكاني ئةو طةلة‪ ،‬هؤشياري سياسي‬ ‫و زانستي و كؤمة َاليةتي ‪ ،...‬هةر كات َيك طةل‬ ‫هؤشيار بوو ئةوة بزانة دةسة َالتي بة ناو‬ ‫دةبي ر َيطاي طفتوطؤ بطر َيتة‬ ‫ديموكراسييةوة َ‬ ‫بةر بؤ ضاكسازي‪ « ،‬توماس كون» فةيلةسوفي‬ ‫فةلسةفةى زانست‪ ،‬ث َيي واية شؤرشي سياسي‬ ‫كاتي روودةدا‪ ،‬كة قةيران هةبوو‪ ،‬كة فؤرمي‬ ‫نةتواني طرفتةكان و‬ ‫دةسة َالتي ئ َيستايي‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫ك َيشةكان ضارةسةر بكا‪ ،‬بؤ مانةوةي خؤي‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل اليةني دووةم ئةنجامبدات‪،‬‬ ‫طفتوطؤ‬ ‫بي يان ئؤثؤزةس َيؤن»‪،‬‬ ‫ئيتر ئةو اليةنة « طةل َ‬ ‫طؤ ِرانكاري لة دةستوور‪ .‬البردني كةسة‬ ‫طةندةَلةكان – طؤ ِريني ياساكان ‪ .‬ث َيداضوونةوة‬ ‫برطة ياسايةكان‪ ،...‬بة َالم هةر كات َيك‪،‬‬ ‫بة كؤي ِ‬ ‫دةسة َالت ئةو كارةي نةكرد‪ ،‬ئةوا طرفتةكان‬ ‫دةبن بة قةيران‪ ،‬قؤناغي قةيرانيش تةنها‬ ‫دةبي‬ ‫بة شؤرش كؤتايي د َيت‪ .‬بؤية دةَل َيت‪َ :‬‬ ‫دةسة َالت سةرةتا ثةنا بؤ ش َيوازي طفتوطؤ(‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةرامبةر)» طةل يان ئؤثؤزةس َيؤن «‬ ‫نةبي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةري بؤ ئةوةي دؤخي قةيران دروست َ‬ ‫ضونكة قةيران تةنها بة هةَلطيرساني شؤرش‬ ‫كؤتايي د َيت‪ ،‬بة طؤريني فؤرمي دةسة َالت»‬ ‫بة َالم ئةوةي ج َيطاي سةرسو ِرمانة‪ ،‬ئةوةية‪،‬‬ ‫فةرمانرةواي ديموكراسيدا‪،‬‬ ‫لة دةسة َالتي يان‬ ‫ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪74‬‬

‫دةطؤري؟ بؤ ض جؤر َيكي‬ ‫ضؤن فؤرمي دةسة َالت‬ ‫َ‬ ‫تري دةسة َالت دةطؤ ِر َي؟ ئايا لة ديموكراسي‬ ‫فةرمانرةوايي؟ لة وة َالمدا‬ ‫باشتر هةية بؤ‬ ‫ِ‬ ‫دةَل َيين نةخ َير‪ ،‬ضونكة « فرانسيس فؤكوياما»‬ ‫لة نووسيني « كوتايي م َيذوو» لة بةشي «‬ ‫بي بووني ديموكراسييةكان»‬ ‫ديموكراسي بة َ‬ ‫باس لةو دةكا قةيران ئةوةية كة تؤ بة ناوي‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫سيستةمي ديموكراسييةوة‬ ‫ِ‬ ‫بكةي بة َالم بؤ خؤت ديموكراسي خواز نةبي‬ ‫يان نةزاني ديموكراسي واتاي ضيية‪ .‬ئةوةي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بؤضووني «‬ ‫لة ئ َيستادا هةية تةواو‬ ‫فؤكوياما»دا يةكدةطرنةوة‪ .‬هةروةها‪ ،‬دةبينين‬ ‫فةيلةسوفي فةلسةفةى زانست « كارل ثؤثةر»‬ ‫بةم جؤرة باس لةم طرفتة دةكا‪ ،‬دةَل َيت‪ :‬ئةم‬ ‫طرفتانة تةنيا زياتر بة ديموكراسيكردني‬ ‫سيستةمي سياسي ض��ارةس��ةر دةك��ر َي��ن‪.‬‬ ‫كاتي ئ َيمة دةَل َيين‬ ‫مةبةستي ثؤثةر ئةوةية‪َ ،‬‬ ‫ديموكراسين‪ ،‬تةنها ئ��ةوة بةس نيية بؤ‬ ‫ئةنجامداني ضاكسازي‪ ،‬لةبةر ئةوةي زؤر لة‬ ‫فةرمانرةواياني ئةم سةردةمة خؤيان وةك‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةواي ديموكراسي ناساندووة‪ ،‬بةالم‬ ‫ِ‬ ‫نةيانتوانيوة ضاكسازي ئةنجامبدةن‪ .‬بؤية‬ ‫تةنها بة فراونكردني ديموكراسي ئةوة‬ ‫حوكمراني‬ ‫دةكري‪ ،‬ئةوةيش طةل بةشداري لة‬ ‫ِ‬ ‫حوكمراني‪ ،‬ئةوة‬ ‫بكا‪ ،‬مةبةست لة بةشداري‬ ‫ِ‬ ‫نيية‪ ،‬كة طةل هةموويان بةشداري سياسي‬ ‫بكةن‪ ،‬بةَلكو مافي خؤي لة ساماني ئةو‬ ‫و َالت��دا ث َيبدري‪ ،‬منداَلي بةرثرسان ضؤن‬ ‫دةذين‪ ،‬منداَلي ئةوانى تريش ئةوا بذين‪....‬‬ ‫هتد‪ .‬ئةمةية ضاكسازي‪ ،‬ئةطةر نةكرا‪ ،‬ئةوا‬ ‫ث َيويستة شؤرش رووبدا‪....‬كةواتة ضاكسازي‬ ‫دةوتري و نة بة ش َيوازي‬ ‫نة بة طؤ ِريني كةس‬ ‫َ‬

‫بي‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫حوكمراني ئةطةر بؤ خؤي ديموكراسي َ‬ ‫بؤية ئةطةر مةبةستي ئةوان لة ضاكسازي‬ ‫بي‪ ،‬ئةمةيش بؤ خؤي‬ ‫طؤ ِريني كةساكان َ‬ ‫فةرمانرةوايي‬ ‫ضاكسازي نيية‪ ،‬ضونكة ضون َيتي‬ ‫ِ‬ ‫طرنطة نةك طؤ ِريني كةسةكة‪ ،‬فةلسةفةي‬ ‫حوكمراني طرنطة بؤ ئ َيمة‪ ،‬جا ئةو كةسةي‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةواي دةكا با هةر كةس َيك ب َيت‪ ،‬ئةمة‬ ‫ِ‬ ‫هةنطاوي يةكةمي ضاكسازيية ئةطةر ئ َيمة‬ ‫بي‪ .‬بؤ طةيشتن بة ئةنجامةكة‬ ‫مةبستمان َ‬ ‫ث َيويستة ث َيداضوونةوة بة سيستةمي «‬ ‫خو َيندن‪ ،‬ث��ةروةردة‪ ،‬كرانةوة بة جيهاندا‪،‬‬ ‫دووركةوتنةوة لة خةوني خةياَلى‪ ،‬وةك من‬ ‫ةوابي‪.‬‬ ‫دةبي ئةو كةسة بم كة دةبي‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانر َ‬ ‫َ‬ ‫دةبي خةَلكي بة ثيروزييةوة‬ ‫كةسةي‬ ‫ئةو‬ ‫َ‬ ‫تةماشاي بكةن ئةوة منم نةك كةس َيكي تر»‪.‬‬ ‫ئةمانة ر َيطرن لة بةردةم ضاكسازييدا‪ ،‬تا‬ ‫هةبي ئةوا ضاكسازي‬ ‫ئةو كولتوورة داخراوة‬ ‫َ‬ ‫مةحاَلة رووب��دات لةهةر ج َيطايةك ئةطةر‬ ‫بي؟‬ ‫مةبةستيان ضاكسازيي َ‬ ‫كةواتة هةر َيمي ئ َيمة بةناو ديموكراسييةوة‬ ‫فةرمانرةاويةتي دةكا‪ ،‬بؤية قسةكردن لة‬ ‫ِ‬ ‫سةر رووخاني كار َيكي ئةفسانةيي و لة‬ ‫ثي‬ ‫خزمةت‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانرةواداية كة شو َيني خؤي َ‬ ‫بة ه َيز بكا‪ .‬ضونكة ضاكسازي لة دةسة َالتي‬ ‫ديموكراسيدا تةنها لة ر َيطاي مةدةنيةتةوة‬ ‫دةبي وةك « هةَلبذاردن « بؤية طرنطة كار‬ ‫َ‬ ‫لة سةر ئةمة بكر َيت‪ ،‬ضؤن خةَلكي بزاني‬ ‫مافي ئةو ضيية؟‪ ،‬ئةركي دةسة َالت بةرامبةر‬ ‫بة ئةو ضيية؟‪ ،‬شةراكةتي تاك لة دةسةآلتدا‬ ‫ضؤنة؟‪ ،‬ئةو بةش َيكة لةو دةسةآلتة‪ .‬هةر‬ ‫كات َيك ثةيمان َيك لة ن َيوان دوواليةندا‬ ‫دةبي‬ ‫نووسراو اليةن َيك ثابةند نةبوو ئةو َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪75‬‬

‫ضؤن رفتار بكا‪ ،‬بؤية تا ئ َيستا نة دةسة َالت‬ ‫و نة دذةدةسة َالت نةيانتوانيووة دادثةروةرانة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كؤمةَلطادا رفتار بكةن‪ ،‬هةر لة داناني‬ ‫فةرمانرةوا‪.‬‬ ‫كارمةند َيكي شارةواني‪ ..‬تا خودي‬ ‫ِ‬ ‫ئةمة ئةو قةيرانةية كة ضاكسازي ت َيادا‬ ‫مةحاَلة‪ .‬كات َيك ضاكسازي راستةقينة بةر‬ ‫دةبي‪ ،‬مةبةستم هةنطاوي يةكةمي‬ ‫قةرار‬ ‫َ‬ ‫ض��اك��س��ازي‪ ،‬ك��ة تاكةكان هةستيان بة‬ ‫بةرثرسيار َيتي هاونيشتماني و هاو رةطةز و‬ ‫كاتي كارةكانيان ئةنجامدا‬ ‫نةتةوايةتي كرد‪َ ،‬‬ ‫بي طة ِرانةوة بؤ حيزب يان ئةو اليةنةي طواية‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بؤي دلسوزة‪ ،‬ئةوا بزانة رووناكي ضاكسازي‬ ‫لةو شو َينةدا سةرهةَلدةدا‪ ،‬رؤذيكي تازة‪،‬‬ ‫ذيانيكي نؤي‪ ،‬بؤ خةَلكي ئةو هةر َيمة د َيتة‬ ‫ئاراوة‪ .‬ئايا ئةمة الي ئ َيمة تا ئيستا هةبووة؟‬ ‫حوكمرانيية‬ ‫ئايا ئ َيمة كارمان بؤ ئةم جؤرة‬ ‫ِ‬ ‫كردووة؟ لة وة َالمدا دةَليم نةخ َير‪ .‬كةواتة‬ ‫ضييتر با باس لة ضاكسازي نةكةين‪ ،‬من‬ ‫ث َيم واية‪ ،‬ضاكسازي نة بة دةسة َالت و نة بة‬ ‫نادري‪،‬‬ ‫دذة دةسةالت (ئؤثؤزةس َيؤنة) ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫ئةوةي ئةم هةنطاوة بةرجةستة دةكا‪ ،‬تةنها‬ ‫« طةلة» ئةو طةلةي كة خةمي نيشتمان و‬ ‫و َالت و نةتةوة و نةوةكان َيتي‪ ،‬نةك خةمي ئةم‬ ‫حيزب و ئةو حيزب‪ .‬بؤية لة ئ َيستادا دةبينين‬ ‫لة و َالتاني دةوروبةر دؤخةكان ضؤنن‪ ،‬ئةوةي‬ ‫بة هيض رازي نيية‪ ،‬ئةوة طةلة راستةقينةكةية‬ ‫نةك ئؤثؤزةس َيؤن يان دةسة َالت‪ ،‬ضونكة تةنها‬ ‫طةلة راستي شتةكان يان رووداوةكان دةزاني‪،‬‬ ‫ئةوان بة ضاوي ثاكةوة‪ ،‬ضاو َيك بة هةر ضوار‬ ‫دةبيني‬ ‫رةهةندةكةوة شتةكان و رووداوةكان‬ ‫َ‬ ‫نةك بة يةك رةهةند ئةويش يان رةهةندي‬ ‫دةبي بطةينة‬ ‫دةسة َالتة يان دذةكةي‪ .‬كةواتة َ‬

‫ئةو راستييةي ضاكسازي يةكسانة بة بووني‬ ‫طةل َيكي هؤشيار بة هةموو واتاكانييةوة!‬ ‫َ‬ ‫لةطةل « خةَلكي سادة « ئةو‬ ‫ل َيرةدا مةبةستم‬ ‫كةسةي كة دَلسوزانة بؤ نيشتمانةكةي كار‬ ‫دةكا‪ ،‬بة ناوي نيشتمانةوة قسة دةكا‪ ،‬بة خةمي‬ ‫نيشتمانةوة شةوانة ضاو دةن َيتةوة» ئةنداماني‬ ‫دةطري‬ ‫ئةو طةلة هةموو ضين و تو َيذ َيك لة خؤ‬ ‫َ‬ ‫بة تايبةتي ضيني رؤشنبيري نيشتماني وةك‬ ‫مامؤستايان‪ ،‬نوسةران‪ ،‬كاسبكاران‪ ،‬شوف َيران‪...‬‬ ‫هتد‪ .‬بؤية دةرفةت بؤ هةردوو اليةن لة بارة‬ ‫هةم دةسة َالت و هةم دذةدةسة َالت كة ضؤن ئةو‬ ‫طةلة رازي بكات بؤ ئةوةي مانةوةي مسؤطةر‬ ‫ب َيت تا ضةند سةدةيةكي تر‪..‬‬ ‫ثرسياري طرنط ئةوةية ضؤن لة خواستي طةل‬ ‫ت َيبطةين؟ ئايا طةل دادث��ةروةري‪ ،‬يةكساني‬ ‫دةوي؟ مانةوةي هةر اليةك لة دةسة َالت و‬ ‫َ‬ ‫دذةكةي لة دةرةوةي طةل تةنها ئاماذةية بؤ‬ ‫نةمانيان‪ .‬بؤية ث َيويستة ضركة بة ضركة تؤ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خواستي‬ ‫لةطةل خةمي طةل بجول َييتةوة‪،‬‬ ‫ئةودا بي‪ ،‬ضؤن ئةم كارة ئةنجامدةدر َيت؟‬ ‫دةب َيت دةسة َالت ئةو كةل َينةي هةية لة نيوان‬ ‫بةري‪ ،‬بؤ ئةوةي خؤي‬ ‫خؤي و طةلدا لةناوي َ‬ ‫بزاني و ئةوانيش بة‬ ‫بة بةش َيك لة طةلةكةي‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةواي خؤياني بزانن‪ .‬بة َالم فةلسةفةي‬ ‫ِ‬ ‫دةكري‪ ،‬وةك‬ ‫ئةم رةفتارة‪ ،‬تةنها بة ضاكسازي‬ ‫َ‬ ‫بي ترس لة اليةنطراني خؤي‪،‬‬ ‫بريارداني َ‬ ‫سي‬ ‫نموونة‪،‬‬ ‫كاتي كةس َيكي ثلة دوو يان َ‬ ‫َ‬ ‫يان ضوار لة دةسة َالتةكةي طةندةَلي دةكا‪،‬‬ ‫ث َيويستة راستةوخؤ هةَلو َيستي خؤي بؤ طةل‬ ‫روون بكاتةوة‪ ،‬تةنها بة البردني لة كارةكةي‬ ‫بؤ هةتاهةتايي طوزارشت لة دَلسوزيية بؤ‬ ‫طةل و نيشتمان‪ ،‬ضونكة دواجار ئةوةي ثشتي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪76‬‬

‫دةطري طةلة نةك ضةند هةزار‬ ‫فةرمانرةوا‬ ‫َ‬ ‫ِ‬ ‫اليةنطر َيك‪.‬‬ ‫بؤ ئةم نووسينة سوودم لةم سةرضاوانة‬ ‫وةرطرتوة‪:‬‬ ‫‪.1‬كارل بوبر‪ :‬اجملتمع املفتوح واعداوه‪ ،‬ترمجة‪،‬‬ ‫السيد نفادي‪ ،‬ج‪ ،1‬دار التنوير للطباعة والنشر‪،‬‬ ‫لبنان‪.1998 ،‬‬ ‫‪.2‬توماس ك���ون‪ ،‬بنية ال��ث��ورات العلمية‪،‬‬ ‫ت��رمج��ة‪ ،‬شوقي ج�لال‪ ،‬سلسلة ع��امل املعرفة‪،‬‬ ‫الكويت‪.1992.‬‬ ‫‪.3‬فرانسيس فوكوياما‪ ،‬نهاية التاريخ‪ ،‬ترمجة‬ ‫جمموعة مرتمجني‪ ،‬ب��اش��راف مطاع الصفدي‪،‬‬ ‫مركز االمناء القومي‪.‬‬ ‫‪ .4‬حممد املزوغي ‪ ،‬مناهج البحث العلمي وأسس‬ ‫الفكر الليربالي عند كارل بوبر ‪ ».‬من االنرتنت»‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪77‬‬

‫نوي ضييه؟‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫د‪ .‬سةردار عةزيز‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪78‬‬

‫نوي‪ ،‬يا‌ني ئؤسمانليضيليك‪،‬‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ضةمك َيكه بارطران به مانا‪ .‬ضةمك َيك كه‬ ‫ه َينده ئاَلؤزه‪ ،‬به هؤي ثاشخانه قووَلةكةي‬ ‫و دارمانه دراماتيكييةكةي و طة ِرانةوه‬ ‫سةرسوره َينةرةكه‪ ،‬كه ناضارمان دةكات به‬ ‫ئاطاييةكي زؤر بلاَ و و بو َيرةوة رووبة ِرووي‬ ‫نوي جؤر َيكه له‬ ‫ببينةوة‪ .‬عوسمانيية‌تي َ‬ ‫زيندبوونةوه‪ ،‬به رؤح َيكي قةقنةسيةوه له‬ ‫دونيايةكدا كه هةتا ب َيت زياتر و زياتر شل‬ ‫دةب َيتةوه‪ ،‬به مانا ‪ ،‬ماركسي و ثاشان ثاش‬ ‫ماركسيةكةي وةك الي سيطمؤند باومان‪.‬‬ ‫نوي فؤرمواليةكي نو َييه بؤ‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫دةسةلاَ ت لةاليةن خةَلكان َيكةوة‌يه له بةرامبةر‬ ‫دوو دونيادا‪ ،‬يةكةم دونياي كةماليزم دووةم‬ ‫سي‬ ‫دونياي رؤذئ��اوا‪ .‬كةواته له ئةنجامدا َ‬ ‫دونيا د َيته ئ���اراوه‪ ،‬دونياي عوسماني‪،‬‬ ‫نوي‪.‬‬ ‫دونياي كؤماري و دونياي عوسمانيية‌تي َ‬ ‫بة‌لاَ م هةموو ئة‌م دونيايانه له ئ َيستادا له‬ ‫لةنوي‬ ‫ضوارض َيوةي عوسمانيية‌تي نو َيدا سةر‬ ‫َ‬ ‫بةرهةم دةه َينر َينةوه‪ .‬كةواته ئةم طة ِرانةوةيه‬ ‫طة ِرانةوةيةكي خيتابيه‪ .‬بؤ زانياري زياتر‬ ‫دةربارةي خياتب و م َيذووي خيتاب سةرداني‬ ‫ئةم سةرضاوةيه بكه‪.‬‬ ‫‪R. Keith Sawyer (2002): A‬‬ ‫‪DISCOURSE ON DISCOURSE: AN‬‬ ‫‪ARCHEOLOGICAL HISTORY OF‬‬ ‫‪AN INTELLECTUAL CONCEPT,‬‬ ‫‪456-Cultural Studies,16:3, 433‬‬ ‫سةرلةنوي دا ِرشتنةوةي‬ ‫خيتاب بةماناي‬ ‫َ‬ ‫رابردوو له ث َيناو ثاساو ه َينانةوه بؤ ئ َيستا‪.‬‬ ‫خيتاب ثرؤسةيةكي ر َيكخستن و ياري‬ ‫كردنه به راستيية‌كان له ث َيناو ه َينانه ئاراي‬

‫و َينايةكدا كه بتوان َيت بب َيته ثاشاخاني‬ ‫ئ َيستا‪ .‬كةواته ئيمثراتؤريةتي عوسماني‬ ‫كه له عوسمانيية‌تي نو َيدا دةردةكةو َيت يان‬ ‫زيندوودةكر َيتةوه هةرطيز ئيمثراتؤريةتي‬ ‫عوسماني نييه وةك خؤي‪ ،‬عوسمانيية‌ت َيكه‬ ‫كه وةك بنةما و ثاشخان بؤ عوسمانيية‌تي‬ ‫نوي طونجاوه‪ .‬ئةم ثةيوةندييه خيتابييه‬ ‫َ‬ ‫ه َيندةي تر دؤخةكه ئاَلؤزدةكات‪ .‬ضونكه‬ ‫ثةيوةندييةكي تري خيتابي له ئارادايه‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيمثراتؤريةتي عوسماني كه ثةيوةندي‬ ‫خيتابي كؤمارييةكانه‪ .‬ثةيوةندي خيتابي‬ ‫كؤمارييةكان به ث َيضةوانةي ثةيوةندي‬ ‫خيتابي عوسمانييه ‌نو َيكان ثةيوةندييةكي‬ ‫دابرن َيكي ثاك و‬ ‫ن َيطةتيظه‪ ،‬بةلاَ م هة‌رطيز ِ‬ ‫دابراني‬ ‫ثوخت نييه‪ .‬له م َيذوودا ِرةطةزي ِ‬ ‫ثاك و ثوخت روونادات‪ ،‬ئةمه ثرؤسةيةكي‬ ‫ثضران َيك له‬ ‫ز َيده ئاَلؤزه‪ .‬هةمـيشه كات َيك ِ‬ ‫ئارادايه‪ ،‬يان د َيته ئاراوه‪ ،‬ثاشان رابردوو‬ ‫سةرلةنوي بةرهةم‬ ‫يان بةش َيك له رابردوو‬ ‫َ‬ ‫د َين َيتةوه يان به ناضاري در َيذةي ث َيدةدر َيت‪.‬‬ ‫بةلاَ م له عوسمانيية‌تي نو َيدا ئ َيمه لةبةردةم‬ ‫ثرؤسةيةكداين كه ثالن و خواستي وايه كه‬ ‫‌نوي بةرهةمه َينانةوةيةك ئةنجامدات له‬ ‫سةرلة َ‬ ‫ئاستي ستراتيذي‪ ،‬كولتوري‪ ،‬ئاطايي‪ ،‬ثةيوةندي‬ ‫و بةها ب��ةلاَ م له س��ةرووي هةموويانةوه‬ ‫جيوثؤلةتيك‪.‬‬ ‫هةردوو ديدي ن َيطةتيظ و ثؤزةتيظ ئاماذة‬ ‫بؤ ئةوة دةك��ةن كه ض جؤره ثرؤسةيةكي‬ ‫بونيادي سياسي و كؤمةلاَ يةتي له ئارادايه‪.‬‬ ‫نوي بوون‪ ،‬بؤيه ث َيويستيان‬ ‫كؤمارييةكان َ‬ ‫بةوه بوو كه رابردوو به ن َيطةتيظ ببينن‪.‬‬ ‫عوسمانييه ‌نو َيكان نو َيكةرةوةي رابردوون‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪79‬‬

‫بؤيه له هةوَلي ثةيوةندييةكي ثؤزةتيظيدان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل راب��ردوودا‪ .‬دياره ب َيطومان دونياي‬ ‫كةماليزم و رؤذئ��اوا ث َيكةوه ثةيوةستن‪.‬‬ ‫دةتوانر َيت بطوتر َيت كه كةماليزم هيض نييه‬ ‫له دةركةوتةيةكي لؤكاَلي رؤذئ��اوا‪ .‬ئةمه‬ ‫وةك له ئةدةبياتي طواستنةوةي ثرؤسةي‬ ‫مؤد َيرنةي رؤذئ��اوادا به مؤد َيرنةكردن‪،‬‬ ‫مؤد َيرننايزةيشن‪ ،‬ناودةبر َيت‪.‬‬ ‫ن��وي دذه مؤد َيرنه‬ ‫عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫نييه‪ .‬بةَلكو بانطة‌شةيه بؤ مؤد َيرنكردني‬ ‫راب��ردووي خود‪ .‬هة‌وَل َيكه بؤ زاَلبوون به‬ ‫سةر شةرمةزاريةكدا كه كةماليزمةكان تيايدا‬ ‫دةذين‪ .‬شةرمةزاري‪ :‬عوسماني بوون‪ ،‬ئايني‬ ‫بوون‪ ،‬دواكةوتوويي‪ .‬بةلاَ م عوسمانيية‌ت‬ ‫لةم ثرؤسةيةدا ضؤن و َينادةكر َيت‪ .‬ئةطةر‬ ‫الي ئةتاتوركييةكان عوسمانيية‌ت به هؤكاري‬ ‫دواكةوتن دادةنرا‪ ،‬ئةوا به دَلنياييةوه ل َيرةدا‬ ‫تةواو به ث َيضةوانةيه‪ .‬ئةم ث َيطةيه له روانطةي‬ ‫ديديي‪ -‬خود يان ث َيطةي خود طةل َيك طرنطه‪.‬‬ ‫داود ئؤغلؤ يةك َيكه لةوانةي كه كاري لة سةر‬ ‫ئةم بواره ‌كردووه به تايبةت‪ .‬عوسمانيية‌تي‬ ‫نوي بونيادناني ث َيطةيةكه بؤ خود كه له‬ ‫َ‬ ‫ميانةي ثرؤسةي مؤد َيرنةي رؤذئاوادا رؤَلي‬ ‫بي‬ ‫وةرطر َيك نابين َيت‪ ،‬رؤَلي ثيادةكةر َيكي َ‬ ‫بي ئة‌زموون نابين َيت‪.‬‬ ‫بي ثالن و َ‬ ‫م َيذوو و َ‬ ‫بؤ زانياري زياتر لةمبارةوه بنواره‬ ‫‪AYŞEGÜL TAŞKAPU 2010 A‬‬ ‫‪key text to understanding the‬‬ ‫‪mindset of the architect of the‬‬ ‫‪new foreign policy: civilizational‬‬ ‫‪self-perception, Turkish Review,‬‬ ‫‪http://www.turkishreview.org/‬‬

‫‪tr/newsDetail_getNewsById.‬‬ ‫‪action?newsId=223065‬‬ ‫بةَلكو رؤَلي ث َيكةوه لكان‪ ،‬ث َيكةوه طر َيداني‬ ‫دوو كولتوور دةبين َيت‪ .‬دياره دادوئؤغلو‬ ‫ب��رواي وةهايه كه ناتوانر َيت به عةقَلي‬ ‫ِ‬ ‫رؤذئاواييةوه له رؤذهةلاَ ت ت َيبطةي‪ ،‬كت َيبي‬ ‫ثارادايمي ئةَلتةرناتيظ كه دادوئؤغلؤ ث َيش‬ ‫َ‬ ‫ق��وول نوسيويةتي سةرتاثاي‬ ‫ستراتيذي‬ ‫تةرخانه بؤ ئةم ت َيزه‪.‬‬ ‫نوي كؤتايي خيتابي‬ ‫كةواته عوسمانيية‌تي َ‬ ‫مؤد َيرنةكردنه‪ .‬ئةطةر مؤد َيرنةكردن وةك‬ ‫الساييكردنةوةيةك دةبينرا‪ ،‬السايي به ماناي‬ ‫ئةوةي كه هيض شت َيكي رةسةن نييه ئةوا به‬ ‫نوي بانطة‌‌شةيه‬ ‫ث َيضةوانةوه عوسمانيية‌تي َ‬ ‫بؤ رةسةن َيتي و نو َيبوونةوه له هةمانكاتدا‪.‬‬ ‫بةلاَ م ئةوةي ل َير‌‌ةدا ك َيشةيه ئةوةيه ئايا‬ ‫بةبي ئةزمووني كؤمار‬ ‫نوي‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫َ‬ ‫دةبوو؟‪ .‬وةلاَ مي ئةم ثرسياره ئاسان نييه‪.‬‬ ‫ئةطةر ئةو هةولاَ نه له بةرضاو بطرين كه له‬ ‫رؤذاني كؤتايي دةسةلاَ تي عوسمانيية‌تدا له‬ ‫ئاردابوون بؤ نو َيبوونةوه و به جؤر َيك له‬ ‫ثرؤسةي نو َيكردنةوةي عوسماني له قةَلةميان‬ ‫بدةين ئةوا دةكر َيت بَل َيين كه توركه الوةكان‬ ‫و تةنزيمات دوو ثرؤسةبوون كه له هةوَلي‬ ‫ه َينانه ئ��اراي عوسمانيية‌تي نو َيدابوون‪.‬‬ ‫ب��ةلاَ م ئةمانه تةنها وةك هايثؤسيسي‬ ‫م َيذووي دةم َيننةوه‪ .‬بؤ زياتر به ئاطابوون‬ ‫نوي ت َيثةرين َيكي خ َيرا به‬ ‫له عوسمانيية‌تي َ‬ ‫لاَ‬ ‫بونيادي سيستةمي سياسي و كؤمة يةتي‬ ‫و ديثلؤماسي سةردةمي عوسمانيدا طرنطه‪.‬‬ ‫ئةوةي طوماني تيادانيه كه له سةردة‌‌مي الوازي‬ ‫سي قوتابخانه‬ ‫ئيمثراتؤريةتي عوسمانيدا َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪80‬‬

‫هةبوو بؤ رووبةرووبوونةوةي قةيرانةكان‪:‬‬ ‫يةك طةرانةو بؤ ئيسالم‪ ،‬دوو‪ ،‬ريفؤرمكردني‬ ‫سي دابران له ئيسالم‪ .‬كات َيك‬ ‫ئيمثراتؤرييةت‪َ ،‬‬ ‫له ن َيو ثرؤسةيةكي م َيذوويدا ل َيي دةنوا ِرين‬ ‫دةبينين له واقيعدا هةموويان زؤر هاوش َيوةن و‬ ‫يةك خةميان هةيه‪ ،‬به بالاَ دةست ه َيشتنةوةي‬ ‫ئيمثراتؤريةتي عوسماني‪ ،‬طةرضي له ش َيوازي‬ ‫جياوازدا‪.‬‬ ‫عوسمانيية‌ت وةك ش َيواز َيك له سيستةمي‬ ‫سياسي‬ ‫خ َيَليكي كؤضة‌ري ئاسيايي‪ ،‬بارطاوي بوو‬ ‫به ئيسالم و ثاشان شك َينةر و داطيركةري‬ ‫خاكي ئيمثراتؤريةتي ب َيزةنتي‪ ،‬ناكر َيت‬ ‫وةك ث َيكهاتةيةكي سةربةخؤ بيانبينين‪ .‬الي‬ ‫زؤربةي م َيذوونوسان ئامانجيان له جةنط‬ ‫بةرثاركردندا غةزابوو‪ .‬غةزا وةك ضةمك َيكي‬ ‫جةنطي به ماناي ش��ةرك��ردن له ث َيناو‬ ‫سةرخستني ئايندا‪ .‬كةواته خزمة‌تكردني‬ ‫ئاين مةبةستيان بوو‪ .‬بةلاَ م ئةم ديده لةم‬ ‫دواييانةدا رةخنةباران كراوه‪،‬‬ ‫‪Kafadar, Cemal. , 1995‬‬ ‫‪Between Two Worlds: The‬‬ ‫‪Construction of the Ottoman‬‬ ‫‪State. Berkeley, Calif: University‬‬ ‫‪.of California Press‬‬ ‫عوسمانيية‌ت وة‌ك سيستةم َيك به جودا‬ ‫دةبينر َيت له سيستة‌مةكاني تري رؤذهةلاَ ت‪.‬‬ ‫هةر ئةمةشه كه هةند َيك بروايان وايه‬ ‫سيستة‌مي ب��ة ِر َي��وةب��ردن و ئيداري ئةم‬ ‫ئيمثراتؤريةته ت َيكةَلةيةك بووه له ئيسالم‬ ‫و ب َيزنةتي يان له راستيدا ب َيزةنتي بووه به‬ ‫بةرط َيكي ئيسالمييةوه‪ .‬ثةيوةندي عوسماني‬

‫و ب َيزةنتي تةنها ثةيوةندييةكي كورتخايةني‬ ‫جةنطي نةبوو بةَلكو بؤ ماوةي دريذ له جةنط‬ ‫و ئاشتي و ملمالن َيي و هاوثةيماني ش َيوازي تر‬ ‫له ثةيوةنديدابوون‪ .‬كةواته عوسمانيية‌ت بةوه‬ ‫جودايه له ئيسالم كه ت َيكةَلةيةكه له رؤذهةلاَ ت‬ ‫و رؤذئ��اوا‪ .‬دةب َيت ئةوه له بيرنةكةين كه‬ ‫بر َيكي زؤري ش َيواز و زاراوةكاني حكومكردن‬ ‫ِ‬ ‫له سةردةمي عوسمانيدا ئ َيرانين‪ ،‬بؤ نموونه‬ ‫وةك‪ ،‬ثادشا‪ ،‬وةزير‪ ،‬ب َيرظانضي‪ ،‬و زؤري تر‪.‬‬ ‫عوسمانيية‌ت زياتر به ئاراستةي رؤذئاوابووه‪،‬‬ ‫هةرضةنده هةند َيك ب��رواي��ان واي��ه كه‬ ‫حةريمةكان ئاراستةي جةنط و ه َيرشي ئةم‬ ‫ئيمثتراتؤريةتةيان دياريكردوه‪.‬‬ ‫‪Murat Iyigun 2008 Lessons‬‬ ‫‪from the Ottoman Harem: (On‬‬ ‫)‪Ethnicity, Religion and War‬‬ ‫‪Forschungsinstitut zur Zukunft‬‬ ‫‪der Arbeit Institute for the Study‬‬ ‫‪of Labor‬‬ ‫ل�� َي��رةدا مةبةست له حةريم دايكي‬ ‫خةليفةكان ب��ووه‪ .‬كات َيك دايكي هةر‬ ‫خةليفةيةك له هة‌ر كو َييةكةوه هاتب َيت ئةوا‬ ‫كاريطةري هةبووه له سةر ئاراستةي جةنطي‬ ‫ئةو خةليفةيه‪ .‬ئيمثراتؤريةتي عوسماني‬ ‫له رووي سيستةمةوه وةها بةر َيوةدةبرا‬ ‫كه ثانتاييةكاني ذ َير دةسةلاَ تي عوسماني‬ ‫بةكاردةهات بؤ دابينكردني ث َيداويستييةكاني‬ ‫بةر َيوةبردني حكومداري عوسمانيةكان‪ .‬بةم‬ ‫ث َييه ثانتايي ذ َير دةسةلاَ ت ج َيطايةك نةبوو‬ ‫بةر َيوةببر َيت بةَلكو ج َيطايةك بوو سودي‬ ‫ل َيوةردةطيرا‪ ،‬جطه له سودةكةي ج َيطاكاني ذ َير‬ ‫دةستي حكومي عوسماني به هةموو ش َيوةيةك‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪81‬‬

‫ثشتطوي دةخرا‪ ،‬به تايبةت له رووي ئاوةداني‬ ‫َ‬ ‫و شارستاني و طةشةث َيدانةوه‪ .‬عوسمانييةكان‬ ‫ثالنيان ئةوةنةبوو كه كؤمةَلطا بةر َيوةبةرن‪،‬‬ ‫كه حكومداري رؤذانةيان بطةيةننه طشت‬ ‫سوض َيكي دةس��ةلاَ ت��ي��ان‪ ،‬بة‌َلكو بةطشتي‬ ‫ثانتاييةكان‪ ،‬جطه له ثانتاييه طرنطةكان له كه‬ ‫رووي ئابوورييةوه رؤذانه طرنط بوون‪ ،‬هةموو‬ ‫ثشتطو َيخراوبوو‪ .‬علي وةردي ثةيوةندي ن َيوان‬ ‫دةسةلاَ تي عوسماني و خةَلك له ع َيراقدا‬ ‫تةنها له ش َيوازي باجدا دةبين َيتةوه‪ ،‬ئةمةش‬ ‫به رةطي كولتووري دذه حكومةت دادةن َيت‬ ‫له ع َيراقدا‪ ،‬ضونكه عوسمانييةكان ساَلي‬ ‫جار َيك دةردةكةوتن بؤ كؤكردنةوةي ثاره و‬ ‫خةَلكي هة‌وَليان ئةدا خؤيان َلي قوتار بكةن‪.‬‬ ‫بةم ش َيوةيه حكومةت بووبووه بار َيك يان له‬ ‫راستيدا ضةتةيةك كه نةخوازراو و نةفرةت‬ ‫ل َيكرابوو لةاليةن زؤرينةوه‪.‬‬ ‫بي ناوةندييه‪ ،‬له ئيمثراتؤريةتي‬ ‫ئةم َ‬ ‫عوسمانيدا‪ ،‬ئةم نةبووني هيض ش َيواز َيك‬ ‫له سياسةتي تايبةت‪ ،‬له دةرئةنجامدا بووه‬ ‫هؤي هاتنه ئاراي كو‌لتوور َيكي نادةوَلةتي له‬ ‫هةناوي سيستةمةكةدا‪ .‬ئةم ش َيوازه ئةمرؤ‬ ‫وةها دةبينر َيت كه بنةمايةك ب َيت بؤ ث َيكةوه‬ ‫ذيان‪ .‬بةلاَ م ئةوةي ئةستةمه ل َيرةدا ئةوةيه كه‬ ‫ناتوانر َيت دةوَلةت َيك وةك ئيمثراتؤريةت َيك‬ ‫بةر َيوةببر َيت و له اليةكي ترةوه دةوَلةت‬ ‫ه َينده ثان و ثؤر نييه‪ ،‬و دةسةلاَ ت و خةَلك‬ ‫تيايدا ه َينده ل َيكةوه دوورنين‪ .‬له اليةكي ترةوه‬ ‫حكومكردن له ئيمثراتؤريةتي عوسمانيدا‬ ‫هةتا سةدةي نؤزده هيض ثةيوةندييةكي نةبووه‬ ‫به خةَلكةوه و له هةمانكاتدا خةَلك به هيض‬ ‫ش َيوةيةك به كاري خؤيان نةزانيوه كه دةست‬

‫وةردةنه كاروباري حكومةتةوه‪ .‬ئةم جياييه‪،‬‬ ‫ئةمرؤ مةحاَله‪ ،‬بؤيه ئةطةر سةرضاوةي ئةو‬ ‫دةست َيوةردانةي حكومةت بؤ ذياري خةَلكي‬ ‫ئةم دووره ثةر َيزيةب َيت ئةوا ئةمرؤ مةحاَله‪.‬‬ ‫‪Karpat, K. (1988) ‹The‬‬ ‫‪Ottoman ethnic and confessional‬‬ ‫‪legacy in the Middle East›, in:‬‬ ‫‪M.J. Esman and I. Rabinovich‬‬ ‫‪(Eds), Ethnicity, Pluralism, and‬‬ ‫‪the State in the Middle East, pp.‬‬ ‫‪Ithaca & London, Cornell( 53-35‬‬ ‫‪.)University Press‬‬ ‫له هةمانكاتدا سةردةمي عوسمانيية‌ت‬ ‫بةهؤي ئةم هؤكارانة‌ي س��ةرةوه به هيض‬ ‫ش َيوةيةك ئاشنا نةبووه به ضةمكي وةك‬ ‫هاولاَ تي‪ ،‬ماف‪ ،‬جياوازي‪ ،‬ئةرك يان هةر‬ ‫شتيكي تري لةم ضةشنه كه له هةناوي دةوَلةتي‬ ‫مؤد َيرندا هةيه‪ .‬ل َيرةدا توشي دووفاقيةك‬ ‫دةبين‪ :‬ئةطةر عوسمانيية‌ت وةها ببينين كه‬ ‫سنطفراوانبوون‪ ،‬ئةوا هةَلةين‪ ،‬ضونكه ئةوان‬ ‫جؤر َيك له سيستةمي سياسيان بةر َيوةدةبرد‬ ‫كه زؤرينةي زؤري كؤمةَلطا له دةرةوةي دةوَلةت‬ ‫دةذيا‪ .‬بؤيه ئةطةر هة‌وَلبدة َين بةطة ِرانةوه بؤ‬ ‫عوسمانيية‌ت له هةناوي سيستةم َيكي جودادا‬ ‫ئةوا مةحاَله‪ .‬و ئةطةر هاتوو نةمانتواني‬ ‫بطةر َيينةوه بؤ سيستةمي عوسماني بةلاَ م‬ ‫له هةناوي سيستة‌م َيكي جودادا‪ ،‬هةوَلماندا‬ ‫وانه له ئةزمووني عوسماني وةربطرين و به‬ ‫سنطفراواني‪ ،‬تؤلةرانس‪ ،‬له قةَلةمي بدةين‬ ‫نوي‬ ‫ئةوا‪ ،‬ناتوانين ناوي بن َيين عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ضونكه له هيض روويةكةوه له عوسمانيية‌ت‬ ‫ناض َيت‪ .‬بؤيه ل َيرةدا ئةم ناونانه هيض نييه جطه‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪82‬‬

‫َ‬ ‫بةتال‪ .‬ئةمةيه وايكردووه‬ ‫له ضوارض َيوةيةكي‬ ‫له هة‌ند َيك ضاود َيري سياسي كه ضةمكي‬ ‫بي بنةما وةربطرن‪ ،‬بؤ‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي به َ‬ ‫نموونه نيك دانفؤرد‪ ،‬له وتاريك َيدا له طؤظاري‬ ‫دس َينت‬ ‫‪Nick DanforthShut Up‬‬ ‫‪About Neo-Ottomanism Already‬‬ ‫‪March 25, 2011. http://www.‬‬ ‫‪dissentmagazine.org/blog/shut‬‬‫‪up-about-neo-ottomanism‬‬‫‪already‬‬ ‫برواي وايه كه توركيا هةميشه له‬ ‫نيك ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دراوس َيكانيدا له‬ ‫ثةيوةندي ثتةودا بووه‬ ‫م َيذوودا و له ئ َيستدا و كرانةوي زياتر ماناي‬ ‫طة ِرانةوه نييه بؤ ِرابردوو بةَلكو طةشةي ئةم‬ ‫سياسةته ئامادةيه‬ ‫نوي‬ ‫دةركةوتةكاني عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ن���وي ثرؤسةيةكي‬ ‫عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫ئاشتبوونةوةيه‪ :‬ئاشتبوونةوه له ن َيوان ئاين‬ ‫و سياسةتدا‪ ،‬له ن َيوان توركيا و م َيذوويدا‪،‬‬ ‫له ن َيوان ئاين و سةرمايةداريدا‪ .‬له راستيدا‬ ‫ن��وي ث َيكةوةلكاني يان‬ ‫عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫ت َيكةَلكردني ئايني ئيسالم و سةرمايةدارييه‪.‬‬ ‫ضونكه يةك َيك له دةركةوتةكاني توركياي‬ ‫ئةمرؤ بازرطانييه‪ .‬توركيا ئةمرؤ ولاَ ت َيكي‬ ‫كالاَ بةرهةمه َين و كالاَ فرؤشه‪.‬‬ ‫وة‌‌ك كةمال ك َيرشجي رووني دةكاتةوه‬ ‫‪Kemal Kirişci (2012):‬‬ ‫‪Turkey›s Engagement with Its‬‬ ‫”‪Neighborhood: A “Synthetic‬‬ ‫‪and Multidimensional Look‬‬

‫‪at Turkey›s Foreign Policy‬‬ ‫‪Transformation, Turkish Studies,‬‬ ‫‪341-13:3, 319‬‬ ‫يةكيك له هةرةسةرةكيترين ئامانجةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دراوس َيكانيدا‬ ‫سياسةتي توركيا‬ ‫برواي وةهايه كه توركيا‬ ‫بازرطانييه‪ .‬بؤيه ئةو ِ‬ ‫بووةته ولاَ ت َيكي بازرطانيكةر‪( .‬له ثاشاندا‬ ‫به در َيذي دةطةر َيينةو سةر ئةم ضةمكه‪ ،‬و‬ ‫مةبة‌ست ل َيي ضييه؟‪ ،‬به تايبةتي قسةكردن‬ ‫له سةر ضةمكي دةوَلةتي بازرطاني الي‬ ‫ريتضارد رؤسكرانس)‪ .‬دةبينين كه بازرطاني‬ ‫بري نؤ له سةدي داهاتي‬ ‫له ساَلي ‪ ١٩٧٥‬تةنها ِ‬ ‫طشتي توركياي ث َيك دةه َينا‪ ،‬ئةوةي به زماني‬ ‫ئابووري ث َيي دةَل َين (جي دي ثي) بةلاَ م له ساَلي‬ ‫بره دةطاته ‪ %٤٥‬داهاتي طشتي‬ ‫‪ ٢٠٠٨‬دا ئةو ِ‬ ‫توركيا‪ .‬ئةمه بؤخؤي ضةند ئاماذةناسييةكي‬ ‫طرنط له خؤي دةطر َيت‪ :‬يةكةم توركيا له‬ ‫بي بةرهة‌مةوه دةب َيته ولاَ ت َيكي‬ ‫ولاَ ت َيكي َ‬ ‫بةرهةمه َين‪ .‬ئةم وةرضةرخانه هةروا بةو‬ ‫ئاسانييه كه دةطوتر َيت‪ .‬وةرضةرخان له‬ ‫ولاَ ت َيكي هاورد‌‌ةكةرةوة بؤ هةنارده‪ ،‬ث َيش‬ ‫هةموو شت َيك وةرضةرخانه له ش َيوازي‬ ‫ثةيوةنديية‌كاني ناوةوةدا له رووي ئابوري‪،‬‬ ‫ك��ؤم��ةلاَ ي��ةت��ي‪ ،‬زان��ي��اري‪ ،‬تةكنةلؤجيا‪،‬‬ ‫ديموطرافيا و سياسةت‪ .‬وةك دةزانين كه‬ ‫سياسةتي دةرةوه ر‌‌ةنطدانةوةي سياسةتي‬ ‫ناوةوةيه‪ ،‬ئةوا كات َيك توركيا بةرهة‌م دةه َين َيت‬ ‫دةب َيت سياسةتي دةرةوةي بؤئةوه بخاته طة ِر‬ ‫يان بةو ئاراستةيةدا ببات كه دابينكةري دوو‬ ‫شتي سةرةكي ب َيت يةكةم‪ ،‬ث َيداويستييةكاني‬ ‫بةرهةمه َينان و دووةم ساخكردنةوةي كالاَ ‪.‬‬ ‫كوي بةباشي‬ ‫ئةم سياسةته رةنطه له هيض َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪83‬‬

‫رةنطي نةداب َيتةوه وةك ئ َيستا له ثةيوةندي‬ ‫توركيا و هة‌ر َيمي كوردستاندا دةيبينين‪.‬‬ ‫نوي‬ ‫ماناكاني عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي‬ ‫ث َيش هةموو شت َيك عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ضةمك َيكه بؤ ئاراستة‌ي حكومةت َيك‪ ،‬خةَلك َيك‪،‬‬ ‫له هةناوي ولاَ ت َيكدا‪ .‬بةضةمككردني رؤَلي‬ ‫نيشتماني بوار َيكه له زؤر رووةوه كاري له سةر‬ ‫كراوه‪ ،‬كةليظي جاكؤ هؤلسيتي يةك َيكه لةوانةي‬ ‫كه له سةرةتادا هة‌وَلي بةضةمككردنيان داوه‬ ‫َ‬ ‫ئينترنةشنال ستةديس‬ ‫لةم بوارةدا‪ .‬له طؤظاري‬ ‫كوارتةرلي مانطي ئةيلولي ساَلي‪ ١٩٧٠‬هؤلستي‬ ‫دةربارةي ئةم بوار‌‌ي نوسي‬ ‫‪K.J. Holsti, 1970 national role‬‬ ‫‪conceptions in the Studies of‬‬ ‫‪Foreign Policies, international‬‬ ‫‪Studies Quarterly, Vol. 14, No. 3‬‬ ‫ب َيطومان كارةكاني هؤلستي له هةناوي‬ ‫جةنطي س��اردداي��ه‪ .‬دي���اره ئ��ةط��ة‌ر به‬ ‫ضةمككردن طرنط ب َيت ئةوا له هةمانكاتدا‬ ‫ئةو ذينطةيةي كه كةسي خاوةن ضةمكةكة و‬ ‫كو‌لتووره بالاَ كةي و باوة ِري هةموو به هةمان‬ ‫ئاست طرنطن‪ .‬كةواته بة ث َيي ئةم ديده َ‬ ‫رؤل‬ ‫و كولتوور و باوة ِر و نوستالذيا و حيكايةت و‬ ‫نوي طرنطه‪.‬‬ ‫ثلؤتي حيكايةتي عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي ئاماذ‌‌يه‬ ‫له سةرةتادا عوسمانيية‌تي َ‬ ‫بؤ طةرانةوةيةك‪ ،‬يان بؤ ه َينانةوةيةك‪ ،‬يان‬ ‫له راستيدا بؤ ه��ةردوو ثرؤسةكه‪ .‬ل َيرةدا‬ ‫ئ َيست َيكي م َيذووي ث َيويسته‪ .‬له توركياي‬ ‫كؤماريدا جؤره ثضران َيك رووي��دا‪ ،‬بةلاَ م‬ ‫به ئاست َيك نةبوو كه بَل َيين ثضران َيكي‬

‫سةرتاسةري بوو‪ .‬عوسمانيية‌ت له ناو نةضوو‪،‬‬ ‫بةَلكو رؤَلي دةسةلاَ تي له دةستدا‪ .‬عوسمانيية‌ت‬ ‫كه خؤي له ثراكتيزي ئيسالمدا دةبينيةوه‬ ‫نوي به‬ ‫بوو به كولتووري طشتي‪ .‬توركياي َ‬ ‫برواي وةهابوو كه‬ ‫سروشت خؤ سةث َينةر بوو‪ِ .‬‬ ‫رؤَلي طؤرانكةري هةيه‪ .‬كؤمار قةيراناوي بوو‬ ‫لةوةي تةنها ه َيز و توندوتيذي بةكاردةه َينا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ك َيشةكاندا‪.‬‬ ‫له ميانةي مامةَلةكردن‬ ‫بي‬ ‫كؤمار قةيراني ط��ة‌ورةي ئةوة بوو كه َ‬ ‫توانابوو لةوةي كه خةَلكي ث َيكةوه طر َيبدات‪.‬‬ ‫طةرضي وةك مؤديلي فةر‌‌ةنسي كات َيك هةوَلي‬ ‫الوازك���ردن يان دوورخستنةوةي ئايني‬ ‫دا هةوَلي دا له ر َيطاي نةتةوةوه‪ ،‬بؤشايي‬ ‫دروستبوو يان نةماني ضيمة‌نتؤ به بؤضووني‬ ‫ثري بكاتةوه‪ .‬ت َيوريستي ئةم‬ ‫دؤركهايم‪ِ ،‬‬ ‫بواره كورد َيكي ئامةدي بوو بةناوي زيا‬ ‫طؤطكئالث‪ .‬له ثةرضة‌كرداري ئةم ثةيوةندييه‬ ‫توندوتيذةدا‪ ،‬كه بووه هؤي ثةراو َيزخستني‬ ‫زؤر َي��ك له خةَلك و سروينةوةي زؤر َيكي‬ ‫تر و ه َيرشكردنه سةر هةموو جياوازةكان‬ ‫ثةرضةكرادر دروستبوو‪ .‬ئةم ثةرضةكرداره‬ ‫بوو به هؤي رةخس َينة‌ري ذينطةي كةلتور َيكي‬ ‫تر‪ .‬كات َيك له ثاش كودةتاي هةشتا سةربازةكان‬ ‫وةك زؤر ج َيطاي تر‪ ،‬له بةرامبةر ضةثدا‪،‬‬ ‫وةك نةريت َيكي جةنطي سارد ئيسالميان به‬ ‫سياسيكرد و ثشتطيريان كرد‪ ،‬ئيسالم بوو به‬ ‫نوي تيايدا‬ ‫ئةو بونياده كولتوورييه كه ذياري َ‬ ‫طةشةيكرد‪.‬‬ ‫ل َيرةوه دةتوانين بَليين له ثاشخاني‬ ‫عوسمانيية‌تي نو َيدا ئيسالمي نو َيش ئامادةيه‪.‬‬ ‫ئ��ةوة ئيسالمي سياسييه كه بانطةشه بؤ‬ ‫نوي له‬ ‫نوي دةكات‪ .‬ئيسالمي َ‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪84‬‬

‫ر َيطاي ئةم بانطة‌شةيةوه كؤمةَليك ئامانج‬ ‫دةث َيك َيت‪ ،‬يةكةم رة‌‌سةن َيتي‪ ،‬هةبووني رةطي‬ ‫م َيذووي و كؤمةلاَ يةتي و ب��اوة ِري‪ .‬دووةم‪،‬‬ ‫دروستكردني دونيابينيةك له الي خةَلكي وةك‬ ‫ضوارض َيوةيةك كه كؤمةَليك ئاماذةي هةيه‪،‬‬ ‫وةك شانازيكردن به م َيذووةوه‪ ،‬ش َيواز َيكي‬ ‫تر له ثةيوةندي له ن َيوان ث َيكهاتةكاني ناو‬ ‫سنوري توركيا‪ .‬بةم ث َييه كه هةند َيك بروايان‬ ‫نوي به ثلةي‬ ‫وايه كه خيتابي عوسمانيية‌تي َ‬ ‫يةكةم ئاراستةي كورد كراوه‪ .‬س َييةم‪ ،‬جؤر َيكه‬ ‫له بانطةشه بؤ طة ِرانةوه بؤ راب��ردوو له‬ ‫ث َيناو داهاتوودا‪ ،‬نةك بؤ زيندوو كردنةوةي‬ ‫راب��ردوو بةَلكو بؤ بةئاطابوون لةوةي كه‬ ‫ئةوان ضؤن كارةكانيان ئةنجامداوه‪.‬‬ ‫نوي فراوانتر‬ ‫ل َيرةدا ضةمكي عوسمانيية‌تي َ‬ ‫له ضةمكي كؤمار‪ ،‬بة‌رينتر له ضةمكي‬ ‫هاولاَ تي‪ ،‬كاريطةرتر له ضةمكي مةدةنيةت‬ ‫دةتوان َيت توركيا ث َيكةوه ببةست َيت‪ .‬توركياي‬ ‫كؤماري جوطرافيايةكي سنورداري هةبوو‪ ،‬الي‬ ‫هة‌ند َيك له ثردي هةَلواسراوي سةر بؤسفؤر‬ ‫ناثةر َيتةوه‪ .‬بةلاَ م جوطرافياي عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫دةكشي‬ ‫ئةنادؤل بةَلكو‬ ‫نوي دةض َيته قولاَ يي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بؤ ئةوديوو سنورةكاني توركياي ئة‌مرؤ‪ .‬له‬ ‫راستيدا له ئة‌درياتيكةوه دةست ث َيدةكات‬ ‫هة‌تا دةطاته قوولاَ ييةكاني ئاسياي ناوةند‬ ‫به بةش َيكي زؤرةوه له رؤذهةلاَ تي ناوةند‪.‬‬ ‫نوي بةم ث َييه طةرانةوةيه بؤ‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ئيمثراتؤريةت له ش َيوازي دةسةلاَ تي نةرمدا‪،‬‬ ‫له ش َيوازي بازرطاني و بازار و كولتوور و‬ ‫م َيذوودا‪.‬‬ ‫سنور‪ :‬له شلةوه بؤ رةق ديسانة‌وه بؤ شل‬ ‫ئيمثراتؤريةتي عوسماني وةك هةر‬

‫ئيمثراتؤريةت َيكي تر سنوري نةبوو‪ ،‬يان‬ ‫خ��اوةن جؤر َيكي تايبةت له سنور بوو‪.‬‬ ‫ئيمثراتؤريةتةكان سنوريان دياري ناكةن‬ ‫ضونكه هةميشه له هةوَلي فراوانبوونيدان‪.‬‬ ‫ئةو ساتةي كه ئيمثراتؤريةت له تواناي‬ ‫فراوانخوازي دةكةو َيت ئيتر دارماني دةست‬ ‫ث َيدةكات‪ .‬فراواني سنور هةميشه ماناي‬ ‫طةشة‌ي داهاتي ئابووري بووه‪ .‬له هةمانكاتدا‬ ‫سنور‪ ،‬وةك ثاشان له دةوَلةت نةتةوةدا ش َيوازي‬ ‫تايبةتي وةرطرت‪ ،‬ه َينده تة‌سك و دياريكراو‬ ‫و بةبايةخ نةبوو‪ .‬ثاشان كه ئيمثراتؤريةت‬ ‫كؤتايي د َي��ت سنوري توركيا جؤر َيك له‬ ‫ثيرؤزي وةردةطر َيت‪ .‬له توركياي نو َيدا سنور‪:‬‬ ‫دياريكراو هةميشه جة‌خت لةسةر كراوة و تا‬ ‫ئاست َيك ثيرؤز‪ .‬به جؤر َيك دةتوانين بَل َيين كه‬ ‫سنور له سةردةمي عوسمانيدا شل بوو ثاشان‬ ‫دي‪.‬‬ ‫له سةردةمي كؤماردا رةق هةَل َ‬ ‫كه د َيينه سةر قؤناخي عوسمانيية‌تي‬ ‫نوي‬ ‫ن��وي ديسانةوه سنور به جؤر َيكي َ‬ ‫َ‬ ‫شل دةب َيتةوه‪ .‬دي��اره ئةم شلبوونةوةيه‬ ‫جؤر َيكي جيايه له شل َيتي عوسماني‪ .‬ل َيرةدا‬ ‫ناسر َيتةوه بةلاَ م كاَلي‬ ‫شل َيتي سنورةكان‬ ‫ِ‬ ‫دةكاتةوه‪ .‬وةك كونسوَلي توركي له هةول َير‬ ‫َ‬ ‫فاينانشال تايمز‬ ‫له ديدار َيكيدا بؤ رؤذنامةي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثينار بيلطين و‬ ‫دةَل َيت‪ .‬بؤيه هاو ِرا‬ ‫نوي له‬ ‫عةلي بيلطيض دةَل َيين كه عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ساتةوةختي شلكردنةوةي سنورةكاندا زةمينه‬ ‫نوي‪ ،‬وةك ئةو‬ ‫رةخس َينه بؤ جوطرافيايةكي َ‬ ‫دوو ل َيكؤَلةرةوةيه ئاماذةي ث َيئةدةن‪.‬‬ ‫‪Bilgin, Pınar and Ali Bilgiç.‬‬ ‫‪2011. Turkey‘s New Foreign‬‬ ‫‪-Policy Toward Eurasia‘ (pp. 173‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪85‬‬

‫‪Eurasian Geography and )195‬‬ ‫‪.Economics, 52:2‬‬ ‫نوي‬ ‫كات َيك جوطرافيا بؤ شيواز َيكي َ‬ ‫دةبين َيت له ذ َي��ر سايةي عوسمانيية‌تي‬ ‫نو َيدا ئاماذه به ضي دةك��ات؟ جؤر َيكه‬ ‫له نؤستاليذيا بؤ ثانتاييةكي فراوانتر‬ ‫له توركيا‪ ،‬هةَلو َيست َيكي نو َييه بةرامبةر‬ ‫نوي جؤر َيكي نو َييه له‬ ‫سنور‪ .‬عوسمانيية‌تي َ‬ ‫خةياَلكردني سياسي‪ ،‬له جيوثؤلةتيك‪ ،‬له ث َيطة‬ ‫و رؤَلي توركيا له ناوضةكةدا‪ .‬له هةمانكاتدا‬ ‫هةوَل َيكة بؤ زيندوو كردنةوةي كولتوور و‬ ‫م َيذوو و نةر َيت و ش َيوازي ثةيوةندي و بةهاو‬ ‫ئاراستةي سياسي كؤن له قاَلب َيكي كؤندا‪.‬‬ ‫نوي تةنها بريتي‬ ‫دياره عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نييه له دؤكترن َيك له ثةيوةندييةكاني‬ ‫دةرةوه‪ ،‬بةَلكو له راستيدا ش َيواز َيكه بؤ‬ ‫سياسةتكردن ور َيكخستني كؤمةلاَ يةتي له‬ ‫ئاستي كؤمةلاَ يةتي و سياسي و ديثلؤماسيدا‪.‬‬ ‫هةرضةنده هةند َيك طلةيي ئةوه دةكةن كه‬ ‫نوي لةناوةوةدا ثياده ناكر َيت‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫(طؤكان باضيك) يةك َيكه لةوانه‪ ،‬ستوننوس‬ ‫له رؤذنامةي زةمان‪ ،‬بة ِراي ئةو ئةطةر ب َيت‬ ‫و عوسمانيية‌ت ثيادةبكر َيت له ئة‌مرؤدا‬ ‫ئةوا توركيا زؤر ك َيشةي ضارةسةر دةب َيت له‬ ‫سةرووي هة‌موويةوه ك َيشةي فرة كولتووري‪.‬‬ ‫‪GÖKHAN‬‬ ‫‪BACIK‬‬ ‫‪2012‬‬ ‫‪Need for Ottomanism at home‬‬ ‫‪http://www.todayszaman.com/‬‬ ‫‪columnist-300677-need-for‬‬‫‪ottomanism-at-home.html‬‬ ‫ثةيوةندي ن َيوان دةرةوة و ن��اوةوه‬ ‫دةمانباتةوه بؤ ئةو ديال َيكتيكه طرنطةي‬

‫سياسةتي دةرةوه كه دةَل َيت؛ سياسةتي دةرةوه‬ ‫بريتيه له دروستكردني و َينايةك بؤ دةرةوه‬ ‫كه رةنطدانةوةي ناوةوةيه‪ .‬به مانايةكي تر‬ ‫ناساندني ناوةوةي ولاَ ته‪ ،‬ثةيوةنديكردنه له‬ ‫سةر بنةماكاني ناوةوه‪ .‬بةم ث َييه عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو ر‌ةوته كؤمةلاَ يةتي و سياسي‬ ‫نوي‬ ‫َ‬ ‫دةطونجي كه له ن��اوةوةدا‬ ‫و ئابوورييةدا‬ ‫َ‬ ‫له ئارادايه‪ .‬هة‌ند َيك ئةم ئاراستةيه به‬ ‫وةلاَ مدانةوةيةك بؤ ناوةوةيه له سةر ئاستي‬ ‫ئابوري‪ ،‬به كردني بازرطاني به ئامانجي‬ ‫سةرةكي سياسةتي دةرةوه‪ ،‬له هةمانكاتدا له‬ ‫ناوةوه به دؤزينةوةي فؤرمواليةك كه تيايدا‬ ‫بةبي ئةوةي بونيادي‬ ‫كورد ج َيطاي بب َيتةوه َ‬ ‫ولاَ ت بكة‌و َيته مةترسيةوه‪.‬‬ ‫با به كاوةخؤيي لةم ضةمكه ئاَلؤزه بدو َيين‪.‬‬ ‫كي ه َينايه ئاراوه به طشتي‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي َ‬ ‫روون نييه‪ .‬يانيك ل َيرناده له وتاري بونيادناني‬ ‫تاقانةيي توركيا ‪ :‬خيتابي ليميناليتي و هايبرد‬ ‫(موتوربه) له ثاش جةنطي سارد كه له طؤظاري‬ ‫جوطرافياي سياسيدا بلاَ ويكردوةتةوه‬ ‫‪Lerna K. Yanık 2011‬‬ ‫‪Constructing‬‬ ‫‪Turkish‬‬ ‫‪“exceptionalism”: Discourses of‬‬ ‫‪liminality and hybridity in post‬‬‫‪Cold War Turkish foreign policy‬‬ ‫‪Political Geography 30, 80e89‬‬ ‫دةَل َيت يةكةمجار دةيظد بارضةر له كت َيبي‬ ‫توركيا و رؤذئاوادا‬ ‫‪Barchard, D. (1985). Turkey‬‬ ‫‪and the West. London, Boston‬‬ ‫‪and Henley: Routledge & Kegan‬‬ ‫‪Paul‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪86‬‬

‫ئاماذةي بةم ضةمكه داوه‪ .‬ثاش ئةو طراهام‬ ‫فوللةر له ساَلي ‪١٩٩٢‬ئاماذةي ث َيداوه‬ ‫‪Fuller, G. (1992). Turkey faces‬‬ ‫‪east: New orientations toward‬‬ ‫‪the Middle East and the Old‬‬ ‫‪Soviet Union. Santa Monica, CA:‬‬ ‫‪.Rand Corporation‬‬ ‫بروا وايه كه‬ ‫بةلاَ م به طشتي له توركيا ِ‬ ‫جةنطيز ضاندار ئةم ضةمكةي داتاشيوه‪.‬‬ ‫‪Çetinsaya, G. (2003).‬‬ ‫‪Cumhuriyet Türkiye‌sinde‬‬ ‫‪‘Osmanlıcılık‌. In Modern‬‬ ‫‪Türkiye‌de Siyasal Düs¸ ünce:‬‬ ‫‪Muhafazakarlık (pp. 363e401).‬‬ ‫‪Istanbul: _Iletis¸ im Yayınları‬‬ ‫دياره جودايه ئةطةر توركةكان خؤيان‬ ‫ناوةكةيان ناب َيت يان بيانيةكان‪ .‬ئةطةر ناوةكه‬ ‫له توركةكانةوه هاتب َيت ئةوا بةماناي ئةوةيه‬ ‫له هة‌ردوو ئاستي خيتابي و ثراكتيزةييدا‬ ‫مةبةست عوسمانيية‌تي نو َييه‪ .‬بةلاَ م ئةطةر‬ ‫ناوةكه له كةساني دةر‌‌ةوه هاتب َيت ئةوا ناونانه‬ ‫له هةَلسوكةوت َيك كه رةنطه توركةكان خؤيان‬ ‫وةهاي نةبينن‪.‬‬ ‫نوي و ئاراستةكاني‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫دي��اره ئ��ةم ط��ةران��ةوةي��ه له ضةندين‬ ‫َ‬ ‫خةيال‪،‬‬ ‫ئاستدايه‪ ،‬ئاستي و َيناكردن‪ ،‬ئاستي‬ ‫ئاستي رةوايةتي‪ ،‬ئاستي سيستةمي‪ ،‬ئاستي‬ ‫ثةيوةندي ن��اوةوه و ئاستي ديثلؤماسي‪.‬‬ ‫بروايان وايه بؤ نموونه جان َيت‬ ‫هةند َيك ِ‬ ‫نوي و ئسيالم‪ .‬بةلاَ م‬ ‫وايت‪ ،‬له كت َيبي توركياي َ‬

‫ث َيش ئةوةي قسه له سةر ئاستةكان بكةين‬ ‫با تؤز َيك زياتر له سةر ماناي سيمانتيكي‬ ‫ضةمكةكه بوةستين‪.‬‬ ‫له رووي ضةكةرةكردني م َيذووي‬ ‫ضةمكةكةوه وةها دةردةكةو َيت كه به طشتي‬ ‫نوي هةب َيت يةك َيكيان‬ ‫دوو عوسمانيية‌تي َ‬ ‫ئؤزالي و ئةويتريان دادوئؤغَلؤيي‪ .‬بةالي‬ ‫ئيوانيس طريطؤريداس‪ ،‬كه ل َيكؤَلةرةوةيةكي‬ ‫طريكه له زان��ك��ؤي بيلك َينت جياوازي‬ ‫زؤره له ن َيوان نيوعوسمانيية‌تي ئؤزال و‬ ‫نيوعوسمانيية‌تي داودئؤطلؤدا‪.‬‬ ‫‪loannis N. Grigoriadis‬‬ ‫‪2010 The Davutoğlu Doctrine‬‬ ‫‪and Turkish Foreign Policy,‬‬ ‫‪HELLENIC FOUNDATION FOR‬‬ ‫‪EUROPEAN AND FOREIGN‬‬ ‫‪)POLICY (ELIAMEP‬‬ ‫برواي وايه‬ ‫بةلاَ م ئؤزدين زةينةب ئؤكتاظ ِ‬ ‫كه ه َينده جياوازي نييه له نيوان هةردوو‬ ‫ضةمكةكةدا‪.‬‬ ‫‪Özden Zeynep Oktav‬‬ ‫‪2011Turkey in the 21st Century:‬‬ ‫‪Quest for a New Foreign Policy,‬‬ ‫‪Asghta Surry.‬‬ ‫له ثوختةي ئةم ديدانةدا ئةوةي دةتوانر َيت‬ ‫بوتر َيت ئةوةيه كه ئؤزال خودي خؤي بةرةو‬ ‫َ‬ ‫ليبرال و ئايني و كورد كراوةبوو‬ ‫رؤذهةلاَ ت و‬ ‫ب��ةلاَ م خ��اوةن دؤكترن َيكي تؤكمةنةبوو‪،‬‬ ‫جةنطيز ضاندار كه راو َيذكار َيكي ئةو بوو‬ ‫ناوةكةي ناونا‪ .‬دياره وةك راو َيذكار َيك ضاندار‬ ‫دوو ئاستي هةيه يةكةم يان باوة ِري ئؤزال‬ ‫تيايدا رةنطدةداتةوه يان به ث َيضةوانةوه‪ .‬به‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪87‬‬

‫َ‬ ‫هةرحال ئةوةي دةتوانين بيَل َيين ئةوة‌ية كه‬ ‫ئؤزال بنةماي عةمةلي ئةم ديدةي ه َينايه‬ ‫ئاراوه‪ ،‬دادوئؤغلو ت َيور َيزةي كرد‪ .‬ئةطةر له‬ ‫ديدي داودئؤغلؤوه بنوا ِرين ضةمكةكه دوو‬ ‫ئاستي هةيه‪ :‬جوطرافي و م َيذووي‪ .‬ئةم دوو‬ ‫ضةمكه فراوانه به سةر كؤمةَل َيك له ئاَلؤزي و‬ ‫قةيراندا دةكر َيتةوه بؤ ولاَ ت َيكي وةك توركيا‬ ‫كه له رووي جوطرافي و م َيذووييةوه ك َيشةي‬ ‫ناوخؤيي و دةرةكي ب َيشوماري هةيه‪.‬‬ ‫طومان لةوةدا نييه كه م َيذوو و جوطرافيا له‬ ‫هةمانكاتدا دةكر َيت ت َيكةليش بن‪ ،‬بؤ نموونة‬ ‫ك َيشةيةكي طةوره كه دادوئؤغلؤ دةخواز َيت‬ ‫له ر َيطاي ئةم ضةمكةوه به سةريدا َ‬ ‫زال ب َيت‬ ‫ك َيشةي ثةيماننامةي سيظةره‪ .‬له ر َيطاي ضةمكي‬ ‫عوسمانيية‌تي نو َيوه‪ .‬داودئؤغلو دةخواز َيت‬ ‫بض َيته ئةوديو ئةو ترسةوه كه ث َيضراوه له‬ ‫ثةيماننامةي سيظةر و خؤي له دابةشبووني‬ ‫سةرجةم خاكي ئيمثراتؤريةتي عوسمانيدا‬ ‫نوي‬ ‫دةبين َيتةوه‪ .‬دةبينين عوسمانيية‌تي‬ ‫َ‬ ‫جؤر َيكه له ب َينرخكردني رؤَلي ئةم سنوره‪ ،‬كه‬ ‫وةها دادةنر َيت كه لةاليةن بيانيانةوه ك َيشراوه‬ ‫دذ به خواستي خةَلكي راستةقينةي ناوضةكة‬ ‫خؤيان‪ ،‬وةك دادوئؤغلؤ له ستراتيذيةتي‬ ‫قووَلدا ئاماذةي ث َيدةدا‪ .‬بؤ ئؤغلو سيظةر ملي‬ ‫بوتَلةكةيه‪ ،‬دياره مةبةست ل َيي ئةوه ساته‬ ‫ناسك و تةسكةيه‪َ .‬‬ ‫بوتل له ملةكةيدا ناسك و‬ ‫نوي له كات َيكدا‬ ‫تةسكه‪ .‬ل َيرةوه عوسمانيية‌تي َ‬ ‫مافي ئةوةنادات كه توركيا بض َيته دةرةوةي‬ ‫سنورةكاني خؤي‪ ،‬ضونكه ئةوه دةب َيتةوه‬ ‫بةبي هيض نو َييةك‪ ،‬بةلاَ م‬ ‫عوسمانيية‌ت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ياني طة ِرانةوه بؤ ثانتاييةكاني عوسمانيية‌ت‬ ‫نوي‪ .‬ش َيوازي نوي لةم دؤخةدا‪،‬‬ ‫به ش َيوازي َ‬

‫دةسةلاَ تي نةرم و سفركردني ك َيشةكان بوو‪.‬‬ ‫طواستنةوه له ه َيز َيكي هؤبزييةوه (شةرانط َيز)‬ ‫بؤ ه َيز َيكي كانتي (ئاشتيخواز)‬ ‫‪F. Türkmen, 2009 ‘Turkish‬‬‫‪American Relations: A‬‬ ‫‪Challenging Transition,‌Turkish‬‬ ‫‪,Studies, Vol.10, No.1‬‬ ‫بةلاَ م له راستيدا هةر زوو دةركةوت كه‬ ‫ئةمه هيض نييه جطه له مةحاَل َيك‪ .‬توركيا‬ ‫ناتوان َيت ئ��ةو رؤَل��ه ببين َيت كه ئيمجي‬ ‫بةبي بووني‬ ‫نوي دةريدةخات‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫َ‬ ‫هيز َيكي سةربازي تؤكمه‪.‬‬ ‫ئ��ةم��ه ب��ؤخ��ؤي ك��رؤك��ي يةك َيكه له‬ ‫نوي‪ .‬دياره‬ ‫دووفاقييةكاني عوسمانيية‌تي َ‬ ‫نوي هيض نييه‬ ‫ئاشكرايه كه عوسمانيية‌تي َ‬ ‫جطه له خواست َيكي ئيمثرياليزمانه‪ ،‬ضونكه له‬ ‫رؤذطاري ئةمرؤدا‪ ،‬ئةطةر خواستت بونيادناني‬ ‫ث َيطةي خؤت ب َيت ئةوان جؤر َيك ثةيوةندي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةرةوةدا بةرهةم دةه َين َيت كه زؤرترين‬ ‫يان ئةطةر بكر َيت سةرتاثاي قازانج ب َيت‪ .‬بةم‬ ‫ث َييه ئةطةر ب َيتوو ياريةك به ضةمكي سفري‬ ‫ك َيشةكان بكةين ئةوةيه كه توركيا ك َيشةي‬ ‫ناو َيت تةنها خ َيري دةو َيت‪ .‬وةك دةردةكةو َيت‬ ‫ئ��ةوةي توركيا دةخواز َيت فةراهةمبووني‬ ‫َ‬ ‫خواسته ئابوريةكان َيتي به وةالناني ك َيشه‬ ‫سياسيية‌كان‪ .‬هةر لةم روانطةيةوه بوو كه‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بةشار‬ ‫توركيا هيض ك َيشةيةكي نةبوو‬ ‫ئ��ةس��ةددا ر َيكبكةو َيت و بب َيته دؤس��ت‪.‬‬ ‫هة‌ند َيك كرانةوةكه وةك ثراكتيزةكردني‬ ‫نوي له قةَلةم ئة‌دةن بة‌و ث َييه‬ ‫عوسمانيية‌تي َ‬ ‫كه سوريا خاكي عوسمانيية‌ت بووه بةلاَ م له‬ ‫راستيدا ئةمه ك َيشةكه نيه‪ .‬عوسمانيية‌تي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪88‬‬

‫نوي به ماناي كرانةوه ناية‌ت تةنها به سةر‬ ‫َ‬ ‫ثانتاييةكاني ئيمثراتؤريةتي عوسمانيدا‪،‬‬ ‫بةَلكو ئةم طة ِرانةوةيه بؤ عوسمانيية‌ت‬ ‫جؤر َيكه له سياسةتكردن‪ ،‬وةك دةبينين له‬ ‫وولاَ تاني دووره دةستيش ثراكتيزه دةكر َيت‪،‬‬ ‫له ئة‌فريقا‪ ،‬له ئة‌مريكاي التين‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪89‬‬

‫دةتوانى ملمالنيَى‬ ‫(‪ )PKK‬بةزؤر ريَطاى تر‬ ‫َ‬ ‫خؤى لةطة َ‬ ‫ل توركيا بكات‬ ‫َ‬ ‫لةطةل د‪.‬يوسف طؤران‪ :‬ثسثؤ ِر لةياساى ن َيودةوَلةتى و مامؤستاى زانكؤ‬ ‫ديدار‬ ‫ئامادةكردنى ‪ :‬ئةنوةر حس َين‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪90‬‬

‫*لةسةروبةندي بةهاري عةرةبيدا‪ ،‬توركيا‬ ‫شرة و يان الني كةم‬ ‫دةيويست رؤلَي ثَي ِ‬ ‫هةبي لة ئالَوطؤ ِرةكاني لةو‬ ‫سةركردايةتي‬ ‫َ‬ ‫وآلتانة لة بابةتي تونس و ليبيا و مسر …‪،‬‬ ‫بةآلم لةسوريا نةيتواني ئةم رؤلَة بطَي ِر َي و بطرة‬ ‫توشي كَيشة و طرفتيش هات‪ .‬هؤكارةكاني‬ ‫ضي بوو؟‬ ‫لةراستيدا هةر لة سةرةتاي شؤ ِرشةكاني‬‫بةهاري عةرةبييةوة توركةكان ديد َيكي‬ ‫روونيان بةرامبةر بة روداوةك��ان نةبوو‪،‬‬ ‫توركةكان لةسةرةتادا نةياندةويست نةخؤيان‬ ‫نةه َيزة ن َيودةوَلةتييةكان بةتايبةت لة وآلتاني‬ ‫ناوضةكة دةخالةت بكةن‪ .‬ئةم هةَلو َيستةي‬ ‫توركيا بة راشكاوانة لة راثةريني ليبيا بةدي‬ ‫كرا ء ئةوكات بووة ماويةي رةخنةي وآلتاني‬ ‫عةرةبي ء ئةوروثي‪.‬‬ ‫بةآلم ديارة توركةكان هةر زوو لة رةوتي‬ ‫روداوةك��ان��ي ناوضةكة بةهؤي بةهاري‬ ‫عةرةبييةوة ت َيطةيشتنء هةَلو َيستي خؤيان‬ ‫بةرامبةر بة بةهاري عةرةبي لة رؤَل َيكي‬ ‫تةماشةكةري سلبييةوة ط��ؤ ِري بؤ رؤَلي‬ ‫ثشتطيري كردن بةتايبةت لة هةندي َ وآلتي‬ ‫وةك ميسرء سوريا‪.‬‬ ‫بةآلم بؤضي نةيتواني روَل َيكي فراوان‬ ‫بط َي ِر َي وةك ئةوةي بيري ل َيدةكردةوة؟ ئةوا‬ ‫لةبةر ضةندين هؤي ئيقليمي و ناوخؤييةوة‬ ‫بوو لةوانة هةستياري ئةم وآلتة لةث َيوةندي‬ ‫وآلتاني ناوضةكةو جيهانء طوشاري ئةم‬ ‫برك َييان دذي توركيا لةم بوارةدا‪،‬‬ ‫وآلتانةو ك َي ِ‬ ‫وةك ئ َيرانء روسيا تاحةد َيكيش ع َيراق‪،‬‬ ‫هةروةها لة ناوخؤي توركيا يةكهةَلو َيستي‬ ‫لةسةر ش َيوةي سياسةتيان بةرامبةر بة‬

‫سوريا نةبووةو بةش َيك لة ه َيزة سياسيية‬ ‫ناوخؤييةكان دذي ئةوة بوون كة توركيا‬ ‫رؤَل َيكي يةكالكةرة لةم وآلتة بط َي ِر َي‪ .‬بةآلم‬ ‫رةنطة سروشتي سةربازييانةي شؤ ِرشةكةي‬ ‫سورياو ت َيكةَلبوني بةضةندين فايليء‬ ‫رةهةندي جياواز ئاستي كاريطةري وآلتا َيكي‬ ‫وةك توركيا لة روداوةكاندا سنوردار كردب َيت‪.‬‬ ‫*لةناو ئالَوطؤ ِرةكاني ناوضةكةدا سورياش‬ ‫بؤتة بةشَيك لةو قةيرانانة‪ ،‬لة ئةطةري روخاني‬ ‫سوريا‪ ،‬كورد ضي دةستدةكةويَت و لة ئةطةري‬ ‫مانةوةي سوريا‪ ،‬كورد ضي زةرةر دةكات‪ ،‬يان‬ ‫لةهةردوو حالَةتدا رةنطة دةستكةوتي طةورة‬ ‫وةدةست نةخات؟‬ ‫ديارة وةكو بنةما رووخاني سيستم َيكي‬‫تؤتاليتاريء ديكتاتؤر قازانج بةه َيزة‬ ‫ديموكراسيء ئازاديخوازةكان دةطةيةن َيت‪ ،‬بةم‬ ‫ش َيوةيةش كورد وةك طةل َيكي مافزةوتكراو‬ ‫لة ديكتاتؤر َيك رزط��اري دةب َيت‪ .‬بةآلم لة‬ ‫رووي واقعييةوة مةسةلةكة ئةوةندة سادة‬ ‫كي د َيتة‬ ‫نيية ضونكة لة سوريا روون نيية َ‬ ‫دةسةآلت سيستمةكة ديموكراسي دةب َيت يان‬ ‫نا؟ ئةطةر ديموكراسيش بوو ئايا باوة ِري‬ ‫بةمافة نةتةوةييةكاني كورد دةب َيت يان نا‬ ‫ضونكة مةسةلةي كورد تةنها ديموكراسييةت‬ ‫بة مانا كالسيكييةكةي نيية بةَلكو ت َيكةَليشة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مافة نةتةوةييةكان‪.‬‬ ‫نوي‬ ‫بةم ث َيية مانةوةي رذ َيمةكة شت َيكي َ‬ ‫بؤ كورد فةراهةم ناكات هةرضةندة رةنطة‬ ‫هةندي هةنطاوي رووكةشانة بن َيت‪،‬‬ ‫رذ َيمةكة‬ ‫َ‬ ‫لة بةرامبةردا سةركةوتني راثةرينةكة بةم‬ ‫ث َيكهاتةو ئايدؤلؤجياء ئةج َيندايةي ئ َيستاءة‬ ‫ناكري مافة نةتةوةييء‬ ‫ضاوةر َيي ئةوةي ل َي َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪91‬‬

‫ديموكراسييةكاني كورد فةراهةم بكات‪ .‬لةم‬ ‫ن َيوةدا مانةوةي دءخةكة بةهةَلثةسراوي‬ ‫بؤماوةيةك ئةطةر كورد ت َييدا يةكطرتو ب َيت‬ ‫هةندي ماف‪ ،‬وةك ئؤتؤنؤمي واقعي(‬ ‫رةنطة‬ ‫َ‬ ‫ديفاكتؤ) ‪ ،‬بؤ كورد فةراهةم بكات كة لة‬ ‫ئايندةدا بةزةحمةت زةوت بكر َيت‪.‬‬ ‫*كاتَيك لةسوريا شة ِر روودةدات‪.‬‬ ‫لةتوركياش قةيران سةر هةلَدةدات لةشة ِري‬ ‫‪ pkk‬و داطيركردني ناوضةيةكي فراوان لة‬ ‫شةمدينان و جولةمَيرط‪ .‬مانطرتني زيندانيان‪...‬‬ ‫ض ثةيوةنديةك لة نَيوان ئةو دوو حالَةتةدا‬ ‫هةية؟‬ ‫و‪ :‬ثةويوةندييةكة هةم مةعنةويي هةم‬ ‫سياسيية‪ ،‬مةعنةويية بةو ث َيي ل��ةرووي‬ ‫مةعنةويية روداوةكاني بةهاري عةرةبي‬ ‫كاريطةري لةسةر هةَلسوكةوتي زؤرب��ةي‬ ‫طةالن لة بةرامبةر بة مافء ئازادييةكانيان‬ ‫هةية‪ ،‬لةاليةكي ترةوة ئةو يةكدةنطييةي‬ ‫جاران دةوَلةتاني توركياو سوريا بةرامبةر‬ ‫بة دذايةتيكردني ضاالكي كورداني توركيا‬ ‫هةيانبوو ئ َيستا نةماوةو بةمةش بواري‬ ‫زياتري بة كورداني توركيا فةراهةم كردووة‪.‬‬ ‫*بؤضي لةكات َيكدا سوريا توشي قةيران‬ ‫دةب َيت‪ ،‬ر َيك لةو كاتةدا ‪ pkk‬ه َيرشةكاني‬ ‫ضرتر دةكاتةوة‪ ،‬بؤضون َيك هةية كة ث َييواية‬ ‫ِ‬ ‫ئ َيران‪ ،‬سوريا‪ ،‬ع َيراق و ‪ pkk‬و حزبوَلآل و‬ ‫بةئاطاداري روسياش ثالن َيكي بة بةرنامةيان‬ ‫دةوتري‪،‬‬ ‫هةية بؤ شة ِركة‪ ،‬ئةمة راستة كة وا‬ ‫َ‬ ‫ئايا ‪ pkk‬ضؤتة ناو ئةو هاوك َيشةيةوة؟‬ ‫و‪ :‬بووني بةرةيةكي ناراطةيةندراو لةاليةن‬ ‫ئةم دةوَلةتانةوة تا رادةيةك شت َيكي واقعييةو‬ ‫دةكري‪ ،‬بةآلم بةشداري ‪ PKK‬لةم‬ ‫هةستي ث َي‬ ‫َ‬

‫بةرةية رةنطة ج َيي ت َي ِرامان ب َيت‪ ،‬لة راستيدا‬ ‫‪PKK‬سود لةو دؤخةي ئ َيستاي ناوضةكةو‬ ‫جةمسةرطيريية نو َيية ئيقليمييةكان بؤ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫قازانجي خؤي وةردةطر َيت ء تةعامولي‬ ‫دةكات‪ ،‬بةآلم ئةطةر قسة لةسةر ئةوة ب َيت‬ ‫بةش َيكة لةو جةمسةرطيريية رةنطة ئةمة‬ ‫ج َيي باس ب َيت ضونكة خودي ‪ PKK‬بذارةي‬ ‫سياسي زؤرترة لةم وآلتانة‪ ،‬دةتواني بةزؤر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ر َيطةي تر ملمالن َيي سياسي خؤي‬ ‫بي ئةوةي ناضار ب َيت بض َيتة‬ ‫توركيا بكات َ‬ ‫بةرةيةكي ئيقليمييةوة كة داورؤذةك��ةي بة‬ ‫نيسبةت ناوضةكةوة ديار نيية‪.‬‬ ‫*هةن دةلَ​َين ‪ pkk‬سياسةتي دروست‬ ‫ثيادةكردوة لة لةم قةيرانةدا‪ .‬بةو دةليلةي هَيزي‬ ‫كاريطةري كوردستاني خؤرئاواية (‪ )PYD‬و‬ ‫لةتوركياش كَيرظي شة ِر و دةستكةوتةكان‬ ‫ضؤتة سةر؟‬ ‫سياسةتي دروس���ت ثةيوةستة بة‬‫دةرئةنجامي كؤتاييةوة كة تاكو ئ َيستا‬ ‫ديار نيية‪ ،‬ه َيز َيكي وةك ‪ PYD‬لةكؤنةوة‬ ‫طؤ ِرةثاني سياسي كوردستاني سورياي داطير‬ ‫كردبوو ثةيوةست نيية بة ئ َيستا ئةويش‬ ‫بةندة بةهؤكاري م َيذويي بووني ‪PKK‬‬ ‫لة سورياو رؤَليي جوطرافياو ثةويوةندي‬ ‫كؤمةآليةتي ن َيوان كوردستاني سورياو‬ ‫توركيا‪...‬هتد‪ ،‬سياسةتي دروس��ت ئةوةية‬ ‫كة ئةم ه َيزو ضي لةم ث َيطة جةماوةرييةي‬ ‫خؤي دةكات ضؤن هةَليدةسو ِر َين َيت؟ ئايا‬ ‫توانيويةتي سةرجةم ه َيزو كوردييةكان ر َيك‬ ‫بخات لةيةك بةرةيةك؟ ئايا كورد لةسوريا‬ ‫توانيويةتي بب َيت بة بةش َيك لة هاوك َيشةي‬ ‫سياسي سورياي ئايندة؟ ئايا كورداني سوريا‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪92‬‬

‫ء‪ PYD‬توانيويانة دؤستي ناوخؤييء ئيقليمي‬ ‫ء ن َيودةوَلةتي بؤ مافةكاني كورد لة سوريا‬ ‫دةتواني‬ ‫ثةيدا بكةن؟ وةآلمي ئةم ثرسيارانة‬ ‫َ‬ ‫ئةوة يةكالبكاتةوة كة ‪ PYD‬سةركةوتوو‬ ‫بووة لة سياسيةتةكاني يان نا؟‬ ‫*(‪ )PYD‬وةكو بالَي ‪ PKK‬دةناسريَت‬ ‫لةكورستاني خؤرئاوا‪ ،‬توركيا نيطةرانة لةم‬ ‫رؤلَة و بطرة مةترسيشي هةية‪ ،‬بةريةككةوتن‬ ‫دةتواني‬ ‫دروست دةبَيت‪ .‬ئايا كورد لةم نَيوةدا‬ ‫َ‬ ‫داهاتووي خؤي دياري بكات؟‬ ‫طرنطة توركيا لة سياسةتي دةرةكي خؤيدا‬‫لة طر َيكو َيرةي كوردء مافةكاني رزطاري‬ ‫بب َيت‪ ،‬توركةكان دةم َيكة لةم ناوضةيةدا‬ ‫طيرؤدةي ئةم جؤرة سياسةتةن لةاليةكي‬ ‫ترةوة ث َيويستة ه َيز َيكي وةك سةرجةم‬ ‫كورداني سوريا مؤركي سةربةخؤيي خؤيان‬ ‫لةدا ِرشتني سياسةتةكان زياتر روونبكةنةوة‬ ‫و زياتر سةربةخؤ بن لةدارشتني ئةجينداي‬ ‫سياسي كورداني ئةم ثارضةيةي كوردستان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةطةل بةه َيزكردني هاوثةيمان َيتيان‬ ‫ثارضةكاني تري كوردستان‪ .‬ئةطةر دؤخةكة‬ ‫بروات ث َيم واية كورد دةتوان َيت‬ ‫بةم ئاراستةية ِ‬ ‫ئايندةيةكي باشترء ديموكراسيتر لة سوريا‬ ‫بؤخؤي دابين بكات‪.‬‬ ‫*لةناوضةكةدا ملمالنَيي سياسي و سةربازي‬ ‫طةورة هاتؤتة ئاراوة‪ ،‬بةتايبةتي لةنَيوان شيعة و‬ ‫سوننة يان ئَيران و توركيا‪ ،‬كورد ضي بكات؟‬ ‫دةرئةنجامي ئةم ملمالنَييانة بةضي دةكات؟‬ ‫ث َيويستة كورد لة سروشتي راستةقينةي‬‫ئةم ملمالن َيية ت َيبطات‪ .‬زؤر طرنطة ئ َيمة‬ ‫ت َي ِروانين َيكي يةكطرتومان هةم بؤ دؤخي‬ ‫ناوضةكةو هةم بؤ هةنطاوة ث َيويستةكانمان‬

‫هةب َيت كورد دةب َيت بةواقعيي قةبارةي خؤي‬ ‫ببين َيت‪ ،‬نةزياتر ء نة كةمتر ه َيزي سياسيء‬ ‫سةربازيء ئابوريء دبلؤماسي ء نةتةوةيي‬ ‫خؤي لةبةر ضاو ب َيت‪ .‬دؤخ��ي ناوضةكة‬ ‫بةتايبةت ثاش شة ِرة ناوخؤييةكةي ئ َيستاي‬ ‫سوريا زياتر لة جةمسةرطيريء هاوثةيماني‬ ‫ن َيودةوَلةتيء ئيقليمي دةض َيت وةك بةرةي‬ ‫شؤ ِرشء دذة شؤ ِرش بؤية طرنطة كورد لة‬ ‫روانطةي بةرذةوةندي نةتةوةييةوة روداوةكان‬ ‫بخو َين َيتةوة نةك بيروبؤضوني ئايدؤلؤجي‬ ‫يان عاتيفي‪ ،‬خزانة ن َيو هةر هاوثةيمان َيتييةك‬ ‫بي لةبةرضاوطرتني ئايندةي نةتةوةي كورد‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طةالني ناوضةكة‪ ،‬طورز َيك‬ ‫ء ثةيوةندي‬ ‫لة ثةيوةندي ستراتيجي كورد دةدا كة رةنطة‬ ‫تا دةيان َ‬ ‫سال بم َين َيتةوة‪.‬‬ ‫بؤية زؤر طرنطة كورد لةسةر ئاستي‬ ‫ستراتيجي خؤي لةسةر هيض هاوثةيمان َيتييةك‬ ‫يةكالنةكاتةوة بةآلم دةكر َيت لة سياسةتي‬ ‫ناوخؤيي لؤكةَليدا بةث َيي بةرذةوةندي ئةو‬ ‫ثارضةية هاوثةيمان َيتي خؤي دابمةزر َين َيت‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪93‬‬

‫ديموكراسي و مافي مرؤظ لةئايني ئيسالمدا‬ ‫دكتؤر حوس َين خةل َيقي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪94‬‬

‫ز َيد و شو َيني له‌دايكبووني وشه يان ضةمك‬ ‫يان زاراوة‌ي «ديموكراسي» (‪،)demokratia‬‬ ‫ولاَ تي»يؤنانه»‌‪‎(1‬و ئةم ضةمكه ‌له ‌دوو بةش‪،‬‬ ‫ث َيكهاتووة‪ .‬يةكةم ـ ديموس (‪)demos‬‬ ‫واتا»خةَلك»و دووةم ـ كراتوس (‪)kratos‬‬ ‫واتا» حكومةت‪ .‬لة بنة ِرةتدا به ‌واتاي ئةو‬ ‫قةوارة سياسييةيه ‌كه ‌لةودا «خةَلك نةك‬ ‫فةقي‪،‬‬ ‫ثاشاكان يان نةجيبزادةكان يان وةلي و َ‬ ‫دةسةلاَ تداري دةكةن»‪ .‬له ماوةي دةورةطةلي‬ ‫در َيذدا‪ ،‬مرؤظ بة كردةوه قةواره ‌طةل َيكي‬ ‫ضي كردووة كه ‌لةودا ذمارةيةكي بةرضاو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫به ‌ساَلداضوو و خاوةن ئةزموون به ‌كةَلك‬ ‫وةرطرتن لة بيري ذيرب َيذي «وةك يةك‬ ‫بريارةكاني كؤ يان خ َي َل يان‬ ‫ذيان»‪ ،‬له ‌طشت ِ‬ ‫عةشيرةتدا‪ ،‬بةشدارييان دةكرد‪ ،‬هةربؤية‬ ‫دةك��ري ب َيذيين له ‌ماوةي ه��ةزاران ساَلدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫سروشتيترين ق��ةوارةي سياسي‪ ،‬جؤر َيك‬ ‫ديموكراسي سةرةتايي بوو‪ ،‬كة ‌دواتر لة‬ ‫قةوارةي‌ذياني كشتوكاَليدا‪ ،‬ئةم رةوتة‪ ،‬ج َيطاي‬ ‫خؤي داوة بة ضوارض َيوةطةلي تــــان و ثـــؤ و‬ ‫قــةوارةي ديكتاتؤري ثاشايةتي و ئيمثراتوري‬ ‫داثَلؤس َينةرو‪ ...‬لة دوةروبةري ‪500‬ي ث َيش‬ ‫زاينيدا‪ ،‬لة زؤر شو َيني جيهان‪ ،‬هةلومةرجي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل‪ ،‬ث َيكهات و‬ ‫شياو بؤ راسور َيسكردني‬ ‫ضةند كؤي بضووك‪ ،‬هةوَليان دا‪ ،‬قةوارةيةكي‬ ‫ضي بكةن كه‌لةودا‪ ،‬خةَلكيكي زؤرتر‬ ‫سياسي َ‬ ‫هةبي‪ .‬له ‌رؤم‬ ‫‌بريارةكاندا دةوريان‬ ‫لـــــــه ِ‬ ‫َ‬ ‫و يؤنان‪ ،‬ئةم دةرفةتة هاتة ث َيش‪« .‬دةوَلةت‬ ‫شاري ئات َين» به ‌ناوبانطترين دةسةلاَ تي‬ ‫سياسي لةو ث َيوةندييةدا بوو‪ .‬لة‪507‬ي ث َيش‬ ‫زاييني‪ ،‬ئات َينييةكان‪ ،‬دةسةلاَ ت َيكي سياسييان‬

‫َ‬ ‫‌نزيكةي‪200‬سال مايةوة‪ .‬لةم‬ ‫س��ازدا كه‬ ‫دةسةلاَ تةدا‪ ،‬ناوةند َيكي تايبةتي هةبوو كة‬ ‫طشت دانيشتوان دةيانتواني لةودا بةشداربن‬ ‫و مافي يةكسانيان بؤ هةَلبذاردن هةبوو و‬ ‫ئةمةش نةجيبزادة و خاوةن سامانةكاني‬ ‫ئ��ازاردةدا و جاري وابوو كةَلك وةرطرتن‬ ‫لة وشةي «ديموكراسي» له ‌اليةن ئةوانةوة‬ ‫بؤ سووكايةتيكردن به ‌ه��ةذاران كةَلكي‬ ‫ل َيوةردةطيرا! وةك طوترا لةو كات و ساتةدا‬ ‫دةسةلاَ تي خةَلكي له ‌رؤميشدا‪ ،‬دام��ةزرا‪.‬‬ ‫بي‬ ‫ئةم قةوارةطةلة‪ ،‬ض ناويان «ديموكراسي» َ‬ ‫يان «كؤماريي»‪ ،‬زؤر له تايبةتمةندييةكاني‬ ‫ئةمريان ت َيدا نةبوو‪.‬‬ ‫دةسةلاَ تي نو َينةرايةتي ِ‬ ‫يةك َيك لةوانة خاوةن ثةرلةماني نةتةوةيي‬ ‫نةبوون(له ‌بنة ِرةتدا ئةوكات ضةمكي‬ ‫نةتةوه ‌لة ئارادانةبوو)‪ .‬هةرضةند‪ ،‬رةوتةكة‬ ‫هيوابةخش بوو‪ ،‬بةلاَ م بة كردةوة‪ ،‬ضةندين‬ ‫نابةرامبةري سامناك دةبوونة ‌لةمثةري‬ ‫ط��ةورةي دابةزاندني ديموكراسي‪ .‬وةك‬ ‫جـــياوازيطةلي ن َيوان مافةكان‪ ،‬ئةركةكان و‬ ‫دةسةلاَ تي كو َيلةكان و ثياواني ئازاد‪ ،‬خاوةن‬ ‫بي زةوي و خاوةن زةوي‪،‬‬ ‫سامان و هةذار و َ‬ ‫ئاغاو جوتيار وكر َيكاري رؤذ مزوةرطر وذنان‬ ‫وثياوان و‪...‬‬ ‫لاَ‬ ‫له‌زؤر لة و تةكاندا‪ ،‬بة ث َيي داب و نةريتي‬ ‫باو‪ ،‬ذناني ثياوانيي ئازاد وةك سامان ضاويان‬ ‫ل َيدةكرا‪.‬‬ ‫بي‪ ،‬ضةمكي ديموكراسي‪‌ ،‬بة‬ ‫هةرجؤر َيك َ‬ ‫لاَ‬ ‫رواَلةت‪ ،‬ساكارة‪ ،‬بة م هةروةك ديو‌يد ه َيلد‪،‬‬ ‫دةري خستووة‪ ،‬سةبارةت به ‌هةربةشه ‌ لةم‬ ‫رستةيةدا‪« ،‬حكومةت‪ ،‬بريتيية خةَلكة بؤ‬ ‫دةكري ه َيند َيك ثرسيار ب َيتة‬ ‫خودي خةَلك»‪،‬‬ ‫َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪95‬‬

‫ثي بكةين‪،‬‬ ‫ئاراوة‪ .‬ئةطةر لة خةَلكةوه ‌دةست َ‬ ‫دةتوانين ب َيذيين‪ :‬ض كةسان َيك وةك خةَلك‬ ‫دةكري؟‌ ض جؤره ‌بةشدارييةكيان‬ ‫ضاويان ل َي‬ ‫َ‬ ‫بؤ لة بةرضاو طيراوة؟ ض هةلومةرج َيك‬ ‫ِر َيطاي بةشداري دةست نيشان دةكا؟ سةبارةت‬ ‫به ضةمكي «ح��ك��وم��ةت»‪ :‬ضوارض َيوةي‬ ‫دةسلاَ تدار َيتي تا ض رادةيةك بةرفروان يان‬ ‫بي؟ بؤ نموونة تةنيا له ‌طو ِرةثاني‬ ‫بةرتةسك َ‬ ‫بكري يان ديموكراسي‬ ‫حكومةتدا دياري‬ ‫َ‬ ‫دةتواني لة طورةثانطةلي ديكةشدا وةك‬ ‫َ‬ ‫هةبي؟‬ ‫دةوري‬ ‫ثيشةسازي‪،‬‬ ‫ديموكراسي‬ ‫َ‬ ‫دةبي‬ ‫سةبارةت به»‌حكومةت بة هؤي» ئايا َ‬ ‫ملكةض ‌ي دةسةلاَ تي خةَلك بين؟ ثلةي ث َيويست‬ ‫بوون و دذايةتي كامةيه؟ ئايا هةلومةرج َيك‬ ‫هةيه ‌كه لةودا خةَلك (ئةطةر لةسةر ئةو‬ ‫برواية بن كه‌ياساطةلي هةبوو نادادوةرانةن)‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دةبي له ‌دةرةوةي ياسا ِرةفتار بكةن؟ لة‬ ‫َ‬ ‫ضوارض َيوةي ض دؤخ و هةلومةرجطةل َيكدا‪،‬‬ ‫ئةطةرهةبن‪ ،‬دةسةلاَ ته ‌ديموكراتيكةكان ‌دذ‬ ‫‌ئةري بة سياسةتةكانيان‬ ‫به‌وانة كه‌جاري وايه َ‬ ‫دةبي له‌زؤرينة كةَلك وةربطرن؟‬ ‫ناب َيذن‪َ ،‬‬ ‫ئةو وةلاَ مانةي بةم ثرسيارانه‌دراونةتةوة‪،‬‬ ‫له ‌دةورةط��ةل��ي ج��ي��اوازو كؤمةَلطاطةلي‬ ‫جؤراوجؤردا‪ ،‬خاوةن ش َيوازي جؤراوجؤرن‪.‬‬ ‫بؤ نموونه ‌له ‌ضةمكي»خةَلك»بؤضووني‬ ‫جؤراوجؤر هاتووةته ‌ئاراوة‪ .‬وةك خــــاوةن‬ ‫سامانــةكان‪ ،‬ثياوة سثي ث َيستةكان‪،‬‬ ‫خو َيندةوارةكان‪ ،‬ثياوان و مرؤظه ‌طةورةكان‪.‬‬ ‫له ‌هةند َيك كؤمةَلطادا‪ ،‬ئ��ةوةي له ‌واتاي‬ ‫ديموكراسي‪ ،‬به ‌فةرمي ثةسند ك��راوة‪،‬‬ ‫تةنيا ثةيوةندى به ‌طو ِرةثانطةلي سياسييةوه‬ ‫‌هةية‪ .‬له ‌كات َيكدا لة كؤمةَلطاكاني ديكةدا‪،‬‬

‫بةرةوطو ِرةثانطةلي ديكةي ذياني كؤمةلاَ يةتي‪،‬‬ ‫بةرفراوان كراوة‪ .‬وةك طو ِرةثاني ئابووري‪،‬‬ ‫فةرهةنطي و‪...‬‬ ‫ديموكراسي هةند َيك دةرفةت بؤ‪:‬‬ ‫‪.1‬بةشداري راستي راست‪،‬‬ ‫‪.2‬دةنطي وةك يةك‪،‬‬ ‫‪.3‬ض��اوةد َي��ري ورد بةسةر ك��اروب��ارو‬ ‫بةرنامةكاندا‪.‬‬ ‫‪.4‬ت َيكةَلكردني تةمةن طةورةكان‪ ،‬واتا‬ ‫طشتيان بتوانن له ‌مافةكاني هاوولاَ تي بوون‬ ‫كةَلك وةرطرن‪،‬‬ ‫‪.5‬طةيشتن بة ت َيطةيشتني ئاشكرا‪،‬‬ ‫ني‪.‬‬ ‫دة ِرةخس َي َ‬ ‫بةري ديموكراسي ئاكامطةلي دَلخوازة‪ ،‬كة‬ ‫بريتيين لة ‪:‬‬ ‫دووري له‌سةرة ِرؤيي و ثــــاراستني مافـــة‬ ‫سةرةتاييةكان‪ ،‬ئازادي طشتي‪ ،‬دياريكردني‬ ‫ض��ارةن��ووس بــــه دةس��ت��ي خـــؤت‪،‬‬ ‫خــودموختاري ِرةوشتيي‪ ،‬طو ِرانكاري باري‬ ‫مرؤظيي‪ ،‬دةرةتاني ثار َيزطاري له ‌بةرذةوةندي‬ ‫سةرةتايي‪ ،‬بةرامبةريي سياسي‪ ،‬ئاشتيخوازي‪،‬‬ ‫ط��ةش��ةك��ردن‪(.‬ل‪ 58 ،‬ـ ‪59‬س��ةب��ارةت به‬ ‫‌ديموكراسي)‪.‬‬ ‫قازانجي ديموكراسي كامةية؟‬ ‫اليةنطراني دةسةلاَ تي ديموكراسي ث َييان‬ ‫واية‪:‬‬ ‫‪.1‬ديموكراسي يارمةتيمان دةدا‪ ،‬تا ث َيش بة‬ ‫بي بةزةيي و‬ ‫دةسةلاَ تدارةتي خؤ ثةرستانة و َ‬ ‫ملهؤ ِر و داثَلؤس َينةر بطريين‪.‬‬ ‫‪.2‬دي���م���وك���راس���ي ذم����ارةي����ةك لة‬ ‫مافةبنةرةتييةكاني هاوولاَ تيان دابين دةكا‪،‬‬ ‫ئةو مافانةي كه ‌قةوارةطةلي ناديمو‌كراتيك‪،‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪96‬‬

‫نايانةوي يان ناتوانن‪ ،‬به ‌فةرمي بيانناسن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫وةك ئازادي راطةياندن‪ ،‬ضاثةمةني‪ ،‬زمان‪،‬‬ ‫ئايين و‪...‬‬ ‫‪ .3‬ديموكراسي زياتر له ‌هةر قةوارةيةكي‬ ‫ديكةي سياسي به‌كردةوة‪ ،‬ئازادي تاكةكةسي‬ ‫بؤ هاوولاَ تيان دابين دةكا‪.‬‬ ‫‪ .4‬ديموكراسي يارمةتي مرؤظةكان دةدا‪،‬‬ ‫بي ترس و لةمثةر له‬ ‫تاخؤيان ئازادانة و َ‬ ‫‌بةرذةوةندي بنة ِرةتي خؤيان‪ ،‬ثار َيزطاري‬ ‫بكةن‪.‬‬ ‫دةتواني‪،‬‬ ‫‪.5‬تةنيا دةسةلاَ تي ديموكراتيك‬ ‫َ‬ ‫الني زؤر دةرفةت بؤ تاكة كةسةكان فةراهةم‬ ‫بكا‪ ،‬تا ئازادانة ضارةنووسي خؤيان بة دةستي‬ ‫خؤيان دي��اري بكةن‪ ،‬واتا به ‌لة بةرضاو‬ ‫طرتني ياساطةل َيك كه ئازادانة ‌خؤيان هةَليان‬ ‫بذاردووة‪ ،‬ذيان ت َيثة ِر بكةن‪.‬‬ ‫دةتواني‬ ‫‪.6‬تةنيا دةسةلاَ تي ديموكراتيك‬ ‫َ‬ ‫الن��ي زؤري دةرف���ةت بؤ بة كاره َيناني‬ ‫بةرثرسايةتي رةوشتي‪ ،‬دابين بكا‪.‬‬ ‫‪.7‬ديموكراسي زياتر لة هةرج َيطر َيكي‬ ‫طونجاو‪ ،‬دةب َيته ‌هؤي طةشه ‌كردني ثةسنة‬ ‫مرؤظييةكان و دةمارطرذي وخــــؤبةزلزاني‪،‬‬ ‫رادةمـــــاَل َي و وةك مــــرؤظ سةيري‬ ‫خةَلكه‪‌،‬بيرو رةنط و نةتةوةجياوازةكان دةكا‪.‬‬ ‫دةتواني‪،‬‬ ‫‪.8‬تةنيا دةسةلاَ ت َيكي ديموكراتيك‬ ‫َ‬ ‫رادةيةكي دَلخواز لة بةرابةري دةستةبةربكا‪.‬‬ ‫نوي‪ ،‬كة لةسةر بناخةي‬ ‫‪.9‬ديموكراسيطةلي َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫نو َينةرايةتيية بوونةتة خاوةن قةوارة‪،‬‬ ‫يةكتر ناتةبان‪.‬‬ ‫‪.10‬ئ��ةو ولاَ تانةي كه ‌خاوةن دةسةلاَ تي‬ ‫ديموكراتيكن و ر َي��ز بؤ كةسايةتي و‬ ‫س��ةروةري م��رؤظ دادةن�� َي��ن‪ ،‬له ‌دةسةلاَ تة‬

‫ناديموكراتيكةكان‪ ،‬زياتر طةشةيان كردووة‪.‬‬ ‫س��ةرة ِراي ئةم لةبةرتر بووةنة‪ ،‬دي��اردةي‬ ‫ديموكراسي بؤ زؤربةي ئ َيمة به هةَلسةنطاندن‬ ‫َ‬ ‫ل��ةط��ةل ن��ةط��ؤ ِر و ج َيطرة ‌ه��ةب��ووةك��ان‪،‬‬ ‫‌(بروانة‪ ،‬رابرت‬ ‫هةَلبذاردن َيكي كةم مةترسييه ِ‬ ‫دال‪ ،‬ث َيشوو‪ ،‬ل‪ 77‬ـ‪.)78‬‬ ‫له ‌بةرئةوة دةوَلةت تةنيا ئةنجومةن َيكة كه‬ ‫‌بؤ راثة ِراندني كاروبارةكان‪ ،‬ث َيويستي به‬ ‫تابتواني‬ ‫‌ل َيوةشاوةييةكي طةل َيك مةزن هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كةساني ذ َير فةرماني به ‌ه َيز يان كةَلك‬ ‫وةرطرتن له ‌زؤرو به ‌ث َيي ئةوياساطةلة كة‬ ‫خؤيان هةَليان بذاردووة‪ ،‬ناضار به ‌ثاراستني‬ ‫ياسا بكا‪ ،‬ث َيويستي بة ثشتيواني بة ه َيز و‬ ‫هؤشيارانةي زؤربة ‌ي دانيشتوانه‪ .‬ث َيش مةرجي‬ ‫ث َيكهاتني دةوَلةتي ديموكراتيك‪ ،‬ث َيكهاتني‬ ‫كؤمةَلطاي مةدةنيية‪ .‬كؤمةَلطاي مةدةني تا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل قةوارةيةكي ديموكراتيك‬ ‫ئةو شو َينة‬ ‫ثةيوةندي هةية‪ ،‬كة ئةنجامداني دووكاري‬ ‫سةرةكي له ‌سةر شانة‪ :‬يةكةم ـ له ‌بةرئةوه‬ ‫‌كة ئةم كؤمةَلطا‪ ،‬مةرجي ئةوةيه ‌له ‌دةرةوةي‬ ‫ةمرةوي كارةكاني ناوةندمةداري دةوَلةتة‪،‬‬ ‫قةَل ِ‬ ‫دةتواني ِر َيخؤشكةري زةمينة و بنضينةكاني‬ ‫َ‬ ‫بي‪.‬‬ ‫(‪)Difference‬‬ ‫جياوازي‬ ‫يني‬ ‫دةربر‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫واتا كردةوةطةلي ناوةندمةدارانةي دةسة ت‪،‬‬ ‫‌ثي تايبةتمةندي ث َيناسةيي‪ ،‬يان بة هؤي‬ ‫به َ‬ ‫ذيرب َيذي بنةماي ئةم كارطةلة‪ ،‬هةميشة لة‬ ‫بؤسةداية بؤ جياوازييةكان و به ‌مةبةستي‬ ‫سرينةوةيان له‬ ‫نكووَلي ل َيكردنيان و ِ‬ ‫‌كؤمةَلطادا له ‌بوارةكاني سياسي و ئابووري و‬ ‫دةكؤشي‪ .‬ذيرب َيذي دةسةلاَ تي‬ ‫فةرهةنطيدا‪ ،‬ت َي‬ ‫َ‬ ‫يةكرةنطي‬ ‫سياسي‪ ،‬خاوةن ثةسني يةكدةست و ِ‬ ‫كردةوةية و هةميشة هةوَلدةدا‪ ،‬هاوولاَ تيان له‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪97‬‬

‫‌قاثؤ ِر يان قاَلب َيكدا بتو َين َيتةوة‪ .‬ئةو‪ ،‬بة هةموو‬ ‫ئامرازه داثَلؤسينةر و سةركوتكةرانةكاني‬ ‫دةكؤشي له ‌ن َيو‬ ‫خؤي كه ‌بةرفراوانيشن‪ ،‬ت َي‬ ‫َ‬ ‫هاوولاَ تييةكاندا جياوازي نةه َيَل َي‪( .‬بؤ‬ ‫نموونة‪ ،‬رةزاخاني ثةهلةوي دواي هاتنة‬ ‫سةركار له‌ئ َيراندا‪ ،‬ئةم رةوتةي طرتةبةر و لة‬ ‫شةش نةتةوةي جياواز‪ ،‬نةتةوةيةكي به‌ناوي‬ ‫«ميلةتي ئ َيران»‌‪ ،‬ض َيكرد كه‌ئ َيستاش لة ئ َيران‬ ‫ثةيرةو‬ ‫لةاليةن خاوةن دةسةلاَ تةكانةوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دةكري و طةورةترين طرفتة بؤ سياسةتواناني‬ ‫َ‬ ‫ئةو ولاَ تة)!‬ ‫بي‪ ،‬له بةرئةوة كؤمةَلطاي‬ ‫هةرجؤر َيك َ‬ ‫ةمرةوي هةَلو َيستي‬ ‫مةدةني له ‌دةرةوةي قةَل ِ‬ ‫دةتواني بة‬ ‫ناوةندمةدارانةي دةوَل��ةت��ة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫وردبيني وةك قةَلغان و لةمثةر يان‬ ‫زي‬ ‫سووثةر َيك‪ ،‬جياوازييةكاني كؤمةَلطا بثار َي َ‬ ‫دةربرينيان دةستةبةر بكا‪ .‬بةم‬ ‫و هةلومةرجي‬ ‫ِ‬ ‫جؤرة قةوارةيةكي ديموكراتيكي راستةقينة‪،‬‬ ‫دةبي ثيكه َينةري هةلومةرج و‬ ‫نةك تةنيا‬ ‫َ‬ ‫ئامرازطةلي ث َيويست بؤ دةربريني جياوازيية‬ ‫بي‪ ،‬بةَلكو‪،‬‬ ‫هةبووةكاني ن َيوان هاوولاَ تييان َ‬ ‫دةربريني ئةم‬ ‫دةب��ي ث َيداويستييةكاني‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫جياوازييانةش مسؤطةر بكا‪ .‬ئةمةش كؤمةَلطاي‬ ‫مةدةني دةكاتة ثيش مةرجي ث َيويست بؤ‬ ‫دةسةلاَ تيكي ديموكراتيك ‪.‬‬ ‫جؤرةكاني ديموكراسي‬ ‫هةند َيك لة جياوازيطةلي بنة ِرةتي له‬ ‫‌ن َيوان ق��ةوارة و جؤرةكاني ديموكراسيدا‪،‬‬ ‫ئةو جؤرة جياوازيطةلةن كة ديموكراسي‬ ‫«نو َينةرايةتي ضةند ِر َيكخراوةيي» يان‪:‬‬ ‫يةك ِر َيكخراوةيي» و «ديموكراسي هاو‬

‫بةشيي»‪ ،‬له ‌يةكتر جيادةكةنةوة‪( .‬جؤري‬ ‫دةوتري‪ ،‬ديموكراسي‬ ‫س َييةم جاروباره‪ ،‬ث َيي‬ ‫َ‬ ‫‌بريارةكان به ‌ش َيوةي كؤ‪ ،‬بة‬ ‫راستةوخؤ) كه ِ‬ ‫جيي ‌و شو َين َيكي‬ ‫هؤي تاقةكةسةكانةوة‪ ،‬له َ‬ ‫بةرفراواندا‪ ،‬دةدر َين‪ .‬ئةمة جؤري سةرةتايي‬ ‫ديموكراسي بوو كة لة يؤناني كؤندا هةبوو‪.‬‬ ‫كةمايةسييةكي بضوك له ‌كؤمةَلدا كه ‌ث َييان‬ ‫دةطوترا هاوولاَ تي‪ ،‬بؤ ل َيكؤَلينةوه ‌و داني‬ ‫بريارطةلي طرنط‪ ،‬به ‌ش َيوةي ر َيكوث َيك له‬ ‫ِ‬ ‫‌ج َيطايةك كؤ دةبوونةوة‪ .‬ئةم ش َيوه ‌بة هؤي‬ ‫زيادبووني حةشيمةت و دةنطدةران‪ ،‬ئ َيستا‬ ‫تا ِرادةيةك نةطونجاوة‪.‬‬ ‫ديموكراسي نو َينةرايةتي بةم واتايةيه‬ ‫‌‌ب��ري��ا ِرط��ةل�� َي��ك س��ةب��ارةت ب��ه‌ ِراس��و‬ ‫‌ك��ه ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل‪ ،‬نةك به ‌هؤي‬ ‫ِر َيسكردني ب��اري‬ ‫طشت ئةندامةكانييةوة‪ ،‬بةَلكوو به ‌هؤي‬ ‫ضةندكةس َيكةوه ‌كــــه ‌بـــؤ ئةو مةبةسته‬ ‫‌هةَلبذ َيردراون‪ ،‬دةدر َين‪ .‬نو َينةرايةتيي ضةند‬ ‫ِر َيكخراوةيي ئةوةيه ‌كه ‌دةنطدةران ئازادانة‬ ‫دةتوانن لة رةوت َيكي سياسيدا له ‌ن َيوان دوو‬ ‫ِر َيكخراوي جياوازدا‪ ،‬يةك َيكيان هةَلبذ َيرن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ليبرال»‪.‬‬ ‫دةوتري‪« ،‬ديموكراسيي‬ ‫بةمة‬ ‫َ‬ ‫له ‌رؤذئ��اوادا‪ ،‬ضةمكي ديموكراسي راست‬ ‫ئةمةيان دةطر َيتةوة‪ .‬نو َينةرايةتييةكي‬ ‫ِر َيكخراوةيي وةك ولاَ تي ئ َيستاي ضين و‬ ‫يةك َيتيي سوظيةتي كؤن‪ ،‬كة خةَلك ناضارة و‬ ‫ناضاربوو لة خؤ دياريكةراني يةك ِر َيكخراو‪،‬‬ ‫ري‪‌.‬خؤيان ئةمةيان ناو ناوةتة‬ ‫نو َينةر هةَلبذ َي َ‬ ‫«ديموكراسي»‌ ‪.‬‬ ‫بؤ دامةزراندني بناخةي دةسةلاَ تي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل و هةَلسو ِراني كاروباري طشتي و ث َيك‬ ‫ه َيناني قةواره‌يان ضوارض َيوةي بة ِر َيوةبردني‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪98‬‬

‫كؤمةَلطا‪ ،‬به ‌مةبةستي ثاراستني ر َيزو‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل‪،‬‬ ‫بةرذةوةندي تاكةكةس و كؤ و كؤ ِر و‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل وةك‬ ‫ث َيويستة‪ ،‬طشت ئةندامةكاني‬ ‫‌بي جياوازي‪ ،‬لةو بوارةدا‪ ،‬دةنط‬ ‫يةك و به َ‬ ‫‌بريارو دةنطي‬ ‫‌ثةيرةويكردن له ِ‬ ‫بدةن و له ِ‬ ‫هةبي‪ ،‬خؤ‬ ‫تاكةكةس له ‌هةر ثلة و شو َين َيكدا َ‬ ‫فةقي!)‪.‬‬ ‫بثار َيزن(راست وةك ئ َيراني وياليةت َ‬ ‫ديموكراسي لة ن َيوة ِرؤكي خؤيدا ئةم ئامانجه‬ ‫بريارانةي كه‌لة ذ َيرس َيبةري‬ ‫كي‪ .‬واتا ئةو ِ‬ ‫‌دةث َي َ‬ ‫دةنطي كؤدا و بة ث َيي هةلومةرجي ذيان‪،‬‬ ‫د َينه ‌ئاراوة‪ ،‬دةب َيته ‌بيرو بؤ ضووني طشت‬ ‫تاك َيكي ئةو كؤمةَلطايه‪(.‬ل َيرةدا‪ ،‬ر َيطاي له‬ ‫‌دين جيادةكاتةوة)‪ .‬كةوابوو‪ ،‬ديموكراسي‬ ‫كه ‌جؤر َيــك لة دةسةلاَ تدار َيتي خةَلك به‬ ‫‌سةرخؤيداية‪ ،‬ث َيويستي بة ضاوةد َيري طشتي‬ ‫كرايي و بووني مافي‬ ‫به‬ ‫‌سةربريارداني ت َي ِ‬ ‫ِ‬ ‫بةرابةر بؤ به‌كاره َيناني ئةم ضاو‌د َيرييه‌هةية‪.‬‬ ‫هةر ئةندازه‌بة ِر َيوه‌بردني باشتري ئةم دوو‬ ‫ثةيرةوبكر َين‪ ،‬بةو‬ ‫بناخه‌لة كؤمةَلطادا‪ ،‬زياتر ِ‬ ‫ئةندازة ضةمكي ديموكراسي لةو كؤمةَلطايةدا‪،‬‬ ‫دةضةسثي‌‪ .‬ئ��ةم بؤضوونه ‌ئةوه‬ ‫زياتر‬ ‫َ‬ ‫‌دةطةيةني كه‌بناخةكاني ديموكراسي له‌طشت‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫وثريان به‬ ‫ضر‬ ‫وةندي‬ ‫ي‬ ‫ث‬ ‫طايةكدا‪،‬‬ ‫ل‬ ‫كؤمة‬ ‫جؤره‬ ‫َ‬ ‫ِ ِ‬ ‫‌بريارداني بة كؤمةَلةوه‌هةية‪ ،‬نةك تاكةكةس‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫لاَ‬ ‫بةوتةيةكي ديكه ‌ديموكراسي له ‌دةسة تدا‪،‬‬ ‫به‌ديموكراسي له‌بنكة و بنياتةكاني ديكةي‬ ‫كؤمةَلطاوه ‌ث َيوةندي هةية‪ .‬بةو جياوازيية كه‬ ‫ديموكراسي له‌دةوَلةتدا‪ ،‬طرنطي ذياني هةية‪،‬‬ ‫ضونكه ‌دةسةلاَ تي بةرفراوانة‪ .‬وةك دةزانين‪،‬‬ ‫ديموكراسي ضةمك َيكي ِر َيذةييه‌و له‌هةند َيك‬ ‫كؤمةَلطاي ديموكراتيكدا‪ ،‬بةشداري خةَلك‬ ‫لة دياري كردني ضارةنووسياندا‪ ،‬بةرتةسكة‬

‫و لة هةند َيك ديكةدا تا ِرادةيةك بةر‪‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‎‬فراوان‬ ‫يان بةرفراوانترة‪ .‬له ‌هيض ولاَ ت َيكدا‪ ،‬ئةم‬ ‫دوو ِريشه ‌سةرةكييه ‌واتا ضاود َيري طشتي‬ ‫و ب��ةراب��ةري بةشداربوون لة كاروباري‬ ‫سياسيـدا‪ ،‬وةك ث َيويست ودَلخواز‪ ،‬به ‌ئةنجام‬ ‫ناطةن‪ ،‬هةر بؤية تيكؤشان لة بؤ زياتر‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل‪ ،‬كؤتايي نايةت ‪.‬‬ ‫ديموكراتيزة كردني‬ ‫ديموكراسي لة ثلةي ولاَ ت َيكدا‪ ،‬ث َيويستي بة‬ ‫ضةند بنكةو بنياتي تايبةتي هةية كه ‌هةم‬ ‫ئاماذةبن بة كؤمةَلطاي مةدةني و هةم نيشان‬ ‫‌بريارة‬ ‫بدةن تا ض ثلة و ِرادةيةك خةَلك له ِ‬ ‫طرنطةكاندا سةبارت بة ش َيوةي ذياني سياسي‪،‬‬ ‫كؤمةلاَ يةتي‪ ،‬ئابووري و فةرهةنطي خؤياندا‬ ‫بةشدارن‪ .‬النيكةمي ئةوانة بريتيين لة‪:‬‬ ‫‪1‬ـ بةرثرساني ه��ةَل��ب��ذ َي��ردراو‪ 2 ،‬ـ‬ ‫هةَلبذاردني ئ��ازاد و خ��اوةن ويذدانانه‬ ‫‌و دوو ثاتة‪3 ،‬ـ ئ��ازادي ِراطةياندن‪4،‬ـ‬ ‫ســــةرضاوةي ج َيــــطري زانيـــاريدةر‪،‬‬ ‫وةك هاوولاَ تيان‪ ،‬كارناسةكان‪ ،‬رؤذنامةكان‪،‬‬ ‫طؤظار‪ ،‬هةواَلن َيرةطشتييةكان و كةرةستةطةلي‬ ‫ث َيوةندي طشتي و دوورهاو َيذ‪5 ،‬ـ ر َيكخراوي‬ ‫سةربةخؤ‪ ،‬وةك ئةنجومةن‪ ،‬ر َيكخراوي سياسي‬ ‫سةربةخؤ و‪...‬‬ ‫بي جياوازي‬ ‫‪6‬ـ هاوولاَ تي ئاو َيتةيي‪ .‬واتا َ‬ ‫ن َيوان دانيشتواني ولاَ ت كة فةرمانبةري‬ ‫ياساي خزمةتكارن‪ ،‬خاوةن ئةو مافانةبن‬ ‫كة ل��ةو م��اددان��ةدا ه��ات��وون‪ ...‬هةربؤية‬ ‫دةسةلاَ ته ‌ديموكراتيكه ‌نو َييةكان‪ ،‬بناخةيان‬ ‫لة سةر نو َينةرايةتي كه ‌خؤي له ‌ثةرلةماندا‬ ‫بريارةكاني‬ ‫دةبين َيتةوة‪ ،‬دانراوة كة ضاوةد َيري ِ‬ ‫دةسةلاَ تدارانه ‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‌كؤمةل و‬ ‫ئةم ش َيوه ‌بؤضوون و رةفتارة له‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪99‬‬

‫دةسةلاَ تدارةتيدا‪ ،‬به ‌ث َيضةوانةي فةرمانطةلي‬ ‫جؤراوجؤر له‌سةرووي سروشت يان كؤمةَلةوه‪،‬‬ ‫كاردةكا و زياتر ثشت ئةستوورة به‌ت َي ِرامان و‬ ‫شو َيندؤزي و هةَلسةنطاندن و لةبةرضاوطرتني‬ ‫ثةرةسةندني نيازي دانيشتوان و دؤزينةوةي‬ ‫ر َيطا بؤ ئاسانكاري لة ذيان و رةفتاريانداية‪.‬‬ ‫ب َيجطه ‌لةوة ئةم ش َيوازة له ‌هةَلسوو ِراني‬ ‫كاروباري كؤمةَلطا‪ ،‬بة واتاي ر َيزطرتن له‌بيرو‬ ‫هؤش و توانايي مرؤظة و لةراستيدا‪ ،‬بريتييه‬ ‫‌لة راطةياندني»سةربةخؤيي مرؤظ»‪.‬‬ ‫ثر له ‌ئامرازي زانستي‬ ‫ئةورؤكة‪ ،‬جيهاني ِ‬ ‫ذيان و فراواني بةرهةمي بيروهؤشي مرؤظ‪،‬‬ ‫بروا بةوة ب َينين‪،‬‬ ‫بةرةو ئةو ئاقارة‬ ‫دةضي كة ِ‬ ‫َ‬ ‫«ه َيزي زانست» لة هةَلسوو ِراني كؤمةَلطادا‪،‬‬ ‫له ‌طشت بوارةكاني ذياندا دةوري كاريطةري‬ ‫هةية و ئةطةر دو َيني‪ ،‬فةيلةسوف‪ ،‬فةرزانةو‬ ‫ثةيامبةرةكان‪ ،‬رضةكوتي ر َيطاي ذيان و‬ ‫ر َينو َيني رةفتار و ك��رداري ئةم يان ئةو‬ ‫كؤمةَلطا بوون‪ ،‬ئةورؤ زانست‪ ،‬ئةركي ئةواني‬ ‫وةئةستؤ طرتووة و ئةطةر مةزنيخوازي و‬ ‫خؤثةرستي و بةرذةوةندي ولاَ تان و نةتةوة‬ ‫فةرمانرةواكان‪ ،‬نةبنه ‌لةمثةري كةَلك‬ ‫ِ‬ ‫وةرطرتني مرؤظ لة دةسكةوتةكاني زانست‪،‬‬ ‫ئةو دتاردة‪ ،‬دةتواني‪ ،‬مرؤظ بةرةو هةوارطةي‬ ‫بةختةوةر‪ ،‬ر َينو َيني بكا‪ .‬ئةمةش بة واتاي‬ ‫ب َينرخكردني بةرهةمي ت َيكؤشاني ئةو‬ ‫زاناو ثةيامبةرانة نيية و له ‌بواري ئايينيشدا‬ ‫ئةطةر سةيري بكةين‪»،‬زانست»يش‪ ،‬ثةسن َيكي‬ ‫ط��ةورةي‪ ،‬بووني ئةوثة ِري سروشتي ج َيي‬ ‫باو ِريانة‪.‬‬ ‫ماف و ئازادييةكاني تاك و كؤ‪،‬‬ ‫له‌ذ َيرضةتري ديموكراسيدا‬

‫لة بةرئةوة ن َيوة ِرؤكي بةندةكاني بانطجا ِري‬ ‫مافي مرؤظ و ضةمكي ديموكراسي‪ ،‬ث َيوةندي‬ ‫وثريان ث َيكةوه‌هةيه‪‌‌،‬وةك دةستبةركردني‬ ‫ضر ِ‬ ‫ِ‬ ‫ديموكراسي‪ ،‬دام��ةزران��دن و ث َيكه َيناني‬ ‫كؤمةَلي مةدةني لةكؤمةَلطادا‪ ،‬ث َيشمةرجي‬ ‫سةقامطيربووني د َيمؤكراسيية‪ ،‬ئاماذةكردن‬ ‫بـــة ن َيوة ِرؤكي هةند َيك لـــة ضةمكةكاني‬ ‫مــــافي مرؤظ و ثرةنسيثة ديموكراتيكةكاني‬ ‫ث َيكه َينةري قةوارةيةكي سياسي ديموكرات َيك‬ ‫و ث َيكه َيناني كؤمةَلي مةدةني‪ ،‬ث َيويستة‪.‬‬ ‫ب�َل�اَ وك��راوةي نةتةوه ‌يةكطرتووةكان‪ ،‬لة‬ ‫برياري دةوَلةته‬ ‫ث َيشةكي باسةكةي خؤيدا‪ِ ،‬‬ ‫“بروايان بة مافةكاني‬ ‫‌ئةندامةكاني لة مة ِر‪ِ :‬‬ ‫مرؤظ‪ ،‬بايةخ‪ ،‬س��ةروةري يان مــــةزني‪،‬‬ ‫نرخي كةسايةتي مـــــرؤظ و يـــةكساني‬ ‫(بروانة‬ ‫مافةكاني ذن و ثياو‪ِ »...‬راطةياندووة‪ِ .‬‬ ‫ثرسيارو وةلاَ م سةبارةت بةمافي مرؤظ‪،‬‬ ‫وةرط َي ِراني نووسةر‪ ،‬ل‪ .)16‬بيست و يةك‬ ‫بةندي سةرةتاي بانطجا ِري جيهاني مافةكاني‬ ‫مرؤظ‪ ،‬له ‌زؤرب��واردا‪ ،‬لةسةر بابةتطةل َيك‬ ‫باس دةكةن كه ‌بةكردةوة بة»مافة مةدةني‬ ‫و سياسييةكان»‪ ،‬ناود َيردةكر َين و طشتيان‬ ‫بة ئ��ازادي تاكةكةس و ئاسايشي ئةوةوة‬ ‫ث َيوةندييان هةية‪ .‬بؤ نموونة ماددةي يةكةم‬ ‫ذي‪“ :‬طشت ئةندامةكاني مرؤظ ئازاد لة‬ ‫دةب َي َ‬ ‫ئابروو و طةورةيي و‬ ‫دايك دةبن و لة باري ِ‬ ‫مافةكانةوة‪ ،‬بةرابةرن‪ .‬طشتيان خاوةن هزر‬ ‫و ويذدانن و ث َيويستة ث َيكةوة به ‌طيان َيكي‬ ‫برايانة ِرةفتاربكةن»‪ .‬واتا طشتيان خاوةن ئةو‬ ‫مافةن به‌ر َيذةيةك له‌ئازادي كةَلك وةرطرن‪.‬‬ ‫«طشتيان بةرابةرن»‪ ،‬به ‌وات��اي يةكساني‬ ‫نيية‪ ،‬ضونكة تاكةكةسةكان‪ ،‬لة زؤربواردا‪،‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪100‬‬

‫وةك توانايي لةشي و زةيني‪ ،‬جياوازن‪ .‬تةنيا‬ ‫كات َيك ئةم بةرابةريية لة طو ِرةثاني كردةوةدا‪،‬‬ ‫دةب َيتة خاوةن واتا كه ‌هةركةس‪ ،‬سةبارةت‬ ‫بة كةساني ديكة‪ ،‬بب َيتة خاوةن طيان َيكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةواندا وةك ئةنداماني‬ ‫برايانة‪ .‬واتا‬ ‫ئابروو و‬ ‫يةك بنةماَلة كة خاوةن ماف و ِ‬ ‫س��ةروةري بةرابةرن‪ ،‬رةفتاربكا‪ .‬ئةمةش‬ ‫طر َيدراوة بة ثلةي زانيارييةوة‪ .‬لةبةندي‬ ‫بي‬ ‫دةتواني‬ ‫ذي‪“:‬هةركةس‬ ‫دووةمدادةب َي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫هيض جؤرة جياوازييةك‪ ،‬بةتايبةت لة باري‬ ‫برواي‬ ‫رةطةز و رةنط و جنس‪ ،‬زمان‪ ،‬ئايين‪ِ ،‬‬ ‫هةربروايةكي ديكة و هةروةها‬ ‫سياسي يان‬ ‫ِ‬ ‫لاَ‬ ‫سةرضاوةي نةتةوةيي يان كؤمة يةتي‪ ،‬سامان‪،‬‬ ‫له ‌دايكبوون يان هةردؤخيكي دي‪ ،‬له ‌طشت‬ ‫ماف و طشت ئةو ئازادييانةي لةم بانطجا ِرةدا‬ ‫وةربطري»‪.‬‬ ‫ِراطةيةندراوة‪ ،‬كةَلك‬ ‫َ‬ ‫بة كورتي‪ ،‬مافي مرؤظ‪ ،‬واتا مافي من و تؤ و‬ ‫بي سةرنجدان بة جياوازيطةلي‬ ‫هةرمرؤظ َيكيتر‪َ ،‬‬ ‫لةوضشنة كة لة بةندي دووةمدا هاتووة‪ .‬مافي‬ ‫بي هيض طر َيوطؤَل َيك‪،‬‬ ‫مرؤظ‪ ،‬مافي هةركةسة َ‬ ‫لاَ‬ ‫و لة طشت زةمينةطةلي كؤمة يةتي‪ ،‬ئابووري‬ ‫و فةرهةنطي و دادثةروةريدا‪ ،‬بةرابةريية‪.‬‬ ‫هةركةس مافي ذيان‪ ،‬مافي ئازادي و ئاسايشي‬ ‫نابي كةس َيك بخر َيته ‌ذ َير‬ ‫هةيه ‌(بةندي‪َ .)5‬‬ ‫ئةشكةنجة يان سزادان و بؤ كةَلك وةرطرتن‬ ‫لة رةفتاري نادادطةرانة و به ‌ث َيضةوانةي‬ ‫طةورةيي مرؤظيي‪ .‬بؤ لة ذ َيرث َيناني ئةم‬ ‫بكري يان بيرو ِرا‬ ‫نابي داواي دةنطدان‬ ‫َ‬ ‫مافة‪َ ،‬‬ ‫بطو ِردر َيتةوة‪ .‬جياوازي دانان و سةركوتي‬ ‫جنسي‪ ،‬به ‌ث َيضةوانةي ضةمكي مافةكاني‬ ‫مرؤظة‪ .‬دةسةلاَ تدارةتي مافي ب َيئةمالو ئةوالي‬ ‫خةَلكي هةركؤمه‌َلطايةكة و ياسادانان و مافي‬

‫بي طر َيوطوَلي دا ِرشتني ياسا‪ ،‬ث َيوةندي بة‬ ‫َ‬ ‫طشت خةَلكةوة هةية‪ .‬هةركةس َيك ئةومافةي‬ ‫هةية لة ئازادي بيركردنةوة و هةَلبذاردني‬ ‫وةربطري‪.‬‬ ‫ر َيباز‪ ،‬وي��ذدان‪ ،‬ئايين‪ ،‬كةَلك‬ ‫َ‬ ‫هةموو كةس َيك خاوةن ئةو مافةية لة بواري‬ ‫بكؤشي‪.‬‬ ‫سياسي‪ ،‬ثيشةيي‪ ،‬ئابووريدا‪ ،‬ت َي‬ ‫َ‬ ‫هةروةها ئ��ازاده‪‌ ،‬ر َيكخراو‪ ،‬ئةنجومةن‪،‬‬ ‫كؤمةَله‪ ،‬يةكيةتي سياسي ثيشةوةران و‬ ‫ني‪ .‬تاكة كةسةكان‬ ‫يةكيةتي ئابووري‪ ،‬ث َيك ب َي َ‬ ‫لة بةرانبةر ياساوة خاوةن مافي وةك يةكن‪.‬‬ ‫هةتا كات َيك مافةكاني مرؤظ له ‌كؤمةَلطادا‬ ‫نةناسري‪ ،‬هيض زةمينةيةك بؤ‬ ‫به ‌فةرمي‬ ‫َ‬ ‫ةخسي‪ .‬به‬ ‫ث َيكهاتني كؤمةَلطاي مةدةني‌ نا ِر َ‬ ‫‌وتةي دكتؤر رةزا ئايرملو‪ ،‬كؤمةَلناس‪ ،‬لةو‬ ‫شو َينة كؤمةَلطاي مةدةني سةقامطيرنةبووة‪،‬‬ ‫بروانة‬ ‫كؤمةَلطا‪ ،‬سةرةتايي يان بةدةوييه‪ِ (‌.‬‬ ‫مةدينةي فاز َيلةي ئيراني‪ ،‬ئايرةملو‪ ،‬ث َيشوو‪،‬‬ ‫ل‪.)226‬‬ ‫دابينكردني ئازادي كؤمةلاَ يةتي‪ ،‬سياسي‬ ‫و كولتووري‪ ،‬مةرجي ر َيزدانان بؤ مافةكاني‬ ‫بي ئازادي لة طو ِرةثانطةلي جياوازدا‪،‬‬ ‫مرؤظة‪َ .‬‬ ‫َ‬ ‫بي ئازادي راطةياندن‬ ‫ذياني به‬ ‫‌كؤمةل دذوارة و َ‬ ‫رادةربرين‪ ،‬هةرالف َيك سةبارةت به‌ر َيزدانان‬ ‫و‬ ‫ِ‬ ‫بؤ مافةكاني مرؤظ و ثةسندكراوةكاني خاوةن‬ ‫ث َيوةندي بة مافة كاني مرؤظ‪ ،‬باس َيكي ثووض‬ ‫و ب َيشةر‌مانةية‪ .‬لةبةر‌ئةوه ‌هيض مرؤظ َيك به‬ ‫‌تةنيايي ذيان ت َيثة ِر ناكا‪ ،‬ئازادي ضةمك َيكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫كؤمةلاَ يةتيية و له ‌رةوتي ث َيوةندي‬ ‫كةساني دي��ك��ةدا‪ ،‬دةب َيته ‌خ��اوةن وات��ا‪.‬‬ ‫هةربؤية ئازادي لة كردةوةي كؤمةلاَ يةتيدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةكري‪.‬‬ ‫لةطةل سنوورطةلي ياسايي دياري‬ ‫َ‬ ‫ئةم سنوورطةلةش لةو َييةوة دةست ث َيدةكا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪101‬‬

‫كه ‌ئ��ازادي كةساني دي‪ ،‬د َيته ‌ئ��اراوة‪ .‬به‬ ‫‌وتةيةكي دي‪ ،‬هةركةس َيك تا ئةو ِرادة ئازادة‬ ‫كة ئازادي ئةواني ديكة لة ن َيونةبا‪ .‬هةربؤية‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بابةتي ثةيماننامةطةلي‬ ‫باسي ئازادي‬ ‫دةدري‪ .‬واتا ئازادي بة‬ ‫طري‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلاَ يةتي‪َ ،‬‬ ‫ناسةدةكري‬ ‫هؤي ئةو ثةيماننامةطةلةوة‪ ،‬ث َي‬ ‫َ‬ ‫و ئةمانةش بةري ئ َيرادةي ئازادي مرؤظن له‬ ‫ثرؤسةي ‌دياريكردني ضارةنووسي ذيان و‬ ‫ر َيبازي خؤيدا به‌دةستي خؤي‪.‬‬ ‫ل َيرةداية كة هةرتاكةكةس َيك ئازادة مل‬ ‫نةكاتة ثةتي بريارنامةطةلي ئةواني ديكة با‬ ‫زؤربةش بن و ث َيويستة تا ئةوكاتة نةضووةتة‬ ‫طري ئةو بريارطه لةوة‪ ،‬لة ئازادي خؤي بؤ‬ ‫ن َيو َ‬ ‫‌برياري بةكؤي ئةوانيتر‪،‬‬ ‫ثةيرةوي نةكردن له ِ‬ ‫ِ‬ ‫وةرطري‪ .‬ئاكامي ئةم وته ‌ئةوةية كة‬ ‫ك‬ ‫كةَل‬ ‫َ‬ ‫دةتواني به‌هؤي ثةيماننامةطةلي‬ ‫ئازادي تةنيا‬ ‫َ‬ ‫كؤمةلاَ تييةوة بب َيتة خ��اوةن ضوارض َيوة‬ ‫كه ‌تاكةكةسي ئاماذة ث َيكراو به ‌ش َيوةي‬ ‫ئازاد وخوازيارانة‪ ،‬لة ِر َيكوث َيك كردنياندا‪،‬‬ ‫بةشداربي و ثةسنديان بكا‪ ،‬نةك به‌هؤي ئةو‬ ‫َ‬ ‫ثةيماننامةطةلةوة كه ‌ئةوانيتر( با زؤربةش‬ ‫بن)‪ ،‬ر َيكوث َيكي دةكةن‪ .‬ئةم ث َيوةنديية راست‬ ‫بةوه‌ئاماذه‌دةكا كه‌ئازادي تاكةكةس‪ ،‬كات َيك‬ ‫دةكةو َيته‌باري راستي هةبوو‪ ،‬كة تاك‪ ،‬له ن َيو‬ ‫ضوارض َيوةيةكي ياساييدا دةذي‪ ،‬بةم ث َيية ئةو‬ ‫بي هةرش َيوة جياوازييةك‬ ‫دةرفةتةي هةية كة َ‬ ‫و ترس و هةستكردن به ‌طوشار‪ ،‬به ‌ ِرادةي‬ ‫هةرهاولاَ تييةكن‪ ،‬لة دياريكردني ضارةنووسي‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل و دا ِرشتن و ثةسندكردني ياسادا‪،‬‬ ‫(بروانة‪ ،‬رةزا ئايرةملو‪ ،‬ث َيشوو‪،‬‬ ‫هةبي ِ‬ ‫دةوري َ‬ ‫ل‪ 227‬ـ‪ .)228‬لةضةرخي هةذدةيةمدا‪،‬‬ ‫بؤيةكةمجار له ‌م�� َي��ذووي مرؤظايةتيدا‪،‬‬

‫مافه ‌سروشتييةكان وةك مافة ياساييةكان‪،‬‬ ‫بــــه ‌رةسمي دانيان ث َيدانرا و بـــوون‬ ‫بة يةك َيك لـــة هؤيه ‌بنة ِرةتييةكاني ياسا‬ ‫بنضينةييةكاني هةند َيك له‌ولاَ تان‪ .‬بةم جؤرة‬ ‫برياردان‬ ‫ث َيوةندي دامةزراو له ‌سةر بناخةي ِ‬ ‫له ‌ن َيوان دةوَل��ةت و تاكةكةس‪ ،‬ث َيكهات و‬ ‫رةزامةندي ئازادانةي تاكةكةس‪ ،‬بوو به‬ ‫‌بناخةي دةسةلاَ تي دةوَلةت ‪.‬‬ ‫له ‌بانطجا ِري مافي مرؤظدا هاتووة‪ :‬طشت‬ ‫نابي‬ ‫كةس َيك مافي ذيان و ئاسايشي خؤي هةية‪َ ،‬‬ ‫كةس َيك بكر َيتة كو َيله ‌ونؤكةر‪ ،‬هةمووكةس‬ ‫مافـــــي دان ث َيداناني كةسايةتي و ياسايي‬ ‫هةية‪ ،‬هةموو له ‌ث َيشطاي ياسادا يةكسانن‪،‬‬ ‫دةتواني بؤ وةرطرتني مافي‬ ‫هةموو كةس َيك‬ ‫َ‬ ‫خؤي ثةنابةر َيته ‌بـــةر دادطــــــا و‬ ‫هــةر‌وةها ئةطةر تاوانباريش كرا‪ ،‬ث َيويستة‬ ‫ك َيشةكةي به ‌ش َيوةيةكي ِرةوا و ئاشكرا لة‬ ‫اليةن دادط��اوة بكةو َيتة بةر ل َيكؤَلينةوة‪.‬‬ ‫ذياني تايبةتي‪ ،‬خ َيزان و َ‬ ‫مال و نامه‌طو ِرينةوة‬ ‫نابي‬ ‫و ِ‬ ‫ئابروو و ن َيوبانطي هيض كةس َيك َ‬ ‫بخر َيته ‌بةر ثةالمار و دةسدر َيذيي‪ .‬ن َير و‬ ‫نابي ثةيماني هاوسةري‬ ‫مي تا رةسيونةبن‪َ ،‬‬ ‫َ‬ ‫بي له ‌بةرضاوطرتني جياوازي‬ ‫ببةستن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫رةن��ط‪ِ ،‬رةط��ةز‪ ،‬نةتةوة و ئايين‪ ،‬لة كاتي‬ ‫بةستني ثةيماني هاوسةري و در َيذةدان به‬ ‫‌ذيان و جيابوونةوةشدا‪ ،‬مافيان وةك يةكة‪.‬‬ ‫دةبي ثار َيزطاري لة بنةماَله ‌بكا‪.‬‬ ‫دةوَل��ةت‬ ‫َ‬ ‫ئازادي بير‪ ،‬ئايين ويذدان وطؤ ِريني ئايين‪،‬‬ ‫مافي هةموو كةس َيكة‪ .‬هةموو كةس َيك خاوةن‬ ‫ئةو مافةية لة ئةنجامدان و هةَلسوو ِراني‬ ‫بي‪ .‬ويستي‬ ‫كاروباري ولاَ تةكةيدا بةشدار َ‬ ‫طةل(نةكةس َيكي دي وةك ثاشاوئيمثراتور‪،‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪102‬‬

‫وةلي و موفتي وموجتةه َيد)‪ ،‬سةرضاوةي‬ ‫دةسةلاَ تة‪ ،‬ئةمةش به ش َيوةي دةنطداني‬ ‫دةدري‪ .‬مزي وةك يةك و‬ ‫ئازادانة ئةنجام‬ ‫َ‬ ‫كةَلك وةرطرتن لة مووضةيةك كة ذيان َيكي‬ ‫سةربةري‪ ،‬مافي‬ ‫ت َيرو تةسةل و شياو بة‬ ‫َ‬ ‫هةمووانه‌‪.‬‬ ‫دةك��ري به ‌دووب��ةش دابةش‬ ‫ئةم مافانة‬ ‫َ‬ ‫بكر َين‪ :‬بةشي ي��ةك��ةم مافةسياسي و‬ ‫شارنشينييةكانة وةك‪ :‬مافي ذيان‪ ،‬ئازادي و‬ ‫ئاسايشي تاكةكةسي‪ ،‬نةبووني كو َياليةتي‬ ‫و ئةشكةنجة‪ ،‬يةكساني له ‌بةرانبةر ياسادا‪،‬‬ ‫ثار َيزراوي له ‌دةسطيركردن و بةندكردن يان‬ ‫دوورخستنةوةي خودسةرانة‪ ،‬مافي دادخوازي‬ ‫لـــــة سةر بناخةي ثاراستني ويذدان‪ ،‬مافي‬ ‫خاوةن مَلك بوون‪ ،‬بةشداري له ‌كاروباري‬ ‫سياسيدا‪ ،‬مافي بةستني ثةيماني هاوسةري‪،‬‬ ‫ئازاديية بنة ِرةتييةكاني بيــــر‪ ،‬ويذدان و‬ ‫بــــــةشداربوون له‌هةَلسوو ِراني كـاروباري‬ ‫طشتي ولاَ تدا بةش َيوةي راستةوخؤ يان بة هؤي‬ ‫نو َينةرانةوة كه‌بة ئازادي هةَلبذ َيردراون‪.‬‬ ‫بةشي دووةم‪ :‬مافة ئابووري‪ ،‬كؤمةلاَ يةتي‬ ‫وفةرهةنطييةكانة كة بة تايبةت ئةم مافانةي‬ ‫خوارةوه‌وةبةردةطرن‪ :‬مافي كار‪ ،‬مزي يةكسان‪،‬‬ ‫لة بةرانبةركاري وةك يةكدا‪ ،‬مافي ث َيكه َيناني‬ ‫سةنديكا طةل و ئةندامبوون لةواندا‪ ،‬مافي‬ ‫ثلةي ذياني شياو‪ ،‬مافي ثةروةردة و ف َيركردن‪،‬‬ ‫مافي بةشداري ئازادانة لة ذياني فةرهةنطيدا‬ ‫هةرضةشنه‬ ‫بنةبركردني‬ ‫‪.‬ثةيماني‬ ‫ِ‬ ‫‌جياوازييةك دذي ذن��ان‪ ،‬دواي خةباتي‬ ‫ب َيوضاني ذناني ئازاديخواز لة جيهاندا‪ ،‬لة‬ ‫ماوةي ‌نزيك به ‌يةك س��ةدةدا‪ ،‬سةرئةنجام‬ ‫لة ‪18‬ي ديسامبري‪1979‬لة كؤمةَلي طشتي‬

‫كؤمةَلةي نةتةوه ‌يةكطرتووةكاندا‪ ،‬ثةسندكرا‬ ‫و لة‪3‬ي سثتامبري‪1981‬دا‪ ،‬بةفةرمي بة ِر َيوه‬ ‫ئةمرؤ ثترلة‪150‬دةوَلةت (ئةطةر‬ ‫‌ضوو‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫رةفتاري ث َيبكةن) ئةندامي ئةم ثةيمانةن‪ .‬ئةم‬ ‫ثةيمانة‪ ،‬دابينكردني بةرابةري ن َيوان ذنان‬ ‫و ثياوان وخةبات دذي ئةو جياوازيطةله كة‬ ‫‌لةوانةية بة تايبةت ذنان ببنة قوربانييان‪،‬‬ ‫خستووةته ‌سةرشاني كؤميتةيةك كه‬ ‫‌بؤئةوكارة ث َيكهاتووة‪ .‬ئةمانةش بؤ نموونة‬ ‫زؤرةملي‪ ،‬دَلرةقي نيشاندان‬ ‫وةك بةشووداني‬ ‫َ‬ ‫دذي م َيينةكان له ‌ن َيوخ َيزاندا‪ ،‬جياوازيدانان‬ ‫له ‌دابينكردني ث َيداويستييةكاني ثةروةردةو‬ ‫ف َيركردندا و‪ . ...‬مافي ذيان‪ ،‬مافي ر َيزل َينان له‬ ‫‌ذياني تاكةكةس‪ ،‬مافي دادي يةكسان‪ ،‬ئازادي‬ ‫بيرو ئازادي هةَلبذاردني دين‪ ،‬يان ب َيديني‪،‬‬ ‫نةماني ئةشكةنجة و يةكساني له بةرامبةر‬ ‫رومي و ِرةش و سثي و هةذارو‬ ‫ياسادا‪ ،‬بؤ ن َي َ‬ ‫دةوَلةمةند و‪ ...‬جياوازي نيية و مرؤظ له‌ذ َير‬ ‫يةك ضةمكداية ئةويش «مرؤظايةتي»ية‪.‬‬ ‫ل َيرةدا‪ ،‬دةكارين‪ ،‬ثرسيار َيك لة ويذدانطةلي‬ ‫زيندوو و دادثةروةر بكةين‪ ،‬ئةويش ئةوةية‪:‬‬ ‫ئايا ئةم راسثاردانة‪ ،‬لة جيهاندا طشتطيرن و لة‬ ‫هةموو كؤمةَلطاي مرؤظايةتيدا‪ ،‬بةر َيوةدةضن؟‬ ‫ئةطةر بةر َيوةناضن‪ ،‬هؤو هؤكارةكاني كامانةن؟‬ ‫ئةو فةرهةنطه‌زاَلةي لة هةند َيك لة ولاَ تاندا‪،‬‬ ‫خاوةن دةسةلاَ ت و برياردةرة‪ ،‬كامةية و لة بؤ‬ ‫هةتا هةنووكة دةسةلاَ ت و تةمةندر َيذي خؤي‬ ‫ثاراستووة و به ‌مرؤظي دةظةري خؤي ر َيطاي‬ ‫نةداوة‪ ،‬له‌هؤش وزانياري خؤي بؤلةباركردني‬ ‫وةربطري؟ طةلؤ ر َيطا‬ ‫باري ذياني كةَلك‬ ‫َ‬ ‫ضارة بؤ وةطة ِرخستني ت َيرامان وهةوَلدان‬ ‫بؤلةباركردني بوارة جؤراوجؤرةكاني ذيان‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪103‬‬

‫كامةية وضلؤن دةتوانين‪ ،‬مرؤظي ئةودةظةرانة‬ ‫بةو قنياته ‌بطةيةنين‪ ،‬كة خؤيان‪ ،‬بؤ ئةو‬ ‫مةبةستةو بةرزكردنةوةي ثلةي زانيارييان‪،‬‬ ‫هةوَلبدةن و بؤ هةتاهةتاية‪ ،‬طو َيبيستي‪ ،‬يةك‬ ‫ئاهةنط نةبن‪ ،‬بةَلكوو سةمفونييةك لة ضةند‬ ‫ئاهةنط بؤض َيذي باشتر‪ ،‬ث َيك ب َينن؟‬ ‫ ‬ ‫ش َيوةي دةسةلاَ تدارةتي و زانا ئاينييةكان‬ ‫‌ثي ئةم روانطة‪،‬‬ ‫بيري ناضاري يان خودايي‪ :‬به َ‬ ‫سةرضاوةي دةسةلاَ ت خوداية‪ .‬واتا سةرضاوةي‬ ‫بنة ِرةتي طشت دةسةلاَ تةكان‪ ،‬هةرئةوة‌‪ .‬لة‬ ‫ضةرخةكاني ن َيوة ِراستدا‪‌ ،‬كَل َيسا ثار َيزةري ئةم‬ ‫رةوته بوو كه ‌مافي هةَلبذاردني بة خةَلك‬ ‫نةدةدا و له ‌اليةكي ديكةوة‪ ،‬ثاشاكاني ناضار‬ ‫دةكرد‪ ،‬مل بؤ كَل َيسا دانةو َينن‪ .‬ئةمه ‌به‬ ‫‌ث َيضةوانةي بؤضووني كؤمةلاَ يةتي بوو كة‬ ‫دةيوت‪ :‬ه َيزي بةربلاَ وي مرؤظةكان به ‌هؤي‬ ‫ثةيمان َيكةوة‪ ،‬له ‌كؤيةكدا به ‌ناوي «دةوَلةت»‪،‬‬ ‫كؤ دةب َيتةوة‪ .‬بة وتةيةكي دي‪ ،‬ه َيزي دةسةلاَ ت‪،‬‬ ‫بةري ت َيكؤشاني مرؤظة‪ .‬هابز‪ ،‬جؤن لؤك‪،‬‬ ‫روسؤ‪ ،‬اليةنطري ئةم بؤضوونةن‪( .‬فةر‌هةنطي‬ ‫زانسته ‌سياسييةكان‪ ،‬ئاقايي‪ ،‬عةلي بابايي‪،‬‬ ‫بةرطي‪ .)2‬له ‌روانطةي ئيسالمةوة‪ ،‬ذياني‬ ‫كؤمةلاَ يةتي زطماطي و سروشتيية‪ ،‬ضونكه‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ياساي زطماطي و‬ ‫‌خودا ياساي ئاييني‬ ‫ئافراندن‪ ،‬هاو ئاهةنط ك��ردووة‪ .‬بةَلطةش‬ ‫ذي‪« :‬تؤ هةر‬ ‫ئاية‌تي‪30‬سورةي رؤمةكه ‌دةب َي َ‬ ‫روو لةم دينه ‌بكه ‌و هةر بةرةو هةق هةنطاو‬ ‫بني‪ ،‬دين َيكي بنة ِرةتيية و له ‌سرؤشتدا خودا‬ ‫َ‬ ‫ئةو خةَلكةي بؤ يةكثةرستي بةدي ه َيناوة‪.‬‬ ‫كاري خوداش طو ِراني بةسةر‌دانايةت‪ .‬ديني‬ ‫ثتةو و ثايةدار هةر ئةمةية‪ ،‬بةلاَ م زؤربةي‬

‫ئاثورةي خةَلك نةزانن»‪.‬‬ ‫مةبةستي ئيسالم لة مافه ‌زطماطييةكان‬ ‫بريارة دانراوه ‌ياساييةكان‬ ‫ئةوةيه ‌كة طشت ِ‬ ‫لة طةوهةري مرؤظدا هةية‪ .‬ئةم بــــؤضوونة‬ ‫‌ناطةيةني كه ‌ئ َيمةي م��رؤظ طشت‬ ‫ئ��ةوه‬ ‫َ‬ ‫ث َيداويستيية ياساييةكاني خؤمان له‌ ِر َيطاي س‬ ‫ةرهةَله َينان له‌ياساكاني سروشت و ت َيطةيشتني‬ ‫زطماطي خؤمان‪ ،‬وةدةست د َينين‪ .‬بؤضووني‬ ‫وةها له ‌ ِروانطةي ئيسالمةوه ‌نادروستة ‪.‬‬ ‫هةر وةك له جيهاني بووندا‪ ،‬هةردةسةلاَ ت َيك‬ ‫ئافراندنيي‪ ،‬لة ه َيزي خوداييةوه‬ ‫به ‌ش َيوةي ِ‬ ‫‌دةطري‪ ،‬له كؤمةَلطاي سياسيشدا‪،‬‬ ‫‌سةرضاوه‬ ‫َ‬ ‫دةب��ي‪ ،‬رةوابووني خؤي‬ ‫دةسةلاَ تي سياسي‬ ‫َ‬ ‫ني ‪ .‬تةنيا ئايين‬ ‫لة خ��وداوة وةدةس��ت ب َي َ‬ ‫سةرضاوةي ريشةيي رةوا بووني سياسي‬ ‫دةسةلاَ تي حكومةتي ئيسالميية(مةرةندي‪،‬‬ ‫ل‪ .)74‬بؤضووني سةرضاوةي دةسةلاَ تي‬ ‫دةوَلةت كه ‌بريتيية له ‌نةتةوه ‌و لة هةمان‬ ‫كاتيشدا‪ِ ،‬راطةيةنةري دةسةلاَ تي نةتةوةيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةم بيره دا‪ ،‬يةكناطر َيتةوة‪ .‬ل َيرةدا‬ ‫دةسةلاَ ت كات َيك خاوةن رةوا‌بووني سياسيية‪،‬‬ ‫ردرابي‪ .‬ئةويش‬ ‫كه‌له‌اليةن خةَلكةوة هةَلبذ َي‬ ‫َ‬ ‫تاكات َيك رةوايه‌كه‌كؤمةلاَ ني خةَلك لةسةرئةو‬ ‫بروايه‌بم َينن‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ب���ي‪ ،‬س���ةرض���اوة ي��ان‬ ‫ه��ةرج��ؤر َي��ك َ‬ ‫س��ةرض��اوةط��ةل��ي رةواب���وون���ي ئاييني‬ ‫دةسةلاَ تي سياسي له ‌ئيسالمدا‪ ،‬بريتين لة‪:‬‬ ‫سةرضاوةكاني فيقه ‌و ياسا ئيسالمييةكان‬ ‫كة بريتين لة‪ :‬كتابي خودا‪ ،‬هةَلسوكةوت‬ ‫و طوفتارو ب َيدةنطي ثةيامبةرو»هؤش»وةك‬ ‫بةشي ياريدةدةر(وةك بناخه) ‌و هةروةها‬ ‫يةكطرتني زاناياني ئيسالم‪ .‬بؤ نموونة‪ ،‬له‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪104‬‬

‫‌سةربريار َيك‪ ،‬بةناوبانط بوون و رةوشتي‬ ‫ِ‬ ‫شةرعزان وشةرعدانةرةكان‪ ،‬و بؤضووني‬ ‫‌ثي بؤضووني‬ ‫هؤشيارةكان (وةك لق)‪ .‬به َ‬ ‫ديموكراسيخوازي‪ ،‬شةر َيعةتخوازةكان بة‬ ‫طشتي‪ ،‬نرخ َيك بؤ خـةَلك دانان َين‪ ،‬خةَلك‬ ‫الي ئةوان بؤ بةندةطي كردن و فةرمانبردن‬ ‫له ‌ثةروةردطاري ئاسمان و زةوي‪ ،‬ثار َيزطاري‬ ‫لة شةريعةت و هةروةها قوربانيدان له‬ ‫ئافر َيندراوه(ئايرةملوو‪ ،‬ث َيشوو‪،‬‬ ‫ث َيناوياندا‪ِ ،‬‬ ‫ل‪ .)142‬ئةمةش بة ئاية‌تي (و ماخلقت الجن‬ ‫واإلنس االليعبدون)(‪56‬ي زاري��ات)‪ ،‬ثشت‬ ‫راست كراوةتةوه‪‌.‬‬ ‫وات��ا‪“ :‬من‪ ،‬جندؤكة و ئادةميزادم بؤية‬ ‫ئافراندووة‪ ،‬كه‌بةندةطييم بؤ بكةن»‪ .‬كو ِري‬ ‫ِ‬ ‫تةيمييةحةنبةلي‪ ،‬زاناي ئيسالمي ضةرخي‬ ‫حةوتةمي كؤضي‪ ،‬سةبارةت به ‌هةَلبذاردن‬ ‫ذي‪ :‬هةَلبذاردني ث َيشةوا و ج َيطر‪ ،‬ئةركي‬ ‫دةب َي َ‬ ‫ثةيرةواني سوننةتة‪.‬‬ ‫خاوةن شكؤ‌كان و طشت ِ‬ ‫واتا طشت خةَلك (ل ‪ 94‬مةرةندي)‪.‬‬ ‫بيروبؤضووني مةالكان له‌سةر ديموكراسي‬ ‫هةروةها داناني ث َيشةواي ئيسالم الي زانا‬ ‫سونييةكان‪ ،‬بة‌هؤي خؤسثاردن ثةيمانبةستني‬ ‫ثسثؤ ِرةكاني ضارةسةركةري طرفتةكان وةك‬ ‫زانا و سةرؤك و خةَلكه ‌به ‌ناو بانطةكان‬ ‫كه ‌دةت��وان��ن بؤضارةسةركردني كار َيك‬ ‫دةكري و دياريكردني‬ ‫كؤببنةوه‪ ،‬ج َيبةج َيي‬ ‫َ‬ ‫‌دةبي‬ ‫ذمارةي كةسةكان‪ ،‬مةرج نيية‪ .‬ئةمانه َ‬ ‫خاوةن تايبةتمةندييةكاني شا‌يةت بن كه‬ ‫‌دادثةروةري يةك َيكيانه‪ .‬ث َيشةواي ث َيشووش‬ ‫دةتواني ناوبراو دياري بكا(الفقةعلي المذاهب‬ ‫َ‬ ‫االربعة‪ ،‬ضاثي حةوتةم‪ ،1986‬ج‪ ،5‬ل‪.‌‌)417‬‬ ‫دةردةكةوي‪ ،‬ل َيرةدا‪ ،‬ئ َيرادةي خةَلك‬ ‫وةك‬ ‫َ‬

‫به ‌طشتي له ‌ئارادانيية‪ ،‬بةَلكوو كؤمةَل َيكي‬ ‫تايبةتي لة خةَلك‪ ،‬دةتوانن ئةو ئةركة‬ ‫راثة ِر َينن‪.‬‬ ‫ذي‪“ :‬لة بةرئةوه‬ ‫ئايةتوَلالسانيعي دةب َي َ‬ ‫‌ديموكراسي واتا حكومةتي خةَلك و ئيسالم‬ ‫َ‬ ‫‌لةطةل‬ ‫واتا حكومةتي خودا‪ ،‬ئةم دووان��ه‬ ‫‌دةيانةوي‬ ‫يةكترناتةبا و دذن‪ ،‬كة سان َيك كه‬ ‫َ‬ ‫له ‌ن َيوانياندا ئاشتي ث َيك ب َينن‪ ،‬يان نةزانن‪،‬‬ ‫يان ئامرازي دةستي ب َيطانةن ‪.‬‬ ‫له ‌يوناني كؤندا‪ ،‬وةك لةم نووسراوةدا‪،‬‬ ‫ئاماذةم ث َيكردووة‪ ،‬بؤ بةشداربووني خةَلك‬ ‫له ‌هةَلبذاردندا‪ ،‬ضةند مةرج دانرابوو‪ ،‬وةك‬ ‫خاوةن سامان بوون لة رادةيةكي دياريكراودا‬ ‫و خاوةن كةسايةتي يان بةناوبانط بوون‬ ‫لةكؤمةَلدا و ناسراوبوون و‪ ،..‬دةبينين‪ ،‬ل َيرةشدا‪،‬‬ ‫تةنيا زاناكان به ‌زانياريية ئيسالمييةكان‪،‬‬ ‫دةتوانن‪ ،‬بريار لة سةر بابةت َيك بدةن كة لة‬ ‫دةقةكاني ئاييندا‪ ،‬دؤخةكةي دياري نةكراوة‬ ‫ثي‬ ‫ِ‬ ‫وب��ري��اري زةق��ي لة س��ةرن��ةدراوة‪ .‬بة َ‬ ‫برواي خاوةن برواكان‪ ،‬ئةم مةرجة‪ ،‬لةطةلَ‬ ‫ِ‬ ‫هؤشياري ديني‪ ،‬دةقاودةقة‪ ،‬ضونكة ل َيرةدا‬ ‫بة ث َيضةوانةي ديموكراسي يوناني كؤن و‬ ‫‌برياري شياو له‬ ‫ئ َيستاش‪ ،‬ئةوة خةَلك نيية كه ِ‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل دةدا‪ ،‬يان ياسا و ر َيساي‬ ‫‌سةرطرفتةكاني‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل دياري دةكا‪ ،‬بةَلكوو ئةوة‬ ‫هةَلسوو ِراني‬ ‫خوداي ثةروةردطارة كة مافي ياساداناني‬ ‫هةية‪ .‬ك��ةوا ب��وو‪ ،‬بؤ ضارةسةركردني‬ ‫بابةتةكان‪ ،‬تةنيا ر َيطا ئةوةية‪ ،‬زاناياني ئةو‬ ‫وبريار له ‌دةقة‬ ‫ئايينة‪ ،‬شو َيندؤزيي بكةن ِ‬ ‫زةقةكان وةك قورئان وطوتاري ثةيامبةر‬ ‫‌ثي ئةم‬ ‫يان حةديس هةَل ِ‬ ‫كر َينن‪ .‬كةوابوو‪ ،‬به َ‬ ‫راستيية‪ ،‬رةوتي ديموكراسي وش َيوةكاركردن‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪105‬‬

‫ث��ةي��رةوي لة‬ ‫ب��ةو ضةمكة و رةوت���ي‬ ‫ِ‬ ‫فةرمانةكاني ئايين‪ ،‬تا ِرادةيةكي زؤر ل َيك‬ ‫ناكري به ‌يةك ث َيوانة و رةفتار‪،‬‬ ‫جياوازن و‬ ‫َ‬ ‫ةوبكري‪ .‬ئةويش بةو واتا‬ ‫ثةير‬ ‫َ‬ ‫ئةو دووانة‪ِ ،‬‬ ‫بروا بة ئايين‪،‬‬ ‫نيية‪ ،‬ديموكراسيخواز و خاوةن ِ‬ ‫نةتوانن لة كؤمةَلطادا‪ ،‬ث َيكةوة بذين‪ .‬له ‌بةر‬ ‫ئةوة هةردوو مرؤظن و ئةندامةكاني مرؤظ‬ ‫دةكري‬ ‫بةطشتي خاوةن زؤرثةسني هاوبةشن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةردووكيان بةر َيزطرتن لة بيروبؤضووني‬ ‫يةكتر‪ ،‬لةدوور َييانيكدا‪ ،‬بؤضارةسةركردني‬ ‫طرفتة كؤمةلاَ يةتييةكاني خؤيان‪ ،‬هةنطاو‬ ‫بن َين و شيرو تير ل َيك نةك َيشن‪.‬‬ ‫ ‬ ‫ئاكام‬ ‫وةك ل��ةدر َي��ذةي بابةتةكاندا‪ ،‬بؤمان‬ ‫دةركةوت‪ ،‬دةسةلاَ تي دين‪ ،‬له ‌بةر‌هؤي ش َيوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ناتواني‬ ‫دار َي��ذراوي تايبةتي خؤي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ق��ةوارةي ديموكراسي كه ‌مةرجي يةكةمي‬ ‫ئةوةية‌«خةَلك سةرضاوةي دةسةلاَ‬ ‫ت»بي‪ ،‬يةك‬ ‫َ‬ ‫دةبيندري‪ ،‬هةميشة‬ ‫بطر َيتةوة‪ .‬هةربؤية وةك‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫و له ‌هةرشو َين َيكدا‪ ،‬له ‌قاثؤ ِري دةسة تي‬ ‫توتاليت َير (خؤدسةر‪ ،‬تةواوييةتخواز) دا خؤي‬ ‫ني‪ .‬به ‌وتةيةكي ديكة‪ ،‬به هؤي بووني‬ ‫دةنو َي َ‬ ‫بنةماي تايبةت بةخؤي‪ ،‬لة ئاكامدا‪ ،‬ناضار‬ ‫دةبي له ‌ن َيوان»ثاراستني ريشةكاني دين»‬ ‫َ‬ ‫كه ‌‌له ‌دةنط و بؤضووني خةَلك جياوازة و‬ ‫لة كت َيبه ‌ثيرؤزه ‌دينييةكاندا‪ ،‬دا ِر َي��ذراوةو‬ ‫برواي خةَلك»‪،‬‬ ‫«ر َيزدانان بؤ دةنط و بيرو ِ‬ ‫ري‪.‬‬ ‫يةك َيكيان هةَلبذ َي َ‬ ‫ئةم هؤية بنة ِرةتييانة كة هةر دةسةلاَ ت َيكي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ديموكراسي و دةنط‬ ‫ئاييني ناضاردةكا‬ ‫رووبي‪ ،‬لة ن َيوة ِرؤكدا له‬ ‫ويستي خةَلك بةرةو‬ ‫َ‬

‫سةرضاوةدةطري‪:‬‬ ‫‌دوو كؤَلةكةي بناخةيي‬ ‫َ‬ ‫وبريارطةل َيكي‬ ‫‪1‬ياساكان‪ ،‬سوننةتةكان ِ‬‫ثيرؤزكراو كه شو َين َيك بؤدةنط و بؤضووني‬ ‫خةَلكي هةركات و سات َيك ناه َيَلنةوة‪.‬‬ ‫‪2‬ئةو ِر َيبةرانةي كةخؤيان به ‌نو َينةري‬‫خودا و شت و ديارده ‌‌ثيرؤزةكان لة قةَلةم‬ ‫برياردةدةن‪.‬‬ ‫دةدةن و له‌باتي ئةوان ِ‬ ‫وةك وتمان هةند َيك لة دينةكان‪ ،‬خاوةن‬ ‫كت َيب و سوننةتطةل َيكي ثيرؤزن‌ كه ‌دةوري‬ ‫ياساطةلي بنةرةتي و بريا ِرطةلي كؤمةلاَ يةتي‬ ‫ثةيرةوانيان لة سةرشانة‪ .‬تةنانةت ئةو‬ ‫بؤ ِ‬ ‫ئافر َينةر‬ ‫بروايان بةخودا و ِ‬ ‫دينطةلة كة ِ‬ ‫نيية‪ ،‬خاوةن هةند َيك طوفتارو ك��ردةوة و‬ ‫سوننةتطةلي ثيرؤزن كه ‌ر َينو َيني رةفتار‬ ‫ثةيرةواني خؤيانن‪.‬‬ ‫و طوفتار و ك��ردةوةي ِ‬ ‫شو َينةواري ئةم سةرضاوة‌طةلة لة هةلومةرجي‬ ‫دةتواني‪ ،‬دةوري جؤراو جؤري‬ ‫جياوازدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةبي‪.‬‬ ‫َ‬ ‫‪ 1‬ل��ةو شو َينانة ك��ه ‌دي��ن تةنيا‬‫برواث َيه َينان و‬ ‫روانطةيةكي فةلسةفي و ِ‬ ‫ِرةوشتي ثاكذة‌‪ ،‬بووني ئةم سةرضاوانة‬ ‫وةك هةرسةرضاوةيةكي ديكةي فةرهةنطي‬ ‫دةش��ي‪ ،‬به ‌طةشةكردني بارة‬ ‫و ناماددي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مةعنةوييةكان و نرخطةلي تاكةكةسي‬ ‫الينطرةكاني خؤيان يارمةتي بدا و تةنانةت‬ ‫لة هةلومةرجطةل َيكدا لة ش َيوازبةخشين‬ ‫ب��ة ث�� َي��وةن��دي��ي��ة كؤمةلاَ يةتييةكاني‬ ‫نرخـــداناني‬ ‫و‬ ‫تاكــةكــــةسةكان‬ ‫نرخةكانيان‪ ،‬بب َيتةخاوةن دةوري نموونةيي و‬ ‫ِر َينو َينيكةري ثةروةردةيي‪.‬‬ ‫‪2‬ب��ةلاَ م هةرئةم سةرضاوة ثيرؤزكراو‬‫و سةقامطيرانة‪ ،‬ئةوكات كه ئايين دةب َيتة‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪106‬‬

‫خاوةن دةوري كؤمةلاَ يةتي يان بة وتةيةكي‬ ‫ديكة دةب َيتة خاوةن دةسةلاَ تي كؤمةَلطا و‬ ‫َ‬ ‫دةبي‪ ،‬به ‌ناوي دةنط‬ ‫لةطةل سياسةت ئاو َيتة َ‬ ‫و بؤضوون و ويست و خواستي ثةروةردطار‪،‬‬ ‫بة سةركؤي طشتي خةَلكدا دادةسةث َيندر َين‪،‬‬ ‫لةم بةشةدا خؤت َيهةَلقورتاندني دي��اردة‬ ‫ثيرؤزكراوةكان‪ ،‬شو َينةوار َيك بؤ دةنط‬ ‫وداوةري خةَلك ناه َيَلنةوة و له ‌ئاكامدا‪،‬‬ ‫ر َيطا لةخةَلك دةطرن كه (بة كةَلك وةرطرتن‬ ‫له ‌هؤشياري وخو َيندنةوةي ب��ارودؤخ) ‌له‬ ‫‌دروستكردني باري ذياني كؤمةلاَ يةتي سازطار‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ويست و نيازةكاني كات و شو َينياندا‪،‬‬ ‫بةشداربن‪.‬‬ ‫بةم جؤرة دةسةلاَ تي ديني له ‌بنا‌خه‬ ‫برياره ‌ثيرؤزكراوه‬ ‫دا‪ ،‬دةسةلاَ ت َيكة كة ِ‬ ‫‌كؤن و نو َييةكاني خؤي لة ج َيطاي ياسا و‬ ‫نوي كؤمةلاَ يةتي كه‌له‌ئ َيرادة‬ ‫ثةيماننامةطةلي َ‬ ‫دادةني‪،‬‬ ‫و نيازي خةَلكةوه ‌سةرضاوةدةطرن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئةو ثةيماننامةطةلةي كه ‌له ‌دةسةلاَ ت َيكي‬ ‫دةب��ي له ‌اليةن‬ ‫زةويني نةك ئاسمانيدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ثي نياز و‬ ‫خةَلكةوة دا ِر َيذرين و هةركات و به َ‬ ‫طؤ ِرانكارييةكان‪ ،‬ثةسند بكر َين‪.‬‬ ‫له‌بةرئةم راستييةية كة كؤمةَلناسةكان ث َييان‬ ‫ناتواني‬ ‫وايه‌«هةرجؤره‌دةسةلاَ ت َيكي ئاييني‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫بي مةرج و‬ ‫لةطةل ديموكراسي و دةسةلاَ تي َ‬ ‫سازطاربي و له ‌بةرانبةر‬ ‫راستةوخؤي خةَلك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ماف و ئازادييةكاني مرؤظ بؤ ئافراندني‬ ‫كؤمةَلطاي و َيستطةي خؤيان‪ ،‬لةمثةرث َيك‬ ‫ني‪ .‬هةربؤية له ‌دةسةلاَ ت َيكي ئايينيدا‪،‬‬ ‫د َي َ‬ ‫الفطةلي ثةسندكردني ِرةوتي هةَلبذاردن‬ ‫و ر َي��زدان��ان بؤ دةن��ط و رةنطي خةَلك و‬ ‫هةروةها راس و ِر َيس كردني ئةو ياساطةلة كه‬

‫بي‬ ‫‌سةرضاوةي دينييان هةية‪ ،‬داستانطةل َيكي َ‬ ‫ن َيوة ِرؤكن‪ .‬بةم جؤره ‌هةرجؤرة نو َيخوازي له‬ ‫‌ئايين وله سةرضاوةطةلي ثيرؤزكراويدا‪ ،‬هةم‬ ‫دذي طةوهةري دين و هةم دذي هؤي بووني‬ ‫«دةسةلاَ تي ئاييني»ية‪ .‬هةر وةها دذي هؤي‬ ‫بووني ِر َيبةرةكاني ئايينيشة كة دةسةلاَ تي‬ ‫خؤيان لةو حكومةتةوه ‌وةردةطرن‪ .‬هةربؤية‬ ‫له ‌هيض نموونةيةكي م َيذووييدا‪ ،‬حكومةتي‬ ‫ديني لة بة ِر َيزدانان بؤ دةنطي خةلك‪ ،‬خؤي‬ ‫هةَلنةوةشانطةسةوة ‪.‬‬ ‫لة بةرئةوة‪ ،‬باسةكةي ئ َيمة لة سةر ئيسالم‬ ‫و ديموكراسيية‪ ،‬ث َيويستة بةوة ئاماذةبكةم‬ ‫كة ئيسالم‪ ،‬ديني ك��ردةوة و ‌ج َيبةج َيي‬ ‫كردنة‪ .‬دين َيكة به ‌ث َيضةوانةي ئاييني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل سوننةتدا‪ ،‬طةشةي كردووة‪.‬‬ ‫مةس َيح‪،‬‬ ‫هةر لةسةرةتاوة ثلةي دةسةلاَ تي ثةيامبةر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثلةي ثةيامبةرييةكةيدا‪ ،‬ئاو َيتة بووة‬ ‫و زؤر له ‌فةرمان و ئايةتة قورئانييةكان‪ ،‬له‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دةسةلاَ تي ئةودا‪ ،‬هاتوونةته‬ ‫‌ث َيوةنـدي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةركي‬ ‫ئ��اراوه‪ ،‬نةك له ‌ث َيوةندي‬ ‫ثةيامبةرييةكةيدا‪ .‬هةربؤية ض له ‌ ِر َيطاي‬ ‫قورئانةوه‌و ض له ِر َيطاي سوننةتةوه(حديس)‪ ،‬له‬ ‫‌طو ِرةثانطةلي جياوازي كؤمةلاَ يةتي و ئابووري‬ ‫و كولتووريدا‪ ،‬ياسا و ريشةطةل َيك‪ ،‬بوونةته‬ ‫‌خاوةن ش َيواز و وةك ميــرات ماونةتةوة كه‬ ‫‌هةم بؤ طؤ ِرانكاري نابن و هةم بة بووني‬ ‫ئةوان‪ ،‬شو َين َيك بؤ ياسادانان و دةنطي خةَلكي‬ ‫هةر دةوةرةيةك ناه َيَلن‪ .‬ئةو ئةري و نةر َيية‬ ‫دا ِر َيذراوانة له ‌كؤمةَلدا كة به ‌هؤي كةس‬ ‫يان كةسان يان كؤمةَل َيك يان وةك بةرهةمي‬ ‫هةَلسوكةوتي كؤمةلاَ يةتي و ث َيوةندييةكاني‬ ‫ن َيوان بنكه ‌و بنياتة كؤمةلاَ يةتييةكان‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪107‬‬

‫بي‬ ‫دوو ثاته ‌بوون و ِرةفتاريان ث َيكراوة و َ‬ ‫ثسانةوة له‌دةورةيةكي تايبةتي بؤ نموونة لة‬ ‫يةك ساَلةوة تاسةد َ‬ ‫سال‌‪ِ ،‬ريشةيان دا‌كوتاوة‬ ‫و زانايانة يان ناخؤئاطا‪ ،‬بوونةتة بةش َيك لة‬ ‫رةفتار و بؤضووني خةَلك‪ ،‬دياردةيةك بة‬ ‫ناوي «سوننةت»‪ ،‬ث َيك دينن‪ .‬سوننةتطرا‪ ،‬ئةو‬ ‫دةيةوي‪ ،‬ئةو كؤمةَله‌بريارة ِرةوشتي‬ ‫كةسةية‬ ‫َ‬ ‫وئاييني وكؤمةلاَ يةتيية‪،‬لة د َيرزةمانةوة به‬ ‫طري و داوابكا دواي هةزاران َ‬ ‫سال‪،‬‬ ‫‌قاَلب هةَل َ‬ ‫بةو ش َيوة لةوكاتةدا‪ ،‬بةرنامةي هةَلسوكةوت‬ ‫و بيروبؤضووني خةَلكان َيك بووة‪ ،‬ئ َيستاش‪،‬‬ ‫بي ئةوة ثرزؤَلةيةكي َلي‬ ‫ئةو دةورة ياري بكا َ‬ ‫داكةوي!‬ ‫َ‬ ‫بي‪ ،‬ئةم ياساطةلة‪ ،‬ض له كاتوساتي‬ ‫هةرجؤر َيك َ‬ ‫دةسةلاَ تي ئيسالمي لة در َيذةي ميذوودا و ض‬ ‫لة دةسةلاَ تي ب َيخةوشي ئيسالمي ج َي َي الفي‬ ‫دةسةلاَ تداراني ئ َيستاي ئ َيراندا! به هؤي‬ ‫رؤحانييةكان و زانا ئيسالمييةكانةوة‪ ،‬وةك‬ ‫وتمان دار َيذراون و بةرةبةرة ر َيكوث َيك كراون‬ ‫و كراونةتة خاوةن ضوارض َيوة‪ .‬ئةمانة مافي‬ ‫شيكردنةوةي دةقةكان بؤ خؤيان رادةطرن‬ ‫و به ‌تايبةت ئةطةر خاوةن دةسةلاَ تي ولاَ ت‬ ‫بوون‪ ،‬ئةو جار ئةوة ئةوانن كة له ‌هةركات‬ ‫و سات َيكدا دياري دةكةن كة كام ئايةتة لة‬ ‫نزيكةي‪2622‬ئايةتي قورئان‪ ،‬لة ض بابةت َيك‬ ‫و كةي و سةبارةت بةض دةستة و طروث َيك‪،‬‬ ‫بكري‪ .‬بؤ‬ ‫دةبي َ‬ ‫وكةسي‪ ،‬ج َيبةج َيي دةكر َ‬ ‫‌ي و َ‬ ‫َ‬ ‫نموونة ئايا ئةو ئايةتطةلة كه ‌فةرماني شة ِر‬ ‫َ‬ ‫دةبي‪ ،‬ج َيبةج َيـــــي‬ ‫لةطةل كافرةكان دةدةن‪َ ،‬‬ ‫بكر َين يان ئايةتطةلي ئاشتي و تةبايي و‬ ‫بةستني ثةيماني دؤستايةتي و برايةتي و له‬ ‫‌راستيدا ض كةس َيك كافرة و شياوي سزادان و ض‬

‫ناكةوي و شياوي ر َيزل َيطرتن‬ ‫كةس َيك وةبةري‬ ‫َ‬ ‫و داني ثاداشتة؟ ئةم دةسةلاَ تة له ‌ه َيزو‬ ‫تواناي هةر سةرة ِرؤيةكي زةويني زياترة و له‬ ‫‌هةمان كاتيشدا‪ ‌ ،‬بــة تةواوي‪ ،‬لــــه ‌دةنط‬ ‫بريارةكاني خةَلك جيايه و ئةمةش بةو‬ ‫و ِ‬ ‫برياردان و ئازادي‬ ‫واتايةية كة ئةوان مافي ِ‬ ‫ك��ردةوة و ه َيزيان لة خةَلكةوة سةرضاوه‬ ‫‌ناطري و به ‌ث َيضةوانةي دةسةلاَ تي شاكان كه‬ ‫َ‬ ‫‌دةيانوت» ثلةي ئ َيمة بةخششي خودايية كه لة‬ ‫‌ر َيطاي خةَلكةوه‪ ،‬به ‌ئ َيمة دراوة‌«‪ ،‬دةسةلاَ تي‬ ‫ئةمان(رؤحانييةكان) له ‌ ِر َيطاي خةَلكةوة‬ ‫وةرنةطيراوة و به ‌وتةي خؤيان ِراستةوخؤ‬ ‫له ‌اليةن خودا يان ثةيامبةرو ث َيشةواوة‬ ‫ث َييان دراوة! هةر بؤيةشه‪ ،‬ر َيبةرايةتي لةو‬ ‫ضةشنة له ‌بةرانبةر دياردةي ديموكراسي و‬ ‫ادةوةستي وهةَلو َيستي‬ ‫سةروةري خةَلكة‌وة‪ِ ،‬ر‬ ‫َ‬ ‫وةردةطري و هةرضةشنة بيرجياوازي‬ ‫توند‬ ‫َ‬ ‫ملمالني يان دذايةتي و رخنةيةك له‬ ‫و‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةطةل مؤركي» دذايةتي‬ ‫‌ ِر َيبةرةكان‪،‬‬ ‫خودا و ثةيامبةر وث َيشة‌وا و مؤركي «كوفر»‬ ‫دةبي‪ .‬بةم‬ ‫وئاذاوةضي لةسةرهةرد‪ ،‬بةروروو َ‬ ‫جؤرةو بةم بؤضوونة‪ ،‬رؤحانييةكان‪ ،‬بةخشكة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خودادا له ‌تةرازوو دةن َين و‬ ‫خؤيان‬ ‫ئةطةر خؤ بة طةورةتر لةو له‌قةَلةم نةدةن‪ ،‬خؤ‬ ‫بريارةكانيدا‪،‬‬ ‫به‌بضكؤلة‌تر نازانن! ئةمةش لة ِ‬ ‫سةبارةت به ‌ئازاديخوازان‪ ،‬كة به ‌«شة ِركةر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خودا» واتا خؤيان‪ ،‬له ‌قةَلةمي دةدةن‪،‬‬ ‫ئاشكرادةبي‪.‬‬ ‫بةرووني‬ ‫َ‬ ‫سةرة ِراي طشت ئةمانة‪ ،‬وةك ئاماذةمان ث َيكرد‬ ‫ذي‪ ،‬لة‬ ‫و زاناي طةورة «ت َيؤدؤر نؤلدكة»‪ ،‬دةب َي َ‬ ‫سوورةته ‌هاتووةكان لة»مةككة»دا‪ ،‬ئامانجي‬ ‫ثةيامبةر ئةوةية كه ‌خةَلك ب َين َيتة سةر ئةو‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪108‬‬

‫بروا كة خودا يةكة و ئةوةي ث َيوةندي بةوةوة‬ ‫ِ‬ ‫‌هةية وةك رؤذي هةستانةوة و دادط��ةري‬ ‫ئةو رؤذه‪ ،‬راستة‪ .‬لةم دةورةدا بيري شة ِر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دوذمن بؤ بةرفراوانكردني دين‪،‬‬ ‫لة ئارادا نةبووة‪ .‬ئةو ئايةتطةلةي مةككة‬ ‫كة بةطشتي‪ 4617‬ئايةتة لة‪86‬سوورةتدا‬ ‫هاتوون له ‌روانطةي بؤضوونه ‌بنةرةتييةكاني‬ ‫َ‬ ‫ل��ةط��ةل ئ���ةوةي ئ��ةورؤك��ة‬ ‫خ��ؤي��ان��ةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دواي‪1400‬س��ال له ‌بانطجا ِري مافي مرؤظ‬ ‫سةبارةت به ‌ئازاديطةلي ئاييني‪ ،‬هاتووة‪،‬‬ ‫سةرنجراك َيشة‌‪ ،‬ضونكة‬ ‫خاوةن و َيضوون َيكي‬ ‫ِ‬ ‫ئةم بؤ ضوونطةلة له ‌بنة ِرةتدا ثشتيان بةمه‬ ‫‌بةستووه كه ‌له ‌ثةسندكردني ئايين َيك كه‬ ‫زؤرةملي‬ ‫ني‪،‬‬ ‫َ‬ ‫‌ناوبراو ث َيراسث َيردراوة رايبطة َي َ‬ ‫بؤ كةس ت َيدانيية و خؤيشي ب َيجطة ئةم‬ ‫راطةياندنة‪ ،‬ئةرك َيكي ديكةي لة سةرشان نيية‬ ‫و هةروةها ئةركي ثةسندكردن يان نةكردني‬ ‫لة سةر شاني ئةو نيية‪ .‬تازة ئةم ِراطةياندنةش‪،‬‬ ‫دةبوو له سةر بنةماي و توو َيذ و راطو ِرينةوة‬ ‫بي نةك لة ِر َيطاي ترساندن يان هة ِرةشةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫تةنانةت ئةطةر كةسان َيك لةم بارةوة توندي‬ ‫نيشان بدةن‪ ،‬ئةركي ثةيامبةر بةرةو رووبوونة‬ ‫به ‌ميهرةباني و سؤز(عصرحجر‪ ،‬ثيشوو‪ ،‬ل‪،‬‬ ‫‪ 244‬ـ‪.)245‬‬ ‫لاَ‬ ‫له‌دةورةي دةسة تي قاجارةكان له‌ئ َيراندا‬ ‫كات َيك‪ ،‬بة كةَلك وةرطرتن له‌ياساي بنة ِرةتي‬ ‫فةرانسا‌‪ ،‬رووناكبيراني ئةوكات ويستيان‬ ‫ئةو ضةمكة نؤييانه وةك ئازادي‪ ،‬نيشتمان‪،‬‬ ‫دةوَل���ةت‪ ،‬نةتةوة‪ ،‬نةتةوةيي‪ ،‬يةكساني‪،‬‬ ‫دادثةروةري‪ ،‬ثةرلةمان‪ ،‬ياسا‪ ،‬نو َينةرو ئازادي‬ ‫تاكة كةوكؤيي و‪...‬بخةنة ن َيو فةرهةنطي‬ ‫سياسي و له ‌وات��ا ِراستةقينة‪ -‬كانيان‬

‫بؤطو ِرانكاري لة ولاَ تدا‪ ،‬كةَلك وةرطرن‪ ،‬بؤيان‬ ‫دةركةوت‪ ،‬ئةم وشه ‌و واتاطةلة له ‌فةرهةنط‬ ‫و زماني نةتةوةكاني ئ َيراندا‪ ،‬نامؤن‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئةمانة له ‌دايكبووي فةرهةنطي رؤذئاوابوون‬ ‫و لة م�� َي��ذوو و فةرهةنط َيكي ديكةدا‪،‬‬ ‫طةشةيان كردبوو‪ .‬ئةمانة لةو فةرهةنطةدا‪،‬‬ ‫ِراطة َينةري تاقيكاريطةل َيك بوون كه ‌لةولاَ تة‬ ‫ئةوروثاييةكاندا خ��اوةن واتاطةلي كةم و‬ ‫زؤر دياريكراو بوون‪ .‬كات َيك له ‌رابردوودا‪،‬‬ ‫بؤنموونة له ‌ئ َيراندا‪ ،‬دةسةلاَ ت و مافطةل َيكي‬ ‫لةو ضةشنة له ‌ئارادا نةبوون‪ ،‬نةدةطونجا‪،‬‬ ‫ضةمكطةلي لةوضةشنة له‌زمانة ئ َيرانييةكاندا‪،‬‬ ‫هةبي‪ .‬كةوابوو زةيني مرؤظ َيك كه‬ ‫ريشةيان‬ ‫َ‬ ‫‌له ‌ن َيو زمان و م َيذووي ئةو سةرزةوييةدا‪،‬‬ ‫طوايا بيري كردؤةتةوة و طةشةي كردبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو ضةمكانة ئاشنا نةبوو‪ .‬هةر بؤية‬ ‫به ‌ت َيطةيشتن و ناسيني خؤي كه ‌ ِريشةيان‬ ‫لة فةرهةنطي ناوضةكةدا بوو‪ ،‬شيدةكردةوة‬ ‫و سةرلةنؤي داي دة ِرش��ت��ةوة‪ .‬هةربؤية‬ ‫ت َيدةكؤشا‪ ،‬بؤي نامؤ بووني ث َيوة نةه َيَل َي و‬ ‫بة كةمكردنةوةي باري واتاكانيان و دةقاو‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بؤضووني خؤي لةوجؤرة‬ ‫دةقكردنيان‬ ‫وشةطةلة بؤ نموونة «دادث��ةروةري»‪ ،‬دةقاو‬ ‫دةقيان بكا‪ .‬لة طؤ ِرةثاني ئةم ت َيكؤشانةدابوو‬ ‫كة هةند َيك له ‌رووناكبيراني مةشروتةخواز‬ ‫و هةند َيك رؤحاني لةوضةشنة‪ ،‬ئ��ازادي‬ ‫ث َينووس و ِراطةياندنيان بة» فةرمان بة ضاكة‬ ‫و نة لة خراثة» ل َيك دةدايةوة! لة فةرهةنطي‬ ‫ئيسالميدا»ملت يان نةتةوة» به ‌وات��اي»‬ ‫ثةيرةواني (قل بل ملة إبرايم‬ ‫شةريعةت»و ِ‬ ‫‌ثي بؤضووني ر َيبازي‬ ‫حنيفا‪ 135.‬البقرة)‪ ،‬به َ‬ ‫ئيسالمي شيعة‪ ،‬له ‌بنة ِرةتدا «دةوَل��ةت»‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪109‬‬

‫به ‌وات��اي ثاشايةتي ب��وو‪ .‬بةم ج��ؤرة ئةم‬ ‫َ‬ ‫‌لةطةل‌‬ ‫ضةمكانةيان بةو ش َيوة شيدةكردةوة كه‬ ‫بي‪.‬‬ ‫ضةمكةكاني فةرهةنطي خؤياندا‪ ،‬سازطار َ‬ ‫رؤذنامةي»صور اسرافيل»لةو ث َيوةندييةدا‪ ،‬به‬ ‫«ناكري بة «واطنضي»بؤتري‬ ‫‌تةوسةوه‌نووسي‪:‬‬ ‫َ‬ ‫وشترلةوان و بة «تةلطراف»‪ ،‬نامةبةر! تازه‬ ‫‌ئةمانه‪ ‌،‬شتطةلي ديار و هةست ث َيكراوبوون‪،‬‬ ‫ضةمطةلي هةَلماَلراو يان‬ ‫ت َيطةيشتن لة‬ ‫َ‬ ‫انتزاعي‪ ،‬وةك زاراوةط��ةل��ي فةلسةفي و‬ ‫سياسي و كؤمةلاَ يةتي‪ ،‬دةردي ب َيدةرمان‬ ‫بوو! مستشارالدولة‪ ،‬نووسةري ناميلكةي»يك‬ ‫كلمه»كة مةبة‌ستي ياساية‪ ،‬طشت ريشةكاني‬ ‫مافي مرؤظي كة له ‌ياساي بنة ِرةتي ئةوكاتي‬ ‫فةرانسا‌ دا‪ ،‬هاتبوو‪ ،‬بلاَ وكردةوة وطشت بةنده‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئايةت وحةديسطةلي‬ ‫و ضةمكةكاني‬ ‫ئيسالم‪ ،‬دةقاو دةق كرد‌‪ ،‬تا طؤيا نيشان بدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بؤضووني ئيسالم جياواز‬ ‫بناخةكانيان‬ ‫ذي‪“ :‬مةشروتة‬ ‫نيية! مةشروتخوازيتر دةب َي َ‬ ‫��ي‪ ،‬طشت مرؤظ ب َيجطة لةوانةي قانوني‬ ‫دةَل َ‬ ‫دةبي‬ ‫كت َيب و سوننةت‪ ،‬ثاوانيان ك��ردووة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫دةبي طشت مرؤظ بةندةي خودابن‬ ‫ئازادبن‪َ .‬‬ ‫و ب َيجطة لةئةو بةندةي كةسي دي نةبن‪.‬‬ ‫مةشروتةخوازةكان‪ ،‬بؤ ثاراستني ه َيلكةي‬ ‫ئيسالم و بةرزبوونةوةي ثة َي ِرةويان يان‬ ‫وشةي راست‪ ،‬بؤ ئةوةي ثاشايةتي ئيسالمي‬ ‫شيعة كه ‌ر َيبازةكةي‪12‬ث َيشةوايية‪ ،‬ت َيك‬ ‫نةضي‪ ،‬ر َيطاضارةيان لةودا بيني كة دةوَلةت‬ ‫َ‬ ‫و ثاشايةتي مةشروت بكةن‪ ،‬هةر بؤية يانةي‬ ‫شورايان دامةزراند‪ .‬ثقة االسالم تةبر َيزي‪،‬‬ ‫ذي‪“:‬‬ ‫كه‌دذي مةشروتةي مةشروعة بوو‪ ،‬دةب َي َ‬ ‫ئةطةر مةبةست لة مةشروتة‪ ،‬ئةوةية كه ‌كام‬ ‫بةجي بكا‪ ،‬ياساطةل َيك‬ ‫ِ‬ ‫بريار طةلي شةرعي‪ ،‬ج َي َ‬

‫دانةني و‬ ‫به ‌ث َيضةوانةي ئايين ويستي ولاَ ت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫مةشروتةي ئ َيراني السايي ولاَ تاني دةروة‬ ‫دةمانةوي‬ ‫نةكاتةوة‪ ،‬راس��ت ئةوية ئ َيمة‬ ‫َ‬ ‫(مةشروتة‪ ،‬هةمان‪ ،‬ل‪ 3741‬ـ‪ 39‬ـ‪.)38‬‬ ‫مةجدول اسالم كرماني‪ ،‬ث َيواية‪ ،‬خاَلي الوازي‬ ‫ثةرلماني مةشروتة‪ ،‬بووني مةالكان له و‌ َيداية‪.‬‬ ‫ذي‪ :‬بوونيان لة ثةرلةماندا‪،‬‬ ‫ناوبراو‪ ،‬دةب َي َ‬ ‫دوو عةيبي طةورةي هةية‪ ،‬يةكةم‪ ،‬ن َيوة ِرؤكي‬ ‫مةشروتة كة بة هيض ش َيوةيةك ث َيوةندي به‬ ‫‌دينةوة نيية‪ ،‬خستيانة ن َيو ديندارييةوة و‬ ‫وةك مذارة شةرعييةكان‪ ،‬خستيانة بةررث َيي‬ ‫بيروبؤضووني خؤيان!‪ ...‬ئةطةر جار َيكي‬ ‫تر ثةرلةماني مةشروتة‪ ،‬لةم ولاَ تةدا سةري‬ ‫هةَلدا‪ ،‬ث َيويستة ضاو‌د َيري بكةن‪ ،‬جنسي م َيزةر‬ ‫بةسةر‪ ،‬ر َيطا نةدةنة ثةرلةمان‪ ،‬تةنانةت ئةطةر‬ ‫بي(مشروتةي ئ َيراني‪،‬‬ ‫به ‌نؤينةرايةتيش َ‬ ‫ثيشوو‪ 163 ،‬ـ ‪.)164‬‬ ‫بي‪ ،‬ضةرخي ئيستا‪ ،‬ضةرخي‬ ‫هةرجؤر َيك َ‬ ‫وةديهاتني بةش َيكي زؤر لة ئامانجةكاني مرؤظ‬ ‫نوي ئ َيستادايــة‪،‬‬ ‫له‌كؤمةَلطاي خاوةن سةرمايةي َ‬ ‫ئةوةي كة ثشت ئةستووره ‌بة ث َيوةنديطةلي‬ ‫ن��وي س��ةرض��اوه طرتوو لة طةشةكردني‬ ‫َ‬ ‫تةكنةلؤذي‪ ،‬ذياني مرؤظانةي كؤمةلاَ يةتي‪،‬‬ ‫دةستةبةركردني ئ��اب��ووري و مافطةلي‬ ‫سةرضاوةطرتوو له ‌قةوارةطةلي ديموكراسي‬ ‫نو َيدا‪ .‬هةروةها ضاخي ِر َي خؤشكردن بؤ‬ ‫بةرفراوانكردني مافةكان و نرخي زياتر‬ ‫دانان بؤ سةروةري و نرخةكؤمةلاَ يةتييةكاني‬ ‫تاك وكؤ لة كؤمةَلداية‪ .‬ئةم ضةرخة‪ ،‬ضةرخي‬ ‫ثروك َيني دووثاتةكراو‬ ‫ئةنجامداني كاري توانا ِ‬ ‫لة طو ِرةثانطةلي زانستي‪ ،‬كؤمةلاَ يةتي و‬ ‫ئابووري و فةرهةنطيية‪ .‬هةنووكة ئ َيمة له‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪110‬‬

‫‌دةورةيةكدا دةذيين‪ ،‬كه ‌لة بةش َيكي زؤر لة‬ ‫جيهاندا‪ ،‬دةسكةوتة كؤمةلاَ يةتي و ئابووري‬ ‫و تةكنةلؤذييةكان‪ ،‬ه َيندة ط��ةورةن بؤ‬ ‫برواكردن ناش َين‪ .‬تةنانةت له ‌هةَلسةنطاندن‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئارةزووه ‌ب َيخةوش و خةياَلييةكاني‪،‬‬ ‫ضةرخي ثيشوودا‪ ،‬سةدان هةنطاو‪ ،‬لة ث َيشترن‌‪.‬‬ ‫ئةم سةركةوتنة ج��ؤراوج��ؤرة مةزنانه‪،‬‬ ‫سرينةوة‬ ‫كةرةستةطةلي ب َيو َينةيان بؤ‬ ‫ِ‬ ‫و كةمكردنةوةي ستةم و ضةوسانةوةي‬ ‫جؤراوجؤري ضينايةتي‪ ،‬نةتةوايةتي‪ ،‬جنسي‬ ‫و كؤمةلاَ يةتي له‌بةش َيكي طةوره‌له‌جيهاندا‪،‬‬ ‫ث َيك ه َيناوة‪ .‬هةوَلدان بؤ ثاراستني مافةكاني‬ ‫مرؤظ و ر َيزدانان بؤ ئازاديطةلي جؤراوجؤر‬ ‫و ثةسندكردني مافطةلي تاكةكةسي‪،‬‬ ‫بيرجياوازي‪ ،‬لة ش َيوازي ثلؤراليزمي سياسي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫وكؤمةلاَ يةتي و كولتووري و هاوشـان‬ ‫سةقامطيربووني ديموكراسيطةلي نو َيدا‌‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل طشت كةموكو ِريية طةورةكانيان‪،‬‬ ‫سةريان ك َيشاوةته ‌الي ث َيوةنديطةل َيكي‬ ‫وثري مرؤظييةوة كه ‌هةرطيز نةدةهاتنه‬ ‫ضر ِ‬ ‫ِ‬ ‫‌خةوني مرؤظي خةياَلي و زةينطةرا يان‬ ‫ئايدياليستي ضةرخي ن��ؤزدة و سةرةتاي‬ ‫ضةرخي بيستةمةوة‪.‬‬ ‫دي���اره‪‌ ،‬ئ��ةم��ةش ب��ةري ث����ةرةدان بة‬ ‫ديموكراسي وثاراستني بةندةكاني و يةك‬ ‫بي‬ ‫لةوانة‪ ،‬داني ئازادي به ‌تاك و كؤية كة َ‬ ‫دةتواني هؤشيارانة‬ ‫لةمثةري جؤراوجؤر‪،‬‬ ‫َ‬ ‫و بةرثرسيار‪ ،‬له ‌دياريكردني ضارةنووسي‬ ‫هةبي‪ .‬ئةم رةوتة‪،‬‬ ‫خؤيدا‪ ،‬دةوري كاريطةري‬ ‫َ‬ ‫ئةو توانايي و دل َيرييةي به ‌مرؤظ بةخشيوة‬ ‫كه ‌بة ه َيزي هزرو هؤشي خؤي‪ ،‬نةك دياردة‬ ‫بي و‬ ‫و بوونةوةر َيكي دي‪ ،‬ثشت ئةستوور َ‬

‫برواية كه‌خاوةن ئةو توانايية‬ ‫ب َيتة سةر ئةو ِ‬ ‫طةورةية‪ ،‬ئةطةر ستةمطةران ث َيشي ث َينةطرن و‬ ‫بة فرت و ف َي َل‪ ،‬بوونةوةر يان بوونةوةران َيكي‬ ‫زةيني و عةيني به‌سةريدا َ‬ ‫دةتواني‬ ‫زال نةكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بؤ طةيشتن به ‌بةختةوةري وذيان َيكي شياوي‬ ‫مرؤظ و كؤمةَلطاي مرؤظايةتي‪ ،‬هةنطاوي‬ ‫ث َيويست هةَلبطري‪ .‬هةروةها‪ ،‬وةرطرتني ئةو‬ ‫ئازاديية‪ ،‬ئةو هؤشياريية بة مرؤظ دةدةدا‪،‬‬ ‫كه ‌به ‌ل َيكدانةوة و شو َيندؤزي‪ ،‬ر َيطاي ذيان‬ ‫ثةيدا بكا و به ‌هةَلو َيستي ذيرانة و رةفتار‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ياراني‪ ،‬مامةَلة بكا‬ ‫د َيموكراتيانة‪ ،‬هةم‬ ‫و هةم لة قاثؤ ِري جؤراوجؤري خةباتدا‪ ،‬له‬ ‫‌بةرانبةر ستةم و ستةمكارانةوة‪ ،‬هةَلو َيست‬ ‫بطري و ر َيطا نةدا‪ ،‬لة هيض كات و سات َيكدا‬ ‫َ‬ ‫و به ‌هيض بيانوويةك و له ‌ذ َير هيض ناو َيكدا‪،‬‬ ‫مرؤظ به‌دةستي مرؤظ بضةوس َيتةوة‪.‬‬ ‫وةك مةالي طةورةي كؤية فةرموويةتي‪“ :‬‬ ‫دةوَلةمةندةكان لة سةرانسةري جيهاندا‪ ،‬خزم و‬ ‫ثشتيواني يةكن‪ .‬خزمينة خؤ هةذارةكانيش لة‬ ‫سةرانسةري جيهاندا خزمن‪ ،‬بةلاَ م ثشتيواني‬ ‫لةيةكتر ناكةن! هةتا ئةوانيش نةبنة‬ ‫نابي»‪.‬‬ ‫ثشتيواني يةكتر‪ .‬ضةوسانةوة‬ ‫ِ‬ ‫بنةبر َ‬ ‫ئةري ث َيويستة‪ ،‬هةذارةكان ت َيبطةن و ه َيزي‬ ‫طري بدةن و بةكؤ بؤ وةررطرتني‬ ‫خؤيان ل َيك َ‬ ‫مافةرةواكانيان راثة ِرن‪ ،‬تاضيديكة به ‌زؤر و‬ ‫لؤر و فرتوف َي َل‪ ،‬مافيان زةوت نةكةن وقةره‬ ‫نةبرن وكؤشكي رازاوةي خؤيان‬ ‫‌ضؤليان‬ ‫ِ‬ ‫ضي‬ ‫له ‌سةر سكي برسي و زةوي بةثيتيان‪َ ،‬‬ ‫نةكةن‪.‬‬ ‫ئةم ويست وخواست ئ���ارةزووة‪ ،‬تةنيا‬ ‫لةم َيشكي ئةو‌كةسانةدا‪ ،‬ه َيالنةيان نةكردووة‬ ‫كة له ‌ر َيطاي بةه َيزكردني هؤشي مرؤظ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪111‬‬

‫و زاَلبووني ر َيذةيي ئةو بة سةر ياساكاني‬ ‫دةيانةوي ياساور َيساي ذيان‪ ،‬دياري‬ ‫سروشتدا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بكةن و ريطابدةن مرؤظ‪ ،‬ضارةنووسي خؤي‬ ‫به ‌دةستي خؤي دياري بكا‪ ،‬بةَلكو ذياني‬ ‫خؤش و ض َيذ وةرطرتن له ‌كةرةستة طةلي‬ ‫ذيان كه ‌بةرهةمي طةشةكردني زانستن‪،‬‬ ‫بؤ ئةوانةي كه ‌مرؤظ بة ملكةضي ه َيزيكي‬ ‫س��ةرةوةي سروشت لةقةَلةم دةدةن ومافي‬ ‫ياساداني ثينادةن‪ ،‬ب َيزراو نيية و ئةطةر‬ ‫بكةوي‪ ،‬نكووَليي ل َيناكةن‪ .‬كةوابوو‪،‬‬ ‫دةستيان‬ ‫َ‬ ‫بي و زانست بؤ هةمووان‪،‬‬ ‫با ِ‬ ‫بروا بؤ تاك َ‬ ‫با هةركةس‪ ،‬ئازادانة بةندةطي بؤ خوداكةي‬ ‫بكا و هةركةسيش بتواني‪ ،‬بيربكاتةوة‬ ‫ابميني و بةري ت َيرامانةكةي بخاتةوة‌‌‬ ‫وتير‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةطةر بؤ لةباركردني ذيان و دابينكردني‬ ‫ئاسايش بؤ هةمووان ب َيت‪.‬‬

‫جيهاني سوفيي‪ ،‬ث َيشوو‪ ،‬ل‪.107‬‬ ‫سةبارةت بةد َيموكراسي‪ ،‬راب��رت دال‪،‬‬ ‫وةرط َي ِراني حةسةن فشارةكي‪ ،‬ل‪ 14‬ـ‪.16‬‬ ‫بروانه ‌ديموكراسي‪ ،‬كؤمةَلطاي مةدةني‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل دوكتؤر عةباس وةلي‪ ،‬وةرط َي ِراني‬ ‫وتو َيذ‬ ‫هاشمي ئةحمةدزادة‪ ،2001‬سويد‪ ،‬ل‪14‬‬ ‫ـ‪.15‬‬ ‫ئانتوني ط َيد َينز‪ ،‬كؤمةَلناسي‪،1984 ،‬‬ ‫ل‪ 328‬ـ‪.331‬‬ ‫ديموكراسي ضيية؟ ديظيدبيتهام وكيظين‬ ‫بويل‪ ،‬وةرط َي ِراني كةريمي حيسامي‪ ،‬ل‪17‬‬ ‫ـ‪.18‬‬ ‫بروانة‪ ،‬سةبارةت به ‌د َيموكراسي‪ ،‬ثيشوو‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ل‪ 103‬ـ‪105‬‬ ‫بروانة‪ ،‬ثرسيار و وةلاَ م سةبارةت بةمافي‬ ‫ِ‬ ‫وةرطيراني نووسةر‪ ،‬ث َيسوو‪ ،‬ل‪.25‬‬ ‫مرؤظ‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫بروانة‪ :‬داستاني مافي مرؤظ نووسيني‬ ‫ِ‬ ‫نووسةر‪ ،‬ل‪ 75‬ـ‪.81‬‬ ‫ثرسيارو وةلاَ م‪ ،‬ث َيشوو‪ ،‬ل‪.31‬‬ ‫بةياننامةي جيهاني مافي مرؤظ‪ ،‬عةلي‬ ‫دل َيري‪ ،‬ل‪ 67‬ـ‪.68‬‬ ‫مباني مشروعيت نظام سياسي دراس�لام‬ ‫محمدرضامردندي‪ ،‬ل‪.47‬‬ ‫عةميد زه نجاني‪ ،‬ق���ةواري سياسي‬ ‫ور َيبةرايةتي لة ئيسالمدا‪.58 ،‬‬ ‫ئايين و دةسةلاَ ت‪ ،‬ث َيشوو‪311 ،‬‬ ‫بروانة ئايرةملو‪ ،‬ث َيشين‪ ،‬ل‪ 100‬ـ‪.101‬‬ ‫ِ‬ ‫ب���روان���ةم���ش���روط���ةي اي���ران���ي‪ ،‬د‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫ماشااَللةآجوداني‪1382 ،‬ي هةتاوي‪ ،‬ل‪ 1‬ـ‬ ‫‪.10‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪112‬‬

‫ئيخوانةكان لةطةمةى دةستوورى ميسردا‬ ‫رةنج جةعفةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪113‬‬

‫راسترةوى‬ ‫ئيخوانةكان وةك رةوت َيكى‬ ‫ِ‬ ‫ئاينى لة نيوةى يةكةمى س��ةدةى بيستةم‬ ‫لةميسر دةركةوتن‪ ،‬لةدواى جةنطى جيهانى‬ ‫دووةم��ةوة‪ ،‬بةرةبةرة بةوآلتانى عةرةبيدا‬ ‫بآلوبوونةوة‪ ،‬ئةمةش بةثشتطيرى دارايي‬ ‫راستةوخؤى وآلتى عةرةبى سعودى كةوتنة‬ ‫س��ةر ث َيى خ��ؤي��ان‪ ،‬ئةمةش بةئامانجى‬ ‫دام��ةزران��دن��ى دةوَل��ةت��ى دينىء لة ذ َير‬ ‫فةرمانرةوايي خ��وداء ئيسالم‬ ‫دروشمى‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ضارةسةرة‪..‬هتد‪ .‬ئةمة هاوكات بوو‬ ‫دا ِرمانى بيرى سؤسياليستى لةناوضةكةدا‪،‬‬ ‫ئةم رةوتة لة ضلةكانء ثةنجاكانى سةدةى‬ ‫رابردوو‪ ،‬كةوتة ثيادةكردنى توندوتيذىء‬ ‫ثةنابردنةبةر كودةتا بؤ طةيشتن بةكورسى‬ ‫دةسةآلت‪ ،‬ئةمةش لةبةرامبةر ئةو سياسةتة‬ ‫ناديموكراسيء زؤرداران��ةي��ةى دةوَلةتانى‬ ‫ع��ةرةب��ى ك��ة وةك بنةمايةك لةسةرى‬ ‫دامةزرابوو‪ ،‬ميسرييةكان خؤيان‪ ،‬بةتايبةتى‬ ‫كةسايةتيية ثيشكةوتووخوازةكانء هيزة‬ ‫ليبراَلةكان‪ ،‬ئةزموون َيكى‬ ‫ديموكراتء‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئيخوانةكاندا هةية‪،‬‬ ‫دوورءدر َيذيان‬ ‫لةمة ِر ثراكتيزةكردنى زةبرءزةنطى سياسيء‬ ‫فيكرىء هةَلو َيستء مامةَلةيان لةبةرامبةر‬ ‫راوبؤضوونى جياوازدا‪.‬‬ ‫ئةوةى ئيسالمى سياسي كاري لةسةردةكات‬ ‫دامةزراندنى دةوَلةتى دينى دواكةوتووانةي‬ ‫دذة رؤشنطةريية‪ ،‬دوورة لة طيانى هاوضةرخء‬ ‫كؤمةلى مةدةنىء بنةماكانى مافى مرؤظ‪،‬‬ ‫دةي��ان��ةوى شةريعةتى ئيسالمى مؤد َيلى‬ ‫َ‬ ‫ئيخوانى بةسةر هةموو كؤمةَلطة بسةث َينن‬ ‫بةبى لةبةرضاوطرتنى جياوازى بيروباوة ِرء‬ ‫َ‬

‫ر َيضكة ئاينييةكان‪ ،‬مةبةستيانة لةريطةى‬ ‫دةس��ت��وورى نو َيوة دروشمى حاكيميةتى‬ ‫خودا بسةث َينن‪ ،‬ركابةريش لةبةرامبةر ئةم‬ ‫دةسةآلتة دةب َيتة ركابريكردنى دةسةآلتى‬ ‫ئيالهى‪ ،‬بةمةش دةس��ةآلتء فةرمانرةوايي‬ ‫شرى‪.‬‬ ‫ئيخوانى لة ثيرؤزى ئاينى هةَلدةك َي َ‬ ‫ئةمة لةكات َيكدا واض���اوة ِروان دةكرا‬ ‫كة ئيخوانةكان لةذ َير كاريطةرى شؤ ِرشى‬ ‫جةماوةرى ‪25‬ى ينايةردا بةئاراستةيةكى‬ ‫لةبريارداندا‪،‬‬ ‫راشكاوانةء ديموكراسيانة بضن ِ‬ ‫واتة جؤريك لة هاوسةنطى بكةن لةن َيوان‬ ‫رةوايي شؤ ِرشط َي ِرانة كة كة ئةو طؤ ِرانكاريانةى‬ ‫بةدواى خؤيداه َيناو بووة زةمينةيةكى لةبار‬ ‫بؤ ئيخوانةكان سةركةوتن وةدةست ب َينن‪.‬‬ ‫رةوايي دةستوورى لةو َي ِرا د َيتةدى كة دةستوور‬ ‫نو َينةرايةتى هةموو ث َيكهاتة جياجياكانى‬ ‫ضةثرةويةوة‬ ‫راسترةو و‬ ‫كؤمةَلطة بكات بة‬ ‫ِ‬ ‫ِ‬ ‫بة موسَلمانء مةسيحييةوة‪ ،‬ضونكة دةستوور‬ ‫سيفةت َيكى بةردةوامء ئايندةييانةى هةية‪،‬‬ ‫بةآلم ئةوةى لةميسر روودةدا ثةراو َيز خستنى‬ ‫كةمينةو مافة مةدةنيء ديموكراتييةكانة‪.‬‬ ‫محةمةد مورسى سةرؤكى هةَلبذ َيردراوى‬ ‫ميسرى رةوايةتييةكى نو َيى داه َينا كة لة‬ ‫ثيادةكردنى سيستمى ديموكراسيدا بوونى‬ ‫دةكرى ث َيى بَلين رةوايي سةرؤكايةتى‪،‬‬ ‫نيية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بةمةش سةرؤك دةب َيتة خاوةنى هةردوو‬ ‫بةبى‬ ‫دةسةآلتى ياسادانانء ج َيبةج َيكردن‬ ‫َ‬ ‫ئةوةى دةستةى راو َيذكاران بتوانن تانةى‬ ‫بريارةكاني‬ ‫ل َيبدةن واتة سةرؤك لةهةموو ِ‬ ‫دةبى‪،‬‬ ‫لة ئ َيستاو ئايندةدا حةسانةى تةواى َ‬ ‫برياريدا لةوةى دادطا‬ ‫هةروةها سةرؤك كؤمار ِ‬ ‫ببينى كة ثةيوةنديدارن‬ ‫بؤى نيية ئةو دؤسيانة َ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪114‬‬

‫بة دامةزراوة سياسييةكانى وةك ئةنجومةنى‬ ‫راو َيذكارىء ليذنةى ئامادةكارى دةستوور‪،‬‬ ‫جطة لةوةش دادطا بؤى نيية تانةشى ل َيبدا‪،‬‬ ‫ه��ةروةه��ا دةس��ةآلت��ى ئ��ةوةى بةخؤيداوة‬ ‫لة رةوش��ى مةترسيدارى ثةيوةنديدار بة‬ ‫بريار‬ ‫ئاسايشء يةك َيتيى نيشتيمانيدا ِ‬ ‫دةربكات‪ ،‬ئةو دةقانة زؤر مةترسيدارن‪،‬‬ ‫لةبةرئةوةى دةسةآلتى رةها بة سةرؤك كؤمار‬ ‫بةبي راو َيذ يان ضاود َيريكردنى‬ ‫دةبةخشنء َ‬ ‫برياردان لة مةسةلةكانى‬ ‫هيض دةزطايةك لة ِ‬ ‫شة ِرو ئاشتيدا‪.‬‬ ‫ئةو ثرؤذة دةستوورةى ئيخوانةكان شةقامى‬ ‫ميسرى تو ِرةكرد ء زؤر َي��ك لةكةسايةتىء‬ ‫ن��وس��ةرء سياسييةكانى ميسر كةوتنة‬ ‫ثرؤذة دةستوورة‪ ،‬لةوانة‬ ‫رةخنةطرتن لةم ِ‬ ‫محةمةد بة ِرادعى داواى ئةوةى لة مورسى‬ ‫كرد ثاشطةز ب َيتةوة لة راطةياندنى ثرؤة‬ ‫دةستوورةكة‪ ،‬هةروةها داواى ئةوةى كرد كة‬ ‫ر َيطةى ئاشتييانة بطرتر َيتةبةر بؤ دةرضوون‬ ‫لةم قةيرانة سياسيية‪ ،‬ئةوةشى خستة ِروو‪،‬‬ ‫كة ئةوةى طةلى ميسر جوَلة ث َيدةكات كةسء‬ ‫طروثء حزب نيية‪ ،‬بةَلكو ويذداني طةلةكةية‪،‬‬ ‫باشترين بةَلطةش بؤ ئةمة شؤ ِرشى ئاشتييانةى‬ ‫ساَلى ثارة‪ ،‬جةختى لةوةش كردةوة كة طةل‬ ‫تو ِرةية‪ ،‬لةبةرئةوةى مافةكانى ئةتككراوةء‬ ‫ئامانجةكانى شؤ ِرشةكةى وةدينةهاتووة‪،‬‬ ‫بؤية بةش َيوةيةكى شارستانييء ئاشتيانة لة‬ ‫دذى ئةو دةستوورة رذاوةتة سةر شةقام كة‬ ‫لة ‪22‬ى تشرينى دووةمى رابردوو لةاليةن‬ ‫مورسييةوة راطةيةندرا‪.‬‬ ‫م��ح��ةم��ةد ح��ةس��ةن��ةي��ن ه��ةي��ك��ةل لة‬ ‫ضاوث َيكةوتن َيكى كةناَلى (سى‪ .‬بى‪ .‬سى)‬

‫دا بة رةخنةوة دة ِروان َيتة ئةو ش َيوازةى كة‬ ‫بريار لةسةردانى‬ ‫طيراوةتةبةر لة دةنطدانء ِ‬ ‫دةس��ت��ووردا‪ ،‬هةيكةل ث َييواية دةستوور‬ ‫دةرب��ض��ى‪ ،‬بةَلكو‬ ‫تةنها ياسايةك نيية‬ ‫َ‬ ‫ث َيويستة هةموو ث َيكهاتة كؤمةآليةتييةكان‬ ‫بةبى‬ ‫لة دارشتنيدا ب��ةش��دارى بكةن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةبةرضاوطرتنى كةمينةو زؤرينة‪ ،‬ضونكة‬ ‫ذيانى هةموو اليةناكان بةيةكةوة ر َيكدةخات‪،‬‬ ‫ئةطةر كةَل َيسةو رووناكبيرانء بيرمةندان‬ ‫ل َيى دووركةوتنةوة‪ ،‬ئةوا ث َيويستة هةست‬ ‫بةمةترسي بكةين‪ ،‬هةروةها جةختى لةوةش‬ ‫برياردان لةسةر دةستوور‬ ‫ك��ردةوة كة بؤ ِ‬ ‫ن��اوى‪ ،‬لةبةر ئ��ةوةى دةب َيتة‬ ‫ثةلةكردنى‬ ‫َ‬ ‫بنياد َيكى بناغة ناتةواو‪ ،‬ئةوةى مورسى‬ ‫دةيكات وةك ب��ازدان واي��ة لة تاريكيدا‪،‬‬ ‫وخى‬ ‫هةروةها هةيكةل ث َييواية دروشمى ِ‬ ‫بر َ‬ ‫لة ج َيطةى خؤيدا نيية ئةقل ر َيطةيترمان‬ ‫ثي نيشاندةدا‪ ،‬ب��ة ِراى ئةو وةها باش بوو‬ ‫َ‬ ‫نوي دوو مانط‬ ‫بؤ خو َيندنةوةى دةستوورى َ‬ ‫لةبةردةم خةَلك بوواية‪ ،‬ئاماذةى بةوة كرد‬ ‫كة طوشار َيكى ن َيودةوَلةتى بؤ ثشتطيريكردن‬ ‫لة ئيسالمييةكان ل��ةئ��اراداي��ة‪ ،‬هةيكةل‬ ‫دةَل َى وياليةتة يةكطرتوةكانى ئةمريكا لة‬ ‫ثةنجاكانةوة بؤضوونيان واية لةم وآلتانةدا‬ ‫جطة لة ئاين ريطةضارةيتر نيية‪ ،‬ضونكة ئاين‬ ‫بنةماى هةموو شت َيكة‪ ،‬زياتر لةوةش ئاماذة‬ ‫بة راى وةزيرى دةرةوى ث َيشووترى ئةمريكا‬ ‫(جؤن فؤستةر داآلس) دةكات‪ ،‬كة ث َيى وتووة‬ ‫ثرةنسيثةكانى ذيانى ئةو دةوَلةتانة ميراتى‬ ‫ئاينيية نةك ديموكراسى‪ ،‬ميسريش يةك َيكة‬ ‫لةو دةوَلةتانةى رؤذهةآلتى ناوة ِراست كة‬ ‫دةبةستى‬ ‫زياتر ثشت بةميراتى ئاينى‬ ‫َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪115‬‬

‫باشترين بةَلطةش بوونى رؤَلى ئةزهةرة‪.‬‬ ‫لة سايةى ئةو رةوشة نائارامةى ميسر ث َييدا‬ ‫ت َيدةثة ِر َىء ئيسالمييةكان دةستيان بةسةر‬ ‫ت��ةواوى جومطةكانى دةسةآلتدا طرتووة‪،‬‬ ‫كة ه َيشتا مةرامةكانى دةستوورى نو َيشيان‬ ‫ج َيطير نةبووة‪ ،‬كةوتونةتة هةَلمةتى د ِرندانة‬ ‫لةدذى رووناكبيرىء هونةرو داه َيناندا‪،‬‬ ‫لةئ َيستاوة بةتوندى نووسةرانء رووناكبيرانء‬ ‫هونةرمةندان تةكفيردةكةنء تؤمةتى‬ ‫َ‬ ‫دةدةنةثال‪ ،‬بةم ش َيوةية خو َينيان‬ ‫خيانةتيان‬ ‫َ‬ ‫حةآلل دةكةن‪.‬‬ ‫ئةمرؤ لة واقيعى كولتوورى ميسردا‬ ‫ئةوةى ِ‬ ‫دةطوزةرى‪ ،‬قؤرغكردنى دةسةآلتة بةدةست‬ ‫َ‬ ‫مينبةرى مزطةوتةكانةوة‪ ،‬بؤ هاندانى‬ ‫خةَلكى رةشء روت لة دذى نووسةرانء‬ ‫رؤشنبيرانء هونةرمةندان‪ ،‬ئةمةش لة‬ ‫ر َيطاى ناو ز ِراندنيانء تانةو تةشةردان‬ ‫لةكارةكانيانء ط��وم��ان ث��ةي��داك��ردن لة‬ ‫موسَلمانبوونء نيشتيمانييبوونيان‪ ،‬ئ َيستاش‬ ‫بةرهةمةكانى نةجبب مةحفوز لةطو َيى‬ ‫خةَلكى دةزرينط َينر َيتةوة‪ ،‬ئيسالمييةكان‬ ‫بانطةشةى ئ���ةوةى ل���ةدذدا دةك���ةن كة‬ ‫بانطةوازى خراثةكاريية‪ ،‬لةمةوة ضاوة ِروانى‬ ‫ضى لة ئايندةى ٍهونةرء داه َينان دةكرى لةم‬ ‫وآلتةدا‪..‬؟‬ ‫رؤم���ان نوسى ميسرى ئةحمةد ئةبو‬ ‫خنةيجةر ث َييواية هةلءمةرجى رووناكبيرى‬ ‫ثةيوةستة بة بارى سياسيةوة‪ ،‬بةآلم ث َيويستة‬ ‫بة ث َيضةوانةوة ب َيت‪ ،‬واتة ث َيويستة كولتوور‬ ‫بي‪ ،‬بةآلم لة سايةى‬ ‫سةرة نيزةى ميللةت َ‬ ‫ئةو رةوشةى كة روو لة ثاشةكشةكردنةء‬ ‫ئ���ازادى نووسينء داه�� َي��ن��ان ل��ةب��ةردةم‬

‫ه��ة ِرةش��ةى راس��ت��ةوخ��ؤداي��ة‪ ،‬ب��ةداخ��ةوة‬ ‫هةندى لةنووسةران ثشتطيرى لةو بؤضوونة‬ ‫َ‬ ‫ئيسالميية ثاشظة ِرؤية دةك��ةن‪ ،‬هةموومان‬ ‫لةبةردةم روبة ِرووبوونةوةى توندوتيذ داين‪،‬‬ ‫ث َيويستة نووسةرانء رووناكبيران بةرلةوةى‬ ‫بةرطرى لة ئازادى نووسين بكةن‪ ،‬بةرطري لة‬ ‫ئازاديية طشتييةكان بكةن‪ ،‬هةروةها لةسةريان‬ ‫َ‬ ‫ئةقل لة‬ ‫ث َيويستة بضنة شة ِرى ئازادكردنى‬ ‫ضنطى دواكةوتووييدا‪ ،‬هيض يةك َيك ثةراو َيز‬ ‫ناخرى يان سةربَلند نام َين َيتةوة‪ ،‬هةموومان‬ ‫َ‬ ‫دةكةوينة بةر هة ِرةشةو تةكفيركردن‪،‬‬ ‫كوشتءبرة سياسييةى بينيمان‬ ‫ئةوةندةى‬ ‫ِ‬ ‫بةسة لة بةرامبةر ئ��ةوان��ةى بؤضوونى‬ ‫جياوازيان هةية ثيادةكراوة‪.‬‬ ‫ذنة نووسةر َيكى ميسرى كة ناوى سامية‬ ‫نوي نيية لةوةى‬ ‫ئةبوزةيدة ث َييواية شت َيكى َ‬ ‫تايبةت ب َيت بة كولتوورةوة‪ ،‬دةس��ةآلتء‬ ‫رووناكبير لة ملمالن َيى ب��ةردةوام��دان‪،‬‬ ‫تيرؤركردنى رووناكبيران لة سةردةمى‬ ‫م��وب��ارةكء س���اداتء عةبدولناسريش‬ ‫هةرهةبووة‪ ،‬رةوت��ة ئاينييةكان هةميشة‬ ‫ئامرازى جَلةوكردنى ئازادييةكانى طةالن‬ ‫ب��وون��ةء خةَلكيان ترساندوة بؤئةوةى‬ ‫سةرشؤ ِرى دةسةآلتداران بن‪ ،‬بطرة دةوَلةتى‬ ‫ئيسرائيليش كة ثشت ئةستورة بة سيستمى‬ ‫هةندى هةَلو َيستء‬ ‫ديموكراسى‪ ،‬بؤ ت َيثةراندنى‬ ‫َ‬ ‫بريار ثشت بة هةذموونى حزبة ئاينيية‬ ‫ِ‬ ‫دةبةستى‪ ،‬هةروةها ئاماذةى‬ ‫توند ِرةوةكان‬ ‫َ‬ ‫ب��ةوةدا كة بةدَلنياييةوة سةركوتكردنء‬ ‫دةبىء سوارى شةثؤلةكة دةبين‪،‬‬ ‫هة ِرةشة زياد َ‬ ‫ئةمة بؤ مرؤظى داه َينةر دةب َيتة ثاَلنةرء‬ ‫بةرةنطاربوونةوةى رةوشةكة‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪116‬‬

‫عةبدة ئةلزةراعى شاعير ث َييواية لةسايةى‬ ‫ئةو دؤخة سياسية شلةذاوةى دواى هاتنة‬ ‫سةركارى ئيخوانةكان ئايندةى كولتوورء‬ ‫داه َينان لة ميسردا كةوتؤتة ب��ةردةم‬ ‫رةش��ةب��اوة‪ ،‬ب��ةدر َي��ذاي��ي م�� َي��ذووى ميسر‬ ‫ل َيكترازانى كؤمةآليةتى وا تؤق َينةر نةبووة‪،‬‬ ‫دوو سةنطةر هةية‪ ،‬يةكةميان سةنطةرى‬ ‫موسَلمانان دووةميان سةنطةرى كافرةكانةء‬ ‫س َييةم سةنطةر لة ئارادانيية‪ ٍ،‬ئةوةى ثةيوةندى‬ ‫بة يةك َيك لة رةوت��ة ئيسالمييةكانةوة‬ ‫نةبي‪ ،‬ئةوا لة سةنطةرى دووةميانة‪ ،‬ث َينج‬ ‫َ‬ ‫فةرمانرةوايي مورسىء‬ ‫مانطى راب��ردووى‬ ‫ِ‬ ‫كؤمةَلةكةى‪ ،‬كؤمةَلطةي طةياندة ل َيوارى شة ِرى‬ ‫ناوخؤييةوة‪ ،‬لةوسياسةتةى طرتويةتةبةر لة‬ ‫دوورخستنةوةء ثةراو َيزخستنى ئةوانيتر‪،‬‬ ‫لةو هةوَلة سةرسةختانةيانةية بةمةبةستى‬ ‫وةرضةرخانى ميسر بؤ دةوَلةت َيكى دينى‪.‬‬ ‫نووسةرو رؤمان نوس مةمدوح عةبولسةتار‬ ‫ث َييواية ئ���ةوةى روودةدا ل��ةو طرفتة‬ ‫سةرةكييةداية كة هؤشيارى كؤمةآليةتى‬ ‫ميللةتةكةية‪ ،‬كولتوورى ئيسالمى تةنها‬ ‫رؤشنبيرى طوتنء طوتارى بةرهةمه َيناوة‬ ‫كة لةبنة ِرةتدا ثشتبة مةجازء شاراوةييء‬ ‫دةكرى لةيةك طوتاردا‬ ‫ل َيكدانةوة دةبةست َيت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫بكرى‪،‬‬ ‫ضةندين ثاساو و ل َيكدانةوةى بؤ‬ ‫َ‬ ‫هةروةها ئةو كولتوورة ثشت بة ثيرؤزى‬ ‫دةبةستى بؤتاوانباركردنء لةناوبردنى‬ ‫َ‬ ‫بةرامبةرةكانى‪ ،‬يان لةهةموو شت َيكدا ثشت‬ ‫دةبةسترى‪ ،‬هةروةها‬ ‫بة ثرةنسيثى نةقل‬ ‫َ‬ ‫ث َييواية بةرلةهةموو شتيك ث َيويستة ف َيرى‬ ‫ديالؤط بينء ئةوانيتر َ‬ ‫قبول بكةين‪ ،‬ئةطةر‬ ‫وةيةبي واش لةدةستووردا‬ ‫طوتارمان بةم ش َي‬ ‫َ‬

‫طيربي جياوازة لةو دةستوورةى بريتيية‬ ‫ج َي َ‬ ‫لة بةئيخوانيكردن‪ ،‬ئةو بةرةنطاربوونةوةية‬ ‫شى‪ ،‬لة ث َيناوى نةشونماى ئازادى‬ ‫در َيذة دةك َي َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةم وآلتةدا باجى زؤر طةورة دةدةين‪.‬‬ ‫ئةوهةموو رةشبينىء سةرسو ِرمانةى ئ َيستادا‪،‬‬ ‫طةلى ميسر لةوة زؤر زياتر دةبوذ َيتةوة‪.‬‬ ‫ن��ووس��ةرو ضيرؤكنوس عةبدولمونعم‬ ‫ئةلباز ث َييواية‪ ،‬ئةطةر داه َينانى راستةقينة‬ ‫ياخيبوون ب َيت لة خودى ر َيساكانى هونةرء‬ ‫هةوَلدانة بؤ ت َيثةربوون بةسةريدا و‬ ‫وةدةسته َينانى دةسكةوتى داه َينةرانةى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل واقيعى‬ ‫نو َيية كة هاوتةريب دةب َيتةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو واقيعة‬ ‫ذياندا‪ ،‬بةمةش ث َيويستة‬ ‫كؤمةآليةتيء سياسىء كولتووريية رووبة ِروو‬ ‫بب َينةوة كة ئيخوانء هاوثةيمانةكانيان‬ ‫لةسةرى ث َيداطيرى لةسةر دةكةن‪ ،‬دةستوورة‬ ‫بى‪ ،‬فةلسةفةى‬ ‫ئيخوانييةكة هةرضييةك َ‬ ‫ئيسالمى سياسي طة ِرانةوةية بؤ رةوشة‬ ‫يؤتؤثييةكةى كؤمةَلطةي مرؤظايةتى رؤذطارى‬ ‫ث َيغةمبةرو خةليفة راشيدييةكان‪ ،‬بة ِراي‬ ‫دةك��رى‬ ‫ر َيبةرانى رةوت��ة ئيسالمييةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كؤمةَلطة بط َيردر َيتةوة بؤ ئةو قؤناغة‪ ،‬كة‬ ‫ثى‬ ‫لةبنة ِرةتدا هيض ئيجتيهاد َيكى شةرعيان َ‬ ‫نيية بؤ خؤدةربازكردن لة بيرى ضاخةكانى‬ ‫ن��اوة ِراس��ت‪ ،‬ل��ةوةى ثةيوةندى بة سنورةو‬ ‫بةبى‬ ‫كةمينةكانء ئازادييةكانةوة هةية‪،‬‬ ‫َ‬ ‫هةبى ئةو بيركردنةوة‬ ‫ئةوةي هةوَل َيكيان‬ ‫َ‬ ‫س َينتراَلية بخةنة ب��ةردةم ديالؤط َيكى‬ ‫ئاقآلنةوة‪ ،‬ئةم بيركردنةوةية بةروونى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بيرى‬ ‫دي��ارة ناكؤك دةوةست َيتةوة‬ ‫داه َينةرانةدا كة لةسةر بنةماى ر َيزطرتن‬ ‫لة بؤضوونى جودا جودا خؤى بنيادناوة‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪117‬‬

‫ناتوانرى رابردوو‬ ‫لةبةر ئةوةى لةبنضينةدا‬ ‫َ‬ ‫دةك��رى ل��ةدةرةوةى‬ ‫فؤتؤكؤثي بكر َيتةوة‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ضوارض َيوةى بيروباوة ِرةوة ئايندةيةكى زؤر‬ ‫جوانتر لة راب��ردوو بةرجةستة بكةين‪،‬‬ ‫ئةمةش بة كةَلك وةرطرتن لة ئةزمونيتر كة‬ ‫بىء ضةندة‬ ‫زةمانء زةمينيان هةر ضييةك َ‬ ‫بى‪ ،‬هةر لةبارةى رةوتة‬ ‫لة خؤشمان جياواز َ‬ ‫ئيسالمييةكانةوة دةَل َى‪ :‬ئيسالمييةكان لةو‬ ‫منداَلة ونبووة دةضن لة هةموو كت َيب َيكدا‬ ‫بةدواى ئةو نةخشةية بطة ِر َى كة بيط َي ِر َيتةوة‬ ‫ئةو ماَلة باوانةى لةدةستى ض��ووة‪ ،‬بةآلم‬ ‫دؤخ��ى داه َينان لةو ه��ةرزةك��ارة ياخيية‬ ‫دةضى كة بة ويستى خؤى لة َ‬ ‫مال دةض َيتة‬ ‫َ‬ ‫دةرةوة‪ ،‬بؤ ئةوةى ئةو جيهانة بةرفراوانة‬ ‫بدؤز َيتةوة‪ ،‬يةكةميان لةو دووريية تؤقيوة‪،‬‬ ‫بةآلم دووةميان هةست بة ث َيطةيشتوويي خؤى‬ ‫دةكا‪ ،‬سةبارةت بةطةليش هةرواية هةرضةندة‬ ‫دةبيء‬ ‫منداَلييةكةى زيادكا‪ ،‬ئةوا ترسى زياتر َ‬ ‫نابىء دؤخى يةكةم بؤخؤى‬ ‫باوة ِرى بةخؤى َ‬ ‫دياريدةكات‪ ،‬ضةندةش زياتر ث َيبطا ئةوةندة‬ ‫دةبيء دؤخى‬ ‫نىء ِ‬ ‫برواى بةخؤى َ‬ ‫ترسى نام َي َ‬ ‫رى‪ .‬هةروةها دةَل َى‪ :‬لة‬ ‫دووةميان هةَلدةبذ َي َ‬ ‫ساآلنى داهاتوودا زؤر طرفت د َيتة ر َيطةمان‪،‬‬ ‫هةبى ضاود َيريكرنة‪،‬‬ ‫ئةوةى كةمترين طرينطى َ‬ ‫ئةمةش لةبةر ئةوةية ئامرازةكانى راطةياندن‬ ‫بةهةموو جؤرةكانييةوة دةب َيتة ج َيطرةوة‪،‬‬ ‫ئةو ئازاديةى خةَلك وةدةستيه َيناوة ر َيطة‬ ‫كؤنترؤلي‬ ‫بة هيض ضاود َيرييةكى كارا نادات‬ ‫ِ‬ ‫دةلى من هيض ر َيطة ضارةيةكم‬ ‫بكات‪ ،‬دواجار َ‬ ‫نيية ث َيشنيازي بكةم‪ ،‬بةث َيضةوانةوة زؤر‬ ‫بةختةوةرم بةو تةنطذة م َيذووييةى هةموومان‬ ‫ت َيى كةوتووين‪ ،‬لة رووب��ة ِروب��وون��ةوةى‬

‫راستةقينةدا هةموو ئةو دةمامكء دروشمانة‬ ‫ريسوادةبن‪ ،‬ئةو ثرسيارة كؤنةى لةبارةى رؤَلى‬ ‫دةكرى‪ ..‬لة رؤذطارى‬ ‫ئاين لةذيانء دةوَلةتدا‬ ‫َ‬ ‫محةمةد عةليةوة ضؤتة طؤ ِرةوة‪.‬‬ ‫عةبدولرةحمان ئةلراشد ث َيواية بةهؤى‬ ‫ئ��ةوةى دةس��ت��وور ب��ةزؤر ت َيثةر َينراوة‪،‬‬ ‫طيروطرفتةكان دةستيان ث َيكردووة‪ ،‬دامةزراوة‬ ‫ن َيودةوَلةتييةكان ئةو قةرزانةيان راطرت كة‬ ‫برياربوو بةحكومةتةكةى مورسى بدةن‪ ،‬بؤ‬ ‫ِ‬ ‫رى‪،‬‬ ‫بريارةكانى هةَلثةس َي َ‬ ‫ئةوةى حكومةت ِ‬ ‫بريارى بةرزكردنةوةى‬ ‫سةرةتا حكومةت ِ‬ ‫ن��رخ��ي��دا‪ ،‬ب���ةآلم دواى دوو س��ةع��ات‬ ‫بريارة كاربكاتة‬ ‫ثاشطةزبوويةوة‪ ،‬نةوةكا ئةو ِ‬ ‫سةر راثرسييةكةء خةَلكى سةرشةقامء‬ ‫ريزبةستوانى دةنطدةران تو ِرةبكات‪ ،‬هةروةها‬ ‫نوسيويةتى كة دةستوور نان َيك بةمسرييةكان‬ ‫نابةخشىء كارو ج َيطةو ر َيطةيان ث َينادا‪ ،‬كات َيك‬ ‫َ‬ ‫نرخةكان بةرز دةبنةوة‪ ،‬ئةوانةى دةنطييان‬ ‫بة بةَل َى بؤ دةستوورةكة داوة لة مورسى‬ ‫خؤشنابن‪ ،‬لةكات َيكدا بةهؤى سةرك َيشىء‬ ‫ملمالنى سياسييةكانةوة‬ ‫خراث بةر َيوةبردنى‬ ‫َ‬ ‫بةسةدان هةزار طةنجى ئةم وآلتة ب َيكاردةبن‪،‬‬ ‫ئيتر لة مو ِرسى نابورنء لةم دؤخة تةنطانةية‬ ‫بةتةنيا دةم َين َيتةوة‪.‬‬ ‫هةندي‬ ‫ثرؤذة دةستوورة نو َيية لة اليةن‬ ‫َ‬ ‫ئةم ِ‬ ‫لة شارةزايانى بوارى دةستووريش رةخنةى‬ ‫ل َيطرا‪ ،‬يةك َيك لةوانة تاريق ئةلبةشريية‬ ‫كة ث َييواية ئةم دةستوورة كؤمةَل َيك مينء‬ ‫د ِركةزى ت َيداية‪ ،‬لة خةسَلةتةكانى دةستوورى‬ ‫ديموكراتى ئةوةية‪ ،‬ثار َيزةرى دامةزراوةى‬ ‫دادوةرى ب َيت‪ ،‬م��ادةى ‪176‬ى دةستوور‬ ‫زةمينة خؤش دةكا جار َيكيتر سةرؤك كؤمار‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪118‬‬

‫بتوانى سةرؤكى دادط��او دادوةران دياري‬ ‫َ‬ ‫بكات‪ ،‬ئةمة نةخشة ر َيطايةكى ياسايي ديارى‬ ‫هةبى‬ ‫دةكا كة سةرؤكايةتى كؤمار هةذموونى َ‬ ‫بةسةر دادطاى دةستووريدا‪ .‬مادةيةكيتر كة‬ ‫ج َيطاى سةرنجة‪ ،‬ماددةى ‪132‬ة كة تيايدا‬ ‫هاتووة‪ ،‬سةرؤك كؤمار ضاود َيرى سنورى‬ ‫دةسةآلتةكان دةكات‪ ،‬ئةمةش وادةكات سةرؤك‬ ‫كؤمار بةتةنيا دةسةآلتى ج َيبةج َيكردن‬ ‫بى‪،‬‬ ‫نةبى بةَلكو لة سةروى دةسةآلتةكانةوة َ‬ ‫َ‬ ‫هةروةك لةماددةى ‪150‬شدا هاتووة‪ ،‬سةرؤك‬ ‫كؤمار دةسةآلتى ئةوةى هةية لةسةر مةسةلة‬ ‫طرنطةكانى ثةيوةنديدار بة بةرذةوةندييةكانى‬ ‫دةوَلةتةوة داواى راثرسى لةدةنطدةران بكات‪،‬‬ ‫دةبى هةموو دةسةآلتةكانيش بضنة ذ َيربارى‬ ‫َ‬ ‫دةرئةنجامي راثرسييةوة‪ .‬خاَل َيكيتر كة‬ ‫ئةلبةشرى رةخنةى ل َيطرتووة مةرجةكانى‬ ‫خؤكانديدكردنة بؤ ثؤستى سةرؤك كؤمار‪،‬‬ ‫بى‪ ،‬هةروةها‬ ‫دةبى بة دايك باوك ميسرى َ‬ ‫كة َ‬ ‫بضوكترين ديبلؤمات كة نو َينةرايةتى وآلت‬ ‫دةكةن لة وآلتاندا بؤيان نيية هاوسةرطيرى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل غةيرة ميسريةك بكةن‪ ،‬هةروةها‬ ‫بضوكترين ثلةدار لة سوثاش ئةم مةرجةى‬ ‫دةسةثى‪.‬‬ ‫بةسةردا‬ ‫َ‬ ‫جابر نةسار كة شارةزايةكيترى بوارى‬ ‫دةس��ت��وورة‪ ،‬ث َييواية رةوش��ى ميسر زؤر‬ ‫ئاَلؤزة‪ ،‬ضونكة دةيانةو َيت دةستوور َيكى‬ ‫ناتةندروستء ش َيواو بةسةر طةلى ميسردا‬ ‫بسةث َينن‪ ،‬لةبةر ئةوةية ناتةندروستة‪ ،‬هةموو‬ ‫بنةماو ر َيسايةكى دةستوورى ميسرء دونياى‬ ‫هاوضةرخى بةزاندووةء مافء ئازاديةكانيشى‬ ‫كؤتء بةند ك��ردووة‪ ،‬تايبةتمةندييةكانى‬ ‫سةرؤك كؤمارى لة دةستووردا فراوانكردووة‪،‬‬

‫دةطوترى بةبةراورد َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئةوة راست نيية كة‬ ‫َ‬ ‫دةستوورى ساَلى ‪1971‬دا دةسةآلتةكانى‬ ‫سةرؤكى كةمكردب َيتةوة‪ ،‬دةستوورى ساَلى‬ ‫‪ 1971‬كة لةدواى شؤ ِرشى ‪ ،1952‬يةكةم‬ ‫دةستوورى هةميشةيية كة ‪ 12‬ماددةى بؤ‬ ‫دةسةآلتء تايبةتمةندييةكانى سةرؤك كؤمار‬ ‫تةرخانكردووة‪ ،‬بةآلم لةم دةستوورةدا سةرؤك‬ ‫‪ 22‬م��اددةى بؤ تةرخانكراوة كة ماددةى‬ ‫‪132‬تا ماددةى ‪154‬ية‪ ،‬ئةو دةستوورةى‬ ‫هةندى‬ ‫دةيانةوةى بيسةث َينن‪،‬‬ ‫كة ئيخوانةكان‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫دةقى بؤ زيادكراوة كة ليذنةى ئامادةكارى‬ ‫دةستوور هةرنةيديوةء لة دانيشتنةكانيدا‬ ‫هةندى‬ ‫طفتوطؤشى لةبارةوة نةكردووة‪ ،‬وةك‬ ‫َ‬ ‫برطةيان بؤ‬ ‫لةماددةكانى ‪48‬ء‪ 98‬ضةندين ِ‬ ‫زيادكراوة‪.‬‬ ‫هةروةها نةسار ث َييواية‪ ،‬ئةم دةستوورة‬ ‫دةستوور َيكى فشؤَلةء هيض تايبةتمةندييةكى‬ ‫بؤ حكومةت نةه َيشتووة‪ ،‬ئةوةى هةية بؤ‬ ‫سةرؤك كؤمارة‪ ،‬بةتايبةتى ماددةى ‪158‬‬ ‫واى لة حكومةت كردووة بب َيتة سكرتاريةتى‬ ‫دةوَل��ةت‪ ،‬هيض دةسةآلت َيكى راستةوخؤي‬ ‫نيية‪ ،‬تةنها كارى ئةوةية راثؤرتء ث َيشنيار‬ ‫ئامادةبكات‪ .‬ماددةيةكيتر كة نةسار ئاماذةى‬ ‫بؤ كردووة‪ ،‬ماددةى دووةمة‪ ،‬ئةو ماددةية‬ ‫لةدةقةكةيدا هاتووة (اآلسالم دين الدولة واللغة‬ ‫العربية لغتها الرسمية)‪ ،‬لةدةستوورى نو َيدا‬ ‫مادةيةكيتريان نووسيوة كة ماددةى ‪219‬ية‬ ‫بؤ ل َيكدانةوةى ماددةى دوو كةتيايدا هاتووة‬ ‫(ان مبادئ الشريعة االسالمية تشمل ادلتها‬ ‫الكلية وقواعدها االصولية والفقهية ومصادرها‬ ‫المعتبرة في مذاهب اهل السنة والجماعة)‪،‬‬ ‫ئةمةش لةهيض دةستوور َيكى دونيادا نيية‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪119‬‬

‫لةبةر ئةوةى لة ئيسالمدا يةك مةزهةبى‬ ‫دياريكراو نيية‪ ،‬بةَلكو فرة مةزهةبة‪ ،‬بؤية‬ ‫ئةم ل َيكدانةوةية طيروطازى ياسايي دروست‬ ‫دةكا‪ .‬لة بارةى دةسةآلتى دادوةرييةوة دةَل َى‪:‬‬ ‫بةداخةوة لةن َيوان رةوتة ئيسآلمييةكانء‬ ‫دةسةآلتى دادوةري��دا ركابةرييةك هةية‪،‬‬ ‫دةيانةوى دةسةآلتى دادوةرى‬ ‫ئيسالمييةكان‬ ‫َ‬ ‫لةباربةرن‪ .‬لة بارةى رؤَلى ئةزهةرةوة ثرؤذة‬ ‫ياسايةك هةية سةربةخؤيي ئةو دامةزراوةية‬ ‫مسؤطةر دةكا‪ ،‬ماددةى ضوارى دةستووريش‬ ‫ئةوةية ثةرلةمان ناضاردةكات لة دةركردنى‬ ‫ياساكاندا بطة ِر َينةوةء راى زاناكانى ئةزهةر‬ ‫لةبةرضاو بطرن‪ ،‬ئةوة مةترسييةكى طةورةية‬ ‫لةكاتيكدا كة رةوت َيكى ئيسالمى دياريكراو‬ ‫كؤنتر َ‬ ‫ؤل بكا‪ ،‬ديارة سةلةفييةكان‬ ‫ئةزهةر‬ ‫ِ‬ ‫بةهةموو توانايانةوة هةوَلدةدةن بةسةر‬ ‫بى‪ ،‬ئةوا‬ ‫ئةزهةردا زاَلبن‪ ،‬ئةطةر واي ل َي َ‬ ‫ئةزهةر ئةو سةنتراَليية ئاينيية لةدةستدةدا‬ ‫كة ضةند سةدةيةكة ميسر ث َيى ناسراوة‪،‬‬ ‫كؤمةَلة ضةمك َيكى وةها بنياد دةن َين كة ر َيك‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كةلةثورى ميسردا‪.‬‬ ‫نايةنةوة‬ ‫هةروةها د‪.‬زياد بةهائةدين كة ثسثؤرى‬ ‫ئابوورييةء ئةندامى دةست لةكاركيشاوةى‬ ‫ك��ؤم��ةَل��ةى دا ِرش��ت��ن��ى دةس���ت���وورة‪ ،‬لة‬ ‫ل َيكؤلينةوةيةكى لةم دواييةيدا ئاماذةى بة‬ ‫هؤكارةكانى دةست لةكارك َيشانةوةكةى دةكا‪،‬‬ ‫ث َييواية راى ث َيضةوانة لةسةر شةريعةتى‬ ‫ئيسالمى ثةيوةندى بة خودى شةريعةتةوة‬ ‫نيية‪ ،‬ئةو دؤزة ثةيوةنديدارة بة مةسةلة‬ ‫ياساييةكانةوة‪ ،‬ئةطةر ثةرلةمان خؤى ياساكان‬ ‫دةربكاو دةسةآلتى دادوةري��ش دةسةآلتى‬ ‫خ��ؤى لة دادط��اك��ان ثيادة بكا‪ ،‬دةستةى‬

‫طةورة زانايانى ئةزهةريشى د َيتةسةر‪ ،‬كة‬ ‫دةب��ي ث َيناس َيكى دياريكراوى ياسايي بؤ‬ ‫َ‬ ‫بكرى‪ ،‬بةزيادكردنى‬ ‫شةريعةت‬ ‫ئةحكامةكانى‬ ‫َ‬ ‫دى سروشتى‬ ‫ماددةكانى ‪4‬ء ‪ 219‬واى ل َي َ‬ ‫بي ل��ةوةى كام‬ ‫سيستمى ياساكان نا ِرؤشن َ‬ ‫سي دةسةآلتانة (ثةرلةمان‪ ،‬دةسةآلتى‬ ‫لةم َ‬ ‫دادوةرى‪ ،‬زانايانى ئةزهةر) دةبنة سةرضاوةى‬ ‫ياسادانانء راظةكردنى ياساكان‪ ،‬و َيناكردنى‬ ‫ملمالن َيى ن َيوان اليةنطيرانء نةيارانى‬ ‫شةريعةت هةر لة بنضينةوة ثةيوةندى‬ ‫بة دةس��ت��وورةوة نيية‪ ،‬هةروةها ث َييواية‬ ‫برة لةو رستانةى ث َييةوة‬ ‫دةستوورى َ‬ ‫نوى ِ‬ ‫راهاتوينء دةوَلةت ثةيوةست ناكات بة ث َيوةرء‬ ‫ئامانجى دياركراوةوة‪ ،‬ثاريزةرى يةكساني‬ ‫نيية لةن َيوان هاوآلتيانداء ر َيطريش نيية لة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةى ث َيويست‬ ‫جياكارى لةن َيوانياندا‪،‬‬ ‫نةبوو ئةنجومةنى راو َيذكارى بم َين َيتةوة‬ ‫كة بةهةمان سيستمى ئةنجومةنى نو َينةران‬ ‫ردرىء هاوش َيوةن لة دةسةآلتدا‪،‬‬ ‫هةَلدةبذ َي َ‬ ‫هةروةها لةبارةى هيزة سةربازييةكانةوة‪،‬‬ ‫دواى ئةوةى وةك ثرةنسيث َيك لةالى ه َيزة‬ ‫سياسييةكان ئةوة ج َيطير بوو كة خةَلكى‬ ‫مةدةنى لةدادطاى سةربازى دادطايي نةكر َين‪،‬‬ ‫ب��ةآلم بة م��اددةى ‪ 198‬ئ��ةو مةسةلةية‬ ‫ثشتطوي خرا‪ ،‬بةمةش جار َيكيتر كؤمةَلطةى‬ ‫َ‬ ‫مةدةنى دةض َيتةوة ذ َي��ر رك َيفى دادط��اى‬ ‫سةربازييةوة‪ ،‬لةوةى ثةيوةندى بةبودجةى‬ ‫سةربازييةوة هةية وةك لة وآلتانى دونيا‬ ‫دةكرى هاوسةنطييةك هةية لةن َيوان‬ ‫كارى ث َي‬ ‫َ‬ ‫مافى طةل لةضاود َيريكردنى دارايي دةوَلةتدا‪،‬‬ ‫ثشتطوي خستووةء تةنها‬ ‫ماددةى ‪ 197‬ئةوةى‬ ‫َ‬ ‫مافى بة ئةنجومةنى بةرطرى نيشتيمانى‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪120‬‬

‫داوة طفتوطؤ بكات لةبارةى بودجةى ه َيزة‬ ‫ضةكدارةكانةوة كة تةنها سةرؤكى ئةنجومةنى‬ ‫نو َينةرانء سةرؤكى ئةنجومةنى راو َيذكاران‬ ‫لةم ئةنجومةنةدا ئةندامن‪.‬‬ ‫دةرئةنجامةكانى راثرسيةكة واكةوتةوة‪،‬‬ ‫كة ‪ 63.8%‬بة بةَل َىء ‪ 36.2%‬بة نةخ َير‬ ‫دةنطياندا بؤ ثرؤذة دةستوورى ئيخوانةكان‪،‬‬ ‫بة لةبةرضاوطرتنى ئةوةى ر َيذةى بةشدارى‬ ‫دةن��ط��دةران لة ‪ 32%‬ب��وو‪ ،‬ئةمة ئةوة‬ ‫دةردةخات كة ريذةيةكى زؤر لة خةَلك كة‬ ‫خؤى لة نزيكةى ‪ 35‬مليؤن دةنطدةر دةدا‬ ‫ثرؤسةى راثرسييةوة‪ ،‬ئةطةرضى‬ ‫نةهاتنة ناو ِ‬ ‫ثرؤسةيةدا ئيخوانةكان برديانةوة‪ ،‬بةآلم‬ ‫لةم ِ‬ ‫زؤرينةى خةَلكى ميسر دؤ ِران‪ ،‬ضونكة ئةم‬ ‫ناكرى ئةو‬ ‫دةستوورة ضاوة ِروانى ئةوةى ل َي َ‬ ‫كى كة خةَلكى ميسرى لة دذى‬ ‫ئامانجانة بث َي َ‬ ‫رذ َيمةكةى حوسنى موبارةك كؤكردةوة‪.‬‬ ‫لة كات َيكدا نزيكةى نيوةى خةَلكى ميسر‬ ‫لةخوار ه َيَلى هةذارييةوة دةطوزةر َيننء‬ ‫بةهؤى نالةبارى دؤخى سياسييةوة بانكةكانى‬ ‫ئةم وآلتة بةرةو ئيفالسي دة ِرواء كةرتى‬ ‫طةشتياريش ثةكيكةوتووةء لةم َيذووى خؤيدا‬ ‫ساردوسرى واى بةخؤوة نةديوة بةمةش‬ ‫ِ‬ ‫دةبي لةوةى هةية‪،‬‬ ‫ر َي��ذةى ب َيكارى زياتر‬ ‫َ‬ ‫قةيرانى سوتةمةنيش طرفت َيكي ترى ئةو‬ ‫كةرتةو ئامرازةكانى طواستنةوةء طةياندنة‬ ‫ل��ةم وآلت���ةدا‪ ،‬بة راى بةرثرسى ذوورى‬ ‫طةشتيارى لةساَلى ‪2011‬وة ئةم وآلتة سةدان‬ ‫مل َيؤن دؤالر زيانى بةركةوتووة‪ ،‬ئ َيستاش‬ ‫سى سةد‬ ‫زيانى هةفتانةى كةرتى طةشتيارى َ‬ ‫مليؤن دؤالرة‪.‬‬ ‫دوا ب��ةدواى ثةسةندكردنى ئةنجامي‬

‫راثرسييةكة‪ ،‬وياليةتة يةكطرتووةكانى‬ ‫ئةمريكاء يةك َيتى ئةوروثا داواي��ان لة‬ ‫محةمةد مورسى كرد كة خةَلكى ميسر‬ ‫دَلنياكاتةوة لةوةى كار بةسيستمى ديموكراسى‬ ‫دةكا‪ ،‬داواشيانكرد طفتوطؤكانى حكومةتء‬ ‫ئؤثؤزيسيؤن ب���ةردةوام ب َيت تا دةطةنة‬ ‫ر َيكةوتن َيك بؤ كؤتايي ه َينان بة قةيرانى‬ ‫سياسى لةم وآلتةدا‪ ،‬ل َيرة بةدوا ئؤثؤزيسيؤن‬ ‫دةب��ى‪ ،‬ضونكة بةرثرس نيية‬ ‫داشى سوار‬ ‫َ‬ ‫لةو ل َيكةوتانةى سياسةتى ئيخوانةكان كة‬ ‫برسييةتىء ب َيكارى زياتر بةدواى خؤيدا‬ ‫نى‪ ،‬ئةطةر ريشى ئيسالمييةكان ئيش‬ ‫د َي َ‬ ‫بؤ ب َيكاران نةدؤز َيتةوة‪ ،‬ئةوا نة دوعاى‬ ‫مزطةوتةكان ضارةيان دةكاتء نة دروشمةكانى‬ ‫ث َيش هةَلبذاردن سكى برسييان ت َير دةكا‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪121‬‬

‫سود لةم سةرضاوانة وةرطيراوة‪:‬‬ ‫‪.1‬االن��ص��ات المركزى‪ ،‬ذم��ارة ‪،5441‬‬ ‫الثةرة‪.58‬‬ ‫‪.2‬ه��ةم��ان س��ةرض��اوة‪ ،‬ذم����ارة‪،5456‬‬ ‫الثةرة‪.46‬‬ ‫‪.3‬هةمان سةرضاوةء ذمارة‪ ،‬الثة ِرة ‪.57‬‬ ‫‪.4‬هةمان سةرضاوة‪ ،‬الثة ِرة ‪.59‬‬ ‫‪.5‬ه��ةم��ان س��ةرض��اوة‪ ،‬ذم���ارة ‪،5463‬‬ ‫الثة ِرة‪.46‬‬ ‫‪.6‬الشرق االوصط العدد ‪ ،12426‬حوار مع‬ ‫استاذ القانون الدستورى جابر نصار‪.‬‬ ‫‪.7‬الشرق االوص��ط العدد ‪ ،12426‬احلرب‬ ‫االهلية تسع اجلميع‪ ،‬يوسف الدبنى‪.‬‬ ‫‪ .8‬الشرق االوصط العدد ‪ ،12442‬املصريون‬ ‫حباجة اىل حوارافضل‪ ،‬امري طاهرى‪.‬‬ ‫‪.9‬الشرق االوص��ط العدد ‪ ،12445‬الدستور‬ ‫لنيؤكل املصريني خبزا‪ ،‬عبدالرمحن الراشد‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪122‬‬

‫ئيس ِرائيل و ئيسالمييةكان و دادخوازيي‬ ‫ميكؤنؤس‬

‫نووسيني‪ِ :‬رؤبةرت ئؤلسن‬ ‫وةرط َي ِراني لة توركييةوة‪ :‬عبدوَللاَ بابةكر حةمةئاغا‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪123‬‬

‫ئيسرائيل و‬ ‫ِر َيككةوتني ن َيوان توركياو‬ ‫ِ‬ ‫كاريطةريي لةسةر ثةيوةندي ن َيوان توركياو‬ ‫ئ َيران‬ ‫رووداوي سينجان دواي ساردبوونةوةي‬ ‫ثةيوةنديةكاني ن َيوان ئةنكةرةو ت��اران‪،‬‬ ‫دامركايةوة‪ .‬سةردانةكةي ئيسماعيل حةققي‬ ‫كارادايي‪ ،‬سةرؤكي ئةركاني سوثاي توركيا‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬بوو بةهؤي ساردبوونةوةي‬ ‫بؤ‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةندييةكاني ن َيوان ئةنكةرةو تاران‪ .‬ئةوة‬ ‫يةكةم سةرداني سةرؤك ئةركان َيكي سوثاي‬ ‫توركيا بوو كة بؤ دةوَلةتي جوولةكة ئةنجامي‬ ‫بدا‪ .‬سةردانةكةي كارادايي لةكات َيكدا بوو‪،‬‬ ‫ئيسرائيل و توركيادا ضةند‬ ‫كة لة ن َيوان‬ ‫ِ‬ ‫ِر َيككةوتننامةيةك لة بواري سةربازي و‬ ‫ئابووري و بازرطاني و فةرهةنطي ئيمزا‬ ‫ئيسرائيل‬ ‫كرابوو‪ِ .‬ر َيككةوتننامةي ن َيوان‬ ‫ِ‬ ‫و توركيا لةاليةن وياليةتة يةكطرتووةكاني‬ ‫ئةمةريكاو ئةوروثاوة ثشتطيري ل َيكرا و‬ ‫ث َيشبيني ئةوة كرا كة لة ناوضةي دةرياي سثي‬ ‫ناوة ِراست و خؤرهةلاَ تي ناوة ِراستدا ه َيزي‬ ‫ببي‪.‬‬ ‫نو َيي كاريطةر دروست َ‬ ‫ئيسرائيل‪،‬‬ ‫كارادايي بةر لة سةردانةكةي بؤ ِ‬ ‫تةئكيدي كردةوة لةسةر ئةوةي كة ب َيجطة‬ ‫بةجي كردني‬ ‫لة باس كردني ضؤنيةتيي ج َي َ‬ ‫ئةو ِر َيككةوتننامانةي كة لة ن َيوان هةردوو‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيلي‬ ‫ولاَ تدا كراوة‪،‬‬ ‫لةطةل ل َيثرسراواني ِ‬ ‫باسي مووشةكي جؤري سكؤدي ِروسي دةكةن‬ ‫كة لة ئ َيرانةوة بؤ سوريا دةطوازر َينةوة‪.‬‬ ‫سةرؤك ئةركاني سوثا ئةوةي خستة ِروو‬ ‫فرؤكةي بارهةَلطر بة‬ ‫كةئةو مووشةكانة بة ِ‬ ‫ت َيثة ِربوون لة ئاسماني توركياوة لة ئ َيرانةوة‬ ‫بؤ سوريا دةطو َيزر َينةوة‪ .‬هةرضةندة ئ َيران‬

‫ئةو جؤرة طواستنةوانةي دةخستة ِريزي‬ ‫يارمةتيي مرؤيي‪ ،‬بةلاَ م كارادايي تةئكيدي‬ ‫كردةوة لةسةر ئةوةي ئةو مووشةكانةي لة‬ ‫ئيسرائيل و سوريادا دادةنر َين‪،‬‬ ‫سنوري ن َيوان ِ‬ ‫لةوانةية دذي شارو شو َينة نيشتةج َييةكاني‬ ‫ئيسرائيل بةكاربه َينر َين‪ .‬كارادايي هةروةها‬ ‫ِ‬ ‫ئيسرائيلي ِراطةياند كة توركيا‬ ‫بةل َيثرسراواني ِ‬ ‫نيطةرانة لةوةي ئةو مووشةكانة بكةونة‬ ‫دةست ثةكةكةو دذي توركيا بةكاربه َينر َين‪.‬‬ ‫ئةو ثةيوةنديية سةربازي و ديثلؤماتيية‬ ‫ئيسرائيلدا‬ ‫بةه َيزةي كة لةن َيوان توركياو‬ ‫ِ‬ ‫لة بةهاري ‪ 1997‬دا دروست بوو‪ ،‬ئ َيراني‬ ‫تووشي نيطةراني كرد‪ .‬دةيظيد لةظي‪ ،‬وةزيري‬ ‫ئيسرائيل لة ‪ 8‬وة بؤ ‪ 10‬ي نيسان لة‬ ‫دةرةوةي ِ‬ ‫سةرداني توركيادا بوو‪ .‬تورهان تايان وةزيري‬ ‫بةرطريي توركياش لة ن َيوان ‪ 30‬نيسان و‬ ‫‪ 2‬ي مايس لة تةلئةبيب بوو‪ .‬دواب��ةدواي‬ ‫َ‬ ‫ذةنةرال ضةظيك بير لة‬ ‫سةردانةكةي تايان‪،‬‬ ‫ئيسرائيلي كرد‪ .‬لةظي‬ ‫‪ 4‬ي مايس سةرداني ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كارادايي و تانسو‬ ‫لة ضاوث َيكةوتنيدا‬ ‫ضيللةر ي وةزيري دةرةوة تةئكيدي كردةوة‬ ‫كة هةردوو ولاَ تي سورياو ئ َيران مةَلبةندي‬ ‫تيرؤريستين و هة ِرةشة لة هةردوو ولاَ تي‬ ‫ئيسرائيل دةك��ةن‪ .‬تايان لةكاتي‬ ‫توركياو‬ ‫ِ‬ ‫ئيسرائيلداو لة كؤبوونةوةكانيدا‬ ‫مانةوةي لة ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وايزمان ي سةرؤك كؤمارو نةتةنياهوو‬ ‫ي سةرؤك وةزيران لةهةموو هةل َيكدا ئةوةي‬ ‫دووثات دةكردةوة كة ِر َيككةوتننامةي ن َيوان‬ ‫ئيسرائيل و توركيا ئاراستةيةكة بؤ ئةو‬ ‫ِ‬ ‫ولاَ تانةي وةكو ئ َيران و سوريا ثشتطيري لة‬ ‫تيرؤريزم دةكةن‪ .‬هةروةها سورياو ئ َيراني‬ ‫تاوانبار كرد بة دروست كردن و عةمبار‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪124‬‬

‫كردني مووشةكي باليستي‪.‬‬ ‫تايان‪ ،‬ضةندين جار دووثاتي كردةوة‬ ‫كة ئامانجي سةرةكيي ِر َيككةوتني ن َيوان‬ ‫ئيسرائيل و توركيا بؤ بةرةنطاربوونةوةي‬ ‫ِ‬ ‫تيرؤريزمة‪ .‬تايان‪ ،‬سورياي تاوانبار كرد‬ ‫بةوةي كة مةَلبةندي تيرؤريزمةو هة ِرةشة‬ ‫ئيسرائيل دةكا‪ ،‬ئ َيرانيشي بةوة‬ ‫لة توركياو ِ‬ ‫تاوانبار كرد كة يارمةتيي ثةكةكةو حةماس‬ ‫دةداو ث َيداويستييةكانيان دابين دةكاو‬ ‫دةريبري‬ ‫زي‪ .‬وةزيري بةرطري‪،‬‬ ‫دةيانثار َي َ‬ ‫ِ‬ ‫كة ئةنكةرةو تةلئةبيب بة بةردةوامي‬ ‫لةثةيوةنديدان و ئاَلوطؤ ِري هةواَلطرييان‬ ‫لةن َيوانداية دةرب��ارةي ئةو هة ِرةشانةي كة‬ ‫ئاراستةي ه��ةردوو ولاَ ت دةكر َيت‪ .‬تايان‬ ‫هةروةها ِرايطةياند كة ثشتطيري كردني‬ ‫ئ َيران و سورياو ع َي ِراق بؤ تيرؤريزم تةنها‬ ‫ئيسرائيل ناكا‪ ،‬بةَلكو‬ ‫هة ِرةشة لة توركياو‬ ‫ِ‬ ‫ئةوة هة ِرةشةيةكة بؤ هةموو ولاَ تاني تري‬ ‫ناوضةكةو ولاَ تاني ناتؤ‪ .‬وةزيري بةرطري‬ ‫ئيسرائيلةوة هةوَليدا كة‬ ‫توركيا‪ ،‬لة ِر َيطاي‬ ‫ِ‬ ‫ك َيشةي كورد بطةي َين َيتة باري ن َيودةوَلةتي‪.‬‬ ‫تايان كة ئاماذةي بؤ بارودؤخي ع َي ِراق كرد‪،‬‬ ‫وتي كة ناتوانن ب َيدةنط بن و ِر َيطة نادةن بةو‬ ‫ب َيمتمانةييةي لة باكوري ع َي ِراقدا هةية‪.‬‬ ‫ميدياي ئ�� َي��ران ل��ة ‪ 5‬ي م��اي��س‪ ،‬كة‬ ‫بيروبؤضووني حكومةتي دةخستة ِروو‪،‬‬ ‫ِرايطةياند كة ل َيدوانةكاني تايان لة‬ ‫ئيسرائيل يارمةتيدةر نية بؤ دروس��ت‬ ‫ِ‬ ‫بووني ثةيوةندييةكي باشي دراوس َييةتي‪.‬‬ ‫ِرؤذنامةي ‪ Tahran Times‬نووسيبوي كة‬ ‫دةتواني لةماوةيةكي در َيذخايةندا‬ ‫توركيا‬ ‫َ‬ ‫ئةوةي لة جةزائير بووة بةتاقي بكاتةوة‪.‬‬

‫تاران كاردانةوةي بةرامبةر تايان نيشاندا‬ ‫لةبةرئةوةي تايان‪ ،‬ئ َيران و سورياي بة‬ ‫بةرهةمه َينةري ضةكي كيمياوي و مووشةكي‬ ‫باليستييةوة تؤمةتبار كردبوو‪ .‬تةهران تايمس‬ ‫بةم ش َيوةية لة ِروونكردنةوةكة بةردةوام بوو‪:‬‬ ‫هةرضةندة كة ئةربةكان ي سةرؤك وةزيران‬ ‫ثةيرةو دةكا‪ ،‬بةلاَ م‬ ‫سياسةت َيكي سةربةخؤ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫هةول دةدةن‬ ‫هةندي لة ذةنة ِراَلة توركةكان‬ ‫َ‬ ‫ولاَ تةكةيان تةسليم بة واشينتؤن و تةلئةبيب‬ ‫بكةن‪.‬‬ ‫نيطةرانيي تاران و ديمةشق بة در َيذايي‬ ‫ساَلي ‪ 1997‬ئ��ةوة بوو كة ولاَ تاني تر‬ ‫ِر َيككةوتننامةي ئةنكةرةو تةلئةبيب بةه َيز‬ ‫بكةن‪ .‬لةن َيوان تاران و ديمةشق لة ئاستي‬ ‫ب��ةرزدا ضةندين س��ةردان و كؤبوونةوةي‬ ‫دووقؤَلي ئةنجام درا‪ .‬حافز ئةسةدي سةرؤك‬ ‫كؤماري سوريا لةكؤتايي مانطي تةموزدا‬ ‫بةبؤنةي كؤتايي هاتني ثؤستي سةرؤك‬ ‫كؤماريي هاشيمي ِرةفسةنجاني و كؤبوونةوة‬ ‫َ‬ ‫نوي‪،‬‬ ‫لةطةل محةمةد خاتةمي سةرؤك كؤماري َ‬ ‫سةرداني تاراني كرد‪ .‬ئةسةد لةو سةردانةيدا‬ ‫بؤ ضؤنيةتيي بةرثةرضدانةوةي ِر َيككةوتني‬ ‫تاووتوي كردني‬ ‫ئيسرائيل و توركياو‬ ‫َ‬ ‫ن َيوان ِ‬ ‫هاريكاريي ناوضةيي ستراتيذي‪ ،‬دةستةيةك‬ ‫لة ذةنة ِرال ياوةري كردبوون‪.‬‬ ‫ل َيرةدا ناتوانين باسي هةموو ناوة ِرؤكي‬ ‫ئيسرائيل‬ ‫ِر َيككةوتننامةكةي ن َيوان توركياو ِ‬ ‫هةندي َ‬ ‫خال بة ِرووني ديارن‪:‬‬ ‫بكةين‪ ،‬بةلاَ م‬ ‫َ‬ ‫‪ )1‬ئةنكةرة‪ ،‬بؤ بةزاندني ثةكةكة و‬ ‫داثَلؤسيني بزووتنةوةي نةتةوايةتيي كوردي‬ ‫ئيسرائيل و طرووثة‬ ‫داواي يارمةتيي لة‬ ‫ِ‬ ‫جوولةكةكاني ئةمةريكا دةكا‪ ) 2 .‬ئةنكةرة‪،‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪125‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بةثتةو كردني ثةيوةندييةكاني‬ ‫ئيسرائيل و جوولةكةكاني ئةمةريكا بةو‬ ‫ِ‬ ‫مةبةستةوة بووة كة ِرةخنةي جولةكةكاني‬ ‫ئةمةريكا بةرامبةر بة ثاكتاو كردني نةذادي‬ ‫كة توركيا لة باشووري ِرؤذهةلاَ تي توركيادا‬ ‫دةيكا‪ ،‬كةم بكاتةوة‪ ) 3 .‬ئةنكةرة‪ ،‬ثشتطيريي‬ ‫جوولةكةي وةكو ئامراز َيكي فشار بةكار‬ ‫دةه َينا بؤ بةربةست كردني هاريكاريي سوريا‬ ‫بؤ ثةكةكةو حةواندنةوةي لة ولاَ تةكةيدا‪.‬‬ ‫‪ )4‬ه َيزي ضةكداريي تورك‪ ،‬دةيويست ئةوة‬ ‫ث َيشان بدا كة سةرة ِراي ئةوةي طرنطيي جيؤ‪-‬‬ ‫ستراتيذي ولاَ تةكةي لة دواي ِرووخاني‬ ‫يةك َيتيي سؤظيةت كةمبؤتةوة‪ ،‬بةلاَ م ئةو هةر‬ ‫لة نزيكبوونةوةي لة ِرؤذئاوا بةردةوامة‪.‬‬ ‫‪ )5‬كةماليستةكان و ه َيزي ضةكداريي‬ ‫ت��ورك دةيانويست ئ��ةوة نيشان ب��دةن كة‬ ‫ثابةندن بة سيكوالريزم و دذي ئةوةن ثارت َيكي‬ ‫ئيسالمي جَلةوي حوكم بطر َيتة دةست‪) 6 .‬‬ ‫ثةيرةوي‬ ‫ئةنكةرةو ه َيزي ضةكداريي تورك ِ‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيل دةكرد‪.‬‬ ‫ثةيوةنديي نزيكييان‬ ‫لةطةل ِ‬ ‫بةالني كةمةوة دةيانويست ئةوة نيشان بدةن‬ ‫كة نةه َيَلن ثارت َيكي ئيسالمي كة بة ئاشكرا‬ ‫بي‪ ،‬زيان بةو ثةيوةنديية‬ ‫دذي‬ ‫ِ‬ ‫ئيسرائيل َ‬ ‫ني‪) 7 .‬‬ ‫ثتةوةي ن َيوان هةردوو ولاَ ت بطةي َي َ‬ ‫توركيا‪ ،‬بؤ بةرةوث َيش بردني سةربازي و‬ ‫ثيشةسازي‪ ،‬ث َيويستي بة ه َيزي تةكنؤلؤذيي‬ ‫ئيسرائيل‬ ‫ئيسرائيلة‪ ) 8 .‬هةم ئةنكةرةو هةم ِ‬ ‫ِ‬ ‫ه��ةر يةكةو ل��ةولاَ ت��ي خ��ؤي سةرقاَلة بة‬ ‫ثاكتاوكردني ن��ةذادي‪ِ .‬ر َيككةوتني ن َيوان‬ ‫ه��ةردوو ولاَ ت لةم بارةيةوة دةب َيتة هؤي‬ ‫كةمبوونةوةي ِرةخنةكانيان بةرامبةر بة‬ ‫يةكتري‪ ) 9 .‬هةردوو ولاَ ت‪ ،‬بؤئةوةي ببنة‬

‫اليةنطر َيكي طونجاوتري ِرؤذئاوا‪ ،‬تةئكيديان‬ ‫دةك��ردةوة لةوةي كة لةباري ئابوورييةوة‬ ‫طةشةبوونيان ث َيويستة و هةوَليان ئةدا كة‬ ‫بةجي كردني ثاكتاو‬ ‫شةرعييةت بؤ ج َي َ‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬بة‬ ‫كردني نةذادي دابن َين‪ِ )10 .‬‬ ‫ثرؤذةي‬ ‫بةشداري كردني لةوةبةره َينان لة ِ‬ ‫َ‬ ‫ئةنةدؤل)‪ ،‬بؤ ئةوة‬ ‫(ثرؤذةي باشووري‬ ‫طاث ِ‬ ‫هةبي‪.‬‬ ‫بوو كة كاريطةريي لةسةر ئاوي فو ِرات َ‬ ‫ئيسرائيل بةيةكةوة‪،‬‬ ‫بةو ش َيوةية توركياو‬ ‫ِ‬ ‫دةتوانن كارتي ئاو بةرامبةر بة كارتي نةوتي‬ ‫ولاَ تة عةرةبييةكان بةكار به َينن‪ .‬لة بةرامبةر‬ ‫ئةوةدا تةلئةبيب ث َيويستة يارمةتيي ئةنكةرة‬ ‫بدا بؤ ئ��ةوةي ضؤك بة ثةكةكة داب��داو‬ ‫كؤنترؤَلي هة ِرةشةي كورديي بكا‪.‬‬ ‫ِ‬ ‫فيليث ِرؤبينس‪ ،‬ئ��ام��اذةي بؤ ئةوة‬ ‫ئيسرائيل بة كولتوري‬ ‫كرد كة توركياو‬ ‫ِ‬ ‫سياسيي هاوبةشةوة لة ي��ةك��ةوة نزيك‬ ‫بوونةتةوة‪ .‬هةردوو ولاَ ت بةطو َيرةي ولاَ تة‬ ‫عةرةبييةكانةوة سياسةتيان زياتر بة دةزطايي‬ ‫ك��ردوةو ه َيناويانةتة بار َيكي ِرؤتيني‪.‬‬ ‫ِرؤبينس لةو ِرايةداية كة بةهؤي بةدةزطايي‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬بؤتة‬ ‫بووني سياسةت لة توركياو ِ‬ ‫هؤي بةردةوامبووني سياسةت‪ .‬ب َيبةشبووني‬ ‫ولاَ ت��ة عةرةبييةكان لة بةردةوامبووني‬ ‫سياسةت و بةتاكةكةس بووني سياسةت لةو‬ ‫ولاَ تانةدا‪ ،‬بؤتة هؤي نا ِرةحةتبووني اليةنة‬ ‫كةماليستةكان‪.‬‬ ‫ئيسرائيل‬ ‫نيشانةكاني ثةيوةنديي ن َيوان‬ ‫ِ‬ ‫و توركيا ئاشكران‪ .‬يةك َيك لة ئامانجي ئةو‬ ‫ِر َيككةوتننامةية ناضاركردني سورياية بؤ‬ ‫ئيسرائيل و وياليةتة‬ ‫ئةو ثرةنسيبانةي كة ِ‬ ‫«ثرؤسةسي‬ ‫يةكطرتوةكاني ئةمةريكا لة‬ ‫ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪126‬‬

‫ئاشتي» دا روونيان كردبؤوة‪ .‬ئةنكةرة‪ ،‬بة‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬داواي‬ ‫بةكاره َيناني فشارةكاني‬ ‫ِ‬ ‫لة وياليةتة يةكطرتوةكاني ئةمةريكا دةكرد‬ ‫شت َيكي وا بكا سوريا‪ ،‬عةبدوَللاَ ئؤجالاَ ن‬ ‫و سةركردةكاني تري ثةكةكة لة سورياوة‬ ‫سنورداش بكا‪ .‬ئةو ش َيوة دةركردنة‪ِ ،‬ر َيطة‬ ‫دةب��ر َي بؤ ئةوةي ثةكةكة وةكو‬ ‫لة سوريا‬ ‫ِ‬ ‫ني و داواي بةش َيك لة‬ ‫ئامراز َيك بةكار به َي َ‬ ‫ئاوي ِروباري فو ِرات بكا‪ .‬ئةمة‪ِ ،‬رؤلي سوريا‬ ‫ني‬ ‫لةسياسةتي باكوري ع َي ِراق شكست ث َيدةه َي َ‬ ‫و هةروةها بايةخي سوريا كةم دةكاتةوة‬ ‫بةوةي كة بب َيتة هاوثةيماني ئ َيران لة ناوضةي‬ ‫دةرياي ناوة ِراست‪.‬‬ ‫ئ َيران و سوريا‪ ،‬هةرضةندة كة دةيانويست‬ ‫ك��ارت��ي ك���وردو ثةكةكة ب��ةرام��ب��ةر بة‬ ‫توركيا بةكار به َينن‪ ،‬بةلاَ م لة هةمان كاتدا‬ ‫نةياندةويست توركيا زؤر بورووذ َينن‪ .‬ضونكة‬ ‫لة حاَلةت َيكي ئةوتؤدا‪ ،‬ئةو ه َيرشانةي كة‬ ‫توركيا لةساَلي ‪ 1993‬وة بةرامبةر بة‬ ‫بارةطاكاني ثةكةكةي لة باكوري ع َي ِراق دةكرد‪،‬‬ ‫لةوانة بوو هةمان شتيشي بةرامبةر بة‬ ‫بارةطاكاني ثةكةكة لة سورياو ئ َيران بكرداية‪.‬‬ ‫هةم تاران و هةم ديمةشق‪ « ،‬مةسةلةيةكي‬ ‫بكري‪ .‬بةلاَ م‬ ‫كوردي» يان دةويست كة ئيدارة‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيل و‬ ‫بة ِر َيككةوتنة نو َييةكاني ن َيوان ِ‬ ‫توركيا‪ ،‬ئيدارة كردني ئةو مةسةلةية تاكو‬ ‫دةهات زةحمةتتر دةب��وو‪ .‬ئ َيران و سوريا‬ ‫دةيانتواني بةدواي ئةو ستراتيذييةدا بضن‪،‬‬ ‫ضونكة هةردوو ولاَ ت وا بيريان دةكردةوة كة‬ ‫ك َيشةي كورد لة ولاَ تةكانياندا لةوةي توركيا‬ ‫دةكري و لةو هةَلسةنطاندنةدا‬ ‫باشتر ئيدارة‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫ِراس��ت ب��وون‪ .‬ب��ة م توركيا بة بةستني‬

‫َ‬ ‫ئيسرائيل‪ ،‬وا لة توركيا‬ ‫ِر َيككةوتننامة‬ ‫لةطةل ِ‬ ‫دةكا كة لة جاران زياتر ضاالكي بةرامبةر‬ ‫ني‪ .‬لةبةرئةوة‬ ‫بة ئ َيران و سوريا بنو َي َ‬ ‫بةكاره َيناني كارتي كوردي لةاليةن ئةو دوو‬ ‫ولاَ تةوة دةكةوتة مةترسييةوة‪.‬‬ ‫هةرضةندة لة دواي ساَلي ‪ 1994‬بة ئاشكرا‬ ‫ئةطةر َيكي وا نةبوو‪ ،‬بةلاَ م دامةزراندني‬ ‫دةوَلةتي كوردي لة باكوري ع َيراق‪ ،‬دةب َيتة هؤي‬ ‫هةبي بؤسةر كوردةكاني‬ ‫ئةوةي كة كاريطةريي َ‬ ‫توركيا زياتر لة كاريطةري بؤسةر كوردي‬ ‫ئ َيران و سوريا‪ .‬وةكو لة سةرةوة باسمان كرد‬ ‫نايةوي دةوَلةت َيكي‬ ‫سي دةوَلةتة‬ ‫َ‬ ‫هيض كام لةو َ‬ ‫دابمةزري‪ .‬ئ َيران و سوريا‬ ‫كوردي سةربةخؤ‬ ‫َ‬ ‫لة دامةزراني دةوَلةتي كوردي نيطةرانن‬ ‫ئيسرائيلي‬ ‫لةبةرئةوةي وا هةست دةكةن‬ ‫ِ‬ ‫دادةمةزري‪ .‬توركيا دةيويست مةسةلةي‬ ‫دووةم‬ ‫َ‬ ‫كورد بب َيتة بابةت َيكي ن َيودةوَلةتي بؤ ئةوةي‬ ‫ئةو كوردانةي لة توركيادا دةذين ئةطةري‬ ‫بةكاره َينانيان دذي توركيا كةم بب َيتةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مةسةلةي كوردي‬ ‫ئةنكةرة‪ ،‬بؤ ئةوةي‬ ‫بي‪َ ،‬‬ ‫هةول‬ ‫خؤي بةش َيوةيةكي كاريطةر خةريك َ‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيل ِر َيككةوتننامةيةك مؤر‬ ‫دةدا‬ ‫لةطةل ِ‬ ‫بكات‪ .‬هةر ضةندة ئةو دوو ولاَ تة لةسالاَ ن َيكي‬ ‫زؤرةوةو لة ضةندين بابةتدا لة ثةيوةنديي‬ ‫توندوتؤَلدان‪ ،‬بةلاَ م ئةنكةرة ئةو ميتؤدةي‬ ‫بةش َيوةيةكي ئاشكرا لة ساَلي ‪ 1996‬وة‬ ‫بةكاره َينا‪ .‬يةك َيك لةو هؤيانةي كة واي كرد‬ ‫َ‬ ‫ئيسرائيل ِر َيككةوتننامةيةكي‬ ‫توركيا‬ ‫لةطةل ِ‬ ‫بةه َيز مؤر بكا‪ ،‬بؤ وةستاندن يان لةناو‬ ‫بردني ثةكةكة بوو كة لةاليةن ئ َيران و‬ ‫سورياوة ثشتطيريي َلي دةك��را‪ .‬سياسةتي‬ ‫بةكاره َيناني كارتي كورد لةاليةن سورياو‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪127‬‬

‫ئ َيرانةوة‪ ،‬بوو بةهؤي بةئةنجام طةيشتني‬ ‫ِر َيككةوتننامةيةكي بةه َيز كة هة ِرةشةي‬ ‫لة بةرذةوةنديي ستراتيذي و جيؤثؤليتيكي‬ ‫هةردوو ولاَ ت دةكرد‪ .‬ث َيويستة ئةوةشمان‬ ‫ئيسرائيل ك َيشةي كوردي نيةو‬ ‫لةبير ب َيت كة ِ‬ ‫بة ش َيوةيةكي ِراستةوخؤ مةسةلةي كوردي‬ ‫ن َيودةوَلةتي كاري ت َيناكات‪.‬‬ ‫س��ةرة ِراي ِراوناني ديثلؤماتي يةكتر لة‬ ‫كؤتايي مانطي شوبات و سةرةتاي مانطي مارت‪،‬‬ ‫سليمان دةميرةل ي سةرؤك كؤمار لة ‪ 28‬ي‬ ‫شوباتدا بةهؤي كارةساتي بوومةلةرزة كة‬ ‫لة ناوضةي ئةردةبيل ي ئ َيراندا ِروويدابوو‪،‬‬ ‫عةلي توطان ي ِراو َيذكاري وةزارةتي دةرةوةي‬ ‫بة سيفةتي ن َيرراوي تايبةتي خؤي نارد‬ ‫بؤ ئ َيران بؤ طةياندني سةرةخؤشيي خؤي‬ ‫و خةَلكي توركيا‪ .‬توطان‪ ،‬لةو سةردانةيدا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل عةالددين بوروجةردي ياريدةدةري‬ ‫وةزيري ثةيوةندييةكاني ئاسيا – ثاسيفيك‬ ‫كؤبؤوة‪ .‬ب��وروج��ةردي سوثاسي توطان ي‬ ‫دةريبري كة توركيا بة ث َيي ئةوةي كة‬ ‫كردو‬ ‫ِ‬ ‫ن َيرراوي تايبةتي ناردوة ئةوة نيشانةيةكة‬ ‫كة ئةو ولاَ تة بايةخ دةدا بة ثةيوةنديةكاني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئ َيران‪ .‬بوروجةردي هةروةها وتي‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل توركيادا‬ ‫ئ َيرانيش لة ثةيوةنديةكاني‬ ‫ثةيرةو دةكا‪ .‬لةهةمان ِرؤذدا‪،‬‬ ‫هةمان سياسةت ِ‬ ‫حةسةن ِروهةيم ي سكرت َيري ئةنجومةني‬ ‫بالاَ ي ئاسايشي نةتةوةيي ئ َيران ووتي كة‬ ‫ئةو ك َيشانةي لةن َيوان توركياو ئ َيراندا‬ ‫سةريان هةَلداوة‪ ،‬بةهؤي ثيالنةكاني وياليةتة‬ ‫يةكطرتوةكاني ئةمةريكاية‪.‬‬ ‫وا دياربوو ئةو ثةيامةي توطان ويستي‬ ‫بيدا بة ت��اران‪ ،‬سةبارةت بة دةركردني‬

‫ديثلؤماتةكانةوة نةبوو‪ ،‬بةَلكو ويستي‬ ‫نا ِرازيبووني ولاَ تةكةي بةهؤي ثشتطيري‬ ‫دةرببر َي‪ .‬ن َيرراوي تايبةت‬ ‫ئ َيران لة ثةكةكة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫دةريبري كة‬ ‫لة كؤبوونةوة تايبةتييةكةدا‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫توركيا لةو ِرايةداية ئ َيران ثابةند نةبوة‬ ‫بة ِريكةوتننامةي ئةمني كة بؤ مةبةستي‬ ‫ئاسايشي سنوورةكان لةن َيوان هةردوو ولاَ تدا‬ ‫مؤر كراوة‪.‬‬ ‫لاَ‬ ‫هةندي لةو قسانةي كة ب و‬ ‫ثي ي‬ ‫َ‬ ‫بة َ‬ ‫بوبوونةوة‪ ،‬توطان بة ِرةفسةنجاني وتوة «‬ ‫ئةطةر ئ َيران بؤ بةرةنطاربوونةوةي ثةكةكة‬ ‫هاريكاريي توركيا نةكا و ئةطةر كؤتايي‬ ‫ني بة دةست ت َيوةردان لةكاروباري‬ ‫نةه َي َ‬ ‫ناوخؤي توركيا‪ ،‬ئةو كاتة ثةيوةندي ن َيوان‬ ‫دةضي»‪.‬‬ ‫هةردوو ولاَ ت بةرةو خراثتر‬ ‫َ‬ ‫مةسةلةي كوردو هة ِرةشةي ئيسالمييةكان‬ ‫و لةكارخستني ئةربةكان‬ ‫ئيسالمي سياسي و سةرمايةي ئيسالمي‬ ‫لة ب��ورذووازي ئةنةدؤَلييةوة سةرضاوةي‬ ‫دةطرت كة هةوَلي دةدا زنجيرةي سةرمايةدارة‬ ‫ن َيودةوَلةتييةكان و سةرمايةي نةتةوةيي لة‬ ‫شارة طةورةكاني ِرؤذئاوا الواز بكا‪ .‬ث َيكةوة‬ ‫طر َيداني ئيسالمي سياسي و سةرمايةي‬ ‫ئيسالمي ب��وو بةهؤي ئ��ةوةي كة بب َيتة‬ ‫هة ِرةشةيةك بؤ سةرمايةدارةكان كة لة ه َيزي‬ ‫ضةكداريي توركةوة ثشتطيرييان َلي دةكرا‪.‬‬ ‫ِرووداوةك���ةي سينجان ه َيزي ضةكداريي‬ ‫توركي بةه َيز كرد بؤئةوةي ئةربةكان‬ ‫لةسةر كار البدا‪ .‬ه َيزي ضةكداريي تورك‬ ‫دواي ضوار مانط تواني لةوةدا سةركةوتن‬ ‫ني‪ .‬بة دةركردني ديثلؤماتةكان‬ ‫بةدةست به َي َ‬ ‫لة كؤتايي مانطي شوبات و سةرةتاي مانطي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪128‬‬

‫ئازار‪ ،‬لة ساَلي ‪ 1979‬وة دووةم جار بوو‬ ‫كة ديثلؤماتي يةكتري دةربكةن‪ .‬يةكةميان‪،‬‬ ‫دةركردني مانوضةر موتتةكي باَليؤزي ئ َيران‬ ‫لة ئةنكةرة بوو لةبةرئةوةي نا ِرةحةتي خؤي‬ ‫دةربريبوو بة نةبووني‬ ‫بةرامبةر بة توركيا‬ ‫ِ‬ ‫هةَلو َيست َيكي توند سةبارةت بة كت َيبي ئايةتة‬ ‫شةيتانييةكاني سةلمان ِروشدي‪ .‬ئةنكةرة بةوة‬ ‫سةغَلةت بوو كة موتتةكي و ديثلؤماتةكاني‬ ‫تري ئ َيراني ثشتطيرييان لةوة دةكرد كة‬ ‫ذناني تورك سةريان بة لةضكة داثؤشن‪.‬‬ ‫هؤيةكاني ِراطةياندني توركيا بلاَ ويان كردةوة‬ ‫كة عةلي عةسكةر شافيعي‪ ،‬كونسوَلي ئ َيران‬ ‫لة ئةرزةروم‪ ،‬كؤثي فةتواي كوشتني سةلمان‬ ‫ِروشدي كة لةاليةن خومةينييةوة درابوو‪،‬‬ ‫بةسةر م��ةالو موفتييةكاني ِرؤذه��ةلاَ ت��ي‬ ‫َ‬ ‫ئةنةدؤل دابةش كردبوو بؤ ئةوةي ئةوانيش‬ ‫بةسةر دانيشتواني كوردو عةلةوييةكاندا‬ ‫دابةشي بكةن‪.‬‬ ‫ييَلدرم ئاكبوَلوت‪ -‬ي سةرؤكي ئةنجومةني‬ ‫ميللي مةزني توركيا (ثةرلةمان) ِرةخنةي‬ ‫توندي لة ئ َيران طرت و ئةو نامةيةي خو َيندةوة‬ ‫كة لةاليةن ‪ 150‬ثةرلةمانتاري ئ َيرانييةوة‬ ‫ئيمزا كرابوو كة تيايدا ِرةخنة لة توركيا‬ ‫دةطري لةبةرئةوةي لةضكةبةستني لة ذنان‬ ‫َ‬ ‫قةدةغة كردوة‪ .‬هةستياريي بابةتي لةضكة‬ ‫لة سياسةتي توركيادا‪ ،‬بة هةَلطرتني قةدةغة‬ ‫لةسةر لةضكة لة ‪ 28‬ي ديسةمبةري ساَلي‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫‪ 1989‬زياتر جةختي لةسةر كرايةوة‪.‬‬ ‫ئةوةشدا ئايةتة شةيتانيةكان‪ ،‬بةردةوام بوو لة‬ ‫بينيني ِرؤلي بةه َيز لة ثةيوةندييةكاني ن َيوان‬ ‫توركياو ئ َيران‪ .‬خؤث َيشاندةرة ئيسالمييةكان‪،‬‬ ‫لة ِرؤذي دووي تةموزي ‪ 1997‬دا لة شاري‬

‫سيواس كة لةسةر ه َيَلي ن َيوان ناوضةي سونني‬ ‫و عةلةوييةو دانيشتواني كوردو توركن‪،‬‬ ‫ئوت َيل َيكيان ئاطر ت َيبةردا‪ .‬لةو ئوت َيلةدا‬ ‫ذمارةيةكي زؤر لة ِرؤشنبيرو نووسةري‬ ‫ضةثرةو كة زؤربةيان كوردو عةلةوي بوون‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كؤبوونةوة‪ .‬ئةو خؤثيشاندةرة ئيسالمييانة‬ ‫كة بةشي زؤريان سونني مةزهةب بوون و‬ ‫خةَلكي شاري سيواس بوون‪ ،‬بةشداربوواني‬ ‫كؤنطرةكةيان بة بلاَ وكردنةوةي ئاتةييسم‬ ‫تاوانبار ك��رد‪ .‬ئامانجي سةرةكيي ئةو‬ ‫ئيسالمييانة عةزيز نةسين بوو كة ضةند‬ ‫بةش َيك لة ئايةتة شةيتانييةكاني بلاَ و‬ ‫كردبؤوة‪ .‬عةزيز نةسين لةو ِرووداوة كة ضل‬ ‫كةسي ت َيدا سووتا‪ ،‬بةسةالمةتي ِرزطاري بوو‪.‬‬ ‫بةهؤي ئةو طرذييةي كة ثةيوةند بوو‬ ‫دةربريني ضةظيك‬ ‫بة ِرووداوي سينجان و‬ ‫ِ‬ ‫بير بةوةي كة ئ َيران دةوَلةت َيكة ثشتطيري‬ ‫لة تيرؤريزم دةك���او‪ ،‬ه��ةروةه��ا بةهؤي‬ ‫ِر َيككةوتننامةكاني ساَلي ‪ 1996‬ي ن َيوان‬ ‫ئيسرائيل و توركيا‪ ،‬ثةيوةندييةكاني ن َيوان‬ ‫ِ‬ ‫لاَ‬ ‫هةردوو و تي توركياو ئ َيران بة در َيذايي‬ ‫ساَلي ‪ 1997‬لةبار َيكي زؤر ط��رذدا بوو‪.‬‬ ‫كؤ ِروتورك ي باَليؤزي توركيا لة ئ َيران‪ ،‬ضوار‬ ‫ِرؤذ دواي طة ِرانةوةي بؤ توركيا لة شةشي‬ ‫م��ارت‪ ،‬عةلي ئةكبةر وياليةتي وةزي��ري‬ ‫دةرةوةي ئ َيران لة ئةنكة ِرة بوو بؤ بانطه َيشت‬ ‫كردني سل َيمان دةميرةل ي سةرؤك كؤمار بؤ‬ ‫بةشداري كردني لة كؤبوونةوةي ِر َيكخراوي‬ ‫كؤنفرانسي ئيسالمي كة لة مانطي ديسةمبةردا‬ ‫ِ‬ ‫لة تاران ئةنجام دةدرا‪ .‬دةميرةل‪ ،‬بؤئةوةي واي‬ ‫نيشان بدا كة ثشتطيري لة موحةممةد خاتةمي‬ ‫سةرؤك كؤماري تازة هةَلبذ َيرراو دةكا‪ ،‬برياري‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪129‬‬

‫دا كة بةشداري لة كؤبوونةوةي ِر َيكخراوي‬ ‫كؤنفرانسي ئيسالميي بكا و جار َيكي تر‬ ‫ِ‬ ‫دووثاتي كردةوة كة ثةيوةندييةكاني ن َيوان‬ ‫توركياو ئ َيران لة ِر َيككةوتننامةي قةسري‬ ‫شيرين ي ساَلي ‪ 1639‬وة بةباشي هاتووة‪.‬‬ ‫وياليةتي لة وةلاَ مي ئةوةدا ئاماذةي كرد‬ ‫بؤ ث َيويستيبووني ثةيوةنديي باش لةن َيوان‬ ‫ه��ةردوو ولاَ ت��داو ثشتطيري كردن و ثتةو‬ ‫كردني ئةو ثةيوةندييةو هةوَلداني ئيدارةي‬ ‫ه��ةردوو ولاَ ت بؤ بةرةوث َيش بردني ئةو‬ ‫ثةيوةنديية‪ .‬هةروةها ِرةجايي كوتان ي وةزيري‬ ‫وزةو سامانة سرووشتييةكاني توركياش‬ ‫تةئكيدي لةسةر بة ث َيويستي بووني ئةو‬ ‫ثةيوةندييانة كردةوة‪ .‬هةروةها ئةوةشي ِروون‬ ‫كردةوة كة ثةيوةنديية ديثلؤماسييةكان هةر‬ ‫بةردةوامةو سةرة ِراي ساردي لة ثةيوةنديية‬ ‫ديثلؤماسييةكاندا‪ ،‬بةلاَ م ثةيوةنديي بازرطاني‬ ‫ن َيوان ه��ةردوو ولاَ ت بةردةوامة‪ .‬كوتان‪،‬‬ ‫ئةوةشي ِراطةياند كة توركيا تاكو ساَلي‬ ‫‪ 2000‬سالاَ نة ث َيويستيي بة ‪ 27‬مليار مةتر‬ ‫دةبي‪ .‬تةئكيديشي كردةوة كة‬ ‫س َيجاي طاز‬ ‫َ‬ ‫بةشي زؤري ئةو ث َيويستيية لةاليةن ئ َيرانةوة‬ ‫ثر دةكر َيتةوة‪ .‬توركيا لةساَلي ‪ 1997‬دا ‪8‬‬ ‫ِ‬ ‫مليار مةتر س َيجاي طازي لة ئ َيرانةوة هاوردة‬ ‫كردبوو‪.‬‬ ‫لة شؤ ِرشي ئيسالميي ئ َيراني ساَلي ‪1979‬‬ ‫وة ت َيكضووني ثةيوةندييةكاني ن َيوان ئةو‬ ‫دوو ولاَ تة لةسالاَ ني ‪ 1989‬و ‪ 1997‬بوو‬ ‫كة هةريةك لةو دوو ولاَ تة ديثلؤماتةكاني‬ ‫ئةوي تري دةركرد‪ .‬هةردوو وةدةرنانةكةش‬ ‫لة ئةنجامي هةستياريي توركياوة بوو‬ ‫لةبةرئةوةي ل َيثرسراواني ئ َيراني ِرؤلي‬

‫زؤريان لةهانداني بزووتنةوةي ئيسالمي لة‬ ‫توركيا هةبوو‪ .‬ل َيثرسراواني ئ َيراني لة ساَلي‬ ‫‪ 1997‬دا بةئاشكرا ديار بوو كة هاني‬ ‫ِرةوت��ة ئيسالمييةكانيان ئةدا‪ .‬هةرضةندة‬ ‫توركيا نيطةران بوو لة يارمةتيداني ئ َيران‬ ‫بؤ ثةكةكة و لة هةردوو وةدةرنانةكةشدا‬ ‫ِرؤلي بةرضاوي هةبوو‪ ،‬ه َيزي ضةكداريي‬ ‫تورك تاكو ساَلي ‪ 1997‬لة هاريكاري ن َيوان‬ ‫ثةكةكةو ئيسالمييةكان نيطةران بوو‪.‬‬ ‫لة ‪ 28‬ي نيسان كؤبوونةوةيةك لةاليةن‬ ‫ه َيزي ضةكداريي تورك و دةزطاي ئاسايشي‬ ‫نةتةوةيي بؤ ئيدانة كردني حكومةتي‬ ‫ئةربةكان ِر َيكخرا‪ .‬ئةو جؤرة كؤبوونةوانة‬ ‫بة در َيذايي مانطي نيسان و مايس بةردةوام‬ ‫بوون‪ .‬دةزطاي ئاسايشي نةتةوةيي ئةوةي‬ ‫ِروون كردةوة كة طةورةترين مةترسي تةنها‬ ‫لة ثةكةكة وة نيية بةَلكو لةو هاريكارييةية‬ ‫كة لةن َيوان ثةكةكة و ئيسالمييةكاندا هةية‪.‬‬ ‫دواي نزيكةي شةش هةفتة‪ ،‬ئةربةكان لةاليةن‬ ‫ه َيزي ضةكداريي توركةوة لةسةر كار البرا‪.‬‬ ‫دادخوازيي ميكؤنؤس‬ ‫برياري ميكؤنؤس كة لة ‪ 10‬ي نيساندا‬ ‫ِ‬ ‫لةاليةن دادطاي ئةَلمانيةوة درا‪ ،‬نةبووة هؤي‬ ‫ت َيكضووني ثةيوةنديي ن َيوان ئ َيران و توركيا‪.‬‬ ‫ميكؤنؤس ناوي رةستؤ ِرانت َيكة لة بةرلين كة‬ ‫لةئةنجامي ه َي ِرشي ضوار ه َي ِرشبةر‪ ،‬سادق‬ ‫شةرةفكةندي تةمةن ‪َ 54‬‬ ‫سال سكرت َيري‬ ‫طشتي حيزبي ديموكراتي كوردستاني ئ َيران‬ ‫و فةتاح عةبدولي نو َينةري ثارتي ناوبراو‬ ‫لة ئةوروثا و هومايوم ئ��ةردةلاَ ن نو َينةري‬ ‫حيزب لة ئةَلمانيا ك��وذران‪ .‬ب َيجطة لةوانة‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪130‬‬

‫ضوار سةركردةي تري ئؤثؤزيسيؤني ئ َيراني‬ ‫كوذران‪ .‬بة طو َيرةي دادطاي ئةَلماني‪ ،‬كازم‬ ‫دارابي كة كارمةند َيكي وةزارةتي هةواَلطري‬ ‫ئ َيران بوو وة يةك َيك بوة لة بكوذةكان‪ ،‬بة‬ ‫ِر َينمايي عةلي خامةنةئي سةركردةي ئاييني‬ ‫و ِرةفسنجاني س��ةرؤك كؤمار ئةو كاري‬ ‫كوشتنةيان ِر َيكخستووة‪ .‬دادطا‪ ،‬خامةنةئي و‬ ‫ِرةفسنجاني بة ث َيداني فةرمان بؤ بة ئةنجام‬ ‫طةياندني ئةو كارة تؤمةتبار كردبوو‪ .‬تاواني‬ ‫ميكؤنؤس‪ ،‬ثةيوةنديي ديثلؤماسي ن َيوان‬ ‫ئةوروثاو ئ َيراني بةتةواوي ت َيكدا‪ .‬ولاَ تاني‬ ‫دةستبةجي باَليؤزةكاني‬ ‫يةك َيتيي ئةوروثا‬ ‫َ‬ ‫لة ت��اران كشاندةوة لةبةرامبةر ئ��ةوةدا‬ ‫ئ َيرانيش كارمةندة ديثلؤماتةكاني خؤي‬ ‫لة ولاَ تاني ئةوروثاوة كشاندةوة‪ .‬ل َيدواني‬ ‫توندي بةرامبةر بةيةكتري لة ن َيوان بؤن‬ ‫و تاراندا بة در َيذايي ‪ 1997‬ب��ةردةوام‬ ‫بوو‪ .‬بةهةَلبذاردني موحةممةد خاتةمي بؤ‬ ‫سةرؤكايةتيي كؤمار لة ‪ 4‬ي ئاب طرذييةكان‬ ‫تةواو نةبوو‪ .‬كالووس كينكل ي وةزيري‬ ‫دةريبري كة ئةو سياسةتة‬ ‫دةرةوةي ئةَلمانيا‬ ‫ِ‬ ‫ميانرةوةي خاتةمي ِرايطةياندوة هيوايةكي‬ ‫ِ‬ ‫الوازة‪.‬‬ ‫تيشكي ئةو هيوا الوازيية لة ماوةيةكي‬ ‫كةمدا درةوشايةوة‪ .‬لة ‪ 16‬ي نؤظةمبةري‬ ‫‪ 1997‬دا ‪ 11‬ولاَ ت��ي يةك َيتيي ئةوروثا‬ ‫باَليؤزةكانيان ناردةوة بؤ تاران‪ .‬كة يةك َيك‬ ‫لةوانة باَليؤزي ئةَلمانيا بوو كة لة ‪ 25‬ي‬ ‫نؤظةمبةر طةرايةوة بؤ تاران‪ .‬ولاَ تي سويسراش‬ ‫كة ئةندامي يةك َيتيي ئةوروثا نةبوو‪ ،‬وةكو‬ ‫ولاَ تاني يةك َيتيي ئةوروثا بيري كردةوةو‬ ‫باَليؤزةكةي ناردةوة بؤ ئ َيران‪ .‬لةبةرئةوة تاكو‬

‫كؤتايي مانطي نؤظةمبةر باَليؤزاني هةموو‬ ‫ولاَ تاني يةك َيتيي ئةوروثا طة ِرانةوة بؤ تاران‪.‬‬ ‫تةنها بةريتانيا باَليؤزةكةي نةناردةوة لةبةر‬ ‫ئ��ةوةي ئ َيران فةتواي بؤ مردني سةلمان‬ ‫ِروشدي دةركردبوو كة بةهؤي ئةو طرذييةوة‬ ‫بةريتانيا باَليؤزةكةي خؤي ك َيشابؤوة و لة‬ ‫ساَلي ‪ 1989‬وة لة ئاستي باَليؤز‪ ،‬نو َينةري‬ ‫ديثلؤماسي لةو ولاَ تةدا نةبو‪ .‬تةنها نو َينةر َيك‬ ‫نو َينةرايةتي بةريتانياي لة ئ َيران دةكرد‪.‬‬ ‫هةرضةندة دادخ��وازي��ي ميكؤنؤس و‬ ‫دابراني ثةيوةنديي‬ ‫بريارةكةي‪ ،‬بوو بةهؤي ِ‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل وياليةتة يةكطرتوةكاني‬ ‫ئ َيران‬ ‫لاَ‬ ‫لاَ‬ ‫ئةمةريكاو و تاني يةك َيتيي ئةوروثا‪ ،‬بة م‬ ‫نةبوو بةهؤي ت َيكضووني ثةيوةنديي ن َيوان‬ ‫ئ َيران و توركيا‪ .‬هةردوو ولاَ ت وا ِرةفتاريان‬ ‫كرد هةروةكو ِرووداوةكاني مانطي مارت و‬ ‫ضووبي‪ .‬وةزيري دةرةوةي‬ ‫نيسانيان لةبير‬ ‫َ‬ ‫توركيا ِرايطةياند كة كار ك��ردن لةسةر‬ ‫ِرووداوةكةو ناوة ِرؤكةكةي‪ ،‬ث َيويستي بة كاتة‪.‬‬ ‫عومةر ئاكبةل ي وتةب َيذي وةزارةتي دةرةوةي‬ ‫توركيا وتي‪ :‬لةبةرئةوةي ثةيوةندييةكاني‬ ‫ن َيوان توركياو ئ َيران زؤر نزيك و ِراستةوخؤن‪،‬‬ ‫بؤية جياوازة لة ثةيوةنديي ن َيوان توركياو‬ ‫ولاَ تاني يةك َيتيي ئةوروثا‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪131‬‬

‫ثةراو َيز ‪:‬‬ ‫سينجان‪ ،‬شارؤضكةيةكة نزيكةي ‪40‬‬ ‫كيلؤمةتر لة ئةنكةرةوة دوورة‪ .‬لةرؤذي‬ ‫‪ 1997/01/31‬بة ِر َينمايي سةرؤكي‬ ‫شارةوانيي ئةو شارؤضكةية كة سةر بة‬ ‫ثارتي ِرةفاهي ئيسالمي بوو « شةوي قودس»‬ ‫ِر َيكخرا كة تيايدا باَليؤزي ئ َيران لة ئةنكةرة‬ ‫ئيسرائيل خو َيندةوة و‬ ‫وتار َيكي توندي دذي ِ‬ ‫هةروةها داواي لةئامادةبووان كرد ياساكاني‬ ‫ثةيرةو بكةن كة ئ��ةوةش بوو‬ ‫شةريعةت‬ ‫ِ‬ ‫بةهؤي كاردانةوةيةكي توند لةاليةن سوثاو‬ ‫اليةنة عيلمانييةكاني توركيا‪( .‬وةرط َير)‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪132‬‬

‫هةلَوةشاندنةوةي ميَتافيزيك‬ ‫له ثؤزيتيظيزمةوه بةرةو فةلسةفةي زمان‬ ‫عةبدولرةحمان‬ ‫فوئاد‬ ‫ِ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪133‬‬

‫بةشي يةكةم‬ ‫ثؤزيتيظيزم‬ ‫‪Positivism‬‬ ‫ئيمرؤ‪ ،‬لة‌م سةردةمةي‬ ‫هةَلبةت ئاشكرايه‪ ،‬كه ِ‬ ‫ئ َيستاي ئ َيمةدا‪ ،‬كؤمةَلطا رؤذئاواييةكان‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل كؤمةَلطاكاني‌تردا له‬ ‫به بةراورديان‬ ‫زؤرترين بوارةكاني رؤشنبيري‌و زانستي‌و‬ ‫تةكنؤلؤجيدا ث َيشكةوتووتر ب��وون‪ .‬ئةم‬ ‫ث َيشكةوتنةشيان له زؤر هؤكارةوه سةرضاوةي‬ ‫طرتووه‪ .‬يةك َيك له هةره طرنطترين هؤكارةكاني‬ ‫ث َيشكةوتنيان‪ ،‬بةرهةمه فةلسةفييةكانيان‬ ‫بووه له سةردةمي تازةطةريدا‪ ،‬به تايبةتي‪،‬‬ ‫كه له ثاش سةردةمي ر َينيسانسةوةو له‬ ‫دواي سةدةكاني ناوة ِراستةوه هاتووونةته‬ ‫ئاراوه‪ ،‬كه له فةلسةفةي (د َيكارت)ةوه‪René‬‬ ‫‪ )Descartes (1596–1650‬دةستي‬ ‫ث َيكردووه‪ .‬بةلاَ م‪ ،‬ئةوةي شاياني باسه‪ ،‬هةره‬ ‫كاريطةرترين فةلسةفه بؤ خ َيراتركردن‌و‬ ‫ث َيشخستني‌ زانست‌و تةكنؤلؤجيا‌ له ئةوروثاي‬ ‫رؤذئاوادا‪ ،‬بةرهةمي ثؤزيتيظيزم بووه‪ ،‬كه به‬ ‫خامةي ئؤطةست كؤنت (‪)1857–1798‬‬ ‫‪ Auguste Comte‬داهاتووةو له ن َيوة ِراستي‬ ‫س��ةدةي نؤزدة‌يةمةوه به دواوه طةشةي‬ ‫كردووه‪.‬‬

‫تايبةتمةنديي ثؤزيتيظيزم لةوةدا بووه‪ ،‬كه‬ ‫باوة ِري تةواوي ه َيناوه‪ ،‬كه فةلسةفةو زانست‬ ‫دةب َيت هةردوو ث َيكةوه بن‌و مرؤظايةتي‌ بةرةو‬ ‫شارستانيةتي بةرزو ث َيشكةوتوو ئا ِراسته‬ ‫بكةن‪ ،‬بةو واتايةي‪ ،‬كه كؤمةَلطاي مرؤظايةتي‬ ‫دةب َيت داب‌و نةريتي خواناسيي مةسيحي به‬ ‫‌الوه بن َين‌‪ ،‬كه دةرةنجامةكةي له سةدةكاني‬ ‫ن َيوة ِراستدا بؤته ه��ؤي رةط داكوتاني‬ ‫ئايديؤلؤجيةتي ئاييني به ثشت‌ بةستن‌ به خوا‬ ‫له م َيشكي زؤربةي خةَلكيدا‪ ،‬به هؤيةوه به‬ ‫دوايدا له سةدة‌ي سيانزةيةمدا داه َيناني دام‌و‬ ‫دةزطاي توندوتيذ به ناونيشاني دادطا‌كاني‬ ‫ل َيث َيضينةوه ‪ Inquisition‬له اليةن قةشةكاني‬ ‫كل َيسةي كاتؤليكي مةسيحيةوه دامةزراون‬ ‫بؤ مةبةستي سزاو ئازارو ئةشكةنجةدان‌و‬ ‫زيندانيكردن‌و لةس َيدارةدان‌و سووتاندني‬ ‫بي طونا‌ة به ثاساوو‬ ‫بي دةسةلاَ ت‌و َ‬ ‫مرؤظي َ‬ ‫طومرابن‌و باوة ِرنةكةربن‬ ‫بيانووي ئةوةي‪ ،‬كه ِ‬ ‫به عيساي ث َيغةمبةر‪ .‬ب��ةلاَ م له راستيدا‬ ‫هؤكاري ئةو كردارو رةفتارانةي ئةو قةشه‬ ‫مةسيحييانةي ئةو سةردةمانه له بنة ِرةتدا‬ ‫له طةندةَلي‌و مشةخؤري‌و هةوةسكارييانةوه‬ ‫سةرضاوةي طرتووة‪ ،‬كه به هؤيةوه كؤمةَلطاي‬ ‫َ‬ ‫تةمةل بووةو له هةموو‬ ‫ثي‬ ‫رؤذئ��اواي زؤر َ‬ ‫بوارةكاني ذياندا دواك��ةوت��ووه‪ .‬خةَلكي‬ ‫ئةوروثا لةو سةردةمانةدا بةهؤي ثشت‬ ‫بةستنيان به رةهايي به باوة ِر به يةزدان‌و‬ ‫به ئاييني مةسيح‪ ،‬هة‌موو ضارةنووسي خؤيان‬ ‫بةستؤتةوه به ويست‌و دةسةلاَ تي ثياواني‬ ‫ئايينيي مةسيحي‌و به قةزاو قةدةري يةزداني‪،‬‬ ‫قةشةكان خؤيان به نو َينةراني خواي ئاسماني‬ ‫زانيوه لةسةر زةوي‌‪ .‬لةو ر َيطايةوه بوون به‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪134‬‬

‫دةس��ةلاَ ت��دارو زؤردارو ستةمكاريي رةها‬ ‫بة‌سةر ذيان‌و طوزةراني خةلكييةوه‪.‬‬ ‫دياره فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي ئؤطةست‬ ‫كؤنت هةو َيني ئةو مؤد َيرنيتييه بووه‪ ،‬كه له‬ ‫ئةوروثاي رؤذئاوا شانبةشاني سةرهةَلداني‬ ‫سةردةمي ثيشةسازي هاتؤته كايةوه‪ .‬ئةم‬ ‫فةلسةفةيه ئة‌و باوة ِرةي ه َيناوةته كايةوه‪،‬‬ ‫كه به ت���ةواوي ث َيويست ب َيت زانست‌و‬ ‫تةكنؤلؤجيا بؤ خزمةتكردني مرؤظ ج َيطاي‬ ‫هةموو ئايين َيك‌و ئايينزايةك بطر َيتةوه‪.‬‬ ‫ئةم باوة ِره َينانه به زانست‌و تةكنؤلؤجيا‪،‬‬ ‫به ش َيوةيةكي رةهايي له اليةن موريداني‬ ‫ثؤزيتيظيزمةوه بؤته بيروباوة ِر َيك‪ ،‬كه‬ ‫بب َيته تاقه س��ةرض��اوةي س��وود‌و ضاكةو‬ ‫بنيادناني ذياني ث َيشكةوتوو له كؤمةَلطاي‬ ‫مرؤظايةتيدا‪ ،‬به رادةي��ةك‪ ،‬كه خةَلكي له‬ ‫ذيانياندا جطه له زانست‌و تةكنؤلؤجيا بير لة‬ ‫هيض شت َيك نةكةنةوه‪ ،‬واته به هيض جؤر َيك‬ ‫بير له بيرو باوة ِري ئاييني نةكةنةوه‪ ،‬بةو‬ ‫رادةي��ةي‪ ،‬كه ئةو رةهةندة‌شيان فةرامؤش‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كه زانست‌و تةكنؤلؤجيا رةنطه‬ ‫به ديو َيكي‌تردا زيانيش ببةخش َيت‌و بب َيته‬ ‫سةرضاوة‌‌ش بؤ و َيرانكاري له ذياني مرؤظدا‪.‬‬ ‫دياره ئةو سةردةمه ثؤزيتظيستةكان بيريان‬ ‫ل��ةوه نةكردؤتةوه‪ ،‬كه رةنطه رؤذ َي��ك له‬ ‫رؤذان به هؤي زانست‌و تةكنؤلؤجياوه مرؤظ‬ ‫بؤمبي ئةتؤم‌و ضةكي ظايرؤسي كوشندةش‬ ‫دابه َين َيت‪ .‬بيريان لةوة نةكردؤتةوه‪ ،‬كه‬ ‫زانست‌و تةكنؤلؤجيا رةنطه وةك ضةقؤيةكي‬ ‫دةم تيذي دوو اليةنه ب َيت‪ ،‬كه اليةكيان بؤ‬ ‫كاري ضاك بةكار ب َيت‌و اليةكةي‌تري بؤ كاري‬ ‫خراث بةكار ب َيت‪ ،‬بةَلكو تةنها به اليانةوه وا‬

‫بووه‪ ،‬كه زانست‌و تةكنؤلؤجيا تاقه ر َيطايةكي‬ ‫رةهايي ب َيت بؤ طواستنةوةي كؤمةَلطا له‬ ‫قؤناغي كشتوكاَلي‌و دةرةبةطايةتي‌و راديكاَليي‬ ‫ئاييني‌و دواكةوتووييةوه بةرةو سةردةمي‬ ‫ثيشةسازي‌و تةكنؤلؤجياي ث َيشكةوتوو‪.‬‬ ‫دياره كؤمةَلطاي مرؤظايةتي لة ئةوروثادا‬ ‫تينووي ئةم جؤره ث َيشكةوتنه بوون‌‪ ،‬كه‬ ‫بؤيان بب َيته بةهةشت َيك له سةرزةمين‪ ،‬كه‬ ‫هةذاري‌و برس َيتي‌و نةخؤشيي ت َيدا نةبينن‪،‬‬ ‫يان دةردو ئ��اذاوةي ت َيدا نةبينن‪ .‬بةَلكو‬ ‫هةموو ذيانيان له ئاساييشي‌و ئاسوودةييدا‬ ‫بةرنه سةر‪ .‬هةَلبةت كاريطةريي ئةم جؤره‬ ‫بيرو باوة ِره مؤد َيرنه‪ ،‬لةو سةردةمةدا ضؤته‬ ‫م َيشكي فةيلةسووف َيكي وةك (ئؤطةست‬ ‫كؤنت)و فةلسةفة‌‌ي ثؤزيتيظيزمةكةي لةسةر‬ ‫دا ِرشتووه‪.‬‬ ‫ث َيناسةي زاراوةي ثؤزيتيظيزم‬

‫‪Definition of the Word Positivism‬‬

‫زاراوةي ثؤزيتيظيزم ‪ Positivism‬ئةطةر له‬ ‫رووي فةرهةنطي زمانةوانييةوه شيكردنةوةي‬ ‫بؤ بكةين‪ ،‬دةبينين خ��وازراوه له وشةي‬ ‫ثؤزيت ‪ ،posit‬كه وشةيةكي فة ِرةنسييه‪ ،‬كه‬ ‫بةرامبةرةكةي له زماني كورديدا به واتاي‬ ‫بار‪ ،‬ياخود دؤخ د َيت‪ .‬ئةم وشةيه له رووي‬ ‫لؤجيكةوه به واتاي سةلماندني ضةمك َيك‬ ‫د َيت‪ ،‬كه بةَلطة‌ي (إس��ت��دالل‪( inference‬‬ ‫ث َيويست نةب َيت‪ .‬واته ضةمكةكه خؤي له‬ ‫خؤيدا بةَلطةنةويست‪ self-evident‬ب َيت‪.‬‬ ‫بؤ نموونه‪ :‬ئاو هةر ئاوه‪.‬‬ ‫وشةي ثؤزيت بؤ يةكةمجار فةيلةسووفي‬ ‫ئةَلماني فيخته ‪Johann Gottlieb Fichte‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪135‬‬

‫(‪ )١٨١٤-١٧٦٢‬به واتاي (يةكةم كردار) بةكاري‬ ‫ه َيناوه‪ ،‬كه (خود)‪ ،‬واته (ئيطؤ)‪ ،‬كات َيك‪ ،‬كه‬ ‫خؤي خودي خؤي بخوَلق َين َيت‪ ،‬ث َيي هةَلس َيت‪.‬‬ ‫هةر بؤ نموونه‪ ،‬فيخته طوتوويةتي‪ ،‬كه دؤخي‬ ‫(ئيطؤ) له خودي خؤيدايةتي‪ ،‬واته ئيطؤ باري‬ ‫كارةكةي‪ ،‬ياخود ضاالكييةكةي له خودي‬ ‫خؤيدايةتي‪.‬‬ ‫ثؤزيت بة واتاي دؤخي جةستةيةك ‪،body‬‬ ‫كه بؤشاييةكي له شو َين َيكدا داطير كردب َيت‪.‬‬ ‫بؤ نموونه‪ ،‬دؤخ��ي دانيشتن‪ ،‬هةستان‪،‬‬ ‫الربوونةوه‪.‬‬ ‫كةواته ثؤزيت به وات��اي دؤخ د َي��ت‪ ،‬كه‬ ‫دوو جؤري هةيه‪ :‬جؤري سروشتي‌و جؤري‬ ‫ناسروشتي‪ .‬ثؤزيتي سروشتي ئةوةيه‪ ،‬كه‬ ‫جةستةيةك ب َيت بؤشاييةكي به ش َيوةيةكي‬ ‫سروشتي داطير كردب َيت‪ .‬بؤ نموونه‪ :‬ثؤزيتي‪،‬‬ ‫ياخود دؤخي مرؤظ َيك‪ ،‬كه هةميشه سةري له‬ ‫سةرةوة ب َيت‌و قاضي له خوارةوة ب َيت‪ ،‬ضونكه‬ ‫ئ َيمه نابينين‪ ،‬كه مرؤظ به جؤر َيك خوَلقاب َيت‪،‬‬ ‫بروات‪ ،‬سةري‬ ‫كه ئةطةر به سةر شةقام َيكدا ِ‬ ‫بروات‌و قاضي لةسةرةوه‬ ‫بةسةر شةقامةكةدا ِ‬ ‫ب َيت‪ .‬يان بؤ نموونه ئاذة‌َل َيك نابينر َيت‪ ،‬كه‬ ‫سروشتي وةها ب َيت‪ ،‬له بريي ئةوةي به ضوار‬ ‫بروات‌و ثشتي به سةر‬ ‫بروات‪ ،‬ببينين ِ‬ ‫ثةل ِ‬ ‫زةوييةوه ب َيت‌‪ .‬ياخود سروشتي وةها ب َيت‪ ،‬كه‬ ‫هة‌ردةم ثشتاوثشت بة ر َيطادا بروات‪ .‬ثؤزيتي‬ ‫ناسروشتيش ئةوةيه‪ ،‬كه دؤخ َيك ب َيت به‬ ‫نائاسايي‪ ،‬ياخود به ر َيكةوت‪ ،‬يان به زةبرو‬ ‫به ناضاري‪.‬‬ ‫ثؤزيت ئةو واتايةش دةبةخش َيت‪ ،‬كه شت َيك‬ ‫ئامرازةكاني هةست‬ ‫ئامراز َيك له ِ‬ ‫ب َيت به ِ‬ ‫ثي بكر َيت‪ .‬بؤ نموونه به ضاو‪ ،‬ياخود‬ ‫ئاماذةي َ‬

‫به دةست‪.‬‬ ‫له زاراوةي ثؤز‌يتيظيزمدا‪ ،‬وشةي ثؤزيتيظ‬ ‫‪positive‬به واتاي جؤري دؤخ‪ ،‬ياخود جؤري‬ ‫بار د َيت‪ .‬يان بةو جؤره ب َيت‪ ،‬يان بةو جؤره‬ ‫خوَلقاب َيت‪ .‬لةم رووةوه فةيلةسووفي ئةَلماني‬ ‫اليبنيز‪Gottfried Wilhelm Leibniz‬‬ ‫(‪ )١٧١٦-١٦٤٦‬دةَل َيت‪« :‬ئةو راستييانةي‪ ،‬كه له‬ ‫ئاوةزي مرؤظدا هةن دوو جؤرن‪ .‬جؤر َيكيان‬ ‫ث َيي دةطوتر َيت راستييه هةتاهةتاييةكان‪ ،‬كه‬ ‫رةهايين‪ .‬واته ئةطةر ث َيضةوانةكةي طوترا‪،‬‬ ‫ئةوه ئيتر دذ به يةكبوونيي ت َيدةكةو َيت‌و له‬ ‫دؤخة رةهاييةكةيدا نام َين َيت‪ .‬اليبنيز دةَل َيت‪:‬‬ ‫جؤري دووةميشيان دةتوانين ث َيي بَل َيين‬ ‫راستييه ثؤزيتيظةكان‪ ،‬كه ئةو ياسايانةن‪ ،‬كه‬ ‫يةزدان دةيانبةخش َيت به سروشت‪ ...‬دةَل َيت‪:‬‬ ‫ئ َيمة به ئةزموون ثرسيظي ئةم ياسايانه‬ ‫دةكةين‪ ،‬واته به ر َيطاي به‌دوا ‪posterior‬‬ ‫ياخود به ئاوةز‪ ،‬واته به ث َيش ‪ . prior‬دةَل َيت‪:‬‬ ‫دةتوانين بَل َيين ياساي ثؤزيتيظ ياسايةكي‬ ‫سروشتييةو ئاييني ثؤزيتيظيش ئايين َيكي‬ ‫سروشتييه‪ .‬كةواته ثؤزيتيظ الي اليبنيز بة‬ ‫واتاي ئةو شتانة د َيت‪ ،‬كه له جيهاني هةست‌و‬ ‫ئة‌‌زمووندا هةن‪ ،‬كه ثرسيظيان دةكر َيت‪،‬‬ ‫ئةطةرضي هؤكاري بوونيشيان يةزدان ب َيت‪،‬‬ ‫ياخود ياساكاني بوونيان خوا سةثاندب َيتي‪،‬‬ ‫كه له الي ئ َيمةي مرؤظ نه َينيي ئةو ياسايانه‬ ‫شاراوةو ثةنهانن‪.‬‬ ‫ب��ةلاَ م الي ئؤطةست كؤنت ثؤزيتيظ به‬ ‫واتاي جؤره كردار َيك بةكارهاتووه‪ ،‬كه هيض‬ ‫ثةيوةستي به كاري يةزدانييةوه نةب َيت‪ ،‬به‬ ‫طو َيرةي ئةم بؤضوونة‌ش ثؤزيتيظ به واتاي‬ ‫شتي راستةقينةو تاقيكراوه د َيت‪ ،‬كه فيزيكة‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪136‬‬

‫‪physics‬و داكةوته ‪‌reality‬و ث َيضةوانةكةي‬ ‫رام��ان‌و ئةند َيشةيه‪ ،‬ياخود م َيتافيزيكه‬ ‫‪ ،Metaphysics‬ي��ان يةزدانناسييه‬ ‫‪ .Theology‬ئةمةش ئةوه دةطةيةن َيت‪ ،‬كه‬ ‫ثؤزيتيظيزم له الي كؤنت باس له ضةمكي‬ ‫هؤكاري يةكةم ‪‌first cause‬و باس له رؤذي‬ ‫قيامةت‌ ناكات‪ ،‬بةَلكو باس لة دياردة‌كاني‬ ‫جيهان‌و بوون دةكات‌و َ‬ ‫هةول دةدات دياردةكان‬ ‫طري بدات‪ .‬بؤ نموونه‪ ،‬بؤ‬ ‫راستةوخؤ ث َيكةوه َ‬ ‫دةبي به‬ ‫ئةوةي بيسةلم َينين‪ ،‬كه شاخ هةيه‪َ ،‬‬ ‫ئامرازةكاني هةست‌و به ئةزمووني راستةوخؤ‬ ‫ِ‬ ‫بيزانين‪ ،‬كه هةيه‪ .‬واته بؤ ئةوةي بيسةلم َينين‪،‬‬ ‫ئامرازي‬ ‫كه خوا هةيه‪ ،‬دةب َيت راستةوخؤ به ِ‬ ‫هةست‌و به ئةزموون بيسةلم َينين‪ ،‬كه هةيه‪،‬‬ ‫نةك به نا ِراستةوخؤ بيسةلم َينين‪ ،‬يان به‬ ‫ر َيطاي زانيني بووني شاخةوه بزانين‪ ،‬كه خوا‬ ‫هةيه‪ .‬به واتايةكي‌تر‪ ،‬ثؤزيتيظ الي كؤنت‬ ‫ئةوةيه‪ ،‬كه راستيي شتةكان يةك بن‌و رةهايي‬ ‫بن‌‪ ،‬نةك به ط َي ِرانةوةي رووداوي م َيذوويي‌و‬ ‫ل َيكدانةوةي ج��ؤراوج��ؤر‪ .‬وات��ه دةب َيت‬ ‫راستييةكان وةلاَ مي ثؤزيتيظ بن‌و له سةدا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل جيهاني داكةوتدا بطونج َين‪ ،‬نةك‬ ‫سةد‬ ‫له سةرضاوةي رامان‌و ئةند َيشةوه وةرطيرابن‪.‬‬ ‫زانستي ثؤزيتيظ ر َيك به ث َيضةوانةي زانستي‬ ‫ث َيوانةييه ‪، Science Normative‬‬ ‫ضونكه يةكةميان طر َيدراوه بةو شتةي‪ ،‬كه‬ ‫له داكةوتدا هةيه‪ ،‬بةلاَ م دووةميان باس لة‬ ‫شت َيك دةكات‪ ،‬كه له داكةوتدا بووني نةب َيت‌و‬ ‫طري‬ ‫ئةند َيشة بكر َيت‪ ،‬يان به شت َيكةوه َ‬ ‫دراب َيت‪ ،‬كه له داكةوتدا بووني نةب َيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ثؤزيتيظيزم وةك ر َيباز َيكي فةلسةفي‪،‬‬ ‫ئةوةدا نييه‪ ،‬كه مرؤظ تواناي هةب َيت به ر َيطاي‬

‫ئاوةز بطاته ثلةي ئةو راستييةي‪ ،‬كه بزان َيت‬ ‫(ضي) داه َينةري بوونه‪ ،‬يان بزان َيت‪ ،‬كه بوون‬ ‫له ضييةوة داهاتووه‪ ،‬يان بؤضي داهاتووة‪ ،‬يان‬ ‫ضي َلي د َيت‪ .‬ثؤزيتيظيزم تةنها باوة ِري بةوه‬ ‫هةيه‪ ،‬كه مرؤظ تةنها تواناي هةيه دياردةي‬ ‫شتةكان بزان َيت‪ ،‬نةك ثةنهانةكاني‪.‬‬ ‫لةبةر ئةوه كؤنت باوة ِري وةها بووه‪ ،‬كه‬ ‫سي دؤخدا‬ ‫بيري مرؤظايةتي له م َيذوودا به َ‬ ‫ت َيثة ِريوه‪،‬‬ ‫يةكةم‪ :‬دؤخي يةزدانناسي ‪Theological‬‬ ‫و دووةم ميتافيزيكي‪Metaphysic‬و س َييةم‬ ‫ثؤزيتيظي ‪.Positive‬‬ ‫كؤنت دةَل َيت‪« :‬مرؤظ لة دؤخي ثؤزيتيظدا‬ ‫كات َيك‪ ،‬كه بؤي دةركةوتووه‪ ،‬كةوا هةرطيز‬ ‫تواناي نييه به رةهايي بطاته راستي‪ ،‬ئيتر‬ ‫كؤَلي داوةو لةوه ط��ة ِراوه‪ ،‬كه ب��ةردةوام له‬ ‫جستوجؤدا ب َيت تاكو بنةماي ئةفراندني‬ ‫بوون‌و ثةنهان‌و مةبةستةكاني بدؤز َيتةوه‪.‬‬ ‫بؤيه ئيتر خؤي تةنها بةو كارةوه خةريك‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كه بتوان َيت زانياري له بارةي‬ ‫ياساي دياردةكانةوه‪ ،‬نةك نادياردةكانةوه‬ ‫بةدةست به َين َيت‪ .‬ضونكه بةدةسته َيناني‬ ‫زانياري دةربارةي راستييةكان هةرطيز نه به‬ ‫ر َيطاي باوة ِري ئاييني‌و نه به باوة ِري ئاوةزي‬ ‫بةدةست نايةت‪ ،‬بةَلكو تةنها به ر َيطاي هةست‌و‬ ‫ئةزموون‌و شارةزاييةوه بةدةست د َيت‪ .‬لةبةر‬ ‫ئةوه مرؤظ به تةنها هةر له ر َيطاي زانسته‬ ‫ئةرموونطةراييةكانةوه‪ ،‬نةك له ر َيطاي‬ ‫زانسته ئاسمانييةكانةوه دةطاته راستييةكان‪.‬‬ ‫راستييةكانيش هةرطيز رةهايي نابن‪ ،‬ضونكه‬ ‫بيري مرؤظ هةرطيز له هةَلةي زمان‌و زانست‌و‬ ‫فةلسةفةو ل َيكدانةوه ناثار َيزر َين‪ .‬واته زانيني‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪137‬‬

‫ث َيشي‪ ،‬ياخود خؤرسكي‌و زطماكي هةرطيز‬ ‫زانين َيكي ثوخت ناب َيت ئةطةر ئةزمووني‬ ‫ثاشيي لةطةَلدا نةب َيت‪ .‬هيض شت َيك نييه خؤ‬ ‫به خؤ‪ ،‬خؤي به خؤي بزان َيت‪ ،‬يان خؤ به‬ ‫خؤ له بارةي خؤيةوه زانيني دةستكةو َيت‪.‬‬ ‫ئ��ةوةي م��رؤظ بتوان َيت بيزان َيت‪ ،‬تةنها‬ ‫ثةيوةندييةكاني ن َيوان شتةكانن به ياساي‬ ‫ثةيوةنديةكانيةوةيةتي‪.‬‬ ‫ئةوةي شاياني باسه‪ ،‬كؤنت به بؤضوونه‬ ‫فةلسةفييةكاني ك��اري��ط��ةري��ي زؤري‬ ‫بةج َيه َيشتووه بؤ فةيلةسووفي ئينطليزي‬ ‫جؤن ستيوارت ميل ‪John Stuart Mill‬‬ ‫(‪ ،)١٨٧٣-١٨٠٦‬كه به دواي خؤيدا هاتووه‪ ،‬بة‬ ‫رادة‌يةك‪ ،‬كه ميل به ش َيوةيةكي راديكالاَ نة‪،‬‬ ‫كه باوة ِري به هيض بةهايةك نةبووه تةنها‬ ‫بةهاي ث َيشكةوتني مادي‌و تةكنؤلؤجي نةب َيت‪.‬‬ ‫هةَلبةت فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي ئؤطةست‬ ‫بةجي‬ ‫كؤنت به تةنها كاريطةريي لةسةر ميل‬ ‫َ‬ ‫نةه َيشتووه‪ ،‬بةَلكو كاريطةريي لةسةر ضةند‬ ‫فةيلةسووف َيكي‌تر هةبووه‪ ،‬لةوانه‪ :‬ه َيرب َيرت‬ ‫سثنسةرو ئارنست رينان‌‪ .‬بةلاَ م هةره زؤرترين‬ ‫كاريطةريي كؤنت ب َيطومان لةسةر طروثي‬ ‫ظيةننا بووه‪.‬‬ ‫ئؤطةست كؤنت‬ ‫‪Auguste Comte‬‬ ‫ئؤطةست كؤنت له ساَلي ‪1857‬دا له‬ ‫فة ِرةنسا له شاري ثاريس لةدايك بووه‪ .‬ئةو‬ ‫خ َيزانةي ئةمي ت َيدا ذياوه‪ ،‬زؤر ئايين ثةروةر‬ ‫ب��وون‪ .‬ب��ةلاَ م ئةم‪ ،‬كه تةمةني طةيشتؤته‬ ‫ضوارده َ‬ ‫سال‪ ،‬له ئاييني مةسيحي كاتؤليكي‬ ‫طومرا خؤي له قةَلةم‬ ‫هةَلطة ِراوةتةوةو به‬ ‫ِ‬

‫داوه‪ .‬ئةمه بووه به كار َيكي سةرسو ِرمان‬ ‫له ن َيو خ َيزانةكةيدا‪ .‬له سةرةتاي خو َيندني‬ ‫َ‬ ‫تةمةل‬ ‫قوتابخانةيدا وةك قوتابييةكي‬ ‫دةركةوتووه‪ ،‬به باشي خولياي خو َيندني‬ ‫وانةكاني قوتابخانه نةبووه‪ ،‬بةلاَ م خؤ به‬ ‫خؤ خؤي خةريكي خو َيندنةوه كردووه‪ .‬زؤر‬ ‫حةزي له خو َيندنةوةي بابة‌تي ماتماتيك‬ ‫بووه‪ .‬لة َ‬ ‫ثال ئةوه حةزي له خو َيندنةوةي‬ ‫بابةتي فةلسةفةش ك��ردووه‪ .‬ئةم حةزةي‬ ‫بؤ فةلسةفه له فةيلةسووفي فة ِرةنسي سان‬ ‫سيمؤن ‪)Saint-Simon (1760–1825‬‬ ‫نزيكي كردؤتةوةو بؤ ماوةي ث َينج َ‬ ‫سال بؤته‬ ‫سكرت َيري تايبةتي‪ .‬بةلاَ م له دواييدا له سان‬ ‫سيمؤن‌و بيروباوة ِرةكاني دووركةوتؤتةوةو‬ ‫خؤي به تةنها خةريكي وانه وتنةوه بووه‬ ‫دةرب��ارةي فةلسةفةي زانست‪ ،‬كه ناوبانطي‬ ‫ث��ي دةرك���ردووه‪ .‬له دواي ئ��ةوةوه ئيتر‬ ‫َ‬ ‫ئا ِراسته فةلسةفييةكةي خؤي نيشانداوه‪ ،‬كه‬ ‫تيايدا ثؤزيتيظيزم‌و يةزدانناسيي ت َي َ‬ ‫كةل به‬ ‫فةلسةفةي زانست كردووه‪ .‬ئيتر له دواي ئةوه‬ ‫سي َ‬ ‫سال م َيشكي تووشي نةخؤشي بووه‪.‬‬ ‫به َ‬ ‫هةوَلي داوه خؤي بكوذ َيت‪ .‬ئةو نةخؤشييةي‬ ‫لةطةَلدا ماوه تاكو له ساَلي ‪1857‬دا كؤضي‬ ‫دوايي كردووه‪.‬‬ ‫لةو سةردةمةي‪ ،‬كه كؤنت تيايدا ذياوه‪،‬‬ ‫سيمايةكي هةبووه ئةويش ئةوه بووه‪ ،‬كه‬ ‫خةَلكي زؤر رقيان له ثياواني ئاييني مةسيحي‬ ‫بؤتةوه‪ .‬هؤكاري سةرةكيي ئةو دياردةيةش‬ ‫ئةوه بووه‪ ،‬كه ئايينزاي كاتؤليكي بووه به‬ ‫ئايديؤلؤجيايةكي ئاييني زؤر توند ِرةوانةو‬ ‫نةياري تةواوي زانست بووه‪ ،‬كه خةَلكي ب َيزار‬ ‫كردووه‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪138‬‬

‫كؤنت له ن َيو ئةو بارو دؤخه ناج َيطيرةدا‬ ‫بيري بةو ئا ِراستةيه ضووه‪ ،‬كه ئايين هةمووي‬ ‫ئةفسانةو ثروثووضي ب َيت‪ .‬لةبةر ئةوه‪ ،‬له‬ ‫بريي ئايين ئاو ِري له فة‌لسةفةي ماتماتيك‌و‬ ‫زانست داوةتةوه‪ .‬لةسةر ئةو بنةمايه ذياني‬ ‫مرؤظ‌و كؤمةَلطاي مرؤظايةتيي شيكردؤتةوةو‬ ‫ب��اوة ِري بةوه ه َيناوه‪ ،‬كه م َيذووي ئاوةزي‬ ‫سي دؤخي يةك به دواي يةكدا‬ ‫مرؤظايةتي به َ‬ ‫ت َيثة ِر‌ي كردوو‪ ،‬كه ناوي َلي ناون دؤخة‌كاني‬ ‫سي دؤخةكةش‬ ‫ث َيشكةوتني مرؤظايةتي‪ .‬هةر َ‬ ‫ئةمانةن‪ :‬يةكة‌م‪ :‬يةزدانناسي ‪،Theology‬‬ ‫دووةم‪ :‬م َيتافيزيكي‪ ،‬س َييةم‪ :‬ثؤزيتيظيزم‪ .‬لةو‬ ‫سي دؤخةشدا مرؤظ توانيويةتي لةو‬ ‫هةر َ‬ ‫جيهانةي‪ ،‬كه تيايدا دةذي‪ ،‬تةنها درك به‬ ‫ديارده فيزيكييه‪ ،‬ياخود ماددييه‪ ،‬ياخود‬ ‫سرووستييه هةست ث َيكراوةكان بكات‪ .‬بةلاَ م‬ ‫هةرضي ث َيي دةطوتر َيت دياردةي م َيتافيزيكي‪،‬‬ ‫ياخود ئةو ديوي سروشتي‪ ،‬يان ناسروشتي‪،‬‬ ‫كه هةر ضييةك ب َيت‪ ،‬ض خوا ب َيت‌و طةوهةري‬ ‫يةكةم ب َيت‌و ض داه َينةري ئةم بوونه ب َيت‪،‬‬ ‫ثروثووضةو هيض واتايةك‬ ‫هةر هةموو قسةي ِ‬ ‫نابةخش َيت‌و باشتر وايه مرؤظ هةرطيز بيري‬ ‫َلي نةكاتةوةو م َيشكي خؤي ث َيوه خةريك‬ ‫نةكات‪ ،‬ضونكه تةواو له راستييةوه دوورة‪.‬‬ ‫بؤ سةلماندني ئة‌مةش ئةوةيه‪ ،‬كه مرؤظ‬ ‫هةرطيز نه به ئةزمووني هةست‌و نه ئاوةز‬ ‫ناتوان َيت بيسةلم َين َيت‪ ،.‬كه جيهان َيكي‌‌تر جطه‬ ‫لةم جيهانه هةب َيت‪ .‬هةر بيركردنةوةيةك‬ ‫فيرؤدانةو‬ ‫سةبارةت بةم بابةته تةنها كات به ِ‬ ‫م َيشك فريودانةو هيضي‌تر‪ .‬لةسةر ئةم باوة ِره‬ ‫رةهايه‪ ،‬كؤنت فةلسةفةكةي خؤي دا ِرشتووةو‬ ‫ناوي َلي ناوه ثؤزيتيظيزم‪.‬‬

‫له راستيدا ثؤزيتيظيزمي كؤنت له بناغةدا‬ ‫فةلسةفةيةك ب��ووه بؤ وةرض��ةرخ��ان له‬ ‫طومرايي‪ .‬واته ثشتكردن له روح‌و‬ ‫ئايينةوه بؤ ِ‬ ‫رووكردن تةنها له ماترياليزم‪ .‬هةروةها نكؤَلي‬ ‫كردن له بووني هةر دياردةيةك‪ ،‬كه لةوديوي‬ ‫فيزيك‌‌و هةستةوه ب َيت‪ .‬كؤنت طةيشتؤته ئةو‬ ‫باوة ِرةي‪ ،‬كه زانين به رةهايي تةنها ئةوةيه‪،‬‬ ‫كه به ر َيطاي ئةزمووني هةستةوه‪ ،‬نةك له‬ ‫ثشتي هةستةوه ب َيت‪ .‬واته هةر شت َيك‪ ،‬كه به‬ ‫ثرؤثووضةو‬ ‫هةست نة‌‌زانر َيت‪ ،‬تةنها قسةي ِ‬ ‫هيضي‌تر‪ .‬هةرضي ث َيشي بطوتر َيت غةيب‌و‬ ‫موعجيزة‌و سرووشي يةزداني‪ ،‬هةر هةمووي‬ ‫قسةي بةتاَلن‪.‬‬ ‫دؤخي يةزدانناسي‬ ‫‪Theological Status‬‬ ‫برواي كؤنت مرؤظايةتي له سةرةتاي‬ ‫به ِ‬ ‫م َيذووي بوونيدا بةو جؤره نةبووه‪ ،‬كه كت َيبي‬ ‫َ‬ ‫بايبل‪ ،‬يان‬ ‫ثيرؤزي جوولةكة‌و مةسيحييةكان‬ ‫قورئان باسي ل َيوه كردووه‪ ،‬كه دوو مرؤظ به‬ ‫ناوي ئادةم وحةوا له اليةن خوداوه نةفرةتيان‬ ‫ت��رؤ كرابن‌و له بةهةشتي‬ ‫َلي كراب َيت‌و ِ‬ ‫فري درابنه سةر زةوي‌و وةضةيان‬ ‫عةدةنةوه ِ‬ ‫برواي ئةم‬ ‫َلي دروست بووب َيت‪ ،‬بةَلكو به ِ‬ ‫يةكةمجار ش َيوازي ذياني مرؤظ له ش َيوازي‬ ‫ذياني ئاذةَلييةوه زؤر نزيك ب��ووه‪ .‬ئيتر‬ ‫بي سرووش‌و يارمةتيي‬ ‫بةرةبةره خؤ به خؤ‪َ ،‬‬ ‫يةزداني‪ ،‬به هؤي ف َيربوون‌و شارةزايي‬ ‫ثةيداكردنةوه‪ ،‬نةك به خؤرسكي ئاوةز‪ ،‬له‬ ‫ذيان ث َيشكةوتني به خؤيةوه بينيوه‪ .‬هةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪139‬‬

‫لةم قؤناغةدا مرؤظ ثرسياري ال دروست بووة‬ ‫وةكو منداَل َيك‪ ،‬كه تازه لةدايك بووب َيت‌و تازه‬ ‫ضاوي به دنياي دةوروبةري خؤي كردب َيتةوه‪،‬‬ ‫هةوَلي داوه بزان َيت‪ ،‬كه خؤي شو َيني له‬ ‫كو َييةوه دةوروبةرةكةي ضييه‪ .‬بةم ثرسيارانه‬ ‫بيري ال دروست بووه‪ .‬بيري له دياردةكان‬ ‫كردؤتةوه‪ ،‬بيري له سةرضاوةي دياردةكانيش‬ ‫ك��ردؤت��ةوه‪ .‬به بيري هةموو دي��اردةو‬ ‫ثةنهانةكانيشي طة‌ ِراندؤتةوه بؤ يةك بنةماي‬ ‫هاوبةش‪ .‬كؤنت ئةم دؤخه يةزدانناسييةي‬ ‫سي قؤناغةوه‪ .‬يةكةمياني ناو ناوه‬ ‫كردووه به َ‬ ‫قؤناغي ف َيتيشيزم ‪ .fetishism‬لةم قؤناغةدا‬ ‫مرؤظ باوة ِري وةها بووه‪ ،‬كه هة‌ر دياردةيةكي‬ ‫سروشتي‌و هةر شت َيك له سروشتدا جؤر َيك‬ ‫له ذياني ت َيدايةو كاريطةريي له سةر ذيان‌‌و‬ ‫ضارةنووسي مرؤظيش هةية‪ .‬لةبةر ئةوه مرؤظ‬ ‫دياردةكاني سروشت‌و شتةكاني سروشتي‬ ‫ثةرستووة‌و سَلي له ه َيزيان كردؤتةوه‪.‬‬ ‫بةرامبةر بةوه كةش‌و نزاي بؤ كردوون‌‌و‬ ‫ل َييان ثا ِراوةتةوه بؤ ئةوةي خ َيرو سووديان‬ ‫ثي نةطةيةنن‪ .‬كؤنت‬ ‫ثي ببةخشن‌و زيانيان َ‬ ‫َ‬ ‫ئاماذةي بةوه كردووه‪ ،‬كه سةرضاوةي ئاييني‬ ‫مرؤظ دةطة ِر َيتةوه بؤ خؤرسكي شةرمكردن‬ ‫له دةرووني مرؤظدا‪ .‬ئةمه بةو واتايه د َيت‪،‬‬ ‫كه مرؤظ شةرمنه بةرامبةر به ه َيزي ديارده‬ ‫سروشتييةكان‪ ،‬لةبةر ئةوه ملكةضيان دةب َيت‌و‬ ‫لةزةت لةو ملكةضييه دة‌بين َيت‪ ،‬هةرضةند‬ ‫ئازاريشيان َلي دةض َيذ َيت‪ .‬ئةو ملكةضي‌و‬ ‫لةزةتي ئازار َلي ض َيشتنةش واي َلي دةكات‪ ،‬كه‬ ‫بيانثةرست َيت‪.‬‬ ‫قؤناغي دووةم له دؤخي يةزدانناسي كؤنت‬ ‫ناوي َلي ناوه قؤناغي هةمه خواوةندي بالاَ يين‪،‬‬

‫كه باوة ِري وةها بووه مرؤظايةتي لةم قؤناغةدا‬ ‫ذيان‌و سوثةره َيزي له ديارةكاني سروشت‬ ‫سةندؤتةوةو لكاندوويةتي به بوونةوةري‬ ‫برواي‬ ‫بالاَ ييني نةبينراو ‪ .superstition‬به ِ‬ ‫مرؤظ لةو قؤناغةدا ئةو بوونةوةره بالاَ يينه‬ ‫نةبينراوانه كؤمةَل َيك خوداوةندن‌‌و هةر‬ ‫يةكةيان كار َيكي له ئةستؤدايه بؤ بة ِر َيوةبردني‬ ‫سروشت‌و ذيان‪ .‬بؤ نموونه خوداوةندي ك َيَلطة‬ ‫و رووةك‌و خوداوةندي باران‌و خوداوةندي‬ ‫دةرياو خوداوةندي راوشكاري‌و خوداوةندي‬ ‫ئةوين‌و خؤشةويستي‌و ‪ ..‬هتد‪ .‬له سةرووي‬ ‫هةمووشيانةوه خوداوةندي خوداوةندةكانه‪،‬‬ ‫كه ناويان َلي ن��اوه زي��ؤس‪ ،‬كه له زماني‬ ‫برواي من (د َيو) لةو (زيؤس)ةوه‬ ‫كورديدا به ِ‬ ‫وةرطيراوه‪ ،‬هةروةها له زماني فة ِرةنسيدا بووه‬ ‫به (ديؤ)‪ ،‬خوا دةطةيةن َيت‪.‬‬ ‫قؤناغي س َييةمي دؤخي ئاييناسي كؤنت ناوي‬ ‫َلي ناوه يةكتاثةرستي ‪ .montheism‬به‬ ‫برواي كؤنت لةم قؤناغةدا مرؤظايةتي ه َيزو‬ ‫ِ‬ ‫لاَ‬ ‫دةسة تي هةموو خواوةندةكاني كؤكردؤتةوه‬ ‫له يةك خواوةندي مةزن‌و ئاسمانيدا‌و تةنها‬ ‫ئةم تاكه خواوةندةي ثةرستووةو نو َيذو نزاي‬ ‫بؤ كردووه‪ .‬ج َيطاي ئةم خواوةندة مةزنةي‬ ‫له ن َيو سنووري دي��ارده سروشتييةكان‬ ‫دةره َيناوةو طةياندوويةتييه ج َيطايةكي بةدةر‬ ‫له سروشت‪ ،‬واته له دةرةوةي سروشت‪ ،‬كه ئةو‬ ‫ج َيطايه بؤ يةكةمجار ئة ِريستؤ ناوي َلي ناوه‬ ‫براوي كؤنت‬ ‫م َيتافيزيك‪ .‬لةم قؤناغةدا به ِ‬ ‫ئاييني يةكتاثةرستيي حةزرةتي ئيبراهيم‌و‬ ‫ئاييني جوولةكةو ئاييني مةسيحي‌و ئاييني‬ ‫ئيسالميش داهاتووه‪.‬‬ ‫ب��رواي كؤنت يةك َيك له خةسَلةته‬ ‫به ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪140‬‬

‫طرنطةكاني دؤخي يةزدانناسي‪ ،‬به تايبةتي‬ ‫له دوا قؤناغيدا‪ ،‬ئةوةيه‪ ،‬كه بابةتةكةي‬ ‫رةهاطةراييه‪ .‬بةو واتايةي‪ ،‬كه ل َيكدانةوةي بؤ‬ ‫سةرضاوةي دياردة‌و رووداوه سروشتييةكان‪،‬‬ ‫هةر هةمووي ئةوديوي سروشته‪ ،‬واته‬ ‫له م َيتافيزيكةوه سةرضاوةيان طرتووه‪.‬‬ ‫ب��رواي‬ ‫خةسَلةتي ئةم م َيتافيزيكةش به ِ‬ ‫ثروثووضي بةوالوه‬ ‫كؤنت له ئةند َيشةو ِ‬ ‫هيضي‌تر نييه‪ ،‬ضونكه هيض ثةيوةست َيكي به‬ ‫جيهاني راستةقينةو به داكةوتةوه نييه‪.‬‬ ‫برواي كؤنت سوودي ئايين‌و خوداوةند‌و‬ ‫به ِ‬ ‫يةزدانثةرستي تةنها بؤ كؤمةَلك كةسن‪ ،‬كه‬ ‫بةو ر َيطايه هةوَليان داوه دةسةلاَ تي خؤيان بة‬ ‫سةر كةساني‌تردا بسةث َينن‪ .‬به هؤي ئةوةوه‬ ‫جؤره سيستم َيكي كؤمةلاَ يةتي داه َينراوه‪،‬‬ ‫كه بب َيته سيستم َيكي ث َيويست بؤ تاكةكاني‬ ‫ن َيو كؤمةَلطا‪ ،‬كه ناوي َلي نراوه سيستمي‬ ‫روحي‪ .‬ئةمه بةم واتاية د َيت‪ ،‬كه ئايين بؤته‬ ‫رةهةند َيكي سياسيي بنضينةيي ن َيو كؤمةَلطاي‬ ‫مرؤظايةتي‪ ،‬كه به هؤيةوه ثياوه ئايينييةكان‪،‬‬ ‫فةرمانرةواكان دةسةلاَ تي‬ ‫ثاشان ثادشاكان‌و‬ ‫ِ‬ ‫سياسيي خؤيانيان به س��ةر كؤمةَلطادا‬ ‫سةثاندووه‪ .‬به واتايةكي‌تر‪ ،‬دةسةلاَ تداران‬ ‫دةسةلاَ تي خؤيان له ر َيطاي ئةو ئايينانةوه‬ ‫ثي‬ ‫سةثاندووه‪ ،‬كه كؤمةَلطاكان باوة ِريان َ‬ ‫ه َيناوه‪ .‬ئيتر لةم ر َيطايةوه ئايين بووه به‬ ‫ث َيوستيي كؤمةَلطاي روحيي مرؤظايةتي‪ ،‬كه‬ ‫ثرد َيك ب َيت بؤ ثة ِرينةوه له جيهاني فيزيكةوه‬ ‫بؤ جيهاني م َيتافيزيك‪.‬‬

‫دؤخي م َيتافيزيكي‬ ‫‪Metaphysical Status‬‬ ‫به ث َيي بؤضووني ئؤطةست كؤنت مرؤظ له‬ ‫دؤخي م َيتافيزيكيدا هةوَلي داوه به ئاوةز‬ ‫راستيي لةدايكبووني دياردةكان‌و شتةكان‌و‬ ‫ضارةنووسةكانيان بزان َيت‪ .‬واته لةم دؤخةدا‬ ‫له بريي ئةوةي جستوجؤ له بووني خودي‬ ‫يةزدانةكان بكات وةك له دؤخي ئاييناسيدا‬ ‫كردوويةتي‪ ،‬كه ب��ةدةر بن له جيهاني‬ ‫سروشتي‌و له سةرووي جيهاني سروشتييةوه‬ ‫بن‌و له ئاسمانةكاندا بن‪ ،‬هةوَلي داوه به ئاوةز‬ ‫جستوجؤ له خودي دياردةكان‌و شتةكاندا‬ ‫بكات‪ ،‬كه طةوهةرةكانيان ضين‌و ضؤنن‪ .‬واته‬ ‫هةوَلي داوه بزان َيت‪ ،‬كه ئةو هؤكارو ياسايانة‬ ‫ضين‪ ،‬كه له ن َيو خودي دياردةو شتةكاندا‬ ‫هةن‪ ،‬كه بوونةته هؤي بوونيان بةم جؤرةو‬ ‫نةبوونيان به جؤر َيكي‌تر‪ .‬كؤنت سةبارةت بةم‬ ‫دؤخه باوة ِري وةها بووه‪ ،‬كه ديسان ئاوةزي‬ ‫مرؤظ له ل َيكدانةوةدا رووي له ئةند َيشةو‬ ‫ثروثووضي كردؤتةوه‪ ،‬كه دوورو نزيك هيض‬ ‫ِ‬ ‫ثةيوةندييان به داكةوتةوه نةب َيت‪ .‬لةبةر ئةوه‪،‬‬ ‫كؤنت ئةم دؤخة م َيتافيزيكييةي شوبهاندووه‬ ‫به دؤخي يةزدانناسي‪ ،‬به تايبةتي لةو رووةوه‪،‬‬ ‫كه ئاوةزي مرؤظايةتي هيضي نةكردووه لةوه‬ ‫زياتر تةنها ئةوه نةب َيت‪ ،‬كه ثيشتر بيري‬ ‫له يةزدان به ذماره كردؤتةوه‪ ،‬بةلاَ م لةم‬ ‫جارةدا بيري له يةك تاكه خوا كردؤتةوه‪.‬‬ ‫به واتايةكي‌تر‪ ،‬له دؤخي يةكةمدا بنةماي‬ ‫دياردةو شتةكاني طة ِراندؤتةوه بؤ ذمارةيةك‬ ‫سةرضاوة‌ي ثةنهان‪ ،‬بةلاَ م له دؤخي دووةمدا‬ ‫كرا هةموو بنةماي دياردةو شتةكاني‬ ‫به ت َي ِ‬ ‫طة ِراندؤتةوه بؤ يةك سةرضاوةي ثةنهان‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪141‬‬

‫له دؤخي يةزدانناسيدا مرؤظ باوة ِري وةها‬ ‫بووه‪ ،‬كه يةك سةرضاوةي بوون نةب َيت‪ ،‬بةَلكو‬ ‫ذمارةيةك سةرضاوةي بوون هةب َيت‪ .‬بة‌لاَ م له‬ ‫دؤخي م َيتافيزيكدا هةموو سةرضاوةكاني له‬ ‫يةك سةرضاوةي رةهاييدا كؤكردؤتةوه‪ .‬كؤنت‬ ‫باوة ِري وةها بووه‪ ،‬كه مرؤظ له هةردوو دؤخي‬ ‫يةزدانناسي‌و م َيتافيزيكيدا ئاوةزي خؤي هةر‬ ‫ثروثووضييةوه خةرك كردووه‪.‬‬ ‫به ئةند َيشةو ِ‬ ‫بةلاَ م له دواي ئةم دوو قؤناغه‪ ،‬ئاوةزي مرؤظ‬ ‫ضؤته دؤخ َيكي‌ترةوه‪ ،‬كه ناوي َلي ناوه دؤخي‬ ‫ثؤزيتيظيزم‪.‬‬ ‫دؤخي ثؤزيتيظيزم‬ ‫‪Positivism Status‬‬ ‫ئؤطةست كؤنت ب��اوة ِري وةه��ا ب��ووه‪ ،‬كه‬ ‫ئ��اوةزي م��رؤظ له دؤخ��ي يةزدانناسي‌و‬ ‫ثروثووضييةوه طؤ ِراوه دؤخي‬ ‫م َيتافيزيكيي ِ‬ ‫ثؤزيتيظيزم‪ ،‬واته بؤ دؤخي باوة ِره َينان به‬ ‫هةر دياردةيةك‌و هةر شت َيك‪ ،‬كه به راستي‬ ‫بووني هةب َيت‌و بسةلم َينر َيت‌‌و ثةيوةست‬ ‫ب َيت به جيهاني داكةوتةوه‪ ،‬نةك تةنها به‬ ‫ئةند َيشة بيري َلي بكر َيتةوةو ئاوةز نةتوان َيت‬ ‫بووني بسةلم َين َيت‪.‬‬ ‫ئاوةز لةم دؤخي س َييةمةدا‪ ،‬كه كؤنت ناوي‬ ‫َلي ناوه ثؤزيتيظيزم‪ ،‬له بنة ِرةتدا له طازاوي‬ ‫برواي هةَلةو‬ ‫تيؤَلؤجي‌و م َيتافيزيكه‪ ،‬واته ِ‬ ‫َ‬ ‫خةيال ثلاَ وو كلاَ وي بابردوه‪ .‬كؤنت تةنها‬ ‫ئؤبجةكتي‪ ،‬واته شتي به بووني راستةقينه‬ ‫زانيوه‪ .‬تةنها ئةوةي به راستةقينه زانيوه‪،‬‬ ‫كه به ئةزموون ثرسيظ بكر َيت‪ .‬ئةوةي له‬ ‫داكةوتدا بووني نةب َيت‪ ،‬يان ديارده نةب َيت‪ ،‬به‬ ‫بووني راستةقينةي نةزانيوه‪ .‬به واتايةكي‌تر‪،‬‬

‫هةرطيز ب��اوة ِري نةبووه‪ ،‬كه بووني رةها‬ ‫هةب َيت‪ ،‬كه ثرسيظ بكر َيت‪.‬‬ ‫به باوة ِري كؤنت‪ ،‬بيري مرؤظ‪ ،‬به در َيذايي‬ ‫سي دؤخةدا‬ ‫م َيذووي بووني مرؤظايةتيي بةم َ‬ ‫ت َيثة ِريوه‪.‬‬ ‫طروثي ظيةننا‬ ‫‪Vienna Circle‬‬ ‫سي له كةَله زاناياني‬ ‫له ساَل َي ‪١٩٠٧‬دا َ‬ ‫نةمسا‪ ،‬كه ث َيكةوه له شاري ظيةننا ذياون‪:‬‬ ‫هانز هاهن ‪،)١٩٣٤-١٨٧٩( Hans Hahn‬‬ ‫كه زان��اي ماتماتيك ب��ووة‪ ،‬ئؤتتؤ نيورات‬ ‫‪ ،)١٩٤٥-١٨٨٢( Neurath Otto‬كه‬ ‫كؤمةَلناس‌و ئابووريناس‌ ب��ووه‪ ،‬فيليث‬ ‫فرانك ‪،)١٩٦٦-١٨٨٤( Philipp Frank‬‬ ‫كه زاناي فيزيك‌و ماتماتك‌ بووه‪ ،‬ث َيكةوه‬ ‫كؤبوونةتةوةوه بؤ طفتوطؤكردن دةربارةي‬ ‫فةلسةفةي ثؤزيتيظيزم‌و ثلةي ثةيوةندي له‬ ‫ن َيوان فةلسةفةو زانست‪ .‬هةر لةم روانطةيةوه‬ ‫ئاو ِريشيان له فةلسةفة‌كةي ئ َيرنست ماخ‪Ernst‬‬ ‫‪ )١٩١٦-١٨٣٨( Mach‬داوةتةوه‪ ،‬كه باوة ِري‬ ‫بةوه بووه‪ ،‬كه هةر زانين‌و هةر زانست َيك‬ ‫له ئ��اوةزةوه نايةت‪ ،‬بةَلكو سةرضاوةكةي‬ ‫ئامرازةكاني‬ ‫ئةزموون‌و شارةزاييه به ر َيطاي ِ‬ ‫هةستةوه دةب َيت‪.‬‬ ‫سي زاناية ئيتر ئةو كؤبوونةوةيةيان‬ ‫ئةم َ‬ ‫بؤته ضةكةره بؤ دامةزراني طروث َيك‪ ،‬كه‬ ‫دوايي له ساَلي ‪١٩٢٢‬دا ناوي َلي نراوه بازنةي‬ ‫ظيةننا ‪ ،Vienna Circle‬كه به زماني‬ ‫ئةَلماني ث َييان طوتووه ‪ .Wiener Kreis‬ئةم‬ ‫طروثه ئةو سةردةمه به تةواوي دامةزراوه‪ ،‬كه‬ ‫فةيلةسووف‌و زاناي فيزيكي ئةَلماني مؤريس‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪142‬‬

‫شليك‪ ،)١٩٣٦-١٨٨٢( Moritz Schlick‬كه‬ ‫له ساَلي ‪١٩٢٢‬دا زانكؤي ظيةننا بانطه َيشتي‬ ‫ك��ردووه‪ ،‬كه وةك مامؤستاي فةلسةفةي‬ ‫سروشت‌و مامؤستاي زانستي تو َيذينةوه له‬ ‫وانه وتنةوةدا ج َيطاي ئ َيرنست ماخ‌و لؤدظيط‬ ‫بؤَلتزمان ‪-١٨٤٤( Ludwig Boltzmann‬‬ ‫‪ ( ١٩٠٦‬بطر َيتةوه‪.‬‬ ‫ئ��ةوةي شياوي باسه‪ ،‬له ساَلي ‪١٨٩٥‬دا‬ ‫ئ َيرنست ماخ بؤته مامؤستاي وانةي زانستي‬ ‫تو َيذينةوه له زانكؤي ظيةننا‪ .‬ثاش ئةويش‬ ‫بؤَلتزمان هةر هةمان وانةي طوتؤتةوه‪ .‬ئةم‬ ‫وانةي زانستي تو َيذينةوةيه ئيتر لة دواي ئة‬ ‫دوو مامؤستايةوه بؤ يةكةمين جار بووه به‬ ‫نةريت بؤ نزيككردنةوةي فةلسةفه له زانستي‬ ‫ئةزموونطةرايي‪.‬‬ ‫شليك‪ ،‬كه هاتؤته ظيةننا‪ ،‬هانز هاهن‌و ئؤتتؤ‬ ‫نيورات‌و فيليث فرانكي له‌دةور كؤبوونةتةوه‪،‬‬ ‫ه��ةروةه��ا ضةند ه��او ِر َي��ي��ةك‌و مامؤستاو‬ ‫قوتابيي زيرةك‌و ث َيشكةوتووي‌تريش‪ ،‬لةوانه‪:‬‬ ‫خوستاظ ب َيرخمان ‪Gustav Bergmann‬‬ ‫(‪ ،)١٩٨٧-١٩٠٦‬ه َيربةرت ف َي َ‬ ‫خل‪Herbert‬‬ ‫َ‬ ‫خودل ‪Kurt‬‬ ‫‪ ٠)١٩٨٨-١٩٠٢( Feigl‬كورت‬ ‫‪ ،)١٩٧٨-١٩٠٦( Gödel‬ظيكتؤر كرافت‬ ‫‪ .)١٩٧٥-١٨٨٠( Victor Kraft‬داواي كردووه‬ ‫ث َيكةوه‪ ،‬ر َيكخراو َيكي فةلسةفي‪-‬زانستي‬ ‫دابمةزر َينن‌و ناوي َلي بن َين ر َيكخراوي‬ ‫ئةرنست ماخ ‪.Verein Ernst Mach‬‬ ‫ئامانجي ئةم ر َيكخراوه دوو شت بووه‪ ،‬يةكةم‪:‬‬ ‫باوة ِره َينان بةوةي‪ ،‬كه تاقه سةرضاوة‌يةك‬ ‫هةب َيت زانيني ل َيوه بةدةست ب َيت‪ ،‬ئةزموونه‪.‬‬ ‫دووةم‪ :‬باوة ِره َينان بةوةي‪ ،‬كه شيكردنةوةي‬

‫لؤجيكي به ثاَلثشتي لؤجيكي ه َيمايي باشترين‬ ‫ر َيطايه بؤ ضارةسةري ك َيشه فةلسةفييةكان‪.‬‬ ‫دياره هاتني شليك له ئةَلمانياوه بؤ نةمسا‬ ‫بؤته خاَلي وةرضةرخان له نةريتي فةلسةفةي‬ ‫نوي‪،‬‬ ‫ئةَلماني‌و هاتنةكايةوةي فةلسةفةيةكي َ‬ ‫كه ئةويش فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‬ ‫‪ Logical Positivism‬يه‪ .‬كت َيبةكةي‪ ،‬كه‬ ‫به ناونيشاني تيؤري زانيني طشتي‌يه‪ ،‬كه له‬ ‫ساَلي ‪١٩١٨‬دا بلاَ ويكردؤتةوه‪ ،‬بؤته بناغةيةك‬ ‫بؤ هاتنةكايةوةي ئةم فةلسةفةيه‪.‬‬ ‫شليك‪ ،‬كه ث َيشتر قوتابيي ماكس ثالنك‬ ‫‪ )١٩٤٧-١٨٥٨( Max Planck‬بووه‪ ،‬ناوبانطي‬ ‫دةركردووه بةوةي‪ ،‬كه تو َيذةرو ل َيكدةرةوةي‬ ‫تيؤرةكةي ئا‌نشتاين ب��ووه‪ ،‬ب��ةلاَ م له َ‬ ‫ثال‬ ‫ئةمةدا زؤر خولياي ك َيشه فةلسةفييةكان‬ ‫بووه‪ .‬شليك به هؤي زيرةكي‌و ل َيهاتووييةوه‬ ‫بووه به هةَلسوو ِر َينةري كؤ ِري طفتوطؤ له‬ ‫ن َيوان ئةنداماني طروثي ظيةننا‪ .‬له ئةنجامي‬ ‫ئةوه‪ ،‬ئةم طفتوطؤ فةلسةفي‌و زانستييانه له‬ ‫ن َيو بازنةي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكيدا طةشةي‬ ‫كردووةو ثةرةي سةندووه‪.‬‬ ‫له ساَلي ‪١٩٢٦‬دا رؤدؤَلف كارناث ‪Rudolf‬‬ ‫‪ ،)١٩٧٠-١٨٩١( Carnap‬كه دة‌‌رضووي زانكؤي‬ ‫يةننا بووه له ئةَلمانيا‌و قوتابيي خؤتلؤب‌‬ ‫فر َيخه ‪)١٩٢٥-١٨٤٨( Gottlob Frege‬‬ ‫بووه‪ ،‬بانطه َيشت كراوه وةك مامؤستايةك‬ ‫بؤ زانكؤي ظيةننا‪ .‬لةو َيدا شليك‌و هاو ِر َيكاني‬ ‫ناسيوةو بووه به ئةندام َيكي سةرةكيي له‬ ‫بازنةي طفتوطؤكاني طروثي ظيةننا‪ .‬ئيتر‬ ‫خولياي ئةوه بووه‪ ،‬كه به ش َيوةيةكي سةرةكي‬ ‫َ‬ ‫رةسل‬ ‫بيرو بؤضوونه فةلسةفييةكاني ماخ‌و‬ ‫وةربطر َيت‌و بيانَل َيتةوه‪ .‬كارناث لةو ساَلةي‪ ،‬كه‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪143‬‬

‫لؤجيكي له جيهاندا بلاَ وبؤتةوه‪ ،‬تةنانةت تا‬ ‫ئةو رادةيةي بووه به فةلسةفةيةكي جيهاني‪.‬‬

‫له نةمسا طروثي ظيةننا ث َيكهاتووه‪ ،‬له ئةَلمانيا‬ ‫له شاري بةرلين كؤمةَل َيك زاناو فةيلةسووف‬ ‫يةكيان طرتووةو طروثي بةرلينيان ث َيكةوةناوه‪.‬‬ ‫ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‬ ‫ناودارترين كةسايةتيي ئةم طروثه هانز‬ ‫‪Logical Positivism‬‬ ‫رايشنباخ ‪-١٨٩١( Hans Reichenbach‬‬ ‫له راستيدا ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي وةك‬ ‫‪ )١٩٥٣‬بووه‪ ،‬كه هةوَلي ئةوه بووه ر َيباز َيكي‬ ‫فةلسةفي بدؤز َيتةوه‪ ،‬كه شيكردنةوةو فةلسةفةيةكي سةربةخؤ له ساَلي ‪١٩٣١‬دا‬ ‫ثي له اليةن ه َيربةرت ف َي َ‬ ‫خل‌و بلووم ب َيرخ‌‌ةوه‬ ‫رةخنةسازي بؤ ت َيوره زانستييةكاني َ‬ ‫بكر َيت‪ .‬له ساَلي ‪١٩٣١‬دا طروثي بةرلين‌و ناو نراوه‪ .‬ئةم فةلسةفةيه دةتوانين بَل َيين‬ ‫كؤنفرانس َيكي تاقه قوتابخانةيةكي فةلسةفيي سةدةي‬ ‫طرووثي ظيةننا ث َيكةوه‬ ‫ِ‬ ‫فةلسةفييان طرتووه‪ ،‬بؤ ل َيكؤَلينةوه لةسةر بيستةم بووه‪ ،‬كه در َيذة‌‌و بةردةوامبووني‬ ‫تيؤري زانين (ئ َيثستيمؤَلؤجي) له بوارةكاني بزووتنةوةي ئةزموونطةرايي بووب َيت‪ .‬له‬ ‫زانستي ماتماتيك‪ .‬ثاشان له ساَلي ‪١٩٣٥‬دا بؤ اليةكةوه در َيذةي قوتابخانةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫هةمان مةبةست كؤنطرة‌يةكي‌تر له ثاريس كالسيكييه‪ ،‬واته در َيذة‌ي ئةزموونطةرايي‬ ‫بةستراوه‪ .‬دواي ئ��ةوة‌ش له ساَلي ‪ ١٩٣٦‬ئينطليزية‌‪ ،‬كه له سةدةي هةذدةيةمدا له سةر‬ ‫كؤنطرةيةكي‌تر له كؤثنهاطن بةستراوه‪ .‬له دةستي دةيظيد هيوم ‪-١٧١١( David Hume‬‬ ‫ساَلي ‪ ١٩٣٧‬كؤنطرةيةكي‌تر له ثاريس طيراوه‪)١٧٧٦ .‬و‌ له سةرةتاي سةدةي نؤزدةهةمدا له‬ ‫له ساَلي ‪١٩٣٨‬و ‪١٩٣٩‬يشدا دوو كؤنطرةي‌تر ‌سةر دةستي ئؤطةست كؤنت‌و جؤن ستيوارت‬ ‫له زانكؤي كةمبريج له بريتانيا بووه‪ .‬ميل دامةزراوة‪ .‬له اليةكي‌تريشةوه راستةوخؤ‬ ‫هةر له ساَلي ‪١٩٣٩‬ش��دا كؤنطرةيةكي‌تر له در َيذةي ئةزموونطةرايي رةخنةييه‪ ،‬كه له‬ ‫ماساتشوستس بووه له ولاَ ته يةكطرتووةكاني ئةَلمانيا له سةر دةستي ريضارد ئةظيناريؤس‬ ‫ئةمريكا‪ .‬بةلاَ م ئةوةي ج َيطاي باسه‪ ،‬كه له ‪)١٨٩٦-١٨٤٣( Richard Avenarius‬‬ ‫كاتي دةستث َيكردني جةنطي جيهانيي دووةمدا دام��ةزراوه‪ ،‬ثاشان يةك َيك له قوتابييةكاني‬ ‫شليك به دةستي يةك َيك له قوتابييةكاني خؤي ئةظيناريؤس‪ ،‬به ناوي جؤز َيف بيتزولت‬ ‫كوذراوه‪ .‬له ئةنجامي ئةوه طروثي ظيةننا له طؤظار َيكي وةرزيي دةركردووه به ناونيشاني‬ ‫كار كةوتووه؛ زؤربةي زؤري ئةو ئةندامانةي‪( ،‬بلاَ وكراوةي فةلسةفي) تيايدا شو َينث َيي‬ ‫كه له طروثةكةدا جوولةكة بوون‪ ،‬يان دذ به ر َيبازي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكيي طرتؤته‬ ‫نازيةكان بوون‪ ،‬روويان له ئةمريكا كردووةو بةر‪ .‬ئةم بلاَ وكراوةيه ماوةيةك بةردةوام‬ ‫لةو ولاَ تةدا دةستيان به ضاالكي فةلسةفةي بووةو زؤربةي نووسينةكاني تايبةت بوون‬ ‫ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي كردؤتةوه‪ .‬هةند َيكيش به نووسةراني بزووتنةوةي ئةزموونطةرايي‬ ‫له ئةندامةكان بلاَ وبوونةتةوه به ولاَ تاني‌تردا‪ .‬رةخنةيي ئةَلمانيا‪ .‬ثاشان ئةم طؤظاره وةزرييه‬ ‫به هؤي ئةوةوه ئيتر فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي وةس��ت��اوةو طؤظار َيك ‌ي تر ضؤته بري به‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪144‬‬

‫ناونيشاني (طؤظاري زانين)‪ ،‬كه له ساَلي ‪١٩٣٠‬ةوه‬ ‫بةردةوام بووه تاكو ساَلي ‪ .١٩٣٨‬ئةم طؤظارةش‬ ‫بةوة ناوبانطي دةرك��ردووه‪ ،‬كه طرنطترين‬ ‫زمانحاَلي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي بووه‪.‬‬ ‫لؤجيكي‬ ‫ثؤزيتيظيزمي‬ ‫قوتابخانةي‬ ‫كاريطةريي بزووتنةوةي رةخنة‌ي زانستيي‬ ‫فة ِرةنسيشي ضؤته سةر‪ ،‬هةروةها كاريطةريي‬ ‫تيؤره فةلسةفييةكاني ب َيرتراند رةسل‪ ،‬كه‬ ‫ث َيشخةري لؤجيكي ماتماتيكه‪ .‬جطه لةوةش‬ ‫كاريطةريي زانستيي فيزيكي نو َيي ضؤته‬ ‫سةر‪ ،‬به تايبةتي تيؤرةكةي ئانشتاين‪ ،‬كه‬ ‫ناسراوه به تيؤري ر َيذةيي‪.‬‬ ‫له ئةنجامدا‪ ،‬قوتابخانةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫لؤجيكيي تايبةت ب��ه ط��روث��ي ظيةننا‬ ‫بووه به دةستث َيكي ب��واري ش َيكردنةوةي‬ ‫لؤجيكي‪ ،‬كه ئيتر طةورةترين رؤَلي بينيوه‬ ‫له دةستنيشانكردني رةهةنده نو َييةكاني‬ ‫فةلسةفةي س��ةدةي بيست‪ ،‬به تايبةتي‬ ‫فةلسةفةيةك‪ ،‬كه كةوتؤته بايةخدان به‬ ‫شيكردنةوةي دةس��ت��ةواذةي فةلسةفي‌و‬ ‫زانستي‌و بةستنةوةيان به زانستة جؤر به‬ ‫جؤرةكان‌و ر َيبازةكانيان‪ .‬ئةمةش هةَلبةت‬ ‫هةوَل َيك بووه بؤ ث َيشخستني ر َيبازي زانستي‬ ‫نوي‪ ،‬كه فةلسةفه به الي خؤيدا رابك َيش َيت‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ئةم ر َيبازه شيكاريية لؤجيكييه نو َييةش‬ ‫ب��ووه به دذو نةيار َيكي س��ةر سةختي‬ ‫بيرو بؤضووني ئ��ةو فةيلةسووفانةي‪،‬‬ ‫كه باوة ِريان به ميتافيزيك هةبووه‪ .‬به‬ ‫تايبةتي دذي ئةو كةسانةي‪ ،‬كه داكؤكييان‬ ‫هةندي مةسةلةو ت َيطةيشتني فةلسةفييانه‬ ‫له‬ ‫َ‬ ‫كردووه به ر َيطاي ت َي ِراماني رووتةوه‪ .‬واته‬ ‫فةيلةسووفه شيكارييةكان‪ ،‬بوون به دذو‬

‫نةياري ئاوةزطةراييةكان ‌و (‪)rationalists‬‬ ‫ئامرازي لؤجيك‌و‬ ‫كةوتوونةته ئةوةي به‬ ‫ِ‬ ‫به بنةماي ئةزموونطةرايي بيسةلم َينن‪ ،‬كه‬ ‫كراي ل َيكدانةوه فةلسةفي‌و ميتافيزيكييةكان‬ ‫ت َي ِ‬ ‫قسةي ثووضن‌و هيض واتايةك نابةخشن‪،‬‬ ‫ئةمةش لة سةر ئةو بنةمايةي‪ ،‬كه ل َيكدانةوةي‬ ‫ميتافيزيكييانه سةبارةت به (بوون)‪ ،‬هيض‬ ‫ثي نابةخش َيت بؤ ئةوةي‬ ‫جؤر ئةزموون َيكمان َ‬ ‫مرؤظ بؤ دؤزينةوةي راستيي بوون بتوان َيت‬ ‫له ر َيطايةوه بطاته بنةماي باوة ِري رةهايانه‬ ‫(يةقين)‪ .‬جطه لةوه‪ ،‬فةلسةفةي ميتافيزيك نه‬ ‫زانستي لؤجيكةو نه زانستي ماتماتكيشه‪.‬‬ ‫بةرامبةر بةوه‪ ،‬ئةم رةهةنده فةلسةفييه‬ ‫نو َييه‪ ،‬كه ثؤزيتيظيزمي لؤجيكييه‪ ،‬به‬ ‫نوي هاتؤته كايةوه‪،‬‬ ‫لؤجيك َيكي ماتماتيكيي َ‬ ‫نوي‬ ‫ئامراز َيكي زانستيي فةلسةفيي َ‬ ‫كه وةك ِ‬ ‫بةكار ب َيت بؤ ث َيشخستني ر َيبازه زانستييه‬ ‫نو َييةكان‌و بؤ دروستكردني زمان َيك‪ ،‬كه‬ ‫م َيتافيزيكييانه نةب َيت‪ ،‬بةَلكو لؤجيكييانه‬ ‫ب َيت‪ .‬هةر لةبةر ئةمةش‪ ،‬فةلسةفه الي‬ ‫كارناث بؤته تةنها زانست َيكي لؤجيك بؤ‬ ‫زانيني راستيةكان‌و هيضي‌تر‪.‬‬ ‫سي رةهةند كاريطةريي‬ ‫دةتوانين بَل َيين‪ ،‬كةوا َ‬ ‫له سةر هاتنةكايةي بزووتنةوةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫نوي هةبووه‪ :‬رةهةندةي يةكةميان‬ ‫لؤجيكيي َ‬ ‫فةلسةفةي ئةزموونطةرايي‌ كالسيكي بووه‪،‬‬ ‫به تايبةتي‪ ،‬كه د‌ةظيد هيوم‌و جؤن ستيوات‬ ‫ثوانكاري دايانه َيناوه‪.‬‬ ‫ميل‌و ئ َيرنست ماخ‌و‬ ‫َ‬ ‫رةهةندي دووةميان ئةو ر َيبازه زانستييه‬ ‫ئةزموونطةرييانه ب��وون‪ ،‬كه له اليةن‬ ‫زاناياني وةك‪ :‬ئ َيميل دؤركهايم ‪Émile‬‬ ‫‪)١٩١٧-١٨٥٨( Durkheim‬و ماخ‌و ثوانكاريَ‌و‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪145‬‬

‫ئةلب َيرت ئةينشتاين ‪Albert Einstein‬‬ ‫ثي دراوه‪ .‬رةهةند‌ي‬ ‫(‪)١٩٥٥-١٨٧٩‬ةوه ثةرةيان َ‬ ‫س َييةميان لؤجيكي ه َيماطةرايي ‪symbolic‬‬ ‫و شيكردنةوةي لؤجيكيي س��ةب��ارةت به‬ ‫زمان بوون‪ ،‬كه له اليةن فر َيخةو ئةلفر َيد‬ ‫وايته َيد‪Alfred North Whitehead‬‬ ‫َ‬ ‫راس��ل‪Bertrand‬‬ ‫(‪‌)١٩٤٧-١٨٦‬و ب َيرتراند‬ ‫‪‌)١٩٧٠-١٨٧٢( Russell‬و لؤدظيط ظيتطنشتاين‬ ‫‪-١٨٨٩( Ludwig Wittgenstein‬‬ ‫ث��ي دراوه‪ ،‬كه له‬ ‫‪‌)١٩٥١‬ةوه بايةخيان َ‬ ‫ئيمرؤدا ث َيي دةطوتر َيت ئةزموونطةرايي‬ ‫ِ‬ ‫لؤجيكي‪ .‬ئامانجي ئةم ئةزموونطةرايي‬ ‫لؤجيكييةش له رووي لؤجيكةوه بايةخدانه‬ ‫به ر َيبازي زانستي‌و شيكردنةوةي زمان‪ .‬له‬ ‫رووي ئةزموونطةراييشةوه بايةخدانه بةو‬ ‫بؤضوونةي‪ ،‬كه بنةماي راستيي‌و نا ِراستيي‬ ‫زانين له بارةي هةر ضةمك َيكةوه ثةيوةنديي‬ ‫به بنةماي راستي‌و نا ِراستيي ئةزموونةوه‬ ‫هةيه‪.‬‬ ‫سةير لةوةدايه‪ ،‬كه زؤربةي فةيلةسووفةكاني‬ ‫ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي ئةَلماني بوون‪ ،‬كه هةره‬ ‫بةناوبانطترينيان (كارناث)ه‪ ،‬كه مامؤستاي‬ ‫فةلسةفه بووه‪ ،‬له زانكؤكاني ظيةنناو ثراط‌و‬ ‫شيكاطؤ‪ .‬لةبةر ئةوه‪ ،‬ئةم فةيلةسووف به‬ ‫سةرؤكي قوتابخانةي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‬ ‫دادةنر َيت‪ .‬جطه له (كارناث)‪( ،‬هانز رايشنباخ)‬ ‫ناوبانطي دةركردووه‪ ،‬كه مامؤستاي فةلسةفه‬ ‫بووه له زانكؤكاني بةرلين‌و ئيستا‌مبول‌و‬ ‫لؤس ئةنجلس‪ .‬بةلاَ م (رايشنباخ) هةر ضةند‬ ‫يةك َيك بووه له دامةزر َينةراني طرووثي‬ ‫ظيةننا‌و يةك َيكيش ب��ووه له نووسةراني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا لةو‬ ‫طؤظاري زانين‪ ،‬بةلاَ م‬

‫دابراوه‪ ،‬كه بوون به‬ ‫ئةندامانه جيابؤتةوةو ِ‬ ‫َ‬ ‫راديكال له ن َيو بزووتنةوةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫دابراوه‪،‬‬ ‫لؤجيكيدا‪ .‬هةروةها لةو كةسانةش ِ‬ ‫كه له دةرةوةي ئةَلمانيا بوون‪ ،‬به تايبةتي ئةو‬ ‫كةسانةي‪ ،‬كه سةر به فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫نوي بوون له ئينطلتةراو له فة ِرةنسادا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫له ثاش ماوةيةك ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‬ ‫ناوي‌تري هةَلطرتووه‪ ،‬لةوانه‪ :‬ئةزموونطةرايي‬ ‫زانستي‪ ،‬هةروةها ثؤزيتيظيزمي زانستيي‬ ‫جيهاني‪ ،‬ئةمه ثاش طواستنةوةي بؤ ئةمريكا‬ ‫له ئةنجامي ئ��ةوةي زؤرب��ةي ئةنداماني‬ ‫دامةزر َينةر‌ي طرووثي ظيةننا له بندةستي‬ ‫نازييةكان هةلاَ توون بؤ ئةمريكا‪ ،‬به تايبةتي‬ ‫ئ��ةوان��ةي‪ ،‬كة وا جوولةكة ب��وون‪ .‬بةلاَ م‬ ‫له منداَلداني ثؤزيتيظيزمي لؤجيكييةوه‬ ‫فةلسةفةيةكي ‌تر له دايك بوو‪ ،‬كه ئةويش‬ ‫فةلسةفةي شيكارييه‪ ،‬كه ئامانجي ضارةسةري‬ ‫ك َيشةي تيؤري زانين (ئ َيثستيمؤلؤجي) بوو‪.‬‬ ‫ضةمكي لؤجيكيي ثؤزيتيظيزم‬ ‫‪Logical Causes of Positivism‬‬ ‫كرؤكي فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‬ ‫ئةوه بووه‪ ،‬كه باو‌ة ِري هة‌بووه‪ ،‬كه ضةمكي‬ ‫لؤجيك تةنها دوو جؤري هةيه‪ ،‬يان ئةو‌ةتا‬ ‫شيكاري ‪ analytic‬ب َيت‪ ،‬ياخود ئاو َيتةيي‬ ‫‪ synthetic‬ب َيت‪ .‬ه��ةر ضةمك َيكي‌تر‪،‬‬ ‫ئةطةر شيكاري نةب َيت‪ ،‬ياخود ئاو َيتةيي‬ ‫نةب َيت‪ ،‬قسةي بةتاَلةو هيض شت َيك‌و هيض‬ ‫واتايةك نابةخش َيت‪ .‬واته هيض بنةمايةكي‬ ‫نييه‪ .‬بؤ نموونه رةنطه رستةيةك‪ ،‬ياخود‬ ‫دةستةواذةيةكي زمانةواني ببينين‪ ،‬يان‬ ‫بيبيستين كؤمةَل َيك وشةن‌و ريز كراون‌و له‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪146‬‬

‫رووي ر َيزمانييةوه ر َيكةو هيض هةَلةيةكي‬ ‫ت َيدا نييه‪ ،‬بةلاَ م له رووي لؤجيكييةوه‪ ،‬ئةطةر‬ ‫هةَلطري ضةمك َيكي شيكاري‌‪ ،‬ياخود ئاو َيتةيي‬ ‫نةب َيت‪ ،‬واتاي ئةوةيه‪ ،‬كه ئةو رستةيه‪ ،‬ياخود‬ ‫َ‬ ‫بةتال‌‌و هيض‬ ‫ئةو دةستةواذةيه‪ ،‬قسةيةكي‬ ‫واتايةك‪ ،‬ياخود هيض زانيارييةك نابةخشيت‪.‬‬ ‫ضةمكي شيكاري ئةوةيه‪ ،‬كه طوزارةكةي‬ ‫‪ predicate‬له بابةتةكةي ‪ object‬زياتر‬ ‫نةب َيت‪ .‬بةَلكو طوزارةكةي يةكسان ب َيت به‬ ‫بابةتةكةي‪ .‬واته دووبارةكردنةوةيةكي‬ ‫ناث َيويست ب َيت ‪ ،tautology‬ياخود‬ ‫بي كةَلك ب َيت‪ ،‬يان قسه‬ ‫در َيذةث َيدان َيكي َ‬ ‫جووينةوه ب َيت‪ ،‬بؤ نموونه‪( :‬ث َيويستي‬ ‫دةكاته بنة ِرةتي ‪،)necessary essential‬‬ ‫يان (بنةما دةكاته بناغة‪fundamental‬‬ ‫‪ .) origin‬ئةمه ضةمكي شيكارييةو‬ ‫بي كةم‌و زيادةو يةقيني‬ ‫طوماني ت َيدا نييةو َ‬ ‫‪ certainty‬تةواوي ت َيدايه‪ .‬ضونكه هيض‬ ‫له ضةمكةكةدا ناطؤ ِر َيت‪ .‬لةبةر ئةوه‪ ،‬ئةم‬ ‫ضةمكه لؤجيكييه ثؤزيتيظيزمه‪ .‬واته ئةم‬ ‫شته ئةو شته دةطةيةن َيت‪ ،‬يان ئةم شته وةكو‬ ‫ئةو شتةيه وايه‪ ،‬يان ئةم شته دةكاته ئةو‬ ‫شته‪ ،‬وةكو ماتماتيك وايه‪ ،‬بؤ نموونه‪= ١ +١( :‬‬ ‫‪ ،)٤=١+١+١+١( ،)٢‬ياخود (‪ .)٤ = ٢ x ٢‬ئةمانه‬ ‫زي��ادو كةميان نييه‪ ،‬لةبةر ئةوه ضةمكي‬ ‫راستن‌و طومانيان ت َيدا نييه‪ ،‬ب��ةلاَ م هيض‬ ‫زانيارييةك بؤ مرؤظ زياد ناكةن‪ ،‬زانيارييةك‬ ‫خ��ؤي هةيةو تةنها )ش��ي (دةك��ر َي��ت��ةوةو‬ ‫هيضي‌تر‪ .‬دةيظيد هيوم‪ ،‬كه به باثيرة‌ طةورةي‬ ‫ثؤزيتيظيزم دةناس َينر َيت‪ ،‬تةواو باوة ِري بةم‬ ‫بؤضوونه هةبووه‪ ،‬كه ضةمكي شيكردنةوة‬ ‫وةكو ماتماتك وايه‪ ،‬مرؤظ هيض زانست َيكي‬

‫نو َيي ل َيوه دةست ناكةو َيت‪ .‬لةبةر ئةوه ث َيمان‬ ‫دةَل َيت‪« ،‬ئةطةر كةس َيك كت َيب َيكي دةربارةي‬ ‫دايتي‌و‬ ‫روح‪ ،‬يان خوداناسي‪ ،‬يان ميتافيزيك‪،‬‬ ‫َ‬ ‫وتي بيخو َينةرةوه‪ ،‬تؤ ئةم ثرسيارةي َلي بكه‪،‬‬ ‫بَل َي‪ :‬ئايا ناوة ِرؤكي ئةم كت َيبه وةكو ماتماتيك‬ ‫وايه؟ واته ئايا بة ش َيوازي ماتماتيكي رووت‬ ‫‪ abstract‬ضةمكةكان‪ ،‬ياخود ك َيشةكان (شي)‬ ‫دةكاتةوةو ضارةسةريان دةكات؟»‬ ‫دووةم ضةمكي لؤجيكي‪ ،‬كه ضةمكي‬ ‫ئاو َيتةييه‪ ،‬وةكو ضةمكي شيكاري نييه‪ ،‬كه‬ ‫هيض زانست َيك بؤ مرؤظ زياد نةكات‌و هةر‬ ‫جووينةوةي ئةو زانستانة ب َيت‪ ،‬كه مرؤظ‬ ‫دةيانزان َيت‪ ،‬بةَلكو ئةمةيان زانست بؤ مرؤظ‬ ‫نوي به مرؤظ‬ ‫زياد دةكات‪ ،‬واته زانين َيكي َ‬ ‫دةبةخش َيت‪ .‬به واتايةكي‌تر‪ ،‬ئاو َيتةيي‬ ‫ضةمك َيكه‪ ،‬كه طوزارةكةي زياتر دةب َيت‬ ‫له بابةتةكةي‪ .‬بؤ نموونه وةكو ضةمكي‬ ‫زانستةكاني سروشت‌و ط��ةردوون‪ .‬يان بؤ‬ ‫نموونه دةستةواذةي (ئاسن به طةرما دةكش َيت‌و‬ ‫به سةرما طرذ دةب َيتةوه)‪ .‬ئةم دةستةواذةيه‬ ‫راستييةك‪ ،‬ياخود دياردةيةك نيشان دةدات‪،‬‬ ‫كه دووبارةبوونةوة‌و جووينةوةي زانيني‬ ‫ت َيدا نييه‪ ،‬بةَلكو زانست َيكي نو َيي به مرؤظ‬ ‫بةخشيوه‪ ،‬ضونكه ئةم راستييه به خؤرسك‬ ‫م��رؤظ ث َيي نةطةيشتووه‪ ،‬بةَلكو له ثاش‬ ‫تاقيكردةوةيةكي زؤر له م َيذوويدا ث َيي‬ ‫طةيشتووه‪ .‬هةَلبةت هةر راستييةكي زانستي‬ ‫دةب َيت بةم ج��ؤره ئاو َيتةيي ب َيت‪ ،‬واته‬ ‫دةب َيت له ث َيشدا تاقي بكر َيتةوةو ئةو كاته‬ ‫ثي بطاته دَلنيابوون‌و باوة ِره َينان‬ ‫مرؤظي َ‬ ‫به راستييةكةي‪ .‬بؤ نموونه ميوةيةك ئةطةر‬ ‫بزانين سوودي هةب َيت بؤ تةندرووستييةكي‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪147‬‬

‫مرؤظ‪ ،‬هةَلبةت به خؤرسك نايزانين‪ ،‬بةَلكو‬ ‫دةب َيت تاقي كراب َيتةوه‪ ،‬ئةوجا بيزانين‪ ،‬كه‬ ‫سوودي هةب َيت‌و سوودةكةي له ضيدا ب َيت‌و‬ ‫بؤضي به س��وود ب َيت‪ .‬كةواته م��رؤظ به‬ ‫ماتماتيك‌و به خؤرسك زانستي نويي دةست‬ ‫ناكةو َيت دةربارةي هةر ضةمك َيك‪ ،‬بةَلكو به‬ ‫ثشكنين ‪‌investigation‬و ئةزموون‌ ‪test‬و‬ ‫تاقيكردنةوة ‪examination‬و هةَل َينجاندن‬ ‫‪ induction‬ث َيي دةطات‪.‬‬ ‫بةلاَ م دةب َيت ئةوه بزانين‪ ،‬كه دَلنيابوون‌و‬ ‫برواكردن له ضواض َيوةي ضةمكي ئاو َيتةييدا‬ ‫ِ‬ ‫له س��ةدا سةد نييه‪ ،‬وات��ه به ش َيوةيةكي‬ ‫ري ت َيضوونه‬ ‫رةهايي نييه‪ ،‬بةَلكو به جؤر َيكي َ‬ ‫‪ ،probability‬ضونكه لةوانةيه له سةدا‬ ‫سةد‪ ،‬ياخود به رةهايي وا نةب َيت‪ .‬بةلاَ م‬ ‫لةوانةيه له سةدا نةوةد‪ ،‬يان له سةدا نةوةدو‬ ‫نؤ‌ واب َيت‪ ،‬نةك له سةدا سةد‪ .‬بؤ نموونه‬ ‫فةيلةسووفي ئةَلماني كانت له كت َيبةكةيدا‬ ‫(رةخنه له ئ��اوةزي رووت) رووي دةمي‬ ‫ئا ِراستةي مرؤظ دةكات‌و دةَل َيت‪« :‬مرؤظةكان‪،‬‬ ‫بروا دةكةن رؤذ َيك له رؤذان‪ ،‬يان‬ ‫ئايا ئ َيوه ِ‬ ‫له شو َين َيكدا‪ ،‬ل َيرة ب َيت‪ ،‬يان له ئاسمان ب َيت‪،‬‬ ‫يان له رؤذي قيامةت ب َيت له بةهةشت ب َيت‪،‬‬ ‫يان له دؤزةخ‪ )١+١( ،‬نةكاته (‪)٢‬؟» كانت‬ ‫دةَل َيت‪« :‬من باوة ِرم وايه‪ ،‬كه هةميشةو له‬ ‫هةر كات َيك‌و له هةر ج َيطايةكدا ب َيت‪)١+١( ،‬‬ ‫هةر دةكاته (‪ .)٢‬ئةمه راستييةكي‪ ،‬ياخود‬ ‫باوة ِريكي رةهاييه ‪.absolute certainty‬‬ ‫هةر هيض نةب َيت له روانطة‌و بيري منةوه‪ ،‬كه‬ ‫من ئادةميزادم وايه‪ ،‬خؤ فريشته نيم‪ ،‬يان‬ ‫خوا نيم لةوه زياتر بزانم كة دةيزانم‪ ».‬كانت‬ ‫لةمةدا دياره زيرةك بووه‪ ،‬له بيركردنةوةو‬

‫له تةقةلالي طةيشتني به يةقين خؤي له‬ ‫ثلةي مرؤظبووني بَلند نةكردؤتةوه بؤ ثلةي‬ ‫فريشتةيي‪ ،‬يان يةزداني‪ ،‬ضونكه خؤي به‬ ‫دي��اردةي مرؤظبوونةوه خةريك كردووةو‬ ‫م َيشكي خؤي هيض به دياردةي يةزدانييةوه‬ ‫خةريك نةكردووه‪ ،‬بةَلكو باوة ِري وا بووه‪ ،‬كه‬ ‫خؤرسك‌و سروشتي ئاوةزي‪ ،‬يان م َيشكي بةم‬ ‫جؤره خوَلقاوه‪ ،‬كه لةوه زياتر نةزان َيت‪ ،‬كه‬ ‫دةيزان َيت‪.‬‬ ‫لةبةر ئةوه كانت طوتوويةتي‪« :‬بةالي منةوه‬ ‫وايةو ئةوةي من بتوانم بيزانم ئةوةيه‪ ،‬كه‬ ‫خؤر هةميشه‪ ،‬له سةدا سةد بةيانييان له هةر‬ ‫دؤخ َيكدا هةر له رؤذهةلاَ تةوه هةَلد َيت‪ ،‬بةلاَ م‬ ‫تي دةض َيت‪ ،‬كه روو بدات خؤر‬ ‫(دةشي)‌و ر َيي َ‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫له رؤذئاواوه هةلبيت‪ .‬ئةم طريمانةيه وامان َلي‬ ‫بروامان بةوةش هةب َيت‪ ،‬كه ضةمكي‬ ‫دةكات‪ ،‬كه ِ‬ ‫بشي هةميشه وةكو هة‌يه نةم َين َيت‌و‬ ‫ئاو َيتةيي َ‬ ‫بشي‬ ‫هةَلبوةش َيتةوه ‪ .deconstructed‬واته َ‬ ‫راستييةكان هةَلبوةش َينةوه‪ .‬ماوة‌تةوه ئةوه‬ ‫بَل َيين‪ ،‬كه ضةمكي ئاو َيتةيي به ئةزمووني‬ ‫هةست تاقي دةكر َيتةوه‪ ،‬نةك به ئاوةزي‬ ‫رةهايي‪ ،‬يان رووت ‪ .abstract‬هةستيش‬ ‫ج َيطاي (شيان)‪ ،‬يان طوماني تيادا دةب َيت‪ ،‬كه‬ ‫به هؤيةوه راستيية رةهاكان بزانر َين‪ .‬هةر‬ ‫لةبةر ئةوه‪ ،‬كانت هةرضةند فةيلةسووف َيكي‬ ‫ئاوةزطةرا ‪ Rationalist‬بووه‪ ،‬بةلاَ م له‬ ‫هةمان كاتدا ئةزموونطة‌‌راش ‪empiricist‬‬ ‫بووه‪.‬‬ ‫ل َيرةدا دةطةينه ئ��ةوةي بزانين‪ ،‬كه به‬ ‫ب��اوة ِري ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي تةنها دوو‬ ‫سةرضاوة بؤ زانين‪ ،‬ياخود زانست هةيه‪،‬‬ ‫يةكةميان ضةمكي شيكارييةو دووةميان‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪148‬‬

‫ضةمكي ئاو َيتةييه‪ ،‬ئيتر ضةمكي س َييةم نييه‪،‬‬ ‫ئةطةر هةشب َيت قسةي بةتاَلةو هيضي‌تر‪ .‬بؤ‬ ‫طوي َلي‬ ‫نموونه ئةطةر دةستةواذةيةكمان َ‬ ‫ب َيت‪ ،‬وةك‪ :‬له هةر شت َيكدا لة ديوي ئةوديوي‬ ‫هةموو خةسَلةتةكانييةوه ‪qualities‬‬ ‫دةب َيت طةوهةر َيك ‪ essence‬هةب َيت‪ ،.‬واته‬ ‫له ديوي ئةو ديوي هةر ش َيوةيةكدا‪ ،‬دةب َيت‬ ‫ناوة ِرؤك َيك هةب َيت‪ ،‬يان له ديوي ئةوديوي هةر‬ ‫دياردةيةكدا دةب َيت نادياردةيةك هةب َيت‪ ،‬يان‬ ‫له ديوي ئةو ديوي هةر ئاشكرايةكدا دةب َيت‬ ‫نائاشكرايةك‪ ،‬يان ثةنهان َيك هةب َيت‪ ،‬يان له‬ ‫ديوي ئةو ديوي هةر داه َينان َيكدا دةب َيت‬ ‫داه َينةر َيك هةب َيت‪ ،‬يان له ديوي ئةوديوي‬ ‫هةر كردار َيكدا‪ ،‬بكةر َيك هةب َيت‪ ... ،‬هتد‪.‬‬ ‫بةلاَ م ثرسيار ل َيرةدا ئةوةيه‪ ،‬كه (طةوهةر)‬ ‫ضييه؟ ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي بةم وشةيه‬ ‫دةَل َيت‪ ،‬كه نه كؤي هةموو خةسَلةتةكاني‬ ‫(شت)ةو نه هيض‪ ،‬بةَلكو وشةيةكي بةتاَلةو‬ ‫ثروثووضييةو هةرطيز هيض واتايةك‬ ‫ِ‬ ‫نابةخش َيت‪ ،‬ئةطةر بَل َيين طةوهةر ميتافيزيكةو‬ ‫هةو َيني‪ ،‬ي��ان ك��ؤي يةكطرتني هةموو‬ ‫خةسَلةتةكاني دياردةيه‪ ،‬ئةم قسةيه به الي‬ ‫ثؤزيتيظيزمي لؤجيكييةوه بةتاَلةو هيض‬ ‫واتايةك نابةخش َيت‪ ،‬ضونكه نه ضةمك َيكي‬ ‫شيكارييةو نه ضةمك َيكي ئاو َيتةييه‪ ،‬كه‬ ‫ل َييانةوه بتوانين زانياريمان‪ ،‬يان زانينمان‪ ،‬يان‬ ‫زانستمان دةستكةو َيت‪ .‬واته نه جووينةوةي‬ ‫زانين َيكه ئ َيمه به خؤرسك بيزانين‌و نه‬ ‫زيادكردني طوزارةيةكيشه بؤ سةر بابةت َيك‪.‬‬ ‫بؤ زياتر روونكردنةوةي ئةمه نموونةيةك‬ ‫ب��رواي فةيلةسووف َيكي‬ ‫د َينمةوه‪ ،‬كه به ِ‬ ‫ميتافيزك (س�� َي��و) خةسَلةتي هةيةو‬

‫طةوهةريشي هةيه‪ .‬خةسَلةتةكاني وةكو‬ ‫ش َيوةو قةوارةو قورسي‌و ر‌‌نط‌و تام‌و بؤن‌و‬ ‫‪ ...‬هتد‪ .‬طةوهةرةكةشي كؤي‪ ،‬ياخود كرؤكي‪،‬‬ ‫يان كاكَلةي ئةو خسَلةتانةيه‪ ،‬كه هةيةتي‪.‬‬ ‫فةيلةسووفي ميتافيزيك دةَل َيت‪ :‬ئةطةر ئ َيمه‬ ‫هةموو خةسَلةتةكاني‪ ،‬كه له س َيودا هةيه‪،‬‬ ‫البةرين‪ ،‬هيضي نام َين َيتةوه تةنها طةوهةرةكةي‬ ‫نةب َيت‪ .‬ك��ةوات��ه ب��ةالي فةيلةسووفي‬ ‫ميتافيزيكةوه‪ ،‬له س َيودا طةوهةرةكةي به ثلةي‬ ‫يةكةم د َيت‌و ئةوجا خةسَلةتةكاني به ثلةي‬ ‫دووةم د َين‪ .‬خةسَلةتةكانيشي دوو جؤرن‪،‬‬ ‫جؤري يةكةميان ثلةي يةكةمي خةسَلةتةكةيه‬ ‫‪ .primary quality‬بؤ نموونه س َيوةكه‬ ‫ئةطةر سوور بوو‪ ،‬سووريةكةي ثلةي يةكةمي‬ ‫خةسَلةتةكةيةتي‪ .‬يان ئةطةر تامةكةي‬ ‫شيرين بوو‪ ،‬شيرينيةكةي ثلةي يةكةمي‬ ‫خةسَلةتةكةيةتي‌و ‪ ..‬هتد‪ .‬ئةوجا جؤري‬ ‫دووةم��ي خةسَلةتي س َيوةكه دةب َيته ثلةي‬ ‫دووةمي خةسَلةتي ‪secondary quality‬‬ ‫س َيوةكه‪ ،‬كه رةنطي سوورو تامي شرين‌و‪...‬‬ ‫هتده‪.‬‬ ‫فةيلةسووفي ميتافيزيك دةَل�� َي��ت‪ :‬هؤي‬ ‫دوورس��ت��ب��وون��ي خةسَلةتةكاني س َيو‬ ‫طةوهةرةكةيةتي‪ ،‬واته ئةطةر طةوهةر نةب َيت‪،‬‬ ‫خةسَلةت بووني ناب َيت‪ .‬ئةطةر ناوة ِرؤك نةب َيت‪،‬‬ ‫ش َيوة ناب َيت‪ ،‬ئةطةر ثةنهان نةب َيت‪ ،‬ديارده‬ ‫ناب َيت‪ ،‬ئةطةر نةبوون نةب َيت‪ ،‬بوون ناب َيت‪.‬‬ ‫ئةطةر طيان نةب َيت‪ ،‬لةش ناب َيت‪ ،‬ئةطةر خاَلق‬ ‫نةب َيت‪ ،‬مةخَلوق ناب َيت‪ ،‬ئةطةر‌ خوا نةب َيت‪،‬‬ ‫برواي فةيلةسووفي‬ ‫ئ َيمه نابين‪ .‬كةواته به ِ‬ ‫ميتافيزيك‪ ،‬طةوهةر ‪ essence‬بوونه‬ ‫راستةقينةكةيه ‪ ،‬نةك خةسَلةت ‪.quality‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪149‬‬

‫بةَلكو خةسَلةت س َيبةري‪ ،‬ياخود تارمايي‪،‬‬ ‫يان و َيناي طةوهةره وةكو ئةفلاَ تؤن دةَل َيت‪.‬‬ ‫هةر لةبةر ئةوه‪ ،‬فةيلةسووفي ميتافيزيك‪،‬‬ ‫كه بير له بووني مرؤظ دةكاتةوه‪ ،‬دةَل َيت‪،‬‬ ‫طةوة‌ري مرؤظ رووحةكةيةتي‌و لةشةكةشي‬ ‫خةسَلةتةكةيةتي‪ .‬ي��اخ��ود‪ ،‬كه بير له‬ ‫ثةيوةنديي مرؤظ به جيهانةكةيةوه دةكاتةوه‪،‬‬ ‫دةَل َيت‪ ،‬كه بيري مرؤظ‪ thought‬طةوهةرو‬ ‫راستةقينةيه ‪ ،real‬بةلاَ م جيهاني دةرةوه‪،‬‬ ‫هزر ‪idea‬و نا ِراستةقينةيه ‪ ،unreal‬بةَلكو‬ ‫هةر و َينايةو هيضي‌تر‪.‬‬ ‫بةلاَ م فةيلةسووفي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكي‪،‬‬ ‫فةيلةسووفي ئةستوويي (ماددي‌)و ماركسي‪-‬‬ ‫لينينيش هةروةها‪ ،‬بؤ نموونه‪ ،‬دةَل َيت‪ ،‬كه‬ ‫باسكردن له طةوهةر قسةيةكي بةتاَلةو هيض‬ ‫بووني نييه‪ ،‬بةَلكو به تةنها خةسَلةت بووني‬ ‫هةيةو هيضي‌تر‪ .‬ئ َيمه دةتوانين هةست به‬ ‫خةسَلةتي س َيو بكةين‪ ،‬بيبينين‪ ،‬دةستي َلي‬ ‫بدةين‪ ،‬ك َيشانةي بكةين‪ ،‬لةتي بكةين‪ ،‬بؤني‬ ‫بكةين‪ ،‬تامي بكةين‪ ،‬بيخؤين‪ .. ،‬هتد‪ ،‬كه‬ ‫هةموو ئةمانةش خةسَلةتي س َيون‪ .‬بةمةش‬ ‫دةتوانين بسةلم َينين‪ ،‬كه س َيو خةسَلةتي هةيه‪.‬‬ ‫خةسَلةت بووني راستةقينةي هةيه‪ .‬بةلاَ م به‬ ‫هيض جؤر َيك ناتوانين بسةلم َينين‪ ،‬كه س َيو‬ ‫طةوهةري هةب َيت‪ ،‬واته هةرطيز ناتوانين به‬ ‫هيض جؤر َيك‪ ،‬نه به ئاوةز بيسةلم َينين‌‪ ،‬يان‬ ‫ئةزمووني بكةين‪ ،‬كه بووني راستةقينةي‬ ‫س َيو طةوهةر ب َيت‪.‬‬ ‫لةم روانطةيةوه‪ ،‬فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫لؤجيكي دذي بةكاره َيناني ضةمكي روح بووه‪،‬‬ ‫تةنانةت‪ ،‬وةكو ضؤن باوة ِري بةوه نةبووه‪ ،‬كه‬ ‫(طةوهةر) بووني هةب َيت‪ ،‬باوة ِريشي بةوه‬

‫نةبووه‪ ،‬كه رووح بووني هةب َيت‪ .‬بةَلكو‬ ‫هةر به خة‌رافياتي ‪ superstition‬زانيوه‪.‬‬ ‫هةرطيز باوة ِري بةوة نةبووه‪ ،‬كه روح بووني‬ ‫هةب َيت‌و له لةش جياب َيتةوةو نةمر ب َيت‌و له‬ ‫ناو نةض َيت‪ ،‬هةروةكو ئة ِريستؤ باوة ِري وةها‬ ‫بووه‪ .‬دةتوانين له زماندا رستةيةك بةكار‬ ‫به َينين‪ ،‬وةك‪( :‬رووح نةمره)‌و رةنطه له رووي‬ ‫زمان‌و ر َيزمانييةوه راست ب َيت‌و هيض هةَلة‌ي‬ ‫تيادا نةب َيت‪ ،‬ب��ةلاَ م له ضةمكي لؤجيكدا‬ ‫هيض راست نييةو خةرافياتةو هيض واتايةك‬ ‫نابةخش َيت‪ ،‬ضونكه نه ضةمك َيكي شيكارييةو‬ ‫نه ضةمك َيكي ئاو َيتةييه‪.‬‬ ‫ثؤزيتيظيزم‌و ضةمكي م َيتافيزيك‬ ‫‪Positivism and the cause of‬‬ ‫‪Metaphysics‬‬ ‫به در َي��ذاي��ي م َيذووي فةلسةفه‪ ،‬هةره‬ ‫توند ِرةوترين‌ هةَلو َيستي فةلسةفي‌‪ ،‬كه له‬ ‫سنوور به دةر ب َيت‪ ،‬كه له دذي ضةمكي‬ ‫م َيتافيزيك نراب َيت‪ ،‬له اليةن شو َينكةوتوواني‬ ‫فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي لؤجيكييةوه‬ ‫‪ Logical Positivism‬بووه‪ ،‬كه سةرةتاي‬ ‫سةدةي بيست ئةم باسةيان ورووذان��دووه‪.‬‬ ‫بةو واتايةي‪ ،‬كه فةلسةفةي ثؤزيتيظيزمي‬ ‫لؤجيكي به هيض جؤر َيك ب��اوة ِري بةوه‬ ‫نةبووه‪ ،‬كه ميتافيزيك ‪ ،Metaphysic‬واته‬ ‫جيهاني دةرةوةي فيزيك بووني هةب َيت‪ .‬بةلاَ م‬ ‫ث َيش ئةوه فةيلةسووفةكاني ثؤزيتيظيزمي‬ ‫كالسيكي له سةدةي نوزدةيةم‪ ،‬بؤ نموونه‬ ‫ئؤطةست كؤنت‌و ه َيربةرت سثنسةر‪ ،‬باوة ِريان‬ ‫بةوه هةبووه‪ ،‬كه ميتافيزيك بووني هةب َيت‌و‬ ‫ضةمك َيكي لؤجيكي ‪Propositional‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪150‬‬

‫‪ Logic‬ب َيت‌و وات��اي هةب َيت‪ ،‬ب��ةلاَ م به‬ ‫بايةخةوه بيريان َلي نةكردؤتةوة‌‪ ،‬بةَلكو‬ ‫وةها بيريان َلي كردؤتةوه‪ ،‬كه بيركردنةوه له‬ ‫بارةيةوه هيض سوود َيكي بؤ مرؤظ‌و ذيانةكةي‬ ‫نةب َيت‪ .‬هةروةها زؤربةي بوونطةراكانيش‪،‬‬ ‫مارتين هايديطةر‪Martin Heidegger‬‬ ‫ي َلي دةرض َيت‪ ،‬هيض بايةخ َيكيان به ضةمكي‬ ‫ميتافيزيك نةداوةو به تةواوي خستوويانةته‬ ‫دةرةوةي ل َيكؤَلينةوه فةلسةفييةكانيان‪ ،‬ضونكه‬ ‫باوة ِريان بةوه نةبووه‪ ،‬كه مرؤظ بتوان َيت‬ ‫به ئاوةزي ئةزموونطةرايي‌‪ ،‬كه سنوورداره‪،‬‬ ‫ثراطماتيةكانيش‬ ‫هيضي لةبارةوه بزان َيت‪ِ .‬‬ ‫به طشتي‌و وليةم جةيمس به تايبةتي دذي‬ ‫ضةمكي ميتافيزيك بوون‌و هيض بايةخ َيكيان‬ ‫ثي نةداوه‪ ،‬ضونكه باو‌ة ِريان بةوه نةبووه‪،‬‬ ‫َ‬ ‫كه له ئةركي ئاوةز ب َيت بيري َلي بكاتةوه‪،‬‬ ‫ضونكه ب��ةالي��ان��ةوة واب���ووه‪ ،‬كه ئ��اوةز‬ ‫ئؤرطان َيكه وةكو هةر ئام َير َيكي‪ ،‬ياخود‬ ‫ئؤرطان َيكي‌تري لةشي مرؤظ‪ ،‬كه خوَلقاوه بةو‬ ‫جؤرةي‪ ،‬كه هةر يةكةو ئةرك َيكي تايبةتي‬ ‫خؤي هةب َيت‪ .‬بؤ نموونه ضاو ئةركي بينينة‪،‬‬ ‫طوي ئةركي بيستنة‪ ،‬لووت ئةركي بؤنكردنة‬ ‫َ‬ ‫و ‪ ..‬هتد‪ .‬ئيتر ئاوةز هيض ئةركي ئةوه نييه‬ ‫بةكار ب َيت بؤ زانيني ئةوةي‪ ،‬كه بوون له‬ ‫ضييةوه ثةيدا بووةو له كو َيدا تةواو دةب َيت‌‪.‬‬ ‫ضةمكي ‪ proposition‬ميتافيزيكيش هيض‬ ‫ثةيوةنديي به ذياني ثراكتيكيي مرؤظةوه‬ ‫كوي دةضيت‌‪.‬‬ ‫نييه‪ ،‬كه ئةطةر بمر َيت بؤ َ‬ ‫لةبةر ئةوه هيض ث َيويست ناكات مرؤظ بيري‬ ‫خؤي ث َيوةي خةريك بكات‪ .‬له ث َيش هةموو‬ ‫ئةم فةيلةسووفانةشةوه‪ ،‬كه دذي ضةمكي‬ ‫ميتافيزيك بوون‪ ،‬ئ َيمانو َيل كانت بووه‪ ،‬كه‬

‫له ضوارض َيوةي ئ َيثستيمؤلؤجيدا باسي ل َيوه‬ ‫كردووه‪.‬‬ ‫دذايةتيكردني ميتافيزيك‬ ‫‪Hostility to Metaphysics‬‬ ‫طرنطترين ئامانجي طرووثي ظيةننا ئةوه‬ ‫بووه‪ ،‬كه دذايةتيي ميتافيزيك بكةن‌و له‬ ‫فةلسةفةو زانستي دوور بخةنةوه بؤ ئةوةي‬ ‫بنةمايةكي زانستي ب َيننه ئاراوه‪ ،‬كه بب َيته‬ ‫هؤكار َيكي ثتةو بؤ طةياندني مرؤظ به‬ ‫راستييةكان‪ ،‬كه هةرطيز طومانيان تيادا نةب َيت‪.‬‬ ‫بؤ طةيشتن بةم ئامانجةش‪ ،‬ر َيطاي شيكاريي‬ ‫لؤجيكييان سةبارةت به واتاكاني ن َيو زمان‬ ‫طرتؤته بةر‪ .‬بةلاَ م لةوةشدا نةوةستاونةتةوه‪،‬‬ ‫كه تةنها دذايةتيي ميتافيزيك بكةن‪ ،‬بةَلكو‬ ‫هةوَليان داوه به هؤي لؤجيك‌و ئةزموونةوه‬ ‫بيسةلم َينن‪ ،‬كه ميتافيزيك بابةت َيكي‬ ‫ثروثووضةو هيض واتايةك نابةخش َيت‪ .‬به‬ ‫واتايةكي‌تر‪ ،‬هةوَلي طرنطي طرووثي ظيةننا‬ ‫ئةوه بووه‪ ،‬كه ر َيباز َيكي زانستي بدؤزنةوه‬ ‫بؤ فةلسةفه بؤ ئةوةي رزطاري بكةن له بيرو‬ ‫بؤضووني هةَلةو ديال َيكتيكي دذ به يةك‪ ،‬كه‬ ‫به راي ئةوان هيض سوود َيكي نةطةياندووه‬ ‫به زانست‌و زاناكان‪ ،‬بةَلكو هةميشه به‬ ‫ه��ةَل��ةي ب���ردوون‌و ل��ه ك��رؤك��ي راستيي‬ ‫دوورخستوونةتةوه‪ .‬كةواته‪ ،‬به الي طرووثي‬ ‫ظيةنناوه‪ ،‬هةرطيز ر َيبازي ميتافيزيكي‌و رامان‌و‬ ‫تيؤري‌و سؤفيطةري ر َيبازي زانست نةبووه‪.‬‬ ‫فةيلةسووفةكاني شيكاري‌و ئةزموونطةرايي‬ ‫بروايان وا ب��ووه‪ ،‬كه فةلسةفه‬ ‫هةميشه ِ‬ ‫دةب َيت تةنها يةك ر َيباز بطر َيته خؤ‪ ،‬واته‬ ‫وةك طو َيزانةكةي ئؤكام ‪Occam›s razor‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪151‬‬

‫واب َيت‪ ،‬كه بب َيته سنووري جياكردنةوةي‬ ‫دةربرينانةي‪،‬‬ ‫تةواو له ن َيوان ئةو جؤره‬ ‫ِ‬ ‫كه ثةيوةندييان به داكةوتةوه هةيةو ئةو‬ ‫دةربرينانةش‪ ،‬كه ثةيوةندييان به‬ ‫جؤره‬ ‫ِ‬ ‫دةربريني‬ ‫داكةوتةوه نييه‪ .‬بؤ نموونه‪ :‬زؤر‬ ‫ِ‬ ‫ويذداني‌و لؤجيكي‌و ماتماتيكي‌و و َينايي‬ ‫ئةبستراكت‪ ،‬تةنانةت ئةطةر هةشبن‪،‬‬ ‫بةلاَ م هيض ثةيوةندييةكيان به داكةوتةوه‬ ‫نييةو هيض واتايةك نابةخشن‪ .‬هةروةها‬ ‫ث َيناسةكردني دةستةواذةي ميتافيزيكي رةنطه‬ ‫باس له بووني راستييةك بكات‪ ،‬بةلاَ م مةحاَله‬ ‫بش َيت به ئةزموون بسةلم َينر َيت‪ ،‬ئةطةر به‬ ‫ئةزموونيش نةسةلم َينرا‪ ،‬كةواته بةتاَلةو‬ ‫واتايةكي نام َين َيت‪.‬‬ ‫ئةلفر َيد جول َيس ئاي َير ‪A. J. Ayer‬‬ ‫(‪ )١٩٨٩ -١٩١٠‬دةَل َيت‪« :‬دوو جؤر ر َيطا هةيه‬ ‫بؤ طةيشتن به راستي‪ ،‬ر َيطايةكي بةه َيز‌و‬ ‫ر َيطايةكي الواز‪ ».‬ر َيطا بةه َيزةكه ر َيطايةكي‬ ‫راستةوخؤيةو ث َيويستي به يةك بةَلطةيه‪،‬‬ ‫واته راستييةكه تةنها له يةك بةَلطةوه‬ ‫هةَلدةه َينج َينر َيت‌و ث َيويست بةوه ناكات لة‬ ‫ضةند بةَلطةيةكةوه هةَلبه َينج َينر َيت‪ .‬بةلاَ م‬ ‫ر َيطا الوازةك��ه ر َيطايةكي نا ِراستةوخؤيه‪،‬‬ ‫وات��ه له بةَلطةيةكةوه بةَلطةيةكي‌تر‬ ‫هةَلدةه َينج َيندر َيت‌و تا دةطاته دوايين بةَلطه‬ ‫بؤ سةلماندني راستي‪ .‬بؤ نموونه ئةطةر بَل َيين‪:‬‬ ‫(ئاو له ثلةي سةدي د َيته َ‬ ‫كول‪ ،).‬بؤ ئةوةي‬ ‫دةبي به‬ ‫بسةلم َينين‪ ،‬كه ئةم بؤضوونه راسته‪َ ،‬‬ ‫بةَلطةي نا ِراستةوخؤ‪ ،‬واته به ئةزموون ث َيي‬ ‫بطةين‪.‬‬ ‫ئاي َير دةَل َيت‪ :‬جطه له ر َيطةي راستةوخؤ‪،‬‬ ‫واته ر َيطةي هةستي‌و ر َيطةي ناراستةوخؤ‪،‬‬

‫واته ر َيطةي ئةزموون‪ ،‬هيض ر َيطايةكي‌تر نييه‬ ‫بؤ زانيني راستي‪ .‬هةر لةبةر ئةمه دةَل َيت‪:‬‬ ‫هةر دةستةواذةيةك ئةطةر بةَلطةي راستةوخؤ‬ ‫نةب َيت بؤ زانيني راستييةك‪ ،‬ياخؤد بةَلطةي‬ ‫نا ِراستةوخؤ نةب َيت‪ ،‬كه ئةزموونه‪ ،‬دةب َيت به‬ ‫دةستةواذةيةكي ميتافيزيكي‪ ،‬كه ناوة ِرؤك َيكي‬ ‫ئؤنتؤَلؤجيي هةيه‪ ،‬كه مةحاَله بب َيته بةَلطه بؤ‬ ‫سةلماندني بووني هيض راستييةك‪ ،‬هةروة‌ها‬ ‫مةحاَله بب َيته بةَلطةيةكي لؤجيكي‪ ،‬يان بب َيته‬ ‫بةَلطةيةكي ئةزمووني‪ .‬هةر لةبةر ئةوه‬ ‫ثؤزيتيظيستةكان باوة ِريان بةوه هةبووه‪،‬‬ ‫كه جطه له ر َيطاي لؤجيكي‌‪ ،‬كه بةَلطةي‬ ‫يةقينييةو ر َيطاي ئةزمووني‪ ،‬كه ديسان‬ ‫بةَلطةي يةقينييه‪ ،‬هيض ر َيطةيةكي‌ترمان‬ ‫نييه بؤ سةلماندني هيض راستييةك‪ .‬لةمةوه‬ ‫ئيتر ثؤزيتيظيستةكان دذي هةر جؤره‬ ‫دةستةواذةيةك بوون ئةطةر ناوة ِرؤكةكةي‬ ‫ميتافيزيكي‪ ،‬ياخود ئؤنتؤَلؤجي ب َيت‪ ،‬ضونكه‬ ‫َ‬ ‫بي واتايان زانيوة‪ .‬بؤ نموونه‬ ‫به‬ ‫بةتال‌و َ‬ ‫باوة ِريان بةو نةبووه‪ ،‬كه رةهايةك هةب َيت له‬ ‫ثشتي (زوروان ‪)Time‬ةوه ب َيت‪ ،‬يان كرؤك َيك‬ ‫‪ substance‬هةب َيت‪ ،‬كه بنةماي بوون‬ ‫ب َيت‪ .‬هةر لةبةر ئةوه‪ ،‬ثؤزيتيظيستةكانيش‬ ‫هةر وةكو ئةزموونطةرةكاني ث َيش سةردةمي‬ ‫خؤيان‪ ،‬بؤ نموونه‪ :‬دةيظيد هيوم‪ ،‬هةر‬ ‫طوي‬ ‫دةستةواذةيةكي ميتافيزيكييان بةر‬ ‫َ‬ ‫كةوتب َيت‪ ،‬به ئةند َيشةو سؤفستاييانةيان‬ ‫زانيوه‪ .‬هةر وةكو ضؤن ئؤطةست كؤنت باوة ِري‬ ‫وةها بووه‪ ،‬كه بيركردنةوةي ميتافيزيكييانه‬ ‫له م�� َي��ذوودا تةنها قؤناغ َيك ب��ووه له‬ ‫قؤناغةكاني بيركردنةوه‪ ،‬كه ث َيويست دةكات‬ ‫ت َيثة ِر َينر َيت‌و ل َييةوه باز بدر َيت بؤ قؤناغي‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪152‬‬

‫ثؤزيتيظيزم‪ .‬هةروةها وةكو ضؤن كانت‌و‬ ‫كانتييةكان دذي ميتافيزيك بوون‪ ،‬كه بب َيته‬ ‫و َينةيةك بؤ زانيني تيؤري‪ .‬له بةرامبةردا‬ ‫كانت ويستوويةتي بيطؤ ِر َيت بؤ ميتافيزيك َيك‪،‬‬ ‫كه له ش َيوةي زانست ب َيت‪ ..‬هةر وةك ضؤنيش‬ ‫ماخ داواي كردووه هةر جؤره ميتافيزيك َيك‬ ‫هة‌يه له زانستي دوور بخاتةوه‪.‬‬ ‫كةوا بوو فةلسةفةي ثؤزيتيظيزم ث َيناسةيان‬ ‫بؤ ميتافيزيك زؤر له ث َيناسةي ئة ِريستؤوه‬ ‫نزيكه‪ ،‬كه بؤ ميتافيزيك كردوويةتي‪ ،‬كه‬ ‫طوتوويةتي‪ :‬ميتافيزيك به واتاي ئؤنتؤَلؤجي‬ ‫د َيت‪ ،‬واته زانستي بوون‪ ،‬ياخود بوونناسي‪،‬‬ ‫كه بةو واتايه د َيت‪ ،‬كه بزانر َيت سةرضاوةي‬ ‫بوون ضييه‪ ،‬خودي بوون له ضييةوه ثةيدا‬ ‫بووه‪ ،‬ئةوةي بوون ل َييةوه ثةيدا بووه ضييه؟‬ ‫هةَلبةت واتاي ميتافيزيك تاكو ئ َيستا بؤ‬ ‫ئ َيمه به تةم‌و مذاوي ماوةتةوة‪ ،‬ضونكه هةر‬ ‫فةيلةسووف‌و به جؤر َيك ث َيناسةو ل َيكدانةوةي‬ ‫هةندي فةيلةسووف ميتافيزيك‬ ‫بؤي هةبووه‪.‬‬ ‫َ‬ ‫ث َيناسه دةكةن بةوةي‪ ،‬كه ئؤنتؤَلؤجي ب َيت‪،‬‬ ‫واته ل َيكؤَلينةوه ب َيت سةبارةت به بووني‬ ‫رةه��او راستيي رةه��ا‌و ن��ةب��وون‪ .‬بؤ ئةم‬ ‫ل َيكؤَلينةوةيه ثةنا دةبةنه بةر ر َيطاي روانطةو‬ ‫رامان‌و سوفيطةري‪ .‬هةند َيكي‌تر ميتافيزيك‬ ‫دةبةستنةوة به زانستي ط��ةردوون��ةوه‬ ‫(كؤسمؤَلؤجي)‌و زانست دةكةن به بناغة‪ ،‬كه‬ ‫به ر َيطاي ئةزموون راستييةكان دةربخات‪.‬‬ ‫هةند َيكي‌تريش دةَل َين‪ ،‬كه ميتافيزيك جؤر َيكه‬ ‫له فةلسةفه‪ ،‬كه بناغةكةي تيؤري ماتماتيكةو‬ ‫ئاماجةكةي ل َيكدانةوةي بوونه به ر َيطاي‬ ‫ماتماتيك‪ .‬بةلاَ م هةند َيكي‌تر دةَل َين ميتافيزيك‬ ‫هيض ثةيوةندييةكي به بووني رةهاوه نيية‪،‬‬

‫بةَلكو له ئةنجامي شيكردنةوةي لؤجيكييانةي‬ ‫زم��ان��ةوه هاتؤته ب��ةر طو َيمان‪ .‬له الي‬ ‫هةند َيكي‌تريش ميتافيزيك ل َيكدانةوةيةكي‬ ‫ديال َيكتيكييانةيه سةبارةت به جووَلة‌ي بوون‬ ‫به طشتي‪ .‬هةند َيكي‌تريش دةَلين ميتافيزيك‬ ‫واته‬ ‫تراسندنتالييه‪،‬‬ ‫ل َيكدانةوةيةكي‬ ‫و َينايةكي رووتي ئاوةزةو هيض ثة‌يوةندييةكي‬ ‫به جيهاني هةست‌و جيهاني ئةزموونةوه نييه‪.‬‬ ‫بيرو هزريشمان دةربارةي كرؤكي راستي نةك‬ ‫هةر ثةيوةنديي به هةست‌و ئةزموونةوه نييه‪،‬‬ ‫بةَلكو هيض واتايةك نابةخش َيت‪ ،‬كه ئةزمووني‬ ‫ب َيت‪.‬‬ ‫به هةر َ‬ ‫حال‪ ،‬ثؤزيتيظيستةكان باوة ِريان‬ ‫وةها ب��ووه‪ ،‬كه ميتافيزيك ضةمك َيكه نه‬ ‫به ئةزمووني زانستي‌و نه به لؤجيكي‬ ‫شيكردنةوةي ماتماتيك ناسةلم َينر َيت‪ .‬بؤ‬ ‫��ي‪:‬‬ ‫ثاَلثشتي ئةم ب��اوة ِره‪ ،‬ظيتطنشتاين دةَل َ‬ ‫بي سووده بؤ‬ ‫فةلسةفه تةنها تةقةلاليةكي َ‬ ‫دةستنيشانكردني ئةو روانطه ناكؤكانة به‬ ‫يةكتر‌ي‪ ،‬كه فةيلةسووفةكان ت َيي دةكةون‪.‬‬ ‫دةَل َي‪ :‬هةر كةس َيك له ئ َيمه واتاي هةر وشةيةك‪،‬‬ ‫بر َيت‪ ،‬بؤ ئ َيمه روون‬ ‫كه مةبةستي ب َيت دةري ِ‬ ‫ناب َيت‌و دةرناكةو َيت تةنيا به يةكسان بووني‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو شتانةي‪ ،‬كه به وشه و َينا‬ ‫نةب َيت‬ ‫د‌ةكر َين‪ .‬به واتايةكي‌تر‪ ،‬واتاي هةر وشةيةك‬ ‫به تةنها له دةستةواذةيةكدا روونه‪ ،‬كه له‬ ‫سات َيكي تايبةتدا دةردةبر ِر َيت‪ .‬ظ َيتطنشتاين‬ ‫دةَل َيت‪ :‬مرؤظ كات َيك بير له شت َيك دةكاتةوه‪،‬‬ ‫بيركردنةوةكةي تةنها له ضوارض َيوةي‬ ‫دةربريني زمانةكةيةتي سةبارةت بةو شتةي‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫كه بيري َلي دةكاتةوه‪ .‬واته بيري مرؤظ‬ ‫زمانةكةيةتي‪ ،‬زمانةكةشي بيرةكةيةتي‪ .‬هةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪153‬‬

‫وةكو ضؤن هايديطةر دةَل َيت‪ :‬مرؤظ زمانةكةي‬ ‫جيهانةكةيةتي‪ ،‬جيهانةكة‌شي جيهانةكةية‌تي‪.‬‬ ‫هةَلوةشاندني ميتافيزيك‬ ‫‪Destruction of Metaphysics‬‬ ‫كارناث دةَل َيت‪ :‬كاري ئ َيمه فةلسةفاندن نييه‪،‬‬ ‫بةَلكو شيكردنةوةي لؤجيكانةيه‪ .‬مةبةستي‬ ‫لةمه ئةوة بووه‪ ،‬كه بَل َيت ئةو فةلسةفةيةي‬ ‫ئ َيمه باسي ل َيوه دةكةين ميتافيزيك نييه‪ ،‬بةَلكو‬ ‫ئةو شتانةيه‪ ،‬كه له ن َيو سنووري هةستدايةو‬ ‫له سنووري هةست ت َيثة ِر ناكات‪ .‬بؤ نموونه‬ ‫وةك شت له خؤيدا‪ ،‬رةها‪ ،‬ئايديا‪ ،‬كه ئةفالتون‬ ‫باسي ل َيوه دةكات‪ ،‬سؤنطةي يةكةم‪ ،‬نةبوون‪،‬‬ ‫بةهاي رةوشت‌و بةهاي جواني‌و‪ ..‬هتد‪ .‬كارناث‬ ‫دةبي جياوازي له ن َيوان دوو‬ ‫دةَل َيت‪ :‬ئ َيمه‬ ‫َ‬ ‫جؤر له و َيناكردني داكةوت بكةين‪ .‬يةكةميان‬ ‫ئةو جؤره و َينايةي‪ ،‬كه له دةستةواذةي‬ ‫ئةزموونطةراييدا دةردةكةو َيت‌و دووةميان‬ ‫ئةو جؤره و َينايةي‪ ،‬كه له دةستةواذةي‬ ‫فةلسةفيدا دةردةكةو َيت‪.‬‬ ‫له دةستةواذةي فةلسةفيدا‪ ،‬فةيلةسووف باس‬ ‫له جيهاني دةرةكي‪ ،‬واته جيهاني نافيزيكي‬ ‫دةكات‪ .‬بةلاَ م كارناث دةثرس َيت‪ :‬ئايا مرؤظ‬ ‫تواناي ئةوةي هةيه بتوان َيت باس له جيهاني‬ ‫دةرةكي بكات‌و بزان َيت ضييه؟ خؤي وةلاَ م‬ ‫دةدات��ةوةو دةَل َيت‪ :‬مرؤظ به هيض جؤر َيك‬ ‫ناتوان َيت باس له جيهاني دةرةكي بكات‪ .‬نةك‬ ‫هةر ئةوه‪ ،‬بةَلكو وةلاَ مدانةوةي ثرسيار َيكي‬ ‫لةو جؤره خؤي له خؤيدا قسةي بةتاَلةو هيض‬ ‫واتايةك نابةخش َيت‪.‬‬ ‫كارناث دةَل َيت‪ :‬هةرضي ئةو فةيلةسووفانةي‬ ‫باسيان له يةكةم سؤنطةي بوون كردووه‪ ،‬هةر‬ ‫هةموويان له ئةزموونطةراييةوه باسيان ل َيوه‬

‫كردووه‪ .‬دةَل َيت بؤ نمونه تاَليس سةرضاوةي‬ ‫بووني ط ‌ة ِراندؤتةوه بؤ ئاو‪ .‬ئةمه به ئةزموون‬ ‫ث َيي طةيشتووه‪ .‬ثيتاطؤ ِرةس طوتوويةتي‪ ،‬كه‬ ‫بنةماي بوون ذمارةيه‪ .‬ئةفلاَ تون طوتوويةتي‬ ‫و َينةي هةرضي شت َيك بووني هةب َيت‪،‬‬ ‫تارمايي هزري مرؤظ خؤيةتي‪ .‬ئةو هزرةي‪،‬‬ ‫كه خؤي خؤيةتي‌و نه ثةيوةسته به شو َين‌و‬ ‫نه ثةيوةسته به كاتةوه‪ .‬ماترياليستةكانيش‬ ‫دةَل َين هةرضي بووني هةب َيت مادةيةو هةموو‬ ‫مادةش هةر يةك بنةماي هةيه‪ .‬هيراكليتؤس‬ ‫َ‬ ‫س��ال ث َيش م َيذووي‬ ‫‪٥٠٠( Heraclitus‬‬ ‫زاييني) طوتوويةتي‪ :‬بنةماي بوون مادة نييه‬ ‫بةَلكو ئاطره‪ .‬ئةناكسيماندر (‪ ٥٤٦-٦١١‬ث‪.‬ز)‬ ‫طوتوويةتي‪ :‬بنةماي بوون‪ ،‬نه مادةيةو نه‬ ‫ئاطره‪ ،‬بةَلكو ئةثيرؤن ‪Apeiron‬ه‪ ،‬واته‬ ‫(ناسنوورداري)ه‪ .‬بةلاَ م دواَليستةكان ث َيمان‬ ‫دةَل َين‪ :‬كه بوون تةنها يةك بنةماي ماديي‬ ‫نييه‪ ،‬بةَلكو دوو بنةماي هةيه‪ ،‬كه دذ به‬ ‫بروايان به طيان (روح)‬ ‫يةكترن‪ .‬ئةوانةش‪ ،‬كه ِ‬ ‫ه‪ ،‬دةَل َين‪ :‬هةرضييةك بووني هةب َيت‪ ،‬روحه‪.‬‬ ‫بروايان‬ ‫لةو فةيلةسووفانةي‪ ،‬كه تةواو ِ‬ ‫به بووني ميتافيزيك ه َيناوه‪ ،‬سثينؤزاو‬ ‫َ‬ ‫هيطل‌و بريطسؤن ب��وون‪ .‬بةلاَ م‬ ‫شيلنط‌و‬ ‫ك َيشةكه لةوةدايه‪ ،‬كه ئايا ميتافيزيك بووني‬ ‫دةسةم َينر َيت؟ به هةر دةستةواذةيةك‬ ‫بيسةلم َينن‪ ،‬دةب�� َي��ت سةلماندنةكةيان‬ ‫لؤجيكييانه ب َيت‪ ،‬واته دةب َيت بيسةلم َينن‪،‬‬ ‫كه دةستةواذة‌كةيان هةَلةي ت َيدا نييه‪ .‬بةلاَ م‬ ‫بؤ ئةوةي بيسةلم َينن‪ ،‬كه هةَلةي ت َيدا نييه‪،‬‬ ‫دةب َيت به ئةزموون بؤ ئ َيمةي بيسةلم َينن‪،‬‬ ‫نةك به رامان‌و به سؤفيطةرييانه‪ .‬بؤ نموونه‬ ‫ئةطةر بيانةو َيت بؤ ئ َيمةي بسةلم َينن‪ ،‬كه‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪154‬‬

‫بوون له ئاو ثةيدا ناب َيت‪ ،‬دةب َيت به ئةزموون‬ ‫بؤ ئ َيمةي بسةلم َينن‪ ،‬كه له ئاو ثةيدا ناب َيت‪.‬‬ ‫ئةطةر له شت َيكي‌تريش ثةيدا دةب َيت‪ ،‬هةر‬ ‫دةب َيت به ئةزموون بؤ ئ َيمةي بسةلم َينن‪،‬‬ ‫كه له ضي ثةيدا دةب َيت‪ .‬كةواته سةلماندن‬ ‫دةب َيت به ئةزموون ب َيت‪ ،‬نةك به روانطةو‬ ‫رامان‪ .‬سةلمانديش‪ ،‬كه به ئةزموون بوو‪،‬‬ ‫ئيتر دةكةو َيته بواري زانستةوه‪ ،‬نةك بواري‬ ‫فةلسةفةيةك‪ ،‬كه هيض واتايةك نةبةخش َيت‪.‬‬ ‫دةبي به‬ ‫من ئةطةر بزانم ميتافيزيك ضييه‪َ ،‬‬ ‫ئةزموون بيسةلم َين‪ ،‬كه ضييه‪ ،‬كه به ئةزموون‬ ‫بؤم نةسةلم َينرا‪ ،‬كه ضييه‪ ،‬ئيتر ضؤن بيزانم‪،‬‬ ‫كه ضييه‪.‬‬ ‫هةَلبةت لةبةر ئةوه‪ ،‬كارناث دةَل َيت‪ :‬ئةو‬ ‫بابةتانةي طروثي ظيةننا باسي ل َيوه دةكةن‪،‬‬ ‫بابةتي زانستين‪ ،‬سةلماندن به بةَلطه رؤَلي‬ ‫طرنطيان تيادا دةبين َيت‪ ،‬به تايبة‌تي له‬ ‫رووي لؤجيكةوه‪ ،‬نةك له رووي م َيذوويي‌و‬ ‫سؤسيؤلؤجي‌و سايكؤلؤجييةوه‪ .‬دياره هةر‬ ‫لةبةر ئةوه هةند َيك ناويان له ثؤزيتيظيزمي‬ ‫لؤجيكي ناوه (لؤجيكي زانست)‌و له فةلسةفةيان‬ ‫دوور خستؤتةوه‪ .‬بةو رادةيةي‪ ،‬كه ناويشيان‬ ‫َلي ناوه (زانستي يةكالييكةرةوةو دروست‌و‬ ‫ناطوماناوي)‪ .‬ك��ةوا بوو ئيتر الي ئةمان‬ ‫فةلسةفه هيض بةهاو رؤَل َيكي له بةخشيني‬ ‫زانين به مرؤظ نام َين َيت‪ ،‬تةنها زانست نةب َيت‪.‬‬ ‫ئيتر فةلسةفه دةب َيت هةر باس له ميتافيزيك‬ ‫بي واتايه‪،‬‬ ‫بكات‪ ،‬كه شت َيكه رامان‌و ئةند َيشةو َ‬ ‫بي وةلاَ م‪ ،‬ضونكه باس له‬ ‫يان ثرسيار َيكه َ‬ ‫نةبوون دةكات‪ ،‬نةبوونيش نازانر َيت ضييه‪.‬‬

‫ف َيتيشيزم ث َيشي دةطوتر َيت ماسؤضيزم‬ ‫‪ ،masochism‬كه به واتاي ملكةضبوون‌‬ ‫د َي��ت‪ ،‬كه به جؤر َيكه‪ ،‬مرؤظ لةزةتي َلي‬ ‫دةض َيذ َيت‪.‬‬ ‫مرؤظي خاوةن باوة ِري ئاييني‪( ،‬طةوهةر)ي‬ ‫ناو ناوه (روح)‪ .‬ئةم طةوهةره‪ ،‬كه له خةسَلةت‬ ‫جيا دةب َيتةوه‪ ،‬واتاي ئةوةيه‪ ،‬كه روح له لةش‬ ‫جيا دةب َيتةوه‪ .‬لةمةوه دواَليزمي روح‌و لةش‬ ‫هةر له كؤنةوه بؤته ك َيشةيةكي ن َيوان باوة ِري‬ ‫ئاييني‌و باوة ِري فةلسةفي‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪155‬‬

‫ضةمكي ئازادي نيَطةتيظ‬ ‫ئايزايا بةرلين‬ ‫وةرط َي ِراني‪ :‬ئةكبةر حةسةن‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪156‬‬

‫هةميشة دةوتر َيت من تا ئةو ثلةية ئازادم‬ ‫كة ِر َيطة بة دةستت َيوةرداني تاك َيك ياخود‬ ‫طروث َيك لة ضاالكييةكانم نةدةم‪ .‬ئازاديي‬ ‫سياسي بةم ماناية‪ ،‬بةسادةيي واتة ئةو‬ ‫بوارةي كة تاك دةتوان َيت بة بآ هيض تةطةرة‬ ‫ء كؤت ء بةند َيك كة ئةواني ديكة بةسةريدا‬ ‫دةيسةث َينن‪ ،‬كاري ت َيدا بكات‪ .‬من ئازاد نيم‪،‬‬ ‫ئةطةر ئةواني ديكة لة كردني كار َيكدا ر َيطةم‬ ‫ل َيبطرن‪ .‬بةالي كةمةوة ئةطةر ئازادييةكةم تا‬ ‫كةمترين رادة بةرتةسك كرايةوة‪ ،‬ئةو كاتة‬ ‫دةش َيت بة كةس َيكي زؤرل َيكراو يان كؤيلة‬ ‫وةسف بكر َيم‪ .‬زاراوةي زؤرل َيكردن‪ ،‬هةموو‬ ‫اليةنةكاني نةتوانين ناطر َيتة خؤي‪ ،‬ئةطةر‬ ‫وتم ناتوانم لة ب��ةرزي دة ثآ لة هةوادا‬ ‫بازبدةم‪ ،‬ياخود ناتوانم بخو َينمةوة‪ ،‬ضونكة‬ ‫نابينام‪ ،‬يان ناتوانم الث��ة ِرة سةختةكاني‬ ‫نووسينةكاني ه َيطأل ت َيبطةم‪ ،‬ئةوا نا ئاسايية‬ ‫بَل َيم تا ئةو ِرادةية كؤيلةم ياخود ناضار كراوم‪.‬‬ ‫ناضاركردن‪ ،‬دةستوةردان َيكي مةبةستدارانةي‬ ‫كؤمةَل َيك كةسة لةو ب��وارةدا كة تيايدا‬ ‫دةتوانم بة ش َيواز َيكي تر و بة ث َيضةوانةي‬ ‫ئةوانةوة هةَلسوكةوت بكةم‪ .‬مرؤظ ئازاديية‬ ‫سياسييةكةي ياخود سةربةخؤييةكةي‬ ‫لةدةست نادات‪ ،‬تةنيا لةو دؤخةدا نةب َيت‪،‬‬ ‫كة خةَلكاني ديكة ر َيطةي دةستةبةركردني‬ ‫ئامانجةكاني ل َيدةطرن‪.‬‬ ‫نةتوانيني‬ ‫بةتةنيا‬ ‫لةهةمانكاتيشدا‬ ‫دةستةبةركردني ئامانج َيك‪ ،‬واتاي لةدةستداني‬ ‫ئازادي سياسي نيية‪ .‬روونكردنةوةي ئةمة‪،‬‬ ‫دةربريني هاوضةرخي‬ ‫بةكاره َيناني زاراوةء‬ ‫ِ‬ ‫وةك (سةربةخؤيي ئابووري) ء ث َيضةوانةكةشي‬ ‫(ثاشكةوتةيي ئابووري) دةب َيت‪.‬‬

‫بة ش َيوةيةكي زؤر قايلكةر طفتوطؤي ئةوة‬ ‫ك��راوة كة ئةطةر مرؤظ َيك تا ئةو رادةية‬ ‫هةذار ب َيت كة نةتوان َيت ئةو شتانة بةدةست‬ ‫به َين َيت‪ ،‬كة لة ِرووي ياساوة قةدةغة نين (وةك‬ ‫ثارضة نان َيك ياخود طةشتكردن بة جيهاندا‬ ‫يان بةرزكردنةوةي سكاآليةك لة دادطا)‬ ‫ب َيبةشبووني ئةو كةسة لة ئازادي تا ئةو‬ ‫رادةية دةب َيت كة ئةو بيةو َيت شت َيك بكات‬ ‫ء ياسا ئةو شتةي َلي قةدةغة بكات‪ .‬ئةطةر‬ ‫دؤخي ه��ةذاري‪ ،‬وةك بارودؤخي نةخؤشي‬ ‫كريني نانت ل َيدةطر َيت (وةك‬ ‫ب َيت كة ر َيطةي ِ‬ ‫ئةو دؤخ��ةي كة مني ت َيدام)‪ ،‬يان دؤخي‬ ‫دان��ي خةرجي طةشتكردن بة جيهاندا‪،‬‬ ‫ياخود بةرزكردنةوةي سكاآليةكي ياسايي‬ ‫بؤ بةردةمي دادوةران‪ ،‬ه��ةروةك ئةوةي‬ ‫ر َيطةي راكردن لة كةساني شةل دةطر َيت‪،‬‬ ‫ئةوا ئةم نةتوانينة ماناي نةبووني ئازاديي‬ ‫نيية‪ ،‬الني كةم ئازادي سياسي‪ .‬ئةوةي كةوام‬ ‫ل َيدةكات هةست بكةم قورباني ناضاركردن‬ ‫بروابوونمة بةوةي كة‬ ‫يان كؤيلةكردنم‪ِ ،‬‬ ‫هؤكاري نةتوانينم لةبةدةسته َيناني شت َيكدا‪،‬‬ ‫دةط��ة ِر َي��ت��ةوة بؤ ئ��ةوةي ئ��ةوان��ي ديكة‬ ‫ر َيطةم ل َيدةطرن (من نةك كةساني ديكة)‬ ‫لةبةدةسته َيناني سةرمايةي ث َيويست بؤ‬ ‫دابينكردني ئةو شتانةي كة دةمةو َين‪ .‬بة‬ ‫دةربرين َيكي ديكة‪ ،‬بةكاره َيناني ئةم زاراوةية‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫ثشت بة تيؤر َيكي كؤمةآليةتي ء ئابووري‬ ‫دياريكراو دةبةست َيت كة هؤكارةكاني هةذاري‬ ‫ء الوازيم دياريدةكات‪ .‬ئةطةر كةموكورتيية‬ ‫مادييةكانمان بةهؤي كةموكورتيي توانا‬ ‫عةقَلي ء جةستةييةكانمةوة ب َيت‪ ،‬ئةو ئةو‬ ‫كاتة بانطةشةي ئةوة دةكةم كة ئازادييةكةم‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪157‬‬

‫زةوت كراوة (ء باسي هةذاريم ناكةم)‪ .‬ئةمةش‬ ‫تةنيا ئةو كاتة دةب َيت ئةطةر ئةم تيؤرة ياخود‬ ‫ئةم لؤجيكةم قةبوَلكرد‪.‬‬ ‫ئةطةر وا بيرم ك���ردةوة ئ��ةو دؤخ��ةي‬ ‫ئةو نةتوانايي ء هةذارييةي كة تيايدام‪،‬‬ ‫ب��ةه��ؤي ر َيوشو َين َيكي ستةمكارانة و‬ ‫ن��ادادث��ةروةران��ةوةي��ة‪ ،‬ئ��ةو كاتة دةَل َيم‬ ‫كؤيلةكردن ء ضةوساندنةوةي ئابووريية‪.‬‬ ‫وةك رؤس��ؤ وتويةتي (سروشتي شتةكان‬ ‫ش َيتمان ناكةن‪ ،‬بةَلكو نيازة خراثةكان وامان‬ ‫ل َيدةكةن ش َيت بين)‪ .‬من ث َيم واية ث َيوةري‬ ‫ضةوساندنةوة ئةو ر َيطايةية كة كةساني ديكة‬ ‫(بةش َيوةيةكي راستةوخؤ يان نا ِراستةوخؤ بة‬ ‫مةبةست يان بآ مةبةست ب َيت) بؤ ت َيكشاندني‬ ‫ئارةزووةكانم بةكاريدةه َينن‪ .‬ئازادبوون‬ ‫بةم ماناية واتة دةستوةرنةداني ئةواني‬ ‫ديكة لةكاروبارة تايبةتةكانم‪ .‬هةتا بواري‬ ‫دةست َيوةرنةدان فراوان ب َيت‪ ،‬بواري ئازاديم‬ ‫زياد دةب َيت‪.‬‬ ‫ئةمة ئ��ةوة ب��وو فةيلةسوفة سياسية‬ ‫كالسيكييةكان لة ئينطلتةرا‪ ،‬لةبةكاره َيناني‬ ‫وشةكةدا مةبةستيان بوو‪ .‬بةآلم جياوازبوون‬ ‫لة ِرادةي ئةو بوارةدا‪ ،‬كة تاك تيايدا ئازاد‬ ‫بوو‪ .‬طريماني ئةوةيانكرد دةب َيت ئازادي‬ ‫سنوردار ب َيت‪ ،‬ضونكة ئةطةر وانةب َيت‪،‬‬ ‫ئةوا لة ئةنجامدا كةش َيك دةخوَلق َين َيت‬ ‫كة تاكةكان دةكةونة دؤخي ث َيكدادان َيكي‬ ‫بآ سنورةوة لةطةأل يةكتريدا‪ ،‬كة دةب َيتة‬ ‫هؤي فةوزاي كؤمةآليةتي ء تاك ناتوان َيت‬ ‫ثربكاتةوة‪ ،‬ياخود‬ ‫كةمترين ث َيويستييةكاني ِ‬ ‫بةه َيزةكان ئازاديي الوازةك��ان سةركوت‬ ‫دةكةن ء دةيانضةوس َيننةوة‪ .‬لةبةرئةوةي‬

‫بيرمةندان دةركيان بةوة دةكرد كة ئامانج‬ ‫ء ضاالكية مرؤييةكان بةش َيوةيةكي خؤ ِرسك‬ ‫ء سروشتي لةطةأل يةكديدا ناطونج َين‪،‬‬ ‫هةروةها لةبةرئةوةش (سةرة ِراي جياوازيي‬ ‫ئايديؤلؤجياكانيان) طرنطييةكي لة ِرادةبةدةر‬ ‫دةدةن ب��ة ئامانجةكاني دي��ك��ةي وةك‬ ‫دادثةروةري ء خؤشطوزةراني ء رؤشنبيريي‬ ‫ء ئاسايش ء ثلة جياوازةكاني يةكساني‪،‬‬ ‫ئةوان ئامادةي كةمكردنةوةي ئازادي بوون لة‬ ‫ث َيناو بةهاكاني ديكةدا‪ ،‬رةنطة خودي ئازادي‬ ‫لة ن َيو ئةم بةهايانةدا بووب َيت‪ .‬بةمانايةكي‬ ‫ديكة (خنكاندني ئازادي لة ث َيناوي ئازاديدا)‪.‬‬ ‫بةبي ئةمة ئةستةمبوو ئةو هةماهةنطي ء‬ ‫َ‬ ‫طونجانة به َينر َيتة كايةوة‪ ،‬كة ئارةزوويان‬ ‫دةكرد‪ .‬لةئةنجامي ئةمةدا‪ ،‬ئةم بيرمةندانة‬ ‫طريمانةي ئةوةيان كرد كة ث َيويستة بة ياسا‬ ‫بواري كردةي ئازادي تاك دياري بكر َيت‪ .‬هةر‬ ‫وةك بانطةشةكةراني ئازادي وةك (لؤك)ء‬ ‫(ميل) لة ئينطلتةرا ء (كؤنستانت) ء(تؤكظ َيل)‬ ‫لة فةرةنسا طريمانةي زةرورةت��ي هةبووني‬ ‫لةمثةري بواريان كرد‪ ،‬كة تاك تيايدا ض َيذ‬ ‫لة ئازاديية تاكةكةسييةكةي وةربطر َيت بةبآ‬ ‫ئةوةي سنوري ببةز َينر َيت لةبةر هةر هؤيةك‬ ‫ب َيت‪ .‬ئةطةرنا ئةوا تاك خؤي لة بوار َيكي‬ ‫بةرتةسكدا دةبين َيتةوة ر َيطة بةكةمترين‬ ‫ثةرةث َيداني توانا سروشتييةكاني نادات‪ .‬تةنيا‬ ‫ئةمةش دةب َيت بة ِر َيطر لةبةردةم طة ِراني‬ ‫بةردةوام بةدواي ئامانجة جياوازةكانيدا‪ ،‬كة‬ ‫بةالي تاكةوة طرنط ء دادوةرانة ء ضاك ء‬ ‫ثيرؤزة‪ .‬كةواتة ث َيويستة سنور َيك دابنر َيت‬ ‫لة ن َيوان بواري ذياني تاكةكةسي ء بواري‬ ‫دةسةآلتي طشتيدا‪ .‬دياريكردن ء ضةسثاندني‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪158‬‬

‫ئةم سنورانةش ث َيويستي بة طفتوطؤ و تةنانةت‬ ‫سازشكردنيش هةية‪ .‬بةش َيويةكي طشتي‪ ،‬لة‬ ‫ن َيو تاكةكاندا ئامانج ء ئارةزوي بةيةكداضوو‬ ‫هةية‪ ،‬ضاالكيي هيض تاك َيك ئةوةندةش تايبةت‬ ‫نيية كة كاريطةري لةسةر ئةواني ديكة‬ ‫دانةن َيت ء ضاالكييةكانيان دياري نةكات‪.‬‬ ‫ئازادي بؤ طورط يةكسانة بة لةناوضووني‬ ‫مة ِر‪ .‬ئازادي بؤ هةند َيك‪ ،‬واتة لةناوبردني‬ ‫ئازاديي ئةواني ديكة ء فشارخستنة سةريان‪.‬‬ ‫ئ��ازادي الي بة ِر َيوةبةري قوتابخانةيةك‪،‬‬ ‫يان راطري كؤل َيج َيك لة زانكؤي ئؤكسفؤرد‬ ‫جياوازة لة ئازادي لةالي جوتيار َيكي ميسري‪.‬‬ ‫ئةم ث َيشنيازة ه َيزي خؤي لة كؤَلةكةيةكي‬ ‫راستةقينة ء طرنطةوة وةردةطر َيت‪ ،‬بةآلم‬ ‫دةربرين َيكي سياسي بؤش دةم َين َيتةوة‪.‬‬ ‫وةك‬ ‫ِ‬ ‫بةخشيني مافة سياسييةكان ء ر َيطرتن لة‬ ‫دةست َيوةرداني دةوَلةت لة ذياني ئةو تاكانةي‬ ‫كة ب َيبةرطن‪ ،‬نةخو َيندةوارن ء بةدةست‬ ‫بةدخؤراكي ء نةخؤشييةوة دةناَل َينن‪،‬‬ ‫جؤر َيكة لة طاَلتةكردن بة بارودؤخي‬ ‫طوزةرانيان‪ ،‬ضونكة ئةوان ث َيش ئةوةي لة‬ ‫ئازادي ء ر َيطاي سود َلي وةرطرتني ت َيبطةن‪،‬‬ ‫ث َيويستيان بة ضاود َيري تةندروستي ء‬ ‫ف َيركردن هةية‪ .‬ئازادي بؤ ئةم كةسانة‪ ،‬كة‬ ‫ناتوانن سودي ل َيببينن‪ ،‬ماناي ضيية؟ بةهاي‬ ‫ئازادي ضيية ئةطةر بارودؤخ َيكي طونجاو‬ ‫بؤ سود ل َيوةرطرتني بة ش َيوةيةكي تةواو‬ ‫دةستةبةر نةب َيت؟ ل َيرةدا ضةند ث َيشينةيةكي‬ ‫طرنط هةن‪ ،‬وةك ئةوةي يةك َيك لة بيرمةندة‬ ‫راديكاَلةكاني روسيا ئاماذةي بؤ دةكات‬ ‫لة هةند َيك بارودؤخدا جوت َيك ث َيآلو لة‬ ‫هةموو كارةكاني شكسثير طرنطترة‪ .‬ئازادي‬

‫تاكةكةسي ث َيويستي ياخود خواست َيكي‬ ‫بنضينةيي هةموو تاكةكان نيية وةك يةك‪،‬‬ ‫هاوكات ماناي خؤالدان لةشكست ء ت َيكشكان‬ ‫نيية‪ ،‬جا ئيتر هةر جؤر َيك بن‪ ،‬ضونكة ئةمة‬ ‫ماناي وشةكة بةجؤر َيك طةورة دةكات‪ ،‬كة‬ ‫مانا راستةقينةكةي ناطةيةن َيت‪ ،‬واتة يان‬ ‫ل َيوانل َيو دةب َيت لةمانا‪ ،‬يان بةتاأل دةب َيت‬ ‫ل َيي‪ .‬جوتيار َيكي ميسري ئةوةندةي ث َيويستي‬ ‫بة ثؤشاك ء ضاود َيري تةندروستي هةية‪،‬‬ ‫ث َيويستي بة ئازادي نيية‪ ،‬بةآلم الني كةمي‬ ‫ئةمرؤ ث َيويستي ث َييةتي ء ئةوثة ِري‬ ‫ئازادي كة ِ‬ ‫سبةيني ث َيويستي ث َييدةب َيت‪،‬‬ ‫ئ��ازادي كة‬ ‫َ‬ ‫جؤر َيك نيية لةو ئازاديية كة تايبةت ب َيت بة‬ ‫ئةو‪ ،‬بةَلكو لةو ئازاديية دةض َيت كةثرؤفيسؤر‬ ‫ء هونةرمةند و ميليارد َيران بةهرةمةندن ل َيي‪.‬‬ ‫ليبراَليية‬ ‫من ث َيواية ئةوةي كة ويذداني ِ‬ ‫خؤرئاواييةكان دةهةذ َينآ‪ ،‬ئةوة نيية ئةو‬ ‫ئازادييةي كة خةَلك دةيانةو َيت‪ ،‬بةطو َيرةي‬ ‫ب��اوردؤخ��ي كؤمةآليةتي ء ئابوورييان‬ ‫جياوازة‪ ،‬بةَلكو ئةوةية ئةو كةمينةيةي كة‬ ‫ئازادن‪ ،‬بةقؤرخكردن بةدةستيان ه َيناوة‪،‬‬ ‫النيكةم بةت َيثة ِراندني زؤرينة بةدةستيان‬ ‫ه َيناوة‪ ،‬ئةوان وادةبينن كة ئازادي تاكةكةسي‬ ‫ئامانجي سةرةكي هةموو خةَلكة‪ ،‬لةبةر‬ ‫ئةوة ناب َيت هةند َيك كةس لةسةر حيسابي‬ ‫ئةوانيتر ببن بةخاوةن ئ��ازادي‪ ،‬يةكساني‬ ‫لةئازاديدا‪ ،‬واتة من بةش َيوةيةك مامةَلة‬ ‫لةطةأل خةَلك نةكةم كة خودي خؤم نامةو َيت‬ ‫مامةَلةم لةطةَلدا بكر َيت‪ ،‬واتة ضاكةي ئةو‬ ‫كةسانة بدةمةوة كةئازادي ء خوشطوزةراني‬ ‫ئابوورييان بؤدةستبةر ك��ردووم ء بواري‬ ‫خؤرؤشنبيركردنم بؤ دةرخس َينن‪ ،‬ئةمةش‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪159‬‬

‫واتة دادثةرةوةري لة سادةترين ء طشتيترين‬ ‫مانايدا‪ .‬ئةمة بنةماى ليبراَليزمة‪ .‬ئازادى‬ ‫تةنيا ئامانجى تاك نيية‪ ،‬دةتوانم بة هةمان‬ ‫ش َيوةى رةخنةطرى رووسي (بيلينسكى) بَل َيم‬ ‫ئةطةر ئةوانى ديكة لة ئازادى ب َيبةشكران‬ ‫ء براكانم بة كؤتكراوى لة دؤخى هةذارى ء‬ ‫طةندةَليدا مانةوة‪ ،‬ئةوا ئازاديم بؤ خؤم ناو َيت‬ ‫ء بةتةواوى رةتى دةكةمةوة‪ .‬وام ث َيباشترة تا‬ ‫ناكؤتا لة ضارةنووسى براكانمدا بةشداربم‪.‬‬ ‫هيض شت َيك بة ت َيكةآلوبوون ء ئاَلؤزبونى‬ ‫زاراوةكان بةدةست نايةت‪ .‬لة ث َيناو خؤالدان‬ ‫لة نايةكساني‪ ،‬ئامادةم هةموو ئازادى خؤم‬ ‫ياخود بةش َيكى بكةم بة قوربانى لة ث َيناوى‬ ‫دادث��ةروةرى ء يةكسانيدا‪ .‬ئةوةش بةهؤى‬ ‫خؤشةويستيم بؤ هاور َيكانم ء رؤَلةكانى‬ ‫رةط��ةزةك��ةم‪ .‬دةب َيت هةست بة طوناهـ و‬ ‫ئازارى ويذدان بكةم‪ ،‬ئةطةر هاتوو ئامادةى‬ ‫ئةم قوربانيدانة نةبووم ئةطةر ث َيويست بوو‬ ‫بيكةم‪ .‬قوربانيدان زيادةيةك نيية لةوةى‬ ‫قوربانى ك��راوة‪ ،‬بةش َيوةيةكى تايبةتيش‬ ‫ئ��ازادى‪ .‬هةرضةندة ث َيويستى مةعنةوى‬ ‫(ياخود قةرةبووكردنةوةى) ئازادى طةورة‬ ‫ب َيت‪ ،‬ه َيشتا شتةكان ئاَلوطؤ ِر ناكر َين بة غةيرى‬ ‫خؤيان‪ :‬ئازادى هةر ئازاديية ء ناش َيت ماناى‬ ‫دادث��ةروةرى يان يةكسانى‪ ،‬شارستانييةت‪،‬‬ ‫ويذدان يان بةختةوةرى بدات‪ .‬ئةطةر ئازادى‬ ‫من‪ ،‬يان ضينة كؤمةآليةتييةكةم ياخود ئازادى‬ ‫طةلةكةم لةسةر حسابى بةدبةختيى ئةوانى‬ ‫ديكة بةدةست ب َيت‪ ،‬ئةوا ئةو سيستةمةى‬ ‫كة ر َيطة بةم ئازاديية دةدات‪ ،‬سيستةم َيكى‬ ‫ستةمكار ء نائةخالقيية‪ .‬بةآلم ئةطةر لة ث َيناوى‬ ‫كةمكردنةوةى نةنطى ء شورةيي نايةكسانيدا‬

‫ئازادى خؤمم كةمكردةوة ء لةدةستم دا‪ ،‬بةم‬ ‫كةمكردنةوةيةش ئازادى تاكةكةسى ئةوانى‬ ‫دي بةش َيوةيةكى بةرجةستة زيادنةب َيت‪،‬‬ ‫ئةو كاتة ئةنجامةكةى لةدةستدانى تةواوى‬ ‫ئازادى دةب َيت‪ .‬دةش َيت بة كةَلك ء سوودى‬ ‫دادثةروةرى يان بةختةوةرى ياخود ئاشتى‬ ‫قةرةبووى زيان بكر َيت‪ ،‬بةآلم لةطةأل ئةوةشدا‬ ‫زيان هةر زيانة‪.‬‬ ‫ئ��ةوة راستة كة ئ��ازادى هةند َيك كةس‬ ‫ث َيويستى بة كةمكردنةوةى ئازادى ئةوانى‬ ‫ديكةية‪ ،‬بةآلم بةث َيي ض بنةمايةك ئةمة دةب َيت؟‬ ‫ئةطةر ئازادى شت َيكى ثيرؤز ء بةهايةكى‬ ‫دةستل َينةدراو ب َيت‪ ،‬ئةوا بنةمايةكي لةو‬ ‫جؤرة بووني ناب َيت‪ .‬كةواتة دةب َيت ئةم بةها‬ ‫و بنةما دذبةيةكانة بةش َيوةيةكي كردةيي و‬ ‫بةهةر جؤر َيك ب َيت‪ ،‬ب َينة كايةوة‪ ،‬نةك لةبةر‬ ‫ئةو هؤيانةى كة دةتوانر َيت بةروونى دياري‬ ‫بكر َين‪ ،‬بةَلكو لةبةر ئةوةي فؤرمي ر َيسا و‬ ‫حوكمي طشتي وةردةط��رن‪ .‬لةطةأل ئةوةشدا‬ ‫ث َيويستة ضارةسةر َيكى كردةيي هةب َيت‪.‬‬ ‫ت َي ِروانين َيكى‬ ‫ب��ة‬ ‫فةيلةسوفةكان‪،‬‬ ‫طةشبينانةوة دةربارةى سروشتى مرؤيي ء‬ ‫باوة ِر‪ ،‬ث َييان واية طونجان ء هةماهةنطى لة‬ ‫ئامانجة مرؤييةكاندا (جؤن لؤك ء ئادةم‬ ‫هةندي حاَلةتيشدا هةماهةنطى‬ ‫سميس) لة‬ ‫َ‬ ‫كؤمةآليةتى (ج‪.‬س‪.‬ميل) وةستاون لةسةر‬ ‫قةبارةى بوارى ئازاديي تايبةتي تاكةكةسى‪،‬‬ ‫كة ناب َيت دةوَلةت ء هةر دةسةآلت َيكى ديكة‬ ‫سنورى ببةز َين‪.‬‬ ‫هؤبز ء هةموو ئةو كؤنزةرظاتيظانةى كة‬ ‫لةطةَليدا هاو ِران‪ ،‬ث َييان واية بؤئةوةى ر َيطةى‬ ‫يةكدى ت َيكشكاندن لة خةَلك ء طؤ ِرينى‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪160‬‬

‫كؤمةَلطا بؤ جةنطةأل بط َي ِر َيت‪ ،‬ث َيويستة‬ ‫ياساكانى ثاراستن دابنر َين‪ ،‬كة سةقامطيرى‬ ‫كؤمةآليةتى ء ئارامى كؤمةَلطا زامن دةكةن‪.‬‬ ‫هؤبز دةيويست رووبةرى كؤنترؤَلى ناوةنديي‬ ‫بةرفراوان بكات ء ئازادى تاك كةمبكاتةوة‪.‬‬ ‫بةآلم هةردوو اليةن هاو ِران لةسةر ئةوةي كة‬ ‫ث َيويستة اليةن َيك لة ذيانى تاك لة دةرةوةى‬ ‫ضوارض َيوةى كؤنترؤَلى كؤمةآليةتى ب َيت ء‬ ‫سةربةخؤ ب َيت‪ .‬بةزاندنى ئةم سنورة‪ ،‬هةرضةند‬ ‫بةرتةسكيش ب َيت‪ ،‬جؤر َيكة لة ستةمكارى‪.‬‬ ‫(بنيامين كؤنستانت) كة لة ثةرؤشترين‬ ‫خوازيارانى ئازادى ء تايبةتمةندى تاكةكةسى‬ ‫ء بةرطريكاران َيتى‪ ،‬لةو كاتةدا كة ه َيشتا‬ ‫ديكتاتؤرييةتى جاكؤبى لةبيرنةكردبوو‪،‬‬ ‫بانطةشةى بؤ زةرورةتى دابينكردنى ئازادى‬ ‫ادةربرين ء مافى خاوةندار َيتى‬ ‫ئايين ء بيرو ِر‬ ‫ِ‬ ‫لة هةر سنوربةزاند َيكى توندوتيذانة كرد‪.‬‬ ‫هةريةك لة (جيفرسؤن‪ ،‬ب َيرك‪ ،‬ثين‪ ،‬ميل)‬ ‫ليست َيكيان لة هةموو ش َيوةكانى ئ��ازادى‬ ‫تاكةكةسى خستةروو‪ .‬لةطةأل ئةوةشدا‬ ‫ملمالني بؤ وةستاندنى دةسةآلت‬ ‫طفتوطؤ و‬ ‫َ‬ ‫لة سنورى خؤيدا هةميشة خاَلى جةوهةريية‪.‬‬ ‫ئةطةر ويستمان ر َيطة لة سةركوتكردن ء‬ ‫نكؤَليكردن لة سروشتمان بطرين‪ ،‬دةب َيت‬ ‫ثاريزطارى لة كةمترين بوار بكةين‪ ،‬كة‬ ‫تاك تيايدا خاوةنى ئازادى كةس َيتيية‪ .‬ئ َيمة‬ ‫ناتوانين بة ش َيوةيةكى تةواو ئازاد بين‪ ،‬لةبةر‬ ‫ئةوة ث َيويستة بةش َيك لة ئازادييةكةمان‬ ‫بكةين بة قوربانى بؤ ئةوةي ثار َيزطاري لة‬ ‫بةشةكةي تر بكةين‪ .‬خؤبةدةستةوةدانى‬ ‫خوديي تةواو‪ ،‬واتة شكستخواردنى تةواو‪.‬‬ ‫كةواتة دةب َيت كةمترين سنورى ئازادى‬

‫ضةند ب َيت؟ وةآلمةكة ئةمةية‪ :‬ئةوةندةى‬ ‫بةبي‬ ‫كة تاك نةتوان َيت دةستبةردارى ب َيت‪َ ،‬‬ ‫ئةوةى سروشتى مرؤظايةتى خراث بكات‪.‬‬ ‫ئةى ئةم جةوهةرة ضيية؟ تايبةتمةنديية‬ ‫ث َيوانةييةكان كة ث َيويستى ث َييانة‪ ،‬ضين؟ ئةم‬ ‫بابةتة طفتوطؤيةكى ب َيكؤتايي هةَلدةطر َيت‬ ‫ء هةميشة واش دةم َين َيتةوة‪ .‬ئةو بنةما‬ ‫ياخود ئةو ر َيسايةى كة بةهؤيةوة ئاستى‬ ‫دةست َيوةرنةدان ديارى دةكر َيت‪ ،‬هةرضي‬ ‫ب َيت‪ ،‬بنةماي ياسا سروشتييةكان ب َيت يان‬ ‫مافة سروشتييةكان‪ ،‬بنةما سوودخوازييةكان‪،‬‬ ‫بريارة ناضاريية رةهاكان يان طر َيبةستي‬ ‫يان ِ‬ ‫كؤمةآليةتي‪ ،‬يان بيرؤكةيةكى طشتى‪ ،‬يان‬ ‫هةر ضةمك َيك كة تاكةكان بتوانن بةهؤيةوة‬ ‫بةَلطة و ئاماذةكانيان روون بكةنةوة و‬ ‫ثاساوى بؤ به َيننةوة‪ ،‬ئ��ازادى بةم ماناية‬ ‫واتة (ئازادبوون ل��ة‪ )..‬دةطةيةن َيت‪ ،‬واتة‬ ‫نةبوونى دةستت َيوةرداني ئةواني تر لةناو‬ ‫ئةو سنوورانةي كة هةرضةند بطؤر َين‪ ،‬ه َيشتا‬ ‫هةر مايةي دانثيانان ء ناسينةوةن‪ .‬يةك َيك‬ ‫لة بةرطريكارة بةناوبانطةكانى ئ��ازادى‬ ‫دةَل َيت‪« :‬تةنيا ئ��ازادى كة ماناى وشةكةى‬ ‫بةسةردا زؤر ثراكتيزة دةب َيت‪ ،‬ئازاديمانة‬ ‫لة ت َيكؤشان لة ث َيناو دةستةبةركردنى ئةو‬ ‫ضاكةيةى كة هةوَلى بؤ دةدةي��ن»‪ .‬ئةطةر‬ ‫مةسةلةكة بةمش َيوةية ب َيت‪ ،‬ئايا شت َيك هةية‬ ‫زؤرل َيكردن ء ناضاركردن ثاساو بدات؟ (ميل)‬ ‫هيض طومان َيكى لةوة نيية مادام دادثةروةرى‬ ‫ث َيويستى كردووة كة هةر تاك َيك خاوةنى‬ ‫كةمترين ئ��ازادى ب َيت‪ ،‬ئةوا دةب َيت فشار‬ ‫بخر َيتة سةر ئةوانى ديكة‪ -‬ئةطةر ث َيويستى‬ ‫نري‪ -‬بؤ ر َيطرتن ل َييان لة‬ ‫كرد‪ ،‬ه َيز بةكاربه َي َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪161‬‬

‫داماَلينى هةر تاك َيك لة ئازادييةكةى‪ .‬ئةركى‬ ‫ياسا ر َيطرتنة لةم جؤرة ث َيكدادانة‪ :‬ئةطةر نا‪،‬‬ ‫َ‬ ‫(السال) بة سوكايةتييةوة ئاماذةى‬ ‫وةك ئةوةى‬ ‫بؤ كردووة‪ ،‬ئةركى دةوَلةت ء دةسةآلتةكةى‬ ‫بؤ ثاسةوانى شةو و ثؤليسى هاتوضؤ كورت‬ ‫دةب َيتةوة‪.‬‬ ‫ضى وايكردووة ثاراستنى ئازادى تاكةكةسى‬ ‫الى (ميل) شت َيكى ثيرؤز ب َيت؟ (ميل) لة‬ ‫وتارة بةناوبانطةكةيدا راشكاوانة دةَل َيت‪:‬‬ ‫«هيض بوار َيك بؤ ث َيشكةوتنى شارستانييةت‬ ‫نيية‪ ،‬ئةطةر ل َينةطة ِر َيين خةَلك ئازادانة‬ ‫بذين‪ ،‬بةو ش َيوةيةى كة خؤيان دةيانةو َيت»و‬ ‫هيض بوار َيك بؤ داه َينان‪ ،‬رةسةنايةتى‪،‬‬ ‫بليمةتى هزريي ء ئازايةتى ئةدةبيي لة‬ ‫ئارادا ناب َيت‪ .‬توانا ئاسايية بةرتةسكةكان‬ ‫كؤمةَلطا و َيران دةكةن ء هةرطيز يارمةتى‬ ‫ث َيشكةوتنى نادةن‪ .‬قورسيي عورفةكان هةموو‬ ‫شت َيكى بةهادار ء هةمةجؤر و َيران دةكةن‪،‬‬ ‫هؤكارةكةشي ثةيوةستبوونى بةردةوامي‬ ‫مرؤظة بة يةكضةشنييةوة‪ ،‬كة دةب َيتة هؤى‬ ‫بةرهةمه َينانى مرؤظى كةمتوانا ء ئاسؤتةسك‬ ‫ء بيرتةسك ء كؤتكراو و طرطن‪ .‬سةلماندنى‬ ‫خود الى بتثةرست َيك (نامةسيحييةك)‬ ‫بةهةمان رادةي نكؤَليكردن لة خود الى‬ ‫مةسيحييةك طرنطة‪ .‬ئةو هةآلنةى كة دةش َيت‬ ‫مرؤظ بيانكات‪ ،‬س��ةرة ِراى ورياكردنةوة و‬ ‫ئامؤذطاريكردنى‪ ،‬كةمتر لةسةرى دةكةو َيت‬ ‫لةضاو ئةو خراثةيةدا كة دةرئةنجامى ئةوةية‬ ‫ر َيطة بة ئةوانى ديكة دةدات ناضاري بكةن‬ ‫ئةو شتانة بكات كة بة ضاكى دةزانن بؤي‪.‬‬ ‫بةرطريكردن لة تاك‪ ،‬دةكةو َيتة ضوارض َيوةى‬ ‫ئامانجة (ن َيطةتيظةكانةوة) بؤ ثاراستنى‬

‫تاك لة دةست َيوةردان‪ .‬هة ِرةشةكردن لة تاك‬ ‫بة ضةوساندنةوةى ئةطةر ذيان َيك نةذى‬ ‫كة مافى هةَلبذاردنى ئامانجةكانى نةب َيت‪،‬‬ ‫لة دةرضةيةك زياتر هيضى تيا نةب َيت‪ ،‬جا‬ ‫ئةطةر لة ثشت دةرضةكةوة ئةطةرى بردنةوة‬ ‫و سةركةوتن هةب َيت يان نا ‪ -‬هةرضةند‬ ‫ئامانجى ئةم دياريكردنةش جوام َيرانة ب َيت‪-‬‬ ‫هةَلةيةكة بةرامبةر بة مرؤظايةتييةكةى‬ ‫ء مافى ذيانكردنى بةو ش َيوازةى كة خؤى‬ ‫دةيةو َيت‪ .‬ئةمة ئةو ئازاديةية‪ ،‬كة ليبراَلةكان‬ ‫بروايان ث َييةتى هةر لة رؤذطارى‬ ‫لة جيهاندا ِ‬ ‫ئيراسمؤسةوة (ياخود وةك ئةوةى هةند َيك‬ ‫كةس دةيدةنة ثاأل ئؤكام) هةتا رؤذط��ارى‬ ‫ئةمرؤمان‪ .‬داواكردنى مافة مةدةنييةكان ء‬ ‫ِ‬ ‫دةربرين دذى‬ ‫ئازادى تاكةكةسى ء نا ِرةزايي‬ ‫ِ‬ ‫سركردنى‬ ‫ضةوساندنةوة‪ ،‬ملكةضكردنى تاك‪ِ ،‬‬ ‫كؤمةآليةتى ء ضاوو ِراوى ر َيكخراو‪ ،‬هةموو‬ ‫ئةمانة لةو ضةمكةوة سةرضاوةدةطرن‪ ،‬كة‬ ‫جةخت لةسةر طرنطى تاك ء ماناكانى دةكةن‪.‬‬ ‫سي حةقيقةت دةربارةي تاك‬ ‫دةش َيت ت َيبينى َ‬ ‫ء طرنطى تاك بكر َيت‪:‬‬ ‫يةكةم‪ /‬ميل دوو بيرؤكةى جياواز ت َيكةأل‬ ‫دةك��ات‪ .‬يةك‪ :‬زؤرل َيكردن كة دةب َيتةهؤى‬ ‫ت َيكشكاندني ئامانج ء ئارةزووةكان ياخود‬ ‫ضةثاندنيان‪ .‬ئةطةر ئامانجى ثرؤسةى‬ ‫زؤرل َيكردن ر َيطرتن ب َيت لةو خراثانةي كة‬ ‫لة خودى ثرؤسةى زؤرل َيكردن طةورةترن‪،‬‬ ‫ئةوا دةست َيوةرنةدان (كة ث َيضةوانةى ثرؤسةى‬ ‫زؤرل َيكردنة) كةَلك ء سودى هةية‪ ،‬طةرضى‬ ‫خاوةنى دةسكةوت ء قازانج َيكى دياريكراويش‬ ‫ب َيت‪ ،‬ئةمةش ضةمكى ن َيطةتيظى ئازاديية‬ ‫لة ش َيوة باوةكةيدا‪ .‬بيرؤكةى دووةم ئةوةية‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪162‬‬

‫كة ث َيويستة تاكةكان هةوَلى كةشفكردنى‬ ‫حةقيقةت بدةن‪ ،‬ياخود هةوأل بدةن ثةرة بة‬ ‫كةس َيتييةكى دياريكراو بدةن‪ ،‬كة هةَلطرى ئةو‬ ‫سيفةتانة ب َيت‪ ،‬كة (ميل) ثةسةنديان دةكات‪،‬‬ ‫ئةوةش كةس َيتييةكة كة خاوةنى كؤمةَل َيك‬ ‫سيفةتى وةك رةسةنى‪ ،‬ويستى رةخنةيي‪،‬‬ ‫خةياَلسازي‪ ،‬سةربةخؤييةء تا رادةي سةيري‬ ‫دذي طونجانء هاوش َيوةيية‪ ...‬دةش َيت ئةم‬ ‫حةقيقةتةو ئةم جؤرة كةس َيتييانة لة بارودؤخة‬ ‫طونجاوةكانى ئازاديدا بدؤرز َينةوة‪ .‬ئةم دوو‬ ‫بيرؤكةية ليبراَلين‪ ،‬لةطةأل ئةوةشدا هاوش َيوة‬ ‫و ل َيكضوو نين‪ .‬هةوَلدان بؤ ث َيكةوةبةستنيان‬ ‫لة باشترين دؤخدا كار َيكى ئةزموونطةرانةية‪.‬‬ ‫ث َيويستمان بة بةَلطةه َينانةوة نيية ئةطةر‬ ‫بَل َيين لة هةرشو َين َيكدا دؤطما باوة ِري ئازاد‬ ‫ت َيكبشك َين َيت‪ ،‬ئةوا لةو شو َينةدا حةقيقةت‬ ‫دةربرين طةشةناكةن‪ .‬بةآلم م َيذوو‬ ‫ء ئازاديي‬ ‫ِ‬ ‫ئةوةمان ثيشان دةدات (ه��ةروةك جةيمس‬ ‫ستيظن لة وتارةكةيدا «ئ��ازادى‪ ،‬برايةتى‪،‬‬ ‫يةكسانى» بة توندي ه َيرش دةكاتة سةر ميل‬ ‫ء باسي دةكات) كة سةقامطيري ء حةقيقةت‬ ‫دؤستى ء تاكطةرايي توند ِرةو الني كةم بة‬ ‫زؤري لةو كؤمةَلطايانةدا طةشةدةكةن‪ ،‬كة‬ ‫سيستةم َيكى ثةروةدةكردنى بةه َيزيان هةية‬ ‫وةك ثيوريتانى كاَلظينى لة سكؤتلةندا ء‬ ‫نيوئينطالندي ئةمةريكا‪ ،‬ياخود لةسايةي‬ ‫سيستةم َيكى سةربازيدا‪ ،‬بةهةمان ش َيوةي ئةو‬ ‫كؤمةَلطايانةي كة زياتر ل َيبوردة ء بب َيباكن‪.‬‬ ‫ئةطةر مةسةلةكة بةم ش َيوةية ب َيت‪ ،‬ئةوا‬ ‫ث َيشنيارةكانى (ميل) كة ئاماذة دةكةن بؤئةوةى‬ ‫كة ئازادى مةرجى طةشةكردن ء طةشانةوةى‬ ‫توانا مرؤييةكانة‪ ،‬شكستخواردوو و نا ِراستن‪.‬‬

‫ئةطةر رووب��ة ِرووب��وون��ةوةوةى ئةم دوو‬ ‫ئامانجة سةلم َينرا‪ ،‬ئةوا (ميل) رووبة ِرووى‬ ‫تةنط وضةَلةمةيةكى توند دةب َيتةوة جطة لة‬ ‫ك َيشةكانى ديكة كة دةرةنجامى ثارادؤكسى‬ ‫تيؤرةكان َيتى لةطةأل سوودطةرايي دؤطمادا‪،‬‬ ‫تةنانةت اليةنة ئينسانييةكةشى ‪.‬‬ ‫ئةم تيؤرة تا رادةيةك هاوضةرخة‪ ،‬كةواب َيت‪،‬‬ ‫وةك دةردةكةو َيت‪ ،‬بوونى هةر طفتوطؤيةك‬ ‫دةربارةى ئازادى تاكةكةسى وةك ئامانج َيكى‬ ‫سياسي (ب��ةراورد بة حةقيقةتةكةى) لة‬ ‫جيهانى كؤندا دةطمةنة‪ .‬ث َيشتر كؤندرؤسيية‬ ‫ئ��ام��اذةى بؤ نائامادةيي بيرؤكةى مافة‬ ‫تاكةكةسييةكان لة ياساكانى يؤنان ء رؤماندا‬ ‫كردووة‪ .‬هةمان دؤخ بة نيسبةت شارستان َيتة‬ ‫كؤنةكانى وةك شارستان َيتى جولةكة و‬ ‫ضينيش راستة ‪ .‬هةيمةنةى ئةم بيرؤكةية‬ ‫دؤخ َيكى ئاوارتةية ء تةنانةت لة م َيذووى‬ ‫نو َيي خؤرئاواشدا ر َيسا نيية‪ .‬ئازادى بةم ماناية‬ ‫دةنط َيك نيية جةماوةرى مرؤيي ثاأل بن َيت‬ ‫بؤ ث َيكةوةكاركردن لةث َيناو بةدةسته َينانى‬ ‫ئةم جؤرة مافانةدا‪ .‬ئارةزووكردنى تاك‬ ‫بةبي‬ ‫بؤ ض َيذ وةرطرتن لة ئازادييةكةى‬ ‫َ‬ ‫دةستدر َيذيكردنة سةر ئةوانى ديكة‪ ،‬ياخود‬ ‫بةبي ئةوةى ئةوان سنورى ئةم ببةز َينن‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ئاماذةيةكى شارستانيية لةسةر هةردوو ئاستى‬ ‫تاكةكةسى ء دةستةجةمعى‪ .‬تايبةتمةند َيتى‬ ‫لة بوارى ثةيوةنديية تاكةكةسييةكان ء دانانى‬ ‫وةك شت َيكى ثيرؤز‪ ،‬ثشت بة ضةمكى ئازادى‬ ‫دةبةس َيت‪ ،‬كة سةرة ِراى ئةوةى رةط َيكى ئايينى‬ ‫هةية‪ ،‬بةآلم لة ش َيوة ثةرةسةندووةكةيدا‬ ‫ه َيندةى سةردةمى ر َينسانس ياخود ضاكسازى‬ ‫كؤن نيية‪ .‬لةناوضونيشى ئاماذةية بؤ مةرطى‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪163‬‬

‫شارستانييةت َيك‪ ،‬بؤ كؤتايي ديدطايةكي‬ ‫ئةخالقى بة تةواوى‪.‬‬ ‫تايبةتمةندى س َييةمى ئازادى طرنطييةكى‬ ‫ط��ةورةى هةية‪ ،‬ئ��ازادى بةم ماناية لةطةأل‬ ‫ئؤتؤكراتى ياخود نةبووني ئؤتؤنؤميدا‬ ‫ناتةبا نيية‪ .‬ئازادى بةم ماناية‪ ،‬واتة ناوضةى‬ ‫كؤنترؤَلكراو نةك سةرضاوةكةى‪ ،‬وةك ضؤن‬ ‫لةوانةية ديموكراتى هاووآلتى لة ضةندين‬ ‫ماف ب َيبةش بكات‪ ،‬ر َيطاى دةدات لةسايةى‬ ‫سيستةم َيكى ديكةدا ض َيذى ل َيببين َيت‪.‬‬ ‫دةش َيت و َيناى ستةمكار َيكى ليبراأل بكر َيت‪،‬‬ ‫كة ر َيذةيةكى زؤرى ئازادى تاكةكةسى بة‬ ‫رؤَلةكانى طةلةكةى دةدات‪ ،‬ئةو ستةمكارةى‬ ‫كة ر َيطا بة رؤَلةكانى دةدات لة بوار َيكى‬ ‫بةرفراواندا ض َيذ لة ئازادى ببينن‪ ،‬ث َيدةض َيت‬ ‫دادثةروةر نةب َيت ء هاندةرى نايةكسانييةكى‬ ‫بةه َيز ب َيت ء هيض طرنطييك بة سيستةم يان‬ ‫بةبي‬ ‫فةزيَلةت ياخود مةعريفة نةدات‪ .‬ئةطةر َ‬ ‫ضةثاندنى ئازاديى تاكةكان ئةوةى كرد‪،‬‬ ‫ياخود ئةطةر ضةثاندنةكة كةمتر ب َيت لةوةى‬ ‫كة سيستةمةكانى ديكة مومارةسةى دةكةن‪،‬‬ ‫ئةوا لةطةأل سيفةتةكانى (ميل)دا دةطونج َيت ‪.‬‬ ‫ئازادى بةم ت َيطةيشتنة لة ِرووى لؤجيكييةوة‬ ‫ثةيوةست نيية بة ديموكراتى ياخود‬ ‫ئؤتؤنؤمييةوة‪ .‬لةوانةية بةش َيوةيةكى‬ ‫طشتى ئؤتؤنؤمى زامن َيكى باشتر ب َيت بؤ‬ ‫ثاراستنى ئازاديية مةدةنييةكان لة سيستةمة‬ ‫حوكمرانييةكانى ديكة‪ .‬بةرطريكةرانى بنةماى‬ ‫ِ‬ ‫ئازادى بةرطرييان لة ئؤتؤنؤمى كردووة‪.‬‬ ‫بةآلم ل َيرةدا بة ث َيويست ثةيوةندييةك نيية لة‬ ‫ن َيوان ئازادى تاك ء سيستةمى ديموكراتيدا‪.‬‬ ‫كي حوكمم دةكات؟‬ ‫وةآلمدانةوةى ثرسيارى‪َ :‬‬

‫بةش َيوةيةكى لؤجيكى لة وةآلمى ثرسيارى‪:‬‬ ‫حوكمران لة‬ ‫ئاستى دةست َيوةردانى دةوَلةتى‬ ‫ِ‬ ‫كاروبارةكانم ضةندة؟ جياوازة‪ .‬جياوازى‬ ‫ن َيوان دوو ضةمكى (ثؤزةتيظ)ء (ن َيطةتيظ)ى‬ ‫ئازادى‪ ،‬جياوازيية لة ناوة ِرؤكى وةآلمى ئةم‬ ‫دوو ثرسيارةدا ‪ .‬ضةمكى ئازادى ثؤزةتيظ بة‬ ‫وةآلمدانةوةى ئةم ثرسيارة روون ناب َيتةوة‪ :‬من‬ ‫كي بم يان ضي بكةم؟ بةَلكو بة‬ ‫ئازادم لةوةي َ‬ ‫وةآلمدانةوةى ئةم ثرسيارة روون دةب َيتةوة‪:‬‬ ‫كي بريار دةدات من ضيم‬ ‫كي حوكمم دةكات؟ َ‬ ‫َ‬ ‫كي ئةبم ء ضي ئةكةم؟ ثةيوةندى‬ ‫ء ضي نيم؟ َ‬ ‫ن َيوان ديموكراتى ء ئازادى تاكةكةسى لةوة‬ ‫ئاَلؤزترة كة بانطةشةكةران ء ثشتطيريكةرانى‬ ‫و َيناى دةك��ةن‪ .‬ئ��ارةزووك��ردن��ى ت��اك لة‬ ‫برياردان لةسةر كاروبارة تايبةتييةكانى‬ ‫ِ‬ ‫ء بة ِر َيوةبردنيان‪ ،‬ياخود هاوبةشيكردن‬ ‫ل��ة ث��رؤس��ةى كؤنترؤَلكردنى ذي��ان��ى ء‬ ‫ئا ِراستكردنى ئارةزوويةكى قوَلة‪ ،‬وةك‬ ‫ئارةزووى بةدةسته َينانى بوارى كارى ئازاد‪.‬‬ ‫لةوانةية لة ِرووى م َيذووييةوة لةوةش كؤنتر‬ ‫ب َيت‪ ،‬بةآلم ئ��ارةزووك��ردن نيية لة هةمان‬ ‫شت‪ .‬جياوازييةكة بة ثلةيةك طةورةية‪ ،‬كة‬ ‫دةب َيتةهؤى ث َيكدادانى ئةو ئايديؤلؤجيايانةى‬ ‫كة جيهانةكةمان مؤنؤثؤل دةك��ةن‪ .‬ئةم‬ ‫ئازاديية ‪-‬بة ت َيطةيشتنة ثؤزةتيظييةكةى‪-‬‬ ‫ماناى (ئازادبوون لة) نيية‪ ،‬بةَلكو (ئازادبوونة‬ ‫بؤ) بؤ طوزةراندنى تةرزى ذيان َيكى دياريكراو‪،‬‬ ‫كة اليةنطران بؤ ضةمكى ن َيطةتيظى دروست‬ ‫دةك��ةن‪ ،‬كة هةندآ جار هيض نيية جطةلة‬ ‫دةمامك َيك بؤ شاردنةوةى ستةمكارييةكى‬ ‫وةحشييانة‪.‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪164‬‬

‫ثةراويزةكان‪:‬‬ ‫ بةدَلنيايةوة مةبةستم حةقيقةتى طفتوطؤ‬‫نيية‪.‬‬ ‫ هاظيلتؤس ئةم خاَلةى روون كردؤتةوةء‬‫دةَل��� َي���ت‪ :‬ت��اك��ى ئ���ازاد ئ��ةو كةسةية‬ ‫كةنةبةستراوةتةوة بةئاسنةوة‪ .‬زيندانيةك‬ ‫نيية لةزينداندا‪ ،‬وةك كؤيلةيةك لةسزا‬ ‫فرين وةك هةَلؤ‪،‬‬ ‫ناترس َيت‪ .‬نةتوانينى هةَل ِ‬ ‫ياخود مةلةكردن وةك نةهةنط‪ ،‬ماناي‬ ‫لةدةستدانى ئازادى نيية‪.‬‬ ‫ ب َيطومان ت َيطةيشتني ماركسيانة بؤ‬‫ياسا كؤمة َاليةتييةكان‪ ،‬اليةنة ناسراوةكةى‬ ‫ت َيورةكةيةتى‪ ،‬بة َالم لةهةمانكاتدا رةطةز َيكى‬ ‫طرنطة لةهةند َيك بيرو ب��اوة ِرى مةسيحى‬ ‫ء س��ودخ��وازى ء ه��ةم��وو ب��ي��روب��اوة ِرة‬ ‫سؤسياليستةكاندا‪.‬‬ ‫ هؤبز دةَل َيت‪« :‬مرؤظى ئازاد ئةو تاكةية‬‫بةبى كؤت‬ ‫كةدةتوان َيت هةرضيةكى بو َيت‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ء مةرج بيكات»‪« ،‬ياساكؤتة‪ ،‬تةنانةت ئةطةر‬ ‫بتوان َيت لةكؤتى قورستر لةكؤتى ياسا‬ ‫بتثار َيز َيت‪ ،‬وةك هةند َيك لةياسا قورسةكانى‬ ‫عورفةكان كةئازادى طةمارؤ دةدةن‪ ،‬هةروةها‬ ‫بى‬ ‫ياسا ستةمكاريية هة ِرةمةكيةكان ء ئاذاوةو َ‬ ‫سةروبةرةيى»‪ .‬ب َينتاميش هةمان شتى وتووة‪.‬‬ ‫ ئةمة روونكردنةوةيةكى ديكةية بؤ ويستى‬‫سروشتى الي زؤرينةى ئةو بيرمةندانةي كة‬ ‫بروايان واية ث َيويستة شتة باشةكان بة توندي‬ ‫ِ‬ ‫بةيةكةوة ثةيوةست بن‪ ،‬ياخود بةالى كةمةوة‬ ‫لةدؤخى هارمؤنى ء طونجاندابن‪ .‬م َيذووى‬ ‫اوثرة‬ ‫ثر ِ‬ ‫فكر بةهةمان ش َيوةى م َيذووى طةالن ِ‬ ‫لةنمونةى رةط��ةزة دذيةك ء جياوازةكان‪،‬‬ ‫كة لة سيستةم َيكي ستةمكاردا ياخود بة‬

‫هؤي ترس لةدوذمن َيكي هاوبةش‪ ،‬دةضنة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫هاوثةيمان َيتييةكى ناسروشتيةوة‬ ‫يةكدا‪ .‬بة َالم ملمالن َيي اليةنة هاوثةيمانةكان‬ ‫ثاش رةوينةوةى مةترسيةكة دةست ث َيدةكات‪،‬‬ ‫كةدةب َيتة هؤى هةَلوةشانةوةى سيستةمة‬ ‫ستةمكارةكة‪ ،‬ئةمةش بةزؤرى لةبةرذةوةندى‬ ‫مرؤظداية‪.‬‬ ‫َ‬ ‫(مايكل‬ ‫ بطة ِر َيرةوة بؤ طفتوطؤ نايابةكةى‬‫ظيل) بةناونيشانى «ضةند وانةيةك لةم َيذووى‬ ‫فةلسةفةى حةق» كةسةرةتاكانى بيرؤكةى‬ ‫مافة خودييةكان ‪Leqons this to ire‬‬ ‫‪de la philosophies due droid‬‬ ‫دةط َي ِر َيتةوة بؤ (ئؤكام)‬ ‫ باوة ِرى مةسيحةت (هةروةها جولةكة ء‬‫ئسالميش) بةدةسةالتى رةهاى ياسا ئاسمانى‬ ‫ء سروشتيةكان‪ ،‬هاوكات بةيةكسانى لةبةردةم‬ ‫خ��وادا‪ ،‬جياوازة لة باوة ِره َينان بةئازادى‬ ‫كةذيان بؤتاك زامن دةكات وةك ئةوةى خؤى‬ ‫ئارةزووى دةكات‪.‬‬ ‫ ج َيطةى طفتوطؤية كةبةهرةمةندان‬‫ء داه َينةران ء كةمينةكان لة ثروسيا‬ ‫لةسةردةمى (فرةدريكى مةزندا) يان لة‬ ‫نةمسا لةسةردةمى (جؤزيفى دووةمدا) كةمتر‬ ‫تووشى ضةوساندنةوة دةبوونةوة و فشارى‬ ‫دامةزراوة و عورفةكان نةدةكةوتة سةريان‪،‬‬ ‫وةك ئةوةى لةديموكراسيةتى ث َيشين يان‬ ‫هاوضةرخدا هةية‪.‬‬ ‫ هةند َيك جارء لةبارودؤخ َيكى تايبةتدا‬‫سةختة رادةي (ئازادى ن َيطةتيظ) مةزةندة‬ ‫بكر َيت‪ .‬لةيةكةم تةماشاكردندا وادةردةكةو َيت‬ ‫شت َيكة‪ ،‬ثشت بةتواناى هةَلبذاردن لةن َيوان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا هةموو‬ ‫دووشتدا دةبةست َيت‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪165‬‬

‫هةَلبذاردنةكان بة هةمان رادة ئازادانة نين‪،‬‬ ‫ياخود هةر ئازادانة نين‪ .‬ئةطةر لةسايةى‬ ‫حوكمةت َيكى ديكتاتؤريدا بةهة ِرةشةكردن‬ ‫يان ئ��ازاردان ياخود ترسى لةدةستدانى‬ ‫كارةكةم‪ ،‬خيانةتم لةهاو ِر َيكةم كرد‪ ،‬ئةوكاتة‬ ‫دةتوانين بَل َين بةئازادى تةواوةوة ئةو كارةم‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةوةشدا‬ ‫نةكردوة و هةَلمنةبذاردووة‪،‬‬ ‫من سةرثشك ب��ووم و دةمتواني لة بري‬ ‫خيانةتكردن لة هاو ِر َيكةم ئةوة هةَلبذ َيرم‬ ‫زينداني بكر َيم يان ئ��ازار بدر َيم ياخود‬ ‫بكوذر َيم‪ .‬بةتةنيا بوونى ئةَلتةرناتيظي‬ ‫ديكة بةس نيية بؤ ئةوةى هةَلبذاردنةكةم‬ ‫بةماناى ئاسايى وشةي ئازادي ئازادانة ب َيت‪.‬‬ ‫وةك دةردةكةو َيت‪ ،‬رادةي ئازادييةكةم لةسةر‬ ‫ضةند شت َيك وةستاوة‪ 1- :‬تاضةند ئةطةرةكان‬ ‫لةبةردةممدا كراوةن (هةرضةندة ش َيوازي‬ ‫دةركردنيان ش َيواز َيكي سؤزداريية) ناكر َيت‬ ‫وةك ذماردنى س َيو تةماشاى ئةطةرةكان‬ ‫بكةين ضونكة كيان َيكى سةربةخؤيان نيية‬ ‫برى‬ ‫كةبكر َيت بةئاسانى بذم َيردر َين‪ِ 2- .‬‬ ‫ئاسانى يان سةختى بةواقيعيكردنى ئةم‬ ‫ئةطةرانة‪ 3- .‬طرنطيي ئةم ئةطةرانة لةش َيوازى‬ ‫ذيانمدا لةكاتى بةراوردكردنيان بةيةكديدا‬ ‫بة لةبةرضاوطرتني كةس َيتي ء بارودؤخم‪.‬‬ ‫‪ 4‬تواناى كرانةوة و داخرانى ئةطةرةكان‬‫لةئةنجامى ضاالكيية خؤويستةكانى مرؤظدا‪.‬‬ ‫‪ 5‬ض بةهايةك بةم ئةطةرة جياوازانة‬‫دةبةخشر َيت‪ ،‬نةك تةنيا لةاليةن تاكةوة‬ ‫بةَلكو‪ ،‬لةاليةن راى طشتى ئةو كؤمةَلطايةش كة‬ ‫تاك تيايدا دةذي‪ .‬دةب َيت هةموو ئةم ئةطةرانة‬ ‫يةك بخر َين بؤئةوةي بطةين بة دةرةنجام َيك‪،‬‬ ‫كةدةش َيت بةث َيى ث َيويست ورد نةب َيت‪ .‬رةنطة‬

‫ضةند ش َيوةيةكى نالةبارى ئ��ازادى هةبن‪،‬‬ ‫كةنةتوانر َيت بةتةنيا ث َيوةر َيك ث َيوانة بكر َين‪.‬‬ ‫لة سةروو ئةمةشةوة‪ ،‬بةنيسبةت هةند َيك‬ ‫لةكؤمةَلطاكانةوة رووب���ة ِرووى كؤمةَل َيك‬ ‫ثرسيار دةبينةوة‪ ،‬كةلة ِرووى لؤجيكيةوة‬ ‫ب َيمانان‪ ،‬وةك‪ :‬ئايا ر َيكخستن َيكى لةم ش َيوةية‬ ‫ئازاديى (أ) زياد دةكات زياتر لةئازاديى‬ ‫(ب‪ ،‬ج‪ ،‬د) ث َيكةوة؟ لة ِراستيدا لةسةروةختى‬ ‫ثراكتيزةكردنى ث َيوةرة سودخوازييةكاندا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ئةم جؤرة ك َيشانة سةرهةَلدةدةن‪.‬‬ ‫ئةوةشدا مادام خوازيارى ث َيوةر َيكى ورد‬ ‫نين‪ ،‬ئةو كاتة دةتوانين هؤكار َيكى شةرعى‬ ‫ب َينينةوة بؤ ئةم قسةيةمان‪ :‬بةش َيوةيةكى‬ ‫طشتى‪ ،‬هاووآلتيية ئاساييةكانى ثادشاى سويد‬ ‫ئازادييةكى زياتريان هةية لة هاووآلتيى‬ ‫ئاسايى لةئيسثانيا يان لة ئةلبانيا‪ .‬ث َيويستة‬ ‫هةموو نمونةكان وةك بةشى تةواو‪ ،‬بةيةكدى‬ ‫بةراورد بكر َين‪ .‬هةرضةندة ئةو ميتودةكةى‬ ‫كةلة بةراورد كردنةكاندا بةكارى دةه َينين ء‬ ‫راستطؤيى ئةنجامةكانيش سةخت بن‪ ،‬ياخود‬ ‫دةرفةتى شيكردنةوة و روونكردنةوةيان‬ ‫نةب َيت‪ .‬بة َالم ئاَلؤزى ضةمكةكان ء فرةيى‬ ‫ث َيوةرةكان سيفةت َيكى تايبةتى هةمان‬ ‫بابةتن‪ ،‬نةك خةوش َيك لةو ميتودةى كةلة‬ ‫ث َيوانةكردندا بةكارى دةه َينين‪ ،‬ياخود‬ ‫نةتوانين ب َيت لةفكرى ورد دا‪.‬‬ ‫سةرضاوة‬ ‫ح��دود احلرية‪ ،‬آيزايا برلني‪ ،‬ترمجة‪ ،‬مجانا‬ ‫طالب‪ ،‬دارالساقي‪،1992 ،‬ص‪.21-12‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪166‬‬

‫ئازادي سيَكس لة نيَوان ريَذةيي و رةهادا‬ ‫فةقي عةبدولل‬ ‫نةجمةدين َ‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪167‬‬

‫‪2-1‬‬ ‫ئةم كؤمةَلطايةي ئ َيمة بة قؤناغ َيك لة‬ ‫جةنجاَليدا ت َيدةثة ِر َيت بة جؤر َيك كة دواليزم‬ ‫لة فيكر و سياسةت و ذياني كؤمةلاَ يةتي و‬ ‫تةنانةت لة هةَلو َيستي تاكةكانيشدا بووة بة‬ ‫سيماي نةطؤ ِري بووني كؤمةاليةتي‪ .‬وةكو دةَل َين‬ ‫بووني كؤمةلاَ يةتي دةستنيشاني هؤشياري‬ ‫كؤمةلاَ يةتي دةكات‪ .‬يةك َيك لة قوربانيية هةرة‬ ‫طةورةكاني ئةو جةنجاَلي و ثش َيوي و دواليزمة‬ ‫ضةمكي ئازاديية كة هةم لة رووي سياسي‬ ‫و هةم لةسةر ئاستي تاكايةتيدا بة ش َيواز‬ ‫نري‬ ‫و ناوة ِرؤك َيكي ميكياظيليانة بةكاردةه َي َ‬ ‫و ل َيكدةدر َيتةوة و مؤرك َيكي (رةها)ي ث َيوة‬ ‫دةلك َينر َيت‪ .‬كؤَلينةوة لةو بابةتة زؤر‬ ‫هةَلدةطر َيت‪ .‬ل َيرةدا تةنها لة دياردةيةك‬ ‫دةكؤَلمةوة كة ئازاديي س َيكسيية‪.‬‬ ‫بة دَلنياييةوة دةَل َيم رؤشنبيري ثاَلةوانمان‬ ‫برواي تةواوي بةوةية هيض طةل َيك‪ ،‬لةناو‬ ‫هةية ِ‬ ‫بةبي ئازاديي س َيكسي ناتوان َيت‬ ‫طةالنيشدا كورد َ‬ ‫ئامانجةكاني بةدي به َين َيت و هةرطيز رزطاري‬ ‫دةبي رةها ب َيت و هةر‬ ‫ناب َيت‪ .‬ئةو ئازادييةش َ‬ ‫لة ئازادي س َيكسيي ث َيش هاوسةرطيرييةوة تا‬ ‫دةرةوةي هاوسةرطيري‪ ،‬تا طؤ ِرينةوةي ذن بؤ‬ ‫شةو َيك و زياتر‪ ،‬تا هاوجنسبازي و س َيكسي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئاذةَلدا و س َيكسي‬ ‫بةكؤمةل و س َيكس‬ ‫مةحرةم و تا ئازادي لةشفرؤشتن بؤ ن َير و‬ ‫مي‪ ،‬تا منداَلبازي بطر َيتة خؤي‪(( ،‬ت َيبيني‪:‬‬ ‫َ‬ ‫لاَ‬ ‫َ‬ ‫مندالبازي تةنانةت لة و تة هةرةث َيشكةوتووة‬ ‫رؤذئاواييةكانيشدا قةدةغةية و سزاي توندي‬ ‫لةسةرة‪ ،‬كةضي لة ئةفغانستاندا ر َيطةث َيدراوة‬ ‫و فيلمةكانيان لةسةر شؤستةكان دةفرؤشن‪.‬‬ ‫عةقيدة و مومارةسةي سةير و سةمةرةي‬

‫زؤريش لةناو وةهابيةكاندا هةية كة ئ َيرة‬ ‫شو َيني باسكردنيان نيية))‪.‬‬ ‫ديارة لة ضوارض َيوةي ئازاديية تاكةكي و‬ ‫شةخسييةكاندا ثاساوي فةلسةفي و فيكري و‬ ‫كردةيي و بايؤلؤجي و تةنانةت ئيستاتيكيش‬ ‫بؤ ئ��ازادي س َيكسيي رةها دةه َينر َيتةوة و‬ ‫دةخر َيتة قالب َيكي تيؤرييةوة‪ ،‬تةنانةت بة‬ ‫نا ِرةوا بة بةش َيك لة (تيؤريي شؤ ِرشط َي ِرانة)‬ ‫يان بة بةش َيك لة عةلمانييةت ناوزةد دةكر َيت‪.‬‬ ‫لة ولاَ تي كوردةواريدا كة بة رووكةش ت َي َ‬ ‫كةل‬ ‫بة دونياي مؤد َيرن بووة و لة ذ َيرةوةش نوقمي‬ ‫دي‪ ،‬هةند َيكيان هةن‪ ،‬واتة‬ ‫تراديسيؤنة و ناَلةي َ‬ ‫بةناو مؤد َيرنيستةكاني سةردةمي طَلؤباليزم و‬ ‫ثةيوةنديية ديطيتاَلييةكان كة ذ َيربةذ َير‪ ،‬بة‬ ‫ضثة نةك بة ئاشكرا‪ ،‬ناضارن لة ضوارض َيوةي‬ ‫بانطةشة فيكري و فةلسةفيةكانيان بؤ‬ ‫(تاكطةرايي) و (ئازادي تاكةكي)دا بانطةشةي‬ ‫شةرمنانة بؤ (ئازادي رةهاي س َيكسي) بكةن‪.‬‬ ‫َ‬ ‫كسوال لة ئةوروثاوة‬ ‫هةندي كوردي هؤمؤس َي‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫ضةند سال َيكة لة ثةيجةكانةوة بانطةشةي‬ ‫راستةوخؤ و ناراستةوخؤ بؤ ئ��ازادي‬ ‫هاوجنسبازي دةك��ةن‪ ،‬دي��ارة مةبةستيان‬ ‫لةناو كوردةكان و لة كوردستانة‪ .‬لة ناو‬ ‫كوردستانيشدا زؤرن ئةوانةي بةرطري‬ ‫شةرمنانة لةو بيرؤكةية دةكةن و بة كردةوةش‬ ‫مومارةسةي دةكةن‪ .‬لة نةورؤزي ‪2009‬دا‬ ‫لة دياربةكري ذ َير دةسةلاَ تي توركيادا‪ ،‬لة‬ ‫كؤبوونةو‌ة جةماوةرييةكةي بةبؤنةي ئةو‬ ‫ن���ةورؤزةوة ر َيكخرابوو‪ ،‬هؤمؤس َيكسوالة‬ ‫كوردةكاني ئةو دةظةرة وةك كؤمةَلةيةكي‬ ‫سةربةخؤ بةشداربوون لة ظيستيظاَلةكةدا و‬ ‫ئةوانيش رؤحي كوردايةتيان نيشاندا‪ .‬هةَلبةت‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪168‬‬

‫هؤمؤبوون هيض ر َيطا لةوة ناطر َيت ئةو كةسة‬ ‫رؤحي كوردايةتي (يان هةر ر َيباز َيكي تري‬ ‫سياسي) هةب َيت يان نةيب َيت‪ .‬بةلاَ م طر َيدانةوةي‬ ‫ئازادي س َيكسي بة كوردايةتي و رزطاركردني‬ ‫كوردستانةوة و داناني ئةو ئازاديية بة‬ ‫ث َيشمةرج َيكي ئازاديي كوردستان‪ ،‬ئةوةيان‬ ‫ئيتر نيشانةي داوةشاني فيكريية و جؤر َيكة‬ ‫لة نةرجسييةتي فيكري كة بة زةروورةت لة‬ ‫دةبي و بؤ‬ ‫كردةوةدا ت َيكةل بة ميكياظيليةت َ‬ ‫طةيشتن بة ئامانج و مةرامةكاني خؤي ثةنا‬ ‫بؤ هةموو جؤرة ئامراز َيك دةبا و ثاساوي بؤ‬ ‫دةه َين َيتةوة‪.‬‬ ‫ل��ةوةش س��ةم��ةرةت��ر‪ ،‬لة كؤتايي ساَلي‬ ‫‪2009‬دا كة بة س��ةردان طة ِرابوومةوة‬ ‫كوردستان‪ ،‬لة ر َيطاي ميدياكار َيكي ناودارةوة‬ ‫بةياننامةيةكي سةير و سةمةرةم بيني كة‬ ‫لةاليةن ريكخراو َيكي (ثيشةيي و مةدةني)‬ ‫يةوة دةركرابوو بة ناوي (يةك َيتي طانكةراني‬ ‫كوردستان)ةوة و دةست بة دةست بلاَ وببؤوة‬ ‫بؤ بةرطريكردن لة كوردستان َيتي شاري‬ ‫كةركوك!!‪ .‬باس لة ناوة ِرؤكي ئةو بةياننامةية‬ ‫ناكةم كة هةم لة رووي قةومي و هةم لةرووي‬ ‫س َيكسييةوة ضةندة رةطةزثةرستانة بووة‪،‬‬ ‫بةلاَ م ئةم ثرسيارة بة طرنط دةزانم بكر َيت‪:‬‬ ‫بريارواية هؤمؤكاني كورد هةر بكةر بن‬ ‫ئايا ِ‬ ‫تا ر َيكخراو َيكي تايبةت بة بكةرةكان هةب َيت؟‬ ‫دةبي ديوةكةي تريشيان تياداب َيت تا‬ ‫يان‬ ‫َ‬ ‫هاوك َيشةكة هاوسةنط ب َيت؟‬ ‫ئازادي س َيكسي بة طشتي و هاوجنسبازي‬ ‫بة تايبةتي دياردةيةكي تازة نيية و لة‬ ‫سةرةتاكاني كؤمةَلطاي مرؤييدا هةبووة‪.‬‬ ‫تةنانةت ل��ة زؤر ئاييني سةرةتاييدا‬

‫زاوزي ث��ةرس��ت��راون‪ .‬لة‬ ‫ئةندامةكاني‬ ‫َ‬ ‫تةوراتيشدا دياردةي هاوجنسبازي باسكراوة‬ ‫و لة قةدةغةكراوةكاندا ريزبةندي كراوة‪.‬‬ ‫ب��ةلاَ م ضةند ذنة ر َيطةث َيدراوبووة‪ .‬ئةو‬ ‫قةدةغة ك��راوة ط��وازراوةت��ةوة بؤ ئايينة‬ ‫يةكتاثةرستيةكاني تري مةسيحي و ئيسالم‪.‬‬ ‫بةلاَ م ئةو ر َيث َيدراوة‪ ،‬واتة فرةذنيي كة لة‬ ‫ئاييني مةسيحيدا قةدةغةكراوة‪ ،‬لة ئيسالمدا‬ ‫ثةيرةوكراوة‪ .‬كةوابو‪ ،‬ضوارذنة و (وما‬ ‫ِ‬ ‫مةلةكةت ئةيمانكم) كة ش َيوةيةكي تايبةتيي‬ ‫َ‬ ‫ك��ؤم��ةل)ة و ريشةي‬ ‫(هاوسةرطيريي بة‬ ‫دةطة ِر َيتةوة بؤ كؤمةَلطا مةشاعيية كؤنةكان و‬ ‫ثةيرةو‬ ‫تا ئ َيستاش لة سةردةمي ديطيتاَليزمدا ِ‬ ‫دةكري بخر َيتة خانةي هةمان (ئازادي‬ ‫دةكري‪،‬‬ ‫َ‬ ‫َ‬ ‫س َيكسي)يةوة‪ ،‬بةلاَ م بة واتا باوكساالري و‬ ‫ثياوساالرييةكةي‪ .‬ديارة ذنان و ف َيمينيستةكان‬ ‫بة طشتي مافي رةواي خؤيانة سةرسةختانة‬ ‫دذي ئةو دياردةية بوةستن و لةو بارةيةوة‬ ‫داواي يةكسانيي ياسايي و كؤمةلاَ يةتي خؤيان‬ ‫بكةن لة بةرامبةر كؤمةَلطاي ثياوساالرانةدا‪.‬‬ ‫ت َيبينييةكي الب��ةال‪ :‬دي��ارة ئةو ذنانةي‬ ‫لةذ َيركاريطةريي ئايينيدا ب��ةدواي رةوتة‬ ‫لةوي هاواري‬ ‫سياسية ئيسالمييةكاندا ل َيرة و َ‬ ‫(ئازادي) دةكةن‪ ،‬بة هيض ث َيوةر َيكي سياسي‬ ‫و فيكري و عةمةلي ناضنة خانةي (ذن)‬ ‫ةوة وةك رةطةزي م َيينةي بةشخوراوي ذ َير‬ ‫دةستةي سيستمي كؤمةلاَ يةتيي باوكساالري‬ ‫و ثياوساالريي‪ ،‬بة ث َيضةوانةوة‪ ،‬ئةوانة‬ ‫بوونة بة بةش َيك لة (ثياو) و بوونة بة‬ ‫ئامراز َيكي در َيذةث َيدان و دووبارةكردنةوة‬ ‫و بةرهةمه َينانةوةي ذ َير دةستةيي خؤيان‪ .‬ئا‬ ‫ئةوةية ئةنجامي م َيشكشتنةوةي ئايديؤلؤجي‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪169‬‬

‫كة كؤيلة وال َيبكات كؤياليةتي خؤي بة رةوا‬ ‫بزان َيت و داكؤكي ل َيبكات‪.‬‬ ‫‪2-2‬‬ ‫وتمان ئ���ازادي س َيكسي و بةتايبةتي‬ ‫هاوجنسبازي دياردةيةكي تازة نيية و لة‬ ‫د َير زةمانةوة كةم و زؤر بة ئاشكرا هةبووة‬ ‫و ر َيطةث َيدراوبووة يان بة نه َيني ئةنجامدراوة‬ ‫و سةركوتكراوة و ضةث َيندراوة‪ .‬لة كؤمةَلطاي‬ ‫كؤني يؤنانيدا دياردةيةكي كؤمةلاَ يةتي زةق‬ ‫و ديار و بة فة ِرمي دانثيادانراو بووة‪ .‬لةوةش‬ ‫زياتر لةاليةن بيرمةنداني ن��اوداري ئةو‬ ‫سةردةمةوة ل َيكدانةوةي فةلسةفي و فيكري‬ ‫بؤ كراوة و لةاليةن خودي خواوةندةكانيشةوة‬ ‫ر َيطةث َيدراو بووة‪ .‬ئةو دياردةية بة هةموو‬ ‫رةهةندة كؤمةلاَ يةتي و مؤ ِراَلييةكانييةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫طوازرايةوة بؤ ئيمثراتؤرياي رؤماني‬ ‫هةموو ثاساو و ئاكامةكانيدا‪.‬‬ ‫بؤضوون َيك هةية (كة ئةرنؤَلد توينبي‪،‬‬ ‫و َيل ديورانت و فرؤيد و بيرمةندان َيكي تر‬ ‫بة ش َيوةي جيا جيا ئاماذةي بؤ ئةكةن) طواية‬ ‫هؤكار َيكي سةرةكي هةرةسي ئيمثراتؤرياي‬ ‫يؤناني و ثاشانيش رؤماني دةطة ِر َيتةوة بؤ ئةو‬ ‫دا ِرووخانة مؤ ِراَليية ناوةكييةي لة كؤتاييةكاني‬ ‫تةمةنيدا باَلي بةسةرياندا ك َيشابوو وةك‬ ‫رةنطدانةوةيةك بؤ زاَلبووني فةلسةفةي‬ ‫لةزةتطةرايي كة (ئازاديي س َيكسيي رةها)‬ ‫رووة هةرة ديارةكةي بووة‪ .‬ديارة هةركات َيك‬ ‫و لة هةرشو َين َيك و ئاست َيكدا ئةطةر دةسةلاَ ت‬ ‫و ثارة و جةسةد بوون بة شةهوةت ئيتر‬ ‫دا ِروخاني مؤ ِراَلي و لة ئةنجامدا دا ِروخاني‬ ‫َ‬ ‫حاسل‪ .‬هةر‬ ‫كؤمةلاَ يةتي دةبن بة تةحسيل‬

‫كؤمةَلطا و شارستانييةت و دةسةلاَ ت َيك كة‬ ‫نوقمي لةزةتطةرايي و خولياي بةكاربردني‬ ‫رةها و ب َيسنوور و شةهوةتةكاني دةسةلاَ ت‬ ‫و ثارة و جةسةد بووبن‪ ،‬بة ناضاري بةرةو‬ ‫دا ِروخاني هةمةاليةنة ضوونة‪.‬‬ ‫ئةوة لة بةرامبةر ئةو راستيية ئةقَلي‬ ‫و فيكرييةداية كة لة ذياني واقيعيدا ئازاديي‬ ‫رةها لة هيض بوار َيكدا بووني نيية‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئازادي بؤ خؤي سنوردارة و ثةيوةندييةكي‬ ‫ئؤرطانيكي بة (سيستةم‪ -‬نيزام)ةوة هةية‬ ‫بة واتا فةلسةفييةكةي (نيزام) كة لة زماني‬ ‫ئينطليزي و هؤَلةندي ث َيي دةَل َين ئؤردة‬ ‫(‪ .)orde‬هةموو ط��ةردوون‪ ،‬بوون و ذيان‬ ‫بةبي ئؤردة فةوزا‬ ‫لةسةر ئؤردة راوةستاوة‪َ .‬‬ ‫د َيتة ئاراوة و ئةوةش حاَلةت َيكي ناو َيزة و‬ ‫كاتيية و ئؤردة لة سياقي كاركردني خؤيدا‬ ‫دةني و لةناوي دةب��ات‪ .‬ئؤردة لة‬ ‫وةالوةي َ‬ ‫دةطري‪ .‬بةرووكةش‬ ‫زةروورةتةوة سةرضاوة‬ ‫َ‬ ‫وا د َيتة بةرضاو ئؤردة بة ث َيضةوانة و دذي‬ ‫ئازادي ب َيت‪ .‬ئةوة ت َيطةيشتن َيكي ضةواشةية‬ ‫بؤ ثةيوةندي ن َيوان ئؤردة و ئازادي‪ ،‬ضونكة‬ ‫خودي ئازادي ثةيوةندييةكي ئؤرطانيكي بة‬ ‫زةروورةتةوة هةية‪ .‬ئةنطلس دةَل َي‪(( :‬ئازادي‬ ‫بريتيية لة ت َيطةيشتن لة زةروورةت))‪.‬‬ ‫زةروورةتيش طةوهةر و سةرضاوةي ئؤردة‬ ‫ث َيكدةه َين َيت‪ .‬كةوابوو‪ ،‬ئ��ازادي (بة واتا‬ ‫طشتييةكةي) ثابةند و ثاشكؤ و دةرهاويشتةي‬ ‫ئؤردةية نةك بة ث َيضةوانةوة‪ .‬هةركات َيك‬ ‫هاوك َيشةكة ئ��اوةذوو كراب َيتةوة و ئؤردة‬ ‫وةالوةنراب َيت‪ ،‬ئيتر بة ناضاري‪ ،‬ئازادي‬ ‫بي ئؤردة باَلي ك َيشاوة و ثش َيوي َلي‬ ‫رةها و َ‬ ‫كةوتؤتةوة‪ .‬ئةوة هةم لة سروشتدا و هةم‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪170‬‬

‫لة كؤمةَلدا بةو جؤرةية‪ .‬حيكمةتي طةورة‬ ‫بريتيية لة ت َيطةيشتن لة زةروورةت‪ .‬لةبةر‬ ‫ئةوة ئازادي دياردةيةكي ر َيذةيية نةك رةها و‬ ‫ثةيوةندي بة زةروورةتةوة هةية‪ ،‬تةنانةت لة‬ ‫ثةيوةنديية كؤمةلاَ يةتيةكانيشدا‪.‬‬ ‫ه��ةر ل��ةو روان��ط��ةي��ةوة دةتوانين بةو‬ ‫دةرةنجامة بطةين كة ئ��ازادي لة بواري‬ ‫س َيكسيشدا ئازادييةكي رةها نيية و ر َيذةيية‪،‬‬ ‫ثةيوةندييةكي ئؤرطانيكي بة نيزام (ئؤردة)‬ ‫ي ذيانةوة هةية‪ ،‬ض لةسةر ئاستي تاك و يان‬ ‫لةسةر ئاستي كؤمةَلدا‪ .‬لةو ضوارض َيوةيةدا‬ ‫دةكري ئةو دياردةية‪ ،‬واتة ئازادي س َيكسيي‪،‬‬ ‫َ‬ ‫ببةستر َيتةوة بة (ئ��ازادي ت��اك)ةوة كة لة‬ ‫ضوارض َيةوةي طشتي ئؤردةي كؤمةلاَ يةتيدا‬ ‫ئةويش ئازادييةكي ر َيذةيية و لةذ َير زةبري‬ ‫(مافي تاكةكاني تر و مافة طشتييةكان)دا‬ ‫ناكري رةها ب َيت‪ ،‬ئةطينا هةموو‬ ‫سنوردارة و‬ ‫َ‬ ‫دةبي بة راست‬ ‫رةفتار و ئاكار و كردةوةيةك َ‬ ‫و رةوا و لة ئةنجامدا ئانارشيزم ج َيطاي‬ ‫دةبي بة‬ ‫ئؤردة دةطر َيتةوة‪ .‬ئازاديي س َيكسيي َ‬ ‫زةروورةت لة سنوري ئازاديي تاك و ذياني‬ ‫تايبةتي و شةخسيدا بم َين َيتةوة و مومارةسة‬ ‫بكر َيت هةر وةكو (ئازاديي ثةرستن) كة‬ ‫مةسةلةيةكي ويذداني و شةخسيية لة ن َيوان‬ ‫مرؤظ و خواي خؤيدا‪ .‬ئةوانة دةضنة خانةي‬ ‫مافة شةخسييةكانةوة كة ثةيوةندييةكي‬ ‫ثةنهانيان بة ثيرؤزايةتي خاوةندار َيتي‬ ‫شةخسييةوة هةية ( نةك خاوةنداريتي‬ ‫تايبةتي كة ئةوةيان ضةمك و مةسةلةيةكي‬ ‫ت��رة)‪ .‬دي��ارة لة خاوةندار َيتي شةخسيشدا‬ ‫خاوةنداريتي (ل��ةش) بةش َيكي سةرةكي‬ ‫بي يان هي ئةواني‬ ‫ني ض هي خؤد َ‬ ‫ث َيكدةه َي َ‬

‫بةبي رةزامةنديي‬ ‫تر كة هيض كةس بؤي نيية َ‬ ‫خاوةنةكةي دةستي بؤ ببات‪ ،‬ض جاي ئةوةي‬ ‫تةعداي ل َيبكر َيت يان برينداربكر َيت يان‬ ‫بكوذر َيت‪.‬‬ ‫بةلاَ م هةموو ئةوانة ثةيوةندييان ضيية‬ ‫بةسةر (ئازاديي كورد) و (كوردستان)ةوة؟‬ ‫جاري لةاليةكةوة ث َيويستة لةوة تيبطةين‬ ‫َ‬ ‫كة بانطةشةي (ئازاديي رةهاي س َيكسيي)‬ ‫دةرهاويشتةيةكي مؤراَليية بؤ سيستمي‬ ‫ئابووري (ب��ازا ِري ئازاد) كة لةم دةورانةي‬ ‫طَلؤباليزم و ديطيتاليزمةدا هةموو سنور َيكي‬ ‫بريوة و هةموو جيهان لةبةردةم‬ ‫نةتةوةيي ِ‬ ‫كرين و فرؤشتني‬ ‫جووَلةي سةرماية و ِ‬ ‫كالاَ (بةه َيزي كار و لةشي مرؤظيشةوة) و‬ ‫دروستكردني قازانجدا بووةتة يةك بازا ِر‬ ‫كة مؤ ِراَلي َ‬ ‫زال بةسةريدا بريتيية لة ئازاديي‬ ‫رةها و ب َيسنوور بؤ بةدةسته َيناني قازانج‪ ،‬جا‬ ‫با لة ر َيطاي فرؤشتني ضةك و هةَلطيرساندني‬ ‫جةنط و بازرطانيي س َيكسي و مرؤييشةوة ب َيت‬ ‫يان لة ر َيطاي طةندةَلييةوة ب َيت‪ ،‬ئةوةيان هيض‬ ‫مايةي ل َيثرسينةوةي ياسايي و مؤ ِراَليي نيية‪.‬‬ ‫لةاليةكي ترةوة ئةو سيستمة ئابووريية‬ ‫جيهانيية ديطيتاَليية بةتةواوةتي ثابةندي‬ ‫هةمةاليةنةي‬ ‫برةوث َيداني‬ ‫ثرةنسيثي‬ ‫بةكاربردنة‪ ،‬ئةوثة ِري بةكاربردني هةموو‬ ‫شت َيك لةسةر بناغةي بة ثيرؤزكردني مؤ ِراَلي‬ ‫لةزةتطةرايي تا رادةي بةكاربردني رةهاي‬ ‫س َيكسيي لةذ َير ناوي ثيرؤزي (ئازادي)دا كة‬ ‫بةهرةيةكي عةقلاَ ني و سةمةرةي مرؤيية‬ ‫بؤ هةَلبذاردني ذيرانة (لؤجيكانة) لة ن َيوان‬ ‫دوو شت يان زياتردا‪ .‬كةوابوو ئازاديي كة بة‬ ‫طوتةي (سارتةر) ثةيوةندي بة هةَلبذاردنةوة‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪171‬‬

‫هةية و هةر لةبةر ئةوةشة كة سنوردار و‬ ‫ر َيذةيية و ناكري رةهاب َيت‪ ،‬كةضي سةرماية‬ ‫لة ث َيناوي ثتركردني قازانجدا برةو بة‬ ‫(ئازاديي رةهاي بةكاربردن) دةدات تا رادةي‬ ‫(ئازادي رةهاي س َيكسيي)‪ ،‬ئةويش لة حاَل َيكدا‬ ‫كة ضةند مليار مرؤظي سةر ئةم هةسارةية‬ ‫ئازادي ئةوةيان نيية ذيان َيكي شياوي مرؤظي‬ ‫ئةم سةردةمة ببةنة سةر و لة سةرةتاييترين‬ ‫ث َيداويستييةكاني ذيان ب َيبةشن‪ ،‬ض جاي ئةوةي‬ ‫لة ن َيوان ئةو هةموو شت و كالاَ ب َيئةذمارانةدا‬ ‫ئازاديي هةَلبذاردنيان هةب َيت‪.‬‬ ‫ئ َيستا كوردستانيش بةش َيكي‬ ‫جيانةكراوةية لةو بازا ِرة ئازادة طَلؤباَلة و‬ ‫بانطةشةي (ئازادي)تيادا بَلندبؤتةوة تا رادةي‬ ‫بانطةشةي شةرمنؤكانةي ذ َيربةذ َيري (ئازاديي‬ ‫س َيكسيي رةها)‪ ،‬لة حاَل َيكدا لة هيض شو َين َيكي‬ ‫ئةم جيهانةدا (ئازاديي رةهاي سياسي) لة‬ ‫ئارادا نيية تا بب َيتة ثاساوي (ئازاديي رةهاي‬ ‫س َيكسيي)‪ ،‬بةَلكو ئةوةي لة ئاراداية (ئازاديي‬ ‫بةكاربردن)ة بة (ئازاديي بةكاربردني لةشي‬ ‫مرؤظ)ةوة تا ئةو ج َيطايةي بةرذةوةندييةكاني‬ ‫سةرماية و ث َيداويستيةكاني قازانج ر َيطاي‬ ‫ث َيدةدات‪ ،‬ضونكة خودي سيستمي سياسي باوي‬ ‫مؤد َيرن وةك هةر سيستم َيكي تر وةزيفةي‬ ‫ثاراستني نيزامةكةي لة ئةستؤداية و بة‬ ‫ث َيضةوانةي ئةوةش هةركات َيك تواناي ئةوةي‬ ‫دةبي ج َيطا َ‬ ‫ضؤل بكات بؤ‬ ‫ني‪ ،‬ئيتر‬ ‫َ‬ ‫نةم َي َ‬ ‫سيستم َيكي لةخؤي طونجاوتر و لةبارتر بؤ‬ ‫بةج َيه َيناني ئةو ئةركة كؤمةلاَ يةتيية يان‬ ‫النيكةم بةرثاكردني ثرؤسةيةكي ضاكسازيي‬ ‫ريشةيي لة ستراكتؤرة سياسي و ياساييةكةيدا‬ ‫بة جؤر َيك كة بتوان َيت وةلاَ م بة ث َيداويستيية‬

‫بةبي ئةوةي‬ ‫خ َيراكاني (بازا ِري ئازاد) بداتةوة َ‬ ‫(نيزامي طشتي‪ -‬ئ��ؤردة)ي ثةيوةندييةكان‬ ‫ب��ةرةو ئانارشيزم و دا ِروخ��ان��ي مؤ ِراَليي‬ ‫بروات‪.‬‬ ‫يةكجارةكيي ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪172‬‬

‫ئينسكلؤثيدياى ناوداران‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪173‬‬

‫طرامشى‬ ‫وةرط َي ِران لة عةرةبييةوة ‪ :‬سة َالح رةنجدةر‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪174‬‬

‫طرامشى لة ‪22‬ى يةنايرى ساَلى ‪1891‬‬ ‫لة شارؤضكةى (ئةليس) ى هةر َيمى كاطليارى‬ ‫لة دوورط��ةى سردينيا لة دايك ب��ووة‪ .‬لة‬ ‫سةرةتاى الوييةوة خولياى خو َيندنةوةى‬ ‫كت َيب ء ِرؤذنامةى هةبووةء نووسيينةكانى‬ ‫(ماركس)ى خو َيندؤتةوةء ثاشان دةستى‬ ‫بة نووسين كردووةء وتارى كوورتى ل َيرةو‬ ‫لةوى بؤ ِرؤذنامةكان نووسيوة‪ .‬ساَلى ‪1911‬‬ ‫َ‬ ‫بروانامةى دواناوةندى بة دةست ه َيناوة‪،‬‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫لةطةل (‬ ‫دواتر ضؤتة شارى ( تؤرينؤ) ء‬ ‫ئةنجيلؤ تاسكؤ) ى هاو ِر َييدا ثةيوةندييان بة‬ ‫بزوتنةوةى الوانى سؤسياليستةوة كردووةء لة‬ ‫هةمان كاتيشدا ثةيوةندى كردووة بة كؤل َيذى‬ ‫ئةدةبياتةوة‪ .‬طرامشى كةنةخؤشى دةروونى‬ ‫لة طةَلدا بوو توانى طرنطى بة خو َيندن ء‬ ‫لة هةمان كاتيشدا طرنطى بة ذيانى سياسى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل رووداوة سياسييةكانى‬ ‫ثى‬ ‫ثى بة َ‬ ‫بداتء َ‬ ‫بروات‪ ،‬بةمةش‬ ‫َ‬ ‫ئةوى سةردةم بةرةو ث َيشةوة ِ‬ ‫تا دةهات زياتر لة سؤسياليزم نزيك دةبووةوة‪.‬‬ ‫لة ساَلى ‪ 1913‬دا ثةيوةندى كرد بة لقى‬ ‫تؤرينؤ ى سؤسياليستةوة ئةمةش هاوكات‬ ‫َ‬ ‫لةطةل جموجؤَلة فراوانةكانى كر َيكاران‬ ‫بوو‬ ‫لة دذى ِرذ َيمى بؤرذوازى سةرمايةارى تازة‬ ‫ثةرةسةندووى ئيتاَلى‪ .‬كاركردنى طرامشى‬ ‫لة ِري��زى سؤسياليستةكاندا كاريطةرى‬ ‫مشتومرةكانى تايبةت بة‬ ‫زؤرى لة سةر‬ ‫ِ‬ ‫حيزبى سؤسياليست هةبوو‪ .‬بة تايبةتى‬ ‫نووسينةكانى كة لة ِرؤذنامةى طةل ب َ‬ ‫الوى‬ ‫دةكردنةوةء تيايدا داواى ب َياليةن بوونى‬ ‫ئيتاَلياى لةو شة ِرة جيهانييةدا دةكرد كة‬ ‫دةروازةى بة ئةوروثاو جيهان طرتبوو‪ .‬ساَلى‬ ‫‪1917‬زنجيرة وانةيةكى دةربارةى شؤ ِرشى‬

‫فةرةنساء (ماركس)ء (رؤمان روآلن) ئامادة‬ ‫كردء لة يةك َيتيى الوان ث َيشكةشى كردن‪ .‬لة‬ ‫هةمان كاتيشدا ب َ‬ ‫الوكراوةيةكى تايبةتى بة‬ ‫ناوى (شارى ئاييندة‪ la citta future -‬لة‬ ‫شارى بيدمؤنت دةردةكرد‪ ،‬طرامشى هةستى‬ ‫بة طرنطى كةسايةتى لينين لة ِرووداوةكانى‬ ‫ِروس��ي��ادا ك��ردب��وو‪ .‬ل��ةو س��ةروب��ةن��دةدا‬ ‫بارودؤخى و َالت تادةهات ب��ةرةو ئاَلؤزى‬ ‫دةضوو‪ .‬بة تايبةتى دواى ِراثة ِرينى ئاب كة‬ ‫كر َيكاران لة تؤرينؤ لة دذى بةرزبوونةوةى‬ ‫نرخى نان ءكةمى خؤراك ء بةردةوامى شة ِر‬ ‫بةرثايان كردبوو‪ ،‬لةو كاتةدا كة زؤربةى‬ ‫سةركردةكانى حزبى سؤسياليست دووضارى‬ ‫طرتنء ِراوةدوون��ان هاتن طرامشى بوو بة‬ ‫سكرت َيرى لقى تؤرينؤى حزبء سةرنوسةرى‬ ‫( ِرؤذنامةى طةل)‪ .‬لة مانطى نؤظةمبةرى هةمان‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضةند هاو ِر َييةكى طةنجى‬ ‫ساَلدا طرامشى‬ ‫خؤيدا ( يانةى ئاكارى ذيان) يان دامةزراند‪،‬‬ ‫تا لةو ِر َيطايةوة ثةرة بة ِرؤشنبيرى سياسىء‬ ‫شؤ ِرشط َيرانة بدةن‪ .‬لة بةرامبةر ئةمةشدا‬ ‫ِريفؤرميستةكان لة ناو حيزبى سؤسياليستدا‬ ‫ِرووب���ة ِرووى بوونةوةء شة ِريان لة دذى‬ ‫ِراطةياند‪ .‬لة ساَلى ‪ 1918‬دا رؤذنامةى طةل‬ ‫ِراطيراء طرامشى وةك ج َيطرى سةرنوسةر‬ ‫شرةو) كارى دةكرد‪ ،‬ثاش‬ ‫لة ِرؤذنامةى (ث َي ِ‬ ‫م��اوةي��ةك ك��ارك��ردن ل��ةو ِرؤذن��ام��ةي��ةدا‪،‬‬ ‫رؤذنامةيةكى تر لة (ناثؤلى) بة ناوى (‬ ‫ئةنجومةنى طةل ) دةركرا كة دواتر ناوةكةى‬ ‫نوى)‪ ،‬طرامشى لة َ‬ ‫طةل ضةند‬ ‫طؤ ِرا بؤ (رذ َيمى َ‬ ‫كةس َيكى تردا سةرثةرشتييان دةكرد كة هةر‬ ‫ئةمانةش بوون لة دواييدا (ثارتى كؤمؤنيست)‬ ‫يان دامةزراند‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪175‬‬

‫ضةمكى ضينء ملمالن َيى ضينايةتى الى‬ ‫طرامشى‬ ‫ب��رواى واب��وو كة ب��ؤرذوازى ء‬ ‫طرامشى ِ‬ ‫ثرؤليتاريا دوو ثاَلةوانى م َيذووى نو َين‪،‬‬ ‫بة َالم خاوةنى دوو ميتؤدى لةيةكتر جيان‬ ‫بؤ خو َيندنةوةى ذيانء ر َيكخستنى‪ ،‬لةساَلى‬ ‫(‪)1916‬دا وتار َيكى بؤ رؤذنامةى (بانطى‬ ‫طةل) نووسيبوو‪ ،‬تيايدا دةَل َيت‪ :‬ك َيشةكة‬ ‫لةبنياتنانةوةى شارستانييةتى خؤمانداية‪،‬‬ ‫شارستانييةك كةتيايدا ذياوينء راستةوخؤ‬ ‫لةشؤ ِرشى فةرةنساوة بؤ ئ َيستامان در َيذ‬ ‫دةب َيتةوة‪ ،‬لةراستيدا هةموو بةها مرؤييةكان‬ ‫مشتومرى سياسى‬ ‫هةَلطةراونةتةوة‪ .‬طرامشى‬ ‫ِ‬ ‫بنة ِرةتى ذيانى خؤى لةسا َالنى جةنطةوة‬ ‫دةست ث َيكرد‪ ،‬دةوَلةت الى طرامشى واتاى‬ ‫ضينى ب��ؤرذوازى دةبةخشى‪ ،‬لةرؤذنامةى‬ ‫ن��وى) دا باسى ئ��ةوةى دةنووسى‬ ‫(رذ َيمى‬ ‫َ‬ ‫كة ب��ؤرذوازى ئيتاَلى بةهؤى طةشةث َيدانى‬ ‫خؤيةوة يةك َيتيى نةتةوةيى بةدى ه َيناوة‪.‬‬ ‫بة َالم لةهةمان كاتيشدا ب��ؤرذوازى ئيتالى‬ ‫بةرثرسيار َيتى شة ِرى ناوخؤى دةكةو َيتة‬ ‫سةرشان‪( ،‬ضونكة شة ِرى ئةهلى ث َيكدادانى‬ ‫فةرمانرةوايى‬ ‫دةطةيةنى كة لةسةر‬ ‫دوو ه َيز‬ ‫ِ‬ ‫َ‬ ‫ملمالنى دةك��ةن‪ ،‬ئ��ةم ث َيكدادانة‬ ‫ك��ردن‬ ‫َ‬ ‫لةطؤ ِرةثان َيكى كراوةداو لةن َيوان دوو سوثادا‬ ‫ئةنجام نادر َيت كة بةش َيوةيةكى دياريكراو و‬ ‫ر َيكخراو لةيةكتر جياكرابنةوة‪ ،‬بةَلكو لةناو‬ ‫دَلى خودى كؤمةَلطادا ئةنجام دةدر َيت‪.‬‬ ‫طرامشى ث َيى وابوو هيض كام لة ثرؤليتاريا‬ ‫بى ثشتء ثةنانين‪،‬‬ ‫ب��ؤرذوازى طؤشةطيرء َ‬ ‫ضونكة هةريةكةيان هاوثةيمانى خؤيان‬ ‫هةية‪ ،‬لةنووسينةكانيدا (طرامشى) بيرو ِراى‬

‫زؤرى س��ةب��ارةت بةك َيشةى ضينايةتى‬ ‫خستوةتة ِروو‪ ،‬بةتايبةتى لةكت َيبى (ضةند‬ ‫ت َيبينيةك دةرب��ارةى ماكيافيللى) كةتيايدا‬ ‫شيكردنةوةيةكى وردو دراماتيكييانةى بؤ‬ ‫ملمالن َيى ضينايةتى كردووة لةسا َالن َيكدا كة‬ ‫فاشيزم لةئيتاليادا طةيشتبووة دةسة َالت‪.‬‬ ‫سةنديكاكانء ئةنجومةنى كارطةكان‬ ‫لةسا َالنى (‪ )1922-1919‬طرامشى‬ ‫بيرو ِراكانى خؤى دةربارةى سةنديكاو كارى‬ ‫سةنديكايى لةهةفتةنامةى رذ َيمى نو َيدا‬ ‫بَ‬ ‫الوكردةوة‪ ،‬بةطشتى جةختى لةسةر خةباتى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سةنديكايىء ثةيوةندى ئةم خةباتة‬ ‫كارى حيزبى دا دةك��ردةوة‪ .‬الى طرامشى‬ ‫ئةنجومةنى كارطة طرنطييةكى زؤرى هةبوو‪،‬‬ ‫ئةمةش سةرةتايةك بوو بؤ بيركردنةوةى‬ ‫طرامشى لةخةباتى ر َيكخراوةكانى كؤمةَلى‬ ‫م��ةدةن��ىء كاريطةرييان لةطةشةث َيدانى‬ ‫كؤمةَلطادا‪.‬‬ ‫لةكات َيكدا كة طرامشى سةرطةرمى تو َيذينةوة‬ ‫بوو لةبارةى ناوةرؤكى ضينايةتى كؤمةَلطاى‬ ‫بؤرذوازى‪ ،‬لةهةمان كاتدا لةثةيوةندى ن َيوان‬ ‫سؤسياليزمء ئازادى دةكؤَلييةوة‪.‬‬ ‫لةم ِرووةشةوة طرنطى زؤرى بةو ِرةطةزانة‬ ‫دةدا كة ل َيكؤل َينةوةيةكى زانستى لةم بابةتة‬ ‫بةئةنجام َيكى دروس��ت دةطةيةنن وةكو‬ ‫بونيادى دةوَل��ةتء ت َيطةيشن لةبؤرذوازىء‬ ‫ملمالن َيى ضينايةتىء هتد‪..‬‬ ‫بروا بة هاوثةيوةندى‬ ‫ث َيى وابوو مرؤظ ناب َيت ِ‬ ‫بونيادى ئابورىء ِرةوشى سياسى بكات‪ ،‬بةو‬ ‫مانايةى هةموو دةستور َيكى سياسى لةئةنجامى‬ ‫بونيادى ئابووريةوة د َيتة ئاراوة‪ ،‬بيرو ِرايةكى‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪176‬‬

‫لةم جؤرة لةو رؤذطارةدا ِرةن َيوى زؤرى هةبوو‪،‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةو ِرايةدا بوو كة دةَل َى‬ ‫ئةو بةتةواوى‬ ‫(هةموو هةوَلى مرؤظ ء خةباتى مرؤظايةتى‬ ‫رةنج ك َيشانة لةث َيناو ه َينانةدى دامةزراو‬ ‫طةل َيك كة ئةوثةرى ئازادييةكانى مرؤظ‬ ‫بةرقةرار بكةن) و دذى بةرتةسك كردنةوةى‬ ‫ئ��ازادى بوو جا ئةطةر سةرمايةدارى لةو‬ ‫دةرةنجامة بةرثرسيار بب َيت يان سؤسياليزم‬ ‫يان هةر سيستةم َيكى كؤمة َاليةتى تر ب َيت‪.‬‬ ‫ثةروةردةو ذنء كؤمةَلطا‬ ‫بى ئةندازةى‬ ‫ثرسى ثةروةردة طرنطييةكى َ‬ ‫الى طرامشى هةبوو‪ ،‬ثةروةردةييةكى مرؤيى‬ ‫بةش َيوةيةكى ثوخت ء ئاسان تاكة ثةروةردةية‬ ‫كة بؤ ضينة ميللييةكان ث َيويست ب َيتء‬ ‫بطونجى‪.‬‬ ‫لةطةَلياندا‬ ‫َ‬ ‫الى ئةو ك َيشةكة لةبوونى ف َيرطةى جياجياى‬ ‫ئاينىء عةلمانىء نةتةوةيى دا نةبوو بةَلكو‬ ‫جةختى لة سةرجؤرى ثةروةردةو ناوةرؤكةكةى‬ ‫دةكردةوة‪ .‬لة راستيدا دةولةتى ليبراَلى ئةو‬ ‫سةردةمةى ئيتاَليا نةيدةتوانى ضارةسةرى‬ ‫طونجاو بؤ ك َيشةى قوتابخانةكان بدؤز َيتةوة‬ ‫كة خؤى لة ك َيشةى تةكنيكى سياسى دا‬ ‫دةنواند‪ .‬بة َالم طرامشى ِرؤَلى ِرؤذنامةطةرى لة‬ ‫ثةروةردةو ئازادى بذاردة يةكالكةرةوةكانى‬ ‫تاكى بة طرنط دةزانى‪ ،‬هةروةك طرنطى بة‬ ‫ِرؤَلى ِرؤذنامةطةرى دةدا و بة كؤَلةكةيةكى‬ ‫بنضينةيى ثةروةردةو ث َيكه َينانى كةسايةتى‬ ‫دادةنا‪ .‬بة ِراى طرامشى ِرؤذنامةطةرى طةورةى‬ ‫بؤرذوازى و ئةوةش كة ث َيى دةَل َين ِرؤذنامة‬ ‫سةربةخؤكان كة بةكر َيطرتةى ئايديؤلؤذى‬ ‫ناوى دةب��ردن‪ ،‬هةموو ئةمانة لة خزمةتى‬

‫سةرمايةداريداو وةك بةش َيك لة ملمالن َيى‬ ‫ضينايةتى كاردةكةن‪.‬‬ ‫س��ةرب��ارى ئةمانةش طرامشى ئةركى‬ ‫ِرؤذنامةطةرى بةوة ديارى دةكرد كة ناض َيتة‬ ‫ضوارض َيوةى‬ ‫دام ودةزطاى تايبةت بة كؤنترؤَلكردنى ِراى‬ ‫دةكرى ِرؤذنامةطةرى‬ ‫طشتييةوةو بة ِراى ئةو‬ ‫َ‬ ‫ش��ان بةشانى حزبة سياسييةكان وةك‬ ‫بةش َيكى جيانةكراوة لة سيستةمى ثةرلةمانى‬ ‫ديموكراسى ناوزةد بكر َيت‪.‬‬ ‫سةبارةت بة ِرؤذنامةى س َيبةريش كةلة ثةناى‬ ‫ه َيزة سياسييةكاندا كارى دةكرد طرامشى ث َيى‬ ‫وابوو بؤرذوازى وةك ئامراز َيك بؤ كاركردنة‬ ‫سةر ِراى طشتى بةكارى دةه َين َيت‪ ،‬هةروةك‬ ‫هةوَلى‬ ‫ئامرازةكانى جَلةوكردنى‬ ‫ثاوان كردنى‬ ‫ِ‬ ‫ِراى طشتى دةدات لةوانةش ِرؤذنامةو حزب و‬ ‫ثةرلةمان‬ ‫بة مةبةستى جَلةوكردنى ئيرادةى سياسى‪.‬‬ ‫طرامشى بايةخى زؤرى دةدا بة ثرسى خ َيزان‬ ‫و ك َيشةكانى ذنان‪ ،‬هةميشة نيطةرانى خؤى‬ ‫ثروثاطةندانة دةردةخست‬ ‫سةبارةت بةو ِ‬ ‫ك��ة دةوت���را ط��واي��ة سؤسياليزم خ َيزان‬ ‫هةَلدةوةش َين َيتةوة‪ ،‬بؤية دةيطوت (خ َيزان‬ ‫لةديدةى سؤسياليستةكانةوة ر َيكخستن َيكى‬ ‫ئةخالقيية) و تاك ئةركى ثةروةردةيى و‬ ‫ئةخالقى دةكةو َيتة ئةستؤ‪ .‬طرامشى ماف‬ ‫و ئازادييةكانى ذنانى بة ث َيداويستييةكى‬ ‫َ‬ ‫كؤمةل دادةنا‪ ،‬ث َيطةى ذن‬ ‫طرنطى طةشةكردنى‬ ‫بى ه َيز بوو‪ ،‬لة‬ ‫لة كؤمةَلطادا ث َيطةيةكى لةق و َ‬ ‫نامةكانيدا بؤ دايكى ثةنجةى خستؤتة سةر‬ ‫ك َيشةكانى ذنان و هؤكارو ضارةسةرةكانى‪.‬‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪177‬‬

‫طرامشى ِر َيزى زؤرى بؤ كةسايةتى م َيينة‬ ‫هةبوو‪ ،‬خؤشةويستى بؤ دايكى و خوشكى و‬ ‫هاوسةرةكةى ِراستطؤيى ئةوى‬ ‫لةو ب��ارةي��ةوة دةسةلماند‪ ،‬لة كؤتاييدا‬ ‫ث َيويستة دان بةو ِراستيةدا بن َيين كة نووسين‬ ‫ءشيكردنةوةى هزرء بيرء بةرهةمةكانى‬ ‫طرامشى تا ئ َيستاش كاريطةرييان لةسةر‬ ‫كؤمةَلطاى ئةوروثى و جيهان هةيةء ث َيويستة‬ ‫تو َيذينةوةى زياتريان لة سةر بكر َيت‪.‬‬ ‫* سةرضاوة ‪:‬‬ ‫ انطونيو ب��وزول��ي�ني‪ -‬مس�ير ك��رم –املؤسسة‬‫العربية للدراسات والنشر‪ -‬بريوت‪-‬‬ ‫‪1977‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪178‬‬

‫ماكس ظيبةر‬

‫أسامة حامد‬

‫وةرط َي ِرانى لة عةرةبييةوة ‪:‬سة َالح رةنجدةر‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪179‬‬

‫ماكس ظيبةر كؤمةَلناسء فةيلةسوف َيكى‬ ‫ناودارى ئةوروثايةو لةسةرةتاكانى سةدةى‬ ‫بيستةم دا بة باوكى س َوسي َولوذيا ناوزةد‬ ‫كراوة‪ .‬بةرلةوةى لةم زانستةشدا با َالدةستى‬ ‫خؤى دةربخات وةكو ئابووريناسء ياساناس‬ ‫لةئاست َيكى ب��ةرزدا بينراوة‪ ،‬هةرضةندة‬ ‫ضةندين زاناى وةك دؤركهايم دةركةوتن‬ ‫ب��ة َالم ه��ةروةك��و ض��ؤن م��ارش��ال ئوكينز‬ ‫بى‬ ‫لةئابوورىء ئانيشتاين لة فيزيك دا َ‬ ‫و َينة بوون ئاواش ظيبةر لةسؤسيؤلوذيادا‬ ‫دامةزر َينةر بووةو تةنانةت ِركابةرةكانى‬ ‫لةضةشنى (ه َيرب َيرت ماركؤزة)ش هةند َيك‬ ‫جار دةكةوتنة ذ َير كاريطةرى ظيبةرةوة‪.‬‬ ‫ماكس ظيبةر لة ‪21‬ى ئةثريلى ساَلى‬ ‫(‪ )1864‬دا لةشارى ئيرفؤرت‪-‬ى ئةَلمانيا‬ ‫لةدايك بووة كة ئةو سةردةمة شار َيكى‬ ‫ثروسيا بووة‪ .‬خ َيزانةكةيان كة ثرؤتستانت‬ ‫بوون لةبنة ِرةتدا ثةناهةندةى لؤتةريى بوونء‬ ‫لة ئيمثراتؤريةتى نةمساوة هاتبوونة بيلفيدو‬ ‫َ‬ ‫كوتال‪،‬‬ ‫دواتر بوون بةبازرطانى ط��ةورةى‬ ‫ساَلى (‪ )1869‬خ َيزانةكةيان ِروويان كردة‬ ‫بةرلينء لةناوضةى شارلوتنب َيرط دانيشتن‪،‬‬ ‫ئةمةش هةل َيكى باشى رةخساند بؤ ظيبةر كة‬ ‫بض َيتة قوتابخانة‪ ،‬هةر لةو قوتابخانةيةدا بة‬ ‫كولتوورى ئةرتةدؤكسى كالسيكى بنة ِرةتى‬ ‫ئاشنابوو‪ ،‬ساَلى (‪ )1882‬ضووة هايدلبورط ء‬ ‫ثةيوةندى بةكؤليذى مافةوة كرد‪.‬‬ ‫ل��ةم ساَلة ب���ةدواوة هةميشة خةريكى‬ ‫كى بوو‪ ،‬لةدواى ساَلى (‪ )1886‬لة‬ ‫شو َينطؤ ِر َ‬ ‫(طؤتنطن) وةكو ثار َيزةر َيك ج َيطير بوو‪ ،‬كة‬ ‫تيايدا نامةى دكتؤراكةى ئامادةكرد‪ .‬ثاشان‬ ‫لةستراسبؤرط بوو بة ئةفسةر‪.‬‬

‫بروانامةى دكتؤراى بةدةست‬ ‫ساَلى (‪ِ )1889‬‬ ‫ه َيناو دواى سال َيك لةشارى بةرلين بوو بة‬ ‫مامؤستاى ماف ء ذنيشى ه َينا‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫لةساَلى (‪ )1903‬بةهاوبةشى‬ ‫(سومبارتو ضافى ) ى هاور َييدا طؤظارى‬ ‫(زانستة س َوسي َولوذييةكانء س َوسيولوذياى‬ ‫سياسى) يان دةك��رد‪ ،‬لةم سةرووبةندةدا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ضةند ر َيكخراو َيك دا‬ ‫ثةيوةندى‬ ‫هةبوو‪ ،‬كة يةكةميان ثةيوةندى سياسى ء‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةك َيتيى س َوسيولؤذى‬ ‫ئةكاديمى بوو‪،‬‬ ‫ئينجيل دا كةدةستةيةكى ثروتستانتى‬ ‫بوو‪ ،‬رؤَلى ئةم ر َيكخراوة لة هاتنةكايةوةى‬ ‫ثيشةسازىء شارستانيدا هاوش َيوةى رؤَلى‬ ‫س َوسياليزمى كريستيانى ء ج َينشينةكانى بوو‬ ‫لة ئينطلتةرةو هةروةها هاوش َيوةى بزوتنةوةى‬ ‫ئينجيل طةرايى س َوسياليستى ئةمريكا بوو‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل يةك َيتيى‬ ‫ثةيوةندى دووةم��ي��ش‬ ‫س َوسيول َوذى سياسى دا بوو كة م َيذووةكةى‬ ‫دةط��ةراي��ةوة بؤ ساَلى (‪)1872‬و يةك َيك‬ ‫بوو لة ديارترينء طرنطترين كؤمةَلةكانء‬ ‫زؤرترين زانيارى لةم َيذووى س َوسيولوذياى‬ ‫كؤمة َاليةتيدا هةبوو‪ ،‬يةك َيتيى س َوسيؤلوذياى‬ ‫سياسى لةسةرةتاى دامةزرانديدا ضةندين‬ ‫بيروبؤضونى س��ةب��ارةت بةسياسةتى‬ ‫كؤمة َاليةتى خستة ِروو‪ ،‬ب��ة َالم دذى ِر َىء‬ ‫شو َينةكانى ساَلى (‪)1881‬ى بسمارك بوو‪،‬‬ ‫لةبوارى بيمةى كؤمة َاليةتيدا كايةى كار‬ ‫طرنطييةكانى ئةم ر َيكخراوة زؤر بةرتةسك‬ ‫ب��ووةوة تةنها بةطفتوطؤو تو َيذينةوةى‬ ‫ئةكاديميايةوة خةريك دةب��وو‪ .‬لةماوةى‬ ‫ئةندام َيتى ظيبةردا لة سا َالنى (‪-1888‬‬ ‫‪ )1920‬لةم يةك َيتيةدا طؤستاف شم َولز‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪180‬‬

‫دةركةوتوترين كةسايةتى بوو كة دؤزينةوةى‬ ‫دةروازةك��ان��ى ضارةسةركردنى ك َيشةكانى‬ ‫كؤمةَلطاى لة بةرضاو طرتبوو‪ .‬هةموو ئةوانةى‬ ‫لةسةر ظيبةريان نووسيوة‪ ،‬باسى ثش َيويية‬ ‫سايكؤل َوذييةكانى ئةويان كردووة‪ .‬هةميشة‬ ‫لة بارودؤخ َيكى ئاَلوزدا دةذي��ا‪ ،‬سةربارى‬ ‫ئةمةش هةتا ساَلى (‪ )1898‬بةرهةمى‬ ‫ثربرشتى ل���ة ِرووى قةبارةو‬ ‫ئةكاديمى ِ‬ ‫مةوداو مةعريفةوة بةدةست ه َيناوة‪ .‬كارة‬ ‫بةراييةكانى لةبوارى هزردا بوو‪ ،‬زؤرتريش‬ ‫جةختى لةسةر ثرسةطشتييةكان دةكردةوة‪.‬‬ ‫لةسةرةتادا زؤر بةدةوَلةتى ئةَلمانيا سةرسام‬ ‫ب��وو‪ ،‬هةرضةندة رةخنةو ت َيبينييةكانى‬ ‫طةيشتبووة ئةو ئةندازةيةى نةك داواى‬ ‫ضاك كردنى دةوَلةت بكات بةَلكو دةيويست‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئةمةشدا‬ ‫ثى ب َيت‪ ،‬بة َالم‬ ‫كؤتايشى َ‬ ‫بةه َيزى دةوَلةتى ئةَلمانيا سةرسام بوو‪.‬‬ ‫ساَلى (‪ )1897‬باوكى ظيبةر كؤضى دوايى‬ ‫كرد و ئةمةش كاريطةرى ن َيطةتيظى زؤرى‬ ‫بةسةر دةروون و هزرى سياسى ظيبةرةوة‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫بةجى ه َيشت‪ ،‬هزر َيك كة ئاو َيتة بوو‬ ‫َ‬ ‫ثاترياركىء بؤماوةيى دةسة َالتخوازييةكان‪،‬‬ ‫ئةم بارودؤخة لةساَلى (‪ )1800‬دا طةيشتة‬ ‫ئةوةى ناضارى بكات دةست لةخو َيندنى زانكؤ‬ ‫هةَلطر َيت‪ .‬لةساَلى (‪ )1903‬دا جار َيكى تر‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫ظيبةر دةستى كردةوة بةكاركردنء‬ ‫(سومبارت)ى هاور َييدا طؤظار َيكى زانستيان‬ ‫بةناوى كؤمةَلناسء ئةرشيفى سياسى‪-‬‬ ‫كؤمة َاليةتى دةرك���ردةوة كة ظيبةر بوو‬ ‫بةسةرنوسةرى طؤظارةكة‪.‬‬ ‫لةراستيدا ظيبةر تاساَلى (‪ )1904‬كة‬ ‫سةردانى ئةمريكاى كرد ئةوةندة بةقووَلى‬

‫بيرى لة ه َيزو كاريطةرى سةرمايةدارى‬ ‫نةكردبووةوة‪ ،‬لةوماوةيةدا بةسيستةمى‬ ‫ئةمريكىء ديموكراسى دام��ةزراو لةسةر‬ ‫بنةماكانى كارى سياسى‪ ،‬هةروةها ر َيكخستنى‬ ‫بيرؤكراتيانةى حزبى ئاشنا ب��وو‪ ،‬ئيدى‬ ‫طرنطى بةسؤسيؤلوذيا دةدا‪ ،‬لةساَلى (‪)1909‬‬ ‫دا بةش َيوةيةكى طشتى خؤى بؤ زانستى‬ ‫س َوسي َولوذى تةرخان كرد و بوو بةئةندام‬ ‫لةكؤمةَلةى س َوسيول َوذياى نو َيى ئةَلمانيا‪،‬‬ ‫ل َيرةشةوة ظيبةر سةرةتاى قؤناغ َيكى نو َيى‬ ‫دةست ث َيكرد كة قؤناغى ضاكبوونةوة لة‬ ‫نةخؤشيية جةستةييةكانء ئارام بوونةوةى‬ ‫دةروونى بوو‪ ،‬قؤناغ َيك كةتيايدا بنةماكانى‬ ‫بنياتنانى كةسايةتى خؤى وةك م َيذوونوس‪،‬‬ ‫ثار َيزةر‪ ،‬ئابووريناسء فةيلةسوف‪ ،‬دواتريش‬ ‫كؤمةَلناس َيكى بةناوبانط دامةزراند‪ ،‬رةنطة‬ ‫بارى ج َيطيرى ئابوورى ظيبةرو خ َيزانةكةى‬ ‫فاكتةر َيكى طرنط بووب َيت بؤ ئةوةى وةك‬ ‫ل َيكؤَليار َيكى سةربةخؤ سةركةوتن بةدةست‬ ‫به َين َيت‪.‬‬ ‫ك َيشةكانى كؤمةَلطاى لةضوارض َيوةى م َيذووى‬ ‫كؤمة َاليةتىء ئابوورى كؤمةَلطادا دةخستة‬ ‫ث َيش ضاو‪ ،‬ر َيكخراوةكةش هاندةر َيك بوو بؤ‬ ‫(ظيبةر) تا دةست بةل َيكؤَلينةوة لةوك َيشانة‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ثارتى ليبراَلى‬ ‫ثةيوةندى س َييةميش‬ ‫نيشتمانى دا بوو‪ ،‬هةرضةندة ئةم حزبة‬ ‫َ‬ ‫بةليبرال دادةنا بة َالم لةهيض و َالت َيكى‬ ‫خؤى‬ ‫ئةوروثيدا بةليبراَلى نةدةناسرا‪ ،‬ضونكة‬ ‫ئاو َيتةيةكى ئاينى‪ -‬سياسى لة ريزةكانيدا‬ ‫ِرةنطى دةدايةوة‪.‬‬ ‫َ‬ ‫لةطةل ئاين دا‬ ‫ظيبةر ساتء سةوداى زؤرى‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪181‬‬

‫َ‬ ‫لةطةل سياسةتء ث َيضة بةدةورةى‬ ‫نةبوو‪ ،‬زياتر‬ ‫سياسيدا ئاشنايةتى هةبوو‪ ،‬هةميشة لة‬ ‫ليبراَلية نيشتمانييةكان بةطومان بوو‪ ،‬بة َالم‬ ‫هاوسةنطى بابةتيانةو ئةكاديميانةى خؤى‬ ‫دةثاراستء لةك َيشة سياسييةكانى ئةَلمانيادا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل بيروبؤضوونى ئةواندا بوو‪.‬‬ ‫هزر‪ ...‬فةلسةفة‪ ...‬هونةر‬ ‫س���ةدةى ن��ؤزدةه��ةم ط��ؤران��ك��ارى زؤرى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل خؤيدا بؤ زانستء فةلسةفةو هونةر‬ ‫ه َينابوو كةتيايدا زانست بوو بووة جؤر َيك‬ ‫لةثيشةسازىء زانكؤكانيش مةكؤى ئةم‬ ‫وةرط��ؤ ِران��ة ب��وون‪ ،‬ئةثستمؤلوذيا وةك‬ ‫دامةزراوةيةكى كؤمة َاليةتىء طشتى تةنيا‬ ‫ثشت بةليكؤَلينةوةو دؤزةكردن نابةست َيت‪،‬‬ ‫بةَلكو طرنطى ب��ة ِرةخ��ن��ةش دةدات‪ ،‬بؤ‬ ‫ئةوةى هةر بابةت َيك ب َيتة ئاراوة ث َيويستة‬ ‫كؤمةَل َيك لة تو َيذةرانى ئةم بابةتة هةبنء‬ ‫لةن َيو خؤياندا كارةكانيان شةنوكةو بكةنء‬ ‫هةَليان بسةنط َينن‪ .‬كةواتة ئةثستمؤلوذيا‬ ‫خةرمان َيكى كةَلةكة بووةو بةشداربوون لةم‬ ‫كةَلةكة كردنةدا بةشداربوونة لةثرؤسيسى‬ ‫ث َيشكةوتن‪ .‬ناوةندةكانى رؤشنبيريى ء كت َيب‬ ‫ء طؤظار و رؤذنامة و كت َيبخانةكان ء تاقيطة‬ ‫و ناوةندةزانستييةكان ثشكى طةورةيان لةم‬ ‫ث َيشكةوتنةدا هةية‪ .‬لةن َيو ئةم وةرطؤ ِرانة‬ ‫طةورةيةدا ظيبةر شو َينى خؤى لةن َيو وةضةيةك‬ ‫دا ك��ردب��ووةوة كة بةيةكةمين وةض��ةى‬ ‫رؤشنبيرى ئةوروثايى دادةنر َيت كةبةشدارى‬ ‫كاريطةرى لةم ث َيشخستنةدا هةبووة‪ .‬ثةيوةندى‬ ‫ظيبةر بةجيهانى هزر و فةلسةفة و هونةرةوة‬ ‫ثةيوةندييةكى ئةوتؤ بوو كةمايةى سةرسامى‬ ‫بوو‪ ،‬كات َيكى زؤرى بةخو َيندنةوةى بةرهةمة‬

‫كالسيكيية طريكى ء ِرؤمانييةكانةوة بةسةر‬ ‫دةبرد‪ .‬ظيبةر وةكو هةر ئةَلمانيةكى تر (طؤتة)‬ ‫َ‬ ‫لةطةل مةيلة ئيستاتيكييةكةى‬ ‫ى دةناسى بة َالم‬ ‫دانةبوو‪ ،‬هةروةك (شيلةر)يشى خؤشدةويستء‬ ‫بةكارةكانى سةرسام بوو‪ ،‬ب��ة َالم ئةدةبى‬ ‫تى ن��ةدةك��رد‪ ،‬ئةوةى‬ ‫ئةَلمانى زؤرك��ارى َ‬ ‫ث َيويستة باسى ل َيوة بكةين كاريطةرى (نيتضة)‬ ‫ية لةسةر بيركردنةوةو ِراوبؤضوونةكانى‬ ‫ظيبةر‪ ،‬بؤ خؤيشى دانى بةكاريطةرى نيتضةو‬ ‫ماركس لةسةر فةزاى هزرى ئةودا داناوةو‬ ‫هةميشة بؤ بةئةنجام طةياندنى كارةكانى‬ ‫ثةناى بؤ راوبؤضوونةكانى ئةو دووان��ة‬ ‫بردووة‪ .‬نيتضة ثةيامبةرى ويست ء بيرى‬ ‫رؤشنبيرانى سةردةمةكةى ب��ووة‪ ،‬بة ِراى‬ ‫ئةو شارستانييةت ث َيويستى بةكةسايةتى‬ ‫تاكطةرايىء بةها ئةرست َوكراتييةكانةو‬ ‫زيادةرؤيى جيهان لةشو َينكةوتنى بةهاكانى‬ ‫مةسيحيةت ئةم جيهانة لةخراثةوة بةرةو‬ ‫خراثتر دةبات‪ .‬سةربارى ئةمانةش ئةطةر‬ ‫بةقو َاليى بةرهةمةكانى ظيبةردا شؤ ِربينةوة‬ ‫ء خو َيندنةوةيان بؤ بكةين دةطةينة ئةو‬ ‫راستييةى كة ظيبةر لةذ َير كاريطةرى نيتضةدا‬ ‫تيروانينة ثةرتء‬ ‫نةبووة ئةوةندةى هةوَلى داوة ِ‬ ‫بَ‬ ‫الوةكانى خؤى بةهزرو بيرو ِراكانى ( نيتضة)‬ ‫بةه َيز بكاتء لةدوايشدا سيستةم َيكى ئاكارى‬ ‫جياواز وةك ئةَلتةرناتيف بؤ هزرى ( نيتضة)‬ ‫بخاتة ِروو كة لةزؤر ِرووةوة بةتايبةتى لة ِرووى‬ ‫دووركةوتنةوة لةبةهاكانى تاكطةراييةوة‬ ‫َ‬ ‫هةرحال ظيبةر لة ِرووى هزرةوة‬ ‫جياوازة‪ ،‬بة‬ ‫كةس َيكى نيتضةيى نييةو لةكات َيكدا كةس َيكى‬ ‫لةو بابةتة يةك بذاردةى دةب َيتء ثار َيزطارى‬ ‫برواى بة‬ ‫لةبذاردةكةى دةكات بة َالم ظيبةر ِ‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪182‬‬

‫فرة بذاردةيى هةية لةشتة خوازراوةكانى‬ ‫ذيان كة بوونى كؤمة َاليةتى دةيانه َين َيتة‬ ‫ئاراوة‪ ،‬بة ِراى ئةو كةسان َيك كة ثابةندن بة‬ ‫َ‬ ‫هةول‬ ‫بةهاى هونةرى يان ئاينييةكانةوة‪ ،‬يان‬ ‫ئابروومةندى ء ئةركة ثةتييةكان دةدةن‬ ‫بؤ ِ‬ ‫هيض طرنطييةك بة دةرةنجامة ن َيطةتيظةكانى‬ ‫نادةنء بؤ بةدى ه َينانى ئامانجة بةرزةكانيان‬ ‫ميتؤدى عةق َ‬ ‫النى ئةوتؤ دةطرنةبةر كة‬ ‫طةيشتنيان بةو ئامانجانة سانا دةكات‪ .‬بةم‬ ‫جؤرة ظيبةر لةت َي ِروانينى ناديدة طرتنى‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫سيستةمى كؤمة َاليةتى دا هاو ِراية‬ ‫لةبرياردانى بذاردةكاندا‬ ‫نيتضةدا بة َالم‬ ‫ِ‬ ‫لةطةَليدا ناكؤكة‪ .‬يةك َيكى تر لةوانةى ظيبةر‬ ‫ناسيويةتى (جؤرج لؤكاش) بووة‪ ،‬ئةَلبةتة‬ ‫لؤكاش لةو كاتانةدا لةهة ِرةتى الويدا بووةو‬ ‫لةت َيطةيشتنى نرخةكانء ضةمكى ئيستاتيكا‬ ‫َ‬ ‫لةطةل‬ ‫و رؤمانسييةتى سالظيدا ناكؤكى زؤرى‬ ‫ظيبةردا بووة‪.‬‬ ‫لوكاش زياتر طرنطى بة (تؤلستؤى ء‬ ‫َ‬ ‫بةهيطلء‬ ‫ميرميشكين ء ليؤشا) داوة وةك‬ ‫ماركس‪.‬‬ ‫سؤسياليزم لةن َيوان ماركس ء السال دا‬ ‫ظيبةر بةث َيضةوانةى (لؤكاش)ةوة شت َيكى‬ ‫كةمى دةرب���ارةى سؤسيال‪ -‬ديموكراسى‬ ‫دةزانى‪ ،‬السال دامةزر َينةرى راستةقينةى‬ ‫سؤسيال‪ -‬ديموكراسى ئةَلمانى بوو‪ ،‬بة َالم‬ ‫ئايديؤلؤذياكةى ماركسى ب��وو‪ ،‬ئةمةش‬ ‫هةند َيك ك َيشةى خوَلقاندبوو‪ ،‬السال ثياو َيكى‬ ‫رؤمانسى بوو‪ ،‬بة َالم حزبةكةى لةذ َير سايةى‬ ‫هةذموونى توند ِرؤكاندا بوو كةث َييان وابوو‬ ‫دةب��ى بةشؤرش َيكى توندو يةكالكةرةوة‬ ‫َ‬

‫دةس��ة َالت��داران ِرابماَل ِر َينء دادث��ةروةرى‬ ‫دابمةزرى‪ ،‬ئةوان‬ ‫لةشو َينى دةسة َالتى ئةواندا‬ ‫َ‬ ‫بروايةدا بوون خواوةند لةئاسمان نيية و‬ ‫لةو ِ‬ ‫ئاينيش ئةفيونى ميللةتانةو م َيذوو شو َينى‬ ‫خواوةندى طرتؤتةوة‪ ،‬ئةم بيروبؤضوونانة لةن َيو‬ ‫كر َيكارانى كوورةخانةكانء كارطةكانى ِرستنء‬ ‫ضنينيش دا ب َ‬ ‫الوببووةوة‪ ،‬هةرضى ظيبةريشة‬ ‫لة حزبةكةى كاوتسكى ء هاور َيكانييةوة‬ ‫دةيروانيية ماركسء هيض ناكؤكييةكى لةن َيوان‬ ‫ِ‬ ‫سؤسيال ديموكراتةكانءئةوانى تر نةدةدى‪،‬‬ ‫بة َالم ظيبةر ِراى وابوو كة ثرؤليتاريا لة ِرووى‬ ‫َ‬ ‫ناتوانى‬ ‫كامل نيية و‬ ‫سياسييةوة ضين َيكى‬ ‫َ‬ ‫برواشى‬ ‫دةس��ة َالت بةر َيوة ببات‪ ،‬هةروةك ِ‬ ‫وابوو كة ماركس لةدةست نيشانكردنى ئةو‬ ‫بابةتانةى بةش َيكن لةجيهانى ئابوورىء‬ ‫كاريطةريى هؤكارة ئابوورييةكانيشى لةسةر‬ ‫كؤمةَلطا ِروون��ك��ردةوةو ث َيى واب��وو ئةو‬ ‫كاريطةريية يةكالكةرةوة نيية وةك تيؤرى‬ ‫ماتةرياليزمى ماركس دةرى دةخات‪ .‬لةراستيدا‬ ‫ظيبةر بيرمةند َيكى سؤسياليستى نةبوو‪،‬‬ ‫بةَلكو بةتةنيا زانايةكى سؤسيؤلوذيا بوو‪،‬‬ ‫تى بطاتء وةك‬ ‫هةوَلى دةدا لةسةرمايةدارى َ‬ ‫شارستان َيتى كؤمةَلطاى رؤذئاوا ل َيى دة ِروانى‬ ‫برواى وابوو كة ئةم شارستانييةتة ناب َيتة‬ ‫ء ِ‬ ‫سيمايةكى جيهانى‪.‬‬ ‫ظيبةر لةذيانى خؤيدا ذمارةيةكى زؤرى‬ ‫وتارو كت َيب ب َ‬ ‫الوكردةوةو هةند َيكيشيان‬ ‫ل��ةدواى خؤى ضاثكران‪ ،‬لةوانةش كت َيبى‬ ‫( ِر َيكخستنى كؤمة َاليةتىء ئابوورى‪-‬‬ ‫‪ )1945‬و ( ِرةوشتى ثرؤتستانتىء طيانى‬ ‫سةرمايةدارى) بوو هةروةها طرنطترين‬ ‫كت َيبيشى بةناوى (ئابورىء كؤمةَلطا) بوو كة‬


‫طؤظار َيكى رؤشنبيريي سياسي طشتيية‬ ‫‪183‬‬

‫لة ساَلى (‪)1986‬دا ضاثكراوة‪ .‬لةكؤتاييدا‬ ‫دةتوانين بَليين ماكس ظيبةر ئةو ثياوة بوو‬ ‫كة خزمةتى زؤرى بةسؤسيؤلؤذيا كردووة‬ ‫ءبانطخواز َيكى طةورةى ئازاديش بوو‪ ،‬هةميشة‬ ‫دذى بيرؤكراسى بوو جا بيرؤكراسى دةوَلةت‬ ‫يان كؤمثانيا طةورةكان يان حزبةكان ب َيتء‬ ‫كؤمةَلطايةك شايستةى ذيانء طةشةكردنة لة‬ ‫سيستةمى بيرؤكراسى بةدوورب َيت‪.‬‬

‫* سةرضاوة ‪:‬‬ ‫أسامة حامد ‪ -‬ماكس فيرب ‪ -‬املؤسسة العربية‬ ‫للدراسات والنشر‪-‬بريوت‪ -‬لبنان‪.1975‬‬


‫‪،‬ذمارة (‪ )15‬كانوونى دووةمى ‪2013‬‬ ‫‪184‬‬


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.