Beqir Berisha FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKES DHE ABSURDIT

BEQIR BERISHA

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Tetovë, 2013

Botues: ÇABEJ Lektor: Enver Berisha Korrektor: Nevzat Zeqiri Redaktor teknik: Sami Beqiri Shtypi: ÇABEJ

ÓTë gjitha të drejtat e rezervuara. Ndalohet ribotim i, shumëzimi, fotokopjimi apo përdorimi i tekstit o se pjesë të tekstit pa u miratuar paraprakisht nga ana e autorit dhe botuesit.

CIP - Katalogizimi i publikimit në burim Biblioteka popullore dhe universitare "Sv. Kliment Ohridski" - Shkup 821.18 (497.7)-091 BERISHA, Beqir Filozofimi midis logjikës dhe absurdit/ Beqir Berisha; - Tetovë, ÇABEJ, 2013, fq. 295 ISBN 978-9989-150-87-6

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

DY FJALË PËR LEXUESIN Dukuritë natyrore dhe shndërrimi I gjësendeve nga një gjendje agregate në një tjetër, ndryshimet në natyrë dhe fenomenet e ndryshme ishin nxitësit, së pari të habisë dhe mandej edhe të mendimit rreth këty re ngjarjeve. Me të drejtë Platoni habinë e quajti mëmë të filozofisë.

Libri në vijim është një histori e shkurtër e filozofisë që nga Antika deri në shekullin XX, që nga mendimtarët e parë helenë deri te filozofi francez Al bert Kamy. Libri fillon me filozofimin e Talesit dhe dishepujt e tij rreth paraelementit të krijimit të Kozmosit dhe mbaron me protestën filozo fike të Al bert Kamys ndaj rendit kozmik, filozofi kjo e tr ajtuar si f ilozofi e absur dit.

Më poshtë lexues i do të njihet pikër isht me problemet e ndryshme që kanë trajtuar mendimtarët e mëdhenj për 25 s hekuj për mrekullinë që e quajm ë Univers dhe për krijimin e tij si dhe për çështjet më të rëndësishme rreth ekzis tencës së njeriut.

Autori

3

Beqir Berisha

4

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU I FILOZOFIA HELENE Filozofia helene është mrekullia më e madhe e qytetërimit perëndimor. Ajo jo vetëm që simbolizon fillimin e mendimit filozofik perëndimor, por është edhe mësuesja e tërë filozofisë evropiane dhe e tërë kulturës e të qytetërimit perëndimor në përgjithësi.

Zhvillimi i mëvonshëm i mendimit filozofik, i artit, letër sisë dhe i shkencës mbështetet në të arriturat e mëdha të mendimit filozofik dhe shkencor të kulturës he lene. Renesansa, iluminizmi, empirizmi dhe racionalizmi si dhe të gjitha zhvillimet e mëvonshme dhe të gjitha drejtimet e doktrinat filozofike që do të lindin e zhvillohen në Evropë, kryesisht mbështeten në kulturën antike dhe në veçanti në filozofi.

Mund të thuhet se mendimi filozofik dhe kultura antike, në përgjithësi,mund të jenë embrioni i të gjitha doktrinave filozofike dhe i të gjitha shkencave që do të zhvillohen më vonë. Filozofia helene është ajo forcë shtytëse ku u mbështet i tërë mendimi filozofik i mëvonshëm. Gati të gjitha kara kteristikat e filozofisë helene do të përsë riten edhe më vonë.

Filozofët helenë, mund të them, se ishin univerzalë dhe trajtuan gati të gjitha çështjet që trajtojnë shumë shkenca të sotme. Në veçanti duhet dalluar Aristotelin. Helenët janë të parët që vendosën themelet e matematikës, të logjikës, etikës e shumë shkencave të tjera natyrore dhe shoqërore, të parët kontribuan në mjekësi me Hipokratin, i dhanë shumë letërsisë dhe artit. Me një fjalë, helenët na kanë lënë një trashëgimi të 5

Beqir Berisha

jashtëzakonshme në filozofi, shkencë dhe a rt si asnjë vend dhe nga asnjë popull në Evropë.

Kurreshtjen e filozofëve hele në, së pari e tërhoqën fenomenet e kozmosit, më vonë ato të shoqërisë. Në fillim u interesuan se si është krijuar bota, por nuk i lanë anash as problemet e jetës në bashkësi, duke u përqëndruan në problemet e moralit dhe të shtetit, të drejtësisë dhe të edukimit. Helenët janë ata që aktualizuan në mënyrë më serioze edhe mundësitë e njohjes njerëzore. Janë helenët të parët që mundësuan ndarjen e mendimit filozofik në ontologji (problemi i qenies ose i krijimit të botës) dhe gnoseologji (mundësitë e njohjes).

Nga ana tjetër helenët edhe pse u mbështetën në të arriturat e mëpërparshme në Azi si në Babiloni, Egjypt , e në kulturat tjera të Lindjes aziatike, ata ndë rtuan një filozofi, shkencë, letërsi e art origjinal. Helenët për herë të parë studiuan natyrën në mënyrë shkencore, për herë të parë zbuluan ligjet e mendimit logjik, dhe për herë të parë vunë themelet e shumë shkencave që nuk mund të mohohen as sot.

Në libër trajtohet filozofia e perëndimit, por këtë nuk duhet kuptuar në dimensionin gjeografik. Përkundrazi fjala është në kuptimin filozofik e shkencor të Perë ndimit, sepse ajo kulturë, ajo shkencë,ajo filozofi që u zhvillua në Evropë është krejtësisht origjinale dhe e pakrahasueshme me mendimin e Lindjes. Çdo gjë lindi në Lindje, sipas Veberit por kulmin e arriti në Perëndim. Perëndimi ka një shkencë të veçantë, një kulturë tjetër, besim tjetër dhe gati çdo gjë tjetër nga Lindja dhe gjatë gjithë historisë.

6

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PERIUDHA KOZMOLOGJIKE SHKOLLA E MILETIT TALESI KU E KANË PREJARDHJEN GJËSENDET? “Filozofët mund të bëhen të pasur me lehtësi, nëse e dëshirojnë një gjë të tillë, por ambiciet e tyre janë të një lloji tjetër” Filozofia e Perëndimit zakonisht fillon me filozofin helen Talesi. Ai është njëri nga tre përfaqësuesit, njëkohësisht edhe themeluesit e Shkollës filozofike të Miletit.

Që herët, njerëzit shprehnin habinë për atë që ndodh përreth tyre, habiteshin në shndë rrimin e një gjëje nga një gjendje agregate në një gjendje tjetër, sidomos kur ato shndë rro heshin në gjendje krejtësisht të kundërta. Duke u nisur pikërisht nga këto fenomene, Platoni me të drejtë habinë e quajti mëmë të Filozofisë. Mendimtarët e parë helenë u treguan kurreshtarë jo Portret i Talesit në vetëm për atë që ndodh por edhe pikturë pse ndodh ashtu dhe cili është shkaku i fenomeneve të tilla. Këtu qëndron baza e trajtimeve të ndryshme për të kërkuar fillin ose elementin e parë të të 7

Beqir Berisha

gjitha këtyre ndryshimeve. Filluan të mendojnë për çështjen fundamentale filozofike – qenien, që në gjuhën helene do të thotë ekzistencë, diçka që është dhe që mund të jetë baza e të gjitha ndryshimeve të tjera që në thelb trajtohej si sekret për të gjithë.

Talesi është themelues i Shkollës së Miletit, qytet breg detar i Detit Jon në Azi të Vogël, sot Turqi, një qytet me ekonomi e tregëti shumë të zhvilluar për kohën. Ka jetuar në shekullin VI para Krishtit. Ndoshta për fillestarët që kanë dëgjuar dhe kanë respekt për filozofinë mund të be fasohen nga pozicionimi i Talesit se gjithçka e ka prejardhjen prej ujit.

Por një analizë më e hollësishme e këtij mendimi, të futë në dyshime dhe të bind se kjo tezë nuk mund të përmbyset lehtë dhe se është vështirë për të gjetur kundërargumente. Ai mbron tezën se të gjitha farërat në fillim janë të lëngëta, ndonëse ato më vonë thahen. A nuk janë të lëngëta në fillim bërthamat e hurmave e të ullinjëve që më vonë bëhen shumë të forta.

Talesi erdhi në këtë konstatim në saje të vëzhgimeve të shumta mbi ujin dhe kalimin e tij nga një gjendje agregate në një tjetër, varësisht nga temperatura . Atë poashtu e mundonte edhe fakti se çdo gjë e gjallë ka nevojë për ujë dhe se edhe Toka qëndron mbi ujë. Ai njihet e dhe si një njeri i shkencës, meqë në vitin 585 para Krishtit parashikoj eklipsin e Diellit që konsiderohet parashikimi i parë në histori. Ai nuk kishte një gjenialiteti të jashtëzakonshëm për këtë para shikim. Por meqë Mileti kishte lidhje kulturore me Babiloninë, supozohet se ai këtë e mësoi nga astronomët babilonas, që kishin zbuluar se eklipset zakonisht rishfaqen në c ikle prej rreth 90 vitesh.

Talesi në bazë të pozitës së yjeve gjatë dimrit, parashikoi edhe prodhimin e ullinjve për vitin pasues. Kështu ai bleu 8

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

depozitat e të gjitha presave dhe mandej në kohën e të vjelave të ullinjëve i dha me qira me një çmim të lartë, duke fituar shumë. Me këtë, Talesi deshi t’u tregojë njerëzve se filozofët mund të bëhen të pasur por ambicjet e tyre janë të një lloji tjetër.

Si filozof Talesi është i njohur me tezën e tij se gjithçka përbëhet dhe rrjedh nga uji, kjo është thelbësore në filozofinë e tij. Këtë mendim sa mund ta konsiderojmë si të gabuar, po aq edhe si të saktë kur të mbështetemi në zbulimet e reja se gjithçka përbëhet nga hidrogjeni, i cili përmban 2/3 ujë.

Filozof tjetër i Shkollës së Miletit është Anaksimandri.

Thuhet se ka lindur në vitin 610 para Krishtit të dhëna të tjera nuk ka.

Edhe këtë filozof të Miletit e interesoi çështja funda mentale filozofike – ontologjike qenia ose paraele menti i krijimit të botës. Ndryshe nga Talesi, si paraelement të botës ai nuk e mer ujin. Toka sipas tij nuk mund të ketë pr ejardhje nga uji. Qenien ai e konsideroi si një masë materiale të paskajshme, jashtë përvojës së njeriut, të kara kterizuar me katër cilësi themelore: e pakufizuar në hapësirë, e paskaj shme në kohë, e pashtershme në përmbajtje dhe i pazhdukshëm.

Kjo masë e madhe materiale dallon edhe me një el e ment tjetër që nuk është e ngjashme por e ndryshme nga të gjitha gjësendet materiale të botës empirike. Të gjitha substancat tjera empirike si uji, ajri, zjarri janë krijuar nga kjo substancë dhe kanë cilësi të kundërta: uji është i lëngët, ajri i ftohët, zjarri i nxehtë. Substanca elementare e krijimit të botës spas tij është jashtë përvojës sonë-apeiron.

Anaksimandri ka merita edhe shkencore, sidomos në astronomi. Kjo botë sipas tij është njëra nga numri i madh i 9

Beqir Berisha

botërave të sistemit kozmik. Toka ri pezull në ajër dhe ka formën e një cilindri dhe poashtu lëviz në hapësirë. Ka shumë sisteme që formohen dhe njëkohësisht shkatërrohen.

Anaksimandri është i pari që dha edhe interpretimin e origjinës së njeriut, duke konsideruar peshkun si paraardhës të llojit njerëzor. I pari e bëri matjen e kohës dhe hartën e parë të Tokës.

Anaksimeni është filozofi i tretë i shkollës së Miletit. Jetoi përafërsisht nga viti 570-526 para Krishtit.

Ishte nxënësi i Anaksimandrit, por nuk u pajtua as me Talesin e as me Anaksimandrin.

Anaksimeni si substancë themelore të krijimit të botës mori ajrin, el e ment ky, që nuk e ka uji, megjithate ka cilësinë e substancës së Anaksimandrit: paskaj shmërinë ndërsa cilësinë materiale të Talesit.

Ajri është i padukshëm dhe se njeriu jeton aq sa thith ajër, pra është kusht themelor i ekzistencës së njeriut.

Ajri sipas Anaksimenit është bu Anaksimandri në rimi i të gjitha gjësendeve: i tokës dhe Tablonë e Rafaelit i ujit. Toka qëndron mbi ajër si ka paku mbi tenxheren me avull. Anak simeni ishte i mendimit se kjo sub stancë shndërrohet në ujë gjatë kondenzimit ndërsa me kondenzimin e mëtejmë bëhet tokë dhe së fundi edhe zjarr. Sipas tij Toka e ka formën e një tryeze të rrumbullakët ndërsa ajri është mbë shtjellësi i saj.

10

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Anaksimeni bëri një hap të mëtejmë në filozofi , qe më i respektuar për brezat që pasuan, edhe pse më vonë më i respektuari nga të tre këta filozofë do të bëhet Anaksimandri.

Shkolla e Miletit ishte shkolla e parë filozofike ku lindi filozofia. Kjo shkollë nuk është aq e rëndësishme për atë që arriti por për atë që aktualizoi dhe u përpoq të zgjidhë çështjen fundamentale filozofike, duke kërkuar në një mënyrë shpjegimin e krijimit të botës në një aspekt sa mund të quhet filozofik po aq edhe shkencor. Por filozofia e tyre, sidomos e Anaksimandrit,mund të jetë edhe ideja e parë filozofike për Zotin por jo në formën e mëvonshme.

11

Beqir Berisha

PITAGORA “Numri është thelbi i të gjitha gjësendeve dhe se Universi në p ërgjithësi paraqet një sistem harmonik të numrave dhe të raporteve të tyre.”

Pitagora në Tablonë e Rafaelit Në historinë e problemeve filozofike, Pitagora zë një vend shumë të rëndësishëm. Ai i pari përdori termin filozofi, me të cilin në një anë përfshinte dimenzionin teorik – mendim dhe dijen, në anën tjetër atë praktik, aksionin dhe sjellen.

Pitagora ishte edhe filozof edhe matematicient edhe fizicient edhe muzikant. Në shkencë zakonisht njihet si matema ti cient, megjithate është vështirë të thuhet se ai në rend të parë ishte i tillë edhe pse u bë i famshëm me teorinë e tij të njohur edhe 12

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

sot Teorema e Pitagorës. Këtu do të trajtohet si filozof dhe pamëdyshje ai ishte një filozof i madh që futi në filozofi mendimin abstrakt, pa të cilin nuk mund të filozofohej Pitagora u lind në Samos, ishull jo larg Miletit. Jetoi rreth viteve 580-500. I pakënaqur me regjimin tiranik migroi në Italinë Jugore.

Mendimi I Pitagorës dhe i dishepujve të tij mbi numrat mbështetet sa në vëzhgimet e shumëfishta dhe të shumëanshme të raporteve matematikore e të gjësendeve, aq edhe në konkludimet analogjike në saje të mendimeve abstrakte. Çdo gjë ka numër dhe asgjë nuk mund të njihet pa numër, numrat ja në parime të gjësendeve, ato sundojnë botën sepse janë arsyeja e gjësendit. Numra themelorë i konsideroi katër numrat e par ë 1, 2, 3, 4, dhe numrin 10.

Pitagora dhe dishepujt e tij në hulumtimet që bënë në fushën e muzikës arritën në konkluzionin se har mo nia muzikore është rezultat i ra portit të numrave, që fillon me raporte t numerike të gjatësisë së telave, se inte rvalet shprehen me numra. Ky është zbulimi më i madh i tyre në fushën e muzikës.

Pitagorianët muzikën e konsideruan si terapi ne rvore dhe psikiatrike sepse konsideronin se ekziston një lidhje shumë e ngushtë midis harmonisë muzikore dhe asaj shpirtërore.

Pitagora dhe pitagorianët në saje të hulumtimeve të shumta të shëndetit e të mjekësisë në përgjithësi arritën në konklu dimin se shëndeti shpreh harmoninë fizike dhe shpirtërore të njeriut ndërsa sëmundja disharmoninë komplekse të mbështetur tërësisht në numra.

Numri një është numri themelor. Po ti shtohet njëshit numri dy bëhet numër tek dhe çdo numri tek ti shtohet çifti bëhet tek dhe anasjelltas. Të gjitha gjësendet kanë ba zë numerike sepse numërohen ose maten. Në këtë mënyrë ata nga aritmetika kaluan në gjeometri duke formuar konceptin e 13

Beqir Berisha

formës. Me hulumtimet që bënë në fushën e astronomisë arritën në përfundim se har mo nia që sundon në lëvizjen e trupave qiellorë është e ngjashme me harmoninë muzikore.

Sfera të ndryshme lëvizin rreth një qendre të përbashkët në distanca shumë të sakta numerike, që në shek. XVII për të njëjtin fenomen do të bëjë fjalë Isak Njutoni Natyrisht nuk mund të pranohet mendimi i Pitagorës se numri është shpirti i çdo gjëje, por as nuk mund të hudhet ky mendim si i pavlefshëm. Duhet të theksohet se ana kuantitative e çdo gjëje është numri krahas anës cilësore.

Megjithate doktrina e Pitagorës është shumë aktuale sot, sepse sot vërtet numrat sundojnë botën. Bota kompjuterike çdo gjë sot paraqet me numra dhe çdo sasi ose matet ose numërohet. Jeta e sotme dhe e tërë veprimtaria e sotme nuk mund të paramendohet pa përdorimin e numrave.

14

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

HERAKLITI “Gjithçka krijohet për t’u zhdukur dhe zhduket për t’u rikrijuar” “Bota është një komedi për ata që mendojnë, një tragjedi për ata që ndjejnë – për këtë arsye Demokriti qeshte e Herakliti qante.”

(Horaice Walpol)

Herakliti në Tablonë e Rafaelit 15

Beqir Berisha

Krahas Pitagorës, i cili me matem atizimin e mendimit filozofik la gjurmë të pashlyeshme në filozofi, Herakliti në historinë e filozofisë ngeli i njohur me dy gjëra inte resante: asgjë në asnjë mo ment nuk është identike me vetveten por ndryshon dhe uniteti i kundërshtive është bur imi i të gjitha dukurive. Gjithçka që ekziston dhe çdo gjë që krijohet është rezultat i luftës së kundërshtimeve. Ky mendim përbën bërthamën e filozofisë së Heraklitit.

Derisa Miletasit u përqëndruan dhe u kufizuan vetëm në paraelementin e krijimit të botës, Pitagora u kufizua në numrat, Herakliti shkoi në një drejtim tjetër. Atij nuk i intere sonte aq shumë substanca elementare e krijimit të botës, sa ndryshimet që ndodhin në të. Nuk ka asgjë të përhershme dhe të pandryshueshme thoshte Herakliti. Edhe gjësendet e veçanta, edhe gjithësia në përgjithësi janë në lëvizje të përhershme dhe në ndryshueshmëri të pashmëngëshme. Çdo gjë rrjedh e ndryshon. Mëndjen nuk duhet ta përqëndrojmë në gjësendet, por në lëvizje dhe ndryshimin e tyre. Nuk mund të thuhet se dy herë kalojmë në të njejtin lum, sepse çdo herë kemi ujë tjetër. Çdo gjë që neve na duke t se ekziston, më shkurtë apo më gjatë është vetëm një produkt i përkohshëm i lëvizjeve të shkaktuara nga fuqitë e kundërta. Çdo gjë krijohet për t’u zhdukur dhe zhduket për t’u rikrijuar.

Esenca, pra, sipas Heraklitit, nuk qëndron në paraelementin, te substanca apo te qenia, por te ndryshimi i saj.

Gjithçka rrjedh e ndryshon, asgjë nuk ka ekzistuar, e as që do të ekzistojë përgjithmonë. Asnjësend asnjëherë nuk është identik me vetveten, sepse ndryshon pandërprerë, duke vënë në pikëpyetje identitetin ekza kt e të përhershëm të tij.

Prandaj, nuk është esenciale ajo që ekziston, por ndryshimi i saj, sepse ekzistenca është vetëm, iluzion.

16

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Duke kërkuar substratin e të gjitha këtyre ndryshimeve dhe duke ndjekur paraardhësit e tij të Miletit dhe pitagorianët, Herakliti si substancë elementare të krijimit të botës mori zjarrin. Por këtë substancë ai nuk e identifikoi me zjarrin e rëndomtë, por si zjarr në gjendje fluide, si zjarr i veçantë dhe si parim kozmik në krijimin e botës. Pra, Herakliti botën e kuptonte si zjarr i gjallë që lëviz, si parakusht i të gjitha gjësendeve. Zjarri nga njëra anë shndërrohet në gjësende dhe të gjitha gjësendet shndërrohen në zjarr. Por ai këtë proces të shndërrimit të zjarrit në gjithçka dhe anasjelltas të shndërrimit të gjitha gjësendeve përsëri në zjarr e mbështeti në ligjin uni ver sal i cili vepron me një ritëm të caktuar dhe në kohë të caktuar. Këtë ligj H erakliti e quajti edhe arsye e përgjithshme kozmologjike, lo gos , ose ligj univer sal i natyrës.

Këtë qark të lëvizjes dhe të ndryshimit të zjarrit Herakliti e mbështet në luftën dhe harmoninë e të kundërtave. Har monia mbështetet në ekzistencën e domosdoshme të të kundërtave por me një kusht që këto të kundërta sër ish të bashkohen gjatë luftës së tyre. Lufta e kundërshtive është baba i të gjitha ndryshimeve dhe të gjitha gjësendeve. Këtë mendim gjenial të Heraklitit Hegeli e vlerëson jashtzakonisht, duke pohuar se ai është paraardhësi i tij dhe se nuk ka asnjë tezë të Heraklitit që nuk është ada ptuar ose përpunuar në logjikën e tij.

Uniteti i të kundërtave përbën thelbin e dialektikës së Heraklitit. Udha që na çon përpjetë dhe ajo që na kthen tatëpjetë, sipas tij nuk janë dy udhë të ndryshme por e njejta udhë. Herakliti i ri dhe Herakliti plak janë po i njejti individ. Nga një anë lufta e kundërshtive është kusht i çdo gjëje që ndodh dhe që krijohet, por nga ana tjetër edhe harmo nia e të kundërtave është rezultat i kësaj lufte. Këtë proces Herakliti e trajton si procesi i harmonizimit të kundërshtive. Në këtë 17

Beqir Berisha

mënyrë harmoninë e kemi edhe aty ku na shprehet disharmonia e të kundërtave: lartë – poshtë, dita – nata, jeta – vdekja, gëzimi – hidhërimi, shëndeti – sëmundja etj. Pikërisht këto kundërshti janë kushti i ekzistenc ës dhe zhvillimit të botës. Herakliti trajtoi edhe çështjen gnoseologjike në mënyrë të veçantë. Herakliti mbajti të njëjtin qëndrim të pitagorianëve se vetëm arsyeja na jep njohuri të saktë, ndërsa shqisat na mashtrojnë.

18

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

SHKOLLA ELEJE ”Asgjë nuk mund të krijohet ng a asgjëja Qenia ekziston “joqenie” nuk ka” (Parmenidi) ”Lëvizja e gjësendeve është vetëm një iluzion” (Zenoni) ”Njerëzit nuk e kanë njohur kurrë e as që mund ta njohin esencën e Zotit os e të gjësendeve” (Ksenofani) Parmenidi është filozofi më i rëndësishëm elejas bashkë me Ksenofanin, që është paraardhës i tij dhe pasardhësit të tij Zenonit që mbrojti me çdo kusht doktrinën e Parmenidit nga kritikat e shumta të kohës.

KSENOFANI me prejardhje nga Kolofoni, Azija e vogël (480-370), jetoi në Italinë jugore.

Para se të kaloj në filozofinë e Parmenidit, që zë vëndin më të rëndësishëm në filozofinë e Shkollës eleje, duhet thënë diçka edhe për Ksenofanin si frymëzues i Parmenidit. Te Ksenofani kemi karakteristikat e pa ra të panteizmit duke identifikuar gjithësinë me Zotin dhe duke i atribuar Zotit të gjitha cilësitë e substancës së miletasve: Ksenofani, skulpturë 19

Beqir Berisha

amshueshmërinë, jokrijueshmërinë dhe pandryshueshmërinë. Nga ana tjetër kësaj sub stance ja atriboi edhe formën e sferës.

Antropomorfizmi është karakteristika më e rëndësishme e filozofisë së Ksenofanit. Ai ishte kundër pikëpamjeve m istike që parafytyronin Zotin si krijesën më universale dhe më të lartë me pamje si të njeriut. Njerëzit sipas tij i atribuan Zotit pamjen që kanë vet. Duke i vënë në tallje këto pikëpa mje, Ksenofani thekson se sikur kuajt, luanët, lopët të kishin pasur duar, do ta pikturonin Zotin sipas pamjes së tyre. Kuajt si kalë, luajt si luan, ndërsa lopët si lopë. As njohuritë tjera mbi botën Ksenofani nuk i konsideron si ekzakte. Të gjitha idetë tona janë vetëm konstruksion i mëndjes sonë. Në procesin e njohjes ne mund t’i afrohemi të vërtetës, por nuk mund të posedojmë vërtetësinë ab so lute.

PARMENIDI ,është filozofi më i rëndësishëm elejas. U lind përafërsisht rreth vitit 500 në Eleja në jug të Italisë.

Në filozofinë e kësaj periudhe, bashkë me Heraklitin, Parmenidi konsi derohet filozofi më i rëndësishëm jo vetëm për problemin që aktualizoi ai, por, edhe për konfron timin me pikpamje t e Heraklitit.

Përndryshe, me Heraklitin dhe Parmenidin fillojnë Parmenidi, Skulpturë konfrontimet filozofike që kanë zgjatur gjatë gjithë historisë deri në ditët tona. Derisa Herakliti mbajti pozicionin se çdo gjë lëviz dhe ndryshon, Parmenidi u 20

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

pozicionua krejtësisht në anën e kundërt. Asgjë nuk lëviz dhe asgjë nuk ndryshon.

Ai ishte më i rëndësishmi i Shkollës Eleate, sepse në mënyrë shumë autentike dhe shumë interesante e trajtoi problemin themelor filozofik të kohës – qenien. Edhe pse historianët e filozofisë kanë pasur vështirësi për të nxjerrë diçka më qartë nga poema e tij “Mbi natyrën”, megjithate të gjithë pajtohen rreth një gjëje se Parmenidi ka mbajtur anën e kundërt të Heraklitit. Edhe pse që të dy janë racionalistë konsekuent, edhe pse që të dy pohojnë se njohja shqisore është vetëm iluzion, qëndrimi i tyre është diametralisht i kundërt. Herakliti thotë se çdo gjë lëviz e ndryshon, edhe pse shqisat na japin një pasqyrë krejt tjetër: se gjësendet lëvizin.

Parmenidi pohon të kundërtën: shqisat na mashtrojnë se gjithçka lëviz dhe ndryshon. Ky është një iluzion që shpie në vizionin e gabuar për qenien e cila në fakt është absolutisht e palëvizshme. Qenia ekziston, thotë Parmenidi dhe joqenie nuk ka . Por çka është qenia dhe çka është joqenia ai nuk jep argumente bindëse. Megjithatë një gjë është e sigurtë. Kjo qenie është një, dhe se e mbush tërë hapësirën. Pra është e natyrës materiale. Joqenia jo vetëm që nuk ekziston, por ajo as që mund të mendohet. Nuk ka të menduar ku nuk përfshihet qenia, e as që ka qenie që nuk është edhe në mendimin tonë. Të menduarit dhe qenia janë identike. Kjo do të thotë se nuk mund të mendohet për diçka që nuk ekziston e as që mund të ekzistojë diçka për të cilën nuk mendojmë. Në shikim të parë, këto pos tu late të Parmenidit duke n shumë abstrakte nga dimensioni epistemologjik. Por kur ai thotë se qenia dhe përmbushja e hapësirës janë identike, se nuk ka hapësirë të shprazët dhe se qenia shtrihet në tërë këtë hapësirë, atëherë nënkuptohet se kjo qenie është materiale dhe si e tillë e plotëson hapësirën. Ky postulat i hapësirë s së 21

Beqir Berisha

mbushur nga qenia materiale, shpie në një postulat tjetër: në atë se nuk mund të lëvis asgjë, sepse lëvizja domosdoshmërisht kushtëzohet nga hapësira e shpra zët. Meqë nuk mund të kemi hapësirë të shprazët, nuk mund të kemi as lëvizje, sepse tërë hapësira është përmbushur nga qenia.

Parmenidi e mendon Universin si të tërë dhe në formën e një sfere identike me vetëvete n dhe absolutisht të pandryshuar, një qenie e vetme që mohon ekzistencën e të gjitha gjësendeve tjera në natyrë dhe në Kozmos. Kjo metafizikë e tij, siç mund të gjykohet nga ky kë nd, duket se qëndron krejtësisht jashtë dhe përtej fizikës. Qenia që ekziston përgjithmonë pa fillim dhe mbarim, pa copëtim e ndryshim, i mohon ekzistencën edhe kohës edhe hapësirës.

Pra, nuk kemi as fillimin e ekzistencës së qenies në kohë dhe nuk kemi as hapësirë të shprazët për depërtimin dhe shtrirjen e kësaj qenie. Në qoftë se duhet bërë një rezyme për metafizikën e Parmenidit dhe ndikimin e saj në mendimin e mëvonshëm filozofik duhet theksuar dy gjëra. Së pari, se koncepti i determinizmit absolut që e hasim te Parmenidi, do të nxisë edhe Njutonin edhe Ajnshtajnin që të mendojnë më thellë e më konkretisht për shumë fenomene të fizikës. Së dyti, koncepti i qenies së pandryshueshme edhe pse duket si paradoksal do të bëhet baza e interpretmeve, debateve dhe polemikave të mëvonshme për nocionin e substancë s gjatë këtyre 2000 vjetëve. Që nga Parmenidi deri në ditët e sotme substanca ngeli si objekt themelor i debateve të mëdha filozofike.

Parmenidi konsiderohet si themeluesi më konsekuent i racionalizmit. Ai duke bërë dallimin midis qasjes senzitive dhe asaj racionale të njohjes, thekson se njohja senzitive shpie në gabime dhe në të pavërteta e iluzione, sepse është udhë me shumë pengesa. E vetmja udhë e sigurtë e njohjes së të vërtetës është ajo racionalja.

22

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Edhe pse qenia e Parmenidit duket si paradoksale, filozofët e kohërave më të reja pajtohen në faktin se doktrina e Parmenidit është me plotë logjikë. Bota që e shohim është po ajo që ka qenë edhe para shumë e shumë kohësh me po atë reliev e hidrografi, se gjithësia është po ajo që ka qenë edhe në kohën e Parmenidit, se Kozmosi me të gjitha trupat qiellorë me yje me Diell edhe sot është po ai që ka qenë edhe në kohën e Parmenidit edhe para tij. Edhe pse shumë gjëra ndryshojnë, lëvizin, krijohen dhe zhduken, për Parmenidin të gjitha këto dukuri nuk janë të rëndësishme. Ai me siguri nuk mund të mohonte atë që shihte për çdo ditë se në natyrë çdo ditë shihte gjëra që lëvizin e ndryshojnë, që lindin e vdesin, që krijohen e zhduken, e pastaj rikrijohen. Por të gjitha këto janë ajo përvojë që nuk i takon qenies që mund t’i zbulojë vetëm arsyeja, ato i takojnë j oqenies dhe janë objekt i njohjes senzitive të cilën e trajtonte si të gabuar.

ZENONI jetoi në shek. V. Siç thekson Hegeli në historinë e vet të filozofisë, Zenoni është mjeshtër i shkollës Eleje që me një logjikë të çuditshme do të mbrojë doktrinën e mësuesit të tij Parmenidit. Qëndrimin radikal të Zenonit në mbrojtjen e doktrinës së Parmenidit e çmon shumë edhe Aristoteli, i cili e quan themelues të dialektikës me të cilin mendim pajtohet edhe Hegeli. Këtë dialektikë të Zenonit, Hegelit e

Zenoni, skulpturë 23

Beqir Berisha

quajti dialektikë të idesë së kulluar dhe jo të natyrës.

Nuk është e mundshme, thekson Zenoni, që diçka që ekziston të krijohet, meqë ajo ekziston dhe nuk ka nevojë të rikrijohet. Qenia që ekziston nuk mund as të rikrijohet e as të krijohet në një qenie tjetër. Qenia ekzistuese nuk ka nevojë të rikrijojë sepse atëherë nuk do të ishte qenie. Është e pamundëshme që qenia të krijohet nga një qenie tjetër e njëllojtë sepse ajo që është e barabartë nuk mund ti krijojë diçka tjetër të njëllojtë, në qoftë se është superiore atëherë i mohohet qenësia të parës, ndërsa nëse është inferiore atëherë më e dobëta nuk mund të krijojë diçka më të fortë.

Me këtë arsyetim, doktrina e Zenonit, qenies i jep atributin e Zotit por duke theksuar në mënyrë shumë të fuqishme panteizmin. Kjo qenie është në formën e sferës, është e palëvizshme e pandryshueshme dhe e përjetshme. Zenoni vazhdoi po atë mendim të Parmenidit se qenia është ajo që është, se asgjë nuk krijohet dhe asgjë nuk zhduket. Çështje tjetër e rëndësishme që u bë objekt debatesh të forta filozofike është problemi i lëvizjes dhe i ndry shimit. Zenoni ishte më i zëshmi dhe më i fuqishmi për të përmbysur tezën e lëvizjes dhe të ndryshimit. Ai ishte i mendimit se më lehtë mund të argumentosh një botë të palëvizshme dhe të pandryshueshme se sa një botë me shumë gjësende të lëvizshme dhe të ndryshueshme. Zenoni, siç veproi e tërë Shkolla Eleje, mendimin e vet filozofik e përqëndroi në mohimin e idesë së lëvizjes. Të njohura janë katër argumente paradoksale të tij ose siç i quajnë ndryshe apori enigmatike të Zenonit. Prej tyre tri argumente sa janë të fuqishme po aq edhe si enigmë filozofike.

Njëri prej këtyre argumenteve është ai i ndarj es së hapësirës dhe të kohës ku bëhet dhe kur bëhet lëvizja. Kështu vrapuesi duhet të kalojë një distancë të caktuar hapësinore 24

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

për një distancë të caktuar kohore. Ta zëmë për shembull se duhet të kalojë nga pika A në pikën C. A__________________B_________________C Por para se të arrijë në cakun C vrapuesi duhet të kalojë së paku gjysmën e udhës, që do të thotë të arrijë në pikën B. Mirëpo para se të kalojë këtë gjysmë udhe, ai duhet të kalojë gjysmën e gjysmës së parë, ndërsa para se të kalojë këtë gjysmë të gjysmës ai duhet të kalojë gjysmën e kësaj gjysme dhe kështu shkon në pafundësi. Në këtë mëny rë distanca hapësinore ndahet në pika aq të ngushta e aq të shumta për nga distanca sa që nuk lejon asnjë lëvizje, sepse ndarja e tillë e hapësirës e bën të pamundshme lëvizjen.

Argumenti i dytë i njohur Akili dhe breshka përafërsisht është i njëjti ar gu ment si i pari por me tjetër shembull. Është po aq i fuqishëm sa edhe i çuditshëm. Akili vrapues i njohur sipas Iliadës së Homerit shtyhet në garë me breshkën. Meqë ai vrapon shumë herë më shumë se breshka, i jep asaj një përparësi në një distancë të caktuar nga pika ku nisën Akili.

Sipas Zenonit për kohën që Akili duhet të mbërijë në pikën fillestare të breshkës, breshka do të ketë kaluar një distancë tjetër hapësinore dhe kështu në pafundësi gara vazhdon.

Kështu Akili nuk mund ta mbërijë breshkën, për arsye se derisa Akili kalon udhën që kalon bresha, breshka do të ketë kaluar në një distancë tjetër. Një arsyetim i mbështetur në logjikën e përsosur mund të na sjellë në konkluzione të gabueshme. Atëherë mund të shtohet pyetja se në ç’masë mundemi ta kuptojmë botën. Ky paradoks destabilizon intelektin e njeriut dhe diskualifikon çdo përpjekje njohëse të botës.

Argumenti i tretë kundër lëvizjes është ai i shigjetës që ka të bëjë me ndarjen e pakufishme të trupit që lëviz në hapësirë.

Lëvizja e shigjetës në hapësirë në çdo mo ment gjindet në cak 25

Beqir Berisha

të theksuar sa që mund të thuhet se trupi që lëviz në mo ment të caktuar kohor gjindet në hapësirë të caktuar, që do të thotë se është i palëvizshëm në atë moment. Këtë ar gu ment filozofët zakonisht e kanë quajtur edhe si para doks edhe si apori por edhe si mendim i thellë enigmatik. Filozofi Zhylber Ryl mendon se këto paradokse mund të jenë një model enigmatik i filozofisë helene.

26

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

EMPEDOKLE PËRZIERJA DHE NDARJA E KATËR ELEMENTEVE TË SUBSTANCËS ”Prania e të gjitha krijesave në Univers është përzierje e ajrit, ujit, tokës dhe zjarrit”.

Ndryshimet në natyrë i nxitën miletasit që të mendojnë për krijimin e botës. Herakliti shkoi më larg, duke pohuar se asgjë nuk është e përhershme dhe se çdo gjë ndryshon. Elejasit mohuan ndryshimin e qenies për të cilën bënë fjalë miletasit dhe Herakliti, sepse ata u mbështetën në parimin se nuk ka ndryshime cilësore të qenies. Është Empedokle (490-430) që do të përpiqet të bëjë një sintezë dhe ta tejkalojë këtë kontradiktë.

Empedokle, gravurë Empedokle u nis nga teza e Parmenidit se nga asgjëja nuk mund të krijohet diçka (substanca) dhe se diçkaja (qenia ose substanca) nuk mund të shndërrohet në asgjë (joqenie). Por duke pranuar njëkohësisht realitetin që pohonte Herakliti, se bota që na rrethon ndryshon pandërprerë, Empedokle ishte i mendimit se ka diçka që ndryshon por ka edhe shumëçka që 27

Beqir Berisha

nuk ndryshon fare. Për ta arsyetuar këtë qëndrim, ai formuloi tezën se bazamenti i të gjitha ndryshimeve dhe e të gjitha krijesave në Univers është përzierja e katër elementeve kryesore që përbëjnë qenien: toka, uji, ajri dhe zjarri.

Me këtë ai formuloi një parim të ri: nuk ka as krijim e as zhdukje ab so lute të këtyre katër elementeve themelore. Secili nga këto katër elem ente është i përhershëm dhe i pandryshueshëm. Të gjitha ndryshimet që ndodhin në natyrë nuk janë rezultat i ndryshimit të këtyre elementeve por i përzierjes dhe i ndarjes së tyre.

Mirëpo Empedokle hasi në një vështirësi se si ta shpjegojë procesin e përzierjes së këtyre elementeve në substancën e përjetshme. Për ta arsyetuar më bindshëm këtë tezë të tij Empedokle u mbështet në atë se në natyrë ekzistojnë forca pozitive që vënë në lëvizje çdo gjë. Gjithçka që krijohet dhe zhduket është rezultat pikërisht i veprimit të këtyre forcave të Univerzit. Këto forca, që me veprimin e tyre kombinohen katër elementet themelore të gjithësisë sipas tij janë dashuria dhe urrejtja. Dashuria është forca që i bashkon elementet në gjësende të natyrës ndërsa urrejtja është ajo forcë që i ndanë. Të dyja këto procese janë të përhershëm duke krijuar dhe duke ndryshuar gjësendet. Ky mekanizëm i krijimit dhe shkatërrimit të gjësendeve, është pra rezultat i luftës ndërmjet dashurisë dhe urrejtjes. Se si do të krijohen gjësendet dhe si do të shkatërrohen ato varet nga fakti se cilat forca të natyrës do të dominojnë: të dashurisë apo të urrejtjes. Me rëndësi është fakti se ky proces, sipas Empedokles, është i përhershëm.

Doktrina filozofike e Empedokles ka luajtur rol të rëndësishëm në zhvillimin e mëtejmë të zhvillimit filozofik antik por edhe më vonë deri në Renesansë.

28

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

ANAKSAGORA NUSI VENDOS RREGULL DHE LËVIZ ÇDO GJË ”Ekziston një numër i madh grimcash shumë të vogla dhe shumë të përziera. Është mëndja ajo që vë rregull në këtë kaos, ku të gjitha sendet përbëjnë çdo gjë, por në një mënyrë të paperceptueshme.”

Njëri nga filozofët shumë inter e sant dhe shumë të ndë rë sishëm është Anaksagora (rreth viteve 500-425), mendimtar i madh dhe këshilltar politik i Perikliut të famshëm.

Si të gjithë mendimtarët e peri udhës kozmologjike, edhe Anaksa gorës ia tërhoqi vëmendjen natyra, duke u përqëndrua të studiojë dhe të njohi atë.

Anaksagora mendimin e vet Anagsagora, skulpturë filozofik e mbështeti sa në parimin e Empedokles të përzierjes së katër elementeve të substancës dhe të ndarjes së tyre, po aq edhe në parimin eleat se qenia nuk mund të krijohet e as të zhduket. Ai nuk u pajtua as me parimin e Parmenidit e as me atë të Empedokles. Ai pranoi konceptin e Empedokles të përzierjes dhe të ndarjes së substancës, por nuk e pranoi se 29

Beqir Berisha

forca e dashurisë dhe urrejtjes e kryen këtë akt. Ndërsa, duke u mbështetur në parimin eleat të qenies së vetme, erdhi në përfundimin se bota ka aq shumë substanca sa ka edhe gjësende në natyrë, të cilat zhduken dhe rikrijohen përsëri, prandaj hodhi poshtë edhe parimin se ekziston vetëm një qenie. Duke mohuar teoritë e Tale sit, Empedokles dhe të Parmenidit ai pohoi se ekziston një numër i madh grimcash shumë të përziera që përbëjnë qenien. Këto grimca më vonë Aristoteli në Metafizikën e tij i quajti homeomeri. Mirëpo këto grimca të vogla sipas Anaksagorës janë po aq të ndry shueshme sa edhe pa fillim dhe pa mbarim. Kjo do të thotë se edhe Anaksagora në mënyrë indirekte pranon parimin e filozofëve të tjerë para tij.

Ku qëndron shkaku i lëvizjes, është problemi tje tër i madh për Anaksagorën. Cila është ajo forcë që vë në lë vizje çdo gjë, ndanë dhe ndryshon çdo gjë?

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje Anaksagora mbajti qëndrimin se në këtë botë të çuditshme duhet të ketë një qenie që vë në lëvizje çdo gjë e që nuk e lëviz atë asgjë por që është vetëlëvizës i vetvetes, ekziston sipas tij një qe nie e jashtëzakonshme, cilësia e të cilës duhet të jetë shpirtërore.

Këtë qenie ai e quajti Nus. Por ky Nus nuk është as Zoti i Ksenofanit e as qenia e Parmenidit. Anaksagora është i pari filozof dualist që ndanë shpirtin nga materia, megjithatë materies i dha përparësi. Materia ekziston para mëndjes ndërsa mëndja i jep formën me procesin e ndarjes. Nusi shkakton një lëvizje që ndanë substancat, duke formuan gjësende nga substanca të ndryshme.

Bukuria dhe har mo nia qiellore, lëvizja e jeve y me një ekzaktësi të paparashikueshme dhe me një rend të mahnitshëm ishin dukuri tepër interesante për Anaksagorën për të konkluduar se është kjo mëndje e jashtëzakonshme që 30

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

e bën këtë lëvizje në Kozmosin e pafund. Në këtë mënyrë del se Nusi i Anaksagorës është qenia e vetme por si substancë materiale specifike e jashtëzakonshme e pakrijuar dhe pandryshuar e shpërndarë në tërë Universin.Merita e Anaksagorës në mendimin helen nuk është e vogël, sepse ai ishte i pari që mendimin filozofik nga periferia e solli në Athinë. Por nga ana tjetër koncepti i tij pati edhe kundërefekt me ndarjen e mëndjes si mbifyqi nga vetë materia. Ai jo vetëm që frymëzoi dualizmin filozofik, por ndikoi edhe në paraqitjen e idealizmit .

31

Beqir Berisha

LEUKIPI DHE DEMOKRITI TEORIA MË GJENIALE E NATURALIZMIT ANTIK

Leukipi

Demokriti

“Sikur librat e Aristotelit të kishin humbur, ndërsa ato të Dem okritit të ishin ruajtur, Aristoteli sot nuk do të k ishte përparësi në krahasim me Demokritin”.

(ChristianGodin) Para se të kaloj në doktrinën e atomizmit helen të Leukipit (shek. V) dhe të Demokritit (460 – 360), duhet theksuar se Leukipi ëshët zbulues i atomit, ndërsa Demokriti, nxënës dhe mik i tij, mbeti njëri ndër tre filozofët më të mëdhenj të Antikës. Demokriti ishte një dijetar i m adh. Të pakët kanë qenë njerëzit e tillë me një dije enciklopedike të krahasuar me kohën, bashkë me Aristotelin, Lajbnicin dhe 32

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Hegelin që konsiderohen si treshja me dije gjeniale, enciklopedike për kohën kur kanë jetuar. Thuhet se Demokriti një ditë e konsulton Hipokratin, babanë e mjekësisë, për shëndetin e tij. Ky i fundit konstaton se Demokriti vuan nga dija e tepërt. Thuhet poashtu se ka refuzuar të marrë pjesë në ceremoninë e kurrorëzimit të mbretit per sian duke u arsyetuar se është më mirë që gjatë kësaj kohe të zbulojë diçka se sa të argëtohet.

Zakonisht në filozofitë e autorëve të ndryshëm shënohet se ka jetuar 100 vjet. Por nga një legjendë del se ai ka vdekur nga uria në moshën 109 vjeçare. Në momentin e vdekjes ka deklaruar se ka mund të jetojë ende por nuk ka dashtë.

Leukipi është i pari filozof që bëri fjalë për atomin, ndërsa Demokriti e zhvilloi shumë më mirë këtë doktrinë filozofike.

Demokriti është i pari filozof antik që krijoi një sistem filozofik në të cilin përfshiu ontologjinë, gnoseologjinë, etikën dhe estetikën. Madje, është i pari që trajtoi edhe çështjet e edukimit. Demokriti duke u mbështetur në sistemin e Leukipit e zhvilloi më tej këtë doktrinë, duke krijuar mundësi që filozofët e mëvonshëm të përqëndrohen m ë shumë në çështjet fundamentale që kanë të bëjnë me njeriun.

Teoria e atomit Leukipi është themeluesi i doktrinës atomike. Atomizmi i tij u mbështet në konceptin edhe eleat mbi qenien si Njësh, si e vetme, në pluralizmin e Empedokles edhe të elementeve të Anaksagorës. Por për dallim nga to, Leukipi zhvilloi një doktrinë krejtësisht të kundërt.

Elementet e përvojës dhe të gjitha ndryshimet kualitative në natyrë sipas Leukipit, nuk përfaqësojnë qenien. Qenia është diçka tjetër. E vetmja cilësi e qenies është plotësimi i 33

Beqir Berisha

shprazëtirës. Leukipi, të cilin mendim më vonë e përsosi Demokriti, mori si ele ment fillestar të plotën dhe të shprazëtën, që në thelb përfaqësojnë qenien dhe joqenien.

Por sipas tij ekzistojnë që të dyja: edhe qenia edhe joqenia. Të gjitha qeniet tjera krijohen me ndryshimin e kësaj sub stance.

Shprazëtira nuk është asgjë, por meqë në të gjindet qenia dhe në këtë shprazëtirë ndodhin të gjitha ndryshimet, e dhe ajo domosdoshmërisht duhet të trajtohet si e tillë.

Dukuritë natyrore të përvojës këta dy atomistë nuk i shpjeguan duke u mbështetur në doktrinat e mëparshme të Parmenidit, të Empedokles, e të Anaksagorës, por duke u mbështetur në të plotën si substancë materiale dhe në shprazëtirën ku ekziston kjo substancë. Është shprazëtira ajo që mundëson ekzistencën e qenies. Qenia plotëson shprazëtirën. Në kundërshtim me Parmenidin, i cili përjashtoi nga qenia shprazëtirën, Leukipi ndau qenien në infinit (atome), që lëvizin në hapësirë. Me fjalë të tjera, Leukipi e copëtoi qenien e Parmenidit në copëza aq të imëta saqë mund të jenë të pakonceptueshme por edhe të pacopëtueshme, më tej (atome). Për dallim nga Parmenidi,çdo copëz (atom) përfaqëson qenien. E vetmja cilësi e përbashkët e atomeve është vetëm plotësimi i hapësirës së shprazët. Asgjë tjetër të përbashkët nuk mund të kenë. Dallimi në mes tyre i takon natyrës kuantitative: formës, madhësisë dhe pozitës ku gjinden dhe si pozicionohen.

Sipas doktrinës atomike të Leukipit, të gjitha gjësendet e natyrës janë produkt i bashkimit të atomeve, ndërsa shkatërrimi i gjësendeve është pasojë e ndarjes së tyre.

Hapësira boshe, është, pra, kushti më i rëndësishëm i bashkimit dhe i shpërndarjes së atomeve. Çdo gjë që ndodh, në thelb, është vetëm lëvizje e atomeve. Atomet lëvizin 34

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

vetvetiu pa asnjë shkak nga jashtë. Lëvizja e ty re nuk ka as fillim as mbarim.

Këtë mendim gjenial të Antikës që e filloi Leukipi do ta zhvillojë dhe përsosi më tej miku i tij Demokriti nga Abdera. Ai bëri një përparim ende më të madh dhe shumë më cilësor në teorinë e atomizmit. Ai si detyrë prioritare i vuri vetes që të shpjegojë dukuritë empirike natyrore, që ishin shkaku i refleksioneve filozofike që nga Shkolla e Miletit. Përveç kësaj ai bëri edhe një hap më tej për të shpjeguar edhe problemet psikologjike dhe bashkë me to edhe ato etike. Interesi i tij nuk u kufizua vetëm te fenomenet fizike, siç ishte praktikë e përgjithshme te të gjithë paraardhësit e shkollave të ndryshme filozofike, por edhe në problem et antropologjike.

Megjithatë metafizika e tij për të shpjeguar dukuritë fizike dallon nga të gjitha të tjerat. Për të njohur fizikën, përkatësisht fenomenet empirike, sipas Demokritit duhet njohur qenien e vërtetë e të gjitha këtyre dukurive, që janë atomet dhe lëvizja e tyre në hapësirë të pafund.

Ajo që shohim në botën empirike është një realitet i pamohueshëm, por kjo nuk është e tërë e vërteta. Ne duhet të nisemi nga ajo që shohim e dëgjojmë, mirëpo kjo njohuri e shqisave tona është shumë e mëngët dhe shumë e kufizuar.

Dijen e vërtetë na e mundëson vetëm arsyeja, sepse vetëm ajo është në gjendje që të mendojë lëvizjen e atomeve në hapësirë të shprazët. Ndryshimet që ngjajnë në hapësirë, sipërfaqësisht duken shumë të thjeshta, të zakonshme, dhe shumë sipërfaqësore, por në thelb, të gjitha këto ndryshime shprehin një raport shumë të komplikuar të atomeve. Si pasojë e këtij raporti që është një lëvizje mekanike e tyre, të gjitha ndryshimet kualitative shprehin vetëm raportin kuantitativ të atomeve në mes veti në hapësirën e shprazët.

35

Beqir Berisha

Pikërisht këtu qëndron edhe njohja jo e saktë senzitive e përvojës Nga ky grumbullim dhe pozicionim i atomeve varet edhe fortësia apo butësia e gjësendeve. Këto janë cilësitë primare që realisht u përkasin gjësendeve. Të gjitha cilësitë tje ra të gjësendeve janë rezultat i ndikimit të atomeve gjatë lëvizjes në shqisat tona prandaj janë edhe cilësi sekundare. Në grupin e parë mund ti numërojmë fortësinë, dendësinë, madhësinë, formën dhe peshën, ndërsa në grupin e dytë llogariten shija, ngjyra, toni, era etj. .

Demokriti është i pari filozof helen që u interesua edhe për jetën psikike të njeriut. Ai edhe në trajtimin e kësaj problematike iu përmbajtë doktrinës së vet të atomizmit.

Shpirti i njeriut është i përbërë poashtu nga atomet sikur gjithçka tjetër në hapësirë, por për dallim nga gjësendet tjera atomet e shpirtit dallohen. Shpirti është i përbërë nga atomet e zjarrta, që janë më të përsosura, më të buta, më të rumbullakta dhe më të lëvizëshme. Këto atome i gjejmë edhe te bimët, edhe te kafshët, por në numër shumë më të madh dhe më të përsosur i kemi te njeriu.

Demokriti është i pari filozof natyralist kur dominuan çështjet kosmologjike, që doli edhe në suaza a ntropologjike.

Në pajtim me doktrinën e vet të atomizmit, ai zhvilloi jo vetëm teorinë psikologjike por edhe etikën e vet. Këtë teori ai e mbështeti në të njejtin parim të lëvizjes së atomeve. Por për dallim nga lëvizja mekanike e atomeve në natyrë, Demokriti te njeriu bëri një shmëngie serioze. Lëvizja e atomeve në shpirtin e njeriut e humb karakterin mekanik, duke marrë një karakter teleologjik.

Demokriti është i pari filozof që e mbështeti etikën në arsye, duke e intelektualizuar sjelljen e njeriut dhe duke e mbështetur në qëllime të caktuara. Njeriu vepron me arsye 36

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

dhe çdo veprim i tij është i mbështetur në arsye dhe në qëllime të caktuara. Qëllimi i njeriut është lumturia, por lumturinë e vërtetë nuk e gjejmë në kënaqësitë senzitive dhe instiktive. Këto kënaqësi janë mashtruese dhe kryesisht i takojnë botës shtazore. Lumturia e vërtetë a rrihet në kënaqësitë shpirtërore, intelektuale.

Rëndësia e Demokritit është e madhe edhe në zhvillimin e antropologjisë dhe të etikës. Ai ishte i pari që e kaloi interesin e vet nga dukuritë natyrore në ato të njeriut. Do të jetë Demokriti ai që do t’i nxisë filozofët e mëvonshëm që në qendër të studimeve të tyre ta vënë njeriun, që filozofinë ta zbresin nga qielli në tokë.

37

Beqir Berisha

HIPOKRATI SËMUNDJA – PRISHJE E EKUILIBRIT FIZIK OSE SHPIRTËROR “Sëmundjet nuk janë pasojë e ndikimit të fuqive mbinatyrore, por shenjë e devijimit natyror dhe i prishjes së ekuilibrit fizik e shpirtëror”.

Kah mesi i shek. V në saje të zhvillimit të gjithanshëm ekonomik, politik e kulturor të Heladës filloi zhvillimi i hovshëm i shkencave të veçanta.

Ky zhvillim, pos tjerash u pa edhe në fushën e mjekësisë.

Hipokrati (450 – 356) do të jetë mjeku i parë që do të bëjë kthesë rrënjësore në trajtimin e të sëmurëve, në zhvillimin e shkaqeve të sëmundjes, në Hipokrati metodologjinë e zbulimit të shkakut të sëmundjeve, në mënyrën e terapisë dhe në qëndrimin hu man ndaj të sëmurit. Me të drejtë hipokrati konsiderohet si baba i mjekësisë evropiane por teoria e tij ka edhe një theks të veçantë filozofik, sepse qasja e tij në trajtimin e sëmundjeve, në rend të parë, është edhe qasje filozofike. Hipokrati jo vetëm për betimin e tij të njohur për qëndrimin ndaj të sëmurit që është bërë aksioma më e rëndësishme mjekësore për më shumë se 2000 vjet, por edhe 38

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

për metodologjinë hulumtuese konsiderohet si themelues i mjekësisë shkencore. Ai është një reforma tor i madh i mjekësisë. Formuloi rregulla të veça nta për trajtimin e të sëmurëve, të njohura e të kodifikuara si etika e mj ekësisë.

Këto rregulla ai i zbatoi te nxë nësit e tij duke kërkuar të betohen për trajtimin e të sëmurëve.

Hipokrati u bë i madh me këtë reformë dhe ai njihet në fushën e mjekësisë më shumë për këtë reformë të madhe.

Mirëpo kur ai trajtohet si filozof duhet të theksohet se qe i pa ri që sëmundjet i shkëputi nga pikëpamja e ndikimit të fuqive mbinatyrore dhe shkakun e kërkoi në rrethanat e jetës, në mënyrën e të jetuarit të ushqyerit dhe të sjelljes. Me mënyrën e hulumtimit të shkaqeve të sëmundjes dhe me metodologjinë e re të terapisë që bëri, Hipokrati ndikoi që aktiviteti mjekësor të trajtohet jo si një mjeshtri e fallxhorëve dhe e magjistarëve, por si një aktivitet i mirëfilltë i pavarur shkencor dhe hu man. Hipokrati është i pari që sëmundjen e epilepsisë e trajtoi në mënyrë shkencore. Këtë sëmundje nuk e trajtoi si të shenjtë por, si çdo sëmundje tjetër me shkaqe të veçanta.

Hipokrati është i njohur edhe me këshillën për sensin e maturisë për çdo veprim për ruajtjen e shëndetit. Sipas tij shëndeti i njeriut varet shumë nga ajo se si jeton dhe si vepron njeriu. Këshillë shumë e rëndësishme e tij është sensi i masës, përkatësisht i maturisë me ushqim dhe me çdo veprim, har mo nia në jetë dhe bërja e një jete të qetë e të mençur. Është e njohur deviza e tij që më vonë e përdorën edhe latinët “një mendje e shëndoshë në trup të shëndoshë”. Rregull dhe kërkesë e veçantë e Hipokratit është edhe mbajtja e fshehtësisë së natyrës së sëmundjes. Mjeku ka për obligim që të mbajë fshehur sëmundjen në qoftë se kjo bëhet me kërkesën e pacientit.

39

Beqir Berisha

Duke trajtuar hipokratin si filozof duhet theksuar se ai është i pari që me re for mat e bëra me hulumtimin, trajtimin e sëmundjes jo vetëm që përparoi mjekësinë por, e ndau ate edhe nga filozofia edhe nga mëny ra e terapisë joefektive të fallxhorëve.

40

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PERIUDHA ANTROPOLLOGJIKE SOFISTËT DHE SOKRATI Zhvillimi i vrullshëm i mendimit filozofik helen nga Shkolla e Miletit me Talesin dhe dishepujt e tij e deri te ato mizmi me Demokritin, krijoi një bazë të fuqishme për zhvillimin e mëtejmë të filozofisë.

Jonianët me Talesin e të tjerët pas tij, deri te Demokriti, me përjashtim të këtij të fundit, tërë sisht u interesuan për çështjet e natyrës, përkatësisht për prejardhje n e botës.

Demo kriti zgjeroi mendimin e tij filozofik edhe te njeriu.

Ndërkaq, filozofët që do të vijnë pas, do t’i interesojë kry esisht njeriu dhe shoqëria. Derisa në periudhën fillestare të mendimit filozofik helen në qendër të vëmendjes ishte Kozmosi dhe paraelementi i krijimit të botës, tashti në qendër të vëmendjes u bë njeriu me të gjitha problemet që e preokupojnë.

Në fushën e filozofisë interesimi u përqëndrua në vlerat mo rale, në drejtësinë shoqërore, në vlerat politike, në mundë sitë e njohjes së realitetit, në rolin e arsimit për zhvillimin e shoqërisë. Këtu qëndron edhe arsyeja që kjo periudhë u quajtë edhe iluminizmi helen, periudha që dallohet me karakteristikë të veçantë në trajtimin e problemeve filozofike, ku kemi dy pozicionime të kundërta. Në një anë i kemi sofistët e në anën tjetër Sokratin. Sofistët dhe Sokrati paraqesin dy mentalitete të kundërta, dy qëndrime të papajtueshme dhe dy mo rale antagoniste. Sofistët shkonin nga qyteti në qytet, por më së shumti në Athinë. Numri i sofistëve që kanë tr ajtuar çështjet filozofike është tejet i madh, por këtu do të ndalem 41

Beqir Berisha

në më kryesoret: Protogora që konsiderohet si kryetar i sofistëve që erdhi në Athinë nga Abde ra, Georgija që erdhi nga Sicilia dhe Trasimarku. Është Protogora ai që i pari veten e quajti sofist. Por të gjithë sofistët që erdhën nga shumë qytete të Sicilisë në Athinë punonin me paga. Ky aktivitet i sofistëve mori përmasa aq të mëdha sa që u shndërrua në aktivitet tregtar. Meqë tregë tinë atëherë në Athinë e bënin robët, edhe puna e sofistëve u quajt si punë tregëtare, shitja e diturisë nëpërmjet ligjeratave të sofistëve u konsiderua si e turpshme dhe punë e ulët dhe e padenjë për filozofët. Edhe pse në fillim sofistët patën një autoritet të madh te masa e arsimuar më vonë puna e sofistëve u çvesh nga vlera intelektuale e mo rale dhe u konsiderua si punë mashtruese.

Sofistët ishin mjeshtër që bashkëbiseduesit e tyre t’i bindin që të sjellin konkludime absurde dhe qesharake. Edhe sot fjala sofizëm përdoret kur duam ta detyrojmë dikë për konkludime absurde.

Më vonë Aristoteli punën e sofistëve do ta quajë sofistikë përkatësisht si aktivitet mashtrues. E kundërta e sofistikës është doktrina filozofike e Sokratit, i cili iu kundërvu relativizmit absolut të sofistëve. Ai zhvilloi doktrinën se në shoqëri ekziston një rregull i mbështetur në ligje që kanë vlerë ab so lute e që duhet tërespektohet nga të gjithë.

42

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PROTAGORA NJERIU ËSHTË MASË E ÇDO GJËJE “Njeriu nuk i njeh gjësendet siç janë realisht, por siç i duken atij dhe vetëm atij në momentin e vëzhgimit”.

Deri sa Herakliti thoshte se në asnjë mo ment e njejta gjë nuk është identike me vetveten, Protagora (487-420) para Krishtit, mohoi ekzistencën e realitetit në një mënyrë tjetër. Është Platoni ai që na e la citatin e Protagorës se “njeriu është masa e të gjitha gjësendeve: “e atyre që ekzistojnë se ekzistojnë dhe e atyre që nuk ekzistojnë se nuk ekzistojnë”.

Protagora Protagora e subjektivizoi dhe e rela ti vizoi, në këtë mënyrë , tërësisht njoh jen njerëzore. Ai e individualizoi këtë njohje deri në ekstrem. Sipas tij nuk ka njohje ab so lute, ka vetëm përshtypje individuale për çdo subjekt. Njohuritë kufizohen vetëm në shqisa dhe janë vetëm një përshtypje individuale. Sipas Protagorës ajo që është e nxehtë për mua është e ftohtë për tjetrin. Përceptimet e ndryshme japin edhe njohuri të ndryshme. Një send ka aq karakteristika sa ka edhe njerëz. Por edhe i njëjti njeri nuk i njeh gjësendet siç janë realisht. Ai i njeh ato ashtu siç i percepton në momentin përkatës. Meqë 43

Beqir Berisha

përceptimi i gjësendeve ndryshon nga momenti në mo ment, nuk mund të flasim për dije ab so lute, por për një perceptim relativ. Për këtë arsye çdo mendim që mbështetet në ndijim dhe perceptim, sa është i vërtetë po aq është jo i vërtetë.

Protagora shkon aq larg sa që këtë vërtetësi e quan vetë m vërtetësi individuale dhe momentale, që nuk mund të përgji thësohet as për të tjerët e as për një kohë më të gjatë. Sipas pikëpamjes së Protagorës nuk kemi asgjë a b so lute por për kundrazi një subjektivizëm absolut, një skepticizëm dhe një fenomenologji, nuk kemi as dije reale, as shkencë as filozofi.

Edhe Protagora, sikurse të gjithë sofistët, konsiderohet si themelues i argumentimit logjik dhe të përmbysjes së argumenteve të kundërshtarit pavarësisht nga faktet dhe vërtetësia. Në këtë mënyrë Protagora mund të konsiderohet edhe si themelues i ligjit të kontradiksionit në logjikë. Ai ka theksuar se për çdo pohim ekzistojnë dy teza të kundërta. Për shembull, gjykimi “ky ujë është i ftohtë” mund të kundërshtohet nga gjykimi, “ky ujë nuk është i ftohtë”. Njeri nga këto gjykime kontradiktore nuk mund të j etë i saktë.

Megjithate sipas mendimit të Protagorës që të dy këto gjykime nuk mund të përgënjeshtrohen. Kjo varet nga fakti se si e percepton individi ujin në momentin e caktuar. Protagora mbrojti pikëpamjen e tij se njerëzit kanë mendime të ndryshme për të njëjtën gjë. Por më meritore dhe më të sakta janë gjykimet e atyre që më mirë e njohin gjësendin përkatës.

Përkitazi me doket dhe zakonet mo rale, Protagora ishte i mendimit se çdo shoqëri ka ligjet e veta prandaj brezi i ri duhet të edukohet në atë frymë që t’i respektojë ato regulla, norma, ligje, me qëllim që rendi të jetë më i qëndrueshëm. Këtu me këtë qëndrim Protagora devijon, disi, nga relativizmi i tij absolut.

44

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

GEORGIA QENIA DHE JOQENIA JANË KONTRADIKTORE MES VEDI – ATO N UK EKZISTOJNË “Asgjë nuk ekziston: as qenia të cilën nuk mund ta mendojmë, as si të përhershme as si të përkoh shme; e as si të thjeshtë, as si të shumëllojtë, as si joqenie, sepse që të dyja janë koncepte kontradiktore” Ky citat bën thelbin e filozofisë së Georgias(483-375). Ai duke u nisur nga filozofia e Shkollës eleje mbi qenien dhe joqenien e Parmenidit dhe nga apo ritë e Zenonit, themeloi një doktrinë shumë të çuditshme, duke mohuar tërësisht ekzistencën jo vetëm të joqenies por edhe të qenies.

Ai shkoi edhe përtej relativizmit të Protagorës me teorinë e njohjes, duke kaluar nga subjektivizmi në Georgia agnosticizëm dhe nihilizëm ekstrem.

Geor gia ishte sofist sikur Protagora, megjithatë veten nuk e quante sofist. Ai e konsideronte veten si retor; ligjëronte retorikën dhe kishte besim në forcën magjike të fjalës politike.

Thuhet se fjalimet e tij mortore kanë qenë aq të fuqishme sa që ka nxitur te të pranishmit panhelenizmin në mënyrë shumë të fuqishme. Ajo që përbën thelbin e filozofisë së Georgias është skepticizmi dhe nihilizmi itij. Derisa Protagora pohonte 45

Beqir Berisha

se çdo qenie është rel a tive dhe ajo ekziston vetëm në raport me vetëdijen, Geor gia e mohon tërësisht atë. Janë të njohura tri parimet e tija nihiliste: 1. Asgjë nuk ekziston, 2. Nëse ekziston nuk mund të njihet dhe 3. Edhe nëse njihet nuk mund të transmetohet te të tjerët.

Në fakt, Geor gia ka qenë një mjeshtër i madh i retorikës dhe i dialektikës spekulative me fjalë. Por shumë filozofë argumentet e tija nihiliste rreth qenies nuk i marrin si serioze., sepse ai me një ironi pa presedan tentoi të përbuzi e të bëjë të pavlerë tërë filozofinë e mëparshme me stilin kontradiktor të Zenonit. Nihilizmi i Georgias është shumë interesant edhe në çështjen e moralit. Meqë njeriu nuk mund të dijë asgjë, nuk mund të dijë as atë se ç’është e m oralshme dhe ç’është e pamoralshme. Derisa Protagora pohonte se çdo vend ka moralin e vet, Geor gia pohon se morali dhe virtyti janë dispozitë e lindur – e dhënë nga Zoti dhe se çdo individ ka moralin e vet.

TRASIMAKU FUQIA MË E VLEFSHME SE DREJTËSIA “Dominuesit me ligje i detyrojnë të dominuarit të bëjnë atë që është në interes të tyre” Kështu mendonte, kështu preferonte dhe kështu vepronte Trasimaku, njëri nga sofistët që jetonte nga avokatura dhe ligje ratat e retorikë s. Ky sofist karakterizohet si arogant, me një natyrë tepër të vrazhdë, me tendenca për të 46

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

dominuar ka përdorë edhe forcën për të realizuar interesat e veta në dëm të të tjerëve.

Filozofia e Trasimakut shprehet në kohën e kulmit të iluminizmit helen, kur në vend të problemeve të natyrës, në qendër të vemendjes u vu njeriu dhe shoqëria, morali dhe shteti, zakonet, normat dhe ligjet. Ai filloi të filozofojë kur në rend dite u vu vlera e ligjeve dhe zbatimi i tyre, rëndësia e ligjeve në jetën e përbashkët dhe mbajtja e rendit publik.

Trasimaku në pajtim me natyrën e egër të tij, si ideal kishte forcën dhe dhunën. Forca sipas tij është më e rëndësishme se drejtësia. E drejtë është vetëm ajo që është në dobi të më të fortit. Më të fuqishmit duhet të dominojnë mbi më të dobëtit, t’i shfrytëzojnë ata dhe të miratojnë ligje për dominimin mbi ta. Këtë duhet ta bëjë çdo shtet, sepse ligjet forcojnë dhe ruajnë shtetin. Çdo shtet pavarësisht nga forma e qe verisjes duhet të sjell ligje në fa vor të dominimit mbi më të dobëtit.

Demokracia do të sjellë ligje demokratike, tirania ligje tiranike e kështu me rradhë. Me rëndëi është që këto ligje të sigurojnë dominimin e më të fuqishmive mbi më të dobëtit.

Në fushën e moralit Trasimaku mbajti të njejtin qëndrim të egër dhe arogant. Ideal i etikës së tij ishte dhuna. Ai mohoi çdo normë mo rale dhe çdo ligj pozitiv. Propagoi se jeta e padrejtë është më e lumtur se ajo e drejta, të padrejtët gjithmonë jetojnë më mirë se të drejtët, se padrejtësia është më e dobishme se drejtësia. Trasimaku thoshte se drejtësia është virtyt i të marrëve, ndërsa padrejtësia i të mençurve.

Prandaj filozofia e tij konsiderohet si një filozofi e amoralitetit të përsosur. Me të drejtë shumica e analistëve të filozofisë edhe vetëvrasjen e tij e konsiderojnë si një akt që e ka merituar.

47

Beqir Berisha

SOKRATI “E VETMJA GJË QË DI UNË ËSHTË AJO SE NUK DI ASGJË” “Ciceroni duke i bërë homazh Platonit, në mënyrë të mahnitshme e quajti atë princ të filozofisë, ndërsa për Sokratin u shpreh më thjeshtë se është babë i filozofisë” (Moris Merlo Ponty) Sokrati është rast i veçantë nga më të mëdhenjtë e filozofisë, rast i veçantë nga të mëdhenjtë e të mëdhenjve të filozofisë botërore dhe bashkë me Konfuçin e Krishtin përbën treshen më spektakulare të botës së vjetër.

Sokrati dallohet nga tërë plejada e filozofëve helenë dhe nga tërë filozofët e mëvonshëm deri në ditët e sotme me katër karakte ristika të qenësishme: Sokrati 1. Sokrati nuk ka shkruar asnjë resht – sikur Buda dhe Krishti. Fjala e gjallë është filozofim, thoshte Sokrati, e shkruara është kopje.

2. Filozofoi në mënyrë të veçantë, duke u dalluar nga të gjithë filozofët deri në ditët e sotme.

3. Jetoi në mënyrë modeste duke u dalluar nga të gjithë të tjerët.

48

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

4. Vdiq në mënyrë madhështore duke u bë rë shembull për brezat e mëvonshëm.

Sokrati u bë gjenial në kohën kur Athina ishte qendër e iluminizmit helen, madje edhe evropian; jetoi në kohën e gjenijve në një qytet siç ishte Athina. Ai jetoi në kohën (470399) kur do të sundojë Perikliu i famshëm, që e përmenda edhe më lartë, i cili nuk mori pjesë në asnjë banket deri sa do të jetë në krye të pushtetit. Sokrati do të jetojë në kohën kur në Athinë do të lulëzojë arti. Eskili kishte shkruar tashmë disa nga veprat më të shquara dramatike. Do të jetojë në kohën kur do të paraqiteshin tragjeditë e famshme të Euripidit e të Sofokliut, kur mendimi filozofik helen gjindej në udhëkryqin e madh midis drejtimit kozmologjik dhe antropologjik. Sokrati është i pari filozof pa kozmologji nga e tërë ajo plejadë e madhe e filozofëve helenë nga Talesi deri te Demokriti, është i pari filozof që në qendër të refleksioneve filozofike vuri njeriun, është i pari që filozofisë i dha kahje perëndimore. Kjo do të thotë që në vend të spekulohet për natyrën dhe krijimin e botës, mendimi filozofik orientohet kah problemi se si duhet të jetohet. Sokrati me këtë orientim të filozofimit të tij e zbriti filozofinë nga qielli në tokë, nga Universi te njeriut.

Për Sokratin nuk mund të gjykohet në saje të veprave, sepse siç u tha, ai nuk shkroi asgjë. Megjithate ekzistojnë tri burime që bëjnë fjalë për të. Burimi më i rëndësishëm është ai i Platonit, dishepullit të tij dhe mikut më të ngushtë. Platoni, si në veprën Apologjia e Sokratit ashtu edhe në shumë vepra tjera paraqet mendimin filozofik të Sokratit në mënyrë shumë origjinale. Por me këtë origjinalitet është poashtu shumë vësh tirë që në këto dialogje të dallosh se ku fillon dhe ku mbaron mendimi i Sokratit si dhe ku ka ndërhyrë dhe ku a fut ndo një mendim i Platonit. Megjithëkëtë, veprat e Platonit ngelin si burim më i sigurtë dhe japin pasqyrën më reale për të.

49

Beqir Berisha

Sokrati themelues i filozofisë së moralit Ajo që e dallon Sokratin nga të gjithë filozofët e mëvonshëm, është fakti se ai ishte i mendimit se filozofia nuk shkruhet. Ajo nuk është përmbajtje që mund të shkruhet, por aktivitet mendor hulumtimi, duke e konsideruar si të vërtetë më të rëndësishme çështjen e moralit.

I tërë aktiviteti filozofik i Sokratit zhvillohet nëpërmjet bisedave që i bënte me qytetarë, me mjeshtër, zejtarë, specialistë të ndryshëm nëpër rrugët e Athinës në punëtori e gjetiu. Bisedat e tij, të cilat i ka paraqitur në mënyrë të sistematizuar Platoni, janë të famshme. Këtu qëndron arsyeja që të gjithë filozofët e quajnë mbret të dialogut dhe babë të filozofisë. Çështjet e sjelljes dhe të moralit ishin prekur edhe më parë nga Demokriti. Por në mënyrë të veçantë, ato u bënë objekt shqyrtimi dhe debatesh nga sofistët. Sokrati duke analizuar pozicionimet e sofistëve dhe duke mos u pajtuar me pikëpamjet e tyre u bëri një kritikë të reptë pikëpamjeve të tilla, duke mbajtur qëndrim krejtësisht të kundërt por shumë të drejtë, pikëpamje kjo që më vonë do ta përkrahi, do ta vazhdojnë dhe përsosin Platoni dhe Aristoteli. Theksi i filozofisë së Sokratit bie ekskluzivisht mbi moralin, me fjalë të tjera, që njerëzit të mësojnë, përkatësisht të filozofojnë rreth të mirës dhe të sillen mirë. Këtë mënyrë të filozofimit te Sokrati e nxiti nga njëra anë fillimi i shthurrjes morale të shoqërisë helene me paraqitjen e sjelljeve devijante dhe të paarsyeshme, nga ana tjetër qëndrimi sofistëve rreth çështjeve të moralit.

Këto dukuri degjenerative nga aspekti moral e nxitën Sokratin që të mendojë më thellësisht për moralin, normat, zakonet dhe ligjet. Sofistët aktualizuan çështjen e moralit por ata nuk e kishin shtruar këtë çështje në mënyrë më serioze se 50

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

ku mbështetet sjellja njerëzore dhe se pse duhet të re spektohen ligjet e shoqërisë përkatëse. Periudha kosmologjike nxorri në pah se në gjithësi ka një rend dhe harmoni të mahnitshme. Sokrati këmbënguli që kjo harmoni e natyrës të mund të shërbejë si shembull për një harmoni e rend edhe te njerëzit. Pra, atë që nuk e bënë dhe as që tentuan ta bëjnë sofistët e aktualizoi në mënyrë shumë serioze Sokrati.

Përkundër skepticizmit, subjektivizmit dhe relativizmit absolut në çështjet e moralit, Sokrati formuloi parimin e iluminizmit se morali mbështetet në arsye e njohje (dituri). Ai e kundërshtoi parimin se njeriu duhet t’i plotësojë të gjitha dëshirat, pasionet e lakmit. Përkundrazi Sokrati mbaj ti qëndrimin se veprimi i moralshëm mbështetet në veprim të arsyeshëm dhe në dituri. Njeriu mund të sillet mirë edhe duke u mbështetur në ndjenja, interes dhe dëshira. Por kjo mund të jetë më tepër veprim rasti dhe shprehie sesa veprim i moralshëm në bazë të vetëdijes dhe ndërgjegjes se është duke vepruar drejtë. Veprimi i drejtë mund të jetë vetëm rezultat i diturisë, në kundërshtim me veprimin e gabueshëm që shpreh mungesën e dijes se si duhet vepruar.

Njeriut i duhet dituria në jetë si për të manipuluar me gjësendet, si për ti përdorur ato në dobi të vetes e për të bë një jetë të matur, por mbi të gjitha i duhet dituria se si duhet të sillet. Sokrati në këtë mënyrë identifikoi moralin dhe virtytin me diturinë. Virtyti sipas tij është dituri ose baraz me diturinë.

Dituria është thelbi i virtytit prandaj ai mund të mësohet. Në thelb të kësaj diturie Sokrati vëndon vetënjohjen, vetë vërejtjen dhe vetperceptimin mbi të cilat do të mbështe tet veprimi i moralshëm. E njohur është thënia e Sokratit njihe vetveten, që do të thotë se ata që nuk e njohin vetveten veprojnë në mënyrë të gabuar. Por veprimit të moralshëm nuk i mjafton vetëm kjo. Parimi themelor i virtytit është që të 51

Beqir Berisha

njohish edhe të mirën. Por ç’është ajo që për Sokratin është e mirë. Ai e kundërshtoi relativizmin e sofistëve rreth të mirës, megjithate nuk e konkretizoi sa duhet parimin e vet të së mirës se a duhet njeriu të mendojë nga rasti në rast apo ekziston një ligj i përgjithshëm se ç’është e mirë. E sigurtë është vetëm ajo që Sokrati nga koncepti i të mirës përjashton kënaqësitë materiale – plotësimin e shfre nuar të dëshirave dhe afsheve e pasioneve. Për të vepruar mirë sipas tij është e mjaftueshme që njeriu të dijë vetëm se ç’është e mira. Duke synuar të depërtojë në thelb se ç’është e mira, Sokrati thekson se një gjë është e mirë nëse i posedon cilësitë që duhet t’i ketë për të qenë e mirë. Edhe koshi për bërllok është i mirë nëse na shërben, po edhe unaza e artë nuk është e mirë nëse është punuar keq. Njeriu së pari duhet të dijë se ç’është e mira si ide e përgjithshme dhe në bazë të saj mund të veprojë mirë.

Gjithçka që vlerësohet si e mirë dhe që njihet si e mirë, mbështetet në idenë e përgjithshme të së mirës. Nga ky kënd nuk mbështetet ideja në fakte por faktet në ide. Kjo do të thotë se së pari duhet të dimë se ç’është e mira dhe cili është veprim i mirë dhe mandej të veprojmë në bazë të kësaj ideje.

Të dishë të mirën njëkohësisht do të thotë edhe të veprosh mirë dhe anasjelltas të veprosh keq do të thotë njëkohësisht të mungon dituria. Askush nuk vepron keq vullnetarisht.

Gabimi është vetëm në mosdije.

Pikëpamjet e Sokratit mbi shtetin janë po aq interesante sa edhe të rëndësishme. Shteti është bashkësia ku të gjithë qytetarët e tij gjejnë sigurinë dhe lumturinë. I lumtur është ai që u nënshtrohet ligjeve të shtetit. Nga ana tjetër poashtu më i lumtur dhe i fuqishëm është shteti ku të gjithë qytetarët e tij u nënshtrohen ligjeve përkatëse. Virtyti te Sokrati mbështet në diturinë për të mirën si ide më e përgjithshme dhe çdo 52

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

veprim është rezultat i idesë së të mirës. Por kjo ide te ai ngeli disi pa përmbajtje dhe si kategori më e lartë.

Sokrati mbret i dialogut Meqë Sokrati e identifikoi virtytin me dijen, si detyrë themelore e njeriut është të njohi të mirën si konceptin më të lartë. Thelbi i diturisë duhet të jetë ky koncept, që njëkohësisht do të jetë më i përgjithshmi dhe që do të ketë vlerë ab so lute për të gjithë .

Sokrati mendonte se dituria nuk mund të transmetohet.

Ajo nuk mund të përvetësohet nëpërmjet ligjërimit, por vetëm nëpërmjet arsyetimit të brendshëm – meditimit. Këtu pikërisht qëndron enigma filozofike që ai nuk ka ligjëruar por ka biseduar me njerëz, me qëllim që së pari t’i bindë se nuk dinë asgjë ose nuk e dinë thelbin e saj për të cilën bisedohet dhe vetëm pastaj gjatë bisedës të zbulojnë vetë të vërtetën.

Nëpërmjet pyetjeve që bënte, Sokrati synonte t’i bindte bashkëbiseduesit se nuk kanë dije për ate që bisedojnë.

Pavarësisht: se për çfarë teme do të bisedohet dhe cili do të jetë objekti i bisedës, qëllimi ka qenë i njejtë të arrihet te koncepti i të mirës. Biseda e Sokratit m e bashkëbiseduesin nuk ka qenë e lehtë edhe në ato raste kur bashkëbiseduesit i është dukur e lehtë dhe çështja për të cilën bisedohet e njohur. Sokrati, në thelb, edhe kur bashkëbisedue si ka pretenduar se di diçka, Sokrati gjatë dialogut e ka bindur se dija e tij është e mëngët, prandaj edhe maksima “unë di se nuk di asgjë” ka të bëjë jo me Sokratin por me bashkëbiseduesin që do të thotë se kjo maksimë i atribuohet bashkëbiseduesit, që të pranojë e të bindet se nuk di asgjë. Sokrati ka biseduar edhe me njerëz që kanë pasur disa njohuri elemenare ose relativisht njohuri më të gjëra. Por, ka biseduar edhe me të 53

Beqir Berisha

tillë që kanë mbajtur veten se dinë ndërsa në thelb “nuk kanë ditur asgjë”.

Varësisht se çfarë me ndon bashkëbiseduesi që e pyet Sokrati, biseda vazhdon në pafundësi deri sa të arrihet një konkludim i përgjithshëm për atë që është biseduar. Bisedat më të thella filozofike Sokrati i ka zhvilluar me sofistët deri sa i ka futur në situata të tilla sa që t’i japin përgjigje absurde e të binden se nuk kanë dije për atë që bisedojnë. Këtë procedurë të bisedës Sokrati e ka quajtur i r o n i. Pas bindjes së bashkë biseduesit se nuk di asgjë, fillon dija, që njëkohësisht është procedura e fillimit të bindjes se bashkëbiseduesi din diçka . Çka din bashkëbiseduesi? Ai di se nuk di, sepse vetëdija se nuk di është njëkohësisht edhe fillimi i dijes. Me këtë bindje fillon procesi i dijes. Sokrati vuri në përdorim arsyen, duke i gjykuar mendjelehtësitë dhe spekulimet rreth koncepteve subjektive irelevante dhe skeptike të sofistëve dhe duke treguar procedurën e dijes së vërtetë.

Kur Sokrati ia arrinte qëllimit ta bindte bashkëbiseduesin se nuk di asgjë, fillonte pjesa e dytë e bisedës për ta bindur se dituria nuk përvetësohet nga jashtë me ligjerata, siç praktikonin sofistët, por ajo duhet të zbulohet te vetë personi.

Koncepti nuk formohet nga jashtë por ai duhet zbuluar në brendësinë e trurit tonë, ku është i fshehur. E gjithë biseda e Sokratit orientohet në faktin që të goditet dhe të përmbyset pikëpamja e sofistëve se dituria është rezultat i ligjeratave.

Përkundrazi ajo është rezultat i bashkëbisedimit të cilën shkathtësi Sokrati e quajti dialektikë në kundërshtim me praktikën e sofistëve të ligjërimeve që u quajt sofistikë. Këtë procedurë të zbulimit të dijes nga brendësia e trurit Sokrati e quajti majeutikë, që në thelb luan rolin e mamisë (akusheri).

Kjo do të thotë se Sokrati luan ate rol që nga bashkëbiseduesi ta nxjerrë diturinë ashtu sikurse mamija që i ndihmon nënës ta 54

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

lind fëmijën. Me fjalë të tjera dituria lind nga brenda që ka ekzistuar në formë latente në tru njësoj si lind fëmija nga barku i mëmës.

Dënimi me vdekje dhe përjetësia Sokratit iu ndërpre aktiviteti filozofik me dënimin kapital – vdekje, nga regjimi demokratik i Athinës. Shumë filozofë si Hegeli, Didoro, Godani e të tjerë e gjykojnë këtë dënim si të padrejtë. Hegeli e konsideron si tragjike vdekjen e Sokratit, ndërsa Godani e konsideron edhe si tragjike e dhe si skandaloze. Me krimin që do të bëhet ndaj Sokratit, filozofia do të sigurojë martirin e vet të parë për 25 shekuj sikur krishterizmi që ka Jezusin. Akuza ndaj Sokratit qe krejtësisht formale edhe pse e mbështetur në fakte që mund të arsyetohen, por rea lisht ai u fajësua për veprimtari kundër regjimit demokratik.

Detaj nga vdekja e Sokratit. Lui Da vid. 1787 Tre qytetarë: Aniti, Meleti dhe Likoni e akuzuan Sokratin se nuk beson në zotërat që beson shteti dhe se prish rininë me bisedat e tij që bën me ta. Në thelb, këto ishin akuza formale, megjithatë, të mbështetura fuqishëm në frymën ideologjike të regjimit të Athinës. Të shkatërrosh një besim që ekziston në popull siç thekson Hegeli do të thotë të bësh përmbysje në shtet. Religjioni dhe shteti ishin të lidhura ngushtë dhe shtetit i nevojitej ndihma te religjioni sepse ajo plotësonte një anë të ligjshmërisë së shtetit. Pikërisht nga ky kënd mund të arsyetohet edhe akuza e dytë, se Sokrati prish rininë. Me atë që Sokrati ka ndikuar te të rinjtë nëpërmjet bisedave, në fakt ka ndikuar në prishjen e marrëdhënieve në mes prindërve dhe fëmijëve, sepse kanë rënë në kundërshtim pikëpamjesh.

55

Beqir Berisha

Gjykuar nga ky kënd ka qenë shumë e zakonshme dhe shumë e arsyeshme që Sokrati ta pranojë dënimin. Ai ka qenë i mendimit se ligjet qofshin të mira apo të këqija duhet të respektohen. Prandaj dënimin me vdekje e ka pranuar pa kundërshtim, ka pi helmin duke r efuzuar që të largohet ilegalisht nga burgu, edhe pse ka pasur shumë oferta të sigurta nga nxënësit e tij. Këtë a kt Sokrati e bën në mënyrë shumë sfiduese, duke u deklaruar: më mirë të vdes unë në moshën 69 vjçare e të jetojë etika ime sesa të jetojë unë e të vdes etika.

Rëndësia e filozofisë së Sokratit Sokrati, në filozofi i pari zbuloi konceptin si kategori logjike, prob lem ky që më detajisht do ta elaborojë Aristoteli.

Meritë tjetër e madhe e tij është se ai është themelues i etikës si disiplinë filozofike, themelues i dialogut, që më vonë do ta zbatojnë edhe shumë filozofë të tjerë si Dekarti, Lajbnici, Didero e shumë të tjerë para tyre edhe pas tyre. Sokrati është themelues i dialektikës si formë e veçantë e rrahjes së probemeve filozofike. Por mbi të gjitha ai ka merita të mëdha si iluminist, sepse i dha prioritet jetës së arsyeshme. Jeta ka vlerë vetëm në qoftë se ajo mbështetet në arsye, dije, drejtësi dhe moral. Këto mendime ishin në kundërshtim të plotë me realitetin politik të demokracisë athinase dhe të atij filozofik të sofistëve. Prandaj dënimi i Sokratit me vdekje ë shtë një dëshmi edhe e dënimit të mendimit filozofik të tij. Në fakt politika e Athinës së atëhershme nuk e dënoi vetëm Sokratin si filozof por e dënoi edhe mendimin filozofik të tij.

56

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PERIUDHA SISTEMATIKE Begatia më e madhe kulturore që kemi trashëguar nga Helada e lashtë është filozofia e dy mendimta rëve më të mëdhenj në përgjithësi dhe të atij helen në veçanti - Platonit dhe Aristotelit.

Periudha që në historinë e filozofisë helene trajtohet si periudha sistematike, është ajo kur filozofia helene arrinë të sistematizojë dhe të sintetizojë tërë mendimin filozofik helen.

Kësaj periudhe i takojnë dy filozofët më të më dhenj të të gjitha kohërave - Platoni dhe Aristoteli. Ndikimi i tyre, për zhvillimin e mendimit filozofik perëndimor ka qenë më i madh nga të gjithë filozofët tjerë he lenë. Ata nuk ngelin as prapa gjigantëve më të mëdhenj të filozofisë së mëvonshme.

Përkundrazi, Aristoteli qëndron edhe m bi ta.

Karakteristika themelore e kësaj periudhe është sinteza e mendimit filozofik helen të periudhës kozmologjike, asaj antropologjike dhe ngritja në një shkallë shumë të lartë e mendimit filozofik. Mendimi i tyre është rezultat i imponimit të kohës por edhe fryt i gjenialitetit të tyre. Edhe Platoni edhe Aristoteli jetuan në kohën kur populli i Athinës ishte kurreshtar për shumë çështje që nuk ishin trajtuar sa duhet më parë.

57

Beqir Berisha

PLATONI IDEALIZMI OBJEKTIV DHE BOTA E DYFISHTË “Njëra nga dhuratat më të bukura që fati na i ka ruajtur nga bota e vjetër, padyshim janë veprat e Platonit. Pla toni pati një imagjinatë gjeniale dhe një stil mahnitës në shkrime. Në to ka pjesë të një bukurie letrare të jashtëzakonshme.”

(Hegeli) “Lindja dhe ndërtimi i filozofisë së Platonit mbi idetë është njëra nga ngjarjet më të suksesshme dhe më të frytshme, por edhe nga më të vështirat dhe më të ndërlikuarat në tërë historinë e mendimit filozofik evropian.”

(Vildelbandi) Platoni (427-347) ka lindur në Athinë dhe kryesisht ka jetuar në Athinë. Babai i tij Aristoni prejardhjen e ka nga Kodra – mbreti i fundit i Atikës, ndërsa nëna nga fisi i Solonit. Emri i tij i vërtetë është Aristokles, por rreth emrit Platon ka mendime të ndryshme. Disa mendojnë se këtë emër e ka marrë në saje të lartësisë së trupit dhe gjerësisë së shpatullave, disa të tjerë mendojnë se pamja e bukur e tij i ka dhënë këtë emër, ndërsa disa mendojnë se emri i tij është rezultat i begatisë së fjalorit të pasur dhe stilit shumë të bukur të shprehjes.

58

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Platoni në Tablonë e Rafaelit Gati tërë jetën e kaloi në Athinë. Pas vdekjes së Sokratit ka bërë disa udhëtime, duke vajtuar te Euklidi në Megare pastaj në Kirenë, Egjypt, në Sicili te pitagorianët dhe në Sirakuzë. Mer pjesë në dy luftëra, zihet rob por e shpëton një mik nga mbreti i Sirakuzës. Me kthyrjen në Athinë themelon shkollën e tij filozofike – Akademia, në shenjë respetki të trimit legjendar mitologjik Akademus. Kjo shkollë ka qenë në rang shumë të lartë, si univerziteti i sotëm. Këtu, nxënësit (apo studentët) nuk kanë dhënë provim. Janë praktikuar de bate, ligjërime të studentëve dhe punime të shkruara origjinale. Me këtë Platoni ka synuar që te brezi i ri të kultivojë jo frymën e të mësuarit dhe të mbajturit mend, por atë të krijimit dhe zbulimit.

Takimi me Sokratin, nxënësi i të cilit do të bëhet, do të vendos fatin e jetës dhe mënyrën e filozofimit të tij. Platoni do të jetë 20 vjeçar kur për herë të parë e takon Sokratin, ndërsa 59

Beqir Berisha

do të ketë 30 vjet kur Sokrati do të dënohet me vdekje . Ky dënim do ta prekë shumë Platonin dhe do ta revoltojë për sundimin gjoja demokratik të Athinës, ku kryesisht do të qeverisin injorantët. Vdekja tragjike e Sokratit do t’a frymë zojë Platonin, që t’u reket çështje ve politike me shkrimet e tija. Megjithatë Platoni nuk ishte vetëm një filozof politik, edhe pse të gjitha veprat e tija prekin çështjet politike. Dialo gjet e tija, me një bukuri të jashtëzakonshme me personazhin gjenial Sokratin do të bëhen shumë të admirueshme për kohën, që do të ngelin si pasuria më e madhe dhe më e bukur kulturore nga Antika, që as sot nuk e kanë humbur aktualitetin.

Frazili, filozofi i shkollës pitagoriane, tridhjetë e katër dialogjet e Platonit do ti ndajë kështu: Eutifroni, Apologjia e Sokratit, Kritoni, Fedoni, Shteti etj.

Veprat e Platonit kanë një rë ndësi të madhe për përjetësimin e filozofisë së Sokratit. Derisa kundërshtarët e Sokratit mendonin se me vdekjen e tij zhduket edhe filozofia e Sokratit, ndodhi e kundërta. Qe Platoni që e ngriti shumë lartë Sokratin, e hyjnizoi mendimin e tij, e rehabilitoi atë, duke e bërë të pavdekshme filozofinë e tij. Nëpërmjet dialogjeve, Platoni paraqiti në letër fjalën e gjallë të Sokratit. Është pikërisht Sokrati që do të jetë fr ymëzues i zhvillimit të idealizmit objektiv te Platoni. Hegeli thekson se atë që e filloi Sokrati e kreu Platoni. Dallimi esencial midis Sokratit dhe Platonit do të jetë në faktin se filozofia sipas Sokratit, duhet t’u shërbejë qytetarëve që të njohin të moralshmen, te Platoni filozofia bëhet një spekulim në vehte. Derisa te Sokrati njohja e arsyeshme na mundëson veprimin e moralshëm, te Platoni konceptet e përgjithshme shndërrohen në substanca.

Pikërisht kjo botë jomateriale është obje kt i filozofisë së Platonit.

60

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Bota senzitive hije e botës së ideve Platoni është themelues i idealizmit objektiv, që do të zhvillohet, modifikohet dhe transformohet gjatë gjithë historisë së njerëzimit. Te Platoni realisht ekzistojnë vetëm idetë. Ato ekzistojnë jashtë botës senzitive në më nyrë të pavarur dhe transcendetale. Platoni idenë e konsideron si esencë, reale. Ekzistenca e saj është e pakontestueshme, ndërsa bota materiale që e shohim është vetëm kopje e saj.

Këtë ide të Platonit më vonë kisha e shndërroi në Zot. Idetë, sipas Platonit, janë qenie që e kzistojnë realisht, njësoj sikur që ekzistonte qenia e Parmenidit. Por derisa qenia e Parmenidit është një qenie materiale me shtrirje në hapë sirë dhe është vetëm një qenie dhe asgjë tjetër, te Platoni kemi shumë ide që përfaqësojnë një botë të tërë idesh apo qeniesh jomateriale. Kjo botë jomateriale nuk mund të njihet nëpërmjet shqisave, sepse nuk i takon botës senzitive. Ajo mund të njihet vetëm nëpërmjet rezonimit dhe meditimit të thellë. Bota e ideve te Platoni nuk është një iluzion, as nuk duhet identifikuar me idetë konceptuale të mendimit të za kon shëm. Perkundrazi janë ide që kanë ekzistencë të amshueshme metafizike. Ato ekzistojnë realisht jashtë botës senzitive dhe janë superiore në krahasim me të, që në realitet është vetëm një hije e botës së ideve. E bukura si ide qëndron jashtë botës senzitive, qenëson jashtë saj, ndërsa të gjitha gjësendet e bukura janë vetëm hije e idesë së të bukurës, e cila ekziston si model, si mostër apo kallëp për të gjitha gjësendet e bukura të botës senzitive. Ideja e të bukurës na frymëzon për të bërë vepra të bukura.

Idenë e së mirës, pra duhet ta kuptosh si diçka objektive, që mund të njihet, që u jep të vërtetën dhe që shpirtit që njeh i jep aftësi të njohjes.

Të kuptohet si shkak të diturisë sonë dhe si shkak të së vërtetës që e njohim me mëndje.

61

Beqir Berisha

Idealizmi i Platonit ka nxitur pikëpamje të ndryshme rreth natyrës së ideve. Shumë filozofë theksojnë se ide alizmi i Platonit është i trefishtë: otologjik, logjik dhe etik, që do të thotë se idetë janë edhe parime te gjësendeve që u paraprijnë atyre, edhe koncepte logjike edhe norma të përsosura etike.

Piramida e ideve të Platonit që përputhet plotësisht me piramidën e koncepteve logjike që do të ndërtojë Ar istoteli nga më të ulëtat me përmbajtje më të gjërë deri te më të lartat me përmbajtje më të ngushtë. Kjo piramidë me ide të llojllojshme të të gjitha gjësendeve, të llojeve dhe gjinive të tyre kulminon me idenë e së mirës si ideja hyjnore, si kategori më e lartë dhe pa përmbajtje. Ideja e së mirës i përfshinë të gjitha idetë tjera, që i subordinohen asaj si më e larta dhe dominantja mbi të gjitha idetë. Mirëpo ky subordinim i ideve, i idesë dominante të së mirës nuk është i ngjashëm me atë të Aristotelit, për të cilin do të bëj fjalë më vonë. Ky nuk është një subordinim logjik. Përkundrazi është një subordinim teleologjik. Kjo do të thotë se idesë së të mirës si ideja më e lartë dhe si e vetme ide i subordonohet e tërë bota e ideve të tjera të botës senzitive.

Idetë që i njohim nëpërmjet të koncepteve janë qenia e vërtetë, bota reale, që ekziston përkrah botës senzitive. Bota e ideve është një botë e amshueshme që as nuk krijohet, as nuk rritet, as nuk zhduket e as nuk zvogëlohet. Kjo botë ekziston realisht dhe pavarësisht nga ne. Ideja e të mirës dhe ajo e të bukurës që ekzistojnë realisht si qenie të vërteta shërbejnë për të krahasuar idetë tona në botën senzitive. Të gjitha gjërat e mira apo të bukura të botës senzitive që i hasim në përvojën tonë, ne vetëm i krahasojmë me idetë e së mirës dhe të së bukurës në përgjithësi që ekziston realisht. Se sa është i mirë një gjësend, ose një veprim apo sa është e bukur 62

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

diçka, gjithmonë i krahasojmë me idenë e të mirës dhe idenë e të bukurës. Çdo të thotë kjo?

Në botën empirike mund të konstruktojmë trekëndësha të ndryshëm. Të gjithë këto mund të jenë të përkohshëm. Por ideja e trekëndëshit është e përjetshme dhe e pandryshueshme. Kjo do të thotë se forma e trekëndëshit si ide ekziston pavarësisht nga figurat apo objektet edhe nëse ato ndryshohen apo zhduken. Ideja e mollës, e shtëpisë e kalit ekzistojnë realisht edhe nëse këto gjësende ndryshohen apo zhduken, prishen apo tjetërsohen. Ideja e mollës është gjithmonë e njëjtë, e pavarur nga ne, e pandryshueshme dhe e patjetërsueshme ndërsa molla si mollë që e hamë ajo vetëm participon në këtë ide. Ideja e kalit poashtu është e amshu eshme dhe e pandryshueshme edhe pse në botën senzitive kemi kuaj realisht të ndryshëm që ekzistojnë për një kohë të caktuar.

Parabolla e shpellës dhe teoria e njohjes Imagjinata gjeniale e Platonit, në mënyrë më të thukët shprehet në parabollën e shpellës të paraqitur në librin e shtatë të veprës së tij monumentale “Shteti”.

Këtu Platoni me një mjeshtëri të jashtëzakonshme, në mënyrë alegorike dhe me një ironi të thellë, duke mbr ojtur teorinë e vet të ideve, përbuz sistemin politik të Athinës.

“Merrni me mend njerëzit e gjallë në ndonjë shpellë nëntokë sore…ku kalon një vrimë e gjatë që shpie larg në drejtim të dritës. Në shpellë jetojnë njerëz që nga fëmijëria…të lidhur këmbë dhe duar me pranga dhe nuk mund të luajnë as kokën.

Përpara kanë një murë, ndërsa pas shpine digje t një zjarr.

Ndërmjet zjarrit dhe të ngujuarëve kalon një urë ku lëvizin njerëzit, të ngujuarit shohin vetëm hijet e jo njerëzit që lëvizin 63

Beqir Berisha

aty pari. Ata tërë jetën kanë parë vetëm hije përballë shpellës dhe këto hije i konsiderojnë si reale. Poqese ndonjë nga këta të ngujuar i then prangat dhe del jashtë dhe sheh botën reale, natyrën, diellin, njerëzit që veprojnë dhe të gjitha gjësendet tjera, do të bindet se sa ka qenë i mashtruar, duke shikuar vetëm hije në shpellë. Të supozojmë se ky njeri kthehet për sëri në shpellë për t’u treguar të tjerëve se janë të mashtruar.

Ata në fillim do ta trajtojnë si të verbuar e të matufosur, por më në fund edhe e mbysin”. Ku qëndron filozofia e kësaj parabolle?

Me këtë përshkrim të imagjinuar, Platoni, në rend të parë, synon të mbrojë dhe të argumentojë teorinë e vet mbi idenë dhe gnoseologjinë e tij të mbështetur në arsye. Por kjo parabollë është edhe një shpatë që godet në mënyrë të shu më fishtë. Ai injoron sundimin athinian dhe thumbon regjimin që e ka lënë popullin në padituri. Platoni godet injorancën e 64

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

madhe të popullit, se populli është i manipuluar me hije, se mëson ate që nuk duhet, duke lënë anash atë që duhet të mësohet. Ai tallet me pushtetarët, të cilët janë po aq injorantë sa edhe masa popullore e degraduar deri në fund. Thënë ndryshe në gjuhën e filozofisë së Platonit, shpella simbolizon botën senzitive, të ngujuarit simbolizojnë mendimin e njerë zve – nivelin e ulët të tyre arsimor dhe pikëpamjet e cekëta mbi botën senzitive të kufizuara vetëm në atë që shohin dhe dëgjojnë pa vënë në përdorim arsyen për të gjykuar rreth realitetit të tyre. Ikja e të ngujuarit nga shpella simbolizon Sokratin, i cili pasi përpiqet të tregojë të vërtetën vritet. Hijet simbolizojnë mashtrimin e njerëzve në botën senzitive. Drita simbolizon botën e ideve, ndërsa dielli idenë e së mirës.

Shpella është një kritikë tepër e rëndë, nëpërmjet të së cilës Platoni i bën sistemit të qeverisjes, arsimit, jetës së përditëshme si dhe shumë problemeve të tjera të shoqërisë përkatëse. Aty vërehet njëkohësisht edhe ndarja e botës në senzitive apo e errët me hije në shpellë me njerëz të paditur, të mashtruar e të edukuar keq dhe reale – bota e ideve.

Njohja është kujtesë Gnoseologjia racionaliste e Platonit dallohet si nga ajo e Sokratit që mbështetet në induksion ashtu edhe nga ajo e Demokritit që mbështetet më shumë në analogji. Te Platoni njohja transformohet në kujtesë. Gnoseologjia e tij nuk është as njohje senzitive as empirike as meditim, por ajo transformohet në intuitë, që në realitet është vetëm zbulim i një dije që në formë latente ka qëndruar në shpirtin tonë e që shpirtit i rikujtohet. Shpirti sipas Platonit nuk njeh asgjë më shumë se nga kujtesa nga bota e ideve. Sepse kj o njohje mbështetet jo në ndijime, as në perceptime, as në 65

Beqir Berisha

parafytyrime, as në përvojë. Përkundrazi përvoja na jep mundësinë që të kujtohemi për njohjen që kemi poseduar më parë.

Njohja sipas Platonit, nuk është pra një proces i njohjes reale të dukurive apo të gjësendeve gjatë kontaktit direkt me to. Ajo është një rizbulim, një rishfaqje e ideve tona të përjetshme të shpirtit tonë. Meqë shpirti është i pavdekshëm, ai njeh disa ide që kanë hyrë në trupin tonë. Kur lind njeriu, me që shpirti është i pavdekshëm, ai hyn në trupin e njeriut. Këtë hyrje Platoni e quan inkarnacion, ndërsa kur vdes njeriu shpirti del nga trupi dhe ky proces quhet dezinkarnacion. Kështu shpirti i njeriut njëherë qëndron në botën e ideve, njëherë qëndron në trup.

Metafizika dhe psikologjia e moralit Karakteristika themelore e jetës psikike, sipas Platonit, është ajo se shpirti nga një aspekt i përket botës senzitive, nga një aspekt tjetër botës së ideve. Një pikëpamje e tillë është plotësisht në përputhje me doktrinën e tij të dy botërave.

Platoni mbajti qëndrimin e pavdeksisë së shpirtit të njeriut.

Shpirti është i ndarë në tri pjesë: pjesa e emocioneve dhe e ndjenjave, pjesa volitive dhe pjesa e arsyes. Pjesa e afsheve dhe ajo volitive i takojnë botës senzitive, ndërsa pjesa e ar syes i takon botës së ideve. Emocionet dhe ndjenjat kar akte rizohen me kënaqësitë shpirtërore dhe fizike, por këtyre u përgjigjet maturia. Pjesën volitive e karakterizon fuqia e vullnetit dhe trimëria, ndërsa pjesën e arsyeshme mëndja.

Platoni për të ilustruar më mirë këtë ndarje, merr shembull se si dy kuaj i vë në lëvizje dhe i frenon kalorësi. Dy kuajt përfaqësojnë vullnetin dhe emocionet me ndjenjat ndërsa kalorësi arsyen.

66

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Platoni është përfaqësuesi i harmonisë shpirtërore. Kjo harmoni arrihet me nënshtrimin e dy pjesëve të para të shpirtit që i takojnë botës senzitive, pjesës së tretë të shpirtit – arsyes, ku është baza e diturive dhe i virtytit e të mirësjelljes, që sipas Platonit ka qenë karakteristika the melore të qenit njeri.

Platoni, në përgjithësi ka synuar një njeri të frenuar, të arsyeshëm, i cili do të sundojë emocionet dhe epshet por arsyeja, ka synuar një helen të pastruar nga gjithçka që është e keqe dhe e shëmtuar, një xhentëlment siç thekson Rasëli. Kjo karakteristikë shpreh atë që Platoni e quan harmoni që e zbukuron shpirtin e njeriut që thelbësisht është bukuri më e madhe se e trupit. Kjo bukuri e shpirtit që shprehet në sjelljen praktike, është ajo begati që bën të mundshme r ealizimin e idesë së të mirës.

Fizika e Platonit Problemet e moralit dhe të shtetit, sidomos pas dënimit të Sokratit me vdekje, siç u theksua edhe më lartë, e frymëzuan Platonin aq shumë sa që i dhanë një ma te rial për të ndërtuar sistemin e parë dhe shumë të komplikuar flozofik.

Platoni e filloi filozofimin e tij rreth çështjeve të moralit, ndërsa në vitet e 70-dhjeta trajtoi edhe çështjet e natyrës.

Bota e dyfishtë dhe diskontinuiteti midis botës së ideve dhe asaj senzitive, e futi Platonin në mendime se si të shpjegojë natyrën dhe krijimin e Kozmosit me një përsosmëri e bukuri të mahnitshme. Në këtë mënyrë Platoni tërë lëvizjen dhe tërë dukuritë e botës senzitive i’a nënshtrojë një parimi teleologjik të përpiktë dhe këtë proces të madh kozmologjik e mbështeti në krijuesin (Demijurgun) e madh – Zotin. Me këtë koncept Platoni mohoi parimin mekanik dhe ma te ri al ist të Demokritit 67

Beqir Berisha

në krijimin e botëve dhe procesin e krijimit të botës e mbështeti në një parim të ri, në plotëfuqinë e krijuesit të saj.

Me këtë Platoni, defakto krijoi mundësi të mbë shtetjes së mëvonshme të krishterizmit dhe të religjionit në përgjithësi si koncept të krijimit të botës nga Zoti. Platoni e pranoi konceptin e Heraklitit se çdo gjë që ndodh në botën senzitive është rezultat i lëvizjes. Por kjo lëvizje nuk është e rastësishme dhe nuk është mekanike. Ajo bëhet për një qëllim të caktuar dhe me kohë të caktuar.

Mashtrimi nëpërmjet artit Meqë bota senzitive është vetëm kopje e ideve ndërsa veprat artistike kopje të kësaj bote, ato janë, sipas Platonit, dyfish mashtruese. Njeriu si qenie intelegjente duhet të depërtojë në thelbin e gjësendeve që janë idetë. Njohja që na japin veprat artistike është njohje iluzore, për arsye se vetë veprat artistike mbështeten në iluzon të botës senzitive si hije e ideve. Këtu qëndron arsyeja se shumë vepra artistike Platoni i ka konsideruar si të rrezikshme për shtetin dhe ka aluduar që të ndalohet leximi i atyre veprave letrare nga brezi i r i. Në mënyrë të veçantë ai ka kritikua r veprat e Hesiodit dhe të Homerit, me të cilat shtrembërohen shumë gjëra të krijuara nga Zoti. Platoni mohon se Zoti është krijues vetëm i gjërave të mira dhe jo edhe i të këqijave. Në ato vepra trajtohet vdekja si gjë e keqe që e tremb rininë nga vdekja. Në kundërshtim me këtë Platoni mban qëndrim se rininë duhet kurajuar që të vdes në fushën e betejës. Për këtë qëllim duhet të lexohen vepra që trimërojnë dhe nxisin krenarinë edhe në vdekjen e më të afërmëve në fushëbetejë.

68

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

A është Platoni përfaqësues i parë i komunizmit?

E tërë etika e Platonit synon jo aq lumturinë dhe virtytin e individit sa atë të llojit njerëzor. Këtë mir ëqenie, moralitet dhe lumturi Platoni synon ta realizojë pikërisht në re ndin shoqëror, ku shteti është or gan i vetëm i bashkimit të qytetarëve me një rend me rregulla dhe norma të caktuara, ku çdo gjë do të kordinohet në bazë të ligjeve. Platoni nuk e analizoi shtetin vetëm nga jashtë si or gan i tillë si është dhe si funksionon, por, si duhet të jetë e të funksionojë.

Platoni parashihte një shtet ku do të sundojë arsyeja, me fjalë të tjera të sundojë aristokracia dhe jo masa e paarsimuar, të sundojë mëndja dhe drejtësia. Për të sunduar arsyeja sipas Platonit, në fakt duhet të sundojnë filozofët. Ata janë ajo elitë që do të rivendosë rendin, drejtësinë, zbatimin e ligjeve duke krijuar një shoqëri të moralshme. Në fakt, ky është shteti ideal i Platonit, që simbolizon edhe njeriun e smadhuar. Kjo do të thotë se sikur që te individi duhet të sundojë arsyeja, në shoqëri arsyeja sundon vetëm duke udhë hequr njerëzit e mençur. Ate që përfaqëson shpirti i njeriut pra i ndarë në tri pjesë: pjesa e emocionale, e vullnetit dhe i arsyes, duhet të përfaqësojë edhe shteti, që duhet të ke të tri pjesë ose tri shtresa: shtresa prodhuese, e cila do të sigurojë ekzistencën materiale, shtresa e dytë do të jetë ushtria që do të mbrojë kufijtë e vendit dhe shtresa e tretë do të jenë filozofët që do të qeverisin.

Në përputhje me teorinë e tij në përgjithësi, këto tri shtresa disponojnë me tiparet përkatëse që do të sigurojnë funksionimin e mirë të rendit shoqëror. Filozofët disponojnë me mençuri, prandaj edhe duhet të qeverisin me shtetin, ushtarët disponojnë me vullnet të fuqishëm, janë trima, prandaj duhet të mbrojnë atdheun. Shtresa e tretë disponon me aftësi të zakonshme për punë praktike, shërbime dhe 69

Beqir Berisha

prodhimtari. Kur secila shtresë do të ushtrojë mj eshtrinë e vet, shteti do të jetë i arsyeshëm dhe do të funksionojë mirë.

Ky lloj i qeverisjes, që sipërfaqësisht duket edhe diktatorial, edhe utopik për kohën kur ka jetuar Platoni jo vetëm që është një protestë dhe kundërpërgjigje për sistemin e korruptuar demokratik të polisit helen, por është edhe diçka shumë më e madhe. Shteti i Platonit i menduar kështu, është shumë i qëlluar edhe për arsye se aty çdo individ dhe çdo shtresë realizojnë aspiratat e veta, çdo individ kontribuon sipas mundësive dhe aftësive të veta për mirëqenien, drejtësinë dhe moralitetin në shoqëri.

Në shtetin e tij Platoni bën fjalë edhe për një racë të shëndoshë njerëzore. Për këtë arsye ai ka paraparë edhe disa norma dhe kufizime rreth trashëgimisë për një brez më të shëndoshë. Baballarët më të mirë, sipas tij duhet të bëjnë më shumë fëmijë. Nënat kanë të drejtë të bëjnë fëmijë nga mosha 20 deri në moshën 40 vjeçare, kurse baballarët nga mosha 25 deri në moshën 45 vjecare. Mbi këtë moshë fëmijët nuk mund të kenë shëndet të mirë, pranda j ose duhet abortuar, ose fëmijët menjëherë pas lindjes duhet vrarë. Jashtë këty re kufijve aborti dhe vrasja e fëmijëve ka qenë i detyruar. Përveç kësaj Platoni ka paraparë e dhe disa përkufizime strikte përkitazi me martesën. Ato duhet të jenë të një gjinie sa më të largët gjaku për të siguruar një brez sa më të shëndoshë.

Në fund shtrohet pyetja se a është Platoni përfaqësues i parë i komunizmit. Të gjithë ata që shohin ngjashmëri nuk gabojnë, edhe pse ndryshimi është ev i dent. Shteti Platonit, ku do të sundojë arsyeja dhe ligjet është një protestë kundër demokracisë së korruptuar të polisit helen ndërsa komunizmi i Marksit një protestë kundër korruptimit të shoqërisë borgjeze në shekullin XIX. Edhe te shte ti i Platonit edhe te i Marksit duhet të sundojë arsyeja. Përderisa te Platoni kjo gjindet te filozofët, te Marksi më i ar syeshëm është proletariati, që do të vëndojë një rend të drejtë, ku të gjithë do të jenë të barabartë.

70

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

ARISTOTELI – MBRET I DIJETARËVE “Aristoteli është njëri nga më të g jithanshmit dhe më të thellët e gjenive shkencorë që janë paraqitur ndonjëherë – një njeri i mençur, me të cilin askush dhe në asnjë kohë nuk m und të krahasohet” (Hegeli) “Ai erdhi në fundin e periudhës krijuese të mendimit helen, e p as vdekjes së tij, botës ju desht 2000 vjet para se të prodhonte ndonjë filozof që mund të krahasohet përafërsisht i barabartë me të”.

(Rasëli) Busti i Aristotelit në Muzeun arkeologjik, Napoli.

Aristoteli u lind në Stagirë të Thrakisë, ishte djalë i mjekut per sonal të mbretit të Maqedonisë Aminte – babës së Filipit.

Qysh si fëmijë i vdes babai. Në moshën 17 vjeçare bëhet nxënës i Akademisë së Platonit ku qëndron 20 vjet. Në akademi dallohet si lexues i pasionuar dhe mori epitetin “mëndja e shkollës”. Shumë her ë kur mungonte Platoni, ligjeratat i mbante Aristoteli. Në fillim pajtohej me pikëpamjet e mësuesit të tij, duke riafirmuar teorinë e ideve të paraqitura në Eudemus. Më vonë u diferencua nga Platoni, duke pohuar se jashtë natyrës nuk mund të gjejë asnjë bazë tjetër më solide për hulumtime filozofike. Aristoteli qe i pari që tr asoj udhën për studimin e natyrës, i pari bëri analizën mbi zoologjinë në veprën “Historia e kafshëve”. Me mbi 400 traktate Aristoteli u 71

Beqir Berisha

Busti i Aristotelit në Muzeun arkeologjik, Napoli bë studjuesi më i madh i të gjitha fushave shkencore duke hapur rrugën e studimeve dhe të zhvillimit të shkencave të veçanta. Ai për të parën herë përdori termat: logjikë, fizikë, ekonomi, psikologji, retorikë, etikë, etj. që përdoren edhe sot.

Te Aristoteli i gjejmë e dhe termat energji, dinamikë, indukcion, demonstrim, substancë, atribut, esencë, pronë, rastësi, kategori, propozicion, univerzal, topikë etj. Aristoteli është themelues i logjikës, e cila deri në shek. XVII nuk pësoi asnjë ndryshim. Është Lajbnici në shek. XVII që tre ligjeve të logjikës formale të Aristotelit i shtoi ligjin e katërt, atë të arsyes së mjaftueshme. Në biologji, mendimi i Aristotelit deri në shk. XIX ka qenë absolutisht i pakontestueshëm. Vetëm teoria e Darvinit pjesërisht i korigjoi pikëpamjet e Aristotelit.

72

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Aristoteli dallohet edhe me disa karakteristika të tjera si nga mësuesi i tij Platoni ashtu edhe nga të gjithë filozofët e mëvonshëm helenë. Platoni kishte si objekt filozofimi idetë, Aristoteli tokën dhe natyrën. Platoni e injoronte mendimin e përgjithshëm të njerëzve si një mendim i errët, Aristoteli mbajti qëndrim të kundërt. Opinioni i përgjithshëm duhet të jetë pikënisje dhe të shërbejë për të njohur origjinën e gjësendeve dhe të dukurive. Platoni u konfrontua me sofistët, duke e kualifikuar retorikën e tyre si demagogji mashtruese, Aristoteli i rehabilitoi sofistët, duke trajtuar retorikën si art të fjalës. Të gjithë filozofët para Aristotelit edhe Platoni qenien e shndërruan në parim të veçantë, Aristoteli e përmbysi edhe këtë parim të reduktimit të shumëanshmërisë së qenies në një të vetme.

Në rend të parë Aristoteli është një mendimtar i natyrës.

Ai u interesua për gjithçka që ekziston në natyrë, për gjithçka që lëviz, që zhvillohet dhe që ndryshon. Deshti të jep përgjigje përse yjet ndjekin gjithmonë të njejtën udhë, përse guri që e hedhim lartë bie poshtë. Ai erdhi në përfundim se gjithçka në natyrë lëviz dhe ndryshon, se gjithçka ka origjinën dhe logjikën e vet. Aristoteli studioi edhe natyrën e njeriut: ndjenjat, kujte sën, të menduarit, vullnetin dhe shumë funksione dhe procese psikike në tërësi. Jorastësisht ai konsiderohet si mjeshtër i mendimit abstrakt. Sistemi i tij filozofik u ushqye nga tërë mendimi i mëparshëm helen, duke u ngritur në shkallën më të lartë në të gjitha fushat filozofike dhe shkencore. Ai u mbështet në mendimin e mëparshëm filozofik, sidomos në doktrinën e Parmenidit dhe të Heraklitit mbi qenien, të Pitagorës dhe të Platonit, por nuk u pajtua me asnjërin. Në metafizikën e vet Aristoteli i analizoi dhe i kritikoi të gjitha doktrinat e mëparshme filozofike duke sajuar doktrinën e vet mbi qenien.

73

Beqir Berisha

Metafizika – shkencë hyjnore Gjenezën fjala metafizike e ka në veprën e Aristotelit të titulluar Metafizika. Në fakt këtë vepë r Aristoteli e quajti filozofi e parë që trajton qenien si qenie, si ekzistencë, si diçka që është, si substancë. Pas tre shekujsh këtë filozofi të Aristotelit, të cilën ai e quajti edhe shkencë hyjnore, epitet ky që mund ta ketë vetëm Zoti, Andronikasi, i cili bëri klasifikimin e veprave të Aristotelit i dha titullin metafizikë. Ai i dha këtë emër të përshtatshëm në përputhje me gjuhën helene: me-ta fizika që do të thotë përtej fizikës. Ky emër përputhet plotësisht me natyrën e problematikës që e trajtoi Aristoteli.

Problemi ishte qenia si ekzistencë përtej dukurive dhe ndryshimeve të fizikës (natyrës). Aristoteli e quajti shkencë e parë, sepse ajo studion shkaqet e para të dukurive dhe të gjësendeve të veçanta, paraelementet e dukurive natyrore që studiojnë shkencat e veçanta. Qenien e quajti substancë, që në gjuhën helene do të thotë “të jesh”, “të ekzistosh”si diçka që u paraprinë të gjitha gjësendeve të veçanta. Ai trajtoi qenien si substancë të parë, si parim, si shkak përtej fizikës, por jo në kuptimin e Parmenidit dhe të Demokritit. Njëshi i Parmenidit si qenie është njësh dhe çdo gjë tjetër në natyrë: njeriu kafshët, bimët etj. janë vetëm pjesë e kësaj qenie unikale, atomi Demokritit është një qenie e padukshme dhe e pandashme. Qenia te Aristoteli, përkundrazi sinjalizon një ekzistencë reale në vend të caktuar në kohë të caktuar dhe me raporte të caktuara, një qenie joabstrakte, por partikulare si njeri, si kafshë si bimë ose si një objekt sipas shembullit që dhamë më sipër: Shtëpia ekziston si shtëpi, qeni si qen, njeriu si njeri. Por qenia te Aristoteli ka edhe një karakteristikë thel bë sore. Ai te qenia dallon esencialen, më të rëndësi shmen.

Qenia njerëzore psh. përmban atë që është më esenciale për 74

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

njeriun. Njeriu mund të jetë i ri, plak, i sëmurë, i shëndoshë, i shkurtë apo i gjatë, i racës së bardhë apo të zezë, por të gjitha këto karakteristika janë të dorës së dytë, në raport me esencialen të qenurit njeri. Metafizika ka për objekt qenien si esencë të parë, si diçka përtej fizikës për të shpjeguar origjinën e asaj që ekziston. Për dallim nga të gjithë filozofët helenë që u nisën nga qenia metafizike, Aristoteli veproi ndryshe; u nis nga natyra për të zbuluar qenien.

Nuk është e vërtetë as ajo se gjithçka herë nuk lëviz e herë lëviz dhe asgjë nuk është e amshueshme, por ekziston njëmendësi që në mënyrë të pandërprerë lëviz gjithçka, ndërsa vetë ky lëvizës është i palëvizshëm.

Aristotelin e preokupoi problemi themelor i filozofisë helene që nga Talesi deri te Platoni: si të shpjegohet raporti midis dukurive natyrore dhe shkaku kry esor i tërë asaj që ngjanë në natyrë. Në këtë mënyrë Aristoteli zbërtheu proble min e paraelementit ose të qenies së dukurive partikulare.

Nuk kemi asnjë qenie tjetër përpos qenieve të veçanta, nuk ka qenie tjetër përpos atyre që shohim, prekim e bashkëjetojmë.

Po edhe të gjitha ndryshimet që bëhen në këtë ekzistencë nuk mund të mohojnë identitetin e asgjëje. Kështu A është A dhe nuk është B. Thënë ndryshe njeriu është njeri e nuk është balenë dhe lumi është po i njejti lum dhe nuk është as liqe e as përua; mandej lumi ngel lum përgjithmonë. Qenia sipas Ari sto telit është materiale. Të gjitha gjësendet e veçanta janë materiale, por ato nuk kanë një përbërje të thjeshtë mate riale, ato shndërrohen në qenie vetëm pasi marrin formën e caktuar. Shtëpia është ndë rtuar nga materiali por ajo nuk ekziston si qenie para se të marrë formën, ajo nuk është identike me materien e pastër. Vetëm kompozimi i kësaj 75

Beqir Berisha

materie në formë të caktuar përbën shtëpinë. Nuk është materia sipas tij, po është forma ajo që shtëpinë e bën të jetë shtëpi. Kemi shumë llojë qensh, por kemi vetëm një ide për qenin si qenie e gjallë. Kjo do të thotë se të gjithë qent janë të ndërtuar prej të njejtës materie - mishi që janë të ndërtuar të gjitha kafshët por kur themi qeni atëherë bëjmë dallim se qeni është një kafshë e veçantë, një lloj shtaze e veçantë. Edhe qenia njerëzore dallohet. Ajo që e dallon një njeri nga tj etri nuk është materia, sepse të gjithë njerëzit janë të ndërtuar nga mishi dhe eshtrat, por është forma ose fizionomia e tij që e dallon një njeri nga tjetri. Është forma, pra, që një gjësendi i jep kuptimin që të jetë ai që është. Nuk ka asnjë qenie tjetër përpos gjithësisë me të gjitha dukuritë. Në çdo gjësend dhe në çdo dukuri të natyrës kemi qenien e organizuar në mënyrë partikulare, por me këtë manifestim të qenies duhet bërë një dallim ndërmjet mundësisë për t’u realizuar qenia dhe formës që merr ajo në realizimin praktik. Qenia ose materia është vetëm një mundësi që të realizohet nëpërmjet formës që merr. Materia ë shtë qenie vetëm në mundësi. Ajo bëhet realitet kur mer formën e caktuar dhe kur bëhet funksionale.

Njeriu si i tillë ekziston vetëm në formën përkatëse dhe kur qenia materiale e tij bëhet funksionale. Pra materia është qenie vetëm në mundësi që përmes formës të bëhet re ale.

Zhvillimi është ai proces nëpërmjet të cilit materia nga mundësia, përmes formës bëhet realitet siç duhet të bëhet.

Procesi i ndryshimit dhe i realizimit nga mundësia në realitet është lëvizje e materies, ndërsa këtë lëvizje dhe zhvillim të materies në këtë formë Aristoteli e quan – entelehi.

Aristotelit iu desht edhe një elaborim i mëtejmë i mate ries dhe i formës. Meqë nuk kemi substancë të paformëzuar dhe meqë edhe materia nuk e ka nga brenda forcën e formëzimit, atij iu desht të bëjë një hierarki të gjësendeve, në 76

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

përputhje me parimin e tij fun da men tal metafizik. Me këtë hierarki të Aristotelit dallojmë një piramidë të gjësendeve për nga përmbajtja substanciale dhe forma nga poshtë lartë dhe anasjelltas. Ky rend piramidal shkon nga materia e paformë zuar ose substanca në mundësi deri te forma e kulluar ose forma pa përmbajtje. Megjithë këtë ndërlikueshmëri të shpjegimit të raportit midis materies dhe formës, Aristoteli gjeti alternativën e shpjegimit. Materia si mundësi nuk ekziston, nuk ka qenie. Ajo zhvillohet dhe qenëson për të egzistuar, merr formën e vet sipas mundësive për t’u bërë realitet. Këtë shkak të formëzimit Aristoteli e gjenë te forma e kulluar ose forma su preme si qenie më e lartë. Ky është Universi, është Zoti i gjallë, është gjithësia që mundëson çdo lëvizje dhe ndryshim. Nga ky parim Aristoteli shpjegoi edhe formëzimin dhe evoulimin e materies dhe lëvizjen e saj dhe ndryshimin gjatë kësaj lëvizje.

Në këtë mënyrë Aristoteli shpjegoi lëvizjen si të qëllim shme e jo mekanike si te Demokriti edhe lëvizësin kryesor, edhe raportin midis materies dhe mundësisë dhe formës së kulluar si qenia e përsosur. Këtë qenie të përsosur në kulm të piramidës, filozofët e Mesjetës do ta trajtojnë si Zot. Por te Aristoteli ky zot është Universi, është qielli në ha pësirën e pakufishme që e stimulon çdo lëvizje ndërsa vetë është i palëvizshëm.

Mendimtari i madh i natyrës Aristoteli qe një mendimtar i madh i natyrës. Këtë e dëshmon jo vetëm fakti se e tërë metafizika e tij niset nga fizika (natyra), por edhe ka për qëllim që të shpjegojë pikërisht fizikën. Atij i interesoi çdo gjë që ndodhte në na tyrë, që nga bimët e kafshët deri te njeriu, i interesonte çdo gjë edhe në gjithësi, duke përfshirë të gjitha trupat qiellorë.

77

Beqir Berisha

Me fizikë Aristoteli e kuptoi ate që sot e studiojnë shkencat natyrore: fizika, biologjia, astronomia, kimia etj. Por i tërë mendimi i tij për natyrën nuk mund të shkëputet nga pikëpamjet e tij të shprehur në metafizikë. Ai për të shpjeguar fizikën ndërtoi sistemin metafizik të tij, për të sqaruar më drejt dhe më mirë se ç’ndodh me çdo gjë që shohim në natyrë dhe ku qëndron shkaku i të gjitha ndryshimeve dhe i lëvizjeve mbështet në lëvizësin e palëvizshëm që vë në lëvizje çdo gjë në tokë e në Kozmos. Këtë lëvizje e mori si shkaktare të të gjitha ndryshimeve dhe transformimeve në përgjithësi.

Aristoteli dallon dy lloj lëvizjesh. Në një anë kemi një numër të madh dukurish natyrore me transformime të shumëfishta nga ato që ndodhin në tokë si lëvizje të thjeshta deri te ato më të përsosurat të lëvizjes së trupave qie llorë. Lëvizjen Aristoteli nuk e kupton vetëm si një lëvizje mekanike në hapësirë, vetëm si një lëvizje e vendit në hapësirë. Përkundrazi lëvizja te ai ka një kuptim shumë më të gjërë. Lëviz bima që binë nga fara, rritet dhe më në fund zhduket, rritet filizi për tu bërë lis, rriten kafshët, rritet njeriu, dhe çdo gjë zhvillohet transformohet dhe në fund edhe zhduket.Të gjitha kombinimet dhe transformimet e materies ose të elementeve të ndryshme të materies, në fakt, Aristoteli i konsideron lëvizje. Shpirti i njeriut me energjinë e vet që ka, lëviz për të kaluar nga mundësia në realitet. Materia e njeriut dhe shpirti i njeriut lëviz me qëllim të caktuar që të bëhet ai që duhet të bëhet si qenie njerëzore.

E tërë fizika e Aristotelit mbështetet në dy parime themelore: në parimin e domosdoshmërisë që determinohet nga shkaqet natyrore dhe në parimin teleologjik i determinuar nga esenca e brendshme e gjësendeve dhe e dukurive për të realizuar apo arritur një efekt. Është natyra e gjësendit që të zhvillohet nga mundësa në realitet, përkatësisht të realizohet 78

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

në atë që synon të bëhet. Është në natyrën e brendshme të një filizi që të bëhet lis. Por, duhet të ekzistojnë kushtet që nga mundësia të shndërrohet në realitet. Kjo do të thotë se filizi do të bëhet lis, nëqoftë se do të ketë tokë të mirë, lagështi të mjaftueshme, dritë dhe nxehtësinë e diellit. Parimi teleologjik te Aristoteli është shumëdimensional, ai manifestohet në natyrën e të gjitha gjësendeve dhe dukurive natyrore. Natyra e çdo gjëje është që të synojë në realizimin e një qëllimi: rrënjët shërbejnë për të ushqyer bimët, ndërsa te kafshët dhe te njeriu rrënjë janë zorrët. Edhe sytë, edhe veshë t, edhe këmbët kanë qëllime të caktuara, edhe pse rolin e vet mund ta luajnë vetëm në tërësinë e organizmit. Me sy psh. shohim, por vetëm atëherë kur ai gjindet në trupin tonë. Dora luan rolin e vet vetëm në organizëm. Ajo funksionon vetëm me ndihmën e trurit. Asgjë nuk ekziston dhe nuk bëhet pa një qëllim.

Dallëndyshja bën folenë, marimanga rrjetën për qëllime ekzistenciale. Instikti i frikës te kafshët poashtu ruan kafshën nga rreziku. Çdo gjë që ndodh, çdo dukuri, çdo gjësend dhe çdo gjë që ekziston ka edhe origjinën e vet në natyrën e vet intime, në parimin esencial krijues, që Aristoteli e quan entelehia për të cilin bëra fjalë edhe më lartë. Ky parim, në mënyrë të veçantë shprehet në botën e gjallë.

Në këtë mënyrë fizika e Aristotelit, ose filozofia e natyrës u fut edhe në psikën e gjallesave. Bazën e tërë veprimtarisë psikike të botës animale ose të psikës së ka fshës e përbëjnë ndjenja e kënaqësisë ose e jokënaqësisë shpirtërore, plotësimit të shijes ose të mospëlqimit të saj – neverisë. Te gjallesat, Aristoteli, për dallim nga Demokriti, dalloi jo vetëm ndijimin por edhe perceptimin Për Aristotelin shpirti është entele hia e trupit ose me fjalë të tjera shpirti i jep formë njeriut dhe trupit të tij si qenie më e lartë. Vetëm nëpërmes shpirtit trupi realizon 79

Beqir Berisha

transformimet dhe lëvizjet. Shpirti është fuqia që vë në lëvizje trupin dhe e drejton (qeverisë atë). Aristoteli poashtu hudhi poshtë pavdekësinë e shpirtit.

Aristoteli - themelues i logjikës Aristoteli synoi të zbulojë metodologjinë e hulumtimit dhe të argumentimit shkencor. Sipas tij, kjo është logjika formale që padyshim është edhe arritja më e madhe hulum tuese jo vetëm e Aristotelit, por e tërë mendimit filozofik helen. Ai zbuloi tri nga katër ligjet e logjikës formale. Ai është zbulues i tri figurave nga katër figurat e kzistuese të logjikës edhe sot. Do të jenë filozofët e Mesjetës, ata që tri figurave të Aristotelit do t’i shtojnë edhe figurën e katërt. Raseli, edhe pse i bën kritikë logjikës formale të Aristotelit, konkludon se ai me këtë logjikë “është në fushëbetejë me të gjithë filozofët mëse dy mijë vjet” .

Në fakt e tërë filozofia e tij e natyrës ( fizika) filozofia e moralit (etika) dhe ajo e politikës mbështetet në induksion.

Megjithatë ai i dha rëndësi deduksionit, nga një anë për të mbështetur më mirë induksionin në deduksion, në anën tjetër, për ta argumentuar se si aj o që vlen për të përgjith shmen, vlen edhe për tërë atë kategori gjësendesh apo dukurish. Diçka e veçantë mund të argumentohet më mirë dhe mund të ketë vlerë të përgjithshme, në qoftë se e mbështesim në të përgjithshmen dhe nëse e argumentojmë me vlerën e të përgjithshmes të të njëjtës kategori gjësendesh apo dukurish. Aristoteli tentoi ta argumentojë në mëny rë kategorike, se ajo që vlen për të përgjithshmen vlen edhe për të veçantën. Këtu qëndron thelbi i logjikës së Aristotelit, e cila në rend të parë duhet të argumentojë se si e përgjithshmja është thelbi ose shkaku i të veçantë s, se e veçanta rezulton 80

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

nga e përgjithshmja, se çdo gjë e veçantë rezulton nga e përgjithshmja e asaj kategorie gjësendi apo dukurie. Njëra premisë është premisa e parë ose premisa kryesore, premisa e dytë është ndërmjetësuese ose siç quhet zakonisht në logjikë premisa minore dhe në fund elementin e tretë, e kemi konkludimin. Këtu po mar si shembull silogjizmën e njohur të logjikës formale të quajtur “Barbara” të figurës së parë të përbërë nga tri gjykime universale: Të gjitha gjallesat janë të vdekshme Njerëzit janë gjallesa Njerëzit janë të vdekshëm Tezat kryesore të logjikës së Aristotelit, që përbëjnë edhe pikëmbështetje themelore të logjikës formale deri në ditët e sotme, janë konkludimet që dalin nga dy premisat e para.

Premisa bashkë me konkludimin përbëjnë silogjizmën. Edhe pse në silogjizmën e paraqitur më lartë kemi tri gjykime, në to nuk kemi tri nocione dhe tri predikate, por kemi një nocion, përkatësisht një subjekt dhe një predika t. Konkludimi këtu tregon lidhjet ekzistuese ndërmjet premisave. Pikërisht këtu qëndron roli i premisës ndërmjetësuese, ndërsa konkludimi shpreh raportin ndërmjet dy premisave të pa ra.

Filozofia e mesit të artë Aristoteli ishte njohësi i mirë i natyrës. Njëkohësisht ai ishte edhe njohës i mirë i natyrës njerëzore. Pikëpamjet e moralit ai i paraqiti në katër vepra: 1. Etika e Eudemit, 2. Etika e madhe, 3. Traktatet mbi virtytet dhe familjet dhe 4. Etika e Nikomahut. Në përgjithësi historianët e filozofisë pajtohen se kjo e fundit është më e rëndësishme. Ai që lexon me vemendje Etikën e Nikomahut bindet se sa i thellë dhe sa 81

Beqir Berisha

njohës i mirë i natyrës së njeriut ka qenë Aristoteli. Megjithëse Rasëli i bën shumë vërejtje Aristotelit për shumë çështje, megjithatë tezat fundamentale të tij janë të pakonte stueshme.

Aristoteli sjelljen e njeriut e mbështet në arsye. Prandaj parimi kryesor i etikës së tij është parimi racionalist. “Mëndja, është vlera më e lartë nga të gjitha vlerat tona të brendshme”.

Megjithatë etika e tij është empirike dhe joracionaliste. Ajo mbështetet në jetën reale të njeriut në tokë duke e kritikuar mësuesin e tij Platonin, që etikën e mbështet në idetë.

Pikëpamjet etike të Aristotelit përputhen plotësisht me metafizikën e tij. Ai mbështetet në parimin teleologjik, se qëllimi determinon tërë universin dhe në të edhe njeriun. Në qoftë se çdo gjë ka një qëllim, në qoftë se çdo gjë shërben për diçka, atëherë ç’është që llimi i njerut? Njeriu kryen një veprimtari të caktuar, çdo or gan kryen një veprim si psh. syri, dora, këmba ose çdo pjesë e trupit kryen funksionin e vet natyror për ate që është i caktuar sipas shkakut fi nal, atëherë lind pyetja se cili është funksioni i njeriut si njeri, apo cili është qëllimi i tij si qenie njerëzore?

Virtyti është prirja e vullnetit pë r të zgjedhur veprimin më të arsyeshëm, duke iu shmëngur ekstremitetin.

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje, Aristoteli mbështetet në parimin se njeriu është qenie racionale, prandaj ai nuk mund të krahasohet as me bimët e as me kafshët. Te njeriu nuk është qëllimi i thjeshtë – jeta, sepse kështu do të krahasohej me kafshët. Te njeriu ke mi diçka të veçantë, që tejkalon jetesën e rëndomtë. Ai ka arsyen dhe në përputhje me këtë harmonizon edhe qëllimin e jetës. Njeriu nuk jeton vetëm për të jetuar, por edhe pë r të arritur një qëllim në 82

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

përputhje me arsyen ose me veprimin e shpirtit për të arritur zhvillimin e nayrës së vet si qenie e arsyeshme.

Kënaqësia e kafshës mbështetet në pjesën senzitive dhe afshore të shpirtit, ndërsa njeriu duhet të mbështetet në arsye. Prandaj lumturia dhe e mira realizohen vetëm me jetë dhe aktivitet të matur në përputhje me arsyen. Virtytet mbështeten në arsye, edhe pse el e ment i rëndësishëmi këtyre është vullneti i mirë. Nuk kemi virtyt e as sjellj e që do të mund t’a klasifikojmë si të moralshëm, në qoftë se nuk kemi vullnet të mirë. Aristoteli është i pari nga filozofët helenë që flet për vullnetin, duke trajtuar atë si kusht i kualifikimit të sjelljes si të moralshme apo të pamoralshme. Virtyti sa mbështetet në arsye po aq edhe në vullnet. Çdo gjë që bën natyra, e bën jo vetëm për një qëllim të caktuar, por edhe duke i’u shmëngur ekstremit. Natyra e ka caktuar edhe rritjen e matur, edhe madhësinë përkatëse çdo gjëje te të gjitha qeniet e gjalla duke përfshirë edhe njeriun.

Ajo e kontrollon që të mos kapërcehet m esatarja dhe arritja të kalojë në ekstrem. Në këtë mënyrë parimi teleologjik ka në vehte edhe maturinë, duke i’u shmangur ekstremit. Këtë parim teleologjik e hasim edhe te veprimi i njeriut. Virtytin Aristoteli e definoi si synim të vullnetit për të vepruar pa kaluar në ekstrem – veprim që i përshtatet natyrës së njeriut.

Njeriu si qenie e arsyeshme zgjedh gjithmonë veprimin më të mirë se si të veprojë dhe kur të veprojë, duke u mbështetur në parimin e mesit. Këtë veprim mesatar, kur u shmange mi ekstremeve, Aristoteli e quan mesi i artë. Ky veprim nuk bë het në bazë të një llogarie matematikore, por duke vepr uar pikërisht ashtu siç e kërkon situata.

83

Beqir Berisha

Njeriu – gjallesë politike Pasi e definoi njeriun si gjallesë që flet dhe që posedon arsye, Aristoteli duke a nalizuar qenien e tij e definoj si “gjallesë politike”, që nuk mund të jetojë i izoluar, por në bashkësi me të tjerët ku do të respektohen norma, rr egulla dhe ligje që në Heladë këto bashkësi quheshin edhe polise prej nga rrjedh edhe termi politikë.

Pikëpamjet politike të Aristotelit janë të pandashme nga filozofia e tij teleologjike. Çdo gjë ekziston për një qëllim. Edhe polisi (qyteti shtet) ekziston për një qëllim të caktuar. Meqë qëllimi i njeriut është lumturia, ajo sipas Aristotelit, arrihet vetëm në kuadër të jetës së përbashkët, sepse ajo është kushti elementar i sigurisë të të gjithë anëtarëve të saj.

Ekziston familja, ku anëtarët e saj jetojnë bashkërisht për një jetë më të mirë. Ekziston fshati për të njejtin qëllim, por ekziston edhe qyteti shtet “polisi”. Në shtet individi gjenë ekzistencën, sigurinë, mbrojtjen dhe realizimin e qëllimeve të veta. Shteti ekziston dhe funksionon nëpërmjet ligjeve, organizon jetën e përbashkët me ligje dhe mbron pjesëtarët e saj po me ligje.

Në kundërshtim me Platonin, ai nuk mendon se ekziston një regjim i përsosur politik dhe një shtet ideal i përhershëm ku do të sundojë arsyeja dhe ku çdo shtresë shoqërore do të bëjë punën e vet. Aristoteli konfirmon tri lloje sundimi politik: monarkinë, aristokracinë dhe regjimin kushtetus republikan – republikën. Secila nga këto forma sundimi ka përparësitë, por edhe mangësitë e veta. Asnjëra formë nuk është e përsosur.

Sundimi i mirë, nuk varet nga forma por nga më nyra e sundimit. Shteti nuk është i mirë nga jashtë, por nga brë nda se si funksionon ai. Të tria for mat e sundimit mund të jenë të mira në qoftëse funksionojnë drejt. Monarkia është e mirë, në 84

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

qoftë se vendos një regjim të drejtë për të mirën e të gjithë qytetarëve të saj. Por kjo mënyrë e sundimit është e ke qe si sundim despotik, me prerogativa të pakufizuara pe rsonale, me regjim të parregulluar qytetar, si tirani ku individi zbaton vullnetin e vet të pakufizuar. Tiraninë Aristoteli e konsideron si regjimin më të keq. “Tirani duhet të ruajë vetëm një gjë: fuqinë për të sunduar mbi të tjerët, si ndaj atyre që nënshtrohen ashtu edhe ndaj atyre që nuk nënshtrohen”.

Aristokracia është e mirë në qoftë se qeverisin më të mirët e popullin, që kanë respekt dhe nderohen nga populli dhe kur populli u beson se punojnë për të mirën e tij. Por ky regjim është i keq si oligarki, ku sundojnë të pasurit dhe ku pasuria trashëgohet bashkë me sundimin.

85

Beqir Berisha

86

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU II LËVIZJA E MADHE HELENISTE Ç’është, në thelb, helenizmi dhe pse mund të quhet lëvizje e madhe?

Helada – atdheu i helenëve, me të drejtë konsiderohet djepi i kulturës perëndimore. Aty lindën edhe filozofia, edhe arti, edhe shkencat e veçanta.

Por, deri sa filoz ofia arriti kulmin me filozofinë e Aristotelit ,ndërsa letërsia m e Sofokliun, Euripidin, Homerin e Aristofanin në shkencat e veçanta në Heladë nuk kemi njerëz të dalluar, pos Hipokratit i cili konsiderohet themelues i mjekësisë. Ë shtë periudha heleniste ajo që do të b ëjë kthesë të mad he në shkencë, por duke mos e injoruar as filozofinë. Ajo do të pësojë dy kthesa: një në fillim dhe një në fund.

I tërë ndryshimi i madh që do të pasojë pas Aristotelit gjatë tre shekujve të fundit para Krishtit do të jetë re zultat i pushtimeve të mëdha të Lekës së Madh. Ai duke pushtuar Azinë e vogël, Sirinë, Egjyptin, Babiloninë, Persinë dhe disa vende të tjera në Azi e Afrikë do të krijojë perandorinë më të madhe që njeh historia deri sot për një kohë shumë të shkurtë. Me këto pushtime bëri të mundshme që kultura helene, që ishte superiore mbi të gjitha kulturat e popujve përrreth Mesdheut, të depërtojë te të gjithë këta popuj. Leka i Madh u bë bartës i helenizmit. Edhe pse në këtë epokë kemi një integrim të kulturave të popujve të Mesdheut, kultura 87

Beqir Berisha

helene u bë dominuese, madje edhe në Perandorinë romake.

Kjo u arritë me shthurrjen e poliseve dhe me shpërndarjen e filozofëve dhe dijetarëve në vende të ndryshme .

Karakteristikat më thelbësore të kësa periudhe në fushën e filozofisë janë dy çështje: së pari ajo që nuk u përjashtuan krejtësisht çështjet teorike të filozofisë dhe së dyti, doktrinat filozofike të kësaj periudhe u pë rqëndruan në filozofinë e jetës, ose thënë ndryshe në artin e të jetuarit. Kahja e tillë e filozofimit u imponua nga rrethanat e reja historike dhe shoqërore. Me shthurrjen e poliseve helene filloi edhe shthurrja dhe pasiguria e familjeve dhe u bë më i mprehtë problemi i ekzistencës individuale. Rrethanat ndryshuan aq shumë, që e paralajmëroi edhe dënimi i Sokratit sa që jeta individuale dhe siguria e njeriut u vu në pikëpyetje. Prandaj filozofimi mer atë kahje që ta paralajmërojë individin që sigurinë, lumturinë dhe qetësinë t’a kërkojë në natyrën e vetë të brendshme dhe jo në atë shoqëri ideale që mendohej e imagjinohej nga Platoni e Aristoteli, ku individi do të ishte i lumtur në bashkësinë e polisit helen. Këtu qëndron pra, arsyeja që filozofimi mori karakter tjetër dhe do të dominojnë çështje praktike të filozofisë, morali in di vid ual. Në këtë periudhë edhe pse do të kemi një mori filozofësh megjithatë do të dominojnë epikuricizmi, cinizmi, stoicizmi, skepticizmi dhe neoplatonizmi i Plotinit.

88

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

EPIKURI FILOZOFIA – ART I TË JETUARIT DHE TERAPI E SHPIRTIT Filozofia e Epikurit do të ketë tri ka rakteristika kryesore: materializmin, ateizmin dhe hedonizmin.

Qetësia e shpirtit dhe jeta pa trazira, frikë e shqetësime do të jetë thelbi i filozofisë së epikurianëve të mbështetur në urtësi.

Karakteristika themelore që do të ketë filozofia pas sistemeve të mëdha të Platonit dhe Aristotelit do të jetë rezonimi për të arritur lumturinë individuale. Rezonimi për krijimin e shoqërive, përkatësisht të shteteve ideale, ku individi do të gjejë lumturinë dështoi. Atë që menduan Platoni e Aristoteli e shkeli koha me a narkitë që ndodhën, me deformimet e mëdha dhe me shthurrjen e poliseve helene.

Athina humbi atë prestigj të madh që kishte, madje edhe shkollat e njohura si Akademia e Platonit dhe ajo Peripatetike e Aristotelit devijuan objektin e hulumtimit, duke vënë në qendër të vëmendjes maksimën e artit të të jetuarit in di vidual.

Pikërisht në këto rrethana kur nga filozofia kërkohej se si duhet të jetë njeriu për të ruajtur integritetin e tij moral e për të qenë i lumtur, nuk mund të kaloj pa bërë fjalë së pari për Epikurin (341-270) e demoralizuar nga rrethanat e reja poli tike dhe nga tronditjet e mëdha shoqërore që kishin pasoja të mëdha për individin. Epikuri u tërhoq nga jeta publike, duke e kërkuar lumturinë në jetën e izoluar. Në këtë jetë të izoluar në kopshtin e vet ku bëheshin de bate e ku shkolla e tij zhvillonte 89

Beqir Berisha

mësimet filozofike, Epikuri kon stituoi doktrinën filozofike të lumturisë më të lartë. Por, për dallim nga cinikët (do të bëhet fjalë më poshtë), të cilët filozo finë e tyre e mbështetën në gjendjen pa plotësim dëshirash dhe pa kërkesë, Epikuri mbajti qëndrim tjetër. Ai nuk kishte qën drim refuzues ndaj plotë -si mit të kërkesave dhe të këna qësive, por kënaqësia më e madhe nuk është gjendja pa kurrfarë Epikuri nevojash jetësore. Përkundrazi njeriu bëhet i lumtur duke plotësuar kërke sat, sepse ka kërkesa që janë primare për nga natyra pa të cilat njeriu nuk mund të ekzistojë.

Edhe pse në shikim të parë fitohet përshtypja se etika e Epikurit ishte një hedonizëm ekstrem, ajo nuk është e tillë.

Kënaqësia më e lartë është ajo shpirtërore, të cilës duhet t’i nënshtrohen të gjitha kënaqësitë trupore. Kënaqësitë trupore janë më të shumta, më rel a tive, mund të shkaktojnë edhe dhimbje edhe brenga të mëvonshme dhe mund të jenë edhe me pasoja. Thelbi i kënaqësive trupore është shëndeti i mirë, pasuria si dhe kënaqësitë tjera të jetës së përditshme.

Përkundër këtyre kënaqësive, shumë prej të cilave janë edhe kusht për jetë, ekziston kënaqësia shpirtërore, që i siguron individit lumturinë më të lartë. Kjo gjendje është çështje e brendshme e individit. Asnjë mbështetje në ndikimet e jashtme natyrore ose mbinatyrore nuk mund t’i sjellin lumturinë njeriut. Bota e jashtme asgjë të mirë nuk na ofron në lumturinë tonë të lartë - shpirtërore. Është bota e 90

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

brendshme e njeriut të arsimuar e të urtit ose filozofit me qëndrimet dhe sjelljet e matura që siguron lumturinë individuale.

As në rini mos u luhateni që të merreni me filozofi, e as në pleqëri. Atë mos e trajtoni si barrë. Askush nuk është as shumë i ri e as shumë plak, për t’u kujdesur për shëndetin e vet shpirtëror.

Vetëm arsyeja dhe dituria është ajo forcë e brendshme që njeriun e bën të pavarur, të moralshëm dhe të lumtur.

Kulmi i lumturisë është qetësia dhe mbështetet në jetën tonë të brendshme shpirtërore që arrihet me jetë të arsyeshme.

Edhe virtytet Epikuri i mbështet në arsye, dhe në shkallën e diturisë dallon këto virtyte themelore: soditja, frenimi, trimëria dhe drejtësia.

Soditja(sapie ns) është karakteristika më esencia le e njeriut si qenie e arsyeshme. Njeriu sodit për çdo veprim dhe mer vendim të duhur se si të veprohet. Vetëm soditja mund të shuajë zjarrin e afsheve dhe pasioneve tona të paarsyeshme dhe të pangopura. Soditja është mësuesja jonë e veprimit të arsyeshëm që na sjell lumturinë. b) Vetëfrenimi ka të bëjë me frenimin e të gjitha afek teve, pasioneve dhe dëshirave të shkaktuara nga ndikimet e jashtme. Thelbi i etikës së Epikurit qëndron pikërisht në faktin e pavarësimit të individit nga jashtë – ataraksi, që do të thotë qetësi shpirtërore pa pasione, pa efekte dhe afshe. Kjo qetësi e shpirtit është kënaqësia dhe lumturia më e lartë. Mëndja, ose arsyeja këtu është ajo forcë e shëndoshë që komandon se cilat dëshira apo afshe duhet plotësuar e cilat jo. Nuk duhet plotësuar ato kënaqësi që më vonë do të pendohemi për dëmet që do të na shkaktojnë. Nuk duhet të kënaqemi në 91

Beqir Berisha

mënyrë të paarsyeshme. Më mirë të vuajsh në mënyrë të arsyeshme se sa të kënaqesh në mënyrë të paarsyeshme. Është mëndja, pra, që siguron lumturinë. c) Trimëria është një virtyt tjetër, të cilin E pikuri e vlerëson jashtëzakonisht. Meqë qetësia shpirtërore ataraksia është vlera më e lartë, që siguron lumturinë tonë më të lartë, Epikuri, luftën kundër frikës e konsideron jo vetëm si virtyt, por e ngre dhe në parim sepse ajo na shkakton pasionet dhe afshet si dhe panikun nga vdekja, kushtëzon qetësinë më të madhe shpirtërore. Panikun më të madh, e thekson Epikuri, na e shkakton vdekja, edhe pse ajo nuk ka asgjë të përbashkët me ne. Kur jemi gjallë ajo nuk është e pranishme te ne, ndërsa kur vdesim atëherë ne më nuk ekzistojmë. Epikuri mëtej thekson se njerëzit nuk frikohen nga vdekja, por u dhimbse t jeta. Vdekja nuk është asgjë për ne.

Epikuri na mëson që të jetojmë të qetë, të çlirohemi nga brengat dhe frika nga sëmundjet e vdekja, me qëllim që shpirtin ta lëmë që të jetë i qetë. Të dhënat dëshmojnë se ai ka vuajtur një kohë të gjatë nga sëmundjet e stomakut e të mëshikzës dhe gjithmonë i është frikuar vdekjes. Ciceroni, bëshkëkohës i tij thotë: “Unë nuk kam parë per son që është frikuar sikur Epikuri” d) Drejtësia ka rëndësi të veçantë jo vetëm për prestigjin që mund të fitosh e respektin që do të keshë, por edhe për një gjë shumë më të madhe. Ajo të sjell kënaqësinë më të madhe, sepse do të jeshë edhe i dashur nga të tjerët edhe i sigurtë.

Drejtësia sjell një kënaqësi dhe qetësi të plotë të shpirtit.

Shumë interesant dhe shumë i rëndësishëm në doktrinën filozofike të Epikurit është problemi i vullnetit të lirë të njeriut.

Epikuri përfaqëson edhe determinizmin edhe indetermi nizmin. Disa gjëra ndodhin domosdoshmërisht siç është vdekja, disa gjëra dhe dukuri të tjera ndodhin rastësisht, siç është ajo se nga çka do të vdesim.

92

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Metafizika-atomet krijojnë botërat Çështjet ontologjike përkatësisht metafizike për Epikurin nuk ishin në qendër të vëmendjes së tij. Por meqë rrethanat e kërkonin që nga filozofia të jepet përgjigje për fatin e njeriut, e shtynë atë që të meret edhe me metafizikë. Marrja me çështjet ontologjike për Epikurin dhe për të gjithë përfaqësuesit e shkollës së tij kishte vetëm një qëllim: të evitohen të gjitha paragjykimet religjioze për zotërat që janë pengesë për qetësinë shpirtërore si ideal i të urtit (filozofit). Filozofi duhet t’u qaset çështjeve metafizike dhe fizike vetëm për të arritur te e vërteta që të sigurojë qetësinë shpirtërore.

Epikuri metafizikën e tij e mbështeti në doktrinën filozofike të Demokritit. Ai është vazhdues i atomizmit me disa ndryshime serioze. Megjithatë Epikuri nuk u ngritë në nivelin e Demokritit edhe pse e pranoi metafizikën mate rialiste të krijimit të botës. Ai nga Demokriti mori vetëm atomizmin dhe lëvizjen mekanike të atomeve dhe jo edhe domosdoshmërinë.

Epikurit i mungoi aftësia që të ngritet në lartësinë filozofike të Demokritit. Ai u mbështet në atë që la Demokriti: atomet dhe shprazëtira për të lëvizur ato. Epikuri mbështeti edhe tezën e Demokritit se atomet dallohen për nga forma dhe madhësia, u mbështet edhe në lëvizjen mekanike të tyre, por la ana sh parimin fun da men tal të domosdoshmërisë që e morën stoikët, për të cilët do të flite t më poshtë. Në thelb, Epikuri sikur edhe Demokriti u përpoq të shpjegojë se lëvizja meka nike e atomeve është kushti themelor i formimit të botërave dhe të trupave qiellorë. Në këtë mënyrë metafizika e tij mori karakter antiteleologjik, në kundërshtim me atë siç preten donte Aristoteli. Sipas tij botën nuk e drejton asnjë fuqi natyrore ose mbinatyrore me qëllime të caktuara. Në botë nuk kemi asgjë tjetër pos lëvizjes mekanike të atome ve. Në 93

Beqir Berisha

pajtim me këtë parim, Epikuri i reduktoi të gjitha ndryshimet kualitative në ato kuantitative.

Në bazë të këtij parimi Epikuri shpjegoi edhe mënyrën e krijimit të botëve. Ai nuk ishte de ter min ist si Demokriti, nuk pranonte domosdoshmërinë, ishte kundër pikëpamj es se atomet në hapësirë lëvizin sipas rendit të ligjeve natyrore dhe se ato lëvizin vetëm horizontalisht nga qendra në periferi dhe anasjelltas. Epikuri mbajti qëndrim të kundërt rreth lëvizjes së atomeve. Ai u mbështet në përvojë dhe në analogji siç ngjet në natyrën që e vërejmë për çdo ditë. Në saje të kësaj përvoje ai konkludoi se ekziston një rënie ab so lute nga lartë-poshtë e atomeve. Kjo është dukuria më e rëndomtë dhe më natyrore e atomeve, nëse merret parasysh pesha e tyre. Ato në mënyrë të natyrshme bien nga lartë poshtë, sepse këtë e kushtëzon pesha e tyre. Nga kjo rënie e atomeve shkaktohen botërat.

Gnoseologjia-analogjia empiriste Epikuri mbajti qëndrim të kundërt nga racionalistët radi kalë që mbështetnin njohjen e saktë në aksiomat gjeometrike.

Ai ishte sen su al ist, mbështeti njohjen në ndijime , para fytyrime dhe në përpunimin e tyre në bazë të analogjisë për të nxjerrë konkludime të sakta. Konkludimet e gabuara, iluzionet dhe mashtrimet nuk janë pasojë e ndijimeve tona por i rezo nimit tonë të gabuar mbi atë që kemi parë, si dhe interpretimit të gabuar i të dhënave empirike. Epikuri është empirist kon sekuent. Çdo e vërtetë është rezultat vetëm e përvojës dhe vetëm pas asaj mund të konkludojmë për saktë sinë e dukurive. E tërë përvoja jonë dhe dija jonë mbështetet në perceptime. Prandaj gnoseologjia e tij mund të quhet edhe gnoseologji aposteriorike.

94

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

DIOGJENI – NJË MENDIMTAR QË NUK FLISTE FARE “Sikur mos të isha Leka i Madh do të kisha dëshiruar të jem Diogjeni” (Leka i Madh) Edhe pse Antisteni është themelues i cinizmit si rrymë e filozofisë antike, Diogjeni është përfaqësuesi më autentik dhe më radikal i kësaj shkolle të Antikës. Shumë pak autorë të filozofisë flasin për të. Arsyeja sipas mendimit tim nuk qëndron në faktin se ai nuk ka lënë as vepra të shkruara e as nuk është paraqitur me oratori para publikut. Arsyeja qëndron në faktin se Diogjeni pati një qëndrim absolutisht përbuzës, nënçmues, fyes dhe mohues te çdo arritjeje njerëzore.

Diogjeni preferonte jetën e qenit – (qyon – qen, greqisht) prej nga e ka edhe prejardhjen fjala cinik dhe cinizëm. Edhe sot kjo fjalë përdoret shumë kur nënvlerësojmë, kur përbuzim, fyejmë apo kur kemi qëndrim poshtrues ndaj dikuj, ndonjë vlere reale apo ndaj ndonjë dukurie shoqërore.

Thelbi i mendimit të filozofisë së Diogjenit dhe e Diogjeni me fener cinizmit në përgjithësi, 95

Beqir Berisha

qëndron në faktin e të jetuarit i lirë jashtë ligjeve, zakoneve dhe normave shoqërore, të cilat shkaktojnë varshmëri dhe prangim të lirive natyrore. Filozofia e tij është një revoltë dhe protestë për deprivimin e të drejtave njerëzore nga vetë njerëzit, atë që njeriut i ka falë natyra e ia privojnë njerëzit. Në këtë mënyrë i pakënaqur nga jeta në bashkësi, nga padrejtësitë e mëdha, nga diskriminimi i hapët, u tërhoq duke u kënaqur me vetëveten. Mohoi çdo gjë të shoqërisë dhe çdo të arritur qytetëruese.

Meqë fjalët ishin të pamjaftueshme për të bindur masën e madhe që kishin qëndrim të kundërt me të, ai mendimin filozofik vendosi ta shprehi nëpërmjet të jetuarit të veçantë dhe të heshtjes. Ekzistojnë shumë gojëdhëna për të dhe për mënyrën e filozofimit të tij. Unë këtu po përmendi vetëm katër prej tyre.

1. Leka i Madh kish dëgjuar për këtë filozof të cuditshëm dhe endacak rrugësh, prandaj deshti ta takojë. Në momentin e takimit Leka i propozoi që t’ia plotësojë të gjitha dëshirat. Largohu mos m’a pengo diellin, iu përgjegj filozofi. Kjo përgjigje e impresionoi Lekën më shumë se të gjitha fitoret e korrura dhe iu drejtua filozofit: “Sikur mos të isha Leka i Madh do të kisha dëshiruar të isha Diogjeni.”

2. Diogjeni tallej gjithmonë dhe me të gjithë. Kurreshtjen e madhe për të nderuar Dionizin (perëndinë e verës dhe të pijes) nga ana e qytetarëve e quajti një marrëzi të mrekullueshme ndërsa vetë Dionizin si shërbëtor të popullit. Kur Dionizi në një rast fliste për çështje të rëndësishme, Diogjeni cicëroi si zog dhe duke iu drejtuar atyre që dëgjonin tha se nuk ka ardhur për të dëgjuar marrëzira dhe jo gjëra joserioze.

96

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

3. Një ditë e pa një djalosh duke pirë ujë me dorë. Filozofi briti: eh, ma kaloi ky çapkën me thjeshtësinë e vet dhe e hudhi safën e vet nga strajca që e mbante me vete për të pirë ujë.

Me këtë Diogjeni deshti të tregojë se nuk do të mbajë me vete një mjet të prodhuar nga dora e njeriut. Me jetën e vet Diogjeni në një anë donte të tregonte distancën e njerëzve nga natyra m e përparimin që bëjnë që e konsideronte si jo të mirë, ndërsa në anën tjetër donte të tregonte se megjithatë njerëzit dallohen nga kafshët, sepse nuk lëpijnë dhe nuk pijnë ujë si kafshët por përdorin një safë të thjeshtë. Edhe përdorimin e zjarrit për jetë më të mirë e konsideronte si dobësi të njerëzve e të Zeusit sipas mitit të Prome theut. Thelbësore për Diogjenin dhe për cinizmin në përgjithësi është se natyra njerëzore imponon norma se si duhet të sillet njeriu.

4. Një ditë Diogjeni nën shkëlqimin e plotë të diellit shëtiste rrugëve të Athinës me fenerin në dorë. Me këtë ai i konsideroi të gjithë qyte tarët e Athinës si inferiorë kundrejt tij dhe të padijshëm. Nëpër rrugët e Athinës kishte njerëz plot, kur ai bërtiste: kërkoj njeri.Njerëzit që ishin në shesh ai i konsideronte si qytetarë,por askush nuk ishte njeri sic dëshironte ai.

Kjo sjellje ka domethënie të madhe edhe sot, kur një njeri i mençur dallon totalisht me pikëpamjet e veta nga hapësira sociale ku jeton, edhe kur nuk mund t’i bind se janë në udhë të gabuar. Larg asaj, për t’i dhënë të drejtë Diogjenit, por është shumë ekzakte se kundërthëniet në mesin e njerëzve janë shumë të mprehta edhe sot.

Në qoftë se do të përfundoj mendimin e filozofit memec, do të duhej ta sintetizoj me ca fjali se jeta e tij dukej si 97

Beqir Berisha

provokacion ndaj të tjerëve, por nuk ishte e tillë . Ai ishte frymëzuar shumë nga Sokrati, nga thjeshtësia e tij, e sidomos nga guximi i tij para vdekjes. Diogjeni nuk e harronte thënien e madhe të Sokratit se është gabimi i madh të thuash se di diçka .

Me jetën e vetë të thjeshtë me skamje pa veshëmbathje, pa shtëpi (jetonte në një govatë) pa familje, pretendonte të dësh mojë se sa e vlefshme dhe sa pa brenga është jeta natyrore pa nevoja të shumta dhe pa plotësimin e kënaqësive që të bëjnë të varur si nga natyra ashtu e dhe nga njerëzit.

Diogjeni ishte i kënaqur duke u shtrirë në dhe, duke ecur zbathur e çveshur në të ftoftë, duke u ekspozuar rrezeve të nxehta të diellit, duke ngrënë gjëra sa për ta mbajtur shëndetin. Pikërisht këtu shprehet atara ksia e tij, duke u kënaqur me vetveten ashtu siç e ka falë natyra. Thelbi i kësaj filozofie qëndron në faktin se asgjë nuk është e shenjtë pos njeriut. As pasuria, as posti, as dituria përpos natyra e njeriut si njeri. Kjo filozofi, sa duket paradoksale aq më tepër ë shtë spektakulare.

98

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

STOICIZMI JETA NË PAJTIM ME NAT YRËN Asgjë nuk varet nga ne përpos detyrave, pikëpamjeve dhe synimeve tona. Çdo gjë tjetër varet nga natyra, duke përfshirë edhe vdekjen.

Me që vdekjes askush nuk mund që t’i shmanget, atë duhet ta pranojmë me dinjitet.

Fjalën stoicizëm e kemi dëgjuar, madje edhe e përdorim në jetën e përditëshme. Jo rrallë për njerëzit e vendosur e të sakrificës themi se tregojnë qëndrim stoik. Stoicizmi është emri gjenerik i një shkolle dominante filozofike të periudhës heleniste (heleno – romake). Fil let e kësaj doktrine filozofike datojnë që nga shekulli IV para Krishtit dhe vazhdojnë deri në shek. VI pas Krishtit. Megjithëse është fjala për një periudhë të gjatë dhe i përfaqësuar nga një numër i konsiderueshëm filozofësh, mendimi është i njëjtë .

Siç theksova në fillim të këtij kapitulli, periudha heleniste karakterizohet me rrethana shumë të vështira historike, ku ekzistenca e njeriut bëhet – gjithnjë e më e rëndë, liria individuale gjithnjë e më e kufizuar dhe lufta për ekzistencë gjithnjë e më e mprehtë. Pikërisht në këto rrethana u imponua një reflektim i këtillë filozofik, ku do të theksohet domosdoshmëria e vendosmërisë së individit që të jetojë në pajtim me kushtet përkatëse ekzistenciale. Me rëndësi është të theksohet se stoikët u mbështetën në rrethanat historike, kur arti i të jetuarit ose urtësia filozofike e të jetuar it u bë 99

Beqir Berisha

problemi themelor i filozofisë. Themeluesi i parë i shkollës stoike Zenoni erdhi nga Qiproja dhe u vendos në Athinë si tregtar rreth vitit 340 para Krishtit, Kleanti nga Troja, ndërsa Hrizipi nga Soloa. Zenoni ishte themelues i kësaj shkolle, por më i frytshmi nga të gjithë ka qenë Hrizipi, pikëpamjet e të cilit i dhanë vulën kësaj doktrine filozofike. Karakteristikat themelore të stoicizmit janë determinizmi absolut, panteizmi, providenca kozmike, ku njeriu është vetëm një pjesë e arsyes kozmike dhe jeta e njeriut në pajtim me ligjin kozmik ose me natyrën.

Doktrinën stoike e përbëjnë tri pjesë: fizika, logjika dhe etika. Fizika përfshinë kosmologjinë, gnoseologjinë dhe antropologjinë. Të tria këto përbëjnë metafizikë n stoike.

Logjika e stoikëve nuk është ajo e Aristotelit.

Virtyti – qëllimi i jetës Qëndrimi ekstrem radikal i cinikëve, sidomos i Diogjenit, si përfaqësues më i njohur do të jetë pikënisja e stoikëve.

Stoikët pajtohen me faktin se virtytin nuk e hasim në kënaqësitë e botës senzitive, por nuk u pajtuan me natyralizmin ekstrem të cinikëve, duke e bërë jetën e njeriut krejtësisht të vrazhdtë. Në qendër të doktrinës së tyre për moralin është njeriu si personalitet komplet me të gjitha karakteristikat senzitive, emocionale, volitive dhe mendore.

Qëllimi i parë i çdo gjallese, duke përfshirë këtu edhe bimët sipas parimit aris to te lian është vetëekziste nca, vetëmbrojtja dhe vetëmbajtja. Në pajtim me këtë parim, çdo qenie duhet t’i aktivizojë potencialet më esenciale dhe më të fuqishme për ekzistencë. Te njeriu ky potencial është mëndja.

Prandaj parimi themelor i jetës së njeriut është të jetojë në pajtim me natyrën e vet, do të thotë me mëndjen, arsyen. Te 100

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

njeriu kemi edhe pjesën senzitive, emocionale e volutive, por këto duhet të dominohen nga mëndja. Në të kundërtën do të kemi gjendje afektive, gjendje të sëmurë me çrregullime shpirtërore dhe të paarsyeshme. Jeta në pajtim me natyrën, në rend të parë, do të thotë që asgjë nuk bëhet në kundërshtim me arsyen, jetë ku dominon arsyeja mbi të gjitha instiktet dhe afshet.

Këtu kemi një ngjashmëri me doktrinën e Platonit e sidomos me atë të Aristotelit. Megjithatë ekziston një ndryshim thelbësor. Te Aristoteli virtyti është je ta në përputhje me arsyen, ndërsa te stoikët virtyti është qëllimi i jetës. Njeriu nuk jeton as për të ngrënë as për të jetuar si qenie fizike, as për t’i kënaqur instiktet e afshet e veta. Përkundrazi, ai jeton vetëm për të jetuar si njeri, për të dëshmuar me arsyen e vet se është njeri. Stoikët me këtë qasje nuk mohojnë lirinë e njeriut si individualitet. Edhe ata e mbështesin lirinë njerëzore në përgjithësi dhe lirinë individuale në veçanti.

Stoikët nuk përjashtojnë kënaqësitë empirike të natyrës njerëzore që i realizon njeriu. Por ata bëjnë një dallim shumë rigoroz midis vlerave që dëshirojmë t’i realizojmë për kënaqësitë tona, dhe vlerave që na bëjnë të virtytshëm. Çdo kënaqësi që nuk është në pajtim me arsyen është ves, është një veprim i keq që nuk ka të bëjë me jetën e të urtit, ideali i të cilit është virtyti. Nëse njeriu vepron në pajtim me arsyen, frenon afektet e pasionet është i mençur – i urtë dhe i virtytshëm. Në qoftë se nuk posedon arsye të shëndoshë që t’i frenojë instiktet, afshet edhe dëshirat organike të brendshme, jo të arsyeshme atëherë ai është i marrë. Në këto raste njeriu bëhet vetëm vegël e afekteve dhe afsheve të veta të pakontrolluara dhe të pafrenuara. Siç duket, këtu kemi të bëjmë me dy ekstreme pa një mesatare: njeriu është ose i urtë (i mençur) ose i marrë (budalla). Në qoftë se njeriu posedon 101

Beqir Berisha

mençurinë, ai posedon të mirën më të madhe, posedon kushtin kryesor për t’u bërë i lumtur. Vetëm mendja ë shtë garancë që do t’i sigurojë sjellje të mirë në të gjitha situatat.

Parimi i jetesës në pajtim me arsyen ose natyrën është në kundërshtim me parimin e epikurianëve nga dy aspekte: nga aspekti i edukimit që propaganduan epikurianët në kopshtet e tyre të kënaqësisë estetike të të urtëve dhe të arsimuarëve dhe nga aspekti i mënjanimit të paragjykimeve religjioze te njerëzit. Mëndja, sipas stoikëve, është pje së e mëndjes kozmike. Kur stoikët mbrojnë tezën e tyre: jeta në përputhje me arsyen ose natyrën, kjo duket si tautologji, por në fakt kjo ka një domethënie tjetër. Kjo do të thotë të jetosh me naty rën e përgjithshme, me ligjin që sundon tërë botën, me ligjin kozmik. Këtu kemi edhe identifikim me arsyen kozmike.

Ndërmjet këtyre dy shpirtërave kemi një identitet të plotë, me të vetmin ndryshim që shpirti kozmik ose arsye ja kozmike duhet t’i ndihmojë arsyes individuale, meqë arsyeja individuale ose shpirti indi vid ual i nënshtrohet krejtë sisht arsyes kozmike. Prandaj e virtytshme apo e moralshme është nënshtrimi i plotë ligjit kozmik. Kjo do të thotë se nënshtrimi ndaj ligjit kozmik do të thotë nënshtrim ndaj providencës, fatit. Me fjalë të tjera, individët duhet të pajtohet me ligjin kozmik jo vetëm në fatbardhësi, jo vetëm kur ndjenë kënaqësi senzitive, por edhe në fatkeqësi të ndryshme. Jeta në pajtim me natyrën ose me ligjin kozmik shpreh edhe domosdo shmërinë edhe obligimin, ku duhet ta gjejmë lumturinë. Kjo do të thotë, t’i nënshtrohesh jo vetëm fatit të mirë por edhe fatit të keq. Të kesh durim e kurajo në momentet më të liga e më të vështira, madje edhe të krenohesh në rastet e fatkeqësive të jashtë zakonshme, vdekjen ta shikosh me gjakftohtësi ab so lute. Ligji kozmik e obligon arsyen tonë që të gjykojë drejtë e të jemi të fortë e të kontrollojmë veten në 102

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

raste të rënda fatkeqësie dhe me trimëri t’i përballojmë dhimbjet e pikëllimet e jetës.

Kjo, në thelb do të thotë se fati i njeriut i mirë apo i keq është vetëm një fije shumë e hollë e ligjit kozmik ose arsyes kozmike, të cilës me doemos duhet t’i nënshtrohet. Dhe kjo, sipas stoikëve, nuk është veprim i keq i natyrës. Asgjë nuk ka të keqe në natyrë. Krishterizmi më vonë nga ky këndvështrim e pronëson vetëm providencën, ndërsa Lajbnici në shekullin XVII, duke e përpunuar këtë doktrinë, thekson se ajo që na duket e keqe në natyrë është vetëm një këndvështrim i ngushtë i yni. Edhe Al bert Kamy është shumë i afërt me stoicizmin. Pikërisht këtu qëndron thelbi i jetës stoike. Të jetosh në pajtim me natyrën, do të thotë të jetosh me rendin kozmik. Ky rend nuk varet nga ne, sepse ne jemi vetëm një fije e tij. Ne jemi ai që jemi edhe në jetë duhet të ballafaqohemi me të gjitha fatkeqësitë që mund të na ndodhin, pra edhe vdekjen. Këtij rendi ne nuk mund t’i ndryshojmë asgjë që varet nga natyra dhe kësaj nuk mund ti kundërvihemi. Çdo veprim i njeriut vlerësohet nga të tjerët. Prandaj i mençuri nuk duhet të gabojë as në mënyrën e veprimit e as në zgjedhjen e modaliteteve vepruese. Pasuria, prestigji, shkalla e veprimtarisë në piramidën sociale janë vlera, por shëndeti është vlera më e lartë. Në këtë piramidë shëndeti shpirtëror vlerësohet si vlerë ab so lute që kushtëzon të mirë n mo rale, virtytin si qëllim i jetës së njeriut.

Mendimi politik Parimi, jeta në pajtim me natyrën që në kuptim më të gjërë nënkupton botën natyrore, të stoikëve, implikoi edhe jetën në pajtim me botën sociale; 103

Beqir Berisha

Në kundërshtim me epikurianët, të cilët preferonin jetesën e izoluar nga shoqëria, duke kaluar kohën në kopshtet e tyre, madje duke u nda edhe nga jeta politike, stoikët preferuan jetën në bashkësi. Edhe pse të mençurit pak i duhet shteti dhe ligjet, megjithatë ata e preferuan jetën në bashkësinë shtetërore. Por shteti stoik është një shtet ideal – shtet i njerëzve të mençur, mbre tëri ideale e njerëzve të moralshëm – mbretëri botërore pa dallim përkatësie nacionale. Shteti stoik është shtet i botës ndërsa qyte tari i këtij shteti – qytetar i botës – kozmopolit.

Kozmopolitizmi stoik është produkt real i rrethanave të krijuara pas pushtimeve të mëdha të Lekës së Madh dhe pas krijimit të perandorive të mëdha si të Lekës së Madh, të Romës, Bizantit. Derisa poliset helene u përgjigjeshin rrethanave të atëhershme, kozmopolitizmi mbështetet fuqishëm në rrethana të reja. Kjo qasje filozofike zhduku edhe dallimin etnik dhe në bazë të tij edhe diskriminimin midis helenëve dhe barbarëve, siç konsideroheshin banorët e Lindjes aziatike.

Fizika stoike (metafizika) Siç u tha edhe në fillim të këtij kapitulli, në periudhën heleniste dominoi problemi etik, prandaj edhe hulumtimet determinoheshin nga ky kënd. Parim themelor etik i mbështetjes në natyrën ose në arsyen gjeti mbështetjen në parimin uni ver sal. Ata e trajtuan universin si një gjalle së gjigante ku gjithçka është përzier dhe gjithçka funksionon nga një arsye universale.

Në raport me pikëpamjet e epikurianëve, që u mbështetën në atomizmin e Demokritit dhe krijimin e botës e shpjeguan si rezultat I lëvizjes mekanike të atomeve, stoikët 104

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

patën qëndrim të kundërt. Ata e hudhën këtë materializëm mekanik. Stoikët identifikuan shkakun me pasojën. Universi është një unitet i gjallë edhe si fuqi hyjnore që vepron – si ligj kozmik edhe si materie, si qenie apo si botë e dukurive dhe i gjësendeve të veçanta. Ky Ligj hyjnor edhe krijon botën edhe përjeton këtë krijim. Si fuqi hyjnore është zjarr, frymë, pneumë, ndërsa si qenie ajo shndërrohet pjesërisht në ujë, pjesërisht në tokë. Ky parim krij ues nuk është një Zot trancendent, nuk është një mendje përtej gjithësisë, por një pasion krijues vetvetiu, një frymë e zjarrtë, produkt i së cilës janë të gjitha gjësendet dhe të gjitha dukuritë. Ky hylozoizëm është i domosdoshëm dhe i paevitueshëm. Asgjë nuk ndodh rastësisht, por gjithçka ndodh në bazë të kësaj lidhje kauzale.

Sipas Hrizipit rasti as që ekziston – gjithçka ndodh domosdoshmërisht, çdo gjë ka fatin e vet.

Stoikët bëjnë një paralelizëm midis gjithësisë dhe njeriut.

Makrokozmosit dhe mikrokozmosit.

Njeriu është mikrokozmosi edhe si fuqi apo mëndje vepruese edhe si lëndë pësuese edhe si shpirt ose frymë edhe si trup.

Logjika (gnoseologjia) E tërë njohja dhe dituria mbështetet në ndijime dhe perceptime. Njohuria jonë është pasqyrë e realitetit ndërsa perceptimet tona janë ndikim i gjësendeve dhe dukurive të jashtme në jetën tonë shpirtërore. Të parët ishin stoikët, sidomos Hrizipi që thekson se shpirti i njeriut është një tabelë e pashkruar, doktrinë, kjo që shumë më vonë do të përsëritet edhe riaktualizohet nga Xhon Loku. Në këtë tabelë religjistrohen të gjitha përshtypjet e shkaktuara nga jashtë, të cilat bëjnë ndryshime në shpirtin tonë. Në saje të këtyre 105

Beqir Berisha

ndikimeve të jashtme formohen nocionet mbi të cilat ngrihet njohja racionale.

Këto nocione duke përfshirë edhe më të përgjithshmet janë rezultat i përmirësimit të perceptimeve dhe të parafytyrimeve nga arsyeja jonë.

Interesimi i madh për të mbështetur moralin dhe virtytin në arsye, i çoi stoikët t’i japin rëndësi të madhe njohjes reciproke. Ata ishin të me ndimit se mëndja kozmike njihet vetëm nëpërmjet mëndjes – arsyes. Në procesin e njohjes racionale, stoikët përpos nocioneve të formuara në saje të arsyes dhe perceptimeve e parafytyrimeve, dalluan edhe nocione të përbashkëta për të gjithë njerëzit. Ky mendim ndikoi te eklektikët, sidomos te Ciceroni që këto parafytyrime t’i trajtojnë si të lindura, meqë të gjithë njerëzit kanë përshtypje identike. Kjo pikëpamje do të ndikojë më vonë që njohja racionale të mbështetet në nocionet e lindura. Në mënyrë më të theksuar, do të paraqitet në shekullin XVII në metafizikën e Dekartit.

106

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

SKEPTICIZMI GJITHÇKA ËSHTË RELATIVE – ASGJË NUK KA ABSOLUTE Skepticizmi është një filozofi që mohon çd o njohje, duke e trajtuar si subjektive që konteston çdo pohim, duke e zëvendësuar atë me parashikimin. Me këtë qasje, skepticizmi nuk u ngritë në sistem klas ik filozofik sepse përfaqësuesit e tij mohonin çdo sistem filozofik, që nënkupton mohimin edhe të filozofisë së tyre.

Themeluesi i skepticizmit është Pirroni (365-275), ndërsa dy përfaqësuesit kryesorë janë Sektus Empirikusi dhe Epikteti.

Derisa dy të fundit kanë lënë vepra të shkruara, Pironi përveç një poeme për Lekën e Madh nuk ka shkruar asgjë, sikur edhe Sokrati. Por në filozofi zakonisht flitet për pironizmin si shkollë filozofike e Antikës. Për pironizmin shumë më vonë bëjnë fja lë Montenji dhe Paskali. Derisa Sokrati themeloi tezën: “Unë di se nuk di asgjë”, skeptikët këtë tezë e formuluan ndryshe: “çka di unë”? Ose “çka mund të di unë” ?

Pirroni

Sektus Empirikusi

Epikteti 107

Beqir Berisha

Thelbi i skepticizmit qëndron në faktin se të gjitha pohimet, determinimet, definicionet janë subjektive, madje, ata shkojnë aq larg sa që dyshojnë edhe në pohimet e veta. Në të kundërtën, në qoftë se skeptiku nuk do të dyshonte edhe në pohimet e veta, nuk do të ishte konsekuent në skepticizmin e vet. Kur skeptiku thotë se e vërteta nuk e kziston fare, kjo nënkupton njëkohësisht edhe gjykimin e skeptikut. Në qoftë se ky gjykim është i vërtetë del se edhe gjykimi i skeptikut nuk është i vërtetë . E vërteta praktikisht nuk ekziston. Të vërtetës nuk mund t’i afrohemi lehtë. Asgjë nuk mund të jetë e pakontestueshme dhe e pamohueshme. Një pohim mund të pranohet si i vërtetë për një kohë të caktuar dhe në rrethana të caktuara. Në rrethana të tjera mund të ketë pohim tjetër.

Diçka që është e vërtetë për disa rrethana dhe për një kohë të caktuar është e pavërtetë në r rethana të tjera. Nuk ka të vërtetë ab so lute pa u mbështetur nërrethana konkrete.

Qasja themelore e skepticizmit është kundërshtimi i një pohimi me një pohim tjetër, qoftë duke iu kundërvu qasjes senzitive me qasje senzitive qoftë racionales me racionale.

Një send në një largësi rel a tive neve mund të na duket si sferë, ndërsa një tjetri, mund t’i duket si katror. Pa dyshim këtu do të kemi dy gjykime të kundërta. Pikërisht në këtë fakt qëndron ajo që është më esenciale për skepticizmin, sepse ai e vë në pozita kontradiktore atë që ndiejmë me atë që mendojmë; përvojën tonë senzitive me arsyen tonë. Me këtë, skepticizmi në një anë i vë në pozita të barabarta, nga ana tjetër se që të dyja qëndrojnë në pozita ekstreme .

Si lindi skepticizmi?

Skepsën filozofike, spas themeluesit të skeptic izmit – Pironit, që në thelb do të thotë kërkim, hulumtim, nuk duhet 108

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

t’a banalizojmë si filozofi e dyshimit. Skepticizmi nuk është dyshim i rëndomtë. Dyshimi është e kundërta e qetësisë shpirtërore, dyshimi është shqetësim, ndërsa skepticizmi duhet të na qetësojë, duke na e hequr dyshimin për diçka.

Por edhe skeptikët, sikur epikurianët dhe stoikët iu qasën edhe problemeve metafizike për të shpjeguar ato etike. Për dallim nga të parët, skeptikët synonin t’u japin përgjigje spekulimeve të pikëpamjeve dhe të doktrinave të mëparshme filozofike. Tërë filozofinë e mëparshme që nga Talesi e deri te Aristoteli si dhe doktrinat e fundit së periudhës heleniste, skeptikët e trajtuan si qasje spekulative. Asnjë pohim apo pikëpamje flozofike në Antikë nuk ka mundur të provohet e të verifikohet. Arsyeja e vetme ka qenë se problemi që kanë trajtuar – problemi i paraelementit ose qenia nuk ka mundur të verifikohet. Prandaj çdo filozof i mëvonshëm, është mbështetur në pikëpamjet e filozofëve më të vjetër duke u pajtuar apo duke i kritikuar si të pavlefshme pikëpamjet e tyre. Në këtë mënyrë është zbatuar një argumentim regresiv duke shkuar gjithnjë pas e më pas dhe në këtë mënyrë duke formuar një zinxhir argumentimi autoritativ dhe pa argumente faktike . Sipas kësaj qasjeje edhe pranimi i pikëpamjeve më të vjetra edhe përbajtja e tyre është bërë vetëm në mënyrë verbale, duke mos u shërbyer as me përvojën bindëse e as me argumente racionale që shumë më vonë do të zbulohen në fushat e shkencave ekzakte .

Pse është skepticizmi filozofi pozitive Ekzistojnë mendime se skepticizmi është një filozofi e përsosur kontradiktore, një flozofi e absurdit. Por konkluzioni më i drejtë do të jetë se, skepticizmi absolut nuk është i pamundur siç është e pamundur të mohohet realiteti.

109

Beqir Berisha

Skepticizmi nuk u themelua për të mohuar tërësisht të vërtetën, por për të mohuar ngrirjen e të vërtetës (dogmatizmin) dhe pandryshueshmërinë e saj. Skepticizmi, përkundrazi, u themelua si një vari ant i metodës dialektike hulumtuese për t’i ndihmuar procesit të njohjes. Kur skeptiku thotë se ndoshta mjalti nuk është i ëmbël, ai nuk vë në dyshim ekzistencën e mjaltit si substancë me shije të ëmbël, por dyshon në faktin se ndoshta ajo është përzier me ndonjë substancë tjetër. Mjaltin mund ta kontestojmë edhe nga një di men sion tjetër. Tregëtari mund të konfirmojë se mjaltin që e shet është i pastër, por nëse ne dyshojmë do ta kërkojmë pak për ta verifikuar se a është me të vërtetë prodhim i bletëve të mbledhur nga nektari i luleve, apo është prodhim i bletëve të ushqyer me sherbet. Pra, skeptiku nuk konteston realitetin e një sub stance, por vë në dyshim një pohim, një ide, një postulat apo një interpretim të pa argumentuar. Skeptiku vë në dyshim vërtetësinë jo për shkaqe të thjeshta mohimi por për të verifikuar atë që konfirmohet dhe për të zbuluar realisht të vërtetën. Kur dyshon në diçka ai ose duhet të gjejë një kundërargument me të njejtën peshë ose duhet ta pranojë pohimin si të tillë.

Skeptikët në mënyrë të veçantë kanë kontestuar pohimet dhe vlerësimet përkitazi me çështjet e moralit. E mira “dhe e keqja” kanë qenë vlerësime shumë të dyshimta sepse në përgjithësi ka ekzistuar një konfuzion ndërmjet asaj se ç’është e mirë dhe ç’është e keqe. I njejti veprim, për disa ka qenë i mirë ndërsa për disa të tjerë ka qenë i keq ose i moralshëm apo i pamoralshëm. Ose, ajo që ka qenë e bukur për disa, ka qenë e shëmtuar për disa të tjetër.

110

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PLOTINI METAFIZIKA RELIGJIOZE E PLOTINIT “Vdekja është ndërrim i trupit sikur aktori rolin” Filozifia heleniste lindi me qëllim që t’i japi përgjigje të vetmes pyetje se çfarë kuptimi ka jeta. Përgjigjja u gjet te ideali i të urtit ose të mençurit, përkatësisht te filozofia. Derisa Epikuri me përfaqësuesit tjerë të kësaj shkolle u përpoqën që të heqin frikën nga vdekja nëpërmjet filozofisë, stoikët tentuan që nga njerëzit të kërkojnë urtësi duke u pajtuar me fatin. Epikurianët pohonin se filozofia është terapi e shpirtit për qetësim, stoikët pretendonin që filozofia e tyre të jetë më e pranueshme, duke identifikuar shpirtin in di vid ual me atë kozmik.

Të gjitha përpjekjet filozofike, për të dhënë një përgjigje më të pranueshme dështuan. Jeta me shumë probleme, të liga, kundërthënie, pakënaqësi, fatkeqësi të mëdha e tragjedi dëshmonte të kundërtën. Pikërisht në këto rrethana shumë të rënda sociale lindi nevoja për një metafizikë religjioze. Baza për një metafizikë të tillë ishte e shkëlqyer për t’u kapërcyer kontradiktat që ekzistonin midis botës së përsosur të ideve dhe idesë së të mirës në kulm të kësaj piramide sipas Platonit dhe botës reale në tokë me shumë të këqia, Universit, ku sundon har mo nia kosmike dhe individit përballë shumë të ligave, para të cilave duhe t të jetë stoik.

Kjo kontradiktë u kapërcye me metafizikën religjioze të Plotinit, i cili duke e përsosur më tej platonizimin, sajoi një 111

Beqir Berisha

rrymë të re filozofike – neoplotonizmin. Plotini ndërtoi sistemin më të ndërlikuar metafizik të Antikës që filloi në Heladë në brigjet lindore të Mesdheut në Azi të vogël me shkollën e Miletit, e që arriti kulmin në Athinë me Aristotelin.

Prej këtu do të përhapet anekënd Mesdheut deri në Egjypt, ku në Aleksandri do të grumbullohet e tërë trashëgimia filozofike e kulturore e shkencore e Antikës. Plotini u lind në Likolop të Egjyptit më 205 pas Krishtit, u njoh me filozofinë helene të grumbulluar në Aleksandri; në moshën 28 vjeçare e kaplon ankthi melankolik që ndikoi në më nyrën e mendimit filozofik. Në moshën 40 vjeçare vajti në Romë ku fitoi një reputacion të madh, ku edhe u quajt si Platon i ringjallur. Këtu edhe vdiq në moshën 66 vjeçare. Në këtë mënyrë filozofia helene e lindur në Milet, e bartur në Athinë, përfundoi në Romë si filozofi heleniste si mendim i sintetizuar i shumë popujve, ku Plotini dominoi filozofia helene. Veprat e Plotinit më vonë i bototi Perfiriuzi në 6 li bra nga 9 tema – Eneandet.

Metafizika e Plotinit është shumë e ngatë rruar. Ai mbështetet në tri nocone themelore që i konsideron si të shenjta: Njëshi, fryma dhe shpirti. Njëshi është nocion që qëndron në kulm të piramidës sikur ideja e të mirës te Platoni.

Por Plotini nuk pajtohet këtu me Platonin, sepse fjala ide në gjuhën helene do të thotë me pa, me perceptua diçka, por jo me sy. Ajo që e sheh idenë është arsyeja, që do të thotë se ideja është proces i të menduarit. Njëshi është një hyjni ab solute transcendentale, një paraqenie që i paraprinë çdo gjëje, 112

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

skajshmërisht i përsosur, i ma te rial, i pandryshueshëm, i pakri jueshëm i pashpirt, i paformë, pa vetëdije dhe pa aktivitet veprues. Njëshi nuk është një gjësend ekzistencial. Ai u paraprinë të gjitha gjësendeve ekzistenciale. Për të, mund të thuhet vetëm se ai është Zot. Prandaj nuk mund të perceptohet as me arsye.

Metafizika e njëshit ekziston që në periudhën kosmologjike për të gjetur një el e ment të krijimit të botës. Te Talesi uji, te Herakliti zjarri, te Parmenidi qenia abslute etj. Te Plotini kemi diçka krejtësisht tjetër. Njëshi i tij jo vetëm dallon për nga qenia përmbajtësore por edhe për nga procesi i krijimit të botës. Duke u nisur nga parimi tashmë i njohur filozofik se nga asgjëja nuk krijohet asgjë, ai erdhi te procesi i emanacionit në krijimin e botës.

Në këtë mënyrë ai iu shmang problemit të kë rkimit të shkakut të shkakut. Nëqoftëse Zoti ka krijuar botën, lind pyetja kush e ka krijuar Zotin? Bota, sipas Plotinit u krijua vetvetiu nëpërmjet emancionit të fuqisë hyjnore – Njëshit.

Bota buron ose fillon, lind vetvetiu nga Zoti sikurse drita që vjen nga Dielli ose i ftohti nga bora.

Ekstaza dhe hipostaza Njëshi i Plotinit, siç thekson edhe Hegeli është shumë i ndërlikuar për t’u kuptuar edhe si Njësh absolut dhe i paskajshëm, si Zot apo si hyjni, edhe si hipostazim i tij në botën materiale, qenësimi i tij nga Njëshi në shumëllojshmëri empirike.

Së pari duhet thënë se Njëshi i Plotinit nuk është sikur numri një i pitagorianëve edhe i neopitagorianëve. Njëshi i tyre, në thelb, është dysh në krahasim me njëshin e Plotinit që është një fuqi hyjnore pa predikate. Ky një sh nuk i ka as 113

Beqir Berisha

predikatet që i ka zjarri i Heraklitit apo atomi i Demokritit, edhe pse është shkak i gjithçkaje dhe bazë e gjithësisë. Ai nuk është gjithçka por gjithçka varet nga ai. Njëshi nuk di asgjë për vetëveten e as ne nuk dimë më shumë për të. Ne dimë vetëm se është një, se është i mirë. Si i tillë ai është një parim mbi të cilin nuk ka asnjë parim tjetër.

Bota empirike me shumëllojshmërinë dhe me ndryshueshmërinë e vet është një hipostazim i Njëshit dhe jo krijim. Zoti nuk krijoi asgjë; çdo gjë lindi nga Njëshi, siç lind fëmija. Këtu del se bota është një univers i gjallë si te stoikët, por nuk është ashtu. Qëndron e kundërta. Gjësendet e botës empirike janë vetëm ide të shndërruara në materie. Ky proces i lindjes së tërë hemisferës dhe i botës materiale deri te njeriu si qenie më e përsosur është proces hipotizatimi i Njëshit. Së pari lind Nusi, ose siç mund t’a quajmë përafërsisht mëndja.

Ky është parimi i dytë i Njëshit, ose siç thekson Hegeli duplikim i vëtevetës – vetë lënda e tij, Nusi i shndërruar në materialitet që mendon për vetëveten. Kjo do të thotë ndarje në dyshë në qenie dhe në të menduar. Por ky nuk është identik as me lëvizësin e palëvizshëm të Aristotelit e as me botën e ideve të Platonit, që qëndrojnë jashtë botës empirike. Ai njëkohësisht është edhe parim krijues, fuqi krijuese e botës empirike. Kjo, me fjalë tjera është fuqia hyjnore, Nusi hipostazon në botë ose si parim krijues, prandaj lind pyetja: si do të krijohet bota? Ose si do të krijojë Zoti botën?

Në këtë proces, hipostazimi është shumë i theksuar. Nga Njëshi i pandryshueshëm do të shkaktohen dy procese njëri pas tjetrit: së pari do të lind bota empirike në kulm me shpirtin më të përsosur të njeriut dhe së dyti substancialiteti i tërë asaj që ekziston apo që u realizua nga ky proces. Këtij fenomeni, sipas procesit të hipostazës nga lartë poshtë duhet t’i paraprijë shpirti, që duhet të jetë produkt i mirë i frymës ose 114

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Nusit. Shpirti si produkt më i lartë duhet të krijojë botën empirike. Ai duke shikuar lartë botën e ideve, frymën krijon botën empirike, por në raport me frymën, shpirti nuk e ka as fuqinë e as aftësinë e krijuesit me të cilën disponon fryma.

Shpirti, në këtë proces është vetëm si parim që vepron.

Ndërmjet shpirtit dhe frymës tashti na del edhe një dallim.

Derisa fryma ndahej, në qenie dhe në të menduar, shpirt ndahet në shpirt të lartë dhe shpirt të ulët. Si shpirt i lartë ai zhytet në idetë dhe është shpirt i vërtetë, ndërsa si shpirt i ulët ai është edhe si fuqi e ulët krijuese.

Etika e Plotinit “Jeta është një rol te atral, ndërsa vdekja kthim në një rol tjetë r në skenë.”

Në fillim të këtij kapitulli theksova se problemi qenësor i mendimit filozofik i kësaj periudhe ishte filozofia e të jetuarit. Çështja e moralit ishte çështje kryesore filozofike rreth të cilës u preokupuan edhe epikurianët, edhe stoikët, edhe cinikët, edhe skeptikët, edhe disa shkolla të tjera më pak të rëndësishme si neopitagorianët dhe gnostikët.

Atë që e filloi Epikuri për të shmangu frikën nga vdekja, do ta vazhdojë Plotini, por me një qasje tjetër. Ai duke u nisur nga doktrina e tij se shpirti hyn në trup për t’i dhënë jetë atij vjen në përfundim se shpirti mund të dali përsëri nga trupi. Kjo do të thotë se trupi si materie e shndërruar në substancë është një e keqe e botës së ulët – vdes, ndër sa shpirti nuk i përket materies. Ai i përket botës së mirë, pr andaj është i pavdekshëm. Njeriu është një përzierje e botës së mirë dhe e botës së keqe, por kjo përzierje nuk është konfuze. Ajo ka nji rend piramidal në pajtim me tërë filozofinë e Plotinit. E mira 115

Beqir Berisha

qëndron në kulm të piramidës. Kjo është arsyeja. Pastaj kemi ndjenjat dhe emocionet, afshet dhe instiktet etj. njësoj sikur në gjithësi. Njëshi është kulmi, që simbolizon të mirën ab solute, ndërsa fundin e kemi te materia, që është e keqja ab solute. E keqja është mungesë e së mirës. Ajo është joqenie, prandaj çdo gjë që ekziston është e mirë. Shpirti i njeriut paraqet esencën e ekzistencës së tij. Hyrja e shpirtit në trupin e njeriut paraqet lindjen e tij, ndërsa vdekja e trupit nuk është edhe vdekja e shpirtit. Vdekja është vetëm largim nga skena teatrale ku ke luajtur një rol dhe të kthehesh sërishmi në një rol tjetër. Jeta sipas Plotinit është një lojë, por lojë spektakulare. Të jetosh do të thotë, të luash një rol në kë të skenë. Shpirti në këtë mënyrë hyn nga një trup në tjetrin, duke zënë vendin sipas sjelljes që ka pasur më parë. Mëkatari ndëshkohet në lojën vijuese të skenës, ndërsa shpirti i mirë shpërblehet me një rol më të mirë.

Nga kjo del se shpirti i pavdekshëm sa më shumë i afrohet Njëshit, aq është më i mirë ndërsa sa më shumë që i afrohet materies është më i keq. Prandaj shpirti duhet të pastrohet.

Në këtë mënyrë problemet e etikës së Plotinit morën kahje krejtësisht tjetër dhe metafizika e Plotinit u shndërrua në metafizikë religjioze, duke e vënë shpirtin në kulm të qenies njerëzore, por me kusht që ai të pastrohet për të gjetur shpëtimin në një jetë tjetër. Në këtë mënyrë u mbyllën çështjet e hapura etike në fillim të kësaj periudhe dhe u hapën probleme të tjera të një bote tjetër që do të predikojë krishterizmi.

116

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU III FILOZOFIA E MESJETËS FILOZOFIA DHE RELIGJIONI Argumentimi i ekzistencës së Zotit do të jetë çështje themelore e filozofimit në Mesjetë. Filozofët e kësa j periudhe do të përpiqen që ekzistencën e Zotit ta argumentojnë në tri m ënyra: nga aspekti ontologjik, nga aspekti gnosologjik dhe nga aspekti teleologjik.

Nga shekulli IV-të deri në shekullin XV krishterizmi do të zhvillojë një filozofi origjinale edhe pse për bazë do të ketë filozofinë e Platonit dhe të Aristotelit. Aurelie Augustini do të jetë i pari filozof i krishterë, ndërsa Toma Akuini i fundit dhe më i madhi filozof i Mesjetës. Që të dy ishin katolikë dhe, jo vëtem këta, por edhe të tjerët priftërinj si Roselini, Anselmi, Abelardi, Okami e të tjerë do të jenë katolikë. Këtu qëndron edhe arsyeja që këtë filozofi ku glorifikohet Zoti, Rasëli e quan filozofia katolike.

Religjioni ishte sfida e kohës. Kisha dhe Selia e shenjtë në Romë kishin monopolin politik në tërë Evropën dhe i impo nonin edhe mendimin filozofik. Ishin priftërinjtë e mëdhenj të Perëndimit që mendimin e tyre filozofik e përqëndruan rreth çështjes së argumentimit të ekzistencës së Zotit. Edhe pse gjatë kësaj periudhe çështje fundamentale filozofike do të jetë, jo natyra me atributet e veta dhe shkaku i parë, të themi metafizik i fizikës por Zoti, kjo filozofi do të ketë rëndësinë e 117

Beqir Berisha

vetë dhe do të kontribuojë në zhvillimin e më tejmë të mendimit filozofik. Shumë historianë të filozofisë metodën skeptike të njohjes së Augustinit e tra jtojnë si shtytëse të mendimit filozofik mod ern të Dekartit.

Edhe pse këtu është fjala për filozofinë e krishterë, megjithatë duhet theksuar se filozofia është filozofi, është aktivitet mendor për të hulumtuar të vërtetën dhe për të argumentuar ose për të përgënjeshtruar diçka për të cilën mendohet. Religjioni është besim pa pretendime për të hulumtuar dhe argumentuar ekzistencën e asaj për të cilën mendohet se qenëson. Priftërinjtë e mëdhenj si Augustini dhe Akuini me të tjerë kanë filozofuar njësoj si Platoni e Aristoteli.

Ata janë përpjekur të argumentojnë ekzistencën e Zotit si krijues të gjithësisë, njësoj sikur Platoni dhe Aristoteli që janë përpjekur të argumentonin zanafillën e të gjitha dukurive sen si tive nga diçka jashtë kësaj bote. Midis religjionit edhe filozofisë ekziston një disharmoni evidente edhe pse objekti është i njëjtë. Midis tyre kemi një konflikt të padukshëm edhe pse esencial. Filozofia është mendim hulumtues, religjioni është besim – dogmë ab so lute, filozofia synon njohjen dhe përfundon me një koncept, religjioni është ndjenjë besimi në diçka të paparë dhe të paargumentuar, filozofia fillon me dyshim dhe kureshtje për të njohur, besimi ë shtë iluzion.

Filozofia ndalet në të mundshmen, religjioni shkon përtej saj, në të pamundshmen.

Edhe filozofia e kësaj periudhe sikur edhe religjioni kanë një objekt të përbashkët megjithatë dallojnë mes veti. Për të dyja Zoti është krijues i botës, por derisa filozofia përpiqet ta argumentojë këtë, religjioni institucional mbajti qëndrim armiqësor ndaj çdo mendimi që nuk përputhej me dogmat fetare. Ajo që është esenciale për filozofinë katolike, është fakti se arsyeja u bë fundamenti i mendimit filozofik, u trajtua 118

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

si shqisa e gjashtë dhe u shenjtërua. Ajo u bë dritë mbi natyrën që i ngulitet njeriut nga Zoti, për të depërtuar në të gjitha fshehtësitë që nuk mund t’i shohi syri i njeriut.

Ekzistojnë mendime se filozofia mesjetare nuk ka kurrfarë rëndësie. Por qëndron e kundërta; filozofia e Mesjetës studion po atë që studion, filozofia e parë e Aristotelit. Kopelstoni njeri nga analistët më të më dhenj të filozofisë, thekson se edhe Hegeli, njëri nga filozofët më të shquar e çmon shumë kontributin e filozofisë mesjeta re.

AUGUSTINI METAFIZIKA INTROSPECTIVE E AUGUSTINIT "Njeriu mund të dyshojë në gjithçka, po jo në vetvete. Nuk mund të dyshojë pa ekzistuar".

Nga Aristoteli deri te Toma Akuini është një periudhë 1600 vjeçare, në të cilën Augustini është mendimtari më i madh.

Aurelie Augustini (354-430) nga Tagesta e Afrikës verio re, i shenjtë zuar dhe i njohur zakonisht si Shën Augustini, është i parë filozof i Mesje tës së krishterë, themelues i Kishës latine – katolike dhe pas Toma Akuinit më i madhi Aurelie Augustini prift dhe filozof i Mesjetës.

Augustinin këtu e trajtoj si filozof, edhe pse mendimi i tij filozofik është i pandashëm nga ai teologjik. Me veprën e vet të shquar dhe shumë të bukur, “Rrëfimet” ai konsiderohet si themelues i metodës 119

Beqir Berisha

introspektive. Në këtë vepër voluminoze, përveç rrë fimeve biografike me një kolorit tepër e mocional dhe shumë tërheqës paraqiten edhe mendimet e tija filozofike. Është për t’u theksuar se libri i dhjetë dhe i njëmbëdhjetë tërësisht janë filozofi. Në këtë vepër, duke i rrëfye r Zotit përvojën e tij të brendëshme i jep një kahje tjetër mendimit filozofik, duke e transferuar interesimin filozofik nga dukuritë natyrore në ato shpirtërore.

Dyshimi si qasje filozofike Si një krishterë i devotshëm, Augustini i rrëfehet Zotit për përvojën e tij jetësore, duke i kërkuar edhe falje për gabimet e bëra sidomos në periudhën e rinisë. Si filozof duke u nisur nga thënia gjeniale e Sokratit “njihe vetëveten” A ugustini argumenton se njeriu mund të dyshojë në gjithçka por jo në vetëekzistencën. Unë që dyshoj; nuk mund të dyshoj në diçka pa ekzistuar si qenie e vetëdijshme, sepse duhet të dyshoj edhe në ekzistencën e vetëvetes sime. Prandaj unë që dyshoj – ekzistoj.

Me dyshimin Augustini do të inaugurojë një qasje të re të cilën shumë filozofë e trajtojnë si qasje moderne filozofike që do të riaktualizohet në shekullin XVII nga Dekarti. Dyshimi te Augustini do të jetë jo vetëm një qasje hulumtimi, por edhe një kriter dhe argumentim i ekzistencës sonë vetjake, por edhe i ekzistencës së Zotit. Përvoja e vetësigurisë është vetëm një qasje për të arritur nga ideja e vetëekzistencës në idenë ab so lute të ekzistencës së Zotit. Ne që dyshojmë në njohjen e dukurive natyrore që ndryshojnë për çdo ditë, nuk mund të dyshojmë në ekzistencën e Zotit. Për ta njohur Zotin, ne shërbehemi me dritën e mëndjes sonë që na është ngulitur nga vetë Ai, njësoj sikur dielli që u jep dritë syve tanë.

120

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Zoti si qenie ab so lute Zoti sipas Augustinit është qenie e vetme dhe ab so lute me mirësi dhe bukuri të përkryer. Ne nuk kemi parafytyrime për Zotin, sepse Atë e njohim vetëm nëpërmjet mëndjes sonë të ndriçuar nga vetë Ai. Ne e njohim Zotin, sipas Augustinit, nëpërmjet analogjisë së njohjes së vetes sonë përmes proceseve psikike. Duke njohur veten shpirti mobilizon memorjen, mëndjen dhe vullnetin, prej nga rezulton kujtesa për vetëveten, mendimi për vetëveten dhe veprimi për vete.

Më i rëndësishëm nga këto funksione psikike është vullneti, që për Augustinin është shtylla e jetës psikike. Çdo kujtesë, çdo mendim dhe çdo veprim është rezultat i aktit evolutiv. Por aftësia e vullnetit është e kufizuar dhe nuk mund të shtrihet në njohjen e Zotit. Ai vetëm mund të na shpallet duke na e ndriçuar mëndjen.

Përkitazi me shpalljen e Zotit, në një anë duhet të rikujtojmë ekstazën e Plotinit, nga ana tjetër të citojmë thënien e famshme të Augustinit; “Duhet të besojmë për të kuptuar dhe jo të kuptojmë për të besuar”. Kjo, nga një aspekt ka kuptimin se Zoti mund të na shpallet vetëm nëse besojmë ndërsa në aspektin tjetër, besimin nuk mund t’ia nënshtrojmë kuptimit, por duhet të ndodhë e kundërta.

Zoti krijoi botën nga asgjëja Në analogji me tri funksionet psikike, Augustini dalloi edhe treshen hyjnore: Atin, Birin dhe Shpirtin e shenjtë. Në teologjinë e krishterë treshja është një per son i vetëm hyjnor, që në procesin e shpalljes dallohet në tri hipostaza: Ati, që në thelb është hyjnia, Biri, që është fjalë dhe Shpirti i shenjtë – dashuria.

121

Beqir Berisha

Në krijimin e botës Augustini mbajti një qëndrim krejtësisht teologjik dhe origjinal. Ai si filozof njihte mirë edhe Platonin edhe Aristotelin edhe stoikët edhe Plotinin, por në aspektin ontologjik mbajti qëndrimin autentik: Zoti, krijoi botën nga asgjëja. Materia e paformë e Aristotelit, për Augustinin është asgjë. Por kur e krijoi Zoti botën dhe ç’bëri ai para se të krijojë atë? Kësaj pyetje nuk i dha përgjigje, megjithatë Augustini mbajti po ashtu një qëndrim origjinal të palëkundshëm dhe kryesish të mbështetur edhe në teologji.

Zoti është i përjetshëm edhe jashtë kohës.

Bashkësitë shtetërore – krijesa për t’u grindur Metafizika e Augustinit përfundon me problemet etike dhe praktike, të cilat i trajton nga e njëjta qasje filozofiko-teologjike. Njerëzit janë të gabueshëm, prandaj në kishë e cila është shtëpi e Zotit, do të rëfehen duke i kërkuar falje dhe mëshirë nga ai për të gjetur shpëtimin.

Edhe bashkësitë shtetërore janë krijesa të dënuara për t’u grindur mes veti. Sikur njerëzit që urrehen mes veti, ashtu edhe shtetet kanë trashiguar këtë urrejtje. Vetëm në mbretërinë e Zotit do të gjejnë shpëtimin. Kjo ide e Augustinit ndikoi edhe te Hegeli e Marksi për krijimin e një shoqërie më humane.

122

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

DEBATET RRETH UNIVERSALEVE Duke filluar nga shekulli i XI u zhvilluan de bate të mëdha midis dy drejtimeve themelore filozofike: re alizmit të ashtuquajtur mesjetar dhe nominalizmit.

Realizmi mbështetet në idealizmin objektiv të Platonit, duke mbrojtur tezën se idetë ekzistojnë para gjësendeve, se ato kanë atribute qenësore, duke arritur deri te ideja kulminante dhe më universale Zoti. Përfaqësuesit kryesorë të këtij drejtimi filozofik janë Xhon Skoti – Eriugena dhe Anselmi.

E kundërta e kësaj rryme filozofike ishte nominalizmi, që mbronte të kundërtën. Realisht ekzistojnë vetëm gjësendet e veçanta. Idetë e konceptet e përgjithshme janë vetëm zëra (voices – latinisht) emra. Së këndejmi kemi edhe fjalën nomi nalizëm. Përfaqësuesit kryesorë janë Roselini dhe Abelardi.

Më poshtë do të bëhet fjalë për përfaqësuesit kryesorë të këtyre dy drejtimeve filozofike.

XHON SKOTI – Eriugena "Substancialiteti i idesë dhe argumenti ontologjik i ekzistencës së Zotit" Zoti është universalja më e lartë, më e përsosur dhe ab so lute, që do të thotë ed he qenia më e p ërkryer Eriugena nga Irlanda (810-880) është njëri nga përfaqësuesit më të mëdhenj të drejtimit re al ist. Eriugena konsiderohet njëri nga më të mençurit dhe më të diturit e kohës. Ai u mbështet në idealizmin objektiv të Platonit, duke i 123

Beqir Berisha

konsideruar idetë si qenie reale. Në qasjen filozofike të tij konstatohen dy karakteristika theme lore. Në fushën e gnoseologjisë ai mbajti qëndrimin ekstrem racionalist, duke pohuar se të vërtetën duhet ta kërkojmë në konce ptet e përgjithshme – “universale“. Karakteristika e dytë e mendimit të tij filozofik është se këtyre koncepteve të përgithshme ai u’a atribuoi substitualitetin.

Eriugena në monedhën irlandeze Konceptet e përgjithshme si psh. koncepti njeri ose shoqëri jo vetëm që janë koncepte të përgjithshme – universale që pasqyrojnë thelbin e natyrës së njeriut, por ato janë edhe si substanca reale, që ekzistojnë realisht jashtë mëndjes sonë (realizëm ekstrem). Të gjitha konceptet universale ekzistojnë realisht si substanca dhe janë baza të përgjithshme të gjësendeve të veçanta. Sipas Skotit, sa më uni ver sal të jetë konce pti aq ma shumë realitet posedon.

Gjësendet e veçanta janë vetëm manifestim dhe shndërrim i universales në të veçantë. Në kulm të kësaj piramide konceptesh është koncepti i Zotit si universalja ab so lute dhe e përkryer. Koncepti i Zotit është universalja më e lartë, më e përsosur, por njëkohësisht edhe qenia më e lartë dhe ab solute. Kjo është qenia e pakrijuar por që ka fuqi abso lute krijuese. Natyra me të gjitha gjësendet dhe dukuritë është 124

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Zoti I shndërruar në ekzemplarë të veçantë (panteizëm).

Ekzemplarët e botës senzitive janë rezultat i univerzales – qenies më të lartë. Ato qenësojnë, ekzistojnë, megjithatë qenia më e lartë, më sub lime dhe më e përsosur është Zoti, që në thelb, është superqenia e Eriugenës. Kjo është universalja më e lartë.

Kjo qasje e Eriugenës, njëkohësisht është edhe argumentimi ontologjik I ekzistencës së Zotit. Sa më i lartë të jetë koncepti në piramidën e universale s, aq më e madhe është esenca e tij. Esenca është pasqyrë e ekzistencës. Ajo ekziston më parë. Sipas kësaj, argumenti ontologjik i ekzistencës së Zotit është esenca e tij, si universale su preme që posedon njëkohësisht edhe ekzistencën reale si qenie superiore. Zoti e krijoji natyrën nga “asgjëja”. Ky pohim, është në thelb, panteizëm, sepse kjo “asgjë” është vetë Zoti, njësoj sikur që është edhe substanca e të gjitha gjësendeve të veçanta. Me këtë qasje Eriugena bie në kundërshtim me trinitetin e Kishës, sidomos me tezën se feja e vërtetë është njëkohësisht filozofi e vërtetë. Ai bie në kundërshtim edhe me identifikimin e arsyes me shpalljen hyjnore .

Në përgjithësi filozofia e Xhon Skotit – Eriugenës me theks të veçantë panteist preku interesat e Kishës. Megjtihate Skoti i shpëtoi dënimit me vdekje në saje të mbështetjes së Kishës nga mbreti, me të cilin ai kishte lidhje të ngushtë.

125

Beqir Berisha

ANSELMI SHKALLA E PËRSOSMËRISË CAKTON QENËSINË "Koncepti i zotit është koncepti më i përgjithshëm dhe doemos posedon realitetin më të p akontestueshëm."

Anselmi nga Kanterbyria (1033-1109) argumentin ontologjik të ekzistencës së Zotit e zhvilloi dhe e prec iozi mëtej. Nëse Zoti është universalja më ab so lute, ajo është edhe qenia më ab so lute.

Argumentimi i Anselmit për ekzistencën e Zotit, në një mënyrë na kthen në periudhën kosmologjike të filozofisë helene mbi qenien, sidomos te Parmenidi. Nëse ekziston një qenie, atëherë ajo duhet të mendohet si qenie më e përsosur dheabsolute.

Pak dallim ka midis metafizikës së Eriugenës dhe të An selmit. Shën Anselmi shër behet me të njëjtin ar gu ment onto- lo gjik, por me një qasje ende më ekstreme. Të gjitha gjësende t e veçanta të botës sen si tive që qenësojnë mund të konsiderohen edhe si joekzistuese, por më universalja dallon nga të gjitha gjësendet e botës sen si tive. Ajo ekziston domosdo shmërisht nga vetë natyra e saj. Esenca e saj imponon edhe ekzistencën. Kon cepti i Zotit është koncepti më i Anselmi nga Kanterbyria 126

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

përgjithshëm dhe domosdoshmërisht posedon edhe reali tetin më të pakontestueshëm. Shkalla e piramidës së koncep teve simbolizon edhe shkallën e realitetit. Zoti posedon përsosmëri më të lartë si universalja ab so lute.

Në këtë mënyrë Anselmi, konceptit si operacion psikologjik dhe logjik në mënyrë më të përsosur i jep edhe karakter metafizik, duke i atribuar atij edhe karakterin e ekzistencës reale. Në të kundërtën, në qoftë se koncepti i përgjithshëm për Zotin – Universalja ab so lute nuk do të përfaqësonte esencën dhe ekzistencën e Zotit, do të duhej të mendohej një qenie tjetër ab so lute. Koncepti njeri, vetë simbolizon jo një con cept mendor por thelbin e natyrës së njeriut ose njerëzimit si substancë e të gjithë individëve.

Konceptet tona mendore nuk janë koncepte, thjeshtë ideore, por substancë që kanë ekzistencë reale jashtë mëndjes sonë.

Sipas Anselmit, edhe pse bëhet fjalë për trinitetin e shenjtë; Ati, Biri dhe Shpirti i shenjtë, nuk kemi tre zotra, por kemi një Zot.

NOMINALIZMI I ROSELINIT "Universalet nuk mund të ekzistojnë, nuk mund të kenë substancë. Ato janë vetëm fja lë për shënimin e gjësendeve" Në kundërshtim me realizmin, sipas të cilit konceptet ekzistojnë realisht jasht mëndjes sonë si substancë reale, zhvi llohet një drejtim tjetër filozofik – nominalizmi. Roselini i Kompjenjës (1050-1120) është njëri nga përfaqësuesit e parë të këtij drejtimi filozofik.

Universalet ose konceptet e përgjithshme të llojit ose të gjinisë së gjësendeve janë vetëm koncepte të përgjithësuara 127

Beqir Berisha

në mëndjen tonë. Ekzistojnë vetëm gjësendet e veçanta, ndërsa universalja është vetëm një fjalë e thjeshtë (flatus vocis). Universalet nuk mund të kenë substancë, nuk mund të ekzistojnë realisht sikur gjësendet e veçanta. Ato janë vetëm fjalë me të cilat shënojmë gjësendet. Ato përfaqësojnë karakteristikat e pë rbashkëta të gjësendeve të shumë llojshme. Reale është vetëm gjësendi in di vid ual.

Por Roselini me këtë doktrinë kalon në një ekstrem tjetër.

Ai mohon edhe ekzistencën e koncepteve si përmbajtje mendore të karakteristikave të përbashkëta të gjësendeve.

Njësoj si realizmi i universaleve ashtu edhe nominalizmi janë në pozita ekstreme. Derisa sipas Anselmit konceptet ekzis tojnë realisht, sipas Roselinit ato nuk përfaqësojnë a sgjë përveç fjalëve boshe. Së këndejmi edhe shprehja nomi nalizëm (nomina emër).

Derisa te përfaqësuesit e realizmit kemi metafizikë n substanciale të universaleve, te Roselini shprehet për herë të parë metafizika individuale. Derisa te realistët idetë e përgjithshme janë substancë te Roselini substancë, posedojnë vetëm gjësendet e veçanta.

PETER ABELARD (1079-1142) UNIVERSALJA – KONCEPT INTELEKTUAL "Universalet nuk janë gjësende reale. Ato janë vetëm koncepte në mëndjen tonë."

Skandalin rreth universaleve në mënyrë shumë të matur dhe të arsyeshme e zgjidhi Pe ter Abelardi(1079-1142).

Universalet nuk mund të jenë gjësende reale, por nuk mund të jenë as fjalë boshe as emra të gjë sen deve. Përkundrazi, 128

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

universalet janë kon cepte (conceptus) të mëndjes sonë që shprehin substratin e përbashkët sub stancial të gjësendeve apo të dukurive.

Universalet nuk janë gjësende reale ose substancë reale, sepse gjësende universale nuk kemi në natyrë.

Ato ekzistojnë vetëm si të veçantë, nuk mund të jenë as fjalë, sepse fjalët janë vetëm shprehje të koncepteve. Univer salet janë vetëm koncepte në më ndjen tonë (conceptus – nocion). Sikur në natyrë mos të kishim gjësende të veçanta, nuk do të kishim as koncepte të veçanta , as koncepte të përgjithshme për ato. Konceptet janë pronë e mëndjes sonë për substratin më të gjërë apo më të ngushtë të gjësendeve.

Shkallët e ndryshme të universaleve në të njëjtën piramidë shprehin substratin e të njëjtës substancë, në kuptim më të gjërë apo më të ngushtë. Kështu koncepti njeri mund të shprehet në më pak ose në më shumë shkallë: qenie e gjallë, njeri, mashkull.

Sipas Abelardit nuk kemi njeri uni ver sal, por kemi një koncept uni ver sal për njeriun, që realisht ekziston vetëm në mëndjen tonë.

Teoria e njohjes Filozofia e Abelardit është një hap shumë i rëndësishëm përpara në raport me realizmin dhe nominalizmin, edhe pse si të tjerët edhe ai i takon mendimit katolik. Edhe ai qëndron në të njëjtat pozita filozofike se Zoti krijoi botën. Por te Abelardi – Zoti e krijoi botën sipas disa modeleve të frymës së tij Nusit. Ai gjithashtu pranoi shpalljen e Zotit, që tashmë ishte në traditën 129

Beqir Berisha

e filozofisë mesjetare katolike. Megjithate ai u dallua edhe nga Anselmi edhe nga Xhon Skoti, sepse i kushtoi rëndësi të veçantë procesit të njohjes. Ai ishte racionalist edhe I dha rëndësi mendimit në procesin e njohjes. Arsyeja është norma e të vërtetës, ndërsa dyshimi një qasje e arsyeshme, por jo për të provuar besimin. Dyshimi duhet të na shërbejë për të vërtetuar të vërtetën e vetëshpalljes së Zotit, sepse kjo është e arsyeshme.

Etika e Abelardit Është i pari filozof i Mesjetës që si i krishter ë etikën e konsideroi si disiplinë filozofike edhe pse etika e tij mbështetet në mëkatin teologjik të trashëguar.

E mira dhe e keqja burojnë nga shkaqe të brendshme shpirtërore. Qenësore në veprimin moral është vullneti i mbështetur në ndërgjegje. Por, të veprosh me ndërgjegje të pastër, do të thotë të veprosh sipas vullnetit të Zotit. Ky veprim është në pajtim edhe me natyrën e njeriut. Zoti e ka kompletuar natyrën e njeriut me forcën e duhur të vepr ojë mirë.

TOMA AKUINI NUK MUND TË BESOJ VERBËRISHT Akuini bëri sintezën e të gjitha debateve filozofike, që në fakt pajtoheshin edhe me krishtenizmin.

Toma Akuini ose Shën Toma (1225 -1274) i lindur afër Napolit, është filozofi më i shquar i Mesjetës. Ai ka qenë bartës i titullit më të lartë të kishës katolike “doktor engjëllor”, an a log me titullin e sotëm “doktor nderi”. Shumica e 130

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

analistëve të filozofisë Akuinin e kanë vënë në një rang me Aristotelin dhe Hegelin.

Toma në Mesjetë krijoi një sistem filozofik të barabartë me atë të Aristotelit në Antikë dhe të Hegelit në filozofinë e re.

Vdiq pa i mbushur 50 vjet. Për një kohë të shkurtë ai shkroi 75 vepra e artikuj që kalojnë 4000 faqe.

A mund të më ndihmojë arsyeja për të besuar Toma konsiderohet figura më markante e katolicizmit. Ai nuk fliste fare, por vetëm mendonte dhe shkruante. Toma krijoi sistemin më të rëndësishëm të filozofisë katolike.

Doktrina e tij filozofike u quajtë me një epitet të çmuar tomizëm, në të cilën u mbështet Kisha katolike. Edhe sot doktrina filozofike e Tomës është baza ideologjike e katolicizmit. Këtu qëndron edhe arsye ja që Marksi e dalloi Tomën si filozofin më me ndikim në tërë qy tetërimin perëndimor.

E vërtetë është ajo që si e tillë duket para hulumtuesit, nëqoftë se ai dëshiron dhe mund ta njohë.

Toma si përfaqësues më i denjë i katolicizmit, nuk donte të besonte qorazi, pa u menduar mirë dhe pa kërkuar shkaqet e asaj që beson. Ai synoi të bëjë një sintezë midis besimit dhe filozofisë, duke kërkuar forcën e gjy kimit për të arsyetuar besimin. Njësoj sikur Aristoteli që u nis nga fizika dhe kaloi në metafizikë për të kërkuar shkakun e parë, ashtu edhe Toma 131

Beqir Berisha

me ndihmën e arsyes deshti të shpjegojë shkakun e parë të botës empirike. Toma ishte re al ist dhe empirist. Nuk u nis nga idetë për të shpjeguar botën, por anasjelltas; u nis nga bota reale për të kërkuar shkaqe t e para të ardhjes së saj. Këtë synim ai e kishte si filozof. Por si teolog ai synonte që t’i sqarojë dogmat fetare për t’u dhënë atyre mbështetje filozofike.

Toma, si i krishterë nuk dyshoi në atë se Zoti ka krij uar botën, por si filozof mori përsipër që të argumentojë ekzistimin e kësaj fuqie mbinatyrore.

Pesë argumentet e ekzistencës së Zotit Toma Akuini, ishte ai që nga të gjithë filozofët e krishter ë, njihte më së miri Aristotelin dhe u mbështet kryesisht në filozofinë e tij. Toma dalloi botën materiale nga ajo joma teriale, materien nga forma, duke e ide ntifikuar formën e kulluar ose lëvizësin e palëvizëshëm të Aristotelit me Zotin.

Toma paraqiti pesë argumente për ekzistencën e Zotit: 1. Gjithçka në Univers është në lëvizje, duke pë rfshirë këtu edhe Universin. Cili është motori që vë në lëvizje gjithçka? Pa dyshim është Zoti.

2. Ar gu ment i dytë shtë ë i ngjashëm me të parin, me përjashtim të asaj se në vend të lëvizësit të palëvizshëm këtu kemi shkakun e parë si shkak i shkaqeve serike dhe të shumta.

3. Tërësia e botës ekzistuese ka mundur edhe të mos ekzistojë. Ekzistenca e saj nuk u jep fund pyetjeve që mund të shtrohen. Kësaj logjike mund t’i përgjigjemi vetëm me ekzistencën e Zotit.

4. Në botë kemi disa shkallë të përsosmërisë duke filluar nga poshtë lartë; nga kafshët de ri te njeriu. Kemi 132

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

përsosmëri edhe brenda llojit dhe specieve. Kjo, gjithësesi, mbështetet në ndonjë kriter, që është Zoti – si shpirti ose forma më e përsosur.

5. Në botë nuk kemi konfusion, por përkundrazi kemi një rend ku çdo gjë i shërben një qëllimi. Kjo harmoni, duhet të koordinohet nga një rregullator suprem .

Mençuria është kusht i veprimit të mirë (etika) Etika e Tomës qëndron ndërmjet religjionit dhe filozofisë, midis mëkatit të trashëguar dhe veprimit të lirë të arsyeshëm. Çdo qenie e gjallë synon kah e mira dhe lumturia. Edhe njeriu synon të realizojë të mirën dhe të jetë i lirë Toma pranon vullnetin e lirë të njeriut, i cili orientohet gjithmonë në realizimin e të mirës. Por, vullneti nuk ka liri të pakontrolluar.

Veprimi i njeriut është i mirë dhe i moralshëm në qoftë se është nën kontrollin e ndërgjegjes. Njeriu edhe pse posedon vullnet të lirë, as nuk duhet të veprojë jashtë kufijve që cakton arsyeja. Edhe pse etika e Tomës është tejet e intelektualizuar, arsyeja, megjithatë, nuk mund të garantojë gjithmonë sjellje që kërkon Zoti. Ajo është e kufizuar. Për të vepruar drejtë dhe moralshëm njeriut i duhet ndihma e Zotit. Këtë e mbështet në faktin se gjithçka e krijuar nga Zoti është e mirë.

Toma është ithtar i pranimit të vullnetit të Zotit. Por vullneti i Zotit qëndron në raport të ngushtë me mençurinë e Tij dhe mençuria e Zotit qëndron mbi vullnetin. Zoti gjithmonë urdhëron veprime të mira, sepse Zoti krijoi vetëm atë që e njeh si të mirë. Edhe veprimi i mirë i njeriut është pjesë e mençurisë së Zotit.

Nga ky kënd Toma e trajton si të mirë e të moralshëm edhe veprimin e Kishës e të mbretit, sepse ato përfaqësojnë vullnetin dhe mençurinë e Zotit në tokë.

133

Beqir Berisha

DYNS SKOTI QENJA E SHTRIRË NË MËNYRË UNIKE -OBJEKT STUDIMI I MËNDJES SË NJERIUT "Zoti nuk duhet të jetë objekt i filozofisë. Asaj duhet t’i interesojnë çështjet abstrakte" Dyns Skoti (1270-1308) u lind në Skoci, u bë françeskan në Oksford, më vonë kaloi në Paris. Ishte ithtar i Augustinit dhe kundërshtar i Tomës.

Mendimi i tij filozofik dallohet me anti skolaticizmin e mbështetur në aristotelizmin e Tomës. Ai ishte edhe kundër rikthimit të platonizmit dhe neoplatonizmit.

Dyns Skoti ishte shumë i respektuar. Për mendjemprehtësinë Dyns Skoti e tij, ai mori edhe epitetin e nderuar “Doktor i mençur”, ndërsa shumë histo rianë e analistë të filozofisë e konsiderojnë edhe si filozofin më të madh të Mesjetës, sidomos për peshën e mendimit të tij filozofik. Skoti konstatoi një konflikt të papajtueshëm midis filozofisë dhe teologjisë. Teologjia me shpalljen hyjnore është në kontradiksion të thellë me njohjen shkenc ore si me pavdekësinë e shpirtit, ashtu edhe me proble matikën rreth zanafillës së botës. Skoti mban qëndrimin se teologjia është disiplinë praktike, ndërsa filozofia shkencë teorike. Objekt i teologjisë është Zoti, ndërsa, filozofisë nuk duhet t’i interesojnë çështjet abstrakte. Objekt studimi, nuk është asnjë qenie abstrakte, duke përfshirë edhe Zotin, por qenia – 134

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

vetë, e shtrirë, në botën materiale Njohja është pasqyrë e ndikimit reciprok si të botës së jashtme ashtu edhe të mëndjes.

Dyns Skoti qe kundër universaleve dhe mbronte tezën se ne mund t’i njohim vetëm gjërat individuale ashtu siç na paraqiten në botën empirike. Këtu qëndron edhe thelbi i ndarjes së filozofisë nga teologjia, të cilës i intere sojnë kryesisht çështjet hyjnore.

Skoti mban një qëndrim radikal në çështjen e idesë së vullnetit hyjnor. Zoti ka vullnet të pakufishëm, vullnet të padeterminuar dhe absolut. Vullneti i Zotit është arbitri që vendos për çdo gjë e çdo veprim ashtu siç dëshiron. Derisa te Toma Akuini vullneti orientohet sipas arsyes hyjnore, te Skoti kemi të kundërtën. Vullneti hyjnor është i pakufizuar. Te Skoti, pra, kemi një voluntarizëm të pakufizuar.

NOMINALIZMI I VILHELM OKAMIT UNIVERSALET – TERMA QË SHËNOJNË GJËSENDET E VEÇANTA "Universalet nuk kanë kurrfarë realiteti. Ato nuk janë substancë. Janë terma të gjësendeve."

Okami (1285-1347) është përfaqësues më emi nent i nominalizmit të vonshëm, të themeluar nga Roselini dhe Anselmi. Ai konsiderohet edhe si theme lues i induksionit edhe si lajmëtar i parë i empirizmit.

135

Beqir Berisha

Në qoftë se analizojmë fjalën njeri, thotë Okami, do të konstatojmë se kjo fjalë, në cilëndo gjuhë që ta themi, është vetëm një term, shenjë. Kjo fjalë sinjalizon njeriun, por është vetëm një shenjë dhe jo njeriu vet. Nuk është as universale që të sinjalizojë një esencë ekzistenciale. Kjo, në thelb, do të thotë se termi “njeri” këtu zëvendëson njeriun si qenie reale.

Termat me të cilat i shënojmë gjësendet nuk kanë kurrfarë realiteti. Ato nuk mund të jenë substancë që të kenë ekzistencë reale, por janë vetëm parafytyrime tona. Kur shqyrtojmë fjalën “njeri” edhe në qoftë se bëjmë fjalë për llojin njerëzor, ne kemi parasysh vetëm termin dhe jo njeriun si qenie substanciale.

Për Okamin ekzistojnë vetëm gjësendet individuale ndërsa konceptet për to janë fiksione. Qenia njerëzore (esenca) ekzistom vetëm si individuale, që dallon nga një individ te tjetri, ndërsa të gjitha karakteristikat dhe tiparet e njeriut janë vetëm predikate.

Njeriu njeh realitetin në saje të përvojës. Parafytyrimi ynë është pasqyrim i realitetit, por edhe akt i brëndshëm i shpirtit tonë, që përfundon me shenjën e gjësendit në shpirtin tonë. Sipas kësaj, ontologjia e tij është materialiste, ndë rsa teoria e njohjes – gnoseologjia – subjektiviste në një shkallë të konsiderueshme.

Me doktrinën e tij nominaliste ai praktikisht u bë kundërshtar i madh i universaleve, njëkohësisht edhe i Kishës dhe u shkarkua nga pozita e profesorit në Universitetin e Parizit. U ndoq edhe nga Kisha.

136

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU IV RENESANSA DHE HUMANIZMI Asnjëherë gjatë historisë dhe askund në planetin tonë nuk ndodhi një kthesë aq e madhe në zhvillimin e qytetërimit njerëzor sikur gjatë shek. XIV dhe XV. Kjo ishte kthesa më e madhe që bëri atëherë njerëzimi, por edhe nevoja më e madhe për një zhvillim të tillë. Koha kërkonte njerëz të mëdhenj; dhe ajo i dha: Leo nardo da Vinçi, Koperniku, Kepleri, Galileu, Makiaveli e të tjerë do të bëhen pishtarët dhe paralajmëruesit e mëdhenj të zhvillimit të shpejtë të shkencës e të shoqërisë njerëzore. Në këtë mënyrë, me shembjen e perandorive të vjetra, filozofia dhe mendimi shkencor si dhe e tërë krijimtaria letrare kaloi në vendet e Medite ranit.

Këtu kemi të bëjmë me dy kuptime sa të ndryshme po aq edhe të lidhura mes veti: Renesansa dhe Humanizmi. Të dyja këto nocione mund të studiohen nga shumë kënde: nga aspektet e letërsisë, artit, shkencës, sociologjisë, politikës etj.

Këtu na intereson dimensioni filozofik i kësaj periudhe, prandaj edhe këndvështrimi do të jetë i kufizuar vetëm nga ky aspekt.

Filozofia e Mesjetës bëri përpjekje të pafrytshme për të argumentuar krijimin e botës nga Zoti, duke rënë në kundër thënie të pakapërcyeshme. Kisha katolike humbi monopolin e dominimit dhe imponimit të pikëpamjeve. Me fillimin e decentralizimit të kulturës dhe të mendimit krijues Roma dhe Parisi e humbën privilegjin si qendra të vetme të kulturës evropiane. Vitenbergu, Londra, Gjeneva, Viena, Praga, 137

Beqir Berisha

Oksfordi do të bëhen qendrat e para univer sitare ku do të fillojë lulzimi i një kulture të re në studimin e botës. Natyra dhe njeriu do të jenë në qendër të hulumtimeve shkencore dhe të krijimit artistik e letrar. Zoti nuk do të jetë tashmë objekt studimi, por vendin e tij do ta zë natyra dhe njeriu. Së këndejmi do të kemi edhe shprehjet renesansë apo rilindje dhe humanizëm. Filozofia do të bëjë kthesë duke ringjallur kulturën antike dhe duke i dhënë vend të posaçëm pozitës së njeriut në vend të Zotit.

Filozofia e Renesansës dallohet me kë to karakteristika themelore a) vazhdojnë debatet metafizike b) bëhen zbulime të mëdha në fushën e fizikës dhe c) aktualizohen çështjet antropologjike.

a) METAFIZIKA E RENESANSËS NIKOLA KYZI ZOTI ËSHTË I PAKONCEPTUESHËM "Zoti është një fuqi e pakrijuar dhe e paskajshme e universit" Filozofi Gjerman Nikolla Krebs ( 1401-1464) konsiderohet edhe si filozof i fundit i Mesjetës, por edhe si filozof i parë i Renesansës. Për hir të vendlindjes së tij Cues do të merr emrin Nikolla Kyzi.

Si filozof i Mesjetës ai mban qëndrimin e teologjisë neg ative se Zoti është i pakonceptueshëm. Ai si unik dhe që ngrihet mbi gjithçka të natyrës nuk mund të njihet si i tillë, po është një fuqi e pakrijuar dhe e paskajshme e Universit. Si i tillë ai është natyra natyrans, siç shprehet Kyzi, që gjindet në gjendje 138

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

të fshehtë dhe të komplikuar për t’u kuptuar, si qenie e pë rgjithshme e botës.

Kjo qenie e fshehtë dhe e pakonceptueshmezhvillohet,ma ni festohet dhe qartësohet në gjësendet dhe dukuritë e natyrës.

Këtë pro cess Nikola Kyzi e quan natyra natyrata, që gjindet në ndryshim të përjetshëm dhe që mbështetet në ligje të caktuara.

Sipas kësaj, Zoti është i tërë UniBusti I Nikola Kuzit në versi si makrokosmos, substancë e Bazilikën e Shën Pjetrit përgjithshme botërore, por nga në Romë ana tjetër edhe si mikrokosmos i shndërruar në gjësende dhe dukuri të veçanta. Është interesant për t’u theksuar fakti: se derisa në periudhat e mëparshme të filozofimit kemi pasur një diversitet të theksuar të pikëpamjeve, në Renesansë do të vërehet e kundërta. Te një numër i konsiderueshëm mendimtarësh do të kemi një ngjashmëri të madhe me të Nikola Kyzit, të identifikimit të naty rës me Zotin.

139

Beqir Berisha

XHORDANO BRUNO ZOTI DHE NATYRA JANË DY TERMA PËR TË NJËJTIN REALITET "Bota vetvetiu shpreh një përsosmëri ab so lute që nuk ka nevojë për kurrfarë fuqie hyjnore."

U lind afër Napolit (1549-1600), është filozofi që me vdekjen e tij do të bëhet idol i shkencës dhe sym bol i qytetërimit evropian. Për mendimet e tij që nuk do të jenë në përputhje me ato të Kishës katolike, do të dënohet me vdekje , do të mbahet 7 vjet në burg, do t’i bëhet presion që të heqi dorë nga mendimi i tij dhe më në fund me 17 shkurt të vitit 1600 do të digjet i gjallë në turën e druve në Romë.

Statuja e Xhordano Brunos në Romë

Djegja e Xhordano Brunos

Mendimi më autentik dhe më i njohur i Brunos është ai se har mo nia është ajo që shpreh qe nësinë e brendshme të 140

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

botës. Ai ndjek udhën e Kyzit, është panteist sikur ai, por më radikal. Mendimi i tij, në thelb, është një panvitalizëm. Kjo do të thotë se tërë natyra duke përfshirë tërë hapësirën kozmike është një gjallesë dhe se lëvizja është karakteristika theme lore e saj duke përfshirë edhe yjet. Zoti dhe natyra janë dy terma për të njëjtin realitet. Edhe Bruno, sikur Kyzi dallon makrokosmosin – Gjithësinë dhe mikrokosmosin – gjësendet dhe dukuritë e veçanta të natyrës. Po ashtu sikur Kyzi edhe Bruno dallon Universin e paskajshëm dhe të pandryshueshëm si natyra. Tërë mikrokosmosi ose natyra shpreh harmoninë dhe mrekullinë e makrokosmosit, jashtë të cilit nuk kemi asgjë.

Me këtë pikëpamje panteiste ose panvitaliste, Br uno, faktikisht nuk pranon ekzistencën e një fuqie hyjnore – Zotit.

Bota vetvetiu shpreh një përsosmëri të skajshme, që nuk ka nevojë për kurrfarë fuqie hyjnore. Me këtë ai bie në kundërshtim me Kishën katolike. Natyra na tyrata nuk është krijesë e një fuqie hyjnore dhe mbinatyrore, por vetë Zoti me paskajshmërinë e tij është i shfaqur dhe i realizuar në natyrë.

MISHEL DE MONTENJ ASGJË NUK KA KONSTANTE – SHKENCAT JANË RELATIVE "Nuk ka vërtetësi të pakontestueshme pa prova verifikuese. Çdo pohim duhet të mbështetet në siguri absolute."

Derisa skepticizmi antik lindi kah fundi i periudhës helenistike duke kontestuar çdo pohim që pretendonte për të vërtetë ab so lute, skepticizmi mod ern lindi në fund të periudhës mesjetare dhe në fillim të Renesansës.

141

Beqir Berisha

Skepticizmi i ri, ku dallohet Mishel de Montenji (1533-1592) u paraqit krahas zhvillimeve të mëdha shkencore, duke e vënë në pikëpyetje saktësinë e këtyre zhvillimeve. Në kohën kur jetoi Montenji, kemi luftën më të egër të Kishës katolike kundër shkencëtarëve, në anën tjetër bëhen zhvillimet më të mëdha që shënon historia. Aftësia e gjykimit është mjet për të gjitha temat dhe për të gjitha profesionet. Për këtë arsye e hulum toj aftësinë time të gjykimit, thekson Montenji.

Më mirë të jeshë në shoqërinë e një qeni me famë sesa të një njeriu që nuk i është dëgjuar zëri.

Montenji ishte skeptik ndaj çdo pohimi dogmatik. Asgjë nuk është konstante, ndërsa shken cat janë rel a tive, thoshte ai, por ai nuk thoshte se nuk di asgjë sikur skeptikët antikë. Në kun dërshtim me këtë, shtoi pyetjen se ç’mund të dijë njeriu. Ai nuk mohoi mundësitë dhe aftësitë e njeriut për të njohur natyrën, por ishte kundër pikëpamjeve që pretendonin për vërtetësi të pakontestueshme pa prova Monteni verifikuese. Ishte kundërshtar i ashpër i paragjykimeve dhe i bestytnive dhe shumë i matur për çdo pohim dhe vlerësim që bënte.

142

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Montenji ishte edhe një iluminist i madh dhe një mbrojtës i flakët i të drejtave të njeriut. Ishte ithtar i flakët i lirive njerëzore dhe bënte thirrje për tolerancë.

Mishel de Montenj qe një mendimtar i madh edhe në fushën e sociologjisë dhe të pedagogjisë dhe pikëpamjet e tij zgjuan interesim në kohën kur jetoi. Por më shumë u shqua si filozof, sepse për herë të parë me skepticizmin e vet ai i bëri kritikë të ashpër filozofimit klasik dhe bëri thirrje që hulumtimi të arrijë në gjësendet dhe dukuritë empirike.

Shumë mendime të tija janë tejet të rëndësishme edhe sot, sidomos në pedagogji.

b) SHKENCA E RENESANSËS (KOPERNIKU, KEPLERI DHE GALILEU) Mbështetja në kulturën helene në përgjithësi dhe në filozofinë e saj në veçanti do të ketë si rezultat kthimin e vëmendjes së mendimtarëve në çështjet më fundamentale filozofike, Por tash mendimtarët nuk shtronin pyetjet se si u krijua bota dhe cili është paraelementi i saj siç shtrohej në periudhën kosmologjike të filozofisë helene. Ata filluan të studiojnë trupat qiellorë dhe lëvizjen e tyre.

Nikolla Koperniku, Johan Kep ler dhe Ga li leo Galilei do të jenë tre mendimtarët dhe shkencëtarët e mëdhenj që do të bëjnë revolucion si në fizikë dhe astronomi, ashtu edhe në mendimin filozofik. Që të tre këta nuk j anë filozofë në kuptimin e ngushtë të fjalës, por duhet të them diçka, e dhe rreth pikëpamjeve filozofike të tyre për arsye se rezultatet e tyre në shkencë ndikuan në mendimin e mëtejmë filozofik.

Fransis Bekoni dhe Rëne Dekarti do të jenë filozofët e parë të 143

Beqir Berisha

mendimit – mod ern filozofik që do të mbështeten në të arriturat e shkencës.

Nikolla Koperniku (polak) qe i pari mendimtar që nuk u ndal në spekulimet e padobishme filozofike në studimin e natyrës, por në saje të përvojës deshti t’i kuptojë dhe t’i argumentojë dukuritë. Ai bëri kthesën e parë revolucionare në shkencën e astronomisë duke zëvendësuar sistemin gjeocentrik me atë heliocentrik se Dielli është në qendër të Universit dhe jo Toka dhe se të Nikolla Koperniku gjitha trupat qiellorë – rrotullohen rreth Diellit. Ai i pari konstatoi se Toka bën dy rrotullime: një rreth boshtit të vet dhe një rre th Diellit.

Johan Kep ler(astronom gjerman) është një tjetër mendimtar i madh që meriton të trajtohet edhe filozof. Ai mendonte se tërë Universi ka një rregull shumë të saktë ma te matikor. Ai, më për së afërmi studioi lëvizjen planetare dhe hulumtoi ligjshmërinë në këtë lëvizje.

Kepleri nëpërmjet induksionit erdhi në përfundim se në Univers ekziston një Johan Kepler 144

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

lëvizje shumë e saktë matematikore. Këtë hipotezë ai e parashtroi edhe deshti ta argumentojë në bazë të saktësive të shumë dukurive natyrore. Kepleri erdhi në përfundim se të gjithë planetët lëvizin në mënyrë eliptike me Diellin në qendër dhe se të gjitha ligjet fizike vlejnë për tërë Universin. Ai zbuloi tre ligje: i pari – se planetët përshkruajnë orbita eliptike, i dyti se vija që bashkon planetët formon sipërfaqe të pabarabarta dhe i treti se katrori i zhvillimit të një planeti është në proporcioni me kubin e distancës.

Galileo Galileu (astronom ital ian) bëri edhe një hap të mëtejmë në shkencën e fizikës dhe të astronomisë. Galileu, duke u mbështetur në të arriturat e Keplerit, themeloi mekanikën si teori matematikore e lëvizjes.

Galileu erdhi në përfundim se filozofia është shkencë e lëvizjes dhe se empirizmi duhet të argumentohet dhe kori gjohet në mënyrë matematikore. Ai i pari përdori teleskopin dhe konstatoi se në Hënë ka male dhe fusha njësoj si në Tokë.

Në filozofinë moderne Galileu do të bëhet sym bol i mendimit të lirë kundër besimit të verbër dhe dogmatizmit dhe vetëm për një fije floku do të shpëtojë nga ekzekutimi nga ana e

145

Beqir Berisha

Kishës katolike. Galileu do të vë në dyshim sistemin e Ptolomeut i pranuar nga Kisha sipas të cilit Universi është hierarkik dhe se Toka është krij im i preferuar i Zotit.

Rëndësia filozofike e të a rriturave të këty re tre shkencëtarëve qëndron në faktin se tre filozofët e mëdhenj – themeluesit e filozofisë moderne Bekoni, Dekarti dhe Hobsi do të mbështeten në fizikën e Galileut. Ndërsa Bekoni dhe Dekarti do ta mbështesin edhe induksionin e tyre në të arriturat e Galileut. Filozofia e Dekartit, i cili do të konsiderojë matematikën si filozofi universale, do të mbështe tet në thënien gjeniale të Galileut se natyra është një libër i shkruar në gjuhën matematikore.

ISAK NJUTONI TOKA ËSHTË VETËM NJË PIKË NË NATYRË Njutoni (1642-1727) është njëri nga shkencëtarët më të famshëm të shekullit. Në disa sondazhe ai është konsideruar si shkencëtari numër një i të gjitha kohërave.

Në një anekdotë thuhet se Njutoni zbuloj Ligjin e gravitacionit duke ndejtur në kopsht kur kokrra e mollës i ra në krye dhe shtroi pyetjen; pse molla nuk shkon lart por bie poshtë.

146

Isak Njutoni

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Kjo ishte vetëm një rastësi. Njutoni njihte mirë të gjitha të arriturat nga Koperniku, Kepleri dhe Galileu. Ai përcillte dhe studionte në imtësi lëvizjet e trupave qiellorë dhe erdhi në përfundime aq të sakta saqë për ko hën paraqitnin një senzacion të madh. Me veprën “Parimet mate ma tikore të filozofisë së naty rës” Njutoni u bë i famshëm, sepse shumë hipo teza të mëparshme ai i shpjegoi saktësisht. Ai shpjegoi saktësisht ligjet e Keplerit në bazë të Ligjit të gravitacionit, depërtoi në fshehtësitë e apokalipsës me ç’rast i dha grusht të rëndë Biblës për ekzistencën e një bote hyjnore. Njutoni argumentoi më mirë se rezultatet e hulumtimeve shkencore provojnë se ajo që shkruhet në Biblë aspak nuk përputhet me realitetin në Univers.

Me këtë Njutoni erdhi në përfundim se nuk kemi dy botë siç thuhet në librin e shenjtë, por vetëm një. Kjo botë në tërësi ka një përbërje materiale dhe se në tërë Universin ndikon një ligj. E tërë hapësira përbëhet nga pika të pafundme dhe se Toka është vetëm një pikë në këtë hapësirë të pakufishme.

Pikëpamjet filozofike dhe shkencore të Njutonit do të bëjnë ndikim në filozofinë e Bekonit dhe të Dekartit, të cilët do ta përqëndrojnë vëmendjen jo në çështjet spekulative të metafizikës, por në studimin e natyrës.

147

Beqir Berisha

c) FILOZOFIA E POLITIKËS Zhvillimi i pikëpamjeve politike në kohën e Renesansës u mbështet në traditën e vjetër antike në natyrën e shtetit në Mesjetë dhe në nevojat e jetës moderne. Studimi i veprave politike të Platonit dhe Aristotelit si dhe të Augustinit e Akuinit në Mesjetë do të jetë mbështetja e mendimit politik në kohën e Renesansës.

Këtu do të bëj fjalë për dy përfaqësues më të rëndësishëm të filozofisë së politikës Nikola Makiaveli dhe Tomas Mori.

NIKOLA MAKIAVELI FAMA E KEQE PËR NJË MENDIMTAR TË MADH "Kur është në pyetje interesi i popullit, arsyetohen të gjitha mjetet e përdorura për të mposhtur kundërshtarin" Në jetën politike shprehjet “makiavelizëm” dhe “makiavelist” janë bërë gati të rëndomta. Zakonisht këto shprehje i hasim në raste të ndryshme për të vlerësuar një qëndrim ose veprim politik, ndërsa në thelb, synojnë të shprehin mendimin politik të Makiavelit (1469-1527).

Një numër i konsiderueshëm filozofësh si Bekoni, Volteri, Hegeli e të tjerë kanë çmuar mendimin politik të Makiavelit.

Shumica i japin të drejtë atij, duke e vlerësuar mendimin e tij si revolucionar dhe si udhërrëfyes për një shtet të fuqishëm. Por një numër komentatorësh e trajtojnë edhe si filozofin më kontravers dhe më ekstrem në trajtimin e çështjeve politike, 148

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

duke e quajtur mendimin e tij si imoralizëm politik. Shumica e komentatorëve të Makiavelit këtë imoralizëm politik e mbështesin në devizën e njohur të tij se “qëllimi arsyeton mjetet”. Kur është në pyetje interesi i shenjtë i popullit, sipas tij, arsyetohen të gjitha mje tet e përdorura për t’i mposhtur kundërshtarët. Të jesh qyte tar i mirë dhe atdhetar i mirë, sipas Maki avelit është kulmi i përsosmërisë mo rale.

Makiaveli

Më e mirë është një humbje heroike se sa një kompromis i turpshëm.

Si u zhvillua ky mendim filozofik te Makiaveli?

Platoni dhe Aristoteli ia nënshtruan politikën moralit duke aluduar që të krijohet një shoqëri ku të gjithë qytetarët e saj do të jenë të lumtur. Por, kjo nuk ndo dhi. Edhe pse në Athinë kishim pushtetin demokratik, Sokrati u dënua me vdekje vetëm për bindjet e tija filozofike. Në Mesjetë kemi një dukuri krejt tjetër. Sundimtar i mirë është konsiderua vetëm ai që i nënshtrohet Kishës. Për Makiavelin, kjo pikëpamje nuk ishte e pranueshme për arsye se koha synonte për një shoqëri të krishterë pa tipare nacionale. Kjo propagohej nga Kisha, pikërisht në kohën kur Italia ishte ndarë në shtete të vogla, ndërsa në anën tjetër kishte filluar lëvizja e madhe për bashkimin kombëtar të italianëve.

Tipar i dytë i rëndësishëm i mendimit politik të Makiavelit është lufta për pushtet. Politika, thekson ai, është art i mar rjes 149

Beqir Berisha

së pushtetit nga ai që sundon ose mbajtja e tij nga ata që sundojnë. Në këtë luftë të pamëshirshme për të mbajtur ose për të rrëmbyer pushtetin përdoren të gjitha mjetet. Prandaj në këto përpjekje që bëhen nga palët kundërshtare abstrakohet morali dhe në peshojë vihen vlerat praktike dhe utilitariste. Mendimi filozofik i Makiavelit ishte mendim i pastër politik. Nuk mbështetej as në moral e as në religjion.

Devizën e Ciceronit se sundimtari mund të bëjë padrejtësi ose duke ushtruar dhunë ose duke e mashtruar kundërshtarin, Makiaveli e ngriti në parim themelor. Në veprën “Sundimtari” ai në mënyrë kategorike thekson se sundimtari duhet të jetë edhe dhelpër edhe luan. Ai herë duhet të përdori forcën e herë mashtrimin, sepse vetëm në këtë mënyrë do të j etë i suksesshëm në karierën e tij.

Unë asnjëherë nuk e them atë që mendoj, e as që mendoj atë që e them; edhe kur e them të vërtetën atë e fshefi ndërmjet shumë gënjeshtrave.

Po ta vlerësojmë objektivisht qëndrimin kaq të ashpër e ekstrem të Makiavelit, do të duhej edhe një herë të përmendet se Italia në kohën e tij ishtë shumë e coptuar dhe shumë e përçarë brënda, ndërsa nga jashtë kërc nohej nga shtete shumë të forta me një agresivitet për t’u zgjeruar në kurriz të Italisë. Këto rrethana kushtëzuan një mendim radikal te Makiaveli.

Megjithatë, duhet të theksohet se Makiaveli nuk e teproi.

Ai përshkruajti me konsekuencë karakterin real të politikës duke u mbështetur në përvojën praktike.

150

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

TOMAS MORI SHTETI IDEAL NË ISHULLIN E PAQËS Tomas M ori (14781539) Lord dhe kan celar anglez, është njëri nga men dimtarët e parë që filloi të men dojë ndryshe nga të tjerët përkitazi me rendin shoqëror.

Dy vepra konsiderohen si më të rëndësishme në fushën e politikës gjatë Renesancës “Princi” i Makiavelit dhe “Uto pia” e Tomas Morit. Derisa Makiaveli përshkruajti realitetin e Tomas Mori politikës, Mori imagjinoi një shoqëri ideale, në të cilën njerëzit do të jenë të lumtur. Tomas Mori nuk u pajtua me rendin politik dhe shoqëror, hyr i në konflikt me Henrikun e VIII, për shkak se refuzoi ta pranojë si biskup të kishës angleze, e cila urdhëroi ta ekzekutojnë.

Mori kishte një përvojë të madhe politike, por si duket, këtë përvojë ai e paguajti me kokë. Vepra e tij “Uto pia” në një mënyrë është si një ro man filozofik, në të cilën paraqet një shoqëri ideale në një ishull të paqënë. I frymëzuar nga “Shteti” i Platonit ai idealizoi një shoqëri inekzistente në ishullin Uto pia me zakone, moral, jetë dhe punë që nuk pajtohej me realitetin dhe ishte në kundërshtim me shumë norma e rregulla të jetës së zakonshme të kohës. Gjithçka në këtë libë r ishte kundër rendit ekzistent, sidomos kundër pushtetarit. Mori 151

Beqir Berisha

përshkruan se si qytetarët e ishullit jetojnë më të lirë, pa frikë, të barabartë, pa konflikte dhe pa obligime të kota fetare .

Njerëzit mund t’u takojnë besimeve të ndryshme, pa obligime dhe pa sanksione. Prona është e përbashkët dhe ndarja e të mirave materiale e barabartë. Pronën pri vate, ai e konsideroi si burimin e të keqes dhe të konflikteve e shtypjes. Të gjithë të aftit punojnë 6 orë në ditë, ndërsa kohën tjetër e shfrytëzojnë për pushim, zbavitje e lexim. Për fëmijët ekziston një kujdes i posaçëm si për zhvillimin fizik ashtu edhe për shkollimin e tyre.

Edhe në jetën politike kemi një rend krejtësisht tjetër nga praktika ekzistuese. Në vend të ligjeve dr akoniane për dënimin e delikuentëve, Mori parashikon eliminimin e burimeve të së keqes në shoqëri. Mori me këto pikëpamje konsiderohet si mendimtar i parë so cial ist.

152

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU V RACIONALIZMI Zbulimet e mëdha shkencore të Renesancës sidomos ato të Keplerit, Galileut dhe Njutonit, do të jenë baza e mendimeve të reja filozofike dhe krijimi i sistemeve të m ëdha metafizike. Zhvillimet në fushën e shkencave natyrore sidomos në fizikë do të ndikojnë fuqishëm edhe në ndryshimin cilësor të meditimeve filozofike.

Sistemet e mëdha filozofike të Bekonit, Dekartit, Hobsit, Spinozës dhe Lajbnicit do të nisen nga shkenca në studimin e natyrës, do të mbështeten në të arriturat shkencore dhe do ta orientojnë hulumtimin në studimin e natyrës. Shekulli i XVII do të jetë shekulli i studimit të natyrës dhe shekull i sistemeve të mëdha filozofike. Lëvizja filozofike racionaliste do të paraqitet së pari në Francë dhe Angli. Në Francë Dekarti do të konsiderohet themelues i mendimit mod ern filozofik, ndërsa në Angli, Bekoni do të jetë ai që do të inaugurojë mendimin mod ern filozofik. Edhe pse që të dy do të jenë racionalistët e parë të kohës së re, midis tyre do të kemi një ndryshim radikal në qasjen e hulumtimit. Në Francë racionalizmi, në thelb, në procesin e njohjes niset nga arsyeja dhe do të quhet Revolucioni Ga li leo-kartezian. Ky racionalizëm do të ketë për bazë matematikën dhe metodën deduktive. Në kundërshtim me këtë qasje, në Angli Bekoni do të mbështetet në induksion dhe empirizmi do të jetë pikëmbështetje e refle ksionit filozofik të tij. Këtu qëndron arsyeja që shumë analistë të filozofisë Bekonin e konsiderojnë si empirist.

153

Beqir Berisha

BEKONI "Përvoja është i vetmi parim i njohjes dhe i interpretimit të natyrës ndërsa dituria është fuqia për të sundua natyrën."

Francis Bekoni (1561-1626) baron i Verulamit, me një përvojë tejet të çmuar politike, si këshilltar i oborrit mbretëror me një reputacion të madh, nga shkencëtarët dhe filozofët e shekullit XVII është quajtur edhe “Verulamius” Bekoni i pakënaqur me debatet ster ile të Mesjetës rreth silogjizmave të Aristotelit dhe të metodës FrancisBekoni deduktive në hulumtimet shkencore krijoi një model të ri të meditimit filozofik. Ai përvojën e shpalli si parim themelor në hulumtimin shkencor dhe filozofik, ndërsa induksionin e konsideroi si metodë të vetme në proce sin e hulumtimit.

Shkencat i ndau në tri grupe, ndarje kjo që është në pajtim me aftësitë e njeriut: 1. filozofi – shkencë e arsyes 2. histori – shkencë e kujtesës 3. poezi – shkencë e imagjinatës 154

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Në shkencën e filozofisë përfshin shkencat natyrore me matematikën.

Në të tria shkencat zbatohet induksioni si metodë e vetme e hulumtimit. Ai duke kultivuar një urrejtje të madhe ndaj “Organonit” të Aristotelit për silogjizmat, shkruajti veprën “Organoni i ri”. Bekoni thekson në mënyrë shumë kategorike se natyra mund të studiohet nëpërmjet një udhe të re – induksionit. Nuk duhet nisur nga definicionet dhe fjalët, sepse ato na shpiejnë në iluzione por nga faktet, për të ardhur në konkludimet reale.

Përvoja është pikëmbështetja më e sigurtë, por kjo shpeshherë na çon në gabime, të cilat ai i quan idole që duhet të evitohen nga kujtesa jonë. Organoni i ri paraqet një kompleks rregullash e qasjesh origjinale për hulumtim, por qasjes së tij induktive i mungon hipoteza si kusht i pakontestueshëm në procesin e njohjes, pa të cilën nuk mund të ketë proces të njohjes. Bekoni ishte kundër deduksionit.

Atë e konsideronte si metodë mate matikore që mbështetet në një ide. Si i tillë deduksioni, i mbështetur në ndonjë ide të fiksuar që më parë, nuk mund të avancoi shkencën. Deduk sioni është i pafrytshëm, sepse konkludohet nga një njohuri e përgjithshme, të njohur për shkencën, në të veçantën. Këtu nuk kemi kurrfarë shpikje përpos lojë fjalësh e tautologji.

Në politikë askund nuk mund të gabohet më shumë sesa kur vlerësosh aftësitë dhe fuqitë e një shteti...ka shtete me sipërfaqe të madhe tokësore, por të paafta për të dominuar; ka edhe të tilla me një trung të vogël, por të afta për t’u bërë mbretëri të mëdha.

Në kundërshtim me deduksionin, induksioni është e vetmja metodë e hulumtimit shkencor. Pavarësisht nga fakti 155

Beqir Berisha

se kjo është udhë e gjatë, megjithate ajo është e sigurtë.

Induksioni në bazë të hulumtimeve të veç anta arrinë te përgjithësimi i njohurive.

Induksioni është udhë më e arsyeshme. Nëpërmjet induk sionit Njutoni zbuloi Ligjin e gravitacionit. Induksioni mbështetet në perceptime dhe vërejtje duke u mbështetur në faktet konkrete të përvojës nëpërmjet gjykimit ngritet në dije të kulluar.

Qasja induktive sipas Bekonit është më e gjatë, me probleme e të papritura, por më e sigurtë. Nga dija e veçantë arrihet te e përgjithshmja. Gjatë këtij proce si është i nevojshëm evitimi i të gjitha gabimeve dhe paragjykimeve dhe çdo përgjithësim të mbështetet në eksperimente dhe verifikime të shumta, me qëllim të evitimit të çdo gabimi even tual. Njohja duhet të synojë zbulimin e shkaqeve. Njeriu duhet të veprojë si bleta për të arritur te rezultati. Duhet të nisemi nga të veçantat, me vërejtje, eksperimentime e verifikime e të arrijmë te konkluzionet përfundimtare – definicionet. I vetmi parim i njohjes dhe i interpretimit të natyrës është ai empirik. Bekoni dijen e konsideron si fuqi. E tërë njohja ka një qëllim. Kjo duhet të na ndihmojë që të aftësohemi ta shfrytëzojmë atë që e njohim. Natyrë n do të mund ta shfrytëzojmë vetëm në qoftë se i njohim fshehtësitë e saja.

Nëse do ta vlerësonim kontributin filozofik të Bekonit, duhet të themi se ai bëri një përparim të madh me metodën induktive. Por gabimi i tij në lidhje me induksionin qëndron në mohimin e rëndësisë së hipotezës, si kusht i domosdoshëm për hyrje në problematikën që hulumtohet. Hipoteza është udhërrëfyese për grumbullimin e fakteve të nevojshme. Një dobësi tjetër e Bekonit është edhe mohimi i rolit të deduk sionit. Bekoni e kish gabim që mohonte tërësisht rëndësinë e 156

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

deduksionit dhe të matematikës. Është e vërtetë se shkencat natyrore bënë një përparim të madh në saje të observimit dhe udhës induktive, por shpeshherë në procesin e hulumtimit nisemi nga një hipotezë deduktive për t’a provuar nëpërmjet induksionit. Bekoni ishte një mëndje universale e kohës i dalluar veçanërisht në politikë.

HOBSI FILOZOFIA – SHKENCË MBI LËVIZJEN E TRUPAVE “Gjithçka është materiale dhe gjithçka që lëviz është vetëm lëvizje e materies.”

Rreth Toma s Hobsit (15881679), filozof anglez i shekullit XVII ekzistojnë dy mendime kontra diktore. Disa analistë të filozofisë e fusin në grupin e empiristëve anglezë bashkë me Lokun, Berklin dhe Hjumin, disa të tjerë e konsiderojnë si racionalist.

Me të drejtë është racionalist krahas racionalistëve të tj erë të Hobsi mëdhenj: Dekartit, Spinozës dhe Lajbnicit.Kishte një kulture të shkëlqyer. Mbante korrespondenca dhe takime me filozofë dhe shkencëtarë të mëdhenj të kohës si Dekarti, Gasendi, Galileu e të tjerë. Në një kohë ende të rrezikshme kur ndikimi I Kishës ishte ende i madh, Hobsi i pari inauguroi materializmin dhe ateizmin mod ern.

157

Beqir Berisha

Metafizika e Hobsit: Ontologjia dhe gneseologjia "Gjeometria – e vetmja disiplinë e njohjes së sigurtë" Të arriturat në shkencat natyrore, sidomos konstatimi i Galileut se shkenca mund të arrijë deri aty sa i garanton teoria matematikore e lëvizjes, do të jetë mbështetja e filozofimit të Hobsit. Duke u mbështetur në këtë konstatim, Hobsi, erdhi në përfundim se e vetmja disiplinë matematikore që garanton njohje të sigurtë të natyrës është – gjeometria. Ne mund t’i njohim, konstaton Hobsi, vetëm ato objekte që jemi në gjen dje t’i konstruktojmë. Këtu qëndron, pikërisht, edhe the lbi i filozofisë materialiste të Hobsit. Ai e reduktoi rea litetin në trupa të konstruktuar dhe e definoi procesin e njohjes si njohje e trupave.

Bota (jo vetëm toka, siç mendojnë njerëzit e zakonshëm, por kozmosi me tërë m asën e tij) është trupore, do të thotë ës htë trup. Ka dimensionet madhësisë me gjatësi, gjerësi, thellësi, si çdo trup tjetër.

Hobsi, sikur Galileu e Dekarti, ringjalli tezën e Demokritit se ndryshimet cilësore të trupave janë vetëm rezultat i ndryshimeve sasiore (kuantitative), prandaj objekt studimi i filozofisë është vetëm natyra. Por në këtë dre jtim ai shkon edhe mëtej në konkretizimin e studimit duke e përkufizuar njohjen vetëm në trupa. Duke u mbështetur në këtë fakt, disa filozofë gnoseologjinë e Hobsit e quajnë edhe si kompo ralizëm. Me këtë doktrinë, Hobsi, konsiderohet edhe si theme lues i materializimit mod ern edhe si ateist. Duke e përkufizuar filozofinë si shkencë mbi trupat, të gjitha komentim et tjera mbi shpirtin, Zotin, pavdekshmërinë ai e trajtoi si çështje që i 158

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

takojnë teologjisë. Por teorinë e vet materialiste dhe ateizmin ai i mbështet dhe e forcon edhe mëtej. Sipas tij edhe Zoti dhe shteti janë trupa. Shteti është trup politik, ndërsa Zoti trup por që nuk i atribuohen muskujt, eshtrat, qimet dhe dhëmbët. Për këtë thënie Hobsi u fajësua si ateist ekstrem, por nuk u akuzua. Më vonë Ajnshtajni duke e komentuar këtë thënie të Hobsit thotë. “Më definoni mua si Zot, ndërsa unë do t’ju tregoj se a jam i tillë apo jo”Si konsekuencë i tërë kësaj, Hobsi, definoi njohjen si proces që shkon nga dukuritë për të kërkuar shkaqet dhe përsëri të kthehet në rezultatet e shkaqeve.

Dukuritë sipas Hobsit, janë lëvizja e trupave, ndërsa shkaqet janë elementet e lëvizjes. Së këndejmi del teza materialiste se filozofia është shkencë e studimit të lëvizjes së trupave. Këtu qëndron edhe kufiri ku filozofia u nda nga teologjia. Duke e kufizuar filozofinë në substancë trupore. Hobsi thekson se teologjia merret me substanca jotrupore, të cilat defakto nuk ekzistojnë.

E vërteta nuk qëndron në gjësendet por në shprehjet Hobsi është nomi nal ist. Asgjë universale nuk ekziston. E vërteta dhe e pavërteta janë fjalë. Është gjuha ajo që bart esencën e gjësendit. E vërteta sipas nominalizmit të Hobsit, për shembull, nuk qëndron te kali si kafshë reale, por te shprehja e jonë “kalë” që sinjalizon këtë kafshë.

Sipas Hobsit nuk ka as krime as sekte fetare. Krime quhen disa veprime të kualifikuara sipas marrëveshjeve të caktuara, ndërsa sekte janë disa burime të palegjitimuara nga Kisha.

Hobsi konsiderohet edhe si themelues i psikologjisë asociative. Proceset psikike i trajton si mekanike, të lidhur a njëri me tjetrin. Hobsi konsiderohet edhe si vazhdues i teorisë 159

Beqir Berisha

së induksionit, që e themeloi Bekoni. Njeriu është si bleta, por për dallim nga bleta, njeriu grumbullon fakte arbitrarisht, duke u kufizuar vetëm në ato që i duhen.

Marrëveshjet pa shpatë janë vetëm fjalë Hobsi bashkë me Makiavelin konsiderohen dy mendimtarët më të spikatur politik të kohës së re. Vepra madhore e Hobsit “Leviatan” do të bëhet po aq e fuqishme dhe me një ndikim të madh sikur “Princi” i Makiavelit.

Hobsi është i mendimit se në gjendjen natyrore të njerëzve ekziston një luftë e pamëshirshme e të gjithëve kundër të gjithëve. E famshme është po ashtu deviza e tij se njeriu për njeriun është ujk (homo homini lupus est). Për t’i dhënë fund kësaj gjendje të pasigurtë dhe të rrezikshme natyrore, ku çdonjëri dëshiron të dominojë mbi tjetrin shpëtimin nga kjo gjendje, Hobsi e sheh në krijimin e një pushteti, si një qeverisje superiore të cilit do t’i binden të gjithë, do t’i nënshtrohen të gjithë dhe do të krijohet një harmoni në shoqëri.

Këtë bashkim të njerëzve, për t’u ikur pasigurive dhe rreziqeve Hobsi e paraqet në veprën me karakter dom i nant politik “Leviatan”. Kjo fjalë, në thelb, simbolizon një kafshë gjigante bib like fenikase. Hobsi në fakt me këtë term identifikon shtetin si një gjallesë gjigante që ushtron dhunë mbi njerëzit, por dhunë të legjitimuar të mbështetur në rregulla e ligje të caktuara. Në këtë konstatim Hobsi vjen nga përvoja e dominimit të pasioneve e dëshirave në vend të arsyes. Për këtë arsye njerëzve u duhet një or gan më i lartë për të dhënë urdhëra të prerë si duhet të veprojnë.

Marrëveshja bëhet mes qytetarëve për t’iu bindur pushtetit suprem, sipas të cilit do të jetë monarkia si qeverisje më e 160

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

mirë. Pushteti suprem – mbreti ose asambleja është ab so lute, Sovrani (qoftë mbreti ose asambleja) mund të jetë ab so lute, por edhe absolutizmi më i keq është më i mirë se anarkia. Nuk ka rizgjedhje. Sovrani zgjedhet vetëm njëherë. Pastaj pushteti vetëm trashigohet. Mbreti ka pushtet të pakufishëm. Ai ndo njëherë mund ta tolerojë asamblenë, por nuk i nënshtrohet kurrë.

Hobsi bën fjalë edhe për lirinë e njeriut si një domosdoshmëri natyrore. Ai është i lirë të veprojë, por vetëm si do Zoti, njësoj, sikur uji, që lëviz lirshëm, por gjithmonë nga lart poshtë. Kisha duhet të jetë nën kontrollin e shtetit. Mbreti duhet të jetë në krye të kishës.

DEKARTI COGITO ERGO SUM – MENDOJ, PRA JAM Me pyetjen: “çka mund të di unë”, Dekarti, duke e kthyer filozofimin nga ku është nisur lansoi një qasje të re në kërkimin e të vërtetës.

Dekarti (1596-1650) konsiderohet themelues i filozofisë moderne dhe racionalisti më i shquar nga tërë plejada e filozo fëve që arsyen e konsideronin si kriterin e pakontestueshëm të njohjes njerëzore. U lind në Tyrin të Francës, shkollimin e filloi dhe e kreu në kolegjin “La flesh” ku shkëlqen me aftësi e me dije. Veprat e tij më të rëndësishme janë “Ligjërata për metodën”, “Parimet e filozofisë”, “Eseje filozofike” etj.

Koha kishte shtruar si prob lem aktual metodën hulumtuese për të zbuluar të vërtetën ab so lute. Dekarti qysh si i ri filloi të mendojë rreth kësaj problematike dhe dyshoi në 161

Beqir Berisha

gjithçka që ishte thënë më parë, sidomos në Mesjetë. Ai filloi të dyshojë në çdo gjë dhe duke dy shuar i parashtroi vetes pyetjet se a ka ndonjë pohim në të cilin nuk mund të dyshohet? A ka ndo një të vërtetë fare të padyshimtë? Në këtë mënyrë Dekarti do ta shpall dyshimin si metodën më të suksesshme për të zbuluar të vërtetën, ku do të dominojë pyetja: çka mund të njoh unë?

Dekarti

Sa më shumë që dyshojmë në diçka, do të jetë aq më e dobishme dhe aq më lehtë do ta zbulojmë të vërtetën në qoftë se e konsiderojmë si gënjeshtër.

Dekarti u nis nga përvoja senzitive e cila na jep shumë gjëra me të cilat mund të mashtrohemi edhe atëherë kur shqisat tona na japin dije shumë të sigurtë. Çka atëherë nëse edhe shqisat na mashtrojnë? A ka diçka të sigurtë për të cilën nuk mund të dyshoj?

Që të dyshoj, që të mashtrohem, që të fantazoj, së pari duhet të ekzistoj. Kur Dekarti thotë “mendoj, pra jam”, këtë ekzistencë ai e mer si kriterin më të sigurtë të vërtetësisë.

Dëshmia e vetëekzistencës është dëshmia se unë jam një qenie e vetëdijshme. Këtu, pra, kemi vetëdijen subjektive për vetekzistencë, që është edhe kriteri i të vërtetës, por edhe thelbi i metodës së Dekartit dhe i racionalizmit të tij. Dyshimi i Dekartit nuk është si i Pironit dhe e Montenjit e as konkludimi racional nuk është i mbështetur në përshtypjet e jashtme, por 162

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

një siguri e brendshme in tu itive. Arsyeja ime, vetë vetiu në bazë të dyshimit konstaton se nuk mund të dyshoj se ekzistoj për vetëveten që dyshoj. Dekarti arsyen e shpalli si bon sens – gjykim i mirë ndërsa matematikën si disiplinë të vetme për njohje shkencore. Vetëm matematika mund të na japi një të vërtetë të sigurtë, sepse ajo është shkenca më racionale.

Dekarti konsiderohet edhe si themelues i gjeometrisë analitike. Me të drejtë filozofia e tij quhet edhe si kartezianizëm, që ka domethënien e racionalizmit më radikal. Meqë dijen matematikore e trajton si më të saktë, shtroi pyetj en se a mund të zbatohet matematika edhe në fusha të tjera.

Racionalizmi i Dekartit mbështetet në idetë in tu itive.

Këto ide janë aq të sigurta sa është e sigurtë vetëekzistenca jonë. Idetë nuk janë të përfituara, por të lindura, të ngulitura nga Zoti. Sa jemi të vetëdijshëm se ekzistojmë si qenie, po aq jemi të vetëdijshëm se këto ide na janë ngulitur nga një qenie e përsosur – Zoti. Ky mendim i Dekartit, në një anë është një argumentim ontologjik i tij për ekzistencën e Zotit, në anën tjetër një ar gu ment se ekziston edhe bota e përsosur dhe se gjithçka e papërsosur e ka burimin te Zoti si përsosmëria ab solute.

Racionalizmi i Dekartit ka edhe një karakteristikë tjetër.

Perceptimet mbi botën e jashtme nuk i konsideronte si ndihmesë në hulumtimin e natyrës. Parafytyrimet tona mbi gjësendet dhe cilësitë e tyre janë të paqarta, sepse mbështeten në perceptime. Dijen më të sigurtë, më të qartë dhe parafytyrimin më të çiltërt na e jep arsyeja. Arsyeja, sipas Dekartit sheh më mirë se syri. Është detyrë e arsyes që të dallojë çka është më qenësore se ajo që sheh syri. Vetëm arsyeja mund të dallojë çka është e qenësishme e çka nuk është e qenësishme te gjësendet e dukuritë. Arsyeja nuk ga bon kurrë. Gabimi është dalje e arsyes nga vetvetja.

163

Beqir Berisha

Racionalizmi i Dekartit dallohet, pra, me dy karakteristika thelbësore: “mendoj, pra, ekzistoj”, është racionalizë m intuitiv, ku gjykimi rrjedh nga brenda , ndërsa karakteristika e dytë është racionalizmi meditativ ku gjykimi del nga njohja e botës së jashtme. Por shpirti që mediton është vetëm një shpirt in di vid ual. Ekziston edhe shpirti hyjnor që më ka krijuar mua si qenie fizike dhe shpirtërore.

Ontologjia e Dekartit – substanca Teoria e njohjes në të c ilën Dekarti u tregua racionalist konsekuent është vetëm një hap për të njohur realitetin ekzistues. Më lartë u theksua se ekzistojnë dy premisa af firma tive: “unë ekzistoj si qenie e vetëdijshme për vetëveten; krahas meje ekziston edhe Zoti”. Por problemi shtrohet se ekziston edhe një botë e tërë që na rrethon. Çdo të thotë Dekarti për këtë?

Galileu dhe Njutoni kishin plasuar një qasje të re për njohjen e natyrës, në të cilën u mbështet edhe Dekarti me analizën e vet matematikore. Ai në qasjen ndaj natyrës i hodhi më një anë të gjitha dyshimet, duke pranuar ekzistencën reale të materies, që ai e quajti substancë. Doktrina e tij mbi substancën në fakt është prob lem i qenies te filozofët antikë të Heladës. Dekarti substancën e definoi si një gjësend real ekzistencial, që nuk ka kurrfarë nevoje tjetër për ekzistencën e vet. Por këtë substancë ai e ndau në dy pj esë: substancën fizike dhe shpirtërore, fizikja është e shtrirë; shpirtërorja e vetëdijshme. Gjithçka që është fizike është materiale dhe në lëvizje të përhershme. Gjësendet janë reale vetëm nëse zënë vend në hapësirë, ndërsa shpirti është real vetëm nëse ka vetë sigurinë e vetëdijshme të ekzistencës së vet. Në këtë mënyrë 164

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

sipas Dekartit, në një anë kemi mbretërinë e trupave, në anën tjetër mbretërinë e shpirtërave.

Ajo që është reale është substanca. Shpirti është substancë që mendon dhe ekziston në vete dhe e pavarur nga të gjitha gjësendet materiale të jashtme.

Por këtë dualizëm Dekar ti e tejkalon me substancën e përkryer – Zotin. Derisa trupat me shtrirje natyrore dhe shpirtërat individualë janë substanca të kufizuara, Zoti është substancë e pakufizuar.

Për t’iu shmangur kësaj kundërthënie, Dekarti, thekson se çdo gjë që ndodh në natyrë është atribut i shtrirjes së substancës ose atribut i vetëdijes. Por që të dyja këto atribute duhet kuptuar në unitet si akte të Zotit. Por trupat dhe shpirtërat janë në lëvizje kauzale. Te trupat Dekar ti pranon lëvizjen mekanike. Lëvizja është në proporcion me forcën që vë trupin në lëvizje. Edhe shpirti lëviz si materie më e përsosur. Truri i njeriut, thotë Dekarti, lëviz nëpër mjet hipofizës. Qenia e njeriut, esenca e tij, qëndron në unitetin e brendshëm të dy substancave heterogjene: trupit dhe frymës, të cilat ndikojnë reciprokisht njëra mbi tjetrën: Kafshët janë vetëm qenie fizike. Te ato kemi reflekse mekanike të pavetëdijshme.

Etika e Dekartit – arsyeja e kundërt pasioneve Sa u përket çështjeve të moralit, Dekarti qëndron midis stoicizmit dhe krishterizmit. Ai thekson se nuk ka ndonjë limit natyror në vullnetin e njeriut, por ai mund të keqpërdoret.

Dëshira e njeriut mund të jetë e mirë, por edhe e keqe; e mira mbështetet në njohje të mirë, ndërsa e keqja në njohje të 165

Beqir Berisha

keqe. Derisa te stoikët jeta në pajtim me arsyen ishte një ligj, te Dekarti arsyeja është parim. Arsyeja është instancë më e lartë e qenies njerëzore. Asaj i nënshtrohen pasionet, afshet, interesat dhe dëshirat. Ajo orienton sjelljen e njeriut: frenon afektet, gëzimin, pikë llimin etj. Sjellja e moralshme për Dekartin identifikohet me sjelljen e arsyeshme. Por për këtë sjellje nevojitet në një anë dituria (si te Sokrati) në anën tjetër shprehia (sikur te Aristoteli).

Te Dekarti fuqia e arsyes është shumë më vendimtare në sjelljen e njeriut. Arsyeja është – kontrollori që kujdeset për veprimet tona se a do të jenë të drejta apo jo. Arsyeja na mundëson që t’i frenojë e harmonizojë antagonizmat e jetës praktike, që bëjnë ndikim të fuqishëm në jetën tonë emocionale.

Kjo nuk do të thotë se Dekarti është kundër realizimit të dëshirave, por ato duhet të frenohen dhe të kontrollohen nga arsyeja.

Por, siç u tha në metafizikën e Dekartit edhe në fillim të kësaj pjese, ai është edhe nën ndikimin e krishterizmit. Meqë Zoti është qenia e përsosur dhe më e lartë – arsyeja su preme, çdo veprim duhet të jetë ashtu siç urdhëron dhe dëshiron Zoti.

166

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

SPINOZA “Natyra është Zot - Zoti është natyra. Zoti është shkaku i gjithçkaje dhe vetë ai gjindet në to.”

Baruh de Spinoza (1632-1677) ose Benedikt Spinoza, çifut nga Spanja i ardhur si refugjat në Hollanë, është njëri nga filozofët më të shquar të rac ionalizmit. Sistemi filozofik i Spinozës, në thelb, është një udhërrëfyes i racionalizmit të mëtejmë. Filozofia e tij do të ndikojë drejtpërsëdrej ti te filozofi i madh Lajbnici.Por nga ana tjetër mendimi filozofik i Spinozës u bë skandaloz në qarqet besimtar e çifute dhe krishtere.

Spinoza Aty ku mbaron filozofia e Dekartit fillon filozofia e Spinozës. Dekarti u mbështet në një dualizëm trupor dhe shpirtëror heterogjen dhe krejtësisht të pavarur. E tërë bota materiale me të gjitha gjësendet në lëvizje e zhvillim janë vetëm atribute e modele të materies e asgjë më shumë, ndërsa të gjitha shpirtërat me ide, vullnet, emocione etj. janë poashtu atribute e moduse të substancës shpirtërore.

167

Beqir Berisha

Tejkalimi i këtij dualizmi të papajtueshëm ishte qëllimi theme lor i Spinozës. Te Dekarti të gjitha këto atribute e moduse nuk i përkasin tashmë substancës, sepse ajo është qenia hyj nore, Zoti. Pikërisht këtu qëndron edhe shkaku që Spinoza religjionin e nxori në kulm të piramidës dhe bëri një kthesë radikale për të shpjeguar Zotin, natyrën dhe substancën. Zoti sipas Spinozës nuk është ai për të cilin shkruhet e flitet, por një parim metafizik. Duke u nisur nga ky parim, Spinoza ndërtoi një ontologji të veçantë duke unifikuar Z otin, natyrën dhe substancën. Në veprën e vet “Etika ” Spinoza me aksioma gjometrike definoi që të tria këto koncepte. Edhe natyra edhe Zoti edhe substanca janë vetëm terma të ndryshme të të njejtit parim ontologjik. Për Spinozën natyra është Zot dhe anasjelltas Zoti është vetë natyra.

Me substancën, kuptoj, thekson Spinoza, atë që ekziston në vetvete , me Zotin kuptoj qenien ab so lute dhe të pafundme që është substancë, ndërsa me moduse, gjendjen e substancës. Thënë më thjeshtë substancë është vetë Zoti. Ky është një ar gu ment ontologjik i ekzistencës së Zotit. Por, as substanca nuk u krijua nga Zoti e as Zoti u krijua nga ndonjë fuqi tjetër. Nëse mbështetemi në parimin e krijimit, të cilin Spinoza e hedh poshtë, atëherë logjikisht pason se Zoti që ka krijuar natyrën është krijuar nga një fuqi tjetër. Sipas kësaj, del se Zoti nuk është ky që krijoi natyrën, por ai që krijoi Zotin për të cilin flasim. Spinoza arsyetimin e vet e mbështet në atë se Zoti është shkak i vetëvetes kauzasui (Causasui). Spinoza nuk bën fjalë më shumë. Vetëm thekson se Zoti është qenie ab solute dhe mund të thuhet vetëm se ekziston, se nuk është as trup, as frymë dhe se pa të asgjë nuk mund të ekzistojë.

Në natyrë nuk ndodh asgjë që mund të konsiderohet si mangësi e saj. Naty ra është gjithmonë po ajo që është gjithkund e njejtë.

168

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Spinoza duke u nisur nga gjësendet e veç anta depërton deri te substanca si forma më e lartë. Në një anë ajo nuk është asgjë konkrete, nga ana tjetër është gjithçka. Kjo do të thotë, nëse Zoti është thelbi i gjësendeve, zatëherë ekziston vetëm me to edhe nëpërmjet tyre. Zoti nuk është diçka tjetër nga gjësendet e as ato ndryshojnë nga ai. Zoti përbëhet nga atribute të pakufishme. Del pra se Zoti për Spinozën është si te Kyzi dhe te Bruno: natyra-natyrans dhe natyra natyrata ose Zoti i shndërruar në natyrë, përkatësisht identifikim i Zotit me natyrën – panteizëm i kulluar. Në këtë mënyrë Spinoza e natyralizoi Zotin edhe e çveshi atë nga antropomorfizmi. Zoti dhe natyra janë substancë unike. Ai nuk është Zoti çifut ose i krishterë, tran scen dent, një per son që ka krijuar natyrën dhe Universin, por vetë natyra dhe tërë Universi janë Zoti vetë.

Këtu qëndron ateizmi i spinozës që u bë skanda l nga kisha.

Etika racionaliste e Spinozës Karakteristikat më esenciale të etikës së Spinozës janë determinizmi absolut dhe racionalizmi. Liria e vullnetit nuk ekziston fare. Në veprimet tona kemi një domosdoshmëri të pashmangshme qoftë ajo e mirë apo e keqe. Ky veprim imponohet ose nga afshet e afektet ose nga arsye ja.

Te Spinoza dominon tendenca e racionalizmit ego ist. Çdo send, për nga natyra, synon ekzistencën e vet. Edhe gjallesat edhe njeriu si qenie më e lartë kanë këtë synim. Të gjitha përpjekjet e gjallesave synojnë vetëekzistencën. Këtë synim e ka edhe njeriu, por ai këtë e bën me vetëdije. Njeriu përpiqet të ritë dhe forcojë përsosmërinë e vet fizike dhe intelektuale.

Dhe në këto përpjekje, suksesi e gëzon, ndërsa mossuksesi e pikëllon. Por, asnjë gjësend nuk mund të bëjë më shumë sesa i ka caktuar natyra në këtë vetëekzistencë. Edhe njeriu bën dhe 169

Beqir Berisha

arrinë aq sa ëshët determinuar nga natyra e qenies së tij.

Kështu Spinoza e natyralizon tërë psikën e njeriut. Natyra e njeriut nuk përmban në vehte ekzistencën e domosdoshme; kjo do të thotë, sipas rendit natyror mund të ndodhë që ky apo ai njeri mund të ekzistojë apo të mos ekzistojë.

Pikëllimi, dashuria, urrejtja, gëzimi, etj, janë rrezultat i vetë natyrës së njeriut për të ruajtur dhe forcuar aktivitetin për vetëekzistencë. Gëzimi shpreh suksesin, pikëllimi dështimin. Por, e mira dhe e keqja nuk ekzistojnë realisht. Ato janë vetëm përcjellëse të sukseseve dhe dështimeve individuale. Egoizmi racionalist i Spinozës shprehet në faktin se njeriu, sipas tij , edhe pse e di se cili është veprimi i mirë, ai vepron keq. Në këtë rast afshet dhe afe ktet dominojnë mbi arsyen. Njeriu si qenie e arsyeshme duhet të përpiqet si për ngritje dhe përsosmëri fizike ashtu edhe intelektuale.

Sukseset politike mbështeten në forcë Edhe doktrina politike e Spinozës mbështete t në përpjekjet për vetëekzistencë dhe në mundësinë e kësajë vetëekzistence në raport me forcë n. “Traktati teologjiko-politik” i tij është shumë i ngjajshëm me “Leviatinin” e Hobsit dhe shumë pikëpamje i ka të ngjajshme me të. Natyra vepron sipas forcës që ka. Në për puthje me këtë, çdo individ vepron dhe realizon të drejtat në përputhje me aftësitë që posedon. I mençuri jeton dhe i realizon të drejtat aq sa është i arsyeshëm, ndërsa të marrin e udhëheqin pasionet dhe afektet.

Të gjitha të drejtat politike, të gjitha marrëveshjet dhe marrëdhëniet politike mbështeten në forcë . Vetëm forca cakton shkallën e sukseseve apo dështimeve. Përkitazi me mënyrën e sundimit, Spinoza ishte kundër demokracisë sikur 170

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

shumë fillozofë të tjerë (Hobsi, Loku, Ruso, Marksi).

Demokracia shndërrohet në anarki dhe aty sundon kaosi e padrejtësia, injoranca e korrupsioni. Sundimi më i mirë, sipas Spinozës, është monarkia apo aristokracia.

LAJBNICI – NJË MËNDJE UNIVERSALE HARMONIA E PARACAKTUAR Përse gjësendet ekzistojnë? Përse ekzistojnë ashtu siç janë dhe jo ndryshe? Janë pyetjet në të ci lat qëndron thelbi i metafizikës së Lajbnicit, i cili me përgjigjen që jep dallohet nga të gjithë filozofët tjerë.

Për t’i dhënë përgjigje kësaj pyetje themelore filozofike, ai mbështetet në procesin e të menduarit, në logjikë dhe në ligjet e saja të identitetit dhe të arsyes së mjafstueshme.

Doktrina filozofike e Lajbnicit dallon nga të gjitha doktrinat e mëparme filozofike, sepse ai bën sintezën e shumë doktrinave, duke u dhënë të dre jtë të gjithave në ate që pohohet. Të gjithë filozofët kan të drejtë atë që konfirmojnë, por çështja qëndron në faktin që të zbulohet ku qëndron gabimi i tyre.

Gotfrid Vilhelm Lajbnici (1646 – 1716) u lind në Lajbcig në një familje intelektuale. Babai tij ishte profesor i filozofisë së moralit. Si fëmijë filloi të lexojë libr at e të atit, duke fituar kulturë enciklopedike. Në moshën tetëvjeçare filloi të belbëzojë latinisht, në moshën 12 vjeçare fliste greqisht.

Veprat filozofike i lexonte dhe i kuptonte sikur të ishin ro mane. Në moshën 13 vjeçare lexoi “Organonin” e Ar istotelit. E përvetësoi mirë logjikën e tij, duke u shtuar tri ligjeve të saj edhe ligjin e katërt, ligjin e arsyes së mjaftueshme. Lexoi 171

Beqir Berisha

veprat e filozofëve të Mes jetës dhe filloi të mendojë se a i është shpallur vërtet Zoti njeriut, siç konfir mohet në teologji, apo është shkenca ajo që bëri mrekullinë në njohjen e Universit. Lexoi me kujdes Dekartin dhe literaturën antike rteziane dhe në fund ndërtoi sistemin e madh filozofik të tij.

Lajbnici i dha vulë mendimit racionalist të shekullit Lajbnici të XVII, duke u dalluar me një vizion shumë më të mprehtë nga doktrinat e mëparme. Mendimi i tij nuk ishte i ngushtë dhe i kufizuar por enciklopedik. U bë i njohur në shuëm fusha: metafizikë, matematikë, fizikë, teologji, logjikë, filologji, histori, drejtësi, pedagogji. Ai ishte një mëndje universale.

Shumica e analistëve të filozofisë e konsiderojnë me inteligjencë të jashtëzakonshme. Para tij filozofia njeh vetëm Aristotelin, ndërsa pas tij Hegelin me intelegjencë të jashtëzakonshme. Ky është mendim i shumë filozofëve analitikë të filozofisë. Ai la rreth 100.000 faqe të shkruara, ndërsa vepra më e fuqishme dhe më e bukur e tij është “Esetë e reja”, vepë r shumë voluminoze, në të cilën indirekt polemizon me Xhon Lokun që nga fillimi deri në fund.

Ligji i arsyes së mjaftushme Lajbnicin disa e konsiderojnë si eklektik. Por, ai nuk e arnoi mendimin e tij me mendimet e të tjerëve. Metafizika e tij, është shumë origjinale edhe pse mbështetet te Demokriti, 172

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

e Epikuri, te Platoni e Aristoteli, te Nikola Kyzi e Xhordano Bruno, te Dekarti e te Spinoza. U mbështet në atomet e Demokritit, por nuk u pajtua me të, u mbështet në entelehinë e Aristotelit, por e trajtoi ndryshe manifestimin e qenies, u mbështet në matematikën e Dekartit por nuk u pajtua me metafizikën e tij. Lajbnici natyrën e konsideroi si një alfabet infinitiv me fshehtësi të mëdha ku sundojnë ligjet e matematikës. Shkencën e konsideroi si fillim të njohjes, matematikën si shkencë kryesore për të zbuluar shumë dukuri të pazbuluara.

Sikurse që syri e sheh dritën ashtu edhe mëndja e sheh se e bardha nuk është e zezë, se rre thi nuk është katërkëndësh se dy edhe një bëjnë tre.

Metoda e tij mbështetet në ligjet logjike të identitetit dhe të arsyes së mjaftueshme: A është A dhe nuk mund të jetë Jo A, si dhe pse diçka ekziston ashtu siç ekziston dhe jo ndryshe, duhet të gjindet shkaku. Lajbnici ligjet logjike i konsideroi të pakontestueshme dhe të pandryshueshme, njësoj si të vërtetat matematikore. Sipas ligjit të identitetit treke ndëshi është vetëm trekëndësh dhe nuk mund të j etë rreth. Bima është bimë dhe nuk mund të trajtohet si kafshë. Me ligjin logjik të arsyes së mjaftueshme, ai i shpjegoi të gjitha dukuritë e gjësendet e natyrës, deri te krijimi i botës. Natyra nuk bën kërcime, por çdo gjë zhvillohet sipas një arsye të paracaktuar, edhe pse çdo gjë është aksidentale, madje edhe dhe krijimi i botës është rastësi. Rastësi është edhe kjo botë siç është, sepse ka mundur të jetë edhe ndryshe. Çdo gjë zhvillohet gradualisht, e potencuar nga brënda dhe me destinim para prak nga aktiviteti i brendshëm. Ligjin e arsy es së mjaftueshme Lajbnici e zbatoi edhe në krijimin e botës. Zoti nuk e ka krijuar botën rastësisht. Ai ka pasur një arsye pse e ka 173

Beqir Berisha

krijuar atë. Mëndjen Lajbnici e mer si kriterin e pakontestueshëm të sistemit të të vërtetave. Vetëm mëndja zbulon të vërtetën.

Monadat (metafizika) Me problemin e krijimit të botës fillon edhe metafizika e Lajbnicit, e cila është shumë më interesante, më e komplikuar dhe me më shumë argumente se sistemet e mëparme metafizike. Unë mendoj ndryshe nga të tjerët, por nuk e nënçmoj mendimin e tyre shprehet Lajbnici në parathënien e “Eseve”. Me mospajtimin tim, unë i respektoj ata duke vënë në pah ku nuk pajtohemi; thekson ai. Lajbnici i studioi mirë të tre burimet më të rëndësishme filozofike; Antikën, Mesjetën dhe Renesansën. Njohu mirë filozofinë e Dekartit dhe të Spinozës, dhe bëri një sintezë të përgjithshme duke krijuar sistemin e tij metafizik të harmonisë së paracaktuar. Sipas kësaj çdo gjë rrjedh nga Zoti dhe mbrohet har mo nia e të gjitha gjësendeve dhe dukurive në botë, duke i shpënë të gjitha gjësendet në një qëllim të caktuar. Te Lajbnici nuk kemi krijim, por zhvillim, rrjedhje, emanacion, ku pasoja lind nga shkaku. Kemi një lidhje dhe varshmëri kauzale mes Zotit dhe botës. Varësia e botës nga Zoti nuk është e lidhur as me kohën se kur u krijua ajo. Procesi i emanacionit të botës është një proces i pandërprerë dhe jashtë kohe.

Te Lajbnici nuk e kem i as dualizmin e Dekartit, as panteizmin e Spinozës. Ai synoi t’i sintetizojë dhe i tejkalojë të dyja këto sisteme. Lajbnici synoi edhe pajtimin e mendimit mekanik që filloi me Demokritin me atë teleologjik, që filloi me Aristotelin. Synoi të pajtojë poashtu pikëpamje t shkencore të Renesancës me ato teologjiko-religjioze të Mesjetës. Megjithëse ekzistojnë lëvizjet mekanike, ekziston 174

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

edhe një shtytje drejt një qëllimi të caktuar që ka për bazë një mendje su preme.

Koha kisht shtruar si prob lem substancën. Edhe Dekarti edhe Spinoza bënë fjalë për substancën, por Lajbnici bëri një revolucion të çuditshëm rreth trajtimit të saj. Ajo nuk është as substancë që shtrihet në hapësirë dhe as substancë që mendon siç pohon Dekarti; nuk është as ajo substancë që identifikon Zotin me natyrën, te Spinoza. Ekziston vetëm një substancë individuale, grimcë shumë e vogël, që është emanacion i Zotit, siç është mendimi ynë emanacion i shpirtit.

Kjo substancë fluide nuk është as atom, sepse do të duhej të kishte pjesë, nuk është as pikë gjeometrike, sepse do të ishte abstrakte, por një energji në formën e shpirtit, që gjallëron dhe percepton. Këto substanca të imta Lajbnici i quan monada. Ato janë me numër infinit, secila ndryshon nga tjetra, kanë fuqinë e vet, por të gjitha bashkohen sërish në një .

Nuk ka dy monada të njëllojta. Ato janë fuqi shpirtërore, secila percepton pasqyron tërë universin. Aktiviteti i çdo monade është karakteristika kryesore. Prandaj, metafizika e Lajbnicit quhet edhe vitalizëm. Çdo monadë ka vitalitetin e vet, është pasion i brendshëm veprues i substancës dhe është e natyrës psikike. Megjithatë ekziston një piramidë e monadave, që fillon nga monadat më të thjeshta që përbëjnë materien, deri te ato më të lartat në kulm me monadën hyjnore - Zotin.

Monada është thjeshtë e mbyllur në vehte. Ajo nuk mund të caktohet nga diçka tjetër e as kjo mund të futet në të. As monada nuk mund të dali nga vetëvetja dhe asgjë nuk mund të futet në të. Çdo monadë (mona = 1) percepton botën në mënyrë individuale, të kufizuar dhe në saje të fuqisë së vet. Secila dallohet nga tjetra me energjinë që ka dhe me mundësinë e perceptimit. Monada më e lartë është monada hyjnore – Zoti, 175

Beqir Berisha

i cili percepton tërë Universin dhe është mate maticient i shkëlqyer.

Idetë e lindura Tezën e Dekartit se unë egzistoj, Lajbnici e konsideron si të pakontestueshme, sepse është një përvojë e brendshme.

Por këtë siguri nuk mund ta pohojmë edhe për përvojën e egzistencës së botës së jashtme. Ndijimet mund të mos jenë të qarta. Vetëm mëndja mund të të japi gjykime dhe dije të pakontestueshme.

Ndijimet dhe arsya kanë të njëj tën përmbajtje, por në shkallë të ndryshme. Ndijimet janë të paqarta dhe të ngatërruara, arsyeja disponon me koncepte të qa rta dhe të çiltërta.

Lajbnici është përfaqësues i ideve të lindura. Në shpirt asgjë nuk hyn nga jashtë; çdo gjë lind. Edhe ideja e zotit është e lindur.

Argumentet e ekzistimit të Zotit Për dallim nga Spinoza, i cili identifikon Zotin me natyrën, Lajbnici niset nga një parim tjetër- parimi i arsyes së mjaftueshme, i njohur si ligj i arsyes së mjaftueshme. Sipas Lajbnicit asgjë nuk shkaktohet pa një arsye.

Lajbnici konfirmon katër argume nte për egzistencën e Zotit. Këtu do të përmendi dy. Ai i arsye s së mjaftueshme dhe i shkakut të parë. Në botë çdo gjë është akcidentale, që do të thotë se mund edhe të mos kish ndodhur. Por ka një arsye pse zoti ka krijuar botën. Argumenti i dytë është ai i shkakut të parë, që lidhet me lëvizësin e palëvizshëm të Aristotelit. Çdo dukuri ka një shkak dhe kjo vazhdon shkak pas shkaku në një 176

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

varg të pafund. Në mënyrë të domosdoshme egziston një shkak i parë që është Zoti.

Krijimi i botës Zoti rastësisht e krijoi botën. Egzistojnë shumë botëra, por kjo botë është më e mira nga të gjita botërat e mundshme.

Zoti i mirë nuk ka mund të veprojë ndryshe përpos të krijojë një botë të mirë nga të gjitha botërat e mundshme. Ai zgjodhi pikërisht këtë me më shumë të mira; me më pakë të këqija.

Por tërmeti i Lisbonës ivitit 1755, shkaktoi tërmet edhe në mëndjet e shumë mendimtarëve, duke luhatur mendimet e tyre se a mund të jetë kjo botë e mirë ashtu siç mendonte Lajbnici ku fuqija e natyrës zhduku pa mëshirë një pjesë të madhe të popullsisë së Lisbonës dhe me të gjitha vlerat e pasuritë materiale. Volteri atëherë në veprë n “Kanditi” e kritikoi“ botën më të mirë të Lajbnicit” por para se Volteri të shkruajë me përbuzje për Lajbnicin, ai e parashikoi edhe këtë dhe i dha përgjigje edhe kësaj çështje. Çdo gjë në natyrë, edhe pse ndodh rastësisht ajo ka arsyen e vet. Ajo që na duke t e keqe është vetëm një këndvështrim i ngushtë i yni, the kson Lajbnici.

Megjithatë edhe pse Lajbnici ka disa dobësi të cilat janë tejkaluar sot, ai edhe sot trajtohet si një gjigant i filozofisë.

Merita e tij në matematikë është e jashtzakonshme.

177

Beqir Berisha

178

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU VI EMPIRIZMI Racionalizmi u mbështet në metodën matematikore në procesin e hulumtimit, duke shpallur arsyen si fuqi të vetme të njohjes dhe kriter i të vërtetës. Në këtë kontekst dy racionalistët e mëdhenj Dekarti dhe Lajbnici tejkaluan kufijtë e arsyes duke pohuar se disa veti të njeriut janë të lindura.

Si reagim i kësaj pikëpamje lindi empirizmi. Vendin e rezonimit metafizik si në vëzhgimin vetëvetes, ashtu edhe të botës së jashtme e zuri hulumtimi empirik. Njohja, kufijtë e saj dhe kriteri i të vërtetës sipas empirizmit mbështeten në përvojë. Derisa racionalistët e mohuan rolin e njohjes sen sitive, empiristët ishin më të kujdesshëm. Ata nuk mohuan arsyen, por u mbështetën së pari në njohjen senzitive dhe empirike. Asgjë nuk ka në arsye pa kaluar nëpër shqisa do të deklarojë Xhon Loku – themeluesi i empirizmit.

Empirizmi, sikur edhe racionalizmi njohjen e nxori në plan të parë, pa lënë anash as çështjet shoqërore, politikën dhe moralin, por empirizmi pati qasje të kundërt. Trekëndëshi për empiristët është ai që shohim e që prekim, njeriu është ai që e kemi para syshë dhe me të cilin bisedojmë. Nuk kemi as trekëndësh abstrakt e as njeri abstrakt.

Këtu do të bëhet fjalë për tre empiristët më të njohur: Xhon Loku, Xhorxh Berkli dhe David Hjumi.

179

Beqir Berisha

LOKU - THEMELUESI I EPIRIZMIT Armik i ideve të lindura dhe babë i liberalizmit politik. Edhe pse nuk është empirist i p arë në filozofi, ai konsiderohet si empiristi më i njohur i të gjitha kohërave.

Xhon Lokun (1632 – 1704), djalë i një avokati, e dallojnë tri karakteristika kryesore nga të gjithë filozofët modernë, jo vetëm anglez por edhe më gjërë. Ai është themelues i liberalizmit politik, themelues i empi rizmit dhe teorisë relativiste të njohjes, së treti ithtar më konsekuent i mendimit të lirë.

Studioi mjekësinë, diplo moi dhe ushtroi detyrën e mjekut privat të shefit të Xhon Loku opozitës parlamentare angleze.

Loku ishte tejet intelegjent, por shumë mod est, i adhuruar nga një pjesë e madhe e popullsisë. Qëndroi një kohë në Francë dhe Holandë, ku edhe e shkroi veprën “Eseje mbi njohjen njerëzore”. Edhe pse qëndroi një kohë jashtë Anglisë, sidomos në Francë, ai është një anglez tipik dhe antipod i francezëve.

Ishte antikartezian i flaktë, mori qëndrim di am et ral të kundërt me Dekartin pasi u njoh mirë me filozofinë e tij.

Xhon Loku studijoi mjeksinë, por më shumë u dashurua në politikë dhe filozofi. Që herët do të implikohet në politikë dhe do të shkruajë veprën “Letra mbi tolerancën”. Do të bëhet studiues i pavarur i çështjeve politike.

180

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Në filozofi Loku njihet si një mendimtar i madh me një qasje të re në procesin e hulumtimit e të njohjes. Ai është i pari filozof që lansoi tezën e mënyrë s së re të njohjes dhe të verifikimit të saj, i pari që ngriti si prob lem serioz ekzaminimin e mundësive tona për ta njohur relaitetin, se deri ku mund të shtrihet njohja njerëzore dhe ku qëndron kufiri i saj.

Njohja njerëzore nuk shkon përtej eksperiencës Filozofimi i Lokut fillon me kritikën ndaj ideve të lindura të Dekartit, por mbështetet edhe në disa pikëpamje të filozofëve të Mesjetës, sipas të cilëve mëndja njerëzore është e kufizuar në atë se çka mund të njohi e çka jo. Sipas këtyre filozofëve ekziston një realitet që nuk mund të njihet kurrë nga mëndja njerëzore.

Këtu qëndron edhe arsyeja që Loku do të fillojë filozofimin e tij me këtë prob lem dhe do ta titullojë kryeveprën e tij siç u theksua më lartë “Eseje mbi njohjen njerëzore”. Më vonë mendimi i tij do të përkrahet dhe do të elaborohet nga Hjumi, Kanti, Rasëli dhe Vitgenshtajni. Xhon Loku, së pari, mban qëndrim mohues ndaj ideve të lindura të Dekartit, mandej elaboron çështjen se sa janë mundësitë tona për të njohur realitetin, se ku qëndron kufiri i njohjes, dhe konfirmon mendimin se shpirti i njeriut pas lindjes është krejtësisht virgjër pa asnjë ide. Të gjitha idetë janë fr yt i eksperiencës sonë. Sikur të ishin të lindura, idetë do të ishin të njëjta te të gjithë njerëzit, në të gjitha kohërat dhe te të gjithë popujt. Se ideja e ekzistencës së Zotit nuk është e lindur, ai e argumenton me faktin se popuj të ndryshëm kanë ide të ndryshme mbi Zotin, kanë pasur ide të ndryshme edhe gjatë historisë. Religjione të ndryshme, po ashtu kanë ide të 181

Beqir Berisha

ndryshme për Zotin madje edhe individët kanë ide të ndryshme. Shumë njerëz as që besojnë në ekzistencën e Zotit.

Gjatë lindjes, shpirti nuk sjell asgjë: as njohuri siç mendonte Platoni e as ide siç mendonte Dekarti. Ai është një letër e pashkruar, një tabelë virgjër-ta bula rasa, siç shprehet Loku. Kjo tabelë e pashkruar do të shkruhet më vonë nga përvoja e çdo individi. Kjo përvojë do të jetë individuale. Është me rëndësi të madhe të theksohet se kjo pikëpamje e Lokut pati karakter revolucionar për dy arsye: së pari, sepse eksperiencës i dha rëndësi të veçantë, madje edhe primare në procesin e njohjes dhe së dyti, sepse pikapamja e tij qe një grusht i fuqishëm kundër konzervatizmit-reaksionar për privilegjimin e shtresave më të larta shoqërore. Askush nuk është i lindur për të dominuar ose për të qenë i dominuar. Nga natyra të gjithë janë të barabartë, çdo gjë varet nga puna dhe aftësimi i çdo individi. Të gjitha idetë janë re zultat i përvojës.

Nuk mund të pohohet se ekziston diçka e lindur në shpirtin e njeriut për të cilin ai ka dituri. .. njerëzit fitojnë dituri të tilla vetëm kur filloj në të mendojnë. Ç’kupton Loku me idetë dhe si formohen ato gjatë përvojës?

Me ide Loku kupton atë përmbajtje, atë parafytyrim, atë ide që momentalisht dhe aktualisht është e pranueshme në shpirtin tonë, përkatësisht në trurin tonë e përfituar nëpërmjet ndijimeve. Ne shohim botën rreth nesh, shikojmë një pyll, një park me drunj, lule e gjelbërim, dëgjojmë cicërimën e zogjve, takojmë njerë z, përjetojmë gëzime e ngjarje të ndryshme, lexojmë li bra, argëtohemi, pushojmë e 182

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

sodisim. Të gjitha këto përjetime begatojnë përvojën tonë. Të gjitha këto mbresa regjistrohen në shpirtin tonë përkatësisht në trurin tonë, lidhen ndërmjet veti dhe në këtë mënyrë formohen idetë e përgjithshme.

Loku dallon tri lloje ideshë: të thjeshta, të përbëra ose komplekse dhe të kombinuara. Idetë e thj eshta kanë dy burime: ndijimet dhe reflekset. Idetë sen si tive mbështeten në përshtypjet (përvojën) e jashtme ndijore (sen si tive) dhe na japin njohuri mbi disa cilësi të botës së jashtme: të ftohtit, të nxehtit, ngjyrën, shijen, zërin, formën, peshë n, fortësinë, lëvizjen etj. Idetë refleksive janë të natyrës së brendshme individuale të mbështetura në memorjen, vëmendjen, vullnetin, emocionet e ndjenjat etj. Idetë e kombinuara janë ato ide që përbëhen nga idetë sen si tive dhe refleksive dhe që përpunohen nëpërmjet intelektit tonë.

Shpirti nuk mund të ketë atë për të cilën nuk di asgjë. Ai mund të ketë njohuri aq sa ka eksperiencë. Lumturia nuk mund të kalojë përtej eksperiencës. Këtu bën ndikim të fuqishëm dualizmi i Dekartit mbi substancën. Loku pranon këtë dualizëm si dualizëm të përvojës. Burim i senzacioneve është bota e jashtme, ndërsa burim i refleksioneve, bota e brendshme – shpirti. Dija e jonë kufizohet në të dyja aspektet.

Ne mund të njohim vetëm anën e jashtme të gjësendeve dhe të dukurive, por ç’është the lbi i saj, ajo është jashtë eksperiencës sonë. Ne nuk mund të dimë më shumë për materien ose substancën përpos asaj që na paraqitet përmes përvojës. Derisa Loku është skeptik në dijen e jashtme, bëhet më i sigurtë në dijen e brendshme refleksive. Përvoja e jonë e brendshme është in tu itive dhe e sigurtë. Kjo është siguria e vetekzistencës sonë për të cilën jemi të vetëdijshëm. Te Loku mungon ideja e substancës materiale. Kemi vetëm kompleks ideshë me cilësi primare dhe sekundare.

183

Beqir Berisha

Për raportin mes të menduarit dhe fjalëve Loku mban qëndrim nomi nal ist. Nuk ka fjalë pa të menduar, e as që ka të menduar pa fjalë.

Liberalizmi politik Pas Aristotelit dhe Marksit, Loku është filozofi më me ndikim në rregullimin e shtetit. Ai është babë i liberalizmit politik. Mendimi politik i tij hyri në kushtetutën amerikane, ndërsa kushtetuta britanike deri vonë u mbështet kryesisht në doktrinën filozofike të Lokut. Jo rastësisht Xhon Loku konsiderohet një mendimtar i madh në teorinë e politikës.

Njeriu lind duke pasur të drejtë për liri të plotë dhe për të gëzuar pa kufizim të gjitha të drejtat të së drejtës natyrore.

Loku konsiderohet si ideator i parë dhe më i rëndësishëm i liberalizmit politik, i tolerancës politike dhe të asaj fetare.

Jeta e lirë dhe e siguruar nga shteti, prona pri vate dhe liria e tolerancës fetare janë të drejta natyrore dhe të patjetërsueshme për çdo pjesëtar të shoqërisë. Shteti këto të drejta duhet t’i konsiderojë si të shenjta dhe t’i mbrojë me ligje e kushtetutë, madje edhe duke ushtruar forcën. E drejta e individit është e shenjtë dhe nuk duhet të gllabërohet nga shteti. Liria politike dhe ajo ekonomike janë të pandara. Puna nuk është ndëshkim por nevojë e qenies njerëzore dhe një obligim nga Zoti. Paraja është mjet këmbimi i të mirave materiale, ndërsa prona fryt i punës.

Loku dallon tri pushtete: pushteti legjislativ – parlamenti – që përfaqëson sovranin (popullin), pushteti ekzekutiv dhe pushteti federativ. Pushteti legjislativ sjell ligje, pushteti ekzekutiv zbaton ligjet ndërsa ai fede rativ mban lidhje me 184

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

jashtë (ministria e jashtme). Pushteti legjislativ është pushtet suprem.

Etika – Ligjet dhe normat i vetëdijësojnë njerëzit Çështjet e moralit te Loku kanë të bëjnë me problemin e qëndrimit të individit ndaj ligjeve dhe normave dhe respektimi i tyre.

Ligjet dhe normat kanë karakter imperativ dhe ato duhet të respektohen. Roli i ligjeve dhe i normave ë shtë i pakontestueshëm në edukimin e qytetarëve. Ligjet dhe normat do t’i detyrojnë njerëzit që të bëhen të dëgjueshëm dhe kështu të ngritet niveli eduka tiv i tyre. Derisa ligjet i frikësojnë qytetarët që të mos dënohen, normat veprojnë në vetëdijen dhe në ndërgjegjen e tyre që të mos turpërohen nga opinioni i ambientit. Përveç mendimit publik dhe shtetit, Loku si faktor të rëndësishëm për sjelljen e moralshme e konsideron edhe Zotin.

Droja nga opinioni, ligji dhe Zoti kanë fuqi të pakontestueshme në formimin moral të qytetarëve. Zoti e di se si vepron çdo individ nëpërmjet ndriçimit natyror. Ligji i Zotit është ligj natyror. Ky ligj vërehe t me pasojat nga veprimet e këqija dhe shpërblimet nga veprimet e mira. Në këtë mënyrë morali te Loku mer ka rakter metafizik, duke pranuar ekzistencën e Zotit. Duhet të mendohet një qenie e amshueshme e paskajshme dhe e përsosur, si shkak fillestar i substancës.

185

Beqir Berisha

BERKLI "Nuk ekziston asnjë realitet i jashtëm. Gjithçka është subjektive. Ekzistenca reale u përket perceptimeve" Xhorxh Berkli (1685-1763), një prift irlandez protestant, që në vitet e njëzeta do të bëhet njëri nga përfaqësuesit më radikal të idealizmit. Ai do të bëhet themeluesi më ekstrem i idealizmit subjektiv me veprën “Parimet e njohjes Xhorxh Berkli njerëzore”, të cilën do ta shkruajë në moshën 19 vjeçare.

Berkli me filozofinë e tij do të bëhet shumë i njohur me faktin se do të mbrojë dhe do të përpiqet të argumentojë diçka që askush para tij as që e ka menduar. Loku, duke bërë fjalë për njohjen, theksoi se njohuri direkte ne mund të kemi vetëm për vetëveten. Vetëdija jonë mund të jetë i vetmi burim i njohjes direkte. Berkli shkoi edhe më tej; ai pranoi edhe ekzistencën e Zotit jasht nesh si qenie hyjnore dhe in fin -i tive. Çdo gjë tjetër që filozofët ia atribuojnë ekzistencën reale janë iluzione e asgjë më shumë. Për Berklin nuk ekziston as materie, as substancë: nuk ka as gjësende reale. Nuk ekzistojnë as koncepte abstrakte për gjësendet e as gjësendet vetë.Të gjitha ato që ne i shohim, i perceptojmë dhe i parafytyrojmë, nuk ekzistojnë realisht, por në fakt, janë vetëm 186

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

parafytyrime dhe perceptime, burimi i të cilave gjindet te qenia hyjnore.

I gjithë rendi qiellor dhe të gjitha sendet që mbushin tokën nuk kanë kurrfarë ekzistence jashtë një mendjeje, e qenja e tyre është të jenë të përceptuara.

Sipas Berklit kontakti ynë me botën e jashtme nuk është i drejtpërdrejtë por bëhet nëpërmjet Zotit. Bota reale ekziston për ne vetëm për aq kohë sa e shohim dhe e perceptojmë. Me mbylljen e syve, jo vetëm që nuk shohim asgjë nga ajo që kemi parë, por edhe ajo që e shikonim më parë nuk ekziston tashmë. Ne mund të themi se ekzistojmë në saje të vetëdijes sonë (si te Dekarti unë mendoj, pra ekzistoj) por këtë ekzistencë nuk mund t’ua atribuojmë të tjerëve. Kjo, për Berklin është paradoksale. Njeriu tjetër ekziston vetëm gjatë asaj kohe kur atë e kemi para syve tanë edhe e perceptojmë, kur bisedojmë me të. Por, posa të largohemi nga vëndi ku e kemi takuar, ai nuk e kziston më. Ne për të mund të kemi parafytyrime të ndërmjetësuara dhe të transmetuara nëpërmjet fuqisë hyjnore.

Berkli nuk ndalon vetëm në këtë pikëpamje shumë ekstreme dhe po aq të çuditshme. Ai shkon edhe më tej në subjektivizmin e vet. Atë që perceptojmë nuk është një gjësend real, që ka ekzistencë reale, por një kompleks ideshë.

Të ekzistosh do të thotë të jeshë i perce ptuar si kompleks ideshë. Kokra e qershisë nuk ekziston realisht, por ne perceptojmë kompleksin e cilësive të saj: formën, ngjyrën, shijen. Është marrëzi të thuash se diçka ekziston realisht. E tërë bota materiale është vetëm parafytyrim e asgjë më shumë. Çdo njeri mund të jetë i vetëdijshëm vetëm për ekzistencën e vet, dhe as nëpërmjet analogjisë këtë nuk mund t’ua atribuojë të tjerëve.

187

Beqir Berisha

Kjo variantë e filozofimit ishte shumë absurde dhe shumë e çuditshme. Zakonisht quhet si solipcizëm, që do të thotë ekzistoj vetëm unë e asgjë tjetër. Sipas Berklit, të pohosh ekzistencën e materies është marrëzia më e madhe.

HJUMI Përveç matematikës për asgjë nuk mund të jemi të sigurtë. Shkenca nuk ga bon dhe është shumë e sigurtë se Dielli do të lind nesër, por nuk është krejtësisht e pamundshme që ai të mos leje. Kështu mund të përmblidhet shkurtimisht skepticizmi i filozofit skotlandez Da vit Hjum.

U lind në Edinburg, ku edhe jetoi (1711-1776). Ishte shumë i respektuar dhe qytetarët e quanin “Shën Davidi”; ku edhe rruga ku ka banuar ai, sot e mban emrin “Shën Da vid”.

Një kohë ka jetuar në Francë, ku ka gëzuar një autoritet dhe ka pasur epitetin “Da vid i mirë”.

Filloi të merret me shkrime shumë i ri, ndërsa kryevepra e tij është “Traktati mbi natyrën njerëzore”. Në këtë traktat ai synoi t’i zbatojë parimet e Njutonit që vlenin për natyrën, në natyrën e njeriut. Bashkë me Adam Smitin konsiderohet edhe si themelues i shkencës ekonomike.

Substanca dhe kauzaliteti nuk ekzistojnë Sistemet e mëdha metafizike të shekullit XVII të Dekartit, Spinozës dhe Lajbnicit aktualizuan dy çështje të mëdha filozofike: substancën dhe kauzalitetin. Berkli hudhi poshtë si ekzistencën e substancës fizike ashtu edhe kauza litetin, ndërsa Hjumi i fshiu krejtësisht. Nuk kemi as substancë, as 188

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

kauzalitet. Ato nuk i përkasin realitetit por shpirtit tone: parafytyrimeve, perceptimeve dhe ndijimeve tona.

Të thuash se ekziston substancë do të thotë të pohosh një marrëzi. Hjumi, sikur edhe Berkli pohom se ekzistojnë vetëm kompleks ndijimesh dhe perceptimesh si dhe asociacion parafytyrimesh. Substanca është vetëm një asociacion i parafytyrimeve. Hjumi shkon aq larg saqë mohon realisht dhe ekzistencën substanciale të vetëvetes. Solipcizmin e Be rklit “Unë”, Hjumi e shndërron në kompleks parafytyrimesh. Në këtë mënyrë Hjumi nga res cogitans – ekzistoj unë të Dekartit, nëpërmjet solipcizmit të Berklit arriti deri te skepticizmi absolut duke mohuar ekzistencën substanciale të vetëvetes.

Ekzistenca jonë është vetëm një fiksion parafyty rimesh në saje të eksperiencës.

Bindja jonë për ndonjë fakt mbështetet në mbresë, në kujtesë dhe në konkluzionet e nxjerra në bazë të lidhjes kauzale ndërmjet shkakut dhe pasojës. Njohja e këtyre lidhjeve kauzale nuk është rezultat i gjykimeve a pri ori, por vetëm e përvojës sonë.

189

Beqir Berisha

Bashkë me mohimin e ekzistimit të substancës, Hjumi mohoi edhe ekzistimin e lidhshmërisë shkajkore të dukurive në natyrë – kauzalitetin e tyre. Lidhja shkajkore nuk ekziston realisht, nuk qëndron në natyrën e jashtme të gjësendeve dhe të dukurive, por në shpirtin tonë, në tendencën tonë për t’i lidhë gjësendet apo dukuritë njëra me tjetrën. Nuk kemi kurrfarë raporti real mes një dukurie që paraprinë dhe një tjetre që pason. Ai është vetëm një raport kohor e asgjë më shumë, nuk ka kurrfarë varshmërie reale shkajkore e të dytës nga e para. Përkundrazi këtu kem i vetëm një shprehi të konsoliduar si rezultat i parafytyrimeve tona nga përsëritja e vazhdueshme e dy dukurive njëra pas tjetrës në kohë të caktuar. Kauzaliteti nuk është asgjë më shumë se një raport i parafytyrimeve. Dita vjen pas natës, por nuk është dita ajo që e shkakton natën. Se një dukuri vjen pas tjetrës, kjo nuk është domosdoshmëri se do të ndodh gjithmonë kështu. Ne kemi parafytyrime se ç’është duke ndodhur, por Hjumi nuk e përjashton mundësinë që mund të ndodh por edhe ajo që nuk pritet, që dita mos të vjen pas natës. Dielli lind për çdo ditë, por megjithatë nuk mund të themi se ai do të lind edhe nesër.

Ky është një ske pticizëm sa ekstrem aq edhe i çuditshëm, pavarësisht nga fakti se raportet kohore i pranon si njohje in tuitive.

Ne nuk mund të njohim asgjë Eksperienca është burimi i vetëm i njohurive tona. Por, në qoftë se eksperienca jonë nuk na mundëson zbulimin e lidhjeve shkajkore midis gjësendeve dhe dukurive, për çfarë diturie e për çfarë shkence mund të flasim atëhe rë.

Dy të vërteta janë të sigurta: ajo që na garanton matematika, të cilën të vërtetë Hjumi e quan dem on stra tive 190

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

dhe atë që na e jep përvoja jonë, që në thelb është in tu itive.

Por derisa e vërteta matematikore mund të argumentohet në mënyrë dem on stra tive, përvoja jonë është vetëm individuale dhe subjektive. Eksperienca jonë për një dukuri që e kemi përjetuar, nuk na garanton se ajo do të përsëritet: Ne kemi përvojë se dimrit zakonisht në rajonin tonë bie borë, por nuk mund të formulojmë një gjykim logjik se në dimrin që do të pasojë do të kemi borë. Ky është vetëm një përjetim psikologjik, por që nuk garanton të sjellim një konkluzion logjik.

Në qoftë se eksperienca na jep vetëm atë që përjetojmë ndërsa shkenca mbështetet në ligje, atëherë sipas Hjumit ekzistimi i shkencës vihet në pikëpyetje. Empirizmi i Hjumit, në këtë mënyrë dhe me këto konkludime, na del krejtësisht antishkencor. Ne nuk mund të dimë asgjë, nuk e kziston kurrfarë dije, kurrfarë shkence, por kemi vetëm pë rjetime, ndijime dhe ide si rezultat i perceptimeve të mëparshme. Ne mund të kemi vetëm ide për dukuritë që kanë ndodhur dhe që i kemi përjetuar, por edhe këto ide ja në vetëm kopje e refleksioneve që i kemi përjetuar. Në më nyrë të veçantë Hjumi i bëri vërejtje induksionit, duke e konsideruar si një udhë që na çon në gabime të rënda.

Shprehia udhëheqëse e madhe në jetë Hjumi i mbeti besnik doktrinës së tij filozofike deri në fund. Derisa shumë filozofë të tjerë arsyen e konsideronin si rregullator të sjelljes së njeriut, Hjumi e trajtoi arsyen si skllave të pasioneve.

Se arsyeja është skllave e pasioneve, afekte ve e dëshirave, Hjumi këtë e argumenton me shumë të dhëna. Ne nuk dëgjojmë muzikë për të kënaqur arsyen, nuk vuajmë, 191

Beqir Berisha

punojmë, përpiqemi, sakrifikojmë futemi në rreziqe për të plotësuar një kërkesë të arsyes, por për të realizuar shumë kënaqësi të tjera. Njeriu, me një fjalë, bëhet skllav i dëshirave dhe pasioneve të cilat nuk mund t’i kontrollojë me arsyen e vet. Nuk është arsyeja ajo që na udhëheq në jetë, por shprehia, thekson Hjumi. Njeriu e shuan urinë ose etjen jo për të kënaqur arsyen por për arsye se e kërkon organizmi ngaqë i kërcënohet vdekja.

Në shumë raste kemi të kundërtën. Njeriu e din se droga është vdekjeprurëse megjithate e konsumon, edhe pse duhani dëmton shëndetin, por edhe këtë shprehi nuk mund ta heq.

Kështu Hjumi e përfundon skepticizmin në mënyrë shumë konsekuente, pa i lënë fare vënd arsye s.

192

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU VII MENDIMTARËT FRANCEZË TË REVOLUCIONIT Arsyeja si një in stru ment i njohjes së besueshme dhe si fuqi njerëzore, një kohë të gjatë ka bashkëj etuar në Evropë me religjionin. Kjo koekzistencë hyri në krizë në Renesancë, megjithatë vazhdoi të koekzistojë me Spinozën dhe disa filozofë të tjerë, duke u nda rë përfundimisht me iluministët francezë të shekullit XVIII Në Francë në vitin 1789 shpërtheu Revolucioni borgjez.

Ky Revolucion do të përmbys sistemin feu dal dhe do të vendos sistemin borgjez. Kjo ngjarje do të shënohet edhe si një epokë e re në historinë e Evropës. Por ky Revolucion as nuk ndodhi rastësisht e as nuk u përgatit brenda nate. I tërë shekulli i XVIII konsiderohet shekulli i revolucionit. Mendimtarët e mëdhenj si Monteskje, Volteri, Didro, Ruso e të tjerë do të je në pishtarët e kësaj ngjarje të madhe për Francën dhe për tërë Evropën. Monteskje do të kritikojë monarkinë, Didro do të botojë Enciklopedinë që do të jetë vepër monumentale e mendimtarëve francezë, Volteri nëpërmjet satirës do të bëhet një kritik i ashpër i sundimit monarkik, Ruso do të demaskojë poashtu diskriminimin dhe pabarazinë sociale. E tërë kjo plejadë mendimtarësh do të luajnë një rol të madh në përgatitjen ideologjike dhe revolucionare për të përmbys sistemin e vjetër feu dal.

Këta mendimtarë, quhen edhe si iluministë , që do të thotë dalje nga sundimi i errët mesjetar në një rend ku do të sundojë arsyeja. Iluminizmi ishte një përgjigje direkte kundër 193

Beqir Berisha

teologjisë së Mesjetës, e cila me doktrinat e saja filozofike synoi që të vërtetën krishtere ta bëjnë të pakontestueshme.

Kanti iluminizmin do ta quajë si guxim për të menduar i pavarur.

Krahas iluminizmit në Francë gjatë shekullit XVIII u zhvillua edhe një filozofi e fuqishme materialiste me Lametrin, Kondilakun, Holbahun, Helveuosin e të tjerë.

MONTESKJE - MENDIMTAR I LIGJEVE “Një gjë nuk është e drejtë pse është ligj, por duhet të bëhet ligj në qoftë se është e drejtë”.

"Të gjithë qytetarët janë të obligueshëm q ë të sakrifikohen për atdheun...Unë jam qytetar i mirë, por po të isha i lindur në disa vende, nuk do të isha ai që jam. Shteti i mi rë edukon qytetar të mirë dhe anasjelltas."

Me këtë mendim të famshëm dua të paraqes thelbin e asaj se çka mendon Sharl de Monteskje (1689-1731) me ligjin.

Ai analizoi natyrën e ligjeve ashtu, siç analizoi Makiaveli natyrën e egër dhe dinake të shtetit. Por Monteskje nuk analizoi vetëm natyrën e ligjeve shtetërore. Ligjet, zakonet, ritet fetare në përgjithësi në tërë ruzullin tokësor, të shumë popujve e shteteve do të bëhen objekt i studimit të tij. Bota edhe pse e krijuar prej lëvizjes së materies, duhet të arrihet në përfundim se lëvizjet e saj u nënshtrohen disa ligjeve të pandryshueshme.

Ligjet përbëjnë lidhjet e domosdoshme që rrjedhin prej natyrës së sendeve; në këtë kuptim të gjitha qeniet kanë lidhjet e tyre.

194

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Monteskje Në veprën e famshme të tij “Fryma e ligjeve” në hollësi analizon ligjet. Por edhe “Letrat persiane” edhe veprat tjera të tij kanë të bëjnë me çështjet më të qenësishme të shtetit.

Monteskje kritikon shumë ashpër monarkinë ab so lute në Francë dhe Kishën. Ai preferonte monarkinë parlamentare si sundim më i mirë, duke theksuar se si monarkia mund të degjenerojë në tirani. Ai thumbon torturat, barbaritë, jotolerancën. Në këtë pikë pamje, janë ligjet ato që do të pengojnë degjenerimin e pushtetit. Monteskje thekson se pushteti për nga natyra anon kah abuzimet, prandaj është e nevojshme një fuqi jopozitare, sepse pushteti luftohet vetëm me pushtet. Politika sipas tij nuk është një praktikë e rëndomtë e sundimit, por një shkencë e mbështetur në ligje të domosdoshme. Vetëm ligjet mund të sigurojnë lirinë e qyte tarëve. “Fryma e ligjeve” është një pro gram për një sundim të arsyeshëm, ku kritikohen torturat dhe dënimet e egra të po pull sisë, jotoleranca, varfëria dhe shumë deformime të tjera.

195

Beqir Berisha

Monteskje e admiroi shumë qeverisjen angleze dhe zbatimin e ligjeve në këtë shtet, ku ndarja e pushtetit dhe konkurenca mes pozitës dhe opozitës ishte si kusht për të penguar abuzimet e mundshme.

Monteskje dallon tri forma të qeverisjes (pushtetit): monarkinë, aristokracinë dhe republikën. Monarkia, ku sundon mbreti mbështetet në parimin e nderit, por degjenerimi i këtij sundimi në despotizëm shkakton frikën në popull. Monarkia preferon regjimin republikan si më të mirin ku do të sundonte arsyeja dhe ligjet që do të pengonin degjenerimin e natyrës së shtetit ku çdokush do të ketë të drejtë të bëjë atë që dëshiron por që lejohet me ligj.

VOLTERI - NJË KRITIK I PASIONUAR “Unë nuk jam dakort me atë që thoni, por do ta luftoj deri në fund d he atë që mund të thoni.” Me këtë mendim brilant Volteri dallohet dhe shkëlqen mbi të tjerët. Ai ishte më i zëshm i për një mendim të lirë edhe për një liberaliz ëm të arsyeshëm.

Gjeniu i letrave franceze Fransua Mari Aru (1694-1776), me pseudonimin Volter, mil i tant i kritikës së arsyeshme, është më i famshmi ndër iluministët francezë. Pena e tij me satirën e ashpër u dallua në mënyrë të veçantë. Veprat e tija do të luajnë rol të rëndësishëm në përgatitjen e revolucionit, duke u bërë legjendë e Francës dhe me një prestigj të madh edhe në Angli dhe Gjermani.

Volteri do të ketë shumë epitete: shkrimtar enciklopedik, gjeniu univerzal, mil i tant i arsyes, qytetar i botës etj. Volteri si 196

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

nxënës brilant i kolegjit jezuit do të përfitojë një kulturë solide dhe që i ri do të bëhet dramaturgu më i mirë i Francës. Me kritikat satirike ndaj monarkisë franceze dhe Kishës katolike do të bie në sy të shtetit dhe do të dënohet. Pas vuajtjes së dënimit në Bastij të Parisit, ku do të qëndrojë dy vjet, një kohë do të qëndrojë në Angli. Atje do të Volteri njihet mirë me filozofinë e Nju tonit dhe të Lokut. Përshtypje të veçantë do t’i bëjë liria e mendimin në krahasim me Francën, ku despotizmi nuk lejonte asnjë shkrim që prekte interesat pushtetare dhe kishtare.

Sikur të kishim pasur inkuizion në Romë, ne sot nuk do ta kishim as Horacin, as Juv enalin, as veprat filozofike të Ciceronit.

Volteri do të bëhet një disident uni ver sal në shkrime, ku do të shprehet talenti i tij: në pjesë teatrale, romane, biografi, pamflete, histori, letra të hapura ese kritika etj. Me të gjitha këto do të bëhet më i lexueshmi në Francë dhe anekënd Evropës, Volteri do të kritikojë despotizmin e monarkisë ab solute dhe tiranike, do të jetë kundërshtar i madh i religjionit, fanatizmit dhe injorancës, do të distancohet nga dogmatizmi metafizik dhe do të jetë ithtar i hulumtimit të vërtetë të natyrës. Nëpërmjet veprave letrare “Zadigu”, “Kandidi” dhe “Princeza e Babilonisë” do t’u bëjë një kritikë të ashpër abuzi meve kishtare, shtetërore, duke thumbuar edhe shtresën sunduese edhe atë klerike. Është për ndarjen e shtetit nga 197

Beqir Berisha

Kisha ndërsa besimi të marri karakter privat.Volteri kritikoi shumë ashpër krishterizmin, megjithatë ai nuk e mohoi krejtësisht eksistimin e Zotit, madje ai ishte i mendimit se edhe nëse nuk ka Zot, për masën injorante atë duhet krijuar për ta shpëtuar masën nga vrasësit. Volteri njohu mirë filozofinë e Lajbnicit dhe Zotin e tij e trajtoi si një gjeometër të mirë, si matematicient të saktë dhe si arqitekt uni ver sal.

Ai nuk u pajtua me pikëpamjet e Lajbnicit edhe me pikëpamjen e Kishës. Biblën e trajtoi si libër ngazëllues, ndë rsa shpalljen e Zotit si një gënjeshtër. Volteri është de ist tipik radikal. Sipas tij edhe në qoftë se ekziston Zoti, edhe në qoftë se është krijues i botës, ai nuk ka kurrfarë ndikimi në jetën e njerëzve në tokë. Ai nuk është llogaritë s për të përcjellur se kush çka bën në tokë. Me një fantazi të rëmbyer u përpoq me kritika ta nxjerrë krishterizmin nga kotësirat duke preferuar një besim më të arsyeshëm. Volteri është për besimin natyror ku do të sundojë arsyeja, por kritika e tij ishte e mjegullt e pafuqishme për të përmbysur Kishën e për të shkulur rrënjët shumë të thella të saja.

Shikimi i Universit si burg dhe të gjithë nj erëzit si kriminel që d uhet të ekzekutohen është ide e një fanatiku... të mendosh se toka, njerëzit dhe gjallesat janë ato që janë në rendin kozmik është një pikëpamje e një të mençuri.

Veprat “Filozofi i padijshëm” dhe “Fjalori filozofik” traj tojnë çështje fundamentale filozofike. Volteri është skeptik se mëndja e njeriut mund të depërtojë në fshehtësitë e natyrës: Ajo nuk mund t’u japi përgjigje pyetjeve themelore: Pse ekzistojmë ne? Pse ekziston bota? Këtyre pyetjeve dhe shumë pyetjeve të tjera mëndja e njeriut është e paaftë t’u japi përgjigje. Pyetjet themelore filozofike janë enigmë, prandaj përgjigjet janë të paqarta dhe kontradiktore .

198

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Në çështjet e moralit Volteri po ashtu mbajti qëndrimin e religjonit natyror ku do të sundojë arsye ja. As Kisha, as religjioni i krishterë as sundimi monarkik nuk mund të bëjnë më shumë në shërimin moral të qytetarëve sesa do të mund të bëjë arsyeja. Por Volteri paraqitet shumë i paqartë kur thotë se Zotin duhet ta krijojmë për ta mbrojtur popullin nga vrasësit.

DIDRO - ENCIKLOPEDISTI I FRANCËS “Hapi i parë në filozofi është mosbesueshmëria. Ajo që nuk kontestohet kurrë nuk ka nevojë të verifikohet.” Kjo është deviza e gjeniut – uni ver sal të Francës, romansierit, kritikut dhe dramaturgut të famshëm fran ces, redaktorit të Enciklo pedisë së famshme që bëri jehonë të madhe në Evropë.

Deni Didro (1713-1784) u shkollua në kolegjin jezuit, aty ku u shkollua Dekarti dhe Volteri. Si studiues i dalluar mori një kulturë solide nga shkencat më të rëndësishme dhe nga matematika, duke i përvetësuar edhe gjuhët klasike dhe ato moderne.

Vepra e tij e parë është “Mendimet filozofike”, pos veprës monumentale dhe me rëndësi kapitale Enciklopedia në 35 vëllime. Në botimin e saj

Didro 199

Beqir Berisha

kanë punuar një numër i madh shkencëtarësh, ndërsa ai ka qenë redaktori i saj. Këtë projekt ai e filloi si rastësisht për arsyena komerciale në fletushka të vogla që i shpërndante në popull, por gradualisht u shndërrua në vepër monumentale, që nuk është realizuar kurrë më parë në asnjë vënd. I influencuar nga Bekoni dhe Njutoni, ai do të ketë qëndrime revolucionare për të ndryshuar mëndjen e njerëzve.

Enciklopedia kishte për qëllim arsimimin e masave popullore, por jo me synim të zgjerimit të diturive. Kish synim emancipimin e masave popullore për ndryshimin e mënyrës së të menduarit, në rend të parë, për të përmbys sloganet kishtare si ai: “Puno për vete e mendo për Zotin”. Çdo epokë ka frymën e vet që e karakterizon.

Fryma e epokës sonë du ket se është fryma e lirisë.

Mendimi filozofik i Didros ishte një mendim provokues dhe subverziv. Ai provokonte personalitetet më autoritative dhe më përgjegjëse të Biblës dhe Kishës. Barrën dhe përgje gjësinë kryesore e barte ai vetë, por në botimin e materialeve të Enciklopedisë shumë kanë ndihmuar Monteskje, Volteri dhe Rusoi. Jehona që bëri Enciklopedia në Evropë ndikoi që Parisi të konsiderohet kryeqyteti intelektual i Evropës, ndërsa gjuha frenge si gjuhë diplomatike dhe si gjuhë e preferuar për të gjithë popujt e Evropës. Jehona shumë e madhe e Enciklopedisë bëri që me dekret spe cial botimi i saj në Paris u ndalua nga shteti. Didro filloi të ndiqet dhe në këtë m ënyrë edhe veprat tjera të famshme si “Religjioni”, “Zhaku fa tal ist”, dhe “Nip i Ramoit” u botuan pas vdekjes.Ky i fundit u botua më shumë se gjysëm shekulli i përkthyer nga gjermanishtja që e botoi Gete shumë kohë më parë.

200

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Nuk ekziston asnjë intelegjencë superiore Didro ishte një ateist i flaktë. Ai kundërshtonte me përbuzje se një intelegjencë superiore është krijues i gjithësisë dhe i gjithçkaje që shohim. Ai ishte një ma te ri al ist tipik dhe pranonte vetëm një parim: atë të materies në lëvizje të përhershme mekanike. Por në veprimet shpirtërore Didro mbajti qëndrim hylozoist, duke i trajtuar proceset dhe funksionet shpirtërore si rezultat të lëvizjes së fijeve nervore.

Shpirti është vetëm organizim i materies. Pra ne mendojmë aq sa zgjat funksionimi i organeve.

Në përputhje me sistemin e tij ma te ri al ist Didro dënoi moralin tradicional të shpirtit të pavdekshë m. Kritikoi slloganin tradicional të lirisë si slo gan pa përmbajtje dhe që simbolizon prangat. Ai propagonte një moral natyral. Për nga natyra njeriu disponon me moral të mirë dhe ai moral duhe t të ndërtohet në shoqëri. Në veprën “Religjioni” Didro thekson se njeriu do të përvetësoi ato virtyte që do t’i imponohen nga rrethi ku do të edukohet”. Lereni nj ë njeri në pyll, thekson Didro, do të bëhet i egër, lereni në manastir do të pësojë më keq do të bëhet servil”.

Didro është ma te ri al ist. Lëvizja në gjithësi krijon nxehtësi ndërsa nxehtësia for mat e reja të jetës. Didro është ma te ri al ist i parë i shekullit XVIII që bëri kthesë në filozofi.

201

Beqir Berisha

RUSO NJERIU KA LINDUR I LIRË NDËRSA GJITHKUND ËSHTË NË PRANGA Ruso është filozof i Perëndimit që i bëri kritikën më të rreptë arsyes njerëzore. Gjykimet duhet të m bështeten në sentimente, ndërsa njerëzimi duhet ti m bështetet natyrës dhe jo q ytetërimit.

Zhan Zhak Ruso (1712-1778) u lind në Gjenevë. Ishte fëmija i një familje protestane.

Nëna i vdiq e re duke e lënë si foshnje vetëm disa ditë pas lindjes. Si fëmij dhe i ri pati shumë probleme me padronët ku shërbeu.

Për dallim nga ilu mi nistët tjerë francezë, Ruso Ruso nuk u pajis me një kulturë të duhur në shkollë. Por talenti i tij e shpuri që kë të shprastirë ta kompenzojë si autodidakt. Në fillim lexoi romane, mandej i lexoi me një kuriozitet të madh Plutarkun, Virgjilin, Horacin, Platonin dhe Monteskjen. Në fillim ishte romantik me një fantazi shumë të zhvilluar, më vonë imagjinatën e kaliti edhe me një logjikë shumë të mprehtë, duke u bërë bashkëpunëtor i Didros ku së bashku me Volterin, Monteskjen, Dalamberin e të tjerë do të bëhet njëri nga më të frytshmit.

202

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Ruso u bë njëri nga iluministët më të shquar të kohës me veprat shumë origjinale, të shumëllojshme, duke e rahur të njejtin prob lem fun da men tal në të gjitha veprattij.e I frymëzuar nga të arriturat e mëdha të Njutonit dhe Galileut në shkencat e natyrës, Ruso do ta drejtojë interesimin e vet nga natyra, duke formuar një vi sion krejtësisht tjetër si ndaj natyrës ashtu edhe njeriut si pjesëtar i saj. Dy veprat e tij si “Emili” dhe “Heloiza e re” përshkruhen nga një romantizëm i fuqishëm duke fetishizuar natyrën. Por ajo që Ruson e bëri të famshëm është kritika që i bëri qytetërimit dhe shoqërisë njerëzore me veprën “Dialogje mbi origjinën e pa barazisë midis njerëzve”.

Ruson e preokuponte problemi i formimit moral të njeriut, kish një nostalgji për jetën prim i tive dhe natyrore kur njerëzit ishin të barabartë, e ku nuk kish mashtrime e padrejtësi, shtypje e diskriminim. Pë ta realizuar kë të ide Rusonë do ta provokojë konkursi i Akademisë së Dizhonit. Një ditë të vitit 1700 Ruso ishte nisur për të vizituar Didron në burgun e Vinsenit i dënuar për veprimtarinë filozofike me theks politik. Udhës shfletoi revistën “Mercur de Franse”, në të cilin hasi konkursin e Akademisë së Dizhonit me pyetjen: “Sa kanë ndikuar zhvillimi i shkenca ve dhe i arteve në përmirësimin e zakoneve (moralit)”. Pas disa muaj Ruso botoi veprën e lartëpërmendur duke iu përgjigjur konkursit të Aka de misë me një përgjigje neg a tive. Në këtë vepër ai thekson me fakte të pakontestueshme se përparimi i shkencave dhe i arteve jo vetëm që nuk ka ndikuar në përmirësimin (pastrimin) e zakoneve e të moralit, por zhvillimi i qytetërimit ka qenë i kobshëm për moralin e njeriut.

Libri u prit me interesim të madh, sepse me këtë vepër Ruso fitoi çmimin e Akademisë si vepra më e mirë. Veprën e pëlqeu shumë edhe Volteri, i cili në një letër i shkruajti Rusosë: 203

Beqir Berisha

“Zotëri e mora librin tuaj të ri kundër gjinisë njerëzore, ju falenderoj shumë…Nuk mund të pikturohet më mirë me asnjë ngjyrë marrëzia e shoqërisë njerëzore…Duke lexuar këtë libër njeriut i lakmohet të kthehet në gjendjen e botës shtazore dhe të eci me katër këmbë. Por meqë e kam humbur këtë shprehi për më shumë se gjashtëdhjetë vjet, fatkeqësisht nuk mund ta rifillojë atë.”

Rusoi aludonte në pikëpamjen se njeriu për nga natyra është i mirë, por qytetërimi e ka prish shpirtin e tij, për nga natyra po ashtu ka qenë i lirë, qytetërimi ia ka vënë prangat.

Shkencat dhe artet janë vetëm kurora lulesh mbi prangat.

Ruso në mënyrë të veçantë e revoltoi ekstremiteti në Francë, ku në një anë kishim luksin e mahnitshëm, në anën tjetër varfërinë dhe mjerimin e skajshëm. Ç’të bëjmë e si të veprojmë, mendonte Ruso kur dikush krenohet me luksin e madh dhe me shpenzimet e shfrenuara, në kohën kur shumë të tjerë vuajnë nga uria si kërkesë natyrore kundrejt luksit si dukuri e qytetërimit.

Më thuani a keni ndëgjuar ndonjëherë për njeriun e egër i cili jeton lirisht, se është ankuar në jetën, ose se ka menduar për vetëvrasje.

Ishte paradoksale, që në kohën e iluminizmit, kur arsyeja dhe dituria u bënë idol i njerëzimit, Ruso si njëri nga iluministët më të shquar të mendojë të kundërtën. Jo vetëm Volteri që nuk pajtohej me të, sepse shoqëria kish përparuar mjaftë, megjithatë të këqijat që ka, por as Rusoi vetë nuk mund ta mendonte se mund të bëhet një gjë e tillë. Ai ishte shumë i revoltuar që njerëzit jetonin në një shoqëri të korruptuar ku dija kish përparuar në mënyrë fantastike, se fëmija u lindte i mirë, ndërsa korruptohej në shoqërinë e prishur. “Gjithçka është e mirë që lind nga dora e autorit dhe 204

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

gjithçka prishet në duart e njeriut.” Për të dalë nga kjo gjendje e mjerueshme, ku njerëzit e qytetëruar robërojnë e diskriminojnë njëri-tjetrin, Ruso ndërton teorinë e tij mbi shtetin në të cilën aludon në ndërtimin e një shoqërie më hu mane, ku do të respektohen të drejtat natyrore të njeriut ndonëse dhe këto të drejta do të jenë të kufizua ra, por me evitimin e padrejtësive ekstreme.

Njeriu so cial kufizon vetveten Daljen nga pabarazia skandaloze dhe çthurrjen mo rale të shoqërisë së civilizuar në raport me gjendjen natyrore, Ruso e sheh te regullimi shtetëror në një mënyrë krejtësisht tjetër nga ai që mendonin disa filozofë të tjerë . Çështja e vendosjes së rendit në shoqëri dhe ajo e pushtetit është prob lem i popullit. Ai është kompetent dhe sovran për të vendosur se si do të qeveriset. Ligjet duhet t’i miratoi asambleja, e cila do të zgjedhet nga populli. Vetëm kjo mënyrë e miratimit të ligjeve do t’i obligojë të gjithë që t’i respektojnë. Rusoi përfaqëson një lloj demokracie krejtësisht tjetër nga ajo që propozojnë Loku dhe Hobsi.

Në veprën “Kontrata sociale” Rusoi parasheh krijimin e një shteti ku qytetarët vetë do të vendosin për natyrën e tij.

Ata do t’i kufizojnë disa të drejta natyrore në fa vor të bashkëjetesës, por do t’i ruajnë edhe disa të drejta individuale për të mos dëmtuar ekzistencën personale përtej kufirit. Kjo lloj kontrate është legjitimim demokratik i pushtetit popullor nga vetë populli. Sovran nuk është as Zoti, as mbreti, as papa, por populli. Ai vendos gjithmonë dhe për gjithçka. Kontrata shoqërore, si rezultat i marrëveshjes që arrijnë njerëzit mes veti, në një masë të madhe i garanton të drejtat natyrore të 205

Beqir Berisha

individëve, edhe pse vullneti in di vid ual i nënshtrohet atij të përgjithshmit.

Për dallim nga Hobsi, të cilit i parapëlqente monarkia dhe për dallim nga Loku i cili i fetishizonte të dre jtat individuale, Rusoi mbajti qëndrim të kundërt, por në atë mënyrë ku individët një pjesë të vullnetit per sonal ia tejkalojnë vullnetit të përgjithshëm për të garantuar drejtësinë, barazinë, lirinë dhe sigurinë. Në shtetin e Rusoit kemi edhe një dallim tjetër nga Loku. Derisa filozofi anglez pronën pri vate e konsideronte si të shenjtë, Rusoi e zhduku atë. Prona duhet të jetë e përbashkët, sepse ajo është burimi i të gjitha të kë qijave në shoqëri. Nga ajo vijnë pabarazia, varfëria dhe shumë të liga të tjera.

Një pikëpamje e këtillë si për nënshtrimin e vullnetit in divid ual atij të përgjithshëm, ashtu edhe i zhdukjes së pronës pri vate është koncept i parë dhe më radikal në mendimin politik perëndimor. Ky koncept i ndërtimit të shtetit do të ketë ndikim të madh në shpërthimin e Revolucionit francez, madje edhe në lëvizjet e mëdha politike e sociale të shekullit XX. Në çështjet e moralit, Rusoi pati një qëndrim krejtësisht tjetër me ato të shumë filozofëve para tij, madje dhe me parimin iluminist të shek. XVIII. Ai i dha përparësi sentimentit në raport me arsyen madje edhe në përvetësimin e diturive.

Duke e glorifikuar rolin e ndjenjave dhe të emocioneve, ia nënshtroi arsyen, zemrës në çështjet e etikës. Gjykimet tona duhet të mbështeten më shumë në ndjenja se sa në arsye.

206

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

MATERIALISTËT FRANCEZË Pas Demokritit dhe Epikurit në Antikë, Hobsi konsiderohet si babë i materializmit të ri. Por materializmi më konsekuent do të lind në Francë me Didron duke u fuqizuar nga filozofët tjerë pasues. Didro do të deklarojë i pari se veza e pulës i përmbys të gjitha pikëpamjet teologjike të të gjitha kohërave mbi krijimin e botës. Kjo do të thotë se nga materia e vezës shpërthen një shpirt zogu.

LA METRI NJERIU ËSHTË MAKINË Zhylien Ofre de La Metri (1709-1751) me titullin provo kativ të veprës “Njeriu makinë” ndërtoi një materializëm të ri antropologjik. Ai së pari u mbështet te dualizmi i Dekartit, por këtë doktrinë materialiste, edhe pse e nxorri nga Dekarti, u përqëndrua që shpirtin t’a kuptojë jo si substancë në vete, siç e trajtonte Dekarti, por si modifikim të substancës La Metri materiale.

La Metri duke u nisur nga introspekcioni i vetëvetes dhe nga vëzhgimi që bënte te pacientët e vet si mjek, erdhi në përfundime se të gjitha manifestimet, proceset dhe funksionet shpirtërore janë modifikim dhe rezultat ekskluziv 207

Beqir Berisha

të trurit. Shpirti nuk mund të ketë substanc ialitet tjetër përpos atij trupor. Shpirti është vetëm një funksion mekanik i trupit.

Organizmit të njeriut nuk i duhet një forcë tjetër. Trupi i njeriut është materie e gjallë me shpirt dhe lëviz. Trupit të njeriut nuk i duhet asnjë lëvizës tjetër, asnjë forcë tjetër për ta vënë në lëvizje. Njeriu jeton duke lëvizur. Ai është një makinë që lëviz vet dhe pushon së ekzistuari kur ndalet lëvizja e trupit të tij.

I gjithë ky shpjegim nuk mund të trajtohet ndryshe por si materializëm tipik dhe shumë konsekuent. Ai nuk e ndanë jetën shpirtërore nga ajo fizike, por shpjegon me argumente se e tërë jeta jonë shpirtërore është rezultat i funksionimit dhe lëvizjes së trupit. Si rezultat i tërë këtij qëndrimi të Lametrit kemi konkludimin ma te ri al ist se materies nuk i nevojitet kurrfarë lëvizësi tjetër. Ajo në vetvete ka parim in lëvizës brenda vetes. Lametri ishte a teist. Ai është përfaqësues tipik i materializmit mekanik.

KONDILAKU "Analiza e gjësendeve dhe fenomeneve duke i dekompozuar dhe kompozuar bën të m undshme njohjen e vërtetë."

Megjithëse nuk është ndër më të mëdhenjtë Etien Bonot Kondilak (1715-1180), me influencën e vet për një kohë të gjatë, zë vënd të rëndësishëm në filozofinë franceze të shekullit XVIII. Me disa vepra të rëndësishme filozofike, sidomos me veprën “Traktati mbi origjinën e njohjes” dha një kontribut të rëndësishëm në mendimin filozofik francez.

Kondilaku edhe pse jetoi në një kohë me ngjarje të bujshme politike, shpirti i tij nuk u trondit dhe u përqëndrua 208

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

vetëm në çështje teorike, duke u marrë me filozofi dhe ekonomi politike.

Studimet i filloi në Lion, ndërsa i vazhdoi në Paris, ku ndoqi pa entu ziazëm edhe një kurs për teologji. Studioi veprat e filozofëve anglezë. Në mënyrë të veçantë u fry më zua nga “Pari met matematikore të filozo fisë” të Njutonit dhe Kondilaku “Traktati mbi njohjen njerëzore” të Lokut. Kjo ndikoi që Kondilaku të bëjë sintezën e empirizmit anglez dhe racionalizmit francez. Por Kondilaku përkrahu empirizmin e Lokut, ndërsa kritikoi racionalizmin e Dekartit. Si empirist konsekuent, kërkoi që dukuritë dhe gjësendet të vështrohen dhe analizohen në mënyrë të gjithanshme. Për t’u analizuar në mënyrë logjike dukuritë duhet të dekompozohen dhe mandej të kompozohen siç dekompozohet makina në pjesë ashtu duhet të analizohen dukuritë duke u analizuar e sintetizuar idetë që kemi për to.

Në këtë mënyrë idetë e veçanta që i kemi për dukuritë dhe gjësendet sintetizohen në një ide të përgjithshme.

Kondilaku u mbështet shumë në psikologji dhe logjikë, duke ndërtuar teorinë origjinale të njohjes. Introspekcionin e konsideroi shumë të rëndësishëm në teorinë e njohjes. I vlerësoi shumë senzacionet, perceptimet dhe parafytyrimet, ndërsa të menduarit e konsideroi si proces që analizon raportet mes ideve. Në procesin e të menduarit nëpërmjet 209

Beqir Berisha

dekompozimit dhe kompozimit të parafytyrimeve dhe ideve zbulohet e vërteta që kërkohet.

Teoria e njohjes e Kondilakut, si e këtillë ë shtë sensualizëmmaterialist.

HOLBAHU NJERIU MATERIE QË MENDON Pol Hajnrih Ditrih Holbah (1723-1789) konsi derohetmaterialist konse kuent francez i shekullit XVIII. Në sistemin e tij materialist keminjëateizëm shumë të theksuar sa që bën ndikim edhe te Marksi.

Në veprën “Sistemi i natyrës” Holbahu elaboron tezën se njeriu si qenie mo rale, nuk është tjetër përpos qenie fizike.

Në thënien e tij të Holbahu famshme se materia mendon, tejkalon dua lizmin e Dekartit të të dy substancave fizike dhe shpirtërore, duke i reduktuar ato në një substancë.

Holbahu njeriun e trajton, në rend të parë, si qenie fizike, por me shpirt. Pra njeriu është materie që mendon.

Universi është vetëm materie dhe lëvizje, ku gjithçka mbështetet në lidhshmëri shkajkore dhe ku gjithçka është në 210

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

varshmëri reciproke. Nga kjo lidhshmëri dhe varshmëri kemi shumëllojshmërinë e gjësendeve dhe të dukurive që ne e quajmë natyrë. Në natyrë nuk kemi asgjë tjetër përpos materies dhe lëvizjes. Mbinatyrorja nuk ekziston. Me këtë mendim Holbahu paraqitet si kundërshtar i madh i Kishës, por edhe si një ithtar i një shoqërie ateiste.

Holbahu elaboron edhe raportin midis natyrës dhe njeriut. Natyra ekziston e pavarur nga dëshirat tona. Ajo nuk varet nga njeriu, por ne si pjesë e saj varemi nga ajo.Natyra vepron në saje të ligjeve të veta. Ajo vepron edhe në ne në saje të natyrës së ligjeve. Prandaj ne si pjesë e natyrës kemi për detyrë t’i njohim ligjet e saja. Sa më shumë që do t’i njohim këto ligje, aq më pak do t’i nënshtrohemi natyrës.

Megjithëse materializmi i Holbahut është mekanik, duke u mbështetur në lëvizjen mekanike të materies dhe të atomeve si përbërëse të saj, ai ka përparësi të mëdha me një ndikim të fuqishëm në materializmin e mëvonshëm dhe në luftën kundër dogmave kishtare.

HELVECIUSI “E moralshme është vetëm ajo që është e dobishme për mua” Helvecius Klod Adrian (1715-1771) nuk ka merita të mëdha si filozof. Megjithatë ai konsiderohet si ma te ri al ist dhe ka disa pikëpamje të drejta përkitazi me gjykimet mo rale. Moraliteti dhe personaliteti nuk e kanë pikëmbështetjen në natyrën njerëzore por në rrethanat shoqërore – ligjet dhe edukata e përvetësuar.

211

Beqir Berisha

Vlerat mo rale nuk janë ab so lute. Ato ndryshojnë edhe për nga koha edhe për nga hapësira, por baza e veprimit të njeriut mbështetet në interesin e tij. Prandaj a është diçka e moralshme apo joemoralshme ajo matet me atë se sa është e dobishme për mua si qenie fizike. Qenia ime, uni im është mbi të gjitha dhe çdo gjë duhet t’i nënshtrohet plotësimit të kënaqësive dhe nevojave personale. Me të drejtë Helveciusi konsiderohet paralajmëtari i utilitarizmit.

Helveciusit i konsiderohet si kontribut vetëm materializmi i tij. Por ai është edhe in di vid u al ist ekstrem edhe anarkik. Është pozitive se edukatën e një individi e trajton si pasqyrë të rrethanave në të cilat ka jetuar, ndërsa moralin si një fenomen fizik.

212

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU VIII SHEKULLI I ARTË I FILOZOFISË GJERMANE Shekulli i XVIII është shekulli i filozofisë franceze, ku lulëzoi në një anë iluminizmi në anën tjetër materializmi. Të dyja këto drejtime filozofike do të bëjnë ndikim të ma dh në zhvillimin e mëtejmë të mendimit filozofik. Shekulli i XIX është shekulli i zhvillimit të filozofisë gjermane.

Ky zhvillim është disi i jashtëzakonshëm në r aport me tërë zhvillimin e mëparshëm dhe të mëvonshëm të filozofisë pos Antikës. Filozofia gjermane pati një zhvillim aq të madh saqë mund të krahasohet e të jetë e barabartë vetëm me filozofinë helene. Kjo filozofi filloi me filozofinë kritike të Kantit, që do të bëjë një kthesë radikale në mendimin filozofik të paparë deri atëherë, do të vazhdojë me Fihten e Shelingun, do të arrijë kulmin me idealizmin absolut të Hegelit dhe me materializmin dialektik të Marksit, do të vazhdojë me pesimizmin. Shopenhauerit dhe do të mbarojë me nihilizmin e Niçes.

213

Beqir Berisha

KANTI REVOLUCIONI KOPERNIKAN I FILOZOFISË “Të gjithë ne që filozofojmë sot jemi nxënës të Kantit” (Vindelbandi) Kanti është i pari filozof që ndryshoi mendimin tradicional të filozofimit. Ai për të pa rën herë futi fjalën kritikë në filozofi, d uke lansuar tezën se p ara se të filozofohet, duhet të ekzaminohen aftësitë tona se deri ku mund të depërtojnë në njohjen e na tyrës.

Kthesën që bëri Imanuel Kanti (1724-1804) në mendimin filozofik ai vet e quajti revolucion koper nikan. Atë që bëri Kanti në filozofi është vërtet një revolucion. Kanti lansoi një mënyrë tjetër filozofimi që do të bëhet udhërrëfyes për shumë filozofë. Historiani i shquar i filozofisë, Vindelbandi thekson në një rast se të gjithë ne që filozo fojmë sot jemi nxënës të Kantit (natyrisht duke përfshirë këtu edhe Kanti Hegelin edhe Marksin si dy mëndjet më të ndritura gjermane). Ndërsa Rasëli thekson se sistemi i Hegelit nuk do të ishte krijuar kurrë poqese nuk do të ekzistonte ai i Kantit.

U lind në qytetin Keninsberg të Prusisë në Gjermaninë lindore, jetoi tërë jetën aty, pa u larguar kurrë nga vendlindja, 214

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

ishte me shëndet delikat, nuk u martua dhe ishte me parime shumë të përpikta jetësore. Kujdesej shumë për shëndetin dhe shetiste dy herë në ditë në orë të caktuar në orën 7 në mëngjez dhe 3 pas dreke për t’u freskuar e marrë fuqi për punë të mëtejme. Këtë rend nuk e prishte kurrë. Kur ai dilte nga dera, njerëzit e shikonin nëpërmjet dritareve dhe i kontrollonin orët a i kanë të sakta. Thuhet se dy herë e ka prish këtë orar: një herë e ka prish ditën e Revolucionit francez dhe një herë për disa ditë e ka prish kur ka lexuar Emilin e Rusojt.

Kantin e mahniti edhe bukuria e stilit të Rusoit, duke u detyruar ti lexojë nga dy here librat e tij.

Kritika e filozofisë I pari është Kanti që në filozofi futi termin “kritikë”. Këtë ai e thekson vet në veprën “Kritika e mëndjes së pastër”, duke bërë kthesë në mënyrën e filozofimit. Atë që bëri Koperniku në shek. XVI në astronomi, duke e përmbysur teorinë antike të Ptolomeut, e bëri Kanti në filozofi, duke përmbys mënyrën e vjetër të filozofimit.

Kanti u mbështet në filozofinë e Dekartit dhe të Lajbnicit duke rënë dukshëm nën ndikimin e tyre, lexoi me kujdes Lokun dhe Hjumin, Volterin, Rusoin dhe Didron. Në mënyrë të veçantë e frymëzoi Hjumi duke u shpreh se është Hjumi ai që e zgjoi nga gjumi dogmatik.

Duke u njohur mirë me sistemet e mëdha metafizike që nga Antika, erdhi në përfundim se të gjithë filozofët e mëparshëm e kanë gabim. Të gjithë kanë ndërtua r sisteme filozofike, qoftë për krijimin e botës, qoftë për ekzistencën e Zotit, qoftë për kauzalitetin në dukuritë natyrore, që nuk përputhen me realitetin. Kanti kritikoi edhe racionalistët edhe empiristët për faktin se asnjëra palë nuk mundi t’i japë 215

Beqir Berisha

përgjigje pyetjes themelore të filozofisë: sa është e aftë arsyeja e njeriu ta njohë realitetin, me theks të veçantë në faktin se deri ku mund të shkojë mëndja njerëzore në njohjen e këtij realiteti; pikërisht në këtë fakt qëndron thelbi i kritikës së filozofimit. Kanti shtron pyetjen: Çka mund të nj oh?

Përgjigja është e rezervuar. Ai nuk bie në skepticizë m, por thekson se metafizika nuk mund të injorojë faktin se mëndja e njeriut është e kufizuar. Ajo nuk mund të del jashtë eksperiencës dhe nuk mund të anashkaloi paaftësitë e veta për të depërtuar në çështjet që janë të pamundshme për t’u njohur. Kanti pati qëndrim të ashpër ndaj enciklopedistëve të cilëve u mungon erudicioni, sikur që ishte edhe kundër specialistëve që i shikojnë çështjet nga një kënd më të ngushtë. Specialistët nuk duhet t’i shikojnë gjësendet me një sy, shprehet ai duke a luduar në vëzhgimin komplet të problemit. Arsyeja njerëzore thekson Kanti, për nga naty ra synon të njoh çdo gjë, por ajo njëkohësisht ka aftësi që t’i vëndojë edhe kufij vetes se derisa ku mund të shikojë aftësia për të njohur.

Kanti nga empiristët mori metodën e mbështetjes së njohurive në përvojë, nga racionalistët mori metodën e përpunimit të përvojës nëpërmjet arsyes. Por, kjo nuk i mjaftoi. Duke i bërë vetes pyetjen se a është e aftë arsyeja të njohë gjithçka, u mbështet edhe te iluministët francezë, prej nga përfundoi se qasje primare në filozofi nuk është njohja e botës së jashtme por hulumtimi i aftësive tona të brendshme.

Ekzaminimi i aftësive njohëse u bë prob lem themelor i filozofimit të Kantit. Këtu qëndron rëndësia e asaj kthe se të madhe në filozofim, që Kanti e quajti revolucion kopernikan, duke e bërë aftësinë njohëse si objekt hulumtimi.

Gjithçka që njohim kalon nëpër trurin tonë: ne ndiejmë nëpërmjet shqisave të veçanta, perc eptojmë gjësendet dhe 216

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

dukuritë, i përjetojmë ato, mendojmë rreth tyre, marrim qëndrime dhe konkludojmë për natyrën e tyre për cilësitë që i kemi njohur. Por të gjitha këto njohuri ne i përvetësojmë nëpërmjet syve tonë, veshëve tonë, dorës sonë dhe trurit tonë. Ne mund të shohim diçka, por kjo në rend të parë varet nga fakti se sa është i aftë sy ri ynë për të parë, mund të dëgjojmë diçka, por edhe kjo varet nga aftësia e organit tonë për dëgjim. Në qoftë se shqisa e të pamurit dhe ajo e të dëgjuarit janë të paaftë për të kryer funksionin, ne as mund të dëgjojmë as të shohim. Kjo vlen edhe për organin e prekjes (dorës) me të cilën dallojmë temperaturën. Atë që ne përvetë sojmë nëpërmjet pesë shqisave tona bëhet eksperienca e jonë, bëhet njohuri e jonë. Por e tërë kjo përvojë sërishmi përpunohet nga truri ynë. Mëndja jonë bën seleksionimin, përpunimin, klasifikimin dhe përgjithësimin e përvojës. Ne nuk mund të dimë asgjë më shumë se kjo që na jep përvoja.

Por Kanti nuk ndalet vetëm në këtë konstatim. Kthesa e tij kopernikane në procesin e ekzaminimit të aftësive tona njohëse shkon deri në fund. Ai në kritikën e mendjes së pastër analizon aftësitë tona intelektuale se ku mbështeten në procesin e njohjes dhe ku qëndron kufiri i arsyes sonë për të njohur.

Ky proces i njohjes i sistematizimit të njohurive i lodhjes dhe i përgjithësimit të tyre, mbështetet në një rregull uni versal dhe të domosdoshëm a priori. Të gjitha gjësendet në natyrë gjinden në formën trodimensionale në hapësirë të caktuar, janë në raport recipr ok njëra me tjetrën, ndikojnë njëra në tjetrën duke shkaktuar dhe pësuar ndryshime edhe transformime. Të gjitha këto dukuri dhe gjësende që gjenden në natyrë – në hapësirë të caktuar u shtohet edhe dimensioni i katërt koha ku gjenden apo kur ndodhin. Por, kohën dhe hapësirën Kanti nuk e konsideron si objekte të perceptimeve 217

Beqir Berisha

tona. Përkundrazi, ato janë forma apriori dhe kushte për perceptimin e objekteve. Hapësira dhe koha janë forma a priore të sensibilitetit tonë për të cilat ne nuk do të kishim mundur as të perceptojmë objekte në natyrë e as t’i kuptojmë dukuritë në kauzalitetin e tyre. Ato nuk kanë re alitet.

Ekziston një lidhshmëri reciproke në mes gjësendeve dhe dukurive që ne i shohim dhe i perceptojmë dhe formave të brendshme që kushtëzojnë kuptimin e tyre në lidhshmëri dhe varshmëri reciproke. Objektet që i perceptojmë kanë formën, madhësinë dhe specifikat tjera që paraqesin identitetin, pa të cilat ne nuk do të kishim mundur t’i njohim. Por këto objekte dhe dukuri ne nuk do të kishim mundur t’i lidhim dhe përgjithësojmë e t’i kuptojmë mirë pa for mat a pri ori, nëpërmjet të të cilave ato bëhen pronë e jonë intelektuale. Parafytyrimet për kohën dhe hapësirën janë kushte të brendshme të aftësisë sonë intelektuale: ato janë si ekzemplarë të përgjithshëm të kohës dhe hapësirës së pakufishme. Koha është formë e brendshme rezultat – introspektiv, ndërsa hapësira rezultat, I sensibilitetit të jashtëm. Edhe koha edhe hapësira janë forma të ndijimit, por perceptimi i hapësirës së paskajshme nuk mbështetet në perceptimin e hapësirave dhe e kohërave të kufizuara por anasjelltas.

Se e gjithë njohja jonë fillon nga përvoja, në këtë nuk mund të dyshohet sepse çka do të provokonte atëherë njohjen tonë; por shtrohet një pyetje të cilës duhet ti japim përgjigje...

A ekziston një njohje e tillë e pavarur nga përvoja madje edhe nga ndijimet tona.

For mat a pri ori, të arsyes sonë që janë rezultat i intuitës sonë, janë kushti elementar për kuptimin e natyrës me të gjitha lidhshmëritë e varësitë reciproke. For mat a pri ori si 218

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

rezultat i zhvillimit të brendshëm bëjnë të mundshëm përgjithësimin e perceptimeve tona. Kjo do të thotë se të gjitha objektet dhe dukuritë në kohë dhe hapësirë bëhen të përhershme vetëm nëpërmjet përfytyrimit të cilësive të tyre si të përhershme. Në këtë mënyrë arsyeja krijon kategoritë e veta. Pikërisht në këtë prob lem qëndron madhështia e Kantit që u ngritë edhe mbi empirizmin edhe mbi racionalizmin edhe mbi iluminizmin. Këtu qëndron edhe vështirësia për ta kuptuar atë, për të cilën edhe vetë Kanti ishte i vetëdijshëm.

Kanti në një anë dallon tërë realitetin e pavarur nga ne, në anën tjetër aftësitë tona subjektive për të njohur këtë realitet.

E tërë eksperienca jonë mbështetet në realitetin e jashtëm.

Por, ç’ndodh në realitet? Metafizika, sipas Kantit, kaloi kufijtë e eksperiencës. Ajo aktualizoi probleme që nuk mundi t’u japi përgjigje siç janë pavdekësia e shpirtit, ekzistenca e Zotit, Universi si totalitet ka apo nuk ka fillim e mbarim në kohë? Ka apo nuk ka skaj në hapësirë? Të gjitha këto janë çë shtje që dalin jashtë eksperiencës sonë, në një gjendje kur ne jemi të aftë të njohim vetëm atë për të cilën kemi eksperiencë.

Aftësitë tona ndijore dhe intelektuale nuk mund ta kalojnë këtë kufi. Arsyeja e pastër, që është objekt kritike është arsye e pavarur nga eksperienca. Është Kanti ai që për herë të parë e konteston në mënyrë ra dikale metafizikën si shkencë totalitare mbi gjithësinë. Ne nuk kemi aftë si mbinatyrore as ndijore e as intelektuale për të vënë kontakt të drejtpërdrejtë me gjësendet për të cilat nuk kemi eksperiencë.

Aftësinë për të dalë jashtë eksperiencës sonë, Kanti e quan transcendentale e kushtëzuar nga hapë sira dhe koha.

Kjo formë e njohjes quhet a pri ori që për shumë lexues të Kantit, komentatorë e analitikë ka qenë e paqartë. Kjo njohje a pri ori te Kanti kualifikohet si e veçantë me fjalën gjermane anschauung që përafërisht ka kuptime të ndryshme si shenjë, 219

Beqir Berisha

vështrim, paisje, intuitë, njollë, vend i ndarë etj. Këto forma si konstruksion të aftësive tona intelektuale janë ske ma të përgjithshme për njohje a priori të gjësendeve dhe fenomeneve të natyrës. Ne flasim, dhe e folmja jonë është rezultat i eksperiencës sonë – a pos te ri ori. Por megjithatë ne nuk mund të aftësohemi të flasim, në qoftë se nuk ekziston një aftësi e lindur në trurin tonë a pri ori që do ta kushtëzojë të folurit.

Por me teorinë e vet të njohjes nuk e kalon eksperiencën.

Gjësendet në natyrë gjinden në hapësirë dhe kohë të caktuar, janë në lidhshmëri të caktuar dhe në varshmëri të caktuar reciproke. Mes tyre ekziston edhe një kauzalitet. Edhe dukuritë natyrore ngjajnë sipas një rendi të caktuar, janë në lidhshmëri reciproke. Të gjitha këto gjësende dhe dukuri janë jashtë nesh dhe mund të jenë vetë një pasqyrë e eksperiencës sonë. Njohja jonë nuk mund të kapërcejë këtë eksperiencë.

Ajo ka kufirin e vet. I vetmi objekt i njohjes sonë është përvoja që do të thotë se ne mund t’i njohim vetëm gjësendet dhe dukuritë për të cilat kemi eksperiencë. Çdo gjë që është jashtë përvojës, është edhe jashtë mëndjes sonë, prandaj nuk mund të jetë objekt i njohjes sonë. Ato gjësende dhe fenomene janë gjësende më vehte dhe si të tilla nuk mund të jenë objekt i njohjes sonë. Megjithatë, këto gjësende edhepse nuk mund t’i njohim, mund të jenë vetëm parashikime transcedentale, siç ka ndodhur në të kaluarën kur mendimtarë të mëdhenj janë futur në probleme të cilave nuk kanë mundur t’u japin përgjigje. Çështja e Zotit, e pavdekësisë së shpirtit, e krij imit të botës janë çështje që tejkalojnë përvojën tonë dhe ngelin pa përgjigje si çështje më vehte, siç i quan Kanti noumenë.

Arsyeja nuk mund t’u japi përgjigje këtyre pyetjeve. Ajo bie në kundërthënie, të cilat Kanti i quan antinomi si psh. a) bota ka fillim në kohë – bota nuk ka fillim në kohë, b) bota ka skaj në 220

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

hapësirë – bota nuk ka skaj në hapësirë, c) ekziston një qenie hyjnore - nuk ekziston qenie hyjnore.

Moral i detyrës dhe jo i lumturisë Edhe pse Kanti zbatoi të njëjtën metodë – kritike edhe në fushën e etikës, megjithatë nuk është një zbatim i thjeshtë i saj. Kanti synoi të krijojë një etikë shkencore mbi dobësitë e relativizmit moral, një filozofi të kulluar për moralin të pastruar nga çdo gjë që është empirike. Për ta bërë këtë, atij i’u desht t’i hudhi si të pavlera teoritë e mëparme për moralin.

Me një fjalë, ai e pa të nevojshme që të sajojë një filozofi të kulluar mbi moralin, të pastruar nga çdo gjë që është empirike. Për t’a bërë këtë atij i’u desht që të zbatojë të njëjtën metodë kritike edhe në etikë. Edhe morali u mbështet në të njëjtat parime të gjykimeve a pri ori.

Sikurse njohuritë tona që kanë mbështetje në for mat a pri ori, ashtu edhe në praktikën tonë mo rale kemi forma a priori që na imponojnë domosdoshmërinë e veprimit. Në këto forma a pri ori Kanti mbështeti etikën e vet, për të cilën atij iu desh që të bëjë kritikën e mëndjes praktike (moralit). Kanti nëpërmjet kritikës përpiqet t’i sqarojë shumë gjëra të interpretuara ndryshe, me qëllim që t’i evitojë disa paragjykime rreth moralit për vepra t “Kritika e mëndjes praktike” dhe “Baza e metafizikës së moralit”, Kanti shtjellon pikëpamjet e veta mbi moralin. Çdo gjë në natyrë vepron në bazë të ligjeve, ndërsa njeriu është i lirë nga këto ligjet. Ai mund të veprojë në sajë të lirisë që shpreh autonominë e përsosur të vullnetit të vet.

221

Beqir Berisha

Etika e Kantit si e tillë dallon nga të gjitha përpjekjet e mëparshme që nga Antika e deri në teoritë më të reja të racionalizmit e të empirizmit. Ai të gjitha teoritë e mëparshme i quajti si të dështuara, sepse gabimisht e kanë trajtuar qenien e njeriut. Të gjitha teoritë e m ëparshme njeriun e kanë trajtuar si qenie të lidhur për ligje dhe norma, ndërsa nuk u ka shkuar mëndja se ai është i lidhur vetëm nga ligjet e veta dhe se u nënshtrohet vetëm ligjeve të veta. Me këtë interpretim Kanti hodhi poshtë të gjitha teoritë e rela tivizmit moral. Ai nuk parashtroi rregulla empirike, por këto rregulla i nxje rr nga qenia e brendshme njerëzore. Veprimi moral nuk mund të mbështetet në rrethana empirike me karakter relativ, por në parime me domosdoshmëri abso lute. Të gjitha teoritë empirike e degradojnë moralin. Etika nuk është shkencë se si të bëhemi të lumtur, por se si të bëhemi të denjë për lumturinë tonë.

Kanti erdhi në përfundim se ekziston një ligjshmëri e përsosur në sjelljen mo rale, një kauzalitet shumë i fuqishëm që dallon nga ai i natyrës. Ky kauzalitet kushtëzon jetën mo rale në përgjithësi dhe veprimin e çdo individi. Kjo është ligjshmëria e lirisë. Njeriu duhet të jetë i lirë që të mund të veprojë moralisht. Vetëm si qenie e lirë , veprimi i njeriut mund të vlerësohet se është apo nuk është i moralshëm. Kjo do të thotë pavarësi e plotë e vullnetit për të vepruar, por konform ligjit të brendshëm moral si parim a pr i ori. Të veprosh në mënyrë të lirë, do të thotë të veprosh në saje të vullnetit të lirë. Njeriu si qenie e mençur mund të veprojë dhe mund të përgjigjet për veprimet e veta vetëm nëse është i lirë.

Autonomia e vullnetit është parimi i vetëm i ligjit moral.

Vullneti i lirë është plotësisht i pavarur nga ndikimet e jashtme hipotetike. Vullneti i lirë ka ligjin e vet të brendshëm, që është një imperativ kategorik. Ky ligj është i pastruar nga çdo impuls 222

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

i jashtëm, i pastruar nga çdo gjë empirike që mbështetet në interesa vetiake. E mira dhe e keqja nuk janë rezultat i jashtëm, por caktohen nga ligji moral. Unë nuk di ç’është e mirë apo e keqe për njerëzit, por veprimi im do të jetë i moralshëm nëse maksima ime e veprimit bëhet ligj i përgjithshëm. Ky ligj kërkon që të vepr ohet jo në bazë të interesave, por të detyrave që lindin nga brenda për të vepruar si qenie e mençur dhe e moralshme. Ligji urdhëron vullnetin, vullneti vepron sipas maksimës dhe ky veprim medoemos do të jetë i moralshëm.

Këtu te Kanti kemi nj ë paradoks interesant. Derisa mëndja e kulluar teorike kufizohet vetëm në fe nomenet e përvojës së mundshme, mëndja praktike i përjashton motivet empirike. Vullneti është krej tësisht i lirë nga kauzaliteti natyror.

E bukura, e madhërishmja dhe finaliteti Vepra e tretë e Kantit që ka të bëjë me filozofinë nga një kënd më të ngushtë është “Kritika e gjykimit”. Në thelb, këtu na paraqiten tri çështje themelore: sa është arsyeja e jonë e aftë për të gjykuar dhe si mund të gjykojë drejtë? A ekzistonë ndjenja a pri ori dhe së treti si të tejkalohet kundërthënia midis lirisë së vullnetit dhe domosdoshmërisë së veprimit sipas ligjit moral?

Këto kontradita sipas Kantit i zbërthen gjykimi y në në saje të aftësisë po ashtu a pri ori. Për ta kaluar këtë kundërthënie Kanti niset nga gjykimet univerzale për të sjellë gjykime partikulare. Në qoftë se themi fëllënzat janë shpezë, me këtë, nocionin fëllënzë ia nënshtrojmë nocionit të përgjithshëm shpezë. Nga kjo prizëm ligji moral është i përgjithshë m, ndërsa zbatimi i tij në raste konkre te është partikular. Ligji si i tillë 223

Beqir Berisha

është detyrë dhe nuk mbështetet në emocione e dëshira.

Këtu duhet bërë një dallim. Kur themi se fëllënza është shpezë kemi para nesh një koncept logjik dhe një gjykim njohës, por kur themi se fëllënza është një shpezë e bukur, kemi të bëjmë me klasifikimin dhe vlerësimin e fëllënzës midis shpezëve të tjera. Ose kur themi “Komedia hyjnore” është një vepër letrare ne shprehim një gjykim të thjeshtë sintetik. Por kur themi se “Komedia Hyjnore” është një kryevepër botërore, ne shprehim një aftësi autonome estetike a pri ori.

Sipas Kantit, kjo forcë autonome është e vetmja mundësi ndërmjetësuese që akordon njohjen njerëzore nëpërmjet shprehjes së të vërtetave me përshtypjet që bën kjo njohje, që në thelb shpreh vlerat. E bukura është pa përmbajtje është një vlerë a priori për diçka që perceptojmë apo e kemi perceptuar, ajo është parafytyrimi ynë pa përmbajtje, sikur ngjyra që nuk mund të shkëputet nga gjësendi. E bukura dhe e madhërishmja është një ide universale që vlen për të gjithë dhe për të gjitha kohërat e hapësirat. Nëse diçka më ka pëlqyer mua, ajo njëkohësisht është e bukur për të gjithë dhe për të gjitha kohërat. E bukura te Kanti është një vlerë a pri ori, abstrakte, universale dhe ka koncept. Nëse muzika e Mocartit ose pikturat e Rafaelit më pëlqejnë mua dhe i vlerësoj si të bukura, kjo duhet të vlejë për të gjithë, pavarësisht nga shkalla e edukatës.

Përveç problemit estetik, te Kanti kemi edhe atë teleologjik. Sipas tij edhe në natyrë kemi një synim. Duke i dhënë përgjigje pyetjes se a mund të gjykojmë për natyrën se anon kah një qëllim i caktuar në përsosmërinë e saj, ai përgjigjet pozitivisht. Derisa në fushën e moralit kemi ligjin moral të brëndshëm sipas të cilit duhet vepruar, ashtu edhe në fushën e finalitetit natyror kemi një forcë a pri ori nga brënda në vetë gjësendet e natyrës që anojnë kah e bukura 224

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

dhe përsosmëria estetike. Në natyrë ekziston një kauzalitet, megjithatë natyra a pri ori duhet shikuar nga këndi i finalitetit me qëllim të caktuar, që është në fakt realizim i një mëndje superiore. Në këtë mënyrë Zoti te Kanti trajtohet si mëndje më e lartë. Kanti pranon ekzistimin e Zotit por ekzistenca e tij as që ka nevojë të argumentohet e as që mund ta demonstrojmë ekzistencën e tij.

225

Beqir Berisha

FIHTE "Njohja njerëzore nuk mund të kërkojë rrugëdalje në realitetin empirik. Është e kundërta, bota empirike është vetëm një krijesë e jona."

Mendimi i mësipërm paraqet thelbin e doktrinës filozofike të Johan Gotlieb Fihte (1767-1814), njërit nga kritikuesit më të pasionuar dhe më të ashpër të filozofisë së Kantit. Pasi kaloi një fëmijëri të rëndë dhe me varfëri si dhe një jetë me shumë vështirësi si mësues privat, fitoi një prestigj të madh me veprën “Kritika e të gjitha zbulimeve”.

Vepra e botuar qe anonime, sepse kritikohej skepticizmi i Kantit, në një kohë kur Kanti Fihte kishte një reputacion të madh.

Ishte vështirë të kritikohej Kanti, që konsiderohej mëndja më e ndritur pas Aristotelit për një periudhë për më shumë se 2000 vjet. Nga ana tjetër neokantistët ishin në formë dhe filozofia e tyre kishte ndikim të madh në Gjermani. Por Fihte mori guximin, botoi këtë vepër duke e tr ajtuar si të gabueshëm tërë mendimin filozofik të Kantit. Në fillim u frikësua, por shumë shpejt mendimi i Fihtes u përkrah nga shumë mendimtarë të tjerë, që të gjithë gjermanë që e kritikonin Kantin për agnosticizmin e tij rreth “gjësendeve në 226

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

vete” dhe “ për for mat a pri ori. Si profesor i përpiktë dhe shumë i ashpër si dhe bashkëveprimi me Geten dhe Shilerin e bënë atë ende më të njohur. Fihte botoi edhe disa vepra të tjera, që të gjitha me një stil tepër të rëndë dhe shumë të pakuptueshëm. Vepra më e mirë filozofike e tij është “Qëllimi i njeriut”.

Kanti, sipas Fihtes, nuk e çoi deri në fund revolucionin e vet kopernikan. Ai nën ndikimin e Hjumit dhe me kombinimin e emperizmit dhe të racionalizmit ndau botën në dyshë: në fenomene të pranishme për njohjen empirike dhe racionale dhe në neumene ose “sende më vehte” të pakapshme për njeriun. Esenciale në filozofinë e Fihtes është kritika e ashpër që i bëri krenarisë së Kantit gjoja me zbulimin e madh që bëri ai duke ndarë në një anë gjësendet empirike si të mundshme për të njohur në mënyrë ab so lute, nga ana tjetër gjësendet më vehte si substanca jashtë mëndjes së njeriut.

Në qoftë se ligjet nuk mund të nxirren nga përvoja, atëherë duhet të ndodhë e kundërta, përvoja duhet të mbështetet në ligje. Fihte thekson se ligjet e fizikës që nga Njutoni e këndej kanë një vlerë ab so lute dhe ato nuk mund të kontestohen. Me këtë ai don të konfirmoj se të gjitha ligjet sa janë produkt objektiv, po aq janë edhe subjektiv. Njohja jonë është një veprim i vetëdijes kundrejt gjësendeve. Nëse mbështetemi vetëm në veprimin e gjësendeve mbi ne, kemi njëanshmëri dhe dogmatizëm. Por kur Universin, dhe ligjet e tij i trajtojmë si rezultat të dyfishtë, atëherë kemi edhe një njohje të qartë, për arsye se Universin e kra hasojmë si kreacion tonin. Ne jo vetëm që kemi njohur Universin por njëkohësisht edhe ia kemi imponuar ligjet atij. Sipas Niçes kjo do të thotë se mëndja vëzhgon vetëveten në natyrë, të cilën e ka prodhuar më parë. Me një qasje të tillë ai e trajtoi Universin si materie inerte të krijuar nga “Unë” , ndërsa jetën si rezultat të evolucionit të natyrës.

227

Beqir Berisha

Doktrinën e Kantit Fihte e trajtoi si dogmatizëm, për arsye se Kanti dijen dhe vetëdijen i trajton si produkte thjeshtë të veprimit të jashtëm në natyrën tonë të brendshme. Në realitet, thekson Fihte qëllon e kundërta.

Përvoja e brendshme e jona, sipas Fihtes që ai e quan “Unë” krijon tërë atë që është jashtë nesh, të cilën ai e quan “Jo unë”.

Në këtë proces reciprok, veprimi ynë ka rëndësi primare ku “Unë” krijon atë që është “Jo unë”. Në këtë mënyrë na del se njohja sipas Fihtes është (në realitet) vetënjohje. Gjësendet më vehte te Kanti ai i trajtoi si vetëkufizim i pavetëdijshëm i “Unit” në imtësitë e “Jo unit” (të natyrës). “Uni” i Fihtes këtu na paraqitet si a pri ori trancedental i Kantit.

Etika e Fihtes dhe doktrina për shtetin Vullneti dhe veprimi janë karakteristikat thelbësore të një qenie njerëzore, ndërsa jeta empirike, që karakterizohet me natyrën materiale është dytësore. Njeriu ka vetëm nj ë nevojë thelbësore, ajo është liria e deklarimit. Ne ekzistojmë vetëm duke u deklaruar se ekzistojmë. Edhe botën e njohim vetëm me anë të aksionit tonë të vullnetshëm.

Nuk është qenia e jashtme, bota materiale, shkak i veprimit, por anasjelltas, veprimi ynë i lirë është primar, ndërsa e jashtmja është dytësore. Veprohet nga vullneti ynë, dhe jo nga ngacmimi i jashtëm. Veprimi ë shtë thelbësor ndërsa ajo për të cilën veprohet është joeqenësishme. Te Revolucioni francez e qenësishme, sipas Fihtes, nuk është vetë revolucioni por vullneti i lirë i njerëzve pë r të vepruar.

Në lidhje me shtetin Fihte thekson rëndësinë e ligjeve.

Shteti nuk mund të funksionojë pa ligj. Ai është një organizëm që i bashkon qytetarët, prandaj duhet t’u garantojë liri dhe siguri, ndërsa puna është obligim i çdo qytetari.

228

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

SHELINGU DHE FILOZOFIA E NATYRËS "E tërë natyra me tëtrë sistemin planetar është konstrukt i “Un-it” absolut.Kjo tezë është substrati i filozofisë së Shelingut."

Frederik Sheling (1775 – 1854), që në rini të hershme për fitoi një arsim brilant. Nën ndi ki min e Kantit, të Fihtes, madje edhe të Spinozës filloi të intere sohet për filozofi. Në mo shën 23 vjeçare u emërua pro fesor i filozofisë në Universitetin e Jenës.

Shelingu nuk numërohet ndër filozofët e mëdhenj, megji thatë në Gjermani pati një auto ri tet të madh, sidomos me mendimin origjinal të filozofisë së natyrës.

Shelingu Filozofia e tij sikur edhe ajo e Fihtes paraqet një anti kan tizëm, por filozofia e natyrës në rend të parë është një reaksion kundër shkencës së Njutonit. Feno menet e natyrës nuk janë objekt i matematikës, siç mendonte Njutoni, por të gjitha forcat e saja me të gjitha dukuritë, sipas Shelingut, janë vetëm manifestim i mëndjes.

Idealizmi subjektiv i Kantit, ku natyra u trajtua si krijesë mendore, e frymëzoi Fihten që këtë idealizëm ta zhvillojë edhe më tej. Por Shelingu nuk u pajtua me sistemin ideal ist të Fihtes prandaj në veprën “Sistemi i idealizmit tran scen den tal” do të konstruktoi sistemin e tij të idealizmit objektiv, duke e trajtuar natyrën dhe tërë Universin si krijesë të “Unit absolut. ”Natyra nuk është asgjë më shumë se realizimi i “Unit” absolut objektiv. Çështja themelore e natyrës është jeta. E tërë jeta është fryt i natyrës, ndërsa ajo është në evolucion të përhershëm.

229

Beqir Berisha

Në fillim kemi pasur një materie inerte, prej nga filloi së pari të zhvillohet jeta vegjetative, më pas ajo shtazore dhe në fund u paraqit edhe njeriu, Shelingu u mbështet në teorinë dinamike të Kantit të atraksionit dhe rerepulsionit, si bazë e formimit të sistemit planetar. Polariteti është ka uza e zhvillimit të natyrës.

Shelingu thekson se natyra së pari është një tërësi unitare, por që njëkohësisht është në një proces të përher shëm zhvillimi dhe transformimi. Në këtë proce s të pandërprerë u paraqit edhe njeriu si pjesë integrale e natyrës. Njeriu është qenia më e lartë shpirtërore – intelegjente e natyrës, por si produkt i saj, ai nuk mund të ekzistojë jashtë saj. Natyra si tërësi krijon të gjitha gjësendet e veçanta duke përfshirë edhe njeriun. Te Shelingu kemi të njëjtën gjë sikur te Spinoza natyra natyrans që do të thotë natyra krijon naty rën ose thënë ndryshe, natyra si totalitet krijon pjesët e saja të veçanta, në krye me njeriun si qenie më specifike. Por në këtë evolucion krijimi dhe zhvillimi, Shelingu bën një dallim qenë sor midis botës vegjetative e animale dhe të asaj njerëzore. Shelingu nuk u pajtua me sistemin mekanik të krijimit e zhvillimit të natyrës të trashëguar nga Demokriti e të pasuar nga Galileu, por u thellua në domethënien dhe kuptimin e sistemit natyror në përgjithësi dhe të njeriut si qenie e vetëdishme në veçanti.

Shelingu tërë këtë proces të naty ralizmit të vet e mbështet në mëndjen ab so lute në supernatyralizmin, duke e shpallur këtë mëndje si shpirt të botës, si qenie të vërtetë, ndërsa natyra është qenia e Zotit jashtë vetes.

Duke u nisur nga parimi i krijimtarisë Shelingu i dha rëndësi të veçantë krijimtarisë artistike. Ai e glorifikoi artin, duke identifikuar krijimtarinë artistike me atë të krijimit të natyrës. Krijimtarinë artistike Shelingu e konsideroi si shkallën më të lartë të krijimtarisë njerëzore, ku shprehet unifikimi i të gjitha aftësive njerëzore. Krijimtaria artistike ë shtë kulmi i sistemit të tij ide al ist.

230

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

HEGELI – PERANDOR I FILOZOFISË “Refleksioni filozofik ka vetëm një qëllim: eliminimin e rastësisë…Ne duhet të kërkojmë në histori një qëllim uni ver sal, një qëllim fi nal të botës” Idealizmin e Platonit të themeluar para 2500 vjetësh, do të përsoset te Hegeli: e tërë gjithësia dhe i tërë zhvillimi historik i njerëzimit m bështetet në një parim jomaterial. I tërë zhvillimi ës htë vetëm lëvizje e id esë.

Georg Vilhelm Frederik Hegel (1770 1831) i lindur në Shtutgard është më i madhi ndër më të mëdhenjtë e filozofisë botërore. Sistemi i tij filozofik jo vetëm që paraqet kulmin e filozofisë gjermane që filloi me Kantin, por dhe të tërë filozofisë botërore. Rasëli thekson se edhe pse Hegeli e kritikoi Kantin, sistemi i tij nuk do të ishte krijuar kurrë po qe se nuk do të ekzistonte Kanti.

Ndërsa filozofi francez Kristian Godan thekson: në qoftë se Dekarti ose Kanti Hegeli janë baballarë të filozofisë moderne, Hegeli është perandor.

Hegeli filloi si redaktor gazete, dr ejtor shkolle dhe së fundi profesor filozofie në Hajderberg dhe Berlin. I influencuar nga Shelingu, u thellua në çështjet më thelbësore filozofike. U bë shumë produktiv dhe deri në vdekje u bë figura më dominante në botën intelektuale. Filozofia e tij u ngritë mbi idealizmin objektiv të Shelingut, por ai u mbështet kryesisht në agnosticizmin e Kantit dhe subjektivizmin e Fihtes.

231

Beqir Berisha

Tri gjëra themelore e dallojnë Hegelin nga shumë filozofë të tjerë; 1. Për herë të parë e bëri historinë si çështje filozofike, duke e ndarë historinë shoqërore në disa periudha dhe duke dhënë vlerësime për çdo periudhë.

2. Metodën dialektike që u zbatua nga shumë filozofë dhe mendimin dialektik të Heraklitit e shndërroi në ligj të natyrës dhe të shoqërisë duke trajtuar çdo dukuri nga ky këndvështrim, 3. Arsyes njerëzore i dha avancim absolut në procesin e njohjes, por të vërtetën nuk e trajtoi në mënyrë dog matike, të pandryshueshme, por si çështje e inkarnuar në rrethana të caktuara historike. Gjithçka që ë shtë racionale, është reale dhe gjithçka që është reale është racionale. Ky pohim i Hegelit është i ngjashëm me atë të Parmenidit i cili thotë: “Nuk ka të menduar jashtë qenies e as që ka qenie ku nuk përfshihet nga mendimi ynë”.

Si duket këtu nga këto tri karakteristika themelore kemi një parim të Heraklitit dhe një të Parmenidit. Por Hegeli më shumë është heraklitian se ç’është parmenidian. Dhe ajo që e bën të madh Hegelin është pikërisht dialektika e tij. Me dialek tikën e Heraklitit Hegeli përmbysi tezën e Parmenidit për pandryshueshmërinë dhe kontradiktën se qenia e kziston, mos qenia jo. Hegeli përmbys edhe agnosticizmin e Kantit, sipas të cilit arsyeja është e paaftë të njohi të gjitha fshehtë sitë e botës. Për Hegelin arsyeja është plotësisht e aftë të njohi realitetin, sepse ajo njeh vetëveten. Odiseada e njohjes, në thelb, është odiseadë e frymës, e shpirtit dhe e mëndjes.

Veprat kryesore të Hegelit janë: “Shkenca e logjikës”, “Filozofia e natyrës” dhe “Filozofia e frymës” ose siç quhet ndryshe “Fenomenologjia e frymës”.

232

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Shkenca e logjikës (e idesë)

Filozofia e natyrës (natyra)

Filozofia e frymës

1. Doktrina e qenies

1. Mekanika

1. Arti

2. Doktrina e esencës 2. Fizika

2. Religjioni

3. Doktrina e konceptit

3. Filozofia

3. Fizika organike

Sipas kësaj skeme kemi një triadë që Hegeli e kualifikon si shpirti subjektiv, shpirti objektiv dhe shpirti absolut.

Sistemi filozofik i Hegelit Hegeli njësoj si Shelingu realitetin e trajton si unitet organik që nuk është statik, por në lëvizje të përhershme. Për dallim nga idealizmi objektiv i Shelingut, Hegeli nuk mendonte se mëndja është rezultat i natyrës. Është e kundërta. Është mëndja ajo që konstituon realitetin. Pikërisht këtu qëndr on thelbi i mendimit gjenial se ç’është racionale është edhe reale dhe anasjelltas.

Hegeli përdor fjalën gjermane “geist” që te përkthyesit e huaj ka shkaktuar vështirësi, sepse ka shumë kuptime: edhe shpirt, edhe frymë mandej substancë, esencë, ekzistencë, qenie, proces, vetëdije. Filozofia e tij është idealizëm i pastër objektiv, por edhe idealizëm absolut. Gjithçka që është reale që zhvillohet e transformohet është produkt i idesë. Shkenca e tij mbi logjikën nuk është një logjikë formale si të tjerat. Ajo është në thelb doktrina e qenies. Gjithçka që ekziston është vetëzhvillim i mëndjes, por gjithçka që ekziston është në harmoni edhe me vetëveten. Kjo harmoni, është edhe një 233

Beqir Berisha

harmoni ab so lute. Sistemi filozofik i Hegelit, si idealizëm objektiv u identifikua edhe me krishterizmin por pa Zot, si panlogjizëm edhe me deizmin edhe me natyralizmin. Këtë filozofi më vonë Marksi do ta kualifikojë si dialektikë e vënë me kokë poshtë, sipas së cilës i tërë zhvillimi i natyrës dhe i shoqërisë mbështetet në vetëzhvillimin, tjetërsimin, dhe transformimin e idesë.

Megjithatë as Marksi nuk e mohon madhështinë e sistemit filozofik të Hegelit, në të cilin edhe vetë ai u mbështet duke marrë dialektikën e duke lë në anash idealizmin e tij: Sistemi filozofik i Hegelit, jo vetëm që është ndër sistemet më të mëdha filozofike me një numër të madh veprash, por ai është su pe rior mbi të gjithë sistemet. Hege li nga asgjëja – ideja – krijoi një botë të tërë: idealizëm objektiv i quajtur ndryshe edhe si idealizëm logjik. Metafizika e Hegelit dallon nga të gjitha metafizikat e mëparme. Arsyeja këtu nuk bie në iluzion gjatë njohjes, sikur te Kanti. Arsyeja nj eh vetëveten.

Logjika dhe metafizika janë një. Logjika njeh lëvizjen dhe rezultatin e kësaj lëvizje, që ka krijuar veten, njeh vetëzhvillimin dhe vetëkrijimin e frymës. Sistemi i idealizmit objektiv i Hegelit është sistemi i parë në histori që e tërë bota dhe gjithçka që krijohet e zhvillohet, të trajtohet si manifestim i frymës objektive që praktikisht identifikohet me Zotin, edhe pse trajtohet si një realitet pa Zot. Ligji dialektik i ndryshimit Merita më e madhe e Hegelit është qasja dialektike.

Kusht themelor për të kuptuar realitetin është të kuptuarit e kundërtive. Atë që themeloi herakliti para 2500 vitesh e zhvilloi në mënyrë më të qartë Hegeli.

234

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Bota si kompleks i gjësendeve, dukurive, proceseve, ndryshimeve dhe transformimeve është me përplot kundër thënie. Në çdo situatë komplekse duhet t’i hulumtojmë e t’i zbulojmë kontradiktat, si kusht për të njohur realitetin. Sipas ligjit të identitetit të logjikës formale A është A dhe nuk mund të jetë jo – A, që do të thotë se njeriu është njeri dhe nuk mund të jetë jonjeri, këtë ligj Hegeli e mohon tërësisht.

Kundërthëniet janë ato që përbëjnë jetën, që ndryshojnë çdo gjë, që transformonë e zhvillonë. Nata – dita, i ftohi – i ngrohti, lindja vdekja janë jo vetëm të pamohueshëm por edhe bashkëekzistojnë, madje janë edhe të rikthyeshme. Ne kemi lindur por edhe do të vdesim. Njeriu edhe rritet edhe vdes në të njëjtën kohë për çdo ditë, jeta dhe vdekja janë të pandashme. Kjo ndodh si te lulja. Ajo bimë rritet, çel, vyshket dhe thahet – do të thotë vdes. Ajo, pra, duke u rritur e zhvilluar edhe vdes për çdo ditë nga pak.

Ky proces i zhvillimit quhet proces dialektik ose thjeshtë dialektika e Hegelit, që defakto kalon tri faza. Fazën e parë e përfaqëson fara e lules që e mbjellim, faza e dytë është bima e lules që defakto e mohon farën, e cila zhduket duke u shndërruar në bimë luleje dhe faza e tretë është tharrja e gjetheve, e trungut dhe e luleve, duke dhënë fara të tjera, por në një numër shumë të madh. Por në gjuhën filozofike që përdor Hegeli në këtë triadë kemi tezën ose pozicionin, antitezën ose mohimin e farës me bimën, sintezën ose mohimin e mohimit. Me sintezën kemi një produkt krejtësisht të ri, sepse këto nuk kanë një farë të lules por shumë sish. Këtu qëndron arsyeja e thënies së famshme të Hegelit se asgjë nuk është identike me vetëveten. Kjo triadë në rea litet, shpreh edhe filozofinë e Hegelit se asgjë nuk është identike me vetëveten. Kjo triadë në realitet, shpreh edhe filozofinë e Hegelit në përgjithësi: teza është ideja ose logjika, antiteza është mohimi i saj – natyra, kurse sinteza është fryma.

235

Beqir Berisha

Nëpërmjet këtij ligji, Hegeli kritikoi edhe m isticizmin e trinitetit të krishterë. Teza-Jezusi ishte Zot; antiteza – ekzekutimi, u bë njeri dhe në fund sinteza – ringjallja e tij. Kjo ringjallje sipas këtij miti është argumenti i vetëm i ngadhnjimit mbi vdekjen ose siç kemi shprehjen teologjike shpëtimin.

Kur Jezusi, duke u kryqëzuar nga xhelatët, thotë: Zot falva se nuk dinë çka bëjnë, me këtë shprehje vihen themelet e krishterizmit, sepse ai shkon për t’u ringjallur përsëri. Edhe këtu kemi tezën (Jezusi) antitezën ekzekutimi vdekja e tij dhe sintezën (ringjallja).

Sipas Hegelit, që në fakt edhe nuk mund të kontestohet, kundërthëniet përbëjnë thelbin e botës dhe të gjithçkaes që ekziston, zhvillohet, ndryshon e transformohet. A mund të mendojmë një botë, një shoqëri ku nuk koekzistojnë e mira me të keqen? Edhe lufta edhe paqja edhe drejtësia edhe padrejtësia, edhe puna edhe plaçkitja qëndrojnë njëra përballë tjetrës duke përbërë një unitet ku ba shkëjetojnë.

Botën e këtillë ose duhet ta quajmë të marrë ose ta tolerojmë si të tillë ose të përpiqemi ta transformojmë siç do të përpiqet më vonë Marksi.

Dialektika e rrjedhave politike Hegeli ishte njohës i mirë i rrethanave dhe rrjedhave politike. E njihte mirë filozofinë e iluministëve fra ncezë, por nuk pajtohej me optimizmin e tyre përkitazi me progresin shoqëror në mënyrë të arsyeshme. Ai, si dialektik dhe his torian e shihte me plot veprime të paarsyeshme. E njihte mirë edhe Kantin, por nuk pajtohej me Aleancën e shejtë të tij për një paqe të përhershme në Evropë. Hegeli mendonte të kundërtën. Lufta ka një kuptim të veçantë dhe popujt kanë nevojë për armiqë, sepse përmes luftës midis popujve ruhet 236

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

shëndeti moral i popujve. Është krejtësisht natyrore që popujt të jenë kundër njëri tjetrit dhe problemet t’i zgjedhin vetëm me luftë.

Zhvillimi shoqëror është një proces dialektik me kontradikta të mprehta që nuk mund të anashkalohen, sepse pikërisht këto kontradikta janë kushti i zhvillimit të shoqërisë.

Në të kundërtën nëse do të vendosnim një rend pa konflikte e kontradikta, nuk do të kishim zhvillim e ndryshim. Proceset historike nuk mund të kapërcehen me kërcim. Një shoqëri e tillë pa konflikte do të rrezikonte zhvillimin e më tejmë. Në këtë shoqëri të organizuar dhe me kontradikta e konflikte çdo individ ka vëndin e vet dhe luan rolin e vet në shoqëri, por edhe shoqëria do të ishte garancë si për zhvillimin ashtu edhe për lirinë e tij. Çdo antar i shoqërisë që do të ishte jashtë rrjedhave kundërthënëse dhe konfliktuoze të shoqërisë, do të tjetërsohej. Ai nuk do t’i kuptonte rrjedhat shoqërore, do të ishte jashtë tyre dhe do të ishte në konflikt me vetëvete n.

Asnjë filozof i madh para Hegelit nuk i trajtoi kështu çështjet historike dhe politike të shoqërisë. Dialektika e tij u bë çështje për të kuptuar dhe interpretuar drejtë rrjedhat historike dhe politike. Bota për Hegelin është një tragjedi, por kjo tragjedi e historisë zhduket me një sens të arsyeshëm për të krijuar një botë më të mirë. Historinë ai e ndau në tri periudha. Periudha e parë ose e fëmijërisë është ajo e sundimit despotik në Lindjen e largët, periudha e dytë ajo e rinisë është periudha helene dhe ajo e Romës, ndërsa e treta është ajo e Monarkisë prusiane.

Refleksioni filozofik ka vetë m një qëllim, eliminimin e rastësisë...Ne duhet të hulumtojmë në histori një qëllim uni ver sal, një qëllim fi nal të botës, jo një qëllim partikular të mëndjes subjektive.

237

Beqir Berisha

Te Hegeli këtu vëre jmë dy konstatime kontradiktore njëra me tjetrën, në një anë ai si dialektik thekson zhvillimin dhe transformimin e shoqërisë njerëzore, nga ana tjetër, duke e ngritur në kult regjimin monarkik prusian bie në dogmatizëm. Hegeli glorifikon pushtetin gjerman dhe konsi derohet me këtë si themelues i nacionalizmit gjerman që do të kulminojë me Hitlerin.

Odiseada e zhvillimit të frymës Vetëzhvillimi i frymës ose idesë par aqet në një anë thelbin e filozofisë së Hegelit, në anën tjetër edhe kurorëzimin më të lartë të saj. Është fryma ajo që sundon ose determinon tërë sistemin e Hegelit. Do ta quajmë logjikë, natyrë apo frymë është krejt një brum për të gatuar ndryshe në secilën shkallë të zhvillimit.

Atë që Hegeli e quan ide është edhe si Zot që vetëzhvillohet ose si natyra e Spinozës, por i vetmi ndryshim është se ky zhvillim kalon tri faza: Në fazën e parë kemi frymën në vete ose logjikën me kategoritë e saja si forma më abstrakte. Kjo, në thelb, është teza, por ajo mohon vetëveten, shndërrohet në natyrë ose në frymë për vete që paraqet antitezën ose mohimin e mohimit. Së fundi kemi sintezën ose frymën në vete dhe për vete.

Faza e tretë e zhvillimit është faza më e lartë e transformimit të frymës ose idesë. Në këtë fazë kemi edhe një triadë tjetër. a) fryma subjektive, ku fr yma bëhet e vetëdijshme për vetëveten, b) fryma objektive në të cilë n Hegeli fut moralin të drejtën dhe shtetin. Fryma objektive, në thelb është shteti, me të gjitha rregullat dhe ligjet që paraqet formën më të lartë të organizmit njerëzor dhe shpirtin e popullit, c) fryma abso lute paraqet ar tin, filozofinë dhe religjionin.

238

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Rëndësia e Hegelit Filozofia e Hegelit është sistemi më i komplikuar për t’u kuptuar, por edhe sistemi më i r ëndësishëm. Para Hegelit realiteti në përgjithësi, si ai natyror ashtu edhe a i shoqëror trajtohej si një kompleks i madh statik. Hegeli është i pari që bëri kthesë më të madhe, duke i trajtuar edhe natyrën edhe shoqërinë si procese në zhvillimin të pandërprerë në lëvizje dhe transformim. Pas Hegelit kemi dy figura të mëdha që përafërsisht vazhduan udhën që tr asoi Hegeli, që bënë zhvillime akoma më të mëdha. Darvini me teorinë e evolucionit të natyrës në një mënyrë përvetësoi, konkretizoi dhe argumentoi më mirë doktrinën filozofike të Hegelit në fushën e natyrës, ndërsa Marksi trajtoi shoqërinë njer ëzore nga këndi dialektik që lansoi Hegeli.

Edhe Marksi edhe Darvini zbatuan me përpikëri dialektikën e Hegelit. Rasëli thekson se nuk do ta kishim filozofinë e Hegelit, po të mos ishte filozofia e Kantit, por nuk do ta kishim as materializmin dialektik dhe materializmin historik jo mos ishte dialektika e Hegelit. Filozofia gjermane u kurorëzua me dialektikën e Hegelit që më vonë Marksi e kompletoi më mirë, duke e mbështetur edhe më mirë në burimet tjera filozofike dhe shkencore.

239

Beqir Berisha

SHOPENHAUERI FILOZOFIA E PESIMIZMIT RADIKAL E SHOPENHAUERIT "Cili është kuptimi i jetës? Pse vuajmë në qoftë se një ditë do të vd esim? Shpresojmë në liri dhe lumturi por na pengojnë gabimet dhe fati si qenie e vdekshme." Është pikërisht filozofia e Artur Shopenhauerit që përpiqet t’u japi përgjigje këtyre çështjeve të ndieshme jetësore, ashtu siç mendon ai. Shopenhaueri (17881800), rrjedh nga një familje e pasur, por preferoi të je tojë vet, duke kaluar një jetë në varfëri në një banesë përdhese. Nuk u martua dhe ishte një karakter agresiv.

Shopenhaueri është një men Shopenhaueri dimtar pesimist dhe para laj mëtar i ekzistencializmit, që në mënyrë shumë radikale lufton arsye n e ekzistencës. U ndikua nga Kanti dhe mendoi se e kompletoi filozofinë e tij. Nuk u pajtua me Hegelin dhe ndikoi në mënyrë shumë të fuqishme te Niçja.

Shopenhaueri është i vetmi filozof i Perëndimit që u ndikua nga filozofia orientale – hindiane – sidomos nga budizmi. Ç’është jeta dhe cili është kuptimi i saj Njeriu ekziston ashtu siç ekzistojnë edhe gjësendet natyrore, por sa e njohim ne natyrën dhe Universin si dhe ç’kuptim ka jeta, Shopenhaueri i paraqet në veprën e tij më të 240

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

rëndësishme “Bota si vullnet dhe parafytyrim”. Ai ishte rreth 30 vjet kur e botoi këtë vepër dhe kur themeloi sistemin e tij filozofik. Por që atëherë ai nuk ndryshoi fare, duke ngelur tërë jetën edhe anonim, që padyshim do të ndikojë në karakterin e tij. Tërë jetën i për buzi të gjithë filozofët gjermanë përveç Kantit. Kishte qëndrim shumë neg a tive veçanërisht ndaj Hegelit.

Shopenhaueri jetën e konsideroi si një dhuratë që i falet njeriut dhe që është dhurata e parë. Vuajtjet dhe mplakjen i trajtoi si sëmundje, ndërsa vdekjen si fund të jetës. I ndikuar nga budizmi ai thekson se zhdukja e jonë si qenie e gjallë nga hapësira dhe koha përkatëse nuk e ndal rilindjen tonë përsëri.

Këtu vërehet ndikimi i budizmit. Jeta sipas Shopenhauerit është një tragjedi ku vullneti jonë për të jetuar ballafaqohet me ngjarje e pengesa të paparashikueshme që jetën e bëjnë të keqe. Prandaj qëllimi i jetës është vdekja që u jep fund vuajtjeve, marrëzive dhe gabimeve tona. Jeta, përveç një ndjenje subjektive nuk ka asnjë kuptim tjetër. Vullneti është i vetmi realitet i yni dhe forca më natyrore që na mban në jetë dhe që manifestohet kudo. Natyra nuk ka vullnet. Këtë e posedojnë vetëm gjallesat dhe manifestimi më elementar i tij është seksualiteti.

Shopenhaueri mbajti të kundërt me atë të Lajbnicit përkitazi me vlerësimin e botës se kjo botë është një nga botërat më të mira të mundëshme. Ai mendon se bota është e keqe dhe midis së mirës dhe së keqes nuk ka simetri. Të mirën ose nuk e kalojmë, ose nuk jemi të vetëdijshëm, ose kalon shpejt, ndërsa e keqja na shkakton vuajtje.

Njeriu jeton sikur të gjitha gjësendet dhe gjallesat tjera në kohë dhe hapësirë të caktuar. Por nga gjësendet dhe gjallesat tjera, njeriu është një qenie krejt tjetër. Ai është edhe per son psiko-fizik edhe moral. Ne jetojmë të pavarur, 241

Beqir Berisha

megjithatë jetojmë në bashkësi dhe në hapësirë të caktuar, prandaj duhet të mbajmë raporte me të tjerët, boshti i të cilave janë ndjenjat dhe mëshira. Këtu Shopenhaueri dallon nga Kanti. Derisa Kanti arsyen e konsideron si shtyllë të moralit, Shopenhaueri moralin e mbështetë në ndjenja.

Pikëllimet dhe gëzimet e të tjerëve duhet t’i ndiejmë jo nga arsyeja por nga ndjenjat. Nëse i shkaktojmë dëm dikujt, ne e lëndojmë shpirtin tonë.

Etika e tij kryesisht mbështetet në budizëm. Pasi e lexoi veprën e një orientalisti – Fridrih Ma jor, Shopenhaueri konkludoi se filozofia orientale determinohet nga religjioni ashtu siç është determinuar filozofia perëndimore që nga Antika deri sot nga shkenca.

Ontologjia dhe gnoseologjia Shopenhaueri sikur Kanti pranon realitetin e jashtëm, por kufizon njohjen e saj. Gjësendet ekzistojnë. Ekziston edhe Universi me të gjitha trupat qiellorë dhe yjet. Por ne mund ta njohim këtë realitet aq sa na e bën të mundshme eksperienca jonë.

Ne mund t’i njohim gjësendet në natyrë aq sa na mundëson shkenca. Por meqë shkenca nuk mund të dal jashtë eksperiencës, as ne nuk mund ta kalojmë këtë kufi.

Shopenhaueri i jep të drejtë Kantit që gjësendet dhe dukuritë natyrore i ndanë në fenomene dhe gjësende në vete ose noumenë. Natyra me fshehtësitë ngel e mbyllur. Ne mund të njohim botën ekzistuese në kohë dhe të shtrirë në hapësirë aq sa lejojnë shqisat tona dhe eksperienca jonë. Këtë kufi nuk mund ta kalojmë; për noumenin nuk mund të konkludojmë asgjë se a është shkak i fenomenit, sepse për atë nuk kemi eksperiencë. Ne mund të njohim vetëm botën ekzistuese por 242

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

jo edhe shkakun e saj. Kauzaliteti për ne është i panjohur. Bota në tërësi ka një karakter noumen por jo në kuptimin se nuk mund të njohim asgjë. Ne njohim shumë gjëra, por jo edhe në tërësi. Shopenhaueri në këtë kuptim është i paqartë. Ai thekson se Universi implikon një energji me të rë trupat qiellorë si me nxehtësi ashtu edhe me veprime të tjera që për ne janë të panjohur. Ai nuk komenton asgjë më shumë, vetëm thekson se ky ndikim është një forcë, energji ose noumen, që padyshim është një kontribut për fizikën e shekullit XX. Vullneti është gjësend në vete dhe gjëja më esenciale e njeriut, ndërsa jeta pasqyrë e tij, bota fenomenale si bashkëudhëtare e pandarë e saj. Aktet volitive zbulojnë botën noumene të brendshme. Lëvizja e trupit është akt i vullnetshëm, por derisa lëvizja duket (fenomen) motivi i brendshëm nuk duket edhe pse që të dy shprehin një proces.

Ideja e Zotit të Shopenhauerit është shumë konfuze. Ajo është vetëm një antropomorfizëm. Ne nuk mund të ushqehemi pa stomak, si mund ta njohim Zotin jashtë mundësive të organizmit. Ai është një noumen.

243

Beqir Berisha

MARKSI “Filozofët nuk kanë bërë tjetër veçse e kanë shpjeguar botën në mënyra të ndryshme, por puna është që të ndryshohet ajo” Është kjo tezë dhe është angazhimi i Marksit në transformimin e shoqërisë që ky filozof të trajtohet nga dy dimensione kontradiktore. Asnjë filozof nuk është kritikuar më shumë se Marksi dhe asnjë filozof nuk është përkrahur më shumë se ai. Është pikërisht ky mendim për ndryshimin e botës, që këtë gjeni ta urrejnë më shumë se ta adhurojnë.

Kjo bën, që sot është vështirë që sadopak të mbash një qëndrim objektiv për të.

Duke paraqitur filozofinë e Marksit, unë do të përpiqem të mba një qëndrim neu tral, meqë edhe sot gjysma e botës është me të dhe zbatojnë doktrinën e tij gjysma janë kundër tij. Por që në fillim dua të citoj filozofin e shquar anglez Bertrant Rasëlin, i cili në historinë e filozofisë thotë: “Është e vërtetë që si rezultat i Karl Marks revolucionit shkencor, ndarja e klasave pritet të zhduket më në fund, duke ja bërë vendin, harmonisë së plotë politike dhe ekonomike, por ky është një ideal i largët”. Ai, nuk e mohon atë që synon Marksi, por e sheh si ideal.

244

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Kush ishte Marksi Karl Marksi (1818-1883) u lind në Tir të Gjermanisë nga prindër çifutë. Ishte një gjeni. Qysh në moshën dhjetëvjeçare ishte antireligjioz, studioi së pari drejtësinë mandej filozofinë, në fund historinë, ndërsa doktoroi në filozofi me dizertacionin “Ndryshimi midis filozofisë së Demokritit dhe të Epikurit”.

U mbështet në materializmin antik, por do të influencohet edhe nga materializmi francez i shekullit XVIII dhe ai i Ludvig Foerbahut. Por ai do të krijojë një materializëm të ri dialektik, duke u mbështetur edhe në dialektikën e Hegelit. Marksi do të krijojë sistemin e tij filozofik me një kritikë të dyfishtë. Në një anë, duke u mbështetur në të arriturat e shkencave natyrore ai do të kritikojë r eligjionin, ndërsa duke u mbështetur në tragjedinë sociale angleze të kohës, ku shfrytëzoheshin edhe fëmijët 10 vjeçarë për punë krahu duke punuar edhe 12 orë në ditë, Marksi do të vendos bazat teorike të një rendi të ri me një drejtësi shembullore sociale. Ai me këtë ver sion, për herë të parë, do të aktualizojë fuqishëm transformimin jo të natyrës, por të shoqërisë, ku prekeshin interesat e një pjese të popullatës. Ky pikërisht qe shkaku që disa historianë të filozofisë nuk do të shkruajnë për të fare.

Por Marksi nuk ish vetëm një filozof i madh edhe pse nuk ka shkruar shumë në fushën e filozofisë. Ai ishte edhe ekonomist gjenial, edhe politikolog, edhe njeri i aksionit, edhe veprimtar politik, edhe pub li cist. Ai qe redaktor i “Gazetës rename” or gan i borgjezisë gjermane, por shumë shpejt do të pushohet nga puna nga cenzura. Shkon në Paris, ku u njoftua me Fridrih Engelsin, i cili do të bëhet bashkëpunëtor më i mirë dhe, shoku më i ngushtë dhe miku më i sinqertë i Marksit.

Engelsi, djalë i një fabrikanti anglez do ta financojë tërë jetën 245

Beqir Berisha

Marksin. Në Paris përveç veprave “Ideologjia Gjermane” dhe “Familja e Shenjtë”, që do t’i botojë bashkë me Engelsin, do të botojë edhe “Manifestin komunist” si pro gram politik i lëvizjes punëtore. Ky libër do të botohet në Bruksel, me që Marksi detyrohet të largohet nga Parisi si qendra më e madhe evropiane e lëvizjes punëtore. Së shpejti nga Brukseli do të shkojë në Londër, ku do ta kalojë tërë j etën deri në vdekje. Aty do të botojë “Kapitalin”, vepër monumentale me ndikim të madh në botë.

Dialektika e zhvillimit shoqëror “Kapitali” vepër në nëntë vëllime, shpreh gjenialitetin e tij si njohës i jashtëzakonshëm jo vetëm të e konomisë politike, por edhe të his to ries, të filozofisë, të sociologjisë, letërsisë si dhe të shumë shkencave natyrore e shoqërore .

Marksi qysh si i ri u mbështet në tri burimet më të rëndësishme të kulturës njerëzore të arritura deri atëherë: në filozofinë gjermane nga Kanti deri te Hegeli e Fojerbahu, në filozofinë politike franceze të shekullit X VIII, duke përfshirë këtu edhe socializmin utopist të Sen Simonit dhe Sharl Fu ries si dhe në ekonominë politike angleze të Adam Smitit dhe Da vid Rikardos. Nga tërë këto margaritarë te oriko-shkencorë dhe filozofikë, Marksi nxori atë që është më e vlefshme. Nga filozofia gjermane mori dialektikën e Hegelit dhe materializmin e Foerbahut nga mendimi politik francez nxori idetë e famshme iluministe dhe revolucionare të iluministëve francezë si Volteri, Rusoj, Didro etj. Ndërsa nga shkenc a ekonomike angleze mori kriterin më të rëndësishëm se puna e dhënë cakton vlerën e mallit.

Ngjarjet historike përsëriten: herën e parë si tragjedi, herën e dyt ë si komedi 246

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Filozofia e Marksit mbështetet kryesisht në dialektikën e Hegelit, madje edhe shumë fenomene shpjegohen tërësisht me terminologjinë e Hegelit. Do të ishte interesante sikur të bëhej një paralele midis termave të përbashkëta filozofike të këtyre dy mendimtarëve të mëdhenj. Këtu po përmendi vetëm triadën: teza, antiteza dhe sinteza që është zemra edhe e njërës edhe e tjetrës filozofi: Për të kuptuar realitetin, për shembull, duhet nisur jo nga gjendja statike, por nga ligji dielaktik i zhvillimit dhe transformimit sipas triadës te zë – antitezë- sintezë. Sipas kësaj dialektike shoqëria as ka qenë e as që është statike. Ajo zhvillohet nga një stad në tjetrin sipas një ligji dialektik, që është rezultat i kontradiktave të brendshme. Ky është një proces që nuk kontrollohet e as që imponohet nga njerëzit. Ata bëjnë historinë e tyre, por në rrethana që nuk i zgjedhin vet. Përkundrazi janë viktimë i rrethanave të imponuara nga vet zhvillimi historik me kundërthënie të brëndshme të pashmangëshme. Zhvillimi i shoqërisë dhe ekzistenca sociale me të gjitha strukturat e saja determinohet nga mënyra e prodhimit dhe marrëdhënie në prodhim. Zhvillimi i shoqërisë mbështetet në forcat materiale dhe në formën e prodhimit. Marksi thekson se në prodhimin shoqëror njerëzit hyjnë në marrëdhënie të domosdoshme, që përbëjnë strukturën ekonomike mbi të cilën ngritet superstruktura politike, e juridike . Mënyra e prodhimit poashtu përcakton jetën sociale dhe politike, me një fjalë vetëdijen e tyre.

Kjo mënyrë e filozofimit quhet materializëm historik, sepse zhvillimi historik mbështetet në vetë m ënyrën e prodhimit që përcakton edhe vetëdijen. Duke bërë fjalë Rasëli për këtë mendim të Marksit thekson se kjo është një e vërtetë që nuk mund të kontestohet. Aristoteli ka shpreh mendësinë e epokës së tij, Loku paragjykimet e klasës së mesme tregtare, 247

Beqir Berisha

por skolastika ka shpreh interesat politike të Kishës. Prandaj me të drejtë konkludon Raseli se krahas rrethanave ekonomike duhet marrë në konsideratë edhe ato politike. Pra në vlerësimin e filozofisë së Marksit ekzistojnë edhe sot, madje gjithnjë e më shumë pikëpamje kontradiktore. Ka filozofë që mendojnë se me këtë interpretim të zhvillimit të shoqërisë nuk ka bërë asnjë zbulim. Filozofi francez Brian Mazh në historinë e vet të filozofisë thekson se Marksi vetëm pretendonte se ka zbuluar ligjin e zhvillimit të shoqërisë. Një numër interpretuesish të filozofisë së Marksit këtë interpretim të zhvillimit shoqëror e konsiderojnë si utopi. Kjo do të thotë se shoqëria nuk ndryshon. Ajo, sipas tyre do të ngeli në stadin e tashëm.

Lind pyetja a është utopi një vi sion i tillë, që lëvizjen dhe transformimin e shoqërisë e mohon duke pohuar se shoqëria stagnon në një vend edhe ajo nuk pëson ndryshime apo ka të drejtë Marksi se shoqëria gjithmonë është në lëvizje dhe transformime, duke kaluar disa stade nga komuniteti primitiv nëpërmjet atij skllavo-pronar e feu dal deri në rendet e sotme borgjeze dhe socialiste. Përgjigjja e Rasëlit pjesërisht është në fa vor të pikëpamjes së Marksit. Edhe në këtë pikëpamje, megjithatë, këtë do ta provojë vetë koha: do të zhvillohet dhe do të transformohet edhe më tej shoqëria apo jo, do të stagnojë aty ku është sot.

Materializmi i Marksit Marksi u mbështet në materialzimin e filozofëve francezë të shekullit të XVIII dhe në materializmin e Fojerbahut. Por, ai nuk mbeti në këtë shkallë menakine të materializmit. Me dialektikën e Hegelit ai ndërtoi materializmin dialektik dhe atezimin më të fuqishëm. Në tezat e veta mbi filozofinë, e 248

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Fejerbahut ai i bëri vërrejtjet mbi të metat e filozofisë mate rialiste në përgjithësi, sidomos të materializmit të Fojerbahut.

Marksi përmban pikëpamjen e Fojerbahut se bota qiellore – fetare është produkt, i fantazisë, i dëshira ve të njeriut për një jetë të amshueshme. Kjo botë, siç theksohet në tezën e katërt mbi Fojerbahun, e shkëputur nga vetëvetja dhe e vendosur në retë, në qiell është një mbretëri më vete. Këtë marksi nuk e mohon, por puna themelore ngel pa u bërë, sepse ngel për t’u transformuar vetëdija njerëzore që të zbresë nga qielli në tokë dhe të kujtojë se kjo botë- imagjinare është produkt i vetë kundërthënieve në botën tokësore. Duke kritikuar religjionin, Marksi thekson se ai është opium (sed ative) për popull, për ta vënë në gjum atë, për të fantazuar për një krijesë të plotfuqishme përballë pafuqisë së njeriut dhe gjendjes së mjerë në tokë. Marksi kritikon materializmin e vjetër edhe rreth problemeve të njohjes. Nëse mendimi njerëzor mund të arrijë të vërtetën nuk është çështje teorike, por praktike. Materializmi i vjetër e ka konsideruar njohjen vetëm si vëzhgim, perceptim të objektit nga subjekti, por jo edhe si praktikë. Fuqia e mendimit duhet të verifikohet edhe në praktikë.

Tjetërsimi Sipas Marksit njeriu është një qenie totale ose qenie universale. Por këtë dhunti të natyrës ai pj esërisht e ka humbur gjatë zhvillimit të shoqërisë dhe të qytetërimit. Si qenie totale njeriu, për dallim nga të gjitha gjallesat disponon me: vetëdije dhe ndërgjegje, arsye dhe vullnet. Njeriu nuk i adaptohet hapësirës ku jeton, por e nënshtron atë duke e ndryshuar. Ç’ndodhi me njeriun gjatë zhvillimit të shoqërisë?

249

Beqir Berisha

Ai gradualisht u bë tjetër njeri, u nda nga vetëvetja, humbi disa cilësi thelbësore të tij si qenie e tërësishme, u pjestëzua, duke u bërë tjetër njeri nga ai që e krijoi natyra.

Tjetërsimi i parë i tij u bë kur u nda puna fizike nga ajo intelektuale. Me këtë ndarje ai doli jashtë vete s, sepse një pjesë e njerëzve mirreshin vetëm me punë intelektuale dhe nuk dinin se çka është puna fizike, ndërsa ata që merreshin me punë fizike trajtoheshin edhe si vegla pune.

Kjo ndarje çoi në shtypjen e njërës palë nga tjetra dhe filluan pakënaqësitë, rebelimet, revoltat dhe në fund edhe përleshjet. Sipas Marksit kjo gjendje kushtëzoi lindjen e një aparati të organizuar që do të përdor forcën për të mbajtur rendin. Lindi pra shteti që është një shkallë më e lartë e tjetërsimit të njeriut. Kjo forcë u ngrit mbi njerëzit dhe gjatë historisë u bë një fuqi e huaj për njerëzimin.

Forma tjetër e tjetërsimit është puna. Në fillim njeriu punonte vetë dhe të mirat materiale i mbante për vete dhe të afërmit e tij. Por me zhvillimin e mjeteve të prodhimit dhe me ndarjen e shoqërisë në klasa ky raport ndryshoi. Klasa sunduese i shfrytëzonte të mirat materiale që i prodhonte klasa e shtypur. Puna e të shtypurit shfrytë zohet nga shtypësit, prodhimi i punëtorit bëhet i huaj për të. Por, edhe shfrytëzuesi tjetërsohet njësoj si i shtypuri. Borgjezi mendon vetëm për shtimin e kapitalit. Ai tjetërsohet nga vetëvetja dhe nuk u lakmohet kënaqësive shpirtërore dhe jetës reale njerëzore por vetëm parasë. Pasuria për të është gjithç ka, ndërsan vlerat njerëzore asgjë.

Edhe religjioni është një formë e rëndë e tjetersimit.

Njeriu i parë nuk ka besuar.

Më vonë filloi të besojë se ekziston një Zot, një jetë pas vdekjes dhe në botë me të gjitha të mirat.

250

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

NIÇE “Asgjë nuk mund të thuhet për a rdhmërinë e Evropës pa kujtuar Niçen si mësues i saj” (Tomas Man) "Morali dhe vlerat e njeriut perëndimor mbështeten në religjion. Ato duhet të p ërbuzen dhe të rivlerësohen duke krijuar vlera të reja. Të bëhet reformimi i moralit dhe i vlerave mo rale."

Njeriu nuk mund të bëhet ai që është, nëse nuk synon ate që nuk mund ta arrijë. Kjo, në thelb, është filozofia e filozofit të fundit të klasicizmit gjerman Fridrih Niçes (1844-1900) kra has gjigantëve të filozofisë.

Suksesi në studimet klasike e bënë profesor në moshën 24 vjeçare. Por edhe më tej vazhdoi të studijojë filozofinë, Niçe sidomos Shopenhauerin, duke rënë nën ndikimin e tij dhe u tërhoq në vetmi. Në rini u njoftua edhe me kompozitorin Riçard Vagner, me të cilin u miqësua edhe pse për nga mosha ai mund të ishte babë i Niçes. Me kalimin e kohës, duke u pavarësuar u kthye kundër Vagnerit dhe shkroi dy li bra kundër tij “Rasti Vagner” dhe “Niçe kundër Vagnerit”. Kah gjysma e viteve të dyze ta në moshë të re sëmuhet menta lisht nga një sëmundje e pashërueshme, duke ndejtur 10 vjet në agoni.

Doktrinën e vet filozofike Niçe e paraqiti në veprën “Kështu fliste Zaratustra”. Përveç kësaj ai ka shkruar edhe disa 251

Beqir Berisha

vepra të tjera si: “Agu i mëngjezit”, “ Si bëhet njeriu ai që është”, etj.

Në përgjithësi Niçe ka shkruar tekste të shkurtëra: frag ment pas fragmenti në vazhdime, Shkakun e shkrimeve të tilla, ata që e kanë njohur mirë Niçen e argumentojnë me shëndetin e lig të tij. Për një kohë të gjatë ka vuajtur nga migrena, neveria dhe vjellja e përditshme. Vepra më e bukur është: “Kështu fliste Zaratustra”, që është në fakt një mit Per sian i shekullit VII para krishtit dhe që simbolizon konfrontimin e të mirës me të keqen.

Metafizika e Niçes Në një mënyrë, filozofia e Niçes është vazhdim i asaj të Shopenhaueruit. Por ajo është edhe vazhdim i saj edhe ndryshim nga ajo. Niçja në dy çështje pajtohej me Shopenhauerin: se Zoti nuk ekziston dhe se shpirti nuk është i pavdekshëm. Kjo jetë që është e jona e që na preokupon drejtohet nga një forcë iracionale që quhet vullnet. Ai u pajtua me Shopenhauerin, se ne, si pjesë e kësaj bote ballafaqohemi me shumë neveri e vuajtje, por ishte kundër pesimizmit të tij. Çështja qëndrore në filozofinë e Niçes është problemi se si mund t’i përballojmë vështirësitë e si të triumfojmë e të përfitojmë sa më shumë nga kjo botë pa Zot. Por, edhe pse bën fjalë për Zotin e për shpirtin, Niçe nuk i beson metafizikës. Ai mbështetet në shkencë dhe çdo gjë përpiqet ta shpjegojë në bazë shkencore. Kur thotë se Zoti ka vdekur ai me këtë sinjalizon një reformë në mendimin filozofik, një vi sion të ri në trajtimin e kulturës njerëzore, në kundërshtim me krishtenizmin, të cilin e kritikon ashpër edhe në mënyrën e trajtimit të vlerave mo rale. Niçe ishte kundër moralit dhe të normave mo rale të mbështetura në filozofinë 252

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

helene e në krishtenizëm. Kishte averzion të madh ndaj Sokratit dhe e konsideronte atë me moral të dobët.

Niçe parashikon një shoqëri me një moral krejt tjetër, të mbështetur jo vetëm në shkallën e zhvilluar të qyte tërimit, por edhe në natyrën njerëzore. Në kundërshtim me normat ekzistenciale e mo rale që zakonisht identifikohen me filozofinë e Sokratit e të krishterizmit, Niçe promovon një moral të ri.

Njeriu është krijesë e vetvetes, i vlerave të veta, duke qenë i lirë të zgjedhë vetë normat sipas dobisë dhe interesit. E vetmja gjë pos i tive sipas Niçes që kemi trashëguar nga bota shtazore në botën e qytetëruar është eliminimit të dobtëve.

Trimat, të fortit, guximtarët, kurreshtarët duhet të sundojnë mbi të dobëtit, duke i realizuar plotësisht qëllimet e veta, duke formuar një “vullnet të fuqishëm”. Kjo shprehje në tekste të ndryshme ka edhe formulime të ndryshme si “vullnet për pushtet”, “vullnet për të sunduar”, “vullnet për fuqi”. Unë e preferoj shprehjen “vullnet i fuqishëm”. Niçe me këtë doktrinë ndikoi dukshëm në rininë gjermane gjatë Luftës së Parë Botërore, në kultivimin e na cionalizmit gjerman.

Poashtu filozofia e tij për të luftuar pesimizmin e për ta ringjallur optimizmin si dhe për të kultivuar kurajon për sukses e përparim pati ndikim të madh në Evropë. Kjo e entuziazmoi Niçen që filozofinë e tij ta trajtojë si filozofi e ardhmërisë. Por në fakt, me ekstremitetin e vet i dha fund një filozofimi të tillë sepse propagandonte eliminimin e pamëshirshëm të dobtëve.

Ndihmën për të dobëtit e quajti amoralizëm ndërsa marksi zmin që e mbështette barazinë sociale e quajti antihumanizëm.

Njerëzit, sipas Niçes duhet të zhvillohen në saje të fuqive vetiake. Të dobëtit nuk duhet ndihmuar. Vullneti, kalitet në vështirësi. Vullneti te Niçja kalon sferën hu mane. Ai është thelbi i natyrës së gjësendeve. Te njeriu vullneti është një rast i 253

Beqir Berisha

veçantë kozmik. Sipas Niçes kemi dy lloj vullneti: positiv që shprehet me tendencën për fuqizim dhe sundim dhe vullnet negativ që shprehet me urrejtje. Vullneti pozitiv synon për fuqizim, sundim, pushtet, afirmim, ai negativ për barazi, paqe, qetësi, demokraci.

Ky i fundit është morali i krishterë , i pari është morali i kohës sonë, që na sjell një kulturë të re, që sipas Zaratustrës, zbret nga malet duke ligjëruar normat e moralit të ri për një njeri të fuqishëm që Niçe e quan mbinjeri.

Mbinjeriu i Niçes Ajo që Niçen e rradhit me filozofët e mëdhenj të filozofisë klasike, është çështja e “mbinjeriut”. Njeriu ka një jetë, dhe në këtë jetë duhet, t’i zhvillojë të gjitha potencialet e veta, të bëhet i aftë t’u përballojë të gjitha vështirësive, të bëhet i fuqishëm dhe rezistent për tu ballafaquar me çdo pengesë e për të triumfuar mbi të. Me një fjalë, ai kërkon që njeriu të bëhet Promethe, Herkul,një spartak ose një garibald, një Rafael ose një Shekspir. Mbinjeriu sipas tij është një ideal,një hero,njeri i përsosur. Pikërisht në këtë fenomen qëndron ajo rëndësi e madhe e tij dhe ajo influencë e madhe e tij në letërsi dhe art. Ndoshta nuk e tepron filozofi gjerman Mar tin Hajdegeri kur thotë se sistemet e mëdha filozofike të Perëndimit mbyllen me Niçen. Ai vërtet nuk është as Kanti e as Hegeli, por, atë që tha për “mbinjeriun” është një margaritar i vërtetë që nuk mund ta kontestojë askush, pavarësisht nga tendencat reaksionare të lidhura me këtë kuptim. Rëndësia pedagogjike, psikologjike, filozofike, sociolo gjike dhe antropologjike, në përgjithësi, e konceptit “m binjeri” është absolutisht e pakontestueshmi. Njeriu kur lind është vetëm një qenie biologjike. Ai bëhet njeri nëpërmjet edukimit. Por 254

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

për tu bërë njeri i fuqishëm, për t’u ballafaquar me vështirësitë e jetës, për të pasë sukses, ai duhet të ketë një elan veprimi, një projekt se çka do të bëhet dhe çka do të arrijë në jetë. Sipas Niçes, njeriu nuk mund të bëhet ai që është, nëse nuk përpiqet të bëhet ai që nuk mund të bëhet. Njeriu duhet të synojë të bëhet mbinjeri, që do të thotë, shumë i aftë, që të bëhet njeri. Kjo do të thotë, të synojë tejka limin e të gjitha normave e parametrave që të bëhet sëpaku një njeri i aftë për jetë. Vullneti si fuqia më e rëndësishme e brëndshme, nuk njeh asnjë kufi, asnjë normë. Ai duhet ta realizojë fuqinë e vet. Por, ky njeri nuk është një ban dit, që bën të liga, që grabitte poshtëron njerëz të pafajshëm. Ai synon realizimin e synimeve të veta nëpërmjet aftësive të veta mbinatyrore.

Arritja e suksesit kulminant është synimi fi nal i tij, prandaj me këtë luftë përpjekjesh për të arritur gjenialitetin e tij aspak nuk është e pamoralshme në qoftë se ai i shkel e i nëpërkëmbë të paaftit, sepse realizimi i plotë i fuqisë së vullnetit është vlera ab so lute. Sipas Niçes, në fakt nuk kemi fenomen moral, por vetëm interpretim të fenomeneve mo rale. Gjykimi moral nuk është gjykim faktesh por gjykim subjektiv që ndryshon nga rasti në rast, varësisht nga simpatia dhe antipatia. E moralshme është vetëm ajo që buron nga vullneti për afirmim për t’u bërë su pe rior. Ajo që buron nga presioni, trimëria, vendosmëria për tu bërë mbinjeri. Kjo është e vetmja vlerë mo rale sipas Niçes. Dhe pikërisht kjo çmohet te Niçja, sepse kultura perëndimore arriti në këtë shkallë vetëm me njerëz të mëdhenj që synonin të bëhen më të mëdhenj seç ishin. Aligeri, Mocarti, Rafaeli, janë ata figura që simbolizojnë defakto “mbinjeriun” e Niçes.Kjo do të thotë që njeriu ose të bëhet sic duhet ose të mos ekzistojë fare .

255

Beqir Berisha

Neveria nga njerëzit, nga “fundrinat”, ka qenë gjithnjë rreziku im kryesor.. .a doni t’i dëgjoni fjalët me të cilat Zaratustra flet për çlirimin e tij nga neveria?

Në thelb nocioni i mbinjeriut te Niçe është një nocion i përgjithshëm, drejt të cilit duhet të synojë njerëzimi. Ai flet me përbuzje për kufizimin e njerëzve në tërësinë e ideve që u janë ngulitur në kokë, shtron si imperativ tejka limin e vazhdueshëm të vetëvetes me qëllim të shterjes së të gjitha potencialeve të brendshme të çdo njeriu. Njeriu aktual bart vese të panumërta që Niçe i trajton si flliqtina, të cilat duhet t’i përbuzë. Siç e përbuzë njeriu majmunin, mbinjeriu i Niçes përbuzë njeriun aktual. Njerëzimi i kategorizuar si mbinje ri është si oqean në të cilin derdhen lumenj të flliqtë, megjithatë oqeani mbetet i pastër.

256

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

KREU IX FILOZOFIA E SHEKULLIT XX UTILITARIZMI ANGLEZ “Secili duhet të mendojë për një gjë, dhe vetëm për një gjë: për lumturinë abso lute dhe për lumturinë e një numri sa më të madh njerëzish”. Ky është thelbi i filozofisë së Bentamit, themeluesi i utilitarizmit.

Pas lëvizjes së madhe empiriste në Angli, sidomos pas Hjumit, mendimi filozofik u zbeh, veçanërisht, ai i krijimit të sistemeve të mëdha filozofike që pësoi një rënie të madhe.

Vetëm në gjysmën e Dytë të shekullit XVIII u bë një kthesë në filozofi, por jo në metafizikë. Morali dhe politika u plasuan në qendër të trajtimeve filozofike. Dy filozofët më të njohur anglezë të kësaj periudhe janë Xheremi Bentami dhe Xhon Stjuard Mili, të cilët duke u mbështetur në empirizmin anglez do të zhvillojnë një filozofi të re të moralit, sipas të cilës lumturia abso lute do të shpallet si parim themelor i moralit, ndërsa dobia nga veprimi si normë themelore e moralit. Ky drejtim filozofik do të quhet utilitarizëm (util=dobi, në gjuhën latine) Xheremi Bentami (1748-1832) i lindur në Londër, studimet e drejtësisë i kreu në Oksford. Si i ri tregoi interesim të madh për moralin, sidomos për atë pub lik dhe botoi një numër të madh stu dimesh nga etika, politika dhe drejtësia.

257

Beqir Berisha

Duke mbështetur filozofinë e tij në empirizëm, thekson se njeriu si qenie natyrore teleologjike synon, në rend të pare, që t’i realizojë kënaqësitë e veta, sepse ato edhe drejtojnë veprimet e njeriut. Si qenie e tillë njeriu gjithmonë synon të arrijë kënaqësi sa më të mëdha dhe t’u shmanget veprimeve që mund t’i sjellin vuajtje. Sipas këtij parimi, etikës nuk i duhen norma të paracaktuara se si duhet të sillem i. Këto norma i cakton vetë natyra e njeriut. Çdo veprim që na sjell avantazhe, kënaqësi, dobi dhe lumturi është i moralshëm. Të gjitha veprimet që na sjellin vuajtje dhe pakënaqësi janë të pamoralshme.

Llogaria e moralitetit, sipas Bentamit, është shumë e thjeshtë: sa më shumë dobi e kënaqësi që do të nxjerrim nga veprimet tona aq më të moralshëm do të jemi. Këtë parim utilitarist Bentami nuk e kufizon vetëm te individi, por e trajton si parim të përgjithshëm për tërë shoqërinë.

Utilitarizmi in di vid ual duhet ta kushtëzojë edhe liberalizimin në shoqëri ku të gjithë do të jenë të lumtur. Dobia e çdo individi dhe i kënaqësive individuale, do të jetë kusht primar për lumturinë e të gjithëve.

Bentami u afirmua shumë edhe në fushën e politikës jo vetëm me lansimin e liberalizmit si koncept politik, por edhe me disa re for mat të rëndësishme që bëri në sistemin politik.

Ai u zgjodh kryetar i një shoqate filozofësh radikalë. Kjo shoqatë në krye me Bentamin propozoi reforma të rëndësishme në sistemin e burgjeve, në edukim e shkollim në cenzurë, në luftën kundër korrupsionit etj. Pikëpamjet e reja politike do të bëjnë një influencë të madhe si në liberalizimin e shoqërisë angleze, në mendimin e lirë si dhe në zhvillimin e ideve socialiste angleze. Por në mënyrë të veçantë do të bëjë një ndikim të fuqishëm edhe në qeverisjen angleze dhe në politikën e sajë në përgjithësi.

258

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Xhon Styart Mil (1806-1873), një demokrat dhe lib eral shembullor me dije enciklopedike, do të jetë vazhduesi më konsekuent i filozofisë së Bentamit, njohës i mirë i historisë dhe i matematikës, zotërues i gjuhës greke dhe latine.

Ai jo vetëm që do ta vazhdojë dhe zhvillojë edhe më tej utilitarizmin dhe liberalizmin e Bentamit, por do të jetë i pari filozof i kohës së re që do të ngritë zë rin kundër shtypjes së femrës dhe do të kërkojë barazinë e saj me burrin pas Platonit, i cili kërkoi edukimin e fem rës krahas mashkullit (të vajzave sikur djem të) dhe pas Epikurit që aktualizoi barazinë e gjinive. Askush më vonë deri në shekullin XVIII nuk e përmendi këtë çështje. “Shtypja e femrave” do të jetë libri i parë i kohës së re ku do të aktualizohet barazia e gjinive dhe do të kërkohet të ndërpritet diskriminimi i femrës.

Edhe në politikë Mili qe më konsekuent se Bentami. Ai ishte për një shoqëri liberale, por pushteti duhet të jetë në duart e njerëzve të mençur.

Realizimi i kënaqësive dhe e mira duhet të jenë parim i jetës, por nuk u pajtua me hedonizmin ekstrem. Njeriu si qenie e arsyeshme duhet të dallojë kënaqësitë fizike dhe ato intelektuale. Duke futur parimin e intelektualizmit në realizimin e kënaqësive dhe në veprimet e përgjithshme mo rale, Mili thekson në mënyrë të veçantë dinjitetin e njeriut si qenie më e lartë. Njeriu nuk i shkëmben asnjëherë vuajtjet e veta me kënaqësitë e një kafshe ose të një të marri. Mili thekson, në mënyrë të veçantë, se më mirë të jesh një qenie e pakënaqur njerëzore se një derr i kënaqur: më mirë të jesh Sokrat i vuajtur se budalla i kënaqur. Ky theksim i dinjitetit të njeriut karshi kënaqësive hedoniste është parimi kulminant te 259

Beqir Berisha

etika e Milit. Njeriu nuk jeton vetëm për të plotësuar kënaqësitë, por edhe për të ruajtur dinjitetin e vet, bile është më i kënaqur kur vuan për një çështje të madhe me të cilën vuajtje mund edhe të krenohet.

Mili është i njohur si logjicient i famshëm. Në librin “Sistemi i logjikës induktive dhe deduktive”, ai me një mjeshtëri të rrallë elaboroi dhe e zhvilloi më tej teorinë e njohjes të empiristëve anglezë. Ai modernizoi edhe më tej empirizmin anglez. Rëndësi të veçantë kanë metodat induktive të tij sidomos në teorine e njohjes. E tërë kjo veprimtari e tij bëri që Mili të fitojë një reputacion të madh edhe në logjikë edhe në filozofi edhe në politikë.

260

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PRAGMATIZMI AMERIKAN “Dituria është një aktivitet praktik që përfitohet nëpërmjet po këtij aktiviteti, ndërsa e vërteta verifikohet në kontekstin real të a saj që pohohet.

Kriteri i të vërtetës duhet të jetë efikasiteti praktik i asaj që pohohet.”

U desht të kalojnë njëqind vjet pas pavarësisë të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, u desht një zhvillim i vrullshëm ekonomik, shkencor e kulturor, u desht një përparim i madh politik, u desht një përparim i gjithanshëm dhe një reputacion i madh i këtij vendi të madh, që më në fund të lind edhe mendimi filozofik.

Universiteti i Harvardit do të jetë dj epi i filozofisë amerikane me tre përfaqësuesit më të mëdhenj të saj: Sandër Persi, Viliam Xhemsi dhe Xhon Djui. I pari, mjek, ishte i preokupuar me logjikën, i dyti mjek dhe psikolog, ndërsa i treti më tepër u përqëndrua në etikë dhe arsim. Që të tre këta do të jenë themelues të një filozofie origjinale amerikane që do të quhet pragmatizëm. Pragma në gjuhën greke do të thotë veprim apo praktikë. Pragmatizmi është një doktrinë filozofike që të vërtetën nuk e m bështet as në observimet empirike, as në koherencën logjike, por në efikasitetin praktik.

Vetëm zbatimi praktik i një teorie mund të shërbejë si kriter i verifikimit të së vërtetës.

Pragmatizmi u mbështet në empirizmin dhe utilitarizmin anglez, por u shërbye edhe me verifikimin e ligjeve fizike në praktikë. Së këndejm i kjo doktrinë u rrumbullaksua me përfundimin se e vërteta nuk është një çështje që mund të ngel vetëm si teori apo si ide që mund edhe të humbasë, por një çështje që verifikohet në jetën reale. Rëndësia e filozofisë 261

Beqir Berisha

pragmatike qëndron në përputhjen ab so lute të teorisë me praktikën. Kjo do të thotë se triumfi i një ideje verifikohet në praktikë, ndërsa mohimi i saj re al do të jetë dështimi në praktikë. Këtë më thjeshtë mund ta argumentojmë kështu: nëse në dy vende vëndojmë nga dy objekte dhe nëse këto në tërësi bëjnë katër, atëhe rë është e vërtetë e pakontes tueshme se dy herë dy bëjnë katër.

ÇARLS SANDËR PERSI Persi (1839-1914) është filozofi i shquar amerikan. Ishte djalë i një matematicienti të shquar dhe nën ndikimin e të jatit diplomoi në mate matikë. Në vitet e dyzeta filloi të interesohet për filozofi, shkruajti mjaft punime, por një numër i tyre u botua pas vdekjes.

Teza themelore e tij ishte se dija është aktivitet nëpërmjet të Çarls Sander Persi cilës verifikohet besimi në diçka që kemi dyshuar ose që nuk e kemi ditur saktësisht. Nëpërmjet aktivitetit ne synojmë të zbulojmë të vërtetën, ndërsa dija e vërtetë konsiston me sqarimin e plotë, duke u vërtetuar në praktikë. Njeriu jeton në natyrë dhe mëson nga observimet sikur nga libri. Dhe pikërisht kjo dije i shërben njeriut në jetë si një in stru ment.

262

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

VILIAM XHEMS Xhemsi (1843-1910) shok i ngushtë i Persit, jo vetëm që e pranon doktrinën e Persit, por e përhapi më shumë, duke kaluar kufijtë amerikanë. Pasi diplomoi në mjekësi u bë profesor i anatomisë dhe i fiziologjisë në Universitetin e Harvardit.

Mandej ligjëroi filozofinë dhe psikologjinë.

Përveç ligjerimeve ai filloi të shkruajë duke u afirmuar shumë dhe duke përfituar një Viliam Xhems numër të madh lexuesish. Veprat më të rëndësishme të tij janë: “Parimet e psiko logjisë”, “Llojet e eksperiencës religjioze”, dhe “Pragmatizmi”.

Teoria e Xhemsit është gati e njëjtë me atë të Persit. I vetmi dallim që praktikisht nuk është thelbësor qëndron në faktin që, derisa Persi pragmatizmin e konsideronte si teori të njohjes e të kuptimit në thelb të gjërave, Xhemsi e konsideroi si një teori për të verifikuar të vërtetën. Nga ky kënd Xhemsi pragmatizmin, realisht, e konsideroi si metodën më rentabile për të arritur te e vërteta dhe për ta verifikuar atë për të arritur të vërtetën ab so lute duhet kaluar tri fa za: të japim përgjigje të sakta, përgjigjet t’i verifikojmë dhe demonstrojmë praktikisht dhe së treti përgjigjet e dhëna t’u rezistojnë të gjitha kritikave eventuale që mund të bëhen. Një pohim që i plotëson të gjitha këto kërkesa mund të de klarohet si i vërtetë. E vërteta është kopje e idesë dhe ideja trajtohet si e vërtetë vetëm në qoftë se zbatohet praktikisht. Eksperienca jonë është ajo që e provon nëse një ide e ngulitur në trurin tonë është apo nuk është e vërtetë, ka apo nuk ka vlerë për ne, mund të pranohet si e tillë apo mund të përgënjeshtrohet. E vërteta është realizim i një ngjarjeje apo dukurie. Kur 263

Beqir Berisha

realizohet një ide e jona atëherë kemi të vërtetën e plotë, e cila e vërtetë edhe mund të na shërbejë në jetën tonë të përditshme. Xhemsi realizimin e ideve në praktikë e lidh edhe me dobinë që kemi nga ato. Një ide bëhet e vërtetë, sipas Xhemsit në qoftë se do të kemi edhe levërdi nga ajo.

XHON DJUI “Sa më shumë të forcojmë interaksionin aq më shumë njohim një objekt apo një ngjarje”. Pikërisht në këtë maksimë shprehet filozofia pragmatiste të Xhon Djuit që, ndryshe, do të quhet ed he instrumentalizëm.

Xhon Djui (1859-1952), një djalosh i urtë dhe i tërhequr do të studiojë në Ver mont. Dy herë do të tentojë të marri bursën për studimin e filozofisë por do të dështojë.

Më në fund, vendos të kursejë e të studjojë filozofinë. Pas kryerjes së studimeve, ligjë ron në Universitetin e Miçigenit, më vonë kalon në Çikago dhe në fund në Nju Jork.

Edhe pse te Djui do të bëjë një ndikim të fuqishëm filozofia e Hegelit, e cila dukshëm në fillim do t’ia luhatë mendimet, Xhon Djui megjithatë ndikimi i Persit dhe i Xhemsit do të jetë më i fuqishëm për të zhvilluar më tej pragmatizmin.

Djui botoi dy vepra të rëndësishme në të cilat paraqitet filozofia e tij pragmatiste: “Re konstruksioni në filozofi” dhe “Shkolla dhe shoqëria”. Mbajti shumë ligjerata para një auditoriumi të madh dhe publikoi një numër të madh artikujsh. Kështu fitoi një reputacion të madh ndërkombëtar.

264

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Reciprociteti në mes aksionit dhe dijes I frymëzuar nga suksesi i shkencave natyrore, të arriturat e të cilave ishin shumë ekzakte dhe të pakontestue shme, meqë edhe ishin verifikuar në praktikë, Djui erdhi në përfundim se veprimi praktik jo vetëm që është burimi më i sigurtë i njohjes, por edhe njohja më ekzakte përfitohet vetëm në interaksionin midis njohjes si proces përvoje dhe mendimit e praktikës si proces veprimi.

Ekzaktësia në shkencat e shtynë atë që të hulumtojë problemin se a mund të zbatohet metodologjia e hulumtimit shkencor edhe në jetën e zakonshme. Djui erdhi në përfundim se hulumtimi shkencor është një punë shumë serioze, e rëndë dhe që mbështetet në rregulla e disiplinë rigoroze, e që mund të zbatohet në tërë jetën praktike. Problemi i hulumtimit kalon në disa faza: Së pari parashtrohet problemi, mandej gjindet një zgjidhje dhe në fund verifikohet rezultati. Nëse rezultati është kontradiktor në eksperiencë, duhet sërishmi të hulumtohet i njëjti prob lem. Vetëm në qoftë se ndiqet kjo udhë, duke u verifikuar rezultatet, në fund njohja do të mund të konsiderohet rentabile.

Djui e çmoi rolin e eksperiencës, por empiristi mund të jetë vetëm një vëzhgues i njëanshëm në qoftë se nuk e fut në funksion të menduarit. Përvoja nuk lind rastësisht. Ajo është rezultat i një problemi të paraqitur, prandaj kërkon thellim në mendime. Mëndja është ajo forcë që duhet të zbulojë problemin. Por as kjo, për Djuin nuk është e mjaftueshme.

Zbulimi i të vërtetës është gjysma e punës. Gjysma tjetër është zbatimi i saj në jetë dhe levërdia nga ky zbatim.

Sipas Djuit çështja e njohjes dhe e vërteta nuk janë statike siç janë trajtuar deri tash. Qëndron e kundërta. E vërteta nga njëra anë evoluon dhe ndryshon nga rasti dhe 265

Beqir Berisha

rrethanat nga ana tjetër pa u verifikuar në praktikë nuk mund të konsiderohet si e vërtetë ab so lute, sepse në këtë mënyrë e vërteta shkencore humb validitetin e vet dhe shndërrohet si besim fetar. Vetëm praktika është instrumenti që do të thotë fjalën e fundit. Prandaj filozofia e Djuit quhet edhe instrumentalizëm. E vërteta duhet të hulumtohet sërishmi, sepse ajo mund të jetë vetëm një deklarim që i ngjanë besimit.

Raseli në filozofinë e vet mer një shembull interesant përkitazi me filozofinë pragmatike. Në një kopsht zoologjik dikush me megafon lajmëron se një luan ka ikur nga kafazi. Të gjithë të pranishmit i kap paniku, duke u sjellë sikur të jenë përballë luanit. Të gjithë besojnë edhe pa e ver ifikuar.

Kjo doktrinë gnoseologjike e Djuit luajti rol të madh edhe në sistemin e arsimit, duke e ngritur sistemin pedagogjik të Djuit në një rang të lartë në Amerikë e më gjerë.

FREDERIH LUDVIG GATLOB FREGE – (1848-1925) LOGJIKA MODERNE “Asgjë nuk ka më objektive s e ligjet e aritmetikës” Në fillim të shekullit XX Gatlob Frezh, filozof dhe logjicient gjerman, bëri një transformim të ri në mendimin filozofik, duke e vënë logjikën në qendër të vëmendjes.

Logjika e Aristotelit nuk ndryshoi aspak deri në fund të shekullit XIX me përjashtim të një ligji që i shtoi Lajbnici tre ligjeve të Aristotelit. Deri atëherë logjika 266

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

formale e themeluar nga Aristoteli trajtohej si mbretëreshë e të menduarit. Ligjet e saja sunduan mbi të menduarit. Në fund të shekullit XIX Frezhi do përmbysë këtë formë të të menduarit.

Frezhi do të theksojë i pari rëndësinë e logjikës dhe rëndësinë e madhe të saj në mendimin njerëzor dhe në atë filozofik. Logjika, thekson ai, nuk është vetëm një përmbledhje ligjesh dhe rregullash që mund të mësojmë t’i zbatojmë apo t’i injorojmë, por rëndësia e madhe e tyre nuk mund të kontestohet. Që nga deviza e Dekar tit: çka mund të di unë, epistemologjia dhe gnoseologjia luajtën një rol të madh në mendimin filozofik. Por Frezhi duke bërë depsikologjizimin e filozofisë theksoi se filozofia duhet të mbështetet në logjikë dhe jo në epistomologji. Mendimi i Fezhit do të bëjë ndikim të madh në mendimin filozofik të shekullit XX. Matematikat janë logjikë Një arritje e madhe është trajtimi analitik i raportit mes logjikës dhe matematikës. Ai thekson se edhe aritmetika edhe matematika janë vetëm një zgjerim i logjikës, sidomos i asaj deduktive. Frezhi e trajtoi deduksionin si çelës të argumentimit. Të gjitha argumentet duhet të demonstrohen, duke u nisur nga një premisë dhe duke respektuar procedurën përkatëse logjike. Si rezultat i saj, të gjithë argumentimet matematikore nisen nga pr emisa të pavërtetuara të pashfrytëzuara. Frezhi thekson se të gjitha hipotezat dhe rregullat e pavërtetuara matematikore mund të nxirre n në mënyrë deduktive nga parimet logjike. Vlera e aksiomave dhe rregullave matematikore kryesisht mbështetet në nxjerrjen e tyre deduktive nga parimet logjike. Frezhi shkon aq larg në lidhshmërinë e matematikës me logjikën saqë matematikën e 267

Beqir Berisha

konsideroi si pjesë të logjikës dhe anasjelltas logjikën si pjesë të matematikës.

Frezhi si profesor i Universitetit të Jenës publikoi shumë punime nga ky këndvështrim, por u injoruan nga profesorët e universitetit, të cilët ishin nën influencën e idealizmit gjerman. Ndërkaq pak më vonë mendimi i Frezhit do të akcep tohet nga filozofët anglezë, sidomos nga Bertrand Raseli.

FILOZOFIA ANALITIKE E RASËLIT Rasëli inauguroi një mënyrë të re filozofimi, duke shfrytëzuar logjikën për analizimin e shprehjeve gjuhësore në jetën e z akonshme.

Njëri nga filozofët më të më dhenj anglezë dhe me një reputacion më të madh të shekullit XX është Bertrand Rasëli (1872-1970), nip i Xhon Rasëlit, ser i njohur i një familje aristokrate, dy herë kryeministër i Anglisë.

Prej moshës katër vjeçare ngel pa prindër. Për edukimin e tij kujdeset gjyshja. Në autobiografinë e Rasel vet Rasëli shkruan se në moshën njëmbëdhjetë vjeçare është dashuruar në matematikë. Kjo i ka dhënë fuqi jete dhe ka qenë burim i lumturisë deri në moshën 38 vjeçare kur skruajti veprën “Parimet e matematikës” bashkë me Vajhedin. Në fillim filloi të studiojë matematikën në Kembriç, por interesimi i madh për filozofi e orientoi edhe në këtë fushë. Rasëli që në 268

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

rini përfitoi një kulturë të gjerë nga filozofia dhe do të jetë autor i më shumë se gjashtëdhjetë veprave. Nga veprat më të rëndësishme do të jetë “Historia e filozofisë perëndimore ”, vepër shumë e kërkuar dhe me një reputacion ndërkombëtar.

Dashamir i logjikës Rasëli i ri dhe i tërhequr në vetmi, gradualisht u bë një aktivist i madh në jetën shoqërore. U bë anëtar i Partisë Laburiste dhe hyri në Parlamentin britanik si kandidat i kësaj partie, Rasëli u bë një luftëtar i madh për paqë, liri dhe të drejta sociale. Pati kontakte të shumta ndër kombëtare me shkencëtarë, politikanë, publicistë. Fitoi një autoritet të madh ndërkombëtar. Në vitin 1950 u ko nsiderua si veprimtar i jashtëzakonshëm duke u nderua me çmimin Nobël.

Në librin “Problemet filozofike” të botuar më 1912 Rasëli aktualizon një numër problemesh filozofike. Në mënyrë të veçantë Rasëli do të dallohet në fushën e logjikës dhe matematikës, dhe nga ky kënd do të përpiqe t që edhe matematikën edhe filozofinë ta nxjerrë nga një numër i caktuar aksiomash logjike. Edhe pse Rasëli u mbështet në empirizmin e Lokut, të Berklit e të Hjumit si dhe në utilitarizmin e Milit, nuk do ta anashkalojë arsyen dhe logjikën. E tërë njohja jonë vjen nga eksperienca, por atë e verifikon arsyeja. Kështu, Rasëli, duke u dhënë rëndësi analizës logjike, theksoi në mënyrë të veçantë se njohja, në rend të parë, është çështje logjike dhe jo epistemologjike.

Bota e jashtme është një kompleksitet i pafund ku dukuritë dhe gjësendet gjinden në lidhshmëri dhe varëshmëri reciproke. Prandaj njohja jonë mund të jetë e saktë vetëm në qoftë se bën analizën logjike të kë tij kompleksiteti.

269

Beqir Berisha

Meqë gjykimet tona shprehen me fjalë, ekziston një prob lem serioz midis premisës së shprehur dhe vërtetësisë së gjykimit. Analizimi i shprehjeve tona është shumë i rëndësishëm në verifikimin e vërtetësisë së gjykimeve. Rasëli i dha rëndësi të jashtëzakonshme logjikës, duke e mbështetur në të jo vetëm njohjen e zakonshme empirike, por edhe njohjen shkencore edhe matematikën edhe filozofinë metafizikën.

Rasëli i kushtoi rëndësi të veçantë raportit të kompleksitetit të fakteve dhe të shprehjes së këtij raporti përmes gjuhës. Gjuha duhet të shpreh realitetin e pakontestueshëm të fakteve që mund të dekompozohen. Kur themi: “kryetari i Francës” , ky propozicion ka një kuptim, por kur themi kryetari i Francës është i mençur është një frazë komplekse që mund të dekompozohen: në kryetar dhe i mençur. Ky dekompozim është atomizmi logjik.

Në këtë fakt qëndron pikërisht thelbi i filozofisë analitike të Rasëlit, filozofi kjo që do të dominojë në botën angleze në shekullin XX. Atë e brengoste fakti se ç ka shprehim ne nëpërmjet gjykimeve tona: flasim diçka të vërtetë apo jo?

Pikërisht këtu qëndron analiza logjike e gjy kimeve dhe koncepteve që i shprehim me fjalë. Shikuar nga ky kënd, Rasëli erdhi në përfundim se logjika është pikëmbështetj a e filozofimit, se nuk mund të ketë filozofim pa logjikë. Meqë çdo gjykim ose premisë shpreh një mendim, ne duhet të verifikojmë vërtetësinë e asaj që shprehim. Por gjatë analizës së shprehjeve ne hasim fjalë që nuk mund të analizohen më tej. Kur themi: Parisi është qytet evropian”, këtu kemi edhe subjektin edhe predikatin, por kur shprehim vetëm fjalën “evropian” kjo fjalë është edhe subjekt edhe predikat në vete.

Këto fjalë si i kuq, i marrë, ballkanik Rasëli i quan fjalë atomike, ose gjykime atomike që nuk mund të analizohen më tej. Kur 270

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

themi evropian nuk e dimë se për çka flitet: për qytet evropian, njeri evropian, prodhim evropian apo për diçka tjetër. Prandaj të kuptuar it e vërtetësisë së një gjykimi mbështetet vetëm në analizën logjike.

Përveç logjikës Rasëli i jep rëndësi të madhe edhe matematikës, të cilën e konsideroi jo vetëm si shkencë ekzakte me të arritura të sakta, por e dhe si art. Të gjitha matematikat jo vetëm që shprehin një realitet të pakontestueshëm, por ato janë edhe të bukura, shprehin një bukuri të jashtëzakonshme dhe të ftofët siç është bukuria e skulpturës ose e poezisë. Rasëli u dashurua në matematikë që në moshën e rinisë e cila ndikoi fuqishëm në formimin e karakterit të tij. Përkitazi me çështjen ontologjike, Rasëli mbajti qëndrimin monist. Universi është i krijuar nga elemente neutrale in fi nite as fizike as psikike që është substancë e parë.

Etika e Rasëlit Në librin “Pushtimi i lumturisë” Rasëli i paraqet pikëpamjet e veta etike, që kanë të bëjnë kryesisht me lumturinë dhe dinjitetin e njeriut si qenie e arsyeshme.

Rasëli nuk jep reçeta se si mund të bëhet njeriu i lumtur, e as nuk e përshkruan jetën e vet se me çfarë problemesh është ballafaquar dhe si është bërë i lumtur. Por në mënyr ë indirekte thekson se lumturia nuk dhurohet. Ajo pushtohet nga ne. Sekreti i lumturisë qëndron në konfrontimin me faktin se jeta është e tmerrshme, e tmerrshme dhe e tmerrshme.

Kur na kërcnon një fatkeqësi duhet të mendojmë dhe për ta kapërcyer me gjakftohtësi. Lumturia nuk dhurohet ajo pushtohet me mund e sakrifica. Natyra njeriut mund t’i fal shëndetin, por jo edhe lumturinë e plotë, edhe pse shëndeti i mirë është një kusht primar për të qenë i lumtur.

271

Beqir Berisha

Nëse një njeri është gjeni të cilin koha e vet nuk dëshiron ta njohë, ka plotësisht të drejtë të vazhdojë me të veten edhe pse nuk e pranojnë.

Për të qenë i lumtur njeriu duhet të jetë ego ist, sepse nëse nuk kujdeset për vehten e vet, ai kurrë nuk do të mund të jetë i lumtur. Do t’i gëzoi të tjerët, por jo vehten. Lumturia ka dimensionet e veta se si kuptohet nga vetë nje rëzit. Një gjeneral i varfër dhe i lënë pas dore në rrethana të caktuara politike me merita të mëdha, ndihet shumë i lumtur. Varfërinë ai e konsideron si nder dhe mund edhe të krenohet. Njerëzit nuk duhet të xhelozojnë njëri-tjetrin për sukseset që kanë arritur, por duhet të shikojnë përpara se çka mund të arrijnë dhe si mund t’i realizojnë projektet e tyre për t’u bërë i lumtur.

Rëndësia e filozofisë së Rasëlit Rasëli edhe me stilin e jetës edhe me aktivitetin e vet filozofik dhe politik bashkëjetonte me ngjarjet politike dhe zhvillimet shkencore. Së dyti, ai synoi transformimin e logjikës formale në përputhje me zhvillimin e shkencës. Filozofia analitike paraqet një renesansë të europizimit.

272

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

VITGENSHTAJNI SFIDA E GJUHËS NË MENDIMIN FILOZOFIK Vitgenshtajni është filozofi i parë që propozon analizën filozofike të gjuhës së jetës s ë zakonshme dhe të raportit midis gjuhës dhe të menduarit.

Ludvig Vitgenshtajn (1889-1951), filozof britanik me origjinë austriake, karrierën filozofike e filloi në niver sitetin e Kembrixhit në Britani. Kishte prirje dhe dashuri për fizikë dhe mate matikë. Studioi astronautikën. Kaloi tri vjet në Universitetin e Mançesterit.

Filloi të interesohet për çështjet filozo fike të lidhura me matematikën, sidomos, pas leximit të veprës së Rasëlit “Parimet e matematikës”. Dy vepra Vitgenshtajni krye sore të Vitgenshtajnit janë: “Traktati logjiko-filozofik”, dhe “Hulumtimet filozofike”.

Synimi kryesor i Vitgenshtajnit është reduktimi i funksionit filozofik në deskripcion. Ai thekson se nuk ka dituri që nuk mund të shprehet me fjalë, ndërsa nga ana tjetër, nuk mund të themi asgjë për atë që nuk dimë asgjë. Kjo do të thotë se ne flasim vetëm për atë që e kemi kuptuar. Vitgenshtajni nuk mohon kontributin e shkencave, por çmon shumë logjikën, e cila na mundëson njohjen dhe përshkrimin e botës përmes gjuhës. Ai filozofinë e kufizon vetëm në raporte t: koncept dhe gjuhë, që do të thotë të kufizohet vetëm në qarkun e ngushtuar se çka është kuptuar dhe çka është sqaruar. Vitgenshtajni synon të vendos kufirin kantian në filozofi se mund të përshkruhet vetëm ajo që është kuptuar.

273

Beqir Berisha

Me veprën “Traktati logjiko-filozofik”, Vitgenshtajni mendon se i zgjidhë të gjitha problemet filozofike. Ky libër pat një ndikim të madh në qarqet filozofike, por fatkeqësisht Vitgenshtajni arriti në përfundim se vepra e tij nuk është kuptuar.

Roli i logjikës dhe sfida e gjuhës Derisa gjuha përshkruan dhe sqaron faktet, logjika luan rolin dom i nant në kuptimin dhe analizimin e gjësendeve ashtu siç janë, në mënyrë ekzakte.

Elementet e botës nuk flasin; ato duhet kuptuar ashtu siç janë dhe duhet pasqyruar ashtu siç pasqyrojnë kompleksitetin real të një gjësendi. Atë që mund të paraqesi një pejsazh në një pikturë mbi një copë pëlhure nëpërmjet formave të ndryshme dhe ngjyrërave të llojllojshme, në të cilën paraqitet një natyrë me tërë kompleksitetin e vet, paraqesin edhe fjalët.

Pejsazhin e paraqitur në pikturë ne mund ta përshkruajmë me fjalë. Në rastin e parë natyra përshkruhet realisht me for mat e saja dhe me ngjyrat reale në rastin e dytë fjalët sinjalizojnë natyrën e vërtetë të pejsazhit. Çdo fjalë ka kuptimin e vet, që shërben për të treguar diçka. Fjala simbolizon një sinjal men tal, nëpërmjet të cilës shprehet sfida e gjuhës. Ajo në raste të ndryshme luan role të ndryshme, varësisht nga situata dhe fusha ku aj o përdoret.

Shkenca, për shembull ka fjalorin e vet, filozofia të vetin, politika po ashtu ka terminologji të vet. Varësisht, pra, nga fusha ndryshon edhe mënyra e përdorimit të fjalëve. Por natyra e përdorimit të fjalëve ndryshon edhe sipas situatës.

Mënyra e të shprehurit ndryshon nga rasti, në rast varësisht nga situata: pyesim apo bisedojmë, shprehim ngushëllime apo pakënaqësinë tonë, zemërimin apo kënaqësinë, 274

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

urdhërojmë apo lusim, kërcënohemi apo kërkojmë falje. Në të gjitha këto raste edhe pse kemi manipulim të ndryshueshëm me fjalët, ato në fakt shprehin një logjikë; shprehin mendimin tonë në situata të ndryshme, gjithmonë tregojnë një të vërtetë, që e kemi në mëndjen tonë. Gjuha shpreh atë që është faktikisht apo atë që mendojmë. Të supozojmë se mbi tavolinë kemi dy molla; ne do të themi se janë dy molla; pra se nuk janë më shumë dhe se janë molla dhe jo gjësende të tjera.

Por nëse pranë atyre vëndosim edhe dy të tjera, do të themi se mbi tavolinë gjenden katër molla. Poashtu do të themi se duke vënë mbi tavolinë dy herë nga dy molla janë bërë katër molla. Tashti numri katër nuk është vetëm një percepcion i rëndomtë ose një eksperiencë e thjeshtë, por para së gjithash edhe një llogaritje se dy herë nga dy bëjnë katër dhe se kjo llogaritje vlen për të gjitha kohërat dhe për të gjitha vendet.

Dy herë dy kanë bërë katër edhe në kohën e Pitagorës edhe në kohën e Lajbnicit dhe se bëjnë katër edhe në Francë edhe në Kanadë.

Me një fjalë, gjuha duhet të shpreh atë që kemi në mëndje dhe zakonisht thuhet se njeriu flet atë që ka në kokë.

Por kjo nuk është e vërtetë ab so lute. Gjuha ka edhe një anë tjetër të sfidës së vet. Ajo nuk pasqyron gjithmonë atë që mendon njeriu. Shpeshherë ne nuk flasim atë që mendojmë, duke fshehur thelbin e të vërtetës.

275

Beqir Berisha

BERKSONI DHE FILOZOFIA E INTUITËS “Vetëdija nuk mund të definohet, dmth, nuk mund të mendohet nga jashtë. Ajo duhet të re flektojë vetëdijen nga brënda, sepse ajo është në të njejtën kohë ajo për të cilën mendohet edhe ajo që mendon për vetëveten.”

Filozofia e Hënri BerkSonit (1859-1941) është një reaksion i fuqishëm ndaj filozofisë pozitiviste dhe materialiste në fund të shek. XIX që trajtuan jetën dhe vetëdijen si problemfizik.

Berksoni u lind në Paris. Nënën e pati angleze, ndërsa babën çifut. Tërë jetën ushtroi misionin e profesorit të filozofisë. Veprat më të rëndësishme të tij janë: “Materia dhe memorja”, Berksoni “Evolucioni dhe kreativiteti” dhe “Të dhënat imediale të vetëdijes” që është vepra më e njohur dhe me të cilën fitoi Çmimin Nobël në vitin 1927.

Emri i Berksonit del në mënyrë të jashtëzakonshme në filozofi me kritikën që ai i bën shkenc ës dhe me nocionin e intuitës si çështje themelore filozofike që shtron dhe zgjidh problemin. Berksoni mendon se krahas zhvillimit të shkencës, filozofia edhe më tej do të jetë e nevojshme, pavarësisht se shkenca u ka dhënë përgjigje shumë pyetjeve. Arsyeja qëndron në faktin se shkenca i trajton gjësendet dhe dukuritë nga një kënd i ngushtë. Filozofimi na fut brënda në vend që të depërtojë apo e fsheh. Filozofimi na fut brenda në vend që të rrotullohemi rreth sendit.

276

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Intuita Berksoni intuitën e trajton si problemin themelor filozofik që shtron dhe zgjidh probleme . Ajo është metoda më efikase në hulumtimin filozofik. Filozofia është e lidhur shumë ngushtë me tri çështje themelore: intuitën, kohëzgjatjen dhe vitalitetin. Ai analizon mirë edhe teorinë e evolucionit të Darvinit dhe metafizikën e Platonit, të Aristotelit edhe zhvillimin e mëvonshëm filozofik dhe vjen në konkludim se filozofimi na fut në mendime të gjykojmë më mirë e t’i kuptojmë më thellësisht problemet.

Përkitazi me qenien njerëzore, Berksoni, është i men dimit se ajo duhet të shpjegohet nga këndvështrimi evolutiv i organizmave të gjalla. Për dallim nga Teoria e Darvinit e për shtatjes në rrethanat e jashtme, Berksoni zhvilloi pikëpamjen se nga një lloj në tjetrin kemi edhe një përpjekje për të ruajtur vitalitetin për të mbijetuar. Mbijetesa e nje riut si qenie organike dëshmon jo vetëm zhvillimin evolutiv që nga organet senzorike deri te sistemi nervor, por jep edhe një mesazh për zhvillim të mëtejmë. Ky zhvillim evolutiv i gjinisë njerëzore nuk ka qenë një zhvillim mekanik, por një lëvizje këmbëngulëse për mbijetim dhe afirmim, që ndryshe Berksoni e quan elan vi tal. Ky zhvillim i realitetit, të cilin nj eriu e ndien në mënyrë direkte dhe imediate. Këtë njohje Berksoni e quan intuitë. Kjo është njohje direkte nga brënda që sinjalizon edhe reagimin tonë në rrethana të caktuara, që na shtynë të veprojmë e të reagojmë në mënyrë të lirë. Kjo është njohja jonë e brend shme me kohëzgjatje të pacaktuar dhe që dallon krejtësisht nga njohja e jashtme senzorike dhe intelektuale.

277

Beqir Berisha

Realiteti që lëviz dhe ndryshon Jashtë nesh, ne kemi një botë të tërë të cilën e njohim nëpërmjet intelektit tonë, e shfrytëzojmë atë, manipulojmë me të dhe e ndryshojmë sipas nevojave tona. Kjo botë është edhe unike edhe e përbërë nga shumë gjësende dhe me shumë dukuri. Kjo është bota që e njohim përmes intelektit tonë. Derisa njohja in tu itive na orienton se si të veprojmë në botën që na rrethon, njohja senzorike dhe intelektuale na informon se çdo gjë në botë lëviz dhe ndryshon, krijohet, transformohet dhe zhduket. Çdo lëvizje, transformim dhe zgjërim ndodh në hapësirë dhe kohë të caktuar. Gjësendet e jashtme ekzistojnë poashtu për një kohë të caktuar. Kjo kohë nuk është koha reale që na jep intuita, por një kohëzgjatje që është konstruksion i intelektit tonë.

Berksoni kritikon doktrinat metafizike mbi qenien si një koncept abstrakt pa përmbajtje dhe të pandryshueshme.

Realiteti nuk përputhet me këtë koncept, sepse ai është i përbërë nga gjësende në pakufi dhe ndryshon në mënyrë të pandërprerë.

278

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

EKZISTENCIALIZMI Filozofia më e popullarizuar pas Luftës së Dytë Botërore në Evropë është ekzistencializmi. Fil let e këtij drejtimi filozofik i hasim pas Luftës së Parë Botërore dhe Revolucionit So cial ist të Tetorit në Rusi. Kriza e rëndë sociale kah gjysma e shekullit të kaluar do të nxisë një mendim tjetër filozofik.

Si drejtim filozofik ekzistencializmi i përngjan filozofisë helenistike. Sikur pas sistemit të madh filozofik të Aristotelit filozofia mori një kahje tjetër, duke vënë në qendër të vëmendjes kuptimin e jetës, ekzistencën dhe lumturinë individuale të individit, ashtu ndodhi edhe pas sistemit më të madh filozofik të Hegelit. I pari do të jetë filozofi danez Soren Kierkegard që do të dallohet me filozofinë antihegeliane, duke potencuar individualizmin në vend të totalitarizmit he geli an të frymës ab so lute. Më tej këtë filozofi do ta vazhdojnë Martin Hajdegeri dhe Edmund Hyserli në Gjermani dhe Zhan Pol Sartri dhe Al bert Kamy në Francë si më eminentë, krahas shumë mendimtarëve të tjerë. Në këtë periudhë do të kemi edhe mendime filozofike të rangut më të ulët, e dhe pjesë teatrale, edhe poezi, edhe filma, edhe publikime të llojllojshme që do ta aktualizojnë këtë fry më filozofike.

279

Beqir Berisha

KIERGEGARDI “Jeta mund të kuptohet vetëm duke analizuar të kaluarën, por ajo duhet të jetohet duke synuar të ardhmen” Është përfaqësuesi i parë i ekzistencializmit. Mendimi i tij filozofik, edhe p se jo aq i b egatshëm, do të bëj ndikim të madh në zgjerimin e kësaj fryme të filozofimit, sidomos në Gjermani dhe Francë.

Danezi Soren Kirkegardi ( 18131855) filloi të filozofojë në ko hën kur Hegeli kishte arritur kulmin e krijim tarisë së vet. Kirkegardi e kri tikoi Hegelin, duke theksuar se Hegeli e redukton individin në frymën ab solute dhe shumë abstrakte në strukturën e shtetit. Kirgegardi duke e trajtuar individin si qenie su preme dhe të moralshme i dha rëndësi të veçantë individit, duke i dhënë një kahje tjetër mendimit filozofik.

Kindegardi Kirkegardi revalorizoi filozofinë e Hegelit, ku individi i nënshtrohej normave ab so lute shoqërore. Me këtë koncept theksoi se aspekte t individuale janë më të qenësishme dhe ato duhet të determinojnë edhe statusin e individit në shoqëri. Ai i dha rëndësi rolit të individit në arritjen e statusit meritor në shoqëri. Është individi që me angazhimin e tij cakton edhe fatin e vet në shoqëri. Ekzistenca e njeriut ka një karakteristikë të veçantë që nuk e kanë gjësendet tjera në natyrë: ai ndërton vetë ardhmërinë e tij.

280

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Duke kritikuar Hegelin dhe metafizikën në përgjithësi Kirgegardi thekson se paradoksi më i madh i me ndimit filozofik është të tentosh të zbatosh diçka në të cilën mendimi nuk mund të depërtojë.

HYSERLI "Ai që me të vërtetë synon të bëhet filozof, s ë pari duhet të shpalos vetëveten dhe jashtë vetes të përmbys tërë shkencën dhe ta rikonstruktojë atë."

Edmund Hyserli (1859-1938), bir i një familje çifute në Gjermani, studioi matematikën, fizikë n dhe logjikën.

Influencë të madhe te ai bënë Dekarti, Kanti, Hegeli, Hjumi dhe në veçanti Franc Brentano. Nuk u pajtua në tërësi me asnjërin dhe konstruktoi doktrinën e vet filozofike, të cilën e quajti fenomenologji.

Deviza themelore e Hyserli është “t’u Hyserli kthehemi gjërave në vetëvete, përkatësisht fenomeneve. Por ç’janë fenomene për Hyserlin?

Fjala fenomen, me origjinë greke do të thotë “paraqitje”, “shfaqje”. Nga kjo fjalë rrodhi fenomenologjia që në fakt sinjalizon studimin e fenomeneve. Kjo fjalë në mënyrë më serioze u shfrytëzua nga Hegeli në “Fenomenologjinë e frymës”, ku për shkruan siç pamë më parë, udhën që bën vetëdija në njohjen e vetëvetes. Te Hyserli kemi të kundërtën.

Ajo paraqet ekzistencën e realitetit të jashtëm, të njohur e të përshkruar në vetëdijen tonë. Fenomen për Hyserlin janë gjësendet të futur nëpërmjet eksperiencës në vetëdijen tonë.

281

Beqir Berisha

Huserli u mbështet edhe te Dekarti dhe u pajtua me faktin se ne mund të dyshojmë në çdo gjë, por jo edhe në ekzistencën tonë për të njohur realitetin, Hyserli mendon se pikërisht në këtë fakt duhet të mbështetemi. Ai u mbështet edhe te Hjumi se tërë eksperienca jonë buron nga veprimi i objekte ve të jashtme në shqisat tona. Megjithatë Hyserli konstatoi se e tërë tentativa jonë për të provuar ekzistencën e pavarur të botës së jashtme pa vetëdijen tonë është e kotë.

Për të dalë nga kjo situatë, ku është e pamundur mohimi i botës së jashtme, Hyserli u gjet në mënyrë të mençur. Ai me një mendjehollësi të madhe, zbërthimin e problemit e gjenë në trajtimin e objekteve të jashtme si përmbajtje e brendshme e vetëdijes sonë. Sipas doktrinës së tij filozofike, të cilën e quan “filozofi e rreptë”, gjëse ndet e jashtme nuk trajtohen si realitet empirik jashtë vetëdijes, por si intuitë e vetëdijes sonë ose si refleksion i brendshëm që u paraprinë të gjitha gjykimeve tona. Kjo qasje e re filozofike, në thelb, është një ekzaminim paralel i vetëdijes sonë dhe i fenomeneve të saj, që në fakt, pasqyrojnë realitetin empirik. Çdo gjë që perceptojmë ose parafytyrojmë; pejsazhe, park, gurë, apo diçka tjetër, nuk ekziston pavarur nga vetëdija jonë, sepse ajo u jep kuptimin të gjitha gjësendeve. Gjithçka që ne e shohim, dëgjojmë, perceptojmë dhe parafytyrojmë, përpunohet në mënyrë të qëllimshme në vetëdijen tonë dhe në këtë mënyrë merr kuptimin real.

Hyserli në veprën “Filozofia si shkencë e rreptë”, në realitet trajton jo fenomenet e jashtme empirike, si ekzistencë reale, por si fenomene të përvojës së brendshme, realitetin e futur në vetëdijen tonë. Në këtë mënyrë e tërë përvoja jonë nga të gjitha fushat, si nga natyra, shoqëria, re ligjioni, matematika etj. janë fenomene të vetëdijes sonë. Nga ky kënd, një ekuacion matematikor, apo një park i bukur nuk 282

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

ekzistojnë jashtë vetëdijes sonë. Ato janë fenomene të vetëdijes, pronë e saj që sinjalizojnë edhe anën e jashtme, por në varësi nga vetëdija.

Metodologjia e Hyserlit edhe pse duket si subjektivizon ajo pranon realitetin e jashtëm, por kuptimin e këtij realiteti e redukton në vetëdijen tonë duke e trajtuar si fenomen të saj.

Kjo nuk identifikohet me subjektivizmin e Berklit.

HAJDEGERI “Ne, vetë jemi një etnitet për t’u analizuar” Hajdegeri është figura më markante filozofike e shekullit XX që riaktualiz oi problemin e qenies d he bashkë me të edhe problemin e q enësimit si prob lem të ri filozofik.

Mar tin Hajdegeri (1899-1976) e riorienton filozofinë e mësuesit të tij Hyserlit nga fenomenologjia në ontologji, duke aktualizuar tezën e Lajbnicit: pse diçka ekziston kur mund edhe të mos ekzistojë?

Hajdegeri u lind në Shfarsvald të Gjermanisë jugore në të njejtin vit kur në Vjenë u lind Vitgenshtajni.

Jetën e kaloi në vendlindje dhe rrallë doli jashtë saj. Studioi në Universitetin e Friburgut, i bëri infuencë të Hajdegeri madhe profesori i tij Hyserli, anëtarësohet në partinë naziste, pikërisht në kohën kur kjo parti mori pushtetin. Së pari bëhet pro fes sor, por së shpejti u 283

Beqir Berisha

zgjodh edhe rektor i Universitetit në Friburg. Vepra e tij kryesore është “Qenia dhe koha”.

Hajdegeri e studioi mirë edhe filozofinë e Hyse rlit edhe qasjen metodologjike të tij, por ai rezonoi ndryshe dhe aplikoi një qasje tjetër si në zgjedhjen e problemit ashtu edhe në zgjidhjen e tij. Hajdegeri erdhi në përfundim se që nga Dekarti e këtej problemi qëndror filozofik ishte ai i njohjes. Por nuk u pajtua me dualizmin e Dekartit në ndarjen e botës në substancë fizike dhe në atë shpirtërore. Ne, konstaton Hajdegeri, nuk mund të jemi tjetër botë nga ajo që e perceptojmë. Përkundrazi ne jemi pjesë e saj dhe ekzistenca e jonë nuk mund të kuptohet ndryshe, përpos në kuadër të saj, dhe ne jemi një etnitet i kësaj bote për t’u studiuar.

Qenia që ekziston është vetëm njeriu. Vetëm ai ekziston. Janë shkëmbinjtë, por ato nuk ekzistojnë, janë pemët por ato nuk ekzistojnë.. . natyra ekzistuese e njeriut është arsyeja.. . ai ka mundësi të jetë i vetëdijshëm se ekziston. Çështja thelbësore ontologjike e Hajdegerit është konstatimi i tij se problemi i qenies si prob lem primar i filozofisë është harruar që nga Antika e këtej. Por, prob lem i qenies nuk është një prob lem që mund të analizohet nga shkencat e veçanta. Ai është prob lem filozofik dhe vetëm filozofia duhet të japi përgjigje, edhe pse metafizika perëndimore e ka injoruar për një kohë të gjatë. Duke u nisur nga fenomenologjia e Hyserlit, Hajdegeri konstaton se në qoftë, se siç jemi të vetëdijshëm për diçka që ekziston jashta vetëdijes sonë, nuk mund ta injorojmë ekzistencën e saj, sikur që nuk mund ta mohojmë as ekzistencën tonë. Vetëdija jonë për diçka varet nga ekzistenca e saj që është në botë, sikur që edhe ekzistenca jonë është e pandashme nga bota.

284

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Në doktrinën e Hajdegerit kemi dy gjëra të rëndësishme: nga njëra anë kemi qenien në anën tjetër qenësimin e kësaj qenie. Kjo do të thotë se kemi paraqitjen = eks – dalje jashtë dhe qenien që përfshihet pas qenësimit. Kjo nënkupton se te Hajdegeri nuk është primare qenia si substancë në kuptimin tradicional të fjalës, por qenësimi i saj, manifestimi – ekzistenca duke përfshirë edhe njeriun. Problemi i Lajbnicit: pse diçka ekziston kur mund edhe të mos ekzistojë, shprehet në mënyrë shumë të qartë te ekzistenca e njeriut. Njeriu ekziston si qenie reale në kohë të caktuar. Ai ekziston (ka dalë) në botë jo me dëshirë të tij, vepron, krijon, jeton, ndërton fatin e tij në kohë të caktuar, duke qenë i vetëdijshëm se ekziston për të vdekur, që është karakteristika më qenësore e ekzistencës dhe fundi i jetës së tij. Por njeriu, edhe pse me një ardhmëri të paqartë e të pasigurtë, gjenë satisfakcionin dhe zbut intensitetin e frikës dhe pasigurisë në jetën e përbashkët në shoqëri. Hajdegeri si anëtar i partisë naziste, si rektor universiteti në kohën kur nazizmi ka ushtruar dhunë, ka ngjallur dilema rreth pozicionimit të tij. Sartri ka thënë se Hajdegeri ka qenë një filozof i madh, por pa karakte r. Sot ka dy mendime: mendimi i parë se ai ka qenë nazist, ndërsa tjetri se nuk e ka përkrah shpirtërisht nazizmin.

285

Beqir Berisha

SARTRI - FILOZOFI QË REFUZOI ÇMIMIN NOBEL “Njeriu është i dënuar që të jetë i lirë”.

Me këtë shprehje Sartri dramatizoi lirinë individuale në një botë pa Zot, siç shprehet ai, ku çdo individ duhet të japi llogari për vetëveten dhe fatin e vet në jetë edhe për sjelljen në mj edisin ku jeton, ku duhet të respektojë në mënyrë strikte rregullat, normat dhe ligjet e caktuara.

Pikërisht në këtë thënie të famshme qëndron thelbi i filo zofisë ekzistencialiste të Sartrit, autor i romaneve dhe pje sëve teatrale, novelave dhe traktateve filozofike dhe aktivist – politik, simpatizues i komu nizmit, përkrahës i pavarësimit të Algjerisë nga Franca, figurë Sartri ëmblematike e Lëvizjes studen tore franceze e vitit 1968 dhe kundërshtar i nazizmit, njeri që u shqua me një jetë modeste.

Zhan Pol Sartri (1905-1980) është lindur në Paris. Është rritur në një familje tejet intelektuale. Pas mbarimit të shkollës së lartë normale studioi filozofinë. Pas botimit të një autobiografie, Sartri do të botojë romanin “Neveria”. Lufta e Dytë Botërore do ta ndryshojë jetën e tij. Një herë do të jetë ushtar francez kundër okupimit fashist. Do të kapet si rob lufte nga gjermanët. Në një kamp përqëndrimi ai do të ketë rastin të studiojë filozofinë e Hajdegerit dhe po këtu do të shkruajë edhe pjesën e parë teatrale. Pas lirimit më 1943 do të kthehet të jetojë në Paris ku do të shkruajë veprën më të rëndësishme 286

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

filozofike “Qenia dhe asgjëja”. Pas kësaj, vepra tjetër filozofike do të jetë “Ekzistencializmi është humanizëm”.

Ne vetë jemi krijues të vetëvetes Ajo që Sartrin e bën të madh në filozofi është mendimi se njeriu është krijues i vetëvetes, faktor vendimtar i fatit të vet.

Ekzistenca e ime, sipas Sartrit, nuk do të kishte kuptim në qoftë se unë vetë nuk do të isha autor i saj. Ekzistenca nuk është e domosdoshme; ajo është vetëm një rastësi, të cilës njeriu me vetëdije i jep një kuptim përmes aktivitetit të vet.

Njeriu nuk është asgjë tjetër përpos projektit të tij, ai ekziston në atë masë sa realizohet; ai nuk është, pra, asgjë tjetër përpos tërësia e veprimeve të tij.

Sartri i dha rëndësi të jashtzakonshme rolit të aktivitetit per sonal në krijimin e njeriut. Në një botë pa Zot ne jemi përgjegjës për vetëveten tonë. Ne do të jemi ata që kemi projektin të bëhemi dhe që jemi angazhuar të bëhemi. Sartri bën një dallim rrënjësor midis njeriut si qenie e vetëdishme dhe gjësendeve apo gjallesave të tjera. Ai dallon qenien në vete (L’en – soi) dhe qenie për vete (Le pour - soi). Qenia në vete është ajo që ekziston defakto dhe nuk ndryshon. Guri psh. është qenie në vete. Ka ekzistuar dhe ekziston, ka ekzistencën e vet të pandryshueshme si të tillë. Përkundrazi njeriu është i vetëdishëm për qenësimin e vet, ai di se ekziston si qenie për vete, do të thotë ka ekzistencën e vet të vetëdijshme. Prandaj njeriu ka edhe projektin e vet se çka dëshiron të bëhet dhe si dëshiron të jetojë. Ai nuk pajtohet me statusin e qenies në vete, përkundrazi synon ta ndryshojë atë sta tus, ta ndryshojë veten për tu bërë tjetër. Njeriu, sipas 287

Beqir Berisha

Sartrit, nuk ekziston ashtu siç dëshiron të bëhet për vete, por do të ekzistojë më vonë, në ardhmëri, pra, ekzistenca, këtu i paraprinë esencës. Njeriu së pari ekziston si qenie në vete, por më vonë me angazhimin e tij do të bëhet qenie për vete, qenie siç dëshiron të bëhet.

Nga ky aspekt, Sartri hudh poshtë pikëpamjet se Zoti ka krijuar njeriun. Në qoftë se Zoti ka krijuar njeriun atëherë esenca e tij: vetëdija dhe ndërgjegja dhe tërë ajo që njeriun e bën njeri ka ekzistuar si projekt i Zotit edhe para ekzistencës së njeriut si qenie në vete. Zbërthimi në mënyrë më të thjeshtë të këtij mendimi të Sartrit, do të thotë se njeriu do të ishte një objekt i fabrikuar nga Zoti, që Sartri e kundërshton në mënyrë shumë të ashpër. Nuk mund të mendohet një ide, një projekt për njeriun se si do të bëhet ai para ekzistimit të tij si qenie fizike.

Liria dhe përgjegjësia Njeriu është absolutisht i lirë për të vepruar me qëllim që të realizojë ekzistencën e vet. Por njeriu është edhe përgjegjës se si do të gjindet e si do të sillet në veprimtarinë e vet dhe në situata të ndryshme në jetë. Në qoftë se njeriu nuk do të angazhohet dhe nuk do të realizojë një projekt se çka dëshiron të bëhet dhe si ta kalojë jetën, do të mbarojë me asgjë. Jeta e tij do të jetë një hiç.

Por qenia njerëzore si e lirë ka edhe një di men sion tjetër.

Në këtë botë pa Zot përsërit Sartri, ku njeriu është absolutisht i lirë për të vepruar, ai është edhe absolutisht përgjegjës për çdo veprim të tij. Në qoftë se duke shëtitur në ndonjë park thehet një degë dhe na bije në kokë, dega nuk përgjigjet, sepse ajo nuk ka vetëdije (ajo ekziston në vete). Por në qoftë se ne i mshojmë dikuj me shkop pa kurfarë arsye, a tëherë 288

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

kemi përgjegjësi. Liria ab so lute, pra përfshinë respektimin e normave dhe rregullave ekzistuese. Njeriu si qenie e vetëdishme nuk mund të kapërcejë përtej këtyre normave.

Kjo do të thotë se ai ka liri ab so lute por ka edhe përgjegjësi abso lute gjatë realizimit të lirisë së vet.

Liria ab so lute ka edhe një di men sion tjetër. Njeriu vetë është përgjegjës për vetëveten, vete vendos për fatin e vet, vet vendos se si do të sillet, si do të veprojë, do të pranojë apo nuk do të pranojë këshilla, do të respektojë apo nuk do të respektojë normat, do të pranojë një edukatë të legjitimuar në rrethin ku jeton apo do të konfrontohet me të. Pikërisht në këtë fakt qëndron edhe thelbi i fatit të çdo individi se si do të jetojë dhe si do të përfundojë jeta e tij, do të jetë një njeri me bagazh të madh dhe pozitiv të jetës apo do të përfundojë si asgjë – si një hiç.

KAMY DHE FILOZOFIA E ABSURDIT “Sa është e arsyeshme të jetohet po aq është e arsyeshme edhe të vdiset” Gjykimi se ka apo nuk ka kuptim jeta për ta jetuar është çështje fundamentale filozofike, thekson Kamy, duke protestuar kundër rendit kozmik, por njëkohësisht duke dhënë edhe një përgjigje afirmative.

Al bert Kamy 1913-1960) ( mik i Sartrit, përfaqësues i rëndësishëm francez i ekzistencializmit, romansieri më tërheqës dhe më interesant i shekullit XX, me një fjalor të fuqishëm dhe me shprehje shumë të thukta, do të bëhet më i lexueshmi i kohës.

289

Beqir Berisha

I konfrontuar me një realitet ku dominon interpretimi logjik i Universit në kuadër të të cilit çdo gjë ka kuptim dhe qëllim të caktuar, filozofi francez i lindur në Algjeri Al bert Kamy përfaqëson një këndvështrimit krejtësisht të ri filozofik.

Sipas Kamysë origjina krejtësisht njerë zore e gjithçkaje që është njerëzore, impo non të zhveshë Universin nga çdo kup ti mësi, Univers tërësisht të paintere Kamy suar për fatin e njeriut. Këtu qëndron edhe arsyeja që filozofi bashkëkohor francez Brijan Ma rzh filozofimin e Kamy-së e quan një pro testë kundër rendit kozmik. Që në fillim të veprës së tij “Miti i Sizifit” Al bert Kamy shtron si prob lem fun da men tal të çdo filozofie vetëvrasjen. A e vlen bara qiranë të jetohet apo jo, preokupon Kamynë.

“Ka vetëm një prob lem filozofik me të vërtetë serioz: vetëvrasja. Të tregosh se jeta i’a vlen të jetohet apo jo, do të thotë t’i përgjigjesh pyetjes themelore të filozofisë...Të tjerat, nëse bota ka tri përmasa, nëse bota ka nëntë ...këto janë lojëra” , këto janë fjalët me të cilat Kamy e fillon librin më të rëndësishëm filozofik “Miti i Sizifit”. Në këtë vepër Ka my sinjalizon se si qenia njerëzore përballet nga një jetë absolutisht e pakuptimtë. Të jetosh nuk është kurrë lehtë, por as vetëvrasja sipas tij nuk është zgjidhje. Ajo është kapitulim para vështirësive, që shpreh mungesën e arsyes për ta jetuar jetën me gjithë karakterin e saj ab surd.

Në “Mitin e Sizifit” Kamy bën një thirrje publike kundër vetëvrasjes. Njeriu duhet të bëhet i fuqishëm dhe t’i përballojë të gjitha vështirësitë, fatkeqësitë dhe duhet të jetë krenar për të gjitha vuajtjet, duke mos përfillur rendin e pakuptimtë të Universit. Të gjitha vuajtjeve duhet t’u 290

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

qëndrojë me një stoicizëm krenar dhe mospërfillës ndaj këtij rendi të çuditshëm kozmik.

Nga “Miti i Sizifit” dhe gati nga të gjitha veprat tjera “Murtaja”, “I Huaji”, “I revoltuari” etj. kuptohet se filozofia e Kamysë që mund ta quajmë edhe si filozofi e absurdit është një revoltë dhe protestë e fuqishme kundër rendit kozmik.

Megjithate njeriu duhet ta përballojë këtë rend me guxim, krenari, me një mendjemprehtësi pa e përfillur dhe pa u shqetësuar, duke tejkaluar të gjitha vështirësitë e jetës. Jeta nuk do të kishte kuptim në qoftë se njeriu nuk do të ishte edhe më i fuqishëm se guri për t’i përballuar të gjitha vështirësitë pa i përfillur dhe pa u përkulur.

Fati i njeriut, në këtë botë pa Zot, në një Kozmos të pakuptimtë dhe të paqëllimtë, i takon vetë njeriut si individ dhe vetëm atij. Në qoftë se ka një fat vetiak që i përket njeriut, ai është fati fa tal dhe i përçmuar kur njeriu sodit për vetveten, për veprimet pa lidhje të jetës së vet të përditëshme që bëhen fati i tij, të krijuar nga vetë ai dhe së fundi të vulosur nga vdekja e tij. Mirëpo njeriu duhet ta përbuzë këtë fat ab surd në një rend të pakuptimtë të Kozmosit dhe t’i rrokullis ditët e jetës së vet në mënyrë optimiste. Njeriu me tërë barën e jetës duhet të eci drejt majave pa u ligështuar, duke menduar gjithçka të mirë. “Vetë lufta drejt majave mjafton për të mbushur zemrën e njeriut” duke menduar atë si të lumtur në këtë botë absurde.

291

Beqir Berisha

292

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

PËRMBAJTJA Dy fjalë për lexuesin ..............................................................3 KREU I Filozofia helene.......................................................................5 Periudha kozmologjike ...........................................................7 Shkolla eleje - Talesi ..............................................................7 Pitagora .................................................................................12 Herakliti .................................................................................15 Shkolla eleje..........................................................................19 Empedokle ............................................................................27 Anaksagora............................................................................29 Leukipi dhe Demokriti ........................................................32 Hipokrati................................................................................38 Periudha antropollogjike ......................................................41 Sofistët dhe Sokrati ..............................................................41 Protagora...............................................................................43 Georgia ................................................................................45 Trasimaku ..............................................................................46 Sokrati ...................................................................................48 Periudha sistematike ............................................................57 Platoni ...................................................................................58 Idealizmi objektiv dhe bota e dyfishtë...............................58 Aristoteli – mbret i dijetarëve ............................................71 KREU II Lëvizja e madhe heleniste ...................................................87 Epikuri ...................................................................................89 Diogjeni – një mendimtar që nuk fliste fare .....................95 Stoicizmi ................................................................................99 Skepticizmi ..........................................................................107 Plotini ..................................................................................111 KREU III Filozofia e mesjetës ...........................................................117 293

Beqir Berisha

Augustini .............................................................................119 Debatet rreth universaleve ................................................123 Xhon Skoti – Eriugena .......................................................123 Anselmi................................................................................126 Nominalizmi i Roselinit ......................................................127 PeterAbelardi ...................................................................128 Toma Akuini ........................................................................130 Dyns Skoti ...........................................................................134 Nominalizmi i Vilhelm Okamit...........................................135 KREU IV Renesansa dhe humanizmi ................................................137 a) Metafizika e renesansës ................................................138 Nikola Kyzi ..........................................................................138 Xhordano Bruno .................................................................140 Mishel de Montenj.............................................................141 b) Shkenca e renesansës ...................................................143 Koperniku, Kepleri dhe Galileu..........................................143 Isak Njutoni .......................................................................146 c) Filozofia e politikës ........................................................148 Nikola Makiaveli .................................................................148 Tomas Mori.........................................................................151 KREU V Racionalizmi ........................................................................153 Bekoni ................................................................................154 Hobsi ...................................................................................157 Dekarti.................................................................................161 Spinoza ................................................................................167 Lajbnici – një mëndje universale ......................................171 KREU VI Empirizmi ............................................................................179 Loku - themeluesi i epirizmit ............................................180 Hjumi .................................................................................188 KREU VII Mendimtarët francezë të revolucionit ..............................193 294

FILOZOFIMI MIDIS LOGJIKËS DHE ABSURDIT

Monteskje - mendimtar i ligjeve ......................................194 Volteri - një kritik i pasionuar...........................................196 Didro - enciklopedisti i Francës ........................................199 Ruso.....................................................................................202 Materialistët francezë ........................................................207 La Metri ..............................................................................207 Kondilaku.............................................................................208 Holbahu ............................................................................210 Helveciusi ............................................................................211 KREU VIII Shekulli i artë i filozofisë gjermane ..................................213 Kanti ....................................................................................214 Fihte ....................................................................................226 Shelingu dhe filozofia e natyrës .......................................229 Hegeli – perandor i filozofisë ............................................231 Shopenhaueri ......................................................................240 Marksi..................................................................................244 Niçe .....................................................................................251 KREU IX Filozofia e shekullit XX .......................................................257 Pragmatizmi amerikan........................................................261 Çarls Sandër Persi ..............................................................262 Viliam Xhems ......................................................................263 Xhon Djui ............................................................................264 Frederih Ludvig Gatlob Frege ............................................266 Filozofia analitike e Rasëlit ................................................268 Vitgenshtajni .......................................................................273 Berksoni dhe filozofia e intuitës .......................................276 Ekzistencializmi ...................................................................279 Kiergegardi ..........................................................................280 Hyserli..................................................................................281 Hajdegeri .............................................................................283 Sartri – filozofi që refuzoi çmimin no bel .........................286 Kamy dhe filozofia e absurdit ...........................................289 295