Nieuws
95
Leeuwarden beter bereikbaar Op 8 december 2014 opende minister Schultz van Haegen de Haak om Leeuwarden, de nieuwe rijksweg ten zuidwesten van de stad. Ook zijn de Westelijke invalsweg en de Overijsselselaan inmiddels als nieuwe invalsweg van de stad in gebruik. Met de realisatie van deze wegen is de bereikbaarheid van Leeuwarden sterk verbeterd. Witteveen+Bos was bij alle drie projecten betrokken bij de voorbereiding, het ontwerp en de begeleiding van de uitvoering. Goede bereikbaarheid en mobiliteit geven een impuls aan de economische en sociale ontwikkeling van de stad. Daarom werken Rijkswaterstaat, de provincie Fryslân en de gemeente Leeuwarden in het programma Vrij-Baan samen aan de realisatie van circa veertig infrastructurele projecten ter verbetering van de bereikbaarheid van Leeuwarden en omliggende regio’s. Witteveen+Bos werkt samen met Grontmij aan de Haak. Andere projecten waaraan wij hebben gewerkt zijn de Noord-Westtangent, Drachtsterplein en aquaduct Drachtsterweg. ‘We zijn trots op onze bijdrage aan deze icoon-
projecten van Noord-Nederland. De integrale aanpak en goede samenwerking van alle partijen maakt dat we deze mijlpalen volgens planning konden realiseren’, aldus René de Boer, projectdirecteur van Witteveen+Bos. Vrij-Baan omvat naast rijkswegen en provinciale wegen ook gemeentelijke infrastructuur. Zo is de Overijsselselaan in opdracht van de gemeente Leeuwarden ontworpen. De gemeente wilde de nieuwe ontsluitingsweg graag een lommerrijk uiterlijk en stedelijk karakter meegeven. Witteveen+Bos maakte samen met de gemeente Leeuwarden een integraal ontwerp. Het resultaat is een groene laan waarbij het stedelijk karakter wordt benadrukt door de maximumsnelheid van 50 km/uur. Ingepaste maatregelen zijn onder meer het toepassen van minimale rijstrookbreedtes en hoge en brede banden langs de middenberm. Uniek detail is de verkeersremmende werking van de kantstreep: een kantlaag van witte verkeersstenen laat de weg visueel smaller lijken. + wytse.lootsma@witteveenbos.com
EVOLUTIE Witteveen+Bos werkt om complexe problemen op het gebied van water, infrastructuur, milieu en bouw op te lossen voor onze opdrachtgevers. Daarnaast willen we het platform zijn waarop Witteveen+Bos’ers hun talenten ten volle benutten. De manier waarop we dat doen is sinds onze oprichting in 1946 vastgelegd in ons DNA: wij houden van ons vak, van ingenieurswerk, wij werken graag samen met andere partijen en doen dat in een cultuur van ondernemerschap en vertrouwen. Een Witteveen+Bos’er is deskundig, betrouwbaar en betrokken. Werkend vanuit dat DNA spelen we in op de ontwikkelingen om ons heen, evolueren we in de tijd. Ingegeven door onze ambitie om een grotere bijdrage te leveren aan het oplossen van wereldwijde vraagstukken was internationalisering een van onze speerpunten in 2014. Voorbeelden daarvan zien we in deze uitgave van ons Nieuws: onze projecten in Kuryk in Kazachstan en in Indonesië voor Coca-Cola. In 2015 willen we ons DNA gebruiken om ook in Nederland onze bijdrage te laten groeien, bijvoorbeeld met initiatieven als De Nieuwe Hanze en Cleantech.
Nieuwe scheepswerf Kazachstan Nederlandse ingenieurs vormen samen beste team Samen met Royal HaskoningDHV werkt Witteveen+Bos aan het ontwerp van een nieuwe scheepswerf in Kuryk. De nieuwe werf aan de Kaspische Zee moet voorzien in de bouw, reparatie en onderhoud van schepen die nodig zijn voor de groeiende olie- en gasexploratie en -productie in de regio.
De opdracht komt van het Italiaanse energieconcern Eni en het Kazachse staatsbedrijf KazMunayGas. De nieuwe werf is van groot belang voor de Kazachse economie en de bouw zal veel lokale werkgelegenheid opleveren. De bedoeling is dat de werf kan voorzien in een scheepsbouwproductie van 400 ton per maand en het onderhoud van 70 schepen per jaar. In februari wordt de eerste fase van het ontwerp afgerond: het Frond End Engineering Design, inclusief grondonderzoek, topografisch onderzoek en het in kaart brengen van de zeebodem. Deze werkzaamheden worden verricht op een projectkantoor waar we samen met Eni werken.
Ook het Nieuws evolueert. Het verschijnt vanaf nu in een nieuwe opmaak, zowel op papier als digitaal. Hiermee willen we de relatie met u als lezer versterken. Samen kunnen we nog meer complexe vraagstukken oplossen en een zinvolle bijdrage leveren aan de evolutie van onze samenleving.
+ egbert.teunissen@witteveenbos.com
+ karin.sluis@witteveenbos.com
Onderzoek watergebruik energiesector Gevolgen waterbeschikbaarheid wereldwijd in kaart
De wereldbevolking groeit. Over twintig jaar is naar verwachting 50 % meer voedsel, water en energie nodig. Groei van de energiesector en toename van het watergebruik in die sector kunnen regionaal tot watertekorten leiden. Hierdoor kan niet alleen de leveringszekerheid van de energieproductie in gevaar komen, het kan ook effecten hebben op bijvoorbeeld landbouw, industrie of drinkwater. Om tijdig te kunnen anticiperen heeft Greenpeace International Witteveen+Bos gevraagd een studie uit te voeren naar de verwachte groei van het watergebruik in de energiesector en de gevolgen daarvan voor de beschikbare grondwateren oppervlaktewatervoorraden op wereldwijde schaal. De studie richt zich met name op watergebruik in op kolen gebaseerde energieproductie, waarbij zowel het watergebruik in de mijnbouw (steenkool, bruinkool) als in kolengestookte energiecentrales worden meegenomen (op basis van koeltechniek). Op dit moment zijn er wereldwijd circa 8.500 kolengestookte energie-units actief. Voor de komen-
de tien jaar zijn er nog eens 2.500 extra units gepland of al in aanbouw. Over de periode 2012-2050 zijn drie ontwikkelingsscenario’s beschouwd: - voortgaan op basis van huidige technieken; - inzetten op maximale waterbesparing; - aanpassen energiemix, waarbij het aandeel van kolencentrales aan de totale energieproductie wordt verminderd ten gunste van andere vormen van energieproductie. Voor deze scenario’s is het watergebruik berekend per centrale en per mijnbouwgebied. Vervolgens is nagegaan wat dit betekent voor de beschikbare watervoorraden. Hierbij is aangesloten bij een studie van het World Resources Institute, waarbij waterbeschikbaarheid, watergebruik en ‘waterstress’ wereldwijd is ingeschat voor circa 25.000 verschillende gebieden. In landen als India en China wordt het aantal kolencentrales naar verwachting flink uitgebreid. In grote delen van deze landen treden nu al watertekorten op. Hier wordt
dan ook een sterke toename van problemen verwacht ten aanzien van waterbeschikbaarheid voor energieproductie, landbouw, industrie en drinkwater. + arie.biesheuvel@witteveenbos.com
Stadslandbouw in opkomst Antwerpen verbindt stad, land, mens en voedsel Op 18 november 2014 organiseerde Witteveen+Bos een workshop in Antwerpen waarbij verschillende afdelingen van de stad werden uitgedaagd een gezamenlijke visie voor stadslandbouw te formuleren. In grote steden als Antwerpen willen jonge ondernemers zich steeds meer inzetten voor business cases in relatie tot stadslandbouw. ‘Stadstuinen’ bieden de gelegenheid om lokaal voedsel te produceren, het leefklimaat te verbeteren door vergroening en voedselbewustzijn te vergroten. Hoewel deze ‘stadsboeren’ met hun onderneming kunnen bijdragen aan de duurzaamheiddoelstellingen van de stad, weten gemeenten vaak niet hoe ze deze ondernemers kunnen faciliteren. Achterlopende wet- en regelgeving kan daarbij innovatie in de weg staan. Witteveen+Bos participeert ruim drie jaar in het Ontwikkelcentrum Stadslandbouw in en rondom Almere (OSA). Deze samenwerking tussen Witteveen+Bos en de Universiteit Wageningen, CAH-Vilentum en de Ontwikkelmaatschappij Flevoland begint zijn vruchten af te werpen. Zo
Witteveen+Bos Nieuws februari 2015
is de afgelopen jaren in meerdere samenwerkingsprojecten aangetoond dat een optimale invulling van stad en landbouw een bijdrage kan leveren aan actuele thema’s als gemeenschapsgevoel, voedselbewustzijn, klimaatadaptatie, voedselzekerheid en stimulans voor de lokale economie (stadsboeren). De workshop van Witteveen+Bos zorgde binnen de stadsdiensten van Antwerpen voor een breedgedragen idee over wat stadslandbouw kan betekenen voor de stad en waar de kansen liggen. Via mindmapping op een plattegrond van de stad zijn kansrijke gebieden voor stadslandbouw onderzocht. Samen met de deelnemers hebben we factsheets samengesteld die als voorbeeld kunnen dienen voor toekomstige alternatieven in Antwerpen. De uitkomsten van de workshop dienen als inspiratie voor een vervolgtraject waarbij een Stadslandbouwvisie voor Antwerpen wordt ontwikkeld. In de volgende fase worden aan deze visie pilot-projecten gekoppeld. Witteveen+Bos is gevraagd om actief te blijven meedenken in het vervolgtraject. + maarten.schaffner@witteveenbos.com
informatiemanagement waterveiligheid Voor het Informatiehuis Water werkt Witteveen+Bos aan stroomlijning en uniformering van de informatie rondom waterveiligheid. Het Informatiehuis Water (IHW) is een samenwerkingsverband van Rijkswaterstaat, waterschappen en provincies om te komen tot efficiënte informatie-uitwisseling in de watersector. Waterveiligheid heeft vanzelfsprekend veel aandacht in een land dat grotendeels onder de zeespiegel ligt. Er zijn diverse programma’s en projecten die informatie over waterveiligheid verzamelen en analyseren, daar zit echter overlap in. Daar komt bij dat de programma’s afzonderlijk hun informatie bij keringbeheerders uitvragen en verzamelen. Dit betekent dubbel werk en vaak zijn gegevens niet consistent. Het IHW en Witteveen+Bos hebben alle informatiestromen gedetailleerd in kaart gebracht. De materie bleek complex, mede door het grote aantal betrokken partijen en het maatschappelijke belang. Uit analyse van diverse programma’s kwamen deelprojecten voort: een sectorbrede visie op de informatievoorziening, opzetten van uitwisselmodellen, een business case Richtlijn Overstromingsrisico’s en een advies voor bronhouderschap. Verder zijn partners als Hoogwaterbeschermingsprogramma en Wettelijk Toetsinstrumentarium 2017 ondersteund bij bijvoorbeeld gegevensuitvragen, informatiegebruik en ontwikkeling van de applicatie Koswat. Ook is een projectplan opgesteld voor een nationale voorziening voor informatie-uitwisseling, die bedoeld is om alle informatie rondom toetsen, programmeren en versterken van keringen uit te wisselen. In 2015 zal het IHW deze in samenwerking met de watersector verder uitwerken.
Toetsen van werkprocessen Kwaliteitscontrole onderhoud waterbouwkundige werken en installaties Vanaf januari 2015 werkt Witteveen+Bos aan een grote opdracht voor Rijkswaterstaat: de beheersing en uitvoering van het toetsingsdeel van systeemgerichte contractbeheersing voor 23 onderhoudsprojecten. Witteveen+Bos controleert opdrachtnemers die groot onderhoud uitvoeren, om Rijkswaterstaat ervan te kunnen verzekeren dat werkzaamheden volgens de eisen worden uitgevoerd. Witteveen+Bos neemt de beheersing en uitvoering van het toetsingsdeel van de systeemgerichte contractbeheersing voor haar rekening, wat het toetsen van werkprocessen en producten van opdrachtnemers inhoudt. Witteveen+Bos beoordeelt onder andere werkplannen en voert ter plaatse audits uit om te controleren of opdrachtnemers de gevraagde kwaliteit leveren. Daarbij wordt per project de juiste expert op het gebied van
instandhouding, waterbouw, installaties, dynamisch verkeersmanagement (DVM) of contractbeheersing geselecteerd. Rijkswaterstaat selecteerde Witteveen+Bos op basis van de economisch meest voordelige inschrijving (EMVI), wat inhoudt dat in de aanbieding de verhouding tussen prijs en kwaliteit het beste was. Onderdeel van de Witteveen+Bos-aanpak in dit project is een continu verbeterproces: met een ‘APK-controle’ wordt periodiek vastgesteld of de dienstverlening nog aansluit op de wensen van Rijkswaterstaat, waardoor steeds een efficiencyslag gemaakt kan worden. Met dit nieuwe contract wordt de reeds bestaande samenwerking verlengd tot ten minste juli 2017. + maarten-kees.van.breukelen@witteveenbos.com
Innovatieve drinkwaterproductie
+ erik.kraan@witteveenbos.com
Jaap van der Graafprijs Op 9 januari 2015 ontving Tommaso Lotti de Jaap van der Graaf-prijs tijdens de jaarlijkse Vakantiecursus Drinkwater en Afvalwater van de TU Delft. Lotti kreeg de prijs omdat hij het beste Engelstalige artikel schreef over de inzameling of behandeling van afvalwater. Lotti laat met zijn onderzoek zien dat de toepassing van Anammox in de hoofdstroom een veelbelovende technologie is voor energieneutrale afwalwaterzuivering. Jaap van der Graaf was hoogleraar in de Behandeling van Afvalwater aan de TU Delft en van 1988 tot 2003 algemeen directeur van Witteveen+Bos. Bij zijn terugtreden als hoogleraar in 2009 stelde Witteveen+Bos de Jaap van der Graaf-prijs in. + communicatie@witteveenbos.com
Onlangs openden twee vernieuwde drinkwaterproductiebedrijven hun deuren. Bij het vernieuwen van deze bedrijven in Vlierden en Andijk werd een slag geslagen op het gebied van duurzaamheid en innovatie. Witteveen+Bos was betrokken bij de realisatie. In oktober opende Brabant Water het nieuw gebouwde productiebedrijf voor drinkwater in Vlierden. Witteveen+Bos verzorgde de engineering en speelde een belangrijke rol in het projectmanagement. De brede betrokkenheid vanuit Brabant Water en effectieve inzet van ons integrale 3D-model droegen bij aan het ontwerp: de indeling van het gebouw volgt het proces en de logistieke deelstromen, met duidelijke zonering vanuit functies, bediening, waterkwaliteit en veiligheid. Samen realiseerden we een duurzaam productiebedrijf: een compact ontwerp, reductie van afvalstromen, 24 % besparing van energie en een terreininrichting die aansluit op het landschap en rekening houdt met ecologische waarden.
PWN opende in november in aanwezigheid van minister Schultz van Haegen het vernieuwde productiebedrijf Andijk III. Op Andijk realiseerde dochteronderneming PWN Technologies een wereldprimeur: met de inzet van SIX (suspended ion exchange) en keramische ultrafiltratie realiseert PWN een unieke en robuuste voorzuivering van IJsselmeerwater, waarvoor internationaal veel belangstelling is. PWN heeft een reputatie op het gebied van technologieontwikkeling: voor productiebedrijf Heemskerk is de membraantechnologie vernieuwd, voor de productiebedrijven Andijk en Heemskerk is een unieke UV-oxidatie ontwikkeld. Daar is nu de SIX/ Ceramac-combinatie aan toegevoegd. Witteveen+Bos is er trots op partner van PWN te zijn. Wij leverden voor Andijk III een belangrijke engineeringsbijdrage, verzorgden toezicht tijdens de bouw en leverden advies op het gebied van ombouw- en omgevingsaspecten. + fred.de.bruin@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws februari 2015
In-situ saneren in India In opdracht van een groot farmaceutisch bedrijf uit India werken Witteveen+Bos en Kadam Environmental Consultants aan een eerste in-situ bodemsanerings-pilot. Het grondwater ter plaatse is ernstig verontreinigd met minerale olie en vluchtige aromatische koolwaterstoffen als gevolg van de productie van geneesmiddelen. Bij in-situ saneren wordt verontreiniging verwijderd zonder grondverzet. In dit geval wordt de verontreiniging aangepakt door zuurstof in het grondwater te injecteren en bodemlucht te onttrekken. Hierdoor wordt de natuurlijke afbraak van de verontreiniging gestimuleerd en worden vluchtige verbindingen uit het grondwater verwijderd. De eerste in-situ container met apparatuur is in opdracht van de Indiase klant in Nederland gemaakt en per schip vervoerd. Witteveen+Bos heeft de specificatie van de container verzorgd. Inmiddels is een voorstel uitgewerkt om een groter deel van de locatie aan te pakken, waarvoor meerdere containers noodzakelijk zijn.
Audit afvalwaterzuiveringen
+ jan.jacob.stolte@witteveenbos.com
Coca-Cola Indonesië verbetert productielocaties Coca-Cola heeft negen productielocaties in Indonesië, elk met een eigen industriële afvalwaterzuivering. Witteveen+Bos voert audits uit voor alle negen zuiveringen en richt zich daarbij op verschillende facetten. Zo wordt beoordeeld of de zuivering voldoet aan de geldende normen van de overheid en aan de interne standaard van Coca-Cola. Hierbij gaat het zowel om de kwaliteit van het gezuiverde water als om de aanwezigheid van vereiste documentatie. Ook berekent Witteveen+Bos of de capaciteit van de zuivering vol-
doende is om het water te zuiveren tot het vereiste kwaliteitsniveau. Bij enkele zuiveringen wordt ook de geplande productie-uitbreiding meegenomen. Verder wordt gekeken of alle installatieonderdelen aanwezig zijn en correct functioneren. Om de audits te kunnen uitvoeren bezoekt Witteveen+Bos de productielocaties en wordt ter plekke documentatie verzameld, waarna de audit op kantoor wordt afgerond. Met de aanbevelingen van deze audit kan Coca-Cola haar bedrijfsvoering op de productielocaties in Indonesië verbeteren. + marc.scheres@witteveenbos.com
VOCL-verontreiniging
Onderzoek naar verspreidingsrisico’s in grondwater Witteveen+Bos voert voor de gemeente SittardGeleen onderzoek uit naar de risico’s van sterke VOCL-verontreiniging in het grondwater. VOCL zijn vluchtige organochloorverbindingen die gebruikt worden als oplos- of ontvettingsmiddel. VOCL breken langzaam af, verspreiden zich gemakkelijk en zakken diep de bodem in. In de gemeente SittardGeleen heeft deze verontreiniging inmiddels het stroomgebied van de Maas bereikt en op grond van de Wet bodembescherming is (mogelijk) sprake van actuele verspreidingsrisico’s. Om een onderbouwde uitspraak te doen over verspreidingsrisico’s is het noodzakelijk om de risico’s voor mens, plant en dier te bepalen. De noodzaak om dit soort verspreidingslocaties te inventariseren is er niet alleen vanuit het Bodemconvenant en de daarbij horende
Witteveen+Bos Nieuws februari 2015
erkenning magneetveldberekeningen Witteveen+Bos is per 1 november 2014 erkend door het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu voor het uitvoeren van magneetveldberekeningen. De elektromagnetische velden in de nabijheid van een hoogspanningsverbinding kunnen van invloed zijn op het menselijk lichaam. Het Ministerie van Infrastructuur en Milieu adviseert daarom situaties te voorkomen waarin mensen langdurig worden blootgesteld aan een bepaalde veldsterkte. Hiervoor worden magneetvelden rondom hoogspanningsverbindingen berekend. In een speciaal doorlopen traject heeft Witteveen+Bos aangetoond de specialistische berekeningen bij hoogspanningslijnen te kunnen uitvoeren en documenteren. Aanvullend op de theoretische berekeningen kan Witteveen+Bos via veldmetingen ook de feitelijke magneetveldsterkte op locatie in kaart brengen. + harmen.droogendijk@witteveenbos.com
geluidsmetingen conform iso 17025
vervolgafspraken, maar ook vanuit de Kaderrichtlijn Water (KRW) en de Grondwaterrichtlijn (GWR). Er werd inzicht verkregen in de geohydrologie en de verontreinigingssituatie. Momenteel wordt voor diverse kwetsbare objecten en gebieden binnen de verontreinigingspluim een beoordeling gemaakt van de risico’s als gevolg van grondwaterverontreiniging. Het gaat hierbij om de Maas, waarbij rekening gehouden wordt met de geplande werkzaamheden voor het Grensmaasproject, beken die in contact staan met het grondwater, landbouwkundige onttrekkingen, industriële onttrekkingen en bebouwing waar door uitdamping de binnenlucht mogelijk verontreinigd wordt. De onderzoeksresultaten zullen leiden tot het vaststellen van risico’s en het nemen van adequate maatregelen.
De onderzoeksmethode van de adviesgroep Geluid en trillingen is onlangs geaccrediteerd conform ISO 17025, wat betekent dat onze metingen van industrielawaai een zo getrouw mogelijk beeld van de werkelijkheid geven. Witteveen+Bos is het eerste adviesbureau dat zich op deze wijze committeert aan de strenge kwaliteitseisen voor bekwaamheid van beproevingslaboratoria. Door deze accreditatie beperkt Witteveen+Bos de mogelijkheid tot discussie omtrent meetresultaten en kunnen opdrachtgevers zich verzekeren van een hoogwaardig advies over de akoestische effecten van geluidsbronnen op hun omgeving.
+ barbara.pannemans@witteveenbos.com
+ hannie.dierx@witteveenbos.com
Vergroten aantrekkingskracht Leiden Aanbestedingsvorm voor parkeergarages geeft vrijheid bij realisatie Met een historische binnenstad die dateert uit de 17e eeuw kent Leiden een lange geschiedenis. De stad heeft bezoekers veel te bieden: naast de historische binnenstad zijn er universiteiten en hogescholen, het Bio Science Park en vooraanstaande musea. Door de slechte bereikbaarheid van de binnenstad doen echter minder bezoekers dan gewenst de stad aan. Het programma Bereikbaarheid Leiden moet hier verandering in brengen. Gemeente Leiden en Witteveen+Bos gaven binnen dit programma samen vorm aan het aanbestedingstraject voor nieuwe parkeergarages. Chris de Vor, programmamanager van de gemeente Leiden, praat hierover met Theo Salet van Witteveen+Bos. ‘Als we puur het aantal parkeerplaatsen in de binnenstad tellen, is er geen tekort’, vertelt De Vor. ‘Wel zijn de parkeerlocaties versnipperd en slecht vindbaar, waardoor potentiële bezoekers niet weten waar ze hun auto kwijt kunnen. De stad heeft zoveel te bieden, maar de bereikbaarheid sluit hier niet op aan. We willen dat beleving centraal staat, als mensen de stad bezoeken. Bereikbaarheid kan een bijdrage leveren aan de positieve beleving van Leiden.’ De aanleg van twee parkeergarages aan de Lammermarkt en de Garenmarkt is één van de manieren waarop de bereikbaarheid van de stad moet verbeteren. Salet vertelt: ‘Het aanbestedingstraject voor deze garages was uniek: vaak ligt er een referentieontwerp ten grondslag aan een uitvraag op basis van Design and Construct, maar in dit geval is gekozen voor een aanpak op basis van eisen zonder oplossingsrichting.’ Witteveen+Bos gaf advies bij het opstellen van het aanbestedingscontract. Door in de aanbestedingsuitvraag geen oplossingsrichting mee te geven, werden aannemers uitgedaagd om de beleving voor bezoekers centraal te stellen in hun ontwerp. De Vor: ‘Er kwamen vijf heel verschillende inschrijvingen binnen, die allen op hun beurt het concept van ondergronds parkeren hebben doorontwikkeld en geoptimaliseerd voor de locaties in Leiden. Het is mooi dat we in Leiden - door universiteiten en hogescholen bij uitstek een stad van ontwikkeling - zoveel aandacht besteden aan de ontwikkeling van de binnenstad. Ontwikkeling
Herontwikkeling voormalige vliegbasis Twente
staat centraal in dit project, door aannemers de ruimte te geven voor hun eigen inbreng. Voor ons als gemeente was dat best eng, het vergt een mate van loslaten die we niet gewend zijn. Door samen met Witteveen+Bos heldere criteria vast te stellen waar de ontwerpen aan moesten voldoen, boden we onszelf houvast’. Inmiddels zijn aannemerscombinaties gevonden voor de realisatie van de parkeergarages aan de Lammermarkt en de Garenmarkt. Witteveen+Bos verzorgt de contractbeheersing. Salet: ‘We adviseren de contractmanager van de gemeente Leiden door inhoudelijke toetsingen te doen op contractuele voorwaarden.’ Ook de wegen naar de parkeergarages worden in de komende jaren aangepakt zodat ze vanuit alle invalswegen gemakkelijk bereikt kunnen worden. De Vor: ‘Leiden hoort over een paar jaar bij de best bereikbare steden van Nederland’. + theo.salet@witteveenbos.com
Aan de noordkant van Enschede bevindt zich de voormalige vliegbasis Twente (circa 415 hectare) met bijbehorende parkachtige woon- en werkterreinen (circa 65 hectare). Eind 2010 namen de provincie Overijssel en de gemeente Enschede onder de naam Area Development Twente (ADT) deze terreinen over met als doel ze te herontwikkelen. Bij het ontwikkelen van het ADT-terrein wordt gestreefd naar organische ontwikkeling. Op het vliegbasisterrein ligt de focus op bedrijvigheid, leisure en natuur. De insteek is om de parkachtige woon- en werkterreinen uit te breiden met 300-400 woningen. De huidige veelal historische en monumentale gebouwen op deze terreinen moeten hierbij behouden blijven voor nieuwe bestemmingen. Een gedeelte van het vliegbasisterrein is verkocht en andere delen zijn al herbestemd. De optie om een nieuw vliegveld voor bur-
gerluchtvaart te vestigen op de voormalige vliegbasis (er ligt immers al een start- en landingsbaan van drie kilometer) bleek niet haalbaar. Momenteel worden andere opties voor de invulling van het terrein overwogen. Omdat de ontwikkeling van het terrein niet stilstaat, is Witteveen+Bos door ADT gevraagd een nieuw afvalwatertransportsysteem naar EnschedeNoord te ontwerpen. Het huidige persleidingen- en gemalensysteem is sterk verouderd en past niet meer bij de ontwikkelingen die in gang zijn gezet. Aanvankelijk bestond de opdracht uit een beschouwing van nieuwe rioolgemalen en afvoerpersleidingen. Door ook de nieuwe rioolstelsels bij het ontwerp te betrekken is een beter en vollediger product ontstaan, dat als basis kan dienen voor toekomstige gebiedsontwikkelingen. + albert.nengerman@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws februari 2015
klimaatonderzoekers
Kennisontwikkeling in BIM-lab Nieuwe mogelijkheden door 3D-puntenwolk Witteveen+Bos maakt in haar projecten intensief gebruik van 3D-puntenwolken. Dit is een methode waarbij de maatvoering van een gebouw inzichtelijk wordt gemaakt door middel van 3Dlaserscans. Om het kennis- en vaardighedenniveau op het gebied van puntenwolken in projecten te verhogen, werkt Witteveen+Bos nauw samen met Van Steenis Geodesie B.V. in het BIM-lab. In een BIM-labsessie brengt elke partij de eigen expertise in. Door meetkennis van Van Steenis Geodesie en kennis van Witteveen+Bos op het gebied van gebouwen en Bouw Informatie Modellen te combineren, worden veelbelovende resultaten
geboekt. Het is bijvoorbeeld mogelijk om puntenwolken op te schonen, gegenereerde data te structureren en op automatische wijze 3D-objecten te genereren op basis van patronen uit de puntenwolk. Witteveen+Bos en Van Steenis Geodesie werken momenteel samen aan de renovatie van een van de eerste gebouwen op de campus van de Universiteit Twente: de Technohal. Witteveen+Bos is hierbij aangesteld als BIM-manager. Door van iedere ruimte in het gebouw 360-graden views te maken, werden het gebouw en de omgeving op efficiënte wijze in beeld gebracht. Een 3D-model gebaseerd op revisietekeningen was reeds beschikbaar
bij dit project. De 3D-laserscan is ingezet om het 3D-model te verifiëren en vervolgens tot op twee millimeter nauwkeurig aan te passen aan de werkelijke situatie. Dit model dient als geometrische onderlegger voor het BIM-model en vormt daarmee het centrale uitgangspunt voor alle betrokken partijen. Deze eenmalige en tijdsintensieve inspanning betaalt zich direct terug omdat men op ieder gewenst moment een virtuele tour door het gebouw kan lopen op een daarvoor ingerichte webpagina. Daardoor wordt het organiseren van een schouw bij de aanbesteding overbodig.
Het WaterLab is een uniek onderzoeksprogramma waarbij TU Delft, Science Centre Delft en Witteveen+Bos scholen betrekken bij origineel en authentiek klimaatonderzoek. De scholen krijgen weerstations en lesmateriaal en worden ondersteund bij het opzetten van lesprogramma’s. Inmiddels zijn scholieren van vier Delftse basisscholen gestart met het uitvoeren van hun eigen klimaatonderzoek. Ze verzamelen algemene weergegevens, met specifieke aandacht voor neerslag en de gevolgen daarvan, zoals plassen op het schoolplein of op straat. De leerlingen van groep 7 en 8 leveren hiermee waardevolle meetresultaten aan wetenschappers die zich bezighouden met klimaatonderzoek. Via het WaterLab wordt een beter beeld verkregen van water in de stad, een project dat actief wordt ondersteund door het Valorisatieprogramma Deltatechnologie & Water, de EU en Rijkswaterstaat. + rina.clemens@witteveenbos.com
+ rinus.pelgrum@witteveenbos.com
neWBie International Experience Ieder jaar organiseert de neWBie-commissie (het netwerk van Witteveen+Bos’ers die tot drie jaar in dienst zijn) de International Experience. Deze activiteit biedt jonge professionals de gelegenheid om te ervaren wat internationaal werken inhoudt. Onder begeleiding van senior specialisten gaan zij aan de slag met een concrete opgave in het buitenland. Dit jaar vond de activiteit plaats bij het Emscher Genossenschaft in Duitsland. Dit Duitse waterschap heeft als taak de Emscher, één van de grootste bestaande open riolen van Duitsland, om te vormen tot een schone en aantrekkelijke waterloop. In samenwerking met het Emscher Genossenschaft werkten de neWBies aan ideeën en oplossingen voor deze omvorming. + paulien.hoogvorst@witteveenbos.com
Nieuwe sorteerhal Twence Optimaal ontwerp door BIM en clash-control Twence is een producent van grondstoffen en energie uit afvalstromen en biomassa in de regio Twente. Het bedrijf zet 99 % van het afval om in grondstoffen, bouwstoffen en energie. Kunststof verpakkingen vormen een potentiële groeimarkt voor Twence. Naar verwachting neemt de hoeveelheid kunststof verpakkingen en de benodigde sorteercapaciteit de komende jaren toe. Twence heeft Witteveen+Bos daarom gevraagd om een nieuwe sorteerhal en infrastructuur te ontwerpen. Witteveen+Bos kreeg de opdracht gegund vanwege haar goede kennis van afvallogistiek gecombineerd met kennis van gebouwontwerpen. Het ontwerp van de scheidingsinstallatie, specifiek voor kunststof, is
opgesteld door HTP uit Aken. Voor het bouwkundige, constructieve en werktuigbouwkundige ontwerp hebben wij gebruik gemaakt van de BIM-methodiek. Deze ontwerpen zijn gecombineerd met ontwerpen van andere partijen (zoals HTP) en door middel van clash-control in het ontwerp geïntegreerd. Gedurende het ontwerptraject zijn diverse ontwerpoptimalisaties op de fundatiemethodiek, staalconstructie en de gevelopbouw doorgevoerd om binnen budget te blijven. Ook gaf Witteveen+Bos advies over de routering en het voorraadmanagement. In zes maanden tijd is een ontwerp gemaakt waarmee Twence haar vergunningen kan aanvragen en de bouwwerkzaamheden op de markt kan brengen. + adam.ronhaar@witteveenbos.com
GeurApp om hinder in beeld te brengen Voor slachtbijproductenverwerker Noblesse ontwikkelde Witteveen+Bos de GeurApp, een mobiele applicatie die voor iedereen verkrijgbaar is via de App Store en Play Store. Omwonenden kunnen via deze app melden wanneer ze Noblesse ruiken. De meldingen worden naast weers- en bedrijfsinformatie gelegd, om patronen te zoeken die verklaren waarom hinder optreedt voor de omgeving. Het bedrijf voldoet namelijk aan alle normen. De GeurApp vormt een aanvulling op klachtenanalyses, enquêtes en metingen die Witteveen+Bos al sinds de jaren ’80 uitvoert voor het bedrijf. Het belangrijkste voordeel van de app is de snelheid en laagdrempeligheid, maar Noblesse verwacht dat de directe interactie ook het wederzijdse begrip kan verbeteren. + andre.van.boheemen@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws jaargang 23, februari 2015
conditiemeting railinfra assets Railinfra Solutions (RIS) heeft opdracht gekregen voor het uitvoeren van een conditiemeting van de railinfra assets op de NedTrain-emplacementen en -werkplaatsen. RIS is een structurele samenwerking tussen Deutsche Bahn International, Witteveen+Bos en Royal HaskoningDHV en biedt integrale oplossingen op het gebied van spoorse mobiliteit, infrastructuur, ruimtelijke inrichting en light- en heavy rail. RIS is door NedTrain gecontracteerd voor het inventariseren van de conditie van de assets middels een visuele inspectie en het opstellen van een activiteitenplan voor het eerste jaar. Daarnaast wordt een meerjarenonderhoudsplanning opgesteld voor de bovenbouw van de sporen inclusief wissels in het terrein en sporen in de werkplaats. Hierbij worden de aanwezige stootjukken, ontsporingblokken, wisselverwarming en -bediening, bovenleiding buiten en bovenleiding in de werkplaats met de daarbij behorende afschakelinstallatie en veiligheidsvoorzieningen meegenomen. De inspectie werd uitgevoerd aan de hand van de NEN 2767-norm voor conditiemeting en de ‘PAS 55 Asset Management’. Deze Britse norm geeft, uitgaande van bedrijfsdoelstellingen, helder weer wat nodig is om assets te managen over de gehele levenscyclus. Railinfra Solutions is in samenwerking met NedTrain op basis van een startbijeenkomst en twee workshops gekomen tot uitwerking van de ‘NEN 2767 gebrekenlijst voor aangetroffen gebreken’ en de te hanteren levensduren van infra-onderdelen. Door het introduceren van de objectieve meetmethode van NEN 2767 en het uitbreiden hiervan voor railinfra werkt Nedtrain aan het professioneel neerzetten en uitvoeren van Asset Management volgens de internationale standaard. + tarik.yajeb@witteveenbos.com
Inspectie met drone
+ steven.braakman@witteveenbos.com
Cleantech Tomorrow 2015
Elektriciteitstransporteur TenneT staat voor een omvangrijk investeringsprogramma. Het bedrijf wil de betrouwbaarheid en continuïteit van de Nederlandse elektriciteitsvoorziening voor de komende tien jaar op het gewenste hoge niveau brengen. Witteveen+Bos helpt TenneT hierbij door het leveren van engineeringdiensten in de vorm van technische onderzoeken en ontwerpen voor de aanpassing en instandhouding van hoogspanningstations en verbindingen. TenneT wil tevens groeien naar een meer regisserende opdrachtgeverrol. Onze ervaring met prestatie-inkoop, het in beeld brengen van risico’s en omgaan met risico’s in de projectaansturing betekent dat wij Tennet goed kunnen begeleiden in dit veranderingstraject. Witteveen+Bos is voor dit project een structurele samenwerking aangegaan met Tebodin en het Duitse Bilfinger FRB GmbH. Gezamenlijk sluiten wij raamcontracten met TenneT voor drie jaar, met de optie voor verlenging van twee maal twee jaar.
Op dinsdag 3 februari 2015 vond in Apeldoorn het congres Cleantech Tomorrow plaats. Harry Webers is namens Witteveen+Bos de initiatiefnemer en medeorganisator van dit jaarlijkse congres en is medeoprichter van de Stichting Cleantech Tomorrow. Net als in 2014 is een spraakmakend programma georganiseerd rondom Cleantech: schone technologie voor het bedrijfsleven, overheid en burgers van jong tot oud. Het accent van Cleantech Tomorrow 2015 lag op grondstoffen en food in een circulaire economie. Met topsprekers als Louise Fresco, John D. Liu en Wiebe Draijer. Ook poolreiziger Robert Swan was weer van de partij. Meer informatie op www.cleantechregio.nl + harry.webers@witteveenbos.com
Snel tracébesluit N50 Rijkswaterstaat is van plan om de N50 tussen Ens en Emmeloord te verbreden van 2x1 rijstrook naar 2x2 rijstroken en een viaduct te realiseren. Doel is de verkeersveiligheid op de N50 te verbeteren en de capaciteit te vergroten. Witteveen+Bos heeft in opdracht van Rijkswaterstaat het ontwerp tracébesluit (OTB) en het tracébesluit (TB) opgesteld. Ook het wegontwerp, de relevante effectstudies en contractvoorbereiding waren onderdeel van de opdracht. Eind februari 2013 is de opdracht gegund op basis van een hoge EMVI-score (economisch meest voordelige inschrijving) voor onze aanbieding. Het OTB is al in december 2013 vastgesteld. In de zomer van 2014 is het TB vastgesteld. Het TB werd onherroepelijk, zonder dat er enig beroep is ingesteld. Bijzonder is dat dit TB als eerste TB is vastgesteld onder de nieuwe regeling in de Wet milieubeheer wat betreft geluidhinder (SWUNG). Deze regeling omvat de toepassing van de systematiek rondom geluidproductieplafonds voor rijkswegen.
+ koen.haans@witteveenbos.com
energiecongres japan De tsunami die kerncentrale Fukushima in 2011 trof, is aanleiding voor Japan om de veiligheid van kernenergie nader te onderzoeken en op zoek te gaan naar duurzame alternatieven. De universiteit van Tohoku organiseerde in november een congres over duurzame energie. Witteveen+Bos, een van de vier gastsprekers, gaf een presentatie over bodemenergie. Hoewel de bodemopbouw in Japan anders is dan in Nederland, is het opwekken van bodemenergie in bepaalde gebieden wel degelijk mogelijk. De bestaande wet- en regelgeving en onzekerheden over boortechnieken vormen de grootste uitdagingen. In opdracht van een elektriciteitsbedrijf zet Witteveen+Bos een trainingsprogramma voor de opslag van bodemenergie op.
+ peter.van.weelden@witteveenbos.com
Asset management ECT Witteveen+Bos wordt de nieuwe vaste partner van Europe Container Terminals (ECT) voor het beheer en onderhoud van infrastructuur op de terminals en breidt hiermee haar werkzaamheden op het gebied van Asset Management op kantoor Rotterdam uit. ECT is de leidende containerterminal operator van Europa die in Rotterdam het grootste deel van alle containers overslaat. ECT exploiteert in Rotterdam drie deep-sea terminals. Deze zijn het gehele jaar 24/7 open. In het Europese achterland beschikt ECT bovendien over meerdere eigen inlandterminals: MCT Moerdijk, TCT Venlo, DeCeTe Duisburg en TCT Belgium. Hoogfrequente spoor- en binnenvaartdiensten verbinden deze inlandterminals duurzaam met ECT’s deepsea terminals. Op die manier ontstaat voor de klanten van ECT een optimale logistiek-keten. Witteveen+Bos zal ECT begeleiden bij de uitvoering van de beheer- en onderhoudswerken en de voorbereiding van grotere onderhoudsprojecten.
+ bas.godschalk@witteveenbos.com
Ondergrond in 3D Geologische, geohydrologische en geotechnische kenmerken van de ondergrond beïnvloeden de cruciale ontwerpparameters in veel van onze projecten. Een goed inzicht in deze kenmerken is essentieel. Witteveen+Bos maakt hiervoor gebruik van RockWorks, gespecialiseerde 3D-modelleringssoftware. Informatie over de ondergrond wordt verkregen via boringen, sonderingen, geofysisch onderzoek en laboratoriumtesten. De uitdaging is om deze informatie samen te brengen en op efficiënte en consistente wijze te interpreteren. RockWorks biedt een 3D-database voor het onderbrengen van alle ondergrondgegevens en kan dit naar een volledig 3Dmodel interpoleren. Tevens is koppeling met andere systemen mogelijk. + siefko.slob@witteveenbos.com
+ ben-jaap.pielage@witteveenbos.com foto: ECT Euromax Terminal Rotterdam
Voor een programma van het Dutch Institute of World Class Maintenance (DI-WCM) voerde Witteveen+Bos een pilotinspectie met drone uit van de Oude Rijnbrug bij Babberich. Doel was om te beproeven wat de toegevoegde waarde van een drone is in het inspectieproces. Er is gekeken naar inzetbaarheid, risico’s en kosten en wat de herbruikbaarheid van de ingewonnen informatie is voor het Asset Managementproces is. De resultaten laten zien dat de inzet van een drone een bruikbare aanvulling is op visuele inspectie van een kunstwerk en dat er veel te winnen is op het gebied van hergebruik van ingewonnen informatie.
Engineering voor Tennet
Krachtig in de infrasector Tijdens InfraTech, de tweejaarlijkse beurs voor iedereen in de sector, kreeg Karin Sluis de prijs voor de Meest Krachtige Persoon in de Infrasector. Karin werd genomineerd omdat ze hart heeft voor de infrabranche en ingenieurswerk en omdat ze als algemeen directeur van Witteveen+Bos nog steeds nauw betrokken is bij projecten zoals de Afsluitdijk, een iconisch werk op het gebied van infrastructuur. Karin Sluis: ‘Ik zie de benoeming als een erkenning van de manier waarop wij bij Witteveen+Bos gezamenlijk werken: vanuit liefde voor ons vak, met inzet van ieders individuele kennis en kwaliteiten en met een ondernemende en positieve instelling’. + communicatie@witteveenbos.com
Kerstkaartenactie 2014 Witteveen+Bos verstuurt geen kerst- of nieuwjaarskaarten. Het bedrag dat daarmee wordt bespaard, doneren wij ieder jaar aan een goed doel. Vanwege onze betrokkenheid bij projecten in Ghana is eind 2014 gekozen voor een donatie aan Ebola Watch Ghana. Dit initiatief werkt aan educatie en bewustwording over het ebolavirus. Er worden onder meer workshops in Liberiaanse vluchtelingenkampen georganiseerd, waarbij men voorlichting en gezondheidstips geeft om verspreiding van het dodelijke virus te voorkomen. + communicatie@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws jaargang 23, februari 2015
Personalia Nieuwe PMC Industrie en energie De product-marktcombinatie (PMC) Milieu en industrie is met ingang van 1 januari 2015 versterkt verder gegaan onder de naam Industrie en energie. Eveline Buter richt zich als PMCleider op oplossingen voor vraagstukken binnen het industrieen energiedomein. Eveline gaf sinds 2009 als vestigingshoofd Jakarta leiding aan onze activiteiten in Indonesië. Victor Coenen volgt haar op als hoofd van de vestiging in Jakarta.
Nieuwe PMC-leider Watermanagement Per 1 januari 2015 geeft Herman Mondeel leiding aan de PMC Watermanagement. Hij volgt hiermee Theo Witjes op, die zich gaat richten op de verwerving en uitvoer van internationale waterprojecten. Herman werkt aan uiteenlopende waterprojecten en zal dit vanuit ons kantoor in Rotterdam combineren met zijn nieuwe rol als PMC-leider.
Column
Conference Het afgelopen jaar dook Witteveen+Bos regelmatig op in de media. Zo haalden we veelvuldig de geschreven pers, een aantal keer de radio bij BNR en zelfs de Huffington Post Live (internet-tv) met ons Great Garuda-project in Jakarta. Nieuw voor ons is het fenomeen dat in de media óver ons wordt gepraat in plaats van mét ons. Eind december kwam Witteveen+Bos uitgebreid aan bod in een soort vroege oudejaarsconference van Jan Jaap van der Wal in RTL Late Night. Voor buitenstaanders uiterst vermakelijk want Jan Jaap zette een aantal ‘onafhankelijke’ partijen te kijk. Ook Witteveen+Bos moest het ontgelden. Volgens Jan Jaap hadden wij ooit de EU geadviseerd dat winning van schaliegas risicovol is en later ons eigen ministerie van Economische Zaken dat dit niet zo is. Ik kan me voorstellen dat dit bij velen tot opgetrokken wenkbrauwen heeft geleid. Jan Jaap, die zich duidelijk goed had verdiept in het onderwerp, is echter in een oud ‘frame’ van Milieudefensie getrapt. Nadat wij in 2013 als penvoerder in opdracht van het ministerie van EZ hadden geadviseerd dat op basis van bestaande literatuur en ervaringen de winning van schaliegas niet als bijzonder risicovol kan worden beschouwd, heeft Milieudefensie enigszins selectief uit een eerder rapport voor de Europese Commissie geciteerd. Bij dit rapport dat door het Britse bedrijf AEA is opgesteld heeft Witteveen+Bos als onderaannemer gewerkt. De conclusie hiervan was dat het risico op grondwatervervuiling bij diepe winning en zorgvuldige uitvoering (zoals het geval is in Nederland) klein is. Geheel in lijn met het rapport voor EZ. Heel iets anders dus dan Milieudefensie indertijd suggereerde. Wij zullen aan dit fenomeen moeten wennen. Steeds meer worden wij gevraagd om rond omstreden thema’s op basis van expertise te adviseren. Dat de uitkomst hiervan niet in het straatje past van sommige partijen is onvermijdelijk. De discussie wordt vaak op het scherpst van de snede gevoerd, waarbij wij vol in de wind komen te staan. Daar zullen wij op gepaste wijze mee om moeten leren gaan. Uiteraard zonder datgene waar wij voor staan - namelijk een objectief advies geven op basis van kennis en feiten - te verloochenen. Vroeger keek iedereen uit naar de oudejaarsconferences van Wim Kan. Het schijnt dat het ergste wat een politicus kon overkomen was dat hij of zij daarin niet werd bespot. En zo is het natuurlijk ook nog een keer: als je ertoe doet wordt er over je gesproken. + henk.nieboer@witteveenbos.com
Twee nieuwe vestigingshoofden Maurits Schilt is met ingang van augustus 2014 het nieuwe vestigingshoofd van ons kantoor in Heerenveen. Zijn expertise op het gebied van ruimtelijke ontwikkeling wordt ingezet om het kantoor op dit gebied te verbreden en versterken. Maurits volgt hiermee Rinze Herrema op, die sinds 1 januari 2014 PMC-leider Infra constructies is. Vanaf 1 januari 2015 is Marinus Aalberts het nieuwe vestigingshoofd van ons kantoor in Rotterdam. Naast zijn inhoudelijke rol als projectleider van waterveiligheidsprojecten, gaat hij zich als vestigingshoofd richten op het aantrekken en ontwikkelen van high potentials, vanwege de goede aansluiting met universiteiten, hogescholen en kennisinstituten in de omgeving. Marinus volgt hiermee Koen Haans op, die zijn focus verlegt naar de verwerving en uitvoering van energieprojecten.
De Nieuwe Hanze
Smart Cities Smart Factories Toen Nederland in 2006 opnieuw sprak over de VOC-mentaliteit is de kiem gelegd voor het concept ‘De Nieuwe Hanze’. Terwijl de VOC (1602-1799) slechts 200 jaar duurde en zes steden in West-Nederland betrof, bestrijkt het Hanzeverbond (1282-1669) een periode van 400 jaar en 200 steden (‘stadstaten’) van Londen tot Novgorod. ‘De Nieuwe Hanze’ biedt een inspirerend perspectief voor een duurzame economie en nieuwe werkgelegenheid in Oost-Nederland. Witteveen+Bos is de aanjager van dit initiatief. Harry Webers: ‘In Oost-Nederland zijn in de afgelopen decennia opvallend veel (oude) bedrijven en banen verdwenen. Ook zijn bekende zelfstandige bedrijven en onderwijsinstellingen overgenomen. Daar komt bij dat er door de verstedelijking in ons land jaarlijks duizenden mensen migreren van Oost- naar West-Nederland, hetgeen op termijn een tweedeling in Nederland zal veroorzaken’.
‘De Nieuwe Hanze’ richt zich op intensivering van de handel en samenwerking met Duitsland op het gebied van technologie, energie en grondstoffen (resource efficiency). Ook wordt verduurzaming van de (oude) maak- en productiebedrijven in Oost-Nederland beoogd, waardoor die bedrijven qua grondstoffen en energie veel efficiënter kunnen produceren en beter kunnen concurreren. Oude Rijnlandse Hanzewaarden komen weer centraal te staan: verbondenheid en samenwerking, durf en lef, ondernemerschap en gemeenschapszin. ‘Als de internationale Hanzesteden, naast toerisme en recreatie, ook op het gebied van economie en innovatie intensiever gaan samenwerken, ontstaat een grote en sterke economische eenheid met nieuwe werkgelegenheid en veel innovatieve bedrijven. Vanuit de insteek ‘smart cities smart factories’ kunnen we weer prima concurreren met andere delen van de wereld’, aldus een enthousiaste Webers. + harry.webers@witteveenbos.com
digitale nieuwsbrief ontvangen? Het Witteveen+Bos Nieuws is ook digitaal beschikbaar. U kunt zich hiervoor aanmelden via onze website www.witteveenbos.nl/nieuwsbrief Wilt u voortaan alleen de digitale nieuwsbrief ontvangen en uw abonnement op deze papieren editie opzeggen? Stuurt u dan een email met uw naam en adres naar communicatie@witteveenbos.com
Redactieadres Witteveen+Bos Nieuws
Postbus 233, 7400 AE Deventer, telefoon 0570 69 79 11 communicatie@witteveenbos.com, www.witteveenbos.nl Het Witteveen+Bos Nieuws verschijnt vier keer per jaar. Jaargang 23, februari 2015
Witteveen+Bos Nieuws februari 2015