JK # 37

JANAR - MARS 2005

Jeta Katolike

2

JANAR - MARS 2005

Dom Pjetër Popaj: I dashur, Ungjilli nuk është një legjendë . . . . . . . . . . . .3 Papal Message for Lent 2005 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4 Peter Saljanin: March for Life . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .5 State of the World, According to John Paul II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .7 Klajd Kapinova: Shërbeni kulturës së jetës e jo vdekjes . . . . . . . . . . . . . . . .9 Albert Ramaj: NGJALLJA (MUNDIMET, VDEKJA) E JEZUSIT 13 Dom Fatmir Peraj: Porosia biblike e së dieles – PASHKËT . . . . . . . . . . . . .15 Klajd Kapinova: Kardinal Koliqi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16 Një Histori e Shkurtër e Ditës së Shën Valentinit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 A Brief History of Valentine’s Day . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19 Dr. Dom Nikë Ukgjini: Intelektuali i Heshtur: Dom Mark Dushi . . . . . . . . . .21 Useful Questions and Answers About Our Catholic Faith . . . . . . . . . . . . . . .24 Dr. Msgr. Zef Oroshi: Ernest Koliqi (ribotim) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25 Rrok Dushaj: 80 Vjetori i vrasjes së Luigj Gurakuqit . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

Ai nuk është këtu! U ngjall sikurse tha!

(Mt. 28:6)

Ta ndihmojë ndërtimin e Kishës së Shën Kollit në Shkodër . . . . . . . . . . . . .32 Shkodra’s Archbishop Sees Foreign Aid as Key to Overcoming Poverty . . .32 Nga Famullia jonë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33 Bardhyl Ukcamaj: Shqiptarët në Mbrojtje të Krishterimit . . . . . . . . . . . . . . .34 Botohet libri “Prekë Cali, piramida e kufijve të Shqipërisë” . . . . . . . . . . . . .38

Drejtor i përgjithshëm:

Dom Pjetër A. Popaj

“Lahuta e Malcisë” e përkthyer në gjuhën angleze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .39

Kryeredaktor:

Mark K. Shkreli

Nikollë Berishaj: Toleranca fetare në veprën e Atë Anton Harapit . . . . . . . . .40

Redaktor i Anglishtes:

Simon Vukel

Muhamet Nika: Kulti i bukës, i fuqishëm te shqiptarët . . . . . . . . . . . . . . . . .42

Reklamat dhe Dizajn:

Albanian Yellow Pages

Lëvizjet demografike . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

KËSHILLI BOTUES:

Dom Pjetër Popaj • Gjon Chota • Prenk Curanaj Mark Lumaj • Ismer Mjeku • Mark Shkreli Klajd Kapinova • Martin Smajlaj • Rosa Smajlaj • Simon Vukel Të gjitha shkrimet dhe artikujt i nënshtrohën redakturës.

Dorëshkrimet dhe fotografitë nuk kthehen edhe nëse nuk botohen.

ADRESA E REDAKSISË: 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530 Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690 www.AlbChurch.com • www.JetaKatolike.com E-Mail: ShkreliM@aol.com

Abonohuni në Jeta Katolike Boton Kisha Katolike “Zoja e Shkodrës”, New York

Abonimi për 1 vit në SHBA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .$20 Abonimi jashtë SHBA-ve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .$40

Adresa e plotë: Our Lady of Shkodra 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530

Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

3

I dashur, Ungjilli nuk është një legjendë

J

emi në pragun e Javës së Madhe dhe Mundimet e Krishtit përsëriten.

Krishti përsëri shkon për t’u kryqëzuar. Ai shkon për me u munduar edhe njëherë në mesin tonë. Cilin rol do ta luajsh në mundimet e Tija.

I dashur, Ungjilli nuk është një legjendë. As nuk është një histori e të kaluarës. Është një profeci. Ai paratregon se çka do të ndodhë në botë përgjithmonë. Është një realitet që zbulon për ne se çfarë është duke ndodhur tani para syve tonë. Ungjilli na tregon jetën e Zotit në mesin tonë. Si na trajton Zoti ne e si e trajtojmë ne Zotin. Në mundimet e Krishtit Zot shihen jetat tona, edhe me emra, vetëm që duhet ta çelim librin dhe menjëherë çdo njëri do ta shoh vetën.

Mundimet fillojnë. Këtë vit të njejtat role, të njejtit aktorë janë të mobilizuar sikur në vitin 33 të kohës së Krishtit.

Të shohim. S'pari, edhe në botën e sotme janë miliona e miliona njerëz indiferentë, të pa interesuar që menjëherë thonë po, kryqëzoje. Tjerët që lajnë duart, që nuk luajnë nga vendi kur i ndodhë ndonjë tjetri një fatkeqësi, që nuk kanë opinione për gjëra të rëndësishme, që nuk tregojnë përgjegjësi dhe lejojnë gjërat e kqija të ndodhin.

Atëherë, qindra mijëra që ikin kur gjinden në ngushticë dhe sikur Shën Pjetri i bien mohit duke thënë që as nuk e njohin Krishtin. Po, po, edhe ata i kanë dëgjuar predikimet e Tija, kanë shkuar pas Tij, janë entuaziasmuar në mrekullitë e Tija dhe shkojnë larg deri në Lourdes, Fatima e Romë për të parë një mrekulli.

Por tani kur ballafaqohen me probleme, me kryqa, kur nuk ka mrekulli, kur duhet për t’u bërë dëshmi e mrekullive, e fesë dhe e dashurisë për të tjerët, bëhën indifirentë ndaj Krishtit duke thënë se nuk e njohin.

Por Krishti, viktima e dhimbëshme, me durim të amshuar e me sy të përlotur na tregon se sa fort na don duke bartur kryqin dhe duke vdekur në të për ne. E ne, deri kur duhet të qëndrojmë larg Tij. Sot në botë ka shumë viktima. Shumë njerëz të mirë vuajnë e të pafajshmit persekutohen. Prej vitit 1973 e deri 2003, dyzet e tre milion abortime fëmijësh janë

Nga Dom Pjeter Popaj bërë në Amerikë, përveç vendeve të tjera nëpër botë. Imagjinoje çfarë tragjedie!

Qindra mijëra fëmijë të tjerë që janë të braktisur. Sa pleq e plaka të vetmuar janë mbyllur nëpër shtëpi, spitale e shtëpi pleqësh që presin dikush t'i vizitojë e të kujdesohet për ta. Pse të largohemi? Në shtëpinë tënde, afër teje, a ke ndonjë që vuan, që qanë, që është i sëmurë, i pikëlluar, i vetmuar? Ja, ata janë që presin për ty. Kush do të jetë Veronika për t’ua fshirë fytyrat e përlotura? Kush do të jetë Simoni prej Cirenet për t’u ndihmuar në bartjen e kryqit? Për çdo njërin nesh ka diçka të bëj.

Ne kemi mundësi të ndihmojmë.

Krishti jeton dhe mundohet sërish në mesin tonë. Ne jemi paralajmëruar se çka ndodh në këtë tragjedi dhe kush janë aktorët e kësaj drame. Tani nuk mbetët tjetër vetëm të fillojmë për ta luajtur pjesën tonë në dramë. Fati i jonë tani është se ne mundemi për të zgjedhur pjesën tonë. Mundemi për të qenë me Krishtin, indifirent apo kundër Tij. Ne mundemi të themi se Mundimet e Krishtit nuk mund të ndodhin më. Që edhe njëherë Zotit me i ra me kamxhik trupit e shuplaka fytyrës, me e braktisë ndërsa i plagosur e i vetmuar? Ne kurrë nuk do ta lejonim një gjë të tillë! Por fatkeqësisht mundimet e Krishtit përsëriten kur ne harrojmë se Ai është i pranishëm në të afërmin tonë.

Po të ishte dita e fundit e jetës sate për çka mendon se do të gjykohesh? A nuk do ndigjojshe zërin e Krishtit që do të thotë: Ku ke qenë ti kur unë isha i uritur e nuk më ke dhënë me ngrënë, i etshëm e nuk më ke dhënë të pi, i zhveshur e nuk më ke veshur, në rrugë të madhe e nuk më ke strehuar, i sëmurë e nuk je kujdesur për mua, në burg e nuk më ke vizituar. Në të gjitha këto raste

nuk ke dëshiruar të më ndihmosh.

Ndoshta ne mendojmë për Krishtin se është vetëm në Qiell e vetëm presim se do të vijë një ditë sikur mbret i Gjithësisë. E harrojmë se Ai është i pranishëm në sakrament e në të afërmin tonë duke pritur për ne. Ai është aq afër sa që kur shofim për Të e kapërcejmë duke parë më larg.

Kjo kohë e shenjtë na bën të thellohemi në mundime të Krishtit që përsëriten vazhdimisht në mesin tonë. Ne duhet që t’i pranojmë mundimet e Tija në jetën tonë dhe tu bëhemi ndihmë tjerëve në mjerim. Duke ndihmuar të tjerët ndihmojmë Krishtin në dramën tragjike të mundimeve të Tija. Ne mund të themi se po të ishim në vend të apostujve do të kishim bërë çdo gjë për ta ndihmuar Krishtin. Qe pra mundësia na ipet për çdo ditë të jetës sonë. Vetëm që duhet për të çelur sytë për të parë vëllezërit e motrat tona në nevojë.

Deri sa nuk fillojmë për të marrë pjesë në mundimet e Krishtit, nuk kemi filluar për ta jetuar Jetën e Krishtit. Kur sakrifikojmë për të tjerët atëherë mund ta ndiejmë praninë e Tij. Ndoshta për herë të parë mund ta kuptojmë vetën, se kush jemi dhe kah jemi duke shkuar. Sepse, pas sakrificës vjen kënaqësia, gëzimi dhe jeta. Pas vdekjes vjen Ringjallja dhe pas Krezhmeve vijnë Pashkët.

Kryqi nuk është më turp sikur për judenjtë, e marri për grekët, por është shenjë nëpër të cilin ne jemi zgjedhur, është çmimi me të cilin ne jemi blerë.

Kryqi na e jep mundësinë që edhe ne të marrim pjesë me Krishtin me shenjtërit dhe të zgjedhurit e Tij, për të shëlbuar botën. Nganjëherë kryqi mund të na trishtojë dhe ne mund ta kundërshtojmë sikurse Simoni prej Cirenet. Por, kur Simoni filloi për ta bartur qetësohet duke u koncentruar në durimin, paqën e dashurinë e Krishtit ndër tortura më të rënda për ne. Edhe ne kur e pranojmë kryqin e Krishtit në jetën tonë e ndiejmë praninë e Tij. Ndoshta në fillim shohim vetëm mundimet e kryqit por në fund shohim vetëm dashurinë e Krishtit, Ringjalljen e Tij dhe Jetën e Pasosur.

4

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

Papal Message for Lent 2005 Loving the Lord ... Means Life to You, and Length of Days” Message of His Holiness John Paul II For Lent 2005 Dear Brothers and Sisters!

1. Each year, the Lenten Season is set before us as a good opportunity for the intensification of prayer and penance, opening hearts to the docile welcoming of the divine will. During Lent, a spiritual journey is outlined for us that prepares us to relive the Great Mystery of the Death and Resurrection of Christ. This is done primarily by listening to the Word of God more devoutly and by practicing mortification more generously, thanks to which it is possible to render greater assistance to those in need.

This year, dear brothers and sisters, I wish to bring to your attention a theme which is rather current, well-illustrated by the following verse from Deuteronomy: “Loving the Lord ... means life to you, and length of days...” (30:20). These are the words that Moses directs to the people, inviting them to embrace the Covenant with Yahweh in the country of Moab, “that you and your descendants may live, loving the Lord, your God, obeying his voice, and cleaving to him” (30:19-20). The fidelity to this divine Covenant is for Israel a guarantee of the future: “that you may dwell in the land which the Lord swore to your fathers, to Abraham, to Isaac, and to Jacob, to give to them” (30:20). According to the biblical understanding, reaching old age is a sign of the Most High’s gracious benevolence. Longevity appears, therefore, as a special divine gift.

It is upon this theme that I would like to ask you to reflect during this Lent, in order to deepen the awareness of the role that the elderly are called to play in society and in the Church, and thus to prepare your hearts for the loving welcome that should always be reserved for them. Thanks to the contribution of science and medicine, one sees in society today a lengthening of the human life span and a subsequent increase in the number of elderly. This demands more specific attention to the world of so-called old age, in order to help its members to live their full potential by placing them at the

service of the entire community. The care of the elderly, above all when they pass through difficult moments, must be of great concern to all the faithful, especially in the ecclesial communities of Western societies, where the problem is particularly present.

2. Human life is a precious gift to be loved and defended in each of its stages.

The Commandment “You shall not kill!” always requires respecting and promoting human life, from its beginning to its natural end. It is a command that applies even in the presence of illness and when physical weakness reduces the person’s ability to be self-reliant. If growing old, with its inevitable conditions, is accepted serenely in the light of faith, it can become an invaluable opportunity for better comprehending the Mystery of the Cross, which gives full sense to human existence.

The elderly need to be understood and helped in this perspective. I wish, here, to express my appreciation to those who dedicate themselves to fulfilling these needs, and I also call upon other people of good will to take advantage of Lent for making their own personal contribution. This will allow many elderly not to think of themselves as a burden to the community, and sometimes even to their own families, living in a situation of loneliness that leads to the temptation of isolating themselves or becoming discouraged.

It is necessary to raise the awareness in public opinion that the elderly represent, in any case, a resource to be valued. For this reason, economic support and legislative initiatives, which allow them not to be excluded from social life, must be strengthened. In truth, during the last decade, society has become more attentive to their needs, and medicine has developed palliative cures that, along with an integral approach to the sick person, are particularly beneficial for long-term patients.

3. The greater amount of free time in this stage of life offers the elderly the opportunity to face the primary issues that perhaps had been previously set aside, due to concerns that were pressing or considered a priority nonetheless. Knowledge of the nearness of the final goal leads the elderly

person to focus on that which is essential, giving importance to those things that the passing of years do not destroy.

Precisely because of this condition, the elderly person can carry out his or her role in society. If it is true that man lives upon the heritage of those who preceded him, and that his future depends definitively on how the cultural values of his own people are transmitted to him, then the wisdom and experience of the elderly can illuminate his path on the way of progress toward an ever more complete form of civilization.

How important it is to rediscover this mutual enrichment between different generations! The Lenten Season, with its strong call to conversion and solidarity, leads us this year to focus on these important themes which concern everyone. What would happen if the People of God yielded to a certain current mentality that considers these people, our brothers and sisters, as almost useless when they are reduced in their capacities due to the difficulties of age or sicknessë Instead, how different the community would be, if, beginning with the family, it tries always to remain open and welcoming towards them.

4. Dear brothers and sisters, during Lent, aided by the Word of God, let us reflect upon how important it is that each community accompany with loving understanding those who grow old.

Moreover, one must become accustomed to thinking confidently about the mystery of death, so that the definitive encounter with God occurs in a climate of interior peace, in the awareness that He “who knit me in my mother’s womb” (cf. Psalm 139:13b) and who willed us “in his image and likeness” (cf. Genesis 1:26) will receive us.

Mary, our guide on the Lenten journey, leads all believers, especially the elderly, to an ever more profound knowledge of Christ dead and risen, who is the ultimate reason for our existence. May she, the faithful servant of her divine Son, together with Saints Ann and Joachim, intercede for each one of us “now and at the hour of our death” My Blessing to All! JOHN PAUL II

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

I

t was Monday morning and after only two hours of sleep, I reluctantly woke up at 5 AM to prepare myself for the anti-abortion march.

Following the weekend blizzard in NY, the weatherman predicted that it would be a cold day in Washington. As a result, I made sure that I was ready to defend myself against another snowstorm if I had to. Thus, my first battle was with mother nature; the scarf hugged around my neck, my upper body was already vested with a t-shirt underneath the t-shirt which was underneath the sweat shirt, my legs were propped into a pair of jeans, my feet made sure they found the thickest socks, my head was covered with a fitted cap to prevent brain freeze, and my hands found ski gloves that wrapped comfortably around my fingers. I may have looked goofy, but I was more than positive that I would defeat the cold. Although my first battle was won, there was a bigger war awaiting me, the Youth Group, and thousands of other devoted participants who fought for this cause. This battle wasn’t going to be between hot and cold, it was going to be between life and death.

When I finally got to Church and into the bus, I was happy to see familiar faces who felt as passionately about this as I did. We all knew that the journey would be long and yet we all sacrificed our time, sleep, and energy for a positive change that would effect millions of lives, families, and souls. Some would probably say that we are wasting our time; I would say, that those that have the ability to walk and speak, are wasting good use of their legs and tongue. After all, it was the apostles of Christ who went out as a minority, spread the gospel against authority, became martyrs in the cause, and set an example of what we ought to do as Christians. For Jesus tells us and commanded them to, “Go [and] make disciples of all nations, baptizing them in the name of the Father, of the Son, and of the Holy Spirit, and teaching them to obey everything that I have commanded you. And remember, I am with you always, to the end of time.”

(Matthew 28:19-20) As Christians, we

5

March For Life (2005) have a mission from God; those who follow His path know where the destination leads to; and for those who turn the other cheek, may God have mercy on them.

By Peter Saljanin When the bus began driving off, Father Nikolin Pergjini introduced himself over the loud speaker. He then set the tone for the rest of the day by beginning with the Hail Mary, in Albanian, which was accompanied by the Rosary.

At that moment I was envisioning Mary, the mother of God, praying for our safe arrival to Washington D.C. Then, out of curiosity, I was thinking about Mary being pregnant with baby Jesus at such a young age. I was placing myself in that position and imagining how difficult it would be. Back then there was no special technology, no trained doctors that would provide valuable information, no

useful medication that would suppress pain, no helpful books, and other things we take for granted. Nonetheless, Mary accepted the child even though she risked persecution, even though her and Joseph were poor, and even though the baby was not planned. And yet through of all this, she didn’t consider the pregnancy a burden but rather, a blessing.

She accepted God’s will by accepting the baby; she became a hero to the child and to the world; and she set an example to all women by showing them that a baby is the most sacred gift from God and if we destroy that gift, we are not accepting God’s present but rather, condemning it.

Then I poked into my brain a little deeper and wondered what if Mary had an abortionë Just think about that. That would mean she killed Jesus, the Messiah, the Son of God, the Gift of redemption; that would mean she went against the word of God; that would mean she abandoned her obligation as a mother and murdered her own child; that would mean she selfishly put herself higher than the defenseless child and above God and His will. How horrific, self-centered, disgusting, and sinful is thatë Who would commit such a

6

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

tragedyë Unfortunately, approximately 126,000 times a day, which is equivalent to 46 million times a year, someone chooses abortion; the murder of an innocent child. Even Christians continue to do this though Jesus said, “[to] not despise one of these little ones for I say to you, that their angels in heaven continually behold the face of My Father who is in heaven.” (Matthew 18:10).

Unwisely, many have gone against the word of God. When I finally snapped back into reality, I tried making myself useful with a book. When that didn’t fair well, my last hope from boredom was the music from an Ipod. Unfortunately, neither of these things significantly helped deviate the clock from ticking slowly. They say that time is of the essence, I also learned that day that time could be a nuisance. Later, after arriving at Washington D.C., I would find out that the cause overrode the burden. We all tried peeking through the window in hopes of spotting monumental statues, buildings, and/or protestors however, the condensation from the heat inside the bus compared to the coldness outside the bus, chalked up ice on the window and limited our view. That gave us a hint of how cold it really was outside. As a result, many of us expected a small turnout.

Fortunately, we were wrong.

When we finally got off the bus and onto the sidewalk, we proudly displayed our banner which showed an image of the Virgin Mary delightfully carrying the harmless baby Jesus in her arms. The banner read, “Our Lady of Shkodra Parish – Pro Life.” The message was clear, crisp, and right to the point. As we were walking to the March for Life location, many

people enthusiastically greeted us with a warm welcoming; they distributed fliers, pins, t-shirts, and fittingly enough, scarves. Unlike the usual left-wing extravaganza, our protestors were not naked, did not scream vulgarities, and were calm and law obeying in their approach. And to our surprise as well as our delight, there were very few pro-murder advocates who decided to tag along in hopes of ruining the march. Ironically, cold-hearted people seem not to be able to endure the cold.

Nonetheless, when we finally made it to our destination, we saw thousands of people waiting for the march to begin.

Nuns, Franciscans, and many other people from other parishes and states from all across America greeted us warmfully.

Although the atmosphere seemed loud with so many diverse people and banners, one couldn’t help but feel a sense of belonging and unity. At that moment I couldn’t help but get chills as I felt the sincerity in our approach to this cause and the relationship we had with God when acting as a soldier for Christ. Our hearts, minds, and souls were ready to combat any evil; not by intimidation, coercion, or weaponry, but by love brought to us by the grace of God. As soon as the march began, thousands cheered in happiness and yelled out their slogans. Ours was “Don’t go further – abortion is murder!” At last we were here; we fought and overcame the wind, the chill factor, the protestors, the long ride, the sleepiness, the hunger, and now, we were ready to March for Life. As mem-

bers of the youth group held the heavy banner, Father Nikolini took the rosary out of his pocket. Although the rosary is light and did not weigh nearly as much as the banner, it weighed more in holiness and significance. Father Nikolini then began saying the Hail Mary while we, and other allied protestors, began chanting along.

After ten Hail Mary’s, Father Nikolini passed the rosary around other youth group members encouraging them to take lead. They did as followed; our presence was marked with courage, praise, and spiritual awareness.

As we walked with the crowd, I saw women carrying posters acknowledging that they had an abortion and regretted their action; I saw a man that was old and weak leaping out of his wheelchair to carry a banner. I saw men, each carrying a large cross on their back, signifying the death and the importance of sacrifice our Lord Jesus made for us; I saw a rosary that stretched longer than 8 feet being carried by a group of people and much much more. Most amazingly, I saw, felt, and embodied the presence of Jesus Christ with all of us.

It was not long before the march was over. When we made it to the end of our destination, it began to snow. We took our final pictures, said our last words, and tried figuring out a way to go back to the bus amidst the large web of people. Our goal was accomplished but I knew that our mission was not over. Whether it is to prevent abortion, minimize poverty, or whatever issue affects the most defenseless of our society, we will always have an assignment from God. When we got back to the bus, I sat back and reflected on this trip. I realized more than ever that as a youth group, we are more significant than one man alone; our voice is louder and our stance is stronger. Together, we must and will continue to march for God as soldiers of Christ.

In closing, we must remember that Moses told Joshua in Deuteronomy 31:8, “[that] it is the Lord who goes before you.

He will be with you; he will not fail you or forsake you. Do not fear or be dismayed.”

Thus, as long as we have Jesus to lead, there can be no harm in following; all we will get in return is reward and triumph.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

7

State of the World, According to John Paul II Address to the Diplomatic Corps Accredited to the Vatican VATICAN CITY (Zenit.org).- Here is a translation of the address John Paul II delivered to the representatives of the 177 countries that have diplomatic relations with the Vatican. ***

Your Excellencies, Ladies and Gentlemen, 1. This meeting at the beginning of the New Year is a happy tradition which affords me the joy of welcoming you and in some way of embracing all the peoples whom you represent! For it is through you and thanks to you that I come to know their hopes and aspirations, their successes and their setbacks. Today I wish to offer your countries my fervent good wishes of happiness, peace and prosperity.

At the threshold of the New Year I am also pleased to offer all of you my best wishes, as I invoke upon you, your families and your fellow citizens an abundance of divine blessings.

Before sharing with you some reflections inspired by the present situation in the world and in the Church, I must thank your Dean, Ambassador Giovanni Galassi, for his kind words and for the good wishes which he has thoughtfully expressed, in the name of all present, for my person and for my ministry. Please accept my deep gratitude!

Mr Ambassador, you have also pointed to the legitimate expectations of modern men and women, all too often frustrated by political crises, by armed violence, by social conflicts, by poverty or by natural catastrophes. Never as at the beginning of this millennium has humanity felt how precarious is the world which it has shaped.

2. I have been personally struck by the feeling of fear which often dwells in the hearts of our contemporaries. An insidious terrorism capable of striking at any time and anywhere; the unresolved problem of the Middle East, with the Holy Land and Iraq; the turmoil disrupting South America, particularly Argentina, Colombia and Venezuela; the conflicts preventing numerous African countries from focusing on their development; the diseases spreading contagion and death; the grave problem of famine, especially in Africa; the irresponsible behavior contributing to the depletion of the planet’s resources: all these are so many plagues threatening the survival of

humanity, the peace of individuals and the security of societies.

closing in on themselves or of resorting to violence.

3. Yet everything can change. It depends on each of us. Everyone can develop within himself his potential for faith, for honesty, for respect of others and for commitment to the service of others.

It also depends, quite obviously, on political leaders, who are called to serve the common good. You will not be surprised if before an assembly of diplomats I state in this regard certain requirements which I believe must be met if entire peoples, perhaps even humanity itself, are not to sink into the abyss.

4. This is why choices need to be made so that humanity can still have a future. Therefore, the peoples of the earth and their leaders must sometimes have the courage to say “No”.

First, a “YES TO LIFE”! Respect life itself and individual lives: everything starts here, for the most fundamental of human rights is certainly the right to life. Abortion, euthanasia, human cloning, for example, risk reducing the human person to a mere object: life and death to order, as it were! When all moral criteria are removed, scientific research involving the sources of life becomes a denial of the being and the dignity of the person. War itself is an attack on human life since it brings in its wake suffering and death. The battle for peace is always a battle for life!

Next, RESPECT FOR LAW. Life within society — particularly international life — presupposes common and inviolable principles whose goal is to guarantee the security and the freedom of individual citizens and of nations.

These rules of conduct are the foundation of national and international stability. Today political leaders have at hand highly relevant texts and institutions. It is enough simply to put them into practice. The world would be totally different if people began to apply in a straightforward manner the agreements already signed!

Finally, the DUTY OF SOLIDARITY. In a world with a superabundance of information, but which paradoxically finds it so difficult to communicate and where living conditions are scandalously unequal, it is important to spare no effort to ensure that everyone feels responsible for the growth and happiness of all. Our future is at stake. An unemployed young person, a handicapped person who is marginalized, elderly people who are uncared for, countries which are captives of hunger and poverty: these situations all too often make people despair and fall prey to the temptation either of

“NO TO DEATH”! That is to say, no to all that attacks the incomparable dignity of every human being, beginning with that of unborn children. If life is truly a treasure, we need to be able to preserve it and to make it bear fruit without distorting it. “No” to all that weakens the family, the basic cell of society. “No” to all that destroys in children the sense of striving, their respect for themselves and others, the sense of service.

“NO TO SELFISHNESS”! In other words, to all that impels man to protect himself inside the cocoon of a privileged social class or a cultural comfort which excludes others. The lifestyle of the prosperous, their patterns of consumption, must be reviewed in the light of their repercussions on other countries. Let us mention for example the problem of water resources, which the United Nations Organization has asked us all to consider during this year 2003. Selfishness is also the indifference of prosperous nations towards nations left out in the cold. All peoples are entitled to receive a fair share of the goods of this world and of the know-how of the more advanced countries. How can we fail to think here, for example, of the access of everyone to generic medicines, needed to continue the fight against current pandemics, an access — alas — often thwarted by short-term economic considerationsë “NO TO WAR”! War is not always inevitable.

It is always a defeat for humanity. International law, honest dialogue, solidarity between States, the noble exercise of diplomacy: these are methods worthy of individuals and nations in resolving their differences. I say this as I think of those who still place their trust in nuclear weapons and of the all-too-numerous conflicts which continue to hold hostage our brothers and sisters in humanity. At Christmas, Bethlehem reminded us of the unresolved crisis in the Middle East, where two peoples, Israeli and Palestinian, are called to live sideby-side, equally free and sovereign, in mutual respect. Without needing to repeat what I said to you last year on this occasion, I will simply

8

Jeta Katolike

add today, faced with the constant degeneration of the crisis in the Middle East, that the solution will never be imposed by recourse to terrorism or armed conflict, as if military victories could be the solution. And what are we to say of the threat of a war which could strike the people of Iraq, the land of the Prophets, a people already sorely tried by more than twelve years of embargoë War is never just another means that one can choose to employ for settling differences between nations. As the Charter of the United Nations Organization and international law itself remind us, war cannot be decided upon, even when it is a matter of ensuring the common good, except as the very last option and in accordance with very strict conditions, without ignoring the consequences for the civilian population both during and after the military operations.

5. It is therefore possible to change the course of events, once good will, trust in others, fidelity to commitments and cooperation between responsible partners are allowed to prevail. I shall give two examples.

Today’s Europe, which is at once united and enlarged. Europe has succeeded in tearing down the walls which disfigured her. She has committed herself to planning and creating a new reality capable of combining unity and diversity, national sovereignty and joint activity, economic progress and social justice. This new Europe is the bearer of the values which have borne fruit for two thousand years in an “art” of thinking and living from which the whole world has benefited. Among these values Christianity holds a privileged position, inasmuch as it gave birth to a humanism which has permeated Europe’s history and institutions. In recalling this patrimony, the Holy See and all the Christian Churches have urged those drawing up the future Constitutional Treaty of the European Union to include a reference to Churches and religious institutions.

We believe it desirable that, in full respect of the secular state, three complementary elements should be recognized: religious freedom not only in its individual and ritual aspects, but also in its social and corporative dimensions; the appropriateness of structures for dialogue and consultation between the Governing Bodies and communities of believers; respect for the juridical status already enjoyed by Churches and religious institutions in the Member States of the Union. A Europe which disavowed its past, which denied the fact of religion, and which had no spiritual dimension would be extremely impoverished in the face of the ambitious project which calls upon all its energies: constructing a Europe for all!

Africa too gives us today an occasion to rejoice: Angola has begun its rebuilding;

JANAR - MARS 2005

Burundi has taken the path which could lead to peace and expects from the international community understanding and financial aid; the Democratic Republic of Congo is seriously engaged in a national dialogue which should lead to democracy. The Sudan has likewise shown good will, even if the path to peace remains long and arduous. We should of course be grateful for these signs of progress and we should encourage political leaders to spare no effort in ensuring that, little by little, the peoples of Africa experience the beginnings of pacification and thus of prosperity, safe from ethnic struggles, caprice and corruption. For this reason we can only deplore the grave incidents which have rocked Côte-d’Ivoire and the Central African Republic, while inviting the people of those countries to lay down their arms, to respect their respective constitutions and to lay the foundations for national dialogue. It will then be easy to involve all the elements of the national community in planning a society in which everyone finds a place.

Furthermore, we do well to note that Africans are increasingly trying to find the solutions best suited to their problems, thanks to the activity of the African Union and effective forms of regional mediation.

6. Your Excellencies, Ladies and Gentlemen, it is vital to note that the independence of States can no longer be understood apart from the concept of interdependence. All States are interconnected both for better and for worse.

For this reason, and rightly so, we must be able to distinguish good from evil and call them by their proper names. As history has taught us time and time again, it is when doubt or confusion about what is right and wrong prevails that the greatest evils are to be feared.

If we are to avoid descending into chaos, it seems to me that two conditions must be met.

First, we must rediscover within States and between States the paramount value of the natural law, which was the source of inspiration for the rights of nations and for the first formulations of international law. Even if today some people question its validity, I am convinced that its general and universal principles can still help us to understand more clearly the unity of the human race and to foster the development of the consciences both of those who govern and of those who are governed.

Second, we need the persevering work of Statesmen who are honest and selfless. In effect, the indispensable professional competence of political leaders can find no legitimacy unless it is connected to strong moral convictions. How can one claim to deal with world affairs without reference to this set of principles which is the basis of the “universal common good” spoken of so eloquently by Pope John XXIII in his Encyclical Pacem in

Terrisë It will always be possible for a leader who acts in accordance with his convictions to reject situations of injustice or of institutional corruption, or to put an end to them. It is precisely in this, I believe, that we rediscover what is today commonly called “good governance”. The material and spiritual well-being of humanity, the protection of the freedom and rights of the human person, selfless public service, closeness to concrete conditions: all of these take precedence over every political project and constitute a moral necessity which in itself is the best guarantee of peace within nations and peace between States.

7. It is clear that, for a believer, these motivations are enriched by faith in a God who is the Creator and Father of all, who has entrusted man with stewardship of the earth and with the duty of brotherly love. This shows how it is in a State’s own interest to ensure that religious freedom — which is a natural right, that is, at one and the same time both an individual and social right — is effectively guaranteed for all.

As I have had occasion to remark in the past, believers who feel that their faith is respected and whose communities enjoy juridical recognition will work with ever greater conviction in the common project of building up the civil society to which they belong. You will understand then why I speak out on behalf of all Christians who, from Asia to Europe, continue to be victims of violence and intolerance, such as happened recently during the celebration of Christmas. Ecumenical dialogue between Christians and respectful contact with other religions, in particular with Islam, are the best remedy for sectarian rifts, fanaticism or religious terrorism. As far as the Catholic Church is concerned, I will mention but one situation which is a cause of great suffering for me: the plight of Catholic communities in the Russian Federation, which for months now have seen some of their Pastors prevented from returning to them for administrative reasons. The Holy See expects from the Government authorities concrete decisions which will put an end to this crisis, and which are in keeping with the international agreements subscribed to by the modern and democratic Russia.

Russian Catholics wish to live as their brethren do in the rest of the world, enjoying the same freedom and the same dignity.

8. Your Excellencies, Ladies and Gentlemen, may all of us who have gathered in this place, which is a symbol of spirituality, dialogue and peace, contribute by our daily actions to the advancement of all the peoples of the earth, in justice and harmony, to their progress towards conditions of greater happiness and greater justice, far from poverty, violence and threats of war! May God pour out his abundant blessings upon you and all those whom you represent.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

9

Shërbeni kulturës së jetës e jo vdekjes Në skenën e Lehman Collge në New York luhet me sukses pjesa teatrale “Jorgani” e dramaturgut shkodran Fadil Kraja LEHMAN COLLEGE (The Monroe and Rose D. Lovinger Theatre) BRONX NEW YORK. E shtunë më 19 shkurt 2005 në orën 7:00 pm, Trupa Teatrale e Famullisë së Kishës Shna Ndout në Tuz – Malësi, ishte mysafire në ambientet komode në Lehman College.

Duatrokitjet frenetike dhanë sinjalin e mirëseardhjes miqve bashkatdhetarë nga vendlindja, të cilët paraqitën dramën: “N’dorë të kësaj shtëpie” (e përpunuar sipas motiveve të dramës “Jorgani”), e shkruar nga Fadil Kraja e venë në skenë nga Trupa e Famullisë Tuz – Malësi.

Organizator i shfaqjes së bukur artistike me nota prekse për teleshikuesit shqiptaro – amerikan, ishte i palodhuri e artdashësi Pader Pashko Gojçaj, i cili nuk kishte mundësi të vinte në New York për asye objektive (shëndetsore). Ai është mbështetur nga skenografi e orkestruesi muzikor Nikollë Lucgjonaj dhe regjizori bashkëkohor Gjergj Gjonaj.

Përpara se të ulet sipari i skenës, përshëndetjen për mbështetjen e ardhjes nga Malësia në ShBA, në emër të artistëvë e bëri aktori Zef Dreshaj. Në fjalën e tij, miku malësor tha, se: “Dua të ju përcjell përshëndetjet e vëllezërve e motrave tuaja që ndodhen në Malësi. Ata janë me mendje e zemër gjithmonë me ju.”

Më pas, udhëheqësi artistik, falënderoi Dom Pjetër Popaj, për ftesën që u bëri të mundur ardhjen nga Malësia në ShBA, sponsorizuesin Zef Dedvukaj dhe Ambasadën e ShBA-së në Beograd. Një përshëndetje të ngrohtë solli nga bariu shpirtëror P. Pashko Gojçaj, si organizues i shumë projekteve artistike, kulturore nacionale e fetare.

Ai ftoi në skenë ftuesin zyrtar të Grupit Artistik, meshtarin e përndershëm Dom Pjetër Popaj, të cilit i dhuruan në shenjë mirënjohje një pikturë të skenografit Nikollë Lucgjonaj, me motive nga kisha e Tuzit pranë vendlindjes së meshtarit. Ai përshëndeti miqtë,

Nga Klajd Kapinova spektatorët shqiptaro – amerikan, që me 500 duartrokitjet e tyre ripërsëritën mesazhin e mirëseardhjes e artistëve nga vendlindja. Në fjalën e tij u ndal, në rolin e madh të artit e kulturës në përcjelljen e mesazhe pozitive për popullin tonë. Me argumente historike, përshkroi virtytet e

fortat shqiptare, si nderin, besën, fjalën e dhënë, paqen, mikpritjen, nderimi për mikun etj., të cilat rrallë gjinden në popujt fqinj në vendlindje. “Kjo tregon, se populli shqiptar është një fis i zgjedhur, fis mbretëror. Askund tjetër nuk e gjen një mikpritje të tillë, por vetëm në mbretëritë e lashta. Këto virtyte pozitive të popullit kanë mbijetuar ndër shekuj.

Me fal, është një veprim Hyjnor”, përfundoi fjalën e vet famullitari.

FADIL KRAJA, është shkrimtari e dramaturgu i njohur shqiptar. Ai, me forcën krijuese, gatuan në magjen e emocioneve lot të pastër njerëzor.

Sikurse shkruan poetja e Fatime Kulli “të gjithë lexuesit e spektatorët gëlltisin një copë kafshatë në lotin e kristaltë të apelit më njerëzor…

Spektatori në teatër në vendlindje e New York, duartroket dhimbjen e tij, e derdh lot malli, për pamundësinë e mundësisë, për përballimin e të pazhgjidhurave...

Krijimtaria letrare përfshinë: Poezi: “Kanga ime”, “Melodi malësore”, “Jehonë malesh”, “Hije të paska”, “Ndodhitë e Nereidës”, “Bjer topuz”; Prozë: “Kandidatja e fundit”, “Fajin e kishte”, “Besa”, “Heshtja që të ther shpirtin”, “L’aquila ferita”, “La gravidanza ferita”, “Britma e një gruaje (roman)”; Drama e komedi: “Fisheku në pajë”, “Shpartallimi”, “Baca i Gjetajve”, “Dashuria e trojeve tona”, “Dy drama”, “Luani i shtëpisë”, “Nata e fundit”, “Jorgani”, “Gjaku i Arbërit”, “Sinjalet e natës”, “Çështja e Blertës”, “Djem të mbarë”, “Fundi i një komedie”, “Flamur në dasëm”, “Kur flasin zemrat”. Ka shkruar gjithashtu drama për fëmijë, librete operash e operetash, etj.

10

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

Projekti i dramës së përpunuar, shkruar pesë vite më parë titulluar: “N’dorë të kësaj shtëpie”, është një version modern përshtatur ditëve tona nga regjizori Gjergj Gjonaj. Drama “Jorgani”, i zhvillon ngjajet në fundin e shek. XIX e fillimi i shek. XX. Merita e regjizorit Gjergji, është se i ka zhvendos ngjarjet e përsonazhet në shek. XXI, në zonat e Malësisë ku fenomeni i gjakmarrjes është ende një dukuri negative, që sundon e shkaton gjak me ngujime familjesh dhe fëmijë…

Jeta është e bardhë, vdekja e kuqe Në ekranin prej beze shfaqet hyrja e dramës, ku dy përsona nga Gjakova Coli (Vasel Dedvukaj), me një çantë në dorë po udhëtonin për të shkuar në pazar të qytetit. Ata ndalojnë pak minuta, për të pirë një kafe. Dy përsona të tjerë (keqbërës), që ndodhën në lokal, lajmërojnë me telefon, se dy të panjohurit me çantë janë nisur e ju delni përpara.

Me armë në dorë e mask në krye u rrëmbejnë çantën… dhe drama spostohet në skenë… I grabituri, kthehet në pazar. Ai sheh grabitësit e sendeve të argjenda, Ato po tregtonin mallin grabitur atij.

Duke kërkuar sqarim, një ndër shokët (Marjan Dedvukaj & Zef Dreshaj) e djalit të vrarë nxjerrë alltinë për t’a vrarë.

Për vetmbrojtje, ai me shpejtësi i rrëmben armën e ia drejton grabitësve. Në çast ndërhyn i pafajshmi Sokoli, që padashje vritet nga tregtari i grabitur…

Ngjarjet e dramës zhvillohen në një shtëpi malësore të thjeshtë. Subjekti i pjesës është gjakmarrja në Shqipërinë e Veriut. Përsonazhi kryesor është nënë Hëna, (Pashkë Gjonaj), e cila ka në shtëpi dy djem e një vajzë, mbasi burri i ka vdekur. Ajo në shtëpi po bashkëbisedon me vajzën e saj Zanën (Violeta Marniku), që e qetë qëndis një jorganin me ngjyrë të kuqe, simbol i dashurisë, por për fat të keq edhe i gjakvdekjes.

Biseda e lirë në familje është interesante, kur nëna e këshillon vajzën, se duhet të martohet, mbasi kemi lindur për t’u martuar… të ketë fëmijë dhe gëzoj jetën e saj… Tek burri do të lindësh fëmijë, do

të bahesh nanë… Vajza i përgjigje: “Unë të rris ata që do të vrasin…” Zoti thotë martonju e shumonju, i thonë nëna vajzës… Ti nënë mbete vejush me fëmijë… Vajza, e kundërshton nënën, e dëshpëruar nga ajo, se çfarë po ndodh shpesh me gjakmarrjet në Malësi… Kaq shumë gjak derdhet, që të vijë jeta e bardh!ë…

Gjatë bisedës troket dera, ku një person thërret: “O i zoti i shtëpisë”. Nga brenda dëgjohet përgjigjja: “Kush është, ç’kërkon këtuë”. Njeriu, mbasi futet brenda thotë: “Kam ra në gjak… Çile pash hatrin e Zotit… N’dorë të kësaj shtëpisë”… Vajza kundërshton, “Mos nënë, ai është vrasës”, ndërsa ajo behet burrnesh dhe pranon vrasësin në shtëpi.

Daja i djalit të vrarë Hila (Dedë Dedvukaj), sapo shkel në prag të shtëpisë thotë: “Na ka gjujt rrufea.

Djalin Sokolin e kanë vra”. Personi vrasës, është i panjohuri, që ka pranuar nëna në shtëpi. Ngjarja precipiton me shpejtësi… Vrastari, nënës i ka dhënë alltinë, me të cilin ka kryer krimin dhe i thotë që ta vrasë, duke marrë gjakun e djalit. Ajo pasi e pranoi në shtëpi, i jep rrobat Spkolit dhe e fsheh në dhomën e viktimës…

Axha i dy djemve e vajzës i quajtur Urti (Luigj Junçaj), duke pasur përvojën e hidhur të viteve të shkuara, me fjalët e matura prej burri të mençur i jep udhë pozitive aktit burrëror të faljes së gjakmarrjes nga njerëzit e shtëpisë së vëllaut

të vet. Për fat të mirë, mendimi të urtë të tij i bashkohet nëna burrnesh… Për respektin ndaj saj, babai i djalit vrasës vjen e i dorëzon të birin për t’a vrarë, duke shprehur fjalët: “Me vrasjen e djalit tim kërkoj që gjakmarrja të mbyllet”…

Përfundimi është një mesazh pozitiv.

Nëna mbas një jave që e strehon vrasësin i jep besë për një vit. Ajo i jep djalin tjetër Çelin (Nikollë – Buqi Gjonaj) për t’a shoqëruar deri në Qafë Morinë drejt Kosovës vrasësin. Pas një viti, i biri tjetër niset në Gjakovë, për të marrë gjakun e vëllait, por ai kur sheh vrasësin, që lutet me urata pranë një qiriu të ndezur sipas vullnesës së Zotit, stepet e dora nuk i nënshtrohet dëshirës së gjakmarrjes… Babai i vrasësit (Gjergj Pali Dedvukaj), ua sjellë djalin në shtëpi me duar të lidhur në mënyrë që familja gjaksore t’a vrasë. Por përsëri nëna burrnesh, kur e sheh vrasësin thellësisht i penduar për vrasjen e djalit të saj (vuante shpirtërisht) i rifalë, gjakun, duke i thënë: “Të kjoft fal gjaku i djalit”…

Curriculum Vitae e Trupës Teatrore Grupi artistik teatral, gjatë 30 viteve të veprimtari kulturore ka realizuar gjatë kohës së lirë, ruajtjen, kultivimin e kulturës nacionale e fetare në trojet e Malësisë. Ajo ruan nga asimilimi traditat

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

e moçme të të parëve, doket, zakonet, adetet e nacionit, me promovimin e librave të autorëve të rinj. Të tillë janë filmat: “Hakmarrja” (një film i realizuar në përkujtim të 30 vjetorit të Besëlidhjes së Malësisë. Ai është promovuar në New York, Detroit, Koplik, Bajzë të Kastratit, Porgoricë, Ulqin etj.), “Mundimet e Jezu Krishtit” (me motive nga Katër Ungjijt), “Prej shpërnguljes kah eksoduesi” (film dokumentar për Kosovën e Malësinë që ka emigruar në ShBA). Nën përkujdesin e kryeredaktorit e botuesit klerik Pader Pashko Gojçaj, prej pesë vitesh del revista periodike fetaro – kulturore “Zani i Shna Ndout” (2000). Ajo lexohet në Malësi, Shqipëri, Itali, California, Detroit, New York etj. Ndër dramat janë: “N’dorë të kësaj shtëpie”, “Dedë Gj’Luli”. “Takimet e mërgimtarëve”, janë shfaqjet artistike tradicionale verore të përvitshme mdis nesh, etj.

11

mësuese, mbasi ka mbaruar studimet e larta në Kosovë. Është aktiviste e kulturës, duke luajtur për 34 vjet role në pjesë tetrale me tematike atdhetare. “Unë

nin lotët, sepse janë nëna pavarësisht se nuk jetojnë në vendlindje ku gjakmarrja po merr jetë njerëzish. Dhimbja shqiptare u ul sot në skenën moderne

u mundova të luaj rolin e një nëne, që mban një dhimbje të thellë në shpirt, ashtu sikurse po ndodh në realitet në trojet shqiptare, ku gjakmarrja vret. Sonte unë u vuna në rolin e asaj malësore të dikurshme. Këtë dramë e kam luajtur pranë Shoqërinë Kulturore Artistike “Rapsha” e ngritur në famullinë e Tuzit, ku jam antare. Kam luajtur në “Darken e Fundit e Jezu Krishtit”, në rolin e një gruaje. Përsëri në dramën “Fisheku në pajë”, të Fadil Krajës.”

amerikane ashtu troç shqiptarshe.”

Opinione pas shfaqjes Gjergj Gjonaj, regjizor. Ai me profesion mësues. Ai punon me Shoqërinë Artistike “Drita” prej 15 vjetësh, me Shoqatën Artistike “Rapsha” në Tuz. “Falenderoj publikun për interesimin e madh për ne. Jemi një grup amator. Dua të falënderoj në veçanti Dom Pjetër Popaj dhe sponsorizuesin Zef Dedvukaj, i cili pagoi shpenzimet qysh në vendlindje. Pse e zgjodhëm këtë dramëë Arsyeja, se fatkeqësisht populli ynë ende vuan prej hakmarrjes. Qysh prej vitit 1970 në Malësi, është ruajtur e respektuar deri sot Besëlidhja e Malësisë, e cila kurrë nuk është shkelur. Mëkati, pendesa dhe falja ndjekin fillin e kësaj drame. Dhe “N’dorë të kësaj shtëpie”, falja ka kaq vlerë të madhe, sa e ama pranon me strehu gjakësin në shtëpinë e vet megjithsë i ka vra djalin… Drama e sotme ishte një porosi artistike që të lëmë gjakmarrjen.

Sikurse thotë aktori: “Ti lamë anët negative të zakoneve tona e të marrim anët pozitive”. Eshtë hera e tretë që vi me dramë në New York e kurrë nuk kemi pasur një numër kaq të madh spektatorësh. I falënderoj nga zemra duatrokitjet e bashkëatdhetarëve tanë.”

Pashkë Gjonaj, aktore. Me profesion

Tomë Mrijaj, Sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes së Prizrenit dhe publicist. “Unë erdha me gjithë familje e u impresionova shumë nga kjo dramë me të vërtetë e bukur e shkrimtarit të shquar shkodran Fadil Kraja. Mesazhi i saj është i kjartë për shqiptarët kudo që ndodhën. Ka ardh koha që t’i themi ndal plagës më të rëndë të gjakmarrjes që ende nuk po ndalet.

Më pëlqej shumë roli i nënës, luajtur me ndjenjën e një nëne të vërtetë nga Pashkë Gjonaj, sikurse edhe roli i përsonazhit që autori i kishte vënë me të drejtë emrin Urti. Kam parë sonte në teater nëna shqiptare, që nuk kanë mundur t’i fshih-

Kanto Dushaj, aktivist në Kishën e “Shën e Pjetrit dhe Palit” Rochester Hills, Detroit. “Ishte një dramë e qellueme, që prek në plagën e gjakmarrjes.

Aktorët kanë luajtur shumë mirë. Kisha një kënaqsi e veçantë se mora pjesë në dramë. Kjo duhej të shfaqej më përpara në ShBA. Kjo tregon mesazhin, se arma si vrastare nuk është mirë të mbahet nga shqiptarët. Ka ardhur koha që edhe shqiptarët të luajnë pjesë teatrale, sikurse venë në skenë pjesë shumë të bukura komunitetet e tjera joshqiptare.”

Gjokë Gojçaj, ish – mësues i Agronomisë në shkollën e mesme në Tuz. “Jam këtu në New York prej 16 muajsh. Vij nga Malësia e Malit të Zi. Sonte pata rastin të përcjell një dramë, nga Fadil Kraja, një shtegtar i njohur i dramave shqipe. Ishte një kënaqësi e veçantë për mua përsonalisht, për arsye se patëm mundësi të gjejmë vetvetën në ato rrjedhat e asaj kohe dhe sot. Shfaqja është realizuar shumë mirë, përkitazi me disa vështirësi teknike, të cilat kanë

12

Jeta Katolike

ndikuar edhe në cilësinë e realizimit.

Cilësia e interpretimit të artistëve, ka qenë mjaft i mirë, me plot ndjenja e sens.

Autori, gruan shqiptare e ka nderuar me rolin e saj. Asaj për sa shihet i ka dhënë mend e burrëri malësori. Kjo me sa duket ka qenë edhe boshti i krejt vepres.

Eshtë e nevojshme, domosdoshme, që të tilla shfaqje të na përcillën më shpesh, për arsye se ne jemi të ndjeshëm për të dëgjuar e parë jetën tonë dje e sot.

Mjerisht raste të hakmarrjes dhe gjakmarrjes, të vrasjeve, që janë kundër civilizimit domonojnë edhe sot në të gjitha trojet shqiptare.”

Pashko Camaj, ekologjist në New York, që punon për “Company MTA”, “Drama ka qenë shumë e mirë. Kishte pak probleme teknike fillimisht. Mesazhi ishte jashtzakonisht i mirë, për mirëkuptimin, faljen e gjaqeve. Kjo gjë është shumë aktuale e problematike, sidomos në vendet tona.”

Simon Vukel, redaktor i gjuhës angleze në revistën “Jeta Katolike”, New York, “Kaluam një natë shumë të bukur.

U kënaqa. Është me shumë rëndësi, që t’i mbajmë e t’i kujtojmë gjerat pozitive, që kanë qenë më parë e të mos i harrojmë.”

JANAR - MARS 2005

Gjergj Zefi Dedëvukaj, sponsorizues i Trupës Teatrale në Tuz, banues në New York tash 13 vjet. “Vij nga një fshat i vogël në Nënhelm i Malësisë, cili ka nxjerrë shumë artista amator. Babai im Gjergj Pali Dedvukaj, prej 30 vjetësh merret me art, kur unë ende isha 5 vjeç.

Unë me vëllezërit e mi Vaseli e Marjani kemi marrë pjesë në teatër. Për fat të keq në vitin 1992, na u desht të braktisim shtëpinë për arsye të luftës në Jugosllavi.

Motivi i ftesës ishte 30 vjetori i babait tim në skenë, të cilit i thashë, se kam një ide. Ke qenë i sëmurë, ke pasur veprimtari si artist e aktor tash 30 vjet, i thashë zgjidh 15 vetë vëni në skenë një dramë e ju jeni mysafirë me shpenzimet e mia.

Këto ranë dakord dhe besoj se edhe ju e patë duartrokitjet që shoqëruan dramën e bukur që u luajt sonte. Dramaturgun Fadil Kraja e kam lexuar e kam admiruar shumë. Ne kemi vënë shumë drama të tij në skenat tona në Malësi, ku kam luajtur edhe unë. Të tillë mund të përmend “Fishekun në pajë”, “Baca i Gjetajve”, “Gjaku i Arbërit” etj. Dramën “Jorgani” të përpunuar me titullin “N’derë të kësaj shtëpie” e zgjodhi regjizori Gjergj Gjonaj, e cila për koinçidencë ishte edhe pëlqimi im. Sot në shekullin XXI është koha me fal dhe jo

veç me vra. Fjala më e mirë dhe më e urtë, është falja, besa që e kemi të ruajtur me nderë e besnikëri ndër shekuj midis nesh. Gjithmonë ka me u gjet besë e burrëri në trojet shqiptare. Unë isha shumë i kënaqur shumë me artistat dhe publikun e mrekullueshëm malësor.”

Gjergj Pali Dedvukaj, aktor amator, prej Hotit, rrethina e Tuzit. “Kam ardhur me ftesën e djalit Zefit. Ne për 30 vjet merremi me artin dramatik, folklorik, filmik. Mesazhet e mia janë, që të rinjve u bëj thirrje të merren me kultivimin e artit të vendlindjes, të ruajnë gjuhën, traditat, të ndalin vëllavrasjet, punët e këqija. Kam mendimin që të organizohet një grup artistik prej mërgimtarëve në ShBA, Europë etj., e të vijnë me na kënaq me shfaqje në trojet tona. Drama “Jorgani”, sipas dramaturgut Fadil Kraja, tregon, tërheq vëretje e porosi të rinjve, të afrohen, duhen, të lënë vrasjet, hakmarrjet dhe të kthehen jetës së përditshme normale. Përshëndes të gjithë komunitetin shqiptar në ShBA, spektatorët e mrekullueshëm që na ngrohën zemrën me duatrokitjet e tyre dhe juve për intervistën”.

(Fotografitë: Nga Prenk Curanaj)

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

13

NGJALLJA (MUNDIMET, VDEKJA) E JEZUSIT

D

uke marrë parasysh tre ungjilltarët sinoptik Gjonin dhe letrat e apostujve të tjerë, do të flasim diçka mbi vuajtjet, mundimet, vdekjen dhe triunfin e tyre ngjaljen e Jezusit. Sipas shën Markut, udhëtimi i Jezusit drejt Jeruzalemit paraqitet udhëtimi kah vdekja (9,51; 13,22; 17,11).

Në Çdo njërin prej nesh (në çdo njeri) ekziston dëshira e thellë që të jetojmë edhe atëherë kur jeta nuk ka kupti. Në ne është një aspiratë ndaj jetës. Ajo Çka i frymëzoi të krishterët e parë ishte siguria që një njeri Jezus i cili jetoi me ta, është kryqëzuar, janë dëshmitarë që ka vdekur në kryq, por prapseprapë janë dëshmitarë që e kanë parë përsëri të gjallë. Porosia (fjalët dhe veprat) e tij ishin arsyeja e gjykimit për vdekje, kurse pas tri ditësh Zoti e ngjalli. Hyrja e tij në Jetë i përket atij, por edhe neve, sepse erdhi për njerëzimin.

urdhëron të jetojmë. Të jetojmë në shërbim të të tjerëve dhe në shërbim të Hyjit.

Në këtë relacion të të përgjegjim prej

Nga Albert Ramaj vetë zemrës se ekzistimit tonë në thirrjen e Hyjit. Por dimë njashtu si mund të na kushtojë kjo thirrje. A është e mundur në të gjitha rrethanat, do të pyeste njeriuë Në Jezusin shohim si Hyji ndanë kondicionin tonë dhe vjen në vendin tonë.

Gjatë jetës së vet Jezusi është njeri para Hyjit dhe në dorëzimin e tërësishëm vullnesës së Hyjit dhe për njeriun. Ka ndjenjen e vetmisë, njashtu kërkon të mos jetojë vetëm. Ai është njeri që vdes

Mundimet dhe vdekja Duke shiquar nga ana njerëzore, kjo është vdekje e një njeriu që vdes për idetë e veta. Ai vdes sepse është njeri. Si njeri shkon nga vdekja. E dimë shumë mirë duke shkuar që prej krijimit të botës, prej Moisiut, Abrahamit, si Hyji

për idetë e veta, për dëshminë të cilën e jep për Hyjin. Vdekja e tij është pasoja logjike e sjelljeve të tija, sepse erdhi në konflikt me mendim publik. Ai është Mesia të cilin Izraeli nuk ka mundur ta paramendojë të tillë. Ai realizon krejtësisht ‘ndryshe’ Mesinë. Izraeli - populli hebrenj - ka zgjidhje ose ta pranojë ose ta gjykojë, që pastaj të mohojë mendimin e Mesisë. Jezusi nuk dëshiron t’i ike vdekjes, por e zgjedh. E pranon me vetëdije të plotë dhe e shndërron në degjesë.

Vdekjen e shndërron në dëgjesë. Mëkati

na ka mbyllur në koncepcionin tonë. Prej Atij mund të lirohemi, nësë lirohemi prej mëkatit. Ai i jep kuptimit kuptim. Vdekja është paktimi i fundit, kurse Ai me ngjallje (me vdekje) i jep vdekjes kuptim. Jezusi jeton personalisht, por në solidarizëm të plotësishëm me njerëzit (shërbëtori besnik). Apostujt e kuptojnë vetëm pasi që ndodhen të gjitha, pas ngjalljes. Ajo u duket si përgjegje e Hyjit. Jezusi e luti me vajtim, ankim të fortë dhe me lotë që ta lirojë. Këtij vajtimi kësaj Kryqe Hyji i përgjegji me ngjallje. Ai i cili është kryqëzuar është ngjallur. Nuk ka vdekur kushdo, pikërisht ky njeri ka hyrë në jetë dhe vdekja e tij e dorëzuar është bërë vdekje e vdekjes. Ai është prej të shelbuerve. Është i liruar nga vdekja dhe tash me këtë ngjarje, vdekja nuk është vdekje, por kalim në jetë. Ngjallja e shiquar si ngritje. Kjo ngjarje ka domethënie të rëndësishme për Jezusin dhe për njerëzimin. Për Jezusin: nepërmjet ngjalljes dmth. se është i shndërruar shpirërisht, mund përfundiminsh t’i përgjegj me tërë qeniën e vet fjalës vendimtare të cilën ia drejton Ati. Në Agimin (mëngjesin) e Pashkëve Hyji shprehet në mënyran definitive duke marrë parasysh Jezusin Kështu që Jezusi bëhet plotësisht Biri i Tij. Në ngjallje Hyji ia drejtoi fjalën vendimtare

14

Jeta Katolike

‘Ti je Biri im’ tash Zotëri, Zotërues.

Jezusi përfundimish është vendosur si Mesi dhe bota e re këtu është inauguruar.

Tani është ai Adami i Ri, Njeriu i Parë i njerëzimit të ri. Kjo është Përgjegje definitive Atit dhe Shpirtit. Një njeri prej tokës tonë është bërë kulminacion i të gjithë krijesave. Ngjallja ka të bëjë edhe me ne! Ajo për ne është, para së gjithash, shenjë. Këtu Jezusit i ngjan ajo Çka Hyji premtoi për ne në fund. Këtu na u është

bërë e pranishme koha e fundit. Në të mund të kontemplojmë përfundimin. Në të shohim që vdekja ka një faqe tjetër që qenësisht hapet më shumë. Ngjallja e tij është anticipim i ngjalljes tonë. Me ngjalljen e vet i është ofruar Hyjit. Dhe si i tillë afron rreth vetës të gjithë ata që janë me të. Në të të gjithë njerëzit tashmë hyjnë në lavdinë e Hyjit. Pritja (shpresa) e krishterë bazohet vetëm në Krishtin i cili është tashmë këtu, por pret realizimin e mbretërisë përfundimtare.

Shpresa jonë kërkon transformimin e jetës së tashme. Teologjia e shpresës në teologjinë misionare të Kishës.

Eskatologjia e BR, e cila është realizuar në Jezusin, duhet transformuar premtimin në BV, në planin e vet historik.

Qëllimi i misionit të krishter duhet të jetë edhe i precizuar, i saktë. Në Krishtin është plotësuar e gjitha dhe nepërmjet tij

JANAR - MARS 2005

jemi ngjallur, por jemi të thirrur të veprojmë që tashmë të realizohet premtimi historik. Në cilën mënyrë i ngjalluri na shpallë lavdinëë Nepërmjet ngjalljes bëhët trup shpirtëror. Me ngjallje bëhët Zotri i tërë botës. Me fjalë të tjera kjo është me ndihmën e Shpirtit Shenjt.

Pashka e Krishtit është ngjarje historike dhe ekzistojnë shenjat e ngjlljes.

Ekziston Ekzistenca e një bashkësie, e cila e ka parë të ngjallurin. Ky është fakti që duhet sqaruar. Ka disa nxënës të cilët largohen prej Jezusit, e mohojnë duke konstantuar: ‘kurse ne kemi shpresuar ...’ e vonë i gjejmë të njëjtit nxënës të cilët e dëshmojnë që Ai është ngjallë, edhe në rreziqet e jetës e dëshmojnë këtë lajm. Bujqit, peshkatarët, jo shumë të arsimuar, por edhepse ishin më parë frikacakë, pas Pashkës së Krishtit me tërë fuqinë e vet e dëshmijnë. Ata më vonë misionarë, të përgatitur edhe për vdekje. çfarë sqarimi mund të nxjerrim prej sjelljeve të tyreë Diçka u ka ndodhur Çka i detyron t’a ndërrojnë dyshimin e tyre. Të gjithë apostujt kumtojnë edhe

dyshimin. Diçka ka ndodhur që ata erdhën deri të siguria e re, kurse kjo është Jeta e Jezusit dhe ngjallja e Tij. Përndryshe ndërrimi i jetës së tyre do të

mbetëte enigme, sekret, fshehtësi e pazbuluar.

Sa duket, apostujt nuk kanë pritur ngjallje. Sipas Mateut, Markut, dhe Gjonit, ata kthehen në Galile, dhe është ndoshta qesharake kur tregohet që ata kanë pritur. Dita e tretë është për apostujt përfundimi i kohës. Këtu gjinden ata që janë larg pritjes. I befasonte diçka, sepse fjala ishte për pritjen që do të mund t’a shndërronin në realitet. Tre nxënës nuk janë të hutuar (habitur), poashtu edhe në Nain dhe kthimi i tillë në jetë për ta është befasi por nuk u paraqet pëngesa, kurse Jezusi i bën të hutuar, habitur. Nuk kanë fjalë që atë ta shprehin. Shën Pali ka shprehje tëreheqëse: ‘Jezusi është ngjallë, ai është trupshpirtëror.’ Shkruan se han me nxënës, por prapseprap kjo është një jetë e re.

Shprehja trup-shpirtëror duket pak kontradiktore, por duhet të mendohet më thellë. Apostujt e njohin vetëm me fe.

Dija që kanë pasur kalon në dije të re.

Shenja historike që ndoshta nuk tregon diçka argument, por na shtynë të mendojmë, është ‘varri i zbrazët.’ Hebrenjët ndoshta e kanë marrë trupin, apo apostujt, por edhe ndoshta është ngjallur.

Kumtimi i vizitës së grave varrit të Jezusit është qëllim që shpallë relitetin e ngjalljes, por mund të jetë edhe shenjë historike. Hebrenjtë nuk e demantojnë varrin e zbrazët, por e shpjegojnë ndryshe. Ngjallja e Krishtit, pra, është sakrament, shenjë efikase e jona për kalimin në jetën e re. Eukaristia është prej këtij momenti shenjë efikase sakramentale e ngjalljes së Krishtit. E njohim me fe që një pjesë e gjithësisë është e mistifikuar...

Deri diku, sa kemi mundur i paraqitem ungjilltarët sinoptik, duke shpresuar që në të ardhmën do të përqendrohemi në tema të veçanta, sepse për Biblën në përgjithësi, nuk mund të ndalet njeriu që të mos shkruaj, sepse është ‘BURIMI’ i njerëzimit e gjithsesi i shkrimeve.

(Ky punim është botuar në revistën fetaro-kulturore URTIA të studentëve të teologjisë së ipeshkvisë së Kosovës më 1995.)

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

15

Porosia biblike e së dieles – PASHKËT (Vap 10, 34. 37-43; Kol 3, 1-4; Gjn 20, 1-9)

Ringjallja – ngjarje historike Zakonisht për të vërtetuar një ngjarje historike, nevojiten dëshmi materiale apo gojore, njerëz dëshmitarë. Mbas këtyre dëshmive mund të pohohet vërtetësia historike e një ngjarjeje apo ndodhie.

Si ndodhi ringjallja e Jezusit dhe cilat janë dëshmitë apo dëshmitarëtë

Nga Dom Fatmir Peraj Këta shkuan te varri për të vërtetuar dëshminë e Marisë Magdalenë, dhe u bindën se vërtetë varri ishte i zbrazët.

Kjo është dëshmia, e shkurtë, e vërtetë që tregohet nga apostujt ungjilltarë për ngjalljen e Jezusit. Dhe

E

tëra ndodhi herët në mëngjesë.

Maria Magdalenë dhe gratë tjera shkuan te varri ku e kishin vendosur Jezusin që, sipas dokes, ta lyenin me vajra trupin e Tij. Rrugës bisedonin mes veti edhe për vështirësinë për ta rrokullisur gurin e madh në hyrje të varrit. Derisa po bisedonin iu afruan

varrit dhe në afërsi të tij panë se guri ishte rrokullisur. U frikësuan dhe nuk mund të besonin se dikush të ketë hyrë në varrë para tyre. Hynë brenda dhe panë se trupi i Jezusit nuk ishte aty. Të trishtuara dhe të habitura menduan se dikush e kishte vjedhur trupin e Jezusit. Porse, në dalje engjëjt të veshur në të bardhë lajmruan se Jezusi është ringjall, dhe se Ai nuk gjendet më në mesin e të vdekurve por në mesin e të gjallëve. Maria Magdalenë dhe gratë tjera shkuan e iu lajmruan apostujve, Simon Petrit dhe Gjonit.

jo vetëm kjo: më vonë edhe do ta shohin Jezusin të ringjallur. Ai do të hajë dhe pijë me ta, do ta prekin Atë për t’iu treguar se vërtetë është i njëjti Jezus që kishte jetuar me ta para se të vdiste në kryq, dhe ai i cili qe varrosur por tani është përsëri në mesin e tyre i ringjallur, me trup të përlavdëruar.

Dëshmitë e apostujve do të jenë të pranishme gjatë gjithë predikimit mbi personin e Jezu Krishtit në mbarë botën.

Në Veprat e apostujve, Pjetri do të dëshmojë tërë jetën e Jezusit, veprën e tij shpërblimpruese, vdekjen në kryq dhe ringjalljen. Vazhdimësia e tregimit të tij është një ngjarje më se e vërtetë dhe historike që e kanë përshkruar edhe historianë tjerë jo të krishterë.

Ringjallja e Jezusit është ngjarje historike që ka ndërruar rrjedhën e botës dhe të mbarë njerëzimit.

Ringjallja është fillim i një jetë të re,

një jetë e fitores.

Pa ringjallje nuk do të kishte kuptim mishërimi i Fjalës, nuk do të kishtë kuptim feja jonë e krishterë, nuk do të kishte kuptim jeta në përgjithësi.

Ne sot që e kremtojmë ngjalljen e Jezusit, nuk e kremtojmë vetëm Atë por edhe ringjalljen tonë bashkë me Krishtin, sepse Krishti vet na tha se, nëse besojmë në të do të jemi bashkringjallës me të.

Ngjarja historike është një dëshmi që mos të futemi në ndonjë legjendë apo mitologji. Porse, gjëja me e rëndësishme është se ringjallja nuk është thjeshtë vetëm ngjarje historike. Ne duhet të kuptojmë ringjalljen si ngjarje e historisë së shëlbimit dhe qendrën e gjithë kësaj historie.

Jezusi u ringjall për mua, për ty, për të gjithë ne. Jezusi u ringjall për të na ringjallë të gjithë neve. Ai e mundi të Keqen. Ai ngadhënjeu kundër Territ që ne të mund të jetojmë në dritën e Zotit. Na bëri bijtë e dritës dhe na e tregojë se çka dhe kush është e Vërteta.

Ngadhënjimi i Jezusit është ngadhënjimi ynë. Çfarë dhurate e mrekullueshme! Njerëzimi që ka jetuar para Jezusit qe i zhytur në terrin e mëkatit dhe ishte i privuar nga dhurata e ringjalljes së Birit të Zotit, që është dhurata e shëlbimit. Njerëzimi sot e ka privilegjin më të madh që njerëzimi mund ta ketë ndonjëherë.

Ka Ngadhënjyesin dhe Fituesin e vdekjes.

Jeta nuk është më vdekje por është ringjallje në Krishtin. Jeta e ka marrë kuptimin më të thellë e më plotë të saj.

Mos të harrojmë kurrë se nëse besojmë në Krishtin e ringjallur nuk do të vdesim askurrë dhe jeta jonë do ta ketë përherë kuptimin e mirëfilltë të vetën.

Nuk do të na duket se jeta është mallkim, siç mendojnë shumë në kohën tonë, por do të kuptojmë se të jetosh d.m.th. të jetosh për tu ringjallur.

Jeta Katolike

16

JANAR - MARS 2005

Simfonia e një jete: KARDINAL MIKEL KOLIQI Nga Klajd Kapinova

D

yqindedymbëdhjetë është numri i faqeve që studiuesi muzikolog i njohur shkodran Prof. Gjon Simoni i ka përkushtuar Kardinalit të parë në historinë e krishtërimit në popullin shqiptar, Shkëlqësisë së Tij Mikel Koliqi, të përmbledhur në tre studime të mirëfillta shkencore: “Jeta”, “Veprat” dhe “Dëshmi”.

Vepra hapet me një parathënie të shkruar nga At Francesco Botta, S.J. E parë me një sy kritik dhe analitik, vepra muzikore e Kardinal Mikel Koliqit ruan vlerën e rëndësishme për veprën muzikore të Kardinalit, të studiuar me skrupolozitet dhe profesionalizëm nga Prof. Gjon Simoni, duke bërë një shprehje dhe nderim zemre ndaj një prelati, për një mik shumë të dashur të një bashkësie, e famullisë së Kishës së “Zemrës së Krishtit” në Tiranë, për një meshtar besnik të kishës katolike shqiptare. “Jeta” përfshinë, Koha e parë: Allegro Giusto; koha e dytë: Adagio Lamentoso; koha e tretë: Allegro Maestoso dhe Coda. Në kapitullin e dytë “Veprat”, bëjnë pjesë melodramat “Rozafa”, “Rrethimi I Shkodrës”, “Ruba e kuqe”. Kapitulli i tretë “Dëshmi” përfshinë tre nënçështje, “Një pikë referimi” (Gjon Kapidani), “Veprimtaria muzikore e Imzot Mikel Koliqit” (Tonin Zadeja) dhe mbyllet me biografinë, shembujt dhe veprat, dhe fotografi. Vepra është shtypur cilësisht nga shtypshkronja e njohur “Laurenziana” në Napoli të Italisë.

Kardinali, i pari i tetë fëmijëve të Koliqëve Mikel Koliqi lindi në Shkodër më 29 shtator 1902. I ati, Mark Koliqi, ishte tregtar dhe e ëma, Age Simoni, ishte bijë tregtari. Mikeli qe fëmija i parë i një vargu prej 8 fëmijësh, ndër të cilat pesë djem dhe tri vajza: Mikeli, Ernesti (Prof.

Ernest Koliqi, një ndër yjet e letërsisë shqiptare si shkrimtar dhe njëri me kulturë shumë të madh), Leci, Gulielmi, Margerita, Antonieta, Viktori dhe Terezina. Mikeli i ri studioi dhe arriti të luante në piano pjesë nga Moxart dhe Bethoven. Studioi pjesë pianistike të Shopen-it, duke luajtur sidomos valset dhe nokturnet e këtij autori. Njohu autorë bashkohorë, si: Debysi, Ravel etj.

Lexoi dhe studioi me kënaqësi muzikën operistike, ndoqi me intensitet zhvillimin e veverizmit muzikor, por në të njëjtën kohë kishte adhurim të veçantë për Vagnerin, veprat e të cilit i njihte shumë mirë. Ai shkonte për të ndjekur shfaqjet operistike në Milano dhe në qytetet e tjera të Italisë, dallonte qartë karakteristikat interpretuese të njërit këngëtar apo tjetrit, përshkruante atrmosferën e koncerteve dhe operave si spektator.

Në periudhën kur vinte në qytetin e lindjes, kardinali i ardhshëm shkonte në piknik në periferi të Shkodrës, si në Shirokë, Zogaj e gjetkë, dëgjonte në shtëpitë e shokëve dhe miqve muzikë me gramafon. Diskoteka e tij filloi të pasurohej në mënyrë sistematike me veprat dhe kryeveprat e autorëve të ndryshëm, si: Moxart, Verdi, Puccini, Vagner, Rossini, Donixetti, Maskanji, Leonkavalo, Boito, Hendel, Bach, Hajden, veprat vokale nga Palestrina, Laso, Kerubini, Perozi, Kasimiri, Paxhela etj. Pas mbarimit të shkollës së

mesme, filloi studimet e larta në Politeknikumin e Milanos në degën e inxhinierisë mekanike. Por gjatë kësaj periudhe mori vendimin për t’u bërë prift, duke lënë përgjysëm studimet në vitin e dytë për të vijuar studimet teologjike në seminarin “Corso di Venezia” të Milanos dhe më vonë në seminarin Vonogonos. Atje studioi nga viti 1928 deri më 1930. Në 30 maj 1931, në moshën 30 vjeçare, u shugurua meshtar në Kishën e Jezuitëve të Shkodrës, nga Arqipeshkëvi i Shkodrës Imzot Lazër Mjeda (1869-1935).

Studiuesi muzikolog, me veprën e vet përkushtuar Kardinal Mikel Koliqit, hedh dritë për herë të parë në pasionin e madh që meshtari kishte për muzikën, krahas adhurimit për meshtarinë dhe punën e përditshme me rininë në Veprimin Katolik, me shtypin, themelues dhe drejtues i revistës popullore të përjavshme shkodrane “Kumbona e së diellës”. “Gjatë studimeve teologjike”, vlerëson studiuesi Prof. Gjon Simoni, në Milano, “Mikelit i besuan drejtimin e korit të kolegjit. Siç duket, Mikeli nga Shqipëria ishte më i afti nga muzikantët seminaristë që kishte kolegji. Ai tregonte se për të shoqëruar korin, caktuan një tjetër seminarist që kishte përfunduar studimet në konservator dhe luante mjaft mirë”. Duke ditur se priftërinjtë katolikë që shërbenin në atë kohë në Shqipëri konsideroheshin nga Selia e Shenjtë si misionarë, ky “status” u jepte lejen dhe mundësinë që, sipas rastit, të studionin e të diplomoheshin edhe në fusha të tjera të kulturës dhe artit. Kështu, sapo mbaroi studimet, para se të vinte në Shkodër për të filluar punë si ndihmësfamullitarë, Mikeli iu drejtua Imzot Luigj Bumçit që ta dërgonte në ndonjë shkollë muzikore.

Me rekomandimin e Ipeshkëvit, Mikeli shkoi në Austri (kryeqytet i muzikës

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

operistike botërore, ku çdo vit jepet me 1 janar Koncerti i Madh i Vjenës, K.K.) pranë një kori të famshëm. Siç duket atje studioi elementet e dirigjimit lokal, duke vënë në bazë profesionale njohuritë që kishte marrë autodidakt dhe nga përvoja artisitike, dhe kjo jo e pakët.

Të gjithë të moshuarit e qytetit të Shkodrës dhe antarët e Veprimit Katolik asokohe, korit të famshëm të qytetit e katedralës së Shën Shtjefnit (sikurse njihet nga të gjithë si Kisha e Madhe) e kujtojnë portretin e tij si një njeri të qeshur, të dashur, optimist, me kulturë të gjerë, amator i muzikës, që kishte bërë për vete shumë miq e shokë. Në libër, për këtë natyrë të dashur popullore, Prof. Gjon Simoni shkruan: “Të gjithë në mënyrën e vet pritnim shumë prej tij, por më shumë se shoqëria, më shumë se Shkodra priste prej tij familja, e cila po kalonte një periudhë të vështirëshisë financiare dhe të gjithë shpresat për të dalë nga kjo gjendje i kishte mbështetur tek djali i madh.

Ishte plotësisht e natyrshme. Megjithatë, e ëma, me një “U bëftë vullnesa e Zotit”, duhet të ketë hequr mendjen nga kjo shpresë, duke iu nënshktruar vullnetit të Perëndisë”.

Dhe natyrshëm, sikurse kishin vepruar gjatë 2000 vjetëve, edhe Dom Mikeli nuk erdhi në Shkodër si prift i zakonshëm për t’iu nënshtruar rutinës, për të kryer vetëm detyrat fetare si ndihmësfamullitarë dhe më vonë famullitar në qytetin e Shkodrës së tij të dashur. Plane ambicioze dhe realizimin e menjëherëshëm të tyre kishte në kokë prifti i ri. Ai e kishte të qartë se çfarë duhej bërë dhe si duhej bërë sa më mirë. Me një përvojë të pasur evropiane, menjëherë i hyri punës për t’i shërbyer sa më mirë bashkësisë katolike, dhe jo vetëm asaj.

Profofesor Simoni, duke hulumtuar mbi jetën dhe veprën e Kardinal Koliqit, ndër të tjera vlerëson: “Gjatë kësaj periudhe arriti të organizonte korin e Katedrales, të cilit i vuri emrin ‘Scola Cantorum’ (1932). Kompozoi dhe realizoi në skenë tri melodrama me theks të fortë patriotik. Kompozoi edhe 30-40 pjesë të ndryshme korale, shumica me objekt kishtar. Këto pjesë kishin formën e modelit që ishte shkruar për violinë dhe kor vajzash, ndonjëra edhe për solist e kor. Themeloi dhe drejtoi për shumë vjet

revistën e njohur “Kumbona e së diellës” dhe e drejtoi atë si kryeredaktor nga numëri i parë (1938) deri sa u mbyll nga censura komuniste në vitin 1945”.

Kardinal Koliqi kishte një aktivitet të pasur si muzikant, ekzekutues, drejtues kori dhe kompozitor. Pra, edhe pse

Pullë postale Shqiptare famullitar, pasioni i tij për muzikën bëri që ai të merrej me të seriozisht dhe në një masë më të madhe se i takonte. “Si intelektual me kulturë të gjerë muzikore, i hyri menjëherë punës për krijimin e korit të Katedralës në baza profesionale... Ky grup koral përbëhej nga burra të aftë për të interpretuar meshën dhe pjesë të tjera të muzikës fetare gjatë ceremonive kishtare. Ai qe një fillesë e traditës së muzikës korale Scola Cantorum që do të lulëzonte më vonë”, vlerëson muzikologu i njohur shkodran dhe nxënës i Kardinal Koliqit, Prof. Gjon Simoni.

Dom Mikeli mendoi të organizonte shfaqje skenike, në të cilat kori dhe elemëntë të tjerë angazhoheshin si elementë si aktorë që recitonin dhe ndonjëherë, edhe këndonin sipas rolit.

Kështu, ai filloi t’u përshtaste muzikë të huaj teksteve teatrale të shkruar nga poeti i ëmbëlsisë, Dom Ndre Zadeja (pushkatuar nga komunistët më 25 mars 1945) ose nga poetë të tjerë shqiptarë.

Me interes është përshkrimi që muziko-

17

logu Simoni i bën bashkëpunimit të ndërsjelltë midis poetit dhe kompozitorit që, njëkohsisht, ishin edhe vëllezër në Krishtin, respektitivisht Dom Ndre Zadeja dhe Dom Mikel Koliqi. “Drama të ndryshme shqiptare u përshtatnin melodi këngësh të huaja, e kështu kori dhe solistët merrnin pjesë si aktorë në veprimet skenike. Nuk dimë sa kohë vazhdoi kjo lloj pune artistike, kur një ditë erdhi Dom Ndreu në studion e Dom Mikelit dhe, duke vënë “soleminisht” libretin e dramës “Rozafat” mbi tavolinën e punës, i tha: “... shkruaje vetë muzikën. Një dramë shqiptare kërkon muzikë shqiptare...”, dhe iku duke lënë tundimin pas vetes. Dom Mikeli, që vetëm një shkak donte, i hyri menjëherë punës dhe kompozoi shpejt, brenda pak javësh, muzikën për dramën “Rozafat”...

Kompozonte në mbrëmje, kur kthehej në qelë, në selinë e famullitarit dhe pas aktiviteteve të tjera. Meqenëse nuk kishte shumë kohë, muzikën e shkruante pa e zbardhur në të pastër. Këngët (ariet) dhe pjesët e tjera solistike, ndonjëherë gjenden të shkruara në një vijë melodike dhe shoqërimi i tyre pianistik ka vetëm disa kthesa harmonike dhe shënime të fakturës së shoqërimit si dhe ndonjë figurë instrumentale, e cila shërben për të përcaktuar emocionalisht edhe nga ana dramatike figurën artisitike, që ta karakterizojë dhe ta vendosë atë mirë në mjedisin artisitko-dramatik”.

Autori i veprës kushtuar Kardinal Koliqit, ka bërë një studim profesional të të gjithë vlerës krijuese artisitke muzikore, duke i paraqitur sot të freskëta pas shumë dekadash. Ai me dashamirësi, respekt të thellë e nderim për maestron e tij të parë, ka ruajtur në thellësi të kujtesës dhe shpirtit dashurinë për çdo partiturë dhe notë muzikore nga përndjekjet e përbindshme komuniste, që kërkonte të asgjësonte çdo notë dhe muzikë të progresit botëror, një pjesë të të cilave i trashëgoi edhe Kardinali ynë Mikel Koliqi. Prof. Gjon Simoni, përmes një pune hulumtuese, sistemuese dhe analitike të materialit faktografik, ka mundur të na dhurojë meshtarin e krijuesin, Krishtin dhe muzikën kushtuar Atij në emër të një populli që ndër shekuj i ka qendruar besnik fesë dhe traditës kulturdashëse të të parëve. Përmes një

18

Jeta Katolike

stili të pasur narrativ dhe një elegance në të shkruar ofron për lexuesin mbarëshqiptar melodramat e muzikuara nga Dom Mikel Koliqi, sikurse njihen sot si “Rozafat”, “Rrethimi i Shkodrës” dhe “Ruba e kuqe”, të tria të shkruara nga Dom Ndre Zadeja (1891-1945).

Ndërkohë revolucioni i kuq kinez përsekutonte intelektualët e klerikët katolikë Muzikologu Prof. Gjon Simoni, gjatë hulumtimeve të kujdesshme shumëvjeçare ka dhënë të shkrira në linjat e veprës së vet për Koliqin të gjithë jetën e tij dhe për të parë në një profil më të ngushtë, si muzikolog i gurrës shqiptare. Por autori nuk ka lënë pas dore edhe gjeografinë e kalvarit komunist me të cilin u përballë drejtpërsëdrejti Kardinali ynë. Kështu në vepër mësojmë se në vitin 1952-1953 filluan presionet dhe përpjekjet e diktaturës për të krijuar Kishën Katolike Autoqefale, pra të pavarur

JANAR - MARS 2005

nga Selia dhe Ati i Shenjtë në Vatikan. Në vitin 1953-1954 kjo valë arrestimesh përfshiu shumë intelektualë nga mbarë Shqipëria.

Gjon Simoni duke shkruar për këtë dramë tragjike që preku mbarë popullin shqiptar dhe më së shumti klerin katolik shqiptar në Shkodër, për Kardinalin Koliqi vë në dukje: “Mbaroi kështu koha e parë e simfonisë së jetës së tij. Akordet dramatike mbyllnin këtë pjesë.

Megjithatë, buzëqeshja e tij e vazhdueshme që vinte nga qetësia shpirtërore bënte që tragjedia e kësaj jete të merrte një pamje pothuaj joreale, gati-gati teorike. Si lufta e së mirës kundër së keqes. Kështu për Dom Mikelin filloi epoka më e zezë e jetës, ajo e privimit të përhershëm të lirisë, pa asnjë kuptim për botën e tij intelektuale dhe të misionit të tij si meshtar. Gjithçka për të zbret në banalitet. Nga ana tjetër, vuajtjet dhe torturat rriteshin, duke lënë përshtypjen se do të vazhdonin përgjithmonë”.

Megjithëse i burgosur ose i internuar, ai vazhdoi të kryente detyrën e

vet fshehtas. Zhvillonte me shumë kujdes ungjillizimin e bashkëvuajtësve, kur ata e kërkonin, kryente ritet fetare, si pagëzim dhe kungim, dhe megjithëse larg nga Shkodra, jepte këshilla dhe udhëzime dhe së bashku me kolegët meshtarë merrte vendime për problemet e famullive, që ishin në gjendje përndjekjeje të jashtëzakonshme. Kështu në vitet 1954-1986, kaloi në burgim dhe internim edhe 32 vjet të tjera. Në vitin 1977, në moshën 75-vjeçare, dënohet për të tretën herë me 15 vjet burgim. Absurdi kishte logjikën e vet djallëzore. Vitet e burgimit dhe internimit i kalon në disa krahina të Shqipërisë, si në Lushnjë, Fier, në zonën e maleve të Vlorës dhe në vende të tjera syrgjynimi.

Më vonë do të tregonte për torturat e tmerrshme që pësonin në burg: rrahje deri në gjakosoje, elektroshok, varje nga duart e lidhura disa ditë me radhë, përveç urisë, etjes e të ftohtit. Gjatë kohës së gjatë të burgimit shumë qenë shokët e tij klerikë, por edhe bashkëvuajtës të tjerë, që u vranë ose vdiqën nga torurat mizore. Pra me të drejtë çuditemi kur shohim se Dom Mikelin nuk e zhdukën që në vitet e para (19451950). Me të drejtë konstaton në librin e tij Prof. Simoni, se siç duket, ishte një peng i çmuar në dorën e diktaturës për t’i bërë presion vëllait të tij Ernestit që të mos merrte inisiativa dhe të zhvillonte aktivitet politik kundër pushtetit komunist në Shqipëri. Madje kur e pyetnin Dom Mikelin për vuajtjen e tij përgjigjej: “... të tjerët kanë vuajtur më shumë se unë nga torturat...”.

Për këto dhe shumë episode të rëndësishme të jetës së Mikel Koliqit do të mësoni më shumë në veprën e sapodalë në qarkullim. Autori, Prof.

Gjon Simoni, kryen një detyrë dhe detyrim të madh ndaj qytetit të tij të lindjes, si besimtarë dhe ish nxënës në korin e njohur Scola Cantorum dhe në Veprimin Katolik në Shkodër, që drejtohej nga themeluesi i saj Shkëlqësia e Tij Mikel Kardinal Koliqi.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

19

Një Histori e Shkurtër e Ditës së Shën

S

humë të rinj janë kurioz të dinë diçka më shumë për shën Valentinin; kush ishte ai dhe pse festohet dita e tij edhe sot nga të dashuruarit. Me siguri të rinjt tanë kanë dëgjuar tregime të ndryshme për katërmbëdhjetë shkurtin, por cila është e vërtetaë Është e vërtetë se lidhur me historinë e Shën Valentinit thuhen shumë tregime, por ne do t’i tregojmë vetëm dy prej tyre e që janë të ndryshme nga njëra tjetra. Njëra patjetër se duhet të jetë e vërtetë prandaj ju kisha lutur që ta lexoni deri në fund.

Në qytetin e Romës kishte jetuar njëherë një perandor i quajtur Klaudius. Ai ishte i njohur në histori si Klaudius mizori dhe afër pallatit të tij ishte një tempull i bukur ku shërbente një prift i quajtur Valentin. Të gjithë romakët e donin atë tepër dhe gjithmonë grumbulloheshin në tempull për të dëgjuar fjalët e tij. Para zjarrit që gjithmonë digjej në altar ata gjunjëzoheshin dhe kërkonin bekimin e Valentinit. Të pasur dhe të varfër, të ditur dhe të pa ditur, pleq dhe të rinj, fisnikë dhe njerëz të zakonshëm, të gjithë së bashku mblidheshin te Valentini. Në atë kohë në Perandorinë romake shpërthyen luftërat.

Perandori romak Klaudiusi, i bëri thirrje të gjithë qytetarëve që të shkonin në luftë, por luftimet vazhduan vite me radhë. Shumë nga romakët nuk donin që të shkonin në luftë, sidomos burrat e martuar të cilët nuk donin që t’i braktisin familjet e tyre, dhe gjithashtu edhe të rinjt nuk donin që t’i linin të dashurat e tyre. Perandori ishte shumë i zemëruar kur pa se sa pak ushtarë ishin paraqitur për të shkuar në luftë.

Kështu që ai mori një vendim dhe urdhëroj që asnjë martesë të mos bëhej, gjithashtu ata që ishin të fejuar sipas tij duhej të nda-

heshin patjetër. Shumë të rinj romakë u detyruan për të shkuar në luftë të dëshpëruar duke i lënë të dashurat e tyre, por edhe shumë vajza romake vdiqën nga pikëllimi si rezultat i këtij vendimi. Shumë u pikëllua prifti Valentin kur dëgjoi për urdhërat dhe vendimet e perandorit. Një ditë një çift i ri erdhi në tempull duke kërkuar nga Valentini që t’i lidhte me martesë. Kur çifti i ri u paraqit, Valentini fshehurazi i bashkoi ata me martesë para altarit të shenjtë.

Poashtu një çift tjetër i kërkuan atij ndihmë dhe Valentini në mënyrë të fshehtë i martoi. Kur dëgjuan të dashuruart e tjerë, ata vërshuan te Valentini në mënyrë të qetë martoheshin. Shumë shpejt Valentini u bë miku më i mirë i të dashuruarve në të gjitha rrethinat e Romës. Por sekretet e tilla nuk mund të mbahen të fshehura gjatë.

Kur fjalët për të bëmat e Valentinit

kishin arritur në pallat, Klaudius mizori ishte i zemëruar, tepër i zemëruar. Kështu që ai i thirri ushtarët e tij dhe iu tha: “Shkoni! Merreni atë prift në tempull!

Hidheni në qeli! Asnjë njeri në Romë, prift apo kushdo qoftë, nuk guxon që të mos iu bindet urdhërave të mija!” Sipas urdhërave të perandorit Valentinin e larguan nga tempulli, e larguan nga altari pikërisht atëherë kur ai po i lidhte me martesë të shenjtë një vajzë dhe një djalë të ri. Në atë çast ushtarët e morën atë dhe e çuan në një qeli të nëndheshme. Të gjithë miqt e Valentinit u grumbulluan për të ndërhyrë te Klaudiusi, mirëpo, mirë e kishin quajtur atë Klaudius mizori. Pasiqë Valentini kishte lënguar, pas një kohe ai kishte vdekur në qelinë e tij. Miqt e tij të devotshëm e varrosën atë me pikëllim të madh në kishën e shën Praxeds. Kur të shkoni në Romë ju mund ta shihni atë vend. Ishte katërmbëdhjetë shkurti i vitit 270.

Një histori tjetër thoshte se Valentini ishte njëri nga të krishterët e hershëm atëherë kur për të krishterët ditët kishin kuptimin e rrezikut dhe vdekjes. Ai çdoherë i ndihmonte martirët e krishterë, dhe njëherë gjersa i ndihmonte ata, ai ishte kapur, ishte dërguar para perandorit të Romës dhe ishte hedhur në burg. Thuhet se për aq kohë sa qëndroi në burg, Valentini kuroi vajzën e verbër të kujdestarit të burgut. Kur perandori mizor romak dëgjoi për mrekullinë që kishte bërë Valentini, ai urdhëroi që patjetër Valentinit t’i hiqej koka. Në mëngjesin e ekzekutimit thuhet se Valentini i kishte dërguar vajzës së rojtarit një mesazh lamtumirës ku shkruante: “Nga Valentini yt.”

Përktheu dhe përshtati nga anglishtja Drita Oroshi

The Good Saint Valentine A Brief History of Valentine’s Day In the city of Rome there once lived an emperor named Claudius. He is known in history as Claudius the Cruel.

Near his palace was a beautiful temple where served the priest Valentine. The Romans loved him dearly and assembled into the temple to hear his words. Before the fire that always burned on the altar they knelt to ask his blessing. Rich and poor, wise and ignorant, old and young, noble

and common people they all flocked to Valentine.

In the Roman empire wars broke out.

Claudius summoned the citizens forth to battle and year after year the fighting continued. Many of the Romans were unwilling to go. The married men did not want to leave their families. The younger men did not wish to leave their sweethearts. The emperor was angry when soldiers were too

few. He ordered that no marriages should be celebrated and that all engagements must be broken off immediately.

Many a young Roman went off to the wars in sorrow, leaving his love. Many a Roman maiden died of grief as a result of this decree.

Now the good priest Valentine heard of the emperor’s command and was very sad.

When a young couple came to the temple,

20

Jeta Katolike

he secretly united them in marriage in front of the sacred altar. Another pair sought his aid and in secret he wedded them. Others came and quietly were married. Valentine was the friend of lovers in every district of Rome.

But, such secrets could not be kept for long. At last word of Valentine’s acts reached the palace and Claudius the Cruel was angry, exceedingly angry. He summoned his soldiers. “Go! Take that priest in the temple! Cast him into a dungeon! No man in Rome, priest or not, shall disobey my commands!”

Valentine was dragged from the temple, dragged away from the altar where a young maiden and a Roman youth stood, ready to wed. Off to prison the soldiers took him.

All of Valentine’s friends as well as their friends, interceded with Claudius in vane. Well was he named Claudius the Cruel. In a dungeon Valentine languished and died. His devoted friends buried him in the church of St. Praxedes. When you go to Rome you can see the very place. It was the year 270, on the fourteenth of February.

Another story says that Valentine was one of the early Christians in those faraway days when that meant danger and death. For helping some Christian martyrs he was seized, dragged before the prefect of Rome and cast into jail. There he cured the keeper’s daughter of blindness. When the cruel emperor learned of this miracle he gave orders that Valentine should be beheaded. The morning of the execution, he is said to have sent the keeper’s daughter a farewell message signed, “From your Valentine.”

Long years before 270, when Rome was first founded it was surrounded by a wilderness. Great packs of wolves roamed over the countryside. Among their many gods the Romans had one named Lupercus who watched over the shepherds and their flocks. In his honor they held a great feast in February of each year and called it the Lupercalia. The Lupercalia festival was an echo of the days when Rome consisted of a group of shepherd folk that lived on a hill now know as Palantine. On the calendar used back in those days, February came later than it does today, so Lupercalia was a spring festival.

Some believe the festival honored Faunus, who like the Greek Pan, was a god of herds and crops, But the origin of Lupercalia is so ancient that even scholars of the last century before Christ were never sure.

There is no question about its impor-

JANAR - MARS 2005

tance. Records show, for instance, that Mark Antony, an important Roman, was master of the Luperci College of Priests.

He chose the Lupercalia festival of the year 44 B.C. as the proper time for offering the crown to Julius Caesar.

Each year, on February 15, the Luperci priests gathered on the Palantine at the cave of Lupercal. Here, according to legend, Romulus and Remus, founders of Rome, had been nursed by a mother wolf.

In Latin, the word lupus is the word for wolf.

Some of the rituals involved youths of noble birth to run through the streets with goatskin thongs. Young women would crowd the street in the hope of lashing the sacred thongs as it was believed to make them better able to bear children. The goatskin thongs were known as the februa and the lashing the februatio, both coming from a Latin word meaning to purify. The name of the month February come from this meaning.

Long after Rome became a walled city and the seat of a powerful empire, the Lupercalia lived on. When Roman armies invaded what is now France and Britain in the first century before Christ, they took the Lupercalia customs there. One of these is believed to be a lottery where the names of Roman maidens were placed in a box and drawn out by the young men. The girl whose name he drew each man accepted as his love - for a year or longer.

After Christianity was firmly established the priests wanted the people to forget the old heathen gods. But they did not wish to do away with all their feasts and sports. So they kept the Lupercalia and called it Valentine’s day.

During the medieval days of chivalry, the names of English maidens and bachelors were put into the box and drawn out in pairs. Each couple exchanged gifts. The girl became the man’s valentine for that year. On his sleeve he wore her name and it was his bounded duty to attend and protect her.

This old, old custom of drawing names on the fourteenth of February was considered a good omen for love. It often foretold a wedding. For since the beginning of things this has been lovers’ day, a time for loving, for giving and receiving love tokens.

History tells us the first modern valentines date from the early years of the fifteenth century. The young French duke of Orleans, captured at the battle of Agincourt, was kept a prisoner in the Tower of London for many years. To his wife he wrote poem after poem, real valentines. About sixty of them remain. These can be seen among the royal papers in the British Museum.

Flowers as valentines appear nearly two hundred years later. A daughter of Henry IV of France gave a party in honor of St. Valentine. Each lady received a beautiful bouquet of flowers from the man chosen as her valentine.

Thus from Italy and France and England has come the pretty custom of sending our friends loving messages on this day. With flowers, with heart-shaped candies, with lacy valentines whose frills and furbelows hide the initials of the sender we honor the good priest who disobeyed Claudius the Cruel.

Burektorja

(Marrur në web) http://www.intellmktg.com/im/inlove/valëhist.htm

DUKAGJINI

• Burek të shijshëm 7 ditë në javë • BUREK ME MISH ME DJATH

• ME SPINAQ

(718) 822-8955 758 Lydig Avenue • Bronx, NY 10462

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

21

Yjet e dritës në tokën e përgjakur

Intelektuali i Heshtur Dom Mark Dushi (1920-1968)

Nga Dr. Dom Nikë Ukgjini Ky artikull ka synim të hedhë sadopak dritë mbi gjurmët e një kohe të shëmtuar, e cila la kujtime, dhimbje e fatkeqësi për dhunën e ushtruar, torturat e bëra dhe proceset e hetuesisë të kryera mbi klerikët, të cilët dhanë jetën për Fe e Atdhe.

E dimë tashmë të gjithë se nga na erdhi kjo faqe e errët e historisë së popullit tonë, nga u ngulit tek ne regjimi komunist, i cili pa mëshirë praktikoi politikën e persekutimit antifetar më tepër se në asnjë vend tjetër të botës.

Regjimi totalitar, megjithë gjakderdhjen e kryer në të vetët, gjatë 45 vjetëve, nuk arriti ta çrrënjosë plotësisht në të gjithë besimtarët besimin në Hyjin.

Ky artikull i kushtohet dëshmitarit të fesë, klerikut të kishës katolike ndër shqiptarë, që edhe pse i vdekur, me heshtjen e vet nga varri vazhdon të na flasin.

Në këtë drejtim edhe Selia Shenjte i ka kushtuar një vëmendje të veçantë martirëve shqiptarë dhe 5 nëntori në kalendarin Liturgjik është caktuar festa kushtuar këtyre martirëve.

D

om Mark Dushi lindi në Gjakovë, Kosovë më 19 nëntor 1920. Prindërit e tij quheshin Pjetër Dushi e Tereze Balto Geci nga Shkupi; i ati vdiq në Tiranë më 1935 dhe

e ëma i vdiq më 1974. Ishin njëmbëdhjetë fëmijë, nga të cilët jetuan tetë.

Marku ishte fëmija i dytë. Ai u pagëzua në Gjakovë, në kishën e Apostujve Pjetri dhe Pali, më 21 nëntor 1920 nga Atë Marjan Gllasnoviq. Nuni në rastin e pranimit të sakramentit të pagëzimit ishte Luigj Çapaliku nga Fesdra. Marku ishte gjashtë muajsh kur familja e tij erdhi në Shkodër për shkak të rrethanave të reja të krijuara në trevat shqiptare, pas formimit të Mbretërise Serbe, Kroate dhe Sllovene në vitin 1918.

I nxitur për të mësuar, si fëmijë i vogël, në moshën shtatë vjeçare, filloi

Dom Mark Dushi klasën e parë fillore në shkollën françeskane në Shkodër nga viti 1927–1928 dhe të dytën e filloi në të njëjtën shkollë, por iu desh ta ndërpriste, pasi familja e tij, për shkak të gjendjes së vështirë ekonomike, u vendos përfundimisht në Tiranë. Kështu ai e vazhdoi klasën e dytë në Konviktin “Naim

Frashëri” në Tiranë. Aty filloi edhe klasën e tretë, por që e përfundoi në shkollën e Jezuitëve që u hap në lokalin e Reshit Petrelës më 1931. Të katërtën e filloi në të njëjtën shkollë që u quajt “Llesh Topallaj” dhe e mbaroi në një shkollë teknike në vitin 1932. Të pestën e mbaroi në shkollë të shtetit që ndodhej në rrugën e Pishës në vitin 1933.

Në shtator të vitit 1934 shprehu dëshirën për të vazhduar rrugën e meshtarisë. Por duke mos pasur vend të lirë në Seminarin Papnor të Shkodrës, kryeipeshkvi i Durrësit, Imzot Pjetër Gjura, e dërgon në Jetimoren e Zemrës së Krishtit si konviktor për një vit. Aty, së bashku me studentë të Seminarit Papnor dhe të Kolegjit Saverian përfundoi vitin e parë të gjimnazit. Më vonë u sistemua në Seminar në Shkodër.

Gjimnazin e kreu në Seminarin Papnor të Shkodrës në vitet 1934–1942. Gjatë këtyre viteve studioi për tre vjet filozofi në Kolegjin Saverian në Shkodër.

Vitet katërvjeçare të studimeve teologjike, në rrethana të veshtira lufte, i përfundoi me sukses. Vitin e parë teologji e përfundoi në Tiranë në vitin 1943 me profesor Atë Pjetër Meshkallën S.J. duke i dhënë provimet e vitit në Shkodër. Gjatë kohës së studimeve Marku ndihmonte profesorin e vet të paharruar Atë Meshkallën, duke u mësuar katekizëm fëmijëve të vegjël.

Vitin e dytë dhe të tretë të teologjisë e kreu në Shkodër (1944–1945) dhe vitin e fundit e filloi në Shkodër, por e mbaroi në Tiranë më 1946.

Veprimtaria meshtarake Pas përfundimit të studimeve u shugurua meshtar më 2 shkurt 1946, në kishën famullitare të Tiranës nga Imzot Vinçens Prendushi dhe të nesërmen, po

22

Jeta Katolike

aty, kremtoi meshën e parë, duke pasur për kumbar Atë Pjetër Meshkallën, Rektor i Kishës së Zemrës së Krishtit.

Që në vitin 1945 u emërua mësues besimi në 16 shkollat fillore të Tiranës deri në gjysmën e vitit 1946.

Më 30 tetor 1946, me arrestimin e Dom Shtjefën Kurtit, emërohet verbalisht nga Imzot Prendushi Vikar i Përgjithshëm i Kryedioqezës së Durrësit dhe famullitar i Tiranës. Shërbeu si Vikar i Përgjithshëm deri në gjysmën e vitin 1950.

Nga 1946–954, përveçse shërbeu si famullitar, shërbeu edhe si Rektor i Kishës së Zemrës së Krishtit. Nga 1946–1947 shërbeu edhe si kapelan i dy spitaleve shtetërorë, Civil e Ushtarak, të Tiranës dhe ishte rrëfyes i Motrave Ancelle të dy spitaleve. Kremtonte meshë çdo të diel në ora 10 në kapelën e spitalit Civil dhe kisha mbushej plot me të sëmurë dhe mjekë.

Dom Mark Dushi, me mungesën e klerikëve nga vitet 1946–1954, shërbeu edhe si Administrator i Kishës Katolike – Unite të Elbasanit, po ashtu u emërua edhe Administrator i Kishës Famullitare të Vlorës, shërbim të cilin e vazhdoi pa ndërprerje nga 1946–1966.

Më 13 dhjetor 1952 emërohet Këshilltar Kryedioqezan nga Imzot Pjetër Dema dhe miratohet si i tillë nga kryesia e Kishës Katolike të Shqipërisë.

Qëndroi në këtë detyrë deri më 12 shkurt 1967.

Kujdesej shumë për kishat ku shërbente duke i mirëmbajtur dhe duke i stolisur me lule dhe duke kremtuar me solemnitet festat e Zojës në muaj të majit, Krishtlindjes, Korpit të Krishtit dhe të Rrëshajëve. Kryesoi ceremonitë e krezmimeve në Tiranë, Durrës, Elbasan, Vlorë dhe të shumë fshatrave derisa Ipeshkëv u bë Imzot Pjetër Dema.

Qëndroi në Tiranë deri më 30 prill 1957, ditë në të cilën, me kërkesën e tij u largua nga Tirana dhe u caktua famullitar në Zhejë, duke i besuar njëkohësisht edhe administrimin e Mamurrasit, Thumanës, Bushneshit, Shpërdhetit, Dukagjinit të Ri, Katundit Drita dhe të Katundit të Ri, duke kryer në të njëjtën kohë edhe detyrën e administratorit të

JANAR - MARS 2005

famullisë së Vlorës. Me vendim të Kurias Kryeipeshkvnore të Durrësit emërohet, më 14 nëntor 1961, edhe zëvendës famullitar i katundit Delbenisht. Është përpjekur të punojë edhe në përmirësimin e kishave dhe të qelave ku ka shërbyer: në Tiranë ka meremetuar kishën famullitare, në Vlorë në vitin 1949 ndërroi krejtësisht çatinë e kishës; në Zhejë, në vitin 1958, ndërtoi qelën famullitare si dhe bëri punime në kishën e famullisë, në vitin 1961; në vitin 1961 filloi punimet për ngritjen e kishës në Mamurras, punimet e së cilës u pezulluan nga autoritetet e vendit; në vitin 1962 bëri punime të gjithanshme në qelën e famullisë së Delbnishtit. Kurse në vitin 1967, si famullitar, bëri përmirësime në kishën e Gurëzit. Nga punimet e bëra Dom Marku ka ofruar nga vetja një pjesë të shpenzimeve.

Veprimtaria kulturore dhe shkencore Që student shkruan në gazeta e revista të ndryshme. Në Besëlidhjen e Rinisë shkroi folklor, fjalë shqipe të rralla dhe këngë patriotike të mbledhura nga rapsodë të ndryshëm të veriut me pseudonimin Shapi. Tek Lajmëtari shkruan artikuj me karakter fetar me pseudonimin Alphes, kurse tek Kumbona e së Diellës shkruan artikuj të ndryshëm, e sidomos lajme mbi ndeshjet e futbollit nga rinia shkodrane, pa ose me pseudonimin Alphes. Është marrë me histori dhe ka mbledhur shumë të dhëna gojore dhe dokumenta për historinë kishtare të Kryedioqezës së Durrësit. Në vitin 1967, ka bërë gati për botim historinë e qytetit të Tiranës me rrethinë si dhe famullisë së Tiranës, studim ky i mirëfilltë dhe i rrallë prej 282 faqesh. Ka mbledhur material për historinë e famullive të Durrësit, Vlorës, Elbasanit, Prevezës, Janinës, Zhejës, Shën Mërisë, Mamurrasit, Bushneshit, Delbenishtit dhe të disa katundeve.

Dom Mark Dushi, për një kohë të gjatë ka punuar në një punim të

çmueshëm për Universitetin shtetëror duke përmbushur një pyetësor me 163 pyetje mbi mënyrat e mjekimeve popullore për sëmundjet e ndryshme, mbi biografinë e disa empirikëve dhe mbi ilaçet që përdoreshin për shërimin e sëmundjeve etj., për të cilat edhe u lavdërua nga intelektualët e kohës.

Gjatë qëndrimit të tij në Tiranë, Dom Marku mori pjesë aktive në mbledhje e konferenca që ishin në përkrahje të paqes dhe kundër luftës. Në vitin 1950, në një Konferencë Kombëtare për paqen që u mbajt në Tiranë, ai përfaqësoi klerin Katolik, duke mbajtur edhe një fjalim frytdhënës.

Atë vit, së bashku me përfaqësues të tjerë të besimeve të ndryshme dhe me shkrimtarë e artistë të vendit, firmosi për Apelin e Stokholmit kundër armëve atomike dhe në përkrahje të paqes.

Presidenti i Komitetit të Kongresit Botëror të Partizanëve të Paqes, Frederic Joliot Curie, më 13 tetor 1950, e falënderoi për këtë veprim humanitar.

Mori pjesë aktive në Konferencën e Paqes të klerikëve të besimeve të ndryshme të Shqipërisë, që u zhvillua në Tiranë në Pallatin “Ali Kelmendi” më 8–9 korrik 1952, ku mbajti edhe një diskutim për paqen.

Ndër trysnitë që bënte Partia Komuniste e kohës mbi Kishën Katolike dhe kleriket në Shqipëri, ishte edhe kërkesa për miratimin e të ashtuquajturës Statuti si Rregullore e Kishës Katolike në Shqipëri domethënë krijimi i kishës kombëtare. Ky Statut për shkak të presionit të bërë qe aprovuar nga ana e hirearkisë kishtare në vitin 1951. Pjestar i Komisionit për përpilimin e Statutit ishte edhe Dom Mark Dushi.

Ekzekutimi i Dom Markut Vala e pamëshirshme e persekutimeve, e cila zhvillohej mbi klerikët dhe anëtarët saj që në vitit 1945, përfshiu në vitin 1967 edhe klerikët Dom Mark Pjetër Dushin, Dom Zef Pjetër Bicin, Dom Mark Zef Hasin, Dom Frano Frrok Ilien, Atë Gegë Lumajn, dëshmon duke u

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

mbështetur në dokumentat e kohës, studjuesi Dr. Pjetër Pepa. Dom Marku, vazhdon Dr. Pjetri, u arrestua më 23.

09.1967 në shtëpinë e tij dhe prej datës 22–26 prill 1968 në qytetin e Shkodrës, në kishën e Murgeshave Stigmatine, u zhvillua procesi gjyqësor kundër tij, katër klerikëve të tjerë dhe një grupi laikësh, si një grup spiunësh e armiqësh kundër Pushtetit popullor.

Përfundimisht, Gjykata e qarkut të Shkodrës, me vendimin Nr. 16, dt. 25.

IV.1968, e dënoi me vdekje me pushkatim.

Pas kërkesës për falje nga Dom Marku, e cila ishte një e drejtë formale e të pandehurëve, Kolegji penal i Gjykatës së Lartë, pasi shqyrtoi çështjen në shkallën e dytë, e la terësisht në fuqi vendimin e Gjykatës së qarkut të Shkodrës.

Me shkresën Nr. 40, datë 7.5.1968, Presidiumi i Kuvendit Popullor të R.P.Sh. refuzon kërkesën për falje të jetës. Dhe me urdhërin Nr. 797, datë 10.5.1968, të Ministrisë së Punëve të Brendshme, ekzekutohet me pushkatim, shprehet studjuesi Dr. Pjetër Pepa. Pas persekutimit edhe familja e tij ishte gjithnjë në shënjestër të Sigurimit Shtetëror të kohës, duke ia cunguar të drejtat njerëzore dhe integrimin në shoqërinë shqiptare si të gjithë njerëzit e tjerë. Eshtrat e Dom Mark Dushit janë gjetur në Dobraç të Shkodrës, së bashku me eshtrat e Dom Zef Bicit dhe në vitin 1993, pikërisht më 4 nëntor, u bë rivarrimi i eshtrave të dy meshtarëve në famullinë e Shna Ndout në Tiranë.

Dom Mark Dushi la një sërë veprash, të cilat gjinden në Arkivin e Shtetit. Janë vepra këto, të cilat, edhe pse pluhuri i bardhë i viteve i ka mbuluar dhe për një kohë tepër të gjatë kanë mbetur të heshtura, në pritje të një dore të mëshirshme për t’u kujtuar që t’i nxjerrë në dritë.

Edhe pse i panjohur deri tani, veprat e tij janë mjaft të vlefshme jo vetëm për kohën në të cilën i shkroi, por edhe për ditët e sotme.

Veprimtaria krijuese e pabotuar: Studimi: Tirana dhe rrethi i saj (në fund ka biografitë e klerikëve që kanë shërbyer në Tiranë) – 1967 Studimi: Dom Nikollë Kaçorri – 1968 (në formë artikulli) Studimi: Zheja, Mamurrasi, Berreit, etj Studimi: Empirismi në Kurbin.

Studimi: Gjendja shëndetësore, kulturore e popullsisë në Zhej e Mamurras dhe empirikët e vjetër popullorë të këtyre zonave – 1961

23

Skeda me të dhëna fetaro – historike që i përkasin jurisdiksionit të Arqipeshkvisë së Durrësit. Shënime të ndryshme për efekt studimesh si dhe Skeda për efekt studimesh, shqip – shqip, shqip – frëngjisht, italisht.

Veprimtari zyrtaro – shoqërore Predikime të ndryshme fetare të mbajtura në raste festash fetare, kremtime, etj 1952 –1956.

24

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

Useful Questions and Answers About Our Catholic Faith Q: I would want to know the reason why the priest pours water into wine during the preparation of the gifts.

A: The brief rite of pouring water into the wine used for consecration is very ancient. Indeed, it is believed that Our Lord himself used wine tempered with water at the Last Supper as this was the common practice among the Jews and in Mediterranean culture in general.

Some form of this is found in practically every rite of the Church both Western and Eastern, except for a group of Armenian Monophysites.

Although the water is not essential for the validity of the sacrament, the Church holds it in great importance and it must never be omitted. The Council of Trent even went so far as to excommunicate whoever denied the need for this mixture (see Canon 9, Session XXII).

Historically, St. Justin Martyr already mentions this practice in his Apology around the year 150. About a century later St. Cyprian wrote on this theme in an epistle against a splinter group that used only water in their celebrations, and this has become the accepted interpretation: “For because Christ bore us all, in that He also bore our sins, we see that in the water is understood the people, but in the wine is showed the blood of Christ. But when the water is mingled in the cup with wine, the people [are] made one with Christ, and the assembly of believers is associated and conjoined with Him on whom it believes; which association and conjunction of water and wine is so mingled in the Lord’s cup, that that mixture cannot any more be separated.

“Whence, moreover, nothing can separate the Church — that is, the people established in the Church, faithfully and firmly persevering in that which they have believed — from Christ, in such a way as to prevent their undivided love from always abiding and adhering.

Thus, therefore, in consecrating the cup of the Lord, water alone cannot be offered, even as wine alone cannot be offered. For if any one offer wine only, the blood of Christ is dissociated from us; but if the water be alone, the people are dissociated from Christ; but when both are mingled, and are joined with one another by a close union, there is completed a spiritual and heavenly sacrament.

“Thus the cup of the Lord is not indeed water alone, nor wine alone, unless each be mingled with the other; just as, on the other hand, the body of the Lord cannot be flour alone or water alone, unless both should be united and joined together and compacted in the mass of one bread; in which very sacrament our people are shown to be made one, so that in like manner as many grains, collected, and ground, and mixed together into one mass, make one bread; so in Christ, who is the heavenly bread, we may know that there is one body, with which our number is joined and united” (“On the Sacrament of the Cup of the Lord,” No 13).

to the custom of that country: hence it is written (Proverbs 9:5): ‘Drink the wine which I have mixed for you.’

“Secondly, because it harmonizes with the representation of our Lord’s Passion: hence Pope Alexander I says (Ep. 1 ad omnes orth.): ‘In the Lord’s chalice neither wine only nor water only ought to be offered, but both mixed because we read that both flowed from His side in the Passion.’

“Thirdly, because this is adapted for signifying the effect of this sacrament, since as Pope Julius says (Concil.

Bracarens iii, Can. 1): ‘We see that the people are signified by the water, but Christ’s blood by the wine. Therefore when water is mixed with the wine in the chalice, the people [are] made one with Christ.’

“Fourthly, because this is appropriate to the fourth effect of this sacrament, which is the entering into everlasting life: hence Ambrose says (De Sacram. v): ‘The water flows into the chalice, and springs forth unto everlasting life.’”

These different explanations form the basis for the Church’s understanding of the importance of this rite. This understanding is at the root of the sentiment expressed by the prayer which the priest recites in a low voice as he pours the water into the chalice:

Another important symbolic explanation for this rite is given in St. Thomas Aquinas, in his Summa Theologiae, III pars q 74, 6-8:

“By the mystery of this water and wine may we come to share in the divinity of Christ, who humbled himself to share in our humanity.”

“Water ought to be mingled with the wine which is offered in this sacrament.

(All answers by Father Edward McNamara, professor of liturgy at the Regina Apostolorum Pontifical Athenaeum. © Innovative Media, www.zenit.org)

“First of all, on account of its institution: for it is believed with probability that our Lord instituted this sacrament in wine tempered with water according

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

25

ERNEST KOLIQI (20.05.1903-15.01.1975)

Ernest Koliqi - Nji pishtar i letërsisë e i kulturës shqiptare fiket Ribotim me rastin e 30 vjetorit të vdekjes.

Nji ndër fatëkeqësitë gati të përgjithta asht se nierzit e mdhaj bahen aq të nevojshëm në rangun e tyne të përditshëm, saqë dalin vonë në pushim, e nuk arrinë m’e shfrytëzue plotësisht përvojën e tyne të gjatë, më krijime të reja, ose edhe për t’u dhanë dorën e fundit prodhimeve që ata i dhanë nierzimit.

Shum herë ndigjova nga shqiptarët e Bostonit se Imzot Fan

Nga Dr. Msgr. Zef Oroshi Noli nuk mendonte me vdekë!… pse donte me vijue punën e tij per t’u lanë sa ma shum breznivet t’ardhëshme. Këtë të vërtetë e shprehë ma së mirit edhe proverbi popullor: Nuk më lanë punët me vdekë! Nji gjerman më thonte për kançelarin Adenauer: Sa të largohet nga Kançellaria, ai vdes. Këta ngjanë sidomos me nierzit krijimtarë, si në shkencë si n’arte të bukura. Ata e përfillin rangun e tyne jo vetëm si nji detyrë për t’u krye, por ma tepër si nji vokacjon për t’i kushtue jetën. Për ta nuk ka matëshmeni, as shmangie flijimesh, çfarëdo qofshin.

Poeti lirik romak thonte për materialistat: Parja siellë unë pares. Anasjelltas asht për shkencëtarët e artistat: puna u shton unë e punës përherë e ma tepër. Të kallun në psyhen e tyne për të gjinikue ata çka ne menden e tyne asht sajue, sendergjue e shestue per të mirën e nierzimit, naltësohen n’atmosferat e universalevet, të pamatëshmenisë së kohës e hapsinës, tue harrue deri ligështinë e natyrës nierzore, së cilës Krijuesi, në setcilin individ, i ka vu nji cak.

Nder këso rrethanash e gjet vdekja papritmas profesor Ernest Koliqin, Ordinar i Universitetit të Romës për Letersinë Shqipe per ma se tridhetepesë vjet.

Sheji i sëmundjes hajneshë të zemrës i pat trokllue te dera tash do vjet ma para. Megjithate, teksa pat dalë në pushim, ai i qe përveshë punës prodhimtare edhe ma me zell e shpejtësi se para. Si kemi marrë vesht nga miqët, ai punoi atë ditë ç’nga ora shtatë të mëngjesit e deri n’ora pesë të mbramjes që do t’ishte e mbramja per të. E ndiente vetin të kënaqun se tash, i

shkëputun nga punët e Universitetit, mund t’i a kushtonte krejtë kohën prodhimit letrar. Dihet se ishte tue pregatitë Antologjinë e Letërsisë Shqipe (me shkrimtarë të mdhaj e të vogjël), dhe “Memoirs” e veta. Në mes të kësaj nisme sa të dobishme, aq të nevojshme, vdekja e pamëshrirëshme i a ngrini dorën tue shterngue penden puntore. Keso çastesh mirë ma kujtojnë elegjitë vajtimore të malcorevet tona vdekjen e rapsodit të vendit: Lahuta të pret me i ra Por gishtat t’u kanë tha Nuk besohet se gjindet sot gjallë nji si ai, me përvojë e njoftuni aq të thellë e të gjithanëshme të shkrimtarëvet shqiptarë, që të ndërmarrë nji nisme sa të guximshme aq edhe të vështirë, përpilimin e Antologjisë Letrare Shqiptare, me art e paanësi, sidomos në konditat e sotshme, si do të delte nga penda e tij.

Nga vjeti 1955 deri në 1961 paçë fatin të studjoshe n’Universitetin Shtetnor të Romës. Këtu paçë rasën ta njifshem ma s’afermi të ndiemin profesor. E paçë jo vetëm profesorin e Letërsisë Shqipe, por edhe drejtor të studjimevet. Njoftunija,

26

Jeta Katolike

dashtnija e depërtimi me zotësi i shkrimtarëvet të ndryshëm, edhe i ditunorëvet, e sidomos depërtimi i filozofisë së kangëvet epike shqiptare, në të cilat ai shquente nji “ethos” autokthon të njij çivilizimit jetik Iliro-Shqiptar, e mbante audjencën e dendun shtang, dhe u jepte të huejvet me kuptue se edhe Populli Shqiptar e ka dhanë nimesën e vet në brumbosjen e çivilizimevet të ndryshme Mesdhetare.

E njimend edhe specializimi i tij, në doktorimin e letërsisë, ka qenë mbi Kangët Epike Shqiptare. Pat mbajtë miq personal rapsodët ma të njoftunit të malevet, si Gjergj Pllumbin e Shalës, Prendush Gegen e Pukës etj., e nder meshtarë ma së forti Patër Bernardin Palaj, françeskan, përmbledhës e hulumtues i madh i Visaret të Kombit.

Klasa e tij n’Universitet gjindej gjithmonë e dendun, jo vetëm me studenta të rregullt, por edhe me intelektual të tjerë, sidomos Arbreshë, që dishrojshin të kishin njoftuni mbi letërsinë shqipe.

Përsa u perket Arbreshëvet mandej, u ba udhëheqës per dashtninë e ringjalljen e gjuhës shqipe nder të gjitha kolonitë. Me anën e studentavet Arbreshë, sikurse me hulumtimet e veta direkte, mblodh krejtë folklorin e traditat popullore jetike nder fshatet arbreshe. Landa ma e zgjedhuna e ketyne materjalevet qe përpunue shkencëtarisht, nen drejtimin e tij, nder theza laurimit në Letërsinë Shqipe, n’Universitetin e Romës. Imzot Fan Noli i pat dhanë miratimin ma të madhin kësaj punë, pse thonte: Kurrë nuk është bërë një punë e tillë ndër Arbreshë.

Pjesë ma të zgjedhuna të këtyne punimevet universitare qenë botue, gjatë 18 vjetëvet, në revistën zamadhe të letërsisë dhe të kulturës shqiptare, Shêjzat, themelue e drejtue me zotësi e mbajtë gjithmonë në nivel epror gjuhësijet, sikurse me flijime të mdhaja si ekonomike, ashtu të punës së panderpreme intelektuale të profesor Ernest Koliqit. Kjo revistë jo vetëm që gëzoi miratimin e pjesës ma të njoftun t’intelektualëvet shqiptarë në diasporë e të minoriteteve shqiptare, sidomos në Kosovë, por edhe nga jashtë Vûllaj e Shêjzavet, u përhapën si në Gjermani, Amerikë, Angli e shum universitete botnore. Per ma teper rreth saj u mblodhen

JANAR - MARS 2005

penda nder ma të mirat të diasporës shqiptare, sikurse penda auktorësh të huej me jehonë nderkombtare, sidomos albanologë e historjanë gjerman. Me nji fjalë revista Shêjzat qe ba epiqendra e letërsisë e Kulturës Shqiptare, e në të njëjtën kohë shkollë e Letërsisë Shqiptare të stilit të naltë për rininë në diasporë dhe, me kufizimet e njoftuna, nder minoritarë.

Vetëm breznitë e ardhëshme kanë per ta gjykue pa-anësi e kanë per t’i dhanë çmimin e meritueshëm kësaj reviste zamadhe. Kurdo, në kohën e ardhëshme ata kanë për të ba kërkesa e hulumtime letrare e kulturore kanë per të gjetë se, në krahasim me botimet e tjera, në krejtë periudhën ç’nga vjeti 1939 e deri në mbylljen e saj, me vdekjen e krijuesit të saj, më 15 kallnduer 1975, nuk kanë për të gjetë mbrenda kësaj periudhe, botime tjera me përmbajtje letrare shqipe, vijueshmenisht artistike të stilit të naltë, si Shêjzat, as botim tjetër çfaredo, të papërziem si kjo revistë në demagogjinë e merzitëshme politike të këtyne tridhetë vjetëvet të fundit. Por këtu ai dijti të përmbahej i tillë. Lirija në krijueshmeni, dhe universaliteti i artit per të mirën e gjinisë nierzore, janë ligje të pakapërcyeshme për artistin e vertëtë.

Me vend e pat zgjedhë prof. Karl Gurakuqi, dritë pastë, titullin e librit komentues me rasën e dhetëvjetorit të parë të revistës Nepër vullajt e Shêjzavet të cilin e botoi në Romë në 1969. Titulli vetë e përshkruen përmbajtjen e kopshtit (landës) së Shêjzavet. Jo kopshtë ferrash, pasjonesh nierzore, por vullaj të njoma e të freskëta që tue u rritë, lulëzojnë dhe në verën e lirisë japin frytet e bukura e të shishëme per të mirën e nierzimit.

Pregatitja dhe prodhimet letrare Prof. Ernest Koliqi lindi në Shkodrë me 20 maj, 1903, nga nji familje e njoftun tregtare e këtij qyteti historik IlirShqiptar.

Si mbaroi filloret në Kolegjën Saverjane të Jezuitëvet në Shkodrë, i ati, Shan Koliqi e dergoi n’Italinë e Veriut per shkollat e mesme.

Prodhimet e veta poetike në gjuhen italishte i filloi ç’nga rinija. Me 1919 këthen në Shqipni, në Shkodrë, ku Imzot Luigj Bumçi e Luigj Gurakuqi, tue njoftë në të prirje letrare artistike, e nxisin të

jepej mbas studjimevet të gjuhës e të veprimatrisë letrare shqipe.

Me 1923, së bashkut me miqt e tij shkodranë, Nush Topallin e Pater Anton Harapin, themeloi fletoren Ora e Maleve, organ politik i grupit liberal-demokrat, që drejtohej nga Luigj Gurakuqi. Si Gurakuqi si, ma vonë, At Gjergj Fishta e Dom Ndre Mjeda, u banë udhëheqësat ma të ngushtit të tij per t’i dhanë hove të reja e përvojë në letërsinë shqipe. Megjithate, Koliqi qe i pari shkrimtar shkodranë i kohës së vet që dashtas u largue nga shkodranishtja pak teper e theksueme nder shkrimtarët e tjerë të deri atëhershëm.

Gjuha e tij ishte ma e pergjithtë, prandej ma e pasun, stili aristokrat, periudhat të skalituna me adjektiva ngjyrëdhanës, i jepshin gjallnin e valavitje gjuhës e stilit të tij artistik.

Në 1924 Ora e Maleve i besoi kryeredaksinë e asaj fletroje. Po në këtë vjetë e thrret Gurakuqi në Tiranë si sekretar privat, dhe pak ma vonë bahet sekretar i Ministrisë së Mbrendshme, nen Kolonel Rexhep Shalën.

Ngjarjet e vjetit 1925 e shtyejnë të kërkojë strehim në Jugosllavi, ku pat rast të thellohej në poezinë e pasun popullore jugosllave.

Me 1928 Koliqin e gjejmë në Bari t’Italisë, në mes të grupit të mërguemvet shqiptarë Sotir Peci, Bahri Omari, Kost Paftali, Sheh Karbunara e, ma vonë, në bashkëpunim per veprimtari të shqipes, me Mustafa Krujën nga Zara.

Të parën vepër e botoi Koliqi në Tiranë, në vjetin 1924. Me pseudonymin Borizani botoi shum poezina në Lirija Kombëtare të Gjenevës, drejtue nga dr.

Omer Nishani.

Por vepra që e paraqiti shkrimtar të dorës së parë të shqipes qe vëllimi i novelavet Hija e Maleve botue me 1929 në Zara. Shkruesit të këtyne rreshtavet i kujtohet mirë leximi i parë i këtij librit. Në Shkodrë, por me te, dhe nji stil i ri që bante gjuhen ma të lehtë, ma t’ambël, ma lakuese, të pasun e tërhjekëse, n’afërsi me gjuhët e mdhaja botnore, zhvillue me shekuj para sonës, për shprehjen e artit.

Po në këtë vjetë ai këthehet në Shqipni, ku mëson letërsinë shqipe, ma para në shkollën tregtare të Vlonës e, ma vonë në Liceun Shtetnor të Shkodrës.

Shum nga nxanësit e tij u banë shkrimtarë të vlefshëm të shqipes e t’arsimit shqiptar

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

si në Shqipni, si edhe per nji kohë të shkurtë por të vlefshme, në Kosovë.

Me 1933 dha dorëheqje nga arsimi per të shkue n’Universitetin e Padovës, n’Itali per të vazhdue studjimet.

Me 1936 u emnue Lektor i Shqipes pranë atij Universiteti, per Kathedrën e Albanologjisë që drejtohej nga glotologu i famshëm Carlo Tavagliani.

Me 1937, u doktorue, tue mprojtë thezën: Epika Popullore Shqipe. Po në këtë kohë u themelue në Romë, n’Universitetin Shtetnor Selija e Albanologjisë. Me 1939 qe emnue Ordinar i kësaj Selije, ku qenroi deri sa doli ne pensjon, me përjashtim të njij periudhet të shkurtë. E njimend, nga vjeti 1939 deri në fund të vjetit 1942 ai drejtoi Ministrinë e Arsmimit në Shqipni.

Megjithse koha dhe rrethanat ishin ato që njifen, nen nji okupim, asgjamangut prof.

Koliqi dijti t’i shfrytësonte të dyja. Nen Ministrinë e Arsimit t’atëherëshme u botuen tekste shkollor shqipe e libra, ma tepër se ç’nga vjeti 1912 e deri n’atë kohë.

Por merita ma e madhja e këtij dikasterit t’Arsimit ka qenë hapja e shkollavet shqipe për të parën herë, ndër krahinat e ndryshme kosovare. Kosovarët vetë e pohojnë se kjo nisme, e fillimit të shkollës shqipe në Kosovë, nuk mund të quhet as nji rilindje, pse çka nuk ka eksistue kurr, nuk rilindë, por nji lindje e vertetë historike per nji popullësi prej ma se nji milion frymësh, përba prej analfabetësh, ma se 90 %. “Nuk kishte nji mësues, profesor, gjygjtar, avokat, doktor mdicine, me nji fjalë nuk kishte asnji person prej kombësisë shqiptare në profesjonin intelektual” na thotë dr. Rexhep Krasniqi në nji artikull në nr. e fundit të Shêjzavet, ku përshkruenë mjerimin e terrësinavet të Mes Jetës ku i kishin lanë regjimet monarkike jugosllave t’atyne kohëvet.

Ky qe vetë dishmitar i asaj gjendje, derisa qe ngarkue nga vetë Ministri, prof.

Koliqi, Komisar i Ministrisë per Internatin e Prishtinës, që do bahej çerdhja e arsimtarëvet e arsimtarevet të ma vonëshme.

Prap po i lamë fjalën dr. Krasniqit nga i njajti artikull: “Para se të nisej në krye të detyrës (per Kosovë) Z. Krasniqi pat nji bashkfjalim të gjatë me prof. Koliqin, i cili, nder të tjera udhëzime, shquejti tri

pika me ranësi të posaçme: 1) Misnitrija e Arsimit ven bujarisht në dispozicjon mjete financjare dhe material të ndryshëm për ekuipazhimin e shkollës dhe t’Internatit, si dhe per ushqim e veshëmathje të studentavet bursista; 2) Mësimi i gjuhës shqipe do të kishte prioritet mbi të gjitha landët e tjera, mundësisht me nga dy orë të përditshme per të gjitha klasat, dhe po per këte qellim ai i porositi që: 3) Studentat e kesaj shkolle nuk do të kishin nevojë të marrin pjesë n’organizimin e rinisë fashiste, siç ishte gjendja në Shqipninë e vjetër” (Shêjzat, XVIII, 1974, Nr. 1-10, fq. 10). Bursistat e Internatit ishin 200, të gjith me bursa qeveritare, dhe drejtohej nga prof. Vasil Andoni.

Në dritën e sotëshme, besoj se gjithkush e kupton randësinë e kësaj nisme historike.

Per ma tepër, po gjatë asaj kohe, themeloi, bashkë me Mustafa Krujën dhe Prof. At Zef Valentinin, Institutin e Studjimevet Shqiptare në Tiranë, i cili përmblodh në gjinin e vet shkrimtarët e poetët ma të njoftunit në botën Shqiptare.

Ma vonë ai e la Ministrinë e Arsimit e kohën e punën ia kushtoi krejtësisht këtij Institutit.

Mbarimi i Luftës së Dytë Botnore rishtas e gjenë prof. Koliqin tue dhanë mësime në Romë, si titullar i Kathedrës s’Albanologjisë n’Universitetin Shtetnor të këtij kryeqytetit.

Me 1957, me dekret të Kryetarit të Republikës Italjane, Kathedra e Shqipes pranë këtij Universitetit, per njohje prestizhit, u naltue n’Institut Studjimesh Shqiptare.

Botimet ma të njoftuna të Koliqit në Letërsi janë: nji vëllim vjerrshash me titull Gjurmat e Stinvet (1934); nji vëllim novelash Tregtar Flamujsh (1935).

Porse aktiviteti i tij letrar gjindet sidomos nder të përkohshme të ndryshme, si në Hylli i Dritës, Leka, Minerva, Illyrija që drejtohej nga Asim Jakova, - Gazeta Shqiptare, Ora e Malevet, etj.; Studime Letrare mbi dy Kolegjat shkodranE, të Jezuitëvet e të Françeskajvet. Mbi poetët Simbolista të Flandrës, Mbi Reflekset Lindore në Letërsinë Shqipe; Mbi Artin Krijimtar të Rapsodvet të Malevet të Veriut të Shqipnisë.

Nder këto vjetët e fundit botoi

27

romanxin Shija e bukës së mbrume sikurse vëllimet me nji varg poemthash në prozë: Pasqyra e Narçizit e Kangjelat e Rilindjes në poezi, Symfonija e Shqipevet perkthye anglisht nga dr.

Anesti Andrea. Koliqi shkroi shum edhe në gjuhën italishte, tue përdorë edhe në këtë gjuhë gjithnji thematikë shqiptare, për t’u ba të njoftun të huejvet shpirtin e karakteristikat e shqiptarit.

Nder këto vepra spikasin: Epica Popolare albanese (1937); Poesia popolare Albanese (1957); Antologia della Lirica Albanese (1963). Menjiherë mbas botimit autori ia dhuroi të nenshkruemit kopjen me këto fjalë: “Të Përndertit ... kët perpjekje me u a paraqitë bukurisht të huejvet anat ma njerzore të fisit arbnuer, me dashuni, vëllaznim e nderim i a dërgon E.K.” Ky vëllim 320 faqesh, qe komentue, në stil e terna eprore, si nimesë Civilizimit Mesdhetar, në nji artikull dy shtyllash në Giornale d’Italia (shkurt, 4-5, 1964), shkrue nga nji nder klasicistat ma të mdhajt të Evropës, Ettore Paratore, autor e Ordinar i Letërsisë Latine n’Universitetin Shtetnor të Romës. Ky pat zgjedhë e botue n’atë artikull pjesën e njij poezie origjinale të ndiemit autor, nji nder ma të bukurat e tija, me titull Estrema Visione (Vegim i mbram). Në këtë poezi lirike autori përshndet per të mbramen herë vorret e të parëvet e Atdheun, i sigurtë se nuk do ta shifte ma per së gjallit, si ngjau: Quando con un frullar di trepide ali queste palpebre, stanche di luce sempre effusa sul dolore, mi chiuderai con un materno gesto: mi sembrerà di risentir sul volto il delicato tocco d’una rama dei boschi , delle dita vegetali dei boschi d’Albania, dita di fresche foglie asperse di rugiada, le lagrime del nostro cielo, aulenti, sudor segreto della nostra terra, unico refrigerio al divorante ardore che mi consuma questa argilla umana, dove rivive e soffre la cenere degli avi: ti seguirò spedito,

28

Jeta Katolike tacita condottiera, sopra il sentiero aereo che conduce al limitare cerulo della Gran Luce che tu ci riveli: pago se, prima di varcar le astrali alte frontiere e sciogliermi da questa umana argilla che m’inceppa mi mostrerai lontano nei cieli, fra la bruma dei miei terrestri di’ volti al tramonto, le montagne natali alfine circonfuse da un fiammante vel di libere aurore.

Përkthime Prof. Koliqi zen mandej nji vend kryesisht me randësi si përkthyesi ma kompetent që patëm, nga italishtja e frengjishtja në shqip, sikurse nga shqipja n’italishtën. Qe i pari që përballoi përkthimin e poetëvet të mdhaj, si Dante Aligheri, Petrarca, Aristo Tasso, Foscolo, Carducci, Pascoli, D’Annuzio, Baudlaire, Maeterlinck, Verhaeren etj.

Per çdo shkrimtar krijimtar, si Koliqi, asht ma vështirë me sjellë në nji shqipe të kulluet e artistike të këtillë poet, se me krijue nji vepër origjinal.

Ndoshta fort pak shkrimtarëvet shqiptarë u heci fati si prof. Koliqit, që të kishte si karrierrë jetësore, ma tepër në diasporë, arsimin e naltë të Letravet Shqipe. Kjo ka qenë nji fatlumsi per ate, sikurse per Letersinë Shqipe. Në dritën e sotëshme, e, nëse sot e kur veprat e shkrimet e tija do të mbidhen e të botohen në tanësi, prof.

Koliqi pa dyshim mbetet shkrimtari origjinal ma i madhi i periudhës së tij, mbrenda e jashtë Shqipnijet.

Me qinda nxansa Arbreshë, shqiptarë e italjanë kanë ndjekë mësimet e tija, n’Univeristetin e Romës, dhe, si u tha ma nalt, shum prej sish janë doktorue, tue rrahë thematike Albanologjijet. Ma se katerdhetë theza laurimit pasunojnë me landë letrare, historike e gjuhësore arkivat e Institutit të Studjimevet Shqiptare, që ai themeloi dhe drejtoi me aq zotësi pranë Universitetit të Romës. Në këtë mënyrë prof. Koliqi i ka pregatitë nji brezni të rë, jashta Atdheut, Letërsisë Shqipe.

Besojmë se, sot per sot, kurrkujt nuk i

JANAR - MARS 2005

bjen barra ma e randë se Institutit të Albanologjisë n’Universitetin e Romës dhe Qendres Nderkombëtare të Studimevet Shqiptare të Palermos per botimin në tanësi të vepravet e të dorëshkrimevet letrare të prof. Koliqit.

Do t’i bajshin sherbimin ma të madhin letërsisë e kulturës shqiptare në diasporë, dhe do t’ishte nderimi e monumenti ma i madhi që do t’i bajshin përkujtimit të Tij. Prof. Koliqi qe i pari që hapi periudhën e prozës artistike të letërsisë shqipe, në të cilën zen vend mbinominativat, adjektivi me fuqinë kromatike të piktorit,

gërshetue me jehonat e ambla të muzikantit. Gjuha e tij asht zhurmuese si prrojet e lumejt shkallmuesa; asht si curili i kronit të kaltert e të pameshëm që në verën rreshkuese me puhinë freskuese, grishë shtektarin me u flladitë, dhe dashtë e padashtë, me pi në te.

Per Mikun e katerdhetë vjetëvet dhe viganin e Letravet Shqipe, mund të thomi çka la shkrue per veti poeti latin, Horaci: Non omnis moriar.

Mars, 10, 1975.

Shêjzat {Le pleiadi} 1975. Fq. 57-65

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

29

ME RASTIN E 80 VJETORIT TË VRASJES SË LUIGJ GURAKUQIT Figurë që duhet përkujtuar dhe nderuar

Q

yteti i Shkodrës ka dhënë njerëz të shquar të fushave të ndryshme, në mesin e të cilëve është edhe Luigj Gurakuqi. Pra, u mbushën 80 vjet, që kur Ai u vra pabesisht në Bari të Italisë, më 2 mars 1925. Luigj Gurakuqi është njëri nga personalitetet më të shquara të lëvizjes sonë politike, patriotike e demokratike, arsimore e kulturore në fundin e Rilindjes Kombëtare. I përkushtuar tërësisht ndaj çështjes së atdheut, veprimtaria e tij lidhet me ngjarjet më të rëndësishme të kohës.

Gurakuqi që kur ishte student, bëri emër në shtypin shqiptar, si poet dhe publicist me pseudonimin Cakin Shkodra dhe Lekë Gruda. U lind në Shkodër më 1879.

Shkollën fillore dhe një pjesë të asaj të mesmes e kreu në vendlindje, pastaj shkoi në Itali. Aty mbaroi Kolegjin e Shënmitër Koronës në Kalabri, ku ishte nxënës i De Radës. Më vonë vijoi edhe studimet e larta në shkencat biologjike në Napoli. Para pesë vjetësh, në Bari të Italisë, Bashkia e rajonit të Puljes organizoi një ceremoni përkujtimore. Sheshit, pranë vendit ku u vra ky hero, iu dha emri i tij dhe kështu u vendos një Pllakë përkujtimore, në të dyja anët e së cilës figuron shkrimi shqip dhe italisht, ku është shkruar: “Përkujtojmë Luigj Gurakuqin, shkrimtarin dhe patriotin shqiptar, i vrarë më 2 mars 1925”. Emrin e këtij “Heroi të Popullit” dhe “Mësuesi të Populli” e mban Shkolla Pedagogjike e Elbasanit dhe Universiteti i Shkodrës. Ai ishte një figurë e shquar, diplomat e politikan, burrë shteti dhe gjuhëtar, poet e prozator, pedagog e tekstolog, kritik letrar, ekonomist, orator dhe përkthyes, njeri i kulturës e i shkencës, i fjalës dhe i veprimit, i pendës dhe i pushkës. Mbi të gjitha, Ai ishte patriot i madh dhe atdhetar i flaktë.

Luigj Gurakuqi, mbetet nga figurat e së kaluarës nga më të studiuarat edhe më të vlerësuarat. Ai mori pjesë në Kongresin e Manastirit. Ishte drejtor i parë i Shkollës Normale të Elbasanit si dhe njëri nga udhëheqësit e kryengritjeve të Veriut (1911-1912). Luigj Gurakuqi ishte edhe krahu i djathtë i Ismail Qemalit në të gjithë atë punë të madhe për shpalljen e Pavarësisë. Për kontributin e tij në Luftën për Pavarësi në lëvizjen patriotike e

Nga Rrok Dushaj demokratike, në ngritjen dhe organizimin e shtetit shqiptar, si politikan e burrë shteti, kanë shkruar shumë studiues të fushave të ndryshme. Në vitet 1921-23 Gurakuqi si deputet i Shkodrës u gjend vazhdimisht në opozitë me Ahmet Zogun dhe gjithë feudalët e tjerë.

Si bashkëluftëtar i Fan Nolit, Gurakuqi ishte ndër udhëheqësit më aktiv të Revolucionit Demokratik të Qershorit të vitit 1924. Pas kundërrevolucionit, emigroi në Itali dhe më 2 mars 1925 u vra pabesisht në Bari të Italisë.

Me këtë rast, ne kësaj here deshëm që në mënyrë modeste ta përkujtojmë përvjetorin e vdekjes së kësaj figure madhore, të ndritur e të pastër dhe patriotike të shekul-

Syrgjyn Vdekur (Elegji për Luigj Gurakuqin) Nën’ô moj, mbaj zí për vllanë, me tre plumba na i ranë, Na e vran’ e na e shanë, Na i thanë tradhëtór.

Se të deshte dhe s’të deshnin, Se të qante kur të qeshnin, Se të veshte kur të çveshnin, Nën’ ô moj, të ra dëshmór.

Nën’ ô moj, vajtó merr malin, Larot t’a përmbysnë djalin Që me Ismail Qemalin Ngriti flamur trimërór.

Nën’ ô moj, m’a qaj në Vlorë Ku të dha lirí, kurorë, Shpirt’ i bardhë si dëborë, Ti s’i dhé as varr për hór.

Nën’ ô moj, ç’është përpjekur Gojë-mjaltë e zëmër-hekur Syrgjyn-gjall’ e syrgjyn vdekur Ky vigan libëratór.

F. S. Noli

LUIGJ GURAKUQI LAZËR SHANTOJA «Ka njerëz të cilët permjet të fuqiës s’atrakcjonit të tyne ndryejnë në vedi të tanë nji kombë e drejtojnë aktivitetin e races njerzore.»

Emerson.

lit XX. Ai meriton që nga shqiptarët kudo që jetojnë, të nderohet dhe përkujtohet përherë, sepse këtë Luigj Gurakuqi e meritoi me veprat e pashlyera të tij.

Më shkruen nji mik nga Shkodra: «Po më pvetë a po qindron e ama e Gurakuqit? Mos pvet! Për gjith ditë nadje si ajo si goca e Bajram Currit qesin vajin: nji vaj të madh, të mnershëm, zêmbërshkyes qi nuk lên banuer t’atyne lagjevet pa kja.»

Nji plakë dhe nji gocë kjajnë për ditë në Shkodër... nji nanë dhe nji bijë! Nana kjanë djalin mâ të madh dhe bija baben mâ të mirë të Shqipëniës së shkretë.

Lotët e plakës shkodrane e të gocës kosovare janë lotët e të tanë Shqipëniës

30

Jeta Katolike

së sotme. Edhè kjo e ndrydhun, e poshtnueme, e vorfnueme, e shitun, e coptueme dneson per ditë për të vdekunit e mëdhaj qi humben dhe për të gjallët e mjerë qi po humbin. Populli âsht në kulmin e deshprimit. I vetmi ngushllim qi i ka mbetë, ne kjoftë se ngushllim mund të quhet, âsht enè vaji: lodja qi kjè për herë shujta e idhët e popullit shqiptar.

Nder shpellat e lagëta të bjeshkëve kreshnike të Krasniqes ky populli i mjerë pat nji babë: i a mbyten!

Nder korridoret e errta të diplomatiës së përjashtme ky populli i vorfën pat nji prîs: i a vrane!

Me humbjen e Bajram Currit e të Luigj Gurakuqit mbyllet nji epopè e madhnueshme e këputet per gjysë nji hymn i nâltë! Epopèn e mbylli Plaku; hymnin do t’a vijojmë na!

Hapi mâ i parë për vijimin e tij âsht çmimi dhe nderimi ndaj deshmorin e mbetun. Ky nderim âsht edhé mâ i detyrshëm sot. Nuk po due të shkruej kësaj herë për Bajram Currin: po kufizohem vetëm mbi personen e Luigj Gurakuqit. Âsht punë kote të diskutohet tash se cili ndër këta meriton nji perdhimtin mâ tê madh. Na kjajmë si për njênin âshtû dhe për tjetrin. Ferku âsht vetëm ky: lodja qi derdhim mbi êmnin e Bajram Currit âsht lodja e dhimbës; lodja qi derdhim mbî êmnin e Luigj Gurakuqit âsht edhé lodja e deshprimit. Bajram Curri vdiq me të tana rrethanat e heroizmes: lindi në mal, jetoj në mal, luftoj në mal e vdiq në mal.

Vdiq me armë në dorë, ndërmjet të Shqipëniës së robnueme e të Shqipëniës së lirë. Vdiq si meritonte të vdiste Bajram Curri! Të kishte vdekun në sallen e ndoj klinikës evropjane, jetës së Bajram Currit, i ishte hjekun kapitulli mâ i bukur.

Përkundrazi si vdes Luigj Gurakuqi?

Vritet në dhè t’huej, vritet tinzisht mbas dere të nji hoteli, vritet prej nji krimineli vagabond. Bajram Curri nderohet edhé prej t’huejvet, deri prej anmiqvet të tij të perjetshem. Fletoret serbe në kufomen e anmikut të tyne mâ të drashtun kan kalorsiën të nderojnë patriotin mâ të madh e mâ të paster të Shqipniës.

Luigj Gurakuqi shnderohet jo vetë, por mbytet për së dyti shi prej asajë qeverrie për të cilen, i shuëmi, kjé gjithmonë

JANAR - MARS 2005

i akuzuem se ushqente ndiesiëna mâ se miqësore.

Gjyqi i Tranit — shêmbull klasik paturpësie cinike në gjyqet botnore — na difton sheshasit se diktatori i Romes desht me e krye vepren e diktatorit të Tiranes, të Zogut.

Zogu nemosé e vrau Gurakuqin me kubure, me armen e barbarizmes e të padrejtësiës, Mussolini na e vrau me gjyqë... me armen e civilizimit e të drejtësiës! Nuk mjaftoj lirimi i plotë i kriminelit të poshtër; drejtësia italjane i intonon nji apologië sakrilege gjaksorit e fërfllon nji të fyeme trashamane mbî viktimen.

Se mund të quhet nji Baltjon Stambolla Avni Rystem e nji Luigj Gurakuqi Esad Pashë... une për vedi s’e kishe pritë kurr as prej nji advokatit italjan!

E kam gjetun gjithmonë e gjithkund të madh pa madhnië, të nâltë e të përvûjtë, të thellë e të kjartë, të luftuemun e kurr të shtruemun, trim por pa petulancë, të kulturuem por pa reklam.

Por procesi i Luigj Gurakuqit nuk mbaron me vêndimin e ndyet të gjyqit të Tranit; Gurakuqi âsht nji dillë qi shndritë me driten e tij dhe nuk mund të shkimet me të tana ndyesiënat e poshtërsiënat e nji politike të pashpirtë. Gjyqin mbi Luigj Gurakuqin do t’a bâjë e ka me e bâ kombi shqiptar, dhe dy nder esponenta të tij mâ në zâ kan fillue qyshë tash të kryejnë detyrën e tyne.

Artikulli magjistral i z. S. Vinjaut e letra fisnike e Imzot Nolit — kunorat mâ të çmueshme të vûemuna deri më sot mbî vorrin e atij të Madhit — janë shprehja mâ e sinqertë e gjykimit të popullit shqiptar. Ato dy shkresa na pikturojnë patriotin e kulluar e fituesin e rekordit në fushaten e nacjonalizmes.

Ky kjé Luigj Gurakuqi!

Shka mund të shtojë tash pênda e ême e vogël? E kam permêndë disa herë emnin e jetëshkurtit Luigj: nder shkrime e fjalime, porsi refren i ambel, êmni i tij më rrêshqitête e më kumbonte pa prâ. E kam permêndun gjithmonë me bindjen e

nji dishepullit, me entuzjazmin e nji admiratorit, me dashtëniën e nji mikut.

Nuk i a kam da syt kurr: e në mbledhjet elektorale, e në bisedimet e partinavet, e në referatat e komisjonevet, e në tribunen parlamentare, e në zyrën ministerjale, e në tymin e revolucjonevet e ne dhén e mergimit. E kam gjetun gjithmonë e gjithkund të madh pa madhnië, të nâltë e të përvûjtë, të thellë e të kjartë, të luftuemun e kurr të shtruemun, trim por pa petulancë, të kulturuem por pa reklam. Me nji duresë e nji palodhësië shembullore shkrîni jeten per idealin e nji Shqipënie të lirë, të madhe e të lume.

Për arritjen e këtij ideali, motori gjithmonë në lëvizje qi drejtonte të tanë jeten e tij, sakrifikoj ândjet e jetes mâ t’ambëlat, prirjet e natyrës mâ të fortat. Kurr spektator sibarit prej së largu, por i zhytun perherë mbrêndë në gjiret rrezikplote të politikës, i falun krejt çashtjes kombëtare, u çvesh në gjasimin e nji atleti, prej çëdo pêngimi qi mund të ndalonte o vetëm t’influenconte vrapin e rrymen qi kishte marrë. Luigj Gurakuqi nuk gëzoj kurr votren e shpiës: e ama, i vllaj, e motrat e dishruene per së gjalli. Kishte mujtë porsi letrar e poet gjentil me gezue nemosé paq e pushim nên mrizat plot hije të zanavet. Nuk mujt: nuk pat nji minutë të vehten. Kjé bâ, sidomos në kohen e fûndit, porsi nji fjaluer i domosdoshem qi do t’u konsultonte pa prâ e prej gjithkuej. Tash me nji minister, mbandej me nji malcuer, mâ vonë me nji shoq, nji herë me nji përfaqësojsë t’huej, nji tjeter me nji gazetar: në mbledhje, në komisjone, në zyre, në parlament, në rrugë, tue ecë, tue ndêjë, tue ngrânë, Luigj Gurakuqin e ke gjetë gjithmonë tue folë. Gurakuqi ishte njeri me fulqît e hekurit. Fjala i delte e rrjedhshme, e kadalshme, e mbâtun, e kjartë, e kandshme, e bukur. Vetëm prezenca e tij të sugjestjononte. Porsi nji luftar i mirë qi nuk gjindet kurr pa fyshekë, ishte kurdoherë i pregatitun me gjegjë e me dhanë arësye. Luigj Gurakuqi ishte bâ nji arsenal politik në Shqipëni. Kjé ndër të pakët, per mos me thanë ndër të vetmit shqiptar, qi me njoftimin e plotë të popullit pergjithsisht e të visevet të ndryshme të Shqipëniës, bashkonte edhé njoftjen e këthellë të tanë njerzvet politikaj të sajë, të tana kohnavet e të tana

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

ngjyrevet. E njifte jeten e tyne në detajet mâ t’imat e mâ t’msheftat; nuk i kishte pshtue as mâ i errti fakt, as mâ e vogla rrethanë. Ishte i zoti të dishmonte, pa droje pergenjeshtrimi, si sakrificet e heroizmat e patriotvet ashtû edhé poshtërsiënat e shakllabanavet e intrigat e trathtorvet. Rjedhë e natyrshme e kësajë njoftje ishte prudenca e jashtazakonshme e tij.

Nuk jam un aj qi mundet të gjykojë se deri kû kêjo prudencë e tija kjé vertyt e kur filloj të bâhej gabim. Sado t’a çmojmë Gurakuqin, nuk mundemi n’asnji mënyrë t’a perjashtojmë prej ligjvet universale të natyres njerzore. Njeri qi nuk mund të gabojë nuk ka lindë ené. Por këqyrun pergjithsisht prudenca e tij ka me mbetë nji gurë themelor në politiken e jeten shqiptare. Do t’i dihet influences personale të tij në kjoftë se sot në Shqipënië toska e njef e e don mâ fort gegen e gega tosken, muhamedani kristjanin e kristjani muhamedanin. Luigj Gurakuqi kjé ura e arit e bashkimit kombëtar. Gurakuqi, shkodranë katolik, âsht Gurakuqi i të tanë Shqipëniës! Aj dijti me u dhanë shpirtë natyravet mâ të ngathta e me u ndalë hovin ekstremistavet mâ të shtyemun. Kjé idealist i nâltë dhé realist pedant per nji herit.

Kishe me shkue teper gjatë e nuk âsht qellimi i êm të bâj nji pershkrim të plotë të persones morale e politike të Luigj Gurakuqit. Njerzt e mëdhaj porsi panoramet e hapta me nji horizont të gjanë, nuk mund të pershîhen me nji shikim; po shtoj vetem se vertytet morale e politike të tija i dhane në pak kohë nji popularitet të bîndueshem. Gurakuqi, kryetari i Opozites shqiptare kjé pa dyshim njeriu mâ popullor i Shqipëniës.

Populli pau në tê leader-in e tij, mishnimin e shpirtit, të nevojvet e t’aspiracjonevet të tija. Dalun prej popullit, jetoj, pësoj, luftoj, vdiq në rrugë të madhe per popull. «Në të tanë jeten t’ême — tha — nuk kam kênë i zoti kurr t’a gëzoj nanen me nji facoletë!» Tragedia e Barit na dha proven e fûndit. Ministri i finacavet të Shqipëniës vdes me 400 lireta të marruna uha, të gjetuna — si shkruen Vinjau — në do petka të grista qi mbëloshin nji bark të pangîmun! Çë do apologië del e zbetë para drites së nji fakti kaq elokvent.

Ky njeri nuk âsht mâ! Trupi i tij rrxohet i pergjakun tu dera e Hotel Cavour,

dhe kur ndîhet krismja katastrofale e armes së trathtiës e kur merret vesht se tre plumat e revolverit të tiranvet kishin shpue zêmbren e Luigj Gurakuqit, atjé në shpellat e Krasniqes jehon nji gjamë.

Plaku i Kosovës njynë pecen në voj me fshî per të mramen herë armët sa herë ngadhnjyese, del prej shpellet, bân sulmin e mramë e vdes!

Në nji pallat të Tiranes Ahmet Zogu me nji të zgerdhîmun satanik u qet me pië satelitvet të gëzueshem tue u thanë:

31

tash nuk drue mâ kênd!

Populli shqiptar vên futen e zezë e kjanë... .Gurakuq, kështû vdiqe! I vdekun e i gjallë per herë, o Gurakuq! O i madh, ngushllona! Folna edhé nji fjalë: fjalen qi del nga vorreza e martirvet!

Folna, persé jemi të sigurt se ajo fjalë ka per të kênë: «Shqipënië, Shqipënië!...»

Beograd, me 2 Tetuer 1925.

Botue te gazeta Liria kombëtare, 7 Tetor 1925.

32

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

Ta ndihmojë ndërtimin e Kishës së Shën Kollit në Shkodër Kisha e Shën Kollit në Shkodër eshtë në fazën e ndërtimit dhe ka nevojë për ndihmën tuaj.

Kisha e Shën Kollit duke u rrënuar më 1967

Pamje e kishës në ndërtim e sipër më 2004

Duke iu përgjigjur kërkesës së Arqipeshkvit Metropolitan të Shkodrës Imzot Angelo Masafra, dhe në konsultim me Dom Pjetrin dhe Këshillin e Kishës u vendos që të formohet një komision për mbledhjen e ndihmave dedikuar ndërtimit të kësaj kishe të vjetër që është rrënuar nga komunistët.

Sikurse gjithmonë komuniteti ynë edhe kësaj here do të ndihmojë me mjete financiare në ndërtimin e kësaj kishe me rëndësi historike dhe të realizohet ëndërra e shumë breznive që një ditë Zoti nga kjo kishë përmes meshtarëve ta bekoj popullin e tij.

Në komision janë zgjedhur: Kolë Cacaj, Ndoc Simolacaj, Marjan Cubi dhe Mark K. Shkreli.

Ju lutemi që çeqet t’i bëni në emër të Our Lady of Shkodra, kurse në memo të shkruhet për Kishën e Shën Kollit.

Arqipeshkvi Masafra me korin e Kishës

What Ails Albania Shkodra’s Archbishop Sees Foreign Aid as Key to Overcoming Poverty SHKODER, Albania, (Zenit.org).- Given a past scourged by Communism and war, Albania needs foreign help to undertake its reconstruction and looks with confidence especially to Europe, says the archbishop of Shkoder.

Between 1990 and 1992, Albania put an end to a four-decade-long Communist regime and began its difficult path to democracy. Out of a population of 3.7 million, Catholics represent 13% of the total, Orthodox 20%. Muslims comprise much of the rest.

The massacre of bishops, priests, nuns and many lay people is part of the country’s most recent history. Its churches were destroyed and all religions prohibited. Just under 500,000 Catholics are served by 123 parishes in seven dioceses, in a country where “today one lives in relatively peace-

ful conditions” and “democracy, still young, seems to be reinforcing itself and enjoying popular support,” Archbishop Angelo Massafra told the Italian episcopate’s SIR news service.

The greatest problem is poverty, he said; “unemployment reaches terrifying levels,” in a country where half the population is under 25. “There is no work and that is why our young people, and families, dream of being able to emigrate, go to other European nations where they can build a dignified life,” the archbishop explained.

Among the most urgent needs are “houses, factories and schools,” he said. As a country we “can look to the future with confidence if its young people study and prepare themselves to cope with future challenges,” he added.

In the recent past, “the presence of believing communities was essential,” the prelate said. Those who “continued to be Catholics during the Communist regime and the war often paid a very high price, even martyrdom.”

Today, “the Church supports efforts toward democracy and modernization,” the archbishop of Shkoder stressed. “We would like to help all to nurture hope, to remake their lives ... without having to flee elsewhere to be able to live.”

This hope encourages many initiatives, he added, especially in the areas of education and assistance: schools, training of nurses and teachers, the care of children and the handicapped, attention to childvictims of vengeance, and domestic care for the seriously ill and the elderly.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

33

NGA FAMULLIA JONË • NGA FAMULLIA JONË • NGA FAMULLIA JONË

Gjatë këtij tremuaji: • Të dielën, më 30 Janar, 2005, Kishën tonë e vizitoi ish presidenti i Shqipërisë dhe kryetar aktual i Partisë Demokratike, Dr. Sali Berisha. Dr. Berishën e përshëndeti famullitari Dom Pjetër Popaj duke e falënderuar për kontributin e tij në përmbysjen e monizmit në Shqipëri si dhe i uroi sukses në fushatën e ardhshme elektorale.

Presidenti Berisha, në fjalën e rastit përshëndeti besimtarët katolikë të famullisë dhe meshtarët, Dom Pjetër Popaj, Dom Nikolin Pergjini dhe Dom Viktor Dedaj. Ai theksoi kontributin e madh që kleri dhe katolikët në përgjithësi kanë dhanë gjatë shekujsh dhe japin edhe sot për të mirën e kombit dhe atdheut.

• Të dielën, më 10 mars 2005, në orën 6:30 pm, gjatë Orës së Shenjtë, meshtarët tanë, Dom Pjetër Popaj, Dom Nikolin Pergjini dhe Dom Viktor Dedaj, si dhe rrëfyesit mysafirë, Rev. Robert Morris dhe Rev. Eric Rapaglia, u prinë besimtarëve në meditim, lutje, rrëfim dhe pendesë.

• Të shtunën më 12 mars 2005 - duke filluar nga 4:00 pm, ishte ditë reflektimi për krezhme për të rritur.

• Të dielën më 13 mars 2005 - duke filluar nga ora 1:30 pm, ishte ditë reflektimi për të rinjtë.

Në të ardhmen: • Dita e Trashëgimisë Shqiptare - më 26 qershor 2005, Shqiptarët e zonës së shteteve New York-New JerseyConnecticut do të bashkohen në Ridge Road Park në Hartsdale për të kremtuar trashëgiminë shqiptare.

• Karnevali i vitit të ardhshëm ka për të qenë më 19-21 gusht, 2005, në trollin e Kishës tonë, në Hartsdale.

• Festa e Nënës Tereze - Më 4 shtator 2005, në Kishën tonë kremtohet Mesha e ditës të së Lumtures Nënës Tereze, kurse në mbrëmje në Eastwood Manor do të shtrohet Darka solemne.

• Festivali XV do të mbahet më 29 tetor, 2005, në Lehman Center for the Performing Arts, në Bronx.

Nga vizita e z. Sali Berisha në Kishën tonë.

(Foto: Gjergj Balaj)

34

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

Shqiptarët në Mbrojtje të

Krishterimit

H

istoria e Shqiptarëve, atdheut të Nënës Tereze, Pjeter Bogdanit e Gjergj Kastriotit dhe historia e krishterimit në trevat iliro-shqiptare mbeten sinonime për shekuj me rrallë. Është pranuar nga të gjithë studiuesit se krishterimi në trevat iliro-shqiptare nuk u soll as prej misionarëve latinë dhe as prej misionarëve grekë, por është i kohës së Apostujve.

Studiusi i mirënjohur i fillimeve te krishterimit J. Zeiller konfirmon gjithashtu se mbarë bota shkencore ka pranuar se “fillimet e krishterimit në Iliri datojnë që nga kohët apostolike”.

Raporti i fesë së krishterë me popullin e ilirëvë ishte aq intensiv saqë autori i shekullit të VI, Kozmas i përfshin pa asnjë mëdyshje ata në listën e popujve të krishterë. Por le të përmendim disa të vërteta biblike: Shën Pali në letrën dërguar Romakëve shkruan, ”Kështu qysh prej Jerusalemit e përqark në Ilirik e kam përhapur Ungjillin e Krishtit”.

Shën Jeronimi thotë se është përhapur krishterimi në të gjitha vendet, me Tomen në Indi, me Pjetrin në Romë, me Palin në Ilirik, me Andreun në Ahajë, me apostujt dhe njerëzit e veçantë apostolikë në të gjitha vendet.

Në Dardani i pari i apostujve që ka predikuar krishterimin ka qenë Mateu, i cili në rradhët e apostujve zgjidhet në vend të Judës Iskariot.

Shqiptarët, pasardhës te ilirëve, si një nga popujt më të lashtë të Evropës, ishin ndër të parët e kontinentit që përqafuan Kristianizmin. Ata nxorën personalitete të botës kristiane siç ishin Shën Eleutheriusi, Papa Klementi XI, Shën Dardani, Shën Jeronimi, Shën Ashtini, Shën Albani etj. Qindra ipeshkvij nga Iliria morën pjesë në Sinodin e Parë të Romës të themeluar në vitin 130 pas Krishtit. Ky fakt provon ekzistencën e një hierarkie kishtare mjaft të organizuar në Iliri gjatë shekullit të 2-të. Elementet

e para të kishës që përbëjnë themelet e doktrinës kristiane, shtatë kodet e para ekumenike, vijnë nga territoret ilire.

Dikur Iliria quhej “Ishulli i Shenjtorëve”.

Nga Bardhyl Ukcamaj Që në shekullin e III, në zonën që puqet me provincën kishtare të Prevalit provohet përhapja e kultit të martirëve të parë si Telka, Sergji e Baku.

Një sërë toponimesh që lidhen me emrin dhe me legjendën e tyre sipas studiuesit P. Xhufi ruhen edhe sot në zonën e Shkodrës. Kështu Shirgji (shën Sergji), Shubaku (shën Baku) , Rozafa (emri i kodrës në Siri ku u martirizuan Sergji dhe Baku), Barbullushi (vendi po në Siri ku u varrosën dy martirët).

Ndarja përfundimtare e kishave e vitit 1054, në Kishë katolike të Perëndimit dhe në Kishë ortodokse të Lindjes, i gjeti peshkopatat diokleate të Tivarit, të Ulqinit, të Shkodrës, të Pultit, të Drishit të lidhura administrativisht me Papatin. Selitë peshkopale në fjalë u vunë nën varësinë e Tivarit, që u ngrit në rangun e kryepeshkopatës.

Duke u nisur nga Dioklea, riti katolik filloi të përhapej edhe ndër treva të tjera që tradicionalisht kishin qenë të lidhura me kishën e Kostandinopojës.

Më 1188 statusi i ri i kishës së Arbërit është i fiksuar në “Provintiale Vetus”, peshkopi i Arbërit figuron mes drejtuesëve të tjerë të kishës shqiptarodalmatine me lidhje direkte me Selinë e Shënjëtë dhe mvartësi nga Papa i Romës (Acta Albaniae,I, dok.200).

Në gjysmën e dytë të shek.XII rezulton se edhe Peshkopata e Arbrit

(Arbnotit) kishte kaluar me papën. Riti katolik u përhap edhe në viset e Dardanisë së vjetër, që deri në atë kohë kishin qenë në varësi të kryepeshkopatës së fuqishme bizantine-ortodokse të Ohrit. Duke filluar nga viti 1204 aty dëshmohet prania e kishave katolikeromake si në Prizren, në Shkup, në Graçanicë, në Trepçë etj. Përhapja e ritit katolik në trevat veriore shqiptare është lidhur me pushtimin e tyre në atë kohë nga ana e shtetit serb të Rashës. Lëvizja fetare mori një karakter të theksuar kombëtar. Shteti dhe kisha serbe luftuan për t’i shkëputur shqiptarët nga “herezia katolike” e për t’i detyruar ata të futeshin e të ripagëzoheshin në kishën ortodokse.

Feja katolike cilësohet në këtë kohë si Feja e Shqiptarëve. Në “Kodin e Stefan Dushanit”, dokumenti më i rëndësishëm i së drejtës mesjetare serbe i hartuar më 1349, neni 6, thuhet: “Përsa i përket herezisë latine si dhe besimtarëve të vërtetë që bëjnë pjesë në këtë fe, patriku dhe mitropolitët, po kështu edhe peshkopët duhet t’u shpjegojnë këtyre të fundit teologjinë dhe shkrimet e shenjta me qëllim që të kthehen përsëri në fenë e vërtetë dhe në krishterimin e vërtetë. Ai që nuk do të kthehet në fenë ortodokse, do të humbasë të gjithë pasurinë e tij. Klerikët heretikë të një bashkie tjetër, që kërkojnë të bëjnë proselitë, do të arrestohen, do të dërgohen në miniera ose dëbohen jashtë vendit.”

Papët e Romës protestuan vazhdimisht kundër shtypjes dhe konvertimit të dhunshëm të katolikëve shqiptarë dhe kërcënuan mbretërit serbë me organizimin e kryqëzatave antiserbe.

Rezistenca e shqiptarëve tregon qartë rrënjet e thella të katolicizmit në mesin e vet. Më 29 Janar 1369 bënë betimin vëllezërit Balsha dhe u bënë katolikë.

Së bashku me Muzakajt, Gropajt e feudalë të tjerë të Shqipërisë së Jugut, tashmë vasalë të tyre, Balshajt thyen më

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

1370 mbretin serb Vukashin, që u detyrua të braktiste zonën midis Korçës e Kosturit. Në atë kohë, Balshajt, duke u nisur nga Zeta, përfshinë në zotërimet e tyre një pjesë të mirë të kosovës (me Pejën, Prizrenin, Kriva Rjekën). E krijuar në vitet 60 të shek. XIV, Principata e Balshajve bashkoi territoret e dy Zetave, të Sipërme e të Poshtme, nga Kotorri në Lezhë.

Kështu, drejtëpërdrejt ose nëpërmjet vasalëve e aleatëve të tyre të shumtë nga familjet Jonima, Zaharia, Dukagjini, Gurashi, Pastroviqi, Muzaka, Topia, Gropa etj., princat Balsha të Zetës kontrollonin gjithë territorin me shtrirjen Tivar-Kriva Rjeka-Kostur-Vlorë. Por ndikimi i tyre shtrihej edhe më në jug, në Shqipërinë e Poshtme, nëpërmjet lidhjeve familjare që kishin krijuar me zotëruesit e vendit. Kalimi i Balshajve në kishën katolike ndikoi fuqishëm në mbrojtjen dhe zgjerimin e katolicizmit në Shqipëri.

Më 18 shtator 1385, trupat e Balshajve u thyen në fushën e Savrës (Lushnjë) nga një ushtri turke e ardhur nga Maqedonia; vetë Balsha II, së bashku me mjaft fisnikë të tjerë shqiptarë, humbën jetën .

Lidhjet jetike të Shqipërisë me Vatikanin, si dhe historia e saj mesjetare, synohet të zbehet në kronikat bizantine.

G. Petrotta në “Katolicizmi në Ballkan” vë në dukje se bizantinëve nuk u intereson për të vënë në dukje lidhjet e këtij populli me Selinë e Shenjtë që nuk u zbehen asnjëherë.

Luftërat midis Lindjes dhe Perëndimit, pas ndarjes përfundimtare të kishës së Lindjes, përfundimisht shënuan fundin e njësisë së kontinenit Europian. Përplasjet mes Oksidentit dhe Bizantit lanë hapësira dhe fatkeqësisht krijuan mundësinë e marshimit aziatik që popujt e Evropës juglindore do ta paguanin me shekuj robërie, shkatërrimesh e stanjacioni. Më 1453, Sulltan Mehmeti II kryeqytetin e Perandorisë Bizantine, Kostandinopojën, e shndërroi në Stamboll. Historishkruesit e kontinentit të vjetër janë të një mendimi mbi faktin që rënia e Kostandinopojës do të ndikonte në krijimin e një koncepti të ri mbi Evropën, pikërisht në raportin Orient-Oksident.

Princat shqiptarë, sipas dokumentave të kohës, iu bashkangjiten kualicionit ballkanik antiosman. Në 1371, ipeshkvi i Vlorës, Aleksandër, mori pjesë në luftë në Marica, Bullgari. Në 1387, Gjergj Balsha II dhe Teodor Muzaka, në aleancë me mbretin e serbisë Llazar dhe princin e Bosnjes, mbrojten Plloshnikun. Dy vjet më vonë Gjergj Balsha II, Teodor Muzaka dhe Dhimitër Jonima luftuan në betejën e Kosovës, e njohur si beteja e kombeve.

Pas pushtimit Osman debati “katolicizëm-ortodoksi” humbiste çdo kuptim në Shqipëri, për të gjithë ata që donin të ruanin pavarësinë dhe fenë e krishterë.

Kështu në shekullin e XV princa ortodoksë shqiptarë nga Zahariajt e Danjes e deri tek Zenebishët e Çamërisë u bashkuan me ritin katolik, që i lidhte ata me kualicionin e fuqishëm antiosman të Europës Katolike.

Në tetor të vitit 1443 trupat polake e hungareze, të komanduara nga Janosh Huniadi, pasi kaluan Danubin iu drejtuan viseve verilindore shqiptare, dhe, siç shkruante ai, ushtria e tij “rritej nga dita në ditë me shumë bullgarë, shqiptarë, serbë e boshnjakë”. Beteja u zhvillua më 3 nëntor 1443 në afërsi të Nishit, ku ishte i pranishëm edhe Gjergj Kastrioti.

Më 2 mars të vitit 1444, në Katedralen e Shënkollit të qytetit të Lezhës u mbajt i pari Kuvend Kombëtar i princërve dhe i fisnikëve shqiptarë të shek. XV, disa prej të cilëve kishin udhëhequr kryengritjet e viteve ‘30. Në kuvend morën pjesë: Skënderbeu, Gjergj Arianiti, Andrea Topia (bashkë me dy djemtë e tij), Gjergj Stres-Balsha, Nikollë e Pal Dukagjini, Teodor Muzaka i Riu, Lekë Zaharia, Pjetër Spani, Lekë Dushmani, Stefan Cërnojeviqi etj. U krijua “Lidhja shqiptare e Lezhës” drejtuar nga Gjergj Kastrioti.

Shqipëria e konceptuar nga Skënderbeu do të ishte pjesë e Evropës së krishterë, madje më saktë, e Perëndimit katolik. Nënvizohej me këtë parimi se në një luftë kundër osmanëve, krishterimi do të funksiononte si një faktor kohezioni për gjithë shqiptarët mes syresh, si dhe mes tyre dhe arealit kulturor-historik të cilit ata i përkisnin. (A. Plasari) Osmanët në pushtimët e tyre nga

35

Azia në Evropë e kishin paraqitur luftën e tyre si një “luftë të shenjtë” të Gjysmëhënës kundër Kryqit.

Për kontributin në mbrojtjen e qytetërimit Evropian, Gj. Kastrioti, gjatë jetës së tij, fitoi titujt “Mbrojtës i Krishterimit”, “Atlet i Krishtit” etj. Si mbrojtës aktiv i kauzës kristiane në Ballkan, gjithashtu ai ishte i lidhur ngushtë me katër papë, ndër të cilët edhe me Piusin II. Iluministit i njohur francez, Volter, shkruante: “Sikur perandorët bizantinë të ishin të gjithë Skënderbej, Perandoria e Lindjes do të kishte shpëtuar” Një prej teorive pseudo-analistëve shqiptarë është edhe ajo se shqiptarët nuk u kthyen me dhunë në islamizëm, a thua se mëzi priten të digjëshin e te shkatërroheshin kështjellat e tyre, qytetet dhe pasuria, të vritëshin dhe robëroheshin e ti lutëshin Zotit në arabisht.

Popullata e krishterë me pushtimin turk të provincave shqiptare në shek. XV pësoi tragjedinë më të errët në historinë e vet fetare kombëtare që zvarritet deri në fillimet e shekullit XX, e që ka lënë pasoja të thella apo labile për kristianizëm: imponimi i islamizmit të dhunshëm në 2/3 e popullatës shqiptare që dikur lulëzonte në historinë e krishterimit. Rrënimin e tërësishëm të rreth 30 ipeshkvive, abacive, kuvendeve të famshme benediktine, domenikane, baziliane e françeskane duke lënë pas vetëm dëshmi arkeologjike të gërmadhave madhështore të një vitaliteti e lulëzimi katolik në mesjetën e hershme.

Më 16 qershor 1478, osmanët hynë në kështjellën e Krujës pas dy vejt rrethimi dhe vranë të gjithë meshkujt, kurse gratë dhe fëmijët i kthyen në robër.

Rrethuan kalanë e Shkodrës në të cilën luftonin edhe gratë. Ndërkohë në brigjet veriore të liqenit ushtritë osmane pushtuan kështjellën e Zhablakut, në verilindje të Shkodrës, kështjellën e Drishtit dhe në jug të saj, atë të Lezhës.

Mbrojtësit shqiptarë të Drishtit dhe të Lezhës, të zënë robër nga trupat osmane, u masakruan pranë mureve të Rozafës, që të ligështonin mbrojtësit e saj. Pas pushtimit të këtyre kështjellave, sulltani me pjesën më të madhe të ushtrisë u larguan nga Shkodra në fillim të shtatorit, kurse pjesën tjetër e la të vazhdonte

36

Jeta Katolike

rrethimin e saj. Kjo është periudha kur bie rezistenca e shqiptarëve që për më se një gjysëm shekulli i rezistuan perandorisë më të fuqishme dhe më gjakatare të kohës. Në emër të lirisë dhe besimit në Krisht ata u bënë kështu mbrojtës të vërtetë dhe mur i pakapërcyeshëm për qytetërimin e oksidentit. Historia evropiane pa frikë mund të pranohet se do të kish qenë tjetër pa këtë kapitull lavdie të shqiptarëve, dheut nga ku dolen perandorë e monarkë që sunduan Lindjen e Perëndimin, vendit që u quajt toka e engjëjve, nga dolen papë e shenjëtorë.

Jo vetëm ipeshkvitë e manastirët do të rrënohen, por edhe shumë qytete e fshatra do të shkretohen, ndërsa popullata do t’i nënshtrohet robërisë së gjatë.

Kush ia doli të mbijetojë, nëse nuk iu nënshtrua konvertimit në islamizëm, pushtimeve osmane, detyrohet të marrë udhën e mërgimit në Venedik, Sicili, Dalmaci e më pak në Mbretërinë e Napolit, ose do t’i rreken shkrepave të larta malore larg prej çdo qytetërimi, por më të lirë në ruajtjen e fesë së kombit.

Mund të pohohet se shqiptarët e krishterë ishin të shtyrë ta fshihnin jetën e tyre të jashtme kristiane, mirëpo ndërkohë fillon degjenerimi i zakoneve, dokeve, bindjes fetare. Ndërgjejgjia e tyre për simulim u shua pothuajse krejtësisht dhe për herë të parë lajmërohet fenomeni i apostazisë, ndërsa pak më vonë edhe skizma, që po zvarriten me shekuj tek ne.

Sipas hulumtimeve mbi islamizmin dhe laramanizmin e shqiptarëve gjatë shekujve mund të thuhet se të krishterët nëpër periudha të ndryshme të kristianizmit nganjëherë qenë vërtetë përballë një alternative: ose të jenë martirë e heronj të kombit, ose të sakrifikojnë krishterimin për një kohë të kufizuar, me shpresë se një ditë do të mundësohet të deklarohen çiltas e lirisht mbi përkatësinë e vet fetare, pra të krishterë siç e kemi rastin e martirëve të këtyre anëve: të Stubllës, Binçës, Vërnakollës, Karadakut. Kështu mund të shpjegohet edhe mbajtja e dy emrave, kthimi në musliman vetëm i zotit të shtëpisë, vazhdimi i lutjeve fetare katolike në fshehtësi etj.

Sipas studiuesit Petrika Thëngjilli “Katolicizmi në Shqipëri përballë shtetit

JANAR - MARS 2005

osman”, popullsia katolike kishte përballë shtetin dhe fenë islame. Kjo e fundit kishte mbështetjen materiale dhe morale të shtetit osman. Të gjithë ata që ngrinin krye, vlerësoheshin në radhë të parë si armiq të fesë dhe pastaj të shtetit. Feja islame kishte mbështetjen e administratës shtetërore. Qysh në vitin 1537 sulltani urdhëroi që në çdo fshat të ndërtohej nga një xhami. Natyrën e shtetit osman e ka përcaktuar mjaft bukur Pjetër Bogdani më 1648, “të çlirohen delet e shkreta të Krishtit nga goja e këtij ujku të tërbuar”. Me ligj ndaloheshin të ndërtoheshin kisha të reja, madje ato të ndërtuara pa leje shkaterroheshin. Procesi i kthimit të kishave në xhami vazhdoi gjatë shek. XV deri në shek. XVIII. Në një raport të vitit 1745 mbi dioqezën e Shkodrës thuhej se Katedralja e Shën Stefan Protomartirit në Shkodër ishte kthyer në xhami nga autoritetet osmane.

Më 1677 pashai i Ohrit sulmoi katolikët e Mirditës, u dogji shtëpitë, vrau 38 veta së bashku me famulltarin. Më 1688 me urdhrin e pashës u grabit kisha e Janjevës ku u vodhën të gjitha sendet dhe mobiljet që gjendëshin në rezidencë. Një përfaqësues i bejlegut të Sofjes që kishte mbërritur në Shkodër u mat të godiste Pjetër Bogdanin me shpatë duke e kërcënuar se do ta copëtonte, se “ky është ai që pengon këtë vend të bëhet turk”. Dom Andre Kalamashi, prift i Gjakovës, kishte kundërshtuar fenë islame.

Osmanët më 1687 e torturuan të lidhur duar e këmbë. Duke menduar se kishte vdekur, ia zgjidhën duart dhe e varën në sheshin e qytetit. Pas një farë kohe prifti u ngrit në këmbë, largoi litarin nga fyti dhe bërtiti “Qëndresë, qëndresë të krishterë! Jezu Krishti është më i fuqishmi”. Por sa tha këto fjalë ra i vdekur përpara turmës së tmerruar. Xhelati ia preu kokën dhe ia dërgoi bashkë me lëkurën e kokës Vezirit të Madh. Më 1663 kleriku Dom Nikë Grubesa, i ngarkuar me një hu mbi supe, u shëtit rrugëve të Shkodrës.

Pjetër Bogdani u burgos 3 herë, i dogjën rezidencën, u rrah, u kërcënua se do ta varin në derë të kishës, e shëtitën në qytet të zhveshur lakuriq dhe pas vdekjes u zhvarros dhe kufoma e tij iu hodh qenve. Dënimet kapitale ndaj popullsisë katolike dhe klerikëve ishin shkaku kryesor i konvertimit të fesë. Dihen pas-

taj detyrimet shumë të larta ekonomike.

Një prej tyre ishte taksa për kokë (xhizja) e cila në fund të shek. XVII pati një rritje reale mbi pesë herë. Në vitin 1658, Mehmet Pasha nga Sanxhaku i Vlorës, në krye të 12 000 vetave shkoi në malet kryengritëse të Shqipërisë së veriut dhe i detyroi njerëzit e atyre anëve të bëheshin turq, dmth. myslimanë ose robër të Vezirit të Madh. Arqipeshkvi i Tivarit Vicko Zmajeviq (1701-1713) që udhëhiqej nga deviza iluministe “populli em u ba rob se nuk pat dijen” shkruan në një relacion se dokumenti i Koncilit në gjuhën shqipe “Do t’u shërbejë të gjithë atyre që deshirojnë të kuptojnë gjendjen e shqiptarëve, kryesisht në Shqipërinë Veriore në fillim të shek. XVII”.

Në relacionin e 5 Marsit të vitit 1702 V. Zmajeviq shkruan, “Sulltani kishte urdhëruar që katolikët ose të turqizohen ose të transferohen”.

Më 25 prill 1702 u detyruan të deklarohen në fenë islame rreth 1000 katolikë.

Kushtet e katolikëve të Shkodrës në Perandorinë osmane përshkruhen qartë prej Ippen-it. Keta banonin në një lagje të veçuar që quhej “Mëhalla e Kaurrave”. Deri në gjysmën e shekullit XVIII banonin në Tophanë, pranë Xhamisë së Haxhi Bajramit. Me zgjerimin e qytetit, u zhvendosen prej këtej në periferinë lindore të qytetit të ri. Deri në gjysmën e shekullit XIX asnjë prift nuk kishte të drejte të dilte me veshje prifti.

Priftërinjtë mbanin veshjen e tregtarëve katolikë dhe ishin të detyruar te kishin gjithmonë dy pistoleta në një brez lëkure për siguri. Gjithashtu nuk kishte asnjë kishë katolike përveç kapelës së Shën Mërisë Magdalenë jashtë qytetit prej Bune e aty do të varrosnin të vdekurit.

Ipeshkvi i Shkodrës e kishte të ndaluar deri në dhjetëvjeçarin e parë të shekullit XIX që të banonte në qytet. Turqit me godinat fetare që i përvetësuan fill pas pushtimit, jo vetëm në Shkodër por kudo ku kanë shkuar, i kanë ndërruar këto.

Kishat i kanë shndërruar në xhami.

Qëndresa e lavdishme të dibranëve në mbrojtje te kristianizmit është një akt i pakrahasueshem dhimbjeje dhe qendrese. Dibra e Vogël, pas një beteje legjendare me të tmerrshmin Hajredin Pasha, la në fushën e betejës 22000

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

dibranë. Në këtë luftë të përgjakshme, Hajredin Pasha la në fushën e betejës 12000 asqerë. Është fakt i pamohueshëm se pas kësaj humbje të madhe njerëzore, në qershor të 1845 e gjithë Dibra e Vogël u kthyen në muslimanë. Në Dibër, mbiemrat tregojnë për një periudhë të afërt katolike.

Historia e Luftërave dhe rezistencës kunder “gjysmëhënës”dhe sundimtarëve me çallma për 500 vjet në qendrat e Shqipërisë të populluar nga katolikët në tërsi janë mënjanuar dhe në njëfarë mënyre synuar të mbulohen nga pluhuri i harresës bile të cilësuara si të nxitura nga të huajt.

Flamuri kombëtar për herë të parë publikisht përballë qeverisë turke u përdor nga kleriku i lartë shqiptar Imzot Bernardin Shllaku, Franceskan, kur si ndihmës ipeshkëvit Pultit më 8 janar 1910, në stemën e vet që e ven në ball të kishës, si dhe në pallatin ipeshkvnor ku banonte kishte të fiksuar flamurin e Shqipërisë, me shqiponjën dykrenëshe me shtrojë të kuqe.

Kështu edhe levizja e vitit 191.

Flamuri kombëtar u ngrit së pari më 6 prill 1911 në Bratile të Deçiqit.

Kryengritja e Malësisë është një faqe e ndritur e historisë sonë kombëtare. Në të dhanë ndihmesë edhe Imzot Jak Serreqi, Imzot Preng Doçi, Dom Luigj Bumçi, Dom Ndre Mjeda, Dom Ndre Plani, At Gjergj Fishta etj.

Kthyer në fuqinë dominuese të kontinentit të vjetër, Austria e mbështeti luftën e kristianëve shqiptarë për Liri.

Këtë mbështetje e gjejmë që prej perandorit austro-hungarez Leopold i Parë.

Duhet pranuar shkencërisht se Austria mbështeti projektin për shtetin e frymëzuar sidomos nga klerikët katolikë shqiptarë dhe të njohur diplomatikisht nga i pari shtet i botës Vatikani.

Faik Konica në një letër dërguar kancelarive evropiane më 10 shkurt 1913, shkruan se shqiptarët janë të vetmit katolikë që gjenden në gadishullin e Ballkanit dhe deri në fund të shekullit të 17 feja katolike është quajtur në gjuhen serbe “feja e shqiptarëve”… Në qoftë se katolikët shqiptarë shkëputen nga Shqipëria dhe i aneksohen Serbisë apo

Malit të Zi, e gjithë puna e bërë për 15 vite, për të përgatitur kthimin gradual të të gjithë Shqipërisë në kishën katolike do të jetë e humbur. Shqiptarët, si myslimanë dhe orthodoksë, e kanë të qartë se paraardhësit e tyre, të gjithë qenë katolikë dhe luftuan për vite me radhë për besimin e tyre përpara se të pushtoheshin prej shpatës së turkut…

Për të sintetizuar epokën e komunizmit që ju imponua me dhunë për rreth 50-vite shqiptarëve po citoj disa vargje nga Ferri i Dantes: “Këtej kalohet në qytet t’ mjerimit Këndej kalohet n’dhimjen pa kufi Këndej kalohet n’shpirtat humbun shqimit...”

Bota lindore pas sundimit osmanaziatik do të provonte tani një tjetër tragjedi, sistemin e proletarëve.

Shqipëria bie sërish në errësirë.

Junta e proletarëve po fabrikonte “Njeriun e Ri” produkt i fitimtarëve të luftës civile. Në vitin 1976 Shqipëria do të shpallej një shtet ateist me Kushtetutë. Neni 37 i kushtetutës së vitit 1976 thoshte, “Shteti nuk njeh asnjë fe dhe përkrah dhe zhvillon propogandë ateiste për të rrënjosur tek njerëzit botëkuptimin materialist shkencor”.

Neni 55 “Ndalohet krijimi i çfarëdo organizate me karakter fetar. Ndalohet veprimtaria dhe propoganda fetare.

Më datën 6 shkurt 1967 në mbledhjen e disa organizatave të Partisë në Tiranë, Enver Hoxha mban pamfletin e tij ”Kundër zakoneve prapanike e paragjykimeve fetare”. Më 7 shkurt nis epoka e fletërrufeve kineze. Në Durrës krijohen brigadat e para të të rinjve ateistë të cilët shkatërruan shenjtoren ortodokse të Shën Vlashit.

Ramiz Alia vihet në krye të brigadave të rinisë së kuqe udhëhequr nga revolucioni “kulturor” kinez. Të pafetë u turrëshin ngrehinave që njerëzit ngriten në adhurim të krijuesit.

Shkatërroheshin nga themelet kishat e bashkë me to pjesa më e rendesishme e historisë sonë kombëtare, librat, ikonat, dokumentet historike, regjistrat statis-

37

tikore. Duket sikur vetë Zoti i kishte braktisur shqiptarët, popullin që vetë e krijoi e ruajti për shekuj nga zhdukja.

Priftërinjët katolikë do të kalonin kalvarin e vuajtjeve dhe mundimeve të pakrahasueshme qysh ndoshta prej martirëve të parë të krishterimit.

Turmat barbare, revolucionarët që nuk dinin çfarë do të thote revolucion, injorantë me fytyrë djalli me unat e ndezura marshonin drejt shkatërrimit. E pabesueshme. Një oqean urrejtjeje në mesin e një populli krejt të vogël.

Bimbashi i ri shpallej zot i qiellit dhe i tokës. Djalli në fron. Nis epoka e tij.

“Herë mbas here”, shkruan Imzot Zef Simoni, “në orët e para të agimit, mbas vorrezave të Rëmajit në Shkodër, dëgjoheshin krismat e pushkëve që shtrijshin përdhe meshtarë, rregulltarë e sa civilë katolikë e muslimanë. Llojet e turturave ishin nga më të ndryshmet, si: korrenti elektrik, mbushja e gojës me krypë, kamxhiku e druni, futja me kokë poshtë në fuçi me ujë të akullt për disa ditë, ecja me kamë zbathë mbi pllaka të kuquna metalike, me të shtie vezë të zieme nën stjetull, pakësim i ushqimit për të shkaktue vdekjen, ilaçe për të shkatrrue sistemin nervuer e për të ba të flasësh çka nuk di as ai vetë e llojë të tjera të shpikuna nga njerëz të sigurimit të pa shpirt….”

Nisin pushkatimet e drejtueseve të klerit katolik, si për shembull: Imzot Frano Gjini, Dom Nikollë Noga (Selia e Shenjtë, posthumoz, i jep titullin Imzot në vitin 1993), At Mati Prennushi OFM, At Lorenc Mazreku OFM, At Qiprian Nika OFM, Dom Lazër Shantoja, At Leonard Tagaj OFM, Dom Ndre Zadeja, Dom Mark Gjani, Dom Kolec Prennushi, Imzot Vinçenc Prennushi.

Vitet e burgut të klerikëve katolikë janë 881 vjet ose gati 9 shekuj. Kanë kryer studime në 24 universitete të ndryshme të Evropës rreth 450 vjet. Në mbyllje mund të them se, sipas meje, asnjë popull tjetër në Lindje apo Perëndim nuk ka luftuar, sakrifikuar dhe nuk është munduar më shumë për të ruajtur identitetin e vet, besimin, gjuhën dhe kombin. Shqiptarët e të gjitha besimeve sot duhet të jenë krenarë për atë çfarë lanë në historinë e kontinentit të vjetër.

Jeta Katolike

38

JANAR - MARS 2005

BOTOHET LIBRI “PREKË CALI, PIRAMIDA E KUFIJVE TË SHQIPËRISË” E AUTORIT GJEKË GJONAJ Një vepër e duhur në momentin e duhur

V

epra, “Prekë Cali, Piramida e kufijve të Shqipërisë”, e publicistit shqiptar që banon në trojet arbnore në Malin e Zi, Gjekë Gjonaj, që botohet me rastin e 60-vjetorit të pushkatimit të heroit, është një gur i rëndësishëm i radhës në piedestalin e rivlerësimit të kreshnikut të pamposhtur të Alpeve Shqiptare.

Them se është “gur i radhës”, për arsye se procesi i kthimit në vendin e merituar të Heroit të Vërtetë të Popullit Shqiptar, Prekë Cali, është ende në rrugën e mbarë drejt përmbushjes, rrugë e nisur pas çlirimit të Shqipërisë nga diktatura sllavokomuniste e Enver Hoxhës më 1991. Nuk e konsideroj të përfunduar një rrugë të tillë, mbasi vepra e Prekë Calit për Shqipërinë dhe shqiptarët është e gjerë në kohë e hapësirë, ngërthen në vetvete disa epoka të rëndësishme të Historisë së Shqipërisë së shekullit XX, të cilat kanë nevojë për një rivlerësim të përgjithshëm objektiv. Kësisoj, të përmbledhësh tërë aktivitetin e tij në një periudhë 50 vjeçare të ngjeshur me ngjarje madhore historike është një ndërmarrje mjaft e vështirë nga pikëpamja profesionale. Megjithatë, vepra e Gjekë Gjonajt është një arritje e rëndësishme, e cila jo vetëm ka përmbledhë në mënyrë të sintetizuar arritjet e deritanishme të biografëve të heroit, por u ka shtuar këtyre arritjeve një sërë dokumentesh të panjohur më parë, të nxjerra më kujdes nga autori prej Arkivit Qendror të Shtetit të Republikës së Shqipërisë, dhe prej një sërë tregimesh mjaft të vlefshme të dëshmitarëve të kohës. Autori i veprës është një stërnip i heroit, e puna e tij e radhës është një amanet stërgjyshor, që është rritur dhe pjekur së bashku me të. Gjekë Gjonaj sot ka të drejtë të ndihet i lehtësuar, se ka plotësuar një detyrim shpirtëror jo vetëm të tij; ai me punën e tij ka ndërtuar veprën më gjithpërfshirëse për heroin, duke u bërë një thirrje të gjithë studiuesve e biografëve për të mos harruar heronjtë e mëdhenj të vendosur në errësirë nga diktatura. Që në krye autori shprehet se “çdo gjë e re që do të thuhet në të ardhmen për jetën dhe veprimtarinë e Prekë Calit do të më gëzojë sikur ta kisha thënë unë...,

sepse ato do ta plotësojnë edhe më shumë figurën e tij”. Më këtë autori tërheq vëmendjen e të gjithëve se, historiografia shqiptare duhet të rishkruajë historinë e popullit dhe të heronjve të tij. Kjo histori nuk mund të modelohet më mbi skemat e historiografisë zyrtare të viteve 19451991.

Prekë Cali Vepra e Gjekë Gjonajt vjen në një moment shumë të rëndësishëm për Malësinë në përgjithësi dhe Kelmendin në veçanti. Sot më shumë se kurrë Veriperëndimi i trojeve etnike shqiptare ka nevojë për një vemendje më të madhe, në radhë të parë nga bijtë e tij më të mirë.

Këtë e them sepse Malësia kreshnike që ruajti të pastër etninë shqiptare po zbrazet me një shpejtësi të frikshme. Çdo ditë stërnipërit e Lekëve të Malësisë largohen nga vendlindja stërgjyshore me një nxitim të pamatshëm. Për ironi të fatit, më katastrofike paraqitet situata në pjesën e mbetur brenda shtetit amë. Të braktisur nga ai që

duhet të ishte shteti i tyre: pa infrastrukturën elementare rrugore, pa shërbimin parësor shëndetësor, me ndërprerje drastike të furnizimit të energjisë elektrike, pa një sistem dhe infrastrukturë arsimore të përshtatshme, malësorët marrin çdo ditë rrugën e emigrimit. E shteti bashkëkohor i Tiranës, vazhdon të mbetet indiferent, i patrazuar dhe i pashqetësuar për fatin e atyre që i dhanë emrin Shqipërisë, të atyre që krijuan kryeqytetin e shtetit, të atyre që mbrojtën së bashku me kufirin veriperëndimor edhe gjuhën e etninë shqiptare në përgjithësi. E si mund të mendohet që shteti amë shqiptar do të punojë ndonjëherë për ngritjen aq të dëshiruar të statusit të shqiptarëve në Mal të Zi, apo për ndalimin e zbrazjes së trojeve shqiptare atje, kur situata e trojeve të Malësisë në shtetin e vet është në një gjendje krejtësisht më të mjeruarëë!

Prandaj, mendoj se është detyrë e të gjithëve të ngrihet zëri që të ndalet tatëpjeta që po pëson Malësia në të dy anët e kufirit dhe qyteti i tyre më i dashur Shkodra. Është koha që Malësia të mbështetet fuqimisht në forcat e veta intelektuale e njerëzore për ndërtimin e programeve të vërteta zhvillimore dhe kompensuese. Asnjë kullë malësore të mos mbetet e braktisur - ky duhet të jetë qëllimi ynë më i madh, sepse ky është edhe amaneti i Dedë Gjo` Lulit, Prekë Calit e heronjve të tjerë të Malësisë.

Mirëpo një gjë e tillë nuk mund të realizohet vetëm me një të rënë të lapsit. Është koha që përfaqësuesit e Malësisë në parlamentet shqiptare apo malazeze të jenë mendjet më të ndritura intelektuale të popullit të Malësisë, ndërsa Diaspora duhet ta sponsorizojë me çdo kusht një ndryshim të tillë. Është koha që Malësorët sot të mbajnë me çdo kusht piramidat që mbrojti Prekë Cali. E sot kjo ndërmarrje është vërtet e vështirë, por plotësisht e mundshme të realizohet, dhe mjaft më e lehtë sesa sakrificat e heronjve tanë të mëdhenj malësorë. Le të shërbejë kjo vepër si një nismë e re, si një thirrje e kohës sonë për një ringritje bashkëkohore të Piramidës veriperëndimore shqiptare.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

39

“LAHUTA E MALCIS” TINGËLLOI MË NË FUND EDHE NË ANGLISHT ËSHTË PËRKTHYER NË GJUHËN ANGLEZE NJËRA PREJ VEPRAVE MË TË NJOHURA TË LETËRSISË SHQIPE

A

t Fishta në fillimet e shekullit të kalumë pasqyroi në kangët e “Lahutës së Malcís” dëshirat e nevojat e shqiptarve për me jetue të lirë në vend të vet. Sot ajo atmosferë po jeton për së dyti në përkthimin e pêsë kangëve të para të veprës, krye prej z.

Robert Elsie-t, mikut të njohtun kanadez të vendit tonë. Elsie edhe kësaj here diftoi se e njeh shkëlqyeshëm jo vetëm gjuhën tonë por edhe historinë, doket e zakonët tona, shumë të nevojshme këto për me përkthye Lahutën e Fishtës. Me të drejte, përkthyesi i talentuem ka mendue me bâ në krye të secilës prej pêse kangëve nga nji përmbledhje të shkurtër në të cilën përshkruhën ngjarjet qi do të këndohën mâ poshtë. Për lexuesin nji gja e tillë âsht shumë e dobishme sepse gjuha e prozës i bân mâ të kuptuëshme ngjarjet sidomos për ata të cilët nuk e kanë të lehtë me kuptue gjuhën e poezisë. Siç thotë edhe vetë në parathanjën e librit, Elsie ka përdorë nji përkthim interlinear, domethanë ku nji vargu shqip i përgjegjet nji varg anglisht. Kjo si metodë punët ësht e ndryshme prej asaj të përdorun prej albanologut tjetër të madh, Max Lambertz-it i cili në përkthimin e vet u përpoq me e shpjegue Lahutën me vargje gjermanisht.

Kuptohet se metoda e përdorun prej Elsie-t bjen me vedi shumë mâ tepër vishtirësi së sa e dyta, e cila mund të quhet edhe si nji përkthim i lirë. Le të përpiqemi tash me komentue shkurtimisht anën stilistike e semantike të këtij përkthimi të ri të Lahutës. Qysh tek Kanga e parë, të bjen mënjiherë në sy përpjekja e përkthyesit me ruejt sa mâ shumë që të jetë e mundun ritmin e vargut të Fishtes. Në shqip ky ritëm ndihët së tepërmi së bashku me rimen.

Tue veprue me shumë zgjuetsi, Elsie ka zgjedhë mâ mirë me ruejt ritmin sesa rimën. Ritmi âsht ecunija e mbrendshme e vargut, e kjo edhe mund të përcillet në nji gjuhë tjetër tue mbajt theksat. Përkundrazi, rima e Lahutës që për ne shqiptarët âsht krejt

e pranueshme, për poezinë angleze nuk âsht e tillë. Përveç kësaj, përkthyesit, në fund të çdo vargut do t’i ishte dashtë me gjetë edhe fjalë që të bâjnë rime me vargun pararendës e gjithë kjo punë do të kishte qenë e kotë, sepse siç thashë ma nalt, kjo lloj rimet nuk tingllon mirë në anglisht e do t’i kishte ulë vlerën edhe vargut, i cili âsht përkthye aq mjeshtrisht. Nji fakt tjetër për me u vue në dukje, âsht se Elsie ka ruejt edhe figurat stilistike të autorit shqiptar. Fjala vjen, përkthyesi ka kuptue mirfilli vlerën e anaforës ose të aliteracionit te Fishta e këto mandej edhe i ka përdorë me sukses tue na dhanë anafora e aliteracione të njajta ose të reja, por në masen e duhun, në variantin e vet anglisht. Po marrim vetëm nji shembull prej anaforave të përkthyeme njinji: Lypet me shtue se këto anafora të reja të Elsie-t kryejn edhe nji funksion të dytë shumë të randsishëm. Ato janë nji shpërblim dhanë vargut për rimen e mohueme.

Shembulli qi vijon difton se si anafora

ka zâvëndsue rimen: Kjo sepse emnatkoncepte si Orë, Zana, besë e tjerë, janë lanë në gjuhën e origjinalit e tash e mbrapa kanë me bâ pjesë në leksikun e specializuem të gjuhës angleze që shërben me përkthye vepra të tilla prej shqipës. Përveç kësaj, për nji anglez, besoj se ka edhe mâ shumë interes me u sqarue nji pikë tjetër: bashkëjetesa e raporti mes paganizmit e kristianizmit nder personazhet e “Lahutës së Malcís”. Nji gja tjetër që tërheq vemendjen në këtë përkthim âsht riprodhimi i plotë i vlerave semantike të vargut të Fishtës. Nji fakt tjetër që flet për mundin e bâmë prej përkthyesit e për seriozitetin me të cilin ai ka studjue Lahutën, âsht edhe treguesi i gjanë bibliografik që gjindet në fund të librit. Kjo pregatitje e fortë i ka mundsue atij me e përcjellë besnikisht poemin e Fishtës në anglisht tue e realizue plotësisht qëllimin e këtij përkthimi.

(Koha Jonë)

Jeta Katolike

40

JANAR - MARS 2005

Toleranca fetare në veprën e Atë Anton Harapit Prej të gjitha shkrimeve të Atë Anton Harapit që i lexova (që nga viti i tretë i

Diktatura, medoemos fillon me qërimin e hesapeve me kundërshtarët më të “rrezikshëm”.

Nga Nikollë Berishaj Diktatura enveriane, që në fillim i kishte ideatorët kryesorë jashtë shtetit, “zbuloi” armikun ideor e gjimnazit, kur lexova “Ândrrën e klasor në ata, që deri dje e mbanin Pretashit”, për të cilën, a propo, fitova edhe kritikën e parë nga mësimdhënësi, gjallë Shqipërinë.

U vranë mizorisht 8 kryeipeshkvinj, 4 ipeshkvinj, 53 priftërinj dioqezanë, 25 françeskanë, 10 jezuitë, 10 seminaristë. Ata së bashku kishin bërë 881 vjet burg ose gati 9 shekuj vuajtje. Ata së bashku kishin kryer 450 vjet studime në 24 universitete të ndryshme të Europës. Këtë fat të zi kishte edhe Atë Anton Harapi.

T

ogfjalëshi që ia dha vulën kryesore veprimtarisë patriotike në trevat arbërore në fund të shekullit XIX dhe në fillim të shekullit XX, “Atme e fe” u bë sinonim i të gjithë meshtarëve me konopin e ngjeshur të Shën Françeskut të Azisit.

Në familjen time ende sillet një anekdotë nga njëra prej bisedave të shumta që kishte Frati me plakun. Në kurreshtjen e tepërt, që duket kishte shprehur plaku për bisedën e Fratit, ky i fundit i kishte thënë: “Prëtasho, këto janë gjana tepër të randa me i kuptua ti”. Plaku i prekur ia ktheu: “Frato, frato, ti di letër e u diç tjetër”.

Ishte kjo bisedë e autorit me personazhin e ardhshëm të romanit. Bisedë e Atë Anton Harapit me Prëtash Cukën.

Dhe vërtet, Frati me diplomë të Universitetit të njohur të Europës tregoi se kishte çka të mësonte nga pleqtë e pashkolluar të Malësisë, aq sa iu dukën aq të rëndësishme për breznitë që vijnë, që botoi vite me radhë (prej 1933-1942) dromca margaritarësh nga filozofia malësore: “Urti e Burrni ndër banorët e Cemit” dhe “Valë mbi valë”.

që kishte marrë përsipër ta ruajë “të kthjelltë” trurin tonë), mu duk për këtë takim më së afërmi t’i marr në vëzhgim dy tekstet të cilat i lexova relativisht vonë, e që më duken se, për fat të keq, jo se e humbin aktualitetin, por për shkaqe reale duhen pranuar si manifest për të gjithë shqiptarët, kudo që gjenden.

Shkruante Patër Anton Harapi në dritën e bishtukut e në qetësinë e Kishës, mendimet më të thella filozofike që dalin vetëm nga lartësia e përulur e mendjes së ngritur. Shpesh punën e tij e ndërprente vizita e paparalajmëruar e malësorit të thjeshtë - burimit të pashterrur të inspirimit të tij.

Guximi intelektual i tij e shpie në kacafytje me temën tabu - tolerancën dhe antagonizmat fetarë ndër shqiptarët në përgjithësi, e ndër banorët e Shkodrës në veçanti. Temë kjo, të cilën Frati nuk dëshiron, siç thotë ai “ta mbulojë porsi gacën nën hi”.

Kacafytet ai me antagonizmin fetar të ateistëve të ditës, që përkrye natës zënë vendet e para pranë altarit apo në faltoret tjera, çfarëdo qofshin ato.

U kundërshton ideve të fanatikëve fetarë, që, na bind me argumente ai, “besojnë vetëm për inate e për shkaqe partiake”, por jo me më pak forcë hedh poshtë mendimet e ateistëve, skeptikëve, indiferentëve, aventurierëve e oportunistëve që Shqipëria duhet zhdukur të gjitha besimet, nëse dëshiron të mbijetojë dhe të formojë shtet, ide kjo e mishëruar edhe në vargjet e Vaso Pashës “Feja e shqiptarit është shqiptaria”. Hiç më pak nuk i ledhaton as ata që me hipokrizi në veprim, këndojnë këngë patriotike, e as ata që fusin kokën në rërë, si struci, duke thënë se plaga është shëruar, e “dregëza” nuk është më infek-

tuese.

Faktin e ekzistimit të tri besimeve ndër shqiptarët mendimtari ynë e merr si realitet të pamohueshëm, në bazë të të cilit duhet jetuar në harmoni vëllazërore.

“Pra, për të rrojtë vllaznisht, shkruan Patër Antoni, nuk âsht nevoja të hjekim besimin, por kusht i parë âsht të hjekim fanatizmin në besim”.

Tekstin e parë “Varrë e vjetër - ethe të reja” me karakter polemizues ndaj shkrimeve në revistat e kohës: “Minerva”, “Demokratia” dhe “Arbënia”, do ta quaja vetëm si hyrje në tekstin tjetër me karakter filozofik - analitik, FANATIZMI - një turp për personin dhe për shoqërinë, që sipas meje paraqet kulmin e mendësisë (ndoshta edhe europiane!) mbi tolerancën fetare në përgjithësi, gjegjësisht ndër shqiptarët, i shprehur me shkrim deri më sot.

I futet ai varrës shekullore ndër shqiptarët me guxim të pashoq intelektual, pa menduar se do të keqkuptohet për shkak të veladonit të tij. Me mjeshtri të rrallë e “zhgoglit” deri në atomizimin e saj dhe me akribi të perfeksionuar e shpjegon aq lehtësisht, saqë teksti të jetë plotësisht i kuptueshëm që prej atij malësorit, të cilit i shërbeu, deri te akademiku i rangut të tij.

Si njohës i shkëlqyeshëm i shpirtit të shqiptarit, ai vë në pah individualizmin egoistik (“kush nuk mendon si unë, ai âsht kundërshtari ëm”), si një ndër shkaqet e (mos)nderimit të bindjeve të të tjerëve, që është pikënisje e tolerancës fetare. Burimin e atij fenomeni të paarsyeshëm, që ai e quan përbindësh, e gjen në “historinë e djeshme dhe trysninë e sotshme”. Formulën për mposhtjen e këtij fenomeni e gjen në mbajtjen e sinqertë të parimit “Mos i ban kuj, shka nuk don me ta bâ kush ty”.

Analizën e zhvillimit të problemit Frati i Grudës e ndanë mjeshtrisht në tri parime: 1. intolerancën dogmatike, 2. tolerancën shoqërore - qytetare, dhe 3. tolerancën shoqërore - politike.

Me përpikëri matematikore e shkathtësi psikologjike ai edhe intoler-

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

ancën dogmatike (besimet kanë dogmat specifike të vetat, që nuk janë të pranueshme për besimtarët e besimit tjetër) e kapërcen në tolerancë.

“Shpirti i shqiptarit me gjithë besimet e ndryshme e ndien fuqishëm se nji i njâjti Zot i vërtetë âsht Zoti i muhamedanëve, Zoti i ortodoksëve e Zoti i katolikëve”, e pra, nëse ne jemi të bijtë e Zotit, vazhdon ai, ne jemi vëllezër, mbetet që si vëllezër të nderojmë reciprokisht bindjet fetare të njëritjetrit.

Për parimet dogmatike, që do të ishin shkaku më i madh i fërkimeve në mes të pjesëtarëve të besimeve të ndryshme, autori është i bindur se “ato populli as nuk i din, as nuk i merr aq në kujdes; sigurisht as për hatër të Krishtit, as për hatër të Muhamedit”.

Sa për (in)tolerancën shoqërore, ai përpos spekulimeve të garniturës udhëheqëse, që për ta ruajtur karrigen mbledhin rreth vetes injoranta, trashamana, hipokritë, servila, fanatikë, të cilët i shfrytëzojnë pa mëshirë, ai merr edhe polemikën si formë të intolerancës.

Nuk ngurron të përdorë edhe një klasifikim të egër, që shkruar prej penës së tij bëhet më bindës. Natyralizmi i mendimit të tij vret, por duhet respektuar. “Me nivel kulture njerëzore e fetare që kemi, thom se polemika nuk âsht për ne”, thotë ai.

Nuk ngurron udhëheqësi i “Hyllit të dritës” t’i sulmojë as bashkëpunëtorët, që në mungesë të kulturës së vet i përdorin faltoret për gjëra që nuk janë të destinuara.

“Unë, së mbrami, nuk i ve faj fare muhamedanit apo kristianit pse asht fanatik; ai nëmose asht i sinqertë; fajin e parë pse shqiptari ka mbetë fanatik e ka hoxha, prifti a popi; këtyne - po nuk patën vetë aq kulturë njerzore edhe fetare, sa me u dalë për vete dhe me u dhanë të tjerëve - u do hjekë e drejta të mësojnë.

Por fajin pse fetari e ushtron fanatizmin e ka ai liberali universitar, i cili, me sa mica e qeni, nuk beson as në Krishtin as në Muhamedin, por formon klane për Dinin ase për Fenë e Krishtit, jo pse i intereson Dini a Feja, por pse me atë formë - gjen kush e ndjekë për me qenë ai krye”.

Thjeshtësia e shkrimit të tij të përvetëson me rrjedhshmërinë, të bind me argumentet dhe të bën ta marrësh si shkrim themelor për të krijuar bindjet tua njerëzore dhe intelektuale.

Ai apelon, por apelet e tij kanë forcën e urdhërit të mësuesit të mirëfilltë, si udhëheqës shpirtëror i meshtarëve, pa marrë parasysh konfesionin që i takojnë.

Me vetëflijim ai jep shembull se si duhet ruajtur edhe besimtarët e feve tjera, duke marrë kështu rastin e hebrenjve në Shqipëri e që e futë Shqipërinë, bashkë me Danimarkën, ndër dy shtetet e vetme, ku nuk ka shpërdorim të njerëzve që i takojnë këtij besimi e kombi.

Ia njohin madhësinë edhe intelelktualë të mirëfilltë si Hafiz Sabri Koçi, kur thotë: “Kam lexuar shumë shkrime, lidhur me tolerancën fetare nga autorë shqiptarë dhe të huaj, por askund nuk kam gjetur një përcaktim aq të saktë e bindës sa ai që jep një shkodran, edhe ai klerik, i pushkatuar nga regjimi komu-

41

nist, Patër Anton Harapi, i cili thotë se tolerancën e vërtetë e ushqejnë jo njerëzit me besim të përciptë, por ata me besim të qartë e të rrënjosur”, apo Mërgim Korça, të dy pjesëtarë të besimit islam.

Dhe t’i kthehemi apelit që bëhet urdhër: “E po e patën detyrë besimtarët nji herë, kleri shqiptar, muhamedan, ortodoks e katolik, dhjetë herë ma tepër e ka detyrë të shtërngohet dora-doras, e pa vonesë të dalë në lamën e luftimit për t’i a shpëtue shqiptarit besimin në nji Zot, shpresën në nji Shqipni”.

Në një bisedë me një meshtar shqiptar mbi atë se cila fe është më e mira, fitova përgjigjen që mund të ishte vetëm pasojë e njohjes së thellë të veprimtarisë së Harapit: “Në maje të Trigllavit çojnë mija rrugë, njëra më e vështirë, tjetra më e lehtë, por ama, të gjitha shkojnë deri në maje. Është çështje jotja cilën do ta zgjedhish”, ishte bisedë kjo me botuesin e tanishëm të veprave të Patër Anton Harapin, meshtarin don Nosh Gjolaj.

42

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

KULTI I BUKËS, I FUQISHËM TE SHQIPTARËT

S

ot, në kohën kur arsyeja e shëndoshë i ka përjashtuar shumë bestytni dhe shumë kulte të mitologjisë popullore, duke zënë vend në mënyrë superiore mbi to, vërejmë megjithatë ngjashmeritë, lidhjet kohore ndërmjet kulturave të popujve të parahistorisë dhe atyre të sotit.

Si duket, ngjashmeria ndërmjet së kaluares dhe së tashmes u shfrytëzua nga njohësit e parahistorisë njerëzore, duke pasur parasysh faktin që materia e miteve të dikurshme ndodhet e fosilizuar brënda folklorit dhe brënda gjuhës së gjallë të çdo populli. Studiuesit e folklorit tërheqin vërejtjen që pjesë të kësaj materije nganjëherë ruhen brënda një shprehjeje të vetme të frazeologjisë popullore, ose brënda kuptimit të një vargu artistik, siç është rasti i poemave të shkruara të letërsisë shqiptare.

Në frymën e poemave legjendare dhe të këngëve kreshnike janë vargjet e poemës së “Lahutës së Malësisë”, ku kompleksiteti i saj zbulon fillet e rrëfimit mitik të ngjarjeve të dikurshme, e që kishin të bënin me mallkimin e bukës. Metoda e rrëfimit mitik të ngjarjes në poemë bën që materia e fosilizuar e kultit të bukës të kapet me mjeshtëri nga poeti popullor.

Duke qenë me ngarkesa mitike, ajo mundi të përballojë censurën e kolektivit, të cilin ia bën vetë koha. Kur ndodhi kjo, atëherë rrëfimi (miti) u bë i përjetshëm, duke ruajtur kujtesën e funksionit të dikurshëm në kohë. Shembuj të një veprimi të tillë hasen në folklorin popullor, i cili vjen nga letërsia artistike e Gjergj Fishtës. Shembull tipik i saj janë vargjet e ruajtura në popull të “Lahutës”, kur motra e Avdisë mallkon me shprehje: “Hani djem, he, u vraftë buka! / U vraftë buka e dauletit / E ju dhasha ujt’ e detit. / Po s’ju mur gjaku i Avdisë / Po s’ju kthy ndera Shqypnisë”. Duke treguar më tej për trimat e Osos poeti thotë: “Djemtë e Osos n’kamë janë çu / Zdesh e zdath si kan qillu / Po dalin prej ders kaushes / Porsi grethat prej biruces.”

Duke hyrë në ngjarje vërtet shtrohet një çështje, që është: Si mund të shpjegohet vënia nën urdhrat e një femre sipas regjimit ushtarak të trimave të Osos; dhe pse vënia nën urdhrat e një femre tingëllon aq kapshëm dhe aq bindshëm për vetë bindjen tonë?! A thua me këtë ndeshim gjurmë të

rolit prijës të femrës të cilën e hasim te popujt e vjetër arianë!?

Mirëpo, për ta thjeshtësuar çështjen, për ta kuptuar drejt këtë, na duhet së pari të arsyetojmë kësisoj: të vendosur në rrethana

Nga Muhamet Nika

të papërshtatshme për ekzistencë, historikisht përjetuam një varfëri tepër të skajshme, e cila kushtëzoi që në gjuhën tonë të rrudhen brenda një shprehjeje të tre racionet e ushqimit ditor. Gjuha e gjallë shqipe sot në vend të tyre njeh vetëm një shprehje “A ke hëngër bukë?” ose “Hani bukë!”. Nga ana tjetër gjithashtu të shqiptarët paraqet interes një shprehje metaforike, që përdoret shpesh për të dëshmuar shijen e mirë të një gjellë që është “me lëpi gshtat”, të cilën si shprehje po edhe si kuptim nuk e takojmë, ose rrallë e takojmë te popujt që historikisht kanë qenë të ngopur. Madje hetohet se këta popuj e kanë për fyerje të flasin me mburrje për begatinë e tryezave ashtu siç bëjnë të tjerët.

E gjithë kjo që ndodh si duket në mënyrë të tërthortë flet që te shqiptarët ende ruhet i gjallë kulti i bukës. Se është kështu mund të bindemi kur përpiqemi të riprodhojmë atë çfarë ndodhte me shoqërinë shqiptare, ose më thjesht me shoqërinë njerëzore, relacioni i tyre me bukën.

Në poemën popullore me bazë të “Lahutës së Malësisë” fillimisht bëhët në ndërgjegje këmbimi i kuptimeve letrare, që arrihet përmes gjuhës poetike, e cila të distancon prej gjuhës së përditshme, duke ofruar mundësi në të njejtën kohë për njohjen me përvoja më të thella, më intime e gjithsesi më të lashta. Nga situata e shprehur përmes vargjeve, këngëtari si duket gjen formën e mallkimit me bukë për të tërhequr aftësinë përceptuese tonën në një realitet të dikurshëm, të shkuar e të harruar, por instinktiv.

Mallkimi në këtë frymë nga një grua në thelb dëshmon të drejtën e hershme të grave për të hyrë në luftë, që përmendin popujt arianë: keltet, irlandezët, popujt me prejardhje gjermane e të tjerë.

Urdhëresa e gruas për të marrë hak në ndërdijen tonë për nga atavizmi i shprehur

shihet se ngacmon në mënyrë impulsive, duke na futur në një realitet, që për mendësinë tonë nuk mund të themi se është krejt i panjohur. Vargjet “Hani djem e u vraftë buka...” si trajtë e mallkimit paraqesin nëmën më të madhe shqiptare, e cila për vetëdijen tonë nuk është vetëm fiksion, por një fakt historik që mund të ketë ngjarë e që mund të ngjajë, sidomos kur kemi parasysh kuptimin e veçantë të populli shqiptar.

Në anën tjetër “Djemtë e Osos në kam’ jan’ çu....” është dëshmi e dytë që ata pranonin me endje si trima të vihëshin nën urdhërat e një gruaje. Veprimi i tyre të kujton të parët e racës së bardhë, të cilët sipas Shiresë (njohës i parahistorisë) kanë qenë të guximshëm dhe kanë injoruar vdekjen, duke iu përgjigjur menjëherë ftesës së grave magjistare (druidave). Dhe këtë: “Të gjithë personalisht ose në grupe turreshin drejt tyre, duke futur kokën nën shpatat e përgjakura të grave magjistare, që të bëhëshin fli për zotërat e tyre.”

Kurse sa për kultin e bukës njohësit e parahistorisë cekin se popujt e pellgut të Mesdheut i mbysnin njerëzit e moshuar në shpella me gurë, në momentin kur ata nuk mund të ushqeheshin dhe paraqisnin barrë për familjen. Në mënyrë rituale ata s’e kishin për mëkat që t’i merrnin pleqtë, t’i çonin në mal pranë një shpelle, t’u vinin një gurë në kokë, mbi të cilin vendosnin një copë bukë dhe pastaj, sipas zakonit të tyre, duke i goditur për vdekje, u thonin: “Nuk po të mbys unë, por po të vret buka qe s’je i zoti ta fitosh!” Nisur nga këto të dhëna, e këtij dimensioni duhet të jetë edhe një përrallë e bukur në folklorin shqiptar, që rrëfen se si djali e bart prindin e tij për ta mbytur, deri në një shpellë, por zbrapset në momentin kur prindi i rrëfen duke iu lutur që mos ta gjuajë në shpellë, sepse pikërisht në atë vend ai dikur kishte mbytur prindin e vet.

Duke kuptuar me sa duket që e keqja kthehet me të keqën djali vendos që mos ta mbys prindin duke e kthyer përsëri ne shtepi.

Mallkimi me bukë dhe rrëfimi i përrallës sot mund të duket një fiksim, por kjo nuk do të thotë se nuk kemi të bëjmë me një dukuri në folklorin shqiptar, e cila ruhet nga parahistoria e shoqërisë njerëzore.

Jeta Katolike

JANAR - MARS 2005

PAGËZIME MARK LJULJDJURAJ Prindër: Gjelosh & Shaqe Ljuljdjuraj Kumbarë: Lek & Marina Ljuljdjuraj JOSEPH STANOVIC Prindër: Dura & Ardiane Stanovic Kumbarë: Sime & Nada Vanjak MATTHEW JANKOVIC Prindër: Louis & Bridget Jankovic Kumbarë: Louis & Jozefina Zadrima ELIZABETH KOLTONAJ Prindër: Lin & Jonida Koltonaj Kumbarë: George & Sofia Shkreli MICHAEL ALBERT PERGJONI Prindër: Albert & Leonora Pergjoni Kumbarë: Gjovalin & Vitore Seba GJERGJ VATAJ Prindër: Zef & Mariana Vataj Kumbarë: Martin & Maria Gjelaj JENNIFER VATAJ Prindër: Zef & Mariana Vataj Kumbarë: Martin & Maria Gjelaj MICHAEL GEORGE LULAJ Prindër: Djuro & Groshe Lulaj Kumbarë: Gjeka & Vera Juncaj LAURENT DREJAJ Prindër: Tonin & Pranvera Drejaj Kumbarë: Prek & Bardhe

SUZANA PALJUSEVIC Prindër: Djoka & Vera Palusevic Kumbarë: Toma & Gjyste Micakovic

VALENTIN BERISHAJ Prindër: Mark & Lula Berishaj Kumbarë: Luigj & Shaqe Berishaj

DAVID LUSHAJ Prindër: Rroland & Zana Lushaj Kumbarë: Fran & Hana Shkreli

PETE KOLA Prindër: Pjetrush & Age Kola Kumbarë: Mhill & Age Gjuraj

ZEF KASTRIOT RRAPI Prindër: Kastriot & Hanna Rrapi Kumbarë: Leka & Berlinda Paloka

VINCENT NIKOLAS PJETRI Prindër: Leonardo & Angjelina Kumbarë: Mark & Linda Tushaj

FRANCESCA SYKU Prindër: Frango & Jolanda Syku Kumbarë: Gjergj & Flora Preku

RUBEN THAQI Prindër: Mihill & Tushe Thaqi Kumbarë: Lon & Lume Sylaj

SOPHIE ROSE VULAJ Prindër: Sander & Katerina Vulaj Kumbarë: Victor & Lucy Elezaj

JOZEF VUKSANAJ Prindër: Peter & Ljiljana Vuksanaj Kumbarë: Gjon & Vera Lekocaj

AUREL LALA Prindër: Andon & Mariana Lala Kumbarë: Ilir & Fatmira Lala

KURORËZIME

MONICA LJULJDJUROVIC Prindër: Djoko & Floriana Ljuljdjurovic Kumbarë: Pavle & Victoria Ljuljdjuraj DANIEL ZEFI Prindër: Nest & Vitore Zefi Kumbarë: Kole & Marije Haxhari ALEXANDER MARINI Prindër: Marin & Teresa Marini Kumbarë: Lula & Roza Kocovic

Ardian Zeqiri me Besarta Marku më 8 Janar 2005 Mark Ferra me Adelina Doci më 8 Janar 2005

IN MEMORIAM Gjovan Gjonaj, 43-vjeç Vdiq më 19 Dhjetor 2004 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Pjeter Lulaj, 80- vjeç Vdiq më 1 Janar 2005 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Pashka Shala, 64-vjeç Vdiq më 27 Janar 2005 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Fran Gjergj Shkreli, 68-vjeç Vdiq më 31 Janar 2005 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Fredi Lumaj, 22-vjeç Vdiq më 6 Mars 2005 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York

Petrit Nilaj me Besmira Bujaj më 9 Janar 2005 Tonin Gjelaj me Arlinda Aliaj më 12 Janar 2005 Valter Ogreni me Drane Vukaj më 19 Janar 2005 Zefa Marnikovic me Valentina Pemaj më 2 Shkurt 2005

Epjau o Zot pushimin e pasosun.

E i ndritë drita e pambarueme!

Pushofshin në paqë!

43