Παράλληλα με την επιστημονική έρευνα για τη διαμόρφωση του θεωρητικού πλαισίου της κριτικής διάστασης των γραμματισμών, η διδακτική πρακτική αποτελεί το πειραματικό πεδίο εφαρμογής προκαλώντας εκπαιδευτικούς και θεματικά πεδία σε αναστοχασμό και αναποσανατολισμό αντίστοιχα. Αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας είναι η δημοσίευση παιδαγωγικών εμπειριών που υιοθετούν μια ποικιλομορφία προσεγγίσεων τόσο ως προς τον ορισμό της «κριτικής» διάστασης όσο και προς την έννοια του γραμματισμού (Κουτσογιάννης, 2014), ακολουθώντας τις αντιπαραθέσεις στο θεωρητικό πεδίο. Επιπρόσθετα, παρατηρείται μετατόπιση από «ορατές» παιδαγωγικές πρακτικές προς τις «αόρατες» (Bernstein, 1989), από την «μόνωση» του διδακτικού αντικειμένου στη συσχέτισή του µε άλλα (βλ. διαθεµατικές προσεγγίσεις) (Κουτσογιάννης, 2006). Η εισήγησή μας καταγράφει μια διδακτική πρακτική που αναπροσαρμόζοντας το Α.Π. διαθεματικά, εφαρμόστηκε αρχικά σε ένα τμήμα Δημοτικού Σχολείου του αστικού συγκροτήματος της Θεσσαλονίκης. Στην πορεία εξέλιξής της είχε αποδέκτη το σύνολο των παιδιών του σχολείου (17 τμήματα) τα οποία και ενέπλεξε σε ένα πρόγραμμα έρευνας- δράσης (Car & Kemmis,1997). Θέτοντας σαν στόχο της οικοδόμησης της γνώσης τη χειραφέτηση των παιδιών και καθιστώντας τα ενεργούς κριτές της κοινωνικής πραγματικότητας γύρω τους (Freire & Macedo,1987), η συγκεκριμένη διδακτική πρακτική προσπάθησε να καλλιεργήσει δεξιότητες κριτικής σκέψης ενσωματώνοντας παράλληλα κοινωνική δράση. Το πρόγραμμα ενέπλεξε πάνω από 10 εκπαιδευτικούς στη διάρκεια δύο χρόνων και εφαρμόστηκε με διαφορετικούς γνωστικούς και παιδαγωγικούς στόχους την κάθε φορά. Παρόλο που υπάρχουν καταγραφές για πολλαπλά γνωστικά πεδία και δράσεις που αναπτύχθηκαν, στη σημερινή εισήγηση κεντρικό θέμα αποτελεί η διαπραγμάτευση των παιδιών με τα γραπτά κείμενα που με πολλαπλούς τρόπους διαμόρφωσαν το πλαίσιο και τον Λόγο με τον οποίο μίλησαν αρχικά μεταξύ τους για το θέμα της προστασίας του περιβάλλοντος και στη συνέχεια, απευθύνθηκαν μέσω αυτών στην ευρύτερη κοινότητα.
1
Η παιδαγωγική άποψη που αποτέλεσε έναυσμα γα την εμπλοκή μας στη δράση που σας περιγράφουμε, είναι πως η προστασία του πλανήτη είναι μια υπόθεση που αφορά όλους μας. Αποτελεί επιτακτική ανάγκη σήμερα να υιοθετήσουμε στάσεις και να καλλιεργήσουμε τρόπους σκέψεις που θα επαναφέρουν το σεβασμό στο περιβάλλον και θα οδηγούν σε μια ανάπτυξη αειφόρο που θα εξασφαλίζει το μέλλον του πλανήτη και των όντων του. Η ενσωμάτωση στο σχολείο δράσεων που ευαισθητοποιούν τους μαθητές, πέρα από την ενημέρωση και εκμάθηση δεξιοτήτων που βοηθούν στην εκπλήρωση αυτών των στόχων, δίνει ευκαιρίες να εμπλακούν όλοι (μαθητές, εκπαιδευτικοί, διοίκηση, γονείς, τοπική κοινότητα) με τα κοινά και τη διαχείρισή τους. Αυτή η διεπίδραση αποτελεί πεδίο διαπραγμάτευσης αντιτιθέμενων λόγων που αρθρώνονται όταν πρέπει να παρθούν αποφάσεις και να υιοθετηθούν πρακτικές. Και μέσα από τέτοιες διαπραγματεύσεις δίνεται η ευκαιρία στην κοινότητα και τα μέλη της να ξεπεράσουν τις ατομικές φωνές και προκαταλήψεις και να διαμορφώσουν ένα κοινό τρόπο κατανόησης του κόσμου.
2
Έτσι το σχολείο, η παιδαγωγική του σχολείου, μετατρέπεται σε κοινότητα «πρακτικής». Μια κοινότητα για την οποία η γνώση γίνεται εργαλείο αλλαγής και κοινωνικής δράσης . Σε μια τέτοια παιδαγωγική η συμμετοχικότητα, ο διάλογος και ή διαπραγμάτευση αποτελούν βασικά εργαλεία και οι μέτοχοι (παιδιά, εκπαιδευτικοί και ευρύτερη κοινότητα) , γίνονται φορείς δημοκρατίας και κοινωνικού πολιτισμού. Η κριτική σκέψη, το τελικό ζητούμενο στη διαμόρφωση του ενεργού και δρώντος πολίτη, δε βρίσκεται κρυμμένη σε «λέξεις κλειδιά» αλλά στις λέξεις που από κοινού αρθρώνονται από την κοινότητα και φτιάχνουν το «νέο δικό της κόσμο». Η γνώση δεν αντιπροσωπεύει κάτι αποστασιοποιημένο από την καθημερινότητα ή πεδίο ανταγωνισμού. Γίνεται εργαλείο. Για την κατανόηση του κόσμου για την αναζήτηση της αιτίας, για να παρθούν αποφάσεις για στάσεις και απόψεις. Αντί για πεδίο αποκλεισμού γίνεται πεδίο ενσωμάτωσης κι αντί για την απομόνωση, μια τέτοια γνώση καλλιεργεί τη συνδημιουργία, την συγκατασκευή νοημάτων.
3
Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο, προκλήθηκε ευαισθητοποίηση των μαθητών ενός τμήματος, ώστε να ενημερωθούν, να ενισχύσουν τις απόψεις τους, να αναζητήσουν λύσεις και να δράσουν ως πολλαπλασιαστές νέων δεξιοτήτων στους υπόλοιπους συμμαθητές τους και στην τοπική κοινωνία. Ουσιαστικά, από τον εκπαιδευτικό τέθηκαν οι βασικοί στόχοι του σεναρίου και οι μαθητές ως συν-διοργανωτές επέλεξαν τα εργαλεία για την αναζήτηση και διάχυση της γνώσης στους υπόλοιπους, ερευνώντας σχετικό υλικό και αποφασίζοντας στρατηγικές και λύσεις, ώστε από τα δεδομένα και τις εμπειρίες τους να αναζητήσουν αντικειμενική πληροφόρηση και να βρουν τρόπους να πετύχουν τον στόχο τους.
4
Με αφετηρία τις πρότερες αντιλήψεις των μαθητών, τις εμπειρίες τους από την καθημερινότητα και τον συσχετισμό τους με την κατάκτηση της νέας μάθησης, τέθηκε το πρώτο ερώτημα: Πόση σχέση μπορεί να έχει η κουζίνα μας, τα αγαπημένα φαγητά και ο τρόπος μαγειρέματος με το μέλλον του πλανήτη; Τι να γίνεται άραγε το λάδι που τηγανίζονται τα φαγητά, πού καταλήγει και τι επιπτώσεις έχει αυτό; Μπορεί άραγε να αντιστραφεί το αποτέλεσμα; Ανιχνεύοντας τις απόψεις των μαθητών, διαπιστώθηκε σε μεγάλο ποσοστό, σχεδόν 100%, άγνοια της καταστροφής που επιφέρει το πέταγμα του λαδιού στον νεροχύτη ή τα σκουπίδια.
5
Στην διαφάνεια βλέπετε τον δομημένο χάρτη εννοιών που χρησιμοποιήσαμε. Καταλαβαίνετε ότι δεν έχουμε τον χρόνο να τον μελετήσουμε βήμα βήμα. Σας το παρουσιάζω για να δείτε, κυρίως, την δομή του. Μέσω αυτού συζητήθηκαν αναλυτικά, όλες οι συνέπειες των αρνητικών τακτικών απόρριψης του λαδιού, οι θετικές τακτικές συλλογής του και τα αποτελέσματά τους και οι πρότερες και αναδυόμενες απορίες τους. Ο χάρτης εννοιών ενσωμάτωσε τα στοιχεία που τα παιδιά αναζήτησαν και πρόσθεσαν μετά από διάλογο, ώστε να διευρυνθεί η αρχική βάση με τις δικές τους σκέψεις και απόψεις και να προκύψει ένα νέο πλαίσιο, της τάξης αυτή τη φορά, με βάση τις δικές τους απόψεις.
6
Μέσα από την έρευνά τους, τα παιδιά εντόπισαν τη διαδικασία μετατροπής του τηγανελαίου σε βιοντίζελ, καύσιμο οικολογικό, φιλικό προς το περιβάλλον ως εναλλακτική μορφή ενέργειας. Μετά τον εντοπισμό και τη διαπίστωση των αρνητικών συνεπειών της απόρριψης τηγανελαίου στο περιβάλλον, τα παιδιά έκπληκτα κατέληξαν στο συμπέρασμα πως υπάρχει λύση, φιλική προς το περιβάλλον μέσω της επαναχρησιμοποίησης υλικών που θεωρούνταν μη αξιοποιήσιμα και άχρηστα. Η ανακάλυψη αυτή τους ενθουσίασε και στο ερώτημα, τι θα μπορούσαμε να κάνουμε εμείς, σαν τάξη γνωρίζοντας τον κίνδυνο που διατρέχει το περιβάλλον και την πιθανότητα διάσωσής του, τα παιδιά σκέφτηκαν ότι θα θέλανε να ενεργοποιήσουμε όλο το σχολείο, τους μαθητές των άλλων τάξεων, ώστε να ενημερωθούν για το πώς θα προστατευτεί το περιβάλλον. Αυτή ήταν μια απόφαση που οι ίδιοι πήραν.
7
Στο σημείο αυτό, οι μαθητές, ανάλογα με τις ατομικές δεξιότητες (γνωστικές, κοινωνικές, επικοινωνιακές κλπ), διαφορετικές για τον καθένα, έχουν κατανοήσει βασικές έννοιες της δράσης τους, αξιολόγησαν και αξιολογούν διαρκώς κάθε τι νέο και αποφασίζουν να εφαρμόσουν σχέδιο δράσης που θα δημιουργήσει συνθήκες να διαδώσουν όσα κατέκτησαν, σε ένα συνεχόμενο πλαίσιο που θα προσθέτει διαρκώς νέες πληροφορίες και θα διευρύνει τα εμπλεκόμενα μέλη της δράσης.
8
Η χρήση των νέων Τεχνολογιών είναι εκτενής σε όλη τη δράση, στην αναζήτηση της πληροφορίας, καθώς και στην δημιουργία ελκυστικού υλικού που κάνει πιο διασκεδαστική την ενασχόληση με το θέμα. Η οπτικοποίηση της μυστικής τους αποστολής ως μήνυμα από τον πλανήτη που ζητά τη βοήθειά τους, μέσω διαδικτυακής εφαρμογής, δημιουργεί συνθήκες που προσελκύουν ακόμη μεγαλύτερο αριθμό μαθητών και τους εμπλέκει στο θέμα με παιγνιώδη και ευχάριστο τρόπο.
9
Ακολουθεί συζήτηση, αναζήτηση πληροφοριών για τις νέες έννοιες που η Γη συμπεριλαμβάνει στο μήνυμά της, όπως η αειφορία και η ανταποδοτική ανακύκλωση, λήψη αποφάσεων, καταμερισμός δράσεων Η επιλογή της καθοδηγούμενης ανακάλυψης βοηθά στην εξοικονόμηση διδακτικού χρόνου, στην επιλογή από τον εκπαιδευτικό υλικού που ανταποκρίνεται στο ηλικιακό γνωστικό επίπεδο των μαθητών και στη διασφάλιση ασφαλούς αναζήτησης στο διαδίκτυο. Καθώς το πρόγραμμα εντασσόταν σε δράση τωνΤ4Ε και στις δράσεις του αειφόρου σχολείου στο οποίο συμμετείχε το σχολείο μας, οι μαθητές διερεύνησαν την έννοια και συζήτησαν τη μορφή και τις διαστάσεις που θα είχε για τη δική μας κοινότητα. Την έννοια της ευθύνης απέναντι στο περιβάλλον, απέναντι στις γενιές των όντων – και όχι μόνο των ανθρώπων- που θα κατοικήσουν τον πλανήτη στο μέλλον. Την έννοια της ανάπτυξης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής των κοινωνιών όχι σαν αδηφάγων καταναλωτών του γαλάζιου μας παράδεισου αλλά σαν συγκατοίκων υπεύθυνων, που με εργαλείο την επιστήμη θα προστατεύουν τον πλανήτη.
10
Το πλάνο δράσεων και η καταγραφή όλων των βημάτων αποφασίστηκε μετά από συζήτηση και αξιολόγηση παραμέτρων που θα βοηθούσαν περισσότερο την εμπλοκή όσο το δυνατόν περισσότερων συνεργατών. 2-3 λόγια για το πλάνο δράσης Κυρίως προγραμματίστηκε ενημέρωση της δ/ντριας και του συλλόγου διδασκόντων και διάφορες δράσεις που θα αναλυθούν παρακάτω, ώστε να ενημερωθούν οι υπόλοιπες τάξεις και η τοπική κοινωνία, να εμπλακούν σε διαδικασίες ενεργοποίησης και αναζήτησης της γνώσης, με παράλληλη διακτίνωση σε όλα τα διδακτικά αντικείμενα, γλώσσα, μαθηματικά, εικαστικά κ.α., αξιολόγηση των βημάτων δράσης κ.α.
11
Η ενημέρωση των υπόλοιπων μαθητών όπως αντιλαμβάνονται οι πράκτορες της Γης, πρέπει να γίνει με διαφορετικό τρόπο, ανάλογα με τις ηλικίες στις οποίες θα απευθυνθούν. Κάθε ομάδα «στόχος» έχει διαφορετικό βαθμό κατανόησης και αντίληψης, διαφορετικές εμπειρίες, είναι όμως αναγκαίο να προσανατολιστούν όλοι στον κοινό μας στόχο. Επομένως, η κάθε ομάδα πρέπει να αντιμετωπιστεί διαφορετικά και να προετοιμαστεί μια παρουσίαση ανάλογη με τα ενδιαφέροντά τους. Το σημείο αυτό είναι αρκετά δύσκολο, καθώς η γνώση των μαθητών πρέπει να προσαρμοστεί στις γνωστικές εμπειρίες των υπολοίπων, ώστε να είναι επιτυχής και κατανοητή. Οι μαθητές χωρίστηκαν σε ομάδες αντίστοιχες των ομάδων στόχων και ξεκίνησαν την αναζήτηση κατάλληλων στρατηγικών.
12
Οι λιλιπούτειοι μαθητές του σχολείου αποτελούν και τη δυσκολότερη ομάδα. Είναι απαραίτητο να τους μιλήσουμε στη γλώσσα τους, να τους τραβήξουμε το ενδιαφέρον με μουσική, χρώμα, χορό και κυρίως να τους μετατρέψουμε σε συνεργάτες για τον κοινό μας στόχο. Το θεατρικό παιχνίδι είναι ένα ιδιαίτερα σημαντικό εργαλείο στην εκπαίδευση και έτσι δημιουργήθηκε μια μικρή 10λεπτη παράσταση για τους μικρούς μας φίλους. Επιλέχθηκαν γνωστοί ήρωες, ο Νέμο και η Ντόρυ, καθώς το περιβάλλον τους, η θάλασσα, σχετίζεται άμεσα με το θέμα μας. Γράφτηκαν διάλογοι, ντύθηκαν μουσικά, σκηνοθετήθηκαν και προχωρήσαμε στην παράστασή μας. Οι μικροί μας συνεργάτες πήραν αφίσες για τα τμήματά τους, ασχολήθηκαν με τη ζωγραφική αναπαράσταση του θέματος και φυσικά ξεκίνησαν να μας φέρνουν τηγανέλαιο από το σπίτι τους, για να προστατέψουν το σπίτι του αγαπημένου τους Νέμο.
13
Η ηλικιακή ομάδα εδώ είναι μεγαλύτερη, επομένως αποφασίζεται να δημιουργηθεί μια παρουσίαση που με απλό τρόπο, με ευχάριστες και εύκολα αναγνώσιμες διαφάνειες, θα έδιναν στους μαθητές τις κυριότερες πληροφορίες για το θέμα, με γλώσσα απλή και κατανοητή. Στη διάρκεια αλλά και μετά το τέλος της παρουσίασης, υπήρχε συζήτηση, ώστε να αναδυθούν οι απορίες, να δοθούν εξηγήσεις και να ενσωματωθούν νέες απόψεις στη δική μας βάση. Τα σταυρόλεξα και η ακροστιχίδα συγκέντρωναν τις βασικές γνώσεις, η αφίσα δώρο αποτελούσε κίνητρο και η ανακοίνωση πως κάθε μήνα θα βγαίνει το τμήμα νικητής που θα συγκεντρώνει το περισσότερο λάδι, έδωσαν μια πολύ καλή ώθηση για να αποκτήσουμε ενεργούς συνεργάτες.
14
15
Η παρουσίαση για την ομάδα αυτή, καθώς τα παιδιά είναι μεγαλύτερα και μπορούν να αντιληφθούν πιο δύσκολες και σύνθετες έννοιες, συμπεριέλαβε τις περισσότερες πληροφορίες, ενημερώνοντάς τους και καλώντας τους να ενταχθούν στην αποστολή του σχολείου, της κοινωνίας , του πλανήτη συνολικά.
16
Ακολούθησε επιστολή στον δήμαρχο, ώστε να εμπλακεί και η τοπική κοινωνία και να βοηθήσει στο έργο μας, ενώ παράλληλα διευρύνθηκαν δεξιότητες γλωσσικής επικοινωνίας και ενημέρωσης.
17
Σε κοινόχρηστο φύλλο συλλογής δεδομένων, που ενημερώνονταν εβδομαδιαία από ομάδες μαθητών που ορίζονταν, παρακολουθούνταν η «κίνηση» συλλογής τηγανέλαιου ανά τμήμα και κάθε μήνα οι μαθητές παρατηρούσαν τα δεδομένα και έβγαζαν συμπεράσματα, ενώ παράλληλα κάνανε και προβλέψεις. Σε κάθε περίπτωση, όταν παρατηρούνταν μια αρνητική πορεία συγκέντρωσης, οι μαθητές αναλάμβαναν να αναζωπυρώσουν το ενδιαφέρον των συμμαθητών τους. Τα στοιχεία του πίνακα χρησιμοποιήθηκαν παράλληλα από την εκπαιδευτικό πληροφορικής για την διδασκαλία των διαγραμμάτων και από την εκπαιδευτικό της τάξης για την αντίστοιχη ενότητα των μαθηματικών.
18
Τι γίνεται όμως στη χώρα μας, στην Ευρώπη, στις υπόλοιπες χώρες της ηπείρου με τη διαχείριση των αποβλήτων; Ποια η θέση της Ελλάδας στο τόσο σημαντικό ζήτημα και πώς δεσμεύεται από νομικά πλαίσια ευρωπαϊκά και διεθνή; Τα παιδιά μελέτησαν τακτικές άλλων κρατών και διαπίστωσαν τις λύσεις που μπορούν οι πολίτες να ακολουθήσουν. Παράλληλα, στον ευρωπαϊκό χάρτη εντόπισαν τις χώρες που ακολουθούν τακτικές ανακύκλωσης και ενσωμάτωσαν τις πληροφορίες μέσω εφαρμογής που μετέτρεψε τον χάρτη σε διαδραστική εικόνα.
19
Οι παραπάνω πληροφορίες εύλογα γεννούν στα παιδιά το ερώτημα αν η καύση των σκουπιδιών για παραγωγή ενέργειας επιβαρύνει το περιβάλλον κι αν οι πολίτες δρουν με περιβαλλοντική συνείδηση συνειδητά, λόγω παιδείας ή λόγω αυστηρών μέτρων και επιβράβευσης από την πολιτεία.
20
Ανεξάρτητα από τα κριτήρια που οι πολίτες επιλέγουν, είναι σημαντικό να υπάρχει κοινός στόχος. Μια υπεύθυνη περιβαλλοντική συμπεριφορά χρειάζεται απαραίτητα την συνεχή εκπαίδευση και ενημέρωση των πολιτών και την λήψη μέτρων και κανόνων από την πλευρά της πολιτείας. Τα μέτρα αυτά οφείλουν να είναι αυστηρά, να τιμωρούν τους παραβάτες και να ενισχύουν θετικά όσους ακολουθούν τους κανόνες. Η ενίσχυση των πολιτών πρέπει να στοχεύει και στην συνεχή ενημέρωσή τους για τα θετικά αποτελέσματα που επιτυγχάνονται, ώστε οι δράσεις τους να πολλαπλασιάζονται. Οι έλεγχοι των εργοστασίων που διαχειρίζονται τα απόβλητα πρέπει να είναι ιδιαίτερα αυστηροί και συστηματικοί, ώστε να περιορίζονται τα όποια αρνητικά στοιχεία. Ίσως κάποια στιγμή, οι πολίτες καταφέρουν να συμπεριφέρονται με σεβασμό στο περιβάλλον, ως αποτέλεσμα αποκλειστικά της εκπαίδευσής τους, ώστε η ύπαρξη κανόνων να αποκτήσει λιγότερη βαρύτητα, αφού τη θέση τους θα έχει καταλάβει η συνειδητή και «αειφόρος» συμπεριφορά.
21
Προσπαθήσαμε να σας μεταφέρουμε ένα στιγμιότυπο του ταξιδιού που όλοι μας τη χρονιά εκείνη πραγματοποιήσαμε μέσα από τη δράση αυτή. Ένα ταξίδι που είχε μόνο συνεπιβάτες σε μια πορεία συνειδητοποίησης και εμπλοκής. Ένα ταξίδι που απαιτούσε εναλλαγή ρόλων ανάμεσα σε εκπαιδευτές και εκπαιδευόμενους, ανάμεσα σε αθώους, ενόχους και συνενόχους. Ανάμεσα σε ανεύθυνους ενήλικες και υπεύθυνα παιδιά που απαιτούσαν να γίνεται συλλογή και μεταφορά του τηγανελαίου από τις οικογένειές τους και η δύναμη να αλλάζουν συνήθειες και στάσεις ενηλίκων τα έκανε πιο δυνατά και υπεύθυνα στις αποφάσεις της ζωής τους. Ένα ταξίδι που αξιοποίησε δεξιότητες, βελτίωσε την αυτοεικόνα παιδιών που τα πεδία του επίσημου σχολικού γραμματισμού θα απέκλειαν. Αν το πρόγραμμά μας μπορεί να ενταχθεί σε ένα πλαίσιο κριτικής παιδαγωγικής, θέλει πολλή συζήτηση. Αν αποτέλεσε μια προσπάθεια να οδηγήσει παιδιά και εκπαιδευτικούς σε ενεργή εμπλοκή με αποφάσεις για τη γνώση και τον τρόπο που αποκτιέται στη συγκεκριμένη κοινότητα, η εμπειρία μας έρχεται να αποτελέσει κατηγορηματικό μάρτυρα. Και αυτή μοιραστήκαμε, πιστεύουμε σήμερα μαζί σας. Ευχαριστούμε.
22