JK # 76 (2014)

Page 1

Boton Kisha Katolike “Zoja e ShkodrĂ«s”

Viti XLIX, Numri 4, Tetor-Dhjetor, 2014 Çmimi $5.00 www.jetakatolike.com

2

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

P Ă« r m b a j t j a

-

C o n t e n t s

Jeta Katolike ‱ Viti XLIX, Numri 4 Tetor-Dhjetor 2014 ‱ Çmimi $5.00 ‱ www.jetakatolike.com

Dom Pjetër Popaj: Krishtlindja 2014....................................................3 Nga Famullia jonë................................................................................4

4

A. Tota & L. Çekaj: Ikonat e ShqipĂ«risĂ« nĂ« Festivalin XXIV ................4 Beqir Sina: MeshĂ« dhe ngritja e Flamurit ............................................11 At Gjergj Fishta: Hymni i Flamurit Kombtar .........................................13 Lek Gjoka: 28 Nandori.........................................................................14

Jeta Katolike Numri 4, Tetor-Dhjetor 2014

Atë Pjeter Mëshkalla: Nanë, Ktheju!...................................................14

Botues: Kisha Katolike Zoja e Shkodrës

15

Drejtor: Dom Pjetër A. Popaj Kryeredaktor: Mark K. Shkreli

16

Graphic Design Ismer Mjeku Marketing Fran Çotaj

Gjon Frani Ivezaj: At Anton Luli S.J.....................................................23 Frank Shkreli: Dom Simon Filipaj: Shqiptarë Flisni Shqip Me Zotin....26

Fritz Radovani: Ku i Kanë Varrezat Këta Burra?! ...............................32 Ramiz Lushaj: Drande Jakja, Doruntina Moderne ..............................35

KĂ«shilli Botues: Dom PjetĂ«r A. Popaj, Mark K. Shkreli Klajd Kapinova Simon Vukel Peter Saljanin, Ismer Mjeku Martin Smajlaj, Fran Çotaj Pashko Rr. Camaj, Gjon Chota TomĂ« Paloka LekĂ« Perlleshi, Gjeto Turmalaj Mhill Velaj.

www.jetakatolike.org

Luigj Çekaj: Poeti Anton Çefa, NĂ« Fokusin e Vlersimeve Maksimale .21

Zef Gurakuqi: Dom Gasper Gurakuqi Zbulohet Studimi i Pabotuar ....29

Website: Martin Smajlaj

ADRESA E REDAKSISË: 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530 Tel. (914) 761-3523 Fax (914) 949-2690 e-mail: ShkreliM@aol.com

Anthony Lilles: Our Lady Of Guadalupe And The Mystical Rose........18

Hebrenjte që u shpetuen nga Klerikët Katolikë ...................................20

Redaktor (shqip): Klajd Kapinova

Parapagimi: $30 në vit

Mark K. Shkreli: Festa e tĂ« ShumĂ«ve – TĂ« GjithĂ« ShenjtĂ«rve.............16

Diana Von Glahn: Fatima and the miracle of the sun .........................19

Redaktor (anglisht): Simon Vukel

Të gjitha shkrimet dhe artikujt i nënshtrohen redakturës. Dorëshkrimet dhe fotografitë nuk kthehen edhe nëse nuk botohen.

Message of His Holiness Pope Francis: Christmas 2014 ...................15

Kolec Traboini: Martin Gjoka-kompozitor e mësues i madh................37 Lëvizjet demografike............................................................................39

18 11 35

23

4

Dom Pjetër POPAJ

N

jĂ« nxĂ«nĂ«se e klases sĂ« gjashtĂ« ishte caktuar tĂ« luaj rolin e ZonjĂ«s Bekuar nĂ« shfaqjen e Krishtlindjes. Por çka ndodh, duke qenĂ« se kjo voglushe ishte rritur me trup mĂ« gjatĂ« se sa nxĂ«nĂ«si qĂ« do tĂ« luante ShĂ«n Jozefin, mĂ«suesja vendosi qĂ« ta pĂ«rjashtojĂ« vajzĂ«n. Vajza reagoi duke iu pĂ«rgjigjur: “NĂ« qoftĂ« se ShĂ«n Jozefi e ka pranuar VirgjĂ«rĂ«n Mari si NĂ«na e Birit tĂ« Zotit, do ta kishte pranuar edhe nĂ« qoftĂ« se do tĂ« kishte qenĂ« mĂ« e gjatĂ« se ai”. Ne e dijmĂ« nga Ungjilli i ShĂ«n Mateut se Jozefi ka qenĂ« i shqetĂ«suar pĂ«r martesĂ«n me MarinĂ« deri qĂ« engjĂ«lli i duket nĂ« Ă«ndĂ«rr dhe i tregon se kjo ishte zĂ«nĂ« pĂ«r virtyt tĂ« Shpirtit Shenjt. Ne sot kremtojmĂ« Lindjen e Krishtit, e mrekullueshme nĂ« shumĂ« mĂ«nyra. NdĂ«r mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishmet Ă«shtĂ« MishĂ«rimi i FjalĂ«s sĂ« Zotit, nĂ«pĂ«rmjet Shpirtit Shenjt. Pastaj lajmrimi i lindjes sĂ« Tij prej EngjĂ«llit Gabriel. EngjĂ«jt lajmrojnĂ« lindjen e Tij edhe barinjve. Jo vetĂ«m qĂ« lindja e Tij ishte e dalluar prej tjerĂ«ve por mĂ« vonĂ« edhe jeta e Tij publike ishte e veçantĂ«: predikimet e fuqishme tĂ« Tijat, shĂ«rimet, çlirimi prej djajve, deri edhe tĂ« ngjallurit e njerĂ«zve prej sĂ« vdekuri. NjĂ« gjĂ« e çuditshme Ă«shtĂ« se tĂ« gjitha kĂ«to mrekulli i ka bĂ«rĂ« brĂ«nda njĂ« kohe tĂ« shkurtĂ«r, tri vitesh. Brenda kĂ«saj kohe i zgjedh apostujt rreth vetĂ«s dhe themelon KishĂ«n e Tij. “Ti je PjetĂ«r-ShkĂ«mb dhe mbi kĂ«tĂ« shkĂ«mb UnĂ« do ta ndĂ«rtoj KishĂ«n Time dhe dyert e ferrit s’do tĂ« ngadhĂ«njejnĂ« kundĂ«r saj!” (Mt 16:18). NjĂ« themelim i tillĂ« nĂ« Testamentin e VjetĂ«r i ka kushtuar Mojsiut 40 vjetĂ« nĂ« shkretĂ«tirĂ«. GjĂ«ja mĂ« e mrekullueshme mbi tĂ« gjitha Ă«shtĂ« se Jezu Krishti Ă«shtĂ« ngjallur prej sĂ« vdekuri dhe ka dĂ«rguar Shpirtin Shenjt mbi apostuj qĂ« t’i forcojĂ« dhe t’i udhĂ«zojĂ« ata. NjerĂ«z tjerĂ«, para dhe mbas Krishtit tĂ« Lum, kanĂ« deklaruar veten si hyjnorĂ«, kanĂ« qenĂ« tĂ« njohur si mĂ«sues urtije, disa edhe kanĂ« bĂ«rĂ« mrekulli. Por, mrekullitĂ« nuk i kanĂ«

Krishtlindja 2014 bĂ«rĂ« sikur Krishti. Zoti i ka bĂ«rĂ« mrekullitĂ« nĂ«pĂ«rmjet lutjeve tĂ« tyre, kurse Krishti i bĂ«n me autoritet, sikur Zot, Ai urdhĂ«non! TĂ« vdekurit i thotĂ«, “Talitha-koum”, voglushe apo “Talitha, UnĂ« tĂ« them çohu!” (Mk 5:41). TĂ« paralizuarit nĂ« Kafarnaum, “Çohu, merre shtrojĂ«n tĂ«nde dhe ec!” (Mk 2:9). Krishti nuk lutet duke thĂ«nĂ«, “BĂ«n o Zot
” por u jep urdhĂ«n sepse Ai ishte Zoti i pranishĂ«m nĂ« dukjen e njeriut. Mrekullia e tĂ« gjitha mrekullive Ă«shtĂ«

Krishti i Lum ka ardhur për të na udhëzuar rrugës së shëlbimit te gëzimet e amshuara, për të cilën gjë edhe jemi krijuar. ngjallja e Tij prej se Vdekurit. Pa këto mrekulli apostujt nuk do të kishin pasur guxim të predikojë Ungjillin. Me predikimet, mrekullitë, dashurinë e Tij deri në vdekje dhe me ngjalljen e Tij, Krishti i Lum ka ndriçuar mendjet, ka hapur zemrat me zjarrin e dashurisë së Tij, e ka ngritur njeriun e rënë poshtë prej mëkatit duke e marrur natyrën tonë të vdekshmë me Mishërimin e Tij. Dhe në fund, duke u ngjallur prej së vdekuri, ka çelur derën e parrizit për të gjithë ata që besojnë në Të. Këtë gjë nuk e ka bërë kush ndonjëherë në krejt historinë e njerëzimit. As para ardhjes së Tij në botë e as mbas të ngjiturit e Tij në qiell. Ai është i

vetmi. E cilit prej engjĂ«jve i tha Hyji ndonjĂ«herĂ«, “Ti je im Bir, UnĂ« sot tĂ« linda?” (Heb 1:5). Ne sot celebrojmĂ« Lindjen e Krishtit, dhuratĂ« prej Hyjit. Edhe kĂ«nga e pĂ«rshpirtshme pĂ«rshkruan: “Ti ulesh prej Parrizit, o Zot e mbret Lumnije, e n’tokĂ« vjen me u ba njeri, vetĂ«m prej dashtnije
”. Ne e kremtojmĂ« kĂ«tĂ« festĂ« me drita pĂ«r arsye se Ai Ă«shtĂ« Drita e botĂ«s. E kremtojmĂ« me muzikĂ« pĂ«r arsye se ka ardhur tĂ« sjellĂ« paqĂ« e harmoni. E kremtojmĂ« me dhurata se Ai Ă«shtĂ« Dhurata prej Hyjit, Biri i Atit. Ne i japim natyrĂ«n e vjetĂ«r tĂ« dangosur me mĂ«kate e Ai na jep NatyrĂ«n e Tij tĂ« Lumtur, duke na bĂ«rĂ« tĂ« ngjajshĂ«m me TĂ«. KĂ«shtuqĂ« nĂ«pĂ«r Krishtin tĂ« mund tĂ« quhemi bijt dhe bijat e t’Naltit Zot. Imagjinoje! Kjo vepĂ«r shĂ«lbimi na jep shpresĂ« edhe nĂ« kĂ«tĂ« botĂ«, shpresĂ« nĂ« kohĂ« pikĂ«llimi, mĂ«rzie e vĂ«shtirĂ«sie e shpresĂ« nĂ« kohĂ« tĂ« luftĂ«s, çrregullimit e vdekjes. Zoti ka plane pĂ«r ne mĂ« tepĂ«r se ne mund tĂ« imagjinojmĂ«. Krishti i Lum ka ardhur pĂ«r tĂ« na udhĂ«zuar rrugĂ«s sĂ« shĂ«lbimit te gĂ«zimet e amshuara, pĂ«r tĂ« cilĂ«n gjĂ« edhe jemi krijuar. PĂ«r atĂ« arsye Ai gjithherĂ« na thotĂ«: “Ejani mbas meje” (Mt 4:19) NĂ« Krishtlindje ne kremtojmĂ« Lindjen e Krishtit por njĂ«kohĂ«sisht edhe pĂ«rkujtojmĂ« rilindjen tonĂ« nĂ« jetĂ«n e amshuar. Duke lindur me Krishtin, duke vdekur dhe ngjallur me TĂ«, ne kremtojmĂ« dashurinĂ« e Hyjit pĂ«r ne, shĂ«lbimin tonĂ«, qĂ« njĂ« ditĂ« tĂ« gĂ«zojmĂ« lumturinĂ« e parrizit nĂ« jetĂ«n e amshuar.

Nga Famullia JonĂ« ◊ MĂ« 31 tetor 2014 – NĂ« QendrĂ«n “NĂ«na Tereze”, nĂ«n kujdesjen e grupit “Drita” u zhvillua Holloween Party. ◊ MĂ« 16 nĂ«ntor 2014 – NĂ« Lehman Center for the Performing Arts (LCPA), u zhvillua Faestivali Shqiptar XXIV. ◊ MĂ« 23 nĂ«ntor 2014 – NĂ« QendrĂ«n “NĂ«na Tereze” famullia jonĂ« kremtoi festĂ«n e Krishtit Mbret. ◊ MĂ« 28 nĂ«ntor 2014 – Famullia jonĂ« festoi DitĂ«n e Flamurit dhe tĂ« PavarĂ«sisĂ«, me ngritjen solemne tĂ« Flamurit mbi kambanarĂ«n e KishĂ«s “Zoja e ShkodrĂ«s”. ◊ MĂ« 16 dhjetor 2014 – NĂ« restorantin Maestro’s Caterers, i pĂ«rndershmi Dom PjetĂ«r Popaj, nĂ« shenjĂ« falĂ«nderimi, shtroi darkĂ« festive pĂ«r vullnetarĂ«t e famullisĂ« “Zoja e ShkodrĂ«s”. ◊ MĂ« 23 dhjetor 2014 – NĂ« QendrĂ«n “NĂ«na Tereze” u zhvillua mbrĂ«mje argĂ«tuese pĂ«r tĂ« rinjt e famulisĂ« “Zoja e ShkodrĂ«s” – Christmas Party. ◊ MĂ« 28 dhjetor 2014 – NĂ« QendrĂ«n NĂ«na Tereze u bĂ« promovimi i pesĂ« librave tĂ« autorit Prof. Fran Camaj nga MalĂ«sia e Madhe. NË PËRGATITJE: ◊ MĂ« 22 janar 2015 – Marshimi pĂ«r JetĂ«n nĂ« Washington, D.C., sikur Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« zakon, do tĂ« mbahĂ«t ditĂ«n e enjtĂ«, mĂ« 22 janar, duke filluar nĂ« drekĂ« deri nĂ« 1 pas dite dhe, sikur çdo vjet, do tĂ« jetĂ« nĂ« National Mall. Marshi fillon menjĂ«herĂ« pas Mitingut, duke vazhdua gjatĂ« Constitution Avenue deri nĂ« U.S. Supreme Court Building nĂ« Capitol Hill. ◊ MĂ« 31 maj 2015 – NĂ« Kensico Dam Plaza do tĂ« zhvillohet Dita e TraditĂ«s Shqiptare, ngjarja mĂ« masovike kulturore shqiptare, nĂ« tĂ« cilĂ«n, vit pas viti marrin pjesĂ« mĂ« se tri mijĂ« vetĂ«.

Astrit Tota & Luigj Çekaj Si kaluan kĂ«to njĂ«zetekatĂ«r vitet e fundit, mund tĂ« pyesin çdo emigrant shqiptar, qĂ« pĂ«rveç angazhimeve tĂ« pĂ«rditshme, kanĂ« patur fatin pĂ«r tĂ« ndjekur e vlerĂ«suar njĂ« pjesĂ« tĂ« mirĂ« tĂ« festivaleve folklorike shqiptare nĂ« AmerikĂ«, tĂ« cilĂ«t e thĂ«nĂ« shkurt e si me tĂ« qeshur, i kanĂ« pushtuar hapsirat dhe Ti-Vi-tĂ«. NdĂ«rsa pĂ«r te ditur pak mĂ«

shumĂ« nĂ« lidhje me historikun e festivaleve na ndihmoi Gazeta “Illyria” e Vehbi Bajrami-t dhe Ruben Avxhiu, tĂ« cilĂ«t na kĂ«shilluan, pĂ«r t’u lidhur e komunikuar me disa prej bashkĂ«udhĂ«tarĂ«ve tĂ« festivaleve. KĂ«shtu qĂ« pasi formuam shifrĂ«n telefonike dĂ«gjuam nĂ« anĂ«n tjetĂ«r tĂ« receptorit shpjegime qĂ« na duheshin. “Ah, po po!”, na u pĂ«rgjigj Tonin Mirakaj, me njĂ« zĂ« tĂ« butĂ« dhe shtoi. Pra, Festivali ynĂ« i ParĂ« dhe i rregullt Ă«shtĂ« organizuar nĂ« nĂ«ntor tĂ« viti 1991, ku, pĂ«r hir tĂ« sĂ« vĂ«rtetĂ«s duhet thĂ«nĂ« se nuk janĂ« realizuar nĂ« nivelet artistike, si ato tĂ« festivaleve tĂ« mĂ« vonshme. Kjo gjĂ« ka ndodhur kryesisht nga

vĂ«rshtirsitĂ« e shumta: sikurse kishim mĂ« s’pari problemin pĂ«r gjetjen ose pĂ«rshtatjet e kostumeve tona kombĂ«tare, pĂ«r t’i siguruar mbarĂ«vajtje programit; pĂ«r tĂ« cilat u kujdesua dhe filloi t’i pĂ«rshtatĂ«, tue qepĂ« e qĂ«ndisĂ« me duart e saja edhe n’makinĂ« qepĂ«se Z-nja Prena Gjergj VocĂ«rr Bala, e cila nĂ« prag tĂ« shfaqjeve, punonte ditĂ« e natĂ«, pĂ«r pĂ«rshtatjet e kostumeve sipas krahinave tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ishte edhe mungesa e artistĂ«ve profesionistĂ«ve nĂ« kĂ«ngĂ«, valle e fusha tĂ« tjera. ArtistĂ«t filluan tĂ« vĂ«rshojnĂ« kĂ«tej, pas viteve 1993, dhe me kalimin e kohĂ«s, filluan tĂ« na afrohen dhe t’kontribuojnĂ« nĂ«pĂ«r shfaqjet e festivaleve tona, si vĂ«llezĂ«rit Krasniqi, Eli Gjezo, Justina Aliaj, Ardiana Mrijaj, Mimoza Gjikola, Sabahate Berlajolli etj. duke vazhduar me solistĂ«t e shquar profesionistĂ«, Merita Halili, Kreshnik Zhabjaku, Frederik Ndoci, Vasil Marku, GĂ«zim Nika, Eli Fara, Aurela Gaçe etj. Me balerinet, Shpresa Uli, Tatiana Petrela, Lisa Shala; Mjeshtri i valleve Bashkim Braho, dhe nĂ« vitet e fundit koreografja Angjelina Nika; regjisorĂ«t profesionistĂ«, Justina Aliaj e Xhevat Limani, pa pĂ«rjashtuar nga kjo elitĂ«, kompozitorin Agim Kola dhe dirigjentin Edmond Xhani, i cili e drejton prej

vitesh orkestrĂ«n “Alba”. Festivali sivjetshĂ«m, qĂ« i kushtohej 15 vjetorit tĂ« çlirimit tĂ« KosovĂ«s kreshnike, duke e hapur programin e vet me KĂ«ngĂ«n Maje Krahu, nga Veriu i ShqipĂ«risĂ« dhe me njĂ« tjetĂ«r nga Jugu njĂ« Iso nga Grupi Polifonik nga Bostoni. “Oooooo po jo, fjalĂ« o pĂ«r tel, Thuej GjakovĂ«s o çou e del! Se ka ra pasha nĂ« sherr.” Me kĂ«tĂ« oshĂ«timĂ« tĂ« largĂ«t kĂ«nge “Maje Krahu”, Martin Smajlaj i dha njĂ«

“dritĂ«â€ vezulluese, jo vetĂ«m skenĂ«s sĂ« Festivalit tĂ« 24-tĂ«, porse, me kĂ«tĂ« mund tĂ« hapej denjĂ«sisht edhe çdo festival folklorik i tĂ« gjitha shteteve te Ballkanit; sepse KĂ«ngĂ« mĂ« heroike dhe me simbolikĂ« kaq tĂ« thjeshtĂ« kushtrimesh, jo veçse nuk ka gjĂ«kundi, por sikur dhe nĂ«nkuptohet, kurrĂ« s’ka pĂ«r t’u krijuar mĂ«. Siç duket, jemi nĂ« kohĂ«n ”e telefonisĂ«â€ moderne, dhe me folĂ« troç, “Kumti Luftarak” ka mbĂ«rritur dhe Ă«shtĂ« shpĂ«rndarĂ« deri nĂ« rrafshet e ulta tĂ« qyteteve shqiptare, ndĂ«rsa vetĂ« sinjali nĂ« zonat e EpĂ«rme, duhej dhĂ«nĂ« ndryshe, domosdoshmĂ«ri si e pa zakontĂ«, e cila duke ushtruar presionin e saj tĂ« fuqishĂ«m mbi shpirtrat e popujve tĂ« Veriut, prodhoi mĂ« sĂ« miri “telefonin e Rapsodive”, nĂ« qoftĂ« se mund ta quajmĂ« kĂ«shtu, kĂ«tĂ« KĂ«ngĂ« Maje Krahu, tĂ« cilĂ«n e konsiderojnĂ«, me tĂ« drejtĂ«, si njera nga dy kryeveprat mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« folklorit shqiptar; kur dihet se perla tjetĂ«r me “Iso”, Ă«shtĂ« KĂ«nga Polifonike e ShqipĂ«risĂ« sĂ« jugut. Ishte njĂ« gjetje e re regjizoriale nga Ludvig Çotaj. Sakaq, do tĂ« vazhdonte programet me lahutĂ« – Martin Smalaj dhe me fyell – Kreshnik Smajlaj; me vargje tĂ« recituara me zĂ« kumbues pĂ«r KosovĂ« nga Shaban Lajçi dhe Tom Gjergji,

duke u shoqĂ«ruar e mos pushuar sĂ« rĂ«ni, edhe tupani i NikollĂ« Tinajt. Mandej do tĂ« valvitĂ«shin flamujt dhe do tĂ« mbushej e tĂ«rĂ« skena me flamuj shqiptarĂ«, me valltarĂ« tĂ« vegjĂ«l e tĂ« rinj, plot jetĂ« e gjallĂ«ri nga grupi “Rozafati” me udhĂ«heqĂ«sen e palodhur, koreografen Angjelina Nika. NdĂ«rkohĂ«, fĂ«mijĂ«t e veshur me ngjyra si tĂ« argjenta, me krahĂ« porsi engjĂ«j e me kurora mbi krye, na pĂ«rkujtonin gjithfarĂ« soj pĂ«rfytyrimesh tĂ« bukura, dhe dukeshin si ikona, si Ikonat e ShqipĂ«risĂ«. Para se me i ardhĂ« rradha pĂ«rshĂ«ndetjes sĂ« festivalit nga Dom PjetĂ«r Popaj, triumfalisht ushtoi kĂ«nga: “N’ Dardani bjen nji Tupan”, kompozuar dhe kĂ«nduar me tingĂ«llim tĂ«pĂ«r t’veçantĂ«, nga vetĂ« solisti i dashur e ndĂ«r mĂ« popullori, GĂ«zim Nika. NĂ« fokusin e mijĂ«ra

shikuesve, konferencierĂ«t zĂ« lartĂ«, Etrita Ibroçi dhe Ariot Myrtaj, tĂ« cilĂ«t ishin veshur si mos o Zot mĂ« bukur, prezantuonin programin nĂ« Shqip dhe Anglisht, fillimisht duke ia lĂ«nĂ« rradhĂ«n fjalimit pĂ«rshĂ«ndetĂ«s tĂ« tĂ« pĂ«rndershmit Dom PjetĂ«r Popaj, i cili ngjasonte edhe si njĂ« diplomat shpirtĂ«ror, qĂ« ripĂ«rforconte lidhjet midis ShqipĂ«risĂ« dhe AmerikĂ«s. KĂ«ngĂ«tarja mĂ« e re nĂ« moshĂ« dhe mĂ« e suksesshmja e festivalit tĂ« 24-tĂ« ishte pa dyshim Dea Elezaj, e cila qysh n’vogĂ«li tĂ« saj, Ă«shtĂ« aktivizuar nĂ« valle e kĂ«ngĂ« te Grupi Rozafati, ku mbi gjithçka pĂ«lqente vallet dhe muzikĂ«n shqiptare. Le tĂ« mos habitemi dhe tĂ« rindigjojmĂ« shkĂ«lqimin e Dea Elezajt te kĂ«nga “Margjelo” e cila nuk Ă«shtĂ« njĂ« kĂ«ngĂ« dosido, por Ă«shtĂ« njĂ«ra nga kĂ«ngĂ«t mĂ« tĂ« bukura tĂ« ahengut shkodran, me tekst tĂ« Filip Ndocaj dhe muzikĂ« tĂ« kompozuar nga Preng Jakova, pra nga kreu i muzikĂ«s shqiptare, autorit tĂ« operas sonĂ« tĂ« vetme “Mrika”. NdĂ«rkaq duhet tĂ« shkruajmĂ« me respekt pĂ«r sukesin e mysafirĂ«ve amerikanĂ« tĂ« organizuar nĂ« korin “River Singers Community” nga Vermont dhe kori “Greenfield Harmony Community” nga Massachusetts, me Dirigjente Mary Cay Brass, t’shoqĂ«ruara nga instrumentistĂ« po amerikanĂ«, dhe pĂ«rgatitur me durim e kulturĂ« profesionale, nga mjeshtri i muzikĂ«s sonĂ«, Prof. Raif Hyseni nga Mitrovica, dhe nga e mrekullueshmja kĂ«ngĂ«tare popullore e ShqipĂ«risĂ« sĂ« Mesme, Merita Halili. Shfaqja vazhdoi me grupe artistike tĂ« tjera, ku ia vlen tĂ« pĂ«rmendim grupin

“Bashkimi” nga Bostoni, i cili solli nĂ« kĂ«tĂ« Festival valle me motive çame, e valle me motive shkupjane. NdĂ«rsa me tekst tĂ« Ghovalin Lumaj, pjesĂ«marrĂ«s tĂ« grupit “Kelmendi”, ndĂ«r tĂ« tjera, kĂ«ndoi edhe njĂ« kĂ«ngĂ« kushtuar PapĂ«s Françesku, i cili si vizitĂ« tĂ« parĂ« nĂ« EvropĂ«, zgjolli ShqipĂ«rinĂ«dhe u prit si askush tjetĂ«r nĂ« Kryeqytet. Pastaj radha i erdhi grupit “Bashkimi KombĂ«tar” me drejtues Gjergj Dedvukaj, tĂ« cilit prej vitesh nuk i diskutohen arritjet me vlera tĂ« shquara artistike, si nĂ« Sh.B.A. ashtu edhe nĂ« trojet e largĂ«ta shqiptare. NĂ« festivalet e pĂ«rvitshme qĂ« organizon QĂ«ndra Kulturore “NĂ«na Tereze”, kanĂ« marrĂ« pjesĂ« vazhdimisht grupe artistike, edhe nga vende tĂ« largĂ«ta nga New York-u, ku “Rozafati” lulĂ«zon dhe ka strehĂ«n e pĂ«rgatitjeve tĂ« shfaqjeve tĂ« veta. KĂ«tĂ« vit, u mirĂ«prit dhe u duartrokit si pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ«, Grupi “Shqiponjat e vogla” nga Toronto, Kanada, me udhĂ«heqĂ«s Koreografin Ramazan KĂ«llezi. Grupi i Ri Artistik, sikurse edhe pjesĂ«t me kĂ«rkesa tĂ« mĂ«dha profesionalo-artistike, i erdhen kĂ«tij Festivali nga Ansambli Artistik “KĂ«nga dhe Vallja Shqiptare” organizuar dhe dirigjuar me pasion nga drejtuesja e specializuar nĂ« Konservatorin e muzikĂ«s nĂ« TiranĂ«, Pranvera Çobo, tĂ« cilĂ«t punojnĂ« pa u lodhur dhe premtojnĂ« pĂ«r mĂ« tej nĂ« ardhshmĂ«rinĂ« e aktiviteteve tĂ« tyre artistike. NdoqĂ«m me kĂ«naqĂ«si edhe nĂ« kĂ«tĂ« Festival, grupe tĂ« tjera artistike qĂ« pĂ«rgatiten dhe pasqyrojnĂ« me suksese programet e veta, interpretojnĂ« me

vĂ«rtetĂ«si muzikĂ«n dhe vallet tradicionale shqiptare, dhe jo vetĂ«m qĂ« u duartrokitĂ«n, por i vlerĂ«sojmĂ« edhe pĂ«r qĂ«llimin qĂ« i kanĂ« vĂ«nĂ« vehtes. TĂ« rinjtĂ« Shqiptaro-AmerikanĂ«, duhet ti ndjekin dhe tĂ« pĂ«rfitojnĂ« edhe nga kĂ«to aktivitete kulturore-artistike tĂ« mrekullueshme nĂ« gjuhĂ«n shqipe, duke i dashur dhe respektuar pa pĂ«rjashim tĂ« gjithĂ« pjesmarĂ«sit nĂ« skenĂ«, me qĂ«llimin final: PĂ«r t’ia lĂ«nĂ« si trashĂ«gim shpirtĂ«ror, brez mbas brezi, vĂ«llezĂ«rve dhe motrave tona mĂ« tĂ« rinj nĂ« Sh.B.A.

Nga LEHMAN COLLEGE, NË DITËN E NGRITJES SË FLAMURIT SHQIPTAR
 Ashtu si tĂ« gjithĂ« festivalet e tjera, edhe Festivali i 24-tĂ« u mbyll me daljen e shumicĂ«s sĂ« artistĂ«ve pjesmarĂ«s te skena; me valvitje flamujsh dhe shpĂ«rthime kĂ«ngĂ«sh e pjesĂ« vallesh mĂ« t’hareshme nĂ« atdhedashuri. TĂ« shpalosura sĂ« fundi bashkĂ« me zĂ«rat e mijĂ«ra shikuesve, tĂ« cilĂ«t ngriheshin nĂ« kĂ«mbĂ« “si nĂ« skenĂ«â€, duke i dhĂ«nĂ« gjithĂ« spektaklit, njĂ« pamje me t’vĂ«rtetĂ« madhĂ«shtore! NjĂ«herazi erdhi edhe çasti i zĂ«vendĂ«simit tĂ« dritave tĂ« prozhektoreve me ndriçimin e zakonshĂ«m nĂ« sallĂ«, dhe mbas pak minutash,

tĂ« gjithĂ« pjesmarĂ«sit u nisĂ«n drejt dyerve tĂ« daljes nga ky teatĂ«r; sigurisht, duke marrun me vehte n’kujtesĂ« gjĂ«rat mĂ« tĂ« spikatura t’programit, por edhe atĂ« “BroshurĂ« tĂ« vogĂ«l”, ku janĂ« stamposur tĂ« gjitha hollĂ«sitĂ« rreth kĂ«tij aktiviteti kulturor shqiptar. NĂ« ballinĂ«n e librit qĂ« pĂ«rmĂ«ndĂ«m, çdo njeriu tĂ« vĂ«mendshĂ«m, i bien nĂ« sy tri gjĂ«ra tĂ« veçanta: SĂ« pari, kompozicioni interesant i sejcilĂ«s pjesĂ«, qĂ« pa dyshim tĂ« kujton duart dhe mendjen prej artisti, tĂ« njĂ«rit prej krye-aktivistĂ«ve tĂ« pa epĂ«rm, dhe mjeshtri i radhitjes kompjuterike, Ismer Mjeku, vendbanimi i dytĂ« i tĂ« cilit

Ă«shtĂ« atje kudo zhvillohen aktivitete kulturore qĂ« bĂ«jnĂ« shqiptarĂ«t nĂ« Nju Jork e pĂ«rreth”. SĂ« dyti: Te ballina, marrim edhe informacionin e parĂ« patriotik, se ky Festival i kushtohet 15 Vjetori tĂ« çlirimit tĂ« KosovĂ«s, pra i afro gjysmĂ«s sĂ« atdheut. Dhe sĂ« treti, diku nga fundi janĂ« shĂ«nuar me shkronja “tĂ« bardha” edhe emrat e sponsorĂ«ve tĂ« nderuar, te “Broshura”, si emrat, ALBUSA e Gjon Dedvukajt, Familja e Noc Mati Gjonajt, apo Benjamin Steak House, etj. NĂ« kĂ«tĂ« cak, duhet tĂ« shtojmĂ« se mbarimi i çdo Festivali, shĂ«non si tĂ« thuash edhe pĂ«rgatitjen e gjĂ«ndjes shpirtĂ«rore tĂ« shqip-

tarĂ«ve tĂ« Nju Jorkut, pĂ«r fillimin e kremtimeve sa mĂ« solemne tĂ« 28 NĂ«ntorit, ndryshe, tĂ« krye-ditĂ«s tonĂ« mĂ« tĂ« madhe dhe tepĂ«r tĂ« çmuar, si “Komb e Popull” bashkĂ«. Ishim me kĂ«to mendime nĂ« kry, ndĂ«rsa tĂ« mirĂ«njohurit Nikolla Nikgjonaj e Palok Rudaj, me njĂ« rregullsi tĂ« pashoqe, laltĂ«sonin Flamurin kuq e zi mbi kompanjelin e bukur tĂ« KishĂ«s Katolike “Zoja e ShkodrĂ«s” nĂ« Hartsdale, Nju York. Por, edhe nĂ« MeshĂ«n e sapo kryer, predikimet e sĂ« cilĂ«s i kushtoheshin DitĂ«s sĂ« PavarĂ«sisĂ«, Dom PjetĂ«r Popaj, nĂ« shoqĂ«ri me Dom Viktor Dedaj dhe Dom Gjergj Meta, u kishte bĂ«rĂ« njĂ« pĂ«rshkrim rĂ«nqethĂ«s, pĂ«r t’mos thĂ«nĂ« dramatik, tri momenteve mĂ« tĂ« lavdishme tĂ« ngritjes sĂ« kĂ«tij Flamuri; momente qĂ«

fillonin me flamurin e Gjergj Gjon Kastriotit Skenderbeut, vazhdonin me ripërgjakjen e tij prej trimave të Ded Gjon Lulit në majën e Deçiqit, në Prill të

vitit 1911, si pĂ«r t’ia ngulur shtizĂ«n pĂ«rfundimisht dhe pĂ«rjetĂ«sisht nga Ismail Qemal Vloras, me atdhetarin e shquar shkodran Luigj Gurakuqin, me bashkĂ«puntorĂ«t e tyre nĂ« qytetin heroik VlorĂ«, ku sĂ« mbramit, Liria, Deti, dhe sidomos Monumenti i PavarĂ«sisĂ« te Sheshi i Flamurit, as vetĂ« se dimĂ« mirĂ«, se pĂ«rse na e rikujtuan ligjin e gravitacionit dhe tĂ«rheqjen universale tĂ« Isak Njutonit
 KĂ«mbĂ«ngulja profetike e priftit PjetĂ«r Popaj, se trojet shqiptare dhe shqiptarĂ«t, kanĂ« shpĂ«tuar nga tĂ« gjitha rreziqet, vetĂ«m nga duartĂ« e fuqishme tĂ« tĂ« Madhit Zot, na u duk pĂ«r njĂ« çast, sikur u shndĂ«rruan nĂ« tinguj, kur gjĂ«moi Kambana
 pastaj, sipas ligjeve tĂ« hapjes sĂ« zĂ«rave nĂ« hapsirĂ«, u ngritĂ«n nĂ« qiell si pĂ«r tĂ« komunikuar edhe ata, me zanafillĂ«n e vet, plot pĂ«rplot vezullime dritash dhe misteresh... Ne ishim duke biseduar lehtazi me David Lumaj pĂ«r gojĂ«dhĂ«nĂ«n dhe tĂ« vĂ«rtetĂ«n e zhdukjes sĂ« flamurit tĂ« Deçiqit, tĂ« cilin krerĂ«t e MalĂ«sisĂ« sĂ« Madhe ia kishin besuar pĂ«r ruajtje shtĂ«pisĂ« sĂ« Mark Sokolajve tĂ« Dedajve tĂ« Shkrelit. MirĂ«po NatĂ«n e Krishtlindjes tĂ« vitit 1911, kur e gjithĂ« Familja ndodhej nĂ« KishĂ« tĂ« Shkrelit, duke pĂ«rcjellur MeshĂ«n, njĂ« kaushĂ« jeniçerĂ«sh i vuri zjarrin kullĂ«s sĂ« tyre dhe e dogji bashkĂ« me flamurin. NdĂ«rkohĂ«, Dom Pjetri dhe Mark Gjonaj na e bĂ«n me shenjĂ« qĂ« t’afrohemi, dhe sapo ja urueme festĂ«n

njĂ«ri tjetrit, ata pa fjalĂ« tĂ« mĂ«dha e pa gjeste personalitetesh, na kĂ«shilluan thjeshtĂ« ta mbushnim edhe nga njĂ« gotĂ« verĂ«, qĂ« ta shkundnim kĂ«saj here me fund, vetĂ«m pĂ«r kryeditĂ«n e ShqipĂ«risĂ«. Parabola filozofike, e thjeshtĂ«sisĂ« sĂ« kĂ«tyre dy burrave tĂ« qytetĂ«ruar dhe mjaft tĂ« njohur nga pĂ«rgjegjĂ«sitĂ« shpirtĂ«rore dhe politike qĂ« mbajnĂ« nĂ« DioqezĂ« te Kisha Katolike nĂ« AmerikĂ«, si dhe nĂ« AnsamblenĂ« e shtetit tĂ« Nju Jorkut, bĂ«ri qĂ« njĂ«rit prej bashkautorĂ«ve tĂ« kĂ«tij shkrimi, t’i sillte nĂ« mĂ«ndje edhe njĂ« profeci tĂ« Ismail Kadares, e cila, nĂ«pĂ«rmjet njĂ« letre tĂ« ardhur nga Parisi, nĂ« shtator 2011, ishte formuluar mjaft bukur
 kĂ«shtu: “I dashur Z. Luigj Çekaj, MĂ« falni pĂ«r vonesĂ«n nĂ« pĂ«rgjigje t’letrĂ«s suaj
etj. etj. NdĂ«rkaq, shpresoj gjithmonĂ«, se zĂ«ri juaj dhe i shokĂ«ve tuaj, do tĂ« ndigjohet pĂ«r herĂ« e mĂ« fort

nĂ« ShqipĂ«ri, ku tani pĂ«r tani, zotron njĂ« dis-harmoni, pĂ«r tĂ« pĂ«rdorur njĂ« fjalĂ« tepĂ«r tĂ« butĂ«, mbasi
 etj.etj. Shpresoj ndĂ«r tĂ« tjera, nĂ« rilindjen e njĂ« kulture katolike, qĂ« aq shumĂ« i duhet sot vendit; njĂ« kulturĂ« mĂ« shumĂ« zotruese nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« traditat mĂ« tĂ« mira tĂ« katoliçizmit shqiptar, si Thesar qĂ« i pĂ«rket jo vetĂ«m katolikĂ«ve, por tĂ« gjithĂ« Kombit Shqiptar, kudo qĂ« ai jeton, qoftĂ« pĂ«r martirizimin shekullor, qĂ« nga mesjeta, e gjer nĂ« epokĂ«n komuniste”. NĂ« kĂ«tĂ« letĂ«r Kadare ka shpjeguar qartazi se nĂ« bazĂ« tĂ« gjitha gjinive tĂ« arteve dhe kulturave tĂ« ndryshme,

duhet tĂ« mbizotĂ«rojĂ« toleranca dhe mĂ«shira, sakrifica dhe dashuria mbarĂ« njerĂ«zore, pavarĂ«sisht nga bestytnitĂ« e ndryshme. Duartrokitjet e fundit i meritoi plotsisht Recitali i PavarĂ«sisĂ«, i pĂ«rgatitur fort bukur nga Poeti i talentuar MĂ«hill Velaj, qĂ« pas çlirimit tĂ« atdheut, mĂ« shumĂ« se çdo gjĂ« tjetĂ«r, tĂ« kujton zogun “Feniks”, i cili pasi digjet njĂ« herĂ«, ribĂ«het prapĂ« nga hiri i vet. SĂ« mbrami duke rikujtuar me dhĂ«mbje titullin e trishtuar tĂ« vĂ«llimit poetik tĂ« Velajt, “Qyqja nĂ« Hanin e Ferrit”, deshtme qĂ« ta sigurojmĂ« publikisht kĂ«tĂ« poet tĂ« ndjeshĂ«m, se kĂ«tej e tutje pĂ«r ne shqiptarĂ«t, kurrĂ« mĂ« nuk do tĂ« ketĂ« as “Qyqe

I nderuem Mark Shkreli, NĂ« festivalet Shqiptare gur themeli. U pĂ«rshĂ«ndes miqĂ«sisht, U kĂ«rkoj falje sinqerisht, Mbas 12 vitesh pjesmarrje intensivisht, KĂ«tĂ« vit u detyrova tĂ« mungoj fizikisht. I dua festivalet me gjithĂ« deshirĂ«, ËshtĂ« e vetmja ditĂ« ku ndjehem mirĂ« si mĂ«rgimtar, Dita qĂ« ndjehem krenar si Shqiptar..! Mungesa ime do tĂ« ndjehet vetĂ«m nĂ« njĂ« vend: - NĂ« Kelmend. Çdo vit shkova ditet e fundit tĂ« pregatitjes, Me gĂ«rshanĂ«t e “krastitjes” MĂ« mbetet merak, QĂ« nuk e “qetha” programin sado pak..! Shpirti im me vargje kangĂ«sh e humori atje ka ardhĂ«: - PĂ«rshĂ«ndetje, DALSHI FAQEBARDHË..!

Gjovalin Lumaj

te Hani i Ferrit”! as shtypje dhe as robĂ«ri, pĂ«rkundrazi, Liria ka pĂ«r tĂ« qenĂ« edhe si forma jonĂ« e dytĂ« e ekzistencĂ«s
 MeshtarĂ«t, Qendra “NĂ«na Tereze”, KĂ«shilli i KishĂ«s dhe mbarĂ« Famullia “Zoja e ShkodrĂ«s”, falĂ«nderojnĂ« Komision Organizues tĂ« Festivali XXIV, tĂ« pĂ«rbĂ«rĂ« nga: Simon Vukel (Drejtor), Ludvig Çotaj (Regjisor), Fran Çotaj (Drejtor

Organizativ), Age Ivezaj, Agim Kola, Anthony Boga, Anton Dedvukaj, Fran Shala, GĂ«zim Nika, Gjelosh Narkaj, Gjergj Paloka, Gjergj Vushaj,Gjon Chota, Leonardo Berishaj, Liz Vuktilaj, Lule Gjokaj, Margarita Kocovic, Mark Berishaj, Martin Çotaj, Nuo Dedvukaj. Poashtu falĂ«nderojnĂ« KĂ«shillin Drejtues tĂ« Festivalit: Simon Vukel (Drejtor), Ismer Mjeku, Fran Çotaj, Ludvig Çotaj, Mark K. Shkreli.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

D

ita e Flamurit dhe Shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ« sĂ« ShqipĂ«risĂ«, sikur nĂ« tĂ« kaluaren, ashtu edhe sivjet u shĂ«nua me kremtimin solemn nga Kisha Katolike “Zoja e ShkodrĂ«s” nĂ« Hartsdale, New York, duke kremtuar njĂ« meshĂ« tĂ« posaçme nĂ« shenjĂ« falĂ«nderimi pĂ«r 28 NĂ«ntorin 1912, kryesuar nga famullitari i kĂ«saj kishe, i pĂ«rndershmi Dom PjetĂ«r Popaj, me bashkĂ«meshim nga Dom Viktor Dedaj dhe mysafirit tĂ« nderuar, famullitarin e DurrĂ«sit, Dom Gjergj Meta, nĂ« praninĂ« e njĂ« numri tĂ« madh besimtarĂ«sh. NĂ« predikimin e kĂ«tijk rasti, Dom PjetĂ«r Popaj foli pĂ«r kĂ«tĂ« ditĂ« tĂ« shĂ«nuar tĂ« kombit shqiptar, i dha njĂ« rĂ«ndĂ«si tĂ« madhe asaj se çfarĂ« simbolizion flamuri i njĂ« kombi dhe pĂ«rkujtoi disa nga ngjarjet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« shqiptarĂ«ve, pĂ«r liri e pavarĂ«si. “Kjo dite Ă«shtĂ« njĂ« ditĂ« fatlume, Ă«shtĂ« dita

mĂ« e shejtĂ« e kombit shqiptarĂ«â€, tha ai. Duke folur pĂ«r flamurin dhe simbolet e tij - ai ka pĂ«rmendur gjakun e dĂ«shmorĂ«ve qĂ« ranĂ« pĂ«r atĂ« flamur - shqiponjĂ«n me dy krena dhe ngjyrat kuq e zi. Ai tha se “Ne sĂ« bashku po kremtojmĂ« festĂ«n e madhe mbarĂ«kombĂ«tare, 28 NĂ«ntorin - datĂ«n e momenteve mĂ« krenare tĂ« historisĂ« sonĂ« kombĂ«tare, pra, 28 NĂ«ntorin e ngritjes sĂ« flamurit nĂ« KrujĂ« mĂ« 1443 nga heroi ynĂ« legjendar Gjergj Kastrioti - SkĂ«nderbeu, Flamurin e Gjergj Kastriotit nĂ« Bratile tĂ« Deçiqit, nga Ded Gjo’ Luli, mĂ« 6 Prill 1911, i cili ishte njĂ« shkĂ«ndi pararendĂ«se e Shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ« mĂ« 28 NĂ«ntor 1912, ditĂ«n mĂ« fatlume pĂ«r gjithĂ« kombin shqiptar, atĂ« tĂ« ngritjes sĂ« flamurit nĂ« VlorĂ« nga Ismail Qemali, me rastin e shpalljes sĂ« bashkimit dhe pavarĂ«sisĂ« sĂ« trojeve tona etnike dhe lirinĂ« e shqiptarĂ«ve mbas njĂ« pushtimi 500 vjeçar nga Turqia Osmane”. Dom Pjetri me kĂ«tĂ« rast nĂ«nvizoi se “Ajo çka na ka bĂ«rĂ« ne shqiptarĂ«ve tĂ« fitojmĂ« tĂ« gjitha luftĂ«rat - ka qĂ«nĂ« se kur jemi bashkuar, ne kemi fituar dhe gjithmonĂ«

11

kemi pasĂ« tĂ« mira - mbasi kemi pasĂ« dikĂ« qĂ« ne na ka ruajtur nĂ« qiell dhe Ă«shtĂ« kujdesur pĂ«r ne shqiptarĂ«t - kemi pasur Zotin nĂ« qiell duke na drejtuar dhe dhĂ«nĂ« atĂ« sigurinĂ« e shtuar, besimin tonĂ«, sĂ« ne do tĂ« fitojmĂ«â€. Pastaj, ai ka kujtuar ecurinĂ« e kĂ«tyre 25 vjetĂ«ve, qĂ« nga rĂ«nia e diktaturĂ«s komuniste, Beqir Sina por edhe ka rikujtuar kalvarin qĂ« tĂ« krishterĂ«t, si dhe mbarĂ« populli shqiptar, pĂ«soi gjatĂ« viteve tĂ« errĂ«ta tĂ« komunizmit. Dom Pjetri, me kĂ«tĂ« rast, nuk la pa pĂ«rmendur dhe vujatjet e sakrficat e shqiptarĂ«ve nĂ«n sundimin e egĂ«r komunist - martirĂ«t e kombit - dĂ«shimtarĂ«t e kombit, siç i quajti ai - tĂ« gjithĂ« klerikĂ«t tĂ« cilĂ«t u martirizuan pĂ«r fe e atdhe. NĂ« vazhdim - pĂ«r nder dhe hir tĂ« tĂ« gjithĂ« atyre qĂ« ranĂ« gjatĂ« gjithĂ« kohĂ«rave Dom Pjetri kujtoi luftĂ«tarĂ«t, bamirĂ«sit, tĂ«

12

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

gjithë ata të cilët luftuan dhe u përpoqën apo dhanë edhe jetën për pavarësinë e Shqipërisë, lirinë e pavarësinë e Kosovës, si dhe të drejtat e shqiptarëve në trojet e tyre. Gjithashtu, ai foli edhe për vizitën e

shqiptare dhe diasporĂ«â€. Duke pĂ«rfunduar predikimin e tij, Dom PjetĂ«r Popaj shtoi se “Kujtimi i PĂ«rjetĂ«shĂ«m i MartirĂ«ve, le tĂ« na frymzojĂ« e tĂ« na bashkojĂ« si vĂ«llezĂ«r, pĂ«r ndĂ«rtimin e pĂ«r-

PapĂ«s Françeskut nĂ« TiranĂ« dhe pritjen madhĂ«shtore tĂ« shqiptarĂ«ve, e cila, “E ka nderuar tĂ« gjithĂ« popullin shqiptar, kudo qĂ« gjendet, nĂ« ShqipĂ«ri, KosovĂ«, tana viset

parimin e njĂ« Shqipnie Demokratike, pĂ«r tĂ« cilĂ«n Ata dhanĂ« jetĂ«n! KosovĂ«n e lirĂ« e tĂ« pavarun e realizimin e tĂ« drejtatve tĂ« shqiptarĂ«ve, kudo nĂ« trojet e tyre etnike”. MĂ« pastaj vijuan aktivitete tĂ« ndryshme, tĂ« cilat kulmuan me ngrtijen e flamurit kuq e zi nĂ« kambonarĂ«n e KishĂ«s “Zoja e ShkodrĂ«s”. Me emocione tĂ« papĂ«rshkruara Ă«shtĂ« pĂ«rjetuar momenti i ngritjes sĂ« flamurit kuq e zi i shoqĂ«ruar me hymnin tonĂ« kombĂ«tar, udhĂ«hequr nga drejtori i korit te kishĂ«s z. Fran Shala, organistit dhe kompozitorit z. Agim Kola, dhe kĂ«nduar nga tĂ« gjithĂ« pjesĂ«marrĂ«sit. Leonard Berishaj, ish president i KĂ«shillit tĂ« kishĂ«s, thotĂ« se ngritja e flamurit nĂ« lartĂ«sinĂ« e kambanrĂ«s sĂ« kishĂ«s “Zoja e ShkodrĂ«s” u bĂ« nga zz. NikollĂ« Nikgjonaj dhe Palok Rudaj, tĂ« rrethuar nga fĂ«mijĂ«t e grupit “Rozafati” dhe koreografja Angjelina Nika, tĂ« veshur me kostumet popullore. NdĂ«r momentet, qĂ« karakterizuan ceremoninĂ« e meshĂ«s dhe ngritjes sĂ« flamurit nĂ« KishĂ«n Katolike “Zoja e ShkodrĂ«s”, ishte edhe organizmi i njĂ« kokteji dhe njĂ« programi tĂ« bukur artistik, pĂ«r nder tĂ« 28 NĂ«ntorit

nĂ« QendrĂ«n Kulturore “NĂ«na Tereze”, e cila ndodhet nĂ« mjediset e brendeshme tĂ« kĂ«saj kishe. Programin e hapi zonja Margarita Gazivoda Kocovic, kryetare e KĂ«shillit tĂ« KishĂ«s, e cila, pasi pĂ«rshĂ«ndeti tĂ« pranishmit uroi kĂ«tĂ« festĂ« tĂ« madhe tĂ« kombit shqiptar, “
kĂ«tĂ« vlerĂ« tĂ« shenjtĂ« tĂ« mbarĂ« kombit - 28 NĂ«ntorin” siç u shpreh ajo. MĂ« pas kryetarja e kĂ«shillit tĂ« kishĂ«s ftoi kryetarin e QendrĂ«s Kulturore “NĂ«na Tereze” zotin Mark Shkrelin, i cili, bashkĂ« me asamblekistin z. mark Gjonaj, poashtu kanĂ« pĂ«rshĂ«ndetur tĂ« pranishmit dhe ua ka uruar DitĂ«n e Flamurit dhe tĂ« PavarĂ«sisĂ«. Leonard Berishaj, i cili na ndihmoi me informacionin e kĂ«tij reportazhi, tha se VallĂ«tarĂ«t ose “Lulet e Rozafatit”, e ndezĂ«n gĂ«zimin e harenĂ« e festĂ«s, me kĂ«ngĂ« e valle popullore nga tĂ« gjitha trevat shqiptare, ndĂ«rsa poeti i komunitetit Nosh Rrok Camaj, tha ai, kishte pĂ«rgatitur njĂ« recitim enkas pĂ«r kĂ«tĂ« ditĂ«. NĂ« fund, me shumĂ« duartrokitje dhe interesim tĂ« madh nga tĂ« pranishmit u prit

recitali i Pavarësisë, përgatitur dhe udhëhequr nga shkrimtari Mëhill Velaj dhe grupi i këngëve dhe valleve të fëmijeve nga Stamfordi.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

13

AT GJERGJ FISHTA O.F.M.

HYMNI I FLAMURIT KOMBTAR Porsi fleta e Ejllit t’Zotit Po rrehĂ« Flamuri i Shqypnis, E thrret t’bijt e Kastrijotit Me mbledhĂ« tok nder çetĂ« t’ushtris. Bini, ToskĂ«, ju, bini GegĂ«! Si dy rrfĂ©, qi shkojn tue djegĂ«! A ngadhnyesĂ« a t’gjith deshmorĂ«! Trima, mbrendĂ«! Me dorĂ«! Me dorĂ«!

Ah; jo, kurr. Njiqind herĂ« para Kem’me u shkri me gra, me fmi! Kem’me mbetĂ« kortarĂ« nder ara, Se me shkelĂ« lamĂ« t’huej’n n’Shqypni. Bini, ToskĂ«!... M’kambĂ«, Sokola tĂ« Shqypnis! Flamri ynĂ«, qĂ©, n’ajr po shtiellet Si pol veshet t’Perendis, Kah na ban hije prej qiellet. Bini, ToskĂ«!....

Per mbas Flamrit t’vet Shqyptari, Kur rrokĂ« armĂ«t per t’drejta t’veta, Atje lufta ndezet zhari, Atje anmiku vehet m’t’leta.

Ma mirĂ« dekĂ« me u shue nen hije T’Flamrit t’onĂ« nĂ« fushĂ« t’mejdanit, Se me rrnue nji jetĂ« robnije Per nen sukuj t’huejĂ« t’Balkanit.

Bini, Toskë!....

Bini, Toskë!....

Mbi njatĂ« Flamur Perendija Me dorĂ« t’vet Ai e ka shkrue: “Per ShqyptarĂ« do t’jĂ©t Shqypnija; Kush u a prekĂ«, ai kjoftĂ« mallkue!”

ArmĂ«t e Besen na i njeh bota; Trima n’zĂą kem’pasun t’ParĂ«t, Luften nĂ© na e msoi Kastrjota: KĂš, thue, frigĂ« do t’kenĂ« ShqyptarĂ«t?!

Bini, Toskë!....

Bini, Toskë!...

Shka? A thue ‘i mend se atĂ« tokĂ« t’bekueme, Qi vetĂ« Zoti na ka dhanun, Sod me e shkelĂ« kamba e poshtnueme E nji t’huej’t na kem m’i a lanun?

Urra! Djelm, eh ‘u u dhashtĂ« e mbara! Sod a kurr, me dekĂ« p’r AtdhĂ©! Flamri i ynĂ«, qĂ©, u nis perpara: Ndimo,! Zot, per AtmĂš e FĂ©!

Bini, Toskë!....

Bini, Toskë!....

Hartimi i kĂ«tij Hymni asht ndoshta momenti ma i lumnueshem e ma guximtari pĂ«r Poetin Kombtar. MalazezĂ«t mbas shtatĂ« muejsh rrethim kishin hi nĂ« Shkoder. Megjithse kĂ«tyne iu desht me dalĂ«, FuqitĂ« nderkombtare nuk e ngritĂ«n Flamurin e ShqypnisĂ«. Ishte nata e sĂ« kremtes sĂ« Shna Ndout, 12 Qershor 1913. Po mbushej gati moji qĂ« FuqitĂ« nderkombtare kishin marrĂ« sundimin e qytetit (me 14 Maj). At Fishta, kĂ«shillue me disa bashkĂ«vllazen tĂ« vet, kishte vendosĂ« me ngritĂ« Flamurin e ShqypnisĂ«, e nĂ« ketĂ« entuzjazem kishte hartue edhe Hymnin, qi u kjĂ© mĂ«sue njiheri fĂ«mijvet tĂ« shkollĂ«s françeskane. Ndersa, pra, prej kumbonarjet tĂ« KishĂ«s sĂ« Françeskanve tĂ« Gjuhadolit valvitej Flamuri ma i madh se katĂ«r metrash, fĂ«mija me njiherĂ«, si u patne porositĂ« perpara, u shpĂ«rndanĂ« çeta-çeta nepĂ«r rrugĂ«t e qytetit tue kĂ«ndue: “Porsi fleta e Ejllit t’Zotit....”. MenjiherĂ« erdh urdhni prej sundimtarit tĂ« qytetit, Kolonel De Philipps, qi t’a ulshin Flamurin, por FrançeskanĂ«t nuk iu pergjegjĂ«n kurrsesi urdhnit tĂ« tij. Ata kercnuen se do t’a zbresin me topa!... At Fishta u pergjegjĂ«: “Do t’ishte nderimi ma i madh me u gjuejtĂ« me topa Flamuri ynĂ« kombtar...”

14

Jeta Katolike | Korrik-Shtator 2014

Nga AtĂ« Pjeter MËSHKALLA S.J.

28 Nandori Shqipni po tĂ« qesh ty shumĂ« ftyra Por nji vransinĂ« ti ke nĂ« vetull Shqiponjes nĂ« flamur i buzĂ«qesh Liria Trupi i coptuem dhimbje e mbetun Heeej Shqipni nanĂ« e plagosun Ty qĂ« tĂ« parin Zoti tĂ« solli nĂ« TokĂ« Kaluen shekuj nÊŒkĂ«t botĂ« tĂ« pluhnosun Prap gjallĂ« ke ngel je ba ma e fortĂ« 28 Nandor shkrue me germa gjaku Shkrue me germa qĂ« tokĂ«s ia dhuroi Zoti Çdo shkrjĂ« me aromĂ« zambaku Çdo shkrojĂ« e lame me pika loti GjithmonĂ« Shqipni ty janĂ« mundue QĂ« bijtĂ« tĂ« jenĂ« nÊŒsherr e tĂ« perçamĂ« Me disa fe dot sÊŒtĂ« kanĂ« ngatĂ«rrue Se ti gjitmonĂ« ke dalĂ« e lamĂ« MĂ« 28 Nandor nĂ« KrujĂ«n Trime Gjergj Kastrioti valviti Shqiponjen NĂ« tĂ« njetĂ«n ditĂ« plot rrezatime Ismail Qemali me flamur e hijeshoi VlonĂ«n Po prap kĂ«t ditĂ« fat ka shqiptari KosovĂ«s Shkjau flaken ia vuni U ngrit nĂ« kam UÇK-ja Çlirimtari E bashkĂ« me miq Shkjaun e mundi E di Shqipni vransinĂ« ke nĂ« vetull ShumĂ« shpejt vransia ka me tÊŒu tretun ShumĂ« shpejt ty plagĂ«t do tĂ« shĂ«rohen ShqiptarĂ«t bashkĂ« nĂ« nji shtet tÊŒbashkohen Do tĂ« kemi prap 28 Nandor QĂ« trupi yt do tĂ« çohet nĂ« kamĂ« SÊŒdo jesh sakate me dhimbje nÊŒkrahnor Por si dikur do jesh ZojĂ« e RanĂ«

Lek Gjoka Jacksonville Florida

NANË, KTHEJU! Si shkambi n’pĂ«r rrymĂ« tĂ« shekujve, muret qendrojnĂ« jetike ngulun pĂ«r rranzĂ« thĂ«meleve, tĂ« RozafĂ«s sonĂ« Kreshnike. Dhe sot, qĂ«, fĂ©ja nipave shpresĂ«t e tĂ« ParĂ«ve ndritoi, lĂš tĂ« shkruhet mbi ballĂ« tĂ« mureve: “NanĂ«s, qĂ« na vorfnoi!”. NjĂąsaj, që’i ditĂ« prej sulmeve tĂ« KulçedrĂ«s me shtatĂ« krena, na u bĂą mburojĂ« e, tĂ« nĂȘmuna s’duroi t’i shohĂ« kĂ«to dhena. NjasajĂ«... por vaj, na fajeve nĂ« verbim s’u vume cak e NanĂ«s iu randue zemra, iku edh’e la kĂ«te prak! O ju, qĂ« parzme hekuri luftuet pĂ«r bĂ©sĂ« e fĂ©, idhtĂ« tue valvitun Flamurin, shenjtnue me gjak e bĂ©, zgjonju nĂ«n rrasa tĂ« heshtuna, ngrihnju me pa mjerim! Ndihma e ArbĂ«nisĂ«, e Pamposhtuna ç’u ba?... Si drita u shkim!!.. Po a kurrĂ«, thue, ma kurrĂ« Virgjina -me gjĂąmĂ« kah thrret ShqipĂ«nia,s’do tĂ« ndrisĂ«, si ndriti moteve pĂ«rbrinjĂ« RozafĂ«s... M A R I A ?! TepĂ«r lĂ«nguem kĂ«so shtigjeve si fĂ«mija mbetĂ« pa nanĂ«, pĂ«r nĂ© ma dritĂ« nuk lĂ«shuene as hyj, as diell, as hanĂ«! Po pa Po do

a kurrĂ«, ma kurrĂ«, s’do tĂ« ngrohemi? shpresĂ« do tĂ« rrijmĂ« e tĂ« presim? a heshtun gjithmonĂ« vallĂ«ja tĂ« ngeli, nĂ« terr kah dĂ«nesim?! Jo, jo! Pse qiellĂ«ve tĂ« epĂ«ra Zoti me dorĂ« tĂ« vet ka shkrue: “E ZojĂ«s asht Shkodra, e, Zoja e ShkodrĂ«s sĂ« vet !”

QĂ©, kĂ© ato mure tĂ« ndrituna, -zemra m’a ndiĂ«n, -qé’i zani NjĂ« populli nĂ« hov tĂ« galdimave, tue brohoritĂ«: “O ngĂąni!..

Ktheu, N A N A !” O, ditĂ« ma e bukra qĂ« ArbĂ«nia prĂ©t, ago! NanĂ« ktheju, e, nĂ« mburoje tĂ« hireve nĂ« fĂ© shĂ«njte na vĂ«llazno! ShkodĂ«r, 1927. Urime ! Fritz Radovani Melbourne 19 Tetor 2014.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

15

unjustly deprived of their possessions, held as hostages or killed. I invoke peace also on the other parts of the African continent, thinking especially of Libya, South Sudan, the Central African Republic, and various regions of the Democratic Republic of the Congo. I beseech all who have political responsibility to commit themselves through dialogue to overcoming differences and to building a lasting, fraternal coexistence.

URBI ET ORBI MESSAGE OF HIS HOLINESS POPE FRANCIS

CHRISTMAS 2014 Thursday, 25 December 2014

Dear Brothers and Sisters, Happy Christmas! Jesus, the Son of God, the Saviour of the world, is born for us, born in Bethlehem of a Virgin, fulfilling the ancient prophecies. The Virgin’s name is Mary, the wife of Joseph. Humble people, full of hope in the goodness of God, are those who welcome Jesus and recognize him. And so the Holy Spirit enlightened the shepherds of Bethlehem, who hastened to the grotto and adored the Child. Then the Spirit led the elderly and humble couple Simeon and Anna into the temple of Jerusalem, and they recognized in Jesus the Messiah. “My eyes have seen your salvation”, Simeon exclaimed, “the salvation prepared by God in the sight of all peoples” (Lk 2:30). Yes, brothers and sisters, Jesus is the salvation for every person and for every people! Today I ask him, the Saviour of the world, to look upon our brothers and sisters in Iraq and Syria, who for too long now have suffered the effects of ongoing conflict, and who, together

with those belonging to other ethnic and religious groups, are suffering a brutal persecution. May Christmas bring them hope, as indeed also to the many displaced persons, exiles and refugees, children, adults and elderly, from this region and from the whole world. May indifference be changed into closeness and rejection into hospitality, so that all who now are suffering may receive the necessary humanitarian help to overcome the rigours of winter, return to their countries and live with dignity. May the Lord open hearts to trust, and may he bestow his peace upon the whole Middle East, beginning with the land blessed by his birth, thereby sustaining the efforts of those committed effectively to dialogue between Israelis and Palestinians. May Jesus, Saviour of the world, protect all who suffer in Ukraine, and grant that their beloved land may overcome tensions, conquer hatred and violence, and set out on a new journey of fraternity and reconciliation. May Christ the Saviour give peace to Nigeria, where [even in these hours] more blood is being shed and too many people are

May Jesus save the vast numbers of children who are victims of violence, made objects of trade and trafficking, or forced to become soldiers; children, so many abused children. May he give comfort to the families of the children killed in Pakistan last week. May he be close to all who suffer from illness, especially the victims of the Ebola epidemic, above all in Liberia, in Sierra Leone and in Guinea. As I thank all who are courageously dedicated to assisting the sick and their family members, I once more make an urgent appeal that the necessary assistance and treatment be provided. The Child Jesus. My thoughts turn to all those children today who are killed and ill-treated, be they infants killed in the womb, deprived of that generous love of their parents and then buried in the egoism of a culture that does not love life; be they children displaced due to war and persecution, abused and taken advantage of before our very eyes and our complicit silence. I think also of those infants massacred in bomb attacks, also those where the Son of God was born. Even today, their impotent silence cries out under the sword of so many Herods. On their blood stands the shadow of contemporary Herods. Truly there are so many tears this Christmas, together with the tears of the Infant Jesus. Dear brothers and sisters, may the Holy Spirit today enlighten our hearts, that we may recognize in the Infant Jesus, born in Bethlehem of the Virgin Mary, the salvation given by God to each one of us, to each man and woman and to all the peoples of the earth. May the power of Christ, which brings freedom and service, be felt in so many hearts afflicted by war, persecution and slavery. May this divine power, by its meekness, take away the hardness of heart of so many men and women immersed in worldliness and indifference, the globalization of indifference. May his redeeming strength transform arms into ploughshares, destruction into creativity, hatred into love and tenderness. Then we will be able to cry out with joy: “Our eyes have seen your salvation”. With these thoughts I wish you all a Happy Christmas!

16

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Mark K. SHKRELI

D

Festa e tĂ« ShumĂ«ve – TĂ« GjithĂ« ShenjtĂ«rve

uke parë kalendarin katolik, vejmë re një numër të madh shenjtorësh, shpesh edhe nga disa në një ditë dhe shohim edhe një ditë të quajtur Të Gjithë Shenjtërit. A mos nuk ishte mjaft që këta shenjtorë të përkujtohen dhe nderohen një ditë në vit, rregullisht dita e vdekjes, ose më mirë dita e lindjes së tyre për Amshim? Në këtë shkrim do të përpiqëm të sqaroj domethënien e ditëve të një shenjti dhe këtë të të gjithë shenjtërve. Kristianët e parë zakonisht në përvjetor solemnisht përkujtonin vetëm Gjon Pagëzuesin dhe vdekjen

e çdonjĂ«rit martir. NĂ« Shek. IV, dioqezat fqinje ftonin tĂ« tjerĂ«t dhe sĂ«bashku pĂ«rkujtonin martirĂ«t e vet. KĂ«tĂ« e shohim nĂ« ftesĂ«n qĂ« ShĂ«n Basili i ÇesaresĂ« ua dĂ«rgon ipeshkvijve tĂ« provicĂ«s Pontus, nĂ« vitin 397. MirĂ«po, duke u rritur numri i tĂ« krishterĂ«ve dhe persekutimi i tyre, sidomos nĂ« kohĂ«n e sundimit tĂ« Dioklecianit famĂ«keq (me origjinĂ« ilire, nga Solini nĂ« afĂ«rsi tĂ« Splitit, Kroaci), numri i martirĂ«ve vjen e rritet dita ditĂ«s, ashtu qĂ« bĂ«hĂ«t e pamundur qĂ« çdonjĂ«rit t’i caktohej njĂ« ditĂ« e veçantĂ«. PĂ«r ata, Kisha, duke dĂ«shiruar qĂ« çdo martir tĂ« ven-

erohet, cakton një ditë të përbashkët për të gjithë. Këtë ditë venerimi të përbashkët për të gjithë e hasim në Antioki, të dielën mbas Rrëshajëve. Kjo festë poashtu përmendet edhe në predikimet e Shën Efremit Sitian (373) si dhe në predikimin e Shën Gjon Krizostomit (407). Më 13 maj 609, Papa Bonifaçe IV Pantheonin e Romës e konsekron në emër të Virgjëres Mari dhe Gjithë Martirëve dhe dekreton që kjo ditë të festohet në çdo përvjetor. Edhe pse dita e kësaj feste është festua në data të ndryshme, në vende të ndryshme, 13 maj duket se ka dominuar deri me

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

pontifikatin e PapĂ«s Gregori III (731741), i cili njĂ« kapele nĂ« BasilikĂ«n e ShĂ«n Pjetrit ia dedikon “relikave tĂ« apostujve, gjithĂ« shenjtĂ«rve, martirĂ«ve dhe rrĂ«fyesve” dhe datĂ«n e caktom mĂ« 1 nĂ«ntor. Kremtimi i kĂ«saj feste mĂ« 1 nĂ«ntor, duket se ishte shtrirĂ« nĂ« shumĂ« ipeshkvi, andaj edhe shpallet festĂ« e urdhĂ«ruar nĂ« tokat e mbretĂ«risĂ« frenge mĂ« 835 me dekretin e mbretit Louis Debonaire e me kĂ«rkesĂ«n e PapĂ«s Gregory IV dhe pĂ«lqinimin e tĂ« gjithĂ« ipeshkvijve, me çka pĂ«rfundimisht data 1 nĂ«ntor bĂ«hĂ«t festĂ« zyrtare, e urdhĂ«ruar pĂ«r krejt KishĂ«n Katolike, anĂ« e mbanĂ« botĂ«s. Jo vetĂ«m Kisha Katolike, por edhe kishat protestante e kremtojnĂ« kĂ«tĂ« festĂ«, edhe pse nĂ« data dhe mĂ«nyra tĂ« ndryshme. Kisha Lindore, katolike dhe ortodokse, akoma e feston gjatĂ« kohĂ«s sĂ« PashkĂ«ve. ProtestantĂ«t, nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, tĂ« gjithĂ« besimtarĂ«t e krishterĂ« i konsiderojnĂ« si shenjtĂ«r dhe nĂ« kĂ«tĂ« festĂ« tĂ« tĂ« GjithĂ« ShenjtĂ«rve pĂ«rkujtojnĂ« tĂ« gjithĂ« KristianĂ«t tĂ« tanishĂ«m dhe tĂ« vdekur. PĂ«r shembull, Kisha e Bashkuar Metodiste e kremton festĂ«n e tĂ« GjithĂ« ShenjtĂ«rve tĂ« dielĂ«n e parĂ« tĂ« nĂ«ntorit, kur pĂ«rkujtojnĂ« jo vetĂ«m ShjenjĂ«rit por tĂ« gjithĂ« ata qĂ« kanĂ« vdekur dhe kanĂ« qenĂ« anĂ«tarĂ« tĂ« kongregatĂ«s lokale, me ndezjen e njĂ« qiriri dhe leximin e emrit tĂ« çdo personi qĂ« ka vdekur gjatĂ« vitit tĂ« mĂ«parshĂ«m. Kisha Katolike kĂ«tĂ« ditĂ« feste tĂ« urdhĂ«ruar ua dedikon tĂ« gjithĂ« shenjtĂ«rve ne QiellĂ«, veçanrisht atyre emrat e tĂ« cilĂ«ve i di vetĂ«m Zoti. VetĂ«m shenjtĂ«rit e shpallur kanĂ« njĂ« ditĂ« feste vjetore, por nĂ« QiellĂ« janĂ« shumĂ« tĂ« tjerĂ« shenjtĂ«r tĂ« paemĂ«r, pra shenjtĂ«r pĂ«r tĂ« cilĂ«t nuk dihet, qĂ« nuk kanĂ« njĂ« ditĂ« feste. Nata e festĂ«s, 31 tetori, pĂ«rgjithĂ«sisht e njohur si Nata e tĂ« GjithĂ« ShenjtĂ«rve (All Hallows Day, Halloween), pavarĂ«sisht shqetsimit tĂ« disa katolikĂ«ve pĂ«r prejardhjen pagane, Ă«shtĂ« kremtua shumĂ« mĂ« parĂ« sesa, e zhveshur nga ritet pagane, Ă«shtĂ« pĂ«rfshirĂ« nĂ« krem-

timet popullore të kësaj feste. Pra, sikur çdo natë feste tjetër, edhe Nata e Gjithë Shenjtërve është një kremtim i ligjshëm në familjet katolike. Festa e të Gjithë Shenjtërve, sikur u theksua më lart, paraprihet me Natën e festës, por ajo edhe pasohet nga një festë tjetër e rëndësishme, Dita e të Vdekurve. Shpesh kjo ditë qitet në harrësë nga festat që i paraprijnë, Halloween më 31 tetor dhe Gjithë Shenjtërit më 1 nëntor. Dita e të Vdekurve, ose Dita e Gjithë Shpirtrave, është një kremtim i vetëm në Kishën Katolike kur përkujtojmë të gjithë ata që kanë vdekur dhe tani gjënden në Purgator (Spastrues) duke u spastruar nga mëkatet e falshëm (e imtë) dhe pasojat e mëkateve mortare që i kanë rrëfyer dhe kanë fituar faljen nga rrëfyesi. Rëndësia e Ditës së Vdekurve bëhët e qartë nga fakti që Papa Benedikti XV (1914-1922), ua ka mundësuar të gjithë meshtarëve një gjë shumë të rallë në Kishën Katolike, të kremtojnë tri meshë në atë ditë: Një për të vdekurit e famullisë, një për qëllimet e meshtarit dhe një për qëllimet e Atit të Shenjtë. Dita e të Vdekurve sot është në vazhdimësi të ditës së Gjithë Shenjtërve, që nderon të gjithë besimtarët që gjëndën në Parajs, kurse

17

dikur ishte pjesë e periudhës së Pashkëve, afër festës së Rrëshajëve (që edhe sot është kështu në Kishën Ortodokse). Nga fundi i Shek. X dhe fillimi i Shek. XI, në Rregullin Benediktin kjo festë kremtohej më 2 nëntor dhe mandej, me shumë shpejtësi është përhapur në të gjithë Kishën. Në Ditën e të Vdekruve, jo vetëm që përkujtojmë të vdekurit por, përmes lutjeve, lëmoshës, meshës, ne lutemi për lirimin e tyre nga Purgatori. Kisha jep dy ndjesë të plota në Ditën e të Vdekurve, një për vizitë të një kishe dhe një tjetër për vizitë të varrezave. Ndjesa e plotë për vizitë varrezave mund të fitohet çdo ditë nga 1 deri më 8 nëntor, kurse ndjesë e pjesshme në çdo ditë të vitit. Ndjesët fitohen nga të gjallët por vetëm janë në dobi të shpirtrave në Purgator. Kisha ia kushton muajin e nëntorit lutjeve për shpirtrat në Pugator dhe pjesëmarrja në Meshën e Ditës së të Vdekurve është një fillim i mirë. Andaj, ne të gjallët, e kemi detyrë që gjatë vitit, e në veçanti gjatë muajit të nëntorit, të lutemi, të japim lëmoshë, të marrim pjesë në Meshë dhe të vizitojme kishat dhe varrezat, për të fituar ndjesë të plotë për të vdekurit tanë, si dhe për ata që nuk ka kush të lutet.

18

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Our Lady of Guadalupe and The Mystical Rose By Anthony Lilles

T

he famous image and story of Our Lady of Guadalupe is an important part of the history of the evangelization of the Americas – a continent evangelized more quickly than any other in all of Church history. Mary appeared to a poor Indian (St. Juan Diego) with a message for the local bishop – that a church should be built. As a sign, he collected beautiful rare roses, which she pointed out to him. When he brought these gifts to the bishop, a miraculous image of Our Lady appeared on his tilma (a kind of poncho) in which the roses were carried. She became a sign of hope for a demoralized people in the midst of the trials and tribulations of being colonized by Europe. Interestingly enough, her image is honored in many Churches around the world today, even throughout Europe, during a time when many believers feel demoralized and under attack. Guadalupe may be the transliteration of a Nahuatl word, which means “who crushes the serpent.” This makes a wonderful connection with Genesis 3:15. Ancient liturgical texts have celebrated the Mother of the Lord with the one who crushes the serpent’s head. Along these same lines, asking Mary to pray for us during times of spiritual battle, especially at the hour of death, may have always been part of the Christian tradition of prayer – just as the Scriptures say that all generations will call her blessed. Whatever the meaning of the name Guadalupe, it would be difficult to dispute that under this title, Mary has helped many come to believe in her Son, giving hope in sometimes the most hopeless situations. Our Lady of Guadalupe has also been associated with the title Mystical Rose – a title associated with the words of the beloved in Canticle of Canticles 2:1, “I am the Rose of Sharon. I am the Lily of the valleys.” Tradition has understood the Beloved of this biblical love poem to be not only an image of Israel, but also of the Church, the new Israel. Mary, because she signifies the Church by her very person, has also been associated with these words as has every soul that is generous in responding to the love of God. For Saint Bernard, the delicate beauty of a rose is in contrast to its thorns and signifies the spiritual passion and purity of charity friendship love of God. He teaches that, in contrast with Eve’s disobedience by

which we lost access to God, Mary’s obedience gave us Christ Jesus – the image of the invisible God, the One who is our total access to all true worship of the Lord. The mystical life – beautiful, passionate and pure – is a participation in the life of Christ by faith. This life progresses by way of the Cross – by following our crucified God. The inexhaustible mystery of his risen life not only purifies us of sin, but fills us with certain truth, deep holy desires and great confidence. Mary is part of this mystical life, the rose of this mystical life, because the Virgin Mother Mary is an inseparable part of the life of her Son. “Let it be done to me according to your word.” These words of Mary to Gabriel betray a holy audacity, which informs the Christian faith. The mission of the Mystical Rose to be part of our life of faith in Christ Jesus, and the mission of Guadalupe – to crush the head of the serpent, coincide in the life of prayer. Mary not only exemplifies the kind of faith we must have in the Lord, she also prays for our life of faith – and through her mysterious maternity, helps us realize the victory of good over evil so that we might not lose hope in the face of trials and tribulation. ——————— Edito r’s Note: Our Lady of Guadalupe was proclaimed Patroness of Mexico in 1737, Patroness of the Americas in 1910, and Patroness of the Philippines in 1935.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

By Diana Von Glahn

Fatima and the miracle of the sun

Today is the 97th anniversary of the Miracle of the Sun, which occurred at Fatima in Portugal at the culmination of the Virgin Mary’s apparitions at the Cova da Iria to three little shepherd children—Lucia dos Santos and her cousins, Francisco and Jacinta Marto. For those not familiar with the history of the Marian apparitions at Fatima, I encourage you to read a blog post I wrote about the miraculous events that took place in 1917. I also wrote about an amazing shrine here in the United States—the National Blue Army Shrine of the Immaculate Heart of Mary, where—if you can’t make it to Portugal—you can get a little slice of what it’s like there. In The Faithful Traveler in the U.S.: East Coast Shrines, we visited the Blue Army Shrine and explored the story of Our Lady and the three pastorinhos, or little shepherds. I’ve embedded that episode at the end of this post. In May of 1917, as Lucia, Francisco, and Jacinta watched their flocks of sheep at the Cova da Iria, they met a beautiful lady— they didn’t know who she was—who asked them to meet her there on the 13th of every month for the next six months. She promised to tell them who she was and what she wanted. Today, we know that the lady was, as she called herself, “the Lady of the Rosary”, the Mother of God. Among the many things Mary said to the children during their meetings, she promised that on the last month of the apparitions—in October—she would perform a miracle “so that all may believe.” (Note that she didn’t say all would believe. You can lead a horse to water, but you can’t make him drink!) On the evening of October 12th, the night before the apparition, heavy rains drenched the Cova and most of Western Europe. By the next morning, the rain hadn’t let up, nor did it keep more than 70,000 people from converging at the Cova. At this time, the government of Portugal was extremely antiCatholic. After the Portuguese Monarchy fell in 1910, a wave of anti-clericalism swept the country, during which church property was seized by the state, bishops were driven from their dioceses, religious orders were expelled from the country, seminaries were closed, and even wearing a cassock was illegal. The local government had made a few attempts to scare the children and visiting pilgrims from the Cova, even locking them up in jail for a night. But they were powerless. Nothing would stop people from visiting the Cova that day, and among the thousands of faithful were many skeptics, including newspaper reporters from secular papers in Lisbon, who couldn’t wait to report about what a joke this whole thing was. The crowd was drenched and getting grumpy—what a great story this would make! When the lady came, the rain stopped, although the sky remained dark. She told the children who she was and asked them to build a chapel in her honor. Then, as she rose in the sky, she raised her palms toward the darkened sky. Suddenly, the sun burst through the clouds, and one of the children shouted, “Look at the sun!” Thousands of witnesses, including people from many miles away, saw the sun leave its place in the sky, begin to spin like a

19

top, and come barreling toward the earth. Did anyone find it odd that they could look at the sun without it hurting their eyes? Or were they focused on the fear that it was the end of the world? Many got down on their knees to pray. And then, just as quickly as it came toward the earth, it returned to its spot in the sky and stopped spinning. Everyone was dry, as if it hadn’t rained at all. Over the years, many have tried to disprove the Miracle of

Part of the crowd looking at the sun during the event

the Sun, claiming that the more than 70,000 eye witnesses all imagined it.** Of course, no one has ever explained how everyone went from being completely soaked to being completely dry
 maybe they all imagined the rain, too. Since then, many have claimed to have seen the Miracle of the Sun at other times, including Venerable Pope Pius XII. Today, as you read this, I am in Fatima, filming the day’s celebrations with my husband David and more than a few tens of thousands of people for our next series, The Faithful Traveler in Portugal. I don’t suspect we’ll be seeing a miraculous event in the sky, and I’m ok with that. I am grateful that our Heavenly Mother took the time to meet with those little pastorinhos, and to give us all messages through them. She asks all of us to do the following things: Pray the Rosary every day for peace, offer sacrifices in reparation for sin and for the conversion of souls, go to confession and receive Holy Communion in atonement for the sins of the world on the First Saturday of every month, spread devotion to the Immaculate Heart of Mary, amend our lives and ask pardon for our sins, and stop offending God. Today, you can be assured that we will be offering up prayers for you all at Fatima, and we ask that you please keep us in your prayers as we film this next series in this amazing country.

20

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Hebrenjtë që u shpëtuen nga Klerikët Katolikë Dom Shtjefën Kurti, Atë Pjetër Mëshkalla dhe Imzot Vinçens Prennushi

F

amullia e kishĂ«s katolike e TiranĂ«s ishte famullia mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e ShqipĂ«risĂ« pĂ«r vetĂ« faktin se ishte pjesĂ« e institucioneve qendrore qeveritare, parlamentare, diplomatike, kulturore, ekonomike, shoqĂ«rore etj. tĂ« kryeqytetit tĂ« vendit. Prej vitit 1938 e deri mĂ« 1947 kjo famulli drejtohej nga famullitari dekan i saj kosovari Dom ShtjefĂ«n Kurti. Studimi i qindra e mijĂ«ra shkresave, korrespondencave, letrave, buletineve, raporteve, tĂ« kĂ«saj famullie qĂ« gjenden nĂ« Arkivin e Shtetit, janĂ« vendimtare pĂ«r tĂ« hulumtuar historinĂ« e kĂ«saj periudhe. Kjo edhe pĂ«r faktin se brenda kĂ«tyre viteve ndodhĂ«n ndryshime dramatike si rĂ«nia e ishMbretĂ«risĂ« sĂ« Zogut, pushtimi italian e mĂ« vonĂ« nazist, ardhja nĂ« pushtet e fituesve tĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore. Periudha e sipĂ«rcituar shĂ«non prurjet mĂ« tĂ« mĂ«dha tĂ« hebrenjve nga vendet fqinje, Evropa Qendrore e vise tĂ« tjera tĂ« nxehta antisemite, duke gjetur strehĂ« e mbrojtje tek shqiptarĂ«t. Sipas studimit tĂ« prof. dr. Shaban Sinani, tĂ« titulluar “NĂ« ShqipĂ«ri s’ka pasur holokaust”, janĂ« mbi 2264 hebrenj qĂ« kanĂ« hyrĂ« nĂ« ShqipĂ«ri para dhe gjatĂ« LuftĂ«s. Duke studiuar pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim dosjet e shumta tĂ« fondit “Arqipeshkvia DurrĂ«s-TiranĂ«, famullia e kishĂ«s katolike, TiranĂ«â€ nĂ« Arkivin ShtetĂ«ror, u befasova nga disa dokumente zyrtare nĂ« tĂ« cilat shkruhej se “disa hebrenj tĂ« ardhur nĂ« TiranĂ« kĂ«rkonin, nĂ«pĂ«rmjet procedurave liturgjike, ndĂ«rrimin e fesĂ« sĂ« tyre hebraike nĂ« katolike”. NĂ« kĂ«to rrethana natyrshĂ«m lindin disa pyetje. Cili ishte roli i famullisĂ« dhe i drejtuesit tĂ« saj, Dom ShtjefĂ«n Kurti, nĂ« kĂ«tĂ« proces? A ishte kisha katolike e TiranĂ«s pjesĂ« e ndĂ«rgjegjes dhe e solidaritetit human tĂ« popullit tĂ« cilit ajo i shĂ«rbente? Pse famullitari i saj, Dom ShtjefĂ«n Kurti, siç rezulton nga dokumentet, duke thyer tĂ« gjitha afatet procedurale mjaft tĂ« ngurta tĂ« konvertimit fetar, u hiqte pasaportĂ«n hebraike hebrenjve duke i pajisur ata me “pasaportĂ«â€ katolike? PĂ«r kĂ«to le tĂ« analizojmĂ« disa dokumente autentike tĂ« kĂ«saj famullie. Me shkresĂ«n nr. 458/43, dt. 22.VII.1943 tĂ« zyrĂ«s famullitare tĂ« kishĂ«s katolike TiranĂ«, firmosur nga famullitari Dom ShtjefĂ«n Kurti, drejtuar zyrĂ«s ordinariate tĂ«

ArqipeshkvisĂ« DurrĂ«s thuhet: “Venko Verah, çifut prej Shkupi, asht pĂ«rgatit nĂ« mĂ«simin e fes sonĂ« ma se miri prej AtĂ« Pjeter Meshkalles, edhe nep sheje te mira konvikcioni. Kejo ZyrĂ« Famullitare kĂ«rkon leje me e pagzue”. ShĂ«rbyesi i asaje Zyre Ordinariate, Famullitari (Dom Shtjefen Kurti). Me po atĂ« datĂ«, 22 korrik 1943, me shkresĂ«n nr. 348/43, Curia Archiepiscopalis Durrachiensis i pĂ«rgjigjet zyrĂ«s famullitare TiranĂ«:“Mbasi kenka gatue ma se miri e po nepka sheje te mira konvikcioni, nĂ« ditĂ«n qi t’u duket ma e pĂ«rshtatshme mundeni me i dhanĂ« PagĂ«zimin Shejt çifutit prej Shkupit Venko Verah. Vinçenc Prendushi – Arqipeshkev”. PoshtĂ« kĂ«saj letre lexojmĂ« shĂ«nimin: “U muer ditĂ«n 31.7.1943” dhe mĂ« poshtĂ«: “DitĂ«n 3 gusht 1943 , Venko Verah kje pagzue e u regjistrue ne Librin e te Pagzuemeve me numrin 138”. TĂ« dyja shĂ«nimet firmosur Dom ShtjefĂ«n Kurti Siç shihet, kĂ«rkesa pĂ«r leje pagĂ«zimi nga famullia e TiranĂ«s dhe miratimi nga Arqipeshkvia nĂ« DurrĂ«s Ă«shtĂ« bĂ«rĂ« brenda ditĂ«s. Kuptohet, ka pasur njĂ« interesim direkt, personal dhe dĂ«rgim dorazi i kĂ«rkesĂ«s dhe marrjes sĂ« pĂ«rgjigjes, pa pritur kohĂ«n e gjatĂ« me postĂ«. Pas 10 ditĂ«sh çdo gjĂ« ishte pĂ«rfunduar dhe Venko Verah ishte konvertuar nĂ« katolik. Gjithashtu, me shkresĂ«n 324/43, dt. 11.VI.1943, nga famullia e TiranĂ«s kĂ«rkohet miratimi “me marrĂ« sakramentin e pagzimit nesĂ«r, nata e Rrrshajve, pĂ«r 5 çifuten te tjerĂ«â€ Po kĂ«shtu kemi kĂ«rkesĂ«n me shkresĂ« nr. 565/43, dt. 2 shtator 1943, nga famullia e TiranĂ«s pĂ«r “Zojushen Olga Nikolic, e bija e Blogota e Danica Kovacevic, lindur nĂ« Tandi (USA) me 22 korrik 1913, ardhur nĂ« TiranĂ« prej Kotorrit pĂ«r me u ba katolike”. =========== Dom ShtjefĂ«n Kurti u pushkatue nga komunistat nĂ« vitin 1970 AtĂ« PjetĂ«r MĂ«shkalla u burgos dy herĂ« dhe u lirue nga burgu nĂ« vitin 1988 Imzot Vinçens Prennushi u burgos dhe vdiq nĂ« burg nĂ« vitin 1949 (Marre nga Wikipedia)

21

POETI ANTON ÇEFA, NË FOKUSIN E VLERSIMEVE MAKSIMALE Anton Çefa sigurisht Ă«shtĂ« njĂ«ri nga pĂ«rfaqsuesit mĂ« dinjitoz tĂ« tĂ« gjithĂ« atyre shkrimtarĂ«ve dhe poetĂ«ve shqiptarĂ« qĂ« arritĂ«n tĂ« mbijetojnĂ« , edhe pse me “Gjuha nĂ«n gur” dhe qĂ« nĂ« kĂ«to njĂ«zet vitet e fundit, vetĂ«m nĂ« zhanrin e poezisĂ« ka botuar pĂ«rmbledhjet potike siç janĂ« “Dritarja e nji britme” (1999), “Heshtja ka tingull guri” (2002), “FjalĂ« nĂ« vargoj tĂ« muzgut” (2003), antologjinĂ« “Flatrime me krahĂ« tĂ« premĂ«â€, pa

Luigj Çekaj “MĂ« pyetĂ«n njĂ« herĂ« se ç’ështĂ« poezia, dhe mua mu kujtua njĂ« miku im, e u pĂ«rgjigja: Poezia? Poezia Ă«shtĂ« bashkimi i dy fjalĂ«ve pĂ«r tĂ« cilat njeriut s’i kishte vajtur mendja kurrĂ« qĂ« mund tĂ« bashkoheshin, dhe qĂ« pĂ«rbĂ«jnĂ« njĂ« si punĂ« misteri; sa mĂ« tepĂ«r i shqipton, aq mĂ« shumĂ« mbresa tĂ« pĂ«rftohen, pĂ«r shembull, me qĂ« mu kujtua ai miku im, do tĂ« thosha, se poezia Ă«shtĂ« “dre i plagosur”

*** Antoni zgjolli atë  mĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ«n, heshtjen me pasojĂ« harresĂ«n, fali gjithçka tĂ« bukur pĂ«r tĂ« ruajtur mĂ« tĂ« shenjtin, dinjitetin.

Federiko Garcia Lorka

Dhe, me gjithse unĂ« kĂ«tĂ« perceptim tĂ« çuditshĂ«m dhe si tĂ« jashtzakonshĂ«m tĂ« poezisĂ« nga mjeshtri i saj Lorka e kam ditur pĂ«mendĂ«sh, qysh nĂ« korrikun e vitit 1990, kur nĂ« ShqipĂ«ri u botua libri “Poezi spanjole e shekullit tĂ« XX”, i pĂ«rkthyer dhe i pĂ«rgatitur nga Prof. Dr. Aurel Plasari, dhe megjithse si pĂ«r fat mĂ« Ă«shtĂ« dhĂ«nĂ« rasti qĂ« tĂ« prezantoj herĂ« pas here nĂ« revistĂ«n “Jeta Katolike” dhe te gazeta “Illyria” disa nga poetĂ«t mĂ« tĂ« famshĂ«m shqiptarĂ« tĂ« tĂ« gjitha kohrave, si ç’janĂ« Fishta, Mjeda, Kadarea, Rreshpja, Naim FrashĂ«ri, Noli dhe tĂ« tjerĂ«, mua asnjĂ«herĂ« nuk mĂ« Ă«shtĂ« dukur mĂ« me vend ballafaqimi i kĂ«saj profecie tĂ« mistershme lorkiane, se sa me poezinĂ« e Anton Çefajt, nĂ«pĂ«r metaforat e tĂ« cilit guri simbolizon qĂ«ndresĂ«n e njeriut, ndĂ«rsa vet poeti, sido qĂ« me shumĂ« dhĂ«mbje arrinĂ« qĂ« tĂ« shpirtĂ«zojĂ« dhe gurin, madje tĂ« japin dhe tĂ« marrin kumte prej tij, siç ndodhĂ« p.sh. nĂ« vjershat, “Heshtja ka tingull guri”, “Peng dhimjeje”, “Mallkimi i gurit” dhe mjaft tĂ« tjera si kĂ«to, por qĂ« ne le tĂ« shohim sĂ«bashku perlĂ«n me titull “Gjuha nĂ«n gur” Dhe fryma u ba gur. NĂ« degĂ«zat e shpirtit, GurĂ«zohen gushĂ« bilbilash. 

.. Shshsht
 MĂ« duket se dikush bzan! Por e ka gjuhĂ«n nĂ«n gur.

sa sa mĂ« shumĂ« qĂ« t’i lexosh dhe t’i shqiptosh kĂ«to dy vjersha tepĂ«r tĂ« ralla, aq mĂ« shumĂ« mbresa dhe ndiesi tĂ« paprovuara shpirtrore do tĂ« pĂ«rftosh prej tyre, kur dihet se nĂ«qoftse pĂ«r krenarinĂ« e SpanjĂ«s “Guri ishte njĂ« shpinĂ« pĂ«r tĂ« mbajtur kohĂ«n” pĂ«r A. ÇefĂ«n, pra pĂ«r krenarinĂ« e shkodranĂ«ve tĂ« AmerikĂ«s, “Guri i diktaturave” ka qenĂ« si njĂ« “barrĂ« ferri” pĂ«r tĂ« shtypur, mbajtur nĂ«n kontroll, dhe bĂ«rĂ« zap
 gjuhĂ«n! MĂ« sĂ« mbrami le tĂ« shohim vlerĂ«simet maksimale qĂ« i kanĂ« bĂ«rĂ« kĂ«tij poeti “hermetik” disa nga personalitetet mĂ« tĂ« rĂ«ndĂ«sishme tĂ« letrave shqipe, si brĂ«nda ashtu dhe jashtĂ« ShqipĂ«risĂ«, por me epiqendĂ«r kĂ«tu nĂ« htetet e Bashkuara tĂ« AmerikĂ«s


harruar prozĂ«n e tij tĂ« shkĂ«lqyer dhe shkencore nĂ« lidhje me etnopsikologjinĂ« shqiptare dhe me titull “Psikologjia etnike e popullit tonĂ«-tradita”. NĂ« fakt, te parathĂ«nia e antologjisĂ« “Flatrime me krahĂ« tĂ« premĂ«â€, analisti DĂ«frim Cani, nĂ« pjesĂ«n e tretĂ«, mĂ« nĂ«ntitull “FjalĂ«t dhe guri” ka shkruar pothuajse çdogjĂ« qĂ« dimĂ« ne shqiptarĂ«t nĂ« lidhje me funksionet qĂ« mbart guri nĂ« jetĂ« dhe nĂ« letĂ«rsi, mirpo nga qĂ« arti Ă«shtĂ« i pĂ«rbotshĂ«m, dhe se asnjĂ« poet tjetĂ«r si ay, nuk ia ka zbĂ«rthyer dot “enigmat gurit”! le tĂ« shqyrtojmĂ« sĂ«bashku, edhe kryeshpjegimin e F. G. LorkĂ«s pikĂ«risht pĂ«r gurin
 “Guri Ă«shtĂ« njĂ« ballĂ«, ku Ă«ndrrat rĂ«nkojnĂ« Pa ujra gjarpĂ«rues, e qeparisa kallkan Guri Ă«shtĂ« njĂ« shpinĂ«, pĂ«r tĂ« mbajtur kohĂ«n Me pemĂ« lotĂ«sh, kordele tĂ« zeza, planetë  Sepse guri mbledh, fareza dhe re, Skelete dallĂ«ndyshesh, dhe hijet e ujqĂ«rve Por nuk nxjerr as tinguj, as kristale, as zjarr VetĂ«m arena, arena, dhe pĂ«rsĂ«ri arena pa mure.” Tani, po tĂ« kemi parasysh krahasimin midis dy poezive tĂ« sipĂ«rcituara me autorĂ« Anton ÇefĂ«n dhe LorkĂ«n, do tĂ« bindemi vetiu

--——–––– Dr. PjetĂ«r Pepa Studiues, publicist *** Poeti Ă«shtĂ« arkitekti i rrallĂ« Ă­ ndĂ«rtimit tĂ« situiatave poetike dhe mjeshtĂ«r i pĂ«rqasjeve shpirtĂ«rore. --——–––– Dalip Greca Gazetar, kritik, studiues *** Edhe aty ku shprehet dhimbja, e cila zen vend tĂ« veçantĂ« nĂ« poezinĂ« e tij dhe cilĂ«sohet mĂ« tĂ« drejtĂ« nga Ledia Dushi, si “dhimbje qĂ« belbĂ«zon diçka si uratĂ« dhe pastaj rreket nĂ« skajin e mshehtĂ« tĂ« mllefit”, shihet se Çefa ka gjithnji nektarin e trashigimisĂ« mijĂ«vjeçare shpirtnore tĂ« botĂ«s iliro-shqiptare dhe me te ka arritĂ« pĂ«rsosjen e artit poetik dhe ka ruejtĂ« dinjitetin dhe shpirtin e tij si njeri. --——–––– Idriz Lamaj Studiues, publicist, poet *** Gjuha gegĂ«nishte letrare e ÇefĂ«s tĂ« mahnitĂ« me pasurinĂ« dhe muzikalitetin qĂ« mban nĂ« vetvete. --——–––– GjekĂ« Marinaj Poet, studiues, kritik, pĂ«rkthyes *** Poezia e ÇefĂ«s Ă«shtĂ« njĂ« risi sa i pĂ«rket rrethit tematik, sferĂ«s sĂ« preokupimeve dhe angazhimeve artistike, poezi e cila kryekreje ndĂ«rton njĂ« profil tĂ« mĂ«vetĂ«sishĂ«m nĂ« krijimtarinĂ« shqipe. Ilir Seci Kritik, publicist

22

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Anton Çefa GJUHA NËN GUR Dhe fryma u ba gur. NĂ« degĂ«z tĂ« shpirtit, GurĂ«zohen gushĂ« bilbilash. Magji tingujsh tĂ« gurtĂ« Ndaren e pĂ«rndaren PĂ«rndaren e ndaren ngadalĂ« Tue lanĂ« nji shije tĂ« gurtĂ« QĂ« tretet (apo nuk tretet?) Si krypa n’ujĂ«. Shshsht . . . ! MĂ« duket se dikush bzan, Por e ka gjuhĂ«n nĂ«n gur. NË ZEMËR MË NGRIN NJI PLAGË Ktheva nĂ« shtĂ«pi Si gjethi i zverdhun Qi era hjedh pĂ«rdhe. Ndigjoj trokitjet e nallave tĂ« nanĂ«s NĂ« oborrin e shtĂ«pisĂ« sĂ« heshtun Si kumbime tĂ« bekueme Qi binin nĂ« fmininĂ« time. Ajo s’asht ma. Dhe as qeni nuk asht, I miri im! E mbyti malli. Tani po i pertypi Lehjet e tij tĂ« mirĂ«seardhjes Si kafshata tĂ« njelmĂ«ta malli. VetĂ«m kumbulla, po, MĂ« pĂ«rshĂ«ndet me nji fĂ«shfĂ«rimĂ« tĂ« blertĂ« Qortimi prozhmues. NĂ« zemĂ«r mĂ« ngrin nji plagĂ« Prej bryme e bore Rishtas e hapun.

ENIGMA E GURIT (Credo)

Gjithkush dashunohet n’diçka E unĂ« u dashunova n’ enigmĂ«n e gurit. NĂ« rebusin e gurtĂ« Gjeta shtegun e andrrĂ«s E mugullimin e sythit tĂ« njomĂ« NĂ« prak pranverash.

Xixa stralli Ma ndezin eshkĂ«n e gjakut E jam dell i ngrimĂ« nĂ« ballin e shkambit. Gjithkush dashunohet n’diçka E unĂ« u dashunova n’ enigmĂ«n e gurit. Guri – rit i shejtĂ« i tĂ« parĂ«ve tĂ« mi.

MALLKIMI I GURIT QĂ« nĂ« kohnat ma t’para StĂ«rgjyshi im nĂ« logun e kuvendit Faqe burrave urtakĂ«, U pĂ«rbetue mbi gur . . . Dhe guri ia lshoi namĂ«n e vet: “Mallkue qoftĂ« çdo gja qi s’asht gja, Mallkue qoftĂ« fjala NĂ«se nuk zbulon tĂ« vĂ«rtetĂ«n, LĂ«vizja nĂ«se nuk synon drejt dritĂ«s, Ngjyra nĂ«se nuk ruen fytyrĂ«n, Forma nĂ«se shtrajtĂ«son njeriun, Pesha nĂ«se nuk randon ku duhet, Mallkue qofshin!”

DRINIT Kam pi ujin tand Sa rrajĂ«t e kĂ«tyne shelqeve qĂ« rriten nĂ« tĂ« tuat brigje E nĂ« kĂ«to shtigje kallamishtesh e kaçubash Jam shkoqĂ« nga toka si zog i trembun E n’ato plepa qi me maje prekin qiellin E varen n’rreze t’diellit Kam varĂ« sa e sa herĂ« trishtimin tim; Mandej me dorĂ«n e lehtĂ« tĂ« flladit NĂ« gugatjen e valĂ«ve tua Kam la sa e sa herĂ« vargun tim E kam zbutĂ« gurin e mendimit.

KUMBIMI I HESHTJES

(Birit tim, Dasaretit)

Ritmi i kujtesĂ«s Ma dridh penĂ«n n’kalesĂ« t’nji fjale: Asht malli pĂ«r ty. Dishirit s’i bindet jeta. QĂ« nĂ« fmini PranĂ« andrrĂ«s sime Asht ngri nji gojĂ« trishtili. * Mos bĂ«zaj! – MĂ« thanĂ« n’kĂ«rcnim Kur isha vetĂ«m za. E u pĂ«rhumba si tingulli n’humnerĂ«. Kot kĂ«rkoj sot Hije jehonash t’shueme Mbi hone buzĂ«sh. * Mos shih! – MĂ« thanĂ« n’kĂ«rcnim, Kur isha vetĂ«m sy. Kot kĂ«rkoj sot GjurmĂ« fjalĂ«sh NdĂ«r zgavra t’syve. Ato s’i rinĂ« ma drita. Nuk mbillen lule n’djerrina muzgjesh.

DIMEN Dheun e mbulon Bardhësia e mendimeve të borës.

E prap, e prap, S’do tĂ« ngopem me ujin tand tanĂ« jetĂ«n Si rrajĂ«t e ktyne shelqeve Qi harlisen brigjeve tĂ« gjakut tim.

E flokët e saj Mbi shpirtin e qelqtë të dimnit Me mija forma Lulet i çelin të ngrita.

PAX VOBIS!

Andrra të dridhshme Të ftohta Puçrrizen mbi gishtat e degëve Që presin pranverën.

“’Pax vobis!’, kufoma jetĂ«sh tĂ« zhgĂ«njyeme!” PĂ«shpĂ«risin gjuhĂ«t e blerta t’selvive E shelqeve u ranĂ« gojĂ«t NĂ« litani mortore pa mbarim. Mbi eshtna martirĂ«sh randojnĂ« E dridhen prej pezmi gurĂ«t e zajeve, * U kushtohet patriotĂ«ve tĂ« pushkatuem mbas mureve tĂ« Rmajit, nĂ« Zall tĂ« Kirit.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

23

At Anton Luli S.J. dĂ«shmitar e mbijetues i torturave çnjerĂ«zore “NjĂ« herĂ«, sa pĂ«r tĂ« treguar njĂ« episod, po shkonim pĂ«r tĂ« hapur kanale tĂ« thella. Ishte stom kanali prej 7-8 metrash. UnĂ« isha nĂ« buzĂ« tĂ« tij dhe nga dobĂ«sia u rrukullisa e rashĂ« nĂ« fund tĂ« fundit. Brigadieri, qĂ« ishte njĂ« mysliman shkodran, njoftoi rojĂ«n: “Ai mund tĂ« punojĂ«, por shtiret se nuk mundet, dhe nuk punon.” Vjen roja e mĂ« thotĂ«: “Pse nuk punon?”. PriftĂ«rinjtĂ« atĂ«herĂ« urreheshin dhe luftoheshin. Roja i thotĂ« brigadierit: “Bjere kĂ«tu njĂ« hu, ngule nĂ« majĂ« tĂ« stomit tĂ« kanalit, merre kĂ«tĂ« kĂ«tu, bĂ«je tĂ« shtrihet mbi stom me krye teposhtĂ« e lidhja kĂ«mbĂ«t pĂ«r hu.” I gjithĂ« gjaku mĂ« ra nĂ« krye, por isha kaq i lodhur e i sfilitur sa qĂ« ndjeva njĂ« farĂ« lehtĂ«simi, sepse munda tĂ« pushoj paksa
PĂ«r shtatĂ« vjet nuk kam mundur tĂ« bĂ«j dush asnjĂ«herĂ«. Kur ecnim nĂ« rresht i numĂ«ronim morrat nĂ« supet e shokĂ«ve, pa folur pĂ«r pleshtat e pĂ«r çimkat, qĂ« na torturonin ditĂ« e natĂ«â€Šâ€ At Anton Luli S.J. TĂ« gjithĂ« jashtĂ« burgut ferr komunist tĂ« ShqipĂ«risĂ« e dinin tĂ« vdekur. PĂ«r mĂ« tepĂ«r revista “Albanian Bulletin Catholic”, nĂ« njĂ« nga numĂ«rat e saj botoi foton e meshtarit, duke vendosur shĂ«nimin “Martir pĂ«r fe”, ndĂ«rsa Gjon Frani Ivezaj njĂ« gazetĂ« tjetĂ«r italiane “Avvenire” mĂ« 2 nĂ«ntor 1983, boton njĂ« shkrim me titull “HistoritĂ« e At Lulit”. 10 vjet mĂ« vonĂ« Pader Çesar Gjiraudo (Cesare Giraundo), nĂ« TiranĂ« pĂ«r herĂ« tĂ« parĂ« mundi tĂ« zhvillonte njĂ« intervistĂ« tĂ« gjatĂ« mbi historitĂ« e At Anton Lulit S.J., i mbijetuari i rregjimit komunist. ThjeshtĂ«sia nĂ« komunikim dhe zotĂ«rimi shkĂ«lqyeshĂ«m i gjuhĂ«s italiane, bĂ«nĂ« qĂ« intervistuesi At Gjiraundo t’i botoj kujtimet nĂ« librin: “Gia dato Per Martire
 I Fioretti di un gesuita albanese” (“At Anton Luli S.J. Ne e dinim martir
”), shtypur nĂ« ShtĂ«pinĂ« Botuese “At Gjergj Fishta” nĂ« LezhĂ«. Libri Ă«shtĂ« pĂ«rkthyer nga Gjergj Laca. Kopertina e librit ka tĂ« fiksuar njĂ« foto tĂ« At Anton Lulit S.J. me Papa Gjon Pali II gjatĂ« audiencĂ«s nĂ« rezidencĂ«n e Tij nĂ« Vatikan. Papa, po prekte mĂ« duart e Tij tĂ« shenjta plagĂ«n e gjallĂ« tĂ« njĂ« martiri stoik tĂ« fesĂ« sĂ« Krishtit dhe ShqipĂ«risĂ«.

Jeta e antarit tĂ« ShoqĂ«risĂ« Jezuite Katundi Lohe ndodhet rrĂ«zĂ« Alpeve Shqiptare, mbi Koplik tĂ« SipĂ«rm. ËshtĂ« njĂ« katund i vogĂ«l, qĂ« ndahet nĂ« dy pjesĂ«: Lohja e Poshtme dhe e SipĂ«rme. GjatĂ« shekujve shumĂ« bij trima i janĂ« bashkuar luftrave liridashĂ«se

kundĂ«rturke, duke treguar trimĂ«ri dhe dashuri tĂ« madhe pĂ«r tokat e tĂ« parĂ«ve tĂ« tyre. Jo tĂ« pakĂ«t kanĂ« qenĂ« edhe klerikĂ«t katolik, qĂ« kanĂ« dalĂ« nga kjo pjesĂ« e krahinĂ«s sĂ« MalĂ«sisĂ« sĂ« Madhe, tĂ« cilĂ«t kanĂ« vijuar studimet nĂ« Kolegjen Saveriane dhe Kuvendin Françeskan nĂ« qytetin e lashtĂ« tĂ« ShkodrĂ«s, qendĂ«r e hershme e krishtĂ«rimit dhe kulturĂ«s kombĂ«tare nĂ« ShqipĂ«ri. NĂ« katundin e vogĂ«l malor Lohe u lind fĂ«mija Anton. Ai kujton fjalĂ«t e nĂ«nĂ«s, qĂ« i thoshte miqve, se djali i vogĂ«l nuk kishte shĂ«ndet tĂ« mirĂ«, se ishte shumĂ« i dobĂ«t dhe gjithnjĂ« e mbante frika se mund tĂ« largohej nga kjo jetĂ« tokĂ«sore. Ishte fĂ«mija i parĂ« dhe mbas tij lindĂ«n edhe dy tĂ« tjerĂ«. PikĂ«risht nĂ« ditĂ«n e ShĂ«n Antonit, foshnja, mori emrin e pagĂ«zimit qĂ« gĂ«zon. NĂ« moshĂ«n 19 vjeçare, fillon studimet nĂ« Seminarin Dioçezan ose sikurse njihet nga tĂ« gjithĂ« Shkolla Apostolike e EtĂ«rve JezuitĂ«. Pas klasĂ«s sĂ« pestĂ« nĂ« gjimnaz e dĂ«rgojnĂ« nĂ« Goricje, pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« dy vitet e rishtarisĂ«, ku, kreu edhe liceun e filozofinĂ« deri nĂ« vitin 1936. At Antonin, eprorĂ«t e dĂ«rgojnĂ« sĂ«risht nĂ« Seminarin e ShkodrĂ«s, ku filloi tĂ« jap mĂ«sim nĂ« gjuhĂ«n italiane, shqip, histori e gjeografi. Aty qĂ«ndroi pĂ«r tri vjet, njĂ« prej tĂ« cilĂ«ve e kaloi nĂ« TiranĂ« si mĂ«simdhĂ«nĂ«s. EprorĂ«t e dĂ«rgojnĂ« pĂ«r tĂ« bĂ«rĂ« teologji nĂ« ShtĂ«pinĂ« e ShĂ«n Antonit nĂ« Kievi (afĂ«r Torinos), dhe shugurohet meshtar mĂ« 13 maj 1942. MĂ« 1943, ai kthehet pĂ«rfundimisht nĂ« ShkodĂ«r. NĂ«na, nuk donte qĂ« djali saj i madh tĂ« behet prift dhe çdo ditĂ« pĂ«rpiqej t’a bindte, qĂ« tĂ« qĂ«ndronte nĂ« shtĂ«pi dhe kĂ«shtu mund t’a ndihmonte mĂ« shumĂ« atĂ« nĂ« punĂ«t e shtĂ«pisĂ«. ShumĂ« vite mĂ« vonĂ«, para se ajo tĂ« vdiste, u kishte thenĂ« vĂ«llezĂ«rve tĂ« At Antonit se ishte e lumtur, qĂ« djali i saj i shĂ«rben Krishtit.

ShĂ«rbesat fetare dhe udha e vĂ«shtirĂ« e kalvarit komunist Situata nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« kohĂ«n e barbarĂ«ve komunistĂ«, ishte tepĂ«r e rĂ«ndĂ«. KomunistĂ«t, me fjalĂ« tĂ« bukura, kishin mundur tĂ« mashtronin pjesĂ«n e mirĂ« tĂ« popullit, qĂ« ishte analfabet dhe nuk e dinte se çfarĂ« ishte komunizmi dhe kĂ«shtu u bĂ«nĂ« viktimĂ« e tij. Kleri katolik, falĂ« largpamĂ«sisĂ« dhe pĂ«rvojĂ«s sĂ« hidhur, qĂ« kishin pĂ«suar popujt dhe kleri vendas katolik dhe ortodoks nĂ«n sundimin e bolshevikĂ«ve nĂ« RusinĂ« e Leninit dhe Stalinit, gjithnjĂ« ishte pĂ«rpjekur t’i hapte sytĂ« popullit shqiptar, qĂ« tĂ« mos gĂ«njehet nga ideologjia mashtruese e komunizmit. PĂ«r ketĂ« nĂ« shumĂ« revista dhe gazeta tĂ« kohĂ«s, ishin sjellĂ« shembuj negativ, tĂ« dhunĂ«s sĂ« tĂ«rbuar, qĂ« komunizmi ateist kishte ushtruar e vijonte me tĂ«rbim ndaj vendeve, ku ideologjia e hurit dhe litarit ishte berĂ« forcĂ« shkatĂ«rruese. Ish Bashkimi Sovjetik, qĂ« drejtohet nga tiranĂ«t siamezĂ« Lenin-Stalin, ishte shembulli mĂ« i mirĂ« i rrezikut, qĂ« e kĂ«rcĂ«nonte botĂ«n demokratike dhe nĂ« veçanti ShqipĂ«rinĂ«, qĂ« shumĂ« shpejt u bĂ« viktimĂ« e demagogĂ«ve marksist tĂ« grupeve komuniste bolshevike. Mbas pushtimit tĂ« ShqipĂ«risĂ« nga ideologjia dhe rendi komunist, filluan arrestimet nĂ« popull tĂ« kundĂ«rshtarĂ«ve politik tĂ« rregjimit. Rradha u erdhi tregtarĂ«ve tĂ« ndershĂ«m, qĂ« me mund e sakrifica kishin arritur suksese nĂ« bisneset e tyre tĂ« vogla dhe tĂ« mesme. Mbi bazĂ«n e orientimeve ruse, filloi sulmi frontal kundĂ«r institucioneve fetare, ku, nĂ« epiqendĂ«r tĂ« goditjeve staliniste u vu Kisha Katolike dhe hierarkia e lartĂ« nĂ« Veri PerĂ«ndim tĂ« ShqipĂ«risĂ«. Por nga ana tjetĂ«r edhe rezistenca antikomuniste ishte e fuqishme. Kjo u duk nĂ« institucionet

24

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

fetare dhe prelatĂ«t e KishĂ«s. QĂ«ndrimi burrĂ«ror i seminaristit Mark Çuni, gjatĂ« gjyqit tĂ« zhvilluar kundĂ«r eprorĂ«ve tĂ« tij, etĂ«rit jezuit: At Gjon Fausti S.J. dhe At Daniel Dajani S.J. Seminaristi i ri student Çuni, mbrojti me dinjitet profesorĂ«t e tij
 E njĂ«jta panoramĂ« e zymtĂ« po zhvillohej edhe tek Kuvendi Françeskan, ku etĂ«rit At Gjon Shllaku e At Çiprian Nikaj, pushkatohen nga toga e zezĂ« partizane. KĂ«tĂ« fat tragjik e patĂ«n pjesa dĂ«rmuese e zĂ«vendĂ«srektorĂ«ve, rektorĂ« e famullitarĂ« tĂ« thjeshtĂ« nĂ« shkollat klerikale dhe famulli ose dioçeza si nĂ« qytet e katund. Ishte koha e prangave dhe gjyqeve farsĂ«. KĂ«shtu u burgos zv/rektori i KolegjĂ«s ShĂ«n Françesk Saveri tĂ« ShkodrĂ«s. GjatĂ« kohĂ«s qĂ« komunistĂ«t kishin fillluar raprezaljet nĂ« institucionet klerikale katolike dhe qendrat fetare e kulturore tĂ« tyre, At Anton Luli ishte me detyrĂ« mĂ«simdhĂ«nĂ«s dhe zv/rektor i KolegjĂ«s Saveriane nĂ« ShkodĂ«r. Ai kujton: “NĂ« janar tĂ« vitit 1946, i nisĂ«n pĂ«r nĂ« atdhe tĂ« tyre tĂ« gjithĂ« italianĂ«t, etĂ«r e fratela. NĂ« ShkodĂ«r mbeta vetĂ«m unĂ« bashkĂ« me Imzot Frano Gjinin, qĂ« ishte delegat Apostolik pĂ«r ShqipĂ«rinĂ«, nĂ« mungesĂ« tĂ« Imzot Gjon Batista Nigris, tĂ« cilit ia kishin ndaluar tĂ« hynte pĂ«rsĂ«ri. AtĂ«herĂ« Imzot Gjini mĂ« emĂ«roi rektor tĂ« Kolegjit Saverian e tĂ« Seminarit Papnor tĂ« ShkodrĂ«s, detyrĂ« kjo qĂ« nuk m’u hoq deri nĂ« vitin 1991. Ndoshta kurrkush nuk ka pasur e grumbulluar detyra kaq tĂ« rĂ«ndĂ«sishme gati pĂ«r 50 vjet rresht!
 Kur u pushkatuan At Fausti e At Dajani, mĂ« 4 mars 1946, u mbyll seminari e kolegji. NĂ« atĂ« çast ndĂ«rhyri njĂ« ushtri e vĂ«rtetĂ«, e pĂ«rbĂ«rĂ« prej plot 8000 partizanĂ«sh komunist. KĂ«ta, pasi na kishin ndryrĂ« nĂ« sallĂ«n e ngrĂ«nies sĂ« seminarit, bĂ«nĂ« njĂ« kontroll tĂ« imĂ«t qoftĂ« nĂ« seminar, qoftĂ« nĂ« kolegj. Pastaj, pa na lejuar tĂ« ngjiteshim nĂ« dhomat tona, na nxorĂ«n jashtĂ« ne e seminaristĂ«t, vetĂ«m me tesha qĂ« kishim veshur e kurrgjĂ« tjetĂ«r. U sekuestrua gjithçka, duke pĂ«rfshirĂ« bibliotekĂ«n e seminarit me 40.000 vellimet e saja, mĂ« e madhja e mĂ« e pasura e tĂ« gjithĂ« ShqipĂ«risĂ«. Ne pak shqiptarĂ«ve qĂ« kishim mbetur, na thanĂ«: “Shkoni nĂ« shtĂ«pitĂ« tuaja, ose shkoni kah tĂ« doni”. IpeshkĂ«vi atĂ«herĂ« mĂ« emĂ«roi famullitar nĂ« famullinĂ« e Shkrelit, tridhjetĂ« kilometra nĂ« veri tĂ« ShkodrĂ«s”.

Arrestimi dhe burgimi i parë (1947-1954) Gjithnjë At Luli jetonte me ankthin se një ditë do të burgosej. Këtij fati të keq i ishin nënshtruar pjesa dërmuese e klerikëve në të gjithë Shqipërinë, por epiqendra e goditjeve kundërkatolike e kundërshqiptare ishte përqendruar në Shkodër e malësinë e saj. Për 18 muaj At Anton Luli ishte famullitar mes malësorëve besimtarë dhe bujarë, trima e përbuzës të regjimit komunist ateist. Një javë para Krishtlindjes të vitit 1947, meshtari i katundit arrestohet nga forcat partizane, me

arsyen pse ka zhvilluar “agjitacion e propagandĂ« kundĂ«r pushtetit popullor”. AtĂ« e dĂ«rguan nĂ« komunĂ«n e Koplikut dhe e ndrydhen pĂ«r 8 muaj nĂ« njĂ« banjo, qĂ« kishte shumĂ« kohĂ« pa u pastruar. AsnjĂ«herĂ« nuk e pa dritĂ«n e diellit. Pastaj erdhi procesi gjyqĂ«sor. NĂ« gjyq tĂ« ShkodrĂ«s u dĂ«nua me 7 vjet punĂ« tĂ« detyrueshme, duke u larguar nga burgu i sigurimit nĂ« Koplik, qĂ« ishte qendĂ«r paraburgimit, pĂ«r malĂ«sorĂ«t dhe klerikĂ«t katolikĂ« tĂ« atyre krahinave. Filluan torturat çnjerĂ«zore mbi trupin e tij tĂ«

se po mĂ« ngriheshin kĂ«mbĂ«t e acari po ngjitej dalĂ« e ngadalĂ« deri sa mbĂ«rriti nĂ« stomak. Fillova tĂ« rrĂ«nqethesha, tĂ« dridhesha dhe nuk munda tĂ« qĂ«ndroja mĂ«. ThashĂ« me vete: “Vdekja Ă«shtĂ« e sigurtĂ«â€, sepse edhe pak dhe tĂ« ftohtit po mbĂ«rrinte nĂ« zemĂ«r. BĂ«rtita si njĂ« i dĂ«shpĂ«ruar. Shefi i policisĂ« ndjeu e ngarendi: MĂ« qĂ«lloi kĂ«tu nĂ«n gjunj. E kuptoi se isha nĂ« rrezik, mĂ« zgjidhi menjĂ«herĂ« e mĂ« çoi nĂ« dhomĂ« tĂ« vet. Aty kishte njĂ« stufĂ« tĂ« vogĂ«l tĂ« ndezur. I hypa sipĂ«r e u desh njĂ« gjysmĂ« ore qĂ« trupi im ta merrte veten, aq shumĂ« kishte vuajtur
.”

Torturat më të tmerreshme se ato të nazistëve

At Anton Luli (në mes) gjatë një meshe me Arqipeshkvin Imzot Rrok Mirdita më 19 shtator, 1996.

brishtĂ«. Zv/rektori kujton: “Tashti po flasim pĂ«r tortura. Nga nevojtorja ku isha, mĂ« thirrĂ«n njĂ« ditĂ« lart, nĂ« katin e dytĂ«, nĂ« zyrĂ«n e Sigurimit ose tĂ« ShĂ«rbimit tĂ« FshehtĂ«. Kishin hyrĂ« katĂ«r a pesĂ« policĂ« tĂ« Sigurimit, tĂ« cilĂ«t filluan tĂ« luanin me trupin tim si me njĂ« top futbolli, dhe mĂ« lodhĂ«n e dĂ«rmuan, saqĂ« u rrĂ«zova pĂ«r tokĂ«. AtĂ«herĂ« njĂ« alamet burri me çizme tĂ« mĂ«dha nisi tĂ« kĂ«rcejĂ« mbi trupin tim deri sa ndjeva se m’u thye njĂ« brinjĂ«. Pastaj shefi i policisĂ« u vĂ«rsul mbi mua e mĂ« shtrengon aq fort nĂ« fyt saqĂ« gati mĂ« mori frymĂ«n. Mbeta ashtu shakull, pa mundĂ« tĂ« lĂ«viz. Pastaj, me shqelma e me sharje, me mori njĂ« polic e mĂ« çoi pĂ«rsĂ«ri nĂ« qelinĂ« time plot erĂ« tĂ« keqe. Kur mĂ« merrnin nĂ« pyetje, mĂ« duhej nganjĂ«herĂ« tĂ« rrija nĂ« zyrĂ« me shefin e policisĂ« nga mbrĂ«mja e deri nĂ« mĂ«ngjez, vazhdimisht me kĂ«mbĂ« e duar lidhur mbas shpine. Shefi i policisĂ« pyeste e unĂ« mohoja. NganjĂ«herĂ« lodhej aq shumĂ« saqĂ« i shkapetej kryet pĂ«r tavolinĂ« nga gjumi. AtĂ«herĂ« urdhĂ«ronte njĂ« xhandar: “Merre kĂ«të  (njĂ« fjalĂ« tĂ« ndytĂ«), e çoje poshtĂ«!” GjatĂ« 24 orĂ«ve nuk mĂ« jepnin mĂ« tepĂ«r se 600 gr bukë  PĂ«r tetĂ« muaj e gjysĂ«m nĂ« atĂ« ambjent, ku xhandari kur vinte tĂ« mĂ« binte racionin, mbyllte hundĂ«t, sepse nuk mund tĂ« duronte erĂ«n e keqe, dhe ma hidhte bukĂ«n aty nĂ« mes tĂ« jashtqitjeve
” NdĂ«rsa nĂ« NatĂ«n e Krishtlindjes, shefi i policisĂ« e dĂ«rgoi At Antonin nĂ« njĂ« tjetĂ«r banjo nĂ« katin e sipĂ«rm. “Aty, nĂ« atĂ« gjiriz mĂ« dha urdhĂ«r tĂ« zhvishesha, pastaj lidhi njĂ« konop pĂ«r tra, ma qiti nĂ«n sqetull, mĂ« urdhĂ«roi tĂ« ngrihesha nĂ« majĂ« tĂ« gishtave dhe mĂ« lidhi nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« atillĂ«, qĂ« trupi im tĂ« mos pĂ«rkite nĂ« tokĂ«, por tĂ« mbetej pezull nĂ« majĂ« tĂ« gishtave. Ishte natĂ« Krishtlindjeje: NjĂ« kohĂ« me shi e ftohtĂ«. QĂ«ndrova pa folur pĂ«r njĂ« gjysmĂ« ore, e ndoshta mĂ« tepĂ«r, s’mĂ« kujtohet. Pastaj ndjejva

NĂ«se xhelatĂ«t nazistĂ« Gestapo tĂ« kohĂ«s sĂ« LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, do tĂ« jetonin ende dhe tĂ« lexonin kujtimet dhe torturat qĂ« ka kaluar ai nĂ« burgjet e ferrit komunist, patjetĂ«r se do tĂ« thonin se krimet tona nuk janĂ« asgjĂ« pĂ«rpara atyre tĂ« Enver HoxhĂ«s mbi popullin e vet. At Zef Luli S.J., ka kaluar njĂ« kalvar tĂ« vĂ«rtetĂ« me tortura dhe ka mbijetuar, duke dĂ«shmuar se feja e atdheu janĂ« binome tĂ« pandame dashurie, me tĂ« cilĂ«n janĂ« ushqyer qysh fĂ«mijĂ« tĂ« gjithĂ« ata qĂ« kanĂ« marrĂ« rrugĂ«n e bukur tĂ« meshtarisĂ«. Ndaj meshtarit jezuit, janĂ« pĂ«rdor tortura tĂ« tilla, si: rrymĂ« elektrike tĂ« telefonit, meqenĂ«se mungone rryma elektrike nĂ« dhomĂ«n e torturave mbi trupin e tij. Shpesh kĂ«to fije tĂ« telefonit i vendosnin pĂ«r 30 sekonda nĂ« tĂ« dy veshĂ«t e tij dhe rryma depĂ«rtonte deri nĂ« tru, duke e acaruar meshtarin. KĂ«tĂ« fat tĂ« keq kishte patur edhe prifti tjetĂ«r Dom PjetĂ«r Çuni, i cili vdiq nĂ« tortura si pasojĂ« e rrymĂ«s elektrike nĂ« trup dhe mĂ« sĂ« shumti nĂ« veshĂ«. Mes torturave vdiq edhe famullitari i BogĂ«s, Dom AleksandĂ«r Sirdani dhe trupin e tij e hodhĂ«n nĂ« gropĂ«n e madhe tĂ« gjirizit. Kurse ndaj grave nacionaliste xhelatĂ«t komunistĂ« kanĂ« pĂ«rdor torturĂ«n me maçok (dac), duke ua futur nĂ« trupin e tyre dhe macokun e rrihnin me shkop. PadĂ«r Luli kujton: “MĂ« kanĂ« thĂ«nĂ« se disa, prej urie, kanĂ« mbĂ«rritur tĂ« hanĂ« jashtĂ«qitjet e veta e tĂ« pinĂ« urinĂ«n e vet pĂ«r tĂ« shuar etjen. JanĂ« gjĂ«ra qĂ« nuk mund tĂ« harrohen
 MĂ« kishin lidhur kĂ«mbĂ«sh e duarsh mes errĂ«sirĂ«s pus. Minj tĂ« mĂ«dhenj gjirizi mĂ« hidheshin nĂ« trup e fytyrĂ«. Nuk mund t’i dĂ«boja se i kisha duart e lidhura dhe kisha frikĂ« se mĂ« hanin veshĂ«t, o hundĂ«n, duke mĂ« kujtuar tĂ« vdekur. Isha i lidhur me dysheme. KĂ«tĂ« gjĂ« e bĂ«nin pĂ«r tĂ« mĂ« lodhur e pĂ«r tĂ« mĂ« shtyrĂ« tĂ« deklaroja çka donin ata. MĂ« kishin lidhur shtrĂ«ngueshĂ«m me tel. Ende i kam shenjat pas 40 vjetĂ«sh. Rreth kyçit ishte krejt mish i gjallĂ«. Kur mĂ« zgjidhnin pĂ«r nevojat vetjake, duart mĂ« kullonin gjak. Pastaj m’i lidhnin duart nĂ« tĂ« njĂ«jtin vend, aq sa ishte formuar njĂ« plagĂ« gangrenare
”

Mes skllevĂ«rve nĂ« punĂ«n e detyrueshme
 drejt vdekjes sĂ« pĂ«rshpejtuar
 Para disa kohe, kam lexuar edhe librin e meshtarit italian Pader Giacoma Gardini-t (nĂ« ShkodĂ«r Ă«shtĂ« thirrĂ« me emrin Pader Jaku) “DhetĂ« vjet burg nĂ« Shqipni”. Ky misionar italian, pĂ«rshkruan tmerrin, qĂ« kishte pĂ«rjetuar e vijonte tĂ« ndodhte nĂ« kampet e punĂ«s sĂ« detyrueshme, nĂ« kampet e internimit dhe burgje. Edhe ngjarjet qĂ« vĂ«llai i tij nĂ« Krishtin, At Anton Luli rrĂ«fen pĂ«rputhen me tregimet origjinale tĂ« At Jakut, qĂ« mbas dĂ«nimit dhe me insistimin e QeverisĂ« italiane riathesohet nĂ« Itali. TĂ« gjitha ngjarjet, qĂ« pĂ«rshkruan Pader Luli, kanĂ« ndodhur nĂ« nĂ«ntorin e vitit 1948. Pas gjyqit ai dĂ«rgohet nĂ« Beden, nĂ« fushĂ« tĂ« KavajĂ«s, ku ishin disa kĂ«neta pĂ«r t’u tharĂ«. QĂ« nga mĂ«ngjezi deri nĂ« darkĂ« punonin skellevĂ«rit e burgosur shqiptarĂ«, pĂ«r tĂ« siguruar 750 gram bukĂ« dhe supĂ« me disa kokĂ«rra orizi. Martiri i gjallĂ« Pader Luli, i mbijetuari i sketerrit komunist, tregon: “NjĂ« herĂ«, sa pĂ«r tĂ« treguar njĂ« episod, po shkonim pĂ«r tĂ« hapur kanale tĂ« thella. Ishte stom kanali prej 7-8 metrash. UnĂ« isha nĂ« buzĂ« tĂ« tij dhe nga dobĂ«sia u rrukullisa e rashĂ« nĂ« fund tĂ« fundit. Brigadieri, qĂ« ishte njĂ« mysliman shkodran, njoftoi rojĂ«n: “Ai mund tĂ« punojĂ«, por shtiret se nuk mundet, dhe nuk punon.” Vjen roja e mĂ« thotĂ«: “Pse nuk punon?”. PriftĂ«rinjtĂ« atĂ«herĂ« urreheshin dhe luftoheshin. Roja i thotĂ« brigadierit: “Bjere kĂ«tu njĂ« hu, ngule nĂ« majĂ« tĂ« stomit tĂ« kanalit, merre kĂ«tĂ« kĂ«tu, bĂ«je tĂ« shtrihet mbi stom me krye teposhtĂ« e lidha kĂ«mbĂ«t pĂ«r hu.” I gjithĂ« gjaku mĂ« ra nĂ« krye, por isha kaq i lodhur e i sfilitur sa qĂ« ndjeva njĂ« farĂ« lehtĂ«simi, sepse munda tĂ« pushoj paksa
 PĂ«r shtatĂ« vjet nuk kam mundur tĂ« bĂ«j dush asnjĂ«herĂ«. Kur ecnim nĂ« rresht i numĂ«ronim morrat nĂ« supet e shokĂ«ve, pa folur pĂ«r pleshtat e pĂ«r çimkat, qĂ« na torturonin ditĂ« e natĂ«â€Šâ€ Mes diellit pĂ«rvĂ«lues pa asnjĂ« hije pĂ«rreth punonin tĂ« burgosurit dhe Pader Luli deri sa vinte mbrĂ«mja. AsnjĂ« gotĂ« ujĂ« e freskĂ«t nuk u ofrohej. Edhe atĂ« pak ujĂ« tĂ« ngrohtĂ« qĂ« ia sillnin pĂ«r tĂ« pirĂ« nĂ« vapĂ«n pĂ«rvĂ«luese ishte i ndyrĂ« plot krimba qĂ« notonin nĂ« fund tĂ« tasit. NjĂ« ditĂ« Pader Luli u nis pĂ«r tĂ« shkuar nĂ« banjo, pĂ«r tĂ« kryer nevojat pĂ«rsonale. Iu afrua gropĂ«s dhe kĂ«mba i rrĂ«shqiti e buka qĂ« mbante nĂ« duar i ra nĂ« gropĂ« tĂ« gjirizit. Ai e mori bukĂ«n e ndyrĂ«, shkoi tek burimi dhe e lau. U nis nĂ« kapanon dhe pa menduar shumĂ« filloi ta hante nĂ« shtrat. “Pas njĂ« jave, ia tregova, - kujton ai –ia tregova ngjarjen At Jak Gardinit, njĂ« jezuit friulan, qĂ« ishte i burgosun me mua nĂ« tĂ« njĂ«jtin kamp. “A ke ndjerĂ« shqetĂ«sime? MĂ« tha. “Jo aspak! U pĂ«rgjigja. E At Gardini shtoi: “ËshtĂ« njĂ« dorĂ« e fortĂ« qĂ« i mbron tĂ« burgosurit!” Kur tĂ« burgosurit shkonin nĂ« punĂ«, tĂ« gjithĂ« duhet tĂ« vraponin dhe kush qĂ«ndronte i fundit rrihej me shkop tĂ« rojtarit tĂ« burgut. Pader Luli tregon njĂ« histori shumĂ« tĂ«

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014 dhimbshme, qĂ« xhelatĂ«t komunistĂ« bĂ«nĂ« ndaj njĂ« tĂ« burgosurit duke e varrosur tĂ« gjallĂ«. “Ashtu Ă«shtĂ«, por pastaj e nxorrĂ«n. Roja deshti ta torturonte jezuitin, At Mark Harapin, njĂ« shkrimtar i pĂ«rmendur shqiptar e profesor i merituar i ShkodrĂ«s, qĂ« nuk mund tĂ« qĂ«ndronte mĂ« nga lodhja dhe pleqĂ«ria. PĂ«r kĂ«tĂ« arsye i detyroi meshtarĂ«t e tjerĂ« tĂ« hapnin njĂ« gropĂ« nĂ« kĂ«netĂ« e ta mbulonin me baltĂ« deri nĂ« fyt. PriftĂ«rinjtĂ« formonin njĂ« brigadĂ« tĂ« posaçme nja pesĂ«mbĂ«dhjetĂ« vetĂ«sh. Punonin gjithmonĂ« bashkĂ« e i pĂ«rdornin nĂ« punimet mĂ« tĂ« vĂ«shtira. Salvimi kundĂ«r priftĂ«rinjve qe i tmerrshĂ«m: donin tĂ« na shkatĂ«ronin, tĂ« na zhduknin.” I vetmi kujtim dhe respekt, qĂ« At Luli kishte nĂ« Beden tĂ« KavajĂ«s, ishte njĂ« shpend ose lejleku i kampit. NjĂ« episod i lezetshĂ«m, por edhe shumĂ« domethanĂ«s. Lejleku i donte tĂ« burgosurit dhe ata e donin atĂ«. Shpendi i shoqĂ«ronte nga mengjezi deri nĂ« darkĂ« kudo qĂ« ata ishin. “E pritnim me gĂ«zim dhe ndienim njĂ« kĂ«naqĂ«si tĂ« madhe, duke menduar se sĂ« paku zogjtĂ« e ajrit kishin simpati pĂ«r ne.” Kampi i shfarosjes sĂ« Burrelit ishte bĂ«rĂ« njĂ« ferr i vĂ«rtetĂ« pĂ«r tĂ« gjithĂ« tĂ« burgosurit. Mbas 6 vjet pune nĂ« kampin e Bedenit, At Lulin e dĂ«rgojnĂ« nĂ« atĂ« tĂ« Burrelit, ku çdo ditĂ« vdisnin tĂ« burgosur politikĂ«, pĂ«r shkak tĂ« vuajtjeve dhe torturave. KomunistĂ«t, pĂ«r hir tĂ« nostalgjisĂ« qĂ« kishin pĂ«r nazizmim, i hapen dyer Mant’hauzen-it ose Aushvic-in shqiptar. “Mua mĂ« dĂ«rguan aty, vetĂ«m pĂ«r tĂ« zĂ«vendĂ«suar njĂ« tjetĂ«r, tĂ« cilit ia kursyen njĂ« dĂ«nim tĂ« tillĂ« – nga dallaveret e hatĂ«rlleqet personale. Duke qenĂ« se Tirana kĂ«rkonte 17 tĂ« burgosur pĂ«r Burrel, unĂ« qeshĂ« i 17-ti.”, rrĂ«fen At Luli.

Mbas 7 vjetĂ«ve burg MĂ« 20 tetor tĂ« vitit 1954, At Luli lirohet nga burgu i Burrelit. Ai niset me ata pak plaçka tĂ« rreskosura nĂ« ShkodĂ«r tek ipeshkĂ«vi dhe i kĂ«rkoi tĂ« ushtronte shĂ«rbimin fetar, mbasi mendonte se tashmĂ« ishte i lirĂ«. Por ipeshkĂ«vi nuk mund tĂ« vepronte me liri tĂ« plotĂ«. Atij i duhej tĂ« merrte leje pĂ«r meshtarĂ«t, qĂ« kishin dalĂ« nga burgu nĂ« instancat e larta tĂ« qeverisĂ« komuniste. Pas kĂ«tij formaliteti pĂ«rgjigja ishte pozitive dhe kĂ«shtu nga eprori ai caktohet nĂ« ShĂ«nkoll afĂ«r LezhĂ«s. Aty ai qĂ«ndroi 15 vjet e gjashtĂ« muaj (1954-1979). Meshtarit i duhej tĂ« ruhej se kurdoherĂ« kishte provokime, njerĂ«z tĂ« sigurimit, qĂ« e shoqĂ«ronin kudo ku shkonte dhe kryente shĂ«rbesat fetare pranĂ« besimtarĂ«ve. NĂ« famullinĂ« e ShĂ«nkollit, ai qĂ«ndroi prej vitit 1955-1966, kur Kisha ku shĂ«rbente u mbyll e u kthye nĂ« “sallĂ« kulture”. Ishte kisha e parĂ« qĂ« u mbyll nĂ« tĂ« gjithĂ« ShqipĂ«rinĂ« e menjĂ«herĂ« u kthye nĂ« sallĂ« kulture. NdĂ«rsa pĂ«r tĂ« gjithĂ« kishat e tjera, data e mbylljes ishte 19 marsi 1967, e Diela e Larit. Po nĂ« kĂ«tĂ« vit ShqipĂ«ria u shpall zyrtarisht “shteti i parĂ« realisht ateist nĂ« botĂ«â€. Kleri u shpĂ«rnda
 Filloi puna e rĂ«ndĂ« me mĂ«ditje. TĂ« gjithĂ« klerikĂ«t kĂ«rkonin punĂ« pĂ«r tĂ« mbijetuar. Sigurisht qĂ« ata nuk kĂ«rkonin punĂ« nĂ« zyre apo

25

nĂ« administratĂ«, por punĂ«tor krahu nĂ« bujqĂ«si, ndĂ«rtim, hapje kanalesh. At Anton Luli, pas shumĂ« vitesh, rikthehet nĂ« vendlindjen e vet nĂ« Lohe mbi Koplik tĂ« SipĂ«rm nĂ« MalĂ«sinĂ« e Madhe tek i vĂ«llau i vet, ku qĂ«ndroi 10 muaj dhe punoi nĂ« bujqĂ«si. GjithnjĂ« ishte nĂ«n mbikqyrje tĂ« Sigurmit, qĂ« kishte shpĂ«rndarĂ« spiunĂ«t pa pagesĂ« edhe nĂ« kooperativĂ«. Pritej nga frati njĂ« gabim i vogĂ«l, pĂ«r t’i rivĂ«nĂ« sĂ«risht prangat. Edhe familja e vĂ«llai e ndjente pĂ«rsekutimin nĂ« tĂ« gjitha format, qĂ« e ushtronte rregjimi totalitar. Farefisi i tij gjithnjĂ« Ă«shtĂ« pĂ«rkujdesur pĂ«r At Anton Lulin, duke i bĂ«rĂ« vizita gjatĂ« kohĂ«s qĂ« vuante dĂ«nimin me burg, nĂ« kampet e pĂ«rqendrimit. PĂ«r tĂ« mos rĂ«nduar edhe mĂ« shumĂ« vĂ«llain, ai largohet nga MalĂ«sia dhe niset pĂ«r ShkodĂ«r, ku kĂ«rkon punĂ«. PĂ«r 12 vjet punoi si punĂ«tor krahu nĂ« bujqĂ«si, gjithmonĂ« me kazĂ«m e lopatĂ« midis baltĂ«s e moçalit. “MĂ« kujtohet se njĂ« herĂ«, nĂ« ditĂ«t e para, ndĂ«rsa po mblidhja misĂ«r, u zhyta nĂ« baltĂ« me gjithĂ« çizme e nuk mund tĂ« dilja, mbasi nuk e njihja vendin. Po humbja pĂ«rherĂ« e mĂ« tepĂ«r. Thirra shokĂ«t e punĂ«s dhe erdhĂ«n e mĂ« nxorrĂ«n. Puna ishte e rĂ«ndĂ«, por mĂ« pĂ«rkrahnin brigadierĂ«t, tĂ« cilĂ«t, mĂ« respektonin, si meshtar. Por nuk mund tĂ« bĂ«nin shumĂ«, pasi gjithmonĂ« i kishin frikĂ« spiunĂ«t.”

Burgimi i dytĂ« (1979-1989) At Anton Luli po priste marrjen e tĂ« ashtĂ«quajturit pension, pĂ«r 11 vjet punĂ« skllavi mes diellit e shiut, breshĂ«rit e borĂ«s, acarit dhe streseve tĂ« pĂ«rndjekjeve, nĂ« ndĂ«rrmajen bujqĂ«sore shtetĂ«rore. Midis fushĂ«s ndĂ«r orizore, erdhi makina ushtarake dhe i afrohet punĂ«torit dhe njĂ« nga policicĂ«t i thotĂ« “Hyr nĂ« makinë  NĂ« emĂ«r tĂ« ligjit je i arrestuar!”. Ishte data 30 prill 1979 kur ai dĂ«rgohet nĂ« burgun e Sigurimit nĂ« ShkodĂ«r, ku e kontrolluan fije pĂ«r pe. At Luli kallzon: “Mora vesh se nĂ« burgun e sigurimit nĂ« ShkodĂ«r gjendej prej katĂ«r vjetĂ«sh arqipeshkvi i ShkodrĂ«s, Imzot Ernest Çoba. I gjithĂ« qyteti kujtonte se kishte vdekur. NjĂ«ri qĂ« rrinte nĂ« qeli me mua mĂ« tha: “Imzot Çoba Ă«shtĂ« kĂ«tu e po ta dĂ«ftoj unĂ«â€. Mund tĂ« shihej nga njĂ« plasĂ« e vogĂ«l e derĂ«s. Por ma pĂ«rshkroi nĂ« mĂ«nyrĂ« kaq tronditĂ«se sa qĂ« unĂ« nuk desha ta shihja. Ishte shndĂ«rruar, zvogĂ«luar, zverdhuar, gungaç, nuk njihej mĂ«. Kaloi katĂ«r vjet nĂ« burgun e tmerrshĂ«m tĂ« sigurimit e kush e di sa ka vuajtur! Pastaj e dĂ«rguan nĂ« spitalin e TiranĂ«s, nĂ« njĂ« repart tĂ« caktuar pĂ«r tĂ« burgosur, dhe aty vdiq mĂ« 1980
” Pader Luli ishte nĂ« pritje tĂ« procesit. Hetuesit i bĂ«nin tĂ« njĂ«jtat pyetje, por edhe ai jepte tĂ« njĂ«jtat pĂ«rgjigje mohuese pĂ«r gjithçka. Pas 9 muaj nĂ« burgun e sigurimit nĂ« ShkodĂ«r erdhi radha e procesit. Atij i dolĂ«n dĂ«shmitarĂ« 10 vetĂ«. TĂ« gjithĂ« ishin tĂ« rinj, qĂ« kishin punuar pĂ«r disa kohĂ« nĂ« ndĂ«rmarrjen shtetĂ«rore bujqĂ«sore. Ata pĂ«rdoren njĂ« tekst tĂ« njĂ«jtĂ« tĂ« gjithĂ«: “Ka bĂ«rĂ« propagandĂ« kundĂ«r qeverisĂ«! Ka bĂ«rĂ« sabotim ekonomik! Ka shkelur bukĂ«n e popu-

26

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

llit! Ka demtuar shumĂ« qeverinĂ«!” Prokurori nĂ« Gjyqin e ShkodrĂ«s, mĂ« 6 nĂ«ntor 1979, kĂ«rkoi nĂ« pretencĂ« pushkatim pĂ«r At Anton Lulin. Mbas dy ditĂ«sh, dĂ«nimi iu kthye me 25 vjet burg, qĂ« ishte i barabartĂ« me burgim tĂ« pĂ«rjetshĂ«m. Asokohe meshtari ishte 70 vjeç. SĂ«risht punĂ« tĂ« detyrueshme skllavi, nĂ« kampin e Ballshit (Fier). Aty qĂ«ndroi pĂ«r 4 vjet, ku vuanin dĂ«nimin edhe 15 meshtarĂ« tĂ« tjerĂ«. Kampi kishte 1600 tĂ« burgosur politikĂ«. NjĂ« kapanon kishte deri nĂ« 200 vetĂ«, qĂ« flinin mbi dĂ«rrasa nĂ« dyshek kashte. Kishte spiunĂ«, qĂ« e bĂ«nin kĂ«tĂ« pĂ«r tĂ« pasur lehtĂ«sira nĂ« burg dhe ai qĂ« paditej ridenohej edhe 10 vjet tĂ« tjera. Rruzaren pĂ«r shumĂ« vjet e ka thĂ«nĂ« me gishta, mbasi nuk kishte mundĂ«si tĂ« bĂ«nte as kryq. Ai transferohet nĂ« kampin e ShĂ«nkollit, nĂ« vendin ku pĂ«rpara kishte qenĂ« famullitar. Aty qĂ«ndroi pĂ«r 4 muaj, ku mori dhe ftohje (pneumoni) nĂ« tĂ« dyja anĂ«t. NjĂ« doktor zemĂ«rmirĂ« e ndihmoi. Nga veriu nĂ« jug. Filloi transferimi nĂ« SarandĂ«, nĂ« katundin e emĂ«ruar nga komunistĂ«t si Perparimi, por qĂ« emri i tij i vĂ«rtetĂ« ishte ShĂ«n Bazili. Aty qĂ«ndroi 2 vjet. Vitet kalojnë 

Mesha e parĂ« me popull NĂ« liri, nĂ« mĂ«nyrĂ« qĂ« tĂ« mos e shohin hafijet e sigurimit Pader Luli, sikurse edhe meshtarĂ« tĂ« tjerĂ«, janĂ« munduar tĂ« bĂ«jnĂ« ndonjĂ« pagĂ«zim shpejt e shpejt dhe fshehurazi. Ai u rikthye tĂ« jetojĂ« afĂ«r vĂ«llait tĂ« vet nĂ« Bushat. BĂ«nte pagĂ«zime fĂ«mijĂ«sh dhe thoshte meshĂ« nĂ« dhomĂ« pa e marrĂ« vesht tĂ« tjerĂ«t. Kjo gjĂ« vijoi deri sa rikthehet liria e besimit nĂ« ShqipĂ«ri. E dita erdhi. Mbas 24 vjetĂ«ve, mĂ« 4 nĂ«ntor 1990 Dom Simon Jubani nĂ« vorrezat katolike tĂ« Rrmajit nĂ« ShkodĂ«r tha meshĂ«n e parĂ«, nĂ« prani tĂ« njĂ« numĂ«ri tĂ« madh besimtarĂ«sh katolikĂ« e myslimanĂ«. Pader Anton Luli S.J. e thotĂ« meshĂ«n e parĂ« me popull mĂ« 25 nĂ«ntor 1990. QĂ« nga ajo ditĂ« ai thotĂ« meshĂ« nĂ« KishĂ«n e Bushatit, qĂ« komunizmi e kishte kthyer nĂ« sallĂ« kinemaje. Gradualisht jezuiti martir, po i rikthehet shĂ«rbimit meshtarak. Ai rikthehet nĂ« famullinĂ« e ShĂ«nkollit, e cila, sĂ«bashku me pronat ose tokat pĂ«rreth ishte zaptuar nga tĂ« ardhur nga zonat malore me miratim tĂ« qeverisĂ« komuniste asokohe. Ata nuk donin t’i lironin pronat e KishĂ«s. Pader Luli kujton: “PĂ«r kĂ«te arsye nuk donin tĂ« lironin kishĂ«n, sepse thonin: “AtĂ«herĂ« na shkon huq çdo gjĂ« qĂ« kemi berĂ« pĂ«r kulturĂ«n dhe luftĂ«n kundĂ«r fesĂ«â€. KĂ«shtu ata kanĂ« qĂ«ndruar deri nĂ« fund, duke u kĂ«rcĂ«nuar. “Do ta mbysim priftin, nĂ«qoftĂ«se vjen
 Pastaj do tĂ« shkojmĂ« ditĂ«n ose natĂ«n e do ta rrĂ«zojmĂ« kambanĂ«n!” KĂ«to mbrapshti mund t’i bĂ«nin me tĂ« vĂ«rtetĂ«, mbasi atĂ«herĂ« tregohej pak kujdes pĂ«r rendin publik
” TashmĂ« At Anton Luli S.J., mbas shumĂ« viteve burgu, mundimeve, vuajtjeve, salvimeve dhe keqtrajtimeve tĂ« panumĂ«rta, rikthehet nĂ« ShoqĂ«rinĂ« Jezus nĂ« TiranĂ« i emĂ«ruar nga Provinciali i tij nĂ« Itali At PjetĂ«r Maione S.J.

DOM SIMON FILIPAJ:

SHQIPTARË: FLISNI SHQIP ME ZOTIN

15

-vjetë më parë ndërroi jetë Dom Simon Filipaj, pëkthyesit të Biblës në gjuhën shqipe dhe njëri prej viganëve të kulturës shqiptare. Me 2 shtator 2014, në Kishën Shëngjergj, të fshatit me të njëjtin emër në rrethin e Ulqinit, u shënua ky 15vjetor i ndarjes së tij nga kjo jetë me zbulimin e përmenFrank Shkreli dores kushtuar këtij vigani të madh të Kishës Katolike dhe të letrave shqipe. Sipas një raporti nga korrespondenti i Zërit të Amerikës në Ulqin,

Ali Salaj, nĂ« meshĂ«n pĂ«kujtimore dhe nĂ« ceremoninĂ« e zbulimit tĂ« pĂ«rmendores, morĂ«n pjesĂ« autoritete fetare dhe veprimtarĂ« tĂ« artit e tĂ« kulturĂ«s nga tĂ« gjitha trevat shqiptare nĂ« Ballkan. NdĂ«rtimi i shtatores sĂ« Dom Simon Filipaj u financua nga fondacioni i shqiptarĂ«ve tĂ« atyre trevave, por me banim nĂ« New York — me anĂ«tarĂ« tĂ« fesĂ« katolike dhe myslimane – i cili mban emĂ«rin e tij dhe qĂ« quhet, “Fondacioni Dom Simon Filipaj”. Ky fondacion Ă«shtĂ« i njohur nĂ« diasporĂ« dhe ato anĂ«, pĂ«r ndihmĂ«n humanitare qĂ« ka dĂ«rguar, sidomos pĂ«r ndihmĂ«n shĂ«ndetsore, arsimore dhe humanitare pĂ«r tĂ« gjithĂ« shqiptarĂ«t pa dallim tĂ« anĂ«s sĂ« Ulqinit.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Andaj nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tu habitur qĂ« ky fondacion kishte ndĂ«rmarrĂ« njĂ« iniciativĂ« tĂ« tillĂ« pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« monumenti kushtuar kĂ«tij burri tĂ« madh tĂ« botĂ«s shqiptare, duke pĂ«rjetĂ«suar kujtimin dhe kontributin tepĂ«r tĂ« çmueshĂ«m tĂ« tij nĂ« lĂ«min e gjuhĂ«s shqipe — tĂ« kĂ«saj gjuhe qĂ« konsiderohet si ndĂ«r tri mĂ« tĂ« vjetĂ«rat nĂ« botĂ«, sipas njĂ« raporti tĂ« kohĂ«ve tĂ« fundit nĂ« gazetĂ«n amerikane Nju Jork Tajms – dhe pĂ«r kontributin e dom Simonit nĂ« historinĂ« dhe kulturĂ«n mijĂ«ra vjeçare tĂ« kombit shqiptar. PĂ«rmendorja e punuar nga skulptori shqiptar Kreshnik Gjika Ă«shtĂ« vendosur nĂ« oborrin e KishĂ«s ShĂ«n Gjergj, aty ku Dom Simon Filipaj kishte shĂ«rbyer pĂ«r 30-vjetĂ« si famullitar dhe ku kishte punuar me vite nĂ« pĂ«rkthimin e BiblĂ«s nĂ« gjuhĂ«n shqipe. UnĂ« kam nderin tĂ« rrĂ«fej pĂ«r lexuesin se ashtu si shumĂ« bashkohas tĂ« mi nga ana e Ulqinit, Kisha e ShĂ«n Gjergjit ishte kisha ku jam pagĂ«zuar dhe ku nĂ« moshĂ« tepĂ«r tĂ« re, kam marrĂ« njohuritĂ« e para fetare dhe atdhetare, para se tĂ« nisesha pĂ«r nĂ« gjimnazin klasik nĂ« Kroaci, me rekomandimin, me ndihmĂ«n dhe me mbĂ«shtetjen e fortĂ« tĂ« famullitarit tim, Dom Simon Filipaj. Me rastin e inaugurimit tĂ« shtatores sĂ« Dom Simon Flipiaj, famullitari i tanishĂ«m i kishĂ«s ShĂ«n Gjergj, Dom Gabriel Grabanica i tha ZĂ«rit tĂ« AmerikĂ«s se me zbulimin e shtatores sĂ« Dom Simon Filipaj, ShĂ«n Gjergjit po i kĂ«thehet zĂ«ri dhe po i kĂ«thehet gĂ«zimi, dhe shtoi se ky manifestim qĂ« u ndihmua nga shqiptarĂ«t e AmerikĂ«s, sipas tij, Ă«shtĂ« njĂ« festĂ« jo vetĂ«m shqiptarĂ«t nĂ« Mal tĂ« Zi, por edhe pĂ«r ShqiptarĂ«t nĂ« ShqipĂ«ri, nĂ« KosovĂ«, nĂ« Maqedoni dhe nĂ« diasporĂ«. NdĂ«rsa, pĂ«rfaqsuesi i Fondacionit, “Dom Simon Filipaj” me qĂ«ndĂ«r tĂ« Nju Jork, TomĂ« DedĂ«

Shkreli, qĂ« kishte shkuar atje pĂ«r kĂ«tĂ« qĂ«llim, tha me kĂ«tĂ« rast se ishte fondacioni ai qĂ« mori iniciativĂ«n pĂ«r ndĂ«rtimin e njĂ« pĂ«rmendorjeje tĂ« Dom Simonit, por kontribuesit pĂ«r financimin e kĂ«tij projekti janĂ« tĂ« gjithĂ« shqiptarĂ«t e diasporĂ«s sĂ« Nju Jorkut pa dallim. TomĂ« DedĂ« Shkreli, i cili sĂ« bashku me Arkipeshkvin e Tivarit Zef Gashi, zbuloi pĂ«rmĂ«ndoren, i tha ZĂ«rit tĂ« AmerikĂ«s se Dom Simon Filipaj, me veprĂ«n e tij, u ka lĂ«nĂ« amanet tĂ« gjithĂ« shqiptarĂ«ve qĂ« “tĂ« luten dhe tĂ« flasin shqip me Zotin”. NdĂ«rsa Dom NikĂ« Gjini, njĂ« pasardhĂ«s i Dom Simonit Filipaj nĂ« atĂ« famulli, e cilĂ«soi pĂ«rkthimin e BiblĂ«s nĂ« gjuhĂ«n shqipe nga Dom Simoni, si njĂ« dhuratĂ« tĂ« shqiptarĂ«ve pĂ«r kulturĂ«n botĂ«rore. Merita e pĂ«rkthimit dhe e botimit tĂ« BiblĂ«s (BesĂ«liddhjes sĂ« Re) nga Dom Simon Filipaj Ă«shtĂ«

vlerësuar jo vetëm nga autoritetet kishtare, por edhe nga studjues, letrarë dhe historianë. Dom Simon Filipaj e ndërmori këtë iniciativë më shumë se 30-vjetë më parë, në kulmin e luftës së ftohtë, kur përpjekjet e sanksionuara nga regjimet komuniste të kohës, si në ish

27

JugosllavinĂ« komuniste, ashtu edhe nĂ« ShqipĂ«rinĂ« enveriste kishin arritur kulmin pĂ«r tĂ« shtrĂ«mbĂ«ruar dhe pĂ«r tĂ« zhdukur nga faqja e dheut historinĂ« fetare, letrare dhe politike tĂ« kombit shqiptar. Ishte njĂ« periudhĂ« fatzezĂ« padrejtĂ«sishĂ« dhe mohimesh tĂ« kontributit tĂ« klerit katolik nĂ« historinĂ« dhe kulturĂ«n e kombit shqiptar. Regjimi komunist i Enver HoxhĂ«s, fillimisht i nxitur nga urdhĂ«rat e komunistĂ«ve jugosllavĂ«, pĂ«r tĂ« eliminuar klerin katolik shqiptar, ndĂ«rmori njĂ« fushatĂ« tĂ« hatashme pĂ«r zhdukjen fizikisht dhe moralisht tĂ« veprave tĂ« klerit katolik shqiptar, pa tĂ« cilat as nuk mund tĂ« merret me mend ruajtja e gjuhĂ«s dhe e kulturĂ«s shqiptare. Si tĂ« tilla, kĂ«to pĂ«rpjekje ishin njĂ« dhunim dhe cenim i pafalshĂ«m i sĂ« vĂ«rtetĂ«s historike ndĂ«r shqiptarĂ«t. Ndaj, siç shkruan edhe Prof. Dr. Ardian Marashi me rastin e Seminarit tĂ« mbajtur nga QĂ«ndra e Studimeve Albanologjike nĂ« TiranĂ«, mĂ« 2011, Dom Simon Filipaj punoi dhe veproi gjatĂ« njĂ« periudhe shumĂ« tĂ« vĂ«shtirĂ« vuajtjesh, ankthi dhe pasigurie pĂ«r tĂ«. Prof. Marashi thotĂ« se gjatĂ« gjithĂ« periudhĂ«s krijuese tĂ« Dom Simon Filipaj, ShqipĂ«ria gjĂ«ndej e izoluar nĂ«n diktaturĂ«n komuniste, ndĂ«rsa shqiptarĂ«t e KosovĂ«s dhe tĂ« Malit tĂ« Zi gjĂ«ndeshin pĂ«rballĂ« shtypjeve dhe pĂ«rndjekjeve tĂ« egĂ«ra tĂ« regjimit komunist tĂ« Beogradit. Por megjithĂ« kĂ«to kushte tĂ« vĂ«shtira, pohon, Profesor Marashi, Dom Simon Filipaj, ashtu si edhe paraardhĂ«sit e tij tĂ« shquar tĂ« cilĂ«t i cilĂ«son si, “HeronjtĂ« e Librit”, nuk u pĂ«rkul, por arriti pĂ«r here tĂ« parĂ« nĂ« kulturĂ«n mija vjeĂ«are tĂ« kombit shqiptar, ta sjellĂ« tĂ« plotĂ« nĂ« shqip fjalĂ«n e mirĂ« tĂ« Librit tĂ« ShĂ«njtĂ«. (PĂ«r ata qĂ« duan tĂ« mĂ«sojnĂ« mĂ« shumĂ« pĂ«r Dom Simon Filipaj dhe veprĂ«n e tij, dhe pĂ«r kontributin ndaj kulturĂ«s dhe letĂ«rsisĂ«

shqiptare, libri ‘’Bibla Shqip dhe Filipaj’, (Botuar nga Enti Botues ‘’Gjergj Fishta’’, LezhĂ«) Ă«shtĂ« njĂ« burim i shkĂ«lqyeshĂ«m studimesh, nga njĂ« numĂ«r i madh shkencĂ«tarĂ«sh e studjuesish tĂ« feve tĂ« ndryshme nga tĂ« gjtiha trojet shqiptare, gjĂ« qĂ« ve nĂ« dukje edhe ekumenizmin dhe ‘’shpirtin pĂ«rbashkues’’ tĂ« Dom Simonit, njĂ«rit prej ‘’Heronjve tĂ« Librit’’, nga kontribues dhe studiues tĂ« njohur nga ShqipĂ«ria, Kosova, Mali i Zi dhe Italia.) Dom Simon Filipaj Ă«shtĂ« njĂ«ri nga ata klerikĂ« qĂ« fatbardhĂ«sisht i shpĂ«toi kĂ«saj kulshedre tĂ« pa shpirt, tĂ« pa identitet kombĂ«tar dhe tĂ« pa kulturĂ« – pĂ«r t’u radhitur me mĂ« tĂ« mĂ«dhejtĂ« klerikĂ« tĂ« kombit dhe tĂ« kulturĂ«s shqiptare, pĂ«rfshirĂ« Dom Gjon Buzukun, imzot PjetĂ«r Budin, imzot Frang Bardhin, imzot PjetĂ«r Bogdanin, Konstandin Kristoforidhin, imzot Fan Noli, At Gjergj FishtĂ«n, e shumĂ« e shumĂ« tĂ« tjerĂ«. PĂ«rkĂ«thimi i BiblĂ«s nĂ« gjuhĂ«n

shqipe nga Dom Simon Filipaj, i pari nĂ« historinĂ« 2000-vjeçare, Ă«shtĂ« njĂ« pĂ«rpjekje e jashtzakonshme megjithĂ«se me shumĂ« mund e travaje dhe nĂ«n rrethana jashtzakonsisht tĂ« vĂ«shtira siç ka thĂ«nĂ« edhe ai vet — pĂ«r tĂ« lavĂ«ruar gjuhĂ«n shqipe dhe pĂ«r tĂ« ruajtur si sytĂ« e ballit gjuhĂ«n, virtytet dhe traditat autoktone tl kulturĂ«s dhe tĂ« identitetit tĂ« racĂ«s sĂ« lashtĂ« mija vjeçare tĂ« kombit shqiptar. Nuk Ă«shtĂ« pĂ«r tu habitur atĂ«herĂ«, kur Dom Simon Filipaj, ua kushtonte veprĂ«n e tij madhĂ«shtore, kujtimit tĂ« pĂ«rherĂ«shĂ«m tĂ« Buzukut, tĂ« MatrengĂ«s, tĂ« Budit, tĂ« Bardhit, tĂ« Bogdanit dhe tĂ« mbarĂ« klerit katolik shqiptar, qĂ« me dashuri tĂ« pa tregueshme ia kushtuan — FjalĂ«s sĂ« Hyut dhe ngritjes sĂ« Kombit — dijen, pendĂ«n dhe jetĂ«n PĂ«r tu nderuar dhe pĂ«r tu ruajtur trashĂ«gimia e Dom Simon Filipajt, pĂ«rveç monumentit madhĂ«shtor ndĂ«rtuar nĂ« oborrin e famullisĂ« ku shĂ«rbeu pĂ«r 30-vjetĂ«

dhe ku pĂ«rkĂ«theu veprĂ«n e tij kolosale, intelektualĂ« shqiptarĂ« tĂ« dy feve tĂ« rrethit tĂ« Ulqinit, kanĂ« themeluar mĂ« shumĂ« se njĂ« dekadĂ« mĂ« parĂ« ShoqatĂ«n e IntelektualĂ«ve ShqiptarĂ«, “Dom Simon Filipaj”, qĂ« ka pĂ«r qĂ«llim ruajtjen e trashĂ«gimisĂ« sĂ« kĂ«saj figure tĂ« shquar tĂ« KishĂ«s dhe kombit shqiptar. NdĂ«rsa Fondacioni, “Dom Simon Filipaj” nĂ« Nju Jork e cila inicioi dhe e cila me ndihmĂ«n e bashkatdhetarve tĂ« zonĂ«s sĂ« Ulqinit, financoi ngritjen e shtatores sĂ« Dom Simonit nĂ« ShĂ«ngjergj, pĂ«rjetĂ«soi kujtimin e tij dhe mban gjallĂ« kujtesĂ«n e Dom Simonit me vepra humanitare duke ndihmuar herĂ« pas here familjet mĂ« tĂ« varfĂ«ra atje, por jo vetĂ«m kaq. ËshtĂ« pra figura e Dom Simon Filipaj ajo qĂ« Ă«shtĂ« nderuar dhe po nderohet jo vetĂ«m nga shqiptarĂ«t nĂ«n Malin e Zi dhe nga diaspora shqiptare nĂ« AmerikĂ«, por edhe nga Kisha Katolike e cila e ka nderuar atĂ« me tituj tĂ« ndryshĂ«m nderi pĂ«r kontributin e tij, por Dom Simoni Ă«shtĂ« dekoruar edhe me urdhĂ«rin “Naim FrashĂ«ri”, nga ish-presidenti i RepublikĂ«s sĂ« ShqipĂ«risĂ«, Z. Alfred Moisiu. E gjithĂ« kjo veprimtari, tani dhe gjatĂ« viteve pĂ«rfshirĂ« edhe ndĂ«rtimin e pĂ«rmendores nĂ« ShĂ«ngjergj tĂ« Ulqinit, pĂ«rveçse nderon Dom Simon Filipaj, ajo sipas vĂ«llait tĂ« tij DedĂ« Ndoc Filipaj, i cili duke falĂ«nderuar QĂ«ndrĂ«n e Studimeve Albanologjike nĂ« TiranĂ« pĂ«r organizimin e seminarit kushtuar veprĂ«s sĂ« vĂ«llait tĂ« tij mĂ« 2010, Ă«shtĂ« shprehur se tĂ« gjitha kujtime çojnĂ« nĂ« vend edhe porosinĂ« e madhe qĂ« na la Dom Simon Filipaj, ashtuqĂ« fjala e Zotit tĂ« vrapojĂ«, tĂ« shtjellohet e tĂ« sqarohet, tĂ« lexohet me atĂ« dashuri me tĂ« cilĂ«n u pĂ«rkĂ«thye prej tij, gjithmonĂ« nĂ« nder dhe bekim tĂ« ShqipĂ«risĂ« dhe tĂ« shqiptarĂ«ve.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

Dom Gasper Gurakuqi: Zbulohet studimi i pabotuar Zef Gurakuqi MĂ« 22 dhjetor tĂ« kĂ«tij viti u mbushĂ«n plot 125 vjet nga lindja e njĂ« prej klerikĂ«ve tĂ« shquar tĂ« kishĂ«s katolike nĂ« ShqipĂ«ri, Dom Gasper Gurakuqit. Ai i kushtoi gjithĂ« jetĂ«n e tij, deri sa vdiq mĂ« 1967, detyrĂ«s sĂ« shenjtĂ« tĂ« priftit famullitar nĂ« dioqezĂ«n e SapĂ«s, qe njĂ« nga studiuesit e palodhur tĂ« historisĂ« nĂ« pĂ«rgjithĂ«si, e tĂ« besimit tĂ« krishterĂ« nĂ« veçanti, njĂ« mbledhĂ«s i pasionuar i folklorit tĂ« trevave ku shĂ«rbeu si meshtar, grumbullues i toponomastikĂ«s tĂ« dhjetĂ«ra fshatrave, zbulues kĂ«mbĂ«ngulĂ«s i gjenealogjisĂ« sĂ« trungut familjar tĂ« dhjetĂ«ra fiseve tĂ« vjetra e tĂ« pĂ«rmendura fshatare e qytetare, hulumtues i shumĂ« emrave pĂ«r tĂ« ndriçuar etimologjinĂ« e tyre, bĂ«ri studime nĂ« fushĂ«n e gjuhĂ«sisĂ«, pĂ«rktheu krijime tĂ« autorĂ«ve tĂ« shquar nga letĂ«rsia botĂ«rore. Kam pasur fatin e mirĂ« ta takoj personalisht kĂ«tĂ« burrĂ« tĂ« shquar, nĂ« ceremoninĂ« e organizuar me rastin e sjelljes sĂ« eshtrave nga Italia tĂ« patriotit tĂ« madh Luigj Gurakuqi. Ai dhe im atĂ«, si kushĂ«rinj tĂ« Heroit, prisnin homazhet nĂ« njĂ« nga sallat e Komitetit Ekzekutiv tĂ« atĂ«hershĂ«m tĂ« ShkodrĂ«s. Kisha shkuar edhe unĂ« si gazetar tĂ« bĂ«ja njĂ« reportazh pĂ«r kĂ«tĂ« ngjarje qĂ« u prit me shumĂ« emocion nga populli i ShkodrĂ«s dhe mbarĂ« populli ynĂ«. Aty, babai mĂ« njohu me kĂ«tĂ« burrĂ« tĂ« urtĂ«, trupvogĂ«l, me njĂ« vĂ«shtrim tĂ« Ă«mbĂ«l, plot dashuri. MĂ« nga afĂ«r e njohu Dom Gasprin vĂ«llai im, shkrimtari, studiuesi e pedagogu Mark Gurakuqi. NĂ« kohĂ«n kur ai mblidhte dokumente e dĂ«shmi gojore pĂ«r librin e tij “Luigj Gurakuqi - Vepra tĂ«

zgjedhura”, shkoi ta takojĂ« Dom Gasprin nĂ« qelĂ«n ku shĂ«rbente nĂ« Dajç tĂ« ZadrimĂ«s. Kur botoi kĂ«tĂ« libĂ«r, citoi dĂ«shmitĂ« gojore tĂ« tij, madje botoi edhe njĂ« fragment letre qĂ« ky i dĂ«rgonte kushĂ«ririt tĂ« tij, babait tonĂ«, KolĂ« Gurakuqit. Nga Marku pata mĂ«suar atĂ«herĂ« se Dom Gaspri bĂ«nte kĂ«rkime edhe pĂ«r gjenealogjinĂ« e trungut tonĂ« familjar, njĂ« skemĂ« tĂ« tĂ« cilit, tĂ« vizatuar nĂ« njĂ« fletĂ« edhe ia dhuroi. Pas vdekjes sĂ« Markut, midis dorĂ«shkrimeve qĂ« grumbulluam pĂ«r t’i ruajtur, nuk e gjetĂ«m mĂ« atĂ«. Kuptohet, nĂ« rrĂ«mujĂ«n e hutimin qĂ« shkakton vdekja, diçka edhe humbet. Dhe do tĂ« ishte njĂ« gĂ«zim i madh pĂ«r mua kur studiuesi i pasionuar Kolec Çefa, duke gĂ«rmuar nĂ«pĂ«r arkiva tĂ« klerikĂ«ve tĂ« shquar, gjeti jo vetĂ«m kĂ«tĂ« skemĂ«, por njĂ« studim tĂ« plotĂ« prej rreth 160 faqesh tĂ« daktilografuara, qĂ« Dom Gaspri e konsideronte veprĂ«n e tij tĂ« fundit pĂ«rmbledhĂ«se duke e titulluar: “NĂ«pĂ«r ZadrimĂ«, PukĂ« e MirditĂ«â€1. Aty, nĂ« kapitullin “GjithfarĂ«sh”, flet edhe pĂ«r biografinĂ« e vet si edhe pĂ«r “GurakuqĂ«t e ShkodrĂ«s”, ku nĂ« njĂ« faqe tĂ« veçantĂ« jepet edhe skema gjenealogjike e humbur prej nesh. I mrekulluar nga ky zbulim arkivor i shokut tim e hodha nĂ« kompjuter gjithĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r shumĂ«planshe, me shpresĂ« se njĂ« ditĂ«, ndonjĂ« institucion fetar apo shkencor do tĂ« bĂ«jĂ« tĂ« mundur nxjerrjen nĂ« dritĂ« si libĂ«r pĂ«r t’u lexuar nga tĂ« gjithĂ«. Duke iu referuar kĂ«saj vepre tĂ« panjohur, po ndalem nĂ« disa vlera tĂ« çmuara qĂ« ka. MegjithĂ«se e thotĂ« edhe vetĂ« se nuk Ă«shtĂ« qĂ«llimi i tij qĂ« nĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r tĂ« flasĂ« pĂ«r veten, pĂ«rsĂ«ri ai e ndjenĂ« pĂ«r detyrĂ« t’u thotĂ« lexuesve diçka edhe kush

29

Ă«shtĂ« D. Gaspri. Po citoj: “LĂ© e pagzue me 22 dhetor 1885. Baba, Zef Pashko HilĂ« Gurakuqi; nana Leze e PalokĂ«s Ndoc Palit; tĂ« dy prej Shkodre. HĂź nĂ« kolegjen Saverjane nĂ« Shkoder nĂ« tetor 1891.” MĂ« tej ai tregon pĂ«r pĂ«rkushtimin e tij ndaj Zotit e kishĂ«s katolike. NĂ« fillim flet pĂ«r dĂ«shirĂ«n e madhe pĂ«r t’u bĂ«rĂ« xhakue e mandej prift, dĂ«shirĂ« qĂ« nĂ« fillim i kundĂ«rshtohet nga prindĂ«rit, sidomos nga e Ă«ma, por qĂ« pĂ«rmbushet falĂ« kĂ«mbĂ«nguljes sĂ« tij dhe mirĂ«kuptimit, qĂ« mĂ« nĂ« fund, gjeti te njerĂ«zit e tij mĂ« tĂ« dashur. Dhe, pasi kalon me radhĂ« tĂ« gjitha shkallĂ«t e para tĂ« arsimimit fetar nĂ« ShkodĂ«r, shkon tĂ« bĂ«jĂ« studimet e larta teologjike nĂ« Universitet tĂ« Insbrukut nga viti 1909 deri mĂ« 1911. Shugurohet meshtar nĂ« ShkodĂ«r prej Arqipeshkvit Emz. Serreqit nĂ« dhjetor tĂ« vitit 1911. ThotĂ« meshĂ«n e parĂ« nĂ« Kongregacionin e ZojĂ«s NuncjatĂ« nĂ« kishĂ«n e jezuitĂ«ve nĂ« ShkodĂ«r me 24.IX.1911. Dhe qĂ« nga ky çast i shĂ«nuar nĂ« jetĂ«n e tij, fillon jetĂ«n e thjeshtĂ« dhe tĂ« devotshme tĂ« famullitarit nĂ« fshatrat e ShkodrĂ«s, nĂ« fillim nĂ« NĂ«nshat, pĂ«r tĂ« vazhduar nĂ« Blinisht, Gramsh. NĂ« vitin 1928 bĂ«het famullitar Dekan nĂ« Dajç tĂ« ZadrimĂ«s, Delegat ipeshkvnuer, Konsultor i administrimit dioqezan, pĂ«r tĂ« arritur deri nĂ« titullin e nderuar tĂ« Monsinjorit. Dom Gaspri, si shumĂ« paraardhĂ«s dhe bashkĂ«kohĂ«s tĂ« tij, veç detyrĂ«s sĂ« shenjtĂ« tĂ« famullitarit i kushtoi njĂ« vend tĂ« veçantĂ« aktivitetit krijues intelektual. Ai u bĂ« njĂ« bashkĂ«punĂ«tor aktiv i tĂ« gjitha revistave qĂ« dilnin nĂ« ShkodĂ«r, si “Hylli i DritĂ«s”, “Leka”, “Zani i Shna Ndout”, “Kumbona e sĂ« dielles”, “Lajmtari”, “Cirka”. Duke

30

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

shfletuar BibliografitĂ« e Ëilly Kamsit, dhe njĂ« dorĂ«shkrim tĂ« vetĂ« Dom Gasprit, nĂ« tĂ« cilin ka shĂ«nuar botimet e tij, numĂ«rojmĂ« rreth 143 artikuj, qĂ« mund tĂ« jenĂ« edhe mĂ« shumĂ«, po tĂ« bĂ«nim njĂ« kĂ«rkim shterues. Aty gjejmĂ« tĂ« flitet pĂ«r mrekulli, ngjarje e festa tĂ« shĂ«nuara tĂ« fesĂ« sĂ« krishterĂ«, pĂ«r fshatra e historinĂ« e tyre, pĂ«r personalitete tĂ« mĂ«dha si Leka i Madh, Ciceroni, Moxart etj. BĂ«n studime pĂ«r Mahmut, Brahim e Mustafa PashĂ«n, pĂ«rkthen poezi tĂ« De Lamartine, boton pĂ«rralla, kĂ«ngĂ« popullore. Dom Gaspri bĂ«n gjithashtu, njĂ« jetĂ« famullitari tĂ« mbushur me kujtime plot dashuri pĂ«r njerĂ«zit e thjeshtĂ« qĂ« e rrethonin, tĂ« cilĂ«ve u shĂ«rbente natĂ« e ditĂ« nĂ« nevoja, nĂ« sĂ«mundje, nĂ« gĂ«zime e hidhĂ«rime. Por do tĂ« vijnĂ« pĂ«r tĂ«, pas 1945-Ă«s, edhe çaste tĂ« vĂ«shtira tĂ« persekutimit nga diktatura. “Me shkresĂ« zyrtare tĂ« PolicisĂ« sĂ« Dajçit, - shkruan ai kjeshĂ« urdhnue, qĂ« brenda 24 orĂ«ve tĂ« lirojsha qelĂ«n e Dajçit, ku rrijsha, se e lypshin per zyret qeveritare. MĂ« kjene çue qerret per bajtjen e teshave, e kĂ«shtu do tĂ« shkojsha nĂ« shtĂ«pinĂ« afer shtĂ«pisĂ« sĂ« Luk ZekĂ« Gazullit, dy oda pĂĄ tavan, pĂĄ xhama. Prandaj naten e motmotit tĂ« Ri, 31.XII.1947 u bajta, mbasi thame Ejlli i Tenzot2 tue rĂĄ kumbonĂ«t e mbrames, e mbasi putha tri herĂ« deren e ndryme tĂ« QelĂ«s. Bijte nji shi i fortĂ«, qĂ« m’i bĂąni quell teshat3.” MĂ« vonĂ« e largojnĂ« edhe nga kjo banesĂ«, mbasi aty do tĂ« strehohej njĂ« polic, pĂ«r tĂ« shkuar nĂ« njĂ« banesĂ« tjetĂ«r edhe mĂ« tĂ« rrĂ«nueme. Por Dom Gaspri nuk e la pĂ«r asnjĂ« çast misionin e tij, tĂ« cilit i kishte kushtuar jetĂ«n. E nĂ« kĂ«to kushte do tĂ« gjendeshin njerĂ«z tĂ« thjeshtĂ« qĂ« do ta strehonin mes varfĂ«risĂ« sĂ« tyre, nĂ« kushte disi mĂ« tĂ« mira, por sidomos do ta rrethonin me dashuri. E ai do tĂ« shprehet pĂ«r ta: “ShĂ«rbimin ma bĂąn Marku Shtjef Palajt, dhe e gjithĂ« familja e tij (kjoshin bekue!). MĂ« mbĂąjnĂ« tĂ« gjithĂ«, si Marku, ashtu edhe e shoqja dhe fĂ«mijt e tij, posi

babĂ« tĂ« vetin.” Duke u ndarĂ« nga jeta nĂ« vitin 1967 ai nuk e njohu valĂ«n mĂ« tĂ« egĂ«r tĂ« persekutimit tĂ« klerit qĂ« erdhi mĂ« vonĂ«. Po t’i hedhim njĂ« vĂ«shtrim punimit tĂ« tij tĂ« mbetur nĂ« dorĂ«shkrim dhe i pabotuar, kuptojmĂ« se ky njeri i pĂ«rkushtuar pas njerĂ«zve dhe besimit tĂ« krishterĂ«, vazhdon deri nĂ« moshĂ«n e tij tĂ« vonĂ« tĂ« jetĂ« i palodhur nĂ« fushĂ«n e aktivitetit krijues. Ai mbeti njĂ« hulumtues i palodhur nĂ« disa drejtime. Po flasim mĂ« poshtĂ« pĂ«r disa nga kĂ«to studime.

NĂ« fushĂ«n e historisĂ« NjĂ« nga veprat e tij tĂ« botuara, pĂ«rveç shumĂ« artikujve tĂ« shkruar nĂ« revistat e kohĂ«s, Ă«shtĂ« edhe libri “Dioçezi i SapĂ«s”. Por mesa duket puna e bĂ«rĂ« nĂ« kĂ«tĂ« libĂ«r e nĂ« shumĂ« artikuj, nuk ka qenĂ« pĂ«r tĂ« shteruese. NĂ« kĂ«tĂ« dorĂ«shkrim shohim njĂ« punĂ«tor tĂ« palodhur nĂ« kĂ«rkim tĂ« fakteve tĂ« tjera historike duke vazhduar tĂ« gĂ«rmojĂ« nĂ« arkiva e libra tĂ« vjetĂ«r. Ai u referohet shkrimeve tĂ« klerikĂ«ve tĂ« pĂ«rmendur si Frang Bardhi (1641), Marin Bizzi (1610), Shtjefen Gaspari (1671), Koronelli P. V. (1688), Daniel Farlati (1690), Carolus Pooten (1867), etj. KĂ«rkon e gjen tĂ« dhĂ«na historike nga “Libreci i Vjeter” (1785), “MiscellĂ nea Vescovile di Sappa” (1832), nga botimet e Evlia Çelebi-ut (1662) etj. Dhe prej tyre zbulon fakte qĂ« pasqyrojnĂ« historinĂ« e krishterimit nĂ« ShqipĂ«ri duke pĂ«rcaktuar madje se ipeshkvi i parĂ« nĂ« DurrĂ«s daton me vitin 57 pas Krishtit, saktĂ«son se p.sh. familja bujare Jonima del nĂ« dokumente qĂ« nĂ« vitin 1242. Ai pĂ«rpilon lista tĂ« gjata tĂ« famullitarĂ«ve nĂ« kisha tĂ« katundeve tĂ« ndryshme tĂ« ZadrimĂ«s, tĂ« PukĂ«s e tĂ« MirditĂ«s e, nĂ« gjurmĂ« tĂ« dokumenteve, kĂ«rkon e gjen rrĂ«nojat e shumĂ« kishave duke pĂ«rcaktuar kohĂ«n e aktivitetit tĂ« tyre e mandej shkaqet e rrĂ«nimit. ËshtĂ« padyshim njĂ« punĂ« qĂ« tĂ«

mahnit për vullnetin e këtij studiuesi, i cili, i futur në arkiva, pa u lodhur, jep shifra, citon fraza të shkrimeve të lashta, latinisht, italisht dhe shqip, të cilat na ndriçojnë një pasuri të pafund historike në trevat shqiptare.

NĂ« fushĂ«n e gjenealogjisĂ«, tĂ« etimologjisĂ« e tĂ« toponomastikĂ«s Qindra fise tĂ« vjetra shqiptare tĂ« fshatrave tĂ« trevĂ«s ku hulumton janĂ« paraqitur nĂ« kĂ«tĂ« studim. I zbulon ato nĂ« dokumentet e kishave, nga librat e pagĂ«zimeve, tĂ« martesave, tĂ« vdekjeve, duke cituar fraza tĂ« shumta qĂ« tĂ« habisin me hollĂ«sitĂ« qĂ« japin. NjĂ« burim tjetĂ«r i zbulimit tĂ« kĂ«tyre fiseve janĂ« gojĂ«dhĂ«nat e njerĂ«zve tĂ« gjallĂ«, kujtesa e tĂ« cilĂ«ve na sjell kohĂ«n e ngulimeve tĂ« kĂ«tyre familjeve, kush erdh i pari, kur u ndanĂ« nĂ« barqe e nĂ« shtĂ«pi mĂ« vete. Po pĂ«rmendim disa nga kĂ«to fise sipas rendit alfabetik, si: Berisha, Bugjoni, Bushati, Curaj, Çobaj, Dodmasei, Geraj, Gurakuqi, Gjeçi, Kabashi, Lacaj, Laskaj, Lumshi, KolĂ«-Lekaj, Mardodaj, Marikaj, Mazreku, Njini, Paci, Palaj, Raskaj, Skuraj, Shahinaj, Shllaku, Temali, Thaçi, Zojzi, etj. etj. Disa nga kĂ«to familje i gjejmĂ« edhe nĂ« qytetin e ShkodrĂ«s, dhe Dom Gaspri herĂ«herĂ« thotĂ« se kur erdhĂ«n ato e nĂ« cilat lagje e rrugĂ« i ndĂ«rtuan shtĂ«pitĂ«. I palodhur kĂ«rkon prejardhjen e emrave tĂ« fshatrave, tĂ« fiseve dhe kureshtja e hulumtuesit shpesh e çon larg, deri nĂ« kolonĂ«t romakĂ«, tĂ« ardhurit nga Venediku, pushtimi turk i cili jo vetĂ«m islamizoi shumĂ« familje, por turqizoi edhe shumĂ« emra njerĂ«zish e trevash. PĂ«r tĂ« parĂ« kĂ«mbĂ«nguljen e tij nĂ« zbulimin e prejardhjes sĂ« kĂ«tyre emrave po ndalem nĂ« njĂ« rast tepĂ«r interesant: Dyshon se mbiemri Paci mund tĂ« ketĂ« prejardhjen nga ndonjĂ« fiorentinas qĂ« mund tĂ« ketĂ« banuar dikur nĂ« kĂ«to treva veriore. Dhe i shkruan njĂ«

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

familjeje nĂ« Firence me kĂ«tĂ« mbiemĂ«r: Alfonso Pazzi. Nga pĂ«rgjigjja, qĂ« i vjen pak me vonesĂ«, mĂ«son se kjo familje ndodhej nĂ« njĂ« adresĂ« tjetĂ«r, jo nĂ« Itali, por nĂ« Indi. Me kĂ«mbĂ«nguljen qĂ« e karakterizon i drejtohet asaj edhe nĂ« kĂ«tĂ« adresĂ« tĂ« re. Dhe fundi? “MbĂąj nĂ« mend, shkruan Dom Gaspri, - veç kĂ«tĂȘ (mbasi dokumenti mĂ« ka hupĂ«), se mĂ« shkruente, se mbas kongjuret, nji nder familjarĂ« tĂ« Pazzi-t hĂźni n’ushtri tĂ« Venedikut e erdh nĂ« ShqipnĂ­ kundra Turkut”. I pakĂ«naqur, e mbasi bĂ«n edhe disa pĂ«rpjekje, pĂ«rfundon: “Deri kĂ«tu imtim i emi4 mbi fisin e Pacaj.” NĂ« shumicĂ«n e rasteve kur flet pĂ«r famullitĂ«, fshatrat e fiset e tyre nuk harron tĂ« shĂ«nojĂ« edhe njĂ« listĂ« tĂ« gjatĂ« toponimesh, duke pĂ«rcaktuar me kujdes vendndodhjen e tyre, e nganjĂ«herĂ« edhe si mund tĂ« jetĂ« krijuar ai toponim. E bĂ«n kurioz emri Koman dhe shkruan: “Kah do tĂ« rrjedhin ky emen Koman?” - E mĂ« tej vazhdon: - “Nuk e besoj ta ketĂ« bĂą deri mĂ« sot ndokush kĂ«te pyetje, sikurse sa tjera, tĂ« cilave Ăąsht e pamundun t’i epet ndonji pergjegje si duhet, veçse hajamendas. Por kah shof se n’Azi tĂ« Vogel kanĂ« kĂȘnĂ« tre Komana (Komanon), nji nĂ« Pontus, nji nĂ« Kapadoçje e nji nĂ« Pisidje, e kah shof se nĂ« Lidje ka kĂȘnĂ« nji Sardeis, e nder nĂ© Sarda e jonĂ«, qytet shumĂ« i hershem, mendoj a thue do tĂ« kĂȘnĂ« pasĂ« nĂ« kohĂ«na shumĂ« e shumĂ« tĂ« herĂ«shme ndonji varuni5 kĂ«ta qytete njeni prej tjetrit?” ThotĂ« me bindje e argumenton se Hajmel vjen nga Aimelli, Mnella nga Fontanella etj. NdonjĂ«herĂ« e jep me dyshim prejardhjen e ndonjĂ« emri, p.sh.: “BUSHAT ndo Ăąsht emen turçe, e duhet dijtĂ« turqishtja per me ia gjasue; por mue nuk mĂ« ngjason se Ăąsht turçe. Ndo Ăąsht emen i perbĂąmĂ« prej dy emnash shqip: BuqĂ«-a e shat. KĂ«shtu kemi edhe emna tjerĂ« tĂ« perbamĂ«, per shembull Bu-Gjon = BuqĂ« Gjon; BuzhalĂ«, etj.

Mes ngjarjeve tĂ« jetĂ«s sĂ« njerĂ«zve NjĂ« meshtar si Dom Gaspri, qĂ« e kaloi gjithĂ« jetĂ«n e tij mes njerĂ«zve tĂ« thjeshtĂ«, Ă«shtĂ« padyshim edhe njĂ« dĂ«shmitar apo dĂ«gjues i shumĂ« ngjarjeve jetĂ«sore, tĂ« cilat ai edhe i shkruan nĂ« punimin e tij. E tillĂ« Ă«shtĂ« p. sh. kjo ndodhi: Ishte bĂ«rĂ« zakon qĂ« nĂ« njĂ« ditĂ« tĂ« javĂ«s, fill pas festĂ«s sĂ« PashkĂ«ve, tĂ« thirreshin krerĂ«t e fshatit nĂ« njĂ« drekĂ« te famullitari. NĂ« shumĂ« famulli tĂ« ZadrimĂ«s ky detyrim ishte shmangĂ« si i tepĂ«rt, por nĂ« Dajç, ku emĂ«rohet Dom Gaspri, detyrimi vazhdonte si mĂ« parĂ«. Kur ky nuk i thirri krerĂ«t nĂ« festĂ«n e parĂ« tĂ« PashkĂ«ve, ata thanĂ« se kĂ«tĂ« herĂ« po ia falin, veç vitin tjetĂ«r duhej ta shtronte sofrĂ«n. Por qĂ«lloi qĂ« edhe vitin tjetĂ«r, duke qenĂ« i thirrur nga ipeshkvi nĂ« njĂ« punĂ«, pĂ«rsĂ«ri sofra mbeti pa u shtruar. Dom Gaspri e kuptonte se kjo ishte njĂ« kĂ«rkesĂ« e tepĂ«rt, madje e gabuar, mbasi njerĂ«zit deheshin dhe nĂ« dehje edhe grindeshin. U krijua njĂ« pakĂ«naqĂ«si, krerĂ«t edhe kĂ«rcĂ«nuan, por me kohĂ« gjithçka shkoi nĂ« vendin e vet e zakoni i mbrapshtĂ« nuk u pĂ«rsĂ«rit kurrĂ« mĂ«. E bukur dhe emocionuese Ă«shtĂ« pĂ«rpjekja e Dom Gasprit pĂ«r tĂ« ngritur shkollĂ«n nĂ« Dajç. Edhe paraardhĂ«sit e tij e kishin bĂ«rĂ«, nĂ« mĂ«nyrĂ« tĂ« pavarur, kĂ«tĂ« gjĂ«. Ai vazhdonte traditĂ«n e tĂ« parĂ«ve tĂ« vet. BĂ«nte gjithçka qĂ« fĂ«mijĂ«t tĂ« mĂ«sonin shkrim e kĂ«ndim. Me paret e tij u blinte libra, fletore, u jepte edhe dhurata pĂ«r t’i joshur. Disa edhe pĂ«rparuan e mĂ«suan tĂ« shkruajnĂ« e tĂ« kĂ«ndojnĂ«. Por erdhi njĂ« kohĂ« qĂ« fĂ«mijĂ«t nuk po vinin mĂ« e Dom Gaspri i dĂ«shpĂ«ruar thotĂ«: “Shkaku i mosardhjes nuk ishte tjeter veçse ‘s’ka kush na i ruen bagtinë’, kĂ«shtu thoshin prindĂ«t. Ishte edhe mentaliteti ... i tyne per kah ana e shkollĂ«s. Katundari, gjithkund nĂ« botĂ« e ka ketĂ« mental-

31

itet, e nuk i hiqet, po s’kje posĂ« fuqisĂ« morale, edhe fuqia materjale, e cila jo veç e ndikon, por edhe e djeg, si p.sh. gjoba. E ketĂ« mund e bĂąjĂ« vetem qeveria. Flasim per katund.” Me plot tĂ« papritura Ă«shtĂ« edhe kjo ndodhi. NĂ« famullinĂ« e NĂ«nshatit shĂ«rbente Dom Mhilli njĂ« prift shumĂ« i pashĂ«m e azgan. Mydyrri6 i Dajçit ia kishte bĂ«rĂ« benĂ« qĂ« ta turpĂ«ronte duke i sajuar njĂ« sherr. PĂ«r kĂ«tĂ« futi nĂ« ngasje njĂ« grua tĂ« pĂ«rdalĂ« tĂ« fshatit. Kur Dom Mhillit i kishin ardhur disa miq nga Shkodra dhe ata po flladiteshin buzĂ« njĂ« kroni, gruaja u rrĂ«mben atyre jelekĂ«t e me to nĂ« dorĂ« i shpralloi nĂ« fshat duke thĂ«nĂ« se shokĂ«t e Dom Mhillit kishin dashtĂ« me e pĂ«rdhunue. AtĂ«herĂ« Mydyrri hapĂ« fjalĂ«n se prifti sjell nĂ« fshat njerĂ«z tĂ« kĂ«qinj. E pĂ«r ta çuar deri nĂ« fund intrigĂ«n, kĂ«rkon prej njĂ« xhandari tĂ« tij qĂ« ta rrahĂ« priftin. Ky i del nĂ« prit dhe ndeshet me tĂ«. Por prifti i fuqishĂ«m e vĂ« pĂ«rfund xhandarin dhe e lĂ« pĂ«rdhe. AtĂ«herĂ« Dom Mhilli shkon menjĂ«herĂ« te ipeshkvi, - Shkruen Dom Gaspri, - dhe i thotĂ«: “Zotni kam bĂą sot nji faj tĂ« madh, jam bĂą me mĂ« hjekĂ« Meshen, kam rrahĂ« Kasem Kotorrin.” E Ipeshkvi: “Ti kenĂ«ke bĂą me tĂ« dhanĂ« dy MeshĂ« nĂ« ditĂ«, me pasĂ« se si.” Por puna kje, se Ipeshkvit iu desht m’e largue Dom Mhillin prej Zadrimet, e e çoi famullitĂĄr nĂ« Vig” - pĂ«rfundon tregimin Dom Gaspri. *** Ishte kjo njĂ« paraqitje e shkurtĂ«r e vlerave tĂ« kĂ«tij dorĂ«shkrimi. Kur do tĂ« botohet dhe nga kush? Do tĂ« ishte pĂ«r cilin do institucion shkencorĂ« apo fetar njĂ« nder e obligim tĂ« nxirrte nĂ« dritĂ« diçka qĂ« mbeti e ndrymĂ« pĂ«r gati gjysmĂ« shekulli. (FundshĂ«nimet u hoqen nga redaksia)

32

Jeta Katolike | Korrik-Shtator 2014

KU I KANË VARREZAT KËTA BURRA?!

KËTA KLERIKË KATOLIK NUK KANË AS SOT VARREZA... ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE... 1.

Don

Lazer

Shantoja (2 Shtator

1892 – 5 Mars 1945) Meshtar i njohun nder

predikatarët

ma të mirë. Fjalimet dhe konferencat e Tij

Fritz Radovani

janë

të

sëritëshme.

paperIshte

njeri i kulturës, i

letërsisë dhe i artit, u masakrue deri në atë gradë sa nuk njihej kush asht... I

sharruen kambët me sharrë druevari.

Ishte në moshën 54 vjeç, kur asht vra në brigjet e lumit Lana në Tiranë,

bashkë me Sulçe Beg Bushatin...

2. Don Mark Gjani (1909 – 1945) NĂ« shtator 1945, mbytet nĂ« tortura, nĂ« MirditĂ«. Ishte sekretar i Imz. Frano Gjinit. Kerkohet me dishmue kunder Tij, prandej, edhe masakrohet e vdes nĂ« tortura. Trupi i Tij tretet nĂ« breg tĂ«

lumit, me ushqye qentĂ« e fshatit... 3. At Papa Pandi (1910 –Tetor 1945), mbytet nĂ« Korçë, nĂ« mĂ«nyrĂ« shnjerzore... I prenĂ« koken me sopatĂ« nĂ« pyll, dhe ia vune mbi gjoks pranĂ« Kryqit... Ishte klerik katolik qĂ« punoi per unifikimin me Kishen Ortodokse. Ishin njĂ« brezni qĂ« dallohej nĂ« shenjĂ«... dhe, qĂ« nuk persĂ«ritet! 4. At Anton Harapi (5 Janar 1888 – 20 Shkurt 1946), NĂ« gjyqin special qĂ« u dĂ«nue me pushkatim tha: “Shqipnia u fitue me gjak, me gjak edhe po mbahet e robnueme. Do tĂ« vijnĂ« dita e, me PaqĂ« dhe me DrejtĂ«si do tĂ« fitohet!...”. E vranĂ« nĂ« breg tĂ« lumit Lana, nĂ« TiranĂ«. 5. At Giovani Fausti S.J. (1901 – 1946). Ishte profesor i teologjisĂ« dhe filozofisĂ« nĂ« Seminarin Papnuer tĂ« JezuitĂ«ve nĂ« Shkoder. NjĂ« nga klerikĂ«t ma tĂ« kulturuem e dashamirĂ«s tĂ«

Popullit Shqiptar. Erdhi porsa u shugurue meshtar nga Breshia, Itali, per me mbetĂ« “pa varr” tek ne. 6. At Daniel Dajani S.J. (1916 – 1946) Rektor i JezuitĂ«ve. Drejtues i RevistĂ«s “Lajmtari i Zemres sĂ« Krishtit”. Pushkatohet i pafaj si vllaznit... 7. At Gjon Shllaku O.F.M. (1905 – 1946). I paisun me nji kulturĂ« tĂ« gjanĂ« nĂ« universitetet e HolandĂ«s, BelgjikĂ«s dhe SorbonĂ«s... Duhej “zhdukĂ«â€ bashkĂ« me themelet e FrançeskanĂ«ve tĂ« ShqipnisĂ«... KĂ«shtu, “kishte urdhnue qeveria sllavokomuniste e Beogradit!”... 8. Xhakoni Mark Çuni (1920 – 1946). Seminaristi qĂ« thĂ«meloi nĂ« vitin 1945 Organizaten “Bashkimi Shqiptar”, pa perfundue Lufta e DytĂ« Botnore. Ajo kishte pikpamje dhe program demokratik. NĂ« kĂ«te organizatĂ« nuk bante pjesĂ« asnji klerik.

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

9. Don Nikoll Gazulli (1893 – 1946) Me 23 Mars 1946 vritet nĂ« Vrith tradhĂ«tisht... 10. Don Alfons Tracki (1892 – 1946). Vjen nga Breslau dhe edukon nji brezni AtdhetarĂ«sh ShqiptarĂ«. Pothuej, tĂ« gjithĂ« u pushkatuen nga komunistĂ«t si MĂ«suesi i Tyne gjerman Tracki, me 17 Korrik 1946. Ishte nji Misionar i vertetĂ« qĂ« mbet i paharrueshem per veprat fetare e bamirĂ«se! 11. At Josif Papamihajli (23 Shtator 1912 – Tetor 1946) Po nĂ« tetorin e 1946, mbytet mizorisht edhe At Josifi Papamihajli... nga Elbasani. Urrejtja per Emnin Klerik... e çoi nĂ« kampin e shfarosjes sĂ« Bedenit tĂ« Korçës. E mbyten nĂ« baltĂ« pĂ«r sĂ« gjalli... 12. Don Mark Bici (1909 – Nandor 1946), mbytet nĂ« tortura nĂ« hetuesinĂ« e MirditĂ«s. 13. Imzot Nikoll Tusha (1895 – 14 Nandor 1946). Asht mik dhe bashkpuntor’ i Cafo Beg Ulqinit, nĂ« ngritjen e Flamurit tĂ« PavarsisĂ« nĂ« 1940. Per kĂ«te akt Atdhetar, pushkatohet nga malazezĂ«t me 14 Nanor 1946... 14. Don Zef Maksen (1901 – 16 Nandor 1946). Misionar gjerman. Pa asnji fakt, dĂ«nohet 2 vjet burg... Ka shpetue disa “komunistĂ«â€ nga kampet naziste. Per kĂ«te si “shperblim”... merret mĂ«sheftas nga burgu i TiranĂ«s dhe nĂ« rrugen e KukĂ«sit... pushkatohet me 16 Nandor 1946. 15. At Bernard Llupi (7 Shkurt 1886 – 25 Nandor 1946) Me 25 Nandor 1946, pushkatohen nĂ« Prizren me t’ashtuquejtunit “antarĂ« tĂ« Katoliçeskaja Banda”, kryesue gjoja nga At Llupi. NĂ« fjalen e fundit tha: “Vdekja si kjo, vdekja per Shqiptarizem, asht kup’ e artĂ«!”... 16. At Bernardin Palaj (22 Tetor 1894 –

2 Dhetor 1946) Dijetarin e mbyten nĂ« tortura... E varrosĂ«n naten tek qershija... nĂ« oborrin e atij konvikti, ku e masakruen, tek konvikti “Malet tona”. 17. Don Luigj Prendushi (8 Janar 1896 – 24 Janar 1947) Arrestohet dhe pushkatohet pa faj me daten 24 Janar 1947, tue u kujtue i fisit tjeter Prennushi, pa asnji fakt... 18. Don DedĂ« Maçaj (5 Shkurt 1920 – 28 Mars 1947). E marrin ushtar. Me 28 Mars 1947, para togĂ«s sĂ« pushkatimit deklaroi: “...Po vritem per shkak t’urrejtjes ndaj besimit Katolik... E them kĂ«te pa hidhĂ«rim apo urrejtje per ata, qĂ« mbas pak, do tĂ« mĂ« vrasin!”... 19. At Serafin Koda (25 Prill 1893 – 11 Maji 1947) Nuk pranon me u shpifĂ«... per kĂ«te torturohet derisa vdes i masakruem. Ishte 54 vjeç. 20. Vlla Gjon Pantalia S.J. (2 Qershor 1887 – 31 Tetor 1947). Mbas largimit jezuitĂ«ve italian nga Shqipnia, shkoi nĂ« Kuvendin e FretenĂ«ve, ku u arrestue dhe u masakrue si pak kush... ”dinte shumĂ«... po, nuk fliste!”. E hodhĂ«n nga kompanjeli, se gjoja, “ka dashtĂ« me ikĂ«...”. 21. Don Nikoll Shelqeti (1892 – 1947) E torturuen, po nuk u thye
 I dhane nji dĂ«nim
 dhe e nisĂ«n nĂ« kampin e shfarosjes sĂ« KavajĂ«s
 E mbyten nĂ« Beden dhe e zhytĂ«n nder baltat e kĂ«netĂ«s... 22. Don Anton Zogaj (1905 – 9 Mars 1948). Ishte sekretar i Imz. Vinçenc Prennushit, ArgjipeshkĂ«v i DurrĂ«sit, pushkatohet nĂ« DurrĂ«s me 9 Mars 1948, mbasi nuk pranon me akuzue Argjipeshkvin e vet. 23. Imz. Frano Gjini (1886 – 11 Mars 1948). Asht i pari Rregjent i Delegacionit Apostolik tĂ« Vatikanit nĂ« Shqipni, klerik Shqiptar. Trim dhe gux-

33

imtar i pashoq. Ka deklarue: “UnĂ« nuk do t’a ndajĂ« kurrĂ« grigjen time nga Selia e ShejtĂ«!”. 24. At Mati Prennushi (2 Tetor 1882 – 11 Mars 1948). Asht kenĂ« bashkpuntor i DedĂ« Gjo’ Lulit nĂ« 1911, nĂ« ngritjen e Flamurit... NĂ« qelen e Tij u mblodh kuvendi i MalĂ«sisĂ«, per “Memorandumin e Gerçës, “faje” per tĂ« cilat, Krajl Nikolla kerkoi me e varĂ« nĂ« litar. E dĂ«noi edhe Ahmet Zogu me vdekje... dhe, u ekzekutue nga Enver Hoxha, me 11 Mars 1948... kur ishte Provinçial i FrançeskanĂ«ve. 25. At Çiprian Nika (19 Korrik 1900 – 11 Mars 1948). Ishte rektor i FrançeskanĂ«ve tĂ« ShqipnisĂ«. FigurĂ« e shqueme Atdhetare dhe trim qĂ« nuk i tutej syni nga vdekja per “FĂ© e AtdhĂ©â€. Asht pushkatue se nuk pranoi me akuzue vllaznit e vet “per futje armĂ«sh nĂ« kishĂ«â€... 26. Imzot Nikoll Deda (1892 – 11 Mars 1948). Asht torturue aq sa i tha nji shokut vet qĂ« nuk e njohu nĂ« qeli: “Mos harro, se kam pasĂ« kenĂ« Don Nikoll Deda...!”. Ka vdekĂ« si burrat, ishte i pafajshem. 27. Imz. Gjergj Volaj (1905 – 3 Prill 1948) Ishte ipeshkĂ«v i SapĂ«s. Predikatar i njohun dhe me kulturĂ« tĂ« gjanĂ«. Asht torturue aq sa, ndoshta, pak kush ka kalue vuejtje e tortura nĂ« sigurim si Ai. 28. Don DedĂ« Plani (1889 – 30 Prill 1948) Meshtari i Dukagjinit qĂ« e mbysin nder tortura. Zhduken dhe dosjet e hetuesisĂ« sigurimit se, janĂ« “pa firmĂ«â€, mbasi nuk ka pranue asnji akuzĂ«. 29. Don Nikoll Laskaj (1898 – 15 Maji 1948). Vdes nga stermundimi, urija dhe vuejtjet nĂ« kampin e shfarosjes sĂ« Bedenit tĂ« KavajĂ«s... nĂ« 1948.

34

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

30. Don Aleksander Sirdani (1891 – 31 Korrik 1948) Dijetar dhe studjues i folklorit dhe i etnografisĂ«... Masakrohet nĂ« hetuesinĂ« e Koplikut tĂ« Shkodres, dhe e mbysin nder pusat e zezĂ« tĂ« asaj hetuesi. 31. Don Pjeter Çuni (9 Korrik 1914 – 31 Korrik 1948) Asht masakrue me Don Aleksandrin dhe asht groposĂ« bashkĂ« me TĂ©, tue thirrĂ«: “RrnoftĂ« Krishti... tek Ai, po shkoj...”, me 31 Korrik 1948. 32. Don EjĂ«ll Deda (1917 – 1948) Torturohet nĂ« burgun e KishĂ«s sĂ« FretenĂ«ve. Nuk perballon vuejtjet... vdes nĂ« spitalin e burgut nĂ« 1948. 33. Don JakĂ« Bushati (1890 – 12 Shtator 1949)Torturohet nĂ« hetuesi tĂ« LezhĂ«s. Nuk pranon asnji akuzĂ«. Vdes nga torturat dhe zhytja e trupit nĂ« ujĂ« tĂ« ftohĂ«t... 1949. 34. At Gasper Suma (1897 – 1950) Meshtar i vendosun me vdekĂ« pa njollosĂ« zhgunin e Shen Françeskut me akuza fallse ndaj vllazenve tĂ« vet, edhe pse Ata, ishin tĂ« pushkatuem. Vdes nĂ« burg 14 Prill 1950. 35. Imz. Jul Bonatti (1874 – 5 Maji 1951). Dijetar dhe njohĂ«s i mirĂ« i disa gjuhĂ«ve tĂ« hueja. I njohun nĂ« ShqipninĂ« e Jugut si Meshtari qĂ« u adhurue nga vlonjatĂ«t. DĂ«nohet... e çojnĂ« nĂ« manikomjo tĂ« DurrĂ«sit, atje me 5 Maj 1951 e shkyjnĂ« tĂ« “çmendunit”... 36. At PalĂ« Dodaj (1880 – 5 Shtator 1951) Frati qĂ« shpetoi Ahmet Zogun, nen zhgunin e Tij nĂ« Rubik. Historian dhe demokrat qĂ« nuk pajtohet me asnji diktaturĂ«. Atdhetar i flaktĂ«. Guximtar dhe luftar i vendosun per bashkimin e KosovĂ«s me Shqipni. Vdes nĂ« burg nĂ« 1951. 37. At Karlo Serreqi (26 Shkurt 1911 –

4 Prill 1954) Asht frati qĂ« nuk pranoi me kallĂ«xue RrĂ«fimin qĂ« i kerkohej nga sigurimii shtetit. Per kĂ«te qendrim kaloi jetĂ«n burgjeve. Vdiq nĂ« burgun e Burrelit mĂ« 4 prill 1954. 38. At Klement Miraj (1 tetor 1882 – 22 Nandor 1956) Ishte figurĂ« e spikatun e klerit nĂ« lamen e letrarit, etnografit e folkloristit. Asht nji nga AtdhetarĂ«t e shquem. Me 22 Nandor 1956, vdes nĂ« burgun Burrel. 39. Don Rrok Frisku (21 Mars 1892 – Dhjetor 1956) vdes nĂ« burgun e Burrelit 40. Don Pjeter Tusha (Noga) (1873 – 1958) Interrnohet nĂ« Kuç tĂ« Kurveleshit, ku vdes i pathyeshem perballĂ« diktaturĂ«s mbas 4 vjetĂ«sh... Stermundimi dhe mosha bajnĂ« punen e vet... 41. Don EjĂ«ll Kovaçi (5 Prill 1920 – 10 Nandor 1958) Torturohet dhe vishet me akuzat ma tĂ« pabesueshmet per Shqiptarin e vertetĂ«. Pushkatohet se nuk ka pranue me nenshkrue Statutin e vitit 1951. 42. Don Vlash Muçaj (1892 – 1963) Ishte nga Kruja. Arrestohet dhe vdes nga torturat dhe etja per ujĂ«... 43. At Rrok Gurashi (1894 – 1 Janar 1965) Ka lanĂ« shumĂ« faqe me procese tĂ« nenshkrueme nĂ« hetuesi. Nuk perballonte torturat... AtĂ« ditĂ«, me 1 Janar 1965, ka thirrĂ« At Konrad Gjolaj, qĂ« ishte i burgosun dhe asht RrĂ«fye... 44. Don Marin Shkurti (1933 – 1 Prill 1969) U shugurue meshtar nĂ« 8.12.1961. U arratis se vazhdoi sherbimet fetare mbas 1967. E kthyen miqtĂ« e sigurimit shtetit, UDB jugosllave, dhe e vranĂ« me 1 Prill 1969... 45. Don Shtjefen Kurti (24 Dhjetor 1898 – 20 Shtator 1971) Prifti qĂ« ka PagĂ«zue nji fĂ«mijĂ«!

U pushkatue 20 Shtator 1971. 46. Don Mikel Beltoja (17 Prill 1935 – 10 Shkurt 1974) Ky asht Kleriku qĂ« ka vue gojĂ« kunder diktatorit Enver Hoxha. U pushkatue me daten 10 Shkurt 1974, per sĂ«vdekuni, mbasi i shkyen gjymtyrĂ«t... 47. Don PrekĂ« Nikçi (2 Nandor 1921 – 15 Mars 1974) Nuk pranoi me mohue FenĂ«. E mbyten nĂ« kazanat e fabrikĂ«s sĂ« çimentos nĂ« KrujĂ«. 48. Don Lec Sahatçija (Dhetor 1906 – 4 Prill 1986) Ishte ordinar i AbacisĂ« sĂ« MirditĂ«s. Njeri shumĂ« i besueshem i Imz. Frano Gjinit. Sigurimi kerkon prej Tij letrat e Imz. Gjinit dhe dokumenta tjera, tĂ« cilat, mendohej se i ka Don Leci... Ky nuk i dorzon, pranon dĂ«nimin dhe vdes nĂ« burgun e TiranĂ«s, me 4 Prill 1986... 49. Don Nikoll Gjini (1911 – 1987) Asht arrestue vetem se ishte klerik katolik nĂ« vitin 1952... Nji Kalvar i pafund qĂ« mbyllet dy muej para plotsimit tĂ« dĂ«nimit. Vdes nĂ« Zejmen nĂ« 1987. 50. Don Pjeter Gruda (1 Gusht 1922 – 13 Janar 1989) Mbasi bani 15 vjet burg, ishte i sĂ«murĂ«, vdiq nĂ« kampin e SarandĂ«s, tre muej para lirimit tĂ« klerikĂ«ve me 13 Janar 1989... Presidenti, Kryeministri, Gjykatat dhe

Ministria e Punëve të Mbrendshme e

Republikës së Shqipnisë, të gjithë i

dijnë

“Vendgroposjet”

Martirëve!..

e

KĂ«tyne

Moskallzimi asht vazhdimĂ«si e URREJTJES! URREJTJA NDAJ ATYNE “GROPAVE” DHUNON

HARMONINË FETARE..?! -ASKUSH NGA VRASËSIT E TYNE NUK KA KERKUE FALJE...

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

35

DRANDE JAKJA DORUNTINA MODERNE

E

dyta pas DoruntinĂ«s tĂ« baladĂ«s sĂ« lashtĂ« ilire Ă«shtĂ« legjenda e re dhe reale, NanĂ«madhja Drande Jakja. PĂ«rndryshe: Doruntina moderne. ÇikĂ« bregdrinase nga dera e fisme e Jak Gjonit nĂ« FierzĂ«n e dritĂ«s tĂ« PĂ«rtejdrinit. Nuse e martirit tĂ« pakthyeshĂ«m Vuksan Prek Ndou i NikajRamiz Lushaj MĂ«rturit, djalĂ« i derĂ«s sĂ« patriotit luftĂ«tar e dijetarit pasanik, Zeqir Dema i BtoshĂ«s. Prej disa dekadash jeton nĂ« BukovĂ« tĂ« Lugut tĂ« MalĂ«sisĂ« sĂ« GjakovĂ«s. NdĂ«r kohna i ka tejkalue me sfidĂ« mbijetese kryelartĂ«sore gjashtĂ« sisteme rregjimi. Po e kap shekullin e jetĂ«s. ËshtĂ« 98 vjeçe. Ia ka mbrri tĂ« mbajĂ« nĂ« prehrin e saj edhe stĂ«rnipa tĂ« brezit tĂ« pestĂ«. Doruntina moderne Drande Jakja vjen me bohemĂ«n e jashtĂ«zakonshme e qĂ«ndresĂ«n mbinjerĂ«zore nĂ« monografinĂ« 137 faqe nga vepra “Gruaja qĂ« sfidoi fatin” (TiranĂ«, Kristalina- KH, 2013) e autorit nikajmĂ«rturas, PjetĂ«r Meta (PĂ«rpalaj), i cili e shkroi kĂ«tĂ« vepĂ«r nĂ« moshĂ«n qĂ« kishte Kadare kur e ribotoi romanin “Kush e solli DoruntinĂ«n” (TiranĂ«, Onufri, 2004). PjetĂ«r Meta i fisit Nikaj (nga Peraj) e paraqet fillepĂ«rpe me vĂ«rtetĂ«si detajore e realizĂ«m pĂ«rshkrues plot tragjedi e sfida kĂ«tĂ« heroinĂ« tĂ« heshtur qĂ« me akte tĂ« saj ringjalli lartĂ«sisht legjendat e vjetra, sepse fatmirĂ«sisht ka lidhjet e veta farefisnore me Drande Jaken, nuse e re e zonjĂ« e moçme nĂ« fisin MĂ«rtur, nĂ« BtoshĂ«n e urtisĂ« e tĂ« trimnisĂ«. PjetĂ«r Meta ka pĂ«rvojĂ«n e tij nĂ« fushĂ«n e letrave me pothuaj njĂ« gjysmĂ« shekulli bashkĂ«punime nĂ« shtypin e shkruar, me romanin “Fundi i Kalvarit” (TiranĂ«, Geer, 2010, 335 faqe) e monografinĂ« “Ka thĂ«nĂ« Pal Kokrri (Neçaj)...!” (TiranĂ«, Belina H, 2011, 370 faqe), qĂ« i kanĂ« motive e personazhe nga treva etnohistorike e Nikaj-MĂ«rturit, tĂ« cilĂ«n autori e njeh nĂ« thelbin e jetĂ«s ndĂ«r shekuj e nĂ« histori tĂ« kullave malĂ«sore tĂ« saj. Ndoshta, nĂ« njĂ« tĂ« nesĂ«rme tĂ« afĂ«rt, publicisti, shkrimtari e studiesi PjetĂ«r Meta, pĂ«r Drande Jakun - DoruntinĂ«n shqiptare tĂ« Drinit, ZetĂ«s, VjosĂ«s, ValbonĂ«s e tĂ« Alpeve, ka me na e risjellĂ« njĂ« botim mĂ« vete e, pse jo, edhe dygjuhĂ«sh: shqip e anglisht, pasi Ă«shtĂ« mision i mirĂ« pĂ«r kohnat e breznitĂ« shqiptare nĂ« Ballkan e nĂ« diasporat nĂ« botĂ«.

Konstandini i dha Besën nënës së tij se motrën e vetme, Doruntinën, të cilën e martuan shtatë male larg, do e sillnin në tpamë në kullen e vet të lindjes, për ta parë me sytë e saj. Nana e truan të birin për Besën e lanë udhës, ndaj ai ngrihet nga varri e merr kalin erë të legjendës dhe e sjellë Doruntinën në derën e prindërve. Besa u krye. Pas kësaj, nënë e bijë vdesin sëbashku, në trollin e vet. Doruntina e sotme, Drande Jakja e Btoshës, në fundnëntor 1948, kur Perdja e Hekurt e Lindjes ra si gurë mes dy syve në mes Shqipërisë Londineze e Kosovës Dardane, u falmeshëndet përjetë me burrin e saj kaçak, Vuksanin, që ia ktheu pushkën komunizmit prej se kur hyri me brigada partizane në nëntor 1944 në Qafë të Kolçit për ta

Drane Jakja Bushgjoka me nipin e saj këngëtarin e mirënjohurGëzim Nika

zotĂ«ruar Nikaj-MĂ«rturin. Drandja ia dha besĂ«n Vuksanit (fq. 137) se ka pĂ«t t’i rritĂ« djemtĂ« burra nĂ« trollin e vet dhe ka me i pĂ«rcjellĂ« çikat nuse nĂ« dyer tĂ« mira. KĂ«sokohe, mĂ« i vogli ndĂ«r katĂ«r fĂ«mijĂ«t e tyne, Zefi, ishte veçse dhjetĂ« ditĂ«sh. NĂ« vitin 1949, pa i ikĂ« dimri tokĂ«s, policia e sigurimi i shtetit e shpĂ«rngulĂ«n Drande Jaken me katĂ«r fĂ«mijĂ« nĂ« Kalvarin e shtatĂ« internimeve: tri vendqĂ«ndrime nĂ« krahinĂ«n e Nikaj-MĂ«rturit, nĂ« TropojĂ« (AstĂ«, qendĂ«r e rrethit) pĂ«r gjashtĂ« javĂ« e, prej kĂ«ndejna, nĂ« kĂ«mbĂ« me djep nĂ« shpinĂ« e fĂ«mijĂ« pĂ«rdore deri nĂ« KukĂ«s e, mbasandejna, me makinĂ« nĂ« KalanĂ« e Beratit, ku ndejtĂ«n tre muaj e, nĂ« fund, nĂ« dy kampet famĂ«zeza, nĂ« Turan e nĂ« TepelenĂ«.

36

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

NĂ« kampin çnjerĂ«zor tĂ« Turanit, me disa tragjedi nĂ« dy herĂ« vajtje-ardhje nga Btosha nĂ« Nikshiq tĂ« Malit tĂ« Zi, ditĂ«, ku edhe brenda 24 orĂ«ve kanĂ« vdek 33 fĂ«mijĂ«, ia pasi pĂ«rndiqeshin nga rregjimi shtetĂ«ror i kohĂ«s sĂ« Zogut rrĂ«mbeu vdekja edhe djalin e saj tĂ« vogĂ«l, Zefin dyvjeçar. sepse nuk pranuan qĂ« t’i dorĂ«zonin armĂ«t, bile me djelmnDrande Jakja me tepĂ«r vĂ«shtirĂ«si ia bĂ«ri njĂ« varr tĂ« sigurtĂ« inĂ« e BtoshĂ«s e tĂ« krahinĂ«s ua kthyen edhe pushkĂ«n tĂ« dĂ«rme thellĂ«si e dĂ«rrasa tek varrezat e ushtarĂ«ve italianĂ« tĂ« guarĂ«ve tĂ« qeverisĂ« sĂ« asaj kohe. PrapĂ« si nĂ« legjenda: i kanĂ« kapĂ«rcye shtatĂ« male luftĂ«s, sepse nuk donte qĂ« t’i ndodhte si disa tĂ« internuarĂ«ve tĂ« tjerĂ«, qĂ« ua merrnin erozioni i malit apo ujrat e deri nĂ« Nikshiq nĂ« kĂ«tĂ« vend qĂ« asokohe ishte me shumicĂ« sllavĂ« e pakicĂ« shqiptare. I kapĂ«rcyen shtatĂ« lumenj deri VjosĂ«s eshtrat e tĂ« vdekunve tĂ« tyre tĂ« pafajshĂ«m. Po vjen koha pĂ«t t’iu falĂ« internimi njĂ« pjese tĂ« madhe nĂ« lumin Zeta, qĂ« bashkohet me Moraçën para derdhjes nĂ« liqenin e ShkodrĂ«s. tĂ« tĂ« pafajshmĂ«ve, pasi edhe PrapĂ« si nĂ« legjenda: Kah ka Drande Jakja e ngriti zĂ«rin e arsyeses e tĂ« protestĂ«s dhe, pĂ«r Drane Jakja-Doruntina e re mĂ«rgue pĂ«r nĂ« Mal tĂ« Zi, si e kummĂ« tepĂ«r, kampet ishin tejmbush ka dalĂ« kaçake maleve ton disa herĂ« edhe autori PjetĂ«r nĂ« monografi, Drande Jakja me tĂ« internuar (49 kamiona me pĂ«rkrah burrit tĂ« saj tĂ« Meta ishte shtatĂ«zanĂ« me fĂ«mijĂ«n e parĂ« tĂ« internuar vetĂ«m nga Mirdita pas vrasjes sĂ« Bardhok BibĂ«s). pashĂ«m e tĂ« fortĂ«, Vuksan nĂ« bark, me ZojĂ«n, e cila u lindi nĂ« AtĂ«herĂ« Drande Jakja me Preka, qyshse nĂ« vite tĂ« para Nikshiq. Edhe nĂ« rrugĂ«n e kthimit, pas katĂ«r vitesh qĂ«ndrimi tĂ« zgjuarĂ«si e sakrifica sĂ«bashku me çikĂ«n e madhe ZojĂ«n, ikin nga tĂ« nusĂ«risĂ«, bile edhe kur atjeshĂ«m, ishte shtatĂ«zanĂ« me fĂ«mijĂ«n e dytĂ«, me NikĂ«n, i cili kampi i TepelĂ«nĂ«s nĂ« atĂ« tĂ« ishte shtatĂ«zanisĂ«. lindi mĂ« 31 janar 1941 nĂ« trollin e Turanit, tek varri i Zefit. Drande tĂ« parĂ«ve tĂ« vet, nĂ« BtoshĂ« dhe Jakja duke gĂ«rmuar me mjete rrethanore e gishtat e saj tĂ« pĂ«rgjakur e nxjerr djalin e var- tashti jeton nĂ« AmerikĂ«, tek djali i tij, GĂ«zim Nika, kĂ«ngĂ«rosur para tre muajsh. E mbshtjellĂ« djalin, fytyrĂ« papr- tar epik e lirik i pĂ«rmasave kombĂ«tare shqiptare. Drande Jakja e sotme nuk Ă«shtĂ« Doruntina e hershme ishur, me çarçafĂ« tĂ« bardhĂ« tĂ« bĂ«rĂ« katrash dhe rikthehet nĂ« kamp. Tragjedia e sfida vazhdojnĂ«. ShtatĂ« javĂ« e ka e baladĂ«s sĂ« vjetĂ«r e as e romanit tĂ« KadaresĂ«, qĂ« pĂ«rcillet mbajt NanĂ«madhja Drande Jaku djalin e saj nĂ« kampin e larg tek burri i saj dhe kthehet mbi kalĂ« shale nĂ« vendin e TepelenĂ«s duke ia bĂ«rĂ« tana pĂ«rkujdesjes e mshefjes e tĂ« vet. PĂ«rkundrazi: kjo Doruntina e re ka qĂ«llue tĂ« dalĂ« higjienĂ«s, qĂ« t’ia ruajnĂ« fytyrĂ«n djalit e vetes. Kur e pa se kaçake maleve pĂ«rkrah burrit tĂ« saj tĂ« pashĂ«m e tĂ« fortĂ«, kurrkush nuk po mundej ta pĂ«rcjellĂ« pĂ«r nĂ« TropojĂ«n e Vuksan Preka, qyshse nĂ« vite tĂ« para tĂ« nusĂ«risĂ«, bile edhe largĂ«t, çohet e ta merr lejen e largimit e nĂ« njĂ« makinĂ« rasti kur ishte nĂ« muajt e parĂ« tĂ« shtatĂ«zanisĂ«. NĂ« kĂ«tĂ« kohĂ« nga ngarkuar me pambuk rrugĂ«nisen nga Tepelena nĂ« mĂ« tĂ« veçantat nĂ« jetĂ«n e njĂ« çifti tĂ« ri iu ra pĂ«r tĂ« pasur ShkodĂ«r. Aty shkon nga tregu i mirĂ« i ShkodĂ«rloces, ku i ndeje me çoje nga shtĂ«pia nĂ« male tĂ« krahinĂ«s e Rrafshit tĂ« kishte ble dikur rrobat e nusnisĂ« e me kursimet e veta ia Dukagjinit, derisa emigruan pĂ«rkohĂ«sisht. NĂ« kohĂ«n e LuftĂ«s sĂ« DytĂ« BotĂ«rore, Vuksani e blen veshje e mbathĂ« djalit tĂ« vdekur, qĂ« e kish lanĂ« nĂ« hotel me fĂ«mijĂ«t e tjerĂ« nĂ« pritje tĂ« ardhjes sĂ« dajĂ«s sĂ« tyne. Drandja, çift nga mĂ« tĂ« mirĂ«t edhe pĂ«rtej krahinĂ«s sĂ« As nĂ« Ă«ndĂ«rr, Zefi tashti çehrebardhĂ« prej deke, nuk e Nikaj-MĂ«rturit, qĂ«ndruan pothuaj katĂ«r vjet paqĂ«sisht e lumturisht nĂ« trollin e tyne nĂ« BtoshĂ«. NĂ« fundvitin 1944, kishte mendue veten tĂ« veshun aq bukur. Doruntina reale, Drande Jakja, tamam si nĂ« legjenda, Vuksan Prek Ndou, pĂ«rkrah btoshasve e bashkĂ«krahipasi kapĂ«rceu shtatĂ« lumenj tĂ« mĂ«dhenj nga Vjosa tek narĂ«ve tĂ« tij, mori pjesĂ« nĂ« QĂ«ndresĂ«n Antikomuniste tĂ« Drini, pasi kapĂ«rceu shtatĂ« vargmale nga Tepelena nĂ« Nikaj-MĂ«rturit dhe derisa u mbyll kufiri mĂ« 1948 qĂ«ndroi Nikaj-MĂ«rtur, pas shtatĂ« ditĂ«ve rrugĂ«tim me makinĂ« e nĂ« kaçak maleve me armĂ« nĂ« dorĂ« e shpesh e rrezikonte kĂ«mbĂ« nga kampi i internimit nĂ« FierzĂ« e nĂ« BtoshĂ«, e var- veten pĂ«r tĂ« ndejtĂ« tek shtĂ«pia nĂ« BtoshĂ«, derisa nĂ« vitin rosi Zefin e vogĂ«l dyvjeçar pranĂ« gjyshit tĂ« tij, PrekĂ« 1952 e pushkatuan pa gjyq vet tĂ« tretin policia e sigurimi i Ndout, nĂ« trollin e Zeqir DemĂ«s, nĂ« fshatin e tij tĂ« lindjes. JugosllavisĂ« sĂ« DytĂ«, nĂ« vise tĂ« KosovĂ«s dardane. Doruntina e lashtĂ« veçse shkoi nuse larg e kur u Kahmos, nga dy anĂ«t e Drinit, nga MalĂ«sia e GjakovĂ«s e MalĂ«sia e Madhe, erdhĂ«n nĂ« kĂ«tĂ« rivarrim mortor tĂ« kthye nĂ« trollin e vet ndrroi jetĂ«, ndĂ«rsa Doruntina modpaparĂ« e tĂ« pandierĂ«, pĂ«r ta kryer me nderime traditore erne, NanĂ«madhja Drande Jakja, ia nisi tri herĂ« jetĂ«s nga e para nĂ« BtoshĂ«: kur shkoi nuse, kur u kthye nga mĂ«rgimi kĂ«tĂ« pĂ«rcjellje e t’pame. Burrnesha e maleve shqiptare, Drande Jakja, ia kreu nĂ« Nikshiq dhe nga internimi nĂ« TepelenĂ«. Ia nisi jetĂ«s amanetin e vet burrit tĂ« saj e ndryshe nga Doruntina e shtatĂ« herĂ« nga e para: tri herĂ« gjatĂ« internimeve nĂ« NikajMĂ«rtur, njĂ« herĂ« nĂ« TropojĂ«, kryeqĂ«ndren e atĂ«hershme tĂ« lashtĂ« e miteve iliro-shqiptare mbeti gjallĂ« atĂ« ditĂ« e sot. Doruntina moderne, Drande Jakja, Ă«shtĂ« njĂ« legjendĂ« rrethit, nĂ« kalanĂ« e Beratit, nĂ« Turan dhe nĂ« TepelenĂ«. e gjallĂ«, e cila ndryshe nga Doruntina e lashtĂ« qĂ« udhĂ«toi Ngulimi ma i fundit i saj, kur e filloi prapĂ« nga e para, mbi kalĂ« shale me tĂ« vllanĂ« e vdekur, Konstandinin e ring- Ă«shtĂ« Bukova nĂ« komunĂ«n e sotme tĂ« Llugajt nĂ« Lugun e jallur nga varri, kjo malĂ«sore plot bukuri e forcĂ« vitale, ka MalĂ«sisĂ« sĂ« GjakovĂ«s, ku hapi tokĂ« tĂ« re pĂ«r truall e bukĂ«, rrugĂ«tuar nĂ« kĂ«mbĂ« pĂ«rkrah burrit tĂ« saj, Vuksan PrekĂ«s, ngriti kullĂ«n e ndĂ«rtoi jetĂ«n e vet pĂ«rmbi njĂ« gjysĂ«m

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

shekulli. Sot, NanĂ«madhja Drande Jakja jeton nĂ« BukovĂ«n e bukur, nĂ« afri tĂ« bigimit tĂ« BushtricĂ«s me ValbonĂ«n, nĂ« afri tĂ« FierzĂ«s tĂ« PĂ«rtejdrinit, nĂ« afri tĂ« BtoshĂ«s. NganjĂ«herĂ« i dĂ«gjon nĂ« televizione kĂ«ngĂ«t e nipit tĂ« saj, GĂ«zim NikĂ«s, kĂ«ngĂ«t hymn pĂ«r lirinĂ« e KosovĂ«s “N’Dardani bjen nji tupan” apo kĂ«nga e mallit tĂ« mĂ«rgimtarĂ«ve “ShqipĂ«ri, o Nana ime” e dhjetra tĂ« tjera. Kjo 98-vjeçare Ă«shtĂ« e lumtur qĂ« ia mbrrini kĂ«saj dite, me i ardhĂ«

Shqipërisë Londineze Demokracia, me e fitue Kosova Lirinë e Pavarësinë, me i këndue nipi në skena të Tiranës, Prishtinës, Shkupit, Plavë-Gucisë e Tuzit dhe deri në Amerikë. Me Doruntina të tilla si Doruntina e lashtësisë dhe deri tek kjo Doruntina moderne, Drande Jakja, ka jetua në histori e në troje të veta kombi shqiptar në shekujt e vet të vështirë. Përndryshe, kisha me thënë

37

edhe kĂ«shtu: nĂ« qoft se Kadare i madh do tĂ« shkruante njĂ« tjetĂ«r roman pĂ«r kĂ«t’ DoruntinĂ«n tjetĂ«r, atĂ«herĂ« me siguri kjo vepĂ«r do ta çonte atĂ« drejt Çmimit Nobel, ashtu sikurse edhe bohema me tragjedi e sfida e DorunintinĂ«s sĂ« sotme, Drande Jakes, nĂ« monografinĂ« e autorit PjetĂ«r Meta Ă«shtĂ« e denjĂ« pĂ«r njĂ« film tĂ« rrallĂ«, pĂ«r njĂ« film nĂ« Hollivudin amerikan.

MARTIN GJOKA KOMPOZITOR E MËSUES I MADH I PLEJADES SË MUZIKANTËVE SHQIPTARË

K

a m parĂ« nĂ« lulishten para V l l e z Ă« r v e FrashĂ«ri nĂ« qĂ«ndĂ«r tĂ« TiranĂ«s qĂ« “kuq Kolec Traboini e zinjtĂ«â€ e politikĂ«s kishin vĂ«nĂ« ca tabela me fotot e 101 personaliteteve tĂ« shekullit nĂ« kuadĂ«r tĂ« 101 vjetorit tĂ« shtetit shqiptar e thashĂ« mos shoh mes tyre portretin e Martin GjokĂ«s, kompozitorit themelues tĂ« muzikĂ«s sinfonike dhe i operes sĂ« parĂ« shqiptare, si dhe mĂ«sues i plejadĂ«s sĂ« muzikantĂ«ve shqiptarĂ« qĂ« dominuan gjysĂ«m shekullin qĂ« shkoi dhe bĂ«nĂ« histori. Por jo nuk e pashĂ«. Kish gjetur dikushi edhe ndonjĂ« emĂ«r pak tĂ« njo-

hur, diku andej nga nahija vet, por Martin GjokĂ«n jo. A thua se nuk merr vesh fare njeriu politik nga muzika apo se nuk e di se nĂ« kulturat kombĂ«tare, kombet lavdĂ«rohen mĂ« sĂ« shumti pĂ«r poetĂ«t dhe muzikantĂ«t e vet para se atyre qĂ« kanĂ« kĂ«nduar me dyfek e jo se dyfeku nuk ka bĂ«rĂ« punĂ« pĂ«r kombin, por forca e shpirtit gjithmonĂ« e mbizotĂ«ron forcĂ«n fizike dhe Ă«shtĂ« mĂ« jetĂ«gjatĂ« nĂ« histori. Por edhe ngre supet tek shoh se si i bĂ«jmĂ« punĂ«t kĂ«tu nĂ« ShqipĂ«rinĂ« tonĂ«. E vetmevete mĂ« lind pyetja: Pse nuk e bĂ«jnĂ« kĂ«tĂ« muzikant tĂ« madh Nderi i Kombit. Apo e kanĂ« bĂ«rĂ« e unĂ« nuk e di!!! Eh kjo botĂ« e marrĂ« ku jetojmĂ« – nuk njeh as vetveten. Po le tĂ« themi dy fjalĂ« kush Ă«shtĂ« Martin Gjoka? I lindur 20 prill 1890

nĂ« Tivar, qytet shqiptar nĂ« breg tĂ« detit, sot nĂ« Mal tĂ« Zi me emĂ«r tĂ« ndrruar, bir i kapitenit tĂ« portit Filip Gjoka, nĂ« moshĂ«n 15 vjeçare e çojnĂ« nĂ« shkollĂ«n e FrançeskanĂ«ve nĂ« ShkodĂ«r ku drejtor ishte AtĂ« Gjergj Fishta. Martini 18 vjeçar u dĂ«rgua nĂ« qytetin e Moxartit Salzburg tĂ« AustrisĂ« ku studioi filosofi e teologji, por pasioni i tij pĂ«r muzikĂ«n e shty qĂ« tĂ« ndiqte edhe mĂ«simet muzikore nĂ« Institutin e Profesorit me famĂ« Hartman. Kthehet nĂ« ShkodĂ«r pak para shpalljes sĂ« PavarĂ«sisĂ« dhe jep mĂ«sime nĂ« Kolegjin e FretĂ«nve. NĂ« 1922 krijon orkestren “Illyricum” me tĂ« cilĂ«n do tĂ« fitonte konkursin kombĂ«tar muzikor nĂ« vitin 1930. AtĂ« Martin Gjoka jepte koncerte nĂ«pĂ«r

38

Jeta Katolike | Tetor-Dhjetor 2014

shoqĂ«ritĂ« kulturore tĂ« ShkodrĂ«s, shumĂ« tĂ« zhvilluara nĂ« atĂ« kohĂ«. Krijoi nĂ« zhanre tĂ« ndryshme muzikore, polifonike dhe korale, krijoi opera dhe simfoni si dhe njĂ« numĂ«r kĂ«ngĂ«sh epike dhe lirike. Martin Gjoka hapi i pari shtegun e artit muzikor shqiptar, krijuesit i tĂ« parĂ«s simfoni shqiptare “Dy lule mbi vorr tĂ« Skanderbegut” (1919) si dhe

krijuesi i operas shqiptare “Juda Makabe” me libret tĂ« Gjergj FishtĂ«s kompozuar nĂ« vitin 1917. FalĂ« punĂ«s sĂ« AtĂ« Martin GjokĂ«s dhe muzikantĂ«ve tĂ« tjerĂ« natyrisht Shkodra u bĂ« qĂ«ndra mĂ« e rĂ«ndĂ«sishme e jetĂ«s muzikore nĂ« ShqipĂ«ri dhe djepi ku kanĂ« lindur talente tĂ« mĂ«dha. Muzikologu dhe studiuesi i apasionuar i historisĂ« sĂ« muzikĂ«s shqiptare Tonin Zadeja, nĂ« njĂ« jetĂ«shkresĂ« tĂ« shkurtĂ«r tĂ« AtĂ« Martin GjokĂ«s shkuan: “JanĂ« kuptimplotĂ«, dhe njĂ« vlerĂ«sim i madh i punĂ«s sĂ« tij, fjalĂ«t qĂ« Bajram Curri i drejtoi atij kur, nĂ« krye tĂ« orkestrĂ«s frymore, shkoi pĂ«r ta urue mĂ« 1924: “Ky peshqesh (asht fjala pĂ«r njĂ« sasi tĂ« hollash- T.Z.) asht pĂ«r kalamajt dhe pĂ«r Ju, uratĂ«. Vazhdoni tĂ« punoni pa u lodhun pĂ«r idealin kombĂ«tar e pĂ«rparimin e vendit”. PĂ«r 50 vjet Ă«shtĂ« thĂ«nĂ« se opera e parĂ« Ă«shtĂ« krijuar nĂ« vitin 1958, por e vĂ«rteta Ă«shtĂ« ndryshe. Madje shumĂ« prej pjesĂ«ve muzikore apo kĂ«ngĂ«ve tĂ« Martin GjokĂ«s sĂ« ndaluar, kanĂ« arrit tĂ« futĂ«n nĂ« repertore pa emrin e tij. AtĂ« Martin Gjoka, edhe pse vdiq nĂ« moshĂ«n 50-vjeçare nga njĂ« atak nĂ« zemĂ«r, nĂ« moshĂ«n mĂ« prodhimtare

pĂ«r njĂ« kompozitor, na ka lĂ«nĂ« njĂ« pasuri tĂ« madhe muzikore nĂ« tĂ« gjitha gjinitĂ«. Simfonia “Dy lule mbi vorr tĂ« SkandĂ«rbegut” Ă«shtĂ« ekzekutuar nga Orkestra e Operas nĂ«n drejtimin e Eno Koços nĂ« vitin 1986 i cili e vlerĂ«son: “AtĂ« Martin Gjoka, mund tĂ« thuhet me plot zĂ«, Ă«shtĂ« krijuesi i njĂ« gjuhe muzikore specifike shqiptare e cila rrezatoi tek mjaft kompozitorĂ« shkodranĂ« qĂ«, tĂ« gjithĂ« e dimĂ«, kanĂ« qĂ«nĂ« nĂ« pararojĂ« tĂ« artit muzikor shqiptar” . NjĂ« punĂ« pasionante pĂ«r nxjerrjen nĂ« dritĂ« tĂ« veprĂ«s sĂ« kĂ«tij kompozitori tĂ« madh ka bĂ«rĂ« me librin e vet Robert Prennushi, ku krahas shkrimeve mbi jetĂ«n e veprĂ«n e AtĂ« Martin Gjoka OFM janĂ« botuar edhe partiturat “Album pĂ«r harmonium pĂ«r 24 copa” e tjera pjesĂ« muzikore. E kemi “takue” tĂ« madhin AtĂ« M. Gjoka, tek filmi “SkĂ«nderbeu”, ku kompozitori Çesk Zadeja, shfrytĂ«zon me mjeshtri temĂ«n e kĂ«ngĂ«s sĂ« Martin GjokĂ«s e mbĂ«shtetur kjo nĂ« njĂ« motiv tĂ« vjetĂ«r tĂ« kĂ«ngĂ«ve malĂ«sore. Motivi i huazuar i filmit “SkĂ«nderbeu” nuk Ă«shtĂ« vĂ«shtirĂ« tĂ« dallohet. ËshtĂ« marrĂ« nga kĂ«nga “Kenkan mbushun malet me borĂ«â€ por Martin Gjoka ishte i ndaluar , thjeshtĂ« se qe prift ndaj atĂ«herĂ« u tha se Ă«shtĂ« shfrytĂ«zuar njĂ« kĂ«ngĂ« popullore, vetĂ«m e vetĂ«m qĂ« tĂ« mos dilte emri i mĂ« tĂ« madhit muzikant shqiptar, ai qĂ« hapi shtigjet e artit muzikor klasik nĂ« ShqipĂ«ri, ai qĂ« mĂ«soi nĂ« shkollĂ« e ngjalli pasionin pĂ«r muzikĂ«n tek plejada e muzikantĂ«ve tĂ« mĂ«vonshĂ«m si Çesk Zadeja, Tish Daija, Tonin Harapi, Simon Gjoni, Abdulla Grimci, PjetĂ«r Dungu, Gjon Kapidani e tjerĂ«. GjithĂ«sesi muzika e filmit “SkĂ«nderbeu” Ă«shtĂ« vertetĂ« njĂ« mrekulli nĂ« tĂ« cilĂ«n kanĂ« shkrirĂ« talentin e tyre dy artistĂ« tĂ« mĂ«dhej mĂ«sues e nxenĂ«s: AtĂ« Martin Gjoka e Çesk Zadeja.

K U R O R Ë Z I M E

Gjergj Lunaj me Elizabeth Mirashi 11 Tetor 2014 Anton Nikaj me Donna Marie Shkreli 11 Tetor 2014 Peter Tarazhi me Xhejsi Salillari 12 Tetor 2014 Johnny Vuksanaj me Violet Elezovic 18 Tetor 2014 Flamur Bunjaj me Violeta Gjonaj 19 Tetor 2014 Lek Mreshaj me Rajmonda Planaj 26 Tetor 2014 Gjoka Berisha me Elidona Pjetri 1 NĂ«ntor 2014 Alban Smajlaj me Rreze Tinaj 8 NĂ«ntor 2014 Besnik Gjonlekaj me Maria Duravcevic 15 NĂ«ntor 2014 John Gojcaj me Jolanda Marinaj 23 NĂ«ntor 2014 Frank Lulgjuraj me Diana Gjokaj 29 NĂ«ntor 2014 Krist Nrecaj me Suzanna Nuculovic 29 NĂ«ntor 2014

P A G Ë Z I M E

Emma Luli Prindër: Ndoc Luli & Rina Hotaj Kumbarë: Drin Asllani & Diana Asllani Arlinda Mitaj Prindër: Lush Mitaj & Dile Vuktilaj Kumbarë: Gjovalin Vushaj & Hane Vushaj Isabella Lily Smajlaj Prindër: Sokol Smajlaj & Linda Juncaj Kumbarë: Lin Kumbullaj & Eglentina Kumbullaj Maria Brisku Prindër: Anton Brisku & Mariana Nuculovic Kumbarë: Bato Gjokaj & Freskida Gjokaj Fred Nikollas Camaj Prindër: Ferdinand Camaj & Flore Doaj Kumbarë: Mark Camaj & Pashka Camaj Zoey Camaj Prindër: Alfons Camaj & Diana Berishaj Kumbarë: Viktor Rukaj & Vera Rukaj Ella Camaj Prindër: Alfons Camaj & Diana Berishaj Kumbarë - Viktor Rukaj & Vera Rukaj Juliet Grishaj Prindër: Robert Grishaj & Shpresa Camaj Kumbarë: Simon Kalaj & Vitore Kalaj Nora Katerina Ivezic Prindër: Toma Ivezic & Maria Ivanovic Kumbarë: Anton Dushi Alexander Tom Pepaj Prindër: John Pepaj & Kristina Marku Kumbarë: Astrit Maksuti & Arjana Maksuti Adriana Curanaj Prindër: Nikolla Curanaj & Llizabeth Berishaj Kumbarë: Gjon Berisha & Justina Bambace Andra Hysaj Prindër: Gjek Hysaj & Mirela Kocaj Kumbarë: Nike Lumaj & Eva Lumaj Nikolas Hysaj Prindër: Gjok Hysaj & Vojsava Pllumbi Kumbarë: Mark Pepaj & Valentina Pepaj Leka Anton Lulgjuraj Prindër: Anton Lulgjuraj & Maryanna Vuli Kumbarë: Giovanni Salamoni & Laura Vuli Mike Nue Merdita Prindër: Kristijan Merdita & Albunela Daka Kumbarë: Krist Gjini & Albina Gjini David Gjon Nikolla Prindër: Gjon Nikolla & Nora Oroshi Kumbarë: Vilson Nikollaj & Victoria Nikollaj Serena Mhillaj Prindër: Sander Mhillaj & Elsona Gjuraj Kumbarë: Jakin Gjuraj & Drandafile Gjuraj Kristian Desku Prindër: Kriste Desku & Mariana Krasnic Kumbarë: Gjon Berisha & Violeta Berisha

Arta Palaj Prindër: Michael Palaj & Angjelina Gjelaj Kumbarë: Mark Thaqi & Gjyste Thaqi

Epjau o Zot pushimin e pasosun. E i ndritë drita e pambarueme!

Tommy Palaj Prindër: Michael Palaj & Angjelina Gjelaj Kumbarë

Gjon Koleci Curanaj, 77-vjeç Vdiq mĂ« 1 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Johnny Pepaj Prindër: Leonard Pepaj & Kristjane Popaj Kumbarë: Pllumb Kalaj & Florinda Kalaj

Filja Saljanin, 77-vjeç Vdiq mĂ« 2 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Anton Geges Prindër: Dod Geges & Merita Juncaj Kumbarë: Prek Gjergjaj & Gloria Gjergjaj Giovani Gjergj Tunaj Prindër: Gjergj Tunaj & Valentina Dushi Kumbarë: Tony Shtufaj & Borja Shtufaj Ethan Thomas Garry Prindër: Thomas Garry & Leonora Palaj Kumbarë: Leonard Palaj & Jamie Radovic Leonora Gjokaj Prindër: John Gjokaj & Pina Pekic Kumbarë: Marijan Curanaj Luke Thomas Lekocaj Prindër: Robert Lekocevic & Marsela Kalaj Kumbarë: Nikolaos Stravroulakis & Anna Sinishta Christopher Nrecaj Prindër: Krist Nrecaj & Suzanna Nuculovic Kumbarë: Viktor Nrecaj & Valbona Nrecaj Argjend Zhel Komani Prindër: Hile Komani & Lushe Coli Kumbarë: Nue Maksuti & Kristina Maksuti Joseph Dedvukaj Prindër: Frank Dedvukaj & Diana Mirdita Kumbarë: George Vuksanaj & Melissa Vuksanaj Julia Age Gazivoda Prindër: Gjon Gazivoda & Arjola Marku Kumbarë: Nikola Gazivoda & Marina Gazivoda Brenda Lakaj Prindër: Aleksander Lakaj & Romina Lakaj Kumbarë: Artan Shotaj & Romina Mecaj

Justin Raja, 33-vjeç Vdiq mĂ« 10 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Marko Pajovic, 63-vjeç Vdiq mĂ« 21 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Valentina Kinaj, 59-vjeç Vdiq mĂ« 29 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Fran Shkreli, 89-vjeç Vdiq mĂ« 29 Tetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Martin Deljovic, 76-vjeç Vdiq mĂ« 4 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Elizabeth Berisha, 20-vjeç Vdiq mĂ« 11 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Deto Camovic, 58-vjeç Vdiq mĂ« 13 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« vendlindje Kola Vataj, 74-vjeç Vdiq mĂ« 17 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York Leka Rukaj, 60-vjeç Vdiq mĂ« 16 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Diana Mili Prindër: Gjovalin Mili & Mri Ndrejaj Kumbarë: Kole Luli & Antoneta Luli

Doda Ljucovic, 89-vjeç Vdiq mĂ« 1 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Antonela Nonaj Prindër: Tonin Nonaj & Irena Gegaj Kumbarë: Nikoll Mrnacaj & Kristina Mrnaci

Prena Gjonaj Lucaj, 66-vjeç Vdiq mĂ« 1 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Sophia Smajlaj Prindër: Valmir Smajlaj & Patricia Perez Kumbarë: Mark Smajlaj & Flutur Smajlaj

Tone Gazivoda, 92-vjeç Vdiq mĂ« 1 NĂ«ntor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Janathan Bojaj Prindër: Mark Bojaj & Liza Gjonaj Kumbarë: Villson Dushaj & Diana Dushaj

Marko Nikac, 69-vjeç Vdiq mĂ« 11 Dhjetor 2014 U varros nĂ« varrezat “Gate of Heaven Cemetery” nĂ« New York

Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.