OYE{AL}MIGRANTE I no.1

Page 1

no.1




{OYE MIGRAN AN }

Directora {Direktris} Cecilia González Lee Editor {Editè} Claudio Maldonado Traductor - Intérprete {Tradiktè - Entèprèt} Gregory Milhomme Arte y Diseño {Atistik ak Konsepsyon} Estudio Simbiotika Portadas y visualidades {Kouveti ak vizyalite} Mariana Riquelme Pérez Fotografías {Fotograf } Eduardo Arenas Andrade Anay M. Vázquez Alfaro Investigación y Archivos {Rechèch ak Achiv} Anay M. Vázquez Alfaro Camila Vásquez Díaz Evelyn López Yáñez Felipe Troncoso Alarcón Marcelo Gutiérrez Lecaros Colaboran {Kolaboran} Javier Herrero. Fotógrafo {Fotograf } Mario González. Fotógrafo {Fotograf } Delfina Pabon. Viajera Low Cost {Vwayajè Low Cost (ba pri)} Indómita. Ilustración {Ilistrasyon} Ariel Moyano. Ilustración {Ilistrasyon}

Proyecto financiado por el Fondo Nacional de Fomento del Libro y la Lectura.

Primer Número Septiembre 2019 {Premye Nimewo septanm 2019} 1.000 Ejemplares {1,000 kopi} Impreso en {Enprime nan} Imprenta Santal Talca-Chile {Talka-Chili}


- {editorial} Tenemos la satisfacción de compartir con ustedes, las y los lectores, el primer número de Revista OYE{AL}MIGRANTE. Este ha sido fruto de un esfuerzo mancomunado entre todo el equipo de la Revista, el Centro de Orientación Migratoria Surmaule y por supuesto, los relatos e historias que nos han brindado de manera generosa, las personas y familias que han llegado a Chile en la búsqueda de una mejor vida. El énfasis de esta versión “al migrante” es claro: Les invitamos a reflexionar sobre el modo en que tratamos a la comunidad migrante que llega a Chile desprovisto de capitales económicos, que visibilicemos y valoremos en nuestro cotidiano, el gran aporte cultural y artístico que brinda la comunidad migrante residente, que nos permitamos el ejercicio ciudadano de deconstruir los imaginarios racistas y xenófobos que nos constituyen como chilenas y chilenos al momento de observar. Les invitamos a pensar al humanismo como modo de vida y a la interculturalidad como el enfoque relacional entre las diversas comunidades que habitan el país. La interculturalidad supone entonces, la posibilidad de un encuentro igualitario entre grupos diversos, mediante el diálogo entre distintas posiciones y saberes, y la construcción conjunta de prioridades y estrategias, donde Revista OYE{AL}MIGRANTE, se pone al servicio de ella. El diálogo es, precisamente, la palabra clave de esta línea argumentativa. Queremos, con esta nueva versión del medio, que las y los lectores puedan formular sus puntos de vista de manera informada y responsable, con visión crítica sobre un asunto que se presta con facilidad para opiniones sesgadas y discriminatorias. Es importante que nos informemos, que nos dispongamos a vencer los estereotipos que se forjan desde la xenofobia; xénos (extranjero) y phóbos (miedo) y el racismo; ideología que nos hace categorizar desde la nacionalidad y el desconocimiento, que nos divide por el color de piel, la condición económica y la “raza”; esa raza que no tiene ningún fundamento científico y que se le ha dado un carácter social absurdo, para explicar y generar características personales, intelectuales y/o morales a las personas que integran la comunidad migrante que reside en el país. Los contenidos del medio se direccionan desde diversas ópticas de lo que significa ser inmigrante y los tipos de migración (país-país/campo-ciudad), enfatizando en el derecho de la movilidad humana y reivindicando la importancia de que todas y todos podamos desarrollarnos en cualquier ámbito y lugar del mundo, garantizando así la dignidad de quienes deciden abandonar sus lugares de origen, independientemente de la razón que les lleve a hacerlo. Les invitamos queridos lectores a leer este, el primer número de Revista OYE{AL}MIGRANTE, a sorprendernos, acercarnos y darnos cuenta del cómo y dónde convergemos como seres humanos. Intentaremos llevarlos, para que nos lleven, a migrar por los espacios físicos y mentales de las y los que han llegado, viven y sueñan en la región, a indagar en sus producciones artísticas, a reflexionar, desde una mirada crítica, sobre el estado de la leyes y los derechos laborales que amparan al migrante. Por la ruta de una geografía emocional, quebrada por los azares del destino y reconstruida por las bitácoras testimoniales, las cuales relatan la riqueza de la diversidad cultural que constituye hoy la región del Maule, Chile. Les invitamos a reconocer la tradición oral, a vivir y a compartir estos saberes y a estrechar nuestros lazos de hermandad. OYE{AL}MIGRANTE es una puerta por cruzar. • Cecilia González Lee {Directora} • Claudio Maldonado {Editor} •




- {editoryal} Mwen gen satisfaksyon pataje avèk ou menm , lektè, pwemye nimewo nan magazin “OYE MIGRAN AN”. Sa a se rezilta de yon efò komen de tout ekip magazin nan, sant oryantasyon migratwa Surmaule, ak sitou istwa ke yo ba nou nan yon fason jenerez, moun yo ak fanmi yo ki vini Chili, pou chache yon lavi miyò. Aksan vèsyon sa a “Sou migran an” klè: Nou envite w’ reflechi sou fason ke nou trete kominote migran ki vini nan peyi chili ki depouvi de kapital ekonomik, ke nou vizibilize ak valorize nan kotidyen nou, gwo kontribisyon kiltirèl ak atistik ke kominote rezidan an ofri ki pèmèt nou fè egzèsis sitwayen pou dekonstwi imaj rasis ak zenofòb yo ki konstitiye nou kòm Chilyen ak Chilyèn nan moman obsèvasyon an. Nou envite ou panse de imen an kòm yon mòd de vi ak entèkiltirèl kòm apwòch relasyon ant divès kominote ki abite nan peyi a. Entèkiltiralite a sipoze lè sa a posiblite pou yon rankont egal ant divès gwoup, atravè dyalòg ant diferan pozisyon ak konesans ak konstriksyon ansanm nan priyorite ak estrateji kote. “OYE MIGRAN AN” mete tèt li nan sans li. Dyalòg la se, presizeman mo kle nan liy diskisyon agimantativ sa a Nou vle avèk nouvo mwayen vèsyon sa a, ke lektè yo kapab fòmile pwen de vi yo nan yo nan yon fason enfòme e responsab, ak vizyon kritik sou yon ( sijè ki) rann tèt li pi fasil pou opinyon ki pasyèl ak diskriminatwa yo. Li enpòtan ke nou enfòme tèt nou ke nou pral Simonte estereyotip ki te foje. Sóti nan ksenofobi; ksenòs (etranje) ak fobòs (pè) ak racis la; ideyoloji ki fè nou klase sòti nan nasyonalite ak inyorans ki divize nou pa koulè po, kondisyon ekonomik ak “ras”; ras sa a ki pa gen okenn baz syantifik e ki te bay yon karaktèristik sosyal absid pou esplike ak jenere karaktèristik entèlektyèl pesonel ak/oswa moral ki fè pati kominote imigran ki abite nan peyi a. Sa ki nan medyòm nan adrese nan pèspektiv diferan de kisa imigran sinifi ak tout tip migrasyon yo (Peyi-Peyi/andeyo-vil) mete aksan sou dwa mobilite imen, ak reklame enpòtans ke nou chak kapab devlope nan nenpòt ki domèn nan e tout kote nan mond lan, garanti konsa dinite moun yo ki deside abandone zòn orijin yo, endepandaman de rezon ki pouse yo fè sa. Nou envite ou li sa a, pwemye nimewo magazin “OYE MIGRAN AN”, pou siprann nou, rapwoche nou, e rann nou kont kijan ak ki kote nou konvèje antan ke èt imen. Nou pral eseye pran yo, pou yo kapab mennen nou al imigre atravè espas fizik ak mantal moun kite rive yo, yo viv e reve nan rejyon an lib e atravè pwodwi atistik yo, a reflechi, apati de yon pwen de vi kritik de lwa ak dwa travay yo ki pwoteje migran yo. Pa yon wout jeografik emosyonèl, kraze pa danje destine yo, epi rekonstitye pa jounal temanyaj yo, sa yo ki releye richès divèsite kiltirèl la ki konstitye jodi a rejyon maule a nan Chili. Nou envite ou rekonèt tradisyon oral la, pou viv epi pataje konesans sa yo epi ranfòse lyen fratènite nou yo. “OYE MIGRAN AN” se yon pòt pou travèse.

• Cecilia González Lee {Direktris} • Claudio Maldonado {Editè} •


índice {endis}

Migrar {Imigre}

11{76}

Vivir la Frontera {Viv Fwontyè a}

17{76}

Estrategia de Vida {Estrateji Lavi}

28{76}

El Arte de Migrar {Talan pou Imigre}

33{76}

Migración, Derechos e Interculturalidad {Migrasyon, Dwa e Entèkiltiralite}

40{76}

Migrar con Derechos {Emigre ak Dwa}

48{76}

Mujer Migrante {Fanm Migran}

53{76}

Lengua y Sabor {Lang ak Gou}

60{76}

Ventana al Mundo {Fenèt nan Mond la}

66{76}


el viaje {vwayaj la}

Viaje que las aves, los peces y otros animales emprenden cada cierto tiempo por exigencias de la alimentación o la reproducción. En la inmigración se producen emociones contradictorias: alegría-tristeza; logros-desesperanza; ausencia-presencia. La ambivalencia entre el origen y el destino puede ser continua, ésta puede estar presidida por emociones diversas: frustración, añoranza, enfado, deseo... Cuando se está en el país de acogida se elogia desmesuradamente al país de origen; y cuando se está en el país de origen, se elogia desmesuradamente el país de acogida... El regreso del inmigrante, ya sea temporal o definitivo, es una “nueva migración”. Tras años, en muchos casos décadas, fuera de tu país de origen, se han producido muchos cambios, cambios en el entorno, en las gentes y en la propia persona del “inmigrante retornado”, ya no es el mismo, nada es lo mismo. {Vwayaje tankou zwazo yo, pwason yo ak lòt bèt antreprann chak souvan pou ekzijans manje yo oswa repwodiksyon. Nan migrasyon an emosyon kontradiktwa yo pwodwi: kontantman-tristès; espwa-dezesperans; absans-prezans. Anbivalans ant orijin lan ak destine a kapab kontinye, sa kapab prezide pa divès emosyon yo: Fwistraksyon, anvi, fache dezi… Se konsa lè ou nan peyi akèy la ou fè lwanj demezire de peyi orijin nan; e lè ou nan peyi orijin nan ou fè lwanj peyi akèy la. Retou migran an, tanporèl ou definitif se yon “nouvo migrasyon”. Aprè plizyè ane, nan plizyè dizèn ane deyò peyi orijin ou an, te gen anpil chanjman ki fèt, chanjman nan anviwonman, nan moun yo ak nan menm moun “imigran ki retounen an” se pa menm bagay la, anyen pa menm.} -Cecilia González Lee-




- migrar {Imigre} -

Fotografías {Fotograf} Eduardo Arenas Andrade

• Resistencia, origen y alegría, es lo que significa para Camila el retornar a su casa, luego de 12 años. Ella migró a Santiago de Chile el año 2007, para estudiar teatro en la Universidad Católica. {Rezistans orijin ak kè kontan se sa li sinifi pou Camila retounen lakay li, aprè 12 ane. Li te emigre nan Santiago Chili nan ane 2007, pou etidye teat nan inivèsite katolik la.} Nadie sale de casa, a menos que te persiga el hogar. {Pyès moun pa kite kay la, sof si yo chase yo nan kay la.} Hoy carga en sus brazos a su hijo Manuel de 3 años, en el mismo frontis de la casa de su abuela, que la vio crecer. {Jodi a li pote nan bra li yo pitit li Manuel kin gen 3 ane nan menm devan kay grann li an, ki te wè li grandi.}

Pp 12-13: Camila Ortiz Núñez con su hijo Manuel Acuña Ortiz, en el frontis de su casa ubicada en 3 Norte 7 Poniente #3, Talca. {Camila Ortiz Núñez avèk pitit li Manuel Acuña Ortiz, devan lakay li kinan 3 Norte 7 Poniente #3 nan vil, Talca.} Pp 14-15: En brazos de su madre, María Núñez Araya, en su actual casa. {Nan akolad manman li, María Núñez Araya, nan nouvo kay li a.}







Vivir la Frontera {Viv Fwontyè a}

mamá lo teje todo {manman mwen tise tout bagay} radha, el mantra de una madre hindú {radha, enkantasyon yon manman endou}

Por {Pa} Anay M. Vázquez Alfaro, Cuba {Kiba} A Radha Devi Pyarasani ya la conocía. Unos ami-

A Raldha Devy Pyarasani, mwen te konnen li deja. Kèk

gos en común me contaron de ella y su familia, de la

zanmi te pale m’ de li ak fanmi li, ak bon manje endyen

exquisita comida india que habían degustado y de la

ke yo te goute, ak bon kominikasyon ki te etabli malgre

buena comunicación establecida, a pesar del idioma.

lang lan. Avèk koensidans, kèk mwa aprè, pwopozisyon

Casualmente unos meses después, llegó hasta mí, la pro-

yon pwojè sou tèm fanm migrant te vin jwenn mwen.

puesta de un proyecto relacionado con la temática mujer

Mwen te konnen nan enstan sa a ke Radha te te yon

migrante. Supe, casi en el instante, que Radha era una

istwea rakonte.

historia por contar.

Mwen te konvenki de pouvwa feminin li depi nan

Me convencí en la primera visita de su poder femeni-

pwemye vizit la, li sòti nan kilti zansèt sa a, ki se endou ak

no, venido de esa cultura ancestral que es el hinduismo

pouvwa, nan yon fason radikal, pa eksperyans la pou yon

y potenciado, de forma radical, por la experiencia de ser

manman pwemyeman an end, epi apre nan Chili, yon

madre en la India y luego en Chile, un país “contrario” al

peyi “kontrè” ak pa li a. Se konsa mwen rekonèt li.

suyo. Así lo reconoce.

Akomode salon akèy la, li ouvè fenèt la enpe

Acomoda la sala de estar, abre un poco la ventana a

malgre fredi a, li ensiste m’ chita bò kote li. Rega trankil li,

pesar del frío, y me insta a sentarme a su lado. Su mirada

sekirize, dirèk nan je m’ yo, kite m’ wè amabilite. Mwen

tranquila, segura, directa a mis ojos, me dejan ver afabi-

sèlman gen pou mande li kisa matènite sinifi pou li? Li

lidad. Sólo atino a preguntarle qué significa para ella la

reflechi, mwen te souri, li gade nan je m’ yo ankò, li reponn:

maternidad. Queda pensativa, sonríe, mira nuevamente

“Se yon moman trè presye, prepare pou akeyi yon

mis ojos, responde: “Es un momento muy precioso, estar

pitit. Se yon moman ke chak fi ap reve. Vin manman se

preparada para la bienvenida de un hijo. Es el momento

yon kontantman” Se te yon tèm difisil pou mwen, lwen, manman m’,

que cada mujer sueña. Ser madre es una felicidad”. Era este un tema difícil para mí, lejos de mi madre,

san kapab genyen yon timoun tonjou, men avan repons

sin poder aún tener hijos, pero ante aquella respuesta

senp e fyab sa a, mwen te wè lanmè a kalme, li te souri.

tan simple y fidedigna vi la mar en calma, sonreí. Dejé

Mwen kite pwezi a enstale ankò, mwen manje, li te sòti

nuevamente que la poesía se instalara, me alimentara,

nan yon bon kè.

venía de buen corazón. 17 {76}


- RADHA AK ENKANTASYON LI YO -

- RADHA Y SUS MANTRAS Detrás se escucha a la niña más pequeña cantar. Con

Dèyè a nou tande ti fi ki pi piti a chante. Avèk yon ti

poco dominio del español oral, pero cruzando sus límites

kras dominasyon espanyòl oral la, men travèse limit yo

a través del gesto y el énfasis. Me cuenta sobre su prime-

atravè jès ak akson an. Li rakonte m’ sou pwemye pitit fi li

ra hija: Angélica John. Fue muy esperada. Fue el brote de

a; Angelica John. Se te kòmansman inyon ant de endyen

la unión entre dos indios, de diferentes estados, idiomas,

ki sòti nan diferan eta, lang ak relijyon. Li menm nan vil

y religión. Ella de la ciudad Hyderabad de Telangana

Hyderabad de Telagana (eta ki pi jèn nan end lan), end-

(el estado más joven de la India), hinduista, su idioma el

wis, lang li se tèlegu. Mesye a, katolik, de vil Mandurai, ki

télugu. Él, católico, de Mandurai, ubicada en Tamil Nadu

nan Tamil Nadu (youn nan eta pwotagonis yo kote gwo

(uno de los estados más progresistas, donde además

richès literè, mizik ak dans yo ekziste). Presizeman pou

existe gran riqueza en lo literario, la música y la dan-

gwo diferans sa yo (ras divès) relasyon Radha ak John nan

za). Precisamente por estas grandes diferencias (castas

te, depi nan kòmansman li yo, li te atantik e konplike. Sa

diversas) la relación de Radha y John fue, desde sus ini-

te pwovoke kreyasyon kreyasyon de yon gwo atant otou

cios, auténtica y complicada. Esto hizo que se creara gran

de nesans Angelina a. li sinyale: “Ti fi a te yon ti zanj nan

expectativa alrededor del nacimiento de Angélica. Ella

mitan de fanmi diferan yo”. Kòm se koutim nan, nan bra

señala: “La niña fue un angelito en medio de dos familias

fanmi manman ak papa li, jwi de lanmou an, san enpòte

distintas”. Como es costumbre en la India, los abuelos

lang, relijyon ni ras. Radha te ba li masaj abityèl ki aplike

se encargaron de casi todos los quehaceres de la madre.

sou bebe yo, pandan enkantasyon yo (priyè familyal yo)

Angélica estuvo entre los brazos de su familia materna

yo pwoteje kreyati a.

y paterna, disfrutando del amor, sin importar idioma,

Ti fi a pa t’ rete pou anpil tan ansanm ak gran paran

religión, ni castas. Radha le daba los habituales masajes

li yo. Yon òpotinite travay nan Chili, te prezante pou

que se aplican a los bebés, mientras las mantras (oracio-

John, epi Radha te deside akonpanye li. Konsa tout bagay

nes familiares) protegían a la criatura.

te pase: 7 daou 2011 lan, yo te rive nan ayewopò Artu-

La niña no estuvo por mucho tiempo junto a sus abue-

ro Merino Benitez la. Radha raple li jou sa a te kòm yon

los. A John se le presentó una oportunidad de trabajo en

kao, nan mitan yon fredi enkoni, malèt ak tout dokiman

Chile, y ella decidió acompañarlo. Así sucedió todo. El 7

yo te pèdi, rèv ki te simonte yo aprè yon long vwayaj de

de agosto del 2011 arribaron al aeropuerto Arturo Merino

25 è de tan. Ansanm, yo twa a te pran yo nouvo vwayaj:

Benítez. Ella recuerda aquel día como un caos, en medio

migran nan Chili. John te ranpòte gastilasyon pou entrege

de un frío desconocido, la maleta con toda la documenta-

yon ekip envestigasyon nan inivèsite Talka. Radha

ción perdida, el sueño que los vencía tras un viaje largo de

anwonle nan bra li yo ti pitit la, ki genyen de ane sis mwa

25 horas. Juntos, los tres emprenderían ese día un nuevo

aprè rive li nan Chili.

viaje: el de ser inmigrantes en Chile. John había ganado

Anpil bilding ak kay te sou etaj la, aprè enpak

la postulación para integrar un equipo de investigadores

tranbleman tè 2010 la. “The konplike, mwen pa t’ tande

en la Universidad de Talca. Radha acurrucaba en sus bra-

prèske anyen a pyès moun espanyòl la, mwen te bezwen

zos a la pequeña, que cumpliría sus dos añitos seis días

anpil èd. Nou pa genyen kay la, ni lang ak manje diferan

después de la llegada.

yo. Kilti a pa gen anyen pou wè avèk end”. Souvni avèk

Muchas edificaciones y casas estaban en el piso, tras

pwa. Tanperati ki ba yo te anpeche l’ bay a pitit fi li a,

el impacto del terremoto 2010. “Muy complicado, no

epi yo chanje dinamik matenèl li a, yo te mete rad epè,

entiende casi nada a nadie el español, necesitaba mucho

ki gen pwa, ki pa two kolore epi yo te kite apèn wè

apoyo. No tenemos la casa, ni el idioma, y comidas dife-

braslè sekrè yo.

rentes. La cultura nada que ver con India”. Recuerda con

Depi lè sa a, vin manman pou Radha ta enplike

pesar. Las bajas temperaturas le impedían darle los

travèse nouvo limit, kèk pwisons kote tenasite enpoze,

masajes a su hija, y cambiaron su dinámica maternal,

fyèle zansèt yo ak lojwa. Nan moman sa a, li te aspire a

vistiendo ropas gruesas, de peso, poco coloridas y que

soutyen familyal. Nostalji a t’ ap grandi pou lanman ak

dejaban apenas ver sus pulseras sagradas.

pwoteksyon gran paran yo jiska ti pitit la. Yo te vigile

A partir de entonces, ser madre a Radha le implica-

plizyè kind`gadenn, yo t’ap chache pou ke ti pitit la te

ría cruzar nuevos confines, algunos poderosos, donde

yon bon atansyon ak pwoteksyon. Yo te deside Trica-

se impone la tenacidad, el orgullo de su estirpe y la fe.

hue a. Lokal sa a, anplis de chafaj li te gen moun nesesè

Por aquel entonces añoró el apoyo familiar. Crecía la

pou ke ti pitit la te resevwa atansyon konstaman, paske

18 {76}


nostalgia por el amor y el cuidado de las abuelas hacia la

yo te konnen ki li te nesesite l’. “Pou te mete li noun yon

niña. Visitaron varios jardines infantiles, buscaban que

kindègadenn, li te nesesè ke li te pale. M’ te panse anpil, li

la pequeña estuviera bien atendida y cuidada. Se deci-

pa konn anyen nan espanyòl epi si li vle pale matant lan

dieron por el Tricahue. Este recinto, además de contar

pa p’ konprann li. Se te yon gwo bagay nan tèt la, men

con calefacción, tenía las personas necesarias para que

avèk anpil fòs m’ te pause, nou kite linan kidègadenn nan

su hija recibiera atención constante, pues sabían que

epi n ‘ap wè kijan li konpòte li, kòman li santi li ladan l’.

la necesitaría. “Para llevar a poner en un jardín necesita

Pandan ti pitit la t’ ap adapte nan kindegadenn lan,

que ella hable. Yo pensaba mucho, ella no sabe nada del

Radha, t’ ap´pale espanyòl la epi mwen pa t’ tande

español, y si quiere hablar, la tía no podrá entender a ella.

anyen. Answit m’ te panse. Kisa li ap di? Li kontant? Li gen

Era una gran cosa en la cabeza, pero con mucha fuerza

pwoblèm? Gen yon bagay ki ap pase nan Kindegadenn

yo pensé, ya, la dejamos en el jardín y veamos cómo se

lan? Mwen pa konprann. Mwen te santi ke sa se te yon

comporta, cómo se siente en el jardín”. Mientras la niña

danje” Radha ri perèz sa yo, li te absòbe yo, e ensiste

se adaptaba al jardín ella estudiaba en la universidad.

ke li te aprann espanyòl “wi ou wi”, pou li kominike

Todos los días se quedaba afuera, esperando que Angé-

avèk pitit li a.

lica dejara de llorar. Aproximadamente a los dos meses

Twa ane te pase pou ke sè dezire a vini. Radha ak John

la niña comenzó a olvidar el télagu y el inglés, y a sentir-

te planifye gwosès sa a ak depàns pou pa konte avèk

se cómoda con el nuevo idioma. “Ella estaba hablando el

apwi familyal. Angelica te vle yon sè. A 31 an li te atidye

español y yo no entiendo nada. Entonces yo pensé ¿Qué está

doktora nan syans natirèl. Tout bagay te mache byen men

diciendo ella? ¿Está contenta? ¿Tiene problemas? ¿Está pa-

aprè 5 mwa gwosès, yon ekzamen altere, mete an dout

sando algo en el jardín? No entiendo. Yo sentí que eso era

nesans de yon ti fi ak sendrom down nan. “lè yo te fè m’

un peligro.” Se ríe Radha de aquellos miedos, queda ensi-

doplè sa a, li te kòmanse kòm yon chit Radha ap gade m’,

mismada, e insiste en que tuvo que aprender el español,

li toujon santi pwa jou sa a nan ranm li.” nou t’ ap travèse

“Sí o sí”, para comunicarse con su hija.

nou kite li e nou pa rakonte fanmi an. Paske lwen yo, epi

Tres años pasaron para que llegara la hermana deseada. Radha y John planificaron este embarazo a

pa gen pyès moun ki pou pwoteje ou, sa t’ ap yon gran preyokipasyon pou yo.

expensas de no contar con apoyo familiar. Angélica

Manman entèvyouwèz nou an te rele konstaman,

quería una hermanita. Con 31 años, ella cursaba sus

preyokipe pou pitit li a ki t’ ap afwonte pou kont li yon

estudios de doctorado en Ciencias Naturales. Todo

gwosès byenke lwen de fanmi an, gwosès la pa yan

marchaba bien, pero a los 5 meses de embarazo, un

koutim and end. Se te yon etap difisil nan matènite li a.

examen dio alterado, poniendo en dudas el nacimiento

Se te kèk kesyon delika. Depi nan biyolojik ak sosyal sa

de una niña síndrome de Down. “Cuando me hicieron

te kapab trè konplès. Li te chache refij nan priyè li yo,

este doppler empezó como caída”. Radha me mira, aun

jiskaske lòt ekzamen te bay bon rezilta. Li rakonte ke

sintiendo el peso de aquellos días en su alma. Y dice,

dout li yo te rete enstable trè pwofon. “mwen li yon liv,

mientras cruza los dedos índices y los del medio en sus

sa a mwen genyen menm jan lè mwen te genyen 20 ane.

dos manos: “Estábamos cruzados así, y rezando todos

Depi la a, m’ te kòmanse priye liv sa a. Se de orasyon, kèk

los días. Los dos estábamos como colapsados, pero aden-

orasyon ki bay enèji pozitif nan kò ou. Answit m’ te pri-

tro le dejamos y no contamos a la familia. Porque estamos

ye m’ te priye chak jou liv sa a, paske m’ vle ke Anandhi

lejos de ellos, y no hay nadie para cuidarte, eso les sería

tande priyè sa byen epi ke sa li genyen ki mal la ale a ke sa

una gran preocupación.”

ki bèl yo rete sa ki sòti bon yo”. Radha te kòmanse prepare

La madre de nuestra entrevistada llamaba constan-

tout bagay pou li Anandhi. Priyè yo te ede li.

temente, preocupada por su hija que afrontaba sola el embarazo, ya que estar lejos de la familia en el emba- MANMAN GEN MAJI -

razo no es costumbre en la India. Fue una etapa difícil en su maternidad. Se trataba de cuestiones delicadas. Desde lo biológico y social esto podía ser muy complejo.

Radha avance tou pre fenèt la, l’ ap gade nan yon

Buscó refugio en sus oraciones, y aunque el otro examen

distans endetèmine li di: “Mwen kite tout bagay pare pou

dio buenos resultados, ella cuenta que su duda quedó

li. Dra yo mwen te koud yo ak men mwen. Mwen te vle fè li

instalada muy adentro. “Yo leo un libro, ese yo lo tengo

pou li, kòm yon bagay emosyonèl pou mwen. Mwen te vle

como cuando tenía 20 años. Desde ahí yo empecé rezando

fè yon bagay pou li. Mwen te prepare paske ti pitit sa a ta

este libro. Es de mantras, unas mantras que dan energía

pral yon bagay espesyal pou mwen. Yon bagay pase nan

19 {76}




positiva dentro de tu cuerpo. Entonces yo rezaba, rezaba,

tèt mwen. Sa pa enpòte anyen ke li Down li se pitit fi mwen.

todos los días este libro porque yo quería que la Anand-

Mwen prepare tout bagay pou li menm jan ak lòt pitit fi.

hi escuche bien este mantras. Y lo que tiene malo se va,

Li tounen gade m’ ankò epi li di m’”. “Mwen te ekri l’ yon

y te queda lo bonito lo que sale bien.” Radha empezó a

lèt tou, li te trè espesyal pou mwen. Mwen te di l’, jan ou

preparar todo para esperar a Anandhi. Las oraciones le

ye pa enpòte anyen, ou se pitit fi mwen a mwen ba ou tout

ayudaban a mantener la calma.

lanmou mwen. Pa pral genyen okenn diferans. Tou de se pitit fi mwen. Epi ou trè espesyal, paske m’ te vle ou gen kè

- MAMÁ TIENE MAGIA -

kontan ak bay fanmi an kontantman”. Bese vwa, de pitit fi li yo rapwoche enpe. Li avwe m’ ke li te pale avèl chak jou.

Radha se acerca a la ventana, mirando una distan-

Avèk Angelica li pat’ fè l’ men avèk pi piti a li te pale kon-

cia indeterminada expresa: “Yo lo dejé todo listo. Las sá-

tinyèlman, li te pase men li sou vant li epi li te dil’ ke l’ ap

banas las cosí con mi mano. Yo quise hacerlo para ella,

toujou asista li. “Li te santi m’epi li te frape nan vant mwen,

como una cosa emocionante para mí. Yo quería hacer algo

li te banm kou”. Radha ri anpil pandan l’ ap eksplike m’

para ella. Estaba preparada porque esta niña iba a ser

kijan li te santi repons Anandhi yo. “Lè sa a, mwen te santi

algo especial para mí. Una cosa me ocurrió en mi cabeza.

ke priyè mwen yo te ban m’ bon fwi a”.

No importa si es Down, igual es mi hija. Entonces le pre-

Nan lopital la li te gen chans pou li te trè byen oryante

paré todo, la atendería tal cual a mi otra hija”. Vuelve a

pa matènite a. li menm tou li te li yon bann atik nan sa ki

mirarme y me dice: “Le escribí una carta también, era muy

konsène peryòd gwosès la. Li rekonèt ke li grandi anpil

especial para mí. Le dije no importa cómo eres tú, eres mi

kòm fann nan Chili, epi retwouve li lwen fanmi li an te

hija, y yo te doy todo mi amor. No habrá ninguna diferen-

egzije endepandant ak prepare li pou nouvo kreyati a.

cia. Las dos son mis hijas. Y tú eres muy especial, porque

Nan mitan sijonstans sa yo Anandhi te fèt, Anandhi,

yo quería que tú estuvieras feliz y dieras felicidad para la

sinifi alegrès ak kontantman nan lang endyen an. Li te fèt

familia.” Baja la voz, sus dos niñas están un poco cerca.

24 janvye 2014 la, an santea a kan sekirite, ke li te deside

Me confiesa que le hablaba todos los días. Con Angélica no

ale avè l’ nan peyi end, pou ke fanmi yo te konmen li. “Wi,

lo hacía, pero a la más pequeña le hablaba continuamente,

nou vwayaje pou fè tout moun ki end yo konnen Anandhi,

pasaba su mano por el vientre y le decía que ella la

yo te fè seremoni akèy pou te pitit fi a nan kay manman

atendería siempre. “Y ella me sentía, y chocaba en mi

m’ nan. Fanmi yo te reyini, epi ti pitit fi a te kouch nan yon

vientre, me daba patadas.” Radha se ríe mucho explicán-

bèso an dodin, yo te bali non li”.

dome cómo sentía las respuestas de Anandhi. “Entonces

Mown ki gen plis eksperyans lan bali non li. Radha soulinye : “Lè yo ba ou non an yo chante pou ou yo chante

yo sentía que mis oraciones me daban la buena fruta”. En el hospital tuvo la suerte de ser muy bien orienta-

nan zòrey ou twa fwa pou di ou ke non sa a, se non ou, pou

da por la matrona. Ella también había leído innumera-

ke nanm ou ka tande l’. Yo mete yon kolye flè pou tifi a, flè

bles artículos acerca del período de embarazo. Reconoce

natirèl, woz wouj ak krizantèn jon”.

haber crecido mucho como mujer en Chile, pues el estar

Mwen te kapab imajine atmosfè a, alantou de

lejos de su familia, le exigió ser independiente y prepa-

Anandhi e Radha, paske lè w ‘ap viv a distans de

rarse para la nueva criatura.

fanmi nou rankont yo pran yon lòt sinifikasyon espas

En medio de estas circunstancias nació Anandhi, que

emosyonèl yo dekouvri epi ou reyalize enpòtans pou

significa en hindi alegría y felicidad. Llegó el 24 de enero

eksprime lanmou pou moun ou renmen yo. Answit li

del 2014. Sana y salva. Tan sana, que a los 5 meses deci-

anbrase, epi kriye jan sa te rive manman li a.

dió llevarla a la India para que las familias la conocieran. “Sí, viajamos para dar a conocer a todos en India a la - MOND LAN GEN PLIZYÈ KOULÈ -

Anandhi, le hicieron la ceremonia de bienvenida a la niña en la casa de mi mamá. Se reunieron las familias, y acostada la niña en una cuna mecedora, le dieron su nombre”.

“Jou a komanse a sizè nan maten avèk yon alam”.

La persona de más experiencia le dio su nombre. Radha

Radha ri, li rejwi de moman sa. “Mwen leve, mwen

enfatiza: “Cuando te ponen el nombre te cantan, en la oreja

rafrechi mwen epi aprè mwen ale nan kwizin nan, m’ fè

se dice tres veces ese es su nombre, para que la escuche su

dejene a, epi aprè mwen leve li, mwen leve Angelica ak

alma. Ponen un collar de flores para la niña, flores natura-

Anandhi, ki pran ritm li. Li vle dòmi, epi se leve, leve leve”.

les, rosas rojas y crisantemos amarillos”.

Kòm manman li aktive nan kenz minit. Aprè li gen pou

Pude imaginar el ambiente alrededor de Anandhi y

li antreteni fi ki pi piti a, pale l’ de bagay ki enteresan.

22 {76}


Radha, porque cuando se vive distante de nuestra fami-

« Chanje lespri li ki gen dòmi, answit nou pale li de ke li

lia los encuentros cobran otra connotación, se descubren

renmen yo ». Li gen estrateji pou konte nimewo pou fè li

espacios emotivos y te das cuenta lo importante de expre-

fè vit, epi sa konvèti kòm yon jwèt afektif paske ti fi yo

sar el amor a los tuyos. Entonces abrazas, y lloras como le

renmen sa. « Answit yo di manman gen maji, li itilize

sucedió a su madre.

pouvwa li avèk nimewo yo » E konsa trè vit, lit abiye ak penyen yo. Aprè bis la vini epi yo ale nan kolèj la.

- EL MUNDO TIENE VARIOS COLORES -

Aktyèlman Anandhi genyen 5 lane e Angelica genyen 9 lane. Tou de nan kolèj de La Salle nan Talka. Yo toijon

“El día comienza a las seis de la mañana con una

ale avèk braslè pwoteksyon yo, yon kado gran matènèl.

alarma”. Radha se ríe disfrutando ese momento.

Radha ap travay nan inivèsite Katolka a kòm envestigatez

“Levanto, y yo me refresco a mí, y después voy a la cocina,

nan zòn chimik la. Epi John rete nan inivèsite Talka a.

hago el desayuno, y mientras a él lo despierto, levanto a la

Li di lè li wè yo monte nan bis la, li rete avèk yon

Angélica y a la Anandhi, que toma su ritmo. Quiere

preakipasyon ki sèlman fini lè yo retounen ansanm ankò.

dormir, y es despertar, despertar, despertar”. Como

Epi la li prepare dine a “wi ou wi kwizin endyèn” Se tan yo

madre ella se activa en quince minutos. Luego tiene que

pwofite kòm paran pou konnen kijan lekòl la te ye pou yo.

entretener a la niña más pequeña, hablarle cosas inte-

“Lè ekzamen ou byen evalyasyon yo rive, mwen note tout

resantes. “Cambiar su mente que tiene sueño. Entonces le

bagay pou yo, semèn sa a ekzamen an rive, yo genyen pou

hablamos cosas que a ella le gustan”. Tiene la estrategia

pou yo vini ak tout liv yo”.

de contar números para apurarlas, y esto se ha conver-

Rakonte m’ eksperyans bullying li avèk pi gran pitit

tido en un tipo de juego efectivo porque a las niñas les

fi li a. Li bese vwa li pi ba, bouje dwèt li nan men li yo, li

gusta. “Entonces dicen mamá tiene magia, usa su poder con

ap chache yon mòd pou a yonn nan souvni ki kapab fè

los números”. Y así muy rápido las viste, las peina. Luego

mal a yon manman, lè yon mown deranje ou maltrete

llega el furgón y se van al colegio.

pitit yo. Kèk pawòl de kondisip lekòl la “negrès, negrès,

Actualmente Anandhi tiene 5 años y Angélica 9. Las

negrès” te kite Angelica apa. Radha te prezante lekòl la pou

dos van al Colegio de la Salle, en Talca. Siempre llevan sus

klarifye k esa pap fèt ankò ak ki mwayen etablisman t’ ap

pulseras protectoras, un regalo de su abuela materna.

proun. Epi, li te eksplike a pitit li a ke : “Nou tout genyen

Radha trabaja en la Universidad Católica, como investi-

diferan koulè, se natirèl. Bondye ban nou koulè sa a. Nou bèl

gadora en el área de química, y John se mantiene en la

anpil a koulè sa a. Chak moun gen yon koulè. Mond lan gen

Universidad de Talca.

plizyè koulè. Donk, nou sèlman gen pou nan aksepte sa. Sa

Dice que cuando las ve subir al furgón, se queda con algún sobresalto, que sólo cesa en las tardes, cuando

se koulè nou, koulè nou, koulè nan peyi end. Moun Brezil genyen lòt koulè, mown almay gen lòt koulè”.

vuelven a estar juntas. Y ahí ella prepara la cena “Sí o sí”

Radha ak John jwenn fason pou oryante amigabman

culinaria hindú. Es el tiempo que aprovechan como

timoun yo. Nan peyi end, gen sifè ke yo pa janm trete.

padres para saber cómo les fue en la escuela. “Cuando

Yo di m’ li paske laba a fanmi an egziste nan alantou a,

toca examen o evaluaciones, yo lo anoto todo, esta semana

toujon pwoteje, li pa nesesè pou pale yo de dròg ou lòt

toca este examen, tienen que traer todos los libros”.

sitiyasyon ke yo wè ki enpòtan pou anseye koman pou yo

Un poco dolida me comenta respecto a experiencias

afwonte. Li pale avèk timoun yo de kijan pou yo resevwa

de bullying con su hija mayor. Baja un poco más la voz,

emasyon negatif lòt yo, kòman pou pa kite yo fè yo mal.

mueve sus dedos entre las manos, buscando el modo

Li te enterese akonpanye yo nan mond espirityèl ak

de acercarse a uno de esos recuerdos que más pueden

sansib li. Tan an toujou ekzite pou ti fi yo, fòmansyon yo,

lastimar a una madre, cuando alguien molesta a los

edikasyon ak vale yo.

hijos o los maltrata. Algunas palabras de compañeros del

“Nan fen semèn nan, nou dedikase tan pou timoun

colegio: “Morena, morena, morena”, dejaron a Angélica

yo. Paske lòt jou yo antye nou travay. Samdi ak dimanch

apartada. Radha se presentó al colegio para aclarar que

nou kite tout tan an pou timoun yo. Samdi lè nou leve nou

no podía volver a suceder y sobre qué medidas tomaría

prepare dejene favori yo”. Pafwa Angelica leve li, li di l’

el establecimiento. Y le explicó a su hija: “Todos tenemos

leve ke li deja ap prepare dejene a, epi lè Radha rive “Tout

varios colores, es natural. Dios nos dio a nosotros este

bagay gaye nan kwizin nan”. Men Angelica ensiste nan

color. Estamos muy bonitos con este color. Cada uno

fè li. “Li di m’ ou menm chita, mwen ap fè li. E li konnen

tiene un color. El mundo tiene varios colores. Entonces,

e mwen ap fè li. Li bon, li te aprann fè kèk ti plant, likonn

tenemos que aceptar lo que se es. Ese es el color de noso-

fè li pou kont li”.

23 {76}


Jou sa a, anvan ke mwen te rive, Angelica te entèpre-

tros, el de la India. El de Brasil tiene otro color, Alemania

te yon pyès ak piyano li a pou grann matènèl li a. Entè-

tiene otro”. Radha y Jonh han encontrado la forma de orientar

vyonwès nou an akonte ke depi senk an Angelica ap

amigablemente a las niñas. Hay temas que en la India

etidye enstwiman a, epi l’ ap aprann baz fondamontal

jamás se hubieran tratado. Me lo dicen porque allá

mizik, anplis entregrasyon l’ nan yon koral. “Yo toujou

existe la familia alrededor, siempre protegiendo, y no se

gen konsè chak fèt nwèl rive. Chak ane mwen anrejistre

hace necesario hablarles de drogas u otras situaciones

videyo epi mwen voye li bay zanmi mwen yo, neve ak

que aquí ellos encuentran importante enseñarles cómo

paran mwen yo”.

enfrentar. Ella conversa con las niñas de cómo recibir

Nan fen entèvyou a, mwen te revize tout bagay mwen

las emociones negativas de otros, cómo no dejar que les

ekri nan kaye nòt la, epi m’ jwenn nan pwemye paj la

dañen. Se ha interesado en acompañarlas en su mundo

ekriti fraz Anandhi a ke mwen te tande nan dezyèm vizit

espiritual y sensible. El tiempo existe siempre para las

mwen an. “Manman m’ tise tout bagay, manman m’ tise

niñas, su formación, educación, y valores.

tout bagay”. Li te repete li anpil, li te menm mete mizik:

“El fin de semana dedicamos mucho tiempo para las

Li te souri nan yon fason iritan pandan l’ t’ ap fè m’ yon

niñas. Porque como los otros días enteros trabajamos. El

klen dèy nan aprè midi plivyez sa a, kote tou de te vle

sábado y el domingo dejamos todo el tiempo para las niñas.

banm yon sipriz ak abiman tipik peyi orijin yo, Angelica

El sábado cuando nos levantamos preparamos el desayuno

avèk Sari a, epi Anandhi avèk abiman peyizan an, li te

favorito de ellas.”

konvèti an yon otantik chinwaz endou. ≡

A veces Angélica la despierta, le dice que se levante que ya está preparando el desayuno, y cuando Radha llega “está todo tirado en la cocina”, pero Angélica insiste en hacerlo. “Ella me dice tú siéntate, yo lo hago. Y sabe, y lo hace. Es buena, aprendió a hacer algunos platicos chiquiticos, sabe hacerlos sola.” Ese día, antes de que yo llegara, Angélica le interpretó en su piano una pieza a la abuela materna. Nuestra entrevistada cuenta que desde hace cinco años ella estudia el instrumento. Y que Anandhi se ha unido ahora, los sábados asiste al Conservatorio, y está aprendiendo fundamentos básicos de la música, además de integrar un coro. “Siempre para la Navidad ellos tienen conciertos, y cada semestre presentan sus trabajos. Es un momento especial cuando llega Navidad. Cada año yo grabo video y se lo mando a mis amigos, sobrinos y padres.” Al terminar la entrevista reviso en la libreta todo lo anotado, y encuentro en la primera hoja escrita la frase que le escuché a Anandhi en mi segunda visita. La repetía mucho, incluso le puso música: “Mi mamá lo teje todo, mi mamá lo teje todo”. Sonreía de forma pícara, haciéndome un guiño, aquella tarde lluviosa, donde las dos quisieron darme la sorpresa de vestir el traje típico de su país de origen, Angélica el Sari, y Anandhi el atuendo campesino, convirtiéndose en una auténtica china hindú. ≡

Pág 16: Radha en su hogar, vistiendo uno de los atuendos típicos de la India {paj 16: Radha lakay li, avèk youn nan abiman tipik peyi End yo sou li} Pág 20-21: Tradiciones religiosas que migran en familia. Altar {Paj 20-21: Tradisyon relijyez yo ki imigre nan fanmi. Lotèl} 24 {76}





Estrategia de Vida {Estrateji Lavi}

el vuelo de lindis blanco: los sueños de una rapunzel latina y posmoderna

Por {Pa} Camila Vásquez Díaz, Chile {Chili} Fotografía {Fotograf} Eduardo Arenas Andrade, Chile {Chili} A pesar de tener una dulce y permanente sonrisa en

Malgre gen yon souri dous ak pèmanan sou visaj li, trè

su rostro, muy propia de una mujer tierna, de carácter

pwòp de yon fanm tand, karaktè lejè, souri ak yon vwa ki

liviano, risueña y con suave voz -que de hecho la tiene-

dous – ke li genyen depi li fèt-se pa definisyon esansyèl li.

ésta no es la exacta definición de su esencia.

Non li se Lindis Blanco, estilis kòm pwofesyon, li gen

Su nombre es Lindis Blanco, estilista de profesión,

30 ane, li fèt nan vil Valans nan peyi Venezyela. Verite a

tiene 38 años y nació en Valencia, Venezuela. La verdad

se ke pèsonalite li pi fò ke jan li parèt la, epi li gen ide li

es que su personalidad es más fuerte de lo que parece,

byen klè nan vokasyon pwofesyonèl li, espektatif pèsonèl

y tiene sus ideas bien claras con respecto a su vocación

ak espesyalman sou dwa kòm migran. Jiska moman ak ti

profesional, expectativas personales y especialmente

kras tan ke li rete nan Chili ki pa plis ke yon ane ak de

sobre sus derechos como migrante. Hasta el momento, y

mwa, pa gen anyen mal ki pase li.

con el poco tiempo que lleva en Chile, que no es más de un año y dos meses. No le han pasado gato por liebre.

Kòm yon bon estilis, ant bri sechwa ak krakman pens yo meyè konsèy ke Lindis bay kliyant chilyèn li yo (sa kipi

Como buena estilista, entre los susurros de los secadores y el crepitar de pinches, el mejor consejo que Lindis da

prekè ke li konnen yo) se: Meyè fòs ke ou kapab genyen se fè sa ke ou renmen avèk vokasyon obsoli.

a sus clientas chilenas (las más inseguras que ha conoci-

Admirasyon li pou atèk se te matant li ki te yon estilis

do) es: La mayor fortaleza que se puede tener, es hacer lo

avèk siksè nan peyi Venezyela, epi jiska kèk ane te viv alèz

que se ama con absoluta vocación.

pwosede yon kay, yon machin ak yon biznis ki te rantab

Su admiración por el rubro tuvo como modelo la vida

(aktyèlman li granmoun e retrete tou). Lindis, te viv avè

de su tía, quien fue una exitosa estilista en Venezuela, y

l’ pandan adolesans li e se konsa li te aprann atizay la,

que hasta algunos años vivía cómodamente mantenien-

teknik ak trik espesyalite yo. Matant li se te motè ki te

do una casa, manejando un auto y un negocio rentable

pouse li panse a gwo objektif.

(actualmente es adulta mayor y por supuesto jubilada).

Li te ale etidye nan Akademi ki gen konesans sou

Lindis vivió con ella durante la adolescencia y así apren-

stilis la, ekilibre ant etid ak travay. Nan desten eksperyans

dió el arte, la técnica y los trucos de la especialidad. Su tía

travay li, ak patisipe an diyo avèk chèf li nan plizyè

fue el motor que la empujó a soñar con grandes metas.

rankont entènasyonal. Yo te vwayaje e yo te sòti nan

Entró a estudiar a la Academia teniendo conocimien-

mond lan pou konnen lòt kilti ak lòt reyalite pwofesyonèl

tos sobre el estilismo, equilibrando estudio y trabajo. En

yo. Pwemye arè a se te Kolombi nan yon kongrè estilis.

su segunda experiencia laboral, en la que estuvo 12 años,

Aprè se te Brezil, nan yon kongrè pandan twa jou.

28 {76}


{vwayaj lindis blanco a: rèv yon rapunzel latin ak pòsmodèn}

adquirió el conocimiento necesario para escalar y parti-

De la jiska pi devan li te fè pati plizyè seminè ak

cipar en dupla con su jefe en encuentros y certámenes

ekspozisyon nan klèb estilis, dirije talan li jis nan kalo-

internacionales. Viajó y salió al mundo a conocer otras

rimetri. Nan ekspozisyon an li te genyen pwemye plas

culturas y realidades profesionales. La primera parada

kategori a, se pi gwo reyalizasyon ki te pouse li louvri

fue Colombia, en un congreso de estilistas. Luego fue a

pwòp lokal pa li. Selon Lindis, lokal sa a te kòmansman

Brasil, a un congreso de tres días.

siksè li, ke li te ba li yon bann kliyant devwe apatman,

De ahí en adelante fue parte de varios seminarios y

machin ak achte yon lokal. Yon rèv ki devni reyalite men

exposiciones en el Club de Estilistas de Venezuela, diri-

ke li te jwi sèlman pandan de ane akoz konfli sosyo-politik

giendo su talento hacia la colorimetría. En la exposición

yo ki te kòmanse ap frape peyi a, antrepiz li a te dirèkte-

ganó el primer lugar de la categoría, siendo el gran logro

man antre anbès.

que la hizo abrir su propio local. Según Lindis, ese local

Se te yon epòk de yon pakèt santiman mitije. Siksè

fue el principio de su éxito, ya que le brindó una cartera

li a te genyen avèk konvèsasyon kliyant li yo: Lindis,

de clientas devotas, departamento, auto y la compra de

fè yon nouvo louk inik pou mwen jan ou konn fè li a,

un local. Un sueño hecho realidad, pero que disfrutó sólo

paske mwen ap kite peyi a demen matin. Se konsa,

por dos años, ya que por los conflictos políticos-econó-

pandan ke li fin akonpli tout atant kliyant li yo, li te fini

micos que comenzaron a azotar al país, su negocio se vio

jounen an ak yon ne nan gòj li, li te remake ke migrasyo-

directamente cuesta abajo.

nan te yon reyalite. Aprè yon ti kras jou se pat selman yon

Fue una época de muchos sentimientos encontrados.

kliyant,sinon sè li,matant lan,vwazin nan. Li te kòmanse

Su éxito se teñía con las conversaciones de sus clientas:

vin espektratis de yon kriz ki te fèt, e a kòmanse reponn

Lindis, hazme un cambio de look único, como tú sabes

san meyè fondman kesyon: Pou kisa ou pa ale, si yo ta ret

hacerlo, porque me voy del país mañana. Así, mientras

ap fè li? Ou kapab rekòmanse nan yon lòt peyi,se pa yon

cumplía las expectativas de sus clientas, terminaba la

pwoblèm,ou bon nan sa a. Se te yon pwopozisyon etranj

jornada con un nudo en la garganta, percatándose que

pou dezi li yo,e li te sèlman nan yon ti kras tan, li pat yon

la migración era una realidad. A los pocos días ya no era

opsyon, ou pito, li pat vle asime li.

sólo una clienta, sino que la hermana de aquella, la tía,

Paranoma peyi a finalman te oblije li kite li, li te

la vecina. Comenzó a ser espectadora de una crisis que

enposib pou kenbe yon lokal ak yon kay san elektrisite,

era un hecho, y a responder sin mayores fundamentos

san dlo, san konsidere kijan kliyant yo te fondamontal. Yo

la pregunta: ¿Por qué no te vas, si todos lo están hacien-

te pwemye emigre, e an difinitif yo te fè li kesyone kisa ki

29 {76}


do? podrías emprender en otro país, sin problemas, eres

t’ap pase. Yo te fwi pwojè li a, aspirasyon li a, rezon pou li

buena en esto. Era una propuesta ajena a sus deseos, y

kòmanse epi yo pat nan komedi enkyetid kotidyen li yo.

sólo pasaba por su mente lo difícil que sería dejar su vida

Se konsa, peyi li te konnen nan vwayaj li yo, yo te

actual en tan poco tiempo, no era una opción, o más bien,

vin pwemye ki te sanble kandida yo, a sètenman Chili

no lo quería asumir.

te yon gwo opsyon. Li te konnen li nan yon ekspozisyon

El panorama del país finalmente la obligó a salir, era

estilis, ke li te patisipe aprè li te fin ouvè lokal li a. Se te yon

imposible mantener un local y una casa sin luz, sin agua,

vwayaj trè kout, san gwo nouvèl, eksepte pa yon

sin considerar lo fundamental que eran las clientas.

fonksyonè ayewopò a ki te ede li jwen malèt li ki te pèdi,

Ellas fueron las primeras que migraron, y en definitiva

epi ki te entegre nan rezo sosyo li yo posteryèman.

la hicieron cuestionar lo que estaba pasando. Eran

Li te gen pou li deside. Kolonbi se te pwemye ekate a

ellas el fruto de su proyecto, su aspiración, su razón

li te destinasyon prensipal pwemye moun ki te imigre

de emprender y ya no estaban en la comedia de sus

nan Venezyela, ak pri lwaye yo te trè chè. Etazini te gen

afanes cotidianos.

konpleksite pou bay viza yo. Espay te gen yon azil politik

Así, los países que había conocido en sus viajes,

men li pat’ (fonksyonè emab la) ki te kapab gide li. Tout

fueron los primeros en lucir como candidatos, y por

bagay te kòmanse avèk yon lwaye kay bon mache epi

cierto Chile era una gran opción. Lo conoció en una

selon bezwen li yo. Ki lòt bagay li te ka mande?

exposición de estilistas, de la cual participó luego de

Pandan epòk ensèntèn sa a, yo te ba li lokal li te

abrir su local. Fue un viaje corto, sin mayores novedades,

achte nan Venezyela a pa plis pase senk mwa de sa. Ni li

excepto por un funcionario del aeropuerto, que la ayudó

pat gentan ouvri li tou kole ak kay li a, ke li te akeri senk

a encontrar su maleta perdida y que posteriormente pasó

ane de sa, yo rete inabite, pòt yo femen. Koup la te pare

a ser parte de sus redes sociales.

malèt yo ak tikè pou Chili a tou. Nan mwa mas 2018 la,

Tenía que decidir. Colombia fue el primer descar-

Piduco a te akeyi yon mouvèl migrant venezyelyèn.

te, ya que era el principal destino de la gente que mi-

Annik enstale, Lindis te etidye tout kwafè yo ki te

gró de Venezuela, y los arriendos eran muy costosos.

egziste nan sant vil Talka a. Sou senkyèm jou depi li te

Estados Unidos tenía la complejidad de la emisión de visa.

rive a,li te asire pwòp tèt li,ak konviksyon pou kòmanse

España contaba con asilo político y no podría salir. Chile

yon nouvo eksperyans pwofesyonèl, li te pran yon taksi, li

tenía una economía estable y un conocido (el funciona-

te ale chache apòtinite li ak yon cv nan men li. Li te jwenn

rio amable) que la podía guiar. Todo comenzaría con un

pwemye travay li nan peyi a,pwemye defi li, pwemye

arriendo de casa barata y de acuerdo a sus necesidades.

dezilizyon li.

¿Qué más podía pedir?

Sa ki te bon an, se ke li te gen yon salè pou li te pwo-

Durante esa época de incertidumbre, le habían

teje tèt li avèk bagay ki nesesè yo, sa ki pat bon an se ke

entregado el local comprado en Venezuela hace no más

kondisyon yo te delika, epi anfenn kont revni an pat

de cinco meses. Ni siquiera alcanzó a abrirlo y junto a su

sifi pou travay de 8 è jiska 1 è nan maten. Yo te entèdi li

casa, que la había adquirido hace cinco años, quedaron

bay kliyant yo nimewo telefòn li, ak fè difizyon sou rezo

inhabilitados, cerrando sus puertas. El corte estaba listo,

sosyo yo (menm si li te a distans yo). Li te aksepte, men

sus maletas y los pasajes a Chile también. En marzo del

bouch li pat sansire a sètènman li te tire yon maksimòn

2018, el Piduco le dio la bienvenida a una nueva migrante

pwofi posib avèl. Chak fwa ke li te monte yon taksi li te

venezolana.

salye tout moun e li te inisye yon konvèsasyon kote li te

Ya instalada, Lindis estudió todas las peluquerías

eksplike pwofesyon li, epi bay kontak li a tout fanm ki

que existían en el centro de Talca. A los cinco días de

te enterese a pwomosyon anbelisman a domisil la. Nan

llegada, segura de sí misma, y con la convicción de

yon ti kras tan li te renonse a depandans li an,ak egzije

comenzar una nueva experiencia profesional, tomó un

pèman pou lè siplemantè yo ak tout bagay yon fwa ke yo te

colectivo y fue con currículum en mano a buscar su opor-

ba li kòm yon dwa. Konsa,avèk lajan sa a,li te achte pwòp

tunidad. Conoció su primer trabajo en el país, su primer

founiti pou kwafè li, paske li pat kapab pase pa imigras-

desafío, su primera desilusión.

yon sa ke li te konn itilize nan Venezyela.

Lo bueno es que tenía un sueldo para armarse con

Yonn, de, twa, moun te rele li, epi nan yon ti kras tan

lo necesario, lo malo es que las condiciones eran preca-

kliyant pa aza sa yo te rekòmande zanmi yo ba li. Lindis

rias, y en resumidas cuentas, los ingresos no merecían

te gen yon nouvo travay, soutni pa eksperyans li, dezi

trabajar de 08.00 a 01.00 am. Le tenían prohibido dar

pou libere pasaj ak yon volante. Nan twa mwa yo te rele li

su número de teléfono a las clientas, o hacer difusión

nan yon lòt kwafè, li te aksepte epi rete pandan de mwa,

30 {76}


mediante redes sociales (a pesar de que las mantiene

kondisyon yo tou pat jis. Li te genyen li trè klè: Li pat vin

a raya). Lo aceptó, pero su boca sí que no la censurarían

Chile pou li te egal oubyen pi mal ke nan peyi nesans li a.

y por cierto le sacaría el mayor provecho posible. Cada

Li te toumen endepandant, jiskaske yon zanmi te

vez que subía a un colectivo saludaba a todos e iniciaba

rekòmande li lwe yon chèz nan kwafè Lady Grey la, ki nan

una conversación en la que contaba su profesión, dán-

8 oriente ant 2 ak 3 norte. Li te panse li te bon, li te fè li

dole su contacto a toda mujer que se interesaba en la

epi li te kontant de sa li te fè a. Depi novanm souri li ap

oferta de un embellecimiento a domicilio. Al poco tiempo

briye plis pase yon solèy mwa janvye. Li te òganize katèl

renunció a su dependencia, exigiendo sus pagos por

kliyant li yo li te kòmanse ekonomize pou achte kay li, li

horas extras y todo lo que alguna vez le omitieron como

te marye avèk “zanmi emab” ayewopò a nan kòmansma

derecho. Así, con esa plata, compró sus propios insumos

mwa me a, li voye lajan bay mamman ak sè li yo ke li te

de peluquería, ya que no pudo pasar por extranjería lo

kite Venezyela, e li kontan, menm jan ak kliyant ki jwenn

que solía usar en Venezuela.

koulè cheve ideyal li.

La llamaron una, dos, tres personas, y en poco tiem-

Lavi a te kòmanse pentire ak bòne, se pandan,gen

po, esas casuales clientas la recomendaron a sus amigas.

yon gagay ki enkyete ak pètibe li nan jounen ak mwit li

Lindis obtuvo un nuevo aire laboral, sostenido en su expe-

yo nan sizo, koulè ak ilizyon cheve. Lindis, espere ke peyi

riencia, ganas de soltar amarras y una voluntad a prueba

li a rekipere ton li, ke dife konfli a etèn e ke tout bagay

de fuego. A los tres meses la llamaron de otra peluquería,

tounen nan nòmalite. Li pa vann ni kay, ni lokal li a nan

aceptó y permaneció dos meses, las condiciones tampoco

Venezyela, pi lwen pase pouse l’ pou bagay materyèl yo,

eran justas. Lo tenía claro: ella no había llegado a Chile

li vle kenbe “yon bagay” ki kole l’ ak pèp li a, konsa petèt,

para estar igual o peor que en su país natal.

lè cheve gri nan tanp li yo bwouye souvni li yo, retounen

Volvió a ser independiente, hasta que una amiga le

nan revize foto yo de wout trase a.

recomendó arrendar silla en la peluquería Lady Grey,

Yo se rèv tan fiti, men pou moman sa a Lindis modèli-

ubicada en 8 oriente entre 2 y 3 norte. Le pareció bien, lo

ze koup a koup travay Rapunzel latin pòsmodèn li a, avèk

hizo y ha estado feliz con lo que hace. Desde noviembre su

esperans ke kliyant chilyèn li an oze siprann ak genyen

sonrisa brilla más que un sol de enero. Armó su cartera de

konfyans nan li menm menm e viv lavi a plen koulè ak

clientas, comenzó a ahorrar para comprar su casa, se casó

pasyon. Kòman li aprann fè li ak kòman li kwè li dwe ye. ≡

con el “conocido amable” del aeropuerto a principios de mayo, envía dinero a su madre y hermanas que dejó en Venezuela, y está a gusto, igual que aquella clienta que encuentra su color de cabello ideal. La vida comenzó a pintar feliz, sin embargo, hay algo que la inquieta y perturba en sus noches y sus días de tijeras, colores e ilusiones capilares. Lindis, espera que su país recupere el tono, que se apague el fuego del conflicto y que todo vuelva a la normalidad. No ha vendido su casa ni su local en Venezuela, más allá de su empuje por las cosas materiales, quiere mantener “ese algo” que la aferre a su pueblo, para que quizás, cuando las canas en sus sienes desenreden sus recuerdos, retorne a repasar las fotos del camino labrado. Son los sueños del futuro, pero por el momento Lindis modela corte a corte su labor de Rapunzel latina posmoderna, con esperanzas de que la clienta chilena se atreva a sorprender, a tener fe en sí misma y a vivir la vida llena de color y pasión. Como lo aprendió a hacer ella, y como cree que tiene que ser. ≡

Para Lindis Blanco su estrategia de vida es cumplir sus sueños, vencer los temores y realizar cambios {Pou Lindis Blanco, estrateji lavi se reyalize rèv li yo, venk perèz yo ak reyalize chanjman yo} 31 {76}



El Arte de Migrar {Talan pou Imigre}

una canción, una pista, un sentimiento original {yon chanson, yon enstwimantal, yon santiman orijinal} james y wibenson: dos

músicos en chile {james ak wibenson: De mizisyen nan chili}

Por {Pa} Evelyn López Yánez , Chile {Chili} Fotografía {Fotograf} Eduardo Arenas Andrade, Chile {Chili}

33 {76}


Vienen de Haití, son jóvenes con metas, proyectos

Yo sòti Ayiti, yo jèn avèk objektif ak pasyon ki ini yo

y una pasión que los une con fervor: La música. James,

avèk fèvè: Mizik. James depi tou piti, genyen lyen fò avèk

desde pequeño, tiene un fuerte vínculo con la músi-

mizik, li rekonèt li kòm chantè Rap, Rap Kreyòl. Pandan

ca, se reconoce como un cantante de Rap, Rap Creole.

ke Wibenson konekte avèk talan sa a antanke Dj, yon

Mientras que Wibenson se conecta con este arte sien-

entèmedyè ant mizik ak piblik la. Yo tou 2 konote e reko-

do Dj, un intermediario entre la música y el público.

ni pou sa yo fè an Ayiti, Selon sa yo di nou.

Ambos connotados y reconocidos por lo que hacen en Haití, según nos comentan.

Sèn mizikal la nan rejyon Maule a atache ak estil iben yo, se konsa James ak Wibenson etabli li, yo gen prèske

La escena musical haitiana en la región del Maule se apega a estilos urbanos, así lo establecen James y

yon ane depi yo ap viv nan Talka. Yo tou 2 vle rakonte yon pati nan istwa yo. Yo vle jwenn viziblite ak ekout.

Wibenson, que llevan viviendo en Talca cerca de un año.

James Charles (JC) genyen 28 ane epi Wibenson (WP)

Ellos han querido contar parte de su historia. Quieren ser

genyen 25 ane, tou 2 fèt Potoprens, Kapital Ayiti. James

vistos y escuchados. Son artistas y vibran con la música.

sòti Kafou, yon lokalite ki tou prè pò vil la, ke zanmi

James Charles (JC) tiene 28 años y Wibenson Pierre

li yo rekonèt kòm yon “nich pou atis”. Nan yon lòt bò,

Saint (WP) 25, ambos oriundos de Puerto Príncipe, Capi-

Wibenson sòti nan metwopòl la, nan Kapital la menm;

tal de Haití. James proviene de Carrefour, una localidad

kote komès la Konsantre,inivèsite yo, gwo kolèj yo ak

cercana a la ciudad portuaria, que sus amigos recono-

mwayen kominikasyon peyi a.

cen como un “nido de artistas”. Por otro lado, Wibenson,

Nan peyi natal yo,yo te dedikase a mizik. Yo te rekoni

viene de la metrópolis, de la capital misma; donde se

epi yo te genyen fanatik, yo te deside vini nan Chili pou

concentra el comercio, las universidades, grandes cole-

chache lòt òpòtinite epi kontinye karyè yo isit la.

gios y los medios de comunicación del país.

Migrasyon an te chanje lavi Dj Nice ak Jay-Man. Yo kite

Ellos, en su país natal, se dedicaban a la música. Eran

fanmi yo, zanmi yo, tè ak ras yo. Yo te gen pou aprann

reconocidos y tenían fanaticada, pero decidieron llegar

yon nouvo lang epi kòmanse konprann kilti Chilyen an.

a Chile en búsqueda de otras oportunidades y continuar

Men migrasyon an te enfliyanse yo tou nan ekspresyon

acá sus carreras.

ak manifestasyon atistik yo.

La migración ha cambiado la vida de DJ Nice y Jay-Man. Han dejado sus

Jay man rakonte ke an Ayiti lèt li yo te plis lye ak

familias, amigos, tierra y

istwa peyi a,avèk mesaj lapè. Kèk mizik te gen tristès, men

raíces. Han tenido que aprender un nuevo idioma y

pafwa de lanmou ak espwa. Byenke kèk konpozisyon te fè

comenzar a comprender la cultura chilena. Pero la

referans a bien materyèl yo: “mont mwen yo,lajan, rad ki

migración también les ha influido en la expresión y

gen mak”, kòmantè. Nan Chili lèt Jay-Man yo modifye, yo

manifestación de su arte.

se yon fason pou eksprime ki sa yon migran nan Chili ye.

Cuenta Jay-Man, que en Haití sus letras estaban más

Pou Dj Nice, estil mizik ke li te konn fè an Ayiti yo te

vinculadas con la historia del país, con mensajes de paz.

prensipalman Ipòp, Rap Kreyòl Rabòday ak Konpa. Rabò-

Algunas letras cargadas de tristeza, pero a su vez de amor

day la se yon melanj patikilye ke Dj yo reyalize ak anima-

y esperanza. Aunque algunas composiciones hacían

tè yo, ki genyen mizik afwo, pòp, tekno, soul ak elektrik.

referencia a bienes materiales: “Mis relojes, el dinero,

Konpa a nan yon lòt bò, se mizik nasyonal Ayiti.

ropa de marca”, comenta. En Chile las letras de Jay- Man

Depi nan kòmansman an yo te trè kontan ak yon ti jan

se han modificado, son una manera de expresar lo que es

enpasyan ak vizit nou an, anvi montre talan yo, anksye

ser inmigrante en Chile.

pou fè konnen sèn mizikal yo. Nou menm, ekip OYE! a

Para DJ Nice

los estilos de música que hacía en

yon jan “pèdi” ak eksite pou fè pwemye entèvyou nou an

Haití eran principalmente Hip Hop, Rap Creole,

Kreyòl Ayisyen. Jiskaske Wibenson, oswa pi rekoni kòm

Rabóday y Compas. El Rabóday es una mezcla particular que

Dj Nice, kòmanse melanje son ak bit diferan. Mizik la

realizan los Dj´s y animadores, que contiene música Afro,

detann nou tout, epi li enposib pou pa swiv ritm lan.

Pop, Techno, Soul y Electrónica. El Compas por otro lado,

Kreyàte sa yo pwofite chak tan lib pou fè repetisyon

es la música nacional de Haití, más reconocido como

ke li lanwit ou lajounen, avèk kò fatige akoz de travay ou

el Folklor.

etid. James ou plis rekoni kòm Jay- Man, montre nou kèk

Desde un principio se mostraron muy contentos y un

videyo li ki anrejistre nan konsè li yo, e konsa li fè plezi

tanto impacientes con nuestra visita, ávidos de mostrar

atmosfè a ak kèk non chante li yo. Annou antre an chalè,

su arte, ansiosos por dar a conocer su escena musical.

ak Dj Nice e Jay-man yo ap konekte ak ritm sa yo ki depla-

Nosotros, el equipo OYE!, un tanto “perdidos” y ner-

se nou nan yon lòt asfè nan reyalite a. Nou tande James

34 {76}



viosos al ser ésta nuestra primera entrevista en criollo

chante, mwen siprann pa kontni chan an. Mwen te espere

haitiano. Hasta que Wibenson, o más conocido como DJ

tande yon bagay ki pi sanble ak regetonn, ti kras pawòl

Nice, comienza a mezclar sonidos con diferentes pistas.

ak ritm monotòn. Men se yon ritm ki similè ak rege, avèk

La música nos relaja a todos, y resulta imposible no seguir

liriks pi kontan e amonyez.

el ritmo.

Liriks Jay-Man yo sitiye nou nan lavi li nan Chili, ak

Estos creadores aprovechan cada tiempo libre para

kòman viv yon migran nan Talka. Liriks li yo pa baze sou

ensayar, sea de noche o de día, y con el cuerpo fatigado

bien materyèl ankò jan sa te ye an Ayiti a,mizik li yo pale

por el trabajo o el estudio. James, o más conocido como

de kòman li santi li, dekri kòman sosyete a ap chanje avèk

Jay-Man, nos muestra algunos de sus videos grabados en

migrasyon an. Pwemye mizik li an te anrejistre nan lane

conciertos, y así complace el ambiente con algunas de sus

2006 epi 13 ane gentan pase depi ke li ap fè mizik pwofes-

canciones. Vamos entrando en calor, y Dj Nice y Jay-Man,

yonèlman. Li rakonte nou ke mizik se vi li, byenke s apa

se van conectando con eso ritmos que nos trasladan a

ba li de kwa pou li viv, e ankò mwens sa pa pèmèt li

otras esferas de la realidad. Escuchamos cantar a James

anvyaye lajan bay fanmi li. Se kreyasyon mizikal ak

y me sorprende el contenido del tema. Prejuiciosamente

reyaksyon moun yo, ki kenbe li nan moman nostaljik

esperaba escuchar algo más parecido al reggaetón, poca

e difisil li yo. Konsa li sinyale ke: “Jiska kounye a mwen

letra y ritmo monocorde. Pero es un ritmo más similar al

an,men mwen pa ka sispann ekri. Yon mizik pa banm

reggae, con letras más alegres y armoniosas.

lajan, men li pote pou mwen yon bagay ki pi enpòtan, ki

Las letras de Jay-Man nos sitúan en su vida en Chile, a cómo vive un migrante en Talca. Sus letras ya no son

se lanmou moun yo. Yo di m’pa bay vag epi mwen kwè toujou ke siksè toujou vini avèk pèseverans”.

de bienes materiales como eran en Haití, hoy sus can-

Nan yon lòt bò, Wibenson depi tou mizik te pasyo-

ciones hablan de cómo se siente, describe cómo la socie-

ne li ak sitou Dj. Nan peyi li, li pat gen mwayen pou li te

dad va cambiando con la migración. Su primera canción

akonpli rèv li a, jiskaske li te rive achte enstriman li yo

fue grabada en el año 2006 y han pasado 13 años desde

nan lane 2016, li te deside demare karyè li antanke Dj an

que hace música profesionalmente. Nos comenta que

Ayiti,li ap kontinye kounye a nan Chili menm chemen

la música es su vida, que si bien no le da sustento y

an, li rakonte nou ke li yon ti jan anmèdan pou li ada

mucho menos le permite enviar dinero a su familia, es la

pte mizik li a piblik la,ki detache an pati de sa ke li te gen

creación musical y la reacción de las personas, lo que lo

abitid mikse yo an Ayiti,men li rakonte nou ke: “Travay

mantiene firme en sus momentos de nostalgia y dificul-

mwen se satisfè piblik la avan tout bagay,paske yo gen

tad. Así lo señala: “Hasta ahora no gano con mi trabajo

priyorite sou atis la”.

de cantante, pero no puedo dejar de escribir. Una

Pou Dj Nice, mizik la fè mirak: “Mizik la,se yon enèji

canción no me da plata, pero me trae algo más importante,

ki nan yon nivo enkoparab. Li fè nou bouje ak fè je yo wè

que es el amor de la gente. Ellos me dicen que no

li atravè mouvman yo. Moun yo danse avèk sa ke m’ap

me rinda y yo todavía creo que el éxito siempre llega

touche yo epi souke enteryè yo. Mizik la kapab se maji,

con la perseverancia”.

mizik la kapab se yon bagay espirityèl”

Por otra parte, a Wibenson desde pequeño le apasionó

Koneksyon avèk mizik la se yon zouti ke tout atis

la música y por sobre todo ser Dj. En su país no tenía los

itilize pou andire move moman yo nan jou a yo rekonèt

medios para cumplir su sueño, hasta que logró comprar

li kòm yon mwayen pou echape anfas moman difisil yo

sus instrumentos y el año 2016 decide iniciar su carrera

anfas bwason amè sa yo ke migran an ap bwè nan Chili.

como DJ en Haití, continuando ahora en Chile el mismo

Yon mwayen pou konekte avèk yo menm, pou retounen a

camino. Nos comenta que le resulta un tanto molesto

rasin yo ak eksprime santiman yo,emosyon ke kreyasyon

tener que adecuar su música al público, desprendiéndo-

atistik ak migrasyon jenere.

se, en parte, de lo que acostumbraba a mezclar en Haití,

Koneksyon espirityèl ke Jay-Man rekonèt avèk

pero nos señala: “Mi trabajo es complacer al público ante

mizik la,relasyone dirékteman avèk estil ke li ap chache

todo, porque ellos tienen la prioridad sobre el artista”.

enkòpore: Rege a. “Rege a libere enèji jiskaske li fè ou

Para Dj Nice la música hace milagros: “La música

panse e rezone sou lavi ak pwoblèm limanite a” a sa li

es energía en un nivel incomparable. Ella nos mueve y

ajoute: “Jodia, mizik mwen yo nan Chili, se yon sous de

los ojos pueden percibirlo a través de los movimientos.

motivasyon ki pouse mwen a kontinye,malgre move

Las personas bailan con lo que estoy tocando y mueven

moman yo. Mwen genyen yon mizik ki gen kòm tit

su interior. La música puede ser magia, la música

“Kenbe” ki sinifi “mantener” an espanyòl. Mwen paka

puede ser algo espiritual”

sispann chante li, a chak fwa ke mwen santi mwen 36 {76}


La conexión con la música es una herramienta

dezanime li banm enèji vital pou m’ kontinye kanpe”.

que utilizan ambos artistas para sobrellevar los malos

Dj Nice ak Jay-Man, idantifye ke baz obstak yo te

momentos del día, la reconocen como una vía de escape

genyen nan nouvo lavi yo se rasis ak diskriminas-

ante los momentos difíciles, ante esos tragos amargos

yon bò kote kèk Chilyen. Faktè ki rann manifestasyon

que a veces bebe el inmigrante en Chile. Una forma de

atistik yo pi difisil ankò, nan mank espas ak opòtinite

conectarse con ellos mismos, de volver a sus raíces y de

yo. Jay-man siyale ke: “Vin imigran e atis Ayisyen isit

expresar los sentimientos, emociones que la creación

la pa fasil, paske kèk Chilyen rasis. Men mizik la pa gen

artística y la migración les generan.

fwontyè, epi nou gen konpatriyòt nou ki ap apiye nou”

La conexión de la espiritualidad, que Jay-Man reco-

a sa li ajoute: “Mwen vle ke Chilyen yo aksepte talan

noce con la música, está relacionado directamente con

m’ nan, ke yo renmen sa m’ ap fè a. Ke mizik mwen yo

el estilo que él busca incorporar: El Reggae. “El Reggae

pote entegrasyon nan tout sosyete a epi bay amoni”

libera hasta que te hace pensar y razonar sobre tu vida

Dj Nice, deplase kontwòl yo,melanje ritm yo, men

y los problemas de la humanidad”, a lo que agrega

vwa li sonnen fò e klè lè li ajoute: “Kom Dj e atis Ayisyen,

“Hoy mis canciones en Chile son una fuente de moti-

isit la nan Chili, m’ap fè mizik pou m’ kapab jwenn

vación que me impulsa a seguir, a pesar de mis malos

lanmou Chilyen yo e konsa jwenn kèk kolaborasyon,

momentos. Tengo una canción titulada “Kenbe” que

paske mizik ke nou ap fè a se pou ke tout nasyonalite

significa “Continuar” en español. No la puedo dejar de

yo tande ak konnen antanke mizisyen imigran, nou

cantar, y cada vez que me siento desanimado me devuel-

gen talan”. ≡

ve la energía vital para seguir en pie”. DJ Nice y Jay- Man identifican que la base de las trabas que han tenido en sus nuevas vidas es el racismo y la discriminación por parte de los chilenos. Factores que dificultan aún más sus manifestaciones artísticas, en el marco de ausencia de espacios y oportunidades. Jay – Man señala: “Ser inmigrante y artista haitiano aquí no es fácil, porque algunos chilenos son un poco racistas. Pero la música no tiene fronteras y tenemos compatriotas nuestros que nos apoyan”, a lo que agrega: “Quiero que los chilenos acepten mi talento, que les guste lo que hago. Que mis letras aporten a la integración de toda la sociedad y brinden armonía” DJ Nice, mueve controles, mezcla ritmos, pero su voz suena fuerte y clara cuando agrega: “Como Dj y artista haitiano, aquí en Chile, hago música para encontrar el amor de los chilenos y así encontrar algunas colaboraciones, porque la música que hacemos es para que todas las nacionalidades nos escuchen y que sepan que los músicos haitianos tenemos talento”. ≡

Si tiene alguna fiesta, evento, tocata o festival musical, les dejamos la siguiente información de contacto: {Si gen yon fèt, evènman, oswa festival mizikal nou kite enfòmasyon ak kontak sa yo la pou ou:} Cantante {Chantè} Jay-man Facebook: Jay-man Haiti / Instagram: Jay. man Haiti / Mail: jaymanhaiti@gmail.com / Fono: +56 9 6453 3158 / DJ {Dj} DJ Nice Facebook: DJ-nice DJ-nice / Instagram: DJ nice / Mail: lesageps841@gmail.com / Fono: +56 9 8737 1979

37 {76}


Renacimiento {Renesans}

En un cofre desde el mar, el secreto de la lealtad y la amistad, en los ojos de la calma, la espera de un animal, el Toddy, mi amigo perro que jamás envejeció, siempre vivirá ágil entregando protección, su respeto, la inmortalidad en nuestro encuentro, nuestro Renacimiento calmar la noche y el cuerpo. {Nan yon kès depi nan lanmè a, sekrè lwayote e amitye a, nan trankilite je yo, atant de yon animal, Toddy, zanmi m’ ki pa janm vyeyi, toujou ap viv ajil bay pwoteksyon, respè, imòtalite -Arielnan rankont nou, Renesans nou kalme nwit la ak kò a.} Instagram: aki.tatuaje



Migración, Derechos e Interculturalidad {Migrasyon, Dwa e Entèkiltiralite}

migración en chile; la vía de la interculturalidad para el ejercicio de derechos {migrasyon nan chili; chemen entèkiltiralite pou egzèsis dwa yo} Por {Pa} Marcelo Gutiérrez Lecaros, Chile {Chili} Ilustración {Ilistrasyon} Mariana Riquelme Pérez, Chile {Chili}


El Artículo 13 de la Declaración Universal de los Derechos Humanos, establece que: “Toda persona tiene derecho a circular libremente y a elegir su residencia en el territorio de un Estado”, señala además que “Toda persona tiene derecho a salir de cualquier país, incluso del propio, y a regresar a su país”. No obstante, en contradicción con estos principios fundamentales, podemos constatar en la realidad que las fronteras de los países son selectivas y que la burocracia opera como un cedazo que regula, entorpece y hasta impide el derecho humano a migrar.

Atik 13 nan Deklarasyon Inivèsèl Dwa moun nan, etabli

La triste sospecha, es que en nombre de la defensa de

ke “Tout moun gen dwa pou sikile libreman e ak chwa-

las soberanías, la obstaculización, no sólo referente a la

zi rezidans li nan teritwa de yon Eta”, Sinyale anplis ke

entrada, sino también al tránsito y a la permanencia,

“Tout moun gen dwa pou sòti nan nenpòt peyi, pa li a

podría estar fundada en comportamientos xenófobos,

enkli, epi retounen nan pa li a”. Sepandan, nan kontra-

racistas, discriminatorios y ultra nacionalistas. Compor-

diksyon ak prensip fondamantal sa yo, nou kapab verifye

tamientos que se cultivan de mejor manera sobre contex-

ke fwontyè peyi yo selektif e ke biwokrasi a kòm yon lasèt

tos sociopolíticos individualistas y competitivos.

ki kontwole, antrave jiska anpeche dwa imen an imigre.

A pesar de que no hay datos cuantitativos oficiales

Tris soupson an se ke se nan non souverènte.

recientes, no cabe duda que en Chile la inmigración ha

Obstriksyon, non sèlman nan sa ki konsène antre men

aumentado. De acuerdo al Censo 2012, los extranje-

tou tranzite ak rete, kapab fonde sou yon konpòtman ze-

ros en Chile no superaban los 85.000. En el Censo 2017,

nofòb, rasis, diskriminatwa ak iltra-nasyonalis. Konpòt-

la cifra llegó a 746.465 y ahora, en el 2019, según datos

man kiltirèl nan yon pi bon fason kontèks sosyo-politik

del Instituto Nacional de Estadísticas (INE) y el Departa-

endividyèl ak konpetitif yo.

mento de Extranjería y Migración (DEM), la cifra llegaría

Byenke, pa gen okenn done kantitatif resan ki ofisyèl,

a 1.251.225. Con esta cifra, Chile se ha convertido en el

pa gen okenn dout ke nan Chili imigrasyon an ogmante.

país de Sudamérica con mayor cantidad de extranjeros

Daprè resansman 2012 la, etranje yo nan Chili pat depase

respecto de su población.

85.000. Nan resasman 2017 la, chif yo te rive nan 746.465

Si bien, este aumento significativo de inmigración

kounye a nan 2019 la, selon done, Enstiti Nasyonal Esta-

en los últimos años ha provocado impacto, instalando

tistik la (ENE) ak depatman Ekstranjeriya ak Migrasyon

la percepción de que “Chile se llena de extranjeros dada

(DEM), chif yo ta rive nan 1.256.225. Avèk chif sa a, Chili te

su estabilidad social y económica”, los porcentajes aún

konvèti kòm peyi nan Amerik disid la avèk meyè kantite

siguen siendo bajos respecto a otros países con economías

etranje konpare ak popilasyon li an.

supuestamente crecientes como la nuestra. Por ejemplo,

Byenke, ogmantasyon sinifikatif sa a nan imigrasyon

entre los países de la Organización para la Cooperación

nan dènye ane yo te pwovoke enpak, enstale pèsepsyon

y el Desarrollo Económicos (OCDE) -a la cual Chile per-

ke “Chili plen ak etranje konsènan estabilite sosyal ak

tenece desde el año 2010- el promedio de población

ekonomik li”, pousantaj yo toujou ba. Konpare ak lòt peyi

migrante es de 13%, siendo Luxemburgo el país que alcanza

ak ekonomi sipozeman kap grandi tankou pa nou an. Pa

el mayor porcentaje con un 44%; lo siguen Suiza con

egzanp, pami peyi yo nan òganizasyon pou koperasyon ak

un 29,4% y Australia con un 28,2%, mientras que Chile,

devlopman ekonomik yo (OKDE) ke Chili fè pati depi 2010

a pesar del aumento exponencial que ha tenido en los

mwayèn popilasyon migran se 13% likzanbou se peyi ki

últimos siete años, sigue estando muy por debajo de la

rive nan meyè pousantaj la avèk 44%, swivan an se swis

media, con un 6,6%.

avèk 29, 4% epi Ostrali avèk 28, 2%, tandiske Chili, malgre

Lo anterior nos demuestra que el caso chileno se encuentra aún en una fase inicial respecto a la migra-

ogmantasyon eksponansy li te genyen nan sèt dènye ane yo, kontinye rete trè ba de mwayèn nan avèk 6,6%.

ción. Pero, los medios de comunicación están hablando

Sa montre nou ke ka Chilyen an toujou nan faz inis-

del tema, los servicios públicos nombran delegados y

yal konsènan migrasyon an. Men, mwayen kominikasyon

la comunidad nacional se ha comenzado a manifestar;

yo ap pale de tèm nan, sèvis piblik yo nome delege yo ak

desde la preocupación, desde la solidaridad asistencial

kominote nasyonal la te kòmanse manifeste; sòti nan

y también desde la extrañeza. Hoy, claramente, el tema

preyokipasyon an, sòti nan solidarite asistansyèl ak tou

de la migración despierta interés (o inquietud) en la

sòti nan etranj la. Jodia,klèman tèm migrasyon an soulve

academia, en el mundo público, en el sector empresarial

enterè (ou enkyetid) nan akademi an, nan mond piblik la,

y en la sociedad civil.

nan sektè enpresaryal la ak nan sosyete sivil la. 41 {76}


EL ESPÍRITU DE LA LEGISLACIÓN MIGRATORIA

LESPRI LEJISLASYON MIGRASYON AN

EN CHILE

NAN CHILI

Desde el punto de vista legislativo, hay que tener en

Sòti nan pwen de vi lejislatif la, li dwe pran an kon-

cuenta que, tal como la Constitución Política del Estado

siderasyon tankou konstitisyon politik lete a, kòd dlo ak

de Chile, el Código de Aguas y el Código del Trabajo, las

kòd travay la politik migratwa chilyèn yo soti nan yon lwa

políticas migratorias chilenas devienen de una ley redac-

ki ekri nan mitan diktati (Dekrè lwa #1094 de 1975).

tada en plena dictadura (Decreto Ley Nº1094 de 1975).

Jodia nou ap pale de dwa imigrasyon ak daprè trete

Hoy ya se habla de ley migratoria y, de acuerdo a

entènasyonal yo ki te siyen pa Chili, yo enkòpore modi-

los tratados internacionales suscritos por Chile, se han

fikasyon ki gen rapò ak nasyonalite, trafik migran, tret-

incorporado modificaciones relacionadas con la nacio-

man moun ak pwoteksyon rifijye yo. Sepandan lwa sou

nalidad, el tráfico ilícito de migrantes, la trata de perso-

imigrasyon 1975 la sanble rete an vigè nan espri inisyal

nas y la protección de refugiados. No obstante, la Ley de

li. An akò ak moman istorik lalwa a te pibliye, li fasil pou

Extranjería del año 1975 parece seguir vigente en cuanto

reyalize ke li pa baze sou pèspektif dwa yo, sinon nan ide-

a su espíritu inicial.

yoloji nasyonal la, ki fin opere sòti nan yon prejije klèman

De acuerdo al momento histórico en que la ley se

diskriminatwa. Tout etranje yo (youn plis ke lòt, depan-

promulga, es fácil darse cuenta que ésta no se susten-

daman de peyi orijin) kapab reprezante yon menas pou

ta en la perspectiva de derechos, sino en la ideología de

nasyon an. Si byen, mouvman pwo-migran aktyèl yo te fè

la seguridad nacional, la cual termina operando desde

gouvènman yo amelyore politik resepsyon yo, ki sòti nan

un prejuicio; a todas luces discriminatorio. Todos los

lwa sa a nou te ka jwenn avèk sitiyasyon an ki trè vyolan

extranjeros (unos más que otros, dependiendo el país de

tankou entèdiksyon antre pou motif politik ak sanitè yo

origen) podrían representar una amenaza para la nación.

refize antre moun ki ta ka konstitye yon chay sosyal ak

Si bien, los movimientos pro migrantes actualmente han

enklizyon aplikasyon amand a tifi, ti gason ak adolesan ki

ido logrando que los gobiernos mejoren sus políticas

twouve yo nan sityasyon iregilye selon pwojè imigrasyon

de acogida, desde esta ley nos podíamos encontrar con

paran yo.

situaciones tan violentas como: prohibiciones de ingre-

Byenke, ekzekitif la ap elabore pwopozisyon pou mo-

so por motivos políticos y sanitarios, rechazo de entrada

difye lwa anakwonik sa a, samble ke nou toujou lwen de

a quienes pudieran constituir una carga social e incluso

yon lejislasyon migratwa ki nan fondman li asire yon

aplicación de multas a niñas, niños y adolescentes por

entegrasyon miltidimansyonèl de popilasyon migratwa:

encontrarse en situación irregular al seguir el proyecto

an tèm sante, pwospektif, edikasyon, lojman ak patisi-

migratorio de sus padres.

pasyon sitwayen pami lòt aspè yo,jan li make pa prensi-

Si bien, el ejecutivo está desarrollando propuestas

pal kò entènasyonal yo pou pwoteksyon dwa moun.

para modificar esta anacrónica ley, parece ser que aún

Pandan ke nou a p tann yon lwa imigrasyon ki base

estamos lejos de una legislación migratoria que en sus

sou dwa yo, nou dwe avanze pou pi devan ak politik piblik

fundamentos profundos asegure una integración multi-

ki an kouraje kowòdinasyon entè-sektoryèl. Li esansyèl

dimensional de la población migrante; en cuanto a salud,

pou louvri espas pou fòmasyon ak sansibilizasyon pou

previsión, educación, vivienda y participación ciudada-

fonksyonè piblik, ki favorize aksyon enfòme moun

na, entre otros aspectos, como lo han estipulado las prin-

delege nan syè a ak sitou aplikasyon jidisyez règleman

cipales instancias internacionales de protección de los

ki an vigè yo.

derechos humanos. Mientras esperamos por una ley migratoria basada en derechos, se debe avanzar en políticas públicas de acogida que tiendan a la articulación intersectorial. Resulta fundamental abrir espacios de formación y sensibilización para funcionarios públicos, que favorezcan la actuación informada de las personas delegadas para el tema y por sobre todo la aplicación criteriosa de las normativas vigentes.

42 {76}


DANJE KI GENYEN NAN PANSE NEYOLIBERAL YO POU ENTEGRASYON POZITIV LA Si nou pale de kontèks nasyonal la, nou pa kapab sispann refere nou a matris ekonomik ak politik ke tip sosyete nou genyen jodia fonde sou li a. Konnen nan Chili nou gen yon ekonomi kapitalis ak yon modèl devlopman neyonibal, youn ki enstale nan diktati a epi ki reponn a pwosesis ki pa janm fini yo ki te kolonize nan peyi pwemye mond yo. Depi nan fenomèn migrasyon an, pou konprann ki-

jan kolonizasyon nan sibjektivite nou an ap kontinye ap

LOS PELIGROS DEL PENSAMIENTO NEOLIBERAL

fonksyone nou ka obsève ke dènye “Alo migrasyon an”

PARA LA INTEGRACIÓN POSITIVA

nan Chili esansyèlman latinoamerikèns, kontrèman ak imigrasyon istorik yo ki vini dirèkteman nan nò planèt la.

Si hablamos del contexto nacional, no podemos dejar

Nan yon fason anekdotik, yo di ke moun ki sòti an ewop

de referirnos a la matriz económica y política sobre la

ou Amerik di nò a se “etranje ou touris” men ke moun ki

cual se funda el tipo de sociedad que hoy tenemos. Es bien

sòti de lòt peyi latinoameriken yo se imigran.

sabido que en Chile tenemos una economía capitalista

Sa ki delika a se ke nan diferansasyon langistik sa

con un modelo de desarrollo de corte neoliberal, el que

a gen atitid rasis parèt ak jijman ki kapab danje pou

se instala en dictadura y responde a los nunca acabados

ogmantasyon eksplozif de imigrasyon latin nam. Apa-

procesos colonizadores de los países del primer mundo.

raman, sosyete nou an istorikman te pi konfòtab ak

Desde el fenómeno de la migración, para entender

kokenn chay fonotip pase metis Endo-laten lan oswa

cómo sigue operando la colonización de nuestra subjeti-

afwo-desandan an. An reyalite, panse aspirasyonèl la

vidad, podemos observar que la reciente “ola migratoria”

ankouraje pa kilti neyoliberal la te ankouraje nou asimi-

en Chile es esencialmente latinoamericana, a diferencia

le lèt nou prensipalman ak abitan premye mond enpre-

de las inmigraciones históricas que procedían en su gran

saryal la, ak diferansye tèt nou sòti tèt nan Amerik Latin

mayoría desde el norte global. Anecdóticamente se tien-

twazyèm mond lan.

de a decir que el que viene desde Europa o Norte América

Enteryè a se kle pou ou rann nou kont de danje pan-

es “extranjero” o “turista”, mientras que el que viene de

se neyoliberal la pote, pou pwosesis yo nan entegrasyon

otro país latinoamericano es “inmigrante”. Lo delicado es

kiltirèl ke nou ta dwe adrese si nou kwè nan yon sosyete

que en esta diferenciación lingüística se asoman actitu-

jis, pasifik ki baze nan dwa yo. Isit la apwòch entekiltirèl

des racistas y de prejuicio que pueden ser peligrosas para

la parèt kòm yon antite nan endividyalis ak konpetisyon

el aumento explosivo de la inmigración latina. Al pare-

eleman konsa tipik nan modèl neyoliberal la.

cer, nuestra sociedad históricamente se ha sentido más cómoda con el fenotipo caucásico que con el mestizo indo latino o el afro descendiente. De hecho, el pensamiento aspiracional promovido por la cultura neoliberal, nos ha instado a asimilarnos principalmente al habitante del primer mundo –imperialista y colonizador- y a diferenciarnos del latinoamericano tercermundista. Lo anterior es clave para darnos cuenta de los peligros que acarrea el pensamiento neoliberal, para los procesos de integración intercultural, a los cuales deberíamos dirigirnos si creemos en una sociedad justa, pacífica y basada en derechos. Aquí aparece el enfoque de la interculturalidad como una antítesis del individualismo y la competencia, elementos tan propios del modelo neoliberal.

43 {76}


LA INTERCULTURALIDAD COMO MODELO DE INTEGRACIÓN A diferencia de la multiculturalidad, que alude a la sola existencia de distintas culturas en un mismo territorio, la interculturalidad implica una interacción virtuosa entre estas distintas culturas, proponiendo que

esta coexistencia es sinónimo de riqueza e intercambio horizontal. La interculturalidad se plantea el objetivo

ENTÈKILTIRALITE A TANKOU

de construir una sociedad más acogedora, equitativa

MODÈL ENTEGRASYON

y respetuosa de la diversidad. Desde aquí, podemos apreciar y valorar las nuevas costumbres, visiones y

Kontrèman ak miltikiltiralis lan ki vle di sèlman egzis-

elementos artístico-culturales que traen las personas

tans diferan kilti nan menm teritwa a, entèkiltiralite

migrantes, entendiendo que estas pueden nutrir y poten-

a enplike yon enteraksyon vètyè ant diferan kilti sa yo,

ciar a nuestra sociedad.

pwopoze ke viv ansanm sa a se sinomim richès ak echanj

Una de las formas de actuar como sociedad intercul-

orizontal. Entèkiltiralite a se yon objektif pou konstwi

tural es abrir espacios de reflexión y deliberación ciuda-

yon sosyete ki plis akeyan, ekitativ ak respè divèsite a.

dana, donde todas y todos podamos aportar desde nues-

Depi isit la,nou kapab apresye ak valorize nouvo koutim,-

tras vivencias y necesidades al diseño e implementación

vizyon yo ak eleman atistik-kiltirèl ke migran yo pote,

de políticas públicas. Este ejercicio de profundización

konprann ke sa yo ka nouri ak amelyore sosyete nou an.

democrática puede ser más valioso, aún si dejamos de

Yonn nan fason yo aji kòm yon sosyete entèkiltirèl se

ver a la comunidad migrante sólo como una población

louvri espas pou refleksyon ak deliberasyon sitwayènte,

vulnerable, y empezamos a considerar al inmigrante

kote nou tout ka kontribye depi nan eksperyans nou yo ak

como sujeto de derechos; como ciudadana y ciudada-

bezwen konsepsyon an ak aplikasyon nan politik piblik.

no de facto. Esto último viene a romper una noción de

Egzèsis sa a nan apwofondi demokratik kapab plis valab.

ciudadanía que, desde la actual legislación, es más exclu-

Si nou sispann wè kominote migran sèlman kòm

yente que integradora, ya que el estatus de ciudadano o

yon popitasyon vilnerab, epi nou kómanse konsidere

ciudadana es asignado selectivamente. Así también esta

migran an kóm yon sijè nan dwa; kòm yon sitwayen oswa

mirada del migrante como ciudadano de facto, vendría a

sitwayèn de fakto. Denyè sa a vin kraze yon nosyon de

proporcionar adecuadas medidas para el reconocimiento

sitwayènte, ki depi nan lejislasyon aktyèl la ki plis ekskli-

de los derechos fundamentales.

zif ke enklizif depi lè ke estati sitwayen ou sitwayèn yo

Los nuevos paradigmas hablan de movilidad huma-

bay yo selektif. Se konsa tou rega sa a de migra an kòm

na y consideran la necesidad de que los Estados tengan

yon sitwayen de fakto, oblije bay mezi apwopriye pou

en cuenta la tridimensionalidad del proceso migratorio:

rekonesans nan dwa fondamantal yo.

Origen, Tránsito y Destino; generando políticas públi-

Nouvo paradism yo pale de mobilite imen ak konside-

cas que resguarden el ejercicio de derechos en estas tres

re bezwen leta yo pran an kont twa dimansyon nan pwo-

dimensiones. Para seguir este camino, tanto las acciones

sesis migrasyon yo: Orijin,Transpò piblik ak Destinasyon;

emanadas desde la sociedad civil, como las propuestas

ki jenere politik piblik ki ppwoteje egzèsis dwa yo nan twa

desde el mundo público, deberían orientarse a disminuir

dimansyon sa yo. Pou swiv chemen sa a, tanto aksyon ki

las brechas de garantía de derechos humanos que existen

fèt nan sosyete sivil la,tankou pwopozisyon ki sòti nan

entre el habitante nacional y el inmigrante.

mond piblik la,ta dwe oryante pou diminye twou vid ki

Dadas las características del tipo de inmigración en Chile y el contexto socio político, podríamos aprovechar

genyen yo nan garanti dwa moun yo, ki egziste ant abitan nasyonal la ak imigran an.

Marcelo Gutiérrez Lecaros, Presidente de la ONG Surmaule. Lic. En Psicología de la Universidad de Chile, Magíster © en Psicología Social de la UTAL. Diplomado en Ecología Social y Ecología Política de la USACH. Coordinador de diversos proyectos de empoderamiento comunitario y sustentabilidad territorial {Prezidan ONG Surmaule. Lisansye nan Psikoloji nan Inivèsite Chili, Mastè © nan Psikoloji Sosyal nan UTAL. Diplome nan Ekoloji Sosyal ak Ekoloji Politik nan USACH. Kowòdonatè de divès pwojè de ranfòsman kominotè ak teritoryal dirab.} 44 {76}


la oportunidad para poner en tensión y cuestionar las

Etandone karakteristik yo de tip de imigrasyon

estructuras económicas y políticas, y por sobre todo, los

nan Chili ak kontèks sosyo-politik la, nou pwofite pran

modelos de éxito social basados en el individualismo, la

opotinite pou mete tansyon ak kesyone estrikti ekonomik

acumulación y la competencia, que tan mal le hacen a los

ak politik yo, anplis a modèl siksè sosyal ki baze sou en

procesos de integración. Podríamos desafiarnos con un

dividyalism, akimilasyon e konpetans, a ki pwen yo ap

abordaje del tema migratorio que se base en la confra-

nwi pwosesis entègrasyon yo.

ternidad latinoamericana y en la reactivación de formas

Nou defye nou avek yon apwòch sou tèm migrasyon

ancestrales de convivencia solidaria. En definitiva, abor-

ki baze sou konfratènite latinoameriken ak sou regakti-

dar la migración desde una perspectiva intercultural y de

vasyon fòm ansestral de viv ansanm solidè a. An definitif,

derechos, nos debería llamar a frenar el influjo del neoli-

abòde migrasyon an nan yon pèspektif entèkiltirèl a ak

beralismo y a avanzar en la decolonización de nuestros

dwa yo, ta dwe mande mete fen a enfliyans neyoliberal la

pueblos. ≡

ak dekolonizasyon pèp nou yo. ≡

45 {76}


Vibración {Vibrasyon}

La vibración del sonido, el sonido del viento, el viento y el movimiento que mueve a los corazones. {Vibrasyon son an, son van an, van an ak movman ki bouje kè yo.} Instagram: indomita.cl, mail: indomitadiseno@gmail.com, Be: https://www.behance.net/indomitacl, Talca-Chile.} {Instagram: indomita.cl, mail: indomitadiseno@gmail.com, Be: https://www.behance.net/indomitacl, Talca-Chile.} -Indómita-



Migrar con Derechos

LO QUE NO TE CONTARON SOBRE TRABAJAR EN CHILE - Inseguridad social y expropiación de pensiones Por - Felipe Troncoso Alarcón, Abogado Chile

LA SEGURIDAD SOCIAL Y LA MIGRACIÓN SON DERE-

TANTO TRABAJADORES INMIGRANTES COMO CHILE-

CHOS HUMANOS, o al menos eso dice la Declaración

NOS DEBEN COTIZAR DE MANERA OBLIGATORIA EN EL

Universal de los Derechos Humanos (DUDH), la Orga-

CUESTIONADO SISTEMA PRIVADO DE CAPITALIZACIÓN

nización Internacional del Trabajo (OIT) y los Tratados

INDIVIDUAL DE LAS AFP. Así, cerca del 11,5% de sus

Internacionales suscritos y ratificados por Chile. La

remuneraciones son retenidas mes a mes, con el objeto

Seguridad Social, también llamada Previsión Social,

de cubrir su jubilación. En teoría, tiene sentido destinar

tiene como objetivo la protección y el bienestar de cada

parte de la remuneración de un trabajador para cubrir

individuo dentro de la sociedad, garantizando salud,

dichas necesidades previsionales, el problema se gene-

vivienda e ingreso. Por su parte, la migración como

ra para los extranjeros, dado que ahorrar parte de sus

derecho humano, es la libertad de residir y circular de un

ingresos en un “chanchito inquebrantable” no tiene

país a otro, sin restricciones arbitrarias, pues como lo ha

sentido considerando su paso eminentemente transito-

demostrado la historia de la humanidad, nadie está libre

rio por este país. ¿Entonces qué pasa con esos ahorros?

de la necesidad de emigrar de su hogar.

¿Cuál es el destino de ese dinero?

LO CIERTO, ES QUE NI LAS POLÍTICAS MIGRATORIAS

SI ENTENDEMOS LA MIGRACIÓN Y LA SEGURIDAD

NI LAS OBSOLETAS LEYES PREVISIONALES EN CHILE,

SOCIAL COMO DERECHOS HUMANOS, ¿NO SERÍA

ESTÁN ORIENTADAS A AYUDAR “al amigo cuando es

LÓGICO QUE QUIEN REGRESE A SU PAÍS, PUEDA

forastero”. Muy por el contrario, se imponen injusti-

DECIDIR LIBREMENTE LA ADMINISTRACIÓN DE SUS

ficadas restricciones para acceder al bienestar social

FONDOS DE PENSIONES? Pues al fin y al cabo, se trata de

y se imposibilita a un gran número de cotizantes

su dinero. Lamentablemente no es tan fácil y en algunos

el disponer de sus fondos de pensiones, en especial a

casos resulta imposible disponer de aquello, ya que el

haitianos y venezolanos.

sistema creado por José Piñera (hermano del Presidente •

EN DICIEMBRE DE 2018 HABÍA MÁS DE 1 MILLÓN 200 MIL

EXTRANJEROS RESIDENTES EN CHILE, DE

Sebastián Piñera), entrega a las AFP una administración absoluta que más bien parece expropiación. •

LOS CUALES CERCA DE 360 MIL SE ENCONTRABAN

LA LEY N° 18.156, QUE DATA DE 1982, HERENCIA DE LA

AFILIADOS A ALGUNA AFP. Esto según cifras del

DICTADURA DE PINOCHET, IMPONE RESTRICCIONES

hoy cuestionado Instituto Nacional de Estadísticas

DISCRIMINATORIAS A LOS TRABAJADORES MIGRAN-

(INE), las que por cierto, no se refieren a otras problemá-

TES MÁS VULNERABLES A LA HORA DE RETIRAR SUS

ticas relacionadas, como la precarización e informalidad

AHORROS PREVISIONALES. Dicha Ley establece que los

laboral de los migrantes (cuestión que trataremos

fondos, de quienes regresen a su país de origen, son de-

en futuras ediciones).

vueltos sólo si cumplen con tres requisitos copulativos:


• 1) Tener un título profesional o técnico validado en Chile.

POR SI FUERA POCO, LA SITUACIÓN CON OTROS BENE-

2) Estar afiliado a un sistema de capitalización individual

FICIOS SOCIALES NO ES MUY DISTINTA. EL EX BONO

similar al de las AFP en su país de origen, con el que Chile

MARZO, HOY APORTE FAMILIAR PERMANENTE, FUE UN

tenga convenio bilateral y;

TEMA AMPLIAMENTE DEBATIDO HACE ALGÚN TIEMPO,

3) Que su primer contrato de trabajo especifique que

CONSIDERANDO LA LLEGADA DE UN GRAN NÚMERO

jubilará en su nación.

DE EXTRANJEROS. ¿HAY SEGURIDAD SOCIAL PARA LOS INMIGRANTES? El Gobierno consideró prudente

limitar dichos beneficios sociales a extranjeros con al

SÓLO SI SE CUMPLEN TODOS ESTOS REQUISITOS, UN

menos dos años de permanencia en el país, dejando fuera

MIGRANTE PUEDE ACCEDER A CAMBIAR LA ADMI-

de cobertura a miles de extranjeros vulnerables, mu-

NISTRACIÓN DE SU DINERO. Esto es obstrucción

chos en situación de refugiados, debiendo afrontar

discriminatoria a la libre administración de los fon-

grandes problemas socioculturales para adaptarse a un

dos previsionales, que atenta principalmente contra la

país con políticas migratorias desactualizadas, restricti-

población haitiana y venezolana. Aunque el sistema

vas y excluyentes.

de AFP, pretendiendo tapar el sol con un dedo, ofrece

una brillante solución si usted no cumple con los requisi-

POR ESTOS DÍAS, EL ACTUAL GOBIERNO HA PRESEN-

tos mencionados.

TADO SU PROYECTO DE REFORMA AL SISTEMA DE

PENSIONES, PERO SIN REFERIRSE A LA SILENCIADA

LA SOLUCIÓN ESTÁ EN VOLVER A CHILE AL CUMPLIR 60

SITUACIÓN PREVISIONAL DE LOS MIGRANTES QUE

O 65 AÑOS, PARA GOZAR DE SU PENSIÓN. Pongamos

TRABAJAN Y COTIZAN EN CHILE. Lastimosamente,

como ejemplo que un extranjero ha trabajado formal-

si los trabajadores chilenos con impotencia gritan “No

mente 10 años en Chile, acumulando 10 millones de pe-

más AFP” al ver como sus jubilaciones no alcanzan para

sos en sus fondos de capitalización individual, posterior-

cubrir los gastos propios de la vejez; la situación de muchos

mente retornando a su país de origen. Tendría que volver

foráneos es aún más grave y denunciable.

a Chile para obtener una miserable pensión cercana a los

$7.000 pesos (10 dólares). ¿Conveniente no? Parece una

LA INSEGURIDAD SOCIAL A LA QUE ESTÁ EXPUESTA

broma de mal gusto.

GRAN PARTE DE LA POBLACIÓN MIGRANTE REFUERZA

LA IMPETUOSA NECESIDAD DE CABIOS ESTRUCTURA-

ACTUALMENTE CHILE, TIENE CONVENIO CON 27 PAÍSES

LES EN LA POLÍTICA CHILENA E INTERNACIONAL. Tanto

CON SISTEMAS DE CAPITALIZACIÓN INDIVIDUAL SIMI-

en materias migratorias como previsionales, es trascen-

LARES, PERO CON VENEZUELA O HAITÍ, NO HAY CON-

dental cambiar el enfoque con el que vemos el desplaza-

VENIO ALGUNO PARA REGULAR EL RETIRO DE FONDOS,

miento poblacional, dado que se trata de un fenómeno

cuestión poco coherente si consideramos que de dichas

económico-social inevitable y natural más longevo que

naciones proviene la mayor cantidad de migrantes en los

cualquier frontera.

últimos años, especialmente en la Región del Maule. • LAMENTABLEMENTE NO IMPORTA SI USTED ES PROFESIONAL O TÉCNICO Y HA VALIDADO SU TÍTULO EN CHILE, pues si no hay convenio bilateral con su país, le cerrarán la puerta en la cara cuando vaya a retirar sus ahorros, quedando retenidas sus lucas en poder de las AFP hasta que “pueda retirarlos” o se canse de intentarlo. Ciertamente muy pocos estarían dispuestos a volver a Chile a cobrar esas miserables pensiones, y resignados muchos terminarán aceptando este robo legalizado por el Sistema Previsional.

49 {76}

Urgen regulaciones responsables, inclusivas y respetuosas del Derecho Internacional y los Derechos Humanos, que vean la migración no como un problema, sino como una oportunidad de crecimiento recíproco, pues la fuerza laboral migrante bien regulada puede ayudar enormemente al motor económico de las naciones y sus residentes, independiente de donde se nace.


{Imigre ak Dwa}

SA YO PA T DI OU SOU TRAVAY NAN CHILI - {Sekirite sosyal ak ekspwopriyasyon nan pansyon} Pa - Felipe Troncoso Alarcón, Avoka {Chili}

• SEKIRITE SOSYAL AK MIGRASYON SE DWA MOUN,

blèm nan pwodwi dout pou etranje yo, paske ekonomize

o mwen se sa deklarasyon inivèsèl dwa moun yo di

yon pati nan revni yon nan yon “bwat sekrè ki pa kapab

(DIDH), ogànizasyon entènasyonal travay la (OIT) ak

krase” pa gen sans konsidere ak pasaj iminans tranzitwa

trate entènasyonal siyen ak ratifye pa Chili. Sekirite

li nan peyi a. Konsa, kisa ki pral pase ak ekonomi sa yo?

sosyal la, tou rele prevasyon sosyal, genyen kòm objektif

Ki desten lajan sa a?

pwoteksyon ak byennèt chak moun nan sosyete a, garanti

sante lojman ak revni. Pou pati pa li, migrasyon an tankou dwa moun, se libète pou rezide de yon peyi a yon lòt, san

SI NOU KONPRANN MIGRASYON AK DWA SOSYAL LA

restriksyon nesesite emigre nan kay ou.

KÒM DWA MOUN, LI PA TA LOJIK POU NENPÒT MOUN

KI RETOUNEN NAN PEYI YO KAPAB DESIDE LIBREMAN DE ADMININISTRASYON FON PANSYON LI YO? Epi

VERITE A SE KE NI POLITIK MIGRATWA YO, NI LWA

alafen se apwopo de lajan li. Malerezman li pa telman

PANSYON DEMODE YO NAN CHILI, PA ORYANTE A EDE

fasil e nan kèk ka li enposib pou dispoze de yo, depi sistèm ki

“zanmi an lè li se yon etranje” trè ankontrè e li enposib

kreye pa José Piñera (frè presidan Sebastián Piñera), mete

pou yon gwo kantite kotizan jwenn fon pansyon yo espes-

nan AFP yo yon administrasyon absoli ki lis parèt tankou

yalman Ayiseyen ak Venezyelyen yo.

ekspwopriyasyon.

NAN DESANM 2018 TE GENYEN PLIS KE 1 MILYON 200

LALWA #18.156, KI DATE DE 1982, ERITAJ DIKTATI

MIL ETRANJE REZIDE NAN CHILI, PRESKE 360 MIL NAN

PINOCHET A, ENPOSE RESTRIKSYON DISKRIMINATWA

YO TE AFILYE AK YON AFP. Ki dayè pa refere yo a lòt pwo-

A TRAVAYÈ MIGRAN KIP VILNERAB YO NAN LÈ YO AP

blèm ki gen rapò, tankou prekarizasyon ak enfòmalite

RETIRE EKONOMI PREVANSYONÈL YO. Lwa sa a etabli ke

travay imigran yo (kesyon ke nou gen pou nou trete nan

fon moun ki retounen nan peyi orijin yo, kapab restitye

edisyon fiti yo)

sèlman si yo satisfè twa kondisyon konpilatif: •

1) Genyen yon diplòm pwofesyonèl oswa teknik ki valab nan Chili.

TRAVAYÈ IMIGRAN AK CHILYEN YO DWE FÈ KONTRI-

2) Afilye a yon sistèm kapitalizasyon endividyèl ki simi-

BISYON OBLIGATWA NAN SISTÈM PRIVE NAN KESYON

lè ak pa AFP a nan peyi orijin ou, ke Chili gen yon akò

KAPITALIZASYON ENDIVIDYÈL AFP. Konsa, prèske 11,5%

bilateral avèk li;

nan sale yo retire de mwa an mwa, avèk objè pou kou-

3) Ke pwemye kontra travay li presize ke li pran retrèt nan

vri retret ou. Nan teyori, li fè sans pou asiyen yon patì

nasyon li.

nan salè yon travayè pou kouvri bezyen pansyon li, pwo-


• SE SÈLMAN SI TOUT KONDISYON SA YO SATISFÈ, YON

konsidere ke li pridan pou limite benefis sosyal sa yo pou

MIGRAN KAPAB CHANJE JESYON LAJAN LI. Sa a se blokaj

etranje ak omwen de ane pèmanan nan peyi a, kite deyò

diskriminatwa nan libète administrasyon fon pans-

kouvèti a milye etranje ki vilnerab, anpil nan sitiyasyon

yon yo, ki ale prensipalman kont popilasyon Ayisyèn ak

refijye, k’ap fè fas a gwo problèm sosyo-kiltirèl pou kapab

Venezyelyèn nan. Byenke, sistèm AFP a, pretan kouvri

adapte yo akyon ki gen politik migratwa demode, restri-

solèy la ak yon dwèt pou ofri yon solisyon briyan si ou pa

ktif ak eksklizif.

satisfè kondisyon yo mansyone yo. •

SOLISYON AN SE RETOUNEN CHILI LÈ OU GENYEN

NAN JOU SA YO, GOUVÈNMAN AKTYÈL LA TE PREZANTE

60 OU 65 ANE, POU KAPAB JWI PANSYON OU. Annou

PWOJÈ REFÒM A SISTÈM PANSYON LI A, MEN SAN KE

mete kom eksanp yon etranje ki te travay fòmèlman 10

LI PA T’ REFERE LI A SITIYASYON SILANSYEZ PANSYON

ane nan Chili, li akimile 10 milyon peso nan fon kapita-

MIGRAN YO K’AP TRAVAY AK KONTRIBYE NAN PEYI

lizasyon endividyèl li yo, epi aprè li retounen nan peyi

CHILI. Majerezman, si travayè chilyen yo avèk fèmte ap

orijin li. Ap gen pou li tounen nan Chili pou li kapab jwenn

rele “non ak plis AFP” yo wè kijan retrèt yo pa ase pou

yon pansyon mizerab ki preske $7.000 peso (10 dola).

kouvri pwop depans vyeyès yo; sitiyasyon anpil farawon

Konvenab ou non? Sa sanble ak yon blag ki gen move gou.

pi grav toujon ak denonsyab.

AKTYÈLMAN CHILI, GEN AKÒ AVÈK 27 PEYI KI GEN

ENSEKIRITE SOSYAL YON GWO PATI NAN POPILASYON

SISTÈM KAPITALIZASYON ENDIVIDYÈL SIMELÈ, MEN

MIGRAN YO EKSPOZE RANFÒSE BEZWEN ENPÒTAN

AVÈK VENEZYELA OU AYITI, PA GEN YON KONVANS-

POU CHANJMAN ESTRIKTIRÈL NAM POLITIK CHILYEN

YON POU REGILE

RETRÈ FON YO. yon kesyon ki pa

AK ENTÈNASYONAL. Tanto nan zafè migrasyon tankou

koyerant si nou konsidere ke pi gwo nonb migran sa yo

previzyon, li enpòtan pou chanje apwòch avek ki nou

sòti nan peyi sa yo nan dènye ane sa yo, espesyalman nan

wè deplasman popilasyon an, etanke li se yon fenomèn

Repiblik Maoule a.

ekonomik - sosyal inevitab e natirel pi lontan ke tout lòt fwontyè.

• MALERAZMAN LI PA ENPÒTE ANYEN SI OU SE PWOFESYONÈL OSWA TEKNISYEN E AK DIPRÒM KITE VALIDE NAN CHILI, aprè si pa gen yon konvansyon bilateral avèk peyi ou, yo pral fèmen pòt la nan figi ou lè ou ale retire ekonomi ou yo, peso ou yo ap rete nan pouvwa AFP a jiskaske “ou kapab retire yo” oubyen ou fatige eseye fè sa. Sètènman yon ti kras la dispoze pou retounen nana peyi Chili pou resevwa pansyon mizerab sa a, ak demisyon anpil pral fini pa aksepte vòl òganize sa a de sistèm pansyon sa a.

Ijan regilasyon ki responsab, enklizivite, respè dwa entènasyonal ak dwa moun

yo, ke migrasyon an pa wè tankou yon

SI SA PA T’ ASE, SITIYASYON AN AK LÒT BENEFIS SOSYAL YO PA TWÒ DIFERAN. ANSYEN BONIS MAS LA, JODI A KONTRIBISYON FANMI AN PÈMANAN LI TE YON SIJÈ KI TE DEBAT LAJMAN NAN KÈK TAN, KONSIDERE ARIVE DE YON GWO NIMEWO DE ETRANJE. ÈSKE GEN SEKIRITE SOSYAL POU IMIGRAN YO? Gouvènman an te 51 {76}

pwoblèm sinon kòm yon opòtinite pou kwasans resipwòk, fòs travay migran an byen regilarize kapab ede enòmeman motè nasyon yo ak rezidan li yo endepandaman de ki kote ou fèt.



Mujer Migrante {Fanm Migran}

tiempo de serafín {tan serafin}

Por {Pa} Anay M. Vázquez Alfaro, Cuba {Kiba} Ilustración {Ilistrasyon} Indómita, Chile {Chili} Una fuerte ráfaga de viento arrancó el toldo que los

Yon rafal van fò te rache tòl ke chapantye yo te mete nan

albañiles le habían colocado al tragaluz. El golpe hizo

likan nan. Kou a te kraze kristal yo, epi rèl chen an te santi

añicos los cristales, y se sintieron muy cerca los aullidos

tou prè. Li te kontinye dòmi, nan figi li te gen yon trankili-

del perro. Ella aún dormía, en su rostro existía la paz de

te granmoun fanm yo ki konnen pouvwa tan an.

las ancianas que reconocen el poder del tiempo.

Telefòn nan te sonnen yon fwa ak yon fwa ankò nan

El teléfono sonó una y otra vez, una y otra vez durante la

granm maten an. Nan rèv li yo li t’ap swiv yon vye bolewo

madrugada. Ella en sus sueños seguía a un viejo bolero de

Agustin Lara, ke papa li te renmren anpil. Li te tèlman

Agustín Lara, que tanto le gustaba a su padre. Estaba tan

plonje nan sijè a, ke li te fè modilasyon li trè dous, lèv li

inmersa en el tema, que lograba modularlo de forma muy

yo te ensiste nan desine lèt la: “Nan nwit fredi sa yo, nan

suave, sus labios insistían en dibujar la letra: “En estas

van ivènal difisil sa yo, rive jis nan chanm mwen an, bou-

noches de frío, de duro cierzo invernal, llegan hasta el

gonman banlye yo...”

cuarto mío, las quejas el arrabal…”

Mizik la te sibitman pèdi nan memwa li. Li te ouvè je li

La canción de repente se perdió en su memoria. Abrió los

yo, yon ti jan efreye, e li te menm kote a. Menm chanm

ojos, un tanto asustada, y estaba donde mismo. La misma

nan, menm kabann nan, tout bagay te egzakteman jan li

cama, el mismo cuarto, todo exactamente como lo había

te kite yo a avan li t’al dòmi an, sèlman yon odè de yon

dejado antes de irse a dormir, solo le pareció extraño un

etranj flè lis ki te inonde abitasyon an. Ki kote odè sa a ta

olor a azucena que inundaba la habitación. De dónde

sòti, petèt nan rèv sa a ki pèdi a, ki t’ap manisfeste nan

vendría ese aroma, tal vez de ese sueño extraviado, laten-

konsyans. Cheve li yo te gen menm teksti ak menm koulè,

te en su conciencia. Sus cabellos tenían la misma textura

menm sousi li yo te blan.

y tonalidad, incluso sus pestañas ya eran blancas.

Li te leve, li te remake anviwonman an frèt anpil, epi po

Se levantó, notó el ambiente muy frío, y la piel se le puso

li te fè chè de poul. Klète dous ki t’ap antre nan likan nan

de gallina. La suave claridad que entraba desde el tragaluz

te kite wè silwèt li, avèk fòm sirèn ke li te ye jenès li. Dra

dejaba ver su silueta, con la forma de la sirena que fue

avan ki te woz la, kounye a li trè flou,li te sanble tankou

en su juventud. La manta antes rosa, ahora muy tenue,

nyaj ki nan syèl la. Li te pran tas kafe ki te sou tab denwi

parecía acomodada como nubes en el cielo. Tomó la taza

li a, epi pye li yo te frape avèk liv prefere li a,li te ranmase

de café que estaba en su velador, y sus pies chocaron con

l’, epi li te ouvè l’ nan paj make a. li te li: “Renmen li pat

53 {76}


el libro preferido, lo recogió, y abrió en la página marca-

bon; atravè je yo te pase l’ tankou nyaj lòt peyizaj: Je li yo

da. Leyó: “No era bueno quererla; por los ojos le pasaban

pat gen koulè...” Li te vle rekouche ankò sou kabann li a,

a veces como nieblas de otros paisajes: No tenían color

e kontinye li poèt li a, men li te raple li ke nan inèd tan

sus ojos…”. Quiso tirarse otra vez a su cama, y continuar

ankò revèy la ta pral make setè nan maten, konsa li te dwe

leyendo a su poeta, pero recordó que en una hora más

ponktyèl,li te mete l’ nan bibliyotèk ke l’ te genyen nan tèt

el reloj marcaría las siete de la mañana, y ella debía ser

kabann li a, epi li te ale jis nan kwizin nan.

puntual. Así que lo acomodó en el librero que tenía en el

Nan antre a li te repare ti fenèt lakou a, li te rete ouvè.

cabezal de su cama, y caminó hacia la cocina.

Avan li fèmen l’ li te rele konpanyon li a “Serafin, Serafin,

Al entrar reparó en la pequeña ventana al patio, se le

Serafiiin” men chen an pat parèt,li te sifle li, e li pat jwenn

había quedado abierta. Antes de cerrarla llamó a su com-

siyal li. “Li pral parèt, alewè li santi fredi, e parese a pa

pañero “Serafín, Serafín, Serafiiinnn”, pero el perro no

vle leve”, li te ir. Serafin te gen apeprè yon mwa nan aprè

asomó, le silbó y tampoco tuvo señales. “Ya aparecerá, de

midi sezon fredi lè li te dekouvri li nan jemisman li nan

seguro tiene frío, y el muy perezoso no quiere levantarse”,

pòtay kay la. Sèlman li konnen ke se Bondye ki te voye li

sonrió. Serafín tendría alrededor de un mes en aquella

dirèkteman lakay li a pou pwoteje li pandan absans pitit fi

tarde invernal cuando lo descubrió por sus quejidos en

li a. Li te retounen sifle li ankò, e li pat vini toujou. “Ebyen

el portón de la casa. Solo ella sabe que fue mandado por

dakò, Serafin sa a vag” li te di, pandan li t’ap pran kafetyè

Dios, puesto en su hogar para escudarla de la ausencia de

a, epi akomode dènye ti kiyè kafe a, li te remake men li yo

su hija. Le volvió a silbar y tampoco asomó. “Pues sí que

wouj e fennen. Li te fè mouvman kontini ak dwèt li yo, epi

anda vago este Serafín” se dijo, mientras tomó la cafete-

rapidman sansasyon lou sa te disparèt.

ra, y al acomodar la última cucharadita de café, notó sus

Chak maten li te prepare kafe a avèk pasyans ki te kite

manos enrojecidas y acalambradas. Hizo continuos mo-

yon souri sou lèv li yo, epi vwal souvni yo te ouvè la. Nan

vimientos con sus dedos, y rápidamente desapareció la

yon enstan prezan li te seleksyone kèk lè pezib nan pase a,

sensación de peso.

jan inikman fanm 75 ane ki separe de peyi yo aprann fè a,

Todas las mañanas ella preparaba el café con la pacien-

epi answit li te miltipliye yo prèske pa enfini,li te konvèti

cia que deja una sonrisa en los labios, y ahí abría el velo

yo an bèl istwa, paske la li te tounen ansanm ankò avèk

del recuerdo. En un instante del presente seleccionaba

Antonia, ou jèn nsn peyi orijin li tou prè fanmi li. Men

apacibles horas del pasado, cómo únicamente aprende

jodi a vwa papa li ensiste, retounen e li te mennen li nan

a hacer una mujer de 75 años separada de su país, y

anfans li avèk twoubadou sa: “Mwen toujou sere de flè lis

luego las multiplicaba casi hasta la infinitud, las conver-

blan yo ke ou te banm lè ou t’ap separe avè m’ nan. Mwen

tía en filmes queridos, porque ahí volvía a estar junto a

raple m’ lè ou t’ap di m’ orevwa a...” Yon soukous kadyak

su Antonia, o a ser joven en su país de origen, cerca de la

te retounen mennen li an, e li te wè flanm dife a te etèn.

familia. Pero hoy la voz de su padre insistía, volvía, y la

Li te manyen pwatrin li avan kontinite akselerasyon kè li.

llevaba hasta su infancia con aquella trova: “Aún guardo

Li te tounen limen fou a e leve kouvèti kafetyè a, epi kafe a

las dos blancas azucenas, que me diste al despedirte de mí.

te deja mete, konsa li te fèmen gaz la. Li te lave tas li a,li te

Recuerda que, cuando fuiste a decirme adiós…” Una sacu-

seche l’ epi li te sèvi tèt li. Li te ale jis sou ban ki te pre pòt

dida de corazón la trajo nuevamente a su cocina, y vio

dèyè a li te mete li alèz, e li te apiye pansativman li t’ap

que la llama se había apagado. Se tocó el pecho ante las

bwè gòje pa gòje kafe pilon an.

continuas taquicardias. Volvió a encender la hornilla, y al

Antonia te parèt devan li ak souri diven e transparan sa

levantar la tapa de la cafetera ya el café estaba colado, así

a. li te wè li tou piti ap kouri nan lakou a dèyè pye zoranj

que cerró la llave del gas. Enjuagó su tacita, la secó, y se

lan. Jèn toudenkou li t’ap kwit Lokro pou li,yon pla ke li te

sirvió. Fue hasta el banquillo cercano a la puerta trasera,

aprann fè an Ajantin pandan etid li nan achitekti. Kou-

se acomodó y se recostó pensativa, tomando sorbo a sor-

che ansanm, yo chak ap rakonte lòt de istwa pa yo,kan

bo el café Pilón.

Antonia te rakonte li pwemye eksperyans seksyèl li yo, ak

Antonia se le apareció con esa sonrisa divina y transpa-

kòman li te renmen gason Ajanten yo paske yo te enjenye

rente. La veía pequeña corriendo en el patio por detrás

lè yo y’ap pale, epi yo te fè li ir kontinyèlman. Li te sonje

del naranjo. Joven de repente, cocinándole Locro, un plato

laperèz nan moman sa a, sou avanti amourez pitit fi li a,

aprendido en Argentina, durante sus estudios de Arqui-

men li pat kapab di li nan ki perèz akablan sa a li te ye,

tectura. Juntas, acostadas, conversando cada una de sus

epi li te pe.

mundos, cuando Antonia le contó sus primeras experien-

Kounye a vizaj pitit fi adolesant li an te konfonn li avèk

cias sexuales, y de cómo los hombres argentinos le gus-

pa papa li a, li te akonpanye li nan vwayaj tristès ak re-

54 {76}


taban porque eran ingeniosos al hablar, y le hacían reír

twouvay nan Kiba. Tout bagay te ale vit, apèl frè li a pou

continuamente. Recuerda el temor en aquel momento

di li ke papa a pap rive genyen maladi a, yon lòt jou

por aquellas aventuras amorosas de su hija, pero no podía

jesyon ak pasaj ak arive 9 Out nan vil La Havane. Yon

decirle de ese miedo abrumador, y lo callaba.

taksi, frè li yo nan alantou

Ahora el rostro de su hija adolescente se le confundía

Quirurgico

kabann nan, nan lopital

Miguel Enriquez Espinoza, e papa yo pat

con el de su padre, acompañándola en aquel viaje de

kapab pale, li te souri ba yo, li te tande di non pitit fi li a.

tristezas y reencuentros a Cuba. Fue todo muy rápido, la

Ke li pat wè depi nan ane 1984.

llamada de su hermano diciéndole que el padre no supe-

Nan pòt la japman kontini zong serafin yo nan bwa a, yo

raría la enfermedad, otro día de gestiones y pasajes, y el

rele li yon fwa e yon fwa ankò. Avize ak dezesperans. Li pa

9 de agosto llegando a La Habana. Un taxi, sus hermanos

tande l’,li trè lwen. Seren an kenbe li deprime depi nan

alrededor de la cama, en el Hospital Quirúrgico Mi-

douvan jou a, kounye a li rete avèk imaj papa li, angwas

guel Enríquez Espinosa, y su padre sin poder hablar les

pou konnen li pat kapab akonpanye li nan dènye ane li

sonreía, intentando decir el nombre de su hija. Que

yo. Li raple l’ tout jou li te konn penyen li pou l’ ale lekòl.

no veía desde el año 1984.

De afeksyon ak sakrifis li yo pou yo te kapab sòti dè moun

En la puerta un continuo chirriar, las uñas de Serafín en

onèt, ak ensistans pou defann rèv yo. Li te toujou rekla-

la madera, la llaman una y otra vez. Avisa con desespe-

me pou yo chita ansanm pou yo manje paske fanmi te pi

ro. Ella no lo escucha, está muy lejos. El sereno la tiene

enpòtan. E li menm li lwen, li pat kapab rete tou prè moun

abatida desde la madrugada, y ahora se ha quedado con

ki te gadyen li an. Aprè lanmò manman li an.

la imagen de su padre, la angustia de saber que no lo pudo

Kri Serafin yo te mete li sou pye li, li te depoze tas la sou

acompañar en sus últimos años. La recuerda peinándola

tab la e li te ouvri fenèt la ankò, men li pat wè li. Yon etranj

todos los días para ir a la escuela. De su afecto y sacri-

kri tankou pa Serafin li an, te rann li nèvez jiskaske li te

ficio para que fueran personas honestas, y la insistencia

sòti san pwoteksyon nan pòt dèyè a. “Serafin, Serafin”, li

en defender sus sueños. Siempre reclamándoles sentarse

t’ap rele li. Enkyete li te deside verifye lakou a. rwemye-

juntos a cenar porque la familia era lo más importante.

man li te ale nan ti kay li a, “Serafin” li te rele l’. Li te

Y ella lejos. No pudo quedarse cerca del que fue su guar-

chache li anba zoranj lan`, sou kote kay la. Anyen, Serafin

dián, tras la muerte de su madre.

pat la, japman li yo te sispann.

Los ladridos de Serafín la pusieron de pie, dejó la taza

Li te rantre rapidman lè li te frape pa fredi ekstrèm nan,

sobre la mesa, y abrió nuevamente la ventana, pero no

epi li te frape pòt la fò. Li te santi malèz lè li pat kapab

lo vio. Un extraño quejido como aullido de su Serafín la

respire pwofondman. Avèk mouvman maladwa li te sèvi

puso nerviosa, al punto de salir sin abrigarse por la puer-

tèt yon lòt tas kafe, fwa sa a li te bwè l’ nan yon sèl kou,e

ta trasera. “Serafín, Serafín”, le gritó. Preocupada deci-

imedyatman li te remake yon sansasyon chalè Ki kote

dió revisar el patio. Primero fue a su casita “Serafín”, lo

Serafin mwen an dwe ye? Ki kote? Li pa kapab chape,

llamó. Lo buscó debajo del naranjo, en los laterales de la

mwen te byen fèmen pòtay la, e mwen raple li yè swa nan

casa. Nada, Serafín no estaba, su ladrido había cesado.

lakou a. Yè swa? Yon bagay konfonn te tonbe sou ban an.

Entró rápidamente al ser impactada por el frío casi extre-

Respirasyon li te lan, fatige, apèn li te kapab memorize sa

mo, y dio un portazo. Sintió un espasmo, una molestia al

li te fè jou enteryè a.

no poder respirar profundamente. Con movimientos tor-

Serafin te gen abitid chape chak lè li te kapab. Se te yon

pes se sirvió otra taza de café, esta vez lo tomó de un tiro,

chen blan avèk kèk tach mawon sou zòrèy li yo, mizi,

e inmediatamente advirtió una sensación cálida “¿Dónde

e alantou kèk je ki t’ap swiv li tout kote ki te ale. Rega li

estará mi Serafín? ¿Dónde? No puede haberse escapado,

te dirèk e penetran, tankou l’ te vle di l’ kèk bagay. Se te

cerré bien el portón, y lo recuerdo anoche en el patio.

yon chen segilye. Pafwa li te gen dout ke li te yon moun

¿Anoche?”. Algo confusa se dejó caer en el banquillo. Su

reyenkane an chen. Avèk plim si nan pat li yo, yo te

respiración era lenta, cansada, apenas podía memorizar

sanble pote bòt ki prepare pou vole. Se te yon dilèm lè li

lo que había hecho el día anterior.

te depase katye a. li te dwe sòti al chache l’,rele l’ epi kriye

Serafín acostumbraba a escaparse siempre que podía.

byen fò “Serafin, Serafin” moun yo te gade l’ etranjman,

Era un perro blanco con algunas manchas café claro en

etone pou aksan li. E li t’ap viv 35 ane de sa nan Chili, men

sus orejas, hocico, y alrededor unos ojos que la seguían

li te kenbe pwojeksyon li kòm Kibèn,prèske entak, fòs

a donde ella fuera. Su mirada era directa y penetrante,

nan pawòl la, e enklizyon mo ke li te aprann depi tou piti.

como si deseara decirle cosas. Era un perro singular. A

“Serafin!” K kote frenk chen sa a dwe ye? Toudenkou

veces tuvo sospechas de que fuera un humano reencar-

enkyetid li te genyen dènye jou yo te vin nan lespri li,

55 {76}


nado en can. Con los pelos alisados en sus paticas, parecía

anplis li pat elwanye de li, e rega li te fokis sou li avèk

llevar puesto unos botines preparados para la huida. Era

ensistans. Li te gade revèy kwizin nan, sizè e karant minit

un dilema cuando se alejaba de la vecindad. Había que sa-

nan maten. Antonia te rele l’ a setè won, yo te fikse lè sa.

lir a buscarlo, a llamarlo, y al gritar “Serafín, Serafín”, la

Pitit fi li at’ap viv an Espayi depi 2013, malgre kriz eko-

gente la miraba raro a ella, extrañada por su acento. Y es

nomik la yon opòtinite pwofesyonèl te prezante pou li

que ella hacía 35 años vivía en Chile, pero mantenía casi

nan vil Baselòn, e li te ensiste l’ pou li te pwofite li. Li pat

intacta su proyección como cubana, la fuerza en la pala-

resevwa gwo benefis monetè, men li te rejwi nan sa li t’ap

bra, e incluso vocablos que había aprendido desde niña.

fè a. Anba okenn eskiz li pat vle bali aryere yo ni preyoki-

“¡Serafín! ¿Dónde se habrá metido este puñetero perro?”

pasyon yo. Li te travay anpil pou kenbe ekonomi li, ak pa

De pronto le vino a la mente la intranquilidad que tuvo en

li menm ki la a, li te vin pi chè depi afektasyon poumon

los últimos días, pues no se le apartaba, y su vista estaba

dwat la. Medikaman yo trè chè, Antonia te voye yon gran

enfocada en ella con insistencia. Miró el reloj de la cocina,

pati nan yo yo ba li, men lè medikal yo avèk neoumològ te

las seis y cuarenta de la mañana. En ese momento le era

ogmante depans yo anplis ekzamen mansyèl ke li te dwe

imposible buscar a Serafín, se retrasaría. Antonia la lla-

fè nan yon klinik prive. Li pat di pitit fi li a sa, li te regle

maría a las siete en punto, habían fijado esa hora.

sa nan pansyon li a. Li te asime silansyezman pri sante li.

Su hija vivía en España desde el 2013, a pesar de la crisis

Jou sa a,li t’ap tann yon gwo nouvèl. Pitit fi li a ta pral kon-

económica, se le presentó una oportunidad profesional

fime l’ si li t’ap vini nan vakans pou pwemye jou yo nan

en Barcelona, y ella le insistió en aprovecharla. No recibía

mwa pwochen an. Sa te rann li kontan anpil e aktiv, reya-

gran beneficio monetario, pero disfrutaba lo que hacía.

lize aranjman nan kay la paske Antonia ta pral chofe kay

Bajo ninguna excusa deseaba traerle atrasos ni preocu-

la pandan vizit la. Li te vle ekonomize efò ak travay li yo. Li

paciones. Trabajaba mucho para mantener su economía,

ta pral pale l’ de papa l’,li te konnen kijan sa ta pral difisil

y la de ella acá, se había encarecido desde la afectación en

aprè tout tan sa, pitit fi li a te gen 33 ane. Sa te kenbe li

el pulmón derecho. Los medicamentos muy caros, Anto-

avèk nanm li nan yon fil. Li te santi li koupab paske li te

nia le enviaba gran parte de ellos, pero las horas médicas

nye dwa li sa. Men li sèlman inajine li plen kontantman

con la neumóloga habían aumentado los gastos sumán-

nan tout kwen kay la.

dole los exámenes que mensualmente debía hacerse en

Konsa li t’ap jwe avèk pwojeksyon imajinasyon li, kon-

una clínica privada. Ella no se lo había contado a su hija,

tantman nan kay li a. Li te fèmen je li yo epi li te wè

se las arreglaba para dentro de su pensión. Asumía calla-

Antonia nan kwizin nan oswa relaks nan salon an ap

dita los costos de salud.

rakonte kèk nan eksperyans li yo nan vil Baselòn . Yo de a

Ese día estaba a la espera de una gran noticia. Su hija le

ap pataje eksperyans yo, reve a konstwi kay li, epi vwayaje

confirmaría si venía de vacaciones para los primeros días

ansanm. Se te mòd ke li te jwenn pou li te manje de jou

del mes entrante. Eso la tenía muy contenta y atareada,

an jou. Li pat rakonte anyen ak pitit fi li a, men anvi a te

realizando arreglos en la casa, porque Antonia calefaccio-

genyen li pafwa.

naría la vivienda durante la visita. Ella quería ahorrarle

Yon fwa ankò li te gade revèy kwizin nan “Sizè nan maten

gestiones y tareas. Le hablaría sobre el padre, sabía lo

ak senkant minit nan maten, manke yon ti kras, e Serafin

difícil que sería, después de tanto tiempo, ya su hija

pa parèt” Li te prefere imajine ke chen an te byen, e ke de

tenía 33 años. Eso la tenía con el alma en un hilo. Se

yon moman a yon lòt li t’ap parèt. Li te raple l’ lè Antonia

sentiría culpable por haberle negado ese derecho. Pero

te sijere li ba li non sa a, pou li sa te parèt etranj “Serafin”,

sólo imaginarla en casa llenaba de felicidad todos los

men li te konvenk li ke non sa a te yon bon prezaj.

rincones del hogar.

Yon bagay ki pi trankil, li te deside ale nan chanm li an

Así ella jugaba con las proyecciones de su imaginación,

pou selilè li a. Yon fwa ankò angoudisman nan pye li yo te

la felicidad dentro de su casa. Cerraba los ojos y veía a

deranje l’. Konsa li te mouvmante yo pezape. Li te enkòpo-

Antonia en la cocina, o relajada en la sala, contándole

re e li te tonbe atè a,li te eseye chita sou ban an, men li pat

alguna de sus vivencias en Barcelona. Las dos compar-

kapab. Sa te preyokipe li, li pat janm santi konvilsyon sa

tiendo sus experiencias, soñando con reconstruir su casa,

yo. Fredite atè a te antre nan li. Li te kòmanse bouje, li te

y viajar juntas. Era el modo que había encontrado para

ranpe san santi pye li yo. Yon bagay te pwodwi nan kò li,

alimentarse día a día. No le comentaba nada a su hija,

li pat reyaji anplis sa, li te pèdi fòs ak enpilsyon li. Japman

pero la añoranza a veces la poseía.

ensistan Serafin yo ki te tou prè yo te retire li nan etou-

Otra vez miró al reloj de la cocina “Las seis y cincuenta

disman an, answit li te tande son selilè a ki te sanble fonn

de la mañana, falta menos, y Serafín no aparece”. Prefi-

nan kri chen an. Li te konsantre pou rive jis nan chanm

56 {76}


rió imaginar que su perro estaría bien, y de un momento

nan pou reponn Antonia. Klèman pou li pat rakonte li

a otro asomaría. Recordó cuando Antonia le sugirió

anyen de sa.

ponerle ese nombre, a ella le pareció un poco extraño

Ring ring kontini telefòn nan te sanble te pouse li jis nan

“SERAFÍN”, pero le insistió, convenciéndola que era

abitasyon an, li te pèdi nosyon tan an e li te santi a nenpòt

nombre de buen augurio.

moman vizyon an t’ap disparèt. Sibitman li te twouve li

Algo más sosegada, decidió ir hasta el cuarto por su

devan pòt fèmen chanm li an. Toujou alonje atè a, li te

celular. Nuevamente le molestó la sensación de entume-

ka`pab jwenn fòs pou li pouse jiskaske li ouvri li.

cimiento, esta vez en sus piernas. Así que las estiró, y las

Yon mas vapè ilimine te anvayi chanm li an. Telefòn

fue moviendo poco a poco. Se incorporó y cayó al suelo,

nan te rete an silans. Serafin t’ap gade l’ fiks nan je li yo,

intentó sentarse en el banquillo, y no pudo. Eso la preo-

pandan li t’ap bouje ke li. Likan nan te tonbe tèlman tou

cupó, jamás había sentido estas convulsiones. La frialdad

pre kabann nan tankou li te kouche la.

del piso le fue calando. Empezó a moverse, se arrastró,

Nan moman gwo enpak sa a,li te wè li kouche sou ka-

sin sentir sus piernas. Algo le pasaba a su cuerpo que

bann li an. Cheve li yo te ak mèch fil blan di. Men goch li

no respondía, para colmo perdía la fuerza y el pulso. Los

te akwoche dra a, li te gen yon nyans ki similè ak pyè ble

ladridos cercanos e insistentes de Serafín la sacaron del

bag ke Antonia te fè li kado avan li te vwayaje a. Nan yon

atolondramiento, entonces escuchó el sonido del celular,

radyo vwazin vwa yon prezantatè t’ap repete nouvèl

que parecía fundirse con el aullido del perro. Se concen-

ke “Jou 9 Out sa a pral antre nan listwa akoz diminisyon

tró en llegar hasta el cuarto para responderle a Antonia.

tanperati san presedan sa a nan Chili”. Li te konprann

Claro que no le contaría nada de esto.

iminans la, li te reisi bouje pye kò di e glase ki te

El ring ring continuado parecía empujarla hasta la habi-

twouve anfas li a. Li te vle leve kò a, men li pat kapab,

tación, perdió la noción del tiempo, y sintió que en cual-

apèn li te touche l’. Serafin, te vole sou kabann nan, li

quier momento la visión se esfumaría. De repente se

te gade li nan je li yo, yo te fèmen. Telefòn nan te kòmanse

encontró ante la puerta cerrada de su recámara. Aún ti-

sonnen ankò. ≡

rada en el piso, pudo sacar fuerzas y empujar hasta abrirla. Una densa y luminosa niebla se había apoderado de su pieza. Quedó en silencio el móvil. Ahí estaba su Serafín, mirándola fijo a los ojos, mientras movía su colita. El tragaluz del techo había caído tan cerca de su cama que si hubiera estado acostada. En ese instante el gran impacto, se vio a ella misma acostada en su cama. Sus cabellos parecían hebras de hilo duro y blanco. Su mano izquierda, aferrada a la manta, tenía un matiz similar al lapislázuli del anillo que Antonia le regaló antes de viajar. El celular debajo de su mano derecha. En alguna radio vecina la voz de un locutor repetía la noticia: “Este 9 de agosto pasará a la historia por las bajas temperaturas, sin precedentes en Chile”. Ella entendió lo inminente, atinó a mover los pies del cuerpo duro y helado que estaba frente a ella. Quiso despertar al cuerpo, pero no pudo, apenas lo rozó. Serafín saltó a la cama, pasó su lengua varias veces por el rostro apacible de su dueña, le miró sus ojos, estaban cerrados. El móvil otra vez comenzó a sonar. ≡

Serafín, Serafín, Serafín, Serafín, Serafín, Serafín (…) ¿Dónde estás Serafín? Más que perro, un compañero en la vida. {Serafín, Serafín, Serafín, Serafín, Serafín, Serafín (…) Ki kote Serafin ye? Plis ke yon chen, yon konpanyon nan lavi.} 57 {76}


Indómita selk ´nam-serie mujer raíz {Indómita selk ´nam-yon gwoup fanm orijin}

Amaron el firmamento y a sus dioses convertidos en astros, en vientos y en mares y cantaron. Cantaron esperando curar a sus enfermos o sollozando cuando murieron. Cantaron aspirando al Más Allá. Cantaron a la Luna en su esplendor, al Sol que amanece, a los niños ya dormidos. ¿Dónde se fueron las mujeres que cantaban como los canarios? Había muchas mujeres, ¿dónde se fueron? Lola Kiepja, 1966. {Yo te renmen syèl la ak dye yo ki konvèti an etwal, an van e an lanmè yo e yo te chante. Yo te chante a espwa geri maladi yo oswa kriye lè yo te mouri. Yo te chante a aspirasyon ki pi lwen. Yo te chante a lalin nan, nan esplandè li, a solèy la ki leve, a timoun yo ki deja dòmi. Ki kote fanm sa yo ki te chante tankou kanari yo ale? Te gen anpil fanm, ki kote yo ale? Lola Kepia, 1966} -Indómita-



Lengua y Sabor {Lang ak Savè}

Al Son de un

Patacón Pisao Por {Pa} Claudio Maldonado, Chile {Chili}

Una receta de Colombia para el Maule

Y quien sabe si el gran Luisin Landaez, en algún show ochentero de la Sota en la 10 Oriente de Talca, no le dio rienda suelta al Patacón Pisao, ese hit cumbianchero compuesto por la dupla Chaverra y Coronel. Un ritmo inspirado en uno de los platos caribeños más reconocidos en el mundo y que muchos países de Latinoamérica han hechos suyos en sus mesas. Nos referimos al Patacón Pisao. Hagamos un poco de historia: el patacón (que proviene del árabe: ventana) fue una moneda colonial. En el caso de Colombia, fue la primera moneda que existió en Cúcuta, por allá por el 1773. Esta suerte de tejo atortillado, a base del único fruto del amor, y que sostiene los más variados sabores de la carne y las verduras de nuestra américa sabrosa, es el platillo que les daremos a conocer esta ocasión. Para adentrarnos profundamente en la preparación y degustación del Patacón Pisao, aprovechamos un día festivo y nos reunimos con Yolian Bedoya, cocinero colombiano, oriundo de la localidad de Pereira (ubicado al centro del país cafetero). Todo está muy dispuesto, nuestras libretas están listas para anotar los pasos y los consejos ¿Se animan con nosotros?

60 {76}


Sou son yon

Patacón Pisao Ilustraciónes {Ilistrasyon} Mariana Riquelme Pérez, Chile {Chili}

{Yon resèt Kolonbi pou Mawoule}

Kiyès ki konnen si gran Luisin Landaez nan yon spektak la Sota nan lane katreven nan 10 oriente nan Talca, pat kite lakou lib pou Patacon Pisao a, siksè koumbyancchewo sa a ki konpoze pa yon diyo de Chaverra ak Coronel. Yon ritm ki enspire pa kèk plat Karibeyen ki pi rekonèt nan mond lan, ke anpil peyi nan ameriklatino a fè tounen pa yo soutab yo. Nou refere nou ak Patacón Pisao a. Annou fè yon ti listwa: Patacón an (ki soti nan arab: Ventana) ki te yon lajan Kolonyal. Nan ka Kolombi, se te premye lajan ki te ekziste nan Koukouta laba a nan 1773. Chans totiya sa a baze sou sèl fwi lanmou an, e ki genyen savè ki pi varye nan Vyann ak legim de amerik sovourez nou an. Se soukoup ke okazyon an ap pèmèt nou konnen. Pou nou antre pwofondman nan preparasyon ak degistasyon Patacón Pisao (Bannann peze) nou pwofite yon jou festif pou reyini nou avèk Yolan Bedoya, Kwizinye Kolonbyen ki soti nan lokalite Pereira (nan Sant peyi kafetewo a) Tout bagay pare, kanè nou yo pare pou note etap yo ak konsèy yo. Ou anime avèk nou?

61 {76}


ARMANDO EL PATACÓN • Se pela el plátano verde cortando los extremos y haciendo cortes a lo largo de no mucha profundidad para facilitar el pelado. • El aceite se calienta durante 5 minutos (la temperatura debe cocerlo, no freírlo). • Luego los plátanos quedan de 8 a 10 minutos en aceite, sin mover. (Se tiene que cocer y dorar un poco). • Se retiran los plátanos y se deja que escurra el aceite. (El plátano se debe enfriar). • Los plátanos se envuelven en una bolsa y encima se pone un paño y se aplastan los plátanos dándoles golpecitos suaves. (Si quieres guardar esta base del patacón, para otros patacones futuros, lo puedes hacer y congelar dentro de una bolsita). • Posteriormente se estira con un uslero, dejándolo como un disco. • Finalmente se fríe hasta que quede bien dorado. LO QUE VA ENCIMA DEL PATACÓN • Se cuece la carne sobre costilla en una olla (Preferentemente en una olla a presión durante 1 hora y media) • Se fríe la cebolla junto al chorizo, las verduras, los condimentos y los trocitos de carne de vacuno. • En concreto hacemos un “pino” al que se le incorporan tomates picados para ensalzar el sabor y el colorido. MONTAJE DEL PATACÓN • Es muy importante que el patacón no se enfríe, y en el instante de poner el “pino” también debe estar éste con la suficiente candela. • Luego, en una bolsa cerrada, se ponen 40 gramos del queso mozzarella durante treinta segundos en el microondas. • Una vez fundido se esparce sobre el patacón. • Finalmente se le agregan los cinco gramos de queso parmesano espolvoreando a gusto.

62 {76}

INGREDIENTES • Plátanos verdes (el personaje estrella de la receta) • Carne de vacuno, chorizos • Cebolla de huevo (La cebolla tradicional que conocemos o cebollín si se quiere un sabor más fuerte) • Zanahoria • Tomates • Pimentón rojo (acá lo conocemos como morrón) • Una pisca de comino • 40 gramos de queso mozzarella • 5 gramos de queso parmesano • Sal (se recomienda sal marina) • Aceite

Y sólo queda servir y degustar este platillo, reflejo claro de nuestra identidad latinoamericana. Yolian nos observa complacidos, mientras saboreamos. Es la prueba fehaciente que el Patacón Pisao es una experiencia total. Pero entre tanto placer, nos queda un espacio para pensar que si este platillo es una tradición culinaria en Colombia, Cuba, Ecuador, Haití, Honduras, Nicaragua, Costa Rica, Panamá, Puerto Rico, República Dominicana y Venezuela ¿Por qué nosotros no podemos hacer del Patacón Pisao una moneda de sabores que nos acompañe en el silabario cotidiano de nuestro diario cocinar?


ENGREDYAN • Bannann vèt (Pèsonaj etwal resèt la) • Vyann bèf, Sosis • Zonyon vyolèt (Ki se zonyon tradisyonèl ke nou konnen oubyen Siboulèt si ou vle yon savè ki pi fò) • Kawòt • Tomat • Piman dous wouj (bò isit la nou konnen li Mowon) • Yon pense komino • 40 gram fwomaj mozareya • 5 gram fwomaj pamezano • Sèl (li rekòmande sèl maren) • Lwil

FÈ PATACÓN LAN • Bannann vèt la kale konsa, koupe ekstremite yo ak yon liy mens ki fèt ak yon koute • Lwil la cho pandan 5 minit (Tanperati a dwe kwit li, men mon fri li) • Aprè bannann yo fè 8 ak 10 minit nan lwil, san vire (bannann nan dwe fri) • Retire bannann yo epi kite lwil la degoute. (Bannann yo dwe frèt) • Bannann yo anvlope yo nan yon sachè epi anlè sachè a mete yon twal epi peze bannann yo ak kou tou dousman. (Si ou vle konsève bannann sa a, pou ou kapab fè lòt nan aprè, ou kapab fè li epi mete li nan frijidè nan yon sachè) • Pita retire li avèk yon woulo,kìte li tankou yon wondèl • Pou fini, fè li fri jiskaske li pran koulè lò

SA KI PASE SOU PATAKON LAN • Vyann nan kwit sou yo zo kòt nan yon bonm (preferaman nan yon bonm a kouvèti … • Zonyon an ak sosis la, legim, kondiman ak moso vyann bèf yo • Anpatikilye, nou fè yon “pino” (pikliz) ki gen tomat rache ladan l pou amelyore gou ak koulè a.

Li sèlman rete pou nou separe e degiste ti pla sa a ki reflete klèman idantite latino amerikèn nou an. Yolan ap obseve nou avèk plezi pandan ke nou ap savoure. Se prèv ki irefizab ke patacón Pisao a se yon eksperyans total. Men nan tout plezi sa a, nou rete yon espas pou nou panse ke si ti plat sa a se yon tradisyon kilinè nan Kolonbi, Ekwatè, Ayiti, Onndiras, Kostarika, Panama, Pòtoriko, Repiblik Dominikèn, Kiba ak Venezyela. Pou kisa nou menm nou pa kabab fè Patacon pisao tounen yon pyès savè ki akonpanye nou nan pwogramasyon kwizin nou chak jou?

MONTAJ PATACÓN LAN • Li trè enpòtan ke patacón lan pa frèt, epi nan moman pou mete “pino” a tou li dwe gen ase dife. • Apre, nan yon sachè fèmen, mete 40 gram fwomaj mozareya pandan 30 segond nan maykowev la. • Yon fwa li fonn repati li sou Patacon lan. • Alafen ajoute 5 gram fwomaj an poud pamezan a gou soupoudre ladan li.

63 {76}




Ventana al Mundo {Fenèt nan Mond la}

bitácora de una nómada full time: apuntes desde el sudeste asiático Por {Pa} Delfina Pabon, Argentina {Ajantin}

Soy Delfina Pabon, nací en Buenos Aires, Argentina

Mwen se Delfin Pabon, mwen fèt nan vil Bwenozè

hace 25 años. Migré por primera vez, cuando con apenas

Ajantin sa fè 25 lane. Mwen imigre pou pwemye fwa lè

19 años crucé a Uruguay en busca de un trabajo durante

mwen te apèn gen 19 lane mwen te travèse Irigwe nan

la temporada de verano. A partir de ese momento nunca

rechèch yon travay pandan sezon estival la. Apati de

paré de viajar y al día de hoy llevo recorridos 35 países.

moman sa a mwen pa janm sispann vwayaje jiska jounen

También tuve la posibilidad de vivir en Uruguay, Francia,

jodia mwen gentan pakouri 35 peyi. Mwen te gen posibli-

Turquía, y ahora estoy por instalarme un tiempo en Hong

te viv nanm Irigwe, Frans, Tiki, Konnya mwen enstale m’

Kong, China.

pandan yon tan nan Onnkonn, peyi lachin.

En este preciso momento me encuentro en un café,

Nan moman presiz sa a, mwen twouve m’ nan yon

en la mítica Khao San Road, en Bangkok, la capital de

kafeterya nan mitik kao sann wod la nan vil Bangkòk,

uno de mis países favoritos en el mundo: Tailandia.

Kapital yonn nan peyi favori mwen yo nan mond lan:

Es mi cuarta vez en esta ciudad y cada vez que vengo

Tayland. Se Katriyèm fwa mwen nan vil sa a e chak fwa

descubro algo nuevo. Me apasiona caminar por sus calles,

ke mwen vini mwen dekouvri yon bagay nouvo. Mwen

perderme entre templos budistas, perfumes de incien-

renmen mache nan lari li yo, pèdi m’ nan tanp boudis li

so, deleitar mi paladar con la exótica comida callejera

yo, pafen lansan yo, ravi palè mwen ak manje lari ekzo-

y admirar la extravagante cultura tailandesa impresa

tik ak admire ekstravagant kilti Tayilandèz la ki enprime

en cada esquina.

nan chak kwen.

Siempre soñé con viajar por el mundo, pero no creía

Mwen toujou reve nan vwayaje nan mond lan, men

que sería algo que una persona como yo realmente

mwen pa t’ kwè ke li ta yon bagay ke yon moun tankou

podría llevar a cabo. Me veía a mi misma y me sentía frágil,

m’ te kapab akonpli. Mwen te wè mwen e mwen te santi

sola, “demasiado joven”, sin dinero. A través de las redes

m’ frajil, pou kòm, “trè jèn” san lajan. Atravè rezo sosyo

sociales empecé a conectar con viajeros del mundo ente-

yo mwen te kòmanse konekte ak vwayajè ki sòti toupa-

ro y conocí una persona que me ayudó a caer en la cuenta

tou nan mond lan epi mwen te rankontre yon moun ki te

de que yo también podía vivir de esa manera, solo nece-

edèm reyalize ke mwen te kapab viv konsa tou mwen te

66 {76}


{ jounal de yon nomad a tan plen: nòt ki sòti depi sidès azyatik }

sitaba proponérmelo, trazar un plan, cumplirlo y final-

sèlman bezwen pwopoze m’ li, trase yon plan, akonpli li

mente partir en busca de nuevos horizontes.

epi finalman ale a la rechèch nouvo orizon yo.

Trabajé durante un año y medio en restaurantes,

Mwen te travay diran yon ane edmi nan restoran, ak

tomando todas las horas extra posibles. Modifiqué mi

pran tout lè ekstra posib yo. Mwen te modifye mòd vi

estilo de vida adoptando uno más austero, que me per-

mwen, adopte youn ki pi di, ki te pemèt mwen ekonomize

mitiera ahorrar al máximo. También me aseguré de no

o maksimòn.

generar deudas y saldar aquellas que había acumula-

Mwen te asire m’ ke yo pa t’ jenere dèt ak rezoud sa yo

do. Me repetí una y mil veces que sí, viajar era posible.

mwen te akimile yo. Mwen repete tèt mwen mil fwa ke

Me llené de valor, y cuando finalmente ahorré la suma

wi vwayaje te posib. Mwen te ranpli tèt mwen ak kouraj

de dinero que establecí previamente, compré un vuelo

e lè mwen te finalman ekonomize kantite lajan ke mwen

y realicé mi primer viaje largo durante un año completo

te etabli a, mwen te achte yon vòl epi mwen te reyalize

por Europa y Asia.

pwemye vwayaj mwen an pou yon ane konplè nan Ewop

En el camino me volví más tolerante, he derribado

ak Azi.

preconceptos, entendí que puedo vivir de la manera que

Sou wout la mwen te vin pi tolerant, mwen te

yo quiera, sin tener que dar explicaciones o deberle nada

demoli pre-konsèp yo, mwen te konprann ke mwen

a nadie. Comprendí que las limitaciones se las pone uno

ka viv jan mwen vle a, san bay eksplikasyon oswa dwe

mismo. Si bien es cierto, hemos nacido en cierta familia y

anyen ak pyès moun. Mwen konprann ke limitasyon yo

somos parte de una clase social en un determinado país,

se nou menm menm ki mete yo. Malgre ke se vre nou te

a fin de cuentas somos responsables de la vida que lleva-

fèt nan yon fanmi sètènman nou fè pati de yon klas sos-

mos y todo depende de nuestras elecciones. Hoy elijo la

yal nan yon peyi detèmine, anfenn kont nou reskonsab

vida que llevo y soy consciente de que, en mi caso, la he

de lavi ke nou ap mennen e tout bagay depann de chwa

construido con mi propio esfuerzo. Comprendí que nadie

nou yo. Jodia mwen chwazi lavi ke mwen ap mennen

iba a tocarme la puerta ofreciéndome el trabajo de mis

an e mwen konsyant ke nan ka pa mwen an, mwen te

sueños, ese que me permitiera viajar por el mundo sin

bati li avèk pwòp efò mwen. Mwen te konprann ke pyès

67 {76}


límites. Entendí que yo misma debía ir en busca de las

moun pa t’ap vin frape pòt mwen pou te ofrim travay rèv

oportunidades. Afortunadamente puedo asegurar que

mwen yo, sa ki ta pèmèt mwen vwayaje nan mond lan

existen, allí estaban esperando que saliera para encon-

san limit yo. Mwen te konprann ke se te mwen menm

trarlas.

menm ki te dwe al chache opòtinite yo. Erezman

Descubrí que vivir viajando no es tan costoso como creía. Todo dependió del tipo de viaje y la clase de viaje-

mwen ka asire ke yo egziste, yo rete ap tann pou soti al chache yo la a.

ra en la que me quería convertir. Aprendí que es posible

Mwen e dekouvri ke vwayaje pa tèlman chè janm

hacerlo con muy poco dinero e incluso de manera gratuita.

te kwè a. Tout bagay te depann de tip vwayaj la ak klas

Cuando viajas barato tus gastos se reducen a tres:

vwayaj ke mwen ke vle konvètim` nan. Mwen te aprann

Alojamiento, Transporte y Comida.

ke li posib pou fè li avèk yon ti kras kòb e menm de

Actualmente hay diferentes plataformas que te

yon fason gratis.

permiten intercambiar trabajos sencillos a cambio de

Lè ou vwayaje bon mache depans ou yo redwi a 3:

hospedaje y comida (sitios web como Worldpackers o Work-

Lojman, Transpò ak Manje. Aktyèlman gen diferan plat

Away). También conocí CouchSurfing, una comunidad

fòm ki pèmèt ou echanje travay senp an echanj ebèjman

global de viajeros que te hospedan en sus casas sin nin-

ak manje (sit wèb tankou worlpackers oswa Work Away).

gún intercambio de dinero de por medio. Gracias a esta

Mwen te konnen tou CouchSurfing, yon kominote mond-

aplicación he sido hospedada de manera gratuita en

yal vwayajè ki resevwa ou lakay yo san okenn echanj lajan

países como Francia, Tailandia, Kenia y Tanzania. Cada

pa fèt. Gras a aplikasyon sa a mwen te ebèje gratis nan

miembro debe crear un perfil completo a cerca de su per-

peyi tankou: La frans, Tayland, Kenya ak Tannzani.

sona, de su hogar y cuenta con un sistema de referencias

Chak man dwe Kreye yon pwofil konplè sou li, kay

que te permiten evitar cualquier tipo de peligro o situa-

yo epi yo gen yon sistèm referans ki pèmèt ou evite

ción incómoda. A diferencia de los sitios de voluntariado,

nenpòt kalite danje oswa sitiyasyon enkomòd. Kontrè-

donde se debe abonar una membresía anual de alrededor

man ak sit volonte yo kote ou dwe peye yon manb anyèl

50 euros, CouchSurfing no sólo es totalmente gratuito,

50 ewo, CouchSurfing se pa sèlman konplètman gratis,

sino que tampoco se solicita abonar nada para registrar-

men tou li pa mande anyen pou anrejistre kòm manb.

se como miembro.

Pou deplasman mwen toujou eseye deplase ant peyi

En cuanto al transporte, siempre intento moverme

yo pa vwa tèrès, epi si mwen bezwen pran yon vòl mwen

entre países por medios terrestres, y si necesito tomar

chache ayewolin “Low Cost” ki ofri pro ki sipè ekonomik

un vuelo busco las aerolíneas low cost que ofrecen pre-

yo. Pou mwen deplase ant vil yo mwen fè dwèt, mwen

cios súper económicos. Para desplazarme entre ciudades

envesti de fwa tan ke yon transpò tankou otobis oswa

hago dedo, invierto el doble de tiempo que tomando un

tren pran, men li totalman gratis e li pèmèt mwen kone-

transporte como bus o tren, pero es totalmente gratuito

kte ak moun lokal yo, ki nan anpil ka rive jiska envitèm al

y me permite conectar con gente local, que en muchos

konn fanmi yo epi rete lakay yo. Yon fwa mwen retwouve

casos hasta me han invitado a conocer a su familia y que-

m` nan yon vil mwen toujou chwazi deplase m` tankou

darme en sus casas. Una vez que me encuentro dentro de

moun lokal yo. Mwen sèvi ak transpò piblik ki pi ekono-

una ciudad siempre elijo moverme como la gente local.

mik la, mwen evite pran yon taksi. Depans yo nan manje depann de ki kote wàp vwayaje.

Utilizo el transporte público que resulta muchísimo más

Nan peyi azyatik yo tankou Tayland gen anpil zòn kote yo

económico, evitando a toda costa tomar un taxi. Los gastos en comida dependen del sitio donde esté

vann manje nan lari, kote plat yo koute selman yon dola.

viajando. En países asiáticos como Tailandia hay muchos

Lè mwen vwayaje an Ewop, oswa nan peyi kote kou

puestos de comida callejera, donde los platos cuestan la

lavi a pi wo yo, mwen ebèje nan kay moun lokal yo ou otel

módica suma de un dólar. Cuando me encuentro viajan-

ki gen kwizin yo, mwen ale nan makèt epi mwen prepa-

do por Europa, o países donde el costo de vida es más alto,

re pwòp manje mwen. Sa a pèmèt mwen fe non selman

me hospedo en casas de gente local o hostels que tengan

ekonomi lajan, men tou kenbe yon rejim aliman trans-

cocina, voy a los mercados y preparo mi propia comida.

fomè ak manje rapid yo, si yo bon mache yo pa sanitè.

Esto me permite no sólo ahorrar dinero, sino también

Pandan ke mwen kwè ke li trè enpòtan pou ekspoze

mantener una dieta más equilibrada, ya que al tener la

vwa a ke ou ka vwayaje nan yon fason sipè ekonomik,

posibilidad de cocinar evito los alimentos procesados y la

chak moun lib pou etabli fason pa yo pou yo fè li.

comida rápida, que si bien es barata no es nada saludable.

Gen moun ki ka pase yon bon plat manje, tout tan a

Si bien creo que es muy importante expandir la voz

kondisyon ke yo dòmi nan yon bon kabann ak bon ekon-

68 {76}


de que se puede viajar de manera súper económica, cada

disyone ak vis e vèsa. Youn nan bèl bagay ki pi gwo nan

individuo es libre de establecer su modo de hacerlo.

viv vwayaje a se ke mwen konnen preferans mwen yo ak

Hay quienes pueden prescindir de un buen plato de

rive konn tèt mwen nan yon fason ke mwen patap janm

comida, siempre y cuando duerman en una buena cama

kapab si m` te kontinye rete nan zòn konfò mwen an.

con aire acondicionado, y viceversa. Una de las bellezas

Pwosesis migratwa a pa toujou yon bagay negatif. Li

más grandes de vivir viajando es que logré entender mis

kapab tou yon chwa de lavi. Mwen se yon fanm latino

preferencias y conocerme a mí misma de una manera

amerikèn. Nan mitan 27 ane yo mwen te vwaye an koup,

que nunca hubiera podido si hubiera permanecido en

jodia mwen chwazi vwayaje pou kòm, e mwen fè li avèk

mi zona de confort.

yon ti kras mwayen mwen jenere sibzistans mwen nan

El proceso migratorio no siempre es algo negati-

wout. Mwen te kòmanse travay nan restoran e resaman

vo. También puede ser una elección de vida. Yo soy una

mwen te jwenn pwemye ekzibisyon fotograf mwen nan

mujer latinoamericana. A mediados de mis veinte años

vil Nayiwobi nan peyi Kenya, e mwen te menm travay

viajé en pareja, hoy elijo viajar sola y lo hago con muy

kòm gid pou ajans vwayaj Pòtoriko.

bajo presupuesto generando mi sustento en el camino.

Mwen toujou ap imigre konstaman, mwen defini tèt

Comencé trabajando en restaurantes y recientemen-

mwen kòm yon nomad a plen tan. Pandan ane yo ap defile

te tuve mi primera exhibición de fotografía en Nairobi,

mwen ap viv nan fason sa a, mwen te jenere yon detach-

Kenia y hasta me desenvolví como guía para una agencia

man pwogresif nan direksyon objè materyèl yo ak koun-

de viajes de Puerto Rico.

ye a mwen sèlman gen yon valiz ki gen 15 kilo avek kèk

Al encontrarme constantemente migrando me defi-

rad, òdinatè mwen, kamera ak kèk istansil kwizin. Avan

no como una nómada full time. Con el paso de los años,

nan vi m` mwen pat janm santi m’ konplèt konsa, kontan

viviendo de esta manera, fui generando un desapego

e ranpli enèji tankou nan moman sa a. Mwen ranm mwen

progresivo hacia los objetos materiales y actualmente

kont ke materyèlman mwen bezwen yon ti kras pou m’

solo poseo una mochila de 15 kg con un poco de ropa, mi

santi m’ kontan otomatikman.

computadora, cámara y algunos utensilios de cocina.

Vin yon migran pou mwen se yon chwa. Mwen

Nunca antes en mi vida me he sentido tan completa,

evite jenere lyezon afektif, ekonomik oswa materyèl ki fè

agradecida y llena de energía como en este momento. Me

m` santi mwen limite nan moman m` ap kontinye viv lavi

di cuenta de que materialmente necesito poquísimo para

mwen an mouvman. Mwen santi m` kontan etènèlman

ser auténticamente feliz.

pou lavi ke mwen te genyen depi tou piti, malgre li pa

Ser una migrante para mí es una elección. Evito generar lazos afectivos, económicos o materiales que me

te janm liksye, mwen modle tèt mwen ak pèmèt mwen konvèti m` an moun ke mwen ye a.

hagan sentir limitada al momento de seguir viviendo mi

Pa gen yon moman pafè ki ekziste pou ale chache

vida en movimiento. Me siento eternamente agradecida

rèv ou yo. Ou kapab toujou modifye mòd de vi ou

por la vida que he tenido desde pequeña, que si bien nun-

kòmanse depi jodia. Kle a se trase yon plan, travay di epi

ca fue de lujo, me moldeó y me permitió convertirme en

finalman ou ap wè kijan reyèlman pou pran wout yo e

la persona que soy hoy.

viv pwòp vi ou.

No existe momento perfecto para ir en busca de tus

Epi rapiwe w toujou: OU VIV SÈLMAN YON SÈL FWA. ≡

sueños. Siempre puedes modificar tu estilo de vida empezando desde hoy. La clave es trazar un plan, trabajar duro y finalmente verás como realmente tomas las riendas y comienzas a vivir tu propia vida.

Y recuerda siempre: SÓLO SE VIVE UNA VEZ. ≡

Para saber mucho más sobre mis viajes Low-Cost por el mundo: {Pou ou konnen plis sou vwayaj “Low Cost” (ba pri mwen yo) nan mond lan:} Instagram: @delfipabon / Facebook: Delfi Pabon Viajera Low Cost / Youtube: Delfi Pabon Viajera Low Cost / Blog: www.delfipabon.wordpress.com 69 {76}


los objetos también migran {objè yo tou imigre}

Vestigios y memorias de los Objetos como sujetos de estudio e interés analítico y perceptivo, respecto al proceso migratorio que vivencian personas que migran, quienes conmemoran y resignifican su pasado-presente a través de sus Vestigios, de sus Memorias, de sus cosas que también emigran. ¿Qué traen consigo? ¿Dónde está la Memoria? La Memoria se refiere a dinámicas que acontecen “dentro de”. El lugar es capaz de albergar prácticas y usos, se constituye como territorio de acontecimiento, mientras que el objeto se define en un “a través de”, es decir, el objeto no alberga procesos en su interior, sino que operará el proceso a través de él. Los objetos tienen la capacidad de contener la memoria de lugares, tiempos e identidades. Los objetos, con su perdurabilidad, permiten librar la batalla al olvido pero también configurar nuevos espacios y sentidos. {Vèstij ak souvni nan objè yo kòm sijè nan etid ak analyse ak enterè entelijan, konsènan pwosesis migratwa ke moun ki imigre yo ap viv, sa yo ki komemore ak demisyone pase-prezan yo nan vestij yo, souvni yo, bagay ki emigre yo tou. Kisa yo pote? Ki kote memwa a ye? Memwa a refera a dinamik ki fèt “ladan li”. Plas, la se kapab nan lojman, pratik ak itilizasyon, li konstitye kòm yon teriwa nan evenman yo, pandan ke objè a defini nan yon “a travè” kivle di, objè a pa abite pwosesis yo nan enteryè li, men pwosesis la opere a travè li. Objè yo gen kapasite pou genyen memwa kote yo, tan ak idantite yo. Objè yo ak dirablite yo, pèmèt livre batay la ak oubli men tou nan konfigirasyon espas ak nouvo sans yo. -Cecilia González Lee-




CRÉDITO FOTOGRÁFIAS / ILUSTRACIONES {KREDI FOTOGRAFI YO / ILISTRASYON YO} Págs. {Paj} 4-5-9-71-72 fotografías Javier Herrero (España) / 25-39 visualidades Ariel Moyano (Chile) / 40-41-42-43-44-45-60-61-62-63 ilustraciones Mariana Riquelme Pérez (Chile) / 52-59-76 ilustraciones Indómita / 64-65 Fotografías Delfina Pabon (Argentina) / 74: Fotografía Mario González (Chile).



Proyecto financiado por el Fondo Nacional de Fomento del Libro y la Lectura.

ALIANZAS {ALYANS YO}

PUNTOS DE DISTRIBUCIÓN: TALCA-CURICÓ-LINARES {PWEN DISTRIBISYON YO: TALKA-KOURIKO-LINARÈS}

www.oyealmigrante.cl

www.facebook.com/oyealmigrante/

email: revista.oye.cultura@gmail.com




REVISTA “OYE {AL} MIGRANTE” ES UN PUENTE ACTIVO PARA LA GENERACIÓN DE OBRAS Y CONTENIDOS ENTRE CHILENOS Y MIGRANTES RESIDENTES EN EL PAÍS. LES INVITAMOS A REFLEXIONAR SOBRE EL MODO EN QUE TRATAMOS A LA COMUNIDAD MIGRANTE QUE LLEGA A CHILE DESPROVISTO DE CAPITALES ECONÓMICOS, QUE VISIBILICEMOS Y VALOREMOS EN NUESTRO COTIDIANO, EL GRAN APORTE CULTURAL Y ARTÍSTICO QUE BRINDA LA COMUNIDAD MIGRANTE RESIDENTE, QUE NOS PERMITAMOS EL EJERCICIO CIUDADANO DE DECONSTRUIR LOS IMAGINARIOS RACISTAS Y XENÓFOBOS QUE NOS CONSTITUYEN COMO CHILENAS Y CHILENOS AL MOMENTO DE OBSERVAR {MAGAZIN “OYE MIGRAN AN”, SE YON PON AKTIF POU JENERASYON TRAVAY AK KONTENI ANT CHILYEN A MIGRAN K I DOMISILYE YO NAN PEIY A. NOU ENVITE W ` REFLECHI S OU FASON NOUTRÈ T E KOMINOTE M IGRAN KI R IVE NAN PEYI CHILI S AN K APITAL EKONOMIK LA KE NOU VISIBLIZE AK VALORIZE NAN KOTIDYEN NOU, GWO KONTRIBISYON KILTIREL AK ATISTIK KE KOMINOTE REZIDAN AN OFRI KI PÈ MÈT NOU FÈ EGZÈSIS SITWAYEN POU DE KONSTWI IMAJ RASIS AK KSENOFÒB YO KI KONSTIYE NOU KÒM CHILYÈN AK CHILYÈN NAN MOMAN OBSÈVASYON AN}


Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.