de MBO·krant De mbo-scholen hebben veel interesse voor het ontwikkelen van excellentieprogramma’s in het mbo. Bijvoorbeeld door het introduceren van de meestertitel.
Pagina 2 Excellentieplannen
Hoe voer je goede loopbaangesprekken met studenten? Laat ze zelf ontdekken wat hen aanspreekt.
Pagina 3 Coleta van Buuren
Pagina 8 Loopbaanontwikkeling
‘Docenten weten wat goed onderwijs is. Het mbo moet daar gretig gebruik van maken’, aldus Rob Schrijver (BVMBO). Een interview.
Pagina 9 Taal op koers
Gezocht: vakmensen met astronautenvaardigheden MBO City 2014 gaat de boeken in als de editie met de meest coherente kop en staart: zowel bij de opening als bij de afsluiting gingen duizend bezoekers de ruimte in, op zoek naar competenties voor het vakmanschap in de 21ste eeuw.
Bij de opening van MBO City (maandag 24 november in CineMec, Ede) liet minister Jet Bussemaker direct merken dat zij zich in het programma van dit jaarlijkse evenement voor mbo-professionals had verdiept. De afsluiter werd immers door arts, wetenschapper en kosmonaut André Kuipers verzorgd. Zijn optreden bracht de minister op een mooie metafoor. Zij vertelde het verhaal van de astronauten van de Apollo XIII, die in april 1970 alleen door veelvuldig improviseren – zo maakte de bemanning ondermeer een koolstofdioxidefilter van ducttape en een plastic zakje – veilig konden terugkeren op aarde. Ze stelde vervolgens dat de arbeidsmarkt van de toekomst vakmensen nodig heeft die over dergelijke ‘astronautenvaardigheden’ beschikken.
Volgens Bussemaker blijft er in die toekomst een grote vraag naar mboopgeleide vakmensen. Zij ontkent niet dat machines veel werk over gaan nemen, maar robots missen in haar ogen essentiële vaardigheden die juist vakmensen wel hebben. ‘Vakmanschap in de 21ste eeuw gaat verder dan maken alleen. Het gaat over samenwerken, improviseren en verbinden.’ De grootste uitdaging waar het mbo samen met het bedrijfsleven voor staat is, aldus de minister, om toekomstige banen nu al een plek te geven in de opleidingen. Ook docenten moeten daarom als astronauten kunnen improviseren. Bussemaker verwacht dat docenten op school de ruimte krijgen om mee te denken over wat ontwikkelingen
op de arbeidsmarkt betekenen voor bestaande of toekomstige opleidingen. Oproep aan docenten
Minister Bussemaker riep vervolgens de aanwezige docenten op zich weerbaar op te stellen. ‘Eis een krachtige rol op in uw school’, zo adviseerde zij de vele honderden aanwezige docenten. Docenten moeten de kans krijgen om studenten voor te bereiden op de flexibele arbeidsmarkt waarop zij een plek zullen moeten verwerven. ‘De creativiteit, het improvisatievermogen en de samenwerking die voor studenten steeds belangrijker worden, moet u als team voorleven. En mocht u die ruimte niet krijgen, informeer mij daar dan over.’ Verhalenverteller
Na de opening volgden, verdeeld over zes zalen, dertig presentaties die de MBO City-bezoekers weer terug op aarde brachten en hen met name veel inzichten en handvatten gaven voor de dagelijkse praktijk.
nummer 35 december 2014
Dat het om vier uur, na een inspirerende, maar vermoeiende dag, nog verrassend druk was, mocht op het conto van de afsluiting geschreven worden: André Kuipers is nu eenmaal een held. En een begenadigd verhalenverteller, zo bleek. Met beelden, filmpjes en smakelijk vertelde ruimtebelevenissen, nam hij iedereen mee in wat gerust zijn jongensboek genoemd mag worden. Kuipers ging in op zijn ultrazware opleiding, het dagelijkse leven in een krap ruimtestation (‘Zaterdag is onze vaste schoonmaakdag’), het vreemde gevoel van gewichtloosheid en de ongekende schoonheid van onze aarde, bezien vanaf 28.000 kilometer hoogte. Wie pas na afloop op zijn horloge keek, schrok: Kuipers had de afgesproken tijdsduur, vijftig minuten, ruimschoots overschreden. Ruim anderhalf uur hield hij het publiek op het puntje van de stoel, maar die tijd vloog voorbij. Een waardig slot van MBO City. Meer MBO City vind je op pagina 5, 6, 7 en 12.
Pagina 10 Docentschap
Topdocenten Iets meer dan de helft van de mbogediplomeerden is tevreden tot zeer tevreden over de kwaliteit van de docenten. 41% is van mening dat hun genoten opleiding een (zeer) goede basis biedt om te starten op de arbeidsmarkt. Dit blijkt uit ‘Oordelen over beroepsopleidingen in het MBO,’ een recent fact-sheet van het Researchcentrum voor Onderwijs en Arbeidsmarkt (ROA). ROA hield een uitgebreid onderzoek onder ruim 30.600 gediplomeerden van 132 grote beroepsleidingen. De volledige ROA-factsheet kun je via bit.ly/topdocent downloaden.
Kenniscentra De meerderheid van de Tweede Kamer steunt de bezuiniging van 60 miljoen euro op de kenniscentra. Tijdens een debat, begin december, bleek alleen de SP de bezuiniging onverantwoord te vinden. De SP vindt, samen met de Algemene Onderwijsbond, dat er 20 miljoen minder bezuinigd moet worden, omdat anders de stages in gevaar komen. Op onze nieuwssite www.mbo-today.nl kun je een uitgebreid artikel lezen over dit debat en de reacties.
2
Kwaliteitsafspraken
de MBO·krant
Via kwaliteitsafspraken naar beter onderwijs De komende jaren krijgen alle mbo-scholen extra mogelijkheden om structureel aan kwaliteitsverbetering te werken. In ruil voor een handtekening onder kwaliteitsafspraken stelt het ministerie veel geld ter beschikking.
• Professionalisering: niet alleen van docenten, maar ook van het management en van examenfunctionarissen. •T aal en rekenen: intensivering van de inspanningen op dit punt. •V oortijdig schoolverlaten: dit is een voortzetting van de al langer bestaande regionale vsv-convenanten, nu op instellingsniveau. •B eschikbaarheid stageplaatsen: wat doet de school om deze beschikbaarheid te vergroten? •E xcellentie: hoe stimuleren de scholen een duurzame excellentiecultuur? • S tudiesucces: het verhogen van het onderwijsniveau van de student, waarbij de vooropleiding als uitgangspunt geldt. Het gaat hier om mogelijke thema’s. Scholen kunnen ook andere thema’s aandragen. Maatwerk
Vanaf 1 januari 2015 treedt de Regeling Kwaliteitsafspraken mbo in werking. Op basis van deze regeling maakt de minister met iedere mboschool afzonderlijk afspraken over de wederzijdse inzet voor beter onderwijs. De inzet van de minister bestaat uit het ter beschikking stellen
van extra middelen – een jaarlijks investeringsbudget van zo’n slordige 200 miljoen euro. De inzet van de scholen moet worden vastgelegd in een kwaliteitsplan. Het ministerie heeft hiervoor, als handreiking voor de scholen, zes mogelijke thema’s geformuleerd:
Met de kwaliteitsafspraken wil de minister scholen stimuleren om extra werk te maken van kwaliteit. Het gaat nadrukkelijk om maatwerk: de afspraken verschillen per school, afhankelijk van de individuele uitgangspositie. In het kwaliteitsplan, dat scholen uiterlijk 30 april 2015 indienen, beschrijft de school daarom allereerst de eigen uitgangssituatie. Hoe staat het met de kwaliteit van het onderwijs? Wat zijn de sterke en zwakke punten? Waar is verbetering nodig en mo-
gelijk? Ook geeft de school in het kwaliteitsplan aan welke resultaten zij wil bereiken en hoe de middelen hiervoor worden ingezet. Naast het kwaliteitsplan, moet de school ook een uitvoeringsovereenkomst ondertekenen. Deze moet uiterlijk 1 maart 2015 worden ingediend. MBO in Bedrijf
Het ministerie van OCW heeft een onafhankelijke instantie, MBO in Bedrijf, ingeschakeld om de voortgang van de uitvoering te bewaken. De school moet het kwaliteitsplan ter advisering voorleggen aan deze onafhankelijke instantie. Voor 1 september 2015 adviseert MBO in Bedrijf de school schriftelijk over het kwaliteitsplan. Als hier aanleiding voor is, gaat MBO in Bedrijf in gesprek met de school over aanscherping van het plan. Verder gaat MBO in Bedrijf jaarlijks rapporteren over de voortgang van de kwaliteitsverbetering.
Excellentie
Een deel van het beschikbare budget is gereserveerd voor het stimuleren van excellentieprogramma’s in het mbo. Als een school in aanmerking wil komen voor dit deel van de middelen, moet hiervoor een apart excellentieplan worden opgesteld. Zie voor meer informatie over het stimuleren van excellentie het artikel hieronder. De aanpak van individuele afspraken is sterk geënt op de sinds enkele jaren bestaande regionale vsv-convenanten. Ook hier werden met regio’s en scholen rechtstreekse afspraken gemaakt. Vanwege het succes van deze aanpak – het aantal voortijdig schoolverlaters is spectaculair gedaald – krijgen de scholen nu ook bij de kwaliteitsafspraken een eigen accountmanager van OCW. Op www.kwaliteitsafsprakenmbo.nl vind je meer informatie.
Steun, maar ook kritiek In de Tweede Kamer is veel steun voor de aanpak van individuele kwaliteitsafspraken. Kritiek is er ook. Paul van Meenen (D66) staat huiverig tegenover het element ‘studiesucces’. Hij vreest dat scholen hierdoor gestimuleerd worden studenten zo snel mogelijk door de studie te jagen. De Regeling Kwaliteitsafspraken kijkt echter niet naar de tijd die leerlingen nodig hebben voor het behalen van hun diploma. Een motie om af te zien van ‘opjaagpremies’ kreeg dan ook geen meerderheid in de Kamer.
Veel belangstelling voor excellentie in het mbo Het ministerie van OCW stelt de komende jaren extra middelen ter beschikking om excellentieprogramma’s in het mbo te bevorderen. Scholen die voor deze extra middelen in aanmerking willen komen, stellen hiervoor een excellentieplan op.
Van oudsher is er in het mbo vooral veel aandacht voor ondersteuning van leerlingen op de lagere niveaus. Voor excellente studenten is opmerkelijk genoeg veel minder aandacht. Om die reden is er de komende jaren extra geld beschikbaar voor scholen die excellentieprogramma’s ontwikkelen. Het gaat om een jaarlijks bedrag van 25 miljoen euro, dat verdeeld wordt over de mbo-scholen die een excellentieprogramma ontwikkelen. Scholen die gebruik willen maken van de extra middelen, moeten hiervoor voor 1 mei 2015 een aanvraag indienen. Meestertitel
Scholen kunnen hun excellentieprogramma op tal van manieren invullen. Bijvoorbeeld door in samenwerking met werkgevers een ‘meestertitel’ te introduceren. Na hun studie kunnen de meest talentvolle studenten dan doorgroeien tot
de hoogste graad van vakbekwaamheid: de meester. De mbo-school kan hier in het onderwijs op voorsorteren, door getalenteerde leerlingen voor te bereiden op de route naar het meesterschap. Het is belangrijk dat het bedrijfsleven nauw betrokken is bij het ontwikkelen van een meestertitel. Diverse branches zijn hier nu mee bezig.
Denk aan extra intensieve stages bij leerbedrijven of een extra onderdeel van het onderwijsprogramma, waarbij docenten een beroep doen op het eigen initiatief en ondernemend gedrag van studenten (bijvoorbeeld de productie van een businessplan of een masterclass). Ook de vakwedstrijden (Skills) kunnen onderdeel zijn van het excellentieprogramma.
Twee leden van het Deltion Rallyteam sleutelen aan een motor. Zij maken deel uit van de Autosportklas (zie het kader hieronder).
Ook internationalisering kan een belangrijk onderdeel zijn van het excellentieprogramma. Op dit moment blijft internationalisering in het mbo nog achter: slechts 2% van de leerlingen volgt een deel van de opleiding in het buitenland. Buitenlandse stages kunnen een belangrijke aanvulling op het reguliere onderwijsprogramma zijn. Ook kan het aantrekkelijk zijn om topdocenten uit het buitenland gastlessen te laten verzorgen. Er zijn allerlei andere vormen van excellentie mogelijk.
Excellent Rallyteam Het Deltion College (Zwolle) biedt al langer excellentieprogramma’s aan, zoals de Librije Klas (in samenwerking met toprestaurant de Librije) en de Hilton Klas (in samenwerking met de beroemde hotelketen). Ambitieuze en getalenteerde leerlingen kunnen zich aanmelden voor deze extra zware opleidingen. Er is bij deze opleidingen altijd sprake van over-intekening, er is niet zomaar voor iedereen een plek. Een bijzondere vorm van excellent onderwijs is de Autosportklas van de opleiding Motorvoertuigen. Deltion heeft zelf een eigen Deltion Rallyteam, dat al vaker Nederlands kampioen is geworden.
In een excellentieplan geven scholen aan op welke wijze zij excellentie op hun school willen bevorderen. Belangrijk is dat het om verzwaarde programma’s gaat: er moet echt sprake zijn van een ‘plus’ op het reguliere programma. In het excellentieplan moet de aanvragende school in ieder geval aandacht besteden aan de onderwerpen ‘internationalisering’ en ‘meestertitel’. De school is niet verplicht deze elementen op te nemen in het programma, maar hier moet wel een bewuste keuze voor worden gemaakt. Het is belangrijk dat het excellentieprogramma breed gedragen is, binnen en buiten de school. Ten slotte is het ook van belang dat scholen onderling kennis delen. www.excellentvakmanschap.nl
Focus op Vakmanschap
december 2014
3
De zaterdag verpest!
Teamtalent: een andere kijk op professionaliseren ‘De lat hoger, dat is mijn ambitie voor ons team’. Aan het woord is Marlies Cox, onderwijsmanager bij Leeuwenborgh opleidingen. Haar team volgt dit jaar Teamtalent, een programma dat teams helpt te professionaliseren.
De kracht van onderwijs staat of valt met de kwaliteit van docenten. In het mbo heb je het dan automatisch over de kracht van het onderwijsteam. Hoe werk je als team samen? Hoe zorg je ervoor dat teamleden elkaar sterker maken? Volgens Ellemiek Etman van Het Talentschap bepaalt goede samenwerking het succes én de bezieling van een team: ‘Hoe beter een team samenwerkt, des te beter de prestaties zijn. En als je dat doet met respect voor de talenten en kwaliteiten van ieder teamlid, werk je automatisch ook aan de bezieling en betrokkenheid van de teamleden. Betere samenwerking
Marlies Cox, opleidingsmanager van het team Veiligheid & Vakmanschap van Leeuwenborgh Opleidingen, heeft de ambitie de lat voor haar team hoger te leggen: ‘En dan heb ik het over een betere samenwerking. Ik zie goed teamwork als hét antwoord op de uitdagingen die op ons afkomen. Die vragen erom dat we als team verder professionaliseren. Een sterk team ontwikkelen met veel vakkennis en motivatie, dat goed samenwerkt en waarbij nieuwe collega’s kunnen aanhaken.’ Waarom heeft zij gekozen voor het programma Teamtalent? ‘Als je zelf onderdeel bent van het team, is het best moeilijk om veel aandacht te hebben voor de onderlinge relaties
Je kent ongetwijfeld dat zaterdagmorgengevoel: badjas, verse koffie, croissant, Tros Nieuwsshow en de weekendkranten. Het is een ritueel dat, ondanks het leed in de wereld, zelden wordt verstoord. Maar op 18 oktober bleek de Volkskrant daartoe in staat! Het artikel ‘Ze werken toch wel mee’, aangekondigd door een mak schaap met bril, kwam als een mokerslag binnen (zie foto). Het ging immers over de malaise in het onderwijs en de tanende beroepstrots van de docenten. Kommer en kwel opgediend als het onvermijdelijk resultaat van jarenlang beleid van de overheid, de verzorgingsstructuur en het management. Beleid geaccepteerd en gevolgd door docenten die slaafs elders bedachte concepten uitvoeren en daarmee zelf de status van hun eigen beroep ondermijnen.
euze doelen die ze zichzelf stellen. We benutten daarbij de vakkennis, talenten en ervaring in het team en werken gelijktijdig aan die thema’s waardoor het team zich verder kan professionaliseren. Denk aan effectief communiceren, feedback geven en conflicthantering. Ook staan we uitgebreid stil bij de persoonlijke effectiviteit en leiderschap van ieder teamlid.’ Volop potentieel
en processen die bij teamwork aan de orde zijn. Daarom hebben we gekozen ons hierin te laten begeleiden met het programma Teamtalent van het Talentschap’, vertelt Marlies. Wat kunnen onderwijsteams verwachten van deelname aan het programma? Etman, de ontwikkelaar van het programma, vertelt: ‘Teamtalent is een jaarprogramma voor teams in het mbo. Een intensief traject voor teams die echt een ontwikkeling door willen maken in hun professionalisering. In het programma werken teams in een periode van een jaar aan ambiti-
En wat zijn de eerste ervaringen van Marlies? ‘Tijdens de tweedaagse bij de start van het programma is veel aandacht besteed aan elkaar beter leren kennen. Ik begrijp daardoor mijn collega’s beter en ook mezelf. Ook was er na twee dagen al meer openheid en vertrouwen in het team. We hebben ook een aantal ambitieuze doelen gesteld voor 2015. De tweedaagse was inspirerend en intensief en we zijn daarin vakkundig en respectvol begeleid. Ik kijk uit naar de werksessies, want ik zie volop potentieel in het team dat we samen nog beter kunnen benutten!’
Teamtalent Teamtalent is een jaarprogramma waarin teams zichzelf ambitieuze doelen stellen en hun teamwerk naar een hoger niveau brengen. Het programma start met een tweedaagse training. Daarna volgen maandelijkse werksessies en een persoonlijke workshop met het team. Het Programmamanagement MBO15 ondersteunt Teamtalent via cofinanciering. Wilt u meer informatie over Teamtalent of heeft uw team interesse in een pilot? Kijk dan op www.talentinhetmbo.nl of neem contact op via info@hettalentschap.nl.
MBO-Today: dagelijks nieuws Wil je op de hoogte blijven van alle ontwikkelingen? Kijk dan elke
En als het dan toch mis gaat, protesteren ze even in de Jaarbeurshallen of op het Malieveld. Maar vervolgens accepteren ze – vanwege het tijdsgebrek en de inzet voor leerlingen – dat opnieuw buitenstaanders werken aan de oplossing. Hetgeen veelal betekent dat niet het probleem wordt opgelost, maar dat een ‘noodverband’ de ellende even maskeert en vervolgens vergroot. De verstoring van mijn gemoedsrust en de daarop volgende woede werd ingegeven door twee overwegingen. Allereerst betreffende de Volkskrant: die krant zou zich, met een lange traditie rond onderwijs, toch ver moeten houden van een dergelijke generalisering! Maar vervolgens begon mijn woede zich ook te richten op de docenten zelf. Want ik constateerde dat het aantal ingezonden brieven op dit onderwerp aan de lage kant bleef. En het 8 uur Journaal opende niet eens met een bericht over een dramatische terugloop van het abonneebestand bij diezelfde krant! In mijn zwartste momenten bedacht ik dat docenten niet alleen makke schapen lijken maar ook nog masochisten die zich een dergelijke aantijging met kennelijk genoegen laten aanleunen! Gelukkig ontmoette ik juist in die tijd mbo-docenten die vol vuur strijden voor een betere kwalificatiestructuur, onderwijs buiten de muren van de mbo-school of een nieuwe kijk op Loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB). Tegendraadse types die zich durven te verzetten tegen al te veel bemoeienis door de verzorgingsstructuur, het management en de gevestigde orde. Die zo ‘professionaliteit’ een invulling gaven als bedoeld door Frans de Vijlder in zijn artikel ‘Meesterschap over je eigen functioneren’ in ECBO Dimensies nr. 19. Ik schreef het twee columns geleden en Frans herhaalt het nog maar eens: ‘Docenten, vermant en verenigt u. Laat u niet langer de les lezen, maar neemt het heft in eigen hand!’
schooldag op www.mbo-today.nl en volg ons op twitter (@MBOtoday, #MBOtoday).
Mooie kerstgedachte en een goed voornemen voor 2015. Ik wens u prettige feestdagen en een voorspoedig 2015. Coleta van Buuren heerwerf@gmail.com
4
de MBO·krant
Leren doe je zo! Met de inzending ‘Keuzes’ won Dineke van der Ven, docent verpleegkunde van MBO Utrecht, de schrijfwedstrijd ‘Leren doe je zo’. SBB bracht op 24 november 2014 ter gelegenheid van MBO City in Ede een bundel met deze titel uit. Hierin staan vele inspirerende verhalen van praktijkopleiders en docenten over dit thema. Van der Ven ontving op 24 november 2014 de prijs, een stedentrip naar Parijs, uit handen van Ben Rijgersberg, directeur SBB.
De jury koos uit alle ontroerende, grappige en aangrijpende inzendingen de bijdrage van Van der Ven, die start met de veelzeggende woorden ‘Ze kwamen binnen met gezichten als oorwurmen’ als meest tot de verbeelding sprekend.
af te reageren op mij, de verpleegkundedocent. Hakken in het zand, ongeïnteresseerde blikken en vooral niks uit je tas halen. Wegkijken en scheef zitten. Meer zat er voor mij niet in, blijkbaar. Het leek wel afgesproken werk.
De winnende tekst:
Ik zuchtte maar eens diep en zocht in mijn geheugen naar een mooi verhaal over het door hen gekozen vak. Over patiënten, zorgvragers. Over de doelgroep waar zij zich op zouden gaan richten. Een verhaal om iets, zeg maar, aan te wakkeren... En ik vertelde het verhaal van mevrouw Jansen, een stokoude dame die ik ooit verpleegd had....
Keuzes... door Dineke van der Ven Ze kwamen binnen met gezichten als oorwurmen. De hele groep, niet één uitgezonderd. ‘Mijn hemel’, dacht ik zwaarmoedig, ‘moeten dat verpleegkundigen worden?’ De zomervakantie zat erop en het was voor de schatten heel moeilijk om te wennen aan het gewone leven. Verplichte tijden, taken, studeren! Yuch! Structuur, ook zoiets. Zij zaten er niet op te wachten. Dat zo’n leerplichtambtenaar in je nek hijgt, dat is gewoonweg irritant. En dat je ouders zich ermee bemoeien, ook al zoiets lastigs. En een hele poos niks mogen doen met je smartphone, welke hals had dat bedacht? Kom zeg, je hebt toch een leven?! Blijkbaar hadden ze zich voorgenomen om het maar eens allemaal
De mevrouw Jansen in het verhaal wilde ooit heel erg graag verpleegkundige worden, vertelde ze mij. Als kind droomde ze daar al van. Mensen helpen, dat was wat ze wilde. En in háár tijd, zo aan het begin van de vorige eeuw, betekende dat dat je als jong, wereldvreemd en onschuldig wicht onder de vleugels van een strenge hoofdzuster gewoon moest doen wat je opgedragen werd. Je kreeg les van andere, vooral oudere verpleegkundigen. Je werd daar meer door gedrild dan onderwezen. Je werkte tien uur per dag keihard op een afdeling in het ziekenhuis en
aandacht voor hoe je je voelde was er gewoonweg niet. ‘Gevoelens?’ , zei mevrouw Jansen, ‘Ach, kind, daar deden ze vroeger niet aan’. Toen mevrouw Jansen op de afdeling alle bedden op moest gaan maken, volgens de strikte instructies van het envelopje-vouwen en het kussensloop-de-goede-kant-op, kwam ze op een kamertje waar een meisje alleen lag. ‘Doodziek, leukemie, en ongeveer van mijn eigen leeftijd’, peinsde mevrouw Jansen met een treurig gezicht. ‘Ik had zo’n medelijden met dat tere, bleke meisje. Ze zag er zo broos, zo kwetsbaar uit’. Toen dat patiëntje op een kwade ochtend overleed en mevrouw Jansen in huilen uitbarstte, kreeg ze een forse draai om haar oren van de hoofdzuster. Geschrokken, nou ja, dat niet alleen, overstuur zeg maar, rende ze de afdeling af, pakte haar fiets en vloog met vliegende vaart naar huis. Onderweg haar tranen wegvegend, wat niks hielp, want ze bleven stromen! Thuisgekomen liet haar moeder haar in de luie zondagse stoel van vader zitten, gaf haar een kom hete thee met honing en zei: ‘Drink dit nu maar rustig op. Ik ben zo terug, meis’. Moeder vertrok naar het ziekenhuis om tegen de hoofdzuster te zeggen dat haar dochter niet meer terugkwam. Mevrouw Jansen is toen coupeuse geworden. En een hele goeie ook. Ze heeft nog naam gemaakt in de modewereld. ‘Maar toch, kind’, zei ze tegen me: ‘als ik jou zo bezig zie, als verpleegster, dan krijg ik altijd nog een soort heimwee, naar m’n jeugddroom. Ik wilde het ooit ook zo
graag, hè, dat kunnen zorgen voor anderen...’ Het was stil geworden. Ze zaten te luisteren. Het ‘..aah...’ en ‘..och...’ zweefde zo’n beetje geluidloos door de ruimte. Ik stelde uiteindelijk de vraag: ‘Zijn er in deze klas eigenlijk nog mensen die toch liever geen verpleegkundige willen worden?’
Nou nee, die waren er niet. Hoe kwam ik daar nou bij? En de les begon...
De bundel ‘leren doe je zo’ verscheen ook als e-publicatie. U kunt deze downloaden van de website van SBB: www.s-bb.nl/leren-doe-je-zo.html
Altijd op de hoogte zijn van het laatste nieuws van SBB Volg ons op Twitter: twitter.com/SBBNL Of bekijk regelmatig: www.s-bb.nl
5
december 2014 Netwerkscholen tonen hun parels op MBO City
De kracht van het samenspel Net als vorig jaar kreeg de Netwerkschool, het experiment om op allerlei manieren beter onderwijs tegen lagere kosten te realiseren, een eigen zaal op MBO City. Tijdens dit grootste evenement voor mbo-professionals had elke Netwerkschool vijftig minuten om een of meerdere parels te presenteren. Dat gebeurde met verve: met name de studenten wisten de vele toehoorders te overtuigen.
Het zit al duidelijk in de naam: de Netwerkscholen halen het optimale uit hun netwerk. Ze verbinden. Zoeken waar mogelijk de samenwerking op. Dit gebeurt met externe partijen. Maar er is ook veel interne verbinding, met name bij de studenten onderling. Dit kwam terug in alle Netwerkschoolpresentaties op MBO City, met name in de presentaties van SintLucas en Helicon. Zij gingen in op het fenomeen ‘peercoach’ (zie ook het uitgebreide artikel in MBO∙krant 34).
tional liet doorlopen. Dit zestiental deelt nu als peercoach ervaringen met jongerejaars, bijvoorbeeld over stages. Verder leren ze hun medestudenten onder meer hoe zij hun werk kunnen presenteren en hoe zij om kunnen gaan met kritiek. ‘We houden niet je handje vast’, vertelt peercoach Koos. ‘Zie ons als een buddy, aan wie je allerlei vragen kunt stellen. Door onze ervaringen kunnen we die meestal wel beantwoorden. Of anders verwijzen we door, bijvoorbeeld naar de loopbaancoach.’
Peertjes en peers
Dat dit onderwerp ter sprake zou komen, was voor geen enkele toehoorder een verrassing. Bij de ingang en op het podium stonden diverse banners met cartooneske peertjes. Vormgegeven door Mediavormgeving-studenten van SintLucas. Samen leren en samen werken is voor deze vakschool erg belangrijk. SintLucas noemt zich een ‘creative community’, waarin ook studenten onderling kennis met elkaar delen. Daarbij wil de school voorkomen dat bijvoorbeeld tweedejaars alleen met tweedejaars omgaan. Vandaar dat de vakschool zestien vierdejaars een trainingstraject bij Sarv Interna-
Studentenondernemingen
Helicon Velp kent ook peercoaches, maar zet deze in op een ander vlak: de Heliconcoaches hebben een adviserende rol bij de studentenondernemingen van deze Netwerkschool. Vaak zijn de coaches ouderejaars of zelfs alumni, zoals peercoach Renate. ‘Ik wil studenten helpen hun droom om te zetten in een echte onderneming. Het mooie van de Netwerkschool is dat je de vrijheid hebt om te dromen en de ruimte krijgt om die droom te verwezenlijken. Je krijgt hier de kans je talenten te ontplooien. En onze school barst echt van het talent: ik sta ervan versteld wat hier allemaal ontwikkeld wordt.’ Draaimolen en blikjespers
Hetzelfde gevoel krijg je als de mannen van Summa Engineering hoort. Zij kunnen dankzij hun opleidingen werken aan innovatieve projecten. Mede mogelijk gemaakt door externe verbindingen. Deze Netwerkschool bevindt zich immers op de slimste vierkante kilometer van Europa en weet haar buren – mooie hightechbedrijven, het hogere onderwijs – prima te vinden. Dat
de studentenonderneming gelijk een stuk betekenisvoller, want gestoeld op het toekomstige werkveld van de studenten.
levert prachtopdrachten op. Tijdens de presentatie krijgen we een aantal intrigerende voorbeeldprojecten te zien. Het ontwerpen en bouwen van een duurzame draaimolen (met zonnepanelen) bijvoorbeeld. Of een blikjespers (een echte opdracht van Bavaria). ‘We werken vaak samen met meerdere opleidingen’, vertelt een van de studenten. ‘Verder is er, met name in het begin van je opleiding, veel overleg met de docent. Die staat dan tussen onze groep studenten en de klant in. Naarmate je opleiding vordert, doe je veel meer zelf. Verandert een klant van gedachte? Dan ga je met de hele groep kijken of je het kunt aanpassen. Dergelijke grote projecten zijn het hart van onze opleiding. De theorie sluit hier op aan.’ Co-creatie
Dat het onderwijs de praktijk moet volgen, weten ze ook in Boxmeer. Daar werkt Netwerkschool Nijmegen nauw samen met twee grote zorgondernemingen, Pantein en
‘Het mooie van de Netwerkschool is dat je de vrijheid hebt om te dromen en de ruimte krijgt om die droom te verwezenlijken.’
Dichterbij. Deze organisaties zorgen voor stages, maar bouwen ook echt mee aan het onderwijs, tot aan het curriculum toe. Nieuw in deze samenwerking is ‘Innoveren in de praktijk’, een opzet die het werken met studentenondernemingen naar een hoger plan tilt: studenten ondernemen voortaan in co-creatie met de werkvelden. Voorheen gingen de studenten nog zelf op zoek naar een product of dienst. Dat lukte aardig – zo vertelt een van de studenten over een modeshow voor ouderen die zij organiseerde – maar het was voor hun docenten wel tijdrovend. Met deze nieuwe opzet zijn vooral de zorgondernemingen betrokken. Dit maakt de dienst of het product van
Ook in de regio Twente is samenwerking het sleutelwoord. De Netwerkschool van ROC Twente stapte in een stichting, waarin allerlei partijen werken aan het bouwonderwijs van de toekomst: vmbo, mbo, straks ook het hbo, de gemeente RijssenHolten en het Opleidingscentrum Twente (waarin zestig bedrijven zitten). Hierdoor kunnen leerlingen en studenten in een doorlopende leerlijn in één en dezelfde locatie diverse bouwopleidingen volgen, met de mogelijkheid om te versnellen. Bram en Ger-Jan, twee jongens die vorig jaar nog op het vmbo zaten, mogen nu al toetsen uit het tweede leerjaar mbo doen. ‘We waren steeds als eerste klaar en hielden tijd over. Dus hebben we de kans gegrepen om te versnellen’, vertelt Bram. ‘Met als gevolg dat we nu niet alleen een jaar tijdwinst hebben, maar ook nog gemotiveerder onze opleiding volgen.’ Dergelijke positieve resultaten zijn gedurende de vijf presentaties van de Netwerkscholen veelvuldig te horen. Het enthousiasme spat er bij de studenten vanaf. En dat valt bij de vele toehoorders – het kost moeite om een vrije plek te vinden – op. ‘Ik heb vandaag al drie lezingen gehoord, maar geen enkele was zo inspirerend als jullie verhaal’, laat een van de bezoekers weten. Een mooie conclusie, van een mooie reeks MBO City-sessies.
6
MBO City
de MBO·krant
MBO City 2014 de MBO·krant
Op maandag 24 november kwamen ruim duizend mboprofessionals en studenten naar MBO City, dit jaar voor de derde keer georganiseerd in CineMec (Ede). Op deze pagina’s blikken we aan de hand van enkele highlights, terug op dit evenement, waarvan onze nieuwssite MBO Today op de dag zelf uitgebreid verslag deed (zie ook het dossier ‘MBO City’ op www.mbo-today.nl).
‘Investeren in h
De opening van MBO City werd trad nister. Jet Bussemaker schetste de t de docent daarin speelt (zie ook de is het belangrijk dat Nederland de n maar ook de waardering van het do al, aldus de minister: ‘Zo zetten we i van docenten. We leggen bijvoorbe het volgen van een masteropleiding beurs is een stap in de goede richtin
Professionalisering: dwingen heeft geen zin Professionalisering van docenten is een thema dat leeft. Docenten zijn immers de cruciale factor in de kwaliteitsverbetering van het onderwijs, zo blijkt uit menig onderzoek. MBO City onderstreepte het belang van professionalisering door hierover vijf lezingen te organiseren. Een van de hoogtepunten daarbij was de presentatie van hoogleraar Joseph Kessels. Zijn stelling: professionalisering gaat veel soepeler als het voortkomt uit de intrinsieke motivatie van de docent. ‘Dwingen heeft geen zin’, aldus Kessels. ‘Kennisontwikkeling vereist nieuwsgierigheid, passie en autonomie. Terwijl performanceverbetering juist baat heeft bij prestatieafspraken, gehoorzaamheid en kwaliteitscontrole. Dit spanningsveld tussen bevlogenheid en prestatiedruk kan professionalisering behoorlijk in de weg zitten. Als je iemand dwingt om een cursus te volgen waar hij zelf het nut niet van inziet, gooi je je eigen glazen in.’
Ondernemen is te leren ‘Het Nederlandse onderwijssysteem is er van oudsher op gericht om werknemers in plaats van ondernemers te leveren’. Ziedaar een uitspraak van Jacqueline Zuidweg, Zakenvrouw van het Jaar 2012. In haar presentatie op MBO City pleitte zij voor verankering van ondernemerschap in het mbo. ‘Natuurlijk heb ik het dan over ondernemersvaardigheden als inzicht in financiën en een goed ondernemersplan opstellen’, stelde ze. ‘Maar het gaat ook om een ondernemende houding bij studenten. Met een ondernemende houding weet een werknemer veel meer wat er speelt en is hij meer betrokken bij het bedrijf.’Het gekke is dat veel mbo’ers ondernemer worden. ‘Ik zou zeggen: laat de mbo-studenten niet alleen de succesverhalen horen, maar vooral ook de faalverhalen’, laat Zuidweg weten. ‘Van fouten leren ze het meest. In Nederland heerst de cultuur dat je als ondernemer niet onderuit mag gaan. Dat is jammer, want we kunnen veel van mislukte ondernemingen 24-07-12 13:15 leren.’
Raad, SBB en MBO15
Kessels ziet de oplossing voor dit spanningsveld in gedeeld leiderschap. ‘Docenten zouden in specifieke situaties invloed moeten kunnen uitoefenen op basis van hun specifieke expertise en ervaring. Ze zouden dus als het ware leiderschap rondom een bepaald thema moeten claimen. Het gaat hierbij om thema’s waar ze inhoudelijk goed inzitten of die hen na aan het hart liggen. Het is gewoon belangrijk dat docenten zelf de leiding nemen als het om hun eigen professionalisering gaat. Dat is dé voorwaarde om beter te worden in je vak.’
Lessen uit het B
Zijn er voor het lerarenregister lesse Arts en docent Jan Anthonie Bruijn uit welke voordelen het BIG-register ‘Net als nu in het onderwijs, was er aanvankelijk weerstand tegen het re dertig jaar geduurd voordat het er u veel artsen meer anders willen. Het ment om de beroepstrots op een h ‘Het geeft veel meer ruimte voor pr minimumeisen moet voldoen om g bovendien een sterke positie ten op Bruijn hoeven docenten niet bang t HRM- en beoordelingsinstrument w instrument van de beroepsgroep. N alleen de accreditatiecommissie geb geanonimiseerde manier.’
MBO City
december 2014
het docentschap
ditiegetrouw verzorgd door de mitoekomst van het mbo en de rol die voorpagina van deze krant). Daarbij nodige stappen zet om de kwaliteit, ocentschap te verhogen. Dit gebeurt in op een hoger opleidingsniveau eeld meer nadruk op het belang van g. Ook de invoering van de Lerarenng.’
Op naar een nieuwe economische groei! Er was reikhalzend naar uitgekeken: de presentatie van wetenschapper, journalist en oprichter van denktank ‘De Argumentenfabriek’ Frank Kalshoven. En achteraf bleek zijn lezing inderdaad een van de absolute hoogtepunten te zijn. Aan de hand van zijn vorig jaar uitgebrachte boek ‘Groeiland’ schetste Kalshoven mogelijke scenario’s voor Nederland om welvaartsgroei te realiseren en de rol die het mbo daarbij speelt. Het toverwoord daarbij: post-initieel onderwijs. ‘Nu is het grofweg zo dat we achttien jaar onderwijs volgen, veertig jaar werken en achttien jaar pensioen genieten. Dat middenstuk van werken zou kunnen worden opgerekt en een periode van werken, leren en rusten kunnen worden. Kortom: een periode waarin werken wordt afgewisseld met terug gaan naar school om je kennis bij te spijkeren.’
Linda Medendorp @lmedendorp Ede ontwaakt. Het wordt een fantastische dag. #mbocity
Marcel van Herpen @marcelvanherpen Vandaag lezing bij #mbocity met @Jet_Bussemaker “Wie wil investeren in de leerlingen, investeert in de docenten!”
Astrid Schat @AstridSchat Minister Bussemaker kondigt bij #mbocity de instructeursbeurs aan. De variant op de lerarenbeurs! Mooie ontwikkeling.
Jannet Tiegelaar @jannet1975 #mbocity Filip Dochy - teams aan zet: zeggenschap is belangrijk.
BIG-register
en te trekken uit het BIG-register? denkt van wel. Op MBO City legde hij r hem als arts hebben opgeleverd. destijds ook in de gezondheidszorg egister. Het heeft niet voor niets uiteindelijk was. Maar nu zouden niet is een klein, maar krachtig instruhoog peil te krijgen’, aldus Bruijn. rofessionalisering, omdat je aan geregistreerd te blijven. Dat geeft je pzichte van de werkgever.’ Volgens te zijn dat een lerarenregister als wordt gebruikt. ‘Het register is een Niemand heeft inzage in je portfolio, bruikt individuele gegevens op een
#mbocity
blogisch @blogisch #mbocity Andre Kuipers: Voor alle ontdekkingen heb je 4 D’s nodig. Dromers, Denkers, Doeners en Durvers. Soms heeft 1 persoon dat.
Van docent naar dirigent De opkomst van sociale media stelt nieuwe eisen aan docenten, zo lieten Kristian Esser en Jelle Koolstra weten tijdens hun presentatie op MBO City. ‘Studenten halen hun kennis dankzij sociale media overal en wanneer ze maar willen op. Docenten die denken dat ze dit proces kunnen controleren, komen bedrogen uit. Sociale media staan gelijk aan chaos. Dus je kunt er maar het beste in meegaan.’ Het tweetal vindt dat je je minder als docent en meer als dirigent moet opstellen. ‘Je moet het overzicht hebben: wie is waarmee bezig? Wie haalt waar zijn kennis vandaag? En welke richting moet iedereen uiteindelijk op? Je moet er dus middenin gaan staan.’ Dat betekent dat docenten zelf sociale media moeten gaan gebruiken. ‘Als dirigent kun je niet ergens middenin gaan staan zonder er actief aan deel te nemen. Docenten ontkomen er dus niet aan om te gaan Twitteren.’
7
8
Loopbaanontwikkeling/Opinie
de MBO·krant
Stimuleringsproject LOB in 100 woorden
column
In onze maatschappij moeten studenten al heel jong keuzes maken. Met grote gevolgen: valt de opleiding tegen, dan is de kans op uitval groot. Loopbaanoriëntatie en -begeleiding (LOB) en het daarvoor opgestarte Stimuleringsproject LOB in het mbo stellen onderwijsinstellingen in staat studenten beter en professioneler te helpen bij het maken van keuzes. Door hen dingen over zichzelf te laten ontdekken – waar liggen mijn passie en talenten? – krijgen zij essentiële bouwstenen aangereikt voor hun talentontwikkeling en toekomstige loopbaan. Het Stimuleringsproject loopt tot en met 2015. Het doel: echte aandacht voor de student laten doordringen tot in de haarvaten van het mbo.
Werkdruk of werkplezier? Over reflectieve loopbaangesprekken en de bijbehorende training verschijnt eind december de publicatie Loopbaan-
reflectie in dialoog. In dit boekje komen ook diverse cursisten aan het woord. Eerder verscheen Leren luisteren en
loopbaanleren, een onderzoek naar
Vorige week had ik het geluk om betrokken te worden bij een regeldrukonderzoek van het ministerie van OCW. Twee dames van OCW volgden mij vier dagen lang op mijn werkplek. Lesgeven, vergaderen, voorbereiden, besprekingen, koffiedrinken en lunchen. Drukke dagen. Regelmatig vroegen mijn collega’s of ‘mijn volgers’ niet voor extra werkdruk zorgden. Ik kon eerlijk antwoorden: ‘Het geeft wel drukte maar geen werkdruk.’
de effecten van de training. Beide publicaties zijn te downloaden op www.lob4mbo.nl.
Ik vond het een bijzondere ervaring. Dagen vol met peer review. Zelfreflectie volop. Hoe vaak krijg je de kans om je hele dag met iemand te delen? Iemand echt te laten zien wat je doet, wat je beleeft en wat het met je doet. Ik heb ze wat kunnen leren over embryologie en pathologie. Ik heb ze kunnen laten zien wat ik mijn leerlingen geef en wat ik van ze ontvang. Ik heb ze laten zien wat de effecten van ‘Focus op Vakmanschap’ en de mogelijke effecten van de nieuwe kwalificatiedossiers zijn. Kortom, een enerverende week vol uitwisselingen. De grote vraag is: ervaar ik werkdruk of regeldruk? Natuurlijk ervaar ik beide, geen enkele mbo-docent zou die vraag anders beantwoorden. Toch ervaar ik druk niet als iets negatiefs. Sterker nog, deze geeft mij vaak energie. Ik kan drukte als iets prettigs ervaren. Het gevoel dat je echt nodig en waardevol bent. Er zullen nu collega’s zijn die denken dat ik makkelijk praten heb. Ik zit niet volop in de les. Ik voer veel taken uit. Hierdoor heb ik enigszins de ruimte om te bepalen wanneer ik wat doe.
Reflectieve loopbaangesprekken: écht praten met studenten Op veel scholen zijn loopbaangesprekken met studenten vooral diagnostisch en oplossingsgericht. Zo niet bij de zogeheten ‘reflectieve loopbaangesprekken’. Daar geeft de student betekenis aan zijn werk- en leerervaringen en ontdekt zo wat hem echt aanspreekt.
Uit onderzoeken blijkt dat studieloopbaanbegeleiders (SLB’ers) en docenten met zogeheten LOB-taken in hun loopbaangesprekken vooral tegen, of over studenten, maar zelden met studenten praten. Dit laatste is nu juist de bepalende factor voor een waardevol loopbaangesprek, aldus recente inzichten. Door samen met de student te reflecteren op zijn ervaringen in het leer- en werkproces, wordt hij zich bewust van zijn kwaliteiten, drijfveren, (on)mogelijkheden en passies. Dit stelt de student beter in staat zijn eigen loopbaan sturing te geven. Iets wat je niet bereikt als je de student in een passieve rol drukt door alleen tegen hem te praten. Andere (ver)houding
De zogeheten ‘reflectieve loopbaan-
gesprekken’ zijn voor veel coaches en loopbaanbegeleiders iets nieuws. Zij zijn vooral getraind in diagnostische en oplossingsgerichte gesprekken: ze zoeken de ‘storing’ in het leerproces van een student en geven vervolgens advies: ‘Misschien zou je eens…’. Reflectieve gesprekken vragen om een andere, meer pedagogische (ver) houding: je gaat echt in dialoog met de student over de zin en betekenis van zijn ervaringen als aankomend vakman en als burger. De student moet gelegenheid krijgen te praten over concrete ervaringen en de emoties die daarbij vrijkomen. Zo ondervindt hij immers welke ervaringen er voor hem toe doen, welke hem echt aanspreken. Kleine verhalen
Aan de hand van ‘kleine verhalen’ over ervaringen ‘die er toe doen’, ontdekt de student door welke normen en waarden (‘leefregels’) hij zich in zijn gedrag laat leiden. Hij ondervindt waar zijn mogelijkheden en grenzen liggen en kan, samen met de loopbaanbegeleider, een doel en de weg daar naartoe benoemen. Om dit te bewerkstelligen, stel je andere vragen dan je wellicht gewend bent. Zo zijn ‘waarom’-vragen funest, want die veronderstellen, meestal ten onrechte, dat de student al weet welke leefregels
voor hem gelden. Het gaat er juist om dat de student gaandeweg deze regels kan ontdekken. Hoewel docenten graag een pedagogische relatie met hun studenten aangaan, vormt dit een pittige uitdaging voor hen. Gesprekstechnieken kun je weliswaar vrij eenvoudig leren, maar dit gaat om een attitudeverandering. Om deze mind shift teweeg te brengen, heeft het Stimuleringsproject LOB in het mbo enkele experts gevraagd een training te ontwikkelen. De kernwoorden daarbij zijn: oefenen, terugkijken, ervaren en bewust worden. De deelnemers voeren met elkaar loopbaangesprekken, onder het toeziend oog van de camera, en bespreken vervolgens de opnamen met de gehele cursusgroep. Confronterend, maar toch logisch: als docenten hun eigen professionele identiteit – dus het verhaal over de zin en betekenis van hun eigen docent-zijn – niet ter discussie durven te stellen, zullen ze zonder het te beseffen vaak blijven ‘vastzitten’ in hun oude rol en in hun oude handelen. Het voeren van een loopbaangesprek blijft dan een techniek in plaats van een wezenlijk onderdeel van hun docentzijn. Door zelf te ervaren ontdekken ze al doende welke vragen ‘werken’ en hoe zij adequaat kunnen reageren op de verkregen antwoorden.
Heb ik het dan gemakkelijker dan iemand die ‘lesboer’ is? Ik wil niet eens aan deze discussie beginnen. Ik had laatst een gesprek met een eerstegraads collega die zich kleinerend uitliet over een tweedegraads collega. Deze kant moeten wij niet op willen. Wat wij als docenten missen, is volgens mij een beroepsgevoel. Het gevoel dat wij elkaar door dik en dun moeten steunen. Dat wij accepteren dat alle docenten hun best doen, tenzij anders bewezen. Het basisidee dat alle docenten het beste uit ieder kind willen halen. Laat ons elkaar omarmen maar vooral ook ‘mijn dames’ van het OCW. Wij hebben elkaar nodig om samen ons onderwijs nog mooier te maken. Wij hebben elkaar nodig om van werkdruk werkplezier te kunnen maken.
Sara Albone Dierenarts en docent Groenhorst Barneveld Mbo-leraar van het jaar 2013
Binnenland
december 2014
9
Prototype CE Engels Sinds kort is er een prototype van het centraal examen Engels beschikbaar. In de vorm van een korte film geeft het prototype een indruk van hoe de centraal ontwikkelde
examens Engels er mogelijk uit gaan zien. Je kunt het prototype inzien via www.examenbladmbo.nl.
Hoe gaat het met taal en rekenen in de praktijk?
Taal is weer zichtbaar bij Aventus Jan Gerritsen, taalcoach bij de sector Economie en Handel, en Kuny Bouman, taalcoach bij de sector Techniek en Mobiel, vertellen over taal en rekenen op hun mbo-instelling: Aventus.
Conferentie ‘Taal op koers’
Inspireren, stimuleren, enthousiasmeren Op 29 oktober vond in Nieuwegein de drukbezochte mbotaalconferentie Taal op koers! plaats. Doel van de conferentie was niet alleen het opdoen en het verdiepen van kennis. Ook onderlinge uitwisseling stond centraal.
Mbo-instellingen zijn inmiddels bijna vijf jaar bezig met de invoering van de referentieniveaus voor taal. Een mooi moment om daar eens bij stil te staan. Tijdens de mbo-taalconferentie werd onder de noemer Taal op koers! kennis uitgewisseld. Ook werden ter inspiratie mooie voorbeelden van praktisch toepasbare werkvormen gedeeld. Masterclasses
De conferentie werd geopend met een debat onder leiding van Donatello Piras van het Nederlands Debat Instituut. Daarna konden de deelnemers elf verschillende masterclasses volgen om hun kennis te verdiepen. Er was veel belangstelling voor de masterclasses, met name voor de onderwerpen differentiatie in de les, de koppeling tussen algemene taaleisen aan de taaleisen voor het beroep en voor centrale examinering, die dit
schooljaar voor mbo niveau-4 is ingevoerd.
interessante sessie ging over hoe je als docent door te ‘goochelen met aandacht’ de aandacht van studenten tijdens de les kunt vasthouden. Ook werd er tijdens een van de sessies uit de doeken gedaan hoe mbo-instellingen studenten zouden kunnen aanzetten tot lezen.
De invoering van de referentieniveaus en de centrale examens in het mbo zijn bij Aventus de aanleiding geweest om taalcoaches aan te stellen. Dit heeft er bij de teams waarvoor Jan Gerritsen en Kuny Bouman als taalcoach werkzaam zijn, toe geleid dat taaldocenten elkaar gevonden hebben. ‘Er is weer een vakgroep’, zo stellen ze. Gerritsen en Bouman vinden het een pluspunt dat taaldocenten weer met elkaar overleggen over didactiek en examinering. Ook is er gezamenlijke professionalisering voor taaldocenten ingezet. ‘Taal is weer terug op de agenda; het is weer zichtbaar.’
Aanpak Hilarisch
Na de lunch op de beursvloer was het tijd voor een aantal flitssessies: korte bijeenkomsten van steeds dertig minuten waarin een praktische werkvorm werd gepresenteerd. Dat werken met taal heel erg leuk kan zijn, bleek wel tijdens de flitssessies over onjuist spatiegebruik en spelling met een glimlach. Een andere
Tijdens de tweede helft van de middag konden de deelnemers nog eens elf verschillende workshops volgen. Hierin konden docenten en scholingsaanbieders een concrete aanpak toelichten. Veel bezoekers bleven na afloop van de taalconferentie nog even napraten. ‘Ik ga helemaal geïnspireerd naar huis’, aldus een enthousiaste bezoeker.
Taalconferentie In de pers Zowel Profiel als het tijdschrift Les besteden in een aantal artikelen aandacht aan de mbo-taalconferentie Taal op koers! Zo staan in de papieren uitgave van Les, die eind december verschijnt, en in de digitale versie die op 1 december is verschenen, verschillende artikelen over deze conferentie.
Aventus Boom
Om dreigende problemen op het gebied van taal en rekenen tijdig te signaleren, heeft Gerritsen de zogenaamde ‘Aventus Boom’ opgezet. Dit is een taal- en rekenroute die elke student bij Aventus vanaf de start van de opleiding volgt. Na een instaptoets – enkele weken na de start van de opleiding – wordt de eventuele (dreigende) achterstand in beeld gebracht. Voor wie het nodig heeft, wordt vervolgens een ondersteuningstraject ingezet. Deze ondersteuning werd aanvankelijk aangeboden op enkele centrale plekken in de school. Bij een aantal studenten is echter gebleken dat verwijzing naar een centrale plek in de school niet goed werkt. Daarom is er
nu voor gekozen om de taal- en rekenondersteuning dicht bij (en in sommige gevallen ook in) de dagelijkse lespraktijk te organiseren. De taal- of rekendocent geeft aan op welk terrein de student extra ondersteuning nodig heeft. De docent die de ondersteuningsles verzorgt, werkt dus vraaggericht. Extra aanbod
Aventus is enkele jaren geleden gestart met een zomerschool voor Nederlands, rekenen en Engels. De zomerschool vindt steeds plaats tijdens de twee eerste en de twee laatste weken van de zomervakantie. Naast de zomerschool zijn er ook ‘boostperiodes’: driedaagse trainingen tijdens de herfst- en voorjaarsvakantie. Volgens Gerritsen en Bouman zijn de deelnemende studenten erg positief over dit extra aanbod. ‘Het werkt motiverend om gedurende een korte periode heel intensief met een bepaald onderdeel aan de slag te gaan.’ Docenten die dit extra aanbod verzorgen, ontwikkelen zelf het lesmateriaal. Tevreden
De successen zijn volgens Gerritsen en Bouman geen reden om tevreden achterover te leunen. ‘Er is nog genoeg werk aan de winkel.’ Wat is hun ambitie? ‘Ervoor zorgen dat werken aan taal een teamtaak, een gezamenlijke opdracht wordt.’
10
Innovatie
de MBO·krant
Rotterdamse robot wint innovatiebattle beroeps onderwijs Een zespotige robot, geïnspireerd op een mier en bedacht door de Hogeschool Rotterdam, heeft de Innovatiebattle beroepsonderwijs gewonnen. Daarmee visten enkele deelnemende mbo-instellingen net achter het net.
Beter opleiden door anders evalueren Volgens het Groenhorst College hangt het succes van het aanleren van competenties sterk samen met de kwaliteit van beoordeling. Daarom heeft een groep docenten in het innovatiearrangement De Kracht van Beoordelen nieuwe vormen van toetsing bedacht en in praktijk gebracht.
Voor een betere aansluiting tussen school en arbeidsmarkt en een optimale doorstroom in de beroepskolom is het essentieel dat zowel het onderwijs als het bedrijfsleven een vergelijkbare opvatting over beoordelen hebben. In het HPBO-project De Kracht van Beoordelen leren docenten hoe ze beoordelingen kunnen inzetten om het leerproces van hun studenten te stimuleren. Naast Stoas Vilentum, HAN en WUR deed ook een mbo-instelling mee: Groenhorst College. Deze groene opleider uit het oosten van het land liet een groep docenten deelnemen die na afloop niet alleen een nieuwe beoordelingsmethodiek voor hun studenten in handen hadden, maar ook aan de slag konden met de beoordeling van hun eigen functioneren. Veranderende toetspraktijk gaat immers niet zonder ontwikkeling van docenten. Daarom werd de beoordelingsmethodiek doorgetrokken naar het HRDbeleid: practise what you preach. Impuls voor HRM
‘De Kracht van Beoordelen’ startte in 2011. Om de beoordeling op één lijn te krijgen bracht het project allereerst de verschillen in kaart tussen de beoordeling in de eigen organisatie en de verschillen met de beoordeling van het personeel in de praktijkbedrijven. De overgang naar competentiegericht onderwijs (en later naar de beroepsgerichte kwalificatiestructuur, waarin competentieontwikkeling nog steeds een belangrijke rol speelt) had niet alleen consequenties voor de lessen.
De invoering van een nieuwe vorm van onderwijs betekende ook dat docenten en werknemers in de bedrijven verantwoordelijkheid moesten nemen voor hun eigen competentieontwikkeling. Alleen zo kon er een structurele verandering teweeg gebracht worden op school en op de werkplek. Het project koos daarmee voor een integrale verandering van de beoordeling van studenten, docenten en werknemers. Werkbare methode
De beoordelingsmethodiek die Groenhorst College onder begeleiding van Stoas Vilentum in praktijk bracht is universeel bruikbaar, dus onafhankelijk van opleiding, niveau of sector. Uitgangspunt van de methode is ‘evalueren om te leren’. Toetsing wordt standaard nabesproken. Oefentoetsen helpen bij de voorbereiding op de eindbeoordeling. Daarnaast maken de oefentoetsen studenten duidelijk waarop gelet
wordt bij de beoordeling. Dit maakt moeilijk te beoordelen competenties als ‘samenwerken’ en ‘overleggen’ concreter en zorgt voor een uniforme aanpak. Kant-en-klare evaluatieformulieren nemen studenten, docenten en praktijkbegeleiders veel werk uit handen en scheppen tegelijkertijd de duidelijkheid waaraan alle partijen veel behoefte hebben.
De Innovatiebattle is een initiatief van het Platform Beroepsonderwijs (HPBO). HPBO heeft in het afgelopen decennium zo’n 180 innovatieprojecten in het beroepsonderwijs begeleid en beoordeeld. Bij de begeleiding kwamen de procesmanagers van HPBO docenten tegen met goede vernieuwende ideeën die het onderwijs beter zouden kunnen maken. Alleen ontbreekt vaak de tijd om deze ook uit te voeren. Om die reden heeft HPBO de Innovatiebattle georganiseerd. Uit een totaal van zo’n vijftig ideeën zijn er zes geselecteerd. Eind oktober hebben de verantwoordelijke teams deze zes ideeën in een pressure cooker-sessie verder uitgewerkt en gepresenteerd aan de jury, onder leiding van PvdAkamerlid Tanja Jadnanansing. De zes teams waren afkomstig van de Hogeschool Rotterdam, Alfa-college, Zuyd Hogeschool, ROC Gilde, ROC De Leygraaf en het Deltion College.
Mierenrobot
Het idee van de Hogeschool Rotterdam kwam als winnaar uit de koker en kaapte de hoofdprijs van 10.000 euro weg. Het team is ervan overtuigd dat de toekomst aan de robot is. De studenten gaan dan ook onder andere deze robot gebruiken om basisscholieren en jongeren vertrouwd te maken met robots en hen liefde voor techniek bij te brengen. Ook het team van het Alfa-college werd in het zonnetje gezet door de jury. De teamleden presenteerden hun plan voor het ontwikkelen van een digitale applicatie voor hun nieuwe ‘burgerschapscarrousel’ zo goed en enthousiast dat de jury vond dat het College van Bestuur het benodigde geld hiervoor vrij moest maken. Als dat niet lukt, zo bood de jury aan, komen de juryleden graag naar Groningen om hiervoor een sterk pleidooi te houden.
Masterclass ‘Samenwerken uit eigenbelang’
Bewuster beoordelen
Onderzoek in het project toonde aan dat ‘De Kracht van Beoordelen’ docenten bewust heeft gemaakt van verschillende manieren van beoordelen. Ze zijn meer bezig met lesdoelen en het beoordelingsproces. Het project kleurt ook hun lesvoorbereiding, uitvoering en beoordeling. Dit heeft onder meer te maken met het gebruik van het materiaal, maar ook met de reacties na lesobservaties door de onderzoeker in het innovatiearrangement. Studenten vinden dat er beter naar hen wordt geluisterd. Ze spelen zelf immers een grotere rol bij hun eigen beoordeling. De nieuwe werkwijze geeft hen beter zicht op hun ontwikkeling. Het project heeft daarnaast ook de persoonlijke ontwikkeling van docenten extra op de kaart gezet.
De belangrijkste opbrengsten De belangrijkste opbrengsten van ‘De Kracht van Beoordelen’ (2011 – 2014) zijn: • een visie van vmbo, mbo en partnerbedrijven op competentiegericht opleiden, beoordelen in competentiegericht/beroepsgericht onderwijs en op competentiemanagement in HRM van docenten/medewerkers; • materiaal voor de beoordeling van de competentieontwikkeling van studenten en daarbij aansluitend beoordelingsmateriaal voor competentiemanagement van docenten en werknemers. Wil je zelf aan de slag met de handige hulpmiddelen die dit innovatiearrangement heeft opgeleverd? Download dan de instrumenten via www.kracht-van-beoordelen.nl
Scholen en bedrijven hebben elkaar nodig om goed beroepsonderwijs te bieden en de juiste vakmensen op te leiden. Toch verloopt die samenwerking vaak moeizaam. Samenwerken in vernieuwingsprojecten is gecompliceerd en projecten lopen nogal eens vertraging op omdat er onvoldoende rekening wordt gehouden met de belangen van partners. Hoe kan het dan beter? Dat leer je in de masterclass ‘Samenwerken uit eigenbelang’ die HPBO organiseert op de donderdagen 2, 16 en 30 april 2015 in Cultuur- en congrescentrum Antropia in Driebergen.
De masterclass reikt veel actuele expertise aan uit de innovatiearrangementen waarin scholen en bedrijven intensief hebben samengewerkt in vernieuwende onderwijsexperimenten. Daarnaast maak je kennis met de methodiek van het Strategisch Omgevingsmanagement, een proactieve aanpak die de basis legt voor een duurzame relatie met de samenwerkingspartners in jouw omgeving. Kosten: € 395 excl. btw (p.p). Contact en aanmelding: m.vaneijden@hpbo.nl of bel (0318) 69 84 50.
Over HPBO Ruim 180 Innovatiearrangementen in tien jaar tijd betekent veel enthousiasme voor innovatief beroepsonderwijs. Dat is Het Platform Beroepsonderwijs (HPBO) wel toevertrouwd. Met de subsidieregeling stimuleert HPBO onderwijsvernieuwing en de samenwerking binnen de beroepskolom en met het bedrijfsleven. Daarnaast heeft Het Platform veel kennis om op vernieuwende manieren in diverse media te delen. Voorbeelden hiervan zijn:
• hpbo.nl voor innovatienieuws en een projectenbank met gedetailleerde documentatie over alle innovatiearrangementen; • Masterclasses om de innovatiekracht van scholen en docenten te versterken; • De twee-maandelijkse nieuwsbrief Innovisier; • Het digitale themamagazine Innovisier-plus: Co-makership, Hybride leren in de praktijk, Ondernemerschap en Innoveren; • De innovatiebattle Beroepsonderwijs; • YouTubekanaal Het Platform Beroepsonderwijs.
Docentschap 11
december 2014
‘Docenten weten wat goed onderwijs is’ Iedereen heeft wel zo zijn ideeën over de toekomst van de mbo-docent. Ook de Beroepsvereniging voor mbo-docenten, de BVMBO. De vereniging heeft haar visie aan de hand van vijf punten geformuleerd: professionele ruimte, lerarenregister, beroepscode, professionele standaard en een duurzame toekomst voor de beroepsvereniging.
De BVMBO bestaat sinds 2011 en heeft de ambitie uit te groeien tot een volwaardige beroepsvereniging van, voor en door mbo-docenten. Mede om deze reden heeft de beroepsvereniging een toekomstvisie op papier gezet. Deze wordt nu omgezet naar een actieplan dat voor de kerst bij de minister moet liggen. ‘Hopelijk leidt het plan tot een financiële bijdrage, zodat we meer slagkracht krijgen om docenten in hun beroepsuitoefening te ondersteunen’, vertelt Rob Schrijver van de BVMBO. ‘Wij merken dat wij zeer gewaardeerd worden en – door onze onafhankelijkheid – goed met alle relevante partijen door één deur kunnen. Wij willen onze toegevoegde waarde graag bestendigen en uitbouwen. Mbo-docenten moeten als individu en verenigd in de BVMBO veel meer hun rol opeisen als het gaat om hun eigen toekomst.’ Lerarenregister
Daarmee doelt de BVMBO onder meer op het Lerarenregister. Schrijver: ‘Daar zouden docenten veel meer zelf over te zeggen moeten hebben. Voor het mbo-gedeelte moet volledige of gedeeltelijke zeggenschap bij de docent zelf liggen.’ Nu nog staat slechts 3% van de mbo-docenten ingeschreven in het Lerarenregister. Dat kan verschillende oorzaken hebben, legt Schrijver uit. ‘Een docent het kan het register nog niet goed kennen of het nut er niet van inzien. Ook is een docent er misschien door werkdruk nog niet aan toegekomen om zich te registreren. Maar er zijn ook veel docenten die denken dat leidinggevenden het register wellicht als controlemiddel gaat inzetten. Het laatste wat je als onderwijs moet willen, is dat zo’n register een afvinklijstje van professionaliseringsactiviteiten wordt in plaats van een kwaliteitsdocument. Docenten moeten zich er wel in herkennen.’
code.’ Dat geldt volgens Schrijver ook voor de ontwikkeling van een professionele standaard. ‘Net als een beroepscode moet ook een professionele standaard ontwikkeld worden
in samenspraak met het werkveld. Wij zullen onze leden in ieder geval vragen een bijdrage te leveren aan de ontwikkeling. Door mee te schrijven of door een conceptstandaard te controleren. Docenten weten, als vakdeskundigen, wat goed onderwijs is. Het mbo moet daar gretig gebruik van maken.’ Op donderdag 29 januari organiseert de BVMBO een conferentie. Locatie: Summa College in Eindhoven. Aanmelden? Ga naar www.bvmbo.nl.
In dialoog met ... OCW / inspectie bestuurders HYBRIDE LEEROMGEVINGEN
DELEN IS VERMENIGVULDIGEN
SAMENWERKEN kwalificatiedossiers
LEREN & ICT
Lerarenregister Verbinden
KANSEN IN KEUZEDELEN ROC-OVERSTIJGEND WERKEN
Gamification
29/01/2015 | 15.30-20.00 uur | Summa College | Sterrenlaan 10 | Eindhoven
BVMBO Koningsweg 38 5211 BL ’s-Hertogenbosch
info@bvmbo.nl www.bvmbo.nl
Lerarenregister moet kwaliteit onderwijs verbeteren Het Lerarenregister is van de docenten, maar moet vooral een bijdrage leveren aan de kwaliteit van het onderwijs. Dat zei staatssecretaris Sander Dekker tijdens het jaarlijkse debat over de voortgang van de Lerarenagenda.
Vakdeskundigen
In de visie draagt de BVMBO verschillende oplossingen aan om ervoor te zorgen het Lerarenregister beter gaat functioneren voor mbo-docenten. Dat doet ze ook bij de andere vier ontwikkelingen die de vereniging in haar visie schetst. Schrijver: ‘Wij vinden bijvoorbeeld dat er een beroepscode voor alle docenten moet komen. Wij suggereren dat naast een partij als het Expertise Centrum Beroepsonderwijs (ecbo) ook de docenten zelf – al dan niet als BVMBO-lid – actief kunnen meewerken aan zo’n
column
In een motie van de Kamerleden Karin Straus (VVD) en Loes Ypma (PvdA), ingediend tijdens de Begrotingsbehandeling, sprak de Tweede Kamer uit dat het Lerarenregister ‘echt voor en door docenten’ moet zijn. Volgens de motie moeten werkgevers bij het register slechts een adviserende rol hebben. Verder wordt in de motie de wens uitgesproken dat het persoonlijk budget voor bijscholing alleen toegankelijk is voor docenten die staan ingeschreven in het Lerarenregister. De motie werd met ruime steun aangenomen, PVV
en D66 stemden tegen. Tijdens het debat betoogde staatssecretaris Sander Dekker dat het register er eerst en vooral voor de leerlingen is. Leerlingen en ouders moeten de garantie hebben dat de leraar die voor de klas staat bevoegd is en bovendien zijn of haar kennis voortdurend bijhoudt. Dekker ziet met het register grote kansen voor de professionalisering van de beroepsgroep. Voordeel voor docenten is dat zij richting werkgevers tijd voor bijscholing kunnen claimen. Het register moet echt van de leraren zelf zijn. Leraren moeten volgens Dekker direct, en dus niet getrapt via een vakbond, invloed hebben op het register. Het gaat niet om een staatsregister, maar om een register van de beroepsgroep. Het is de bedoeling dat vanaf 2017 het Lerarenregister wettelijk verplicht is.
Laaghangend fruit Ondergetekende was in het voorjaar van dit jaar in de gelegenheid om met een groep inspirerende onderwijscollega’s op expeditie te gaan. Het was een ‘Teacher in the lead’-expeditie, een door de BVMBO en het Consortium voor Innovatie (CvI) georganiseerde manier om docenten, bestuurders en managers samen te brengen en hen zo elkaar en (hun visie op) het onderwijs te leren kennen in een omgeving die niet hun eigen is. Voor de expeditie van dit voorjaar was Edinburgh de bestemming. De deelnemers waren afkomstig uit diverse scholen. Tijdens de expeditie zijn diverse ideeën uitgewisseld over professionalisering, in combinatie met de ervaringen uit Schotse scholen (Edinburgh en Glasgow). Terug in Nederland was het niet vanzelfsprekend dat alle ervaringen een-op-een werden overgenomen, maar de BVMBO blijft niet stilzitten en gaat verder met het uitwerken en verder ontwikkelen van ideeën. Een van de ideeën die zowel uit Schotland kwam als uit ervaringen van andere expedities lijkt in Nederland een moeilijk begrip te zijn. Moeilijk om mee te starten en moeilijk om mee te gaan: peer review. En toch is het zo makkelijk: het is fruit (peer), laag hangend fruit. En laaghangend fruit, het zegt het al, is makkelijk te plukken en te genieten. Een sappige, fruitige peer die zo geplukt kan worden en waarvan genoten kan worden. Net zo makkelijk als bij je collega in de klas plaatsnemen, een les bijwonen, samen een les voorbereiden, samen een groep begeleiden en daar vervolgens samen op terug kijken en samen van leren. Dat is eenvoudig en zo ‘te plukken’. Toch lijkt de docent in Nederland dat niet algemeen te accepteren als een manier van werken en leren. Als gekeken wordt naar diverse omschrijvingen van het begrip ‘peer review’ komen er bij mij geen angstbeelden boven: groepsoverleg onder gelijken (zorgverleners), essentiële voorwaarde voor accreditering (uit de zorgverlening afkomstig) of geleend van medisch specialisten: kritische beoordeling van en door collega’s uit de eigen beroepsgroep (‘peers’). Zou de angst voor zo’n manier van werken, zo’n manier van ontvangen van feedback ‘m zitten in het woord ‘kritisch’? Of in ‘beoordeling’? Het komt straks, bij het daadwerkelijk gaan gebruiken van het Lerarenregister, vast ook langs als een van de manieren om je beroepsvaardigheden aan te tonen als docent. Het uitvoeren van een ‘peer review’ zou tegen die tijd eigenlijk iets moeten zijn wat in de dagelijkse uitvoering van het beroep van docent ingeburgerd is. Iets waarvan men zou moeten gaan denken: goh, ik heb al twee maanden geen peer review meer gehad… Ik zal eens een paar collega’s polsen! Als BVMBO vinden we dat wij daar voortrekker in zouden kunnen zijn. Binnen onze doelstellingen (professionalisering, kennisdeling) past het dan ook perfect om hiermee aan de slag te gaan. Behalve een uitnodiging aan docenten om de BVMBO te vragen met hun mee te kijken als ‘peer’, is dit ook een belofte dat we hier op terugkomen en dan met concrete plannen. Peer review, er is geen ontkomen aan.
Rob Schrijver, Docent mbo / bestuurslid BVMBO
Colofon De MBO•krant is een uitgave van de Stichting Media Beroepsonderwijs. Deze uitgave is bedoeld voor docenten en andere onderwijsprofessionals in het mbo. CONCEPT: Ravestein & Zwart VORMGEVING: Lauwers-C TEKST: Sara Albone, Coleta van Duuren, Ravestein & Zwart, Rob Schrijver en Rutger Zwart. REDACTIE: Rutger Zwart (hoofd redacteur) en Olaf van Tilburg (R&Z).
BEELD: Rob Nelisse (1, 5 ,6, 7 en 12), ROC Drenthe College: Melissa Tapken en Hanna de Wit (studenten ROC Drenthe College, 9). Verder bedanken we Deltion College (2) en de AOC Raad (10) voor de foto’s en Cabaret in het Onderwijs voor de cartoon (8). DRUK: BDU, Barneveld OPLAGE: 26.000 www.dembokrant.nl/www.mbo-today.nl info@dembokrant.nl
12
mbo academie
de MBO·krant
In de schoolbanken De MBO Academie biedt een scholingsaanbod voor iedereen die in het MBO werkzaam is. Gericht op de actuele onderwijspraktijk. Het aanbod is zowel via open inschrijving als in company te volgen.
mbo academie
van professionals voor professionals
Agenda 9 jan. 2015
Startbijeenkomst Leergang ‘Van kwalificatiedossier naar onderwijsprogramma’
Het uitgangspunt is uw eigen kwalificatiedossier. U maakt een plan zodat u met uw team een uitvoerbaar, betaalbaar en kwalitatief goed onderwijsprogramma kunt ontwerpen. 9 jan. 2015
Startbijeenkomst Leergang ‘Focus op examineren’
Alle verschillende gebieden van de procesarchitectuur examinering komen aan bod. Kwaliteitsborging van de examinering vormt de rode draad.
MBO City zien en… professionaliseren! Het is een mooie, maar ietwat tragische uitdrukking: Napels zien en dan sterven. De aanblik van MBO City, 24 november jongstleden, stelde een veel rooskleuriger perspectief in het verschiet: groei. Met een koffer vol nieuwe, prikkelende inzichten keerden de Citytrippers huiswaarts. Om daags erna met een frisse blik hun mooie werk voort te zetten en uit te bouwen. MBO Academie, de organisator van MBO City, was aanwezig met een eigen stand, waar je je als mbo-professional kon verdiepen in het ruime aan-
bod aan leergangen, trainingen en masterclasses (check de agenda op deze pagina voor de komende activiteiten). Daarnaast organiseerde MBO Academie masterclasses en een signeersessie met enkele auteurs die op MBO City een presentatie gaven (zie foto, met van links naar rechts Cris Zomerdijk, Jacqueline Zuidweg en Erik Smithuis). Het waren stuk voor stuk goed bezochte activiteiten die wellicht de opmaat zijn voor nog meer professionalisering...
17 mrt. 2015 Starbijeenkomst Leergang ‘Teams werken aan kwaliteit’ Hoe benut u de professionele ruimte en hoe geeft u inhoud aan effectieve en slimme manieren van kwaliteitszorg? Verbeterprocessen in teams staan centraal.
Alle leergangen worden gehouden op de locatie van de MBO Academie in Ede (Horaplantsoen 20). Kijk voor aanvullende informatie en de aanvangstijden op www.mboacademie.nl. We organiseren ook congressen en seminars voor diverse opdrachtgevers.
Op de website www.mboacademie.nl. staat meer informatie over programma’s, tarieven en locaties. Inschrijven kan via de website. Of neem contact met ons op via: 0318 648 560 / info@mboacademie.nl.