WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 23. WINTER 2016
Waarom werkten bewoners Samsø mee aan energieneutraal eiland? Ondernemers op bedrijventerrein TPN-West willen warmtenet Glastuinbouw investeert in combinatie geothermiewarmtenet-warmtepomp
Inhoud 3
Column: Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen
4
Elf nieuwe deelnemers
6
Marktmodellen centraal op jaarcongres
9
Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE
Excursie Noorderwarmte
10
Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West
13
Samsø – energieneutraal eiland
16
Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie
19
Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp
20
Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare
21
Deelnemersoverzicht 1 januari 2016
23
Agenda en Colofon
Omslagfoto: ECW Netwerk BV te Middenmeer beheert op Agriport A7 sinds kort naast een elektriciteits- en gasnet ook een warmtenet met twee geothermiebronnen met een gezamenlijk vermogen van maar liefst 26 MW en een wkk op geogas van 0,7 MW. foto: Klaas de Jong
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en
WARMTENETWERK
Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmteen koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Tweehonderd organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
_
meer comfort met minder fossiele energie
Bestuur en redactie wensen u een heel goed 2016
Glastuinbouwgebieden en bedrijventerreinen Tomatenkweker Rik van den Bosch in Bleiswijk investeerde als eerste in Nederland in de winning van diepe aardwarmte. Het succes van deze pionier heeft geleid tot een aantal navolgers. Maar opmerkelijk is dat de
De voordelen van een collectieve warmtevoorziening staan niet ter discussie; individualisme is geen heilig principe
meeste geothermieprojecten niet van een individueel bedrijf zijn zoals bij Van den Bosch maar van meerdere
Op bedrijventerreinen zijn in het parkmanagement vaak
bedrijven die samen in een aardwarmtebron investeren
al collectieve voorzieningen maar collectieve warmte
en in een warmtenet dat de warmte van de bron dis-
is nog een zeldzaamheid. Daar liggen kansen voor de
tribueert. Greenhouse Geo Power in de Koekoekspolder
warmtesector. Het onderzoek om het bedrijventerrein
in IJsselmuiden was het eerste collectieve project met
TPN-West in Nijmegen energieneutraal te maken heeft
geothermie. Inmiddels is er verspreid over Nederland
laten zien dat een warmtenet een haalbare optie is die
al een aantal projecten met forse warmtenetten zoals
het leeuwendeel van de verduurzaming voor zijn rekening
op Agriport A7, in het Westland, in de Vierpolders en in
kan nemen. Uiteraard is de diversiteit op een bedrijven-
glastuinbouwgebied CaliforniĂŤ bij Venlo.
terrein veel groter dan in een glastuinbouwgebied.
Deze ontwikkeling is een mooie inspiratiebron voor
Dat geldt zeker voor TPN-West maar daar blijkt dat dit
ondernemend Nederland en Vlaanderen. De onderne-
voor de economische haalbaarheid van een warmtenet
mers in de glastuinbouw waren al gewend aan collec-
niet een onoverkomelijk probleem is. Ik hoop dat dit
tieve belangenbehartiging en samenwerking bij inkoop
voorbeeld andere bedrijventerreinen inspireert. Het
maar hun warmtevoorziening was toch heel individueel
eerste positieve signaal is er al. De stichting Bedrijven-
met een eigen ketel en een warmtekrachtinstallatie
terreinen Helmond meldde zich eind vorig jaar aan als
afgestemd op het eigen bedrijf. De winning van diepe
nieuwe deelnemer aan het Warmtenetwerk. Wie volgt? _
aardwarmte heeft voor een omslag gezorgd.
NR 23. WINTER 2016
Klaas de Jong
 3
Elf nieuwe deelnemers Energy Networks In de tweede helft van 2015 hebben elf organisaties
Energy Networks is een onafhankelijk advies-
zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk.
bureau
Gemeente Den Haag meldde zich op de jaarvergadering
duurzame hybride energienetwerken en gebieds-
aan als 200e deelnemer.
ontwikkeling. Het bedrijf is opgericht door Sape
met
als
belangrijkste
specialismen
de Haan die jarenlange ervaring heeft met aanleg van pijpleidingen, ontwikkeling van warmtenetten en duurzaamheidsprojecten. Het in Vijfhuizen gevestigde bureau streeft naar maximale milieuwinst, minimale kosten en een optimaal econo-
Bedrijventerreinen Helmond
misch rendement: synergie in energie. www.energy-networks.nl
De parkmanagementorganisatie Stichting Bedrijventerreinen Helmond (SBH) is opgericht in 2008, met als doel het stimuleren, coĂśrdineren en optimaliseren van duurzame samenwerking van de Helmondse bedrijventerreinen en de daarop gevestigde ondernemers.
Gemeente Den Haag
Energiebewust en duurzaam ondernemen past in het
Paleis Noordeinde, het Binnenhof met het torentje
Helmonds Energieconvenant dat in 2013 werd gesloten
van de minister-president en de gebouwen van de
met de gemeente Helmond en verschillende organisaties.
ministeries zijn aangesloten op het warmtenet in
SBH verzorgt verder ook collectief cameratoezicht en
het centrum van Den Haag. Daarnaast is er in de
afvalmanagement.
Vinexwijk Ypenburg een groot warmtenet en zijn
www.bedrijventerreinenhelmond.nl
er kleinere netten zoals in Spoorwijk en Duindorp. Op de jaarbijeenkomst 2015 van Warmtenetwerk presenteerde de hofstad een uitbreiding naar honderdduizend woningen. De gemeente Den Haag wil in 2040 klimaatneutraal zijn en heeft daartoe de kadernota Op weg naar een duurzaam Den Haag opgesteld.
www.denhaag.nl
Danfoss Danfoss is een Deense fabrikant van apparatuur voor verwarming, warmte- en koudenetten, koeltechniek, automatisering en van koelcompressoren
Gemeente Ede
en frequentieregelaars. Het bedrijf telt 24.000
Ede is met 32.000 hectare grondgebied een van
medewerkers. Danfoss heeft een breed programma
de grootste gemeenten van Nederland. Ede telt
van producten voor warmtenetten. Het bedrijf is
ongeveer 112.000 inwoners. De wijken Kernhem
heel actief met innovatie voor de warmtesector.
en Veldhuizen hebben een warmtenet op groene
Zo is men actief betrokken bij Deense proefprojec-
warmte. Bio-energiecentrale De Vallei produ-
ten met warmtenetten op extreem lage tempera-
ceert deze warmte voor NUON en wooncorporatie
turen. De Nederlandse vestiging van Danfoss is in
Woonstede. De brandstof voor de warmtecentrale
Rotterdam en de Belgische in Groot-Bijgaarden.
is resthout uit de bossen rondom Ede.
www.danfoss.nl
www.ede.nl
 4
WARMTENETWERK MAGAZINE
Janssen Pharmaceutica Het Vlaamse bedrijf Janssen Pharmaceutica is
Vlaamse Confederatie Bouw
een toonaangevende fabrikant van medicijnen.
Bijna 9.000 bouwbedrijven zijn in Vlaanderen aangeslo-
Op de campus in Beerse wil het bedrijf haar
ten bij de Confederatie Bouw. De VCB vertegenwoordigt
warmtenet optimaliseren en heeft men plannen
bouwbedrijven van klein tot groot en ook uitvoerders van
voor geothermie op 3,5 km diepte.
infrastructuurwerken en installatiebedrijven.
www.janssen.com
Deskundigheid in bouwzaken vormt voor de Vlaamse Confederatie Bouw de belangrijkste troef. Voor de Vlaamse regering en de Vlaamse overheid is de VCB de
Provincie Antwerpen
bouwexpert bij uitstek. De Vlaamse overheid is voor
Naast de stad Antwerpen is nu ook de provincie
de bouwsector de voornaamste opdrachtgever en een
Antwerpen deelnemer aan het Warmtenetwerk geworden.
belangrijke regelgever geworden. Dankzij de VCB kunnen
De provincie Antwerpen telt 1,8 miljoen inwoners waarvan
de belangen van de aannemers bij de Vlaamse overheid
0,5 miljoen in de gemeente Antwerpen, waar momen-
maximaal worden verdedigd.
teel het warmtenet Nieuw-Zuid wordt aangelegd. Op 30
www.vcb.be
juni 2015 tekenden stad en provincie Antwerpen samen met netwerkbeheerders IMEA/Eandis en IVEG/Infrax een intentieovereenkomst rond de uitbouw van warmtenetten in de regio. De provincie ziet als een van de kansen om de land- en tuinbouwschool in Stabroek
Witteveen+Bos
tot eerste Belgische klimaatneutrale school te maken
Witteveen+Bos is een internationaal adviesbu-
dankzij warmte van Indaver.
reau met een unieke structuur. Het eigendom van Witteveen+Bos is namelijk gebaseerd op volledige financiĂŤle werknemersparticipatie. Dit betekent dat
Sentiunt
alle aandelen van Witteveen+Bos N.V. in handen zijn
Begin 2014 is de warmtewet in werking getreden.
van eigen medewerkers.
De wet is bedoeld om consumenten leverings-
Het
zekerheid en tariefbescherming te geven. Hieraan
In Vlaanderen heeft Witteveen+Bos een kantoor in
is ook de Metrologiewet gekoppeld, deze draagt
Antwerpen. Verder zijn er kantoren in verschillende
bij aan de leveringszekerheid en de juiste ver-
Europese en Aziatische landen.
rekening naar de verbruikers, maar speelt ook
www.witteveenbos.nl
hoofdkantoor
is
gevestigd
in
Deventer.
_
een belangrijke rol bij geschillen rond het functioneren
van
de
warmtemeter.
Sentiunt
begeleidt warmtebedrijven bij deze taken. www.sentiunt.nl
Steun duurzame warmte Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten en/of wilt u een
SolarFreezer
bijdrage leveren aan een effectieve infrastructuur voor warmte en
De gebroeders Roderick en Floris Wolter
koude? Neem dan deel aan Warmtenetwerk.
ontwikkelen
hun
bedrijf
Solar
Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen
te
Enschede
een
deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op
systeem voor opslag van warmte met een
studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid
flexibele waterzak die in de kruipruimte
en is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers,
van een woning kan worden geplaatst.
warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers.
SolarFreezer is winnaar van een Jan Terlouw
Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie en
Innovation Award.
overige voordelen een e-mail naar
www.solarfreezer.nl
info@warmtenetwerk.nl
Solutions
NR 23. WINTER 2016
vanuit
Worldwide
 5
Marktmodellen centraal op jaarcongres
Op 4 november hield de stichting Warmtenetwerk
Stormachtige ontwikkeling in 2015
haar zevende jaarbijeenkomst. Het voormalige
Gijs de Man, voorzitter van het Warmtenetwerk,
Essogebouw (nu De Rode Olifant) aan de
noemde 2015 een zeer warm jaar. Dat had natuurlijk
Benoordenhoutseweg in Den Haag was als locatie
alles te maken met de publicatie van de warmtevisie
gekozen vanwege de ligging tussen Ministerie
van minister Henk Kamp en zijn aankondiging van een
van Economische Zaken en Provinciehuis Zuid-
nieuwe warmtewet die groei van warmtenetten moet
Holland. Achteraf bleek het ook historisch gezien
bevorderen. De ontwikkelingen leggen een groot beslag
een juiste plek. Hier werd na de vondst van het
op de tijd van het bestuur dat betrokken is bij de
Slochterenveld door Esso het idee gelanceerd om
werkgroep MAIS (Multi Actor Impact Simulatiemodel voor
een gasnet aan te leggen dat elke individuele
warmte), de ontwikkeling van de EMG-norm, de warmte-
woning in Nederland van aardgas zou voorzien.
plannen en de oprichting van de Nederlandse Vereniging
Ruim een halve eeuw later presenteerde
voor Duurzame Energie (NVDE). Het bestuur is verder ook
Warmtenetwerk hier de plannen om grootschalig
actief betrokken bij de Europese ontwikkelingen via de
van aardgas over te stappen op warmte.
brancheorganisatie Euroheat & Power.
Bestuur participeert na publicatie Warmtevisie in groot aantal activiteiten De Man kondigde aan dat men in 2016 evenals in
Benoeming trekker Platform Techniek & Innovatie
2015 en eerder meerdere congressen en excursies zal
Het bestuur heeft in haar vergadering van
vrijgemaakt evenals voor de digitale nieuwsbrief en het
27 november 2015 Philip Breukink benoemd
Warmtenetwerk Magazine.
organiseren. Penningmeester Jannis van Zanten liet in zijn verslag zien dat hiervoor voldoende budget is
als opvolger van Maurice Verhulst. Breukink werkt bij KIWA Technology in Apeldoorn als account manager voor de markten gas, water en warmtenetten.
 6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Van werkgroep naar Platform Techniek & Innovatie Vanaf de oprichting van de werkgroep Techniek & Innovatie heeft Maurice Verhulst, directeur van Weijers Waalwijk, de kar getrokken. De jaarbijeenkomst in Den Haag was zijn laatste optreden als voorzitter. De activiteiten van de werkgroep werden op de jaarbijeenkomst gepresenteerd door een vijftal sprekers. Verhulst vermeldde nog dat zijn opvolger geen voorzitter wordt van een werkgroep maar van een platform voor techniek en innovatie.
Cascadering warmtenet in Leiden
Maurice Verhulst introduceert sprekers
Casper Jansen gaf de ontwikkelingen van de sub-
van werkgroep Techniek & Innovatie
werkgroep voor warmtenetten op lage temperatuur weer. Die ontwikkeling biedt ook mooie kansen voor bestaande traditionele netten. Zo is de transportcapaciteit voor het
Warmtetarieven en nul op de meter
warmtenet in Leiden op basis van de bestaande situatie
De subwerkgroep voor differentiatie van warmteta-
met hoge temperatuur bijna uitgeput. Maar door de
rieven koos voor een duopresentatie. Arno Harting gaf
retourleiding van het net te gebruiken als de aanvoer
een overzicht van de mogelijkheden om de klanttevre-
van een net op lage temperatuur kan men weer nieuwe
denheid te vergroten door keus in tarieven aan te bieden.
gebieden aansluiten zonder de transportleidingen te
Wim Mans besprak de mogelijkheden en knelpunten van
verzwaren. De afleversets voor de uitbreiding moeten
het concept nul op de meter voor bestaande woningen.
geschikt zijn voor een aanvoertemperatuur van 60 °C.
Als voorbeeld gebruikte Mans een portiekflat die aan
Een concept met nul op de meter dat gebruik maakt van
een grondige renovatie toe was. De combinatie van
zonnewarmte, boosterwarmtepompen en een Ecovat is
isolatie en aansluiting op een warmtenet is uit oogpunt
in ontwikkeling.
van economie en reductie van CO2 de beste oplossing en maakt nul op de meter bijna mogelijk. Vergaande isolatie (renovatie+ en ++) levert hoge kosten op met
Sonja van Vooren presenteert partnermodellen en eigenaarschap bij warmtenetten
een geringe extra besparing. “De Trias Energetica kent grenzen,” aldus Mans.
Partnermodellen en eigenaarschap Tot voor kort waren vrijwel alle warmtenetten in handen van energiebedrijven. Maar die situatie verandert, aldus Sonja van Vooren. Een opvallende trend is de opkomst van afvalverwerkers als warmteleverancier. Er zijn allerlei mogelijkheden voor partners bij de exploitatie van warmtenetten en ook participatie van bewoners is een optie. Als fraai voorbeeld van bewonersparticipatie noemde van Vooren het Energiegenossenschaft Nahwärme in Lathen. Warmtenetwerk organiseerde enkele jaren geleden een bezoek aan Lathen (zie verslag in Warmtenetwerk Magazine winter 2011 blz. 10-11).
NR 23. WINTER 2016
7
schema van mogelijkheden bij ‘open’ warmtenetten
in kleine stappen gedeeltelijk te openen, bijvoorbeeld door de invoering van een sterkere vorm van derdentoegang aan de productiezijde, onafhankelijk netbeheer op transportnetten en het herformuleren van het Besluit Aanleg Energie-Infrastructuur.
Den Haag combineert warmte met isolatie Ted Zwietering, programmadirecteur bij de gemeente Den Haag, presenteerde het Haagse plan om een grote sprong te maken naar honderdduizend woningen op
Keus voor klanten bij open netten
het warmtenet. Den Haag heeft nu al een groot net in het centrum waar onder andere paleis Noordeinde en
Zogenaamde ‘open’ warmtenetten bieden de afnemers
het Binnenhof op zijn aangesloten en nieuwere netten
van warmte keuzemogelijkheden uit meerdere warmte-
in Duindorp, Spoorwijk en de Vinexwijk Ypenburg. Het
producenten of warmteleveranciers. Daarmee is een
nieuwe plan is volledig gebaseerd op aansluiting van
open net een belangrijk marketinginstrument want het
bestaande woningen en behelst zowel woningrenovatie
grote psychologische bezwaar van warmtenetten is nu
met isolatie als aansluiting op het warmtenet. Een heel
dat klanten geen keuze hebben.
aantrekkelijk aanbod van goedkope warmte zonder
Ecofys heeft in opdracht van Eneco verschillende vormen
aansluitkosten is mogelijk door gebruik te maken van de
van open netten geanalyseerd in termen van betaal-
huidige extreem lage rente voor de financiering.
baarheid, betrouwbaarheid en duurzaamheid. “Er zijn
Zwietering liet zien hoe dit concept werkt in de casus
drie marktmodellen,” lichtte Joop Oude Lohuis toe. Het
De Oorden, een portiekflat uit 1955. Het levert voor een
eerste model is concurrentie van warmteproducenten
bewoner 235 euro voordeel per jaar op en vermindert
op een geïntegreerd netwerk met één warmteleve-
de uitstoot van CO2 met 2.420 kg per woning. De inves-
rancier, het tweede is het toelaten van concurrerende
teringen zijn voor de eigenaar van de portiekwoningen
leveranciers op een geïntegreerd net en het derde model
veel lager dan bij een renovatie zonder aansluiting op
is een onafhankelijke netbeheerder met meerdere
het warmtenet.
producenten en meerdere leveranciers.
Er is een rekenprogramma ontwikkeld waarmee bewoners op basis van hun specifieke situatie de voordelen kunnen
Een open net is een belangrijk marketinginstrument want het biedt warmteklanten keus
berekenen.
_
Een open net is voor warmte lastiger dan voor aardgas en elektriciteit omdat de warmtenetten regionaal zijn terwijl de stroom- en gasnetten landelijk en internationaal verbonden zijn. De schaalgrootte van de warmtenetten is in Nederland nogal gering vergeleken met Zweden waar men al langer actief is met open warmtenetten. Toch ziet Oude Lohuis voor Nederland wel degelijk kansen. Het is goed mogelijk om warmtenetten
programma voor berekening van besparing bij aansluiting op warmtenet Den Haag
8
WARMTENETWERK MAGAZINE
Warmtenetwerk neemt deel aan NVDE Op 26 oktober was het feest in sociëteit De Witte in
Bestuur
Den Haag. De officiële start van de Nederlandse
Teun Bokhoven is voorzitter van de NVDE evenals van de
Vereniging voor Duurzame Energie (NVDE) werd gevierd
Duurzame Energie Koepel waaruit de nieuwe vereniging
door zo’n 150 vertegenwoordigers van overheden,
is voortgekomen. Het bestuur bestaat in totaal uit
energiesector en politiek. Duurzame warmte is een van
negen leden. Gijs de Man, voorzitter van onze stichting
de vier thema’s die de nieuwe vereniging oppakt.
Warmtenetwerk, is een van de bestuursleden. Naast vertegenwoordigers van brancheverenigingen bestaat
Energietransitie versnellen
het bestuur ook uit vertegenwoordigers van individuele
Doel van de NVDE is om een versnelling te geven aan de energietransitie in Nederland. Er zijn vier werkvelden benoemd:
bedrijven die lid zijn van NVDE.
Brancheverenigingen en bedrijven
•
Marktinrichting en energiesysteem
De NVDE vertegenwoordigt de belangen van de volgende
•
Duurzame warmte
brancheverenigingen: BodemEnergie.NL, Dutch Heat
•
Productie van duurzame energie
Pump Association (DHPA), Duurzame Energie Koepel,
•
Duurzame mobiliteit.
Holland Solar, Nederlandse Vereniging van Biomassa
Voor elk van de werkvelden is een commissie samen-
Ketel Leveranciers (NBKL), Nederlandse Wind Energie
gesteld om de activiteiten te coördineren en uit te voeren.
Associatie (NWEA), Organisatie voor Duurzame Energie
Overleg met de overheid om de juiste voorwaarden te
(ODE), Particulier Windturbine Exploitanten (PAWEX),
scheppen voor de transitie naar duurzame energie is een
REScoopNL en Warmtenetwerk.
kerntaak van de commissies.
Onder de individuele bedrijven zijn energiebedrijven, warmtebedrijven,
netwerkbedrijven, fabrikanten en
enkele dienstverlenende bedrijven.
_
www.nvde.nl
Excursie Noorderwarmte In het voorjaar van 2015 startte de aanleg van een
project Noorderwarmte hebben op 28 januari een
warmtetransportleiding van de afvalenergiecentrale
middagbijeenkomst georganiseerd met lezingen over
AEB naar Amsterdam-Noord. De leiding loopt over een
dit voor Amsterdam zo belangrijke warmteproject.
tracé van 16 kilometer en telt acht gestuurde boringen
Deelnemers kunnen naar keuze de bouwplaats van
waaronder een waterkruising met het IJ.
de leidingen of de centrale van AEB bezichtigen.
Stichting
Warmtenetwerk
en
de
partners
in
het
De inschrijving is op de site www.warmtenetwerk.nl.
NR 23. WINTER 2016
_
9
Aanpak warmtenet op bedrijventerreinen TPN-West Bij warmtenetten denken we direct aan woonwijken
De
en kantoren. Dat er ook kansen liggen op bedrijven-
gemeente, Alliander, NUON en ARN) zagen de transport-
partners
in
Warmtenet
Nijmegen
(provincie,
terreinen wordt meestal over het hoofd gezien.
leiding naar de Waalsprong als basis én als kans voor
José Varwijk van Royal HaskoningDHV en Nico Büskens
warmtelevering op het bedrijventerrein zelf. De aanleg
van Liandon, een dochterbedrijf van Alliander,
van de warmteleiding maakte het de bedrijven duidelijk
vertellen over hun ervaringen op bedrijventerrein
dat warmtelevering door ARN een reële mogelijkheid is.
Trade Port Nijmegen-West (TPN-West).
Warmteleiding door bedrijventerrein De twaalfde verdieping van het kantoor van Royal HaskoningDHV biedt een goed uitzicht op het bedrijventerrein TPN-West. Varwijk kan vanachter het raam de afvalenergiecentrale van ARN aanwijzen en de Waalbrug.
Geen klachten van overlast bij aanleg leiding over bedrijventerrein
Tussen deze twee punten loopt de warmteleiding van ARN
Bedrijvenvereniging neemt initiatief
over het bedrijventerrein naar de woonwijk Waalsprong
TPN-West heeft een actieve bedrijvenvereniging met
die aan de noordoever van de Waal is gebouwd. Markante
ruim honderdveertig leden. Er zitten meerdere transport-
punten op het terrein zijn de elektriciteitscentrale van
bedrijven maar ook installatiebedrijven, groothandels,
GDF Suez (Engie) en de blauwe toren van Mead Johnson
afvalverwerkers en
die babyvoeding produceert.
Nijmeegse IJzergieterij en Nacco, de vorkheftruckfabriek
Liandon deed het projectmanagement voor de aanleg
van Hyster. De presentatie van Royal HaskoningDHV op
van de warmteleiding over TPN-West. “We hadden
een bijeenkomst van de vereniging op 6 juni 2013 leidde
ook om het bedrijventerrein heen naar de Waalsprong
tot het besluit van TPN-West om het bedrijventerrein
gekund,” zegt Büskens, “maar de transportleiding dwars
energieneutraal te maken. In opdracht van Alliander
door TPN-West was een bewuste keus om zoveel mogelijk
DGO (Duurzame GebiedsOntwikkeling) en TPN-West werd
bedrijven te kunnen bereiken. We hebben er wél voor
door Cofely, Liandon, Royal HaskoningDHV en Hellosun
gezorgd dat de aanleg een minimum aan overlast gaf.
een onderzoek uitgevoerd naar de haalbaarheid van
De gemeente was verbaasd dat ze geen klachten van
deze ambitie. Provincie Gelderland en de gemeenten
overlast ontvingen.”
Nijmegen en Beuningen stelden geld ter beschikking voor
industrie zoal Mead Johnson,
De vijf business cases werden gepresenteerd op een bijeenkomst van TPN-West
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
De babyvoedingfabriek van Mead Johnson op TPN-West
deze studie. Ook ARN en Cofely leverden een bijdrage
Het vijfde project heeft de naam Warmte Overig
terwijl de inzet van Liandon werd gefinancierd door
gekregen. Op basis van de aanpak van de Vlotkampweg
Alliander DGO.
en Lindenhoutseweg hebben de onderzoekers hierin de
“Een bedrijvenvereniging als initiatiefnemer, overheden
kansen voor warmtelevering op de rest van TPN-West
die ondersteunen en een grote warmteleiding over het
bepaald.
terrein, dat is een mooie combinatie om te starten,” stelt Varwijk. “Toch is dat nog maar het begin. Hoe maak je een warmtenet economisch haalbaar en hoe overtuig je de individuele bedrijven van het nut van aansluiting?”
Vijf business cases
“...veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke mate bijdragen aan een positieve business case.”
Royal HaskoningDHV, Cofely en Liandon besloten tot een wat ongebruikelijke aanpak. Ze startten het traject niet
Bij de bezoeken aan de bedrijven in het kader van de
met een enquête onder alle bedrijven maar kozen op
uitwerking van de business cases ontdekten Varwijk en
basis van hun praktijkervaring ruim twintig bedrijven
Büskens hoeveel kansen er nog niet benut waren en hoe
uit voor een interview. Vervolgens hebben de bedrijven
weinig de bedrijven van hun buren wisten. Een mooie
in een vijftal workshops hun behoeften aan en kansen
uitzondering is de directe warmtekoppeling van een
op verduurzaming en energieneutraliteit geformuleerd.
wasserij met het naastgelegen autoherstelbedrijf van
De initiatiefnemers, bedrijvenvereniging TPN-West en
Cloosterman.
Alliander DGO, selecteerden daarna vijf projecten die zijn uitgewerkt tot business cases. Twee van de vijf
Cherry picking niet nodig
projecten hebben betrekking op elektriciteit. Dat zijn
“Je bent geneigd om te denken dat alleen grote bedrijven
de projecten Zon-PV en Smart Grid TPN-West met de
interessant zijn om aan te sluiten op een warmtenet en
virtuele plaatsing van meerdere windturbines op het
kleinere economisch onaantrekkelijk,” vertelt Büskens,
bedrijventerrein.
“maar veel kleinere bedrijven kunnen toch in belangrijke
Voor warmte richtte men zich op een warmtenet voor de
mate bijdragen aan een positieve business case.” De
bedrijven aan de Lindenhoutseweg en de Vlotkampweg
cijfers uit de studie laten dan ook zien dat er nauwelijks
en op een stoomnet met een biomassaketel voor de
verschil is tussen alleen de economisch aantrekkelijke
papierfabriek Innoviopapers en omgeving. Met de
bedrijven aansluiten en de hele straat. “Bij alles
sluiting van de papierfabriek in augustus is dat project
aansluiten komen we voor de Vlotkampweg op 5,2 MW
in de ijskast gezet. Als alternatief werkt men aan een
vermogen een afzet van 28.000 GJ en bij cherry picking
biomassaketel van 300 MW op het terrein van de elektri-
op 5,1 MW en 27.000 GJ,” licht Varwijk toe.
citeitscentrale.
De bedrijven aan de Vlotkampweg zijn behoorlijk
NR 23. WINTER 2016
11
José Varwijk en Nico Büskens in het kantoor van Royal HaskoningDHV te Nijmegen
divers: Hendriks Metaal, verpakkingsbedrijf Sealed
terrein inclusief de grote industriebedrijven enorm is.
Air, oliehandel GVG, technische groothandel Post,
De eerste stap is de plaatsing van in totaal vijfduizend
diervoedingsbedrijf Duynie, grondverzetbedrijf Derks
zonnepanelen bij negen bedrijven. Dat klinkt als heel
en
veel maar het levert niet meer elektriciteit op dan
de
transportbedrijven
HSF
en
Broekema.
De
Lindenhoutseweg laat een soortgelijk beeld zien.
het verbruik van ruim driehonderd huishoudens. Voor
In de case Warmte Overig heeft Liandon drie straten
KPN-West is dat een druppel op een gloeiende plaat.
uitgewerkt. Voor de Hogelandseweg (16.000 GJ) en de
De grote stappen moeten komen van restwarmte,
Scheepvaartweg (12.000 GJ) heeft men elk tenminste
biomassa en wind.
zes of zeven klanten nodig om een warmtenet haalbaar
Büskens plaatst het warmteproject graag nog in een
te maken.
toekomstperspectief: “Op KPN-West hebben we met ARN en de geplande biomassacentrale al grote warmte-
In tien jaar halverwege energieneutraal
bronnen. Maar met een verdere uitbreiding in Nijmegen en de koppeling met Arnhem en Bergerden hebben
het eind november gepubliceerde
we veel meer warmte nodig. Op termijn voorzien we
rapport van Cofely, Liandon en Royal HaskoningDHV is
koppelingen met WKO’s en andere vormen van warmte-
dat bedrijventerrein TPN-West binnen tien jaar voor
productie om in te voeden op Warmtenet Nijmegen;
ongeveer de helft energieneutraal kan zijn. Dat is
een open warmtenet met de mogelijkheid van third
een indrukwekkende prestatie als je bedenkt dat het
party access levert een extra economische stimulans
elektriciteit- en gasverbruik van alle bedrijven op dit
binnen de regio.”
De conclusie van
_
Het veevoerbedrijf Duynie aan de Vlotkampweg op TPN-West
12
WARMTENETWERK MAGAZINE
Samsø – energieneutraal eiland “Make inspiration infectious by example” – Michael Kristensen (Samsø Energieakademiet) Een eiland met ongeveer 4000 inwoners dat in drie jaar tijd zelfvoorzienend is geworden, dat is Samsø. Het heuvelachtige Deense broertje van Terschelling werd in 1997 aangewezen door de Deense overheid als gebied dat binnen tien jaar zelfvoorzienend moest zijn. Al in 2000 werd dit gerealiseerd. Ook het energieverbruik van de grote aantallen toeristen wordt duurzaam ingevuld.
Samsø ligt in het Kattegat tussen
100% hernieuwbare elektriciteit en warmte
Jutland en Fünen (foto Birger Jensen, Energiakademiet Samsø)
Inmiddels staan er elf windmolens op het eiland (1 MW per stuk) en tien in zee (2,3 MW per stuk). Samen wekken ze meer dan genoeg elektriciteit op om de bewoners en bezoekers van het eiland te voorzien. De overige elektriciteit wordt getransporteerd naar het vaste land van Denemarken, Jutland, en is daarmee een goede inkomstenbron voor de eilanders die een deel van de investering hebben gedragen.
Mobiliteit
In de warmtebehoefte van het eiland wordt voorzien
Nu huishoudens en bedrijven op Samsø in hun energie-
door zonne-energie en door het verstoken van biomassa.
behoefte voor 100% voorzien zijn van lokaal opgewek-
Een aantal bewoners heeft eigen zonnecollectoren en
te duurzame energie is de volgende stap om ook de
–boilers maar er zijn ook warmtenetten met biomassa
mobiliteit op Samsø te verduurzamen. Een kwart van
en zon. In Nordby is een zonnecollectorcentrale die
het wagenpark van de gemeente is elektrisch. Bij het
een grote geïsoleerde warmwatertank op temperatuur
gemeentehuis staan parkeerplaatsen met een dak van
houdt. Hiermee worden 180 huizen verwarmd. Wanneer
zonnepanelen om deze auto’s van stroom te voorzien.
de zon niet voldoende schijnt, schakelt de centrale over
Een eerste stap naar ‘Fossil Free Island’ in 2030.
op de verbranding van houtsnippers. Naast de zonnecollectorcentrale zijn er nog twee warmtecentrales op het eiland die via een warmtenet van acht en tien kilometer warmwater met een temperatuur van minstens
Er zijn drie warmtenetten op het eiland
zeventig graden Celsius leveren aan verschillende omliggende dorpen. Als brandstof gebruikt men hout en stro. In Denemarken is stro overvloedig beschikbaar.
Een jaar geleden op 11 februari 2015 nam men een
Als noodvoorziening heeft men bij de biomassacentrales
nieuwe veerboot tussen Jutland en Samsø in gebruik.
olietanks. Daar heeft men — vanwege onderhoud —
Deze veerboot, de Prinsesse Isabella, kan 600 passa-
slechts één keer gebruik van hoeven maken. De komst
giers en 160 auto’s vervoeren. Er zijn geen diesel-
van de drie centrales, en bijna driehonderd lokale
motoren voor de aandrijving maar gasmotoren. In
houtketels bij afgelegen huizen, heeft de oliegestookte
plaats van zware olie vaart de nieuwe veerboot op
kachels in de huishoudens overbodig gemaakt en
vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof. Ook hiermee is
daarmee de uitstoot van CO2 op Samsø flink gereduceerd.
het Deense eiland een koploper.De gemeente Samsø
De biomassacentrale die warmte levert aan de dorpen
besloot vanwege de grote milieuvoordelen om zelf
Ballen en Brundby is in handen van de buurtbewoners.
deze boot aan te schaffen en te exploiteren.
NR 23. WINTER 2016
13
Zonnecollectoren en warmtetank voor het warmtenet in Nordby (foto Erik Paasch Jensen, Energiakademiet Samsø)
Lokale betrokkenheid In de afgelopen acht jaar is meer dan vijftig miljoen euro geïnvesteerd in de verduurzaming van Samsø. De bewoners hebben een deel hiervan zelf geïnvesteerd, het andere deel komt van private partijen en uit Europese subsidies. De turbines en centrales zijn zodanig geplaatst dat het cultuur-historisch karakter van het eiland behouden is gebleven en ze zijn grotendeels in handen van de bewoners. Waar komt deze grote lokale betrokkenheid vandaan?
standen weggenomen en werden gezamenlijk ambities geformuleerd die daadwerkelijk gerealiseerd zijn. De weg naar realisatie was niet eenvoudig. De bewoners waren in het begin niet positief over de duurzame plannen. Geldverspilling was het meest gevoerde argument. Men zag niet wat voor nut het voor hen zou hebben. De initiatiefnemers gingen na de bijeenkomst in gesprek met de personen die hun weerstand uitten tijdens de bijeenkomst. Zo keek de eigenares van de supermarkt na een persoonlijk gesprek positief naar de plannen toen zij inzag dat door de realisatie het toeris-
Het ideaal klimaatbescherming is niet voldoende om burgers te activeren
me zou toenemen. In een gesprek met de plaatselijke loodgieter werden mogelijkheden besproken over het opdoen van nieuwe kennis om de duurzame installaties in de woningen te onderhouden en aan te bieden. In een
Een van de eerste initiatiefnemers en directeur van de
volgende bijeenkomst spraken de supermarkt eigenaar
Energieakademiet, Søren Hermansen, geeft aan dat
en de loodgieter zich positief uit jegens de plannen en
duurzame energie niet van de grond komt door het
namen zij langzaamaan de rest van de bewoners hierin
vanuit het ideaal klimaatbescherming te doen. Het moet
mee. Het zijn de bewoners zelf die voor de realisatie
aansluiten bij wat de mensen zelf belangrijk vinden. Ze
van de turbines en biomassacentrales hebben gezorgd.
moeten het ervaren in hun portemonnee en de tastbare
De projecten zijn uitbesteed aan lokale ondernemers en
resultaten zien. Om duurzame energie in Samsø van
bewoners hebben zelf geïnvesteerd. Door het een zoveel
de grond te krijgen hebben er veel gesprekken plaats-
mogelijk lokaal initiatief te laten zijn, voelen de bewo-
gevonden met de bewoners. Hierbij werden de ideeën
ners het als iets van henzelf en praten ze er met trots
besproken maar nog belangrijker: men luisterde naar de
over. Het toerisme is inderdaad gegroeid. Vanuit de hele
belangen, gevoelens en ideeën van de bewoners. Door op
wereld komen bezoekers naar de Energieakademiet en
basis hiervan met alternatieven te komen werden weer-
de warmtecentrales.
Warmtecentrale met stro als brandstof en de historische toerbus voor excursie van de Energiakademiet Samsø (foto Kirsten van Gorkum)
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
Financiering en coöperaties Niet elke bewoner heeft voldoende geld om te investeren in duurzame energie. Vanuit deze gedachte zijn speciale financieringsconstructies opgezet. Deze zijn gekoppeld aan het huis. Energieadviseurs, die ook financieel adviseur zijn, stelden een stappenplan op voor de verduurzaming van een woning. Uitgangspunt was dat de maandelijkse besparing door maatregel A
Toekomst
werd gebruikt om te sparen voor maatregel B. Zo maakte
Samsø is nog niet klaar met verduurzaming. ‘Fossil Free
de adviseur samen met de bewoners een stappenplan
Island’ in 2030 werd al genoemd. Een grotere ambitie
voor de lange termijn. Daarbij hield men rekening met
is om volledig zelfvoorzienend te zijn, ook in voedsel-
de financiële situatie van de bewoner. De adviseur is
productie. Op dit moment worden met de opbrengsten
intermediair richting de bank voor eventuele aanvragen
en het rendement van de duurzame energieprojecten
van een lening voor de energiebesparende maatregelen.
nieuwe initiatieven gefinancierd zoals de aanschaf
De initiatiefnemers hebben afspraken gemaakt met de
van een LNG-ferry. Concrete plannen zijn er voor een
banken op het eiland waardoor mensen geld kunnen
low energy hotel, duurzaam afvalmanagement, meer
lenen voor aandelen in coöperaties. Inmiddels hebben de
elektrische auto’s en intelligente consumptie.
meeste huishoudens op Samsø ook inderdaad aandelen
De verduurzaming van het eiland heeft gezorgd voor een
in een coöperatie. Ze zijn daardoor minder geld kwijt
toename van toerisme en een toename in banen in de
aan energie en tegelijkertijd zijn ze mede-eigenaar van
energiesector. Hierdoor komen jongeren na hun studie
een windturbine of warmtecentrale.
terug om te werken en blijft Samsø een aantrekkelijke plek om te wonen.
_
De meest huishoudens op Samsø hebben aandelen in een energiecoöperatie De betrokkenheid van de bewoners reikt verder dan investeren in een coöperatie en/of installatie. Zo wordt de biomassacentrale in Nordby gerund door de buurt. Naast het eigendom ligt de bedrijfsvoering van de centrale, die in een grote boerenschuur in Deense stijl staat, is in handen van de bewoners. Door een voordelig startaanbod waren de buurtbewoners enthousiast om deel te nemen aan de realisatie van de biomassacentrale. Bij toezegging op deelname voor een bepaalde datum was de bijdrage slechts 100 Deense kronen (€13,-). Na die datum werd deelname op basis van kostprijs gevraagd (€6000,-). Om de buurtbewoners nog meer te motiveren werden de olieketels in huis gratis verwijderd. De investering voor de biomassacentrale (2,7 miljoen euro) wordt over een lange termijn afbetaald door de buurtbewoners. De jaarlijkse kosten hiervoor liggen
Begin 2015 startte de gemeente Samsø met een eigen rederij; de veerboot Prinsesse Isabella gebruikt uitsluitend vloeibaar aardgas (LNG) als brandstof vanwege de grote milieuvoordelen ten opzichte van olie (foto Franseska Mortensen, Energiakademiet Samsø)
lager dan de kosten die ze hadden voor het gebruik en onderhoud van de oliekachels.
NR 23. WINTER 2016
15
Nieuwe warmtenetten dankzij geothermie
Op 15 oktober organiseerden Warmtenetwerk en projectgroep biomassa & wkk in Middenmeer een dag over optimale benutting van diepe aardwarmte. Een honderdtal deelnemers kreeg informatie over het combineren van geothermie met warmtenetten en het gebruik van warmtepompen en geogas. In de laatste paar jaar is er al een achttal nieuwe warmtenetten in Nederland ontstaan dankzij geothermie.
Leren van Denen en tuinders
Nederland is uniek met het gebruik van het uit het
De Europese pioniers voor gebruik van diepe aardwarmte
bronwater vrijkomende methaangas als brandstof in
zitten in de metropool Parijs. Daar zijn meerdere pro-
warmtekrachtinstallaties (WKK).
jecten die al tientallen jaren in bedrijf zijn. In de laatste
Een andere opvallende innovator bij geothermie is
jaren zijn er in meerdere EU-staten projecten ontstaan
Denemarken waar een drietal projecten met slimme
met Duitsland als een van de meest actieve bouwers.
combinaties met door biowarmte aangedreven warmte-
Vrijwel overal gaat het om levering van warmte aan
pompen in bedrijf is. Denemarken is met Zweden ook
stadsverwarming. Nederland is met toepassing in de
koploper binnen West-Europa op het gebied van stads-
glastuinbouw de grote uitzondering. De capaciteit van
verwarming.
een geothermiebron is zo groot dat de meeste projecwarmtenet.
Slimme combi van geothermie en biowarmte in Denemarken
De Nederlandse glastuinbouw valt binnen de EU op
Het Dansk Fjernvarmes Geotermiselskab exploiteert in
door de razendsnelle ontwikkeling van geothermie.
Kopenhagen een 2,7 km diepe aardwarmtebron en in
Opmerkelijk is ook dat de tuinders hier heel innovatief
de stadjes Thisted en Sønderborg middeldiepe bronnen
zijn. De eerste projecten met een warmtepomp
(1,4 km). De bronnen leveren warmte aan de stadsver-
voor extra warmtevermogen zijn al gerealiseerd en
warming in deze drie steden. De aardwarmte wordt in
ten hier meerdere bedrijven gekoppeld hebben met een
16
WARMTENETWERK MAGAZINE
De belangstelling voor het seminar was zo groot dat er geen geschikte zaal in de omgeving was. De Ontmoetingskerk in Middenmeer met 300 zitplaatsen bleek een heel praktische oplossing.
alle drie steden aangevuld met warmte uit afvalenergie-
in serie haalt de ketel een rendement van 115 %. De
centrales terwijl Kopenhagen daarnaast ook industriële
warmtepompen vermenigvuldigen de warmte uit de
restwarmte en warmte uit multifuel elektriciteits-
ketel met een factor 1,7.
centrales gebruikt.
Voor het enorme warmtenet van Kopenhagen is diepe aardwarmte nu nog maar 2 % van de totale warmte-
De Denen gebruiken niet elektrisch aangedreven warmtepompen maar absorptiewarmtepompen op groene warmte
productie. Men werkt aan plannen voor een vertienvoudiging van geothermie. Ook in die plannen spelen warmtepompen een centrale rol.
De Denen halen het maximale aan warmte uit de bron
Nederlandse primeur voor warmtepomp in Bleiswijk
door afkoeling tot extreem lage temperaturen van 12 tot
Bij tomatenkweker Rik van den Bosch te Bleiswijk werd in
14 °C. De warmte wordt geleverd aan de retour van het
2007 de eerste geothermiebron van Nederland geboord.
plaatselijk warmtenet. De benodigde levertemperatuur
Nu heeft Van den Bosch weer een primeur. Als eerste
van meer dan 80 °C bereikt men met behulp van warmte-
heeft hij warmtepompen in bedrijf op een geothermie-
pompen. Opmerkelijk is dat de Denen geen elektrisch
bron. Dankzij een optimale verwarmingsinstallatie in
aangedreven warmtepompen gebruiken maar absorptie-
de kassen kunnen de tuinders al extreem veel warmte
warmtepompen met als aandrijving heet water of stoom
onttrekken. Bij Van den Bosch werd het bronwater al
van lage druk. In Kopenhagen levert een naastgelegen
afgekoeld tot ongeveer 30 °C; met de warmtepompen
afvalenergiecentrale stoom voor de aandrijving terwijl
erbij gaat het bronwater met 14 °C pas terug de grond
men in Thisted en Sønderborg heet water van bioketels
in. Daarmee onttrekken de warmtepompen ongeveer 2,5
gebruikt. Het project in Sønderborg is nog maar kort
Megawatt extra warmte aan het bronwater.
in bedrijf en hier heeft men de laatste inzichten over
De drie warmtepompen type Carrier 30XWHP862 leveren
bioketels verwerkt. Dankzij twee rookgascondensors
warmte op een temperatuur van 57 °C. Christian Löhr meldt dat bij Carrier ook warmtepompen voor hogere temperaturen tot 85 °C zijn ontwikkeld. Bij grote verschillen in temperatuur tussen bron en afgiftemedium is het verstandig om warmtepompen hydraulisch slim te schakelen omdat daarmee het elektriciteitsverbruik fors wordt verminderd.
Kun je geothermisch water afkoelen tot 10 °C? In Denemarken en in Bleiswijk gebeurt het al in de praktijk: injectie van sterk afgekoeld bronwater. Maar kunnen er nog verrassingen optreden bij het koelen van bronwater en injectie van dit koude water op grote diepte? Bij IF Technology heeft men de mogelijke effecten geanalyseerd. Guus Willemsen gaf aan dat in de meeste geothermieprojecten de druk van het water wordt verlaagd waardoor methaan en CO2 als gassen
NR 23. WINTER 2016
17
Bezichtiging van de geothermiebron in Middenmeer; in het midden het ontgassingsvat en daarachter de schoorstenen van de WKK die het methaangas uit de bron (geogas) omzet in elektriciteit en warmte
mineralen (scaling).
Grootste geothermieproject van Nederland
Extra afkoeling van het bronwater door warmtepompen
In Middenmeer is het tot nu toe grootste geothermie-
kan de afzetting van sommige mineralen vergroten. De
project van Nederland in bedrijf. Twee bronnen met een
risico’s van extra afkoeling zijn gering, aldus Willemsen.
diepte van 2,5 km leveren water met een temperatuur
Scaling kan worden voorkomen door toevoeging van
van 90 °C. Dat levert 26 MW warmtevermogen op. VB
inhibitors. Dit wordt in Parijs al vrij algemeen toegepast.
Projects realiseerde een warmtenet om de warmte van
Het extra koude water uit een warmtepomp kan ook lei-
de geothermiecentrale naar een achttal glastuinbouw-
den tot kleine scheurtjes in de warme bodem rondom
bedrijven op Agriport A7 te distribueren. ECW Netwerk
de injectiebron. Dat is een gunstig effect want daar-
exploiteert dit warmtenet naast eigen netwerken voor
door daalt de benodigde druk die de injectiepomp moet
elektriciteit, CO2 en water op Agriport A7.
leveren. Om risico’s uit te sluiten is het nodig maken van
ECW Netwerk heeft verschillende netwerkdiensten
nieuwe projecten een reservoirmodel te maken.
ontwikkeld zoals het instrument EWEB om elektriciteit
vrijkomen. Het effect hiervan is vaak afzetting van
uit WKK eerst binnen Agriport A7 te verhandelen
Overwegingen bij de keuze van een warmtepomp
en
pas daarna op het openbare net. ECW-directeur Robert Kielstra meldde dat men momenteel onderzoek doet
Frank van Mierlo van Johnson Controls liet zien dat er
naar koppeling van energiestromen met het nieuwe
alleen al bij dit bedrijf een overvloed aan keuzemogelijk-
datacenter van Microsoft in Middenmeer.
heden in type compressor en koudemiddel beschikbaar is. Het is belangrijk om de selectie te maken op basis van de gemiddelde bedrijfscondities en niet op een piekmoment. De temperatuur van de bron en de leverings-
Nederland loopt in de wereld voorop met de benutting van geogas in WKK
temperatuur en de eventuele fluctuaties in de temperatuur bepalen in hoge mate de keus. Hoge temperaturen tot 100 °C zijn tegenwoordig mogelijk. Door tweetraps-
In het bronwater in Middenmeer zit evenals elders in
compressie kan bij grote temperatuurverschillen het
Nederland methaangas (geogas). Ton Driessen van VB
energetisch rendement sterk worden verbeterd.
Projects vertelde hoe men dit gas verwijdert uit het worden
bronwater en gebruikt als brandstof voor een warmte-
vanwege hun grote broeikaseffect uitgefaseerd in de
krachtinstallatie. Eerder realiseerde dit bedrijf een
EU en zijn al verboden in Denemarken en Zwitserland.
soortgelijke installatie bij Ammerlaan te Pijnacker.
Natuurlijke koudemiddelen en de nieuwste synthetische
Het geogas is voldoende om de elektriciteit voor de
vragen extra aandacht in het kader van veiligheid.
bronpompen te leveren en de vrijkomende warmte van
Bij IBK werkt men met ECN en Bronswerk aan een
80 °C wordt toegevoegd aan het warmtenet.
warmtepomp die butaan als koudemiddel gebruikt. Ertan
Na afloop van de presentaties konden de deelnemers
Törün van IBK presenteerde een proefproject bij een
de geothermiecentrale met bronnen en ontgasser in de
fabriek in Nijmegen waar men restwarmte opwaardeert
praktijk bezichtigen.
Verschillende
synthetische
koudemiddelen
_
naar stoom.
18 WARMTENETWERK MAGAZINE
Primeur voor Genève met nieuw type warmtepomp Zwitserland en Denemarken hebben al jarenlang een verbod op koudemiddelen met een hoog broeikaseffect voor grotere koelmachines en warmtepompen. Dat heeft ervoor gezorgd dat men hier voorop loopt met nieuwe ontwikkelingen. Voor ons is dat interessant want de EU heeft met de F-gassenregeling besloten om in de komende jaren ook dergelijke koudemiddelen uit te faseren. Warmtepompen met natuurlijke koudemiddelen zijn al op diverse plaatsen in bedrijf (in Nederland onder andere bij warmtenet Harnaschpolder). Het warmtenet Plan-les-Ouates in Genève heeft de primeur van een warmtepomp met een HFO-koudemiddel.
Warmte van een computercentrum
waarde (global warming potential). Veel koudemiddelen
De warmtepompen met een totaal vermogen van 2,5
worden dan ook straks verboden in nieuwe koelmachines
MW koelen een computercentrum in Plan-les-Ouates
en warmtepompen. Dat verbod geldt voor grotere
en leveren warmte op een bruikbare temperatuur aan
installaties
het warmtenet. In de eerste fase levert dit net warmte
warmtepompen met voorgevulde koelmiddelleidingen de
aan kantoorgebouwen maar in de tweede fase gaat men
meeste kans op lekkage geven.
alhoewel
juist
de
huishoudelijke
drieduizend woningen aansluiten op dit net. De warmtepompen werken met schroefcompressoren. Het bijzondere aan de machines is dat ze werken met het nieuwe koudemiddel R1234ze. De warmtepompen zijn gebouwd in de Franse fabriek van Carrier in Montluel.
Milieuvriendelijke koudemiddelen
De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410 hebben een extreem hoog broeikaseffect; R1234ze heeft een GWP van minder dan 1.
De gebruikelijke koudemiddelen zoals R134a en R410
Natuurlijke koudemiddelen zoals ammoniak en water
hebben een extreem hoog broeikaseffect. Per kilogram
hebben geen broeikaseffect maar wel wat hebbelijkheden
is het effect duizenden malen zo hoog als dat van het
die
broeikasgas CO2. Het effect wordt weergegeven als GWP-
R1234ze, een HFO, heeft een GWP van minder dan 1.
toepassing
lastiger
maken.
Het
koudemiddel
Dit koudemiddel heeft voor warmtepompen de gunstige eigenschap dat het wat hogere temperaturen mogelijk maakt dan gebruikelijk. Bij Carrier kan men daardoor nu warmtepompen met schroefcompressoren met een leveringstemperatuur tot 82 ºC aanbieden.
NR 23. WINTER 2016
19
Derde congres van Warmtenetwerk Vlaanderen in Roeselare Op 27 oktober organiseerde Warmtenetwerk
sessie werd opgesplitst. In de openingssessie over markt-
Vlaanderen haar derde congres in Roeselare.
modellen en regulering nam Gijs de Man de ervaringen
Met 180 deelnemers en een goed gevuld
met de Nederlandse warmtewet kritisch onder de loep
programma met in totaal twintig sprekers was
en presenteerde Wouter Cyx het organisatiemodel dat de
het een succesvolle editie.
stad Antwerpen voor warmtenetten ontwikkelde.
Bouwen aan warmtenetten in Vlaanderen
Het Vlaamse warmtebeleid
Het derde Vlaamse congres over warmtenetten ging
(VEA) presenteerden in de volgende parallelle sessie de
door onder de vlag Bouwen aan warmtenetten in
actualiteit van het Vlaamse beleid voor warmtenetten:
Vlaanderen. De keuze voor Roeselare is niet toeval-
de steun voor groene warmte (een tweede ronde van
lig: de Zuidwestvlaamse stad heeft al sinds 1986 een
de call loopt tot midden december), de gerealiseerde
warmtenet dat de warmte van de afvalenergiecen-
en geplande aanpassing van de E-peilberekening en het
trale van intercommunale MIROM uitkoppelt en via een
werk in uitvoering voor de regulering van warmtenetten.
warmtenet levert aan grote verbruikers in de binnenstad
Dat gebeurt in het beleidsplatform warmtenetten dat
zoals diverse scholen, twee ziekenhuizen, het rusthuis
sinds eind 2013 regelmatig vergadert om een aangepaste
en het zwembad. MIROM is momenteel druk bezig met
regelgeving uit te werken met alle stakeholders.
de uitbreiding van het bestaande warmtenetten naar
Beleidsmedewerkers van het Vlaams Energie-agentschap
nieuwe woongebieden in aanbouw of in ontwikke-
Duurzame warmte
ling. De stad Roeselare heeft bovendien een ambitieus
De andere parallelle sessie van de voormiddag ging over
warmteplan opgemaakt voor de verdere uitbouw van het
duurzame energie in warmtenetten, zoals warmte uit
warmtenet in de binnenstad.
rioolwater, geothermie en zonnecollectoren. In Leuven krijgt een appartementsgebouw sinds kort riothermische
Warmtenetwerk Vlaanderen vroeg haar leden om
warmte uit het rioolwater van het nabijgelegen acade-
thema’s en sprekers voor het congres en kreeg daar veel
misch ziekenhuis Gasthuisberg. En in de Noorderkempen
respons op. Zoveel zelfs dat het congres in parallelle
(provincies Antwerpen en Limburg) heeft Vito het poten-
Na de lezingen was er alle gelegenheid om te netwerken
20
WARMTENETWERK MAGAZINE
Koen van Overberghe, voorzitter van Warmtenetwerk Vlaanderen
tieel voor diepe geothermie in kaart gebracht. De proef op de som is de boring van 3,5 km op de Balmatt-site in Mol, die in december het diepste punt moet bereiken. Vito verwacht er water van 124 °C aan te boren, dat 30 MW thermisch vermogen voor nuttige warmte en stoom voor 6 MW elektriciteitsproductie moet opleveren. Voor thermische zonne-energie zijn er kansen voor de integratie van zonnecollectoren in het stadsontwikkelingsproject De Tondelier op de Gasmetersite in Gent. De 530 wooneenheden worden via een lokaal verdeelnet aangesloten op het grote Gentse stadsverwarmingsnet van EDF Luminus.
Nieuwe warmtenetten en stoomnet Na de lunch kregen de congresgangers de keuze tussen een kennismaking met de juridische kant van warmtenetten of de presentatie van geplande projecten. In Antwerpen gaat het om het industrieel warmtenet ECLUSE dat stoom zal leveren vanuit de afvalinstallatie van INDAVER
uit de toiletten worden vergist tot biogas dat via een
op de Linkeroever aan de energie-intensieve industrie
warmtekrachtkoppeling het nieuwe lokale warmtenet zal
in de buurt. De afvalverwerkingsinstallatie van IMOG in
voeden voor de 1.500 wooneenheden. Daarnaast draait
Harelbeke zal twee nieuwe warmtenetten uitkoppelen
het warmtenet ook op rioolwaterwarmte en restwarmte
naar de buurgemeenten Harelbeke en Kuurne. En de stad
uit de omgeving.
Leuven heeft een energiepotentiekaart voor warmte opgesteld, met concrete plannen om de restwarmte
Simulatiemodel van Vito
van wereldbierbrouwer AB INBEV te gebruiken voor het
Voor een betere afstemming van thermische en elektri-
warmtenet van de nieuwe stadswijk rond de Vaartkom.
sche netten, onder andere ook via opslag, werkte Vito
Innovatie
een simulatiemodel uit dat een geïntegreerde aanpak mogelijk maakt op basis van de ruimtelijke layout:
In de plenaire sessie over innovatieve warmtenetten
het model bepaalt een optimale topologie voor het
leerden we meer over warmtenetten op lage tempera-
(thermisch) net, en kan dit koppelen aan een tweede
tuur. In het project LATENT onderzocht men 77 cases,
energiedrager voor de uitwisseling van energie (conver-
vooral in België en Nederland, over de toepassing van
sie). De derde stap voegt opslagtechnieken toe voor
diverse omgevingsbronnen op lage temperatuur zoals
meer flexibiliteit in het energienetwerk. In dit model
oppervlaktewater en de ondergrond. Het resultaat is
wordt ook de impact op de totale kosten als criterium
een roadmap en een Quickscan Evaluatietool voor deze
voor een optimale netstructuur meegenomen.
innovatieve technieken. Voor de stedelijke ontwikkeling aan The Loop in het zuiden van Gent brachten de
Afsluiting
projectpartners het potentieel in kaart van energie uit
Het warmtenetcongres 2015 werd afgesloten met de
oppervlaktewater in combinatie met warmtepompen.
voorstelling van het warmteplan van de Stad Roeselare en het slotwoord van Vlaams volksvertegenwoordiger
En nog in Gent staat aan de Oude Dokken een innova-
Michèle Hostekint, die ook schepen voor energie is van
tief duurzaam renovatieproject op stapel, het project
de stad. Beide sprekers onderstreepten enthousiast het
ZAWENT (“zero afvalwater, energie- en nutriëntente-
belang van warmtenetten voor het realiseren van de
rugwinning”). GFT, keukenafval en “zwart afvalwater”
duurzame klimaatdoelstellingen van de stad.
NR 23. WINTER 2016
_
21
Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Alliander Attero AVR Afvalverwerking Bio-energie De Vallei Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude EnNatuurlijk GETEC Benelux HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer MIROM Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Veolia Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten Albrand APV Benelux Bosch Thermotechnology Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss Dyka Ecompany Fortes-Import FW-Fernwärme-Technik Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF Isoplus Benelux Itron Kamstrup Kapp Nederland Klinger-Sogefiltres
1 januari 2016
Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Rombouts Kunststof Techniek Samson Regeltechniek SAX Sanitair Sentiunt Siemens SolarFreezer Spirotech TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk Xylem (Lowara) Dienstverlening AAB Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Banning Advocaten Bee NV Bird & Bird Boydens CarbonMatters Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA 3E EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Energy Networks Grant@vice Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon LievenseCSO Infra Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal HaskoningDHV RTB De Beijer Sentiunt Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering Wagenborg Nedlift Witteveen+Bos
Universiteiten en kennisinstituten Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool KWR Water Cycle Research ROC Rijn IJssel Thomas More KCE Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Den Haag Gemeente Dordrecht Gemeente Ede Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Maastricht Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax IOK (Ontw.mij De Kempen) ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Antwerpen Provincie Drenthe Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stad Roeselare Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Bedrijventerrein Helmond Cogen Vlaanderen Vereniging Afvalbedrijven Vlaamse Confederatie Bouw Overige Janssen Pharmaceutica
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be
22
WARMTENETWERK MAGAZINE
Agenda 2016
Colofon
28 januari AEB Amsterdam
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl
Excursie Noorderwarmte www.warmtenetwerk.nl 2-5 februari in Jaarbeurs Utrecht
Vakbeurs VSK www.vsk.nl 18 februari
Marktmodellen warmtenetten Warmtenetwerk met Ministerie EZ en Projectbureau Zuid-Holland 1 maart
Lokale toepassingen voor LNG, LBG en bio-LPG
Redactie Klaas de Jong Jet Ceelen Willeke Brandsma Anique de Kruijf Artikel Samsø: Kirsten van Gorkum Artikel Congres Vlaanderen: Jo Neyens
20-23 maart in Brussel
e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr
The Power of Heat Cogen Europe
Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk
www.biowkk.eu
www.cogeneurope.eu 22-24 maart in RAI Amsterdam
Building Holland 2016 www.buildingholland.nl 23-24 maart in Blijdorp Rotterdam
Buisleidingen Platform www.iir.nl/buisleidingen-platform 19-21 april in Frankfurt am Main
Congress Heating, Cooling & CHP Euroheat&Power, AGFW en En+Eff www.eneff-messe.de
19-24 sept. in Straatsburg
European Geothermal Congress 2016 www.europeangeothermalcongress.eu 4-6 oktober Brabanthallen Den Bosch
Vakbeurs Energie www.energievakbeurs.nl
Bestuur Warmtenetwerk Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Hans Buitenhuis, DWA Peter Odermatt, Thermaflex Berno Kastelijns, Nijkamp Pieter de Jong, Ymere Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be
NR 23. WINTER 2016
23
WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie