WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 28. HERFST 2017
Groene stoom: grote bijdrage aan warmtetransitie Warmteplan Vlaanderen: verdubbeling in 2020 Nederland sneller dan verwacht netto importeur aardgas Energiecoรถperatie realiseert warmtenet voor Oostende
Inhoud 3
Groene restwarmte: de toekomst voor warmtenetten
4 Nieuwe deelnemers 6
Groene stoom: grote bijdrage aan warmtetransitie
10 Studiereis naar zonnig Tirol 14
Woonwijk met prefab warmtenet op 40 graden
15
ISVAG bouwt futuristische warmtecentrale voor Antwerpen
16
Warmteleiding door centrum Roeselare
17
Hoe snel wordt Nederland importeur van gas?
19
Nederland, energieverbruik en energiewinning
20
EnergiecoĂśperatie realiseert warmtenet in Oostende
21
Ambitieus Warmteplan van minister Tommelein
22
Deelnemersoverzicht Nederland en Vlaanderen
23 Agenda en colofon
Omslagfoto: In Odiliapeel levert Attero groene stoom aan aardappelverwerker Peka Kroef. Brandstof voor de stoomketel is houtzeefsel uit compost. Op de foto de nieuwe stoomcentrale en de stoomleiding naar de fabriek.
 2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland
WARMTENETWERK
en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
meer comfort met minder fossiele energie
_
Groene restwarmte: de toekomst voor warmtenetten Het warmtebedrijf van het Deense eiland Funen werkt
fossiele verleden blijkt zonneklaar uit dit Deense voor-
samen met Facebook aan een wel heel opmerkelijk
beeld. Maar we hoeven ons bij restwarmte nieuwe stijl
project. Facebook bouwt namelijk een nieuw datacenter
niet te beperken tot datacenters. De overschakeling van
op dit mooie eiland. Uiteraard heeft men een duurzame
de industrie naar een duurzame energievoorziening zal
oplossing voor de elektriciteitsbehoefte van de servers:
ervoor zorgen dat ook industriële restwarmte hernieuw-
de stroom zal worden geleverd door een windpark.
baar is. De eerste voorbeelden zijn al in ontwikkeling.
Dat is een must voor een moderne internetonderneming.
Zo levert Twence straks vanuit haar omgebouwde bio-
De groene stroom wordt ook in de allernieuwste servers
energiecentrale 100% groene stoom aan Akzo Nobel.
onherroepelijk omgezet in warmte. Wie dacht dat rest-
De groene restwarmte van deze stoom gaat vervolgens
warmte een ouderwets begrip is vergist zich. In de snel
van Akzo Nobel naar het Warmtenet Hengelo.
groeiende internetwereld barst het van de restwarmte.
Egbert Klop van Industrial Energy Experts stelde onlangs
Bij Facebook op Funen is dat dan wel groene warmte
op een seminar over groene stoom voor de industrie
maar waarom zou je die niet benutten?
dat je met ultradiepe geothermie hernieuwbare stoom
Dat gaan de Denen dan ook doen. Volgend jaar start
kunt produceren. “Maar,” zo voegde Klop toe, “dat is
Fjernvärme Fyn met de bouw van een geavanceerde
economisch alleen haalbaar als er ook een warmtenet
warmtepompcentrale die de groene restwarmte van
gekoppeld wordt aan de geothermiebron. Anders benut
Facebook omzet in bruikbare warmte voor het warmtenet
je de bron onvoldoende.”
van Odense. Op jaarbasis zal dit project vanaf 2020
Groene restwarmte heeft de toekomst. Dat neemt niet
goed zijn voor de warmtebehoefte van 6.900 woningen.
weg dat we ook ons best moeten doen om het lozen
Het project is voor Odense een belangrijke stap naar een
van fossiele restwarmte in lucht en water te benutten.
klimaatneutrale stad. Dat doel moet in 2030 bereikt zijn.
We zitten tenslotte in een transitie.
_ Klaas de Jong
Dat we restwarmte niet moeten zien als iets van het
NR 28. HERFST 2017
3
Nieuwe deelnemers In de zomer van 2017 zijn de volgende organisaties deelnemer geworden van warmtenetwerk
H&D Kabel- en Leidingtechniek
Nederland en/of Vlaanderen:
H&D Kabel- en Leidingtechniek te Dordrecht en Drachten is een werkmaatschappij van H&D Industrial. De moedermaatschappij is actief in industriële bouw
Baas
en vervaardigt tanks. De werkmaatschappij Kabel- en
Baas B.V. is leverancier van technische infrastructuur
Leidingtechniek legt ondergrondse en bovengrondse
tussen bron en eindgebruiker, een landelijk opererende
leidingen en kabels aan.
professionele
www.hd-bv.nl
dienstverlener.
Baas
verzorgt
zowel
ondergrondse infrastructuren als bovengrondse netwerken en inpandige installaties. www.baasbv.nl
Jaga Konvektko Radiatorenfabrikant
Jaga
heeft
een
bijzonder
programma ontwikkeld met radiatoren in allerlei vormen en modellen geschikt voor lage watertemperaturen,
Gasunie New Energy
voor koeling en voor decentrale ventilatie.
Gasunie New Energy is een volle dochter van NV
Ademende radiatoren of Low-H2O radiatoren zijn
Nederlandse Gasunie. New Energy wil nieuwe
innovatieve producten van Jaga die passen bij de
technologieën
ontwikkelingen in de richting van energiezuinige
met
partners
opschalen
naar
commerciële toepassing. Ontwikkeling en realisatie
woningen met een gezond binnenklimaat.
van warmtenetten met duurzame bronnen passen
www.jaga.nl
daarin. Gasunie New Energy participeert in het warmtenet van Warmtestad in Noordwest-Groningen. www.gasunienewenergy.nl
Duurzame Energie Veenendaal-Oost Duurzame B.V.
Grundfos
(DEVO)
Energievoorziening is
het
lokale
Veenendaal-Oost energiebedrijf,
dat
verantwoordelijk is voor de aanleg, de exploitatie en het beheer van de duurzame energievoorziening
Grundfos is met een jaarlijkse productie van 16
in Buurtstede. DEVO voorziet op termijn circa 1.250
miljoen pompen een van de leidende fabrikanten
woningen en gebouwen van warmte en koeling via een
in de wereld. Circulatiepompen voor warmtenetten
collectief energiesysteem op basis van seizoenopslag
is een uiterst belangrijk marktsegment voor deze
van warmte en koude en warmtekrachtkoppeling.
Deense onderneming die momenteel sterk inzet op
DEVO is als Publiek Private Samenwerking opgericht
het thema digitalisering. Grundfos heeft in Almere
door de gemeente Veenendaal en Quattro Energie B.V.
een vestiging voor de Nederlandse markt.
www.devo-veenendaal.nl
www.nl.grundfos.com
4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Scheer en Foppen Installatietechniek
Talent voor Transitie Talent voor Transitie wil de energietransitie te te
versnellen met traineeships voor enthousiaste
Harderwijk verzorgt bovengrondse en inpandige
jongeren. Warmtenetwerk is een van de partners
installaties en is specialist in de bouw van
van Talent voor Transitie. Om vaart achter de
afleversets vanaf 100 kW en onderstations voor
energietransitie te zetten is een grote instroom van
warmtenetten. Op het gebied van warmtenetten
talent nodig in de sector. Talent voor Transitie gaat
heeft men onder andere Amsterdam Arena,
ervoor zorgen dat deze instroom klaargestoomd
IJburg en Zoneiland Almere als referenties.
wordt voor deze transitie.
www.senftechniek.nl
www.talentvoortransitie.nl
Scheer
en
Foppen
Installatietechniek
Zonneboilerpro Zonneboilerpro is groothandel in zonneboilers
T&A Survey
en warmtepompen voor woningen en voor
T&A Survey is opgericht in 1992 door geoloog Robert
allerlei bedrijven; van zwembaden en scholen
van Ingen voor milieukundig bodemonderzoek.
tot ziekenhuizen, industrie en glastuinbouw.
Inmiddels is T&A uitgegroeid tot een dynamisch
Het bedrijf is gevestigd in Badhoevedorp.
bedrijf met veertig medewerkers. In de loop
www.zonneboilerpro.nl
der jaren zijn de activiteiten uitgebreid met geofysisch en archeologisch bodemonderzoek en met ondergrondse duurzame energie. Het bedrijf participeert in het ultradiepe geothermieproject Trias Westland. www.ta-survey.nl
Steun duurzame warmte Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk. Stuur
voor
meer
informatie
over
inschrijven,
contributie en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl of jo.neyens@ode.be
NR 28. HERFST 2017
 5
Groene stoom: grote bijdrage aan warmtetransitie Op 12 september organiseerde de projectgroep
De toename van de capaciteit was voor Twence aanlei-
Biomassa & WKK in Odiliapeel een seminar over
ding om te zoeken naar meer stoomklanten. Een voor de
de levering van stoom uit hernieuwbare bronnen.
hand liggende afnemer is de bierbrouwerij van Grolsch
"Alle aandacht is bij de energietransitie gericht
die net als Twence vlak aan de A35 ligt maar dan 5 km
op woningverwarming maar in de industrie kun je
verderop. Een aftakking van deze leiding is gepland naar
grote klappen maken," stelde dagvoorzitter Klaas
de bandenfabriek Apollo Vredestein in Enschede. Het is
de Jong. De sprekers lieten zien dat hun eerste
een mooie invulling van de strategie van Twence: maxi-
projecten al heel veel besparing opleveren.
male stoom- en warmtelevering. De strategie past bij
Zo is het gasverbruik van Akzo Nobel in Hengelo
de warmtetransitie maar heeft ook een economische
gedaald met 75 miljoen m aardgas per jaar dankzij
achtergrond. De levering van elektriciteit is financieel
stoom van Twence. Voor aardappelverwerker Peka
onaantrekkelijk en dat zal zo blijven door de groei van
3
Kroef is dat 10 miljoen m dankzij stoom van Attero
wind- en zonneparken. De gasprijs is ten opzichte van
en Friesland Campina bespaart in Borculo nu 15
de stroomprijs nu relatief hoog en door de afname van
miljoen m aardgas per jaar dankzij de inzet van
de gaswinning is ook in de toekomst een gunstige prijs
pyrolyse-olie en biogas.
voor warmte te verwachten. Het is economisch aantrek-
3
3
kelijker om in te zetten op maximale stoom- en warmte-
Maximale inzet op warmte en stoom is strategie Twence
levering dan op maximale stroomopwekking.
Afvalverwerker Twence in Hengelo heeft zich in korte
Groene restwarmte uit zoutfabriek voor warmtenet Hengelo
tijd ontwikkeld tot duurzame energieproducent voor
Het maakt voor het proces in de zoutfabriek van Akzo
de regio. De eerste stappen op het gebied van warmte-
Nobel niet uit of de fabriek draait op stoom uit een aard-
levering waren leidingen naar de warmtenetten van
gasgestookte installatie of op duurzame stoom van Twence.
Ennatuurlijk in Enschede en naar de zoutfabriek van
De hoeveelheid af te voeren restwarmte blijft hetzelfde.
Akzo Nobel. Aan Ennatuurlijk levert Twence water met
Tot nu toe wordt die warmte geloosd in het Twentekanaal
een temperatuur van 90 tot 120 °C afhankelijk van het
maar dat gaat veranderen. Er is al een leiding geboord
seizoen en aan Twence stoom met een druk van 4,5 bar
onder het Twentekanaal. Die leiding wordt onderdeel van de
en een temperatuur van 135 °C. Akzo Nobel verlaagt
backbone van het warmtenet Hengelo. Met die leiding kan
daarmee haar gasverbruik met 70 tot 80 miljoen m3 per
groene restwarmte naar woonwijken en bedrijven worden
jaar.
gebracht. Dit project laat zien dat industriële restwarmte niet alleen
Het is economisch aantrekkelijker om in te zetten op maximale stoom- en warmte-
iets is van fabrieken op fossiele brandstoffen maar net zo goed van fabrieken die hernieuwbare warmtebronnen gebruiken.
levering dan op maximale stroomopwekking. De warmte komt van de condensors van de afvalverbrander en van biogasmotoren. In 2018 ontstaat er een forse toename van de beschikbare warmte. Dan komt de ombouw van de biomassacentrale van Twence gereed. Tot nu toe levert deze centrale alleen groene stroom maar vanaf 2018 kan ze stoom leveren met een vermogen van 42 MW. Twence kan dan in totaal 4,39 Petajoule per jaar leveren aan groene warmte en groene stoom!
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
De door Stork in Hengelo gebouwde stoomketel met branders voor aardgas en pyrolyseolie
te Enschede. Hij lichtte toe dat Empyro een proefinstallatie is. Na de nodige procesverbeteringen gaat men soortgelijke fabrieken voor derden produceren. Deze fabrieken worden in containers gebouwd en hebben een vaste relatief beperkte capaciteit. “We geloven niet in enorme fabrieken waar je over grote afstanden biomassa naar toe moet
Pyrolyseolie is een optie voor piekketels Al meer dan een jaar levert de pyrolysefabriek Empyro in Hengelo olie aan de zuivelfabriek van FrieslandCampina in Borculo. “We besparen hiermee 10 miljoen m3 aardgas in onze stoomketels,” vertelt Rudi van der Arend, manager duurzaamheid in Borculo. De door Stork in Hengelo gebouwde stoomketel kan op een mengsel van aardgas en pyrolyseolie werken. Na het inregelen in 2016 draait de installatie uitstekend. Inmiddels koopt men in Borculo niet alleen olie in maar ook biogas. Dit gas komt per pijpleiding van een nabijgelegen mestvergister. “Bij FrieslandCampina vinden we het heel mooi dat het biogas van koeienmest komt,” zei Van der Arend. Biogas en pyrolyseolie zijn beide groen maar verschillen in één belangrijk opzicht. Het biogas moet continu worden afgenomen maar de olie kan in een tank worden opgeslagen.
brengen. De pyrolysefabriek moet staan op de plaats waar biomassa beschikbaar is. Dat concept slaat in Scandinavië erg aan.” BTG Bioliquids heeft een grote stap kunnen maken door een samenwerkingsovereenkomst met TechnipFMC, een wereldwijd opererende onderneming in de olie- en gasindustrie. De Twentse pyrolyseolie is niet alleen geschikt voor stoomketels maar ook voor piekketels in warmtenetten, gasturbines en voor bijmenging in transportbrandstoffen.
Attero maakt stoom met houtzeefsel uit compost Het stoken van hout krijgt veel kritiek van milieuorganisaties en politici: “We gaan toch geen bossen kappen om in ketels te stoken?” Het is moeilijk om dat beeld weg te krijgen maar de realiteit is dat er veel hout is dat alleen maar als brandstof bruikbaar is. Dat geldt voor de hierboven genoemde biomassacentrale van Twence maar ook voor de stoomcentrale van Attero
De Twentse pyrolyseolie is niet alleen geschikt voor stoomketels maar ook voor piekketels in warmtenetten.
in Odiliapeel. Deze afvalverwerker won in 2011 de aanbesteding van een groep Brabantse gemeenten voor de inzameling en verwerking van GFT. Attero heeft een lange ervaring met de verwerking van GFT tot compost en wint biogas in he verwerkingsproces. Alvorens de
“Het heeft ons jaren gekost om het productieproces zo
compost aan de landbouw kan worden geleverd, moet
te maken dat onze pyrolyseolie jarenlang stabiel blijft bij
men eerst de houtresten eruit zeven. De enige zinnige
opslag,” zei Gerhard Muggen, directeur van BTG BioLiquids
bestemming voor dit hout is gebruik als brandstof.
De biostoomcentrale (rechter gebouw) van Attero in Odiliapeel
NR 28. HERFST 2017
7
Dubbelwandige stoomleiding met vacuümisolatie Een kijkje in de vlammen van de stoomketel in Odiliapeel
van de eisen dat dit hout met een heel hoog energetisch
15 km stoomleiding van geothermiebron naar zetmeelfabriek
rendement zou worden benut. Niet makkelijk, want de
Op het seminar in Odiliapeel kwam de vraag welke
kwaliteit van de aangeleverde brandstof varieert nogal.
afstand je met een stoomleiding nog kunt over-
Jan-Willem Steyvers van Attero vertelde dat Peka Kroef
bruggen. Dat blijkt in de praktijk verder dan iedereen
te Odiliapeel daarvoor de ideale klant was. Peka Kroef is
verwachtte. Al meer dan een jaar is in de Elzas een
een van de grootste aardappelverwerkers in Nederland.
stoomleiding in bedrijf tussen een geothermiebron
Het bedrijf verbruikt 364 dagen per jaar een constante
in Rittershoffen en een zetmeelfabriek van Roquette
hoeveelheid stoom voor het schillen en blancheren van
Frères in Beinheim. De stoom wordt getransporteerd
de aardappelen. Bij het proces komt geen condensaat
via een 15 km lange leiding. De leiding is gefabriceerd
terug. De houtgestookte stoomketel van Attero levert sinds
door FW Fernwärmetechnik in dubbelwandig staal met
augustus 2015 per uur 10,2 ton stoom aan Peka Kroef. Het
daartussen een permanent vacuüm om het tempera-
energetisch rendement van de speciale ketel met condensor
tuurverlies te beperken. De aanleg was niet eenvoudig
voldoet met 91,2 % aan de eis van de aanbesteding.
want de lange leiding loopt deels door een natuurge-
De stoomcentrale van Attero is voorzien van een uitge-
bied en kruist twee rivieren, een snelweg, een spoorlijn
breide rookgasreiniging met katalysator om de emissie van
en zeven gastransportleidingen.
Bij de aanbesteding door de Brabantse gemeenten was een
NOx te minimaliseren. Steyvers wees erop dat aandacht voor de omgeving van wezenlijk belang is bij voorbereiding en ontwerp. Dat gold zeker in Odiliapeel waar men vlakbij
De afkoeling in de 15 km lange leiding is minder dan 4°C!
een natuurgebied zit.
Ultradiepe geothermie: stoom en warmtenet moeten samenwerken
De bron levert water van 170 °C en via een warmte-
Egbert Klop van Industrial Energy Experts gaf inzicht in de
wisselaar wordt daarmee oververhitte stoom gemaakt.
mogelijkheden van ultradiepe geothermie voor de industrie.
De leveringstemperatuur bij de fabriek is 160 °C. De
Om stoom te kunnen produceren moet je in Nederland
afkoeling in de 15 km lange leiding is minder dan 4 °C!
dieper dan 4 km boren om een voldoende hoge brontempe-
Voor het project is een joint venture met de naam Ecogi
ratuur te krijgen. “Er zijn zeven projecten in onderzoek,”
opgezet waarin het zetmeelconcern Roquette partici-
vertelde Klop. Vooral industrie met een relatief constante
peert samen met de gas- en elektriciteitsbedrijven van
stoomvraag en niet al te hoge stoomdruk en –temperatuur
Straatsburg, beide onderdelen van Groupe ÉS, die een
zijn interessant. Maar om economisch verantwoorde
werkmaatschappij voor geothermie heeft opgezet.
projecten te krijgen, moet je de aardwarmtebron maximaal
De boring in Rittershofen is een van de demonstratie-
benutten. Na de opwekking van stoom is de bronwatertem-
projecten van het project Destress in het EU-programma
peratuur nog veel te hoog om het water te herinjecteren in
Horizon 2020. Destress staat voor ‘demonstration of soft
de bodem. In het door Industrial Energy Experts ontwikkelde
stimulation treatments of geothermal reservoirs’. TU
concept GEO XL werkt men met damprecompressie en stads-
Delft, TNO en Trias Westland zijn de Nederlandse part-
verwarming om de beschikbare aardwarmte tot de laatste
ners in dit project dat geleid wordt door het Helmholtz
druppel uit te persen. Door het elektriciteitsverbruik van de
Zentrum te Potsdam.
damprecompressie daalt de COP tot ongeveer 9, aldus Klop. Een extra optie is om in de zomer warmte te gebruiken in
De presentatie bij het symposium in 2017 van DAP in
absorptiekoelmachines om koude te kunnen leveren.
Delft is te vinden op www.dapsymposium.nl/presentations/ClementBaujard-Rittershoffen.pdf
De presentaties van deze middag staan op www.biowkk.eu
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Warmtenet Ede levert biostoom Groene warmte groeit snel in Ede dankzij de
Van biocentrale Cuyk naar papierfabriek
warmtecentrales van MPD Groene Energie die
Toen Essent nog het beleid had om alleen in
het regionaal overvloedig aanwezige snoeihout
Nederland geproduceerde groene stroom te
verwerken. In de nieuwste warmtecentrale
verkopen, was de Biomassa Energie Centrale
produceert men niet alleen warmte voor de
Cuijk (BECC) het paradepaardje van dit ener-
warmtenetten in Ede maar ook stoom. HSV
giebedrijf. De centrale werd verkocht nadat
Moulded Foams koos voor groene stoom om
men was overgegaan op de inkoop van certi-
haar produktieproces te verduurzamen.
ficaten voor groene stroom in het buitenland.
De afstand tussen de stadswarmtecentrale en
De nieuwe eigenaren hebben gekozen voor
de fabriek van HSV is anderhalve kilometer.
een nieuwe strategie. Het gaat nu niet meer
De stoomleiding moest ondergronds en dat is
alleen om productie van elektriciteit maar ook
nieuw voor Nederland. Nijkamp nam samen
om levering van groene stoom. Aannemer VB
met Rotterdam Engineering deze uitdaging
Projects legt voor BECC een stoomleiding aan
op zich. De leiding is gefabriceerd door FW
naar een tweetal bedrijven. Een deel van het
Fernwärmetechnik in dubbelwandig staal met
tracé is ondergronds. Van der Helm heeft hier-
daartussen een vacuüm om het temperatuur-
voor een werksleuf met een diepte van 4,5 m
verlies te minimaliseren.
uitgegraven. De stoomleiding is gefabriceerd
De bestaande stoomketel van HSV heeft een
door FW Fernwärmetechnik.
functie als stoombuffer gekregen en dient
De grootste stoomafnemer wordt papierfa-
ook als reserve. De houtgestookte stoom-
briek Essity (voorheen SCA). Volgens Daniel
ketel is gebouwd door Kara te Almelo.
Goedhuis, CEO en een van de vier partners in BECC, zal de stoomlevering bij de afnemers
het
aardgasverbruik
veer 8 miljoen m
3
met
onge-
per jaar verminderen.
Aanleg stoomnet Ecluse gestart In het vorige magazine werd de ontwikkeling van het grote stoomnet Ecluse bij Antwerpen beschreven. Inmiddels is aannemer A. Hak gestart met het leidingwerk, een bijzondere klus want de leidingen moeten stoom met een temperatuur van 385 graden en een druk van 47 bar kunnen verwerken.
NR 28. HERFST 2017
_
9
Studiereis naar zonnig Tirol
Een groep van veertig warmteprofessionals bracht
Het warmtenet wordt gevoed vanuit de energiecentrale
van 25 tot en met 27 september een bezoek aan
bij Tirol Milch. Hier wordt gebruik gemaakt van de
Tirol. Niet alleen het warmtebedrijf in de hoofdstad
restwarmte van de koel- en vriesinstallaties, een
Innsbruck maar ook die in kleine plaatsen leverden
rookgassencondensor en biomassaketels. Het heetste
interessante informatie op. Opmerkelijk was het
deel van de restwarmte wordt rechtstreeks in het net
intensieve en innovatieve gebruik van restwarmte.
gevoed en drie warmtepompen brengen de restwarmte
Op de laatste dag mochten de deelnemers ook
met lage temperatuur op een bruikbaar niveau voor het
nog college volgen bij professor Streicher op de
warmtenet. Deze warmtepompen worden gevoed met
universiteit van Innsbruck.
duurzame elektriciteit uit de eigen waterkrachtcentrales. Voor piekbelasting zijn twee warmtebuffers (ongeveer
Melkfabriek als warmtebron voor Wörgl
150 m3) aanwezig en voor onderhoudsmomenten kunnen de back-up gasketels gebruikt worden.
Vanaf het vliegveld bij München ging de bus van Warmtenetwerk naar Wörgl, een wintersportplaats aan de Inn met 13000 inwoners. Dat is niet veel maar toch heeft Wörgl een eigen energiebedrijf. Stadtwerke Wörgl GmbH levert elektriciteit, warmte, drinkwater en telecom en verzorgt de riolering en de inzameling van afval.
In 2014 introduceerde Stadtwerke Wörgl samen met Tirol Milch een nieuw product: Sorglos Wärme.
De stroomproductie is 100% duurzaam met een vijftal kleine waterkrachtcentrales.
Tirol Milch is al sinds 2009 bezig met het verduurzamen van haar energieverbruik door de productie van warmte
In 2014 introduceerde Stadtwerke Wörgl een nieuw
uit biomassa. De verschillende behandelingen van de
product: Sorglos Wärme. Samen met Tirol Milch startte
melk in de fabriek vereisen elk hun eigen temperatuur.
men met de aanleg van een warmtenet in Wörgl. Peter
Dat maakt uitwisseling van warmte binnen de fabriek
Teuschel van Stadtwerke Wörgl vertelde dat inmiddels
mogelijk. Daarnaast wordt dankzij het warmtenet nu ook
een kwart van de huishoudens in Wörgl is aangesloten.
de restwarmte volledig benut. Bij Tirol Milch is men er
Hiermee zet de gemeente een belangrijke stap richting
trots op dat ze het meest duurzame zuivelbedrijf van
de doelstelling van 100% fossiel vrije warmte in 2025.
Oostenrijk zijn.
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
Tiroler gasbedrijf beheert ‘open’ warmtenet
uit rioolslib) en de biomassacentrale van Stadtwerke Hall. Tigas optimaliseert de bedrijfsvoering, zodat
De tweede dag van de studiereis begon met een
op elk moment de warmtevoorziening zo duurzaam
presentatie van het bedrijf Tigas door dhr. Hiltpolt. Deze
en betaalbaar mogelijk is. De contracten met de
onderneming werd In 1987 opgericht door waterkracht-
verschillende warmteleveranciers bieden de mogelijkheid
centrale Tiwag en de Stadtwerke Innsbruck. Het doel
tot deze optimalisatie doordat men
was om Tirol te voorzien van de schone brandstof
marginale kosten afzonderlijk vergoed.
de vaste en de
aardgas. Die opdracht heeft men met succes uitgevoerd maar tegenwoordig zit de groei bij Tigas vooral in warmtenetten in de regio Innsbruck —Wattens. In 2011 startte Tigas met de aanleg van een warmtetransportleiding tussen de Tiroler hoofdstad Innsbruck en de stad Wattens, bekend van de kristalglasfabriek
Tigas optimaliseert de bedrijfsvoering van de warmteproducenten, zodat op elk moment de warmtevoorziening zo duurzaam en betaalbaar mogelijk is.
Swarovski. In 2016 kwam deze leiding gereed. Tigas beoogt met deze leiding meerdere warmtebronnen te
Na de presentatie van Tigas kon ’s middags bij twee
koppelen om zo betrouwbaar en duurzaam mogelijk de
warmteproducenten van Tigas de praktijk worden
warmtenetten inInnsbruck, Hall in Tirol en Wattens te
aanschouwd: Tiroler Rohre en Biomasseheizkraftwerk
bedrijven. Tigas levert via deze leiding ook warmte aan
Hall. Bij Tiroler Rohre verzorgde dhr. Kloger de rondleiding
energiecoöperaties in dorpen met een eigen warmtenet.
bij deze leidingfabriek. Restwarmte op hoge temperatuur
De hoofdleiding is circa 16 kilometer lang en moet
is hier beschikbaar. Op een heel innovatieve manier
ongeveer 10.000 aansluitingen koppelen. Het warmtenet heeft diverse bronnen en daarmee kan men spelen om het aanbod van warmte af te stemmen op de actuele vraag. Acht verschillende bedrijven leveren onder regie van Tigas aan de warmtenetten in zeven steden die door de transportleiding onderling zijn gekoppeld. De warmteproducenten zijn een papierfabriek in Wattens, de buizenfabriek Tiroler Rohre, MPREIS Warenvertriebs, Fernheizwerk Innrain, Sillzwickel (warmtekracht op biogas), Power House Rossau (houtvergasser en biogas
NR 28. HERFST 2017
11
Het laboratorium voor verwarmingstechniek
College door professor Streicher
benut men hier ook restwarmte op lage temperatuur
bij te praten over het project Big Solar Graz. Dat project
die
vernietigd.
moet het grote warmtenet van Graz verduurzamen.
Een heel bijzondere warmtepomp zorgt er sinds kort voor
Momenteel is ongeveer 80% van de warmte hier afkom-
dat die restwarmte op bruikbare temperatuur voor het
stig van warmtekrachtcentrales op fossiele brandstof.
warmtenet wordt gebracht. Deze warmtepomp wordt
Met de sluiting van een centrale in 2020 is er behoefte
niet elektrisch aangedreven maar door restwarmte op
aan een alternatief en uiteraard kiest men dan voor
hoge temperatuur. Met 3,5 MW restwarmte op 170 °C
hernieuwbare bronnen.
voorheen
door
koeltorens
werd
levert deze absorptiewarmtepomp 6 MW op 84 °C aan het warmtenet. De geur van versgesnipperd hout was het welkom bij Biomasseheizkraftwerk Hall. Technisch directeur Artur Egger gaf hier een rondeleiding. De bossen in
Het warmtenet van Graz verwarmt ongeveer 61.000 woningen en voor een relevante bijdrage heb je heel veel zonnecollectoren nodig.
de omgeving leveren de brandstof voor de centrale die groene warmte levert aan het warmtenet in Hall
In 2015 is SOLID een haalbaarheidsstudie gestart in
en via de transportleiding aan naburige warmtenetten.
samenwerking met Energie Styria om te kijken naar de
De centrale heeft twee houtketels van elk 7,5 MW en
mogelijkheden voor zonthermie. Het warmtenet van
een ORC-turbine met een elektrisch vermogen van 1 MW.
Graz verwarmt ongeveer 61.000 woningen en voor een
250 MW zonnewarmte met seizoensopslag voor Graz
relevante bijdrage heb je heel veel zonnecollectoren nodig. Met een doelstelling van 20% zonthermie van de totale warmtevraag komt men op 450.000 m2 aan
SOLID te Graz leverde de bijzondere absorptiewarmte-
zonnecollectoren. Dat vergt een grondoppervlak van
pomp bij Tiroler Rohre. Dit bedrijf is gespecialiseerd in
ongeveer 100 ha, wat overigens minder is dan 0.8% van
deze warmtepomptechniek en in grootschalige zonne-
de stadsopervlakte van Graz. Het vermogen van dit
collectorprojecten. Patrick Reiter van SOLID, kwamen
zonnepark is ongeveer 250 MW en vergt een investering
naar Hall in Tirol om de delegatie van Warmtenetwerk
van bijna 200 miljoen euro.
De warmteproducenten op de 20 km lange warmtetransportleiding van Innsbruck naar Wattens.
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
Er zijn twee grote uitdagingen voor zonthermie in
Professor Streicher is bij de universiteit de projectleider
combinatie met stadswarmte: de hoge transport-
van het EU-project Sinfonia SmartCities waarin de
temperatuur van het water en de seizoensafhankelijkheid
steden Bolzano en Innsbruck de trekkers zijn die moeten
van de warmteproductie. De bulk van de warmte komt
laten zien wat je met energiebesparing en duurzame
’s zomers vrij terwijl de warmtebehoefte vooral in de
warmtenetten kunt bereiken. De EU heeft 27,5 miljoen
winter is. In het ontwerp van Big Solar Graz heeft men
euro beschikbaar gesteld voor het project dat loopt
voor drastische oplossingen gekozen. Een waterreservoir
van 2014 tot 2019. 50% energiebesparing en 30% meer
met een inhoud van 1.800.000 m3 dient als seizoensopslag
hernieuwbare energie zijn de doelstellingen voor de voor
voor de warmte. Een warmtepompcentrale met een
Sinfonia geselecteerde wijken in Innsbruck.
vermogen van maar liefst 96 MW zorgt ervoor dat de opgeslagen warmte ook nog gebruikt kan worden als de temperatuur in het waterreservoir veel lager is dan de watertemperatuur in het warmtenet.
Professor Streicher is bij de universiteit de projectleider van het EU-project Sinfonia SmartCities
College over verduurzaming van huurwoningen
Na de zit in de collegebanken was er een rondleiding
Al sinds 1677 is er een universiteit in Innsbruck. Die
over het universiteitsterrein en een bezichtiging van
bracht een drietal Nobelprijswinnaars in de natuur- en
het laboratorium voor verwarmingstechniek met allerlei
scheikunde voort. Professor Wolfgang Streicher van de
opstellingen voor onderzoek, en kleine showmodel huizen
faculteit Bouwkunde gaf op de laatste dag van de studiereis
waar gekeken werd naar verduurzamingsmogelijkheden.
aan de deelnemers college over energie-efficiënt bouwen
De mooie herfstkleuren en de bergen rondom de
en het verduurzamen van bestaande woningen. Streicher
universiteit zorgden voor een prachtig plaatje dat wijst
ging niet alleen in op de techniek maar benadrukte ook
op een zonnige toekomst voor groene warmte.
de sociale kant. Essentieel bij het verbeteren van de woning is dat mensen niet meer dan twee dagen last
Een deel van de presentaties is beschikbaar op de
hebben van de werkzaamheden. Dat geldt met name in
website van Warmtenetwerk; informatie over Sinfonia is
de sector van de sociale huurwoningen.
te vinden op www.sinfonia-smartcities.eu.
_
Biomasseheizkraftwerk Hall AG.
NR 28. HERFST 2017
13
Woonwijk met prefab warmtenet op 40 graden
......... Al enige tijd wordt het Kellebeek College in Roosendaal duurzaam verwarmd met groene restwarmte van Suez ReEnergy. Een warmtewisselaar in de schoorsteen van deze moderne afvalenergiecentrale levert warmte op lage temperatuur. De terugwinning van deze groene restwarmte op een temperatuur van 40°C heeft geen invloed op de opwekking van elektriciteit door de centrale. De warmteleiding van Suez ReEnergy is in het Kellebeek College verbonden met een onderstation voor nieuwbouwwijken in Roosendaal. De Nieuwe Wipwei is de eerste wijk die aangesloten wordt. Warmtebedrijf Duurzame Energie Roosendaal
Het prefab leidingsysteem in Roosendaal
gaf BAM infra opdracht om in deze nieuwbouwwijk een warmtenet met een aanvoertemperatuur van 40°C aan te leggen. Dit net kon binnen drie weken worden aangelegd door toepassing van op rol geleverde voorgeïsoleerde
In de Nieuwe Wipwei maken de booster warmtepomp
kunststof leidingen met prefab huisaftakkingen.
en een bijbehorend voorraadvat deel uit van de huisin-
Dit systeem is ontwikkeld door Thermaflex en wordt
stallatie. Ze worden op zolder opgesteld. Het warmte-
geproduceerd in Waalwijk.
tarief is ongeveer 20% lager dan normaal om het elektriciteitsverbruik van de warmtepomp te compenseren.
Deze speciale warmtepomp kan water tot 40°C als warmtebron benutten terwijl conventionele warmtepompen dan allang hebben afgehaakt.
Voor het warmtebedrijf van Roosendaal is dit een mooi begin voor een veel groter net. Van het warmtevermogen van 60 MW bij Suez ReEnergy is nog maar 6 MW ingevuld met het Kellebeek College en de Nieuwe Wipwei.
_
Uiteraard is het verwarmingssysteem van de nieuwe woningen ontworpen voor de lage temperatuur in het warmtenet. Maar een watertemperatuur van 40°C is te laag om warm tapwater veilig te bereiden. Elke woning is daarom voorzien van een zogenaamde booster warmtepomp die met het warmtenet als bron tapwater tot 60°C verwarmt. Deze speciale warmtepomp kan water tot 40°C als warmtebron benutten terwijl conventionele warmtepompen dan allang hebben afgehaakt. Het voordeel van een bron met hogere temperatuur is een beter energetisch rendement van de warmtepomp. In dit project gaat men uit van een COP van 4,45. Dat wil zeggen dat met 1 kWh elektriciteitsverbruik er 4,45 kWh warmte in het tapwater komt. De booster warmtepomp gebruikt het lt-warmtenet als bron
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
ISVAG bouwt futuristische warmtecentrale voor Antwerpen
De intergemeentelijke afvalverwerker ISVAG hoort bij de wereldtop als het gaat om hergebruik van afval. In haar persbericht van 10 oktober geeft deze onderneming aan dat men ook koploper wil worden bij energieproductie. Daartoe gaat ISVAG een ultramoderne afvalenergiecentrale bouwen die 35.000 gezinnen van groene stroom kan voorzien en 40.000
Impressie van de nieuwe centrale
huizen in Antwerpen van warmte.
De centrale wordt ontworpen voor de verwerking van
Samenwerking met Infrax en Eandis voor warmtenet
restafval. Dat is het residu dat overblijft na sortering aan
De nieuwe installatie zal in een flexibele verhouding
de bron van huishoudelijk afval. De consument sorteert
stroom en warmte kunnen leveren, afhankelijk van de
verschillende recycleerbare fracties waaronder glas,
vraag en het seizoen. Dankzij de ligging van ISVAG kan
papier, PMD, GFT. De rest die overblijft bevat organisch
deze warmte relatief eenvoudig in de omgeving worden
materiaal, niet-recycleerbare plastics (vooral verpak-
benut. Daarom heeft ISVAG met Eandis en Infrax een
kingen en klein speelgoed), complexe materialen, steen-
intentieovereenkomst afgesloten voor de realisatie van de
achtige
houtachtige
warmteinfrastructuur. De eerste fase van het warmtenet
stromen en grof huisvuil. Het restafval is een mengsel van
vanuit ISVAG kan al eind 2017 worden aangelegd bij
laagwaardige onzuivere materialen.
de heraanleg van de Terbekehofdreef in Wilrijk. Het
Verwerking restafval blijft nodig
materialen,
niet-recycleerbare
warmtenet op Nieuw Zuid, en het toekomstige warmtenet
ISVAG heeft met Eandis en Infrax een intentieovereenkomst afgesloten voor de realisatie van de warmteinfrastructuur.
op BlueGate vormen de eerste essentiële stappen om een warmtetransportleiding vanuit ISVAG te rechtvaardigen. Ook de uitkoppeling richting Neerland en UZA in Wilrijk is belangrijk, net als de samenwerking met sociale huisvestingsmaatschappij Woonhaven.
De nieuwe centrale moet ondanks de schommelingen in aanvoer en calorische waarde optimaal en betrouwbaar
Futuristisch gebouw
energie kunnen produceren. Een systeem dat de ‘final
Voor ISVAG is niet alleen de techniek uiterst belangrijk
sink’ vormt in het algemene systeem van duurzaam
maar ook de architectuur van de nieuwe centrale. Daarom
materialenbeheer.
werd een openbare aanbesteding georganiseerd om een
De nieuwe centrale kan 190.000 ton restafval per jaar
architectenbureau te selecteren. Onder leiding van een
verwerken. Het wordt een volwaardige warmtekrachtkop-
jury werd gekozen voor het ontwerp van het Antwerpse
pelingscentrale, die elektriciteit en warmte produceert
ontwerpersbureau BEL Architecten. _
met niet-recycleerbaar restafval als enige energiebron. www.isvag.be
NR 28. HERFST 2017
15
Warmteleiding door centrum Roeselare
Op 2 oktober draaiden burgemeester Kris Declercq, eerste schepen en Vlaams parlementslid Michele Hostekint met Henk Kindt, voorzitter van MIROM de kraan open voor het nieuwe warmtenet. Een investering van 4 miljoen euro was nodig voor het leggen van een transportleiding vanaf de afvalenergiecentrale van MIROM naar de campus van het ziekenhuis AZ Delta.
Burgemeester Kris Declercq, eerste schepen en Vlaams parlementslid Michele Hostekint draaien met Henk Kindt, voorzitter van MIROM, de kraan open.
Dat was geen makkelijke klus want het tracé met een lengte van 4,5 km loopt dwars door het centrum van de stad Roeselare. Het is de moeite waard want men kan nu een vijftiental grote warmteverbruikers aansluiten. Op Schiervelde is nog een deel van het warmtenet in aanleg. Ook de Expohallen, het nieuwe zwembad en enkele bedrijven in de buurt zullen eind dit jaar hun gebouwen met groene warmte kunnen verwarmen in plaats van met aardgas. Koen Van Overberghe, directeur van Mirom en voorzitter van Warmtenetwerk Vlaanderen zei: “Het was een groot project dat veel gevergd heeft van onze organisatie. We hebben getoond dat we in één keer leidingen doorheen de stad kunnen trekken als iedereen daar zijn schouders ondersteekt. Intussen hebben we de basis gelegd om later nog uit te breiden. We hebben nog dubbel zoveel warmte om te geven. Eén oproep aan de beleidsmakers:
Schema van het warmtenet in Roeselare met in groen de
probeer het pad ook voor particulieren te effenen.
bestaande hoofdleidingen, in rood de nieuwe van MIROM en in
In het buitenland kan dat wél al.”
oranje de uitbreiding door warmte@vlaanderen.
_
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
Hoe snel wordt Nederland importeur van gas? Nederland kan wel eens veel sneller dan gedacht
en de exploratieactiviteiten worden gestaakt, zal
netto importeur van aardgas worden. Dat hangt
Nederland al binnen vier tot zes jaar netto importeur
mede af van het beleid van het komende kabinet
van gas zijn.
over de aardgaswinning. In een van de scenario’s
Experts van TNO hebben in de whitepaper vier
is dat al in 2021 het geval, waar voorspellingen
scenario’s uitgewerkt op basis van de toekomstige
van anderen uitgaan van 2030-2035. Dat blijkt uit
productie in Groningen, het aanbod uit de kleine
onderzoek door TNO, waarvan de conclusies op 30
velden en de te verwachten afname van de vraag
augustus zijn gepubliceerd in de whitepaper Van
naar aardgas. Opmerkelijk is dat de bevindingen van
Exporteur naar Importeur.
de onderzoekers van TNO sterk contrasteren met die van de Nationale Energieverkenning van 2016. In de laatste gaat men uit van importafhankelijkheid ergens tussen 2030 en 2035 maar de studie van TNO kent een scenario waarin dat al over vier tot zes jaar het geval is!
Opmerkelijk is dat de bevindingen van de onderzoekers van TNO sterk contrasteren met die van de Nationale Energieverkenning van 2016.
Gaskwaliteit wordt probleem voor cv-ketels en gaskookplaten Vier scenario’s
Op zich is er voldoende aardgas beschikbaar op de wereldmarkt. Er zijn grote transportleidingen van
Nederland is sinds het begin van de jaren zestig van
Rusland en Noorwegen naar de Nederlandse gasrotonde
de vorige eeuw zelfvoorzienend geweest met aardgas
en we hebben in Rotterdam een terminal voor LNG,
als energiebron. Tussen 1965 en 2016 leverde de
vloeibaar aardgas dat per schip wordt aangevoerd.
export van aardgas de Nederlandse economie bijna
Maar het aardgas in het Nederlandse distributienet
€ 300 miljard op. Maar na de aardbeving in Huizinge in
is uniek. We krijgen ons gas op ‘Slochterenkwaliteit’.
augustus 2012 is de jaarlijkse gemiddelde productie
Dit aardgas uit Groningen is laagcalorisch terwijl LNG
teruggebracht van 53 tot 21,6 miljard miljard kubieke
en het Noorse en Russische aardgas hoogcalorisch
meter en afhankelijk gemaakt van de seismische
zijn. Gasunie verlaagt de verbrandingswaarde van het
stabiliteit van het Groninger veld. Als de productie in
importgas al jaren door stikstof bij te mengen op vier
Groningen verder wordt beperkt tot onder dit niveau
locaties: Zuidbroek, Ommen, Pernis en Wieringermeer.
Productie en verbruik van hoogcalorisch (A) en laagcalorisch (B) aardgas in Nederland. Historische aardgasproductie in Nederland tussen 1982 en 2016 in normaal m3 van Groningen equivalent aardgas (Geq) (MEA, 2016). Gasverbruik is per sector en zomer/ winter weergegeven. Historische gasvraag (bron: CBS). Transparante blokken geven een hypothetisch scenario weer met een geleidelijk afname van de gasvraag tot 0 bcm in 2050.
NR 28. HERFST 2017
17
Door de toename van de import is de capaciteit van de stikstofinstallaties nu al volop in gebruik en moeten er stikstoffabrieken bij worden gebouwd. Dat kan niet onbeperkt doorgaan want het produceren van stikstofgas is duur en kost energie. Een overschakeling naar een andere gaskwaliteit in ons distributienet is een kwestie van tijd. De studie van TNO laat zien dat dit probleem veel urgenter is dan tot nu toe werd aangenomen.
Gasunie bouwt Duitse net om naar hoogcalorisch Een kwart van Duitsland heeft een gasnet met gas van Slochterenkwaliteit. Gasunie noemt op haar Duitse website de ombouw naar hoogcalorisch gas het grootste project voor het komende decennium in de Duitse gasvoorziening. Gasunie Duitsland schat de kosten voor ombouw op 1,7 miljard Euro. De gastoestellen van de op deze netten aangesloten verbruikers moeten worden aangepast en soms
De ombouw van het Duitse net van Gasunie naar hoogcalorisch aardgas
vervangen. Uit het oogpunt van leveringszekerheid moet de ombouw voor 2030 zijn afgerond. De eerste ervaringen
Het Nederlandse energiesysteem in één oogopslag op
met de ombouw heeft men opgedaan bij Stadtwerke
rechterbladzij. Deze infographic is gemaakt door
Schneverdingen-Neuenkirchen. In 2016 werd door Gasunie
Energie Beheer Nederland www.ebn.nl
al 27,6 miljoen in het ombouwproject gestoken. www.gasunie.de Marktraumumstellung
Digitaal zakboek EU Energy 2017 EU Energy in figures is een deze zomer uitgebracht zakboek van de EU. Het is niet alleen beschikbaar op papier maar ook als PDF op de website ec.europa. eu/energy. Het boek biedt een uitstekend overzicht van de ontwikkelingen van 1995 tot en met 2015. Uiteraard kunnen we de cijfers van Nederland en België vergelijken met de andere lidstaten. Wat we al wisten is dat Nederland erg slecht presteert op het gebied van
duurzame energie. Absolute
koploper is Zweden, niet toevallig het land met het hoogste aandeel warmtenetten. Nederland doet het ook slecht op het onderdeel emissie van CO2. De harde cijfers laten zien dat op dit punt sinds 1995 niets is veranderd ondanks alle activiteiten voor energiebesparing en verduurzaming. We zullen moeten overstappen op een effectievere aanpak. _
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 28. HERFST 2017
 19
Energiecoöperatie realiseert warmtenet in Oostende Na een eerder haalbaarheidsonderzoek in 2013 met ontwikkelingsmaatschappij POM West-Vlaanderen in het Interreg-project Eco2Profit gaat nu de bouw van een warmtenet in de badplaats Oostende daadwerkelijk van start met steun van de Vlaamse overheid via VLAIO en de call groene warmte van VEA. De intergemeentelijke afvalbeheerder IVOO en de Biostoomcentrale worden de warmteleveranciers voor het warmtenet. De exploitant van het net is de hernieuwbare energiecoöperatie BeauVent, die al meer dan 3.300 vennoten heeft en ook investeert in wind, zon en warmtekracht. Burgers van Oostende kunnen via deze coöperatie participeren in het warmtenet.
Aanvoer van warmteleidingen in Oostende
Ziekenhuis Damiaan eerste warmteklant
met partners Ingenium en Ecompany dat specifiek ingaat
Het warmtenet in Oostende zal gefaseerd aangelegd
op de problematiek van het aansluiten van bestaande
worden. De eerste warmteklant wordt het Algemeen
appartementen aan een warmtenet.
Ziekenhuis Damiaan dat op bijna 3 km afstand van de centrale van IVOO ligt. De eerste klanten die aansluiten
Restwarmte van IVOO
aan het net vertegenwoordigen een aardgasverbruik van
IVOO-voorzitter Johan Seynaeve is blij met het project.
12.000 MWh. In de eindfase zal de warmteleiding tot aan
De afvalverwerker beschikt over veel restwarmte uit
de zeedijk lopen en een afstand van 10 km overbruggen.
haar afvalenergiecentrale voor de warmtelevering aan
Meerdere klanten hebben zich al aangemeld waaronder
BeauVent. IVOO verwerkt het afval van 140.000 inwoners
Daikin, Vesuvius, de hotelschool en ook het stadhuis van
in de regio Oostende en daar komt nog een forse
Oostende.
hoeveelheid bij van de toeristen. In tweede instantie wordt de Biostoomcentrale ook aangesloten als warmte-
Het warmtenet start met grotere warmteafnemers zoals ziekenhuizen of industriële klanten.
leverancier.
Uitrol vanaf oktober Aannemer Visser & Smit Hanab start in oktober 2017 met de aanleg van de leidingen. Als alles volgens plan ver-
Projectontwikkelaar Stefaan Soenen van BeauVent stelt
loopt, zal de eerste warmte geleverd kunnen worden na
dat beide verbrandingsinstallaties voldoende restwarmte
de zomer van 2018. De aanleg van het warmtenet loopt
kunnen leveren om een flink aandeel van Oostende
samen met andere geplande openbare werken langs het
duurzaam te verwarmen. Het warmtenet start met gro-
traject, zoals de werken aan het nieuwe fietspad langs
tere warmteafnemers zoals ziekenhuizen of industriële
de Zandvoordestraat en de Groene 62. Deze efficiënte
klanten, Het is de bedoeling om op termijn ook particu-
werkwijze beperkt ook de hinder voor de omwonenden.
lieren aan te sluiten aan het warmtenet, al is een der-
Op de IVOO-site zal BeauVent een utiliteitsgebouw voor
gelijke aansluiting voor bestaande woningen nog duur.
het warmtenet plaatsen waarin pompen en regeltechniek
BeauVent heeft een MIP-project Heat 4 President lopen
voor het warmtenet worden ondergebracht.
_
www.warmtenetoostende.be en www.beauvent.be
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Ambitieus Warmteplan van minister Tommelein Op 2 juni keurde het Vlaamse parlement het Warmteplan van minister Bart Tommelein goed. “Na het Zonneplan en het Windplan, hebben we nu ook een plan van aanpak om warmte-energie in Vlaanderen alle kansen te geven,” zei Tommelein. Vlaanderen is al goed op weg met zon en wind maar duurzame warmte heeft nog te weinig aandacht terwijl groene warmte volgens een onderzoek van VITO een derde tot zelfs de helft van de Vlaamse doelstelling voor hernieuwbare energie kan invullen. In 2020 moet België 13% van haar verbruik uit hernieuwbare bronnen halen. Voor Nederland is dat 14% maar in België is het aandeel hernieuwbaar inmiddels al groter dan in Nederland. In het Warmteplan kijkt Tommelein niet alleen naar hernieuwbare warmte maar ook naar restwarmte.
Verdubbeling warmtenetten Vlaanderen in 2020
technologie voor verwarming te kiezen. De lokale besturen zijn een belangrijke partner in het
Het Warmteplan streeft tegen 2020 naar 1.000.000
uitbouwen van warmtenetten. Vlaanderen zal een
MWh warmte-energie via warmtenetten per jaar,
warmte-ambassadeur aanstellen om hen daarbij te
goed voor 50.000 gezinnen. Dat is bijna een verdub-
helpen. De minister onderstreept nogmaals dat op vlak
beling ten opzichte van de bestaande warmtenetten.
van warmtenetten verschillende marktspelers hun rol
De Vlaamse Overheid zal de warmtekaart die ze vorig
moeten kunnen spelen.
jaar voorstelde, verder verfijnen. Die kaart geeft aan waar er warmte beschikbaar kan zijn, waar er een grote
Voorbeeldfunctie overheid
warmtevraag is en waar warmtenetten, recuperatie van restwarmte en WKK’s meer of minder rendabel kunnen
Het Warmteplan omvat nog een hele reeks andere
zijn.
ondersteunende maatregelen. Er komt een grondige
Vlaanderen zal een warmte-ambassadeur aanstellen om de lokale besturen daarbij te helpen.
evaluatie van de call groene warmte (projecten rond groene warmteproductie kunnen via deze oproep steun aanvragen) en een uitbreiding naar kleinere installaties. Er wordt gewerkt aan een garantieregeling voor diepe geothermie, aanpassingen aan de EPB-regelgeving, het beter bijhouden van warmtepompdata en dergelijke.
Warmtenetten worden vooral aangelegd in nieuwe
De Vlaamse overheid is zich bovendien bewust van
woonwijken, maar kunnen bijvoorbeeld ook een
haar voorbeeldfunctie. Ze zal in overheidsgebouwen
oplossing zijn voor bestaande gebouwen. Er wordt
maximaal voor groene warmte kiezen.
gewerkt aan een handleiding met meerdere scenario’s
“Het is de hoogste tijd dat Vlaanderen na zonne- en
om de overstap te maken. Verder komt er een
windenergie, ook voluit kiest voor warmte-energie.
‘warmtetoets’ die zal helpen om bij infrastructuur-
Dit Warmteplan zal ons daarbij helpen,” besluit
werken, bouwprojecten, enz. de meest geschikte
Tommelein.
_ www.tommelein.com
NR 28. HERFST 2017
21
Deelnemersoverzicht Nederland en Vlaanderen Stand per 1 oktober 2017 Exploitanten en financiers van warmte/ koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander DGO A&S Energie Attero AVR Afvalverwerking Cogas Duurzaam Duurzame Energie Veenendaal-Oost EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude Engie Energy Solutions Ennatuurlijk Enpuls Gasunie New Energy HVCenergie IMOG Indaver IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM MPD Groene Energie NUON Warmte Suez ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Uniper Benelux Veolia Aannemers en installateurs Baas BAM Infra Energie & Water Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys H&D Kabel- en Leidingtechniek A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Klima+ MVOI Nijkamp Aanneming Roseboom Ede Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Albrand APV Benelux Böhmer Benelux Bosch Thermotechnology BTG Biomass-to-Liquis Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dyka Ecompany Eurowater Fortes-Import DE Systems FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Grundfos Hermans Techniek HSF Isoplus Benelux Itron IVOO Jaga Konvektko Kamstrup Kapp Nederland
Klinger-Sogefiltres Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Rebaro Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Scheer en Foppen Installatietechniek Siemens Solabcool Spirotech TCB Terrendis Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk Xylem (Lowara) Zonneboilerpro Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Bee NV Bird & Bird Boydens CarbonMatters Casquo Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting Dirkzwager advocaten en notarissen DNV GL Energy Driven By Values DWA 3E Eco Ketelservice Verhuur EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Energy Networks Eversheds Greenvis Energy Solutions Heatworld Rentals IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte Kelvin Solutions KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV Sentiunt T&A Survey Talent voor Transitie Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra Gudde VK Engineering Witteveen+Bos
Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool Hanzehogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel Saxion Thomas More KCE Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Dunea Eandis Energiehuis Oostende Gemeente Alkmaar Gemeente Almere Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Helmond Gemeente Leeuwarden Gemeente Lingewaard Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax IOK ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Groningen Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stad Roeselare Stad Turnhout Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Associatie Thermische Technieken België Bedrijventerrein Helmond Bio-energie Platform Cogen Vlaanderen Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 9 november in ’s Gravenzande
Energietransitie en geothermie www.geothermie.nl 10 november in Utrecht
Duurzaam in 2030? Hoe dan? Jong Warmtenetwerk 16 november in Den Haag
Nationaal Warmtecongres 2017 www.euroforum.nl/energie/warmtecongres 16 november in Brussel
Brokerage H2020 www.rhcplatform.org 27-28 november Goteborg
Celsius Summit www.b2match.eu/CelsiusSummit2017 21-22 maart Expo Haarlemmermeer
Duurzaam Verwarmd www.duurzaamverwarmd.nl 27-29 maart in Sofia
EE & RE Smart Cities www.viaexpo.com/en/pages/ee-re-exhibition 17-19 april in Frankfurt am Main
ENEFF Wärme, Kälte und KWK Internationale vakbeurs en congres www.eneff-messe.de
Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Alyssa van Dansik Willeke Brandsma Anique de Kruijf Artikelen: Friedeke van Dixhoorn: Studiereis Tirol e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Nederland Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Peter Odermatt Berno Kastelijns, Nijkamp Pieter de Jong, Ymere Wim Mans, Innoforte Bestuur Warmtenetwerk Vlaanderen Voorzitter: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl voor Nederland en jo.neyens@ode.be voor Vlaanderen. Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 28. HERFST 2017
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie