WARMTENETWERK MAGAZINE Utrecht
WARMTENETWERK
100e Deelnemer WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie
• • •
Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2X 200 PJ
Adsorptiekoeling voor woningen Lessen van Wenen
NR 5. Winter 2010
Inhoud
3
Introductie
4
Stichting Warmtenetwerk
5
Visie Warmtenetwerk
6
Interviews met nieuwe leden
7
Beleid in Nederland
8
Innovatie
10
Buitenland
12
Praktijk
13
Kort nieuws
16
Excursie
17
Agenda
18
Deelnemersoverzicht
19
Colofon
Terugblik 2009
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 100 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
2X 200 PJ in 2020 KWA: ‘Warmtenetwerk kan argumenteren met harde feiten’ WMS: ‘Meten is weten’ Warmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling Lessen van Wenen Eindhoven door daadkracht voorop
Studiereis Karlsruhe
Omslagfoto: Utrecht is honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk en heeft het oudste en grootste warmtenet van Nederland. De gemeente wil ook in de historische binnenstad een warmtenet aanleggen. (foto Martijn Schruijer MS Fotografie)
Visie Warmtenetwerk voor 2020 Het Nederlandse kabinet van CDA, PvdA en CU heeft forse doelen gesteld voor 2020. Maar liefst 20% van ons energieverbruik komt dan uit hernieuwbare bronnen en we verbruiken 20% minder energie. Met het beleid, dat tot nu toe is ontwikkeld, gaat dat echter niet lukken. De enige zekerheid, die ik zie, is dat onze aardgasvoorraad in 2020 gehalveerd is t.o.v. 2010. Het is overigens niet zo, dat op de ministeries in Den Haag niet gewerkt wordt aan duurzame energie. Er komen miljarden beschikbaar voor windparken. Op zich een goede zaak, al maak ik me ernstig zorgen over de inpasbaarheid van al die windstroom in combinatie met de bouw van een aantal grote kolencentrales. Nu al kun je af en toe op de beurs in Duitsland en Nederland elektriciteit in de nachturen kopen tegen een negatieve prijs: geld toe bij je stroomafname! Merkwaardig is de fixatie van EZ op steun voor elektriciteit, terwijl het primair energieverbruik voor warmte met een aandeel van 40% veel groter is dan dat voor opwekking van elektriciteit met 24% aandeel. Je hoeft geen rekenwonder te zijn om in te zien, dat je met alleen steun voor duurzame elektriciteit in 2020 niet op 20% duurzame energie op het totaalverbruik uitkomt. Warmtenetwerk stelt voor om in te zetten op 20% hernieuwbare warmte ofwel zo’n 200 Petajoule (PJ). Het potentieel is geen probleem. Diep onder de grond zit een enorm potentieel aan warmte. Maar ook biomassa in de vorm van afval en reststromen kan die 200 PJ leveren. En dan hebben we ook nog zonnewarmte en warmtepompen. Potentieel in overvloed en de techniek is nu al beschikbaar. De vragen liggen nu nog bij de betaalbaarheid van deze opties.
Ook voor energiebesparing is er bij warmte een geweldig potentieel; meer dan genoeg voor 200 PJ, het evenredig deel voor warmte bij 20% besparing. Een deel zal komen uit isolatie, zuiniger ketels, etc. maar het hergebruik van warmte, die nu weggegooid wordt, is ook een uiterst interessante optie. Maar liefs 500 PJ wordt nu geloosd in het water of in de lucht! En wat te denken van warmtekrachtkoppeling? Er is nog genoeg potentieel voor deze bewezen techniek, maar de harde realiteit is dat we hier met name in de industrie achteruit gaan in plaats van vooruit; revisie of vervanging van oude installaties loont momenteel niet. Er moet ongelooflijk veel gebeuren in de komende tien jaar om de potentie om te zetten in realiteit. Het gaat niet alleen om financiële steun, maar ook om allerlei belemmerende regels. Zo ondervond Patrimonium in Veenendaal bij haar introductie van groene warmte niet zozeer economische problemen, maar problemen met de EPC-rekenregels. Ondanks kamervragen is het probleem echt nog niet opgelost. Helaas is de warmtewet, die nu wordt voorbereid in Den Haag door ingewikkelde regels en zonder stimulans voor duurzaamheid en besparing bepaald geen ondersteuning is voor de doelen van 2020. Met jaloezie kijk ik naar de warmtewet in Duitsland, die duurzaamheid sterk bevordert en naar het nieuwe Franse Fonds Chaleur. Warmtenetwerk brengt op 11 maart in Nieuwspoort een routekaart naar 2020, waarin we aanbevelingen doen om in 2020 200 PJ duurzame warmte en 200 PJ energiebesparing te bereiken op de 1.300 PJ warmte, die we nu verstoken. Ik hoop u te ontmoeten op 11 maart in Nieuwspoort.
Klaas de Jong
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
3
Inhoud
3
Introductie
4
Stichting Warmtenetwerk
5
Visie Warmtenetwerk
6
Interviews met nieuwe leden
7
Beleid in Nederland
8
Innovatie
10
Buitenland
12
Praktijk
13
Kort nieuws
16
Excursie
17
Agenda
18
Deelnemersoverzicht
19
Colofon
Terugblik 2009
Introductie Het doel van de in 2008 opgerichte stichting Warmtenetwerk is een duurzame warmte- en koudevoorziening in Nederland en Vlaanderen. Met het Warmtenetwerk Magazine willen we u kennis laten maken met de ontwikkelingen en mogelijkheden van warmte- en koudenetten en met het netwerk aan spelers op dit gebied. Meer dan 100 organisaties nemen deel aan het Warmtenetwerk.
2X 200 PJ in 2020 KWA: ‘Warmtenetwerk kan argumenteren met harde feiten’ WMS: ‘Meten is weten’ Warmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling Lessen van Wenen Eindhoven door daadkracht voorop
Studiereis Karlsruhe
Omslagfoto: Utrecht is honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk en heeft het oudste en grootste warmtenet van Nederland. De gemeente wil ook in de historische binnenstad een warmtenet aanleggen. (foto Martijn Schruijer MS Fotografie)
Visie Warmtenetwerk voor 2020 Het Nederlandse kabinet van CDA, PvdA en CU heeft forse doelen gesteld voor 2020. Maar liefst 20% van ons energieverbruik komt dan uit hernieuwbare bronnen en we verbruiken 20% minder energie. Met het beleid, dat tot nu toe is ontwikkeld, gaat dat echter niet lukken. De enige zekerheid, die ik zie, is dat onze aardgasvoorraad in 2020 gehalveerd is t.o.v. 2010. Het is overigens niet zo, dat op de ministeries in Den Haag niet gewerkt wordt aan duurzame energie. Er komen miljarden beschikbaar voor windparken. Op zich een goede zaak, al maak ik me ernstig zorgen over de inpasbaarheid van al die windstroom in combinatie met de bouw van een aantal grote kolencentrales. Nu al kun je af en toe op de beurs in Duitsland en Nederland elektriciteit in de nachturen kopen tegen een negatieve prijs: geld toe bij je stroomafname! Merkwaardig is de fixatie van EZ op steun voor elektriciteit, terwijl het primair energieverbruik voor warmte met een aandeel van 40% veel groter is dan dat voor opwekking van elektriciteit met 24% aandeel. Je hoeft geen rekenwonder te zijn om in te zien, dat je met alleen steun voor duurzame elektriciteit in 2020 niet op 20% duurzame energie op het totaalverbruik uitkomt. Warmtenetwerk stelt voor om in te zetten op 20% hernieuwbare warmte ofwel zo’n 200 Petajoule (PJ). Het potentieel is geen probleem. Diep onder de grond zit een enorm potentieel aan warmte. Maar ook biomassa in de vorm van afval en reststromen kan die 200 PJ leveren. En dan hebben we ook nog zonnewarmte en warmtepompen. Potentieel in overvloed en de techniek is nu al beschikbaar. De vragen liggen nu nog bij de betaalbaarheid van deze opties.
Ook voor energiebesparing is er bij warmte een geweldig potentieel; meer dan genoeg voor 200 PJ, het evenredig deel voor warmte bij 20% besparing. Een deel zal komen uit isolatie, zuiniger ketels, etc. maar het hergebruik van warmte, die nu weggegooid wordt, is ook een uiterst interessante optie. Maar liefs 500 PJ wordt nu geloosd in het water of in de lucht! En wat te denken van warmtekrachtkoppeling? Er is nog genoeg potentieel voor deze bewezen techniek, maar de harde realiteit is dat we hier met name in de industrie achteruit gaan in plaats van vooruit; revisie of vervanging van oude installaties loont momenteel niet. Er moet ongelooflijk veel gebeuren in de komende tien jaar om de potentie om te zetten in realiteit. Het gaat niet alleen om financiële steun, maar ook om allerlei belemmerende regels. Zo ondervond Patrimonium in Veenendaal bij haar introductie van groene warmte niet zozeer economische problemen, maar problemen met de EPC-rekenregels. Ondanks kamervragen is het probleem echt nog niet opgelost. Helaas is de warmtewet, die nu wordt voorbereid in Den Haag door ingewikkelde regels en zonder stimulans voor duurzaamheid en besparing bepaald geen ondersteuning is voor de doelen van 2020. Met jaloezie kijk ik naar de warmtewet in Duitsland, die duurzaamheid sterk bevordert en naar het nieuwe Franse Fonds Chaleur. Warmtenetwerk brengt op 11 maart in Nieuwspoort een routekaart naar 2020, waarin we aanbevelingen doen om in 2020 200 PJ duurzame warmte en 200 PJ energiebesparing te bereiken op de 1.300 PJ warmte, die we nu verstoken. Ik hoop u te ontmoeten op 11 maart in Nieuwspoort.
Klaas de Jong
2
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
3
Visie Warmtenetwerk: 2X 200 PJ in 2020
11 maart 2010 in
Jan Terlouw, voorzitter van het Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving (PEGO) verwelkomde samen met Gijs de Man de honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk: de gemeente Utrecht. Terlouw gaf aan, dat hij blij was met de activiteiten van het Warmtenetwerk. De doelstelling 20% duurzame energie in 2020 lukt niet volgens hem, maar 20% energiebesparing moet kunnen. Restwarmte is een belangrijk element bij besparing op primaire energie. “Utrecht was in Nederland de eerste met stadsverwarming en is ook de grootste. Zo’n ervaren deelnemer heten we graag welkom”, stelde Gijs de Man. Arno Harting kon beamen dat Utrecht inderdaad heel veel ervaring heeft en de laatste jaren nog fors is gegroeid met netten in nieuwbouwgebied. “Maar een uitdaging, waarvoor we nog kennis zoeken, is de aanleg van een warmtenet in de historische binnenstad”, voegde hij er meteen aan toe. De groei van het Warmtenetwerk in 2009 was er in alle categorieën. Naast meerdere exploitanten, aannemers, leveranciers en adviseurs kwamen er ook de eerste drie provincies, een tweetal universiteiten en bij de brancheorganisaties Cogen Nederland bij.
Innovation Award voor Warmtenetwerk
Steun voor ISSO bij nieuwe norm warmteleidingen
Het instructieblad van de stichting ISSO voor aanleg van warmteleidingen is zwaar verouderd. ISSO gaat met fi nanciële steun van het Warmtenetwerk een nieuw instructieblad opstellen. Vanuit Warmtenetwerk zullen afgevaardigden voor een klankbordgroep worden geleverd.
Internationale contacten
Samen met TU Delft en Euroheat & Power organiseerde Warmtenetwerk op 8 april een brainstormsessie over innovatie. De uitkomsten zijn gebruikt voor het visiedocument van het Europese technologieplatform voor warmtenetten, DHC+. Op 29 mei ontving het bestuur van Warmtenetwerk een delegatie van de Japanse warmte- en koudevereniging. Verder zijn er contacten geweest met de Duitse AGFW, Euroheat & Power, de Deense warmtevereniging en een intensieve kennisuitwisseling was er uiteraard met het warmtebedrijf van Wenen, waar we op 17 september met 40 personen op bezoek waren.
Programma 09.45-10.15: 10.15-10.20:
Ochtend: visie Warmtenetwerk op overheidsdoelstelling voor 2020 10.20-10.35: 10.35-11.15: 11.15-11.45:
Kortom, aan het eind van 2009 kijk ik terug op een dynamisch en positief jaar, met veel kennisuitwisseling, samenwerking en een groeiend draagvlak. Laten we dit in 2010 vooral uitbouwen én benutten.
Klimaat,luchtkwaliteit en aardgasvoorziening
Met een goed warmtebeleid kunnen we langer toe met onze aardgasbel en kunnen we de uitstoot van broeikas gassen en NOx fors reduceren. Jan Terlouw, voorzitter Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving
Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2 x 200 PJ
De Nederlandse overheid wil 20% energiebesparing en 20% duurzame energie in 2020. Warmte is 40% van Nederlands energieverbruik van 3.230 PJ. Is 200 PJ duurzame warmte en 200 PJ energiebesparing/restwarmte mogelijk? Warmtenetwerk presenteert haar visie op basis van een studie door bureau CE Delft bestuur Warmtenetwerk
Netwerkpauze Paneldiscussie over 2 x 200 in 2020
11.45-12.30:
met Jan Terlouw (voorzitter PEGO), Kees den Blanken (directeur Cogen Nedeland), Frank Schoof (bestuurslid Platform Geothermie) en Paulus Jansen (woordvoerder energie en klimaat SP-fractie Tweede Kamer)
12.30-13.30:
Lunch en netwerken
Middag: Praktijkvoorbeelden als bewijs 13.30-13.50: 13.50-14.10: 14.10-14.30: 14.30-15.00:
Gegroeid:
Ontvangst met koffi e Opening
15.00-15.20: 15.20-15.40:
16.00-17.00:
Johan Seuren, Essent Local Energy Solutions
18% Grondstof
Restwarmte + CO voor de glastuinbouw bij Terneuzen ² Jan Uilenreef, WarmCO ²
Hout en bio-olie voor duurzame warmte en kracht in Eindhoven Frans Kastelijn, gemeente Eindhoven
Netwerkpauze Een jaar ervaring met warmte van de koe in Zeewolde Arjen van der Meer, Ecofys
18% Transport
4.000 woningen op geothermische warmte
Frank Schoof, Aardwarmte Den Haag
Openbaar stoomnet voor industrieterrein Delfzijl Geert Jan Pastoor, E.ON Energy from Waste
e mt r a
24% Ele k
3,232 PJ Energie
Netwerken met drankje
Grondsto 18% f 4
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
18% T r a ns p
15.40-16.00:
Meervoudig gebruik schoorsteenwarmte papierfabriek Maastricht
eit cit tri
Een fraai succes voor het Warmtenetwerk was er op het nationaal warmtecongres, dat in september werd georganiseerd door de stichting opleidingscentrum Bedrijven en Overheid. In de catwalk of innovation op dit congres werden een vijftal innovatieve projecten gepresenteerd. Klaas de Jong won de Innovation award voor het Warmtenetwerk met ‘groene warmte van de boer in een nieuwbouwwijk’: het project in Zeewolde.
In 2009 is het bestuur gestart met de opzet van werkgroepen. Onder leiding van de bestuursleden Rob Kemmeren en Jan Rooijakkers is door de werkgroep Beleid en Regelgeving al veel werk verzet. Er speelt heel veel momenteel. Het gaat dan niet alleen om de warmtewet, maar bijvoorbeeld ook om waardering van warmte in EPC, in energielabels en in groenfi nanciering en om duurzame warmte in de SDE en in het plan voor duurzame energie, dat Den Haag in juni bij de EU moet indienen. De werkgroep Opleidingen van Hendrik Jan Kors heeft een overzicht gemaakt van alle opleidingen op het gebied van warmte- en koudedistributie in Nederland. Op de website van Warmtenetwerk is dit overzicht te vinden. Grote belangstelling is er voor deelname aan de werkgroepen Techniek en Economie, waarvoor Leo Wartna en Gijs de Man de trekkers zijn. Er zijn verschillende subgroepen onder deze thema’s opgezet. Een eerste resultaat is ondersteuning van ISSO:
W
Utrecht 100e deelnemer
Werkgroepen in 2009
40%
Tijdens de vakbeurs Energie 2009 in de Brabanthallen in ’s Hertogenbosch hield Warmtenetwerk haar jaarbijeenkomst. Voorzitter Gijs de Man liet zien, dat de stichting ruim een jaar na de oprichting al volop meedraait in de energiesector. Niet alleen op Energie 2009 was Warmtenetwerk aanwezig, maar bijvoorbeeld ook op het jaarcongres van de VNG in Almere en het nationaal warmtecongres van de SBO. Aan het eind van het jaar deed Warmtenetwerk mee aan de week van de koude van SenterNovem en Nederlandse koudeverenigingen en we waren aanwezig op de dag van de duurzame gemeentes van VNG. De zelf georganiseerde dag van de koude op 11 juni in Amsterdam, de excursie naar Duisburg en de studiereis naar Wenen waren bijzonder geslaagd. Al met al is het klimaat voor warmtenetten sterk verbeterd in Nederland.
te Den Haag
t or
Terugblik 2009
5
Visie Warmtenetwerk: 2X 200 PJ in 2020
11 maart 2010 in
Jan Terlouw, voorzitter van het Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving (PEGO) verwelkomde samen met Gijs de Man de honderdste deelnemer aan het Warmtenetwerk: de gemeente Utrecht. Terlouw gaf aan, dat hij blij was met de activiteiten van het Warmtenetwerk. De doelstelling 20% duurzame energie in 2020 lukt niet volgens hem, maar 20% energiebesparing moet kunnen. Restwarmte is een belangrijk element bij besparing op primaire energie. “Utrecht was in Nederland de eerste met stadsverwarming en is ook de grootste. Zo’n ervaren deelnemer heten we graag welkom”, stelde Gijs de Man. Arno Harting kon beamen dat Utrecht inderdaad heel veel ervaring heeft en de laatste jaren nog fors is gegroeid met netten in nieuwbouwgebied. “Maar een uitdaging, waarvoor we nog kennis zoeken, is de aanleg van een warmtenet in de historische binnenstad”, voegde hij er meteen aan toe. De groei van het Warmtenetwerk in 2009 was er in alle categorieën. Naast meerdere exploitanten, aannemers, leveranciers en adviseurs kwamen er ook de eerste drie provincies, een tweetal universiteiten en bij de brancheorganisaties Cogen Nederland bij.
Innovation Award voor Warmtenetwerk
Steun voor ISSO bij nieuwe norm warmteleidingen
Het instructieblad van de stichting ISSO voor aanleg van warmteleidingen is zwaar verouderd. ISSO gaat met fi nanciële steun van het Warmtenetwerk een nieuw instructieblad opstellen. Vanuit Warmtenetwerk zullen afgevaardigden voor een klankbordgroep worden geleverd.
Internationale contacten
Samen met TU Delft en Euroheat & Power organiseerde Warmtenetwerk op 8 april een brainstormsessie over innovatie. De uitkomsten zijn gebruikt voor het visiedocument van het Europese technologieplatform voor warmtenetten, DHC+. Op 29 mei ontving het bestuur van Warmtenetwerk een delegatie van de Japanse warmte- en koudevereniging. Verder zijn er contacten geweest met de Duitse AGFW, Euroheat & Power, de Deense warmtevereniging en een intensieve kennisuitwisseling was er uiteraard met het warmtebedrijf van Wenen, waar we op 17 september met 40 personen op bezoek waren.
Programma 09.45-10.15: 10.15-10.20:
Ochtend: visie Warmtenetwerk op overheidsdoelstelling voor 2020 10.20-10.35: 10.35-11.15: 11.15-11.45:
Kortom, aan het eind van 2009 kijk ik terug op een dynamisch en positief jaar, met veel kennisuitwisseling, samenwerking en een groeiend draagvlak. Laten we dit in 2010 vooral uitbouwen én benutten.
Klimaat,luchtkwaliteit en aardgasvoorziening
Met een goed warmtebeleid kunnen we langer toe met onze aardgasbel en kunnen we de uitstoot van broeikas gassen en NOx fors reduceren. Jan Terlouw, voorzitter Platform Energietransitie Gebouwde Omgeving
Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2 x 200 PJ
De Nederlandse overheid wil 20% energiebesparing en 20% duurzame energie in 2020. Warmte is 40% van Nederlands energieverbruik van 3.230 PJ. Is 200 PJ duurzame warmte en 200 PJ energiebesparing/restwarmte mogelijk? Warmtenetwerk presenteert haar visie op basis van een studie door bureau CE Delft bestuur Warmtenetwerk
Netwerkpauze Paneldiscussie over 2 x 200 in 2020
11.45-12.30:
met Jan Terlouw (voorzitter PEGO), Kees den Blanken (directeur Cogen Nedeland), Frank Schoof (bestuurslid Platform Geothermie) en Paulus Jansen (woordvoerder energie en klimaat SP-fractie Tweede Kamer)
12.30-13.30:
Lunch en netwerken
Middag: Praktijkvoorbeelden als bewijs 13.30-13.50: 13.50-14.10: 14.10-14.30: 14.30-15.00:
Gegroeid:
Ontvangst met koffi e Opening
15.00-15.20: 15.20-15.40:
16.00-17.00:
Johan Seuren, Essent Local Energy Solutions
18% Grondstof
Restwarmte + CO voor de glastuinbouw bij Terneuzen ² Jan Uilenreef, WarmCO ²
Hout en bio-olie voor duurzame warmte en kracht in Eindhoven Frans Kastelijn, gemeente Eindhoven
Netwerkpauze Een jaar ervaring met warmte van de koe in Zeewolde Arjen van der Meer, Ecofys
18% Transport
4.000 woningen op geothermische warmte
Frank Schoof, Aardwarmte Den Haag
Openbaar stoomnet voor industrieterrein Delfzijl Geert Jan Pastoor, E.ON Energy from Waste
e mt r a
24% Ele k
3,232 PJ Energie
Netwerken met drankje
Grondsto 18% f 4
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
18% T r a ns p
15.40-16.00:
Meervoudig gebruik schoorsteenwarmte papierfabriek Maastricht
eit cit tri
Een fraai succes voor het Warmtenetwerk was er op het nationaal warmtecongres, dat in september werd georganiseerd door de stichting opleidingscentrum Bedrijven en Overheid. In de catwalk of innovation op dit congres werden een vijftal innovatieve projecten gepresenteerd. Klaas de Jong won de Innovation award voor het Warmtenetwerk met ‘groene warmte van de boer in een nieuwbouwwijk’: het project in Zeewolde.
In 2009 is het bestuur gestart met de opzet van werkgroepen. Onder leiding van de bestuursleden Rob Kemmeren en Jan Rooijakkers is door de werkgroep Beleid en Regelgeving al veel werk verzet. Er speelt heel veel momenteel. Het gaat dan niet alleen om de warmtewet, maar bijvoorbeeld ook om waardering van warmte in EPC, in energielabels en in groenfi nanciering en om duurzame warmte in de SDE en in het plan voor duurzame energie, dat Den Haag in juni bij de EU moet indienen. De werkgroep Opleidingen van Hendrik Jan Kors heeft een overzicht gemaakt van alle opleidingen op het gebied van warmte- en koudedistributie in Nederland. Op de website van Warmtenetwerk is dit overzicht te vinden. Grote belangstelling is er voor deelname aan de werkgroepen Techniek en Economie, waarvoor Leo Wartna en Gijs de Man de trekkers zijn. Er zijn verschillende subgroepen onder deze thema’s opgezet. Een eerste resultaat is ondersteuning van ISSO:
W
Utrecht 100e deelnemer
Werkgroepen in 2009
40%
Tijdens de vakbeurs Energie 2009 in de Brabanthallen in ’s Hertogenbosch hield Warmtenetwerk haar jaarbijeenkomst. Voorzitter Gijs de Man liet zien, dat de stichting ruim een jaar na de oprichting al volop meedraait in de energiesector. Niet alleen op Energie 2009 was Warmtenetwerk aanwezig, maar bijvoorbeeld ook op het jaarcongres van de VNG in Almere en het nationaal warmtecongres van de SBO. Aan het eind van het jaar deed Warmtenetwerk mee aan de week van de koude van SenterNovem en Nederlandse koudeverenigingen en we waren aanwezig op de dag van de duurzame gemeentes van VNG. De zelf georganiseerde dag van de koude op 11 juni in Amsterdam, de excursie naar Duisburg en de studiereis naar Wenen waren bijzonder geslaagd. Al met al is het klimaat voor warmtenetten sterk verbeterd in Nederland.
te Den Haag
t or
Terugblik 2009
5
Interviews met nieuwe leden
Beleid in Nederland
KWA Bedrijfsadvies verwacht als nieuw lid van het Warmtenetwerk vooral een politieke lobby, op basis van harde meetgegevens. Directeur Ruud van Kolfschooten: “Volgens mij moeten we samen vooral fungeren als kenniscentrum. Op basis van onze ervaringen weten we wat wel en niet kan, en kunnen dat aanreiken aan de beleidsmakers.” De directeur denkt, dat voor een echte substantiële toename van het aantal warmtenetten in Nederland, veel samenwerking vereist is. “Bedrijven waren tot nu toe gewend hun eigen economisch model als leidraad te nemen, en die bleef beperkt tot het eigen terrein. Voor warmtedeling is het van belang over het hek heen te kijken, en uit je eigen model te stappen.” Dan nog is het niet haalbaar een optimale energiehuishouding te krijgen zonder overheid. “Ook als er een plus ontstaat bij een haalbaarheidonderzoek, is het nog maar de vraag of het wordt uitgevoerd. De plus ontstaat bij een periode van bijvoorbeeld tien jaar, terwijl een bedrijf een investering in drie jaar terugverdiend wil hebben. Ook houden bedrijven niet van afhankelijkheid van derde partijen. Het zou daarom
Het bestuur van het Warmtenetwerk heeft in het kader van de consultatieronde op 23 december een brief gestuurd aan het Ministerie van Economische Zaken. In deze brief worden aan de hand van vijf voorbelden de knelpunten van het huidige wetsontwerp gemeld. De nu voorliggende warmtewet bevat geen stimulans voor verduurzaming.
KWA: ‘Warmtenetwerk kan argumenteren met harde feiten’ goed zijn warmtenetten net als water- en elektriciteitsnetten een nutsvoorziening te laten zijn, die door de overheid wordt aangelegd. Dan heb je veel minder problemen met financiering en vergunningen.” Wanneer de leidingen er liggen, kunnen projectontwikkelaars wat Van Kolfschooten betreft verplicht worden nieuwe gebouwen aan te sluiten. Hoe en waar netten kunnen worden aangelegd en wat dat gaat kosten en opbrengen, kunnen de leden van het warmtenetwerk volgens de directeur heel goed samen berekenen. KWA is specialist voor de industrie, en houdt zich ook bezig met de gebouwde omgeving. “We kunnen samen een databank maken waaruit in een vroeg stadium kan worden bepaald of iets financieel uitkan. Die haalbaarheid hangt ook af van de ontwikkelingen op de gas- en elektriciteitsmarkt en de emissiehandel. Maar daar zie ik zeker kansen. Als de credits voor het verminderen van CO² uitstoot door het gebruik van restwarmte verdeeld worden over leverancier en eindgebruiker, krijg je een win-win situatie. We moeten de knelpunten echt samen oplossen.”
Wie is KWA?
zaam op de vakgebieden Arbo, Bodem, Energie, Kwaliteit, Milieu en Water. Het bedrijf is in het kader van warmtenetten thuis op het gebied van Warmte Koude Opslag (WKO), bodemsanering, energie en energie-besparing, emissiehandel, milieuvergunningen en veiligheid.
Wie is WMS? WarmteMeterService bv te Bolsward is gespecialiseerd in het
Warmtemeterservice (WMS) te Bolsward is in november lid geworden van het Warmtenetwerk. “Vooral om commerciële redenen”, geeft directeur Wim Wiegers meteen toe. Het bedrijf is namelijk gespecialiseerd in het meten en factureren van warmte. Iets wat bij vrijwel ieder warmtenetwerk van pas komt. “We zijn al sinds 1988 bezig met het meten van warmte. Het begon bij stadsverwarmingsbedrijven, met het plaatsen van verdampingsmeters op radiatoren. Dat was en is een betrouwbare meetmethode. Toch hebben ze sinds enkele jaren plaatsgemaakt voor elektronische warmtekostenverdelers, die je op afstand kunt uitlezen. Dat scheelt veel tijd.” De elektronische warmtekostenverdelers meten het temperatuurverschil tussen de ruimte en het water in een radiator. Tevens spelen de capaciteit van de radiator en de tijdsduur een rol voor het bepalen van het verbruik. De standen worden doorgegeven aan een centrale computer. Die kan het als het moet ieder uur uitlezen, zodat een analyse gemaakt kan worden wanneer er sprake is van grote verschillen. Niet alleen de nieuwe meettechniek zorgt ervoor dat er nieuwe meters komen, ook de veranderingen in verwarming dragen hieraan bij. “Bij een traditionele cv-installatie kun je het verbruik met een warmtekostenverdeler meten, bij vloerverwarming kan dit alleen met een warmtemeter, die waterdoorstroming meet plus het verschil tussen
• • • •
Warmtenetwerk pleit in de brief voor:
de toepassing van één prijsplafond in plaats van twee het opstellen van afzonderlijke regels voor huishoudelijke en zakelijke klanten, waarbij in beide sectoren gezorgd wordt voor een maximum prijs op hetzelfde kostenniveau als individuele verwarming met aardgas voorkomen van te hoge winsten door een maximum rendement per portefeuille vast te stellen invoeren van stimulerende maatregelen voor gebruik van restwarmte en duurzame warmte; bijvoorbeeld door instelling van een steunregeling voor duurzame warmte SDW naar analogie van de SDE, die alleen duurzame elektriciteit en duurzaam gas ondersteunt. De brief is te vinden op de website www.warmtenetwerk.nl
Nieuwe regels groenfinanciering
KWA is een onafhankelijk adviesbureau met 60 adviseurs en werk-
WMS: ‘Meten is weten’
Warmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet
meten en verrekenen van warmte en andere energiestromen. Directeur Ben Wiegers is voorzitter van de Europese vereniging voor energiekostenverrekening EVVE te Bonn.
inkomende en uitgaande temperatuur van het water”, zegt Wiegers. Samen met Eneco test het bedrijf nu een slimme warmtemeter van Brunata, die elk uur via UMTS standen doorgeeft. Voor woningcorporaties, etc. treedt WMS ook op als incassobureau. Naast de traditionele stadsverwarming meet WMS ook de warmte in projecten met seizoenopslag van warmte en koude in de bodem (WKO) en warmtepompen. Wiegers ziet dat deze vormen van energielevering een enorme vlucht nemen, en denkt daarin een belangrijke rol te kunnen spelen. “Wij kijken naar de toekomst en proberen klaar te zijn voor veranderende wet- en regelgeving en nieuwe toepassingen. Zo plaatsen we een warmtemeter die naast warmte ook koude meet. En we kijken naar de meting van gemeenschappelijke voorzieningen, wat nogal eens over het hoofd wordt gezien.” WMS wil dit soort informatie graag delen, en ziet dat als haar belangrijkste bijdrage aan het netwerk. Naast klanten hoopt ze van net netwerk ook informatie en trainingen te krijgen. “Ik weet en zie ook niet alles”, zegt de directeur. Hij vindt het daarom prettig een paar extra ogen en oren te hebben in de markt. Een politieke club hoeft het Warmtenetwerk van hem niet per se te worden. “De politiek moet uitgaan van het algemeen belang en niet van het belang van marktpartijen.”
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Op 14 december heeft het Ministerie van VROM een nieuwe groenregeling naar de Tweede Kamer gestuurd, die de uit 1995 daterende regeling voor groenfinanciering moet vervangen. Na behandeling in de Kamer zal de regeling in het eerste kwartaal van dit jaar in werking treden. In de groenregeling 2010 zijn warmtedistributienetten opgenomen. Die kunnen profiteren van een lagere rente mits ze voldoen aan de voorwaarden. Minimaal 80% van de warmte moert afkomstig zijn uit afvalverbranders of elektriciteitcentrales met een minimum vermogen van 20 MW. Het warmteverlies van het net mag niet meer zijn dan 20%. Hopelijk worden er door de Tweede Kamer nog duurzame warmteproducenten toegevoegd.
Emissies middelgrote stookinstallaties Op 23 december heeft het ministerie van VROM het Besluit Emissies Middelgrote Stookinstallaties (BEMS) naar de Tweede Kamer gestuurd. De bedoeling is dat deze opvolger van BEES B in april ingaat. De BEMS regelt de emissies van grotere verwarmingsketels tot 50 MW en van alle gasmotoren, dieselmotoren en gasturbines. De maximum emissies zijn gedifferentieerd naar techniek, vermogen en brandstofsoort. T.o.v. de oorspronkelijke plannen zijn na kritiek uit het bedrijfsleven de eisen voor houtketels tot 5 MW en voor gasmotoren op biogas versoepeld, zodat voor deze twee geen rookgasreiniging met ureuminjectie en katalysator (SCR) nodig is. Bij kleinere houtketels is wel ureuminjectie in de vuurhaard nodig om de eisen t.a.v. NOx te halen. Voor WKK op aardgas is vanaf een brandstoftoevoer van 23,5 MW SCR noodzakelijk. In de publicatie in de Staatscorant wordt vermeld, dat de BEMS de strengste emissiewetgeving van Europa is, maar dat hiermee innovatie wordt bevorderd. Voor bestaande installaties gaan de eisen uit de BEMS gelden vanaf 1 januari 2017.
NR 5. WINTER 2010
7
Interviews met nieuwe leden
Beleid in Nederland
KWA Bedrijfsadvies verwacht als nieuw lid van het Warmtenetwerk vooral een politieke lobby, op basis van harde meetgegevens. Directeur Ruud van Kolfschooten: “Volgens mij moeten we samen vooral fungeren als kenniscentrum. Op basis van onze ervaringen weten we wat wel en niet kan, en kunnen dat aanreiken aan de beleidsmakers.” De directeur denkt, dat voor een echte substantiële toename van het aantal warmtenetten in Nederland, veel samenwerking vereist is. “Bedrijven waren tot nu toe gewend hun eigen economisch model als leidraad te nemen, en die bleef beperkt tot het eigen terrein. Voor warmtedeling is het van belang over het hek heen te kijken, en uit je eigen model te stappen.” Dan nog is het niet haalbaar een optimale energiehuishouding te krijgen zonder overheid. “Ook als er een plus ontstaat bij een haalbaarheidonderzoek, is het nog maar de vraag of het wordt uitgevoerd. De plus ontstaat bij een periode van bijvoorbeeld tien jaar, terwijl een bedrijf een investering in drie jaar terugverdiend wil hebben. Ook houden bedrijven niet van afhankelijkheid van derde partijen. Het zou daarom
Het bestuur van het Warmtenetwerk heeft in het kader van de consultatieronde op 23 december een brief gestuurd aan het Ministerie van Economische Zaken. In deze brief worden aan de hand van vijf voorbelden de knelpunten van het huidige wetsontwerp gemeld. De nu voorliggende warmtewet bevat geen stimulans voor verduurzaming.
KWA: ‘Warmtenetwerk kan argumenteren met harde feiten’ goed zijn warmtenetten net als water- en elektriciteitsnetten een nutsvoorziening te laten zijn, die door de overheid wordt aangelegd. Dan heb je veel minder problemen met financiering en vergunningen.” Wanneer de leidingen er liggen, kunnen projectontwikkelaars wat Van Kolfschooten betreft verplicht worden nieuwe gebouwen aan te sluiten. Hoe en waar netten kunnen worden aangelegd en wat dat gaat kosten en opbrengen, kunnen de leden van het warmtenetwerk volgens de directeur heel goed samen berekenen. KWA is specialist voor de industrie, en houdt zich ook bezig met de gebouwde omgeving. “We kunnen samen een databank maken waaruit in een vroeg stadium kan worden bepaald of iets financieel uitkan. Die haalbaarheid hangt ook af van de ontwikkelingen op de gas- en elektriciteitsmarkt en de emissiehandel. Maar daar zie ik zeker kansen. Als de credits voor het verminderen van CO² uitstoot door het gebruik van restwarmte verdeeld worden over leverancier en eindgebruiker, krijg je een win-win situatie. We moeten de knelpunten echt samen oplossen.”
Wie is KWA?
zaam op de vakgebieden Arbo, Bodem, Energie, Kwaliteit, Milieu en Water. Het bedrijf is in het kader van warmtenetten thuis op het gebied van Warmte Koude Opslag (WKO), bodemsanering, energie en energie-besparing, emissiehandel, milieuvergunningen en veiligheid.
Wie is WMS? WarmteMeterService bv te Bolsward is gespecialiseerd in het
Warmtemeterservice (WMS) te Bolsward is in november lid geworden van het Warmtenetwerk. “Vooral om commerciële redenen”, geeft directeur Wim Wiegers meteen toe. Het bedrijf is namelijk gespecialiseerd in het meten en factureren van warmte. Iets wat bij vrijwel ieder warmtenetwerk van pas komt. “We zijn al sinds 1988 bezig met het meten van warmte. Het begon bij stadsverwarmingsbedrijven, met het plaatsen van verdampingsmeters op radiatoren. Dat was en is een betrouwbare meetmethode. Toch hebben ze sinds enkele jaren plaatsgemaakt voor elektronische warmtekostenverdelers, die je op afstand kunt uitlezen. Dat scheelt veel tijd.” De elektronische warmtekostenverdelers meten het temperatuurverschil tussen de ruimte en het water in een radiator. Tevens spelen de capaciteit van de radiator en de tijdsduur een rol voor het bepalen van het verbruik. De standen worden doorgegeven aan een centrale computer. Die kan het als het moet ieder uur uitlezen, zodat een analyse gemaakt kan worden wanneer er sprake is van grote verschillen. Niet alleen de nieuwe meettechniek zorgt ervoor dat er nieuwe meters komen, ook de veranderingen in verwarming dragen hieraan bij. “Bij een traditionele cv-installatie kun je het verbruik met een warmtekostenverdeler meten, bij vloerverwarming kan dit alleen met een warmtemeter, die waterdoorstroming meet plus het verschil tussen
• • • •
Warmtenetwerk pleit in de brief voor:
de toepassing van één prijsplafond in plaats van twee het opstellen van afzonderlijke regels voor huishoudelijke en zakelijke klanten, waarbij in beide sectoren gezorgd wordt voor een maximum prijs op hetzelfde kostenniveau als individuele verwarming met aardgas voorkomen van te hoge winsten door een maximum rendement per portefeuille vast te stellen invoeren van stimulerende maatregelen voor gebruik van restwarmte en duurzame warmte; bijvoorbeeld door instelling van een steunregeling voor duurzame warmte SDW naar analogie van de SDE, die alleen duurzame elektriciteit en duurzaam gas ondersteunt. De brief is te vinden op de website www.warmtenetwerk.nl
Nieuwe regels groenfinanciering
KWA is een onafhankelijk adviesbureau met 60 adviseurs en werk-
WMS: ‘Meten is weten’
Warmtenetwerk pleit voor duurzaamheid in warmtewet
meten en verrekenen van warmte en andere energiestromen. Directeur Ben Wiegers is voorzitter van de Europese vereniging voor energiekostenverrekening EVVE te Bonn.
inkomende en uitgaande temperatuur van het water”, zegt Wiegers. Samen met Eneco test het bedrijf nu een slimme warmtemeter van Brunata, die elk uur via UMTS standen doorgeeft. Voor woningcorporaties, etc. treedt WMS ook op als incassobureau. Naast de traditionele stadsverwarming meet WMS ook de warmte in projecten met seizoenopslag van warmte en koude in de bodem (WKO) en warmtepompen. Wiegers ziet dat deze vormen van energielevering een enorme vlucht nemen, en denkt daarin een belangrijke rol te kunnen spelen. “Wij kijken naar de toekomst en proberen klaar te zijn voor veranderende wet- en regelgeving en nieuwe toepassingen. Zo plaatsen we een warmtemeter die naast warmte ook koude meet. En we kijken naar de meting van gemeenschappelijke voorzieningen, wat nogal eens over het hoofd wordt gezien.” WMS wil dit soort informatie graag delen, en ziet dat als haar belangrijkste bijdrage aan het netwerk. Naast klanten hoopt ze van net netwerk ook informatie en trainingen te krijgen. “Ik weet en zie ook niet alles”, zegt de directeur. Hij vindt het daarom prettig een paar extra ogen en oren te hebben in de markt. Een politieke club hoeft het Warmtenetwerk van hem niet per se te worden. “De politiek moet uitgaan van het algemeen belang en niet van het belang van marktpartijen.”
6
WARMTENETWERK MAGAZINE
Op 14 december heeft het Ministerie van VROM een nieuwe groenregeling naar de Tweede Kamer gestuurd, die de uit 1995 daterende regeling voor groenfinanciering moet vervangen. Na behandeling in de Kamer zal de regeling in het eerste kwartaal van dit jaar in werking treden. In de groenregeling 2010 zijn warmtedistributienetten opgenomen. Die kunnen profiteren van een lagere rente mits ze voldoen aan de voorwaarden. Minimaal 80% van de warmte moert afkomstig zijn uit afvalverbranders of elektriciteitcentrales met een minimum vermogen van 20 MW. Het warmteverlies van het net mag niet meer zijn dan 20%. Hopelijk worden er door de Tweede Kamer nog duurzame warmteproducenten toegevoegd.
Emissies middelgrote stookinstallaties Op 23 december heeft het ministerie van VROM het Besluit Emissies Middelgrote Stookinstallaties (BEMS) naar de Tweede Kamer gestuurd. De bedoeling is dat deze opvolger van BEES B in april ingaat. De BEMS regelt de emissies van grotere verwarmingsketels tot 50 MW en van alle gasmotoren, dieselmotoren en gasturbines. De maximum emissies zijn gedifferentieerd naar techniek, vermogen en brandstofsoort. T.o.v. de oorspronkelijke plannen zijn na kritiek uit het bedrijfsleven de eisen voor houtketels tot 5 MW en voor gasmotoren op biogas versoepeld, zodat voor deze twee geen rookgasreiniging met ureuminjectie en katalysator (SCR) nodig is. Bij kleinere houtketels is wel ureuminjectie in de vuurhaard nodig om de eisen t.a.v. NOx te halen. Voor WKK op aardgas is vanaf een brandstoftoevoer van 23,5 MW SCR noodzakelijk. In de publicatie in de Staatscorant wordt vermeld, dat de BEMS de strengste emissiewetgeving van Europa is, maar dat hiermee innovatie wordt bevorderd. Voor bestaande installaties gaan de eisen uit de BEMS gelden vanaf 1 januari 2017.
NR 5. WINTER 2010
7
Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling De koudevraag neemt door groeiende welvaart wereldwijd sterk toe. Dit zorgt voor een grote toename van energieverbruik en dus CO²-uitstoot. Warmtenetten kunnen ook hier een bijdrage leveren aan het terugdringen van de broeikasgassen: uit warm water kan namelijk koude gehaald worden. Met de opnieuw opgepakte techniek van adsorptie een veelbelovende methode.
De Beijer ontwikkelt koelunit voor woning
Eneco Warmte heeft als eerste in Nederland de stap genomen om een praktijkproef te doen met adsorptie. In een project in Utrecht-Overvecht van Portaal Vastgoed Realisatie worden zes adsorptiekoelmachines geplaatst, elk met een koelvermogen van 50 kW. De machines zijn gefabriceerd door het Duitse bedrijf Sortech, een spin-off van het Fraunhofer Instituut voor zonne-energie. De adsorptiemachine is een interessant zusje van de absorptiekoelmachine. De absorptiekoelmachine bestaat al lang: zelfs eerder dan de compressiekoelmachines met elektromotor. Koelen met warm water is dus niet nieuw. Gaat het bij absorptie om opname van het koudemiddel in een vloeistof, bij adsorptie moet een vaste stof zorgen voor de opname van het koudemiddel. Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan water als koudemiddel met hygroscopische (vaste) stoffen als silicagel en zeoliet. Maar andere stoffen zijn ook mogelijk. Zo wordt bij de Universiteit Twente gewerkt aan organische koudemiddelen met actief kool als adsorbent. In Enschede hoopt men binnen enkele jaren praktijkproeven te kunnen doen met een nieuw soort adsorptiekoelmachines, die een veel ruimer temperatuurbereik hebben dan de adsorptietoestellen, die nu op de markt zijn. Dat is opmerkelijk, want bij adsorptie is er al meer mogelijk dan bij absorptiekoelmachines. Adsorptie werkt met warmte van een lagere temperatuur dan absorptie. Met water met een temperatuur van 55°C kan een dergelijke koelmachine al functioneren, terwijl bij absorptie water tenminste 80 °C moet zijn. De ontwikkelingen bij adsorptiekoeling worden vooral gedreven door de wens om met zonnewarmte te kunnen koelen. Maar ook benutting van laagwaardige restwarmte en koppeling en aansluiting op warmtenetten met lage temperatuur worden daarmee mogelijk. Een interessante uitdaging voor de toekomst.
8
Vanuit zijn bedrijf in Duiven, dat is aangesloten op het warmtenet van NUON, werkt Henk de Beijer aan de ontwikkeling van een kleine adsorptiekoelmachine. Dit apparaat moet qua koelvermogen geschikt zijn voor een individuele woning, maar het moet ook nog eens betaalbaar zijn. Ingenieursbureau RTB De Beijer is al heel wat jaren succesvol met het ontwikkelen van nieuwe producten voor verwarming en koeling. Verschillende door hem ontwikkelde producten worden door Inventum te Bilthoven geproduceerd.Het idee om met adsorptietechnologie te koelen en te verwarmen en ook energie op te slaan, speelt al heel wat jaren bij De Beijer. Bij ECN in Petten bouwde men al in 2003 een werkende machine volgens zijn concept SWEAT, wat staat voor Salt Water Energy Accumulation and Transformation. In het eigen lab van RTB De Beijer draait nu een prototype van een koelunit, die in seriebouw voor een aantrekkelijke prijs geproduceerd moet kunnen worden. In deze koemachine voor de woningbouw, de Solabcool, zitten enkele nieuwe vindingen van De Beijer, waarmee het lage prijsniveau bereikt moet kunnen worden. Het koelvermogen is 3 kW. Het koudewater uit de koelunit kan door de bewoner naar wens in de woonkamer of slaapkamers worden gebruikt. De Vlaamse radiatoren- en conrectorenfabrikant Jaga brengt de Solabcool eind dit jaar op de markt.
Synthetische koudemiddelen onder druk Op 1 januari 2010 was het definitieve einde van het koudemiddel R22. Eigenaars van koelinstallaties met R22 moeten snel maatregelen nemen, was de boodschap op het congres, dat op 8 december georganiseerd werd door SenterNovem en de Nederlandse Raad van de Koude. De meerderheid van de deelnemers aan het congres was voor een directe overstap naar natuurlijke koudemiddelen in plaats van de tussenstap van chloorvrije, synthetische fluorkoudemiddelen (HFK’s) zoals R134a en R410, die in vrijwel alle airco’s, koelmachines en warmtepompen worden gebruikt. HFK’s hebben een extreem groot broeikaseffect en worden daarom in Denemarken en Zwitserland al niet meer toegestaan in nieuwe installaties. De vertegenwoordigers van de verenigingen op het gebied van de koeltechniek gaven aan, dat in Nederland het lekverlies van koudemiddelen dankzij goed toezicht erg laag is en dat op korte termijn een verbod van HFK’s meer nadelen dan voordelen heeft. Interessant is, dat sorptiekoelmachines al werken met natuurlijk koudemiddelen. Deze techniek kwam op het congres aan de orde in presentaties van het warmtenetwerk en van ECN. Robert de Boer van ECN liet zien, dat een data-entry met de combinatie wkk-adsorptiekoeling veel minder emissie van CO² geeft dan koelmachines plus vrije koeling.
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
9
Deelnemers Warmtenetwerk werken aan adsorptiekoeling De koudevraag neemt door groeiende welvaart wereldwijd sterk toe. Dit zorgt voor een grote toename van energieverbruik en dus CO²-uitstoot. Warmtenetten kunnen ook hier een bijdrage leveren aan het terugdringen van de broeikasgassen: uit warm water kan namelijk koude gehaald worden. Met de opnieuw opgepakte techniek van adsorptie een veelbelovende methode.
De Beijer ontwikkelt koelunit voor woning
Eneco Warmte heeft als eerste in Nederland de stap genomen om een praktijkproef te doen met adsorptie. In een project in Utrecht-Overvecht van Portaal Vastgoed Realisatie worden zes adsorptiekoelmachines geplaatst, elk met een koelvermogen van 50 kW. De machines zijn gefabriceerd door het Duitse bedrijf Sortech, een spin-off van het Fraunhofer Instituut voor zonne-energie. De adsorptiemachine is een interessant zusje van de absorptiekoelmachine. De absorptiekoelmachine bestaat al lang: zelfs eerder dan de compressiekoelmachines met elektromotor. Koelen met warm water is dus niet nieuw. Gaat het bij absorptie om opname van het koudemiddel in een vloeistof, bij adsorptie moet een vaste stof zorgen voor de opname van het koudemiddel. Je kunt dan bijvoorbeeld denken aan water als koudemiddel met hygroscopische (vaste) stoffen als silicagel en zeoliet. Maar andere stoffen zijn ook mogelijk. Zo wordt bij de Universiteit Twente gewerkt aan organische koudemiddelen met actief kool als adsorbent. In Enschede hoopt men binnen enkele jaren praktijkproeven te kunnen doen met een nieuw soort adsorptiekoelmachines, die een veel ruimer temperatuurbereik hebben dan de adsorptietoestellen, die nu op de markt zijn. Dat is opmerkelijk, want bij adsorptie is er al meer mogelijk dan bij absorptiekoelmachines. Adsorptie werkt met warmte van een lagere temperatuur dan absorptie. Met water met een temperatuur van 55°C kan een dergelijke koelmachine al functioneren, terwijl bij absorptie water tenminste 80 °C moet zijn. De ontwikkelingen bij adsorptiekoeling worden vooral gedreven door de wens om met zonnewarmte te kunnen koelen. Maar ook benutting van laagwaardige restwarmte en koppeling en aansluiting op warmtenetten met lage temperatuur worden daarmee mogelijk. Een interessante uitdaging voor de toekomst.
8
Vanuit zijn bedrijf in Duiven, dat is aangesloten op het warmtenet van NUON, werkt Henk de Beijer aan de ontwikkeling van een kleine adsorptiekoelmachine. Dit apparaat moet qua koelvermogen geschikt zijn voor een individuele woning, maar het moet ook nog eens betaalbaar zijn. Ingenieursbureau RTB De Beijer is al heel wat jaren succesvol met het ontwikkelen van nieuwe producten voor verwarming en koeling. Verschillende door hem ontwikkelde producten worden door Inventum te Bilthoven geproduceerd.Het idee om met adsorptietechnologie te koelen en te verwarmen en ook energie op te slaan, speelt al heel wat jaren bij De Beijer. Bij ECN in Petten bouwde men al in 2003 een werkende machine volgens zijn concept SWEAT, wat staat voor Salt Water Energy Accumulation and Transformation. In het eigen lab van RTB De Beijer draait nu een prototype van een koelunit, die in seriebouw voor een aantrekkelijke prijs geproduceerd moet kunnen worden. In deze koemachine voor de woningbouw, de Solabcool, zitten enkele nieuwe vindingen van De Beijer, waarmee het lage prijsniveau bereikt moet kunnen worden. Het koelvermogen is 3 kW. Het koudewater uit de koelunit kan door de bewoner naar wens in de woonkamer of slaapkamers worden gebruikt. De Vlaamse radiatoren- en conrectorenfabrikant Jaga brengt de Solabcool eind dit jaar op de markt.
Synthetische koudemiddelen onder druk Op 1 januari 2010 was het definitieve einde van het koudemiddel R22. Eigenaars van koelinstallaties met R22 moeten snel maatregelen nemen, was de boodschap op het congres, dat op 8 december georganiseerd werd door SenterNovem en de Nederlandse Raad van de Koude. De meerderheid van de deelnemers aan het congres was voor een directe overstap naar natuurlijke koudemiddelen in plaats van de tussenstap van chloorvrije, synthetische fluorkoudemiddelen (HFK’s) zoals R134a en R410, die in vrijwel alle airco’s, koelmachines en warmtepompen worden gebruikt. HFK’s hebben een extreem groot broeikaseffect en worden daarom in Denemarken en Zwitserland al niet meer toegestaan in nieuwe installaties. De vertegenwoordigers van de verenigingen op het gebied van de koeltechniek gaven aan, dat in Nederland het lekverlies van koudemiddelen dankzij goed toezicht erg laag is en dat op korte termijn een verbod van HFK’s meer nadelen dan voordelen heeft. Interessant is, dat sorptiekoelmachines al werken met natuurlijk koudemiddelen. Deze techniek kwam op het congres aan de orde in presentaties van het warmtenetwerk en van ECN. Robert de Boer van ECN liet zien, dat een data-entry met de combinatie wkk-adsorptiekoeling veel minder emissie van CO² geeft dan koelmachines plus vrije koeling.
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
9
Lessen van Wenen
In 1969 startte het warmtebedrijf van Wenen met warmtelevering vanuit de afvalverbrander Spittelau naar een nabijgelegen ziekenhuis. Bij het veertigjarig jubileum van Fernwärme Wien kon men met trots melden, dat Wenen met 300.000 klanten bij de top drie van Europese warmtenetten hoort. De Oostenrijkse hoofdstad valt niet alleen op door opzet en omvang, maar is een absolute topper als het gaat om energiebesparing. Voor elke GJ warmtelevering verbruikt men slechts 0,1 GJ aan fossiele brandstoffen (primaire energie ratio ofwel PER=0,1). Hoe heeft Fernwärme Wien dat in veertig jaar voor elkaar gekregen? Medio september organiseerde het Warmtenetwerk een studiereis naar Wenen om achter de geheimen van het succes te komen. Dat is goed gelukt, want het Weense warmtebedrijf en de gemeente wilden graag alle succesfactoren voor warmte toelichten. Ook over het nieuwe product koude kreeg de delegatie van het Warmtenetwerk verkoopstrategie en techniek gepresenteerd. Het hoofdthema in Wenen is het milieu, maar men heeft ook een helder beleid t.a.v. marketing, klanttevredenheid en economie. Er zijn uiteraard grote verschillen tussen Oostenrijk en Nederland, maar evenals bij ons is in Wenen aardgas de grote concurrent voor warmte. In de veertig jaar Fernwärme Wien is niet alleen het aandeel stadsverwarming sterk gegroeid, maar ook het aandeel aardgas terwijl olie en steenkool sterk zijn gedaald. Energie Wien, het moederbedrijf van Fernwärme Wien, heeft dus op twee fronten sterke groei gerealiseerd. Voor de toekomst wil men vooral groeien met warmte. Van een marktaandeel van 30% nu gaat men naar 50% in 2020 met een investeringsniveau van EUR 160 miljoen per jaar.
Les 3: van afval naar energie met hoog rendement
Les 1: gemeentegebouwen op warmtenet
Les 2: Koppelen
Bij de ontwikkeling van het warmtenet speelde de gemeente geen afwachtende, maar een voortrekkersrol. Voor de gebouwen van de stad (gemeente)Wenen hoefden geen lange onderhandelingen te worden gevoerd over aansluiting. Elk gebouw werd zodra het technisch mogelijk was, aangesloten. Dat geldt overigens ook voor de gebouwen van de staat, waarvan er in de Oostenrijkse hoofdstad ook nogal wat zijn. Ook het monumentale keizerlijk paleis is afnemer van het warmtenet. Het warmtebedrijf van Wenen heeft voor overheidsgebouwen een apart warmtetarief. Die betalen geen vastrecht, maar alles op basis van verbruik.
Weliswaar begon het in Wenen met een enkele warmteproducent, de afvalverbrander Spittelau en een warmtenet rondom deze warmtebron; men ging al snel actief op zoek naar andere warmtebronnen en koppelde enkele kleinere netten aan het net van Spittelau. Zo groeide het net uit tot een groot net met rondom een ringleiding, waar meerdere warmteproducenten op zijn aangesloten. Naast Spittelau is er nog een tweede afvalverbrander aangesloten en een paar industriële bedrijven met restwarmte. Belangrijke restwarmteleveranciers zijn de olieraffinaderij en de waspoederfabriek van Henkel. Verder leveren de centrale van Energie Wien, een biomassacentrale en warmtekrachtinstallaties op biogas en stortgas warmte aan de ring.
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
Fernwarme Wien is in wezen een combinatie van afvalverwerker en warmtebedrijf. Van de totale omzet van EUR 400 miljoen per jaar is ruwweg driekwart voor warmte- en koudelevering, een kwart voor afvalverwerking en daarnaast nog wat voor dienstverlening. Het afval in Wenen levert elektriciteit en warmte met een hoog totaal rendement. De warmte van de twee afvalverbranders is samen met de restwarmte ut de industrie goed voor de basisbehoefte van het warmtenet. In de zomer is er een overschot aan warmte uit deze bronnen, die het hele jaar door volop draaien. Daar heeft Fernwarme Wien nu ook een toepassing voor. Het ziekenhuis en de kantoren bij Spittelau hebben een forse behoefte aan koeling. De warmteoverschotten worden nu in enorme absorptiekoelmachines omgezet in koude. Het warmtebedrijf levert gekoeld water met een temperatuur van 4 °C en krijgt het water na gebruik met een temperatuur van 18 °C terug. Buiten de zomer wordt er koude geleverd met vrije koeling vanuit de Donau.
Les 4: maak het leuk Het warmtebedrijf van Wenen meet regelmatig de tevredenheid van haar klanten, dat levert telkens een uitstekende score op, beter dan bij de aardgasklanten. Dat zal veel te maken hebben met de tarieven en de service (Fernwärme Wien heeft ook een servicedienst voor de installatie van de klanten en repareert dan bijvoorbeeld een lekkende radiator), maar ook met de speciale programma’s voor de warmteklanten. De vrolijke uitstraling van de architectuur van Hundertwasser wordt daarbij handig gebruikt; Spittelau, ontworpen door de beroemde architect, is hét beeld van Fernwarme Wien. Deze kleurige warmtecentrale staat dan ook afgebeeld op de klantenpas, die recht geeft op allerlei kortingen en op het bezoek aan cultuurevenementen georganiseerd door het warmtebedrijf.
NR 5. WINTER 2010
11
Lessen van Wenen
In 1969 startte het warmtebedrijf van Wenen met warmtelevering vanuit de afvalverbrander Spittelau naar een nabijgelegen ziekenhuis. Bij het veertigjarig jubileum van Fernwärme Wien kon men met trots melden, dat Wenen met 300.000 klanten bij de top drie van Europese warmtenetten hoort. De Oostenrijkse hoofdstad valt niet alleen op door opzet en omvang, maar is een absolute topper als het gaat om energiebesparing. Voor elke GJ warmtelevering verbruikt men slechts 0,1 GJ aan fossiele brandstoffen (primaire energie ratio ofwel PER=0,1). Hoe heeft Fernwärme Wien dat in veertig jaar voor elkaar gekregen? Medio september organiseerde het Warmtenetwerk een studiereis naar Wenen om achter de geheimen van het succes te komen. Dat is goed gelukt, want het Weense warmtebedrijf en de gemeente wilden graag alle succesfactoren voor warmte toelichten. Ook over het nieuwe product koude kreeg de delegatie van het Warmtenetwerk verkoopstrategie en techniek gepresenteerd. Het hoofdthema in Wenen is het milieu, maar men heeft ook een helder beleid t.a.v. marketing, klanttevredenheid en economie. Er zijn uiteraard grote verschillen tussen Oostenrijk en Nederland, maar evenals bij ons is in Wenen aardgas de grote concurrent voor warmte. In de veertig jaar Fernwärme Wien is niet alleen het aandeel stadsverwarming sterk gegroeid, maar ook het aandeel aardgas terwijl olie en steenkool sterk zijn gedaald. Energie Wien, het moederbedrijf van Fernwärme Wien, heeft dus op twee fronten sterke groei gerealiseerd. Voor de toekomst wil men vooral groeien met warmte. Van een marktaandeel van 30% nu gaat men naar 50% in 2020 met een investeringsniveau van EUR 160 miljoen per jaar.
Les 3: van afval naar energie met hoog rendement
Les 1: gemeentegebouwen op warmtenet
Les 2: Koppelen
Bij de ontwikkeling van het warmtenet speelde de gemeente geen afwachtende, maar een voortrekkersrol. Voor de gebouwen van de stad (gemeente)Wenen hoefden geen lange onderhandelingen te worden gevoerd over aansluiting. Elk gebouw werd zodra het technisch mogelijk was, aangesloten. Dat geldt overigens ook voor de gebouwen van de staat, waarvan er in de Oostenrijkse hoofdstad ook nogal wat zijn. Ook het monumentale keizerlijk paleis is afnemer van het warmtenet. Het warmtebedrijf van Wenen heeft voor overheidsgebouwen een apart warmtetarief. Die betalen geen vastrecht, maar alles op basis van verbruik.
Weliswaar begon het in Wenen met een enkele warmteproducent, de afvalverbrander Spittelau en een warmtenet rondom deze warmtebron; men ging al snel actief op zoek naar andere warmtebronnen en koppelde enkele kleinere netten aan het net van Spittelau. Zo groeide het net uit tot een groot net met rondom een ringleiding, waar meerdere warmteproducenten op zijn aangesloten. Naast Spittelau is er nog een tweede afvalverbrander aangesloten en een paar industriële bedrijven met restwarmte. Belangrijke restwarmteleveranciers zijn de olieraffinaderij en de waspoederfabriek van Henkel. Verder leveren de centrale van Energie Wien, een biomassacentrale en warmtekrachtinstallaties op biogas en stortgas warmte aan de ring.
10
WARMTENETWERK MAGAZINE
Fernwarme Wien is in wezen een combinatie van afvalverwerker en warmtebedrijf. Van de totale omzet van EUR 400 miljoen per jaar is ruwweg driekwart voor warmte- en koudelevering, een kwart voor afvalverwerking en daarnaast nog wat voor dienstverlening. Het afval in Wenen levert elektriciteit en warmte met een hoog totaal rendement. De warmte van de twee afvalverbranders is samen met de restwarmte ut de industrie goed voor de basisbehoefte van het warmtenet. In de zomer is er een overschot aan warmte uit deze bronnen, die het hele jaar door volop draaien. Daar heeft Fernwarme Wien nu ook een toepassing voor. Het ziekenhuis en de kantoren bij Spittelau hebben een forse behoefte aan koeling. De warmteoverschotten worden nu in enorme absorptiekoelmachines omgezet in koude. Het warmtebedrijf levert gekoeld water met een temperatuur van 4 °C en krijgt het water na gebruik met een temperatuur van 18 °C terug. Buiten de zomer wordt er koude geleverd met vrije koeling vanuit de Donau.
Les 4: maak het leuk Het warmtebedrijf van Wenen meet regelmatig de tevredenheid van haar klanten, dat levert telkens een uitstekende score op, beter dan bij de aardgasklanten. Dat zal veel te maken hebben met de tarieven en de service (Fernwärme Wien heeft ook een servicedienst voor de installatie van de klanten en repareert dan bijvoorbeeld een lekkende radiator), maar ook met de speciale programma’s voor de warmteklanten. De vrolijke uitstraling van de architectuur van Hundertwasser wordt daarbij handig gebruikt; Spittelau, ontworpen door de beroemde architect, is hét beeld van Fernwarme Wien. Deze kleurige warmtecentrale staat dan ook afgebeeld op de klantenpas, die recht geeft op allerlei kortingen en op het bezoek aan cultuurevenementen georganiseerd door het warmtebedrijf.
NR 5. WINTER 2010
11
Eindhoven door daadkracht voorop
Pijnacker krijgt warmtenet op geothermie Op 10 december heeft potplantenkwekerij Ammerlaan in Pijnacker een contract gesloten met het Duitse boorbedrijf Daldrup voor de winning van aardwarmte. Verwacht wordt, dat er op 2.000 meter diepte warm water van 70 graden is te winnen. Het geothermieproject is een uitvloeisel van het studenteninitiatief DAP (Delft aardwarmte project). Ammerlaan maakt gebruik van de opsporingsvergunning voor geothermie, die TU Delft in augustus kreeg voor de regio. Ammerlaan zal de aardwarmte niet alleen in het eigen tuinbouwbedrijf gebruiken, maar er komt een klein warmtenet met als afnemers zwembad en sporthal De Viergang, het Stanislascollege en enkele omliggende glastuinbouwbedrijven. De gemeente Pijnacker-Nootdorp ziet aardwarmte als een belangrijk middel om een transitie naar duurzame warmte op gang te krijgen. Hans de Jong, wethouder economie van Gemeente Pijnacker-Nootdorp is blij met het innovatieve project van Ammerlaan. “Het is geweldig om te zien dat met een goede samenwerking tussen Ammerlaan, TU Delft, DAP en de gemeente duurzaamheid handen en voeten wordt gegeven. Een paradepaardje voor de Pijnacker-Nootdorpse glastuinbouw.” Zuid-Holland is pionier op het gebied van geothermie met al in bedrijf een installatie bij kwekerij Van den Bosch in Bleiswijk, terwijl in de Zuid-Hollandse hoofdstad begin dit jaar de boring start voor Aardwarmte Den Haag, dat een warmtenet voor 4.000 woningen gaat verzorgen met geothermische warmte.
Duurzame projecten komen goed van de grond in Gemeente Eindhoven. Niet alleen in Eindhoven natuurlijk, maar er is daar wel iets bijzonders aan de hand. Eindhoven realiseert namelijk op eigen initiatief en in eigen beheer energieprojecten. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet volgens projectmanager Frans Kastelijn. “Je hebt heel wat expertise en daadkracht nodig.” Zwemcentrum De Tongelreep, die door een bio-energiecentrale in de eigen energiebehoefte voor elektra en warmte kan voorzien, is een voorbeeld van een aansprekend project. De centrale draait op bio-olie uit slachtafval van een bedrijf nabij Eindhoven. Het andere project is de biomassacentrale voor het woongebied Meerhoven. Centrale Meerhoven gaat 1.580 woningen en 15.000m² commerciële ruimte warmte leveren. “We hebben daar in de zomer warmte over, en dat overschot wordt gekoppeld aan een nieuw kantoor- en industrieterrein dat die warmte kan gebruiken. Zo wordt alle warmte, die in de centrale opgewekt wordt en vrijkomt, nuttig besteed”, aldus Kastelijn. De centrale werkt op houtchips afkomstig uit gemeenteplantsoenen en van particulieren. Zowel de centrale bij de Tongelreep als Centrale Meerhoven draait op brandstof uit de regio, waardoor transportkosten en verspilling tot een minimum worden beperkt.
Voorbeeldfunctie De voorbeeldfunctie die zijn gemeente heeft, doet de vraag naar informatie stijgen. Kastelijn is dan ook vaak druk in de weer om lezingen te geven, onlangs nog bij de gemeente Ede. Kastelijn merkte daar dat veel mensen enthousiast zijn over de manier van werken van Eindhoven op het gebied van initiatieven voor duurzame energie. De gemeente realiseert duurzame projecten op eigen kracht. En niet alleen duurzaamheid telt. De projecten moeten, vóór duurzaam, rendabel zijn. Als de projecten dat niet zijn, hebben ze geen kans van slagen. Te starten projecten worden daarom allereerst onderworpen aan een rekensom, die de kosten en baten op een rij zet. Subsidies worden meegenomen in de berekeningen, maar alleen voor de periode waarvoor de subsidies van toepassing zijn. Na deze periode moet het project zelfstandig functioneren en niet als een kaartenhuis ineenstorten.
12
Unterhaching bouwt warmtenet op geothermie
Stappenplan
Besliskracht
“Het in kaart brengen van een project is absoluut noodzakelijk. Wanneer ik begin met een project, maak ik eerst een stappenplan. Wat is het doel? In welke onderdelen kan ik het plan verdelen? Wie heb ik nodig om verschillende zaken te regelen en uit te zoeken? Hoe gaan we het plan realiseren en hoeveel tijd hebben we daarvoor nodig?” Kastelijn houdt van tevoren rekening met de grenzen, in plaats van eerst een eind weg te dromen. “Ik schets een kader waarbinnen gewerkt moet worden. In plaats van eerst ontwikkelaars de opdracht te geven een centrale te ontwerpen en vervolgens voor dat idee vergunningen aan te vragen, draai ik de zaken om. Ik vraag milieu- en bouwvergunningen aan en laat binnen de grenzen van wat ik dan al weet wat toegestaan is een ontwerp maken. Dan is al één horde bij voorbaat genomen.”
Hij benadrukt het belang van het durven nemen van beslissingen. Volgens hem lopen projecten vaak stuk op een overdaad aan overleg tussen verschillende partijen. Initiatieven die worden opgepakt als een samenwerking tussen bijvoorbeeld een energiebedrijf, een gemeente en een projectontwikkelaar halen de eindstreep dikwijls niet, omdat bij zoveel partijen altijd wel één raad van commissarissen zijn partij terugtrekt. Het is makkelijker één organisatie de kar te laten trekken. “En dat kan alleen als er iemand aan het roer staat die durft te leiden, met kennis, creativiteit en innovativiteit.”
WARMTENETWERK MAGAZINE
Tussen de Beierse hoofdstad München en de Alpen ligt de gemeente Unterhaching. De plaats heeft bekendheid gekregen door een uniek geothermieproject met opwekking van elektriciteit in een Kalinacyclus. Maar terwijl aanvankelijk het accent lag op groene stroom, is nu alle aandacht gericht op uitbouw van het warmtenet. Vanuit het niets heeft Unterhaching in enkele jaren een net aangelegd, dat nu al in 25% van de warmtebehoefte van de plaats voorziet. In 18 maanden tijd werd 28 kilometer warmtenet aangelegd. Meer dan 3.000 woningen, het gemeentehuis, scholen, zwembad en bedrijven zijn al aangesloten. In 2020 wil men een totaal van 80 MW aan warmteaansluitingen gerealiseerd hebben. Dan is het grootste deel van de stad van duurzame warmte voorzien. De door Siemens gebouwde Kalinacentrale zorgt ervoor, dat de warmte altijd volledig benut wordt. Met de Kalinacyclus kan warmte vanaf een temperatuur van 90 graden benutten voor de opwekking van elektriciteit. Het water, dat in Unterhaching op een diepte van ca. 3,5 kilometer wordt gewonnen, heeft en temperatuur van ruim 130 °C.
NR 5. WINTER 2010
13
Eindhoven door daadkracht voorop
Pijnacker krijgt warmtenet op geothermie Op 10 december heeft potplantenkwekerij Ammerlaan in Pijnacker een contract gesloten met het Duitse boorbedrijf Daldrup voor de winning van aardwarmte. Verwacht wordt, dat er op 2.000 meter diepte warm water van 70 graden is te winnen. Het geothermieproject is een uitvloeisel van het studenteninitiatief DAP (Delft aardwarmte project). Ammerlaan maakt gebruik van de opsporingsvergunning voor geothermie, die TU Delft in augustus kreeg voor de regio. Ammerlaan zal de aardwarmte niet alleen in het eigen tuinbouwbedrijf gebruiken, maar er komt een klein warmtenet met als afnemers zwembad en sporthal De Viergang, het Stanislascollege en enkele omliggende glastuinbouwbedrijven. De gemeente Pijnacker-Nootdorp ziet aardwarmte als een belangrijk middel om een transitie naar duurzame warmte op gang te krijgen. Hans de Jong, wethouder economie van Gemeente Pijnacker-Nootdorp is blij met het innovatieve project van Ammerlaan. “Het is geweldig om te zien dat met een goede samenwerking tussen Ammerlaan, TU Delft, DAP en de gemeente duurzaamheid handen en voeten wordt gegeven. Een paradepaardje voor de Pijnacker-Nootdorpse glastuinbouw.” Zuid-Holland is pionier op het gebied van geothermie met al in bedrijf een installatie bij kwekerij Van den Bosch in Bleiswijk, terwijl in de Zuid-Hollandse hoofdstad begin dit jaar de boring start voor Aardwarmte Den Haag, dat een warmtenet voor 4.000 woningen gaat verzorgen met geothermische warmte.
Duurzame projecten komen goed van de grond in Gemeente Eindhoven. Niet alleen in Eindhoven natuurlijk, maar er is daar wel iets bijzonders aan de hand. Eindhoven realiseert namelijk op eigen initiatief en in eigen beheer energieprojecten. Dat klinkt eenvoudig, maar dat is het niet volgens projectmanager Frans Kastelijn. “Je hebt heel wat expertise en daadkracht nodig.” Zwemcentrum De Tongelreep, die door een bio-energiecentrale in de eigen energiebehoefte voor elektra en warmte kan voorzien, is een voorbeeld van een aansprekend project. De centrale draait op bio-olie uit slachtafval van een bedrijf nabij Eindhoven. Het andere project is de biomassacentrale voor het woongebied Meerhoven. Centrale Meerhoven gaat 1.580 woningen en 15.000m² commerciële ruimte warmte leveren. “We hebben daar in de zomer warmte over, en dat overschot wordt gekoppeld aan een nieuw kantoor- en industrieterrein dat die warmte kan gebruiken. Zo wordt alle warmte, die in de centrale opgewekt wordt en vrijkomt, nuttig besteed”, aldus Kastelijn. De centrale werkt op houtchips afkomstig uit gemeenteplantsoenen en van particulieren. Zowel de centrale bij de Tongelreep als Centrale Meerhoven draait op brandstof uit de regio, waardoor transportkosten en verspilling tot een minimum worden beperkt.
Voorbeeldfunctie De voorbeeldfunctie die zijn gemeente heeft, doet de vraag naar informatie stijgen. Kastelijn is dan ook vaak druk in de weer om lezingen te geven, onlangs nog bij de gemeente Ede. Kastelijn merkte daar dat veel mensen enthousiast zijn over de manier van werken van Eindhoven op het gebied van initiatieven voor duurzame energie. De gemeente realiseert duurzame projecten op eigen kracht. En niet alleen duurzaamheid telt. De projecten moeten, vóór duurzaam, rendabel zijn. Als de projecten dat niet zijn, hebben ze geen kans van slagen. Te starten projecten worden daarom allereerst onderworpen aan een rekensom, die de kosten en baten op een rij zet. Subsidies worden meegenomen in de berekeningen, maar alleen voor de periode waarvoor de subsidies van toepassing zijn. Na deze periode moet het project zelfstandig functioneren en niet als een kaartenhuis ineenstorten.
12
Unterhaching bouwt warmtenet op geothermie
Stappenplan
Besliskracht
“Het in kaart brengen van een project is absoluut noodzakelijk. Wanneer ik begin met een project, maak ik eerst een stappenplan. Wat is het doel? In welke onderdelen kan ik het plan verdelen? Wie heb ik nodig om verschillende zaken te regelen en uit te zoeken? Hoe gaan we het plan realiseren en hoeveel tijd hebben we daarvoor nodig?” Kastelijn houdt van tevoren rekening met de grenzen, in plaats van eerst een eind weg te dromen. “Ik schets een kader waarbinnen gewerkt moet worden. In plaats van eerst ontwikkelaars de opdracht te geven een centrale te ontwerpen en vervolgens voor dat idee vergunningen aan te vragen, draai ik de zaken om. Ik vraag milieu- en bouwvergunningen aan en laat binnen de grenzen van wat ik dan al weet wat toegestaan is een ontwerp maken. Dan is al één horde bij voorbaat genomen.”
Hij benadrukt het belang van het durven nemen van beslissingen. Volgens hem lopen projecten vaak stuk op een overdaad aan overleg tussen verschillende partijen. Initiatieven die worden opgepakt als een samenwerking tussen bijvoorbeeld een energiebedrijf, een gemeente en een projectontwikkelaar halen de eindstreep dikwijls niet, omdat bij zoveel partijen altijd wel één raad van commissarissen zijn partij terugtrekt. Het is makkelijker één organisatie de kar te laten trekken. “En dat kan alleen als er iemand aan het roer staat die durft te leiden, met kennis, creativiteit en innovativiteit.”
WARMTENETWERK MAGAZINE
Tussen de Beierse hoofdstad München en de Alpen ligt de gemeente Unterhaching. De plaats heeft bekendheid gekregen door een uniek geothermieproject met opwekking van elektriciteit in een Kalinacyclus. Maar terwijl aanvankelijk het accent lag op groene stroom, is nu alle aandacht gericht op uitbouw van het warmtenet. Vanuit het niets heeft Unterhaching in enkele jaren een net aangelegd, dat nu al in 25% van de warmtebehoefte van de plaats voorziet. In 18 maanden tijd werd 28 kilometer warmtenet aangelegd. Meer dan 3.000 woningen, het gemeentehuis, scholen, zwembad en bedrijven zijn al aangesloten. In 2020 wil men een totaal van 80 MW aan warmteaansluitingen gerealiseerd hebben. Dan is het grootste deel van de stad van duurzame warmte voorzien. De door Siemens gebouwde Kalinacentrale zorgt ervoor, dat de warmte altijd volledig benut wordt. Met de Kalinacyclus kan warmte vanaf een temperatuur van 90 graden benutten voor de opwekking van elektriciteit. Het water, dat in Unterhaching op een diepte van ca. 3,5 kilometer wordt gewonnen, heeft en temperatuur van ruim 130 °C.
NR 5. WINTER 2010
13
Boer zoekt warmtenet
Groene warmte voor kaarsvet van Bolsius
Na het eerste project in de Polderwijk te Zeewolde, waar op 7 januari 2009 de eerste Zone Groene Warmte werd ingesteld, blijkt warmte van de boer populair te worden. In Luttelgeest is de maatschap Peters begin dit jaar gestart met warmtelevering aan de glastuinbouw en in oktober werd in het nieuwe dorp Techum bij Leeuwarden de Eco Zathe in gebruik genomen. Die levert met een biogas-wkk van boerderij Nij Bosma Zathe warmte aan een woonwijk. De Friese gemeentes Ferwerderadeel, Menaldumadeel en Dongeradeel willen nu met een eigen energiebedrijf warmte van bestaande biogasinstallaties bij melkveehouders aan gemeentelijke gebouwen, scholen en zwembaden leveren. Ook het Groningse Winsum werkt hard aan een soortgelijk project. In Putten is Eneco gestart met de bouw van een mestvergister, die energie moet leveren voor het Bosbad. Kennelijk zijn boeren goede partners om mee samen te werken. Jammer, dat ze in Nederland bar weinig ruimte krijgen in de Steunregeling voor Duurzame Energie (SDE). De minister van EZ heeft al gewaarschuwd, dat ze in 2010 evenals in 2009 veel meer aanvragers krijgt dan ze budget vrijgeeft voor mestvergisting. Door een loting wordt dan bepaald wie wel en wie niet steun krijgt. Helaas kunnen dan financierbare projecten worden uitgeloot terwijl niet realiseerbare projecten wel een subsidiebeschikking krijgen. Bij de nu geldende SDE-tarieven zijn nieuwe investeringen in mestvergisters alleen met goede warmtebenutting financierbaar.
Een maandje voor de kerst startte de warmtelevering van het warmtenet Appelweg Moerdijk. Kaarsenfabrikant Bolsius en Drecht Coating service zijn de eerste afnemers van de groene warmte, die door Bewa wordt geproduceerd uit keukenafval van restaurants. Bewa verwarmt er ook een eigen tankterminal mee. Het warmtenet Appelweg is het eerste concrete project in het convenant voor een Proeftuin Schoon Bedrijventerrein Moerdijk, dat in april door havenschap, gemeente, provincie , rijkswaterstaat en bedrijvenkring Moerdijk is gesloten. Een onderzoek van DWA in opdracht van havenschap, provincie Noord-Brabant en Westbrabantse gemeentes liet zien, dat er en geweldig potentieel is voor restwarmte op Moerdijk, maar ook in andere Westbrabantse plaatsen zoals Roosendaal en Bergen op Zoom. Op Moerdijk lopen meerdere plannen voor warmtelevering. Het gaat dan om uitwisseling van restwarmte op hogere temperatuur tussen industrieën, maar ook om warmtelevering van industrie naar glastuinbouw en woonwijken. Helemaal nieuw is warmtelevering hier niet. Een warmtekrachtinstallatie van Essent levert al jaren tot 150 ton stoom per uur aan Shell Chemie en krijgt zelf stoom geleverd van afvalverbrander AZN.
Burgemeester Crone van Leeuwarden en Bert de Vries van EZ onthullen de naam van de warmtecentrale van Essent in Techum
Winnaars eerste District Energy Award
Eerste warmte en CO² voor kassen bij Terneuzen
Tijdens de District Energy Summit in Kopenhagen werden op 3 november 2009 door Jayen Veerapen en Milou Beerepoot van het IEA voor het eerst Climate Awards voor District Energy uitgereikt. Bij ‘district energy’ moet je vooral denken aan uitwisseling van warmte en/of koude in een gebied, maar het begrip is op zich breder. Je kunt ook denken aan transportbrandstoffen, straatverlichting en voorlichting over energiebesparing. Het congres werd in de aanloop naar de klimaattop in Kopenhagen georganiseerd door de International District Energy Association, Euroheat & Power, Dansk Fjernvarme en DBDH met steun van IEA. De prijzen gingen naar de campus van de universiteit van Texas, de Zweedse stad Boras met warmte- en koudenet en biogastankstations, het warmtebedrijf van Kopenhagen, Duinkerken voor gebruik van warmte uit de staalfabriek, het warmtenet van het Chinese Heilongjian en naar Krakau voor de modernisatie van het warmtenet in deze Poolse stad.
Voor de gemeente Terneuzen was het in de tweede helft van 2009 twee keer feest. Op 2 september legde minister-president Balkenende bij Yara in Sluiskil de eerste steen voor een nieuwe fabriek, waarmee Yara haar productiecapaciteit fors uitbreidt. Het wordt zelfs ’s werelds grootste productielocatie voor ureum. De vraag naar ureum stijgt snel. Yara brengt het als AdBlue voor de transportsector op de markt onder de naam Air1. Naast een milieuvriendelijk product levert Yara ook restwarmte en CO². Op 27 november was er feest vanwege de start van de warmtelevering aan de glastuinbouw. Op dit moment krijgen tomatenkwekerij Tomaholic, auberginekweker Van Duijn en paprikakwekerij Westerschelde warmte en de groeistof CO² geleverd door WarmCO², een samenwerkingsverband van Yara, Zeeland Seaports en Visser & Smit Hanab.
Voor een aantal steden waaronder Wenen, Barcelona, Parijs, Praag en Helsinki waren er eervolle vermeldingen. Naast de grote steden waren er ook kleine met opmerkelijke prestaties zoals het Deense Thisted. Hier is de warmteproductie op 1% na volledig duurzaam met geothermie, stro als brandstof en een kleine afvalverbrander. Met het plan Thy wil de gemeente Thisted naar een energievoorziening zonder fossiele brandstoffen. Opmerkelijk daarbij is dat men uitgaat van een aantrekkelijk kostenplaatje voor de inwoners. Thisted heeft nu al de laagste warmtetarieven van Denemarken. Opmerkelijk zijn ook de prestaties van Nancy, dat haar warmtenet uit de zestiger jaren heeft verduurzaamd. Het aandeel duurzame warmte is nu 84%, terwijl de warmteprijs is gedaald met 22%. Uitgebreide informatie van alle ingezonden projecten is te vinden op www.copenhagenenergysummit.org
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
15
Boer zoekt warmtenet
Groene warmte voor kaarsvet van Bolsius
Na het eerste project in de Polderwijk te Zeewolde, waar op 7 januari 2009 de eerste Zone Groene Warmte werd ingesteld, blijkt warmte van de boer populair te worden. In Luttelgeest is de maatschap Peters begin dit jaar gestart met warmtelevering aan de glastuinbouw en in oktober werd in het nieuwe dorp Techum bij Leeuwarden de Eco Zathe in gebruik genomen. Die levert met een biogas-wkk van boerderij Nij Bosma Zathe warmte aan een woonwijk. De Friese gemeentes Ferwerderadeel, Menaldumadeel en Dongeradeel willen nu met een eigen energiebedrijf warmte van bestaande biogasinstallaties bij melkveehouders aan gemeentelijke gebouwen, scholen en zwembaden leveren. Ook het Groningse Winsum werkt hard aan een soortgelijk project. In Putten is Eneco gestart met de bouw van een mestvergister, die energie moet leveren voor het Bosbad. Kennelijk zijn boeren goede partners om mee samen te werken. Jammer, dat ze in Nederland bar weinig ruimte krijgen in de Steunregeling voor Duurzame Energie (SDE). De minister van EZ heeft al gewaarschuwd, dat ze in 2010 evenals in 2009 veel meer aanvragers krijgt dan ze budget vrijgeeft voor mestvergisting. Door een loting wordt dan bepaald wie wel en wie niet steun krijgt. Helaas kunnen dan financierbare projecten worden uitgeloot terwijl niet realiseerbare projecten wel een subsidiebeschikking krijgen. Bij de nu geldende SDE-tarieven zijn nieuwe investeringen in mestvergisters alleen met goede warmtebenutting financierbaar.
Een maandje voor de kerst startte de warmtelevering van het warmtenet Appelweg Moerdijk. Kaarsenfabrikant Bolsius en Drecht Coating service zijn de eerste afnemers van de groene warmte, die door Bewa wordt geproduceerd uit keukenafval van restaurants. Bewa verwarmt er ook een eigen tankterminal mee. Het warmtenet Appelweg is het eerste concrete project in het convenant voor een Proeftuin Schoon Bedrijventerrein Moerdijk, dat in april door havenschap, gemeente, provincie , rijkswaterstaat en bedrijvenkring Moerdijk is gesloten. Een onderzoek van DWA in opdracht van havenschap, provincie Noord-Brabant en Westbrabantse gemeentes liet zien, dat er en geweldig potentieel is voor restwarmte op Moerdijk, maar ook in andere Westbrabantse plaatsen zoals Roosendaal en Bergen op Zoom. Op Moerdijk lopen meerdere plannen voor warmtelevering. Het gaat dan om uitwisseling van restwarmte op hogere temperatuur tussen industrieën, maar ook om warmtelevering van industrie naar glastuinbouw en woonwijken. Helemaal nieuw is warmtelevering hier niet. Een warmtekrachtinstallatie van Essent levert al jaren tot 150 ton stoom per uur aan Shell Chemie en krijgt zelf stoom geleverd van afvalverbrander AZN.
Burgemeester Crone van Leeuwarden en Bert de Vries van EZ onthullen de naam van de warmtecentrale van Essent in Techum
Winnaars eerste District Energy Award
Eerste warmte en CO² voor kassen bij Terneuzen
Tijdens de District Energy Summit in Kopenhagen werden op 3 november 2009 door Jayen Veerapen en Milou Beerepoot van het IEA voor het eerst Climate Awards voor District Energy uitgereikt. Bij ‘district energy’ moet je vooral denken aan uitwisseling van warmte en/of koude in een gebied, maar het begrip is op zich breder. Je kunt ook denken aan transportbrandstoffen, straatverlichting en voorlichting over energiebesparing. Het congres werd in de aanloop naar de klimaattop in Kopenhagen georganiseerd door de International District Energy Association, Euroheat & Power, Dansk Fjernvarme en DBDH met steun van IEA. De prijzen gingen naar de campus van de universiteit van Texas, de Zweedse stad Boras met warmte- en koudenet en biogastankstations, het warmtebedrijf van Kopenhagen, Duinkerken voor gebruik van warmte uit de staalfabriek, het warmtenet van het Chinese Heilongjian en naar Krakau voor de modernisatie van het warmtenet in deze Poolse stad.
Voor de gemeente Terneuzen was het in de tweede helft van 2009 twee keer feest. Op 2 september legde minister-president Balkenende bij Yara in Sluiskil de eerste steen voor een nieuwe fabriek, waarmee Yara haar productiecapaciteit fors uitbreidt. Het wordt zelfs ’s werelds grootste productielocatie voor ureum. De vraag naar ureum stijgt snel. Yara brengt het als AdBlue voor de transportsector op de markt onder de naam Air1. Naast een milieuvriendelijk product levert Yara ook restwarmte en CO². Op 27 november was er feest vanwege de start van de warmtelevering aan de glastuinbouw. Op dit moment krijgen tomatenkwekerij Tomaholic, auberginekweker Van Duijn en paprikakwekerij Westerschelde warmte en de groeistof CO² geleverd door WarmCO², een samenwerkingsverband van Yara, Zeeland Seaports en Visser & Smit Hanab.
Voor een aantal steden waaronder Wenen, Barcelona, Parijs, Praag en Helsinki waren er eervolle vermeldingen. Naast de grote steden waren er ook kleine met opmerkelijke prestaties zoals het Deense Thisted. Hier is de warmteproductie op 1% na volledig duurzaam met geothermie, stro als brandstof en een kleine afvalverbrander. Met het plan Thy wil de gemeente Thisted naar een energievoorziening zonder fossiele brandstoffen. Opmerkelijk daarbij is dat men uitgaat van een aantrekkelijk kostenplaatje voor de inwoners. Thisted heeft nu al de laagste warmtetarieven van Denemarken. Opmerkelijk zijn ook de prestaties van Nancy, dat haar warmtenet uit de zestiger jaren heeft verduurzaamd. Het aandeel duurzame warmte is nu 84%, terwijl de warmteprijs is gedaald met 22%. Uitgebreide informatie van alle ingezonden projecten is te vinden op www.copenhagenenergysummit.org
14
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
15
Studiereis Karlsruhe
27 Apr 2010 - 28 Apr 2010
Bijeenkomsten van het warmtenetwerk
Op 27 en 28 april 2010 organiseert Stichting Warmtenetwerk een studiereis naar de vakbeurs voor decentrale warmte Enkon Dezentral en de vakbeurs voor industrële verwarming en koeling WTT-Expo in het Duitse Karlsruhe. Voorafgaand aan de beurs bezoeken we bovendien Stadtwerke Karlsruhe, die een aantal interessante warmteprojecten heeft lopen, en is er gelegenheid tot netwerken. Vervoer per hogesnelheidstrein is bij de reis inbegrepen.
Programma
Reis
11 maart
Visie Warmtenetwerk 2020 2 x 200 PJ in Den Haag www.warmtenetwerk.nl
27-28 april
Stadtwerke Karlsruhe en vakbeurs AGFW + Enkon www.warmtenetwerk.nl
Bijeenkomst met sprekers of stand van Warmtenetwerk
Dinsdag 27 april
26 januari
Praktijkdag bio-energie 2010 in Eindhoven www.bioenergy.nl
12-14 oktober
Vakbeurs Energie 2010 in ’s Hertogenbosch www.energievakbeurs.nl
Bijeenkomsten van zusterorganisaties en Europese organisaties
Op dinsdagochtend vertrekken we met de hogesnelheidstrein (ICE) naar Duitsland. U kunt instappen op de volgende stations: 08.04 - Amsterdam CS 08.29 - Utrecht CS 09.07 - Arnhem 12.58 - Karlsruhe 14.00 - 16.30 Bezoek Stadtwerke Karlsruhe Stadtwerke Karlsruhe heeft al meer dan een eeuw ervaring met warmtelevering en heeft meer dan 22.000 woningen op haar warmtenet aangesloten. De onderneming met 1.100 medewerkers levert elektriciteit, aardgas, drinkwater en warmte. Op het programma staan lezingen over: • Project ‘Spinoza’, implementatie van een intelligente verbruiksmeter voor stroom, water en warmte. • Olieraffinaderij MIRO gaat in 2010 warmte leveren aan het bestaande warmtenetwerk van Karlsruhe. In eerste instantie gaat het om een vermogen van 40 MW warmte, met een optie op nog eens 40 MW.
21 januari 2010
Fernwärme auf neue Wegen in Kongresshaus Biel-Bienne (CH) www.fernwaerme-schweiz.ch
3-4 maart 2 juni
Congres AGFW Strategien für den Fernwärmeausbau in Erfurt www.agfw.de
14-15 september
15e Dresdner Fernwärme-Kolloquium www.agfw.de
Jaarcongres Euroheat & Power en Cogen Europe in Brussel www.euroheat.org
Overige bijeenkomsten 1-5 februari
Vakbeurs VSK 2010 te Utrecht www.vsk.nl
5 februari
Geo Promotion Congres Ruimte voor energie te groningen www.geopromotion.nl
4-5 februari 2010
Econergie, Amsterdam www.econergie.nu
16.30 - 19.00 Vrij bezoek Karlsruhe 19.00 - 21.00 Diner
9-11 februari
E-world 2010 te Essen www.e-world2010.com
Overnachting in IBIS-hotel Karlsruhe.
11 februari
SBO: Lokaal duurzaam energiebedrijf in Leiden www.sbo.nl
3-7 maart
World Sustainable Energy Days 2010 in Wels www.wsed.at
9-12 mei
Clima 2010, 10e REHVA wereldcongres in Antalya www.clima2010.org
20 mei
workshop over mini biowkk www.biowkk.eu
8-10 juni
PowerGen Europe in Amsterdam www.powergeneurope.com
Kosten
13-16 juni
jaarcongres District Energy Association te Indianapolis www.idea.org
De kosten voor de excursie bedragen 300 euro per persoon voor deelnemers aan het Warmtenetwerk. In de kosten zijn trein, diner, overnachting en ontbijt opgenomen.
16 september
workshop groene warmte en koude www.biowkk.eu
13-15 oktober
vakbeurs Chillventa te Neurenberg www.chillventa.de
26-28 oktober
Vakbeurs IFEST te Gent www.ifest.be
Programma
Woensdag 28 april
Per pendelbus gaan we op eigen gelegenheid naar de warmtebeursen WTT-Expo en Enkon Dezentral 2010 in de Messe Karlsruhe.
Vertrek 17.00 vertrek vanaf ICE-station Karlsruhe 20.56 Arnhem 21.30 Utrecht CS 21.55 Amsterdam CS
Inschrijven op www.warmtenetwerk.nl
16
Agenda 2010
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
17
Studiereis Karlsruhe
27 Apr 2010 - 28 Apr 2010
Bijeenkomsten van het warmtenetwerk
Op 27 en 28 april 2010 organiseert Stichting Warmtenetwerk een studiereis naar de vakbeurs voor decentrale warmte Enkon Dezentral en de vakbeurs voor industrële verwarming en koeling WTT-Expo in het Duitse Karlsruhe. Voorafgaand aan de beurs bezoeken we bovendien Stadtwerke Karlsruhe, die een aantal interessante warmteprojecten heeft lopen, en is er gelegenheid tot netwerken. Vervoer per hogesnelheidstrein is bij de reis inbegrepen.
Programma
Reis
11 maart
Visie Warmtenetwerk 2020 2 x 200 PJ in Den Haag www.warmtenetwerk.nl
27-28 april
Stadtwerke Karlsruhe en vakbeurs AGFW + Enkon www.warmtenetwerk.nl
Bijeenkomst met sprekers of stand van Warmtenetwerk
Dinsdag 27 april
26 januari
Praktijkdag bio-energie 2010 in Eindhoven www.bioenergy.nl
12-14 oktober
Vakbeurs Energie 2010 in ’s Hertogenbosch www.energievakbeurs.nl
Bijeenkomsten van zusterorganisaties en Europese organisaties
Op dinsdagochtend vertrekken we met de hogesnelheidstrein (ICE) naar Duitsland. U kunt instappen op de volgende stations: 08.04 - Amsterdam CS 08.29 - Utrecht CS 09.07 - Arnhem 12.58 - Karlsruhe 14.00 - 16.30 Bezoek Stadtwerke Karlsruhe Stadtwerke Karlsruhe heeft al meer dan een eeuw ervaring met warmtelevering en heeft meer dan 22.000 woningen op haar warmtenet aangesloten. De onderneming met 1.100 medewerkers levert elektriciteit, aardgas, drinkwater en warmte. Op het programma staan lezingen over: • Project ‘Spinoza’, implementatie van een intelligente verbruiksmeter voor stroom, water en warmte. • Olieraffinaderij MIRO gaat in 2010 warmte leveren aan het bestaande warmtenetwerk van Karlsruhe. In eerste instantie gaat het om een vermogen van 40 MW warmte, met een optie op nog eens 40 MW.
21 januari 2010
Fernwärme auf neue Wegen in Kongresshaus Biel-Bienne (CH) www.fernwaerme-schweiz.ch
3-4 maart 2 juni
Congres AGFW Strategien für den Fernwärmeausbau in Erfurt www.agfw.de
14-15 september
15e Dresdner Fernwärme-Kolloquium www.agfw.de
Jaarcongres Euroheat & Power en Cogen Europe in Brussel www.euroheat.org
Overige bijeenkomsten 1-5 februari
Vakbeurs VSK 2010 te Utrecht www.vsk.nl
5 februari
Geo Promotion Congres Ruimte voor energie te groningen www.geopromotion.nl
4-5 februari 2010
Econergie, Amsterdam www.econergie.nu
16.30 - 19.00 Vrij bezoek Karlsruhe 19.00 - 21.00 Diner
9-11 februari
E-world 2010 te Essen www.e-world2010.com
Overnachting in IBIS-hotel Karlsruhe.
11 februari
SBO: Lokaal duurzaam energiebedrijf in Leiden www.sbo.nl
3-7 maart
World Sustainable Energy Days 2010 in Wels www.wsed.at
9-12 mei
Clima 2010, 10e REHVA wereldcongres in Antalya www.clima2010.org
20 mei
workshop over mini biowkk www.biowkk.eu
8-10 juni
PowerGen Europe in Amsterdam www.powergeneurope.com
Kosten
13-16 juni
jaarcongres District Energy Association te Indianapolis www.idea.org
De kosten voor de excursie bedragen 300 euro per persoon voor deelnemers aan het Warmtenetwerk. In de kosten zijn trein, diner, overnachting en ontbijt opgenomen.
16 september
workshop groene warmte en koude www.biowkk.eu
13-15 oktober
vakbeurs Chillventa te Neurenberg www.chillventa.de
26-28 oktober
Vakbeurs IFEST te Gent www.ifest.be
Programma
Woensdag 28 april
Per pendelbus gaan we op eigen gelegenheid naar de warmtebeursen WTT-Expo en Enkon Dezentral 2010 in de Messe Karlsruhe.
Vertrek 17.00 vertrek vanaf ICE-station Karlsruhe 20.56 Arnhem 21.30 Utrecht CS 21.55 Amsterdam CS
Inschrijven op www.warmtenetwerk.nl
16
Agenda 2010
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
17
Deelnemersoverzicht A Exploitanten van netten, warmteproducenten en financiers
Afval Energie Bedrijf Amsterdam AVR Van Gansewinkel Cofely Energy Outsourcing Cogas Duurzaam Duurzame Energie Veenendaal Oost E.ON Benelux Eneco Warmtebedrijf Essent Local Energy Solutions HVCenergie ING Groen Financieringen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie UR Cool Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo
B Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Dura Vermeer Ondergrondse Infra Van Gelder KLM A. Hak West Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Marconi Oranje Nacap Benelux Nijkamp Aanneming Siers Leiding- Montageprojecten Strukton Worksphere Visser & Smit Hanab
C Fabrikanten en leveranciers van componenten Brugg German Pipe BTG Bioliquids Carrier Nederland Dyka GEA Grasso Greenchoice Hermans Techniek HSF Kapp Nederland Kamstrup Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Profiltra Redenko/Isoplus Samson Regeltechniek TCB Thermaflex Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice
In blauw afgedrukte namen zijn nieuwe deelnemers t.o.v. herfstnummer van ons magazine.
Colofon
1 jan 2010
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@ warmtenetwerk.nl.
D Adviseurs en ingenieursbureaus RTB De Beijer Bird & Bird DWA Installatie- en energieadvies E&B Engineering en Bouwbegeleiding Ecofys Grontmij Climate & Energy HoSt IF Technology Ingenia Innoforte KEMA KIWA De Kleijn Energy Consulting KWA Bedrijfsadviseurs Liandon RebelGroup Rotterdam Engineering Royal Haskoning Sustas Management Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie ToMM Advies
Redactie Klaas de Jong Kirsten van Gorkum Tjitske Ypma Jet Ceelen Willeke Brandsma
E Universiteiten en kennisinstituten Avans Hogescholen Energieprojecten.com TU Delft Universiteit van Gent Universiteit Twente
F Woningcorporaties Wonenbreburg Ymere
G (semi-) Overheden Brabant Water Gemeente Amersfoort Gemeente Amsterdam Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Leeuwarden Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Zuid-Holland Stadsgewest Haaglanden
De gevels van de warmtecentrale voor de wijk Roombeek in Enschede worden afgewerkt met supergrote Delftsblauwe tegels. De centrale, die de naam ‘Stadshaard’ krijgt, is ontworpen door Architecten Cie met kunstenaar Hugo Kaagman. Het gebouw is 10 meter hoog en de schoorsteen 40.
e-mail: info@warmtenetwerk.nl Fax: 0521-523421 Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Hans Buitenhuis, DWA installatie- en energieadvies Secretaris Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam Voorzitter Gijs de Man, Essent Warmte Penningmeester Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Jan Rooijakkers, Vereniging Afvalbedrijven Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Secretariaat st. Warmtenetwerk Postbus 77 1200 AB Hilversum Tel. 035-6838833 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl
H Brancheorganisaties Cogen Nederland Stichting Duurzaam Oosterhout Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl
www.warmtenetwerk.nl
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
19
Deelnemersoverzicht A Exploitanten van netten, warmteproducenten en financiers
Afval Energie Bedrijf Amsterdam AVR Van Gansewinkel Cofely Energy Outsourcing Cogas Duurzaam Duurzame Energie Veenendaal Oost E.ON Benelux Eneco Warmtebedrijf Essent Local Energy Solutions HVCenergie ING Groen Financieringen NUON Warmte SITA ReEnergy Stadsverwarming Purmerend Twence Afval en Energie UR Cool Warmtebedrijf Rotterdam Warmtenet Hengelo
B Aannemers en installateurs BAM Infratechniek Dura Vermeer Ondergrondse Infra Van Gelder KLM A. Hak West Van den Heuvel Heijmans Infra Techniek Marconi Oranje Nacap Benelux Nijkamp Aanneming Siers Leiding- Montageprojecten Strukton Worksphere Visser & Smit Hanab
C Fabrikanten en leveranciers van componenten Brugg German Pipe BTG Bioliquids Carrier Nederland Dyka GEA Grasso Greenchoice Hermans Techniek HSF Kapp Nederland Kamstrup Landis+Gyr LOGSTOR Nederland NIBE Energietechniek Profilplast Pipesystems Profiltra Redenko/Isoplus Samson Regeltechniek TCB Thermaflex Watts Microflex Weijers Waalwijk WILO Pompen WMS Warmtemeterservice
In blauw afgedrukte namen zijn nieuwe deelnemers t.o.v. herfstnummer van ons magazine.
Colofon
1 jan 2010
Warmtenetwerk Magazine is een uitgave van de stichting Warmtenetwerk. De stichting Warmtenetwerk heeft als doel om het gebruik van duurzame warmte en koude en het hergebruik van restwarmte via collectieve netten te bevorderen. Het Warmtenetwerk Magazine wordt gratis verspreid; aanmelding voor toezending van de digitale nieuwsbrief van de stichting en voor het Warmtenetwerk Magazine kan via de website www.warmtenetwerk.nl of door een mail te sturen met uw gegevens aan info@ warmtenetwerk.nl.
D Adviseurs en ingenieursbureaus RTB De Beijer Bird & Bird DWA Installatie- en energieadvies E&B Engineering en Bouwbegeleiding Ecofys Grontmij Climate & Energy HoSt IF Technology Ingenia Innoforte KEMA KIWA De Kleijn Energy Consulting KWA Bedrijfsadviseurs Liandon RebelGroup Rotterdam Engineering Royal Haskoning Sustas Management Tebodin Teus van Eck Klimaat & Energie ToMM Advies
Redactie Klaas de Jong Kirsten van Gorkum Tjitske Ypma Jet Ceelen Willeke Brandsma
E Universiteiten en kennisinstituten Avans Hogescholen Energieprojecten.com TU Delft Universiteit van Gent Universiteit Twente
F Woningcorporaties Wonenbreburg Ymere
G (semi-) Overheden Brabant Water Gemeente Amersfoort Gemeente Amsterdam Gemeente Breda Gemeente Delft Gemeente Dordrecht Gemeente Eindhoven Gemeente Leeuwarden Gemeente Rotterdam Gemeente Utrecht Gemeente Zaanstad Gemeente Zeewolde Provincie Gelderland Provincie Noord-Brabant Provincie Zuid-Holland Stadsgewest Haaglanden
De gevels van de warmtecentrale voor de wijk Roombeek in Enschede worden afgewerkt met supergrote Delftsblauwe tegels. De centrale, die de naam ‘Stadshaard’ krijgt, is ontworpen door Architecten Cie met kunstenaar Hugo Kaagman. Het gebouw is 10 meter hoog en de schoorsteen 40.
e-mail: info@warmtenetwerk.nl Fax: 0521-523421 Postadres: Energieprojecten.com Oosterslag 4 8385 GW Vledderveen Dr Vormgeving WOUWontwerp te Steenwijk Bestuur Warmtenetwerk Hans Buitenhuis, DWA installatie- en energieadvies Secretaris Rob Kemmeren, gemeente Amsterdam Voorzitter Gijs de Man, Essent Warmte Penningmeester Hendrik Jan Kors, Logstor Nederland Jan Rooijakkers, Vereniging Afvalbedrijven Leo Wartna, Visser & Smit Hanab Secretariaat st. Warmtenetwerk Postbus 77 1200 AB Hilversum Tel. 035-6838833 Deelname aan het Warmtenetwerk Het Warmtenetwerk is een breed platform voor alle organisaties, die betrokken zijn bij collectieve warmte en koude. De contributie is afhankelijk van de hoofdactiviteiten en de grootte van de organisatie. Het is ook mogelijk op persoonlijke titel deelnemer te worden. Voor meer informatie kunt u contact opnemen met het secretariaat of een mailtje sturen naar info@warmtenetwerk.nl
H Brancheorganisaties Cogen Nederland Stichting Duurzaam Oosterhout Koninklijke VNP Vereniging Afvalbedrijven
Overname van artikelen Het copyright van de artikelen in Warmtenetwerk Magazine berust bij de redactie. Overname van artikelen is op aanvraag mogelijk en eigen foto’s zijn beschikbaar voor publicatie door derden met bronvermelding.
Een beschrijving van alle deelnemende organisaties met links naar de websites vindt u op www.warmtenetwerk.nl
www.warmtenetwerk.nl
18
WARMTENETWERK MAGAZINE
NR 5. WINTER 2010
19
WARMTENETWERK MAGAZINE Utrecht
WARMTENETWERK
100e Deelnemer WARMTENETWERK
meer comfort met minder fossiele energie
• • •
Visie Warmtenetwerk voor 2020: 2X 200 PJ
Adsorptiekoeling voor woningen Lessen van Wenen
NR 5. Winter 2010