HwD 2012/2

Page 1

Hiwwe wie Driwwe www.hiwwe-wie-driwwe.de

Volume 16. No. 2 - Harebscht / Winder 2012

sitter 1997

The Pennsylvania German Review Gegrindt un rausgewwe bei: Deutsch-Pennsylvanisches Privatarchiv (Ober-Olm, Deitschland) In Cooperation mit: Pennsylvania German Cultural Heritage Center (Kutztown, PA)

Editorial

Ebbes vum Bauerelewe un Braucherei Heritage Center in Kutzeschtettel schtaert Bicher un Kalenner drucke

Dihr liewe Leit, Glaabt‘s odder net, awwer mer henn desmol so viel Schtofft gedruckt, ass mer neegscht kenn Blatz meh henn fer en Editorial. Sell macht awwer gaar nix aus. Mer winsche yuscht: En latt Gschpass beim Lese. Michael Werner

In der Ausgab Patrick Donmoyer: Ebbes vum Bauerelewe un Braucherei (Blatt 1) Douglas Madenford: John Rausch schwetzt bei Versammling (Blatt 2) Dale Schwoyer/Ruth Breidegam: Schtudente vun die Oley Daal Schul lanne Deitsch (Blatt 3) Richard Savidge: Deitsche kumme zamme in Unner Mahanoy (Blatt 3) Richard Miller: Was wott ich net verliere? (Blatt 4-5) Tanner Gore: Muhndnacht (Blatt 5) Richard Savidge: Der Jecky un Miracle Grow (Blatt 6) Patrick Donmoyer: En Elbedritsch (Blatt 6) Larry Gradwohl: Zerickkumme zu meine Watzle (Blatt 7) David Hoffman: Die Zeit (Blatt 7) Kevin Sterner: Middagesse in die Zwanzicher (Blatt 8) Douglas Madenford: En Telephone kann sell duh (Blatt 8) Edward Quinter: Veggelcher (Blatt 9) Ben Rader: Wie Melassichriwwelkuche: (Blatt 12) Plus: „Gedanke Schliwwere“ HwD 2.12

KUTZTOWN. Die Leit vum Pennsylvania German Cultural Heritage Center, em „Heemetblatz“, henn hatt gschafft darich die letscht Zeit un sinn froh, ass en Kalenner un en Bichli nau reddi sinn fer kaafe. DEITSCHER KALENNER Fer's erscht henn sie en neier pennsylvanisch-deitscher Kalenner fer's Yaahr 2013 zammegrickt. Der Subtitle vun sell Kalenner iss „Alte Deitsche Bilder in Lewendiche Farewe“. Des dreizeh Munet, vielfarewich Kalenner waar bei die “Masthof Bicher-Druckerei” in Morganschteddel gedruckt warre. Die Wadde in seller Kalenner sinn in Deitsch un aa in Englisch, so iss es leicht fer alle Leit, es zu leese, eb sie Deitsch schwetze odder net. Des Yaahr hot der Kalenner fer alle Munet en alt deitsch Pickter, ass zwischich die Yaahre 1900 un 1960 in Schwatz un Weiss genumme waar, awwer 's sinn die Pickters nau in volle Farewe gesetzt. Die alde Pickters weise die Leit ebbes vum Volkslewe uff en pennsylvanisch-deitsch Bauerei im 20. Yaahrhunnert, mit viel Leit drin - Menner, Weibsleit, un Kinner, ass hatt am schaffe sinn. Alle Munete henn aa en deitsch Schprichwatt iwwer die Yaahreszeit in die Pickters un gewwe aa die alte Heillichedaage un Feierdaage darich alle Munete.

Der Pennsylvaanisch-Deitsch Kalenner 2013

Der deitsch Kalenner iss gewidmet zum Jerry Kershner, en guuder Deitscher, Schreiwer, Kalennersetzer, un Schwetzer. Der Jerry hot en latt geduh fer die deitsch Mudderschprooch am geh halde un iss gschtarewe net zu lang zerick. EN “NEI” BRAUCHBICHLI Fer's zwett kammer verzehle, ass die Leit vum “Heemetblatz” in Kutzeschtettel nau alle Yaahr en Bichli rausgewwe welle iwwer die pennsylvanischdeitsch Kuldur. Des Yaahr iss es “Der Freund in der Noth”, en alt VolksheelingBichli. 'S iss es erscht Mol, ass mer sell widder kaafe kann sitter 1813. Der “Freund” waar erscht rausgewwe warre beim Johann Georg Homan in Reading un iss der Vorganger vum Hohmann sei meh bekannt

Bichli “Der Lange Verborgene Freund”. Sell Bichli hot neegscht alliebber gekennt in Pennsylvaani Yaahre zerick. 'S Buch “Der Freund in der Noth” iss iwwergsetzt warre vun Hochdeitsch zu English beim Patrick Donmoyer und gedruckt mit en latt alde Pickters, Eenblattdricke un Notes fer die Leser, so ass sie der alde Volksglaawe un Braucherei in Pennsylvaani besser verschtehne kenne. Der Pennsylvanisch-Deitsch Kalenner 2013 koscht $ 12.00 (plus Shipment), es Bichli „Der Freund in der Noth“ $ 29,95 (plus Shipment). Patrick Donmoyer

Adder bei: PG Cultural Heritage Center 22 Luckenbill Road Kutztown, PA 19530

1


Neies vun Hiwwe un Driwwe

Deitsch schwetze Deitsch kammer aa schwetze uff em Phone. 'S gebt en Service, ass „Midwest Conference Line“ heesst. Dienschdaags, Dunnerschdaags un Samschdaags schwetze die Uffrufer datt Pennsylvanisch-Deitsch. Wer meh wisse will, sett mol der Gary Blosser uffrufe: 815-499-4339.

Penna. Deitsch Daag Sitter 1976 iss Tschuun 28 der „Pennsylvania German Day“ in Pennsylvania. Darich die Yaahre henn die meenschte Leit sell vergesse. In 2012 hot der Gov. Tom Corbett en „Proclamation“ gewwe fer alliebber sell wisse losse. Der Rev. Willis W. Heckler vun Topton hot en latt geduh fer helfe, ass seller Daag net ganz vergesse watt.

Ron Treichler Der Ronald S. Treichler iss gschtarewe im Yenner 2012. Er waar gebore in 1935 un waar en Schulmeeschter. Er hot en latt geduh fer die Goschenhoppen Historians un die Grundsei Lodsche. Er waar uff em Raad vun die Pennsylvania German Society fer etliche Yaahre un aa vum Schwenkfelder Heritage Center. Newich sell hot er Leit aa die deitsch Mudderschprooch glannt.

Hoscht du gwisst ... … ass Lengeschter Kaundi sitter 1962 en „Schweschder Kaundi“ im alde Land hot. 'S iss der „Landkreis Kaiserslautern“, wu die Leit aa die deitsch Mudderschprooch am schwetze sinn. In 2012 iss sell Partnership 50 Yaahr alt warre, un 's iss noch aardlich guud am geh. 2

John Rausch schwetzt bei Versammling LEESPORT. Die Pennsylvaanisch Deitsch Versammling vun Baricks Kaundi hot Blatz genumme am Oschtermundaag 2012. Selles Yaahr waar es die 73. Versammling. ‘S iss allfatt uff em Oschdermundaag, un wie letschdes Yaahr waar es in die Leesport Fendu Ess-Schtubb. Alles iss graad um halwer sex Uhr aagfange. Mir waare vun der Vormeeschder, der Richard Hassler, zu Adder gerufe. Dann hemmer “Amerikaa” gsunge. Do iss der aerschde Vaerscht: „Mei Land, ich sing vun dir / Siess iss die Freiheit mir, / Do will ich sei; / So wie die alde Leit, / So fiehl ich aa nooch heit. / Sinn Dir zu yedre Zeit / Allfatt gedrei.“ Naach em Singe henn die „Happy Dutchmen“ viel Musick gschpielt. Dann hemmer es Verschprechnis zum Faahne gsaat. Mer kann net saage, ass die Deitsche net patriodisch sinn. Dann hot der Lee Heffner en Gebet gewwe. Nau waar es Zeit fer esse. Mir henn ghatt: Salaat mit Seiderschpeck Brieh, Sauere

Die Schtubb in Leesport waar voll mit deitsche Kalls un Weibsleit

Kuddelfleck, gerooscht Seifleesch un gebackne Hinkelschenkel, Grummbierefilse, Dunkes, Grautselaat mit Rahm, Arebse un Gehlriewe, Welschkann, Lattwaerrick mit Schmierkaes, Brot un Budder un fer es Noochesse, Kokonuss Kustard. Alles waar ganz abbeditlich. Naach em Esse hemmer meh Schticker gsunge. Noht hot der Ed Quinter iwwer es „Deitsche Program“ uff em Kutztown University gschwetzt. Fer glee bissel meh Enterntainment henn die „Miller Brieder“ (der Parre Richard Miller un sei

vier Brieder) gsunge un Gschichte verzehlt – selli waare aarick gschpassich. Der Schwetzer fer der Owet waar der John Rausch. Er hot viele Gschichte un ee paar Witze verzehlt. Er hot aa viel iwwer deitsche Sauwerkeete wie Schpaarsamkeit un Hattschaffigkeit gschwetzt. Naach der Schwetzerei hemmer “Gott, segen Amerikaa” gsunge, un dann sinn mir naach Heem gfaahre. Es waar en guder Owet, un es waar aarick guud, mit annere Leit Deitsch zu schwetze. Douglas Madenford

Rudolf Post: All Minanner - Sechs Jahrzehnte „Pfälzischer Mundartdichterwettstreit“ Price: EUR 27,90 (plus Shipment) Sitter 1953 gebt‘s der Mudderschproochschreiwer Contest im Schtettel Bockenheim (Palatinate). In sell Bichli kammer die beschte 500 Gedichte lese, ass gschriwwe sinn warre sitter seller Zeit. Wie sell Contest gschtaert hot in die 1950s, henn en latt Leit noch gschriwwe iwwer WWII un was ghappent hot in selli Yaahre. Schpeeder henn sie aa iwwer annere Topics gschriwwe: 's Lewe, der Doot, die Heemet un anneres meh. Ganz nei sinn Gedichte iwwer die paelzisch Mudderschprooch, un wie sie geyust watt im Internet. Meh Information: info@verlag-tintenfass.de HwD 2.12


Neies vun Hiwwe un Driwwe

Schtudente vun die Oley Daal Schul lanne Deitsch OLEY. Schtudente in Pennsylvania lanne ebbes vun die pennsylvaanisch Geschicht im viert Schulyaahr. Im Moi feiere die Kinner, Schulmeeschter un Helfer vun die Oley Daal Schul in Baricks Kaundi die “Colonial History Days”. In 45 Minudde mache die Schtudente Inschlichlichter, Eisraahm, Schpielsache un Scheierzeeche. Sie lanne Schpiele fer drin in die Schtubb un auswennich. Sie wewe un hariche der Schtoriverzehler ab. Die Ruth Bridegam hot die Deitsch Schul gschtaert. Fer 14 Yaahr helft nau der “Oley Daal Pennsylvaanisch Deitsch Club” sell Ding am geh halde. Mithelfer waare desmol widder: Parre Richard Wolf, Dale Schwoyer, Jane Mathias un Jeffrey Shearer. Sie lehre die Schtudente es Verschprechnis zu die Fahne. Sie schwetze baut ferwas die deitsche Leit zu America (un zu Pennsylvaani) kumme sinn Yaahre zerick.

Ben J. Raber vun Baltic (OH) waar en Drucker, ass en latt Leit gekennt henn alliwwer in Natt America. Er iss gschtarewe im Matz 2012. Der Ben Raber waar gebore in 1923 in Holmes Kaundi un hot „Raber‘s Book Store“ geegent fer die letschte 40 Yaahr. Sei „Schtor“ hot en latt Bicher un Zeidinge gedruckt fer die Amish un Mennischte. Er waar aa selwert en Glied vun die Old Order Amish Gmee. Parre Richard Wolf un Dale Schwoyer sinn die Kinner ebbes am lehre

Sie lehre Alledaag Schwetzes wie “Macht’s guud”, “Wie geht’s?”, “Ganz guud”, “Ich lieb dich!”, un zwee Lieder: “Schnitzelbank” un “Mei Freind”. Die Schtudente lanne vun eens bis zwanzich zaehle un aa die Farewe: rot, bloh, grie, gehl, aarensch, veiolich, brau, schwatz un weiss. Am End schpiele sie mit die Schtudente “Pickter Bingo”. Die Schtudente yuuse Biebliwelschkann an

ihr Schpielbord, un wann sie gewinne, greische sie “Ei, ei, ei!”. Wann en Schtudent gewinnt, noht grickt er noht en glee “Dum-Dum” Schtengli. Naachdem verlosse mir un saage zu die Kinner: “Macht’s guud!” All die Schtudente un Schulmeeschdere henn en latt Schpass. Ruth Breidegam Dale Schwoyer

Deitsche kumme zamme in Unner Mahanoy LYKENS. Die 68. yaehrlich Versammling vun Unner Mahanoy un Nochberschaft iss verbei. Die, ass net datt waare, henn en guud Nacht vun pennsylvaanisch-deitsch Schpass verfehlt. Die „Rhinelander Pennsylvanisch-Deitsch Band“ hot ihre guude deitsche Schticker gschpielt. Die Yodeling Betty Naftzinger hot en paar Lieder gsunge, un der Drupp eigfiehrt in „Schnitzelbank“ singe. Der Schwetzer fer der Owet waar der Lee Haas. Er iss der Haaptmann vun Grundsau Lodsch No. 6 vun Monroe Kaundi un aa der Haaptmann vun die GroossHwD 2.12

Ben Raber iss doot

daadi Grundsau Lodsch (vun alle 17 Lodsche in PA). Er hot sei guudi deitschi Schtoris verzehlt, un die 300 Kalls, ass datt waare, henn guud gelacht. Der Esszettel waar Rindsfleesch, Grumbeere, Filling, Welschkann, Aerbse, Lattwarick un Schmierkees, un Shoofly Boi. Die Komittee, ass des Versammling am geh halde iss, iss wie des: Marvin Klinger, N. Daniel Schwalm, Mark Roth-

ermel, Mark Drumheller, Russell Schadel, Richard Savidge, Clarence Masser, Lee Dockey, Clint Otto, Mark Hornberger un William Paul III. Wer die Versammling des Yaahr verfehlt hot, kann sei Kalenner maricke fer Abril 19, 2013 fer nach Kevin‘s Blatz in Lykens (PA) kumme. Sell sett dihr net misse neegscht Yaahr. 'S iss en guuder Blatz fer sei Zeit schpende un die deitsch Mudderschprooch schwetze. Fer meh Information kammer sell Nummer uffrufe: 570-590-8621. Richard Savidge

Immer meh Amish Alleweil gebt‘s baut 250,000 Amish in die Schteets un Canada. Sell saagt der U.S. Census 2010. Mer weess, ass die Amish alle zwanzich Yaahr dopple, un sell meent, ass es im Yaahr 2050 baut en Milliuhn Amish gewwe watt. Dezu kumme dann verleicht noch 100,000 odder so Fuhremennischte. Joseph Donnermeyer, en Ohio State Professor, saagt, ass in die neegschte 15 Yaahr in Holmes Kaundi meh wie 50 % vun die Leit Amish sinn. Sell meent aa, ass immer meh Leit die deitsch Mudderschprooch am schwetze sinn.

Heemetblatz an KU Der Prof. Rob Reynolds iss nimmie Director vum “Pennsylvania German Cultural Heritage Center” in Kutzeschtettel. Er hot ausgmacht, er will nau yuscht en Professor sei an Kutztown University. Sei Tschabb iwwergnumme henn der Patrick Donmoyer und die Amanda Richardson zamme mit die Lucy Kern. Mer welle sehne, was sell meent, un schreiwe meh iwwer sell in die neegscht Ausgab vun HwD. 3


Gschichte un Gedichte

WAS WOTT ICH NET VERLIERE? Was sinn die haupschte Dinge in unser Lewe? Was wott ich nett verliere? Was wettscht du net verliere? 'S erscht Ding, ass ich draa denk, wann ich des mich frog, iss mei Familie. Mei Fraa, die Kinner un die Kinskinner. Un aa mei Brieder un Schweschter. Awwer was es haupscht Ding zu mir iss, iss mei Glaawes in Gott, un in unser Herr Jesus. Die Karich, fer mich (mit dem, ass ich en Parre bin), iss nadierlich aa en haupt Ding. Ich muss saage, ass die, wu mir vor gange sinn, sinn aa haupt. Was hett ich, wann ich net meinde kennt, was ich grickt hab vun die Voreldre; die, wu naach America kumme sinn in die Yaahre 1733 un 1738, un datt rum. Un all die, ass des deitsche Kultur un Schproch g’bhalde henn fer iwwer 250 Yaahr. Wie kennt ich wisse, wu ich bin, un wu ich hie geh will, wann ich net wisse deet, wu ich beikumme bin. Ich bin Deitsch, un ich bin stolz un froh iwwer sell, un ass ich noch die pennsylvanisch-deitsch Mudderschproch verstehne kann, un aa bissel schwetze, un ich bin in de acht Generation in dem Land! Ya, wu bin ich beikumme? 'S waar mol en yunger Bu, ass sei Mommy sell g’frogt hot: Wu bin ich beikumme? Die Mom hot graad gedenkt: Ei ei ei, frogt mei glee Bu schun solche Dinge, weescht, wie die Englische saage: vun die „Birds“ un die „Bees“, die Veggel un

Iehme. Muss ich mei gleener Bu verzehle, wie un vun wu die Bobblicher beikumme. Sie hot bissel die Dinge in ihre Kopp rum gerollt, was sie saage kennt zu ihre yunge Bu. So iss sie glei aagfange schwetze iwwer wie die Kuh un der Bull zammekumme - un glei kummt en glee Kalb. Un die Sei, du weescht, was sell Ewwer duht mit seim Schraub mit der Lohs, un glei gebt’s gleeni Wutzies. Die Hinkel un der Hahne, un noht kumme die Oier, ass glei Biebes gewwe. Un sie iss aagfange, en lange Schtori verzehle zu ihr Bu, so ass er verstehne kennt, wu er selwert beikumme iss. Der Yung iss datt beigschtanne un hot sie abgharicht fer en Weil, un endlich hot er zu die Mom schiergaar gegrische: „Ich will nett all sell Schtofft heere. Ich hab yuscht gfrogt, wu ich beikumme bin. Mei neier Freind, der Clifford, hut mir gsaat, ass er von Perkasie beikumme iss. So will ich yuscht wisse: Wu bin ich beikumme?“ Unser Mom un Paep waare haupte Leit fer des „Kutzeschtettel Pennsylvanisch Deitsch Folk Fescht“ ans geh gricke. Sie henn em Dr. Alfred Shoemaker viel gholfe darich die Yaahre. So, fer mich, bin ich aa schtolz, wann ich draa denk,

wass mei Mem un Pap mich, un meine Brieder un Schweschter, un so viel annere Leit gewwe henn. Sie henn en latt geduh fer uns schtolz mache, ass mir Deitsche sinn. Die „Miller Buwe“, mei Brieder un ich, singe oft en Lied, „Uff der Bauerei“. Un es gebt Wadde datt drin, ass saage, ass die Mem en guude Koch waar (un so waar sie aa), un ass der Paep waar so gedrei. Er hot allfatt grooss Respect ghadde fer annere Leit, un hot eenichebber gholfe, so guud, ass er gekennt hot. Sell iss aa en Hauptding … fer meinde, wu mir beikumme sinn. Des gemahnt mich iwwer ebbes, ass ghappened iss, wie ich noch ganz yung war. Mol ee Daag iss en Mann un sei Fraa vun Reddin kumme uns bsuche. Die Mom un der Paep henn gschwetzt un gschwetzt mit sie. Naach en Weil, ass sie am schwetze waare, hot die Frau gsaat: „Ich muss dei Briwwi yuuse. Iss es uff der Speicher?“ „Ei nee,“ hot der Paep gsaat, „mir henn kenn Briwwi im Haus. Mir henn yuscht sell glee Heisli datt draus die Eck rum.“ Die Fraa hot gmeent, ass des aarick waer, ass es kenn „inside Briwwi“ gewwe hot, awwer sie hot aarick brunse misse.

„Ei well,“ hot sie gsaat, „dann muss ich mol drauss geh.“ So iss sie drauss gange zum glee weiss Heisli mit em vaddel Muhn ins Dier gschnidde. Sie waar net lang drauss un iss schnell widder darich die Dier gschprunge ins Kich un hot geyaemmert: „Ei, ei, ei. 'S iss aarick datt drauss ins Briwwi. Die Micke! 'S iss so voll Micke in ins Briwwi, ass mer’s schiergaar net schtaende kann. Die henn uff mich ghockt, sinn kumme vun die Wend, even’s aus em Loch gfloge un henn iwwer all uff mich rumgegraeddelt. Wie kanscht du so ebbes schtaende?“, hot sie der Paep gfrogt. „Ei,“ hot der Paep gsaat, „‘s iss net so aarick schlecht fer mich ins Briwwi geh. Ich gleich immer en Weil hocke un der Sears Catalogue begucke.“ Noht hot die Fraa gsaat: „Sell glaawich net. Niemand kennt in so en Blatz lang hocke mit so viel Micke.“ Der Paep hot geantwatt: „Well, ich waart immer, bis die Mom am koche iss. Un wann sie am Koche iss, riecht’s so guud do ins Kich, un glei sinn all die Micke dohin, un dann kann ich lang hocke ins Briwwi. Ihr welle fer Middagesse bleiwe, net?“, hot noht der Paep gfrogt un hot bissel debei gschmunselt. „Die Mom iss schun am Koche, un es riecht aardlich guud dohin.“ „Nee, Nee,“ hot die Stadtfraa gsaat, „mir gehne graad Heem.“ (neegscht Blatt)

Impressum Hiwwe wie Driwwe iss en Non-Profit-Project un watt rausgewwe bei: Pennsylvaniadeutsches Privatarchiv, Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm, Germany. In Cooperation mit: Pennsylvania German Cultural Heritage Center (Kutztown, PA). Fon: 01149-6136-814863. Internet: www.hiwwe-wiedriwwe.de. Skype Webcam: hiwwewiedriwwe. Drucker un Schriftleiter: Dr. Michael Werner (michael-werner@t-online.de). Mithelfer: Prof. C. Richard Beam, Frank Kessler, Ed Quinter, Butch Reigart, Prof. Robert Reynolds, Alice B. Spayd, Jennifer Trout. Webmaster: Melanie Langenhan. Verdeelinghilf: Marlene & Pauline Werner. Bankkonto Deitschland: Sparkasse Mainz (BLZ 550 501 20), Kontonummer 1152105100). Bank Account U.S.A.: Mid Penn Bank, 349 Union Street, Millersburg, PA 17061, Account No. 650838. Printed Copies: 2,000. © Dr. Michael Werner

4

HwD 2.12


Gschichte un Gedichte Ich hab schun g’saat, ass ich schtolz bin, ass ich Deitsch bin. Awwer sell waar net immer so. Wie ich naach Muhlenberg College gange bin, in’s erscht Yaahr, hawwich net gewisst, ass ich so en schtaricker Accent hett. Awwer 's waar en Schtudent, ass mich immer „You Cherman“ gheesse hot. Des hot mich immer bissel verzannt. Ich hab ihm immer gsaat: „Ich bin kenn Cherman.“ Awwer naach dem hot aa eens vun mei Roommates mich gfrogt: „Dick, I don’t want to offend you, but what country are you from?“ Des hot mich bissel gschnaddert. Un ich hab ihn gsaat, „Ich wuhn neecher zum Muhlenberg College ass du.“ Der waar vun Sommerville, New Jersey. Ya, ich hab en guuder Accent ghadde, graad ass wie ich yuscht vun en Schiff vun Deitschland kumme waer, so wie unsere Voreldere. So vun sellere Zeit ab hawwich bissel meh Achding gewwe, wie die englische Leit schwetze. So, yeder Muhnet hawwich bissel meh wie en Englischer gschwetzt, so ass mei Brieder mir gsaat henn, wann ich widder heem kumme bin, ass sie mich nimmie versteh kennte. Ich bin zu Englisch warre, henn sie gsaat. Ya, was sinn die haupschte Dinger in unser Lewe? En Hauptding iss, ass mir schtolz sei kenne fer was mir sinn. Die Grundsei saage: „Liewer Gott im Himmel drin, loss uns Deitsche, was mir sinn.“ So will ich schtolz sei fer was ich bin. Wann ich en Meedel waert, wott ich schtolz sei, ass ich en Meedel bin. Wann ich en Bu bin, will ich schtolz sei, ass ich en Bu bin. Oh, des gemahnt mich an ebbes. 'S waar mol en Picnic, un datt sinn en MeeHwD 2.12

del un en Bu rumgeloffe en Voggel.“ „Nee,“ hot sie minanner. Sie waare noch gsaat, „mir henn net genunk yung, so baut acht odder Geld fer so narrische Dinge duh. So nein Yaahviel Geld re alt; awMUHNDNACHT schpende wer sie …“. Der henn enan'S waar, ass wann der Himmel Mann hot ner guud Die Aerd haett schtill gekisst, gsaat: „Ei, gegliche. So ass im Bliehschimmer Die henn es koscht Sie vun ihm draame misst. Sodas geyuscht 20 Die Luft iss gange darich die Wiss, kaaft, dann Daaler. Gweht hot‘s Welschkann sacht, Ice Cream, Mir kenGerauscht hot 's wennich in die Bisch, un der Bu nte sell So schtaernklar waar die Nacht. widder en afforde.“ Un mei Seel hot gschpannt Soda. Glei Die Fraa: Ganz weit die Fliggel aus, hot der Bu „Nee, mir Iss gfloge darich‘s schtill Land, gsaat: „Ich kenne net Ass wann sie deet fliege naach Haus. muss aaso viel Tanner Gore rick brunDaaler se.“ Es schpende. Meedel 20 Daaler Nach Joseph von Eichendorff hot g’saat, sinn 20 ass die Briwwies schtehne Daaler.“ Noht der Mann: deete am annere End vum „Ich weess, awwer ich will Picnic Busch. Un: „Mir fliege!“ Un so henn sie deete uns besser dummle, wiescht gfochte. wann du so aarick brunse Der Pilot hot’s Schwetmuscht.“ zerei widder abgharicht wie Der Bu hott gsaat, „Ich alle Yaahr, un iss es leedich brauch kenn Briwwi.“ So warre. Noht hot er gsaat: hot er sei Schwanzel raus- „Yeder Yaahr henn ihr’s gholt un iss datt gschtanne seem Schtreit minanner. Du am Welschkannfeld, ass witt fliege, un du saagscht, newich em Picnic Groove ass es zu viel koschte deet. gschtanne hot un hot aa- Yeder Yaahr es seem Ding. gfange brunse. Des yung Ich sag eich was: Ich nemm Meedel hot des Ding be- eich drowwe, un ich mach guckt, un dann widder be- all die Flips un Loop de guckt, un noh hot sie gsaat, loops, un wann ihr gaar nix „Well, ich muss saage, sell saage darich’s ganz Zeit, iss awwer en hendich Ding weil mir drowwe sinn, fer mitnemme naach en koscht es eich gaar nix. Ich Picnic!“ will yuscht net hawwe, ass Well, ihr Mannsleit wis- ich eier dummes Schwetzes se, ass es oft hendich iss fer heere muss alle Yaahr.“ so en Ding zu hawwe, wann Noh hot die Fraa gsaat: mir ariyets drauss sinn, ab- „Sell iss allrecht bei mir. badich wann mir nimmie Mir kenne nuff geh dann, waarde kenne. Ya, was sinn wann du witt. Mir kenne die noht die haupschte Dinge in Meiler bhalde so lang, ass unser ganz Lewe? En Mann mir datt drowwe sinn. Noh un sei Fraa sinn yeder koscht es uns gaar nix.“ Yaahr naach der Carnival So sinn sie endlich in en gange; un yeder Yaahr hot Airplane gange, hoch in der der Mann gsaat: „Kumm Heh sinn sie gfloge. Un der mol Mommy, des Yaahr Pilot, er hot zu sich selwert loss uns fliege in en Air- gsaat: „Ich geb ihne en ganz plane, yuscht fer paar Mi- guuder Reit, ass sie nie net nudde. Ich deet gleiche, mol vergesse.“ Loop de loops, ausfinne, wie’s fiehlt fer unner 's ewwerscht, un widdatt drowwe rumfliege wie der recht Seit uff, iss er

recht schtarick gfloge. Naachdem ass sie en Weil am Fliege waare, hot der Pilot gedenkt, ass es kennt net sei, ass er nix gheert hot vun die der Mann un die Fraa. Gaar kenn Gegreisches un gaar kenn Schtreit hot er gheert. Wie sie widder uff em Land waare, hot der Pilot sei Kopp bissel rumgedreht un gegrische: „Des hett ich net geglaabt, ass es sei kennt; ass ihr zwee gaar nix saage deete die ganz Zeit, weil mir in de Luft sinn, un henn net gfochte, weil mir datt drowwe waare. Des koscht eich gaar nix fer fliege. Ich hab net gemeent, ass ihr die Meiler so lang bhalte kennte.“ „Ya,“ hot der Mann gsaat. „Ich hab awwer schiergar ebbes gsaat, wann du sell erscht Loop de loop gemacht hoscht un die Fraa iss rausgfalle. Ich hab sie sehne geh, awwer ich hab nix g’saat. 20 Daaler sinn 20 Daaler.“ Ya, was sinn die haupschte Sache fer uns? Ich will net hoffe, ass es yuscht so ebbes iss wie 20 Daaler. Will hoffe, ass es haupscht iss fer all vun uns, ass mir ehrlich, behilfich, guudhatzich un grossmiedich sinn, un ass mir so lewe wie unser Herrgott es hawwe will; ass die Gnaad vum Herr Jesus weise duht darich, wie mir lewe un liewe. Richard Miller Topton (PA)

5


Gschichte un Gedichte

DER JECKY UN MIRACLE GROW Unser Familie waar arm, wu ich uffgwaxe waar. Mer henn fremme Esse ghadde. Mer henn en latt “Schadde Supp” gesse. Die Reseet iss wie des: Nemm en 15 Quart Kessel un fill's drei Vaddel voll mit Wasser. Grick en Hinkel vun en Nochber. Heb der Hinkel iwwer es Wasser un schein en Flashlicht uff der Hinkel, so ass der Schadde uff’s Wasser fallt. Heb der Schadde uff’s Wasser fer 15 Minudde. Grick eenichebbes, ass im Gaarde waxt un duh’s in die Supp. Loss es koche fer zwelf Schtunn. Nau hoscht “Hinkelschadde Supp”. Alsemol simmer Fische gange an der Fountain Damm un henn en Carp gfange. Mer henn der Carp gebutzt un henn ihn uff en Beint Board genaggelt. Nemm der Beint Board mit der Carp druff un duh’s in der Kessel mit Wasser drin. Grick Sach vum Gaarde un duh’s ins Wasser un loss es koche fer 24 Schtunn. Der neegscht Daag nemm der Carp vum Board un schmeiss der Carp weg un ess der

Beint Board. Am allererscht waar’s wennich zaeh, awwer iwwerdem iss mer’s gewehnt warre. Fer Desert hemmer die Drauwe vum Wandbabier gesse. Wammer uff en Rees gange sinn un henn gschtoppt an en Essblatz fer Esse, hot der Paep die Abwaardern gfrogt, eb sie charge deet fer Gravy. Sie hot “Nee” gsaagt. Noh hot er gfrogt, eb sie en Koscht uff Brot hedde. Die Antwatt waar widder “Nee”. “Guud,” hot der Paep gsaat, “geb yeders Kind en Schtick Gravy Brot un ich un die Memm verdeele en Hamburger!” Im Summer hemmer en Gaarde geblanzt. Mer henn Brummvoggel Mischt geyuust fer Fassfett. Brummvoggel Mischt iss hatt fer gricke, un mer henn ebbes schunscht yuuse misse. Der Paep hot gschtoppt an Kieffer’s Miehl un hot en Bax “Miracle Grow” kaaft. Es iss aa en guud Fassfett un macht groosse Tamaets. Sie waare so grooss, ass mer Pickters genumme henn. Die Pickters henn zwelf Pund gwooge. Ee Daag hot der Paep in

der Kopp grickt, wann’s so guud schafft uff Blanze, deet’s aa schaffe uff Gediere? Er hot en 10 Pund Millich Wutzli kaaft. Mer henn es Wutzli “Jecky” gedaaft. Mer henn wennich “Miracle Grow” mit sei Fuuder aageriehrt, un schur genunk, in drei Daag hot er 20 Pund druff geduh. Ee Daag iwwer em Jecky sei Fuuder aariehre iss der Bax “Miracle Grow” in der Brunne gfalle. Der neegscht Daag hot der Bump Haendel graad nuff in die Heeh gschtanne, un der Brunne iss nau en Artiesian Brunne, un’s Wasser schiesst fimf Fuuss in die Heeh! All die Bauere rum henn gsehne, wie grooss, ass der Jecky waar, un henn ihre Loose briehe welle mit ihm. Der Paep iss noh in die Sei Brieh Bissness gange. Alle Mundaag Mariye hemmer der Jecky uffgelaade uff der Pickup Truck un henn ihn an d ie Noc hbe r Bau er e i genumme fer die Loose briehe. ee Mariye, wie mer raus kumme sinn fer ihn laade, hot der Jecky datt

ghockt uff der Truck un waar reddi fer geh. Er hot gwisst, was sei Tschabb iss! En anner Mundaag Mariye hot der Jecky uff der Truck gedschumpt, un sei Gwicht hot die Tires flat gemacht un die Schprings verbroche! Der Paep hot noh gsaat: “Nau iss es Zeit fer der Jecky schlachde.” Er waar so grooss, ass mer en Krane vun Pottsville gricke henn misse fer ihn uffhewe. Mer henn ihn ausgenumme un abgezogge. Mer henn sei Haut verkaaft zu Wilson Sporting Goods Kumpni. Sie henn 152 Fuussballe aus sei Haut gemacht! Mer henn so viel Fleesch ghatt, ass mer henn en Schtick ans Haus baue misse. Des nei Schtick waar en Laaf nei Freezer fer alles Fleesch, ass mer ghadde henn. Mer waare seilewes nimmi hungrich, un mer henn aa kenn “Hinkelschadde Supp” meh gemacht! Des iss mei Schtori, un ich schtick aa dezu.

Richard Savidge (Hegins, PA)

EN ELBEDRITSCH Der guckt so wie En Voggel frieh Mit Haare an em Schwanz Der kannt net fliege So yaag ich hie, Wann‘s macht sei Dritschedanz.

En Elbedritsch Es macht mich froh In en duschber Nacht zu sehn Mit Lummel un Grumbieredutt Un Schtiwwel an de Bee. 6

Browier ich yetzt Do, wu er setzt Ihn greife gschwind un endlich. Der schreit so schwaer Un schnarrt wie‘n Baer Will ihn uffgricke, ee-hendich. Hot Voggel do Kenn Graft meh so Schtatz ihn

in die Tut devun Un trag ihn heem ‘S waar wie die sehm Ass Fischkareb schiesse an. Er beisst mich an Mit eis’ne Zahn Es schmatzt mich ebbes schtarick. Dann aus em Dutt Er recht sich guud Un gebt mir nein Zahn-Marick.

“hoscht dodlich Dritsche-Sucht!” Wann’s besser waar Fiehlt wie en Gnaar Fer ‘Dritsche an zu seh’. „Ich will nimmi“ saag, „Ya, eenich’ Daag Fer ‘Dritsche yaage geh“.

Patrick Donmoyer (Kempton, PA)

Ich waar so grank Un bevor lang Kummt Docktor fer Besuch Viel Pill’ gedeelt Hot mir verzehlt HwD 2.12


Gschichte un Gedichte

ZERICKKUMME ZU MEINE WATZLE Heidesdaags deel Leit saage, mir misse zerickkumme zu unsere Watzle. Nau wisse mir, ass die Mensche kenn Watzle henn wie die Beem odder die Blanze henn. Unsere Watzle, ass uns Lewe gewwe henn, sinn unsere Eldre un Voreldre. Dann zu was misse mir zerickkumme? Sie meene, ass mir zu unsere Eldre ihrer Waertwelt zerickkumme misste. Un ich will eich saage, ass es aa mehner fer mich meene deet, un sell iss, was ich browier fer auszulege do. Ich hab mei Fraa gheiert im Yaahr 1976. In vier Yaahr iss zu 're neie Heemet in Unner Naazrett Daunschip gezoge warre. Schpeeder waar ich en bissel wunnerfitzich wehich, wer mei Voreldre waare un wu sie gewuhnt henn ghatt. Die Gerichtbicher un Karichebicher sinn neigeguckt warre un die Gschichde vun sellre Gegend sinn gelese warre.

Un was hawwich ausgfunne? Fer eens, sinn unser Haus un unsere Nochbere ihre Heiser nadierlich gebaut warre uff die Felder vun 're ganz alde Bauerei. Selli waar erscht en Deel vun de Penn Familie ihrm Druckenland Lossement, ass greesser ass wie 12,000 Acker waar. Die Penns henn en Landmesser, der William Parsons, gedingt, un er hot viele Bauereie ausgelegt druff, un die Mehrheit, ass er eigelaade hot fer druff schaffe, waare deitsche Bauere. Er hot gsaat, die Deitsche waere hattschaffich un schpaarsam. Die Deitsche waare yuscht Lehnbauere, awwer sie henn scheene Bauereie gemacht aus nix. Der erscht Lehnbauer uff em Land, wu ich un mei Nochbere wohne heit, waar der Nickolas Schall, eens vun meine Vor -eldre uff meim Daadi seim Seit. Er hot hiegezoge im Yaahr 1758, naachdem sei

erschdi Bauerei nunnergebrennt iss warre im Insche Grieg. Eb es 19 Yaahrhunnert aagfange hot, henn die Penn Familie all die Bauereie uff ihre Lossement verkaaft ghatt zu de Lehnbauere. Wann der Bauer, ass des Land ge-egent hot ee hunnert Yaahr schpeeder, geloffe iss iwwer der Waggebeiweg newich seinre Bauerei, sei Nochbere an der neegscht Bauerei waere der Daniel un die Anna Maria Schortz. Die Anna Maria waar en eldri Schweschder zu em Daniel Gradwohl, 'me zwett Urgrossvadder vun mir. Un sell iss net all. Geh der Waggebeiweg nunner, ass heidesdaags en breedi Schtross iss mit Blaecktop druff, un du kummscht zu 'me Greitzweg baut in eenre Meil. Geh rechts datt nei, un die zwett Bauerei uff die links Seit waar in der Familiehand vun meine Grad-

wohl Voreldre vum Yaahr 1787 bis 1922. Es Land waar vum Dokder William Smith aus Filldellfi kaaft warre. Er hot’s grickt darich sei erschdi Fraa, die Ann, un die Ann hot’s ge-arerbt ghatt vun ihrem Grossvadder, em Dokder Thomas Graham, wer en Amt bedient hot in de Penn Familie ihre Owwerichkeit. Mei Grossdaadi, der Oliver, iss der letscht Vorelder gebore in em Bauerehaus, awwer mei Daadi hot aa gschafft uff em Land, wann er en Schpringer waar. 'S iss en Schand, awwer sie henn yuscht sell Haus un die Scheier nunnergerisse. En Faeckdri watt gebaut warre datt. Ya, ich kann saage, ich hab zerickkumme zu meine Watzle, zum Land, wu mei Voreldre gwuhnt henn, un ihre Lewe verdient henn. Larry Gradwohl Nazareth (PA)

DIE ZEIT

Zeitlang hawwich gheert: “Je laenger mer lewe, desto schneller vergeht die Zeit.” Nau bin ich sechzich Yaahr alt un es iss beschur waahr! Wie ich en gleener Buh waar, waar en ganzi Schtunn uff der Karichbank hocke en Ewichkeet! Aa wann mir noht uffgschtanne sinn, un henn gsunge, was mir aarick blessierlich waar, waar es doch unausschtehlich hatt, HwD 2.12

datt hocke un zuzuheere. Ich hab gerutscht un gschpielt un unnich der Bank geguckt un em Liederbuch sei Bledder gezehlt! Es hat awwer nix ausgemacht, graad dieweil all die gleene Kinner so ebbes gmacht henn! Wie ich en yunger Mann waar, hawwich en Job ass Schulmeeschder in Schillingschteddel grickt. Derweil hawwich hatt denke misse, was mir in en ganzi Schtunn mache kennte, um Hochdeitsch un aa unsre liewe Mudderschprooch besser schwetze zu kenne. (Waahrlich gsaat iss Deitsch mei Muddersprooch nie gewesst. Ich hab sie darich die Yaahre langsam gelannt mit der Hilf vun

guudi Leit wie Edward Quinter un Alice Spayd!) Darich die Zeit sinn die Deitschschtunne katzer warre un die Sach zu lanne immer meh. Un bletzlich henn mir net genunk Zeit fer unsri Arewet. Un bletzlich warre die Schtunne zu katz! Des waar aa der Fall in meim Lewe deheem, mit meinre Familie un meine Freinde. Es waar nie net genunk Zeit fer's mache, was ich meenscht hab mache wolle. Un ich waar nie faddich mit meinre Arewet. In de letscht zwanzich Yaahr sinn Waddeffesser un Internet un Elektro-Poscht in meim Lewe reikumme, un die Zeit geht nau als noch schneller! Mer kann sell schier net glaawe.

Mei Enkelkinner zeehle nimmi die Bledder in Liederbicher. Sie henn Besseres zu duh. Awwer wann sie rutschich sinn un net meh hocke kenne wehe die alde Leit ebbes mache welle, un sie misse waarde, dann denk ich zerick an die Karichbank un laechel. Gott schenk ihne schee lange Schtunne un loss die Zeit net iwwer schnell vun ihne verlaafe. Un wann sie aa gewiss emol selwert alt warre und deete zerickdenke ans Waarde vun mir, loss sie aa laechele. David Hoffman

7


Gschichte un Gedichte

MIDDAGESSE IN DIE ZWANZICHER Ee Daag im Friehyaahr, siwwe Yaahr zerick im Yaahr 2005, hawwich Middaagesse im Yaahr 1925 gesse. 'S iss narrisch, awwer 's iss die Wahret! Ich saag eich nau, wie's g'haeppent iss. Mir waare en nei Haus am Land am Baue, un mir henn unser alt Haus in Lansdowne, PA reddi fer verkaafe gemacht. Eb sell Haus reddi waar, hemmer ausgefunne, ass Wasser im Keller nunnergeloffe iss. Nau, sell Haus hot alde, messne Rehr, un sie sinn datt gebliwwe zidder ass es gebaut waar in 1925. Wann der Bleischaffer in en Rohr neigeschnidde hot, hot er gfunne, ass es schier ganz verschtoppt waar. Mer henn doch neie Rehr neiduh misse. Selle Rehr sinn hinnich der Wuhnschtubb ihrer Wand geloffe, un sie sinn zum Schpeicher seinre Baadschtubb gange. Seller

Tschabb waar awwer zu deier fer uns, noh hawwich viel vun der Arewet selwert duh misse. Wann ich die Leddel un Blaschder vun der Wand abgschnidde hab, fer die Rehr uffzudecke, hawwich en glee, leer Blatz unnich de Dreppe gfunne. In seller leer Blatz, ass in 1925 ganz iwwergeblaschdert iss warre, hawwich en Babierdutt gfunne. Im Babierdutt hot's en Eck gewwe vum Saendwitsch in Wachsbabier eigewickelt. Es waar Brot am Menscht. Was schunscht es drin ghatt hot, weess ich net, awwer's waar net aarick viel. Es Brot waar gehl vun der Elt, unn's waar drucke unn brocklich. En Saendwitsch vun 1925! Sell waar waricklich ebbes! Uffkoors waar ich aarick schtolz vun sellem, un ich hab's rumgewisse zu Familie un Nochbern. Dann uff eemol hawwich en Noo-

schen im Kopp grickt fer'n Beis devun zu nemme. Noh hawwich 's geduh. Die Nochberin, wu graad newe mir gschtanne waar, hot aarick laut gegrische, un sie hot der Saendwitsch vun mei Hend zum Bodde nunnergschlagge. Uffkoors, yederebber weess, ass alde Esssache warre mit der Zeit immer meh deedlicher, un seller Saendwitsch waar voll achzig Yaahr alt. Wie ich noch am Lewe bin, weess ich net, awwer do schtehn ich vor eich. Es hot graad ass wie en abgeschtanne Crouton gschmackt, glaawich. Sell waar net recht guud, awwer ich hab die Eidie guud gegliche, ass ich Middaagesse mit em Schaffmann in 1925 gedeelt hab! Wisst dihr, was ich noh geduh hab? Ich hab der leer Blatz mit “drywall” widder zugemacht, awwer zaerscht

hawwich der Saendwitsch im Wachsbabier un Babierdutt widder eigewickelt, noh in der leer Blatz zerickgschtellt, un mit sellem hawwich en katz Brief eigeschlosse. Seller Brief waar en Eilaading zu Leit in die weit Zukunft, fer Middaagesse im Yaahr 1925 - un aa in 2005! zu deele. Wer weess? Verleicht in die Zukunft, wann ich schun lang gschtarewe bin, kann eenichebber Middaagesse widder mit uns deele! Kevin Sterner Gilbertsville (PA)

EN TELEPHONE KANN SELL DUH? Wie ich en Kind waar, hemmer zwee Telephones deheem uff 're Bauerei ghatt. Eens waar in der Kich un die annere waar in meine Eldre ihr Bettschtubb. Alle beed henn en Cord ghatt, un wammer ebber uffrufe wott, hot mer gemisst die Nummere auswennich wisse odder in em Telephonebuch gucke. Die Telephone hot kenne yuscht ee Ding duh: ebber uffrufe. Schpeeder in mei Kindheet hemmer en Telephone mitaus en Cord grickt. Ich hab gedenkt, ass sell wunnerbaar waar. Mer hot kenne darich es Haus laafe un schwetze mit ebber uff 're Telephone! Dann, wie ich baut 18 Yaahr alt waar, hawwich mei aerschde Cell Phone grickt. Waar sell ebbes! Nau hawwich kenne in 8

mei Maschine faahre un uff meinre Telephone schwetze! Awwer zu sellre Zeit hot mer mit die Cell Phones yuscht annere Leit uffrufe kenne. Well, heidesdaags iss sell net meh die Ruul. Nau, die Froog iss: Was kenne unsere Telephones net duh? Gell? Letschte Woch bin ich zu meinre Verizon Schtor gange, weil es Zeit waar fer mei Vertrag zu erneie. Wammer sei Vertrag erneie muss, kammer en neie Telephone griege. Ich hab en neie iPhone gewaehlt. Ich muss ehrlich saage, ass ich aarick uffgeregt waar fer en iPhone zu gricke. Die letschte zwee Yaahr hawwich en Blackberry ghatt. Blackeberries un iPhones sinn, was mir saage: “Gscheitphones”. Sell sinn Telephones, ass nadierlich

Leit uffrufe kenne, awwer sie kenne so viel meh aa duh: E-Poscht checke, im Internet surfe, Pickters nemme, Videos gucke un mache, Schpiele schpiele un meh un meh un meh. Mei iPhone hot die Meeglichkeit vun iwwer 500,000 Apps zu waehle. 500,000! Harrieyesses Geschter hawwich mit meinre neie iPhone en wennich “geschpielt”. Ich hab en App gedownloadet, ass heesst: TuneIn. Sell iss en App, ass mir erlaabt Radio Stations vun alliwwer 're Welt zu heere! Ya, uff mei Weg zu 're Arewet geschder, hawwich en Radio Station in Mainz, Deitschland abgharicht! Dann schpaeder geschdrowed, hawwich mei gude Freind in Michigan uffgerufe, awwer mir henn es

desmol mit FaceTime gemacht. FaceTime iss waricklich ebbes! Ya, mir henn minanner gschwetzt, awwer mir henn aa mit unser Telephone enannere lewendich gsehne! Mit unsre Telephone un ihre Cameras, kennte mir enanner sehne un zur gleiche Zeit schwetze! Sell iss ya doch ebbes! Wann ich zerick uff mei Kindheit denk, denk ich, ass alles so eefach waar. Un verleicht waar sell besser, awwer unser Technology kann aa guud duh! Ich bin schur, ass en latt Leit schun en Gscheitphone henn. Welle Apps gleicht dihr? Wollt dihr mit mir glee bissel FaceTime mache? Douglas Madenford Howard (PA)

HwD 2.12


Gschichte un Gedichte

VEGGELCHER

Grick en Subscription vun "Hiwwe wie Driwwe" ...

Do hock ich mol widder un guck in die Beem, ich meen, ass ich edliche Veggelcher datt sehn. Sie huppse un dschumbe alliwwer im Busch, ferwas sie sell duhne, wisse sie selwert yuscht. Zwillere gebt’s do un es Zwitschere datt, in noch 're Segund sinn sie bletzlich schun fatt. En aardlichi Simfonie mit all de Hanner un Seede, en ganz Kumpnie verzeehlt die letscht’ Neiichkeede. En sanftes Lifdel zieht darich die grien’ Friehyaahrsbeem, un bringt sie dohie. Seid wilkum, seid wilkum deheem. Mer dunkt’s, ich heer en Mennlicher, sei Gebabbel schtolz un laut, verleicht duht er sie rufe, sei kunftichi Braut. Mit 'me Mick in seim Schnabbel vun gutschmackichschder Aart, en Gschenkli fer sei Siesshatz, die allerweechschde Satt.

... un du grickscht vier Bledder “Gedanke Schliwwere” dezu! Please send me the next 4 issues of “Hiwwe wie Driwwe” and “Gedanke Schliwwere”. I know that the newspaper is a non-profit project. I donate: US-$ 12,00 / CAN-$ 20,00 (ken Cheques) / EUR 10,00 Name, Address

Geb acht, du gleeni Greadur, hab bissel Geduld un heer! die kummt gewiss ball hie, sie watt dankbaar ya dafor. Ei, sie heert’s in deinre Schtimm, ass du der Feinschde bischt, ihr’ Hatz ist voll, du Eenzichscht’ uff ihrer Lischt. Sie steigt ins Nescht vun unnich nau heecher, sie landet aa, un wackelt immer en bissel neecher.

I would like to give the gift of “Hiwwe wie Driwwe” (4 issues) to a friend: Name/Address

Des kennt net mol waahr sei, saag, sie gehnt net verbei, sie muss aerscht eemol gucke, eb du waerscht gedrei. Kee Angscht sottscht du hawwe, verschteck dich net hinnich die Bledder, kumm raus, sei braav, sie will yuscht aagucke dei Fedder. Sie fliegt dohie un hockt denewwe, ‘s iss immer so bassiert, un watt’s weider so mit em Lewe, mer grinst, mer lacht, mer meent ya well, so geht es efders ewwe.

Edward Quinter Allentown (PA) HwD 2.12

Money or cheque is enclosed in the letter. I send a cheque or money order to your account in America: Account No. 650838, Mid Penn Bank, Millersburg, 349 Union Street, PA 17061, U.S.A. Ich überweise den Betrag auf Ihr Konto in Deutschland: Kontonummer 1152105100, Sparkasse Mainz (BLZ 550 501 20), Deitschland. Please send this form to: Dr. Michael Werner, Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm, Germany.

9


'S English Eck

A 1720 TRIP DOWN THE RHINE On 30 August 1720 the ship Laurel, John Coppel, Master, from Liverpool and Cork, docked in Philadelphia with about 240 Palatine immigrants. It is believed that aboard that ship were New Hanover pioneers Henry Antes, his father and sister, as well as John Philip Böhm, school master, who founded and pastored the Falkner Swamp Reformed Church among others. It is helpful to remember that in those days the job of school master was not similar to our school teacher, but more accurately an adjunct minister. The Laurel is the first recorded ship bearing Germanic immigrants to Philadelphia. When some of the Laurel's passengers made their way here to the Schwamm, (Germanic for meadows or lowlands) they no doubt found a group of Lutherans already settled here. There was, in the autumn of 1717, a personal account in the city of three ships bearing some 300 Palatines (Germans from the region of the upper Rhine Valley) arriving, but no records of disembarking passengers were kept until 1720. A Lutheran minister, Anton Henkel, his son-in-law Valentin Geiger, and several others had bought land here as early as 1718 and it can be supposed that they were passengers on those earlier ships. The journey here took about half a year and can be divided into three parts: the trip down the Rhine to Rotterdam, then crossing the channel to the departure port in the British isles and, finally, the transatlantic crossing to Philadelphia itself. It is very likely that the Antes family, living in Freinsheim, and the Böhm family, living in Lambsheim, knew it other as they were both of the Reformed faith and lived in towns only about five miles apart. Also, they 10

almost surely traveled here along with a group of relatives and townsmen who knew each other. At this time it was becoming increasingly difficult for residents of the Reformed faith to live in the Upper Rhine region as the Elector Palatinate (similar to a state governor) was Roman Catholic. It was his privilege to determine the official religion of his province, and to harass with petty persecutions the non-Catholics in his domain. The English edition of the Ephrata Chronicle states that "… about the same time (1715-1720) many persons were banished from the Palatinate for conscience sake; at Freinsheim, Lambsheim, Mutterstadt, Frankenthal, Schriesheim, etc., the most of whom ended their lives in Pennsylvania." In a fimilar vein, the 1728 letter from the consistories of the Reformed Churches at Falckner Schwamm, Schipach and Witmarsh to the Dutch Reformed Classis at Amsterdam contains the following: "… there came over to us John Philip Boehm who according to his testimonies … was compelled to emigrate by the persecution of the Papists on account of the Reformed religion."

Interestingly, they almost always emigrated as a group of families and people otherwise acquainted. Aaron Fogelman, in his book Hopeful Journeys, examines the immigration patterns of immigrants from Kraichgau, a region along the Rhine. "The northern Kraichgauers tended to emigrate with other family members and villagers on the same ship and in the same year … In fact, the villagers rarely traveled alone or as single families when they emigrated. 85 % of emigrants from the six sample parishes traveled with other persons from the same parish in the same ship - either from the same or different family and 97 % traveled in the same year as other persons from the same parish. Arranging to emigrate was not a simple matter. Political power and civil authority were tangled in a Byzantine web. People had no right to emigrate and in some cases farmers and peasants living in villages were still legally bound to the land as serfs. They had to pay for manumission similar to a slave's buying his freedom; although citizens of the towns and cities such as the Antes and Boehm families were generally free.

Boehm held the position of school master for the congregation of Lambsheim. His first wife, Anna Maria Stehler, daughter of a Lambsheim citizen died and his second wife, Anna Maria Scherer, accompanied him to Pennsylvania. The last reference to Boehm in Lambsheim is on 6 April 1720, one day after the last known sale of land by Philipp Friedrich Antes (Henry's father), his half-morgan of vineyard on April 5th 1720. Of the actual journey of the passengers of the Laurel, nothing is known, but on 30 August they arrived in Philadelphia. Most readers are well aware of the difficulties and dangers of crossing the Atlantic to Philadelphia in the early 18th century. The early Germanic emigrants literally took their lives in hand when they boarded an English ship for the three to four month crossing. Pirates, storms, and shipwreck were no idle threats, but most who perished lost their lives to starvation, rations of spoiled food, or disease from water barrels filled at polluted wells. Interestingly, it didn't need to be that way. The Moravians operated a snow (type of ship) named the Irene that transported perhaps a thousand passengers and lost only two and both of those to natural causes. In any case, the crossing was the last leg of a threepart trip that started months before. The second leg was the crossing from Rotterdam to England which could take eight days with good winds or a month with bad. Pennsylvania was an English colony, so all commerce from Europe had to depart from an English port. But the initial stage, the trip down the Rhine, would make today's air travel travails seem like a cake-walk. (next page) HwD 2.12


'S English Eck Goschenhoppen researcher Arthur Lawton writes, "Aggravating as it was, river travel was preferred to road travel which for emigrating families was generally difficult, slow and dangerous, subject to thieves, lacking amenities for travelers and subjects to tariffs, city gates that closed at sundown and the whims of the local ruling nobility." Early modern Germany was not a united entity, but rather a quilt of political jurisdiction that interacted in an unfathomably tangled web of locally generated and defined relationships. There was no single over-arching state. The river passenger migrated through a multitude of petty jurisdictions, often in the hands of lesser local powers, both ecclesiastical and secular. Gottlieb Mittelberger, who was in 1750 the school master at Trappe, wrote that it took seven weeks from the time he left his home until he sailed for

England to begin the transatlantic crossing. There were a multitude of currencies along the river, and one author notes that in the 18th century, a family of emigrants traveling from Mannheim to Rotterdam had to pass through 18 customs posts along the way. Tolls were levied on all traffic passing through these territories. Mittelberger tells us that the time for the river trip from Heilbronn on the Neckar (river) and down the Rhine was lengthened by 36 customs stations on the way. "The cause is because the Rhine boats from Heilbronn to Holland have to pass by 36 custom-houses, at which all the ships are examined which is done when it suits the convenience of the custom-house officials. In the meantime the ships with the people are detained long, so that the passengers have to spend much money." Lawton observes that a particularly burdensome and

restrictive measure was the Stapelrecht or staple right, Certain towns along the river had a right to demand that any boat carrying commercial goods stop for three days and offer goods that had already been contracted for at their destination. In addition at these staple ports all goods that did not constitute a full boatload had to be off-loaded from the arriving boat and loaded on the next available boat to continue. All boatmen were guild members. Because the river channel changed so frequently local knowledge was essential for riverboat navigation. This gave the local boatmen guilds a good degree of control over river traffic. The upper reaches of the Rhine were in the control of the Cologne boatmen, the middle predominantly under the control of Mainz, and the delta approaching Rotterdam the Dutch. Again Lawton writes: "Passage down the Rhine for

emigrating families had to have been frequently frustrating and stressful, especially in light of the cost incurred in time and money for boat passage, tolls, customs, inspections, Stapelrecht delays, transferring from boat to boat and the ever present need to purchase food along the way. This was simply a precurser for stages two and three of the overall journey, the channel crossing and the Atlantic crossing." Generally the whole trip took about a half year. They left home in the spring, commonly April or May, left England in June, and arrived, if they were lucky, in Philadelphia in August or September. Robert Wood

Die Schreiwer Bridegam, Ruth: hot die „Oley Valley Deitsch Schul“ gschtaert in 1998. Sitter sell Yaahr kenne die Kinner vun die Oley Valley High School en wenich ebbes in die Mudderschprooch lanne an die „Colonial Days“. 1985, Donmoyer, Patrick: Building Conservator un Exhibit Specialist am PennsylvanischDeitsch Heritage Center in Kutzeschtettel. Er iss abbadich geindresst in Scheierschtanne. Gore, Tanner: 1993, iss allerweil der yingscht vun alle pennsylvanisch-deitsche Mudderschprooch– Schreiwer. En Weil zerick hot er en Video gepublisht uff Youtube mit Title „Me speaking some Dutch“. Sei deitsch Gedicht „Muhndnacht“ weist, ass er aa hochdeitsche Gedichte lest. 'S Original vun sell Text waar gschriwwe beim Joseph von Eichendorff im 19. Yaahrhunnert. Gradwohl, Larry: wuhnt in Nazareth (PA). Sei Gschicht hot er glese beim Kutzeschtetel Folk Fescht 2012. HwD 2.12

Hoffman, David: Sei Prose Schtick „Die Zeit“ hot er glese beim Kutzeschtettel Folk Fescht 2012. 1980 in Madenford, Douglas: Reading, wuhnt in Howard (PA). Er iss en Schulmeeschter fer Hochdeitsch un hot zamme mit der Josh Brown en Buch gschriwwe mit Title „Schwetz mol Deitsch“. Er hot en wunnerbaar guudes deitsch Blog uff „pennsylvaniagerman.de“. 1937, iss en Miller, Richard: luddrischer Parre un wuhnt in Topton. Sei Schtick „Was wott ich net verliere?“ waar sei erscht Reed in Pennsylvaanisch-Deitsch, un waar gewwe bei die Kutztown Versammling im Yaahr 2011. Quinter, Edward: 1950, wuhnt in Allentown (PA) un iss en Schulmeeschter fer Hochdeitsch un lannt die Schtudente vum „Pennylvania German Minor Program“ an Kutztown University die Mudderschprooch. Sei deitsch Gedicht hot er glese beim Kutzeschtettel Folk Fescht im Yaahr 2012.

1984, wuhnt in Rader, Ben: Stroudsburg (PA) un iss en pennsylvanisch-deitscher Musigant. Er schpielt Rock Music in die Mudderschprooch. Newich sell molt iss er en Artist un kann abbadich guud mole. 1936, wuhnt in Schwoyer, Dale: Pricetown. Sie singt mit der Nei Dolpehocken Saenger Chor un iss der „Host“ vun die „Deitsch Schtunn“ alle Munet uff „Berks County Television“ (BCTV). Savidge, Richard: 1937, wuhnt in Hegins (PA). Er hot der „Hiwwe wie Driwwe Award“ fer pennsylvanisch-deitsch Literatscher grickt in 2011. 1965 in Sterner, David: Bethlehem, wuhnt in Gilbertsville. Sei Text hot er gschriwwe fer‘s Kutzeschtettel Folk Fescht 2012. 1965, iss der Werner, Michael: Drucker vun „Hiwwe wie Driwwe“ un Co-Founder vun die German-Pennsylvanian Association. Er wuhnt mit sei Familie in OberOlm im alte Land.

Wood, Robert: iss en Glied vun die Goschenhoppen Historians. Sei Article „A 1720 Trip Down the Rhine“ waar erscht gepublisht in „The Goschenhoppen Newsletter“, Vol. XLVI, No. 7 (July 2012). Gedanke Schliwwere 2.12 - Supplement fer Subscribers Desmol mit Schreiwes vun: Elise Hollaar, Anja Penssler, Adam Tomas, Kearn Schemm, Dean Lohr, Richard Shaner, Til Schrecker, Jodi Kauffman un Isolde Amschlinger. „Gedanke Schliwwere“ hot vier Bledder un iss en Supplement yuscht fer Leser, ass mit en Donation helfe, die Koschte fer „Hiwwe wie Driwwe“ zu bezahle. Der Drucker meent: Schickt meh Brieflin un E-Poschts zu „Hiwwe wie Driwwe“. Unser Leser gleiche abbadich, ebbes in die Mudderschprooch zu lese, awwer aa Brieflin in Hochdeitsch un English sinn wilkum. www. hiwwe-wie-driwwe.de

11


Gschichte un Gedichte

WIE MELASSICHRIWWELKUCHE

Denk mol an unser Lewe soweit Seit em erscht Daag Simmer noch froh heit Menschekunscht fer Liewe, Wie “Buff!” bin ich do, Waar ich unglaablich gscheit Dich mei Fraa zu mache. Gebessert daeglich wege dei Gemietsort, In eens, zwee, drei flieg ich nuff un fatt. Bring ich der Muhn dir, Schatzi, du bischt wichtich mir. Gebscht daere Welt yuscht wennich – geb en bissel, en Schier, ya. Schrohfeier bin ich, sicher iss ‘s net. “Unmanierlich”, saage Leit, Sell macht nix aus, weil Mir henn nanner. Karich zamme Sunndaags. Wohluff simmer. Hatzi, belong ich dir aa Sing vun em Haus am See, hallich wunnerbaar un schee. Ennerscht du mei Hatz Gedichdich, awwer es fiehlt guud, Wie waarme Luft im Matz Un Melassichriwwelkuche naach en Daag vun hatt schaffe Drunne Summersunn Un nachts drunne Baeryiebeem, Muhngringel hell un …

Hoffentlich kemmer so ball Widder zamme sei, widder zamme ya sei. Schwetze mer nimmi iwwer Politik, Besser: “Was solle mer unser erscht Yung nenne?” Ich gleich Dietrich, Du gleichscht sell net. Naachdem draam ich dieflich, Wie mer liege im Bett. Breicht ich genunk Gewwer vun abhandle Weess, was ich will – kann net sell schtumbe Breicht nix meh. Eenichebbes kann net so schee sei. Dunkle Daage sinn so weit verbei. Kumme mir voraa, ich setz dich voraus. Kumme mir voraa, du setzscht mich voraus aa. Ennerscht du mei Hatz Gedichdich, awwer es fiehlt guud, Wie waarme Luft im Matz Un Melassichriwwelkuche naach en Daag vun hatt schaffe Drunne Summersunn Un nachts drunne Baeryiebeem, Muhngringel hell un … Hoffentlich kemmer so ball Widder zamme sei, widder zamme ya sei. Ben Rader Stroudsburg (PA)

PRIVATARCHIV PENNSYLVANIADEUTSCHER LITERATUR PRIVATE ARCHIVE OF PENNSYLVANIA GERMAN LITERATURE DR. MICHAEL WERNER PFANNENSTIEL 13 55270 OBER-OLM DEUTSCHLAND

Nur Leit mit en Subscription gricke alle Issues vun "Hiwwe wie Driwwe" un unser Supplement “Gedanke Schliwwere”.

12

HwD 2.12


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.