Hiwwe wie Driwwe 2014/1

Page 1

Hiwwe wie Driwwe www.hiwwe-wie-driwwe.de

Volume 18. No. 1 - Friehyaahr / Summer 2014

sitter 1997

Rausgewwe bei: Deutsch-Pennsylvanisches Archiv Dr. Michael Werner • Zamme mit: Pennsylvania German Cultural Heritage Center (Kutztown, PA) Serving the Interests of Pennsylvania Germans and Palatines on Both Sides of the Atlantic

Editorial

2,200 Leit schwetze deitsch online Facebook Druppe mit Mudderschprooch Schwetzer sinn aardlich am waxe

Dihr liewe Leit, Deel hochglannte Groosskepp henn gsaat, ass die deitsch Mudderschprooch zu nix geht, wann alliebber es Internet yuust un yuscht noch English am lese un schreiwe iss. Sie waare letz! Meh un meh Deitsche sinn en Glied vun Facebook un kumme zamme datt fer deitsch schwetze minanner. Mir sinn froh fer sell, un so winsche mer „em Gfressbichli“ en hallicher 10. Gebottsdaag ... Michael Werner

Schreiwes 1

Michael Werner: 2,200 Leit schwetze deitsch online

2

Patrick Donmoyer: Yaahdi gebt sei Bericht

3

Patrick Donmoyer: Baricks Kaundi Versammling watt 75 Yaahr alt

4

Ivan Gromling: En frehlich Gedechtnis

4

Donald Lesher: Es alt Schwimmloch

5

Richard Miller: Es Gaund

5

Richard Miller: Der Mann, ass in die Karich gschlofe hot

7

Patrick Donmoyer: Vun braune un weisse Wedderbrofeete

10 Richard Miller: Mei Bsuch im alte Land 11 Ron Mohr: Eemol in mei Leweszeit 13 Glynn Custred: En seltsame Schtori

MENLO PARK. Meh wie en Billion Leit sinn en Glied vun „Facebook“ („Gfressbichhli“) im Yaahr 2014. Des Yaahr im Hanning iss die Kumpni vum CEO Mark Zuckerberg zehe Yaahr alt warre. Die Leit schwetze minanner, deele Pickters un verzehle sich Schtories. Un deel vun sie duhne sell uff deitsch! Yaahre zerick henn en latt hochglannte Leit gsaat, ass die deitsch Mudderschprooch zu nix geht in baut 20 Yaahr (well, sell saage sie sitter die 1840s). Awwer‘s gebt als noch yunge un halbyunge Leit, ass deitsch noch am schwetze sinn. Die meenscht vun sie sinn ferschur die Amish un Mennischteleit. Ihre Familie sinn aardlich am waxe, un deel vun die Yunge verlosse die Gmeene un gehe aryiets schunscht anne in en anner Gmee, ass en wennich meh liberal iss. Un sellerweg kummt‘s, ass en latt Ex-Amish Buwe un Meed en Glied uff Facebook sinn un datt schwetze minanner. Ihr Drupp „Ex Amish“ hot meh wie 1,500 Glieder. Die meenscht Zeit schreiwe sie datt awwer in English. Ganz viel in die Mudderschprooch kammer lese, wammer en Glied iss vum deitsch Facebook Drupp „I am not Amish, but I can still speak

Eb Mark Zuckerberg deitsch schwetzt, wisse mer net. Awwer en latt Leit schwetze deitsch minanner uff Facebook.

Dutch“. Baut 1,600 Kalls un Weibsleit schreiwe vun ihre Familie un vum Lewe Yaahre zerick, wie sie noch Kinner waare. Mer kann en latt lanne iwwer die pennsylvanischdeitsch Kuldur datt in seller Drupp. En wennich annerscht iss der Drupp „Kannscht du deitsch schwetze?“ (400 Leit). Datt gricke sie Schtofft zamme, ass anner Leit helft, die deitsch Mudderschprooch zu lanne: Grammars, Waddebicher, Heemetbletter im weltweit Gewebb. Wann ebber noch net deitsch schwetzt un‘s lanne will - datt iss ferschur en guuder Blatz fer schtaerte.

Widder en wennich annerscht iss der Facebook Drupp „En Friehyaahr fer die Mudderschprooch“ (200 Leit): Die Glieder schreiwe datt alles nei, was am aageh iss: Picnics, deitsche Claesses, TV-Shows, deitsche Breddiche, Schwetzereidruppe un ebbes wie sell. Mer kann saage: Facebook iss en Hilf zu die Deitsche. So warefe mer unser Schtrohhiet in die Heh un saage: Hallicher Gebottsdaag, Facebook! Mer gleiche net all, was du am duh bischt mit unser Data, awwer mer sinn froh, ass mer dich henn. Michael Werner

14 Ira Wagler: Mainz and beyond 15 Douglas Madenford: Der Wilhelm Tell 16 Unnerschiddliche Schreiwer: Deitsche Haikus HwD 1.14

En Beischpiel Post aus Facebook

1


Neies vun Hiwwe un Driwwe

Zammelaaf Im Matz hot‘s widder en deitscher Zammelaaf gewwe in Lebnen. Die „Schwadore Schalle“ henn gsunge, der „Dolpehocken Saenger Chor“ un der Keith Brintzenhoff vun Kutzeschtettel. Schwetzer waare der Dr. Robert Kline un Prof. Joerg Meindl.

PGS Neiigkeete Die Pennsylvania German Society hot en Buch gedruckt in 2013 mit Title „Mountain Mary and Other Tales of the Pennsylvania Dutch“. Die 2014 Versammling vun die Society nemmt Blatz in Wernersville, St. John‘s UCC. Meh Information: www.pgs.org.

Swiss Heritage Tour Die Mennonite Historical Society in Lengeschter bringt im Tschulei 2014 widder Leit vun Pennsylvaani in die Schweiz (Switzerland). Der Bahs vun selle Tour iss der Darvin L. Martin. Meh Information iwwer seller Trip kammer online gricke uff www.lmhs.org.

Deitsch lanne Bei die Mennonite Historical Society in Lengeschter kammer aa deitsch lanne. Die Harebscht Claesses schtaeerte im September 2014, un der Schulmeeschter iss der Butch Reigart vun Columbia (PA). Meh Information iwwer, was mer lanne kann un was es koscht, gebt‘s im Gewebb: www.lmhs.org.

Hoscht du gwisst ... … ass der June 28 alle Yaahr der „Official Pennsylvania German Day“ iss in die Schteets? 2

Yaahdi gebt sei Wedderbericht an der Yaahden Grick SCHNECKSVILLE. Wie alle Yaahr am Grundsau Daag, sinn aa 2014 meh wie 150 Leit zamme kumme an der Yaahden Grick in Lechaa Daal, fer der Wedderbericht vun Yaahdi abhariche, der Grundsau vun Lodsch Nummer 16 in Schnecksville. Der Yaahdi hot gsaat, wieviel meh Winderwoche am kumme sinn, eb es Friehyaahr endlich kummt. Nadierlich hot der Yaahdi sei Widdering in Pennsylvaanisch-Deitsch gewwe, awwer die Maenner uff em Raad vun der Lodsch henn es iwwersetzt fer alle die Leit, ass kumme sinn un net Deitsch verschteh kenne. Alle Yaahr kummt der Yaahdi uff em Holzfloss gschwebt die Wehrdamm riwwer, awwer des Yaahr hot‘s so viel Eis gewwe, ass der Yaahdi uff em Schlidde

In 2014 gezogge iwwer Eis: „Yaahdi“ im Lechaa Daal

iwwer es gefrorene Wasser gezooge warre iss. Die Grundsau hot gsaat, ass vier meh Winder Woche am kumme waare, awwer aa, ass die letschte zwee Woche waeremer warre. Der Yaahdi

hot wahr gsaat: Pennsylvaani hot meh Schnee un Winterwedder grickt ass alle die letschte fimf Yaahre zamme. Patrick Donmoyer

Deitsche Claesses fer Schulkinner in Ohio BERLIN. In Pennsylvania gebt‘s meh un meh High Schools, ass ihr Hochdeutsch Programs schtoppe un inschtatts vun sell Chinese Lessons schtaerte. In die Elementary School gebt‘s kenn Hochdeutsch. Annerscht iss sell in Ohio in die Gegend vun Berlin.

Im Eastern Holmes School District gehne meh wie 1,000 Amish Kinner in Public Schools, un fer sell gebt‘s datt aa Hochdeutsch Programs. An deel Elementary Schools henn sie net genunk Schulmeeschter fer Musik. An selle Bletz gewwe Deutsch-Schulmeeschter Musik Claesses in Deutsch.

Un noch ebbes: Amish Eldre bringe ihr 3 un 4 Yaahre alte Kinner zu die Preschool zweemol im Yaahr. Ebber leest datt Kinner Schtories aus en Buch in Pennsylvanisch-Deitsch un English. Sellerweg selle die Amish Kinner in Contact kumme mit English, eb sie Schul schtaerte. (mw)

En nei Bichli fer Kinner in Pennsylvanisch-Deitsch Es Haus wu der Hans gebaut hot Bilingual edition: English and Pennsylvania German (Hiwwe wie Driwwe Series #2) This book in rhymes (28 pages) has wonderful oldfashioned color illustrations (taken from an edition originally published in 1854) and is interesting for children and adults alike. Price: $22.99 (EUR 17,50) (plus postage at cost). Contact: info@verlag-tintenfass.de. Don’t forget to mention your whole name, your address and the number of copies you would like to order. Payment may be made by bank transfer or check in Euros or US $ to an account / address in Germany or the USA.

HwD 1.14


Neies vun Hiwwe un Driwwe

Baricks Kaundi Versammling watt 75 Yaahr alt READING. Frieh in Hanning 1937 henn sich 15 Maenner vun Reading un Baricks Kaundi minanner versammelt, fer es Abfalle vun de Leit vun der pennsylvaanisch-deitsch Schprooch zu iwwerschwetze, un was geduh sei kennt fer die Mudderschprooch aazuhalde. Sie henn gewollt, fer Barricks Kaundi wisse zu losse, wie schtolz sie vun ihre Kultur un Erbschaft waare. Fer sell henn sie en Kommittee gemacht, mit em Alvin Kemp (Superintendent vun de Schule in Baricks Kaundi) fer Vormeeschder. Die Kommittee hot en Owet geplannt mit deitsch Esse, Danze, Schpass, Gemietlichkeet, un der ganz Owet hot selle die Mudderschprooch geschwetzt warre. Fer’s aerscht mol waar die Versammling am Freidaag, der zwett Abril, in 1937 an der Rajah Temple (jetzt die Center fer Performing Arts) in Reading. Sellerweg hot die Pennsylvaanisch Deitsch Versammling vun Baricks Kaundi aagefange. In sell Yaahr waar die Koscht fer’n Zettel yuscht $1.00 (!) die Paerson, un alle die, ass beigewuhnt henn, henn guud Esse

grickt, mit frische Schunkefleesch un Warscht, mit Grumbiere Filsel un all de guude Sache. Sitter em Yaahr 1937 iss der Raad gwaxe, un heit gebt’s 30 Glieder druff, vun alle die Nochberschafte in Baricks Kaundi, un sitter 1951, hot der Raad aa Weibsleit sowie Mannsleit eigeschlosse. Heidesdaags sinn die pennsylvaanisch-deitsche Leit uff em Raad vun alle Aarde, (Parre, Bauersleit, Schulmeeschter, Schaffleit, un so weider), un sie all welle die deitsch Mudderschprooch am geh halde so wie die Leit in 1937. In die Yaahre 1942 bis 1945 hot‘s kenn Versammling gew-we wehich der Weltgrieg. Die Versammling waar

aerscht gefeiert in die Stadt Reading, un schpeeder in Kutzeschteddel. Am Aafang, henn so viel Leit beigewuhnt, ass die Versammling so voll waar, un net alle Leit, ass zu kumme gewollt henn, henn beiwuhne kenne. En Waarde-Lischt, (so lang ass 300 Leit!) waar gemacht, un fer viele Yaahre, henn neie Leit net kumme kenne, ausser wann en alder Bsucher geschtarewe waar. Fer sell henn die Leit vum Raad geguckt fer en greesser Blatz fer die Versammling halde. In 1990, waar seller Event zu der Leesport Vendu gezooge, wu 900 Leit beiwuhne kenne. In 2014 iss die Versammling en 75. Yaehrlich Fescht am Feiere, am Mundaag, der 21scht Abril. Der Donald Breininger watt der Fescht Schwetzer, un ’s gebt aa die „Frehliche Deitsche Kappelle“ fer Musick, mit 'me Sondergascht, Curtis Daub fer Singes un Schpass. Fer meh Information iwwer die Pennsylvanisch Deitsch Versammling vun Baricks Kaundi zu gricke, schreib die Joyce Hassler: pennagerman@msn.com. Patrick Donmoyer

Zum Aadenkes: A. Wayne Readinger READING. A. Wayne Readinger, der “Raad Dean” vun der Baricks Kaundi Pennsylvanisch Deitsch Versammling, waar heem gerufe am 10. Disember 2013. Sei Elt waar 93. En Raadsmann sitter 1962, hot der Wayne 51 Yaahre uff verschiddene Committes gedient, un ist er der Vormeeschter beim Raad geschtimmt vun 1977 bis 1995. Ass en getreier, Advokat fer die Mudderschproch waar der Wayne ganz schtolz fer so viel hochwaerdiche Versammlinge planne helfe. In sei Lewesarewet waar der Wayne en Gaardebau

HwD 1.14

A. Wayne Readinger (1920-2013)

Kinschtler un der Eegner vun Readinger’s Baamgaarde in Rockland Taunschip. Er hot fer 20 Yaehre gedient ass

Hauptmann vum Reading Fescht. En wichdicher Glied vun Fleetwood Grange #1839, hot er aa gedient, ass Meeschter vun Pomona Grange, Baricks Kaundi, un Staat Meeschter vun der Pennsylvaani Grange. Er waar aa en voricher Geldhewer vun Penn State University. Der Wayne waar Superintendent vun der Sundaag-Schul an der Christ (Mertz) Luddrisch Karrich in Dryville gwesst, wu sei Leicht un Begraebnis am 16scht Disember 2013 waar. Patrick Donmoyer

Ask a Dutchman! Der Doug Madenford hot zamme mit en Freind en nei Youtube Video Service gschtaert. Leit kenne Fraage neischicke iwwer die deitsch Schprooch un Kuldur, un die zwee Buwe antwadde sie noht in en Video im Gewebb. Froge kammer schicke an: busterpa@yahoo.com.

5. Lodsch fer Kinner Im Hanning 2014 hot am Schwenkfelder Heritage Center in Pennssburg die „Fimft Grundsau Lodsch fer Kinner“ Blatz genumme. Die Rebecca Lawrence duht alles fer sell nei Ding am geh halde. Es waare widder en latt Kinner datt un henn ebbes iwwer die deitsch Kuldur un Schprooch glannt.

„Mer redde Platt“ Es 16. Mol henn Mudderschprooch-Schwetzer in Lorraine (France) ihr Kuldurfescht “Mer redde Platt” ghatt im Friehyaahr. Die Alledaagsschprooch in seller Gegend vun Sarreguemines un Metz iss franzeesisch, awwer deheem schwetze deel vun die Leit noch “Dialekt”. Sie heesse es “Platt”, awwer es iss net weit weg vun “Paelzisch” in Deitschland un “Pennsylvanisch-Deitsch” in die Schteets. Mer kann die Leit guud verschtehne datt. Der Bahs vun seller Event iss der Hervé Atamaniuk.

HwD Award Don Breininger vun Nei Tripoli hot 2013 der „Hiwwe wie Driwwe Award“ grickt fer sei Schtick „Chocolate Cookies“. Sell hot er glese beim Kutztown Folk Festival, un en Jury in Bockenheim (Deitschland) hot ihm der Preis gewwe.

3


Gschichte un Gedichte

EN FREHLICH GEDECHTNIS VUN MEINE KINDHEET Ich hab uff en gleeni Bauerei gwuhnt, wie ich en Yung waar. In der Familie waar die Mudder, der Vadder, zwee Schweschdre un vier Brieder. Un uff em Hiwwel nuff in unser Schteddel waar en scheeni Karich. Am dritte Samschdaag im Yuli hot die Karich en Sunndaagschul Picknick ghatt. Der Daadi hot vun Halbnacht bis acht Uhr mariyets gschafft. Mol ee Daag - es waar der dritt Samschdaag im Yuli - iss er net heemkumme bis zehe Uhr mariyets. Un er hot gsaat: „Entwedder dihr Buwe hacke es Siesswelschkannfeld un duhn all es Ungraut robbe, odder dihr darefet net an die Picknick.“ Well, es Siesswelschkannfeld hot 150 Roi ghatt un waar en dausend un fuffzich Fiess

En „Schlupp-Eweck“ Blatz hette die Buwe gebraucht (Pickter: S. Kennedy)

lang. Mir Buwe henn der Daadi verfiehre welle un henn yuscht die zehe eisserschdi Roi der ganz Weg ums Feld rum gschafft. Der Daadi iss nausgange fer rumgucke un hot gsehne, was mir geduh henn ghatt. Mir Buwe sinn net an

die Picknick gange, weil mir noch im Feld am schaffe waare, bis es zu schpoot waar. Der neegscht Daag waar ich noch bees iwwer der Daadi. Ich hab ihn gsehne. Er war uff 're gleene Brick am schteh newich em Duwack-

schopp. Datt nuff im Eck vum Duwackschopp waar en Hanneselnetscht. Ich hab some Geilsdreck gsammelt un hab sie ans Nescht gschmisse, bis ich's gedroffe hab. Ach mei, waare selli Hannesel ewwe bees! Sie henn der Daadi iwwerall gschtoche, dieweil ich am lache waar. Dann bin ich gschprunge, ass wann der Deiwel naach mir waer! Wie der Daadi mich endlich grickt hot, waar die Dresching mit em Balwierschtraepp, ach mei, zweemol so lang un hatt ass gewehnlich, so ass ich fer die neegschte paar Daage net gut hocke hab kenne. Un ich hab doch gaar nix glannt! Ivan Gromling Manchester (PA)

ES ALT SCHWIMMLOCH Ich waar gebore im Yaahr 1936 in Topton, Pennsylvaani, en glee Schteddel in Maxadaani Taunschip, Barricks Kaundi. Wie ich am uffwaxe waar, waar es Lewe viel meh eefeldich wie heidesdaags. Wann’s recht heess waar in der Summer, hawwich gegliche fer schwimme geh. Paar Meile zu der Oscht vun Topton in Langschwaam Taunschip iss en glee Daal, ass “Langedaal” heesst. In Langedaal sinn etliche Meinelecher, wu sie baut 150 Yaahre zerick Eiseerz aus der Grund gegraawe henn un zu de Schmelzoffe genumme fer Eise mache. Endlich henn sie die Meinelecher uffgefillt mit Grundpublished in cooperation with:

wasser. Naach sellem waare die Meinlecher yuscht gut fer fische odder schwimme geh. Doch, wie ich wenich zerick gsaat hab, henn mir gegliche zu schwimme geh. So, mannich mol, hawwich un paar Freind unser Weg gefunne naach de Meinelecher in Langedaal fer schwimme geh in es greescht Meineloch, ass in Englisch genaamt waar, “The Big Cut.” Des grooss Meineloch waar baut 500-1000 Fiess breet un lang, un am deel Blatz 90 Fiess dief. Ich hab gut schwimme kenne, un weil ich yuscht baut 16 Yaahr alt waar (“yung un dumm”), waar ich net bang fer datt nei schwimme geh. Etliche Zeit henn mir riwwer der

“Grossloch” un widder zerick gschwumme, un alsemol rum der ganz “Cut.” Des hot gut Schwimme un viel Schpass als gewwe. Mol ee Daag bin ich datt schwimme gange – es waar en deiwelisch heess Daag. Ich hab mich gefreet fer nei dschumbe un mich abkiehle in des schee, kiehl Wasser. Ich hab aagfange schwimme un war bout 200 Fiess raus im Wasser, un baut 50 Fiess vanne naus sehn ich en schreckliches Ding. Es waar en grosse Wasserschlange am schwimme graad iwwer mei Paad. Der Schlange waar baut 3-4 Fiess lang un aarick dick. Er hot der Kopp baut acht Zoll in die Hee ghowe, un hot schwimme gschtoppt un mich

aabeguckt. Nau saag ich eich ebbes – ich hab mich aarick schnell rumgedreht un hab sei Lewes net so gschwind zu Land geschwumme ass wie seller Daag. Un ich will eich nochemol ebbes saage, sell waar der letscht Mol, ass ich im “Gross Cut” schwimme gange bin. Seller Daag vegess ich sei Lewes net – awwer ‘s iss yuscht ee Gedanke vun viel vun en anner Zeit, wann es Lewe meh eefeldich waar. Donald F. Lesher Kutztown (PA)

Impressum Hiwwe wie Driwwe iss en Non-Profit-Project un watt rausgewwe bei: Deutsch-Pennsylvanisches Archiv Dr. Michael Werner, Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm, Germany. In Cooperation mit: Pennsylvania German Cultural Heritage Center (Kutztown, PA). Fon: 01149-6136-7664546. Internet: www.hiwwe-wie-driwwe.de. Skype Webcam: hiwwewiedriwwe. Publisher un Editor: Dr. Michael Werner (michael-werner@t-online.de). Co-Editors: Patrick Donmoyer, Amanda Richardson. Correspondents: Prof. C. Richard Beam, Frank Kessler, Ed Quinter, Butch Reigart, Douglas Madenford, Alice B. Spayd, Jennifer Trout. Printed Copies: 1,500. © Dr. Michael Werner

4

HwD 1.14


Pennsylvanisch-Deitsche Grundau Lodge Schtoris

ES GAUND Wie ich naach Brooklyn (NY) gezoge bin, hawwich mich bissel gedruwwelt iwwer mei Bruder Bill. Er hot sich leicht in Druwwel bringe kenne. So, eb ich naach Nei Yarick gange bin, hawwich ihm gsaat: „Bill, ich will hawwe, ass du naach der Karich gehscht. Un duh gut der Parre abhariche, un duh sei Wadde foliye.“ So hot er gsaat: „Ya, wie du saagscht.“ Ich hab ihn net recht geglaabt, awwer doch bin ich naach Nei Yarick fer datt parrere. Ich war in Brooklyn baut zwee Munete, un bin dann widder zerick naach Baricks Kaunti. Un wie ich zerick kumme bin, bin ich graad zum Bill sei Platz fer ihn bsuche un sehne, wie er ausgemacht hot. Er iss an die Dier kumme, un bletzlich hawwich gsehne, ass die beide Aage schwatz un bloo waare, un aa verschwolle. Sell hot mich bissel verzannt, un ich hab ihm g’saagt: „Bill, ich hab gemehnt, ass ich dir gsaat hab, ass du naach der Karich geh settscht, un dich aus em Druwel bhalde. Awwer du hoscht mich net bfolicht.“ „Oh ya, ich hab“, hot der

schunscht.“ Noh iss der Bill fattgange: „Wie der Parre sei Breddich faddich gemacht hot, hot er dann gsaat, ass mir sette uns all uff die Fiess duh fer es Breddichlied singe. Un wie mir uffgschtanne sinn, hawwich g’sehne, ass die Fraa vannich mir in Druwwel waar: Ihre Gaund hot sich zwischich die Arschbacke glee bissel gschtocke. Noht hawwich gedenkt, ass sie sell net gleiche deet, wann sie wisse deet, wie des guckt. Drum bin ich naach vanne gebiegt un hab ihre Gaund raus gezoge, un sie hot mich graad en wiescht gaschtich Schlag gewwe in mei linkse Aag.“ „Noh saag mir, wie kummt's, ass dei rechte Aag aa aa schwatz un bloo iss.“ Do hot der Bill geantwatt: „Well, ich hab gemehnt, ass sie's gegliche hot, wie’s war. Parre Richard Miller So hawwich's Gaund schnell Bill gsaat. „Ich war in die Ka- gange. Oh, es war paar Woche widder nei gschteckt. rich yedi Woch, un ich hab der zerick, wie der Parre hott en Richard Miller Parre gharicht, un er hot aa gut gaschtich gut Breddich gewwe. Topton (PA) Er hot gsaat, ass mir sette gebreddicht.“ „Wie kummt’s dann, ass du zwee schwatz un gute Dinge duh fer anneri Leit. Mir sette freindlich sei. Un ich bloo-e Aage hoscht?“ Der Bill hot gsaat: „Ei kennt schiergaar net warte fer Bruder, es iss wie des: „Ich bin ebbes Scheenes duh fer ebber

DER MANN, ASS IN DIE KARICH GSCHLOFE HOT Ich kann erinnere, wie’s war wie ich yung war, un mir sinn naach der Karich gange. Eb mir gange sinn, misste mir zuerscht die Oier zamme gricke, die Hinkel fiedre, die Kieh Fuder gewwe un sie melke, die Sei schloppe. Dann henn mir uns schee Gleeder aageduh un sinn naach die Karich. Awwer was in mei Kopp kummt, iss en Pickter vun wie deel von die Mannsleit immer eigschlofe sinn, wann die Breddich gschtaert hot. Ich kann des gut eibilde. Die Mannsleit sinn frieh am Ma-

HwD 1.14

riye uffgschtanne, henn hatt gschafft, un abbadich im Winter, wann’s kalt war. Dann gschwind rumgeduh, un naach der Karich, wu’s schee waarem war. Es gebt en Schtori vun en Parre, ass yuscht ee Kall ghadde hot, ass immer eigschlofe iss, un des hot der Breddicher bissel verzannt. Er hot gemehnt, ass er en guter Breddicher war, so sett niemand sich eischlofe. Ee Daag hot er geplant fer seller Mann gut schemme. Es war en Sunndaag wann der Text war iwwer die Endzeite ...

weescht ... wann der Judgment (die „Beurteilung“) kummt. So hot er gut un lang gebreddicht. Dann secht er wie gepischbert: “All die, ass naach der Himmel geh welle, schtellt eich uff.” Un all die Leit am Gottesdienscht sinn uffgeschtanne, ausser dem schloofende Mann. Der Parre hot dann gedenkt: „Nau hawwich den Mann graad, wu ich ihn hawwe will. Ich kann ihn jetzt gut schemme.“ So iss der Breddicher fattgange: “Un seller annere Blatz, die Hoelle; DIE ASS DATT HIE

GEH WELLE, SCHTELLT EICH UFF DIE FIESS!!!” Der Mann iss graad wacker warre, un war bissel verschreckt; iss schnell uffgeschtanne, hot rum geguckt un gsehne, ass all die annere Leit um sich am hocke waare. Dann hot er an der Parre geguckt, ass datt vanne gschtanne iss, un hot zu ihm gsaat: „Ich hab net recht gheert, wu mir anne gehne, Parre, awwer es scheint, ass yuscht ich un du datt hie geh welle. Richard Miller Topton (PA) 5


Gschichte un Gedichte

EM CY SEI SEI 'S war mol en Kall, Cyrus Seidel sei Naame; Felder mit Gras, hett aa Hinkel, paar Hahne. Awwer mit all ass er hett 's hot 'n net Friede gewwe; Er hot Sei hawwe welle, Drei Sei, eener en Ewwer. Ee Daag naach me Fendu drei scheeni Sei kaufe; Er hot kenn Wagge ghadde; misst mit sie Heem laafe. Bald sinn sie Heem komme, 'S war net so weit weg. Hot sie in en Schtall gfiehrt, 'S war sauwer in alle Eck. Yeder Daag iss er naus sei drei Sei Fuder gewwe; Ya, ass dihr schun wisst Drei Sei, eener en Ewwer. Frieh am Mariye iss der Cy naach em Seischtall gdappt, Mit Gsunges un Gschwetzes sei drei Sei gut gschlappt. Sinn schnell gut gewaxe; schee grooss mit vielem Schpeck. Cy hot's nett erlaubt ass sie leie deete im Dreck. Der Seischtall war gebaut mit Eise un Holz; Datt kennt er sie abweise. Der Cy war so schtolz. Awer ee Daag iss er naus; Er kennt's schiergaar net glaawe; 6

Sei drei Sei hette sich aus em Seischtall gegrawwe. “Sie sinn weg geloffe!. Wu sinn sie dann hie?” Er's aagfange brille; un fallt uff die Knie. “Oh, ferwas sinn sie fatt; Ferwas sinn sie weggschprunge? Ich hab sie gut gfiedert; aa schee fer sie gsunge.” Schnell schtellt er sich uff; zu die Nochbere gange; “Wann ihr mei drei Sei sehnt, du sie graad fange.” Die Nochbere, Vei, un Hy, ihre Mann, Im Feld ee Daag am sense Ihre schee gehles Kann. Die Vei hot ebbes gsehne datt am wutzle im Schwamm. “Was kennt des dann sei datt newich der Damm?” Dann schreit laut die Vei zu ihre Mann, Hy; “Sehnt mol datt drunne; Kennt die em Cy sei Sei sei?” “Froogscht, Vy, kennt die em Cy sei Sei sei? Muss mol neecher, fer gucke. Ich rutsch mich nunner ganz ruhig; Will sie net schpucke.” “Ach ya, gewiss, Datt der Wiss mitte drin, Ich glaab aa, ass die em Cy sei drei Sei sinn.”

Die drei Sei waare zahm, Fer sie yaage war's net hatt. un glei waare em Cy sei Sei in em Hy sei Seischtall neischpatt. Naach em Cy schpringt die Vei: “Mir henn dei Sei gfunne; mir duhne sie gebhalde im me Schtall negscht am Brunne.” Der Cy iss glei kumme sei drei Sei Heem fiehre. Den Schtall schtariyer gebaut; wott net hawwe, sie widder verliere. Baut dreivaddel Yahr schpeeter Cy's zum Hy un Vei gange. Hot en Sack in die Hand, un duht's an sie lange. “Ihr henn mich gut gholfe. Nemm's, will hoffe, es basst. Im Sack iss Panhaas un Schpeck, Un aa bissel Wascht.” Guter Iems seller Owet beim Hy un die Vei, Wascht uff em Deller ... un gewunnert: Kennt des eent vun em Cy sei Sei sei? Sell iss nau meine Schtori; es duht net meh gewwe. Am End yuscht zwee Sei; Kenner ... en Ewwer. Richard Miller (Topton, PA)

Sell Gedicht hemmer schun gedruckt ghatt in HwD 2.13, awwer’s waar wennich verhuddelt.

HwD 1.14


Die Bauerei News from the Pennsylvania German Cultural Heritage Center in Kutztown

Vun braune un weisse Wedderbrofeete Deel Grundsei in Ontario gucke gschpassich un schwetze kenn Deitsch KUTZTOWN. En latt Leit wisse net, ass net alle Grundsei brau sinn. Alsemol find mer en weissi, schee-guckichi Grundsau in Pennsylvaani, un anneri Bletz in Nord Amerika. Glaabscht’s net? Hoscht net eeni gsehne? Graad wie bei meenscht Mensche un Gediere haeppent's net oft, ass en AlbinoGrundsau gebore watt, awwer es hot blendi Leit, un aa Gediere, ass mit Albinism gebore warre. Deel Leit saage, ass aus 20,000 Leit yuscht eener mit Albinism gebore watt. Mir wisse net, wie viel weissgeborene Grundsei (Marmota monax albus) um die Wege sinn, awwer deel Sources saage, in die ganz MarmotaFamilye (Grundsei, Eechhaase, Fensemeis, Dachse, un so fatt) sinn’s schiergaar 500 Million Glieder in die ganz Welt. Wann mir selle Statistics draue kenne, kennde so viel ass 25,000 weissgeborene Marmots in die ganze Welt sei. So wie viel vun selle sinn weisse Grundsei? Vielleicht solle mir nie wisse. Die Grundsau Lodsch Nummer Eens an der Lechaa hot drei Grundsei Mascots: Der eeni iss en grosse Grundsau (10 Fiess hoch) gemacht aus Papiermaché, un aa noch zwee gleene, lewesgrosse Grundsei – awwer eeni iss weiss! Die Raadsmenner vun der Lodsch henn kenn Idea, wu es auskummt, odder wer es gefunne hot. Ebber hot es Yaahre zerick gfange, un iwwer die Yaahre iss es zu alle HwD 1.14

En Albino Grundsau - Kann sie ihr Schadde sehne im Schnee?

Lodge Versammling mit gebracht warre gewesst. Die Kalls, ass die Lodsch bsuche, frooge oftmols: “Was um alles in der ganz Welt iss sell?!” Nau hawwich gheert, ass die Kanadian Leit aus Ontario net solches Ding frooge warre. Alle Yaahr in Wiarton, Ontario, iss en yaehrlich Fest am Grundsau Daag gefeiert – un ihre Wedder Brofeet, ass der Wiarton Willie genennt iss, iss weiss wie Schnee! Ebbes schunscht, ass en bissel unner-

schidlich vun pennsylvaanische Grundsau-Lodsche iss: Die Kanadian Leit vun Wiarton saage, ass Wiarton Willie es Wedder brofeziere kann, yuscht weil er en Albino iss! Die Leit datt saage aa, ass Willie kenn Deitsch schwetze kann, awwer “Groundhogese.” Sell verschtaunt uns: Was Fareb hot der Schadde vun en weissi Grundsau? Kann sie der Schadde sehne im Winder mit diefe Schnee? Nau wisse mir, ass viel

Dinge in Kanada unnerschiddlich vun annre Bletz sinn, un vielleicht yuscht die Albino-Grundsei datt brofeziere kenne, awwer alle Grundsei do in Pennsylvaani, Albino odder net, kenne ‘s Wedder brofeziere, un nadierlich, sie schwetze Deitsch. Un mir wisse aa, ass deel Leit in Ontario aa Deitsch schwetze kenne. Was denke die deitsche Leit in Ontario vun die Grundsei? Patrick Donmoyer 7


Die Bauerei

Deitsches Esse: Hollerbier-Blumme Kuche KUTZTOWN. Die Hollerbier iss en abbadich scheeni Blanz, ass zu Nord Amerika un Europe eigebore iss. Nitzlich, guud-guckich, un guud-schmeckich, iss die Hollerbier fer dausende Yaahre geyuust warre, un iss aa heidesdaags als noch hoch eschtimiert an alle beede Seide vun die Atlantic. Die schwarze Hollerbier (Sambucus nigra in Europe un Sambucus canadensis in Nord America) iss guud zu esse, wann’s gekocht iss, mit schwarze odder schwarzblaurode Biere. Die weisse Blumme sinn ebbes Guudes fer Friehschtick, Middagsesse, odder Desert in Summer, wann sie dufte so siess. Awwer nau, geb Acht! Verhuddel dich net selwert: Die Hollerbier mit rote Biere (Sambucus racemosa) iss giftich, un kann net gesse warre! Wann du sie net ausenanner kennscht, ess sie net! Die Blumme sinn bescht fer Pannekuche zu mache, un wann sie recht gemacht sinn, brauch mer kenn Sirrop odder ebbes Siesses druff duh. Hollerbier-Blumme sinn alle Yaahr zeidich im schpoote Yuni un friehe Yuli, un's iss gschpassich, sie zu sammele.

xxx Hollerbier-Blumme

Mer muss waarde, bis die Blumme schwarz odder schwarz-blaurot sinn. (Wann sie noch grien sinn, waart noch ee Woch odder laenger.) En Paar Scheere iss bescht fer die Blumme abschneide. Schiddel die Blumme guud aus – Eemense un Kefferlin gleiche die Blumme aa! Fer en guuder HollerbierBlumme-Kuche zu mache, nemmt‘s: 10 Hollerbier-Blumme; Zwee Oier; ½ Kopp (118ml) Vanille Yogurt;

1 Teeleffel (4ml) Honich odder Meebel Sirrop (wann du witt, odder yuus es net); 8 oz (235ml) Bier (ebbes dunkeles, ebbes helles odder weizes – ’s macht nix aus. Die anneri Helft iss fer der Koch!); ½ Kopp (118ml) Dinkelmehl; 3 Kopp (710ml) Gmieseel (odder Oliveel); Schitt es Bier in en diefe Misch-Schissel, schlag die Oier drin, un misch alles zamme, bis es gehl iss. Heb die Yogurt (un Honich) drin, and riehr alles aa. Nau riehr es

Mehl schtickweis un langsam im Pannekuchedeeg, bis es glatt iss (awwer net so dick – wann es zu dick watt, schitt meh Bier, wann noch en wennich iwwerich iss vun der Koch). Nau setz es Gmies- odder Oliveel in 're groosse Bratpann, iwwer Middelhitz. Prief die Eel, eb es bereit iss, mit en Dropp Pannekuchedeeg – es sott bradde, net schtewwere. Neegscht, nemm en Hollerbier-Blumm, halt es beim Stamm, un leg es in der Pannekuchedeeg. Dunk langsam die Blumm nei un raus, bis es ganz gedeckelt iss. Graadwegs, leg die Blumm ins Eel, un brat’s, bis es gehl-brau iss, un dreh’s riwwer. Wann die Blumm gehl-brau gebrote iss, setz es uff en Deller un duh es seem die annere Blumme. Serwier’s, wann sie waarem sinn, un wammer will, kammer sie noch siesser mache mit gepulwerte Zucker, ass mer druff schtreit. Die Blumme-Kuche gehne guud mit 'me Kopp Kaffee odder Tee. Patrick Donmoyer

EBBES GSCHPASSICHES Drei Menner waare uff em Airplane, ass zu Chicago gange waar. Der aerscht Mann waar vun Texas, der zwett vun Californi, un der dritt vun Pennsylvaani. Wie sie am Fliege waare, hot der Plane Gasoline verlore, iss un nunnergange un nunnergebroche in de Barige. All die Leit sinn geschtarewe. Nau sinn die drei Maenner zum Himmel gange, un der Saint Peder hot sie aagedroffe bei de Pearlie Himmelsdier. Er hot gsaat: “Buwe, wilkum zum Himmel. Bevor ihr rei8

kumme kenne, misse all en Frog antwadde.” So hot er der Mann vun Texas gefrogt: “Sag mir, was Oschter iss?” Der Texan hot gesaat: “Ya, ich weess, was Oschter iss, ich geh naach der Karich alle Sundaag. Oschter iss, wann die Pilgrims sinn zu Amerika reikumme, un henn Freindschaft mit de Insche un en grosse Fescht gemacht mit Welsch-Hahne zu esse.” “Nee,” hot der Peder gsaat, “sell iss der Betdaag, awwer net Oschter.” Bleib schteh datt! Ich kumm widder zerick.

Der Mann vun Californi hot gsaat: “Oh, ich weess, was Oschter iss. Oschter iss, wann die drei Keenige sinn zu em Jesus sei Geburt gange gwesst, un henn der Jesus Geschenke gewwe.” “Nee,” hot der Peder widder gsaat, “sell iss Drei Keenich Daag, net Oschter. Datt driwwe schtell dich hie, un will ich zu dir widder kumme.” Nau hot der Peder der Kall vun Pennsylvaani gfrogt: “Weescht du was Oschter iss?” “Ya,” hot er gsaat, “ferschur.”

“Oschter iss, wann der Jesus vum Tod widder uffgeschtanne iss. Er waar gegreizicht am Karfreidaag, hot in der Graab fer zwee Daage gelege, un am dritte Daag iss er widder uffgeschtanne.” Der Peder waar ganz impressed un sagt, “Guud geduh, du kannscht rei kumme.” Awwer der Mann vun PA hot gsaat: “Ich bin net faddich. Wann der Jesus uffgeschtanne iss, un wann er sei Schadde gsehne hot, iss er zerick gange ins Grab wehich sex meh Woche Winder.” (pd) HwD 1.14


Die Bauerei

Pennsylvanisch-Deitsche Gehle Bledder 2014 Bicher Masthof Bookstore. Lori Jones, 219 Mill Road, Morgantown, PA 19543. Ph: 610-286-0258. Saucony Bicher Schtor. Dr. Brendan D. Strasser, 41 West Main Street, Kutztown, PA 19530-1709. Dialect Theater Groups Die Huffa Karrich Deitsche Shpieler. Huff's Church. Contact: Carl Arner, 156 Five Point Road, Macungie, PA 18062, Ph. 610-678-2668. Dialect Writer’s Contest Pennsylvania German Dialect Presentation. Seminar Stage, Kutztown Folk Festvial. Contact: Prof. William W. Donner, P.O. Box 244, Kutztown, PA 19530. Folk Festivals Folk Festival. Goshenhoppen Historians; Alle Yaahr am zwett Wochend im Auguscht in East Greenville (PA). Kutztown Folk Festival. P.O. Box 306, Kutztown, PA 19530, U.S.A. Alle Yaahr im June/July. Grundsau Lodges Die Groossdaadi Grundsow Lodge. Contact: Lee Haas (Haaptmann), 8662 South Loop Road, Slatington, PA 18080. #1 - Nummer Ains On Da Lechaw. Contact: William Williams (Haaptmann), 8222 Chester Road, Germansville, PA 18053. #2 - Nummer Tzwae On Da Schibbach. Contact: Forest Lesher (Haaptmann), 130 North Second Street, Apt. 82, Souderton, PA 18864. #4 - Nummer Fiere On Da Doheck. Contact: Robert S. Esten, Haaptmann, 1450 Old Plains Road, Pennsburg, PA 18073, Ph. 215-679 -4742. #5 - Nummer Fimfa On Da Schwador Im Beind Busch. Contact: Donald Potts, Haaptmann, 111 Old Forge Road, Pine Grove, PA 17963, Ph. 270-345-4994 #6 - Nummer Sexa On Da Pohopoco. Contact: Lee W. Haas, 8662 South Loop Road, Slatington, PA 18080, Ph. 610-767-5878. #7 - Nummer Siva G’schwishich Da Barioma Un Da Magowi. Contact: Paul Batman (Haaptmann), 6724 Woodlawn Drive, Zionsville, PA 18092. #8 - Nummer Ochda On Da Lizzard Grick. Contact: Robert Nestor, Haaptmann, 8405 Kings Highway, New Tripoli, PA 18066, Ph. 717386-5545. #9 - Nummer Neine On Da Deef Runn. Contact: Monroe Hunsberger, Haaptmann, 7 North 5th Street, Perkasie, PA 18944. Ph. 215 -257-3276.

HwD 1.14

#10 - Nummer Tzae On Da Braidkeppicha Grick. Contact: Kenny Oswald (Haaptmann), 1087 Oakhurst Drive, Slatington, PA 18080. #11 - Nummer Elfa On Da Fireline. Contact: Clark Schoenberger, Haaptmann, 1880 Cherry Hill Road, Palmerton, PA 18071, Ph. 610-377-3498. #12 - Nummer Tzwelfe On Da Dulpehocke Pawd. Contact: Dennis Hamm (Haaptmann), 3450 Mountain Road, Hamburg, PA 19526. #13 - Nummer Dreitzae On da Inche Grick. Contact: Barry Miller (Haaptmann), 4542 Shimerville Road, Emmaus, PA 18049. #14 - Nummer Fartzae On Da Saakna Grick. Contact: Ronald Hallowell, Haaptmann, 34 Main Boulevard, Coopersburg, PA 18036. Ph. 215-282-3850. #15 - Nummer Fuftzae Fon Barricks Kounty. Contact: Donald W. Reinert, Haaptmann, 76 Blue Rocks Road, Lenhartsville, PA 19534. Ph. 610-756-6141. #16 - Nummer Sechtzae Om Yahden. Contact: David Adam (Haaptmann), 2758 PA Rt. 309, Orefield, PA 18069. #17 - Nummer Sivatzae Om Union Kanal. Contact: Robert Schoener, Haaptmann, 609 Hilltop Road, Myerstown, PA 17067, Ph. 717866-2485. #18 - Nummer Achtzae On Da Gross Ferelle Grick. Contact: Raymond Follweiler, Haaptmann, 6932 Jay Street, Slatington, PA 18080. Ph. 610-767-5785.

Societies Fereinicht Deitsch Fulk Inc., Carl Arner, 156 Five Points Road, Macungie, PA 18062. Goshenhoppen Historians. Red Men’s Hall, Route 29, Green Lane, PA 18054. Historic Schaefferstown, Inc., P.O. Box 307, Schaefferstown, PA 17088. Lancaster Mennonite Historical Society. Beth Graybill, 2215 Millstream Road, Lancaster, PA 17602. Pennsylvania Deitsch Folk Culture Society. Contact: Helen Kistler, Slatington. Pennsylvania Deitsch Society. Helen Yoder, 1006 Mervic Avenue, Goshen, IN 46526. Pennsylvania German Dialect and Culture Society. Herbert Zechman (President), 33 Wintersville Rd., Richland, PA 17087, Ph. 717-9334637. The Pennsylvania German Society. P.O. Box 118, Ephrata, PA 17522, Ph. 717-597-7940 York County Pennsylvania Dutch Heritage Group. Rachel Gromling, 65 South Main Street, Manchester, PA 17345. Pennsylvania German Folklore Society of Ontario. Marlene Mattson, 1231 Ramara Road 47, Brechin, ON, L0K 1B0, Ph: 705426-7550. Deutsch-Pennsylvanischer Arbeitskreis e.V. (German-Pennsylvanian Association). Contact: Dr. Michael Werner, Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm.

Internet pdc.wikipedia.org. Pennsylvania German Encyclopedia. www.deitscheblog.wordpress.com. Published by Schulmeeschter Douglas Madenford. www. hiwwe-wie-driwwe.de. Dr. Michael Werner (Publisher) Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm, Germany.

TV Programs Pennsylfawnish Deitsch Schtunn. Berks Community TV; erschter Freidaag im Munet: 10:00 a.m. (Replays am Samschdaag, Sunndaag un am Dienschdaag. Contact: Patrick Donmoyer. Kutztown University. Kutztown, PA 19530, Ph. 610-683, 1589. . Versammlinge Baericks-Lechaw Kounty Line Fersommling. Contact: Stewart F. Stump, 256 Kohlers Hill Road, Kutztown, PA 19530. Cedarwiller Deitschie Versommling. Contact: Paul Bastian, 16 S. Adams Street, Allentown, PA 18104. Die Deitsch Fersommling Fon Lodge #15. Contact: Donald W. Reinert, 67 Blue Rocks Road, Lenhartsville, PA 19534, Ph. 610-285-6262. Die Heidelberg Deitsch Fersommling. Contact: Robert Schoener, 609 Hilltop Road, Myertown, PA 17067. Die Pennsylfawnish Deitsch Fersommling, Bedlahem. Contact: Richard E. Hoffman, 22. W. Laurel Street, Bethlehem, PA 18017.

Research Centers/Archives Center for Pennsylvania German Studies. Prof. C. Richard Beam, 406 Spring Drive, Millersville, PA 17551. Pennsylvania German Cultural Heritage Center. Patrick Donmoyer. Kutztown University. 22 Luckenbill Road, Kutztown, PA 19530, Ph. 610-683, 1589. Schwenkfelder Library and Heritage Center. 105 Seminary Street, Pennsburg, PA 18073. Contact: Prof. Viehmeyer. Classes un Schumeeschter hiwwe-wie-driwwe.de. Datt gebt‘s en Lischt mit pennsylvanisch-deitsche Classes un Online Lessons.

Die Pennsylfawnish Deitsch Fersommling On Da Miller’s Karrich. Contact: Charles E. Brader, Box C, Laury’s Station, PA 18059. Die Pennsylfawnish Deitsch Tzommalaaf. Contact: Howard J. Snyder, 6791 Philips Road, Germansville, PA 18053, Ph. 610767-5045. Die Weibsleit Grundsow Lodge Fon Da Baryomadahl. Contact: Lucy Kern, Peery Road, East Greenville, PA 18041, 215-679-6724. Drei Kounty Weibsleit Fersommling. Contact: Lillie George, 1024 Church Street, Fogelsville, PA 18051. Fereinicht Pennsylfawnish Deitsch Fulk Fersommling. Contact: Reynold G. Reinert, 2275 Seipstown Road, Fogelsville, PA 18051. Fersommle Fesht On Der Bushkill. Contact: Carl T. Remel, Nazareth. PA, Ph. 610-759-2396. Huffa Karrich Fersommling. Contact: Carl J. Arner, 156 Five Point Road, Macungie, PA 18062. Lechaw Dahl Deitschie Fersommling. Contact: Ralph Zettlemoyer, 8453 Claussville Road, Fogelsville, PA 18051, Ph. 610-285-4020. New Ringgold Deitsch Fersommling. Contact: Marvin C. Ginder, 139 Gilberts Hill Road, Lehighton, PA 18235. Oley Daal Pennsilfaanish Deitsch Fersommling. Contact: Richard C. Wolf, 237 Fry Road, Fleetwood, PA 19522-8811, Ph. 610-9446029. Pennsylvania Deitsch Fersommling Fon Baerricks Kounty. Contact: Richard H. Hassler, 256 Bernville Road, Robesonia, PA 19551. Unner Lechaw Kounty Fersommling. Contact: Paul F. Kunkel, 960 Evergreen Street, Emmaus, PA 18049. Unner Mahony Un Nochberschaft Fersommling. Contact: N. Daniel Schwalm, P.O. Box, Herndon, PA 17830, Ph. 570-648-4095. Versammling vun West Baerricks Kaundi. Contact: Marianne Kline, 271 Stone Ridge, Myerstown, PA 17067. Zeidinge Hiwwe wie Driwwe. Private Archive of Pennsylvania German Literature. Contact: Dr. Michael Werner, Pfannenstiel 13, 55270 Ober-Olm.

Iss ebbes letzt? Fehlt ebbes? Losst uns sell wisse: ———————————-— info@hiwwe-wie-driwwe.de

9


Gschichte un Gedichte

MEI BSUCH IM ALTE LAND IM SCHPOTYAAHR 2013 “Ya, ich will dich eilaade fer naach Deitschland kumme un do schwetze an vier verschiedene Bletze, in Pennsylvanisch Deitsch.” So hot der Dr. Michael Werner mir gsaat in 2012. Hawwich gedenkt: “Des kann ich net duh. Ich kann Deitsch net fliessendlich schwetze.” Awwer mit dem, ass ich schun zweemol en Reed gewwe hab do in PA, eemol an en Grundsau Lodsch, un es zwett an en Versammling, hawwich doch “Ya” gsaagt. Un bin ich awwer froh, ass ich Ya gsaagt hab. Es war interessant un en grooss Gschpass fer datt driwwe sei, un datt schwetze. Der erscht Blatz, ass ich in Oktower 2013 gschwetzt hab, war in Ober-Olm. Des iss es Schteddel, wu der Michael Werner wuhnt. Des war es erscht mol, ass sie so ebbes ghadde henn in Ober-Olm, un so war es en Ehr fer der zerscht Schwetzer sei fer sell. Sinn baut 50 Leit kumme fer heere, was ich saage deet. Es Gebei, wu mir zamme kumme sinn, iss gebaut warre in 1721/22. En schee Gebei, ass yetzt es Rathaus iss. Der neegscht Blatz, ass ich gschwetzt hab, war an der Palatine Emigration Museum in Oberalben. Wie mir neigange sinn, war ich verschtaunt fer datt en Conestoga Wagge sehne. Well, es war wahrhaftich kenn Conestoga Wagge, awwer sie henn en Wagge genumme un henn en Dach iwwer en gebaut wie en Zelt. Doch es hot mich weiter verschtaunt fer lanne, ass die Leit datt driwwe welle aa wisse, wu all die Leit hiegange sinn, wu ausgewannert sinn aus der Pfalz. Datt hawwich widder Schtories verzehlt, un aa deel Lieder gsunge. Ich hab gut gfiehlt, wie die Leit gelacht henn, wann ich an die “Punchline” kumme bin. Sell hot mich wisse losse, ass sie mich ver-schtanne henn. Ich 10

warre im Yaahr 1695 un hot Deel von seinre Kindheit do gshpendt. Er waar en Glied bei en Radical Pietist Dunker Gmee (German Baptists) un iss 1724 mit seinre Familye weckgezoge nooch Germantown, PA. Vun 1738 an waar er en Drucker und hot deitsche Kalenner, Zeidinge und grischtliche Bicher gepublished. Im Yaahr 1743 hot er die erscht Biwwel in America (die “Sauer Biwwel”) gedruckt. ’S waar die allererscht Edition vun en Biwwel in en European Schprooch, ass in der Nei Welt Richard Miller un Frank Kessler in Ladenburg rauskumme iss. Johann Chrisglaab, ass es widder so baut 50 German-Pennsylvanian Asso- topher Sauer iss gschtarewe in ciation. Es war en Ehr fer datt Germantown im Yaahr 1758. Leit datt gewwe hot. Noh der neegscht Daag schwetze zu die Leit. Eb ich Ich hab bissel schtolz sinn mir naach Bockenheim gschwetzt hab, hot der Dr. gfaahre. Dessemol waare mir Walter Sauer mich deel Sache gfiehlt, wie sie mich gfrogt unnich en Zelt in des schee gfrogt (in en Interview) iwwer henn fer der deitsch Absatz glee Schtettel. Es Wedder war wie ich uffgewaxe bin un wie lese, so ass all die Leit datt aagenehmlich, un des war en es kummt, ass ich Deitsch heere kennte, wie es laut, wann grooss Weese. Doh henn sie 10 noch schwetze kann, und so en Pennsylvanisch Deitscher Dichter (Schreiwer) ghadde, weiter. Ich hab ihn aarick gut den lest. Un ich hab widder wu ihre Gedichte gewwe henn verschteh kenne, wie er uff gsehne, wieviel Interess die in Dialect. Es heesst: „Mundart Dialect gschwetzt hot. Do Leit datt driwwe henn iwwer Wettstreit“ (dialect contest). hawwich widder Schtories was am aageh iss do hiwwe Ich hab sell Watt net gekennt verzehlt un Lieder gsunge. Es unner die Deitsche. Un ich hab aa ausgfunne, ass deel vun die devor. Ich hab net gewisst, was waare verleicht 80 Leit datt. Der Frank Kessler hot Reimer, ass ich gheert hab, wie ich denke sett. Wann mir do hiwwe “Schtreit” saage, iss es Gruss gewwe, un aa der Bir- ich en Grutzer war, kenne sie net so aarick gut. Awwer in germeister (mayor). Noh hot aa alsnoch datt driwwe. Wie Bockenheim war’s en guti der Dr. Helmut Schmahl ich der do Reim verzehlt hab, Sach. Die Dichter henn ihre gschwetzt iwwer “Vun Laden- sinn viel vun die Kepp gnickt Gedichte geleese, un ich hab burg nach Germantown. Leben warre fer mich wisse losse, ass viel vun was sie gsaagt henn und Wirken von Johann sie den Reim aa kenne: „Heeli, verschtanne. Der Michael war Christopher Sauer”. Der Sau- heeli, Hinkeldreck. Bis Mariye eens vun die Jury fer schtim- er hot in Ladenburg gelebt, wie frieh iss alles weck.“ So, muss ich widder saage, me, wer’s bescht war. Unnich er en Yunge war. Naach der Versammling iss es war en grossi Blessier fer em Zelt hot’s so wie 300 Leit gewwe. Ich hab yuscht 15 Mi- en Drupp rumgeloffe in der eigelaade sei fer datt driwwe nute ghadde fer mei Vorschtel- alte Schtadt. Glei sinn mir ans schwetze, un die Leit alliwwer ling gewwe. Des war en recht Haus kumme, wu der Sauer henn mich wilkum gemacht. guti Audience. Sie henn aarick gelebt hot, un datt hutt es en Ich bedank mich zum Michael gelacht, wann ich die “punch Gedenktafel (plague) gewwe Werner un all die Leit, ass lines” gewwe hab vun die Sch- mit drei Absetz: eens uff zamme kumme sinn an die tories, un wie ich gsunge hab, Deutsch, eens uff Pennsylva- unnerschiddliche Bletze. Ich abbadich fer es Lied “Ich un nisch Deitsch, un es dritt in winsch eich alles Gute, un Du”, henn sie eifriglich mitge- English. Do iss der deitsch keep up the good work! fer die Mudderschprooch bhalde. Absatz: blatscht. Der letscht Blatz, wu ich Richard Miller In dem do Haus is der Jogschwetzt hab, war in LadenTopton (PA) burg an der „8. Deutsch- hann Christopher Sauer, en pennsylfaanischPennsylvanischer Tag“, ass bekannder organisiert iss warre bei die deitscher Drucker, gebore HwD 1.14


Gschichte un Gedichte

EEMOL IN MEI LEWESZEIT ... En paar Yaahr zerick hawwich ausgemacht, ich wott Hasch yaage geh. Mei Familye hot awwer net viel aagedenkt vun sellem. Ich waar net so gsund, awwer ich waar zu schtockkebbich fer deheem bleiwe. Es waar Dienschdaag, un seller Daag iss mei Bu schaffe gange un ich waar allee. Ich hab en Landkord abgemolt un hab verzehlt zu meinre Familye, wu ich hab yaage geh wolle. Mei Bu duht sich gut kenne vun sellem Weltdeel, so wann ebbes letz geht, kann er mich guud finne. Ich bin zu meim Blatz gfaahre un hab mei Truck abgschtoppt. Dann bin ich gange hinne im Truck fer mei Flint (Reiffel) un mei annre Sache beigriege. Noht bin ich fatt gange. An dere Zeit hawwich viel Druwwel mit meim Schnaufe ghatt, un es hot mei Laafes hatter gemacht. Datt waare en paar Felder, un sie henn en guder Hang ghatt. Ich bin datt nuffkumme zum Giwwel, wu es waar zuletscht flach fer en glee Weil. Ass ich bin darich die Felder geloffe, hawwich Druwwel grickt mit meim Schnaufe. Ich hab abgschtoppt un hab mich geruhgt. Zu sellre Zeit hawwich gedenkt, mei hatt Schnaufe duht awwer viel Zucht mache, meh, ass was verleicht notwennich waer. Ich weess net ferwas, awwer ich hab mich rumgedreht un hab en grosser weisser Hund gsehne. Er waar newenaus gange un iss do langsam zu mir gschprunge. Des waar en grosser Hund mit eem blooe Aag. Er hot kenn Halsband aaghatt. Ich hab gwisst, der Eegner vun der Bauerei hot kenn Hund ghatt. Sei Schwanz waar gegrollich wie en Husky, awwer ich hab kenn Eidie ghatt, wu er beikumme iss un eb er wiescht iss odder freindlich. Awwer ich hab ee Ding gwisst: Ich wollt net, ass er mir naachdapHwD 1.14

„En paar Yaahr zerick hawwich ausgemacht, ich wott Hasch yaage geh ...“

pe deet un die Hasch abschrecke. Do uff em Grund waare viel gleene Schteeschliwwere, un ich hab ee Schtick uffgepickt, yuscht wie en Halbdaaler. Ich hab des seitwegs gschmisse naach em Hund fer ihn abzuschrecke. Der Hund hot geguckt, wie weit ich seller Schtee gschmisse hab, un dann iss er doch mitgloffe. Awwer net neecher, ass ich seller Schtee gschmisse hab. Wann ich zuletscht aakumme bin, wu der Bush aafange duht, waar er noch am Rumschtolbere, awwer net so neegscht bei. Nau, ich hab gedenkt verleicht kann ich ihn verliere, wann ich in der Bush neigeh. Ich hab rumgeguckt, Ich hab der Haschpaad gfunne un dann hawwich aagfange zu meim Blatz geh. Ich hab abgschtoppt un geruhgt en paar Minudde, dieweil ich der Paad fattgeloffe bin, awwer ich hab aa zugharicht fer Zucht vun em Hund. Ich hab nix gheert, so hawwich aaghalde laafe.

Ich hab mei Blatz so endlich gfunne. Des waar bei en guud gyuust Paad mit blendi Schpure. Ich hab en Blatz gepickt mit en Baam, wu ich mei Buckel aagenehm dewedder hab kenne duh. Ich hab mei glee Pack abgeduh un hab des uff der Grund gelegt. Dann hawwich mei Sitz abgeduh un des gschtellt bei en Baam, wu ich nunner hocke hab wolle. Des waar en Weltdeel, wu der dick Hecke macht en Uffning un gebt mir en glari Sicht vum Paad in alle Richtung. Der Blatz waar yuscht nuffzus un zerick genunk fer mir Zeit gewe fer en guuder Schuss griege, eb ennicher Hasch mich sehne kann. Nau ich waar reddi, nau waar es Zeit zu waarde. Zehe, verleicht fuffzeh Minudde sinn verbei gange, un ich hab gheert Zucht datt rei vum Paad. Des iss zu guud fer waahr sei fer en Hasch so gschwind do beikumme. Ich hab reddi gemacht mit meim Flint, mei ee Gnie waar nuff geduh fer en Ruhblatz, un nau

hawwich waarde misse fer sehne, was dutt aus em Bush kumme. Ich kann schiergaar ennichi Hasch schiesse. En Haschkuh iss kenn Druwwel, un mit em Bock, ich muss schur mache, ass er hot genunk Schpitze. Des Waarde fer die rechte Zeit hot en endlos Uffwaarting gnumme, un viele Dinger sinn darich mei Meind gschprunge. Selli Zucht iss neecher kumme, awwer ich hab noch waarde misse, so ass ich kann besser sehne. Nau ebbes hot sich geduh do rauskumme aus der Hecke. Graad datt in meim Visier hot der Hund gschtanne. Dunnerkeidel, er hot mich gfunne, hawwich gedenkt. Der naemlich Hund hot mich gfunne. Nunner iss mei Flint gange, mei Hatz waar versunke - datt hawwich ghockt mit der Hund. Er hot datt gschtanne un hot mich aageguckt, wie zu saage: Ich hab dich gfunne. Nau, was hot mer duh kenne? Ich hab gedenkt: Soll ich ihn tiddeliere fer do nuff kumme zu mir? Iss er iwwerhaabt freindlich? Duht er mich yaage? Ich hab yuscht net gwisst, was zu duh. Ich hab immer die Husky Hunde gegliche. Ich hab aa gwisst, ass die waare 's meenscht freindlich. Ich glaab, mei Hatz hot mei Sinn iwwergnumme. Ich hab ihn dohiegerufe. Die ganz Zeit hot er gschtanne wie en Schtee, iss net rumhergerutscht, yuscht datt gschtanne un hot mich gwatscht. Zuletscht, hot er bissel gewischbelt, awwer net zu mir. Iwwerdem iss er zerick gloffe nei in die Hecke. Er iss hinne rum mich geloffe. Noht iss er so neegscht kumme un hot sich newenan ghockt uff mei recht Seit. Nau was! Ich hab uff em Grund ghockt mit meim Bee flach. Vanne mich hawwich mei Flint gelegt - un do waar der Hund. (weider uff Blatt 12) 11


Gschichte un Gedichte (weider vun Blatt 11) Nau awwer muss ich saage: Ich waar gedruwwelt. Rum selli Zeit, der Hund hot sei linkser Fuuss gnumme un iss an mei rechter Aarem naachgezoge. Was hot er verlangt, verleicht ass ich ihn schtreichle? Ich hab mei Flint geh glosst mit meinre rechde Hand, un hab so langsam gschtreichelt sei Bee mit der Rickseit vun meinre Hand. Die mehnscht Zeit, wann die Gediere des gleiche, sie lehne neecher bei, un er hot sell geduh. Fer en Weil, mir henn yuscht datt ghockt un henn geblaudert. lch hab ihn gschtriche, bis er datt nunnergelegt hot. Bei nau hawwich gedenkt, ich hab der gross Kall aa gegliche. Mir henn en Hund ghatt vorher, er waar en Schepphund (deitsche Schofheider Gemisch fer schiergaar siwwezeh Yaahr). Do hot der grooss, weiss Husky mit eem blooe Aag gelege, kenn Halsband odder License, un waar aa noch freindlich. Waar er yuscht weckgeloffe odder hot ebber ihn abgedroppt? Ich hab en halwe Eidie ghatt fer ihn heem nemme, wann er mit mir zerick zu meim Truck naachdappelt. Un uff emol hot er uffghockt. Vum Watsche vun sei Ohre un Naas, ich kann erkenne, wann ebbes iss letz. Er iss uffgschtanne un iss im Gringel rum mich un iss fattgeloffe. Verleicht, hawwich gedenkt, muss ich mich net druwwle fer ihn heem nemme. En glee wennich Zeit dernoh hot die Zucht widder gschtaert uff em Paad. Des iss kenn grooss Geduh, hawwich gedenkt, des iss der Hund, ass am Zerickkumme iss. Nix. En Haschkuh iss verbei mich geloffe, un als dieweil ich datt ghockt hab un gedenkt hab, iss datt der eensichscht Hasch gloffe - un ich hab net emols mei Flint nuffghowe. Blotzkopp, du hoscht die eenzich Gelegeheit weckgschmisse, hawwich gedenkt. 12

Awwer dann hawwich en anner Zucht gheert. Ich hab gedenkt, ass ich grick en annre Glegeheit. Zu mei Iwwerrasching, des waar der Hund. Er hot datt gschtanne un mich beguckt, ass wann er hot froge welle: “Ferwas hoscht net gschosse? Ich hab eens gfunne fer dich.” Widder, ich tiddelier ihn un widder er geht un laaft hinnich mich rum. Zweemol! Er iss net in die Front vun mir gloffe, immer hinner rum. Des waar kariyos. Widder iss er zu mir kumme, un ich hab ihn geglinselt un geblaudert mit ihm. Awwer die Zeit iss er baut sex Fiess weck un hot nunnergelegt un iss schlofe gange. Er waar fascht im Schlof, wann en Bock mit siwwe Schpitze gebrowiert hot fer aus em Bush weg zu schleiche. Ich hab en Absicht aagenumme dezwische zwee Beem un hab neigschosse. Der Bock iss uffgschprunge un so iss der Hund. Der Bock hot net graad datt nunner falle wolle. Nau der Hund hot ihn fattgeyaagt. Ich hab gedenkt, ass ich warr die dernooch nimmi meh sehne. Un nau mit mei Gegrummelding bin ich uffgschtanne, hab mei Dinges beisamme grickt un alles, dieweil ich gedenkt hab, ich misst datt fer mich ihre Schpure suche. Ich bin geloffe zu, wu ich geglaabt hab, do iss, wu ich gschosse hab. Do waar blendi Blut. Ich waar eifrich do uff der Grund gucke fer Blut. Net so weit vor mir, verleicht wann ich geguckt hett, vannenaus rum fuffzich Fiess vor mir, die Blutschpur iss iwwer en Hang nunnergange. Wann ich zum Raneft kumme bin un hab nunner geguckt, datt hot der Bock glege, un der Hund hot bei seim Kopp ghockt. Guud, hawwich gedenkt, ich hab die zwee gfunne mitaus im neegscht Kaunti rumher schpringe misse. Awwer des hot net guud geguckt. Des hot schiergaar geguckt, ass wie der Hund waar der Bock am

wache. Ich hab gedenkt: Losst er mich der Bock hawwe? Ich weess net, was er watt duh. Ich hab die hinnerscht Bee genumme un hab sie zu 'me Baam aagebunne, so ass er nimmi der Barick nunner rutsche hot kenne. Mei Buckel hot weh geduh, un ich hab Druwwel ghatt fer's nunnerbeige, aa fer yuscht en katzi Zeit. Ich muss aa saage, ass ich bin net gschwind en Hasch ausbutze, aa emol unner guudi Umschtende. Un dieweil ich waar uff der Hasch am schaffe, ich hawwich mei Buckel allgebott uffschtreetne misse. Un weil ich hab des geduh, hot der Hund neewer em Hasch sei Kopp ghockt un hot gewinselt allgebott wie fer saage: “Was nemmt so lang?” Es waar yuscht, wie er waar der Hasch am freihalte. Der Hund hot niemols rumgerutscht. Un die ganz Zeit waar ich am schwetze zum Hund, ass wann er en Person waer. In alle Waahrheit, des waar yuscht, wie er gwisst hot, was ich gemeent hab. Wann ich zeletscht faddich waar, hawwich der Hasch iwwergerollt uff en schwerer Schtick Plastic, zu helfe ihn am Grund mitschleife. Weil ich der Hasch mitgschliffe hab, iss der Hund hinnerdrei mitgeloffe, bis der Paad sich uffgemacht hot. Dann hot er laafe kenne grad bei meinre Seit. Wann ich hab abschtobbe misse un schteh un glee bissel ruhge, er iss grad bei meinre Seit gschtanne. Wann ich nunnergedroppt hab uff ee Gnie, hot er graad mit mir ghockt. Noht sinn mir kumme so letscht aus em Busch un nei in en Uffning in die Felder. Des iss nau widder der Barick nunner gange. Mir sinn wennich gloffe un ich hab widder geruhgt, so bin ich widder nunner uff ee Gnie gange. Er hot widder hieghockt bei mir, awwer desemol iss er glei widder uffgschtanne un fatt gloffe. Bei des Zeit hawwich ferschur gwisst, ass wann er do

mit mir naach kumme deet zu meim Truck, er kummt mit mir heem. Er hot mich allee gelosst fer des Schleife faddich mache. Ich hab awwer net gwisst, ass ich ihn nimmi sehn. Wann ich zu meim Truck kumme bin, hawwich der Hasch uffgelaade, awwer's waar noch kenn Hund zu sehne. Ich bin heem gange mit Hoffning, er geht aa heem. Der negscht Samschdaag sinn mei Bu un ich zerickgange zum gleiche Ort. Ich hab mei Truck geparkt, un mir henn unser Dinges beigrickt, un wie mir im Feld gloffe sinn, do iss en Truck do hergfaahre. Mir henn nett gwisst, was am aageh waar. Des waar der Bauer, ass datt in die Felder schaffe duht. Unnedarich unser Gschwetzes hawwich ausgfunne, ass er waar em Hund sei Eegner. Er hot gsaat, ass der anner Daag, wann sei Frau die Dier uffgemacht hot fer die Wesch naus zu draage, iss der Hund nausgschprunge gwesst. Un weil sie waar die Wesch am uffhenke, iss der Hund weggschprunge. Un dann, en wennich schpeeder, hot sie en Schuss gheert, un der Hund hot gegrische. Der Hund iss niemols zerick gkumme. Der Bauer hot uns gfroogt, ass mir die Aage uffhalde fer sei Hund un ihn wisse losse, wu seim Hund sei Kareber iss, so ass er kann ihn begraawe kann. Mir henn ihn net gfunne, un seller Daag iss yuscht hinnerschich gange fer mich. Des hot so weh geduh. Ich hock do heit un schreib des, un ich guck do drowwe nuff an die Wand un sehn der Bock datt henke, un dann an mei gross weisse Malamute, wu schlooft do bei meinre Fiess, Aagewasser fille mei Hatz noch. Deel Leit henn gsaat, ass er verleicht en Guardien Engel waar un er iwwer mich geguckt hot, dieweil ich waar net gsund. Was ob ... Ron Mohr

HwD 1.14


Gschichte un Gedichte

EN SELTSAME SCHTORI En paar Yaahr zrick hawwich in 're gleene Schtadt im Nadde vun PA en Zeitlang geschafft. Ich hab niemand datt gekennt, un naach der Arewet bin ich oftmols allee rumgeloffe. En Daag bin ich zu 'me Wattshaus kumme. Mit nix anners zu duh, bin ich nei gange un hab mich an die Bar hiegehockt. Die Sunn hot darich die offne Dier geschtrahlt. Vum Fenschter hot en sanft Liftel geweht. En Weibsmensch waar datt. Sie waar an der Bar alleenich. Mer waare die eenzige Kunne, un mir henn ball aagefange zu blaudere. Beim Geschpreech hawwich gsaat, ass es bei uns deel Leit gebt, ass Deitsch noch schwetze. Ich hab gfrogt, eb’s bei ihne aa enniche gebt. Sie hot glei uff Deitsch geantwatt. “Nimmi so viel”, hot sie gsaat. “Yuscht en paar alde Leit uff em Land. Ich hab’s deitsch selwer nimmi geschwetzt, sitter ass mei Grosseldre gschtarewe sinn.” Mir henn iwwer alde Zeite geblaudert, un sie hot mir vun

der Schtadt verzehlt un iwwerweil aa en bissel iwwer sich selwer. Sie waar uff em Land uffgewaxe, hot awwer in der Schtadt schunn lang gwuhnt, wu sie ihr Mann kenne gelannt hot. “Mer waare in Lieb vun Aafang aa”, hot sie gsaat. “Mer henn ball denoht gheiert. Mer henn en glee Haus kaaft. Es hot en Glabberfens un Blumme vanne ghatt un en Ebbelbaam hinne. Es waar eefach un bescheiden, awwer mir waar’s graad rechdich. Sellemols waar mir alles graad rechdich.” Sie waar en Minutt schtill. “Es iss awwer viel zu frieh zu End kumme”, hot sie en bissel draurich gsaat. Enmol iss sie schpot heem kumme. Es Haus waar schtill un leer. Des waar awwer net ungewehnlich. Ebmols hot er in der Garage viel zu duh gehatt un hot lenger schaffe misse ass sunscht. Sie waar besargt, wie es aagefange hot dunkel zu warre, un er waar als noch net heem. Sie hot aus em Fenschder in die Duschber

naus geguckt in der Hoffning, ihn ball zu sehne. Eblang iss en Belieskaer um die Eck kumme. Sie hot en schlecht Gefiehl ghatt, wie er der Schtross langsam runner gfaahre iss un vor ihre Dier ghalde hot. Der Beliessmann waar yung un narefisch un hot weckgeguckt, wie er ihr gesaat hot, was bassiert waar. Naachdem hot sie sich hiegehockt un hot uff die Draene gewaardt. Alles waar wie in em Draam: es Mitleid, der Droscht, die Karich, der Graabblatz. Sie waar saumselig un bedriebt, un mit annere Leit schtill un verschlosse. Yeder hot’s gemaerickt. Yeden Daag iss sie heem kumme, yeden Daag zu em schtille, leere Haus. En Nammidaag iss sie en bissel frieher kumme. Die Sunn waar noch ziemlich hoch im Himmel, un es Haus waar hell erleichtet. Sie hot ihr Wammes uffgehenkt, un wie sie rumgedreht hot, hot sie ihn gesehne. Er waar in der Dier zwische der Ess-Schtubb un

der Kich. Er hot’s Hemm aagehatt, ass sie ihm emol zu Grischtdaag geschenkt hot. Er hot datt gestanne un sie aageguckt. Dann waar er weck. “In dem Moment”, hot sie gsaat, “hawwich gewisst, ass die Drauerzeit lang genunk gedauert hot, ass es Lewe weider geh muss. Sell iss, was er mir mit dem Blick gsaat hot.” Sie hot zur Dier eniwwer geguckt. “Nadierlich waar er net datt. Es waar yuscht in meim Kopp, sell weess ich. Awwer in dem Augeblick waar es mir ewwe so waerklich wie selli Beem datt drauss.” Wie ich uffgestanne bin weck zu geh, hot sie gelaechelt un gsaagt, “Es waar schee, die alt Schproch widder zu schwetze. Ich weess net, wie die Fraa heesst oder wie sie ausgsehne hot. Awwer alsemol denk ich an die Schtori, ass sie mir an dem Nammidaag in der fremme Schtadt verzehlt hot. Glynn Custred Walnut Creek (CA)

Subscription Form Please send me the next 4 issues of “Hiwwe wie Driwwe”. I will pay: US-$ 12.00 / CAN-$ 20.00 (kenn Cheques) / EUR 10,00 Name & Address

I would like to give the gift of “Hiwwe wie Driwwe” (4 issues) to a friend: Name & Address

Payment Method:

□ Cash □ Check (made payable to PGCHC at Kutztown University Total amount ___________ $ Check number ______________

HwD 1.14

Please mail to PGCHC Attn: Subscription Hiwwe wie Driwwe 22 Luckenbill Road, Kutztown, PA 19530

13


'S English Eck

MAINZ AND BEYOND The train swooshed along, and soon enough it slowed for Mainz. My stop. In the evening, at the bookstore, a large crowd had gathered. A hundred people were here. Far more than they had expected. I drifted about, scoped out the little podium up front. That’s where I would speak. From the crowd, a man approached me. “I’m Michael Werner,” he said, shaking my hand. Ah, yes. My friend John Schmid’s friend. John had told me to contact Michael earlier, and I had. Thanks for coming, I told him. We’ll talk later, after it’s over. And I got up behind the little podium and stood there. After half an hour or so, I read two scenes from the book. Then I opened for questions. The next morning, I got up and walked into a new day. And there he stood, by his van. Michael Werner. He waved at me. We got in. And he took off. Out of the city and out into the country. He is actually Dr. Michael Werner, the publisher of “Hiwwe wie Driwwe”, a biannual newspaper, in Amish Pennsylvania Dutch. He knows the culture. We shot out along the highways. And we just talked. About who we were, where we came from. And he told me what he had mapped out for the day. First, off to a village to see family, his wife’s uncle, aunt, and their two sons. They owned a butcher shop. The second stop was something special. “A museum,” Michael told me. Great, I said. We pulled into the little village of Oberalben, in the Palatinate. And there it was, tucked away right on the main street. The Palatine Emigration Museum. The place was closed, but Michael knew Heidrun Werner, the lady who had the key, and she met us there at the front door. We walked in. And for the next hour, I got a private tour. The exhibits were all 14

Heidrun Werner and Ira Wagler in Oberalben (Palatinate)

about the stories of people from this area who had left, way back. Most of them had sailed to America. It was hard, life back then. You could see that from the exhibits and the pictures on the walls. But the Germans had done well in the new lands. They will always do well, wherever they go. And then it came at me, the most startling thing I saw on the whole trip. Startling, because it was so unexpected. On the one wall hung a big poster, a family scene from Amish country in Lancaster County. Those are the people I come from, I said. And I live in Lancaster County right now. I wonder where that picture was taken. The Germans are just fascinated by the Amish, seems like. Somehow, they feel connected to this little group of pilgrims that emigrated to America hundreds of years ago. Mostly, I suspect, because the Amish have retained a form

of the German language. Pennsylvania Dutch. After admiring the poster, I wandered into another room. Off to one side stood a glass display case. In that case, several publications, spread out. And there they were. Copies of the magazines my father co-founded, way back in the 1960s, the big three. “Family Life”. “Young Companion”. “Blackboard Bulletin”. I couldn’t believe what I was seeing. Look, I practically hollered. Look at these magazines. “Mwin Vater hat dies geschrieben.” My Dad wrote these. These are the magazines he founded. How in the world did they get here? And I just stood there, in that remote little museum, and absorbed my father’s presence. There is no escaping who you are and where you come from, no matter where you go. Dad always wanted to go to Europe. To Germany, to Switzerland, and to Alsace-

Lorraine in France, where the Waglers come from. He always wanted to get to the lands of his ancestors, somehow. He dreamed of it. Hopelessly, probably. He knew he’d never make it. And he was right. He never made it. But his voice did. He simply wrote from where he was in his Amish world. And his was a powerful singular voice that spoke to his world and to his people. And reached a lot of other places, too, distant lands he could never hope to see. From where he was coming from, that’s quite an accomplishment, any way you look at it. And I am very proud to be one of my father’s sons. We thanked the lady, then, and left. We drove to the home of Dr. Horst Gerlach, the man who devoted much of his life to the little Mennonite Research Center at Weierhof, Palatinate. At the center, I paged through a copy of the Martyr’s Mirror, published in 1782. After two hours or so, it was time to leave. In the evening, I shook Michael’s hand and thanked him again. What you gave me today was priceless. I can’t tell you how much I appreciate it. Thank you. Look me up next time you come to Lancaster County. “I will,” he said. And then he left us. Ira Wagler New Holland (PA)

www.irawagler.com

HwD 1.14


Gschichte un Gedichte

DER WILHELM TELL Der Kaiser Albrecht von Austria will die bis nau Unabhaengige Swiss Kantons Uri, Unterwalden un Schwyz fer sich gewinne, awwer die Leit wolle kenn Kaiser hawwe. Sie wolle frei sei. Der Kaiser schickt der Governor Gessler naach Switzerland, fer die Leit zu iwwerweise. Weil er mit Gutmiedlichkeit nix grickt, will der Gessler die Leit hatt behannele. Ee Daag schtellt er en hohe Schtang uff em Blatz vun Altdorf uff un haengt sei Hut druff. All die Leit misse sich vor der Schtang nidderbicke un sie griesse. Zwee Wachtmenner gewwe Acht, un wann ebber net grieest, schtroft mer ihn. Ee Daag kummt der Schiesser Wilhelm Tell mit seim gleene Bu Walter naach Altdorf un geht an der Schtang vorbei, mitaus sie zu griesse. Noht kumme die Wachtmenner un wolle ihn uffschliesse. Der Gessler sehnt der Tell mit seinre Crossbow un de Feile un hot en schlechtes Gedenk. Er geht zu dem Wilhelm Tell un saagt: “Du griescht selli Schtang net? Dann schmeiss ich dich ins Bressen.” Der Tell lacht un antwatt: “Ich kann net glaawe, ass du en so en dumme Befehl

„Der Tell zielt, schiesst un drefft der Abbel. Die Leit schreie mit Freed.“

gewwe hoscht, en Schtang zu griesse.” “Ich will dir noch en Gelegeheit gewwe,” saagt der Governor zu dem Tell, “wann du uff achtzich Schridde deim Bu en Abbel vum Kopp schiescht, bischt du frei.” Der Tell hot Bang un saagt: “Ich schiess net!” “Wann du net schiescht,” saagt der Gessler, “odder wann du der Eppel verfehlscht, waerr ich dich un dei Bu dootmache.” Der Tell nemmt zwee Feile un schteckt sie uff die Crossbow. Er zielt, schiesst un drefft der Abbel. Die Leit schreie mit Freed.

“Ferwas hoscht du zwee Feile bei dir?” froogt der Gessler. “Wann ich der Abbel net gedroffe hett, waer der zwette Feil fer dich gewesst,” saagt der Tell zum Governor. Der Gessler iss bees un saagt: “Ich mach dich net doot, awwer ich schmeiss dich ins Bressen, wu du net die Sunn un net der Mond sehnscht.” Dann bind der Gessler der Tell aa un bringt ihn uff sei Schiff. Er bringt ihn uff sei Castle in Kussnacht un dann ins Bressen. Awwer middes uff dem Wasser kummt en hatter Schtaerm. Es wedderle-

echt un dunnert un reggert. Der Fuhrmann verliert sei Weg. (Alliebber weess, ass der Tell net yuscht en guder Schiesser, awwer aa en guder Fuhrmann waar. Yuscht er kann es Schiff un die Leit redde.) Der Governor macht der Tell frei un der Tell bringt es Schiff sicher ans Land. Am Land in Kussnacht aakumme, dschumbt der Tell schtarick uff en Schtee un schiebt es Schiff widder in die Welle zerick. Aerscht viel schpeeder kummt der Governor ans Land, awwer der Tell verschteckt sich un waart uff der Gessler. Der Governor schteigt aus em Schiff un will der Tell suche un ins Bressen schmeisse. Do schiesst der Tell der zwette Feil in es Hatz vun em Gessler, un er fallt doot uff em Grund. Die Leit sinn froh, ass endlich der Governor doot iss. Sie wolle kenne annere Governor hawwe un schliesse en Bund, um fer ihre Freiheit zu fechte. Sell iss der Aafang vun die Swiss Confederation. Douglas Madenford Howard (PA)

Die Schreiwer Bigornia, Jay: hot als fer die United States Air Force gschafft, iss awwer nau im Ruheschtand, wuhnt in Grand Forks (ND). Custred, Glynn: wuhnt in Walnut Creek (CA) un hot “En seltsame Schtori” gschriwwe. Donmoyer, Patrick: 1985, Site Manager vum Pennsylvania German Cultural Heritage Center in Kutzeschtettel un Co-Editor vun HwD. Gromling, Ivan: 1934, wuhnt in Manchester, Yarick Kaundi (PA). Er halt zamme mit deel anneri Kalls die HwD 1.14

deitsch Schprooch am gehe in seller Gegend. Kramer, Jim: hot en pennsylvanischdeitsch Haiku gschriwwe un gschickt zum Web Blog vum Douglas Madenford. Lesher, Donald F.: 1936 in Topton (PA), lebt awwer alleweil in Kutztown (PA). Madenford, Douglas: 1980 in Reading, wuhnt drauss im Busch in Howard (PA). Er iss en Schulmeeschter fer Hochdeitsch un hot zamme mit der Josh Brown es Buch „Schwetz mol Deitsch“ gschriwwe.

Miller, Richard: 1937 in Virginville (PA) un wuhnt naach etliche Yaahre in Brooklyn widder in Pennsylvaani - in Topton. Er waar en Parre un hot seilewes gsunge in die deitsch Mudderschprooch mit sei Brieder.

Speese, Jack: 1954. Hot als in Bryn Mawr (PA) gelebt, wuhnt heit awwer in Appling (GA).

Mohr, Ron: hot die Gschicht “Eemol in mei Leweszeit” gschriwwe, ass zu die lengschte gheert, ass mer in HwD gedruckt henn sitter 1997.

Wagler, Ira: 1961 in Aylmer (Ontario, Canada). Er waar Amish uffgebrocht, hot awwer die Gmee verlosse un en Bichli gschriwwe iwwer sell: „Growing up Amish“. Sei Paep waar langi Zeit Rausgewwer vun die Zeiding „Family Life“.

Quinter, Ed: 1950, wuhnt in Allentown un iss en Schulmeeschter fer Hochdeitsch un lannt die Schtudente an KU aa Pennsylvaa– nisch Deitsch.

Werner, Michael: 1965 in Frankenthal (Pfalz), wuhnt in Ober-Olm neegscht zum Schtettel Mainz un iss sitter 1997 der Drucker vun die Zeiding „Hiwwe wie Driwwe“.

15


Gschichte un Gedichte

PENNSYLVAANISCH-DEITSCHE HAIKUS Es Verschpreche

Deitsch

Ball kummt der Winter. Awwer Gott hot verschproche, ass Friehyaahr kummt zrick.

Meine Mudderschprooch: Siess klingt es an meinem Ohr. Schwetze bis der Doot.

Jack Speese

Douglas Madenford

Schpot November

Friehyaahr

Bledder uff dem Grund. Die Zeit um dankbaar zu sei. Der Winder kummt bald.

Alles watt wacker: Die Grundsau. Blumme. Die Meed. Ich schlof - doch draam deitsch.

Douglas Madenford

Michael Werner

Faul

Friehyaahr

Ich will net schaffe!! Ich bin im Bett am schlofe. Losse mich in Ruh!

'S iss nix yo besser, Ass wie die Krokus-Bledder aus em Schnee schtecke.

Jay Bigornia

Patrick Donmoyer

Der Winter

Aern

Der Winter kummt ball, Mit Eis un Schnee, Luft so kalt: Die Beem leer un kahl.

Haffer, Weeze, Kann. Die Frucht gedeihet im Feld. Widder kummt die Aern.

Jim Kramer

Ed Quinter

PENNSYLVANIA GERMAN CULTURAL HERITAGE CENTER & DEUTSCH-PENNSYLVANISCHES ARCHIV DR. MICHAEL WERNER 22 LUCKENBILL ROAD KUTZTOWN, PA 19530 U.S.A.

16

Non Profit Org. U.S. Postage PAID Kutztown Kutztown University

HwD 1.14


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.