Warmtenetwerk Magazine 1

WARMTENETWERK MAGAZINE

• • •

NR 1. Herfst 2008

Inspiratie voor gemeentes op weg naar energieneutraal

Zonnewarmte bewaren voor de winter Nederlands bedrijf ontwikkelt extra milieuvriendelijke warmtepomp

3

Inhoud

Introductie | Column: Inspiratie voor energieneutraal

4

Zonnewarmte bewaren voor de winter

6

Tropische hitte in Rotterdam

7

Nederlands bedrijf ontwikkelt bijzondere warmtepomp

8

Presentatie deelnemers

14

Kort nieuws

16

Hout wordt snel populair als brandstof

18

Hoe staat het met de warmtewet? | Bodemkaart

19

Colofon

2

WARMTENETWERK MAGAZINE

Introductie In de zomer van dit jaar is de stichting Warmtenetwerk opgericht. Ons doel is een duurzamere warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met alle ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied.

Al 40 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk. We stellen ze in dit nummer aan u voor en nodigen u uit om ook mee te doen.

Column Energieneutraal:

Inspiratie voor duurzame gemeentes In 2020 energieneutraal zijn, dat is het doel van een aantal ambitieuze Nederlandse gemeentes. Met een aandeel duurzame energie van minder dan 3% staat Nederland in de onderste regionen van het duurzaamheidsklassement van de EU. Een gemeente, die in dik elf jaar het punt bereikt, dat er evenveel duurzame energie wordt opwekt als er aan energie wordt verbruikt, zet een superprestatie neer. Of je moet in een heel gunstige situatie zitten zoals de gemeente Zeewolde. Die is al energieneutraal dankzij de duurzame energie, die boeren met windturbines en mestvergisters produceren. Veel boeren is dus gunstig en veel burgers maakt het moeilijk. Met de bouw van de Polderwijk gaat Zeewolde haar aantal inwoners verdubbelen. Daarmee verliest ze haar status van energieneutrale gemeente toch niet, want bij de ontwikkeling van deze wijk met 3000 woningen heeft men gedacht aan een duurzame energievoorziening. In de Polderwijk wordt een warmtenet aangelegd, dat groene warmte krijgt van een wkk op biogas. Het biogas wordt via een 5 km lange pijpleiding geleverd door een melkveehouder in de gemeente. Deze qua organisatie kleinste warmteleverancier van Nederland produceert straks per jaar 11 miljoen kWh duurzame elektriciteit en het equivalent van 600.000 m3 aardgas aan warmte voor de polderwijk.

Duurzame warmtenetten zijn ook in gemeentes als Apeldoorn, Leeuwarden, Breda en Den Haag essentiële bouwstenen in het streven naar energieneutraal. Dat is niet zo verwonderlijk. De voortrekkers binnen de EU kunnen ook niet zonder dit wapen. Het Zweedse Kristianstad, qua grootte en ligging in een polder vergelijkbaar met veel Nederlandse en Vlaamse steden, is hard op weg naar een “fossil fuel free community”. Het warmtenet in de stad is daartoe sterk uitgebreid en de warmtekrachtcentrale voor dit warmtenet draait op hout, stortgas en biogas van een vergister, die reststromen van de voedingsindustrie en keukenafval verwerkt. Een deel van dit biogas wordt gebruikt voor de stadsbussen en het wagenpark van de gemeente. Verder tanken de Zweden veel bioethanol(E85), dat door Lantmännen Agroetanol heel efficiënt wordt geproduceerd met een ethanolfabriek, die is gekoppeld aan de stadsverwarming.

De Friese hoofdstad Leeuwarden heeft zich al laten inspireren door de Zweden. Hier verrijst een duurzame woonwijk met een warmtenet gekoppeld aan een wkk op biogas en er is een duurzaam tankstation voor E85 en groen gas.

Net als in Zweden worden ook onze afvalverbranders energiecentrales. Onze deelnemers AVR, AEB, HVC en Twence werken hard aan warmteprojecten vanuit hun afvalverbranders in Alkmaar, Amsterdam, Rotterdam, Duiven, Dordrecht en Hengelo.

Graag willen we vanuit het Warmtenetwerk ook een inspiratiebron zijn voor gemeentes in Nederland en Vlaanderen. Reis met ons mee in deze nieuwsbrief en daarna wellicht als deelnemer aan een van de excursies, die het Warmtenetwerk gaat organiseren, misschien wel naar Zweden.

Klaas de Jong

NR 1. HERFST 2008

3

Zonnewarmte bewaren voor de winter

Am Ackermannbogen in München doet het met absorptiewarmtepomp

In de zomer heeft de zon veel meer kracht dan in de winter. Wat zou het mooi zijn als je de zomerwarmte van zonnecollectoren kon bewaren voor de winter. Daar wordt o.a. bij ECN in Petten onderzoek naar gedaan, maar in de nieuwbouwwijk Am Ackermannbogen in München is de toekomst al werkelijkheid geworden. De oogst van de zonnecollectoren wordt hier opgeslagen en met heel innovatieve techniek in de winter tot de laatste druppel gebruikt.

Duurzaamheid in München: van olifantenmest tot geothermie De hoofdstad van Beieren voert een actief klimaatbeleid met het energiebedrijf SWM (Stadtwerke München GmbH). De grote bespaarders zijn de warmtekrachtcentrales voor het warmtenet van de stad. Maar men realiseert ook decentrale projecten met duurzame energie in alle variëteiten. Een fraai voorbeeld is de mestvergister in dierentuin Hellabrunn. Met het biogas uit de mest van olifanten en ijsberen produceert men duurzame elektriciteit voor de dierentuin en de vrijkomende warmte wordt aan het warmtenet geleverd. SWM heeft verder windturbines, waterkrachtcentrales en bouwt samen met de fabrikant van pv-panelen Gehrlicher Solar zonneenergie uit. Een project met een piekvermogen van 10 MW is al opgeleverd. Voor het warmtenet in Riem heeft SWM een geothermieproject gerealiseerd, dat per jaar 12.000 ton CO2 zal besparen.

Samen met autofabrikant BMW heeft het Münchener energiebedrijf ook duurzame koude geïntroduceerd. Via een 4,6 km lange leiding haalt men koud grondwater onder de metrotunnel voor het rekencentrum van BMW. Het zonnewarmteproject in de Ackermanbogen is een opmerkelijk staaltje van innovatie en creativiteit.

Zonnewarmte voor woonwijk Am Ackermannbogen De nieuwbouwwijk Am Ackermannbogen in de buurt van het Olympiapark telt vier grote appartementengebouwen en ruim driehonderd eengezinswoningen. Alle woningen zijn optimaal geïsoleerd. Op het dak van drie van de appartementengebouwen zijn de zonnecollectoren geplaatst. In totaal is er 3000 m2 aan collectoroppervlak.

De warmte uit deze collectoren wordt verzameld in een grote tank met een inhoud van maar liefst 6000 m3 water.

Dit enorme warmtevat is landschappelijk weggewerkt door er een kunstmatige heuvel van te maken.

Als het water in de tank warm genoeg is, kan het rechtstreeks via het warmtenet naar alle woningen worden gebracht. De temperatuur in de tank is aan het eind van de zomer opgelopen tot 90 graden. In de loop van de winter daalt de temperatuur van het water in de tank te ver om direct te gebruiken. In München heeft men een unieke oplossing bedacht om dan toch nog warmte uit de tank te halen. Een speciale warmtepomp koelt het water in de tank verder af en levert de warmte op een bruikbare temperatuur aan het net. Deze bijzondere absorptiewarmtepomp heeft geen elektriciciteit nodig maar wordt aangedreven met warmte van het grote warmtenet van SWM. Vanaf februari levert dit warmtenet de warmte voor de wijk. Al met al moet het aandeel zonnewarmte in Am Ackermannbogen over het jaar 50% zijn; de resterende warmte komt uit de centrales van München.

4

WARMTENETWERK MAGAZINE

Zoneiland

Zonnige warmtenetten Koppeling van zonnecollectoren aan warmtenetten komt nog weinig voor, maar de laatste tijd worden er in Europa steeds meer projecten gerealiseerd. Zo is er voor de nieuwbouwwijk Amorbach-II in Neckarsulm al 6.000 m2 zonnecollector geïnstalleerd. Als de wijk met 1400 woningen klaar is, moet dat zijn uitgebreid tot 15.000 m2.

Ook het stadje Wanzleben bij Magdeburg schakelt over van fossiele energie naar zonnewarmte en biogas-wkk.

De Deense gemeente Hillerød realiseert momenteel een energiezuinige nieuwbouwwijk met een warmtenet, dat gevoed wordt door een grote zonnecollector en een houtvergasser.

Op het Deense eiland Ærø heeft men al in de negentiger jaren fors geinvesteerd in zonnecollectoren voor de

warmtenetten in Marstal en Ærøskøbing. Er ligt al 15.000 m2 zonnecollector en dit jaar wordt er nog verder uitgebreid.

In Nederland is het project van Eneco met zonnecollectoren op flatgebouwen in Haarlem een bekend voorbeeld van collectieve zonnewarmte. Deze zomer is gestart met een heel bijzonder zonnewarmteproject in de hoofdstad van Flevoland. Almere krijgt een heel futuristische superzonnecollector. NUON realiseert hier in de Noorderplassen het Zoneiland; komend jaar moet de warmtelevering aan de wijk Noorderplassen-West van start gaan.

Het Zoneiland moet duurzame warmte voor 1 miljoen douchebeurten per jaar opleveren.

NR 1. HERFST 2008

5

TROPISCHE GARNALEN Tropische hitte in Rotterdam Het gebruik van restwarmte voor de verwarming van bedrijven is een alom bekend fenomeen. Een groot gedeelte van de kassen in Nederland wordt door middel van restwarmte verwarmd. Zo ook Europa’s eerste tropische garnalenkwekerij, de Happy Shrimp Farm.

Op de Maasvlakte in Rotterdam staat een kas met 24 bassins waar in 6 miljoen liter water een ruime 30.000 kilo garnalen per jaar wordt gekweekt. Voor de kweek van de tropische garnaal is water van tropische temperatuur nodig. De optimale temperatuur van de bassins is 29 graden. Dankzij restwarmte die via een geïsoleerde pijpleiding van 1,2 km van de nabij gelegen elektriciteitscentrale van E.ON Benelux naar de kwekerij gepompt wordt, kost dat geen brandstof.

De keuze voor tropische garnalen is heel bewust gemaakt. Terwijl bij viskwekerij vismeel als voer wordt gebruikt, eten de tropische garnalen plantaardig voedsel.

Uiteraard levert de kweek van tropische garnalen vervuiling van het water op. Maar het productiesysteem van de Happy Shrimp Farm vormt een vrijwel gesloten systeem.

De nitraten die worden afgestoten door de garnalen vormen de voeding voor de algen die weer een groot deel van het voer zijn voor de garnalen. Het water voor de kweek wordt opgepompt uit een ondergrondse zoutwaterbron en op temperatuur gehouden met de restwarmte van de elektriciteitscentrale van E.ON. Naast de garnalenkweek heeft de Happy Shrimp Farm ook een zuster bedrijf Green & Blue, waar zoutwater groenten bij LED-verlichting worden geteeld. De oprichters van de Happy Shrimp Farm hebben ook nog de ambitie om bio-olie uit algen te winnen. ‘We gaan namelijk gassen uit de energiecentrale converteren. In een algenreactor wordt straks CO2 en NOx omgezet in proteïne en vetzuren. De proteïne gebruiken we als visvoer in de garnalenkwekerij, met de vetzuren maken we biomassa voor schone brandstof voor auto’s en wellicht ook voor vliegtuigen’, verteldt oprichter Gilbert Curtessi. Bij alle initiatieven wordt gebruik gemaakt van restwarmte van de elektriciteitscentrale van E.ON op de Maasvlakte. Gezien het succes worden op dit moment nog nieuwe vestigingen overwogen bij andere energiecentrales van E.ON in Duitsland.

De Happy Shrimp Farm en haar zuster bedrijven zijn een succesvol voorbeeld van keteninnovatie en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Economische en ecologische voordelen combineren is dan ook de filosofie van de Happy Shrimp Farm.

6

WARMTENETWERK MAGAZINE

Nederlands bedrijf ontwikkelt extra milieuvriendelijke warmtepomp

voor orchideeënkwekerij tot woonwijk De orchideeënkweker Maurice van der Hoorn in Ter Aar koos enkele jaren geleden voor de bouw van een bijzondere kas. Als eerste in Nederland kreeg deze kas geen aardgasaansluiting. Een warmtepomp neemt hier de plaats in van een gasketel, maar voegt aan verwarming nog de functie koeling toe. ’s Zomers is er namelijk in een deel van de kas koeling nodig voor de orchideeën e n de warmtepomp levert daarvoor koude. Maurice van der Hoorn heeft op advies van zijn huisinstallateur niet een standaard warmtepomp aangeschaft, maar een speciale uitvoering met een extra hoog rendement. Een gunstige verhouding van 5:1 tussen warmteproductie en elektriciteitsverbruik van de warmtepomp is gerealiseerd door een aantal koeltechnische trucs van GEA Grasso Refrigeration. Het hart van de warmtepomp is in ’s Hertogenbosch vervaardigd. De machinefabriek van GEA Grasso bouwt hier al meer dan honderd jaar koelcompressoren, die kunnen werken met het natuurlijke koudemiddel NH3. Dit koudemiddel heeft niet alleen perfecte koeltechnische eigenschappen, maar heeft ook een milieuvoordeel ten opzichte van de synthetische koudemiddelen, die gangbaar zijn in koelmachines en warmtepompen. De vroeger toegepaste middelen als R11, R12 en R22 zijn in de westerse wereld al lang verboden omdat die de ozonlaag aantastten. Hun vervangers zijn ozonvriendelijk, maar nu populaire koudemiddelen als R134a en R410 zijn door hun fluorverbindingen wel supersterke broeikasgassen. Daarom moet men op korte termijn over naar andere koudemiddelen, waarbij het de kunst is om een goed compromis tussen milieuvriendelijkheid en koeltechnische eigenschappen te vinden. Het natuurlijke koudemiddel NH3 komt nu weer in de belangstelling, omdat het geen ozoneffect en geen broeikaseffect heeft en omdat de koeltechnische eigenschappen gunstig zijn. Enkele vervelende eigenschappen heeft dit natuurlijk koudemiddel wel. Het is giftig en brandbaar, maar door bij het ontwerp de koelmiddelinhoud te minimaliseren kan men deze nadelen ondervangen.

De warmtepomp bij Maurice van der Hoorn heeft een

warmtevermogen van 1500 kW en een motorvermogen van 300 kW. Door een grote bovengrondse buffertank kan de warmtepomp met goedkope nachtstroom werken.

Verder is er een ondergrondse seizoenopslag van warmte en koude.

De warmtepomp levert een watertemperatuur van 50 °C. Die temperatuur is voldoende voor de nieuwe kas, omdat die is voorzien van speciale luchtconvectoren voor verwarmen en koelen. In de glastuinbouw wil men nu ook overschotten aan warmte leveren aan woonwijken.

Daarvoor is de temperatuur eigenlijk te laag; GEA Grasso heeft daarom een speciale warmtepomp voor hogere temperaturen ontwikkeld.

Warmte van 80 graden naar een woonwijk In moderne warmtedistributienetten kiest men voor een aanvoertemperatuur van het verwarmingswater naar woningen van 70 °C. Daarmee kan warm tapwater worden bereid op een temperatuur, die veilig is voor legionella.

De meeste warmtepompen leveren maximaal water van 55 °C, zodat naverwarming met een ketel of een wkk nodig is. Bij GEA Grasso in Den Bosch is men op basis van de warmtepomp voor de glastuinbouw verder gaan ontwikkelen. Er is nu een uitvoering beschikbaar, die water met een temperatuur tot zelfs 80 °C kan leveren.

Warmtebron kan een kas zijn, maar ook koelwater van een industrie.

“We zijn bezig met verschillende projecten in woonwijken met dit type warmtepomp ,” vertelt Orri Rodrigues van Grasso Componenten Benelux. “De warmtepomp kan in verschillende capaciteiten tot meerdere megawatten vermogen worden geleverd, zodat we ook grote wijken kunnen aansluiten.”

Foto’s: vakblad Process Control

NR 1. HERFST 2008

7

Presentatie deelnemers

Exploitanten van netwerken en warmteleveranciers Afval Energie Bedrijf Amsterdam

Eneco Warmtebedrijf

AVR Afvalverwerking

E.On Benelux

Cogas Duurzaam

Essent Warmte

Maximaal rendement uit afval. Dat is de missie van het Energiebedrijf Eneco is het grootste bedrijf in NederAfval Energie Bedrijf (AEB). Het bedrijf heeft samen land op het gebied van warmtelevering met grote netmet NUON Westpoort Warmte opgericht. De warmte, ten in Rotterdam, Utrecht en Den Haag. Het warmtenet die bij de afvalverbranding vrijkomt verwarmt in Amin Utrecht is het oudste van Nederland. Het warmtesterdam bedrijven en tienduizend woningen. AEB heeft bedrijf is ondergebracht in Eneco New Energy, dat ook ook een innovatieve samenwerking met Waternet, dat projecten realiseert op het gebied van o.a. wind-, zoneen nieuwe rioolwaterzuivering naast de afvalenergieen bio-energie. Eneco Warmtebedrijf levert o.a. ook centrale heeft gebouwd. Het biogas uit het rioolslib warmte aan diverse Vinexwijken zoals Ypenburg, Oostverbetert het energetisch rendement van de centrale polder Zoetermeer, Wateringseveld en Vathorst, waarbij en het vergiste slib kan zonder transport door AEB worde warmte energiezuinig wordt geproduceerd met wkk/ den verwerkt. Vanuit de afvalenergiecentrale wordt de wkc. Het bedrijf is verder actief met kleinschalige netzuivering van warmte en elektriciteit voorzien. Naast ten, die werken met zonnewarmte en warmtepompen. warmte en energie uit biogas produceert AEB duurIn Den Haag ontwikkelt Eneco met woningcorporaties en zame elekticiteit en waardevolle, herbruikbare materiE.ON het eerste Nederlandse geothermieproject voor alen zoals metalen en granulaat uit afval. een woonwijk. www.afvalenergiebedrijf.nl www.eneco.nl Tel. +31 (0) 20587 6299

Met een verwerkingscapaciteit van 2 miljoen ton produceert AVR in haar afvalverbrandingsinstallaties in Duiven, Rotterdam en Rozenburg elektriciteit en warmte.

In Duiven heeft men al langdurig ervaring met warmtelevering voor woningen. De warmte wordt hier gedistribueerd door NUON Warmte. Op Rozenburg levert men stoom aan de industrie. Door het samengaan van AVR met Van Gansewinkel is een afvalbedrijf ontstaan, dat alles doet vanaf inzameling tot recycling, verwerking en levering van biobrandstoffen. www.avr.nl Tel. +31 (0) 26 - 317 11 11

Cogas te Almelo bestaat uit vier onderdelen: een netwerkbedrijf voor electriciteit en aardgas voor 130.000 afnemers in Twente, een communicatiekabelnetewerk voor 80.000 klanten, meetdiensten en Cogas Duurzaam.

Dit onderdeel is gespecialiseerd in warmte- en koudelevering met opslag in de bodem en exploiteert met Bruins & Kwast een houtgestookte warmtekrachtcentrale in Goor. In de Almelose wijk Windmolenbroek exploiteert Cogas een warmtenet. Een deel van de warmte wordt hier duurzaam opgewekt met een wkk, die stortgas van een naburige afvalstort als brandstof gebruikt. www.cogas.nl

E.On is een van de grootste energiebedrijven van Europa. E.On Benelux speelt een belangrijke rol als warmteleverancier met haar gasgestookte centrales in Rotterdam, Den Haag en Leiden. De Rotterdamse centrale RoCa3 is uniek, omdat ze naast warmte ook CO2 uit de schoorsteen levert aan de glastuinbouw in de B-driehoek. Dankzij de levering van dit gas kan een tuinder warmte uit het net veel efficiĂŤnter benutten. E.On Benelux levert ook warmte aan de eerste tropische garnalenkwekerij van Nederland, de Happy Shrimp Farm.

E.ON is betrokken bij het eerste Nederlandse geothermieproject in een woonwijk. www.eon-benelux.com Tel. +31(0) 10 289 57 11

Het warmtebedrijf van energieconcern Essent exploiteert centrale warmtenetten in Tilburg, Breda, Eindhoven en Enschede en een groot aantal decentrale netten.

Het Amernet, dat vanuit de hybride centrale van Essent in Geertruidenburg aan Tilburg, Breda, Oosterhout en glastuinbouwgebied bij Made warmte levert, heeft voor Nederlandse begrippen ongekend lange transportleidingen. Vanaf centrale naar Tilburg en naar Breda is ca.

17 kilometer. Essent Warmte zoekt bij nieuwe projecten zoveel mogelijk aansluiting bij lokale warmtebronnen zoals een papierfabriek in Maastricht, biogasinstallaties in Zeewolde en Leeuwarden en een rioolwaterzuivering in Apeldoorn. Op het Mediapark in Hilversum levert Essent warmte en koude met wkk, absorptiekoeling en vrije koeling met bodemopslag. www.essent.nl/warmte Tel. +31(0)73 8532840

8

WARMTENETWERK MAGAZINE

GTI Energy Outsourcing

Stadsverwarming Purmerend

HVCenergie

Twence Afval en Energie

De technisch dienstverlener GTI maakt deel uit van het concern SUEZ Energy Services. Als installateur is GTI actief betrokken bij gebouwinstallaties, bouw van energiecentrales en van koelinstallaties. GTI Energy Outsourcing ontwikkelt en exploiteert energiesystemen voor kantorenparken en woonwijken zoals Mahler4 en Oosterdokseiland in Amsterdam. In opdracht van Ceres Projecten bouwt GTI in Duindorp een innovatief project met een warmtepomp op zeewater. www.gti-group.com

HVC exploiteert onder meer grootschalige afvalenergiecentrales in Alkmaar en Dordrecht. In 2007 is in Alkmaar een bio-energiecentrale in bedrijf genomen waarin sloophout wordt verbrand. Via haar dochteronderneming HVCenergie levert HVC energie uit afval terug aan haar aandeelhouders. In Alkmaar wordt warmte geleverd aan het bedrijventerrein Boekelermeer en het nieuwe voetbalstadion van AZ. In voorbereiding is realisatie van warmtelevering aan woonwijken in Alkmaar en in Dordecht. Verder richt HVCenergie zich op de ontwikkeling van decentrale projecten voor duurzame energie. www.hvc-group.nl

De Noord-Hollandse gemeente Purmerend beschikt sinds de jaren tachtig over een eigen warmtenet. De warmte wordt geleverd door een warmtekrachtcentrale met een elektrisch vermogen van 90 MW en een hulpwarmtecentrale, beide in Purmerend. Sinds 2007 is het warmtenet in beheer van de Stadsverwarming Purmerend B.V. Inmiddels worden bijna 25.000 klanten voorzien van warmte uit de centrales en het net breidt zich nog steeds uit. www.purmerend.nl tel. 0299-45 27 80

Twence is een moderne afvalverwerker, die uitgegroeid is tot een forse energieproducent. Duurzame elektriciteit produceert men op Boeldershoek in Hengelo met een afvalverbrander, een houtgestookte biocentrale en generatoren op stortgas. Twence wordt met de bouw van een nieuwe verbrandingslijn ook een grote warmteleverancier aan het warmtebedrijf van de gemeente Hengelo en met stoomlevering aan de nabijgelegen zoutfabriek van Ako Nobel. Bovendien wil Twence warmte gaan leveren aan het warmtenet van Essent in Enschede. www.twence.nl Tel. +31 (0)74 240 44 44

NUON Warmte

Energiebedrijf NUON levert grootschalig warmte van uit haar gasgestookte warmte-/krachtcentrales in Diemen en Arnhem, die van E.On in Leiden en die van Electrabel in Almere. Daarnaast werkt Nuon samen met de afvalverbranders in Duiven, Amsterdam en Alkmaar en heeft Nuon in Lelystad een Biomassacentrale in bedrijf. NUON Warmte is verder actief met grootschalige restwarmte in Rotterdam en heeft in diverse andere steden warmtenetten gerealiseerd. Daarnaast levert Nuon Warmte kleinschalig warmte uit WKK’s verspreid dor het hele voorzieningsgebied. Voor de grote nieuwbouwwijk Almere Poort gaat NUON via een 11 kilometer lange leiding warmte uit de schoorsteen van de Diemencentrale leveren. In Almere wordt momenteel bovendien het Zoneiland gerealiseerd. In Amsterdam realiseert NUON Warmte koudenetten aan de Zuidas en de Zuidoostlob nabij de Arena. Voor deze projecten wordt gebruik gemaakt van duurzame koude uit diepe meren en van absorptiekoelmachines. www.nuon.nl/producten-en-diensten/stadswarmte

Warmtebedrijf Rotterdam

Restwarmte van de industrie transporteren naar woonwijken en utiliteit is het doel van het Warmtebedrijf N.V., een initiatief van de Gemeente Rotterdam, de Provincie Zuid-Holland en Stichting Woonbron. Het doel van het Warmtebedrijf sluit naadloos aan bij het overheidsbeleid voor CO2-emissiebeperking en verbetering van lokale luchtkwaliteit door benutting van industriĂŤle restwarmte in plaats van aardgas. Deze activiteit is ook een bouwsteen van het Rotterdam Climate Initiative. www.warmtebedrijf.nl Tel. +31(0)10-2053700

NR 1. HERFST 2008

9

Aannemers en installatiebedrijven A Hak West

Aannemersbedrijf A. Hak is een multidisciplinair bedrijf met als een van de belangrijke specialisaties de aanleg van warmtetransporteidingen en warmtedistributienettten. De vestiging West in Purmerend is al vele jaren betrokken bij de aanleg van nieuwe trace’s, beheer en onderhoud voor Stadsverwarming Purmerend Daarnaast voert A.Hak West BV op dit moment warmtedistributieprojecten uit voor NRE in Eindhoven, voor “Meerwarmte” in Alkmaar, en een grote warmtetransportleiding voor NUON Warmte in Amsterdam.

A. Hak West BV is binnen het Hak-concern het centrum van kennis op het gebied van warmte- en koudedistributie. www.a-hak.nl Tel. +31(0)299 474056

Van den Heuvel Aannemingsbedrijf

Al meer dan een halve eeuw is Van den Heuvel Aannemingsbedrijf actief met de aanleg van bovengrondse en ondergrondse infrastructuur. De aanleg van warmtedistributienetten transportleidingen is een van de specialismes. Op het gebied van onderhoud van leidingen heeft men verschillende diensten, waaronder het onder druk inspecteren van leidingen met een camera op een speciale lans. Het hoofdkantoor is in het Brabantse Heesch en daarnaast zijn er vestigingen in Amsterdam, Veenendaal, Nieuwegein en in IJmuiden bij Corus. www.heuvelheesch.nl Tel. +31(0)412453872

Heijmans Infra Techniek

Siers Leiding- Montageprojecten

Siers Leiding- en Montageprojekten Oldenzaal BV is actief op het gebied van leidingbouw, kabelleggen, zinkers en waterkruisingen, stads en afstandsverwarming, lastechniek, persingen en horizontale boringen en van openbare verlichting. Het bedrijf is onderdeel van de Siers Groep, dat met Tablin Technisch adviesbureau, Geo Audit, Hako Electronics, Muller Installatietechniek en Bopa op het gebied van infrastructuur een groot scala aan diensten levert. www.siersgroep.nl Tel. +31 (0)541 572 200

Visser & Smit Hanab

Visser & Smit Hanab is een dochter van bouwonderneming Volker Wessels. Warmtetransport is een specialisme van Visser & Smit Hanab.

Recente projecten zijn de koudetransportleidingen voor de Zuidas in Amstedam, een geothermieproject in Bleiswijk, en Strijp S in Eindhoven. Het OCAP-project, waarmee CO2 van de Shell-raffinaderij wordt hergebruikt, exploiteert Visser & Smit Hanab samen met Linde Gas. In Sluiskil werkt men aan de ontwikkeling van een glastuinbouwgebied, dat zowel CO2 als restwarmte van kunstmestfabriek Yara zal betrekken; een dubbel milieuvoordeel. Zowel in Nedeland als Vlaanderen heeft men meerdere vestigingen. www.vshanab.nl Tel. +31 (0) 184606191

De activiteiten van Heijmans Infra Techniek richten zich op de (ondergrondse) infrastructuur, die nodig is voor het ontwikkelen van woon-, werk- en recreatiegebieden. Duurzaamheid heeft een plaats in de producten en diensten die zij levert op het gebied van energie, water en bodem. Heijmans Infra Techniek is partner van overheid en industrie, energie- en waterleidingbedrijven, kabelexploitanten en telefoonbedrijven. Heijmans Infta Techniek is actie betrokken bij diverse warmtenetwerken, die zijn aangesloten op centrales en biogasinstallaties.

In Dordrecht realiseert men in het Leerpark warmte- en koudevoorziening voor een complex van scholen, bedrijven en woningen en in Veenendaal-Oost doet men ontwerp, realisatie en onderhoud van de duurzame energievoorziening voor de wijk Buurtstede. www.heijmans.nl Tel. +31(0)622377894 of +31(0)651226497

Nacap Benelux

Nacap Benelux b.v. realiseert voor haar klanten een veelvoud aan infrastructuren. Of het nu gaat om gas, water, warmte, elektriciteit, openbare verlichting, werken nabij het spoor of aan de weg, installaties, utiliteitsbouw en industriële bouw. De aanleg van warmtenetten en koudeleidingen is een specialisme waarin men met name in Rotterdam en Amsterdam veel ervaring mee heeft opgebouwd. Het hoofdkantoor zit in Barendrecht; moederbedrijf Nacap is wereldwijd actief met de aanleg van transportleidingen. www.nacapbenelux.nl Tel. +31 (0) 180 - 64 31 50

Nijkamp Aanneming

Nijkamp Aanneming is een totaal leverancier voor ondergrondse infrastructuur. In binnen en buitenland werkt Nijkamp vanuit haar divisies aan veel projecten op het gebied van energiedistributie, verkeersregelsystemen, openbare verlichting, installatietechniek en warmte- koude techniek..Het bedrijf heeft een eigen leidingisolatiesysteem onder de naam Lebit voor het isoleren van warmtenetten. Betrokkenheid bij werknemers en opdrachtgevers is de basis voor een duurzame toekomst bij Nijkamp Aanneming. www.nijkamp.net Tel. +31 (0) 76 5877150

10

WARMTENETWERK MAGAZINE

Fabrikanten/Leveranciers van componenten Carrier UTC

Redenko

GEA Grasso

TCB

De naam Carrier is bekend vanwege de koelmachines, warmtepompen en airconditioners, die dit bedrijf wereldwijd produceert. In Waalwijk bouwt Carrier luchtbehandelingskasten voor de Europese markt.

Producten van Carrier zijn in verschillende warmtenetten te vinden.

Met de absorptiekoelmachines kan men lokaal koude opwekken met warmte uit het net. Verder levert men warmtepompen van klein tot groot. Een interessant voorbeeld is de warmtepomp met centrifugaalcompressor in Duindorp, die warmte uit zeewater haalt. Carrier heeft wereldwijd verschillende productielocaties;. Een nieuw ontwikkeling is de PureCycle, die elektriciteit opwekt uit restwarmte. Carrier is onderdeel van United Technologies Corporation (UTC). www.carrier.nl Tel. +31(0)71-3417111

Al meer dan honderd jaren worden er onder de naam Grasso in ’s Hertogenbosch compressoren voor koelinstallaties en warmtepompen gefabriceerd. Grasso maakt tegenwoordig onderdeel uit van GEA, dat met verschillende bedrijven actief is in energietechniek en milieu. Zusterbedrijf GEA Grenco, eveneens gevestigd in Den Bosch, is bekend als koeltechnisch installatiebedrijf. GEA Grasso levert warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen zonder broeikaseffect. Een nieuwe ontwikkeling is de warmtepomp voor hoge temperatuur tot 80 ºC. www.grasso.nl Tel. +31 (0)73 6203 911

HSF

HSF te Duiven ontwikkelt en fabriceert zelf componenten en aansluitassemblies voor distributie van aardgas, water en warmte. Warmte en koude afleversets worden in verschillende uitvoeringen en op wens van de klant op maat gemaakt voor woningen en grootverbruikers. HSF beschikt als onderdeel van Aalberts Industries over een schat aan kennis en ervaring. www.hsfbv.nl Tel. + 31(0)26 319 5757

Kamstrup

Verbruiksmeters voor energie en water is de business van het Deense Kamstrup. Het bedrijf is een van de wereldleiders op het gebied van meters voor warmte en koude. Belangrijke ontwikkelingen van de laatste tijd zijn op afstand uitleesbare meters en intelligente warmtemeters. In de twee projecten van het Europees programma Sorcer worden deze nieuwe ontwikkelingen toegepast. In de Apeldoornse wijk Zuidbroek zijn de meters op straat uitleesbaar met RTD-techniek; in het Deense Hillerød past men intelligente warmtemeters toe. Voor watermeters heeft Kamstrup net als bij warmte nu de ultrasone meettechniek geïntroduceerd. www.kamstrup.com Tel. +31 (0) 313 - 47 19 98

Landis+Gyr

“Manage energy better”is het motto van het wereldwijd opererende Landis+Gyr. De ontwikkeling van intelligente meters is een kernactiviteit geworden bij deze onderneming met meer dan 5.000 medewerkers.

Door de overname van het Finse Enermet in 2006 heeft Landis+Gyr haar positie in warmtemeters versterkt. Bij het Deense energiebedrijf TreFor realiseert men een grootschalig project voor intelligente warmte-, elektriciteit- en watermeters.

Het Nederlandse kantoor is gevestigd in Gouda en het Belgische in Beersel nabij Brussel. www.landisgyr.com Tel. +31(0) 182 540 888

LOGSTOR Nederland

De Deense onderneming Logstor is wereldleider op het gebied van de productie van voorgeïsoleerde pijpleidingsystemen voor warmte- en koudenetten, industrie, scheepsbouw, glastuinbouw en olie- en gassector, waaronder tegenwoordig vooral leidingen voor vloeibaar aardgas (LNG). Voor warmtetransport en –distributie heeft men meer dan 16.000 km leiding geleverd. Door de belangstelling voor reductie van CO2 groeit de omzet bij de warmte- en koudeleidingen. In een white paper geeft Logstor aan welke reducties mogelijk zijn. Het kantoor voor de Benelux is gevestigd in Hoofddorp. www.logstor.com

Tel. +31(0)23 5632534

Redenko in Breda is onderdeel van de ZEN-groep en gespecialiseerd in toekomstgerichte techniek: efficiënte oplossingen voor de procesindustrie en de glastuinbouw, warmte-, en koudedistributie voor energiebedrijven en utiliteit, daarnaast duurzame comfortvoorzieningen in de woning- en utiliteitsbouw. Redenko is de Nederlandse vertegenwoordiger van Isoplus voorgeïsoleerde leidingsystemen. Verder levert men zon-thermische systemen, zon-PV, warmtepompen, warmtewisselaars, prefab (onder) stations, afsluiters en tapwatersystemen. www.redenko. nl Tel. +31 76 548 44 00

Technisch Centrum van der Bijl ofwel TCB is actief in de verwarmingstechniek . TCB-Trade levert ketels en onderdelen. TCB-Revisie verzorgt het reviseren van branderautomaten en ventilatoren. TCB-IRC ontwikkelt en bouwt afleversets voor warmtenetten. Deze huisaanslets kunnen in elke gewenste uitvoering worden geleverd. Ook voor verwarmen/koelen warm tapwater zijn er modellen beschikbaar. Deze worden voornamelijkl toegepast in appartementengebouwen met opslag van warmte en koude in de bodem. www.tcbvof.nl Tel. +31(0)592-351568

Thermaflex

De missie van Thermaflex sluit aan bij die van het Warmtenetwerk: “Bevorderen van duurzaam bouwen door ongebreidelde energieverspilling te reduceren.” Thermaflex produceert onder de naam Flexalen een voorgeïsoleerd kunststof leidingsysteem voor warmte- en koudenetten.

De leidingen zijn geschikt voor warmtelevering tot een temperatuur van 95° C. Daarnaast is Thermaflex leverancier van speciale buizen en isolatieproducten vervaardigd van milieuvriendelijk polyethyleen. Deze producten worden vervaardigd in eigen fabrieken. Het hoofdkantoor is gevestigd in Waalwijk, maar de voortdurende groei van onze business heeft inmiddels geresulteerd in een netwerk van internationale verkoop-, productie- en distributiebedrijven in Europa, Azië en Amerika.

In Nederland heeft men o.a. Flexalen toegepast in de Spoorwijk in den Haag en de nieuwe wijk Beijaard in Dongen; in Vlaanderen is Texaco in Kruibeke een voorbeeldproject. www.thermaflex.com Tel. +31(0)416 744000

Watts Microflex

Microflex is een energiebesparend, compleet systeem van voorgeïsoleerde, hyperflexibele PE-Xa leidingen voor toepassingen in verwarmingsnetwerken (95°C/6 bar), voor het transport van warm sanitair water (95°C/10 bar) en koelvloeistoffen (-40°C tot +25°C/16 bar). De Microflex buizen bestaan uit één of meerdere mediumleidingen uit duurzaam PE-Xa (UNO, DUO, QUADRO), die omwikkeld zijn met een hoogwaardige isolatie en verpakt zitten in een unieke, dubbelwandige buitenmantel voor een maximale bescherming. Microflex buizen zijn verkrijgbaar per lopende meter of op rollen van 100 m. Ze zijn beschikbaar van DN20 tot DN90. Microflex maakt deel uit van Watts Industries Europe, een onderdeel van het beursgenoteerde Watts Water Technologies. Microflex wordt geproduceerd in Rotselaar. www.microflex.be Tel. +32(0)16442131

Weijers Waalwijk

Weijers Waalwijk is leverancier van afsluiters en voorgeïsoleerde leidingsystemen in verschillende uitvoeringen en materialen voor warmteen koudenetten en voor de glastuinbouw en de industrie. Voor mestvergisters heeft men speciale flexibele leidingen, die als warmtewisselaar dienst doen.Als diensten op het gebied van onderhoud verzorgt Wijers Waalwijk het doormeten van warmtenetten en het keuren van lekbewakingssystemen. www.weijers-waalwijk.nl Tel. +31 (0)416 340 755

NR 1. HERFST 2008

11

Ingenieursbureaus en adviseurs DWA installatie- en energieadvies

HoSt

Ecofys

Innoforte

DWA is een ambitieus adviesbureau met circa 90 medewerkers. De missie van DWA is: onafhankelijke dienstverlening met hoge toegevoegde waarde op een wijze die het maatschappelijk belang dient en de intentie heeft van ‘goed rentmeesterschap’. DWA werkt voor energiebedrijven, overheid, industrie, agrarische sector, zorgsector, woningbouw en utiliteit met een breed scala aan diensten en een Kenniscentrum. Enkele voorbeelden van projecten op het gebied van warmte en koude zijn het 2 MegaWattproject in Haarlem, Pothoofd in Deventer, Paleiskwartier Den Bosch, renovatie van de energiecentrale van het AMC en van het UMC en het masterplan energie 2020 voor Schiphol.

Thermo Staete, het hoofdkantoor in Bodegraven, is een bijzonder duurzaam eigen ontwerp met betonkernactivering en opslag van warmte en koude in de bodem. www.dwa.nl Tel. +31(0)88 163 53 00

Ecofys is met ruim 350 werknemers in dertien landen een van de snelst groeiende adviesbureau’s in Europa op het gebied van energiebesparing, duurzame energie en klimaatvraagstukken. Ecofys maakt onderdeel uit van de Econcern holding waar ook de bedrijven Ecostream, Evelop, Ecoventures en OneCarbon toe behoren. Deze bedrijven houden zich bezig met duurzame energie van ontwikkeling van producten tot realisatie van grootschalige projecten zoals offshore windparken.

Voor duurzame warmte en koude ondersteunt Ecofys opdrachtgevers al sinds 1984 van eerste verkenning tot aanbestedingen, contractonderhandelingen en subsidieaanvragen. Voorbeelden zijn de Polderwijk in Zeewolde, waar warmte wordt geleverd met een wkk op biogas van een melkveehouderij, stadsverwarming ten behoeve van meer dan 30.000 woning equivalenten in Amsterdam, warmtelevering op basis van houtverbranding voor Meerhoven te Eindhoven en warmtepompen met warmte/ koude opslag voor De Boschkens te Goirle. www.ecofys.nl Tel. +31(0)30 280 83 00

Grontmij Climate & Energy

Grontmij Climate & Energy werkt aan duurzame energie, energiebeleid, energie voor gebouwen en energie voor locaties.

Grontmij beschikt over kennis op het gebied van warmtebronnen, warmtedistributie en overdracht van de gedistribueerde warmte op locaties. Grontmij is specialist op het gebied van kleinschalige warmtelevering met houtsnipperketels, biogas en energie uit afval. Een voorbeeld van het laatste is het project Bio-energie Rivierenland, waaraan Grontmij met AVRI en RRT werkt. Een bijzondere vorm van warmtevoorziening is de levering van warmte aan glastuinbouwgebieden. Door Grontmij ETP is een systeem ontwikkeld voor semigesloten kassen met warmte/koude opslag en warmtepompen. Gronrmij is actief in verschillende tuinbouwgebieden waaronder Agriport A7, maar ook in de ontwikkeling van woonwijken en bedrijventerrein. Grontmij heeft een groot aantal vestigingen in Nederland en Vlaanderen en in diverse andere landen. Het hoofdkantoor is gevestigd in De Bilt. www.grontmij.nl Tel. +31 30 220 75 22

HoSt heeft zich de afgelopen jaren gespecialiseerd in energie uit biomassa: vergisting voor boerderijen en industrie, houtgestookte wkk en vergassers. Naast het leveren van biomassa energie-installaties is HoSt betrokken bij haalbaarheidsstudies en engineeringstudies voor een brede klantenkring, voornamelijk in de energie-intensieve industrie. Voor het warmtenet in Lelystad heeft HoSt een houtgestookte warmtekrachtcentrale ontwikkeld. Bij paprikakweker Vink Sion heeft men samen met Imtech Vonk een superefficiënte WKK op hout gerealiseerd. Als hoofdaannemer heeft HoSt een tiental boerderijschaal mestvergisters gerealiseerd en een aantal industriële vergisters. Op dit moment is HoSt bezig met de voorbereidingen en realisatie van een vergister voor reststromen in Apeldoorn voor Waterschap Veluwe. Het biogas uit deze installatie is de duurzame brandstof voor een WKK, die warmte aan de woonwijk Zuidbroek gaat leveren. www.host.nl Tel. +31 (0)74 240 18 07

Het eerste project van het jonge bureau Innoforte maakte direct duidelijk, dat Innoforte staat voor innovatiekracht. Voor meubelfabriek Leolux in Venlo bedacht oprichter Wim Mans een duurzame verwarming. Men gebruikt nu de warmte van de buurman, een rioolwaterzuivering. Innoforte heeft inmiddels verschillende projecten met collectieve opslag van warmte en koude op bedrijventerreinen ontwikkeld. Verder heeft men de levering van warmte van glastuinbouwbedrijf Reproduce aan een zorgpark van Zorggroep Noord- en Midden-Limburg begeleid. www.innoforte.nl Tel. +31(0) 487-510375

Royal Haskoning

Met 4.300 medewerkers in 26 landen is Royal Haskoning actief als consultant, architect en ingenieursbureau. Stad & gebouw, infrastructuur & havens, industrie & energie en water & milieu zijn de vier werkgebieden van Royal Haskoning. Het bureau kan alle werkzaamheden van ontwikkeling van woonwijken en bedrijvenparken met infrastructuur voor energie tot het detailontwerp van de technische installaties in gebouwen verzorgen.

Technies Buro Van Heugten maakt deel uit van Royal Haskoming. Het hoofdkantoor is gevestigd in Nijmegen; in Nederland zijn er verdeeld over het land een twintigtal kantoren en in België in Namen en Mechelen. www.royalhaskoning.com Tel. +31 (0)24 328 42 84

Tebodin Consultants & Engineers

Met 3.000 medewerkers verdeeld over vestigingen in twintig landen bedient Tebodin een groot aantal klanten in verschillende sectoren. De werkzaamheden variëren van het ontwerp van koudenetten en riolering in Dubai tot de techniek van een SAS Radisson hotel in Polen en een afvalvenergiecentrale in Alkmaar. In Amsterdam verzorgt het ingenieursbureau ontwerp voor het warmtenet vanaf het Afval Energie Bedrijf en een koudenet voor de Zuidas. Tebodin Consultants & Engineers maakt deel uit van de koninklijke BAM Groep. Het hoofdkantoor is gevestigd in Den Haag. www.tebodin.com

12

WARMTENETWERK MAGAZINE

Research en kennisoverdracht ECN

Energieonderzoek Centrum Nederland (ECN) is met 900 medewerkers het grootste onderzoeksinstituut in Nederland op energiegebied. De onderzoekers bewegen zich in het overgangsgebied tussen fundamenteel onderzoek en toepassing. ECN richt zich met het energieonderzoek op een duurzame energievoorziening. Er zijn een aantal aandachtsvelden: beleid, industrie, gebouwde omgeving(EGON) en netten, windenergie, biomassa, zonne-energie, kolen en milieu, waterstof en schoon fossiel en daarnaast heeft men engineering & services. Op het gebied van warmte en koude werkt men o.a. aan opslagsystemen, adsorptiekoeling en de akoestische warmtepomp. Thermische Systemen werkt met Trias Energetica en exergiestudies voor optimalisatie van warmte- en koudevoorziening. De afdeling Bouwenergetica ontwikkelt concepten voor een energieneutrale omgeving. Bij de groep Industrie werkt men aan het gebruik van restwarmte. www.ecn.nl Tel. +31(0)224564949

Energieprojecten.com

Het onafhankelijke bureau Energieprojecten.com heeft als doelstelling om kennisoverdracht te verzorgen van energietechnologie voor een beter milieu. Het bureau doet dat via websites, publicaties in vakbladen en seminars. Energieprojecten.com is een van de initiatiefnemers van de projectgroep Biomassa & WKK en van de stichting Warmtenetwerk. www.energieprojecten.com Tel. +31(0)521522570

Gemeentes Gemeente Amsterdam

De gemeente Amsterdam voert sinds 2005 een “warmte, tenzij ...”beleid. De Nederlandse hoofdstad heeft daarvoor drie argumenten: verbetering van de luchtkwaliteit; energiebesparing en CO2-reductie; én de bouw van een robuust en toekomstbestendig energiesysteem waarmee kan worden voorgesorteerd op de toenemende koudevraag.

In 2010 zijn er naar verwachting ongeveer 50.000 woningen equivalenten aangesloten en jaarlijks komen er daarna zo’n 2.000 equivalenten bij. De grote warmteleveranciers zijn de centrale van NUON in Diemen en de gemeentelijke afvalenergiecentrale. Er wordt gestreeft naar een ‘warmteringnet’, waarmee de warmtebronnen aan elkaar worden verbonden. Ook wordt er gewerkt aan realisatie van een duurzaam koudenet op de Zuidas en in stadsdeel Zuidoost. www.amsterdam.nl Tel OGA. +31(0)20 552 6111

Gemeente Leeuwarden

De Friese hoofdstad heeft de ambitie om in 2020 energieneutraal te zijn. Leeuwarden heeft een bestaand warmtenet in de wijk Camminghaburen en momenteel wordt er een innovatieve energievoorziening met warmtenet gerealiseerd in de buurtschappen Techum, Jabikswoude en Buma in het plangebied Zuidlanden. Een wkk op biogas wekt hier duurzame warmte en elektriciteit op. Het biogas wordt via een pijpleiding met een lengte van 5,5 km geleverd door Nij Bosma Zathe, een praktijkcentrum voor de melkveehouderij van de Animal Science Group van de universiteit van Wageningen. www.leeuwarden.nl Tel. +31(0)58 2338888

Gemeente Dordrecht

De Zuid-Hollandse gemeente Dordrecht heeft evenals de provincie ambitie om energie te besparen door de aanleg van warmtenetten. Een belangrijk aanknopingspunt is de uitbreiding van de afvalenergiecentrale van HVC. Bij de bouw van de Sportboulevard is in het ontwerp uitwisseling van warmte tussen verschillende gebouwen meegenomen.

Het Leerpark met een vervlechting van de functies leren, ondernemen en wonen krijgt een collectief systeem voor warmte en koude. www.dordrecht.nl Tel. +31(0)78 6398989

projectfinanciering Postbank Groen N.V.

Postbank Groen verzorgt de financiering van duurzame energieprojecten in binnen- en buitenland op basis van de Regeling Groenprojecten 2005 van het ministerie van VROM. Deze regeling maakt een aantrekkelijke financiering mogelijk voor projecten die aan de voorwaarden van VROM voldoen.

Postbank maakt deel uit van de ING Groep. Postbank Groen is evenals het hoofdkantoor van ING gevestigd in Amsterdam. www.postbank.nl

NR 1. HERFST 2008

13

KORT NIEUWS Betonfabriek levert al 15 jaar warmte

Leveren van restwarmte aan buren is niet moeilijk.

Betonfabriek Xella in Meppel doet het al vijftien jaar. De warmte komt vrij bij de productie van het Ytong-cellenbeton. Dit beton heeft grote milieuvoordelen; het is sterk isolerend en er is weinig grondstof nodig door de cellenstructuur. De blokken van Ytong worden in autoclaven “gebakken�. De warmte van de autoclaven wordt via Voor de nieuwbouwwijken aan de oostkant van Veenendaal wordt een een pijpleiding getransporteerd naar het subtropische Bad Hesselingen en warmte- en koudenet gerealiseerd, dat zowel qua techniek als organinaar een naburig kantoorgebouw. satie opmerkelijk is. Er is sprake van een publiek-private samenwerking Per jaar wordt het equivalent van (PPS). Het nieuwe semi-overheidsbedrijf Devo gaat de energievoorziening 350.000 m3 aardgas geleverd door voor drie wijken met in totaal ruim 3.000 woningen verzorgen. De aanXella. deelhouders van Devo zijn de gemeente en Quattro Energie. Quattro is een samenwerkingsverband van projectontwikkelaars en woonstichting Patrimonium. Voor de ontwikkeling van het economisch en technisch concept heeft Veenendaal DWA Installatie- en Energieadvies te Bodegraven ingeschakeld.

Het warmte- en koudenet met de centrale worden gerealiseerd door Heijmans Infra Techniek. In de centrale komt een warmtekrachtinstallatie en warmtepompen, met een opslag van warmte en koude in de bodem. Bijzonder aan het technisch concept voor de eerste wijk Buurtstede is dat warmte en koude een gezamenlijke retourleiding hebben: een driepijpssysteem.

Veenendaal doet het anders

Melkveehouder wordt warmteproducent De maatschap Gerrit Jan en Nienke van Beek in Zeewolde heeft er naast melk een nieuw product bij: groene warmte.

Het bedrijf met 140 melkkoeien was al een jaar of wat producent van groene stroom met een eigen windturbine. Afgelopen zomer is er op het erf een grote mestvergister gebouwd. Met het biogas uit de vergister kan Van Beek de productie van duurzame elektriciteit enorm uitbreiden. De biogasinstallatie is niet afhankelijk van de wind, maar draait het hele jaar door. Daarmee gaat men 11 miljoen kWh groene stroom aan het openbare net leveren. De biogasmotoren, die de elektriciteitsgeneratoren aandrijven, produceren ook warmte. Op een melkveehouderij kun je daar niet veel mee, maar Gerrit Jan van Beek heeft een betalende klant gevonden. Essent Warmte koopt de groene warmte in voor haar warmtenet in de Polderwijk, waar 3000 woningen worden gebouwd. De Polderwijk ligt op vijf kilometer afstand van de boerderij. Het biogas wordt via een pijpleiding van de boerderij naar de energiecentrale bij de wijk gebracht, waardoor de investeringen voor transport van de energie laag blijven.

14

WARMTENETWERK MAGAZINE

Hot spot Tilburg Plaatsing van tweehonderdduizend intelligente meters bij Tre-For

De gemeente Tilburg wil CO2-neutraal worden.

Op een speciale website www.hotspottilburg. nl is alle informatie over doelen, plannen en organisatie te vinden. Tilburg heeft al een mooie voorsprong t.o.v. veel Nederlandse steden dankzij een uitgebreid warmtenet, dat gevoed wordt door de Amercentrale in Geertruidenberg, zo blijkt uit een bericht dat op 2 juli werd geplaatst op de site. Een milieuanalyse door CE Delft maakt duidelijk dat de besparing op het primaire energieverbruik t.o.v. de HR-ketel op aardgas groot is (Âą 50%). De winst Het Deense energiebedrijf Tre-For gaat bij meer dan 200.000 huishoudens m.b.t. de CO2-uitstoot is 40% t.o.v. intelligente meters voor elektriciteit, water en warmte plaatsen. Deze de toepassing van HR-ketels. Adviesgrootschalige operatie wordt ondersteund door een intensieve commubureau CE ziet bovendien verschilnicatiecampagne. De drie Deense steden Kolding, Vejle en Fredericia, lende kansen om het warmtenet nog waar Tre-For actief is, hebben warmtenetten, die onderling gekoppeld verder te verduurzamen. Het terrein zijn. Fredericia wordt vrijwel volledig verwarmd met restwarmte De Spinder is een van de mogelijke locavan de raffinaderij van Shell. ties voor duurzame warmteproductie. De In een volgend nummer van Warmtenetwerk Magazine gaan gemeente Tilburg en Essent Warmte hebwe uitgebreid in op de mogelijkheden van de intelliben met steun van provincie Noord-Brabant gente meters bij Tre-For. een onderzoek laten doen door Ekwadraat naar de mogelijkheden om organisch afval uit de omgeving om te zetten in duurzame energie op De Spinder.

Rapport Ecoheatcool Van de 63 EJ energieverbruik van de EU wordt meer dan 20 EJ aan warmte geloosd in oppervlaktewater en in de lucht. Euroheat & Power heeft een rapport uitgebracht over de mogelijkheden voor hergebruik van een deel van deze warmte. Het rapport Ecoheatcool beschrijft de situatie en het potentieel in de EU-landen plus Zwitserland, Noorwegen, IJsland en Turkije. De mogelijkheden voor duurzame koudenetten worden eveneens behandeld in het rapport. Het eindrapport is op te vragen bij de projectcoĂśrdinator Nikolai Pushkarev (nikolai.pushkarev@euroheat.org) of tel +32(0)27402110).

NR 1. HERFST 2008

15

ir la u p o p l e n s t d r o w t u Ho als brandstof Hout maakt als duurzame brandstof een comeback in de energievoorziening. En dan niet voor de gezelligheid af en toe in de openhaard, maar voor warmtelevering aan woonwijken en bedrijven. De warmtekrachtcentrale voor het warmtenet van NUON in Lelystad was een van de eerste projecten op dit gebied. Inmiddels zijn er verschillende andere. Ook al zijn Nederland en Vlaanderen niet erg bosrijk, toch komt er veel hout vrij en exporteren we zelfs hout naar biomassacentrales in Duitsland, Denemarken en Zweden. Gezien de transportkosten en de drukte op de wegen is lokale verwerking meestal wel zo slim. Een mooi voorbeeld is het gebruik van hout, dat vrijkomt bij het onderhoud van boomwallen in Beetsterzwaag. De Biomassa Energiecentrale Sittard gebruikt het plantsoenafval van de gemeente Sittard-Geleen en levert warmte aan de wijk Hoogveld. Een centrale voor tuinders in het Westland gebruikt zaagsel van de houtindustrie.

Tot korrels geperst hout (houtpellets) zijn wel goed te transporteren en op te slaan. De Amercentrale, die warmte levert aan Tilburg, Oosterhout en Breda, gebruikt houtpellets om duurzame energie op te wekken op heel grote schaal, maar houtpellets kunnen ook in kleine cv-ketels voor woningen worden verstookt. De gemeente Zevenaar gaat deze brandstof inzetten voor 1500 woningen in Groot-Holthuizen.

In Antwerpen gebruikt woningcorporatie Zonnige Kempen houtpellets als energiebron.

De ontmoetingsplek voor iedereen die actief is in koude en warmte

Warmte congres 2008 Benut de mogelijkheden die de gigantische warmtemarkt u te bieden heeft

Congres 30 oktober 2008 Technische verdiepingsdag 31 oktober 2008 Delta Hotel

Voor meer informatie of aanmelden: Tel: 040 - 2 974 980 www.sbo.nl/warmte 16

Maasboulevard 15 3133 AK VLAARDINGEN Tel.: 010 - 4 345 477

WARMTENETWERK MAGAZINE

SEMINAR

Programma 27 november 2008

In gemeente Westland De projectgroep biomassa & wkk organiseert een seminar over het gebruik van hout als brandstof.

Voor meer informatie/inschrijven zie www.biowkk.nl

09:30 – 10:00

Ontvangst met koffie

10:00 – 10:30

De Sunmachine Zelf duurzame stroom en warmte opwekkek met een Stirling micro-wkk is straks mogelijk. Sunmachine verwacht op korte termijn serieproductie van een 3 kW-unit

10:30 – 11:00

Houtpellets: productie en markt Hoe staat het met de productie van houtpellets, hoe ziet de markt in Nederland er uit en wat zijn de toekomstverwachtingen?

11:00 – 11:15

Pauze

11:15 – 11:45

Warmtevoorziening van woonwijk op houtpellets Woningcorporatie Zonnige Kempen heeft In Antwerpen woningen gebouwd met een centrale houtpelletsketel.

11:45 – 12:15

Kleinschalige houtvergasser Xylowatt bouwt kleinschalige houtvergassers in combinatie met een wkk.

12:15 – 13:30

Lunch

13.30 - 14.00

Vuurzaam, een duurzaam warmteconcept Voor grootverbruikers van warmte hebben Twente Milieu, Bruins & Kwast en Cogas Duurzaam een concept ontwikkeld met snoeihout als brandstof.

14:00 – 14:30

Torrefactie van hout Door hout te torrificeren verbetert de verbrandingswaarde en is er minder transport nodig.

Jacques Poldervaart Polow Den Haag

14:30 – 15:00

Superrendement en CO2-winning bij hout-wkk Bij een paprikakweker hebben HoSt en Imtech Vonk een houtgestookte wkk gerealiseerd met een extreem hoog rendement en met CO2-winning uit de rookgassen.

Herman Klein Teeselink Host Hengelo

15:15 – 16:15

Bezichtiging vernieuwde biowkk in De Lier Een wkk op houtzaagsel levert warmte aan meerdere tuinders en groene stroom.

NR 1. HERFST 2008

Own Energy Solutions Ruinen Hylko Brandsma Labee Energy Pellets Moerdijk

Ruben Guisson VITO Mol(B) Xylowatt Charleroi (B)

Henk Kwast Bruins & Kwast Goor

E. de Lange en Agro adviesburo

17

Hoe staat het met de warmtewet?

De oprichtingsvergadering van het Warmtenetwerk was op dezelfde dag als de behandeling in de Tweede Kamer van de 6e nota van wijziging van de warmtewet. Een kleine week later heeft de Tweede Kamer de warmtewet aangenomen. In deze week is er nog een aantal kleine wijzigingen doorgevoerd, maar is de hoofdlijn van de wet blijven staan.

Energiekamer betekent dit in de praktijk dat in een stad met meerdere projecten, ook meerdere tarieven gelden die sterk zullen verschillen. Daarnaast zal over de jaren bij bijvoorbeeld extra kosten als gevolg van onderhoud het tarief sterk kunnen fluctueren. Dit leidt jaarlijks tot veel verwarring bij klanten, veel discussie in de pers en veel extra werk om alles toe te lichten.

De oorspronkelijke doelstelling van de wet was bescherming van de gebonden gebruikers en stimulering van warmtelevering als een belangrijke methode om duurzaamheid vorm te geven. De wet regelt dat de overheid een maximumtarief voor consumenten en MKB (tot 1000 kW) vaststelt, terwijl ook de leveranciers heldere eisen krijgen om zekerheid van levering te waarborgen. Daarmee is goed aandacht besteed aan de klantbescherming.

De vraag is of investeerders in dit soort projecten hierop zitten te wachten. Langjarige projecten hebben immers baat bij een stabiel klimaat.

Meer twijfel rijst echter over de vraag of de wet ook voldoende stimulans voor marktpartijen biedt om te blijven investeren in deze vorm van energielevering.

De wet stelt dat per project een tarief wordt vastgesteld (lager dan het maximum) gebaseerd op het kostprijs-plus beginsel per individueel project. Hoe dat er precies gaat uitzien (welke kosten, welke plus) is nog niet ingevuld.

Deze regulering houdt wel in dat er geen premie staat op het verbeteren van de efficiëntie en dat prikkels voor doorvoeren van innovatie ontbreken. De positieve effecten daarvan worden immers 1 op 1 doorgegeven aan de klant.

Daarnaast is ook de uitvoerbaarheid van een tarief per project zeer complex. Jaarlijks moeten vele honderden tarieven worden vastgesteld. Los van de werklast voor de

Tenslotte kunnen ook vraagtekens bij de zorgvuldigheid van wetgeving worden gezet. De rechtszekerheid van de huidige leveranciers wordt aangetast doordat de wet een terugwerkend karakter krijgt. Ook dit draagt niet bij aan een stabiel investeringsklimaat, waarbij nog maar wordt voorbijgegaan aan de grote administratieve lasten als gevolg van het feit dat in 3 jaar circa 40 % van de klanten verhuisd zijn. Ga die dan nog maar eens achterhalen.

Samengevat kan gesteld worden dat de warmtewet haar doel van consumentenbescherming heeft bereikt maar dat wel de vraag actueel is of warmtelevering als activiteit voldoende aantrekkelijk blijft. Daarmee zou geen gebruik worden gemaakt van de belangrijke bijdrage die warmte kan leveren aan de verduurzaming van 40 % van ons nationale energieverbruik.

Gijs de Man Foto: met de warmtewet wil de Tweede Kamer ook hergebruik van restwarmte bevorderen.

Bodemkaart voor opslag van warmte en koude?

Net als veel andere gemeenten is Arnhem bezig met het in kaart brengen van de bodem. Het wordt namelijk steeds drukker in onze bodem. In het centrum van Arnhem zijn er al twee ondergrondse systemen voor opslag van warmte en koude (WKO), namelijk voor het provinciehuis en de nieuwbouw bij het centraal station van Arnhem, maar er is vraag naar meer. Een bodemkaart biedt de mogelijkheid om de regie te hebben over de bodem en deze in bestemmingsplannen op te nemen.

VROM geeft aan dat kennis, informatie en data over de ondergrond van wezenlijk belang is Om een goed gebruik van de ondergrond te bevorderen en conflicten tussen gebruiksfuncties te vermijden (www.vrom.nl/ondergrond). Je kunt de ondergrond immers maar één keer gebruiken. In het volgende nummer gaan we verder in op dit onderwerp.

Statement: Een bodemkaart biedt perspectief voor collectieve WKO bij gecombineerde binnenstedelijke projecten; samen investeren en bouwen aan iets voor op langer termijn.

(Marion Visser, senior beleidsadviseur milieu, Gemeente Arnhem) Reacties zijn welkom op info@warmtenetwerk.nl 18

WARMTENETWERK MAGAZINE

Colofon In het volgende nummer: • Intelligente warmtemeters • Aanvalsplan warmte van EZ •

Ambities van Dordrecht

•

Ondergronds watergevecht?

Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.

De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen.

Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl.

Redactie Klaas de Jong Kirsten van Gorkum Rutger de Jong Willeke Brandsma e-mail: info@warmtenetwerk.nl Fax: 0521-523421 Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam Gijs de Man, Essent Warmte Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Pieter Bach, ECN Secretariaat st. Warmtenetwerk Postbus 77 1200 AB Hilversum Tel. 035-6838833 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.

www.warmtenetwerk.nl

NR 1. HERFST 2008

19

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie