Nieuws
109
Op zondag 9 december 2018 is het ontwerp voor het Nederlands paviljoen door het Ministerie van Buitenlandse Zaken, de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland en het consortium Dutch Dubai onthuld. Met een paviljoen dat geen gebouw is in traditionele zin, maar een tijdelijk klimaatsysteem, gebouwd met lokaal aanwezige bouwmaterialen, neemt Nederland op een onderscheidende manier deel aan de Dubai EXPO 2020. Deze 35e wereldtentoonstelling vindt plaats tussen 20 oktober 2020 en 10 april 2021 en is de eerste wereldtentoonstelling in het Midden-Oosten. Het Nederlands paviljoen belichaamt het door Nederland gekozen thema ‘uniting water, energy and food’ en laat de verbinding zien die ons land weet te leggen tussen duurzame energie, watermanagement, agricultuur en circulariteit. Het paviljoen is ontworpen als een circulair klimaatsysteem waarin bezoekers zich kunnen onderdompelen in stilte, warmte, koelte, licht, duisternis, agricultuur en water. In het paviljoen ervaren bezoekers op de meest zintuiglijke manier de Nederlandse kennis en kunde op het gebied van het vindingrijk oogsten van water, energie en voedsel. Het paviljoen (3.727 m2) staat in het Sustainability District van de expo en is, naast de presentatie van ‘Nederland’, ook een ontmoetingsplaats voor het bedrijfsleven, kennisinstellingen, overheden en maatschappelijke organisaties. Consortium Het Nederlands paviljoen is ontworpen door het Dutch Dubai consortium, bestaande uit Expomobilia, V8 Architects, Kossmann.dejong en Witteveen+Bos. Samen beschikken zij over ruime ervaring en een sterk netwerk in Dubai. Het paviljoen bundelt alle benodigde kennis en technologie op het gebied van paviljoenbouw, architectuur, interactieve bezoekerservaringen, circulariteit en duurzaam bouwen. Een groot aantal Nederlandse innovatieve bedrijven is betrokken bij de totstandkoming van het concept, waaronder Aardlab en Sign. + www.dutchdubai.com
+ www.rijksoverheid.nl/dubaiexpo2020
Beeld: V8 architects
Dubai EXPO 2020 Al 25 jaar Brabantse gastvrijheid Jubileum voor kantoor Breda
Op 1 januari 2019 bestond het kantoor van Witteveen+Bos in Breda 25 jaar. Op verschillende momenten in dit jubileumjaar vieren we deze mijlpaal met iedereen die bij het kantoor betrokken is of was: van collega’s en oud-collega’s tot opdrachtgevers, samenwerkingspartners en studenten. Het kantoor in Breda opende als doorstart van het kantoor in Bergen op Zoom, vanwege de strategische ligging ten opzichte van de grotere gemeenten in Brabant en goede bereikbaarheid vanuit Zeeland. Twaalf collega’s begonnen in het eerste kantoor, dat aan de Tramsingel stond. Later verhuisden zij naar het Chasséveld en de Willemstraat. Inmiddels is het kantoor uitgegroeid tot ongeveer 55 collega’s, die sinds 2,5 jaar aan de Stationsweg werken. Inhoudelijk is er ook het nodige veranderd. Van een breed georiënteerd kantoor met verschillende
expertises, is het kantoor in Breda zich meer gaan concentreren op specifieke marktvelden als de advisering van industrie, stedelijke ontwikkeling en droge infrastructuur. Een belangrijk kenmerk van het kantoor dat al die jaren is gebleven, is de Brabantse gastvrijheid. Ook in de werkstijl komt die gastvrijheid terug: het opbouwen van sterke klantrelaties in de regio’s Brabant en Zeeland is voor ons heel belangrijk. Voor de volgende 25 jaar maken we ons op voor het leveren van een bijdrage aan een circulaire economie, gezonde en schone mobiliteit, het reduceren van CO2-uitstoot en de energietransitie. In 2019 vieren we het zilveren jubileum met evenementen als een congres, workshops en themasessies. Zo wordt het een jubileum voor iedereen die betrokken is of was bij dit kantoor. + wim.van.den.berg@witteveenbos.com
Het aanbesteden van innovatie Witteveen+Bos kreeg recent een mooie opdracht: de voorbereiding van de vervanging en het onderhoud van de Cruquiusbruggen in de Haarlemmermeer. Een bijzonder project, niet alleen vanwege de scope, maar ook vanwege de ambitie om - via de aanbesteding - duurzame innovaties te verkrijgen. Daarom is gekozen voor een concurrentiegerichte dialoog, een relatief lange en intensieve procedure waarin met meerdere partijen tegelijk wordt gesproken over hun voorstellen. Dezelfde opzet is eerder gekozen voor de aanbesteding van de Innovatieroute N737 voor de provincie Overijssel. De resultaten daarvan zullen binnenkort bekend worden, maar ook daar is de doelstelling deze: via de aanbesteding de markt stimuleren om innovatieve ideeën in te brengen.
Een andere manier om innovatie te bevorderen is het organiseren van een prijsvraag. Voor TNO (en Rijkswaterstaat) begeleiden we de prijsvraag Duurzaam Asfalt. Daarbij is sprake van een duidelijke afbakening van de vraag, namelijk louter en alleen de productie en samenstelling van nieuwe asfaltmengsels. Ook die resultaten zullen binnenkort bekend worden gemaakt. Het aanbesteden van innovatie betekent dat twee werelden elkaar ontmoeten. Aanbesteden is een procedurele, nogal juridische opgave, met strakke kaders en spelregels. Innovatie (die natuurlijk wel een doel moet dienen) vraagt juist om out-of-the-box denken met zo min mogelijk kaders. We doen via onze projecten steeds meer ervaring op met deze bijzondere combinatie en we zijn steeds beter in staat om ze met elkaar te verbinden. Met uiteindelijk één doel, het stimuleren en toepassen van nieuwe methoden en materialen die bijdragen aan duurzame projecten. + jaap.de.koning@witteveenbos.com
ALLIANTIE SMART ZWOLLE LEIDT TOT DIGITALE INNOVATIE De Alliantie Smart Zwolle richt zich op vergroting en versnelling van inzicht in kansen en ontwikkelingen met data. Met het ondertekenen van de intentieovereenkomst Alliantie Smart Zwolle spreken de samenwerkende partijen af om gezamenlijk extra inspanningen te doen op relevante maatschappelijke vraagstukken. Denk hierbij aan klimaatverandering, energietransitie, gezond oud worden en mobiliteit. De alliantie bestaat uit de gemeente Zwolle, deltaWonen, Esri Nederland, Witteveen+Bos, Rabobank, ROVA, Vitens en Hogeschool Windesheim. De partners bundelen hun kennis en data om te werken aan een vitale regio met geïnformeerde inwoners. Rond een aantal thema’s trekt de alliantie hierin samen op met Enexis en de provincie Overijssel. Het delen van middelen is een belangrijk onderdeel voor verdere digitalisering en anders werken met data. Een slimme stad en regio vergroten bijvoorbeeld de kansen voor studenten op een interessante baan of project. Door inwoners van Zwolle meer inzicht te geven in data, kunnen zij betere beslissingen nemen en slimmere en meer duurzame keuzes maken. De samenwerking heeft een looptijd van vier jaar. Na twee jaar wordt bepaald of de partners voldoende op koers liggen. + rina.clemens@witteveenbos.com
Projectbureau Gebiedsinrichting Zuidelijk Westerkwartier Antea Group, Arcadis, RoyalHaskoningDHV, Sweco en Witteveen+Bos slaan de handen ineen om aangestuurd door Prolander de Gebiedsontwikkeling Zuidelijk Westerkwartier uitvoeringsgereed te maken. Om dit waar te maken, verenigen de vijf raamcontractpartijen zich speciaal voor deze opgave onder een dak in het projectbureau Zuidelijk Westerkwartier. In het Zuidelijk Westerkwartier (het zuidwesten van de provincie Groningen), wordt natuurontwikkeling gecombineerd met de inrichting van waterbergingsgebieden. Tegelijk worden maatregelen genomen op het gebied van waterkwaliteit, recreatie, landbouw, landschapsherstel. Voor deze opgave moeten in een korte periode enorm veel onderzoeken uitgevoerd worden en moet nadere detaillering van de inrichtingsplannen plaatsvinden in een uitdagend tijdsbestek. Om
Witteveen+Bos Nieuws februari 2019
daadkrachtig vorm te geven aan de inrichting van deze polders heeft Prolander in het najaar van 2017 alle raamcontractanten benaderd met de vraag of zij een brede samenwerking voor deze gebiedsopgave zien zitten. Uiteraard is hier door alle partijen positief op gereageerd. Toch heeft de totstandkoming van de projectorganisatie nog behoorlijk wat voeten in de aarde gehad, voordat de samenwerking tussen de vijf bureaus en Prolander een feit was. Na een intensief traject tussen de verschillende raamcontractanten en Prolander is het projectbureau Zuidelijk Westerkwartier in juni 2018 bekrachtigd. Het projectbureau werkt vanuit het kantoor van Sweco te Groningen. De provincie Groningen en het waterschap Noorderzijlvest zijn de opdrachtgevers. De planning is erop gericht om met de uitvoering te starten in de zomer van 2019. De werkzaamheden moeten eind 2020 gereed zijn. + engbert.van.der.weide@witteveenbos.com
Ontwerp- en evaluatieprogramma voor circulair ontwerp wint innovatieprijs Tijdens de finale van ons Plus+ Innovation programme op 29 november werd het ontwerp- en evaluatieprogramma voor het meten en inzichtelijk maken van circulaire mogelijkheden in ontwerpen gekozen tot winnaar. +Circular Design is een eenvoudig te gebruiken hulpmiddel dat inzicht biedt in het materiaalgebruik van ontwerpen. De visualisaties uit het programma stellen de opdrachtgever en ook ontwerpers zelf in staat om de circulariteit van het ontwerp te meten, te vergelijken en om inzicht te krijgen in het verbeterpotentieel. De tool geeft concrete invulling aan één van de zeven Duurzame Ontwerpprincipes van Witteveen+Bos: circulair ontwerp. Uitgangspunt voor +Circular Design is dat de materialen voor bijvoorbeeld een nieuw te ontwerpen brug aan het einde van hun levensduur kunnen worden gedemonteerd, getransporteerd en hergebruikt op een andere locatie. ‘In onze innovatiecampagne hebben we de kans gekregen om ons idee tot concrete uitvoer te brengen, in de markt te valideren en tot prototype te ontwikkelen’, geeft Joris van den Acker (een van de ontwikkelaars) aan. ‘Inmiddels is +Circular Design zover ontwikkeld dat we hem voor en met onze opdrachtgevers inzetten. Het is mooi om te merken dat daar vanuit verschillende hoeken veel vraag naar is.’ De editie in 2018 was de tweede keer dat dit interne innovatieprogramma van Witteveen+Bos werd georganiseerd. Iedere collega werd uitgedaagd om innovaties in te dienen en deze in teams verder te ontwikkelen tot concrete nieuwe producten en diensten voor de organisatie. Dit werd gedaan binnen vijf campagnes, gericht op verschillende marktsegmenten: Smart Cities, Smart Cycles, Smarts Detas, Smart Infra and Mobility en Smart Company (gericht op innovatieve toepassingen in de bedrijfsvoering).
Cycle Highway Accelerator De Cycle Highway Accelerator is een ontwerpinstrument dat haalbaarheidsstudies voor snelfietsroutes versnelt door geautomatiseerd conceptueel ontwerp en evaluatie van routeopties via een webportaal. Hiermee kunnen overheden hun fietsinfrastructuurprojecten binnen tijd en budget en met draagvlak van het publiek afronden. My Plus My Plus geeft de handvatten waarmee Witteveen+Bos’ers zich optimaal kunnen ontwikkelen. Alles begint met het vaststellen van ieders talent en ambities. Door het koppelen van collega’s aan talentoren en het werken in groepen, creëren we een inspirerende werkomgeving en verbondenheid binnen Witteveen+Bos. ISAIRA ISAIRA is een ‘lab in the field’-techniek voor het meten van vluchtige organische stoffen, bedoeld om Witteveen+Bos en andere experts meer inzicht te geven in complexe emissieproblemen, door middel van een continue en real-time dataverzameling op componentspecifiek-niveau. Mijn-energieadvies.nl Groot vastgoedbeheerders, gemeentes en huiseigenaren die te maken hebben met de complexiteit van het gasloos maken van bestaande woningen, kunnen met een meetkastje en online platform geautomatiseerd op maat gemaakt integraal advies krijgen om verduurzamingsstappen te maken.
Los van de winnende innovatie leverde dit programma in 2018 nog negen andere producten op:
Wave Impact on Harbours WIHA is een kostenefficiënte en nauwkeurige tool voor het optimaliseren van een havenontwerp, in een snelle en gebruiksvriendelijke GIS-omgeving. Golfcondities uit WIHA kunnen direct worden toegepast in een Dynamic Mooring Analysis, bij het berekenen van de ‘downtime’ van een haven en bij het beoordelen van overstromingsrisico’s.
Automated Design of a River Crossing Met twee minuten aan input ontwerpt ADRC een rivierkruising volgens geldende normen. Dit gebeurt middels een locatie en het bijbehorende weg- en scheepvaartverkeer. Met ADRC worden constructieve/technische documenten, een 3D-model en een kostenanalyse in slechts een half uur tijd gegenereerd.
Hot Water Battery De Hot Water Battery biedt een oplossing voor het tekort aan groene, hernieuwbare warmte in de winter. Innovatief is dat deze ondergrondse opslag van overtollige energie gebeurt met een monobron, op grotere diepte en in hogere temperaturen dan conventionele systemen.
Nature Inclusive Design for Offshore Development Witteveen+Bos adviseert opdrachtgevers hoe natuur optimaal geïntegreerd kan worden in offshore energieprojecten. Door een holistische benadering inclusief een site-analyse worden geschikte opties uit onze longlist met Nature Inclusive Designs geselecteerd, gedetailleerd en geïmplementeerd in het veld. Plus Planning Deze innovatie is gericht op de bedrijfsvoering van Witteveen+Bos. Plus Planning is een gebruiksvriendelijke tool en app om projecten, capaciteit en planning eenvoudig en efficiënt te beheersen en real-time inzichtelijk te maken. De tool geeft ook real-time informatie over de voortgang van het project en beschikbaarheid van teamleden. Van al deze innovaties is een productfilm gemaakt, die bekeken kunnen worden via de QR-code. + communicatie@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws december 2018
Herstel onderwaternatuur Alde Feanen In opdracht van de Provincie Fryslân werkt Witteveen+Bos aan het ecologische herstel van waternatuur in Nationaal Park en Natura 2000-gebied de Alde Feanen in Eernewoude. Het overgrote deel van de Alde Feanen bestaat uit troebel water met veel algen en vrijwel geen ondergedoken waterplanten. De opdracht omvat beheersmaatregelen om waterplantengroei in de Alde Feanen te bevorderen en daarmee de natuurwaarde van het gebied aanzienlijk te verhogen. Een hydrologische en ecologische systeemanalyse wees uit dat de oorzaken voor het troebele en plantenarme water niet veroorzaakt worden door externe invloeden, maar door een ongunstige samenstelling van het voedselweb in het gebied, met een dominantie van bodemwoelende en watervlo-etende vissen. Vervolgens zijn tien gebieden in de Alde Feanen met een totale wateroppervlakte van 80 hectare tijdelijk visdicht geïsoleerd van de omgeving, waarna de visstand is uitgedund in samenwerking met bureau ATKB en lokale
ONTWIKKELING WATERSTANDEN DUIDELIJK MET WABES In opdracht van Rijkswaterstaat Water, Verkeer en Leefomgeving heeft Witteveen+Bos samen met HKV de website www.wabes.nl ontwikkeld. Op die website is te zien is welke veranderingen in waterstanden, -debieten en -temperaturen tussen nu en 2050 te verwachten zijn op 150 punten in het rijkswatersysteem. Voor een deel van het land is er ook informatie over chloridegehalten. In het kader van het Deltaprogramma Zoet Water heeft Deltares op verzoek van Rijkswaterstaat met het Nationaal Hydrologisch model via een berekening over een periode van 100 jaar voor heel Nederland verkend wat de effecten zijn van klimaatverandering. In deze berekeningen is gewerkt met het huidige watersysteem en enkele op de korte termijn verwachte veranderingen, zoals een flexibel peil in het IJsselmeer. Er zijn daarmee twee scenario’s doorgerekend: een met het huidige klimaat en een met het verwachte klimaat en de economische ontwikkeling in 2050. Dit levert een schat aan waardevolle gegevens op voor burgers en bestuurders, maar de uitkomsten zijn moeilijk uit te lezen en te interpreteren. Op WABES.nl worden deze moeilijk toegankelijke uitkomsten omgezet in handige informatie: de tijdreeksen zijn omgezet in duurlijnen. De duurlijnen geven snel inzicht in veel en weinig voorkomende situaties en in verschillen die als gevolg van klimaatverandering zullen gaan optreden. De site is bedoeld om beleids- en investeringsbeslissingen te onderbouwen die te maken hebben met de beschikbaarheid van (geschikt) water op een bepaalde plaats in het hoofdwatersysteem, of op de overgang van het hoofdwatersysteem naar regionale. + berto.meeuwissen@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws februari 2019
beroepsvissers. Tevens zijn zaden, sporen en resten van ondergedoken waterplanten uit de omgeving ingebracht om een snelle ontwikkeling van waterplanten te stimuleren. De voorlopige resultaten zijn zeer positief. Na de uitdunning zijn negen van de tien gebieden helder en plantenrijk geworden, met vele positieve effecten op de waterkwaliteit en de biodiversiteit (waterplanten, visstand, vogels). Eén gebied blijkt niet goed visdicht te isoleren te zijn, waardoor de uitdunning door immigratie vanuit de omgeving teniet wordt gedaan en het water troebel blijft. Het heldere water in de negen gebieden is op satellietbeelden goed te zien. In september is het resultaat van het project al snorkelend met de opdrachtgever geïnspecteerd! + koen.princen@witteveenbos.com
Waterschappen als aanjagers van een circulaire economie De waterschappen hebben een centrale rol te vervullen in de circulaire economische transitie van Nederland. Bij hen ligt de vraag om, samen met andere regionale overheden, regionale strategieën voor zowel de circulaire als ook de klimaat- en energietransities te verzorgen. Om dit effectief te kunnen doen, moeten zij een goed beeld hebben van de materiaal-, water-, en energiestromen van de gebieden en systemen die zij besturen. Daarmee kunnen integrale strategieën worden ontwikkeld om deze vaak lineaire situatie om te zetten in een meer circulaire staat. Witteveen+Bos en Metabolic hebben met het Hoogheemraadschap van Delfland, het waterschap Vallei en Veluwe en Wetterskip Fryslân samengewerkt om dit voor hen in kaart te brengen. Ondanks toonaangevende ontwikkelingen en voortdurende innovatie binnen de watersector, staat de sector voor een grote uitdaging. Er is in de hoofden en het handelen een transitie nodig naar systeemdenken om afspraken zoals die in het Klimaatakkoord van Parijs en het Nationaal Grondstoffenakkoord te realiseren. De transitiepaden naar duurzame energie en optimale grondstofwinning zijn nauw met elkaar verbonden, en om structurele verandering op beide vlakken te realiseren is een integrale strategie noodzakelijk. Bovendien moeten waterschappen voor optimale cascadering van grondstoffen en restwarmte verder kijken dan hun eigen systeem: ze zijn schakels binnen een breder systeem van bedrijven, overheden en bewoners in een regio, en moeten met hen de verbinding zoeken om bijvoorbeeld biogas, restwarmte en nutriënten optimaal te herwinnen en hoogwaardig te benutten. Boeren of bedrijven in de regio
kunnen wellicht extra biomassa aanleveren voor vergisting, baggerspecie kan dienen als bodemverbeteraar, of cellulose uit rioolwater kan worden toegepast in de GrondWeg- en Waterbouw. Het gaat erom om verder te kijken dan de eigen schakel in het systeem. Het uitgangspunt zou de output moeten zijn, om van daaruit andersom te engineeren: wat is er nodig voor hoogwaardig hergebruik. Material Flow Analysis In drie vrij vergelijkbare onderzoeken bij de drie waterschappen, kwamen Metabolic en Witteveen+Bos tot een gestandaardiseerde aanpak voor waterschappen. Kern daarvan is een zogenaamde Material Flow Analysis (MFA). Om te weten aan welke knoppen je kan draaien binnen het bestaande water- en zuiveringssysteem, is het essentieel om inzicht te hebben in de huidige ‘stofwisseling’ van het systeem, en waar eventueel potentie ligt om materiaal-, water-, en energiekringlopen beter te sluiten. Een MFA dient als een nulmeting en brengt de relevante water-, energie- en grondstoffenkringloop van een waterschap in beeld, waarbij middels de CO2-kringloop ook de koppeling wordt gemaakt naar klimaatdoelstellingen. Voor dit overzicht wordt bestaande informatie vanuit bijvoorbeeld milieujaarverslagen en de klimaatmonitor, gecombineerd met onderzoeksdata van Witteveen+Bos en een grondstofstromenmodel van Metabolic. Daarmee kunnen de grondstoffenkringloop, het watersysteem en de energiehuishouding in samenhang geworden gepresenteerd. Deze gestandaardiseerde aanpak biedt ook kansen voor een programmatische aanpak, om voortgang te monitoren en voor een benchmark met andere waterschappen en organisaties. + rob.dijcker@witteveenbos.com
Reisleider Energietransitie Om de doelen uit het Klimaatverdrag van Parijs te halen streven Rijk en decentrale overheden gezamenlijk de doelstelling na om te komen tot 49 % CO2-reductie in 2030. Witteveen+Bos draagt als regionale partner bij in het landelijke Klimaatakkoord. En ‘practise what you preach’: ons grootste kantoor in Deventer is recent verduurzaamd en aardgasvrij geworden. Witteveen+Bos werkt met overheden, ontwikkelaars en netbeheerders aan Energieneutraal Nederland en daarbuiten. Onze specialisten willen ook hier het verschil maken en hun steentje bijdragen. Maar hoe doe je dat? De mogelijkheden zijn talloos en de te maken keuzes ook. Van betrokken partijen vraagt dit vaak een andere rol dan die ze nu hebben. Witteveen+Bos helpt daarbij. Al onze ervaringen in energieprojecten delen we graag; zo worden we een soort reisleider in de energietransitie. Waar naartoe? Hoe loodsen wij onze opdrachtgevers de energietransitie door? Jimme Zoete, groepshoofd Energie en Ruimte bij Witteveen+Bos, geeft een voorbeeld: ‘Voor Enexis Groep werkten wij afgelopen maanden aan een customer journey Regionale Energiestrategieën. Dat is een stappenplan voor de netbeheerder waarin Witteveen+Bos de ervaring met energieprojecten stap voor stap navolgbaar maakt. Het is misschien geen Lonely Planet of andere reisgids, maar het helpt gebiedsteams van de netbeheerder wel om vragen van verschillende overheden te plaatsen. NOVI, RES, BENG, VET, BBL: allemaal belangrijke termen in deze reis op weg naar een duurzamere wereld. Op een vliegveld zou je zoeken naar een duidelijk icoontje om te snappen waar je heen moet. Dus dat is wat wij geven: inzicht in de richting waar je naartoe moet in deze transitietijd. Wat betekenen al die termen die je overal tegenkomt? Wat betekent dat voor de verschillende partijen, zowel de
netbeheerder als de overheid? In onze adviezen benoemen we concreet welke kennis en gegevens betrokkenen op elk moment nodig hebben en welke stappen zij moeten zetten.’ Nieuwe rol in de energietransitie De energietransitie is lastig van begin tot eind te plannen. Daarom is het noodzakelijk om adaptief te werken. Wij gidsen professionals naar het moment in het proces waarop zij meerwaarde kunnen bieden. Bepaal eerst samen de bestemming: 49 % CO2-reductie is de bestemming die gehaald moet worden in het jaar 2030, maar 100 % reductie is het einddoel. Stem vervolgens wensen en beperkingen af. Wat wil je doen op de reis? Waar moeten we rekening mee houden? De netbeheerder weet veel over het elektriciteitsnet en over technische aansluitingen, maar met alleen een aansluitplicht komen ze niet op de eindbestemming terecht. De energietransitie vraagt daarom om een nieuwe rol voor de netbeheerder. Netbeheerders zijn binnen vijf jaar een onmisbare strategische speler voor opslag en flexibiliteit in de energiemarkt. Goede reisleiders Jimme Zoete: ‘Hebt u wel eens bij een reisbureau gezeten? Allemaal aantrekkelijke bestemmingen, maar er eentje kiezen is dan nog niet zo gemakkelijk. Dat kiezen doe je pas als je weet waar het mooi weer wordt. Het weer tijdens de ‘energietransitiereis’ laat zich moeilijk voorspellen. Ik hoop op veel wind en veel zon. Wij hebben een aantal goede reisleiders met ervaring in energieprojecten in dienst en nu moet dat allemaal samen komen. Heeft u een gids nodig of wilt u zelf een reis boeken? Op ons aardgasvrije kantoor praten we er graag over met een kop fairtrade koffie.’ + jimme.zoete@witteveenbos.com
Verkenning grootschalige betaalbare energieopslag In het licht van de energietransitie met als gevolg daarvan een toenemende elektrificatie van industrie, vervoer en verwarming ontstaat een groeiende afhankelijkheid van wind en zon als bronnen van elektriciteit. Elestor en Vopak, ondersteund door de adviseurs van Witteveen+Bos en Bergselaan Beheer, zijn gestart met verkenning van in welke energiemarkten er in Nederland de komende jaren haalbare businesscases kunnen zijn voor grootschalige betaalbare energieopslag met een vermogen van 500 kW of meer. Vopak onderzoekt hoe haar expertise in infrastructuur voor opslag kan bijdragen in het vinden van oplossingen voor deze betaalbare grootschalige energieopslag. Onafhankelijke opslag van producten die essentieel zijn in het dagelijks leven, zoals energie, eetbare oliën en chemicaliën, is de kerncompetentie van Vopak. De waterstofbromide flowbatterij van Elestor maakt gebruik van opslagtanks voor elektrolyt en waterstof. Vopak heeft veel ervaring met de opslag en behandeling van gevaarlijke stoffen in vele havengebieden in Nederland en het buitenland. Vopak verkent momenteel meer opties met betrekking tot de energietransitie en wil graag mede onderzoeken hoe de waterstofbromide flowbatterij van Elestor kan worden ingezet als grootschalige betaalbare energieopslag. Dit project is een belangrijke stap in het verkennen van een nieuwe technologie. Daarbij is onder andere de vraag wat de ideale energieopslagcapaciteit (kWh/MWh) is in verhouding tot het vermogen (kW/MW). Ook zal worden verkend welke rol grootschalige opslag kan spelen in het bieden van leveringszekerheid aan bedrijven die hun processen elektrificeren. + raphael.van.der.velde@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws februari 2019
HOLOLENS
Bangladesh Deltaplan 2100
Witteveen+Bos onderzoekt continu hoe nieuwe technieken onze opdrachtgevers kunnen helpen. Zo kan Augmented Reality (AR) gebruikt worden in de ideeënfase: met AR worden afbeeldingen over een werkelijk beeld heen geprojecteerd, waarbij de virtuele afbeelding door de gebruiker direct aangepast en verschoven kan worden. Zo kan een geluidsscherm of bushalte ingepast worden. Om de meerwaarde hiervan te onderzoeken heeft Witteveen+Bos met drie teams een case voor een toekomstige bouwlocatie uitgevoerd. De case betrof het positioneren van laadlocaties voor elektrische bussen met hololensbrillen. De uitkomsten gebruiken wij om tot de optimale inzet van deze nieuwe technieken te komen. + erik.kraan@witteveenbos.com
In een samenwerkingsprogramma tussen Nederland en Bangladesh werd een uitgebreid langetermijn deltaplan voor Bangladesh voorbereid. Witteveen+Bos nam deel aan het consortium, waarvan Twynstra Gudde penvoerder is, dat het deltaplan opstelde. Op 3 september 2018 heeft de regering van Bangladesh het Deltaplan aangenomen en een investeringsbudget van 37 miljard dollar toegewezen tot 2031. Nederland en Bangladesh zijn beide laaggelegen deltalanden. We delen de voordelen en uitdagingen die samenhangen met de transitiezone van rivieren, kust en zee. In de landbouw, in de internationale scheepvaart en de binnenvaart, in het dragen van de gevolgen van stroomopwaartse interventies en in effectief waterbeheer, kunnen onze landen expertise en beleid delen. Bangladesh is de grootste delta van de wereld. De rivieren en uiterwaarden, die 80 % van het land uitmaken, ondersteunen het leven, de bestaansmiddelen en de economie. Het land staat voor grote, onderling samenhangende uitdagingen op het gebied van waterveiligheid, voedselzekerheid en sociaal-economische ontwikkeling en is gevoelig voor natuurrampen als overstromingen,
cyclonen en droogte. De druk op de beschikbare grond en watervoorraden in de delta is groot. Het Deltaplan 2100 van Bangladesh is tot stand gekomen door een proces dat is gebaseerd op het deltaplanningstraject zoals dat in Nederland wordt toegepast. Belangrijke onderdelen van het deltaplanningstraject zijn onder andere het uitvoeren van referentiestudies, het schetsen van een deltavisie en scenario’s, het creëren van een deltakader voor deltabestuur, het iteratief selecteren van deltabestuurstrategieën, het formuleren van een investeringsplan en een programma voor capaciteitsopbouw. Interessant is dat het voorbereidingsproces nu wordt omgezet in overheidsbeleid, inclusief een aantal parallellen met de Nederlandse praktijk, bijvoorbeeld bij het opstellen van een Deltawet. Witteveen+Bos coördineerde het watervoorzienings- en sanitatiedeel in het Deltaplan en nam deel aan de expertteams voor kustontwikkeling, watervoorraden en rivierbouw. + fred.de.bruijn@witteveenbos.com
Internationale samenwerking voor inspecties vliegveld Voor opdrachtgever Brussels Airport Company (BAC) voeren de Assetmanagers van Witteveen+Bos een groot aantal A-inspecties en landmeetkundige werkzaamheden uit aan negen verschillende kunstwerken van diverse aard. Het betreft onder andere tunnels, viaducten, parkeergarages en busstations. Daarnaast bestaan de werkzaamheden uit een betondiagnose van een tweetal tunnels en de visuele inspectie van de wegverharding op Landside en Landside Restricted.
Met de gekozen aanpak van de inspecties en onderzoeken, beoogt de BAC de beoordeling van de toestand van brugelementen inzake veiligheid, duurzaamheid en risico op bezwijken in beeld te brengen van alle brugelementen die de veiligheid van de weggebruiker en de stabiliteit van het kunstwerk in het gedrang kunnen brengen. De rapporten dienen uiteindelijk als input voor een veelomvattende beheer- en onderhoudsstrategie om de kunstwerken de komende jaren in een goede onderhoudsstaat te kunnen behouden. Daarnaast zal het resultaat van de betondiagnose worden gebruikt om een aanbestedingsdossier te maken. De opdracht wordt uitgevoerd door een team van Belgische en Nederlandse bedrijven waarbij specialisten vanuit diverse kantoren van Witteveen+Bos zijn betrokken. Met name deze gecombineerde samenwerking zorgt voor een brede en diverse inzetbaarheid waarbij de specialistische kennis vanuit alle aanwezige disciplines optimaal kan worden gebruikt. Op deze manier toont Witteveen+Bos aan zich ook op dergelijk internationaal podium te kunnen onderscheiden door haar aanpak. + danny.den.boef@witteveenbos.com
PUBLICATIE ALGEMENE BOUWPLAATSKOSTEN De Nederlandse Vereniging van Bouwkostendeskundigen (NVBK) en Bouwend Nederland hebben een nieuw model Algemene bouwplaatskosten (ABK) gepresenteerd. De ABK zijn kosten die direct samenhangen met een bouwproject, maar geen direct verband hebben met de onderdelen van het bouwobject. In de praktijk is lang niet altijd duidelijk welke kosten onder algemene bouwplaatskosten vallen. Daarnaast zijn er de afgelopen jaren door innovatie van het bouwproces, zoals BIM, nieuwe kostensoorten bij gekomen die tot de ABK kunnen worden gerekend. Om eenduidigheid te krijgen hebben de NVBK en Bouwend Nederland hun modellen samengevoegd en geactualiseerd. Bij de totstandkoming van dit nieuwe model is advies ingewonnen bij de NEN-commissie van NEN 2699:2017 en het model is getoetst aan de praktijk. + erik.schulte@witteveenbos.com
NEWBIES ADVISEREN AYLESBURY Van 15 tot en met 18 november 2018 bezochten de neWBies van Witteveen+Bos Engeland. NeWBie is het netwerk van collega’s tot 5 jaar in dienst. Tijdens de jaarlijks terugkerende International Experience werkten vijftig neWBies in opdracht van de Aylesbury Garden Town en onder begeleiding van senioradviseurs aan diverse fietsroutes in Aylesbury. De opdrachtgever was erg tevreden met de resultaten en gaat deze gebruiken als input voor hun in ontwikkeling zijnde masterplan. + communicatie@witteveenbos.com
BENUTTEN INDUSTRIËLE RESTWARMTE Witteveen+Bos en Rotterdam Engineering brengen samen in opdracht van het Havenbedrijf Rotterdam en Gasunie de businesscase in kaart voor het aansluiten van industriële bedrijven en een geothermiebron op het te ontwikkelen warmtenet door Zuid-Holland. Dit regionale warmtenet wordt ontwikkeld door de partijen verenigd in de Warmtealliantie Zuid-Holland. Hierin participeren Havenbedrijf Rotterdam, Gasunie, Provincie Zuid-Holland, Eneco, Warmte Bedrijf Rotterdam en gemeente Rotterdam. De aan te sluiten warmteleverende bedrijven hebben ieder tussen de 5 en 200 MW restwarmte beschikbaar. Een regionaal warmtenet door Zuid-Holland heeft naar verwachting uiteindelijk de potentie om 500.000 huishoudens en een deel van de glastuinbouw en bedrijven van warmte te voorzien. Rotterdam Engineering brengt haar grote specialistische kennis in van de ondergrondse infrastructuur in Rotterdam. Hiermee wordt het leidingtracé bepaald dat nodig is om de restwarmte van de bedrijven naar het warmtenet te transporteren. Dat is essentieel voor het maken van een nauwkeurige inschatting van de businesscase. Witteveen+Bos zet haar kennis in van industriële restwarmtebenutting en het koppelen van installaties. Daarbij wordt onder meer gekeken naar veiligheid, leveringszekerheid en haalbaarheid. Samen met het Havenbedrijf zal intensief met de betrokken bedrijven worden samengewerkt om van dit project een succes te maken. + raphael.van.der.velde@witteveenbos.com
AFKOPPELEN EN AANLEG WADI’S Gieten, deel van de gemeente Aa en Hunze, heeft bij hevige regenbuien geregeld problemen met wateroverlast in de laaggelegen delen. Dit komt mede doordat Gieten in hellend gebied ligt. Het verschil tussen het hoogste en laagste gedeelte bedraagt circa 12 meter. Het regenwater stroomt hierdoor extra snel af naar de lage delen. Door verhard afwaterend oppervlak af te koppelen zal dit probleem aanzienlijk verminderen. In de Waardeellaan en De Zaalsteden is het riool aan vervanging toe. De straten liggen onder een gemiddelde helling van 1:100 en zijn daarmee heel geschikt om het regenwater bovengronds af te voeren. Daarom is ervoor gekozen om alle kolken weg te halen en het regenwater via goten in het wegprofiel af te laten wateren op drie wadi’s. Daar bestond onder de bewoners aanvankelijk weinig animo voor. Een schetsplan in de vorm van een presentatietekening met een heldere toelichting op de werking van het systeem en een fraai inrichtingsplan voor de gebieden rondom de wadi’s, brachten daar verandering in. Meerdere bewoners gaven te kennen hun medewerking te willen verlenen voor het afkoppelen van hun regenpijpen. Door de bewoners in de beginfase al bij de uitwerking te betrekken, ontstond er een breed draagvlak. De gemeente Aa en Hunze was te spreken over de uitgewerkte plannen. Na het voortraject besloot de gemeente de plannen in een bestek te gieten en heeft Witteveen+Bos gevraagd de rioolvervanging, afkoppeling en aanleg wadi’s verder uit te werken. Bij welslagen is de kans groot dat er meerdere straten in Gieten op dezelfde wijze worden afgekoppeld. + albert.nengerman@witteveenbos.com
Renovatie Moerriool Arnhem Winnaar No-Dig Award 2018
De renovatie van het Moerriool in Arnhem is tijdens het congres van NSTT - de sectorvereniging voor sleufloze technieken - op 8 november 2018 uitgeroepen tot winnaar van de No-Dig Award 2018 én winnaar van de Publieksprijs. De prijs, die jaarlijks wordt uitgereikt, is toegekend omdat het project er in is geslaagd om met de toepassing van verschillende sleufloze technieken tot een optimale oplossing te komen, met een minimum aan hinder. Witteveen+Bos is als huisadviseur van het Moerriool voor de Gemeente Arnhem al jarenlang nauw betrokken bij het project. Het Moerriool is een 1 kilometer lang, ca. 150 jaar oud riool dat dwars door de binnenstad van Arnhem loopt en de ondergrondse afvoer van het hemel- en afvalwater regelt. De vorm, de grootte en de constructie maken dat dit riool uniek in Nederland is. De constructie bestaat uit een 3-laags gemetselde boog op twee ongewapende betonnen stroken met daar tussenin een eveneens betonnen goot. Een spannende uitdaging voor de voorbereiding en uitvoering van het project was de randvoorwaarde dat er geen straat opgebroken mocht worden. Ook was er veel aandacht voor de veiligheid van het uitvoerend personeel en de projectomgeving.
Samenwerking met Witteveen+Bos Witteveen+Bos heeft de afgelopen zes jaar een breed palet aan onderzoeken verricht en diensten verleend, variërend van variantenstudies en geavanceerde 3D EEM stabiliteitsberekeningen tot het opstellen van het contract en het begeleiden van de aanbesteding. Daarnaast heeft Witteveen+Bos inspectiewerkzaamheden uitgevoerd en geadviseerd over renovatiemethoden. Projectleider namens Witteveen+Bos Jeroen de Leeuw: ‘Wij feliciteren de Gemeente Arnhem en de bouwcombinatie van harte, ook wij zijn er trots op dat dit project in de prijzen is gevallen. Het is een belangrijke erkenning voor de energie die door het hele team is geïnvesteerd in het streven naar een integrale oplossing, met een minimum aan hinder boven de grond en de toepassing van bijzondere ondergrondse technieken.’ Uitvoering Aannemingsbedrijf G. van der Ven en Kumpen Renovatietechnieken zijn momenteel volop in uitvoering met fase 1 (van 550 m) van het project. Binnenkort wordt met de voorbereiding van fase 2 (lengte circa 550 m) gestart. Het gehele project dient in 2020 te zijn afgerond. + ruud.hampsink@witteveenbos.com
DE CLAIMSCAN Sinds mei 2018 voert Witteveen+Bos claimscans uit voor
uitwisseling van risicopercepties en ontstane discussies leiden tot
een RWS-projectteam gericht op het voorkomen van ongewenste
Op basis van onderzoek heeft RWS geconcludeerd dat de claimscan
Rijkswaterstaat. De claimscan is een risicosessie met de kern van bijbetalingen na de aanbesteding.
een hernieuwde gezamenlijke focus op de prioriteiten van het project. aantoonbaar een positief effect heeft op het project.
Hierbij wordt slim gebruikgemaakt van een group decision support
Met het GDSS, waarover W+B inmiddels beschikt, zijn echter naast
direct individueel of juist in de groep op elkaar kunnen reageren.
mogelijk. Overal waar sprake is van het inventariseren en structureren
system (GDSS). Dit is een digitaal systeem waarin projectteamleden De claimscan is een aanvulling op gewone risicosessies. De focus
ligt op het voorkomen van fouten en problemen die in andere RWSprojecten hebben geleid tot vermijdbare kosten. Voor projecten van boven de 20 miljoen euro is de claimscan verplicht in een fase kort
voor de KAd95-toets en dus betrekkelijk kort voor het afronden van het realisatiecontract.
De kunst is om de sessie zodanig te organiseren dat het voor het team
niet voelt als een verplichting, maar een duidelijke toegevoegde waarde biedt. Door middel van het GDSS wordt gefocust op de risico’s waarbij er geen eenduidig beeld bestaat over de (mate van) beheersing. De
claimscans ook andere nieuwe werkvormen voor groepssessies
van bulkdata door een team kan het hulpmiddel goed worden ingezet. Denk bijvoorbeeld aan tenders, waarbij het team in korte tijd veel
data moet verwerken in nieuwe informatie (vragen, taken, criteria,
aannames, beslissingen, risico’s en punten waarop het team zich kan onderscheiden), en die gestructureerd en makkelijk terugvindbaar
in haar eigen systemen moet opslaan. Met een goede voorbereiding levert de toepassing voordelen zoals snelheid, expliciet werken
(alles wordt tijdens de sessie direct vastgelegd) en draagvlak, omdat iedereen actief een inbreng kan leveren. + ernst.molier@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws februari 2019
W+B-experts vertellen over hun passie Naar voorbeeld van de bekende TEDtalks, vertellen Witteveen+Bos’ers in zeer uiteenlopende +TALKs over hun expertise en passie daarvoor. De +TALKs werden opgenomen om ook te delen buiten Witteveen+Bos. Bekijk ze via de QR-code onderaan. Leon Valkenburg - Klimaatadaptatie. De bal ligt bij ons Leon vertelt over de noodzaak van het klimaatbestendig maken van steden. Hoe pakken we dat als ingenieurs aan? Marinus Aalberts - De denkbeeldige dijk Marinus laat zien hoe digitale ontwikkelingen zijn werk als dijkenbouwer makkelijker maken en stakeholders inzicht bieden in wat er zich in hun achtertuin afspeelt. Leonie Koops - Publiek-private samenwerkingen Leonie deelt op persoonlijke manier de resultaten van haar promotieonderzoek aan de TU Delft over publiek-private samenwerkingen. Ralph Frins - Het PAS onder vuur Ralph vertelt over het PAS (Programma Aanpak Stikstof), wat een juridisch moeras kan zijn. Hoe vermijd je dit moeras of hoe kom je er weer uit? Ivana Prusina - Shifting paradigms: from sustainability to regeneration As a marine ecologist Ivana speaks of the need to go beyond sustainability. Achieving regeneration requires us to change perspectives on development and nature. Arjen van Nieuwenhuijzen - How we save the Human Species with Shit Arjen vergelijkt de huidige ontwikkelingen op het gebied van het terugwinnen van grondstoffen (fosfaten) uit afvalwaterstromingen met hoe zijn opa vroeger de akkers bemestte. + communicatie@witteveenbos.com
Personalia NIEUWE PMC ENERGIETRANSITIE Per 1 januari 2019 is de sector Gebouwde omgeving uitgebreid met de PMC Energietransitie. Deze PMC richt zich op het adviseren van overheden en ontwikkelaars bij de reductie van CO2-emissies en de transitie naar een fossielvrije energievoorziening. De PMC Energietransitie wordt geleid door Koen Haans. Koen trad na zijn studie Nature Conservation and Biodiversity Management in 2006 in dienst bij Witteveen+Bos in Breda. Hij heeft zich daarna ontwikkeld tot projectmanager energieprojecten. Ook was hij van 2011 tot en met 2014 vestigingshoofd in Rotterdam. De nieuwe PMC Energietransitie bestaat uit vijf vakgroepen: CO2-gestuurd en circulair ontwerpen, Energie en ruimte, Energiestrategie, Energy modeling and business cases, Wind- en zonne-energie.
PROMOTIE ARIES VAN BEINUM Aries van Beinum, PMC-leider Verkeer en wegen bij Witteveen+Bos, promoveerde op 20 december aan de TU Delft op zijn onderzoek naar turbulentie in verkeersstromen, met name naar verkeersdynamiek (zoals rijstrookwisselingen) die optreden rondom in- en uitvoegstroken. Het onderzoek naar deze verkeersbewegingen biedt wegontwerpers inzichten waarmee zij in hun ontwerpen nog beter kunnen anticiperen op het gedrag van de weggebruiker.
OVERDRACHT LEIDING KANTOOR INDONESIË Witteveen+Bos is al 40 jaar actief in Indonesië. We hebben daar met succes vele projecten uitgevoerd gericht op landaanwinning, havenontwikkeling, watermanagement, milieueffectrapportages, afvalmanagement en recent zelfs modellering van aardbevingen. Het kantoor is uitgegroeid tot een zelfstandig opererend kantoor met een diverse klantengroep. De ambitie is om verder te groeien in Indonesië en in de regio Zuidoost Azië. Per 1 oktober 2018 wordt de entiteit PT Witteveen Bos Indonesia bestuurd door Rob van den Boomen, die het daarmee overneemt van Victor Coenen. Victor blijft actief in Indonesië en de regio als senior projectmanager en masterplanningexpert. Hij zal zijn rol blijven vervullen als projectmanager van het iconische project NCICD (Jakarta flood protection).
ACADEMISCHE BENOEMINGEN
DONATIE Jaarlijks doneert Witteveen+Bos in de kerstperiode een bedrag aan een goed doel. Eind vorig jaar is gekozen voor de stichting Harapan Baru, die zich inzet voor het verbeteren van de leefomstandigheden op Lombok in Indonesië. Hun speciale aandacht gaat uit naar mensen met een beperking of die in armoede leven. Met de donatie steunt Witteveen+Bos de bouw van een gemeenschapshuis. Dat bouwen gebeurt met zogenaamde ecobricks: bouwstenen van samengeperst plastic afval. Behalve een geldelijke donatie adviseert Witteveen+Bos ook over de constructie en het materiaalgebruik voor het geraamte van het gemeenschapshuis. Kijk voor meer informatie op www.harapan-baru.com. + communicatie@witteveenbos.com
Share My City in Noord-Brabant
Share My City maakt waterberging op privaat terrein concreet en makkelijk uitvoerbaar. Burgers krijgen via een website inzicht in wat ze kunnen doen op hun perceel en gemeenten krijgen advies hoe ze de private ruimte en beschikbare gelden het meest efficiënt kunnen inzetten. Witteveen+Bos gaat voor Waterkring De Baronie het programma Share My City uitrollen. De Waterkring bestaat uit de gemeenten Breda, Etten-Leur, Zundert, Rucphen en de ABG-gemeenten (Alphen-Chaam, Baarle-Nassau en Gilze en Rijen). De provincie Noord-Brabant betaalt mee in de vorm van een subsidie.
Arjen van Nieuwenhuijzen, expert op het gebied van herwinbare energie, water en grondstoffen bij Witteveen+Bos, is per 1 september 2018 benoemd tot eerste Industry based Principal Investigator (Hoofdonderzoeker) bij Amsterdam Institute for Advanced Metropolitan Solutions. Zijn activiteiten richten zich op het onderwerp Circular Urban Resources. Daarnaast is hij benoemd tot ‘Buitengewoon UHD Circulaire Grondstoffen in de Stad’ aan Wageningen Universiteit & Research. In deze nieuwe functies zal Arjen het bedrijfsleven, de overheid en de academische wereld actief met elkaar verbinden om urgente uitdagingen voor de stedelijke omgeving te helpen oplossen.
SCRIPTIEPRIJS VOOR MANCA PETEK Elk jaar beloont de universiteit van Ljubljana in Slovenië de beste Bachelor- en Masterscripties met de Preseren-prijs. Deze prijs, vernoemd naar een Sloveens dichter, werd op 5 december 2018 uitgereikt aan Witteveen+Bos’er Manca Petek voor haar Masterscriptie Civiele Techniek over de erosiviteit van regenwater. De prijs is voor het eerst sinds jaren aan een student Civiele Techniek uitgereikt en Petek was de enige vrouwelijke ingenieur die de prijs ontving.
DIGITALE NIEUWSBRIEF ONTVANGEN? Het Witteveen+Bos Nieuws is ook digitaal beschikbaar. U kunt zich hiervoor aanmelden via onze website www.witteveenbos.nl/nieuwsbrief. Wilt u uw abonnement op deze papieren editie opzeggen? Stuur dan een e-mail met uw naam en adres naar communicatie@witteveenbos.com.
Hevige regenval en langere perioden van hitte en droogte zorgen voor steeds meer problemen. De watersystemen in Nederland zijn vooral gericht op water afvoeren, waardoor er niet genoeg water wordt vastgehouden. Dit leidt onder andere tot waterschaarste voor landbouw en natuur. De lage grondwaterstand maakt hoge zandgronden in Brabant bijzonder gevoelig voor deze waterschaarste. Boeren kunnen niet irrigeren en natuurgebieden en stedelijk groen verdrogen. In stedelijk gebied is sprake van wateroverlast door hevige regenval. Er is onvoldoende openbare ruimte om het water kwijt te kunnen. Waterkring de Baronie wil de private ruimte beter benutten om water vast te houden. Samen met Witteveen+Bos gaat zij het programma Share My City voor het gebied verder ontwikkelen.
Redactieadres Witteveen+Bos Nieuws
+ jacobiene.ritsema@witteveenbos.com
denkt dat uw materiaal zonder voorafgaande toestemming is gebruikt.
Postbus 233, 7400 AE Deventer, telefoon 0570 69 79 11
communicatie@witteveenbos.com, www.witteveenbos.com
Het Witteveen+Bos Nieuws verschijnt drie keer per jaar. Jaargang 27, februari 2019.
Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden van het
beeldmateriaal in deze uitgave te achterhalen. Laat het ons weten als u