Nieuws
108
De Noord/Zuidlijn: een technisch huzarenstuk De Noord/Zuidlijn, een van de ingewikkeldste infrastructurele projecten uit de Nederlandse geschiedenis, is op zaterdag 21 juli 2018 in gebruik genomen. Een megaproject dat vaak overschaduwd werd door verhalen over budgetoverschrijdingen, verzakkingen en vertragingen in de bouwtijd, maar waarmee technische grenzen zijn verlegd. De Noord/ Zuidlijn betekent voor de reizigers een aanzienlijke besparing in de reistijd tussen het noorden en zuiden van Amsterdam en is een grote stap vooruit in de bereikbaarheid van de stad Amsterdam. In de kwart eeuw dat er gewerkt is aan de metrolijn hebben vele Witteveen+Bos’ers een bijdrage aan het project geleverd. Een feit waarop we bijzonder trots zijn. Witteveen+Bos werkte vanaf de start in 1994 aan het project mee in een samenwerkingsverband met Royal HaskoningDHV, DB International en Ingenieursbureau Amsterdam onder de naam Adviesbureau Noord/Zuidlijn V.O.F. In de ontwerpfase, contractvoorbereiding en uitvoeringsbegeleiding heeft het samenwerkingsverband een bijzondere bijdrage geleverd aan dit technisch complexe traject. Een belangrijke voorwaarde in de ontwerpfase was het behoud van het historische karakter van de stad. Het slopen van panden voor de aanleg van de tunnel of de stations was geen optie. Dit betekende dat realisatie van de ondergrondse metroverbinding alleen mogelijk was als bekende bouwtechnieken naar een veel hoger niveau werden getild. Bestaande tunnelbouwtechnieken zoals de boortunneltechniek, de zinktunneltechniek en het pneumatisch afzinken van caissons zijn vernieuwd en geïnnoveerd om te voldoen aan de uitzonderlijke omstandigheden in Amsterdam, zoals een slappe bodem en een historische binnenstad gefundeerd op houten palen. Met het innoveren van deze technieken heeft Nederland een koploperspositie verkregen in binnen- en buitenland. lees verder op pagina 3
Machineveiligheid Overijsselse bruggen en sluizen Provincie Overijssel heeft de veiligheid van haar beweegbare bruggen en sluizen hoog in het vaandel staan. Het afgelopen jaar heeft Witteveen+Bos daarom voor 28 beweegbare bruggen, 8 schutsluizen en 3 keersluizen in de provincie Overijssel inventarisaties uitgevoerd. Deze inventarisaties zijn gebruikt voor het opstellen van een risicobeoordeling machineveiligheid voor elk object conform de norm ISO 12100. In deze beoordelingen is een beschrijving van de machine gemaakt, is in kaart gebracht welke risico’s op het gebied van machineveiligheid aanwezig zijn en zijn de bijhorende
beheersmaatregelen uitgewerkt. Voor alle beheersmaatregelen zijn tevens de benodigde investeringen inzichtelijk gemaakt en is een onderverdeling gemaakt naar urgentie van de maatregelen. Daarnaast heeft Witteveen+Bos voor Provincie Overijssel onderzocht hoe om te gaan met het fabrikantschap van een beweegbaar object (conform de Machinerichtlijn). Voor zowel nieuwbouw als renovatie is in kaart gebracht in welke situatie Provincie Overijssel als fabrikant optreedt en in welk geval het fabrikantschap bij de aannemer dient te worden belegd. + harmen.droogendijk@witteveenbos.com
TUNNELVEILIGHEID
Haalbaarheidsstudie scheepvaartbypass Itaipudam Een bypass voor scheepvaart naast een van ‘s werelds grootste dammen, de Itaipudam, biedt mogelijk een groot potentieel voor de ontwikkeling van de economie en verduurzaming van logistiek. Daarbij gaat het om transport over water in plaats van over de weg en per spoor voor vijf landen: Paraguay, Brazilië, Argentinië, Uruguay en Bolivia. Witteveen+Bos heeft voor Itaipu Binacional de haalbaarheid van deze bypass onderzocht. In het schetsontwerp is het hoogteverschil van 125 meter overbrugd door een kanaal van 6 km met vier sluizen om scheepspassage mogelijk maken van boven- naar benedenstrooms van de dam. De tweede en derde sluis vormen een trap. Uit nautische fast-time analyse is gebleken dat een duwbakkonvooi van 160x16 m de sluizen veilig kan benaderen ondanks de hoge stroomsnelheden benedenstrooms. De bouwkosten van het project worden geraamd op USD 1,3 tot 1,8 miljard. In de economische analyse zijn de potentiële baten onderzocht en afgezet tegen de investerings- en onderhoudskosten van de bypass. De toekomstige baten die de bypass genereert, zijn voldoende om de investering te rechtvaardigen, de bijkomende milieu- en sociale effecten zijn te mitigeren. In de komende
maanden worden de voorbereidingen getroffen voor de volgende projectfasen richting realisatie van dit project. Witteveen+Bos is trots op het projectresultaat, met name omdat deze uitdagende opgave voor Itaipu Binacional in minder dan een half jaar werd uitgevoerd door een team van toegewijde experts. De integrale opgave vergde specialistische expertise van onszelf en samenwerking met partners. Daarom is voor de nautische fast-time simulatie met MARIN en voor de transportprognose met STC-Nestra/Gistran samengewerkt.
Aryan Snel, expert tunnelveiligheid bij Witteveen+Bos: ‘Toen wij in 1994 aan dit project begonnen was er eigenlijk helemaal nog geen discipline als tunnelveiligheid. Er was geen goede regelgeving en het bouwbesluit schoot ernstig tekort voor ondergrondse stations waarvan veel mensen gebruikmaken. Er waren rond die tijd enkele grote tunnelincidenten waarbij veel slachtoffers vielen, zoals in 1995 in Baku, waardoor het belang van het onderwerp flink benadrukt werd. Tunnelveiligheid gaat over brand en crowding, over rookontwikkeling en mensenstromen. Hoe evacueer je zoveel mensen in zo kort mogelijke tijd? Daarvoor hebben we een heel palet aan maatregelen bedacht. De Noord/Zuidlijn is vrij uniek, met diepgelegen stations en compacte tunnels. Je moet mensen genoeg opties geven om te ontsnappen en daar vanaf het begin van het ontwerp rekening mee houden. Ontsnappen kan via vluchtschachten, die onder overdruk worden gehouden om rook tegen te houden, er zijn cross-passages tussen de tunnels en ook de roltrappen zijn noodzakelijk voor de ontruiming. Het was tegen de regels om roltrappen daarvoor te gebruiken en daar is een jarenlang vergunningsproces voor nodig geweest, maar dat is uiteindelijk gelukt. We gaan ook uit van het safe haven concept, waarbij de metro pas van het ene station vertrekt als er op het volgende plek voor is. Zo zijn er heel veel zichtbare en onzichtbare maatregelen getroffen om de veiligheid te maximaliseren. Daarvoor hebben met dit project echt een nieuwe standaard neergezet. De oplossingen die hier bedacht werden, zijn ook gebruikt voor bijvoorbeeld het station in Delft en de metro in Brussel. Het is echt een goed doordacht integraal veiligheidssysteem, waarin veel is geïnvesteerd, en waarvan je desondanks hoopt dat het nooit gebruikt hoeft te worden.’
De opdracht voor deze toonaangevende klant op het gebied van duurzame energieproductie is bijzonder. De Itaipudam is namelijk de grootste duurzame waterkrachtcentrale ter wereld en één van de zeven ingenieurswonderen van de moderne wereld. De dam is gebouwd tussen 1975 en 1983 (onder een verdrag tussen Brazilië en Paraguay dat loopt tot 2023) en 7,7 kilometer lang. De dam bevat 10 Braziliaanse en 10 Paraguayaanse waterkrachtturbines (waarvan steeds 18 in gebruik) en deze produceerden in 2016 totaal 103 MWh duurzame energie, voldoende voor 75 % van de Paraguayaanse en 17 % van Braziliaanse energiebehoefte. + paul.ravenstijn@witteveenbos.com
Kennis over laagveenontwikkeling Laagveengebieden behoren tot de meest soortenrijke landschappen van Nederland, doordat er veel verschillende leefgebieden voorkomen zoals open water met waterplanten, rietlanden en veenbossen. Onder goede condities ‘verlanden’ wateren met waterplanten tot trilvenen, die zich uiteindelijk doorontwikkelen tot zuurdere rietlanden en bossen.
belangrijk zijn voor zeer veel beschermde en zeldzame flora- en faunasoorten en voor de ontwikkeling van het gehele laagveenlandschap. De bestaande trilvenen verdwijnen door veroudering, vermesting, verdroging en atmosferische N-depositie (neerslaan van stikstoffen en ammoniak via regen of droge lucht), terwijl nieuwe verlanding als gevolg van dezelfde problemen niet of nauwelijks op gang komt.
Als er niets gebeurt, komen er binnen enkele decennia echter geen trilvenen meer voor in Nederland, terwijl trilvenen heel
De Natura 2000-gebieden ‘De Wieden’ en ‘De Weerribben’ zijn het ecologisch meest waardevolle laagveengebied van
Noordwest-Europa. Witteveen+Bos heeft zich de afgelopen jaren bezig gehouden met het ecologisch en hydrologisch functioneren van deze en andere laagveengebieden als de Nieuwkoopse Plassen, het Naardermeer, de Oostelijke Vechtplassen en de Rottige Meente. De gezamenlijke kennis van Witteveen+Bosexperts van hydrologie, biogeochemie, systeemanalyse, natuurbeheer en natuurwetgeving wordt ingezet om verschillende inrichtingstrajecten voor te bereiden. Zoals een verhoogd waterpeilregime in het Naardermeer en de mogelijke aanpassing van zuivering van polderwater rondom de Wieden en de Weerribben. Daarnaast stellen we monitoringsplannen op voor deze gebieden en zijn we trekker van onderzoeken naar (a) het effect van exotische zoetwaterkreeften- en ganzenvraat op trilveenvorming, (b) de effectiviteit van bevloeiing op veensystemen, en (c) het effect van atmosferische N-depositie op veensystemen. De combinatie van natuurontwikkeling, inrichtingskennis, toegepast onderzoek en persoonlijke passie van onze adviseurs leidt tot mooie en waardevolle projecten. + casper.cusell@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
(BOUW)TECHNIEKEN NOORD/ZUIDLIJN: • • • • • • • • • • • •
Boortunneltechniek Zinktunneltechniek Cut & covertunnels Wanden-dakmethode Pneumatisch afzinken Caissonmethode Compensation grouting & jetgrouting Vriestechnieken Verticaal geboorde palenwand Fire Safety Engineering (tunnelveiligheid) Shield Transfer system Uitgebreid monitoringssysteem
Boren in de slappe grond Frank Kaalberg, PMC-leider Ondergrondse infrastructuur bij Witteveen+Bos, werkte jarenlang aan de lijn: ‘Het bleek mogelijk om ook in de slappe ondergrond van Amsterdam te boren zonder de belendende panden te laten verzakken. Dat lukte door een innovatieve tunnelboormachine te ontwerpen die nog nergens ter wereld bestond.’ ‘De tunnelbuizen zijn op een diepte van twintig tot dertig meter vanuit twee richtingen geboord. Een monsterklus om de vier boormachines zo voorzichtig mogelijk langs de duizenden houten en betonnen palen te laten bewegen onder de drukbevolkte binnenstad van Amsterdam. We ontwikkelden hiervoor het grootste monitoringsprogramma ter wereld, dat leverde informatie over zettingen waardoor de boorprocessen direct geoptimaliseerd konden worden. Voor gevoelige locaties hebben we compensation grouting technieken bedacht, zodat zettingen van de houten funderingspalen direct gecompenseerd konden worden door de gebouwen simultaan weer omhoog te pompen.’ Nieuwe fundering onder Centraal Station Het IJ, dat Noord-Amsterdam scheidt van de rest van de stad, is ondertunneld door gebruik te maken van de zinktunneltechniek, een beproefde techniek die hiervoor verder is verfijnd. Er zijn drie afzinkelementen (van 12 meter breed, 7 meter hoog en 141 meter lang) voor het IJ en een element voor het metrostation onder het Centraal Station (22 meter breed, 8 meter hoog en 130 meter lang) gebouwd in een tijdelijk bouwdok op de noordoever van het IJ (periode 2005-2007). In het bouwdok is vervolgens een metrotunnel gebouwd. De drie zinktunnelelementen zijn in
een gebaggerde sleuf in het IJ geplaatst. De sleuf werd daarna aangevuld met grond en afgedekt met een steenbestorting, ter bescherming. Het vierde tunnelelement is afgezonken onder Amsterdam CS. Terwijl het treinverkeer elke dag gewoon is blijven rijden, is er eerst middels de ‘tafelconstructie’ deels een nieuwe fundering onder CS aangebracht. De grond onder de nieuw aangebrachte vloerconstructie van het station is weggegraven en de oude houten palen zijn verwijderd. Nadat de sleuf onder het station was verbonden met de ‘sluiskuip’ in het IJ, is het tunnelelement in de sleuf onder CS gevaren en afgezonken. Diepe metrostations Ook bij het bouwen van de ondergrondse stations Rokin, Vijzelgracht en De Pijp is een proeve van bekwaamheid afgelegd. De sporen in deze drie diepe stations liggen 21,5 meter tot ruim 25 meter onder de grond. Deze diepe stations zijn aangelegd met de wanden-dakmethode waarbij diepwanden en grouttechnieken ter versteviging van de grond zijn gebruikt. De stations zijn aangelegd op soms maar drie meter afstand van de historische gevels van naastgelegen panden. Station De Pijp heeft twee boven elkaar liggende perrons, omdat de tunnelbuizen niet naast elkaar kunnen liggen in de smalle Ferdinand Bolstraat. Dit maakte het ontwerp en de aanleg van station De Pijp extra complex. Bij het uitgraven van station Rokin is op innovatieve wijze gebruik gemaakt van jetgrouttechnieken. Op een diepte van meer dan 30 meter is de grond verstevigd met grout (een mengsel van water en cement) om de wanden horizontaal te steunen, zodat zettingen in de omgeving minimaal zijn gebleven.
Koploperspositie voor Nederland De voor de Noord/Zuidlijn gebruikte innovatieve technieken hebben een unieke ervaring opgeleverd, waarmee Nederland wereldwijd zijn koploperspositie heeft verstevigd op het gebied van ondergronds bouwen. De gebruikte technieken zijn ook bij andere infrastructurele projecten in binnen- en buitenland toegepast, zoals bij de Sluiskiltunnel in Terneuzen, de Hubertustunnel in Den Haag, de Rotterdamse Baantunnel, de Oosterweelverbinding in Antwerpen, de metrolijnen in Vietnam en de Crossrail in London. De opgedane kennis is daarnaast ruimschoots gedeeld met vakbroeders in diverse onderzoekscommissies en vastgelegd in nieuwe richtlijnen voor ondergronds bouwen. + frank.kaalberg@witteveenbos.com
NOORD/ZUIDLIJN Op 21 juli 2018 is de Noord/Zuidlijn geopend, na een lange tijd van voorbereiding startte de bouw in 2003. De metrolijn is 9,1 kilometer lang, ligt grotendeels ondergronds en kent acht stations. Voor de metrolijn werden vijf ondergrondse station gebouwd: Centraal Station, Rokin, Vijzelgracht, De Pijp en Europaplein. De metrotunnel loopt dwars onder ’t IJ, het Centraal Station en de historische binnenstad van Amsterdam door. De lijn verbindt Amsterdam Noord met Amsterdam, de reistijd van Noord naar Zuid is 16 minuten, een halvering van wat het voorheen was. Er zullen naar schatting meer dan 120.000 reizigers per dag worden vervoerd via de lijn. De snelle metroverbinding is essentieel voor de metropoolregio Amsterdam en zijn bereikbaarheid.
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
Drentse vuilstort als wielrennerswalhalla De VAM-berg in Wijster, een 56-meter hoge afvalberg in eigendom van afvalverwerker Aterro, verandert de komende maanden in een heus wielrennerswalhalla. Witteveen+Bos is in opdracht van de provincie Drenthe nauw betrokken bij de voorbereiding en uitvoering.
en steile hellingen. Ook aan de mountainbikers zal worden gedacht. De planvoorbereidingen voor de aanleg van een MTB-parcours zijn in volle gang. Momenteel levert Witteveen+Bos directievoering en toezicht bij de uitvoering, die wordt gedaan door Hoornstra Infra uit Nieuw-Buinen.
In opdracht van de provincie Drenthe heeft Witteveen+Bos meegewerkt aan het ontwerp, het bestek, grondonderzoeken en de aanbesteding van de nieuwe fietsattractie, die uiteindelijk de naam Dak van Drenthe krijgt. Het beoogde resultaat is een wielertracé van circa 2,7 kilometer lang, voorzien van snelle bochten, een hellende kasseienstrook
Jorian Wals, projectleider namens Witteveen+Bos: ‘Drenthe wil meer recreatieve fietsers naar de provincie halen, en investeert daarom in een sportieve uitdaging die wielrenners uit het hele land moet aantrekken. In combinatie met de bestaande wegen in de omgeving kunnen hele interessante rondes worden gemaakt.’
Arnold Mesken, projectleider namens de provincie Drenthe, kijkt uit naar het moment dat de eerste wielrenners het Dak van Drenthe trotseren: ‘Het lijkt op voorhand makkelijk, een fietstracé aanleggen op een vuilstort. Maar je komt heel wat obstakels tegen. We moeten schade aan folieconstructies koste wat kost voorkomen. De grondconstructies moeten stabiel en veilig, en de uitvoeringskosten beperkt blijven. De kritische specialisten van Witteveen+Bos staan ons daar steeds in bij.’ De provincie Drenthe hoopt eind dit jaar het fietstracé over de VAM-berg voor het publiek te openen. + jorian.wals@witteveenbos.com
Houdt het PAS stand? Sinds 1 juli 2015 geldt het Programma Aanpak Stikstof (PAS). Dit programma is ingevoerd om het verkrijgen van toestemmingen voor verschillende soorten economische ontwikkelingen – van groot tot klein – te vergemakkelijken. Denk aan het verbreden van snelwegen, of beperkte uitbreidingen van bestaande bedrijven. Wat deze ontwikkelingen gemeen hebben, is dat zij leiden tot een emissie van stikstof die uiteindelijk neerslaat in door de Europese Unie beschermde natuurgebieden, zogenoemde Natura 2000-gebieden.
Elfwegentocht scheelt jaar aan CO2-uitstoot Als onderdeel van Leeuwarden-Fryslân 2018 Culturele Hoofdstad heeft het Witteveen+Boskantoor in Heerenveen van 1 t/m 14 juli deelgenomen aan de Elfwegentocht. Onze Friese collega’s hebben zich in die twee weken fossielvrij verplaatst zonder ook maar één druppel benzine te gebruiken. Aanvankelijk was er enige twijfel over de uitvoerbaarheid van het initiatief; Friesland is uitgestrekt en openbaar vervoer is niet overal beschikbaar. Toch lukte het om vele collega’s enthousiast te maken en één jaar aan CO2-uitstoot reductie te realiseren. Zes collega’s kregen de kans om een elektrische auto uit te proberen. Ze leerden anders denken over automobiliteit, waarbij tijdig opladen en het hanteren van een andere rijstijl belangrijk zijn. Ze zagen ook met eigen ogen dat de transitie naar elektrisch rijden een grote aanpassing vraagt van onze infrastructuur, zoals de noodzaak van veel meer laadinfrastructuur in stedelijke gebieden. Andere collega’s tankten blauwe diesel in hun eigen auto. Blauwe diesel is een duurzame brandstof van hernieuwbare grondstoffen. Speciaal voor de Elfwegentocht werd deze nieuwe brandstof in de provincie gedistribueerd. Met het mooie weer van de zomermaanden genoot voor anderen de (elektrische)
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
fiets de voorkeur. Tenslotte kwam een deel van de collega’s met het openbaar vervoer of ging carpoolen. Fabian Vredenborg, projectingenieur Hoogwaterbescherming en Landinrichting: ‘Normaal gesproken stap ik zonder nadenken in de auto en rijd daar heen waar ik naar toe wil. Nu stapte ik de ene dag in trein, en de volgende dag carpoolde ik met collega’s.’ Jan Willem Mulder, senior wegontwerper, reed twee weken lang elektrisch. ‘Je komt echt tot rust in een elektrische auto, het rijden is veel minder gejaagd dan wanneer je in een luidruchtige diesel rijdt. De actieradius is nog wel een aandachtspunt. Van huis naar kantoor was voor mij geen probleem, maar een retourtje Amsterdam in combinatie met een defecte laadpaal… dan wordt het van ontspannend ineens spannend.’ Hoewel het duidelijk is dat deelname aan de Elfwegentocht het probleem van klimaatverandering niet oplost, is het besef van de impact van onze reisbewegingen op het milieu wel degelijk gegroeid. De potentie en wil om mee te doen aan een energietransitie op de weg is volop aanwezig, en onze Friese collega’s hebben bewezen dat met de juiste instelling veel mogelijk is. + maurits.schilt@witteveenbos.com
In het kader van het PAS worden verschillende soorten maatregelen getroffen om ervoor te zorgen dat de Natura 2000-gebieden niet door deze stikstofemissie worden aangetast. Die maatregelen hebben echter ook tot gevolg dat ontwikkelingsruimte wordt gecreëerd voor projecten die juist tot meer stikstofemissie leiden. Dit om dus het verkrijgen van een toestemming te vergemakkelijken. Het PAS ligt echter al een tijd onder vuur omdat het in strijd zou zijn met de Europese Habitatrichtlijn. Op dit moment buigt het Hof van Justitie van de Europese Unie zich over de vraag of dat inderdaad zo is. Op 25 juli heeft de adviseur van het Hof hierover een advies uitgebracht. Afgewacht moet worden of het Hof dit advies overneemt. Dat zal naar verwachting dit najaar duidelijk worden. Mocht het advies worden overgenomen, dan heeft dat zeer waarschijnlijk verstrekkende gevolgen voor het PAS. Dit omdat de adviseur van het Hof anders tegen een aantal cruciale elementen van het PAS aankijkt dan de Nederlandse regering. Het is uiteindelijk aan de Raad van State om de knoop definitief door te hakken. Dat zal naar verwachting begin 2019 gebeuren. Gelet op deze onzekerheden kan het geen kwaad om nu alvast na te denken over alternatieve sporen. Dat wil zeggen dat geen gebruik wordt gemaakt van het PAS, maar op een andere manier wordt onderbouwd dat voor een ontwikkeling toestemming kan worden verleend. Witteveen+Bos jurist omgevingsrecht Ralph Frins geldt als expert op het gebied van het PAS. Hij fungeert als klankbord voor de direct bij de procedure voor het Hof betrokken partijen. + ralph.frins@witteveenbos.com
3D-betongeprinte woningen in Eindhoven Eind mei 2018 werden de plannen voor de eerste 3D-betongeprinte woning gepresenteerd in Eindhoven. Samen met de gemeente Eindhoven, TU Eindhoven, Van Wijnen, Vesteda en Saint Gobain-Weber Beamix wil Witteveen+Bos dit jaar nog het eerste bewoonbare huis realiseren dat uit de printer komt rollen. De woning wordt de eerste van vijf woningen van 3D-geprint beton, die de komende jaren neergezet worden in de Eindhovense nieuwbouwwijk Meerhoven. Het project werd Milestone gedoopt, passend bij de vormgeving van de woningen. De partners ondertekenden hiervoor tijdens de Provada 2018 de samenwerkingsovereenkomst. 3D-printen in beton is een innovatie die de potentie heeft om de toekomst van de (woning)bouw ingrijpend te veranderen op het gebied van betaalbaarheid, duurzaamheid, snelheid, vorm- en keuzevrijheid. De vijf Eindhovense woningen zullen daadwerkelijk in gebruik genomen worden en dat is een wereldprimeur. Het betekent onder meer dat de woningen moeten voldoen aan de geldende bouwvoorschriften en aan de eisen die bewoners van nu stellen aan zaken als indeling, comfort, betaalbaarheid en kwaliteit. In het voorjaar van 2019 zal de eerste betaalbare 3D-geprinte huurwoning bewoonbaar zijn. Witteveen+Bos is nauw betrokken bij het ontwikkelen van deze innovatie en is een van de initiatiefnemers van Milestone. Theo Salet is innovatieleider bij Witteveen+Bos en als hoogleraar bij de TU Eindhoven een van de koplopers op het gebied van 3D-betonprinten: ‘Wat in alle berichtgeving over dit project nog weinig over het voetlicht komt, is dat 3D-betonprinten eigenlijk maar een onderdeel is van een veel groter geheel en dat is vergaande digitalisering van de bouw. De printer rekent af met de papieren fase tussen het ontwerp en de bouw, het maakt mogelijk dat het BIM-ontwerp geautomatiseerd wordt gerealiseerd. Dat scheelt enorm in faalkosten en materiaalgebruik. Het is toch raar dat we nog altijd die supercomplexe BIM-ontwerpen eerst moeten plat slaan in papieren bouwtekeningen voordat we kunnen gaan bouwen?’
Realtime innovatie De huizen van het project worden na elkaar gerealiseerd, waarbij onderzoek naar de techniek in ontwikkeling blijft. Dat betekent dat elke nieuwe woning kan profiteren van voortschrijdende inzichten en kennis. Zo zal de eerste vrijstaande woning een gelijkvloerse woning worden die offsite wordt geprint. De volgende woning moet twee woonlagen krijgen. Voor de samenwerkende partners is Milestone echter nadrukkelijk geen experiment. Zij zien de ontwikkeling als een omvangrijke innovatie die disruptief kan zijn voor de (woning)bouwsector. Beton is immers het meest gebruikte bouwmateriaal ter wereld. Aandacht De lancering van de plannen leverde nationaal en internationaal veel persaandacht op. Zo maakte de NOS er een verduidelijkende animatie van, werd de claim dat het om een wereldprimeur gaat door NRC gefactcheckt een en werden de artist impressions getoond door zenders als CNN en BBC en websites als die van The Guardian of de New York Post. Ook het reactieformulier op de speciale projectwebsite www.3dprintedhouse.nl krijgt weinig rust, van heinde en ver komen verzoeken voor samenwerking, projectbezoek, aanschaf van de woningen/het ontwerp et cetera binnen. Naast de bijzondere bouwtechniek spreken ook de hunebed-achtige vormen, ontworpen door architect Houben/Van Mierlo, duidelijk tot de verbeelding. + communicatie@witteveenbos.com
Nieuw adsorptiemateriaal in waterzuivering In juni 2018 kondigden Waternet en Witteveen+Bos een samenwerking aan met CycloPure (USA), een spin-off van de Cornell University en de Northwestern University. CycloPure brengt een nieuwe klasse van selectieve adsorptiematerialen op de markt onder de merknaam DEXSORB™. Deze adsorptiematerialen zijn bijzonder geschikt om microverontreinigingen en zorgwekkende stoffen zoals geneesmiddelen, pesticiden en PFAS aan te pakken. Met deze samenwerking worden de veelbelovende adsorptiematerialen van CycloPure naar de Nederlandse watersector gehaald. Witteveen+Bos en Waternet onderzoeken het potentieel van dit materiaal en ontwikkelen een nieuw zuiveringsconcept waarin dit materiaal optimaal gebruikt wordt voor geavanceerde waterzuivering in Nederland.
De technologie van CycloPure maakt gebruik van cyclodextrines, geproduceerd uit maïszetmeel, in zeer adsorberende materialen die uitermate geschikt zijn voor waterzuiveringstoepassingen. Deze adsorptiematerialen krijgen hun sterke binding van complexen tussen microverontreinigingen en de cyclodextrine-moleculen, die optimaal zijn gedimensioneerd voor de verwijdering van veel verschillende microverontreinigingen. Met een hoge capaciteit en snelle opname bij zeer lage concentraties van vervuilende stoffen heeft CycloPure’s DEXSORB™ een lagere dosering nodig om de goede verwijdering te bereiken. Daarnaast kunnen ze op de productielocatie worden geregenereerd, met een zeer hoog hergebruikpercentage. Witteveen+Bos, als voorloper op het gebied van toegepast
onderzoek, en Waternet, een van de meest innovatieve waterbedrijven van Nederland, bouwden in 2012 het 1-STEP® filter op rwzi Horstermeer. Het eerste full-scale zuiveringssysteem dat geschikt is om nutriënten, zwevende stof én microverontreinigingen vergaand te verwijderen uit effluent. Witteveen+Bos en Waternet optimaliseren dit systeem momenteel. In 2019 start hier een pilot naar vergaande verwijdering van microverontreinigingen door combinatie van ozonvoorbehandeling met het 1-STEP® filter. Tegelijkertijd zal het effluent van Horstermeer gebruikt worden voor het verkennend onderzoek met de adsorptiematerialen van CycloPure. + coen.de.jong@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
GERENOVEERD KANTOOR ALS REFERENTIEPROJECT
Groot onderhoud twee Heerenveense bruggen In januari 2018 heeft de product-marktcombinatie (PMC) Assetmanagement in samenwerking met de PMC SIS van Witteveen+Bos de opdracht verworven voor de contractvoorbereiding ten behoeve van het groot onderhoud van twee beweegbare bruggen in de gemeente Heerenveen. Dit zijn de Brug over de Boarn en de Zijlroede brug, beide gelegen in het naburige dorpje Nes. De werkzaamheden zijn gefaseerd uitgevoerd en omvatten in de eerste fase het inspecteren van de civiele- en werktuigbouwkundige onderdelen om op basis hiervan tot een scope voor het groot onderhoud van 2018 te komen. In 2020 wil de gemeente de elektrotechnische installatie van de Zijlroedebrug en de Brug over de Boarn vervangen om te komen tot CE-markering van deze bruggen conform de Richtlijn Machines (2006/42/EG). Om dit mogelijk te maken is middels een risico-inventarisatie en -evaluatie inzichtelijk gemaakt welke veiligheidsrisico’s er zijn, en welke wijze risico’s tijdens dit groot onderhoud reeds kunnen worden aangepakt. Ook is in deze fase de berekening van de huidige belastingklasse van de twee bruggen uitgevoerd. De output van deze berekeningen heeft
niet geleid tot het aanpassen (bijvoorbeeld versterken) van de bruggen. Wel zijn de maximale aslasten en de totaalmassa nu bekend bij de gemeente, zodat hier middels bebording op kan worden geanticipeerd. In de tweede fase is de scope van het contract volledig uitgewerkt in een bestekspecificatie: deels functioneel omschreven, deels oplossingsgericht voorgeschreven. Uitvoerings- en omgevingseisen zijn daarbij opgenomen. Deze fase is gecompleteerd met een SSK-raming en het opstellen van een V&G-plan. Het opstellen van de inschrijvingsleidraad heeft de gemeente Heerenveen voor haar eigen rekening genomen. De werkzaamheden zijn in mei 2018 naar volle tevredenheid afgerond waarna de gemeente Heerenveen is gestart met de aanbestedingsprocedure voor de realisatie van het groot onderhoud vanaf het derde kwartaal in 2018. Ook hierbij zal de gemeente Heerenveen van de diensten van Witteveen+Bos gebruik maken.
In ongeveer een jaar tijd renoveerde Witteveen+Bos haar grootste Nederlandse kantoor, het kantoor aan de Leeuwenbrug in Deventer. Hiermee is het pand uit 1975 ingrijpend verduurzaamd: van energielabel E naar A+++. Het pand is nu een bijnaenergieneutraal gebouw (BENG): volledig gasloos (waar eerder 55.000 m3 gas per jaar werd verbruikt) en daarnaast voorzien van 326 zonnepanelen en een innovatieve TripleAqua-warmtepomp. Deze kan zowel verwarmen als koelen en beschikt over interne warmte- en koudebuffers. In combinatie met een uitgebreide verhoging van de isolatiewaarde van het gebouw is een grote verbetering in energieprestatie gerealiseerd. Met de kennis die Witteveen+Bos opdeed tijdens deze renovatie kunnen wij onze opdrachtgevers gericht adviseren met betrekking tot de verduurzaming van bestaande gebouwen, om op tijd te voldoen de eisen uit het Klimaatakkoord. + jaap.de.koning@witteveenbos.com
+ olaf.ellenbroek@witteveenbos.com
WATER VOOR INDUSTRIEPARK CHEMELOT Utility leverancier USG Industrial Utilities, technologiepartner Sitech Services, Waterschapsbedrijf Limburg en advies- en ingenieursbureau Witteveen+Bos zijn gestart met een innovatieve ontwerpstudie naar duurzaam waterbeheer. De partijen onderzoeken de mogelijkheden om effluent, afkomstig van industriële afvalwaterzuiveringsinstallaties (IAZI) en rioolwaterzuiveringsinstallaties (RWZI), geschikt te maken voor koel- en proceswater voor industriepark Chemelot. Met deze studie wordt naar alternatieven gekeken om de afhankelijkheid van Maaswater uit het nabijgelegen Julianakanaal te verminderen en hergebruik van water verder te stimuleren. Het unieke aspect hiervan is de integratie van communale en industriële waterketens en de toepassing van duurzame technieken. Naar verwachting zijn de uitkomsten van deze ontwerpstudie aan het einde van dit jaar bekend. + arjen.van.nieuwenhuijzen@witteveenbos.com
Principes voor circulair ontwerpen Rijkswaterstaat wil in 2030 volledig circulair werken. Dit betekent dat circulaire criteria in alle processen, werkwijzen en contracten een plek hebben gekregen. RWS ontwikkelde daarvoor samen met Witteveen+Bos de 8 principes voor circulair ontwerpen, als hulpmiddel om circulair werken te stimuleren. ‘Circulair ontwerpen is voor veel mensen een vrij vaag begrip’, stelt Machiel Crielaard, adviseur circulaire economie bij Rijkswaterstaat. ‘De circulaire ontwerpprincipes moeten het concreter maken.’ Om in 2030 minder primaire materialen te gebruiken en geen afval meer te produceren, is het zaak om al bij het ontwerp van een (vaar)weg of bouwwerk na te denken over toekomstig hergebruik. Crielaard. ‘Als we over twaalf jaar volledig circulair willen werken is de noodzaak om daar nu al over na te denken evident, als je bijvoorbeeld langlopende MIRT-trajecten in beschouwing neemt. De principes voor circulair ontwerpen, die we samen met Witteveen+Bos hebben opgesteld, geven hier invulling aan. Zo zorgen we ervoor dat keuzes voor een circulaire economie al vanaf de eerste fase in langjarige trajecten worden meegenomen. Deze afwegingen komen op verschillende momenten in het MIRT-proces terug.’
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
Circulaire principes voor projecten De principes zijn praktisch van aard. ‘Ze zijn bedoeld als denkraam bij het maken van ontwerpkeuzes’, stelt Rob Dijcker, adviseur circulaire economie bij Witteveen+Bos. Rijkswaterstaat en Witteveen+Bos hebben intensief samengewerkt bij het opstellen van de principes, en bij de uitwerking ervan met praktische tips en voorbeelden. Centraal stond het samen kennis opdoen in projecten. Dijcker legt uit dat Witteveen+Bos de principes daarom al heeft toegepast in het circulaire ontwerp voor het tracébesluit van de wegverbreding van de snelweg A58. ‘We hebben twee vliegen in een klap geslagen. Niet alleen hebben we het A58-project geholpen met hun circulaire doelstellingen. Ook hebben we kennis en ervaring opgedaan over de toepassing van de principes. Daaruit blijkt dat de 8 ontwerpprincipes helpen om eenduidig inzicht te geven in waar kansen liggen voor een circulair(der) ontwerp. Ze tonen alle mogelijkheden en handelingsperspectieven in een project.’ + rob.dijcker@witteveenbos.com
HERGEBRUIK MEUBILAIR Wat doe je met overbodig geworden meubilair omdat de gehele organisatie over gaat naar een andere manier van werken? Van meet af aan was duidelijk dat het meubilair dat over zou zijn na het terugverhuizen van ons kantoor aan de Leeuwenbrug, een goede bestemming moest krijgen. Die is gevonden in Stichting Deventer-Roemenië, waar een van onze collega’s als vrijwilliger aan is verbonden. Zo hebben we samen met onderstaande bedrijven en de Stichting ervoor gezorgd dat het meubilair op diverse scholen in Roemenië goed terecht is gekomen. Wij bedanken deze bedrijven voor een mooie manier van samenwerken en hun hulp bij het op deze wijze reduceren van CO2-uitstoot, afval en grondstoffenverbruik: Cater Concept, Europcar, H&R Automatisering BV, IT First, Pouw Automotive, Rog Vistraiteur, OME vloeren, Viadesk, Ambius en Ahrend. + irma.saris@witteveenbos.com
Beeld: Viorica Cernica (Houdbaar)
Kunst+Techniek-prijs 2018 voor Zoro Feigl Kunstenaar deelt fascinatie voor beweging in verrassende werken Kinetisch kunstenaar Zoro Feigl is dit jaar de winnaar van de Witteveen+Bos-prijs voor Kunst+Techniek. Zoro Feigl is gefascineerd door de manier waarop de dingen werken zoals ze werken, waarom iets beweegt zoals het beweegt. Met gebruikte bouwmaterialen, industriële motoren, plastics en staal, bouwt hij machines die schijnbaar voorspelbaar gedrag vertonen maar toch telkens blijven verrassen. Enkele van deze machines zullen te zien zijn in de expositie die Feigl inricht in de Deventer Bergkerk ter gelegenheid van het winnen van de Kunst+Techniek-prijs. Deze expositie zal zijn van 2 november t/m 2 december 2018 en is gratis toegankelijk. Zoro Feigl (1983) studeerde aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, de Gerrit Rietveld Academie in Amsterdam en aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten in Gent. Zoro werd geboren in een kunstenaarsgezin, als kind van kunstenaar Franz Feigl en filmmaker Ine Poppe, al maakte dat de keuze om zelf de kunst in te gaan niet vanzelfsprekend. Op een tentoonstelling van Felix Hess – die in 2003 de Witteveen+Bos-prijs voor Kunst+Techniek won – zag hij wat kunst ook kon zijn en wist hij waar hij naar toe wilde met zijn eigen werk.
Jury Feigl werd voorgedragen door een onafhankelijke jury, bestaande uit voorzitter Maria Verstappen, kunstenaar en samen met Erwin Driessens zelf winnaar van de prijs in 2013, Arie Altena, publicist bij V2_, en Robbert Roos, directeur van Kunsthal KAdE. Uit hun rapport: ‘Zoro’s werk spreekt onmiddellijk aan. Met zijn sterke verbeeldingskracht – waarin de magie van beweging en herhaling betoverend, zelfs haast hypnotiserend kan werken – bereikt Feigl een groot publiek van alle niveaus: cultuurliefhebbers en techneuten, jong en oud, ingevoerde en niet ingevoerde kijkers. Dat zijn werk enorm toegankelijk is zonder op enig moment in platte esthetica te vervallen, maakt Zoro Feigl tot een krachtige stem binnen de hedendaagse kunst.’ + communicatie@witteveenbos.com
WINSEMIUS AWARD Op donderdag 17 mei 2018 werd bekendgemaakt, dat de Winsemius Award 2018 in de categorie ‘Manufacturing and Production’ naar Witteveen+Bos ging, voor het innovatieve concept Virtual Design & Digital Construction (VD²C). De uitreiking vond plaats tijdens een galadiner in Singapore. De award is een uiting van waardering voor de innovatieve prestaties van Nederlandse bedrijven en organisaties die excelleren in hun bedrijfsactiviteiten in Singapore, waarbij zij gebruikmaken van zowel Nederlandse als Singaporese medewerkers, technologie en kennis. + arno.kops@witteveenbos.com
Certificering Veiligheidsladder Vergroten van ons veiligheidsgedrag en -bewustzijn
Veiligheid is een belangrijk onderdeel van onze bedrijfsvoering. Daarom wil Witteveen+Bos zich certificeren op Trede 3 van de Veiligheidsladder, een methode die het veiligheidsbewustzijn binnen organisaties meet. Afgelopen april werden de eerste vijf bedrijfsonderdelen of product-marktcombinaties gecertificeerd en inmiddels wordt hard gewerkt aan uitbreiding hiervan. Certificering voor de Veiligheidsladder geeft aan dat bij de gecertificeerde bedrijfsonderdelen bewust aandacht besteed wordt aan veiligheid, met als doel het terugdringen van incidenten, zowel op de werkvloer als op projectlocaties. Directeur Stephan van der Biezen licht toe: ‘We vinden het belangrijk dat onze collega’s veilig werken en aan het einde van de dag veilig thuis komen. Daarnaast merken we ook dat opdrachtgevers steeds vaker van ons vragen dat wij gecertificeerd zijn. De stimulerende werking die hiervan uitgaat richting de branche onderschrijven wij van harte. De certificering van deze eerste product-marktcombinaties (PMC’s) is voor ons dan ook een belangrijke stap. Op dit moment wordt gewerkt aan een verdubbeling van het aantal gecertificeerde PMC’s. Veiligheid krijgt ook in de toekomst de extra aandacht die nodig is om het onderwerp actueel te houden.’ + alexander.goes@witteveenbos.com
Witteveen+Bos Nieuws september 2018
Personalia NÉNÉ BARRY IS NIEUW VESTIGINGSHOOFD GHANA
Witteveen+Bos in Wageningen Door verschillende initiatieven is de samenwerking tussen Witteveen+Bos en Wageningen University & Research de afgelopen periode geïntensiveerd. In augustus 2018 opende Witteveen+Bos een zogenaamd pop-upkantoor op de campus van Wageningen University & Research (WUR), omdat de werkvelden van de WUR en Witteveen+Bos veel raakvlakken kennen. Witteveen+Bos streeft ernaar om vanuit eigen kennis en kunde de wereld duurzaam door te geven aan volgende generaties, een ambitie die nauw aansluit bij die van de WUR. We hebben de wens om de samenwerking met zowel de WUR als andere bedrijven op de campus te intensiveren en hopen dat we met het kantoor ter plaatse een brug kunnen vormen tussen Wagenings wetenschappelijk onderzoek en de dagelijkse praktijk van onze opdrachtgevers. Urban Greenhouse Challenge Een mooi voorbeeld van de samenwerking tussen Witteveen+Bos was de in augustus georganiseerde Urban Greenhouse Challenge. Witteveen+Bos begeleidde twee Wageningse studententeams bij het ontwerpen van een innovatief stadslandbouwconcept voor het Bajes Kwartier in Amsterdam, ter plaatse van de vroegere Bijlmer Bajes. Het team GreenWURks, begeleid door Witteveen+Bos, won de challenge met hun concept ‘Open Bajes’. Hun plan is om een duurzame, groene oase te maken waar groente lokaal geproduceerd wordt, voor en door bewoners. De publieksprijs ging naar het tweede team dat door Witteveen+Bos begeleid werd: team Technotitlan ontwierp de zogenaamde EcoTower, een multifunctioneel gebouw voor zowel wonen, werken en ontspanning, als voor stadslandbouw. + willem.hendriks@witteveenbos.com
Vanaf 1 mei is Néné Barry ons nieuwe vestigingshoofd in Accra, de hoofdstad van Ghana. Néné neemt deze rol over van Jochem Schut, die zich sterker gaat richten op verdere uitbouw van de activiteiten van de sector Energie, Water en Milieu in Rotterdam. Néné is sinds midden 2013 werkzaam bij Witteveen+Bos en woont sinds juli 2017 in Ghana. Néné gaat haar rol als vestigingshoofd combineren met de verdere uitbouw en verbreding van onze activiteiten in West-Afrika.
JAN TIDDO BRESTERS ETHICS AND COMPLIANCE OFFICER Per 9 juli is Jan Tiddo Bresters door de directie benoemd als Ethics and Compliance officer. Binnen deze nieuwe functie bij Witteveen+Bos ontwikkelt hij een compliance programma, brengt dit programma bij alle medewerkers onder de aandacht, bewaakt hij de integriteit en compliance van de organisatie en wordt de organisatie bewust gemaakt van reputatie- en integriteitsrisico’s. Jan Tiddo is afgestudeerd als civiel ingenieur en werkt sinds 1988 bij Witteveen+Bos. Hij vervulde sinds die tijd diverse functies, waaronder die van PMC-leider. Op dit moment is Jan Tiddo adviseur contracten, claims en geschillen en contractmanager, wat hij naast zijn werkzaamheden als Ethics and Compliance officer blijft doen. Hij is tevens arbiter bij de Raad van Arbitrage voor de Bouw.
OTTO SCHEPERS NIEUWE PMC-LEIDER DIGITAL TECHNOLOGIES Op 1 juni nam Otto Schepers de PMC-leiding van de PMC Informatietechnologie over van Erik Jansen. De PMC zal verder gaan onder de naam Digital Technologies. Otto leidde de afgelopen acht jaar de PMC Verkeer en wegen. In die periode is aan toonaangevende projecten gewerkt zoals de Nieuwe Ontwerprichtlijn voor Autosnelwegen, planstudies en ontwerpen voor provinciale en rijkswegen. Thans werkt hij zelf onder andere aan de InnovA58, de planstudie om van de A58 de meest duurzame en innovatieve snelweg van Nederland te maken. Otto heeft altijd focus gehad op innovaties en stond aan de wieg van het Plus+ Innovatieprogramma. De overstap naar de PMC Digital Technologies is hier een logisch vervolg op.
ARIES VAN BEINUM NEEMT PMC VERKEER EN WEGEN OVER De PMC Verkeer en wegen wordt na de overstap van Otto geleid door Aries van Beinum. Aries is na zijn opleidingen aan de MTS, HTS en TU Delft in 2007 in dienst getreden bij Witteveen+Bos. Hij geeft op dit moment leiding aan de groep Integraal wegontwerp in Amsterdam en werkt aan projecten als de Blankenburgverbinding, A9 BadhoevedorpHolendrecht en InnovA58. Aries combineert dit met promotieonderzoek naar de verkeersveiligheids- en doorstromingseffecten van verkeersturbulentie bij toe- en afritten van autosnelwegen en de mate waarin dit kan worden beïnvloed door het wegontwerp.
ERIK SCHULTE FISCHEDICK VERTEGENWOORDIGT CEEC
IMPAKT INGENIEURSBUREAU Witteveen+Bos, Royal HaskoningDHV en Pilz Nederland tekenden in juni 2018 een overeenkomst om samen te werken aan veilige en goed beveiligde infrastructurele objecten in Nederland onder de naam IMPAKT Ingenieursbureau. De samenwerking richt zich op vier specialistische onderdelen van industriële automatisering in infrastructurele objecten: functionele (machine)veiligheid, cybersecurity, assetmanagement en fysieke beveiliging. De afgelopen vier jaar voerden de partijen in opdracht van Rijkswaterstaat het programma IMPAKT uit als onderdeel van Beveiligd Werken Rijkswaterstaat, waarin de functionele (machine)veiligheid, cybersecurity, fysieke beveiliging en assetmanagement van 460 objecten in Nederland is onderzocht en verbeterd. Vanuit deze succesvolle samenwerking hebben de partijen besloten om hun ervaring, capaciteit en expertise te bundelen in een nieuw samenwerkingsverband. + peter.harms@witteveenbos.com
AVG EN DIGITALE NIEUWSBRIEF In het kader van de AVG hebben wij het abonneebestand voor de digitale versie van het Witteveen+Bos nieuws moeten opschonen. Abonnees die zich via de website www.witteveenbos.nl/aanmelden-nieuwsbrief hebben opgegeven, blijven de nieuwsbrief automatisch in hun mailbox ontvangen. Mensen die op een andere manier hebben aangegeven onze mailings te willen ontvangen, zullen deze helaas niet meer krijgen. Deze mails (bewijs van toestemming) zijn namelijk niet bewaard gebleven. Mocht u onze mailings willen (blijven) ontvangen dan vragen we u dit aan te geven via www.witteveenbos. nl/aanmelden-nieuwsbrief. We stellen het op prijs als u ons blijft volgen.
Erik Schulte Fischedick is dit voorjaar tijdens de algemene ledenvergadering van de Nederlandse Vereniging van Bouwkostendeskundigen (NVBK) benoemd tot CEEC vertegenwoordiger namens de NVBK. De NVBK is een van de grondleggers van de Europese samenwerking op het gebied van bouwkosten. Onder de naam Comité Européen des Economistes de la Construction (CEEC), heeft deze samenwerking zich ten doel gesteld om kennis uit te wisselen tussen de verschillende nationale bouwkostenverenigingen om zo een hoog niveau van bouwkostenramingen in Europa te bewerkstelligen. Doel van CEEC (www.ceecorg.eu) is verschillende nationale instellingen op het gebied van bouweconomie en hun vertegenwoordigers aan elkaar te linken en nauwer samen te werken.
DIGITALE NIEUWSBRIEF ONTVANGEN? Het Witteveen+Bos Nieuws is ook digitaal beschikbaar. U kunt zich hiervoor aanmelden via onze website www.witteveenbos.nl/nieuwsbrief. Wilt u uw abonnement op deze papieren editie opzeggen? Stuur dan een e-mail met uw naam en adres naar communicatie@witteveenbos.com.
Redactieadres Witteveen+Bos Nieuws
Postbus 233, 7400 AE Deventer, telefoon 0570 69 79 11
communicatie@witteveenbos.com, www.witteveenbos.com
Het Witteveen+Bos Nieuws verschijnt drie keer per jaar. Jaargang 26, september 2018
Wij hebben ons best gedaan om alle rechthebbenden van het
beeldmateriaal in deze uitgave te achterhalen. Laat het ons weten als u denkt dat uw materiaal zonder voorafgaande toestemming is gebruikt.