JK # 21 (2001)

Jeta Katt olike

2

JANAR - MARS 2001 SHQIPTAR GJERGJ FISHTEN

Kreshmët Dom Pjetër Popaj

Tef Prela

------------------------------------------------------(faqe 3)

Princi i Kishës Mark Shkreli ------------------------------------------------------(faqe 4)

Mesazhi i shenjterisë së Tij Gjon Palit II për Kremtimin e Ditës Botërore të Paqes, 1 Janar, 2001 ------------------------------------------------------(faqe 5)

ADDRESS OF JOHN PAUL II TO THE BISHOPS AND APOSTOLIC ADMINISTRATORS OF ALBANIA ON THEIR “AD LIMINA” VISIT ---------------------------------------------------(faqe 11)

Albanian Youth: Modern Day Soldiers of Christ

Kopertina: Nga kisha në Landskrona, Suedi.

Frank Smajlaj ----------------------------------------------------(faqe 13)

(Carl Bloch) Në kontrast me Samaritanët të cilët e kanë përshëndetur Jezusin si Krisht, populli i tij në Nazareth e qitën jashtë qytetit për t’ia thyer qafën në greminë.

Jezusi atëherë zbriti në Kafarnaum, qytet i Galilesë dhe i shëronte të sëmurit, duke vënë duart mbi secilin prej tyre.

Pope’s Homily for Ash Wednesday ----------------------------------------------------(faqe 15)

Mark K. Shkreli

Redaktor letrar:

Luigj Çekaj

Redaktor i anglishtes:

Simon Vukel

Reklamat:

Prenk Curanaj Rosa Smajlaj

Redaktor teknik:

Ismer Mjeku

KËSHILLI BOTUES:

Dom Pjetër Popaj • Luigj Çekaj • Prenk Curanaj • Mark Shkreli • Tonin Mirakaj • Palokë Vulaj • • Lekë Vataj • Simon Vukel Të gjitha shkrimet dhe artikujt i nënshtrohën redakturës.

Dorëshkrimet dhe fotografitë nuk kthehen edhe nëse nuk botohen.

ADRESA E REDAKSISË: 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530 Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690

www.AlbChurch.com E-Mail: ShkreliM@aol.com

----------------------------------------------------(faqe 24)

BESA U DHA DHE PO MBAHET DERI NË DITËT E SOTME Gjergj K. Nikprelaj ----------------------------------------------------(faqe 28)

THE QUESTION OF ILLYRIAN-ALBANIAN CONTINUITY AND ITS POLITICAL TOPICALITY TODAY Dr. Aleksander Stipcevic ----------------------------------------------------(faqe 30)

Nikë Barcolla dhe profesorët e Shkodrës në mbrojtje të Kombit shqiptar

----------------------------------------------------(faqe 16)

A janë katolikët minoritet në Shqipëri

----------------------------------------------------(faqe 33)

Dom Nikë Ukgjini

AT ANTON HARAPI EPILOG I DENJË PËR PENËN E SHEKSPIRIT

Adrian Paci ----------------------------------------------------(faqe 38)

TRE MISIONARË TË LARTË KATOLIKË NË MBLEDHJEN E KOMBEVE

Drejtor shtypi:

Dr. Simon Lufi

Dr. Agim Leka

----------------------------------------------------(faqe 18)

Dom Pjetër A. Popaj

Politika e Vatikanit në Shqipëri në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XX

Fëtyrë e Ndritur e Klerit Katolik

Anila Logu

Drejtor i përgjithshëm:

----------------------------------------------------(faqe 22)

Nikolin Kurti ----------------------------------------------------(faqe 18)

POEZI ----------------------------------------------------(faqe 41)

Lëvizjet demografike ----------------------------------------------------(faqe 42)

NJE HOMAZH PER HOMERIN

Korrigjim: Në numrin e kaluar në faqen 13 në artikullin Shtegtaria 2000 na është përvjedhur një gabim shtypi. Paragrafi i fundit duhej të jetë: ...Duke qenë nata e Shën Gjonit, pas darke hotjanët Daku Gojçaj, Pjetër Smajlaj dhe Gjeto Dushaj si dhe Gjon Zadrima dhe Gjon Lekoçaj që festonin ditën e emrit shtruan një koktej për ne.

Kërkojmë ndjesë, Redaksia

Abonohuni në Jeta Katolike Boton: Kisha Katolike Shqiptare “Zoja e Shkodrës”

Abonimi për 1 vit në SHBA .......................$16 Abonimi jashtë SHBA-ve ...........................$30

Adresa e plotë: Our Lady of Shkodra 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530

Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

3

KRESHMËT

A

dami qe tunduar në kopshtin e parrizit të tokës dhe mëkatëroi duke ngrënë frutin e pemës së ndaluar prej Hyjit. Jezusi, përkundrazi, i uritur nga agjërimi i gjatë në shkretëtirë, ngacmohet prej djallit për të ngrënë por Ai del ngadhënjyes. Në Jezusin kemi shlyerjen e mëkatit rrjedhës të Adamit dhe Evës, që na jep mundësinë të fillojmë rishtas. Ai është Adami i ri. Fakti që Jezusi qe tunduar vërteton se Ai ishte njeri, kurse fakti që nuk ra nën tundim vërteton se Ai ishte Hyjnor.

Në Ungjill duket se djalli kishte dëshirë ta njohë identitetin e Jezusit dhe mundohet që me dredhi ta shtyej Jezusin të bëjë një mrekulli pë të vërtetuar që ishte Zot, sepse vetëm Zoti mund t’i kthej gurët në bukë. Për ta bërë një gjë të tillë duhej gjithëpushtetshmëria e Zotit e dredhia e djallit.

Krejt skena e tundimit demonstron fuqinë e Jezusit që mund ta kontrollojë urinë e tij. Ne, kur jemi të uritur bëjmë ç’mos të gjejmë ushqim për të ngrënë dhe kjo konsiderohet normale. Kur jemi të uritur bëhemi shumë të lig. Djalli me dredhitë e tija mund ta trathtojë njeriun

DOM PJETËR POPAJ e uritur, por kurrë s’mundet ta trathtojë Zotin e uritur.

Në shkretëtirë Jezusi nuk i shndërroi gurët në bukë - por më vonë, në Darkën e Mbrame, shndërroi bukën në Korpin e Vet. Kjo Bukë Hyjnore, e marrë me fe të plotë, mund të shkaktojë një shndërrim tjetër - shpirtin e lig në shpirt të forcuar.

Korpi i Krishtit na e hap rrugën për jetën e pasosur dhe për të ne duhet të kemi oreks.

Djalli në shkretëtirë i bëri Jezusit edhe tundime të tjera, siç ishte të përkulej për t’adhuruar djallin - të cilën Jezusi nuk e bëri, kuptohet, por ne ndoshta e bëjmë në qoftë se shpërblimi i djallit është i pëlqyeshëm për ne. Prandaj qe grishja që të hidhej prej majës së Tempullit në luginën e Kidronit. Kjo do të kishte

qenë një punë madhështore për të impresionuar njerëzit. Edhe këtu, Jezusi triumfon e nuk hidhet për hir të lumturisë. Më vonë, Ai nuk hidhet prej kryqit të Kalvarit, pa marrë parasysh dhimbjet e mëdha. Ne, përkundrazi, hidhemi, për të fituar aprovime e duartrokitje prej të tjerëve. dhe për të evituar çdo lloj vështirësie. Ne shprehim ligështi shpirtërore në mënyrë ekstreme kur hidhemi në konkluzione të gabuara për të tjerët duke mos gjykuar për motivet e tyre. Kjo gjë është mëkat i rëndë.

Jezusi ka kaluar shumë tundime në jetën e Tij tokësore, sidomos tri vitet e fundit të jetës së Tij publike. Por në fund Ai del krejtsisht ngadhënjyes.

Për ne të tjerëve që biem nën tundimet duhet të forcohemi me fitoren e Krishtit e të dalim ngadhënjyes me Të. Në këtë kohë Kreshmësh të bëjmë pendesë për mëkatet tona, të lutemi dhe të meditojmë duke ecur me Krishtin në shkretëtirë. Qëndrueshmërija e Jezusit ndaj dredhive të djallit të jetë mësim për ne që ta kuptojmë se: ne jemi të ligësht, Jezusi është i gjithfuqishëm dhe ne kemi nevojë për Të. u

Krishti ndahet nga e Ëma, natën e Pasionit të Tij (Lorenzo Lotto)

4

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Kardinal Egan u lartësua nga Papa Gjon Pali II

Princ i Kishës

P

apa Gjon Pali II, gjatë pontifikatit të tij 22-vjeçar, ka udhëhequr shumë ceremoni, por ceremonia e 21 shkurtit 2001,

MARK K. SHKRELI me siguri është njëra ndër më të rëndësishmet, mbase atë ditë në Sheshin madhështor të Shën Pjetrit

Arqipeshkvi i New York-ut Edward Cardinal Egan Mes kardinalëve të ri, si nga pamja ashtu dhe nga rëndësia, dallohej arqipeshkvi i New York-ut Edward Egan, i cili vitin e kaluar zëvendësoi të ndjerin Kardinal O’Connor.

Kardinali i ri, Egan, ka lindur në Oak Park, Illinois, më 2 prill, 1932.

Më 1957 është shuguruar meshtar në Romë.

Më 1960 caktohet ndihmës vicerektor dhe repetitor i Teologjisë Morale dhe Ligjit Kanunor në Kolegjin Pontifikal të Amerikës

Papa Gjon Pali II dhe Kardinali Edward Egan gjatë Konsistorit në Sheshin e Shën Pjetrit në Vatikan.

në Romë, ai lartësoi 44 kardinalë të ri të kishës apostolike romake. Duke marrë parasysh moshën e shtyrë të Gjon Palit, sikurse dhe moshën e kardinalëve të rinj, ka mundësi që pasardhësi i tij do të jetë njëri nga këta princë të kishës.

Veriore në Vatikan.

Më 1964 doktorohet në Ligjin Kanunor në Universitetin Gregorian.

Më 1964-1971 kryen detyrën e sekretarit e pastaj bashkë-kançelarit të Arqipeshkvisë së Chicago-s.

Më 1971-1985, rishtas kthehet në Romë si gjyqtar i Rotës së

Hierarkia e Kishës Katolike Romake Hierarkinë kishtare e kryeson Papa Gjon Pali II, i cili është ipeshkëv i Romës dhe udhëheqës shpirtëror i Kishës Katolike Romake, me më se 1 miliard besimtarë anekënd botës.

Arqipeshkvinjtë janë ipeshkëvinjë që drejtojnë dioçeze të mëdha për nga numri i besimtarëve të cilve ju shërbejnë.

Vijojnë ipeshkinjtë të cilët drejtojnë dioçezët. Çdo ipeshkëv është autonom në dioçezën e vet dhe nuk është vartës (sufragan) as i arqipeshkvit as i kardinalit.

Vartës të ipeshkvinjve janë monsinjorët dhe vikarët, tituj nderi këta. Vikarët janë anëtarë të kabinetit ipeshvnor dhe drejtojnë një zonë ose aktivitet të ipeshkvisë. Ipeshvi mund të caktojë vikarë edhe laikë—pra persona që nuk janë meshtarë.

Mandej vijnë priftërinjtë të cilët, kryesisht, shërbejnë ndër famulli.

Kisha, poashtu, ka dhjakonët, shumica nga të cilët mbajnë punë jashtë kishe, por ndihmojnë në famulli. Dhjakonët mund të pagëzojnë, kurorzojnë, predikojnë dhe shpërndajnë kungimin.

Kardinal është titull nderi që u jepet klerikve katolikë të zgjedhur nga Papa për të qenë këshilltarë të tij. Quhen Princë të Kishës dhe janë përgjegjës për zgjedhjen e papës. Me emërimin e 44 kardinalëve të ri, numri i Kolegjit të Kardinalëve, nën moshën 80vjeçare (kur humbin të drejten e votimit) është 135, nga të cilët 125 janë të lartësuar nga Papa Gjon Pali II. Kolegji i Kardinalëve përfshinë edhe 49 kardinalë mbi moshën 80vjeçare.

Shumica e kardinalëve udhëheqin ipeshkvi të rëndësishme ose mbajnë pozita më të larta në hierarkinë kishtare.

Megjithëse shumica e kardinalëve janë arqipeshkvinjë, për tu bërë kardinal nuk ka kërkesa të domosdoshme. S’është e nevojshme që kardinali të mbajë tituj akademik, si magjistër, doktor ose profesor. Vërtetë, në një kohë, gjatë historisë së kishës, s’ishte e nevojshme as të jetë meshtar.

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Shenjtë të Romës dhe si profesor i L i g j i t K a n u n o r n ë U n ive r s i t e t i n Gregorian. Më 1982 është një nga gjashtë kanunorët që diskutuan Ligjin e ri Kanunor me Papën Gjon Pali II. Më 22 maj 1985, shugurohet ipeshkëv në Romë, kurse në qershor të po atij viti bëhët ndihmës ipeshkëv dhe vikar i arsimit për Arqipeshkvinë e New York-ut.

Më 8 nëntor 1988, Papa Gjon Pali II e cakton ipeshkëv të ipeshkvisë së Bridgeport në Connecticut.

Më 11 maj 2000, zëvendëson, pas vdekjes, Kardinalin John J. O ’ C o n n o r, s i a r q i p e s h k ë v i N ew York-ut.

Gjatë ceremonisë, Papa përsëriti fjalët e shugurimit 44 herë: “Në lavd

të Zotit dhe për nder të Selisë Apostolike, pranoje kapelen e kuqe, shenjë i dinjitetit të kardinalit, sepse i do të jesh i gatshëm të sillesh burrërisht, deri në derdhjen e gjakut, për lartësimin e besimit kristian, për paqe dhe qetësi të popullit të Zotit, për mbretërinë e Qiellit dhe Kishën e Shenjtë të Romës”.

Të gjithë kardinalët e ri morën nga një kapuç bojë të kuqe të zjarrtë (zucchetto) dhe kapelen e kardinalit trikëndëshe (biretta).

Ditën e nesërme, mbasi që kardinalët e ri bashkëmeshuan me Papën Gjon Pali II, me ç’rast ai u dha edhe unazat e arta kardinale, kardinalët e ri fituan edhe kishat titullare në Romë,

5

mbi të cilat ata kanë pushtet simbolik. Para se të ktheheshin në dioçezët e ve t a n ë p ë r b o t ë , o s e n ë Ku r i n ë Romake, disa prej tyre, të nesërmen, celebruan Meshën Shenjte në kishat e tyre në Romë. Kardinalit Egan iu dha pushteti mbi Bazilikën e Shën Gjonit dhe Palit, e cila ishte kishë titullare e paraardhësve të tij, Kardinal John O ’ C o n n o r d h e K a r d i n a l Te r e n c e Cooke.

Famullia jonë, që është pjesë e arqipeshkvisë së New York-ut, gëzohet me të gjitha famullitë tjera për këtë nder të veçantë që Papa Shenjtë i bëri arqipeshkvisë tonë dhe përgëz o j m ë S h k ë l q ë s i n ë e Ti j E d wa r d Cardinal Egan. u

Mesazhi i shenjterisë së Tij Gjon Palit II për Kremtimin e Ditës Botërore të Paqes, 1 Janar, 2001

Dialogu në mes Kulturave për një Qytetërim të Dashurisë e të Paqes 1. Me fillimin e një mijëvjeçari të ri, gjithnjë më e gjallë bëhet shpresa se marrëdhëniet në mes njerëzve kanë për të qenë gjithnjë e më tepër të frymëzuara nga ideali i një vëllazërimi me të vërtetë universal. Pa mbështetjen e këtij ideali, paqa nuk mund të sigurohet në mënyrë të qëndrueshme. Shumë shenja na detyrojnë që të mendojmë se kjo bindje është duke u shquar me forcë gjithnjë më të madhe në ndërgjegjen e njerëzimit. Vlera e vëllazërimit është shpallur nga «kartat» e mëdha të të drejtave të njeriut; është shfaqur në mënyrë plastike nga institucionet e mëdhaja ndërkombëtare dhe, në veçanti nga Organizata e Kombeve të Bashkuara; më në fund po kërkohet me këmbëngulje, si kurrnjëherë më përpara, nga procesi i globalizimit që po i bashkon përherë në rritje fatet e ekonomisë, të kulturës e të

shoqërisë. Vetë meditimi i besimtarëve, të feve të ndryshme, është më i prirun që të nënvizojë se ndërlidhja me Hyun e vetëm, Atin e përbashkët të të gjithë njerëzve, nuk mundet veçse të nxisë që të ndjehemi e të jetojmë si vëllezër.

Në zbulimin e Hyut në Krishtin, ky parim shprehet me një radikalizëm të skajshëm: «Ai që nuk dashuron nuk e ka njohur Hyun, sepse Hyu është dashuri» (1 Gjn 4,8).

2. Por, njëheri, nuk mund ta fshehim se dritat, që posa rikujtuam, terratisen nga hije të gjera e të dendura. Njerëzimi po e nis këtë pjesë të re të historisë së vet me plagë ende të hapura, është i goditur në shumë vise nga konflikte të ashpra e të përgjakshme, njeh mundimin e një solidarësie më të vështirë në marrëdhëniet ndërmjet njerëzve me kultura e qytetërime të ndryshme, tashmë përherë e më të afërta e ndërvepruese në të njëjtat treva. Të gjithë e dijnë se sa e

6

Jeta Katt olike

vështirë ështe që të pajtohen arsyet e palëve kundërshtare, kur shpirtërat janë të ndezur e të pezmatuar për shkak të urrejtjeve të lashta e të problemeve të rënda qe me vështirësi gjejnë një zgjidhje. Porse jo më pak e rrezikshme për të ardhmen e paqes është paaftësia për të përballuar me urtësi problemet e parashtruara nga rregulli i ri që njerëzimi, në shumë Vende, po merr mbi vete, për shkak të shpejtimit të proceseve të shtegtimit e të bashkëjetesës së re që rrjedh ndërmjet personave me kultura e qytetërime të ndryshme.

3. Më ështe dukur, pra, e ngutshme që t’i ftoj besimtarët në Krishtin, e me ta të gjithë njerëzit vullnetmirë, që të meditojnë rreth dialogut midis kulturave e traditave të ndryshme të popujve, duke treguar me të rrugën e duhur për ndërtimin e një bote të pajtuar, të aftë për të parë me kthjelltësi të ardhmen e vet. Kemi të bëjmë me nje temë vendimtare për perspektivat e paqes.

Jam i lumtur se edhe Organizata e Kombeve të Bashkuara e ka kuptuar e propozuar këtë ngutësi, duke e shpallur vitin 2001 «Vitin ndërkombëtar për dialogun midis qytetërimeve».

Natyrisht jam larg nga mendimi se, përmbi një problem të tillë, mund të jepen zgjidhje të lehta, të gatshme për t’u përdorur. Tashmë është i vështirë qoftë edhe vetëm kuptimi i gjendjes, e cila na shfaqet në një lëvizje të vijueshme, aq sa të dalë nga skemat e paracaktuara. Kësaj i shtohet vështirësia për të bashkuar parime e vlera që, edhe duke qenë idealisht të ujdisshme, mund të shfaqin në thelb elemente trysnie të cilat nuk e lehtësojnë sintezën. Më në fund mbetet, në rrënjë, mundi që i vë shenj zotimit etik të çdo qenieje njerëzore, që ështe e detyruar tw ketw të bëjë me egoizmin dhe me kufizimet e veta.

Por shi për këtë shoh dobinë e një meditimi të përbashkët në lidhje me këtë problematikë. Për këtë qëllim po kufizohem këtu te dhënia e disa parimeve orientuese, në dëgjimin e asaj që Shpirti i Hyut u thotë Kishave (khs Zb 2,7) e gjithë njerëzimit, në këtë kapërcim vendimtar të historisë së tij.

Njeriu dhe kulturat e tij të ndryshme

4. Duke shqyrtuar tërë jetën e njerëzimit, gjithmonë mbetemi të çuditur përballë shfaqjeve komplekse e të larme të

JANAR - MARS 2001

kulturave njerëzore. Secila sosh dallohet nga tjetra për itinerarin specifik historik që e shquan, e për tiparet karakteristike pasuese që e bëjnë të vetme, origjinale e organike në strukturën e vet. Kultura është shprehje cilësore e njeriut dhe e jetës së tij historike, qoftë në nivelin vetjak qoftë në atë kolektiv. Në fakt ai, pa pushim, është i nxitur nga inteligjenca e nga vullneti që «të lëvrojë pasuritë e vlerat e natyrës»,1 duke rregulluar në sinteza kulturore gjithnjë më të larta e sistematike njohuritë themelore që kanë të bëjnë me të gjitha pamjet e jetës e, në veçanti, ato që i përmbahen bashkëjetesës së tij shoqërore e politike, sigurisë dhe zhvillimit ekonomik, përpunimit të atyre vlerave e kuptimeve ekzistenciale, sidomos natyre fetare, që i lejojnë jetës së tij vetjake e të bashkësisë që të zhvillohet simbas disa mënyrave vertè njerëzore.2 5. Kulturat gjithmonë karakterizohen nga disa elemente të qëndrueshme e të përhershme e nga disa të tjera dinamike e të rastit. Në një vështrim të parë, shqyrtimi i një kulture na bën që të kapim sidomos anët karakteristike, që e dallojnë nga kultura e vëzhguesit duke i dhënë një fytyrë tipike, në të cilën përkojnë elemente me natyra të ndryshme. Të shumtën e herëve, kulturat zhvillohen në treva të caktuara, në të cilat elemente gjeografike, historike dhe etnike gërshetohen në një mënyrë origjinale dhe të papërsëritshme.

Ky «tipicitet» i secilës kulturë pasqyrohet, në një mënyrë pak a shumë të spikatur, në njerëz që janë bartësit e saj, me një dinamizëm të vijueshëm ndikimesh të pësuara nga subjektet e veçanta njerëzore e ndihmesash që këta, simbas aftësive e talentit të tyre, i japin kulturës së vet.

Sidoqoftë, të jesh njeri do të thotë në mënyrë të pashmangshme që të ekzistosh në një kulturë të caktuar. Secili person ka shenjën e kulturës që thith nëpërmjet familjes e grupeve njerëzore me të cilat hyn në marrëdhënie, nëpërmjet shtigjeve të edukatës dhe ndikimeve ambjentale nga më të ndryshmet, nëpërmjet vetë marrëdhënieve themelore që ka me trevën në të cilën jeton. Në të gjitha këto nuk ka kurrëfarë determinizmi, por ka një konstante dialektike ndërmjet forcës së kushtëzimeve dhe dinamizmit të lirisë.

Formimi njerëzor e përkatësia kulturore

6. Pranimi i kulturës vetjake si element strukturues të personalitetit, sidomos në fazën e parë të rritjes, është një e dhënë me përvojë të përgjithshme, së cilës është e vështirë që t’i mbivlerësohet rëndësia.

Pa këtë ngulitje në një humus të caktuar, personi vetë do të rrezikonte t’i nënshtrohej, në një moshë ende të brishtë, një teprie shtysesh të kundërta, që nuk do të ndihmonin për një zhvillim të kthjelltë e të baraspeshuar. Është në bazën e këtij raporti themelor me «origjinat» e veta – në nivel familjar, por edhe tokësor, shoqëror e kulturor – që zhvillohet ndër persona ndjenja e «atdheut», e kultura priret të marrë, ku më shumë e ku më pak, një trajtë «kombëtare». Vetë Biri i Hyut, duke u bërë njeri, me një familje njerëzore fitoi edhe një «atdhe». Ai është përgjithëmonë Jezusi i Nazaretit, Nazareni (khs Mk 10,47; Lk 18,37; Gjn1,45; 19,19). Kemi të bëjmë me një proces, në të cilin kërkesa sociologjike e psikologjike veprojnë ndërmjet tyre, normalisht me efekte pozitive e ndërtimtare. Dashuria për atdheun është, për këtë arsye, një vlerë për t’u lëvruar, por pa ngushtësi shpirti, duke dashur në të njëjtën kohë tërë familjen njerëzore3 dhe duke shmangur ato shfaqje patologjike që ndodhin kur ndjenja e përkatësisë merr tone vetëmburrjeje e përjashtimi të atyre që janë ndryshe, duke u zhvilluar në forma nacionaliste, raciste e ksenofobe.

7. Prandaj, në qoftë se është me rëndësi, nga njëra anë, që të dijmë të vlerësojmë vlerat e kulturës vetjake, nga ana tjetër duhet të kihet vetëdije se secila kulturë, duke qenë një krijesë tipike njerëzore e kushtëzuar historikisht, ka në vetvete detyrimisht edhe disa kufizime.

Që ndjenja e përkatësisë kulturore të mos shndërrohet në një mbyllje, antidot i efektshëm ështe njohja e kthjelltë, e pakushtëzuar nga paragjykime negative, e kulturave të tjera. Veç kësaj, mbas një analize të vëmendshme e të rreptë, kulturat shumë shpesh tregojnë, nën modulimet e tyre më te jashtme, elemente të përbashkëta kuptimplote. Kjo gjë shihet edhe në vijueshmërinë historike të kulturave e të qytetërimeve. Kisha, duke shikuar Krishtin, që ia zbuloi njeriun njeriut,4 dhe e fortë nga përvoja e përmbushur në dymijë vjetët e historisë, është e bindur se, «me

JANAR - MARS 2001

të gjitha ndryshimet, ka shumë gjëra që nuk ndryshojnë».5 Një vijueshmëri e tillë është e mbështetur mbi karakteristikat thelbësore e të përgjithshme të projektit të Hyut në lidhje me njeriun.

Prandaj, ndryshimet kulturore do të kuptohen në perspektivën themelore të njësisë së gjinisë njerëzore, e dhënë historike e ontologjike parësore, në dritën e së cilës është e mundur të kapet kuptimi i thellë i vetë këtyre ndryshimeve. Me të vërtetë, vetëm përfytyrimi i njëkohshëm qoftë i elementeve të njësisë, qoftë i ndryshimeve e bën të mundur kuptimin e interpretimin e së vërtetës së plotë të secilës kulture njerëzore.6

nënshtruar, ose i disa anëve të rëndësishme, si modele kulturore të botës perëndimore që, tashmë të shkëputura nga sfera e interesave të krishtera, janë të frymëzuara prej një konceptimi të shekullarizuar e praktikisht ateist të jetës e prej formave rrënjësore të individualizmit.

Kemi të bëjmë me një fenomen me përmasa të mëdhaja, të përkrahur prej fushatash të fuqishme të mass-media-ve, që kanë si qëllim të përhapin stile jetese, projekte shoqërore e ekonomike dhe, për-

Ndryshimet e kulturave e nderimi i anasjelltë

8. Në kohët e kaluara ndryshimet në mes kulturave shpesh kanë qenë burim mosmarrëveshjesh midis popujve e shkak konfliktesh e luftash. Mjerisht, endè sot, në anë të ndryshme të botës, po shohim, me një shqetësim që po shtohet, rrënjosjen polemike të disa identiteteve kulturore kundër kulturave të tjera. Ky fenomen, me kalimin e kohës, mund të përfundojë me tensione e ndeshje shkatërrimtare e, në mos, e bën të dhimbshme gjendjen e disa pakicave etnike e kulturore, që ndodh të jetojnë në një kontekst shumicash që ndryshojnë në pikëpamje kulturore, të priruna për të mbajtur qëndrime e sjellje armiqësore e raciste.

Para këtij skenari, secili njeri vullnetmirë nuk mund të mos e pyesë veten në lidhje me orientimet etike themelore që karakterizojnë përvojën kulturore të një bashkësie të caktuar. Në fakt, kulturat, ashtu si njeriu që është autori i tyre, përshkohen nga «misteri i mbrapshtisë» që vepron në historinë njerëzore (khs 2 Sel 2,7) dhe kanë nevojë edhe ato për pastrim e shpëtim. Vërtetësia e secilës kulturë njerëzore, vlera e ethos-it që ajo përçon, ose qëndrueshmëria e orientimit të tij moral, në njëfarë mënyre mund të maten nga qenia e saj për njeriun e për ngjitjen e dinjitetit të tij në çdo nivel e në çdo kontekst.

9. Në qoftë se kaq shqetësues është radikalizimi i identiteteve kulturore që bëhen të padepërtueshme ndaj çdo ndikimi të jashtëm të dobishëm, nuk është më pak i rrezikshëm pranimi i kulturave duke iu

fundimisht një pamje të përgjithshme të njëmendësisë, që bren nga brenda rregullime kulturore të ndryshme e qytetërime shumë fisnike. Për arsye të shenjave të tyre dalluese shkencore e teknike, modelet kulturore të Perëndimit duken magjepse dhe tërheqse, por, mjerisht, tregojnë një varfërim humanistik, shpirtëror e moral në përparim. Kultura që i përfton bart shenjën

Jeta Katt olike

7

e mëtimit dramatik se po don të arrijë të mirën e njeriut duke bërë pa Hyun, të Mirën më të lartë. Por «krijesa – ka qortuar Koncili Vatikan II – pa Krijuesin zhduket!»7 Një kulturë që nuk pranon t’i drejtohet Hyut humbet shpirtin e vet e çorientohet duke u bërë kulturë vdekjeje, si e dëshmojnë ngjarjet tragjike të shekullit XX e si po e tregojnë përfundimet nihiliste të pranishme sot në pjesë të rëndësishme të botës perëndimore.

Dialogu midis kulturave

10. Në mënyrë të ngjashme me sa ndodh për njeriun, që realizohet nëpërmjet hapjes mirëpritëse të tjetrit dhe dhurimit shpirtgjerë të vetvetes, edhe kulturat, të përpunuara nga njerëzit e në shërbim të njerëzve, duhen trajtuar sipas dinamizmave tipike të dialogut e të bashkësisë, mbi bazën e njësisë fillestare e themelore të familjes njerëzore të dalur prej duarve të Hyut i cili «krijoi prej një të vetmi të gjitha kombet e njerëzve» (Vap 17,26).

Në këtë vështrim, dialogu midis kulturave, temë e këtij Mesazhi për Ditën Botërore të Paqes, shquhet si një kërkesë e brendshme e vetë natyrës së njeriut e të kulturës. Si shprehje historike të ndryshme e të shkëlqyera të njësisë fillestare të familjes njerëzore, kulturat gjejnë brenda dialogut mbrojtjen e veçantive të tyre e të mirëkuptimit e harmonisë. Koncepti i harmonisë, që në zbulesën e krishterë e ka burimin e modelin më të lartë te Hyu një e trini (khs Gjn 17,11,21), kurrnjëherë nuk është rrafshim në njëtrajtësi ose miratim i detyruar ose përvetësim; më mirë do t’ishte shprehje e konvergimit të një larmie shumëtrajtshme, e bëhet prandaj shenjë pasurie e premtim zhvillimi.

Dialogu çon te njohja e pasurisë së ndryshimit e përgatit shpirtrat për t’u pranuar në mënyrë të anasjelltë, në pritje të një bashkëpunimi të njëmendët, qe i përgjigjet prirjes fillestare për njësinë e tërë familjes njerëzore. Si i tillë, dialogu ështe vegël e spikatur për të realizuar qytetërimin e dashurisë e të paqes, që paraardhësi im i nderuar, Papa Pali VI, e ka treguar si idealin nga i cili do të frymëzohet jeta kulturore, shoqërore, politike dhe ekonomike e kohës sonë. Në fillim të mijëvjeçarit të tretë është e ngutshme që t’i paraqitet përsëri udha e dialogut një bote të përshkuar nga tepër shumë kon-

8

Jeta Katt olike

flikte e dhuna, nganjëherë pa besim në vetvete dhe e paaftë që të vëzhgojë horizontet e shpresës e të paqes.

Potencialitete e rreziqe të komunikimit global

11. Dialogu në mes kulturave na shfaqet sot veçanërisht i nevojshëm, po patëm parasysh ndikimin e teknologjive të reja të komunikimit në jetën e personave e të popujve. Jemi në epokën e komunikimit global, i cili po i jep trajtë shoqërisë sipas modelesh të reja kulturore, pak a shumë të huaja prej modeleve të së kaluarës.

Informacioni i kujdesshëm dhe i përdituar është, së paku si parim, praktikisht i arritshëm për këdo, në çdo anë të botës.

Rrjedha e lirë e figurave dhe e fjalëve në shkallë botërore po shndërron jo vetëm marrëdhëniet midis popujve në nivelin politik e ekonomik, por vetë kuptimin e botës. Ky fenomen jep potencialitete të shumanshme, dikur të pashpresuara, por paraqet edhe disa anë negative e të rrezikshme. Puna se një numër i kufizuar Vendesh mban monopolin e «industrive» kulturore, duke shpërndarë prodhimet e tyre në çdo skaj të dheut për një publik gjithnjë në rritje, mund të jetë një faktor i fuqishëm gërryerjeje për veçoritë specifike kulturore. Janë prodhime që përmbajnë e transmetojnë sisteme të pashtjelluara vlerash e që ndërkaq mund të shkaktojnë fenomene shpronësimi e humbjeje identiteti ndër marrësit.

Sfida e dyndjeve

12. Stili dhe kultura e dialogut janë veçanërisht kuptimplote në problematikën e ndërlikuar të dyndjeve, fenomen i rëndësishëm i kohrave tona. Eksodi i masave të mëdhaja nga njëra trevë në tjetrën të planetit, i cili shpesh përbën nje odise njerëzore dramatike për të gjithë ata që janë të përfshirë në të, ka si rrjedhim përzierjen e traditave e të zakoneve të ndryshme, me një jehonë mjaft të madhe në vendet nga vinë dhe në ato ku mbërrijnë. Pritja që u bëhet shtegtarëve në Vendet që i presin e aftësia e tyre për t’u integruar në ambjentin e ri njerëzor përbejnë po aq masa vlerësimi të cilësisë së dialogut në mes kulturave të ndryshme.

Në fakt, në lidhje me temën e integrimit kulturor, kaq të rrahur në keta dit, nuk është e lehtë që të dallohen rregulla e

JANAR - MARS 2001

rregullore të cilat të garantojnë, në mënyrë të baraspeshuar e të paanshme, të drejtat e detyrat si të atij që pret ashtu të atij që pritet. Historikisht proceset e shtegtimit kanë ndodhur në gjithfarë mënyrash dhe me rezultate të ndryshme. Të shumta janë qytetërimet që janë zhvilluar e pasuruar shi nga ndihmesa e dhënë nga imigrimi.

Në të tjera raste, ndryshimi kulturor i autoktonëve dhe i të ardhurve nuk janë integruar, por kanë treguar aftësinë për të bashkëjetuar, nëpërmjet një praktike nderimi të anasjelltë të personave e të pranimit ose tolerancës së zakoneve të ndryshme.

Mjerisht ende qëndrojnë situata në të cilat vështirësitë e takimit ndërmjet kulturave të ndryshme nuk janë zgjidhur kurrë dhe trysnitë janë bërë shkak konfliktesh të herëpashershme.

Në një lëndë kaq të ndërlikuar, nuk ka formula «magjike»; megjithatë është e detyrueshme të dallohen disa parime etike themelore të cilave t’u sillemi. Para së gjithash, duhet kujtuar parimi sipas të cilit imigrantët duhet të trajtohen gjithmonë me nderimin e duhur për dinjitetin e secilës vetje njerëzore. Këtij parimi duhet t’i nënshtrohet edhe vlerësimi i duhur për të mirën e përbashkët, kur duhet të disiplinohen rrymat imigruese. Atëherë duhet që të bashkohet pritja që u duhet bërë të gjitha qenieve njerëzore, sidomos po qenë të varfra, me vlerësimin e kushteve të domosdoshme për një jetë si i ka hije e paqësore për banorët vendas e të ardhur. Për sa u përket kërkesave kulturore, bartës të të cilave janë ardhësit, për aq sa ato nuk vihen në antitezë me vlerat etike të përgjithshme, të rrënjosura thellë në ligjin natyror, dhe me vlerat njerëzore themelore, duhet të nderohen e të mirëpriten.

Nderimi i kulturave dhe «fizionomia kulturore» e trevës

14. Punë më e vështirë është që të përcaktohet se deri ku arrin e drejta e ardhësve për njohjen juridike publike të shprehjeve kulturore të tyre specifike, të cilat është e vështirë që të pajtohen me zakonet e shumicës së qytëtarëve. Zgjidhja e këtij problemi, në kuadrin e një hapjeje themelore, ka të bëjë me vlerësimin konkret të së mirës së përbashkët në një çast të dhënë historik dhe në një gjendje të dhënë tokësore e shoqërore. Shumë varet nga rrënjosja në shpirtra të një kulture të

pranimit e cila, pa i lëshuar pe indiferentizmit në lidhje me vlerat, të dijë të bashkojë arsyet e identitetit me ato të dialogut.

Nga ana tjetër, siç e kam vënë në dukje pak më parë, nuk mund të nënvleftësohet rëndësia qw ka kultura karakteristike e një treve për rritjen e ekuilibruar, sidomos në moshën evolutive më të brishtë, të atyre të cilët i përkasin që nga lindja. Nga kjo pikëpamje, mund të mbahet si një orientim i pranueshëm ai për t’i garantuar një treve të caktuar njëfarë «ekuilibri kulturor», në raport me kulturën që e ka shënuar në mënyrë mbizotëruese; një ekuilibër i cili, edhe duke iu hapur pakicave e duke respektuar të drejtat e tyre themelore, të lejojë qëndrimin e zhvillimin e një «fizionomie kulturore» të caktuar, ose të asaj trashëgimie themelore të gjuhës, traditave e vlerave që në përgjithësi lidhen me përvojën e kombit e me kuptimin e «atdheut».

15. Por është e qartë se kjo kërkesë «ekuilibri», kundrejt «fizionomisë kulturore» të një treve, nuk mund të plotësohet me instrumente të thjeshta legjislative, sepse këto nuk do të kishin efektshmëri po qe se nuk do të kishin në themel ethos-in e popullsisë, e do të ishin përveç kësaj, në mënyrë të natyrshme, të dënuara për t’u ndërruar, kur një kulturë të ketë humbur aftësinë për t’i dhënë shpirt një populli e një treve, duke u bërë një trashëgimi e thjeshtë e ruajtur në muzé ose përmendore artistike e letrare.

Në të vërtetë, një kulturë, për aq sa është me të vërtetë jetësore, nuk ka arsye që të druaj se po e mundin, ndërsa nuk ka ligj që mundet ta mbajë gjallë kur të ketë vdekur në shpirtra. Pastaj në perspektivën e një dialogu në mes kulturave, nuk mund të ndalohet që njëri t’i parashtrojë tjetrit vlerat në të cilat beson, mjaft që kjo të ndodhë në një mënyrë plot nderim për lirinë e për ndërgjegjen e personave. «E vërteta nuk detyrohet veçse për hir të vetë së vërtetës, e cila depërton me butësi në trurët e njëheri me forcë».8

Vetëdija e vlerave të përbashkëta

16. Dialogu në mes kulturave, vegël e privilegjuar për të ndërtuar qytetërimin e dashurisë, mbështetet mbi vetëdijen se ka vlera të përbashkëta për çdo kulturë, sepse të rrënjosura në natyrën e personit. Me

JANAR - MARS 2001

këto vlera njerëzimi shpreh anët e veta më të vërteta e cilësuese. Duke lënë pas shpine rezervat ideologjike dhe egoizmat partish, duhet që të lëvrohet në shpirtra vetëdija e këtyre vlerave, për të ushqyer atë humus kulturor me natyrë të përgjithshme që bën të mundur zhvillimin frytdhënës të një dialogu ndërtimtar. Edhe fetë e ndryshme munden e duhet të sjellin një ndihmesë vendimtare në këtë drejtim. Përvoja ime e përmbushur kaq herë në takimet me përfaqësuesit e feve të tjera – kujtoj në veçanti takimin e Asizit më 1986 e atë në Sheshin e Shën Pjetrit më 1999 – ma përforcon besimin se nga një hapje e anasjelltë të ithtarëve të feve të ndryshme mund të rrjedhin përfitime të mëdha për çështjen e paqes e të së mirës së përbashkët të njerëzimit.

Vlera e solidarësisë

17. Përpara pabarasive në rritje, të pranishme në botë, vlera e parë për të nxitur vetëdijen, me siguri, gjithmonë më e përhapur, është ajo e solidarësisë. Çdo shoqëri mbahet mbi bazën e raportit fillestar të personave midis tyre, i moduluar në rrathë marrëdhanorë gjithmonë e më të gjerë – prej familjes deri te grupet e tjera shoqërore ndërmjetëse – deri te ai i tërë shoqërisë qytetare e të bashkësisë shtetërore. Edhe vetë Shtetet nuk mund të rrinë pa hyrë në lidhje në mes tyre: gjendja e sotme e ndërvartësisë planetare ndihmon që të perceptohet më mirë bashkësia e fatit të tërë familjes njerëzore, duke përkrahur në të gjithë njerwzit mendimtarë nderimin për virtytin e solidarësisë.

Në lidhje me këtë, megjithatë, duhet vënë në dukje se ndërvartësia në rritje e sipër ka ndihmuar nxjerrjen në dritë të shumë pabarasive, siç është prishja e ekuilibrit në mes Vendeve të pasura e Vendeve të varfra; thyerja shoqërore, brenda secilit Vend, në mes atij që jeton ne bollëk e të atij që është cënuar në dinjitetin e vet, sepse i mungon edhe ajo që është e nevojshme; rënia e ambjentit dhe e njeriut, e shkaktuar dhe e përshpejtuar nga përdorimi pa përgjegjësi i të mirave natyrore. Këto pabarasi e shpërpjestime shoqërore në disa raste kanë ardhur duke u rritur, deri aty sa t’i çojnë Vendet më të varfra në një rravgim të pandalshëm.

Prandaj, në zemrën e një kulture të vërtetë të solidarësisë vendoset nxitja e

drejtësisë. Nuk kemi të bëjmë vetëm me dhënien e asaj që është e tepërt atij që ka nevojë, por që «të ndihmohen popuj të tërë, të cilët janë të përjashtuar e të mënjanuar prej saj, që të hyjnë në rrethin e zhvillimit ekonomik e njerëzor. Kjo do të jetë e mundur jo vetëm duke marrë nga e tepërta, të cilën bota e jonë e prodhon me shumicë, por sidomos duke ndërruar stilet e jetës, modelet e prodhimit e të konsumit, strukturat e forta të pushtetit që sot mbajnë shoqërinë».9

Vlera e paqes

18. Kultura e solidarësisë është e lidhur ngusht me vlerën e paqes, qëllim parësor për çdo shoqëri e për bashkjetesën kombëtare e ndërkombëtare. Gjatë rrugës drejt një marrëveshjeje më të mirë ndërmjet popujve, megjithatë, ende të shumta janë sfidat që do të përballojë bota: ato i vënë të gjithë përballë zgjedhjeve që nuk mund të shtyhen për më vonë. Rritja shqetësuese e armatimeve, ndërsa e ka të vështirë të fortësohet zotimi për mospërhapjen e armëve bërthamore, ka rrezik që të ushqejë e të përhapë një kulturë të garës e të konfliktualitetit, e cila nuk përfshin vetëm Shtetet, por edhe entitetet joinstitucionale, sikurse grupet paraushtarake e organizatat terroriste.

Bota edhe sot e kësaj dite është duke u kapur me rrjedhimet e luftave të kaluara e të sotme, me tragjeditë e shkaktuara nga përdorimi i minave kundërnjeri e prej përdorimit të armëve të tmerrshme kimike e biologjike. E çka të themi për rrezikun e përhershëm të luftave midis shteteve, të luftave civile brenda Shteteve te ndryshme e të një dhune të përhapur kudo, që organizatat ndërkombëtare e qeveritë kombëtare tregohen se janë thuejse të pafuqishme t’u bëjnë ballë? Para kërcënimeve të tilla, të gjithë duhet ta ndjejnë detyrën morale që të ndërmarrin zgjedhje konkrete e në kohën e duhur, për të nxitur çështjen e paqes e të mirëkuptimit ndërmjet njerëzve.

Vlera e jetës

19. Një dialog i vërtetë midis kulturave, përveç ndjenjës së nderimit të anasjelltë, nuk mund të mos ushqejë një ndjeshmëri të gjallë për vlerën e jetës. Jeta njerëzore nuk mund të shihet si një send të

Jeta Katt olike

9

cilin mund ta përdorim arbitrarisht, por si njëmendësinë më të shenjtë e të paprekshme që gjendet në skenën e botës. Nuk mund të ketë paqe kur fiket mbrojtja e kësaj së mire themelore. Nuk mund të kërkohet paqa e të përbuzet jeta. Koha jonë njeh shembuj të ndritshëm bujarie e kushtimi në shërbim të jetës, por edhe një visore të trishtueshme prej qindra miliona vetësh të lëshuar nga mizoria ose nga indiferenca një fati të dhimbshëm e të ashpër.Kemi të bëjmë me një spirale tragjike e cila përfshin vrasje, vetvrasje, aborte, eutanazi, si edhe ushtrimin e gjymtimeve, torturat fizike e psikologjike, format e shtrëngimit të padrejtë, burgimin arbitrar, përdorimin krejt të panevojshëm të dënimit me vdekje, internimet, skllavërinë, prostitucionin, shit-blerjen e grave dhe të fëmijëve. Kësaj liste duhet t’u shtohen praktikat e papërgjegjshme të ingjenjerisë gjenetike, siç janë klonimi e përdorimi i embrioneve njerëzore për kërkimet, të cilave duan t’u japin justifikim duke iu referuar padrejtësisht lirisë, përparimit të kulturës, nxitjes së zhvillimit njerëzor.

Kur njerëzit më të brishtë e të pambrojtur të shoqërisë pësojnë mizori të tilla, vetë nocioni i familjes njerëzore, i mbështetur mbi vlerat e personit, e besimit dhe të nderimit e të ndihmës së anasjelltë, cënohet rëndë. Një qytetërim i mbështetur në dashuri e në paqe duhet t’u vihet kundra këtyre eksperimentimeve të padenja për njeriun.

Vlera e edukimit

20. Për të ndërtuar qytetërimin e dashurisë, dialogu midis kulturave duhet të synojë kapërcimin e çdo egoizmi etnocentrik për të bashkuar vëmendjen e identitetit të vet me mirëkuptimin e të tjerëve e nderimin e ndryshimit. Në këtë vështrim shfaqet themelore përgjegjësia e edukimit.

Ajo duhet t’u përçojë personave vetëdijen e rrënjëve të veta e të japë pika referimi të cilat do të lejojnë që të përkufizohet vendi vetjak në botë. Njëkohësisht duhet të zotohet që të mësojë nderimin për kulturat e tjera. Duhet shikuar përtej përvojës vetjake të drejtpërdrejtë e të pranohen ndryshimet, duke zbuluar pasurinë e historisë së të tjerëve e të vlerave të tyre.

Njohja e kulturave të tjera, e kryer me ndijën e duhur kritike e me pika të forta referimi etik, çon në një vetëdije më të

10

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

madhe të vlerave e të kufizimeve që gjenden brenda së vetes e zbulon, njëkohësisht, praninë e një trashëgimie të përbashkët për të gjithë gjininë njerëzore. Shi për hir të këtij zgjërimi horizontesh, edukimi ka një funksion të posaçëm në ndërtimin e një bote më solidare e paqësore. Ai mund të ndihmojë në pohimin e atij humanizmi integral, të hapur në drejtim të përmasës etike e fetare, që din t’u japë rëndësinë e duhur njohjes e vlerësimit të kulturave e të vlerave shpirtërore të qytetërimeve të ndryshme.

Falja dhe pajtimi

21. Gjatë Jubileut të Madh, dymijë vjet nga lindja e Jezusit, Kisha e ka jetuar me një forcë të posaçme thirrjen kërkuese për pajtim. Është thirrje kuptimplote edhe në kuadrin e tematikës të ndërlikuar të dialogut midis kulturave. Në fakt, shpesh dialogu është i vështirë, sepse mbi të rëndon hipoteka e trashëgimive tragjike të luftave, konflikteve, dhunëve e urrejtjeve, të cilat kujtesa vijon t’i ushqejë. Për të kapërcyer pengesat e pakomunikueshmërisë, rruga për t’u bërë është ajo e faljes dhe e pajtimit.

Shumë vetë, në emër të një realizmi që s’ka më iluzione, e mendojnë këtë rrugë utopike e të thjeshtë. Ndërsa, simbas vështrimit të krishterë, kjo është rruga e vetme për të arritur cakun e paqes.

Shikimi i besimtarëve ndalohet të kundrojë ikonën e të Kryqëzuarit. Pak para se të vdiste Jezusi thërret: «Atë fali, sepse nuk dijnë se ç’bëjnë» (Lk 23,34). Keqbërësi i kryqëzuar në të djathtën e tij, duke dëgjuar

këto fjalë të larta të Shëlbuesit që po vdes, e hap vetwn drejt hirit të kthimit, pranon Ungjillin e faljes e arrin te premtimi për lumturinë e amshuar. Shëmbulli i Krishtit na bën të jemi të sigurt se mund të shemben me të vërtetë të gjitha ato mure që pengojnë komunikimin e dialogun ndërmjet njerëzve.

Shikimi i të Kryqëzuarit na ngjall besimin se falja e pajtimi mund të bëhen praktikë e rregullt e jetës së përditshme e të çdo kulture dhe, prandaj, mundësi konkrete për të ndërtuar paqen dhe të ardhmen e njerëzimit.

Duke kujtuar përvojën kuptimplote jubilare të pastrimit të kujtesës, dëshiroj t’u drejtoj të krishterëve një thirrje të veçantë, që të bëhen dëshmitarë e misionarë të faljes e të pajtimit, duke shpejtuar, në lutjen vepruese ndaj Hyun e paqes, realizimin e profecisë së shkëlqyer të Isaisë, që mund t’u shtrihet të gjithë popujve të dheut: «Atë ditë ka për të qenë një rrugë që shkon nga Egjipti drejt Asirisë: Asiri ka për të shkuar në Egjipt dhe Egjipciani në Asiri: Egjipcianët kanë për t’i shërbyer Zotit së bashku me Asirët. Në atë ditë Izraeli, i treti bashkë me Egjiptin e Asirinë, ka për të qenë një bekim në mesin e dheut. Ka për t’i bekuar Zoti i ushtrive: “I bekuar qoftë populli im Egjipcian, Asiriani vepër e duarve të mia e Izraeli trashëgimi im”» (Is 19,23-25).

Një thirrje të rinjve

22. Dëshiroj ta mbyll këtë Mesazh paqeje me një thirrje të posaçme drejtuar ju, të rinj të krejt botës, që jeni e ardhmja e njerëzimit e gurët e gjallë për të ndërtuar

qytetërimin e dashurisë. E ruaj në zemër kujtimin e takimeve të pasura me mallëngjim e me shpresë që kam pasur me ju gjatë Ditës së fundit Botërore të Rinisë në Romë. Përkrahja juaj ka qenë e gëzuar, e bindur e premtuese. Te energjia e gjallëria juaj e te dashuria juaj për Krishtin kam parandjerë një të ardhme më të kthjelltë e njerëzore për botën.

Duke ndjerë afërsinë tuaj, vë re brenda vetvetes një ndjenjë të thellë mirënjohjeje ndaj Zotin, që më bëri nderin që të soditja, nëpërmjet mozaiku shumëngjyrësh të gjuhëve, kulturave, zakoneve e mendësive tuaja të ndryshme, mrekullinë e universalitetit të Kishës, e qenies së saj katolike, e njësisë së saj. Nëpërmjet jush kam parë pajtimin e mrekullueshëm të ndryshimeve në njësi të së njëjtes fe, të së njëjtes shpresë, të së njëjtës dashuri, si shprehje kuptimplote të njëmendësisë së mrekullueshme të Kishës, shenjë e vegël e Krishtit për shëlbimin e botës e për njësinë e gjinisë njerëzore. 10 Ungjilli iu thërret për të rindërtuar atë njësi origjinare të familjes njerëzore, që e ka burimin e vet te Hyu Atë e Bir e Shpirt i Shenjtë.

Shumë të dashur të rinj, të çfarëdo gjuhe e kulture, ju pret një detyrë e lartë e që të nxit: të jeni burra e gra të zotët për solidarësi, për paqe e për dashuri të jetës, duke nderuar gjithkend. Të jeni krijuesit e një njerëzimi të ri, në të cilin vëllezër e motra, të gjithë misë të së njëjtës familje, të mund të jetojnë më në fund në paqe!

Nga Vatikani, 8 dhjetor 2000. u Përktheu nga italishtja: Willy Kamsi

Albania Limousine & Car Service 24 orë - 7 ditë në javë thirrni pronarin Anton Gjokaj

30% zbritje për klientët shqiptarë Të specializuar për dasmat dhe të gjitha ceremonitë familjare me: Limousine speciale 6-18 persona, Mercedes, Roys Roys, Lexus dhe Ex Calibar

914-243-2343 • 1-800-734-0453 NE DISPOZICION KEMI MODELIN ME TE RI 2000 - DERI NE 18 VETA

ADDRESS OF JOHN PAUL II TO THE BISHOPS AND APOSTOLIC ADMINISTRATORS OF ALBANIA ON THEIR “AD LIMINA” VISIT JANAR - MARS 2001

Saturday, 3 February 2001

Venerable Brothers in the Episcopate and the Priesthood!

1. I am filled with joy at welcoming you on this first ad limina visit since Albania regained its place among the free and democratic nations after the end of the communist dictatorship.

I greet you with great affection and extend to each of you my cordial welcome. I thank Archbishop Angelo Massafra, President of the Episcopal Conference, for expressing the sentiments you all share. I also wish to send my best wishes to Archbishop Rrok Mirdita of Durrës-Tirana, who could not be with us for health reasons.

An especially affectionate greeting

Imzot Angelo Massafra

goes to the four new Apostolic Administrators of Rrëshen, Lezhë, Sapë and Pult-Bajze, whose appointment, after the reorganization of the ecclesiastical territories, is a promising sign for the life of all the Christian people of

Albania.

My thoughts turn to the contacts I have had with your Ecclesial Community. I am thinking of the Pastoral Visit on 25 April 1993 and the ordination of the first four Albanian Bishops celebrated on that same memorable occasion. I especially recall Archbishop Frano Illia and Bishop Robert Ashta, who have returned to the Father’s house after living their lives in courageous fidelity to the Gospel. I am also thinking of the elevation to the purple of the late Cardinal Mikel Koliqi, a faithful witness to Christ, whose venerable figure epitomized in a way the sufferings, persecutions and indomitable hope of Christians in your beloved land.

2. The Catholic Church’s long journey in Albania has known moments of promising vitality and periods of difficulty, amid obstacles and persecutions.

Suffice it to recall the long Turkish domination that sorely tried the faith of Albanian Catholics for 450 years and, closer to our day, the half century of communist dictatorship, which forced it to live in the catacombs. At times it seemed that the Ecclesial Community was doomed to disappear, but the Lord’s mysterious presence precisely in that period sowed the seeds of new growth and new fruit.

What Tertullian said also proved true in Albania: “The blood of martyrs is the seed of Christians” (Apologeticum, 50, 13). This is demonstrated by the many Albanians who kept the faith, despite the harsh oppression they endured for their fidelity to the Gospel. Splendid proof of this are the priests and religious who suffered imprisonment and torture.

On this special occasion I would like to thank the entire Albanian Church for

Jeta Katt olike

11

the witness she bore during the years of persecution and to join her in praising the Lord for having been able to celebrate together here in Rome, on 4 November last, the 10th anniversary of the reopening of the churches and the

Imzot Rrok Mirdita

visible return of ecclesial life in the country.

I offer my gratitude as well to the priests and religious, mainly from Italy and Kosovo, but also from Bosnia and

12

Jeta Katt olike

Herzegovina, Croatia, Germany, Austria, Slovenia, Malta, India and the Philippines, whose effective work is making a pastoral, cultural and material contribution to the cause of the Gospel.

3. After the long winter of persecution a new season of hope has begun.

Various churches have been built and many religious houses have been opened. They are the providential outposts of evangelization and human development. Vocations to the priestly and religious life have increased. The Interdiocesan Major Seminary of Shkodër has reopened and since 29 June 1999 has already begun to bear fruit with the first five ordinations to the priesthood. Worthy of note too are the social and educational efforts that have led to the building of clinics, outpatient units and schools for children and young

Imzot Hilë Kabashi

people. The poor have also been assisted by the construction of houses for the homeless and the distribution of food and clothing.

In this period your Church has regained its place in the nation’s life.

During the disorders and fratricidal clashes of 1997, she played a peacemaking role; through the national Caritas and other Catholic non-governmental organizations she worked actively on behalf of refugees from Kosovo; she also undertook significant projects such as “the peace bell”, designed by children in the Zadrina area of Lezhë, and the “peace village” built in Shkodër by the Sons of Divine Providence. Nor can I forget the ongoing dialogue with the

JANAR - MARS 2001

Orthodox and Muslim communities.

In addition to my great satisfaction for the work of your Community, I cannot fail to mention the comfort I took in the cultural programs you have organized, such as the international conference on the theme: “Christianity among Albanians” from 16 to 19 November 1999, as well as the participation of many groups representing your Churches in the Jubilee celebrations in Rome.

4. “I am with you always, to the close of the age” (Mt 28: 20). This assurance ... has accompanied the Church for 2000 years, and has now been renewed in our hearts by the celebration of the Jubilee.

From it we must gain new impetus in Christian living, making it the force which inspires our journey of faith.

Conscious of the risen Lord’s presence among us, we ask ourselves today the same question put to Peter in Jerusalem immediately after his Pentecost speech: “What must we do?’ (Acts 2: 37)” (Apostolic Letter Novo millennio ineunte, n. 29).

These words, which express the profound reason for every pastoral project since the Jubilee experience of grace, are especially timely for you, dear Pastors of the Church in Albania. Was it not your assurance of the risen Lord’s presence that sustained your martyrs, nourished the hope of Christians and gave your Communities the strength to rise again after the terrible experience of atheistic communism? Should not all your present and future projects be based on this assurance?

In this new season several priorities stand out in relation to the kind of future your Communities will have. I also wrote in the Apostolic Letter Novo millennio ineunte: “To make the Church the home and the school of communion: that is the great challenge facing us in the millennium which is now beginning, if we wish to be faithful to God’s plan and respond to the world’s deepest yearnings” (n. 43).

This task must receive an authoritative and assured response from your Episcopal Conference. I am certain that a welcoming manner which respects all

charismas will prompt you to make the most of the contribution offered by the missionaries and women religious from other nations who have chosen to serve Christ and their brethren in your land.

Their presence and pastoral commitment are a gift for your Communities.

Working together, with mutual respect, so that everyone feels part of one Church and at the service of the one Gospel cause: this is the right attitude for effectively developing a program for the ever deeper enculturation of the Christian message in the Albanian context.

5. It is a task that calls for everyone’s contribution and for this reason parishes must become privileged places for listening to God’s word, for formation and for Christian experience.

The training of clergy and the pastoral

Imzot Zef Simoni

care of vocations also have fundamental importance, because a Church’s future depends in large part on her ability to provide spiritual, doctrinal and pastoral resources that are solid and attentive to the signs of the times for those called to the ministerial priesthood and the consecrated life.

In addition to the formation of the clergy, religious and pastoral workers, venerable Brothers in the Episcopate, you must also pay explicit attention to two other indispensable objectives for the Church of the third millennium: the pastoral care of young people and the family. There is an urgent need, in fact, to prepare the younger generation to build a better future in their own country by

JANAR - MARS 2001

overcoming the temptation to emigrate and the illusion of achieving easy success abroad. It is also indispensable to give moral and material support to families and to combat the serious evils that unfortunately afflict your country too, such as abortion, prostitution, drugs, the spirit of revenge, the exploitation of women and violence. Never tire of firmly speaking out in defense of life from its conception and do not be deterred from the commitment to defend the dignity of every human person with courageous determination. Christ is with you: be not afraid!

6. A vast field of evangelization and human development is opening before your eyes, dear and venerable Brothers in the Episcopate! The sheer weight of the problems may sometimes discourage you. How can you accomplish such a demanding task? How can you build adult communities that take responsibility for the new evangelization? First of all, by keeping your hearts firmly set on Christ: it is from him that you can draw strength and light. His grace will make you strong and patient, ready to receive the many gifts with which he fills his Church. The risen Lord continues to tell you, as he did the prophets sent to proclaim his word in difficult and hostile surroundings: “I will be with you until the end of the ages. I will remain with you. Be not afraid!”. Strengthened by the power of the Cross, your Churches, like little seeds in God’s field, can become verdant trees abounding in fruit.

May the Mother of the Lord, who was close to the Apostles with her presence and prayer in the Upper Room, accompany you with her maternal protection.

May she make all your apostolic projects fruitful and prepare ever new outpourings of the Spirit for the People of God entrusted to you.

In the daily labors of your apostolic ministry may you also be comforted by the Apostolic Blessing which I cordially give you and the faithful of beloved Albania, with a special thought for the sick, the young, families and all who suffer in body or spirit. u

Jeta Katt olike

Albanian Youth: Modern

13

Day Soldiers of Christ

Jesus Christ, beloved Son of God the Almighty, and our benevolent Savior, proclaimed the word of God to the masses of humanity. He sacrificed His life by dying on the cross so that our sins may be forgiven.

Jesus did not die in vain. The word of God is communicated throughout various outlets to this day forward. The literature of the Holy Bible, for instance, dictates to us how we can fulfill those very desires that Christ strove to instill in us. We, the youth of the Albanian community, have a duty to adopt and carry forth this message to others.

How can we achieve this aim of enlightening others and ourselves in the name of Christ? The central theme of Christianity and all that it envelops is the idea of all encompassing love. It is at the very core, the very foundation of our faith. Jesus Christ’s love for us is unconditional and boundless. For it is written in the Holy Scriptures, “Love thy neighbor”. To love one another is to love Jesus Christ. We, as Albanian Christians, need not be encumbered with our existence in an earthly domain where sin seeks to uproot our innate goodness.

We must hold steadfast to the teachings of Christ by loving one another—by loving our enemy. Where there is hatred, sow the seed of love. It is only then that we reciprocate Christ’s love of us unto Him. Those of you, who are harmed egregiously by others, abandon the instinct of enmity and retribution. Mimic acts of Christ by allowing for a form of reconciliation. When perpetrating sin, one should be contrite not only by word but by deed. Has not Jesus Christ sacrificed His own life so that our own may be saved? This, in and of itself, was an act of love to absolve us of our sins. We should continue to remain deferential to Christ by promulgating His message of peace and love. Sacrifice for our Savior as He has sacrificed for us. Seek to commit charitable acts; seek acts of kindness. Let us be a beacon of hope to others who have not yet embraced the Word of God. Identify yourself with Christ in this manner. Love thy mother and father; love thy neighbor; love thy enemy. Uphold your duties as a faithful Christian and the promises of an afterlife in the Kingdom of God come closer to fruition.

Let us be soldiers of Jesus Christ. Bring forth a message of peace and brotherhood. May God bless you. u

FRANK SMAJLAJ

“Our Lady Of Shkodra” Online

14

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

“Shtegtaria 2000” Foto & Design by Mark Shkreli

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

15

Pope’s Homily for Ash Wednesday February 28, 2001, Basilica of St. Sabina

1.“Be reconciled to God....

Behold, now is the acceptable time” (2 Cor 5: 20; 6: 2).

This is the invitation that the liturgy addresses to us at the beginning of Lent, urging us to be aware of the gift of salvation offered, in Christ, to everyone.

In speaking of the “acceptable time”, the Apostle Paul refers to the “fullness of time” (cf. Gal 4: 4), that is, the time when God, through Jesus, “answered” and “helped” his people, completely fulfilling the promises of the prophets (cf. Is 49: 8).

In Christ the time of mercy and pardon, the time of joy and salvation, is accomplished.

From the historical standpoint, the “acceptable time” is the time when the Gospel is proclaimed by the Church to people of every race and culture so that they will repent and open themselves to the gift of redemption. Life is then deeply transformed.

2. “Behold, now is the acceptable time”.

Lent, which begins today, is certainly an “acceptable time” in the liturgical year for receiving the grace of God with greater openness. Precisely for this reason it is called the “sacramental sign of our conversion” (Opening Prayer, First Sunday of Lent, Italian Missal): the sign and effective instrument of that radical change of life that calls for constant renewal in believers. The source of this extraordinary divine gift is the paschal mystery, the mystery of the death and resurrection of Christ, the source of redemption for every person, for history and for the entire universe.

In a certain way the imposition of ashes, illustrated by the words that accompany it: “Repent, and believe in the Gospel” (Mk 1: 15), refers to this mystery of suffering and love. Even the fast we observe today refers to this same mystery, so that we might begin a journey of true conversion in which union with the passion of Christ enables us to face and to win the struggle against the spirit of evil (cf. Opening Prayer, Ash Wednesday).

3. “Behold, now is the acceptable time”.

With this in mind, we begin our Lenten journey, taking up the spirit of the Great Jubilee that marked an extraordinary time of repentance and reconciliation for the entire Church. It was a year of intense spiritual fervour, in which God’s mercy was poured abundantly on the world. In order for this treasure of grace to continue spiritually enriching the Christian people, I offered concrete guidelines in the Apostolic Letter Novo millennio ineunte on how to begin this new phase in the Church’s history.

Here I would like to recall several of those guidelines which are well suited to the special characteristics of Lent. First of all, contemplation of the face of the Lord: a face that appears in Lent as “a face of sorrow” (cf. nn. 25-27). In the liturgy, in the Lenten Stationes and in the devout practice of the Via Crucis, contemplative prayer prompts us to unite ourselves with the mystery of the One whom, though he knew no sin, God made to be sin for our sake (cf. 2 Cor 5: 21). In the school of the saints, every baptized person is called to follow Jesus more closely: as he was going up to Jerusalem and foresaw his passion, he confided to the disciples: “I have a baptism to be baptized with” (Lk 12: 50). The Lenten journey thus becomes for us a docile following of the Son of God, who became an obedient Servant.

4. The journey to which Lent invites us takes place above all in prayer: Christian communities must become authentic “schools of prayer” in these weeks.

Another important objective is helping the faithful to approach the sacrament of Reconciliation, so that everyone may “rediscover Christ as mysterium pietatis, the one in whom God shows us his compassionate heart and reconciles us fully with himself” (Novo millennio ineunte, n.

37). Moreover, the experience of God’s mercy cannot fail to inspire the commitment to charity, spurring the Christian community to “stake everything on chari-

ty” (cf. Novo millennio ineunte, IV). In the school of Christ, the community better understands the demanding preferential option for the poor, which is a “testimony to the nature of God’s love, to his providence and mercy” (ibid.).

5. “We beseech you on behalf of Christ, be reconciled to God” (2 Cor 5: 20).

There is a growing need for reconciliation and forgiveness in today’s world. I spoke of this recurring desire for forgiveness and reconciliation in the Message for this Lent. The Church, basing herself on the word of Christ, proclaims forgiveness and love for one’s enemies. By doing so she “is conscious to inspire in the spiritual patrimony of all humanity a new way of relating to each other; a somewhat difficult way but rich in hope” (Message, n. 4).

This is the gift she offers to the people of our time.

“Be reconciled to God!”: these words insistently echo in our spirit. Today - the liturgy tells us - is the “acceptable time” for our reconciliation with God. With this in mind, we will receive ashes and take the first steps of our Lenten journey. Let us generously continue on this road, keeping our eyes firmly set on Christ crucified.

For the Cross is humanity’s salvation: only by starting from the Cross is it possible to build a future of hope and peace for everyone. u

16

Fëtyrë e Ndritur e Klerit Katolik Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Akademik Dr. At Vinçenc Malaj (1928-2000)

At Vinçenc (Vinko) Malaj, u lind më 1 dhjetor 1928, nga baba Kolë Preçi dhe

DOM NIKË UKGJINI nëna Mrikë Jankaj në fshatin Larje-Krajë, buzë liqenit të Shkodrës, komuna e Tivarit.

Tre vite të shkollës fillore i përfundoi në vendlindje për t’i vazhduar të tjerat në Tivar. Më pas, më nxitjën e famullitarit të Larjës At Angjelin Gaudio i cili veproi në këtë famulli për 26 vjetë At Vinçenci, si fëmi më emërin pagëzimor Pjetër, (dhe nga dashamirësia i quajtur edhe Tush), fitoi thirrjën e vet meshtarake, duke u nisur kështu, në Seminarin e Ulët të Françeskanëve në Shkodër, për ta vazhduar atë në Seminarin e Splitit, dhe atë të Pazinit, (Kroaci) ku dhe, në vitin 1951, u diplomua. Gjatë mësimëve në Seminarin e Ulët AtVinçenci, nga dëshira e zjarrët për t’ia arritur pikësynimit, i cili ishte për tu bërë meshtar i rregullit Françeskan, në vitin 1946, e pat përfunduar noviciatin në kuvendin e njohur të Troshanit-Lezhë, duke e veshur kështu, për së pari herë, petkun françeskan, dhe duke e ndërruar emrin e pagëzimit Pjetër më emrin rregulltar Vinçenc.

At Vinçenci i vetdijëshëm se, për tu bërë prift (meshtar) lypsët bërë studime të matejshme, pasi që mori diplomën e pjekurisë, në vitin 1951, filloi studimët e larta filozofike dhe teologjike në Dubrovnik, për t’i ndërprë ato, në vitët 1952-1954, për shkat të shërbimit ushtarak. Menjëherë pas, iu përvesh studimëve të matejshme, duke i vazhduar ato tashmë në vitët 1954-1958, në fakultetin filozofiko-theologjik në univerzitetin

e Zagrebit, ku dhe u diplomua. Një vit më parë se të diplomonte AtVinçenci ishte shugurua për mështar në Dubrovnik, duke e realizuar kështu deshirën dhe ëndrrën e tij jetësore. Pas diplomimit, si mështar i shuguruar, At Vinçenci veproi si kapelan dhe si At shpirtror në Kotor, në vendin Shkaljar, vitët 1958-1960, si dhe si bibliotekist në bibliotekën Shën Klara të Kotorrit. Ndërsa, në vitët 1960-1966, në Dobrovnik, si prift rregulltar, kreu detyrën e kapelanit (ndihmës famullitari) duke u kujdesur për të sëmurët e këti spitali.

Krahas dëtyrës së lartpërmendur, punoi edhe si bibliotekist në biblotekën e njohur Mala Braqa të këti qyteti.

Duke punuar në këtë bibliotëkë, të vjetër e të pasur shkencore, At Vinçenci shtoi interesim për t’a thelluar matej njohurinë e vet. Kështu, në vitët 1966-1972, studijoi letërsinë italiane në Universitetin Shtetnor ”La Sapienza” të Romës, ku dhe diplomoi. Nga dëshira e madhe për të dhenë një kontribut të nevojitur kishës shqiptare dhe albanologjisë, mblodhi materijale të rëndësishme mbi Kuvendin Shqiptar të Arbërit, nën udhëheqjen e korelatorit, prof. Ernest Koliqit. Më 20 mars 1973, para komisionit në përbërje të korelatorit prof Ernesto Koliqit, prof. Giuseppe Schiro dhe prof. Giuseppe Gardilone, si dhe anëtarve të tjerë të komisionit, mbrojti tezën e disertacionit me titull: “Kuvendi i Arbëni t – 1703 (Mbledhja Kombëtare Shqiptare e vitit 1703, shqyrtim historik dhe alfabetik), me suksës të shkëlqyeshëm duke marrë titullin doktor i shkencave filologjike dhe levdata të mëdha për rezultatët shkencore.

Mbas mbrojtjës së disertacionit, nga dëshira, që me punën e vet të madhe të kontribuojë për shqiptarët në Mal të Zi, e më gjërë, në vitin 1973 At Vinçenci kthehët në atdhe, pikërisht në kuvendin françeskan të Tuzit, ku vazhdoi veprimtar-

inë e vet pastorale si meshtar i zellshëm dhe si studijues i palodhëshëm, deri në ditët të fundit të jetës së vet.

Në vitin 1974, At Vinçenci u zgjodh recenzor i librave të kryipeshkvisë së Tivarit dhe një konzulltor i saj. Ndërsa në vitin 1980-1983, kreu detyrën si anëtar i Këshillit Prezbiterijal.

Veprimtaria shkencore

At Vinçenci, që nga ditët më të herëshme të studimëve, merrte pjesë në shumë simposiume të ndryshme shkencore. Ndërsa, në vitit 1969-1995, pjesëmarrja e tij në simposiume të lartpërmendura, në vendin tonë dhe në qendra të tjera të Evropës, për të ishte një punë e rendomt. Kështu, mori pjesë në Palermo, New York, Romë, Zagreb, Makarska, Dubrovnik, Cetinë, Shkodër, Prishtinë, Ulqin etj, duke e shpalosur dijenin e vet në lëmi të ndryshme si albanologji, histori, folklor, art etj. Pos kësaj, bëri rreth tridhjet punime shkencore të natyrave të ndryshme, të shkruara në gjuhën shqipe, italiane, kroate, gjermane, dhe angleze, duke i botuar ato në revista të ndryshme si, në të përkohëshmën Shejzat-Le Pleiadi, Romë; Studi Albanesi, Palermo; ZgjimiRisveglio, Cosenza; Dielli, Boston; Koha e Jonë, Paris; Koha, Podgoricë; Kaçiq, Split etj.

At Vinçenci, duke e parë mungesën e

JANAR - MARS 2001

organizimit të jetës kulturore në Mal të Zi, më 20 mars 1995, themeloi Shoqatën kulturore Don Gjon Buzuku, Ulqin-Tuz, ku dhe ishte shpallur kryetar i nderit i saj. Pas rihapjes së institutit filozofiko-teologjik të Shkodrës në vitin 1991, At Vinçenci, nga viti 1997-2000, dha mësim në këtë Institut si ligjerues për historinë kishtare ndër shqiptarë. Për kontributin e madhe të dhënë në kulturën shqiptare, dhe atë malazeze, Akademia “Duklanska” (Dioklës), e Malit të Zi, duke vlerësuar kështu lart punën e tij, më 10 korrik 1999, i dha titullin e lartë shkencor “Akademik”.

Në, Prishtinë, në vitin 1998, botoi temëm e doktoraturës “Kuvendi i Arbënit 1703”. Një vit më vonë u bë ribotimi i këtij libri nga shoqata “Don Gjon Buzuku” e Ulqinit. Në vitin 1999, nga shoqata e sipërpërmendur, në dy vëllime librash më titull “Të dhana albanologjike I, II”, është botuar përmbledhja e punimëve të tija shkencore të shkruara edhe në gjuhë të huaja, të botuara në revista të ndryshme shkencore. Po në këtë vit, në Podgoricë, botoi librin më titull “Naturae et artis opus“. Është kjo një përmbledhje e punimëve të tija nga arti, piktura dhe shklluptura artistike. La në dorëshkrim edhe shumë punime e monografi të tjera shkencore.

Krijimtaria shkencore e At Malajt është e shumëanshme dhe e fushave të ndryshme. Ai konsiderohët si njohës i mirë i gjuhës dhe letërsisë shqipe, artit, foklorit dhe etnologjisë, historisë dhe arkeologjisë. Me përkushtim shpirtëror e kulturor, gjatë tërë jetës, mundi t’i realizonte atë çka u botua, si dhe 40 fashikuj të tjerë, në 15 vellime në dorëshkrim, të cilat presin ta shofin dritën e diellit. Vepra gjysëmshekullore e këtij dijetari modest, mbetët një trashigimi e madhe kulturës sonë kombëtare.

Në veprat e botura të At Vinçencit, që përfaqësojnë krijimtarinë shumëvjeçare si dhe shumëfushëveprimin e tij, shifet një përkushtim, përpikmëri, një kompetencë shkencore dhe zelli për t’i vënë në pah gjithë ato vlera të kulturës e të historisë sonë, në tanësi e, në veçanti, atë të Veriut .

Falë pasionit dhe kujdesëve të mirëfillta hulumtuese ka mundur t’i zbardhi për hërë të parë dy veprat muzikore mbi jetën dhe veprën e heroin tonë kombëtar Gjergj Kastriotit, si dhe shumë njisi bibliografike të tij.

Vepra “Kuvendi i Arbërit 1703” është

një punim studimor i thukshëm, i punuar gjatë, më burime shkencore të larmishme, që e bëjnë veprën një monument të vertët kulture. Pra fjala është për Kuvendin e Arbënit si sinod i parë me përmasa të tilla në trojet shqiptare, me karakter kryesisht juridik-kishtar dhe doktrinar, të mbajtur në vitin 1703, në Merqi të ipeshkvisë së Lezhës. Qellimi i autorit ishte që ta venë

në dukje rëndësinë e këtij konçili, vetëm nga pikëpamja historike dhe gjuhësoreleksikore. Për këtë arsye, nuk është prekur ana teorike dhe juridike me përjashtim të rastëve kur një gjë të tillë e kërkonin qartësia, plotësia e trajtimit dhe natyra e argumentit. Leksiku i këtij kuvendi përdoret mjaft në fushën e historikut të gjuhës shqipe si dhe në leksikun e monumentëve të shkruara në gjuhën tonë, para këtij Sinodi, si p.sh. Meshari i Buzukut, veprat e Budit, Bogdanit, Bardhit, Kazazit, Matrëngës etj.

Ndërtimi i veprës, si dhe koncepti i saj në përgjithësi, zgjon një interes për qarqët shkencore e kulturore. Kapitulli i parë në vehte përbën: inkuadrime letrare, që përfshinë gjenezën e dokumentëve më të vjetra të cilat e paraprijnë Kuvendin e Arbënit; kurse tema të tjera, si situata politke, kushtët kulturore, dhe kushtët fetare, përfshihën në pika të shkurtëra që nga koha ilire e deri te Kunvendi i Arbërit.

Kapitulli i dytë, përbëhët nga 8 pjesë, që për çdo studiues përbëjnë një studim të veçant. Autori, në këto kapituj jep përshkrimin e Papa Klementi XI (Gjon Françesk Albani) dhe Vizitatorit Apostolik, Vinçenc Zmajeviqit, kryeip-

Jeta Katt olike

17

shkëv i Tivarit; një dorëshkrim të vizitës dhe rëndësija e saj si burim historik mbi Shqipërin e Shtatëqindshit, për ta vijuar më pas me çështje të tjera si ato fetare, kulturore, Akteve të Koncilit, grafia dhe ortografia, vezhgime gramatikore, fonetike, morfologjike etj. Vepra ështe e shoqëruar me shenime të bollshme sqaruese për problemët e veçanta.

Përmbledhja e punimëve shkencore në dy vëllime, më titull “Të dhana Albanologjike, folklor, bibliografi, histori” përfshijnë punimët e tija studimore prej shumë vitësh, në lëmi folklorit, bibliografisë dhe historisë, të përmbledhura nga revistat e njohura të botuara në gjuhën shqipe, kroatishte, italiane dhe anglishte.

Këtu veçohen shumë punime me interës si dy veprat e para muzikore, mbi jetën dhe veprën e herojit tonë kombëtar Gjergj Kastriotit, njisia bibliografike e tij, si dhe të personalitetëve të shquara italiane të cilët u janë kushtuar terësisht shkencës shqiptare, posaçarisht në lëmi të albanologjisë, si Guiseppe Valentini, Antonio Baldaci, Fulvio Cordignano etj.

Nga artikujt bibliografik të autorit, vend të veçant zën “Shenime bio-bibliografike mbi Gjeçovin”, ku bëhët një analizë mjaft e thukshme mbi jetën dhe kontributin e atë Shtjefën Gjeçovit i cili pa dyshim mbetët një ndër figurat e rëndësishme të historisë dhe kulturës shqiptare.

Nga veprat me tematik historike, bien në sy punimët shkencore, më një literaturë jashtëzakonisht të begatëshme, botuara në revistën shkencore Kaçiq të Splitit, mbi “Veprimtarin e Françëskanëve të Provincës së Dubrovnikut ndër Shqiptarët Katolikë”, si dhe punimi i dytë, “Veprimtaria Ungjillore dhe Kulturore e Françeskanëve ndër Shqiptarët e besimit Katolik”. Në të dy studimët shkencore, autori flet për kontributin të cilin e kanë dhën ndër popullin shqiptar rregulltarët e shën Françeskut të Asisit, qofshin ata shqiptarë, italianë apo kroatë, që nga ardhja e parë e tyre në vitin 1220 në trevat shqiptare, pikërisht në Lezhë, e deri në vitët 1980.

Duke shfletura faqet e librit të tij “Naturae et Artis Opus” , bie në sy puna delikate që autori ka krijuar më daltën dhe penelin e kujdesshëm sikur të ishte një profesionist i shkolluar në shkolla përkatëse. Vijat e cekëta në gurët e latuar të cilat shpeshherë për skluptorin kanë qenë të brisht e të fort,

18

Jeta Katt olike

gradualisht duke i gdhendur kanë marrë formën e nevojitur. Ai ka gdhendur hijshëm e me finesë drurin e gurin, duke i dhenë pamjen e kërkuar, formën e deshiruar nga artisti. Si person i frymëzuar nga të gjitha pikëpamjet, Malaj, shpeshëherë, zhytej mes penelave, përball telajove duke skicuar dhe hedhur në letër me shije artistike

JANAR - MARS 2001

përjetimët e ndryshme, portrete, peisazhe akuarel dhe reljefesh në gurë a në dru. Arti pra ishte një deshirë e tij e përhershme me të cilin merrej më së shumti gjatë kohës së lirë.

Në fund, personalitetët e ndryshme të kulturës shqipëtare si dhe ato malazeze, At Vinçencin e vlerësojnë si një figurë poliedrike të kulturës dhe historisë

shqiptare, tek i cili spikat niveli i vertët shkencorë në shumë fushëveprime.

Punoi deri në momentët e fundit të jetës së tij, të cilën ia pat kushtuar krejtësisht Zotit, popullit të tij dhe kulturës shqiptare u Shën Gjergj, shkurt, 2001,

AT ANTON HARAPI EPILOG I DENJË PËR PENËN E SHEKSPIRIT Janë të shumtë autorët e veriut dhe veçanërisht klerikët që me mendjen e tyre të ndritur, me zemrën e tyre të ndjeshme si ndaj të mirës dhe ndaj të keqës, me penën e tyre të palodhur dhane kontribut të madh për kulturën shqiptare dhe në këtë mënyrë edhe për trajtimin mendor të shqiptarëve.

Përmendim At Gjergj Fishtën, Martin Camajn, Imzot Vinçenc Prendushin, etj.

Dhe në mes tyre e të tjerëve qendron, edhe pse ndoshta më pak i njohur se këta, por vigan në atë që ka bërë dhe ka lënë pas, At Anton Harapi.

ANILA LOGU Cila është historia e tij?

“Historia e At Anton Harapit do të kishte qenë edhe një epilog i denjë për penën e Shekspirit”. Kështu është shprehur Aurel Plasari.

Lindur në Shirokë të Shkodrës kolegët e quanin: “i biri i peshkatarit, i lemë me kambë në ujë..”. Gjatë gjithë jetës u shqua si nacionalist dhe është ndoshta viktimë e nacionalizmit të tij. Por edhe ky tipar që ishte i pari që të binte në sy tek personaliteti i tij, iu mohua duke iu venë tipare të tjera si: “spiun”, “tradhtar” dhe “shitës i atdheut”. Por siç thotë A.

Plasari: “Nuk është e lehtë të pranohet që një personalitet i tillë të quhet, nga njëra anë, ‘një nga figurat më të shquara të nacionalizmit shqiptar’ apo “pedagog i urtë dhe trim i pashoq’, dhe nga ana tjetër si ‘klerik që shiti atdheun’”. Por jo, preukupimi i tij kryesor ishte bashkimi i gjymtyreve të copëtuara të trojeve shqiptare. Ai ishte për një Shqipëri etnike, pa dallim feje, krahine, ideje. Ky parim, sipas Aurel Plasarit, vihet re edhe në shijet e tij letrare. Veprat që ai kishte më tepër për zemër ishin: “Lahuta e Malsisë” e Patër Gjergj Fishtës, “Bagëti dhe Bujqësi” e Naim Frashërit, “Juvenilja” e Dom Ndre Mjedës dhe “Vallja e Yjve” e Lasgush Poradecit. Por pavarësisht punës së tij të madhe si atdhetar, si edukues i rinisë për nga idealet e larta të së vërtetës dhe nxitës i saj për nga e mira, ai u ekzekutua nga regjimi komunist më 14 shkurt 1946, duke mbyllur sytë kështu edhe i fundit i 3 prej françeskanëve më të mëdhenj shqiptarë pas Gjeçovit dhe Fishtës. Ai luftonte natyrën e një shteti, të një kombi me racë, gjuhë, histori, kulturë dhe të drejta të tij.

“Ndalnju! Ku veni o burra?!”

Këtë pyetje i drejton Anton Harapi njerëzimit dhe veçanërisht botës shqiptare, e cila është në krizë shpirtërore. Ai u drejtohet atyre duke iu kujtuar se “Jeta nuk shkohet kështu.

Njerëzimi po kërkon një fuqi më të thellë

At Anton Harapi, OFM

se filozofia, më të hapur se kultura, më të mjaftueshme se interesi dhe dëshira, me themel më të fortë se vetë kombësia”.

Ai shpesh bën pyetjen: “Kush jemi?”.

“Ku shkojmë?”. “Çfarë kërkojmë?”.

Sipas Anton Harapit, problemet e jetës do mbesin një iks i panjohur nëqoftëse ne s’arrijmë të kuptojmë ç’jemi dhe ç’duam.

Për t’i kuptuar ato, thotë ai, duhet dituri dhe kulturë dhe këto e fitojnë vlerën vetëm kur bashkohen me forcën e madhe të dashurisë.

Godet skepticizmin, që po zë vend në jetën mëndore, egoizmin në jetën morale dhe kërkon që njerëzit të jenë më tepër idealistë, se materialistë. Mjafton që për të kuptuar këtë, të lexojmë shkrimin e tij publicistik “Idealista pa ideal”.

Në fushën e kulturës.. “Çdo ndërtese i vihen themelët në dhe.

Edhe në vorr, prandaj në hijshim, duhet të jemi gurt e themelit t’njaj binaje, të cilën sot e quajmë Shqipni”.

Patër Anton Harapi vetë shprehet kështu dhe vetë arriti të bëhëj një gur në themelet e mendimit dhe kulturës shqiptare. Këtë ai e arriti me shkrimet

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

publicistike që ka botuar te “Hylli i Dritës”, me ligjeratat e tij, me shkrimet dhe studimet pedagogjike, filozofike, sociologjike, me folklorin dhe etnografinë që mblodhi.

Sipas Plasarit, Anton Harapi pas vdekjes së Fishtës, Konicës, Nolit, përfaqësonte pa dyshim më te madhin personalitet në Shqipëri. Kontributin kryesor në kulturën shqiptare ai e dha kryesisht me ligjeratat.

Aurel Plasari shprehet: “Kulturologu me petkun e fratit kurfarë arme tjetër nuk pati veç fjalës. Foli në publik për domosdonë e bashkimit kombëtar, për reshtjen e antagonizmave fetare mes shqiptarëve, për misionin historik të intelektualëve dhe kryesisht për rigjallërimin e jetës kulturore. Sado të ngjajë paradoks, në mes të atij cikloni të lëmërishëm që kishte përfshirë jetën shqiptare, ai lëshonte “Kushtrim për kulturë”.

Ligjeratat e tij kanë vlerë të madhe se ai shkruan në atë kohë kur shqiptari po përjetonte shkatërrim shpirtëror dhe krizë mëndore. “Degjenerim. Regres shpirtëror”, do të shprehet Harapi. Në ligjeratat e tij ai hedh poshtë interesin si qëllim të jetës dhe ngre lart idealin sepse “shpirti i njeriut nuk ushqehet me bukë, por me virtyt”. Gjithashtu ngre lart rolin që luan në jetën e njeriut besimi. “Kur besimi në Zotin nis e dobësohet te një popull, atëherë përgatitu të shohësh rëniën e tij”. Besimin ai e sheh të lidhur ngushtë me kulturën. Në ligjeratat e tij ai i kushton rendësi edhe çështjes morale: “Hakmarrja më e vlertë është falja”. Kjo është primare për të. Ndër çështjet kryesore që preku Harapi me penën e tij është edhe shkolla shqiptare, problemet e saj, rrymat e reja arsimore, edukata që jep shkolla, etj. Por kryesisht ai i dha rëndësi të madhe çështjes së antagonizmit fetar në Shqipëri. Për këtë ai u drejtohet shqiptarëve me pak fjalë: “Me dijtë e me qenë të zotë me e durue shqiptarin jo si të huej, por si vëlla”.

Në kohën e një krize shpirtërore në botën shqiptare u ndie zëri i një zemre, gjama e një shpirti që jepte kushtrim për kulturë, për rindërtimin shpirtëror të vendit tonë. Ai e sheh kulturën si mjetin që e ngre lart njeriun. Ai kërkon që njeriu ta marrë kulturën e jo ta përsh-

tatë. Hedh poshtë përparimin për duke, që të le thatë në shpirt. I jep rendësi mjetit por pa harruar qëllimin. Vetëm kështu, sipas tij, nuk zhvleftësohet jeta. Njeriu, thotë ai, s’është vetëm planc për t’u ushqye, as vetëm trup për t’u veshë, as vetëm organizëm për të vepruar në mënyrë automatike, por edhe shpirt dhe shpirti ushqehet me kulturë. Për këtë është krijuar artisti”.

19

Konkretisht ndihmesën në kulturën shqiptare ai e dha edhe me përpjekjet për krijimin e Institutit Shqiptar për Studimet dhe Artet.

Veprën e tij ai na e ka lënë si peng sigurie në qoftë se nuk i besojmë fjalëve të tij. u

TRE MISIONARË TË LARTË KATOLIKË NË MBLEDHJEN E KOMBEVE

Në Gazetën Zyrtare të lidhjes së Kombeve në Zvicër është botuar e plotë një “Memorandum”, e dërguar nga tre

(Koha Jonë, 17, tetor 2000)

arritën t’i tregojnë botës në institucionin më suprem të saj, në Lidhjen e Kombeve në Gjenevë, të vërtetën e hidhur të traj-

NIKOLIN KURTI priftërinj katolikë shqiptarë në Lidhjen e Kombeve, në Gjenevë të Zvicrës.

Zotërinjtë Dom Shtejfën Kurti, Dom Gjon Bisaku dhe Dom Luigj Gashi, e dorëzuan këtë “Memorandum” pranë z.

Eric Drumond, sekretar i Përgjithshëm i Lidhjes së Kombeve, më 5 maj 1930, me titullin “La situation de la minorite albaniase en Jugoslavie”.

Porsa e mbaron së lexuari këtë material të rëndësishëm, befasohesh nga përngjashmëria reale e ngjarjeve të ndodhura sot me ato të ndodhura plot 70 vjet më parë. Aq shumë të ngjashme janë faktet e botuara në të me ato të sotme, sa të duket sikur ky material është paraqitur më 5 maj 1999 në Organizatën e Kombeve të Bashkuara.

Të tre patriotët e mëdhenj kosovarë të lartpërmendur, nëpërmjet materialit të përgaditur me fakte e ngjarje reale, duke kaluar nëpër sakrifica të panumërta,

Dom Shtjefën Kurti

timit të popullsisë shqiptare nga serbët në kuadrin e Mbretërisë së Jugosllavisë. Në “Memorandum” bëhet e qartë politika e mbushur me eksese e veprime antinjerëzore nga ana e Serbisë ndaj popullsisë shqiptare, e cila me pak fjalë mund të përmblidhet: Shkatërrim etnik i viseve të banuara nga kjo popullsi. Zbatimi i kësaj

20

Jeta Katt olike

politike shfarosëse do të bëhej përmes: persekutimit të të gjithë atyre që janë kundër emigrimit, përdorimit të dhunës për denacionalizimin me forcë të popullsisë, syrgjynosjen dhe asgjësimin e strukturave që nuk braktisin vendin ose në të kundërtën t’i nënshtrohen serbizimit.

“Memorandum” është e ndërtuar mbi bazën e 8 anekseve, ku secili prej tyre është i ndarë në më shumë se 3-4 tituj, në rast se do t’i quajmë kështu, e konkretisht: Aneksi Nr. 1, “Mbrojtja e jetës”; Aneksi Nr. 2 titullohet “Mbrojtja e lirisë”; Aneksi Nr. 3 “E drejta e pronës”; Aneksi Nr. 4, “Të drejtat civile e politike” Aneksi Nr. 5 titullohet “Përdorimi i gjuhës kombëtare”; Aneksi Nr. 6 “Shkollat dhe institucionet private”; Aneksi Nr. 7 “Arsimi publik”; dhe Aneksi Nr. 8 “Fondacionet private bëmirëse”.

Në material shihet qartë se të tetë Anekset përmbajnë, as më shumë e as më pak, të drejtat themelore të çdo popullsie, qoftë të qeverisur nga qeveritarët e vet apo të huaj, kur fati i keq ia ka caktuar nga një ndarje e padrejtë historike. Të tetë Anekset bazohen në të drejtat që shpallet me solemnitet Lidhja e Kombeve në “Traktin e minoriteteve”, (pra edhe për minoritetet e jo më pastaj për një popullsi të tërë etnike, si rasti i shqiptarëve që jetojnë në trojet e tyre në Jugosllavi), me qëllllim zhdukjen e mosmarrëveshjeve ndërmjet shteteve, popujve dhe subjekteve, që nuk i përkasin të njejtës gjuhe, race apo feje.

Në materialin e “Memorandum”-it tregohen të argumentuara shkeljet e vazhdueshme të këtyre të drejtave të popullsisë shqiptare myslimane e të krishterë në Mbretërinë e Jugosllavisë. Megjthëse autorët e kësaj janë katolikë, vihet re se nuk bëhet asnjë dallim fetar por trajtohet njëlloj popullsia shqiptare ndaj së cilës janë kryer krime, masakra masive etj.

Kështu, në Aneksin Nr1. sillën shembuj për vrasjet e bëra në lokalitetet e Prishtinës, Mitrovicës, Junikut, Vushtrrisë, deri në shuarjen e një fisi të tërë me vrasjen e 25 personave, nga të cilët 10 femra, 8 foshnje deri në 8 vjeç etj. Një vend të rëndësishëm zënë vrasjet e personaliteteve shkencore shqiptare si ai i At Shtjefën Gjeçovit, personaliteti i shquar i shkencës sonë, etnograf, arkeolog, gjuhëtar, historian e patriot. Ai është mbledhësi, autori dhe publikuesi i librit “Kanuni i Lekë Dugagjinit”, vepër e

JANAR - MARS 2001

vlerësuar nga Univerziteti i Laipcigut deri në dhënien e titullit “Doktor Honoris Causa”. Në “Memorandum” ky fakt i argumentuar cilësohet si vrasje politike.

Në Aneksin Nr. 2 një vend të rëndësishëm zë trajtimi i emigracionit të detyruar me forcë të shqiptarëve nga Kosova në vitet 1912-1930. Ky emigracion vjen nga shpronësimi i tokave që kishin dhe punonin shqiptarët si rezultat i presioneve, padrejtësive dhe kërcënimet e autoriteteve serbe, nga mungesa e lehtësive për viza hyrje në Shqipëri etj. Këtu duhet të përmendim lehtësitë që krijoi qeveria jugosllave për 130 mijë emigrantë shqiptarë, që do të popullonin rajonet më të shkreta në Anadoll të Turqisë. Shifrat 130 mijë shqiptarë në Turqi dhe 10 mijë në Shqipëri kanë një vlerë të rëndësishme për njohjen e situatës konkrete të atyre viteve, kur shtypi jugosllav e minimizonte numrin e emigrantëve në disa qindra, me qëllimin e largimit të vëmendjes së opinionit botëror.

Sipas studiuesit të njohur italian për çështjet ballkanike, Marco Dogo, në librin e tij “Kosovo-Albanesi e Serbi, le radici del conflitto”, rezulton se qeveria jugosllave në vitin 1930 kishte përgatitur një plan për deportimin e 300-400 mijë shqiptarëve, duke krijuar një fond prej 42 milionë dinarësh të destinuar për shpenzimet e vendosjes së tyre në Anadoll dhe shitjen e pasurive të patundshme gjatë dhe mbas shpërnguljes së shqiptarëve nga Kosova.

Ndër vuajtjet e panumërta të shqiptarëve, që paraqiten në këtë material dhe që zënë një vend të rëndësishëm në Aneksin Nr. 3, është e drejta e pronës, e goditur rëndë nga reforma agrare e viteve ‘30, nëpërmjet konfiskimt të pronës private dhe asaj të përbashkët. Këtu jepet shembulli i Mendu Beut nga Distrikti i Pejës, të cilit iu konfiskuan pa asnjë motiv të gjitha pasuritë e patundshme ku vetëm toka ishte mbi 2 mijë hektarë. Nga kjo reformë u goditën rëndë pjesa më e madhe e familjeve të pasura shqiptare.

Këtu të tre zotërinjtë Kurti, Bisaku e Gashi, ngrejnë zërin kundër instalimit të malazezëve dhe boshnjakëve në fshatrat nga ku ishin larguar shqiptarët, duke shkaktuar kështu prishjen e fizionomisë etnike të rajonit. Në këtë Aneks ngrihet me të madhe zëri kundër pengesave të shumta që autoritetet lokale u nxirrnin

shqiptarëve kur lëviznin nga një fshat tek tjetri, e dhe si vizitorë të thjeshtë, duke shkelur në këtë rast të drejtën e njeriut për qarkullimin e lirë.

Në “Memorandum” një vend mjaft të rëndësishëm zënë dy çështje kryesore nga të drejtat që duhet të gëzojë një popull, si përdorimi i gjuhës kombëtare dhe mësimi në shkolla apo institute private të gjuhës amëtare. Në Anekset vijuese cilësohet dhe denoncohet akti i parë i administratës serbo-jugosllave në provincat shqiptare në fund të Luftës së Parë Botërore, që ishte mbyllja e institucioneve, shkollave private dhe konfesionale myslimane dhe katolike. Në një tabelë, jepen emrat e lokaliteteve, mësuesve dhe numri i nxënësve që ndiqnin këto shkolla, ku vetëm në Gjakovë ishin 840 nxënës, në Pejë 700 etj.

Në Aneksin Nr. 7 denoncohet qartë dhe pa asnjë ekuivok qeveria jugosllave për politikën e saj antiarsim në shqip, kur në asnjë shkollë e klasë të vetme nga 545 të tilla gjithsej, nuk ka filluar mësimi në gjuhën shqipe, ashtu siç nuk ka rrjedhimisht asnjë nxënës shqiptar nga të 7565 ndjeksit e këtryre shkollave të mësojnë gjuhën e vet.

Konfiskimet e pashëmbullta të qeverisë jugosllave ndaj popullsisë shqiptare nuk përjashtojnë as pronat fetare. Në Aneksin Nr. 8 faktohen konfiskimet e kryera në disa rajone të objektëve të kultit dhe pasuritë e tyre si Xhamia e madhe, “Burmali”, Xhamia e Gazi Mustafa Pashës, Xhamia “Fevri” në Huskub, Tetovë e gjetkë, apo konfiskimet e pasurive të patundshme të kishës katolike në Gjakovë, Novosellë etj. Në ato vite, u konfiskuan edhe objekte tjera si varrezat, gjë që përbën një rast të pashembullt, si varrezat e vjetra katolike në Pejë, varrezat myslimane në Tetovë, të cilat iu dhanë malazezëve ose sebëve për t’i kthyer në vreshta.

Ky dokument është dokumenti i parë i sistemuar, i plotë e i argumentuar i denoncimit publik pranë Lidhjes së Kombeve, kundër krimeve dhe mizorive serbe ndaj popullsisë shqiptare. Nga frika e një diskreditimi ndërkombëtar dhe i një reaksioni të opinionit publik botëror, qeveria jugosllave vuri në lëvizje të gjithë arsenalin e saj diplomatik, akademik, miqtë e saj dhe kanalet e fshehta për të paralizuar efektet e këtij materiali. Për këtë qëllim, duke shfrytëzuar

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

mungesat dhe apatinë e qeverisë shqiptare të asaj kohe në Lidhjen e Kombeve, ajo, nëpërmjet pendës së diplomatit Ivo Andriq, fitues i ardhshëm i çmimit “Nobel”, u paraqit më 20 maj 1931 pranë të të ashtuquajturit “Comitato dei Tre”, për të vepruar ndaj akuzave të zz. Kurti, Bisaku, Gashi.

Në analizën e bërë nga ky organizëm, për mungesë të qeverisë shiptare si dhe të forcës së lobit serb, Andriq ia arriti ta ngrejë këtë problem. Siç shkruan Marco Dogo në librin e tij “Përfaqësuesit e Kinës, Spanjës dhe Norvegjisë e vlerësuan ndryshe çështjen dhe të mbledhur në Komitet pranuan si të kënaqshëm informacionet shtesë t ë dhëna nga Andriq”. Në fund të muajit shkurt 1932, “dossieri” mund të quhej i mbyllur, një vit më vonë u krye edhe formalisht”.

Materialet e përshkruara në këtë dukument historik janë jashtëzakonisht të ngjashme me ngjarjet e sotme. Kjo vërteton më së miri atë që politika antishqiptare serbe ka qenë një konstante e pa-ndryshueshme prej dhjetra vitesh.

Intrasigjenca serbe në këtë drejtim nuk ka lëvizur për asnjë moment edhe pse ajo në vetvehte ka kaluar nëpër sisteme të ndryshme si Mbretëri, Republikë me 6 shtete e sot e ngushtuar me dy, me shoqëri monarkike, komuniste apo diktatoriale etj. Shtatë vjet më pas këtij dukumenti, serbët projektuan tezat makabre të Çubrilloviqit, duke angazhuar për këtë edhe Akademinë serbe. Alarmet e ngritura nga zz. Kurti, Bisaku e Gashi nuk gjetën mbështetjen e duhur nga institucionet shqiptare. Jo vetëm kaq, por këta tre priftërinj katolikë u përndoqën dhe u përzunë nga Mbretëria e Jugosllavisë. Me ardhjen e regjimit komunist në Shqipëri, ata u burgosën dhe u pushkatuan pas një kalvari akoma më mizor. Pa asnjë dyshim, është shërbimi më i mirë që komunistët shqiptarë i bënë Serbisë dhe Jugosllavisë së Titos. “Memorandum” është një material me vlera të jashtëzakonshme historike, politike, dokumentuese dhe denoncuese. Mënyra e konceptimit, rrjeshtimit dhe analizës së Anekseve e kapitujve të saj, përbën vlera jo vetëm për studiusit e ndryshëm, por edhe një metodikë të shkëlqyer për institucionet e subjektet që përgatisin sot materialet denoncuese për Gjykatën

e Hagës. Kthesa e madhe historike që mori sot çështja kosovare duhet shfrytëzuar me të gjitha prerogativat që kjo “Memorandum” na vë në dispozicion.

Ajo përfaqëson përveç të tjerave edhe një material të fuqishëm denoncues.

Pavarësisht se personazhet e krimit serb të asaj periudhe nuk jetojnë, ata duhen denoncuar publikisht edhe për trashëgiminë antishqiptare që i kanë lënë k lanit dr ejtues të Serbisë e Jugosllavisë së sotme.

G j y ko j s e i t a ko n M i n i s t r i s ë s ë Jashtme dhe organeve të Prokurorisë së P ë rg j i t h s h m e t ë R e p u b l i k ë s s ë Shqipërisë që t’i dërgojnë nga një kopje të “Memorandum”-it vendëve të G-8, NATO-s, OKB, Gjykatës së Krimeve në Hagë e institucionëve të tjera përkatëse, që të gjykojnë realitetin e sotëm të Ko s ov ë s d u ke n j o h u r e d h e a t ë t ë djeshëm. Paqja e ofruar midis serbëve e shqiptarëve dhe e gjithë popujve të Ballkanit për një të ardhme evropiane, d o t ë m u n d t ë r e a l i z o h e t j o ve t ë m nëpërmjet izolimit e largimit të klikës drejtuese serbe, por edhe me deaktivizimin e plotë të fenomenit makabër

Çubrilloviq-Millosheviq.

Ve t ë m a t ë h e r ë “ d o s s i e r Ko s ova ” mund të mbyllet, për t’i hapur rrugën “Dossier Ballkani Europian”. Pa pretenduar se i kam bërë një zbërthim të plotë dhe një analizë perfekte këtij materiali historik, jam i ndërgjegjshëm që së paku nëpërmjet botimit të tij kam mundur të sensibilizoj ato mjedise, subjekte dhe njerëz që janë të interesuar për të. Mendoj gjithashtu se është edhe n j ë ko n t r i bu t p ë r n j o h j e n d h e v l e r ë s i m i n e ve p r ë s s ë k ë t y r e g j i gandëve të çështjes kombëtare dhe asaj fetare në dobi të popullit të tyre. Është kjo arsyeja qe një grup nismëtarësh ve n d o s ë m t ë k r i j o n i m S h o q a t ë n Humanitare Joqeveritare të emëruar “Dom Shtjefën Kurti”, për të ndihmuar sadopak në fisnikërimin e infrastrukt u r ë s s h p i r t ë r o r e t ë n j e r z ë ve t a n ë , pikërisht në këtë përvjetor të dorëzimit të “Memorandum”-it në Lidhjen e Kombeve. u *Autori është kryetar i Shoqatës “Dom Shtjefën Kurti”

Personal - Corporate - Partnership - LLC-s Sales Tax • Payroll Tax

Personal & Business

Auto • Business • Home

(718) 892-1000 Fax: (718) 8926210 1809 Paulding Ave. Bronx, NY 10462

Pashk Berisha

21

22

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

NJË HOMAZH PËR HOMERIN SHQIPTAR

GJERGJ FISHTËN (Me rastin e 60 vjetorit të vdekjes)

F

undi i vitit 2000 na përcjell një datë tepër sinjifikative. Më 30 dhjetor 1940 mbylli sytë në Shkodër pjella më fisnike dhe e bukur e tokës së të parëve tanë, gjeniu i letrave shqipe frati françeskan, krenaria e kombit Shqiptar, At Gjergj Fishta.

mundohen grekët e sotëm ta gjejnë në letërsinë e vet një vepër më të plotësueme se "Lahutën".

Mitrush Kuteli do ta shpallë ndër tre poetët më të mëdhenj përbri Naimit dhe De Radës,

TEF PRELA Ndonëse për gjysëm shekulli është anatemuar ai mbetet më i brohorituri dhe duartrokituri, ndonëse u ndaluan shkrimet në mënyrë hermetike, nuk kishte bibliotekë që nuk fshihte veprat e pavdekshme të tij, ndonëse u dhunue turpshëm i vdekur, mbeti titan dhe vigan mbi të gjallët. Mbase Kombit dhe letrave shqipe do ti ishte dashtë të jetonte ca më shumë por parandjenja për një dreq të "kuq" që do të syrgjynoste për së gjalli atë dhe gjithë intelektualët e klerin shqiptar, siç ndodhi më vonë do të qe një ogur fatzi dhe në këto kushte vdekja qe "kapak florini" për ti shpëtuar kuçedrës komuniste, fyerjet, sharjet, ofendimet, keqinterpretimet që ishin sa denigruese po aq të telekomanduara nga kupola komuniste, sa injorante e po aq hipokrite, sa servile e po aq bajate.

Këta mëndjemëdhenj lakej të realzimit famëkeq socialist nuk arrijnë akoma sot të kapërdijnë ato çfarë kanë vjellë për vite me radhë kundër atdhetarit Fishtë. Heshtja do të ishte e keqja më e vogël, një farë "mea culpa", por këta çakej vazhdojnë pa pushim të nxjerrin helmin e zakoshnëm. E në të kundërtën shumë njerëz të shquar, personalitete kombëtare e botërore nuk kanë kursyer për asnjë çast superlativat për babain e eposit shqiptar.

Albanologu gjerman Maksimilan Lambertz pasi e përktheu "Lahutën e Malcisë" në gjermanisht e quajti Fishtën "Homeri Shqiptar" dhe veprën e tij "Iliada Shqiptare". Cordigniano thotë: “Pak kush, kujtoj, në literaturë të mbarë botës ia del At Fishtës si poet satirik”. Shumë konsiderata kanë shprehë edhe albanologia angleze Edith Durham, albanologu Jokli etj. e duke vazhduar në rrafshin tonë kombëtar, Gjeçi shkruante: “Fishta asht si kirurg mefistofelik i jetës shqiptare". Faik Konica thotë “Kot që

At Gjergj Fishta (Foto Marubi) ndërsa Rexhep Qosja vazhdonte: “Lahuta e Malcisë është enciklopedia e kombit" e më poshtë thotë: "Nuk thuhet kot se rrufeja bie mbi lisat më të gjatë". Zekeria Cana: "Shqipatrët duke mësuar përmëndësh lahutën përvetsonin arsimin kombëtar kur ky mungonte". Ndërsa poeti Lasgush Poradeci e quan "vazhdimitet në vallen e kombit, frymëtar i fjalës, i cili solli dhuratën e vet në Adhurimtarin e Atdheut … shkëmb të tokës shqiptare…Fishta ishte delikat, yjor, ëndërrimtar, mistik, tingëllor, evropian, dashuronjës…". Rudolf Marku: "Fishta merr një grusht tokë dhe me anë të saj krijon Atdheun". Kostaq Cipo shkruan: "At Gjergj Fishta ka qënë për ne deri ditën që mbylli sytë patriarku i letrave shqiptare e poeti më i madhi i vëndit tonë." Aleksandër Xhuvani thotë: "… me kujtue zamadh t`autorit të “Lahutës së

Malcis" që ka këndue si dikur Omeri, burimin dhe besën e fisit tonë, që ka ndez zemrat e shqiptarve, si dikur Tirteni vjetërsisë." E mbi të gjitha qëndrojnë lart vlerësimet e konsideratat e vyera të studjuesit tonë të shquar, gjuhëtarit erudit, poliglotit e albanologut, historianit e kritikut, një ndër burrat e urtë të nderit të kombit, Prof. Dr. Eqerem Çabej, i cili ndër të tjera duke e krahasuar Fishtën me N. Frashërin, Zef Skiroin e De Radën konkludon "Hera e parë që një poet po përpunonte jo më epopenë kombëtare tradicionale të Skëndërbeut, por ngjarja nga historia më e re e Shqipërisë e këtu fillon Fishta me instiktin e drejtë të poetit. Ai mjaft të zhytej në histori të kombit për të mbushur plot dy duart." Dhe i madhi Çabej ndonëse me përkatësi krahinore nga jugu nuk mban asnjë rezervë ndaj Fishtës dhe me objektivitet do të vazhdojë: “Fishta qe nga ato natyra të cilat ngrihen e rriten dalëngadalë prej qarkut të tyre… dhe bash nga kjo rrënjosje të truallit të vet ai u bë në një tjetër kuptim më tepër se sa Naim Frashëri, poet Kombëtar i Shqipërisë”.

Janë pikërisht këta "rrufepritës të artë" duke vlerësuar plugun e thellë të eposit shqiptar nga Fishta, njëkohësisht varrosën përgjithmonë kritizerët bastardë të realizmit socialist.

Si të mos mjaftoheshin këto duhen shtuar edhe shumë epitete që i atribuohen At Gjergj Fishtës si poeti i kombit, mbreti i poetëve shqiptarë, poet popullor e për më tepër krahasohet me Gëten e Shillerin e deri me Homerin tek i cili gjeti shumë mbështetje në veprën e tij e veçanërisht tek Lahuta të cilës poeti i kushtoi plot 32 vjet, 16000 vargje 8 rrokshe e 30 këngë.

Fishta numëron në veprën e tij rreth 100 000 vargje, rast tepër i rrallë madje lakmues për letërsinë botërore. Leksiku i tij përfshin aq shumë fjalë sa ka përdorë Shekspiri në anglisht dhe Pushkini në rusisht. E për të gjitha sa thamë, jo kot, Fishta ishte kandidati i parë shqiptar për çmimin Nobel.

Dhe tani le ta shtjellojmë aq sa na lejojnë përmasat e këtij shkrimi disa momente të jetës të poetit të madh, aktivitetin dhe veprimtarinë letrare, Lahutën e pavdekshme, specifikimin e ngjarjeve dhe fakteve të trajtuara, satirën e hollë, stilin etj...

Jeta dhe aktiviteti politik e

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

shoqëror At Gjergj Fishta lindi më 23 tetor 1871 në fshatin Fishtë të Zadrimës në një familje të shpërngulur nga Mirdita (Paci). Emri i vërtetë i tij ishte Zef, emrin Gjergj e zgjodhi më vonë si prift françeskan. Ishte fëmija i pestë, pas tre vëllezërve e një motre, në këtë familje. Fshati ndodhej përballë kolegjit françeskan të Troshanit (Lezhë). Dihet historikisht se Shën Françesku i Asizit themeluesi i këtij urdhëri, pasi do kthehej nga Siria në shek. XII do të ndalohej edhe në Lezhë, e ky Kolegj me manastirin, seminarin dhe biblotekën do bëhej një vatër jo vetëm fetare por edhe arsimore e letrare, kryesisht për meritë të poetit arbëresh Leonard de Martini që shkroi shumë vepra poetike. Nga ky kolegj prestigjoz dolën gjuhëtari dhe përkthyesi Pashk Bardhi, studiuesi e arkeologu Shtjefën Gjeçovi dhe sigurisht më i madhi sovran i letrave At Gjergj Fishta. Me ndihmën e famulltarit At Marjanit, Fishta pranohet që në moshën 6 vjeçare në këtë kuvend.

At "Marjan Pasha" siç quhej, nga Kosova, e futi herët në kuvend, me shpenzimet e veta, e dërgoi në Shkodër dhe më vonë në Bosnjë (Gucja Gora, Sutjeskë, Livno, Kreshevë) për ta përgatitur prift më 25 shkurt, 1894.

Përveç ndikimit nga veprat e De Radës e veprimtaritë e disa kolonive shqiptare, përfiton shumë nga poeti arbëresh Lenoardo de Martini (1830-1923). Pas edukimit në Troshan e Shkodër, në Bosnjë u njoh me poetë të njohur Kroatë si Andria Kaçiq Mioshiq (një ndër më popullorët), G. Martiqi, S. Kranjçeviqi, etj. Kjo do të ishte shkollë shumë e madhe për të pasë më shumë kulturë letrare filozofike e pedagogjike didaktike, e pastaj përvehtësoi gjuhë të huaja si italisht, frëngjisht, kroatisht.

Fishta tani tepër i konsoliduar dhe i formuar, lexon me kujdes shkrimtarë të letërsisë antike greko-romane dhe letërsinë moderne e atë evropiane. Fishta ka shërbyer si famullitar në Shqipërinë Veriore ku ruhen relikat e folklorit dhe këngës popullore e veçanërisht në Gomsiqe në Mirditë, që i shërbeu shumë për hartimin e Lahutës. Një shkollë e madhe për rapsodinë popullore u bë Rrapsha e Hotit ku njohu trimin fisnik, një ndër heronjtë e Lahutës, Marash Ucin, që ngacmoi shumë fantazinë për heroizmin e popullit, sidomos tek Ura e Rrazhnicës, ku kishte marrë pjesë vetë Marash Uci. Në këto zona të pashtershme grumbullon fjalë të urta, legjenda, këngë e folklorin e artë, frazeologjinë e urtësinë e dokeve zakonore.

Fishta mbi Atdheun, përveç Krishtit të gozhduar, nuk njeh dashuri më kulminante: "Edhe hana do t`a dije, Edhe dielli do të ketë pa, Se për qark kësaj rrokullije Si Shqipnija i vend nuk ka" (Mrizi i Zanave)

Rikthehet në vitin 1893 në Seminarin e Troshanit, në moshën 22 vjeçare, si profesor.

Më vonë, e pikërisht ne vitin 1899, me meshtarët Prenkë Doçin, Ndoc Nikaj, Pashk Bardhin e disa atdhetarë të tjerë, Fishta themeloi Shoqërinë Letrare "Bashkimi", me qëllime dhe piksynime të qarta kulturore. Nuk vonoi shumë dhe, pikërisht në vitin 1902, ai u emërua drejtor i Shkollës Fretnore, të hapur në Shkodër qysh në vitin 1861, duke e zgjeruar këtë nga pesë klasë fillore në pesë klasa qytetare e duke i dhënë fizionominë e një shkolle të mesme që do të ishte baza e liceut të ardhshëm "Illyricum", që me plot gojë themi se Fishta qe ideator i mirëfilltë.

Më 1908 mbron alfabetin shqip në Kongresin e Manastirit, ndërsa në vitin 1913 do të themelojë revistën "Hylli i Dritës" që do të gjallonte nën drejtimin e tij deri në vitin 1940. Në vitin 1916 Fishta bashkëpunoi shumë me patriotin Luigj Gurakuqi, në atë kohë Ministër, dhe krijuan Komisinë Letrare, me qëllimin e krijimit të një gjuhe shqipe të përbashkët administrative dhe përsëri Fishta insiston të krijojë një “të mesme të artë” në gjuhën shqipe mbi bazën e dialektit elbasanas, ide që e inkurajuan në vitet 30-40 Xhuvani, Çabej, Çipo.

Në vitin 1916, Fishta është Sekretar i Përgjithshëm i delegacionit Shqiptar në Konferencën e Parë në Paris, ku, pasi mbajti një fjalim lakonik, mbrojti krijimin e Shtetit Shqiptar sipas parimit te vijimësisë territoriale, gjuhësore e etnike.

Në qeverinë e parë, nga Kongresi i Lushnjës 1920, Fishta ishte n/Kryetar i Parlamentit Shqiptar e më vonë deputet në opozitë me Nolin, Gurakuqin, Vinjaun, Mjedën, etj.

Në vitin 1921, me përpjekjet e nisura me kohë themeloi gjimnazin "Illyricum", në Shkodër. Në vitin 1930 merr pjesë në takimin botëror të poetëve në Nju Jork, një nder i madh për poetin tonë. 1930-1931, mbron me zjarr interesat, virtytet e pikëpamjet e popullit tonë në Konferencat Ballkanike në Athinë, Stamboll e Bukuresht, në vitin 1932.

Talenti i tij përveç letërsisë përfshin edhe pikturën dhe arkitekturën. Në vitin 1937 ka përfunduar, pas një pune 32 vjeçare, kryeveprën "Lahuta e Malcisë". I lodhur nga puna e rraskapitur nga trazimi shpirtëror i Atdheut si edhe nga sëmundja që e ligshtoi çdo ditë, më 30 dhjetor 1940, vdes në qytetin e Shkodrës.

VEPRAT Vepra e Fishtës është shumë e gjërë. Ajo përfshinë lirikën, epikën, dramën, satirën, përshtatje publicistike, prozën, studime estetike, ese sociale, politike, etj.

Krijimtaria e tij është shumëpalëshe me larmi subjektesh e galeri personazhesh të vjelura me

23

art të rrallë nga historia, gurra popullore, folklori, nga eposi greko-romak, nga bëmat e heronjve etj.

E përsërisim, ka shkruar rreth 100 000 vargje.

Shifër e përmasave botërore, stilist i vërtetë, një përdorues i hollë i figurave stilistike, i vargut 8 rrokësh, njohës i përsosur i eposit popullor, i folklorit, i fakteve historike, një enciklopedi e vërtetë.

Veprat e Gjergj Fishtës ndahen në: - Vepra të botuara - Vepra në dorëshkrim, që sipas studiuesit nga Kosova, Engjëll Sedaj, janë të arshivuara në Romë tek Patër Daniel Gjeçaj, kujdestar i trashëgimisë së françeskanëve shqiptarë në mërgim.

Dhe ja konkretisht kronologjija e veprave të tij: "Vjersha të përshpëritshme" (1905-1906) "Anzat e Parnasit" (1907-botimi i parë) "Pikat e vesës" (1907) "Françesku i Asizit” e Drama "Vllaznia" botuar më 1909 në Zarë "Shqyptar i Gjytetnuem" (1911) "Shqyptarija e Gjytetnueme" (1911) "Baritë e Betlehemit" "Juda Makabe" (filluar 1991 deri 1918-tragjedi) "Gomari i Babatasit" (1923 satirë politike pjesa e parë) "Mrizi i Zanave" (1924) "Vallja e Parrizit" (1927) "Shna Ndou i Padovës" "Odisea" dhe "Ifgjenia n`Aullidë" (1931tragjedi) "Lahuta e Malcisë" (1905-1937) "Bejta të një xhakoni të ri" (1940) "Knjazi i Malit Zi veshë në lëkurë të ujkut" (1940) Që prej vitit 1899 deri 1905 Fishta ka botuar në "Albania", me pseudonime, poezi satirike. 1907 shtyp në Sarajevë përmbledhje satirike "Anzat e Parnasit" ku mungojnë gjysma e poezive dhe poemthave të botuara prej "Albania".

1902 "Dreqnit e Don Ndreut" 1902-1903 "Makerionaiana" 1903 "Dies Irae", "Dreqnit në Parriz" 1907 "Amzat e Parnasit"- pjesa e parë 1928 Botimi i Dytë i "Anzat e Parnasit" të plotësuara me 9 copë satirike.

Përkthime – Përshtatje "I ligu për mend" "Dredhitë e Petrarkës" "Hymnet fetare të Manxonit" Si edhe përktheu këngën e pestë të Iliadës.

(vijon në faqen 35)

24

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Politika e Vatikanit në Shqipëri në dhjetëvjeçarët e parë të shekullit XX

N

ë pjesën më të madhe të historisë së saj të gjatë, Kisha Katolike Shqiptare, ka zhvilluar marrëdhënie me shumicën e shteteve katolike në Itali. Veç tyre ajo vendosi

lidhje edhe me Austrinë. Si bazë e fuqishme për këto lidhje shërbeu opozita e përbashkët ndaj osmanëve dhe fuqive sllave.

Lidhjet midis kishës katolike në Shqipëri dhe në Austri filluan të përvijohen nga fundi i shekullit XVI. Si ndërlidhës në këtë kohë, shërbeu një françeskan nga Kroacia, Francesko Bertucci. Nëpërmjet tij, një numër princash shqiptarë dhe personalitete të Shkodrës, Durrësit, Prizrenit filluan të orientojnë vetveten drejt Austrisë. Motiv kryesor ata patën tërheqjen e ndihmës austriake në luftën kundër pushtuesve turq.

Nga mesi i shekullit XIX, Austria aktivizoi më shumë politikën e saj pro katolikëve shqiptarë. Ajo dërgoi në Shqipëri misione në ndihmë të hapjes së shkollave katolike dhe subvencionoi meremetimin dhe ndërtimin e objekteve fetare. Duke mbështetur hapjen e shkollave, Austria ndihmoi në zhvillimin dhe konstituimin e kombësisë shqiptare.

Në të njëjten kohë si rrjedhim i ndihmës së dhënë katolikëve shqiptarë, ajo siguroi për vete influencë politike në Shkodër dhe në Malësinë e Veriut dhe një pozitë të priveligjuar midis fuqive të tjera evropiane që ndesheshin për forcimin e ndikimit në Shqipëri. Ky ndikim i saj vazhdoi deri në vitin 1918.

Deri në këtë kohë, Selia e Shenjtë kishte vendosur një status specifik në marrëdhëniet me popullsinë katolike jashtë Evropës, ose dhe me vendet muslimane. Këtë rol e luante Propaganda Fide me qendër në Romë, e cila sponzorohej me të holla nga shtetët që ushtronin mbrojtje katolike.

Me këtë status ajo trajtonte edhe popullsinë katolike shqiptare. Por për këtë të fundit, nga të dhënat del se ka patur interesa më të prekshme. Këto interesa vëhen re, sidomos pas shpalljes së Pavarësisë. Në një material të revistës “Mbas Teje”, ndër të tjera thuhet: “Deri në vitin 1912, në të cilën Arbëria, falë këtu ndërhyrjes së Papës Shën Piu X dhe qeverisë së Vjenës, fitoi mëvetësinë”. Indirekt, kjo do të thotë se Selia e

veprimtarisë tradicionale austriake, qe ai i protektoratit të klerit e të shoqërisë katolike shqiptare. Këtë rol tashmë e mori menjëherë Selia e Shenjtë. Në një njoftim që delegati apostolik i bënte Ministrisë së Jashtme Italiane në vitin 1922, thuhej se pas largimit të austriakëve ishte e paevitueshme që ata të futeshin në vend të tyre dhe të mbushnim këtë boshllëk.

Në njoftimin e delegatit apostolik, zbulohën qartë faktorët që e detyruan Selinë e Shenjtë të shpejtonte për të vendosur protektoratin mbi Kishën Katolike Shqiptare. Pas shpërbërjes së Perandorisë Austriake, theksonte ai, problemi i subvencionimit të klerit katolik në Shqipëri nuk mund të diskutohej.

Si nga pikëpamja morale, ashtu edhe

Shenjtë ishte ndër shtetet e para që njohu shtetin e ri shqiptar. Interesimi i saj me këtë rast, nuk lidhej thjesht me fatin e katolikëve, por edhe me mundësitë e reja që ofroheshin nga veprimi misionar katolik në situatën e re dhe me orientimët e reja religjioze që do të përvijoheshin.

Për një vend me shumicë muslimane, si Shqipëria, direktiva e Vatikanit ishte të mbante nën mburojën dhe me ndihmën e shtetit italian institucionet katolike (strehët vorfnore, shkollat, spitalet), që ishin ndërtuar më parë.

Duke filluar nga viti 1919, pas evakuimit të trupave austriake, një prej hapësirave më të mëdha të lëna prej

nga pikëpamja politike, vazhdon ai, ekzistonin arsye të mjaftueshme për ta bërë këtë. “Nëse do të mënjanoheshim nga kjo pjesë trashëgimie morale e kulturore, pa dyshim dhe politike, thuhet në një noftim, prestigji jonë dhe interesat tona do të ishin dëmtuar rëndë”. Pas tij, një faktor kryesor që e kushtëzonte një veprim të shpejtë të Selisë së Shenjtë ishte rreziku jugosllav. Është e vërtetë, theksonte njoftimi, se lufta kundër presionit austriak drejt Jugut dhe gjatë bregut jugor të Adriatikut, kishte pushuar. Mirëpo, përsëri presioni mbetej, por me forma e lëvizje të reja.

Dhe, vazhdon ai, këto forma e kishin origjinën dhe e merrnin forcën dhe qën-

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

drueshmërinë nga graviteti jugosllav mbi këtë bërthamë shqiptare akoma të dobët, përmes së cilës kërkonte rrugën më të lëverdishme në det. Kleri dhe komuniteti katolik shqiptar, përfundonte delegati, “edhe për arsye religjioze frikësohen se mund të zhyten në një invazion të frikshëm”.

Nisur nga këta faktorë, Selia e Shenjtë filloi të kërkojë nga Italia një ndihmë më të madhe për katolicizmin në Shqipëri. Këtë e provon një raport i komandantit italian Perricone, i cili trajton bisedat e tij me delegatin apostolik në Shqipëri Ernesto Kozzi. Në këtë raport ai theksonte se, ky i fundit, gjatë një bisede konfindenciale e kishte konfirmuar në mënyrë të qartë se, “... kishte urdhëra precize nga Propaganda Fide, për të mbështetur influencën absolute italiane në Shqipëri, duke shfrytëzuar klerin shqiptar dhe duke futur aty institucione të tjera religjioze që të kenë karakter puro-italian”. Nga kjo mund të thuhet se forcimi i ndikimit katolik dhe i ndikimit italan në Shqipëri përkuan në kohë.

Për të arritur qëllimet e saj dihet se, Selia e Shenjtë përdori mjete e forma komplekse, të cilat mund të emërtohen me një emër të vetëm “politika e Selisë së Shenjtë”. Të tilla ishin ente, persona, shërbime të shumëfishta e tjerë. Organet kryesore institucionale me anën e të cilave realizohej politika e Vatikanit ishin: kongregacioni i çështjeve të jashtëzakonshme kishtare, sekretaria e shtetit, kongregacioni i ceremonialit.

Një rol të madh luanin organet periferike, të përbëra prej përfaqësuesve të Selisë së Shenjtë pranë qeverive të ndryshme dhe episkopatit. Ata quhen ndryshe “Nuncë” (Nunzi) nëse kanë karakter diplomatik si ministrat e plotëfuqishëm të klasit të parë. Nëse këta përfaqësues janë në rangun e të ngarkuarve të thjeshtë të punëve, quhen “Ndërnuncë” (Internunzi). Dhe nëse ata nuk kanë karakter diplomatik dhe përfaqësojnë Selinë e Shenjtë thjeshtë pranë ipeshkvive, ata quhen delegatë apostolikë. Por, ndodhte shpesh që këtij të fundit t’i ngarkohej edhe detyra e agjentit diplomatik, duke bazuar atë me funksionet e ministrit të kategorisë së

parë. Në vitin 1921, Selia e Shenjtë kishte raporte zyrtare dhe gjysmëzyrtare me shumicën e shteteve të botës.

Më 16 dhjetor 1920, Papa Benedikti XV emëroi si delegat apostolik në Shqipëri Imzot Ernesto Cozzin. Me këtë emërim, siç pohojnë titullarët e klerit, ai e njihte popullin shqiptar si popull të posaçëm në Ballkan dhe shtetin shqiptar si shtet të pavarur. Ernesto Cozzi ishte me origjinë austriake, nga Tirolli. Ai kishte qenë edhe më parë në Shqipëri si

25

famullitar dhe si sekretar i arqipeshkvit të Shkodrës. Përgjithësisht ishte prezentuar si një element ekuilibri midis juridiksioneve të ndryshme kishtare shqiptare. Në cilësinë e këtij funksioni, ai shkoi në Shkodër në fillim të vitit 1921, ku ishte Selia Apostolike.

Me vdekjen e E. Cozzit, më 19 mars 1927 detyrën e delegatit apostolik në Shqipëri e mori Giovanni Batista della Pietra që e mbajti deri në fund të vitit 1936. Della Pietra ishte jezuit. Kishte

Besojani çështjen tuaj ekspertëve të emigracionit!

Tel. 212 -608-4140 • Fax. (212) 602-6256 325 Broadway, Suite 300 New York, NY 10007

26

Jeta Katt olike

punuar në Shkodër si profesor i latinishtes dhe greqishtes në vitin 1910. Në vitin 1911-1912 u bë misionar i Misionit shëtitës shqiptar. Në vitet 1914-1916 punoi rektor në seminarin Papnor. U largua nga Shqipëra gjatë luftës, por u ktye përsëri më 1919 si rektor i seminarit Papnor. Kishte një shpirt apostolik dhe një virtyt të jashtëzakonshëm. Në Shqipëri, gjithë kohës iu dedikua ndihmës për të varfërit. Themeloi orfanototrofinë për djem në Shkodër. Ai ndihmoi shumë në vendosjen e urave të bashkëpunimit me ortodoksit, duke ngritur edhe kishën e parë lindore në Elbasan. Veç kësaj ndërtoi disa famulli të reja dhe restauroi edhe shumë të tjera.

Mori pjesë në zgjidhjen e shumë problemeve delikate gjatë qeverisjes së Ahmet Zogut. Ishte shumë dashamirës ndaj shqiptarëve. Programi i jetës së tij pasqyrohej me fjalët “Totius Albaniae”.

Me vendosjen e marrëdhëneve apostolike, Selia e Shenjtë luftoi me të gjitha forcat për krijimin e një fryme të re në raportet midis shtetit dhe kishës. Në vitin 1919 ajo e shfuqizoi “non expediti”, duke u dhënë leje katolikëve të marrin pjesë lirisht në jetën politike, nën përgjegjësinë e tyre. Por, nga ana tjetër, nisur nga kushtet specifike religjioze të Shqipërisë, ajo gjithmonë shprehu shqetësime lidhur me veprimtarinë e interesave politike të klerit katolik.

Përpjekjet e Selisë së Shenjtë për shmangjen e klerit nga politika nuk qenë të pakta. Ato nisin që me zgjedhjet parlamentare të vitit 1921. Në një letër të marsit të këtij viti, delegati apostolik informonte Mons. Primo Biankun (arqipëshkëv i Durrësit), mbi udhëzimet e rekomanduara nga Propaganda Fide për kriteret e caktimit të deputetëve në Parlament. Letra shpreh pakënaqësinë e Kurisë (Selisë) së Shenjtë, për përfshirjen e titullarëve të dioçezave në listat e kandidatëve për deputetë. Kjo, theksonte ajo, do t’u krijonte vështirësi të mëdha në ushrimin e detyrës së tyre baritore.

Mëtej në letër theksohej se, “... nuk ka kundërshtim që në vend të tyre mund të propozohet si kandidat në parlament ndonjë prift i mirë dhe i aftë dhe me këtë rast atij do t’i jipej leja e nevo-

JANAR - MARS 2001

jshme”.

Edhe më shqetësuese për Selinë e Shenjtë bëhen ngjarjet e vitit 19231924. Duke marrë shkas nga intensifikimi maksimal i veprimtarisë politike të klerit katolik, ajo lëshoi një qarkore me udhëzime të hollësishme për këtë problem. Qarkorja vënte në dukje se agjitacioni politik në Shqipëri kishte reflektuar në një pjesë të madhe të klerit dhe i kishte sjellë dëme autoritetit dhe dinjitetit kishtar, në mënyrë të veçantë kujdesit pastoral.

Nisur nga kjo, Selia e Shenjtë e konsideronte për detyrë të këshillonte klerin shekullar dhe ordinar “në sensin e një discipline të egër”, siç thuhej në qarkore. Ajo i tërhiqte atij vëmendjen që të tregonte kujdes në moderimin e jetës politike. Kisha katolike, përfundonte qarkorja, duhej të mirrte përgjegjësinë për t’i siguruar vehtes statusin e qëndrimit në një sfere superiore, “jashtë garave të partive politike”. Në këtë mënyrë ajo do të mund të ushtronte “me efiktivitet më të madh aktivitetin dhe zellin e saj në fushën e misionit e të apostolatit priftëror”. Duket qartë se Selia e Shenjtë bënte qortime të hapuara.

Mbajtja parasysh e tyre kishte rëndësi të madhe. Veprimtaria e klerit nuk mund t’i nënshtrohej veprimtarisë politike. Ajo duhej të frymëzohej vetëm në formimin religjioz e moral të individëve dhe restaurimin kristian të shoqërisë. Obligimi kryesor i kishës mbetej aplikimi në praktikë i parimeve religjioze dhe përkujdesja që fryma e Krishtit të përmirësonte mënyrën e jetesës publike.

Direktivat e Vatikanit synonin në radhë të parë të orientojnë veprimtarinë e klerit katolik në ushtrimin e misionit apostullor. Nga ana tjetër, ai e hidhte vështrimin drejtë një ripajtimi midis klerit dhe qeverisë, gjë që do t’i shërbente qëllimit të parë.

Veç kësaj, Selia e Shenjtë po merrte masa për institucionalizimin e marrëdhënieve me shtetin shqiptar, në përputhjen e vet me vijën diplomatike.

Këto marrëdhënie synonte t’i vendoste mbi kriteret e konkordatit (që nuk u nënshkrua kurrë), që përcakton zgjidhje standarde në të gjithë botën. Këtë

hap e hodhi diplomacia e Papa Piu XI. Ajo dha një direktivë të përcaktuar qartë; sigurimin mbi baza juridike të përshtatshme, të përcaktuara në mënyrë dypalëshe, të jetës së enteve kishtare, duke bërë gjithë konsecionet e mundshme, duke mos prekur funksionin specifik të Kishës, duke përshtatur në çdo rast me të keqen më të vogël. Këto kritere përbëjnë thelbin e asaj që ka hyrë në histori si “politika madhështore konkordative e Piut XI”.

Selia e Shenjtë i realizonte funksionet e saj edhe nëpërmjet politikës së kuadrit kishtar. Në Shqipëri, sipass të dhënave, në këtë kohë, ajo kishte në kompetencë emërimin e ipeshkvinjve dhe të famullitarëve. Disa funksione të tjera i mbante vetë Kisha katolike shqiptare. Kështu, ajo ishte autorizuar nga Selia e Shenjtë të jipte vërejtje të motivuara politike, gëzonte të drejten e veprimit të lirë pastoral-edukativ, si dhe të drejten për të bërë kërkesën e vlerës civile të martesës religjioze dhe të barazisë së shkollave konfesionale me ato politike.

Politika e Vatikanit u shfaq hapur edhe në fushën e doktrinës.

Manifestimet doktrinale, si enciklika, ligjeratat e kuvendëve, bisedat ndaj pelegrinëve, letra të sekretarisë së shtetit dhe të kongregacioneve romane, u bënë më të shpeshta. Në to shpreheshin themelet ideologjike të regjimeve të reja dhe të rrymave të reja politike. Në këtë kuadër bënin pjesë edhe rekomandimet e klerit katolik për leximin e enciklikave papale.

Enciklikat synonin të fiksonin direktivat që duhej të lëshonte Kisha. Ato ishin aqë të hollësishme sa preknin edhe problemet më të imta të jetës katolike. Kështu, për shembull, ato analizonin natyrën e familjes, karakterin e martesës, edukimin e të rinjve, strukturën e shoqërisë dhe detyrat e saj në rendin ekonomik dhe atë social, natyrën e shtetit dhe kufijtë e tij, vlerat e kombësisë dhe të racës, etj. Të gjitha analizat synonin të godisnin konceptet e gabuara për këto probleme. Dhe më e rëndësishme ishte se enciklikat bënin polemikë të hapur. Objekti i polemikës ishte lufta laicizmit, komunizmit, neopaganizmit racial etj.

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Një vend të veçantë në politikën e Vatikanit zinte qëllimi misionar në drejtim të unitarizmit. Siç u theksua, Kisha Katolike shqiptare varej nga Propaganda Fide. Por, misionet e saj në Shqipërinë e Mesme dhe të Jugut pjesërisht përzjeheshin me nismat e Kongregacionit Lindor. Ky i fundit, dërgonte në disa qytete, Elbasan, Korçë, Vlorë, etj. priftërinj jo shqiptarë, të cilët kremtonin në ritin Lindor.

Në këto misione përdoreshin shpesh, përveç ndonjë kleriku italo-shqiptar, murgjit bizantinë që vareshin nga Abacia e Grotaferratës, afër Romës.

Manifestimet e shpeshta të Vatikanit në favor të autonomisë së ritit, disiplinës dhe gjuhës së kishave orientale arritën kulmin në kohën e Papa Benediktit XV. Ky ndikoi në themelimin e një kongregacioni të përshtatshëm “Pro Ecclesio Orientali”, në vitin 1917, i ndarë plotësisht me Propagandën Fide, për t’u larguar orientalëve përshtypjen poshtëruese të të qenit në të njëjtin stat me paganët.

Lufta e parë dhe periudha pas saj, që shënojnë shembjen e Turqisë evropiane dhe perëndimin e ortotoksisë ruse si kishë shtetërore, qendër tradicionale gravitacioni kishtar-kulturor i kishave të ndryshme greko-ortodokse të Ballkanit i sjellin një motiv të ri Selisë së Shenjtë për të intensifikuar vëmendjen dhe veprimtarinë e saj në ballkan.

Misionarët e dërguar nga autoritetet romake, në Shqipëri dhe kudo, vepronin me besim se realisht miratonin një liturgji bizantine në ritet fetare. Për ta ishte e qartë se shqiptarët e njihnin mirë atë. Por, në rastet ceremoniale, shpesh kjo liturgji përtrihej me tipare të reja më madhështore, gjë e cila mungonte në ceremonitë e klerit katolik. Por, në Elbasan ata provuan se përpjekjet për kthimin e besimtarëve në katolikë nuk dhanë rezultatet e pritura. Vetëm 10 familje pranuan konvertimin. Në këto kushte aty u ngrit një kishë e posaçme për uniatët me kapacitet 1000 veta. Kjo tregonte se në Shqipëri ishin hedhur hapa drejt unitarizmit, të diktuara nga kushtet specifike.

Sipas misionarëve katolikë të dër-

guar drejpërdrejt nga Roma, liturgjitë e ritit lindor edhe pse bënin një përshtypje të favorshme për të përqafuar ritin perëndimor, ato nuk ishin në gjendje të mposhtnin distancën e klerit ortodoks. Për pasojë nuk i shtyenin besimtarët të aderonin në masë në bashkimin me Romën. Nga ana tjetër ndikoi edhe politika e Ahmet Zogut që pengoi unitarizmin katolik sepse i frikësohej shtrirjes së ndikimit italian.

Më 23 mars 1938, vetë Selia e Shenjtë me moton e vet “Sancta Dei Ecclesia”, stabilizoi hapësirën territoriale të kishës Katolike, si të ritit latin,

ashtu edhe oriental në territoret e Egjiptit, Sinait, Eritresë, Etiopisë Veriore, Shqipërisë Jugore, Bullgarisë, Qipros, Greqisë, Dodekanezit, Iranit, Irakut, Libanit, Palestinës, Sirisë, Jordanisë, Turqisë dhe Thrakës turke.

Vija e kongregacionit Lindor synonte të arrinte sukses të pjesshëm por të menjëhershëm, që t’ i jipnin një përmbajtje të shpejtë këtij qëllimi misionar që synohej të arrihej me anë të konvertimit të çfardo elementi ortodoks të gatshëm për këtë. u *Nga ky shkrim janë hequr fusnotat për shkak të natyrës që ka revista.

Artiste Limousine Service Elega nce • Lu xury • Af ford abilit y

“FOR T HE SU PERSTA R T REAT ME NT” Tel. 914-243-0807 • Fax. 914-245-3391 “WEDDINGS & PROMS OUR SPECIALTY” Featuring New Luxurious 2-18 Passengers Super Stretch White Lincolns Fully Loaded

Rolls Royce • Excalibur • Mercedes • Lexus • Sedans

5% DONATED TO MOTHER TERESA CENTER WHEN YOU BOOK WITH US! 24 orë 7 ditë në javë.

Zbritje për dasmat dhe ceremonitë shqiptare!

Limuzinat 2000 më të reja super të gjata - kapaciteti 18 persona Ju garantojmë për çmime të volitshme dhe shërbim profesional!

“FOR ALL OCCASIONS & DESTINATIONS” •Weddings •Airports •Night Out •Anniversaries

•Proms •Casinos •Concerts •Sporting Events

•Birthdays •Christenings •Dinner/Theatre •Special Events

“SERVING THE TRI-STATE AREA SINCE 1983” Weddings Complimentary Champagne & Church Runner

27

24 Hours 7 Days

914-243-0807 Visit us at:www.artistelimo.baweb.com Lule (Lola) & Nua (Tony) Gjokaj Please Make Your Reservation Early!

Professional Courteous Tuxedo Chauffeurs

28

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

BESA DERI NË DITËT E SOTME U DHA DHE PO MBAHET

Të kthehemi për disa momente në të kaluarën tonë. E drejta kanunore, doket e zakonet, si pjesë të të drejtës tradicionale, është prodhim i zhvillimit të shoqërisë. Ajo sajohet në bazë të eksperiencës së brezave me rradhë dhe paraqet shpirtin e tyre. Këto norma vështirë sillen-miratohen, por më vështirë çfuqizohen. Fatmirësisht, Malësia me këtë Kuvend këtë e bëri. Diaspora e saj vendimet e Kuvendit i pranoi pa rezerva.

Konfliktet tradicionale ndërfisnore dhe konfliktet në mes të individëve paraqitnin shkaqet e vrasjeve dhe lindjes së “gjakut” ndërmjet familijeve. Kjo dukuri është e njohur kah moti.

GJERGJ K. NIKPRELAJ lufte private. E tërë kjo vinte në shprehje më së tepërmi në trevat shqiptare ku jurisprudenca ishte e paarrithsme, si në

jetonin dhe, si të tillë, para këtij akti historik, të shtyrë nga “tensioni psikologjik” kërkonin hakmarrje për të vetin e tyre, pa marrë parasysh shkaqet, fajin e vrasësit dhe të vrarit. Shumica prej tyre vepronin me paramendin, mu sikur të ishin “këshilltarë të së keqes”. Ata mbetën jashtë veprimit të drejtësisë dhe mbetën të papër-

Si lindi hakmarrja Lidhur me gjenezën e hakmarrjes, ekzistojnë disa teori. Disa mbrojnë tezën se hakmarrja është manifestim i epshit të vetmbrojtjes e vetmbajtjes, përdersisa grupi tjetër i teorikëve pohojnë se hakmarrja është ndjenjë e solidaritetit shoqëror i cili ekziston tek anëtarët e të njëjtit grup. Grupi i tretë i shkencëtarëve mbron tezën që hakmarrja është reakcion ndaj veprave antisociale etj. Edhe pse secila nga këto e prek sadopak të vërtetën, asnjëra nuk e bën shpjegimin e plotë të kësaj dukurie komplekse.

Në organizimin e vjetër fisnor te shqiptarët shprehja më e mirë dhe pasoja më e rëndë e ndjenjës kolektive të solidaritetit është shprehur nepërmjet hakmarrjes e cila në një masë të madhe është përdorur në regjionin e Malësisë ku organizimi fisnor ishte dominant gjatë një periudhe të gjatë.

Kështu, secili pjesëtar i vëllazërisë-fisit, e ka obligim që nëse nuk dëshiron që të jetë i anatemuar dhe dënuar nga fisi, të “marrë gjakun”-të hakmirrët për pjesëtarin e fisiti të vet (vëllazërisë së vet). Në anën tjetër, vëllezëria e gjakësorit-vrasësit dhe të afërmit e tij, janë solidarisht përgjegjës për këtë, pa marrë parasysh shkallën e fajit.

Në të shumtën e rasteve “gjaku” është larë mbi të pafajshmit. Pra, kjo qelizë e vogël është fajtore që kanë lindur konliktet ndërfisnore të cilët në fakt paraqitnin një llojë

Shqipërinë veriore dhe në regjionin e Malësisë.

Duke mos pretenduar që të bëjmë një qasje analitike të thukët dukurisë së hakmarrjes, duhet potencuar se në manifestimin e kësaj dukurie në mënyrë recidive ndikojnë mbetjet nga e kaluara, të cilët në rastin konkret kanë mbajtur dhe ushqyer një gjendje konzervative. Mirëpo, me ngritjen e shkallës së zhvillimit ekonomik, shoqëror e demografik, organizimi fisnor filloi të zhduket, e me këtë edhe zakonet e doket prapanike filluan të shuhen e të çrrënjosen.

Duhet theksuar edhe rolin dhe veprimin negativ të atyre individëve e grupeve të cilët në të kaluarën nuk i kuptonin e as pranonin normat e kohës në të cilën

fillur nga resocializimi i shoqërisë.

Ve n d i m e t q ë m o r i Ku ve n d i garant të pacenueshmërisë së jetës së njeriut Ky Ku ve n d k a j e t ë s u a r n o r m ë n e v j e t ë r e c i l a z ë fi l l n ë K a r t ë n e t ë Drejtave dhe të Lirive të Njeriut, për pacenueshmërinë e jetës së njeriut. Pra, fat in e je të s së ve t e vendos dhe e shkruan vetë individi e askush tjetër.

Jemi dëshmitarë që shumica e shteteve të Evropës është duke e çrënjosur dënimin me vdekje si respekt ndaj kësaj norme dhe si shenj i pranimit të normave të reja të civilizimit.

Edhe në kohën kur Shqipëria ishte nën pushtimin turk dhe kur në fuqi ishi-

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

n i l i g j e t t u r ke , K a n u n i i L e k ë Dukagjinit gjente përdorim. Për më tepër, në njërën anë shqiptarët atë e z b a t o n i n d u ke s h p r e h u r m e k ë t ë mospranimin dhe mospërfilljen e legjislaturës dhe pushtimit turk, përderisa në anën tjetër, Perandoria Osmane nuk investoi e as nuk u mundua në shuarjen dhe në heqjen e këtij kodi ligjor, sepse në të shihte mbajtësin e përçrajeve ndërfisnore. Zbatimi i Kanunit të Lekë Dukagjinit, vetëm formalisht u ndal me shpalljen e pavarësisë së Shqipërisë më 28 nëntor 1912, kur edhe nisi ndërtimi i s h t e t i t l i g j o r d h e i n s t i t u c i o n eve t ë vërteta shtetërore të cilët do t’i pranonin të gjithë qytetarët.

K r a h a s ve p r i m t a r ë ve ky ç n ë k ë t ë aksion, siç ishin: i ndjeri Nikë Vasi, i ndjeri Nikollë Lucë Deda, i ndjeri Rifat Tuzoviqi, i ndjeri Nikollë Gali, i ndjeri Prentash Zeka, i ndjeri Gjokë Luca, Likë Mani, Lucë Lucaj, Gjergj Gegaj, Sulë Brahimi, i ndjeri Gjokë Prela, i ndjeri Gjergj Mirashi, i ndjeri Nikollë Zef Martini, i ndjeri Iso Muji, i ndjeri Gjon Uci, i ndjeri Gjon Smajl Toma, i ndjeri Preç Gjetja, i ndjeri Ujkë Gali, i ndjeri Mark Prela nga Ulqini, i ndjeri

Mark Pjetër Deda nga Shtoji, i ndjeri Prelë Martini, Rrok Gojçaj, Pashko Dushaj dhe shumë veprimtarë të tjerëfytyra kreshnike që tani nuk më kujtohen, nga Malësia e nga Shtoji, meritat në çrrënjosjen e hakmarrjes i takojnë të gjithë fiseve, të gjithë vëllazërive, të gjithë familjeve, të gjithë malësorëve.

Gjeneratat e reja të malësorëve, të frymëzuara nga zhvillimi i civilizimit, u përcaktuan për jetë në harmoni me të afërmit e vet, me fqinjtë e vet, për një jetë në harmoni me popujt e tjerë në

këtë regjion. Nga dita ditës, ata janë duke i lënë pas dore trashëgimitë negative nga e kaluara e duke i pranuar shumë pjesë pozitive e të vyeshme të kodit tradicional shqiptar. Pra, Kuvendi vetëm nisi një proces i cili po zgjat më tutje. Ka patur raste tragjike në Malësi e dijasporë. Fatmirësisht, këto plagë u shëruan me vendimet e Kuvendit të Tuzit. “Besa është besë”! Ajo u dha dhe po mbahet deri në ditët e sotme. u

Burektorja

DUKAGJINI

• Burek të shijshëm 7 ditë në javë • BUREK ME MISH ME DJATH

29

• ME SPINAÇ

Tel. (718) 822-8955 758 Lydig Avenue • Bronx, NY 10462

LOUIS OVERSEAS

✈

• Domestic & Overseas • • Wholesalers to Tirana • • All Airlines • Tours • Cruises • • Honeymoons • Translations • Affidavits • Court Interpreter Services

Albanian Radio Hour Every Sunday 8:30 pm on WPAT 930AM 613 - 615 E 187th Street, Suite 3 and 4 • Bronx, NY 10458 Tel: 718/733-6900 Fax: 718/ 733-7015 Telex: 424249 Recdist • E-Mail: Louistravel@worldnet.att.net

30

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

THE QUESTION OF ILLYRIAN-ALBANIAN CONTINUITY AND ITS POLITICAL TOPICALITY TODAY The question of the ethnic and cultural continuity between the early Illyrians and the mediaeval Albanians, besides being one of the most attractive issues of Balkan history, has also acquired a political dimension in recent decades. This is not the first time such a thing has happened in history.

DR. ALEKSANDER STIPCEVIC

It was the Croats who before anyone else put forward the claim of being descended from the glorious Illyrian people, to the point of identifying themselves with them and giving themselves the name of Illyrians. For centuries, the Croatian language was simply called Illyrian. It is thought that Vinko Pribojevic (Vincentius Priboevius) in the 16th century was the first to include the history of the Illyrians in what might be called a political program. Pribojevic idea, countering the ideology and threat of pan-Germanism, he used the splendid history of the Illyrians in order to demonstrate a cultural and especially historical superiority to the GERMANS, Italians, and Hungarians.

According to Pribojevic, both Queen Teuta and King Agron were Slavs, as were Alexander the Great, Diocletian, and even Aristotle and St. Jerome.

After him, Mauro Orbini, another Croat historian, re-launched the pan-Slavic idea in his well-known book, “Il Regno degli Slavi, hoggi corrottamente detti Schiavoni,” published in Pesaro in 1601.

The book met with great success and exerted a major influence on historians and politicians of subsequent centuries.

Now nobody doubted that the Slavs, especially those of the western portion of the Balkan Peninsula, were the direct descen-

dants of the Illyrians. Illyrian was the tongue spoken on the east coast of the Adriatic, and the land inhabited by the southern Slavs, especially the Croats, was Illyria. The Croats adopted the name Illyrian for themselves, though more when abroad and in foreign-language publications than within Croatia itself.

In the first half of the 19th century, the title Illyrian acquired a clear political function among the Croats. The leaders of the Croatian national movement called themselves “Illyrians” (Ilirci). Moreover, the theory of the Illyrian origin of the Croats was at this time embodied in academic form by Ljudevit Gaj, the greatest ideologue of the national movement. It was hi who published a book entitled “Who Were the Old Illyrians?” This treated the question from a historical angle, but with political aims. Gaj knew full well that any theory of a direct descent of today’s Croats from the old Illyrians was somehow an exaggeration. However, he believed that the name Illyrian would be the cement binding together the South Slavs in a new cultural and economic entity and a powerful political alliance that could confront the age-old enemies of the South Slav peoples.

The Illyrian ideology of the Croatian national movement was leavened with same doubtful ideas. It was not by chance that, after initial enthusiasm, critics of the idea grasped its weak points and easily refuted Gaj’s basic thesis of the South Slavs.

The political and police authorities of Vienna and Budapest rightly saw the notion of the Illyrian origin of all the South Slavs as a dangerous idea, because it could become an acceptable basis to devise a political program for all the south Slavs. It is therefore no wonder that in 1843 the authorities banned the use of the name Illyrian to designate the Croat

national movement.

As time passed, the idea of a direct link between the Illyrians and the Croats was gradually abandoned. It was the writer and philologist Bogoslav Sulek who delivered the final blow to the theory of the Illyrian origin of the South Slavs. In 1844, he published a treatise on the idea that the South Slavs could not be considered the direct descendants of the ancient Illyrians, but that the Slavs living in the western part of the Balkan peninsula were the result of a long and complicated ethno genetic process involving the Illyrians but also the Romans, Celts, Goths, and, finally, the Slavs.

It was in the second half of the 19th century and especially in the 20th century that the Illyrian problem acquired a political meaning for another Balkan people, the Albanians.

The problem of the direct descent of the Albanians from the ancient Illyrians was originally purely academic. Researchers attempted to solve this problem on the basis of data that were not always certain or complete, relying mainly on historical and especially linguistic evidence.

The question has for years been obscured by political arguments that have frequently prevailed over academic ones.

Of course, this is not the first such case in history. On the contrary, it is enough to recall the way in which Italian archaeologists at the time of fascism attempted to justify Mussolini’s conquests in the Mediterranean basin, how the Greeks today exploit data for the sake of their plans to annex Northern Epirus, and how the Serbs claim that any place where Serbian monuments or graves are found must belong to the Serbian state.

There is no need to recall other similar cases, for those we have mentioned suffice to show how archaeologists have placed their skills at the behest of national poli-

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

tics and ideology. Serbian archaeology and historiography have subjected the Albanians in general to such treatment, especially in Kosova.

After World War II, but especially after the serious events in Kosova in 1981, Serbian archaeologists set to work to refute the theory of the Illyrian ethnicity of Albanians.

They are indeed not the first to cast doubt over the historical continuity between the Illyrians and the Albanians.

Some specialists, especially Germans, including C. Pauli, H. Hirt, G. Mayer, and F. Cordignano, raised the question of the origin of the Albanian language and the Albanians in general. On the basis of what they considered to be scientific data they drew conclusions that disagreed with the theory that the Albanians are an indigenous population. Even though we do not today agree with their conclusions, we must emphasize that their arguments had no political or still less anti-Albanian overtones, and that they must be taken into consideration with proper seriousness when the problem of the ethno genesis of the Albanians is discussed.

The politicization of the problem that was later to become the hallmark of Serbian archaeology and historiography began with the Croat linguist Henrik Baric, who had close ties with Serbian academic and political circles. Baric was a very capable linguist, but the motives impelling him to formulate his ThracoMoesian theory of the origin of the Albanians remain dubious. His theory rests on linguistic data. The fact that the same linguistic material can be used in support of such diverse theories may alarm any student approaching this problem. Without denying linguists their right to formulate their conclusions on the basis of linguistic material, we must say that there also exist today a large quantity of archaeological, anthropological, ethnological, and ethno musicological data. The large amount of research in recent decades has thus made it much easier today to tackle the problem of the ethnic origins of the Albanians than 50 or 100 years ago.

The result achieved by workers in different disciplines in recent decades have reduced the importance of the work that relied on now obsolete linguistic evidence, and have made the autochthony of the Albanians, i.e. increasingly indisputable.

This conflict between new scientific result and the defenders of now obsolete theories is a phenomenon that can be explained by the increasing politicization of the issue of Albanian ethnogenesis. In fact, the theory of Albanian autochthony has never been disputed with such determination and savagery as today, precisely when so much scientific proof has been produced in its support. Nevertheless, the number of researchers still today refusing to take into consideration the many arguments supplied by different academic disciplines has shrunk, or, more accurately, absolutely the only researchers who deny the theory of Albanian autochthony are Serbian. Serbian archaeologists and historians began long ago to dispute the autochthony theory, but this opposition increased especially after the great Albanian revolt in Kosova in 1981. It was therefore a consequence of a political event rather than of new scientific data.

The Serbian archaeologist Milutin Garasanin represents a special case. In 1955, he wrote an article in the Prishtina periodical “Perparimi”, in which he asserted that the Albanians are the direct descendants of the Illyrians. In the years that followed, Garasanin increasingly fell into line with other Serbian researchers who denied any such descent. This shift became still more evident in connection with the problem of the ethnic allegiance of the Dardanians, who inhabited the Kosova region. This problem became one of the most disputed in archaeology and history, assuming apolitical character after 1981. The Serbs vigorously attacked the idea that the Dardanians were ethnically Illyrian. Not because they were led to this conclusion by scientific evidence, but purely because Kosova was “the cradle of Serbian history” and “holy soil” for the Serbs, and as such could not have been inhabited by a people that were of Illyrian stock and hence claimed by their descendants, the Albanians.

In the past, Serbian researchers had not always been of one mind in allocating the Kosova region to the ancient DacoMoesians. Milutin Garasanin himself, in his survey of prehistoric Serbia in 1973, openly admits that on the basis of their place names and personal names the Dardanians can be considered Illyrians, and that a Thracian and perhaps Dacian element is evident only in the eastern parts

31

of their territories.

However, when the Serbian Academy of Arts and sciences in 1986 organized a series of conferences on the ties between the Illyrians and the Albanians, this same Garasanin announced that the Dardanians couldn’t be considered Illyrians because they were ethnically more closely connected with the Daco-Moesian substratum.

It is easy to explain this change in Garasanin’s stand. We are now in a period of history in which relations between the Albanians and Serbs of Kosova, and not only within this region, have dramatically deteriorated and no Serbian researcher can freely express his opinion over the Illyrian-Albanian question without exposing himself to the danger of charges of high treason.

It would be impossible to trace here the progress of the press, television, and radio campaign waged by Serbian researchers against the idea of Albanian autochthony.

It is enough to recall an entertaining incident in this campaign, which took place in Zagreb in 1982. Two years previously, in 1980, the first volume of the Encyclopedia of Yugoslavia (Second Edition) had been published, in which there were two entries, one entitled “Albanci” (Albanians), and the other “AlbanskoJugoslavenski odnosi” (AlbanianYugoslavian relations). On pages 75-79, the Albanian historian from Kosova, Ali Hadri, had written the part of the entry under “Albanci” that dealt with “the origin and development of the Albanian people,” in which he stated that the Albanians are the descendants of the Illyrians. The linguist Idriz Ajeti said the same, considering the Albanian language a successor to the Illyrian tongue.

When this volume had come off the press, the Albanian revolt in Kosova had broken out, and when the Serbian edition of this same book was under preparation, the Serbian representatives on the Encyclopedia’s central editorial board rejected the text that had already been published in the Croat edition (which they themselves had approved), and insisted that the two entries should be reformulated according to the ideas of Serbian historians. A long and bitter debate then took place within the editorial board, and was soon reflected in the Zagreb and Belgrade newspapers. Ten contributions from historians and archaeologist were commis-

32

Jeta Katt olike

sioned in order to prepare new versions of these entries.

At that time, the Serbian members of the editorial board could not impose their ideas on others. This meant that the new version that was printed in subsequent editions of the Encyclopedia of Yugoslavia included textual changes in the sections dealing all mention of the continuity between the Illyrians and Albanians.

Although unable to change what had already been published in the Croat edition, the publisher of the Encyclopedia of Yugoslavia printed the new versions of the two entries and sent them to subscribers, requesting them to insert them in the appropriate place.

The debate within the Encyclopedia’s editorial board was also echoed in political circles. At the ninth Congress of the Serbian Communist Party held in Belgrade on 27-29 May 1982, a bitter argument broke out over the ethnic origins of the Albanians. The congress of a political party was of course not the proper place to discuss an academic problem of this kind, but the question had apparently assumed a political character and could not be confined to academic circles.

It was nothing les than the incident involving the two entries in the Encyclopedia of Yugoslavia that became the spark setting off this unexpected debate at the Serbian Communist Party Congress. The Albanian linguist Idriz Ajeti referred to this scandalous incident in his speech in order to show that many Serbian researchers and journalists were politicizing the issue to the extent that only a political forum could settle it, by political means.

Disgusted by the assaults of the newspapers, Professor Ajeti movingly defended at this congress the theory of the linguistic ties between the Illyrian and Albanian languages, and also the ethnic continuity between the Illyrians and the Albanians.

His speech met with an immediate response in the congress hall.

Pretending not to understand why a purely academic problem should become a discussion topic at a political congress, the Serbian historian Jovan Deretic asked in pathetic tones what point there was in politicizing the question of the Albanians’ ethnic origin.

Why should the Albanians be the descendants of the Illyrians and not of the Thracians? There was no point in dragging this question out of its academic context on condition that the Thracian theory was accepted. The Illyrian theory could not be correct, simply because it was an expression of Albanian imperialism, nationalism, etc. According to Deretic, the Illyrian theory had “a slight whiff of racism” that reminded him of the theory of a pure Aryan race, “and we know very well who inspired that theory.” Immediately after Deretic, Petar Zivadinovic took the floor. Zivadinovic was elected a member of the Central Committee of the Serbian Communist Party at this congress. For him, science had still not solved the problem of the ethnic origins of the Albanians, but, although he had never dealt with such academic questions, he knew very well that the Albanians could not be descended from the Illyrians.

The historian Sima Cirkovic also though that the Illyrian theory “stank of racism.”

The newspapers at this time were full of articles about the speeches at the conference. “Politika,” a Belgrade newspaper with little tolerance for the Albanians, published an article under

JANAR - MARS 2001

the headline, “No Campaign, But Creative Criticism.”

This newspaper apparently did not stop to consider that this stream of articles written by people who did more to compromise these authors than the Illyrian theory of the ethnic origin of the Albanians.

The book “The Albanians and Their Territories,” published by the Albanian Academy of Sciences in Tirana in 1982, and in an English edition in 1985, caused considerable commotion.

Albanian authors from Kosova were attacked especially harshly because their work demonstrated the autochthony of the Albanians in the province of Kosova.

These authors attempted in vain to explain that all the articles included in this volume had been previously published in Yugoslavia and were therefore common knowledge long before the book appeared. The attacks persisted because this book discussed what was the most delicate political problem in Kosova.

The campaign against the Illyrian theory intensified alongside the progressive deterioration of the political situation in Kosova.

Serbia’s best-known historians appeared on the scene, including the linguist Pavle Ivic, who proceeded to ruin a large part of his own scientific work in order to prove that Serbian and Croatian are a single language. He had never tackled the problems of the Illyrians or Albanians, but it nevertheless emerged that the Albanians could only be of Thracian, not Illyrian origin.

In an interview for the Belgrade weekly NIN, Professor Ivic listed the linguists who have considered the Albanian language a descendant of Thracian and then recalled the well known but now

Elegancë!

Elegancë!

Elegancë!

LE CHIC

THE MOST ELEGANT, MODERN, FULL SERVICE, UNISEX SALON IN RIVERDALE...

We use the highest quality professional salon products, the latest equipment and European ammonia-free hair colorings.

Personal services are provided by a seasoned, experienced and friendly proffesional staff.

HOURS: MONDAY & TUESDAY 10AM-6PM WEDNSDAY, THURSDAY & FRIDAY 8AM-8PM SATURDAY 8AM-6PM CLOSED ON SUNDAY

• Për të gjitha moshat • Shërbim profesional • • Aparaturë moderne • Atmosferë e këndshme • Mirë se vini! Lisa Curanaj

587 WEST 235TH STREET RIVERDALE NY

718-548-9090 PRIVATE PARKING LOT

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

obsolete argument that the Albanians could not have lived on the Adriatic and Ionian coast, because they possessed word for fish.

According to Professor Ivic, the problem of the Illyrian origin of the Albanians is complicated, but there is nevertheless no question of any doubt that the Albanians are not descendants of the Illyrians and are therefore not indigenous to the province of Kosova. This is precisely what the journalist interviewing him and the magazine’s readers wanted to hear.

A controversy then sprang up in the pages of this magazine between Professor Ivic, Mehmet Hyseni, and Shkelzen Maliqi.

On one hand, all this controversy and debate encouraged the Albanians to study more deeply the problem of their ethnic origin from the archaeological and ethnographic point of view, while it drove Serbian researchers to the point of denying the results of their own work. In 1982, when this problem had become an inflammatory one in what was then Yugoslavia, the Academy of Sciences in Albania organized a national conference on the formation of the Albanian people, their language, and culture. At this conference, which was attended by many foreign historians, many

specialists tried to present all the evidence that their different academic disciplines could offer to solve the problem of IllyrianAlbanian continuity. As in reply to this conference, the Serbs had the idea of organizing in Belgrade, under the auspices of the Serbian Academy of Arts and Sciences, a series of conferences that were to tackle problems also dealt with in Tirana. The conferences that were attended solely by Serbian historians, took place in May and June 1986. Their papers were later published in a book, in Serbian and French editions.

A careful reading of the contributions of Ms. F. Papazoglu and Professor M. Garasanin reveals at least a kind of uncertainty in their arguments. These writers sometimes even imply that they do not favor an unconditional rejection of the Illyrian theory of the Albanians’ ethnic origin. Of course, writers of propaganda have paid no attention to the academic evidence, and have not grasped these authors’ doubts, but only the evidence that suits their antiAlbanian campaign. Aware of the simplification which the complicated problem of the Albanians’ ethnic origins had undergone, professor Garasanin was careful to

33

point out that the Albanians are undoubtedly a palaeo-Balkan people and that the Illyrian element played a part, albeit a minor one, in their formation.

Garasanin asserted that there could be no question of a direct continuity between the Illyrians and the Albanians, because the Illyrians disappeared from history during the five centuries of Roman occupation.

The Albanians are therefore a people who were formed in the Middle Ages from small remnants of peoples, including the Illyrians, who inhabited the western Balkans in classical and mediaeval times.

There is no need to continue. However, we would like to end by emphasizing that the misrepresentations of the Serbian academic community in connection with the ethnic origin of the Albanians are part of a long and painful story of abuses of this kind, which have been nothing but political propaganda paving the way for military repression. This is the meaning of the way for military repression. This is the meaning of the campaign by Serbian historians and journalists against the autochthony of the Albanians in the lands they inhabit. u

Qëndresa e hapur antifashiste me pendë në shtator të vitit 1941

Nikë Barcolla dhe profesorët e Shkodrës në mbrojtje të Kombit shqiptar

S

hkodra për mua pasqyron shqiptarinë e kulluar. Së bashku me qytete të tjera historike të Shqipërisë, Shkodra ka qenë nëpër shekuj nje ndriçim diturie dhe një kështjellë krenarie për urtësinë dhe trimërinë shqiptare në mbrojtje të nderit, të traditave dhe të pavarësisë shqiptare. Për më tepër,

DR. AGIM LEKA Shkodra mishëron lidhjen historike te popullit shqiptar me botën perëndimore si mburojë e qytetërimit të tij.

Prandaj nuk ishte e pa pritur që gjatë sundimit të Italisë fashiste kur penda helmuese e priftit italian Fulvio Kordinjano sulmoi bërthamën e ekzistencës shqiptare në të përkohëshmen famëkeqe “Rivista d’ Albania” të muajit mars 1941, përgjigja e rreptë të dilte nga ky kryeqytet historik, nga Shkodra e Teutës, me dy libra të cilat, në mendimin tim, përfaqësojnë fillimin e qëndresës së hapur nga penda shqiptare kundër sundimit fashist italian, i cili në shtatorin e vitit 1941 ishte në kulmin e fuqisë së tij.

Libri “ Skandali Kordinjano dhe Mbrojtja e Kombit Shqiptar” nga Nikë Barcolla, pseudonim i Dom Nikollë Mazrrekut, i përbërë prej 36 faqesh, dhe ay i nenshkruar nga 20 profesorë të Liceut shtetëror të Shkodrës “Kordinjano në Gjyq përpara Botës,” i përbërë prej 31 faqesh,

frymëzuan rininë e Tiranës dhe të qyteteve të tjera të Shqipërisë të bënin demonstrata kundër Italisë fashiste.

Toni i përgjigjes së Nikë Barcollës, përveç titullit kushtrimdhënës, pasqyrohesh mbi mbulesën e librit te tij ku ishin vizatuar 12 shigjeta dhe ku ishte shkruar një citim i një fjale të urtë të Aristotelit “Mos me u idhnue kur lypet, asht marri.”

Kështu, Nikë Barcolla duke bashkërenditur trimërinë shqiptare me urtësinë shqiptare, shpërthente haptazi përbuzjen e popullit tonë kundër Kordinjanos dhe si rjedhim edhe kundër atyre që e kishin nxitur atë të shkruante kundër popullit tonë me qëllim që të justifikonin pushtimin e Shqipërisë si një mision “qytetërues” të Italisë fashiste ashtu siç bëhesh në kohën e perandorisë romake. Libri u sekuestrua me urdhër të Luogotenencës italiane dhe prifti

34

Jeta Katt olike

shqiptar Dom Nikollë Mazrreku, që në atë kohe ishte ndihmës-famullitar në famullinë e Tiranës, u internua heshtazi në katundet e Malësisë.

Çështja kombëtare në ndeshje me ideologjinë e internacionales komuniste Historia e pastrimit etnik të fshatrave shqiptare dhe ndikimi saj Në një kohë në të cilën, shumica e shokëve të mij në Liceun shtetëror të Tiranës, me idealizmin e tyre të pamohueshëm per çlirimin e atdheut tonë dhe për ndërtimin e një “shoqërie të re”, kishin përqafuar një ideologji të huaj gjoja se “internacionale do të jetë bota e re”, unë fillova të zhvilloja dyshimet e mia të përforcuara nga im atë, se asgjë e mirë nuk do ti vinte kombit tonë nga bota sllavokomuniste.

Im atë më tregonte vuajtjet e shkaktuara nga fqinjët tanë të veriut dhe të jugut, të cilat ai i kishte përjetuar. Ai më shpjegonte, me brengë në zemër se si fshati i ynë Borshi, i njohur në mesjetë me emrin “Sopot”, bashkë me 314 katunde shqiptare u bë shkrumb e hi nga andartet greke më 1914, vetëm e vetëm se banorët e tyre ishin shqiptarë dhe bile shqiptarë brez pas brezi që nga kohët e lashta.

Në të vërtetë, ishte në kalanë e Sopotit (Borshit), e ndërtuar në shekullin e katërt para Krishtit, ku djali i Skenderbeut, Gjon Kastrioti, pasi zbarkoi me kontigjentin e tij në Himarën shqiptare më 1481, bëri rezistencën më të dëgjuar, i ndihmuar nga trimat e bregdetit, të Himarës dhe të Labërisë, të cilët e njohën Gjon Kastriotin si princin e tyre. Tetëmbëdhjetë vjet më vonë, më 1499, Gjergj Kastrioti, djali i tij, zbarkoi përsëri me një kontigjent tjetër dhe përqëndroi rezistencën e tij në Sopot.

Në verën e vitit 1572, kur në Evropën perëndimore fanatikët fetarë bënin vëllavrasjet më të shëmtuara (3000 veta vetëm gjatë një nate), në kalanë e Sopotit (Borshit), shqiptarët i tregonin botës se si nderohej qytetërimi perëndimor. Në luftën e tyre heroike për liri, luftëtarët e kalasë së Sopotit u hodhën në erë bashkë me depot e barutit dhe 500 ushtarë osmanllinj, të cilët kishin depërtuar në kështjellën e tyre.

(Contarini G.P. histoire faqe 30).

JANAR - MARS 2001

Gjatë historisë së tij mesjetare, Borshi ka ndjerë peshën e rëndë të dy sulltanëve të cilët e panë të domosdoshme të kryesonin trupat e tyre për të nënshtruar popullsinë kryengritëse të bregdetit shqiptar, i pari Sulltan Bajazit i dytë më 1492 dhe i dyti Sulltan Sulejmani më 1537.

Kështu e kendon kënga popullore heroizmin e popullatës shqiptare për liri : ”ky sulltani qan me lot,/ ka dhe një Skënder në Sopot.”

Përkthimi në italisht i librit “Skandali Kordinjano dhe Mbrojtja Kombit Shqiptar” Ndikimi i traditës familjare. Forca shtytëse: “Dashuria e thjeshtë për Atdhe” Brenda kontekstit të përshkruar më lart, botimi “Skandali Kordinjano dhe

Dom Nikollë Mazrreku Mbrojtja e Kombit Shqiptar,” ishte për mua shkëndija frymëzuese në ringjalljen e ndjenjave të mia kombëtare dhe përforcuese në bindjen time se unë duhet të vazhdoja traditën e familjes time të nacionalizmit paqësor shqiptar e cila kishte filluar me gjyshin tim Nebi Sefa, përfaqësues i Lushnjës dhe nënshkrues i shpalljes së pavarësisë shqiptare në Vlorë dhe një nga protagonistët kryesorë të organizimit të Kongresit të Lushnjes (1920).

Ishte Nebi Sefa ai që u ngarkua nga komi-

sioni pregatitor i Kongresit të Lushnjes të kërkonte bashkëpunimin e Luigj Gurakuqit, të cilin e kishte njohur në Vlorë me 28 nëntor 1912.

Duhet të vazhdoja traditën e gjyshit tim Ibrahim Leka, i cili si komandant i qarkut të Lushnjes, e asgjësoi urdhërin telegrafik të marrë nga Valiu i Janinës të arrestonte Ismail Qemalin dhe delegatët e tjerë që e shoqëronin atë. Ibrahim Leka lajmëroi Nebi Sefën që ai do të linte një rrugë të hapur për delegacionin shqiptar që kështu të kalonte për në Vlorë pa pengesa dhe nën mbrojtjen e heshtur të tij dhe i uroi Ismail Qemalit sukses. (Shih: Dokumente, Instituti i Historisë, Dosja e Qemal Karaosmanit, 1936).

Familja Leka ishte e mobilizuar për shpalljen e pavarësisë. Hamit Leka, komandant i Tiranës, me porosi të Ismail Qemalit, së bashku me parinë e Tiranës, ngriti flamurin e Shqipërisë në Tiranë me 26 të nëntorit 1912 në ora tre e gjysëm të pasdrekes dhe i dërgoi telegram Hifzi Pashait, komandantit të trupave turke në Ballkan, ku i thoshte se Tirana ishte tashmë territor shqiptar (Shih librin “Patriotizma në Tiranë”).

Duhet të vazhdoja traditën e babait tim Rakip Lekës, i cili ia kushtoi jetën e tij jurisprudencës shqiptare duke i shërbyer popullit tonë në funksionin e tij si jurist.

Si student i drejtësisë në universitetin e Stambollit, Rakip Leka ishte i dyti në listën e studentëve shqiptarë të Stambollit që firmuan protestën e dërguar Sulltanit kundër alfabetit arab dhe në favor të alfabetit latin për gjuhën shqipe. Në vitet 1921-24, Rakip Leka, me profesionin avokat, ishte veprimtar me lëvizjen demokratike të Fan Nolit.

Pikëpjekja me autorin e librit “Skandali Kordinjano dhe mbrojtja e Kombit Shqiptar” në Famullinë e Tiranës Takimi im i vetëm në fillim të vitit 1942 për ti marrë leje Dom Nikollë Mazrrekut për botimin e librit të tij të cilin e kisha përkthyer në italisht pa ditur në se do të lejohesha ta botoja, ishte për mua një çast mallëngjyes pse këtu isha ulur unë, një student 18 vjeçar dhe përpara meje ishte një burrë i gjatë, i veshur me petkun e thjeshtë fetar, që me pendën e tij kishte

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

nxitur mijëra studentë të demonstronin për liri. Fjala e ëmbël e tij dhe idealizmi i tij për atdheun tonë të shtypur ishin mbizotërues në bisedën tonë. Me një herë u kuptuam se cila ishte detyra e çdo qytetari shqiptar, cilado qofshin pasojat nga pushtuesi fashist. Asnjëri nga ne nuk kërkonte famë ose ndonjë përfitim material. Për ne ishte vetëm detyrë, detyrë misionari që kërkonte vetmohim. Siç shkrova në parathënien për lexuesit italiane më 1942, përkthimi i këtij libri në gjuhën italishte “nuk kishte tjetër forcë shtytëse përveç dashurisë së thjeshtë për Atdhe”.

Ky takim ishte i pari dhe i fundit me Dom Nikollën, sepse ai u detyrua në mënyrë të heshtur të largohej nga Tirana dhe të shkonte në fshatrat e Malësisë si rjedhim i veprimtarisë kombëtare të tij.

Peripecitë e botimit nën sundimin italian dhe besimi i patundur në çështjen kombëtare Se si vendosa në moshën 18 vjeçare ti kushtoja katër muaj të jetës time përkthimit të botimit “Skandali Kordinjano dhe Mbrojtja e Kombit Shqiptar” duke i vënë titullin e ri “Risposta a Cordignano sui suoi giudizi nei riguardi degli Albanesi”, që do të thotë “Pergjigje Kordinjanos përmbi gjykimet e tij mbi Shqiptarët” por duke mos ndryshuar asnjë fjalë brenda tekstit origjinal; se si munda te mirrja leje për botimin në gjuhën italishte për këtë libër, i cili kishte qenë i

sekuestruar në botimin shqip; se si libri u botua nga shtypshkronja “Kastrioti” me 2000 kopje; se si u shpërnda ky libër ndër italianë dhe ndër konsullata të ndryshme të gjitha këto kujtime shpresoj ti botoj së shpejti për ti shërbyer atyre që mund të merren me historinë e qëndresës antifashiste nga individë të thjeshtë me kurajë qytetare.

Se përse zgjodha librin e Nikë Barcollës për përkthim dhe pse vendosa të pasuroja librin e Nikë Barcollës me shenime të marrura nga botimi i profesorëve te Liceut të Shkodrës “Kordinjano në gjyq përpara Botës”, duke zgjeruar kështu përkthimin e librit në gjuhën italishte nga 36 faqe në origjinalin shqip në 42 faqe, njeriu mund ti gjejë në parathënjen time të përkthimit, e cila u botua me datën 5 maj 1942. Këtë parathenie e fillova me vargjet e Fishtës të perkthyer italisht, të cilat pasqyronin krenarinë shqiptare në shekuj dhe sfidën e çastit të shpirtit shqiptar: Siamo i figli di una stirpe famosa nel cui pugno l’acciaio baleno come folgore che il nemico solo tremando insulta e tutto il mondo per la “Besa” onora.

(Na jem’ t’bijt e nji fisit të përmendun, n’dorë, qi i ndriti si rrfeja çeliku, qi e qestisë veç t’u dridhun anmiku, qi t’ tanë bota kah besa e nderon.)

Po e mbyll këtë shkrim me vargjet e Dom Ndre Zadejës, të cilat më ngjithnin mishtë sa herë i lexoja dhe i rilexoja në rini dhe sidomos kur u përpoqa ti përcjell ato ndjenja në gjuhën italishte:

35

Testimone ti chiamo, o esagerata pazienza albanese, tu che soffri senza voce, e rodi tacita, e piangi senza lamento e pungi senza uccidere... .

(Dishmitarë ty të thrras, o e tepruemja duresë shqiptare, ti që vuen pa za, e bren pa ndie, e kjan pa ankim e therr pa vra.. . )

Epilog-Kontakti i fundit me Dom Nikollë Mazrrekun në tetor 1994 Në tetor të vitit 1994, me një koleg timin, i dërgova Dom Nikollë Mazrrekut përshëndetjet e mia më të përzemërta. Ai m’u përgjigj me një fotografi të tijën si kujtim me shënimin “te fala me shume mall.” Kështu 52 vjet pas takimit tonë të shkurtër në famullinë e Tiranës më 1942, Dom Nikollë Mazrreku nga kryeqyteti i Ilirisë, dhe unë nga New York-u por me prejardhje nga fshati i Borshit, perla e Rivierës shqiptare në skajin jugor të Shqipërisë së cunguar, u lidhëm përsëri shpirtërisht, me zemër të përvëluar për kombin e shumëvuajtur, ashtu siç u bashkuam gjysëm shekulli më parë.

Pak kohe më parë mora vesh se Dom Nikolla nuk jeton më. Shpirti i tij është tasni në botën e amshuar pasi ai i kushtoi tërë jetën Zotit dhe Atdheut. I përjetshëm qoftë kujtimi i tij në brezat e rinisë shqiptare, te cilat ai i frymëzoi me idealet e larta të njerëzimit dhe me dashuri dhe sakrificë për Atdhe. u

NJË HOMAZH PËR HOMERIN SHQIPTAR GJERGJ FISHTËN (vijon nga faqja 23)

Publiçistikë – Prozë I boton ndër 50 organe të ndryshme : 1. "Lot gjaku"- ku përshkruan ngjarjet e pavarësisë 2. "Ndër blerime të vorrevet" 3. "Fjalim në vorrimin e Avni Rustemit" 4. Reportazh "Në Turkinë e re" Ndër studime estetike të Gjergj Fishtës dallojmë: Parathënien e Kanunit të Lekë Dukagjinit

"100 vjetori i J.E. Gëtes" Për "Botën Shqiptare" te Thimi Mitkos.

Ndërsa në esetë sociologjike politike vërejmë: “Tash që u ba Shqypnija duhen ba Shqyptarët" apo "Hominem non Habeo".

Në shkrimet polemike Fishta shkroi: "Kombësia e Kleri katolik" "Vjersha Heroike Shqyptare" "Goja llap e paraveshi dap" "Shqyptarët dhe të drejtat e tyne" "N`dekë të Avni Rustemit"

E gjithë kjo veprimtari e bollshme në të gjitha gjinitë e zhanrat letrare qe e botuar.

Ndërsa në veprat e pabotuara ose të mbetura në dorëshkrim e që janë kryesisht satirë do të përmendim: "Baraba" (1898) "Torrolloqja e Ballkanit" (1901) "Nikolejda" (1901) "Kur pata kenë papë" "Vegim" "Në drekë të Frano Krispit" (1907) "Si i don mushka drutë" (1907)

36

Jeta Katt olike

Këto dorëshkrime lexoheshin ilegalisht në Kuvendet e Fratënve dhe nga inteligjenca Shkodrane. Ndër të gjitha këto botime 2 ose 3 prej tyre patën fatin të botohen tek "Hylli i Dritës" si p.sh. "Torollaqja", "Nikolejda" dhe disa pjesë nga "Visku i Babatasit", gjithashtu duhet thënë se historiani dhe kritiku letrar Razi Brahimi na ofroi të përmbledhura në një vëllim fshehtasi me titull "Nikolejda". Është interesant fakti se ndërsa "Gomari i Babatasit", pjesa e parë, u botua në 1923 u lexua fluturim, ndërsa pjesa e dytë "Visku i Babatasit" nuk u arrit të botohej deri në vitin 1994 duke mbetur dorëshkrim.

Në veprën e Fishtës, klasiçizmi, romantizmi e realizmi kritik, sikur shkrihen si një sintezë e këtë e arrinë me shumë zhdërvjellësi shkrimtari i madh. Ngjarjet historike, situatat, periudhat kohore shprehen si një epokë e tërë, bile shpesh i tejkalon kornizat e kufijtë e saj dhe kjo arrihet sepse secila ngjarje, situatë apo periudhë pasqyrohet me art e vërtetësi. Është e udhës të themi sadopak brënda caqeve të këtij shkrimi mbi veprën epike "Lahuta e Malcisë" e cila shënon një ndër majat më të larta të Fishtës dhe një enciklopedi të letërsisë shqipe dhe opusit shqiptar.

Pas suksesit të botimit të pjesës së parë (1905) të Lahutës erdhi botimi i vëllimit të dytë "Vranina" në vitin 1907, që u mirëprit dhe Fishta po projektonte eposin e madh kombëtar me 30 këngë, me rreth 16 000 vargje tetë rrokshe, një punë kjo e gjatë që do të përfundonte në vitin 1937, pra rreth 32 vjet.

Qëllimi i Fishtës në shkrimin e "Lahutës së Malcisë" ishte lartësimi i fisit shqiptar duke e lidhur atë me virtytet e Shqiptarit si mikpritja, burrëria, besa, nderi, liria, solidariteti, pavarësia, besimi në qënie mitike. Mbështetjen sidomos në stilin epik e gjeti tek "Iliada" e Homerit duke e zgjedhur eposin popullor si humus pjellor për të krijuar kryeveprën e tij në letërsinë shqiptare dhe botërore.

Në qoftë se në veprën e Homerit gjejmë të tipizuar Akilin këmbëshpejtë e Odisenë mëndje mprehtë, në veprën e Fishtës shëmbëllejnë personazhet historike si Oso Kuka sypërgjakur dhe Marash Ucit i urtë. Portretizimi i shqiptarit trim zë fill që nga luftërat për të mos iu nënshtruar zgjedhës 500 vjeçare turke, e deri tek lidhja e Prizrenit. Ja si e cilëson në vitin 1936 studiuesi historian a gjuhtari, Prof. Dr. Eqerem Çabej veprën e Fishtës: "Fishta zë fill me njësinë e vogël të fisit për ta mbaruar te njësia më e madhe e kombit”.

Ia fillon me bariun e moçëm Marash Ucin dhe ia mbërrin tek Abdyl Frashëri në Lidhjen e Prizrenit për të marrë vepra e tij karakterin e një eposi kombëtar", e do të vazhdojë"….. Një jetë Homerike shkëlqen mbi veprën e tij".

Fishta në veprën e tij himnizon të gjitha vlerat

JANAR - MARS 2001

kanunore, himnizon bëmat e heronjëve shqiptarë. Që në këngët e para e deri në ditët e Fishtës armiku kryesor do donte të pushtonte Shkodrën e Malësinë. Knjaz Nikolla kish pushtue Shkodrën 1912–1913 dhe autori lëshon mallkimin e tij.

Apo më vonë në Lidhjen e Prizrenit si ngjarje me rëndësi historike që nxiti nëpërmjet burrave të thekshëm levizjen çlirimtare deri në pragun e pavarësisë.

Mjaft e arritur artistikisht është ngjarja politike e Kongresit të Berlinit, që përcaktoi copëtimin e etnisë shqiptare e cila rezistoi bindshëm asimilimit sllavo-greko-roman. Arti i Fishtës, me një stil të hollë poetik, me përshkrime dhe batuta popullore, përshkruan luftën tek Ura e Rrzhanicës. Të gjtha këto janë vjelë me mjeshtëri të rrallë, nga burimet e kristalta të poezisë gojore dhe folklori shqiptar.

Në vepër bëhet thirrje për rezistencë, për unitet e bashkim pa dallim feje, krahine e ideje, pa asnjë indulgjencë ndaj turqve. Parrulla e Fishtës është "Fe e Atdhe" që përfaqëson sensin e kombëtares. Studiuesi Pal Dukagjini do të shkruante: “Lahuta asht shqiptare e flet shqiptarçe përse autori i saj kambë e krye shqiptar e foli e shkroi thjeshtë shqiptarçe".

Albanologu M. Lambertz, në një studim për "Lahutën", thoshte: “Lahuta e Gjergj Fishtës jo vetëm ka rëndësi në pikëpamje artistike por ajo, si vena e mirë që sa më shumë vjet të kalojnë aq më vlerë merr, duke qenë se ajo është pasqyra, magazina e kopja besnike e jetës, e shpirtit, dëshirave, përpjekjeve e luftës dhe e vdekjes së shqiptarëve, me një fjalë Lahuta është shprehja më e qartë e dokeve të banorëve të Maleve të Veriut”.

Ja si jepet kushtrimi gjithë kombëtar kundër sulmuesit turk e sllav në këngën e 9 "Lidhja e Prizrenit": - T`tanë Shqypnisë ka çue nji fjalë - Qi shk`a krye shk`a Bajraktar - Shk`a Vojvodë e shpi e parë - Fill me dalun në Prizrend - Për me ngrehë aty kuvend - E si motit për atdhe - Me lidh besë, me lidhun Fe - Besë e Fe me lidhë shqyptare - Se pa dalë Shqypnia fare (…)

- Vendin t`huajve mos mu a lshue Dëshiroj të ndalem edhe në zhanrin shumë të preferuar të tij tek satira. Satira, sado në dukje klasike, përmbledh edhe elementë të realizmit kritik dhe romantik. Bashkëkohësit tregojnë se vetë natyra e tij kishte shpesh humor, bisedat me miq e dashamirës ishin zyrtare dhe shumë me kulturë. Ndërsa kur dikush ngacmonte sado pak cilësitë, virtytet, kombin, fenë, etj., Fishta shpërthente me humorin thumbues e satirën e

mprehtë në pakufi, pra, siç thonë, ishte hazër xhevap.

At B. Dema thoshte për satirën, "mue më duken copa të një arti që se ka shoqin në letërsinë botërore". Ndërsa Poradeci do shprehej : “Fishta është njëri ndër shkrimtarët satirikë më të mëdhenjë".

"Gomari i Babatasit", pjesa e parë më 1923 dhe më vonë pjesa e dytë "Visku i Babatasit", që mbeti në dorëshkrim, e pabotuar, përbëjnë një kulm të satirës politike të një stili modern.

Duke tallur drejtuesit e kombit që vetëm mashtrojnë e nuk janë tjetër veçse vagabonda, rrugaçë, karrierista, fodullë, Fishta i thumbon me epitete të rrufeshme të pakursyera.

E këta demagogë “si rriqën të pushtetit, si hajna, brac si dylma e faqezi, batakçi, si parlamentar kafenesh, mejhanash, si zagar, si politikan, bixhozxhi, si mercenar, si hasëm kulture e qytetërimi, si qelepirxhi e xhagajdur, si autodidakt i arsimuar në tavull e zara, si nacionalist me lugë në brez e sy në pilaf”. Ja kjo është kasta sunduese qeverisja pseudodemokrate.

Këto epitete filozofike duket sikur profetizojnë gjithë paraardhsit e politikës shqiptare të shekullit 20.

Vepra “Gomari i Babatasit” është një kundërvënie me ton therrës satirik i patriotizmit, atdhetarizmit dhe nga ana e kundrët e mashtrimit e demagogjisë të pushtetarëve në parlamentin e asaj kohe. Prandaj kjo vepër e Fishtës qëndron aktuale edhe sot, në ditët tona , kur parlamentarët dhe pushtetarët, njerëzit që drejtojnë, mendojnë më tepër për pasurimin e vetvehtes, për kolltukun personal se sa për hallet e problemet e popullit të varfër. Sado që vepra “Visku i Babatasit”, vazhdimi i pjesës së parë, nuk është e përfunduar plotësisht, mund të themi pa u zgjatur se është kulmi më i arritur i satirës Fishtiane.

Tek satira e Fishtës gjejmë një leksik të bollshëm, gjejmë shumë turqizma që lidhen me stilin e autorit për të përdorur huazime që i japin më tingëllim asaj.

E të tilla janë beledije, dertedev, dergje, hapsana, nafakë, sylah, tonuz etj. Tek libri satirik “Anzat e Parnazit” kohë kur Shqipnia vazhdonte të ishte nën sundimin turk sfidon e fshikullon ata njerëz që jepen pas vesit të shëmtuar të korrupsionit. Shumëllojshmëria e metrave dhe rimave ka rritë më shumë grafikun e satirës therëse. Shpesh herë po në këtë vepër Fishta mbështetet në modelet antike greke apo tek “Metamorfosis” huazon diçka nga Virgjili.

Dramatika e Fishtës Përmblidhet tek veprat "Odiseu", "Juda Makabe" "Jerina ose Mbretenesha e luleve", “Shqypnia e gjytetnueme", etj.

“Odiseu” është një pjesë një aktëshe, jep

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

kthimin e Odiseut në Itakë. Idealizohet nderi, ngrihet lart morali dhe zgjuarësia e trimit Uliksi i Trojës që fiton mbi kundërshtarët.

"Ifgjenia n’Anullid” tragjedinë 5 dukë asht subjekt i marrë nga Europidi. Tema që përshkon veprën asht dashuria e flijimi për atdhe, adhurimi për babain dhe analiza kontadiktore e konfliktuale e botës femërore.

"Shqypnia e gjytetënyeme", ndonëse pa konflikt, është një ndërlidhje e realitetit me mitologjinë. Këtu shpërthen dukshëm dëshira e objektivi i Fishtës për edukatën, kulturën, mësimin, lejtmotivi i tij "Fe e Atme", etj.

"Juda Makabe" edhe kjo tragjedi e filluar me 1911. U vu në skenë dy herë, më 1920 kur e kishte përfunduar, dhe pastaj 1945, nga amatorët e Shtëpisë së Kulturës në Shkodër, e shoqëruar me muzikën e kompozitorit Martin Gjoka, e më pas të nxënësit të tij Prenkë Jakova.

Në të dy rastet shfaqja u ndalua. U ribotua në vitin 1923, 1924, e 1942 si libër më vehte. Ideja është marrë nga Bibla, histori e fisit hebre të makabejve. Vepra "Juda Makabe" ka 3 akte.

Përfshin personazhe të kundërt, ka korale të veshur me valle, me pjesëmarrjen masive të popullit, ushtrisë etj. Është një konflikt mes Makabejve që janë për Fe e Atdhe dhe asirasve që duan ta zgjerojnë sundimin e tyre. Heroi Juda Makabe lufton me trimëri për të drejtën por tradhëtohet e tërhiqet. Në fund, akti III skena IX, është vdekja tragjike. Sigurisht tragjedia është sfidë për realitetin shqiptar, për idealin e patriotëve dhe nacionalistëve shqiptarë që u zhgënjyen nga parrullat demagogjike të komunizmit që po lindte dhe po rritej duke mbjellë farën e shkatërrimit e përndjekjes të këtyre intelektualëve, prandaj vepra u ndalua.

Koncepti dramatik është klasik. Pesimizmi i poetit është tepër vajtues: - Mbasi Zjarrin, pra ka marrë shpia - E si e fikim na s`po kemi - E`dh un thom, tash lum Zotnia - Se me u`n`xe m`të nuk a (asht) Tek vepra "Jerina" ose “Mbretënsha e luleve”, poemë melodramatike, përmbledh prologu (trazimet), pjesa e parë (Zgjedhja), Pjesa e dytë (të kunorruemit), Finale (Apotheosis). Në vepër hymnizohet bukuria shqiptare. Lulet kanë zgjedhur një Mbretëreshë jo drandofilen por një qënie njerëzore, nje vajzë që quhet Jerina.

Veprën e përshkon e gjithë alegoria, ku nëpërmjet bukurisë idealizohet bashkimi, sfidohet e keqja. Alegoria shpesh shkëmbehet edhe me krahasimet e gjetura të autorit që e japin hijeshinë e Jerinës.

Kush e ka ballin si hana?

Kush e ka synin si dielli?

Kush e ka shtatin si Zana?

Kush e ka gazin si prilli?

E fundi mbyllet duke e ngritë akoma më lartë bukurinë e vashës shqiptare: Nuk asht Zanë as hyjneshë Veçse asht vashë le në Shqypni.

Vdekja e Fishtës Në një natë të ftohtë të 30 Dhjetorit, 1940 mbylli sytë në Shkodër Homeri Shqiptar At Gjergj Fishta. Vdiq i pezmatuar nga periudha e zymtë që po kalonte Atdheu, nga sëmundja që e mundonte çdo ditë, por i kënaqur për një punë të vyer që kishte lënë për ta vazhduar brezat e ardhshëm.

E theksuam edhe më lart se kombit do t’i duhej për më shumë, por “dreqi i kuq” kish filluar të afrohej si re e zezë që ndillte një shtrëngatë që do të binte mbi të gjithë intelektualët e nacionalistët por edhe mbi klerin katolik.

Përsekutimi i sa e sa figurave të shquara të kulturës, artit, shkencës do ta tregonte më vonë se ky fat ogurzi do ta priste edhe Fishtën.

A nuk ishte Kardinali i parë shqiptar Mikel Koliqi që do të qëndrojë 38 vjet i syrgjinosur në burgje e intenime por përherë i respektuar.

Vinçens Prendushi, Ipeshkëv, poeti tërheqës i letërsisë shqipe, i edukuar në Kuvendin Françeskan të Shkodrës e Troshan të Zadrimës e më vonë në Tirol të Austrisë, drejtor i “Hylli i Dritës”, autor i disa artikujve, përkthyes. Nuk pranoi detyra e ofiqe, por njëzet vjet dënim burg e tortura sa vdiq një natë dimri 1949 në mes errësirës e dhimbjeve, apo Mons. Çoba pasi u dënua 25 vjet u mbyt me inxheksion në vitin 1980 në Tiranë.

Sa makabre është vdekja e Dom Lazër Shantojës, nacionalist, me kulturë perëndimore, poet e prozator, apasionist i muzikës klasike, poliglot, përkthyes i Gëtes, Shilerit, Heines.

Pasi u torturua dhe iu prenë dy këmbët, u pushkatua në moshën 50 vjeçare. E çfarë mund të themi për Dom Ndre Zadejën, këtë njeri atdhetar, erudit, i cili në fjalën para togës së pushkatimit thotë: “Çfarë tjetër mund të bëj për me qenë shqiptar”.

Por si vdiq prej plumbave i shtrirë përdhe Patër Anton Harapi, ky mësues i religjionit në lice dhe i filozofisë, idealist për “Fe dhe Atdhe”.

Poliglot At Donat Kurti, i cili pasi mblodhi, me At Bernardin Palaj këngë popullore për vëllimin “Visaret e Kombit” dhe “Përralla Shqiptare”, do të dënohej në burgun komunist për të vdekur në një kasolle të mjerueme, me plot dinjitet.

Mjaftojnë këta shembuj për të arritë në konkluzionin se çfarë do ta priste edhe françeskanin Fishtë. E pra, me një ceremoni mortale nga franceskanët e populli i Shkodrës, u varros në Kishën e Fretërve më 31 Djetor, 1940. Rregjimi komunist nuk mund ta duronte edhe të vdekur Gjergj Fishtën. Me një urdhër special, sigurimi i shtetit, ç`varros eshtrat e tij për ti hedhur në lumin Drin. Pra, Homeri shqiptar, vigani i letrave shqipe, syrgjynoset edhe për

37

së vdekuri.

Megjthatë Zoti vonon por nuk harron dhe, më 13-11-1995, filluan gërmimet për të kontrolluar vendin e varrimit të atëhershëm, ku u gjet fundi i kalbur i arkivolit prej druri, një copë petku fetar, disa ornamente të arkës dhe një pakicë eshtrash ku përfshiheshin dy vertebra të qafës, dy të shtyllës kurrizore, pjesa fundore e brezit të legenit, një brinj i djathtë e një i majtë dhe , më kryesore, eshtrat e gishtave (falangjet), karpe e metakarpe, 20 të tilla që formonin pëllëmbën e dorës me të cilën poeti ka shkruar epopenë shqiptare. Proçes verbal i mbajtur me këtë rast, në prani të noteres dëshmitarëve okularë dhe specialistëve të mjekësisë legale, vertetojnë se pjesët e mbetura nga dhunimi i varrit, i përkasin At Gjergj Fishtës. Përveç kësaj një juzuit italian Fr. A. Sala, skulptor, riprodhoi maskën mortnore në dy kopje, nga e cila ish nxënësi i tij Tom Leci nxori kallëpin ku u benë 6 kopje të tilla, një prej të cilave e punoi Odhise Paskali, ish miku i Fishtës, e që u gjet tek skulptori shkodran Ferit Kola, sipas At Zef Pëllumbit.

E tani për ti mbyllur këto shënime s`mund të lëmë pa përmendur se në vigjilje të 50 vjetorit të vdekjes së At Gjergj Fishtës, një grup dashamirës të poetit, Aurel Plasari, Skender Buçpapaj dhe Rudolf Marku, së bashku me aktorin e mirënjohur të filmit shqiptar Ndrekë Lucen, e poetin Jorgo Bllaci, përkujtuan, më 28 dhjetor 1990, në Tiranë, përvjetorin e tij. Mbas disa ditësh grupi nismëtar trasferohet ku me përpjekje e vështirësi, më në fund, siguron një sallë të vogël tek ish Kisha e Murgeshave, e cila me këtë rast u mbush plot e për plot sa që gjysma e njerëzve qëndruan në këmbë.

Ishte fat dhe privilegj, si për të gjithë ashtu edhe për mua, të asistoja në këtë tubim të paharruar ku për asnjë çast nuk pushuan brohoritjet dhe recitimet përmendsh nga salla.

E këtij kujtimi relik do ti shtoja diçka tjetër të paharruar. Nëna ime e ndjerë, para se të vdiste, më dhuroi nje tub llamarine ku kishte të ruajtur diplomën e maturitetit te shkollës Stigmatike, ku përveç firmave të profesorëve At Martin Gjokaj i muzikës, Patër Anton Harapit, filozofi, ishte edhe siglimi i At Gjergj Fishtës në letërsi.

Kjo diplomë e futur në llamarinë vlen më shumë se çdo gjë e artë për mua.

Edhe komuniteti Shqiptar, emigracioni në Amerikë, po mendon shumë për lartësimin në piedestalin e merituar të sovranit të letërsisë shqipe. Eshtë propozuar që së shpejti të ngrihet një statuje si një shënjë pavdeksie për At Gjergj Fishtën.

Studimet për veprën e Fishtës sapo kanë filluar, pas një harrese 50 vjeçare. Shumë bukur e me të drejtë thotë studjuesi i mirënjohur, një nga simpatizuesit e Fishtës, Dr. Aurel Plasari: “... Jo duke i dhënë Fishtës vendin që i takon por duke i kthyer historisë së letërsisë atë ç`ka i mungon”. u

Jeta Katt olike

38

JANAR - MARS 2001

A janë Katolikët minoritet

në Shqipëri?

S

ot, falë ndryshimit të situatës politike, shumë gjëra po kërkohet të thirren me emrin e tyre, shumë fasada rezultuan fallse e për rrjedhojë secili kërkon ta vendosë vetveten në raporte të sakta e jo ilusive me realitetin e ri. Në këtë kontekts nuk është diçka jo normale të shtrohet një pyetje si kjo që mban si titull ky shkrim.

Veçse duhet të kemi parasysh se nëse pyetja mund të konsiderohet normale, është krejt jo normale të nxitohesh për t’iu përgjigjur nje pyetje të tillë pa marrë parasysh delikatesën e problemit dhe kompleksitetin e tij.

Në qoftë se me fjalën minoritet do të kuptonim thjesht një numër të vogël të katolikëve në raport me myslimanët dhe ortodoksët në Shqipëri, kjo mund të konsiderohej si diçka e saktë. Fjala minoritet në këtë rast ka kuptimin e të qënit minor, pra më i vogël. Ky është një realitet që dihet qyshkur dhe s’ka pse të dyshojë ndokush për vërtetësinë e tij. Problemi merr nuanca të tjera kur nga koshienca se jemi një komunitet më i vogël në numër kalohet në kompleksin e inferioritetit minoritar e bile bëhën edhe krahasime e vihet ngjashmëri me minoritetin grek duke kërkuar edhe praninë e grupit parlamentar katolik në parlament me qëllim të mbrojtjes së të drejtave të minoritetit katolik. Ndoshta ato që bëjnë krahasime e kërkesa të tilla mendojnë se në këtë rrugë i dalin në mbrojtje komunitetit katolik në Shqipëri, por për mendimin tim këto janë metoda që e denigrojnë atë dhe vendosin në pozita të theksuara inferioriteti ndaj komuniteteve të tjera fetare.

Të pranosh që katolikët si minoritet fetar duhet të mbrohen politikisht në parlament nga një grupim politik katolik do të thotë që luftën politike në mes programeve të partive të ndryshme që u formuan në Shqipëri me lejimin e plural-

izmit ta zëvëndësojmë me luftën fetare, aq fatale për të ardhmen e popullit shqiptar, do të thotë ta transformosh shtetin shqiptar nga një shtet laik që mbron dhe trajton në mënyrë të barabartë të tre besimet, në një shtet fetar që i përkthyer në

ADRIAN PACI shqip do të thoshte shtet islamik. Ajo që më bën më tepër përshtypje është fakti se shpesh kërkesa të tilla nxiten nga një lloj ndjenje inferioriteti e cila më duket krejt e pavend.

Por le të kthehemi edhe një herë tek pyetja “A janë katolikët minoritet në Shqipëri? Nëse ndokush me minoritet përveç numrit më të vogël nënkupton edhe kontribut më të vogël në historinë e kombit shqiptar, në luftrat e tij shekullore për liri, në ndërtimin e kulturës shqiptare apo në krijimin e shtetit demokratik shqiptar, atëherë mund të themi me plot gojë se komuniteti katolik në Shqipëri nuk e meriton këtë emër. Për nga fijet që e lidhin komunitetin katolik me vlerat që kombi shqiptar ka arritur të krijojë gjatë shekujve, për nga figurat madhore që ky komunitet i ka dhënë kombit shqiptar, mund të thuhet pa frikë se katolikët në Shqipëri jo vetëm që nuk mund të konsiderohen si një komunitet i parëndësishëm, por kushdo që e shqipton me krenari emrin shqiptar duhet ta ndiej se disa nga arsyet që ia mundësojnë këtë lidhen me kontributin e komunitetit katolik.

Le të flasim më konkretisht. I vetmi Hero Kombëtar i shqiptarëve është princi katolik Gjergj Kastrioti i quajtur nga Papa Kaliksti III me titullin “Atlet i

Krishtit”. Arsyeja që e gjithë bota e mori në gojë emrin e tij ishte se ky princ shqiptar duke mbrojtur vendin e tij nga invazioni turk, u bë barrierë mbrojtëse për kishtërimin evropian. Më tej e vetmja nobeliste shqiptare është murgesha katolike Nënë Tereza, njëra nga gratë më të famshme që ka njohur njerëzimi, me të cilën me të drejtë gjithë kombi shqiptar krenohet para botës. Asnjë shqiptar, asnjëherë e në asnjë vend nuk është nderuar e nuk nderohet sa Nënë Tereza, një pjesë e nderimit rrezaton edhe mbi kombin shqiptar, bijë e të cilit ajo është.

Nëse do të flisnim për kulturën shqiptare, do të shihnim se kontributi i katolikëve në këtë fushë është i një rëndësie të veçantë. Qysh nga dokumentet e para të shkrimit shqip, ne ballafaqohemi me këtë kontribut. Bile nuk duhet të harrojmë se deri tani dokumenti më i vjetër i gjuhës shqipe është një formulë katolike pagëzimi. Pa figurat e meshtarëve katolikë si Buzuku, Bardhi, Budi e Bogdani historia e kulturës shqipe do të gjymtohej rëndë. Pa Barletin kontributi shqiptar në kulturën humaniste do të zbehej.

Pushtimi osman, njera nga fatkeqësitë më të rënda të kombit shqiptar, do ta çorodiste rrjedhën e natyrshme të zhvillimit kulturor të shqiptarëve, por në mes të mërgatës arbëreshe në Itali Jeronim de Rada do të jepte sinjalin e Rilindjes kombëtare. Personalitetet katolike në fushën e letrave shqipe janë të shumtë. Më të përmendurit në ta: At Gjergj Fishta poet kombëtar i shqiptarëve, Dom Ndre Mjeda, Imz. Vinçens Prendushi, Filip Shiroka, Ernest Koliqi, Martin Camaj, etj.

Një kontribut të rëndësishëm katolikët shqiptarë dhanë në çështjen e gjuhës shqipe. Ata jo vetëm e mbrojtën

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

nga harresa duke e shkruar në kohërat më të vështira të pushtimit turk, por kur erërat e lëvizjes kombëtare përfishinë edhe Shqipërinë ata u vunë në krye të punëve për konsolidimin e kësaj gjuhe. Më 1899 në Shkodër formohet shoqëria “Bashkimi” me drejtues Imz. Doçin, dhe më vonë po në Shkodër kemi shoqërinë “Agimi” me kryetar Dom Ndre Mjedën. Ne Kongresin e Manastirit, kryetar i komisionit për hartimin e alfabetit shqip u zgjodh At Gjergj Fishta. Studimet gjuhësore shqipe do të ishin të mangëta pa kontributin e Mjedës e më vonë të At Justin Rrotës.

Po kështu i një rëndësie të veçantë është kontributi i katolikëve në krijimin e revistave e fletoreve të para në shtypin shqiptar. Më 23 Shkurt, 1848 doli revista më e vjetër me emrin “L’Albanese d’Italia” e drejtuar nga Jeronim De Rada. Përsëri De Rada boton “Flamuri i Arbrit” (1883-1887).

Më 21 Mars 1887 në Palermo doli “Arbri i Ri” e drejtuar prej Francesko Stassi Petta dhe Zef Skiroi. Etërit Jezuitë në Shkodër botojnë më 1891 revistën mujore “Elçija e Zemrës së Jezu Krishtit” që më vonë do të quhej “Lajmëtari i Zemrës së Krishtit”, Anton Argondizza boton më 1896 të përkohshmen “Ylli i Arbëreshëve”, “Shpresa Shqiptare” botohet nga Dom Ndoc Nikaj. Revista më e mirë e botuar në Shqipëri dhe që luajti një rol të rëndësishëm në jetën kulturore, fetare e patriotike është “Hylli i Dritës” botuar nga Fretërit Franceskanë më 1913.

Revista të tjera mund të përmenden “Përparimi”, “Leka”, “Zani i Shna Ndout”, “Kumona e së Djelës”, etj.

Për të vazhduar me kulturën mund të themi se romancieri i parë shqiptar është prifti katolik Dom Ndoc Nikaj.

Në artet figurative një periudhë ndër më të rëndësishmet e artit shqiptar, ajo e rilindjes, përfaqësohet nga piktorët katolikë Kolë Indromeno, Zef Kolombi dhe Ndoc Martini. Në muzikë opera e parë shqiptare u shkrua nga katoliku Prenkë Jakova, për të mos folur për praninë e organove në kisha katolike qysh në vitet 1600. Fotografët e parë në Shqipëri ishin katolikë Marubi e më vonë Indromeno, Jakova etj.

Shkollat janë një tjetër kontribut që katoliçizmi dha për ndriçimin kulturor

të kombit shqiptar. Kontributi në këtë fushë, ashtu si në çdo fushë tjetër që përmendëm më lart, do të kërkonte shumë vend e përgaditje për t’u shtjelluar, por po të marrim vetëm Kolegjin Saverian të themeluar në vitin 1877 nga jezuitët, do të shohim se vetëm nga kjo shkollë kanë dalë 20 përfaqësues diplomatik, e këtu përmendim Imz. Luigj Bumçi, kryetar i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes në Paris, Mark Kodheli, kryekonsull i Shqipërisë në Bari, Faik Konica ambasador i jashtëzakonshëm i Shqipërisë në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, Ndrekë Mida zëvendës konsull i Francës në Romë etj. Me këtë shkollë janë të lidhur emrat e Luigj Gurakuqit, Dom Lazër Shantojës, Hilë Mosit, Mati Logorecit, Ernest Koliqit, Faik Konicës, Arshi Pipës, Myzafer Pipës, etj.

Kontributi i komunitetit katolik shqiptar në jetën e kombit shqiptar nuk mund të reduktohet vetëm në sferën e kulturës. Ky kontribut është i lidhur edhe me luftën dhe përpjekjet për krijimin e shtetit shqiptar. Nuk po largohemi aq në histori për të folur për Gjergj Kastriotin apo për shtetin e arbërit, por duke kujtuar 1912-tën nuk mund të mos e përmendim se krahu i djathtë i Ismail Qemalit në shpalljen e pavarsisë ishte Luigj Gurakuqi dhe fare pranë tij Imz. Nikollë Kaçorri. Më vonë, kur shteti shqiptar akoma i dobët, përpëlitej në mes lakmive të huaja dhe rrëmujave të brendshme, kur në Konferencën e Paqes në Paris u kërkua t’i jepej Italisë mandati mbi Shqipërinë sepse - siç thonin ata - shteti shqiptar i dominuar nga myslimanët nuk mund të përparonte pasi do të ishte nën influencën e mentalitietit turk, Imz. Luigj Bumçi u ngrit dhe duke u betuar në kryqin që mbante në qafë, deklaroi se katolikët dhe myslimanët në Shqipëri janë vëllezër dhe se këta duan ta gëzojnë Shqipërinë bashkë.

Kur në Gjenevë më 1921 një grup katolikësh kërkon në Lidhjen e Kombeve që Shqipëria e sipërme të dilte si kanton më vehte, kleri katolik protestoi telegrafisht kundër kësaj kërkese dhe ai deklaroi Lidhjes së Kombeve se katolikët për nga kombësia dhe politikisht ishin vëllezër me myslimanët.

39

Përsëri më 1924 në lëvizjen demokratike, Gurakuqi është krahu i djathtë i Nolit në qeverinë demokratrike jo vetëm ai, por me opozitën në parlament ishin edhe At Gjergj Fishta, Dom Ndre Mjeda etj. Duke qenë njëra nga figurat më të angazhuara e njëkohësisht më të pastra në historinë e politikës shqiptare, Luigj Gurakuqi është shembull i politikanit kristjan apo aq sa edhe i patriotit të vendosur.

Një faqe të lavdishme përbën për klerin katolik dhe për të gjithë komunitetin katolik, persekutimi 50-vjeçar që ata pësuan nën regjimin komunist.

Them se kjo është një faqe e lavdishme pasi është vërtet nder të jesh i persekutuar nga i keqi, të jesh armik i tij e të japësh edhe jetën në mbrojtje të idealeve tua të drejta. Nëse sot populli shqiptar i vë në altarin e nderit ata që nuk u gjunjëzuan para terrorit komunist, mund të themi pa frikë se një pjesë të mirë të këtij altari do ta zinin përfaqësuesit e komunitetit katolik.

Persekutimi i komunitetit katolik në Shqipërinë komuniste u karakterizua nga terrori dhe vrasjet. Në vitin 1946 dëbohen mbi 103 meshtarë e murgesha, eliminohet pjesa më e zgjedhur e klerti katolik, Imz. Vinçens Prendushi torturohet, Imz. Gaspër Thaçi vdes në mënyrë misterioze në duart e policisë së kuqe, 90 vjeçari Imz. Shllaku mbahet i burgosur në ndërtesën e tij ku edhe vdes. Në këtë mënyrë eliminohet pothuaj i gjithë ekipi drejtues i klerit katolik. Më pas mbyllen shkollat katolike bile edhe seminari papnor, u sekuestrohet pasuria rregulltarëve apo murgeshave. Në vitin 1952 bilanci i persekutimit të klerit katolik është i tillë: Nga 93 priftërinj shekullar, 17 vriten pa gjyq, 39 burgosen apo dërgohen në kampet e internimit ku disa edhe vdiqën, 11 u dërguan me forcë në shërbimin ushtarak, 10 vdiqën, 3 shpëtuan duke u larguar jashtë, 13, shumica të vjetër u lanë pa u trazuar. Nga 94 etërit Jezuitë e Franceskanë, 16 u pushkatuan, 16 u dëbuan nga që ishin të huaj, 35 u burgosën e u dërguan në kampe pune, 13 u futën në tortura ku 6 vdiqën. Të gjithë pjestarët e urdhërit të Don Orionit dhe 85 murgesha u dëbuan, 43 nga 100 murgeshat u burgosën apo u dërguan me forcë në kampet e punës ku disa vdiqën apo u dëm-

40

Jeta Katt olike

tuan. Dhe nuk duhet të harrojmë se një pjesë e mirë e klerit katolik të persekutuar janë figurat më të shquara të letrave, arsimit apo mendimit shqiptar si At Anton Harapi, At Benardin Palaj, At Gjon Shllaku, Dom Lazër Shantoja, At Donat Kurti, Dom Ndoc Nikaj, Dom Ndre Zadeja etj. Në vitet 1959 një valë tjetër terroriste drejtohet kundër klerit katolik. Viktimat, dy priftërinj të akuzuar si “agjentë” të jugosllavëve e pas një gjyqi të sajuar At Dedë Malaj dënohet me vdekje, ndërsa At Tom Gj. Marku burgoset për një kohë të gjatë.

Fundi i viteve 60 shënon kulmin e terrorit komunist që shpie në mbylljen e të gjitha institucioneve fetare.

Megjithatë në zhurmën neveritëse të asaj kohe të errët spikati gjyqi i sajuar ndaj At Meshkallës, i cili u drejtua tërësisht kundër akuzuës dhe dëshmoi se edhe në bankën e të akuzuarve kleri katolik ishte superior karshi injorancës dhe brutalitetit komunist. Dhuna që kishte goditur kryesisht klerin katolik nuk mungoi ti mbante nën thundrën e persekucionit të gjithë pjestarët e komunitetit katolik në Shqipëri, të cilët edhe në rastin më të mirë shiheshin me dyshim nga të pushtetshmit duke qënë kështu të privuar nga shumë privilegje. Kjo gjendje persekucioni bëri që komuniteti katolik të luaj një rol të rëndësishëm për vendosjen e demokracisë.

Mjafton të themi se mesha e parë që u celebrua nga Dom Simon Jubani në Nëntor të 1990-ës ishte revolta e parë antikomuniste që u konkretizua me sukses e që i dha zemër më vonë edhe lëvizjes studentore.

Prandaj edhe në këtë fushë mund të thuhet se komuniteti katolik e mban kokën lart për atë që i ka dhënë historisë shqiptare. Është pikërisht ky kontribut që ai ka dhënë në jetën e kombit shqiptar dhe nevoja që kombi shqiptar do të ketë edhe në të ardhmen për një kontribut të tillë ia mundëson komunitetit katolik realizimin e të gjitha të drejtave të tij. Por kur nënvizojmë këtë nuk mund të mos përmendim se nëse vërehet tolerancë fetare dhe frymë ekumeinizmi në mes tre besimeve në Shqipëri kjo përveç meritave të komunitetit katolik i dedikohet edhe qëndrimit të shumicës së besimtarëve muslimanë. Bile nuk mund të mos nënvizojmë se nëse ka tolerancë në mes të një të madhi dhe një të vogli këtu merita kryesore i përket sigurisht më të madhit. Prandaj duke përjashtuar periudhat e errëta të diktaturave apo raste të veçanta, komuniteti mysliman dhe personalitetet e shquara që ai nxorri duhen vlerësuar për frymën e mirëkuptimit me të cilën i trajtuan problemet e marrëdhënieve ndërfetare në Shqipëri. Personalitete të rëndësishem qysh nga rilindësit, me Namin e Samiun, më vonë me Konicën e Çabejn e deri në ditët tona me Arshi Pipën, Sami Repishtin, Rexhep Krasniqin apo Ismail Kadaren duke vlerësuar bashkimin vllazëror pa dallim feje, duke i bërë një vlerësim të përzemërt e objektiv figurave të shquara të katolicizmit dhe meritave të komunitetit katolik në jetën e kombit shqiptar, kanë ndihmuar që në Shqipëri të mos ndjehen erërat e fondamentalizmit, por të kultivohet dashuria dhe mirëkuptimi reciprok. Sot komuniteti katolik në Shqipëri, ndonëse akoma i varfër e me mungesa të shumta e ndjen veten mjaft të fortë. Për herë të parë në marrëdhëniet e Shqipërisë me Vatikanin vendosen Ambasadat dhe dërgohet Nunci Apostolik pranë qeverisë shqiptare. Tri herë Papa Gjon Pali

JANAR - MARS 2001

II pret përfaqësues të shtetit shqiptar dhe pranon ftesën e bërë nga Presidenti Berisha për një vizitë në Shqipëri. Për herë të parë ministri i jashtëm është një katolik e po ashtu edhe Kryetari i Kryesisë së Kuvendit Popullor që përfaqëson nivelin më të larte të vullnetit të popullit. Përfaqësuesit e shtetit shqiptar janë angazhuar, së paku deri tani me fjalë, se do të kthejnë të gjithë pasuritë e Kishës Katolike Shqiptare dhe do të ndihmojnë për rimëkëmbjen e institucioneve fetare.

Megjithatë a vërehen shenja të pabarazisë fetare apo shkelje të një lloj etike që duhet të ekzistoj në mes të besimeve dhe besimtarëve? Edhe mund të ketë, por ato është mirë të denoncohen konkretisht, pa kërkuar përçarjen e parlamentit në katolikë, myslimanë e ortodoksë. As më 1923 parlamenti shqiptar nuk ka qenë i ndarë sipas besimeve, por sipas bindjeve politike e interesave ekonomike-sociale. Nuk është mirë të bëhen thirrje të ndodhë sot ajo që nuk ndodhi atëherë. Është në të mirë të shtetit shqiptar të jetë i drejtë e i kujdesshëm në trajtimin e komuniteteve fetare, pra edhe komunitetit katolik, të jenë tolerantë e të durueshëm e ta ndihmojnë shtetin të realizojë rindërtimin sot e më pas zhvillimin normal. Nëse do të ndodhë ajo që asnjë nuk e dëshiron, pra nëse shteti apo shumica do të manifestojë shenja të një qëndrimi jo korrekt e armiqësor ndaj komunitetit katolik më të vogël në numër, atëherë ne këtu do të jemi, ashtu siç kemi qenë tash 2000 vjet. u

Dasma e bukur fillon me ftesa të bukura!

You’ll want a special invitation to announce the love you share…

Come in and see our wide selection of elegant designs!

We specialize in providing the following services: Wedding Invitations Thank You Cards Personalized Napkins Personalized Matches Cake Bags/Boxes Favor Boxes White Bridal Accessories Personalized Cake Knives & Servers Personalized Crystal Flutes Personalized Silver Flutes Personalized Drink Stirrers As well as all party, social and all occasions invitations.

Ftesa për dasma në gjuhën shqipe! Çmime shumë të volitshme!

Shërbim i shpejtë! (Sipas porosisë edhe për 24 orë) Tel. (718) 584-1620 Fax. (718) 584-1228

2322 Arthur Ave. Suite 10, Bronx, NY 10458

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u

Merita Bajraktari-McCormack

(Kushtuar SK )

Por shoh këtë At si frikë nga fëmija ka ushqimin t’i japë apo ta ngrejë hopa

I tried to come into God’s presence; I used all my keys at the lock.

God gently and lovingly chided, “My child, you didn’t knock.”

Gjashtëdhjetë vjet u bëre sot I dashur Ati im Nuk di ç’farë do të doje Nga unë për urim

Është punë e nënës Im shoq po më thotë s’e bëj dot vetëm nuk mund, është e kotë

I woke up early this morning, and paused before entering the day; I had so much to accomplish that I had to take time to pray.

Kartolina lule plot me ngjyra të bukura shumë por të tilla s’po të nis veç një poezi dëgjo nga unë

Mendja ime s’shkon askund veç rri tek ti babai im na rrite e s’u ankove Pate gjithë atë mundim

(Shqipëroi Merita BajraktariMcCormack)

Kur vdekja e zezë Nënën të re morri At i dashur unë s’kuptoja se ç’dhimbje tek ti shkaktoi

Rrotën e jetës po të mundja mbrapa të ktheja gëzim e dashuri për Ty o At për çdo çmim unë do ta bleja!

Heret një mengjes u çova dhe ditën fillova me nxitim Kisha kaq shumë për të bërë s’kisha kohë të lutem për shpirtin tim

Vëllai ishte pesë dhe unë vetëm tre E nuk kuptonim i dashur Ç’fat i zi ky qe për ne

A lan Grant

Problemet më rrethuan dhe çdo detyrë shumë m’u rëndua pse Zoti s’po me ndihmon, u çudita Ai u gjegj “Ti s’me pyete Mua”.

Poez i për ati n t im

Na rrite vetë i dashur me gjithë të mirat dheu ç’mban Por Rininë tënde Baba për ne bëre kurban Më kujtohet mirë, si sot kur mbushe dyzet vjete dikush të kish ngacmuar zemrën Dhe ti ne fëmijëve na pyete Malli për nënën tuaj sa shumë ju ka marrë?

Ashtu si ju dhe unë dheun me lot kemi larë

T he Difference I got up early one morning and rushed right into the day; I had so much to accomplish that I did not have time to pray Problems just tumbled about me, and heavier came each task.

“Why doesn’t God help me?” I wondered.

He answered, ”You didn’t ask”.

I wanted to see joy and beauty, but the day toiled on, gray and bleak; I wondered why God didn’t show me. he said, ”But you didn’t seek.”

Nd ry shi mi

Doja te shihja bukurira dhe gëzim por pashë veç lodhje dhe zymtësi Çuditerisht pyesja pse Zoti s’me mëson përgjigja erdhi “Po ti s’kërkove, o fëmi”.

U mundova të hyj në porten e Zotit tërë çelsat që kisha përdora asaj dite Zoti me dashuri më qortoi “Fëmija im, ti nuk trokite”.

U ngrita sot në mëngjes heret pa filluar punë vetën ndalova; Kisha kaq shumë për të bërë mos ti lutem Zotit s’guxova.

Por si me thuani o engjëj Për njeri të ri në jetën tonë “Njerkë?” - bërtitëm ne Kurrë, as tani as vonë Në sy na pe e kokën ule Të mbaj mend shumë i menduar jam e sigurt ati i dashur zemra sërish do t’është copëtuar I dashur At Falje të kërkoj Tashmë që vetë prind jam e fëmijën tim mekoj Ka momente at i dashur Kur pranë fëmijës s’jam për ndihmë të parë Atin e tij kam u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u POEZI u

41

42

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Janar - Mars 2001 Tom Krasiniqi Prindër: Mark dhe Drita Krasniqi Kumbarë: Pashko dhe Lula Prekelezaj Vera Elizabeth Karaqi Prindër: Gjon dhe Vera Karaqi Kumbarë: Dod dhe Kristina Gege Luigi Lulaj Prindër: Peter dhe Alma Lulaj Kumbarë: Peter dhe Anna Markovic Valentin Markaj Prindër: Gjergj dhe Hana Markaj Kumbarë: Zef dhe Marte Dushi Angjelo Gjoni Prindër: Nesti dhe Dila Gjoni Kumbarë: Nest dhe Vera Ejlli Sara Stolaj Prindër: Ardian dhe Vjollca Stolaj Kumbarë: Prel dhe Linda Pllumaj Kevin Stolaj Prindër: Ardian dhe Vjollca Stolaj Kumbarë: Prel dhe Linda Pllumaj

Mirela Bregu Prindër: Arben dhe Angelina Bregu Kumbarë: Marjan dhe Cidula Preci Valentina Nokaj Prindër: Viktor dhe Valbona Nokaj Kumbarë: Valon dhe Sofia Frrokaj Veronika Jana Berisha Prindër: Mikel dhe Tone Berisha Kumbarë: Marjan dhe Gjyste Kolnrekaj Giovanni Cotaj Prindër: Pjeter dhe Rita Cotaj Kumbarë: George dhe Anna Simolacaj Valeria Lulgjuraj Prindër: Mark dhe Lize Lulgjuraj Kumbarë: George dhe Violeta Camaj Christina Ibishaj Prindër: Zef dhe Gjyste Ibishaj Kumbarë: Pashko dhe File Gjokaj

Brandon Justin Ivezaj

Prindër: Vasel dhe Prena Ivezaj Kumbarë: Luigj dhe Pashka Nicaj Marina Nikci Prindër: Mark dhe Hana Nikci Kumbarë: George dhe Josephina Smalaj

Christofer Popovic Prindër: Pjeter dhe Rita Popovic Kumbarë: Luigj dhe Tone Shkreli Krtistofer Eric Vorfi Prindër: Viktor dhe Angjelina Vorfi Kumbarë: Bibe dhe Donika Leka

Jonathan Lulgjuraj Prindër: Marash dhe Rushe Lulgjuraj Kumbarë: Lionardo dhe Gjelina Berishaj Lisa Preldakaj

Kole Ylli Colaj me Alma Kokaj më 13 janar 2001

Afrim Jashar Kelmendi me Laureta Gjonaj më 7 janar 2001

Vinko Kocovic me Valentina Martinoviq më 20 janar 2001

Lek Palokaj me Berlinda Marku më 13 janar 2001

Kola Djelosevic me Kristina Donaj më 20 janar 2001

Pashk Domgjoni, 59-vjeç Vdiq më 23 janar 2001 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Prel Doda Rukaj, 79-vjeç Vdiq më 25 janar 2001 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York

Tom Vuksanaj Prindër: Mirash dhe Flora Vuksanaj Kumbarë: Ndue dhe Drane Vuksanaj

Elvis Vasel Predakaj Prindër: Vasel dhe Pranvere Predakaj Kumbarë: Zef dhe Enkeleta Nilaj

Anton Martini me Mari Berisha më 6 janar 2001

Pashkë Laska, 83-vjeç Vdiq më 14 janar 2001 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York

Cristjan Simoni Prindër: Arben dhe Valentina Simoni Kumbarë: Shtjefen dhe Fjora Doci

Mark Nikolla Prindër: Eduard dhe Angjelina Nikolla Kumbarë: Anton dhe Snezana Pjetri

Robert Kocovic Prindër: Andrew dhe Persa Kocovic Kumbarë: Nick dhe Lenora Jankovic

Prindër: Petrit dhe Flora Preldakaj Kumbarë: Pllumb dhe Mimoza Smajlaj

In memoriam Viktoria Gegovic, 82-vjeç Vdiq më 11 shkurt 2001 U varros në vendlindje Anton Augustini, 45-vjeç Vdiq më 28 shkurt 2001 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York

Gege Lacaj me Dafina Parubi më 24 shkurt 2001 Frit Nokaj me Vera Krasniqi më 29 mars 2001

Jeta Katt olike

JANAR - MARS 2001

Jemi krenarë që i shërbejmë komunitetit shqiptar sepse ne i njohim vlerat, zakonet dhe kulturën shqiptare!

D’Bari Funeral Home Në dispozicionin tuaj 24 orë!

(718) 220-1009 • (718) 584-4000 day or night

605 East 188th Street Bronx, New York 10458

Corner of Arthur Avenue

Në shërbim të komunitetit shqiptar në Bronx, me dy objekte të mëdha!

Kujdesi - veçori e punës sonë 920 Allerton Avenue (off Boston Road)

654-0500

4346 White Plains Road (East 273th. Street)

325-6050 Sal Farenga Prop.

43

ROYAL R EGENCY C AT ERE RS Located in Royal Regency Hotel

Vend ideal për dasmat dhe gëzimet tuaja familjare me dy salla luksoze: Salla e Kristaltë - 350 persona • Salla e Diamantit - 500 persona • Huge Dance Floor • Free Parking (Valet)

Për mysafirë kemi në dispozicion 100 dhoma luksoze të paisura me TV, Video, Jacuzzi, Air Condition

• Dysheme të mëdha vallëzimi • Parkingu Falas • Vend shumë i bukur për t’u fotografuar

Për shërbim korrekt dhe profesional kontaktoni

Viktor dhe Kristina Buçaj (914) 476-6200

165 Tuckahoe Road, Yonkers, NY 10710 Lokali është shumë afër jush!

Lokali gjindet : 10 min nga Bronx-i, 10 min prej Kishës së re Shqiptare, 10 min. nga Connecticut, 20 min. nga Manhattani, 20 min. nga New Jersey, ...