Warmentenwerk Magazine 19 - Lente 2014

WARMTENETWERK MAGAZINE

NR 19. LENTE 2014

Zonder gas in Zweden Lokaal, duurzaam en gefinancierd door PGGM Warmte op voorraad in Diemen

Inhoud 3 Column 4

Introductie nieuwe deelnemers

6

Warmtevisie 2020

8

Studiereis: innovatieve warmte in Zweden

10

Warmtepompen voor hoge temperatuur

12

Denemarken: van wind naar warmte

14

Thermosfles voor 70.000 woningen

16

Dubbel en duurzaam bij Universiteit Utrecht

18

Aankondiging: 4de generatie warmtenetten

19

Warmtetelers: aardwarmte in het Westland

22 Recensie: Warmte; wet, regelgeving en toelichting 23

Compacte koeling voor Karlsruhe

24

Interview: Eric Langedijk en Xavier van den Thillart van Ennatuurlijk

28

Vlaanderen bereidt zich voor

30

Overzicht deelnemers Warmtenetwerk

31

Agenda en colofon

Omslagfoto: Warmtecentrale ScheldeVesting was het decor voor de fotosessie van Eric Langedijk en Xavier van den Thillart van Ennatuurlijk, het voormalige Essent Local Energy Solutions. De centrale is een vervanging van de oude wkk op het Nedalco-terrein waar nu een woonwijk verrijst.

Het futuristische uiterlijk gekoppeld aan de vernieuwingskracht van het net en de 70 procent duurzaam opgewekte warmte passen prima in de visie van Ennatuurlijk.

foto: pdkfoto/peter de koning

 2

WARMTENETWERK MAGAZINE

Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en

WARMTENETWERK

Vlaanderen.

Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 180 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.

meer comfort met minder fossiele energie

_

Een Russische beer op de gasrotonde Rusland als enige leverancier aan de gasrotonde maakt Nederland kwetsbaar.

‘Errare humanem est’ — vergissen is menselijk. Met

Nederland kan worden gebruikt.’ Een Engels bedrijf dat

die woorden van de filosoof Seneca opent American

in Rusland gas inkoopt, betaalt wel een vergoeding voor

Appraisal het onderzoeksrapport over de overname van

het transport via de rotonde, maar dit betekent niets

het Duitse gasnet BEB door Gasunie. De woorden lijken

voor de Nederlandse leveringszekerheid. De conclusie

een understatement. Gasunie moest voor belasting maar

was nogal een klap voor de toenmalige minister van EZ.

liefst 1,8 miljard Euro afschrijven op een aankoop van

Maar eigenlijk is de situatie nog veel ernstiger. De naam

2,1 miljard. De overname van het gasnet vloeide voort

rotonde is misleidend. Alle verkeer komt straks uit

uit het beleid van het ministerie van Economische Zaken

dezelfde richting: Rusland. Met de aanleg van de Nord

dat de bouw van een West-Europese gasrotonde als

Stream gasleiding leek het grote risico van de leidingen

antwoord zag op de dalende Nederlandse gasproductie.

door Oekraïne opgelost. Maar wie had gedacht dat we

En het is lang niet de enige vergissing rond die eenzijdige

in zo’n conflictsituatie met Rusland zouden komen —

toekomstvisie.

overigens nog steeds als gevolg van de politieke situatie

Eveneens in 2012 rapporteerde de Algemene Rekenkamer

in het eerder genoemde Oekraïne — dat we roepen om

aan de Tweede Kamer over het nut en de risico’s van

handelsboycots en bevriezing van Russische tegoeden?

deze rotonde. Maar liefst 8,2 miljard Euro investeerden

Net als bij de overname door Gasunie van het Duitse

de staatsbedrijven Gasunie en ENB in deze rotonde. Dat

gasnet lijken ook bij de gasrotonde risico’s te zijn

geld moet worden terugverdiend met gastransport over

onderschat. Hopelijk vergis ik me, maar allicht is het

de rotonde. Kennelijk is dat geen gouden business, want

verstandiger om op meerdere paarden te wedden door

de minister van EZ regelde ook een kleine opslag op de

een evenwichtiger energiebeleid dat gebruikmaakt van

normale netwerkkosten. Dat leidt tot de merkwaardige

verschillende duurzame bronnen en warmtenetten.

situatie dat alle Nederlandse huishoudens meebetalen

Weliswaar vergen warmteleidingen grote investeringen

aan transport van Russisch gas naar Groot-Brittannië.

en gaat het om langetermijnplanningen, maar warmte

Wie denkt dat we door de rotonde tenminste wel

hoef je niet uit het politiek instabiele Rusland te halen

verzekerd zijn van voldoende gas, komt van een koude

en moderne netten zijn zelden afhankelijk van een

kermis thuis. De Rekenkamer concludeerde in 2012 over

enkele leverancier.

de strategie achter de gasrotonde: ‘De minister van EL&I

Dat er veel mogelijk is met warmtenetten bewijst de

heeft tegenover de Tweede Kamer ook niet duidelijk

Zweedse metropool Stockholm met 2,1 miljoen inwoners.

gemaakt waarom de gasrotondestrategie de beste optie

Voor ons lijkt het onvoorstelbaar, maar Stockholm heeft

is om onze energievoorziening veilig te stellen […] Dat

geen aardgasnet. Warmtenetten voorzien in meer dan 90

de infrastructuur in de Nederlandse bodem ligt betekent

procent van de warmtebehoefte. In juni gaan we kijken

geen zekerheid dat het aangevoerde gas door afnemers in

hoe ze dat voor elkaar hebben gekregen!

_ Klaas de Jong

NR 19. LENTE 2014

3

Zeven nieuwe deelnemers In februari, maart en april hebben zeven organisaties zich aangemeld als deelnemer aan Warmtenetwerk.

LBITA: infrastructuur havengebied Benutting van restwarmte in een haven-

Over Morgen: ontwikkeling Warmtenet Nijmegen

gebied is voor LBITA, ofwel LB infra technisch advies, een kernactiviteit. In Rotterdam is LBITA betrokken bij twee

Over Morgen is een adviesbureau voor ruimtelijke

grote projecten: de Nieuwe Warmteweg

ontwikkeling dat zich richt op duurzaamheid en

en de Leiding over Noord.

gebiedsontwikkeling waarbij bewoners centraal

De diensten van het in 2007 opgerichte bu-

staan. Op het gebied van duurzaamheid werkt

reau liggen in het vlak van duurzaamheid,

het bureau aan wind, zon en elektrisch rijden.

aanleg van kabels en leidingen, boringen

Warmte is voor Over Morgen echter een belang-

onder (water)wegen, aanleg van wegen en

rijke component in de ontwikkeling. Voor de

omgevingszaken zoals vergunningen.

gemeente Nijmegen verzorgde het bureau het

LBITA is gevestigd in Spijkenisse.

project- en procesmanagement voor Warmtenet

www.lbita.nl

Nijmegen.

Een bijzonder initiatief is de Burgemeester Academy. Met deze opleiding geeft het bureau handvatten voor ambtenaren om burgers te verbinden aan beleidsontwikkelingen.

Over Morgen is gevestigd in Ede. www.overmorgen.nl

Gemeente Purmerend: nummer 1 met warmte Driekwart van de woningen in Purmerend is

Pidpa: zuiver water in provincie Antwerpen

aangesloten op het net van Stadsverwarming Purerend. Daarmee heeft Purmerend het hoogste marktaandeel voor warmtelevering

Als een van de grootste Vlaamse waterbedrij-

van Nederland. De nieuwe biomassacentrale

ven voorziet Pidpa meer dan 500.000 klanten

zorgt ervoor dat deze gemeente ook nummer

of bijna 1,2 miljoen inwoners uit de provin-

1 is met duurzame warmte. Maar liefst 80

cie Antwerpen van lekker, zuiver drinkwater.

procent van de warmte in het warmtenet is

Hiervoor kan zij rekenen op een indrukwekken-

afkomstig uit hernieuwbare bronnen.

de infrastructuur: 61 watertorens, 27 opjaag-

De gemeente Purmerend telt ongeveer

stations en meer dan 12.700 km leidingnet. Stuk

80.000 inwoners.

voor stuk schakels in de distributieketen die

www.purmerend.nl

worden onderhouden, vernieuwd en uitgebreid.

Pidpa verzorgt ook het rioolbeheer in meerdere gemeenten in de provincie Antwerpen.

De missie van Pidpa is: “Op een duurzame en kwalitatieve manier efficiënt en op maat voldoen aan de watergebonden behoeften van klanten aan de best mogelijke prijs.”

www.pidpa.be

4

WARMTENETWERK MAGAZINE

Universiteit Antwerpen: overdracht met bedrijven De Universiteit Antwerrpen telt ongeveer 19.000 stu-

Balance: ervaring op projectbasis

denten en 4.900 personeelsleden. Er zijn negen faculteiten, waaronder twee die in het academisch jaar

verzorgt

van 2013-2014 zijn ontstaan: Ontwerpwetenschappen

projectmanagement voor overheden en de

en Toegepaste Ingenieurswetenschappen. Vanwege het

private sector. Energie is een van de sectoren

Academisch Ziekenhuis Antwerpen vormen geneeskunde

waarin Balance actief is. Het bureau geeft

en farmacie belangrijke onderzoeksterreinen, maar

onder meer juridisch advies over handel in

de universiteit ziet ook een grote rol bij havenbedrijf,

Balance

levert

advies

aan

en

CO2-rechten, werkte aan de implementatie

transport en logistiek in deze grote havenstad. Als scha-

van een risicobeheersingsysteem bij Nuon

kel tussen de academische wereld en het bedrijfsleven

en paste de auditing aan bij Tennet. Op

heeft de universiteit een Tech Transfer Office.

het terrein van gebiedsontwikkeling werkt

www.uantwerpen.be

Balance aan duurzame energie en warmte.

Effectief samenwerken in de warmteketen is een doelstelling en Balance is zodoende actief betrokken bij verschillende projecten met restwarmte en bestaande warmtenetten.

Balance telt in Nederland 350 medewerkers verdeeld over kantoren in Amsterdam, Rotterdam van Hudson Global. Hudson Netherlands is een

Bio-energie De Vallei: groene warmte in Ede

zusterbedrijf van Balance.

Een duurzame warmtecentrale van Bio-energie

www.balance.nl

De Vallei levert sinds kort groene warmte

en Arnhem. Het bureau is een dochterbedrijf

aan 3.000 woningen in de wijken Kernhem en Veldhuizen in Ede. Nuon, dat al een warmtenet in Kernhem had, verzorgt daar de warmtelevering.

Steun duurzame warmte

In Veldhuizen verzorgt corporatie Woonstede de warmtelevering. De warmtecentrale in Ede heeft

Bent u ook betrokken bij warmte- en koudenetten

een houtketel met een vermogen van 4,5 MW; er

en/of wilt u een bijdrage leveren aan een effectieve

is bij het ontwerp rekening gehouden met een

infrastructuur voor warmte en koude? Neem dan deel aan

verdubbeling van de capaciteit.

Warmtenetwerk.

Er zijn drie werkmaatschappijen bij Bio-energie

Naast een vermelding op de website en in het magazine, kunnen

De Vallei om de activiteiten te splitsen in in-

deelnemers kosteloos naar onze congressen en met korting op

zameling van snoeihout, warmteproductie en

studiereis. Ook kunnen ze actief meepraten over warmtebeleid en

warmtetransport naar de distributienetten. De

is er een actief verenigingsnetwerk met innovators, financiers,

brandstof komt vrij in de omgeving bij onder-

warmteproducenten, aannemers en beleidsmedewerkers.

houd van parken en bossen.

Stuur voor meer informatie over inschrijven, contributie

Het Innovatie- en Investeringsfonds Gelderland

en overige voordelen een e-mail naar info@warmtenetwerk.nl

NR 19. LENTE 2014

participeert in Bio-energie De Vallei.

_

bio-energiedevallei.nl

 5

Warmtevisie 2020 Het ministerie van Economische Zaken moet voor de zomer komen met een warmtevisie. Warmtenetwerk en CE Delft schetsen het ministerie vast hun toekomstbeeld.

Een groot deel van de besparingen en duurzame energieproductie in het Energieakkoord moet komen vanuit de warmtesector. Terwijl windenergie is uitgewerkt in het SER-akkoord, is warmte echter niet gedetailleerd.

Daarom is een uitwerking in de vorm van een warmtevisie nodig. Minister Kamp van Economische Zaken heeft aan de Tweede Kamer toegezegd om voor de zomer te komen met een warmtevisie.

Het bestuur van Warmtenetwerk heeft haar visie toegelicht aan de beleidsambtenaren bij het DirectoraatGeneraal voor Energie, Telecom & Mededinging. Het bestuur heeft onder meer gewezen op de economische voordelen van duurzame warmte, een route naar

duurzaamheid in 2020. De resultaten werden gepresen-

energielabel A met beperkte investeringen, kansen

teerd op de lustrumbijeenkomst in filmmuseum Eye.

voor duurzame nieuwbouw zoals in de Amsterdamse Houthaven, de ontwikkeling van smart grids voor

Kosteneffectiever

warmte en het potentieel in glastuinbouw en industrie

Uit het onderzoek van CE Delft blijkt dat duurzame

voor warmte- en stoomnetten.

warmte

veel

kosteneffectiever

is

dan

duurzame

elektriciteit om de energieafspraken van de Nederlandse overheid met de EU te bereiken. “Dat blijkt ook wel

In 2020 kan 280 van de 1200 PJ warmte uit duurzame bron komen

uit de resultaten van de subsidieregeling SDE+”, zei directeur Frans Rooijers op de lustrumbijeenkomst van Warmtenetwerk. In 2012 werd in de SDE+ duurzame

Warmtenetwerk

liet bovendien een studie naar de

warmte geïntroduceerd en ook startte Economische

kansen van duurzame warmte verrichten door het

Zaken toen met toekenning op basis van kosten per

onafhankelijke bureau CE Delft als vervolg op een

eenheid energie. In 2012 ging bijna het hele budget

eerdere

van de SDE+ naar warmte en warmtekrachtkoppeling op

beleidsstudie

naar

energiebesparing

en

6

WARMTENETWERK MAGAZINE

biogas en biomassa (biowkk). In 2013 was dat ruim 70 procent. Het verschil met 2012 zit in de verdubbeling van het budget, waardoor ook duurdere opties een kans kregen.

In 2012 was van de 1.200 PJ energie voor warmte slechts 3,2 procent uit duurzame bron. Het technisch potentieel voor realisatie tot 2020 schat CE Delft op 280 PJ.

Besparing op warmte CE Delft berekende een technisch potentieel van 260 PJ voor besparing op warmteverbruik. Daarvan is een kwart het gevolg van benutting van industriĂŤle restwarmte en nog eens een kwart is afkomstig uit warmtekracht en procesverbetering. Bij gebouwen is uiteraard een

warmtevraag constant in plaats van dat deze afneemt

groot deel van de besparing te bereiken door isolatie en

door betere isolatie van woningen. In de de landbouw-

verbetering van installaties.

sector stijgt de warmtevraag zelfs. Dat maakt een goede

Rooijers verraste de toehoorders met zijn verwachte

warmtevisie voor de toekomst nog belangrijker.

_

ontwikkeling van de warmtevraag. Volgens de berekeningen van CE Delft op basis van het Nationale Actieplan

De presentatie van Rooijers is beschikbaar op

voor Energie uit Hernieuwbare Bronnen blijft de

www.warmtenetwerk.nl

Beleidsplatform warmtenetten in Vlaanderen Het Vlaams Energie Agentschap

zet in samenwerking met Stichting

Warmtenetwerk een beleidsplatform op voor warmtenetten. Dit is een uitvloeisel van de resolutie voor een actieplan warmtenetten, die eind december is aangenomen door het Vlaams Parlement. De resolutie bevat onder meer de punten: 1.

een warmteatlas maken;

2.

een stabiel ondersteuningsmechanisme opzetten;

3.

onderzoek naar de rol van elektriciteits- en gasmarktregulator VREG bij prijsstelling en regulering;

4.

lokale besturen stimuleren om warmtenetten op te nemen in plannen en voorschriften voor stedenbouw.

Warmtenetwerk Vlaanderen zet zich momenteel met name in voor een correcte berekening van de energieprestatienorm van gebouwen bij toepassing van warmtenetten. Dat is een belangrijke voorwaarde voor de grootschalige invoering van warmtedistributie in Vlaanderen.

Op het jaarcongres in Leuven kwam dit onderwerp aan de orde naast de verschillende initiatieven die er momenteel in Vlaanderen zijn (zie verslag op blz. 28-29).

NR 19. LENTE 2014

_

 7

Studiereis 16-18 juni

foto: hammarby sjöstad/malena karlsson

Innovatieve warmte en koude in Zweden

De metropool Stockholm met 2 miljoen inwoners is aardgasvrij. Warmtenetten voorzien in meer dan 90 procent van de warmtebehoefte. Hoe de Zweden dit klaarspelen met innovatieve oplossingen kunt u ontdekken tijdens de studiereis naar Stockholm, Uppsala en Västerås in juni.

Hammarby Sjöstad is een moderne duurzame wijk aan het water.

De studiereis van Warmtenetwerk richt zich dit jaar op innovatie bij warmte en koude in de metropool Stockholm. Het is voor ons onvoorstelbaar, maar GrootStockholm met twee miljoen inwoners is aardgasvrij.

Warmtenetten in zowel Stockholm als Uppsala en Västerås dekken meer dan 90 procent van de warmtebehoefte.

Vaatwassers op warmte

Alle drie steden hebben ook imposante koudenetten.

Ook Västerås is met 107.000 inwoners een middelgrote

In Västerås exploiteert het gemeentelijk energiebedrijf

stad. De stad ligt aan het Mälarmeer, waaraan het

Malärenergi de netten. Dat is een gebruikelijke opzet

gemeentelijk

in Zweden. In Uppsala is echter het nationale energie-

Mälarenergi. Het bedrijf levert elektriciteit, warmte en

bedrijf Vattenfall de exploitant, terwijl in Stockholm

koude en water.

de warmte- en koudenetten in beheer zijn bij het Finse

Tijdens ons bezoek is de inbedrijfstelling van eenheid zes

energiebedrijf Fortum. Heel verschillende bedrijven,

van de warmtekrachtcentrale in volle gang. Deze nieuwe

maar alle drie hebben ze een sterke focus op warmte en

eenheid is uniek omdat hij verschillende brandstoffen

koude en op innovatie.

kan verwerken, waaronder afval dat in een eigen instal-

Stad van Celsius

energiebedrijf

haar

naam

ontleent:

latie wordt verwerkt tot Refuse Derived Fuel (RDF) en biobrandstoffen.

Anders Celsius werd geboren in Uppsala en ontwikkelde

Mälarenergi heeft voor een nieuwe woonwijk met zwaar

aan de universiteit in zijn stad de temperatuurschaal.

geïsoleerde huizen een modern warmtenet met laag

Tegenwoordig telt de stad ongeveer 130.000 inwoners,

warmteverlies ontwikkeld. Door wasmachines, vaatwas-

onder wie 24.000 studenten aan de universiteit. In 2013

sers en wasdrogers in deze wijk aan te sluiten op het

was Uppsala een van de finalisten bij de verkiezing Earth

warmtenet bespaart het bedrijf ook op elektriciteit en is

Hour City van het Wereld Natuur Fonds, die steden met

de warmtevraag over het jaar heen constanter.

een sterk duurzaamheidsbeleid in het zonnetje zet.

Vattenfall Uppsala verzorgt de warmte- en koudelevering.

Een van de warmteproducenten is de afvalenergiecentrale. Deze heeft een extreem hoog rendement dankzij een absorptiewarmtepomp op de schoorsteen.

In de zomer levert die warmtepomp koude; een unieke oplossing. In Uppsala ontwikkelt Vattenfall bovendien

Dankzij een absorptiewarmtepomp op de schoorsteen is Uppsala’s afvalcentrale erg efficiënt

een vierde generatie warmtenet voor de nieuwbouwwijk Östra Sala Backe met een nieuwe biomassacentrale.

8

WARMTENETWERK MAGAZINE

foto: canstockphoto.com

Stockholm heeft ook een van de grootste koudenetten van Europa.

Stockholm naar klimaatneutraal Fortum levert warmte aan 95 procent van de 815.000 inwoners van de Zweedse hoofdstad. Driekwart van de warmte komt uit duurzame bronnen. Stockholm heeft ook een van de grootste koudenetten van Europa met koude uit zeewater.

De nieuwe wijk Hammarby Sjöstad is een van de parade-

Deelname

paardjes op milieugebied met een modern warmtenet,

De reis kost voor Warmtenetwerk-deelnemers all-in

een biomassacentrale, ondergrondse afvoer van huisvuil,

ruim 900 Euro (exclusief btw). Vliegtickets vanaf

hergebruik van water en groen openbaar vervoer.

Brussel, hotelovernachtingen, diners en excursies zijn bij de prijs inbegrepen. Voor vertrek vanaf Schiphol en Düsseldorf geldt een meerprijs van 50 Euro per persoon. Voor medewerkers van organisaties die niet deelnemen aan Warmtenetwerk geldt een toeslag van 200 Euro (exclusief btw) op bovengenoemde prijzen.

Uppsala is vooral bekend vanwege haar universiteit.

Reisschema •

Heenreis Vertrek op 16 juni omstreeks 11.00 uur

•

16 juni Bezoek aan Uppsala;

•

17 juni Bezoek aan Västerås;

•

18 juni Bezoek aan Stockholm;

•

Terugreis De aankomst na de terugreis op 18 juni

vanaf Brussel, Schiphol of Düsseldorf;

is ongeveer 19.00 uur voor de vliegreizen naar Brussel of Düsseldorf. De aankomst op Schiphol is vanwege een tussenlanding in Kopenhagen circa 20.30 uur.

NR 19. LENTE 2014

9

Warmtepompen voor hoge temperatuur De warmtecentrale van de nieuwe wijk Harnaschpolder in Delft.

Er is veel restwarmte beschikbaar bij een lage temperatuur van 30 tot 50 °C. Nieuwe ontwikkelingen bij industriële warmtepompen maken het mogelijk om deze warmte met een bijzonder hoog rendement om te zetten naar warmte van 70 tot zelfs 120 °C, waardoor de mogelijkheden voor benutting van deze restwarmte veel groter worden.

Zelfs moderne warmtenetten hebben al snel een temperatuur van 70 °C of meer nodig. Lange tijd was het grote potentieel aan restwarmte op 30 tot 50 °C daarom niet goed te benutten. Een nieuwe generatie warmtepompen met een breed werkingsgebied kan uitkomst bieden, zo bleek tijdens een seminar van de Projectgroep Biomassa

pomp is warmte van 30 tot 50 °C echter met hoog rende-

& WKK op 30 januari. In Scandinavië zijn al meerdere

ment op te waarderen tot 80 °C of zelfs een nog hogere

grote warmtepompen in bedrijf op hoge temperatuur. In

temperatuur.

Nederland zijn recent de eerste projecten gerealiseerd, waarbij ook Warmtenetwerk-deelnemers waren betrok-

Fritesdroger

ken.

Bram van As van De Kleijn Energy Consulting heeft

Het probleem van de conventionele warmtepompen was

zich gespecialiseerd in industriële warmtepompen. Bij

altijd een te beperkt werkingsgebied. Ze kunnen warm

McCain in Hoofddorp liet hij een prachtig visitekaartje

water leveren van hooguit 65 of misschien 70 °C, terwijl

achter: hij bouwde de fritesdroger om van gasgestookt

de temperatuur van de warmtebron maximaal 20 °C mag

naar een warmtepomp die werkt op de vochtige lucht

zijn. De meeste warmtenetten hebben een hogere tem-

uit de droger.

peratuur nodig, terwijl er gelijktijdig veel restwarmte beschikbaar is die weer te warm is voor de warmtepomp.

De beperkingen van het werkgebied vloeien voort uit de

Warmte van 30 tot 50 °C is met hoog rendement op te waarderen tot 80 °C

technische constructie. Voor de koeling van de elektromotor van de compressor gebruiken conventionele

De benodigde temperatuur om te drogen is 80 °C. De

machines het uit de verdamper aangezogen gas. Dat is

door GEA in Den Bosch gebouwde warmtepomp kan die

jammer, want dit belemmert het gebruik van restwarmte

temperatuur bereiken dankzij het gebruik van een lucht-

op wat hogere temperatuur. Met een industriële warmte-

gekoelde elektromotor in plaats van de gebruikelijke koeling met koudemiddel. Daardoor kan de warmtepomp ook optimaal gebruikmaken van de vochtige lucht uit de droger met een temperatuur van 40 °C. Ondanks de hoge leveringstemperatuur van 80 °C haalt de warmtepomp bij McCain een uitzonderlijk hoog rendement. “Bij het ontwerp hoopten we op een COP van bijna 7,” vertelde Van As, “maar in de praktijk komen we gemiddeld zelfs iets hoger uit.” Dat betekent dat er per kWh elektriciteitsverbruik voor aandrijving 7 kWh warmte vrijkomt.

Het hoge rendement is mede te danken aan het slimme ontwerp met directe uitwisseling van warmte. In Frankrijk herhaalde De Kleijn het fritesdrogerconcept, al werkt de warmtepomp daar op restwarmte uit een bakoven.

10

WARMTENETWERK MAGAZINE

Kokend water

gezuiverde water (effluent) van de rioolwaterzuivering

De aanleg van een warmtenet in een historische

Harnaschpolder dient als warmtebron. Ook daarmee

binnenstad is een lastige opgave. De oude gebouwen

heeft het warmtenet van Warmtebedrijf Eneco Delft een

vereisen meestal een hoge temperatuur. Han Verheul van

Nederlandse primeur.

Innoforte presenteerde een originele oplossing voor de

De warmtecentrale van Harnaschpolder, die de deel-

historische binnenstad van Zutphen. Uit een onderzoek

nemers aan de seminar ook konden bezichtigen, is een

van Innoforte bleek dat er warme lucht beschikbaar was

ontwerp van Timmer Architecten. Afhankelijk van de

van het composteerbedrijf van GMB op een tempera-

lichtinval en de hoek waaronder je kijkt, wisselt het

tuur van 50 °C. Warmtelevering naar kassen en bedrijfs-

gebouw van kleur. Zo wisselend als het uiterlijk is ook

panden in de omgeving lag voor de hand. Maar voor de

de techniek in de centrale. Op het ene moment levert

binnenstad was een hogere temperatuur nodig.

Eneco met een warmtekrachtkoppeling (wkk) elektrici-

Verheul vond de oplossing in een nieuwe techniek:

teit aan het net en op een ander moment gebruikt de

de hybride warmtepomp. Dit type pomp combineert

centrale juist elektriciteit voor de warmtepomp. Dat is

mechanische compressie en absorptie. De hybride

voor de toekomst een slimme opzet. Want zoals Stijn

warmtepomp is ontwikkeld in Noorwegen waar er al

Schlattman van EnergyMatters op het seminar al duide-

jaren praktijkervaring mee is opgedaan.

lijk maakte, zal de elektriciteitsmarkt in de komende jaren erg volatiel blijven. Bij een hoge stroomprijs kunnen

Bij een hoge stroomprijs kunnen ze de wkk inzetten en bij een lage de warmtepomp

ze in Delft de wkk inzetten en bij een lage stroomprijs de warmtepomp. Dat Eneco op de spotmarkt kan handelen, is daarbij uiteraard essentieel.

De warmtepomp heeft een vermogen van 1.200 kW en

Deze wonderlijke warmtepomp levert uitzonderlijke

is gebouwd door het Deense Sabroe, een onderdeel van

prestaties. Voor Zutphen bereikte hij een COP van 5 bij

Johnson Controls. De WKK levert 1.800 kW elektrisch

een afleveringstemperatuur van 85 °C.

vermogen en is gebouwd door Lek/Habo te Bodegraven.

De maximaal haalbare temperatuur van dit type pomp

De marktkansen die deze wisselende installatie biedt

is zelfs 100 °C, oftewel kokend heet, volgens importeur

en de goede praktijkervaring met warmtepompen in

Jan-Willem Voshol van IBK uit Houten. Maar het kan

de industrie en bij warmtenetten in het buitenland

nog heter. Samen met ECN, Bronswerk en Smurfit werkt

voorspellen in ieder geval een goede toekomst voor de

IBK aan een unieke warmtepomp die stoom tot 120 °C

hogetemperatuur-warmtepomp. De nieuwe technieken

kan leveren. De opdracht kwam van het instituut voor

kunnen bovendien het benutbaar potentieel aan rest-

duurzame procestechnologie (ISPT) van de Topconsortia

warmte sterk doen groeien.

_

Kennis en Innovaties (TKI). Er is al een proefinstallatie gebouwd bij de papierfabriek van Smurfit in Roermond.

Deze installatie heeft een vermogen van 200 kW en werkt met butaan als koudemiddel.

Gezuiverd rioolwater Het

warmtenet

voor

de

nieuwe

woonwijk Harnaschpolder in Delft is het eerste warmtenet in Nederland dat gebruik maakt van een industriële warmtepomp voor hoge temperatuur.

Omdat het hier gaat om een modern warmtenet is er geen extreem hoge temperatuur nodig; 70 °C volstaat. Het

De industriële warmtepomp in de Harnaschpolder gebruikt effluent van de rioolwaterzuivering als bron.

NR 19. LENTE 2014

11

Van wind naar warmte

Denemarken is met zijn vele windparken en biomassa-

De rookgassen van een biomassaketel bevatten veel

centrales een van de voorlopers in Europa op het

waterdamp. Bij de condensatie door afkoeling komt

gebied van duurzame elektriciteitsproductie.

daardoor tot 30 procent extra warmte beschikbaar.

De huidige marktoverschotten zorgen ervoor dat de

De warmtepompen in Vejen zijn niet alleen aantrekkelijk

Denen ook vooroplopen met warmtepompen voor

vanwege de gunstige temperatuur voor een warmtenet,

warmtenetten.

maar ook door hun hoge rendement. “Elke kilowattuur elektriciteit levert 5,6 kilowattuur aan nuttige warmte”,

Als een van de eersten maakt het warmtebedrijf van Delft gebruik van industriële warmtepompen om warmte

vertelt bedrijfsleider Richard Nielsen met gepaste trots.

op hogere temperatuur te leveren (zie ook pagina 10).

15 procent goedkoper

De Delftse warmtepomp is gebouwd in Denemarken en

Het warmtebedrijf van het Deense stadje Vinderup heeft

dat is geen toeval: de Deense warmtebedrijven zetten

een forse verlaging van haar tarieven weten te realiseren.

tegenwoordig warmtepompen in om de prestaties van

De verlaging is merkwaardig genoeg te danken aan de in-

hun warmtecentrales te verbeteren. De ontwikkelingen

voering van duurzame warmte, waarbij het energetisch

op de elektriciteitsmarkt stimuleren die trend. De

rendement tot het uiterste is opgeschroefd.

lage elektriciteitsprijzen zijn gunstig voor elektrisch

Een beetje geluk hadden ze wel in Vinderup. Op niet al

aangedreven

voor

te grote afstand produceert Maajberg Bioenergy al langer

warmtekrachtkoppeling (wkk). Daarom zetten de Denen

jaarlijks 18 miljoen m3 biogas uit mest en reststromen van

in op omvorming van industriewarmte en duurzame

een zuivelfabriek. Het warmtebedrijf kon een langdurige

warmte uit biomassa en bodem, die normaalgesproken

leveringsovereenkomst voor het biogas van 20 jaren

een te lage temperatuur heeft om te gebruiken. In dit

sluiten.

artikel bespreken we een aantal praktijkvoorbeelden uit

Dit biogas gaat via een speciaal voor het project aan-

Denemarken.

gelegde leiding naar de warmtecentrale van Vinderup.

warmtepompen,

maar

ongunstig

Daar is een nieuwe wkk geplaatst met een generator-

“Elke kilowattuur elektriciteit levert 5,6 kilowattuur aan nuttige warmte”

Uitsluitend groen Het stadje Vejen heeft een warmtenet met ruim 4.000 afnemers. Dat is misschien niet groot, maar het markt-

vermogen van 3 MW. De moderne biogasmotor maakt een

Een van de condensors in de schoorsteen van de warmtecentrale van Vejen krijgt koud water van een warmtepomp.

aandeel is met 90 procent wel indrukwekkend. Imposant is ook de techniek van de warmtecentrale, die uitsluitend groene warmte levert.

De kern van de centrale is een houtgestookte ketel met een vermogen van 4 MW. In de schoorsteen van deze ketel zitten twee rookgascondensors in serie. Het relatief koele water dat uit het warmtenet terugkomt, loopt door de eerste condensor. De tweede condensor krijgt echter koud water van de warmtepompen. Samen koelen de condensors de rookgassen tot 20 °C en leveren warmte aan het net op 70 °C.

12

WARMTENETWERK MAGAZINE

installeerden de Braedstrupers een elektrische ketel van maar liefst 10 MW. Daarnaast plaatsten ze een speciale warmtepomp die draait op momenten dat de stroomprijs erg laag is.

300 MW warmtepompen Het warmtebedrijf van Braedstrup is bepaald niet de enige in Denemarken die profiteert van de elektriciteitsoverschotten op de Deense markt bij harde wind. In totaal kunnen Deense warmtecentrales nu al 325 MW inzetten als de stroomprijs op de spotmarkt onder nul zakt.

De Deense expert Paul-Frederik Bach presenteerde eind vorig jaar op een seminar in Rotterdam zijn studie voor de Deense warmtenetvereniging Dansk Fjernvarmen over de toekomstige inzet van wkk en van elektriciteit voor warmteproductie. Voor een optimaal samenspel van wind, wkk en warmtenetten wil hij het vermogen aan elektrische ketels van 325 naar 800 MW uitbreiden. Deze ketels zullen alleen bij negatieve stroomprijzen worden ingezet en maar De tweetrapsrookgascondensor van de

weinig bedrijfsuren krijgen. Naast de 800 MW aan ketels

biomassacentrale in Sonderborg.

voorziet het scenario van Bach ook in 300 MW aan nieuwe warmtepompen. Die moeten gaan draaien in periodes dat de stroomprijs erg laag is en wkk’s inzetten verliesgevend.

elektrisch rendement van 45 procent mogelijk. Het totaalrendement is spectaculair hoog dankzij de toepassing van een warmtepomp, die de laatste druppels warmte uit de schoorsteen haalt. Deze pomp koelt de rookgassen van de

Deense warmtecentrales kunnen al 325 MW inzetten bij een negatieve stroomprijs

wkk in een rookgascondensor af tot een temperatuur van 15 °C en levert de warmte aan het net.

Zon en warmtepomp

Er zal bovendien fors moeten worden geïnvesteerd in opslagtanks voor warmte om de warmteproductie en warmtevraag te kunnen ontkoppelen. Met een aandeel van

Zonnewarmte is een specialiteit van het warmtebedrijf van

50 procent voor wind in de totale stroomproductie ervaart

Braedstrup. Recent verdubbelde dit bedrijf het collector-

Denemarken als een van de eersten de problematiek

oppervlak naar 18.600 m . Tegelijkertijd zijn er investe-

van onbalans op het stroomnet. Andere landen in West-

ringen gedaan om ook in de perioden dat de zon niet

Europa zullen er volgens Bach in de nabije toekomst ook

schijnt warmte te produceren. Daarbij is ingespeeld op

mee te maken krijgt. Tot voor kort konden de Denen nog

de ontwikkelingen op de elektriciteitsmarkt. De toename

veel stroom exporteren bij harde wind, maar dat wordt

van de elektriciteitsproductie met wind en zon zorgt in

steeds moeilijker. De nieuwe internationale verbindingen

Denemarken evenals in Duitsland voor sterk fluctuerende

tussen de stroomnetten van verschillende landen zijn

prijzen met af en toe zelfs negatieve stroomprijzen op de

vergeleken bij de groei van windvermogen bij lange na

spotmarkt.

niet toereikend om het probleem op te vangen. Investeren

Voor de momenten dat je geld toekrijgt bij stroomafname

in warmtepompen lijkt dan ook een goede optie.

2

NR 19. LENTE 2014

_

13

Thermosfles voor 70.000 woningen

Diemen is een knooppunt voor energie: op de voorgrond de leiding naar Almere en op de achtergrond het hoogspanningsstation Diemen.

Om de geproduceerde warmte van haar centrales

maal — en Diemen 34 — goed voor 260 MW aan warmte

zo efficiënt mogelijk in te zetten, bouwt Nuon een

en 435 MW elektriciteit. De laatste is splinternieuw en

gigantische warmtebuffer van 22.000 m3. Vanaf

erg zuinig met brandstof. “We halen een elektrisch ren-

2015 vangt die het dag- en nachtritme van Almere en

dement van 59 procent en dankzij de warmtenetten een

Amsterdam op.

totaal energetisch rendement van 85 procent”, zegt Van Ofwegen met gepaste trots. Terecht, want het gemid-

Bij de warmtekrachtcentrales van Nuon in Diemen is on-

delde rendement van de centrales in Nederland komt

langs de bouw gestart van de grootste warmtevoorraad-

niet verder dan 40 procent.

tank van Nederland. Zo lang het buiten niet erg koud is, kan deze superthermosfles genoeg warmte opslaan om 70.000 woningen een heel weekend van warmte te voorzien.

Henk Dekker, directeur van Nuon Warmte, geeft aan dat

Zelfs met een rendement van 85 procent kunnen gasgestookte centrales moeilijk concurreren

Diemen een geweldig knooppunt van energie is. “Hier

Toch is het zelfs met zo’n hoog rendement als gasge-

wordt de warmte geproduceerd voor 70.000 klanten van

stookte centrale moeilijk concurreren op de elektrici-

Nuon in Amsterdam Zuidoost, IJburg en Almere en voor

teitsmarkt. De Duitsers dumpen hun overschotten aan

het warmtenet van Eneco in Amstelveen”, licht Dekker

zwaar gesubsidieerde elektriciteit op de Nederlandse

toe. “Onze doelen met deze warmtenetten zijn een gro-

markt en de kolencentrales in Nederland profiteren van

te reductie van CO2, energiebesparing en een betrouw-

extreem goedkope steenkool uit Amerika. Daarnaast

bare en betaalbare warmtevoorziening.”

zorgt de ingestorte markt voor CO2-rechten ervoor dat

Piekvragen

een aardgascentrale onvoldoende kan profiteren van haar veel lagere broeikasgasuitstoot per geproduceerde

Alexander van Ofwegen is verantwoordelijk voor de

kilowattuur.

warmtekrachtcentrales Diemen 33 — met 180 MW ther-

Toch zijn aardgascentrales voor de toekomst van wezen-

14

WARMTENETWERK MAGAZINE

De warmtekrachtcentrales van Nuon in Diemen.

lijk belang. Ze kunnen binnen een paar uur reageren als

daarom maar liefst 37 mm dik. Bovendien wordt rondom

er door het uitvallen van wind- en zonaanbod een tekort

de tank een 50 cm dikke isolatielaag aangebracht om

aan elektriciteit is, terwijl een kolencentrale wel een

warmteverlies te voorkomen.

dag nodig heeft om op te starten. Op die momenten valt

In april was de betonnen fundatie gereed. Een groot aan-

er goed aan de aardgascentrales te verdienen. Maar de

tal heipalen draagt de fundatieplaat. In 2015 wordt het

piekvragen naar elektriciteit hoeven niet samen te val-

warmtebuffersysteem door bouwers BIS VAM Anlagen-

len met de vraag naar warmte in Almere en Amsterdam,

technik en Cofely West Nederland opgeleverd.

waardoor er warmteoverschotten kunnen ontstaan op momenten dat de opwekking van elektriciteit aantrekkelijk is. Daar komt de opslagtank tot zijn recht.

Dankzij de buffer is overtollige warmte te bewaren voor momenten waarop de centrale op laag vermogen draait of stilstaat. Zodoende kunnen zowel de elektriciteit als warmte tegen een aantrekkelijke prijs verkocht worden.

De thermosfles is eigenlijk een hogedrukpan met een inhoud van 22.000 m3 bij 2,3 bar Toekomst “Amsterdam en Almere zijn voor ons belangrijke groei-

Technisch hoogstandje

gebieden”, zegt Dekker. “In goed overleg met de

De warmtebuffer in Diemen is met een inhoud van

woningcorporaties sluiten we nog een groot aantal

22.000 m3 water straks de grootste in zijn soort in

bestaande flatgebouwen en zakelijke klanten aan op de

Nederland. Om maximaal te kunnen profiteren van de

warmtenetten in deze plaatsen. Een belangrijke inves-

inhoud kan deze buffer heet water met een temperatuur

tering is straks ook een warmteleiding onder het IJ door

van maar liefst 125 °C bevatten. Dat maakt de

naar Amsterdam-Noord.”

constructie wel een stuk moeilijker dan conventionele

Van Ofwegen kijkt al verder dan de nieuwe warmte-

warmtebuffers waarin het water onder de 100 °C blijft.

krachtcentrale met warmtebuffer in Diemen. “In de ko-

Om te voorkomen dat het water gaat koken, moet

mende jaren zullen nieuwe warmtebronnen tot ontwik-

de druk hoog blijven, 2,3 maal hoger dan in de open

keling komen. Het zoneiland in Almere vormt daarvan

lucht om precies te zijn. De thermosfles is dus ook een

al een mooi voorbeeld, maar je kunt ook denken aan de

hogedrukpan met een inhoud van 22.000 m bij 2,3 bar.

mogelijkheden van toekomstige overschotten aan elek-

Niet alleen moet het enorme voorraadvat met een hoog-

triciteit uit windparken en zonnepanelen. Onze warmte-

te van 50 m een enorm gewicht aan water weerstaan,

buffer leent zich perfect om die te benutten in de vorm

het moet ook bestand zijn tegen de hoge druk van dit

van power-to-heat.”

3

_

water en de temperatuurwisselingen. De stalen wand is

Alexander van Ofwegen licht de werking van de warmtekrachtcentrale toe.

NR 19. LENTE 2014

15

Dubbel en duurzaam Leveringszekerheid komt op de eerste plaats bij het warmtenet van de Universiteit Utrecht. Zelfs tijdens de modernisering kon het net niet tijdelijk uit bedrijf. Ondanks die beperkingen weten EnergyMatters en DuraVermeer het net niet alleen betrouwbaarder, maar ook duurzamer te maken.

Aanleg van de nieuwe leidingen door Dura Vermeer.

“We hebben al 50 jaar een warmtenet op de campus

bovenaan. “Betrouwbare levering is voor ons het

Uithof”, vertelt Michiel Scherrenburg, projectmanager

allerbelangrijkste”, aldus Scherrenburg. “Pas daarna

bij de directie vastgoed van de Universiteit Utrecht

komen energie- en kostenbesparing.” Daarom zorgt de

(UU). De universiteit heeft met zijn uitgebreide eigen

modernisering van het net voor zowel energiebesparing

energievoorziening wel wat weg van een stad op zich.

als leveringszekerheid.

Scherrenburg: “We hebben zelfs een eigen gasnet op de campus. Het elektriciteitsnet hebben we wel uit-

Laboratoria

besteed aan Stedin.” De Uithof verbruikt dan ook net

De onderzoekslaboratoria van de Universiteit Utrecht

zoveel energie als een stad van 50.000 inwoners.

stellen hoge eisen aan de beschikbaarheid en betrouw-

Al 30 jaar lang wekt de universiteit op de Uithof zelf

baarheid van de warmtelevering. Storingen kunnen tot

elektriciteit en warmte op. De eerste warmtekracht-

grote problemen leiden bij langdurige experimenten.

installatie was uitgerust met gasmotoren van Brons uit

In 2010 startte de Universiteit daarom een project om

Appingedam. Sinds 2005 is er een nieuwe installatie

de leveringszekerheid van het warmtenet te verhogen.

met moderne gasmotoren met verhoogd rendement.

Energy Matters vergeleek voor dit project de verschil-

Het elektrisch vermogen bedraagt maar liefst 12 MW;

lende mogelijkheden en ontwikkelde in nauw overleg

door het hoge elektrische rendement van de nieuwe

met de universiteit een betrouwbaar en duurzaam

aggregaten is het warmtevermogen eveneens 12 MW.

energieconcept.

De universiteit zet de warmte ’s zomers daarom in om absorptiekoelmachines aan te drijven.

De nieuwe warmtekrachtcentrale is gevestigd in een bijzonder gebouw ontworpen door Dok Architecten.

"Betrouwbare levering is voor ons het allerbelangrijkste"

In 2007 wonnen zij er zelfs de European Steel Design

Als betrouwbaarheid essentieel is, bouw je normaal

Award mee. Het is duidelijk dat energiebesparing

gesproken een ringnet waarbij je alle aftakkingen

gezien mag worden bij de UU. Maar voor de directie

individueel kunt afsluiten door voor en na de aftakking

vastgoed

een afsluiter te plaatsen. Het Utrechtse net gaat

staat

energiebesparing

niet

helemaal

16

WARMTENETWERK MAGAZINE

zelfs nog iets verder doordat de leiding dubbel is

moment de stroom blokkeren (stoppelen), en ook voor

uitgevoerd op de trajecten van de centrale naar de

het net aanboren onder druk (hot tapping), waarbij de

ring en van de ring naar de Noord West Hoek. Ook

stroom niet wordt geblokkeerd, gelden eisen.

de labs krijgen per gebouw een dubbele aansluiting.

Een deel van de werkzaamheden is gekoppeld aan de

Het warmtenet is na uitvoering van de voorgestelde

buitentemperatuur en de warmtevraag. Bij een koude

aanpassingen daarmee volledig redundant uitgevoerd.

dag is een aanzienlijk warmtevermogen nodig en stijgt

Tijdens werkzaamheden, storingen en calamiteiten is

de druk en temperatuur in het warmtenet. Hetzelfde

de warmtelevering gegarandeerd.

geldt voor een warme dag, wanneer de absorptiekoel-

In het ontwerp is niet alleen rekening gehouden met de

machines koude genereren. Alleen bij een gematigde

betrouwbaarheid, maar ook met de duurzaamheid van

buitentemperatuur is de druk in het warmtenet daar-

het warmtenet. Dankzij de parallelleiding neemt de ca-

om laag genoeg om de boringen onder druk en stoppel-

paciteit van het warmtenet toe en kan de Universiteit

operaties veilig uit te voeren. Aannemer Dura Vermeer

Utrecht de aanvoertemperatuur verlagen van 120°C

moest hier zoveel mogelijk rekening mee houden bij de

naar 90°C. Hierdoor is de wkk optimaal inzetbaar en

uitvoering. Inmiddels is het project voltooid.

nemen de warmteverliezen af. Het biedt ook de mogelijkheid om in de toekomst duurzame bronnen zoals

Investering

geothermie in te passen.

Een modernisering van het warmtenet vraagt initieel een hogere investering van de universiteit dan ketels

Inpandig

plaatsen in elk gebouw. De winst van een warmtenet

Het ringnet beschikt over veel afsluiters. In de

ligt voor de Universiteit Utrecht echter in de hoge

praktijk heeft de universiteit ervaren dat deze soms

betrouwbaarheid, lagere bedrijfskosten en efficiënte

voor problemen kunnen zorgen, wat extra lastig is

opwekking. Daarnaast hebben de warmtewisselaars

bij veldafsluiters, die ondergronds zijn geplaatst. In

in de gebouwen minder ruimte nodig dan decentrale

samenwerking met de beheerder van het warmtenet en

ketels. Ook leidt de concentratie van onderhoudswerk-

Rotterdam Engineering is daarom gekozen om zoveel

zaamheden in een centraal ketelhuis tot besparingen.

mogelijk afsluiters inpandig te plaatsen. De afsluiters

Niet onbelangrijk is ook de voorbereiding op de toe-

die toch in het veld geplaatst moeten worden, komen

komst. De dubbele uitvoering en daardoor lagere tem-

in een betonnen put. Op deze manier zijn de afsluiters

peratuur maken het mogelijk om op termijn geother-

gemakkelijk

mie in te passen. Hiermee kan de Universiteit Utrecht

toegankelijk

en

beschermd

tegen

invloeden van buiten.

een volgende stap maken in de verduurzaming van de

Expansiebochten in het leidingnet moeten daarnaast

warmtevoorziening.

_

voorkomen dat door temperatuurswisselingen en -verschillen te sterke krachten op de afsluiters komen te staan, een van de aanleidingen van de proble-

Leidingen voor de warmtekrachtcentrale.

men. De expansiebochten zijn zijdelings voorzien van expansiekussens zodat de krachten veroorzaakt door het uitzetten en krimpen van de afsluiters weggeleid worden.

Aansluiten onder druk Het huidige net dat opereert op een maximaal temperatuurniveau van 120 °C en een maximale druk van 16 bar mag niet uit bedrijf om de moderniseringen door te voeren. Dat geeft de nodige moeilijkheden bij het inpassen van de nieuwe onderdelen. De planning is vooral afhankelijk van de stoppeloperaties en aanboringen. De aannemer kan echter niet op elk

NR 19. LENTE 2014

17

4de generatie: de toekomst van warmtenetten 27 mei 2014 Eneco World, Marten Meesweg 5 in Rotterdam 4de generatie warmtenetten is een term

Programma

die afkomstig is van de Zweedse hoogleraar

12.30-13.00

Ontvangst met broodjes

13.00-13.10

Opening

13.10-13.40

De duurzaamheid van warmtebronnen

Deze 4de generatie is geschikt voor moderne

Bij warmtenetten is een transitie gaande naar nieuwe en

woonwijken met zwaar geïsoleerde huizen.

duurzame bronnen zoals warmtepompen, geothermie,

De ontwikkelingen bij warmtenetten vereisen

houtketels en energie uit afval. Ecofys onderzocht de

geavanceerde ontwerpen met relatief kleine

duurzaamheid van diverse bronnen.

leidingen, maar ook duurzame bronnen en

Ecofys

op de klant gerichte acties.

Sven Werner. Hij ziet een ontwikkeling van netten op hoge temperatuur met een enkele warmtebron naar netten op lage temperatuur met meerdere warmtebronnen.

13.40-14.10

Smart Climate Grid Roosendaal Over het ontwerp van een distributienet met warmte van 40 °C van SITA ReEnergy en de aanleg van de leiding naar een nabijgelegen ROC-school.

Ronald Schilt, Merosch

14.10-14.30

Moderne netten vergen betere waterkwaliteit Lagere watertemperaturen en moderne pompen met permanentmagneet-motoren stellen hogere eisen aan de waterkwaliteit dan conventionele netten.

Marcel Wullink, Spirotech

14.30-14.45

Warmtepomp op stadswarmte ideaal voor WKO Moderne sorptiewarmtepompen aangedreven door stadswarmte passen beter bij warmte-/koudeopslagprojecten in de woningbouw dan elektrisch aangedreven warmtepompen. Bovendien hebben deze pompen geen zware aansluiting op het elektriciteitsnet nodig.

Klaas de Jong, Energieprojecten.com

Eneco Hoofdkantoor

14.45-15.20

Pauze

15.20-16.20

Interactief: de klant centraal

Deelname

Groepsdiscussie met onder meer de volgende vragen:

Het seminar is kosteloos te bezoeken

• Is aardgas in de toekomst nog wel betaalbaar?

voor zowel Warmtenetwerk-deelnemers

• Kopen zakelijke klanten groenewarmtecertificaten?

als niet-deelnemers, maar vanwege de

• Moet de klant kunnen kiezen tussen meerdere

grote belangstelling voor dit thema is het

warmteproductenten op één net?

noodzakelijk om in te schrijven op onze

• Is was drogen met stadswarmte aantrekkelijk?

website www.warmtenetwerk.nl. Als het

• Hoe betrek je klanten bij duurzaamheid?

congres is volgeboekt, stopt helaas de inschrijving.

16.20-17.00

Napraten

18

WARMTENETWERK MAGAZINE

Warmtetelers

Nu de warmtekrachtcentrales steeds minder rendabel zijn door de lage elektriciteitsprijzen, moeten tuinders hun warmtebehoefte anders invullen om de kosten laag te houden. Geothermie en wko met warmtenet lijken goede kanshebbers.

“Bij het voorstel voor een warmte-/koudeopslag zeiden

bleek tijdens de uitstapjes die VB Group naar de industrie

veel van onze kwekers: laten we bij de core business

maakte. “Snelle tussenoplossingen zijn in de industrie

blijven, tomaten telen”, vertelt Ferdi van Elswijk van

moeilijker. Daar werken ze met veel strengere normen en

Prominent tijdens het drukbezochte seminar Warmte in

procedures.”

het Westland op 15 april. “Ik kon ze overtuigen door te wijzen op de wkk. We zijn al deels een energiebedrijf

Actieve gemeente

doordat we elektriciteit leveren aan bijna 2 procent van

Hoewel de tuinders dus willen innoveren, zijn grote

de Nederlandse huishoudens. Warmte is dan nog maar

geothermieprojecten vaak moeilijk te realiseren volgens

een kleine stap.” En inderdaad, kwekers zijn al forse

Verbakel. “De techniek is nog vrij onbekend in Nederland

energieproducenten dankzij de warmtekrachtkoppeling.

en de problemen die je tegen kunt komen zijn heel divers.

Het is zelfs een tijdje zo geweest dat 15 procent van de

Dat schrikt financiers af. Sinds onze eerste boring in

Nederlandse elektriciteitsvraag door deze snel af en aan

Pijnacker hebben we echter veel bijgeleerd. Bijvoorbeeld

te schakelen tuinderscentrales werd geleverd. Maar de

over de materiaalkeuze voor de pompleidingen, die lijden

lage stroomprijzen en relatief hoge gasprijzen maken die

onder het zoute water.”

optie steeds minder interessant als de tuinder de elek-

Toch ziet Verbakel de vraag naar warmteprojecten duidelijk

triciteit niet voor belichting nodig heeft.

aantrekken. “En ze worden ook steeds groter. We werken

“Wil de tuinbouwsector overleven, dan is aardwarmte een noodzaak”

nu aan een project in Medemblik met acht afnemers en een warmteleiding van 14 km. De energiecoöperatie die voor dat project is opgezet wist zelfs Microsoft als klant aan te trekken.”

Dat tuinders naar nieuwe mogelijkheden kijken om op de

Glass

city

energiekosten te besparen, is niet verwonderlijk volgens

projecten. Jeroen Straver van de gemeente Westland

Edward Verbakel van kasspecialist VB Group. “Wil de

droomt dan ook van een fossiel-onafhankelijk, CO2-neutraal

tuinbouwsector op de lange termijn overleven, dan is

Westland. Een hele opgaaf dankzij de door de kassen

aardwarmte een noodzaak. Arbeid en energie zijn in

gigantische warmtevraag van 27,7 PJ. De omschakeling is

de glastuinbouw de grootste kostendragers. Qua arbeid

niet alleen vanwege de kostenbesparing voor de tuinbouw

is er nauwelijks meer robotisering mogelijk, maar op

noodzakelijk denkt Straver. “Bij Mercedes willen ze op

energiegebied zijn er juist veel mogelijkheden.” En de

termijn alleen nog onderdelen afnemen van duurzame

tuinbouw is ideaal om voorop te lopen bij innovatie, zo

producenten. Ik kan me goed voorstellen dat iets dergelijks

Westland

heeft

meerdere

aardwarmte­–

voor voedsel ook zal gelden.”

Gemeente Westland zoekt daarom aansluiting bij bestaande warmtenetten uit de buurgemeenten Den Haag en Rotterdam, wil het aardwarmteproject in Den Haag nieuw

De grote groep paste in zijn geheel in de ‘energiekas’ met wkk’s en het wko-systeem.

NR 19. LENTE 2014

19

Energiemanager Ferdi van Elswijk bij de pompen van Prominent.

leven inblazen en probeert zoveel mogelijk kansen voor duurzaamheid te creëren. Zo is de gemeente goed voorbereid op mogelijke aardwarmteprojecten, wat ervoor zorgt dat het vele papierwerk vlotter door de molen gaat.

Daarnaast helpt de gemeente bij haalbaarheidsstudies, waaronder die van Prominent. Ook richtte Westland een energiecoöperatie op voor zonne-energie. Een dergelijke stap ligt voor warmtenetten echter niet voor de hand:

11 miljoen euro voor hetzelfde project als de risico’s beter

“We willen wel samenwerkingsverbanden met de gemeen-

zijn onderzocht”, vertelt Peter van Eijndhoven van ING

te Westland, maar we kijken welke faciliteiten wij kunnen

Commercial Banking. Zowel ING als andere banken zijn

leveren. Is het niet ons specialisme, dan zoeken we daar

wel degelijk in projecten geïnteresseerd, zoals ze uit hun

een andere partij bij.”

aanwezigheid lieten blijken. Ook fondsbeheerders vanuit Ballast Nedam gaven aan brood in aardwarmteprojecten

Financiering

te zien.

De financiële kant vergeet Westland evenmin. Banken hebben moeite met de onbekendheid en risico’s van

Gezamenlijk

geothermieprojecten.

kantoor

Wat ook helpt voor de financiering is samenwerking,

vertegenwoordigt nog een waarde, maar een verkeerde

zoals telersvereniging Prominent en Greenwell Westland

boring levert een put waar geen geld tegenover staat.

tijdens de excursies lieten zien. Prominent bestaat uit

Banken vragen momenteel daarom geld mee te brengen

35 teeltbedrijven die elkaar opzochten om gezamenlijk

om de risico’s deels te dekken. Straver: “Juist daarom

jaarrond te kunnen produceren. Vanwege de grote

zijn subsidies als SDE+ op dit moment voor de projecten

energiebehoefte voor belichting en warmte heeft de

ook essentieel.” Maar Westland bemiddelt eveneens om

groep in totaal 150 MW elektrisch aan wkk’s beschikbaar.

projecten te bundelen waardoor onder meer Europese

De gezamenlijke grootte maakte het zelfs mogelijk een

subsidies in zicht komen. “We proberen samen met

eigen leerbedrijf en innovatiecentrum op te zetten.

Stadsgewest

Een

Haaglanden

half

en

afgebouwd

Zuid-Holland

Dat leverde onder meer de semi-gesloten kas op die

financiële instellingen als pensioenfondsen en Europese

Provincie

recent op een wko-systeem in de woonwijk Hoogeland is

investeringsbanken te interesseren. Voor hen is het

aangesloten. “Alleen al die gesloten kas voor het nieuwe

pas interessant als je bundelt met een minimum van

telen is voor een individuele kweker niet op te brengen”,

200 miljoen Euro. Dat stelt echter wel hoge eisen aan

vertelt Prominents Van Elswijk.

de aanvraag, want financiers hebben zoveel om uit te kiezen.”

Dat geldt ook voor banken. Goed onderzoek door een gecertificeerd bedrijf is essentieel. “Tuinders besparen daar graag op, maar wij verschaffen liever 14 miljoen dan

“Alleen al de kas voor het nieuwe telen is voor een individuele kweker niet op te brengen” Bij een standaard, semi-gesloten, kas, voer je in de zomer

Na scheiding in het grote blauwe vat en droging gaat

warmte af door te vernevelen of de ramen open te zetten.

het methaangas naar een nabijgelegen kweker.

In de winter heb je vervolgens weer een ketel of wkk nodig om de kas te verwarmen. In een gesloten kas koel je door koud water te laten opwarmen dat je in de winter weer inzet voor de verwarming. Speciaal daarvoor heeft Van Elswijk 256 luchtbehandelingskasten met warmtewisselaars staan die wel wat lijken op Velux-dakramen.

“Zouden ze horizontaal in de luchtbehandelingskast liggen, dan gaat het regenen van het condenswater”, legt hij uit. “Luchtvochtigheid is normaal een groot probleem bij kassen. Van elke 10 L water die je in de zomer dagelijks

20

WARMTENETWERK MAGAZINE

per vierkante meter plant geeft, neemt een plant 5 L op.

energiecoöperatie. “Het project is ondergebracht in een

Daarvan dampt hij 95 procent weer uit; doe je niks, dan

mijnbouwonderneming in plaats van als energiebedrijf

krijg je in de kas een klimaat dat lijkt op dat van een

bij de kwekerij”, zegt Richard Groenewegen van

tropisch regenwoud. Dankzij de wisselaars kunnen we ook

Agro Adviesburo. “Dit hele terrein met putten en pomphuis

de condensatiewarmte benutten en het condenswater

valt onder de directe bevoegdheid van Economische

hergebruiken, wat een enorme besparing levert.”

Zaken.”

“Door meekomend methaangas steeg het vermogen naar 11,5 MW thermisch”

Het project bleek een schot in de roos. Volgens Groenewegen komen de tuinbouwers met de vijf initiatiefnemers al uit de kosten, maar onlangs zijn twee nieuwe bedrijven aangesloten en hebben nog eens

De gesloten kas is gekoppeld aan een wko-systeem met

twee kwekerijen een offerte voor een leiding naar het

vier warme en vier koude bronnen plus drie bronparen

warmtenet aangevraagd.

onder de wijk Hoogeland. In de zomer warmt het water

Een deel van de economische rendabiliteit is te danken

uit de koude bron in de kas op van 5-10 °C tot 25-30 °C,

aan wat in eerste instantie een forse tegenvaller leek. De

waarna het in de warme bron of de buffers onder de wijk

hoeveelheid methaangas die meekwam met het bronwater

wordt opgeslagen. In de winter keert het proces om. Van

was te groot om het af te fakkelen met de pas aangekochte

Elswijk: “We hebben een koelvermogen van 300 W/m2

apparatuur. “Er bleek 1 m3 gas per m3 water mee te komen.

geplaatst, en er is nog ruimte voor meer. In de winter

Maar de calorische waarde is vergelijkbaar of iets beter

hebben we voor verwarmen echter slechts 150 W/m2

dan die van Slochterengas”, verklaart Groenewegen. “Via

product nodig, dus hiermee kunnen we een overschot aan

een ontgassingsinstallatie scheiden we gas en water en na

warmte maken. In de zomer slaan we daarom warmte op

droging gaat het gas in een ketel van een naburige kweker

onder een woonwijk, waarbij wij voor elke 1 m warm

die extra CO2 nodig had. Zodoende steeg het vermogen

water 1 m3 koud water terugkrijgen zonder verdere

van 10 MW thermisch naar 11,5 MWth.”

kosten door te berekenen. Om die warmte en koude

Het Westlandse warmtenet maakt gebruik van voor-

te benutten heeft elk huis een warmtepomp en is elke

geïsoleerde stalen leidingen met 4 mm PUR isolatie en

verdieping voorzien van vloerverwarming. De bewoners

een PE-mantel voor bescherming. Jaarlijks zorgt het net

hoeven alleen vastrecht en de elektriciteitskosten voor de

voor een besparing van 10 miljoen m3 gas, wat ongeveer

warmtepompen te dragen.”

overeen komt met 17.800 ton CO2.

3

Speciaal voor de verwarming en koeling is een 1.200 m lange warmteleiding naar de woonwijk aangelegd. Omdat

Bijplaatsen

de temperatuur laag is, is hier gekozen voor ongeïsoleerde

De belangstelling tijdens het seminar was groot; tijdens

HDPE-leidingen, mede omdat de zandlaag op 15 m diepte

het congres moest een hele rij stoelen worden bijge-

zelf ook als isolatie functioneert.

plaatst vanwege de grote opkomst. De tuinders lijken

Tot nu toe leverde het systeem al een besparing van 15

in ieder geval geïnteresseerd in deze vorm van energie-

procent op het energiegebruik van de kas op en nam de

besparing. Toch zullen eerst meer ervaringen opgedaan

productie door de betere temperatuur met 10 procent

moeten worden voor aardwarmte net zo ingeburgerd raakt

toe. In de woonwijk zorgt het voor een besparing in

als de wkk, al was het alleen al vanwege de terughou-

CO2-uitstoot van 40 procent ten opzichte van een op gas

dendheid bij financiers.

_

gestookte woonwijk

Mijnbouwbedrijf

De putten en fakkel bij Green Well Westland.

Greenwell Westland maakt geen gebruik van een wko met koude- en warmteput, maar van een 1,5 km uit elkaar liggende productie- en injectieput. Deze putten zijn een stuk dieper, 2.800 m, voor een hogere temperatuur van 85 °C heen en 35 °C terug. Dat heeft ook invloed op de regelgeving en leidde tot een bijzondere keuze voor de

NR 19. LENTE 2014

21

Juridisch naslagwerk Warmte; wet, regelgeving en toelichting zet

Warmte; wet, regelgeving en toelichting met name ge-

de regels en plichten rond warmtelevering aan

schikt als naslagwerk voor juristen uit de energie- en

kleinverbruikers op een rijtje.

bouwsector, maar niet zo geschikt voor mensen zonder juridische achtergrond. Aangezien deze informatie vrij

Sinds 1 januari 2014 moet iedereen die warmte levert

toegankelijk is via internet, is de prijs voor het boek,

aan huishoudens en andere kleinverbruikers tot

39 Euro, aan de forse kant.

100 kW voldoen aan de Warmtewet. Die wet tracht

Helemaal achterin vinden we bovendien een bladzijde

de consument — die als kleinverbruiker niet kan

met summiere gegevens over komende wet- en regel-

kiezen tussen verschillende warmteleveranciers —

geving. Deze pagina toont direct het grootste manco

te beschermen door de prijzen te koppelen aan de

van dit boek aan, want al kort na de verschijning ston-

gasprijzen, wat past binnen het motto ‘niet meer

den diverse wetswijzigingen in de steigers. Wat dat

dan anders’. Het boek Warmte; wet, regelgeving en

betreft is het een gemiste kans dat het boek niet als

toelichting gaat erop in wat allemaal bij de Warmtewet

digitale uitgave is verschenen.

_

komt kijken voor de leveranciers. Deze uitgave is samengesteld door drie advocaten van Eversheds: Miriam van Ee, Michel Chatelin en Maja van HattemKuljanski.

Het boek opent met de achtergrond van de Warmtewet en een managementsamenvatting die een helder overzicht van de hele Warmtewet geeft, waarin de eisen en plichten staan omschreven. Die samenvatting gaat onder meer in op de kostenberekening en de plichten van de leverancier, maar verhaalt ook over de getroffen wettelijke voorzieningen om de leveringszekerheid te waarborgen. Wat niet veel mensen zullen weten is bijvoorbeeld dat de overheid kan ingrijpen als een leverancier failliet dreigt te gaan, bijvoorbeeld door een stille curator aan te stellen of maatregelen te nemen om de levering te garanderen. Warmte is immers een eerste levensbehoefte.

De auteurs geven in sommige gevallen bovendien aan waar knelpunten zijn te verwachten, zoals bij de afrekening: ‘In de praktijk is het niet ondenkbaar dat discussie zal ontstaan over de kostenverdelingssystematiek of de warmteverdelers. De Warmtewet bepaalt in dit kader dat een onderzoek kan worden verzocht (artikel 8a leden 6 tot en met 9).’

Kamerstukken

Warmte; wet, regelgeving en toelichting

Het boek vervolgt met een bespreking van de Warmte-

Miriam van Ee, Michel Chatelin en

wet, het Warmtebesluit en de Warmteregeling. Hierbij

Maja van Hattem-Kuljanski

openen de hoofdstukken steeds met een wetsartikel

December 2013, Uitgeverij Aeneas

— achterin het boek wordt deze zonder onderbrekingen herhaald — gevolgd door toelichting aan de hand van

ISBN 978 94 6104 032 9

kamerstukken en/of het Staatsblad. Dat laatste maakt

39 Euro (incl. btw)

22

WARMTENETWERK MAGAZINE

Compacte koeling voor Karlsruhe

Een koeltorenloze absorptiekoeler levert milieu-

Retourtemperatuur verlagen

vriendelijke koude aan kantorencomplex Synus.

De nieuwe absorptiekoelmachine is ontwikkeld aan de TU Berlin in samenwerking met het onderzoeksinstituut

De Eigentums-Wohnbau in Karlsruhe heeft met het

ZAE Bayern en met steun van Vattenfall Europe. Roland

gebouw Synus een kantoorconcept van de toekomst

Hellmer van Vattenfall ziet een duidelijke behoefte

opgeleverd. Het imposante gebouw met 9.350 m

2

aan decentrale koudelevering. De nieuwe absorptie-

kantooroppervlak maakt gebruik van een door de

koelmachine maakt de invulling van de marktvraag

Technische Universiteit van Berlijn ontwikkelde koel-

naar koude aanzienlijk makkelijker. Dankzij het werk

machine. Stadtwerke Karlsruhe is eigenaar en beheer-

van de technische universiteit is de investering per kW

der van de koelinstallatie en levert vanuit Synus ook

vermogen fors lager en is het energetisch rendement

koude aan het naastgelegen appartementencomplex

hoger.

GartenCarré.

Voor Stadtwerke Karlsruhe was het erg belangrijk dat

Olieraffinaderij

er geen koeltoren nodig is die water verbruikt. De nieuwe koelmachine van Vattenfall kan zelfs tot 38 °C

Enkele jaren geleden realiseerde Stadtwerke Karlsruhe

buitentemperatuur droog werken. De hoge condensor-

een leiding van de grote olieraffinaderij Miro naar het

temperatuur maakt deze nieuwe machine ook prima

warmtenet van Karlsruhe. Dankzij deze investering

bruikbaar als warmtepomp. Hellmer verwacht dat

is de warmtelevering voor een groot deel al vrij van

ze ook is in te zetten om de retourtemperatuur in

CO2-emissies, een goede zaak voor het milieu.

warmtenetten te verlagen.

In de zomermaanden komt er echter meer warmte vrij uit het raffinageproces dan het warmtenet nodig

Water als koudemiddel

heeft. De stad Karlsruhe besloot om dit overschot te

Met het verbod van de EU op F-gassen zijn over enkele

gebruiken om koude op te wekken. Dat is mogelijk met

jaren de gebruikelijke synthetische koudemiddelen

absorptiekoelmachines die werken op warm water in

niet meer toe te passen in nieuwe koelmachines

plaats van op elektriciteit zoals traditionele aircondi-

en warmtepompen. De absorptiekoelmachine van

tioners doen. Een ideale oplossing als je warmte over

Vattenfall werkt met het volstrekt onschadelijke

hebt. Maar de Stadwerke ervoer ook dat de bestaande

koudemiddel water.

_

absorptiekoelmachines te veel ruimte nodig hadden en dat er gewoonlijk een koeltoren nodig was voor afvoer van warmte uit de condensor van de koelmachine.

De installatie kan tot 38 ˚C buitentemperatuur

Samen met Vattenfall, dat een verbeterde machine

droog koelen.

had laten ontwikkelen, besloten ze dan ook om een demoproject op te zetten voor een koeler zonder koeltoren.

NR 19. LENTE 2014

23

Lokaal natuurlijk!

foto’s: pdkfoto/peter de koning

Eind vorig jaar is Essent Local Energy Solutions verkocht aan een pensioenfonds en nu gaat het bedrijf verder onder de vlag Ennatuurlijk. Eric Langedijk en Xavier van den Thillart vertellen hoe dit de kansen voor duurzame warmte vergroot.

Commercieel directeur Xavier van den Thillart (links) en technisch directeur Eric Langedijk (rechts).

24

WARMTENETWERK MAGAZINE

Op een industrieterrein middenin de bosrijke omgeving

de zon niet schijnt en het niet waait. Wij kunnen die

van het Noord-Brabantse Best is Ennatuurlijk gevestigd.

sourcing-dienst dan leveren. Dat is denk ik een heel

Dit jongste warmtebedrijf van Nederland bedient ruim

nieuw idee in de duurzame energiewereld.”

65.000 huishoudens en ongeveer 1.000 bedrijven. Het

Langedijk (EL): “Dat zou bij Essent niet op zo’n kleine

bedrijf is ontstaan uit het vroegere Essent Local Energy

schaal kunnen, maar wij hebben de juiste schaal, een

Solutions en kan bogen op een lange voorgeschiedenis.

veel lagere overhead en hoeven niet bang te zijn voor

Eind december is dat warmtebedrijf van energiereus

kannibalisatie. We beschikken over veel kennis en kunde

Essent overgenomen door het pensioenfonds PGGM,

op het gebied van projectontwikkeling en technische

dat 80 procent van de aandelen bezit, en de interna-

zaken en weten hoe je een call-center, facturatie en

tionale warmtenetgigant Dalkia. Het is even wennen

dat soort zaken afhandelt. We zijn flexibel genoeg om

voor technisch directeur Eric Langedijk en commercieel

die diensten ook aan andere partijen te leveren.”

directeur Xavier van den Thillart, maar sindsdien

XT: “Er zijn nu ongeveer 350 particuliere kleine

bruisen ze weer van de nieuwe ideeën en visies.

initiatieven op duurzaam energiegebied. Een aantal

In totaal bestaat het nieuwe bedrijf uit 180 man,

daarvan is al professioneel, maar veel moeten die slag

van wie er 100 in Best werken. De verhuizing verliep

nog maken. Daarbij kunnen wij ze helpen.”

soepel volgens Langedijk. “Maandagochtend kwamen de mensen hier, kregen ze een laptop en sleutel, en ’s

Jullie nieuwe eigenaar is een pensioenfonds.

middags werkten ze al.” Wel is de werkwijze binnen

Waarom is die zo geïnteresseerd in warmtenetten?

het bedrijf een verschil van dag en nacht volgens Van

EL: “Een groot deel van ons kapitaal ligt onder de

den Thillart: “De lijnen zijn veel korter en dat geeft

grond, de infrastructuur, en daar investeren pensioen-

een heel andere sfeer en dynamiek. Maar belangrijk

fondsen graag in omdat het voor langere tijd een

is ook dat warmte hier echt de core business is. Alles

relatief vast rendement oplevert. Dat rendement is

draait om warmte.”

niet hoog, maar voldoende, en er is de zekerheid dat

Bij Essent zijn de afgelopen jaren eerder projecten

het heel lang rendabel blijft.”

en warmtekrachtcentrales afgestoten. Hoe zal dat

Gemeentes en provincies proberen nu projecten te

anders gaan nu warmte centraal staat?

bundelen om pensioenfondsen — die vaak pas vanaf

Van den Thillart (XT): “We hebben bij Essent een

200 miljoen euro interesse tonen — mee te krijgen.

hele ontwikkeling doorgemaakt. Eerst werkten we

Hebben jullie daar een voordeel?

volgens een divergerende gedachte: de diensten met

XT: “Financiering is bij elk project een probleem, dus

toegevoegde waarde hadden de focus. Vervolgens

daar hebben we een heel duidelijk voordeel boven alle

bleek echter dat niet alle gedane beloften haalbaar

andere concurrenten. Wij kunnen direct met ze aan

waren en verschoof de aandacht meer naar bestaande

tafel zitten.

netten en uitbreidingen daarop.

Voor het pensioenfonds is het ook heel handig. Als

En op dit moment heb je in de energiewereld aan de

fonds krijgen ze de ene na de ander aanvraag, maar

ene kant de grote efficiënte centrales en aan de andere

welk project is serieus en haalbaar? Een business case

kant — waar wij staan — de decentrale opwekking.

voor warmte is moeilijk te beoordelen als je niet zelf

Dat is echt ondernemen op lokaal niveau. Daarin

uit het vak komt.”

willen we buiten het ontwikkelen en uitbreiden van

EL: “Bij onze diensten kan ook een participatie-ele-

warmtenetten ook als infrastructuurmedium een heel

ment zitten, bijvoorbeeld een minderheidsbelang of

duidelijke rol spelen. Bijvoorbeeld door onze diensten

een constructie om lokaal te ondersteunen. Alleen

aan kleine energieproducenten te bieden.”

financieren zullen we niet snel doen, maar we geloven wel echt in samenwerking. Dat is ook wel de toekomst

Hoe zou je dat precies willen invullen?

XT:

“Kleine

energiebedrijfjes

kunnen

voor de energiewereld.” niet

over

dezelfde kennis beschikken als grotere bedrijven. Stel

Betekent dat ook dat jullie veel nieuwe projecten

je mist bijvoorbeeld de kennis om goed in te kopen,

zullen opstarten?

te ‘sourcen’, en je hebt niet de schaal om dat op te

XT: “We zoeken permanent actief naar nieuwe

lossen, terwijl je wel energie moet leveren ook als

projecten. En hoeveel mag ik niet vertellen, maar

NR 19. LENTE 2014

25

er zijn daadwerkelijk reserveringen om te groeien.

zo dat warmte een automatisme is en dat warmtenetten

Voor projectontwikkelaars hebben we natuurlijk ook

als voordeligste manier worden gezien.”

een aantal voordelen. We zijn niet afhankelijk van een energiebedrijf waar meerdere belangen spelen,

Hoe kunnen overheden die ontwikkeling steunen?

we hebben geen elektra of gas in onze portfolio,

EL: “Ze kunnen concessies uitgeven en aansluiten

geen belangen van andere klanten om rekening mee

op warmte verplichten zoals nu in Rotterdam en

te houden en er staat een investeringsmaatschappij

Amsterdam gebeurt. Maar ze moeten vooral ook een

achter ons die gelooft in warmte en daarin ook wil

duurzame visie ontwikkelen, en dan bedoel ik niet eens

blijven investeren. Dat is een uitgelezen mogelijkheid

zo zeer qua geld. Wat betekent duurzaamheid? Vooral

voor de warmtewereld om echt te groeien.”

de CO2-uitstoot verminderen. Dus zou CO2 een waarde moeten hebben, maar dat heeft het niet.

“We moeten bewust concurrentie durven creëren binnen het eigen net”

Subsidieverstrekkers kijken niet naar de CO2-besparing, maar alleen naar de gebruikte techniek, waarbij de keten vaak wordt vergeten. Warmtenetten zijn altijd een geheel van opwekking, distributie en levering en dat is dan een nadeel. Als je een windmolen op zee hebt, moet je ook een hele infrastructuur aanleggen van kabels en methodes om energie op te slaan voor als het niet waait. Maar die keten blijft vaak buiten beeld.

Wat ik echter bovenal mis, is de energievisie op beleidsgebied in Nederland. Die hebben we helemaal niet. Regionaal is het er hier en daar zoals het klimaatinitiatief dat Rotterdam 10 jaar geleden is gestart. Daar zijn veel projecten uit voortgekomen, waaronder de

Kunnen jullie daarbij ook de kennis benutten van die andere aandeelhouder, Dalkia?

CO2-leiding naar het Westland en flinke investeringen in warmteleidingen met industriële restwarmte.”

EL: “We staan nu nog maar aan het begin, maar kennis-

En hoe enthousiasmeer je de afnemer zelf?

uitwisseling en wederzijdse bezoeken aan elkaars

EL: “Gebruikers moeten ook zelf invloed kunnen

warmtenetten gaan er zeker komen. Over de hele

uitoefenen op hoe de warmte wordt gecreëerd en ze

wereld zijn zo veel ontwikkelingen op het gebied

zouden zelf invloed moeten hebben op hoe de kosten

van warmtenetten die voor ons als klein bedrijf niet

laag te houden. Als je bijvoorbeeld je gft-afval naar een

allemaal zijn bij te houden. Door de samenwerking met

lokale vergister kunt brengen, die jou daar warmte voor

Dalkia lukt dat wel. We zijn ook heel nieuwsgierig naar

teruglevert, dan maak je zelf ook deel uit van het net.

hoe zij in andere landen haar zaken regelt. Wij hebben

Natuurlijk zou je dan ook geld terug moeten krijgen

ongeveer 2.000 km warmteleiding en de techniek

voor je container.”

daarvan verschilt onderling nauwelijks. Maar hoe zit dat

XT: “De warmtenetten worden nu als monopolistische

bijvoorbeeld in Warschau?”

systemen gepresenteerd. Opwek, distributie en klanten

Waar liggen volgens jullie de grootste kansen?

zijn vaak in een hand bij een aanbieder. Dit moet je openstellen, net als de elektriciteitsmarkt. We moeten

EL: “Voor welke techniek je kiest, hangt altijd af van de

bewust concurrentie durven creëren binnen het eigen

lokale situatie. Is er in een gebied veel snoeihout, dan

net. Voor de kleine schaal werkt het huidige model

doe je houtgestookt, is er mest dan een mestvergister,

prima, maar willen we een doorbraak van warmtenetten

is er industrie dan restwarmte en misschien is in de

naar een grote schaal, dan moeten we ook openstaan

toekomst ook geothermie een optie.

voor een meer eigentijds model.”

Het einde van goedkoop gas geeft mogelijkheden. Dat maken de aardbevingen in Groningen en de problemen

Is een aansluitplicht door de gemeente niet juist een

in Oekraïne wel duidelijk. Alternatieven als schaliegas

gevaar?

kennen weer hun eigen moeilijkheden. Maar je hebt wel

XT: “Daar zit inderdaad een soort dualisme in. Wil je

altijd draagvlak bij lokale overheden nodig. Het is niet

de infrastructuur voor elkaar krijgen, dan moet je het

26

WARMTENETWERK MAGAZINE

collectief maken. Maar zodra ze er is, moet je ook

hoeverre zijn die vervuilend, in hoeverre besparen ze al

zorgen dat die infrastructuur van de gebruiker is en dat

en wat betekent het als we die langzaamaan vervangen

hij hem wil gebruiken. Er zijn de afgelopen jaren wel

door modernere, nog duurzamere installaties.

een aantal ontevreden klanten geweest, niet alleen bij

Binnen 15 jaar willen we bijvoorbeeld de capaciteit van

ons, maar in de hele sector. Daarover moet je willen

de Amercentrale, die dan waarschijnlijk sluit, vervangen

praten. Waar ging het mis, wat doen we in hun ogen

door duurzame alternatieven. Zo kunnen we ons in

fout? Zijn we wel echt zo transparant als we denken?

positieve zin op de duurzaamheidskalender zetten. Dan

Daarmee bedoel ik niet dat je de portemonnee maar

kunnen we laten zien dat het qua kosten ook effectiever

moet trekken of in de verdediging moet schieten, maar

is om de bestaande netten te verduurzamen dan om

echt dat je in gesprek moet gaan.”

nieuwe windparken neer te zetten. Als dat lukt, staan

Zoals bij de problemen rond de wijk Reeshof die onlangs het RTL-journaal haalde omdat de bewoners denken dat ze teveel betalen?

we echt ergens voor als sector. Want we moeten onszelf een stem geven. In het Energieakkoord hebben we nu misschien vijf regels en daar maak ik me ernstig zorgen om. Tweederde van onze gebouwgebonden energie gaat

EL: “We hebben eigenlijk een groot imagoprobleem. Dat

naar warmte; onze impact kan veel groter zijn.”

komt deels door de invoering van de Warmtewet. Die

EL: “Die korte levensduur van de kleine centrales

wet is voor en door de consument gemaakt, het is een

— meestal 15 jaar — is een van de positieve dingen van

initiatiefwet vanuit de Tweede Kamer naar aanleiding

klein en lokaal energie opwekken. Dat geeft ons de

van vragen van warmtegebruikers, maar ze leverde

flexibiliteit om in te springen op nieuwe technieken en

niet iedereen op waarop is gehoopt. De perceptie is dat

veranderende behoeftes.”

warmte duurder is geworden, waar een prijsverlaging verwacht werd. In werkelijkheid zijn de prijzen minder gestegen dan de inflatie, terwijl de kosten voor water bijvoorbeeld met 25 procent omhooggingen.

De tarieven volgens de Warmtewet zijn gebaseerd op gemiddelden, een gemiddelde leeftijd van de cv-ketel en gemiddelde isolatie, en niet op het technisch maximaal haalbare. Dat is eerlijk, want alles heeft een levensduur. Als huiseigenaar kun je wel elk jaar een dure nieuwe ketel kopen om de efficiëntie te verhogen, maar dat kost evengoed geld. Bovendien moet je niet vergeten dat je bij cv-ketels ook apart moet betalen voor onderhoud en dat je ruimte kwijt bent aan een stookhok. Bij ons zit alles in het contract. Een ander probleem is dat het positieve duurzame imago niet geland is.”

XT: “Als warmtesector hebben we het promoten van

“Voor welke techniek je kiest, hangt altijd af van de lokale situatie”

duurzame warmte onderbelicht gelaten, daar moeten

Zetten jullie je ook thuis in voor duurzaamheid?

we eerlijk in zijn. We hebben het tegengeluid niet laten

EL: “Ik heb zonnepanelen en een elektrische auto. Ik

horen, dat blijkt wel uit zo’n item met de Vereniging

vind het echt geweldig als de auto aan de stekker hangt

Eigen Huis, die beslist niet klein of onwetend is.”

en de zon schijnt. Ook woon ik in een duurzaam houten

Hoe klinkt dat tegengeluid?

huis en zijn alle planten in mijn tuin productieplanten: appels, peren en kersen om te eten en elsen om te

XT: “We moeten een duidelijk verhaal vertellen.

stoken. Mijn vlees haal ik bij een boer om de hoek; de

Ongeveer 8 procent van de populatie is aangesloten

koe kan ik nog net niet aanwijzen.”

op een warmtenet, dat zijn een heleboel netten.

XT: “Ik koop alleen biologisch voedsel, mede omdat

De centrales bij al die netten hebben een beperkte

het veel lekkerder is. En er gaat een elektrische auto

levensduur en die worden vervangen terwijl de infra-

komen. Maar ik vind dat we via Ennatuurlijk en als

structuur nog lang kan meegaan. Ik denk dat we eens

warmtesector gezamenlijk heel veel aan duurzaamheid

goed moeten kijken: hoeveel netten hebben we, in

doen en dat mag ook best gezegd worden.” _

NR 19. LENTE 2014

27

Vlaanderen bereidt zich voor Niet grootschalig, maar klein beginnen lijkt het

wel mogelijk om externe warmtelevering op te geven

devies voor warmtenetten in Vlaanderen. Kansen

in de EPB-software, maar het opwekkingsrendement

zijn er genoeg zo bleek tijdens een congres van

daarvan was nog onbekend omdat de minister dit niet

Warmtenetwerk Vlaanderen op 30 april in Leuven.

had gespecificeerd. Soenen: “Dat gaf een grote onzekerheid bij het ontwikkelen. Tientallen projecten kregen daarom geen vervolg.”

“We

lopen

achter

met

het aantal netten, maar

Voorbeeldfunctie

daardoor kunnen we nu

Vlaanderens paradepaardje, het warmtenet van afval-

de modernste technie-

verwerker Mirom in Roeselare, blijft ondertussen uitbrei-

ken gebruiken”, vertelt

den. Bij verwerkelijking van alle plannen en onderzoeks-

Erwin

van

projecten van de afvalverwerker, moet het net 110 GWh

onderzoeksorganisatie

warmte leveren, waardoor de ORC die elektriciteit uit

Vito. Bij de elektriciteits-

warmte produceert zelfs zal moeten terugschakelen.

centrales

Cornelissen

—

waar

nu

nog

Onder meer een glastuinbouwcomplex, grote nieuw-

jaarlijks 224 PJ van de 404 PJ

bouwwijk met 1.000 woningen, bedrijventerrein en

toevoer verloren gaat — en industrie (15 PJ/jaar, verge-

droogband staan op de routekaart.

lijkbaar met Zweden) is veel potentieel voor warmtenet-

In gebieden met potentie wil Mirom’s Jean-Luc Bonte

ten. Cornelissen schat dat met afvalverbranding,

de

geothermie,

elektriciteitsopwekking

en

netten

bovendien

voorbereiden

door

centrale

restwarmte

stookplaatsen aan te leggen, wachtleidingen te plaatsen

110 PJ/jaar warmte haalbaar is, bijna 10 procent van

op openbaar terrein, stroken te reserveren voor

de totale Vlaamse energievraag.

leidingaanleg en bouwvergunningen aan te vragen. En

“Tientallen projecten kregen geen vervolg door een hiaat in de EPB”

door aan te sluiten bij werkzaamheden in de omgeving.

“De helft van de kosten van een warmtenet heeft te maken met de aanleg.”

Dat die strategie loont, bewijst Bertrand Jardinet van

Om die ontwikkeling te steunen zijn volgens Caroline

Canalco/Hydrogaz met een warmtenet in het dorpje

Vermeulen van het Vlaams Energieagentschap diverse

Malempré in de Waalse Ardennen, dat in de vernieuwing

subsidies beschikbaar: calls voor groene warmte,

van het riool een kans zag voor een warmtenet voor alle

restwarmte en injectie van biomethaan, strategi-

250 inwoners. “Het hielp dat het een nu-of-nooit-situatie

sche ecologiesteun (Stres) en steun voor de ontwikke-

was vanwege de sleuf. Maar warmtenetten leven echt in

ling van bedrijventerreinen. Binnen de Stres-regeling

Wallonië en dat zou in Vlaanderen evengoed kunnen.” De

zijn al twee subsidies voor warmtenetten toegekend,

Ardennen lenen zich volgens Jardinet prima voor kleine

namelijk aan papierfabriek Stora Enso (2 miljoen Euro) en de verbrandingsinstallatie van Indaver in Beveren (10 miljoen Euro). Subsidies voor warmtenetten op bedrijventerreinen zijn echter nog nooit aangevraagd, dus daar liggen zeker kansen. Die subsidie ondersteunt de aanleg of uitbreiding van een warmtenet in het openbaar domein naast de subsidies voor uitbaten uit de calls of ecologiesteun.

Bij de energieprestatieregeling (EPB) voor nieuwbouw lijkt intussen de tijd bijna rijp voor warmtenetten.

Jeroen Soenens van adviesbureau Ingenium diende onlangs een beleidsondersteunende studie voor externe warmtelevering in bij de minister. Tot op heden was het

28

WARMTENETWERK MAGAZINE

ketel van 24 kW waar in werkelijkheid 4-6 kW volstaat.

De grote ketels kunnen echter niet op 4-6 kW moduleren en dat levert verliezen op. Er wordt echt overschat hoeveel mensen gelijktijdig douchen.”

“De helft van de kosten heeft te maken met de aanleg” Het systeem is bovendien te optimaliseren door te kiezen voor een lage retourtemperatuur bij de huizen. Voor de aftakking gebruikt Van Marcke daarom de Alfa Laval Mini City Direct STC, waardoor de leidingen kleiner kunnen, warmtenetten op houtchips vanwege de aanwezige

het rendement hoger is en het E-peil gunstiger. Volgens

bos- en landbouw. De totale investering voor het project

Prinzie is de centrale stookplaats voor 20 appartementen

was 950.000 Euro, de besparing is 150.000 l stookolie

al 15 procent voordeliger dan individuele gasgestookte

per jaar. De lokale bos- en landbouwers richtten een

ketels. Een 460 kW installatie bij 74 appartementen op

coöperatie op voor de houtchips en de exploitatie is in

het warmtenet van Roeselare leverde zelfs een besparing

handen van een bewonerscoöperatie; iedereen is bij het

van 45 procent op ten opzichte van de oude centrale.

net betrokken.

Ook Ben Segers van Dalkia ziet grote kansen voor

Klimaatneutraal

kleinschalige warmtenetten. Hij presenteert het project

Er ligt nog veel werk voor de warmtenetters in

Bella Vita in Waterloo, waar twee houtketels van 800 kW

Vlaanderen, zo blijkt uit de presentaties van de schepen

en een back-up met aardgas een nieuwe woonwijk van

van Leefmilieu Mohamed Ridouani en hoofd ruimtelijk en

200 woningen, een zwembad en enkele oude gebouwen

duurzaamheidsbeleid Kristine Verachtert van Leuven. De

verwarmen. 80 procent van de warmte is afkomstig uit

hoofdstad van Vlaams-Brabant heeft zich erop toegelegd

de houtketels. Segers: “Er zijn veel van dit soort projec-

om in 2030 klimaatneutraal te zijn en werkt daar samen

ten in Vlaanderen en dit model kun je daar zo naartoe

met de K.U.Leuven aan, maar was erg verrast toen uit

kopiëren. Deze oplossing is geïntegreerd en duurzaam en

een nulmeting bleek hoeveel van het energieverbruik

de financiële investering is nauwelijks hoger.”

aan verwarming opgaat. Verachtert: “Vanuit de stad zijn

Sanitair

we nu nog steeds heel hard bezig om mensen te laten isoleren en dubbel glas te promoten. We hebben daar

Sanitairgroothandel Van Marcke, sluit zich aan bij de

veel projecten voor en renteloze leningen, maar nog

visie van centrale stookplaatsen die volgens Tom Prinzie

altijd vindt niet iedereen de weg.” Om de inwoners toch

een boost geven aan warmtenetten: “De bron maakt

nieuwsgierig te maken naar warmte, liet de stad een

niet uit, en in bestaande bouw de techniek vernieuwen

thermografische opname maken. Tegelijkertijd kreeg

is veel makkelijker met een centrale stookplaats.” De

adviesbureau 3E de opdracht om warmtemogelijkheden

groothandel krijgt veel vragen van aannemers over de

in kaart te brengen, waaronder een proefproject voor

EPB. Die kon niet veel lager met de bestaande gasketels

een warmtenet. Hoewel een grootse uitbreiding van

en daarom besloot Van Marcke te kijken naar andere

netten nog niet aanstaande is, lijken de sterren voor

kosteneffectieve oplossingen. Die vonden ze in het delen

warmtenetten in Vlaanderen dus steeds gunstiger.

_

van de verwarming en heetwatervoorziening bij appartementen in een centrale stookplaats. Dat spaart uit op de plaatsing van gasleidingen, rookgaskanalen en dakdoorgangen en kan tegenwoordig onder meer met cascades van ketels ook nog eens efficiënter. “Vaak zien we dat de capaciteit vroeger te groot gekozen is, bijvoorbeeld een

NR 19. LENTE 2014

29

Deelnemersoverzicht Exploitanten en financiers van warmte/koudenetten en warmteproducenten Afval Energie Bedrijf Amsterdam Attero AVR Afvalverwerking Bio-energie De Vallei Bionerga Cofely Energy Solutions Cogas Duurzaam Dalkia EDF Luminus E.ON Benelux Eneco Warmte & Koude EnNatuurlijk GETEC Benelux GMB Beheer HVCenergie IMOG Indaver ING Groen Financieringen IVAGO IVBO – Warmtenet Brugge IVM Milieubeheer Milieuzorg Roeselare en Menen (MIROM) Mijnwater Heerlen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Canalco Cofely Services GDF-Suez Denys Dura Vermeer Ondergrondse Infra GMB Beheer A. Hak Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Joulz Marconi Oranje Nijkamp Aanneming Siers Leiding- en Montageprojecten SOP VB Projects Visser & Smit Hanab Fabrikanten en leveranciers van componenten BTG Bioliquids Caleffi Hydronic Solutions Carnoy Carrier Airconditioning Danfoss District Energy Dyka Ecompany Ecoon Exergy Solutions Geveke Technical Solutions Greenchoice Hermans Techniek HR Wooncomfort HSF Isoplus Benelux Kamstrup

1 mei 2014

Kapp Nederland Korex Air-Sep Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Redenko Rehau Robot Vloerverwarming Samson Regeltechniek Siemens Spirotech SWEP TCB Thermaflex Timmerman EHS Van Marcke Projects Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice Xylem (Lowara) Adviseurs en ingenieursbureaus Adviesbureau Wognum Agro Adviesburo Antea ARN Remondis Consulting Balance Ervaring op Projectbasis Banning Advocaten Bee NV Bird & Bird Boydens Carbon Matters CCS Cornelissen Consulting Services Clean Energy Innovative Projects Deerns De Kleijn Energy Consulting De Klik DNV KEMA DOZ energieregie Driven By Values DWA 3E Ecofys EES Holland Ekwadraat Advies EnergyMatters Grant@vice Greenvis Energy Solutions Grontmij Nederland HDM Pipelines IF Technology Ingenia Ingenium Ingenieursbureau XYZ Innoforte KIWA KWA Bedrijfsadviseurs LBITA Liandon Lievense Over Morgen RebelGroup Roos + Bijl Rotterdam Engineering Roukema Royal Haskoning

RTB De Beijer T&A Survey Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie Twynstra & Gudde VK Engineering Universiteiten en kennisinstituten Avans Hogescholen Deltares Energieprojecten.com Haagse Hogeschool KWR Water Cycle Research TNO TU Delft Universiteit Antwerpen Universiteit van Gent UGent Campus Kortrijk Universiteit Twente VITO Woningcorporaties WonenBreburg Ymere (Semi-)Overheden Brabant Water Eandis Gemeente Alkmaar Gemeente Amsterdam Gemeente Arnhem Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Groningen Gemeente Haarlem Gemeente Heerlen Gemeente Leeuwarden Gemeente Nijmegen Gemeente Purmerend Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Groningen Seaports Infrax ISVAG Omgevingsdienst Haaglanden Pidpa POM West-Vlaanderen Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Overijssel Provincie Zuid-Holland Stad Antwerpen Stadsgewest Haaglanden Waterbedrijf Groningen Brancheorganisaties en verenigingen Cogen Nederland Cogen Vlaanderen Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven

Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl en op www.warmtenetwerk.be

 30

WARMTENETWERK MAGAZINE

Agenda 22 mei

From waste heat to process heat

Kortrijk (B) www.wasteheat.eu

27 mei

4de generatie warmtenetten

Rotterdam

www.warmtenetwerk.nl

3-4 juni

Solar District Heating

Hamburg (D)

www.solar-district-heating.eu

16-18 juni

Studiereis Zweden

www.warmtenetwerk.nl

23-27 juni

A heating & Cooling Strategy for Europe Brussel (B)

www.euroheat.org

7-9 sept

14th International Symposium DHC Stockholm (SE)

www.svenskfjarrvarme.se/dhc14

7-9 oktober Vakbeurs Energie 2014

Den Bosch

www.energievakbeurs.nl

8 oktober

Jaarbijeenkomst Warmtenetwerk

Den Bosch

www.warmtenetwerk.nl

6 november Nationaal Warmte Congres

Nijmegen

www.euroforum.nl

Colofon Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk.

De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen.

Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@warmtenetwerk.nl Redactie Klaas de Jong Jet Ceelen Willeke Brandsma Rutger de Jong e-mail: info@warmtenetwerk.nl Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 NL - 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Voorzitter: Gijs de Man, Stadsverwarming Purmerend Secretaris: Astrid Madsen, gemeente Rotterdam Penningmeester: Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Hans Buitenhuis, DWA Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Jannis van Zanten, Vereniging Afvalbedrijven Voorzitter Vlaanderen: Koen van Overberghe, MIROM Secretaris Vlaanderen: Jo Neyens, ODE Tom Prinzie, Van Marcke Secretariaat Warmtenetwerk Nederland Postbus 77 NL - 1200 AB Hilversum Tel. 0031-35-6838833 Secretariaat Warmtenetwerk Vlaanderen Koningsstraat 35 B – 1000 Brussel Tel. 0032-2-2188747 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden.

Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding. www.warmtenetwerk.nl en www.warmtenetwerk.be

NR 19. LENTE 2014

31

WARMTENETWERK

meer comfort met minder fossiele energie