WARMTENETWERK MAGAZINE
Nr 21. Winter 2015
MichaĂŤl Corten: grootschalig denken vanuit een klein bedrijf Ondergrondse warmteopslag met minimaal verlies Samen naar 90.000 aansluitingen in Arnhem-Nijmegen
Inhoud 3 Column: Onzichtbare duurzaamheid 4 Nieuwe leden: ROC Rijn IJssel 4 Onderwijsnieuws 5 Stresstest energie 6 Politiek overtuigd van warmtenetten 8 Interview: MichaĂŤl Corten, ceo Belgian Eco Energy 12 Innovatieve warmteopslag: ondergronds en voordelig 14 Jaarbijeenkomst: Oogstjaar voor warmtenetten 17 SDE+ in 2014 en 2015 18 Gekoppelde groei warmtenetten in regio Arnhem-Nijmegen 20 Nieuw hart voor warmte- en koudenet in London City 22 Uitbreiding warmtecentrale Gent 24 Warmtemeters in de pool 25 IJs als koudemedium 26 Deelnemers 27 Colofon en agenda
Omslagfoto: Plaatsing van het buffervat voor het warmtenetwerk van Arnhem, Duiven en Westervoort. In dit vat slaat Nuon warm water met een temperatuur van 125 ËšC op. Lees op pagina 18 meer over de plaatsing en de uitbreiding van het warmtenet in de regio Arnhem-Nijmegen.
2
foto: nuon/jorrit lousberg
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk
WARMTENETWERK
is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 180 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Duurzaamheidsmonitor met oogkleppen Warmtenetten liggen onzichtbaar ondergronds, maar dat betekent niet dat we ze moeten negeren. De voorkant van het boek Monitor Duurzaam Nederland
een duurzame toekomst warmte overslaan. Bij duurza-
2014 van het Centraal Plan Bureau (CPB) is veelbelo-
me energie denken de meesten haast automatisch aan
vend: een mooie foto van het Zoneiland in Almere dat
windturbines en pv-panelen. De auteurs van het CPB
duur zame warmte levert aan het warmtenet van de
noemen windenergie in het boek zelfs de goedkoopste
wijk Noorderplassen. Maar het lijkt erop dat de vorm-
vorm van duurzame energie. Ze schrijven wel over de
gever zich vergistte. De auteurs van het CPB schrijven
SDE+, maar kennelijk hebben ze die regeling slecht be-
alleen maar over windenergie, zonnestroom, elektrische
studeerd. In deze steunregeling zijn er zelfs meerdere
auto’s, waterstof, opslag van CO2 in de bodem en emis-
vormen van hernieuwbare warmte die per eenheid ener-
siehandel. Het woord ‘warmtenet’ komt niet eens voor
gie goedkoper zijn dan windenergie.
in het boek dat 76 bladzijden telt; het woord ‘warmte’
Veel aandacht gaat in het boek naar de maatschappe-
staat er maar twee keer in.
lijke acceptatie van duurzame energie. Daarbij is de constatering dat windturbines op land grote problemen
Gelukkig zijn politici als Jan Vos (PvdA) en René Leegte (VVD) wel wakker
hebben vanwege hun zichtbaarheid. Dat probleem heeft een warmtenet niet. De leidingen die duurzame warmte distribueren zijn onzichtbaar. Dat zou een pluspunt moeten zijn voor beleidsmakers.
Kennelijk ging de vormgever ervan uit dat het Zoneiland
Helaas valt warmte buiten het blikveld van het CPB. Ge-
elektriciteit produceerde en hebben de auteurs de fout
lukkig zijn verschillende politici inmiddels wel wakker.
niet gezien. Of kunnen de auteurs zich niet voorstellen
Jan Vos (PvdA) diende met steun van René Leegte (VVD)
dat we in Nederland ook duurzame warmte gebruiken
een motie in die minister Kamp vraagt om voor april een
op wijkniveau? Als we het rapport mogen geloven is
plan van aanpak te leveren voor 1 miljoen woningen op
dat — in combinatie met luiheid — niet onwaarschijnlijk.
warmtenetten. De motie is eind november aangenomen
Zo lezen we in hoofdstuk 2: ‘We zullen ons hier vooral
door de Tweede Kamer en we wachten nu met spanning
richten op elektriciteit, omdat elektriciteitsopwekking
af. In elk geval geeft Kamp in de SDE+ alle ruimte voor
een belangrijke bron is van broeikasgassen. Ook is er
duurzame warmte.
_
over deze sector de meeste kennis over technieken en mechanismen bij de transitie naar schone energie.’ Het is helaas niet ongebruikelijk dat onderzoeken naar
Nr 21. Winter 2015
Klaas de Jong
3
Nieuwe deelnemers ROC Rijn IJssel: inspelen op vraag naar warmtenetten “We hadden al een opleiding infratechniek met gas- en
kunnen de leerlingen van ROC Rijn IJssel gebruik maken
drinkwaterleidingen,” vertelt Ben Kamps van ROC
van een voor dat doel aangelegd water- en gasnet met
Rijn IJssel, “en daar hebben we nu warmtenetten aan
reduceerstation en een Portakabin om woningaansluitin-
toegevoegd, want we zien dat die steeds belangrijker
gen te demonstreren. Dit wil het ROC nog uitbreiden
worden.” In de regio van ROC Rijn IJssel is dat goed te
met warmteleidingen en een afleverset.
merken. In Arnhem en Duiven is Nuon actief met warm-
www.rijnijssel.nl
_
te van de AVR en vlakbij in Nijmegen met warmte van ARN. Vanwege de toenemende activiteiten rond warmte heeft Kamps het opleidingencentrum aangemeld als
Steun duurzame warmte
deelnemer aan Warmtenetwerk. “Door onze deelname
Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/
hopen we onze kennis uit te breiden en nieuwe contac-
of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infra-
ten te krijgen binnen de warmtesector”, aldus Kamps.
structuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan
ROC Rijn en IJssel heeft bijna 1.300 docenten verdeeld
Warmtenetwerk. Email voor meer informatie naar:
over verschillende locaties in Arnhem, Ede, Wageningen,
info@warmtenetwerk.nl
Zevenaar, Renkum en Elst. Voor praktijkles infratechniek
Onderwijsnieuws Nieuwe opzet infratechniek ROC’s
Inventarisatie opleidingen
Samen met onder andere de werkgroep opleidingen van
Binnen Stichting Warmtenetwerk is bestuurslid Hendrik
Warmtenetwerk en de werkgevers in de infratechniek
Jan Kors de trekker van de werkgroep opleidingen. Eind
is in 2014 een project gestart voor een gezamenlij-
vorig jaar heeft de werkgroep een hernieuwd overzicht
ke opleiding infratechniek aan de ROC’s (Regionale
van opleidingen in Nederland opgesteld. Dit is terug te
OpleidingsCentra). ROC’s verspreid over het land kun-
vinden op de website van Warmtenetwerk.
nen de vernieuwde opleiding straks uniform verzorgen.
www.warmtenetwerk.nl
_
Warmte distributienetten maken in de nieuwe opzet onderdeel uit van de ondergrondse infratechniek. Stichting Warmtenetwerk ondersteunt de ontwikkeling
ROC Kellebeek op restwarmte Sita
van de opleiding met een lening van 20.000 euro aan
Het splinternieuwe ROC Kellebeek College in Roosendaal
Stichting Blei, die leermiddelen en examenproducten
heeft een unieke warmtevoorziening: afvalenergie
voor de opleiding tot (1ste) monteurs voor gas, water,
centrale Sita levert warm water van slechts 40 ˚C via
elektriciteit
Verschillende
een warmteleiding. Energetisch gezien is dat een ideale
eigenaren van de huidige leermiddelen hebben deze
temperatuur voor Sita. Dankzij de lage temperatuur
beschikbaar gesteld als basis voor de ontwikkeling van
treedt nauwelijks warmteverlies op. De door BAM In-
de nieuwe opleiding. Onder hen bevinden zich onder
fratechniek aangelegde leiding vormt de basis voor het
meer het Opleidings & Ontwikkelingsfonds (OOF),
Smart Climate Grid Roosendaal dat in de toekomst een
enkele netbedrijven, Enexis, GOA Leidingtechniek,
nieuwbouwwijk van warmte zal voorzien. De gemeente
Brabant Water en de Vakgroep Ondergrondse Netwerken
heeft hiervoor het Duurzaam Energiebedrijf Roosendaal
en Grond waterbeheer van Bouwend Nederland. Wim
opgericht.
en
warmte
ontwikkelt.
Cobbenhagen is coördinator van het project.
4
_
_
WARMTENETWERK MAGAZINE
Energy Stress Test De EU heeft een Energy Stress Test uitgevoerd
Waarom ?
Een latie van eesinmexutr situatie eme Geen voorsp elling!
Huidige import
53%
Uit Rusland
van de energie die we verbruiken Ruwe olie Aardgas Vaste brandstof Kernenergie
88% 66% 42% 40%
39% gas
33% olie
48% van de EU’s energie gaat naar de verwarming van water en huizen Wat gebeurt er als de gaslevering vanuit Rusland of door Oekraïne in de winter stil komt te liggen?
Rusland Russia
Op 1 januari 2009 staakte Rus-
duur volgens de onderzoekers.
land de levering van aardgas
De gevolgen van een leve-
aan Oekraïne. Verschillende
ringstop zijn hierdoor groot.
Europese staten zaten enkele
Met
dagen later midden in de win-
landen als Finland, Estland,
ter zonder gas. Dat zorgde voor
Macedonië en het voormalige
grote onrust in Brussel. Met de
Joegoslavië zouden tenminste
realisatie van de Nordstream-gasleiding, die direct door de Oostzee gaat, leek de rust weergekeerd. Totdat Rusland in 2014 de Krim annexeerde en de EU wel actie moest onder nemen. Al snel ontdekten de politici dat
name
Oost-Europese
Oekraïne Ukraine
60 procent van het gas dat ze nodig hebben missen.
Warm water Een belangrijke conclusie in het rapport is dat we 48 procent van de energie gebruiken
ze niet sterk stonden in een handelsoorlog vanwege de
om woningen en water te verwarmen. Een omschakeling
afhankelijkheid van Russisch gas. De EU-leiders besloten
naar duurzame bronnen is dan ook een van de aanbe-
daarom een stresstest voor energievoorziening uit te
velingen.
voeren, vergelijkbaar met de crisistest voor banken.
De adviezen zijn onderverdeeld in snel te nemen maat-
Die test bevestigde wat we al wisten: de EU is sterk af-
regelen, maatregelen voor middellange termijn en voor
hankelijk van brandstoffen van buiten de eigen landen.
lange termijn. De voordelen van warmtenetten zijn
88 procent van de olie en 66 procent van het aardgas
hierin helder neergezet. Warmtenetten kunnen flexibel
komt van buiten de EU. Maar het geldt eveneens voor
omschakelen naar andere bronnen. De EU wil dan ook
vaste brandstoffen (44 procent) en kernenergie (40
dat bestaande netten die nog aardgas gebruiken, zo snel
procent). De afhankelijkheid van aardgas verschilt met
mogelijk duurzame bronnen toevoegen zodat ze in geval
de andere brandstoffen omdat het gas hoofdzakelijk uit
van nood het aardgas kunnen ontkoppelen. Deze over-
Rusland komt. De Europese gasproductie daalt en ande-
schakeling is binnen korte tijd te realiseren. Uitbreiding
re gasleveranciers zijn er eigenlijk niet. De aanvoer van
van netten vergt meer tijd.
_
vloeibaar aardgas met lng-tankers is te beperkt en te
Nr 21. Winter 2015
5
Politiek overtuigd van warmtenetten Zowel landelijke als lokale politici in Nederland denken steeds vaker aan warmtenetten als ze het over duurzaam energiebeleid hebben.
van Warmtenetwerk Magazine voor deze bloemlezing bijeenzocht. Bovendien laten de politici het niet alleen bij loze beloften. Met het Energieakkoord en de Steunregeling
‘Aardgas is zo ouderwets, ruim baan voor warmte’. Het
Duurzame Energie (SDE+) zet het kabinet in op verduur-
lijkt misschien een persbericht van Stichting Warmte-
zaming van warmte.
netwerk, maar het is de titel van een bericht van de werkgroep PvdA Duurzaam dat is ondertekend door Rolf
1 miljoen huishoudens
Steenwinkel en Chris Peeters. Zij staan niet alleen in
Op 17 november stemde de Tweede Kamer vrijwel una-
die gedachte; dankzij de inspanningen van Stichting
niem voor een motie van Jan Vos (PvdA) en René Leegte
Warmtenetwerk en de Duurzame Energie Koepel zijn
(VVD) die Minister Kamp van Economische Zaken ver-
politici de afgelopen jaren beter bekend geraakt met
plicht om met een samenhangend plan te komen voor
de duurzaamheidskansen van warmte en warmtenetten.
restwarmtebenutting bij 1 miljoen huishoudens. Alleen
Dat ze enthousiast zijn over de mogelijkheden, blijkt uit
de leden van de PVV en de daaruit afgescheiden Groep
vele interviews, moties en Kamervragen die de redactie
Bontes/Van Klaveren stemden tegen.
_
PvdA Warmtenetten passen helemaal binnen de duurzaamheidsdoelstellingen van de PvdA. Precies een week voor de motie van Vos, diende de Noord-Hollandse gedepu-
restwarmte van de hoogovens van Tata Steel in IJmond.
teerde voor milieu Tjeerd Talsma een soorgtelijke motie
Als de netten eenmaal zijn aangelegd vanwege de
in. Daarmee wil hij het provinciebestuur verplichten
goedkope restwarmte, kunnen we volgens Steenwinkel
in het tweede kwartaal van 2015 plannen te presente-
en Peeters verder verduurzamen. Dat schrijven ze in
ren voor een betere benutting van restwarmte en de
een brief aan Trouw: ‘het grootschalig invoeren van
aanleg van een warmterotonde. In Noord-Holland zijn
warmtenetten zal de aandacht voor allerlei vormen van
nu al diverse warmtenetten, waaronder in Amsterdam,
duurzame energie en optimale energiebenutting stimu-
Purmerend en Alkmaar. Eind november is bovendien een
leren, en kan zo een belangrijke bijdrage leveren aan
samenwerkingsovereenkomst getekend voor gebruik van
een succesvolle energietransitie.’
VVD Tweede Kamerlid Leegte, die samen met Vos de motie
de efficiency van de ingezette primaire
voor restwarmte indiende, is een bekend tegenstander
energie. Dat is echte duurzaamheid.”
van windmolens. Deze ziet de VVD-er in tegenstelling
Ook in een uitzending van BNR nieuws-
tot warmtenetten als te weinig kostenefficiënt. Grote
radio op 15 oktober herhaalde Leegte
energiecentrales in het noorden noemde hij tijdens zijn
het nut van restwarmtegebruik. “Een politicus wil graag
spreektijd over de Warmtewet in 2013 “een gemiste kans
iets neerzetten, zoals een windmolen. Warmte kun
voor de energie-efficiency. Het maken van elektriciteit
je niet zien. Het is jammer dat er zo weinig over gespro-
levert zo’n globale 40% elektriciteit op en 60% warmte.
ken wordt. Maar de investering is ook groot.”
Het gebruiken van het restproduct warmte verhoogt dus
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
D66 Meer dan 90.000 woningen in Rotterdam krijgen hun warmte van afvalverbrander AVR op Rozenburg. Ook in andere plaatsen zou stadsverwarming meer aandacht
Rotterdam heeft veel restwarmte in de haven beschik-
verdienen, schrijft de Rotterdamse duurzaamheidswet-
baar, maar elders zijn eveneens genoeg kansen meent
houder Pex Langenberg (D66) in een column in Binnen-
de wethouder: ‘uit studies van het Planbureau voor de
lands Bestuur. We kunnen ons volgens hem wel blijven
Leefomgeving blijkt dat een vijfde van de gebouwde
richten op isolatie en zonnepanelen in nieuwbouw, maar
omgeving binnen het bereik ligt van stadswarmte.’. Waar
ligt daar ook daadwerkelijk het grootste probleem? ‘Hoe
het volgens hem nu op stukloopt, is vooral de grote in-
schoon sommige nieuwbouwwijken ook zijn, ze vormen
vestering vooraf, terwijl minder uitstoot de markt geen
een minderheid. De grootste uitdaging zit in bestaande
winst oplevert. ‘In tegenstelling tot het elektriciteit- en
bouw. Dichtbevolkte gebieden met veel appartementen
gasnet wordt er bij de aanleg van warmtenetten volledig
en gestapelde bouw lenen zich bij uitstek voor stads-
naar de markt gekeken. (…) Net als het begin van de
warmte.’ Daarmee los je ook de problemen met de
aanleg van de eerste NUTS-netwerken, zal de overheid
luchtkwaliteit in binnensteden op volgens Langenberg.
hier haar maatschappelijke rol moeten oppakken.’
Groenlinks In het verleden associeerden duurzame partijen stadsverwarming vaak met oude elektriciteitscentrales op
worden verbrand. En dan is het beter om met die warm-
kolen. Tegenwoordig ziet Groenlinks in onder meer
te duizenden woningen te verwarmen dan het klimaat
Amsterdam en Nijmegen wel de voordelen van efficiënt
op te warmen.’
warmtegebruik en de mogelijkheden voor een duurza-
Toch houdt de partij nog een slag om de arm. Zo
me toekomst. ‘Je kan zeggen dat de warmte van een
stelt Groenlinks in Amsterdam dat uitbreiding van het
afvalverbrandingsinstallatie als ARN die in Weurt het
stadswarmtenet niet mag betekenen dat fossiele ener-
warmtenet gaat voeden niet honderd procent duurzaam
giecentrales langer openblijven. Ook willen ze het net
is’, zegt de Nijmeegse wethouder Harriët Tiemens
openstellen voor teruglevering van warmte en moet
hier in oktober over tegen Binnenlands Bestuur. ‘Maar
volgens Groenlinks de aansluitplicht vervallen als je zelf
voorlopig zal er afval zijn waarvan altijd een deel moet
duurzamer warmte kunt opwekken dan het net.
SP Dat een warmtenet op dit moment vaak staat voor een monopoliepositie, ziet Paulus Jansen, voormalig Tweede Kamerlid en nu wethouder in Utrecht, als probleem.
afgelopen december tijdens een Tweede Kamer-debat
Wel is Jansen absoluut voorstander van restwarmte
over klimaatverandering. “Democratiseer de energie.
benutting. Op 5 februari 2013 diende de SP-er nog een
Zet niet alleen subsidies in voor de markt, maar inves-
motie in om het lozen van restwarmte te beboeten; die
teer zelf. Karrenvrachten aan restwarmte gaan verloren
motie haalde het helaas niet.
in de industrie. Help bedrijven om dat nuttig te gebrui-
Partijleider Emile Roemer wil dat de overheid ook zelf
ken of te verkopen en verlang als tegenprestatie dat de
investeert in het gebruik van restwarmte. Dat stelde hij
bedrijven sneller verduurzamen.”
Nr 21. Winter 2015
7
Ecologie én economie Door de warmte te benutten en biomassa die elders onbruikbaar is in te zetten, maakt ceo Michaël Corten van energieleverancier Bee biomassacentrales groener en goedkoper. ‘We kunnen beter grotere centrales bouwen.’ “Wij geloven dat wat je in de energiewereld moet doen,
Een van de lessen die we hieruit hebben geleerd is dat
misschien beter kan vanuit een klein bedrijf”, vertelt Bee-
we juist beter grotere centrales kunnen bouwen. Wkk op
ceo en mede-oprichter Michaël Corten. “Het is moeilijk
biogas is een heel mooie technologie, maar je mist het
om een grote tanker die goed verdienende activiteiten
schaalvoordeel. Bovendien is het te klein om een warm-
ontplooit te keren voor duurzaamheid.” Nadat hij sa-
tenet aan te leggen en dus heb je meer subsidies nodig
men met Jan Jaeken Eneco België uit de grond stampte,
om rendabel te zijn. In Europa is steeds minder geld
besloot Corten in 2010 voor zichzelf te beginnen. Hij richtte
beschikbaar en dat dwingt ons efficiënter te werken dan
vanuit zijn garage Bee op, samen met voormalig Electrabel-
op die kleine schaal mogelijk is.”
manager Chris Elbers en de duurzame projectontwikkelaar Christophe Surleraux, stichter van het Waalse Ecopex.
Nieuwe centrales krijgen geen groenestroomcertifi
Invloedrijke families uit de chemische industrie investeer-
caten meer. Zijn er genoeg kansen voor duurzame
den al in hun visie. En die visie is alles behalve klein.
energieopwekking?
In december tekende Bee een contract ter waarde van
“Ik zie wel mogelijkheden, maar niet op dit moment. Als
320 miljoen euro met het Spaanse Abengoa voor de ont-
er centrales van het net gaan, komen er misschien wel
wikkeling van haar biomassacentrale. Als alles volgens
weer groenestroomcertificaten beschikbaar. De centrale
plan verloopt verrijst de centrale met 215 MW elektrisch
van Electrabel is behoorlijk oud en het is de vraag hoe
vermogen rond 2017 in de Gentse haven. Benutting van de
lang die nog blijft draaien. Ook is er nog een oude cen-
100 MW warmte van de centrale was vanaf dag één een
trale van E.On. Beide waren kolencentrales. Wij bouwen
belangrijk onderdeel van de plannen. Corten: “Dat is ook
juist een nieuwe centrale die lang meegaat en maar een
een noodzaak voor als de subsidie stopt.”
derde deel van zijn levensduur subsidie nodig heeft.
Op dit moment heeft Bee een projectpijplijn van zo’n
Omgebouwde kolencentrales kunnen nooit zonder
260 MW in Vlaanderen en Wallonië. Een klein deel daarvan
subsidie draaien.”
(30 MW) betreft wind, de rest is voornamelijk warmtekrachtkoppeling op biomassa en gas (wkk) in de industrie.
In de eerste 15 jaar krijgt de centrale ongeveer
Warmte is ook hier een speerpunt: “De basis is voor ons het
110 miljoen euro subsidie per jaar en daarna stopt het.
technische idee van de cogeneratie, de hoge efficiëntie.
Waarom is deze centrale daarna wel rendabel?
Bij kleinere wkk’s dimensioneren we vooral op de stoom- of
“Met de warmtebenutting erbij, gaan we over de
warmtebehoefte van een individuele klant. Een warmtenet
60
is interessant, omdat we daarop efficiënt grotere installa-
elektriciteits centrales op gas. Biomassacentrales voor
ties kunnen aansluiten.”
elektriciteitsopwekking halen normaal rond de 35 pro-
procent
efficiëntie.
Dat
is
beter
dan
Steg-
cent en gebruiken duurdere soorten biomassa. Waarom wil een klein bedrijf zo’n grote centrale?
Voor de financiering is die rendabiliteit nodig. Doorgaans
“Wij hebben ondertussen al aardig wat lessen geleerd
plaatsen grote partijen, met name uit de industrie,
op het gebied van biomassa. Bij biomassa is het zinvol
vragen bij de subsidiëring van hernieuwbare energie.
om groot te bouwen omwille van schaalvoordelen. Bij
Vanwege de hoge efficiëntiegraad en de beperkte sub-
centrales zoals die in Gent, kun je echter niet van één
sidie staan ze echter positief tegenover ons project.
klant afhankelijk zijn en moet je de productie delen via
Aan het einde van de subsidieperiode zijn de banken en
het elektriciteitsnet en een warmtenet.”
investering terugbetaald.”
Vanuit Eneco wilde je tussen 2007 en 2014 nog veertig biogas-wkk’s in België bouwen van 3 MW elk.
Gaan jullie vanaf het begin warmte leveren? “We hebben al diverse gesprekken lopen met industri-
“Daarvan zijn er circa tien gebouwd, maar daarna
ële afnemers. Sinds januari hebben we bovendien een
scheidden onze wegen en is Eneco niet verder gegaan.
ervaren werknemer in dienst die zich alleen maar gaat
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
‘Een volwaardig warmtenet is een noodzaak om verder te gaan als de subsidie stopt’
Nr 21. Winter 2015
9
bezighouden met contracten voor het warmtenet.
België en Nederland nauwelijks hebt. We zoeken ook
Tegen de tijd dat we echt bouwen, hopen we al een
echt naar biomassa die je op geen enkele andere manier
aantal contracten te hebben en gelijktijdig te kunnen
kunt gebruiken. En een schip is een veel duurzamer
beginnen met de aanleg van het warmtenet. We willen
transportmiddel dan wegverkeer.
de warmtebenutting maximaal uitbouwen tijdens de
Ook hebben we intensief overlegd met een heleboel
subsidieperiode. Een volwaardig warmtenet is ook een
ngo’s als Greenpeace, het Wereld Natuur Fonds en de
noodzaak om verder te gaan als de subsidie stopt. Als
Bond Beter Leefmilieu. Zij zijn het erover eens dat
we nog een centrale willen bouwen, dan zouden we ons
onze vorm van biomassa tot een voorbeeld kan en moet
zelfs nog meer vanaf het
uitgroeien.”
begin door de warmtevraag Wat moet ik verstaan onder
laten leiden.”
invasieve gewassen? Hoe gaat Bee het warmtenet
“Denk bijvoorbeeld aan on-
uitrollen?
kruidgewassen zoals bepaalde
“We focussen ons in Gent in
types acacia die alles over-
eerste instantie vooral op
woekeren en de groei van
de industriële partijen in de
andere planten tegenhouden.
haven, zowel op bestaande
In warmere gebieden heb je
als nieuwe bedrijven. Gent
gigantische
heeft een heel actief ha-
van dit soort gewassen die in
venbestuur dat veel lawaai rond onze komst maakt. Dat trekt nieuwe industrie
‘De ngo’s zijn het erover eens dat onze vorm van biomassa tot een voorbeeld moet uitgroeien’
hoeveelheden
overheidsprogramma’s worden gerooid en vervolgens verbrand of gestort. Dan is het
aan, die groene warmte kan gebruiken in bijvoorbeeld
veel logischer om ze te versnipperen en in een heel
logistieke toepassingen of droogprocessen. Een van de
groot schip te steken. Als je schip maar groot is, heeft
mogelijke afnemers is zelfs zo enthousiast dat hij wil
dat ongeveer dezelfde impact als een vrachtwagen door
mee-investeren in de centrale. Maar het kan ook gaan
België laten rijden.”
om serres, glastuinbouw. Natuurlijk vergeten we aansluiting op het bestaande
Verschilt de biomassa met die in kolencentrales?
warmtenet in Gent niet. Op dat net zijn al een zieken-
“Omgebouwde kolencentrales kunnen alleen draaien op
huis en verzorgingscentra aangesloten. Daarnaast zijn
houtstof, waarvoor je houtpellets moet inzetten. Dat
er plannen voor nieuwbouwwijken van 500 en 1.000
kost energie bij het maken van de pellets. Wij draaien
woningen.”
op versnipperde houtachtige gewassen, zonnebloempitten en andere reststromen. Na heel veel hard labeur
Wat zijn de grootste moeilijkheden in het project?
hebben we de schijnbaar onmogelijke combinatie tussen
“Het begint bij de brandstof. De specifieke kennis op-
ecologie en economie gevonden.
bouwen om duurzame biomassa met betrouwbare en
Het is verschrikkelijk moeilijk geweest om de installatie
bankable partners te vinden tegen de juiste prijs, is een
geschikt te maken. Die invasieve gewassen zijn agressief
werk van lange adem geweest. Daarnaast doen wij aan
voor de boiler en je moet ook het nodige doen om ze
projectfinanciering in plaats van aan balansfinanciering
goed te laten verbranden.
zoals grote energiebedrijven. Het is een helse oefening
Omdat onze boiler veel aankan, blijven we kijken naar
om de bank te overtuigen en de randvoorwaarden voor
nieuwe brandstoffen. De grootste uitdaging is de logis-
het geld zijn extreem streng, maar we gaan er komen.”
tiek. Samen met de Universiteit Gent en Biobase Europe zitten we daarom in een project om de reststromen uit
De biomassa komt per schip vanuit onder meer Afrika.
de agroindustrie optimaal te benutten.”
Hoe zit het met de duurzaamheid? “Het is een paradox, maar de brandstof is juist duur-
Is 100 procent duurzaam mogelijk?
zaam doordat we hem uit het buitenland halen. Wij
“Ik denk van wel. Het is in deze zware budgettaire tijden
werken voornamelijk met invasieve gewassen die je in
wel moeilijker om de steun te krijgen die nodig is. We
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
hebben in Europa een groot probleem met oversubsidiëring gehad en dat heeft een negatief imago aan groene
‘In 7,5 minuut schakelen we bij en daarmee kunnen we de rol van de snelschakelende gascentrale oppakken’
stroom gegeven. Nu is de slinger echter de andere kant uitgeslagen, waardoor er minder groenestroomprojec-
alles in regelgeving is omgezet. Daarin moet ook komen
ten worden bijgebouwd dan de doelstellingen vereisen.
hoe we moeten omgaan met wanbetaling en sociale
Zelf ben ik er een voorstander van om alle duurzame
levering, zoals we dat ook bij elektriciteit en gas heb-
en betaalbare technologieën maximaal in te zetten. 100
ben. De overheid is er druk mee bezig om te kijken
procent met zon en wind invullen is moeilijk. Als ener-
wat er nog moet gebeuren. Samen met de Provinciale
gieleverancier weten we ook eigenlijk dat dit niet kan.
Ontwikkelings Maatschappij Vlaams-Brabant werken we
Je hebt zowel flexibele capaciteit als basislast nodig.”
bijvoorbeeld aan een leerproject rond warmtenetten bij een nieuw bedrijventerrein in Huizingen, naast een
Een biomassacentrale kan in die basislast voorzien?
Siemens-vestiging die warmte van een wkk wil.
“Wij kunnen onze centrale voor 60 procent flexibel in-
We hebben nu nog een blank terrein. Dit is het moment
zetten; we hebben 120 MW flexibel vermogen en zijn dus
waarop het het goedkoopst is om die leidingen aan te
een welkome aanvulling voor wind en zon. In 7,5 minuut
leggen, hoewel we nog niet weten welke bedrijven zullen
schakelen we bij en daarmee kunnen we de rol van de
komen. 3E en Boydens kijken naar de warmteprofielen
snelschakelende gascentrale oppakken.”
en dimensionering van de leidingen. Wij zitten erin als producent en om te factureren. Daarnaast werkt er nog
Er zijn de afgelopen tijd veel veranderingen in de
een advocatenkantoor mee. Die kijkt wat er contractu-
Vlaamse regelgeving rond warmte. Is dat voldoende?
eel mogelijk is, maar ook wat nog moet veranderen in
“Veel van die regelgeving is nog niet rond. Vooral rond
de wetgeving. In mei is het afgelopen, en dan komt er
facturatie moet nog veel gebeuren. Daar kijken we ook
een roadmap uit. Als er politieke wil is om er iets mee
samen met Eandis en Infrax naar. Neem je bijvoorbeeld
te doen, dan kunnen ze daarmee verder.”
het net van Roeselare, dan heb je Mirom als bron die de warmte levert en Eandis als eigenaar van het net. Maar
Is die politieke wil voor warmtenetten er?
wie doet de facturatie naar buiten? De bron kan het
“Zowel op Vlaams niveau als bij provincies en gemeen-
eventueel doen, maar die zal dat waarschijnlijk liever
tes is er behoorlijk veel wil om door te schakelen. In
niet willen. De netbeheerders vroegen ons of wij dit als
Gent hebben we natuurlijk een stadsbestuur dat hier al
energiebedrijf konden doen en daar zien wij kansen.”
veel langer mee bezig is. In het bestuursakkoord staat zelfs dat er activiteiten rond duurzame warmtenetten
Houdt dit gebrek aan regelgeving de markt tegen?
moeten komen. Vandaar ook dat onze centrale zeer
“We kunnen pas echt aan consumenten leveren als
welkom was.”
_
Schaalmodel De biomassacentrale in de Gentse haven geeft een nieu-
750-800 ˚C. De hete rookgassen gaan vervolgens door
we invulling aan de oude kolenterminal. Jaarlijks zullen
een stoffilter en de-NOx-installatie. “We koelen de
hier zo’n 25 schepen, met elk 40.000 ton biomassa,
rookgassen af tot 90 ˚C om ook de laatste megawatts
afmeren. Elk schip vervoert ongeveer evenveel als 1.600
mee te pakken”, vertelt Beyers. “Daarvoor moest de
vrachtwagens. De centrale heeft bovendien opslagruim-
schoorsteen aangepast worden, omdat je dan rond het
te voor een maandvoorraad aan biomassa.
dauwpunt zit en er zwaveloxiden kunnen ontstaan die
De verschillende soorten biomassa in de silo’s mengt
corrosie in de schouw zelf kunnen veroorzaken.”
Bee eerst voordat ze in de boiler gaan. Business deve-
De centrale zal volgens Beyers voldoen aan de strengste
lopment manager Peter Beyers: “Dat is nodig omdat de
emissie-eisen. “Augustus vorig jaar kwam de EU met
boiler zelf limieten heeft voor bijvoorbeeld de hoeveel-
nieuwe normen. Vlaanderen heeft gezegd dat we die
heid chloor in het hout.” De snippers gaan vervolgens
moeten delen door twee. De leveranciers verschoten
per transportband naar de 55 m hoge fabriek.
toen ze hoorden welke normen we moeten halen. Het
Binnenin de centrale staat een groot zandbed dat
lukt wel, maar dat kan ook alleen omdat het een grote
de biomassa verbrandt op een temperatuur van
installatie is.”
Nr 21. Winter 2015
11
Damwandtechniek brengt seizoensbuffer
Het Udense Ecovat ontwikkelde een nieuwe en goedkope manier om warmte op hoge temperatuur een seizoen lang ondergronds op te slaan.
machine de aarde binnenin de cirkel en vult het gat zich automatisch met grondwater. Vervolgens plaatst het bedrijf een modulaire binnenwand uit prefab beton, met daarin buizen voor uitwisseling van warmte. Deze vormt het binnenvat. Tot slot wordt een betonnen dek-
“Eigenlijk is de nulenergiewoning de aanleiding geweest
sel aangebracht met daarop een afdeklaag. De bodem
om een ondergrondse opslag voor warmte te ontwikke-
blijft open.
len”, vertelt Jan van den Boogaard, salesmanager van
De diameter van het ondergrondse vat kan bij het
Ecovat in Uden. Het Brabantse bedrijf is een spin-off van
huidige ontwerp maximaal 60 m bedragen. Het groot-
projectontwikkelaar en bouwer van nulenergiewoningen
ste model heeft een opslagcapaciteit van maar liefst
Aris de Groot. Van den Boogaard: “Maar we hebben
60.000 m3 water. Volgens Van den Boogaard bedraagt de
ontdekt dat er voor ons opslagsysteem daarnaast grote
investering in een bovengronds vat van staal een veel-
mogelijkheden liggen in bestaande warmtenetten en als
voud van de kosten van het Ecovat. Ook een ondergronds
alternatief voor warmte- en koudeopslag in de bodem.”
warmte- en koudeopslagsysteem (wko) met open bron
Open bodem Een Ecovat is een grote ondergrondse opslag met
kan niet concurreren met het Ecovat en kent bovendien grote beperkingen wat betreft de temperatuur.
betonnen wanden. Ecovat gebruikt een nieuwe techniek
Stilstaand water
uit de bouwwereld om de wand economisch en snel te
Een belangrijk verschil met de gebruikelijke warmte
vervaardigen: freesmachines die cement injecteren in
buffers en wko is dat het water in de Ecovat-opslag nooit
de gefreesde sleuf in de grond. Die machines gebruik
wordt verpompt, maar stilstaat. Het systeem maakt ge-
je meestal om damwanden aan te leggen op plaatsen
bruik van elementen voor warmtewisseling in de wanden
waar heiwerk niet gewenst is, zoals bij het metronet in
en niet van een vulpijp. Dat beperkt de warmteverliezen
Amsterdam. Dankzij een precisiesysteem voor plaats-
sterk en voorkomt menging van heet en koud water. Het
bepaling kan Ecovat een vrijwel perfecte cirkelwand
warmteverlies van de vaten is volgens berekeningen
maken met een diepte van tientallen meters.
10 procent op jaarbasis voor de uitvoering met de klein-
Na de aanleg van de wand verwijder je met een graaf-
ste diameter en 5 procent bij de grootste diameter.
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
De elementen voor warmte -
woningen via een klein
uitwisseling zijn op verschil-
warmtenet. Alternatie-
lende
hydraulisch
ve warmtebronnen zijn
gescheiden. Daardoor is de
hoogtes
uiteraard ook inzetbaar
hoogte waarop je warmte
binnen dit systeem.
onttrekt of inbrengt aan te vraag. Onderin het vat is de
Opslag voor wind en zon
temperatuur 5 tot 10 °C en
Het
bovenin mag de temperatuur
bedrijf niet ontgaan dat
oplopen tot ruim 90 °C.
het fluctuerende aan-
passen aan de voorraad en
Nulenergiewoning Het eerste prototype Ecovat voor een door projectontwikkelaar De Groot ontwikkeld
is
het
Udense
bod van wind en zon op
De grootste diameter heeft een warmteverlies van slechts 5 procent per jaar
de
elektriciteitsmarkt
zorgt voor sterk variërende prijzen. Daarin ziet het bedrijf kansen. Op de spotmarkt kost
kantoorpand in Uden is nu in aanbouw. Het bedrijf Ecovat is hier gevestigd. Om de
elektriciteit op bepaalde momenten vrijwel niets of krijg
warmte te verdelen, beschikt het pand over betonkern
je zelfs geld toe, weet Eugène van Bouwdijk Bastiaanse,
activering. De opslag bij dit kantoor heeft een diameter
manager finance & control bij Ecovat. Op die momenten
van 13,5 m en een inhoud van 1.500 m3. De besturings-
kun je stroom omzetten in warmte en deze opslaan in
techniek hiervoor ontwikkelen Ecovat en De Groot in
je warmteopslag. Het relatief goedkope systeem van
samenwerking met Vito Energy Ville en de Universiteit
Ecovat maakt het mogelijk om een overschot aan zonne-
Twente. In een eerdere fase is de Universiteit Eindhoven
en windstroom te bewaren voor gebruik als warmte in
betrokken geweest bij de ontwikkeling van het vat.
de winter. In Denemarken en Duitsland maken ze al op
Het Ecovat vormt de kern van projectontwikkelaar De
grotere schaal gebruik van dit power-to-heat-principe.
Groots Energienulwonen-concept. In dit concept krijgen
Van Bouwdijk Bastiaanse: “We hebben uitgerekend dat
de woningen zonnepanelen die stroom en — dankzij
we voor Tennet de onbalans in het elektriciteitsnet
waterkoeling — warmte produceren. Het koelwater van
kunnen
de panelen bereikt een temperatuur van 25 °C. Warmte
Nederland.” _
opvangen
met
57
Ecovat-projecten
in
pompen op zonnestroom verhogen deze temperatuur in twee stappen verder tot maximaal 90 °C, waarna het
In de eerste stap freest Ecovat een cirkel (linksboven), die
water naar de warmtewisselaars in de opslag gaat. In
het bedrijf vervolgens uitgraaft (midden). Het resultaat
de winter levert het Ecovat deze warmte terug aan de
verdwijnt achter een afdekkende grondlaag.
Nr 21. Winter 2015
13
Oogstjaar voor warmtenetten
Op 8 oktober hield Warmtenetwerk zijn jaarbijeenkomst in Congrescentrum 1931 in den Bosch. Zowel in Nederland als in Vlaanderen zijn afgelopen jaar de nodige successen behaald.
Ook de werkgroep Warmtenetwerk Vlaanderen heeft grote stappen kunnen maken op het gebied van regelgeving voor warmte. Dat heeft al geleid tot een aantal nieuwe initiatieven rond warmtenetten, bijvoorbeeld in Antwerpen Zuid. Opmerkelijk is dat de Vlaamse beheerders van energienetten, waaronder Eandis en Infrax, nu
Beleidsmakers erkennen steeds meer de cruciale rol
investeren in de bouw van warmtenetten.
van warmte voor het behalen van de duurzaamheidsdoelstellingen en het SER Energieakkoord, zo meldde Warmtenetwerk-voorzitter Gijs de Man in zijn toespraak. Daaraan heeft Warmtenetwerk stevig gewerkt. Het bestuur van de stichting was in 2014 betrokken bij meerdere zaken op beleidsgebied, waaronder de Warmtevisie van het Nederlandse Ministerie van Economische Zaken,
Het inzicht in het potentieel en de mogelijkheden van warmte- en koudenetten is bij beleidsmakers sterk gegroeid
het energielabel, de herziening van de Warmtewet,
Warmtevisie
de
op
Teun Bokhoven, voorzitter van de Duurzame Energie
Gebiedsniveau en de warmteplannen. Warmtenetwerk
Koepel, is net als De Man optimistisch over de ontwik-
is in 2014 bovendien lid geworden van de Duurzame
kelingen bij warmtenetten. In zijn toespraak ging hij
Energie Koepel om de krachten op het gebied van her-
in op de rol van warmte bij het SER Energieakkoord en
nieuwbare energie beter te bundelen.
de Warmtevisie. Weliswaar duurt het schrijven van de
werkgroep
Energiebesparende
Maatregelen
Warmtevisie langer dan eerder verwacht, maar het inAntwerpen ziet veel mogelijkheden voor warmtenetten.
zicht in het potentieel en de mogelijkheden van warmte-
Begin 2015 start de aanleg van het eerste net in Nieuw Zuid.
en koudenetten is bij beleidsmakers sterk gegroeid. Vanuit een traditionele inrichting met centrale stroom- en gaslevering verandert onze energievoorziening naar een complex geheel waarin decentrale opwekking en warmtenetten een belangrijke plaats innemen. Bokhoven waarschuwde bovendien voor te hoge verwachtingen van innovatieve concepten zoals nul-opde-meter: woningen die vrijwel geen energie nodig hebben door dikke isolatie en die de resterende energie zelf opwekken. Met veel zonnepanelen en een kleine warmtepomp is op jaarbasis inderdaad de energienota tot nul te reduceren, maar onderzoek laat ook zien dat dit extreem hoge extra kosten voor aansluiting op het elektriciteitsnet met zich meebrengt. Een warmtenet kan dan aantrekkelijker zijn. Voor Bokhoven is het duidelijk dat de overheid veel meer zal moeten doen om in de buurt van de doelstellingen voor 2020 te komen. Niet alleen wat betreft verduur zaming; op het gebied van energiebesparing gebeurt er
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
nu nog erg weinig. In zijn aanbeveling voor de Warmtevisie ziet Bokhoven vooral kansen als we warmte- en koudenetten breed aanpakken. Daarbij denkt hij bijvoorbeeld aan verschillende bronnen per net, warmte- en koudeopslag, en een transitie naar lage temperatuurverwarming.
Coalitie warmtenet Antwerpen Met zijn presentatie over de coalitie voor een warmtenet in Antwerpen Nieuw Zuid en In 2014 vierde Warmtenetwerk zijn 5-jarig jubileum.
plannen in het noorden van die stad, illustreerde Sam Verbelen de vooruitgang in Vlaanderen. Volgens Verbelen, energiedeskundige bij de
Warmtenet Noord is een volgende stap voor Antwerpen.
stad Antwerpen, wordt het warmtenet voor de Antwerpse
In 2013 voerde de stad al een haalbaarheidsstudie uit
nieuwbouwwijk Nieuw Zuid zelfs het grootste van
naar een warmtenet in dit gebied. Daaruit bleek dat er
België. De investering in het project bedraagt 16 miljoen
zeker potentieel is voor een net vooral in combinatie
euro. De bouw start dit voorjaar en naar verwachting
met restwarmte. Momenteel onderzoekt Antwerpen
zijn in de zomer al de eerste woningen aangesloten.
de restwarmtekoppeling, de transportleiding en een alternatief tracé ten opzichte van de eerdere studie. In
Antwerpen verwacht het net in Nieuw Zuid uit te breiden met bestaande bouw in de nabijheid
het gebied is een warmtevraag voor ongeveer 92 GWh residentieel en 30 GWh bij bedrijven. Voor de restwarmte zijn meerdere bronnen aanwezig, waaronder industrie en de afvalenergiecentrale van Indaver. De
Na een aanbestedingsprocedure is de concessie om het
eerste bouwwerkzaamheden verwacht Antwerpen rond
warmtenet te exploiteren door Antwerpen gegund aan
2017 in de wijken Luchtbal, Rozemaai, Luithagen en
het consortium warmte@zuid. Dit consortium bestaat uit
Schinde.
energiebedrijf Dalkia, netbeheerder Iveg, waterbedrijf AWW en afvalverwerker Indaver. Voor de nieuwbouw
Techniek & Innovatie
hebben stad en consortium overeenkomsten gesloten
De kosten voor aanleg en exploitatie halveren, dat ui-
met Triple Living, de projectontwikkelaar voor de wijk
terst ambitieuze hoofddoel presenteerde Maurice Ver-
Nieuw Zuid. Daarnaast verwachten de Antwerpenaren
hulst tijdens de bijeenkomst. Daarbij kijkt de werkgroep
het net uit te kunnen breiden door bestaande gebouwen
Techniek & Innovatie van Warmtenetwerk, die Verhulst
in de nabijheid van de nieuwe wijk aan te sluiten.
voorzit, niet alleen naar technische ontwikkelingen,
Nr 21. Winter 2015
15
3,5
500
maar ook naar organisatorische zaken en financiële constructies. Om het pu-
22% reduc3e
400
2,5 26% reduc3e
2,0
51% reduc3e
300
1,5
200
1,0 100
0,5
bliek een beeld te geven
0,0
van de verschillende acti-
0 90/50
viteiten, gaven de trekkers
NPV € / woning
GJ / woning / jaar
3,0
70/40
60/30
40/30
Temperatuurtraject in de woning (hoogbouw)
van de vijf subgroepen elk
Door de temperatuur van warmtenetten te verlagen, zijn de netverliezen te beperken.
een korte pitch. De onderwerpen van deze pitches
echter de partnermodellen bovenaan en kwamen lage
waren: •
nieuwe
denkwijzen
over
partnermodellen
en
eigenaarschap;
temperatuurnetten op de tweede plaats.
•
monitoring en diagnose;
Positionering warmte
•
mofverbindingen;
Voorzitter De Man en secretaris Astrid Madsen sloten de
•
tariefdifferentiatie grijze/groene warmte;
bijeenkomst af met een spel waarin de zaal actief op
•
warmtenetten op lage temperatuur.
zoek ging naar ideeën voor een betere positionering van warmtenetten. In drie rondes keken de deelnemers on-
De werkgroep Techniek & Innovatie wil de kosten van aanleg en exploitatie halveren
der meer naar de argumenten voor en tegen warmtenetten, de verschillen tussen de vraag- en aanbodkant en wat deze beide kanten nodig hebben voor de toekomst. Daarbij zag het publiek voor de vraagkant als belangrijke thema’s: openheid in prijsvorming, flexibiliteit bij
He publiek in de zaal stemde via een scorelijst welke
verrekening energiekosten in woninghuur en netten in
ontwikkelingen voor hen het meest relevant waren.
publiek eigendom. Aan de aanbodkant noemde het:
Daarbij ging de voorkeur vooral uit naar warmtenetten
heffing op het lozen van restwarmte, meer inbreng van
op lage temperatuur; als tweede eindigden de ontwik-
marketeers, open netten met meerdere leveranciers en
kelingen bij partnermodellen en eigenaarschap. Deze
het herbaseren van de Warmtewet op zeggenschap en
onderwerpen scoorden niet alleen goed op relevantie,
duurzaamheid in plaats van op gastarieven.
maar ook op de innovativiteit zelf. Ditmaal stonden
Al met al stonden de Warmtenetwerkers tijdens de Jaarbijeenkomst 2014 vooral stil bij de toekomst van warmte- en koudenetten in plaats van bij de successen van het afgelopen jaar. Dat belooft wat voor 2015.
_
De presentaties van de Jaarbijeenkomst kunt u downloa-
Meedoen -‐ financiële par0cipa0e -‐ lokale warmteproducent -‐ verduurzamen
den op www.warmtenetwerk.eu
Deelnemers aan de Jaarbijeenkomst vonden het belangrijk om op nieuwe manieren te denken over partnermodellen en eigenaarschap.
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
SDE+ in 2014 en 2015 Wind (548 mln)
Wat er volgend jaar verandert in de regeling voor duurzame energie SDE+ en hoe warmte het afgelopen jaar presteerde binnen SDE+.
Zon-pv (1.945 mln)
Met de Stimulering Duurzame Energieproductie (SDE+)
Biomassa warmte/wkk (1.094 mln)
wil de Nederlandse overheid de afspraken met de EU
Geothermie (258 mln)
voor duurzame energie in 2020 bereiken. De steunrege-
Zonthermie (3 mln)
Biomassa elektrisch (12 mln) Waterkracht (2 mln)
ling vergoedt aan producenten de onrendabele top van hernieuwbare elektriciteit, warmte en groen gas ten
0
opzichte van de marktprijzen voor stroom en aardgas.
Groen gas (1.465 mln) 500 1000
1500
Voor 2014 is de regeling, die verdubbeld was tot
2000
miljoen euro
3,5 miljard euro, wederom overtekend. Om de steun zo
Aanvragen in euro per categorie op 20 november 2014
efficiënt mogelijk te besteden, is het proces in fasen in-
volgens RVO. Groen is warmtegerelateerd.
gedeeld, al naar gelang de benodigde hoeveelheid steun per eenheid energie. Dit jaar was het geld niet al in de
wijst erop dat Europese Unie en het internationaal ener-
eerste fasen op, maar pas in de laatste fase voor de in
gieagentschap IEA lovend zijn over het Nederlandse be-
verhouding duurste opties, waaronder elektriciteit uit
leid om hernieuwbare energiedoelen zo kosteneffectief
zonnepanelen (zon-pv). Binnen een dag zijn in deze fase
mogelijk te bereiken. Het Europese staatssteunkader
3.552 aanvragen binnengekomen, waarvan de meesten
heeft SDE+ als model genomen wat betreft competitie
voor zon-pv. Dat leidde tot 1,6 miljard overtekening.
en technologieneutraliteit. Toch komt er in 2015 ook een
Warmte behoort tot de kosteneffectiefste verduur
tender voor 700 MW wind-op-zee die buiten de competi-
zamingsmogelijkheden. Verschillende opties voor duur-
tie met andere opties staat.
zame warmte zaten in de eerste fase of in de voor de
Evenals in 2014 is er in 2015 weer 3,5 miljard euro bud-
overheid iets duurdere tweede fase.
get. Het aantal fasen neemt toe tot 9. De eerste fase opent op 31 maart.
Zon aanvragenkampioen De aanvragen voor hernieuwbare warmte en wkk wa-
Verfijningen
ren goed voor 1.420 miljoen euro. Daarmee zat deze
In 2015 kunnen kolencentrales weer steun krijgen voor
categorie op hetzelfde niveau als in 2013. Destijds was
bijstook van biomassa. Centrales die ook warmte leve-
het echter de grootste categorie qua aanvragen, maar
ren krijgen een aangepaste vergoeding als daardoor de
in 2014 is die positie voorbijgestreefd door groen gas
efficiëntie van elektriciteitsproductie afneemt.
en ruim ingehaald door de 1.945 miljoen voor zon-pv.
Er zijn meer verfijningen in de regeling, zoals banking
Vanwege de budgetoverschrijding zal bij zon-pv echter
en de overgang van de regeling Milieukwaliteit van
een fors deel van de aanvragen buiten de boot vallen.
Energieproductie (MEP) naar SDE+. De regeling voor ‘uitbreiding bestaande afvalverbranding met warmte’
Het Europese staatssteunkader heeft SDE+ als model genomen
vervalt wegens succes: volgens de minister hebben alle
Bij warmte ging het hoofdzakelijk om projecten met
houtpellets in de industrie. Voor geothermie vervalt tot
biomassa (1.160 miljoen euro), terwijl geothermie met
slot de begrenzing op het maximum aantal bedrijfsuren.
258 miljoen aanzienlijk lager uitkwam dan voorgaande
De volledige productie is subsidiabel.
relevante initiatieven al subsidie ontvangen. Nieuw is ook de stimulering van duurzame stoomproductie uit
jaren. Zonthermie blijft met 2,6 miljoen nog erg klein.
Meer informatie
3,5 miljard voor 2015
De tarieven voor de verschillende opties en fasen zijn te
Op 11 november informeerde minister Kamp de Tweede
vinden bij agentschap RVO dat de regeling verzorgt voor
Kamer schriftelijk over de plannen voor de SDE+ in 2015.
het Ministerie van Economische Zaken.
Het systeem blijft in basis ongewijzigd en de minister
Nr 21. Winter 2015
_
www.rvo.nl/sde
17
foto’s: nuon/jorrit lousberg
Gekoppelde groei
De warmtenetten in zowel Arnhem als Nijmegen breiden stevig uit. Via een samen werkingsovereenkomst wil de regio komen tot een groot net voor 90.000 woningen in 2030.
ken Waalsprong en Waalfront. Daarvoor zijn de eerste werkzaamheden zoals een boring echter al in december 2013 uitgevoerd. De reeds aanwezige warmtenetten in dit nieuwbouwgebied zullen uitgroeien tot 14.000 woningen.
regio
De vrijwel gelijktijdige en grootschalige activiteiten
Arnhem-Nijmegen moet groeien van de huidige 27.000
in beide gemeenten leidden ertoe dat de provincie
woningen naar 90.000 in 2030. Daartoe ondertekende
en gemeenten tot verdere uitbouw besloten nadat ze
provincie Gelderland op 10 oktober 2014 een samen-
het mogelijke potentieel nader hadden onderzocht. De
werkingsovereenkomst met de gemeenten Arnhem en
bedoeling is dat de netten van Arnhem en Nijmegen in
Nijmegen en de energiebedrijven Nuon en Alliander.
de toekomst met elkaar zijn verbonden.
Het
aantal
warmtenetaansluitingen
in
de
De afvalenergiecentrales van AVR in Duiven en ARN in Weurt zijn de hoofdbronnen die de duurzame warmte
Koppelleiding Duiven-Arnhem
aan de 90.000 woningen moeten leveren. Het net maakt
Sinds eind 2014 levert AVR in Duiven duurzame warmte
een CO2-reductie van 70 procent mogelijk ten opzichte
aan de netten van Nuon in Arnhem via een leiding met
van stoken met een hr-ketel.
een capaciteit van 30 MW. De koppelleiding van Duiven
In volle gang
tot aan de wijk Schuytgraaf in Arnhem loopt over een tracé met een lengte van 5 km. Hoofdaannemer van
De ambitieuze samenwerkingsovereenkomst in deze
het in totaal 19 miljoen euro kostende project is Cofely
regio is niet uit de lucht komen vallen. AVR in Duiven
West.
levert al heel lang warmte aan de omgeving. In 2013 ging het om 630 terajoule (TJ) vanuit de afvalverbrander aan het warmtenet en nog eens 75 TJ vanuit de Thermische Conversie Installatie die papierpulpresidu omzet in
In 2015 gaat de afzet van warmte uit Duiven met 232 TJ omhoog
cement. In 2015 gaat de afzet van warmte met 232 TJ
Ook een enorme warmtetank die is geplaatst bij de cen-
omhoog dankzij de aanleg van een koppelleiding naar
trale van AVR maakt deel uit van de uitbreiding. De tank
warmtenetten in Arnhem. De bouw van deze leiding
maakt het mogelijk om de vrijkomende warmte optimaal
startte eind 2013.
te gebruiken. Als de vraag laag is, kan het vat heet water
In Nijmegen ging enkele maanden later, op 4 maart
met een temperatuur van 125 ˚C opslaan. Dankzij de hoge
2014, officieel de schop in de grond voor een warmte
druk in het vat, is het water bij die temperatuur vloei-
leiding van de afvalenergiecentrale van ARN naar de wij-
baar. Bij pieken in de warmtevraag levert het 1.200 m3
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
zelfs nodig om de stoplichten en lantaarnpalen opzij te draaien.
Leiding Weurt-Waalsprong De warmteleiding van de centrale van ARN in Weurt naar de wijk Waalsprong leggen A. Hak Leidingbouw en Liandon aan in opdracht van gemeente Nijmegen en Alliander. Op 6 juni 2014 is de eerste mijlpaal bereikt met het trekken van een leiding met een lengte van 1 km onder de rivier door. Het totale leidingtracé heeft een lengte van 6,1 km. Begin 2015 is de warmtetransport leiding gereed voor gebruik.
Stoplichten en lantaarnpalen moesten opzijgedraaid voor het warmtevat
Het 1.200 m3 warmtevoorraadvat is per schip en met speciale transportwagens naar Duiven vervoerd.
Nuon levert nu nog warmte vanuit een tijdelijk ketelhuis grote voorraadvat zijn warmte terug, waardoor het niet
aan de reeds gebouwde 3.000 woningen in de Waal-
nodig is om een hulpketel in te schakelen. De opslag van
sprong. Om de warmtelevering te garanderen, bouwt
warmte bij AVR is ontworpen door Tebodin.
Nuon een hulpwarmtecentrale aan de Dijkstraat in Lent
Het transport van het vat met een gewicht van 150 ton,
voor 14.000 woningen. Deze centrale neemt de warmte-
een lengte van 20 m en een diameter van 10 m was niet
levering over bij uitval van ARN en krijgt een vermogen
eenvoudig. Per schip ging het naar de Lathumse Plas en
van 40 MW. Dit vermogen zal later nog uitbreiden naar
vanaf daar is het vervoerd met speciale transportwa-
72 MW. De hulpwarmtecentrale is naar verwachting eind
gens naar AVR. Om de eindlocatie te bereiken was het
2015 gereed.
_
Aanleg leidingen bij AVR Duiven.
Nr 21. Winter 2015
19
foto: flickr.com/garry knight
Nieuw hart voor London City
Achter de gevel van een oud koelhuis staat de modernste trigeneratie-installatie van het Verenigd Koninkrijk. Deze produceert warmte, koude en elektriciteit voor historische gebouwen als Smithfield Market en de Guildhall.
Nabij Smithfield Market klopt het hart van een warmte- en
als de 800-jaar oude Guildhall, het Museum of London,
koudenet voor London City. Energiebedrijf E.On verving
Smithfield Market en het Barbican Centre. Ook levert
hier in 2014 de 20 jaar oude warmtekrachtkoppeling
de centrale warmte aan particuliere gebouwen, waar-
(wkk) voor een moderne wkk van MWM met 1.500 om-
onder een bejaardenhuis. Zes grote gebouwen krijgen
wentelingen per minuut.
daarnaast koude geleverd door Citigen.
Het in 1993 in bedrijf genomen project Citigen was een van de eerste installaties met trigeneratie en een warmte- en koudenet in het Verenigd Koninkrijk. Bij trigeneratie combineer je de opwekking van elektrici-
De leiding loopt door parkeergarages, kelders en metrotunnels
teit, warmte en koude. Destijds schreef de stad Londen speciaal een tender uit voor dit efficiënte project.
Uiteraard was de aanleg van zowel een warmte- als een
Sinds 2002 is het exploitatiebedrijf Citigen, dat de aan-
koudenet geen eenvoudig karwei in de oude en dicht-
besteding won, in handen van de Engelse dochter van
bebouwde binnenstad. De ingenieurs klaarden die klus
energieconcern E.On.
met vindingrijkheid: de leiding loopt door ondergrondse
Toeristentrekkers Citigen levert vanuit een centrale in een voormalig
parkeergarages, kelders en het uitgebreide netwerk aan metrotunnels.
koelhuis warmte aan een tiental gebouwen van het
Vernieuwing
vastgoedbedrijf City Corporation’s. Onder die gebou-
Na 20 jaar bedrijf was de warmtekrachtinstallatie niet
wen bevinden zich bekende Londense toeristentrekkers
meer concurrerend met de modernste units met hr-gas-
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Hier staat de kop Publieke belangstelling Stadsverwarming is momenteel hot in Engeland. Zelfs
centrale daar de laatste van drie nieuwe warmtekracht-
kwaliteitskrant The Guardian plaatste een lang artikel
units in bedrijf. Deze centrale voorziet historische
over de voordelen van restwarmtegebruik in stede-
gebouwen en nieuwbouw van warmte voor de in totaal
lijk gebied. Engeland kende in de jaren 30 en 40 veel
45.000 mensen die er werken, studeren en wonen.
plannen voor stadsverwarming, maar na de vondst van
De gasmotoren voor King’s Cross zijn gebouwd door
aardgas raakten die op de achtergrond. Nu het gas op-
GE Jenbacher. Terwijl de huiskleur van deze fabrikant
raakt, komen warmtenetten met name in Londen weer
felgroen is, zijn de motoren hier roze. Dat is te danken
in beeld.
aan een actie van Pink Ribbon die geld inzamelde bij
Een voorbeeld daarvan is het stadsontwikkelingsgebied
het transport van de eerste pink engine van Jenbach
rond station King’s Cross. Eind 2014 nam de energie
naar Londen.
motoren. In 2014 zijn daarom de twee oude installaties
een voordeel bij de conservatie van de tentoongestelde
vervangen door twee van de grootste gasmotoren van
voorwerpen in het museum.
MWM uit Mannheim met een thermisch vermogen van
Met de recent door de Europese Commissie ingezette
12 MW. Elke unit heeft een V16-gasmotor met een mid-
afbouw van gefluoriseerde gassen, waaronder syntheti-
denspanningsgenerator die 4,4 MW elektrisch vermogen
sche koudemiddelen, komt nog een ander voordeel van
levert. Begin 2015 zal Edina nog twee van deze motoren
de absorptiekoeltechniek naar voren. Absorptiekoel
bijplaatsen.
machines gebruiken water als natuurlijk koudemiddel. Wat vooral opvalt aan het Citigen-project is de naadloze
Het 5 ˚C koudenet verlaagt ook de relatieve luchtvochtigheid van de attracties
verwerking in de historische omgeving. Zowel de warmte- als koudeopwekking is weggewerkt op een centrale plek in de stad. De fraaie gebouwen zijn niet ontsierd met extra schoorstenen, koelmachines, condensors en koeltorens op hun dak.
niet alleen compacter dan de oude, maar hebben ze ook een hoog rendement en een extreem lage NOx-emissie. Het elektrisch rendement van deze wkk’s bedraagt 45 procent, terwijl het totaalrendement dankzij de
_ foto: edina uk
Door een veel hoger toerental zijn de nieuwe motoren
benutting van motorwarmte en warmte van de uitlaatgassen 90 procent is. Naast de energiebesparing is voor Londen vooral de verbetering van de luchtkwaliteit in de binnenstad van groot belang. Dankzij de centrale konden alle schoor stenen van de aangesloten gebouwen verdwijnen.
Milieuvoordelen koudenet De twee in 1993 in bedrijf genomen absorptiekoel machines van Trane, met een vermogen van 5,6 MW, zijn nog niet aan vervanging toe. Een van de voordelen van absorptiekoeling is dan ook het ontbreken van bewegende delen in de machine. Aangedreven door warmte uit de wkk leveren de koelmachines water met een temperatuur van 5 ˚C. Die temperatuur maakt het mogelijk om de relatieve vochtigheid in de aangesloten gebouwen te verlagen. Dat is belangrijk voor als er veel bezoekers zijn en het is
Nr 21. Winter 2015
21
Uitbreiding warmtecentrale Gent
Sinds 9 december vullen twee nieuwe wkk’s de warmte van de Steg-elektriciteitscentrale in Ham aan. Het stadsverwarmingsproject past goed in de energievisie van de stad Gent en de Vlaamse regering.
warmtenet momenteel het grootste van België. Omdat de Ham-centrale niet meer voldoende warmte kon leveren, besloot EDF tot een uitbreiding met twee warmtekrachtunits die samen 5 MW elektrisch vermogen en 5,6 MW warmte leveren. Dat levert een vermindering van de CO2-uitstoot met 35 procent op in vergelijking met
9 december 2014 was een feestelijke dag voor Wim De
individuele gasverwarming. De installatie is gebouwd
Backer, directeur stads verwarming Gent. De Vlaamse
door Lek/Habo uit Bodegraven en zijn dochterbedrijf
minister voor energie Annemie Turtelboom, de burge-
Continental Energy Systems uit Westmalle.
meester van Gent Daniël Termont en de ceo van EDF Luminus
Grégoire
Dalle-
magne waren aanwezig om zijn nieuwe warmtekracht
‘Er ligt een budget van 8.207.472 euro klaar voor ondersteuning van groene warmte’
Oproep minister Een initiatief voor stadsverwarming als dat in Gent
installaties officieel in bedrijf te nemen. De stadsverwarming van Gent dateert van 1958. Sinds die tijd levert de gasgestookte elektriciteitscentrale in Ham al restwarmte aan Gent. Klanten van het warmtenet van EDF Luminus zijn
onder
meer
Universiteit
Gent, het academisch ziekenhuis St. Lucas, de bibliotheek, bedrijven en woongebouwen. Met een netwerk van 22 km is dit Twee wkk’s leveren elk 2,5 MW elektrisch en 2,8 MW thermisch vermogen aan de centrale in Ham.
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Vlaamse politici zijn enthousiast over warmtenetten. V.l.n.r.: EDF Luminus-ceo Dallemagne, minister Turtelboom, burgemeester Termont en stadsverwarmingsdirecteur De Backer. heeft de toekomst omdat warmte en koude zo’n groot
gebied van duurzame warmte en energiebesparing. EDF
aandeel hebben in het energie ver bruik, verklaarde
Luminus en moederbedrijf EDF stellen hun expertise ter
minister Turtelboom tijdens de bijeenkomst. “Meer
beschikking om deze projecten te ondersteunen.
dan de helft van het energieverbruik in heel Vlaan-
Met de nieuwe warmtekrachtinstallatie voor het warmtenet van Gent heeft
deren dient voor verwarming
of
koeling”,
Turtelboom. hebben
we
aldus
“Momenteel een
on benut
potentieel
groene
warmte.
groot van
De steun van EDF is van groot belang voor de weg naar een klimaatneutrale stad
EDF Luminus al 5 miljoen euro
geïnvesteerd
in
energie besparing in deze stad. EDF steekt jaarlijks bovendien 500 miljoen euro
Deze
Vlaamse Regering wil dat potentieel ten volle benut-
in onderzoek en ontwikkeling. Een van de belangrijkste
ten. Daarom lanceren we een oproep om projecten in
thema’s daarbij is duurzame steden.
te sturen rond groene warmte. Er ligt een budget van
Burgemeester Termont gaf aan dat de steun van een
8.207.472 euro klaar voor ondersteuning.”
internationaal bedrijf als EDF van groot belang is voor de moeilijke weg naar een klimaatneutrale stad. De
Samenwerkingsakkoord
investering in het warmtenet is daarin een belangrijke
De Franse energiereus EDF, zijn Belgische dochter EDF
stap. “We zijn erg blij dat EDF Luminus het warmte-
Luminus en Stad Gent tekenden een samenwerkings-
net een nieuw leven geeft en zo de kans biedt om vele
overeenkomst bij de feestelijke ingebruikname van
gebouwen op een slimme en zuinige wijze te verwar-
de stadsverwarming. Gent wil in 2050 klimaatneutraal
men”, aldus Termont.
_
zijn en investeert in verschillende projecten op het
Nr 21. Winter 2015
23
Metercontrole via steekproeven De coördinator voor de nieuwe meterpool voor warmte meters is Wim Mans, oprichter van adviesbureau Innoforte. Mans, die via Innoforte ook deelneemt aan Warmtenetwerk, heeft meer dan 25 jaar ervaring met warmtenetten. www.innoforte.nl
te begeleiden. Dit gebeurt zowel op voortgang als op afwijkingen en controles in het veld.”
Voorwaarden meterpool Lidmaatschap van VMNed is nodig om deel te nemen aan
Een poolsysteem zorgt voor maatschappelijk verantwoorde omgang met meters en is goedkoper dan een individueel controle systeem. Meetbedrijvenvereniging VMNed legt uit hoe het systeem werkt.
de warmtemeterpool. Ook moet een poolbedrijf aan een aantal voorwaarden voldoen. Zo moet het meterbestand goed en volledig zijn en moet de coördinator maandelijks informatie krijgen om de voortgang van afgekeurde populaties te kunnen monitoren en de steekproef voor het komende (pool)jaar te bepalen.
“Andere landen kijken met jaloezie naar de manier
Na het pooljaar stelt de coördinator het poolbesluit op
waarop Nederland haar energiemeters controleert.
dat aangeeft of er populaties zijn afgekeurd of dat ze
We vervangen niet als in de omringende landen eens
voor een volgende periode zijn goedgekeurd. Is een po-
in de 7 jaar alle meters, maar we controleren op een
pulatie afgekeurd, dan moeten deze meters binnen een
maatschappelijk verantwoorde wijze. Dat doen we door
periode van anderhalf jaar vervangen worden.
middel van een steekproef waarbij we alle typen meters, zowel elektriciteitsmeters voor kleinverbruikers
Investering
als gasmeters en warmtemeters controleren”, zo ver-
In de opstartfase is een tijdsinvestering nodig om aan de
telt voorzitter Herman Jonkman van de vereniging van
pool te kunnen deelnemen. Hoeveel tijd nodig is voor
meetbedrijven VMNed tijdens het samen met Stichting
de meterpool hangt vooral af van de inrichting van de
Warmtenetwerk georganiseerde congres ‘Meten van
meterbestanden en de mate van automatisering van de
warmte’ op 30 oktober in Houten.
informatieverstrekking. Ook moeten er werkinstructies
VMNed coördineert de controle van de energiemeters
komen om de werkwijze aan te tonen. Die tijd is snel
vanuit de zogeheten meterpool. Afhankelijk van de
terugverdiend; de all-in kosten voor poolparticipatie
uitkomst van deze controles kunnen groepen meters
zijn vele malen lager dan op individuele basis een controlesysteem voeren.
‘In de omringende landen vervangen ze eens in de 7 jaar alle meters’
Naast de initiële tijdsinvestering zijn er ook een aantal gezamenlijke jaarlijkse actiemomenten, waaronder het bijwonen van de vergaderingen van de Technische Werkgroep Warmte, de saneersessies en de sessie
worden afgekeurd of voor een periode van 5 jaar worden
rond het poolbesluit. Binnen het eigen bedrijf zijn er
goedgekeurd. Vanuit Economische zaken houdt Veri
ook terugkerende actiepunten. Denk hierbij aan het
spect toezicht op de uitvoering van de controles, zoals
samenstellen van de aselecte lijsten, het versturen van
is voorgeschreven in de Metrologiewet, de opvolger van
de ijkresultaten en het maken en bewaken van de even-
de IJkwet. Jonkman: “Vanuit VMNed is er bovendien
tuele afkeurbestanden.
een coördinator aangesteld om de landelijke steekproef
24
_ www.vmned.nl
WARMTENETWERK MAGAZINE
Hier staatuit IJswater deDresden kop Vacuümkoelmachines maken compacte koudeopslag mogelijk.
schalig proefproject op de campus Scheffelberg van de Westsächsische Hochschule in Zwickau. ’s Nachts, als de koudevraag gering is, vult het vacuümsysteem
Door de verdampingstemperatuur te verlagen tot -1 ˚C
(koelvermogen 50 kW) een buffer met een capaciteit
weet het Institut Luft- und Kältetechnik (ILK) uit Dres-
van 350 kWh koude. Overdag levert de buffer ter onder-
den zijn compressoren met water als koudemiddel ook
steuning van het koudenet een vermogen van maximaal
in te zetten voor koudeopslag. Het instituut, waaraan
100 kW terug tijdens de belastingspieken. Sinds voor-
Warmtenetwerk in 2012 nog een bezoek bracht, ziet
jaar 2014 draait dit systeem naar volle tevredenheid.
effectief koude opslaan als een logische vervolgstap op
Het instituut zoekt nu naar partners voor modules tot
haar koelmachinetechniek.
500 kW koelvermogen.
Al enkele jaren bouwt ILK koelmachines met water als koudemiddel. Om het water bij lagere temperatuur te
Koppeling koudenet
verdampen, gebruikt het instituut turbocompressoren
Het vacuümsysteem is doorgaans gekoppeld aan een
die de verdamper vacuüm trekken. Door het vacuüm zo
watercircuit met gekoeld water. Het is mogelijk om de
aan te passen dat de verdampingstemperatuur hoger ligt
ijsopslag zowel centraal in een koudenet te plaatsen als
dan bij ijsmachines, maar net iets lager dan bij koude-
bij afnemers van een koudenet of individuele bedrij-
systemen (2 tot 4 ˚C), kan de machine op een efficiënte
ven met eigen waterkoelmachines. De centrale opslag
wijze een verpompbaar mengsel van ijs en water maken.
biedt als mogelijkheid om pieken op te vangen zodat er minder koelvermogen nodig is. Daarnaast biedt het
De ijsslurry is ook direct via een koudenet te distribueren
de mogelijkheid om gebruik te maken van goedkope elektriciteit in de nachturen. Decentrale buffers met ijsslurry maken het mogelijk om
Deze slurry kun je vervolgens opslaan in een grote tank
een koudenet veel kleiner te dimensioneren dan gebrui-
als koudevoorraad. Dankzij de faseovergang van water
kelijk. De capaciteit van de leiding is dan 24 uur per
naar ijs is de koude-inhoud groot bij een klein volume;
dag vol te benutten, terwijl de pieken in koudevraag ter
bij het smelten komt 93 kWh koude per m3 beschikbaar.
plekke worden geleverd door de koudebuffer.
Ter vergelijking: een koudebuffer met water levert
Een andere mogelijkheid is om de ijsslurry via een
ongeveer 7 kWh koude per m en moet dus 13 keer zo
koudenet te distribueren, wat extreem kleine leidingen
groot zijn voor dezelfde koude-inhoud.
mogelijk maakt. De lagere temperatuur kan daarbij een
3
voordeel zijn voor processen waarbij pieklasten voor
Nachtelijke inzet De
slurrybuffer
is
koude optreden.
energiezuiniger
_ www.ilkdresden.de
dan een traditionele ijsbuffer met vast
ijs.
IJsmachines
verbruiken
namelijk relatief veel energie en er zijn grote warmtewisselaars nodig om de koude te laden en ontladen. Voer je het slurryproductieproces ’s nachts uit, als de temperatuur lager is, dan is het systeem volgens het ILK zelfs zuiniger dan een conventionele koelmachine zonder tussenopslag. Van dat principe maakt het instituut ook gebruik bij een klein Kleinschalige proefopstelling in Zwickau.
25 Nr 21. Winter 2015 25
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander Attero AVR Afvalverwerking Bio-energie De Vallei Bionerga Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam Dalkia EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude EnNatuurlijk GETEC Benelux GMB Beheer HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer Milieuzorg Roeselare en Menen (MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra GMB Beheer A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- en Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Dyka Ecompany Fortes Import FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Hermans Techniek HSF Isoplus Benelux Kamstrup Kapp Nederland
1 januari 2015
Klinger Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Rehau Samson Regeltechniek Siemens Spirotech TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen Xylem (Lowara) Adviseurs en ingenieursbureaus Agro Adviesburo Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Banning Advocaten Bee NV Bird & Bird Boydens Carbon Matters Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting De Klik DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA 3E EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Grant@vice Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HDM Pipelines IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon Lievense Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal Haskoning RTB De Beijer Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering
Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel TNO TU Delft Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Stichting Warmtenetwerk neemt zelf deel aan het Europese technologieplatform DHC+ en aan de belangenorganisatie Duurzame Energie Koepel.
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
26
WARMTENETWERK MAGAZINE
Colofon
Agenda 2015 maart
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
Seminar aanleg warmtenet in bestaande bouw
Ede www.warmtenetwerk.nl
12-13 maart Cursus: Warmte in 2 dagen Rotterdam
Redactie Klaas de Jong Jet Ceelen Willeke Brandsma Rutger de Jong
www.fbbv.nl
13-14 april
District heating – a good investment for your city
Sønderborg (DK)
e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr
www.greenseminars.org
27-28 april
37th Euroheat & Power Congress
Tallinn (Estland)
Vormgeving WOUWontwerp, Steenwijk (basisontwerp) Rutger de Jong
www.ehpcongress.org
28 mei
8th European Heat Pump Forum
Tekst artikel ‘Metercontrole via steekproeven’: Cor Alberts, Sentiunt
Brussel www.ehpa.org
9-11 juni
Bestuur Warmtenetwerk Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Hendrik Jan Kors, FW-Fernwärme-Technik Hans Buitenhuis, DWA Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven
Power-Gen & Renewable Energy World Europe
Amsterdam www.powergeneurope.com
15-19 juni
Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke
EU Sustainable Energy Week
Brussel www.eusew.eu
17-18 juni
Solar District Heating Conference
Toulouse (F)
Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747
www.solar-district-heating.eu
Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
Nr 21. Winter 2015
27
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie