JK # 27 (2002)

Jeta Katolike

2

KORRIK - SHATOR 2002

Në këtë numër Zoti është mbrojtja e Jonë DOM PJETËR POPAJ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 3)

Famullia “Zoja e Shkodrës” përkujton pesëvjetorin e vdekjes së Nënë Terezës . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 4-5) Nëna Tereze antare e denjë e familjes së shenjtorëve të krishtërimit shqiptar e botëror Klajd Kapinova

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 6-8) PAQJA KA SI THEMEL DREJTËSINË

GJERGJ KASTRIOTSKENDERBEU LIDHJA SHQIPTARE E LEZHES . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 29-31)

MALESIA E MADHE DHE KONTRIBUTI I SAJ NE MBROJTJEN E KATOLICIZMIT GJATE PUSHTIMIT OSMAN (XV-XX) DOM NIKË UKGJINI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 32-35)

TRINGË SMAJLJA HEROINË E MALËSISË

Imzot Rrok Mirdita . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 9)

Gjekë Gjonaj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 36)

One Year Later Simon Vukel

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 10-12) Me rastin e përvjetorit të vdekjes së Monsinjor Simon Filipaj

Zbulime të reja të albanologut Milan Shuflaj Dr. Musa AHMETI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .faqe (37-39)

Luigj Rrok Shkreli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 13-15) Drejtor i përgjithshëm:

Dom Pjetër A. Popaj

Kryeredaktor:

Mark K. Shkreli

Redaktor i anglishtes:

Simon Vukel

The November Elections: Old World Values & New World Concerns

Kultura popullore shqiptare në përmbledhje n e udhëpërshkrimeve

Ismail Doda

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 40-43)

Paul A. Daragjati Reklamat:

Prenk Curanaj

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe 16-17)

Rosa Smajlaj Redaktor teknik: Redaktor i faqeve në internet:

Ismer Mjeku Martin Smajlaj

Shën Jeronimi Krenaria e Botës ... i Panjohur ndër Shqiptarë !

Three Symbols of Hope at Simon Dedvukaj's Funeral Simon Vukel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .faqe 44-45

Mark K. Shkreli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .(faqe .(faqe 18-21)

KËSHILLI BOTUES:

Dom Pjetër Popaj • Prenk Curanaj • Luigj Çekaj Linda Gojçaj • Tonin Mirakaj • Mark Shkreli Martin Smajlaj • Rosa Smajlaj • Lekë Vataj Palokë Vulaj Të gjitha shkrimet dhe artikujt i nënshtrohën redakturës.

Dorëshkrimet dhe fotografitë nuk kthehen edhe nëse nuk botohen.

ADRESA E REDAKSISË: 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530 Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690

www.AlbChurch.com E-Mail: Mark@albchurch.com

Abonohuni në Jeta Katolike Boton: Kisha Katolike Shqiptare “Zoja e Shkodrës”

Abonimi për 1 vit në SHBA .......................$20 Abonimi jashtë SHBA-ve ...........................$40

Adresa e plotë: Our Lady of Shkodra 361 W. Hartsdale Ave, Hartsdale, New York 10530

Tel. (914) 761-3523 · Fax (914) 949-2690

3

KORRIK - SHATOR 2002

Zoti është mbrojtja e Jonë Kur mendojmë për 11 shtatorin e vitit të kaluar e ndiejmë një zbraztësi në brendësinë tonë duke kujtuar afro 2800 viktima që kanë humbur jetën atë ditë. Njëkohësisht mendojmë për familjet e tyre që kanë lënë prapa, për prindërit pa fëmijë, gra e burra të vejë, për fëmijët jetima. Sa mjerim për viktimat, e sa vështërsi për të DOM PJETËR gjallët.

POPAJ Pse, këta njërëz të pafajshëm muarën këtë ndëshkim prej dorës së përgjakur të armikut të njerzimit të sotëm të quajtur terrorist? Pse Zoti i gjithpushtetshëm lejon që gjëra të tilla të ndodhin në botë?...

Merret vesh se ne nuk i kemi të gjitha përgjigjet e pyetjeve të spekulimeve tona. Por një gjë është e sigurtë se Zoti është me ne gjithmonë. Në kohëra të mira e të vështira, në të gëzuara e të trishtuara pa marrë parasysh se ku dhe kur Ai është i gjithpranishëm.

Pse Zoti lejon një tragjedi të tillë sikur ajo e 11 shtatorit mbetet për ne mister i pa shpjeguar?

Ndoshta të njëjtën pyetje e kanë bërë edhe apostujt e Krishtit të Premtën e Madhe kur Jezusi kryqëzohet dhe vdes në kryq. Por të Dielën e Pashkëve kur Jezu Krishti ngjallet prej së vdekuri, atëherë u pa se Zoti lejon disa tragjedi për të mirën më të madhe. Tragjeditë i shkakton njeriu me ndërmjetësimin e djallit e jo Zoti. Kur njeriu largohet prej Zotit bëhët i lig dhe bjen nën ndikimin e djallit.

Në fillim Adami e Eva u bënë të padëgjueshëm duke bashkëpunuar me djallin kështu mëkatnuan dhe tragjedia e vdekjes hyri në botë. Por, prap Zoti nuk e la njeriun bonjak, më vonë Ai mishrohet e bëhet njeri, mundohet dhe vdes në kryq, varroset dhe ngjallet prej së vdekuri për të na shpëtuar ne prej mëkatit dhe vdekjes së përhershme. Ai na jep shans që nëpërmjet Sakramenteve të mundim ta fillojmë një jetë të re me Te plot hir.

Në fund, Jezu Krishti ngjitet në qiell por, kryqin e lë në tokë. Atë e lë si shënjë mundimi, tragjedie, pikëllimi, smundjeve e tundimeve të tjera të panumërta që njeriu i përjeton në jetë, por njëkohësisht edhe si shenj shprese e shpëtimi.

Kryqi ka qenë arma që ka mbytur Jezusin por në të njëjtën kohë ka qenë edhe dera e shpëtimit për ne përmes ngjalljës së Tij prej së vdekurish. Është e çuditshme që pas vdekjes të të gjithë atyre personave në Qendrën e Tregëtisë Botërore “the World Trade Center” dhe pas shkatërrimit të kullave binake nga 110 katëshe që është mburrur tërë Amerika me to, në themel të tyre mbetën dy

trerë të hekurtë të kryqëzuar në formën e Kryqit të Kalvarit.

Ky kryq jep mundësi për të kuptuar tragjedinë e kësaj ngjarje por edhe shpresën e kryqit të Krishtit. Vdekja e viktimave ka qenë plot mundim por nëpërmjet ngjalljes se Krishtit, shpirtërat e tyre janë në dorën e Zotit që asnjë mundim nuk u përket më.

Në Kalvar, Jezu Krishti ka bartur të gjitha mëkatet tona dhe ka vdekur për të na ngjallur. Ashtu që edhe ditën e 11 shtatorit ka bartur shpirtërat e viktimave të pafajshëm në parajsë dhe si shenjë sigurie për këtë vepër shelbimi lë në themel shenjën e kryqit të Kalvarit. Ai na tregon se sa fort na don që akoma vuan për ne kur mëkatojmë, dhe vuan edhe me ne kur gjendemi në mjerim. Ai gjithmonë gjendet me ne duke na mbrojtur, dhe mund t’i kthejë mjerimet, tragjeditë, pikëllimet e vuajtjet tona në gëzim.

Kur Jezusi në Kopshtin e Ullinjëve derisa parashifte kryqin e rëndë dhe vdekjen e tmerrshme në kryq, djersitet nga djersë gjaku dhe lutet, “O At, bën që ky kelk të kalojë prej meje, por prap u bëftë vullnesa e jote.” Ai e sheh qartë se sa i keq është mëkati, e sa i mrapsht është djalli që është në luftë me Zotin, që njeriut ia shkakton vdekjen.

Por prap gjithpushteti i vullnetit të Zotit, i tejkalon të gjitha vështirsitë e në fund edhe vdekjen e i sjellë në jetë e njeriut ia siguron shëlbimin për amshim.

Dita 11 shtator, 2001 ka qenë dita më tragjike për tërë Amerikën, ka qenë kelku i idhur i 2800 personave që kan lënë jetën atë ditë. Edhe kur meditojmë për këtë ngjarje mbulohemi me djersë duke imagjinuar gjamët, britmat e vuajtjet e viktimave duke dhënë shpirt. Por sikur Ati dërgon Engjëllin e vet për ta ngushëlluar Krishtin në Kopshtin e Ullinjëve, ashtu Jezu Krishti u ka dhënë ngushëllim viktimave atë ditë.

Vullneti i Zotit ka qënë shëlbimi e jo vdekja.

Për këtë arsye Jezusi thotë, “Të gjithë ata që mi ka dërguar Ati asnjë nuk do ta humb jetën, e Unë do ti ngjalli në ditën e fundit”.

Vdekja e tyre i përngjanë vdekjes së Krishtit në Kalvar, e shenji i kryqit në themelet e binjakeve është mbikqyrja e Zotit, kujdesi dhe dashuria e tij ndaj nesh. Kryqi është edhe shpresa e jonë, sikur Jezusi që ka vdekur në kryq, ashtu edhe nëpërmjet kryqëzimit është ngjallur. Këta vëllezër e motra tona të pafajshëm vdiqën me Krishtin dhe së bashku me Të do të ngjallën.

“Unë jam të ngjallurit dhe jeta” thotë Zoti, “kush beson në mua edhe nëse vdesë do të jetojë”.

Epjau o Zot pushimin e pasosur, e u ndritë drita e pambaruar. Pushofshin në paqe.

4

Famullia “Zoja e Shkodrës” përkujton pesëvjetorin e vdekjes së Nënë Terezës Jeta Katolike

Ashtu si ishte vendosur nga Këshilli i Kishës në shtator 1997, çdo vjet famullia jonë përkujton ditën e vdekjes së Nënë Terezës. Pësëvjetori qe edhe më solemn se vjetet e mëparshme.

N ë qendrën Nëna Tereze pranë Kishës tonë më 8 shtator, në orët e

KORRIK - SHATOR 2002

Çështjet e Shënjtërve, e ka pranuar si të vërtetë një mrekulli, veshur Nënës Tereze, shërimin e një gruaje 30-vjeçare nga India, Monica Besra, e cila vuante nga kanceri i stomakut. Nëse Papa e nënshkruan dekretin e aprovimit të mrekullisë, Nëna Tereze mund të lumturohet vitin e ardhshëm.

Mbas lumPapa Gjon Pali II, ka përshpeturimit nevojtruar shenjtërimin e Nënës jitet edhe një Tereze mrekulli para se Nëna Tereze izimit të motres tonë të famshme zyrtarisht të – Agnes Gonxhe Bojaxhiu — bëhët shenj- Nënë Tereza. Lumturimi dhe shenjtërimi i Nënës Tereze do të tore. Ë s h t ë jetë një afirmim i kombit të lashtë detyrë e çdo shqiptar në botën e sotme. Përmes Torta me figurën e Nënës Tereze, pregatitur me shqiptari që të vepres së Nënë Terezës, emri rastin e përvjetorit lutet për përshpe- Shqipëri dhe shqiptar u bë i njombrëmjes, më së 300 veta për- jtimin e lumturimit dhe kanon- hur në çdo kënd të botës, si në collen programin e rastit dhe morën pjesë në dakën e organizuar nga famullitari Dom Pjetër Popaj së bashku me Këshillin e Qendrës Nëna Tereze.

Fjala e rastit nga kryetari i Këshillit të Kishës, z. Gjeto Dushaj, u përcoll me vëmendje nga të pranishmit. Nuk mungoi as thirrja për përshenjtërim e saj sa më të shpejt nga Papa Gjon Pali II, gjë që duket se është edhe një hap më afër pas vërtetitmit të një mrekullie të fituar me ndërmejtësKlerikët mysafirë shoqërojnë Dom Pjetrin gjatë darkës përkujtimore inë e Nënës Tereze, në Calcutta të Nga e majta: Dr. Dom Prenkë Lazri, Patër Dedë Markolaj, Indisë. Kongregacioni për Motra Bonaventura Gazivoda, Dom Nikolin Pergjini dhe Dom Pjetër Popaj

KORRIK - SHATOR 2002

metropolat më moderne ashtu në xhunglat e Afrikës dhe Amerikës Jugore, si në repartet më luksose ashtu edhe në getot e qyteteve të mëdha të botës, emri Nënë Tereza eshtë sinonim me emrin Shqipëri.

Texti dhe fotografitë Prenk Curanaj

Jeta Katolike

5

6

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Nëna Tereze antare e denjë e familjes së shenjtorëve të krishtërimit shqiptar e botëror Vuajtja ka mbetur pa shërim. Trupat e Gandit të Indisë dhe Xhevaharlal Nehru

KLAJD KAPINOVA

(kryeministër i parë) kishin si privilegj shtratin e topit, për t'u dërguar në banesën e fundit. Këtë fat kishte edhe trupi i Nënë Terezës, i mbuluar me shumë ngjyra lulesh

të madhe e ndërgjegje të pastër, janë të domosdoshëm, për të lehtësuar ato vuajtje, që mori përsipër për 50 vjet të shëronte Nënë Tereza e Kalkutës.

Më shumë se kurrë, bota ka mbetur jetime. Vuajtjet e njerëzve kudo kanë mbetur pa shërim. Bota po shton pikëllimin mbi Shenjtëreshën e gjallë të kohëve moderne.

Njerëzimi humbi Nënën e Madhe dhe fitoi Shenjtëreshën e Madhe. U tronditën isntitucionet teologjike, civile, kulturore dhe shkencore. Shkencëtarët, tashmë kanë rënë në heshtje të thellë, për disa çaste, duke respektuar Princeshën e Humanizmit.

Kumbimi i këmbanave, mbushi eterin dhe më shumë ato u mbytën nga kumbimet e zemrave njerëzore. Jeta njerëzore humbi drejtpeshimin, ndjeu varfërinë, që papritmas

"Unë jam një pendë në dorën e Zotit" Nënë Tereza

Nëna Tereze duke marrë çmimin Nobel më 1979 në Oslo dhe me flamurin kombëtar të Indisë. Në varrin e saj, më 13 shtator 1997, morën pjesë 1 milion vetë, në një varg të gjatë prej 9 kilometër dhe 3 miliard teleshikues të tjerë ndoqën direkt ceremoninë e varrimit.

Por, bota sot është në zi. Ajo ka ndjer jetën dhe vuajtjen, për t'ia lehtësuar atë të varfërve midis të varfërve. Njerëz me zemër

e pllakosi në mënyrë tragjike përballë pllakosjes së tragjedisë. Ajo ishte dhe është më tepër Njeri-Nënë-Shenjtëreshë.

Tek figura e saj poliedrike evidentohet si element plot vlerë unisimi mes filozofisë së saj predikuese, përkushtimit shpirtëror, duke dhuruar kompleksin e ndjejave që quhet mirësi njerëzore dhe okjonit praktik, si veprim, ku karakterizohet gjithçka si përkushtim, ndjenjë dhe mesazh filozofik, shoqëror e rezatues. Kjo strukturë vlerash, projekton Atë, jo si një moralizuese, por si objekt kristian, që mishëron diçka më shumë. Ajo krijoi një filozofi sociale, me një kurs tokësor, me qëllim kujdesin tokësor dhe jo pranimin e vuajtjes në emër të shpëtimit të shpirtit me një botë tjetër. I shtrenjtë është ai njeri, i thirrur nga Zoti, në gjithçka që bënte derisa Zoti e mori në krahët mikpritës të Tij. Butësia, buzëqeshja, identifikohen me devocion ndaj asaj shtrese më të varfër midis më të varfërve, më të përbuzur mdis të përbuzurve, më të uritur midis të uriturve, njerëzve të braktisur si mbeturina të mbeturinave. Ajo u shtriu dorën e përjetshme të mirësisë. I mori në krahët e saj të ngrohtë, duke u thënë mos u merzisni, unë do t'ju mbaj me ngrohtësinë prindërore.

Buzëqeshje, lumturi shpirtërore dhe ngrohtësi shoqërore u fali me gëzim përherë Nënë Tereza. Ajo u thoshte në shqip shqiptarëve "Zoti ju bekoftë".

Si një mesazhere biblike, shenjtore e gjallë dhe e prekshme, ajo sillte e përhapte atë gonxhe jete të mrekullueshme si vetë emri i saj, atë dashuri njerëzore kaq të zbehur gjatë shekullit XX, kur përbuzja, mjerimi, lufta te pakuptimta, kërcenin valle si në shtëpinë e tyre. Ajo ishte një ushtri e vërtetë dashurie.

Thjeshtësia ishte bashkëudhëtare në jetën, në shërbim të të varfërve, të sëmurëve me lëbrozë, antikapatëve, jetimëve, të moshuarëve, që padrejtësisht ishin braktisur nga paraardhësit e tyre, fakirëve të Indisë, me të cilët gjithë jetën ndau vuajtjet e kësaj bote. E donte thjeshtësinë, sepse njerëzit me të cilët punonte dhe u dhuronte përkushtimin mbinjerëzor, u dhuronte me ëmbëlsi aq të dashurën fjalë, "Dashurinë".

Ajo përsonifikonte mirësinë, dashurinë me anë të Jezu Krishtit në Tokë. Me dashuri e përvujtëri, iu bind fjalëve profetike të Jezu Krishtit. Dhe tashmë Ajo është lart në Qiellin e pavdeksisë së përjetshme, në atë banesë që e ëndërronte drejt lumturisë së pasosur në paqe. Ajo është ulur në tryezën e shenjtorëve të historisë së krishtërimit dhe po kuvendon për jetën tokësore me të cilën ajo u shkëput me dëshirë.

Jo histori, por pak sintezë është mirë të thuhet Është e vërtetë se shqiptarët ndër shekuj janë ndeshur me të keqen dhe kanë dhuruar vazhdimisht mirësinë. Për më tepër, ndër shekuj, besa, mikpritja, qëndresa, fjala, etj., si institucione të traditës popullore, mbetën kode morale, juridike, etike, kushtetuese, etj., të cilat, së bashku shpalosin veçoritë e genit shqiptar, atë kumt e formulë magjike shekullore, që humbet në mugëtirat e lindjes së njerëzimit, të transmetuar nga brezi në brez, nga vitet në shekuj.

Edhe fjala, si varg konstitucional, ka me vete esencën e mëshirës, e cila në ballafaqim mendor të shqiptarit shprehet me një seman-

KORRIK - SHATOR 2002

Jeta Katolike

7

tikë të veçantë, duke pohuar njëherazi bujarinë, dhurimin, dhënien e deri në kufijtë e shenjtërisë. E kjo ishte Nënë Tereza e Kalkutës, e vetës, flijimin për të tjerë. Purifikimi i shpirtit njërzor dhe mbushja e lindur në dekadën e parë të shekullit XX. Sa dorëlëshuar jemi vullnetit të tij me dashurinë dhe përkushtimin për të bërë vetëm mirë, treguar ne shqiptarët, sa shumë kemi dhuruar si komb deri aty, sa i e për t'ju ndodhur pranë atij që vuan, se i kërcenohet vdekja, i është falem njerëzimit Nënë Terezën! E famshme sa trimëria dhe vendosgjymtuar trupi, e torturon sëmundja, i mungon dashuria njerëzore, e mëria e Gjergj Kastriotit legjendar, që si "Atlet i Krishtërimit", u tmerron braktisja e shoqërisë apo e shpërbën vetmia torturuese, janë bë mburoja e civilizimit europian, ndërsa Nënë Tereza e Kalkutës abetare të virtytit Terezian, të cilat mishëruan njerëzoren e pamëkatu- së mjerë, u bë mburojë dhe histori e gjallë feje, përkushtimi, duke ar dhe bënë që hierarkia e lartë shtetërore të përkulej e të bënte apel ndryshuar fytyrën e botës së mjeruar. Ajo jetoi në varfëri, me të varfërit midis më të varfërve, duke përjetuar tërësisht filozofinë e përballë trupit të saj pa jetë, duke kërkuar një kod të ri moral.

E kësisoj, ky dhurim, kjo fjalë, ky flijim për gjakun shqiptar ka Krishtit. A nuk u shndërrua ajo si e tillë se qe shqiptareë Të gjitha këto janë pyetje me përgjigje shembullore të popullit përmasa që kalon kufijtë e lindjes, duke pushtuar hapësira e vizione të shqiptar.

Një Nënë prej gjak shqiptari, që do të lindte trupvogël e reja përjetimi. E Shqipëria e vogël gjeografikisht, a nuk i dhuroi njerëzimit figura të mëdha krenarie, qofshin këto perandorë të tillë si imët dhe shëndetligë, do të vinte një ditë që të shpërthente si një Konstandini i Madh, me origjinë ilire, që në vitin 313 pas Krishtit, trëndafil i mrekullueshëm, të kthehej në trëndafil të dashurisë, nxori Dekretin e Milanos, tek sanksionoi krishtërimin si fe zyrtareë A duke u dhuruar skamnorëve dashuri të përjetshme. Ajo tronditi nuk u përpoqën të parët e krishterë ilirë, tek të cilët kemi edhe mar- botën, duke i apeluar, se kjo substancë e shformuar është pjesë dhe tirët e parë të krishtërimit, si Shën Lauri, Shën Flori, Shën Asti (emrat produkt i shoqërisë së sotme, që kontraston me qytetërimin.

Në fund të shekullit XX, Ajo rizgjon imazhin e Jezusit të e të cilëve përmenden në librin e njohur "Martyriologium Romanum", Nazaretit dhe aksioni i saj human mori sendertim real, duke që në kohën e perandorit Adrian në Ulpianë të Dardanisë, dy shpalosur tipare krejt unikale. Ku ta dinte babai i Nënë Terezës, ky gurëgdhendësit, Shën Lauri e Shën Flori, i mbysin në pus, për të mohuar fenë e Krishtit). A nuk janë ndjekësit më të mëdhenj, në tregtar i thjeshtë shqiptar, se para thjeshtësisë së bijës së Tij do të kohën kur kisha po legalizohej si institucion shpirtëror, perandorët e përuleshin me respekt të thellë mbretër, presidentë, prelatë të gjakut ilir, në mënyrë sistematike përmes Decit, Aurelianit, kishës dhe të gjithë besimeve fetare në botë; ku t'a dinte ai se si një Dioklecianit, bëjnë që të derdhet gjaku i fatosave të krishterë kudoë kor gjigand, të gjithë njerëzit e planetit kërkojnë që Ajo të shpallet Shenjtore edhe zyrtarisht nga insitucioni më i lartë i kishës katoSa kontrast i madh!

Mirëpo kjo trevë e begatë dhe konkretisht nga Salona (Vlora), like (Selia e Shenjtë) në Vatikan.

Në saksinë e botës plot vuajtje të ndryshme, si i lajmëruar prej në vitin 183 mbas Krishtit, dhuron edhe një papë me emrin Gain, të një fuqie Hyjnore, ai vuri emrin e thjeshtë, por kuptimplotë pa zbardhur deri tani nga historiografët kishtarë shqiptarë. E gjithsesi, bota e krishtërë dhe kisha në veçanti, gjatë kësaj periudhe bal- Gonxhe dhe Gonxhja, si një syth trëndafili, nuk mund të rrijë lafaqohet edhe me herezi të shumta që të parë në prizmin njerëzor, plotësisht e tillë.

Ajo kërkon me ngulm dritën dhe dashurinë. Ajo është një dhukanë mundur të jenë edhe fatale. "Mirëpo, këtu shihet Provania ratë e Zotit për t'i shërbyer me përvujtëri vetëm Atij. Me jetën dhe Hyjnore dhe elementi Hyjnor i Kishës", -sintetizon studiuesi i veprën e Saj na tregoi se çdo gjë është e mundur me Zotin. "Mbani shquar akademik Prof. Dr. Zef Mirdita, pedagog i historisë antike në qetësinë e zemrave, meditoni, sepse atje do të takojmë Krishtin, Universitetin e Zagrebit.

Por historia është e lavdishme, sepse të tillë e bëjnë njerëzit e sepse edhe ne mund të ecim të takojmë Zotin tonë"- i porosistë kësaj tokë, duke kulmuar më tej me një nga prelatët më të mëdhenj bashkëudhëtaret e "Misionit të Dashurisë", kryemurgesha Nënë të krishtërimit Papa Klementi XI (Gjon Albani), i lindur nga Tereza. Jeta pa vepra është e kotë, se veprat pa lutje janë të prindërit me origjinë të trungut të mirëfiltë shqiptar në Urbino, duke papërkryera. Ajo nuk është e shkëputur nga universi shqiptare.

Mbretëresha e Humanizmit, e Pëllumbit të Paqes tokësore, qenë kësisoj i 250-i papë në Selinë e Shenjtë në Vatikan. Ai ishte nuk kishte se si të mos përkrah papëve të ishte shqiptare. Ajo është famshëm, si Gjoni XII, pjesë e hershme e genit Gregori VII, Piu V, që shqiptar. Rastësia nuk e kishin sukses në orgasolli atë që të lindte në nizimin kishtar, etj. Por këto troje me tradita të të mos harrojmë se lutja pastra, në këto treva ilire e famshme dhe e mbarë t ë lash ta , aty ku kanë krishtërimit, "Te zanafillën e tyre kozmike Deum", është shkruar erërat që sollën agimin e dhe kompozuar nga lindjes së qytetërimeve peshkopi shqiptar Shën më të lashta se sa vetë Niketë Dardani. Po historia e kontinentit të shën Jeronimi ilir (340plakur të Europës; aty ku 420), që përktheu ngjizi miti dhe legjenda, Shkrimin e Shenjtë k ënga e vaji, ninulla e (Bibla) në latinishtë fosnjes mitologjike, aty Kësaj radhe, Zoti ku morën udhë shtrati i me fis n i k ë ri për b es imeve dhe drita e Shqipërinë dhuroi plot dijeve, filozofia e jetës bu j a ri n j ë Në n ë t ë dhe e vdekjes.

Madhe, që shquhej për Ajo erdhi në jetë në nga forca shpirtërore Nga Funerali i Nënes Tereze, Kalkutë 1997

8

Jeta Katolike

fillim të shekullit tonë, kur ende nuk kishte shtet shqiptar politikisht të krijuar dhe u largua nga kjo botë e zhurmshme në fund të shekullit, duke i mbyllur sytë në një vend të largët nga Atdheu, por shumë të dashur prej saj, atje ku në saj të veprës që ajo realizoi shndërrimin e madh të vetes dhe të moralit njerëzor në përmasa të tilla tronditëse, si rrallëkush tjetër. Në tryezën e shenjtorëve të Romës do të ftohet të kuvendojë në paqe, mirësi dhe dashuri Hyjnore edhe Nëna e jonë Tereze. Ndoshta, edhe një Nënë që po shëron plagët e nipave dhe mbesave të atyre shenjtorëve, që përfaqësojnë për nga origjina shtetet ku ato kanë lindur.

Tashmë Nëna në Shqipëri është një institucion me vlera dashurie ndaj të gjithë atyre që kërkojnë të triumfojnë mbi kulturën e vdekjes, për t'i dhënë dritë e shpresë kulturës së jetës. Me shtatë pëllumbat e b a r dh ë k a n g ri t u r f olezat e dashurisë Hyjnore, për njeriun e Atdheut të Saj. Në rrugëtimin e Saj, mbështjellë me një frymë universale, krijoi mitin e shenjtit, të profetit të luftës kundër mjerimit, të Engjëllit Mbrojtës, që komunikoi me botën Hyjnore, të shpresës dhe të guximit për një jetë më të lumtur.

Panteoni i njerëzve të shquar, që me veprën e tyre të shumanshme kanë manifestuar virtyte të larta njerëzore dhe forcën inspiruese për bashkësinë sociale, me vdekjen e Nënë Terezës, pësoi një zbrazje të thellë e të gjërë. Porse kur individë të tillë unikal lënë pas një filozofi, një moral dhe një përkushtim nga dishepujt, Ata (në këtë rast) Ajo, njëherësh gjenden në majë të p a n t e o n eve t ë v l e r ave u n ive r s a l e t ë n j e r ë z i m i t , d u ke r r ë z u a r n j ë h e r ë s h pseudovlerat.

Anjeze Gonxhe Bojaxhiu (19101997), bota e nderon pas vdekjes tragjike të Princeshës së Welles-it Lady Dianës.

Lajmi i dytë është shumë më i hidhur për ne. Kjo vjen nga shpirti me fjalë zemre të pikëlluar, sepse ishte një njeri frymor që drejtohej drejt Shpirtit të Shenjtë dhe Ajo me shpirtin e paqes ka bërë mrekulli. E shpirti i mrekullueshëm qe Nënë Tereza.

Dhe shpirti e njohu, jetoi me Nënë Terezën, që ishte një njeri i tillë. "Çdo njeri ka lindur shenjt, por duhet të dëshiroëj dhe t'a dëshmoëj"- ka përkufizuar Nënë Tereza. Ajo solli evolucion, ose lëvizje të re në shpirtin e Saj njerëzor.

Besonte shumë në familje si një bërthamë solide, që duhet ruajtur nga tjetërsimi i demtuesve mëkatorë. Familja shtonte Ajo, aty lind, krijohet dhe vazhdon t'i jepet shoqërisë, kur shpesh takohej me të rinjtë shqiptarë.

KORRIK - SHATOR 2002

Nënë, kam etje, nënë dua të ha, nënë dua të pi, nënë kam ftohtë, nënë jam sëmurë, nënë o NëNë, i thërret fëmija, i riu, i braktisuri, plaku që rënkon nga plagët e gërbulës, në çastet e hidhërimit e të gëzimit. Mirëpo binomi Njeri-Nënë, që k ë r ko n n d i h m ë , ë s h t ë n j ë ny j e e pazgjidhshme në çastet e hidhërimit të madh, në vuajtje e dhimbje. Mirëpo, nëna është një titull, një ofiq, një gradë, një mision e mbi të gjitha një mesazh jete, buzëqeshjeje, gëzimi e hareje. Në çdo gjuhë të botës, ajo është fjalë e parë dhe më e dashur që kanë mësuar të gjithë njerëzit në këtë planet, por në shenjë dhembshurie e dashurie të pakufi, ajo ka kuptimin e oksigjenit për çdo qënie njerëzore.

Nënë Tereza nuk është asgjë tjetër veçse një kryenënë e të gjithë nënave të botës, që mirë ose jo, përpiqen të pakësojnë dëshpërimin e madh të kësaj bote të rënduar. Dashurinë për jetën e ka udhqyer përherë Ajo, me shpirtbutësinë bujare, përmes duarve të rreshkura që kanë pritur e përcjellë për shumë dekada miliona fëmijë në buzë të vdekjes së sigurtë. Vdekjen e të s ë m u r ë ve e k a l a rg u a r, d u ke m ë k u a r dashuri njerëzore, për ditë të tëra në krye të të lënduarve, ka lidhur miliona plagë, sikurse u ka mbyllur sytë pranë një vdekje të qetë natyrale tek i përkdhelte me uratë në dorë. Ajo ka ofruar jetën e ka larguar vdekjen e etur për flirte mjeranësh, në çdo kënd të globit; ka dhënë frymë, duke ngrohur trupat e ngrirë në borë pa përkujdesje.

Ka ulur urretjen midis njerëzve, duke falur dashurinë midis atyre njerëzve nën shembullin e Jezu Krishtit. Në shtegtimin e saj të gjatë, si ikonë e gjallë që adhurohet me dashuri nga të gjithë, është ledhatuar, ndjerë nga miliona njerëz, duke ndezur qiriun e dritës së përjtshme.

Njerëzimit iu dorëzua e gjallë, duke dhuruar trupin, zemrën, mendjen, fjalën, frymën, jetën e saj dhe gjeneroi me forcë dashurinë, këtë gonxhe të mrekullueshme të fshehur thellë në skutat e shpirtrave njerëzorë. Postulatet e saj janë të thjeshta në formulim, por janë të thekuara si ide: "Nuk ka paqe pa dashuri", "Nuk keni bërë pak nëse keni dhuruar buzëqeshje", "Po, dashuria është e vërtetë dhe ju takon juve!"

Duke u endur e palodhur, Nëna e botës arriti ta gjejë, ta këputë këtë gonxhe dhe ua dëshmoi si shembull jetësie, se kjo është dashuria në Hyjin dhe njeriun, që Ai vëtë krijoi për të përballuar mirësitë e natyrës që përsëri vetë i dhuroi. Njerëzorja autentike është institucioni më i lartë, më i pastër, më human dhe se institucionet e

tjera, si shteti, propoganda, ceremonitë, janë të vonshme, e jo të sinqerta përballë humanizmit dhe dashurisë.

Kur shihte bebe të vogla, vraponte që t'i përkthelte dhe i merrte në krahët e saj të ngrohtë, duke u dhuruar dashuri me një buzëqeshje fisnike. Ajo kishte një optikë tjetër, kur vraponte nën moton, se dhimbja e tjetrit zbutesh kur kujdesesh për te, dhe kujdesi kryehet kur vetë jeton thjeshtë e bashkë me te. Ajo shihte frikë nga vdekja ndaj edhe jetoi gjatë. Veshja e thjeshtë dhe këmbët e zbathura me sandale, asnjëherë nuk qenë garniturë moralizuese, por sfidë stoicizmi.

E komentonte gjithnjë fjalën "Kam etje" ("I'm thirsty), për dashurinë e njerëzve, ashtu sikurse e thotë Krishti në Kryq. Ajo bëri atë që bënte me dashuri, u jepte ujë të etshëmve, veshte të zhveshurit, mëkonte me ngrohtësi prindërore më të braktisurit. Dhe këtë rit e përsëriti për s h u m ë d e k a d a , d u ke s fi d u a r p ë r h e r ë moshën e vet, sëmundjet e njëpasnjëshme që e shoqëruan kudo, dhe mbi të gjitha kohën që jetojmë.

Dhe bota u ul në gjunjë përpara madhështisë së bamirëses së saj. Media marramendëse elektronike nuk e besoi humbjen e saj dhe bëri që t'a nderonin të gjithë të pasurit dhe me të dashurit e saj, të varfërit midis më të varfërve, mbasi Ajo dinte të komunikonte me të gjithë qëniet njësoj si Krijesa të Hyjit. Ajo ndërroi jetë, mbasi shenjtorët nuk vdesin. Përpara kamerave botërore shihej qartë se si luksi e grykësia njerëzore, etika e moralit akademik, uniforma e ushtrisë dhe kostumet e diplomatëve, mbetën të shtangur dhe u përulen me veneracion, me pendesë e me shqetësim përpara atij lëmshi njerëzor, e aq gjigand njëherësh!

U këput Gonxhja e Shqipërisë, Lulja e Njerëzimit. Nënë Tereza është poezia e jetës, poezia e njerëzve të varfër. Kalkuta shumëmilionshe, dhe me të mbarë bota që e nderon si Qetetare Nderi të çdo kombi, race dhe ngjyre, është ulur në gjunjë dhe si një domosdoshmëri pavdeshmërie, kërkon të shenjtërohet.

Ajo u quajt Shenjtneshë, por nëse altari shpirtëror do të mbajë në koleksionin e tij si brilant emrin Shenjt, altari i vërtetë i prekshëm tokësor, human, bartë Nënë Terezën e vërtetë, e cila duket tashmë e shpërndarë si eter në veçorën e misioneve të saj, të cilat me stoicizmin e tyre janë plazmor si specie Tereziane, aq të mirëpritura e të respektuara...

KORRIK - SHATOR 2002

Jeta Katolike

PAQJA KA SI THEMEL DREJTËSINË 11 Shtator 2002

pangopur kanë përdorur fenë për t'i fryrë zjarrit të mosmarrveshjeve, me qëllim që të arrijnë synimet e tyre të Shumë e nderuara Zonja Elizabeth Shelton, Shkëlqesi dhe mbrapshta". miq të nderuar, Zonja dhe Zotëri, Si Princi El Hassan dhe Bodo Hombach kishin folur përpara ngjarjeve të 11 shtatorit, por fjalët e tyre janë më Mesazhi i Atit të Shenjtë, Papa Gjon Pali II, në Ditën të vlefshme sot sesa atëherë.. Terroristët që kryen krimet e Botërore të Oaqes, e cila kremtohet çdo vit më 1 janar, fil- 11 shatorit dhe që ndoshta u përpoqën të justifikonin britloi duke iu referuar njgjarjes tragjike të 11 shatorit 2001, e mat e tyre në emër të Allahut, u shndërruan në një cila, sipas fjalëve të tij, ishte "një ngjarje dramatike, pasi karikaturë të fesë Islame, e cila nuk eshtë aspak një fe e në atë ditë u bë një krim me një peshë të tmerrshme: në urrejtjes ose favorizuese e terrorizmit. Tony Blair me të harkun e pak minutave mijëra njerëz të pafajshëm, me drejtë vë re, që autorët e këtyre akteve terroriste, nuk origjinë të ndryshme etnike, u masakruan barbarisht". mund të përkufizohen "terroristë islamikë"; ata janë Jemi të mbledhur këtu, jo me shpirt hakmarrës, por "thjeshtë terroristë". me bindjen e thellë, që paragjykimi dhe përçarja mund të Ne, në Shqipëri, jemi me të drejtë krenarë, për marluftohen vetëm nëpërmjet dashurisë pa kushte dhe me bes- rëdhëniet e shkëlqyeshme ndërmjet besimeve të ndryshme imin e patundur, se paqja nuk është një utopi, një ënderr e fetare. Presidenti i Republikës, Alfred Moisiu, duke i'u bukur por joreale; përkundrazi ajo është e mundur nëse ne drejtuar këto ditët e fundit ambasadorëve të Shqipërisë, - me vullnet të fortë - përpiqemi të deklaroi me të madhe: "Ne nuk mund të ndërtojmë një shoqëri mbi themelet e mohojmë eksistencën e besimeve fetare forta të drejtësise, e cila eshtë rruga e në vendin tonë, madje vlerësojmë rolin paqes së vërtetë. e tyre në krijimin e një fryme tolerante Politika, e cila duhet të jetë gjithtek njerëzit tanë. Shqipëria mund të monë në shërbim të bashkesisë komkrenohet për harmoninë mes komubëtare dhe ndërkombëtare mund të niteteve fetare. Shqipëria ka si tipar bëhet shumë e ndyrë, kur e lejon themelor të civilizimit të saj tolerancën vetveten të shndërrohet në një vegël të fetare dhe në të nuk ka vend për fondaoportunizmit dhe makiavelizmit. Ajo mentalistë të asnje feje". mund të bëhet akoma më e ndytë, kur Feja luan një rol shumë të rëndëpërdor besimin fetar për të arritur qëlsishëm per vendosjen e rendit, të drejtëlime të mbrapshta. Në mesazhin e Atit sisë dhe të paqes në shoqëri. Të gjithë të Shenjtë, Papa Gjon Pali II, të cilin e ne e dimë shprehjen e vjetër: "Si vis kam përmendur më sipër, ai dënon me pacem, para bellum" (Nëse don paqen, fjalë të prera çdo lloj terrorizmi, që krypërgatiti luftën). Historia, në mënyrë të het në emër të Zotit, pasi, vazhdon ai, veçantë historia e shekullit XX, ka terrorizmi nuk manipulon vetëm njeritreguar që kjo shprehje është e gabuar. un, por gjithashtu edhe vetë Zotin. Si Por në qoftë se ne shqetësohemi për Imzot Rrok Mirdita pasojë, përfundon ai, asnjë njeri nuk paqen, duhet të punojmë për drejtësinë. mund të ketë të drejtë të përdorë aktet terroriste në emër të Të gjitha fetë janë krejtësisht të vetëdijshme, që paqja nuk Zotit ose të fesë. është vetëm mungesë lufte. Paqja kërkon atë respekt të Princi i Jodanisë, El Hassan Bin Talal, në Asamblenë ndërsjelltë për të cilin ka të drejte të patjetërsueshme çdo e Shtatë Botërore të Besimit dhe të Paqes, e mbajtur në njeri, i krijuar sipas shëmbëlltyrës së Hyut. Keshtu pra, Amman në nëntor 1999, pohon: "Çfarë përshkruhet si paqja ka si themel drejtësinë. Më lejoni të përfundoj me konflikt fetar, ka të bëjë pak me fenë, dhe aq më pak me fjalët që Ati Shenjt i ka drejtuar Asamblesë së doktrinën fetare". Gjithashtu Bodo Hombach, i cili, vetëm Përfaqësuesve të Besimeve Botërore në janar të këtij viti disa muaj më parë ishte koordinatori special për paktin e në Assisi: stabilitetit në Europën Jug-Lindore, deklaroi: "Paqja dhe "Kurrë më dhunë! Kurrë më kuftë! Kurrë më terrorizëm! pajtimi janë tema fetare nyje të kohës tonë. Por ne duhet të Në Emër të Zotit, çdo fe të sjellë mbi tokë Drejtësi dhe jemi të vetëdijshëm, që pak më parë, njerëz cinik dhe të Paqe, Falje dhe Jetë, Dashuri!"

9

10

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

One Year Later over 3,000 are read at ceremonies in New York City, the Pentagon and Shanksville, Pennsylvania, we will recall their bravery in the face of ultimate danger, and perhaps draw inspiration and see even a bit of ourselves in their examples.

SIMON VUKEL

One year ago we were told of the stories of firemen, policemen, EMS, and other rescue workers who wrote their social security numbers on their arms in the minutes prior to entering the World Trade Center, and we were humbled by their own knowledge that they may not come out alive again. The world t's been a year, but it still feels like yesterday. Or at the least was amazed, but somehow, deep inside, we really weren't. We as Americans, we always do the job we need to do, and that's the pain we feel in our hearts is still as hurtful as if it just what those heroes did that day. Their job, as they saw it. And happened yesterday. we are forever grateful to them and to their families for having As we commemorate this day, we are grateful that no furgiven the ultimate sacrifice for their fellow man. ther tragedies have befallen our nation, and we are grateful that We also found heroes in unexpected places. A city of 8 we as Americans, in fact, all peoples of the world, are united in million, NYC's residents found that at precisely the moment that fighting the war on terror. With a sorrowful eye reflecting on September 11th of last year, a day we will never forget, we have we didn't know what to say or possibly how to proceed next, the nevertheless been able to cast a hopeful eye to the future, and as mayor would rise to the occasion and guide us and console us and remind us who we were. He ran towards the destruction on a people have come back with a resilience and a fortitude that that day to be with its victims, and told the world that despite we didn't even expect of ourselves, and indeed has drawn the what you see on TV, we are still ok. In the months that folawe and respect of the whole world. lowed he played the role of father and brother, leader of a peoIn purely physical terms, America has moved ahead with ple, but also sensitive to their agony. One year later he still characteristic dedication. In just one year, faster than anyone draws unending praise for his actions in those days following expected, the Pentagon has already been rebuilt, and its inhabiSeptember 11, and he deserves it. We were indeed lucky to tants are successfully executing the war on freedom's enemies. have Mayor Giuliani as our leader in NYC that day.

In New York City, Ground Zero of the World Trade Center is In the days that folready for a grand memorial lowed we also a and surrounding development, "Diversity in America's bloodlines President, still discovered relatively new to and while there may be does not create diversity in purpose." the office, who, like no other, debate as to what will go in knew in clear terms where this its place, one thing is certain nation needed to go. As he stood it is not a dichotomy of whether to build a memorial or a great commercial and architec- at Ground Zero with one arm around a hard-hatted construction worker, and with a bullhorn in his other hand, the scripted tural endeavor. Let's put our heads together and do both, the speeches were thrown away. This President, located at the heart best memorial we can think up and the best commercial strucof our pain at Ground Zero, announced to the world that those tures we can think up, as both will honor the 3,000 among us who committed this tragedy, those who murdered our fellow who lost their lives that day.

Americans, would be found and brought to justice. And we In emotional terms, we are all still hurting, but today, the knew that he meant it, and we see that he's doing it, and we have one year remembrance of last year's attacks, is bound to help faith that he and the other leaders in his administration will finheal this nation. A year ago we watched, in horror, whether we ish the job, this calling of our generation. We are lucky to have were on the streets of New York, or watching on our TV sets, as George W. Bush as our President in these times, with his clarity we thought maybe for a moment that our world was coming to and steel purpose in eradicating terror and all those in the axis an end. We waited nervously for days wondering how many of evil who threaten the citizens of the world. had died, and how many we knew had died, and how this could We've heard many stories of that day, of the occupants of have possibly happened to us. So today as the names of the

I

KORRIK - SHATOR 2002

the World Trade Center and the Pentagon, who in the ensuing horror, did not run out of those buildings in fear, as we often see in the movies. Rather, we were told of thousands of men and women who helped each other leave the scene of danger, trying to leave no one behind. Co-workers stayed with colleagues who were in wheelchairs, groups of people helped carry the injured down dozens of flights of stairs, and because of all these heroes, the death toll was much lower than had originally been expected. Of course the number, around 3,000, is staggering and still fills us with rage, but thanks to the everyday workers of the WTC and the Pentagon, thousands more are at home with their families, and thankfully, alive and with us today.

Jeta Katolike

11

than ever.

As this battle continues, we find that contrary to the beliefs of some of the pundits, that this evil is not rooted in poverty or lack of education or global politics, but rather in the genuine hatred that these men have for freedom and liberty. And we are comforted by the knowledge that indeed we are right, and they, the terrorists and all those who support them in any way, are wrong.

We, Americans, are a nation of immigrants. Almost everyone here either came from somewhere else or someone in their family's past came from somewhere else. Yet somehow this diversity in bloodlines does not create diversity in purpose. On the contrary it is our common dedication to this nation and what it One year ago we also learned of stands for, our common love for libShanksville, Pennsylvania, whose halerty and freedom, that makes lowed ground still holds the secrets of America the strongest nation on the bravery of the passengers of Flight earth. As we learned a year ago it is 93, probably forever. This group of not tall buildings or the best fighter men and women fought the first battle jets that make us what we are. against terror, and while they gave Indeed they are reflections of our their lives, they won. When they hard work. But it is our love of freelearned of the attacks on the Pentagon dom, and our unending respect for and the World Trade Center, they took our fellow man, that makes us charge of their destiny, and saved perstrong. Bravery, selflessness, dedihaps thousands more from death, cation, honor. These are the virtues diverting Flight 93 from certain attack that rose again on September 11th, on another target in our nation's capiand emboldened us to come together tal. once again.

"Let's roll" was their rallying cry, This spirit, this beautiful and indeed since that day one year ago American spirit, did not contain America has picked itself up and true itself, however, in this land mass to its nature, like those cops and firebetween two great oceans. Indeed men, done what it has to do. The all the world stood up, condemned Taliban has been destroyed. Al Qaeda this horror, and joined us so that we is hurt badly and thousands of its soldiers are dead. And Osama were not alone. Fellow allies sent military planes to fly over Bin Laden may be dead or alive, but there is no doubt he will our nation to protect us. Imagine that. The fighter jets of forbe caught and dealt with justly. America's sons and daughters eign nations flying over New York and Washington, protecting are spread throughout the globe, with the assistance of other its citizens, and if necessary, giving their own lives to guarantee nations, secretly and sometimes not-so-secretly, fighting the war the safety of Americans. This is what freedom and democracy against these terrorists. And like the generations prior to us who is about, a commitment to preserving its existence everywhere fought the evils of nazism and communism, we know anew that in the world. Indeed, the headline expressed in a French newssometimes in order to achieve paper on September 12th peace, we must sometimes fight echoed the sentiments of all the "Our love of freedom, and our unending citizens of the world -- "We a war.

Those words‌."Lets are all Americans now". respect for our fellow man." roll"‌ have echoed in our Albanians throughout the hearts and our minds over the world were no exception. past year in all that we have done. Millions have been stirred to From Prishtina to Tirana to Bonn to New York City, wherever action, to donate blood, food, anything that could be given, to Albanians live throughout the world, Albanians lit candles and support those in need. Even if our hearts haven't completely cried for America, and prayed for its victims and their families. mended, we have made enormous progress in this country and Albanians have known the meaning of terror for generations, in our day-to-day lives. They didn't stop us. We are stronger having faced the complete elimination of large groups of its

12

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

people, whether by the Ottomans or the Communists or by the Today, on the one year commemoration, the world watches Serbs. And so on September 11th, while the tactics used by us again , and we can tell them that as a nation of immigrants, the terrorists were unlike any the world had seen, Albanians of we have survived and come out even stronger. We can thank all types were not surprised by the ferocity of their evil, and them for standing by us in our time of need, and we ask them to were saddened that such harm should come to a fellow nation continue to stand with us as we go forward to eliminate the terthat they love and respect. And so they too have dedicated rorists. themselves to fighting the war To the terrorists, who are on terror, kicking out Islamic watching us closely today too, we fundamentalists who support "We will always honor the loved ones lost can tell them that their days are terror from Albania and numbered and becoming fewer. on September 11th."

Kosova, and dedicating their Guaranteed. resources to America's needs.

To the victims' families, we There were Albanians working at Ground Zero in the days that tell them today that we continue to grieve with you, that we followed September 11th, and surely there are Albanians, or at continue to cry with you, and that we will always stand by you. least those of Albanian descent, who are on the frontlines of the We will always honor the loved ones you lost on September U.S. military and espionage services of the United States.

11th, the best that we know how.

As we all know, there were also many Albanians workAnd to ourselves, to all of America, we tell ourselves today ing at the World Trade Center that day, and while many escaped, that despite what happened a year ago, we have much to look there were three who did not. Rrok Camaj, Simon Dedvukaj, forward to, because we will defeat this evil, and rebuild not only and Mon Gjonbalaj are forever in our memories. It sill hurts to our nation but the bonds that tie us together as Americans. We see their photos on TV or in the newspaper, and we still grieve remind ourselves that being American is truly a special thing, for their families. But we know that all three are strong famifull of responsibility, but also full of the rewards that only freelies, and so we continue to pray with them, comforted by the dom and liberty can bring. knowledge that Rrok, Simon, and Mon are watching over their So today, one year later, we cry and we pray and we honor families and protecting them. our dead, but we also move on and accomplish that which is our One year ago, all the world looked to the United States to calling, to defeat tyranny wherever it may stand, and to spread see how it would handle the horrors of September 11th. And we the values of democracy and freedom throughout the world. handled them as well, and even better, perhaps, than any people could.

LOUIS OVERSEAS • Domestic & Overseas • • Wholesalers to Tirana • • All Airlines • Tours • Cruises • • Honeymoons • Translations • Affidavits • Court Interpreter Services

Albanian Radio Hour Every Sunday 8:30 pm on WPAT 930AM 613 - 615 E 187th Street, Suite 3 and 4 • Bronx, NY 10458 Tel: 718/733-6900 Fax: 718/ 733-7015 Telex: 424249 Recdist • E-Mail: Louistravel@orldnet.att.net

KORRIK - SHATOR 2002

Jeta Katolike

13

Me rastin e përvjetorit të vdekjes së Monsinjor Simon Filipaj NDERI I FAMULLISE DHE I BANOREVE TE SHEN GJERGJIT

(Në trevjetorin e vdekjes së Monsinjor Simon Filipaj, botojmë fjalimin e Luigj Shkrelit, deputet në parlamentin e Malit të Zi, me rastin e 75-vjetorit të lindjes së Imzot Simon Filipaj, më 1 maj 2000)

Nga: Luigj Rrok Shkreli

Sonte më 1 maj të këtij viti, kremtimi i 75-vjetorit të lindjes së Imzot Simon Filipaj, për ne bashkëvendasve të famulliatrit tonë, eshtë një përkujtim i përmallshëm, por edhe shenj respekti nga organizatorët e këtij manifestimi përkujtimor në nderim të kësaj figure të shquar kombëtare.

Për të folur për personin në fjalë në një kohë të përcaktuar është shumë vështirë, por njëherit edhe temë shumë interesante. Të flasësh shkurt e qartë, haptas e pa lajthitje, e duke përfshirë të gjitha meritat e këtij kolosi klerik në këtë fushë, nuk është gjë e lehtë. është veshtirësi edhe më e madhe tu flasësh dëgjuesve të pranishëm, dhe personaliteteve të larta fetare, personaliteteve të shquara nga skena politike dhe kulturore e rrethit, të familjes të Imzot Simon Filipaj, të cilët edhe më mirë se unë e kanë të njohur Portret i Dom Filipajt jetën dhe veprimtarinë e (vizatim i Jozo Koçaj) Monsinjor Simon Filipaj - i cili pos tjerash në vitin 1993 nga Papa Gjon Pali II për shqiptimin e teksteve biblike e liturgjike u nderua me titullin e lart "PRELAT NDERI".

Por mbasi që unë e mora këtë detyrë që në suazat e kapacitetit intelektual që disponoj në pika të shkurta të për-

Imzot Massafra me meshtarë dhe kryeredaktorin e revistës Jeta Katolike shkruaj disa segmente të veprimit më se 30-vjeçar të Dom Simonit në famullinë e Shën Gjergjit.

Famullia e Shën Gjergjit i caktohet Dom Simonit pas një periudhe kohore që ai e kaloi në Malësinë e Madhe, pikërisht në Priftën të Grudës.

Në atë kohë në këtë famulli kushtet e jetës ishin shumë të vështira dhe të papërshtatshme për një njeri me dijeni enciklopedike dhe për një përkthyes kolosal që më vonë do të dëshmohet.

Fshati i vogël i Shën Gjergjit, ku është selia e famullisë, ështe larg qytetit, e në atë kohë ishte pa rrugë, pa ujë e pa rrymë. I vetmi frymëzim gjindet te dashuria e pa masë ndaj Zotit dhe njeriut, vullneti i lartë për punë, dhe po them lumi Buna, i cili në disa segmente kohore së bashku me kishën e ndërtuar në vitin 1942 dëshmojnë se në këto troje ka histori dhe lashtësi jetësore si nga aspekti i qytetërimit ashtu edhe i religjionit.

Pra Dom Simoni duke jetuar në një famulli larg qendrës urbane dhe kulturore eshtë e kuptueshme se në këtë drejtim pati vështirësi të natyrave të ndryshme, por për meshtarin shembullor dhe të frymëzuem me vullnetin e lartë të Hyut të tij i kapërceu të gjitha dhe na la fenë, besimin dhe dashurinë. Ai na i la në trashigim gjërat me të ndershme: na la Fjalën e Zotit të përkthyer në gjuhën tonë të bukur e të ëmbël shqipe. E posaçërisht ne që patëm fatin të bashkëjetojmë një pjesë të jetës, Dom Simoni na la në trashigim fenë, shpresën më të fortë dhe dashurinë më të madhe që nuk mund të shlyhet më.

Vetë ardhje e Dom Simonit në këtë famulli është

14

Jeta Katolike

Te varri i Mons. Simon Filipaj ne Kllezen shumë karakteristike dhe shumë e ngjashme me disa skena nga bibla.

Duke mos mundur që automobili të depër tojë në Shën Gjergj ai vjen nëpër Anë të Malit deri te Gryka e Bukmirës. Aty shkarkohet me rroba

KORRIK - SHATOR 2002

e çmoj dhe e respektoj lartë. Disa herë, posaçërisht në Malesi, nuk kam lejuar që të më bëhen pritje speciale, derisa nuk kam dëgjuar dhe kuptuar se një veprim i tillë është në të mirën e të gjithë anëtarëve të familjes dhe shenjë e respektit të mikut".

Meshtari shembull dhe prifti i popullit siç ishte Dom Simoni u inkuadrua në të gjitha sferat e jetës së bashku me bashkvendasit. Pothuaj ndodhen mrekullira, që qysh me ardhjen e tij famullia e Shën Gjergjit pëson rilindje në zhvillim dhe përparim. Dom Simoni me aftësi të sigurtë, me shprehje e fjalë të matura e kuptim plote, me një qartësi që dallon oratorin e me atë shkurtësi që kërkonte rasti dha kontributin e vet të paçmueshëm në për-

mirësimin e kushteve jetësore në ketë vend. Keshtu që kjo figurë vigane, shtyllë e kishës, hyri në lamitë e jetës shoqërore dhe kombëtare duke marrë pjese aktive e duke punuar me energji e zell të palodhshëm e duke lënë gjurmët e qarta e ta pashlyeshme.

Me plot të drejtë dhe duke mos rrezikuar subjekivitetin si person dhe besimtar qe kam pasur fat të kaloj një periudhë jete me Dom Simonin, në emër të krejtë famullisë them se per këto troje, për këtë famulli Dom Simoni është një emër i shenjtë e i pavdekshëm për çdo shqiptar dhe besimtar të vëtretë. Nuk egziston njeri që mbanë në kujtesë një të keqe nga Dom Simoni, qoftë fjalë, qoftë veprim. I afërt dhe i pa ndashëm me popull, lezetar

Imzot Massafra celebron meshen ne kishen e Shen Gjergjit dhe nga vendasit me anë të lundrave nëpër liqenin e Shasit del në Shën Gjergj. Pritet nga vendasit dhe në, shenjë nderimi, respekti të lartë dhe mikpritjeje karakteristike shqiptare, edhe pse fukarallek, i pritet qengji më i mirë në vathë, në shenjë mirseardhje dhe sinjal i dëshirës së popullit vendas që erdhi famullitari i ri me të cilin jetuam sa e sa kohë.

Dom Simoni ka qenë njeri i popullit, modest, dhe njeri që ka kuptuar vështirësitë e jetës. Në disa raste pritjet që iu bënë Dom Simonit ai i ka trjatuar si vijon: "E di çka është mikpritja karakteristike e shqiptarëve,

Monsinjor Masafra arqipeshkvi i Shkodrës, celebroi meshë pontifikale në kishën e Shen Gjergjit me rastin e përkujtimit të tre vjetorit te vdekjes së Filipajt.

Pas Meshës te varri i z.

Filipajt u be bekimi i varrit e pastaj ne sallën e Kishës së Klleznës u shtrua një koktej për të gjithë pjesmarrësit.

dhe mikpritës për çdo gjeneratë. I kuptueshëm dhe i afërt për të rinj dhe shumë i respektueshëm për të moshuarit.

Një orë meshë dhe një orë ndeje para dhe pas meshes së shenjtë me Dom Simonin ka pasë vlerën e një seminari të çdo univerziteti botërorë.

Janë të pa harruara dhe të pamundura të numërohen fjalimet, përgëzimet, urimet, ngushllimet, këshillimet, si dhe predikimet në raste të tubeimeve publike, të rateve të gëzimit si dhe në raste të pikëllimit.

Atëherë kur është dukur se nuk ka se çka të thuhet, fjalët e Dom Simonit kanë tinglluar si kumbonat e kishës

Jeta Katolike

KORRIK-SHTATOR 2002

dhe kanë paralajmëruar se igziston shërimi, se egziston zgjidhja, se egziston pajtimi, se egziston dëshira për jetë dhe se egziston njerëzimi.

I pajisur me dituri, me urti dhe zemërbardhësi, por edhe me energji e forvë shpirtërore, ai diti të fitojë besimin e njerëzve kudo që shërbeu si famullitar. Edhe pse në vitet e fundit të jetës së tij ishte shumë i sëmurë, kurrë detyrat e veta profesionale fetare nuk i la anash. Më kujtohet rasti kur, edhe pse posa i ardhur nga Italia, ku kishte përjetuar një operacion të rëndë, i

denjë për tu zhvilluar si kombet tjera, si dhe famullitari i shenjtë i famullisë së Shën Gjergjit që më 3 shator 1999 ka ndërruar jetë dhe gjendet në parajsen për të cilën është munduar tërë jetën dhe gëzon dritë dhe lumturi në pushimin e perjetshëm.

Siç thotë fjala e urtë, veprat e mira nuk e bëjnë njeriun e mirë, por njeriu i mirë le veprat e mira pas. I tillë qe meshtari ynë shembullor Dom Simoni.

Ai na pagëzoi, na krezmoi, na kurorëzoi dhe na përmortoi.

Veprat njerëzore të tia na përcol-

15

Shkrimtari Hajro Ulqinaku flet mbi jeten e Mons. Filipaj

Populli ne kishen e Shen Gjergjit gjate meshes per shpirtin e Dom Simonit shtrirë në shtrat, mori vesh se në fshatin e Shën Gjergjit një vajzë e posa lindur ishte shumë e sëmurë, sa që as familja e saj nuk priste shpëtimin, Dom Simoni u ngrit nga shtrati, shkoi tek familja e foshnjës dhe i kreu ceremonitë fetare, e pagëzoi dhe e radhiti në familjen e shenjtë dhe i dha jetën, fëmija edhe sot e kesaj dite jeton dhë gëzon të mirat e jetës.

Buzuku i kohëve tona, përkthyesi integral i shkrimit shenjt në gjuhën letrare shqipe duke na treguar kështu që jemi një komb i kulturuar dhe i

Dr. Dom Nikë Ukgjini gjatë meshes

lën dhe do të na përcjellin gjatë gjithë jetës sonë.

Jemi krenarë që në mesin tonë jetoi dhe veproi një vigan i fesë dhe i kombit siç ishte Dom Simoni. Figura e shenjtë e tij mbetet pa dyshim e pashlyeshme në aspektin fetar, por edhe

kombëtar, sepse mbas tij kanë mbetur vepra të përjetshme. Por sikur njeriu mos të vdiste, sikur të jetonte gjithmonë, sikur mos të egzistonte vdekja, atëherë nuk do të egzistonte as religjioni. Të ringjallurit nuk ndodhë pa vdekje.

Populli ne kishën e Shën Gjergjit gjatë meshës për shpirtin e Dom Simonit

16

Jeta Katolike

KORRIK-SHTATOR 2002

The November Elections:

Old World Values & New World Concerns

By Paul A. Daragjati

I

f you're an average American, where does voting land on your list of prioritiesë Hmmmm… on a scale of one to ten, oh… twenty-three Between family and career, we all lead extremely busy lives, but the difference is "We" aren't "average" Americans.

We are Albanian-Americans. Every one of us can look back and find a family member who has placed his or her life in harm's way for the cause of freedom. Whether your roots lie in Montenegro, Albania proper, Kosovë or Macedonia, you have someone, somewhere, in your background that has resisted an oppressor. In the end they, who gave up their worldly goods to start again here in America, believed that freedom is infinitely more precious than any commodity. If we consider the sacrifices those heroes made, I cannot see a reasonable Albanian-American holding tight to any justification for refusing to vote.

Now that I've convinced you to vote, (I hope), how should you cast your ballot?

Well my job here is to give you a few ideas and let you make that decision. In an effort to remain as neutral as possible, I'll use generic terms and define them prior to use. For the purposes of this article, a liberal is someone who believes in using the government to achieve improvement in society, focusing on governmental intervention in economic issues, but not necessarily in social matters. A conservative, on the other hand, believes government should be limited, fiscally frugal, and should intervene in social issues that may threaten the nation's moral fabric, but also should generally avoid economic intervention.

"The importance of voting and making your voice heard."

A centrist typically sides with either side of the political spectrum based on the particular issue at hand, and prefers to reform governmental institutions rather than replace them. As a voter, you likely fall into one of those three categories.

There are a myriad of issues out there to consider when voting for a candidate, but here are a few issues of particular importance to Albanian-Americans:

Immigration This is an issue that touches each of our lives. The main dispute here is how many legal immigrants to allow and how to control illegal immigration. The United States admits approximately 660,000 legal immigrants per year (1998

figures). It is unknown how many illegally enter the United States each year.

Due to the expansion of social benefits to illegal aliens and their children, the issue is becoming increasingly important. In addition many Americans see the influx of a million (legal and illegal combined) immigrants every year as a challenge to traditional American values. Officially the United States does not have an official language. Believe it or not, there is no federal statute that states English is the official language of the United States.

Conservatives seek "Official English" status for the English language and want to terminate all bilingual education.

Conservatives also support restricting legal immigration and want to strengthen the power of the INS, while placing more forceful controls on the borders.

Liberals view America as a "nation of immigrants" and want to "promote diversity". Liberals generally oppose restricting immigration, and the proimmigration activists among this wing support providing social benefits and clemency for illegal immigration.

School Choice In the past, the phrase "school choice" has generally referred to allowing parents to send their children to any public school within their district. In recent years the issue has been upgraded to including private and parochial schools within that choice -- at taxpayer's expense. Albanian-Americans should have particular interest in this issue for two reasons. Most new immigrants send their children to public schools, so here it is a matter of being able to send your child to the best school possible. In addition, established AlbanianAmericans usually have the ability, and

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

do, send their children to parochial and private schools. Do you think that your tax dollars should support funding for others to send their children to schools that you personally pay tuition for? Do you think the inclusion of private and parochial schools in school choice plans would improve public education? Do you think that it would be a violation of the traditional American separation of church and state to have tax dollars support parochial education? Ninety percent of American students attend public schools so this issue could have enormous economic implications.

Conservatives see school choice as a means of improving the existing public school systems. They believe the influence of free markets could be superimposed on public school systems to the system's benefit - and ultimately, to the individual child's benefit.

Liberals favor placing more money into failing public schools in order to reduce class size, thereby improving student to teacher ratio. They oppose public funding of private schools because this would reduce the dollars going to public schools and remove the best students from the public school system.

Taxes This issue affects Albanian-Americans on many levels but it seems the most significant is the expansion of AlbanianAmericans into the American economy.

Traditionally, Albanian-Americans have taken jobs in the New York service industries and the factories of New England and the Mid-West. Fortunately many have discovered the benefits of owning their own businesses.

How many Albanian-Americans own restaurants, rental properties, or various other proprietorshipsĂŤ The number is huge. Right now we have a progressive tax rate structure, which means the more money you make, the higher percentage of it you pay in taxes. Does that sound fairĂŤ Well to many it doesn't, so various ideas have been floated around to

17

sold. Currently it is approximately 20%, but there is always talk amongst the political parties about tweaking it.

replace this system. A "flat tax" would tax everyone's income at the same rate.

Various plans have gone with the idea of between 10 and 17 percent as a flat rate.

A "national sales tax" has also been discussed. This plan would replace the income tax with a tax on each item you purchased, excluding food. This form of taxation is used in various European countries.

As business and property owners, Albanian-Americans should be very concerned with keeping the capital gains

"The sacrifices of our ancestors give us the opportunity to vote today." rate as low as possible. This is the tax on investments (i.e. buildings, equities) that have appreciated in value when they are

Very generally liberals support government funding of social programs and conservatives favor government restraint in spending. For more specific differences between the two sides, it's up to the individual candidate. Because it's difficult to generalize who supports what on each particular issue, it would be best to find out where your particular candidate's position lies.

As I said earlier there are a ton of issues out there that could be discussed, but I limited it to those I felt would affect Albanian-Americans personally. The best way to find out more information would be to pull up your favorite search engine and plug in the name of the particular party you want to consider further. Each party and most major candidates have websites, and if they don't, just call their office, believe me they would be more than happy to talk to you, and talk to you, and talk to you‌.

In the end, whatever you decide - to vote liberal or conservative, or right down the middle -- the important thing is that you vote, and make your voice heard.

Shën Jeronimi Krenaria e Botës ... i Panjohur ndër Shqiptarë !

Jeta Katolike

18

"Unë, Jeronimi, i biri i Euzebit, nga qyteti Stridon, i cili gjëndet në kufirin që ndanë Dalmacinë nga Panonia…"

N

ë qytetin e lashtë të Dalmacisë Ilire, Stridonium, në vitin 340, në një familje të pasur pagane, u lind Eusebius Hieronymus Sophronius, i cili do të fitojë famë

Detaj nga një dritare kishe

KORRIK - SHATOR 2002

botërore dhe do të ngrihet në nderin e altarit me emrin Shën Jeronimi.

Është për tu çuditur që një njeri një shenjtor, me famë të madhe botërore, të ngelet pothuajse i panjohur

MARK K. SHKRELI nga populli i vet - shqiptar.

Ai është krenaria e kroatëve sepse ai u lind aty ku sot jetojnë ata dhe e quajnë të vetin. Por vallë a nuk dihet se kroatët erdhën në viset ilire në shekullin VIVIII pas Krishtit (psK), pra afro 300 vjet pas lindjes së Jeronimit. Me të krenohen edhe italianët sepse, në atë kohë Iliria ishte nën sundimin e Romës dhe njihej si provincë romake. Italianët kanë edhe një arësye tjetër të krenohen me të: Jeronimi u shkollua, jetoi dhe veproi gjatë një pjesë të madhe të jetës së tij në Romë.

Në bisedë me disa shkollarë del se "shkenca ende nuk e ka vërtetuar se ilirët janë stërgjyshërit e shqiptarëve".

Por, përveç serbëve dhe atyre që mbajnë anën e tyre, bota sot e ka pranuar trashëgiminë e drejtpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët. Mos njohja e Shën Jeronimit si shqiptar është baras me mos pranimin e shqiptarëve si pasardhës të ilirëve. Vërtetë, jo vetëm bota laike shqiptare, por as kishat e krishtera të Shqipërisë, nuk e kanë paraqitur këtë shenjtor, kolos të kishës, si bir të denjë të kombit tonë. Në mbarë botën janë kisha dhe ente kishtare ose kulturore të dedikuara Shën Jeronimit por, me sa di unë, asnjë në territorin shqiptar. Është vetëm e drejtë që edhe ne shqiptarët të bëjmë ç'është e mundur që

emri i njërit nga "doktorët" dhe "etërit" e kishës të bëhët i njohur dhe i nderuar edhe ndër shqiptarë. Përgjegjës për këtë duhet të jenë, në radhë të parë, kisha katolike dhe ajo ortodokse, por edhe inteligjenca shqiptare, sidomos Akademitë e Shkencave në Tiranë dhe Prishtinë.

Shpjegim për titujt "Atë" dhe "Doktor" i kishës katolike “Atë” i Kishës quhet një shkrimtar i lashtë kristian që në shkrimet e veta ka dëshmuar për ç'kanë besuar të krishterët në fillimet e Kishës së Krishtit.

"Doktor i Kishës" është mësues i Fesë që dallohet për nga dituria dhe shenjtëria (eximia scientia et eximia sanctitas). Lista e Etërve është e gjatë dhe të gjithë nuk janë të shpallur "shenjt".

Kurse lista e Doktorëve të Kishës përbëhet vetën nga 33 persona, nga të cilët, vetëm dy kanë qenë papë, Shën Luani i Madh dhe Shën Gregori i Madh, dhe dy femra, Shën Katarina e Sienës dhe Shëm Tereza e Avilës. Të gjithë doktorët e kishës janë të kanonizuar (shpallur të shenjtë) dhe u janë caktuar dita e festës dhe Mesha e Doktorit nga papët.

Disa nga Doktorët janë të lashtë dhe konsiderohën edhe si Etër, kurse të tjerët janë të kohës moderne. Shën Jeronimi ynë i mban të dy titujtë - Doktor edhe Atë i Kishës.

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Pak histori: Nga Iliria tek Shqipëria Kur Roma i pushtoi fiset ilire, në vitin 395 psK, territori i Shqipërisë së sotme mbeti nën Bizantin. Gjatë dekadës së parë të sundimit bizantin ilirët psuan sulme të ashpra barbare nga visigotët, hunët dhe ostrogotët. Pas kalimit të këtyre fiseve barbare u paraqiten sllavët. Mes shekujve VI-VIII ata zunë vend në territoret ilire dhe asimiluan fiset ilire aty ku sot gjenden Sllovenia, Kroacia, Bosna dhe Hercegovina, Mali Zi, Serbia dhe Maqedonia. Fiset e Illirisë Jugore, për fat të mirë, i shpëtuan asimilimit sllav dhe ruajtën gjuhën e tyre. Gjatë shekujve nën sundimin romak, byzantin dhe sllav, fiset e Ilirisë jugore bënë ndërrime dhe tranzicione nga Illiria e vjetër në Shqipërinë e re. Emri i fisit Albanoi, që për herë të parë e takojmë te Ptolomeu i Aleksandrisë, në shekullin II psK, në shekullin VIII deri XI, gradualisht zëvendëson emrin Iliria, fillimisht duke përfshirë atë pjesë që sot është Shqipëria e Mesme e më vonë të gjitha fiset ilire nën emrin Arbri dhe në fund Albania.

Gjeneza e kombit shqiptar duket se ndodh mu në ketë kohë, kur fiset shqiptare kuptojnë se i bashkon territori, emri, gjuha dhe tradita.

Shkollarët nuk janë në gjendje të saktësojnë origjinën e emrit Shqipëri që e ka zëvendësuar emrin Albania gjatë shekujve XVI dhe XVII. Ngjanë se emri Shqipëri vjen nga "shqipe" i cili i modifikuar në "shqipria" bëhët "vendi i shqipeve" - Shqipëria.

Përshkrimi më sipër është për të lidhur emrin "ilir" me atë "shqiptar" ashtu që çdo përmendje ilir ose ilire të kuptohet si shiptar/shqiptare. Pra kur Shën Pali shkruan: "der në Iliri, Maqedoni, Dalmaci", ne duhet ta kuptojmë se ai ishte duke folur për Shqipëri dhe fiset shqiptare. Dhe, bazuar në përmendjet në këto shkrime, ne jemi të sigurt se krishtërimi ndër shqiptarë e ka gjenezën e vet që nga ditët Apostolike. Ishin Shën Pali dhe nxenësi i tij Titi që predikuan ungjillin e Jezu Krishtit në Epir dhe Maqedoni, kurse Shën Luka në Dalmaci. Në vitin 57, derisa predikonte fenë e Krishtit, Shën Pali themeloi ipeshkvinë e Durrësit dhe në vitin 58

ipeshkëv ishte Shën Cezari. Është poashtu e vërtetë se, poashtu në kohën Apostolike, krishterimi ishte i përhapur edhe në Dalmacinë ilire. Pra, si shihet, kur lindi Jeronimi, krishterimi ndër ilirë ishte mirë i njohur e i shtrirë, çka e vërtetojnë dhe kishat e lashta në Dalmaci.

Jeta e Shën Jeronimit Prindërit e Shën Jeronimit ishin, sipas gjase, por jo me siguri, të kthyer në krishtërim. Dihet se vëllau dhe motra i qenë përshtatur jetës monastike. Në familje ai mori një edukatë të mirë dhe

Mos njohja e Shën Jeronimit si shqiptar është baras me mos pranimin e shqiptarëve si pasardhës të ilirëve parime morale të shkëlqyera. Më vonë, duke qenë mjaft të pasur, prindërit e dërguan Jerinimin e ri në Romë për studime të mëtejshme, të cilat i mbaroi shkëlqyeshëm. Në këtë qytet madhësh-

Shën Jeronimi, studiues i Bibles

19

tor, larg nga familja, ai u bë, si thotë ai vetë më vonë, "më shumë pagan sesa kristian". Poezia kumbuese dhe e bukur e Ciceronit, Plautusit dhe poetëve të tjerë latin - por gjithnjë paganë - ishte burim i një kënaqësie të tëpërm për një njeri të thirrur për shenjtërim. Megjithse i pagëzuar, Jeronimi i ri kalonte një jetë shumë të parregullt.

Nga kjo gjendje e mjeruar shpirtërore ai shpëtoi mbas një përjetimi dramatik në ëndërr. Ai vetë tregon: "Ndërsa isha në zjarrminë e etheve, shpirtërisht më sollën para fronit të Gjithëfuqishmit. Kam përjetuar një dritë shumë të fuqishme sa që s'kam pasë guxim t'i çoj sytë. I pyetur për fenë time, unë jam përgjegjur se jam i krishterë.

Por zëri i ati që rrinte në fron mu përgjigj se gënjej, dhe se jam ciceronas e jo i krishterë. Aty ku është ari yt, aty është edhe zemra jote". Në ëndërr, ai fitoi pendesën e merituar dhe u zgjua njeri i shndërruar dhe nga ky moment ai jetoi në pendesë, përvujtëri dhe shenjtëri.

Pas kësaj ngjarjeje ai fillon një jetë shtegtarishë ndër vende të shenjta dhe studimesh. Fillimisht shkon në Tier, në Gjermani, ku studion teologjinë. Vizitoi edhe qytetin Aquileia në Itali, në atë kohë shumë i njohur për studimet fetare; në Francë viziton Marseilles, Toulouse, Bourdeaux, Autun, Lyons dhe tjerë qytete të njohur për shkollat e tyre të famshme Mbas mbarimit të studimeve, Shën Jeronimi shkon në Lindjen e Mesme ku qëndron pesë vjet në shkretëtirat e Çalcisë në Siri, duke jetuar një jetë shumë asteke. Qe se si e përshkruan ai vetë jetën e tij në shkretëtirë: "Në pjesën më të largët të shkretëtirës së egër dhe të vrazhdë, e cila, e djegur nga nxetësia e diellit përvëlues, mbush me frikë dhe tmerr edhe murgjit që jetojnë aty, unë e ndjejsha vetën si të isha në mesin e kënaqësive dhe shoqërive të Romës. Mua më pëlqente vetëmia sepse, në atë mënyrë, me shpirtin tim të dëshpruar, isha më i lirë të qaj për mjerimet e mija dhe të kërkoj ndihmën e Shëlbuesit".

Nga Siria Shën Jeronimi shkoi në "Romën e Lindjes", Stamboll, për të vizituar doktorin e madh të studimeve biblike, Shën Gregorin Nazianas, i cili për shumë kohë kishte qenë Partiark i këtij

20

Jeta Katolike

qyteti. Menjëherë këta gjetën interesime dhe gjuhë të përbashkët dhe ashtu Gregori plak dhe Jeronimi i ri u bënë miq.

Gjatë qëndrimit të Jeronimit në Stamboll, një mosmarrveshje shpërtheu rreth fronit të Patriakatës së Antiokut për të cilin pretendonin tre vetë. Ndërsa të tjerët ishin përkrahës të njërit ose tjetrit pretendent, Jeronimi priste vendimin e Papës Damasit, të cilit ai i shkruan: "Unë jamë në union me Shenjtërinë tuaj, domethënë me Selinë e Pjetrit, i vetëdijshëm se mbi atë gur është ndërtuar Kisha. Kushdo që ngrënë qengjin jashtë kësaj shtëpie është përdhosës i fesë (profan). Kushdo që s'është në varkë do të mbytet në vërshim. Unë nuk e njoh Vitalin; nuk kam lidhje me Meletiusin; Paulini është i panjohur për mua.

Kushdo që s'është me ty shpërndanë, domethënë ai që nuk është i Krishtit i takon Antikrishtit. Ai që i qëndron besnik Selisë së Pjetrit, ai është i imi".

Pasi Papa mori anën e Paulinit, Shën Jeronimi u bë mik dhe përkrahës i Patriarkut të ri të Antiokut. Vërtetë qe Paulini ai që e shuguroi Jeronimin meshtar.

Problemet e Kishës në Antiok vazhdonin dhe Shën Paulini shkoi në Romë për të kërkuar ndihmën e papës. Atë e shoqëroi në udhtim, mes tjerësh edhe Shën Jeronimi, i cili, vetëm tri vjet pas shugurimit meshtar, takohet me papën, me të cilin njihesh vetëm përmes shkrimeve. Pas këshillimesh me papën, Shën Paulini u kthye në Antiok, por Papa Damasi e ndali Jeronimin në Romë dhe e bëri sekretar të vetin.

KORRIK - SHATOR 2002

bërë detyrën e ngarkuar nga papa ati ju desh të mësonte hebrejishten dhe aramaiken, gjë kjo jo e lehtë. Por, me ndihmën e një çifuti të kthyer në krishtërim, brenda një kohe mjaft të shkurtër, ai i mësoi që të dy gjuhët dhe, për t'i përsosur, rishtas shkoi në Tokën e Shenjtë.

Pas një pune të gjatë dhe të vështirë, më 384, vetëm pak kohë para se të vdiste Papa Damasi, Shën Jeronimi ia paraqiti përkthimin e tij të plotë të Bibles, e cila njihet me emrin Vulgata, e që domethënë "popull, shumicë e madhe, turmë", pra e përshtatur gjuhës së popullit, gjuhës së turmave. Vulgata ishte një dhuratë e shtrenjtë Kishës së atëhershme dhe gjithë breznive pasuese, dhe besoj se do të jetë e tillë përgjithmonë. Përkthimi i Bibles u kërkua nga Papa Damasi I, ndërsa një papë tjetër, Klementi VIII, besonte se Shën Jeronimi ka qenë i frymëzuar hyjnisht në këtë përkthim. Një papë i shekullit XX, Benedikti XV, me rastin e përkujtimit të 1500-vjetorit të vdekjes së Shën Jeronimit, më 1920 shpall: "Kisha në Jeronimin veneron doktorin më të madh që qelli i dhuroi asaj për interpretimin e Shkrimit Shenjt".

Konçili i Trentit e ka deklaruar Vulgatën të mirëfilltë (autentike) me këto fjalë: "... Sinodi i Shenjtë, duke marrë parasysh të mirën që do të ketë Kisha e Zotit, me shpalljen botërisht se cila nga

Përkthyes i Bibles Vulgata Bibla ishte e përkthyer në latinisht edhe më parë por Papa Damasi nuk ishte i kënaqur as me kualitetin dhe as me larminë e përkthimeve të mëparshme.

Për këtë arsye ai kërkoi nga Jeronimi që të bënte, jo thjeshtë një përkthim duke filluar nga hiçi, por një analizë, rishqyrtim dhe ndryshime duke krahasuar përkthimet me origjinalet e shkruara në gjuhët hebreje, greqishte dhe aramaike.

Shën Jeronimi i zotëronte rrjedhshëm greqishten dhe latinishten por për të Shen Jeronimi në studio (Antonello da Messina)

Shen Jeronimi duke denuar veteveten (Muzeu i Grenoble) botimet latine të librave të shenjta që janë në përdorim duhet të konsiderohet e mirëfilltë, ka vendosur dhe shpall se botimi i Vulgatës së vjetër, e cila është miratuar nga Kisha përmes përdorimit të saj shumëshekullor, në mësime publike, debate, predikime, parashtrime ose ekspozita, të konsiderohet e mirëfilltë, dhe që askush per kurfarë arsye mos të guxoi ta hedh poshtë atë".

Shën Jeronimi vazhdoi të jetojë në Romë deri me vdekjen e Damasit I, më 11 dhjetor 384. Duke humbur mbrojtësin e fuqishëm, armiqtë e shumtë nga qarqe të larta kishtare dhe qeveritare, që i kishte si rezultat i kritikave që u kishte bërë për jetën e tyre jo në pajtim me doktrinën e krishterë, tani filluan të hakmerren me sulme të ashpra. Për këtë arësye ai e la Romën dhe u kthye rishtas në Lindje.

Së pari shkoi në Antiok e pastaj në Egjipt ku i bëri vizitë shkollës së famshme teologjike të Aleksandrisë dhe konsultoi me teologë dhe studiues të Bibles. Ndër të tjerë, Jeronimi u miqësua me mësuesin më të famshëm të asaj shkolle, Didimusin Qorr, nën kujdesin e të cilit studioi një muaj, veprën e të cilit

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

"De Spiritu Sancto" më vonë e përktheu nga greqishtja në latinisht.

Nga Aleksandria Shën Jeronimi shkoi në Betlehem ku jetoi deri në vdekje. Aty themeloi një manastir për mashkuj dhe tre konvente për femra. Ai jetonte në një shpellë të prerë në shkëmb, afër manastirit. Jeta e tij përbëhet nga lutje, sakrifica, pëndesë të pandërprerë. Lufta kundër herezisë dhe heretikve ishte misioni i "Dalmatinit të zjarrtë", siç e quanin miqtë dhe armiqtë e tij. Ai e konsideronte detyrë, privilegj dhe nder luftën e ashpër kundër shtrëmbërimeve biblike të asaj kohe, si herezitë Pelagjane, Helvidjane dhe Origjeniste.

Në luftën kundër Pelagius-it e ndihmoi edhe bashkëkohësi i tij i famshëm, Shën Augustini. Këta të dy organizuan një sinod lokal në Afrikë dhe, kur Papa Shën Zozimus e miratoi aktin e konçilit, Shën Augustini foli fjalët e famshme, "Roma locuta est, causa finita est" (Roma ka folur, çështja ka përfunduar).

Jeronimi dhe shumë shenjtorë të kohës e shihnin papajtueshmërinë e mësimit të Origjenit me atë të Kishës më parë se të dënohej nga Papa. Por gjithmonë ka njerëz të cilët, edhe pse nuk pajtohen me herezi, në vend që ta luftojnë atë, ata luftojnë kundërshtarët e saj. Ashtu ndodhi edhe me Rufinin, i cili, edhe pse shoqërues dhe mik i Jeronimit, doli në anën e kundërt në çështjen e Origjenizmit.

Shën Jeronimi ishte mbrojtës i paskrupull i doktrinës. Për këtë atë e kritikonin si tepër të ashpër dhe të pa takt në marrëdheniet me të tjerët, por mos ta harrojmë se ai ishte i pamëshirshëm edhe me vetveten kurdoherë që mendonte se kishte rënë në faj ose në tundim. Një ndër torturuat mbi vetveten është e njohur rrahja e gjoksit me gur.

Në lidhje me këtë thuhet se Papa Siksti V, duke shiquar pikturën e Shën Jeronimit në të cilën paraqitet duke rrahë gjoksin me gur, iu drejtua atij: "Ti bën mirë që e mban atë gur, sepse pa atë Kisha ty kurrë nuk do të kishte shpallur shenjt".

Devotshmëria ndaj Familjes Shenjte, Jezusit, Marisë dhe Zefit, disi e ndërlidhë Jeronimin me Betlehemin, që domethënë "shtëpia e bukës". Aty Jeronimi ngrëni bukën e fundit. Aty ku

Shen Jeronimi pendestar (Van Dyke) Jezusi hyri në këtë jetë, Jeronimi hyri në Jetën e Amshuar. Djepi ku Jezusi i vogël qe përkundur, qe jasteku ku Jeronimi bëri pushimin e tij të fundit. Aty, i rraskapitur, i verbët dhe i vetmuar, më 30 shtator 420, Shën Jeronimi e gjenë paqen në Zotin.

21

Trupi i Shën Jeronimit u varros në Kishën e Nativitetit por trupi i tij, më vonë, qe transferuar në Romë, në Bazilikën e Zojës së Madhe (Santa Maria Maggiore), poaty ku sot ruhet edhe djepi i Jezusit.

Në figurat e shenjta Shën Jeronimin e paraqesin me një luan, me kapuç kardinali, murg i vjetër në shkretëtirë, murg i vjeter me Biblen. Është pajtor i studentëve, arkeologëve, arkivistëve, bibliotekarëve dhe përkthyesve.

Duke e përfunduar këtë shkrim modest për shenjtin tonë, bëj thirrje edhe një herë të gjithë atyre që e kanë për detyrë, mos ta harrojnë këtë shqiptar të madh, të njohur dhe nderuar nga bota mbarë, por të harruar nga bashkëkombasit e vet. Meshtarët tanë mos të harrojnë që më 30 shtator, edhe pse s'është "festë e urdhënueme" të celebrojnë në çdo famulli shqiptare meshë me popull dhe predikim përkatës. Historianët t'ia hyjnë punës hulumtuese për jetën dhe veprimtarinë e këtij shenjti të madh, me të cilin krenohet mbarë Kisha e Krishtit.

Kisha me të drejtë e rradhit Shën Jeronimin mes katër Etërit më të mëdhenj të kishës perëndimore. Papa Benedikti XV, enciklikën "Spiritus Paraclitus" (Mbi Shën Jeronimin) të shpallur më 15 shtator 1520, e përfundon duke thënë: "Shenjti Jeronim, që aq shumë e deshte Kishën e Zotit dhe me aq zell e mbrojti kundër armiqëve të saj, nxirrë për ne largimin e çdo elementi të mosmarrëveshjes, në pajtim me lutjen e Krishtit, ashtu që të jetë vetëm ‘një vathë dhe një bari’... Vëllezër të nderuar, kumtoni pa vonesë popullit tuaj dhe klerit ata që, me rastin e qindvjetëshit të pesëmbdhejetë nga vdekja e ‘Doktorit më të Madh’, neve ju kemi paraqitur këtu".

Jam i bindur se ne shqiptarët, sot më shumë se kurrë, kur sekte të panumrëta të ardhura nga e gjithë bota, duke shfrytzuar rënjen e komunzmit, predikojnë lloj-lloj "doktrinash" dhe ofrojnë studime biblike të rrejshme, kemi nevojë për ndriçimin dhe frymzimin e Shën Jeronimit, i cili gjatë shekujve ka qenë ndriçimi dhe frymëzimi i botës mbarë.

22

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Disa shënime mbi teologjinë e shekullit XX Atë George Frendo, O.P. Dua të filloj këtë fjalim me një pohim të Albert Einstein-it: "Askush s'mund të lexojë Ungjijtë pa dëgjuar praninë përcaktuese të Jezusit. Personaliteti i tij është në çdo fjalë. Në asnjë mit nuk ndodhet kaq shumë jetë".

Shekulli XX, një shekull kontraditash, ka qenë edhe shekulli që e ka ftuar njerëzimin të rilexojë Ungjillin për të rizbuluar Jezusin. Kjo është bindja ime, e kjo ishte edhe arsyeja përse kam paraqitur për botim këtë ligjeratë.

Natyrisht, argumenti është shumë i gjërë, dhe nuk mund ta shteroj në një konferencë të vetme. Prandaj do të kufizohem në pikat më të rëndësishme.

Teologjia katolike e shekullit XX, në sajë të lëvizjes ekumenike e nxitur kryesisht nga Koncili II i Vatikanit, por e dukshme që përpara Koncilit (veçanërisht nëpërmjet teologëve si Yves Congar), i është hapur shumë mendimit teologjik të vëllezërve të ndarë.

I bindur që kemi shumë për të mësuar nga Kristologjia e ortodoksëve dhe ajo e protestantëve, do të bëj edhe një reflektim të shkurtër mbi këto kristologji para se të flas për Kristologjinë katolike. Pra do ta ndaj këtë trajtesë në pesë pika, d.m.th.

Kristologjia ortodokse, protestante, e katolike, teologjitë e ndryshme të gjysmës së dytë të shekullit XX, dhe lëvizjet e reja të ndryshme të të njëjtit shekull.

A. KRISTOLOGJIA ORTODOKSE Më duket se janë të paktën tri aspekte kryesore të Kristologjisë ortodokse që duhet të tërheqin vëmëndjen tonë.

Para së gjithash, kjo Kristologji është thelbësisht e lidhur me jetën shpirtërore të të krishterit. Mund të përmënd dy teologë ortodoksë. Lossky thotë: "Tradita e lindjes nuk ka bërë kurrë një dallim të prerë ndërmjet mistikës dhe teologjisë, as ndërmjet përvojës personale të mistereve hyjnore e dogmës së shpallur nga Kisha." Dhe

Popovitc: "Pa të shenjtët nuk jepen mësuesit e vërtetë ose pedagogët, e s'egziston ndonjë edukim i vërtetë në besim pa shenjtërimin." Teologjia lindore, që nga Etërit e parë lindorë të Kishës, ka qenë gjithmonë kryesisht në linjën e Ungjillit të Gjonit (në të kundërtën e teologjisë perëndimore, ku ka zotëruar më shumë mendimi i Palit). Dhe kjo do të thotë që Kristologjia lindore është kundrim i Krishtit dhe bëhet përvojë personale.

Një pikë tjetër interesante e Kristologjisë ortodokse është fakti që është shumë e lid-

Atë George Frendo celebron meshë hur me liturgjinë. Në fakt, një teolog tjetër ortodoks, Bobrinskoj, pohon: "Me gjuhën sakramentale e liturgjike, Kisha harton një teologji të gjallë të shqisave shpirtërore, një pamje të bukurisë hyjnore të Mbretërisë të cilës kulti i dhuron një paradhënie. Dhe pra është një Kristologji që shprehet e ndihet në liturgji".

E këtu merr një rëndësi të pamasë ideja e "ikonave" apo të figurave, d.m.th. një realitet i dukshëm që shfaq një realitet të padukshëm. Përvoja personale e Krishtit e bashkuar me veprimin liturgjik të Kishës bëhet shfaqje e misterit të Krishtit. Kështu bëhet edhe më e dukshme lidhja ndërmjet Krishtit dhe Kishës. Nëpërmjet Shpirtit Shenjt, Krishti është i pranishëm në Kishën e tij. Thotë Zizioulas, një nga teologët ortodoksë më të famshëm të shekullit XX: "Kristologjia dhe pneumatologjia i përkasin njëra tjetrës e nuk mund të jenë të ndara"; dhe "Shpirti e bën

Krishtin një qënie eskatologjike, Adamin e fundit"; dhe përsëri: "Një ndihmë tjetër e Shpirtit Shenjt ndaj ngjarjes Krisht është se .... Krishti nuk është vetëm një individ 'i vetëm', por 'shumë' ....

B. KRISTOLOGJIA PROTESTANTE Është shumë më e vështirë të sintetizosh Kristologjinë protestante. Mjafton të mendosh rrymat kaq të kundërta si ato të Bultmann, Barth, Bonhoeffer, van Buren, Moltmann, etj. Por besoj që mund të gjurmojmë disa pika më të rëndësishme.

Me mishërimin e Fjalës, thotë Barth, Hyji është bërë "shok" i njeriut. E atëherë, veçanërisht me Oscar Cullmann, është zhvilluar një Kristologji në raport me historinë. Jezu Krishti është qendra e historisë së njerëzimit. E Pannenberg flet për ringjalljen e Krishtit si shfaqja e drejtimit dhe e kuptimit që Hyji i jep historisë.

Filozofia ekzistencialiste pohon që liria është pjesë përbërëse e ekzistencës njerëzore. Kjo ka bërë që shumë teologë ta paraqesin Jezusin si model të lirisë (van Buren), që na thërret për një jetë vërtetësisht njerëzore dhe për vendosjen (Bultmann). Jezu Krishti është ai në të cilin liria gjeti themelimin e kuptimin e saj; dhe shkalla më e lartë e lirisë në Krishtin është liria e tij për të dashur (Barth). Kështu Krishti e fton njeriun të marrë mbi vete me përgjegjësi fatin e tij dhe atë të njerëzimit.

Një pikë tjetër themelore e Kristologjisë protestante është ajo e Krishtit si shfaqës i dashurisë mëshirëplotë të Hyjit. "Cilësia" e Hyjit është shfaqur nga Jezu Krishti si "dashuri" dhe "vetë-komunikim" (Brunner). Vetë krijimi ka qenë vetëkomunikimi i Hyjit, por ky vetë-komunikim gjen përmbushjen e tij në shëlbimin (Cullmann).

Dhe më në fund, në gjurmët e Luterit, teologjia protestante ka theksuar kryqin e Krishtit. Thotë Reinhold Niebuhr që

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

dashuria e vërtetë nuk është reciproke, por flijuese. Kryqi i Krishtit është shfaqje e mëkatit; por është edhe shfaqje e dahurisë flijuese të Hyjit. Bonhoeffer, që tashmë në librin e tij Kristologji kishte folur për Krishtin në raport me njeriun (e atëherë për Krishtin si Fjalë, Sakrament, e Bashkësi), më vonë përshkruan Krishtin me shprehjen, më vonë e bërë shumë popullore ndër teologët e shekullarizimit: "njeriu për të tjerët".

C. TEOLOGJIA KATOLIKE Nëse tani e drejtojmë vëmendjen tonë tek teologjia katolike, menjëherë do të vëmë re gjallërinë e re në krahasim me kristologjinë e katër (a më shumë) shekujve më parë. Teologjia sistematike e atyre shekujve, në fakt, kishte ndarë në të ashtuquajturën "Kristologjia ontologjike" (d.m.th. qënien e Krishtit) nga "Kristologjia funksionale" (vepra shëlbuese e përmbushur nga Krishti). Përveç kësaj, Kristologjia ontologjike ishte kthyer në çështje abstrakte, të holla, e metafizike: diskutime mbi përbërësin e personit dhe parimin e veçimit, etj. Nga ana tjetër, Kristologjia funksionale (apo soteriologjia) ishte zotëruar nga një shpjegim tepër legalist (që perëndimi kishte trashëguar nga Tertuliani) të konceptit të satisfactio (shpagimit).

Këtu do t'i referohem shkurtimisht tri pikave të Kristologjisë katolike të shekullit XX, që më duken me vlerë të madhe për persiatjen tonë.

Kristologjia katolike e sotme, me të drejtë, i jep më shumë rëndësi misterit të mishërimit si një ndodhi historike e si kulm i dialogut të Hyjit me njeriun. Në fjalët e Karl Rahner-it, mishërimi është zbatimi më i lartë i hapjes së njeriut ndaj Hyjit dhe vetë-dhurimi më rrënjësor i Hyjit ndaj njeriut. Dhe kjo pikë është zhvilluar në një mënyrë origjinale, në një prespektivë historike dhe kozmike, nga Teilhard de Chardin. Sipas tij, Krishti është kulmi i evolucionit natyral.

Mishërimi është ripërtëritja dhe restaurimi e të gjitha forcave të gjithësisë. Është mjeti, qëndra, dhe vëndmbërritja e të gjithë krijimit.

Si Kristologjia protestante, ashtu edhe teologjia katolike e kanë vënë theksin më shumë mbi misterin e kryqit, që është shenjë e njerëzimit të vërtetë e të plotë (Duquoc) dhe që na thërret të jemi më

njerëz (Kung). Përse Hyji deshi që shpëtimi ynë të përmbushej pikërisht nëpërmjet vdekjes së Birit të tij të mishëruarë Përgjigjet Rahner: pikërisht sepse, duke u bërë njeri, Biri i Hyjit donte të pranonte rrënjësisht historinë tonë njerëzore; dhe një pranim i tillë kërkon edhe, nga ana e Hyjit-njeri, pranimin e situatës së fajit, d.m.th. pranimin e vdekjes, si edhe fitoren mbi këtë situatë faji, d.m.th. ringjalljen.

Dhe pika e tretë për t'u kujtuar është theksimi mbi Krishtin si Sakrament i takimit ndërmjet Hyjit e njeriut. Kjo pikë është zhvilluar kryesisht nga Edward Schillebeeckx: Krishti është "Sakramenti Primordial". Hyji i bërë i dukshëm dhe i çasshëm në Jezu Krishtin. Congar vëzhgonte që, ndërsa në Besëlidhjen e Vjetër thuhej: "Askush s'mund të shohë Hyjin e të jetojë", që kur Hyji është bërë një nga ne, njeriu mund të jetojë vetëm duke parë Hyjin e duke hyrë në takim me të. Por Schillebeeckx shton që mishërimi gjeti përmbushjen e tij në misterin e vdekjes ringjalljes - lartësimit të Hyjit-njeri: dhe atëherë, duke i bërë jehonë doktrinës së Etërve lindorë, pohon që në këtë kuptim, mishërimi është shëlbues.

23

ist. Kjo është përmasa politike e lajmit të krishterë, që duhet të përmbushet nëpërmjet një mohimi kritik të botës ashtu si është, një mohim i shprehur nga realiteti i kryqit.

Më pas teologjia politike përkufizon rolin e Kishës përballë shoqërisë: Kisha duhet të mbrojë njeriun nga çdo manipulim. Njeriu nuk është një objekt i thjeshtë i historisë. Pra të varfërit e të mënjanuarit janë në planin e parë të këtij veprimi të Kishës. Kisha duhet të jetë profetikisht kritike përballë çdo totalitarizmi politik (kapitalist apo socialist). Duhet të jetë kritikë edhe drejt vetvetes: është në shërbim të shpëtimit universal, është bashkësi në dalje (Moltmann). Paupert pohon se mishërimi i Birit të Hyjit e detyron të krishterin që të marrë përgjegjësinë politike. Jezusi ka qenë gjithmonë në anën e të varfërve e të mënjanuarve, ka predikuar dashurinë universale, ka flakur idhullin e parasë, e ka përkufizuar autoritetin si shërbim dhe ka mbrojtur të shtypurit: këto janë parimet që duhet të frymëzojnë politikanin. b. Teologjia e Shpresës

D. "TEOLOGJITË" E NDRYSHME Në gjysmën e dytë të shekullit XX lindin "teologji" të ndryshme si ndërmjet katolikëve ashtu edhe ndërmjet protestantëve.

Asnjë nga ato nuk pretendonte të ishte e vetmja teologji e vlefshme dhe e mundshme: ajo çka i dallon është emfaza mbi disa tema apo hermeneutika e zgjedhur.

Ndërsa këmbëngulin më shumë në veprimtarinë praktike (janë "teologji të veprimtarisë praktike") janë teologji të hapura ndaj dialogut me botën, me kulturën, me njeriun e sotëm, e me ideologjitë dhe situatat historike të reja. Prandaj e interpretojnë ungjillin brenda këtyre rrethanave të reja. Këtu na intereson për më tepër teologjia politike, teologjia e shpresës, dhe teologjia e çlirimit. a. Teologjia Politike Kjo teologji e zhvilluar mbi të gjitha nga Metz, konsideron Krishtin si atë që është i aftë të shndërrojë shoqërinë. Premtimet themelore të Mbretërisë së Hyjit të shpallura nga Krishti janë liria, paqja, drejtësia, pajtimi; dhe këto premtime nuk mund të jenë të interpretuara në kuptim individual-

Teologët protestantë Jurgen Moltmann e Wolfhart Pannenberg mund të konsiderohen si protagonistët e kësaj teologjie, të shoqëruar më vonë nga katolikët Karl Rahner, Edward Schillebeeckx, e Johannes Baptist Metz. Sipas kësaj teologjie, zbulimi hyjnor na thotë jo vetëm kush ka qenë Jezusi, por edhe kush do të jetë Ai, e cilin angazhim kërkon nga ne sot.

Teologjia e shpresës është frymëzuar nga filozofia e shpresës e Ernest Bloch, neomarksist gjerman me origjinë hebraike. Është shumë interesant ky koment i tij: "Bijtë e Izraelit që mërmërinin janë ata që nuk pranojnë botën ashtu siç është, me hierarkitë e saj, logjikat e hipokrizitë e saj, me prepotencat e saj.

Bibla e të varfërve është ajo që hidhet me fuqi kundër zotërinjve me Hyjin e tyre priftëror e që ka si mbrojtëse fjalën e përflaktë të profetëve". Moltmann ka bazuar mesazhin e krishterë në parimin e shpresës, që, nga ana e saj, themelohet në realitetin e shpëtimit të përmbushur në Krishtin e nga Krishti. E thotë: "Besimi i krishterë jeton me ringjalljen e Krishtit të kryqëzuar e zgjatet drejt premtimeve të së

24

Jeta Katolike

ardhmes universale të Krishtit. Dhe atëherë shpresa e krishterë nuk është një shpresë abstrakte: është një shpresë e themeluar në të vërtetën e ringjalljes së Krishtit, shtyn besimtarin në veprim, e i jep kuptim e qëllim verprimit shoqëror për shndërrimin e shoqërisë. c. Teologjia e Çlirimit Kjo teologji ka si rrënjë biblike daljen e hebrenjve dhe Pashkët e krishtera, por është edhe e bazuar mbi teologjinë politike të Metz-it dhe teologjinë e shpresës së Moltmann-it, dhe është edhe i dukshëm ndikimi i filozofisë marksiste. Në fakt, disa mendimtarë neo-marksistë si Ernest Bloch e Roger Garaudy kanë parë në Jezusin një shembull të njerëzimit të vërtetë, që shtyn në luftën për çlirimin e njeriut nga format e ndryshme të shtypjes.

Teologjia e çlirimit ka lindur dhe është zhvilluar veçanërisht në Amerikën Latine, nga teologë si Gutierrez, Boff, e Sobrino; pra në një kontinent katolik por në një gjendje shtypjeje dhe padrejtësie që kundërshtojnë kërkesat e Mbretërisë së Hyjit. Jezu Krishti na çliron nga mëkati, që është rrënja e çdo padrejtësie. Vetëm çlirimi nga mëkati mund ta bëjë njeriun me të vërtetë të lirë dhe të aftë të hyjë në bashkësi me Hyjin dhe me vëllezërit.

Sepse mëkati mbyll njeriun në vetvete dhe pengon procesin e çlirimit. Dalja dhe Pashkët e Krishtit janë momente të këtij çlirimi që duhet të vazhdojë.

Jezusi është shfaqur i lirë përballë ligjit, kultit, dhe pushtetit. Dhe kështu është bërë më solidal me të varfërit e me të shtypurit, por në konflikt me autoritetin. Vdekja e tij ishte rezultati i veprimit të tij çlirues, dhe ringjallja e tij ishte paradhënia e lirisë së plotë.

Dashuria e krishterë është një proces konstant i kthimit drejt të afërmit, që, thotë Gutierrez, nuk është vetëm individi. Është klasa shoqërore, raca, të varfërit, etj.

E. LËVIZJET E REJA TË KRISHTERA Gerald O'Collins, në librin e tij Teologjia e Shekullarizimit, pohon se nuk është e vërtetë që njeriu ka humbur ndjenjen e tij fetare. Dhe kujton kur në 1966 anëtarët e grupit The Beatles thanë se ishin më popullor se Jezu Krishti; por vetëm disa vjet

KORRIK - SHATOR 2002

më vonë grupi u prish, dhe George Harrison, njëri nga grupi (që ka vdekur dy muaj më parë) këndoi këngën, që më vonë u bë shumë e njohur, My Sweet Lord.

Kujton edhe suksesin e filmave me Krishtin si temë, si Godspell e Jesus Christ Superstar dhe fenomene të tjera që O'Collins konsideron si shenja të një rizgjimi të interesit në personin e Krishtit.

E në fakt, në gjysmën e dytë të viteve 60, kanë lindur lëvizje të ndryshme si Jesus Freaks, Jesus People, Straight People, Street Christians, etj, që më pas kanë qenë emërtuar me titullin e përbashkët të Jesus Revolution. Kjo Jesus Revolution ishte shenjë e post-modernizmit (që është bërë të ndihet shumë në vitet 60): duke kërkuar të mbushë zbrazëtinë e krijuar nga modernizmi, rinia e atyre viteve ka treguar një interes të veçantë për personin, veprën dhe fjalën e Krishtit. Por në realitet, këto lëvizje ishin një entuziasëm me kohëzgjatje të shkurtër, më shumë efekti i një "mode" sesa i një besimi të vërtetë. Por në të njejtën periudhë (dhe edhe më parë: mjafton të mendosh për shembull lëvizjen e Fokolarinëve, e lindur menjëherë pas Luftës së Dytë Botërore) kanë lindur shumë lëvizje të reja kishtare. Janë lëvizje të lindura nga bindja se Krishti është i gjallë në Kishë, dhe atëherë janë lëvizje brenda, dhe jo jashtë Kishës. Disa nga këto lëvizje janë të pranishme edhe këtu në Shqipëri, si vetë Lëvizja e Fokolarinëve, Ecja neoKatekumenale, Grupi i Tezesë, etj.

Këto lëvizje janë, në një farë kuptimi, një reagim kundër politicizimit, njerëzimit, e shekullarizimit të mesazhit të krishterë.

Theksojnë aspektin personal të përvojës së krishterë, me kthimin e zemrës dhe paqes së brendshme; por kjo përvojë duhet t'u komunikohet të tjerëve.

Karakteristika të tjera të këtyre lëvizjeve janë veçanërisht dy: një familjariteti më i thellë me Shkrimin e Shenjtë, dhe një ndjenje e thellë të bashkësisë. Më pas çdo grup thekson ndonjë aspekt të veçantë të përshpirtërisë biblike: për shembull Fokolarinët, bashkimin; neoKatekumenët, kristologjinë e Shërbëtorit të Jahweh; Karizmatikët, eksperiencën e ditës së Rrëshajëve. Në përgjithësi, për këto grupe, liturgjia është vendi i privilegjuar për veprimin shpëtues të Hyjit.

Duhet që grupe të tilla të jenë shumë të kujdesshëm që të mos bëhen as sektarë as

fondamentalistë.

Por jam i bindur se janë një shenjë e veprimit të Shpirtit Shenjt në Kishën e sotme, ai Shpirti Shenjt që, në fjalët e Karl Rahner-it, është gjithmonë "Shpirt i paqetë". Jam edhe i bindur se grupe të tilla apo lëvizje janë kundërhelm kundër sekteve, që edhe këtu në Shqipëri, duke përfituar nga injoranca fetare e njerëzve, janë shumë aktive. Përse shumë të krishterë, në të gjithë botën, janë duke lënë Kishën së cilës i përkisnin, për të përqafuar një sektë Mendoj se për dy arsye kryesore. E para, sepse sektet paraqesin në mënyrë tërheqëse mesazhin biblik. E dyta, sepse në sektet gjejnë një vend, dhe nuk janë thjesht numra, por anëtarë të një bashkësie. E megjithatë Bibla është pasuri e të vetmes Kishe të Krishtit, dhe është nëpërmjet kësaj Kishe që Bibla ka mbërritur në duart e sekteve. Ne jemi trashëgimtarët e vërtetë të kësaj Fjale të Hyjit. Dhe jemi, veçanërisht si rregulltarë, "ekspertët" e jetës së Kishës si bashkësi. A jemi ndoshta ne më pak të aftë se sektet për t'u komunikuar besimtarëve tanë Fjalën e Hyjit dhe një ndjenje më të thellë të bashkësisëë Por, falë këtyre lëvizjëve të reja kishtare, ka vend, brenda Kishës, për ata që duan të bëhen më familjarë me Fjalën e Hyjit e duan të ndihen pjestarë të një familjeje.

PËRFUNDIMET Jam dakort me Gerald O'Collins, që njeriu nuk e ka humbur ndjenjen fetare. Dhe Krishti mbetet një figurë shumë interesante për njeriun e sotëm. Por ky interes nuk mund të jetë i vërtetë, për personin e Jezusit, derisa të kufizohet në një Jezus hero, zheni fetar, apo superstar. Bëhet i vërtetë vetëm kur Jezusi bëhet model. Është model për secilin nga ne për aspekte të ndryshme: në qëndrimin tonë drejt Hyjit, në qëndrimin tonë drejt njeriut, në qëndrimin tonë drejt botës, dhe në qëndrimin tonë drejt vetë jetës (kuptimi i saj dhe vendmbërritja e saj).

Krishtërimi nuk është një ideologji apo një moralizëm. Është thelbësisht një person: është Jezu Krishti: "Çka ishte qysh në fillim, çka dëgjuam, çka pamë me sy të tanë, çka soditëm dhe duart tona prekën .... çka pamë e dëgjuam po jua kumtojmë edhe juve, që edhe ju të keni bashkësi me ne" (1 Gjn 1, 1.3).

KORRIK - SHATOR 2002

E atëherë duhet të flasim për Krishtin jo në mënyrë abstrakte. Është thelbësisht model jete. Por dëshiroj akoma të theksoj tri aspekte të tjera të Krishtit si model. Është model besnikërie në misionin e tij: pa kompromise e pa iu dorëzuar opinioneve dhe pritjeve të publikut për sa i përket idesë së tyre të "mesisë" dhe pa iu dorëzuar tundimeve të Shejtanit. Është model vërtëtësie që mund të flasë me autoritet. Askush s'mund ta akuzonte për mëkat (Gjn 8, 46): e atëherë mundte të predikonte pendimin dhe kthimin, të falte mëkatet, të tregonte udhën e shpëtimit, të paralajmëronte mbi rreziqet, të kërkonte falje për armiqtë e tij, pa patur nevojë të kërkonte falje për vetveten; e dhe as përballë vdekjes nuk u dëshpërua.

E më në fund, është model lirie. Kjo është një pikë e theksuar shumë nga shumë rryma teologjike të shekullit XX: teologjia e vdekjes së Hyjit, teologjia e shekullarizimit, teologjia politike, teologjia e shpresës, dhe teologjia e çlirimit. Por është një pikë shumë e vlefshme për predikimin tonë dhe për katekizmin. Krishti është shfaqur i lirë në ballafaqim me ligjin: "Keni dëgjuar se u qe thënë të vjetërve .... Por unë po ju them ...." (Mt 5) U shfaq i lirë në ballafaqim me autoritet qoftë civile qoftë fetare. U shfaq i lirë në krahasim me idetë vijuese: për sa i përket divorcit, ditës së shtunë, etj; pas bisedës së tij mbi bukën e jetës, nuk u shqetësua nëse disa e gjetën këtë ligjërim shumë të fortë, dhe nuk e ndiqnin më. Me lirinë e tij na mëson se njeriu duhet të shqetësohet jo për atë që thonë apo që dëshirojnë të tjerët, por për atë që Hyji do.

Dhe prandaj liria e tij u bë burim i dashurisë së plotë për Atin dhe e dashurisë së pakufizuar dhe pakushtëzuar drejt të tjerëve.

Liturgjitë tona qofshin gjithmonë shprehje e mesazhit të Krishtit, që është një "lajm i mirë". Çdo liturgji e krishterë duhet të ketë, sipas mendimit tim, dy cilësi të domosdoshme: që të jetë e frymëzuar nga besimi (dhe atëherë e devotshme), dhe që të jetë e frymëzuar nga gëzimi (një nga frytet e Shpirtit Shenjt). Kështu për ta ndjerë më shumë praninë e Krishtit në veprimin liturgjik.

Dy vëzhgime të fundit. Hyji ynë është Hyji i Jezu Krishtit.

Jeta Katolike Është Jezu Kishti zbuluesi i përkryer i fytyrës së vërtetë të Hyjit. Hyji i shfaqur në Krishtin, vëzhgon Barth, është ati që gëzon për kthimin e birit të tij të humbur, zotëria që fal shërbëtorin e tij borxhli, samaritani që ndihmon viktimën e kriminelëve.

E dyta: duhet të rizbulojmë ndërlikimet antropologjike dhe etike të misterit të mishërimit, që do të thotë se Fjala e Hyjit është bërë plotësisht solidare me ne, kështu që shën Pali guxon të thotë: "Atë që kurrë nuk bëri mëkat, Hyji për ne e bëri mëkat" (2 Kor 5, 21); dhe: "Krishti na shpërbleu prej mallkimit të ligjit duke u bërë Ai vetë mallkim" (Gal 3, 13). Misteri i mishërimit është themeli i dinjitetit të ri e të madh të njeriut (shën Leoni i Madh), themeli i vëllazërimit tonë (Michael Shmaus), dhe baza e barazisë sonë

25

themelore (Gal 3, 28). Dhe është ftesa për të hyrë në bashkësi personale dhe intime me Krishtin (përshpirtëria e Ungjillit të Gjonit).

Yves Congar tha që në misterin e Jezu Krishtit vëmë re që nuk ka "teologji për njeriun" pa "antropologji për Hyjin". E njëjta gjë pohohet në shprehje më të thjeshta nga Gjon Pali II, që thotë se Jezusi është udha drejt Hyjit dhe udha drejt njeriut, dhe si e tillë duhet të jetë e paraqitur dhe e propozuar.

Shkodër, më 3 janar 2002.

Atë George Frendo O.P., është vikar gjeneral i Durrës-Tiranë Marrë nga revista Phoenix, Shkodër

26

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

An Introduction to Illyricum For I will not venture to speak of anything except what Christ has wrought through me to win obedience from the Gentiles, by word and deed, by the power of signs and wonders, by the power of the Holy Spirit, so that from Jerusalem and as far round as Illyricum I have fully preached the gospel of Christ.

"From Jerusalem and as far round as Illyricum"-- in this passage of St. Paul to the Romans, the reader can make note of Paul’s concept of his apostolic mission in that long journey. On the other hand, the reader's attention can also be focused on the word "Illyricum," thereby raising the question of where "Illyricum" is exactly located in the journey of St. Paul. Fortunately, this question can be easily answered by a careful reader who reads the footnotes of this passage to the Romans in The New Oxford Annotated Bible.

The footnote gives a very short explanation, satisfying the reader’s curiosity by identifying Illyricum with modern Albania.

Illyricum, this unfamiliar name to our modern reader, is the place St. Paul visited where he preached the Gospel of Christ, and is the main focus of this article. These words dedicated to this ancient country, then, will help the reader to know the history of Illyricum, its people, and its language. The major focus of this study is concentrated on the Christian history of this ancient country of

Illyricum. This involves a detailed study of the apostolic foundation that is essentially based on this passage of Romans and other

DOM NIKOLIN PERGJINI Scripture passages. To support this claim, there are other factors as well that prove the apostolic foundation of the ancient Illyricum.

Not surprisingly, the word "Illyricum" is found not only in the Scripture. For instance, it is interesting that even the great writer William Shakespeare, who never visited Illyricum, placed his comedy "Twelfth Night" in Illyricum. In the first act of this romantic comedy we read that Shakespeare’s shipwrecked heroine is anxious to know the country, which they were passing by. She asked the captain: "What country, friends, is this?"

Shakespeare’s captain replied "This is Illyria, lady." After she asked, "Knowest thou this country?" he replied, "Ay, madam, well; for I was bred and born not three hours’ travel from this very place." It is obvious that Illyricum is

not London, but for Shakespeare it was a unique land, which attracted his imagination with its own laws. It seems that for Shakespeare it was a place for leisure, love and wine.

Another British poet, Lord Byron, visited Illyricum (Albania) and was so enthusiastic about the land and the people that his friends nicknamed him "Alby." Lord Byron proclaims his admiration of Illyricum in his book Childe Harold. He speaks of "Illyricum’s vales" and her "many a mount sublime," as he describes this beautiful land as "lands scarce noticed in historic tales." He further comments on "such lovely dales are rarely seen…" and is overwhelmed by the overwhelming beauty of Illyricum.

Edwin E. Jacques, an American writer who was also interested in the history of Illyricum, states that the literary mention of Illyricum is not limited only to Europe. Here is his description: Across Atlantic the tale of Albania’s hero Skenderbeg was told by the Spanish Jew in Longfellow’s "Tales of a Wayside Inn." And yet farther westward across the Pacific the only epic poem in the Tagalog language of the Philippines is "Florante at Laura," a classic love story based in the kingdom of Albania.(Leonard Tuggy, letter to author, 27 March 1998).

The Geography and Politics of Illyricum These short descriptions give us a general idea about Illyricum. However, before we enter into the core of the theme of our study, it is necessary and very helpful to discover to some extent its origin, political and geographical conditions, its language, and other elements that characterize this ancient country.

It would be a historical mistake if the ancient country of Illyricum is geographically limited within the modern Albanian borders.

The modern country of Albania is a small country between the former Yugoslavia and Greece on the western shore of the Balkan Peninsula, and only about forty miles across the Adriatic Sea from the Italian boot, while the ancient Illyricum was a very extended territory. It was located in the present Albanian territory, Dalmatia, Montenegro, Herzegovina,

Illiria

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

the western part of the Serbia, and Croatia.

The first historical information about Illyricum is provided by the Greek historians of the 6th and 3rd centuries B.C. In the Dictionnaire d’Histoire et de Geographie Ecclesiastiques we unveil some information about the ancient Illyricum: From the north of Epirus and Macedonia was located a state named Illyride (in Greek) with which the Greeks were at war. Later the Latin writers such as Plini the Ancient (Historia Naturalis, III, 144) and Pomponius Mela ( II, 32, 3.) speak about the existence of the Illyrian people. The Illyrian people lived from the north border of Epirus and went up to the central and northern present Albania and Kosovo. The Greeks colonized in the sixth century B.C. a good part of Illyricum such as Dyrrachium, Apollonia in the present Albania, and Tragurium, Salona, present Dalmatia.

Later in the 3rd century B.C., the Romans in their expansion started to show interest in the Adriatic parts of Illyricum.

There were many wars between Illyrians and Romans, but finally the Illyrians were obliged to become their allies in 219 B.C. Illyricum in 59 B. C. was declared to be a part of Roman Empire under Julius Cesar.

Caius Suetonius provides this evidence: …. toto Illyrico, quod inter Italiam, regnum Noricum et Thraciam et Macedonia, interque Danubium flumen, et sinum maris Adriatici patet.

Yet further to be mentioned is the fact that Illyricum was located between the two great classic civilizations of Greece and Rome. The ancient chronicles of Greece and Rome present many facts of their prehistoric neighbors, such as the Illyrians. The Latin and Greek historians have often mentioned

some military, diplomatic, commercial, and ecclesiastical contact with Illyrians.

The Origin of Illyrians Having in mind a clear geographical position of Illyricum, one can raise some specific questions: "Where did these Illyrians originate? Are they descendants of the modern Greeks or Romans, or the Balkan Slavs?"

Our best source in answering these questions is in exploring the origin of the Albanians themselves.

First and foremost, any claims that identify the Albanians as descendants of Balkan Slavs are completely out of the question.

Historically it is known that the migration of Slavs into the Balkans took place in the sixth and seventh century A. D. and they came under the rule of the Byzantine Empire in the south and the Frankish Empire in the north.

The Slavs arrived on the scene much later than the Illyrians.

As to the question regarding whether or not the Illyrians are descendents of the Greeks or Romans, this can be answered by pursuing the origin of the Illyrian language, which is unlike any other language in the world. Here too, the Illyrians are not descendants of the Greeks or Romans.

The debate on the origins of the Albanians has gone on for years, but it is generally accepted today that they are descendants of one of the Illyrian tribes who were the first inhabitants of the Balkan Peninsula.

This statement could be futher analyzed and poved in another paper. But for the purposes of this article at this time, I am presenting some genreally accepted facts and statements which can satisfy the questions raised above.

In almost every published dictionary and encyclopedia, the Albanians are considered to be the descendants of Illyrians. Here is the

definition of the Catholic Encyclopedia: The Albanians are descendants of the ancient Illyrians and refer to themselves as Shqipetare and to their country as Shqiperia.

The Albanian language belongs to the IndoEuropean family, and is written in Latin characters with many diacritical signs.

Unfortunately, the preliterate Illyrians did not leave any written document that would have preserved their posterity as the Greeks and Romans did. However, scholars have based their work on other sources in order to discover the prehistoric past of Illyricum. The first and major resource used in this research was archaeology. The archaeological experts have discovered stone structures of every kind such as fortifications, dwellings, monuments, altars and tombs, mosaics and ceramic pottery.

The New Albania, the official bimonthly cultural magazine published in Tirana (capital of Albania) writes that many historians claim that the Illyrians were an autochthonous population. The archeological evidence supports this opinion by stating that the archeological research indicates that the earliest traces of the Illyrians’ civilization date back to the beginning of the second millennium B.C. This opinion is based on the continuity seen between the civilization of the Bronze Age and that of the Iron Age, a continuity that is evident in the artifacts discovered at prehistoric and Illyrian centers.

One of the earliest archeological records was the visit of Italian Ciriaco d’Ancona who copied many monuments’ inscriptions that he observed in Lezha, Durrachium, Apollonia, Butrint, Scodra. (very ancient towns located in Albania). Later, Napoleon III sent an archeological team to trace Caesar’s campaign in Albania. The archeological study has made it possible to construct a clear picture about the origin of Illyricum.

Albania Limousine & Car Service 24 orë - 7 ditë në javë thirrni pronarin Anton Gjokaj

30% zbritje për klientët shqiptarë Të specializuar për dasmat dhe të gjitha ceremonitë familjare me: Limousine speciale 6-18 persona, Mercedes, Roys Roys, Lexus dhe Ex Calibar

914-243-2343 • 1-800-734-0453 NE DISPOZICION KEMI MODELIN ME TE RI 2000 - DERI NE 18 VETA

27

Jeta Katolike

28

The Illyrian Language Another great source of reference to further the inquiry into the evolution of Illyricum is the linguistic study of the modern Albanian

KORRIK - SHATOR 2002

language. Professor Eqrem Cabej, one of the most outstanding modern scholars in the field of linguistics who specializes in comparative Indo-European linguistics, states that the only source which can determine the origin of the Illyrian language is the modern Albanian language. His studies and those of other scholars

IR Licensed Real Estate Brokers

IF YOU ARE LOOKING FOR REAL ESTATE

YOU NEED US! Përvoja jonë 28 vjeçare me komunitetin shqiptar është dëshmia më e mirë e suksesit tonë!

Nëse PLANIFIKONI të bleni building, shtëpi ose pasuri të patundshme, JU OFROJMË MAKSIMUMIN e kushteve për blerje.

- Sales - Rentals - Mortgages - Co-ops And Condos - Investment Properties - Residential & Commercial -

PRENK CURANAJ Real Estate Broker

TEL:718-231-0300 • FAX: 718-324-0596 4227 WHITE PLAINS ROAD BRONX, NY 10466

VISIT US ONLINE WWW.ISLAND-REALTORS.COM

have shown that there are strong and convincing reasons to indicate the modern Albanian language originates from the ancient Illyrian language. A historical reconstruction of the Illyrian language has led many scholars to conclude that this language, like the Greek and Italian languages, has assimilated the ancient Pelagian language and its civilization. Edwin E. Jacques in his book, The Albanians, to which he dedicates a good part to the Albanian language, supports this fact by referring to a professor at Belgium University of Louvain, A. J. van Windekens, who has written on the ancient Indo-European languages. Jacques summarizes Windekens’s study: The Greeks, Illyrians and Italians could not have been the first Indo-Europeans to settle in southern Europe and Asia Minor. They were preceded by the Pelagians. He did not date the arrival of the Pelagians, however, but was certain that they arrived in the peninsula before the Hellenic tribe of Ionians, which took place between 2000 and 1600 B.C. Jacques points out that Windekens dedicates the second part of his book to the structure of the proper nouns with special reference to suffixes and place names. As the result of this study, Windekens reaches a very interesting conclusion regarding the name of the goddess Athena. Here is what Jacques has observed: The name of the goddess Athena, for instance, he explains as based on the word at for father found in Albanian and other IndoEuropean languages, but with feminine suffix, making her the mother.

Another interesting fact to be mentioned is that many scholars have tried to use the modern Albanian language in order to translate different Etruscan texts. A few years ago the bilingual newspaper of the Pan-Albanian Federation published a very interesting article from the Italian scholar N. V. Falaschi. She offered a very detailed and convincing study on this issue. In her book Etruscan, A Living Language, the reader finds a very interesting and exciting discovery. Let us read the summary of the research of Falaschi’s points: The Italian and English texts of 176 pages is illustrated with 49 colored plates and 53 original reproductions of Etruscan inscriptions.

There is also a transcription of each Etruscan word in Latin characters, with its Italian, English and Albanian equivalents and table of alphabets. These inscriptions can be interpreted only by the Pellasgo-Illyrian idiom preserved in Albanian. Also, after the study of epitaphs on Etruscan tombs, columns and pottery found in Perugia and elsewhere in Tuscany, they could liken the language to none other than the Tosk dialect of Albanian. Incidentally, the Italian name for this Etruscan region of Tuscany is Toscana, the place of the Toscs, which is identical with the name of the southern Albanians, the Toscs.

(To be continued)

29

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

GJERGJ KASTRIOT-SKENDERBEU L I D H J A SHQIPTARE E LE ZHE S

Principata e Kastriotëve Kastriotët e kanë origjinën nga Hasi i Kuksit. Gjyshi i Skënderbeut, Pal Kastrioti, mund të jetë larguar nga Hasi dhe të jetë vendosur si pronar i dy fshatrave në luginën e Drinit të Zi (Sinjës dhe Gardhit të poshtëm). Zotërimet e Kastriotëve filluan të zgjeroheshin që në fund të shek. XIV nga biri i Palit, Gjon Kastrioti. Në dy dhjetëvjeçarët e parë të shekullit të XV, Principata e Kastriotëve arriti fuqizimin e saj më të madh. Ajo siguroi daljen në detin Adriatik, ku kishte skelen dhe qendrën doganore të Shufadasë në grykderdhjën e lumit Mat dhe pranë saj kriporet e Shënkollit. Në lindje principata shtrihej të paktën deri në rrethinat e Gostivarit dhe kufizohej me rrethinat e vjehrit të Gjonit që banonte në rrethinat e Pollogut.

Gjon Kastrioti ishte i lidhur me bregdetin e Egjeut ku ndodhej manastiri i Hilandrit, të cilit ai i dhuroi dy fshatra në rrethinat e Gostivarit dhe i bleu një kullë. Në këto rethina jetoi si murg një djal i tij ku edhe u varos.

Principata e Kastriotëve në veri kufizohej me Principatën e Dukagjinëve dhe në jug me atë të Topiajve. Në principatën e Kastriotëve kalonin rrugë të rendësishme që lidhnin viset qendrore me ato jugore e veriore si dhe viset perëndimore me ato lindore të vendit. Në to ishin përfshirë një numër i konsiderueshëm kështjellash dhe qendrash ekonomike si Prizreni, Shufadaja, kriporet e Shënkollit, kështjella e Gurit të Bardhë, ajo e Stelushit etj.

Pozita e rëndësishme strategjike e principatës së Kastriotëve bëri që Gjon Kastrioti të kishte lidhje të shumta politike e martesore me principatat e tjera Shqiptare. Ai hyri në marrëveshje ekonomike dhe politike të ngushta edhe me vendët e huaja, aq sa Venediku dhe

Raguza në fund të viteve 30 të shekullit të XV u dhanë Gjonit dhe djemve të tij privilegje dhe të drejtën e qytetarisë

Jeta dhe veprimtaria e Gjergj Kastriot (deri në 1443) Gjergj Kastrioti - Skënderbeu lindi rreth vitit 1405. Ishte djali më i vogël, dhe fëmija i parafundit i familjes me

shumë fëmijë të Gjonit dhe të Vojsavës, familja e së cilës banonte në krahinën e Pollogut. Ata kishin katër djem (Stanishin, Reposhin, Kostandinin dhe Gjergjin) dhe pesë vajza (Marën, Jellën, Angjelinën, Vllajkën e Mamicën).

Gjergji lindi në një kohë kur Principata e Kastriotëve ishte e fuqizuar. Kur turqit moren Krujën (në fund të vitit 1414 ose në fillim të vitit 1415), që ishte në kufi me Principatën e Kastriotëve, Gjoni i cili në 1410 u kishte dhënë një djalë peng

30

Jeta Katolike

turqve (ndoshta Stanishin) u detyrua edhe tani tu jepte atyre peng djalin e vogël, Gjergjin.

Për një periudhë rreth dhjetë vjeçare, Gjergji vazhdoi shkollën e içogllanëve të Edrenisë, ku përgjithësisht futëshin djemtë e sundimtarëve të porsanënshtruar e vasalë, për t'i përgatitur e edukuar me frymën osmane, si komandantë të fortë e feudalë të bindur.

Zoti e kishte pajisur Gjergj Kastriotin me dhunti të veçanta, shumë të çmuara. Ai ishte shtatlartë dhe shumë i fuqishëm. Ishte mendje mprehtë dhe mësoi disa gjuhë të huaja. Gjatë viteve të shkollimit Gjergji u dallua nga të tjerët.

Atij ia vunë emrin mysliman Skënder dhe mori pjesë në fushata të ndryshme ushtarake në Ballkan dhe në Azinë e vogël. Luftonte mbi kalë e në këmbë dhe ishte mjeshtër i pashoq në përdorimin e shpatës e të armëve të tjera.

Pasi mbaroi shkollën e içollganëve, Skënderbeu hyri në kuadrot ushtarake dhe mori titullin e beut, duke përparuar shpejt në karierën shtetërore nga spahi ariti deri në pozitën më të lartë të sanxhakbeut.

Në mesin e viteve 20 ai u dërgua në Shqipëri dhe qëndroi si kuadër i Perandorisë Osmane deri në fund të viteve 30. Si spahi Skënderbeu pati një timar të madh në zonën midis Lezhës dhe Rubikut, ku ndodhëshin edhe porti i Shufadasë dhe kriporet e Shënkollit. Në vitet 1437-1438 Skënderbeut iu dha posti i subashit të Krujës, ndërkohë që me detyrën e kryetarit të sanxhabakut shqiptar ishte i biri i Teodor Muzakës, Jakup beu.

Gjatë viteve të qëndrimit në Shqipëri Skënderbeu, ashtu si Jakup beu, favorizoi elementin Shqiptar në marrëdhënie me administrativën osmane dhe u kujdes për mbarëvajtjen e Principatës së Kastriotëve. Në fund të viteve 30 kur në Ballkan po fillonin trazirat antiosmane, sulltan Murati II transferoi Jakup beun dhe Skënderbeun nga postet e larta që kishin në Shqipëri. Emërimin e tij si sanxhakbej larg Shqipërisë (besohet në Nikopol të Bullgarisë) Skënderbeu se shikonte si gradim, por si shprehje e mosbesimit të sulltanit ndaj tij dhe ndaj elementit shqiptar që ishte përfshirë në administratën e shtetit osman, (aq më

KORRIK - SHATOR 2002

tepër që në atë kohë atij i kishte vdekur i jati dhe dy vëllezër dhe në krye të principatës duhej të vihej ai me Stanishin).

Kryengritja e përgjithshme çlirimtare (Nëntor 1443) Në fillim të viteve 40 të shek. XV në Europë po gjallëroheshin shpresat për dëbimin e osmaneve nga Ballkani. Në këtë drejtim kishte vepruar pozitivisht vendimi i bashkimit të kishës Ortodokse me atë Katolike, në kryesinë e kishës Katolike, dhe disfata e rendë që pësoi ushtria osmane në shtator të 1442 prej trupave të mbretërisë së Polonisë dhe të Hungarisë, të drejtuara nga Janosh Huniadi.

Pas kësaj fitoreje Papa Eugjeni IV veproi aktivisht për ti nzitur Ballkanasit kundër pushtuesve osmanë.

Në shtator të vitit 1443, Gjergj Arianiti filloi veprimet luftarake në viset qendrore, kurse në jug forcat e Gjin Zebenishit kaluan nga rrethinat e Sarandës e të Gjirokastres në drejtim të Kosturit, ku u thyhen prej turqve.

Në tetor të vitit 1443 trupat polake e hungareze, të komanduara nga Janosh Huniadi, pasi kaluan Danubin iu drejtuan viseve verilindore shqiptare, dhe, siç shkruante ai, ushtria e tij, rritej nga dita në ditë me shumë bullgarë, shqiptarë, serbë e boshnjakë.

Beteja u zvillua më 3 nëntor 1443 në afërsi të Nishit, ku ishte i pranishëm edhe Skënderbeu. Spartallimin e forcave osmane në këtë betejë, Skënderbeu e përdori për çlirimin e tokave shqiptare.

Pasi grumbulloi rreth vetës disa bashkëluftëtarë, pjesmarrës në betejën e Nishit dhe i shoqëruar nga i nipi, Hamza Kastrioti, Skënderbeu u nis në drejtim të Principatës së Kastriotëve. Gjatë kalimit u ndal në Dibër, mblodhi përnjëherë krerët e vendit dhe u tregoi planin e veprimeve.

Shumicën e bashkëluftëtareve e nisi që të fshiheshin në rrethinat e Krujës, ndërsa vet u paraqit para autoriteteve osmane të Krujës, sikur ishte emëruar subash i saj.

Pasi mori në dorëzim Krujën, Skënderbeu futi, natën, në kështjellë bashkëluftëtarët e fshehur në rrethinat e

saj dhe, në bashkëpunim me krutanët, shpartalloi garnizonin osman. Të nesërmën, më 28 nëntor të vitit 1443, kur të gjithë qytetarët i kishte pushtuar një gëzim i papërmbajtur dhe, siç shprehej Barleti, "Të gjithë kishin në gojë lirinë, kudo oshëtinte zëri i embël i lirisë". mbi muret e kështjellës së Krujës u ngrit flamuri i Kastriotëve.

Lajmi i fitores historike, i çlirimit të Krujës, u përhap me shpejtësi dhe u prit me gëzim të papërshkrueshëm në mbarë vendin.

Ky lajm i dha një hov të paparë luftës çlirimtare. Pas Krujës, luftëtarët e Skënderbeut çliruan njëra pas tjetrës kështjellat e Petrelës (në jug të Tiranës) të Gurit të Bardhë në Mat, të Stelushit dhe Sfetigradit në Dibër etj. Kryengritja e vitit 1443 përfshiu vise të tëra.

Si rrjedhojë, në hapësirat e Shqipërisë së sipërme e qendrore dhe deri në lumenjtë Devoll dhe Seman u rimëkëmbën një numër principatash e zotërimesh të rendësishme si ajo e Dukagjinëve, e Stres-Balshajve, e Zaharijve, e Spanëve, e Dushmanëve, në veri të Principatës së Kastriotëve dhe në jug të saj, principatat e Arianitëve, e Topijave, dhe ajo e Muzakajve.

Kuvendi i Lezhës dhe forcimi i Lidhjes Shqiptare Menjëherë pas fitores së madhe të vitit 1443 Skënderbeu filloi takimet me princër e fisnikë të tjerë shqiptarë për të gjetur rrugën e bashkimit, pa të cilën smund ti bëhej ball ushtrisë më të fuqishme të asja kohe.

Për këtë qëllim në 2 mars të vitit 1444, në Katedralën e Shënkollit të qytetit të Lezhës u mbajt i pari kuvend Kombëtar i princërve dhe i fisnikëve shqiptarë të shek. XV, disa prej të cilëve kishin udhëhequr kryengritjet e viteve 30. Në kuvend moren pjesë: Skënderbeu, Gjergj Arianiti, Andrea Topia (bashkë me dy djemtë e tij), Gjergj Sters-Balsha, Nikollë e Pal Dukagjini, Teodor Muzaka i riu (dhe disa pjestarë të tjerë të kësaj familjeje), Lekë Zaharia, Pjetër Spani (bashkë me katër djemtë e tij), Lekë Dushmani, Stefan Gojcini (Cërnojeviqi)

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

etj.

Skënderbeu, si drejtues i kuvendit, mbajti fjalën e hapjes në të cilën theksoi domosdoshmërinë dhe rendësinë e bashkimit të shqiptarëve.

Kuvendi vendosi që bashkimi të behëj në formën e një besëlidhjeje, të një aleance ushtarake nëpërmjet drejtuesve të principatave dhe të krerëve të vendit, që njihet me emrin Lidhja Shqiptare e Lezhës. Si kryetar i saj u zgjodh Skënderbeu. Vendim tjetër i rendësishëm ishte krijimi i ushtrisë së përbashkët dhe caktimi i Skënderbeut si komandant i përgjithshëm i saj. Për të përballuar shpenzimet e ushtrisë, të armatimit të saj etj., Kuvendi vendosi gjithashtu të krijojë një arkë të përbashkët që do të administrohej nga Skënderbeu. Të ardhurat e saj do të vinin nga kuotat që do të jepnin antarët e lidhjes. Me vendimin e kuvendit të Lezhës u bë një hap i madh e vendimtar drejt bashkimit politik të vendit dhe krijimit të një pushteti qendror të përfaqesuar nga Gjergj Kastriot Skënderbeu, të cilin ai e fuqizoi gjithnjë e më shumë për të bashkuar sa më organikisht shqiptarët e viseve të lira Shqitare.

Kur rreziku ishte i madh atëherë mobilizoheshin të gjithë banorët që mund të luftonin. Në rastet e mobilizimit të përgjithshëm forcat shqiptare arrinin në 20,000-30,000 luftëtarë, duke formuar një ushtri të madhe për kohën. Komanda e ushtrisë ishte në dorën e Skënderbeut, që ishte komandanti i përgjithshëm. Për tu kosultuar gjatë veprimeve ushtarake pranë tij qëndronte këshilli i luftës, i përbërë nga komandantët më të shquar, të cilët zakonisht dilnin nga radhet e fisnikëve.

Në plan strategjik si detyrë e dorës së parë për forcat ushtarake ishte ndalimi i forcave osmane që të futëshin në

31

ushtrisë, me goditjen e çetave dhe me ndeshjën ballore me ato të pusive, duke futur në përdorim si këmbësorinë ashtu edhe kalorësinë e armatosur lehtë.

Vëmendie Skënderbeu i kushtonte edhe prerjes së rrugëve të furnizimit të ushtrisë armike, duke sulmuar karvanet e furnizimit të saj me ushqime dhe me gjera të tjera të nevojitura. Ai i kushtonte kujdes edhe organizimit të zbulimit për sigurimin e të dhënave me karakter strategjik, operativ e taktik që kishin të bënin me kohën e ardhjes së ushtrisë armike, madhësinë, organizimin, lëvizjen, veprimet luftarake të tyre etj.

Zbuluesit i paraprinin ushtrisë shqiptare,

Ushtria Shqiptare dhe arti i saj ushtarak Në kuvendin e Lezhës u vendos që me ndihmën e pjesmarrësve të tij të krijohej një ushtri e përbashkët. Bërthamën kryesore të saj e formuan luftëtarët që i mobilizonte vetë Skënderbeu, i cili ishte komandant i përgjithshëm i ushtrisë. Në fillim forcat e lidhjes shqiptare kishin karakter federal, sepse princat shqiptarë mbanin një numër të konsideruar ushtarësh jashtë ushtrisë së përbashkët.

Ushtria Shqiptare përbehëj nga trupat e përhershëm dhe nga luftëtarët që mobilizoheshin vetëm gjatë kohës së luftës. Trupat e përhershme ishin ndarë në dy pjesë kryesore. Njëra përbehej prej 2000-3000 kalorësish të armatosur lehtë, të cilët i stërviste Skënderbeu dhe shërbenin si gardë personale e tij, pjesa tjetër ruante kështjellat e vendit dhe brezin kufitar në viset lindore. Masën kryesore të ushtrisë Shqiptare e formonin luftëtarët që mobilizoheshin gjatë kohës së luftës, sipas parimit "burrë për shtëpi".

Skenderbeu dhe princat shqiptar brendësi të viseve të lira për të grabitur e shkatrruar vendin. Këtij qëllimi i shërbente sistemi mbrojtës i brezit kufitar, të cilit i kushtonte kujdes të veçantë. Kur trupat osmane arritëshin të futëshin në brendësi të vendit luftëtarët e brezit kufitar tërhiqëshin të organizuar dhe bashkohëshin me pjesën tjetër të ushtrisë shqiptare. Kur osmanët futëshin në brendësi të vendit dhe rrethonin Krujën, Skënderbeu i organizonte veprimet ushtarake në mënyrë të tillë që pesha kryesore e veprimeve ushtarake të binte jo mbi mbrojtësit e kështjellës, por mbi luftëtarët që vepronin jashtë saj, me të cilët qëndronte vetë Skënderbeu.

Variantet, taktikat që përdorte Skënderbeu për të shpartalluar ushtrinë armike ishin të larmishme dhe mbështetëshin në bashkërendimin e mbrojtjes dhe të sulmit, e mësynjës së

kur ajo futej në viset e pushtuara, dhe ata gjendëshin kudo, në krahinat fshinjë deri në qendër të perandorisë osmane. "...Lirinë nuk ua solla unë por e gjeta këtu! Sapo më shkeli këmba në truallin tuaj, sapo dëgjuat emrin tim, m'u derdhet me vrap të gjithë, me duallt përpara kush e kush më parë, sikur të kishit dëgjuar që u ngriten nga varret etërit, vëllezërit, bijtë tuaj, sikur të kishin zbritur këtu gjithë perënditë. ...Armët nuk ua solla unë, por ju gjeta të armatosur! Lirinë e pashë se e keni kudo, në kraharor, në ballë, në shpatat e në ushtat".

(Pjesë nga fjala e Gjergj Kastriot Skënderbeut më 28 nëntor 1443, mbajtur para banorëve të Krujës, sipas Marin Barletit tek libri HISTORIA E SKENDERBEUT )

32

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

MALESIA E MADHE DHE KONTRIBUTI I SAJ NE MBROJTJEN E KATOLICIZMIT GJATE PUSHTIMIT OSMAN (XV-XX) Malësia si teritor shtrihej, deri aty ku sot

(Akademia e Shkencave e shtrihen 12 fiset apo Malet e Malësisë, Shqipërisë, Simposiumi Shkencorë, (në të dy republikat: Shqipërisë dhe 2000 vjet Krishterim në Shqiperi, Malit të Zi). Dhe më konkretisht bëhet Tiranë, 20 dhjetor, 2000 MALËSIA E MADHE Malësia e Madhe, si krahinë me një lidhje së brëndshme natyrore, teritoriale dhe shpirtërore e kombit shqiptar, siç na mëson tradita, gjendet në skajin më verior të Alpeve Shqipëtare,1 në Bjeshkët e Kelmendit,2 në zonen e kufitare mes Republikës së Shqipërisë dhe asaj të Malit të Zi. Kjo krahinë, së bashku më Malësinë e Vogël, si krahinë e veçantë etnogjeografike, në shekujt XIII-XIV, përfshinte teritorin e Peshkopatës (Dioçezës) së Pultit (Pullatum) antik.3 Shtrirja, kufiri jugor përbëhej nga lumi i Skatinës dhe Drini deri në Vaun e Dejës; nga lindja kufiri kalonte nëpër një vijë që ndjek rranzën e Cukalit deri në Shkodër,4 nëpër Liqenin e Shkodres deri në rrjedhat e lumejve Zeta dhe Moraça; nga veriu, kufiri kalonte nga luginat e lumenjve Moraça dhe Limi; kurse nga perëndimi kjo krahinë kufizohej më lumin e Tropojës dhe pllajat e larta përreth.5 Në shekullin e XIV, me daljen në skenë të principatës së Dukagjinëve dhe zgjerimin e saj në teritorët përreth, Malësia - Pulti, filloi të përmblidhej nga veriu; të njëjtën përmbledhje, por tashme nga jugu-Arbnia, duke i lëshuar vend në mes, principatës së Dukagjinëve (Leknisë).6 Kështu, kjo ngjarje bëri që në shekujt XVI-XVII7, Malësia si njësi etno-gjeografike, nga një teritor shumë i gjërë, shndërrohej në një rajon mjaft të përmbledhur.

Sipas relatorëve të Selisë së Shenjtë, të cilët këtë krahinë në të shumtën e rastëve e regjistronin si peshkopatë,

DOM NIKË UKGJINI fjalë për: Hotin, Pipërrin, Vasojeviqët, Krasniqën, Kuçin, Kelmendin, Kastratin, Shkrelin, Gruden, Triepshin, Gashin dhe Bytyçin.8.

Në shekullin e XVII, kur prej sulmeve turke dukagjinasit, në përpjekje për të shpëtuar popullatën, ikën dhe u vendosën në mes të teritorit të Malësisë, kjo trevë do të ndahej në dy pjesë: në Malësinë e Madhe dhe Malësinë e Vogël. Kështu, Malësia e Madhe, ose Malësia e Mbishkodrës, së bashku më tre fisët Brda (Malore) Pipërrin, Vasojeviqët dhe Kuçin, mbetën të përbërë, prej 9 fisëve apo malëve: Hotit, Pipërrit, Vasojeviqet, Kuçit, Kelmendit, Kastratit, Shkrelit, Grudës, dhe Trjepshit. 9 Ndërsa më sllavizimin e fisëve Brda, në shek. XVII-XVIII, (nga ky i fundit mbeti shqiptare vetëm Koja e Kuqit), fiset e sllavizuara e braktisen sistemin e lidhjëve fisnore dhe teritorriale të Malësisë së Madhe. Në kuadrin e kësaj krahine të lashtë, më në fund mbetën vetëm fisët e Hotit, Grudës, Kelmendid, Kastratit, Shkrelit, Triepshit.10 Kurse në Malcin e Vogël ose të Gjakovës, Gashi, Krasniqja dhe Bytyçi.

Këto fise, gjatë pushtimit turk, të lidhur më besën e Zotit dhe të Kanunit, në rrjedhën dramatike të historisë kombëtare, luajtën një rol të pashembullt në ruajtjen e vetëdijes kombëtare dhe të

fesë katolike në Shqipërinë e Veriut, për çka shkurtimisht do njihemi në vazhdim.

Sundimi Osman Betejat e pareshtura të ushtrive osmane në qytetet e Veriut, bënë që më në fund, më vitin 1478, nën sundimin e tyre të bie keshtjella legjëndare e Krujës.11 Kështu, hordhitë e fiseve barbare turke, të udhëhequra nga sulltan, Mehmeti II (1451-1481), të etur për pushtimin e trojeve shqiptare dhe çrrënjosjen e katolicizmit, si pengesa kryesore për arritjen e synimeve të tyre kundër këtij bastioni të rëndësishëm të rezistencës europiane, pas marrjës të Krujës u nisën për në drejtim të qytetit Shkodrës, duke pushtuar po në këtë vit qytetet e Drishtit dhe të Danjës.12 Venedikasit, duke parë hovin e tyre të pathyeshëm të osmanllinjve, dhe në mbështetje të disa llogarive të tyre, pa ndonjë kundërshtim të rëndësishëm, në vitin 1479, ua dorëzuan turqve Shkodrën antike.13 Më humbjen e këtij qyteti të lashtë, shqiptarët humbën për momentin vatrën e katolicizmit shqiptar dhe të qytetërimit të tyre europian. Ata humbën shpresën e madhe, për të përballuar sunduesit aziatikë, të cilët shekuj më radhë mbollën në trojet ilire vetëm errësirën dhe prapambetjen sistematike.

Pikerisht, pas rënies së Shkodrës në duart të osmanllinjve, pas riorganizimit të administratës si dhe vendosjes së sistemit feudal ushtarak të timarit, filloi edhe odiseja e Malësisë së Madhe dhe katolicizmit. Forcat ushtarake osmane, pasi morën zëmër nga fitoret e mëparëshme, u nisën drejt malëve të Malësisë. Sipas njoftimit të Defterit të Sanxhakut të Shkodrës, në vitin 1485, fiset e Malësisë së Madhe: Hoti, Shkreli, Kastrati dhe Gruda, në pjesën më të madhe vëndosën nën nënshtrimin osman.14

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Kurse, disa vite më vonë, ushtria osmane u doli përballë malësorëve viganë të Veriut shqiptarë, dhe pushtoi pjesën më të madhe të kësaj treve; kështu, në vitin 1497, fisin e Pipërrit dhe atë të Këlmendit (i cili njihej si fisi, më luftarak e këtyre trevave), i gjejmë të regjistruar, në njësinë administrative të Kazasës së Podgoricës, e cila ishte pjesë përbërëse e Sanxhakut të Shkodrës.

Sipas,këtij shënimi, Kelmendasit, kishin filluar t'i paguanin qëverisë osmane njëmijë akçe (argjent) nga haraçi (tatim qeverie) dhe njëmijë akçe nga ispenxha, (detyrimi kryesor që i jepej spahiut) dhe asgje nga tatime të tjera.15 Kjo, është një tregues, se ky fis, vetëm pjesërisht e kishte pranuar sundimin osman.

Burimet historike na tregojnë se Kelmendasit, së bashku më fisët katolike të lartpërmendura, si dhe më Pipërrin, Kuçin, të cilët për shkak të rrethanave të caktuara, në shek.XVIXVII, pranuan fenë ortodokse, nga ditët e para të invazionit turk, bënë rezistencë aktive, duke mos u pajtuar më sundimin turk. Madje ata dolën në ballë të kryengritjeve të ndryshme të zhvilluara në vitet në vijim. Për këtë qëndrueshmëri të malësorve dëshmon edhe relatori i Selisë së Shenjtë, kryeipeshkvi i Tivarit, Marin Bici (1608-1624)16 në relacionin e vitit 1610. Një gjë e tillë mësohet edhe nga vizita e bërë tek papa Pali të V, më 11 dhjetor të vitit 1618: Ai kur shkruan për Malësorët, nder të tjera thotë se, fiset e Malësisë së Madhe, si Kelmendi, Gruda, Hoti, Kastrati, Tuzi, Shkreli etj., janë vetëm të besimit katolik,17 përveç të gjysmës së Kuçit të cilët janë të besimit ortodoks, dhe së malësorët jetojnë në bjeshkët e papërshtatshme, bëjnë rezistencë të madhe dhe asnjëherë nuk u janë nënshtruar turqëve.18 Kelmendi, që sipas ligjëve kanunore në Malëcin e Madhe njihej si mali i tretë, në udhëheqjën e luftrave çlirimtare për mbrojtjën e trojeve dhe katolicizmit, si në shkallë kombëtare ashtu edhe ndërkombëtare, gjithmonë gjëndej në radhën e parë.

Kelmendi së bashku më fiset e tjera të Malësisë së Madhe, si dhe më Dukagjinasit, në vitin 1607 kordinuan planet lidhur më kryengritjen e

përgjithëshme të Malësorve. Qëllimi kryesor i kësaj kryengritje ishte vendosja e lidhjeve ushtarake në mes Shqipërisë dhe Spanjës. 19 Këta të fundit, në këto kohë ishin një faktor i rëndësishëm, për mbrojtjen e katolicizmit.

Kjo aleancë vendosej kur aleatët ortodoksë ne rrethanat e caktuara aktivizonin marrëveshjen e arritur ndërmjet bashkëpunimit të tyre më Portën e Lartë, të nënshkruar në mes Mehmetit të II dhe Patriarkut, Genadin 20 (pas rënies së Konstantinopojës, në vitin 1453). Meqë plani i aleancës me Spanjen përfundoi pa sukses, krerët e krahinës së Mbishkodrës, për të mbajtur malësorët në gjendje gadishmërie për luftë mbrojtëse, më porosi të klerikëve katolikë, në vitin 1610, bënë shpalljen e bashkimit nën emrin "Malët Shqiptare".21 Kështu malësorët, duke u bërë një fuqi e rëndësishme, përcaktuan shpesh herë fatin e sundimtarëve të Sanxhakut në grindjet e tyre për pushtet. Pas disa vitëve pjesa më e madhe e zonave malore, e favorizuar edhe nga shtrirja gjeostrategjike, nëpërmjet kryengritjeve të vazhdueshme, ai arriti më 1497 të hedhë poshtë detyrimet dhe regjimin e timarëve.22 Në fillim të shekullit XVII, shenohët se, edhe spahinjtë u dëbuan nga krahina e Malësisë së Madhe.

Megjithë sakrificat e shumta, rrënimet, dëmtimet, marrjet së njerëzve si skllevër, malësorët për një kohë të gjatë mbetën fshatarsi e lirë, dhe në kushte modeste ai arritën të ushtronin besimin katolik. 23 Paralelisht me perqëndrimin dhe shtrirjen e ushtrisë osmane në shek.

XVII në këto treva, u zgjeruar edhe procesi i islamizimit të dhunshëm të popullatës malësore shqiptare. Jo rastësisht në Malësinë e Madhe, këtë krahinë inicuese dhe mjaft të afirmuar në kundërvënien ndaj përpjekjeve antinjerëzore të sunduesëve, me përkrahjen e aleatëve atëhershëm, (Selisë së Shenjtë, Serbëve Bullgarëve, Venedikasëve etj.), u organizuan kuvendet e para më përmasa ballkanike, në Moraça 26, prill 1608, 24 dhe më 8 shtator, 1614, në Kuç,"u Gornjoj Arbaniji (Shqipërin e Nalt).25 Malësorët e Malësisë së Madhe së bashku më pjesën e Kuçit që kishin

33

mbetur ende të kombësisë shqiptare dhe të besimit katolik, ofruan në kuvendet e lartpërmendura 3.220 luftëtarë.26 Më të drejtë Ipeshkvi i Sapës, Frano Bardhi, në relacion të vitit 1638 thotë se, malësorët (Kelmendasit) janë njerëz të palodhur, trima, vetflijues dhe sulmues.

Ata për të siguruar ekzistencën e jetës dhe armët për të bërë luftë kundra armikut të pamëshirshëm, shkonin edhe deri në Bosnjë e Serbi.27 Se sa të pamposhtur ishin malësorët kur vihej në pikpyetje ekzistenca dhe katolicizmi, e tregon edhe beteja njëvjeçare e vitit 1638. Sipas ipeshkvit të Sapës Frano Bardhi, pas një përgatitje të gjatë, më direktivat e vetë Sulltan Murati IV (1623-1640), nën udhëheqjen e Vuço Pashës nga Bosnja 28 dhe sanxhakbeut të Shkodrës Ali Çengiqit, sunduesit turq organizuan një ushtri prej 15.000 vetash (në përbërje ishin kryesisht turq, dalmatinë, serbë bullgarë dhe boshnjakë), e cila megjithë se zhvilloi një lufte të gjatë nuk arriti që t'i mposhte trimat e malëve. Malësorët më një luftë vetmohuese, në vitin 1639 ia arrtitën ta mbrapsin armikun gjakatar. Madje, ata shpreheshin se vetë Papa i Romës ishte lutur për ta, që Zoti t'i ndihmonte në këtë betejë.29 Përndryshe, nga fisët e Malësisë së Madhe, Kelmendasit në veçanti, ishin ata që e nderonin Papën.

Si mbrojtës të fisit të tyre ata kishin Papën Klementi I (90-101).30 Atë Bonaventura, kur flet mbi misionin françeskan në Shqipëri, në vitin 1636, tregon se kur serbët njëhërë ishin strehuar nga sulmet turke në teritorin e Kelmendasëve pati rastisur që ta shanin Papën. Kelmendasit atëherë iu kërcënuan atyre se do t´i largonin nga teritori i fisit.31 Është një fakt i mirënjohur se Selia Shenjtë përbënte të vetmin vend ku mund të drejtoheshin shqiptarët katolikë. Shteti i Vatikanit, në këtë periudhë përpiqej nga jashtë t'i ndihmonte shqiptarët në shumë drejtime. Momente kujdesi nga ana e Papës për katolicizmin, përbënte themelimi i Kongregatës "Propagandës për Ungjillzim" (Propaganda Fide), e themeluar në vitin 1622, 32 Kongregata e mësipërme luajti një rol të pazëvëndësueshëm edhe për malësorët, duke i ndihmuar ata, qoftë më misonarë të fesë,

34

Jeta Katolike

ashtu edhe më ndihma të tjera të natyrave të ndryshme. Kështu, Selia e Shenjtë, për ta mbajtur në mbikqyrje situaten, kohë pas kohe, dërgonte vizitorët e vet. Sipas relacionit të Imzot Stefan Gasprit të vitit 1657, dërguar Selisë së Shenjtë, mbi viziten e bërë në Shqipëri, gjithashtu edhe sipas burimëve të tjera, gjendja fetare në mesin e shek, XVII në Malësinë e Madhe, përfshirë në pika të shkurta, ishte si vijon: Si krahinë etnogjeografike, Malësia e Madhe i takonte, Peshkopatës (Dioçezës) së Shkodrës, dhe përbehëj nga këto famulli: famullia e Kelmendit, kishte 264 shtepi, 1880 besimtarë, posedonte Kishën kushtuar shën Klementit, ndërtuar në vitin 1651, dhe në shërbim fetar kishte dy françeskan të reformuar, P. Leone nga Cittadella dhe P. Angelo nga Milano;33 Famullia e Shkrelit e cila administrohej nga famullija e Rrjollit, së bashku më fshatrat Tuç (Zusci) dhe Luizi (Luchi), kishte 72 shtepi dhe 660 besimtarë,34 kisha, i ishte kushtuar shën Nikollës.

Sipas, Baron Nopsca, ajo kishë, ishte e ndërtuar në vitin 1625.35 Relatori Gaspri thotë se, Shkrelasit shërbeheshin më kishën e shëna Prenës (Veneranda).36 Famullia e Kastratit kishte 75 shtëpi dhe 660 besimtarë.

Kisha i kushtohej shën Marku,37 dhe ishte ndertuar në vitin 1678.38 Famullia e Hotit, sipas S. Gasprit, kishte130 shtëpi dhe 700 besimtarë. Kisha i kushtohej shëna Prenës.39 Sipas provincialit françeskan për Shqipërin, Lovro Mihaçeviq, fisi i Hotit kishte kishat e veta në Traboin, e ndërtuar në vitin 1648, dhe në Rapsh, e ndërtuar në vitin 1699.40 Famullia e Grudës, posedonte kishen që i kushtohej shën Martinit,41 e ndertuar që në vitin 1640, 42 së bashku më ato të Triepshit, Ledinës, Kojës e Kuçit dhe Tuzit; kishte 306 shtëpi dhe 2.500 besimtarë. Misionarët e huaj, P. Bartolomeo dhe P. Domeniku, sipas S. Gasprit, shërbehëshin edhe më gjuhën shqipe. 43 Padyshim, historia e kësaj krahine ishte e lidhur ngushtë më historin e Kishës shqiptare në përgjithësi. Kjo bëri që malësorët të vazhdonin të bënin luftën, jo me shpresën së do ta fitonin atë, sepse ata e dinin mirë, se sa të dobët

KORRIK - SHATOR 2002

ishin në krahasim më armatën e fuqishme të Perandorisë, por vetëm më qellimin që të tërhiqnin vëmendjen e Fuqive Ndërkombetare katolike, mbi çeshtjën e kombit dhe të fesë së shqiptarëve. Këtij qellimi malësorët ia arritën mbasi në kanceleritë e Austrisë dhe Venedikut ata figuronin, si një forcë e rendësishme në luftë kundër osmanllinjve. Në këtë aspekt madje veçohet fisi i Kelmendit, i cili, sipas një letre të Graf Luigi Ferdinand Marsigli (16581730) drejtuar mbretit Leopoldit I me 1 prill 1690, "ishte i përhapur nga afërsia e Prishtinës, në Pejë e Plavë deri në Shkodër".44 Në vitin 1700 Porta e Lartë, duke e parë se malësorët ishin të dërrmuar nga luftrat e zgjatura të imponuara nga ata vetë për pranimin e fesë së tyre, gjeti rastin e volitshëm për të angazhuar pashain e Pejës dhe të Dukagjinit, Hodoverd Mahmutbegun, për t'i mposhtur malësorët. Në veçanti kjo dhunë e re u drejtuar mbi fisin e Kelmendit, i cili ishte protagonisti kryesor të gjitha kryengritjeve. Sipas, relacionit të vitit 1702 dërguar Selisë së Shenjtë nga arqipeshkvi (kryepeshkopi) Shkupit Pjetër Karagaqi, kelmendasit një pjesë ishte nënshtruar, kurse pjesa tjetër, (274 familje) pas një rezistence të spikatur, nga dhuna, s bashku më fiset të tjera, ishin shpërngulur dhe vendosur, në rrethin e Novi Pazarit, në Peshtër, Rozhajë dhe Rugovë.45 Kështu shpërngulja e filluar që në vitet 1661, 1667, 1669 në grupe të vogla, për në Plavë e Guci,. tashmë vazhdoi të bëhëj masovike dhe e pakthim. Nga viti 1702, 1705, sipas njoftimit të kryeipeshkvit (kryepeshkopit ) të Tivarit, Vinçens Zmajeviqi (17011712), dërguar Selisë së Shejtë,46 (Zmajeviqi tashmë i kishte marrë nën kujdesin e vetë atëror, nga ana ekonomike dhe fetare), gjendja e të shpërngulurëve ishte tejët e mjerë. Po të njëjtën gjë, dëshmojnë edhe relatorët e tjerë, si kryeipeshkvi i Shkupit, Pjetër Karagiqi, (vitet, 1706, 1707, 1710 etj)47, si dhe kryeipeshkv i mëvonshëm i Shkupit, Mikel Suma në relacionin e vitit 1739. Ky i fundit

mbeti në kujtesën e historisë së malësorëve si personazhi që më 1735, më kërkësën e austriakve, pati organizuar drejtëpërdrejtë kryengritjen e fisive të Kelmendit (200) , Hotit (100) dhe Grudës (100). 48 Në shekullin e XVIII, për shkak të ekspansionizmit të sunduesit dhe përhapjes së fesë islame, qoftë më anë të shpatës49 , qoftë edhe nëpërmjet mjeteve të tjera shtërnguese, gjendja fetare në Malësinë e Madhe, për fat të keq kishte ndryshuar. Sipas, relacionit të vizitorit të Selisë së Shenjte, kryeipeshkëvit të Tivarit, Vinçens Zmajeviqit, shqyrtuar në Kongregatën për Ungjillëzim (Propaganda Fide) në vitin 1703/04, kishte filluar zbritja e numërit të besimtarëve të fesë katolike që kishin ngelur në famullitë e lartpërmendura, qoftë për arsye të shpërnguljës (shënimi imi), qoftë për arsye të islamizimit të tyre. Famullia e Kelmendit, kishte, 150 shtepi katolike dhe 982 besimtarë katolik,50 kurse në fshatrat Plavë e Guci, kishte 1 0 0 s h t ë p i t u r ke ( s h q i p t a r t ë islamizuar) 800 besimtar myslim a n ë ; 5 1 fa m u l l i a e G r u d ë s , 2 0 0 shtëpi katolike dhe 1373 besimtarë,52 shtepi myslimane 50, më 515 besimtarë.53 Famullia e Hotit, 141 shtëpi katolike më 1405 besimtarë,54 shtepi të islamizuara 5, më 88 besimtarë.55 Famullia e Shkrelit (në kufinjtë e sotshëm) kishte 60 shtëpi katolike më 408 besimtarë56 dhe 30 shtëpi muslimane, më 302 besimtarë.57 Kurse famullia e Kastratit, e cila më siguri, si vend strehimi kishte një rritje të b e s i m t a r ë ve k a t o l i k ë , k i s h t e 1 0 7 shtepi katolike më 1020 besimtar 58 dhe vetëm 78 besimtar të fesë muslimane.59

Rilindja Kombëtare Shqiptare Në kohën e rizgjimit kombëtar, malësorët, duke parë se po coptoheshin trojet etnike nga shtetet e krishtera, të prirur nga vetëdija e lartë, kombëtaro-fetare dhe bindja së qeverisë turke po i vinte fundi, dër-

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

guan përfaqësuesit e tyre në Lidhjen Shqiptare të Prizrenit të vitit, 18781881,60 (Çun Mula, bajraktar i Hotit, Baca Kurtin, vojvodë e Grudës, Ujke Gilën bajraktarin e Selcës, Marash Dashin bajraktar i Shkrelit, Gjel Vuksanin bajraktar i Kastratit, etj.).

Ndersa në vitët 1880, 1883, kur pazarllëqët vazhduan po vazhdonin të thelloheshin, malësorët të përkrahur edhe nga predikuesit e katolicizmit, d ë rg u a n p e t i c i o n ë k u n d ë r s h t i m i kancelarive ndërkombëtare.61 Në kohën kur po kryhej një pozicionim i popullit shqiptar në aspektin politik, fetar dhe kulturor, provincijali françeskan i posazgjedh u r p ë r S h q i p ë r i n ë , A t ë L ov r o Mihaçeviq, për t'u njoftur përsëafërmi më gjendjën e katolikëve në Shqipëri, Epir dhe Maqedoni, në vitin 1907, bëri vizitën e vet kanonike. Sipas përshkrimit të tij situata fetare ishte tjetër në krahasim më vitet e mëparshëme. Në Malësinë e Madhe figuronin këto famulli: famullia e posaformuar e Bajzës më 10 fshatra dhe 1.240 besimtarë; ajo e Grudës kishte 15 fshatra dhe 2.240 besimtarë; Kastrati 11 fshatra 1.276 besimt a r ë ; H o t i i n d a r n ë d y fa m u l l i , Rapsha, 6 fshatra me 1838 besimtarë; Traboini 9 fshatra më 1.276 besimtarë; Kelmendi ishte i ndar në tri fa m u l l i , S e l c ë , Vu k ë l d h e B o g ë , Selca, 13 fshatra me 1.106, besimtarë; Vukli 10 fshatra me 2.106 besimtarë; Vuksan-Lekaj, 5 fshatra me 397 besimtarë.62 Në këtë shkrim m u n g o j n ë fa m u l l i t t ë c i l a t n u k i administronin françeskanët, dhe që i takonin Malësisë së Madhe, famullia e Shkrelit, e cila në vitin 1901 kishte 4.500 besimtarë katolikë,63 dhe ajo e Bogësë në vitin 1896, kishte 70 familje.64 Sipas burimeve austro-hungareze, malësorët të cilët kishin mbetuar për të jetuar në trojet e tyre stergjyshore, e kishin pranuar islamizmin sipas këtyre përqindjeve: Kelmendi viti 1901, islamizuar 3-4 %,65 Gruda, në vitet 1900, islamizuar afro 60 %,66 Hoti, viti 1900, islamizuar 3%,67 Kastrati, vitet 1878-1901,

islamizuar.14-20 %,68 Shkreli, viti 1904 islamizuar vetëm 16 %. 69 Në procesin e një përcaktimi historik, kur vetëdija e tronditur kombëtare, kishte filluar të rikthehej, malësorët, të motivuar edhe nga feja katolike, në vitin 1911, në një, rajon më të shtypur nga sunduesit turq, organizuan "Kryengritjen e Madhe të Malësisë,"70 cila edhe pse nuk arriti rezultate të plota, në planin diplomatike, për herë të parë, e ngriti lart në kançelarit europiane kauzën shqiptare. Pikerisht, si rrjedhojë e kësaj kryengritje të përgjakshëme, erdhi ngritja e parë e përmallshme e flamurit kombëtar. Në emër të hotjanit, Dedë Gjon Luli, me 6 Prill 19ll, në Grudë, Maja e Deçiqit, Nikë Gjelosh Luli së bashku me Gjon Ujke Miculin e Pjeter Zefin.71 ngritën lart lart flamurin kombëtar shqiptar pas gati 500 vitesh robërie. Malësorët edhe përkundrejt kundërshtimëve të fshin-

jëve sllavo-ortodokse, të bashkuar, më gëzim të madh, një zëri kendonin: mbi shkemb e gur, valo o flamur".

Përfundimi Megjithse, shumë dokumenta të shkruara për epopen e Malësisë së Madhe mungojnë, luftrat e tyre të parreshtura dhe gjaku i derdhur nepër shkrepa, për mbrojtjen e identitetit, trojeve etnike dhe fesë katolike, janë një dokument i gjallë i heroizmit të këtyre fatosave, të cilët shkruan faqet më të ndritura të historisë së popullit tonë. Më të drejtën e Zotit, siç, përbehët malësori, mund të thëmi se Malësia e Madhe ishte një shkëmb-Petrus, në historinë mjaft të trazuar të popullit shqiptar.

(Fundshenimet i hoqi Redaksia)

Personal - Corporate - Partnership - LLC-s Sales Tax • Payroll Tax

Personal & Business

Auto • Business • Home

1809 Paulding Ave. Bronx, NY 10462

(718) 892-1000 Fax: (718) 892-6210 Pashk Berisha

35

WWW. BKBSERVICE.COM E-Mail:bkbservice@aol.com

36

Jeta Katolike

TRINGË SMAJLJA

KORRIK - SHATOR 2002

HEROINË E MALËSISË

"Se falë Zoti mashkullin ma të mirë se këtë vajzë". Kështu thonin malësorët për Tringë Smajlen, ose siç e quanin populli Tringa e Grudës, apo Tringa e Maleve. Poeti ynë kombëtar, Atë Gjergj Fishta, vigani i denigruar i

Nga Gjekë Gjonaj letrave shqipe thoshte: "Tringa ia kalonte çdo mashkulli më të mirë n' urti e n' trimni". E këtillë ishte kjo trimëreshë e Malësisë, e bija e patriotit të shquar dhe luftëtarit kundër turqve, bajraktarit dhe kryekreut të Grudës Smajl Martinit. Lindi në vitin 1870, në fshatin Kshevë të Grudës - rrethi i Podgoricës, në një familje fshatare

patriotike. Konsiderohej ndër vajzat më të bukura të Grudës.

Nore Kolja, bija e Kolë Kurtit nga fshati Pikalë dhe e reja e Dedë Gjo Lulit - bashkëluftëtare e Tringës, thoshte: "Tringa ishte belhollë, si ato më të bukurat. Ishte e urtë dhe ka ditur të bisedojë edhe me burrat më të shquar. Ajo mbante adhtinë dhe mauzerin. Erdhi në luftë bashkë me babain, kushërinjt dhe grudasit".

I ati i Tringës, si udhëheqës i forcave mbrojtëse të degës së Lidhjes së Prizrenit për Grudë dhe si udhëheqës që nuk lejonte, së bashku me shumë të tjerët, që të coptohen trojet shqiptare, me shumë trima lufte dhe krerë të Grudës, dënohet për çështje patriotike në vitin 1883 nga ana e Divani Harbit (Gjyqit ushtarak turk) dhe u transferua në vitin 1886 në Dinari Bekir, KurdistanëAnadolli Lindore, ku mbas disa vjetësh edhe vdes. Disa vite më parë, më 1880, gjatë luftës kundër armikut, të dy vëllezërit e Tringës, Zefi dhe Gjoni, mbeten të vrarë. Në këtë mënyrë Smajl Martini mbet pa djalë, përkatësisht pa trashëgimtar të drejtpërdrejt. Atëherë Tringa vendosi të mos martohet dhe të rrijë me babain.

Që në moshë të re, kjo trimëreshë fisnike, me vemendje i dëgjonte bisedat dhe vendimet që i sillnin malësorët në bashkimet e udhëhequra nga babai i saj.

Ishte shumë e zgjuar dhe e mençur.

Vazhdimisht shoqërohej me burrat më të mirë. Në tubime të burrave e logje, duke kryer në këtë mënyrë mesazhin e të parëve të saj Vuksan Gelës dhe Smajl Martinit, i ftonte malësorët që mos të vriten në mes vetes, që pushka të drejtohet kundër armikut për të mirën e vendit, për liri e harmoni midis njerëzve, pa dallime fetare..

Përveç në tubime, në aktivitete brenda fisit të Grudës, e kuvende mbarëmalësore shquhet edhe për trimëri. Këtë cilësi e tregoi sidomos në

Kryengritjen e Malësisë më 1911, ku mori pjesë si organizatore e luftëtare.

Mori pjesë edhe në tubimin gjithëmalësorë në Greç (qershor 1911). U dallua sidomos në luftën e Deçiqit . Burrave të Malësisë u jepte zemër që të luftojnë trimërisht kundër ushtrisë turke.

Kontributi i saj në këtë luftë ishte i gjithanshëm. Malësorët trima i furnizonte me bukë, ujë dhe municion. Të plagosurve ua lidhte plagët dhe, sipas mundësisë që kishte, u bënte edhe shërbime të tjera mjekësore.

Kjo heroinë e Malësisë, e cila tregoi heroizëm në fushën e betejës si luftëtare e dalluar, ishte mjaft aktive edhe në qetësimin, paqësimin dhe rregullimin e atëhershëm brenda fisit dhe ndërmjet fisit. Me gjithë energjinë e saj rinore luftoi për shuarjen e hakmarrjes, gjakderdhjes në mes malësorëve (shqiptarëve). Ajo nuk u pajtua me mjerimin, shkatërrimin dhe coptimin e shqiptarëve. Për të ndihmuar hapjen e shkollave shqipe në Malësi (në vitet 1916 - 1917) shiti tokën dhe të hollat i vuri në dispozicion në hapjen e shkollave në Dinoshë, Priftën etj. Si e tillë Tringa gëzonte autoritet jo vetëm në Grudë, por edhe në Hot, Triepsh, Kojë, Këlmend, Kastrat, Shkrel, Shalë, Shosh, Shkodër e vende tjera. Ajo respektohej nga burrat më të shquar të kombit shqiptar të asaj kohe. Për punën e saj fisnike e patriotike, sot e kësaj dite, me admirim flitet kudo në mesin e shqiptarëve.

Sëmundja e pashërueshme ia ndërpreu jetën më 2 tetor 1917, në moshën 47 vjeçare. Dy vite më vonë, nga ushtria e Mbretërisë SKS në trojet e Malësisë, shkatërrohet varri i saj në Kshevë. Megjithatë veprimtaria e saj patriotike kurrë nuk do të vdesë. Ndaj le të buçasë thirrja e dalë thellë nga zemra dhe shpirti ynë "E pavdekshme, si ato malet e Malësisë, qoftë vepra e heroinës Tringë Smajles!".

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

37

Zbulime të reja të albanologut Milan Shuflaj Zbulime të reja nga veprimtaria e albanologut kroat me famë botërore Dr. Milan Shuflajt për albanalogjinë dhe historinë e Shqipërisë.

Dokumente të reja nga arkivat

Nga Zagrebi Dr. Musa AHMETI Paanshmëria, korrektësia dhe simpatia e madhe ndaj popullit shqiptar, lidhjet e afërta me Shqipërinë, pranimi dhe argumentimi në mënyrë shkencore i tezës së prejardhjes së drejtëpërdrejtë të shqiptarëve nga ilirët, si dhe autoktonia e tyre në trojet shqiptare, ishin shkaqe që e shtynë Beogradin për të organizuar vrasjen e Milan Shuflaj. Menjëherë pas atentatit, policia konfiskoi të gjitha dorëshkrimet që ndodheshin në apartamentin e tij. Një pjesë e mirë nga këto dorëshkrime si duket janë humbur përgjithmonë, ngase edhe sot e kësaj dite nuk i gjejmë ndonjë gjurmë. Jehona e vrasjes ishte e madhe.

Reaguan me shkrimet e tyre: “Tribuna”, Romë; “Berliner Tagblat”; “New York Times”; “Frankfurter Zeitung”; “Arbënia”, Tiranë; “Vullneti i Popullit”, Tiranë, etj.

Me një memorandum të veçantë reaguan edhe kolosët e shkencës e të letrave si: Albert Einstein, Heinrich Mann, Dr. Josef Bajza, Dr. Max Hildebert Boehm, Dr. Karl Fritzler, Dr. Zenon Kuziela, Dr. Martin Spahn, Dr. Branimir Jeliq, Josip Milkoviq, Lumo Skendo, Faik Konica, si dhe Ligue Internationale des Droits des L’Homme, Federation Universitaire Internationale.

Interesimin e Shuflajt për shqiptarët dhe Shqipërinë e ndeshim që në fillim të karrierës së tij shkencore, kur, duke hulumtuar e mbledhur dokumenta nëpër arkivat e Dalmacisë, për “Codex diplomaticus”, të Tadija Smiçiklasit, zbulon materiale burimore, shumë interesante, të pabotuara, që i takonin

mesjetës shqiptare. Kjo periudhë, në atë kohë, ishte e pahulumtuar fare dhe zgjon interes të jashtëzakonshëm tek studiuesi i ri, interesim ky që e preokupon aq shumë, sa bëhet qëllim kryesor i veprimtarisë shkencore për gjithë jetën. Gjatë gjithë kësaj periudhe kohore, nga pena e Dr. Millan Shuflajt dolën studime të jashtëzakonshme me vlera të larta shkencore në fushën e albanologjisë. E tillë është vepra monumentale “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, të cilën e boton së bashku me L. Thallocin dhe K. Jireçekun.

Materialin e mbledhur, Dr. Shuflaj e sistemonte dhe e përcillte me komente të ndryshme, kështuqë të shumtën këto komente, paraqesin diskutime me vlerë të lartë shkencore dhe mund të shfrytëzohen si studime të veçanta. Punën për përgatitjen e botimit të kësaj kryevepre e ka vazhduar edhe më tutje. Janë përshkruar një pjesë e dokumentave nga arkiva të ndryshme, është konsultuar literatura përkatëse si dhe është bërë plani konkret për botimin e vëllimit të tretë.

Gjetja e regestave të volumit të

tretë, të Acta Albaniae... në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, një sensacion i vërtet shkencor dhe kulturor Kohëve të fundit në shtypin periodik si dhe në studime të veçanta, në Kroaci, Shqipëri, Kosovë, Greqi, Ausrti, Itali por, edhe gjetiu, është shkruar se është gjetur vëllimi i tretë i cili ishte i gatshëm për botim. Në fakt, e vërteta është krejt ndryshe. Dr. Millan Shuflaj, nuk kishte arritur ta përgatiste për botim vëllimin e tretë, ashtu siç është shkruar e pohuar deri tashi. Në dorëshkrimet e tij, të cilat ruhen ne Arkivin Shtetëror Kroat në Zagreb, një pjesë e këtyre dokumenteve, që përbëjnë dy të tretat e vëllimit të tretë, janë të shpërndara nëpër kuti të ndryshme. Kjo është e tëra që është zbuluar, pas hulumtimeve të bëra, e jo dorëshkrimi komplet i vëllimit të tretë, sikur pohohet tash. Pra Dr. Millan Shuflaj nuk e kishte shkruar e as që e kishte përgatitur për botim vëllim-

in e tretë.

Pohimet e mësipërme, u vërtetuan, kur para disa muajsh, në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës, në fondin e Ministrisë së Arsimit, (fondi 295, dosja 85, f. 1-43, viti 1931) u zbulua komplet përmbajtja e volumit të tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, aq shumë të përfolur, i cili shkaktoi edhe debate e polemika të shumta te studiuesit, historianët, por edhe te gazetarët.

Shuflaj, kishte pregaditur, sikur edhe në dy volumet e mëparshme, tashmë të botuara, “regestat” e dokumenteve që duhej të futeshin në volumin e tretë. Gjithë përmbajtjen e kishte shtrirë në 43 faqe të daktilografuara. Këtu ai bënte paraqitjen e shkurtë të çdo dokumenti veç e veç, që gjithsejt ishin 796. Këto dokumente janë të nxierra nga fonde të ndryshme nga këto arkiva: Arkivi i Venedikut, 453 dokumente nga vitet 1407-1451; Arkivi i Vatikanit, 113 dokumente nga vitet: 1405-1451; Arkivi i Napolit, 20, nga vitet 1402-1451; Arkivi i Barcelonës, 12 nga vitet 14471451 dhe Arkivi i Ankonës, 8 nga vitet 1412-1439. Është shumë i rëndësishëm fakti, se Shuflaj, në përmbatjen e vëllimit të tretë, nuk kishte futur dokumentat nga Arkivi i Barcelonës, të cilat ja kishte huazuar akademikut serb në Beograd, Jovan Radoniqit, të cilët ky i botoi në vitin 1942.

Zbulimet më të reja nga Arkivi Shtetëror i Dubrovnikut Shuflaj, kishte lënë pa përfshirë këtu edhe disa dokumente nga Arkivat e Dubrovnikut dhe Kotorrit. Një gjë të tillë e ka pohuar vetë, në letrën e zbuluar këto ditë në Arkivin e Dubrovnikut. Në letër, e cila mban datën e 9 janarit të vitit 1931, ai kërkon ti mundësohet studimi i dokumentave që ruhen në këtë arkivë, ngase po pregaditej të botonte volumin e tretë të: “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. Me këtë rast, nga vetë dora e Shuflajt, kemi një të dhënë shumë të rëndësishme, se volumi i tretë po pregatitej, se nuk ishte shkruar kurrë.

Pos kësaj letre, në Arkivin e

38

Jeta Katolike

Dubrovnikut, kemi zbuluar edhe proçesverbalin e bërë nga arkivi për studimin që bëri Milan Shufalj atje, deri me 17 shkrut, dmth. një ditë para se të vritej. Ky proçesverbal, është i një rëndësije të dorës së parë, ngase aty janë të shënuar me saktësi dhe pedantëri të gjitha volumet, dokumentat dhe dorëshkrimet që ka shfrytëzaur Shuflaj gjatë studimit të tij. Kjo është një lehtësi e jashtëzakonshme për ne, që të mund të bëjmë rikonstruimin e gjithë asaj që Shuflaj studioi dhe përshkroi për volumin e tretë të kryeveprës së tij, aq më parë, ku ne nuk kishin, deri tashi, asnjë informatë se çka planifikonte Shufalj të fuste në volumin e tretë, nga ky arkivë.

Duke ndjekur shenimet e Shuflajt, kemi konsultuar disa nga volumet, dorëshkrimet dhe dokumentat, që ishin shënuar nga survejuesit e arkivit, dhe kështu kemi vërtetuar me saktësi, se lënda arkivore e studiuar nga Shuflaj, nuk kalonte vitin 1451, që ishte kufiri i fundit për vëllim e tretë. Me këtë rast falënderojmë Porf. Ivo Oreshkoviqin, Dr. Ivo Veseliqin, Niksha Selamin, dhe Ivana Lazareviqin që na mundësuan të shikojmë dhe të krahasojmë lëndën arkivore, por edhe na vunë në dispozicion gjithë dokumentacionin për Shuflajn, i cili ishte vetëm për shërbim të brendshëm.

Shuflaj paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, me një traditë të vazhduar që nga antika e lashtë Pas studimeve dhe analizave të posaçme, të bëra pas hulumtimit dhe zbulimit të lëndës arkivore, Shuflaj paraqet kulturën shqiptare në një shkallë të lartë zhvillimi në mesjetë, duke mbrojtur teorinë se kjo kulturë ishte më e afërt me Bizantin dhe Dalmatët se sa me Sllavët e ngulur në Ballkan dhe se kishte një traditë të pasur që nga kohët më të lashta.

Kontributi i tij në këtë drejtim është i argumentuar dhe ka themele të forta shkencore.

Kontributi i Dr. Shuflajt në trajtimin e çështjes së ngritjes së dinastëve shqiptarë në Shqipërinë e Veriut dhe problemin e gjenezës së tyre, e zbërthen në atë mënyrë, që duke gjetur lidhje të ndryshme farefisnore, të gjakut apo martesore, me bujarët fqinj, malazias, kroatë, grekë,

KORRIK - SHATOR 2002

maqedonas, bullgarë apo serb, vëren ndikim të caktuar në organizimin e strukturës shtetërore shqiptare dhe institucionet tjera që kishin një traditë të gjatë në këto treva. Krahas kësaj ai trajton edhe problemin e institucionit të notariatit, të cilin e analizon që nga zanafilla e tij nëpër qytete bregdetare shqiptare, duke tërhequr një paralele në mes zhvillimit të këtij institucioni në Italinë veriore dhe Dalmaci në njërën anë dhe në Italinë jugore dhe në trojet shqiptare, në anën tjetër, studim, që deri tashi, ka mbetur i vetmi në këtë lëmi.

Duke analizuar njësitë politike dhe ato teritoriale-gjeografike, sipas të dhënave burimore arkivore, Dr. Shuflaj e shqyrton problemin e gërshetimit të elementeve perëndimorë dhe lindorë në nomenklaturën topografike të Shqipërisë, duke tejkaluar kështu tezat e vjetruara dhe të njëanshme, gjoja “shkencore”, mbi influencën eskluzive të Perëndimit apo Lindjes në trevën e Ballkanit, duke arritur kështu në përfundim të ri shkencor, sipas të cilit në këtë hapsirë gjeografike kemi të bëjmë me influenca të gërshetuara, pa ndonjë dallim të favorizuar në llogari të njërit apo tjetrit ndikim.

Prejardhjen ilire, të shqipes e të shqiptarëve, Shuflaj e dëshmon me argumente shkencore, ndër të tjera, edhe me praninë e emrave të vendeve, krahinave dhe vëllazërive të cilat i trajton për emra ilirë, e që mund të zbërthehen me brumin gjuhësor të shqipes. Në anën tjetër shpreh mendimin se shqipja është një idiomë e ilirishtes dhe fazë e re e një të folmeje të moçme ilire, ngase shqiptarët jetojnë aty ku, në kohë të lashta, kanë jetuar ilirët dhe ishin në këto treva, pa asnjë dyshim, para dyndjes së sllavëve.

Edhe në studimet tjera të Dr. Millan Shuflajt bie në sy pasuria e madhe e materialit burimor faktologjik, por disi kanë mbetur anash, pa u analizuar dhe shqyrtuar sa duhet, faktorët ekonomikë dhe shoqërorë dhe ndikimi i tyre. Historia e shqiptarëve është për të kryesisht historia e një etniteti etnokulturor të dalluar, me rrënjë të lashta autoktone e vazhdimësi të pandërprerë, me një aftësi të jashtëzakonshme rigjeneruese e cila paraqet thelbin autentik të historisë së Ballkanit në përgjithësi, e asaj shqiptare në veçanti.

Qëndrimi i Milan Shuflajt në Shqipëri dhe marrëveshja për

vazhdimin e studimeve në fushën e albanologjisë me mbretin dhe qeverinë shqiptare Qeveria shqiptare, duke treguar respekt dhe nderim të veçantë për shkencëtarin dhe albanologun e njohur kroat, me famë botërore, e fton në fund të vitit 1930, që të vizitojë Shqipërinë. Kjo ftesë bëhet menjëherë pasiqë “Kaiserliche Akademie der Wissenschaften in Wien” i kishte propozuar Dr. Shuflajt të vazhdojë botimin e vëllimit të tretë të “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”. I pritur me nderime më të larta shtetërore, që nga mbreti Zog, kryeministri, ministri i kulturës dhe më në fund nga anëtarët e Parlamentit shqiptar, Dr. Millan Shuflajt i njihet dhe, në një farë mënyre, i shpërblehet gjithë mundi që kishte bërë në hulumtimet dhe kërkimet shkencore në fushën e albanologjisë dhe veçanërisht në studimin dhe botimin e dokumentave mesjetare të cilat deri në atë kohë pothuajse ishin të panjohura fare. I shoqëruar nga intelektualë dhe politikanë shqiptarë, studiuesi i madh kroat, viziton arkiva të ndryshme kishtare, biblioteka, pika arkeologjike dhe njihet për së afërmi me kulturën dhe traditën shqiptare, për të cilën kishte shkruar aq shumë. I impresionuar nga mbishkrimet dhe dokumentat e shumta mesjetare, ai kërkon që pjesa më e madhe e tyre të fotografohen ose të përshkruhen që më vonë, kur të kthehej në Zagreb, ti studionte me themel dhe të nxirrte konkludime të rëndësishme shkencore. Për fat të keq, një gjë të tillë nuk arriti ta bënte kurrë ngase u vra nga dora kriminale e policisë serbe. Në mbrëmjen e 18 shkurtit të viti 1931, aty rreth orës 20, në rrugën “Dalmatinska” nr. 6 (në Zagreb), nga pusia, goditet për vdekje Dr. Milan Shuflaj. Plagët ishin të rënda dhe ai vdes të nesërmen, më 19 shkurt. Vrasësit ishin Branko Zwerger, Lubomir Bellosheviqi dhe Stevo Veçerina, të cilët kishin marrë urdhër nga Beogradi që të likuidionin Dr. Shuflajn.

Shteti shqiptar, heq të gjitha shpenzimet që do të bëheshin për botimet e Acta Albaniae... dhe të një historije të Shqipërisë disa vëllimshe Gjatë qëndrimit në Shqipëri, Dr. Shuflaj,

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

më 16 janar 1931, mban një fjalim në Parlamentin shqiptar, ku në mënyrë të hollësishme elaboron punën rreth botimit të vëllimeve në vazhdim të “Acta Albaniae”, si dhe të “Historisë së Shqipërisë”. Për këtë gjë, Parlamenti shqiptar, nga buxheti i shtetit, e urdhëron ministrin e arsimit që në emër të shpenzimeve të paguaj në “Banque Commerciale de Bâle á Zurich”, në llogari të Dr. Millan Shuflajt, shumën prej 75.000 frangash ari, që sot është e barabartë me rreth 4 milionë dollarë.

Metoda e shqyrtimit shkencor, paanshmëria, korrektësia, pedantëria, analizat dhe studimet e nduarduarshme, qofshin ato paleografike, diplomatike, onomastike, toponomastike apo të tjera, edhe sot e kësaj dite janë të patejkaluara.

Një gjë të tillë ia mundësonte kultura e gjerë, njohja e gjuhëve të shumta, vullneti dhe këmbëngultësia që e vërteta çdo herë të ngadhnjejë, edhe në ato raste kur dikujt nuk i pëlqente kjo gjë. Edhepse është shkruar se Dr. Millan Shuflaj nuk ka shkruar shumë, e vërteta është krejt ndryshe. Punimet dhe studimet e tij janë të shpërndara nëpër gazeta dhe revista të kohës, por edhe ato të botuara si libra të veçantë, iu janë të njohur vetëm një numri të vogël specialistësh dhe studiuesish, ndërsa masa e gjerë e lexuesve nuk kanë njohuri se ato ekzistojnë fare.

të Milan Shuflajt për studime të themelta në fushën e albanologjisë, duke përfshirë edhe pregaditjen e një historije 8 (tetë) volumshme të Shqipërisë, nga antika deri te shpallja e pavarsisë, në vitin 1912.

Pos këtyre zbulimeve, të cilat mundësojnë një njohje më të gjithanshme të albanologut Dr. Milan Shuflaj, i një rëndësie tepër të madhe është edhe vendimi i revistës EKSKLUZIVE dhe Drejtorisë së Përgjithëshme të Arkivave të Shtetit Shqiptar për ribotimin fototipik të dy volumeve të kryeveprës së Milan Shuflajt “Acta et diplomata res Albaniae mediae aetatis illustrantia”, e cila rrezikon të zhduket përgjithmonë, nga një dorë misterioze, e cila fillimisht e dëmton, pastaj edhe e zhduk fare. Paraljamërime, për një zhdukje të tillë, kemi nga Institucione zyrtare shqiptare,

kroate... etj, por edhe intelektualë e studiues të shumtë.

Diçiturat për ilustrime janë: 1. Leter origjinale e Milan Shuflajt që ruhet në Arkivin Shtetëror të Dubrovnikut; ku bën fjalë për botimin e vëllimit të tretë të “Acta Albaniae...;” f. 1.

2. Një flet nga “Regestat” e përmbajtjes së vëllimit të tretë të “Acta Albaniae...” që ruhet në Arkivin Qendror Shtetëror të Tiranës. Fondi: Ministria e Arsimit, f. 295, dosja 85, f. 43, viti 1931.

Artiste Limousine Service Elegance • Luxu ry • Affo rdabil ity

“FOR THE SUPERSTAR TREATMENT” Tel. 914-243-0807 • Fax. 914-245-3391 “WEDDINGS & PROMS OUR SPECIALTY” Featuring New Luxurious 2-18 Passengers Super Stretch White Lincolns Fully Loaded

Rolls Royce • Excalibur • Mercedes • Lexus • Sedans

Biblioteka Kombëtare Hungareze e Budapestit, “Szechenyi”, ruan një korrespodencë të Milan Shuflajt me Ludevit Thalloczyn dhe Jozef Bajzën 5% DONATED TO MOTHER TERESA CENTER WHEN YOU BOOK WITH US!

Në Biblioteken Kombëtare Hungareze të Budapestit, “Szechenyi,” është zbuluar një letërkëmbim i Milan Shuflajt me Dr. Ludevit Thalloczyn dhe Jozef Bajzën, me një volum prej 219 letrash (ose 462 faqe) të pabotuara dhe të panjohura deri tashi, që trajtojnë problematikën mesjetare shqiptare; botimet e ndryshme si dhe vazhdimin e studimit dhe hulumtimit nëpër arkvia të ndryshme të Evropës.

Letërkëmbimi është në gjuhën hungareze, i shkruar nga vetë Shuflaj, kryesisht me dorë, ndërsa një numër i vogël i faqeve janë të daktilografuara. Ky letërkëmbim përfshin periudhën e viteve 1908-1915. E veçanta e këtij letërkëmbimi është se aty, në mënyrë shumë të hapur, pasqyrohen qëllimet dhe planet afatgjata

24 orë 7 ditë në javë.

Zbritje për dasmat dhe ceremonitë shqiptare!

Limuzinat 2000 më të reja super të gjata - kapaciteti 18 persona Ju garantojmë për çmime të volitshme dhe shërbim profesional!

“FOR ALL OCCASIONS & DESTINATIONS” •Weddings •Airports •Night Out •Anniversaries

•Proms •Casinos •Concerts •Sporting Events

•Birthdays •Christenings •Dinner/Theatre •Special Events

“SERVING THE TRI-STATE AREA SINCE 1983” Weddings Complimentary Champagne & Church Runner

39

24 Hours 7 Days

914-243-0807 Visit us at:www.artistelimo.baweb.com Lule (Lola) & Nua (Tony) Gjokaj Please Make Your Reservation Early!

Professional Courteous Tuxedo Chauffeurs

40

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Kultura popullore shqiptare në përmbledhjen e udhëpërshkrimeve Prof. Ismail Doda “PO ALBANIJI - DOJMOVI S PUTA” (“Nëpër Shqipëri - mbresa udhëtimi”)

Në mesin e shkencëtarëve sllavë të Jugut, të cilët në fund të shekullit XIX dhe në fillim të atij XX kanë mbledhur, studiuar dhe botuar lëndë nga krijimtaria gojore dhe etnografike shqiptare, shquhet edhe Llovro Mihaçeviqi (Lovro Mihaçeviç, prifti kroat dhe miku i madh i Shqipërisë dhe i popullit shqiptar. Ai për katërmbëdhjetë vjet shërbeu në Shqipëri (nga viti 1839 si mësues i të rinjve të urdhërit françeskan në Kuvendin e Troshanit, ku përveç gjuhës latine dhe italishte, jepte edhe gjuhë shqipe të cilën e mësoi për katër muaj; nga viti 1906 si provincial i provincës së re françeskane të Shqipërisë me seli në Shkodër), krahas disa shënimeve etnografike, historike, gjeografike dhe demografike, bëri udhëpërshkrime, mblodhi, i botoi dhe i studioi disa krijime popullore shqiptare. Ata i ilustroi me fotografi të veshjes popullore të meshkujve dhe të femrave të Jugut dhe të Veriut dhe me pejzazhe të qytetit, fshatit, malit, lumit dhe luftëtarëve.

Tekstet e tyre i përktheu edhe në gjuhën kroate. Si fryt i kësaj pune të zellshme janë sidomos librat e tija: “Po Albaniji” dhe “Crtice iz albanske povijesti” që e botoi në Sarajevë, si edhe e ditarit “Moji doëivljaji u Albaniji”, nga i cili, fatkeqësisht janë ruajtur tetë faqe. Ai në Sarajevë botoi, më 1908, veprën “Schematismum almae Provincial Missionarie Albaniae”.

Në veprën “Po Albaniji ...” ai merret me letërsinë gojore. Lirikën popullore e shqyrton kryesisht në kaptinën e shënimeve etnografike “Zakonet e shqiptarëve”. Duke qëmtuar zakonet e vdekjes tek shqiptarët, ai vështron

ceremonialitetin e varrimit. Këto shënime çojnë peshë për historinë e folkloristikës dhe etnografisë shqiptare.

Por Ll. Mihaçeviqi lirikës më tepër i qaset kur flet për doket në Shkodër (f.

109-119). Përshkrimin e nis me doket e fejesës dhe të martesës.

Ll. Mihaçeviqi edhe letërsisë popullore shqiptare i kushtoi një kaptinë (f. 120135). Iu qas edhe poezisë popullore lirike dhe këngëve të rastit (dasmore). Shton se nuk ka popull në Europë më pak të arsimuar se shqiptarët, por ky popull edhe në primitivizmin e vet ka shumë ndjenja fisnike mbi shpirtmadhësinë, mbi nderën, lavdinë, mbi krenarinë, mbi nderimin e të parëve, mbi bukurinë e grave, për çka këndohet në këngët popullore shqiptare, por edhe gjuha e tyre kryekëput është e përshkruar (gërshetuar) me poezi. Në mbledhjen e thesarit të tyre popullor janë marrë Reinhold, De Han, Pouqueville, Dozon, Mitko, Bosile, Hecuard, Camarda, Crispi, Staffa, Biondelli, Schire etj. (f. 120). Më tutje thekson se këngët popullore të dashurisë ekzekutohen dhe këndohen sidomos në valle, që luhen më shumë në dasma. Më në fund është kënga popullore humoristike, me të cilën përqeshën ndonjë ngjarje qesharake apo e turpshme, ndonjë pabesi apo tradhëti.

Ai i ka botuar edhe 128 fjalë të urta sipas rendit alfabetik. Teksti i tyre në gjuhë shqipe përmban mjaft gabime gjuhësore. S’e ka njohur mirë alfabetin shqip. Në vend të shkronjës “q” shkruan “c”. Anën fonetike deri diku e ka ruajtur mirë (f. 12-135).

Përsa i përket epikës popullore shqiptare, ai, në radhë të parë, u interesua për baladën popullore shqiptare të themelimit të Shkodrës, “Zidanje Skadra na Bojani”, siç e quan ai nën ndikimin e gjuhës së tij amtare. Nuk arriti ta mbledhë këtë baladë, por shënoi një motërzim të asaj legjende në prozë. Vë në pah se për këtë kështjellë shqiptarët flasin kështu: “Kanë qenë vëlla e motër në zë dhe të

pasur. Ai quhej Rosa ndërsa ajo Fa. Rosa filloi të ndërtojë kështjellën, por atë që ndërtonin mjeshtrit ditën, natën iu rrënohej dhe ai u detyrua që ta ndalojë ndërtimin.

Duke kërkuar përse ndodh kjo, ndesh në një plak, i cili i tha që në mur të murosë gruan të gjallë, dhe ndërtimi do të fillojë dhe gjithmonë të jetë me fat. Që atëherë i erdhi për vizitë vëllait të vet motra Fa dhe e bindi që të ndjekë ndërtimin. Por kur i tha i vëllai se çka i ka treguar plaku, ajo pranoi që atë ta vendosin, meqë ka pasur një fëmijë të vogël gjiri, e lut, që të mund nëpër birë të murit, derisa të jetë gjallë, fëmijën e vet ta pajtojë. Ashtu ndodhi, prandaj edhe sot duket në mur të qytetit një vend tepër i bardhë si gjurmë e kësaj ngjarjeje (f. 66-67)”.

Për dallim nga disa të ashtuquajtur shkencëtarë, të cilët në atë kohë kanë menduar se shqiptarët nuk kanë asnjë këngë popullore mbi themelimin e Shkodrës mbi Buen, Ll. Mihaçeviqi, me të drejtë, cek se motivi mbi themelimin e këtij qyteti është ruajtur deri më sot edhe ndër shqiptarë (f.

67). Mendimin e tij, në kohë të fundit, e vërtetuan edhe dy punime magjistrature me këtë temë. Është dëshmuar se janë botuar katërmbëdhjetë motërzime. Tetë prej tyre janë nga Kraja.

Në pikëpamje metodologjike studiuesi Mihaçeviq e shtroi drejt problemin. Ai së pari u interesua për poezinë popullore legjendare, për t’iu qasur më vonë zhvillimit të epikës popullore historike. Siç dihet, e para (legjendarja) i paraprinë asaj të dytës.

Zhvillimi i poezisë legjendare nga lashtësia e thellë përmban në vete traditën epike te shqiptarët. Ajo është shtrirë në gjerësi dhe në thellësi dhe drejtpërdrejt ka ndikuar më vonë në zhvillimin e vetë epikës historike. Ll. Mihaçeviq thotë: “Çfarë është shqiptari, ashtu është edhe poezia e tij. Në këngët e trimërisë këndohen veprat e trimërisë, gjakmarrja, mbrojtja e fesë, qëndresa kundër pushtetit (f.

121)”.

Po ashtu e shënoi edhe një legjendë për

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Skënderbeun. Të dyja këto legjenda do ta kishin vlerën edhe më të madhe sikur t’i kishte shënuar edhe në shqip. Disa vargje të këngëve popullore lirike, rreth 128 fjalë të urta dhe një këngë popullore epike i shënoi edhe në gjuhën shqipe, por me shumë gabime. Përkthimin e tyre në kroatisht e bëri shumë më mirë. Është dashur që këto krijime t’i shënojë mirë në gjuhën shqipe, të japë të dhëna të plota për tregimtarët - këngëtarët, vendin në të cilin i shënoi etj.

Nuk mund të miratohet qëndrimi i tij se edhe kënga popullore kreshnike ka rëndësi lirike, meqë në ato këngë elementi lirik shpreh emocionin e cili gërshetohet në të treguarit epik.

Deri te mendimet sipërfaqësore mbi epikën popullore shqiptare autori erdhi nga shkaku se atë nuk e diti as nuk e studioi në mënyrë të thelluar. Teorinë e vet e zhvilloi në bazë të shqyrtimit të një kënge epike, të cilën e quan këngë trimërie (f.

121-122). Motivi i këngës është kacafytja e përgjakshme ndërmjet Gjin Lekës dhe Adem Shemës.

Edhe pse dy personazhet janë shqiptarë, këngëtari popullor ushqen simpati ndaj Gjin Lekës. Adem Shemën e quan turk.

Ademi dinakërisht e akuzoi Gjinin se i ka vjedhur qetë, ndërsa ky, duke konstatuar se nuk është fajtor, e vret Ademin. Kësaj fitoreje rapsodi popullor i jep tjetër kuptim. Kështu këngës i zvogëlohet rrëfimi poetik, bukuria, vlerat njëhose, artistike dhe edukative. Kjo vërehet në vargjet 13, 19, 37-40 (f. 121-122). Teksti i këngës është i mbushur me gabime ortografike.

Ndonjëherë i shmanget zanores “ë”, duke ruajtur dy herë radhazi zanoren “i, i”.

Në mes të fjalës bie edhe theksi: Shqiptariis (shqiptarisë) t’valiis (t’ valisë).

Në fjalët ku është ruajtur dhe theksuar zanorja, në vend të njërës përdor dy. Ky fenomen është me interes për fonetikën historike të gjuhës shqipe. Tani ajo mund të dëgjohet aty-këtu, në disa të folme popullore. Një shënim i tillë nuk praktikohet në lëndën e botuar të letërsisë gojore.

Bien në sy edhe mjaft gabime morfologjike. Mund të supozohet se këtë këngë, si edhe disa vargje lirike i shënoi pa kritere të forta shkencore. Ka mundur të gjejë këngë më të mira. Ai shërbeu në një trevë me traditë të pasur epike. Aty,

shekuj me radhë, dëgjohet dhe këndohet kënga në përcjellje të lahutës dhe çiftelisë. Madje këngën nuk ia këndoi këngëtari, por ia recitoi.

Këngën gjegjëse më 1911 e botoi Vinçenc Prennushi me 52 vargje. Me këtë rast ai i hoqi gabimet gjuhësore. As Prennushi nuk dha shënime të duhura, me përjashtim se theksoi se këngën e shënoi në Gomsiqe - Mirditë. Më vonë atë këngë, por pa gabime, e botoi Kasem Taipi në përmbledhjen “Zana popullore Kangë popullore”, Shkodër 1933, f. 200202. Prej V. Prennushit këngën e botoi

41

edhe Qemal Haxhihasani në kuadrin e këngëve mbi ngjarje të ndryshme. Prej tij këngën e mori Denush Shala dhe e radhiti në mesin e këngëve mbi ngjarje të ndryshme dhe trimëri.

Dy botuesit e fundit e botuan motërzimin me 44 vargje. I hoqën vargjet me përmbajtje të paqëndrueshme. Në vargun e dytë, në vend të emrit të malit Le (Dukagjin, në jug të Karmës), e kanë shkruar përemrin vetor: ne. Ata nuk e kanë ruajtur as formën fonetike as theksin e disa fjalëve të cilat i ka dhënë Ll. Mihaçeviqi: edhe; Shema; nën; hana;

42

Jeta Katolike

nana. Është dashur Ll. Mihaçeviq që thellësisht ta studiojë epikën popullore shqiptare. Në bazë të analizës së shumë këngëve të jepte një gjykim më të drejtë.

Nuk duhej të vinte te një qëndrim i gabuar se “epikën popullore në kuptimin e drejtë të fjalës shqiptarët s’e kanë (f.

120)”. Ll. Mihaçeviqi s’arriti ta arsyetojë as mendimin se këngëtari popullor shqiptar nuk e zhvilloi askund fillimin e ngjarjve, ashtu siç ndodhi me këngët popullore kreshnike kroatoserbe. Shton se ai krejt është marrë me madhësinë e ngjarjeve ose famën e trimit, për të cilin këndon; edhe në këngë të veta i fut ngjarjet vetëm për të gjetur shprehje për madhësi dhe famë që vetëm e tërheqin dhe për të cilat dëshiron të këndojë. Këngëtari i përmend rrethanat kryesore, por atëherë më tepër e përshkruan përshtypjen, sesa rrjedhën e ngjarjeve; ai nuk këndon për aktin, por për famën e tij (f. 120). Studiuesi nuk i mori në shqyrtim vlerat ideoestetike, tematike, letrare-artistike dhe gjuhësorestilistike të këngëve.

Në bazë të analizës së gjithanshme të këngëve popullore epike të cilat janë krijuar deri në fillim të këtij shekulli, kur edhe shkroi Ll. Mihaçeviq, del se kjo poezi e lashtë me shekuj ka jetuar në traditën gojore. Ajo gjithmonë ka qenë e lidhur me ngjarjet kombëtare historike. Në të këndohet për rezistencën e popullit kundër çdo shtypjeje. Këndohet për trimëritë e personazheve të vet, luftërat dhe përpjekjet e tyre në mbrojtje të atdheut nga Perandoria Osmane. Prandaj ata nuk këndojnë për gjakmarrje, siç thekson Ll. Mihaçeviq (f. 120). Përkundrazi, figurat e këtyre këngëve janë dhënë shumë drejt. Poetit popullor motivet i janë të njohura. Ai di çka do. Kurrë s’e shau armikun as nuk i nënçmoi aftësitë luftarake. Këngët i përmbajnë të gjitha momentet e zhvillimit të vet. Ato zhvillohen në hapsirën e caktuar gjeografike dhe kohore. Ç’është e vërteta, ngjarjet historike ndikojnë në zhvillimin e vetë epikës. Ndërkaq, epika historike shqiptare nuk ka pasur për qëllim që ato t’i përcjellë vetëm në mënyrë kronologjike, si ndonjë dokument plotësues, por ato t’i këndojë dhe t’i gërshetojë letrarisht dhe estetikisht. Me këtë rast

KORRIK - SHATOR 2002

vijnë në shprehje veçoritë stilistike dhe gjuhësore të vetë këngëve. Ato janë të pasura me figura të ndryshme stilistike.

Ll. Mihaçeviq thekson se kali, shpata dhe flamuri janë objektet kryesore me të cilat lidhet testamenti i trimave shqiptarë.

I tillë është Dedi Skura, Pavo Guglielmo, Petar Shini (f. 123). Në të vërtetë, Pal dhe Llesh Dukagjini, Pal Golemi, Nik Peta.

Dedë Skura dhe Pjetër Shini janë personazhe të poezisë popullore të arbëreshëve të Italisë, e cila lidhet me ciklin e

këngëve për Skënderbeun dhe bashkëluftëtarët e tij.

Përndryshe, edhe Ll. Mihaçeviq në vështrimin e vet, me çdo kusht, më tepër ia ka kushtuar vëmendjen figurës së Skënderbeut në epikën popullore shqiptare. Është krejt dukuri e ligjshme që figura qëndrore e kësaj poezie të jetë ajo e Skënderbeut. Legjenda dhe historia për këtë trim, thotë më tej Mihaçeviq, janë të lidhura ngushtë mes veti dhe shton: “Flitet se si e ëma e tij Vojsava kur

Elegancë!

Elegancë!

Elegancë!

LE CHIC

THE MOST ELEGANT, MODERN, FULL SERVICE, UNISEX SALON IN RIVERDALE...

We use the highest quality professional salon products, the latest equipment and European ammonia-free hair colorings.

Personal services are provided by a seasoned, experienced and friendly proffesional staff.

HOURS: MONDAY & TUESDAY 10AM-6PM WEDNSDAY, THURSDAY & FRIDAY 8AM-8PM SATURDAY 8AM-6PM CLOSED ON SUNDAY

• Për të gjitha moshat • Shërbim profesional • • Aparaturë moderne • Atmosferë e këndshme • Mirë se vini! Lisa Curanaj

587 WEST 235TH STREET RIVERDALE NY

718-548-9090 PRIVATE PARKING LOT

KORRIK - SHATOR 2002

ishte me të me barrë, pa në ëndërr se mbart kuçedrën, që e ka mbuluar tërë Shqipërinë; bishti i lagej në det përballë venedikasve, ndërsa në grykë të ndezur ka përbri shumë osmanllinj. Me rastin e lindjes, thonë, se si në dorë të djathtë ka lënë gjurmë shenjën e shpatës. Gjëra të ngjashme fliten për të nga mosha e fëmijërisë. Përveç kësaj ka qënë edhe shumë i mënçur. Kur është rritur, forca e tij ka qenë si objekt rrëfenje. Në njëzet e dy luftëra me dorë të vet i ka prerë rreth 2.000 armiq. Veçanërisht legjenda e lavdëron për luftra me turqit (f. 124). Ll. Mihaçeviq vë në pah se të gjitha këngët e trimërisë mirren me të dhe e zmadhojnë, por shqiptari këndon edhe për disa trima tjerë të tij: për Radovanin, Milo Shinin etj. Krejt jeta e Skenderbeut është vetëm një këngë, ndaj edhe vdekja i është poetike. Me të ka jetuar populli, ka jetuar Shqipëria dhe me rastin e lajmit për vdekjen e tij, Dukagjini, vojvoda, me plot të drejtë i fton gratë fisnike dhe zotërinjtë, të varfërit dhe ushtarët që të qajnë, meqë, me këtë rast mbeten jetimë, pa babë, i cili i këshillonte dhe i ndihmonte; ai ishte krenari për vasha, lavdi për fqinj, baba dhe zotëri i Shqipërisë (f. 124).

Duke folur me shumë nderim për figurën e Skënderbeut, thotë se për të flet poezia e tyre popullore, melankolike dhe e dhembshme, e cila i kapet ngushtë me zemër duke kënduar për rrëmbimet, burgjet, persekutimet dhe vdekjet (f.

124).

Duke pasur parasysh kohën se kur e ka shkruar, mungesën e literaturës dhe studimin jo të mjaftueshëm të asaj poezie, ky është një vështrim i mirë për shëmbëlltyrën e Skënderbeut. Por duhet theksuar se poezia popullore epike shqiptare ka filluar të zhvillohet shumë më herët. Kështu poezia popullore epike shqiptare lidhet me Luftën e Kosovës (1389). Dihet se shqiptarët janë në anën e aleatëve ballkanikë në luftë kundër ushtrisë osmane. Në këngët mbi luftën e Kosovës këndohet për trimërinë e Millosh Obiliqit (Millosh Kopiliqit).

Vështrimi i tij mbi poezinë popullore epike shqiptare i bërë mbi bazën e një këngë të vetme, madje të dorës së dytë, me motiv të hakmarrjes, është i mangët.

Nuk arriti ta krahasojë këtë epikë as me atë të trevës gjuhësore kroatoserbe. Ai e

Jeta Katolike përmend motivin e përbashkët të baladës për themelimin e Shkodrës.

Mirëpo do theksuar se ky motiv ka karakter internacional. Si i tillë ai gjendet edhe te popujt tjerë të Ballkanit, dhe më gjërë, por edhe i brumosur me specifika të veta.

Në fund të librit autori dha një vështrim edhe mbi punën letrare në Shqipëri. Mori në spikamë shkrimtarët që nga Frang Bardhi e deri tek bashkëkohësit e tij, siç janë: Luigj Gurakuqi, Ndre Mjeda, Gaspër Jakova e të tjerë.

43

Mbi sa u shkrua, del se përkundër vërejtjeve që mund t’i bëhet këtij libri, ai ka vlera të mëdha shkencore dhe si i tillë është pritur mirë edhe nga kritika shqiptare. Ai me të e pasuroi kulturën tonë popullore në radhë të parë. I dha disa materiale që nuk gjenden më në terren. I shprehu disa gjykime mjaft të mira. Qëllimi i tij ishte fisnik dhe dashamirës. Vepra bëri bujë sidomos në kohën kur u botua, meqë të tjerët, në ato momente të krijimit të shtetit shqiptar, çdo gjë po na mohonin.

“New York’s Favorite Pizza” ™ NEW YORK CITY 734 Amsterdam (96 St.) 1 6 3 0 B r o a d wa y ( 5 0 S t . ) 2 8 5 9 B r o a d wa y ( 1 1 1 S t . ) 4 0 0 7 B r o a d wa y ( 1 6 8 S t . ) 1 3 9 8 M a d i s o n Ave . ( 9 7 S t . ) 1 2 8 4 F i r s t Ave n u e ( 6 9 S t . ) 6 8 6 E i g h t h Ave n u e ( 4 3 S t . ) C h e l s e a P i e r s - S ky r i n k

(212) (212) (212) (212) (212) (212) (212) (212)

749-1111 489-7584 865-1234 927-3333 996-9797 288-1616 382-3030 803-5552

Coming Soon...

La Guardia Airport - Central Terminal, Lower Level Food Court JFK International Airport - Terminal 6 (Jet Blue) JFK International Airport - American Airlines Terminal

NEW JERSEY Newark Int’l Airport - Terminal C-3 Food Court Newark Int’l Airport - Terminal A Concourse Food Court

(973) 824-1120 (973) 824-1160

PENNSYLVANIA University of Pennsylvania Food Court, Philadelphia Philadelphia International Airport - New Int`l Terminal Shops at Liberty Towers, Philadelphia

(215) 222-7200 (Opening Jan`03) (Opening Jan`03)

OHIO Beachwood Place Mall, Beachwood

(216) 839-5200

MICHIGAN Central Campus - University of Michigan, Ann Arbor Renaissance Center Detroit

(734) 213-8200 (Opening Jan`03)

TEXAS San Antonio Int`l Airport - Terminal 1 Food Court Houston Intercontinental Airport - Terminal E Food Court Houston Intercontinental Airport - Terminal C Food Court

(210) 930-8844 (Opening Oct`03) (Opening May`03)

For employment, franchise and investment opportunities in Famous Famiglia, please contact our corporate offices: Famiglia International, Inc 1650 Broadway, 12th floor New York, New York 10019

Tel 212-262-0970 Fax 212-262-5095

www.famousfamiglia.com

44

Three Symbols of Hope at KORRIK - SHATOR 2002

Simon Dedvukaj's Funeral

years, both in the "old" country as n Saturday, September well as here in the United States.

21st, one year after the This is particularly true for the horrors of the World members of this parish, many of Trade Center attack, a coffin whom suffered under the entered Our Lady of Shkodra Communist regimes in Albania church draped in the American and the former Yugoslavia. and Albanian During the flags, and was last century, as

By Simon Vukel brought before communism the altar for tried to elimithe final blessnate the existence of the cross, it ings and mass before burial at Gate of Heaven cemetery. Laid created many martyrs, but could atop the coffin, on top of the not eliminate the unwaving faith flags, was a Christian cross, sim- that Albanians had in God. The ple in design, yet very strong in tyrants tore down the cross, but they couldn't take away the Sign meaning.

The three items laid atop the of the Cross. And because of this, coffin of Simon Dedvukaj - the Albanians are free today to worCross, the Albanian Flag and the ship as they please, whatever their American flag - are all important religion. To put it simply, because symbols, and are what have held of Albanians' faith and prayers, this community together for many God won.

O

Simon Dedvukaj Funeral, September 21. 2001

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Camaj and Mon Gjonbalaj, along with all 3,000 victims of September 11, will remain in history as the first soldiers in America's -- and Albania's -- fight against terror. It will also be remembered that in Simon Dedvukaj's blood flowed the blood of one of his own ancestors, the great Albanian patriot, Ded Gjon Luli.

The American flag reminds us that everyone who died that day, died because they were American. It didn't matter if they were Christian or Muslim or Jew, Irish or Chinese or Brazilian or Albanian. The terrorists attacked because we are American. The terrorists attacked because as Americans we live our lives in liberty, and we strive to share this liberty with all the peoples of the world. And our fellow Americans, including Simon, Rrok and Mon, were living their lives to the fullest by acting on their personal dreams when the terrorists attacked and took away those closest to us.

And as the communists changed the flag of Skenderbeg, and put a star and a hammer and a sickle on the flag, the original flag, red and black and unencumbered by these deathly symbols, still waved in the heart of the average Albanian, who dreamed of the day of its return. And so today, again, the communists are gone, the star and the hammer and the sickle are gone, and the flag of Skenderbeg flies free - free of the symbols of hatred, and free of tyranny.

And all through those years, as Albanians secretly made the sign of the cross, or secretly cut out the yellow star at the top of their government enforced flags, they also secretly listened to the Voice of America, and knew much of what the American flag represented.

When communism finally fell and the U.S. Secretary of State James Baker visited Albania in the early 1990s, the American flag waved high in Albania, a reflection of its universality, and a reflection of the Albanians' love for America. No doubt this first event made a huge impression on the United States, who later in the same decade put its own sons and daughters lives on the line to save the Kosovar Albanians from massacre.

So on September 21st, as we gathered together to say our final farewell to Simon Dedvukaj, and to pray once again for Simon Dedvukaj, Rrok Camaj, Mon Gjonbalaj and all 3,000 victims of September 11th, these three powerful symbols of the community -the Albanian flag, the American flag, and the Cross -- came together as one at the memorial mass.

The Cross is a reminder that God is with us, and that even when we face tragedy, our faith will guide us through. He is all knowing and all powerful, so we are confident in our belief in Him. There still is, however, evil in the world, evil manifested in people such as Osama bin Laden and Saddam Hussein. But with God, as always, we can overcome these chal-

45

Rrok Camaj on duty at WTC lenges.

The Albanian flag reminds us that no matter where Albanians go, the

Mon Gjonbalaj another WTC victim blood in their veins, the blood of their forefathers, is Albanian, and that this generation, just as those before it, will accept the calling to fight the enemies of freedom. The Albanian people have been spread throughout the world, but when one is hurt, the pain roars throughout all Albanian communities.

The names Simon Dedvukaj, Rrok

While lives may end, however, life itself does not end. We are too strong a people to allow ourselves to fall down.

Without mincing words, we are a nation at war with the enemies of freedom.

The American flag now flies over U.S. military units as they do battle with the terrorists and their supporters. And we fly the flag at our homes in gratitude to them and in remembrance of all who gave their lives. And the Stars and Stripes appeared atop the coffin at Simon's funeral too, and was given to his family, because it was the right thing to do.

On September 21st we said goodbye to Simon but we are comforted, and his family is especially comforted, because he is with God. We also, of course, anxiously await any news on Rrok and Mon, so that they too may be laid to rest. And as always, we, the parishioners of Our Lady of Shkodra, will hold fast to these three symbols, the Cross that gives us our faith, the Albanian flag that gives us our blood, and the American flag that gives us our freedom.

46

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Imzot PJETËR BUDI (1566-1622) indi në Gurë të Bardhë të Matit, më 1566. Më 1587 u shugurua meshtar dhe shërbeu si famulltar i thjeshtë për 12 vjet në Kosovë dhe Shkup e me vonë 17 vjet të tjerë si vikar gjeneral i Serbisë, nën jurisdikcionin e Arqipeshkvisë së Tivarit. Më 20 korrik 1621 emërohet ipeshkëv i Sapës dhe Sardës, dmth. i Zadrimës. U mbyt në dhjetor të vitit 1622 duke kaluar Drinin, por vdekja e tij nuk ndodhi aksidentalisht; atë e shkaktuan qarqet anti shqiptare, që shikonin tek Budi një atdhetar të flaktë dhe një nga organizatorët e luftës së popullit për çlirim nga zgjedha e huaj.

Budi është i pari nga klerikët që do të thotë se Perëndia nuk e degjon atë që i lutet në gjuhë të huaj, atë që përsërit vetëm fjalë boshe pa i kuptuar ato që thotë. Me këmbëngulje dhe përpjekje të mëdha arriti që, më 1618, të botonte në Romë veprën e parë “Doktrina e krishtenë” dhe më 1621 dy veprat e tjera “Rituali roman” dhe “Pasqyra e të rrëfyemit”.

Faqe me rëndësi në krijimtarinë e Budit përbëjnë vjershat e tij. Para tij njohim vetëm një vjershë të shkurtër me 8 vargje, nga arbëreshi Lekë Matrënga, kurse Budi na ka lënë 23 vjersha me mbi 2300 vargje, prandaj me të drejtë ai mund të quhet nismëtari i parë i vjershërimit shqip.

Vjershat e Budit kryesisht janë të përshtatura nga latinishtja e italishtja, vetëm pak janë origjinale. Është e vërtetë se në hartimin e tyre nuk kemi një frymëzim e teknikë të lartë, por vihet re një përpjekje serioze për ta pasuruar gjuhën shqipe edhe me krijime që synojnë të shprehin në vargje të bukurën në artin e fjalës shqipe.

Në njërën prej tyre, në formën e një pyetje retorike, poeti shpreh ndjenjën e trishtimit dhe të kotësisë që e pushton

kur mendon se të gjithë njerëzit i rrëmben vdekja: “Ku janë ata pleq bujarë, që qenë përpara ne, e ata trima sqimatarë, të shpejtë si rrufeë„

IMZOT PJETËR BUDI

I madhi Zot, qofsh lëvduom I madhi Zot,qofsh lëvduom për gjithë kaqë të mirë qi së kam u’ merituom me ndoonjë shërbetyrë;

qi më dhee kaqë hijr këtë kafshë me mbaruom, si q paçë zanë fijll, gjithëherë tue shkruom.

Posi mendja më përcijll nd’Arbënë me ua dërguom, për kishë e për munështjir pak ndë mend me i trazuom.

Ata merrë mbë dëshijr mkatit me u peenduom, posi pemëtë ndë prijll ndë shpijrt me lulëzuom;

e si zogzitë ndë pyyllt, Zoti im me të lëvduom, ndjerë vetë nata mbyyllt, me një zaa t’amblëtuom.

(1618)

Jeta e Budit është një jetë kushtuar fund e krye fesë dhe atdheut. Programi fisnik i gjithë kësaj veprimtarie mund të përmblidhen në këto fjalë që shkroi me dorën e tij: “…aqë sa munda luftova me gjithë zemër jo për qishdo lakmi e lavdi të mrazët, po me një të madh dëshirë për ndihmë të patries e të gjuhës sonë„ .

Figura e Pjetër Budit ngrihet si shembull heroizmi e vetëmohimi për vendin dhe popullin e vet, duke u bërë në disa drejtime pararendës i rilindësve.

Madhështi e njerëzve Ku janë ata pleq bujarë, që qenë përpara ne, e ata trima sqimatare të shpejtëtë si rrufe?

Ku janë ata djelm të ri, të bukur e të lulzuom, që pate pamë me sy, me ta folë e ligjëruom?

Ku janë ata zotëninj, që dojin me zotënuom ndë sqimë e ndë madhështi, këte jatë tue shkuom?

Ku janë ata perandorë gjithë shekulli nalcuom, në krye me një kunorë gurëshi cë paçëmuom?

Ku janë ata letërorë t’urtë e dijes të ndëgjuom, të bardhatë posi borë letëra tue kënduom?

Ku janë ato gra e vasha ndë sqimë e ndë madhështi, me petëkat të mëndafshta nalcuom mbë zotëni?

Gjithë mortja i rrëzoi, sikur i pret me shpatë, për të ri s’i shikoi, as të vobegë,as të begatë.

(1618)

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Pagëzime Joseph Vulaj Prindëër: Anton dhe Vera Vulaj Kumbarë: Zef dhe Lula Gjurashaj

Elizabeth Nikaç Prindër: Pjeter dhe Hana Nikaç Kumbarë: Pretash dhe Shaqe Camaj

Nick Paljusevic Prindër: Djoka dhe Vera Paljusevic Kumbarë: Toma dhe Gjyste Micakovic

Victoria Vulaj Prindër: Kol dhe Maria Vulaj Kumbarë: Nikoll dhe Hana Junçaj

Angela Preldakaj Prindër: Sander dhe Valbona Preldakaj Kumbarë: Mark dhe Vera Vukaj

Frank Sinistovic Prindër: Mark dhe Delia Sinistovic Kumbarë: Gjeto dhe Tone Gojçaj

Treze Bujaj Prindër: Gjovalin dhe Prena Bujaj Kumbarë: Leonard dhe Alketa Vushaj

Francesco Parubi Prindër: Paulin dhe Ana Parubi Kumbarë: Nikolla dhe Senka Parubi George Pllumaj Prindër: Pjeter dhe Prene Pllumaj Kumbarë: Gjelosh dhe Drane Vukaj Ernest Jack Shahini Prindër: Sebastian dhe Lirije Shahini Kumbarë: David dhe Valentina Dashi

Martin Stavro Prindëër: Ilirian dhe Albana Stavro Kumbarë: Ndrek Guri

Fiona Cathy Simoni Prindër: Edmond dhe Flora Simoni Kumbarë: Leonard dhe Margerita Shllaku

Nicholas Patrick Çotaj Prindër: Anton dhe Ann Marie Çotaj Kumbarë: Anton dhe Kelly Zadrima John Tinaj Prindër: Genc dhe Rudina Tinaj Kumbarë: Bardhok dhe Rudina Peraj

Mari Gegaj Prindër: Pal dhe Etleva Gegaj Kumbarë: Palok dhe Verina Ulaj

Nike Colaj Prindër: Mondi dhe Aurora Colaj Kumbarë: Deda dhe Tereze Margilaj

Andrew Peter Popovic Prindër: Frank dhe Marcela Popovic Kumbarëë: Anthony dhe Merita Popovic

Joseph Martinaj Prindër: Nard dhe Albani Martinaj Kumbarë: Agron dhe Pranvera Malvataj

Amanda Kristen Shkreli Prindër: Mark dhe Lauren Shkreli Kumbarë: John dhe Elizabeth Shkreli

Sophia Lynn Palushaj Prindër: Mark dhe Delia Palushaj Kumbarëë: Mark dhe Mara Nikprelevic

Deborah Vukaj Prindër: Pal dhe Hana Vukaj Kumbarëë: Genc dhe Rudina Tinaj

Matthew Smajlaj Prindër: Vasel dhe Lule Smajlaj Kumbarë: Rrok dhe Maria Rukaj

Ella Collette Zadrima Prindër: Alexander dhe Mariana Zadrima Kumbarë: Martin dhe Prena Popovic

Klara Tinaj Prindër: Landon dhe Flora Tinaj Kumbarë: Sophia Shkreli

Hana Cacaj Prindër: Walter dhe Fellanza Cacaj Kumbarë: Tim dhe Anna Herrera

Paul Camaj Prindër: Vinko dhe Teresa Camaj Kumbarëë: Ivo dhe Linda Zadrima

Cassandra Cula Prindër: Veselin dhe Vera Cula Kumbarë: Doda dhe Kristina Ujkaj

Julia Grace Gjelaj Prindër: George dhe Violet Gjelaj Kumbarë: Mirash dhe Clara Saljanin

Valentina Cacaj Prindër: Martin dhe Drita Cacaj Kumbarë: Paska dhe Pasko Nikac

Nicholas Kola Prindër: Petrit dhe Leonora Kola Kumbarë: Fredrick dhe Flora Miria

Joseph Daniel Jankovic Prindër: Anton dhe Anna Jankovic Kumbarë: Nikolla dhe Valentina Kocovic

Alex Balbona Prindër: Pal dhe Mrika Balbona Kumbarë: Nikoll dhe Maria Shala Shpresa Bucaj Prindër: Eduard dhe Dana Bucaj Kumbarë: Leka dhe Nora Bucaj Brianna Nicole Djonovic Prindër: Valentin dhe Leonora Djonovic Kumbarë: Mark dhe Roberta Gjonaj Ava Alexis Gjokaj Prindër: Paul dhe Linda Gjokaj Kumbarë: Fran dhe Vitore Lulgjuraj Amy Lumaj Prindër: Pjerin dhe Ermelinda Lumaj Kumbarë: Alexander dhe Kristina Syku Daniel Louis Zadrima Prindër: Louis dhe Jozefina Zadrima Kumbarë: Louis dhe Bridge Jankovic Arialla Yolanda Zadrima Prindër: Vinny dhe Yolanda Zadrima Kumbarë: George dhe Anna Zadrima Luke Syku Prindër: Alexander dhe Kristina Syku Kumbarë: Anton dhe Maryana Shkreli Edison Krasniqi Prindëër: Nue dhe Leonard Krasniqi Kumbarë: Jeton dhe File Krasniqi

47

48

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

Kurorëzime Bardhok Vuktilaj me Albina Drejaj më 6 korrik 2002

Tom Tomaj me Kristina Paloka më 10 gusht 2002

Robert Merturi me Hana Mirdita më 7 korrik 2002

Nikola Vukel me Diane Gjolaj më 24 gusht 2002

Leonard Coku me Elona Rushaj më 13 korrik 2002

Gege Lazri me Kozeta Haxhari më 25 gusht 2002

Alexander Ljajcevic me Dijella Curanovic më 13 korrik 2002

Nika Gojcaj me Lisa Lulgjuraj më 7 shtator 2002

Bardhok Vuktilaj me Albina Drejaj më 6 korrik 2002 Lin Koltonaj me Jonida Dedndreaj më 14 korrik 2002 Fred Bori me Aurela Zefi më 14 korrik 2002 Nik Lumaj me Eva Coku më 21 korrik 2002 Philip Gega me Vjollca Vatgjoni më 27 korrik 2002 Viktor Gjuraj me Brigitta Berisa më 3 gusht 2002 Kastriot Rapaj me Hanna Bojaj më 3 gusht 2002

Ftesa për dasma në gjuhën shqipe!

Agim Vuktilaj me Maria Plumaj më 14 shtator 2002 Jozef Zagreda me Vera Camaj më 14 shtator 2002 Hile Komani me Lushe Cali më 15 shtator 2002 Gjelosh Grishaj me Drita Tinaj më 21 shtator 2002 Anthony Prelaj me Jerida Kacaj më 21 shtator 2002 Ardian Frangaj me Dila Narkaj më 21 shtator 2002 Mario Lusha me Vera Smajlaj më 28 shtator 2002

Çmime shumë të volitshme!

Shërbim i shpejtë - Sipas porosisë edhe për 24 orë

Albanian Yellow Pages 2322 Arthur Ave. Suite 10, Bronx, NY 10458

Tel. (718) 584-1620 • Fax. (718) 584-1228 Tonin Drejaj me Pranvere Nacaj më 1 tetor 2002

Lajm Mortor

In Memoriam

Lajmërojmë miqë shokë dhe dashamirë, se më 4 gusht 2002 ndërroi jetë bashkëatdhetari ynë, kreshniku i maleve dhe ushtari i Ballit Kombëtar

Djoka Capnojevic, 56-vjeç Vdiq më 11 korrik 2002 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Pjeter Berisha, 47-vjeç Vdiq më 15 korrik 2002 U varros në varrezat “St. Raymond’s” në New York

Kolë Lekë Shyti Kola lindi në Theth të Dukahjinit, më 1916.

U varros, me shumë nderime, në Brisbane të Australisë, më 9 gusht 2002, në praninë e shumë bashkatdhetarëve nga të gjitha qytetet e Australisë.

Shoqëria Katolike Shqiptare në Australi shpreh ngushëllimet familjes së Kolë Shytit.

Për Këshillin e Shoqërisë, Lekë Ndreka

Lulet Lunaj, 53-vjeç Vdiq më 21 gusht 2002 U varros në vendlindje Simon Dedvukaj, 26-vjeç Vdiq më 11 shtator 2001 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York Nika Dushaj, 69-vjeç Vdiq më 26 shtator 2002 U varros në varrezat “Gate of Heaven” në New York

Jeta Katolike

KORRIK - SHATOR 2002

William T. Curran

FAMILY OWNED & OPERATED

Funeral Director Shtëpia e parë Funerali që i shërbeu komuntetit shqiptar në New York

Ne njohim dhe respektojmë kulturën dhe zakonet tuaja!

Beatuifully Remodelled Facilities Spacious Chapels • Ample Parking Available Largest Cheppels in the Bronx For Albanian American Community we provide: • World-Wide Shipping • Personalized Family Care • Cremations • Traditional / Non-Traditional Services

718-655-6464 3129 Perry Avenue (near Bainbridge Avenue) Bronx, New York www.mckeonfuneralhome.com

Në shërbim të Komunitetit Shqiptar në Bronx, me dy objekte të mëdha!

Kujdesi - veçori e punës sonë 920 Allerton Avenue (off Boston Road)

654-0500

4346 White Plains Road (East 273th. Street)

325-6050 Sal Farenga Prop.

49