Czesław Miłosz Rosja. Widzenia transoceaniczne Tom I: Dostojewski — nasz współczesny Czesław Miłosz Rosja. Widzenia transoceaniczne Tom II: Mosty napowietrzne Czesław Miłosz / Jarosław Iwaszkiewicz Portret podwójny Czesław Miłosz / Zbigniew Herbert Korespondencja Tomas Venclova Z dzienników podróży Tomas Venclova Opisać Wilno Tomas Venclova Niezniszczalny rytm. Eseje o literaturze Tomas Venclova Rozmowa w zimie Adam Zagajewski Jechać do Lwowa Josif Brodski Dyptyk petersburski Kurt Lewin Przeżyłem. Saga Świętego Jura spisana w roku 1946 „Zeszyty Literackie” nr 80 + płyta CD Miłosz i Venclova czytają swoje wiersze
I Ty, i ja chcemy, żeby stosunki polsko-litewskie ułożyły się inaczej niż w przeszłości. Dwa narody mają za sobą straszne doświadczenia, zostały podbite, upokorzone, zdeptane. Nowe pokolenia inaczej będą ze sobą rozmawiać, niż to działo się w latach przedwojennych. Musimy jednak liczyć się z siłą inercji i z tym, że w próżni ideologicznej, jaka powstała, nacjonalizm czy w Polsce, czy w Litwie nieraz będzie wkraczał na utarte tory. Czesław Miłosz do Tomasa Venclovy Wielkie Księstwo było dla Miłosza nie tyle faktem geograficznym i historycznym, ile mitem. Uważał, że był to kraj cnót archaicznych i pięknej tolerancji, gdzie kościoły barokowe współistniały ze zborami kalwińskimi, świątynie prawosławne z unickimi, synagogi z meczetami, a pradawne pogaństwo też miało swoje miejsce i prawa. Tomas Venclova Uniwersytet Wileński nie był ani litewski, ani polski, ani też białoruski, tylko europejski, jak wszystkie uniwersytety tego okresu. Nie należy względem niego, zarówno jak też względem całego Wielkiego Księstwa Litewskiego, stosować późniejszych pojęć. [...] Kiedyś tu było Obserwatorium, które wybudował jezuita Marcin Poczobutt [...]. On również zaznaczył na mapie nieba nowy gwiazdozbiór [...]. Poczobutt ulokował jego symbol na zaszczytnym miejscu — na fryzie wśród znaków zodiaku, które o wiele później polubił [...] Josif Brodski. Tomas Venclova Nasz triumwirat (Brodski, Venclova, ja) jak najbardziej działa i piękna to rzecz taka przyjaźń rosyjskiego, litewskiego i polskiego poety — o tym warto byłoby napisać. Czesław Miłosz do Jerzego Giedroycia
Patrz także: www.zeszytyliterackie.pl
ISBN 978-83-60046-17-3
Cena: 36 zł (w tym 5% VAT)
CZESŁAW MIŁOSZ / TOMAS VENCLOVA Powroty do Litwy
Polecamy:
Powroty do Litwy CZESŁAW MIŁOSZ TOMAS VENCLOVA
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 1
Czesław Miłosz / Tomas Venclova
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 3
CZE SŁAW MI ŁOSZ TOMAS VENCLOVA
Powroty do Litwy
Wybrała, opracowała i ułożyła w tom Barbara Toruńczyk współpraca Mikołaj Nowak-Rogoziński
Zeszyty Literackie
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 5
Tomas Venclova Przedmowa
Zna łem Cze sława Mi ło sza przez dwa dzie ścia sie dem lat (1977–2004). O szczegółach tej znajomości mówi niniejsza książka. Były to lata niezwykłe. Na początku ustrój totalitarny w całej Europie Wschodniej i Środkowej wyglądał na trwały: nie mieliśmy nadziei, że wrócimy do krajów rodzinnych inaczej niż w postaci książek, z trudem przemycanych przez granicę. To się zmieniło szybko i nagle. W ostatnim okresie mojej znajomości z Miłoszem nasze kraje cieszyły się wolnością, a powrót do nich przestał być nieziszczalnym marzeniem. Dla Miłosza te lata były uwieńczeniem życia i twórczości. Znacznie przyczynił się do zdobycia niepodległości przez Polskę i Litwę, a także do zażegnania sporów polsko-litewskich; został noblistą, słusznie uważanym za największego XX-wiecznego poetę obojga narodów; po upływie pięciu dziesięcioleci i niewiarygodnych przejściach znów zobaczył Wilno, Szetejnie i Krasnogrudę. W ciągu tych lat spotykałem się z Miłoszem dość często. Byłoby nieskromnie powiedzieć, że mu towarzyszyłem, ale w pewnym sensie byłem jego uczniem, od wczesnej młodości zakochanym w jego wierszach, czerpiącym wiedzę o stuleciu i własnej ojczyźnie z jego esejów. Pochodziliśmy z nieodległych stron, ukończyliśmy ten sam uniwersytet — co prawda, w zasadniczo różnych czasach i okolicznościach — oraz należeliśmy do tego samego magicznego „miasta bez imienia”, które pozostało sobą, nie zważając na nic. Byłem o pokolenie młodszy — chyba nawet o dwa pokolenia, bo brakowało mi wojennych doświadczeń Miłosza, kiedy lata liczą się podwójnie. A więc rozmowy nasze były rozmowami 5
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 6
Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy
ludzi należących do różnych epok. Były także rozmowami Polaka i Litwina. Albo, może ściślej, Starolitwina i Młodolitwina. Miłosz niejednokrotnie dawał do zrozumienia, że uważa siebie za Litwina, tyle że nie w obecnym sensie, kiedy narodowość określa się głównie przez język. Mówił, że jest ostatnim obywatelem Wielkiego Księstwa Litewskiego. Z terenów tego Księstwa, jak wiadomo, pochodzili także Kościuszko, Mickiewicz i Piłsudski. Często nazywali siebie Litwinami i byli tak nazywani przez innych; często, chociaż nie zawsze, mieli korzenie bałtyckie; jednocześnie byli Polakami należącymi do kultury polskiej i polskiego języka. Ostatnio zaczyna się przyjmować słowo „Starolitwin”. Określa się w ten sposób ludzi poczuwających się do niezbywalnej więzi z Wielkim Księstwem w odróżnieniu od Korony. Język rodzinny jest tu sprawą drugorzędną: Starolitwinami byli także ci, którzy mówili po litewsku, jak filolog i kaznodzieja XVII-wieczny Konstantinas Širvydas (Konstanty Szyrwid), któremu Miłosz poświęcił wspaniały wiersz, albo poeta i biskup sejneński Antanas Baranauskas (Antoni Baranowski) — nie mówiąc już o mężach stanu, księżach i powstańcach mówiących „po rusku”, czyli po białorusku. W erze „rewolucji filologicznych”, w przedsionku wieku XX, zjawili się Młodolitwini, dla których język był rzeczą najważniejszą. Choć uważali się za spadkobierców Wielkiego Księstwa, zbudowali inne państwo oraz inną kulturę — Litwę teraźniejszą, która dwukrotnie, w roku 1918 i w 1991, wybiła się na niepodległość. Ta Litwa używa prastarego języka bałtyckiego i znacznie różni się od Polski; niektóre tradycje Wielkiego Księstwa są Młodolitwinom bliskie, ale wspólny patriotyzm polsko-litewski pozostaje rzeczą niepojętą. Z racji urodzenia, języka i wychowania należę do Młodolitwinów (teraz nazywanych po prostu Litwinami), choć zdarza mi się tęsknić do starolitewskiej tożsamości Širvydasa i Baranauskasa, która odeszła w przeszłość bezpowrotnie. Wielkie Księstwo było dla Miłosza nie tyle faktem geograficznym i historycznym, ile mitem. Uważał, że był to kraj cnót archaicznych i pięknej tolerancji, gdzie kościoły barokowe współistniały ze zborami kalwińskimi, świątynie prawosławne z unickimi, synagogi z meczetami, a pradawne pogaństwo też miało swoje miejsce i pra6
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 7
Tomas Venclova, Przedmowa
wa. Sądził, że ta tradycja przetrwała w życiu wsi litewskiej, rządzonym przez rytmy natury. Stąd pochodził swoisty konserwatyzm poety, i tu szukał odtrutki na nihilistyczne jady XX-wieczne. Stąd także pochodził jego kult języka. Lubił nie tylko język polski: fascynowało go brzmienie języka litewskiego, który dość dobrze znał (tak samo jak Yeatsa fascynowało brzmienie gaelickiego). Chyba ślad tego pozostał w niektórych jego wierszach. W początkach wieku XX Starolitwini i Młodolitwini nie zgadzali się ze sobą prawie w niczym, co miało niedobry skutek — wieloletni konflikt o Wilno. Czesław Miłosz był tu rzadkim wyjątkiem: pozostając Polakiem (albo Starolitwinem), rozumiał młodolitewski punkt widzenia i młodolitewskie aspiracje. Uczył się tego, tak samo jak wielu innych rzeczy, u swojego krewnego Oskara Miłosza, typowego Starolitwina, który jednak optował za Republiką Litewską. Uczył się też u wileńskich „krajowców”, takich jak Michał Römer. Już w młodości, w epoce Żagarów, dawał wyraz swojemu odrębnemu stanowisku wobec litewskiego problemu — także w tym, że w sposób kompetentny pisał o nowej literaturze litewskiej i tłumaczył swojego rówieśnika Kazysa Borutę. W końcu stał się pomostem między dwoma państwami i dwiema kulturami. Takie pomosty są dla dzisiejszych Litwy i Polski niezbędne, i fakt, że ta rola przypadła największemu polskiemu poecie, jest rzeczą nieocenioną. Opowiadać o związkach Miłosza z Litwinami i Litwą niepodległą można długo. Poświęcam temu znaczną część tej książki — tym bardziej że są to związki na ogół nieznane polskim czytelnikom. Jednak wciąż dowiaduję się nowych szczegółów: niektóre z nich wymienię. Szczegół barwny: młody Miłosz dobrze znał Józefa Albina Herbaczewskiego, występującego także pod imieniem Juozapas Albinas Herbačiauskas. Był to raczej Starolitwin (co widać z podwójnego nazwiska), postać z krakowskiego Zielonego Balonika, gdzie występował z przemówieniami; według Tadeusza Boya-Żeleńskiego z tych wystąpień można było zrozumieć, że chodzi mu o coś, i to bardzo, ale w żaden sposób nie można było zrozumieć, o co. Potem wykładał — w tym samym stylu — literaturę polską na uniwersytecie w Kownie, w końcu trafił do Krakowa, gdzie zmarł pod koniec okupacji niemieckiej. 7
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 8
Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Powroty do Litwy
Przyjaźnił się z Witkacym i ponoć wywarł na niego wpływ. Szczegół inny, poważniejszy: Miłosz korespondował z ostatnim ministrem spraw zagranicznych Litwy niepodległej (potem więźniem obozów stalinowskich) Juozasem Urbšysem. Obaj pochodzili z Szetejń, z tym że Urbšys był o piętnaście lat starszy (zresztą odznaczał się wyjątkowo długim wiekiem, co pozwoliło mu dożyć drugiej niepodległości, nawet uczestniczyć w walce o nią). Szczegół piękny: w ostatnich latach życia Miłosz spotkał się w Wilnie z serdecznym przyjacielem z czasów młodości Vladasem Drėmą, może najwybitniejszym litewskim historykiem sztuki, przy czym mieszkanie Drėmy w Zaułku Literackim okazało się tym samym, które Miłosz wynajmował, będąc studentem. Tak się złożyło, że w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych sam okazałem się jedną z nici łączących Miłosza z Litwą i Wilnem. Zaczęło się od kontaktów pośrednich. Przetłumaczył mój wiersz dla „Kultury” paryskiej. Później dużo zrobił w sprawie mojego wyjazdu z ZSRR. Bardzo mi pomógł w pierwszym, niełatwym dla każdego, okresie emigracji. Starałem się odwdzięczyć, opowiadając o sprawach litewskich, o dawnych znajomych (wielu blisko znałem), o zmianach na tych terenach, a przede wszystkim o tym, co na nich przetrwało i przetrwa, bo odznaczają się niesamowitym uporem. Już po roku znajomości powstał z tego dwugłos wydrukowany w „Kulturze”. Uczestniczyliśmy wspólnie w spotkaniach diaspory litewskiej — którą Miłosz, jak mówił, wolał od diaspory polskiej; występowaliśmy na akademiach poświęconych czterechsetnej rocznicy naszego Uniwersytetu, w których uczestniczyli i Litwini, i Polacy, i Amerykanie. Z zapartym tchem śledziliśmy rozwój wypadków w erze „Solidarności”, stanu wojennego i Sąjūdisu. Pisaliśmy na te tematy w prasie. Często rozmawialiśmy o tym z Josifem Brodskim, który kochał Polskę i Litwę (a zwłaszcza Wilno) tak samo jak my. Gdy wojsko radzieckie zamordowało kilkunastu obrońców wileńskiej wieży telewizyjnej, we trójkę podpisaliśmy odezwę wydrukowaną w „New York Times”. Chyba był to jakiś znak, że trzy narody — polski, rosyjski i litewski — znajdują w tych niebezpiecznych czasach wspólny język. Potem już były spotkania w Krakowie, Katowicach, Sejnach i chyba najczęściej w Wilnie. Przetłumaczy8
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 9
Tomas Venclova, Przedmowa
łem wtedy dość dużo wierszy Miłosza. Cieszył się, kiedy ukazywały się po litewsku (niekiedy wcześniej niż po polsku). Obecna książka o Miłoszu składa się z esejów i prac filologicznych, pisanych zarówno za życia poety, jak i po jego śmierci. Dochodzi do tego wiersz dedykowany Miłoszowi, pisany jakby w miłoszowskiej poetyce (i z myślą o nim) opisujący wyspę Gotland. Są także wspomnienia oraz wyjątki z mojego dziennika. Nie obejmują wszystkiego, co o poecie pamiętam i chciałbym powiedzieć, ale mają chyba pewną dokumentalną wartość. Mówię oczywiście tylko o tej części książki, która należy do mnie. Dziękuję wszystkim, którzy przyłożyli się do ukazania się książki, przede wszystkim Barbarze Toruńczyk i redakcji „Zeszytów Literackich”, z którą współpracuję od pierwszego numeru tego czasopisma. TOMAS VENCLOVA
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 267
Nota wydawcy
Książka Powroty do Litwy jest zbiorem utworów poetyckich, szkiców, listów, wspomnień i przekładów Czesława Miłosza związanych z Tomasem Venclovą, oraz wierszy, przekładów, recenzji, komentarzy, szkiców i zapisków Tomasa Venclovy poświęconych Czesławowi Miłoszowi. Obaj poeci wywodzili się z różnych krajów, reprezentowali odmienne doświadczenia generacyjne, tworzyli w innych językach. Złączyła ich przyjaźń i przeświadczenie o szczególnej roli poezji w życiu społeczeństw Polski i Litwy. Obaj wzrastali w tych samych historycznych krajobrazach, obaj rozkochani byli w litewskiej przyrodzie i w tym samym mieście — Wilnie. Obaj ze zgrozą uświadamiali sobie dziejowe katastrofy, na jakie wystawiono te ziemie. Obaj czerpali siłę z przeświadczenia, że można przeciwstawić się wizjom głoszonym przez wyznawców wiary w Historyczną Konieczność. Podszeptem serca, rozumu, przywiązań wyniesionych z dzieciństwa szukali nadziei we wskrzeszeniu, w nowej postaci, wielobarwnej tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego. Celem ich dążeń stało się uładzenie relacji między Polską i Litwą przez budowanie zrozumienia i wzajemnego szacunku ponad mową nienawiści, zaciekłością ideologii, nacjonalizmów, krótkowzrocznych waśni politycznych. Obaj oparli swoje wybory egzystencjalne na idei mądrego gospodarowania w świecie kultury, nie wyrzekając się związków z ojczyzną. W części I, zatytułowanej Wielkie Księstwo Poezji Obojga Narodów, pomieszczono teksty, w których przeplatają się wiersze Venclovy tłumaczone na polski przez Miłosza i wiersze Miłosza tłumaczone na litewski przez Venclovę. Całość otwiera wiersz Venclovy w przekładzie Miłosza. W ten sposób w roku 1973 litewski poeta wkroczył do literatury polskiej. Jest to najstarszy utwór dokumentujący związki obu poetów. Ostatni pochodzi z roku 2011. Teksty Venclovy ułożone na ogół w porządku chronologicznym są wnikliwą charakterystyką twórczości Miłosza i ich sumienną prezentacją. Obraz ten wzbogacono wzajemną korespondencją Miłosza i Venclovy z lat 1976–2002. Życie łączy się tu z twórczością. W listach Miłosza pisanych do Jerzego Giedroycia czytelnik znajdzie lustrzany obraz tych samych zdarzeń. Tę część książki uzupełniają fragmenty dziennika Venclovy poświęcone Miłoszowi, w wyborze i opracowaniu autora, po raz pierwszy udostępnione w druku. Część II, zatytułowana Powroty do Litwy, zawiera wybrane wypowiedzi Miłosza o współczesnej Litwie, widzianej z różnych perspektyw: ze strony Starolitwinów, urodzonych na ziemiach i w tradycji Wielkiego Księstwa Litewskiego,
267
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 268
wychowanych w kulturze i języku polskim; ze strony Polaków, którzy pozostali na Litwie i usiłują być wierni swojemu poczuciu polskości, oraz Polaków przesiedlonych do kraju, którzy nadal roszczą pretensje do „polskiego Wilna”. Venclova przedstawia widzenie tych problemów przez współczesnych Litwinów. Miłosz jeszcze przed wojną, jak stwierdza Venclova, „rozwiązał kwestię wileńską”. Wypowiedział się za przekształceniem tego miasta w stolicę niepodległej Litwy. Innego załagodzenia konfliktu polsko-litewskiego nie widział. Nie widział też innej szansy dla rozwoju Wilna w czasach współczesnych. Część II uzupełniono wyborem z listów Miłosza do Jerzego Giedroycia odnoszących się do relacji polsko-litewskich w latach 1973–99 oraz fragmentami listów Miłosz / Giedroyc z roku 1981. Propozycja wydawnicza należała do Barbary Toruńczyk, która wybrała teksty obu autorów, opracowała je i ułożyła w tom. Mikołaj Nowak-Rogoziński dopomógł w ich gromadzeniu. Książkę opatrzył wstępem Tomas Venclova. Przypisy w tekście, o ile nie zaznaczono inaczej, pochodzą od autora. Objaśnienia i noty bibliograficzne zamieszczone na końcu książki opracował Mikołaj Nowak-Rogoziński. Pod każdą wypowiedzią umieszczamy datę jej powstania. Tam, gdzie było to konieczne, uwspółcześniliśmy pisownię i interpunkcję. Ujednoliciliśmy pisownię nazw własnych. Niektóre fragmenty tekstów opatrzyliśmy tytułami pochodzącymi od wydawcy, co odnotowano w nocie bibliograficznej. Poczynione skróty zaznaczono. Milcząco poprawiono oczywiste błędy. Tomasowi Venclovie dziękujemy za opracowanie zapisków odnoszących się do Miłosza oraz za udostępnienie nam korespondencji z Miłoszem. Dziękujemy Januszowi Drzewuckiemu i Markowi Żakowskiemu z wydawnictwa Czytelnik oraz Wojciechowi Sikorze, dyrektorowi Instytutu Literackiego w Maisons-Laffitte, za zgodę na przedruk fragmentów korespondencji Czesława Miłosza i Jerzego Giedroycia. Za udostępnienie nam wglądu w tę korespondencję dziękujemy Markowi Kornatowi i Magdalenie Grochowskiej. Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Yale University, za przekazanie korespondencji Czesława Miłosza i Tomasa Venclovy. Manuscript Department of the Institute of Lithuanian Literature and Folklore w Wilnie zechce przyjąć wyrazy wdzięczności za udostępnienie nam listu Czesława Miłosza do Tomasa Venclovy z 24 V 1976. Wydawca dziękuje Anthony’emu Miłoszowi za okazane zaufanie i udzielenie zgody na druk. Wielokrotnie spotkaliśmy się ze zrozumieniem i pomocą Agnieszki Kosińskiej, wiernej sekretarki Czesława Miłosza, opiekującej się obecnie prawami autorskimi do jego utworów. Barbara Toruńczyk
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 269
Spis rzeczy
Tomas Venclova, Przedmowa / 5 I. Wielkie Księstwo Poezji Obojga Narodów Tomas Venclova, Rozmowa w zimie / 13 Czesław Miłosz, Od tłumacza / 15 Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Listy (1976–2002) / 18 Tomas Venclova, Rozpacz i łaska / 34 Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Dialog o Wilnie / 44 Czesław Miłosz, Osobny zeszyt: Gwiazda Piołun / 82 Tomas Venclova, Poezja jako pokuta / 90 Tomas Venclova, Miłosz w Wilnie / 100 Czesław Miłosz, Przekład z Kazimierza Boruty / 101 Tomas Venclova, O wierszach bałtyckich / 104 Czesław Miłosz, W Yale. I. Rozmowa / 108 Tomas Venclova, Samokrytyka tłumacza / 111 Czesław Miłosz, Który skrzywdziłeś / 119 Czesław Miłosz, Skriausti įpratęs / 120 Tomas Venclova, Encomium insulae / 121 Tomas Venclova, Mój Miłosz / 124 Tomas Venclova, Druga przestrzeń / 126 Czesław Miłosz, Listy o Tomasie Venclovie. Do Jerzego Giedroycia / 129 Tomas Venclova, Wiosna w Berkeley / 139 Tomas Venclova, Zapiski o Czesławie Miłoszu / 150 Tomas Venclova, Dwa księstwa / 179 Tomas Venclova, Poeta Obojga Narodów / 181 II. Powroty do Litwy Czesław Miłosz / Tomas Venclova, Rozmowy o Litwie / 193 Czesław Miłosz, O konflikcie polsko-litewskim / 199 Tomas Venclova, Tradycja sejneńskich rubieży / 207
!_Venclova_Powroty do Litwy_2011:Tomas Venclova_O Miloszu 2012-02-07 10:04 Strona 270
Tomas Venclova, Miłosz na wileńskim tle / 209 Czesław Miłosz, Listy o Litwie i Europie Środka. Do Jerzego Giedroycia / 227 Tomas Venclova, Uniwersytet Wileński / 240 Tomas Venclova, Miłosz i Brodski / 242 Tomas Venclova, W poszukiwaniu raju na ziemi / 245 Czesław Miłosz / Jerzy Giedroyc, Dwa listy o roli poety / 253 Czesław Miłosz, Tomas Venclova, Josif Brodski, List otwarty. Poeci dla Litwy / 258 Bibliografia, objaśnienia / 261 Nota wydawcy / 267