SES OLAYLARI Eklenme sırasında, Metin içinde birbirlerine etkileri, Dilin doğal gelişimindeki eğilimler, Başka dillerin etkisi gibi nedenlerle sesler şekil değişikliğine uğrayabilmektedir. Bütün bu değişikliklere ses olayları diyoruz. 5. Alıntı sözcüklerde uyarlanma süreçleri 1. 2. 3. 4.
*Ses olaylarının büyük bir kısmı eklemeler sonucu ortaya çıkar. Bunları çekim ve yapım ekleri şeklinde tasnifleyerek inceleyebiliriz. Örnek: çocuk> çocuğu, burun> burnu, küçük >küçücük, ben> bana, oyna->oynuyor v.b. *B irleşme sonucu yeni sözcüklerin türetilmesi sırasında görülebilir. Örnek: kavuş-> kavşak, devir> devrim, ret> reddet- v.b *Ses değişmelerinin bir bölümü eklenme ile ilgili değildir. Bunlar sözcüğün bilinen şekillerinin en eski den günümüze doğru karşılaştırılması sonucunda belirlenebilir. Örnek: bedük> büyük, töpü> tepe, adak> ayak (bunlar özellikle geçiş dönemlerinin işaretleri olarak kabul edilir ) Bu kelimelerin geçmişteki anlamları ile günümüzdeki anlamları aynı olabileceği gibi farklı da olabilir. Örnek: o:t> od, haya:t> haya:tım, yaş> yaşarmak-yeşermek, bıç>bıçkı- biçki *Her doğal dilde başka dillerden kopyalanmış sözcükler vardır.Anca doğal dillerde, başka dillerden alıntılanan sözcükler genellikle verici dildeki biçimleriyle kullanılmazlar. Alıcı dil çoğu zaman aldığı sözcüğü kendi yapısal özelliklerine uyarlar. Çoğu zaman Türkçe sözcüklerde bulunmayan “j” harfi “c”ye döner Örnek: jeep> cip, jandarma>candarma Not: Arapça’da iki türlü “s” harfi vardır.Arapçadan aldığımız kelimelerde bulunan “s” harfinin farklı bir “s” olduğunu çoğu kez uzmanlar dahi anlayamaz. Örnek: tesir, sabah, saat *Ses olaylarının bir kısmı da standart dilin karşılaştırılması ile fark edilebilir. Örnek: böyük> büyük, den(g)iz> deniz, kapı> gapı, limon> ilimon
Birbirini yerine geçebilen kelimler için “nöbetleşe” terimi kullanılmaktadır. Örnek: yürüyerek> yüriyerek, oyna-> oynuyor,
*Kimi durumlarda hiç ses eklenmeden nöbetleşme yapılabilir. Biz bunlara “sıfırla nöbetleşme” diyoruz. Örnek: burun> burnu, isim> ismi SES OLAYLARININ SİSTEMİ *Değişme ancak benzer sesler arasında olabilir. Ortak özelliği olmayan sesler arasında değişme söz konusu olamaz.Ünlüler dört farklı özellikleri ile birbirlerinden ayrılırlar. 1. düz-yuvarlak 2. dar- geniş 3. önlük-artlık 4. uzunluk-kısalık *Ünsüzler de; 1. ötümlü- ötümsüz 2. patlamalı- sızıcı 3. ön- art 4. geniz-ağız 5. dudak-damak Gibi özellikleri ile birbirlerinden ayrılırlar. KÖK: Kelimenin parçalanmayan, anlamlı en küçük parçasına kök denir. GÖVDE: Bir türetme eki ile türetilmiş olan sözcüğe gövde denir. ÜNLÜLER İLE İLGİLİ OLAN SES OLAYLARI Dar ünlü- Geniş ünlü Nöbetleşmesi a, e ünlüleri ı,i,u,ü ünlüleri ile nöbetleşir. Eylem kök ve gövdelerinde Örnek: Başlı-yor, gelmi-yor, di-y-en, yi-y-ecek, yapacak>yapıcak, edecek>edicek, yapacak>yapıcak, görecek>görücek… Ad kök ve gövdelerinde Ad kök ve gövdelerindeki daralma eylemlerde olduğu gibi yaygın değildir. Buraya>burıya, nereye>neriye
Yuvarlak ünlü- düz ünlü nöbetleşmesi Örnek:dokuzan> doksan, sekizen>seksen kelimelerinde “on” sözcüğünün ünlüsü düzleşmiştir. Bunda Türkçenin yapısal özelliklerinden ünlü uyumları ve Türkçe kökenli sözcüklerde ilk hece dışında o,ö ünlülerinin bulunmaması etkili olmuştur. Örnek: çürüyecek>çüriyecek, okuyan>okıyan, yürüyerek>yüriyerek… Art ünlü- ön ünlü nöbetleşmesi Standart Türkçe’de eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek “ben” ve “sen” adıllarının yönelme eki –(y)A’dan önce bulundukları durumdur. Örnek: ben-e>bana, sen-e>sana Eski Türkçe’de nazal n, geniz n’si olarak bilinen harfin kullanılmış olması bu değişimin olmasına neden olmuştur. Örnek: ben-ge>bene>banga>bana Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi Yapım eki: eklendiği kelimenin anlamını değiştirerek yeni anlamlar yükleten eklere denir. Çekim eki: eklendiği kelimede anlam değişikliği yapmayan eklere denir. Sıfırla nöbetleşmede herhangi bir sesin diğer sesle yer değiştirmesi söz konusu değildir. Bu nöbetleşmede orta hece düşmesi görülür. Örnek: kavuş> kavşak- kavuşma, devir> devrilme-deviren Ad tabanlarında Nöbetleşme ad köklerinde hem çekim hem yapım eklerinden önce olabilmektedir. Örnek: oğul> oğlan-oğlak, bağı>bağrı, koyun>koynu, beyin>beyni, karın>karnı, hüküm>hükmü, sabır>sabrı…. Bu kelimelerin çoğunlukla organ adları olması organ adlarına özgü bir durum değildir. Aldıkları ekler ve hece yapıları ile alakalıdır. Özel adlarda durum aynı değildir. Örnek: Nehir’i, Gönül’ü… Eylem tabanları Buyur>buyruk, ayır> ayrı, çevir>çevril-, yanıl->yanlış, yalın>yalnız… Diğer durumlar Konuşma dilinde sıfır ile nöbetleşme gerçekleşir. Örnek: yukarıda>yukarda, dışarıda>dışarda, içeriden>içerden, içerisi>içersi
İşaret adıllarında da aynı şey söz konusudur. Örnek: burada>burda, şurada>şurda, orada>orda, nerede>nerde Uzunluk-kısalık nöbetleşmesi Meram> mera:mını, hukuk> huku:ku, zaman> zama:nın, hesap>hesa:bı, kitap>kita:bı ÜNSÜZLER İLE İLGİLİ OLAN SES OLAYLARI Ünsüz uyumu FSTKÇŞHP Ağaç-da>ağaçta, konut-da>konutta, yol-da>yolda İç benzeşme: gözsüz>gössüz, yazsa>yassa Ötümlülük-ötümsüzlük nöbetleşmesi Ötümlülük bir sesin oluşumu sırasında titreşimin olması ötümsüzlük ise bu titreşimin olmamasıdır. Sert sessizlere ötümsüz yumuşak sessizlere de ötümlü denir. Kanat>kanadı, sevinç> sevinci Ancak Türkçe’de söz sonunda ötümlü olan ünsüz ünlüden önce ötümsüz de kalabilir. Sepet>sepeti, hap>hapı.. Söz sonunda tek ünsüz-ikiz ünsüz nöbetleşmesi Verici dilde ikiz ünsüz ile sonlanan bu tek heceli sözcükler, Türkçe’de yalın durumda veya ünsüzle başlayan bir ek veya yardımcı eylemden önce tek ünsüzle kullanılırlar. Örnek:af>affı(afvı), affetmek, reddetmek,zıddı,zannetmek.. Ünsüzlerin sıfırla nöbetleşmesi Örnek: kızı il>kızı-y-la, biri ile>biri-y-le, dünya-y-, altı-ş-ar,cümle-s-i, kendi-n-de, masa-n-ın, küçük-cük>küçücük, alçak-cık>alçacık, madde-ten>madde-t-en, ilave-t-en, aile-v-i, mana>manevi,